Wikipedia euwiki https://eu.wikipedia.org/wiki/Azala MediaWiki 1.44.0-wmf.6 first-letter Media Berezi Eztabaida Lankide Lankide eztabaida Wikipedia Wikipedia eztabaida Fitxategi Fitxategi eztabaida MediaWiki MediaWiki eztabaida Txantiloi Txantiloi eztabaida Laguntza Laguntza eztabaida Kategoria Kategoria eztabaida Atari Atari eztabaida Wikiproiektu Wikiproiektu eztabaida Txikipedia Txikipedia eztabaida Zerrenda Zerrenda eztabaida TimedText TimedText talk Modulu Modulu eztabaida Topic 0 4 10002891 9870142 2024-12-18T05:54:44Z Smy987 30434 /* Afrikako estatuak */ 10002891 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{Kontinente infotaula |izena = Afrika |irudia = [[Fitxategi:Africa (orthographic projection).svg|200px]] |azalera = 30.221.532 km² |biztanleria = 1,1 [[miliar]] biztanle<ref name="2013 World Population Data Sheet">{{en}} [https://web.archive.org/web/20131227011232/http://www.prb.org/pdf13/2013-WPDS-infographic_MED.pdf]</ref> (2013, 2.a) |dentsitatea = 30,51 bizt./km² |jentilizio = afrikar |herrialdeak = 54 |herrialde_zerrenda = |dependentziak = 8 |estaturik_gabeko_nazioak = |hizkuntzak = [[arabiera]], [[frantsesa]], [[ingelesa]], [[swahilia]] eta beste asko |ordu_eremua = [[UTC-1]]-[[UTC+4]] |internet = |hiriak = [[Kairo]], [[Lagos]], [[Kinshasa]], [[Khartum]], [[Alexandria]] }} '''Afrika''' munduko [[kontinente]]rik handienetan hirugarrena da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Afrika|url=http://www.anakel.com/liburua/ikusi/gizartezientziak/1eso/2/5/1|aldizkaria=www.anakel.com|sartze-data=2023-10-04}}</ref>, [[Asia]]ren eta [[Amerika]]ren atzetik; eta jendetsuenetan bigarrena, [[Asia]]ren atzetik. 30,3 milioi km² ditu<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwi7yf_6m9yBAxUmdqQEHZBxDbAQFnoECBEQAQ&url=https://www.howwemadeitinafrica.com/the-true-size-of-africa-%25E2%2580%2593-its-bigger-than-you-think/18102/&usg=AOvVaw0IERcselHSsQwnCOlTbjUs&opi=89978449|aldizkaria=www.google.com|sartze-data=2023-10-04}}</ref>, inguruan dituen uharteak barne, [[Lurra]]ren azaleraren %&nbsp;6 eta lur lehorraren %&nbsp;20.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sayre, April Pulley.|izenburua=Africa|argitaletxea=Twenty-First Century Books|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/45727960|isbn=0585263647|pmc=45727960|sartze-data=2019-04-20}}</ref> 2016an, 1.200 milioi biztanle zituen,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=World Population Prospects - Population Division - United Nations|url=https://population.un.org/wpp/DataQuery/|aldizkaria=population.un.org|sartze-data=2019-04-20}}</ref> munduko biztanleen %&nbsp;16. Afrikak mugakide ditu [[Mediterraneoa]] iparraldean, [[Suezko istmoa]] eta [[Itsaso Gorria]] ipar-ekialdean, [[Indiar Ozeanoa]] hego-ekialdean, eta [[Ozeano Atlantikoa]] mendebaldean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Afrika|url=http://www.anakel.com/liburua/ikusi/gizartezientziak/1eso/2/5/1|aldizkaria=www.anakel.com|sartze-data=2023-10-04}}</ref>. Kontinentearen parte dira [[Madagaskar]] eta beste [[uhartedi]] batzuk. 54 [[estatu burujabe]], bederatzi lurralde eta ''[[de facto]]'' independente diren baina nazioarteko onarpen osorik gabeko beste bi estatu ditu.<ref group="oh">[[Mendebaldeko Sahara]] eta [[Somaliland]]</ref> Kontinentearen eremurik handiena, eta herrialde gehienak, [[Ipar hemisferioa]]n daude; baina beste zati handi bat eta herrialde batzuk, ordea, [[Hego hemisferioa]]n. Era berean, [[Lurraren hemisferioak|Lurraren lau hemisferioetan]] dagoen kontinente bakarra da. Afrikako biztanleria kontinente guztien artean gazteena da:<ref>{{Erreferentzia|izena=Njideka U.|abizena=Harry|izenburua=African Youth, Innovation and the Changing Society|hizkuntza=en|abizena2=ContributorPresident|abizena3=Officer|abizena4=Foundation|abizena5=Year 2013|izena3=Chief Executive|izena4=Youth for Technology|izena5=Nigeria; Schwab Social Entrepreneur of the|data=2013-09-11|url=https://www.huffpost.com/entry/african-youth-innovation-_b_3904408|aldizkaria=HuffPost|sartze-data=2019-04-20}}</ref> 2012an, adinaren [[mediana]] 19,7 urtekoa zen, munduko mediana 30,4 zelarik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Abdoulie|abizena=Janneh|urtea=2012|izenburua=item,4 of the provisional agenda – General debate on national experience in population matters: adolescents and youth|argitaletxea=United Nations|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://www.un.org/esa/population/cpd/cpd2012/Agenda%20item%204/UN%20system%20statements/ECA_Item4.pdf}}</ref> [[Aljeria]] da Afrikako herrialderik zabalena azalerari dagokionez<ref>{{Erreferentzia|izena=National|abizena=Geographic|izenburua=¿Cuál es el país más grande de África?|hizkuntza=es|data=2019-06-28|url=https://www.ngenespanol.com/dato-dia/argelia-pais-mas-grande-de-africa/|aldizkaria=National Geographic en Español|sartze-data=2023-10-04}}</ref>, eta [[Nigeria]] da biztanle gehien duena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Nigeria, el país más poblado de África, prepara su primer censo nacional en casi dos décadas|data=2023-01-21|url=https://www.europapress.es/internacional/noticia-nigeria-pais-mas-poblado-africa-prepara-primer-censo-nacional-casi-dos-decadas-20230121175602.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2023-10-04}}</ref> Afrika, eta bereziki [[Ekialdeko Afrika]], [[Hominidae]] kladoaren eta [[giza eboluzioa]]ren jatorrigunea izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Afrikatik mundu zabalera - Zientzia.eus|url=https://zientzia.eus/artikuluak/afrikatik-mundu-zabalera/|aldizkaria=zientzia.eus|sartze-data=2019-04-20}}</ref> Izan ere, Afrikan aurkitu dira [[gizaki]]en lehen arbasoak, bai eta ondorengo beste ahaide batzuk ere, orain dela 7 milioi urtekoak; tartean daude ''[[Sahelanthropus tchadensis]]'', ''[[Australopithecus africanus]], [[Australopithecus afarensis|A. afarensis]], [[Homo erectus]]'', ''[[Homo habilis]]'' eta ''[[Homo ergaster]]''. ''[[Homo sapiens]]''ik zaharrena [[Etiopia]]n aurkitu da, orain dela 200.000 urte datatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sapiens ispiluaren aurrean — Booktegi|url=http://booktegi.eus/liburua/132/sapiens-ispiluaren-aurrean-ana-galarraga|aldizkaria=booktegi.eus|sartze-data=2019-04-20}}</ref> Askotariko [[klima]]k ditu, eta kontinente bakarra da iparraldean eta hegoaldean klima epelak dituenak. [[Ekuatore]]ak zeharkatzen du eta barnean hainbat [[basamortu]], [[baso tropikal]] eta kostaldeko eremu klimatiko ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Africa {{!}} Visual Geography|data=2011-04-24|url=https://web.archive.org/web/20110424072430/http://www.visualgeography.com/continents/africa.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-20}}</ref> [[Etnia]] dibertsitate oso handia du, bai eta [[kultura]] eta [[hizkuntza]] ugari ere<ref>{{Erreferentzia|abizena=Antonina|izenburua=África, el continente de la diversidad|hizkuntza=es-ES|data=2019-05-06|url=https://aipc-pandora.org/africa-continente-diversidad/|aldizkaria=Aipc-pandora|sartze-data=2023-10-04}}</ref>. [[XIX. mende]]an, [[Afrikaren banaketa|Europak ia Afrika osoa kolonizatu zuen]]. Egungo afrikar estatu gehienak [[XX. mende]]an hasitako [[Afrikako deskolonizazioa]]ren ondorio dira. Afrikako estatuen artean [[Afrikar Batasuna]] lortzeko kooperazioa dago: erakundeak egoitza [[Addis Abeba]]n du. == Etimologia == Antzinako erromatarrek ''{{lang|la|Africa Terra}}'' «afrien lurra» (''afer'', ''[[afri]]'', «[[kartago]]tar») deitzen zioten kontinenteko iparraldeko zatiari, [[Nilo|Niloren]] mendebaldera zeuden lurrei eta [[Antzinako Libia]]ri.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Afri|hizkuntza=de|url=http://latin_german.deacademic.com/1644/Afri|aldizkaria=Academic dictionaries and encyclopedias|sartze-data=2019-04-20}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, Āfer|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=Afer|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2019-04-20}}</ref> Badirudi izen hori libiar leinu bati eman zitzaiola, egungo [[berbere]]en arbasoei. ''Afer'' izenaren jatorriari dagokionez, [[feniziera]]zko ''afar'' («[[hauts]]a») hitzetik datorrela hipotetizatu da denbora luzez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Chris|abizena=Landsberg|izenburua=From African Renaissance to NEPAD… and back to the Renaissance|orrialdeak=87–98|data=2002-10-01|url=http://dx.doi.org/10.20940/jae/2002/v1i2a7|aldizkaria=Journal of African elections|alea=2|zenbakia=1|issn=1609-4700|doi=10.20940/jae/2002/v1i2a7|sartze-data=2019-04-20}}</ref> Azken urteotan, ordea, beste hipotesi bat garatu da:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=namesofcountries.html|url=http://michel-desfayes.org/namesofcountries.html|aldizkaria=michel-desfayes.org|sartze-data=2019-04-20}}</ref> [[amazigera|berbererazko]] ''ifri'' (plurala: ''ifran''), «[[haitzulo]]a», haitzuloetako biztanleak aipagai izanik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Geo. Babington|abizena=Michell|izenburua=The Berbers|orrialdeak=161–194|data=1903|url=https://www.jstor.org/stable/714549|aldizkaria=Journal of the Royal African Society|alea=6|zenbakia=2|issn=0368-4016|sartze-data=2019-04-20}}</ref> Hitza egun [[Tripolitania]]ko [[Banu Ifran]] leinuan aurki daiteke; berbere leinu horrek jatorria [[Yafran]]en du, Libiako ipar-mendebaldean.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lipiński, Edward.|izenburua=Itineraria Phoenicia|argitaletxea=Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/52090604|isbn=9042913444|pmc=52090604|sartze-data=2019-04-20}}</ref> [[Antzinako Erroma]]ren garaian, [[Kartago]] [[Afrika Prokontsularra]] izeneko probintzian antolatu zen, [[K.a. 146]]an [[Hirugarren Gerra Punikoa]] amaitu ondoren. Probintzia horren parte zen egungo [[Libia]]ko kostaldea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Africa African Africanus Africus - Word Roots Medical Etymology|url=http://www.consultsos.com/pandora/africa.htm|aldizkaria=www.consultsos.com|sartze-data=2019-04-20}}</ref> ''-ica'' atzizki latinoak "lurraldea" adierazten du (adibidez, ''[[Celtica]]'' zen [[zelta|zelten]] lurraldea). Aurrerago, [[musulman]]ek [[Ifriqiya]] eskualdea eratu zuten, [[bizantziar]]ren [[Afrikar Exarkia]] konkistatu ostean. == Historia == {{sakontzeko|Afrikako historia}} === Historiaurrea === [[Fitxategi:Pieza foliácea africana.jpg|thumb|150px|Afrikan aurkitu [[Neolito]] garaiko erreminta.]] Azken aurkikuntza paleontologiko eta arkeologikoen arabera, orain 5 milioi urtetik existitzen ziren jada hominidoak Afrikan. Euren [[Garezur|garezurren]] anatomia Afrikako tximinoen antzekoa zen, baina lokomoziorako forma [[Bipedidae|bipedoa]] garatu zuten lehenengoek, eta horrek abantaila handia ematen zien bizitokia aukeratzerako orduan, baso eta oihanez landa, [[sabana]]n bizitzeko aukera ematen baitzien horrek. Eta esan beharra dago, sasoi hartan Afrika lehortze bidean zegoela, eta sabana baso eta oihanen eremuak hartzen.<ref>http://www.euskara.euskadi.eus/r59-luredir/es/contenidos/articulo/c1501/eu_d1501003/1501003.html</ref> Orain 3 milioi urte [[Australopithecus]] deritzen hominidoak sortuak ziren Afrikako erdialde, hegoalde eta ekialdean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco Gil|abizena=Gonzalez|izenburua=PortalCiencia. Evoluci�n Humana: Australopithecus Africanus|hizkuntza=Spanish|url=http://www.portalciencia.net/antroevoafri.html|sartze-data=2018-01-16}}</ref> Hurrengo jauzi ebolutibo garrantzitsua orain 2 milioi urte gertatuko zen, [[Homo habilis|''Homo habilis'']]en iritsienarekin,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/ResultSearch?txtSimpleSearch=Cr%25E1neo&simpleSearch=0&hipertextSearch=1&search=simpleSelection&MuseumsSearch=MNCIA%257C&MuseumsRolSearch=19&listaMuseos=%5BMuseo%2520Nacional%2520y%2520Centro%2520de%2520Investigaci%25F3n%2520de%2520Altamira%5D|aldizkaria=ceres.mcu.es|sartze-data=2023-10-04}}</ref> hauek izan baitziren tresna eta erremintak sortzen lehen espezie hominidoa, honek haragia jatea ahalbidetu zielarik. Hala ere, ehizarako orduan ez zegoen beste [[Harraparitza|harraparien]] mailan, nahiz eta habiaren batetik arrautza bat edo beste lapurtuko zituen, eta animali txikiak harrapatu. Orain 1,8 milioi urte agertu zen lehenengoz [[Homo erectus|''Homo erectus'']] Afrikan, ia garai berean egin zuelarik [[Kaukasia]]n, Europako ekialdean. Espezie honetako lehen kideek garun txikia zeukaten oraindik, eta ez zituzten harrizko erreminta sinple batzuk baino garatu. Garuna beranduago hasiko zitzaien, eta ''Homo erectus''ek erreminta konplexuagoak garatuko zituen, [[acheliar]] motakoak. Ziur aski hauek izan ziren lehen ehiztariak. Gainera, ''Homo erectus''ek sua menperatu zuen, eta lehenak izan ziren Afrikar kontinentetik landa irten zirenak, nahiz eta puntu honetan eztabaida dagoen historialarien artean (batzuek diote [[Homo georgicus|''Homo georgicus'']] izan zela lehena).<ref>{{erreferentzia|url=http://paleoantropologiahoy.blogspot.com.es/2013/03/homo-georgicus.html|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Aurkitutako fosiletatik interpretatu denagatik, ''Homo sapiens''ak bizi izan ziren Afrika hegoalde eta ekialdean orain 100.000-180.000 urte (dena dela, datu berrien arabera, data hori askoz lehenago kokatu behar litzateke).<ref>{{erreferentzia|url=http://www.eltiempo.com/vida/ciencia/origen-del-homo-sapiens-en-africa-135896|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Orain 40.000 urte izan zen Afrikatik Planeta osorako zabalkundea, arrasto linguistiko, kultural eta genetikoek egiaztatzen dutenez. [[Glaziazio|Izotz Aroa]]ren amaieran (K.a. 10.500) haran emankor bihurtu zen berriro Sahara.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Homo sapiens in Afrika - evolution-mensch.de|hizkuntza=de|url=https://www.evolution-mensch.de/thema/arten/sapiens3.php|sartze-data=2018-01-16}}</ref> Hala ere, K.a. 5000. urterako berriro ere eremu lehor bihurtu zen Sahara, klima geroz eta bero eta lehorragoaren erruz, eta horrek bertako biztanleak, berriro ere, galtzea ekarri zuen, Niloko haranera desplazatu baitziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=William|abizena=Márquez|izenburua="Sabanas, praderas y bosques": cómo era el Sahara antes de convertirse en uno de los mayores desiertos del planeta|hizkuntza=en-GB|data=2017-03-23|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-39307995|aldizkaria=BBC Mundo|sartze-data=2018-01-16}}</ref> Niloko haranean bizitoki iraunkorrak sortu zituzten, baina klimak okerrera egin zuen, eta Afrika erdialdeko eurite indartsuak desagertu ziren. harez geroztik, Afrikako ekialdea lehorra da .<ref>{{Erreferentzia|izenburua=PALEOLITOA - Historiaurrea I: Paleolitoa|url=https://sites.google.com/site/historiaurrea1/paleolitoa|sartze-data=2018-01-16}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Historiaurreko kulturak === [[Fitxategi:Agriculture Beginning.png|thumb|Afrikan nekazaritza sortu zen lehenengo bi zonaldeak kontinentearen lehenengo bi hizkuntza familiekin lotu daitezke: mendebaldean Niger-Kongo inguruko hizkuntzekin eta, ekialdean, hizkuntza afroasiatikoekin.|alt=]] [[Fitxategi:Prehistoric clay pots-Sierra Leone National Museum.jpg|thumb|[[Kanpai formako ontzien kultura|Kanpai formako ontziak]], [[Sierra Leona]]n.]] Munduan izan zen [[kanpai formako ontzien kultura]] ipar-mendebaldeko Afrikan ere sortu zen. Kultura hori gerra-mentalitatearen sorrerarekin lotzen dute adituek. Zeramikako ontzi horiek [[hilobi]]etan agertu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arte de la Prehistoria. Edad del cobre, del bronce y del hierro.|hizkuntza=es-ES|data=2012-02-23|url=https://historiadelarteen.com/2012/02/23/48/|aldizkaria=Historia del arte en resumen|sartze-data=2018-01-17}}</ref> Afrika iparraldean haitzetako margoak aurkitu izan dira. Horietan animaliak ageri dira, baina baita giza irudiak ere, armekin eta apaingarriekin. Garai horretan [[Afrikako Aintzira Handiak|Aintzira Handietako]] lurraldeko herriak [[Mediterraneoa]]ren ekialdeko kostaldean kokatu eta aurre-[[Kanaan]]go herriak sortu; jende horrek [[Jordan (ibaia)|Jordan]] ibaiaren, Mediterraneoa eta [[Sinai]] basamortuaren arteko beheko lurrak menperatu zituen. Urte haietan Afrikan hainbat kultura sortu ziren: zonaldez zonalde aztertuko dira. ==== Iparraldean ==== [[Glaziazio]] garaian Ipar Afrikako baldintza ekologikoak oso desberdinak ziren. Gaur egun [[Sahara]] basamortua den espazioan larre lehorrak zeuden<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Sabanas, praderas y bosques": cómo era el Sahara antes de convertirse en uno de los mayores desiertos del planeta|hizkuntza=es|data=2017-03-23|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-39307995|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2023-10-04}}</ref>, nekazaritzako oso egokiak eta, horri esker, [[Neolito]]an, [[K.a. 5. milurtekoa|K.a. 4000 urte]] inguruan [[ehiztari-biltzaileak]] kultura goiztiarra garatu zen. Kultura horren aztarnak dira arroketan aurkitutako [[petroglifo]]ak eta zenbait monumentu [[megalitismo|megalitikoak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Secretaría General > “La Prehistoria en el Sáhara Occidental. Megalitismo y arte rupestre“, exposición en Melilla {{!}} Universidad de Granada|hizkuntza=es|url=http://secretariageneral.ugr.es/pages/tablon/*/noticias-canal-ugr/la-prehistoria-en-el-sahara-occidental-megalitismo-y-arte-rupestre-exposicion-en-melilla?login_form_register#.Wle0zZfkTcs|sartze-data=2018-01-16}}</ref> Glaziazioa bukatu ondoren Saharako bizi-baldintzak erabat gogortu ziren. Hala ere, [[Nilo]] haranaren inguruan [[nomo]] komunitateek ondorengo [[Antzinako Egipto]]ko kulturaren oinarriak prestatu zituzten. [[Faraoi]]en [[dinastia]]k sortu baino lehen Niloren ertzetan tribu primitiboak bizi izan ziren eta, proba adierazgarri moduan, haien aztarnategi arkeologikoak utzi zituzten. [[K.a. 7. milurtekoa|K.a. 6000 urterako]] inguru horietan nekazaritza antolatua ezagutzen zuten. Afrikako lehenengo aztarna idatziak [[Antzinako Egipto]]n topatu dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Historia General de|abizena=África|izenburua=Las escrituras africanas|hizkuntza=es-ES|data=2015-01-11|url=http://historiadeafrica.com/la-escrituras-africanas.html|aldizkaria=Historia de África|sartze-data=2018-01-16}}</ref> [[Egiptoko egutegia]] [[Brontze Aroa|Brontze Aroko]] eta [[Burdin Aroa|Burdin aroko]] kulturak datatzeko patroia bezala erabiltzen da, horregatik. K.a. 3100 urtean, [[Narmer]] faraoiarekin, Egiptoren batasuna lortu zen; Narmerrena Antzinako Egiptoko historiaren 31 dinastien lehenengoa izan zen. Dinastia horien arabera hiru fase bereizi dira: [[Egiptoko Inperio Zaharra|Inperio Zaharra]], [[Egiptoko Inperio Ertaina|Inperio Ertaina]] eta [[Egiptoko Inperio Berria|Inperio Berria]]. [[Giza (Egipto)|Gizako]] [[Egiptoko piramideak|piramideak]], [[Kairo]]tik gertu, laugarren dinastian eraikiak, ondo asko erakusten dute erlijioak eta faraoien gobernuak lortutako boterea. [[Gizako piramide handia]] —[[Keops]] faraoiaren hilobia— [[Munduko Zazpi Mirariak|Munduko Zazpi Mirarietatik]] oraindik zutik dirauen bakarra da. Antzinako Egiptok bere boterearen, aberastasunaren eta zabaleraren gailurra Inperio Berriarekin lortu zuen (K.a. 1567-1085). [[Fitxategi:All Gizah Pyramids.jpg|thumb|250px|Gizako piramideak.]] [[Fitxategi:PhoenicianTrade EN.svg|thumb|Feniziarren ibilbide komertzialak.]] [[Fitxategi:Bagawat.jpg|thumb|[[Al-Kharga]]ko kristau nekropolia, [[Libia]]n.]] Antzinako Egiptoren eragina Afrikan askotan espezialisten artean eztabaidatutako gaia izan da. Urtetan, gehiago hartzen zen kultura hau [[Mediterraneo]] aldeko kultura bezala eta ez Afrikakoa bezala. Dena dela, planteamendu hau atzera egiten ari da azken urteotan aurkikuntza berriei esker. Esaterako, Egiptotik edo Egiptora joan diren populazio mugimendu handiak ikusi egin dira. Esaterako, Egiptotik [[Badari kultura]] [[Nubia]] iparraldera zabaldu zen. Halaber, desertizazioa gertatu baino lehen Saharan zehar mugimendu garrantzitsuak eman ziren. Dena dela, dinastien aurretik Nilo haranean garatu zen kultura oinarrian kultura indigena zela, beraz afrikarra. [[Iparraldeko Afrika]] eta [[Saharaz hegoaldeko Afrika]] artean [[Sahara]] basamortuak benetako oztopo sortu zuen. Hala ere, komunikazioa mantendu zen batez ere merkataritzari esker. Iparraldean [[Fenizia]]ko kulturarekin batera [[Antzinako Grezia]]ko koloniak lehen eta [[Erromatar Inperioa]] gero zabaldu ziren eta kontinentean haien eragina zabaldu zuten. Erromatarrek [[Magreb]]eko Afrikako lurralde garrantzitsuak haien inperioaren probintziak bihurtu zituzten: [[Mauritania (antzinako eskualdea)|Mauritania]], [[Afrika Prokontsularra]], [[Tripolitania]], [[Zirenaika]] eta [[Egipto (erromatar probintzia)|Egipto]].<ref>{{erreferentzia|url=http://www.viatorimperi.com/lugares/africa|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Fenizia [[Mediterraneoa]]ren ekialdeko kostaldearen eta [[Libano]]ko mendien arteko lur zatia zen, beraz [[Asia]]. Bertan, zibilizazio oparoa egon zen [[K.a. II. mendea|k. a. II. mendetik]] aurrera. Inoiz ez zen batasun politikorik lortu herrialdean, baina hiri federazio oparoa eratu zuten. Hiri nagusiak [[Arados]], [[Biblos]], [[Sidon]], [[Tiro]], Akko (gaur egungo [[Akre]]), Arvad ([[Ruad]]), Berit ([[Beirut]]) eta [[Ugarit]] izan ziren. Lurraldea hain txikia zenez, [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoan]] zehar merkataritzan jardun behar izan zuten. Euren kostako hainbat lekutan [[kolonia (argipena)|koloniak]] sortu zituzten, [[Cádiz|Gadirrekoa]] adibidez, [[Espainia]]n, eta [[Kartago]]koa, [[Tunisia]]n Ipar Afrikan. Han zirtzileriak, lurrinak, purpura eta anbar kolorez tindatutako oihalak saltzen zituzten. Trukean, metalak, larruak eta esklaboak erosten zituzten.<ref>{{erreferentzia|url=https://revistas.ucm.es/index.php/GERI/article/viewFile/GERI9696110251A/14457|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> K.a. lehen mila urtetan burdinaren lana Ipar Afrikan zabaldua zen eta Sahararen bitartez hegoalderantz zabaldu zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EARLY HISTORY OF AFRICA|data=2007-10-11|url=https://web.archive.org/web/20071011083356/http://princetonol.com/groups/iad/lessons/middle/history1.htm#Irontechnology|sartze-data=2018-01-16}}</ref> K.a. 500 urtearen inguruan Mendebaldeko Afrikan [[metalurgia]] ohikoa bihurtu zen, ziur aski kartagotarren eraginez; urte horren inguruan burdinaren lana Afrika ekialdeko eta mendebaldeko zenbait zonaldetan ezaguna zen nahiz eta beste zonaldetan Kristo ondorengo lehen mendeak arte zabaldu ez izan. Merkataritza sareak, bestetik, urte horretan ere, K.a. 500 inguruan alegia, zabalduak ziren edo behintzat horren aztarnentzat har daitezke Afrika mendebaldean topatutako [[Egipto]]ko, [[Nubia]]ko eta [[Etiopia]]ko [[kobre]]zko objektuak.<ref>O'Brien, Patrick K. (2005). ''Oxford Atlas of World History''. New York: Oxford University Press, 22-23.or. </ref> K.a. 631 urtean greziarrek [[Zirene]] hiria sortu zuten, [[Antzinako Libia]]n. Hiria kolonia garrantzitsua bihurtu zen; basamortuz inguratuta egonez, ordea, haien eragina Afrikako barrualdean oso eskasa izan zen. Greziarren eragina, aldiz, Egipto aldean handia zen. [[Alexandria]], [[Alexandro Handia]]k K.a. 332an urtean sortua, garrantzi handia lortu zuen [[garai helenistikoa]]ren [[Ptolomeotar dinastia]]ren agindupean. Ptolomeotarrek hegoalderantz joateko saiakerak egin zituzten eta horrela nolabait [[Etiopia]] ezagutu zen. Libiako basamortuan, bestetik, K.a. 500 urtetik K.o. 700 urtetara [[garamante]] zibilizazioa garatu zen. Dirudienez garamanteak [[tuareg]] herriaren arbasoak izan ziren.<ref>{{erreferentzia|url=https://actualidad.rt.com/cultura/view/98775-descubran-satelite-civilizacion-libia-herodoto|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> [[Fitxategi:Garma (Garama) - Ruinen der antiken Stadt Garama.jpg|thumb|Garama estatuaren erorkiak.]] [[Fitxategi:Byzantium550.png|thumb|Bizantziar eta Erromatar inperioak 554. urtean.]] [[Zirenaika]], Egipto eta [[Kartago]] antzinaroko benetako potentziak bihurtu ziren baina, azkenik, erromatarrak haien gainean inposatu ziren. Bereziki gogorra Erroma eta Kartago arteko lehia izan zen; Kartago K.a. 146 urtean erori zen. Mende bat baino zertxobait gehiago Egipto eta Zirenaika [[Inperio Erromatar]]raren menpe gelditu ziren, bestetik. Erromatarren garaian Ipar Afrikako herriak joritasuna ezagutu zuten baina beti Saharako basamortuak erromatarrentzat benetako harresi moduan funtzionatu zuen; [[Fezzan]] izan zen salbuespen bakarrenetakoa. Nubia eta Etiopiaraino ere heldu ziren erromatarrak [[Neron]]ek Nilo ibaiaren iturburua ezagutzeko bidali zuen espedizioari esker; dena dela, espedizioak ez zuen bere helburua bete. Ziur aski erromatarrek lortu zuten Afrika gaineko ezagupenen lan adierazgarriena II. mendeko [[Klaudio Ptolomeo]] lanetan ikus daiteke. Ptolomeok [[Indiako ozeanoa]]ren kostaldeari buruzko ezagupenak erakutsi zituen, [[Rhapta]] hiriraino, egungo [[Tanzania]]n, eta [[Niger ibaia]]ren existentzia ezagutzen zuen.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.esascosas.com/el-mapa-de-ptolomeo/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Erromatarren okupazioaren urteetan Asia, Europa eta Ipar Afrika arteko elkartrukea garrantzitsua izan zen. Horri esker, kultura klasikoa Mediterraneoko kostalde guztietan zabaldu zen eta, [[kristautasun]]a sortu zenean, zonalde osoan zabaldu zen, Tunisia, Egipto eta Etiopia barne. Aro klasikoaren amaiera Ipar Afrikan herri [[bandalo]]en inbasioarekin bat heldu zen, [[V. mende]]an bandaloek Afrikako probintzia erromatarrak konkistatu zituztenean. Dena dela, Inperio Erromatarren boterea [[VI. mende]]an itzuli zen lurraldera, [[Bizantziar Inperioa]]rekin. Historikoki, fenomeno oso garrantzitsua gertatu zen [[VII. mende]]an zehar: arabiar musulmanen iritsiera. Egiptotik hasita, [[Itsaso Gorria|Itsaso Gorritik]] [[Iberiar penintsula]] eta [[Ozeano Atlantikoa|Ozeano Atlantikoraino]] musulmanak nagusitu ziren.<ref>{{erreferentzia|url=http://roble.pntic.mec.es/jfeg0041/todo_reliduques/islam/pag%20islam/expansion.htm|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Ipar Afrikako kristautasuna ia ordezkatu egin zuen, Egipton salbu, bertan [[Eliza Ortodoxo Koptoa]]k bizirik iraun zuen neurri handi batean, Etiopiaren eta haren kokaleku estrategikoaren eraginez. Musulmanen nagusitasuna Ipar Afrikako gizartea eta historia erabat aldatu zituen. ==== Ekialdean ==== [[Fitxategi:LocationAksumiteEmpire.png|thumb|Aksum Inperioaren mapa.]] [[K.a. 4. milurtekoa]]ren inguruan [[Etiopia]]n nekazaritza sortu zen. Antza, gertaera hau era independentean eman zen eta produktu nagusiak hauek ziren: [[Kafe|kafea]], [[teff|teff-a]], [[artatxiki|artatxikia]], [[basarto|basartoa]], [[garagar|garagarra]] eta [[ensete|ensetea]]. Beste zonaldetik landare hauek heldu ziren: [[kotoi|kotoia]], [[porongo|porongoa]], [[angurri|angurria]]... Halaber animalia asko etxekotu ziren, batzuk hantxe bertan, Etiopian eta [[Somalia]]n, esaterako [[asto]]ak; baina animalia gehienak Sahel eta Nilotik heldu ziren. Etiopiar kultura desberdina zen, berezia, nahiz eta tarteka [[Eurasia]]ko kulturekin kontaktuak izan. Hizkuntzak, kultura eta [[laborantza]] sistemak propioak ziren. Milaurteetan Etiopiak gobernu zentralizatua izan zuen. Garrantzi berezia [[Aksumgo Erresuma]]k izan zuen, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendetik]] [[I. mendea|I. mendera]] indartu zen estatuak; [[Erromatar Inperioa]]ren eta antzinako [[India]]ren arteko trukean paper garrantzitsua jokatu zuen. [[Fitxategi:Great Mosque of Gede.jpg|thumb|Afrikako ekialdeko kostaldean swahiliek aztarna ugari utzi zuten eta egun bizirik dirau.]] Ekialdean beste kultura garrantzitsua garatu zen, [[swahili kultura]]. Urteetan, historialariek swahiliak [[Persia|kolono pertsiarren]] ondorengotzat hartu zituzten, baina egun [[bantu]] herrien arabiar merkatariekin izandako harremanen ondorengoak direla segurtzat jotzen da. Harreman horiek [[VII. mende]]tik [[VIII. mende]] hasiera arte izan ziren. Swahiliak hegoalderantz jaitsi ziren, [[Muqdisho]]ra ([[Somalia]]) eta egungo [[Mozambike]]ra, [[Komore uharteak|Komore uharteetara]] eta [[Madagaskar|Madagaskarrera]]. ==== Mendebaldean ==== Nekazaritzaren hastapena mendebaldeko Sahelen K.a. 5000 urte inguruan ematen da. Izan ere, zonalde tropikaletan gertaera hau beranduago ematen da, K.a. 3000 urtearen inguruan; zonalde horretan olioa ustiatzeko [[palmondo]]ak hasi ziren landatzen, baita [[Dioscorea|nyama]] afrikarrak. Abeltzaintza, bestetik, Saheletik eta [[Nilo]] ibaitik zabaldu zen. Ondoren, beste zonaldetako landareak ere sartu ziren, besteak beste, [[kaupi]]a, [[kotoi]]a, [[artatxiki]]a, [[angurri]]a, [[edankuia]]... ==== Erdialdean ==== [[Fitxategi:Physical_world.jpg|thumb|333px|eskuinera|Lurraren mapa]][[Fitxategi:Ikusgela-Zortzi datu geografiko bitxi.webm|thumb|thumbtime=8|start=0|{{ikusgela}}Afrika lau hemisferiotan dago, [[Geografia|geografiaren]] gaineko zortzi bitxikerietako bat da bideo honetan.]]K.a. 1000 urte inguruan, [[bantu]] migratzaileak [[Afrikako Aintzira Handiak|Aintzira Handietako]] zonaldera heldu eta kokatu ziren. Milurteko erdira aldera ere gaur egungo [[Angola]]n eta [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]n haien aztarnak aurkitzen dira. Urte horietan Afrika erdialdean emandako gertakizun nagusietariko bat egungo [[Txad]]en [[Kanem-Bornu Inperioa]]ren sorrera dugu. Inperio hau hurrengo mendeetan loratu zen, [[Sahel]] lurraldeko etorkizuneko estatu handien oinarriak prestatuz. ==== Hegoaldea ==== [[Fitxategi:Brandberg-Peintures rupestres San (4).jpg|thumb|Boskimanoen harkaitzetako margolanak.]] Afrika hegoaldeko historia garai horietan benetako misterioa da. Antza, kontinentearen beste kulturekiko isolamendu egoera batean mantendu zen hegoaldea. K.a. 500. urtearen inguruan isolamendu horren amaiera eman zen, nolabait, egungo [[Zambia]]n eman ziren bantu migratzaileen agerpenarekin. Hego-ekialdean, bestetik, [[khoisan]] edo [[boskimano]]en etnia-taldeak abereen [[etxekotze]] prozesuari ekin zioten, halaber, ehiztarien eta biltzaileen bizi-modua baztertuz, nagusia lurraldean ordura arte. K.a. 300 urterako bantu etnia egungo [[Hegoafrika]]n zeuden eta horrek estatu zentralizatuak sortzeko bidea ireki zuen. === Protohistoria === K.a. I. milurtekoan erdialdeko Afrikan [[bantu]] herrien zabaltzeko prozesua hasi zen. Ziur aski, populazio horien hedatze hori kultibo batzuen zabaltzearekin bat zetorren. Prozesu horrek sakonki aldatu zuen [[Saharaz hegoaldeko Afrika]]ren banaketa genetiko eta linguistikoa. Horren ondorioz, kontinentearen alde horrek gaur egungo egoerarekin antz handia hartu zuen, hau da, Niger-Kongoko hizkuntzak erabiltzen dituzten herri ugari eta, tartean, gutxiengoetan, bantu ez diren beste motatako hizkuntzen erabiltzaileak: [[khoisan hizkuntzak]], [[sandawe]], [[hadza hizkuntzak]]...<ref>{{erreferentzia|url=http://www.artehistoria.com/v2/contextos/8563.htm|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Zenbait kasutan ere bantuak ez diren markatzaile genetikoak dituztenak, esaterako, [[pigmeo]]ak. Bantuen zabaltze prozesuak mendetan jarraitu zuen. Europako lehenengo esploratzaileak heldu zirenean oraindik jarraitzen zuen. Horren puntako unean [[Hegoaldeko Afrika]]n [[Zulu Erresuma]]ren sorrera izan zen. [[Fitxategi:Bantu Phillipson.png|150px|thumb|Bantu populazioen zabaltze prozesua:<br /> 1. = K.a. 3000 - 1500 urtetan. Jatorria.<br /> 2 = K.a. 1500 urtearen inguruan: lehenengo migrazioak.<br /> 2.a = Ekialdeko bantuak, 2.b = Mendebaldeko bantuak.<br /> 3. = K.a. 1000 - 500 urtetan; Ekialdeko Uruweko bantu guneak./> 4. - 7. Hegoalderantz zabaltze prozesua.<br /> 9. = K.a. 500 urtetik - 0ra Kongoko bantu gunea.<br /> 10. = 0tik - 1000 urtera, azken fasea.]] === VII. mendetik XVI. mendera === [[Fitxategi:African-civilizations-map-pre-colonial.svg|thumb|Kolonizazio aurreko Afrikaren estatuak.]] VII. mendean fenomeno garrantzitsu bat gertatzen da: [[arabia]]rren eta [[musulman]]en immigrazio handi bat. Afrikako iparraldean aurretik bereber artean eragina hori ikusten zen, bai hizkuntzaz baita ere erlijioaz. Islama ipar osoan zabaldu egin zen eta, ondoren, Sahararen bitartez, hegoalderantz zabaldu zen.<ref>{{erreferentzia|url=https://edukavital.blogspot.com.es/2014/04/expansion-arabe.html|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Ekialdean ere, arabiarrak, persiarrekin eta indiarrekin batera, [[kolonia|koloniei]] garrantzitsuei esker ([[Mombasa]], [[Malindi]], [[Sofala]]), tinko kokatu ziren. Dena dela, XIV. mende arte Europak eta Ipar Afrikako arabiarrek ekialdeko hiri eta estatu hauekin ez zituzten harremanak izan eta zirenik ere ez zekiten.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.afribuku.com/africa-y-el-islam/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Ipar Afrikan hedatu ziren lehendabiziko [[immigrante]] arabiarrek [[Bagdad]]eko [[kalifa|kalifen]] autoritatea onartzen zuten. [[VIII. mende]]aren amaieran Aglab-ek, [[Harun al-Rashid]]en jenerala, [[Tunisia]]n [[Aglabtar leinua]] sortu zuen eta kaliferriaren mendekoa bezala gobernatu zuen. [[X. mende]]an, ordea, Egipton [[Fatimitar Kalifa-herria]] ezarri zen eta [[Magreb]], [[Egipto]], [[Sizilia]], [[Malta]] eta [[Mediterraneoa|Mediterraneoko]] ekialdea kontrolatu zituen [[909]]ko [[urtarrilaren 5]]etik [[1171]]ra. Hiriburua [[Kairo]]n ezarri zuten. Geroago beste leinuak sortu ziren, esaterako [[Almorabide]] eta [[Almohade dinastia|Almohade]]. Turkiarrek ere lurraldean noizbehinkako presentzia izan zuten. Otomandarrek [[Konstantinopla]] [[1453]]an hartu zuten eta, ondoren, [[1519]] eta [[1551]] [[erregeordetza]]k [[Aljeria]]n, [[Tunisia]]n eta [[Tripoli]]n ezarri zituzten. [[Maroko]], bestetik, arabiarren eraginez baina hala ere, [[Sharifan]] leinuaren agindupean, bereber estatu independentea bezala gelditu zen. Sharifan leinua [[XIII. mende]]an sortua zen. Orokorrean, arabiar kulturak zabalkunde handia ezagutu zuen eta, [[proselitismo]]ari esker, erlijio musulmana ere kontinentean asko zabaldu zen. Prozesu horietan [[gamelu]]en erabilerak garrantzi handia izan zuen. Persiarrek Egipto okupatu zutenean sartuta, berari esker arabiarrek basamortuan ibiltzeko aukera izan zuten. Ondorioz, [[Senegambia]] eta [[Niger]] erdialdea Saharaz haraindiko merkataritzarako ezinbesteko tokiak bihurtu ziren. Merkataritzarekin batera ideiak ere zabaldu ziren. === Islamen hedapena === [[Fitxategi:WestAfrica1625-es.svg|thumb|400px|[[Mendebaldeko Afrika]] [[1625]] urtearen inguruan.]] Islam Mendebaldeko Afrikan zehar zabaldu zen baita ere, besteak beste, [[Maliko Inperioa]]ren [[Maliko Mansa|Maliko Mansen]] ([[1235]]-[[1400]]) eta [[Songhai Inperioa]]ren ([[1460]]-[[1591]]) agintari askoren erlijioa bezala. [[Mansa Musa]]ko [[1324]]ko [[hajj]] ospetsuaren ondoren, [[Timbuktu]] islamiar irakaskuntzaren gune garrantzitsua bezala ospetsua egin zen; hiri horretan Saharaz hegoaldeko Afrikako lehen unibertsitatea sortu zen. [[Ibn Battuta]] bidaiaria arabiarra [[1352]]an Timbuktun egon zen. Battutak ere ekialdeko kostaldeko [[swahili]] hirien lehenengo albisteak jaso zituen ([[Mombasa]] eta [[Quiloa]]). Arabiarren hegoalderantz zabaltze prozesua oihanarekin gelditu zen. Oihan trinkoa Iparraldeko 10°tik hegoaldera zabaltzen zen eta musulmanentzat benetako harresia izan zen. Oztopo hori zela eta, ez zuten Ginea ezagutu ezta haratago zeuden Afrikako lurraldeak ere. Musulmanek hartu zuten kontinenteko azken lurraldea [[Nubia]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Greville Stewart Parker|abizena=Freeman-Grenville|izenburua=Islam: An Illustrated History|argitaletxea=Bloomsbury Publishing USA|hizkuntza=en|abizena2=Munro-Hay|izena2=Stuart Christopher|data=2006-01-26|url=https://books.google.es/books?id=3fKoAwAAQBAJ&pg=PA181&lpg=PA181&dq=Nubia+Islam&source=bl&ots=fYszRqT9r2&sig=gvUmIUNIpytkFmcPVgxt-Vikghg&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjPvZaNheHYAhUBL8AKHTjQB4AQ6AEIdjAN#v=onepage&q=Nubia%20Islam&f=false|isbn=9781441165336|sartze-data=2018-01-18}}</ref> izan zen, kristaua [[XIV. mende]] arte. Halaber, musulmanen konkistek Europan Mediterraneo ia itsas arabiarra bihurtu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Gonzalo Anes|abizena=Alvarez|izenburua=Europa y el Islam|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=es|data=2003|url=https://books.google.es/books?id=WPnUhF4aVH4C&pg=PA230&lpg=PA230&dq=decadencia+del+islam+en+el+mediterraneo&source=bl&ots=N_GzbNuShE&sig=Yzf-fn7AgFGrY8mM4hRuhDo05F0&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi2h_aUg-HYAhXlIMAKHW34BusQ6AEIYDAM#v=onepage&q=decadencia%20del%20islam%20en%20el%20mediterraneo&f=false|isbn=9788495983275|sartze-data=2018-01-18}}</ref>, baina egoera hori laster aldatu zen: [[XI. mende]]an [[Sizilia]]tik eta Italiako hegoaldetik kanporatu zituzten; Iberiar Penintsulan erresuma kristauek ere musulmanak hegoalderantz bultzatzen zituzten eta [[XV. mende]]an erabat kanporatu zituzten; Portugal, bestetik, mende berean gerra Afrikara eraman zuten eta [[1415]]ean Ceuta konkistatu zuten. Hau guztia gutxi izango balitz, [[Venezia]], [[Pisa]], [[Genova]] eta Italiako beste hiriek Egiptorekin eta, orokorrean, Ipar Afrikako hiriekin merkataritza handia bultzatu zuten, haien eragina zonaldean indartuz. Panorama hau guztia [[XVI. mende]]an aldatu behar zuen. Portugalek Afrikan presentzia eta eragin handia bazuen ere, [[1578]]an, [[Alcazarquivir]]ren, [[Sadiak|Saadi leinuko]] Abu Marwan Abd al-Malik I Saadi-rekin porrot itzela jasan zuten. Halaber, Espainiako ejertzitoak Afrikan zituen jabetza gehienak utzi behar izan zituen. Azkenik, estatu [[berbere|berbereek]] dekadentzia prozesu batean sartu ziren, pirata-komunitateak bihurtuz. Turkiak, aldiz, gora zihoan eta horrek arabiar kultura eta merkataritzaren dekadentzia ekarri zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del Islam|hizkuntza=es-ES|url=http://www.peybur.com/historia-del-islam.html|sartze-data=2018-01-18}}</ref> Estatu horien historia XVI. mendetik XIXra neurri handi batean piraten historiak dira. ==== Saheleko erresumak ==== Urrearen eta beste lehengaien merkataritzak Saheleko lurraldetan aristokrazien sortzea ekarri zuen; laster, erregeek Ipar Afrikako merkataritza kostaldearekin kontrolatu zuten. Sortu ziren inperio horien artean [[Ghanako Inperioa|Ghanakoa]], [[Maliko Inperioa|Malikoa]], [[Songhai Inperioa|Songhaikoa]], [[Kanem-Bornu Inperioa|Kanem-Bornukoa]] edo [[Wadai Inperioa|Wadaikoa]] ditugu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jeffrey|abizena=Tayler|izenburua=Los reinos perdidos de África|url=http://www.ojosdepapel.com/Index.aspx?article=2755|sartze-data=2018-01-16}}</ref> ==== Antzira Handien lurraldea ==== [[Afrikako Aintzira Handiak|Afrikako Aintzira Handien]] lurraldean, XV. mendetik aurrera, ondo antolatutako erresumak sortu ziren: [[Bunyoro]], [[Budanda]], [[Ruanda]] eta [[Burundi]] adibide batzuk dira. Erresuma hauen sorrera [[burni|burdinaren]] erabilerarekin eta [[banana]] bezalako kultibo berriekin lotuta dago. Berrikuntza hauei esker nekazaritza munduko ekoizpena hobetu zen eta, ondorioz, horrek populazio handitzea ekarri zuen. === Europarren presentzia eta konkistak === ==== Lehen esplorazio europarrak ==== [[XV. mende]]an [[Henrike Nabigatzailea]]k, [[Joanes I.a Portugalgoa]] erregearen semea, bere herrirako lurrak Afrikan hartzea pentsatu zuen. Asmo horrek bultzatuta nabigatzaile portugaldar batzuk zenbait bidaia antolatu zuten, azkenik Afrika osoari buelta emanez; bidaia horien emaitza Portugalgo subiranotasuna kontinenteko kostaldeko leku askotan ezartzea izan zen. [[Fitxategi:Europa 1519.jpg|thumb|eskuinera|400px|Ipar Afrikako Portugal eta Espainiaren menpeko lurrak [[1519]]an.]] Itsasontzi portugaldarrek [[1434]]an [[Bojador]] lurmuturra igaro zuten, [[Cap-Vert]] [[Senegal]]go penintsula [[1445]]an eta [[1480]]rako [[Ginea]]ko kostalde osoa ezagutzen zuten. [[1482]]an [[Diogo Cão]] [[Kongo (ibaia)|Kongo ibairaino]] heldu zen, [[1488]]an [[Bartolomeu Dias|Bartolomé Díazek]] [[Esperantza Oneko lurmuturra]] gainditu zuen eta [[1498]]an [[Vasco da Gama]]k, lurmutur hori gainditu ondoren, Afrika ekialdeko kostaldea esploratu zuen, [[Sofala probintzia|Sofalan]] eta [[Malindi]]n lehorreratzen; handik [[India]] aldera joan zen. Portugalgo Erresumak haren subiranotasuna ezarri zuen horietako puntu askotan baina ez kontinentearen hegoaldean. Estrategikoki Gineako kostaldea Europatik gertuena zen eta, ondorioz, ustiatzen lehenbizikoa izan zen. Gotorleku eta gune komertzial asko ezarri ziren; São Jorge da Mina ([[Elmina]]) lehenengoa izan zen, [[1482]]an. Orduan indartu zuen merkataritza [[Esklabotza|esklabo]], [[boli]] [[urre]] eta [[espezia]]tan oinarritu zen.<ref>{{erreferentzia|url=https://blogs.ua.es/africaenelsigloxvi/portugal-en-africa/|izenburua=|sartze-data=2018/01/19|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> [[1492]]an, espainiarrak Amerikara heldu zirenean, esklabo trafikoa indartu zen. [[Alubioi]]ko urrea, bestetik, ugaria zen. Ondorioz, beste herrialde askotako itsasontziak hasi ziren Gineako kostaldean merkataritza indartzen. Nabigatzaile ingelesak [[1553]]an heldu ziren eta haien atzetik, besteak beste, espainiarrak, holandarrak, frantsesaz eta danimarkarrak heldu ziren. Laster kostaldeko nagusitasuna portugaldarrengandik holandarren eskuetara igaro zen [[XVII. mende]]an. [[XVIII. mende]]an nagusitasun hori [[Frantzia]]k lortu zuen eta [[XIX. mende|XIXan]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batura]]. [[Senegal]]etik [[Lagos]]era kostaldea europar potentzien gotorlekuez eta merkatalgo guneez bete zen. Barrualdean, halaber, frantsesen eta britaniarren eskuetan joan ziren erortzen. [[Fitxategi:Luanda.jpg|thumb|[[Luanda]], [[1755|1755e]]an.]] Portugaldarren presentzia Afrikan, hala ere, mendetan mantendu zen. [[Kongo ibaia]]ren estuarioan, [[Damaraland]] aldean, egungo [[Namibia]]n, [[1491]]tik aurrera indigenen artean eragina handitu zuten. XVI. mendearen hasieran, kristautasuna [[Kongoko Erresuma]]n zabaldu zuten. Barrualdeko tribuen erasoak baino mende berean erresuma horren boterearekin bukatu zuen. Ondorioz, portugaldarrek haien aktibitateak hegoalderantz eraman zituzten, São Paulo de Loanda sortuz, egungo [[Luanda]], [[1576]]an. Portugalen subiranotasuna XX. mende arte mantendu zen, [[Angola]] [[1975]]ean independentzia lortu arte, alegia. <ref>{{erreferentzia|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Angola|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>mende horietan, nagusitasun hori 1640tik 1648ra arte bakarrik jarri zen zalantzan, holandarren erasoarekin batera; urte horietan Portugalek itsas portuen kontrola galdu zuen. === Esklaboen trafikoa === {{sakontzeko|Esklabotza Afrikan}} [[Fitxategi:Triangular trade.png|thumb|350px|Merkataritza triangeluarraren ibilbide bat: [[berde]]z, esklabo ontziak zituzten europar erreinuak; [[gorri]]z esklaboen jatorria; [[urdin]]ez, esklaboen helmuga.]] [[Fitxategi:VillageCayor-1821.jpg|thumb|Esklabotzak ondorio larriak izan zituen Afrikan. Esklabo merkataritza Senegal ibaian, Cayor erresuman.]] Esklaboen trafiko lehenengo zantzuak Nilo ibaiaren inguruan eta Saharaz hegoaldeko Afrikan eman ziren. Baina esklabo talde handien merkataritza Arabiatik X. mendean sartu ziren gameluen erabilerari esker sortu zen. Gameluekin posible bihurtu zen Saharaz Hegoaldean zehar merkataritza sarea sortzea esklaboak iparraldera eramateko. Esklabotza honek Amerikara zuzendu zen konparatuta desberdintasun handiak zituen; nagusia Ipar Afrikako esklaboak batez ere morroi lana egiteko erabiltzen zirela.<ref name="#1">{{erreferentzia|url=http://www.afrol.com/es/Categorias/Cultura/esp_esclavitud.htm|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Sexuen ikuspuntutik emakumeak gizonak baino gehiago ziren, [[haren]]etan beste emakumeen zerbitzari gisa lan egiteko helburuarekin. Ez zen ohikoa, bestetik, gizonezko esklaboak [[eunuko]]ak bilakatzea. Beraz, esklabo hauek normalean ez ziren peoi moduan erabiltzeko, Amerikarekin gertatuko den bezala. [[Atlantikoko esklaboen merkataritza|Atlantikoan]] zeharreko giza-trafikoa beranduago etorri zen, baina askoz handiago eta ankerrago izan zen. Horren eragina ikaragarria izango zen Afrikako historian. Portugaldarren, espainiarren ingelesen, frantsesen eta holandarren konkistak Amerikan lan-eskuko eskaerak ikaragarri handitu zuen. Eskaera hori batez ere [[Brasil]], [[Guiena]], [[Antillak|Karibe]] eta [[Ipar Amerika]]n eman zen. Langileak behar ziren lan gogorrenak aurrera eramateko: nekazaritza, [[meatzaritza]] e.a. Eskari horiek asetzeko Atlantikoaz haraindiko trafikoa sortu zuten.<ref name="#1"/> Europako potentziei aparteko onurak ekarri zizkien sistemaren barruan hiru fase bereiz daitezke: * Lehenengoa, ontziak Europatik Afrika mendebaldeko kostalderako bandan abiatzen ziren ([[Esklaboaren Kosta]], [[Urre Kosta]], [[Boli Kosta]]), eta han ontzietako [[upategi]]ak esklaboz kargatzen zituzten [[kauri]]en (kauriak [[diru]]aren funtzioa betetzen zuten hainbat [[itsaski]]ren oskolak ziren) edota bestelako produktu batzuen truke (oihalak, [[pattar]]ra, [[bolbora]], fusilak, bitxiak...). * Bigarrenik, esklaboak Ameriketara garraiatu eta bizirik heltzen ziren esklaboak saldu egiten zituzten. * Hirugarrenik, ontziak kakaoz, azukrez edo [[kolonialismo|kolonietako]] beste merkantzia batzuez bete eta gero, Europara itzultzen ziren eta bertan merkaturatzen zuten kargamentu preziatua. Luzeak eta arrisku handiko bidaiak ziren arren, irabaziek ederto justifikatzen zuten enpresa-abentura hura, areago kontuan hartzen bazen nolako etekinak lor zitezkeen. Esklabo horiek jatorri desberdinak izaten zituzten. Batzuetan trafikatzaileek beraiek harrapatzen zituzten baina ohikoena etsaiak ziren Afrikako estatuen arteko borroken ondorioak ziren. Afrikar erregeek haien presoak saltzen zituzten ondare desberdinen truke: armak, ron, oihalak, haziak...<ref>{{erreferentzia|url=https://blogs.ua.es/africaenelsigloxvi/2011/12/20/esclavitud-en-africa/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> === XIX. mendeko esploratzaile europarrak === [[Fitxategi:Davidlivingstone cropped.jpg|eskuinera|thumb|[[David Livingstone]], Afrika barneko lehen esploratzailea.]] [[Fitxategi:Paul Belloni Du Chaillu.jpg|thumb|Paul du Chaillu (1835-1903).]] [[Napoleondar Gerrak|Napoleondar Gerrek]] Europako atentzioa Afrikatik desbideratu bazuen ere, [[Egipto]]ko inbasioa ([[1798]]-[[1803]]) esan daiteke bertako antzinako kultura zabaldu zuela. Lehen inbasioaren protagonista Frantzia izan zen: Napoleon bera ere piramide aurrean liluratu egin zen.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.abc.es/historia/abci-napoleon-bonaparte-dentro-gran-piramide-egipto-y-dejo-aterrorizado-201511110304_noticia.html|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Frantsesen atzetik [[britainiar]]rak heldu ziren <ref>{{erreferentzia|url=http://www.nationalgeographic.com.es/historia/grandes-reportajes/napoleon-en-egipto_6235|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta horrek guztiak [[Turkia]]ren gainean eragin handia izan zuen; azken herri horrek lurraldearen gainean izan zuen kontrola berreskuratzen saiatu zen. [[1811]]an, ordea, [[Mehmet Ali]]ren agindupean, ia estatu independentea sortu zen eta, [[1820]]tik aurrera,<ref>{{erreferentzia|url=https://diarium.usal.es/rsc/historia/britanicos-y-franceses/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> [[Sudan]] ekialdean haien eragina zabaldu zen. Napoleonen aurkako borrokak, bestetik, britainiarrak Hegoafrikara eraman zituen eta han [[Herbehereak|Herbehereen]] eskuetan zeuden zenbait kolonia hartu zuten, besteak beste, [[Lurmutur Ekialdea]]n zeuden kokalekuak eta, [[1814]]an, [[Lurmuturreko kolonia]] bera. Kolonia, berez, [[1806]]tik britaniar ejertzitoak okupatuta bazuen, [[1814]]an formalki Britainiar Koroaren eskuetara pasa zen. Napoleonen mugimenduek eta haien ondorioek, modu batez, Afrikan prentsan eta literatura agertzera eraman zituzten. [[XIX. mende]]aren erdialdera, [[misiolari]] [[Protestantismo|protestanteak]] Afrikan zabaltzeko ahaleginak hasi ziren egiten. Lehenengo helburuak [[Ginea]]ren kostaldea, [[Hegoafrika]] eta [[Zanzibar]] izan ziren. Misiolari horiek erabat arrotzak ziren Afrikako lurraldetan eta, sarritan, kolonialismoaren zerbitzurako esploratzaileak eta komertzio-agenteak bihurtu ziren. Misiolari horien arteko lehenetarako bat [[David Livingstone]] izan zen. Livingstone [[1840]]tik [[Orange ibaia]]ren iparraldearen inguruan misiolari lanari ekin zion. [[1849]]an Livingstonek [[Kalahari]] basamortua hegoaldetik iparraldera gurutzatu zuen eta [[Ngami lakua|Ngami lakura]] heldu zen. [[1851]] eta [[1856]] artean kontinentea mendebaldetik ekialdera gurutzatu zuen; horri esker [[Zambezi|Zambeze ibaiaren]] ibilbideak ezagutu zituen. [[1855]]an Livingstone europarren hitzetan zeren eta bertako herriek ondo asko ezagutzen baitzituzten, [[Victoria ur-jauziak]] deskubritu zituen eta, [[Viktoria Erresuma Batukoa]]ren erreginaren ohorez, izen hori eman zien (bertakoentzat ''Mosi-oa-Tunya'' zen toki hori, hau da, "trumoitzen ari den kea"). [[1858]] eta [[1864]] artean, Livingstonek behe [[Zambezi|Zambeze]], [[Shire ibaia]] eta [[Nyassa (aintzira)|Nyasa lakua]] esploratu zituen. Esploratzaile hauentzat erronka handiena Nilo ibaiaren iturburua ezagutzea zen eta hori Livingstonen urratsak jarraitu zituzten bi espedizioek lortu zuten: [[Richard Francis Burton|Burton]] eta [[John Hanning Speke|Speke]] ([[1857]]-[[1858]]) bata eta Speke eta [[James Augustus Grant|Grant]] ([[1863]]) bigarrena. Hauek [[Tanganyika|Tanganyka]] eta [[Victoria (aintzira)|Victoria]] aintzirak ezagutu zituzten. Gero jakin zen bigarren hori Niloren iturburua zela.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.wdl.org/es/item/2564/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=https://elpais.com/elpais/2013/03/19/africa_no_es_un_pais/1363678200_136367.html|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> [[Henry Morton Stanley]], [[1871]]an, desagertuta zegoen Livingstone bila joan zen. Livingstone aurki zuen eta [[Zanzibar]]rera joan zen, [[1874]]an. Bera izan zen Afrikako espedizio garrantzitsuenetariko baten protagonista: [[Tanganyika|Tanganyka]] eta [[Victoria (aintzira)|Victoria]] aintzirak inguratu zituen, [[Lualaba ibaia]]raino heldu zen eta, haren ibilbideari jarraituz, [[1877]]ko abuztuan, [[Ozeano Atlantikoa|Ozeano Atlantikoraino]] heldu zen, horrela, Lualaba [[Kongo ibaia]] zela erakutsiz.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/s/stanley.htm|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> [[Fitxategi:ManuelIradier.jpg|thumb|[[Manuel Iradier]] (1854-1911), esploratzaile euskalduna.]] Esploratzaileek ere kontinentearen beste lurraldeetan ibili ziren. [[1860]] eta [[1875]] artean, [[Friedrich Gerhard Rohlfs]], [[Georg August Schweinfurth]] eta [[Gustav Nachtigal]] [[Maroko]]ko hegoaldea, [[Sahara]] eta [[Sudan]] bisitatu zituzten. Bidaiaria hauek ez zuten bakarrik informazio geografikoa bilatzen; jendea, kulturak, hizkuntzak, natura ere haien helburuen artean zeuden.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.centrostudilaruna.it/esploratori-tedeschi-nel-cuore-dellafrica-gerhard-rohlfs-gustav-nachtigal-georg-schweinfurth.html|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Beste aurkikuntzak artean, Schweinfurthek [[Aristoteles]]ek jasotako Antzinako Greziako kondaira bat baieztatu zuen, [[pigmeo]] arrazarena alegia. Dena dela, Afrika erdiko pigmeo herriekin kontaktatu zuen lehen europarrak [[Paul du Chaillu]] izan zen. Chaillu bera ere [[1855]] eta [[1859]] artean [[Gabon]]en ibili zen eta Europan [[Gorila|gorilen]] ospea zabaldu zuen. Espezie horren izaera ordura arte zalantzan egon zen, kondaira mitikoa izango balitz bezala.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.labrujulaverde.com/2017/02/paul-du-chaillu-el-explorador-frances-que-confirmo-la-existencia-de-gorilas-y-pigmeos|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> === Afrikaren banaketa eta konkista europarra === {{sakontzeko|Afrikaren banaketa}} [[Fitxategi:Kolonisation Afrikas.png|thumb|Afrikaren kolonizazioa.]] [[Fitxategi:Suez Canal drawing 1881.jpg|thumb|120px|ezkerrera|[[Suezko Kanala]] [[1881]]ko marrazki batean.]] Europaren ekonomiarako lurralde horien konkistaren aukera oso une egokian agertu zen. Politika [[Protekzionismo|protekzionistak]] zabaltzen ari ziren Europan zehar eta horrek haien ekonomietarako arazo larriak planteatzen zituen. Erresuma Batuko [[merkataritza-balantza]]k [[defizit]] handia erakusten du eta, halaber, kontinenteko merkatuak ahultzen ari ziren, bereziki [[1873]] eta [[1896]] urteak artean. Afrikak Europako potentzientzat (Erresuma Batua, [[Alemaniar Inperioa]], [[Frantzia]] e.a) abantailak besterik ez zien eskaintzen: metropoliei produktuak erosi zizkieten, prezio merkean lehengaiak salduko zizkieten... azkenean, diru gutxiren truke, ezinbesteko lehengaiak jasoko zituen metropoliak eta manufakturatutako produktuak askoz garestiago salduko zituzten. Horrela, koloniei esker, metropoliek haien ekonomiak eta merkataritza-balantzak orekatu zituzten, Afrikako herrialdeen pobrezia zabalduz. [[Saharaz hegoaldeko Afrika]] kolonizatu gabeko azkeneko lurrak ziren eta, gainera, arraza beltzekoak, hau da, garaiko ideia arrazisten arabera, bigarren mailako gizakiak. Asmo ekonomiko eta inperialistak zuritzeko europarrek erlijioaren eta kulturaren aldarrikapenak erabili zituzten, benetako asmoak nolabait ezkutatzeko. Alemaniako kantziler [[Bismarck]]ek, 1884-1885 urteetan, potentzien konferentzia antolatu zuen, [[Berlingo Konferentzia]] alegia. Han, Europako potentzia nagusiek Afrikako banaketa erabaki zuten. Banatze horren ondorioz, kolonialismoaren inposaketa zabaldu zen Afrikan eta milioika afrikarrentzat indarrez ezarritako menderatzea.<ref>{{erreferentzia|url=https://global.britannica.com/event/Berlin-West-Africa-Conference|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Europar kolonialismoaren lurrak<ref>{{erreferentzia|url=https://sobrehistoria.com/el-reparto-colonial-de-africa/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.nuevatribuna.es/articulo/historia/reparto-africa/20160528113704128743.html|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> === {{sakontzeko|Afrikako kolonizazioa}} [[Fitxategi:Women pounding maize.jpg|thumb|Kolonialismoak ez zituen bertakoen bizi baldintzak gehiegi hobetu.]] [[Fitxategi:Map of Africa in 1939.png|thumb|Europak Afrikan menderatzen zituen lurraldeak 1939an.]] [[Fitxategi:The British Army in North Africa 1941 E7304.jpg|thumb|Bigarren Mundu Gerra Afrikara ere zabaldu zen. Argazkian, soldadu britainiarra preso bat egiten, 1941ean.]] '''Belgika''' * [[Kongoko Estatu Burujabea]] eta [[Kongo Belgikarra]] (gaur egun [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]) * [[Ruanda-Urundi]] (egungo [[Ruanda]] eta [[Burundi]], 1916 eta 1960 artean) '''Frantzia''' {| |- | valign="top" | * Mendebaldeko Afrika Frantziarra: ** [[Mauritania]] ** [[Senegal]] ** [[Sudan Frantziarra]]<br />(egun [[Mali]]) ** [[Ginea Frantziarra]]<br />(egun [[Ginea]]) ** [[Boli Kosta]] ** [[Nigerreko Kolonia|Niger]] ** [[Volta Garaia]]<br />(egun [[Burkina Faso]]) ** [[Dahomey Frantziarra]]<br />(egun [[Benin]]) | valign="top" | * [[Ekuatore Afrika Frantsesa]]: ** [[Gabon]] ** [[Middle Congo]]<br />(now the [[Republic of the Congo]]) ** [[Oubangi-Chari]]<br />(now the [[Central African Republic]]) ** [[Colonial Chad|Chad]] | valign="top" | * [[Aljeria Frantziarra]]<br />(egun [[Aljeria]]) * [[Tunisia]] * [[Maroko Frantziarra]] * [[Somalia Frantsesa]]<br />(now [[Djibouti]]) * [[Madagaskar]] * [[Komoreak]] |} '''Alemania''' * [[Kamerun]] (egungo [[Kamerun]] eta [[Nigeria]]ko zati bat) * [[Ekialdeko Afrika Alemana]] (egun [[Rwanda]], [[Burundi]] eta [[Tanzania]]ko zati bat) * [[Hego Mendebaldeko Afrika Alemana]] (egun [[Namibia]]) * [[Togolandia]] (egun [[Togo]] eta [[Ghana]]ko zati bat) '''Italia''' * [[Libia Italiarra]] (egun [[Libia]]) * [[Eritrea]] * [[Somalia Italiarra]] (egun [[Somalia]]ko zati bat) '''Portugal''' {| |- | valign="top" | * [[Angola Portugesa]]<br />(egun [[Angola]]) ** Mainland [[Angola]] ** [[Kongo Portugesa]]<br />(egun [[Angola]]ko [[Kabinda Pronbintzia]]) * [[Ekialdeko Afrika Portugea|Ekialdeko Afrika Portugesa]]<br />(egun[[Mozambike]]) * [[Ginea Portugesa]]<br />(egun [[Ginea Bissau]]) | valign="top" | * [[Cabo Verde]] uhartea * [[Sao Tome eta Principe]] ** [[São Tomé (uhartea)|São Tomé uhartea]] ** [[Príncipe uhartea]] ** São João Baptista de Ajudá gotorlekua<br />(egun [[Ouidah]], [[Benin]]en) |} '''Espainia''' {| |- | valign="top" | * [[Sahara Espainiarra]]<br />(egun [[Mendebaldeko Sahara]]) ** [[Río de Oro]] ** [[Sakia-el-Hamra]] | valign="top" | * [[Marokoko Protektoratu Espainiarra]] ** [[Juby lurmuturra]] ** [[Ifni]] | valign="top" | * [[Ginea Espainiarra]]<br />(egun [[Ekuatore Ginea]]) ** [[Bioko|Fernando Po]] ** [[Río Muni]] ** [[Annobongo probintzia]] |} '''Erresuma Batua''' {| |- | valign="top" | * [[Egipto]] * [[Sudan Anglo-egiptoarra]] (egun [[Sudan]]) * [[Somalilandia Britainiarra]] (egun [[Somalia]]ko alde bat) * [[Africa Ekialde Britainiarra]]: ** [[Kenya]] ** [[Uganda Protektoratu]] (egun [[Uganda]]) ** [[Tanganyika]] (1919–1961, egun [[Tantzania]]ko aldea) * [[Zanzibar]] (egun [[Tantzania]]ko aldea) | valign="top" | * [[Bechuanalandia]] (egun [[Botswana]]) * [[Hego Rhodesia]] (egun [[Zimbabwe]]) * [[Ipar Rhodesia]] (egun [[Zambia]]) * [[Hegoafrikar Batasuna|Hego Afrika Britainiarra]] (egun [[Hegoafrika]]) ** [[Transvaal kolonia|Transvaal]] (egun [[Hegoafrika]]ko aldea) ** [[Lurmuturreko kolonia]] (egun Hegoafrikako aldea) ** [[Natalgo kolonia]] (egun Hegoafrikako aldea) ** [[Orangeko Estatu Librea]] (egun Hegoafrikako aldea) | valign="top" | * [[Gambia]] * [[Sierra Leona]] * [[Nigeriako Kolonia]] * [[Kamerun Britainiarra]] (egun [[Kamerun]] eta [[Nigeria]]) * [[Urre Kosta Britainiarra]] (egun [[Ghana]]) * [[Nyasaland]] (egun [[Malawi]]) * [[Basutolandia]] (egun [[Lesotho]]) * Swazilandia (egun [[Eswatini]]) |} '''Estatu independenteak''' * [[Liberia]], Estatu Batuetako [[American Colonization Society]]k sortutakoa, 1821an; independentzia [[1847]]an onartu zen. * [[Etiopiako Inperioa]]k (Abisinia), [[Eritrea Italiarra]] eta [[Somalia Frantsesa]]rekin (egungo [[Djibuti]]) mugak zituen. [[Abisiako Krisia|Abisiniako Krisiaren]] garaian, 1936tik 1941ra, Italiak okupatu zuen herrialdea; * [[Sudan]], [[1885]] eta [[1899]] artean, [[Muhammad Ahmad|Mahdi]] agindupean independentea izan bazen ere, 1899tik 1956ra Erresuma Batuaren menpe egon zen.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=Africa.|url=https://archive.org/details/africa0003unse|urtea=1995|abizena=|izena=Martin, Phyllis M. eta O'Meara, Patrick|orrialdeak=135-138|orrialdea=|argitaletxea=Indiana University Press|ISBN=0-253-20984-6}}</ref> === Deskolonizazioa eta independentzia === {{sakontzeko|Afrikako deskolonizazioa}} [[Fitxategi:Africa independence dates.svg|thumb|eskuinera|250px|Afrikako herriak independentziaren urtearen arabera multzokatuta.]] [[Afrikako deskolonizazioa]] [[Bigarren Mundu Gerra]]ren ondoren kontinentean [[metropoli]]etatik independentzia prozesuak adierazteko kontzeptua da. Prozesua [[1951]]an hasi zen, [[Libia]]rekin. Aurretik herri burujabe batzuk bazeuden: [[Liberia]], [[Hegoafrika]], [[Egipto]] eta [[Etiopia]]. Libiaren independentziaren ondoren beste hauek etorri ziren: * [[1956]]: [[Sudan]] eta [[Tunisia]] * [[1957]]: [[Ghana]] * [[1958]]: [[Ginea]] * [[1960]]: [[Afrikako urtea]] deitu zioten zeren eta 17 herrik independentzia lortu baitzuten. [[Kamerun]], [[Senegal]], [[Togo]], [[Mali]], [[Madagaskar]], [[Somalia]], [[Benin]], [[Nigeria]], [[Burkina Faso]], [[Boli Kosta]], [[Txad]], [[Afrika Erdiko Errepublika]], [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]], [[Gabon]], [[Niger]] eta [[Mauritania]]. 1960 eta 1970 hamarkadetan beste guztiek independentzia lortu zuten. Zenbait kasutan metropoliek ez zuten independentzia prozesu horiek onartu eta, ondorioz, gerra latzak sortu ziren. Hori izan zen [[Portugal]]en kasua [[Angola]]n eta Mozambike]]n. Hauek izan ziren independentzia lortzen azken herrialdeak: [[Angola]]n [[1975]]an, [[Seychelleak]] [[1976]]an eta [[Djibuti]] [[1977]]an. Beste aldetik zenbait estatu berrietan ere banantzeko prozesuak eman ziren, estatu berriak sortuz: [[Namibia]] [[1990]]ean [[Hegoafrika]]tik bereizi zen, [[Eritrea]] [[Etiopia]]tik [[1993]]an eta [[Hego Sudan]] [[Sudan]]dik [[2011|2011n]]. Independentziekin lurralde eta hiri askoren izenak aldatu ziren. Hegoafrikan, [[apartheid]] politika zela, estatu autonomo berri batzuk sortu ziren ([[Venda]], [[Bofuthatswana]], [[Lozilandia]], [[KwaZulu]], e.a.) baina aldaketa politikoarekin berriro ere Hegoafrikara itzuli ziren. Ez ziren benetako estatu independenteak izan. === Kolonialismo ondorengoko Afrika === [[Fitxategi:2013 02 23 UPDF&SNA Advance B (8544980352).jpg|thumb|Bortizkeria kolonialismoaren ondorengoko Afrikaren ezaugarria da.]] Egun, Afrikan 54 estatu daude.<ref>{{erreferentzia|url=https://respuestas.tips/cuales-son-los-paises-de-africa/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Gehienen mugak eta egiturak europar kolonialismo garaian antolatu ziren. Kolonialismoaz geroztik, Afrikako estatuetan antzeko gaitzak izan dira: [[ustelkeri]]a, bortizkeria, [[autoritarismo]]a eta, orokorrean, egongaiztasuna. Afrikako estatu gehienak [[errepublika]]k dira. Horietako oso gutxik lortu dute benetako gobernu demokratiko iraunkorrak sortzea, ohikoena [[estatu kolpe]]ek eta militarren diktadurek markatutako zikloak izatea delako. Horrexen bi adibide [[Botswana]] eta [[Somalia]] dira, bi muturretako kasuak: Botswanan, independentziatik, hau da, [[1966]]tik, demokrazia egonkorra dute, hauteskundeekin eta Afrikako ustelkeria tasa txikienarekin.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-37292688|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Somalian, ordea, [[1991]]tik, gerra zibila pairatzen dute eta estatuaren desintegrazioa froga adierazgarriena da: aldeek beren zonaldeen autonomia aldarrikatu dute, baina nazioartean ez daude onartuta. Askoren ustez, Somalia porrot egin duen estatua da.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.argia.eus/albistea/afrika-da-huts-egindako-estatu-gehien-dituen-kontinentea|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> == Geologia eta geografia == {{sakontzeko|Afrikako geografia}} {| align=right width=152 cellpadding=0 cellspacing=0l |- | [[Fitxategi:Topographic30deg_N30W0.png|100px|N30-60, W0-30]] | [[Fitxategi:Topographic30deg_N30E0.png|100px|N30-60, E0-30]] | [[Fitxategi:Topographic30deg_N30E30.png|100px|N30-60, E30-60]] |- | [[Fitxategi:Topographic30deg_N0W0.png|100px|N0-60, W0-30]] | [[Fitxategi:Topographic30deg_N0E0.png|100px|N0-60, E0-30]] | [[Fitxategi:Topographic30deg_N0E30.png|100px|N0-60, E30-60]] |- | [[Fitxategi:Topographic30deg_S0W0.png|100px|S0-30, W0-30]] | [[Fitxategi:Topographic30deg_S0E0.png|100px|S0-30, E0-30]] | [[Fitxategi:Topographic30deg_S0E30.png|100px|S0-30, E30-60]] |- | [[Fitxategi:Topographic30deg_S30W0.png|100px|S30-60, W0-30]] | [[Fitxategi:Topographic30deg_S30E0.png|100px|S30-60, E0-30]] | [[Fitxategi:Topographic30deg_S30E30.png|100px|S30-60, E30-60]] |- | colspan=3 align=right| <small>Egin klik detailea ikusteko</small> |} === Mendiak === # '''[[Kilimanjaro]]''' ([[Tanzania]]): 5.880 m. # [[Kenya (mendia)|Kenya]] ([[Kenya]]): 5.184 m. # [[Stanley mendia|Stanley]] ([[Uganda]]/[[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]): 5.065 m. # [[Ras Dashen]] ([[Etiopia]]): 4.543 m. # [[Meru mendia (Tanzania)|Meru]] ([[Tanzania]]): 4.558 m. # [[Karisimbi mendia|Karisimbi]] ([[Ruanda]]/[[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]): 4.507 m. # [[Elgon mendia|Elgon]] ([[Uganda]]/[[Kenya]]): 4.321 m. # [[Tubkal|Toubkal]] ([[Maroko]]): 4.167 m. # [[Kamerun mendia|Kamerun]] ([[Kamerun]]): 4.095 m. # [[Satima]] ([[Kenya]]): 4.001 m. === Ibaiak === # '''[[Nilo]]''': 6.500&nbsp;km. # [[Kongo (ibaia)|Kongo]]: 4.800&nbsp;km. # [[Niger (ibaia)|Niger]]: 4.200&nbsp;km. # [[Zambezi]]: 3.200&nbsp;km. === Lakuak === # '''[[Victoria (aintzira)|Victoria]]''' ([[Kenya]]/[[Tanzania]]/[[Uganda]]): 69.485 km². # [[Tanganyika]] ([[Tanzania]]/[[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]/[[Burundi]]/[[Zambia]]): 32.893 km². # [[Nyassa (aintzira)|Malawi]] ([[Tanzania]]/[[Malawi]]/[[Mozambike]]): 30.044 km². # [[Turkana (aintzira)|Turkana]] ([[Kenya]]): 6.405 km². # [[Albert (aintzira)|Albert]] ([[Uganda]]/[[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]): 5.299 km². # [[Kyoga|Kioga]] ([[Uganda]]): 4.403 km². == Afrikako estatuak == {|width=100% style="border:1px solid black;" cellpadding="6" |width="60px"| [[Fitxategi:Africa-countries-northern.svg|50px|Afrikako iparraldea]] |bgcolor="#c9ddc9"| '''Herrialdeak''': {{bandera|Aljeria}} · {{bandera|Egipto}} · {{bandera|Libia}} · {{bandera|Maroko}} · {{bandera|Mauritania}} · {{bandera|Sudan}} · {{bandera|Hego Sudan}} · {{bandera|Tunisia}} <br />'''Dependentziak eta bestelako lurraldeak''': {{bandera|Azoreak}} · {{bandera|Kanariak}} · {{bandera|Melilla}} · {{bandera|Madeira}} · {{bandera|Mendebaldeko Sahara}} · {{bandera|Ceuta}} |- |width="60px"| [[Fitxategi:Africa-countries-western.svg|50px|Afrikako mendebaldea]] |bgcolor="#96aa96"| '''Herrialdeak''': {{bandera|Benin}} · {{bandera|Boli Kosta}} · {{bandera|Burkina Faso}} · {{bandera|Cabo Verde}} · {{bandera|Ekuatore Ginea}} · {{bandera|Gabon}} · {{bandera|Gambia}} · {{bandera|Ghana}} · {{bandera|Ginea}} · {{bandera|Ginea-Bissau}} · {{bandera|Kamerun}} · {{bandera|Kongoko Errepublika}} · {{bandera|Liberia}} · {{bandera|Mali}} · {{bandera|Niger}} · {{bandera|Nigeria}} · {{bandera|Sao Tome eta Principe}} · {{bandera|Senegal}} · {{bandera|Sierra Leona}} · {{bandera|Togo}} |- |width="60px"| [[Fitxategi:Africa-countries-central.svg|50px|Afrikako erdialdea]] |bgcolor="#c9ddc9"| '''Herrialdeak''': {{bandera|Afrika Erdiko Errepublika}} · {{bandera|Burundi}} · {{bandera|Kongoko Errepublika Demokratikoa}} · {{bandera|Ruanda}} · {{bandera|Txad}} |- |width="60px"| [[Fitxategi:Africa-countries-eastern.png|50px|Afrikako ekialdea]] |bgcolor="#96aa96"| '''Herrialdeak''': {{bandera|Djibuti}} · {{bandera|Eritrea}} · {{bandera|Etiopia}} · {{bandera|Kenya}} · {{bandera|Seychelleak}} · {{bandera|Somalia}} · {{bandera|Tanzania}} · {{bandera|Uganda}} <br />'''Dependentziak eta bestelako lurraldeak''': {{bandera|Indiako Ozeanoko Britainiar Lurraldea}} |- |width="60px"| [[Fitxategi:Africa-countries-southern.svg|50px|Afrikako hegoaldea]] |bgcolor="#c9ddc9"| '''Herrialdeak''': {{bandera|Angola}} · {{bandera|Botswana}} · {{bandera|Hegoafrika}} · {{bandera|Komoreak}} · {{bandera|Lesotho}} · {{bandera|Madagaskar}} · {{bandera|Malawi}} · {{bandera|Maurizio}} · {{bandera|Mozambike}} · {{bandera|Namibia}} · {{bandera|Eswatini}} · {{bandera|Zambia}} · {{bandera|Zimbabwe}} <br />'''Dependentziak eta bestelako lurraldeak''': {{bandera|Mayotte}} · {{bandera|Réunion}} · {{bandera|Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha}} ·{{bandera|Britainia Handiko Indiako Ozeanoko Lurraldea}} |} == Ekonomia == [[Meatzaritza]]ri dagokionez, [[Hegoafrika]]k ditu munduko erreserba handienetakoak [[urre]] eta [[diamante]]zkoak. Bestela, hainbat herrialde aberatsak dira [[aluminio]], [[burdina|burdin]], [[platino]] eta [[titanio]]a ustiatuz. == Demografia == {{Zaharkitua}} === Herrialderik populatuenak === # '''[[Nigeria]]''': 129.934.911 biztanle (141 bizt./km²). # [[Egipto]]: 70.712.345 biztanle (71 bizt./km²). # [[Etiopia]]: 67.673.031 biztanle (60 bizt./km²). # [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]: 55.225.478 biztanle (24 bizt./km²). # [[Hegoafrika]]: 43.647.658 biztanle (36 bizt./km²). # [[Tanzania]]: 37.187.939 biztanle (39 bizt./km²). # [[Sudan]]: 37.090.298 biztanle (15 bizt./km²). # [[Aljeria]]: 32.277.942 biztanle (14 bizt./km²). # [[Maroko]]: 31.167.783 biztanle (70 bizt./km²). # [[Kenya]]: 31.138.735 biztanle (53 bizt./km²). === Hiririk handienak === # '''[[Lagos]]''' ([[Nigeria]]): 8.029.200 biztanle. # [[Kairo]] ([[Egipto]]): 7.764.700 biztanle. # [[Kinshasa]] ([[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]): 6.301.100 biztanle. # [[Alexandria]] ([[Egipto]]): 3.806.300 biztanle. # [[Casablanca]] ([[Maroko]]): 3.344.300 biztanle. # [[Abidjan]] ([[Boli Kosta]]): 3.310.500 biztanle. # [[Kano]] ([[Nigeria]]): 3.248.700 biztanle. # [[Ibadan]] ([[Nigeria]]): 3.078.400 biztanle. # [[Lurmutur Hiria]] ([[Hegoafrika]]): 2.686.000 biztanle. # [[Addis Abeba]] ([[Etiopia]]): 2.638.500 biztanle. === Etniak === [[Afar]]rak, [[afrikaner]]rak, [[amhara]]k, [[arabiar]]rak, [[bantu]]ak, [[basotho]]ak edo [[sotho]]ak, [[beduino]]ak, [[Berbere|berbereak]] edo [[Berbere|amazigak]], [[chewa]]k, [[Dogon (herria)|dogonak]], [[fang]]ak, [[fula]]k, [[guantxe]]ak, [[hausa]]k, [[hutu]]ak, [[igbo]]ak, [[joruba]]k, [[kavango]]ak, [[khoikhoi]]ak (lehen: [[hotentote]]ak), [[Kikuyu (etnia)|kikuyuak]], [[kongo]]ak, [[malgaxe]]ak, [[mandinga]]k, [[masai]]ak, [[ndebele]]ak, [[pedi]]ak, [[pigmeo]]ak, [[san]]ak edo [[boskimano]]ak, [[songhai]]ak, [[soninke]]ak, [[swazi]]ak, [[tsonga]]k, [[tswana]]k, [[tuareg]]ak, [[tutsi]]ak, [[venda]]k, [[wolof]]ak, [[xhosa]]k, [[zulu]]ak. == Hizkuntzak == Afrikan ehunka hizkuntza daude, ziur aski horietako asko oraindik ere sailkatu gabeak. Esate baterako [[Nigeria]] estatuan bost ehun hizkuntzatik gora egiten direla aipatu ohi da<ref>"The country is also home to '''more than 520 languages''', but there are many more languages which are yet to be classified."{{Erreferentzia|izenburua=What Languages Are Spoken In Nigeria?|hizkuntza=en-US|data=2019-08-01|url=https://www.worldatlas.com/articles/what-languages-are-spoken-in-nigeria.html|aldizkaria=WorldAtlas|sartze-data=2022-06-15}}</ref>. Baina Afrikako hizkuntza batzuek hiztun gutxi dituzte, eta lurralde txikietan erabiltzen dira, eta beste hizkuntza batzuk, ordea, zabalduago daude eta estatuen mugetatik harago erabiltzen dira. Azken hauetako batzuk ''[[lingua franca]]'' estatusa lortu dutela esan daiteke. Afrikar gehienek hizkuntza bat baino gehiago dakizkite. Horra nahiko zabalduta dauden zenbait hizkuntza: [[Afrikaans]]a | [[Arabiera]] | [[Banbara hizkuntza|Bambara]] | [[Etonera]] | [[Frantses]]a | [[Fula]] | [[Hausa etnia|Hausa]] | [[Ingeles]]a | [[Jorubera]] | [[Lingala]] | [[Portuges]]a | [[Sererera]] | [[Sothoera]] | [[Swahili]]a | [[Wolofera]] | [[Jorubera]] | [[Xhosera|Xhosa]] == Kultura == === Musika === * [[Ali Farka Toure]] ([[1939]]-[[2006]]), abeslari eta musikaria. * [[Amadou eta Mariam]], [[mali|maliar]] abeslari eta musikariak. * [[Sally Nyolo]], [[kamerun]]dar abeslari eta musikaria. * [[Tiken Jah Fakoly]], ([[1968]]-), [[Boli Kosta|bolikostar]] abeslaria. === Literatura === {{Sakontzeko|Afrikar literatura}} Afrikar literaturan bi garai desberdindu ohi dira, [[Europa]]ko koloniak ezarri aurrekoa eta hauek desagertu ondorengoa. Idazle garaikideen artean, Nobel saridunak ditugu [[Doris Lessing]] ([[1919]]-[[2013]]), [[Nadine Gordimer]] ([[1923]]-), [[Wole Soyinka]] ([[1934]]-) eta [[John Maxwell Coetzee]] ([[1940]]-), baina aipatzekoak dira halaber [[Nagib Mahfuz]] ([[1911]]-[[2006]], ''Mirarien'' ''kalezuloa''), [[Agostinho Neto]] poeta ([[1922]]-[[1979]]), [[Chinua Achebe]] ([[1930]]-[[2013]], ''Things Fall Apart'') eta [[Mia Couto]] ([[1955]]-, ''Terra Sonâmbula''), beste batzuen artean. === Euskal literaturan === Afrika azken urteotan [[euskara]]zko liburu batzuen kokaleku nagusia da. Besteak beste, [[Juanjo Olasagarre]]k ''Mandelaren Afrika'' (1998) lanean [[Hegoafrika]]ko azken urteotako isla jaso zuen. [[Jon Arretxe]]k ere kontinente horretan kokatu ditu ''Tubabu'' (1994), ''Hakuna'' ''Matata'' (2000), ''Zazpi kolore'' (2000) eta ''Griot'' (2004) liburuak, osoki edo partzialki; halaber, Edu Romero Treuillerren ''Postalerako luzexko'' (1999) eta ''Kontatzeke lagata'' (2000), ''Afrika Express'' ([[Urtzi Urrutikoetxea]], 2008) eta ''Zazpi etxe Frantzian'' ([[Bernardo Atxaga]], 2009) beste adibide batzuk dira. === Kirolak === ==== Atletismoa ==== Kontinenteak atleta nabariak eman ditu, mundu eta olinpiar mailan txapeldunak izan direnak eta hainbat marka utzi dituztenak. [[Paul Koech]], [[Catherine Ndereba]], [[Nancy Lagat]], [[Brimin Kipruto]] eta [[Samuel Wanjiru]] kenyarrak, [[Haile Gebrselassie]], [[Abebe Bikila]] eta [[Kenenisa Bekele]] etiopiarrak eta [[Saïd Aouita]] eta [[Hicham El Guerrouj]] marokoarrak aipatzekoak dira, besteak beste. ==== Futbola ==== [[Futbol]]a talde-kirol nagusia da Afrikan. Bertako jokalari askok arrakasta lortu dute Europako txapelketetan, hala nola [[Samuel Eto'o]], [[Didier Drogba]], [[Claude Makelele]] edo [[Pierre Achille Webo|Pierre Webo]]. Kontinentean, [[Afrikako Nazioen Kopa]] txapelketa nagusia da. [[Egipto]]k 7 aldiz irabazi du, [[Kamerun]]ek 5, [[Ghana]]k 4 eta Nigeriak 3 ([[2017]] arte). ==== Errugbia ==== [[Hegoafrikako errugbi selekzioa]] munduko talde onenen artean dugu, izan ere birritan irabazi du [[Munduko Errugbi Txapelketa]]. Bestela, [[Afrikako Errugbi Kopa]]n [[Namibiako errugbi selekzioa]] nabarmendu da, Hegoafrikaren gainetik. == Erlijioa == == Afrikar esanguratsuak historian zehar == * [[Agustin Hiponakoa]] (Gaur egungo [[Aljeria]], [[354]], [[430]]), filosofo eta teologo kristaua. * [[Shaka Zulu]] (Gaur egungo [[Hegoafrika]], [[1787]]-[[1828]]), Zulu Inperioaren sortzailea. * [[Haile Selassie]] "Ras Tafari Makonnen" ([[Etiopia]], [[1892]]-[[1975]]), herrialdearen enperadorea. * [[Kwame Nkrumah]] (Gaur egungo [[Ghana]], [[1909]]-[[1972]]), politikari panafrikanista. * [[Najib Mahfuz]] ([[Egipto]], [[1911]]-[[2006]]), Literaturako Nobel sariduna [[1988]]an. * [[Nelson Mandela]] ([[Hegoafrika]], [[1918]]-[[2013]]), herrialdearen presidentea eta Bakearen Nobel sariduna [[1993]]an. * [[Anuar as Sadat]] ([[Egipto]], [[1918]]-[[1981]]), herrialdearen presidentea eta Bakearen Nobel sariduna [[1978]]an. * [[Christiaan Barnard]] (Hegoafrika, [[1922]]-[[2001]]), zirujaua. Bihotzeko lehenengo transplantea historian egin zuen. * [[Nadine Gordimer]] [[Hegoafrika]], [[1923]]-[[2014]]), Literaturako Nobel sariduna [[1991]]an. * [[Chinua Achebe]] ([[Nigeria]], [[1930]]-[[2013]]), eleberrigile eta poeta. * [[Desmond Tutu]] ([[Hegoafrika]], [[1931]]-), Bakearen Nobel sariduna [[1984]]an. * [[Wole Soyinka]] ([[Nigeria]], [[1934]]-), Literaturako Nobel sariduna [[1986]]an. * [[Frederik de Klerk]] ([[Hegoafrika]], [[1936]]-), herrialdearen presidentea eta Bakearen Nobel sariduna [[1993]]an. * [[Kofi Annan]] ([[Ghana]], [[1938]]-[[2018]]), [[NBE]]aren idazkari nagusia, Bakearen Nobel sariduna [[2001]]ean. * [[Ellen Johnson Sirleaf]] ([[Liberia]], [[1938]]-), herrialdearen presidentea eta Bakearen Nobel sariduna [[2011]]an. * [[Ali Farka Toure]] ([[Mali]], [[1939]]-[[2006]]), musikaria eta abeslaria. * [[John Maxwell Coetzee]] ([[Hegoafrika]], [[1940]]-), Literaturako Nobel sariduna [[2003]]an. * [[Wangari Maathai]] ([[Kenya]], [[1940]]-[[2011]]), Bakearen Nobel sariduna [[2004]]an, kontinenteko lehenengo emakumea sari hau eskuratu zuena. * [[Mohamed ElBaradei]] ([[Egipto]], [[1942]]-), Bakearen Nobel sariduna [[2005]]ean. * [[Sade Adu]] ([[Nigeria]], [[1959]]-), abeslaria. * [[Youssou N'Dour]] ([[Senegal]], [[1959]]-), abeslaria. * [[Leymah Gbowee]] ([[Liberia]], [[1972]]-), Bakearen Nobel sariduna [[2011]]an. * [[Haile Gebrselassie]] ([[Etiopia]], [[1973]]-), atleta txapeldun olinpiarra. * [[Didier Drogba]] ([[Boli Kosta]], [[1978]]-), futbolaria eta bake ekintzailea. * [[Wangari Maathai]] ([[1940]]-) ekintzaile [[kenya|kenyarra]] [[2004]]an [[Bakearen Nobel Saria|Bakearen Nobel saria]] lortzen Afrikako lehen emakumea izan zen, ingurugiroaren aldeko lanagatik. == Oharrak == {{erreferentzia zerrenda|taldea="oh"}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} === Bibliografia gehigarria === * [[Cheikh Anta Diop|Diop, Cheikh Anta]] ''L'Afrique noire précoloniale'' (1987), Presence Africaine argitaletxea == Ikus, gainera == * [[Frankofonia]]. * [[Lusofonia]]. == Kanpo estekak == * {{en}}{{fr}}{{pt}}{{ar}} [https://web.archive.org/web/20120415004713/http://www.africa-union.org/ Afrikako Batasunaren webgunea] * {{es}} [https://web.archive.org/web/20061207214451/http://www.combonianos.com/mn/ "Mundo Negro" aldizkaria] * {{es}} [https://web.archive.org/web/20061212023111/http://blogs.periodistadigital.com/enclavedeafrica.php "En clave de Africa" bloga] * [http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_most_populous_cities_in_Africa Afrikako hiririk handienen zerrenda (Ingelesezko Wikipedian)] {{autoritate kontrola}} {{Afrikako herrialde eta lurralde aurkibidea}} {{Kontinente aurkibidea}} [[Kategoria:Afrika]] mfvzl767qsgjzb2qgh9245fyk5p4fw6 0 707 10002993 9951910 2024-12-18T09:17:44Z Artegia 65203 /* Mundua */ 10002993 wikitext text/x-wiki '''Urtarrilaren 29'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hogeita bederatzigarren [[egun]]a da. 336 egun falta dira urtea amaitzeko, 337 egun [[bisurte]]etan. {{eguneko-goiburua|1|29}} {{Egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1573]] &ndash; [[Gipuzkoa]]ko alkateek idazten eta irakurtzen jakin behar zutela berretsi zuen [[Filipe II.a Espainiakoa]]k. Arauak ez zuen hizkuntza zehazten, eta Gipuzkoako foruek ez zuen euskararen erabilera inola ere mugatzen. * [[1981]] &ndash; [[Jose María Ryan]] [[Lemoizko zentral nuklearra|Lemoizko zentral nuklearreko]] ingeniari nagusia bahitu zuen [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]] militarrak. Astebeteko epean lanak gelditu ezean, Ryan hilko zutela mehatxu egin zuten. * [[2007]] &ndash; [[Bilbo]]n [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]], [[Eusko Alkartasuna|EA]], [[Ezker Batua-Berdeak|EB]] eta [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]] manifestatu ziren [[Juan José Ibarretxe|Juan Jose Ibarretxe]] lehendakariari babesa agertzeko. Arrazoia: [[Batasuna]]rekin biltzeagatik egingo zioten epaiketagatik. * [[2012]] &ndash; [[Euskal Herria]]n [[siberiar hotz-bolada]] eta [[elur]]tearen ondorioz asteburu oso batean alerta laranja egoera egon zen. === Mundua === * [[757]] &ndash; [[Txina]]n [[An Lushan]] ―[[Tang dinastia]]ren aurkako [[An Lushanen matxinada|matxinadaren]] burua― bere semeak, [[An Qingxu]], hil zuen. * [[1912]] &ndash; Emakumeek gidatzen zuten ‘Ogia eta larrosen’ grebaren baitan, oihalgintzako milaka langilek manifestazioa egin zuten [[AEB]]etako [[Massachusetts]]en, [[Lawrence (Massachusetts)|Lawrence]] hirian. Poliziak manifestariei tiro egin zien 34 urteko Anna LoPizzo hilez. * [[2007]] &ndash; [[Sesma]]n [[Espainia]]ko armadaren helikopteroa erori zen eta 4 bidaiarietatik bi hil ziren. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1964]] &ndash; ''[[Dr. Strangelove|Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb]]'' filma estreinatu zen, [[Stanley Kubrick]]ek zuzendu eta [[Peter Sellers]] ingeles aktore eta umoristak antzeztu zuen. * [[1995]] &ndash; ''[[Heat (1995eko filma)|Heat]]'' filma estreinatu zen, [[Michael Mann]]k zuzendu eta [[Al Pacino]], [[Robert De Niro]], [[Tom Sizemore]], [[Diane Venora]], [[Amy Brenneman]], [[Ashley Judd]], [[Mykelti Williamson]], [[Wes Studi]], [[Ted Levine]], [[Jon Voight]] eta [[Val Kilmer]] aktoreek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1886]] &ndash; [[Karl Benz]]ek gasolinaz zebilen lehen autoa patentatu zuen. * [[1998]] &ndash; Pegaso misioa abiatu zen [[Baikonurreko kosmodromoa|Baikonurreko kosmodromotik]]. Tripulazio artean [[Léopold Eyharts|Leopold Eyharts]] euskal herritarra zegoen. Misioak 19 egun iraun zuen espazioan. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[2012]] &ndash; ** [[Viktoria Azarenka]] eta [[Novak Đoković|Novak Djoković]] tenislariak [[Australiako Irekia|Australiako Irekiko]] txapeldun berriak bilakatu ziren. ** [[2012ko Gizonezkoen Europako Eskubaloi txapelketa|2012ko Europako Eskubaloi Txapelketa]]: [[Danimarkako eskubaloi selekzio nazionala|Danimarkak]] [[Serbiako eskubaloi selekzio nazionala|Serbiari]] finala irabazi eta [[Europa]]ko txapeldun bilakatu zen. == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1806]] &ndash; [[Concha Murguia Egaña]], gipuzkoar abertzalea eta Galiziako kulturaren eta tradizioaren defendatzailea (h. [[1854]]). * [[1864]] &ndash; [[Juana Francisca Perez de Labeaga|Juana Francisca Perez de Labeaga, ''Blasa de María'']], nafar moja (h. [[1936]]). * [[1898]] &ndash; [[Ricardo Zabaltza]], euskal sindikalista eta politikaria (h. [[1940]]). * [[1902]] &ndash; [[Julia Klaudia Gabilondo]], bizkaitar idazlea (h. [[1994]]). * [[1907]] &ndash; ** [[Francisco Madina]], gipuzkoar apaiz eta musikagilea (h. [[1972]]). ** [[Ramón Vizcaíno]], bizkaitar enpresa-gizona (h. [[1999]]). * [[1921]] &ndash; [[Maurice Plantier]], lapurtar politikaria (h. [[2006]]). * [[1926]] &ndash; [[Edurne Garitazelaia]], bizkaitar euskaltzalea. Arrigorriagako Kultur Etxeak haren izena darama (h. [[2005]]). * [[1929]] &ndash; [[Iñaki Aginaga Beristain]], gipuzkoar intelektual, ikertzaile eta politikaria (h. [[2021]]). * [[1934]] &ndash; [[Francisco Azkona]], nafar apaiz eta soziologoa. * [[1950]] &ndash; [[Paquita Sáenz de Urturi]], arabar arkeologoa. * [[1951]] &ndash; [[Mikel Lertxundi|Mikel Anjel Lertxundi]], bizkaitar eskultorea. * [[1952]] &ndash; [[Mikel Aranburuzabala]], bizkaitar zinema zuzendari artistikoa, arkitekto teknikoa eta dekoradorea. * [[1953]] &ndash; [[Jaime Albisu]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1956]] &ndash; [[Antonio Zubiaurre]], 21 urtez [[Alkiza]]ko alkatea (h. [[2004]]). * [[1960]] &ndash; [[Cristina Tapias]], bizkaitar jostuna, irakaslea eta enpresaburua. * [[1964]] &ndash; ** [[Maider Aroztegi]], lapurtar politikaria, [[Miarritz]]eko auzapeza. ** [[Maria Luisa Irizar]], gipuzkoar korrikalari ohia. * [[1965]] &ndash; ** [[Javier Gartziandia]], nafar txirrindulari ohia. ** [[Itziar Gómez|Itziar Gomez]], nafar psikologoa eta [[Geroa Bai]]ko politikaria. * [[1967]] &ndash; [[Xabier Irujo Ametzaga]], euskal irakaslea eta idazlea, [[Caracas]]en. * [[1973]] &ndash; [[Asier Mendizabal]], gipuzkoar artista. * [[1975]] &ndash; ** [[Xabier Gantzarain]], euskal idazlea. ** [[Xabier Jauregi]], gipuzkoar futbolari ohia. ** [[Elena Urkizu]], gipuzkoar belar hockey jokalari ohia. * [[1977]] &ndash; [[Sorkun]], euskal abeslaria eta musikaria. * [[1981]] &ndash; [[Álex Ubago]], gipuzkoar abeslari eta konpositorea. * [[1983]] &ndash; [[Marcos Casado]], bizkaitar saskibaloi jokalaria, [[Santander]]ren. * [[1987]] &ndash; ** [[Naiara Díez]], nafar saskibaloi-jokalaria. ** [[Jon Carracedo|Jon López Carracedo]], bizkaitar futbolaria. * [[1988]] &ndash; [[Joan Crespo]], gipuzkoar kirolaria, ur bizietako K1 modalitatean aritzen dena. * [[1989]] &ndash; [[Erika Olaizola]], gipuzkoar aktorea. * [[1990]] &ndash; [[Ismael López]], nafar futbolaria. * [[1997]] &ndash; [[Antonio Salado]], bizkaitar futbolaria. * [[2002]] &ndash; [[Garazi Estebez]], gipuzkoar txirrindularia. === Mundua === * [[1449]] &ndash; [[Katharina von Bora]], [[Martin Lutero]] [[Erreforma Protestantea]]ren lider alemaniarraren emaztea (h. [[1552]]). * [[1455]] &ndash; [[Johannes Reuchlin]], alemaniar humanista eta exegeta (h. [[1522]]). * [[1584]] &ndash; [[Frederiko Henrike Orange-Nassaukoa]], Orangeko printzea (h. [[1647]]). * [[1589]] &ndash; [[Franciscus Junius]], alemaniar hizkuntzalaria (h. [[1677]]). * [[1688]] &ndash; [[Emmanuel Swedenborg]], suediar [[mistizismo|mistikoa]], filosofoa eta zientzialaria (h. [[1772]]). * [[1749]] &ndash; [[Kristian VII.a Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko eta [[Norvegia]]ko erregea (h. [[1808]]). * [[1767]] &ndash; [[Anne-Louis Girodet de Roussy-Trioson]], frantziar margolaria (h. [[1824]]). * [[1773]] &ndash; [[Friedrich Mohs]], alemaniar mineralogoa eta geologoa (h. [[1839]]). * [[1782]] &ndash; [[Daniel Auber]], frantziar operagilea (h. [[1871]]). * [[1810]] &ndash; [[Ernst Kummer]], alemaniar matematikaria (h. [[1893]]). * [[1843]] &ndash; [[William McKinley]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 25. Presidentea]] (h. [[1901]]). * [[1850]] &ndash; [[Ebenezer Howard]], [[lorategi-hiri]]en mugimenduko Ingalaterrako sustatzailea (h. [[1928]]). * [[1853]] &ndash; [[Kitasato Shibasaburō]], japoniar sendagilea eta bakteriologoa, [[izurri buboniko]]a eragiten duen baziloaren aurkitzailea (h. [[1931]]). * [[1856]] &ndash; [[Vladimir Golenistxov]], errusiar egiptologoa, [[egiptologia]]ren aitzindarietako bat (h. [[1947]]). * [[1860]] &ndash; [[Anton Txekhov]], errusiar idazlea (h. [[1904]]). * [[1862]] &ndash; [[Frederick Delius]], ingeles musikagilea (h. [[1934]]). * [[1866]] &ndash; [[Romain Rolland]], frantziar idazlea, 1915eko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1944]]). * [[1867]] &ndash; [[Vicente Blasco Ibáñez]], espainiar idazle, kazetari eta politikaria (h. [[1928]]). * [[1873]] &ndash; [[Luis Amadeo Savoiakoa]], italiar printze, mendizale eta esploratzailea (h. [[1933]]). * [[1874]] &ndash; ** [[Tomás Muñiz]], espainiar elizgizon eta politikaria, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]] izandakoa (h. [[1948]]). ** [[John D. Rockefeller Jr.]], estatubatuar finantzaria eta filantropoa (h. [[1960]]). * [[1878]] &ndash; [[Mary Jobe Akeley]], estatubatuar esploratzaile, egile, alpinista eta argazkilaria (h. [[1966]]). * [[1887]] &ndash; [[Julián Ruete]], espainiar futbolari eta entrenatzailea (h. [[1939]]). * [[1888]] &ndash; [[Wellington Koo]], txinatar diplomatikoa, herrialdearen ordezkaria 1919ko [[Parisko Bake Biltzarra (1919)|Parisko Bake Biltzarrean]] (h. [[1985]]). * [[1892]] &ndash; [[Ernst Lubitsch]], alemaniar zinema zuzendaria (h. [[1947]]). * [[1902]] &ndash; [[Lyubov Orlova]], [[soviet]]ar zinemako lehen izar handia, antzerki aktorea eta abeslaria (h. [[1975]]). * [[1904]] &ndash; ** [[Arnold Gehlen]], alemaniar antropologo eta soziologoa (h. [[1976]]). ** [[Lidia Zamenhof]], poloniar idazle eta itzultzailea (h. [[1942]]). * [[1905]] &ndash; [[Barnett Newman]], estatubatuar margolaria (h. [[1970]]). * [[1910]] &ndash; ** [[Leonidas Proaño]], ekuadortar apezpiku erromatar katolikoa (h. [[1988]]). ** [[Henri Queffelec]], frantziar idazlea (h. [[1992]]). * [[1913]] &ndash; [[Victor Mature]], estatubatuar aktorea (h. [[1999]]). * [[1914]] &ndash; [[Shichirō Fukazawa]], japoniar idazlea eta musikaria (h. [[1987]]). * [[1919]] &ndash; [[Marina Ginestà]], Bigarren Errepublikako eta Espainiako Gerra Zibileko militante komunista (h. [[2014]]). * [[1920]] &ndash; [[José Luis de Vilallonga]], Castellbelleko markesa, espainiar idazle eta antzezlea (h. [[2007]]). * [[1921]] &ndash; [[Mustafa Ben Halim]], [[Libia]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[1923]] &ndash; ** [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (h. [[2024]]). ** [[Paddy Chayefsky]], estatubatuar antzerkigile, gidoilari eta eleberrigilea (h. [[1981]]). * [[1924]] &ndash; ** [[Luigi Nono]], italiar musikagilea (h. [[1990]]). ** [[Bianca Maria Piccinino]], italiar idazle, kazetari eta aurkezlea. * [[1925]] &ndash; [[Isidore Isou]], errumaniar-frantziar idazlea (h. [[2007]]). * [[1926]] &ndash; ** [[Roberto Goyeneche|Roberto Goyeneche ''El Polaco'']], euskal jatorriko argentinar tango abeslaria (h. [[1994]]). ** [[Abdus Salam]], pakistandar fisikaria, 1979ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1996]]). * [[1929]] &ndash; ** [[Isamu Akasaki]], japoniar ingeniari eta fisikaria, 2014ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]). ** [[Peter Diener]], germano-suitzar alpinista. ** [[Józef Gara]], poloniar meatzaria, desagertzeko arriskuan dagoen [[wymysorys]] hizkuntzan olerkiak eta kantak idatzi zituena (h. [[2013]]). ** [[Elio Petri]], italiar zinema zuzendaria (h. [[1982]]). * [[1931]] &ndash; ** [[Xosé Fernández Ferreiro]], galiziar idazlea (h. [[2015]]). ** [[Gert Hofmann]], alemaniar idazlea (h. [[1993]]). ** [[Ferenc Mádl]], [[Hungaria]]ko presidentea (h. [[2011]]). * [[1935]] &ndash; [[Luboš Kohoutek]], txekiar astronomoa (h. [[2023]]). * [[1936]] &ndash; [[Joaquín Peiró]], espainiar futbolaria eta futbol-entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[1938]] &ndash; [[Aitor Otaño]], euskal jatorriko argentinar errugbilari eta entrenatzailea (h. [[2005]]). * [[1939]] &ndash; [[Germaine Greer]], australiar idazle, akademiakide, kazetari eta idazlea, XX. mendeko ordezkari [[feminismo|feminista]] garrantzitsuenetakoa. * [[1942]] &ndash; ** [[Claudine Longet]], frantziar aktore eta abeslaria. ** [[Arnaldo Tamayo Méndez]], kubatar gerra-pilotua eta kosmonauta, Kubako Errepublikako heroia eta Sobietar Batasuneko heroia. * [[1944]] &ndash; [[Álvaro de Rújula]], espainiar zientzialaria, ikertzailea eta fisikaria. * [[1945]] &ndash; ** [[Ibrahim Boubacar Keïta]], [[Mali]]ko presidentea (h. [[2022]]). ** [[Tom Selleck]], estatubatuar aktorea. * [[1946]] &ndash; [[Bettye LaVette]], estatubatuar soul-abeslaria. * [[1947]] &ndash; ** [[Linda B. Buck]], estatubatuar biologoa, 2004ko [[Zerrenda:Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntzako Nobel Saria]]. ** [[Montserrat Galí Boadella]], kataluniar-mexikar arte mexikarreko historialaria (h. [[2023]]). * [[1948]] &ndash; ** [[Cristina Saralegui]], kubatar kazetari, aktore eta telebistako aurkezlea. ** [[Marc Singer]], kanadar-estatubatuar zinema eta telebistako aktorea. * [[1949]] &ndash; ** [[Eugene de Kock]], hegoafrikar polizia-buru hiltzailea eta torturatzailea. ** [[Tommy Ramone]], ''[[Ramones]]'' taldeko lehen bateria-jotzaile eta sortzaileetako bat (h. [[2014]]). ** [[Lori Sandri]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2014]]). * [[1950]] &ndash; [[Jody Scheckter]], hegoafrikar auto-gidari ohia. * [[1951]] &ndash; [[Hiroshi Kato]], japoniar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[1953]] &ndash; [[Teresa Teng]], taiwandar pop abeslaria (h. [[1995]]). * [[1954]] &ndash; [[Oprah Winfrey]], estatubatuar komunikabide jabea, ''talk-show'' aurkezle, aktore, produktore eta filantropista. * [[1957]] &ndash; [[Diane Delano]], estatubatuar aktorea (h. [[2024]]). * [[1960]] &ndash; ** [[Gia Carangi]], estatubatuar modeloa, lehen top modela eta [[HIES]]aren ondorioz hildako lehen emakume ezaguna (h. [[1986]]). ** [[Greg Louganis]], estatubatuar kirolari eta LGBT ekintzailea, historiako [[tranpolin jauzi|tranpolin-jauzilaririk]] hoberenetakoa. ** [[Celestino Prieto]], kataluniar txirrindulari ohia. * [[1962]] &ndash; [[Olga Tokarczuk]], poloniar idazle, aktibista eta intelektuala, 2018ko [[Literaturako Nobel Saria]]. * [[1964]] &ndash; [[Pepa Bueno]], espainiar kazetari, irrati esatari eta telebista aurkezlea. * [[1965]] &ndash; [[Anton Gubankov]], errusiar kazetari eta funtzionarioa (h. [[2016]]). * [[1966]] &ndash; [[Romário]], brasildar futbolari ohia. * [[1968]] &ndash; [[Edward Burns]], estatubatuar aktore eta zuzendaria. * [[1969]] &ndash; [[María Gámez Gámez]], [[Guardia Zibila|Guardia Zibilaren]] lehen emakume-zuzendari nagusia. * [[1970]] &ndash; [[Heather Graham]], estatubatuar aktorea. * [[1971]] &ndash; [[Joan Herrera]], kataluniar politikari eta legelaria. * [[1972]] &ndash; ** [[Coumba Gawlo]], senegaldar abeslari eta musika konposatzailea. ** [[Engin Günaydın]], turkiar aktore eta umorista. * [[1974]] &ndash; [[Dariusz Zalewski]], poloniar elizgizona. * [[1975]] &ndash; ** [[Sara Gilbert]], estatubatuar aktorea. ** [[Olga Novo]], galiziar poeta eta saiakeragilea. * [[1976]] &ndash; [[Saúl Martínez]], hondurastar futbolari ohia. * [[1979]] &ndash; [[Christina Koch]], estatubatuar ingeniaria eta astronauta, espazioan jarraian denbora gehien egondako emakumea. * [[1980]] &ndash; [[Gustavo César Veloso]], espainiar txirrindularia. * [[1985]] &ndash; ** [[Marc Gasol]], kataluniar saskibaloi jokalaria. ** [[Nana Lee]], indonesiar abeslari, saxofoi-jotzaile, musikagile eta aktorea. * [[1987]] &ndash; ** [[Ksenia Kahnovitx]], errusiar modeloa. ** [[Kazuhisa Kawahara]], japoniar futbolaria. * [[1988]] &ndash; ** [[Jessica Iskandar]], indonesiar aktorea eta modeloa. ** [[Stephanie Gilmore]], australiar surflaria, zazpi aldiz [[ASP World Tour|ASPko Munduko Surf Txapelketaren]] irabazle. * [[1990]] &ndash; [[Daisuke Suzuki]], japoniar futbolaria. * [[1993]] &ndash; [[Masatoshi Kushibiki]], japoniar futbolaria. * [[1997]] &ndash; [[Yui Hasegawa]], japoniar futbolaria. * [[2005]] - [[Bradley Nkoana]], hegoafrikar atleta. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1548]] &ndash; [[Rodrigo Mercado Zuatzola]], gipuzkoar apezpikua, [[Valladolid]]en (j. [[circa|c.]] [[1460]]). * [[1766]] &ndash; [[Manuel Larramendi]], euskal idazlea (j. [[1690]]). * [[1823]] &ndash; [[Migel Lardizabal Uribe]], jatorri euskalduneko historialari, politikari eta idazle monarkiazalea (j. [[1744]]). * [[1885]] &ndash; [[Michel Renaud]], baxenafar politikaria (j. [[1812]]). * [[1930]] &ndash; [[Martin Landerretxe]], euskal idazlea (j. [[1842]]). * [[1968]] &ndash; [[Jose Mari Quesada Lasarte]], frankismoak erahildako lehen [[ETA]]kidea, torturen ondorioz (j. [[1934]]). * [[1971]] &ndash; [[Jose Arana Gorostegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1911]]). * [[1993]] &ndash; ** [[Ángel Garma]], bizkaitar psikiatra eta psikoanalista, [[Buenos Aires]]en (j. [[1904]]). ** [[Vicente Valle]], bizkaitar futbolaria (j. [[1918]]). * [[2002]] &ndash; [[Kaxiano|Kaxiano Ibarguren]], ''Lizartzako itsua'', [[akordeoi|soinujole]] euskalduna (j. [[1932]]). * [[2007]] &ndash; [[Pedro Sodupe]], ''Gelatxo'', gipuzkoar trikitilaria (j. [[1928]]). * [[2015]] &ndash; [[Pilare Alba]], Elizondoko eskoletako maistra (j. [[1913]]). * [[2018]] &ndash; ** [[Jose Mari Aristegi]], euskal arraunlaria (j. [[1928]]). ** [[Felix Bidaurreta]], nafar txirrindularia (j. [[1921]]). ** [[Olga Cazalis]], bizkaitar erraketista, [[Tenerife]]n (j. [[1925]]). === Mundua === * [[757]] &ndash; [[An Lushan]], Asia erdiko lider militarra. * [[1119]] &ndash; [[Gelasio II.a]], [[Aita santu]]a. * [[1287]] &ndash; [[Migel Sanoitz Uncastillokoa]], [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]]. * [[1629]] &ndash; [[Carlo Maderno]], italiar arkitektoa, [[barrokoa]]ren aitzindaria (j. [[1556]]). * [[1639]] &ndash; [[Antonio Álvarez de Toledo Beaumont]], Albako dukea, [[Leringo konderria|Leringo VI. kondea]] eta [[Nafarroako kondestable]]a (j. [[1568]]). * [[1676]] &ndash; [[Alexis Errusiakoa]], Errusiako [[tsar]]ra (j. [[1629]]). * [[1696]] &ndash; [[Ivan V.a Errusiakoa]], Errusiako [[tsar]]ra (j. [[1666]]). * [[1722]] &ndash; [[Carl Gustav Rehnskiöld]], Suediako [[mariskal|kanpo mariskala]] (j. [[1651]]). * [[1820]] &ndash; [[Jurgi III.a Erresuma Batukoa]], [[Erresuma Batua]] eta Britainiar Jabegoen erregea (j. [[1738]]). * [[1829]] &ndash; [[Paul Barras]], frantziar politikaria, [[Direktorio (Frantzia)|Direktorioko]] kidea (j. [[1755]]). * [[1859]] &ndash; [[William Cranch Bond]], estatubatuar astronomoa (j. [[1789]]). * [[1868]] &ndash; [[José María Achá]], [[Bolivia]]ko presidentea (j. [[1810]]). * [[1870]] &ndash; [[Leopoldo II.a Toskanakoa]], [[Toskanako Dukerri Handia|Toskana]]ko duke handia (j. [[1797]]). * [[1888]] &ndash; [[Edward Lear]], ingeles artista, ilustratzaile, musikari, egile eta olerkaria (j. [[1812]]). * [[1899]] &ndash; [[Alfred Sisley]], frantziar-ingeles margolaria (j. [[1839]]). * [[1906]] &ndash; [[Kristian IX.a Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko erregea (j. [[1818]]). * [[1907]] &ndash; [[Helen Taylor (feminista)|Helen Taylor]], ingeles feminista, idazlea eta aktorea (j. [[1831]]). * [[1919]] &ndash; [[Aram Manukian]], armeniar iraultzailea (j. [[1879]]). * [[1920]] &ndash; [[Constance Frost]], zeelandaberritar mediku, bakteriologo eta patologoa (j. [[circa|c.]] [[1863]]). * [[1926]] &ndash; [[Ángeles López de Ayala]], espainiar politikari dramaturgo, narratzaile, kazetari eta aktibista (j. [[1858]]). * [[1928]] &ndash; [[Douglas Haig]], Britainiar armadako ofizial nagusia (j. [[1861]]). * [[1929]] &ndash; [[Dominika Eristavi]], georgiar idazle eta itzultzailea (j. [[1864]]). * [[1934]] &ndash; [[Fritz Haber]], alemaniar kimikaria, 1918ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1868]]). * [[1938]] &ndash; [[Armando Palacio Valdés]], espainiar idazlea (j. [[1853]]). * [[1941]] &ndash; [[Ioannis Metaxas]], greziar militar, politikari eta diktadorea (j. [[1871]]). * [[1943]] &ndash; [[Henriette Caillaux]], Joseph Caillaux politikari frantsesaren emaztea eta arte historialaria (j. [[1874]]). * [[1946]] &ndash; [[Bolesława Lament]], poloniar moja (j. [[1862]]). * [[1948]] &ndash; [[Tomislav II.a Kroaziakoa]], Italiako [[Savoiako etxea|Savoiako etxeko]] printze eta [[Kroazia]]ko erregea (j. [[1900]]). * [[1953]] - [[Manuela Barreiro]], galiziar farmazialaria, Santiago de Compostelako Unibertsitatean lizentziatu zen lehen emakumea (j. [[1877]]). * [[1955]] &ndash; [[Hans Hedtoft]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1903]]). * [[1958]] - [[Maria Antònia Salvà]], mallorcar idazlea, olerkaria eta itzultzailea, katalanezko lehen emakume poeta (j. [[1869]]). * [[1963]] &ndash; [[Robert Frost]], estatubatuar olerkaria (j. [[1874]]). * [[1964]] &ndash; ** [[Alfredo Baeschlin]], suitzar arkitekto, margolari, eskultore eta idazlea (j. [[1883]]). ** [[Adolfo Díaz]], [[Nikaragua]]ko presidentea (j. [[1875]]). ** [[Alan Ladd]], estatubatuar aktorea (j. [[1913]]). * [[1968]] &ndash; [[Tsuguharu Foujita]], japoniar margolaria (j. [[1886]]). * [[1969]] &ndash; [[Allen Dulles]], estatubatuar espioi eta politikaria, [[CIA]]ko burua (j. [[1893]]). * [[1970]] &ndash; [[Basil Liddell Hart]], britainiar militar , historialari militarra eta teoriko militarra (j. [[1895]]). * [[1979]] &ndash; [[Martí Marcó]], [[Terra Lliure]]ko militantea, Espainiako segurtasun indarren tiroen ondorioz (j. [[1959]]). * [[1982]] &ndash; [[Palden Thondup Namgyal]], azken [[Sikkimgo etresuma|Sikkimgo]] erregea (j. [[1923]]). * [[1987]] &ndash; [[Josep Vicenç Foix]], kataluniar idazlea (j. [[1894]]). * [[1991]] &ndash; [[Yasushi Inoue]], japoniar eleberrigilea (j. [[1907]]). * [[1993]] &ndash; [[Gustav Hasford]], estatubatuar idazle, gidoilari eta gerra-berriemailea (j. [[1947]]). * [[1994]] &ndash; [[Jakobína Sigurðardóttir]], islandiar idazlea (j. [[1918]]). * [[1997]] &ndash; [[Osvaldo Soriano]], argentinar idazle eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[2002]] &ndash; [[Harold Russell]], kanadar-estatubatuar militar eta aktorea (j. [[1914]]). * [[2003]] &ndash; [[Lee Yoo-hyung]], hegokorear futbolaria (j. [[1911]]). * [[2004]] &ndash; [[Janet Frame]], zeelandaberritar eleberrigilea, ipuingilea eta poeta (j. [[1924]]). * [[2005]] &ndash; [[Ephraim Kishon]], israeldar idazle eta zinema zuzendaria (j. [[1924]]). * [[2006]] &ndash; ** [[Margaluz]], espainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1939]]). ** [[Nam June Paik]], korear-estatubatuar artista (j. [[1932]]). * [[2008]] &ndash; [[Paco Vidarte]], espainiar filosofoa, idazlea eta LGTBQ eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1970]]). * [[2011]] &ndash; [[Milton Babbitt]], estatubatuar musikagilea, musika elektronikoan aitzindaria (j. [[1916]]). * [[2012]] &ndash; [[Oscar Luigi Scalfaro]], [[Italiako presidenteen zerrenda|Italiako 9. Presidentea]] (j. [[1918]]). * [[2015]] &ndash; ** [[Amparo Baró]], espainiar aktorea (j. [[1937]]). ** [[Colleen McCullough]], australiar eleberrigilea (j. [[1937]]). * [[2016]] &ndash; [[Jacques Rivette]], frantziar zinemagilea eta kritikaria (j. [[1928]]). * [[2018]] &ndash; [[Ion Ciubuc]], [[Moldavia]]ko lehen ministroa (j. [[1943]]). * [[2020]] &ndash; [[Violeta la Burra]], andaluziar kopla eta flamenko abeslaria eta dantzaria, transformismoaren ikonoa eta LGTBI komunitatearen aitzindaria (j. [[1936]]). * [[2021]] &ndash; ** [[Yvon Douis]], frantziar futbolaria (j. [[1935]]). ** [[Hilton Valentine]], ingeles gitarra-jotzailea, ''[[The Animals]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[2023]] &ndash; ** [[Adriana Dias]], brasildar antropologo eta aktibista (j. [[1970]]). ** [[Roger Schank]], [[Hezkuntza sistema|hezkuntza sistemetan]] aldaketa sakonen sustatzailea eta [[adimen artifizial]]ean aditua (j. [[1946]]). ** [[Kyle Smaine]], estatubatuar akrobaziazko eskiatzailea (j. [[1991]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). ** [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Ohian/Ohiana/Ohiane. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Urtarrilaren 28]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Urtarrilaren 30]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 2cz97ox9wkdv09n97mm8jzl4mf2iyzv 0 745 10003154 9998360 2024-12-18T10:40:35Z Eliatxo 96586 /* Mundua */ 10003154 wikitext text/x-wiki '''Otsailaren 23'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrogeita hamalaugarren [[egun]]a da. 311 egun falta dira urtea amaitzeko, 312 egun [[bisurte]]etan. {{eguneko-goiburua|2|23}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[2009]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] 5 eta 10 Kg bitarteko [[2009ko Lazkaoko atentatua|lehergailua zartarazi zuen]] [[Lazkao]]ko [[PSE-EE]]ren egoitzan, kalte material handiak sortuz. === Mundua === * [[303]] &ndash; [[Diokleziano]] enperadoreak [[kristautasun|kristauen]] kontrako jazarraldia abiarazi zuen. * [[1821]] &ndash; [[Greziako Independentzia Gerra]] hasi zen. * [[1854]] &ndash; [[Orangeko Estatu Librea|Orange Estatu Askeak]] independentzia aldarrikatu zuen. * [[1898]] &ndash; [[Emile Zola]] idazle [[frantzia]]rra atxilotu zuten, gobernuaren aurkako ''J'accuse'' lana idazteagatik. * [[1903]] &ndash; [[Kuba]]k [[Ameriketako Estatu Batuak|Amerikako Estatu Batuei]] eman zien "betirako" [[Guantanamoko Badia Basea]]. * [[1917]] &ndash; [[Otsaileko Iraultza]] hasi zen [[San Petersburgo]]n ([[Errusia]]). * [[1918]] &ndash; [[Armada Gorria]]ren lehen garaipen militarra, [[Kaiser]]raren [[Alemania]]ren aurka. * [[1947]] &ndash; [[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea]] sortu zen. * [[1981]] &ndash; [[1981eko otsailaren 23ko Espainiako estatu-kolpea|Otsailaren 23ko Espainiako estatu-kolpea]]: [[Espainia]]ko militar talde batek [[estatu-kolpe]]a eman zuen. Kolpearen ekintza nagusia [[Madril]]go Kongresua, kongresukideekin batera, armaz hartzea izan zen. Kongresua [[guardia Zibila|goardia zibil]] talde batek hartu zuen [[Antonio Tejero]] teniente koronela buru zutela. Kolpeak egonezin handia sortarazi zuen otsailaren 23tik 24rako gauean. [[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Juan Carlos I.aren]] interbentzioaren ondoren, kolpeak porrot egin zuen. Kongresukideak [[otsailaren 24]]ko goizean geratu ziren aske, goardia zibilen errendizioarekin batera. * [[1991]] &ndash; [[Golkoko Gerra]]n, lurreko erasoak hasi ziren, tropek [[Saudi Arabia]] eta [[Irak]] arteko muga igaro ostean. * [[1998]] &ndash; [[Osama bin Laden]]ek fatua bat argitaratu zuen [[judu]]en eta gurutzatuen aurka. Azken kontzeptu horrekin, [[Europa]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Amerikako Estatu Batuak]] aipatu nahi zituela uste da. * [[2001]] &ndash; [[Nazioarteko Zigor Auzitegia]]k [[bortxaketa]] kasu batengatik lehen epaia eman zuen. [[Hagako Auzitegia]]k hiru serbobosniar epaitu zituen 1992an Bosniako [[Foča]] hiriko atxilotze guneetan bortxaketa masiboak egitea egotzita. * [[2011]] &ndash; [[Libia]] ekialdeko hiri gehienak [[Muammar al Kadafi]]ren aurkarien esku geratu ziren. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[2008]] &ndash; [[Karmele Mitxelena]]k irabazi zuen bertsolari gazteentzako [[Abra saria]]. === Mundua === * [[1455]] &ndash; [[Gutenbergen Biblia]] argitaratu zen. * [[2015]] &ndash; [[87. Oscar Sariak]]: [[Film onenaren Oscar Saria]] (''[[Birdman (filma)|Birdman]]''), [[Zuzendari onenaren Oscar Saria]] ([[Alejandro González Iñárritu]]), [[Gizonezko aktore onenaren Oscar Saria]] ([[Eddie Redmayne]]), [[Emakumezko aktore onenaren Oscar Saria]] ([[Julianne Moore]]), [[Gizonezko bigarren aktore onenaren Oscar Saria]] ([[J. K. Simmons]]) eta [[Emakumezko bigarren aktore onenaren Oscar Saria]] ([[Patricia Arquette]]). == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1941]] &ndash; [[Glenn Theodore Seaborg|Glenn T. Seaborgek]] lehen aldiz [[plutonio]]a ekoiztu eta isolatu zuen. * [[1997]] &ndash; [[Dolly ardia|Dolly]] ardiaren klonazioa. == Kirolak == === Euskal Herria === [[2002]] - Aitzin aukeraketan ziren Ipar Euskal Herriko sei pilotarik Frantziako Selekzioari uko egin zioten. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1766]] &ndash; [[Jean-Antoine Beltzuntze]], baxenafar militarra (h. [[1796]]). * [[1853]] &ndash; [[Florentzio Basaldua]], euskal ingeniaria, idazlea, historialaria, bidaiari, abenturazale eta [[geodesia|geodesta]] (h. [[1932]]). * [[1900]] &ndash; [[Amédée Artze]], baxenafar pilotaria (h. [[1984]]). * [[1905]] - [[Isabel Garbayo]], nafar erlijiosoa, Villa Teresita erakundearen sortzailea (h. [[2011]]). * [[1910]] &ndash; [[Pello Irujo]], nafar politikari abertzalea (h. [[1983]]). * [[1926]] &ndash; [[Pako Iriondo]], [[Euskal Mendizale Federazioa|Euskal Mendizale Federazioko]] presidentea eta Euskal Herriko [[mendizaletasun]]aren bultzatzaile handia (h. [[2014]]). * [[1929]] &ndash; [[Mari Beraza]], gipuzkoar erraketista (h. [[1986]]). * [[1943]] &ndash; [[Fernando Iragorri]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[1945]] &ndash; [[Jose Luis Gorrotxategi]], gipuzkoar bertsolaria. * [[1948]] - [[José Ramón Erbiti]], nafar futbolari ohia. * [[1951]] &ndash; [[Gabriel Korta]], gipuzkoar idazlea (h. [[2020]]). * [[1954]] &ndash; [[Rafael Axpe]], gipuzkoar [[Tiro (kirola)|tiratzailea]]. * [[1961]] &ndash; [[Tere Irastortza]], gipuzkoar idazlea. * [[1965]] &ndash; [[Mikel Erentxun]], euskal abeslaria, [[Caracas]]en. * [[1966]] &ndash; [[Elena Laka]], gipuzkoar abokatu, gizarte-eragile eta hedabideetako iruzkingilea, [[Euskaltzaleen Topagunea|Euskaltzaleen Topaguneko]] presidentea. * [[1971]] &ndash; [[Clara Bilbao]], bizkaitar jantzi-diseinatzailea, film zuzendaria eta irakaslea. * [[1987]] &ndash; [[Ainhoa Sánchez]], gipuzkoar modelo eta aurkezlea. * [[1991]] &ndash; [[Alejandro Vea]], gipuzkoar izotz hockey jokalaria. * [[1992]] &ndash; [[Ugaitz Agirre]], gipuzkoar idazlea. * [[1996]] &ndash; [[Ander Gorostidi]], bizkaitar futbolaria. * [[1997]] &ndash; [[Iñigo Martinez (pilotaria)|Iñigo Martinez]], nafar esku huskako pilotaria. * [[2002]] &ndash; [[Kepa Uriarte]], bizkaitar futbolaria. === Mundua === * [[1417]] &ndash; [[Paulo II.a]], [[Aita santu]]a (h. [[1471]]). * [[1443]] &ndash; [[Matias I.a Hungariakoa]], [[Hungariako Erresuma|Hungariako erregea]] (h. [[1490]]). * [[1540]] &ndash; [[Eduvigis Brandenburgokoa (1540–1602)|Eduvigis Brandenburgokoa]], [[Brunswick-Lüneburg]] eta Brunswick-Wolfenbütteleko dukesa ezkontidea (h. [[1602]]). * [[1633]] &ndash; [[Samuel Pepys]], britainiar idazlea (h. [[1703]]). * [[1646]] &ndash; [[Tokugawa Tsunayoshi]], [[Tokugawa shogunerria|Tokugawa shogunerriko]] bosgarren [[shogun]]a (h. [[1709]]). * [[1723]] &ndash; [[William Chambers]], ingeles arkitekto eta marrazkilaria (h. [[1796]]). * [[1762]] &ndash; [[Jean-Baptiste Cavaignac]], frantziar politikaria (h. [[1829]]). * [[1787]] &ndash; [[Emma Willard]], estatubatuar irakasle eta idazlea, emakumezkoentzako bigarren hezkuntzako eskolak eta unibertsitateak sortzearen sustatzailea (h. [[1870]]). * [[1789]] &ndash; [[Maria Izvekova]], errusiar idazlea (h. [[1830]]). * [[1811]] &ndash; [[Josepha Heath Gulston]], galestar eleberrigilea (h. [[1859]]). * [[1817]] &ndash; [[George Frederic Watts]], ingeles margolari eta eskultorea (h. [[1904]]). * [[1823]] &ndash; [[Joseph Bosquillon de Frescheville]], frantziar jeneral eta politikaria (h. [[1911]]). * [[1830]] &ndash; [[Henri Meilhac]], frantziar antzerkigile eta libreto egilea (h. [[1897]]). * [[1834]] &ndash; [[Gustav Nachtigal]], alemaniar botanikaria, medikua eta esploratzailea, batez ere [[Erdialdeko Afrika]] esploratu zuena (h. [[1885]]). * [[1837]] &ndash; ** [[Rosalía de Castro|Rosalia de Castro]], galiziar idazlea (h. [[1885]]). ** [[Horace de Choiseul-Praslin]], frantziar diplomatiko eta politikaria (h. [[1915]]). * [[1847]] &ndash; [[Sofia Karlota Bavarian]], bavariar printzesa (h. [[1897]]). * [[1850]] &ndash; [[César Ritz]], suitzar ostalaria (h. [[1918]]). * [[1852]] &ndash; [[Harry John Lawson]], britainiar bizikleta diseinatzailea, txirrindularia, motorraren industriaren aitzindaria eta iruzurtia (h. [[1925]]). * [[1863]] &ndash; [[Franz Stuck]], alemaniar margolaria, eskultore eta arkitektoa (h. [[1928]]). * [[1869]] &ndash; [[William Edward Burghardt Du Bois]], estatubatuar politikari eta idazle mestizoa (h. [[1963]]). * [[1873]] &ndash; [[Liang Qichao]], txinatar politikaria (h. [[1929]]). * [[1874]] &ndash; ** [[Konstantin Päts]], [[Estonia]]ko lehenbiziko presidentea (h. [[1956]]). ** [[Gustav Weindorfer]], austriar-australiar sustatzailea, ostalaria eta botanikaria (h. [[1932]]). * [[1879]] &ndash; [[Kazimir Malevitx]], ukrainiar margolaria eta artearen teorikoa (h. [[1935]]). * [[1883]] &ndash; [[Karl Jaspers]], alemaniar psikiatra eta filosofo existentzialista (h. [[1969]]). * [[1884]] &ndash; [[Casimir Funk]], poloniar biokimikoa (h. [[1967]]). * [[1889]] &ndash; [[Victor Fleming]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[1949]]). * [[1892]] &ndash; [[Agnes Smedley]], estatubatuar kazetari, idazle eta feminista (h. [[1950]]). * [[1899]] &ndash; ** [[Erich Kästner]], alemaniar idazlea (h. [[1974]]). ** [[Norman Taurog]], estatubatuar zinema zuzendari eta gidoigilea (h. [[1981]]). * [[1903]] &ndash; [[Julius Fučík (kazetaria)|Julius Fučík]], txekiar kazetaria (h. [[1943]]). * [[1904]] &ndash; [[William L. Shirer]], estatubatuar kazetari eta gerra-berriemailea (h. [[1993]]). * [[1908]] &ndash; [[William McMahon]], Australiako lehen ministroa (h. [[1988]]). * [[1913]] &ndash; [[Salvador Artigas]], espainiar futbolari eta entrenatzailea (h. [[1997]]). * [[1920]] &ndash; ** [[Aurora Bernárdez]], argentinar itzultzailea eta idazlea (h. [[2014]]). ** [[Loris Malaguzzi]], italiar pedagogoa (h. [[1994]]). * [[1923]] &ndash; [[Ioannis Grivas]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (h. [[2016]]). * [[1924]] &ndash; ** [[Allan McLeod Cormack]], hegoafrikar-estatubatuar fisikaria, 1979ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1998]]). ** [[Claude Sautet]], frantziar zinema-zuzendaria (h. [[2000]]). * [[1925]] &ndash; [[Fernando Martínez Sanabria]], ''Chuli Martínez'', espainiar-kolonbiar arkitektoa (h. [[1991]]). * [[1926]] &ndash; [[Fernando Vizcaíno Casas]], espainiar idazlea (h. [[2003]]). * [[1927]] &ndash; ** [[Robert Bellah]], estatubatuar soziologoa, [[Kaliforniako Unibertsitatea Berkeleyn|Kaliforniako Unibertsitateko (Berkeley)]] irakaslea (h. [[2013]]). ** [[Régine Crespin]], frantziar sopranoa (h. [[2007]]). ** [[Mirtha Legrand]], argentinar telebistako-aktore eta aurkezlea. ** [[Silvia Legrand]], argentinar aktorea (h. [[2020]]). * [[1929]] &ndash; [[Aleksi II.a Moskukoa]], Moskuko eta Errusia guztietako XV. patriarka, Errusiako Eliza ortodoxoaren burua (h. [[2008]]). * [[1931]] &ndash; [[Tom Wesselmann]], estatubatuar [[pop art]] margolari eta eskultorea (h. [[2004]]). * [[1936]] &ndash; ** [[Federico Luppi]], argentinar-espainiar aktorea (h. [[2017]]). ** [[Roger Rivière]], frantziar txirrindularia (h. [[1976]]). * [[1938]] &ndash; ** [[Jiří Menzel]], txekiar zinema eta antzerki zuzendari, aktore eta gidoilaria (h. [[2020]]). ** [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[2024]]). * [[1940]] &ndash; [[Peter Fonda]], estatubatuar aktore, gidoigile, ekoizle eta zinema zuzendaria (h. [[2019]]). * [[1942]] &ndash; [[Dioncounda Traoré]], [[Mali]]ko presidente ohia. * [[1944]] &ndash; [[Johnny Winter]], estatubatuar blues eta rock gitarra-jotzailea (h. [[2014]]). * [[1945]] &ndash; [[Svetlana Gerasimenko]], sovietar eta tajistaniar astronomoa. * [[1948]] &ndash; [[Irene Balaguer Felip]], Haur hezkuntzako kataluniar irakasle eta pedagogoa (h. [[2018]]). * [[1949]] &ndash; ** [[Cesar Aira]], argentinar idazle eta itzultzailea. ** [[Marc Garneau]], kanadar astronauta, ingeniaria eta politikaria. * [[1951]] &ndash; [[Shigefumi Mori]], japoniar matematikaria. * [[1954]] &ndash; ** [[Viktor Justxenko]], [[Ukraina]]ko presidentea. ** [[Rosendo Mercado]], espainiar rock abeslari, gitarrajole eta konposatzailea, espainiar rock musikaren ordezkari nabarmenetakoa. * [[1960]] &ndash; [[Naruhito]], [[Zerrenda:Japoniako enperadoreak|Japoniako enperadorea]]. * [[1961]] &ndash; [[Rosaura Andazabal Cayllahua]], perutar historialaria, irakaslea eta ikerlaria (h. [[2021]]). * [[1962]] &ndash; [[Ivica Barbarić]], kroaziar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1966]] &ndash; [[Didier Queloz]], suitzar astronomoa, exoplanetetan espezializatua, 2019ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[1967]] &ndash; [[Tetsuya Asano]], japoniar futbolari ohia. * [[1968]] &ndash; [[Sonya Hartnett]], australiar idazlea. * [[1970]] &ndash; [[Nathalie Arthaud]], frantziar politikaria, [[Langile Borroka]] alderdiko bozeramailea. * [[1975]] &ndash; [[Natalia Verbeke]], espainiar nazionalizatutako argentinar aktorea. * [[1976]] &ndash; ** [[Katia Guerreiro]], portugaldar [[fado]] abeslaria. ** [[Kelly Macdonald]], eskoziar aktorea. ** [[Susumu Oki]], japoniar futbolari ohia. * [[1979]] &ndash; ** [[Amazon Eve]], estatubatuar modelo, fitness-entrenatzaile eta aktorea. ** [[Hideyuki Ujiie]], japoniar futbolari ohia. * [[1982]] &ndash; [[Kazunori Iio]], japoniar futbolari ohia. * [[1983]] &ndash; [[Emily Blunt]], ingeles aktorea. * [[1984]] &ndash; [[Goizeder Azúa]], euskal jatorriko venezuelar modelo eta telebista aurkezlea. * [[1987]] &ndash; [[Tsukasa Umesaki]], japoniar futbolaria. * [[1993]] &ndash; [[Diego Rico]], espainiar futbolaria. * [[1994]] &ndash; [[Dakota Fanning]], estatubatuar aktorea. * [[1997]] &ndash; [[Isabella Springmühl Tejada]], guatemaldar moda diseinatzailea, Londresko Moda Astean parte hartu duen lehen [[Down sindrome]]dun diseinatzailea. * [[2000]] &ndash; [[Femke Bol]], herbeheretar atleta, abiadura eta hesi lasterketetan aditua. * [[2002]] &ndash; [[Emilia Jones]], britainiar aktore, abeslari eta egile abeslaria. * [[2003]] - [[Giorgia Villa]], italiar gimnasta artistikoa. * [[2005]] &ndash; [[Félix Bossuet]], frantziar aktorea. * [[2012]] &ndash; [[Estela Suediakoa]], Suediako printzesa. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1824]] &ndash; [[Jose Ignazio Gerriko|Jose Ignazio Gerriko Enatarriaga]], gipuzkoar idazlea eta apaiza (j. [[1740]]). * [[1858]] &ndash; [[Pierre-Nérée Dassance]], lapurtar elizgizona (j. [[1801]]). * [[1898]] &ndash; [[Eusebio Zuloaga]], gipuzkoar armagilea, [[damaskinatu]] modernoaren sortzailea (j. [[1808]]). * [[1900]] &ndash; [[Rafaela Ibarra]], bilbotar beata (j. [[1843]]). * [[1901]] &ndash; [[Pierre Hariztoi]], baxenafar historialaria (j. [[1836]]). * [[1916]] &ndash; [[Jose Antonio Iturriotz]], eibartar politikari eta armagilea (j. [[1856]]). * [[1925]] &ndash; [[Manuel Aranatz]], bizkaitar kazetari eta idazlea (j. [[1875]]). * [[1937]] &ndash; [[Kandido Saseta|Cándido Saseta]], [[Eusko Gudarostea|Eusko Gudarosteko]] komandantea, [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] (j. [[1904]]). * [[1950]] &ndash; [[Quintina Gelbenzu Piérola]], nafar emagina. (j. [[1877]]) * [[1953]] &ndash; [[Jesus Gartzia Leoz]], nafar musikagilea, [[Madril]]en (j. [[1904]]). * [[1958]] &ndash; [[Carlos Sáenz de Tejada]], arabar margolari, kartelgile, figuringile eta e ilustratzailea, [[Madril]]en (j. [[1897]]). * [[1962]] &ndash; [[Maria Francisca Marcelina Camino Arregi]], ''Maria Maestra'', [[orio]]tar irakaslea (j. [[1883]]). * [[1984]] &ndash; [[Enrique Casas]], euskal politikari eta fisikaria, [[Komando Autonomo Antikapitalistak|Komando Autonomo Antikapitalistek]] eraila (j. [[1943]]). * [[1985]] &ndash; [[Piarres Lafitte]], lapurtar apaiza, idazlea, kazetaria eta euskalaria (j. [[1901]]). * [[1986]] &ndash; [[Andoni Elizondo]], gipuzkoar futbol jokalari eta entrenatzailea (j. [[1932]]). * [[1991]] &ndash; [[Fidela Bernat]], [[erronkariera]] edo [[Erronkaribar|Erronkariko]] euskalkia hitz egiteko gai zen azken pertsona (j. [[1898]]). * [[2002]] - [[Mercedes Herrán]], haurren salerosketarako sare bat zuzentzeagatik salatutako emakumea. * [[2006]] &ndash; [[Telmo Zarraonandia]], ''Zarra'', [[Bilboko Athletic Kluba|Bilboko Athletic Klubeko]] futbolaria, bere garaian eta luzaroan [[Espainiako futbol liga txapelketa|Espainiako ligako]] goleatzailerik handiena (j. [[1921]]). * [[2017]] &ndash; [[Marijane Minaberri]], euskal idazlea (j. [[1926]]). * [[2021]] &ndash; ** [[Jean Grenet]], lapurtar kirurgilari eta politikaria, [[Baionako alkateen zerrenda|Baionako alkatea]] (j. [[1939]]). ** [[Rafael Gurrea]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] nafar politikaria (j. [[1940]]). * [[2022]] &ndash; [[Abelin Linazisoro]], gipuzkoar idazle eta aktorea (j. [[1942]]). === Mundua === * [[1447]] &ndash; [[Eugenio IV.a]], [[Aita santu]]a (j. [[1383]]). * [[1507]] &ndash; [[Gentile Bellini]], italiar margolaria. * [[1602]] &ndash; [[Agostino Carracci]], italiar margolari eta grabatzailea (j. [[1557]]). * [[1603]] &ndash; ** [[Andrea Cesalpino]], [[Pisa]]ko [[lorategi botaniko]]ko zuzendaria (j. [[1519]]). ** [[François Viète]], frantziar abokatu, kontseilari eta matematikaria (j. [[1540]]). * [[1776]] &ndash; [[Stanisław Leszczyński]], [[Polonia]]ko erregea (j. [[1677]]). * [[1792]] &ndash; [[Joshua Reynolds]], ingeles pintorea (j. [[1723]]). * [[1821]] &ndash; [[John Keats]], ingeles poeta [[erromantizismo|erromantikoa]] (j. [[1795]]). * [[1848]] &ndash; [[John Quincy Adams]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 6. Presidentea]] (j. [[1767]]). * [[1851]] &ndash; [[Joanna Baillie]], eskoziar poeta eta dramagilea (j. [[1762]]). * [[1855]] &ndash; [[Carl Friedrich Gauss]], alemanir matematikari, astronomo eta fisikaria (j. [[1777]]). * [[1859]] &ndash; [[Zygmunt Krasinski]], poloniar idazlea (j. [[1812]]). * [[1873]] &ndash; [[Lorenzo Arrazola]], gaztelar legelari eta politikaria (j. [[1797]]). * [[1899]] &ndash; [[Gaëtan de Rochebouët]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1813]]). * [[1908]] &ndash; [[Svatopluk Čech]], txekiar poeta eta eleberrigilea (j. [[1846]]). * [[1917]] &ndash; [[Jean Gaston Darboux]], frantziar matematikaria (j. [[1842]]). * [[1925]] &ndash; [[Joel Hastings Metcalf]], estatubatuar astronomoa (j. [[1866]]). * [[1931]] &ndash; [[Nellie Melba]], australiar opera abeslaria (j. [[1861]]). * [[1932]] &ndash; ** [[Julieta Lanteri]], italo-argentinar medikua, politikaria eta feminista (j. [[1873]]). ** [[Lucy Thompson]], yurok jatorriko estatubatuar autobiografoa (j. [[1856]]). * [[1934]] &ndash; [[Edward Elgar]], ingeles musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1857]]). * [[1937]] &ndash; [[Alice Balch Abbot]], estatubatuar idazlea (j. [[1867]]). * [[1943]] &ndash; [[Thomas Madsen-Mygdal]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1876]]). * [[1944]] &ndash; [[Leo Baekeland]], belgikar kimikaria (j. [[1863]]). * [[1945]] &ndash; [[Aleksei Nikolaievitx Tolstoi]], errusiar idazlea (j. [[1883]]). * [[1946]] &ndash; [[Tomoyuki Yamashita]], japoniar jenerala (j. [[1885]]). * [[1955]] &ndash; [[Paul Claudel]], frantziar olerkaria eta antzerkigilea (j. [[1868]]). * [[1956]] &ndash; [[Johannes Gabriel Granö]], finlandiar esploratzailea (j. [[1882]]). * [[1959]] &ndash; [[Pierre Frieden]], [[Luxenburgo]]ko lehen ministroa (j. [[1892]]). * [[1965]] &ndash; [[Stan Laurel]], ingeles aktorea, [[Laurel eta Hardy]] komiko bikote ospetsuko kidea (j. [[1890]]). * [[1969]] &ndash; [[Saud Saudi Arabiakoa]], [[Saudi Arabia]]ko erregea (j. [[1902]]). * [[1973]] &ndash; [[Dickinson W. Richards]], estatubatuar sendagile eta fisiologoa, 1956ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1895]]). * [[1986]] &ndash; [[María Gómez González]], galiziar politikaria (j. [[1905]]). * [[1987]] &ndash; [[José Afonso]], portugaldar abeslari, letragile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[1990]] &ndash; [[José Napoleón Duarte]], [[El Salvador]]ko presidentea (j. [[1925]]). * [[1994]] &ndash; [[Manfredo Tafuri]], italiar arkitektoa eta arkitekturaren historialaria (j. [[1935]]). * [[1995]] &ndash; [[James Herriot]], eskoziar albaitari eta idazlea (j. [[1916]]). * [[1999]] &ndash; [[Heinrich Schmid]], suitzar hizkuntzalaria, [[erromantxe]]ra batuaren sortzailea (j. [[1921]]). * [[2000]] &ndash; [[Stanley Matthews]], ingeles futbolaria (j. [[1915]]). * [[2003]] &ndash; [[Robert King Merton]], estatubatuar soziologoa (j. [[1910]]). * [[2006]] &ndash; [[Benno Besson]], suitzar antzerki zuzendari eta antzezlea (j. [[1922]]). * [[2008]] &ndash; ** [[Janez Drnovšek]], [[Eslovenia]]ko presidentea (j. [[1950]]). ** [[Hubert Lilliefors]], estatubatuar estatistikaria (j. [[1928]]). * [[2009]] &ndash; [[Sverre Fehn]], norvegiar arkitektoa (j. [[1924]]). * [[2014]] &ndash; [[Carla Accardi]], italiar margolari abstraktua, ''Forma'' eta ''Continuità'' arte-taldeen kide sortzailea (j. [[1924]]). * [[2018]] &ndash; [[Lewis Gilbert]], ingeles zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilaria (j. [[1920]]). * [[2021]] &ndash; [[Fausto Gresini]], italiar motoziklista (j. [[1961]]). * [[2022]] &ndash; [[Jorge Zabalza]], uruguaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). ** [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Japonia]]n [[enperadorearen urtebetetzea]] ospatzen dute. * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Araitz, Laxari/Lazaro eta Mendaur. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Otsailaren 22]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Otsailaren 24]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] tiob73u9b5h4xiii007f2cuk6xih2sy 0 800 10002579 9993082 2024-12-17T16:24:51Z Eliatxo 96586 /* Mundua */ 10002579 wikitext text/x-wiki '''Ekainaren 22'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta hirurogeita hamahirugarren [[egun]]a da, 174garrena [[bisurte]]etan. 192 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|6|22}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1968]] &ndash; Gipuzkoako [[gobernadore zibil]]ak [[Txabi Etxebarrieta]]ren omenezko ekitaldiak debekatu zituen. * [[1977]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], Javier De Ibarra y Berge enpresaburua bahitu eta hilik agertu zen Barazarreko mendatean. * [[1979]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], Diego Alfaro Orihuela saltzailea erail zuen [[Donostia]]n, eta Francisco Medina Albala zibila [[Basauri]]n. * [[1984]] &ndash; Ekologista talde batek [[Hernani]]ko Industrias Químicas Urumea lantegiak ibaira isurtzen zuen ura jaso eta lantegiaren ur hornidurara isuri zuen. Horretarako kuboekin giza-katea antolatu zuten. Enpresak zioen arazi gabe ibaira isurtzen zituen urak ez zirela kaltegarriak. * [[2013]] &ndash; [[Nafarroako Kutxa|CAN]] auzia: [[Nafarroa]]ko [[Yolanda Barcina]] presidentearen dimisioa exijituz [[Iruñea]]ko kaleetan barna 12.000 lagun inguru manifestatu eta protesta egin zuten. * [[2024]] &ndash; [[Imanol Pradales|Imanol Pradalesek]] karguaren zina egin zuen Gernikan, [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] zortzigarren [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|lehendakari]] bilakatuz. === Mundua === * [[1812]] &ndash; [[Napoleondar Gerrak|Gerra napoleonikoak]] &ndash; [[Napoleon Bonaparte|Napoleonek]] [[Errusia]] indarrez hartzen du. * [[1986ko Espainiako hauteskunde orokorrak]]. * [[1998]] &ndash; [[Andrés Pastrana]]k [[Kolonbia]]ko hauteskundeak irabazi eta lurralde hartako presidente bihurtu zen. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1961]] &ndash; ''[[The Guns of Navarone (filma)|The Guns of Navarone]]'' filma estreinatu zen, [[J. Lee Thompson]] estatubatuar zinema zuzendariak zuzendu eta [[Gregory Peck]], [[David Niven]], [[Anthony Quinn]], [[Stanley Baker]] eta [[Anthony Quayle]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1967]] &ndash; ''[[Who's Afraid of Virginia Woolf?]]'' filma estreinatu zen, [[Mike Nichols]]ek zuzendu eta [[Elizabeth Taylor]], [[Richard Burton]], [[George Segal (eskultorea)|George Segal]] eta [[Sandy Dennis]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1984]] &ndash; ''[[The Karate Kid]]'' filma estreinatu zen. * [[1988]] &ndash; ''[[Who Framed Roger Rabbit]]'' marrazki bizidun filma estreinatu zen, [[Robert Zemeckis]] estatubatuar zinema zuzendariak zuzendu eta [[Bob Hoskins]], [[Christopher Lloyd]], [[Charles Fleischer]], [[Stubby Kaye]] eta [[Joanna Cassidy]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1633]] &ndash; [[Erroma]]ko inkisizioak [[Galileo Galilei|Galileoren]] aurkako epaia zabaldu zuen. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1986]] &ndash; [[1986ko Munduko Futbol Txapelketa|Mexikoko Munduko Futbol Txapelketan]] [[Argentinako futbol selekzio nazionala|Argentina]] eta [[Ingalaterrako futbol selekzio nazionala|Ingalaterraren]] arteko final laurdenetako partiduan [[Diego Maradona]] futbolariak "Mendeko Gola" eta "Jainkoaren Eskua" deritzoten bi gol ospetsuak sartu zituen. == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1897]] &ndash; [[Carlos Sáenz de Tejada]], arabar margolari, kartelgile, figuringile eta e ilustratzailea, [[Tanger]]ren (h. [[1958]]). * [[1906]] &ndash; [[Juan Errazquin]], gipuzkoar futbolaria, [[Argentina]]n (h. [[1931]]). * [[1907]] &ndash; [[Juan Cabanas]], gipuzkoar margolaria (h. [[1979]]). * [[1918]] - [[Anixeta Agirrezabala Lekuona]], gipuzkoar sukaldaria eta tabernaria (h. [[1998]]). * [[1924]] &ndash; [[Pascual Aldabe Rodríguez]], nafar musikagilea (h. [[2013]]). * [[1928]] &ndash; [[José Luis Piquín]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2008]]). * [[1952]] &ndash; [[Clara Gangutia]], gipuzkoar margolaria. * [[1954]] &ndash; [[Enrique Gomez Alvarez]], gasteiztar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] (h. [[1979]]). * [[1960]] &ndash; ** [[Miguel Izu]], nafar legelari eta [[Nafarroako Ezker Batua|IUN-NEBko]] politikaria. ** [[Juan Luis Moraza]], arabar eskultore eta arte irakaslea. * [[1962]] &ndash; [[Igone Etxebarria]], euskal idazlea eta [[euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]]. * [[1963]] &ndash; [[Begoña Guillen]], arabar argazkilaria. * [[1970]] &ndash; [[Ainhoa Elordi]], bizkaitar poeta. * [[1972]] &ndash; [[Asier Fernández de Bobadilla]], bizkaitar [[windsurf]]laria. * [[1975]] &ndash; [[Aitor Beltrán]], gipuzkoar aktorea. * [[1976]] &ndash; [[Alaitz Biritxinaga]], bizkaitar txirrindulari-epailea * [[1977]] &ndash; [[Eduardo Conget]], nafar futbolari ohia. * [[1979]] &ndash; [[Leire Martínez Otxoa|Leire Martínez]], euskal abeslari eta aktorea. * [[1980]] &ndash; [[Unai Elorriaga Zubiaur]], pistako bizkaitar txirrindularia. * [[1982]] &ndash; [[Andoni Iraola]], gipuzkoar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1984]] &ndash; [[Paul Urkijo]], arabar gidoilari eta zinemagilea. * [[1986]] &ndash; [[Víctor de la Parte]], arabar txirrindularia. * [[1987]] &ndash; [[Ian Uranga]], bizkaitar futbolaria. * [[1996]] &ndash; [[Mikel Merino]], nafar futbolaria. * [[1998]] &ndash; [[Ariane Ochoa Torres]], bizkaitar surflaria. * [[2002]] &ndash; [[Adama Boiro]], senegaldar-nafar futbolaria, [[Dakar]]ren. === Mundua === * [[1000]] &ndash; [[Roberto I.a Normandiakoa]], [[Normandiako dukerria|Normandiako dukea]] (h. [[1035]]). * [[1427]] &ndash; [[Lucrezia Tornabuoni]], italiar idazlea eta eragin handiko aholkulari politikaria (h. [[1482]]). * [[1757]] &ndash; [[George Vancouver]], ingeles [[Royal Navy]]ko ofizial eta esploratzailea (h. [[1798]]). * [[1763]] &ndash; [[Étienne Méhul]], frantziar musikagilea (h. [[1817]]). * [[1767]] &ndash; [[Wilhelm von Humboldt]], [[prusia]]r hizkuntzalari, filosofo, diplomatiko eta noblea (h. [[1835]]). * [[1777]] &ndash; [[William Brown (almirantea)|William Brown]], irlandar jaiotzako argentinar almirantea, ''Argentinako Armadaren Aita'' bezala ezagutua (h. [[1857]]). * [[1793]] &ndash; [[Tokugawa Ieyoshi]], [[Tokugawa shogunerria|Tokugawa shogunerriko]] hamabigarren [[shogun]]a (h. [[1853]]). * [[1798]] &ndash; [[Ditlev Blunck]], daniar margolaria (h. [[1853]]). * [[1805]] &ndash; [[Giuseppe Mazzini]], italiar politikari, kazetari eta abertzalea (h. [[1872]]). * [[1837]] &ndash; [[Paul Morphy]], estatubatuar xakelaria, garai guztietako onenetakotzat joa (h. [[1884]]). * [[1845]] &ndash; [[Richard Seddon]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (h. [[1906]]). * [[1856]] &ndash; [[Henry Rider Haggard]], ingeles idazlea (h. [[1925]]). * [[1864]] &ndash; [[Tanaka Giichi]], [[Japoniako Lehen Ministro]]a (h. [[1929]]). * [[1864]] &ndash; [[Hermann Minkowski]], lituaniar-alemaniar matematikaria eta [[Albert Einstein]]en irakaslea (h. [[1909]]). * [[1869]] &ndash; [[Hendrikus Colijn]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1944]]). * [[1876]] &ndash; ** [[Gwen John]], galestar margolaria (h. [[1939]]). ** [[Madeleine Vionnet]], frantziar moda diseinatzailea, modaren historian eraginkorrenetakoa (h. [[1975]]). * [[1881]] &ndash; [[Robert Hertz]], frantziar antropologoa (h. [[1915]]). * [[1885]] &ndash; [[Milan Vidmar]], esloveniar ingeniari elektrikoa, xake jokalaria, filosofoa eta idazlea (h. [[1962]]). * [[1887]] &ndash; [[Julian Huxley]], britainiar biologo, eugenesialaria eta internazionalista (h. [[1975]]). * [[1897]] &ndash; [[Norbert Elias]], alemaniar idazle eta soziologoa (h. [[1990]]). * [[1898]] &ndash; [[Erich Maria Remarque]], alemaniar eleberrigilea (h. [[1970]]). * [[1899]] &ndash; [[Michał Kalecki]], poloniar ekonomialaria (h. [[1970]]). * [[1904]] &ndash; [[Margarita Wallmann]], alemaniar-austriar-argentinar dantzari, koreografo, diseinatzaile eta zuzendari eszenikoa (h. [[1992]]). * [[1906]] &ndash; [[Billy Wilder]], austriar-estatubatuar film gidoigile, zuzendari eta ekoizlea (h. [[2002]]). * [[1907]] &ndash; [[Marta Colvin]], txiletar eskultorea (h. [[1995]]). * [[1909]] &ndash; [[Beatriz Borboikoa eta Battenbergekoa]], [[Espainia]]ko infanta (h. [[2002]]). * [[1910]] &ndash; [[Konrad Zuse]], alemaniar ingeniaria, konputazioaren aitzindaria (h. [[1995]]). * [[1913]] &ndash; [[Antonia Adroher Pascual]], kataluniar maistra eta aktibista politikoa (h. [[2007]]). * [[1917]] &ndash; [[Jean Hubeau]], frantziar musikagile, irakasle eta piano-jotzailea (h. [[1992]]). * [[1918]] &ndash; [[Cicely Saunders]], erizain eta idazle [[anglikanismo|anglikano]] ingeles nabarmena (h. [[2005]]). * [[1921]] &ndash; [[Joseph Hanson Kwabena Nketia]], afrikar musikagilea (h. [[2019]]). * [[1924]] &ndash; [[Norbert Callens]], belgikar txirrindularia (h. [[2005]]). * [[1925]] &ndash; [[Peter Seeberg]], daniar idazlea (h. [[1999]]). * [[1926]] &ndash; ** [[Tadeusz Konwicki]], poloniar idazle eta zinema zuzendaria (h. [[2015]]). ** [[Marta Mata Garriga]], kataluniar politikari eta pedagogoa, Trantsizioan eskola publikoen berritzearen sustatzailea (h. [[2006]]). * [[1930]] &ndash; ** [[Walter Bonatti]], italiar alpinista, historia osoko onenenetakoa (h. [[2011]]). ** [[Francisco Fernández Ordóñez]], espainiar politikari eta abokatua (h. [[1992]]). * [[1935]] &ndash; [[Matilde Coral]], espainiar flamenko-dantzaria. * [[1936]] &ndash; ** [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (h. [[2024]]). ** [[Ferran Olivella]], kataluniar futbolaria (h. [[2023]]). * [[1939]] &ndash; [[Ada Yonath]], israeldar [[Kristalografia|kristalografoa]], 2009ko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[1940]] &ndash; ** [[Abbas Kiarostami]], irandar zinema-zuzendari eta gidoigilea (h. [[2016]]). ** [[Daniel Quillen]], estatubatuar matematikaria (h. [[2011]]). * [[1943]] &ndash; ** [[John Michael Kosterlitz]], britainiar estatubatuar fisikaria, 2016ko [[Fisikako Nobel Saria]]. ** [[Gordon Matta-Clark]], estatubatuar artista eta arkitektoa (h. [[1978]]). * [[1944]] &ndash; [[Gérard Mourou]], frantziar fisikari eta ingeniari elektrikoa, 2018ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[1945]] &ndash; [[Pere Gimferrer]], kataluniar poeta, idazlea, kritiko literarioa eta itzultzailea, Kataluniako literaturaren egile nagusietariko bat. * [[1946]] - [[Eliades Ochoa]], kubatar gitarrista eta abeslaria. * [[1947]] &ndash; ** [[Octavia E. Butler]], zientzia fikzioko estatubatuar idazlea (h. [[2006]]). ** [[Bruno Latour]], frantziar filosofo, antropologo eta soziologoa (h. [[2022]]). ** [[Jerry Rawlings]], [[Ghana]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[1948]] &ndash; [[Jordi Casassas i Ymbert]], kataluniar historialaria. * [[1949]] &ndash; ** [[Larry Junstrom]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Lynyrd Skynyrd]]'' taldearen sortzaileetako bat (h. [[2019]]). ** [[Carlo Petrini]], [[Slow Food]] mugimendu internazionalaren fundatzailea. ** [[Meryl Streep]], estatubatuar aktorea. ** [[Elizabeth Warren]], estatubatuar politikaria. * [[1952]] &ndash; [[Graham Greene (aktorea)|Graham Greene]], kanadar aktore oneida. * [[1953]] &ndash; ** [[Jean Damascène Bimenyimana]], ruandar apezpiku katolikoa (h. [[2018]]). ** [[Cyndi Lauper]], estatubatuar abeslaria, konposatzailea eta aktorea. * [[1955]] &ndash; [[Bashkim Shehu]], albanieraz idazten duen albaniar idazlea. * [[1957]] &ndash; [[Jim Dauterive]], estatubatuar ekoizle eta gidoigilea. * [[1958]] &ndash; [[Bruce Campbell]], estatubatuar aktorea. * [[1959]] &ndash; [[Ed Viesturs]], estatubatuar alpinista. * [[1960]] &ndash; [[Erin Brockovich]], estatubatuar legelari eta ingurumen ekintzailea. * [[1962]] &ndash; ** [[Adriana Cancino]], txiletar irakasle, liburuzain eta politikaria. ** [[Clyde Drexler]], [[NBA]]ko estatubatuar saskibaloi jokalari ohia. * [[1964]] &ndash; ** [[Amy Brenneman]], estatubatuar aktorea. ** [[Dan Brown]], estatubatuar idazlea. ** [[Maria Kisito|Julienne Mukabutera, ''Maria Kisito'']], ruandar moja beneditarra, [[Ruandako genozidioa]]ren eragileetako bat. * [[1965]] &ndash; [[Ľubomír Moravčík]], eslovakiar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1966]] &ndash; [[Emmanuelle Seigner]], frantziar modelo, aktore eta abeslaria. * [[1967]] &ndash; [[Alejandro Aravena]], txiletar arkitektoa. * [[1969]] &ndash; [[Ana Risueño]], espainiar aktorea. * [[1971]] &ndash; [[Betty Makoni]], zimbabwear emakumeen eskubideen aldeko aktibista. * [[1972]] &ndash; [[Wangechi Mutu]], keniar-estatubatuar artista bisual, margolari eta eskultorea. * [[1974]] &ndash; [[Jo Cox]], Britainia Handiko [[Alderdi Laborista]]ko politikaria (h. [[2016]]). * [[1975]] &ndash; [[Andreas Klöden]], alemaniar txirrindularia. * [[1977]] &ndash; [[Frédéric Weis]], frantziar saskibaloi jokalari ohia. * [[1978]] &ndash; [[Sayaka Fernández Díaz]], dokumentalgilea, zuzendaria, zinema-gidoilaria eta ekintzailea. * [[1983]] &ndash; [[Ayako Kitamoto]], japoniar futbolari ohia. * [[1984]] &ndash; ** [[Dustin Johnson]], estatubatuar golfaria. ** [[Rubén Iván Martínez]], espainiar futbolaria. * [[1985]] &ndash; [[John Moreland]], estatubatuar egile-abeslaria. * [[1987]] &ndash; ** [[Naoyuki Fujita]], japoniar futbolaria. ** [[Lee Min-oh]], hegokorear aktore, modelo eta abeslaria. * [[1994]] &ndash; ** [[Sébastien Haller]], bolikostar futbolaria. ** [[Teddy Quinlivan]], estatubatuar emakumezko modelo transgeneroa. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1899]] &ndash; [[Martin V. Biscailuz]], baxenafar gurasodun estatubatuar letradu eta kazetari euskalduna, [[Los Angeles]]en (j. [[1861]]). * [[1956]] &ndash; [[Ángel Apraiz]], arabar historialaria, [[Eusko Ikaskuntza]]ren sustatzaile nagusia eta lehenengo idazkaria, [[Coruña]]n (j. [[1885]]). * [[1966]] &ndash; [[Blas Fagoaga]], nafar idazlea, apaiza eta Euskaltzain urgazlea (j. [[1897]]). * [[1977]] &ndash; [[Javier Ybarra Bergé|Javier Ybarra]], bilbotar enpresaburua, idazlea eta politikaria, [[ETA politiko-militarra]]k eraila (j. [[1913]]). * [[1983]] &ndash; [[Julene Urzelai]], euskal mitinlari jeltzalea, [[Caracas]]en (j. [[1912]]). * [[1990]] &ndash; [[Mixel Burukoa]], baionar politikari abertzalea eta medikua (j. [[1930]]). * [[2006]] &ndash; [[Asun Balzola]], bizkaitar ilustratzaile, idazle eta itzultzailea, [[Madril]]en (j. [[1942]]). * [[2016]] &ndash; [[Iñaki Bergara Izagirre|Iñaki Bergara, ''Pio'']], azpeitiar aktorea (j. [[1935]]). * [[2022]] &ndash; [[Isabel Echarri]], nafar artista garaikidea, [[Formentera]]n (j. [[1929]]). * [[2023]] &ndash; ** [[Karmele Aranburu Lizaso]], gipuzkoar kazetaria eta irrati-esataria (j. [[1957]]). ** [[Román Carbajo]], bizkaitar saskibaloi jokalaria (j. [[1967]]). === Mundua === * [[431]] &ndash; [[Paulino Nolakoa]], latinezko poeta eta Eliza Katolikoaren [[Nola]]ko gotzaina. * [[1101]] &ndash; [[Roger I.a Siziliakoa]], [[Sizilia]]ko kondea. * [[1276]] &ndash; [[Inozentzio V.a]], [[Aita santu]]a (j. [[circa|c.]] [[1225]]). * [[1535]] &ndash; [[John Fisher]], ingeles elizgizon eta humanista (j. [[1469]]). * [[1678]] &ndash; [[Otto Marseus van Schrieck]], [[Holanda]]ko Urre Aroko margolaria. Flora eta fauna inguruko margolanak egiteagatik ezaguna. * [[1813]] &ndash; [[Anton Graff]], suitzar margolari erretratugilea (j. [[1736]]). * [[1865]] &ndash; [[Ángel de Saavedra]], espainiar idazle, antzerkigile, poeta, margolari eta politikaria (j. [[1791]]). * [[1872]] &ndash; [[Juana de Vega]], aliziar idazlea eta ekintzaile liberala (j. [[1805]]). * [[1874]] &ndash; [[Howard Staunton]], ingeles xakelaria, [[Staunton piezak|Staunton piezen]] diseinatzailea (j. [[1810]]). * [[1892]] &ndash; [[Anne Reeve Aldrich]], estatubatuar poeta eta eleberrigilea (j. [[1866]]). * [[1898]] &ndash; [[Brémonde de Tarascon]], okzitaniar poeta (j. [[1858]]). * [[1903]] &ndash; [[Antonio de Pirala]], espainiar historialaria (j. [[1824]]). * [[1917]] &ndash; [[Kristian Zahrtmann]], daniar margolaria (j. [[1843]]). * [[1925]] &ndash; [[Felix Klein]], alemaniar matematikaria (j. [[1849]]). * [[1931]] &ndash; [[Armand Fallières]], [[Zerrenda:Frantziako presidenteak|Frantziako presidentea]] (j. [[1841]]). * [[1936]] &ndash; [[Moritz Schlick]], alemaniar filosofoa (j. [[1882]]). * [[1940]] &ndash; [[Vladimir Köppen]], jatorri errusiarreko alemaniar geografoa eta meteorologoa (j. [[1846]]). * [[1956]] &ndash; ** [[Walter de la Mare]], ingeles idazlea (j. [[1873]]). ** [[Consuelo Zavala]], mexikar maistra eta feminista (j. [[1874]]). * [[1965]] &ndash; ** [[Piaras Béaslaí]], irlandar idazle, antzerkigile, biografialari eta itzultzailea (j. [[1881]]). ** [[David O. Selznick]], estatubatuar zinema ekoizle eta gidoilaria (j. [[1902]]). * [[1969]] &ndash; [[Judy Garland]], estatubatuar aktore eta abeslaria (j. [[1922]]). * [[1974]] &ndash; [[Darius Milhaud]], frantziar musikagilea (j. [[1892]]). * [[1975]] &ndash; [[Per Wahlöö]], suediar eleberrigile eta kazetaria (j. [[1926]]). * [[1978]] &ndash; [[Jens Otto Krag]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1914]]). * [[1979]] &ndash; [[Louis Chiron]], monakoar auto gidaria, 1 Formulako lasterketa batean parte hartu duen gidaririk zaharrena (j. [[1899]]). * [[1982]] &ndash; [[Martim Francisco]], brasildar futbol entrenatzailea, 4-2-4aren asmatzailea (j. [[1928]]). * [[1984]] &ndash; [[Joseph Losey]], estatubatuar zinema-zuzendaria (j. [[1909]]). * [[1987]] &ndash; ** [[Fred Astaire]], estatubatuar aktore eta dantzaria, XX. mendeko dantzaririk bikainenetakoa (j. [[1899]]). ** [[Raymond Ruyer]], frantziar filosofoa (j. [[1902]]). * [[1989]] &ndash; [[Henri Sauguet]], frantziar musikagilea (j. [[1901]]). * [[1990]] &ndash; [[Ilia Frank]], errusiar fisikaria, 1958ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1908]]). * [[1993]] &ndash; [[Patricia Ryan Nixon]], Ameriketako Estatu Batuetako [[lehen dama]] (j. [[1912]]). * [[1994]] &ndash; [[Jorgjia Filçe-Truja]], albaniar sopranoa, Albaniako musika lirikoaren ikonoetako bat (j. [[1907]]). * [[1995]] &ndash; [[Yves Congar]], frantziar elizgizona, [[ekumenismo]]aren bultzatzailea (j. [[1904]]). * [[2002]] &ndash; [[Yoshio Okada]], japoniar futbolaria (j. [[1926]]). * [[2005]] &ndash; [[Max Roqueta]], [[okzitaniera]]zko idazlea (j. [[1908]]). * [[2007]] &ndash; [[Dorothea Orem]], erizaintzaren teorikoa (j. [[1914]]). * [[2008]] &ndash; ** [[George Carlin]], estatubatuar aktore, umorista eta idazlea (j. [[1937]]). ** [[Gerhard Meier]], suitzar idazlea (j. [[1917]]). * [[2012]] &ndash; [[Juan Luis Galiardo]], espainiar aktorea (j. [[1940]]). * [[2015]] &ndash; [[Laura Antonelli]], italiar zinema aktorea (j. [[1941]]). * [[2017]] &ndash; [[Quett Masire]], [[Botswana]]ko presidentea (j. [[1925]]). * [[2018]] &ndash; [[Reszo Nyers]], hungariar politikari eta ekonomista (j. [[1923]]). * [[2019]] &ndash; [[Thalles Lima de Conceição Penha]], brasildar futbolaria (j. [[1995]]). * [[2020]] &ndash; ** [[Alicia Asconeguy]], uruguaiar margolari eta artista bisuala (j. [[1949]]). ** [[Pierino Prati]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). ** [[Joel Schumacher]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1939]]). * [[2022]] &ndash; ** [[José Luis Balbín]], espainiar kazetaria (j. [[1940]]). ** [[Jüri Tarmak]], estoniar atleta, [[gorako jauzi]]aren aditua (j. [[1946]]). * [[2023]] &ndash; ** [[Stéphane Demol]], belgikar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1966]]). ** [[Horst-Dieter Höttges]], alemaniar futbolaria (j. [[1943]]). ** [[Harry Markowitz]], estatubatuar ekonomialaria, 1990eko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1927]]). * [[2024]] &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Elorri eta Antxieta. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Ekainaren 21]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Ekainaren 23]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 5zi3qfj21s5ifgu5vtk9ntavvxdwtle 0 1138 10003150 9862975 2024-12-18T10:39:48Z Eliatxo 96586 /* Jaiotzak */ 10003150 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Paraguai]]k independentzia aldarrikatu zuen, [[Espainia]]tik bereiziz. === Arte eta kultura === === Zientzia eta teknologia === === Kirolak === == Jaiotzak == * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Melchior Paul von Deschwanden]], suitzar margolaria (h. [[1881]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Aristide Cavaillé-Coll]], frantziar organo-egilea (h. [[1899]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Domingo Faustino Sarmiento]], [[Argentina]]ko presidentea (h. [[1888]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Josepha Heath Gulston]], galestar eleberrigilea (h. [[1859]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Urbain Le Verrier]], frantziar astronomoa (h. [[1877]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Florent Mols]], belgikar margolaria (h. [[1896]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Élise Cestac]], lapurtar moja, [[Louis-Édouard Cestac]] nebarekin batera ''Servantes de Marie'' ordenaren sortzailea (h. [[1849]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Karl Gutzkow]], alemaniar idazlea (h. [[1878]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[George Caleb Bingham]], estatubatuar margolari, militar eta politikaria (h. [[1879]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Napoleon II.a Frantziakoa]], [[Napoleon Bonaparte]]ren semea eta oinordekoa (h. [[1832]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Robert Wilhelm Bunsen]], alemaniar kimikaria (h. [[1899]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Jules Dupré]], frantziar margolaria (h. [[1889]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Emmanuel Servais]], [[Luxenburgo]]ko lehen ministroa (h. [[1890]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Domingo Ereño]], bizkaitar apaiza (h. [[1871]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Manuel Antonio Imatz]], gipuzkoar bertsolaria (h. [[1893]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Alfred Domett]], [[Zeelanda Berri]]ko premierra (h. [[1887]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Gregorio Arrue]], euskal idazle eta itzultzailea (h. [[1891]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[José Salamanca]], espainiar negozio gizon, politikari eta noblea (h. [[1893]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Vissarion Belinski]], errusiar filosofo eta literatura-kritikaria (h. [[1848]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Harriet Beecher Stowe]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[1896]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Pagan Min]], [[Birmania]]ko erregea (h. [[1880]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[John William Casilear]], estatubatuar margolaria (h. [[1893]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Marie Félicité Pleyel]], frantziar piano-jotzailea (h. [[1875]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[William Makepeace Thackeray]], ingeles kazetaria eta eleberrigilea (h. [[1864]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[James Bruce (Elgingo VIII. kondea)]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] agintaria, [[Britainiar]]rena zen [[Ipar Amerika]]ko lurraldeko gobernaria (h. [[1863]]). * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Elisha Otis]], estatubatuar asmatzailea, Otis igogailu konpainiaren sortzailea eta [[igogailu]]etarako segurtasun gailu baten asmatzailea (h. [[1861]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Ambroise Thomas]], frantziar musikagilea (h. [[1896]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Théophile Gautier]], frantziar idazlea (h. [[1872]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Jacob Christian Jacobsen]], daniar enpresagizon eta filantropoa (h. [[1887]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Joan Batista Artxu]], euskal idazlea (h. [[1881]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Manuel Maria Etxarri]], gipuzkoar zirujaua, kapitain karlista eta [[Karlos Maria Isidro Borboikoa]]ren eta [[Karlos Luis Borboikoa]]ren zerbitzari eta aholkularia (h. [[1890]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Agosti Xaho]], zuberoar idazlea (h. [[1858]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Thomas C. Jerdon]], britainiar mediku, zoologo eta botanikaria (h. [[1872]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Franz Liszt]], hungariar konpositorea (h. [[1886]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Évariste Galois]], frantziar matematikaria (h. [[1832]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Isaac Singer]], estatubatuar asmatzaile, aktore eta negozio-gizona (h. [[1875]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Louis Blanc]], frantziar politikari eta historialari sozialista, [[sozialdemokrazia]]ren aitzindarietakotzat hartua (h. [[1882]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Sebastian Gabriel Borboikoa]], [[Espainia]] eta [[Portugal]]go infantea (h. [[1875]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Karel Jaromír Erben]], [[txekiera]]zko poeta, etnografoa eta filologoa (h. [[1870]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Ditlev Gothard Monrad]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[1887]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Maximiliano II.a Bavariakoa]], [[Bavariako Erresuma|Bavariako erregea]] (h. [[1864]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Xoán Manuel Pintos Villar|Xoan Manuel Pintos Villar]], galiziar idazlea (h. [[1876]]). * [[Agustín Goytisolo]], bizkaitar esklabo-trafikatzailea, azukrearen industriaren sustatzailea Kuban (h. [[1886]]). * [[Fernando Aguirre Gaztelu]], bizkaitar esklabo-trafikatzailea (h. [[1873]]). * [[Javier Etxeberria]], [[Iruñeko erraldoi eta buruhandien konpartsa|Iruñeko erraldoi eta buruhandien konpartsako]] txuntxuneroa (h. [[1911]]). * [[Giovanni Antonio Speranza]], italiar musikagilea (h. [[1850]]). == Heriotzak == * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Friedrich Nicolai]], [[alemaniar]] idazlea (j. [[1733]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[György Bessenyei]], [[hungariera]]zko idazlea (j. [[1747]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bernard Dubourdieu]], lapurtar [[itsastar|itsasgizona]] eta [[Frantziako Itsas Armada]]ko kapitaina (j. [[1733]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Augustus FitzRoy (Graftongo III. dukea)]], [[Britainia Handi]]ko lehen ministroa (j. [[1735]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Dositej Obradović]], [[serbia]]r idazle, [[itzulpengintza|itzultzaile]] eta [[politika]]ria (j. [[1742]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Jacques-André Emery]], apaiz frantsesa (j. [[1732]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Francisco Lanzagorta]], Mexikoko independentziaren aldeko matxinatua, fusilatua (j. [[1791]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Ortuño Agirre]], Montehermosoko VI. markesa eta Trivianako X. kondea, arabar aitoren seme eta politikaria (j. [[1767]]). * [[Ekainaren 26]]a - ** [[Juan Aldama]], Mexikoko independentziaren aldeko matxinatua, fusilatua. ** [[Ignacio Allende]], mexikar militarra, fusilatua (j. [[1769]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Miguel Hidalgo]], [[apaiz]] eta [[gudari|militar]] [[abertzaletasun|abertzale]] [[mexiko|mexikarra]] (j. [[1753]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Juan de Villanueva]], [[espainiar]] arkitektoa (j. [[1739]]). * [[Abuztuaren 31]]a &ndash; [[Louis Antoine de Bougainville]], frantses itsasgizona (j. [[1729]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Peter Simon Pallas]], [[alemania]]r [[zoologia|zoologo]] eta [[botanika|botanikoa]] (j. [[1741]]). * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Juan José Tafalla]], nafar farmazialari eta botanikaria (j. [[1755]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Heinrich von Kleist]], alemaniar olerkari eta antzerkigilea (j. [[1777]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Gregorio García de la Cuesta]], jeneral espainiarra (j. [[1741]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Gaspar Melchor de Jovellanos]], idazle [[argien Garaia|ilustratu]] [[asturiasko Printzerria|asturiarra]] (j. [[1744]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Luisa Brandenburg-Schwedtekoa]], Brandenburgeko margravina eta Anhalt-Dessaueko dukesa ezkontidea (j. [[1750]]). ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1811| ]] 6qhf5yibx2fozc81ig1l1c5auk1b7pz 0 1139 10002812 10000640 2024-12-17T23:34:43Z Eliatxo 96586 /* Jaiotzak */ 10002812 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Espainia]]ko lehen Konstituzioa publikatu zuten [[Cádiz|Cadizen]], ''"La Pepa"'' izenez ere ezaguna. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Napoleondar Gerrak|Gerra napoleonikoak]]- [[Napoleon Bonaparte|Napoleonek]] [[Errusia]] indarrez hartu zuen. === Arte eta kultura === === Zientzia eta teknologia === === Kirolak === == Jaiotzak == * [[Urtarrila]] &ndash; [[Sigismund Thalberg]], suitzar musikagilea eta pianojolea (h. [[1871]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Dragojla Jarnević]], kroaziar idazle, poeta, irakasle eta kirolaria (h. [[1875]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Peter Christen Asbjørnsen]], norvegiar idazlea (h. [[1885]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[William Fox (politikaria)|William Fox]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (h. [[1893]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Édouard Séguin]], frantziar psikiatra (h. [[1880]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Pierre de Decker]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (h. [[1891]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Charles Dickens]], ingeles idazlea (h. [[1870]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Henry Wilson]], [[AEB]]etako 18. presidenteordea (h. [[1875]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Migel Dorronsoro]], gipuzkoar politikari [[karlismo|karlista]] (h. [[1880]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Zygmunt Krasinski]], poloniar idazlea (h. [[1859]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Carl Christian Hall]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[1888]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Samo Chalupka]], [[erromantizismo]]ko eslovakiar poeta (h. [[1883]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Augustus Pugin]], ingeles arkitekto, diseinatzaile, artista eta kritikaria (h. [[1852]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Carl Edvard Rotwitt]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[1860]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Ignacio Comonfort]], [[Mexiko]]ko presidentea (h. [[1863]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Joseph Prestwich]], britaniar geologoa (h. [[1896]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Luisa Maria Orleanskoa]], [[Belgika]]ko erregina ezkontidea (h. [[1850]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Aleksandr Herzen]], errusiar idazle eta iraultzailea (h. [[1870]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Michel Renaud]], baxenafar politikaria (h. [[1885]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[George Grey]], britainiar militar, esploratzaile eta administratzaile koloniala, [[Zeelanda Berri]]ko gobernadore eta lehen ministroa (h. [[1898]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Théodore Rousseau]], frantziar margolaria (h. [[1867]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Frederick Whitaker]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (h. [[1891]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Walthère Frère-Orban]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (h. [[1896]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Alfred Krupp]], alemaniar industria-gizona (h. [[1887]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Robert Browning]], ingeles olerkaria (h. [[1889]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Edward Lear]], ingeles artista, ilustratzaile, musikari, egile eta olerkaria (h. [[1888]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Frantzisko Coll]], ''Aita Coll'', kataluniar domingotar erlijiosoa, misiolaria eta Anunciatako Ahizpa Domingotarren fundatzailea (h. [[1875]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Charlotte Guest]], ingeles aristokrata, itzultzaile eta enpresaburua, [[Galesa|Galesezko]] literaturaren eta hizkuntzaren ikertzaile nabarmenetakoa (h. [[1895]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Jose Antonio Uriarte]], euskal idazlea eta itzultzailea (h. [[1869]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Johann Gottfried Galle]], alemaniar astronomoa (h. [[1910]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Hermann von Fehling]], alemaniar kimikaria (h. [[1885]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Otto Grashof]], alemaniar margolari, marrazkilari eta erretratugilea, Txileko pinturaren atzerriko aitzindaritzat hartua (h. [[1876]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Abdó Terradas]], kataluniar politikaria eta [[katalan]] idazlea (h. [[1856]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Ivan Alexandrovitx Gontxarov]], errusiar idazlea (h. [[1891]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Moses Hess]], alemaniar filosofoa (h. [[1875]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Nathaniel de Rothschild]], ingeles enpresaburua, bankaria eta enologoa, Château Mouton Rothschild ezarri zuena (h. [[1870]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Józef Ignacy Kraszewski]], poloniar idazlea (h. [[1887]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Eunice White Beecher]], estatubatuar idazlea (h. [[1897]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Rudolf von Alt]], austriar margolaria (h. [[1905]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Kirkpatrick Macmillan]], eskoziar errementaria, orokorrean pedaldun [[bizikleta]]ren asmatzailetzat hartua (h. [[1878]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Carl Christoffer Georg Andræ]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[1893]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Luigi Carlo Farini]], [[Italia]]ko lehen ministroa (h. [[1866]]). * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Helêne Feuillet]], Parisen jaiotako Euskal Herriko margolari eta litografoa (h. [[1889]]). * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Charles Duclerc]], [[Frantziako lehen ministro]]a (h. [[1888]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Maria Kristina Savoiakoa]], [[Fernando II.a Bi Sizilietakoa]]ren lehen erregina ezkontidea (h. [[1836]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Julia Cecilia Stretton]], ingeles idazlea (h. [[1878]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Hendrik Conscience]], [[nederlandera]]zko eleberrigilea (h. [[1883]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Coriolan Ardouin]], haitiar poeta (h. [[1836]]). * [[Epifania Argaitz Munibe]], euskal herritar musikaria (h. [[1889]]). * [[Ana Gertrudis de Urrutia Garchitorena]], espainiar margolaria (h. [[1850]]). * [[John Davey]], [[kornubiera]] hizkuntzaren ezagupena izan zuen azken pertsona (h. [[1891]]). * [[Lydia Mackenzie Falconer Miller]], eskoziar idazlea (h. [[1876]]). * [[María Josefa Mujía]], boliviar poeta, eleberrigile eta itzultzailea (h. [[1888]]). == Heriotzak == * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Isaac Titsingh]],herbehereetar kirurgialari, jakintsu, agente komertzial eta enbaxadorea (j. [[1745]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Étienne-Louis Malus]], frantziar fisikaria (j. [[1775]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Philip James Loutherbourg]], frantziar-britaniar margolaria (j. [[1740]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Jan Ladislav Dussek]], [[Bohemia]]ko pianista eta musikagilea (j. [[1760]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[George Clinton]], Ameriketako Estatu Batuetako 4. presidenteordea (j. [[1739]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Spencer Perceval]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (j. [[1762]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Gregorio Krutxaga Urzainki]], nafar gerrilaria Iberiar Penintsulako Gerran (j. [[1739]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Franz Pforr]], alemaniar margolari erromantikoa, [[Nazaretar artea|nazaretar]] mugimenduari atxikia (j. [[1788]]). * [[Uztailaren 6]] &ndash; [[Martin Alzaga]], aramaioar merkataria, politikaria eta [[Buenos Aires]]ko alkatea (j. [[1755]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Jose Mazarredo]], euskal itsasgizona (j. [[1745]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Anna Strong (espioia)]], estatubatuar abertzalea (j. [[1740]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Juan Ramón Iturriza]], bizkaitar historialaria (j. [[1741]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Emanuel Schikaneder]], alemaniar antzerkigile, aktore, abeslari eta musikagilea (j. [[1751]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Piotr Bagration]], errusiar jeneral eta printzea (j. [[1765]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Juan José Castelli]], argentinar abertzalea (j. [[1764]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Bertrand Dominique Joachim de Logras]], Olhontzeko markesa, baxenafar aitoren semea (j. [[1751]]). ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1812| ]] 1rt3b2oq6p43c0f9z31mgwsz7l2h9xl 0 1161 10002505 9997333 2024-12-17T14:42:17Z Eliatxo 96586 /* Jaiotzak */ 10002505 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[1834ko Gipuzkoako uholdeak]]: [[Gipuzkoa]] mendebaldean 39 pertsona hil ziren uholdeen eraginez. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; Gaur egun [[Arantzazuko santutegia]] dagoen tokian zegoen baselizari su eman zioten, eta erabat suntsitu zuten. === Arte eta kultura === === Zientzia eta teknologia === === Kirolak === == Jaiotzak == * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Karl Friedrich Louis Dobermann]], [[Doberman]] Pinscher txakur arrazaren lehen hazlea (h. [[1894]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Vasili Perov]], errusiar margolaria (h. [[1882]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[John Dalberg-Acton (Acton I. baroia)]], ingeles historialari, politikari eta idazlea (h. [[1902]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[August Weismann]], alemaniar biologoa (h. [[1914]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Sofia Makarova]], errusiar haur literaturako idazlea eta irakaslea (h. [[1887]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Sabine Baring-Gould]], ingeles apaiz anglikano eta idazlea (h. [[1924]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Edwin Klebs]], alemaniar patologo eta bakteriologoa (h. [[1913]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Dmitri Mendeleiev]], errusiar kimikari eta asmatzailea, [[taula periodikoa]]ren lehen bertsioaren asmatzailea (h. [[1907]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[William Henry Preece]], galestar elektrizitate ingeniari eta asmatzailea (h. [[1913]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Faustina Sáez de Melgar]], espainiar idazlea, itzultzailea eta kazetaria (h. [[1895]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Ernst Haeckel]], alemaniar biologo, mediku, naturalista eta filosoa (h. [[1919]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Gustav Nachtigal]], alemaniar botanikaria, medikua eta esploratzailea, batez ere [[Erdialdeko Afrika]] esploratu zuena (h. [[1885]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Lev Ivanov]], errusiar dantzari, koreografo eta ballet-maisua (h. [[1901]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Félix de Blochausen]], [[Luxenburgo]]ko lehen ministroa (h. [[1915]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[George du Maurier]], frantziar ingeles marrazkilari, umorista grafiko eta idazlea (h. [[1896]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Gottlieb Daimler]], alemaniar ingeniaria, [[automobilgintza]]ren aitzindarietako bat (h. [[1900]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Charles William Eliot]], estatubatuar irakaslea, [[Harvard Unibertsitatea|Harvard Unibertsitateko]] lehendakaria 40 urtez (h. [[1926]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[John Wesley Powell]], estatubatuar geologo eta etnologoa (h. [[1902]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[William Morris]], ingeles margolari, idazle, marrazkilari eta sozialista libertarioa (h. [[1896]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Lavilla Esther Allen]], estatubatuar idazlea (h. [[1903]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Azalaïs d'Arbaud]], okzitaniar poeta (h. [[1917]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Christopher Dresser]], eskoziar diseinatzaile eta diseinu teorilaria, aurreneko diseinatzaile independenteetako bat (h. [[1904]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jan Neruda]], txekiar poeta eta idazlea (h. [[1891]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[James Abbott McNeill Whistler]], estatubatuar pintorea eta grabatzailea (h. [[1903]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Edgar Degas]], frantziar margolari, eskulture, grabatzaile eta marrazkigilea (h. [[1917]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Miguel Grau]], ''El Caballero de los mares'', perutar politikari eta militarra (h. [[1879]]). * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Frédéric Auguste Bartholdi]], frantziar eskultorea, ''[[Askatasunaren Estatua]]''ren egilea (h. [[1904]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[John Venn]], ingeles matematikari eta filosofoa (h. [[1923]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Samuel Pierpont Langley]], estatubatuar astronomo eta fisikaria (h. [[1906]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Hermann Sprengel]], alemaniar fisikari eta kimikaria (h. [[1906]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Amilcare Ponchielli]], italiar konpositorea (h. [[1886]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Plazido Zuloaga]], gipuzkoar armagilea, damaskinatuan aditua (h. [[1910]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Aleksis Kivi]], finlandiar idazlea, [[finlandiera]]zko lehen eleberri esanguratsua idatzi zuena (h. [[1872]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Juan Cancio Mena]], nafar idazle, kazetari, politikari eta legelaria (h. [[1916]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Jose Hernandez]], argentinar olerkari, politikari eta kazetaria (h. [[1886]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Martin Etxeto]], ''Anibar'', lapurtar bertsolaria . * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[James Thomson (B.V.)|James Thomson]], ''Bysshe Vanolis'', eskoziar olerkaria (h. [[1882]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Étienne Laspeyres]], alemaniar ekonomilari eta estatistikaria (h. [[1913]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Damaso Etxeberria Iturralde]], [[Bordele]]n jaiotako idazlea, Nafarroako Batzorde Karlistako kide eta [[Baztan]]go alkatea (h. [[1886]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Eduarda Mansilla]], argentinar idazle, kazetari eta musikagilea (h. [[1892]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Léon Walras]], frantziar ekonomialaria (h. [[1910]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Antonio Gisbert]], espainiar margolaria (h. [[1901]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Sina Mesdag-van Houten]], herbehereetar margolaria (h. [[1909]]). * [[Abendu]]a &ndash; [[Fanny Cochrane Smith]], Tasmaniako aborigena, [[Tasmaniako hizkuntzak|Tasmaniako hizkuntzen]] azken hiztuna (h. [[1905]]). * [[Antonio Elosegi Lizargarate]], gipuzkoar industria-gizona (h. [[1905]]). * [[Salustiano Asenjo]], nafar margolari eta karikaturagilea (h. [[1897]]). * [[Henry Russell]], okzitaniar-britainiar alpinista, mendizalea, bidaiaria eta abenturazalea (h. [[1909]]). * [[Julia Pastrana]], bere hipertrikosia Europan zehar erakusten ibili zen mexikar emakumea (h. [[1860]]). == Heriotzak == * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[William Grenville (Grenvilleko I. baroia)]], [[Erresuma Batu]]ko lehen ministroa (j. [[1759]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Friedrich Ernst Schleiermacher]], [[alemania]]r teologoa (j. [[1768]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Manuel Freyre]], [[espainiar]] militarra (j. [[1765]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Jean-Bernard Uhart]], [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] militarra eta politikaria (j. [[1765]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[La Fayetteko markesa]], [[frantzia]]r militarra eta politikaria (j. [[1757]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[José Antonio Etxabarri]], bizkaitar militar eta politikaria (j. [[1789]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Antonio de la Fuente]], ''Durangoko platerua'', bizkaitar musikaria eta dantzaria (j. [[1757]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Samuel Taylor Coleridge]], [[Ingalaterra|ingeles]] kritikari, filosofo eta olerkaria (j. [[1772]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Josef Imatz]], gipuzkoar ekonomialari eta politikaria (j. [[1767]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Juan José Maria Jandiola]], bizkaitar abokatu eta politikaria (j. [[1774]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jose Maria Murga de la Barrera]], bizkaitar lurjabe eta politikaria (j. [[1770]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Petri I.a Brasilgoa]], ''Askatzailea'', [[Brasilgo Inperioa|Brasilgo]] lehen enperadorea (j. [[1798]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Teresa Cónsul]], asturiar moja eta idazlea. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[François-Adrien Boieldieu]], frantziar musikagilea (j. [[1775]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Thomas Pringle]], eskoziar poeta (j. [[1789]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Charles Lamb]], [[britainiar]] idazlea (j. [[1775]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Thomas Malthus]], ekonomialari ingelesa, [[demografia]]ren sortzailea (j. [[1766]]). ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1834| ]] eq8q482sjoal3vj5muv3q1wjqy5jk62 0 1185 10002574 9988693 2024-12-17T16:22:21Z Eliatxo 96586 /* Jaiotzak */ 10002574 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Ezra. J. Warner]]rek lehen [[lata-irekitzeko]]a patentatu zuen. === Arte eta kultura === === Zientzia eta teknologia === === Kirolak === == Jaiotzak == * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Eliezer Ben-Yehuda]], lituaniar-judu lexikografo eta egunkari argitaratzailea (h. [[1922]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Elizabeth Gertrude Britton]], estatubatuar briologoa, botanikaria, pteridologoa eta idazlea (h. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Edmond Aman-Jean]], frantziar margolari sinbolista (h. [[1936]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Oskar Minkowski]], alemaniar fisiologo eta patologoa (h. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Giovanni Segantini]], italiar margolaria (h. [[1899]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Beatrice Webb]], ingeles soziologo, ekonomilari, sozialista eta gizarte ekintzailea (h. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Constance Naden]], ingeles idazle, poeta eta filosofoa (h. [[1889]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Edgeworth David]], galestar-australiar geologoa eta esploratzailea (h. [[1934]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Melecio Brull]], nafar piano-jotzaile eta musikagilea (h. [[1923]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Gabino Ezeiza]], argentinar musikaria eta paialaria (h. [[1916]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Georg Simmel]], filosofo eta soziologo alemaniarra (h. [[1918]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Brita Bjørgum]], norvegiar idazle, irakasle eta feminista (h. [[1906]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Thomas J. Clarke]], irlandar iraultzailea, ziurrenik [[Pazko matxinada|1916ko Pazko matxinadaren]] arduradun nagusia (h. [[1916]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Maximilien Luce]], frantziar margolaria (h. [[1941]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Rudolf Diesel]], alemaniar ingeniaria, [[Diesel-motor]]raren sortzailea (h. [[1913]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Kang Youwei]], Txinako idazlea, filosofoa eta politikaria (h. [[1927]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Ludwig Quidde]], alemaniar historialari eta bakezalea, 1927ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1941]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Remy de Gourmont]], frantziar olerkari sinbolista, eleberrigile eta literatur kritikaria (h. [[1915]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Émile Durkheim]], frantziar soziologoa (h. [[1917]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Ethel Smyth]], ingeles konpositorea eta emakumeen sufragismoaren buruetako bat (h. [[1944]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Max Planck]], alemaniar fisikaria, [[Mekanika kuantiko|teoria kuantikoaren]] sortzaile eta XX. mendeko fisikari onenetarikoa (h. [[1947]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Elise Konstantin-Hansen]], daniar margolari eta zeramikaria (h. [[1946]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Alexei Stepanov]], errusiar margolaria (h. [[1923]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Julio Altadill]], nafar historialaria eta espainiko militarra (h. [[1935]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Mary Adela Blagg]], britainiar astronomoa, Ilargiko izendegiaren egilea (h. [[1944]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[María Cancio]], espainiar aktorea (h. [[1939]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Victoria Aguirre Anchorena]], argentinar margolaria, arte bildumagilea eta Sociedad de Beneficencia elkarteko kidea (h. [[1927]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Gustavo V.a Suediakoa]], Suediako erregea (h. [[1950]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Frédéric Boissonnas]], suitzar argazkilaria (h. [[1946]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Medardo Rosso]], italiar eskultorea (h. [[1928]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Franz Boas]], alemaniar antropologo eta etnologoa (h. [[1942]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Emmeline Pankhurst]], britainiar aktibista politikoa, [[sufragismo|mugimendu sufragistaren]] sortzaileetako bat (h. [[1928]]). * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Eugène Ysaÿe]], belgikar biolinista, musikagile eta orkestra-zuzendaria (h. [[1931]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Lovis Corinth]], alemaniar artista eta idazlea (h. [[1925]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Maria Kristina Austriakoa]], Espainiako erregina ezkontidea (h. [[1929]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Wolfgang Kapp]], [[prusia]]r funtzionario eta kazetaria (h. [[1922]]). * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Emma Waldeck eta Pyrmontekoa]], [[Herbeheretar|Herbehereetako]] erregina ezkontidea eta [[Luxenburgo]]ko dukesa handia ezkontidea (h. [[1934]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Christiaan Eijkman]], holandar fisiologoa (h. [[1930]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Rodolfo Austriakoa]], [[Austria-Hungariako Inperioa|Austria-Hungariako Inperioko]] printze oinordea (h. [[1889]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Giuseppe Peano]], italiar matematikaria (h. [[1932]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Fernand Khnopff]], belgikar margolari [[sinbolismo|sinbolista]] (h. [[1921]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Charles de Foucauld]], frantses esploratzaile eta misiolaria (h. [[1916]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Bonar Law]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (h. [[1923]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Gustave Rives]], baxenafar arkitektoa (h. [[1926]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Ángeles López de Ayala]], espainiar politikari dramaturgo, narratzaile, kazetari eta aktibista (h. [[1926]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Albrecht Penck]], alemaniar geografoa (h. [[1945]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Joaquim Ruyra]], kataluniar idazlea (h. [[1939]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[José Benlliure]], espainiar margolaria (h. [[1937]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Eleonora Duse]], italiar aktorea, bere garaiko aktore hoberenetakotzat hartua (h. [[1924]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Mihajlo Pupin]], serbiar-estatubatuar fisikaria (h. [[1935]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Maurice Prendergast]], estatubatuar margolari postinpresionista (h. [[1924]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Cipriano Castro]], [[Venezuela]]ko presidentea (h. [[1924]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Frank van der Stucken]], belgiar-estatubatuar musikagile eta orkestra-zuzendaria (h. [[1929]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[George Albert Boulenger]], belgikar-britainiar zoologoa (h. [[1937]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Augusta Viktoria Schleswig-Holsteingoa]], [[Alemaniar Inperioa|Alemaniako]] azken enperatriza (h. [[1921]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Luis Otxaran]], bizkaitar argazkilari eta eleberrigilea (h. [[1928]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Theodore Roosevelt]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|AEBetako 26. presidentea]] (h. [[1919]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Brémonde de Tarascon]], okzitaniar poeta (h. [[1898]]). * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Johan Krouthén]], suediar margolaria (h. [[1932]]). * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Victorino Márquez Bustillos]], [[Venezuela]]ko presidentea (h. [[1941]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Francisco Rafael Uhagon]], bizkaitar legelari, historialari eta politikaria (h. [[1927]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Caran d'Ache]], frantziar satiragile eta marrazkilari politikoa (h. [[1909]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Selma Lagerlöf]], suediar idazlea, Literaturako Nobel Sariduna [[1909]]an (h. [[1940]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Marie Bashkirtseff]], errusiar idazlea, margolaria eta eskultorea (h. [[1884]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Jagadish Chandra Bose]], [[bengala]]r botaniko eta fisikaria (h. [[1937]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Vladimir Nemirovitx-Dantxenko]], errusiar idazle eta antzerkigilea (h. [[1943]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Jan Toorop]], herbeheretar margolaria (h. [[1928]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Giacomo Puccini]], italiar musikagilea (h. [[1924]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[François Laffargue]], frantziar militarra (h. [[1914]]). * [[Berta Wilhelmi]], espainiar enpresaburu, hezitzaile, filantropo eta feminista (h. [[1934]]). * [[Blanche Edwards-Pillet]], frantziar medikua eta medikuntzako irakaslea, Parisko ospitale batean egoiliarra zen lehen emakumea (h. [[1941]]). * [[Matilde Pérez Mollá]], [[Espainia]]ko lehen emakumezko [[alkate]]a (h. [[1936]]). * [[Micaela Chalmeta]], kataluniar kooperatibista, sozialista eta feminista (h. [[1951]]). == Heriotzak == * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Josef Radetzky von Radetz]], txekiar noble eta Austriako landa-mariskala (j. [[1766]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Coenraad Jacob Temminck]], [[Herbehereak|herbeheretar]] aristokrata eta [[zoologia|zoologoa]] (j. [[1778]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Pierre-Nérée Dassance]], lapurtar elizgizona (j. [[1801]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Xavier de Ravignan]], lapurtar aita jesuita, [[Parisko Notre-Dame katedrala|Parisko Notre-Dame katedraleko]] sermolaria (j. [[1795]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Matthew Calbraith Perry]], estatubatuar itsasgizona eta militarra (j. [[1794]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Georgios Kountouriotis]], [[Grezia]]ko estatuburua (j. [[1782]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Felice Orsini]], italiar iraultzailea (j. [[1819]]). * [[Martxoaren 18]]a - [[Josefa Tito Recalde]], gipuzkoar enpresaburua, xaboiaren fabrikazio industrialaren aitzindaria Euskal Herrian (j. [[1802]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Anton Diabelli]], austriar musikagilea (j. [[1781]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Joseph Karl Stieler]], alemaniar margolaria (j. [[1781]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Aogust Brizeug]], [[bretainiera]]zko poeta (j. [[1803]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Aimé Bonpland]], frantziar esploratzaile eta botanikaria (j. [[1773]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Ary Scheffer]], herbeheretar-frantziar [[erromantizismo]]ko margolaria (j. [[1795]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[John Snow]], ingeles medikua, [[epidemiologia]] modernoaren sortzaileetariko bat (j. [[1813]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Iñigo Ortés de Belasko]], arabar aristokrata eta politikaria (j. [[1787]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Lakshmibai]], Indiako iparraldeko Jhansi estatuko erregina eta gudaria, [[Zipaioen matxinada]]ko pertsona esanguratsuenetakoa (j. [[1828]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Coralie van den Cruyce]], belgikar idazle, poeta eta feminista (j. [[1796]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Jane Marcet]], zientzia liburuen idazle eraberritzaile ingelesa (j. [[1769]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[José Gregorio Monagas]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1795]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Maria Clara Haitikoa]], [[Haiti]]ko enperatriz ezkontidea (j. [[1758]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Tokugawa Iesada]], [[Tokugawa shogunerria|Tokugawa shogunerriko]] hamairugarren [[shogun]]a (j. [[1824]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Étienne-Bruno-Marie d'Arbou]], frantziar apaiz katolikoa, [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]] izandakoa (j. [[1778]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Jose Oianguren]], gipuzkoar abokatu eta esploratzailea. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Hiroshige]], japoniar margolaria eta grabatzailea (j. [[1797]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Agosti Xaho]], zuberoar idazlea (j. [[1811]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Ida Pfeiffer]], austriar exploratzailea eta bidaia liburuen idazlea, aurreneko emakumezko esploratzaileetakoa (j. [[1797]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Harriet Taylor Mill]], ingeles idazle eta filosofoa (j. [[1807]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Luis II.a Liechtensteingoa]], [[Liechtenstein]]go printzea (j. [[1796]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Robert Owen]], galestar enpresaburu eta gizarte-ekintzailea (j. [[1771]]). ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1858| ]] 45vez2lkjdmus5x0kzus7hmluwzqdwr 0 1186 10003159 10001886 2024-12-18T10:41:20Z Eliatxo 96586 /* Heriotzak */ 10003159 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Mundua === * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Australia]]n Europako 24 untxi askatu zituzten eta hala hasi zen historiako kolonizazio azkarrenetako bat. Thomas Austin kolonoak enkargatu zituen, ehizarako. Untxiak izurrite kontrolaezin bilakatu ziren flora eta faunarentzat. === Arte eta kultura === === Zientzia eta teknologia === * [[Azaroaren 29]]a &ndash; Lehenengoz argitaratu zen [[Charles Darwin]] zientzialariak idatzitako ''[[Espezieen jatorria]]'', izaki bizidunen hautespen naturalaren eta eboluzioaren teoria plazaratu zuen liburua. === Kirolak === == Jaiotzak == * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Fanny Bullock Workman]], estatubatuar geografoa, kartografoa, esploratzailea, bidaia idazlea eta mendizalea (h. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Carrie Chapman Catt]], estatubatuar feminista eta sufragio unibertsalaren bultzatzailea (h. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[George Curzon (Curzon of Kedleston I. markesa)]], britainiar politikari kontserbadorea (h. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Kostis Palamas]], greziar poeta (h. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Francesc Ferrer]], kataluniar politikari eta pedagogo iraultzailea (h. [[1909]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Katharine Tynan]], irlandar poeta eta idazlea (h. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Gilen II.a Alemaniakoa]], [[Alemania]]ko azken enperadorea (''[[Kaiser]]'') eta [[Prusia]]ko azken erregea (h. [[1941]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Pavel Miliukov]], errusiar politikaria, [[Alderdi Konstituzionalista Demokrata]]ren buruzagia eta ideologo nagusia (h. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Cláudia de Campos]], portugaldar poeta, saiakeragile eta feminista (h. [[1916]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Jean Hiriart-Urruti|Jean Hiriart Urruti]], euskal idazlea eta kazetaria (h. [[1915]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Julio Lazurtegi]], euskal herritar metalurgia eta meatzaritza arloetako enpresaburua (h. [[1943]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Hugo Junkers]], alemaniar aeronautikoa (h. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Giovanni Capurro]], italiar poeta (h. [[1920]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Minna Keene]], kanadar argazkilaria (h. [[1943]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Alexandre Millerand]], frantziako presidentea (h. [[1943]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[William Strang]], eskoziar margolari, grabatzaile, idazle eta ilustratzailea (h. [[1921]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Svante Arrhenius]], suediar kimikaria, [[1903]]ko [[Kimikako Nobel Saria|Kimikako Nobel Sariduna]] (h. [[1927]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Mikhail Rodzianko]], errusiar politikari liberal-kontserbakorra (h. [[1924]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Sholem Aleijem]], [[Yiddish|yiddishazko]] idazlea eta antzerkigilea (h. [[1916]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Kenneth Grahame]], eskoziar idazlea (h. [[1932]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Peter Altenberg]], austriar idazlea (h. [[1919]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Matilde Montoya]], mexikar [[emagin]]a eta doktore gradu akademikoa lortu zuen lehengo emakumea (h. [[1939]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Aleksandr Stepanovitx Popov]], errusiar fisikaria eta ingeniaria (h. [[1906]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Josefa Ignacia Albisu]], gipuzkoar erraketista (h. [[1950]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Alfred Edward Housman]], ingeles aditu klasiko eta olerkaria (h. [[1936]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Anatol ar Braz]], [[bretainiera]]zko idazlea (h. [[1926]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Vicente González de Echávarri]], arabar idazle eta politikaria (h. [[1917]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Edmund Husserl]], alemaniar filosofoa (h. [[1938]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Teodor Teodorov]], [[Bulgaria]]ko lehen ministroa (h. [[1924]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Ciro Bayo]], espainiar abenturari, bidaiari, itzultzaile eta idazlea (h. [[1939]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Antonio Elosegi Ansola]], ''[[Diario Vasco|El Diario Vasco]]'' egunkariaren sortzailea (h. [[1948]]). * [[Apirilaren 19]]a - [[Marie-Béatrice de Baye]], frantziar poeta (h. [[1928]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Pedro Planas Basagañas]], Balergo destakamenduko espainiar soldadua (h. [[1913]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Jerome K. Jerome]], [[idazle]] [[ingelesa]] (h. [[1927]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Pasquale del Pezzo]], italiar matematikaria (h. [[1936]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Juan Antonio Escurra]], [[Paraguai]]ko presidentea (h. [[1919]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Johan Jensen]], Danimarkar matematikaria eta ingeniaria (h. [[1925]]). * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Pierre Curie]], frantziar kimikalaria (h. [[1906]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Arthur Conan Doyle]], idazle [[eskozia]]rra (h.[[1930]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Tsubouchi Shōyō]], japoniar idazlea eta itzultzailea (h. [[1935]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Fernando de Torres]], espainiar politikaria, [[Bizkai]]ko gobernadore zibila (h. [[1923]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Pierre Janet]], frantziar filosofoa, psikologoa eta neurozientzialaria (h. [[1947]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Bonifazio Etxeberria]], gipuzkoar industria gizona, [[STAR, Bonifacio Echeverría S.A.|Bonifacio Echeverría]] arma-fabrikaren sortzailea (h. [[1951]]). * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Édouard Michelin]], frantziar industriala, bere anaiarekin batera [[Michelin]] konpainiaren sortzailea (h. [[1940]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Leon Intxausti]], bizkaitar elizgizon [[agustindar]] errekoletoa (h. [[1937]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Leon Olalkiaga]], gipuzkoar albaitaria (h. [[1919]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Verner von Heidenstam]], suediar idazlea, [[Literaturako Nobel Saria|Nobel Sariduna]] 1916an (h. [[1940]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Louis Iriart Etxepare]], familia euskalduneko [[Bearno]]tar politikaria (h. [[1945]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Virginie Demont-Breton]], frantziar margolaria (h. [[1935]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Berthe Marx]], frantziar pianista eta musikagilea (h. [[1925]]). * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Georges Rochegrosse]], frantziar margolaria (h. [[1938]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Knut Hamsun]], norvegiar idazlea, Literatura [[Nobel Sariak|Nobel Sariduna]] [[1920]]an (h. [[1952]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Piarres Broussain]], lapurtar medikua, [[Euskaltzaindia]]ren sortzaileetakoa eta politikaria (h. [[1920]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Blanca de los Ríos]], espainiar idazlea eta literatura kritikaria (h. [[1956]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Anna Ancher]], daniar margolaria (h. [[1935]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Christophe-Louis Légasse]], lapurtar apaiza (h. [[1931]]). * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Victor Loret]], frantziar egiptologo eta naturalista (h. [[1946]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Jean Jaurès]], frantziar buruzagi sozialista (h. [[1914]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Yuan Shikai]], txinako lehendakaria (h. [[1916]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Francesc Macià|Francesc Macia]], [[Kataluniako Generalitateko presidenteen zerrenda|Kataluniako Generalitateko 122. Presidentea]] (h. [[1933]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Alfred Dreyfus]], frantziar militarra (h. [[1935]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Augusta Déjerine-Klumpke]], frantziar medikua, neuroanatomian egin zuen lanagatik ezaguna (h. [[1927]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Childe Hassam]], estatubatuar margolari inpresionista (h. [[1935]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Paolo Orsi]], italiar arkeologoa (h. [[1935]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Henri Bergson]], frantziar filosofoa (h. [[1941]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[John Dewey]], estatubatuar pedagogo eta filosofo pragmatikoa (h. [[1952]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Domingo Sabalo]], ''Jats'', lapurtar pilotaria. * [[Azaroaren 11]]a &ndash; [[Belle Gunness]], norvegiar-estatubatuar serieko hiltzailea (h. [[1908]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Flora Sassoon]], indiar enpresaburu, hebraista eta filantropoa (h. [[1936]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Théophile Steinlen]], suitzar-frantziar [[Art Nouveau]] margolari eta irarlea (h. [[1923]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Cecilia Grierson]], irakaslea, filantropoa eta Argentinako lehen medikua (h. [[1934]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Fusajirō Yamauchi]], japoniar enpresaria, [[Nintendo]]ren sortzailea eta lehen presidentea (h. [[1940]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Billy the Kid]], [[AEB]]etako legezkanpoko bidelapur eta tiratzailea (h. [[1881]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Georges Seurat]], [[frantses]] margolaria (h. [[1891]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Charles Henry Gilbert]], estatubatuar iktiologoa, [[iktiologia]]n aitzindaria (h. [[1928]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[John Jellicoe]], [[Royal Navy]]ko flota almirantea (h. [[1935]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[L. L. Zamenhof|Ludwik Zamenhof]], ''Doktoro Esperanto'', poloniar hizkuntzalaria eta okulista, [[esperanto]]aren sortzailea (h. [[1917]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Francis Thompson]], ingeles poeta eta saiakera-idazlea (h. [[1907]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Paul César Helleu]], frantziar margolaria (h. [[1927]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Gloria Melgar]], espainiar musikagilea eta margolaria (h. [[1938]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Gustave Kahn]], frantziar idazlea eta arte-kritikaria (h. [[1936]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Manuel Gutiérrez Nájera]], mexikar olerkaria (h. [[1895]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Klavdia Lukaxevitx]], errusiar idazle eta irakaslea (h. [[1931]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Anna Palm de Rosa]], suediar margolaria, akuarelengatik ezaguna (h. [[1924]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Luis Salazar]], bizkaitar politikari kontserbador eta historialaria (h. [[1936]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Minda Ramm]], norvegiar eleberrigile, itzultzaile eta literatura kritikaria (h. [[1924]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Venustiano Carranza]], Mexikoko presidentea (h. [[1920]]). * [[Hilario Gaiztarro]], Donostiako San Ignacio klinika sortu zuen gipuzkoar kirurgialaria (h. [[1909]]). * [[José María Basterra]], euskal arkitektoa, arte sakroan aditua (h. [[1932]]). * [[Paulina Arana Goiri]], [[Sabin Arana|Sabin]] eta [[Luis Arana Goiri]] anai eta [[eusko abertzaletasun]]aren sortzaileen arreba (h. [[1921]]). * [[Juan Antonio Benlliure]], espainiar margolaria (h. [[1930]]). * [[Sara Blomfield]], ingeles idazle eta filantropoa, haurren eta emakumeen eskubideen alde lan egin zuena (h. [[1939]]). == Heriotzak == * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Bettina von Arnim]], alemaniar idazlea (j. [[1785]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[José Santos de la Hera]], bizkaitar militarra (j. [[1792]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[William Hickling Prescott]], [[estatubatuar]] historialaria eta hispanista (j. [[1796]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Frederick John Robinson (Goderich I. bizkondea)]], [[Erresuma Batu]]ko lehen ministroa (j. [[1782]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[William Cranch Bond]], Estatu Batuetako astronomoa (j. [[1789]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Eliza Acton]], sukaldaritzako liburu idazle eta poeta ingelesa (j. [[1799]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Zygmunt Krasinski]], [[polonia]]r idazlea (j. [[1812]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Martín de los Heros]], bizkaitar militar eta idazle liberala (j. [[1783]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Jean-Joseph Ader]], lapurtar historialari eta antzekigilea (j. [[1796]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Sydney, Lady Morgan]], irlandar eleberrigilea (j. [[1781]]?). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Alexis de Tocqueville]], pentsalari, legegile, politikari eta historialari [[frantses]]a (j. [[1805]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Amalia Anglés y Mayer]], espainiar opera-kantaria eta gitarra-jotzailea (j. [[1827]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Johann Peter Gustav Lejeune Dirichlet]], [[alemania]]r [[matematika]]ria (j. [[1805]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Alexander von Humboldt]], [[alemania]]r [[naturalista]], geografoa eta esploratzailea (j. [[1769]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[José Madrazo y Agudo]], espainiar margolaria (j. [[1781]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Sergei Aksakov]], errusiar idazlea (j. [[1791]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Josip Jelačić]], [[Kroazia]]ko heroi nazionala (j. [[1801]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Fernando II.a Bi Sizilietakoa]], [[Bi Sizilietako Erresuma|Bi Sizilietako erregea]] (j. [[1810]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Prosper-Michel-Arnaud Hiraburu]], [[Euskal Herria]]n jaiotako [[apezpiku]]a (j. [[1805]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[David Cox (margolaria)|David Cox]], ingeles paisaia-margolaria (j. [[1783]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Klemens Wenzel von Metternich]], [[austria]]r politikaria (j. [[1773]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Martin Goihetxe]], euskal idazlea eta apaiza (j. [[1791]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Oskar I.a Suediakoa]], [[Suedia]] eta [[Norvegia]]ko erregea (j. [[1799]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Marceline Desbordes-Valmore]], frantziar poeta (j. [[1786]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Joan Maria Vianney]], [[santu]] katolikoa (j. [[1786]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Leigh Hunt]], ingeles kazetari, kritikari, saiakeragile, itzultzaile eta olerkaria (j. [[1784]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Carl Ritter]], alemaniar geografoa (j. [[1779]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Karl Baedeker]], [[Alemania]]ko liburu-argitaratzailea (j. [[1801]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Robert Stephenson]], ingeniari zibil ingelesa (j. [[1803]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Ventura Barkaiztegi Donamaria|Ventura Barkaiztegi]], gipuzkoar militar eta politikaria (j. [[1815]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Pierre Claude François Delorme]], [[Neoklasizismo]]ko margolari eta irarle frantziarra (j. [[1783]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Josepha Heath Gulston]], galestar eleberrigilea (j. [[1811]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Mountstuart Elphinstone]], [[Britainia Handia|Britainia Handiko]] kolonizatzailea (j. [[1779]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Washington Irving]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] idazlea (j. [[1783]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[John Brown]], estatubatuar abolizionista (j. [[1800]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Thomas De Quincey]], idazle [[Ingalaterra|ingelesa]] (j. [[1785]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Ewa Felińska]], poloniar idazlea (j. [[1793]]). * [[Jean Erratxun]], ''Gaskoia'', Lapurdiko [[errebote]] jokalaria (j. [[1817]]). * [[Sixto Cámara]], nafar kazetari eta politikari errepublikanoa (j. [[1824]]). ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1859| ]] cfedahegijnmit4b3g1z21u05uxeyho 0 1203 10002814 9897010 2024-12-17T23:35:34Z Eliatxo 96586 /* Urtarriletik ekainera */ 10002814 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Otsailaren 18]]a &ndash; Fernando Primo de Riverak zuzenduriko ejerzito liberalak [[karlistaldiak|karlistak]] garaitu zituen [[Lizarra]]n. * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] [[amerindiar|jatorrizko biztanleak]] erreserbetara mugitzeko agindua. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] eta [[Araba]]k [[hego Euskal Herriko foruak|foruak]] galdu zituzten, [[Hirugarren Karlistaldia|Hirugarren Gerra Karlista]] amaitu ondoren. Hortik aurrera hiru probintziek kontzertu ekonomikoak hitzartu ditu [[Espainia]]ko gobernu zentralarekin. == Arte eta kultura == * [[Abuztuaren 13]]a-[[Abuztuaren 17|17a]]: [[Nibelungoen eraztuna (opera)|Nibelungoen eraztuna]], [[Richard Wagner]]rek sortutako lau [[opera]] epikoz osatutako zikloa antzeztu zen [[Bayreutheko Festspielhaus antzokia|Bayreutheko Festspielhausen]], lehen aldiz lau zatien emankizun osoa izanik. ** [[Abuztuaren 16]]a &ndash; ''[[Sigfrido (opera)|Sigfrido]]'' ({{lang-de|Siegfried}}), opera saileko hirugarren opera estreinatu zen. ** [[Abuztuaren 17]]a &ndash; ''[[Jainkoen Gainbehera]]'' ({{lang-de|Götterdämmerung}}), opera saileko laugarren eta azken opera estreinatu zen. == Zientzia eta teknologia == * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Alexander Graham Bell]]ek telefonoa patentatu zuen. == Kirolak == == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Wilhelm Pieck]], alemaniar politikari komunista, [[Ekialdeko Alemania]]ko presidentea (h. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Konrad Adenauer]], [[Alemaniako kantziler]]ra (h. [[1967]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Flora de la Torre]], 110 urte eta 276 egun bizi izandako euskal herritarra (h. [[1986]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Léon Bérard]], frantziar abokatu eta politikaria, [[Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakarien zerrenda|Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko presidentea]] (h. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Rafael Barrett]], espainiar idazlea eta pentsalaria (h. [[1910]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Robert Michels]], alemaniar jatorriko italiar soziologoa (h. [[1936]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Higinio Basterra]], bizkaitar eskultorea (h. [[1957]]). * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Jack London]], estatubatuar idazlea, kazetaria eta gizarte ekintzailea (h. [[1916]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Abdulaziz ibn Saud]], [[Saudi Arabia]]ko erresumako lehen erregea (h. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[James Larkin]], irlandar sindikalista eta politikaria (h. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Flora Sandes]], [[Lehen Mundu Gerra|I. Mundu Gerran]] soldadu gisa ofizialki aritu zen emakume britainiar bakarra (h. [[1956]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Otto Diels]], alemaniar biokimikaria, 1950eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1954]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Rudolf Trebitsh]], austriar antrolopologoa (h. [[1918]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Maurice Tourneur]], frantziar zinemagilea, zinemaren aitzindarietako bat (h. [[1961]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Paula Modersohn-Becker]], alemaniar margolaria (h. [[1907]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Thubten Gyatso]], hamairugarren [[Dalai Lama]] (h. [[1933]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Constantin Brâncuși]], Frantzian lan egin zuen errumaniar eskultorea (h. [[1957]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Joseph Meister]], [[Amorru (gaixotasuna)|amorruaren]] txertoa lehenengoz hartu zuen gizakia eta infekzio horri arrakastaz aurre egin zion lehena (h. [[1940]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Zitkala-Ša]], [[siux]] herriko emakume idazle, argitaratzaile, biolinista eta ekintzailea (h. [[1938]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Henri de Baillet-Latour]], belgikar aristokrata, [[Nazioarteko Olinpiar Batzordea|Nazioarteko Batzorde Olinpikoko]] hirugarren presidentea (h. [[1942]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Pio XII.a]], [[Aita santu]]a (h. [[1958]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Pierre Dop]], euskal historialari eta saiakeragilea (h. [[1948]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Léon-Paul Fargue]], frantziar olerkaria (h. [[1947]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Ásgrímur Jónsson]], islandiar margolaria, profesional bezala aritu zen lehendabizikoa (h. [[1958]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Lita de Ranitz]], herbeheretar arte bildumagilea (h. [[1960]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Bitor Garitaonandia]], euskal idazlea eta jesuita (h. [[1929]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Edgar Evans]], [[Robert Falcon Scott]]en laguntzailetako bat 1911-1912an [[Hegoburua|Hegobururako]] zoritxarrez amaitu zen espedizioan (h. [[1912]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Kenneth Hayes Miller]], estatubatuar margolaria, grabatzailea eta irakaslea (h. [[1952]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Gilen Wiedekoa (Albaniako printzea)|Gilen Wiedekoa]], Albaniako Printzerriko monarka (h. [[1945]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Maurice de Vlaminck]], frantziar margolari eta idazlea (h. [[1958]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Viktor Bernedo Zubiaurre]], gipuzkoar enpresari eta politikari sozialista (h. [[1944]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Pilar Montaner Maturana]], espainiar margolaria (h. [[1961]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Robert Barany]], austriar medikua, 1914ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1936]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Ole Edvart Rølvaag]], norvegiar eleberrigilea (h. [[1931]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Erich Raeder]], alemaniar almirantea (h. [[1960]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Claude Farrère]], frantziar idazlea (h. [[1957]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Zewditu]], [[Etiopiako Inperioa|Etiopiako Inperioko]] enperatriza (h. [[1930]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Paul Rivet]], frantziar sendagile, antropologo eta etnologoa (h. [[1958]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Ivan Cankar]], esloveniar eleberrigile eta dramagilea (h. [[1918]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Hermann Müller]], [[Alemaniako kantziler]]ra (h. [[1931]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Leonor Acevedo Suárez]], argentinar itzultzailea (h. [[1975]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Vladimir Nazor]], kroaziar gerrillaria, olerkaria eta politikaria (h. [[1949]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Vidyagauri Nilkanth]], indiar gizarte-erreformatzailea, hezitzailea eta idazlea, [[Gujarat]]eko lehen bi emakume lizentziadunetako bat (h. [[1958]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fiodor Majnov]], ''errusiar erraldoia'', [[akromegalia]]ren ondorioz 2,30 metro garai izatera heldu zen errusiar gizasemea (h. [[1913]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Ferdynand Antoni Ossendowski]], poloniar idazle, esploratzaile, unibertsitateko irakasle eta politikari antikomunista (h. [[1945]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Alfred Louis Kroeber]], estatubatuar antropologoa (h. [[1960]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[María Gay]], kataluniar mezzosopranoa (h. [[1943]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[William Sealy Gosset]], ''Student '', ingeles estatistikaria (h. [[1937]]). * [[Ekainaren 16]]a - [[Juan Francisco Arancibia]], bizkaitar arkitekto eta politikaria, [[Zerrenda:Bilboko alkateak|Bilboko alkatea]]. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Battista Ugo eta Antonio Ugo|Battista Ugo]], [[akromegalia]]ren ondorioz 2,30 metro garai izatera heldu zen ''alpetar erraldoi'' anaietako bat (h. [[1916]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Gwen John]], galestar margolaria (h. [[1939]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Madeleine Vionnet]], frantziar moda diseinatzailea, modaren historian eraginkorrenetakoa (h. [[1975]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Wilhelm Cuno]], [[Alemaniako kantziler]]ra (h. [[1933]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Henry Caro-Delvaille]], lapurtar margolari eta dekoratzailea (h. [[1928]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Max Jacob]], frantziar margolari eta idazlea (h. [[1944]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Maksim Litvinov]], sobietar iraultzaile, politikari eta diplomazialaria (h. [[1951]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Ignaz Seipel]], austriar estatu-gizona eta apaiza (h. [[1932]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Elixabete Bavariakoa, Belgikako erregina]] ezkontidea (h. [[1965]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Mata Hari]], herbeheretar jatorriko [[striptease]] dantzari ospetsua, [[espioitza]]gatik hiltzera zigortua (h. [[1917]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Mary Roberts Rinehart]], estatubatuar idazlea (h. [[1958]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Michael O'Flanagan]], irlandar apaiz eta irakaslea, [[Sinn Féin]]eko buruzagietako bat (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Alexandro I.a Serbiakoa]], [[Serbiako Erresuma|Serbiako erregea]] (h. [[1903]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Ivan Bilibin]], errusiar ilustratzaile eta antzeztokien diseinatzailea (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Manuel Irurita]], nafar apaiz eta gotzaina (h. [[1936]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Eglantyne Jebb]], britainiar gizarte-ekintzailea, [[Save the Children]]en sortzailea (h. [[1928]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Harriet Shaw Weaver]], ingeles feminista, sufragista, ekintzaile politiko eta ''The Egoist'' aldizkariko editorea (h. [[1961]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Francesc Cambó]], kataluniar politikari kontserbadorea, abokatua eta finantzaria (h. [[1947]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Federiko Belaustegigoitia]], euskal idazlea (h. [[1947]]). * [[Irailaren 3]]a - [[Federiko Eskauriaza]], [[Begoñako errepublika|Begoñako Errepublikako]] azken alkatea (h. [[1950]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Wilhelm Ritter von Leeb]], Bigarren Mundu Gerran alemaniar mariskal eta gerra kriminala (h. [[1956]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[John James Rickard Macleod|John James Richard Macleod]], ingeles sendagilea, 1923ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1935]]). * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Sherwood Anderson]], estatubatuar idazlea (h. [[1941]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Bruno Walter]], alemaniar orkestra-zuzendaria (h. [[1962]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[James Scullin]], [[Australia]]ko 9. lehen ministroa (h. [[1953]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Julio González]], espainiar eskultore eta margolaria (h. [[1942]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[André Tardieu]], [[Frantziako Lehen Ministro]]a (h. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Edith Abbott]], estatubatuar ekonomista, gizarte-langilea, hezitzailea eta idazlea (h. [[1957]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Guillermo Torrijos Goyarzu]], bilbotar militante sozialista (h. [[1942]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[José Antonio Ubierna]], espainiar legelari eta politikaria, Bizkaiko gobernadore zibila (h. [[1964]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Gertrud von Le Fort]], alemaniar idazlea (h. [[1971]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Pedro Chastang]], euskal sozialista aitzindaria (h. [[1946]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[César Figuerido]], gipuzkoar musikagile eta biolin-jotzailea (h. [[1956]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Natalie Clifford Barney]], estatubatuar idazle, poeta eta eleberrigilea (h. [[1972]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Raymond Duchamp-Villon]], frantziar eskultorea (h. [[1918]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Louis Bernacchi]], belgikar-[[tasmania]]r fisikaria eta astronomoa (h. [[1942]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Maurice Delay]], euskal kirurgialari eta politikaria, [[Baionako alkateen zerrenda|Baionako alkatea]] (h. [[1960]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Anna de Noailles]], frantziar idazlea (h. [[1933]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Tatiana Afanasieva]], ukrainar-herbeheretar matematikari eta fisikaria (h. [[1964]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Olav Duun]], norvegiar eleberrigilea (h. [[1939]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Manuel de Falla]], espainiar musikagilea (h. [[1946]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Javier Ibarra Murillo]], nafar historialaria (h. [[1955]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Bart van der Leck]], herbeheretar margolari, diseinatzaile eta zeramikaria, [[De Stijl]] taldeko sortzaileetako bat (h. [[1958]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Francisco Carrascón]], nafar musikagilea (h. [[1936]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Castor Jauregibeitia]], ''Cocherito de Bilbao'', euskal toreatzailea (h. [[1928]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Filippo Tommaso Marinetti]], Egipton jaiotako italiar idazlea (h. [[1944]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Thomas Madsen-Mygdal]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[1943]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Muhammad Ali Jinnah]], [[Pakistan]]go buruzagi musulmana eta lehendabiziko lehen gobernaria (h. [[1948]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Adolf Windaus]], alemaniar kimikaria, 1928ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1959]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Virginia Bolten]], argentinar aktibista anarkista, sindikalista eta feminista (h. [[1960]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Valentin Larrea]], gipuzkoar piano-jotzaile eta musikagilea (h. [[1970]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Pau Casals]], kataluniar txelojole, pedagogo, musika zuzendari eta konposatzailea (h. [[1973]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Sabino Izeta]], gipuzkoar margolaria (h. [[1918]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Abdón González de Alaitza]], euskal herritar kazetaria eta ''[[Txistu (komikia)|Txistu]]'', gorde den euskarazko lehen [[komiki]]-aldizkariaren egile ezagun bakarra (h. [[1926]]). * [[Inozentzio Munita Arizmendi]], gipuzkoar idazlea (h. [[1958]]). * [[Juan Astorkia]], bizkaitar futbolaria eta [[Zerrenda:Athletic Clubeko presidenteak|Athleticeko presidentea]] (h. [[1905]]). * [[Julian Apraiz Arias]], arabar arkitektoa (h. [[1962]]). * [[Luis Márquez Marmolejo]], [[Athletic Club]]eko futbolari eta [[Zerrenda:Athletic Clubeko presidenteak|presidentea]] (h. [[1930]]). * [[Manuel Arriandiaga]], euskal idazlea, [[sabindarren euskara garbia|euskara garbiaren]] aldeko sutsuenetarikoa (h. [[1947]]). * [[Prudencio San Sebastian]], ''Soinu'', 8 hilabetez modu basatian bizi izan zen gipuzkoarra (h. [[1959]]). * [[Quintin Altolagirre]], gipuzkoar mediku eta politikaria. * [[Teófilo Guiard Larrauri]], bizkaitar historialaria (h. [[1946]]). * [[Nicolás Esandi Nicolao]], euskal jatorriko argentinar elizgizona, Buenos Airesko [[Eusko Ikaskuntza]]ko lehenengo lehendakaria (h. [[1948]]). * [[Catalina Flaquer]], espainiar aktibista politikoa (h. [[1937]]). * [[Emma Bataillard]], ''Lady Aama'', [[akromegalia]] ren ondorioz 2,04 metro garai izatera heldu zen frantziar gizasemea (h. [[1893]]). * [[Konkordia Samoilova]], errusiar militante [[boltxebike]]a (h. [[1921]]). == Heriotzak == ==== Urtarriletik ekainera ==== * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Eliza McCardle Johnson]], Ameriketako Estatu Batuetako [[Lehen Dama]] (j. [[1810]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Joaquín Elio]], nafar militarra (j. [[1806]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Adolphe Brongniart]], frantziar botanikoa, paleobotanikaren aitatzat hartua (j. [[1801]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Charlotte Saunders Cushman]], estatubatuar antzerki-aktorea (j. [[1816]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Joseph Jenkins Roberts]], [[Liberia]]ko lehendabiziko presidentea (j. [[1809]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Domingo Egaña]], gipuzkoar buruzagi [[karlista]] (j. [[1815]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Marie d'Agoult]], frantziar idazlea (j. [[1805]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Francesco Maria Piave]], italiar libreto egileak (j. [[1810]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Louise Colet]], frantziar olerkaria eta ''femme de lettres'' (j. [[1810]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lydia Mackenzie Falconer Miller]], eskoziar idazlea (j. [[1812]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Otto Grashof]], alemaniar margolari, marrazkilari eta erretratugilea, Txileko pinturaren atzerriko aitzindaritzat hartua (j. [[1812]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Truganini]], Tasmaniako aborigena, [[Tasmaniako hizkuntzak|Tasmaniako hizkuntzen]] azken hiztuna (j. [[circa|c.]] [[1812]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[František Palacký]], txekiar historialaria eta politikaria (j. [[1798]]). * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Khristo Botev]], bulgariar idazlea (j. [[1848]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Abdulaziz I.a]], [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperioko]] sultana (j. [[1830]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[George Sand]], frantziarra, [[feminismo]]aren aitzindaria (j. [[1804]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Teodosio Vesteiro]], galiziar kazetari, idazle eta musika irakaslea (j. [[1847]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Antonio López de Santa Anna]], mexikar militarra eta politikaria (j. [[1794]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[George Armstrong Custer]], estatubatuar jenerala (j. [[1839]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Christian Gottfried Ehrenberg]], alemaniar [[naturalista]] (j. [[1795]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Harriet Martineau]], ingeles idazlea, ekonomilaria, soziologoa, filosofoa eta gizarte-ekintzailea (j. [[1802]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Xoán Manuel Pintos Villar|Xoan Manuel Pintos Villar]], galiziar idazlea (j. [[1811]]). ==== Uztailetik abendura ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Mikhail Bakunin]], errusiar idazle anarkista (j. [[1814]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Alexander Fredro]], polonierazko antzerkigilea (j. [[1793]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Juan Pablo Duarte]], [[Dominikar Errepublika]]ren askatzailea (j. [[1813]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; ''[[Bilintx]]'', euskal bertsolari eta poeta erromantikoa (j. [[1831]]) * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Wild Bill Hickok]], esploratzailea, abenturazalea, jokalaria, ehiztaria, pistolaria eta Ameriketako Estatu Batuetako marshalla (j. [[1837]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Ildefons Cerdà|Ildefons Cerda]], kataluniar hirigilea (j. [[1815]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Paulina Kellogg Wright Davis]], estatubatuar abolizionista, sufragista, emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea eta hezitzailea (j. [[1813]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Eugène Fromentin]], frantziar margolari eta idazlea (j. [[1820]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Manuel Blanco Encalada]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1790]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Johannes Rebmann]], alemaniar misiolaria (j. [[1820]]). * [[Azaroa]] &ndash; [[João Oliveira e Daun (Saldanhako dukea)]], portugaldar politikaria eta militarra (j. [[1790]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Maria Vittoria dal Pozzo]], Espainiako erregina ezkontidea (j. [[1847]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Karl Eichwald]], [[Errusiar Inperioa|Errusiar Inperioko]] geologo, zoologo eta psikologoa (j. [[1795]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Narcisse Virgilio Díaz]], frantziar [[Barbizongo eskola]]ko margolaria (j. [[1807]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Karl von Baer]], estoniar sendagilea eta biologoa (j. [[1792]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Jose Maria Murga]], ''el moro vizcaíno'', euskal militar, esploratzaile, politiko eta idazlea (j. [[1827]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Frederik Paludan-Müller]], daniar poeta (j. [[1809]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Katalina Labouré]], frantziar moja (j. [[1806]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Joan Bautista Esain]], nafar gerrillari karlista. * [[Joaquina Lopez de Madariaga]], arabar poeta eta antzerkigilea (j. [[1813]]). * [[Miguel Antonio Otamendi Olaskoaga]], gipuzkoar bertsolaria (j. [[1829]]). * [[Antoine Jérôme Balard]], frantziar kimikaria (j. [[1802]]). ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1876| ]] hticssv51jin6e9t49rbf3dpkwcroj5 0 1225 10002578 9987435 2024-12-17T16:23:59Z Eliatxo 96586 /* Urtarriletik ekainera */ 10002578 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Émile Zola]] epaitu zuten «[[J'accuse…!]]» artikulua idazteagatik. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[AEB]]etako [[Maine]] korazatua [[Habana]]ko badian urperatu zen leherketa baten ondorioz. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; Estatu Batuek [[Espainia-Estatu Batuak Gerra|gerra]] deklaratu zioten Espainiari, [[Maine]] korazatua Kuban hondoratu ondoren. * [[Irailaren 18]]a &ndash; Frantziar eta britainiar gudarosteen arteko [[Fashodako gatazka]] hasi zen. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Virdengo gudua]], Virdengo sarraskia bezala ere deitua, [[Virden (Illinois)|Virdenen]], [[ Illinois]]en ([[AEB]]) eragin zuten. Guduak 7 meatzari eta 4 seguritate guardia hilda eta 30 pertsona baino gehiago zaurituta utzi zituen. Gatazkan tentsio sindikalaz gain, [[arrazakeria]] ere nabarmendu zen. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Espainia]]k [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBen]] esku utzi zituen [[Kuba]], [[Filipinak]] eta [[Puerto Rico]], [[Parisko Hitzarmena]]ren bidez. == Arte eta kultura == * [[Azaroaren 29]]a &ndash; ''[[Gigantes y cabezudos]]'' (euskaraz: ''[[Erraldoiak (folklorea)|Erraldoiak eta buruhandiak]]''), [[Manuel Fernández Caballero]]ren musika eta [[Miguel Echegaray]]ren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Madril]]go [[Zarzuelako Antzokia]]n. == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == * [[Athletic|Bilboko Athletic Kluba]] sortu zen. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Ana Carrillo Domínguez]], Espainiako Errepublikako Herri Armadako kapitain komunista (h. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[André Zeller]], frantziar jenerala (h. [[1979]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Giuseppe Enrici]], italiar txirrindularia (h. [[1968]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Florentzio Markiegi]], gipuzkoar politikari abertzalea (h. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Steen Eiler Rasmussen]], daniar arkitektoa (h. [[1990]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Katharine Burr Blodgett]], estatubatuar fisikari eta asmatzaile aitzindaria (h. [[1979]]). * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Antonio Maria Labaien]], euskal idazlea eta politikaria, euskarazko lehen antzerkilaria (h. [[1994]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Karle Garmendia Aldaz]], nafar margolaria (h. [[1983]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Pedro Biritxinaga]], bizkaitar kirol masaje-emailea (h. [[1958]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Rafael Fontán]], bizkaitar arkitekto [[Arkitektura historizista|historizista]] (h. [[1986]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Sergei Eisenstein]], [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietar]] antzerki eta zinema zuzendaria eta teorizatzailea (h. [[1948]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Randolph Scott]], estatubatuar aktorea (h. [[1987]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Pablo Gurpide]], euskal apezpikua, [[Bilboko elizbarrutia|Bilboko elizbarrutiko]] bigarren apezpikua (h. [[1968]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Ricardo Zabaltza]], euskal sindikalista eta politikaria (h. [[1940]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Alvar Aalto]], finlandiar arkitekto eta altzari diseinatzailea (h. [[1976]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Lil Hardin Armstrong]], estatubatuar pianista, konpositorea eta abeslari afroamerikarra (h. [[1971]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Ignacio Gonzalez de Kareaga]], bizkaitar abokatu eta politikaria. * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Magda Donato]], espainiar kazetari, antzerkigile, narratzaile eta aktorea (h. [[1966]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Bertolt Brecht]], alemaniar idazle eta antzerkigilea (h. [[1956]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Joseph Kessel]], frantziar idazlea eta kazetaria (h. [[1979]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Leó Szilárd]], hungariar-alemaniar-estatubatuar fisikaria eta asmatzailea (h. [[1964]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Masuji Ibuse]], japoniar idazlea (h. [[1993]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Totó]], italiar antzezlea eta gidoigilea (h. [[1967]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Enzo Ferrari]], italiar autogilea, 1 Formulako ''[[Scuderia Ferrari]]'' taldearen eta [[Ferrari]] automobil markaren sortzailea (h. [[1988]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Adolphe Jauregi]], baxenafar errugbilaria (h. [[1977]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Jessica Daves]], estatubatuar idazle eta argitaratzailea (h. [[1974]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Tomas Agirre]], ''Barrensoro'', euskal idazlea (h. [[1982]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Amélia Rey Colaço]], portugaldar antzerki-aktore eta zuzendaria (h. [[1990]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[La Argentinita]], hispanoargentinar dantzari, koreografo, kanzonetista eta flamenko-dantzaria (h. [[1945]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Emil Artin]], austriar matematikaria (h. [[1962]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Georges Dumézil]], frantziar filologo eta historialaria, [[indoeuropar]] hizkuntzak eta kulturetan espezialista (h. [[1986]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Misao Okawa]], 117 urte eta 27 egun bizi izandako japoniarra (h. [[2015]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Zhou Enlai]], [[Txinako Herri Errepublika]]ko gobernuburua (h. [[1976]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Antonia Bandres]], gipuzkoar moja [[Jesusen Alabak|jesuitina]] (h. [[1919]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Eben Dönges]], hegoafrikar politikaria (h. [[1968]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Ribeiro Couto]], brasildar idazlea eta diplomatikoa (h. [[1963]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Joseba Zubimendi]], donostiar euskaltzalea, kantari, itzultzaile, kazetari, irrati esatari, poeta eta antzerkigilea (h. [[1939]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Henry Hathaway]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[1985]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Florentino Goikoetxea]], euskal [[mugalari]]a eta Bigarren Mundu Gerran Erresistentziako kidea (h. [[1980]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Juan Garmendia Kortadi]], euskal idazlea eta [[euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|euskaltzain urgazlea]] (h. [[1989]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Jose Andia]], euskal atleta. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Rudolf Dassler]], alemaniar kirol oinetakogilea, [[Puma SE|Puma]] kirol ekipamendu enpresaren sortzailea (h. [[1974]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Jose Otaño]], nafar elizgizona, irakaslea eta organo-jotzailea (h. [[1936]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[William James Sidis]], estatubatuar haur prodijioa, matematika eta hizkuntzalaritzarako dohai bikainak zituena (h. [[1944]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Michel de Ghelderode]], belgikar antzerkigilea (h. [[1962]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Antonio Juantegi]], euskal herritar futbolaria (h. [[1966]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Achille Van Acker]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (h. [[1975]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Paul Robeson]], estatubatuar abeslari, antzezle eta beltzen eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[1976]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Filipe Etxebarria]], bizkaitar idazlea eta itzultzailea eta apaiz [[karmeldar]]ra (h. [[1945]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Sara Benoliel]], brasildar-portugaldar mediku eta ekintzaile feminista, Portugalen lan egin zuen lehen emakume pediatra (h. [[1970]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Lily Pons]], frantziar-estatubatuar sopranoa (h. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Valentín Paz-Andrade]], galiziar idazle eta kazetaria (h. [[1987]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Fidela Bernat]], [[erronkariera]] edo [[Erronkaribar|Erronkariko]] euskalkia hitz egiteko gai zen azken pertsona (h. [[1991]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Stefania Turkewitx]], ukrainar musikagile, piano-jotzaile eta musikologoa (h. [[1977]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Vicente Aleixandre]], espainiar olerkaria, 1977ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1984]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Golda Meir]], [[Israelgo Lehen Ministroen zerrenda|Israelgo lehen ministroa]], [[Israel]]go estatu modernoaren sortzaileetakoa (h. [[1978]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Jascha Horenstein]], ukrainar zuzendari judua, [[Anton Bruckner|Bruckner]] eta [[Gustav Mahler|Mahleren]] goi-mailako interpretatzailetzat joa (h. [[1973]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Alojzije Stepinac]], kroaziar kardinala (h. [[1960]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Hisamuddin Selangorrekoa]], [[Malaysia]]ko erregea eta [[Selangor]]reko sultana (h. [[1960]]). * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Arletty]], frantziar antzezle eta modeloa (h. [[1992]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Messali Hadj]], aljeriar politikaria izan zen, Aljeriako independentzia lortzeko prozesuan aitzindaria (h. [[1974]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Tamara de Lempicka]], poloniar margolaria, bere estilo [[Art Déco]] bereziagatik ezaguna (h. [[1980]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Kenji Mizoguchi]], japoniar zinemagilea (h. [[1956]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Tončka Čeč Olga]], jugoslaviar-esloveniar sindikalista eta partisano komunista (h. [[1943]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Julius Evola]], italiar filosofo faxista, margolari eta olerkaria (h. [[1974]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Maurice Durosoy]], frantziar ofizial eta idazlea (h. [[1988]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Josef Terboven]], alemaniar politikari nazia, [[Norvegia]]ko ''Reichskommisarra'' (h. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[José María Ferreira de Castro]], portugaldar idazlea, Portugalgo eleberri neoerrealistaren aitzindaritzat hartua (h. [[1974]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Vicente Cobreros]], gipuzkoar pintore eta arte-kritikaria (h. [[1976]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Rosa Chacel]], espainiar idazlea (h. [[1994]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Federico García Lorca|Federico Garcia Lorca]], espainiar poeta, narratzailea eta antzerkigilea (h. [[1936]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Jacobus Johannes Fouché]], [[Hego Afrika]]ko presidentea (h. [[1980]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Domingo Gómez-Acedo]], euskal herritar futbolaria (h. [[1980]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Norbert Tauer]], txekiar euskalari eta idazlea (h. [[1983]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Luigi Fagioli]], italiar auto gidaria, 1 Formulako lasterketa bat irabazi duen gidaririk zaharrena (h. [[1952]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Curzio Malaparte]], italiar kazetaria eta idazlea (h. [[1957]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Felisa Martín]], gipuzkoar fisikari eta meteorologoa (h. [[1979]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[M. C. Escher]], herbeheretar artista, bere grabatu [[xilografia|xilografikoegatik]] ospetsua (h. [[1972]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Harry Patch]], 110 urte bete zuen gizona, Europako pertsona bizidun zaharrena eta [[Lehen Mundu Gerra]]n borrokatu zuen bizirik geratzen zen azken pertsona izandakoa (h. [[2009]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Carmelo Goienetxea]], euskal herritar futbolaria (h. [[1984]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Jose Viñes Ibarrola]], nafar sendagilea eta gaztelaniazko idazlea (h. [[1987]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Erich Maria Remarque]], alemaniar eleberrigilea (h. [[1970]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Willy Messerschmitt]], alemaniar ingeniaria, lehen erreakzio-hegazkina egin zuena (h. [[1978]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Stefanos Stefanopoulos]] [[Grezia]]ko lehen ministroa (h. [[1982]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Robert Lacoste]], frantziar sindikalista eta politikaria (h. [[1989]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Luis Migel Zulategi]], nafar idazlea, musikagilea, organojolea eta folklorista (h. [[1970]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Hanns Eisler]], alemaniar musikagilea (h. [[1962]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Cristobal Altube]], ''Txindurri'', gipuzkoar opera abeslaria, tenorra (h. [[1951]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Berenice Abbott]], estatubatuar argazkilaria (h. [[1991]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Benito Diaz]], ''El Brujo'', donostiar futbol jokalari eta entrenatzailea (h. [[1990]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Étienne Decroux]], frantziar [[mimo]]a (h. [[1991]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Vilho Lampi]], finlandiar margolaria (h. [[1936]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Herbert Marcuse]], alemaniar filosofoa eta soziologoa (h. [[1979]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Stephen Vincent Benét]], estatubatuar olerkari eta eleberrigilea (h. [[1943]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Isidor Isaac Rabi]], estatubatuar fisikaria, 1944ko [[Fisikako Nobel saria]] (h. [[1988]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Friedl Dicker-Brandeis]], [[Auschwitz-Birkenau Alemania naziko kontzentrazio eta sarraski esparrua|Auschwitzen]] eraildako judu emakume artista eta hezitzailea (h. [[1944]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Henry Moore]], britainiar eskultorea, XX. mendeko eskultore nagusietako bat (h. [[1986]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Piero Sraffa]], italiar ekonomialaria (h. [[1983]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Jalón Ángel]], nafar argazkilaria (h. [[1976]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Jean Borotra]], euskal tenislaria, "Les Quatre Mousquetaires" taldeko kidea (h. [[1994]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Ander Arzelus]], ''Luzear'', euskal idazlea eta kazetaria (h. [[1949]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Alexander Calder]], estatubatuar eskultore, marrazkilari eta pintorea (h. [[1976]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Áurea Lucinda Javierre]], espainiar artxibozaina eta historialaria, Artxibo Historikoak antolatzen egindako lanagatik nabarmena (h. [[1980]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Peggy Guggenheim]], estatubatuar bildumazale eta mezenasa (h. [[1979]]). * [[Abuztuaren 27]]a - [[Bernabe Garamendi]], bizkaitar eskultorea (j. [[1833]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Andrés Tuduri]], gipuzkoar futbolaria eta Espainiako Atletismo Federazioaren presidentea (h. [[1967]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Louis-Raymond Fischer]], frantziar arkitektoa (h. [[1988]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Preston Sturges]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[1959]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Shirley Booth]], estatubatuar aktorea (h. [[1992]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Ramon Olalkiaga]], gipuzkoar futbolari eta ingeniaria (h. [[1990]]). * [[Abuztuaren 31]] – [[Ramona Zapatero Zapatel]], errioxar emakume ekintzaile erbesteratua. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Alfons Gorbach]], [[Austria]]ko kantzilerra (h. [[1972]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Manfred Hausmann]], alemaniar idazlea (h. [[1986]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[María Rosa Oliver]], argentinar idazlea, saiogilea, itzultzailea eta ekintzailea (h. [[1977]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Ben Shahn]], errusiar-estatubatuar margolaria (h. [[1969]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Ramon Mandiola]], ''Montxin'', bizkaitar kirol kazetaria (h. [[1982]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Giuseppe Saragat]], [[Italiako presidenteen zerrenda|Italiako 5. Presidentea]] (h. [[1988]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Matilde Cantos]], espainiar politikari sozialista (h. [[1987]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Josefa Llanes Escoda]], lider zibiko eta gizarte langilea, emakumeen sufragioaren defendatzaile eta Bigarren Mundu Gerrako Filipinetako heroina (h. [[1945]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Howard Florey]], australiar farmakologo eta patologoa, 1945eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1968]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Charlotte Moore Sitterly]], estatubatuar matematikaria eta astronomoa (h. [[1990]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[George Gershwin]], estatubatuar musikagile eta pianista (h. [[1937]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Trofim Lisenko]], sobietar agronomoa, '' lisenkoismo'' sasi zientzia kanpaina zuzendu zuena (h. [[1976]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Emilia Elias Herrando]], espainiar maistra eta pedagogoa (h. [[1976]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Leo McCarey]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[1969]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Otti Berger]], hungariar ehungile diseinatzailea eta [[Bauhaus]]eko irakaslea (h. [[1944]]/[[1945|45]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[José Camón Aznar]], espainiar katedraduna, historialaria, idazlea eta pentsalaria (h. [[1979]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Mitchell Leisen]], estatubatuar zinema zuzendari, arte zuzendari eta jantzi diseinatzailea (h. [[1972]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Julia Fernandez]], nafar maistra (h. [[1961]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Tawfiq al-Hakim]], egiptoar idazlea (h. [[1987]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Marie-Pierre Kœnig]], frantziar jenerala (h. [[1970]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Eugen Wüster]], austriar industrialaria eta terminologoa, [[terminologia]] diziplinaren sortzailea (h. [[1977]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Àngels Garriga de Mata]], kataluniar pedagoga, irakasle eta idazlea (h. [[1967]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Felix Sesumaga]], euskal herritar futbolaria (h. [[1925]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[John Trunley]], britainiar [[Music hall|music Halleko]] artista, bere [[obesitate]]agatik famatua (h. [[1944]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Sona Axundova-Qarayeva]], azerbaijandar poeta (h. [[1971]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Shinichi Suzuki]], japoniar pedagogoa, biolin-ikaskuntzarako ''Suzuki metodoa''ren sortzailea (h. [[1998]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Simon Vestdijk]], herbeheretar idazlea (h. [[1971]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Henri Behotegi]], lapurtar errugbilaria (h. [[1975]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Lotte Lenya]], austriar abeslari eta aktorea (h. [[1981]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Dámaso Alonso]], espainiar filologo eta poeta (h. [[1990]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Peng Dehuai]], txinatar militar eta politikaria (h. [[1974]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Rafael García-Valiño]], espainiar militarra, [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibilean]] matxinoen alde egin zuena (h. [[1972]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Emmanuel Bondeville]], frantziar musikagilea (h. [[1987]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Alfred Sauvy]], frantziar estatistikaria, demografoa eta ekonomista (h. [[1990]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Karlos Elgezua]], gipuzkoar eskultorea, erretratuetan aditua (h. [[1987]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Amado Granell]], espainiar errepublikar eta militarra (h. [[1972]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[René Clair]], frantziar zinemagilea (h. [[1981]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[José María Laka]], bizkaitar futbolaria (h. [[1977]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Maurice Journeau]], lapurtar musikagilea (h. [[1999]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Joris Ivens]], herbehereetar film-zuzendaria (h. [[1989]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[René Magritte]], belgikar margolaria (h. [[1967]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[José María Gil-Robles]], espainiar abokatu eta politikaria (h. [[1980]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Lionel Robbins]], ingeles ekonomialaria (h. [[1984]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Rachel Fuller Brown]], estatubatuar kimikaria, [[onddo]] gaixotasunaren kontrako lehen antibiotikoaren garatzailea (h. [[1980]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Rodion Malinovski]], sobietar militarra (h. [[1967]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Liu Shaoqi]], [[Txinako Herri Errepublika]]ko bigarren presidentea (h. [[1969]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Ana Paris Garcia]], UGTko militantea eta lider sindikalista (h. [[1938]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Karl Ziegler]], alemaniar kimikaria, 1963ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1973]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[C. S. Lewis]], irlandar idazlea (h. [[1963]]). * [[Azaroaren 29]]a - [[Marià Manent]], kataluniar poeta, prosista, literatur kritikaria, memorialista, itzultzailea eta kultur ekintzailea (h. [[1988]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Nikolas Barrenetxea]], bizkaitar misiolari eta euskal idazlea (h. [[1988]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Eladio Zilbeti]], nafar politikaria, [[EAE-ANV]] alderdiaren bultzatzailea eta [[Osasuna futbol kluba]]ren sortzaileetako bat (h. [[1937]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Xabier Zubiri]], donostiar zientzialari eta filosofoa (h. [[1983]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Henri Gouhier]], frantziar idazle eta filosofoa (h. [[1994]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Teodoro Hernandorena]], euskal herritar politikari eta kulturgilea (h. [[1994]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Gunnar Myrdal]], suediar ekonomialaria, 1974ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (h. [[1987]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Olimpia Valencia]], Galiziako lehen ginekologoa (h. [[1987]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Fernando Remacha]], nafar musikagilea (h. [[1984]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Jose Luis Zabala]], euskal herritar futbolaria (h. [[1946]]). * [[Abenduaren 17]]a - [[Nicomedes Marañon Orio]], nafar etxekoandrea, Gerra Zibilean fusilatua (h. [[1936]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Konstantinos Dovas]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (h. [[1973]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Irene Dunne]], estatubatuar aktorea (h. [[1990]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Carl-Gustav Rossby]], suediar-estatubatuar meteorologoa, meteorologiaren aitzindarietakoa (h. [[1957]]). * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Carmen Hombre Ponzoa]], aitormen protestanteko espainiar maistra eta sindikalista (h. [[1936]]). * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Umm Kulthum (abeslaria)|Umm Kulthum]], ''Ekialdeko Izarra'', egiptoar abeslaria, egiptoar nazionalismoaren eta [[panarabismo]]aren ikurra (h. [[1975]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[István Dobi]], [[Hungaria]]ko lehen ministro eta estatuburua (h. [[1968]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Cipriano Isusi]], bizkaitar politikari eta milizianoa (h. [[1980]]). * [[Joaquín Arrarats]], nafar kazetari eta historialaria (h. [[1975]]). * [[Jose Mari Aristondo|Jose Mari Aristondo, ''Muño'']], gipuzkoar bertsolaria. * [[Juan Iruarrizaga Agirre]], bizkaitar musikagilea (h. [[1936]]). * [[Mariano Zirikiain Gaiztarro]], gipuzkoar idazlea (h. [[1964]]). * [[Ricardo Puga]], arabar aktorea (h. [[1967]]). * [[Rufina Azkue]], euskal idazle eta kazetaria (h. [[1972]]). * [[Javier Ramírez Sinués]], aragoiar abokatu eta politikari kontserbadorea, [[Araba]]ko gobernadore zibila (h. [[1977]]). == Heriotzak == ==== Urtarriletik ekainera ==== * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Lewis Carroll]], ingeles idazle, matematikari eta argazkilaria (j. [[1832]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Léonce Détroyat]], lapurtar militar eta kazetaria, [[Frantziako Itsas Armada]]n aritutakoa (j. [[1829]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Julie Adrienne Karrikaburu]], zuberotar musikologoa, kantaria, kantu-biltzailea eta piano-jotzailea, lehendabiziko euskal kantutegiaren egilea (j. [[1827]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Thomas Bracken]], irlandar-zeelandaberritar olerkari, kazetari eta politikaria (j. [[circa|c.]] [[1841]]) * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Eusebio Zuloaga]], gipuzkoar armagilea, [[damaskinatu]] modernoaren sortzailea (j. [[1808]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Maria Eugenia Jesusena]], frantziar lekaidea, [[Jasokundearen Kongregazioa]]ren sortzailea (j. [[1817]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Johann Jakob Balmer]], suitzar fisikaria (j. [[1825]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Zachris Topelius]], finlandiar idazle, kazetari, historialari eta irakaslea (j. [[1818]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Henry Bessemer]], ingeles ingeniaria (j. [[1813]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Aubrey Beardsley]], ingeles marrazkilaria (j. [[1872]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Hansine Andræ]], danimarkar feminista eta egunerokogilea (j. [[1898]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Matilda Joslyn Gage]], estatubatuar [[Emakumeen sufragismoa|emakumeen sufragioaren]] eta amerikar natiboen eskubide zibilen aldeko ekintzailea, abolizionista, librepentsalaria eta idazlea (j. [[1826]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Ivan Xixkin]], errusiar margolaria (j. [[1832]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Francisca de Braganza]], brasildar aristokrata (j.[[1824]]) * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Eleanor Marx]], aktibista politikoa eta autore marxista (j. [[1855]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Joaquín Crespo]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1841]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Gustave Moreau]], frantziar margolaria (j. [[1826]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[José Vilallonga]], kataluniar industrialaria eta enpresaburua (j. [[1822]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[William Ewart Gladstone]], [[Erresuma Batua|Erreusma Batuko]] lehen ministroa (j. [[1809]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Edward Burne-Jones]], britainiar margolaria (j. [[1833]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Brémonde de Tarascon]], okzitaniar poeta (j. [[1858]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Lindaura Anzoátegui]], boliviar poeta eta idazlea, bere herrialdeko lehen dama (j. [[1846]]). ==== Uztailetik abendura ==== * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Louis Buffet]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1818]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Nikolai Jaroxenko]], errusiar margolaria (j. [[1846]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Otto von Bismarck]], [[Alemaniaren bateratzea]] lortu zuen alemaniar politikaria (j. [[1815]]). * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Charles Garnier]], frantziar arkitektoa (j. [[1825]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Eugène Boudin]], frantziar margolaria (j. [[1824]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Adrien Barthe]], lapurtar musikagilea (j. [[1828]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Francisco Suñer]], espainiar politiko errepublikazale federala eta medikua (j. [[1826]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Félicien Rops]], belgikar margolari, ilustratzaile eta karikaturagilea (j. [[1833]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[William Mason Brown]], estatubatuar margolaria (j. c. [[1828]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Agustina Ortiz de Rozas]], argentinar politikaria eta filantropoa (j. [[1816]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Stéphane Mallarmé]], frantziar olerkaria (j. [[1842]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Sissi]], [[Austria]]ko enperadorearen emaztea eta [[Hungaria]]ko erregin ezkontidea (j. [[1837]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Manuela Rosas]], argentinar ekintzaile politikoa (j. [[1817]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[George Grey]], britainiar militar, esploratzaile eta administratzaile koloniala, [[Zeelanda Berri]]ko gobernadore eta lehen ministroa (j. [[1812]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Theodor Fontane]], alemaniar idazlea (j. [[1819]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Francisco Coello]], espainiar kartografo eta militarra (j. [[1822]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Jevgenia Konradi]], errusiar idazle, itzultzaile, kazetari eta feminista (j. [[1838]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Guiomar Torresão]], portugaldar idazlea eta feminista, Portugalgo emakumeen emantzipazio-idealen funtsezko pertsonaia (j. [[1844]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Pierre Puvis de Chavannes]], frantziar margolaria (j. [[1824]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Bartolome Ertzilla]], bizkaitar musika-konpositorea (j. [[1863]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Conrad Ferdinand Meyer]], suitzar idazlea (j. [[1825]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Ángel Ganivet]], espainiar idazlea (j. [[1865]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Michael Daniel Jones]], galestar apaiz kongregazionalista. [[galestar nazionalismo]] modernoaren gurasoetako bat (j. [[1822]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Hermógenes López]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1830]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Georges Rodenbach]], belgikar olerkaria (j. [[1855]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Genaro Sorarrain]], gipuzkoar politiko eta kultura-gizona. * [[Jean-Baptiste Etxeberri (apaiza)|Jean-Baptiste Etxeberri]], baxenafar apaiza, idazlea eta ''Escualdun laborarien adiskidea'' almanakaren sortzailea (j. [[1806]]). * [[Ramon Elorriaga]], bizkaitar margolaria (j. [[1836]]). ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1898| ]] 5vm3xeaudqrc9y46d7lw9m6c9pb1bnx 0 1244 10002508 9997496 2024-12-17T14:44:17Z Eliatxo 96586 /* Iraila */ 10002508 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Islandia]]k autonomia murriztua lortu zuen [[Danimarka]]tik. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[AEB]]etako Emakumeen Alderdi Nazionalak piketeak hasi zituen [[Etxe Zuria]]ren atarian emakumeen boto eskubidea eskatzeko. * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Lehen Mundu Gerra]]n, [[Alemania]]k bere urpekontzi guztiak borrokan hasiko zirela iragarri zuen. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Emma Goldman]] eta [[Alexander Berkman]] [[anarkismo|anarkistek]] Nahitaezko Erreklutamendu Militarraren Aurkako Liga sortu zuten [[AEB]]etan. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Portugal]]en hiru umek [[Fátimako Ama Birjina]] agertu zitzaiela adierazi zuten. * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[1917ko Espainiako greba orokorra|Greba orokor iraultzailean]] [[1917ko Bilboko errailetik irtetea|posta-trena errailetatik irten zuten]] eta 5 hildako izan ziren. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[AEB]]etako Poliziak IWW sindikatuko 165 langile atxilotu zituen. * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Eamon De Valera]] aukeratu zuten [[Irlanda]]ko presidente. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Errusiako Iraultza]] hasi zen. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Finlandia]]k bere burua independente aldarrikatu zuen. * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Cambraiko gudua (1917)|Cambraiko guduan]] alemaniarrek [[garaipen pirriko]] bat lortu zuten. == Arte eta kultura == == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Pepito Iantzi]], nafar abeslari eta akordeoi-jotzailea (h. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Pierre Dervaux]], frantziar orkestra-zuzendaria (h. [[1992]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Jessie MacWilliams]], britainiar informatikoa (h. [[1990]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Jane Wyman]], estatubatuar aktorea (h. [[2007]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Peter Taylor]], estatubatuar idazlea (h. [[1994]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Jacinto Otxoa]], nafar militante komunista (h. [[1999]]). * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Stella Cunliffe]], britainiar estatistikaria, ''Royal Statistical Society''ko lehen emakumezko presidentea (h. [[2012]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Justin Ahomadegbé-Tomêtin]], [[Dahomey]]ko presidentea (h. [[2002]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Constanza Martínez Prieto]], espainiar errepublikanoa (h. [[1997]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[José Luis Molinuevo]], euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2002]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Bixente Barandiaran]], euskal idazlea (h. [[2003]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Ernest Borgnine]], estatubatuar aktorea (h. [[2012]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Ilya Prigogine]], belgikar kimikaria, 1977ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2003]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Jânio Quadros]], [[Brasil]]go presidentea (h. [[1992]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Velta Rūķe-Draviņa]], letoniar-suediar hizkuntzalari eta irakaslea (h. [[2003]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[William P. Gottlieb]], estatubatuar kazetaria eta argazkilaria, jazzaren «Urrezko Garaiaren» irudiegatik ezaguna (h. [[2006]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Martina Barroso García]], [[13 arrosak]] taldeko emakumea (h. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Antonio Martínez Penella]], valentziar eskultorea, frankismo garaian hainbat eliza eta eraikin publiko dekoratu zituena (h. [[2008]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[José Luis Sampedro]], espainiar idazlea eta ekonomialaria (h. [[2013]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Kunitaka Sueoka]], japoniar futbolaria (h. [[1998]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Jose Maria Azpiroz Zabaleta]], nafar euskaltzalea, euskaltzaina, itzultzailea eta apaiza (h. [[1997]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Do Muoi]], [[Vietnam]]go lehen ministroa (h. [[2018]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Alberto Sols]], espainiar biokimikaria (h. [[1989]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Arne Sucksdorff]], suediar zinema zuzendaria, munduko dokumentalista onenetakotzat hartua (h. [[2001]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Yahya Khan]], [[Pakistan]]go 3. presidentea (h. [[1980]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Elena Soriano]], espainiar idazlea (h. [[1996]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Zsa Zsa Gabor]], hungariar-estatubatuar aktorea (h. [[2016]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Joseph Conombo]], [[Volta Garaia|Volta Garaiko]] lehen ministroa (h. [[2008]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Carlos Sáenz de la Calzada]], euskal hiritarra, biologoa eta geografoa, frankismoan erbesteratua (h. [[1995]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Rafael García Serrano]], nafar idazle eta kazetaria (h. [[1988]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Giuseppe de Santis]], italiar zinema-zuzendari eta idazlea (h. [[1997]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Sidney Sheldon]], estatubatuar zinema-gidoigilea eta eleberrigilea (h. [[2007]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Juana Cruz]], madrildar toreatzailea, Espainiako emakume [[toreatzaile]] aitzindarietako bat (h. [[1981]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Antonio Orbe]], gipuzkoar teologo jesuita, [[Patristika]]n aditua (h. [[2003]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Ramona Pikabea Mitxelena]], gipuzkoar trikitilaria, baserritarra eta garaiko bular-tiratzailea (h. [[2013]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Faustino Etxebarria]], bizkaitar bertsolari eta idazlea (h. [[2008]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Herbert Aaron Hauptman]], estatubatuar kimikaria, 1985eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2011]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[António Maria Mourinho]], portugaldar etnografo, etnologo eta arkeologoa (h. [[1996]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Ruairí Brugha]], irlandar politikaria (h. [[2006]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Pierre Deniker]], frantziar psikiatra (h. [[1998]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Carson McCullers]], estatubatuar idazlea (h. [[1967]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Victor Marijnen]], [[Herbeheretar|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1975]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Jane Auer]], estatubatuar idazlea (h. [[1973]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Anthony Burgess]], ingeles idazle, poeta, dramatzaile, konpositore, hizkuntzalari, itzultzaile eta literatura kritikoa (h. [[1993]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[María Dolores de Pablos]], espainiar poeta eta astrologoa (h. [[1981]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Robert Lowell]], estatubatuar olerkaria (h. [[1977]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Fadwa Tuqan]], palestinar poeta, mundu arabiarrean "''Palestinako poeta''" bezala ezaguna (h. [[2003]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Babiker Awadalla]], [[Sudan]]go lehen ministroa (h. [[2019]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Miren Roji]], bizkaitar musika irakaslea eta piano-jotzailea (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Sameera Moussa]], egiptoar fisikari nuklearra, [[erradiazio ionizatzaile]]an aditua (h. [[1952]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Will Eisner]], estatubatuar komikigilea (h. [[2005]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Samael Aun Weor]], kolonbiar idazle [[esoterista]], mugimendu neognostiko baten sortzailea (h. [[1977]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Betty Snyder Holberton]], [[ENIAC]] helburu orokorreko lehen konputagailu digitalaren sei programatzaileetako bat (h. [[2001]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Algirdas Julius Greimas]], lituaniar-frantziar hizkuntzalaria (h. [[1992]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Jose Luis Aresti]], bizkaitar hegazkinlaria (h. [[2003]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Tomasa Cuevas]], espainiar militante komunista eta antifrankista (h. [[2007]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Vera Lynn]], ingeles abeslaria (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Frank Hardy]], australiar idazle eta ezkertiar politiko eta ekinzailea (h. [[1994]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[John Kendrew]], ingeles biokimikaria, 1962ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1997]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Cyrus Vance]], estatubatuar politikaria (h. [[2002]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Dinu Lipatti]], errumaniar pianista (h. [[1950]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Robert Bloch]], estatubatuar idazlea (h. [[1994]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Leonora Carrington]], ingeles-mexikar artista surrealista eta idazlea (h. [[2011]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Big Walter Horton]], estatubatuar abeslari eta harmonika-jotzailea (h. [[1981]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Robert Burns Woodward]], estatubatuar kimikaria, 1965eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1979]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Barry Nelson]], estatubatuar aktorea (h. [[2007]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Frederika Hannoverkoa]], [[Grezia]]ko erregina ezkontidea (h. [[1981]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Florence Wald]], estatubatuar erizaina, AEBetako [[hospizio]] mugimenduaren amatzat hartua (h. [[2008]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Sidney Robert Nolan]], australiar artista (h. [[1992]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Chico Albuquerque]], brasildar argazkilaria (h. [[2000]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Ella Fitzgerald]], estatubatuar [[jazz]] abeslaria (h. [[1996]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Ieoh Ming Pei]], estatubatuar arkitektoa (h. [[2019]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Valentín García Yebra]], espainiar itzultzaile eta idazlea (h. [[2010]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Celeste Holm]], estatubatuar aktorea (h. [[2012]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Danielle Darrieux]], frantziar aktorea (h. [[2017]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Kiro Gligorov]], [[Mazedoniako Errepublika]]ko lehenengo Presidente hautatua (h. [[2012]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[María "La Jabalina"|María ''"La Jabalina"'']], espainiar militante anarkista, Frankoren diktadurak fusilatutako azken emakumea (h. [[1942]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Maya Deren]], ukrainar-estatubatuar zinema zuzendaria, dantzaria, koreografoa, poeta eta idazlea (h. [[1961]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Vera Rozsa]], hungariar kantu-maistra eta abeslaria, arnasketa-teknika berezia garatu zuena (h. [[2010]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Juan Rulfo]], mexikar idazlea eta argazkilaria, [[errealismo magiko]]aren aitzindaria (h. [[1986]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Raymond Burr]], estatubatuar aktorea (h. [[1993]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Edward Lorenz]], estatubatuar matematikari eta meteorologoa, ''[[tximeleta efektu]]aren'' kontzeptuaren asmatzailea (h. [[2008]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Jose Maria Zirarda]], euskal artzapezpikua, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko artzapezpiku eta Tuterako apezpikua]] izandakoa (h. [[2008]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Suzy Arruda]], brasildar aktorea (h. [[2005]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Barry Commoner]], estatubatuar biologo, ekologo eta pedagogoa (h. [[2012]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Antònia Fontanillas Borràs]], kataluniar militante anarkosindikalista eta borrokalari antifrankista (h. [[2014]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[John Fitzgerald Kennedy|John F. Kennedy]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 35. Presidentea]] (h. [[1963]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Jean Rouch]], frantziar etnografoa eta zinemagilea (h. [[2004]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[William Standish Knowles]], estatubatuar kimikaria, 2001eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2012]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Maurice Duverger]], frantziar legelari eta politologoa (h. [[2014]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[José Pinheiro de Azevedo]], [[Portugal]]go lehen ministroa (h. [[1983]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Gwendolyn Brooks]], estatubatuar poeta, idazle eta irakaslea (h. [[2000]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Dean Martin]], estatubatuar aktore eta abeslaria (h. [[1995]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Eric Hobsbawm]], ingeles historialari eta idazle [[marxismo|marxista]] (h. [[2012]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Fulbert Youlou]], Kongoko Errepublikako lehen presdentea (h. [[1972]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Youssef El-Sebai]], egiptoar idazlea (h. [[1978]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Juan Errandonea]], nafar ikerlaria (h. [[1967]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Odette Roy Fombrun]], haitiar feminista, sufragista, idazlea, irakaslea eta intelektuala (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Augusto Roa Bastos]], paraguaiar idazlea (h. [[2005]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Atle Selberg]], norvegiar matematikaria (h. [[2007]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Lillian Bassman]], estatubatuar argazkilari eta margolaria (h. [[2012]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[John B. Fenn]], estatubatuar kimikari eta unibertsitate-irakaslea, 2002ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2010]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Faedon Gizikis]], [[Grezia]]ko presidentea (h. [[1999]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Katharine Graham]], estatubatuar kazetaria eta hedabideen enpresaburua (h. [[2001]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Irving Penn]], estatubatuar argazkilaria (h. [[2009]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Richard Boone]], estatubatuar aktorea (h. [[1981]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Joshua Nkomo]], Zimbabweko politikari beltz abertzalea (h. [[1999]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Gerhard Meier]], suitzar idazlea (h. [[2008]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Jean Hubeau]], frantziar musikagile, irakasle eta piano-jotzailea (h. [[1992]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Juan Maria Araluze]], bizkaitar notario eta politikaria (h. [[1976]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Joan Clarke]], ingeles [[Kriptoanalisi|kriptoanalista]] eta numismatikaria, [[Bigarren Mundu Gerra]]n Bletchleyen egin zituen kode-deszifratzaile lanengatik ezaguna (h. [[1996]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Joaquina Dorado Pita]], galiziar ekintzaile anarkosindikalista, errepublikanoa eta antifrankista (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Susan Hayward]], estatubatuar aktorea (h. [[1975]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Lena Horne]], estatubatuar abeslari, aktore, dantzari eta eskubide zibilen mugimenduko aktibista (h. [[2010]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Dorothy Maharam]], estatubatuar matematikaria, neurriaren teoriari ekarpen garrantzitsuak egin zizkiona (h. [[2014]]). * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ángel Picazo]], espainiar antzezlea (h. [[1998]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Mohamed Ahmed]], [[Komoreak|Komoreetako]] estatuburua (h. [[1984]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Manolete]], 1940ko hamarkadako espainiar zezenketaririk garrantzitsuenetakoa (h. [[1947]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Iñaki Alkain]], gipuzkoar bertsolari eta idazlea (h. [[1971]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Heribert Barrera]], kataluniar politikari eta kimikaria (h. [[2011]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Rebeca Uribe Bone]], kolonbiar ingeniari kimikoa, Kolonbian ingeniaritzan graduatutako lehen emakumea (h. [[2017]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Vicente Unamuno]], gipuzkoar futbolaria (h. [[1988]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Andrew Wyeth]], estatubatuar margolaria (h. [[2009]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Robert Conquest]], britainiar historialari eta idazlea (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Phyllis Diller]], estatubatuar aktore eta umorista (h. [[2012]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Kenan Evren]], [[Turkia]]ko presidentea (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Christiane Rochefort]], frantziar eleberrigile feminista (h. [[1998]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Luis Ibarra]], arabar enpresaburu eta politikaria, [[Gasteizko alkateen zerrenda|Gasteizko alkatea]] (h. [[1983]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Gregoria Canelo de Paredes]], cacerestar ''chinato'' dialektoaren hiztuna eta Extremadurako dialektologiaren ikertzailea (j. [[1861]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Margarita Michelena]], mexikar idazle, itzultzaile eta kazetaria (h. [[1998]]). * [[Uztailaren 21]]a - [[Santiago Pérez Luzuriaga]], ''Pachi'', bizkaitar futbolaria (h. [[2004]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Emilio Romero Gómez]], espainiar idazle eta kazetaria (h. [[2003]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Leonor Orosa]], filipinar dantzari, koreografo eta kritiko artistikoa (h. [[2005]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Fritz Honegger]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (h. [[1999]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Bourvil]], frantziar aktore eta abeslaria (h. [[1970]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Gloria Fuertes]], espainiar poeta (h. [[1998]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Manuel Ibáñez i Escofet]], katalan kazetari eta idazlea (h. [[1990]]). * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Rudolf Gnägi]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (h. [[1985]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Robert Mitchum]], estatubatuar aktorea (h. [[1997]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Inge Aicher-Scholl]], [[Arrosa Zuria]] nazien aurkako mugimenduan parte hartu zuen alemaniar idazlea (h. [[1998]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Georges Haldas]], suitzar idazlea (h. [[2010]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jack Lynch]], [[Irlandako Errepublika]]ko laugarren [[Taoiseach]]a (h. [[1999]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Óscar Romero]], ''Monseñor Romero'', salvadortar apaiza, giza eskubideen alde predikatzeagatik ospetsua (h. [[1980]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Yukio Tsuda]], japoniar futbolaria (h. [[1979]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Enrique Sáinz]], euskal belar hockey jokalaria (h. [[1999]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Leonid Hurwicz]], estatubatuar ekonomilaria, 2007ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (h. [[2008]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Ko Arima]], japoniar futbolaria. * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[John Lee Hooker]], estatubatuar blues musikaria (h. [[2001]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Ruth Park]], Zeelanda Berrian jaiotako australiar idazlea (h. [[2010]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Mel Ferrer]], estatubatuar aktorea (h. [[2008]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Jack Kirby]], estatubatuar komikigilea, superheroien marrazkigile artean nagusitzat hartua (h. [[1994]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Pál Maléter]], hungariar militarra, [[1956ko Hungariako Iraultza]]ko buru militarra (h. [[1958]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Manuel Aldai]], gipuzkoar mediku eta futbolaria (h. [[1976]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[John Cornforth]], australiar-britainiar kimikaria, 1975eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2013]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Xerardo Fernández Albor]], [[Galiziako Xunta]]ko presidentea (h. [[2018]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Ferdinand Marcos]], [[Filipinak|Filipinetako]] diktadorea (h. [[1989]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Juanito Lope]], gipuzkoar eskultorea eta marrazkilaria (h. [[1981]]). * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Alizia Borboi Parmakoa]], [[Borboi leinua|Borboi leinuko]] partaidea (h. [[2017]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Ettore Sottsass]], italiar arkitekto eta diseinatzailea (h. [[2007]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Goyo Lebrero]], espainiar aktorea (h. [[1980]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Fernando Rey]], espainiar zinema, telebista eta antzerkiko aktorea (h. [[1994]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Beñat Mendisko]], ''Beñat Karrika'', lapurtar idazlea (h. [[2003]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Louis Auchincloss]], estatubatuar idazle eta historialaria (h. [[2010]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Buddy Rich]], estatubatuar bateria-jotzailea eta jazzeko orkestra-zuzendaria (h. [[1987]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Christian de Duve]], belgikar biologoa, 1974ko [[Medikuntzako Nobel saria]] (h. [[2013]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Violeta Parra]], txiletar folk abeslari, margolari, kantagile, eskultore, brodatzaile eta zeramikagilea (h. [[1967]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[María Teresa Sesé]], euskal herritar idazlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Magda Szabó]], hungariar idazlea, historiako hungariar eleberrigilerik onenetarikoa (h. [[2007]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[June Allyson]], estatubatuar antzezlea, dantzaria eta abeslaria (h. [[2006]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Rodney Robert Porter]], britainiar biokimikaria, 1967ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1985]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Thelonious Monk]], estatubatuar jazz pianojole eta konposatzailea, Bebop jazz musika estiloaren sortzaileetako bat (h. [[1982]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Marion Donovan]], estatubatuar asmatzailea eta ekintzailea, [[pixoihal]]aren asmatzailea (h. [[1998]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Arthur Meier Schlesinger]], estatubatuar historialaria (h. [[2007]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Marsha Hunt]], estatubatuar aktore eta modeloa (h. [[2022]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Stéphane Hessel]], frantziar politikari, diplomazialari, idazle eta olerkaria (h. [[2013]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Jean-Pierre Melville]], frantziar zinema zuzendari eta aktorea (h. [[1973]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Dizzy Gillespie]], estatubatuar jazz musikaria, "bebop" eta jazz modernoaren bultzatzaile nagusietako bat (h. [[1993]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Joan Fontaine]], estatubatuar aktorea (h. [[2013]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Manuel Alía Medina]], espainiar geologoa, [[Bukraa]]ko fosfato-aztarnategien aurkitzailea (h. [[2012]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Virgílio Teixeira]], portugaldar aktorea (h. [[2010]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Antonio González González]], espainiar biokimikaria (h. [[2002]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Oliver Tambo]], hegoafrikar politikaria eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[1993]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Harold Garfinkel]], estatubatuar soziologoa, [[etnometodologia]] adarraren sortzaile nagusia (h. [[2011]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Raymond Duc]], ''Ramuntcho'', baxenafar soldadua (h. [[1950]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Manuel Zarauza]], kantabriar hegazkinlaria, [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra Zibil]] garaian [[aparteko hegazkinlari]] izandakoa (h. [[1942]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Jacqueline Auriol]], Frantziako emakumezko lehen proba-pilotua, munduko abiadura-errekor batzuk lortu zituena (h. [[2000]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Manuel Alexandre]], espainiar aktorea (h. [[2010]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Park Chung-hee]], [[Hego Korea]]ko presidentea (h. [[1979]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Pedro Infante]], mexikar aktore eta abeslaria, XX. mendeko [[rantxera]] kantari ospetsuenetako bat (h. [[1957]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Indira Gandhi]], [[India]]ko lehen ministroa (h. [[1984]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Leonard Jimmie Savage]], estatubatuar matematikari eta estatistikaria (h. [[1971]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Chung Il-kwon]], Hego Koreako politikari, diplomazialari eta soldadua (h. [[1994]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Andrew Fielding Huxley]], britainiar biofisikaria, 1963ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2012]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Hirokazu Ninomiya]], japoniar futbolaria (h. [[2000]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Elizabeth Scott]], estatubatuar matematikaria, estatistikan eta astronomian espezializatua (h. [[1988]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Felisa Libano]], bizkaitar nekazaria, pandero jotzailea eta dantzaria (h. [[2000]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Roberto Bertol]], euskal herritar futbolaria (h. [[1990]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Koldobike Gezala]], ''Luisa'', ''Luisita'', ''Guezala'', gipuzkoar erraketista (h. [[2002]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Leo James Rainwater]], estatubatuar fisikaria, 1975eko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1986]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Yahya Petra Kelantangoa]], [[Malaysia]]ko erregea (h. [[1979]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Mien Sondakh]], indonesiar aktore eta abeslaria (h. [[1998]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Jan Baalsrud]], [[Norvegia]]ko erresistentziaren komandoa, [[Bigarren Mundu Gerra]]n alemanen okupazioaren aurka aritutakoa (h. [[1988]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Pete T. Cenarrusa]], euskal jatorriko estatubatuar politikaria (h. [[2013]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; Sir [[Arthur C. Clarke]], zientzia-fikzioko ingeles idazlea, asmatzailea eta futurista (h. [[2008]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Eduardo Catalano]], argentinar arkitektoa (h. [[2010]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Antonio Ortiz Alonso]], bizkaitar futbolaria (h. [[1976]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Heinrich Böll]], alemaniar idazlea, 1972ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1985]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Sunti Amilibia]], gipuzkoar idazle eta poeta (h. [[2013]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Nury Montsé]], Argentinako soinu-zinemaren urrezko garaiko lehen aktoreetako bat (h. [[1971]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Luis Egia]], gipuzkoar apaiza, euskal idazlea eta itzultzailea (h. [[1984]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Adrian Zelaia Ibarra]], euskal herritar legelaria eta irakaslea (h. [[2015]]). * [[Alberto Fernández-Ibarburu]], gipuzkoar argazkilaria (h. [[2005]]). * [[Andoni Sarasola Martínez]], gipuzkoar ingeniaria (h. [[2006]]). * [[Fernando Aristizabal]], gipuzkoar politikaria (h. [[2005]]). * [[Jean Baptista Harambillet]], lapurtar pilotaria. * [[José Miguel Azaola]], bilbotar idazlea (h. [[2007]]). * [[Jesús López-Cancio]], espainiar politikaria, [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibilean]] matxinoen alde egin zuena (h. [[2008]]). * [[Jorge Sepúlveda]], espainiar bolero eta pasodoble abeslaria (h. [[1983]]). * [[Lucio Aginagalde]], arabar enpresaburua (h. [[2005]]). * [[Manuel Ferreira]], portugaldar idazlea (h. [[1992]]). * [[Nicolás Lasarte Arana]], [[Donostia]]ko alkatea frankismo garaian (h. [[1994]]). * [[Soledad Real López]], kataluniar aktibista, militante komunista eta antifrankista (h. [[2007]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Edward Burnett Tylor]], ingeles antropologoa (j. [[1832]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mary Arthur McElroy]], [[AEB]]etako lehen dama (j. [[1841]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Buffalo Bill]], estatubatuar esploratzailea, bufalo ehiztaria eta ikuskizun antolatzailea (j. [[1846]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Maria da Cunha]], portugaldar poeta eta kazetaria (j. [[1862]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Victor Bruce (Elgingo IX. kondea)]], britainiar politikaria, Indiako erregeordea (j. [[1849]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Jesko von Puttkamer]], [[Alemaniar Inperioa|alemaniar]] kolonialeko buruzagi militarra eta bederatzi aldiz [[Kamerun]]go gobernadorea (j. [[1855]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Ramon Adan de Iartza]], gipuzkoar geologoa (j. [[1848]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Eusebio Ollo]], nafar farmazialaria (j. [[1838]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[John William Waterhouse]], italiar-ingeles margolaria (j. [[1849]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Octave Mirbeau]], frantziar idazlea (j. [[1848]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Carolus-Duran]], frantziar margolaria (j. [[1837]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Jean Gaston Darboux]], frantziar matematikaria (j. [[1842]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Joseph Jules Dejerine]], suitzar neurologoa, alexia ikerketan aitzindaria (j. [[1849]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Anna Jevreinova]], errusiar idazle feminista, legelaria eta argitaratzailea (j. [[1844]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Nicolás Giral]], [[tafalla]]r idazlea (j. [[1883]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Manuel de Arriaga]], [[Portugal]]go lehendabiziko presidentea (j. [[1840]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Jules Vandenpeereboom]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1843]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Eduardo Pondal]], [[Galiziera|Galegoz]] eta [[gaztelania]]z idatzi zuen galiziar idazlea (j. [[1835]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Ferdinand von Zeppelin]], alemaniar asmatzailea (j. [[1838]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Franz Brentano]], alemaniar filosofo eta psikologoa (j. [[1838]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Emil von Behring]], alemaniar bakteriologoa, 1901eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1854]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Scott Joplin]], estatubatuar [[ragtime]] konpositore eta musikagilea (j. [[1867]]/[[1868]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Evaristo Txurruka]], euskal ingeniaria, [[Bilboko Portuaren Agintaritza|Bilboko Obren Juntako]] presidentea (j. [[1841]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Jean-Pierre Calloc'h]], [[bretainiera]]zko eta frantsesezko idazlea (j. [[1888]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[L. L. Zamenhof|Ludwik Zamenhof]], ''Doktoro Esperanto'', poloniar hizkuntzalaria eta okulista, [[esperanto]]aren sortzailea (j. [[1859]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Amicie Lebaudy]], frantziar idazle eta filantropoa (j. [[1847]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Gabriel Roby]], lapurtar margolaria (j. [[1878]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Radomir Putnik]], serbiar jenarala (j. [[1847]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ranavalona III.a]], [[Madagaskar]]ko erregina (j. [[1861]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Jean-Baptiste Brisé]], baxenafar errugbilaria (j. [[1889]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Letitia McClintock]], irlandar idazle eta folklorista (j. [[1835]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kristian Zahrtmann]], daniar margolaria (j. [[1843]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Frans Schollaert]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1851]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Wallerand De Hauteclocque]], frantziar militarra (j. [[1866]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Octave Lapize]], frantziar txirrindularia (j. [[1887]]). * [[Uztailaren 16]]a - [[José Luis Villabaso]], bizkaitar enpresaburua (j. [[1852]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Giuseppe Veronese]], italiar matematikaria, [[geometria]]n aditua (j. [[1854]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Emil Kocher]], suitzar sendagilea, 1909ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1841]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Enric Prat de la Riba]], kataluniar politikari eta abokatua (j. [[1870]]). * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Angelina Vidal]], portugaldar kazetaria, itzultzailea, irakaslea, olisipografoa eta idazlea (j. [[1853]]). * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Ferdinand Georg Frobenius]], alemaniar matematikaria (j. [[1849]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Eduard Buchner]], alemaniar kimikaria, 1907ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1860]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Adolf von Baeyer]], alemaniar kimikaria, 1905eko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1835]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[César del Villar]], bizkaitar militar eta politikaria (j. [[1843]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Azalaïs d'Arbaud]], okzitaniar poeta (j. [[1834]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Thomas Ashe]], irlandar nazionalista (j. [[1885]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Elvira Zulueta]], arabar aristokrata (j. [[1871]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Edgar Degas]], frantziar margolari, eskulture, grabatzaile eta marrazkigilea (j. [[1834]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Eduardo di Capua]], italiar abeslari eta musikagilea (j. [[1865]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Sarah Aaronsohn]], espioi judua, ''Nili''ko kidea (j. [[1890]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Mata Hari]], herbeheretar jatorriko [[striptease]] dantzari ospetsua, [[espioitza]]gatik hiltzera zigortua (j. [[1876]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Vicente González de Echávarri]], arabar idazle eta politikaria (j. [[1859]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Eugène Grasset]], [[Belle Époque]]ko frantziar-suitzar kartel disenatzaile, artista eta ilustratzailea (j. [[1845]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Francisque Habasque]], frantziar historialaria (j. [[1842]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Léon Bloy]], frantziar idazlea (j. [[1846]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; ''[[Chocolat]]'', kubatar pailazoa (j. {{circa|[[1868]]}}). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Louise Hammarström]], Suediako lehen emakume kimikari formatu eta trebatua (j. [[1849]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Liliʻuokalani]], [[Hawaiiko Erresuma]] independenteko azken estatuburua (j. [[1838]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Maria Firmina dos Reis]], brasildar idazlea (j. [[1822]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Vera Slutskaia]], bielorrusiar [[boltxebike]]a (j. [[1874]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Émile Durkheim]], frantziar soziologoa (j. [[1858]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Auguste Rodin]], frantziar eskultorea (j. [[1840]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Ludwig Sütterlin]], alemaniar diseinatzaile grafikoa eta pedagogoa (j. [[1865]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Elizabeth Garrett Anderson]], lehenengo emakumezko britainiar mediku lizentziaduna (j. [[1836]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Lucien Petit-Breton]], frantziar-argentinar txirrindularia (j. [[1882]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Martxoa]] &ndash; [[Isidro Gil]], euskal herritar margolari, marrazkilari, arkeologo eta idazlea (j. [[1843]]). * [[Bi Ilargi]], [[txeiene]] tribu indiarreko buruzagia (j. [[1847]]). * [[Eleanor Greatorex]], estatubatuar margolari eta irudigilea (j. [[1854]]). * [[Francisque Habasque]], frantziar historialaria (j. [[1842]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Charles Glover Barkla]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: eman gabe. * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Karl Adolph Gjellerup]], [[Henrik Pontoppidan]]. * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: eman gabe. * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Gurutze Gorriaren Nazioarteko Batzordea]]. ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1917| ]] ckqvblknkaehr50w1e7e9vl4nwhich2 0 1257 10002946 9993221 2024-12-18T08:41:55Z Artegia 65203 /* Abendua */ 10002946 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herrian === * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Eusko Abertzale Ekintza]] (EAE-ANV) alderdia sortu zen, [[San Andresko Manifestua]]ren bitartez. === Munduan === * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Konstantinopla]]k eta [[Angora]]k izen ofiziala aldatu zuten [[Istanbul]] eta [[Ankara]]ra, ondoz ondo. * [[Apirilaren 22]]: Erresuma Batuak, AEBk, Frantziak, Italiak eta Japoniak [[Londresko Itsas-Armadaren Ituna]] sinatu zuten, itsaspekoen gerra erregulatuz eta itsasontzi militarren eraikuntza mugatuz. * [[Ekainaren 30]]: Frantziak azken tropak atera zituen [[Rhineland]]etik. * [[Irailaren 14]]: Alemaniako hauteskundeetan Naziak bilakatu ziren [[Reichstag]]eko bigarren indarra. == Arte eta kultura == === Euskal Herrian === * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Lehen Olerti Eguna]] ospatu zuten [[Errenteria]]n. [[Euskaltzaleak]] elkarteak antolatuta, euskal kulturako idazlerik nabarmenenak izan ziren bertan. * "[[Au Pays des Basques]]" soinudun dokumentala Jean Faugeres eta Maurice Champreux-ek aurkeztu zuten, Gaëtan Bernoville lohizundarraren gidoiarekin. === Munduan === * [[Martxoaren 14]]a &ndash; ''[[La rosa del azafrán]]'' (euskaraz: ''Azafraiaren arrosa''), [[Jacinto Guerrero]]ren musika eta [[Federico Romero|Federico Romero Sarachaga]] eta [[Guillermo Fernández-Shaw|Guillermo Fernández-Shaw Iturralderen]] libretoa duen [[zarzuela]] estreinatu zen [[Madril]]go Teatro Calderónen. == Zientzia eta teknologia == * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Clyde Tombaugh]]-ek [[Pluton (argipena)|Pluton]] planeta ipotxa aurkitu zuen. == Kirolak == * [[Uztailaren 13]]a &ndash; Lehendabiziko [[Munduko Futbol Txapelketa]] hasi zen [[Uruguai]]n. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Adonis (poeta)|Adonis]], siriar poeta eta itzultzailea. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Abdul Latif Dayfallah]], [[Ipar Yemen]]go lehen ministroa (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Manuel Egiguren]], euskal fraide frantziskotarra, misiolaria eta [[Beni]]ko (Bolivia) gotzain laguntzailea (h. [[2012]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Yaffar al Numeiry]], [[Sudan]]go presidentea (h. [[2009]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Marcel Dubé]], [[Quebec]]dar antzerkigilea, Kanadako antzerkigile onenetako eta oparoenetako bat (h. [[2016]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[María Ángeles Garai]], Bizkaiko lehen ikastolako lehen andereñoa (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Robert Loggia]], estatubatuar aktorea (h. [[2015]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Luciano Montero Rechou]], lapurtar txirrindularia (h. [[2012]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Laurent Bidart]], lapurtar errugbilaria (h. [[2000]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Mixel Burukoa]], baionar politikari abertzalea eta medikua (h. [[1990]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Rod Taylor]], australiar aktorea (h. [[2015]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Roman Cieślewicz]], ukrainar margolaria (h. [[1996]]). * [[Urtarrilaren 13]]a - [[Waltraut Seitter]], Alemanian astronomia katedra bat eduki zuen lehen emakumea (h. [[2007]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Hédi Baccouche]], [[Tunisia]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Maria de Lourdes Pintasilgo]], [[Portugal]]go lehen ministroa (h. [[2004]]). * [[Urtarrilaren 19]]a - [[Nina Byers]], estatubatuar fisikari teorikoa eta ikerketa-irakaslea (h. [[2014]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Tippi Hedren]], estatubatuar aktorea eta modeloa. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Uxío Novoneyra]], galiziar idazlea (h. [[1999]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[René Orozco]], txiletar doktorea eta akademikoa (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Buzz Aldrin]], estatubatuar astronauta eta militar ohia, [[ilargia]] zapaldu zuen bigarren pertsona. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Alberto Arbasino]], italiar legegizona eta idazlea (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Marivi Bilbao]], bilbotar aktorea (h. [[2013]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Tatiana Savitxeva]], Bigarren Mundu Gerran [[Leningradeko setioa]]n egunerokoa idatzi zuen [[sobiet]]ar nerabea (h. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Derek Walcott]], [[antillak|antillar]] idazlea, 1992ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2017]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[John Romita Sr.]], estatubatuar komikigilea (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Manuel Vázquez]], espainiar komikigilea, [[Francisco Ibáñez Talavera|Francisco Ibáñezekin]] batera Espainian eragin gehien izan duenetakoa (h. [[1995]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Periko Solabarria]], bizkaitar apaiza eta ezker abertzaleko politikaria (h. [[2015]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Luis de Pablo]], euskal musikagilea, iraskasle famatua nazioartean (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Gene Hackman]], estatubatuar aktorea. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Egon Klepsch]], alemaniar politikaria, [[Europako Parlamentu]]ko lehendakaria (h. [[2010]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Vsevolod Nestayko]], ukraniar idazlea, haur literaturan berezitua (h. [[2014]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Shahabuddin Ahmed]], [[Bangladesh]]ko presidentea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Hussain Muhammad Ershad]], [[Bangladesh]]ko presidentea (h. [[2019]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[María Elena Walsh]], argentinar poeta, idazle, kantautore, antzerkigile eta konpositorea (h. [[2011]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Zbyněk Hejda]], [[Txekia]]ko idazle garrantzitsua. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Robert Wagner]], zinema eta telebistako estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Fernando Ybarra López-Dóriga]], euskal noble, enpresaburu eta politikaria (h. [[2001]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Mary Quant]], britainiar moda-diseinatzailea, [[minigona]]ren asmatzailea (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Mercè Torrents Turmo]], kataluniar piano-jole eta konpositorea (h. [[2018]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Bruce Dawe]], australiar olerkaria, Australiako olerkari eraginkorrenetakotzat joa (h. [[2020]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Daniel Gil]], espainiar diseinatzailea (h. [[2004]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Ruth Rendell]], britainiar idazlea (h. [[2015]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[John Frankenheimer]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta ekoizlea (h. [[2002]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Enrique Tábara]], ekuadortar marrazkigilea (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Jesús María Hurtado Arrieta]], bizkaitar futbolaria (h. [[2012]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Giuliano Montaldo]], italiar zinema zuzendari, gidoilari eta aktorea (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Joanne Woodward]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2024]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Gastone Nencini]], italiar txirrindularia (h. [[1980]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Pablo Armando Fernández]], kubatar idazle, poeta, eleberrigile, itzultzaile, saikeragile eta antzerkigilea (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Tom Wolfe]], estatubatuar idazle era kazetaria (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Ion Iliescu]], [[Errumania]]ko presidentea. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Federico García Moliner]], espainiar fisikaria. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Lorin Maazel]], estatubatuar biolinista eta orkestra zuzendaria (h. [[2014]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Antony Armstrong-Jones]], lehen Snowdoneko Kondea, britainiar argazkilari eta zinemagilea, [[Margarita Windsor|Margarita printzesaren]] senarra (h. [[2017]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Stanley Lloyd Miller]], estatubatuar kimikaria (h. [[2007]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Artemio Zarco]], euskal abokatu, idazle eta zutabegilea (h. [[2012]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Franz Gertsch]], suitzar margolaria, erretratu erraldoi hiperrealistegatik ezaguna (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[José Antonio Vivó]], gipuzkoar politikaria (h. [[1979]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Pat Bieter]], estatubatuar politikari eta irakaslea, [[Boiseko Estatu-Unibertsitatea|Boiseko Unibertsitatean]] ''Basque studies'' programaren bultzatzailea (h. [[1999]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Zhores Alferov]], sobietar eta errusiar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2019]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Martin Karplus]], austriar-estatubatuar kimiko teorikoa, 2013ko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Marcel Queheille]], zuberoar txirrindularia (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[James Irwin]], estatubatuar astronauta (h. [[1991]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Hector Bianciotti]], argentinar jatorriko frantziar idazlea (h. [[2012]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Thomas Stafford Williams]], zeelandaberritar kardinala (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Stephen Sondheim]], estatubatuar musikagilea, XX. mendeko musikalaren egile garrantzitsuenetako bat (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[David Dacko]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehendabiziko presidentea (h. [[2003]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Agustín González]], espainiar aktorea (h. [[2005]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Cristóbal Halffter]], espainiar musikagilea eta orkestra zuzendaria (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Steve McQueen]], estatubatuar aktorea (h. [[1980]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[David Vázquez Martínez]], espainiar-argentinar biokimikaria eta ikertzailea (h. [[1986]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Sandra Day O'Connor]], estatubatuar epaile eta legelaria (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Lolita Torres]], argentinar aktorea eta kantaria (h. [[2002]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Jerome Isaac Friedman]], estatubatuar fisikaria, 1990eko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Enrique V. Iglesias]], espainiar-uruguaitar ekonomista eta politikaria. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Anerood Jugnauth]], [[Maurizio]]ko presidente eta lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Maria Àngels Anglada]], kataluniar idazlea (h. [[1999]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (h. [[2024]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Victoria Sau]], kataluniar idazlea, psikologoa eta aktibista politiko feminista (h. [[2013]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Dennis Young]], zeelandaberritar errugbilaria (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Rosalind Fox Solomon]], estatubatuar argazkilaria. * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Helmut Kohl]], [[Alemaniako kantziler|Alemaniako 32. kantzilerra]] (h. [[2017]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Vilma Espín]], Kubako iraultzako buruzagietako bat eta [[Raúl Castro|Raul Castroren]] emaztea (h. [[2007]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Cliff Morgan]], galestar errugbilaria (h. [[2013]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Karlos Hugo Borboi-Parmakoa]], Parmako duke eta erregegai [[karlismo|karlista]] (h. [[2010]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Alphonse Alley]], [[Dahomey]]ko presidentea (h. [[1987]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Luisa Altieri Biagi]], italiar hizkuntzalaria (h. [[2017]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Dolores Huerta]], estatubatuar buruzagi sindikal eta aktibista soziala. * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Anton Szandor LaVey]], estatubatuar idazlea, musikaria, okultista eta [[Satanen Eliza]]ren sortzailea (h. [[1997]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[John Landy]], australiar atleta eta politikaria (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Vigdís Finnbogadóttir]], [[Islandia]]ko presidentea, hauteskunde bidez aukeratutako emakumezko lehen estatuburua. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Sagrario Aranburu]], nafar dantzaria, abeslaria eta piano-jotzailea (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Chris Barber]], britainiar jazz musikari, tronboi jole eta orkestra zuzendaria (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Jusèp Amiell]], arandar apaiz eta [[aranera]]zko idazlea. * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Angus Lennie]], eskoziar aktorea (h. [[2014]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Hilda Hilst]], brasildar poeta, kronista, eleberrigile eta antzerkigilea (h. [[2004]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Silvana Mangano]], italiar aktorea (h. [[1989]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Amalia Avia]], espainiar margolari figuratiboa (h. [[2011]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Richard Donner]], estatubatuar zinema zuzendari eta ekoizlea (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[José Sarney]], [[Brasil]]go presidentea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Jakes Abeberri]], lapurtar politikari eta abokatua (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Jorge Cortes Izal]], nafar [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|euskaltzain urgazlea]] (h. [[2010]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Irene Gutiérrez Caba]], espainiar antzezlea (h. [[1995]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Paul Mazursky]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta aktorea (h. [[2014]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[James Baker]], estatubatuar politikaria. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Mahmud Terengganukoa]], [[Terengganu]]ko sultana (h. [[1998]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Jean Rochefort]], antzerki, telebista eta zinemako frantziar antzezlea (h. [[2017]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[John Anglin]], estatubatuar banku-lapurra, [[Alcatrazeko kartzela]]tik ihes egin zuelako ezaguna ([[1962]]an desagertua). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Juan Gelman]], argentinar olerkaria, itzultzailea eta kazetaria (h. [[2014]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Luce Irigaray]], belgikar-frantziar idazlea, psikoanalista eta hizkuntzalaria. * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Jacques Valade]], frantziar politikaria, [[Akitaniako Eskualde Kontseilua|Akitaniako Eskualde Kontseiluko]] presidentea (h. [[2023]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Michael James Adams]], estatubatuar pilotu eta astronauta (h. [[1967]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Anatoli Lukianov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] agintari nagusia (h. [[2019]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Rafael Munoa]], donostiar pintorea eta marrazkilaria (h. [[2012]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[André Cherpillod]], [[esperanto]] hizkuntzaren aldeko frantziar intelektuala. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Susan Leeman]], estatubatuar [[Endokrinologia|endokrinologoa]], neuroendokrinologiaren sortzaileetako bat. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[George E. Smith]], estatubatuar fisikaria, 2009ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Kamau Brathwaite]], barbadostar poeta eta irakaslea (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Edsger Dijkstra]], herbeheretar informatikaria, informatikaren aintzindarietako bat (h. [[2002]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mazisi Kunene]], [[zuluera]]zko hegoafrikar poeta (h. [[2006]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Manuel Marulanda]], ''Tirofijo'', urte luzez [[Kolonbiako Indar Armatu Iraultzaileak|FARCeko]] buru izandako gerrillaria, mundu osoan egon den gerrilaririk zaharrena (h. [[2008]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Patricia McCormick]], estatubatuar [[jauzi (igeriketa)|jauzilaria]] (h. [[2023]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[José Jiménez Lozano]], espainiar idazlea (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Jasper Johns]], estatubatuar margolaria, eskultorea eta artista grafikoa. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Malcolm Fraser]], [[Australia]]ko lehen ministroa (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Dionisio Amundarain]], gipuzkoar itzultzailea, testuen zuzentzailea, euskararen sustatzailea, euskara irakaslea, apaiza eta beneditarra. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Richard Anuszkiewicz]], estatubatuar margolari eta grabatzailea (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ibone Belaustegigoitia]], euskal kirolari ohia, [[tranpolin jauzi]]etan aditua. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ramon Latasa]], nafar aizkolaria, historiako aizkolari hoberenetakoa (h. [[1991]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Jordi Solé Tura]], kataluniar politikari eta legelaria (h. [[2009]]). * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Edward Seaga]], [[Jamaika]]ko lehen ministroa (h. [[2019]]). * [[Maiatzaren 29]]a - [[Maria Azeo Ezkerra]], ''Maitxo segalaria'', gipuzkoar etxekoandre-baserritarra, emakume aitzindaria sega apostuko jardunean (h. [[2002]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Luis Irizar]], euskal sukaldaria (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Robert Ryman]], estatubatuar margolaria (h. [[2019]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Clint Eastwood]], estatubatuar aktorea, zuzendaria eta film-ekoizlea. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Juan Genovés]], espainiar margolaria eta artista grafikoa (h. [[2020]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Charles Conrad]], estatubatuar astronauta eta militarra (h. [[1999]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Joakim Fraile]], nafar margolaria (h. [[1998]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Gérard Genette]], frantziar literatura-kritikaria (h. [[2018]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Juan Jose Agirre Begiristain]], [[Beneditarren monasterioa (Lazkao)|Lazkaoko Beneditarren Monasterioko]] bibliotekaria eta [[Lazkaoko Beneditarren Fundazioa|Lazkaoko Beneditarren Fundazioko]] zuzendaria. * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Robert Aumann]], israeldar matematikari eta unibertsitate irakaslea, 2005ean [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara (abeslaria)|Barbara]], frantziar kantugile eta abeslaria (h. [[1999]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Alda Lara]], portugalerazko angolar idazle, ipuin idazle eta poeta (h. [[1962]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Jordi Pujol]], [[Kataluniako Generalitateko presidenteen zerrenda|Kataluniako Generalitateko 126. lehendakaria]]. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Ilya Glazunov]], errusiar margolaria (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Barbara Clementine Harris]], etatubatuar apezpikua, Komunio Anglikanoan apezpiku ordenatu zen historiako lehen emakumea (h. [[2020]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Claude Goutin]], frantziar irakasle, marrazkilari, eskultore eta artista (h. [[2018]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Magdalena Abakanowicz]], poloniar eskultorea (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Walter Bonatti]], italiar alpinista, historia osoko onenenetakoa (h. [[2011]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Francisco Fernández Ordóñez]], espainiar politikari eta abokatua (h. [[1992]]). * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Donn F. Eisele]], estatubatuar astronauta (h. [[1987]]). * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[John Elliott]], britainiar historialari eta hispanista (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Elza Soares]], brasildar sanba, bossa nova eta Brasilgo herri musika abeslaria eta musikagilea (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Claude Chabrol]], frantziar zinema zuzendaria (h. [[2010]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Jose Luis Artetxe]], [[Bilboko Athletic Kluba|Athleticeko]] futbolaria (h. [[2016]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[William C. Campbell]], irlandar estatubatuar biologo eta parasitologoa, 2015eko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Itamar Franco]], [[Brasil]]go presidentea (h. [[2011]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Hiazinto Fernandorena]], euskal irakasle, itzultzaile, euskaltzain urgazle eta euskaltzalea (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Sławomir Mrożek]], poloniar antzerkigilea (h. [[2013]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Elena Espejo]], espainiar aktore, errealizadore eta antzerki- eta zinema-ekoizlea. * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Joaquín Sanz Gadea]], espainiar sendagilea (h. [[2019]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Gonzalo Sánchez de Lozada]], [[Bolivia]]ko presidentea. * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Carlos Menem]], [[Argentina]]ko presidentea (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Angel Aintziburu]], nafar idazlea eta ohorezko euskaltzaina (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Carlos Kleiber]], alemaniar-austriar orkestra-zuzendaria (h. [[2004]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Michel Zelaia]], lapurtar errugbilaria (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Hans-Jürgen Heise]], alemaniar idazlea (h. [[2013]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Françoise Mallet-Joris]], belgikar-frantziar idazlea (h. [[2016]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Tadao Kobayashi]], japoniar futbolaria. * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Biljana Plavsic]], [[Bosniako Serbiar Errepublika]]ko presidentea eta gerra-kriminala. * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Antoine Bourseiller]], frantziar aktorea eta antzerki-zuzendaria (h. [[2013]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Harold Bloom]], estatubatuar irakaslea, literaturaren teoria eta kritika akademikoa jorratu jorratu zituena (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Naomi Shemer]], israeldar musikari eta kantautorea, ''"Israelgo kantu eta poesiaren lehen dama"'' (h. [[2004]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Polly Bergen]], estatubatuar aktore, abeslari telebista aurkezle eta idazlea (h. [[2014]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Paul-Émile de Souza]], [[Dahomey]]ko presidentea (h. [[1999]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Jacques Derrida]], frantziar filosofoa, dekonstrukzioaren kontzeptua garatu zuen lehena (h. [[2004]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Stephen Smale]], estatubatuar matematikaria. * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Guy Béart]], frantziar abeslaria eta kantautorea (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Arpád Račko]], eslovakiar eskultorea (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Juan García Atienza]], valentziar idazlea eta dokumentalista (h. [[2011]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Jose Abad Azpilikueta]], nafar-madrildar margolaria (h. [[1985]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Firoza Begum (abeslaria)|Firoza Begum]], bangladeshtar abeslaria (h. [[2014]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Claude Boujon]], haur eta gazte literaturako idazle eta ilustratzaile frantziarra (h. [[1995]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Pierre Bourdieu]], frantziar soziologoa, [[globalizazioaren aurkako mugimendu|antiglobalizazio]] eta [[globalizazioaren aurkako mugimendu|altermundialismo]] mugimenduen inspiratzaile intelektualetako bat (h. [[2002]]). * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Pepita Caubet]], [[aranera]]zko idazle eta poeta (h. [[2007]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Ali al-Sistani]], Irakeko [[xiitar]] marja'rik influenteenetako bat. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Neil Armstrong]], estatubatuar astronauta, [[Apollo 11]] misioan [[ilargia]] zapaldu zuen lehenengo gizaki lurtarra (h. [[2012]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Michal Kováč]], [[Eslovakia|Eslovakiar Errepublikako]] lehendabiziko presidentea (h. [[2016]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Abbey Lincoln]], estatubatuar jazz-abeslari eta aktorea (h. [[2010]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Carmen Balcells]], kataluniar agente literarioa (h. [[2015]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Jacques Parizeau]], [[Quebeceko lehen ministroen zerrenda|Quebeceko lehen ministroa]] (h. [[2015]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[George Soros]], jatorri juduko hungariar-estatubatuar aberatsa, inbertitzailea eta filantropoa. * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Albert Ndele]], [[Kongoko Errepublika Demokratiko|Kongo]]ko lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[José María Zarraga]], bizkaitar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2012]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Tony Trabert]], estatubatuar tenislaria (h. [[2021]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Philippe Bernier]], frantziar kazetari eta idazlea (h. [[2000]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Ted Hughes]], ingeles idazlea eta poeta (h. [[1998]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Simone Arnold Liebster]], frantziar autobiografoa. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Agustin Ibarrola]], euskal herritar margolari eta eskultorea (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Frank McCourt]], irlandar jatorriko estatubatuar idazlea (h. [[2009]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Jan Olszewski]], [[Polonia]]ko lehen ministroa (h. [[2019]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Alan Ashcroft]], ingeles errugbilaria (h. [[2021]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Margaret Windsor]], Ingalaterrako [[Jurgi VI.a Erresuma Batukoa|Jurgi VI]].aren eta Elisabete Erregina Amaren bigarren alaba (h. [[2002 * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Gylmar dos Santos Neves]], brasildar futbol atezaina (h. [[2013]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Felipe Alberdi]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Michel Rocard]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako lehen ministroa]] (h. [[2016]]). * [[Abuztuaren 24]]a - [[Ana María Pascual-Leone]], espainiar farmazialaria. * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Sean Connery]], eskoziar zinema aktore eta ekoizlea (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Ben Gazzara]], italiar jatorriko estatubatuar aktore eta zuzendaria (h. [[2012]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Irineo Serbiakoa]], Serbiako 45. patriarka, Serbiako Eliza Ortodoxoaren burua (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Carlos Loyzaga]], euskal jatorriko filipinar saskibaloi jokalaria (h. [[2016]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Mikel Arozamena]], nafar bertsolaria (h. [[1976]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Warren Buffett]], estatubatuar inbertsore, enpresari eta filantropoa, munduko inbertsore arraskastatsuenatzat joa. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Ramón Aboitiz Musatadi]], bizkaitar ingeniari, akademiko eta enpresaria (h. [[2010]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (h. [[2024]]). * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Raoul Sangla]], lapurtar zinema zuzendari, gidoigile eta kazetaria (h. [[2021]]). * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Michel Serres]], frantziar filosofo eta zientzietako historialaria (h. [[2019]]). * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Begoña Urkixo]], bizkaitar politikari eta enpresaburua (h. [[2007]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Robert Arneson]], estatubatuar eskultorea (h. [[1992]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Ken Naganuma]], japoniar futbolaria (h. [[2008]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Balduin I.a Belgikakoa]], [[Belgika]]ko erregea (h. [[1993]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sonny Rollins]], estatubatuar jazzeko saxo-jotzailea. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Jesus Garai]], [[Bilboko Athletic Kluba|Bilboko Athletic Klubeko]] jokalaria (h. [[1995]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Ferreira Gullar]], brasildar olerkari, antzerkigile, saiakeragile, ipuingile, kazetari eta arte-kritikaria (h. [[2016]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Liliana Segre]], [[Holokaustoa|Holokaustotik]] bizirik atera zen italiarra, 2018an bizitza osorako senatari izendatua. * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Jean-Claude Forest]], frantziar komikigilea (h. [[1998]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (h. [[2024]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Vera T. Sós]], hungariar matematikaria, [[zenbakien teoria]]n eta [[konbinatoria]]n espezializatua (h. [[2023]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Akira Suzuki]], japoniar kimikaria, 2010eko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Jimmy McLane]], estatubatuar igerilaria (h. [[2020]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Anton Dontxev]], bulgariar idazlea (h. [[2022]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Elisso Virssaladze]], georgiar piano-jotzailea. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Jose Luis Azkue]], gipuzkoar musikaria. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Pierino Baffi]], italiar txirrindularia (h. [[1985]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Loli Lopez Goñi]], gipuzkoar mendigoizalea, emakumezkoen alpinismoan aitzindaria Euskal Herrian (h. [[2020]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Patsy O'Connell Sherman]], estatubatuar kimikaria, matematikaria eta asmatzailea (h. [[2008]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Vicenta Llorente del Moral]], bizkaitar entomologoa, [[Orthoptera|ortopteroetan]] aditua. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Edgar Mitchell]], estatubatuar astronauta eta militarra (h. [[2016]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (h. [[2024]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Carulla]], kataluniar aktorea (h. [[2020]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Benigno Aspuru]], euskal txirrindularia (h. [[2014]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Antonio Saura]], espainiar margolaria (h. [[1998]]). * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Ray Charles]], soul, rhythm and blues eta jazzeko estatubatuar kantari, saxo-jole eta piano-jolea (h. [[2004]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Fernand Ouellette]], kanadar poeta, [[Quebec]]eko 60ko hamarkadako idazle nagusietakoa. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Catherine Robbe-Grillet]], frantziar idazle, aktore eta [[dominatrix]]a. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Hans Vermeer]], alemaniar hizkuntzalari eta itzultzaile akademikoa (h. [[2010]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[John Young (astronauta)|John Young]], estatubatuar astronauta (h. [[2018]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Herbert Heckmann]], alemaniar idazlea (h. [[1999]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Joe Brown]], britainiar alpinista (h. [[2020]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Immanuel Wallerstein]], estatubatuar soziologo eta gizarte-zientifiko historikoa, mundu-sistema analisiaren teoriko nagusia (h. [[2019]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (h. [[2024]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Richard Harris]], irlandar aktore eta zinema zuzendaria (h. [[2002]]). * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Philippe Noiret]], frantziar aktorea (h. [[2006]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Antonio Gala]], espainiar idazlea (h. [[2023]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Svava Jakobsdóttir]], islandiar idazlea (h. [[2004]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[June Almeida]], eskoziar birologoa, BBCren arabera lehen [[koronabirus]]a aurkitu zuen emakumea (h. [[2007]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Reinhard Selten]], alemaniar ekonomista eta matematikaria, 1994ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (h. [[2016]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Hafez al-Assad]], [[Siria]]ko presidentea (h. [[2000]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Daniel Moyano]], argentinar idazlea, kazetaria eta musikagilea (h. [[1992]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Toru Takemitsu]], japoniar musikagilea (h. [[1996]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[José Luis Amadoz]], nafar poeta eta psikiatra (h. [[2007]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Yves Chauvin]], frantziar kimikari eta unibertsitate-irakaslea, 2005eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2015]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Harold Pinter]], ingeles idazlea, 2005eko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2008]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (h. [[2024]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Patxi Etxeberria Zubiria]], gipuzkoar bertsolaria. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Schafik Handal]], salvadortar politikaria, El Salvadorreko ezkerreko lider garrantzitsua (h. [[2006]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Jesus Olaberri]], nafar [[erremonte]] jokalari ohia, 50-60 urteetan aurrelari onenetakoa. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Mobutu Sese Seko]], [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Kongoko Errepublika Demokratikoko]] presidente eta diktadorea (h. [[1997]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Carmen Sevilla]], espainiar aktore, dantzari eta telebista aurkezlea (h. [[2023]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Madeleine Cabidoche]], euskal [[espeleologia]]ren aintzindari eta sustatzailea (h. [[2018]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Robert Baulon]], lapurtar errugbilaria (h. [[2011]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Fred de Bruyne]], belgikar txirrindularia (h. [[1994]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Enrique Iartza]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2001]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Ivan Silaiev]], [[SESB]]eko lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Estela de Carlotto]], giza eskubideen aldeko argentinar ekintzailea eta [[Maiatzeko Plazako Amonak|Maiatzeko Plazako Amonen]] elkarteko lehendakaria. * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Ahmad Shah Pahangekoa]], [[Pahang]]eko sultana eta [[Malaysia]]ko erregea (h. [[2019]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Jack Angel]], estatubatuar ahots-aktorea (h. [[2021]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (h. [[2024]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Maria del Carmen Goñi]], nafar aktore eta telebista aurkezlea. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[John Arden]], ingeles antzerkigilea (h. [[2012]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Francisca Aguirre]], espainiar idazlea eta poeta (h. [[2019]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Jordi Grau]], kataluniar zinemagilea (h. [[2018]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Domingo Olite]], ''El vasco Olite'', argentinar pilotari ohia, palan aditua. * [[Urriaren 27]]a - [[Gladys West]], estatubatuar matematikaria, [[GPS]] sistemaren matematikari egindako ekarpenengatik ezaguna. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Basilio Martín Patino]], espainiar zinema-zuzendaria (h. [[2017]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Omara Portuondo]], kubatar abeslaria, ''filin'' estiloko ikurretako bat. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Niki de Saint Phalle]], frantziar artista plastiko, margolari, eskultore eta zinemagilea (h. [[2002]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Néstor Almendros]], kataluniar argazki-zuzendaria (h. [[1992]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Michael Collins (astronauta)|Michael Collins]], estatubatuar astronauta (h. [[2021]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Brian Robinson]], ingeles txirrindularia (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Vytautas Andziulis]], lituaniar tipografo, argitaratzaile eta disidentea (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Ignacio Ellakuria]], bizkaitar jesuita, filosofo eta teologoa, [[askapenaren teologia]]ren ekintzailerik handienetarikoa (h. [[1989]]). * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Juan José Falla Sánchez]], guatemalar genealogista eta historialaria (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Mildred Dresselhaus]], "''[[Karbono]]aren zientziaren erregina''" (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Alevtina Koltxina]], sobietar iraupen-eskiatzailea (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Norman Johnson]], kanadar matematikaria (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Jean-Guy Pilon]], [[quebec]]tar olerkari eta eleberrigilea (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[René Philombe]], kamerundar eleberrigilea, poeta, saiakera-idazlea eta kazetaria (h. [[2001]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Edward White]], estatubatuar astronauta (h. [[1967]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[J. G. Ballard]], britainiar idazlea (h. [[2009]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Maria Antonia Canals]], kataluniar matematikaria (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Jose Maria Satrustegi]], nafar etnografoa, idazlea, itzultzailea, euskalaria eta apaiza (h. [[2003]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Chinua Achebe]], nigeriar eleberrigile eta poeta (h. [[2013]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Salvatore Riina]], ''U curtu'', siziliar [[mafia]]ko buruzagi ohia eta garai guztietako kide ospetsuenetakoa (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Arlette Gruss]], frantziar zirkuko-artista, [[lehoinabar]] hezle gisa nabarmena (h. [[2006]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Christine Arnothy]], hungarian jaiotako frantziar idazlea (h. [[2015]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Peter Hall]], britainiar antzerki zuzendaria (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Carmen Hernández]], espainiar katekista eta kimikaria, [[Bide Neokatekumenala]]ren sortzailea (h. [[2016]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Jan P. Syse]], [[Norvegia]]ko lehen ministroa (h. [[1997]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jean-Claude Passeron]], frantziar soziologo eta epistemologoa. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Alejandro Tapia Aiestaran]], gipuzkoar pintorea (h. [[2016]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Serafin Areta|Serafin Areta, ''Areta I'']], nafar futbolaria (h. [[1997]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[G. Gordon Liddy]], estatubatuar abokatu, FBIko ajente, irrati-esatari eta aktorea (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Tomas Zubizarreta]], ''Zendoia'', gipuzkoar soinu jotzailea (h. [[2015]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Aina Moll Marquès]], Herrialde Katalanetako filologo eta politikaria (h. [[2019]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Gary Becker]], estatubatuar ekonomista, 1992ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (h. [[2014]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Jean-Luc Godard]], frantziar-suitzar zinema zuzendari, gidoigile, ekoizle eta kritikaria (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Carmelo Morales]], euskal txirrindularia (h. [[2003]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Ángel Nicolás Acha]], paraguaitar apaiza (h. [[1982]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Carmelo Cedrun]], ''[[San Mames (1913-2013)|San Mameseko]] horma'', [[Athletic|Bilboko Athletic Klubeko]] atezaina. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Lupe Serrano]], txiletar ballet-dantzari ohia eta dantza irakaslea (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[José María Carrascal]], espainiar kazetari eta idazlea (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Maximilian Schell]], suitzar aktorea (h. [[2014]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Óscar Humberto Mejía Víctores]], [[Guatemala]]ko diktadorea (h. [[2016]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Edoardo Sanguineti]], italiar olerkaria (h. [[2010]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Chus Lampreave]], espainiar aktorea (h. [[2016]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[José Ángel Pérez-Nievas]], nafar abokatu eta politikari [[karlista]] (h. [[2008]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Jean-Louis Trintignant]], frantziar aktorea eta zinemagilea (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Juan Perurena]], nafar bertsolaria (h. [[2010]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Pirkko Viljanen]], finlandiar-gipuzkoar aktibita boluntarioa. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Patxi Aldabaldetrecu]], gipuzkoar enpresari eta historialaria (h. [[2002]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Armin Mueller-Stahl]], alemaniar aktore, margolari, musikari eta idazlea. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Jesús Puente]], espainiar antzerki eta zinema antzezlea (h. [[2000]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Antoine Vitez]], frantziar antzezlea, zuzendaria eta idazlea (h. [[1990]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Jose Antonio Lopetegi|Jose Antonio Lopetegi, ''Agerre II.a'']], gipuzkoar harri-jasotzailea (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Kalevi Sorsa]], [[Finlandia]]ko lehen ministroa (h. [[2004]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Per Bredesen]], norvegiar futbolaria (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Arsenio Iglesias]], galiziar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Robert Joffrey]], estatubatuar dantzari eta koreografoa (h. [[1988]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Pedro Murua]], gipuzkoar belar hockey jokalaria. * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Estefanía Chávez Barragán]], mexikar arkitektoa, hirietako arazoetan eta irakaskuntzan genero-ikuspegia txertatzen aitzindaria (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Jean Ferrat]], frantziar abeslari eta musikaria (h. [[2010]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Donald Moffat]], britaniar jatorriko estatubatuar aktorea (h. [[2018]]). * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Elmira Minita Gordon]], [[Belize]]ko Gobernadore Orokorra (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Tu Youyou]], txinatar medikuntza kimikari eta [[malaria|malariologoa]], 2015eko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Abenduaren 31]] - [[Jaime Eraña]], bizkaitar futbolaria (h. [[2013]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Azaro]]a &ndash; [[Xalbador Madariaga]], nafar bertsolaria. * [[Alfonso Bañón]], nafar basogintzako ingeniari eta politikaria. * [[Benita Ganuza|Benita Ganuza, ''Elena Ódena'']], gipuzkoar politikari komunista (h. [[1985]]). * [[Cristina Fructuoso]], arabar irrati-esatari eta idazlea. * [[Chari Gómez Miranda]], ''Doña Adelaida'', espainiar kazetari eta telebista-aurkezlea (h. [[2011]]). * [[Jesus Arrizabalaga]], ''txapela'', bizkaitar futbolzale ezaguna (h. [[2020]]). * [[Jesús Rodero]], nafar sukaldari, gastronomo eta enpresaburua (h. [[2013]]). * [[Jose Antonio Ferrán]], gipuzkoar margolaria. * [[Jose Ramon Rekalde]], gipuzkoar politikaria, legelaria, saiogilea, abokatua eta irakaslea (h. [[2016]]). * [[Lorenzo Askasibar]], gipuzkoar eskultorea. * [[Luis Irizar]], euskal sukaldaria, sukaldari famatu askoen maisua izandakoa. * [[Manuel Elexpuru]], bizkaitar kazetaria, sukaldaritzan aditua (h. [[1993]]). * [[María Sagrario Ochoa Medina]], nafar idazle eta olerkaria. * [[Pirmin Aldabaldetreku]], gipuzkoar dantzaria (h. [[2006]]). * [[Aníbal Gordon]], argentinar kriminala, [[Triple A]] talde parapolizialaren burua (h. [[1987]]). * [[Doris Bartholomew]], estatubatuar hizkuntzalaria, Mexikoko hizkuntzetan aditua. * [[Enrique Molina]], espainiar poeta (h. [[1994]]). * [[Estuardo Maldonado]], ekuadortar pintore eta eskultore [[Konstruktibismo|konstruktibista]]. * [[Fernando Higueras]], espainiar arkitektoa (h. [[2008]]). * [[Gabriela Morreale]], italoespainiar kimikaria, Espainiako [[endokrinologia]] modernoaren aintzindaria (h. [[2017]]). * [[Jelena Janku]], margolari eta hezur-irarle [[txuktxi]]a (h. [[2003]]). * [[Josep Miró Nicolau]], mallorkar ikertzailea, [[Donostiako Informatika Fakultatea|Donostiako Informatika Fakultateko]] lehen dekanoa (h. [[2016]]). * [[Marcelo Vigil]], espainiar historialaria (h. [[1986]]). * [[Saad Al-Abdullah Al-Salim Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko emirra (h. [[2008]]). * [[Umar Ghalib]], [[Somalia]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Jose Maria Goyena]], nafar empresaria (h. [[2021]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Martin Landerretxe]], euskal idazlea (j. [[1842]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Antonio Aldama]], arabar enpresaburu eta politikari [[Integrismo|integrista]] (j. [[1867]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Thomas Mackenzie]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (j. [[1853]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Mary Whiton Calkins]], estatubatuar filosofoa eta psikologoa (j. [[1863]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[D. H. Lawrence|D.H. Lawrence]], ingeles idazle eta poeta (j. [[1885]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Alfred von Tirpitz]], alemaniar almirantea (j. [[1849]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[William Howard Taft]], Ameriketako Estatu Batuetako 27. presidentea (j. [[1857]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Alois Jirásek]], [[txekiera]] idazlea (j. [[1851]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Miguel Primo de Rivera]], [[Espainia]]ko diktadorea (j. [[1870]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Maria Manasseina]], errusiar mediku eta neurozientzialaria (j. [[1841]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Arthur Balfour]], [[Erresuma Batuko Gobernua|Erresuma Batuko lehen ministroa]] (j. [[1848]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Juan Garbizu]], ''Zubigar'', euskal idazle eta itzultzailea (j. [[1893]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Emil Krebs]], alemaniar [[eleaniztun]]a, sinologoa eta diplomazialaria, 68 hizkuntzatan jariotasunez hitz egiteko eta idazteko gai zena (j. [[1867]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zewditu]], [[Etiopiako Inperioa|Etiopiako Inperioko]] enperatriza (j. [[1876]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Viktoria Badengoa]], [[Suedia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1862]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Vladimir Maiakovski]], errusiar poeta eta dramaturgo iraultzailea (j. [[1893]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[José Carlos Mariátegui]], Peruko Alderdi Sozialistaren sortzailea (j. [[1894]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Robert Bridges]], ingeles olerkaria (j. [[1844]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Julio Romero de Torres]], andaluziar margolaria (j. [[1874]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Fridtjof Nansen]], norvegiar esploratzaile, zientzialari eta diplomatikoa, 1922an [[Bakearen Nobel Saria|Bakearen Nobel Sariduna]] (j. [[1861]]). * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Gabriel Miró]], espainiar idazlea (j. [[1879]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Joaquima Santamaria i Ventura]], kataluniar idazle, folklorista eta itzultzailea (j. [[1853]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Julius Pinkas Pascin]], bulgariar-estatubatuar margolaria (j. [[1885]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Adolf von Harnack]], [[teologia|teologo]] [[luteranismo|luterano]] eta [[kristautasun]]aren historialari [[alemaniar]]ra (j. [[1851]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Juan Antonio Benlliure]], espainiar margolaria (j. [[1859]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Arthur Conan Doyle]], idazle [[eskozia]]rra (j. [[1859]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Joseph Ward]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (j. [[1856]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Leopold Auer]], hungariar biolin-jotzaile, orkestra-zuzendari, musikagile eta irakaslea (j. [[1845]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Victor Sarasketa]], gipuzkoar armagilea (j. [[1864]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Robert Stout]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (j. [[1844]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Narcís Oller]], katalan idazlea (j. [[1846]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Allvar Gullstrand]], suediar oftalmologo eta optikaria, 1911ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1862]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Joan Gamper]], suitzar kirolaria eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Futbol Club Barcelona]] taldearen sortzailea (j. [[1877]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Lon Chaney]], [[zinema mutu]]ko estatubatuar aktorea (j. [[1883]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Vladimir Arseniev]], errusiar esploratzaile eta idazlea (j. [[1872]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Carl Panzram]], estatubatuar serie-hiltzailea (j. [[1901]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Victor Thorn]], [[Luxenburgo]]ko lehen ministroa (j. [[1844]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Otto Mueller]], alemaniar margolari eta ilustratzailea (j. [[1874]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Ilia Repin]], [[errusia]]r pintorea (j. [[1844]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 14]]a - [[Irene Alba]], espainiar aktorea (j. [[1867]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Heinrich Winkler]], alemaniar pedagogo eta hizkuntzalaria, [[euskara]]n eta [[Altaitar hizkuntzak|altaitar hizkuntzetan]] aditua (j. [[1848]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Elisabeth Altmann-Gottheiner]], ''Hochschule'' edo goi mailako eskola batean klasea eman zuen lehen emakume irakasle alemana (j. [[1874]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Jean-Claude Nicolas Forestier]], frantziar arkitekto paisajista (j. [[1861]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Ellen Hayes]], estatubatuar matematikaria eta astronomoa (j. [[1873]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Alfred Wegener]], alemaniar zientzialaria, [[kontinenteen jitoa]]ren teoriaren sortzailea (j. [[1880]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Christiaan Eijkman]], holandar fisiologoa (j. [[1858]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Adolf Wölfli]], suitzar marrazkilari, margolari, idazle eta musikagilea (j. [[1864]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Cipriano Olaso]], [[Iruñea|iruindar]] teologoa eta apaiza (j. [[1868]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Otto Sverdrup]], norvegiar esploratzaile polarra (j. [[1854]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Mary Harris]], ''Mother Jones'', gizarte-mugimenduen eta sindikatuen aldeko borrokalari irlandar-amerikarra (j. [[1837]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Florbela Espanca]], portugaldar idazlea (j. [[1894]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Laura Muntz Lyall]], kanadar margolari [[Inpresionismo|inpresionista]], emakume eta haurren pinturengatik ezaguna (j. [[1860]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Fritz Pregl]], esloveniar-austriar kimikaria, 1923ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1869]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Ángel García Hernández]], arabar militarra, fusilatua (j. [[1900]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Tomás Balbás]], meategietako ingeniaria, Gipuzkoako Aurrezki Kutxaren sortzailetakoa eta gizarte erreformista nabarmena gipuzkoan (j. [[1846]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Jens Christian Christensen]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1856]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Marie Fillunger]], austriar soprano abeslaria eta ahots-irakaslea (j. [[1850]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Jose Juan Albistur Iturria]], nafar musikaria eta organo-jolea (j. [[1870]]). * [[Julien Hegi]], Nafarroa Behereko apaiza eta idazlea (j. [[1860]]). * [[Luis Márquez Marmolejo]], [[Athletic Club]]eko futbolari eta [[Zerrenda:Athletic Clubeko presidenteak|presidentea]] (j. [[1876]]). * [[Ziriako Garralda]], albaitari eta [[euskal idazle]]a (j. [[1851]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Chandrasekhara Venkata Raman]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Hans Fischer]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Sinclair Lewis]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Karl Landsteiner]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nathan Söderblom]] Artzapezpikua ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1930| ]] sf4h3r946t6ntvya170q8b3vitag9cq 0 1260 10003211 9988766 2024-12-18T10:55:53Z Artegia 65203 /* Abendua */ 10003211 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Usansoloko gertaerak]]. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] estatutua onartu zuten [[erreferendum]] bidez. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Barakaldo]]n [[Hermenegildo Alvariño]] hil zuten, galiziar jatorriko langile eta [[Eusko Abertzale Ekintza]]ko militantea. Lau tiro eman zizkioten [[PSOE]]ko kide batzuek, Espainiako hauteskunde orokorren egunean. [[Zierbena]]n, berriz, apaiz bat arma zuriz zauritu zuten. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; Gauean [[Bastida (Araba)|Bastidan]] (Araba) [[Bastidako matxinada|matxinada]] [[anarkismo|anarkista]] izan zen. Armak hartu, Guardia Zibilaren kaserna setiatu, udaletxea hartu eta jabetza erregistroa erre zuten. Gau batez eutsi zioten matxinadari. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]: ** [[Harresi Handiaren defentsa]]n, Japoniak [[Txinako Harresi Handia]] eraso zuen [[Barne Mongolia]]ko [[Rehe probintzia]]n. ** Espainian [[CNT]] sindikatuak bigarren matxinada abiatu zuen. [[1933ko urtarrileko matxinada anarkista]] gisa ere ezagutzen da. * [[Urtarrilaren 30]] &ndash; Hindenburg presidenteak Hitler izendatu zuen Alemaniako kantziler<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Adolf Hitler is named chancellor of Germany|hizkuntza=en|url=https://www.history.com/this-day-in-history/adolf-hitler-is-named-chancellor-of-germany|aldizkaria=HISTORY|sartze-data=2023-10-02}}</ref>. * [[Otsailaren 27]] &ndash; Alemaniako parlamentuak su hartu zuen, [[Reichstagen sutea]] izena duen gertakaria<ref>{{Erreferentzia|izena=Sven Felix|abizena=Kellerhoff|izenburua=The Reichstag Fire: The Case Against the Nazi Conspiracy|argitaletxea=Greenhill Books|hizkuntza=en|data=2023-06-30|url=https://books.google.com/books?id=Lt21EAAAQBAJ|isbn=978-1-78438-906-2|sartze-data=2023-10-02}}</ref>. * [[Otsailaren 28]] &ndash; Reichstageko sutea aitzaki gisa erabilita, [[Reichstagen sutearen dekretua]] argitaratu zuen Paul von Hindenburg presidenteak, Alemaniako askatasun zibil asko kenduz, tartean Alemaniako Alderdi Komunista legez kanpo utzi, eta Nazien botererako bidea erraztuz. * [[Martxoaren 4]] &ndash; [[Franklin Delano Roosevelt]]en lehendakaritza hasi zen. [[New Deal]] izeneko programa ekonomikoa jarri zuen martxan, Depresio Handiaren efektuei aurre egiteko pentsatua. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Gerda Taro]] argazkilaria atxilotu zuten [[Alemania]]n, [[Hitler]] botatzeko komunisten [[konplot]] baten kide zela egotzita. Bi asteren ostean askatu zuten eta familiarekin Alemaniatik ihes egin behar izan zuen. * [[Martxoaren 20]] &ndash; Alemaniako lehen [[kontzentrazio-esparru]]a ireki zen, [[Dachauko kontzentrazio-esparrua]]. * [[Martxoaren 23]] &ndash; Reichstagak [[1933ko gaitze legea]] onartu zuen, Adolf Hitler Alemaniako [[diktadore]] izendatzen zuena. * [[Martxoaren 24]] &ndash; [[1933ko nazismoaren aurkako boikot]] kanpaina hasi zen. * [[Martxoaren 27]]: Japoniak [[Nazioen Liga]] utzi zuen, honek [[Lytton Txostena]] argitaratu ostean. Txosten horren arabera, Mantxuria Txinarena zen, eta Mantxukuo ez zen benetako estatu independente bat. * [[Apirilaren 1]]: Alemaniarrak [[Negozio juduen boikot nazia|juduen negozio eta dendak boikoteatzera]] animatu zituzten. * [[Apirilaren 26]]: [[Gestapo]] polizia sekretua sortu zen Alemanian. * [[Maiatzaren 15]]: [[Luftwaffe]]a ofizialki sortu zen, Alemaniaren aire-indarra, Versaillesko ituna urratuz. * [[Maiatzaren 13]]: [[Tangguko su-etena]] sinatu zuten Txinak eta Japoniak, Mantxuriaren okupazioaren ondorengo bakea ziurtatzeko neurriekin. Txinak Japoniaren eskari guztiak bete zituen, baita euren lurralde barruan eremu desmilitarizatu zabala sortzea ere. * [[Abuztuaren 25]]: [[Haavarako akordioa]]ren bidez Alemaniako juduak [[Palestina]]ra migratzeko bide bat sortu zen. * [[Irailaren 2]]: [[Italia-Sobietar Batasuna laguntasun eta ez-eraso akordioa]] sinatu zen. * [[Irailaren 21]]: [[Leó Szilárd]]ek [[kate-erreakzio nuklear]]raren ideia garatu zuen. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[1933ko Espainiako hauteskunde orokorrak]]. Emakumeek lehendabizikoz [[Sufragismo|bozkatzeko eskubidea]] izan zuten. Eskuindarrek irabazi zituzten hauteskundeak. == Arte eta kultura == ===== Euskal Herria ===== * [[Azaroaren 21]]a &ndash; ''[[Adiós a la bohemia]]'' (euskaraz: ''buhameriari adio''), [[Pablo Sorozabal]]en musika eta [[Pío Baroja]]ren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Madril]]go Teatro Calderónen. ===== Mundua ===== * [[Martxoaren 2]]a &ndash; ''[[King Kong (1933ko filma)|King Kong]]'' filma estreinatu zuten [[New York]] hirian. * [[Uztailaren 1]]a &ndash; ''[[Arabella (opera)|Arabella]]'', [[Richard Strauss]]en musika eta [[Hugo von Hofmannsthal]]en libretoa duen [[opera]] estreinatu zen Dresdengo [[Semperoper|Sächsisches Staatstheaterrean]]. == Zientzia eta teknologia == * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Britainia Handia|Britainia Handiko]] [[hegazkin]]ak [[Everest]]en gainetik pasa ziren, 10.000 metroko errekorra gaindituz. == Kirolak == == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Teresita Aguilar]], costaricar zirujaua, irakaslea eta biologoa (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Imanol Bolinaga]], gipuzkoar politikari jeltzalea (h. [[2013]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Waichiro Omura]], japoniar futbolaria (h. [[2003]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Anne Stevenson]], estatubatuar poeta (h. [[2020]]).. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Jesús Galdeano]], nafar txirrindularia (h. [[2017]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Juan Marsé]], kataluniar eleberrigilea, [[50eko Belaunaldia|50eko Belaunaldiko]] Bartzelonako Eskolako kidea (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Sonia Garmers]], curaçaotar idazlea. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Wilbur Smith]], zambiar-hegoafrikar eleberrigilea (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Yōko Mihara]], japoniar aktorea, dantzaria eta ''[[pin-up]]''a (h. [[2013]]). * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Liliana Cavani]], italiar zinemagilea. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Kamal Ganzouri]], [[Egipto]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Agustín Gómez Arcos]], espainiar antzerki-idazlea (h. [[1998]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Susan Sontag]], estatubatuar idazlea (h. [[2004]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Sadruddin Aga Khan]], [[Iheslarientzako Nazio Batuen Goi Mandataritza|Iheslarientzako Nazio Batuen Goi Mandataria]] (h. [[2003]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Dalida]], frantziar abeslari eta aktorea (h. [[1987]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[David Bellamy]], ingeles botaniko, ekogista, idazle eta telebistako aurkezlea (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[John Boorman]], britainiar zinemagilea. * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Habib Thiam]], [[Senegal]]go lehen ministroa (h. [[2017]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Bill Hayden]], [[Australia]]ko 21. gobernadore orokorra (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Nico Fidenco]], italiar kantautorea (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Corazón Aquino]], [[Filipinak|Filipinetako]] presidentea (h. [[2009]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Ercole Baldini]], italiar txirrindularia (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Juan Carlos Díaz Quincoces|Juan Carlos Díaz Quincoces, ''Quincoces II.a'']], arabar futbolaria (h. [[2002]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Sergio Renán]], argentinar aktore eta zinemagilea (h. [[2015]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Bernardo Provenzano]], Siziliako [[mafia]]ko (Cosa Nostra) kidea, ustezko Siziliako mafia osoko burua (h. [[2016]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Abdul Razzaq as-Sawsa]], [[Libia]]ko estatuburua (h. [[2016]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Joaquín Hernández Gallego]], bizkaitar saskibaloi jokalari eta entrenatzailea (h. [[1965]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Henri Rancoule]], frantziar errugbilaria (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Gérard Vergnaud]], frantziar matematikari eta psikologoa (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Kiichirō Furukawa]], japoniar astronomoa (h. [[2016]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Hiroki Kosai]], japoniar astronomoa. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Costa-Gavras]], greziar-frantziar zinema zuzendaria, ikusmolde politiko ezkertiarrarengatik ezaguna. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Paul Biya]], [[Kamerun]]go presidentea. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Kim Novak]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Emanuel Ungaro]], frantziar moda diseinatzailea (h. [[2019]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Leon Lasa]], [[beasain]]dar futbolaria eta entrenatzailea (h. [[2003]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Vincenzo Consolo]], italiar idazlea (h. [[2012]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Juan Emery]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2015]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Yoko Ono]], japoniar artista abangoardista. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Bobby Robson]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2009]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Mixel Itzaina]], baxenafar idazlea. * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (h. [[2024]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Jukhim Zviahilski]], [[Ukraina]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Bob Rafelson]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta ekoizlea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Nina Simone]], estatubatuar abeslari, konpositore, piano jotzaile eta giza eskubideen aldeko aktibista (h. [[2003]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[James Goldsmith]], britainiar-frantziar finantza-gizona (h. [[1997]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Félicien Kabuga]], ruandar enpresaburua, [[Ruandako genozidioa]]ren eragileetako bat. * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Ángel de Tomás Agirre]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Alfredo Landa]], iruindar aktorea (h. [[2013]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Tomás Milián]], kubatar jatorriko estatubatuar aktorea (h. [[2017]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elsy Jacobs]], pista eta errepideko luxenburgoar txirrindularia (h. [[1998]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Américo Lopes]], portugaldar futbol atezaina (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Mikel Zarate]], [[lezama]]r idazlea eta apaiza (h. [[1979]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Michael Caine]], ingeles aktorea. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[René Felber]], [[Suitza]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Philippe de Broca]], frantziar zinemagilea (h. [[2004]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Ruth Bader Ginsburg]], estatubatuar epaile eta legelaria, ''Notorious R.B.G.'' ezizenarekin erresistentzia publikoaren eta justiziaren sinbolotzat hartua (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Carmen de Mairena]], kataluniar emakumezko abeslari eta artista transexuala (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Teresa Berganza]], espainiar mezzo-sopranoa (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Alatz Robles-Arangiz]], euskal idazlea. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Sergio Pitol]], mexikar idazle, itzulzaile eta diplomazialaria (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Philip Roth]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Abolhassan Banisadr]], [[Iran]]go lehenbiziko presidentea (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Michel Hidalgo]], frantziar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Jan Harold Brunvand]], estatubatuar irakaslea, [[hiri kondaira|hiri kondairei]] buruzko ikerketengatik ezaguna. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Shigeo Yaegashi]], japoniar futbolaria (h. [[2011]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Iñaxi Etxabe]], gipuzkoar bertsolaria (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Joxe Mari Aranalde]], [[gaztelu]]ar idazlea, irakasle, bertsozale eta [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzain]] urgazlea (h. [[2005]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Robert Castel]], frantziar soziologoa (h. [[2013]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Tete Montoliu]], kataluniar jazz piano-jolea (h. [[1997]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Javier Velar]], gipuzkoar arraunlari ohia. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Claude Cohen-Tannoudji]], frantziar fisikaria, 1997ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Pecker Dunne]], irlandar musikari eta [[seanchaí]]a (h. [[2012]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Dan Flavin]], estatubatuar artista [[Minimalismo|minimalista]] (h. [[1996]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Robert Xavlakadze]], georgiar atleta, [[altuera jauzi]]an aditua (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Thomas Ming Swi Chang]], kanadar medikua, zelula artifizialaren asmatzailea. * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jean-Paul Belmondo]], frantziar aktorea (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Georges Jeanclos]], frantziar eskultorea (h. [[1997]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Gian Maria Volonté]], italiar aktorea (h. [[1994]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Denis Goldberg]], [[apartheid]]aren aurkako ekintzaile eta politikaria (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Montserrat Caballé]], kataluniar sopranoa (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Luis Maria Perez de Onraita]], arabar apaiza, artzapezpikua [[Angola]]n (h. [[2015]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Violeta Zúñiga]], giza eskubideen aldeko txiletar ekintzailea (h. [[2019]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Arkadi eta Boris Strugatski|Boris Strugatski]], errusiar idazlea, bere anaiarekin batera [[zientzia fikzio]]an aritutakoa (h. [[2012]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[José Luis Caso]], gipuzkoar politikaria (h. [[1997]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Pedro Mari Egaña]], nafar futbolari eta palaria (h. [[2013]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[David Hamilton]], ingeles argazkilaria, emakumeen biluzi artistikoen erretratuegatik ezaguna (h. [[2016]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Vera Krepkina]], errusiar-ukrainar atleta (h. [[2023]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Elizabeth Montgomery]], estatubatuar aktorea (h. [[1995]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Živojin Pavlović]], serbiar zinemagile eta idazlea (h. [[1998]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Jayne Mansfield]], estatubatuar aktore eta abeslaria, 1950eko hamarkadako ''[[sex symbol]]'' nagusienetariko bat (h. [[1967]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Patxi Iraola]], gipuzkoar bertsolaria, epailea eta gai-jartzailea (h. [[2019]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Carol Burnett]], estatubatuar aktore eta umorista. * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Bob Bondurant]], estatubatuar lasterketa-gidaria (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Mark Eyskens]], [[Belgika]]ko lehen ministroa. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Willie Nelson]], estatubatuar kantautorea eta aktorea. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Michel Camdessus]], Baionan jaiotako ekonomialaria, [[Nazioarteko Diru Funtsa]]ko presidentea. * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[James Brown]], estatubatuar soul eta funk abeslari, konposatzaile, musikari eta ekoizlea (h. [[2006]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Steven Weinberg]], estatubatuar fisikaria, 1979ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Ricardo Arias Calderón]], panamar politikaria (h. [[2017]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Ratnasiri Wickremanayake]], [[Sri Lanka]]ko lehen ministroa (h. [[2016]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[José Ramón Azkarate]], bizkaitar txirrindularia. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Louis Farrakhan]], estatubatuar abeslaria, eskubide zibilen aldeko ekintzailea, erlijio-buruzagia eta kazetaria. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[María Moreno (margolaria)|María Moreno]], espainiar margolaria, Madrilgo margolari errealisten taldekoa (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Siân Phillips]], galestar aktorea. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Alfredo Silva Estrada]], venezuelar olerkaria (h. [[2009]]). * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Fujiko Nakaya]], japoniar artista. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Alfredo Marco Tabar]], arabar abokatu eta politikari ohia. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Jean Vautrin]], frantziar zinemagilea eta idazlea (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[José Luis Abellán]], espainiar idazle, saiakeragile eta irakaslea (h. [[2023]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Antón García Abril]], espainiar musikagilea (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Maurice André]], frantziar tronpeta-jotzailea (h. [[2012]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jose Maria San Sebastian|Jose Maria San Sebastian, ''Latxaga'']], gipuzkoar elizgizon eta idazlea (h. [[2008]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[José María García de Andoin]], bizkaitar futbolaria eta entrenatzailea (h. [[2017]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Chen Jingrun]], [[zenbakien teoria]]ri ekarpen esanguratsuak egin zizkion txinatar matematikaria (h. [[1996]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Joan Collins]], ingeles aktore eta idazlea. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Sergio Gonella]], italiar futbol epailea (h. [[2018]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Manfred Sommer]], gipuzkoar komikigilea (h. [[2007]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[William Yorzyk]], estatubatuar igerilaria (h. [[2020]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Ruth Arnon]], israeldar biokimikaria, ''Copaxone'' esklerosi anizkoitzaren aurkako drogaren sortzaileetako bat. * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Roberto Bodegas]], espainiar zinema zuzendari eta gidoilaria (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Isa bin Salman Al Khalifa]], [[Bahrain]]go emirra (h. [[1999]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Heinrich Rohrer]], suitzar fisikaria, 1986ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2013]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Tsuneko Okazaki]], japoniar kimikaria, ''Okazaki zatiak'' aurkitu zituena. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Joan Rivers]], estatubatuar komediante, aktore, telebista aurkezle, gidoilari eta idazlea (h. [[2014]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Montserrat Gudiol]], kataluniar margolaria (h. [[2015]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Gene Wilder]], estatubatuar aktore, zuzendari eta gidoilaria (h. [[2016]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Jose Luis Areta]], ''Areta III'', nafar futbolaria (h. [[2011]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Anton Barrutia]], bizkaitar txirrindularia (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jerzy Kosinski]], poloniar-estatubatuar eleberrigilea (h. [[1991]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Yasukazu Tanaka]], japoniar futbolaria. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Zsuzsa Bíró]], hungariar zinema-gidoilari eta antzerkigilea (h. [[2023]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Bonifacio Alfonso]], gipuzkoar margolari eta irarlea (h. [[2011]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Danny Aiello]], estatubatuar aktorea (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Jon Etxabe]], gipuzkoar ETAkide, apaiz, politikari eta idazlea (h. [[2023]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[José Ramón Ibarretxe]], bizkaitar futbolaria (h. [[2011]]). * [[Ekainaren 20]]a - [[Claire Tomalin]], ingeles kazetari eta biografoa. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Sam Jones]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Michelangelo Pistoletto]], italiar margolaria. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Álvaro Siza Vieira]], portugaldar arkitektoa. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Claudio Abbado]], italiar orkestra-zuzendaria (h. [[2014]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Robert Katz]], estatubatuar idazle eta kazetaria (h. [[2010]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Antonio Igoa]], euskal herritar futbolaria (h. [[2015]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Mauricio Rosencof]], uruguaitar idazlea. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Félix Ayo]], bizkaitar biolin-jolea, mundu mailan ezaguna (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Pierre Pradier]], Euskal Herrian jaiotako mediku anestesista (h. [[2003]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Pedro Aurtenetxe]], bizkaitar enpresaburu eta [[Athletic Clubeko presidenteen zerrenda|Athletic Clubeko presidentea]] (h. [[2016]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Carmen Barbarà]], kataluniar komikigilea eta ilustratzaiea. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Henri Anglade]], frantziar txirrindularia (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Matilde Isasi-Isasmendi]], bizkaitar emagina eta erizaina. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Jean-Pierre Mocky]], frantziar zinemagilea eta antzezlea (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Murray Halberg]], zeelandaberritar atleta, txapeldun olinpikoa (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Elem Klimov]], [[sobiet]]ar zinemagilea (h. [[2003]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Oliver Sacks]], ingeles neurologoa eta idazlea (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Ivan Passer]], txekiar zinemagilea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Alberto Albistegi Arizmendiarrieta]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Donald E. Westlake]], estatubatuar idazlea (h. [[2008]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Robert Bourassa]], [[Quebeceko lehen ministroen zerrenda|Quebeceko lehen ministroa]] (h. [[1996]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Julian Bream]], britainiar gitarra- eta laute-jotzailea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Guido Crepax]], italiar komikigilea (h. [[2003]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[John Hopfield]], estatubatuar fisikaria, 2024ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Karmenu Mifsud Bonnici]], [[Malta]]ko lehen ministroa (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Syd Mead]], estatubatuar diseinatzaile industriala (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Cormac McCarthy]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Richard Rogers]], italiar jatorriko britainiar arkitektoa (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Georgi Atanasov]], [[Bulgaria]]ko lehen ministroa (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 25]]a - [[Laly Soldevila]], kataluniar aktorea (h. [[1979]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Edmund Phelps]], estatubatuar ekonomialaria, 2006ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Paul de Senneville]], frantziar ekoizle eta musikagilea (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Iñaki Alkiza]], euskal herritar futbolari, [[Real Sociedad|Errealako]] presidente eta politikari abertzalea (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Cees Nooteboom]], herbehereetar idazle eta itzultzailea. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Toni Negri]], italiar politikari, irakasle eta filosofo komunista (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Elinor Ostrom]], estatubatuar politologoa, 2009ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (h. [[2012]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Bill Nieder]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Xabier Antoñana]], nafar katedraduna, kazetaria, idazlea eta politikaria (h. [[2021]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Aurora Baskaran]], gipuzkoar politikaria, [[Eibar]]ko alkate ohia. * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Jerzy Grotowski]], poloniar antzerki-zuzendaria (h. [[1999]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Anita Gradin]], suediar kazetari eta politikaria (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Bitxore Laka]], bizkaitar misiolari eta artista (h. [[2014]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Ana Mari Marin]], nafar margolaria eta emakume aitzindaria, [[Baztan]]go erreferente soziala eta kulturala (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Richard R. Ernst]], suitzar kimikaria, 1991ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Reiner Kunze]], alemaniar idazlea eta itzultzailea. * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Julie Newmar]], estatubatuar aktore, dantzari eta abeslaria. * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Stuart Roosa]], estatubatuar astronauta (h. [[1994]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Tom Courtney]], estatubatuar atleta (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Just Fontaine]], frantziar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Roman Polański]], frantziar-poloniar film zuzendari eta aktorea. * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Eneko Arieta]], [[Athletic]]eko futbolaria (h. [[2004]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Janet Baker]], britainiar mezzo-sopranoa. * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Michael Dacher]], alemaniar alpinista eta muturreko eskalatzailea (h. [[1994]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Sylva Koscina]], jugoslaviar-italiar aktorea (h. [[1994]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Robert Curl]], estatubatuar kimikaria, 1996ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Amparo Soler Leal]], espainiar aktorea (h. [[2013]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Dulce Almada Duarte]], caboverdetar hizkuntzalari, irakasle eta ekintzaile politikoa (h. [[2019]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Wayne Shorter]], estatubatuar jazz saxo-jotzaile eta musikagilea (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Tom Skerritt]], estatubatuar aktorea. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Fermin Gordejuela]], nafar futbolaria (h. [[2006]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Juan Mugartegi]], bizkaitar bertsolaria (h. [[2018]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Arnold Koller]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Carlos Zayas]], espainiar kazetari, politikari eta ekologista. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Mathieu Kérékou]], [[Benin]]go presidentea (h. [[2015]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (h. [[2024]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Jacques Blot]], lapurtar mediku eta arkeologoa, Ipar Euskal Herriko eta Pirinioetako [[Historiaurrea|Historiaurrearen]] ikerlari garrantzitsuenetakoa (h. [[2021]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Asha Bhosle|Asha Bhosle, ''Ashaji'']], indiar abeslaria. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (h. [[2024]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Donald Triplett]], estatubatuar bankaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Karl Lagerfeld]], alemaniar jostuna (h. [[2019]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Rachid Sfar]], [[Tunisia]]ko lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Mátyás Szűrös]], [[Hungaria]]ko presidentea. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[José Fernández Arteaga]], elizgizon mexikarra, Chihuahuako artzapezpikua (h. [[2021]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Rafael Frühbeck]], espainiar orkestra-zuzendaria eta musikagilea (h. [[2014]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Luis Gasca]], donostiar argitaratzaile eta komiki eta zinema kritikaria (h. [[2021]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Robert Blake (aktorea)|Robert Blake]], estatubatuar aktorea (h. [[2023]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Valentina Ponomariova]], errusiar astronauta, pilotua eta zientzialaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Mark Di Suvero]], estatubatuar eskultorea. * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Fred Willard]], estatubatuar aktore, umorista eta idazlea (h. [[2020]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[David McCallum]], eskoziar aktorea (h. [[2023]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Terry Davies]], galestar errugbilaria (h. [[2021]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Lina Medina]], historia osoko ama gazteena (5 urte, 7 hilabete eta 21 egun zituela ama bihurtu zen) * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Miguel Ortiz Berrocal]], espainiar eskultorea (h. [[2006]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Samora Machel]], lehendabiziko [[Mozambike]]ko presidentea (h. [[1986]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Josef Kadraba]], txekiar futbolaria (h. [[2019]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[John Gurdon]], britainiar biologoa, 2012ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Michel Plasson]], frantziar orkestra-zuzendaria. * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Neale Fraser]], australiar tenislaria (h. [[2024]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Diane Cilento]], australiar aktorea (h. [[2011]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Raymond Kendall]], [[Interpol]]eko idazkari nagusi ohia. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Alicia D'Amico]], argentinar argazkilaria (h. [[2001]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Celia Correas de Zapata]], argentinar idazle, poeta eta akademikoa (h. [[2022]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Peter Mansfield]], britaniar fisikaria, 2003ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2017]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Titus Buberník]], eslovakiar futbolaria (h. [[2022]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Gabriel Aresti]], bilbotar idazlea eta poeta, XX. mendeko [[euskal literatura]]ren berritzaileetako bat (h. [[1975]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (h. [[2024]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Nomalizo Leah Tutu]], hegoafrikar aktibista. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Jeanine Deckers]], ordena erlijioso dominikarreko belgikar moja eta abeslaria (h. [[1985]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Angel Urrutia Iturbe]], nafar poeta, argitaratzaile eta ekintzaile kulturala, ''[[Río Arga. Revista navarra de poesía]]'' aldizkariaren zuzendaria eta sortzaileetako bat (h. [[1994]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Francisco Gento]], espainiar futbolaria, [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Espainiako Futbol Liga]] gehien jokatu eta irabazi zituen futbolaria (h. [[2022]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Helmut Senekowitsch]], austriar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2007]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Eustaquio Zubillaga]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Garrincha]], brasildar futbolaria, historiako futbolaririk hoberenetakoa (h. [[1983]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Elvira Larrazabal]], bizkaitar golfari ohia, Espainiako lehen emakume golfari profesionala. * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Florentino Goiburu]], gipuzkoar bertsolari eta artzaina (h. [[2012]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a - [[Miguel de Oriol e Ybarra]], espainiar arkitektoa. * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Ramón Tamames]], espainiar ekonomialaria eta politikaria. * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Miguel de Oriol e Ybarra]], arkitekto espainiarra. * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[John Barry]], ingeles musikagile, zinemako film nabarmen askoren soinu bandak konposatzeagatik ezaguna (h. [[2011]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Ken Berry]], estatubatuar aktorea (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Jeremy Brett]], ingeles aktorea (h. [[1995]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Amartya Sen]], indiar ekonomilaria, 1998ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Charles K. Kao]], ''[[zuntz optiko]]aren aita'', Hong Kongeko estatubatuar ingeniaria eta fisikaria, 2009ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Carlos Correia]], [[Ginea-Bissau]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Egil Danielsen]], norvegiar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Don Clarke|Don Clarke, ''The Boot'']], zeelandaberritar errugbi eta kriket jokalaria (h. [[2002]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Ronald Evans]], estatubatuar astronauta (h. [[1990]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Elizabeth Evatt]], australiar abokatu eta legelari erreformista. * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Javier Garro]], nafar dentista eta [[Osasunako presidenteen zerrenda|Osasunako presidentea]] (h. [[2003]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Miriam Tlali]], eleberri bat argitaratu zuen Hego Afrikako lehenengo emakume beltza (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Jalal Talabani]], [[Irak]]eko presidentea (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Jesús Rodríguez Lafuente]], bizkaitar [[halterofilia|haltera]] ohia. * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Françoise Héritier]], frantziar antropologo, etnologo eta feminista (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Isao Iwabuchi]], japoniar futbolaria (h. [[2003]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Vassilis Vassilikos]], greziar idazle eta politikaria (h. [[2023]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Antonio Bertrán]], gipuzkoar txirrindularia (h. [[2008]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Larry King]], estatubatuar telebista-aurkezle, irrati-aurkezle eta bozeramalea (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 20]]a - [[María Luisa Oyarzábal Fernández]], [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]]ko bizkaitar akademikoa (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Etta Falconer]], estatubatuar matematikaria (h. [[2002]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Daniel Chavarría]], euskal jatorriko kubatar idazlea (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Seydou Diarra]], [[Boli Kosta]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Krzysztof Penderecki]], poloniar musikagilea (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Luis Pedro Peña Santiago]], gipuzkoar etnologo eta mendizalea eta [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteko]] kide nabarmena (h. [[1994]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jacques Godbout]], quebectar olerkari, eleberrigile, saiakera-idazle eta zinemagilea. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Hope Lange]], estatubatuar aktorea (h. [[2003]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[James Rosenquist]], estatubatuar margolaria (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Jeanloup Sieff]], frantziar argazkilaria (h. [[2000]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Marta Rodríguez]], kolonbiar zinemagilea. * [[Abenduaren 1]]a - [[Curro Romero]], espainiar toreatzaile ohia. * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Violette Verdy]], frantziar dantzari, koreografo, irakasle, zuzendari eta idazlea (h. [[2016]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Paul J. Crutzen]], herbeheretar kimikaria, 1995eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Henryk Górecki]], poloniar musikagilea, [[postmodernismo]]aren musikari nagusietako bat (h. [[2010]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[José María Portell]], bizkaitar kazetaria (h. [[1978]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Karimat El-Sayed]], egiptoar [[Kristalografia|kristalografoa]]. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Eduardo Pavlovsky]], argentinar antzerkigilea, zuzendaria eta antzezlea, eta mediku psikoanalista (h. [[2015]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Manu Dibango]], kamerundar saxofoi-jotzaile, pianista, bibrafonista, orkestra zuzendari, musikagile, konpositore eta abeslaria (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Hisataka Okamoto]], japoniar futbolaria. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Tim Conway]], estatubatuar aktorea (h. [[2019]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Laura Mancinelli]], italiar idazlea, [[germanistika|germanista]] eta erdi arokoa (h. [[2016]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Rik Van Looy]], belgiar txirrindularia, [[Monumentu (txirrindularitza)|txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Akihito]], [[Japonia]]ko enperadorea. * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Renée Colliard]], suitzar eskiatzailea (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Basil Heatley]], britainiar atleta (h. [[2019]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[David Mackay]], britainiar arkitektoa (h. [[2014]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Carlos Álvarez Cruz]], espainiar poeta eta hizlaria (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Ignacio Uribe]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[José Antimasberes|José Antimasberes, ''El gitanico de Añorbe'']], nafar kale-dantzari ijito eta nomada (h. [[1994]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Charles Portis]], estatubatuar idazlea (h. [[2020]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Cristina Álvarez Reinares]], nafar idazlea. * [[Dominika Etxart]], euskal herri-kantaria, Zuberoako herri kantuak berreskuratzen lan aparta egin zuena (h. [[2012]]). * [[Guillermo Aldalur]], ''Pikua'', gipuzkoar soinu jotzailea eta organista (h. [[2015]]). * [[Iñaki Larrañaga]], gipuzkoar apaiza, soziologoa, soziolinguista eta [[SIADECO]] kooperatibaren nahiz [[Bizi-Hitza Fundazioa]]ren sortzaileetako bat (h. [[2021]]). * [[Jose Luis Saenz de Ugarte]], arabar argazkilari, espeleologo, kazetari eta historialaria (h. [[2022]]). * [[Joxe Arregi 'Joxe Alkiza'|Joxe Arregi, ''Joxe Alkiza'']], elizgizon eta idazlea. * [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (h. [[2024]]). * [[Miguel Ángel Alegría]], nafar pilotaria (h. [[2018]]). * [[Patxi Goikolea Zabala]], gipuzkoar euskaltzalea, herrigintzan ekintzailea eta bertsolari zein bertsozalea. * [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (h. [[2024]]). * [[Michael Parenti]], estatubatuar historialari eta intelektual marxista. == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Wilhelm Cuno]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1876]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Calvin Coolidge]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 30. Presidentea]] (j. [[1872]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Herbert John Louis Hinkler]], australiar hegalaria (j. [[1892]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Margaret Macdonald Mackintosh]], eskoziar artista (j. [[1865]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Antonio Basagoiti Arteta]], euskal jatorriko espainiar enpresari eta bankaria (j. [[1848]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Louis Comfort Tiffany]], estatubatuar artista eta diseinatzailea (j. [[1848]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[George Moore]], [[ingeles]]ezko idazle irlandarra (j. [[1852]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Cesarea Garbuno Arizmendi]], gipuzkoar enpresaburua, Espainiako lehen petrolio-findegiko enpresaburua (j. [[1846]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[John Galsworthy]], [[ingeles]]ezko idazlea eta [[1932]]ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1867]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Henri Duparc]], frantses musikagilea (j. [[1848]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Takiji Kobayashi]], literatura proletarioaren japoniar idazlea (j. [[1903]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Xabier Lizardi]], olerkari [[zarautz|zarauztarra]] (j. [[1896]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Robert T. A. Innes]], britainiar astronomoa (j. [[1861]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Luis Amadeo Savoiakoa]], italiar printze, mendizale eta esploratzailea (j. [[1873]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana]], ''Loramendi'', ''frai Joakin Bedoña'', gipuzkoar elizgizona eta euskal olerkaria (j. [[1907]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Jesús Oiarbide]], euskal atleta (j. [[1902]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Salvador Rueda]], espainiar [[olerkigintza|poeta]] (j. [[1857]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Guerau de Liost]], kataluniar politikari eta poeta (j. [[1878]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Adolfo Urkixo]], bizkaitar politikaria (j. [[1866]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Henri Royce]], ingeles industrialaria, [[Rolls-Royce]] enpresaren sortzailea (j. [[1863]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[José María Amilibia]], gipuzkoar abokatu eta politikaria (j. [[1900]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Konstantino Kavafis]], greziar olerkaria (j. [[1863]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Anna de Noailles]], frantziar idazlea (j. [[1876]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Li Ching Yuen]], ustez behin ere izan den gizonik zahar edo adinduena (j. [[1677]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Ricardo García Mercet]], bizkaitar militar eta naturalista, [[entomologia]]n nabarmendua (j. [[1860]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jose Maria Orbe Gaytán de Ayala]], bostgarren [[Valdespinako markesgoa|Valdespinako markesa]], militar eta politikari [[gipuzkoa]]rra (h. [[1848]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Alice Elizabeth Doherty]], estatubatuar [[emakume bizardun]]a (j. [[1887]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Clara Zetkin]], alemaniar politikari sozialista, emakumeen eskubideen defendatzailea (j. [[1857]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Roscoe Arbuckle]], estatubatuar zinema mutuko aktore, umorista, zinema zuzendari eta gidoilaria (j. [[1887]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Hipólito Yrigoyen]], euskal jatorriko [[argentina]]r politikaria, Argentinako presidentea (j. [[1852]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Anthony Hope]], ingeles idazlea (j. [[1863]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Rosario Pino]], espainiar antzerki aktore eta txirrindulari afizionatua (j. [[1871]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Raymond Roussel]], frantziar idazlea (j. [[1877]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Pierre de Vizcaya]], euskal automobil-gidari profesionala, auto istripuan (j. [[1894]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Anastasi Agerre]], euskal idazlea eta sindikalista (j. [[1897]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Francisca Saperas]], kataluniar militante anarkista eta anarkosindikalista (j. [[1851]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Adolf Loos]], [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoko]] hastapenetako arkitekto berritzaile [[txekia]]rra (j. [[1870]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Georges Leygues]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1857]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Zacarías Martínez]], espainiar [[San Agustinen Ordena|agustindar]] erlijiosoa eta biologoa, [[Gasteizko elizbarrutia|Gasteizko apezpikua]] izandakoa (j. [[1864]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Kamini Roy]], bengaliar poeta, maistra, idazlea eta feminista, Britainia Handiko lehen emakume graduatua (j. [[1864]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Faisal I.a]], [[Irak]]eko erregea (j. [[1885]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Henri-Achille Zo]], lapurtar margolaria (j. [[1873]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Annie Wood Besant]], britainiar kazetaria, feminista, iraultzailea, aktibista eta idazle okultista (j. [[1847]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Pedro Fabo]], nafar [[agustindar]] errekoletoa, misiolaria eta idazlea (j. [[1873]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Elizabeth Thompson]], ingeles margolari eta idazlea (j. [[1846]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Nikolai Iudenitx]], Errusiar Inperioko Armadako jenerala (j. [[1862]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Benigno Txabarri]], bizkaitar enpresaburu eta politikaria (j. [[1856]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Albert Calmette]], frantziar sendagile eta bakteriologoa (j. [[1863]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Paul Painlevé]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (j. [[1863]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Emile Roux]], frantziar zientzialaria (j. [[1853]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Mohammed Nadir Shah]], [[Afganistan]]go erregea (j. [[1883]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Hermenegildo Alvariño]], galiziar jatorriko eusko langile eta [[Eusko Abertzale Ekintza]]ko militantea, eraila. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Louise Jopling]], ingeles margolaria, bere belaunaldiko emakume artista nabarmenetakoa (j. [[1843]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Elisa Fernández de la Vega]], espainiar medikua eta irakaslea (j. [[1895]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Stefan George]], alemaniar olerkari eta itzultzailea (j. [[1868]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Thubten Gyatso]], hamairugarren [[Dalai Lama]] (j. [[1876]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Mary Parker Follett]], estatubatuar gizarte-ekintzaile eta kudeaketa-aditua (j. [[1868]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Ramón Barea Mendizabal]], gipuzkoar asmatzailea, [[pedalontzi]]aren asmatzailea (j. [[1863]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Knud Rasmussen]], daniar esploratzailea (j. [[1879]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Francesc Macià|Francesc Macia]], [[Kataluniako Generalitateko presidenteen zerrenda|Kataluniako Generalitateko 122. Presidentea]] (j. [[1859]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Mary Ann Bevan]], erizain ingelesa (j. [[1874]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Anatoli Lunatxarski]], Ukrainan jaiotako [[boltxebike]]a eta idazlea (j. [[1875]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Hilana Taarka]], seto jatorriko estoniar folk abeslaria (j. [[1856]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Enrique Epaltza]], bilbotar arkitektoa (j. [[1860]]). * [[Gregorio Ibarretxe]], euskal herritar politikari jeltzale eta arkitektoa, [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko alkatea]] (j. [[1864]]). * [[Paulino Caballero]], nafar kimikari, fisikari, irakasle eta katedraduna (j. [[1839]]). * [[Ramon Aginaga]], nafar bide ingeniaria (j. [[1852]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Erwin Schrödinger]] eta [[Paul Dirac]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: eman gabe * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Ivan Alekseievitx Bunin]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Thomas Hunt Morgan]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Norman Angell]] ---- == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1933| ]] eps0xd6hwmejjdg0d7w1zvktlevwre8 0 1269 10002424 10000138 2024-12-17T13:38:53Z Artegia 65203 /* Martxoa */ 10002424 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; Bilboko [[Begoñako basilika|Begoñako Andre Mariaren basilikaren]] parean Juan José Domínguez Muñoz falangistak [[esku-granada]] bat jaurti zuen, eta [[Begoñako atentatua|hirurogeita hamar zauritu arin eragin zituen.]] * [[Uztailaren 6]]a – [[Anne Frank]] eta bere familia "Gordelekuan" ezkutatu ziren, aitaren bulegoan [[Amsterdam]]en. == Arte eta kultura == * [[Apirilaren 21]]a &ndash; ''[[Black, el payaso]]'' (euskaraz: ''Black, pailazoa''), [[Pablo Sorozabal]]en musika eta [[Francisco Serrano Anguita]]ren libretoa duen [[opereta]] estreinatu zen [[Bartzelona]]ko Coliseum antzokian. == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Alassane Ouattara]], [[Boli Kosta]]ko presidentea. * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Jesús Glaria Jordán|Jesús Glaria]], nafar futbolaria (h. [[1978]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Manuel Gutiérrez Aragón]], espainiar zinemagilea. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Lászlo Sólyom]], [[Hungaria]]ko presidentea (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Terenci Moix]], kataluniar idazlea (h. [[2003]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Benito Lertxundi]], euskal abeslaria eta kantautorea. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Rosa María Mateo]], espainiar kazetari eta telebistako albistegi aurkezlea. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Vasily Alekseyev]], [[sobiet]]ar pisu-jasotzailea, munduko gizonik indartsuena izandakoa (h. [[2011]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Takao Nishiyama]], japoniar futbolaria. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Stephen Hawking]], britainiar fisikari eta astronomoa, bere garaiko ospetsuenetakoa (h. [[2018]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Junichiro Koizumi]], [[Japoniako lehen ministro]]a. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Yvette Mimieux]], estatubatuar aktorea (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Lee Kun-hee]], hegokorear enpresaburua (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Walter Hill]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta ekoizlea. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Ramiro de León Carpio]], [[Guatemala]]ko presidentea (h. [[2002]]). * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Michel Mayor]], suitzar astrofisikaria, 2019ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Vigdis Ystad]], norvegiar literatura historialari eta irakaslea (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Gerben Karstens]], herbeheretar txirrindularia (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Nicole Fontaine]], frantses politikaria, [[Europako Legebiltzarra]]ko presidentea (h. [[2018]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Muhammad Ali]] (Cassius Clay), estatubatuar boxealaria eta beltzen eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[2016]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Forges]], espainiar umorista grafikoa (h. [[2018]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Javier Heraud]], perutar poeta (h. [[1963]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Eugène Camara]], [[Ginea]]ko lehen ministroa (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Alberto Corazón]], espainiar argazkilari, margolari, eskulturagile eta diseinatzailea (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Agathe Habyarimana]], Ruandako lehen dama ohia. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Fermin Eguia]], argentinar margolari, marrazkilari eta akuarelista surrealista (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Amin Gemayel]], [[Libano]]ko presidentea. * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Punsalmaagiyn Ochirbat]], lehendabiziko [[Mongolia]]ko presidentea. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Ana Kiro]], galiziar abeslaria (h. [[2010]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Eusébio]], portugaldar futbolaria (h. [[2014]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Tasuko Honjo]], japoniar immunologoa, 2018ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Yolanda Lins d'Augsburg Rodrigues]], brasildar eskultore, margolari eta diseinatzailea. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile-artistikoa (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Francisco Sánchez Cárdenas]], panamar politikaria eta sendagilea. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Claudine Longet]], frantziar aktore eta abeslaria. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Arnaldo Tamayo Méndez]], kubatar gerra-pilotua eta kosmonauta, Kubako Errepublikako heroia eta Sobietar Batasuneko heroia. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Marty Balin]], estatubatuar egile abeslari, musikari eta abeslaria, ''[[Jefferson Airplane]]'' eta ''Jefferson Starship'' taldeetako kide sortzailea (h. [[2018]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Terry Jones]], galestar umorista, idazlea eta zinema zuzendaria eta ''[[Monty Python]]'' taldeko kidea (h. [[2020]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Julio Solaun]], bizkaitar belar hockey jokalari ohia. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Graham Nash]], ingeles musikari, abeslari, abesti egilea eta argazkilaria. * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Javier Elzo]], gipuzkoar soziologoa eta unibertsitateko irakaslea. * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Xole Erbiti]], nafar irakasle eta euskara sustatzailea (h. [[2009]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Jevgeni Xapoxnikov]], sobietar militar eta politikaria (h. [[2020]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Eladia Balerdi]], ''Irura IV'', gipuzkoar erraketista (h. [[1997]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Ovidi Montllor]], valentziar kantautore eta aktorea, ''[[Nova Cançó]]'' katalanezko musika mugimenduaren partaidea (h. [[1995]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Manuel Castells]], soziologia eta hiri eta lurralde planeamenduko irakaslea [[Kaliforniako Unibertsitatea Berkeleyn|Berkeley-ko Unibertsitatean]]. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Carole King]], estatubatuar abeslari, pianista eta musikagilea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Anatolijs Gorbunovs]], lehendabiziko [[Letonia]]ko lehendakaria. * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Mike Markkula]], [[Apple Inc.|Apple Computer]] sortzeko finantzazioa eman zuen enpresaria. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Ehud Barak]], [[Israelgo Lehen Ministroen zerrenda|Israelgo lehen ministro]] ohia. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Peter Tork]], estatubatuar musikari eta aktorea, ''The Monkees'' taldeko kidea (h. [[2019]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Michael Bloomberg]], estatubatuar negozio gizona, politikaria eta filantropoa, [[New York]]eko alkate ohia. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Sadou Hayatou]], [[Kamerun]]go lehen ministroa (h. [[2019]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Huey P. Newton]], estatubatuar aktibista politiko eta iraultzailea, [[Pantera Beltza Alderdia|autodefentsarako pantera beltzen alderdiaren]] sortzaileetako bat (h. [[1989]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Mitch McConnell]], estatubatuar politikaria. * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Claude Miller]], frantziar zinema zuzendari eta gidoigilea (h. [[2012]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Margarethe von Trotta]], alemaniar aktorea, zinema zuzendaria eta gidoilaria, [[Alemaniako Zinema Berria]]ren ordezkarietako bat. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Francisco Buen Lacambra]], [[PSE-EE]]ko gipuzkoar politikaria. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Christine Keeler]], ingeles modelo eta kabaret-dantzaria (h. [[2017]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Dioncounda Traoré]], [[Mali]]ko presidente ohia. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Gayatri Chakravorty Spivak]], indiar filosofoa, literatura-teorialaria eta kritikari feminista. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Karen Grassle]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Guillermina Motta]], kataluniar egile-abeslaria eta interpretea. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Robert H. Grubbs]], estatubatuar kimikaria, 2005eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Gisela Bock]], alemaniar historialaria. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Brian Jones]], ingeles musikari eta gitarra-jotzailea, ''[[The Rolling Stones]]'' taldearen kide sortzailea (h. [[1969]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Dino Zoff]], italiar futbolari ohia. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[John Irving]], estatubatuar idazlea. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Endika Mogrobejo Ladrero]], bizkaitar marrazkilaria eta argitaratzailea, Bizkaiko [[genealogia]] eta [[armarri]]etan aditua. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Lou Reed]], estatubatuar rock abeslaria, musikaria, konposatzailea eta argazkilaria (h. [[2013]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Kovalionok]], [[sobiet]]ar kosmonauta ohia. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Felipe González|Felipe Gonzalez]], [[Espainiako presidenteen zerrenda|Espainiako presidente]] ohia. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Svetlana Gannuxkina]], errusiar matematikari eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Jon Agirre Agiriano]], arabar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]] eta [[Euskal Preso Politikoen Kolektiboa|Euskal Preso Politikoen Kolektiboko]] kidea (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 8]]a - [[Ann Packer]], britainiar atleta ohia. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Concepción Ramírez]], guatemaldar ekintzailea (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[John Cale]], galestar rock musikari eta konpositorea. * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Suzanne Cory]], australiar biokimikaria, immunitate-sistemaren oinarri genetikoa eta minbizia ikertu dituena. * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Gregorio Monreal]], nafar politikaria eta legelaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] errektore ohia. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[José Barrionuevo]], andaluziar politikari ohia, [[ETA]]ren aurkako [[estatu terrorismo]]aren arduraduna iateagatik espetxeratua. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Serge Lutens]], frantziar moda munduko sortzailea eta artista. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[José Oneto]], espainiar kazetari eta idazlea (h. [[2019]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Carmen Iglesias]], espainiar historialaria, irakaslea eta akademikoa. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Françoise Dorléac]], frantziar aktorea (h. [[1967]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Antonio Basagoiti García-Tuñón]], euskal jatorriko espainiar enpresari eta bankaria. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Dick Pound]], kanadar igerilari ohi eta abokatua, [[dopin]]aren aurkako borrokaren bultzatzaile nagusietako bat izateagatik ezaguna. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Ama Ata Aidoo]], ghanar idazlea eta Afrikako emakume autoreen aldeko ekintzailea (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Michael Haneke]], austriar zinema zuzendari eta gidoigilea. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Masha Ivashintsova]], [[Leningrad]]eko errusiar argazkilaria (h. [[2000]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Ana Blandiana]], errumaniar olerkari, saiakeragile eta ekintzailea. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Aretha Franklin]], ''Soularen Erregina'', estatubatuar abeslaria (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Manuel Huertas]], zamorar jatorriko gipuzkoar politikaria. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Erica Jong]], estatubatuar idazle eta poeta, emakumeen [[sexualitate]]ari buruzko liburuengatik ezaguna. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[John E. Sulston]], ingeles biologoa, [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Michael York]], ingeles aktorea. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Luis Felipe Areta]], gipuzkoar atleta ohi eta apaiza, kirolari moduan luzera jauzian eta jauzi hirukoitzean aditua. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Conrad Schumann]], [[Berlingo harresia]] egiten hasi eta gero [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa|Alemaniako Errepublika Demokratikotik]] alde egin zuen lehen desertorea (h. [[1998]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (h. [[2024]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Félix Rotaeta]], espainiar aktorea (h. [[1994]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Leon Russell]], estatubatuar musikari, pianojole, gitarrajole eta kantautorea (h. [[2016]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Argitxu Noblia]], lapurtar medikua, [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] [[euskara|euskalgintzaren]] erreferentzia nagusietakoa. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Peter Greenaway]], britainiar margolari eta zinemagilea. * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Barry Levinson]], estatubatuar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta aktorea. * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Anita Pallenberg]], germano-italiar aktore, artista eta modeloa (h. [[2017]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Jose Javier Mujika]], [[Unión del Pueblo Navarro|UPNko]] nafar zinegotzia (h. [[2001]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lita Stantic]], argentinar zinema-zuzendari, ekoizle eta gidoilaria. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Petar Nadoveza]], kroaziar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2023]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Carlos Reutemann]], argentinar auto-pilotua (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Jacob Zuma]], [[Hegoafrika]]ko presidentea. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Ricardo Blázquez]], espainiar artzapezpikua, [[Bilboko elizbarrutia|Bilboko apezpiku]] ohia. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Valeri Brumel]], errusiar [[gorako jauzilari]]a (h. [[2003]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Eleuterio Sánchez|Eleuterio Sánchez, ''el Lute'']], frankismo garaiko lapur eta idazlea. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Frank Williams]], ingeles enpresaburu, lasterketetako autoen gidaria eta 1 Formulako taldearen jabea (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Katia Krafft]], frantziar bolkanologoa (h. [[1991]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Jochen Rindt]], 1 Formulako austriar pilotua, munduko txapelketa hil ostean irabazi duen gidari bakarra (h. [[1970]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Casimir Oyé-Mba]], [[Gabon]]go lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Arto Paasilinna]], finlandiar idazlea (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[José Luis Mentxaka]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Geoffrey Palmer (politikaria)|Geoffrey Palmer]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Sandra Dee]], estatubatuar aktorea (h. [[2005]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Silvia Federici]], italiar-estatubatuar idazle, irakasle eta ekintzaile feminista. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Ángel García de Dios]], nafar langile eta politikaria. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Barbra Streisand]], estatubatuar aktore eta abeslaria. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[George Vella]], [[Malta]]ko presidentea. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Valeri Poliakov]], errusiar kosmonauta eta medikua, misio bakar batean espazioan iraunkortasunaren errekorra duena (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (h. [[2024]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Juan Manuel Martínez Iturri]], ''Iturri'', palazko nafar pilotaria (h. [[2002]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Jacques Rogge]], belgikar sendagile eta kirolaria, [[Nazioarteko Olinpiar Batzordea|Nazioarteko Olinpiar Batzordeko]] 8. lehendakaria (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Vera Čáslavská]], [[txekoslovakia]]r gimnasta artistikoa (h. [[2016]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Tammy Wynette]], estatubatuar [[country]] abeslaria (h. [[1998]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresari eta politikaria (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Benoît Dauga]], frantziar errugbilaria (h. [[2022]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Ian Dury]], ingeles abeslaria (h. [[2000]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Pál Schmitt]], hungariar eskrimalari, diplomazialari eta politikaria, [[Hungaria]]ko presidentea. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Graciela Iturbide]], mexikar argazkilaria. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Nobby Stiles]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Otto Jägersberg]], alemaniar idazlea. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Gary Kildall]], estatubatuar informatikari eta enpresaburua, ''CP/M'' sistema eragilearen sortzailea (h. [[1994]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[John Konrads]], lituaniar-australiar igerilaria, olinpiar txapelduna (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Alfredo Jaime]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] nafar poltikaria, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]] ohia. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Unabomber|Theodore Kaczynski, ''Unabomber'']], estatubatuar filosofo eta matematikaria, bonba gutunak bidaltzeagatik ezaguna (h. [[2023]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Francisco Villar Liébana]], espainiar filologoa. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Hannu Mikkola]], finlandiar rally gidaria (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Fraser Stoddart]], eskoziar-estatubatuar kimikaria, 2016ko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Juan Silloniz]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Maiatzaren 28]] &ndash; [[Stanley Prusiner]], estatubatuar biokimikaria eta neurologoa, 1997ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Jesus Mari Ilundain]], nafar futbolari ohia. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Josefina Gómez Mendoza]], espainiar geografo, idazle eta katedraduna. * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Michelle Hurst]], estatubatuar aktorea. * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Xosé Manuel Martínez Oca]], galiziar idazlea. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[José María Iñigo]], bizkaitar kazetari, aktore eta telebista aurkezlea (h. [[2018]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Teodoro Obiang Nguema]], [[Ekuatore Ginea]]ko diktadorea. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Ulrike Ottinger]], alemaniar zinema zuzendaria. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Gideon Toury]], israeldar itzultzaile eta teorialaria (h. [[2016]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Muammar al Kadafi]], [[Libia]]ko ''de facto''zko buruzagia (h. [[2011]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Jacques Dubochet]], suitzar biofisikaria, 2017ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Josu Elorriaga]], bizkaitar ekonomialari eta politikaria. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Graciela Borges]], argentinar aktorea. * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Brian Muller]], zeelandaberritar errugbilaria (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Bert Sakmann]], alemaniar sendagilea, 1991ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Enkarni Genua]], euskal idazlea eta txotxongilolaria. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Giacomo Agostini]], motoziklismoko italiar pilotua, Motoziklismoko Munduko Txapelketan titulu gehien dituena. * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Mohamed ElBaradei]], egiptoarra, [[Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia]]ko zuzendaria eta 2005eko [[Bakearen Nobel Saria]]. * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Thabo Mbeki]], [[Hegoafrika]]ko presidentea. * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Paul McCartney]], ingeles kantaria eta musikagilea eta [[The Beatles]]eko partaide ohia. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Brian Wilson]], estatubatuar musikari eta abeslaria, ''[[The Beach Boys]]'' taldeko sortzaileetako bat. * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Martin John Rees]], estatubatuar astronomoa. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Antoine Berman]], frantziar filosofoa, hizkuntzalaria eta itzulpen ikasketen teorialari eta kritikoa (h. [[1991]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Eduardo Frei Ruiz-Tagle]], [[Txile]]ko presidente ohia. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Luis Pedro Santamarina]], euskal txirrindularia (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Michel Tremblay]], kanadar idazlea, eleberrigilea eta antzerkigilea, [[Quebec]]eko idazle garrantzitsuenetako bat. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Gilberto Gil]], brasildar abeslari eta musikagilea. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Larry Taylor]], estatubatuar musikaria (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Jérôme Savary]], argentinar-frantziar antzerkilaria (h. [[2013]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Chris Hani]], hegoafrikar politikari eta ekintzailea (h. [[1993]]). * [[Ekainaren 28]]a - [[Rupert Sheldrake]], britainiar biologoda, [[eremu morfiko]]en kontzeptua asmatzeagatik ezaguna. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Geneviève Bujold]], kanadar aktorea. * [[Uztailaren 2]]a - [[Ignacio Arroyo]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Vicente Fox]], [[Mexiko]]ko presidentea. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Eddy Mitchell]], frantziar abeslari eta aktorea. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Raymon Depardon]], frantziar argazkilaria eta zinemagilea. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Jesús María Viana]], euskal abokatu eta politikaria (h. [[1987]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Michael Ogio]], [[Papua Ginea Berria|Papua Ginea Berriko]] gobernadore orokorra (h. [[2017]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Ramon Irigoien]], gaztelaniazko nafar idazlea. * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Ronnie James Dio]], hard rock eta heavy metal estiloko estatubatuar musikaria (h. [[2010]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Piotr Klimuk]], sobietar kosmonauta ohia eta espaziora joandako lehen bielorrusiarra. * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Sixto Rodriguez]], estatubatuar musikagile eta konpositorea (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Harrison Ford]], estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Roger McGuinn]], estatubatuar musikaria, ''[[The Byrds]]'' taldeko kidea. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Javier Solana]], espainiar politikaria, [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundeko]] idazkari nagusi ohia. * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Margaret Court]], australiar tenislari ohia, urte berean ''[[Grand Slam (tenisa)|Grand Slam]]''eko lau txapelketak irabazten lehenengo emakumea. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Juan Jose Otxoa de Eribe]], arabar politikaria. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Asun Balzola]], bizkaitar ilustratzaile, idazle eta itzultzailea (h. [[2006]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Giacinto Facchetti]], italiar futbolaria. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Peter Habeler]], austriar alpinista. * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Chris Sarandon]], estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Vladimír Mečiar]], [[Eslovakia]]ko presidente ohia. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Eva Serra]], kataluniar historialari eta saiakeragilea (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Meave Leakey]], britainiar-kenyar paleoantropologoa, lehen hominidoen bilakaeran aditua. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Juan Mari Arzak]], donostiar sukaldaria, mundu osoan garrantzitsu eta arrakastatsua. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Iñaki Barrenetxea Espiga]], Bizkaiko Txirrindularitza Federakundearen lehendakaria (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Jaime Ignacio del Burgo]], [[Nafarroako Gobernuko lehendakari]] ohia. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Modibo Keita (lehen ministroa)|Modibo Keita]], [[Mali]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Abel Enbeita]], bizkaitar bertsolaria eta bertso-irakaslea. * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Jerry Garcia]], estatubatuar gitarra-jotzailea (h. [[1995]]). * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Giancarlo Giannini]], italiar aktorea. * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Isabel Allende]], txiletar idazle, kazetari eta irakaslea. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Bernard Barsi]], [[Monako]]ko artzapezpikua (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[David Lange]], [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] 32. lehen ministroa (h. [[2005]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Abelin Linazisoro]], gipuzkoar idazle eta aktorea (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sergio Ramírez Mercado]], nikaraguar politikaria eta idazlea. * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Francesc Pi de la Serra]], kataluniar gitarrista eta kantautorea, [[Nova Cançó]]ren ordezkari historikoetako bat. * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Rikardo Ugarte]], gipuzkoar eskultore, margolari eta poeta. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Sigfried Held]], alemaniar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[B. J. Thomas]], estatubatuar pop, country eta musika kristauko abeslaria (h. [[2021]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Caetano Veloso]], brasildar abeslaria. * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Iñigo Agirre]], bizkaitar geografo eta politikari [[jeltzale]]a. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Giovanni Lodetti]], italiar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Koji Funamoto]], japoniar futbolaria. * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Bianca Pitzorno]], italiar idazle eta itzultzailea. * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Hissène Habré]], [[Txad]]eko presidentea, [[Human Rights Watch]]en arabera ''"Afrikako [[Pinochet]]"'' (h. [[2021]]). * [[Abuztuaren 14]]a - [[Mara Goyanes]], espainiar vedette eta aktorea (h. [[2006]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Margarita Ballester Figueres]], kataluniar poeta, itzultzailea eta irakaslea. * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Iain Douglas-Hamilton]], britainiar zoologoa. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Paulo Agirrebaltzategi]], gipuzkoar frantziskotar fraidea, kultura ekintzailea, idazlea eta ohorezko euskaltzaina. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Isaac Hayes]], estatubatuar musikagile eta kantaria (h. [[2008]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Bernd Kannenberg]], alemaniar atleta, 50 kilometro ibilketa proban aditua (h. [[2021]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Julián Balduz]], [[frankismo]]aren osteko [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko lehen alkatea]]. * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Maria Kaczyńska]], [[Polonia]]ko lehen dama (h. [[2010]]). * [[Abuztuaren 22]]a - [[Carmen Díez de Rivera]], espainiar politikaria eta eurodiputatua (h. [[1999]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Karen Uhlenbeck]], estatubatuar matematikaria. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[José Eduardo dos Santos]], [[Angola]]ko presidentea (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Sterling Morrison]], estatubatuar gitarra-jotzailea, [[The Velvet Underground]] taldeko kide sortzailea (h. [[1995]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[María Elena Duvauchelle]], txiletar aktorea. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Pedro Solbes]], espainiar politikaria eta legelaria (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Eugenio Trías]], kataluniar filosofo eta idazlea (h. [[2013]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Jukka Kuoppamäki]], finlandiako abeslari-musikagilerik emankorrenetakoa. * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Antonio Lobo Antunes]], portugaldar idazlea. * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Fernando Garcia de Kortazar]], euskal historialaria, Espainiako Aro Garaikidearen historian aditua (h. [[2022]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Werner Herzog]], alemaniar zinemagilea. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Douglas Trumbull]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoilaria, efektu berezien aitzindarietako bat (h. [[2022]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Juan Luis Panero]], espainiar poeta (h. [[2013]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Marimí Azpiazu]], gipuzkoar piano eta harpa jolea. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Felipe Garrido]], mexikar idazlea eta itzultzailea. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Tomás Marco Aragón]], espainiar musikagilea. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Lee Dorman]], estatubatuar baxu-jotzailea, [[Iron Butterfly]] taldeko kidea (h. [[2012]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Wen Jiabao]], [[Txinako Herri Errepublika]]ko lehen ministroa. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Emmerson Mnangagwa]], [[Zimbabwe]]ko presidentea. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Manolo García Colas]], espainiar bikoizketa aktorea. * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Wolfgang Schäuble]], alemaniar politikaria, [[1990eko Alemaniaren bateratzea|Alemaniaren bateratzearen]] negoziatzailetako bat (h. [[2023]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Marina Mayoral]], galizieraz eta gaztelaniaz idazten duen idazlea. * [[Irailaren 20]] &ndash; [[Rose Francine Rogombé]], [[Gabon]]go presidentea (h. [[2015]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Juan Cruz Alli]], [[Nafarroako Gobernuko lehendakari]] ohia. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Rikardo Arregi Aranburu]], euskal kazetaria, saiakeragilea eta euskaltzalea (h. [[1969]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Manex Goihenetxe]], baxenafar historialari, kultur eragile eta politikaria (h. [[2004]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Oscar Bonavena]], pisu astunetako argentinar boxeolaria (h. [[1976]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Thaddée Ntihinyurwa]], ruandar artzapezpiku katolikoa. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Gloria Anzaldúa]], estatubatuar akademikoa, aktibista politiko chicanoa, feminista, idazlea eta poeta (h. [[2004]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Emilio Gutiérrez Caba]], espainiar aktorea. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Donna Leon]], estatubatuar idazlea. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Felice Gimondi]], italiar txirrindularia (h. [[2019]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Madeline Kahn]], aktore eta abeslari lirikoa (h. [[1999]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Ian McShane]], ingeles aktorea. * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Abel Muniategi|Abel Muniategi, ''Bengetxe'']], bizkaitar bertsolari, politikari eta idazlea. ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Jean-Pierre Jabouille]], frantziar auto-gidaria (h. [[2023]]). * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[2024]]). * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Wilfried Peffgen]], alemaniar txirrindularia (h. [[2021]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Jóhanna Sigurðardóttir]], [[Islandia]]ko lehen ministroa eta modu ireki batean [[lesbiana]] zela esaten zuen munduko lehen estatu burua. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Santiago Zabala]], ''Lexo'', gipuzkoar bertsolaria (h. [[2012]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Britt Ekland]], suediar zinema, telebista eta antzerkiko aktore eta abeslaria. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Pepe Domingo Castaño]], galiziar irrati esatari, telebista aurkezle, abeslari eta idazlea (h. [[2023]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Mary Paz Pondal]], asturiar aktorea. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Henri Duhau]], lapurtar idazlea. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Jose Angel Irigarai]], nafar olerkari eta idazlea. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Amitabh Bachchan]], indiar aktorea, abeslari eta telebista aurkezlea. * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Pamela Tiffin]], estatubatuar aktorea (h. [[2020]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Maria Pilar Urriza]], nafar dantzaria eta maistra. * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Jose Martin Mendizabal]], ''Mendizabal I.a'', gipuzkoar harri-jasotzailea, bere garaiko [[harri-jasotze|harri-jasotzailerik]] handienetakoa. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2024]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Juan Tamariz]], espainiar [[Ilusionismo|ilusionista]], kartomagian mundu mailako hoberenetakoa. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Iñaki Gabilondo]], gipuzkoar kazetaria, irrati esataria eta telebista aurkezlea. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Christiane Nüsslein-Volhard]], alemaniar biokimikaria, 1995eko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Christopher A. Sims]], estatubatuar ekonometrista eta makroekonomista, 2011ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Lyle Campbell]], estatubatuar hizkuntzalaria, hizkuntza indiginetan berezitua. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Michael Crichton]], estatubatuar eleberrigile, zinema gidoigile eta ekoizlea (h. [[2008]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Vicente Verdú]], espainiar kazetaria, idazlea, margolari eta poeta (h. [[2018]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Xosé Henrique Rodríguez Peña]], galiziar politikari eta arkitektoa (h. [[2006]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Bob Hoskins]], ingeles aktorea (h. [[2014]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Milton Nascimento]], brasildar abeslari eta musikagilea. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Janusz Korwin-Mikke]], poloniar politikaria eta idazlea. * [[Urriaren 31]] &ndash; [[David Ogden Stiers]], estatubatuar aktorea (h. [[2018]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Patxi Uribarren]], arabar karmeldar, idazle eta euskaltzaina. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Pilar García]], nafar margolaria. * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Marcia Wallace]], estatubatuar aktore, ahots-bikoizle eta komediantea (h. [[2013]]). * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Shere Hite]], alemaniar sexologo eta feminista, giza-[[sexualitate]]ari buruz egindako ikerketengatik ezaguna (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Patricia Bath]], estatubatuar oftalmologoa, asmatzailea, humanista eta akademikoa, [[katarata]]k laser bidez tratatzen aitzindaria (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Kelvin Ogilvie]], kanadar kimikaria, [[azido erribonukleiko]]aren (RNA) sintetizatzailea asmatzailea. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Félix Vidal Costa]], espainiar fisikaria eta ikertzailea. * [[Azaroaren 7]]a - [[Pilar Sanjurjo]], galiziar meteorologoa, telebistan egindako agerraldiengatik ezaguna (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Tom Weiskopf]], estatubatuar golf jokalaria (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Robert F. Engle]], estatubatuar ekonomialari eta unibertsitate-irakaslea, 2003ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Pello Zabaleta Kortaberria]], gipuzkoar idazle eta itzultzailea. * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Charles Konan Banny]], [[Boli Kosta]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Juan Pardo (abeslaria)|Juan Pardo]], espainiar kantautore, musikagile eta abeslaria. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[José María Martínez Muguerza|José María Martínez Muguerza, ''Martínez'']], [[Real Sociedad]]eko futbolari ohia. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Klaus Beer]], alemaniar atleta, luzera jauzian espezializatua (h. [[2023]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Natalia Gutman]], errusiar biolontxelo-jotzailea. * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Daniel Barenboim]], argentinar-israeldar-palestinar-espainiar orkestra-zuzendari eta piano-jotzailea. * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[David Crighton]], galestar matematikaria (h. [[2000]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Kaing Guek Eav]], kanbodiar torturatzailea (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Martin Scorsese]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta ekoizlea. * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Mónica Randall]], telebistako aktore eta aurkezle kataluniarra. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Calvin Klein]], estatubatuar moda-diseinatzailea. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Sharon Olds]], estatubatuar idazle eta poeta. * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Joe Biden]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako presidentea]]. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Pedro Osés]], nafar margolari eta ilustratzailea. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Alfredo Sáenz Abad]], bizkaitar enpresaburu eta bankaria. * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Conchita Balparda]], bizkaitar abeslaria, sopranoa. * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Ruslan Khasbulatov]], errusiar politikari eta ekonomialaria (h. [[2023]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Johny Schleck]], luxenburgotar txirrindulari ohia. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Billy Connolly]], eskoziar umorista, abeslari, aktore eta telebista aurkezlea. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Joan Mari Torrealdai]], euskal idazle, euskaltzain, kazetari eta soziologoa (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Federico Arana]], mexikar biologo, idazle, karikaturagile, musikari, musikagile eta margolaria. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Manolo Blahnik]], kanariar zapata-diseinatzalea. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jimi Hendrix]], estatubatuar musikaria eta kantautorea, [[Rock]] musikaren historiako [[gitarra elektriko|gitarrista elektriko]] handienetakoa (h. [[1970]]). * [[Azaroaren 27]]a - [[Pello Huizi Petrikorena]], nafar fraide frantziskotar eta apaiz katolikoa (h. [[2023]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Juan Manuel Zamora]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2015]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Manuel Saturnino da Costa]], [[Ginea-Bissau]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[John Clauser]], estatubatuar fisikaria, 2022ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Albertine Zullo]], frantziar diseinatzailea eta ilustratzailea. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Vicente López Carril]], espainiar txirrindularia (h. [[1980]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Mike Gibson (errugbilaria)|Mike Gibson]], irlandar errugbilari ohia, garai guztietako irlandar errugbilari onenen artean sailkatua. * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Pedro Rocha]], uruguaiar futbolaria (h. [[2013]]). * [[Abenduaren 3]]a - [[Alice Schwarzer]], alemaniar kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Peter Handke]], austriar idazle eta zinemagilea. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Herbjørg Wassmo]], norvegiar eleberrigilea. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Anna Maria Bietti Sestieri]], italiar arkeologoa (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Mikel Azurmendi]], euskal idazlea eta itzultzailea (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Mari Puri Herrero]], bizkaitar margolari eta grabatzailea. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Aritatsu Ogi]], japoniar futbolaria. * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Luis Dimas]], Nueva olako abeslari txiletarra (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Joxe Erzibengoa Otaegi]], gipuzkoar idazlea eta fraide salletarra. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Jesús María Pedrosa]], bizkaitar politikaria (h. [[2000]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Juan Diego (aktorea)|Juan Diego]], espainiar aktorea (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Gabino Ereñozaga]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Muhammadu Buhari]], [[Nigeria]]ko presidentea. * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Juan de Dios Román]], espainiar eskubaloi entrenatzailea, Espainiako Eskubaloi Errege Federazioaren lehendakaria (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Jose Mari Etxebarria Lejarraga]], bizkaitar [[euskalari]]a. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Milan Milutinović]], [[Serbia]]ko presidentea (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 20]]a - [[Maria Rosa Fugazot]], argentinar aktorea, komediantea, abeslaria eta vedette ohia. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Jean-Claude Trichet]], frantziar bankari eta ekonomialaria, [[Europako Banku Zentrala]]ren presidente ohia. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Hu Jintao]], [[Txinako Herri Errepublika]]ko presidente ohia. * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Yasuyuki Kuwahara]], japoniar futbolaria (h. [[2017]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Enrique Morente]], espainiar abeslaria, [[flamenko]]aren berritzaile handienetako bat (h. [[2010]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Vinicio Cerezo]], [[Guatemala]]ko presidente ohia. * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Antonio Juliano]], italiar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Michael Nesmith]], estatubatuar musikaria, musikagilea, antzezlea, ekoizlea, idazlea, enpresaburua eta filantropoa, ''[[The Monkees]]'' pop rock taldeko gitarrista (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Fred Ward]], estatubatuar aktorea (h. [[2022]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Angel Otaegi]], [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]], [[Frankismoko azken exekuzioak|frankismoko azken exekuzioetan]] fusilatua (h. [[1975]]). * [[Bego Etxebarria Bilbao]], bizkaitar euskaltzalea (h. [[2018]]). * [[Begoña Gorospe]], gipuzkoar zinemagilea eta feminista. * [[Carlos Aurtenetxe Marculeta]], gipuzkoar poeta. * [[Enrique González Álvarez]], bizkaitar politikaria, [[Euskadiko Partidu Komunista]]n ibilitakoa (h. [[2008]]). * [[Fernando Gonzalo]], gipuzkoar musikaria. * [[Jesús Leguina]], bizkaitar legelaria (h. [[2016]]). * [[Jon Zabalia]], bizkaitar merkataritza-peritu eta politikaria. * [[Jose Maria Muñoa]], [[Eusko Ikaskuntza]]ko lehendakari ohia. * [[José Ramón Elizondo]], gipuzkoar sukaldaria, [[pintxo]]etan aditua (h. [[2020]]). * [[Juan Gorriti]], nafar artzain, eskultore, zurgin eta margolaria. * [[Luis Maria Bilbao Bilbao]], bizkaitar unibertsitateko-irakaslea. * [[Mari Carmen Yepes]], kataluniar aktoreak (h. [[2015]]). * [[Miguel Bernad]], bizkaitar abokatu eta politikari ohia, ''Manos Limpias'' espainiar erakunde ultraeskuindarraren idazkari nagusi eta bozeramailea. * [[Pedro Ángel García]], apaiz frantziskotarra. * [[Pedro Ibarra]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] bizkaitar irakaslea, Informazioaren Zientzietan doktorea. * [[Pedro Maria Mugika]], gipuzkoar historialaria eta idazlea. * [[Ricardo Etxepare Zugasti]], gipuzkoar irakaslea, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] katedraduna eta [[Donostiako Eskola Politeknikoa|Donostiako Ingeniaritza Teknikoko Eskolako]] zuzendaria (h. [[2021]]). * [[Robert Arranbide]], lapurtar politikari eta mugimendu abertzalearen hastapenetako militantea (h. [[2023]]). * [[Víctor Urrutia Vallejo]], [[Forbes|Forbesen]] arabera [[Araba|Arabako]] gizon aberatsena. * [[Dorothy Counts]], Harry Harding institutuan onartutako lehenetariko afroamerikarra, [[Afroamerikarren eskubide zibilen aldeko mugimendua (1955-1968)|Afroamerikarren eskubide zibilen aldeko mugimenduan]] mugarri bihurtu zena. * [[Helio Piñón]], espainiar arkitektoa. * [[Outhine Bounyavong]], laostar idazlea (h. [[2000]]). * [[Victoria Sendón de León]], espainiar filosofo, aktibista feminista eta idazlea. * [[Walter Lini]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (h. [[1999]]). * [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (h. [[2024]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Tina Modotti]], italiar argazkilaria, aktibista eta borrokalari soziala Mexikon (j. [[1896]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Henri de Baillet-Latour]], belgikar aristokrata, [[Nazioarteko Olinpiar Batzordea|Nazioarteko Batzorde Olinpikoko]] hirugarren presidentea (j. [[1876]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Antonio Ortiz Etxague]], arabar margolari errealista (j. [[1883]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Bernardino de Melgar]], avilatar aristokrata, politikaria eta bildumagilea, [[Arrasate]]n (j. [[1864]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Arturo, Connaughteko eta Strathearngo dukea]], britainiar printzea, [[Kanada]]ko gobernadore orokorra (j. [[1850]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Carole Lombard]], [[Hollywood]]eko itzal handiko estatubatuar aktorea (j. [[1908]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Walther von Reichenau]], alemaniar militarra (j. [[1884]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Anka Butorac]], kroaziar eta jugoslaviar politikari komunista, Jugoslaviar partisanoen kidea (j. [[1903]]). * [[Urtarrilaren 19]]a - [[Claire Beck Loos]], txekoslovakiar argazkilaria eta idazlea (j. [[1904]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Jesus Larrañaga Txurruka]], euskal herritar politikari eta sindikalista komunista, fusilatua (j. [[1901]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Walter Sickert]], ingeles margolaria (j. [[1860]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Felix Hausdorff]], alemaniar matematikari judua, topologia modernoaren aitzindaria (j. [[1868]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Amelia Villa]], boliviar idazlea eta Boliviako lehen emakume medikua (j. [[1900]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Ado Birk]], [[Estonia]]ko lehen ministroa (j. [[1883]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Leonetto Cappiello]], jatorri italiarreko frantziar pintore, marrazkilari eta karikatura-egilea (j. [[1875]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Ivan Bilibin]], errusiar ilustratzaile eta antzeztokien diseinatzailea (j. [[1876]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Fritz Todt]], alemaniar jenerala eta arkitektoa (j. [[1891]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Lauri Kristian Relander]], [[Finlandia]]ko presidentea (j. [[1883]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Grant Wood]], estatubatuar margolaria (j. [[1891]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Annie Vivanti]], britainiar italiar idazlea (j. [[1866]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Stefan Zweig]], austriar eleberrigile, antzerkigile, kazetari eta biografoa (j. [[1881]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Lucy Parsons]], estatubatuar anarkista komunista eta langile buruzagi erradikala (j. [[1853]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José Raúl Capablanca]], kubatar xake jokalaria (j. [[1888]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mikhailo Kravtxuk]], sobietar-ukrainar matematikaria (j. [[1892]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Robert Bosch]], alemaniar ingeniaria, asmatzailea eta industria-gizona (j. [[1861]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[William Henry Bragg]], ingeles fisikaria, [[Fisikako Nobel Saria|Nobel sariduna]] 1915ean (j. [[1862]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Alexander von Zemlinsky]], austriar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1871]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Nada Dimić]], jugoslaviar komunista, Jugoslaviako Herriaren Heroia izendatua (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Josef Svatopluk Machar]], txekiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1864]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[José Díaz Ramos]], espainiar politikari [[komunismo|komunista]] (j. [[1895]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Manuel Huarte]], nafar tenorra (j. [[1861]]). * [[Martxoaren 22]] &ndash; [[María Collazo]], uruguaiar hezitzaile eta kazetaria, feminista, sindikalista eta anarkista (j. [[1884]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Julio González]], espainiar eskultore eta margolaria (j. [[1876]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Miguel Hernández]], ''herriaren poeta'', espainiar olerkaria (j. [[1910]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Irene Polo]], Argentinan erbesteratutako kataluniar kazetaria, publizista eta antzerki ordezkaria (j. [[1909]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Manuel de Mendívil]], espainiar idazle, militar eta politikari kontserbadorea (j. [[1874]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Georges Desdevises du Dézert]], frantziar historialari eta hispanista (j. [[1854]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Robert Musil]], austriar idazlea (j. [[1880]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Jean Perrin]], frantziar fisikaria (j. [[1870]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Olga Benario]], alemaniar komunista, Bernburgeko [[sarraski-esparru]]an (j. [[1908]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Louis Bernacchi]], belgikar-[[tasmania]]r fisikaria eta astronomoa (j. [[1876]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Lucy Maud Montgomery]], kanadar haur literatura egilea (j. [[1874]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Leonor Serrano Pablo]], espainiar pedagogoa, legelaria, abokatua eta idazle feminista (j. [[1890]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Manuel Arantzadi]], nafar politikari jeltzale eta abokatua (j. [[1882]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Rafael Díaz-Aguado]], nafar kazetari eta politikari karlista (j. [[1870]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Thorvald Stauning]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1873]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Bronislaw Malinowski]], poloniar antropologo, etnologo eta soziologoa (j. [[1884]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Hector Guimard]], frantziar arkitekto eta diseinatzailea eta [[Art Nouveau]] estiloko figura nabarmena (j. [[1867]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Stjepan Filipović]], kroaziar partisanoa, [[Jugoslavia]]ko heroi nazional izendatua (j. [[1916]]). * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Chen Duxiu]], txinatar idazlea eta politikaria (j. [[1879]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[John Barrymore]], estatubatuar aktorea (j. [[1882]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Akiko Yosano]], japoniar idazle, poeta, feminista pionero, bakezale eta aktibista (j. [[1878]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Jessie Tarbox Beals]], kanadar-estatubatuar argazkilaria, AEBetan argitaratu zuen lehen emakume erreportari grafikoa (j. [[1870]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Joxe Mari Lopetegi]], gipuzkoar bertsolaria eta politikari errepublikanoa (j. [[1875]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Eusebio Ayala]], [[Paraguai]]ko presidentea (j. [[1875]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Reinhard Heydrich]], [[Alemania Nazi]]ko militarra, [[Holokaustoa]]ren arkitekto nagusietako bat (j. [[1904]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Heinrich Vogeler]], alemaniar margolari, diseinatzaile eta arkitektoa (j. [[1872]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Vera Figner]], errusiar iraultzailea (j. [[1852]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Janka Kupala]], bielorrusiar olerkaria eta idazlea (j. [[1882]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Léon Daudet]], frantziar kazetari eta idazlea (j. [[1867]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Germaine Dulac]], frantziar zinemagilea (j. [[1882]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Joan Peiró]], espainiar anarkista (j. [[1887]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Roberto Arlt]], argentinar idazle, kazetari eta asmatzailea (j. [[1900]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Flinders Petrie]], britainiar arkeologo eta [[egiptologia|egiptologoa]] (j. [[1853]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Francis Younghusband]], britainiar militar, esploratzaile eta idazlea (j. [[1863]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Guglielmo Ferrero]], italiar historialari, kazetari, saiakeragile eta eleberrigilea (j. [[1871]]). * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Richard Willstätter]], alemaniar kimikaria, 1915eko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1872]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michael O'Flanagan]], irlandar apaiz eta irakaslea, [[Sinn Féin]]eko buruzagietako bat (j. [[1876]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[María "La Jabalina"|María ''"La Jabalina"'']], espainiar militante anarkista, Frankoren diktadurak fusilatutako azken emakumea (j. [[1917]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Edith Stein]], Gurutzeko Teresa Benedikta, [[judu]]-alemaniar filosofoa eta santua (j. [[1891]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Encarnación Magaña]], espainiar anarkista libertarioa (j. [[1921]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Natalia Kovxova]], sobietar frankotiratzailea, Sobietar Batasuneko Heroia (j. [[1920]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Maria Polivanova]], sobietar frankotiratzailea, Sobietar Batasuneko Heroia (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Irène Némirovsky]], idazle [[judu]] ukrainarra (j. [[1903]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Tsehai printzesa]], [[Etiopiako Inperioa|Etiopiako inperioko]] [[Haile Selassie]] eta [[Menen Asfaw]] enperadoreen laugarren umea (j. [[1919]]). * [[Abuztuaren 18]]a - [[Marianne Baum]], nazismoaren aurka jardun zuen erresistente alemaniarra, [[Plötzensee (espetxea)|Baum erresistentzia]] taldearen sortzailea, gillotinatua (j. [[1912]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Mikhail Fokin]], errusiar dantzari eta koreografoa (j. [[1880]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Jurgi Kentekoa]], [[Erresuma Batu]]ko printzea (j. [[1902]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Guillermo Torrijos Goyarzu]], bilbotar militante sozialista (j. [[1876]]). * [[Lidia Zamenhof]], poloniar idazle eta itzultzailea (j. [[1904]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Rubén Ruiz Ibarruri]], [[Dolores Ibarruri|Dolores Ibarruri ''Pasionaria''ren]] semea eta [[Armada Gorria|Armada Gorriko]] gudaria (j. [[1920]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Zsigmond Móricz]], hungariar idazlea (j. [[1879]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Erramun Olabide]], hizkuntzalari [[gasteiz]]tarra (j. [[1869]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Cecilia Beaux]], estatubatuar margolaria (j. [[1855]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kanaklata Barua]], indiar ekintzaile politikoa (j. [[1924]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kārlis Ulmanis]], [[Letonia]]ko presidentea (j. [[1877]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Argentina Altobelli]], italiar politikari, aktibista eta sindikalista (j. [[1866]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Matilde Landa]], Espainiako Alderdi Komunistako (PCE) militante nabarmena (j. [[1904]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Jacques-Émile Blanche]], frantziar margolaria (j. [[1861]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Ants Piip]], [[Estonia]]ko estatuburu eta lehen ministroa (j. [[1884]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Dorothea Klumpke]], estatubatuar astronomoa, [[Parisko Behatokia]]n Neurketa Agentzia zuzendu zuena (j. [[1861]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Lorenzo Aguirre]], espainiar margolari eta polizia, fusilatua (j. [[1884]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Manuel Zarauza]], kantabriar hegazkinlaria, [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra Zibil]] garaian [[aparteko hegazkinlari]] izandakoa (j. [[1917]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Agustin Irigarai Apat]], nafar idazlea (j. [[1873]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mikhail Nesterov]], errusiar margolari [[sinbolismo|sinbolista]] (j. [[1862]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Carl Sternheim]], alemaniar idazlea (j. [[1878]]). * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Ernest Chuard]], [[Suitza]]ko presidentea (j. [[1857]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Bruno Schulz]], judu jatorriko poloniar idazle, artista, literatura kritikari eta arte irakaslea (j. [[1892]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Peadar Kearney]], irlandar errepublikar nazionalista eta abesti matxinoen konposatzailea (j. [[1883]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Kepa Enbeita]], ''Urretxindorra'', [[muxika]]r idazle eta bertsolaria (j. [[1878]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Edith Pretty]], ingeles lurjabea, ''[[Sutton Hoo]]'' ontziaren ehorzketarekin lotua (j. [[1883]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Franz Boas]], alemaniar antropologo eta etnologoa (j. [[1858]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Fernando Asuero]], donostiar medikua, ''asueroterapia'' polemikoaren sortzailea (j. [[1887]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Konstantin Balmont]], errusiar olerkaria (j. [[1867]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[François Darlan]], frantziar almirante eta politikaria (j. [[1881]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Pilar Castillo Sánchez]], galiziar pianista, piano-irakaslea eta konpositorea (j. [[1895]]). * [[Polyxeni Loizias]], zipretar irakasle, idazle eta feminista (j. [[1855]]) == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: Eman gabe. * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: Eman gabe. * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: Eman gabe. * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: Eman gabe. * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: Eman gabe. ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1942| ]] 3qg61nwv5d7etuulsxl7d52j7phn8oz 0 1270 10002629 9996099 2024-12-17T17:51:56Z Artegia 65203 /* Uztaila */ 10002629 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Nazi]]ek [[Lepa Radić]] gazte emakume partisano jugoslaviarra atxilotu zuten. Handik hiru egunetara zintzilikatu zuten, 17 urte zituela. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Turin]]go [[Fiat]] automobilgintza plantan greba hasi zuten milaka langilek, gerran zen [[Benito Mussolini|Mussoliniren]] erregimena kolpatuz. Greba bizkor zabaldu zen Italian eta egun gutxian 100.000 ziren greban zeuden langileak. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Varsoviako ghettoa|Varsoviako ghettoko]] altxamendua hasi zen. [[SS]]ei eraso zieten eta juduek tropa alemaniarren aurka egindako matxinada handiena hasi zuten. Maiatzaren 16ra arte luzatu zen. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Franco]]ren diktadurak [[Hitler]]ren ''[[Mein kampf]]'' biografiaren milaka ale erosi zituen liburutegi publikoetarako. * [[Uztailaren 24]]a &ndash; 791 bonbaketari britainiarrek Hanburgo bonbardatu zuten [[Gomorra operazioa]] hasiz. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Alexander Patch]] estatubatuar jeneralak [[Guadalcanalgo kanpaina]] amaitu zela aldarrikatu zuen. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Nazi]]ek okupatutako [[Bielorrusia]]n, hauek agintean jarritako [[Wilhem Kube]] komisario jeneralaren ohean lehergailua jarri zuen [[Alena Mazanik]]ek, partisano sobietarrak. * [[Urriaren 1]]a &ndash; Aliatuak [[Napoli]] hirian sartu ziren. Ordurako hiria bere burua askatua zen ''[[Napoliko lau egunak|Le quattro giornale di Napoli]]'' izenarekin ezagutu den herri altxamenduaren bitartez. * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Libano]]k independentzia lortu zuen [[Frantzia]]tik. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Nazi]]ek [[Grezia]]ko [[Kalavrytako sarraskia|Kalavryta]] herrian sarraskia egin zuten. Gizonezko guztiak tirokatu egin zituzten. Bitartean, emakume eta haurrak eskolan giltzapetu eta su eman zioten eraikinari. Atea puskatu eta irtetea lortu zuten, ordea. == Arte eta kultura == * [[Apirilaren 24]]a &ndash; ''[[Don Manolito]]'', [[Pablo Sorozabal]]en musika eta [[Luís Fernández García|Luis Fernández]] eta [[Anselmo Cuadrado|Anselmo C. Carreñoren]] libretoa duen [[zarzuela]] estreinatu zen [[Madril]]go Victoria antzokian. == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Aviron Bayonnais]] [[errugbi]] taldea [[Frantziako errugbi txapelketa|Frantziako txapelduna]] izan zen finala 3-0 irabaziz S.U. Agen taldearen aurka. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Mohamed Mahmoud Ould Louly]], [[Mauritania]]ko estatuburua (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Jesús Manzaneque]], espainiar txirrindularia. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Richard Sennett]], estatubatuar soziologo eta historialaria. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Montserrat Soliva Torrentó]], kataluniar zientzialaria, Zientzia kimikoetan doktorea eta unibertsitateko irakaslea (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Janet Akyüz Mattei]], turkiar-estatubatuar astronomoa (h. [[2004]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Jesús Torbado]], espainiar kazetari eta idazlea (h. [[2018]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Ernest Maragall]], kataluniar ekonomialari eta politikaria. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Osvaldo Soriano]], argentinar idazle eta kazetaria (h. [[1997]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Terry Venables]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Sadako Sasaki]], [[Hiroshima]]ko neska gaztea, bakearen aldeko mugimenduetan erreferente ezaguna (h. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Scott Walker (musikaria)|Scott Walker]], britainiar kantautorea (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Jose Manuel Agirre Eizagirre|Jose Manuel Agirre Eizagirre, ''Endañeta'']], gipuzkoar harri-jasotzaile ohia. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Jim Croce]], estatubatuar rock eta folk abeslari eta egile abeslaria (h. [[1973]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Carmen Giménez Martín]], espainiar arte-eraberritzailea. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Eduardo Mendoza]], espainiar idazlea. * [[Urtarrilaren 12]]a [[Joseba Arzak]], "Pela", gipuzkoar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Juan Jose Pujana]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJeko]] bizkaitar politikaria (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Mariss Jansons]], letoniar orkestra-zuzendaria (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Miguel Ángel Ladero]], espainiar historialaria. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Shannon Lucid]], estatubatuar astronauta eta biokimikaria. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[José Luis Rodríguez González|José Luis Rodríguez González, ''El Puma'']], venezuelar abeslari eta aktorea. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Ralph M. Steinman]], kanadar immunologoa eta biologia zelularreko ikertzailea, 2011ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2011]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Elsa López]], ekuatoreginear-espainiar idazlea, poesian espezializatua. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Janis Joplin]], estatubatuar rock and roll eta blues abeslaria, [[rock]]aren historian izartzat hartzen den lehenengo emakumea (h. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Armando Guebuza]], [[Mozambike]]ko presidente ohia. * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Arantzazu Ametzaga]], nafar idazlea, bibliotekaria eta feminista. * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Kenzo Yokoyama]], japoniar futbolaria. * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Solomon Mamaloni]], [[Salomon Uharteak|Salomon Uharteetako]] lehen ministroa (h. [[2000]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Miguel Ángel Revilla]], [[Kantabria]]ko presidentea. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Patxi Astibia]], nafar aizkolari ohia. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Sharon Tate]], estatubatuar aktore eta modeloa (h. [[1969]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Manuel Delgado Villegas]], ''el Arropiero'', Espainiako krimenen historian dagoen hiltzaile okerrenetakoa (h. [[1998]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Tobe Hooper]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta ekoizlea (h. [[2017]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Xabier Morrás]], nafar margolaria. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Marta Minujín]], argentinar artista plastikoa. ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Erramun Martikorena]], nafar artzaina eta euskal abeslaria. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Wanda Rutkiewicz]], poloniar alpinista, inoizko emakume alpinistarik onenetarikoa (h. [[1992]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Ken Thompson]], estatubatuar informatika aintzindaria, [[Unix]] sistema eragilearen sortzaileetako bat. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Nolan Bushnell]], estatubatuar negoziogile eta ingeniari elektrikoa, ''Atari, Inc.'' enpresaren sortzailea, * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Mann]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoilaria. * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Valerie Thomas]], estatubatuar matematikari, fisikari eta informatikari eta datu-analista. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Joe Pesci]], estatubatuar aktore, umorista eta musikaria. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Jesus Riaño]], gipuzkoar kirol-kazetaria (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Joseph Stiglitz|Joseph E. Stiglitz]], estatubatuar ekonomialari eta idazlea, 2001eko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Joselito (abeslaria)|''Joselito'']], espainiar abeslari eta aktore ohia. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Pedro Luis Uriarte]], bizkaitar enpresa zuzendaria. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Azkuna]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko alkatea]] (h. [[2014]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Timothy Hunt]], ingeles biokimikaria, 2001eko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Aleksandr Pavlovitx Aleksandrov]], [[sobiet]]ar kosmonauta ohia. * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Antonio Inoki]], japoniar bortokalaria eta sustatzailea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Mike Leigh]], ingeles zinema-, antzerki- eta telebista-zuzendaria. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Eduard Limonov]], errusiar idazlea eta politikaria (h. [[2020]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Horst Köhler]], [[Alemania]]ko presidente ohia. * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Fernando Iragorri]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[Otsailaren 24]]a - [[Catherine Cesarsky]], frantziar-argentinar astronomoa, [[Nazioarteko Astronomia Elkartea|Nazioarteko Astronomia Elkarteko]] presidente ohia. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Pablo Milanés]], kubatar musikagilea, abeslaria, kantautorea, gitarrajolea eta pianojolea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[George Harrison]], ingeles gitarrajolea, ''[[The Beatles]]'' taldeko kidea (h. [[2001]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Txema Vitoria|Txema Vitoria, ''Txiribiton'']], euskal pailazoa eta matematika irakaslea. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Bob Hite]], estatubatuar abeslaria, ''[[Canned Heat]]'' taldeko abeslaria (h. [[1981]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Morten Lauridsen]], daniar jatorriko estatubatuar musikagilea. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Sheila Rowbotham]], britaniar historialari feminista sozialista. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Jose Angel Iribar]], ''Txopo'', [[Athletic]]en historiako futbolari ospetsuenetako bat eta [[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal futbol selekzioaren]] entrenatzailea. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Peter Straub]], estatubatuar idazlea (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Gianni Motta]], italiar txirrindulari ohia. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Agustín Otxoa Irazuegi]], nafar txirrindulari ohia. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Lucio Battisti]], italiar musikari eta abeslaria (h. [[1998]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Bob Avakian]], estatubatuar politikaria, Ameriketako Estatu Batuetako Alderdi Komunista Iraultzaileko presidentea. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Carolyn Carlson]], estatubatuar koreografo eta dantzaria. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Elisa Serna]], espainiar kantautorea, protesta abestiak egiten zituena (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Valerio Massimo Manfredi]], italiar idazlea. * [[Martxoaren 8]]a – [[Lynn Redgrave]], ingeles aktorea (h. [[2010]]). * [[Martxoaren 9]]a - [[Martha Cooper]], estatubatuar argazkilari eta fotokazetaria. * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Bobby Fischer]], estatubatuar-islandiar xake jokalaria (h. [[2008]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Raymond Delisle]], frantziar txirrindularia (h. [[2013]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Zohra Ben Lakhdar]], tunisiar fisikaria. * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Ratko Mladić]], [[Bosniako gerra|Bosniako Gerran]] [[Bosniako Serbiar Errepublikako Armada]]ko Estatu Goreneko Buruzagia. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Marina Subirats]], kataluniar soziologoa, zuzendari publikoa, politikaria eta filosofoa. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[André Téchiné]], frantziar zinema zuzendaria. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[José Antonio Figueroa]], espainiar saskibaloi entrenatzaile ohia, [[Bilbo]]ko taldeetan hainbat aldiz aritutakoa. * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Rafael Bartolozzi]], nafar eskultore eta margolaria (h. [[2009]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[David Cronenberg]], kanadar zinemagilea. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Maruja Torres]], kataluniar kazetaria eta idazlea. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Bakili Muluzi]], [[Malawi]]ko presidente ohia. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Dionisio Urreisti]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Mario Molina]], mexikar-estatubatuar kimikaria, 1995eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Mario Monti]], [[Italiako lehen ministroen zerrenda|Italiako lehen ministro]] ohia. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Alice Vieira]], portugaldar idazle eta kazetaria. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Winston Groom]], estatubatuar idazlea (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Sharon Presley]], estatubatuar [[Libertarianismo|liberal libertarioa]], anarko-kapitalista, feminista indibidualista, idazlea, ekintzailea eta psikologiako irakaslea (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[María Teresa Sagarna]], arabar irakasle eta politikaria. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Nils-Aslak Valkeapää]], [[laponia]]r idazle eta musikaria, nazioarteko [[sami]] artista ospetsuenetarikoa (h. [[2001]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Pedro Erquicia]], gipuzkoar kazetaria (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Pavel Lednyov]], [[sobiet]]ar atleta (h. [[2010]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Bob Woodward]], estatubatuar ikerketa-kazetaria. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Károly Morvay]], hungariar filologo eta unibertsitate irakaslea, [[euskara]]ri buruzko zenbait lan idatzi dituena. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Conchata Ferrell]], estatubatuar aktorea (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Paola Binetti]], italiar medikua, pedagogo eta politikaria. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Eric Idle]], ingeles umorista, aktorea, zinema zuzendaria, gidoigilea eta musikagilea, ''[[Monty Python]]'' taldeko kidea. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[John Major]], [[Erresuma Batuko Gobernua|Erresuma Batuko lehen ministro]] ohia. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Vangelis]], musika elektronikoko greziar konposatzailea (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Ken Forssi]], estatubatuar musikaria, ''[[Love (musika taldea)|Love]]'' taldeko kidea (h. [[1998]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Alfonso Ungría]], espainiar zinema zuzendaria. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Roy Andersson]], suediar zinema zuzendaria. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Christopher Walken]], estatubatuar aktorea. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Naty Abascal]], sevillar modeloa eta Feriako dukesa ohia. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Mario Botta]], suitzar arkitektoa. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Dafydd Wigley]], galestar politikaria, [[Plaid Cymru]] alderdiko buruzagi ohia. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Itziar Aizpurua]], ezker abertzaleko gipuzkoar politikaria. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Teresa Jordá Vitó]], kataluniar akuarela margolaria. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Annalena Tonelli]], italiar misiolari katoliko eta ekintzailea (h. [[2003]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Kaxildo Alkorta]], gipuzkoar itzultzailea, idazlea eta [[Mendebalde Kultura Alkartea]]ren lehendakaria (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Patxi Gorriti]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Richard Manuel]], kanadar musikaria, ''The Band'' taldeko piano-jotzailea eta abeslari nagusia (h. [[1986]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Julian Zubeldia]], gipuzkoar idazle eta politikaria, [[Lizartza]]ko alkatea. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Isabel-Clara Simó]], kataluniar idazle, filosofo, irakasle eta kazetaria (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Emiliano Fernández de Pinedo]], bizkaitar historialaria. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Elena Ferrante]], italiar idazlea. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Julio César Santoyo]], espainiar filologoa, ingelesaren espezialista eta [[Itzulpen ikasketak|itzulpen ikasketetan]] aditua, Arabako historiaren inguruko ikerketa ugari argitaratu dituena. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Jean-Louis Tauran]], frantziar kardinala (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Joaquim Agostinho]], portugaldar txirrindularia, portugalgo hoberenetakoa (h. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Luis Fernando Orozco (aktorea)|Luis Fernando Orozco]], kolonbiar aktorea (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Robert Lefkowitz]], estatubatuar kimikaria, 2012ko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Tadao Onishi]], japoniar futbolaria (h. [[2006]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[José Legrá]], kubatar-espainiar boxeolari ohia. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[John Eliot Gardiner]], britainiar orkestra-zuzendaria. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Servilien Nzakamwita]], ruandar apezpiku katolikoa. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Philippe Séguin]], frantziar politikaria, Nazio Biltzarreko presidentea (h. [[2010]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Louise Glück]], estatubatuar poeta eta saiakeragilea, 2020ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2023]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Gonzalo Mariátegui]], perutar idazle eta margolaria. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Carmen Cervera]], espainiar-suitzar modelo eta aktore ohi eta filantropoa, bere [[bildumagile]] jardueragatik ezaguna. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Iñaki Sáez]], euskal herritar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Jean-Michel Ezponda]], lapurtar errugbilari ohia. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Andres Gandarias]], bizkaitar txirrindularia (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[David Morrell]], kanadar idazlea, ''John Rambo'' pertsonaia sortzeagatik ezaguna. * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Peter Zumthor]], suitzar arkitektoa. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Jacques Dutronc]], frantziar rock abeslari, kantautore, gitarrajole, konposatzaile eta aktorea. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Frederick Chiluba]], [[Zambia]]ko presidentea (h. [[2011]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Odilon Polleunis]], belgikar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Maiatzaren 1]]a - [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]], estatubatuar eskultorea (h. [[2005]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Angel Alkalde]], bizkaitar politikari ohia. * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Teruo Nimura]], japoniar futbolaria. * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Bittor Arana]], bizkaitar aktibista (h. [[2004]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Maryse Wolinski]], frantziar kazetari eta idazlea (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Mari Carmen y sus muñecos]], espainiar sabesliztun, umorista eta telebista aurkezlea (h. [[2023]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Michael Palin]], ingeles aktore, umorista eta idazlea, ''[[Monty Python]]'' taldeko kidea. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Ánxeles Penas]], galiziar poeta eta artista bisuala. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; ''[[Raphael]]'', espainiar aktore eta abeslaria. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Andreas Baader]], [[Armada Gorriaren Frakzioa]] alemaniar talde armatuaren lehenengo liderra (h. [[1977]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Peter Carey]], australiar eleberrigilea eta ipuin-idazlea. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Patricia Barker]], britainiar eleberrigilea. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Moisés Hassan]], nikaraguar gerrillari eta politikaria. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Manuel Pérez Martínez (Pérez apaiza)|Manuel Pérez Martínez, ''Cura Pérez'']], espainiar apaiza eta Kolonbiako [[ELN-UC|ELN]] gerrillako buruzagia (h. [[1998]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Francisco Erize]], argentinar naturalista eta kontserbazionista (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Jack Bruce]], eskoziar musikari eta baxu-jotzailea (h. [[2014]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Ólafur Ragnar Grímsson]], [[Islandia]]ko 5. presidentea. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Urtain|José Manuel Ibar Aspiazu, ''Urtain'']], gipuzkoar boxeolaria (h. [[1992]]). * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Nicole Péry]], lapurtar politikaria, [[Frantziako Alderdi Sozialista]]ko kidea. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Marcelino Bergara|Marcelino Bergara, ''Bergara I.a'']], nafar pilotaria (h. [[2010]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sirajuddin Perliskoa]], [[Perlis]]ko raja eta [[Malaysia]]ko erregea. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Luis María Otiñano]], arabar futbolaria (h. [[1997]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Marisol Ayuso]], espainiar aktorea. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Al Bano]], italiar eta albaniar abeslaria eta aktorea. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Imata Kabua]], [[Marshall Uharteak|Marshall Uharteetako]] presidentea (h. [[2019]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Hilton Valentine]], ingeles gitarra-jotzailea, ''[[The Animals]]'' taldeko kidea (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Antton Valverde]], gipuzkoar musikagile eta abeslaria. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Henriette Aire]], baxenafar idazlea. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Betty Williams]], [[Ipar Irlanda]]r bakezalea, 1976ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Peter Kenilorea]], [[Solomon Uharteak|Solomon Uharteetako]] lehen ministroa (h. [[2016]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Julio Villar]], donostiar bidaiari, mendizale eta idazlea. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Cilla Black]], ingeles abeslari, aurkezle, telebistako aktore, artista eta hedabideetako pertsonaia (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Cecil Thiré]], brasildar aktore eta zinema zuzendaria (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Ion Ciubuc]], [[Moldavia]]ko lehen ministroa (h. [[2018]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Narcís Serra]], kataluniar politikari eta ekonomista, [[Bartzelona]]ko alkate ohia eta [[Espainia]]ko presidenteorde ohia. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Pello Zabala]], gipuzkoar fraide frantziskotarra, euskal idazlea, irratiko aurkezlea, musikazalea eta meteorologoa (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Joseph Ruzindana]], ruandar apezpiku katolikoa (h. [[1994]]). * [[Ekainaren 4]]a - [[Mireille Best]], frantziar ipuingile eta eleberrigilea (h. [[2005]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Felipe Igiñiz]], gipuzkoar argazkilaria. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Richard E. Smalley]], estatubatuar kimikari eta fisikaria, 1996ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2005]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Annabella Incontrera]], italiar aktorea. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Félix Ibarrondo Ugarte]], gipuzkoar musikagilea. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Malcolm McDowell]], ingeles aktorea. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Johnny Hallyday]], frantziar abeslaria, 1960ko hamarkadako Frantziako [[rock 'n'roll]] musikaren izar nagusia (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Xaviera Hollander]], prostituta, madame, sexu negozioetan enpresaria, idazlea, antzerki ekoizlea eta ostalaritza arloko enpresaria, sexu askatasunaren ikonoa . * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Poul Nyrup Rasmussen]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Georges Labazée]], frantziar politikaria, [[Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakarien zerrenda|Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakaria]] (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Chantal Mouffe]], belgikar filosofo eta politologoa. * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Raffaella Carrà]], italiar abeslaria, dantzaria, aktorea eta telebista aurkezlea (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Andy Etchebarren]], euskal jatorriko estatubatuar beisbol jokalaria (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Isabel Medina]], kanariar poeta, narratzailea eta dramaturgoa. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Luis Porcar]], valentziar bikoizketa aktorea. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Salomé (abeslaria)|Salomé]], kataluniar abeslaria. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[John Michael Kosterlitz]], britainiar estatubatuar fisikaria, 2016ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Gordon Matta-Clark]], estatubatuar artista eta arkitektoa (h. [[1978]]). * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Vinton Cerf]], estatubatuar programatzailea eta [[Internet]]en aitzindaria. * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[James Levine]], estatubatuar orkestra-zuzendari eta piano-jotzailea (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Paloma Miranda de Lage]], donostiar historiagilea eta ikerlaria (h. [[1999]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Carly Simon]], estatubatuar kantautorea. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Harm Ottenbros]], herbeheretar txirrindularia, Munduko txapelduna (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Ángel Parra]], txiletar kantautore eta musikaria (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Klaus von Klitzing]], alemaniar fisikaria, 1985eko [[Fisikako Nobel Saria]]. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ramón Trecet]], gipuzkoar kazetari, irrati esatari eta telebistako aukezlea. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[John Pendry]], britainiar fisikari teorikoa. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Alan Wilson]], estatubatuar abeslari eta egile abeslaria, ''[[Canned Heat]]'' taldeko kidea (h. [[1970]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Robbie Robertson]], kanadar musikaria (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Toto Cutugno]], italiar pop egile abeslaria eta musikaria (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Ri Chun-hee]], iparkorear telebista aurkezlea. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Soledad Miranda]], espainiar aktorea eta abeslaria (h. [[1970]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Theresa Poh Lin Chan]], singapurtar idazle, aktore eta irakaslea (h. [[2016]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Arthur Ashe]], estatubatuar tenislaria (h. [[1993]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Albert Boadella]], kataluniar aktore, antzerkigile eta zuzendaria. * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Jean-Louis Ugartemendia]], lapurtar errugbilaria (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Pedro Carrasco]], espainiar boxeolaria (h. [[2001]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Howard Gardner]], estatubatuar psikologoa, [[adimen anizkunaren teoria]]ren sortzaile nagusia. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Christine McVie]], ingeles abeslari eta musikagilea, ''[[Fleetwood Mac]]'' taldeko kidea (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Paul Silas]], estatubatuar saskibaloi jokalari eta entrenatzailea (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Amelio Mendijur]], euskal herritar txirrindularia (h. [[1965]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Jocelyn Bell Burnell]], iparirlandar astrofisikaria, [[Antony Hewish]]ekin batera lehenengoz [[pulsar]] baten radio seinalea aurkitu zuena. * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Reinaldo Arenas]], kubatar nobelagile, poeta eta antzerki idazlea (h. [[1990]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Bernard Duprat]], lapurtar errugbilaria ohia. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fernando Casado]], ''Casado'', euskal herritar pilotaria (h. [[2003]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Marisa González]], bizkaitar artista, argazkilaritza, bioarte eta bideo-artea landu dituena. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Thomas J. Sargent]], estatubatuar ekonomialaria, [[makroekonomia]] eta [[ekonometria]]n aditua, 2011ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Xabier Egaña]], bizkaitar margolaria. * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Hugo Arana]], argentinar aktore eta umorista (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Tony Joe White]], estatubatuar musikari eta abeslaria (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Juan Ignacio Retegi|Juan Ignacio Retegi, ''Retegi I.a'']], nafar pilotari ohia, buruz buruko lehen mailako Txapelketa irabazitako lehen pilotari nafarra. * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Peter Hyams]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria. * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Mick Jagger]], ingeles abeslaria, ''[[The Rolling Stones]]'' taldeko abeslari eta kantagilea. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Daniel Poulou]], [[Herritarren Mugimenduaren Aldeko Batasuna|UMPko]] lapurtar politikaria, [[Urruña]]ko auzapez ohia. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Richard Wright]], ingeles musikari, abeslari eta teklatu-jotzailea, [[Pink Floyd]] taldeko kide sortzailea (h. [[2008]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Martin Ibarbia Maiz]], gipuzkoar ekoizlea, kultur sustatzailea eta ''[[Kilometroak]]'' ekimenaren sortzaileetako bat. * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Giovanni Goria]], [[Italiako lehen ministroen zerrenda|Italiako lehen ministroa]] (h. [[1994]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Paquita Sauquillo Pérez del Arco]], espainiar abokatua eta politikaria. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Carmelo Amas]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 3]]a - [[Kristina Suediakoa (1943)|Kristina Suediakoa]], [[Suedia]]ko printzesa. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Alberto Ansola]], arabar politikari jeltzalea, [[Arabako Ahaldun Nagusi]] ohia. * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Esteban Muruetagoiena]], bizkaitar medikua (h. [[1982]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Alain Corneau]], frantziar zinema zuzendari eta gidoigilea (h. [[2010]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Valery Nepomnyashchy]], errusiar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Esma Redžepova]], Mazedoniako erromaniar abeslari eta konpositorea (h. [[2016]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Lorenzo Sanz]], espainiar enpresaburua, [[Real Madril]] klubeko presidentea (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Louis E. Brus]], estatubatuar kimikaria, 2023ko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Frances Northcutt]], estatubatuar matematikari, NASAko ingeniari eta emakumeen eskubideen aldeko abokatua. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Ronnie Spector]], estatubatuar abeslaria, ''[[The Ronettes]]'' taldeko ahots nagusia (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Pervez Musharraf]], [[Pakistan]]go presidentea (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Ertha Pascal-Trouillot]], [[Haiti]]ko presidentea. * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Herman Van Springel]], flandriar txirrindularia (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luis Roldán]], nafar politikaria eta [[goardia zibil]]aren zuzendaria (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Robert De Niro]], estatubatuar aktorea, zinema zuzendaria eta ekoizlea. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Norma Pons]], argentinar vedette eta aktorea (h. [[2014]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Gianni Rivera]], italiar futbolari ohia eta politikaria . * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Roberto Rosato]], italiar futbolaria (h. [[2010]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Perry Christie]], [[Bahamak|Bahametako]] lehen ministroa. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Raúl Cubas Grau]], [[Paraguai]]ko presidentea. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Aimé Painé]], [[Maputxe]] eta [[Tehueltxe]] jatorriko argentinar abeslaria (h. [[1987]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Roberto D'Aubuisson]], salvadortar militarra eta politikaria (h. [[1992]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Donald Kalpokas]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (h. [[2019]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Dafydd Iwan]], galestar folk abeslari eta politikaria. * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Luis Rojas-Marcos]], espainiar-estatubatuar psikiatra, ikerlaria eta idazlea. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Xosé Estévez]], euskal-galiziar historialaria. * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Arthur B. McDonald]], kanadar astrofisikaria, 2015eko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Celestino del Arenal]], bizkaitar politologoa. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robert Crumb]], estatubatuar komikigilea, Underground komikiaren sortzaileetako bat. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Jean-Claude Killy]], frantziar eskiatzaile ohia. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Ana Izura]], nafar margolaria. * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Kholevo]], errusiar matematikaria, informatika kuantikoaren aitzindarietako bat. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Dolores Prida]], kubatar-estatubatuar kazetari eta antzerkigilea (h. [[2013]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Salvador Canet]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Richard J. Roberts]], britainiar biokimikaria eta biologo molekularra, 1993ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Roger Waters]], ingeles musikaria, ''[[Pink Floyd]]'' taldearen sortzaileetako bat. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Beatriz Allende]], txiletar mediku eta politikaria (h. [[1977]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Alain Bergala]], frantziar zinemagile eta saiakeragilea. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Negasso Gidada]], [[Etiopia]]ko presidentea (h. [[2019]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Horst-Dieter Höttges]], alemaniar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Juan de Dios Doval Mateo]], Donostiako Zuzenbide Fakultateko irakaslea eta politikaria (h. [[1980]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Patxi Ezkiaga]], gipuzkoar idazlea eta La Salleko anaia (h. [[2018]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Maite Gonzalez]], gipuzkoar idazle eta itzultzailea. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Michael Ondaatje]], kanadar eleberrigile eta poeta. * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Luis Eduardo Aute]], espainiar kantari, pintore eta zinemagilea (h. [[2020]]). * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Christiane Nord]], alemaniar itzultzailea, doktorea Filologian eta Traduktologian katedratiko emeritua. * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (h. [[2024]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Derek Warfield]], irlandar abeslari, musikari, kantautore eta historialaria. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Andrés Vicente Gómez]], espainiar zinema-ekoizlea. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Oskar Lafontaine]], alemaniar politikaria. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[James Alan McPherson]], estatubatuar saiakeragile eta ipuingilea (h. [[2016]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Henry Giroux]], estatubatuar intelektual eta humanista, [[pedagogia kritikoa]]ren teoriko nagusienetako bat. * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rocío Jurado]], espainiar abeslari eta aktorea, andaluziar koplan eta flamenkoan espezializatua (h. [[2006]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Sani Abacha]], [[Nigeria]]ko diktadorea (h. [[1998]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Buddy Richard]], txiletar abeslaria eta musikagilea. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Jimmie Heuga]], euskal jatorriko estatubatuar eskiatzailea (h. [[2010]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Ionel Valentin Vlad]], errumaniar ingeniari eta fisikaria (h. [[2017]]). * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Julio Iglesias]], espainiar kantaria. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Randall Duk Kim]], korear arbasodun estatubatuar aktorea. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Antonio Tabucchi]], italiar idazlea eta Portuges hizkuntza eta literatura irakaslea (h. [[2012]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Robert Gates]], estatubatuar politikaria. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Muhammad Khatami]], [[Iran]]go presidentea. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Jose Antonio Mujika]], gipuzkoar idazlea. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Carlos Pumares]], bizkaitar zinema kritikari eta kazetaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Lech Wałęsa]], [[Polonia]]ko presidentea. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Ivan Zulueta]], euskal diseinugile eta zinema zuzendaria (h. [[2009]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Johann Deisenhofer]], alemaniar biokimikaria, 1988ko [[Kimikako Nobel Saria]]. ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Jean-Jacques Annaud]], frantziar zinema zuzendaria, gidoigilea eta ekoizlea. * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Paul Van Himst]], belgikar futbol jokalari eta entrenatzaile ohia. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Steve Miller]], estatubatuar abeslari eta gitarra-jotzailea, [[Steve Miller Band]]ako liderra. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Udo Zimmermann]], alemaniar musikagile eta orkestra zuzendaria (h. [[2021]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (h. [[2024]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Chevy Chase]], estatubatuar umorista eta aktorea. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Enrique Casas]], euskal politikari eta fisikaria (h. [[1984]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Charo Fuentes]], nafar kultura-ekintzaile eta poeta. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Penny Marshall]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta aktorea (h. [[2018]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Margie Sudre]], frantziar politikaria. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Adolfo Aristarain]], argentinar zinema zuzendari eta gidoilaria. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Mark Granovetter]], estatubatuar soziologoa eta [[gizarte-sare]]en soziologiaren ordezkari garrantzitsuenetakoa. * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Cecilia Pantoja]], txiletar abeslaria (h. [[2023]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Catherine Deneuve]], frantziar aktorea. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Urszula Dudziak]], poloniar [[jazz]] abeslaria. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Juan María Azkue]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Tasio Erkizia]], [[ezker abertzalea|ezker abertzaleko]] politikaria, irakaslea eta apaiz ohia. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Michel Ocelot]], frantziar zinema zuzendaria, animazio edo marrazki bizidunetako filmetan espezialista. * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Pim Doesburg]], herbeheretar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Charo López]], espainiar aktorea. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Luis Maria Astrain]], nafar futbolari ohia. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Dušan Ivković]], serbiar saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (h. [[2021]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Norman Hunter]], ingeles futbolaria (h. [[2020]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Salvatore Adamo]], italar-belgikar abeslaria. * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Jacques Attali]], frantziar politikaria eta idazlea. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Mario Fernández]], bizkaitar abokatu eta politikari jeltzalea (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Sam Shepard]], estatubatuar idazle, antzezle eta zinema-zuzendaria (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Alfonso Dubois]], bizkaitar ekonomialaria eta [[EHU]]ko irakaslea. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Severo Moto]], ekuatoreginear kazetaria eta politikaria. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Joni Mitchell]], kanadar abeslaria eta musikagilea. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Michael Spence]], estatubatuar ekonomialaria eta [[Stanford Unibertsitatea|Stanford Unibertsitateko]] irakaslea, 2001eko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Martin Peters]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Olga Orman]], herbeheretar idazle, poeta eta ipuin-kontalaria (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Wallace Shawn]], estatubatuar aktore, antzerkigile eta saikeragilea. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[José María García (kazetaria)|José María García]], espainiar kirol irrati esataria, espainiar irratigintzaren historiaren esatari nabarmenetakoa. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Fermin Leizaola]], gipuzkoar etnologoa. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Clément Mouamba]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Rafael Leonardo Callejas]], [[Honduras]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Virginia Trimble]], estatubatuar astronomoa, izar eta galaxien egitura eta eboluzioan eta astronomiaren historian espezializatua. * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Joxe Mari Korta]], gipuzkoar enpresaburua eta [[ADEGI]]ko presidentea (h. [[2000]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Manuel António Pina]], portugaldar idazlea eta kazetaria (h. [[2012]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Daniel Rabinovich]], argentinar aktore eta umorista, [[Les Luthiers]] taldeko kidea (h. [[2015]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Ildefonso Urizar|Ildefonso Urizar Azpitarte]], bizkaitar futbol arbitro ohia. * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Antonio Elorza]], euskaldun jatorriko espainiar historialaria. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Manolo Sanlúcar]], flamenko gitarra jotzaile espainiarra (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 22]]a - [[Safi Faye]], senegaldar zuzendari, antropologo, etnologo eta feminista (h. [[2023]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Billie Jean King]], estatubatuar tenislari ohia. * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Denis Sassou-Nguesso]], [[Kongoko Errepublika]]ko presidentea. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Takaji Mori]], japoniar futbolaria (h. [[2011]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Kuniwo Nakamura]], [[Palau]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 26]] &ndash; [[Edward L. G. Bowell]], estatubatuar astronomoa. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Joël Robert]], belgikar motoziklista, sei aldiz [[moto-kros]] munduko txapelduna (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Nicole Brossard]], frantziar-kanadar poeta eta eleberrigilea. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[José Ignacio Askasibar]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[George T. Miller]], eskoziar australiar zinema zuzendaria (h. [[2023]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Terrence Malick]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta ekoizlea. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Ulay]], alemaniar artista (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Jorge Zabalza]], uruguaitar politikaria (h. [[2022]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Finn E. Kydland]], norvegiar ekonomialari eta unibertsitate irakaslea, 2004ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Gregorio Larrañaga|Gregorio Larrañaga, ''Mañukorta'']], bizkaitar bertsolaria (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Jana Escribano]], nafar telebista aurkezle ohia. * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Eva Joly]], norvegiar-frantziar instrukzioko epaile eta Europa Ekologia &ndash; Berdeak alderdiko politikaria. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Txomin Iturbe]], [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]] erakunde armatuko kide eta buruzagi historikoa (h. [[1987]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[František Veselý]], txekiar futbolaria (h. [[2009]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Jim Morrison]], estatubatuar idazle eta poeta eta [[The Doors]] taldeko abeslaria (h. [[1971]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Michel Herjean]], bretoi sindikalista eta independentista (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[John Kerry]], estatubatuar politikaria. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Arturo Ripstein]], mexikar zinemagilea. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Felipe Sistiaga]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Txomin Perurena]], gipuzkoar txirrindulari eta kirol zuzendaria (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Steven Bochco]], estatubatuar telebista ekoizlea eta gidoilaria (h. [[2018]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Keith Richards]], ''[[Rolling Stones]]'' taldeko gitarrista, abeslari eta kantagilea. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Nelly Evans Risco]], perutar erlijioso ohia, [[Sendero Luminoso]]ko kidea izateagatik kondenatua. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Antonio Petit Caro]], andaluziar kazetaria. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Walter Spanghero]], frantziar errugbi jokalari ohia. * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Silvia Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregina ezkontidea. * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Tarja Halonen]], [[Finlandiako presidenteen zerrenda|Finlandia presidente]] ohia. * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Mariela Muñoz]], argentinar ekintzaile eta politika, Estatu Argentinarrak ofizialki aitortutako lehen emakume [[transexual]]a (h. [[2017]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Hanna Schygulla]], alemaniar aktorea. * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Joan Manuel Serrat]], kataluniar egile abeslaria. * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Rick Danko]], kanadar musikari, baxu-jotzaile, abesti egile eta abeslaria, ''[[The Band]]'' taldeko kidea (h. [[1999]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Joxepa Antoni Aranberri Petriarena "Xenpelar"|Joxepa Antoni Aranberri Petriarena ''Xenpelar'']], gipuzkoar ehulea eta bertsolaria (j. [[1865]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Yawovi Agboyibo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[John Denver]], estatubatuar abeslari, kantautore eta ekintzailea (h. [[1997]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Ben Kingsley]], indiar jatorriko britainiar aktorea. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Pete Quaife]], ingeles musikaria eta artista, ''[[The Kinks]]'' taldeko sortzaileetakoa (h. [[2010]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Allande Agergarai]], zuberoar idazlea, sortu dituen [[pastoral]]engatik ezaguna. * [[Antton Karrera]], gipuzkoar politikaria. * [[Auxtin Zamora]], lapurtar idazlea. * [[Balbino García de Albizu]], gipuzkoar-nafar etnografo eta dibulgatzailea. * [[Carlos Sanz Ramírez]], gipuzkoar margolaria (h. [[1987]]). * [[Enrique Arias Vega]], bizkaitar kazetari eta ekonomialaria. * [[Eusebio Rebolé]], nafar historialari, abokatu eta ikerlaria. * [[Ignacio Latierro]], gipuzkoar liburuzain eta politikaria. * [[Inaxio Oliveri]], gipuzkoar politikari ohia eta [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon Unibertsitateko]] errektore ohia. * [[Javier Caño]], euskal herritar abokatu eta politikaria (h. [[2009]]). * [[Javier Vellés]], bizkaitar arkitektoa. * [[Jesús María Amilibia]], bizkaitar kazetari eta telebista aurkezlea. * [[Jokin Apalategi]], gipuzkoar soziologoa eta euskal idazlea. * [[Jose Maria Agirre Eskisabel|Jose Maria Agirre Eskisabel, ''Txato Agirre'']], euskal herritar ekonomialaria (h. [[2009]]). * [[José María Ryan]], [[Lemoizko zentral nuklearra|Lemoizko zentral nukelarreko]] eraikuntzen ingeniari burua, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] bahitu eta erail zuena (h. [[1981]]). * [[Josu Tellabide]], gipuzkoar etnologoa. * [[Juan Ramón Tapia|Juan Ramón Tapia, ''Tapia II.a'']], gipuzkoar pilotaria (h. [[2018]]). * [[Loli Prieto Arana]], gipuzkoar batelaria, saskibaloi-jokalaria eta igerilaria (h. [[2019]]). * [[Luis Beroiz]], gaztelaniazko nafar idazlea (h. [[2009]]). * [[Luis García Gómez]], bizkaitar aktorea. * [[Luis Mokoroa]], [[Donostiako Aste Nagusia]] abiarazten duen kainoikada eragiten duen pertsona. * [[Mari Carmen Díaz de Lezana]], bizkaitar txirrindularia. * [[Martxe Arana]], gipuzkoar margolaria. * [[Patxika Erramuzpe]], baxenafar kantaria eta ekintzailea, ikastolaren alde lan handia egindakoa. * [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (h. [[2024]]). * [[Rafael Castellano]], Euskal Herrian errotutako madrildar idazle eta kazetaria. * [[Frank Bergon]], euskal jatorriko estatubatuar idazle eta literatura kritikaria. * [[Adolfo Celdrán]], espainiar kantautore, musikari, poeta eta antzerkigilea. * [[Ana María Aguirre]], mexikar aktorea. * [[Andrés Ortiz-Osés]], espainiar filosofoa, [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitateko]] katedraduna (h. [[2021]]). * [[Àngels Ribé]], kataluniar artista kontzeptuala eta argazlkilaria. * [[Augustin Misago]], ruandar apezpiku katolikoa (h. [[2012]]). * [[Elisa Serna]], espainiar kantautorea, protesta abestiak egiten zituena. * [[Felipe Pomar]], perutar surflaria. * [[José Pardines]], galiziar guardia zibila, [[ETA]]k hildako lehenengo gizabanakoa (h. [[1968]]). * [[Leonor Xavier]], portugaldar-brasildar kazetari eta idazlea (h. [[2021]]). * [[Manuel Gutiérrez Estévez]], espainiar antropologoa, [[Latinoamerika]]ko [[amerindiar|herri indiarretan]] espezializatua. * [[Manuel Longares]], espainiar idazlea. * [[Marika Moreski]], frantziar idazlea, [[BDSM]] eta literatura erotikoan espezialista. * [[Rafael Ninyoles]], valentziar soziolinguista, Katalan Herrietako [[soziolinguistika]]ren gurasoa. * [[Rita O'Hare]], irlandar politikari errepublikarra, Sinn Féin alderdiko idazkari nagusia (h. [[2023]]). * [[William Kelly]], estatubatuar artista, humanista eta giza eskubideen defendatzailea. == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[George Washington Carver]], estatubatuar naturalista eta kimikaria. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Alice May Douglas]], estatubatuar idazle, poeta eta argitaratzailea (j. [[1865]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Nikola Tesla]], [[serbiar]]-[[estatubatuar]] fisikari, matematikari, asmatzaile eta ingeniari elektrikoa (j. [[1856]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Jelizaveta Andrejević]], jugoslaviar eta serbiar partisanoa, Jugoslaviako Herriaren Heroi izendatua (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Sophie Taeuber-Arp]], suitzar artista, margolari, eskultore, diseinatzaile, arkitekto eta dantzaria (j. [[1889]]). * [[Urtarrilaren 17]] &ndash; [[Jane Avril]], ''[[Moulin-Rouge]]'' kabareteko dantzaria, [[Henri de Toulouse-Lautrec|Toulouse-Lautrec]] margolariaren lan askoren protagonista (j. [[1868]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Akira Matsunaga]], japoniar futbolaria (j. [[1914]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Gyula Peidl]], [[Hungaria]]ko estatuburua (j. [[1873]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Henriette Caillaux]], Joseph Caillaux politikari frantsesaren emaztea eta arte historialaria (j. [[1874]]). * [[Urtarrilaren 31]] - [[Ramón Arcaya]], nafar eskultorea (j. [[1895]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Felix Urabaien]], nafar idazle eta kazetaria (j. [[1883]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Anna Keichline]], estatubatuar arkitekto eta asmatzailea (j. [[1889]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Lepa Radić]], serbiar jatorriko jugoslaviar partisanoa (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Alice Archenhold]], alemaniar astronomoa (j. [[1874]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[David Hilbert]], alemaniar matematikaria (j. [[1862]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; ** [[Hans Scholl]], [[Hirugarren Reicha|Alemania naziaren]] aurka eratutako [[Arrosa Zuria]] erresistentzia mugimendu baketsuko kide eta oinarrietako bat, [[gillotina]]n (j. [[1918]]). ** [[Sophie Scholl]], [[Hirugarren Reicha|Alemania naziaren]] aurka eratutako [[Arrosa Zuria]] erresistentzia mugimendu baketsuko kidea, gillotinan (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Thomas Madsen-Mygdal]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1876]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Helene Stöcker]], alemaniar bakezalea, feminista eta publizista (j. [[1869]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Kostis Palamas]], greziar poeta (j. [[1859]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Juan Bizente Zengotita-Bengoa]], bizkaitar idazlea (j. [[1862]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Alexandre Yersin]], frantziar-suitzar bakteriologoa (j. [[1863]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Nikolai Avksentiev]], errusiar eseristen buruetako bat (j. [[1878]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Marie Politzer]], lapurtar militante komunista eta [[nazionalsozialismo|nazien]] kontrako [[Frantziako Erresistentzia|erresistentziako]] kidea (j. [[1905]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Maria Josefa Portugalgoa]], [[Portugal]]go infanta (j. [[1857]]). * [[Martxoaren 12]] &ndash; [[Gustav Vigeland]], norvegiar eskultorea (j. [[1869]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Stephen Vincent Benét]], estatubatuar olerkari eta eleberrigilea (j. [[1898]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Leonard Darwin]], britainiar politikari, militar eta ekonomialaria, [[eugenesia]]ren defendatzailea (j. [[1850]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Sergei Rakhmaninov]], errusiar musikagilea eta pianista (j. [[1873]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Pavel Miliukov]], errusiar politikaria, [[Alderdi Konstituzionalista Demokrata]]ren buruzagia eta ideologo nagusia (j. [[1859]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Manuel Gaintza Plazaola]], gipuzkoar musikagilea (j. [[1885]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Conrad Veidt]], alemaniar aktorea (j. [[1893]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Alexandre Millerand]], frantziako presidentea (j. [[1859]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Oskar Schlemmer]], alemaniar margolari, eskultore, diseinatzaile eta koreografoa (j. [[1888]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Carlos Arniches]], espainiar kazetari eta komediografoa (j. [[1866]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Jose Elizondo]], euskal idazle eta antzerkigilea (j. [[1865]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Isoroku Yamamoto]], japoniar militarra (j. [[1884]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Vladimir Nemirovitx-Dantxenko]], errusiar idazle eta antzerkigilea (j. [[1858]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Otto Jespersen]], daniar hizkuntzalaria (j. [[1860]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Beatrice Webb]], ingeles soziologo, ekonomilari, sozialista eta gizarte ekintzailea (j. [[1858]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; ** [[Higinia Luz Goñi Aiestaran]], nazien kontrako [[Frantziako erresistentzia]]n parte hartu zuen nafar emakumezkoa, [[Auschwitz]]eko kontzentrazio-esparruan (j. [[1906]]). ** [[Valentina Safronova]], sobietar inteligentzia kidea eta gerra heroia (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Ingolf Elster Christensen]], norvegiar politikarma (j. [[1872]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Luis Alaba]], [[EAJ]]ko buruzagi arabar historikoa (j. [[1890]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Antonio Vega de Seoane Etxeberria]], gipuzkoar enpresaburu eta ingeniaria (j. [[1887]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Danielle Casanova]], Frantziako militante komunista eta erresistentziako kidea (j. [[1909]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Henri La Fontaine]], belgikar abokatua, [[bakearen Nobel Saria|Bakearen Nobel saria]] 1913an (j. [[1854]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Helen Herron Taft]], [[AEB]]etako lehen dama (j. [[1861]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Piotr Nilus]], errusiar idazle eta margolari inpresionista (j. [[1869]]). * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Gordon Coates]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (j. [[1878]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Leslie Howard]], ingeles aktore, zinema zuzendari eta ekoizlea (j. [[1893]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Kočo Racin]], mazedoniar poeta iraultzailea (j. [[1908]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[José Gil Fortoul]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1861]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Loreto Prado]], espainiar aktorea (j. [[1863]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Karl Landsteiner]], austriar-estatubatuar medikua, 1930eko [[Medikuntzako Nobel saria]] (j. [[1868]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Wladislaw Sikorski]], poloniar politikari eta militarra (j. [[1881]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Margarita Tutulani]], Bigarren Mundu Gerran italiar okupazioaren aurka borrokatu zen albaniar ekintzaile komunista, exekutatua (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Jean Moulin]], [[Frantziako erresistentzia]]ko buruzagia (j. [[1899]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Patrick Duncan (politikaria)|Patrick Duncan]], [[Hegoafrika]]ko gobernadore nagusia (j. [[1870]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Jean Alavoine]], frantziar txirrindularia (j. [[1888]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Giuseppe Terragni]], italiar arkitektoa (j. [[1904]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[María Gay]], kataluniar mezzosopranoa (j. [[1876]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Julio Lazurtegi]], euskal herritar metalurgia eta meatzaritza arloetako enpresaburua (j. [[1859]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Chaïm Soutine]], lituaniar margolaria (j. [[1893]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Henrik Pontoppidan]], idazle [[danimarka]]rra eta [[1917]]ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1857]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Tōson Shimazaki]], japoniar idazlea (j. [[1872]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Simone Weil]], frantziar idazlea eta filosofoa (j. [[1909]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Johan Petter Johansson]], suediar asmatzailea eta industria gizona, [[giltza zabalgarri]] modernoaren asmatzailea (j. [[1853]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Boris III.a Bulgariakoa]], [[Bulgaria]]ko erregea (j. [[1894]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Marsden Hartley]], estatubatuar margolaria (j. [[1877]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Julius Fučík (kazetaria)|Julius Fučík]], txekiar kazetaria (j. [[1903]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Vera Radosavljević]], serbiar eta jugoslaviar partisanoa, Jugoslaviako Herriaren Heroi izendatua (j. [[1922]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Ricardo Zarikiei Ezenarro]], nafar pediatra eta entomologoa (j. [[1870]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Oswald Teichmüller]], alemaniar matematikaria (j. [[1913]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Eulalia Abaitua]], bizkaitar argazkilaria (j. [[1853]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Juan José Maiztegi]], bizkaitar apaiza (j. [[1878]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Johan Ludwig Mowinckel]], [[Norvegia]]ko lehen ministroa (j. [[1870]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Luis Maria Unamuno]], bizkaitar [[agustindar]] fraide eta botanikaria, [[onddo]]tan aditua (j. [[1873]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Radclyffe Hall]], ingeles olerkari eta idazlea (j. [[1880]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Pieter Zeeman]], holandar fisikaria, 1902ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1865]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Saul Gutmanovitx Txernikhovski]], israeldar olerkaria eta itzultzailea (j. [[1875]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Camille Claudel]], frantziar eskulturgilea (j. [[1864]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Max Reinhardt]], austriar antzerki-zuzendaria eta zinemagilea (j. [[1873]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Tončka Čeč Olga]], jugoslaviar-esloveniar sindikalista eta partisano komunista (j. [[1898]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Minna Keene]], kanadar argazkilaria (j. [[1859]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Henri-Jean Guillaume Martin]], frantziar margolaria (j. [[1860]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Maurice Denis]], frantziar margolari, dekoratzaile, marrazkigile eta idazlea (j. [[1870]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Felix Bilbao Ugarriza]], bizkaitar apaiz katolikoa, [[Tortosa]]ko apezpikua (j. [[1873]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Winnaretta Singer]], estatubatuar musika-mezenasa eta eta [[Singer Corporation]] enpresaren oinordekoa (j. [[1865]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Francisco Cotarelo]], arabar pianista eta musikagilea (j. [[1884]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Etty Hillesum]], herbehereetar idazle judua, [[Auschwitz-Birkenau]]n exekutatua (j. [[1914]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Julienne Mathieu]], Frantziako [[Zinema mutu|film mutuetako]] lehen aktoreetako bat (j. [[1874]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Damrong Rajanubhab]], [[Thailandia]]ko printzea (j. [[1862]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Nordahl Grieg]], norvegiar idazle eta kazetaria (j. [[1902]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Juan Estefanía]], bizkaitar enpresaburua, [[Atlético de Madrid]]eko eta [[Recreativo de Huelva]]ko presidentea izandakoa (j. [[1884]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Ruth Belville|Ruth Belville, ''Greenwicheko Denboraren Emakumea'']], Londreseko negozio-emakumea (j. [[1854]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Peider Lansel]], suitzar poeta eta politikaria (j. [[1863]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Edmund Vansteenberghe]], [[Baiona]]ko apezpikua (j. [[1881]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Fats Waller]], estatubatuar jazz-musikagilea, piano-jotzailea eta organo-jotzailea (j. [[1904]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Eva Kotchever]], poloniar feminista, emakumeen tabernak gobernatu zituena Chicagon, New Yorken eta Parisen (j. [[1891]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Herminio Madinabeitia]], arabar idazlea, katedraduna eta kazetaria, [[Zerrenda:Gasteizko alkateak|Gasteizko alkatea]] (j. [[1867]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Enrike Zubiri]], ''Manezaundi'', euskal idazle eta margolari nafarra (j. [[1867]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Helen Beatrix Potter]], britainiar idazlea (j. [[1866]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Carme Karr i Alfonsetti]], kataluniar kazetari, idazle, musikologo eta publizista feminista eta bakezalea (j. [[1865]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Otsaila]] &ndash; [[Valentín Castellanos]], ''Lekeitioko zapatagiletxo'', euskal herritar pilotaria (j. [[1889]]). * [[Felix Zubizarreta]], bizkaitar futbolaria (j. [[1894]]). * [[Francisco Urkola]], gipuzkoar arkitektoa (j. [[1873]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Otto Stern]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[George de Hevesy]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: eman gabe * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Henrik Dam|Carl Peter Henrik Dam]], [[Edward Adelbert Doisy]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: eman gabe ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1943| ]] t6flbxgpflrydaae7znjzqtrehgha4k 0 1273 10003231 10002065 2024-12-18T11:02:03Z Artegia 65203 10003231 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Albania]]ko errepublika sortu zuten. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Mahabadeko Errepublika]]ren sorreraren aldarrikapena [[Rojhilat (Ekialdeko Kurdistan)|Rojhilaten]] (Iraneko edo Ekialdeko Kurdistan). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juan Perón|Juan Peron]] izendatu zuten [[Argentina]]ko presidente. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] [[Filipinak|Filipina Uharteen]] independentzia onartu zuten. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[King David hoteleko atentatua]]n 92 hildako (terrorista bat barne) izan ziren. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Nurenbergeko epaiketak|Nurenbergeko epaiketetan]] zigortutako buruzagi naziak ahorkatuak izan ziren. * [[Azaroaren 4]]a- [[UNESCO]] erakunde nazioartekoa sortu zuten. * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Nazio Batuen Erakundea|NBEk]] egoitza [[New York]]en ipini zuen. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Indotxinako Gerra]] hasi zen, ia 8 urtez luzatu zena. == Arte eta kultura == * [[Otsailaren 22]]a &ndash; "[[Sinfonia Pirenaica]]" jo zuten lehen aldiz, [[Jesus Guridi]] musikagilearen lana. == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Michel Gbezera-Bria]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehen ministro ohia. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Roberto Rivelino]], brasildar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[José Amedo]], espainiar polizia ohia, [[GAL]]eko kidea. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Diane Keaton]], estatubatuar aktore, zinema zuzendari eta ekoizlea. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Anton Arieta|Anton Arieta, ''Arieta II.a'']], bizkaitar futbolaria (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Syd Barrett]], ingeles abeslari, egile abeslari eta musikaria, [[Pink Floyd]] taldeko kide sortzailea (h. [[2006]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Javier Pagola]], nafar kazetari eta idazlea (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Federico Garraus]], nafar pilotari ohia. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Juan Antonio Deusto]], euskal herritar futbolaria (h. [[2011]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Miguel Ángel Félix Gallardo]], mexikar droga trafikatzailea, 1980ko hamarkadan Mexikoko [[droga trafiko]] ia guztia kontrolatzen zuena. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Fred Hemmings]], hawaiiar surflari eta politikaria. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Jean-Pierre Lux]], frantziar errugbilaria (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Levon Ter-Petrosian]], lehendabiziko [[Armenia]]ko presidentea. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Jesús María Pajares]], nafar politikaria. * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Emilio Lopez|Emilio Lopez, ''Beltza'']], arabar medikua eta euskal idazlea. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Marja Leinonen]], finlandiar hizkuntzalari, itzultzaile eta irakaslea (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Blanca Jeannette Kawas]], ingurumenaren aldeko aktibista hondurastarra (h. [[1995]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Henrique Rosa]], [[Ginea-Bissau]]ko behin-behineko presidentea (h. [[2013]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Julian Barnes]], ingeles idazlea. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Dolly Parton]], estatubatuar kantaria eta antzezlea, [[country]] musikaren historiako kantari onenetakoa. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[David Lynch]], estatubatuar zinema zuzendaria. * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Ichiro Hosotani]], japoniar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Malcolm McLaren]], ingeles enpresaburu, artista bisual, abeslari, egile abeslari, musikari, jostun diseinatzaile eta denda jabea (h. [[2010]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Arnoldo Alemán]], [[Nikaragua]]ko presidente ohia. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Juan José Txoperena|Juan José Txoperena, ''Txoperena I.a'']], nafar pilotari ohia. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Michel Delpech]], frantziar kantautorea (h. [[2016]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Carlos Cano]], espainiar egile abeslari eta poeta (h. [[2000]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Bettye LaVette]], estatubatuar soul-abeslaria. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Bixente Ameztoi]], euskal herritar margolari surrealista (h. [[2001]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[María Eugenia Ibáñez]], kataluniar kazetaria. * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Juan José Millás]], espainiar idazle eta kazetaria. ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[José Pesarrodona]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Isaias Afewerki]], [[Eritrea]]ko presidentea. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Blake Clark]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Fernando Colomo]], espainiar arkitekto, zinema zuzendari, gidoigile eta ekoizlea. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Alpha Oumar Konaré]], [[Mali]]ko presidentea. * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Ricardo Ansotegi]], bizkaitar politikaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[María Durán]], Televisión Españolako kantari eta aurkezlea. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Xabier Erro]], nafar mendigoizalea (h. [[2018]]). * [[Otsailaren 5]]a - [[Mauro Pagani]], italiar egile abeslari eta musikaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Charlotte Rampling]], britainiar aktorea. * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Kate McGarrigle]], [[quebec]]tar folk musikari eta abeslaria (h. [[2010]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Mattin Partarrieu]], [[Hazparne]]n jaiotako frantziar margolaria. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Pete Postlethwaite]], ingeles aktorea (h. [[2011]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Maria McBane]], 1965eko maiatzean [[Playboy]] aldizkarirako posatu zen eusko-estatubatuar modelo eta aktorea. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Marie France]], frantziar abeslari eta aktore transexuala. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Ajda Pekkan]], turkiar pop abeslari eta aktorea. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Emilio Barberá Gillem]], valentziar irakaslea eta ikertzailea, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] errektore ohia. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Joaquín Sukuntza]], nafar-argentinar apaiz eta gotzaina, [[Buenos Aires]]ko gotzain laguntzailea. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Camilo Azuquita]], panamar abeslaria eta musikagilea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Abdul Qadir Bajamal]], [[Yemen]]go lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Segundo Goikoetxea]], nafar txirrindulari ohia. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Angéla Németh]], xabalina jaurtiketan espezializatutako hungariar atleta (h. [[2014]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Luis Puenzo]], argentinar zinema zuzendari, ekoizle eta antzerkigilea. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Anthony Daniels]], britainiar aktorea. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Arantxa Madariaga Iragorri]], gipuzkoar irakaslea eta euskaltzalea. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Francisco Purroy|Pantxo Purroy]], nafar zoologia doktorea, katedratikoa, idazlea eta kazetaria. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Alan Rickman]], britainiar aktore eta zinema zuzendaria (h. [[2016]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (h. [[2024]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Fred Halliday]], irlandar historialari eta Britainiar Akademiako kidea (h. [[2010]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Gérard Longuet]], frantziar politikaria. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Gregori Margulis]], errusiar matematikaria. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[José Antonio González Linares]], espainiar txirrindulari ohia, 4 aldiz [[Euskal Herriko Itzulia]]ren irabazle. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Franz Xaver Kroetz]], alemaniar antzerkigilea. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Ahmed Zewail]], egiptoar-estatubatuar kimikaria, 1999ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2016]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Mary-Claire King]], estatubatuar genetista. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Robin Cook]], eskoziar politikaria (h. [[2005]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Hiroshi Ochiai]], japoniar futbolari ohia. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Jan Kodeš]], txekiar tenislari ohia. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; ''[[Cañita Brava]]'', galiziar abeslari eta umorista. * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[James Craig Adamson]], estatubatuar astronauta eta koronel ohia. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Antxon Agirre|Antxon Agirre Sorondo]], donostiar etnografoa (h. [[2014]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Javier Ziaurriz]], nafar futbolari ohia. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[David Gilmour]], britainiar musikari, konpositore eta multiinstrumentista. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Martin Kove]], estatubatuar zinema eta telebistako aktorea. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Daniel Goleman]], estatubatuar psikologo eta idazlea, ''Emotional Intelligence'' liburuaren egilea. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Randy Meisner]], estatubatuar musikaria, ''[[Eagles]]'' taldeko kide sortzaile eta baxu-jotzailea (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Liza Minnelli]], estatubatuar aktorea eta abeslaria. * [[Martxoaren 12 ]]a &ndash; [[Roger Schank]], [[Hezkuntza sistema|hezkuntza sistemetan]] aldaketa sakonen sustatzailea eta [[adimen artifizial]]ean aditua (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Yann Arthus-Bertrand]], frantziar ingurumen eta gizarte aktibista, zientzia dibulgatzaile, dokumental zuzendari eta argazkilaria. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Rosario Tomasena Alzuri]], ''Txaro'', gipuzkoar igerilaria eta triatleta, Gibraltarko itsasartea igerian zeharkatu duen andrerik helduena. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Álvaro Arzú]], [[Guatemala]]ko presidentea (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Zorion Egileor]], bizkaitar aktore eta musikagilea. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Patxi Izko]], nafar enpresaburua, [[Osasuna futbol kluba|Osasunako]] presidentea (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[José Antonio Santamaría]], gipuzkoar futbolari eta ostalaritza-enpresaburua (h. [[1993]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Carlos Trevilla]], bizkaitar sindikalista. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Bigas Luna]], kataluniar zinema zuzendari eta gidoigilea (h. [[2013]]). * [[Martxoaren 19]]a - [[Diana Soviero]], estatubatuar sopranoa. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Julián García Valverde]], espainiar politikari eta ekonomista. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Timothy Dalton]], britainiar aktorea. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Qamaruzzaman Azmi]], [[ulema]], filosofo eta hizlari islamiarra. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Daniel Bensaïd]], frantziar filosofo troskista, [[1968ko maiatza|68ko maiatzeko mugimenduko]] ikasle buruzagi ezagunenetako bat (h. [[2010]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Mercè Capdevila i Gaya]], kataluniar pedagogo, pianista eta konpositorea. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Robin Hahnel]], estatubatuar ekonomialari eta ekonomia irakaslea, ekonomia parte-hartzailean aditua. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Maurice Krafft]], frantziar bolkanologoa (h. [[1991]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Blair Peach]], zeelandaberritar [[hezkuntza berezi]]ko irakaslea (h. [[1979]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Joseba Arregi Erostarbe]], [[ETA]]ko militante historiko gipuzkoarra. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Alejandro Toledo]], [[Peru]]ko presidente ohia. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Robert J. Shiller]], estatubatuar ekonomialaria, 2013ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Pavel Exner]], txekiar fisika-matematikaria. * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Laureano Oubiña]], espainiar kontrabandista eta droga-trafikatzailea. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Ronnie Lane]], ingeles musikaria (h. [[1997]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Carol Dunlop]], estatubatuar idazlea, itzultzailea, ekintzailea eta argazkilaria (h. [[1982]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Lil Milagro Ramírez]], salvadortar poeta eta iraultzailea (h. [[1979]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Fermin Mihura]], lapurtar bertsolaria (h. [[2013]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Colette Besson]], frantziar korrikalaria, 200, 400 eta 800 metroko lasterketetan aditua (h. [[2005]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Robert Metcalfe]], estatubatuar ingeniari elektrikoa, [[Ethernet]]-en asmatzailetako bat. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Luis María Marín Royo]], nafar historialaria, [[Tutera]]ko historian aditua. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Ed O'Neill]], estatubatuar aktorea. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[George Robertson]], eskoziar politikaria, 10. [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundearen Idazkari orokorra|NATOren idazkari nagusia]]. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Al Green]], estatubatuar kantaria, [[soul]] musikaren ahots berezienetako bat. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Edorta Kortadi]], gipuzkoar arte irakasle, idazle eta kritikaria. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Miren Egaña Goya]], gipuzkoar irakasle eta etnografoa. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Àngel Casas]], kataluniar kazetari eta idazlea (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Georges J. F. Köhler]], alemaniar biologoa , 1984ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1995]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Skip Spence]], kanadar-estatubatuar musikari eta abeslaria, ''Moby Grape'' taldeko sortzailea eta gitarra-jotzailea (h. [[1999]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Tomás Carlovich|''Trinche'' Carlovich]], argentinar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Tim Curry]], ingeles aktorea eta ahots bikoiztailea. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[María Vallet Regí]], kimika ez-organikoko ikertzailea eta irakasle espainiarra. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Diane Elson]], britainiar ekonomilaria, soziologoa eta gizarte ikertzailea, generoa eta garapenean aditua. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Patrick Rambaud]], frantziar eleberrigile eta antzerkigilea. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Gregorio López Irasuegi]], bizkaitar politikari eta [[etakide]]a (h. [[1988]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[John Waters]], estatubatuar zinemagilea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Talia Shire]], estatubatuar aktorea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Vladimir Zhirinovski]], errusiar politikaria (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Antonio Tejera Gaspar]], kanariar irakasle, ikerlari, historialari eta idazlea. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Aleksander Wolszczan]], poloniar astronomoa, [[eguzki-sistema]]tik kanpoko [[exoplaneta|exoplaneten]] eta planeta [[pulsar|pultsarren]] existentzia frogatu zuena. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Karlos XVI.a Gustavo Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregea. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Agustin Ostolaza]], gipuzkoar harri-jasotzailea. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[John Woo]], txinatar jatorriko [[Hong Kong|hongkongdar]] zinema zuzendaria. * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Lesley Gore]], estatubatuar abeslari, aktore, musikagile eta ekintzailea (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[David Suchet]], ingeles aktorea. * [[Maiatzaren 6]]a - [[Lulu Roman]], estatubatuar komediantea, abeslaria eta egilea. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Daouda Malam Wanké]], [[Niger]]ko presidentea (h. [[2004]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Ana Miranda de Lage]], gipuzkoar politikaria. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Jonathan Dancy]], britainiar filosofo eta epistemologo garaikidea. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Candice Bergen]], estatubatuar aktorea. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Donovan]], eskoziar musikari eta abeslaria. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Birutė Galdikas]], kanadar antropologo eta [[Etologia|etologoa]], [[pongo|orangutanetan]] aditua. * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Daniel Libeskind]], poloniar-estatubatuar arkitekto, artista eta diseinatzailea. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Daniel Aranguren Echeverría]], kubatar ingeniaria eta Habanako Euskal Etxeko lehendakariordea. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Claudia Goldin]], estatubatuar ekonomialaria, 2023ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Fernando Borda Celaya]], nafar mediku, ikertzaile eta atleta ohia, altuera-jauzian espezializatua. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Paloma Hurtado]], espainiar vedette eta aktore komikoa, ''[[Hurtado ahizpak]]'' hirukotekoko kidea. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Günther Messner]], Hegoaldeko Tiroleko italiar mendizalea (h. [[1970]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Antonio Gasset]], espainiar kazetari, telebistako aurkezle eta zinema-kritikaria (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[José Manuel Martiarena]], gipuzkoar politikaria, [[Eusko Jaurlaritzako Herrizaingo Saila|Eusko Jaurlaritzaren Herrizaingo Sailburu]] ohia. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Cher (abeslaria)|Cher]], estatubatuar abeslari eta aktorea. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[George Best]], [[Ipar Irlanda|ipar irlandar]] futbolaria (h. [[2005]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Howard Kendall]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Liudmila Zhuravliova]], ukrainar astronomoa. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[José Jiménez Ruiz]], espainiar jenerala, [[Espainiako Aire Armada|Espainiako Aireko Armadako]] Estatu Nagusiaren Burua. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Irena Szewińska]], poloniar atleta, atleta bakarra 100, 200 eta 400 metrotako munduko errekorrarekin (h. [[2018]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Tansu Çiller]], [[Turkia]]ko lehen ministroa. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Gil Carlos Rodríguez Iglesias]], espainiar abokatua (h. [[2019]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Luciana Wolf]], espainiar abeslaria eta politikaria. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Dinah Murray]], ingeles idazle, irakasle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Fernando Buesa]], euskal herritar politikaria (h. [[2000]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joseba Arregi]], gipuzkoar politikaria eta idazlea (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Herminia Fajardo]], espainiar kazetari eta feminista. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Brian Cox]], eskoziar aktorea. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Lasse Hallström]], suediar film zuzendaria. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Peter Sutcliffe]], ''Yorkshireko ateratzailea'', ingeles serieko-hiltzailea (h. [[2020]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Michael Clarke]], estatubatuar bateria-jotzailea, [[The Byrds]] taldeko kidea (h. [[1993]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Stefania Sandrelli]], italiar aktorea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Francisco Javier Izkoa]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Fernando Múgica Goñi]], nafar kazetaria (h. [[2016]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Alberto Bacigalupe]], bizkaitar kazetaria (h. [[2006]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Carlos Bacigalupe]], bizkaitar kazetaria (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Andoni Monforte]], euskal abokatu eta politikari ohia. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Mekere Morauta]], [[Papua Ginea Berria|Papua Ginea Berriko]] lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Cristina Hoyos]], espainiar dantzaria eta koreografoa. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Paul Modrich]], estatubatuar biokimikaria, 2015eko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Montserrat Roig]], kataluniar idazlea (h. [[1991]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Sol Panera]], bizkaitar galerista. * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Donald Trump]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako presidente]] ohia. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Brigitte Fossey]], frantziar aktorea. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Demis Roussos]], egiptoar-greziar abeslaria eta artista (h. [[2015]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Evangelina Salazar]], argentinar aktore eta abeslaria. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Julia Reichert]], estatubatuar dokumental-zuzendaria, AEBetako 'mugimendu zinematografiko independentearen amabitxia' (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Maria Bethânia]], brasildar abeslaria. * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Mikhail Fedonkin]], errusiar paleontologoa, animalia goiztiarrenen fosilak eta aztarnak dokumentatzeagatik ezaguna. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Xanana Gusmão]], [[Ekialdeko Timor]]ko presidentea. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Lars Vilks]], suediar artista bisuala eta ekintzailea (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Maurice Saatchi]], britainiar publizista eta politikaria. * [[Ekainaren 22]]a - [[Eliades Ochoa]], kubatar gitarrista eta abeslaria. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Alfonso Fanjul]], nafar futbolari eta entrenatzaile ohia. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Blanca García Manzanares]], nafar politikaria. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ian McDonald]], ingeles musikaria, ''[[King Crimson]]'' eta ''[[Foreigner]]'' taldeen sortzailea (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[David Duckham]], ingeles errugbilaria (h. [[2023]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Egon von Fürstenberg]], alemaniar moda diseinatzailea (h. [[2004]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Jose Ramon Esnaola]], gipuzkoar futbolari eta entrenatzaile ohia. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Mireya Moscoso]], [[Panama]]ko presidente ohia. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Gerard 't Hooft]], herbeheretar fisikaria, 1999ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Richard Axel]], estatubatuar biologoa. 2004ko Medikuntzako Nobel Saria. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[George W. Bush]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 43.Presidentea]]. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[José Luiz Ferreira Rodrigues]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Peter Singer]], australiar filosofoa. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Sylvester Stallone]], estatubatuar aktore, zinema zuzendari eta gidoigilea. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Ángel Lasunción]], nafar enpresaburu eta politikaria. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Bon Scott]], eskoziar hard rock abeslaria, letrista, gaita jotzailea eta bateria jotzailea, [[AC/DC]] taldeko kidea (h. [[1980]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Stuart Christie]], eskoziar hizkuntzalaria, itzultzailea, autobiografoa eta militante anarkokomunista (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Sue Lyon]], estatubatuar aktorea (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Ibon Sarasola]], gipuzkoar idazlea, hizkuntzalaria eta [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]]. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Robert Fisk]], britainiar kazetaria, ''The Independent'' egunkariaren [[Ekialde Hurbil]]eko berriemailea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Valentina Tolkunova]], errusiar-sobietar abeslaria (h. [[2010]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Cheech Marin]], estatubatuar aktore eta umorista. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Hassanal Bolkiah]], [[Brunei]]ko sultana. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Linda Ronstadt]], estatubatuar rock eta country abeslari ohia. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[José Catieau]], frantziar txirrindularia (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Eric Leman]], belgiar txirrindulari ohia. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Antonio Frechilla]], bizkaitar atleta ohia. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Ilie Năstase]], errumaniar tenislari ohia. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Anna Freixas]], kataluniar idazle feminista eta unibertsitateko irakasle ohia. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Jüri Tarmak]], estoniar atleta, [[gorako jauzi]]aren aditua (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Danny Glover]], estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Mireille Mathieu]], frantziar abeslaria. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Petre Roman]], [[Errumania]]ko lehen ministro ohia. * [[Uztailaren 23]]a - [[Pepa Aurora]], kanariar maistra, idazlea, kontalaria, ipuingilea eta poeta. * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Felicia Elizondo]], estatubatuar LGBT komunitatearen aldeko ekintzailea (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Gallagher (komikoa)|Gallagher]], estatubatuar aktore eta umorista (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Clemente Iriarte]], nafar futbolaria (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Susana Solano]], kataluniar eskultorea. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Rade Šerbedžija]], kroaziar aktore, zinema zuzendari eta musikaria. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[María Teresa Lozano]], nafar matematikaria, topologian eta geometrian aditua. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Shirley Ann Jackson]], estatubatuar fisikaria. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Xavier Trias]], kataluniar politikaria, [[Bartzelona]]ko alkate ohia. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[John C. Mather]], estatubatuar astrofisikari eta kosmologoa, 2006ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Pedro R.S.]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Renaud Camus]], frantziar eleberrigilea, "Ordezkapen handia" [[konspirazio teoria]]gatik ezaguna. * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Óscar Berger]], [[Guatemala]]ko presidente ohia. * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Andoni Sarriegi]], gipuzkoar idazlea, euskalaria, euskararen sustatzailea eta itzultzailea. * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Janet Yellen]], estatubatuar ekonomialaria, [[Erreserba Federalaren Sistema|Erreserba Federalaren]] zuzendari ohia, kargu honetan lehen emakumea. * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Susan Saint James]], estatubatuar aktorea. * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Amir Naderi]], irandar zinemagilea. * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Maite Zelaia]], gipuzkoar arkitektoa, formazio hori jaso zuen lehen emakume [[eibar]]tarra. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Jean-Claude Larronde]], lapurtar historialaria eta ikertzailea, euskal nazionalismoaren inguruko gaietan espezializatua. * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Bill Clinton]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 42. Presidentea]]. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Laurent Fabius]], [[Frantziako Lehen Ministro|Frantziako lehen ministro]] ohia. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yann Gerven]], [[bretainiera]]zko eleberrigilea. * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Norio Yoshimizu]], japoniar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Jose Agustin Aranzabal]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Keith Moon]], ingeles rock musikari eta bateria-jotzailea, [[The Who]] taldeko kidea (h. [[1978]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Gilles Brücker]], lapurtar mediku eta unibertsitateko irakaslea, [[Mugarik Gabeko Medikuak]] elkarteko sortzaileetako bat. * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Baptiste Bagaza]], [[Burundi]]ko presidentea (h. [[2016]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Bob Beamon]], estatubatuar kirolari ohia, [[luzera jauzi]]an espezializatua. * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Dimitris Jristofias]], [[Zipre]]ko presidentea (h. [[2019]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Augusta La Torre]], ''Camarada Norah'', perutar iraultzailea, [[Sendero Luminoso]]ko bigarren burua (h. [[1988]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Lucia Valentini Terrani]], italiar koloratura-mezzosopranoa (h. [[1998]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Ana Maria Danimarkakoa]], [[Grezia]]ko erregina ezkontidea. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Peggy Lipton]], estatubatuar aktore, modelo eta abeslaria (h. [[2019]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Jacques Tardi]], frantziar komikilaria. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Barry Gibb]], britainiar estatubatuar musikari, abeslari, egile abeslari, disko ekoizle eta gitarra-jotzailea, ''[[The Bee Gees]]'' taldeko kide sortzailea. * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Roh Moo-hyun]], [[Hego Korea]]ko presidentea eta Giza eskubideen aldeko aktibista (h. [[2009]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Billy Preston]], estatubatuar musikaria (h. [[2006]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Patri Urkizu]], gipuzkoar idazlea eta Euskal Filologian doktore [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] (h. [[2024]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Agustín Senin]], bizkaitar boxeolari ohia. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Kyongae Chang]], hegokorear astrofisikaria. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Freddie Mercury]], [[Queen]] taldeko abeslaria (h. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Luis Carlos Santiago]], gipuzkoar saskibaloi jokalari ohia. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Juan José Benítez]], nafar kazetari eta idazlea. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Francisco Varela]], txiletar neurobiologoa eta filosofoa (h. [[2001]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Beriz Belkić]], [[Bosnia eta Herzegovina]]ko presidentea (h. [[2023]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Aziz Sancar]], turkiar biologoa, 2015eko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michèle Alliot-Marie]], frantziar politikaria. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Jim Hines]], estatubatuar atleta eta futbolaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Anthony Browne]], Haur eta Gazte Liburuen ilustratzaile eta idazle britainiarra. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Alain Estève]], frantziar errugbilaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Tommy Lee Jones]], estatubatuar aktorea. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Oliver Stone]], estatubatuar zine-zuzendaria. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Camilo Sesto]], espainiar abeslari eta musikagilea (h. [[2019]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Mikel Etxarri]], gipuzkoar futbolari eta entrenatzaile ohia. * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Jean-Claude Larrieu]], lapurtar futbolari ohia. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[María Teresa Ruiz]], italiar astronomoa. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Bryan MacLean]], estatubatuar abeslari, egile abeslari eta gitarra-jotzailea, ''[[Love (musika taldea)|Love]]'' taldeko kidea (h. [[1998]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Claudette Werleigh]], [[Haiti]]ko lehen ministroa, herrialdeko lehendabiziko emakumezkoa. * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Nikos Anastasiadis]], [[Zipre]]ko presidentea. ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Tim O'Brien]], estatubatuar idazlea. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Tak Wah Mak]], kanadar biologoa, T-zelula hartzailearen genearen aurkitzailea. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Susan Sarandon]], estatubatuar aktorea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Xabier Santxotena]], [[agote]] jatorrizko nafar eskultore, sukaldari, poeta eta arte ikertzailea. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Bernard Lavilliers]], frantziar musikagilea. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Hanan Ashrawi]], palestinar politikaria. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Aleksandr Gorxkov]], errusiar patinatzaile-artistikoa (h. [[2022]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[José Claudio Aranzadi]], bizkaitar ingeniari eta politikaria. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Anne-Marie Garat]], frantziar eleberrigilea (h. [[2022]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Edgardo Rodríguez Julía]], puertorricar saiakeragile eta eleberrigilea. * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Charles Dance]], ingeles aktorea. * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Antonio González Pacheco|Antonio González Pacheco, ''Billy el Niño'']], Espainiako poliziaren inspektorea, frankismo garaian torturatzailea (h. [[2020]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Naoto Kan]], [[Japonia]]ko lehen ministroa. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Sawao Kato]], japoniar gimnasta ohia, 12 domina olinpikoduna . * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Diego Galán]], espainiar zinema kritikari eta zuzendaria eta [[Donostiako Zinemaldia]]ren zuzendaria (h. [[2019]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Xabier Kintana]], bizkaitar euskalaria, euskal idazlea eta euskaltzaina. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[François Bozizé]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko presidente ohia. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Craig Venter]], estatubatuar biokimikaria, [[Giza Genoma]] lehenengo aldiz sekuentziatu zuen zientzialaria. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Alberto Campo Baeza]], espainiar arkitektoa. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[José Torres Hurtado]], espainiar politikaria, [[Granada (Espainia)|Granadako]] alkatea. * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Suzanne Somers]], estatubatuar aktorea (h. [[2023]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Michel Iturria]], euskal marrazkilaria. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Adam Michnik]], poloniar historialari, saiakeragile, disidente eta kazetaria. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Nélida Zaitegi]], bizkaitar irakasle eta pedagogoa, [[Euskadiko Eskola Kontseilua]]ren lehendakaria. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Jeanine Baude]], frantziar idazle, poeta, antzerkigile eta literatura kritikoa (h. [[2021]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Vicente Molina Foix]], espainiar idazlea eta zinemagilea. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Robert Hue]], frantziar politikaria. * [[Urriaren 19]]a - [[Rosa Maria Oriol Porta]], kataluniar bitxigilea eta enpresaburua. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Philip Pullman]], ingeles eleberrigilea. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Keith Reid]], ingeles abesti egilea, ''[[Procol Harum]]'' taldeko kidea (h. [[2023]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Elfriede Jelinek]], austriar idazlea eta ekintzaile feminista, 2004ko [[Literaturako Nobel Saria]]. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Isabel Llull]], espainiar-venezuelar dantzari eta maistra ohia. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Lucien Van Impe]], belgikar txirrindulari ohia, bere garaiko igotzaile hoberena eta historiako onenetako bat. * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Goyo Benito]], espainiar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Lux Interior]], [[The Cramps]] punk rock bandako sortzailea eta abeslaria (h. [[2009]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Víctor Marro]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Jerry Edmonton]], estatubatuar bateria jotzailea, ''[[Steppenwolf (musika taldea)|Steppenwolf]]'' taldeko kidea (h. [[1993]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Eduardo Ferrero Costa]], [[Peru]]tar abokatu eta politikaria. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Holly Woodlawn]], puertorricar emakumezko aktore transgeneroa (h. [[2015]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Peter Martins]], daniar ballet-dantzaria eta koreografoa. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Ivan Reitman]], eslovakiar jatorriko kanadar zinema zuzendaria, ekoizlea eta gidoigilea (h. [[2022]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Wim Jansen]], herbehereetar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2022]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Tadeo Zarratea]], paraguaitar abokatua eta hizkuntzalaria. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Peter Green]], ingeles abeslari, egile abeslari eta gitarra-jotzailea, [[Fleetwood Mac]] taldeko kide sortzailea (h. [[2020]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Vahidin Musemić]], bosniar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[René Jacobs]], belgikar kontraltoa, orkestra-zuzendaria eta musikologoa. * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[William Thurston]], estatubatuar matematikaria (h. [[2012]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Stephen Rea]], irlandar aktorea. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Alan Jones]], australiar [[1 formula]]ko pilotua. * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Giuseppe Sinopoli]], italiar musikagile eta zuzendaria (h. [[2001]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Manuel Elkin Patarroyo]], kolonbiar sendagilea, [[malaria]]ren aurkako txertoaren aurkitzailea. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Laura Bush]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] lehen dama. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Robert Mapplethorpe]], estatubatuar argazkilaria (h. [[1989]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Gram Parsons]], estatubatuar egile-abeslari, gitarrista eta pianista (h. [[1973]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Joan Francesc Baixas]], kataluniar margolari, antzerki zuzendari eta txotxongilolaria. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Sally Field]], estatubatuar aktorea. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Javier Otano]], [[Nafarroako Gobernuko lehendakari]] ohia. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[George Young]], australiar musikari, egile abeslari eta musika ekoizlea (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Guus Hiddink]], herbehereetar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Sacheen Littlefeather]], estatubatuar aktorea, modeloa eta [[Amerindiar]]ren eskubide zibilen aldeko aktibista (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Natela Sturua]], georgiar hizkuntzalaria da, euskaltzalea, eta euskaltzain urgazlea. * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Colin Burgess]], australiar musikaria, ''[[AC/DC]]'' taldeko kidea (h. [[2023]]). * [[Azaroaren 17]]a - [[Marifé Arroyo]], ''La Mestra'', irakasle aitzindaria da [[valentziera]] ikastetxeetan sartzen. * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Duane Allman]], estatubatuar rock gitarra-jotzailea, [[The Allman Brothers Band]] taldearen sortzaileetako bat (h. [[1971]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Fabricio de Potestad]], gipuzkoar psikiatra, politikari eta idazlea. * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Zirilo I.a Moskukoa]], Moskuko eta Errusia guztietako XVI. patriarka, Errusiako Eliza ortodoxoaren burua. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Emma Cohen]], kataluniar zinema, antzerki eta telebistako aktore, idazle eta zinema zuzendaria (h. [[2016]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Ted Bundy]], estatubatuar serieko hiltzailea (h. [[1989]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Minoru Kobata]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Bert Ruiter]], herbehereetar musikaria (h. [[]2022]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Joe Dante]], estatubatuar zinema zuzendaria, ekoizlea, muntatzailea eta aktorea. * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Eamonn Campbell]], irlandar gitarrajole eta abeslaria, [[The Dubliners]] taldeko kidea (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Silvio Rodríguez]], kubatar kantautore, gitarra-jotzaile eta olerkaria. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Marina Abramović]], serbiar artista, ''[[performance]]''an espezializatua. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Bárbara Lys]], balear dantzaria, aktorea eta irakaslea. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Gianni Versace]], italiar diseinatzailea, XX. mendeko bukaerako modaren munduko diseinatzaile handienetako bat (h. [[1997]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Joop Zoetemelk]], herbeheretar txirrindulari ohia. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Maria Antònia Oliver i Cabrer]], katalanezko idazlea (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Josep Carreras]], kataluniar opera-abeslaria, tenorra. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Ana Lydia Vega]], puertoricar idazlea. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Mervyn Davies]], ''Merv the Swerve'', galestar errugbi jokalaria (h. [[2012]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Sonia Gandhi]], [[Indiako Kongresu Nazionala]] alderdi politiko indiarreko presidentea. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Miguel Navarro]], gipuzkoar futbolaria ohia. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Ruth Crocker]], estatubatuar idazlea. * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Daniel Landart]], baxenafar idazle eta antzerkigilea. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Emerson Fittipaldi]], 1 Formulako brasildar pilotua. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Pierino Prati]], italiar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Jane Birkin]], britainiar abeslari eta antzezlea (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Patty Duke]], estatubatuar aktorea (h. [[2016]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Luzien Etxezaharreta]], lapurtar kazetari eta euskal idazlea. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Ruth Fuchs]], [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa|Ekialdeko Alemaniako]] atleta, historia guztiko [[xabalina jaurtiketa|xabalina jaurtitzaile]] hoberentzat hartua (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Peter Lorimer]], eskoziar futbolaria (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Stan Smith]], estatubatuar tenislari ohia. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Piet Schrijvers]], herbeheretar futbol atezaina (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Benny Andersson]], suediar musikaria, [[Abba]] taldeko kidea. * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Javier Garai]], bizkaitar abeslaria, [[Mocedades]] taldearen sortzaileetakoa. * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Antton Larretxau]], [[Uliako Mintegietako parkea|Uliako parkeko]] zaindari eta [[Donostia]]ko ur zerbitzuko langile ohia. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Steve Biko]], [[apartheid]]aren aurkako hegoafrikar ekintzailea (h. [[1977]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Steven Spielberg]], estatubatuar zinema zuzendari eta ekoizlea. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Eduardo Serra]], espainiar abokatu eta politikaria. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Robert Urich]], estatubatuar zinema eta telebista aktore eta ekoizlea (h. [[2002]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Uri Geller]], israeldar-britainiar ilusionista. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Carl Wilson]], estatubatuar musikari eta abeslaria, [[The Beach Boys]] taldeko kide sortzailea (h. [[1998]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Edita Gruberová]], eslovakiar opera abeslaria (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Roselyne Bachelot]], frantziar politikaria eta irrati-esataria. * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Yusuke Omi]], japoniar futbolari ohia. * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Marianne Faithfull]], ingeles abeslari eta aktorea. * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Tatus Fombellida]], gipuzkoar sukaldari eta zinema zuzendaria. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Ricardo Marcenaro]], perutar abokatua eta politikaria. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Patti Smith]], estatubatuar abeslaria eta poeta. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Pablo Zapata]], nafar idazlea. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Diane von Fürstenberg]], belgiar-estatubatuar moda diseinatzailea, bere soineko gurutzatuegatik ezaguna. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Alfredo Alonso-Allende Yohn|Alfredo Alonso-Allende]], gaztelaniazko euskal idazlea eta zientzialaria. * [[Amparo Castiella]], nafar arkeologoa. * [[Ana de Begoña Azkarraga]], arabar historialaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Artearen Historiaren lehen katedraduna (h. [[2009]]). * [[Ángel De la Hoz]], gipuzkoar arkitektoa. * [[Antton Olariaga]], gipuzkoar komikigilea. * [[Antxon Mendizabal]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle eta militantea (h. [[2016]]). * [[Arantza Arruti]], gipuzkoar politikari eta [[Euskadi Ta Askatasuna|etakidea]]. * [[Francisco Garmendia Agirrezabalaga]], gipuzkoar soziologoa (h. [[2015]]). * [[Gurutz Jauregi]], konstituzio-zuzenbideko katedraduna [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n. * [[Iñaki Aizpuru Zubitur]], nafar zinema zuzendari, gidoilari eta argazkigilea. * [[Iñaki Uriarte Cantolla]], estatubatuar-euskal herritar kazetaria, kritikari literarioa eta idazlea. * [[Iñaki Uriarte Palacios]], bizkaitar arkitektoa, ondare arkitektonikoaren defendatzailea. * [[Ireneo Ajuria]], bizkaitar bertsolari eta puntista ohia. * [[Javier Garaialde]], nafar jazz musikaria. * [[Jesus Ballaz Zabalza]], nafar idazlea. * [[Jesús Lucas Erro]], gipuzkoar ilustratzailea. * [[Jose Angel Ascunce]], gipuzkoar literatura-kritikaria, [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitateko]] katedratiko emeritua eta euskal herritarren erbesteko kulturaren ikertzailea (h. [[2020]]). * [[José Ignacio García Ramos]], gipuzkoar ikertzaile eta politikaria. * [[Jose Luis Melena]], gipuzkoar filologoa, [[mizenas]]tar testuetan espezializatua. * [[Josu Aizpurua]], bizkaitar politikari ohia. * [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi, ''Txapas'']], gipuzkoar akordeoi-jotzaile, idazle eta musika irakaslea. * [[Juan Jose Akerreta]], nafar margolari eta eskultorea. * [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (h. [[2024]]). * [[Juan Mari Arzallus Egiguren]], gipuzkoar itzultzailea. * [[Juanjo Mendioroz]], gipuzkoar gastronomoa eta publizista. * [[Karmele Berasategi]], arabar politikaria. * [[Kepa Sodupe]], bizkaitar politikari eta ekonomialaria. * [[Luisa Etxeberria]], gipuzkoar olerkaria, psikologoa eta filologoa. * [[Maite Luisa Goikoetxea]], nafar kazetaria (h. [[1994]]). * [[Marikita Tanburin]], baxenafar idazlea. * [[Marisa Ziritza]], gipuzkoar kazetaria. * [[Mikel Sorauren]], nafar historialaria. * [[Nisa Goiburu]], gipuzkoar artista plastikoa. * [[Sagrario Ruiz Elizalde]], nafar irakaslea, erreferentea hezkidetzan eta hizkuntza ez-sexistaren erabileraren ezagutzagatik (h. [[2019]]). * [[Xabier Mujika]], gipuzkoar idazlea. * [[Xabier Viar]], bizkaitar arte espezialista, idazlea eta kritikaria, [[Bilboko Arte Ederren Museoa]]ren zuzendaria (h. [[2021]]). * [[Akira Haraguchi]], japoniar ingeniaria, [[Pi (zenbakia)|Pi]] zenbakiaren hamarrenak buruz ikasi eta esateagatik ezaguna. * [[Amparo Tomé]], espainiar soziologo eta ikerlaria, [[hezkuntzaren soziologia]]n espezializatua. * [[André Engel]], frantziar antzerki-zuzendaria. * [[Ángel Serafín Seriche Dougan]], [[Ekuatore Ginea]]ko lehen ministro ohia. * [[Ariel García Valdés]], frantziar-espainiar antzerki-antzezle eta -zuzendaria. * [[Carlos Suárez Morilla]], espainiar zinema zuzendari eta argazkilaria (h. [[2019]]). * [[Eduarda Dionísio]], portugaldar idazlea (h. [[2023]]). * [[Edward C. Harris]], britaniar arkeologoa. * [[Francisco A. Marcos Marín]], espainiar hizkuntzalaria. * [[Francisco Martín Morales]], ''Martínmorales'', espainiar marrazkilari eta umorista grafikoa (h. [[2022]]). * [[Jordi Fibla]], kataluniar itzultzailea. * [[Josefina Triguero Agudo]], madrildar epailea, Espainiako historiako lehen emakume epailea (h. [[2022]]). * [[Josep Padró]], kataluniar historialaria, arkeologoa, unibertsitateko irakaslea eta idazlea. * [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (h. [[2024]]). * [[Lola González Ruiz]], espainiar abokatua, 1977an [[Atochako sarraskia|Atochako sarraskitik]] bizirik atera zena (h. [[2015]]). * [[Miquel Alamar]], ''Panotxa'', espainiar estatuko [[LGBT]] mugimenduko militante aintzindaria (h. [[2003]]). * [[Pauline Nyiramasuhuko]], [[ruanda]]r politikaria. * [[Pierre Bertrand]], [[quebec]]ar filosofoa. * [[Raúl Núñez]], argentinar idazlea (h. [[1996]]). * [[Salvador Barberà]], kataluniar ekonomialaria, [[joko-teoria]]n aditua. * [[Ba Mamadou Mbaré]], [[Mauritania]]ko estatuburua (h. [[2013]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Enrique Aresti]], bizkaitar politikari eta enpresaburua (j. [[1852]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Jenny Nyström]], suediar margolaria eta ilustratzailea (j. [[1854]]). * [[Urtarrilaren 17]]a - [[Ethel Shakespear]], britainiar geologo, funtzionario publiko eta filantropoa (j. [[1871]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Helene Schjerfbeck]], finlandiar margolaria (j. [[1862]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Eliodoro de la Torre]], euskal herritar politikari jeltzalea (j. [[1889]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Bolesława Lament]], poloniar moja (j. [[1862]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Pedro Chastang]], euskal sozialista aitzindaria (j. [[1876]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Luis Orgaz]], arabar militarra (j. [[1881]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Victor Loret]], frantziar egiptologo eta naturalista (j. [[1859]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Carl Theodor Zahle]], [[Danimarka]]ko lehen ministras (j. [[1866]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[George Arliss]], britainiar aktorea (j. [[1868]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Georges Dumas]], frantziar filosofoa, sendagilea eta psikologoa (j. [[1866]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Henry Roussel]], euskal zinema zuzendari eta antzezlea (j. [[1875]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Tomoyuki Yamashita]], japoniar jenerala (j. [[1885]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Elise Konstantin-Hansen]], daniar margolari eta zeramikaria (j. [[1858]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Paule Gobillard]], frantziar margolaria (j. [[1867]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Harry Edwin Wood]], ingeles astronomoa (j. [[1881]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Bror von Blixen-Finecke]], suediar baroia, idazlea eta afrikar [[ehiza larri]]ko kirol-ehiztaria (j. [[1886]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Beatrix Borboi-Parmakoa]], italiar noblea (j. [[1879]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Ferenc Szálasi]], [[Hungaria]]ko estatuburua, militar eta politikari faxista (j. [[1897]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Matilde de la Torre]], espainiar kazetaria, idazle pedagogoa eta politikari sozialista (j. [[1884]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Clemens August Graf von Galen]], alemaniar kardinala (j. [[1878]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Francisco Largo]], [[Espainiako Bigarren Errepublika]]n Gobernuko Presidentea (j. [[1869]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Aleksandr Alekhin]], errusiar xake jokalaria (j. [[1892]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Ralph Kirby]], ingeles futbolaria eta entrenatzailea, [[Bilboko Athletic Kluba|Athletic Clubeko]] entrenatzailea (j. [[1884]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Teizo Takeuchi]], japoniar futbolaria (j. [[1908]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Juan Bautista Sacasa]], [[Nikaragua]]ko presidentea (j. [[1874]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[John Maynard Keynes]], ingeles ekonomialaria, XX. mendeko garrantzitsuenetakoa (j. [[1883]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Jose Luis Zabala]], euskal herritar futbolaria (j. [[1898]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Juan Abando Urrejola]], euskal idazlea (j. [[1885]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Michał Rapacz]], poloniar apaiz katoliko eta martiria (j. [[1904]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ángel Ossorio]], espainiar politikaria (j. [[1873]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Booth Tarkington]], estatubatuar eleberrigilea eta dramagilea (j. [[1869]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Claus Schilling]], Dachau kontzentrazio esparruan presoekin esperimentuak egin zituen alemaniar medikua (j. [[1871]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Ion Antonescu]], [[Errumania]]ko diktadorea (j. [[1882]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Mikhail Kalinin]], sobietar itzultzaile boltxevike eta politikaria, [[Sobietar Batasuna|Sobietar Batasuneko]] estatuburua (j. [[1875]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Ernst Leonard Lindelöf]], finlandiar matematikaria (j. [[1870]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Holger Thiele]], daniar-estatubatuar astronomoa (j. [[1878]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Gerhart Hauptmann]], alemanezko idazlea, [[Literaturako Nobel Saria|Literaturako Nobel sariduna]] 1912an (j. [[1862]]). * [[Ekainaren 8]]a - [[Amelia Cuñat Monleon]], espainiar marrazkilaria, zeramikaria eta bildumazalea (j. [[1878]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Ananda Mahidol|Ananda Mahidol (Rama VIII.a)]], [[Thailandia]]ko erregea (j. [[1925]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[John Logie Baird]], britainiar fisikaria (j. [[1888]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Federigo Enriques]], italiar matematikaria (j. [[1871]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Wan Rong]], [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] nahiz [[Qing dinastia]]ko azken enperatriza (j. [[1906]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Edoardo Bianchi]], italiar enpresaburu eta asmatzailea, ''Bianchi'' bizikletak eta ''Autobianchi'' automobilak fabrikatzeko enpresen sortzailea (j. [[1865]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Jenny-Wanda Barkman]], nazien [[kontzentrazio-esparru]]etako guardia alemaniarra, exekutatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Elisabeth Becker]], Bigarren Mundu Gerran kontzentrazio-esparru bateko zaintzailea (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Rafael Pikabea]], gipuzkoar politikari jeltzalea (j. [[1867]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Jeanne Lanvin]], frantziar moda-diseinatzailea (j. [[1867]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Alexander Vasilievitx Alexandrov]], [[sobiet]]ar musikagilea, [[Alexandrov Taldea]]ren sortzailea (j. [[1883]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Paul Nash]], britainiar margolari surrealista eta gerra artista (j. [[1889]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Alfred Stieglitz]], estatubatuar argazkilaria (j. [[1864]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Gualberto Villarroel]], [[Bolivia]]ko presidentea (j. [[1908]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Gertrude Stein]], estatubatuar idazle, poeta eta feminista (j. [[1874]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Lorenzo Luis Yanguas]], nafar musikari eta musikagilea (j. [[1882]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Andrei Andreievitx Vlasov]], [[sobiet]]ar jenerala (j. [[1901]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Wilhelm Marx]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1863]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Felix Markiegi]], gipuzkoar apaiz, olerkari eta antzerkigilea (j. [[1905]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Léon Gaumont]], frantziar asmatzailea eta industria-gizona (j. [[1864]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Herbert George Wells]], britainiar idazle eta filosofoa (j. [[1866]]). * [[Abuztuaren 15]]a - [[Luis Silva]], bizkaitar futbolaria (j. [[1879]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Antonio Paoli]], puertorricar opera kantaria, ospea lortutako lehen tenore puertorricarra (j. [[1871]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Amon Göth]], [[SS]]-etako austriar ofiziala (j. [[1908]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[James Hopwood Jeans]], ingeles fisikari eta astronomoa (j. [[1877]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Jules Raimu]], frantziar aktorea (j. [[1883]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Ignacy Mościcki]], [[Polonia]]ko presidentea (j. [[1867]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[István Bethlen]], [[Hungaria]]ko lehen ministroa (j. [[1874]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Per Albin Hansson]], [[Suedia]]ko lehen ministroa (j. [[1885]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Christopher Nevinson]], britainiar margolaria (j. [[1889]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Hermann Göring]], alemaniar politikari eta militarra, [[Adolf Hitler|Hitlerren]] ordezkaria eta [[Luftwaffe]]ren komandante gorena (j. [[1893]]). * [[Urriaren 16]]an, [[Nurenbergeko epaiketak|Nurenbergeko epaiketetan]] hiltzera kondenatuak izan ondoren urkatuak: ** [[Hans Frank]], militar eta abokatu [[nazionalsozialismo|nazia]] (j. [[1900]]). ** [[Wilhelm Frick]], alemaniar politikari [[nazionalsozialismo|nazia]] (j. [[1877]]). ** [[Alfred Jodl]], alemaniar jenerala (j. [[1890]]). ** [[Ernst Kaltenbrunner]], austriar abokatu eta politikaria, [[Hirugarren Reicha|Alemania Naziko]] goi-mailako ofiziala (j. [[1903]]). ** [[Wilhelm Keitel]], alemaniar kanpo mariskala (j. [[1882]]). ** [[Joachim von Ribbentrop]], [[Alemania Nazi]]ko ministroa (j. [[1893]]). ** [[Alfred Rosenberg]], alemaniar politikari [[nazionalsozialismo|nazia]] (j. [[1893]]). ** [[Fritz Sauckel]], alemaniar politikari [[nazismo|nazia]] (j. [[1894]]). ** [[Arthur Seyss-Inquart]], austriar politikari [[nazionalsozialismo|nazia]] (j. [[1892]]). ** [[Julius Streicher]], alemaniar politikari [[nazionalsozialismo|nazia]] (j. [[1885]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Frédéric Boissonnas]], suitzar argazkilaria (j. [[1858]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Charles Despiau]], frantziar eskultore eta marrazkigilea (j. [[1874]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Jeanne Bucher]], frantziar argitaratzailea (j. [[1872]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Manuel de Falla]], espainiar musikagilea (j. [[1876]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Nicanor Mutiloa e Irurita]], nafar elizgizona (j. [[1874]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Arthur Dove]], estatubatuar margolaria (j. [[1880]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[László Moholy-Nagy]], hungariar margolaria eta eskultorea (j. [[1895]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Gustav Noske]], alemaniar politikaria (j. [[1868]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Maria de la Paz Borboikoa]], Espainiako infanta (j. [[1862]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[María Espinosa de los Monteros]], eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista, [[Espainiako Emakumeen Elkarte Nazionala|Espainiako Emakumeen Elkarte]]aren bazkide sortzailea (j. [[1875]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Jose Maria Olazabal Zaldunbide]], bizkaitar politikari karlista eskuindarra (j. [[1915]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Paul Langevin]], frantziar fisikari eta politikaria (j. [[1872]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Elie Nadelman]], poloniar-estatubatuar eskultorea (j. [[1882]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Benigno Belaustegigoitia]], bizkaitar futbolaria (j. [[1879]]). * [[Teófilo Guiard Larrauri]], bizkaitar historialaria (j. [[1876]]). * [[Joseph Hiriart]], lapurtar arkitektoa (j. [[1888]]). * [[Victoriano Flamarique]], nafar apaiza eta [[kooperatibismo]]aren aitzindaria (j. [[1872]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Percy Williams Bridgman]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[James B. Sumner]], [[John Howard Northrop]] eta [[Wendell Meredith Stanley]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Hermann Hesse]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Hermann Joseph Muller]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Emily Greene Balch]] eta [[John Mott]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1946| ]] 9v6o8w5f35wtheycgv8mwkzvw3wi2gn 0 1284 10002992 9981865 2024-12-18T09:16:51Z Artegia 65203 10002992 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 19]]an [[Kontxako badiaren istripua (1957)|Kontxako badiaren istripua]] gertatu zen. [[Franco]] [[Azor yatea (A-91)|Azor yatean]] Kontxako Badian nabigatzen ari zela, [[Santa Klara uhartea|Santa Klara uhartetik]] kaira zihoan txalupa baten kontra talka egin zuen. Bost bidaiariak hil ziren. Frankismoak gertaera gutxitzen saiatu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Ghana]]k independentzia lortu zuen. * [[Irailaren 29]]a &ndash; Istripua izan zen Mayak zentral nuklearrean, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobiet Batasunean]]. [[Plutonio]]a ekoizten zuten bertan [[arma nuklear]]rentzat, besteak beste. * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Istripu nuklear]]ra gertatu zen [[Erresuma Batua]]n, herrialdean izandako larriena. Bonba atomikoaren proiektu britainiarra gauzatzeko eraiki zituzten Windscaleko bi erreaktoreetako batek su hartu zuen, [[plutonio]]a erre eta [[Erradiazio-kutsadura|kutsadura erradioaktiboa]] airean hedatuz hiru egunez. == Arte eta kultura == == Zientzia eta teknologia == * [[Urriaren 4]]a- [[Lurra]]ren lehen [[satelite]] artifiziala, "[[Sputnik]]" [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietarra]] espazioratu zuen [[Kazakhstan|Kazakstanen]] dagoen [[Baikonur]]go [[jaurtigune|kosmodromotik]]. * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobiet Batasunak]] "[[Sputnik 2]]" satelitea jaurtiki zuen. == Kirolak == * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Fritz Wintersteller]], [[Marcus Schmuck]],[[Kurt Diemberger]] eta [[Hermann Buhl]] alpinista [[austria]]rrek egin zuten lehendabiziko igoera [[Broad Peak]] (8.051 m) mendira. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Jacques Anquetil]]ek [[Frantziako Tourra]] irabazi zuen lehen aldiz. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Vladimir Kiseliov]], sobietar eta ukrainar pisu-jaurtitzailea (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[José Javier Abasolo]], bizkaitar eleberrigile eta abokatua (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 3]]a - [[Nathalie Roques]], frantziar komiki-gidoilaria eta sukaldaritza liburuen idazlea. * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Isidoro Fernández]], euskal aktorea. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Juan Fernández Martín]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[María del Carmen de Lara]], mexikar zinemagile feminista eta irakaslea. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Joseba Salegi]], nafar zinema zuzendari laguntzailea. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Katie Couric]], estatubatuar telebista aurkezlea. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[José Ramón Oiarzabal]], gipuzkoar arraunlari ohia. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Miquel Barceló]], espainiar margolaria. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Nacho Duato]], espainiar ballet dantzari eta koreografoa. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Rosaly Lopes]], brasildar geologoa eta astronomoa . * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Manuel Sarabia]], [[Athletic|Bilboko Athletic Klubeko]] jokalari ohia. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Mila Hernando]], bizkaitar diplomazialaria (h. [[2017]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Lorrie Moore]], estatubatuar idazlea, bere umorezko istorio laburrengatik ezaguna. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Dave "Squatch" Ward]], eskoziar-kanadar ahots-aktore, abeslari eta musikaria. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Ricardo Darín]], argentinar aktorea. * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Esteban Antxustegi]], gipuzkoar idazle eta irakaslea. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Elmar Borrmann]], ezpata modalitateko alemaniar eskrimalari ohia. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Marián Flores]], espainiar telebista-aurkezlea. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Patrick Perrier]], lapurtar errugbilaria (h. [[2015]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Joxemiel Peñagarikano]], gipuzkoar aizkolaria. * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Masae Suzuki]], japoniar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Ana Santos Aramburo]], espainiar liburuzaina, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendaria. * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Karolina Monakokoa]], [[Monako]]ko printzesa. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jose Luis Bilbao]], bizkaitar politikaria, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiko]] diputatu nagusi ohia. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Mark Eaton]], estatubatuar saskibaloi-jokalaria (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Adrian Edmondson]], ingeles aktore, idazle, musikari eta umorista. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Gentz del Valle]], bizkaitar artista, irakaslea eta femnista. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Luis Alfredo Garavito]], kolonbiar serieko hiltzaile eta pederasta eta sexu-erasotzailea (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Carlos Meléndez]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Rosemary Wyse]], eskoziar astronomoa eta Johns Hopkins Unibertsitateko irakaslea. * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Frank Miller]], estatubatuar komiki marrazkigile eta zinema gidoigilea. * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Carmen Orellana]], Espainiako lehen emakumea ingurumen zaindari/basozain plaza lortzen. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Mirjana Karanović]], serbiar aktorea. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Nick Price]], zinbabwear golfaria. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Diane Delano]], estatubatuar aktorea (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Payne Stewart]], estatubatuar golfaria (h. [[1999]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Jackie Shroff]], indiar aktorea. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Julio Ariza]], nafar enpresaburu eta politikari ohia. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jüri Tamm]], sobietar eta estoniar atleta eta politikaria (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Manuel Lezertua]], bizkaitar abokatua, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Arartekoa]]. * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Olga Gavrilova]], sobietar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Iñaki Ezkerra]], bizkaitar gaztelaniazko idazlea, kazetaria eta [[Ermuko Foroa|Ermuko Foroko]] lehendakari ohia. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Ruy Ramos]], brasildar-japoniar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Stephan Balkenhol]], alemaniar eskultorea. * [[Otsailaren 12]]a - [[Janet Emerson Bashen]], estatubatuar enpresaburua, aholkularia eta software asmatzailea. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Martin Ziguélé]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehen ministro ohia. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Jesús María Fernández Díaz]], nafar politikaria. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Paco Etxeberria]], gipuzkoar auzitegi medikua, antropologoa, espeleologoa, ikertzailea eta [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteko]] lehendakaria. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Soile Isokoski]], finlandiar abeslari soprano lirikoa. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Ray Mordt]], hegoafrikar errugbilari ohia. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Jordi Rebellón]], kataluniar aktorea (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Loreena McKennitt]], kanadar abeslaria. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Thierry Derez]], lapurtar exekutibo eta abokatua. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Marita Koch]], alemaniar atleta ohia, bere ibilbidean hainbat munduko marka ezarri zituena. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Ray Winstone]], ingeles aktorea. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Carlos Renato Frederico]], brasildar futbolari ohia. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Divi Kervella]], bretainiar idazle, itzultzaile eta hizkuntzalaria (h. [[2017]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Ana Díez]], nafar zinema zuzendari, gidoigile eta dokumentalgilea. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Dolores Gorostiaga]], espainiar politikaria. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Raymond McCreesh]], [[Behin-behineko Irlandako Armada Errepublikarra|Behin-Behineko IRAko]] kidea (h. [[1981]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Tharman Shanmugaratnam]], [[Singapur]]reko presidentea. * [[Otsailaren 26]]a - [[Astrid Hadad]], maialibandar jatorriko mexikar aktorea, kabaretaria eta abeslaria. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Aingeru Bergizes]], bizkaitar musikari profesional eta folklore ikertzailea, [[Oskorri]] taldeko kidea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Gerty Dambury]], frantziar antzerkigile, zuzendari, nobelagile eta poeta. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Adrian Smith]], ingeles gitarra-jolea, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Jan Ceulemans]], [[flandriar]] futbolari ohia, Belgikako historiako hoberenetakoa. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[John Turturro]], estatubatuar aktorea, zinema zuzendaria eta idazlea. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Millan Telleria]], gipuzkoar bertsolaria. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Mark Richards]], australiar surflari ohia. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Santiago Segurola]], bizkaitar kazetaria. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Miguel Atxa]], nafar txirrindulari ohia. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Max Brisson]], lapurtar politikaria. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dick Schoof]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Zé Sérgio]], futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Roberto Accornero]], italierazko aktorea eta bikoizlea. * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mark Mancina]], estatubatuar musikagilea. * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Txomin Badiola]], bizkaitar artista eta arte irakaslea. * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Osama bin Laden]], diruduna eta [[Al Kaida|Al-Kaida]] islamdar erakunde terroristaren burua (h. [[2011]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Qasem Soleimani]], irandar militarra (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Roger Agerre]], zuberotar errugbilari ohia. * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Juan Jose Ibarretxe]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 5. lehendakaria]]. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Iñaki Aguirre Arizmendi]], politikari [[jeltzale]]a. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Josean Kerejeta]], saskibaloi jokalari ohia eta [[Saski Baskonia]]ren presidentea. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Clara Ponsatí]], kataluniar ekonomialari eta politikaria. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Spike Lee]], estatubatuar zinema zuzendaria, gidoigilea eta aktorea. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Theresa Russell]], estatubatuar aktorea. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Chris Wedge]], estatubatuar zinema zuzendari eta ekoizlea. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Manuela Álvarez Lozano]], galiziar filologoa eta idazlea. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Ioannis Sarmas]], [[Grezia]]ko lehen ministroa. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Nieves Herrero Cerezo|Nieves Herrero]], espainiar kazetaria, telebistako aurkezlea eta idazlea. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Gemma Zabaleta]], gipuzkoar politikari ohia. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Mikel Morris]], euskal herritar hiztegigilea, itzultzailea eta irakaslea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Sílvia Munt]], kataluniar aktorea. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Shirin Neshat]], irandar-estatubatuar bideo-artista eta argazkilaria. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Stephen Dillane]], britainiar aktorea. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Fernando Adolfo Gutiérrez Díaz de Otazu]], bizkaitar militar eta politikaria. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Christopher Lambert]], frantziar aktorea. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Txarli Prieto]], arabar politikaria, arabako [[PSE-EE]]ko idazkari nagusia. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Aki Kaurismäki]], finlandiar zinema-zuzendaria. * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Manuel Cervantes]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Hasier Etxeberria]], euskal idazle eta kazetaria (h. [[2017]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Béatrice d'Irube]], lapurtar kazetaria (h. [[2010]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Paolo Nespoli]], italiar astronauta eta ingeniaria, espaziotik [[Wikipedia]] editatu zuen lehenengo pertsona. * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Severiano Ballesteros]], espainiar golfaria, golfaren historian garaipen zerrenda zabalenetakoa zuena (h. [[2011]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Carlos Purroy]], nafar futbolari ohia. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Joaquim Dolz]], hizkuntzen didaktikaren arloko espainiar katedraduna. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Isabel Olesti]], kataluniar dantzari ohia, idazlea eta kazetaria. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Haruhisa Hasegawa]], japoniar futbolari ohia. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Masaru Uchiyama]], japoniar futbolari ohia. * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Evelyn Ashford]], estatubatuar atleta ohia, lasterketa laburretan espezializatua. * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Juan Carlos Mestre]], espainiar poeta, grabatzaile eta saiakeragilea. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[John Timothy Dunlap]], [[Maltako Ordena]]ko Printze eta Maisu Nagusia. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Marc Aillet]], [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]]. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Anicet-Georges Dologuélé]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehen ministroa. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Nick Hornby]], britainiar idazlea. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Merche Olabe]], bizkaitar margolaria. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Antón Reixa]], [[galiziera]]zko abeslari, idazle eta zinema zuzendari pontevedrarra. * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Arantza Diaz de Ilarraza Sanchez]], gipuzkoar informatikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] lehenengo emakumezko irakasle osoa. * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Fuensanta Nieto]], espainiar arkitektoa. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Lluís Homar]], kataluniar aktore eta antzerki zuzendaria. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Faustin-Archange Touadéra]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko presidentea. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Donald Tusk]], [[Polonia]]ko lehen ministro ohia eta [[Europako Kontseiluko lehendakaria]]. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Arantxa Moñux]], gipuzkoar aktore eta bikoizketa-aktorea. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Sandra Mihanovich]], argentinar abeslari eta aktorea. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Bamir Topi]], [[Albania]]ko presidentea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Roch Marc Christian Kaboré]], [[Burkina Faso]]ko presidentea. * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Gert Engels]], alemaniar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Ricardo Larraín]], txiletar zinema-zuzendaria (h. [[2016]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Pedro Azpiazu]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] bizkaitar politikaria. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Léopold Eyharts]], [[Europako Espazio Agentzia|Europar Agentzia Espazialeko]] (ESA) lapurtar astronauta, lehen euskal [[astronauta]]. * [[Apirilaren 28]]a - [[Maria Jose Toro Nozal]], espainiar zientzialaria, irakaslea eta ikertzailea. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Daniel Day-Lewis]], britainiar-irlandar aktorea. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Naomi Mataʻafa]], [[Samoa]]ko lehen ministroa. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Pilar Pallarés]], galiziar poeta. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Sofia Sakorafa]], greziar-palestinar politikaria da eta xabalina-jaurtitzaile ohia. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Carme Portaceli]], valentziar antzerki-zuzendaria eta Bartzelonako Antzerki Institutuko irakaslea. * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Xabier Artola Zubillaga]], [[EHU]]ko informatika irakaslea, idazlea eta argazkilaria. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Richard E. Grant]], swazilandiar eta ingeles aktorea. * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Gonzalo Beaskoetxea|Gonzalo Beaskoetxea, ''Beaskoetxea II.a'']], bizkaitar puntista ohia. * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Miguel Munarriz]], nafar aktorea (h. [[2019]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Bernd Krauss]], alemaniar futbolari eta entrenatzaile ohia. * [[Maiatzaren 10]]a - [[Mercè Arànega]], argentinar-kataluniar antzerki, telebista eta zinema katalaneko aktorea. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Sid Vicious]], [[Sex Pistols]] taldeko baxu-jotzailea, ingalaterrako punk mugimenduaren ikurretako bat (h. [[1979]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mari Carmen López de Okariz]], arabar politikaria. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Marino Lejarreta]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Nancy Richler]], kanadar LGBT eleberrigilea (h. [[2018]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Bill Laimbeer]], NBAko estatubatuar saskibaloi jokalari ohia. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Yoshihiko Noda]], [[Japoniako lehen ministro]]a. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Gibus de Soultrait]], lapurtar kazetaria, ''[[Surf Session]]'' aldizkariaren sortzailea. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Anna Tortajada]], kataluniar idazle, itzultzaile eta kazetaria. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Mercedes Oliveira Malvar]], galiziar filosofoa, irakaslea eta idazlea. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Carlos Faemino]], espainiar humorista, ''[[Faemino y Cansado]]'' bikoteko kidea. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Iñaki Miramón]], bizkaitar aktorea. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Siouxsie Sioux]], ingeles kantari, konpositore, musikari eta disko-ekoizlea. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Ted Levine]], estatubatuar aktorea. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Mohsen Makhmalbaf]], irandar zinema-zuzendaria. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Jean-Christophe Yoccoz]], frantziar matematikaria (h. [[2016]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Mikel Taberna]], euskal idazle eta itzultzailea. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Roberto Visentini]], italiar txirrindulari ohia. * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Txentxo Jiménez]], nafar politikaria. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Koldo Zubeldia]], gipuzkoar idazlea (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Enrico Ruggeri]], italiar kantagilea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Carmen Calvo]], espainiar politikari, legelari konstituzionalista eta irakaslea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Juan Luis Guerra]], dominikar abeslari eta musikagilea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Fred Vargas]], frantziar [[polizia eleberri]]en egilea. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Gediminas Vagnorius]], [[Lituania]]ko lehen ministro ohia. * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Francesc Orella]], kataluniar aktorea, telebista, zinema, antzerki eta bikoizketetan lan egiten duena. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Felipe Juaristi]], gipuzkoar idazle eta itzultzailea. * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Mona Simpson]], estatubatuar saiakera-idazlea eta nobelagilea. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Jordi Hurtado]], kataluniar bikoiztaile eta telebista-aurkezlea. * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Philip Chevron]], irlandar gitarrajolea, abeslaria eta konposatzailea, [[The Pogues]] taldeko kidea (h. [[2013]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Miguel Angel Lotina]], bizkaitar futbol jokalari ohia eta entrenatzailea. * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Anna Lindh]], suediar politikaria (h. [[2003]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Marcos komandanteordea]], [[EZLN|Askapen Nazionaleko Armada Zapatistako]] (EZLN) bozeramaile nagusia. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Jim Dauterive]], estatubatuar ekoizle eta gidoigilea. * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Frances MacDormand]], estatubatuar aktorea. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Kike Turmix]], debar-bilbotar rock abeslari eta musika sustatzailea (h. [[2005]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Pilar Unzalu]], arabar politikaria (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Antonio Troitiño]], [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]]a (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Georgi Parvanov]], [[Bulgaria]]ko presidentea. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[María Conchita Alonso]], venezuelar aktore eta abeslaria. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Ouka Leele]], espainiar argazkilaria (h. [[2022]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Paloma Pedrero]], espainiar aktorea, gidoilaria, zuzendaria, antzerki-egilea eta arte dramatikoko irakaslea. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Jon Casenave]], lapurtar idazlea eta irakaslea. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Javier Berasaluze Bajo]], Gasteizen bizi den gipuzkoar argazkilaria. * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Marta Pérez Sierra]], kataluniar idazlea eta poeta. * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Carlos Herrera]], espainiar kazetari eta irrati-esataria. * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Nineth Montenegro]], Guatemalako giza eskubideen aldeko ekintzailea, estatu-terrorismoaren biktima. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Kelly McGillis]], estatubatuar aktore eta ahots bikoiztailea. * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Luisa Etxenike]], gaztelaniazko gipuzkoar idazlea. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Patsy O'Hara]], [[INLA]]ko kidea (h. [[1981]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Menene Gras]], kataluniar filosofoa, arte-kritikaria eta ikertzailea. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Allande Sokarros]], zuberoar kazetari, itzultzaile, idazle, militante abertzale eta hautetsia (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Madeleine Memb]], kamerundar kazetari, irrati ekoizle eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Luisa Villalta Gomez]], galiziar idazlea, filologoa eta biolin-jotzailea (h. [[2004]]). * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Faye Grant]], estatubatuar zinema, telebista eta antzerkiko aktorea. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Nick Faldo]], ingeles golf-jokalari ohia, historiako hoberenetakoa. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Keith Levene]], ingeles musikaria, ''[[The Clash]]'' taldeko sortzaileetako bat (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Stefan Löfven]], [[Suedia]]ko lehen ministroa. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Amaia Larrañaga]], gipuzkoar irakasle eta politikaria (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Theo van Gogh]], herbeheretar zinema zuzendari, telebista ekoizle, aktore eta prentsako idazlea (h. [[2004]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ana Agirre]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] bizkaitar politikaria. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Santiago Sánchez Sebastián]], nafar apaiz katolikoa, Brasilgo [[Lábrea]] udalerriko artzapezpikua. * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Santi Santamaria]], kataluniar sukaldaria eta [[Can Fabes]] jatetxe ospetsuaren jabea (h. [[2011]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Iñaki Cerrajería]], arabar marrazkilari, komikigile eta margolaria. * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Fumio Kishida]], [[Japoniako lehen ministro]]a. * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Nery Pumpido]], argentinar futbol atezaina. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Milton Cruz]], brasildar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Inaki Irazabalbeitia]], euskal idazle eta zientzia-dibulgatzailea, [[Elhuyar Fundazioa]]ren sortzaileetako bat. * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Yoshio Kato]], japoniar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Joxean Muñoz]], gipuzkoar idazle, gidoilari eta zinemagilea. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Shigeru Ban]], japoniar arkitektoa. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Algis Arlauskas]], errusiar aktore, zuzendari eta gidoigilea, Bilbon bizi dena. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Liselotte Blumer]], suitzar badminton jokalari ohia. * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Jerónimo Gómez]], [[Unión del Pueblo Navarro|UPNko]] nafar politikaria. * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Melanie Griffith]], estatubatuar aktorea. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Zuhal Olcay]], turkiar abeslaria eta aktorea. * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Inès de La Fressange]], frantziar modeloa. * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Ellen Marie Vars]], [[samiera]]z idazten duen emakume idazlea. * [[Abuztuaren 12]]a - [[Manuela M. Veloso]], portugaldar-estatubatuar ikertzailea eta irakaslea, robotikan eta adimen artifizialean aditua. * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[José Coronado]], espainiar aktorea. * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Dani Rodrik]], turkiar ekonomialaria. * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Diedrich Diederichsen]], alemaniar idazle, musika kazetari and kultur kritikaria. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Carole Bouquet]], frantziar aktorea. * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Ludger Mees]], alemaniar jatorriko euskal historialaria. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Finlay Calder]], eskoziar errugbilaria. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Jim Calder]], eskoziar errugbilaria. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Simon Donaldson]], britainiar matematikaria. * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Bernard Verlhac]], ''Tignous'', frantziar marrazkilaria (h. [[2015]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Luis Bárcenas]], espainiar politikaria, [[PP|Alderdi Popularreko]] diruzain ohia, ustelkeriagatik gartzelaratua. * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Begoña Errazti]], bizkaitar politikaria, [[Eusko Alkartasuna]]ko presidente ohia. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Stephen Fry]], ingeles aktore, gidoilari, idazle, olerkari, kazetari, umorista, telebistako aurkezle eta zinema zuzendaria. * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Bernhard Langer]], alemaniar golflari ohia. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Ivo Josipović]], [[Kroazia]]ko presidentea. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Jon Ortiz de Urbina]], bizkaitar euskal hizkuntzalaria. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Manolo Preciado]], ''Manolín'', espainiar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2012]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Luis Atienza]], euskal politikari eta enpresaria. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Duško Ivanović]], [[montenegro]]ar saskibaloi-jokalari ohia eta entrenatzailea. * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Gloria Estefan]], kubatar-estatubatuar abeslaria. * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Enrique Ugarte]], gipuzkoar soinu-jotzailea eta orkestra zuzendaria. * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Ignacio del Moral]], gipuzkoar antzerkigile eta zinema gidoigilea. * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Walter Wendelin]], [[ezker abertzalea]]ren eta [[Askapena (erakunde internazionalista)|Askapenaren]] kide internazionalista. * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (h. [[2024]]). * [[Irailaren 5]]a - [[Nancy Rourke]], estatubatuar artista [[Gortasun|gorra]]. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Peter Winnen]], herbeheretar txirrindulari ohia. * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[José Sócrates]], [[Portugal]]go lehen ministroa. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Esperanza Oña]], espainiar politikaria. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Hans Zimmer]], alemaniar musika konposatzaile eta ekoizlea, nagusiki zinemarako soinu bandak konposatzen dituena. * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Loles Vives]], kataluniar atleta, nutrizionista, biologoa eta etxez etxeko entrenatzaileen aitzindaria. * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Miren Egaña]], nafar politikaria. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Paweł Pawlikowski]], poloniar zinema zuzendaria. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Ángel Luis Arambilet]], dominikar idazle, gidoigile eta zinema ekoizlea. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Assumpta Serna]], kataluniar aktorea. * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Javier Cansado]], espainiar humorista eta irrati-esataria, ''[[Faemino y Cansado]]'' bikoteko kidea. * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Pepe Carrol]], espainiar ilusionista eta telebista aurkezlea (h. [[2004]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Iñaki Alegria]], euskal informatikaria eta [[UEU]]ren lehendakaria. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Coen anaiak|Ethan Coen (Coen anaiak)]], estatubatuar zinemagilea. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Kevin Rudd]], [[Australia]]ko lehen ministro ohia. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Javier Balza]], bizkaitar politikari jeltzalea, [[Eusko Jaurlaritzako Segurtasun Saila|Herrizaingo Sailburu]] ohia. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Nick Cave]], australiar musikari, idazle eta aktorea. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Giuseppe Saronni]], italiar txirrindulari ohia. * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Mikel Cabieces]], bizkaitar politikaria. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Michael Madsen]], estatubatuar aktore eta poeta. * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Alfonso del Barrio]], bizkaitar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Conchi Sánchez]], Espainiako lehen emakume futbolari profesionala. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Miguel Ángel Sola]], nafar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Fran Drescher]], estatubatuar aktorea eta idazlea. ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Jose Luis Urrusolo]], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]]. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Bernie Mac]], estatubatuar aktore eta umorista (h. [[2008]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Miguel De Andres]], [[Athletic]]eko nafar futbolari ohia. * [[Urriaren 9]]a - [[Mikel Unzueta]], bizkaitar landa-arkeologoa eta Foru Aldundiko arkeologoa (h. [[2020]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Pedro Varela Geiss]], espainiar idazlea, [[eskuin mutur]]rekoa eta [[negazionismo]]ren aldekoa. * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Pilar Ardanza]], bizkaitar politikaria, [[Durango]]ko alkate ohia. * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Paula Heredia]], salvadortar-estatubatuar zinemagile eta zuzendaria. * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Reggie Theus]], NBAko estatubatuar saskibaloi jokalari ohia. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Ikuo Takahara]], japoniar futbolari ohia. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Mira Nair]], indiar zinema-zuzendaria. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Anjel Mari Peñagarikano]], gipuzkoar bertsolaria. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mihailo Petrović]], serbiar futbolari ohia. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Quimi Portet]], kataluniar abeslari eta musikaria, ''El Ultimo de la Fila'' taldeko sortzaileetakoa. * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Wolfgang Ketterle]], alemaniar fisikaria, 2001eko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Jean Lou Corrihons]], lapurtar musikaria. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Paul Kagame]], [[Ruanda]]ko presidentea. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Dwight Lodeweges]], herbeheretar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Manuel Rivas]], galiziar idazle eta kazetaria. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Juan Inazio Hartsuaga]], gipuzkoar idazlea. * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Florence Arthaud]], frantziar nabigatzailea, ozeano-zeharkaldi bat irabazi duen lehenbiziko emakumea (h. [[2015]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Cecilia Echenique]], txiletar abeslaria eta musikagilea. * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Rachel Levine]], estatubatuar pediatra. * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Stephen Morris]], ingeles musikaria, ''Joy Division'' eta ''New Order'' bandetako bateria izandakoa. * [[Urriaren 28]]a - [[Jeanne Puchol]], frantziar komikigile eta ilustratzailea. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Dan Castellaneta]], estatubatuar ahots-aktore eta umorista. * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Itziar Lazkano]], bizkaitar aktorea. * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Consuelo Rumí]], espainiar psikologoa, irakaslea eta politikaria. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Roman Berriozabal]], bizkaitar funtzionario eta ikertzailea. * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dolph Lundgren]], suediar aktorea. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Tony Abbott]], [[Australia]]ko lehen ministroa. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Yoshinori Ishigami]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Cam Clarke]], estatubatuar ahots-aktorea eta abeslaria. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Odile Kruzeta]], gipuzkoar kazetaria. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Elisa Herrero Uceda]], espainiar medikua, idazlea, zientzialaria, informatika ingeniaria, poeta eta antzerkigilea (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Ana Pastor Julián]], espainiar medikua eta [[PP]]ko politikaria. * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Paco Mir]], kataluniar aktore, umoregile, gidoilari eta zinema-zuzendaria. * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Goodluck Jonathan]], [[Nigeria]]ko presidente ohia. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Kozo Tashima]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Josefa Masegosa Gallego]], almeriar astronomoa, [[CSIC]]en ikertzaile zientifikoa Andaluziako Astrofisika Institutuan. * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[William Kaelin Jr.]], [[Harvard Unibertsitate]]ko medikuntza irakaslea, 2019ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Edith Checa]], espainiar kazetaria, idazlea eta poeta (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Jeff Noon]], ingeles idazlea. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Ana Lilian de la Macorra]], mexikar telebista-ekoizlea eta aktore ohia. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Gaspar Llamazares]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezker Batuako]] koordinatzaile nagusi ohia. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Yasutaro Matsuki]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Tetsuo Sugamata]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Thomas McElwee]], irlandar errepublikarra, [[Behin-behineko Irlandako Armada Errepublikarra|Behin-behineko IRAko]] kidea (h. [[1981]]). * [[Georgina Beyer]], zeelandaberritar politikaria, mundu osoan bere burua transgenerotzat aho betez aitortutako lehenengo alkate eta legebiltzarkide transgeneroa. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[José Navas]], bizkaitar politikaria. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Lauren Foster]], hegoafrikar emakumezko modelo transgeneroa. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Eric S. Raymond]], estatubatuar informatikaria, [[Open Source]] mugimenduko pertsonai garrantzitsua. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[María Elósegui]], gipuzkoar legelaria, [[Zaragozako Unibertsitatea]]n zuzenbidearen filosofian katedraduna. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Hiroshi Mori (Idazlea)|Hiroshi Mori]], japoniar ingeniari eta idazlea. * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Cai Guo-Qiang]], AEBetan bizi den txinatar artista. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Emmanuel Carrère]], frantziar idazle, gidoigile eta zinema zuzendaria. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Martxelo Otamendi]], gipuzkoar kazetaria, ''[[Euskaldunon Egunkaria]]''ren zuzendari ohi eta ''[[Berria]]'' egunkariaren zuzendaria. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Michael Clarke Duncan]], estatubatuar aktorea (h. [[2012]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Eduardo Gil Bera]], euskal idazlea eta itzultzailea. * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Antonio Napolioni]], [[Cremona]]ko elizbarrutiko apezpikua. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Steve Buscemi]], estatubatuar aktore eta zuzendaria. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Patrick Deville]], frantziar idazlea. * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Antonio Vega]], espainiar abeslari eta musika egilea (h. [[2009]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Amaia Saizar]], gipuzkoar abeslaria. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Kevin McHale]], estatubatuar saskibaloi jokalari ohia. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Joan Tuset i Suau]], kataluniar eskultore eta margolari figuratiboa. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Ray Romano]], estatubatuar aktorea. * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Belen Gonzalez Peñalva]], gipuzkoar [[ETA]]kidea, erakundearen [[Zerrenda:ETAko buruzagiak|buruzagi historikoa]] (h. [[2017]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Hamid Karzai]], [[Afganistan]]go presidente ohia. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Shane McGowan]], anglo-irlandar musikagile eta olerkaria, ''[[The Pogues]]'' taldearen burua (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Elena Sánchez Caballero]], espainiar kazetaria eta telebista-aurkezlea. * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Joseba Pagazaurtundua]], [[ETA]]k eraildako Andoaingo Udaltzaingoaren burua (h. [[2003]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Javier Arenas]], [[PP]]ko andaluziar politikaria. * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Mar Cambrollé]], pertsona transgeneroen giza eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Abenduaren 28]]a - [[Hilaria Supa]], jatorri [[Kitxua (etnia)|kitxua]]dun perutar politikaria, aktibista, nekazari buruzagia eta arrazismoaren aurkako borrokalaria. * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Bruce Beutler]], estatubatuar immunologo eta genetikalaria, 2011ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Agustin Arruabarrena]], [[EHU]]ko gipuzkoar irakaslea, informatikako material didaktikoak sortzen eta euskalduntzen aitzindaria. * [[Alberto López Basaguren]], bizkaitar legelaria eta [[EHU]]ko zuzenbide konstituzionalaren katedraduna. * [[Angel Rekalde]], gipuzkoar idazlea eta historialaria, [[Nabarralde]] erakundeko koordinatzailea. * [[Víctor Arrizabalaga]], bizkaitar margolari eta eskultorea. * [[Bixen Itxaso]], gipuzkoar politikaria eta mendizalea, [[Pasaia]]ko alkatea. * [[Carlos Aguirre]], [[Eusko Jaurlaritza]]ren Ekonomia eta Ogasun Sailburu ohia. * [[Concha Murua Vélez de Mendizábal]], arabar irakasle eta idazlea. * [[Elena Martinez Rubio]], bizkaitar filosofoa eta filologoa. * [[Esther Rebato Ochoa]], bizkaitar ikertzailea, Antropologia Fisikoko katedraduna. * [[Francis Garmendia]], lapurtar txirrindulari ohia. * [[Gerardo Mungia]], nafar igeltseroa, idazlea, musika eta pastoralen zale amorratua. * [[Inma Gomila]], bizkaitar enpresa kudeatzaile eta euskaltzalea (h. [[2011]]). * [[Iñaki Malbadi]], gipuzkoar soinu jotzailea eta trikitilaria. * [[Jaime Gonzalo]], bizkaitar kazetari eta musika kritikaria. * [[Javier Urra]], nafar auzitegi-psikologoa, adingabekotan aditua. * [[Jesus Ugalde]], gipuzkoar kimikari eta unibertsitateko irakaslea. * [[Jose Angel Arregi]], bizkaitar apaiza eta irakaslea, ikasleei egindako [[sexu abusu]]engatik ezaguna. * [[Jose Felix Azkarate|Jose Felix Azkarate, ''Xarra'']], gipuzkoar kulturgintzako-eragilea. * [[Jose Luis Teres]], gipuzkoar zientzia irakaslea eta [[mikologia]]n aditua. * [[Josu Iztueta]], gipuzkoar bidaiari eta abenturazalea. * [[Karmele Aranburu Lizaso]], gipuzkoar kazetaria eta irrati-esataria (h. [[2023]]). * [[Koldo Urtiaga]], [[Itsasoko Ama Arraun Elkartea|Santurtziko traineruko]] patroi handienetakoa. * [[Koro Garmendia]], gipuzkoar politikaria. * [[Luis Javier Telleria Orriols]], gipuzkoar biologo eta [[EAJ]]ko politikaria. * [[Maggy Barrère]], gipuzkoar legelaria eta zuzenbidearen filosofiaren irakaslea [[EHU]]n. * [[Maite Lephaille]], zuberoar kazetari ohia, 30 urtez ''[[Xiberoko Botza]]'' irratian esatari. * [[Malores Etxeberria]], gipuzkoar irakasle eta udal euskara-teknikaria. * [[Mari Jose Mendieta]], gipuzkoar idazlea. * [[Mari Jose Lasa]], gipuzkoar kazetaria. * [[María José Álvarez Mezquíriz]], bizkaitar enpresaburua. * [[Maribel Castello]], gipuzkoar politikari abertzalea. * [[Maribi Unamuno]], bizkaitar filologoa. * [[Mikel Arrizabalaga Aizpurua]], [[Elkar (argitaletxea)|Elkar Fundazioko]] kudeatzailea. * [[Mikel Zamalloa]], bizkaitar musikari eta folklore ikertzailea (h. [[2022]]). * [[Jose Ignacio Moreno Cuñat|Nacho Moreno]], arabar marrazkilari, idazle eta sukaldaria (h. [[2021]]). * [[Pantzo Hirigarai]], baxenafar idazlea. * [[Patxi Mangado]], nafar arkitektoa. * [[Pedro Alberdi]], euskal idazle eta irakaslea Bilboko Bilbo Zaharra euskaltegian. * [[Pello Iraizoz]], nafar artista eta historialaria. * [[Sofia Gandarias]], euskal margolaria (h. [[2016]]). * [[Txarly Llorente]], bizkaitar zinema ekoizle eta zuzendari laguntzailea. * [[Txerra Cirbián]], bizkaitar kazetaria, gaztelaniaz eta katalanez aritzen dena. * [[Vicente Carrión]], gipuzkoar filosofia irakaslea, euskal gatazkari buruzko lan eta artikuku ugari idatzi duena. * [[Xabier Aierdi]], bizkaitar soziologo eta irakaslea. * [[Álvaro Miranda]], [[Unión del Pueblo Navarro|UPNko]] politikari eta injinerua. * [[Fernando Presa González]], Euskal Herriko idazlea. * [[Jakes Bortairu]], euskal politikaria, [[AB]]ko kide eta [[AEK]]ko Ipar Euskal Herriko koordinatzailea. * [[Juan Luis Baroja Collet]], gipuzkoar artista. * [[Juantxo Boriko]], Ginean jaiotako Gasteiztar abeslaria (h. [[2006]]). * [[Phil Ball]], Donostian bizi den britainiar idazle eta kazetaria. * [[András Kornai]], hungariar hizkuntzalari matematikoa. * [[Andrei Kolkutin]], errusiar artista. * [[Ángel Pardo (aktorea)|Ángel Pardo]], espainiar aktorea. * [[Christy Kinahan]], irlandar krimen antolatuaren burua. * [[Fatima al-Aqel]], yemendar ekintzailea (h. [[2012]]). * [[Isabel Ordaz]], espainiar aktorea. * [[Jacques Pellen]], [[bretainia]]r jazz gitarra-jotzailea (h. [[2020]]). * [[José Cabrera]], espainiar psikiatra forensea. * [[Juan Fernández (aktorea)|Juan Fernández]], andaluziar bikoizketa aktorea. * [[Kieran Hanrahan]], irlandar musikari eta irrati esataria. * [[Leonardo Durán]], dominikar marrazkilari, grabatzaile eta hezitzailea (h. [[2022]]). * [[Manuel Quintas de Almeida]], [[Sao Tome eta Principe]]ko bitarteko presidentea (h. [[2006]]). * [[Mitchell Baker]], [[Mozilla Fundazioa|Mozilla Fundazioko]] presidentea. * [[Sophie Wilson]], britainiar zientzialari informatikoa. * [[Tomoko Ohara]], japoniar futbolari ohia. == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Isaak Xteinberg]], Letonian jaiotako abokatu eta kazetari judua, [[Ezkerreko Sozialista Iraultzaileak|eseristen ezker ildokoa]] (j. [[1888]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Caroline Haslett]], britainiar ingeniari elektrikaria eta emakumearen eskubideen defendatzailea (j. [[1895]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Theodor Körner]], [[Austria]]ko presidentea (j. [[1873]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Jože Plečnik]], esloveniar arkitektoa (j. [[1872]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Gabriela Mistral]], eusko eta [[aimara]] jatorriko txiletar idazlea, 1945eko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1889]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Humphrey Bogart]], estatubatuar aktorea, ''American Film Institute''ren arabera gizonezko zinema-izarrik handiena (j. [[1899]]). * [[Urtarrilaren 14]]a - [[Irene Caba Alba]], espainiar aktorea (j. [[1899]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Arturo Toscanini]], italiar orkestra-zuzendaria (j. [[1867]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Albert Constantin]], baxenabartar idazle eta politikari euskaltzalea (j. [[1873]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Mamoru Shigemitsu]], japoniar diplomatikoa (j. [[1887]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Boris Romanov]], errusiar dantzaria eta koreografoa (j. [[1891]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Friedrich Paulus]], alemaniar mariskala (j. [[1890]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Valery Larbaud]], frantziar idazlea (j. [[1881]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Julia Morgan]], estatubatuar arkitektoa, [[Arte Ederren Goi Eskola Nazionala (Paris)|Parisko Arte Ederretako Eskolan]] onartutako lehen emakumea (j. [[1872]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Walther Bothe]], alemaniar fisikaria, 1954ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1891]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[John von Neumann]], estatubatuar matematikaria (j. [[1903]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Miklós Horthy]], hungariar militarra eta politikaria, Hungariako erregeordea (j. [[1868]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Laura Ingalls Wilder]], estatubatuar idazlea (j. [[1867]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Jean Castets]], lapurtar errugbilaria (j. [[1900]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Higinio Basterra]], bizkaitar eskultorea (j. [[1876]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Dedan Kimathi]], [[Kenya]]ren independentziaren aldeko borrokalaria (j. [[1920]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Henry Norris Russell]], estatubatuar astronomo eta filosofoa (j. [[1877]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Maurice Garin]], frantziar txirrindularia, [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourreko]] lehen garailea (j. [[1871]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Roger Vercel]], frantziar idazlea (j. [[1894]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Honorato Pla Landa]], nafar irakasle, euskaltzale eta sindikalista (j. [[1905]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Larbi Ben M'hidi]], Aljeriako nazionalismoaren liderra [[Aljeriako Independentzia Gerra]]n, torturatua eta eraila (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[William Cameron Menzies]], estatubatuar zinema zuzendari, arte zuzendari eta ekoizlea (j. [[1896]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Wyndham Lewis]], ingeles idazle, margolari eta kritikaria (j. [[1882]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Richard Evelyn Byrd]], estatubatuar esploratzailea eta hegazkin pilotua (j. [[1888]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Josephine Hull]], estatubatuar aktorea (j. [[1877]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Constantin Brâncuși]], Frantzian lan egin zuen errumaniar eskultorea (j. [[1876]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Max Ophüls]], frantziar zinema zuzendaria (j. [[1902]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Édouard Herriot]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako lehen ministroa]] (j. [[1872]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[René Fontenelle]], frantziar apezpikua (j. [[1894]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Jack Butler Yeats]], irlandar margolaria (j. [[1871]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Joyce Cary]], irlandar eleberrigilea (j. [[1888]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Frederic Duran i Jordà]], Erresuma Batuan bizi izandako kataluniar medikua, hemoterapiaren bultzatzaileetako bat (j. [[1905]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Pedro Infante]], mexikar aktore eta abeslaria, XX. mendeko [[rantxera]] kantari ospetsuenetako bat (j. [[1917]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Florentzio Axpe]], euskal apaiza (j. [[1871]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Pierre Lhande]], euskal idazlea eta apaiza (j. [[1877]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Joseph McCarthy]], estatubatuar politikaria, ''[[McCarthyismo]]'' deritzan ''Sorgin Ehiza''ren bultzatzailea (j. [[1908]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Léon Terrier]], frantziar apezpikua, [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]] izandakoa (j. [[1893]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Erich von Stroheim]], austriar jatorriko estatubatuar aktorea eta zinema-zuzendaria (j. [[1885]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Marie Vassilieff]], errusiar-frantziar pintore eta eskultorea, kubismoaren lehen sustatzaileetako bat (j. [[1884]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Alice Milliat]], Frantziako eta mundu osoko emakumezkoen kirolaren aitzindaria (j. [[1884]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Alejandro Tapia Perurena]], euskal olerkaria (j. [[1899]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Zakarias Salterain]], bizkaitar karmeldar misiolaria (j. [[1887]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Vicente Blanco]], euskal txirrindularia, [[Frantziako Tourra|Frantzia Tourrean]] parte hartu zuen lehendabiziko euskalduna (j. [[1884]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Enrique de Francisco]], [[Getafe]]n jaiotako gipuzkoar politikari sozialista (j. [[1878]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[James Whale]], britainiar-estatubatuar zinemagilea eta antzerkigilea (j. [[1889]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Alberto Alcocer Ribacoba]], bizkaitar abokatu eta politikaria (j. [[1886]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a - [[Raymond Cazeaux]], ingeles futbolaria, Athleticen aritutakoa (j. [[1882]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Ángel Álvarez de Miranda]], arabar erlijio-historialaria (j. [[1915]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Tomás Jiménez Gutiérrez]], nafar musikagilea eta apaiza (j. [[1885]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Dorothy Richardson]], britainiar eleberrigilea (j. [[1873]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Claude Farrère]], frantziar idazlea (j. [[1876]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Johannes Stark]], alemaniar fisikaria, 1919ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1874]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[František Kupka]], txekiar margolari eta artista grafikoa (j. [[1871]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Alfred Döblin]], alemaniar eleberrigilea (j. [[1878]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Malcolm Lowry]], ingeles idazlea (j. [[1909]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Hermann Buhl]], austriar alpinista, munduko alpinista onenetakotzat joa (j. [[1924]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Manuel Kristobal Errandonea]], [[Eusko Gudarostea|Eusko Gudarosteko]] gipuzkoar komandantea (j. [[1905]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Elena Barulina]], errusiar botanikaria, genetista eta ikertzailea (j. [[circa|c.]] [[1895]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Obdulio Lopez de Uralde]], arabar marrazkilaria, ilustratzailea eta margolaria (j. [[1896]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Curzio Malaparte]], italiar kazetaria eta idazlea (j. [[1898]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Kenneth Roberts]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1885]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Giuseppe Tomasi di Lampedusa]], italiar idazlea (j. [[1896]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Sacha Guitry]], frantziar aktore, zuzendari, gidoilari eta antzerkigilea (j. [[1885]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Edith Abbott]], estatubatuar ekonomista, gizarte-langilea, hezitzailea eta idazlea (j. [[1876]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Genaro Riestra]], asturiar politikaria (j. [[1905]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Heinrich Otto Wieland]], alemaniar kimikaria, 1927ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1877]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Oliver Hardy]], estatubatuar aktorea, [[Laurel eta Hardy]] komiko bikote ospetsuko kidea (j. [[1892]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carl Størmer]], norvegiar geofisikari eta matematikaria, [[Aurora polar|aurora polarretan]] aditua (j. [[1874]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Irving Langmuir]], estatubatuar kimikari eta fisikaria, 1932ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1881]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Crispín Martínez]], nafar artista (j. [[1903]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Carl-Gustav Rossby]], suediar-estatubatuar meteorologoa, meteorologiaren aitzindarietakoa (j. [[1898]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Edward Ratcliffe Garth Russell Evans]], britainiar itsas armadako ofiziala eta Antartikako esploratzailea (j. [[1880]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Ronald Knox]], ingeles apaiz katoliko, teologo eta detektibe-eleberrien idazlea (j. [[1888]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Ricardo Vinós]], arabar matematikaria, erbestean (j. [[1888]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Leo Perutz]], alemanezko eleberrigile eta matematikari austro-txekiarra (j. [[1882]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Umberto Saba]], italiar olerkari eta eleberrigilea (j. [[1883]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 4]] &ndash; [[Sofia Adelaida Bavarian]], Dukesa Bavarian (j. [[1875]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Jacinto Olabe]], gipuzkoar margolaria, [[erretratu]]etan aditua (j. [[1877]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Mary Proctor]], britaniar-estatubatuar astronomia-zabaltzailea (j. [[1862]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jose Legarreta]], euskal herritar futbolaria (j. [[1903]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Jean Sibelius]], konpositore [[finlandia]]rra (j. [[1865]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Haakon VII.a Norvegiakoa]], Norvegiako erregea (j. [[1872]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Bertha Krupp]], alemaniar industria-emakumea (j. [[1886]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Zhou Xuan]], txinatar abeslari eta aktorea (j. [[1920]]). * [[Irailaren 23]]a - [[Constantino Vela]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1909]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Luigi Ganna]], italiar txirrindularia, [[Italiako Giroa]]ren lehen garailea (j. [[1883]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Hassiba Ben Bouali]], [[Aljeriako Independentzia Gerra|Aljeriako gerrako]] gudaria eta militantea (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Avetik Isahakyan]], armeniar olerkari, idazle eta ekintzalea (j. [[1875]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Gordon Childe]], australiar arkeologoa (j. [[1892]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Christian Dior]], frantziar moda disenatzailea, ''Dior'' moda enpresaren sortzailea (j. [[1905]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Lord Dunsany]], anglo-irlandar idazkea (j. [[1878]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Henry Van de Velde]], belgikar arkitektoa, diseinatzaile eta pintorea (j. [[1863]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Gerty Cori]], austro-hungariar jatorriko estatubatuar biokimikaria, [[Zerrenda:Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntzako Nobel Saria]] lortu zien lehen emakumezkoa (j. [[1896]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Nikos Kazantzakis]], greziar idazlea (j. [[1883]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Juan Bautista Gesalaga]], euskal idazle eta bertsolaria (j. [[1884]]). * [[Urriaren 28]]a - [[Jeanne Bertrand]], frantziar argazkilaria eta eskultorea (j. [[1880]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Louis B. Mayer]], estatubatuar zinema enpresaria (j. [[1884]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Tokutomi Soho]], japoniar historialaria, kritikaria eta kazetaria (j. [[1863]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Laika]], [[txakur]] espazial [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietarra]], [[Lurra]] orbitatu zuen lehenengo [[bizi|izaki biziduna]] (j. {{circa|[[1954]]}}). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Wilhelm Reich]], austriar psikiatra eta psikoanalista (j. [[1897]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Shoghi Effendi]], [[Bahá'í fedea]]ren burua eta zaindaria (j. [[1897]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Olive Dennis]], estatubatuar ingeniaria (j. [[1885]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Pablo Barrera]], [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko alkatea]] (j. [[1899]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Antonín Zápotocký]], [[Txekoslovakia]]ko lehen ministro eta presidentea (j. [[1884]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Fernando Sasiain]], gipuzkoar politikaria, [[Donostiako alkateen zerrenda|Donostiako alkatea]] [[Espainiako Bigarren Errepublika|Bigarren Errepublikan]] (j. [[1894]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Josefina Blanco]], espainiar aktorea (j. [[1878]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Diego Rivera]], mexikar margolaria (j. [[1886]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Alexei Remizov]], errusiar eleberrigilea (j. [[1877]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Petros Voulgaris]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1883]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Beniamino Gigli]], italiar opera abeslaria (j. [[1890]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Heinrich Hoffmann (argazkilaria)|Heinrich Hoffmann]], alemaniar argazkilaria, [[Adolf Hitler]]ren argazkilari pertsonala (j. [[1885]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Dorothy L. Sayers]], britainiar emakume idazle eta itzultzailea (j. [[1893]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Ernesto Erkoreka]], [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko alkatea]] (j. [[1866]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Arturo Barea]], espainiar idazlea (j. [[1897]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Norma Talmadge]], estatubatuar aktorea (j. [[1894]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Julian Tellaetxe]], gipuzkoar margolaria (j. [[1884]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Juan Basurko]], euskal idazlea (j. [[1890]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Charles Pathé]], frantziar industria-gizona (j. [[1863]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Maria Luisa Rodríguez|Maria Luisa Rodríguez, ''Vasquita'']], gipuzkoar erraketista (j. [[1920]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Jose Zapirain]], euskal bertsolari eta idazlea (j. [[1873]]). * [[Tatiana Slovatinskaia]], errusiar militante [[boltxebike]]a (j. [[1879]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Chen Ning Yang]] eta [[Tsung-Dao Lee]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Alexander R. Todd]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Albert Camus]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: Daniel Bovet * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Lester Bowles Pearson]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1957| ]] sjta7fczz5hokafh5cvcvodeh0ui9a9 0 1302 10003169 9992218 2024-12-18T10:43:10Z Artegia 65203 /* Abendua */ 10003169 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; Itxialdia hasi zuten [[Potasas de Navarra]]ko meatzariek. Enpresak bi hilabetez lana etena zien 2.000 bat langileri. Erantzunez 47 langilek meatzeetara sartu eta protestaldia abiatu zuten. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Guardia Zibila]]k Emilio Pérez Pérez herritarra hil zuen tiroz [[Lezama]]n, errepide-kontrol batean. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Guardia Zibila]]k [[Manuel Pérez Elexperen hilketa|Manuel Pérez Elexpe]] [[Euskadiko Langileen Alderdia|PTEko]] militantea hil zuen eskuorriak banatzen ari zenean. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Guardia Zibila]]k Mikel Gardoki Azpiroz [[Euskadi Ta Askatasuna|etakidea]] hil zuen [[Astigarraga]]n. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Guardia Zibila]]k Bonifacio Martínez herritarra hil zuen [[Bilbo]]n. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Jose Diaz Linares poliziako azpi-inspektorea hil zuen [[Donostia]]n. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Jose Ramon Moran Gonzalez poliziako inspektorea hil zuen [[Getxo]]n. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Andres Segovia Peralta goardia zibila hil zuen [[Gernika-Lumo|Gernikan]]. * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Fernando Llorente Roig poliziako inspektorea hil zuen [[Bilbo]]n. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; Guardia zibilek Iñaki Garai, Blanca Salegi eta Jesus Mari Markiegi hil zituzten Gernikan. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Domingo Sanchez Muñoz goardia zibilaren tenientea hil zuen [[Gernika-Lumo|Gernikan]]. * [[Maiatzaren 23]] &ndash; Guardia Zibilek Koldo Arriola hil zuten [[Ondarroa]]n. * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Mariano Roman Madroñal goardia zibila hil zuen [[Donostia]]n. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Ovidio Diaz López polizia armatuko kidea hil zuen [[Bartzelona]]n. * [[Ekainaren 16]] &ndash; Guardia zibilek Alfredo San Sebastian hil zuten [[Mungia]]n. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Carlos Arguimberri Elorriaga autobus gidaria hil zuen [[Deba]]n. * [[Uztailaren 30]]a &ndash; Poliziak Josu Mujika Aiestaran [[ETA]]ko kidea hil zuen [[Madril]]en. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Francisco Exposito Camio taxi gidaria hil zuen [[Usurbil]]en. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Demetrio Lesmes Martin hilil zuen [[Hernani]]n. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; Poliziak Jesus Mari Garcia Ripalda hil zuen Donostian. * [[Irailaren 18]]a &ndash; Poliziak Montxo Martinez Antia [[ETA]]ko kidea hil zuen Madrilen. * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Francisco Franco]]k azken bost heriotz zigorrak aplikatu zituen, nazioarteko protesten artean: [[Euskadi Ta Askatasuna|etakide]] ziren Juan Paredes "Txiki" eta Anjel Otaegi eta [[Frente Revolucionario Antifascista y Patriota|FRAPekoak]] ziren Xosé Humberto Baena Alonso, José Luis Sánchez Bravo eta Ramón García Sanz fusilatu zituen. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] jarritako bonba batek hiru goardia zibil hil zituen [[Oñati]]n. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] German Agirre Irazuegi taxi gidaria hil zuen [[Araba]]n. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Legazpi]]n ([[Gipuzkoa]]) [[ikurrina]]ren aldeko lehen ekintzak egin zituzten. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Manuel López Treviño goardia zibila hil zuen [[Zarautz]]en. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; Antonio Etxebarria Albisu [[Oiartzun]]go alkatea hil zuten, iturri batzuen arabera [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], nahiz eta gertaera ez zen argitu. === Mundua === * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Libano]]n eskuin muturreko kristau maronita talde batek [[palestina]]rrez betetako autobus bati eraso egin eta [[Libanoko Gerra Zibila]] hasi zen. 26 hildako eragin zituen erasoak. * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Abortu]]a despenalizatu zuten Frantzian, baita ere Ipar Euskal Herrian. 70eko hamarkadan indar handia hartu zuen mugimendu feministak estatuan gai horrekin. [[Simone Veil]] Osasun ministroak aurkeztu zuen legea, eta horregatik du [[Veil Legea]] izena. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Hego Vietnamgo Askapenerako Nazio Frontea]]k eta [[Ipar Vietnam|Vietnamgo Errepublika Demokratikoko]] Indar Armatuek [[Saigonen erorialdia|Saigon hiriburua bereganatu zuten]] * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Cabo Verde]] [[Portugal]]dik independizatu zen. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Papua Ginea Berria]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batutik]] independizatu zen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Laos]]eko Errepublika sortu zuten. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Mendebaldeko Sahara]] okupatuz [[Ibilaldi Berdea]] abiatu zuten marokoarrek, 350.000 zibil eta 40.000 soldadu marokoarrek. * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Islandia]]ko emakumeek greba egin zuten mugimendu feministak deituta. Haien lanaren ezinbestekotasuna aldarrikatu eta soldata arrakala eta baldintza kaskarrak salatu zituzten. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Espainia]]k [[Mendebaldeko Sahara]] [[Maroko]] eta [[Mauritania]]ren eskuetan utzi zuen. * [[Azaroaren 22]]a &ndash; Espainiako Gorte frankistek Joan Karlos Borboikoa errege izendatu zuten, [[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos I.a]] izenpean. * [[Azaroaren 25]]a &ndash; Hego Amerikako hainbat herrialdek (Txile, Argentina, Uruguai, Paraguai, Brasil eta Bolivia, baita tarteka Peru, Venezuela, Ekuador eta Kolonbia ere) sekretupean [[Kondor operazioa|Kondor Plana]] sinatu zuten. Estatu terrorismoaren bidez edozein matxinada ezkertiar zapaltzeko AEBek bultzatu eta finantzatua zuten. == Arte eta kultura == * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Led Zeppelin]] musika taldeak ''"[[Physical Graffiti]]"'' albuma argitaratu zuen. == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Bobby Fischer]]rek [[Anatoli Karpov]]ekin [[xake]]ra jokatzeari uko egi zion, azken honek munduko txapelketa erdietsiz. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Eiichirō Oda]], japoniar [[mangaka]]. * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Rónán Mac Con Iomaire]], irlandar idazle eta [[TG4]] telebista kateko aurkezlea. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Danica McKellar]], estatubatuar aktore, matematikari, idazle eta hezkuntzaren aldeko aktibista. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Elisabete Alberdi]], bizkaitar matematikaria, irakaslea eta ikertzailea. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Amorante (musikaria)|Amorante]], gipuzkoar musikaria. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Bradley Cooper]], estatubatuar aktorea. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Émerson Carvalho da Silva]], brasildar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Lesaka]], [[Jarrai]] eta [[Segi]] erakundeetako nafar ekintzailea eta [[ETA]]kidea. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Estitxu Arozena]], nafar bertsolaria. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Joubert Araújo Martins|Beto]], brasildar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[David Bernabeu]], espainiar txirrindularia. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Mònica López]], meteorologoa eta telebistako aurkezlea. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Marina Hands]], frantziar aktorea. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Matteo Renzi]], [[Italiako lehen ministroen zerrenda|Italiako lehen ministroa]]. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Carlota Pereda]], espainiar film-zuzendaria, errealizadorea eta gidoilaria. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Yolanda Vicente]], gipuzkoar politikaria. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Unai Apeztegia]], nafar pilotaria. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Marta Nebot]], espainiar kazetari eta aktorea. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Rodolfo Sancho]], espainiar aktorea. * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Igor Calzada]], euskal-britaniar soziologoa. * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Mary Pierce]], kanadar-frantziar-estatubatuar tenislari ohia. * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Aitor Urresti]], euskal herritar politikaria. * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Sophie Wilmès]], [[Belgika]]ko lehen ministroa. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Ayako Fuchigami]], japoniar politikaria, Japoniako prefektura bateko asanblakide hautatutako lehen pertsona transgeneroa. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Nozomi Yamago]], japoniar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Hiroshi Kamiya]], japoniar ahots bikoiztaile, aktore eta J-pop abeslaria. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Joachim Lafosse]], belgikar zinema zuzendari eta gidoilaria. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[María del Mar Rodriguez Carnero|María del Mar Rodriguez Carnero, ''La Mari'']], ''Chambao'' taldeko abeslaria. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Isabel Etxeberria Ramirez]], gipuzkoar itzultzailea eta irakaslea. * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[José Manuel Mateo]], nafar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Erdoitza Goikoetxea]], bizkaitar belar hockey jokalari ohia. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Aitor Aldeondo]], nafar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Raimundo Blanco|Raimundo Blanco, ''Rai'']], burgostar pilotari ohia. * [[Urtarrilaren 25]]a - [[Álex Díez]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Ruth Díaz]], espainiar aktorea. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Pablo Zalba]], euskal herritar politikari eta ekonomialaria. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Xabier Gantzarain]], euskal idazlea. * [[Urtarrilaren 29]]a - [[Sara Gilbert]], estatubatuar aktorea. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Xabier Jauregi]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Olga Novo]], galiziar poeta saiakeragilea. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Elena Urkizu]], gipuzkoar belar hockey jokalari ohia. * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Preity Zinta]], Indiako zinemako aktorea. ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Celine Beigbeder]], lapurtar tenislaria. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Natalie Imbruglia]], australiar abeslari eta aktorea. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Giovanni van Bronckhorst]], herbeheretar futbolari ohia. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Rémi Gaillard]], frantziar umorista. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Kim Jung Gi]], hegokorear manhwa komikigilea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Gorka García]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Rusudan Gotsiridze]], georgiar apezpiku baptista. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Kurt-Asle Arvesen]], norvegiar txirrindulari ohia. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Raúl (abeslaria)|Raúl]], arabar pop abeslaria. * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Ivan Vázquez Basurko]], gipuzkoar paralinpiar kirolaria, zazpiko futbolean aritzen dena. * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Marek Špilár]], eslovakiar futbolaria (h. [[2013]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Iolanda Zúñiga]], [[galiziera]]zko idazlea. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Beatriz Martinez de Antoñana]], arabar aktorea. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Yumi Obe]], japoniar futbolari ohia. * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (h. [[2024]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Sean Rowe]], estatubatuar kantaria. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Harisu]], hegokorear pop abeslari, modelo eta aktorea. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Ursi Walliser]], gipuzkoan bizi den suitzar [[skeleton]] lasterkari ohia eta irakaslea. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Daniel Adair]], kanadar bateria-jotzailea, ''[[Nickelback]]'' taldeko kidea. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Iban Arantzabal]], gipuzkoar filologo, blogari eta kazetaria. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Eneko Knörr]], teknologiaren munduko ekintzaile arabarra. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Drew Barrymore]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 22]]a - [[Salomé Jiménez]], espainiar aktorea. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Fele Martínez]], espainiar aktorea. * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Natalia Verbeke]], espainiar nazionalizatutako argentinar aktorea. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Itziar Aranburu]], gipuzkoar sortzailea. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Laura Gómez-Lacueva]], espainiar aktorea (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Begoña Pedrosa]], bizkaitar hizkuntzalaria, irakaslea eta ikerlaria. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Mika'ela Fisher]], alemaniar aktore, zinema zuzendari, idazle eta modeloa. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Ander Janín]], nafar aktorea. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Bea Larrañaga]], gipuzkoar aktorea eta klowna. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Aitor González Jiménez|Aitor González]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Iván Sánchez]], arabar atleta ohia, distantzia luzeetan aditua. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Valentina Monetta]], sanmarinoar abeslaria. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Florencia de la V]], argentinar aktore, komediante eta vedettea. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Lucía Hoyos]], espainiar modelo, telebista aurkezle aktorea. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Mikel Pradera]], euskal txirrindulari ohia. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[James Rhodes]], britainiar musika klasikoko piano-jolea eta idazlea. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Patrick deWitt]], kanadar idazlea . * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Edgaras Jankauskas]], lituaniar futbolari ohia. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Nerea Balda]], nafar idazle eta irakaslea. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Marta Vilajosana]], kataluniar txirrindularia. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Izaskun Bengoa]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Eva Longoria]], estatubatuar aktorea. * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Susana Soleto]], arabar aktorea. * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Veselin Topalov]], bulgariar xake jokalaria. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Unai Aranzadi]], bizkaitar kazetari eta zinegilea. * [[Martxoaren 16]]a - [[Sienna Guillory]], britainiar aktorea eta modelo ohia. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Ixusko Ordeñana]], bizkaitar unibertsitate irakasle eta legelaria. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Dominique Jackson]], tobagotar emakumezko modelo eta aktore transgeneroa. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Xabier Aldai]], gipuzkoar idazlea. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Ismael Marchal|Ismael Marchal, ''Irurzun'']], nafar futbolari ohia. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Kike Sebastián]], arabar atleta. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Laure Calamy]], frantziar aktorea. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Anne Dudek]], estatubatuar aktorea. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Maider López Sáenz]], gipuzkoar artista eta sortzailea. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Francesc Arnau]], kataluniar futbol-atezaina (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[José Luis Pérez Gómez]], nafar kazetaria, [[COPE]] irrati-kateko albistegien zuzendaria. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Lucia Lakarra]], gipuzkoar ballet-dantzaria. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Arturo Valls]], espainiar umorista, aktore eta telebista aurkezlea. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Kenny Doughty]], britainiar aktorea. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Fergie]], estatubatuar abeslari, abestigile eta aktorea. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Shanna Moakler]], estatubatuar modelo eta aktorea. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Noelia Oses]], bizkaitar matematikaria eta ikertzailea. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Claudia Zapata]], txiletar akademiko feminista eta Latinoamerikako historia garaikidean espezialista. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Javier Agirre Erauso]], gipuzkoar zinema argazkilaria. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Aritz Gorrotxategi]], gipuzkoar idazlea. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Antxine Olano]], bizkaitar telebista-aurkezle eta kazetaria. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Washington Stecanela Cerqueira]], brasildar futbolari ohia. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Imanol De la Sota]], bizkaitar futbol entrenatzailea. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Christian Heule]], suitzar ziklo-kross txirrindularia. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Pedro Pascal]], txiletar-estatubatuar aktorea. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Oscar Téllez]], espainiar futbolari ohia. * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Aries Spears]], alemaniar-estatubatuar aktore eta ilusionista. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Caitlin Moran]], britainiar idazle eta kazetaria. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Javier Remírez]], nafar abokatu eta [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] politikaria. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Gorka Badiola]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Karin Dreijer]], suediar musikaria, ''The Knife'' bikoteko kidea. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Sergio Peris-Mencheta]], espainiar antzerki eta telebistako aktorea. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Anouk Teeuwe]], herbeheretar rock abeslari eta musikagilea. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Frank Blanco]], espainiar irrati-esatari eta telebista aurkezlea. * [[Apirilaren 13]]a - [[Clara Montagut]], espainiar diseinatzaile grafikoa, arte zuzendaria eta ''crafterra''. * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Koldo Serra]], bizkaitar zinema zuzendari eta gidoigilea. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[José Luis Martínez-Almeida]], [[Madril]]go alkatea. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Atifete Jahjaga]], [[Kosovo]]ko presidente ohia, Errepublikako lehenengo emakumezko presidentea. * [[Apirilaren 21|Apirilaren 21a]] &ndash; [[Imanol Pradales]], euskal politikaria. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Jordi Cuixart]], kataluniar enpresaburua, [[Òmnium Cultural]] erakundeko lehendakaria. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Pavel Horváth]], txekiar futbolari ohia. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Carlos Sastre]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Christian Corrêa Dionisio]], brasildar futbolari ohia. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Sebastian Bieniek]], alemaniar gidoilari, ekoizle, margolari, aktore eta zinema zuzendaria (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Nora Navas]], kataluniar aktorea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Roger Machado Marques]], brasildar futbolari ohia. * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Joey Jordison]], estatubatuar musikaria eta musikagilea, ''[[Slipknot]]'' taldearen sortzaileetako bat (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Iker Urreizti]], gipuzkoar saskibaloi jokalaria. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Barby Kelly]], irlandar musikaria, ''[[The Kelly Family]]'' taldeko kidea (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Jose Luis Marti]], espainiar futbolari ohia. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Lourdes García Campos]], espainiar kirol kazetaria eta telebista aurkezlea. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Johnny Galecki]], estatubatuar aktorea. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Amaia Osaba]], nafar piraguista, maratoian eta itsas-kayaken aditua. * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Haritz Zunzunegi]], gipuzkoar eskiatzaile ohia. * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[David Beckham]], britainiar futbolaria. * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eva Santolaria]], kataluniar aktorea. * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Christina Hendricks]], estatubatuar aktorea. * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Oscar Jaenada]], kataluniar aktorea. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Asier Olaizola|Asier Olaizola, ''Olaizola I.a'']], nafar pilotari ohia. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Olivier Alleman]], lapurtar kazetaria. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Enrique Iglesias]], espainiar abeslari eta aktorea, ''"Pop latinoaren erregea"''. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Eva Mejuto]], galiziar idazlea eta irakaslea. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Juan Antonio Bayona]], kataluniar zinema zuzendaria. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Chris Diamantopoulos]], kanadar aktorea. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Rubén Sánchez Mohedas]], bizkaitar saskibaloi arbitroa. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Berta Arizkun González]], nafar politikaria. * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Yoshie Kasajima]], japoniar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Jonah Lomu]], zeelandaberriar errugbilaria, kirol horretan izan den lehenbiziko izar handia (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Yolanda Martín]], gipuzkoar [[boccia]] jokalaria. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Martxelo Sotes]], nafar telebista-aurkezle, imitatzaile eta gidoilaria eta irakaslea. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Sandra Reyes]], kolonbiar aktorea (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Jack Johnson]], folk rock estiloko egile abeslaria. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marta Mendia]], nafar atleta, altuera jauzilari eta hirukoizlaria. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[David Acaz]], nafar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Asier Serrano]], gipuzkoar idazlea eta kantagilea. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Maria Clara Spinelli]], brasildar aktorea. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Viktoria Abramtxenko]], errusiar politikaria eta ekonomialaria. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Inés Bortagaray]], uruguaitar idazle eta gidoilaria. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Will Sasso]], kanadar aktorea. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Keiko Fujimori]], perutar administratzaile eta politikaria, [[Peru]]ko lehen dama ohia. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Ruth Goñi]], nafar eskuineko-politikaria. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Aïssa Maïga]], frantziar aktorea. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Lauryn Hill]], estatubatuar rapero eta abeslaria. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Jamie Oliver]], ingeles sukaldaria. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Patricia Ortúzar]], argentinar geografo polarra. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Galder Perez]], bizkaitar aktore eta antzerkigilea. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Feryal Özel]], turkiar astrofisikaria. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Maria Avizanda]], nafar kazetaria eta telebista-aurkezlea. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Melanie Brown]], ingeles abeslaria, aktorea eta idazlea, ''[[Spice Girls]]'' musika-boskoteko kideetako bat. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[David Burtka]], estatubatuar aktore eta sukaldaria. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Denis Itxaso]], [[PSE-EE]]ko donostiar politikaria. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Anahí Guedes de Mello]], brasildar antropologo, ikertzaile eta aktibista. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Marissa Mayer]], [[Yahoo!]] enpresako lehendakaria eta zuzendari nagusia. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Óscar de Paula]], bizkaitar futbolaria. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Miyuki Izumi]], japoniar futbolari ohia. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Nikol Pashinyan]], [[Armenia]]ko lehen ministroa. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Bertol Arrieta]], euskal idazle, zinemagile, gidoigile eta informatikaria. * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Cacau Protásio]], brasildar aktorea. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Angelina Jolie]], estatubatuar aktorea. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Vanessa Montfort]], kataluniar nobelagilea, dramagilea eta zuzendaria. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Ainara Badiola]], bizkaitar biologo, paleontologo eta [[EHU]]ko irakaslea. * [[Ekainaren 6]]a - [[Mónica Cervera]], espainiar aktorea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Allen Iverson]], [[NBA]]ko estatubatuar saskibaloi jokalari ohia. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Miren León]], nafar [[judo]]ka ohia. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Inés Rivero]], argentinar modeloa. * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Michael Buckley]], estatubatuar ahots-aktorea eta gidoigilea. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Susana Malón]], espainiar fisikari, astronomo eta dibulgatzaile zientifikoa, [[argi kutsadura]]n aditua. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Txus Jaio]], bizkaitar rally pilotua. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Unai Osa]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[Ekainaren 13]]a - [[Javier Gurrutxaga Rivero]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Rakel Mateo]], bizkaitar triatleta paralinpikoa. * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Gorka Vázquez]], bizkaitar zinema zuzendari eta diseinatzaile grafikoa. * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Jamel Debbouze]], frantziar aktorea. * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Camille Kouchner]], frantziar akademikoa, zuzenbide pribatuko irakaslea. * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Meritxell Serret]], kataluniar politologo eta politikaria. * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Oksana Txusovitina]], [[SESB]], [[Uzbekistan]] eta [[Alemania]]ren izenean lehiatu den gimnasta olinpikoa eta munduko txapelduna. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Aitor Beltrán]], gipuzkoar aktorea. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Andreas Klöden]], alemaniar txirrindularia. * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[KT Tunstall]], eskoziar pop, rock eta folk kantautore eta musikaria. * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Shuhei Terada]], japoniar futbolari ohia. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Chenoa]], Argentinan jaiotako espainiar abeslaria. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Albert Costa]], kataluniar tenislari ohia. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Begoña Enbeita]], [[Muxika]]ko alkatea. * [[Ekainaren 25]]a - [[Rebeca Jiménez]], espainiar abeslaria, ekoizlea eta aktorea. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Vladimir Kramnik]], errusiar xake jokalaria. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Asier Etxeandia]], bizkaitar aktore eta abeslaria. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Tobey Maguire]], estatubatuar zinema eta telebistako aktore eta ekoizlea. * [[Ekainaren 28]]a - [[Egoitz Sukia]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[María José Rienda]], espainiar eskiatzaile alpino ohia eta politikaria. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a - [[Tatiana Tomaxova]], errusiar atleta, 1.500 m-ko proban aditua. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Hernán Crespo]], argentinar futbolari ohia. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; ''[[50 Cent]]'', estatubatuar hip hop abeslari eta aktorea. * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Nina Hoss]], alemaniar aktorea. * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Kutxi Romero|''Kutxi'' Romero]], euskal abeslari, musikagile eta poeta. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Gaizka Garitano Agirre|Gaizka Garitano]], euskal herritar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Damián Szifron]], argentinar telebista eta zinema zuzendari eta gidoilaria. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Linor Goralik]], israeldar idazlea. * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Stefán Karl Stefánsson]], islandiar aktore eta abeslaria (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Naomi McClure-Griffiths]], estatubatuar astrofisikaria eta erradioastronomoa. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Eider Gardiazabal]], bizkaitar politikaria. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Kristen Michal]], [[Estonia]]ko lehen ministroa. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Virginia Berasategi]], euskal [[Triatloi|triatleta]]. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Aitor Kintana]], arabar txirrindulari ohia. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Elena Anaya]], espainiar aktorea. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Cécile de France]], belgikar aktorea. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[M.I.A.]], ingeles rapeatzaile, abeslari, musika-ekoizle eta ekintzailea. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Yuji Hironaga]], japoniar futbolari ohia. * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Liz Truss]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa. * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Leire Ucha]], bizkaitar aktorea. * [[Uztailaren 28]]a - [[Lucia Riaño]], espainiar kazetaria, telebista aurkezlea, korrespontsala, erredaktorea eta ekoizlea. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Leonor Watling]], espainiar aktore eta abeslaria. * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Unai Agirre]], gipuzkoar bertsolaria. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Ane Dahl Torp]], norvegiar aktorea. * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Íngrid Rubio]], kataluniar antzezlea. * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Naoki Sakai]], japoniar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Miquel Buch]], kataluniar politikaria. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Iñaki Malumbres]], nafar eskubaloi jokalari ohia. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[María Begoña Redal]], nafar kirolari ohia. * [[Abuztuaren 3]]a - [[Txus Romón]], bizkaitar fisioterapeuta, kirolari eta politikaria. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Evika Siliņa]], [[Letonia]]ko lehen ministroa. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Harkaitz Cano]], gipuzkoar idazle eta itzultzailea. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Lucho Fernández Sixto]], galiziar saskibaloi jokalaria. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Kamil Ausbuher]], txekiar ziklokros txirrindulari ohia. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Cristina López]], gipuzkoar eskubaloi jokalari ohia. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Rosa Martínez Rodríguez]], espainiar aktibista ekologista eta politikaria. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Charlize Theron]], hegoafrikar aktorea. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Raquel Meroño]], espainiar aktore, telebista aurkezle eta modeloa. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Makoto Tanaka]], japoniar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[İlhan Mansız]], turkiar futbolari ohi eta patinatzailea. * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Casey Affleck]], estatubatuar aktorea. * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Raúl Otxoa]], arabar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Yoshikatsu Kawaguchi]], japoniar futbolaria. * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Ainara Lasa Perez]], gipuzkoar artista eta kultur eragilea. * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Taika Waititi]], zeelandaberritar zinema eta telebista zuzendaria, aktorea eta umorista. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Mireia Elkoroiribe]], bizkaitar politikari eta enpresaburua. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Igor Elortza]], bizkaitar bertsolaria. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alaitz Guridi Agirrezabala]], gipuzkoar musikaria. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Aitor Lopez Rekarte]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Francisco Fernández Torrejón]], txiletar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Bihotz Gorospe]], bizkaitar irakaslea, abeslaria eta musikagilea. * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Xantal Llavina]], kataluniar kazetaria. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[José Félix Guerrero]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Juan Diego Botto]], argentinar-espainiar aktorea. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Sara Ramírez]], mexikar-estatubatuar aktore eta abeslaria. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Xavier Ipharragerre]], lapurtar futbolari ohia. * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Redfoo]], estatubatuar DJa, abeslaria eta rapperra. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Oier Guillan]], gipuzkoar idazlea. * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Patxi Puñal]], nafar futbolaria. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Suguru Ito]], japoniar futbolari ohia. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Mikel Santiago]], eleberri beltzen bizkaitar idazlea. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Irati Iciar Madinabeitia]], gipuzkoar historialaria. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Alberto Martínez]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Nobuhisa Yamada]], japoniar futbolari ohia. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aranzazu González]], gipuzkoar igerilari paralinpiko ohia. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (h. [[2024]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Cristina Ónega]], espainiar kazetaria. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Jon Tecedor]], euskal [[halterofilia|haltera]] (h. [[2008]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Álvaro Fuentes]], gipuzkoar baxu-jotzailea, ''[[La Oreja de Van Gogh]]'' taldekoa. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Saša Stefanović]], serbiar saskibaloi jokalaria. * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Akihiro Endo]], japoniar futbolari ohia. * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Asia Argento]], italiar aktore, zuzendari, DJ eta abeslaria. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Gorka Villar]], bizkaitar enpresaburu eta abokatua, kirol zuzenbidean aditua. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Javier López Vallejo]], nafar futbolari ohia. * [[Irailaren 23]]a - [[Iurdana Akasuso Atutxa]], bizkaitar soziologo eta kultur kudeatzailea. * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Norbert Ferré]], frantziar mago, ilusionista, zuzendari artistiko eta talentu-agentea. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sergio Muñiz]], bizkaitar aktore, abeslari eta modeloa. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Mikel Arriola]], mexikar abokatu, funtzionario, politikari eta [[zesta punta]]ko pilotari ohia. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Peio Lizarazu]], lapurtar surflaria. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Ana Brnabić]], [[Serbia]]ko lehen ministroa. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Arantza Ibarra]], bizkaitar publizista, ipuin irakurle eta idazle, musikagile, zinema gidoigile eta zuzendaria. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Ben Berden]], belgikar ziklo-kross txirrindularia. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Galder Izagirre]], gipuzkoar musikari eta argazkilaria. * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Marion Cotillard]], frantziar aktorea. ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Bimba Bosé]], espainiar modelo, moda diseinatzaile, aktore, DJ eta abeslaria (h. [[2017]]). * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Txulpan Khamatova]], errusiar aktorea. * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Rie Yamaki]], japoniar futbolari ohia. * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[India Arie]], estatubatuar neo-soul abeslaria. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Sandra Barneda]], kataluniar telebista aurkezlea eta idazlea. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Cristiano Lucarelli]], japoniar futbolari ohia. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Maria Solana]], nafar kazetaria eta politikaria. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Kate Winslet]], britainiar aktorea. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Leire Corrales]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] bizkaitar politikaria. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Pato Machete]], mexikar raperoa, ''[[Control Machete]]'' taldeko abeslari ohia eta ondoren bakarlaria. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Peter Pellegrini]], [[Eslovakia]]ko presidentea. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Sara Ramo]], espainiar-brasildar artista bisuala. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Inés Sainz]], bizkaitar modelo ohia eta harreman publikoen arduraduna. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Ryuzo Morioka]], japoniar futbolari ohia. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Maria Teixidor i Jufresa]], kataluniar enpresaburu eta abokatua. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Aiora Zulaika|Aiora Zulaika, ''Pirritx'']], euskal pailazoa. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Albert Serra]], kataluniar zine zuzendari eta ekoizlea. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Patxi Vila]], nafar txirrindularia. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Iker Lauroba]], gipuzkoar abeslaria, [[Lauroba]] musika taldearen sortzailea. * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Álvaro Pérez Florentino]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Floyd Landis]], estatubatuar txirrindulari ohia. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Mar Gómez]], espainiar fisikaria eta zientzia dibulgatzailea. * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Mar Saura]], kataluniar modelo, aktore eta telebista aurkezlea. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Bruno Duhamel]], frantziar komikilaria. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[César Sanmartín]], kataluniar saskibaloi jokalari ohia. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Koji Kumagai]], japoniar futbolari ohia. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Manuela Velasco]], espainiar aktore eta telebistako aurkezlea. * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Jorge Pérez Sáenz]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Xabier Erkizia]], nafar irrati-esataria eta telebista aurkezlea. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Aron Ralston]], estatubatuar mendizalea. * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Gari Berasaluze]], euskal idazlea. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Roberto Dueñas]], espainiar saskibaloi jokalari ohia. * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Julen Bereikua]], bizkaitar zestapuntalaria. * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Estitxu Fernandez]], nafar kazetaria. * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Alexander De Croo]], [[Belgika]]ko lehen ministroa. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Ángel Corella]], espainiar ballet dantzari eta koreografoa. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Fernando González Molina]], nafar telebista eta zinema zuzendaria. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Roberto Lombraña|Txiki Lombraña]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Luiz Bombonato Goulart|Luizão]], brasildar futbolari ohia. * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Marta Díez Napal]], nafar politikaria. * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Felipe Guréndez]], arabar futbolari ohia. * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Raquel Sánchez Jiménez]], kataluniar abokatua eta politikaria. * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Jason Williams]], NBAko estatubatuar saskibaloi jokalari ohia. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Ezequiel Mosquera]], espainiar txirrindularia. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Ruben Oarbeaskoa]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Kensaku Omori]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Garbiñe Elizegi]], estatubatuar-nafar erizaina, politikaria eta feminista. * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Lander Garro]], gipuzkoar idazle eta argazkilaria. * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Kazumi Kishi]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Paul Mealor]], galestar musikagilea. * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Aitor Mendiluze]], gipuzkoar bertsolaria. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Edita Pučinskaitė]], lituaniar txirrindularia. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[José Antonio Garrido]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Olivier Martikorena]], lapurtar urpeko ehiztaria. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Takashi Shimoda]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Fallon Fox]], estatubatuar emakumezko askotariko borroka-arteetako (MMA) borrokalari transgeneroa. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Andréa Werner]], brasildar kazetaria, politikaria eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Rubén Zamora]], nafar aktorea. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Elma Saiz]], [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] nafar politikaria. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Sito Alonso]], espainiar saskibaloi entrenatzailea. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Remedios Sanchez]], kataluniar idazlea, literatura-kritikaria, ikertzailea eta irakaslea. * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Ronnie O'Sullivan]], snooker jokalari ingelesa. * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Alberto Unamuntzaga]], gipuzkoar politikaria, [[Eusko Alkartasuna]]ren kidea. * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Gerben de Knegt]], herbeheretar ziklo-kross txirrindularia. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Mayim Bialik]], estatubatuar aktorea. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Igor Paskual]], gipuzkoar jatorriko asturiar gitarra-jotzailea. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Cosmin Contra]], errumaniar futbolaria. * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Milla Jovovich]], ukrainar aktore, modelo, moda-diseinatzaile eta musikaria. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Sia]], australiar abeslaria. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Esther Vivas]], kataluniar kazetaria, soziologoa, gizarte ekintzailea eta politikaria. * [[Abenduaren 19]]a - [[Olga Rodriguez]], espainiar kazetari, ikerlari eta idazlea. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Brandon Sanderson]], estatubatuar fantasia eta zientzia-fikziozko eleberrigilea. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Ignacio Escolar]], espainiar kazetaria. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Jemele Hill]], estatubatuar kirol kazetaria. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Charles Michel]], [[Belgika]]ko lehen ministro ohia eta [[Europako Kontseiluko lehendakaria]]. * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Hiromi Ikeda]], japoniar futbolari ohia. * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Dmitri Khokhlov|Dimitri Khokhlov]], errusiar futbolaria. * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Mikel Reparaz]], nafar kazetaria. * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Mariko Tamaki]], kanadar artista eta idazlea. * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Maria Zakharova]], errusiar politikaria. * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Marcelo Rios]], txiletar tenislaria. * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Izaskun Aranburu]], gipuzkoar piraguista ohia, ur lasaietako [[kayak]]ean aritua. * [[Abenduaren 27]] &ndash; [[Aigars Fadejevs]], letoniar atleta, [[ibilketa atletiko]]ko aditua (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Shinji Otsuka]], japoniar futbolari ohia. * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Teresa Perales]], espainiar igerilari, politikari ohia, idazlea eta irakaslea. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Tiger Woods]], estatubatuar golfaria, historiako onenenetarikoa. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Sendoa Agirre]], bizkaitar futbolaria. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Stephan Lipke]], alemaniar-errusiar apezpiku katolikoa eta irakaslea. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Diana Sacayán]], [[transgenero]]en aldeko argentinar ekintzailea (h. [[2015]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Afrika Bibang]], ekuatoreginear jatorriko bizkaitar abeslaria. * [[Agurtzane Elustondo]], gipuzkoar trikitilaria. * [[Ainara Barrena]], bizkaitar artista. * [[Aizpea Oihaneder]], gipuzkoar sukaldari eta telebista aurkezlea. * [[Alaitz Olaizola]], gipuzkoar idazlea. * [[Amaia Telletxea]], nafar bertsolaria. * [[Anabel Arraiza]], nafar aktorea. * [[Asier Larraza Gorrotxategi]], gipuzkoar argazkilaria. * [[Asier Osinalde]], gipuzkoar idazle eta irakaslea. * [[Béatrice Urruspil]], baxenafar idazlea. * [[Borja Barrueta]], bizkaitar musikaria, jazz bateria jolea. * [[Cordelia Fine]], kanadar-britainiar filosofoa, psikologoa eta idazlea. * [[David Pla]], nafar [[ETA]]kidea. * [[Eneko Bidegain]], lapurtar idazle eta kazetaria. * [[Eneko Iriarte]], gipuzkoar geologo eta paleontologoa. * [[Eñaut Elorrieta]], bizkaitar sortzaile eta abeslaria. * [[Félix Viscarret]], nafar zinema zuzendaria eta gidoigilea. * [[Fertxu Izquierdo]], nafar idazlea. * [[Iban Gurrutxaga]], gipuzkoar gitarra-jotzailea eta musikagilea. * [[Iñaki Soto]], ''[[Gara (egunkaria)|Gara]]'' egunkariko zuzendaria. * [[Iñigo Olaetxea]], nafar bertsolaria. * [[Itziar Agirre]], gipuzkoar politikaria. * [[Ixone Arregi]], bizkaitar margolaria. * [[Ivan Jiménez]], bizkaitar abokatu eta enpresaria. * [[Izaskun Zubialde]], gipuzkoar idazlea eta irakaslea. * [[Jon Abril]], nafar kazetaria, bertsolaria, politikaria, idazlea eta dokumentalgilea. * [[Jon Gerediaga]], bizkaitar poeta eta antzerkigilea. * [[Joxe Juan Zubieta|Joxe Juan Zubieta, ''Etxabe'']], nafar bertsolaria. * [[Jurgi Kintana]], bizkaitar [[EHU]]ko irakaslea eta [[UEU]]ko kidea, historian doktorea, * [[Lara Odriozola]], gipuzkoar idazlea. * [[Leire Apellaniz]], bizkaitar zinema ekoizlea. * [[Leire Ezpeleta]], gipuzkoar eskiatzailea eta mendi lasterkaria. * [[Luiso Berdejo]], gipuzkoar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea. * [[Maite Itoiz]], nafar abeslari eta multiinstrumentalista. * [[Manex Fuchs]], baxenafar aktorea. * [[María Abásolo Jáuregui]], argentinar artista. * [[Mery Cuesta]], bizkaitar arte-kritikari eta komikilaria. * [[Mikel Aiestaran]], gipuzkoar ''freelance'' kazetaria. * [[Naia del Castillo]], bizkaitar eskultore eta argazkilaria. * [[Noël d'Anjou]], gipuzkoar finantzari eta politikari jeltzalea. * [[Rakel San Sebastian]], ''Adinberri'' elkarteko zuzendaria. * [[Rebeca Esnaola]], nafar hezkuntza orientatzaile eta politikaria. * [[Ruben Santxez]], arabar bertsolaria. * [[Sergio Ruiz Gonzalez de Txabarri]], ''Serge'', gipuzkoar musikagile eta abeslaria. * [[Txema Mendizabal]], bizkaitar musikari eta abeslaria. * [[Urko Atxotegi]], lapurtar bertsolaria eta enpresaria. * [[Urtzi Urkizu]], gipuzkoar kazetari eta idazlea. * [[Conny Beyreuther]], alemaniar-euskal herritar argazkilaria eta editore grafikoa. * [[Ainara Munt]], kataluniar itzultzailea. * [[Anahí Berneri]], argentinar zinema-zuzendari eta -ekoizlea. * [[Ann Rose Nu Tawng]], birmaniar moja eta erizaina. * [[Anna Gabriel]], kataluniar politikaria, 2018tik herbestan dagoena. * [[Benny Wenda]], [[Mendebaldeko Papua]]ko buruzagi tribala. * [[Christelle Maurin]], frantziar idazlea. * [[Erika Aifan]], guatemalar abokatu eta epailea. * [[Filipa César]], portugaldar artista, zinemagilea eta fikziozko dokumentaletan interesa duen zinema zuzendaria. * [[Isaki Lacuesta]], kataluniar zinema-zuzendaria. * [[Jesús Vidal]], espainiar aktorea. * [[Laura Latorre]], espainiar gizarte-hezitzailea eta hezkuntza emozionalean espezialista. * [[María Reimóndez]], galiziar idazle eta feminista. * [[Marta Rojals]], katalan idazle, artikulugile eta arkitektoa. * [[Mathias Damour]], frantziar ekologista eta pedagogoa, [[Vikidia]]ren sortzailea. * [[Mussie Zerai]], eritrear aktibista eta apaiza, [[Migrazio krisia Europan|2010eko hamarkadako migrazio krisian]] egindako lanagatik ezaguna. * [[Nina Poon]], estatubatuar argazkilari, modelo, aktore, makillatzaile eta ilustratzaile transexuala. * [[Sergio Gutiérrez]], espainiar musikaria. * [[Wafa Idris]], [[Palestina]]r gatazkako lehen emakumezko bonba-jartzaile suizida (h. [[2002]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Kiusaku Ogino]], japoniar ginekologoa (j. [[1882]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Carlo Levi]], XX. mendeko idazle eta margolari italiarrik garrantzitsuenetako bat (j. [[1902]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Pierre Fresnay]], frantziar antzezlea (j. [[1897]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Javier Arana]], euskal kirolaria (j. [[1905]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Shojiro Sugimura]], japoniar futbolaria (j. [[1905]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Gustavo Rojas Pinilla]], [[Kolonbia]]ko presidente eta diktadorea (j. [[1900]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Thomas Hart Benton]], estatubatuar margolaria (j. [[1889]]). * [[Urtarrilaren 20]]a - [[Manuel Pérez Elexpe]], bizkaitar gaztea, Guardia Zibil batek tiroz eraila (j. [[1951]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Assumpció Casals]], kataluniar aktorea (j. [[1896]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Lyubov Orlova]], [[soviet]]ar zinemako lehen izar handia, antzerki aktorea eta abeslaria (j. [[1902]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Antonín Novotný]], [[Txekia]]ko presidentea (j. [[1904]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Francisco Sagarzazu]], gipuzkoar politikaria (j. [[1888]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Werner Weber (matematikaria)|Werner Weber]], alemaniar matematikaria (j. [[1906]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Umm Kulthum (abeslaria)|Umm Kulthum]], ''Ekialdeko Izarra'', egiptoar abeslaria, egiptoar nazionalismoaren eta [[panarabismo]]aren ikurra (j. [[1898]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Robert Robinson]], ingeles kimikaria, 1947ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1886]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Richard Ratsimandrava]], [[Madagaskar]]go presidentea (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Hideo Shinojima]], japoniar futbolaria (j. [[1910]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Jenny Hempel]], daniar botanikoa, landareen fisiologian aitzindaria (j. [[1882]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Julian Huxley]], britainiar biologo, eugenesialaria eta internazionalista (j. [[1887]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[P. G. Wodehouse]], ingeles idazlea (j. [[1881]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Luigi Dallapiccola]], italiar musikagilea, [[dodekafonismo]]aren aitzindaria Italian (j. [[1904]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Inazio Larrañaga]], gipuzkoar idazlea (j. [[1892]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Nikolai Bulganin]], sobietar politikaria, [[SESB]]eko lehen ministroa (j. [[1895]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Antonio Rueda Sánchez-Malo]], nafar fiskal eta politikaria, [[Nafarroa]]ko gobernadore zibila (j. [[1911]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Milagros Leal]], espainiar aktorea (j. [[1902]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Madeleine Vionnet]], frantziar moda diseinatzailea, modaren historian eraginkorrenetakoa (j. [[1876]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Mikhail Mikhailovitx Bajtin]], errusiar literatura-kritikaria (j. [[1895]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Joseph Bech]], [[Luxenburgo]]ko lehen ministroa (j. [[1887]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[George Stevens]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1904]]). * [[Martxoaren 9]]a - [[Miguel María Aldalur]], ''Txapela'', gipuzkoar futbolaria (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Joseph Guillemot]], distantzia luzeko frantziar atleta (j. [[1899]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Ivo Andritx]], [[serbokroaziera]]z idatzi zuen idazlea, 1961eko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1892]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Susan Hayward]], estatubatuar aktorea (j. [[1917]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Aristoteles Onassis]], XX. mendeko greziar ontzigintzako enpresaburu ospetsuena eta bere garaiko gizon aberatsena (j. [[1906]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Adrienne Bolland]], frantziar hegazkinlaria, Andeetako mendikatea hegazkin bat pilotatzen zeharkatu zuen lehen emakumea (j. [[1895]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Benjamin Jekhowski]], frantziar-errusiar-poloniar astronomoa (j. [[1881]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Felix Izagirre]], ''Izagirre I'', bizkaitar esku-huskako eta palazko pilotaria (j. [[1903]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Faisal Saudi Arabiakoa]], [[Saudi Arabia]]ko erregea (j. [[1906]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Jose Maria Nabatz]], euskal herritar [[ozeanografia|ozeanografoa]] (j. [[1897]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Eugenio Zendoia]], gipuzkoar arkitektoa (j. [[1894]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Chiang Kai-shek]], [[Txina]]ko gobernuburua (j. [[1887]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Victor Marijnen]], [[Herbeheretar|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1917]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Joseph Laniel]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1889]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Walker Evans]], estatubatuar argazkilaria (j. [[1903]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Joséphine Baker]], estatubatuar-frantziar dantzari eta abeslaria (j. [[1906]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[François Tombalbaye]], lehendabiziko [[Txad]]eko presidentea, estatu kolpean eraila (j. [[1918]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Fredric March]], estatubatuar aktorea (j. [[1897]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Sarvepalli Radhakrishnan]], [[India]]ko bigarren presidentea (j. [[1888]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Jacques Duclos]], frantziar politikaria (j. [[1896]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Diego Perez de Arriluzea]], Frai Diego Dulantzikoa, arabar historialari, irakasle eta fraide agustindarra (j. [[1888]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Agustí Duran]], kataluniar historialari, artxibista eta arkeologoa (j. [[1887]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[József Mindszenty]], hungariar kardinala (j. [[1892]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]], finlandiar astronomoa (j. [[1925]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Avery Brundage]], estatubatuar enpresaburu eta atleta, [[Nazioarteko Olinpiar Batzordea|Nazioarteko Olinpiar Batzordeko]] 5. zuzendaria (j. [[1887]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Roque Dalton]], salvadortar kazetari, idazle eta iraultzailea, eraila (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Emma Vyssotsky]], estatubatuar astronomoa (j. [[1894]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Marguerite Perey]], frantziar fisikaria, [[frantzio]]aren aurkitzailea eta [[Frantziako Zientzien Akademia]]ko kide aukeratutako lehen emakumea (j. [[1909]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Jesus Maria Markiegi]], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]], [[Guardia Zibila]]k tirokatua (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Kasimir Fajans]], poloniar kimikari eta fisikaria (j. [[1887]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Aníbal Troilo]], ''pichuco'', argentinar bandoneon-jotzaile, musikagile eta tango-orkestra zuzendaria (j. [[1914]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Paul Arrighi]], [[korsika]]r idazle eta historialaria (j. [[1895]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Anna Estelle Glancy]], estatubatuar astronomoa eta [[lente]] profesionalen diseinatzailea (j. [[1883]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Manuel Fal Conde]], espainiar abokatu, politikari karlista eta idazlea (j. [[1894]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Barbara Hepworth]], ingeles eskultorea (j. [[1903]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Koldo Arriola Arriola]], ondarrutar gaztea, Ondarroako [[Guardia Zibila]]ren kuartelean tiroz eraila (j. [[1956]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Lung Chien]], txinatar jatorriko [[Hong Kong|hongkongdar]] zinema zuzendaria (j. [[1916]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Marcelino Agirrezabala]], ''Txirri I.a'', bizkaitar futbolaria (j. [[1902]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Eisaku Satō]], [[Japoniako Lehen Ministro|Japoniako lehen ministroa]] eta 1974ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1901]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Gabriel Aresti]], bilbotar idazlea eta poeta, XX. mendeko [[euskal literatura]]ren berritzaileetako bat (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Miguel Matxinandiarena]], nafar zinema ekoizlea, [[Argentina]]n lan egin zuena (j. [[1899]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Hugo Dyson]], ''[[Inklings]]'' taldeko partaidea eta Ingelesaren ikertzailea (j. [[1896]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Arturo Tabera]], espainiar kardinala, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko artzapezpiku eta Tuterako apezpikua]] izandakoa (j. [[1903]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Henri Behotegi]], lapurtar errugbilaria (j. [[1898]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Per Wahlöö]], suediar eleberrigile eta kazetaria (j. [[1926]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Elizabeth Lee Hazen]], estatubatuar fisiologo eta mikrobiologoa (j. [[1885]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[José María Escrivá]], espainiar apaiza, [[Opus Dei]]aren eta [[Nafarroako Unibertsitatea]]ren fundatzailea (j. [[1902]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Ofelia Rodríguez Acosta]], kubatar idazle, kazetari, feminista eta ekintzailea (j. [[1902]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Hans Furler]], alemaniar politikaria, [[Europako Legebiltzar]]reko lehendakaria (j. [[1904]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Dionisio Ridruejo]], espainiar politikari frankista eta idazlea (j. [[1912]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 2]]a - [[Aurora Gómez Urrutia]], nafar politikaria, ekintzailea eta komunista (j. [[1914]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Otto Skorzeny]], austriar [[Waffen-SS]]ko kidea (j. [[1907]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Leonor Acevedo Suárez]], argentinar itzultzailea (j. [[1876]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Achille Van Acker]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1898]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Johañe Pitrau]], nekazarien buruzagia, kristau militante ezkertiarra eta sindikalista zuberoarra (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 30]]ean desagertua &ndash; [[Jimmy Hoffa]], estatubatuar sindikalista (j. [[1913]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Francisco Expósito]], gipuzkoar txirrindularia, [[ETA]]k eraila (j. [[1921]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joaquín Arrarats]], nafar kazetari eta historialaria (j. [[1898]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Dmitri Xostakovitx]], [[sobiet]]ar konpositorea (j. [[1906]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Rachel Katznelson]], Errusian jaiotako israeldar emakume idazlea, hezitzailea eta ekintzailea (j. [[1885]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Sheikh Mujibur Rahman]], lehendabiziko [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1920]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Isidro Ansorena]], euskal txistularia (j. [[1892]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Haile Selassie]], [[Etiopia]]ko azken Enperadorea eta [[Rastafari mugimendu]]aren sortzailea (j. [[1892]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Éamon de Valera]], [[Irlandako presidente]]a (j. [[1882]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jesus Mari Garcia Ripalda]], gipuzkoar militante komunista, Espainiako poliziak tiroz hila (j. [[1952]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[George Paget Thomson]], ingeles fisikaria, 1937ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1892]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Hans Swarowski]], austriar orkestra zuzendari eta zuzendaritza irakaslea (j. [[1899]]). * [[Irailaren 11]]a &ndash; [[Pedro Antequera Azpiri]], espainiar margolaria, marrazkilaria eta artista grafikoa (j. [[1892]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[La Perla de Cádiz]], cádiztar flamenko kantaria (j. [[1924]]) * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Saint-John Perse]], frantziar olerkari eta diplomatikoa, 1960ko [[Literaturako Nobel saria]] (j. [[1887]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Aliza Greenblatt]], estatubatuar yiddishazko poeta (j. [[1888]]). * [[Irailaren 27]]an, [[Frankismoko azken exekuzioak|frankismoko azken exekuzioetan]] fusilatuak: ** [[Xosé Humberto Baena]], [[Frente Revolucionario Antifascista y Patriota]] talde armatuko kidea (j. [[1950]]). ** [[Ramón García Sanz]], [[Frente Revolucionario Antifascista y Patriota]] talde armatuko kidea (j. [[1948]]). ** [[Angel Otaegi]], burgostar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] (j. [[1942]]). ** [[Juan Paredes|Jon Paredes, ''Txiki'']], extremadurar-gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]], (j. [[1954]]). ** [[José Luis Sánchez Bravo]], [[Frente Revolucionario Antifascista y Patriota]] talde armatuko kidea (j. [[1954]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maurice Feltin]], frantziar kardinala (j. [[1883]]). * [[Irailaren 28]]a - [[Nieves Fariza]], galiziar irakasle, sindikalista eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1911]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Guy Mollet]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (j. [[1905]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Luis Llaguno]], bizkaitar politikaria (j. [[1878]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Manuel López]], ''Travieso'', bizkaitar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1900]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Arnold J. Toynbee]], ingeles historialaria (j. [[1889]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Ángela Ruiz Robles]], leondar irakasle eta asmatzailea, [[e-liburu|liburu elektronikoaren]] lehen patentearen jabea (j. [[1895]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Rex Stout]], estatubatuar eleberri beltz egilea (j. [[1886]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Georges Carpentier]], frantziar boxeolaria (j. [[1894]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Santos Gandia]], gipuzkoar biolontxelo-jotzailea (j. [[1899]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Gustav Hertz]], alemaniar fisikaria, 1925eko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1887]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Pier Paolo Pasolini]], italiar zinema-zuzendaria, olerkaria, idazlea eta intelektuala (j. [[1922]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Richard Sharpe Shaver]], zientzia-fikzioko estatubatuar idazlea (j. [[1907]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Edward Lawrie Tatum]], estatubatuar biologoa, 1958ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1909]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Manuel Aznar]], espainiar kazetari, politikari eta diplomatikoa (j. [[1894]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Olga Bergholz]], sobietar poeta, [[Leningradeko setioa]]n irratian egindako lanagatik ezaguna (j. [[1910]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Harvey Sacks]], estatubatuar soziologoa, [[etnometodologia]]ren ordezkari nabarietakoa (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Agustín Gómez Pagola]], gipuzkoar politikaria eta futbolaria (j. [[1922]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Ignacia Idoate Iragui]], nafar moja, Zamorako umezurtz-etxearen zuzendaria (j. [[1900]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Priscilla Fairfield Bok]], estatubatuar astronomoa (j. [[1896]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Francisco Franco]], espainiar diktadore militarra (j. [[1892]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Gunnar Gunnarsson]], gehienbat [[daniera]]z idatzi zuen islandiar idazlea (j. [[1889]]). * [[Azaroaren 27]]a - [[Iñaxi Urbiztondo]], gipuzkoar bertsolaria (j. [[1881]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Erico Verissimo]], brasildar eleberrigilea eta literatura-historialari eta kritikaria (j. [[1905]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Graham Hill]], ingeles auto pilotua, [[Hiruko Koroa (automobilismoa)|Hiruko Koroa]] irabazi duen pilotu bakarra (j. [[1929]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Hannah Arendt]], judu jatorriko politika ikertzaile alemaniarra (j. [[1906]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Guadalupe Muñoz Sampedro]], espainiar aktorea eta enpresaburua (j. [[1896]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Thornton Wilder]], estatubatuar antzezlan eta eleberri idazlea (j. [[1897]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Francisco Basterretxea]], euskal herritar politikari eta abokatua (j. [[1886]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[William Augustus Wellman]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1896]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Shigeyoshi Inoue]], japoniar almirantea (j. [[1889]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Luigi Platé]], auto gidari italiarra (j. [[1894]]). * [[Abenduaren 22]]a - [[Yeveonde Middleton]], ingeles argazkilaria, aitzindaria argazki-erretratuetan kolorea erabiltzen (j. [[1893]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Bernard Herrmann]], estatubatuar zinema soinu-banda konpositorea (j. [[1911]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Pierre Eiheramendi]], zuberotar idazlea, apaiza eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|euskaltzain urgazlea]] (j. [[1891]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Jose Ramon Zubillaga]], gipuzkoar idazlea (j. [[1891]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Martxo]]a &ndash; [[Maria Paz Jiménez Escudero]], gipuzkoar margolaria (j. [[1909]]). * [[Eduardo Olasagasti]], bizkaitar arkitektoa (j. [[1909]]). * [[Jesus Agirregabiria]], donostiar [[tenor]]ra (j. [[1892]]). * [[Martin Oianburu Artze]], nafar enpresaburua (j. [[1881]]). * [[Serafin Arantzeta]], bizkaitar trikitilaria (j. [[1899]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Aage Niels Bohr]], [[Ben Roy Mottelson]], [[Leo James Rainwater]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[John Warcup Cornforth]], [[Vladimir Prelog]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Eugenio Montale]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[David Baltimore]], [[Renato Dulbecco]], [[Howard Martin Temin]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Leonid Kantorovich]], [[Tjalling Koopmans]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Andrei Dimitrievitx Sakharov]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1975| ]] fzq85our6zzkkqp3jtinzyp8ja1igr7 0 1317 10002607 9994495 2024-12-17T17:19:54Z Lainobeltz 56334 /* Egun ezezaguna edo zehaztugabea */ 10002607 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Nelson Mandela]] kartzelatik atera zen 27 urte igaro ondoren. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Euskal Herria]]ren autodeterminazioaren aldeko egitasmoa aurrera atera zen [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzarrean]]. * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Euskal Herrian Euskaraz]]eko zazpi kide atxilotu zituen Espainiako Poliziak, erdara hutsezko trafiko seinaleak ezabatzeagatik. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; Sutea piztu zen [[Santa Maria de Garoñako zentral nuklearra|Garoñako zentral nuklearrean]]. Hirugarren mailako geraera gisa katalogatu zen. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[ETA]]k [[bonba-auto]] bat [[Cartagenako kuartel-etxearen aurkako atentatua|Cartagenako kuartel-etxean eztandarazi zuen]]. * [[Urriaren 26]]a &ndash; 60 [[eskalatzaile]]k 36 gau eta egun luzatuko zen kanpaldia abiatu zuten [[Atxarte]]ko harrobiko horman, plataforma batean zintzilik. 24 orduko txandak egiten zituzten, harrobiarekin Labargorriko horma historikoa suntsitzen ari zirela salatzeko. Hurrengo urteko udazkenean berriro igo ziren eta Ertzaintzak hainbat lagun atxilotu zituen. * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[1990eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]]. * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[ETA]]k [[bonba-auto]] bat [[1990eko Sabadellgo atentatua|Sabadellen leherrarazi zuen]]. * [[Lehorte]] larria [[Euskal Herria]]n. Ur etenaldiak ugariak izan ziren lurralde guztian. === Mundua === * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Munduko Osasun Erakundea]]k [[homosexualitate]]a psikiatria-nahasmenduen zerrendatik ezabatu zuen. Maiatzaren 17an homofobia, transfobia, bifobia eta beste antzeko fobien kontrako Nazioarteko Eguna ospatzen da. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Boris Jeltsin]] aukeratu zuten [[Errusia]]ko presidente. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Alberto Fujimori]]k [[Peru]]ko presidente kargua hartu zuen. * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Kuwaiten inbasioa|Irakek militarki okupatu zuen Kuwait]], [[Golkoko Gerra]] hasiz. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; Sutea piztu zen [[Santa Maria de Garoñako zentral nuklearra|Garoñako zentral nuklearrean]]. Hirugarren mailako gertaera gisa katalogatu zen. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Puerto Hurraco]]n Antonio eta Emilio Izquierdo anaiek familien arteko liskar batek bultzaturik [[Puerto Hurracoko sarraskia|auzokoak tirokatu zituzten]] bederatzi hildako eta sei zauritu utziz. * [[Irailaren 11]]a &ndash; [[Myrna Mack]] emakume antropologo [[guatemalar]]ra hil zuten, lantokitik etxera zihoala. 27 aizto kolpe eman zizkioten. Mackek demostratu zuen milaka indigena beren etxeetatik beste herrietara mugiarazteko operazioa Guatemalako Gobernuak subertsioaren kontrako plan baten barruan burutu zutela. * [[Urriaren 3]]a &ndash; Alemaniako Errepublika Federala eta Alemaniako Errepublika Demokratikoak bat egin zuten (gaur egungo [[Alemania]] sortuz). irailaren 11n, Myrna Mack antropologo guatemalarra hil zuten, lantokitik etxera zihoala. 27 aizto kolpe eman zizkioten. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * "[[Negu Gorriak]]" euskal [[musika]] talde ospetsua eta beteranoa sortu zuten. * [[1990eko Araba-Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]ko garailea [[Jon Enbeita]] izan zen. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[1990eko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]n [[Manolo Arozena]], [[Joxe Fermin Argiñarena]], [[Euxebio Fagoaga|Euxebio Fagoaga ''Fagoaga I'']] eta [[Antonio Olano]]k osatutako taldeak jantzi zuen txapela. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[1990eko Prudentzio Deuna Bertso Saria|Prudentzio Deuna Bertso Sariaren lehenengo ekitaldiaren]] finala jokatu zen [[Gasteiz]]en. [[Abel Enbeita]] izan zen irabazle. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Euskaldunon Egunkaria]]ren lehen zenbakia kaleratu zuten. === Mundua === * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Pisako dorrea]] ([[Italia]]) itxi zuten segurtasun falta zela eta. Ordutik 10 urte konponketa lanetan egon zen, [[2001]]ean berriro bisitarei zabalduz * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Simpsondarrak]] telesaioaren lehen kapitulua eskaini zuten telebistan. == Zientzia eta teknologia == * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Hubble espazio teleskopioa]] Lur planetatik kanpoaldera bidali zuten. == Kirolak == * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[1990eko Bost Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Eskoziako errugbi selekzioa|Eskoziak]] 14. txapelketa eskuratu zuen partida guztiak irabaziz. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[1990eko Nafarroako Itzulia]]: [[Roberto Lezaun]] irabazle. * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[1990eko Munduko Futbol Txapelketa]]n, [[Italia]]n antolatua, [[Alemaniako futbol selekzio nazionala|Alemaniak]] Argentinari irabazi zion finalean. Hirugarrena Italia bera izan zen. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Greg LeMond|Greg Lemondek]] [[Frantziako Tourra]] irabazi zuen hirugarren aldiz. * [[Martina Navrátilová|Martina Navratilovak]] bere bederatzigarren eta azken [[Wimbledongo txapelketa]] lortu zuen. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Jon Altamira]], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Yoichiro Kakitani]], japoniar futbolaria. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Nadia de Santiago]], espainiar aktorea. * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Iosu Goñi]], nafar eskubaloi jokalaria. * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Lucy Letby]], britainiar erizain ohia eta serieko hiltzailea. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Josune Ilundain]], nafar sortzailea, ekintzailea eta idazlea. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Gregor Schlierenzauer]], austriar eski-jauzilaria. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Adriana Maldonado]], [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] nafar politikaria. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Stefano Lilipaly]], indonesiar futbolaria. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Kheira Hamraoui]], frantziar futbolaria. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Áron Szilágyi]], hungariar eskrimalaria. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Shiki Aoki]], japoniar aktore, ''seiyū'', modelo eta moda diseinatzailea. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Jon Ander Pérez Ruiz de Garibay|Jon Ander Pérez]], arabar futbolaria. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Owen Wright (surflaria)|Owen Wright]], australiar surflaria. * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Esteban Chaves]], kolonbiar txirrindularia. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Ane Hernandez]], bizkaitar arraunlaria, bost aldiz Kontxako Bandera eta bost aldiz Traineruen Ligaren irabazle. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ana Usabiaga]], gipuzkoar txirrindularia. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Oihana Cereijo]], gipuzkoar arraunlaria. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Ander Vitoria]], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Kevin Gourdon]], frantziar errugbilaria. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Lander Iurrebaso]], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Peter Sagan]], eslovakiar txirrindularia. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Ismael López]], nafar futbolaria. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Daisuke Suzuki]], japoniar futbolaria. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Eiza González]], mexikar aktore, abeslari eta modeloa. ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Nerea Arruti]], gipuzkoar herri kirolaria, [[aizkora proba]]n eta [[euskal pentatloi]]an aritzen dena. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Leire Etxaniz]], gipuzkoar pilotaria, emakumezko esku-huskako pilotarien artean txapel gehien eskuratu dituena. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Nairo Quintana]], kolonbiar txirrindularia. * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Theerathon Bunmathan]], thailandiar futbolaria. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Anna Abreu]], finlandiar abeslaria. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Oumar Diaby]], lapurtar futbolaria. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Esther Guerrero]], kataluniar distantzia erdiko atleta. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Dalilah Muhammad]], estatubatuar atleta, [[400 metro hesidunak|400 metro hesietan]] aditua. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Jonathan Rousselle]], frantziar saskibaloi jokalaria. * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Uxoa Iñurrieta]], gipuzkoar itzultzailea, hizkuntzalari konputazionala eta irakaslea. * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Emily Scarratt]], ingeles errugbilaria. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Eder Vilarchao]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Camille Winbush]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Yuri Berchiche]], gipuzkoar futbolaria. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Ander Larruzea]], bizkaitar futbolaria. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Rubius]], espainiar youtuberra, munduko [[youtuber]] jarraituenetakoa. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Kristiñe Txoperena]], nafar bertsolaria. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Joana Flaviano]], bizkaitar futbolaria. * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[María López García]], asturiar belar-hockeyko jokalaria. * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Unai Medina]], bizkaitar futbolaria. * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Javier Ros]], nafar futbolaria. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Illart Zuazubiskar]], bizkaitar txirrindularia. * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Ciro Immobile]], italiar futbolaria. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Galder Dwomoh]], bizkaitar futbolaria. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Carma Citrawati]], indonesiar idazle eta wikilaria. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Pello Bilbao]], bizkaitar txirrindularia. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Quentin Serron]], belgikar saskibaloi jokalaria. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Paris Adot]], nafar futbolaria. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Sergi Enrich]], espainiar futbolaria. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Patricia Guerrero (dantzaria)|Patricia Guerrero]], espainiar dantzari eta koreografoa. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Magdalena Koleśnik]], poloniar aktorea. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Marta Torrejón]], kataluniar futbolari eta biologoa. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Anna Muzytxuk]], ukrainar xake jokalaria. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Miren Amuriza]], bizkaitar bertsolaria. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Luis Advíncula]], perutar futbolaria. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Cadet (raperoa)|Cadet]], britainiar raperoa (h. [[2019]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Eva Soriano]], kataluniar komediantea eta aurkezlea. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Clara Lago]], espainiar aktorea. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Patricia Rodríguez]], espainiar modeloa. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Jon Villanueva Gómez]], bizkaitar futbolaria. * [[Martxoaren 7]]a - [[Abigail eta Brittany Hensel]], statubatuar maistrak, [[biki]] siamdar bizefalikoak. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Asier Illarramendi]], gipuzkoar futbolaria. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Petra Kvitová]], txekiar tenislaria. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Sasha Clements]], kanadar aktorea. * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Lyubov Aksyonova]], errusiar aktorea. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Nagua Alba]], gipuzkoar politikaria, [[Ahal Dugu]] alderdiko Euskadiko idazkari nagusia. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Hozier]], irlandar musikari eta abeslaria. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Sergio García Salmón]], kantabriar futbolaria. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Ines Rau]], frantziar emakumezko modelo transgeneroa, ''[[Playboy]]'' aldizkarian hileko playmate izendatutako lehen emakume transgeneroa. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Javier Eraso]], bizkaitar futbolaria. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Yuki Otsu]], japoniar futbolaria. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Shiho Tomari]], japoniar futbolaria. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Natalia Sanchez]], espainiar aktore eta abeslaria. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Julia Alioxina]], errusiar politikaria, Errusiako lehen emakume politikari transgenerotzat hartua. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Julen Bollain]], gipuzkoar ekonomialaria, [[Oinarrizko errenta unibertsal|oinarrizko errenta unibertsalean]] aditua. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Laura Harrier]], estatubatuar modelo ohi eta aktorea. * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Bruna Butterfly]], brasildar emakumezko aktore pornografiko transexuala. * [[Martxoaren 31]] - [[Marta Huerta de Aza]], espainiar futbol arbitroa, Espainian gizonezkoen futbol profesionalean epailea izan den lehenengo emakumezkoa. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Lyra McKee]], iparirlandar kazetaria (h. [[2019]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[María Peláe]], espainiar kantautorea, abeslaria eta musikagilea. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tautvydas Šležas]], lituaniar saskibaloi jokalaria. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Karim Ansarifard]], irandar futbolaria. * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sari Van Veenendaal]], herbeherear futbolari ohia. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Manabu Saito]], japoniar futbolaria. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Maialen Garcia]], gipuzkoar belar hockey jokalaria. * [[Apirilaren 7]]a - [[Vicky Luengo]], espainiar aktorea. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jonghyun]], hegokorear abeslari eta irrati esataria (h. [[2017]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Kristen Stewart]], estatubatuar aktorea. * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Ryoko Takara]], japoniar futbolaria. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Gia Gunn]], estatubatuar drag-antzezle eta abeslari transgeneroa. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Marta Tudanca]], arabar saskibaloi jokalaria. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Hiroki Sakai]], japoniar futbolaria. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna van der Breggen]], herbehereetar txirrindularia. * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Emma Watson]], britainiar aktorea. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[David Merino|David Merino, ''Merino II.a'']], errioxar pilotaria. * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Anna van der Breggen]], herbehereetar txirrindularia. * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Britt Robertson]], estatubatuar aktorea. * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Wojciech Szczęsny]], poloniar futbol atezaina. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Roy Smith]], costarricar futbolaria. * [[Apirilaren 21]]a - [[Camila Kater]], brasildar film-zuzendaria, gidoilaria eta animatzailea. * [[Apirilaren 21]]a - [[Lalachus]], espainiar aktore eta komediantea. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Chelsea Ashurst]], britainiar-espainiar futbolaria. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Pello Reparaz]], nafar musikaria, konpositorea eta ekoizlea. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Iosu Ozkoidi]], gipuzkoar futbolaria. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Leyna Bloom]], estatubatuar modeloa, dantzaria, aktorea eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Germán Garmendia]], txiletar [[youtuber]]rra, munduko arrakastatsuenetarikoa. * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Ekhi Senar]], nafar futbolaria. * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Lou de Laâge]], frantziar aktorea. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Jone Uria]], bizkaitar bertsolaria. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Trihas Gebre]], etiopiar atleta, [[10.000 metroko lasterketa|10.000 metrotan]] eta krosean aditua. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Rigoberta Bandini]], kataluniar bikoizketako aktorea, dramaturga eta pop abeslaria. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Jonathan Brownlee]], britainiar triatleta. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Maru Díaz]], [[Ahal Dugu|Podemos]] alderdiko aragoitar politikaria. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Peru Ansorena|Peru Ansorena, ''Txirri junior'']], donostiar pailazoa. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Brooks Koepka]], estatubatuar golfaria. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Valentijn de Hingh]], herbehereetar modelo transgeneroa. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Eduardo Martínez Balmaseda]], espainiar saskibaloi jokalaria. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Jon Ander Albisu]], gipuzkoar pilotaria. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Masato Kudo]], japoniar futbolaria (h. [[2022]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Jennifer Hermoso]], espainiar futbolaria. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Alberto Morgado Liberal]], arabar futbolaria. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Teresa Riott]], kataluniar aktorea. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Jon Gomez]], bizkaitar musikaria eta [[telebista]] aurkezlea. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Ján Kuciak]], eslovakiar ikerketa-kazetaria (h. [[2018]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Juan Peralta]], nafar txirrindularia. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Carla Barber]], kanariar medikua eta modeloa. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Yuya Osako]], japoniar futbolaria. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Aitor Arregi Arrieta]], gipuzkoar futbolaria. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Víctor Ibarbo]], kolonbiar futbolaria. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Daniel García Carrillo]], gipuzkoar futbolaria. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Cristopher Mansilla]], txiletar txirrindularia (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 25]]a - [[Alejandra Meco]], espainiar aktorea. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Antonio Gabarre]], aragoiar futbolaria. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Thibaut Pinot]], frantziar txirrindularia. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Carlota Ziganda]], nafar golfaria. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Gorka Esteban]], errioxar pilotaria. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Michał Kwiatkowski]], poloniar txirrindularia. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Javier Ollo]], nafar abokatu eta politikaria, [[Altsasu]]ko alkatea. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Jetsun Pema]], [[Bhutan]]go erregina ezkontidea. * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ona Carbonell]], kataluniar igerilari sinkronizatua. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Karma (arkularia)|Karma]], bhutandar arkularia. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Iggy Azalea]], australiar abeslari eta musikagilea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[David Soto]], gipuzkoar abokatu eta politikaria, [[Elkarrekin Podemos]]eko Antolakuntza Idazkaria. * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Jon Urzelai Urbieta]], gipuzkoar fisikaria eta soziologoa. * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Marumi Yamazaki]], japoniar futbolaria. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Alain Eizmendi]] , gipuzkoar futbolaria. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Eneko Eizmendi]], gipuzkoar futbolaria. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Markel Ganboa]], bizkaitar ikus-entzunezko produktorea. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Tristin Mays]], estatubatuar aktorea. * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Christophe Lemaitre]], frantziar atleta, abiadurako probetan aditua. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Aaron Taylor-Johnson]], britainiar aktorea. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Ana Borges]], portugaldar futbolaria. * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Çağla Akalın]], turkiar aktore, modelo, abeslari eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Jeremy Irvine]], ingeles aktorea. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Laura Hermo]], galiziar traineru-estropadetako patroia. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Estefanía Banini]], argentinar futbolaria. * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Laura Ràfols]], kataluniar futbolari ohia eta fisioterapeuta. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Sina Tkotsch]], alemaniar aktorea. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Jennifer Ávila]], hondurastar kazetari, dokumentalgile eta ikertzailea. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Ryu So-yeon]], hegokorear golflaria. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Aitana Mas i Mas]], valentziar obra publikoetako ingeniaria, atleta eta politikaria. * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Alexander Quintanilla]], bizkaitar futbolaria. * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Margot Robbie]], australiar aktorea. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Fabio Aru]], italiar txirrindularia. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Iñaki Urkizu]], gipuzkoar futbolaria. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Naoki Yamada]], japoniar futbolaria. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Marie-Ange Casta]], frantziar aktore eta modeloa. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Jeremy Suarez]], estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Sawako Yasumoto]], japoniar futbolaria. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Ander Arruti]], arabar saskibaloi jokalaria * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Lucía González]], ziklo-kroseko eta errepideko asturiar txirrindularia. * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Raquel Riba Rossy]], kataluniar marrazkilari eta ilustratzailea. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Caroline Wozniacki]], daniar tenislaria. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bebé]], portugaldar futbolaria. * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Ladislao Galartza Lizartza|Ladis Galartza, ''Galartza VII.a'']], nafar pilotaria. * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Eddie Hassell]], estatubatuar aktorea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[C. Tangana]], espainiar rap abeslaria. * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Aleksandr Dziuba]], errusiar hizkuntzalari eta itzultzailea. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Omar Fraile]], bizkaitar txirrindularia. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Paula Mateo]], bizkaitar futbolaria. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Saúl Álvarez]], ''Canelo'', mexikar boxeolaria. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Linn da Quebrada]], brasildar aktorea eta abeslaria eta LGBT pertsonen eta pertsona beltzen eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Keigo Higashi]], japoniar futbolaria. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Nacer Bouhanni]], alemaniar txirrindularia. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Wakaso Mubarak]], ghanar futbolaria. * [[Uztailaren 25]]a - [[Regina Blandón]], mexikar aktore eta kantaria. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Dina Bousselham]], hispano-marokoar aholkulari politikoa eta politologoa. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Joana Couto]], brasildar emakumezko aktore eta modelo transgeneroa. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Michi Goto]], japoniar futbolaria. * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Itsaso Larramendi]], bizkaitar arkitektoa. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Besart Abdurahimi]], mazedoniar futbolaria. * [[Uztailaren 31]] - [[Mirela]], espainiar abeslaria eta aktorea. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Alice Waddington]], bizkaitar zinema zuzendari eta gidoilaria. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Jack O'Connell (aktorea)|Jack O'Connell]], ingeles aktorea. * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Elton Jantjies]], hegoafrikar errugbilaria. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Álvaro Arbina]], arabar idazlea. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Julian Savea]], zeelandaberritar errugbilaria. * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Sarah McBride]], estatubatuar LGBT kolektiboaren aldeko ekintzaile eta politikaria. * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Bill Skarsgård]], suediar aktorea. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Shunsuke Ando]], japoniar futbolaria. * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Hugo Cabanas]], bizkaitar futbolaria. * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jennifer Lawrence]], estatubatuar aktorea. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Imanol Elias Ayllon]], nafar futbolaria. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Irene Solà]], kataluniar poeta, idazlea eta artista. * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Rasri Balenciaga]], thailandiar aktorea. * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Tori Bowie]], estatubatuar atleta (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Bojan Krkić]], katalunar futbolaria. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Felipe Montoya]], gipuzkoar izotz gaineko patinatzaile artistikoa. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[James Bay (abeslaria)|James Bay]], ingelesezko egile abeslaria eta gitarra jotzailea. * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Stefanía Fernández]], venezuelar modeloa. * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Gorka Márquez]], bizkaitar dantzari eta koreografoa. * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Yuria Obara]], japoniar futbolaria. * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Alejandro Pedraz]], gipuzkoar [[izotz hockey]] jokalaria. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Angy (aktorea)|Angy]], espainiar aktore eta abeslaria. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Iñigo Peña]], gipuzkoar piraguista, ur lasaietako lauko [[kanoa]] (K4) modalitatean aritzen dena. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Titay Calvo]], gipuzkoar futbolaria. * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Sergio Llorente]], espainiar saskibaloi jokalaria. * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Aleksandra Skotxilenko]], errusiar artista, musikari eta bakearen aldeko aktibista. * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Maryna Vasileuskaia]], bielorrusiar kosmonauta. * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Aritz Maestu]], gipuzkoar patinatzaile artistikoa. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Karina Minaeva]], ukrainar aktorea eta modeloa. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Izïa Higelin]], frantziar aktore eta rock abeslaria. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Ekaitz Molina]], bizkaitar futbolaria. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Eneko Satrustegi]], nafar futbolaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Paula Malia]], kataluniar aktore eta abeslaria. * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Mitski]], japoniar-estatubatuar kantari eta konpositorea. * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Emi Nakajima]], japoniar futbolaria. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kirsten Prout]], kanadar aktorea. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Julen Telleria]], gipuzkoar irrati esataria eta telebista aurkezlea. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Joseba Beitia]], gipuzkoar futbolaria. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Joana Pastrana]], espainiar boxeolari ohia. ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Ethan Wragge]], estatubatuar saskibaloi jokalaria. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Wellington Rocha]], brasildar-timortar futbolaria. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Susana Abaitua]], euskal aktorea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Yuika Sugasawa]], japoniar futbolaria. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Scarlett Byrne]], ingeles aktorea. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Itsaso Nabaskues]], gipuzkoar futbolaria. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Scarlett Byrne]], ingeles aktorea. * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Venus Lux]], estatubatuar emakumezko aktore, zuzendari eta ekoizle pornografiko transexuala. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Jordan Williams]], estatubatuar saskibaloi jokalaria. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Melody]], espainiar abeslaria, abestigilea, aktorea eta modeloa. * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Igor Merino]], bizkaitar txirrindularia. * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Julen Rodriguez Zubiaurre]], gipuzkoar ekintzaile internazionalista, euskaltzale eta marxista. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Saki Kumagai]], japoniar futbolaria. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Álvaro Untoria]], errioxar esku huskako pilotaria. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Zuriñe Hidalgo]], gasteiztar abeslari, irakasle eta telebista-aurkezlea. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Claudia Zornoza]], madrildar futbolaria. * [[Urriaren 21]]a - [[Isabella Löwengrip]], ''Blondinbella'', suediar enpresaburu, idazle eta blogaria. * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Ricky Rubio]], kataluniar saskibaloi-jokalaria. * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Isabella Löwengrip]], suediar enpresaburu, idazle eta blogaria. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Ashley Fiolek]], estatubatuar [[moto-kros]] pilotua, jaiotzetik [[Gortasun|gorra]] izan arren hainbat txapelketa irabazitakoa. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Julen Urruzola]], gipuzkoar esku huskako pilotari ohia. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Takahiro Shiraishi]], japoniar serie-hiltzaile eta bortxatzailea. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Amarna Miller]], espainiar aktore porno ohia. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Iker Murua]], bizkaitar futbolaria. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a - [[Mary Martin]], estatubatuar antzerki- eta zinema-aktorea (j. [[1913]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Virginijus Sinkevičius]], lituaniar ekonomialari eta politikaria, ingurumeneko Europako komisarioa. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Aitor González Prieto]], bizkaitar txirrindularia. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Haizea Ziarrusta]], bizkaitar kimikaria. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Luna Miguel]], espainiar poeta, idazlea eta kazetaria. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[André Schürrle]], alemaniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Nerea Gabirondo]], gipuzkoar futbolaria. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[David de Gea]], espainiar futbol atezaina. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Alyson Eckmann]], estatubatuar aurkezlea, erreportaria, aktorea, abeslaria eta irrati-esataria. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Araia Peña]], bizkaitar saskibaloi-jokalaria. * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Romain Bardet]], frantziar txirrindularia. * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[David Infante]], bizkaitar futbolaria. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Mireia Belmonte]], kataluniar igerilaria. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Vanessa Ferrari]], italiar gimnasta artistikoa. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Allen King]], bizkaitar aktore porno eta abeslaria. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Andrea Oubiña]], galiziar arraunlaria, zortzi aldiz [[Kontxako bandera]]ren eta bost aldiz [[Emakumezkoen Traineru Liga]]ren irabazle. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Megumi Takase]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Tom Dumoulin]], herbeherear txirrindularia. * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Taulupe Faletau]], tongatar errugbilaria. * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Florent Manaudou]], frantziar eskubaloi jokalari ohia eta igerilaria. * [[Azaroaren 13]]a - [[Maria Alharilla]], espainiar futbolaria. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Julen Castañeda]], gipuzkoar futbolaria. * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Lukáš Krpálek]], txekiar judoka. * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Juan Manuel Delgado Lloria]], espainiar futbolaria. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Tatsuya Sakai]], japoniar futbolaria. * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Jon Larrinaga Muguruza]], arabar txirrindularia. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Sarah Hyland]], estatubatuar aktore eta modeloa. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Rita Ora]], kosovar jatorriko britainiar abeslari eta aktorea. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Garry Rodrigues]], herbehereetar futbolaria. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Sara Uribe]], kolonbiar modelo eta telebista aurkezlea. * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Harnaam Kaur]], britainiar modelo, anti-bullying aktibista, hizlaria eta body positive aktibista. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Magnus Carlsen]], norvegiar xake jokalaria, [[Munduko Xake Txapelketa|Munduko Xake Txapelduna]]. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Imanol Rojo]], gipuzkoar iraupen eskiatzailea. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Takuji Yonemoto]], japoniar futbolaria. * [[Abenduaren 10]]a - [[Teyana Taylor]], estatubatuar abeslaria, aktorea, dantzaria eta koreografoa. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Shōya Tomizawa|Shoya Tomizawa]], motoziklismoko japoniar pilotua (h. [[2010]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Alaine Agirre]], bizkaitar idazlea. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Amaia Martioda]], arabar dietista-nutrizionista eta txirrindulari ohia. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Irene San Sebastián]], gipuzkoar txirrindularia. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Ane Santesteban]], gipuzkoar txirrindularia. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Ziandzha]], krimear emakume abeslari eta aktore transgeneroa. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Jessica Benham]], estatubatuar politikaria eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Andrea Muriel]], mexikar poeta, itzultzailea, editorea eta kultur kudeatzailea. * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Amaia Irazabal]], bizkaitar aktorea. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Natalia de Molina]], espainiar aktorea. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Andrea Guasch]], kataluniar aktorea, abeslaria eta dantzaria. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[JoJo]], estatubatuar abeslaria. * [[Abenduaren 20]]a - [[Marta Xargay]], kataluniar saskibaloi-jokalaria. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Erina Yamane]], japoniar futbolaria. * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Paul Tanui]], kenyar atleta. * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Josune Ugarte]], gipuzkoar arraunlaria. * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Denis Txerixev]], erruso-espainiar futbolaria. * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Maddalen Arzallus]], lapurtar bertsolaria. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Irail]]a &ndash; [[Jokin Zeberioren suizidioa|Jokin Zeberio]], 14 urte zituelarik eta [[eskola jazarpen]]a pairatu eta gero suizidatu egin zen gipuzkoar gaztea (h. [[2004]]). * [[Alberto Martinez Alberdi|Alberto Martinez Alberdi, ''Zizel'']], gipuzkoar musikaria. * [[Amaia Kowasch]], nafar gizarte langile eta sexologoa. * [[Ander Zangitu]], gipuzkoar arkitektoa. * [[Beñat Garaio]], arabar soziolinguista eta ikertzailea. * [[Cristina Pascual]], bizkaitar kultura-komunikatzaile eta politikaria. * [[Ekhi Lambert]], baxenafar abaeslaria. * [[Eneritz Artetxe Eizagirre]], gipuzkoar bertsolaria eta irakaslea. * [[Esti Blanco Elorrieta]], bizkaitar ikerlaria, neurozientzialaria eta hizkuntzalaria. * [[Gatom]], bizkaitar musikari eta bakarlaria. * [[Iker Gorosterrazu]], nafar bertsolaria. * [[Irati Elizalde]], gipuzkoar kazetari eta telebista-aurkezlea. * [[Irati Romero]], gipuzkoar biologoa. * [[Irati Sarasua]], gipuzkoar kazetari eta telebista-aurkezlea. * [[Joana Olasagasti]], lapurtar dantzaria eta koreografoa. * [[Jonebati Zabala]], bizkaitar kazetari eta telebista-aurkezlea. * [[Karine Etxeberri]], baxenafar abeslari, bertsolari eta kazetaria. * [[Larraitz Amezaga del Fango]], [[endometriosi]]a pairatu duen gipuzkoar emakumea, ''EndoFeliz'' liburuaren egilea. * [[Lorea Argarate]], bizkaitar zientzialaria, dibulgatzailea eta sortzailea. * [[Martxel Rodriguez Etxabide]], nafar dantzari eta koreografoa. * [[Nagore Martinez]], gipuzkoar ikertzailea eta unibertsitateko irakaslea. * [[Olatz Otalora]], bizkaitar artista. * [[Olatz Salvador]], gipuzkoar kantautorea eta musikaria. * [[Patrizia Vitelli]], sukaldaritzan aditua den blogaria, influencerra eta telebista aurkezle gipuzkoarra. * [[Raisa Álava]], arabar ilustzailea. * [[Telmo Idigoras]], gipuzkoar abeslari eta musikaria. * [[Aldous Harding]], zeelandaberritar kantautorea. * [[Barbara Mestanza]], kataluniar antzerkigile, zuzendari, aktore, bikoiztaile eta abeslaria. * [[Collette Divitto]], estatubatuar enpresaburu eta ekintzailea. * [[Lucia Ixchíu]], [[Kitxe]] herriko emakume feminista, ekintzaile, arkitekto, kultur kudeatzaile eta herri kazetaria. * [[Maritza Soto]], txiletar astronomoa, eta [[exoplaneta]] aurkitu dituena. * [[Nilofar Bayat]], afganiar abokatu eta saskibaloi jokalari ezindua. == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Harold Eugene Edgerton]], estatubatuar ingeniaria (j. [[1903]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Lola Iturbe]], espainiar anarkosindikalista eta feminista libertarioa (j. [[1902]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Arthur Kennedy]], estatubatuar aktorea (j. [[1914]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Pavel Alekseievitx Txerenkov]], errusiar fisikaria, [[Txerenkoven erradiazioa|Txerenkov erradiazioaren]] aurkizailea eta 1958ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1904]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Jaime Gil de Biedma]], gaztelaniazko kataluniar olerkaria (j. [[1929]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Bazilio Olara-Okello]], [[Uganda]]ko presidentea (j. [[1929]]). * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Paul Amadeus Pisk]], austro-estatubatuar musikologo eta konpositorea (j. [[1893]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Pierre Barbizet]], frantziar piano-jotzailea (j. [[1922]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Osho (gurua)|Osho]], indiar gurua (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Naruhiko Higashikuni]], [[Japoniako Lehen Ministro]]a (j. [[1887]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Barbara Stanwyck]], estatubatuar aktorea (j. [[1907]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Giorgio Caproni]], italiar poeta (j. [[1912]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Mariano Rumor]], [[Italiako lehen ministroen zerrenda|Italiako lehen ministroa]] (j. [[1915]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Roman Vishniac]], errusiar-estatubatuar argazkilaria (j. [[1897]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Allen Collins]], estatubatuar gitarra-jotzailea, [[Lynyrd Skynyrd]] taldeko kidea (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Ana María de Foronda]], espainiar idazlea, itzultzailea eta kazetaria (j. [[1910]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Manuel Agüero]], bizkaitar toreatzailea (j. [[1910]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Dámaso Alonso]], espainiar filologo eta poeta (j. [[1898]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Ava Gardner]], estatubatuar aktorea (j. [[1922]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Lewis Mumford]], estatubatuar historialari, soziologo, teknologiaren filosofo eta literatura kritikaria (j. [[1895]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Ramon Olalkiaga]], gipuzkoar futbolari eta ingeniaria (j. [[1898]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]] &ndash; [[Antonio Ubieto]], bereziki [[Erdi Aroa]] ikertu zuen espainiar historialari eta hizkuntzalaria (j. [[1923]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[José Luis Berasategi]], bizkaitar ekonomialari eta politikaria, [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko azken alkate]] frankista (j. [[1920]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Fernando Goenaga Iribarren]], gipukoar abeslaria, ''[[Isil-isilik]]'' abesti herrikoiaren egilea (j. [[1907]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[José María García de Paredes]], espainiar arkitektoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Georges de Mestral]], [[velcro]]aren asmatzailea (j. [[1907]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Jose Luis Lopez Panizo]], ''Panizo'', [[Bilboko Athletic Kluba|Bilboko Athletic Klubeko]] jokalaria (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Keith Haring]], [[80ko hamarkada]]ko artista garrantzitsua [[New York]]eko kaleetako kulturan (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Ángel Sagardía]], euskal jatorriko espainiar musikologo, hizlari, musikagile eta piano-jotzailea (j. [[1901]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Michael Powell]], ingeles antzezlea eta zinemagilea (j. [[1905]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Joaquín Casalduero]], espainiar literatura kritikari eta saiakera idazlea (j. [[1903]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[José Napoleón Duarte]], [[El Salvador]]ko presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Sandro Pertini]], [[Italiako presidenteen zerrenda|Italiako 7. Presidentea]] (j. [[1896]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[May Carré]], galiziar bulegaria eta idazlea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Josephine Johnson]], estatubatuar eleberrigile, olerkari eta saiakeragilea (j. [[1910]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Roberto Bertol]], euskal herritar futbolaria (j. [[1917]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Charlotte Moore Sitterly]], estatubatuar matematikaria eta astronomoa (j. [[1898]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Gina Pane]], lapurtar artista, 1970eko hamarkadan [[Body art]] landu zuena (j. [[1939]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Taro Kagawa]], japoniar futbolaria (j. [[1922]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Carl Alvar Wirtanen]], estatubatuar astronomoa (j. [[1910]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Alfonso Sánchez Portela]], espainiar argazkilaria (j. [[1902]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Rosamond Lehmann]], britainiar eleberrigilea (j. [[1901]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Philippe Soupault]], frantziar poeta eta narratzailea (j. [[1897]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bruno Bettelheim]], austriar-estatubatuar psikiatra (j. [[1903]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Karl Münchinger]], alemaniar orkestra-zuzendaria (j. [[1915]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Juan Antonio Vallejo-Nágera]], espainiar idazle eta sendagilea (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Édouard Caillau]], lapurtar aktore eta umorista (j. [[1924]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Cesáreo Galíndez]], bizkaitar enpresaburua, [[Atlético de Madrid]]eko presidentea izandakoa (j. [[1894]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Jimena Menéndez-Pidal]], espainiar maistra eta pedagogoa, ''Colegio Estudio'' ikastetxearen sortzaileetako bat (j. [[1901]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Elisa Garrido Gracia|Elisa Garrido]], espainiar militante antifaxista libertarioa (j. [[1909]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Lev Yashin]], [[sobiet]]ar futbolaria, historiako atezainik hoberenetarikoa (j. [[1929]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Luisín Rodríguez]], ''Luisín'', espainiar futbol jokalari eta entrenatzailea (j. [[1910]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Ricardo Carballo Calero]], galiziar filologo eta idazlea (j. [[1910]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Isabel de Ceballos-Escalera y Contreras]], espainiar museo zuzendaria eta kontserbadorea (j. [[1919]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Benito Diaz]], ''El Brujo'', donostiar futbol jokalari eta entrenatzailea (j. [[1898]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Aldo Fabrizi]], italiar aktorea (j. [[1905]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sarah Vaughan]], estatubatuar jazz abeslaria (j. [[1924]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Felisa Areitioaurtena]], bizkaitar antzezlea (j. [[1902]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Ronald Evans]], estatubatuar astronauta (j. [[1933]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Maria Victoria Uribe Lasso]], Euskal Herrian kargu instituzional baterako proposatu zen lehen emakumea (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Nina Kulagina]], ustez ahalmen paranormal oso bereziak zituen errusiar etxekoandrea (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Sabicas]], nafar [[flamenko]] gitarrajolea (j. [[1912]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Greta Garbo]], suediar aktorea (j. [[1905]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Remigio Mendiburu]], gipuzkoar eskultorea (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Ralph Abernathy]], estatubatuar apaiz [[baptismo|baptista]] eta eskubide zibilen aldeko buruzagia (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Frédéric Rossif]], frantziar zinemagilea (j. [[1922]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Horst Sindermann]], [[Alemaniako Errepublika Demokratiko]]ko lehen ministroa (j. [[1915]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Paulette Goddard]], estatubatuar aktorea (j. [[1910]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Dexter Gordon]], estatubatuar jazz saxofoi jolea (j. [[1923]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Sears]], estatubatuar ekologista (j. [[1891]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Antoine Vitez]], frantziar antzezlea, zuzendaria eta idazlea (j. [[1930]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Marcelino Garde]], euskal idazle eta euskaltzalea (j. [[1925]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Anatole Kopp]], sobietar-frantziar historialaria, arkitekturaren historialaria (j. [[1915]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Luigi Nono]], italiar musikagilea (j. [[1924]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Tomás Ó Fiaich]], irlandar kardinala (j. [[1923]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Fernando Claudín]], espainiar politikari, historialari eta saiakera-idazlea (j. [[1915]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Sammy Davis Jr.]], estatubatuar aktore eta abeslaria (j. [[1925]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Jim Henson]], estatubatuar [[txotxongilo]]-diseinatzaile, zinema-zuzendari eta ikuskarien munduko enpresaburua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Manuel Anatol]], euskal herritar futbolaria (j. [[1903]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Jill Ireland]], ingeles aktorea (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Rocky Graziano]], estatubatuar boxeolaria (j. [[1919]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Miriam Garcia Pascual]], nafar eskalatzailea (j. [[1963]]). * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Jessie MacWilliams]], britainiar informatikoa (j. [[1917]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Giorgio Manganelli]], italiar idazlea (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Taiichi Ohno]], japoniar negozio gizona, [[Toyotismo]]aren aitatzat hartua (j. [[1912]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Hussein Onn]], [[Malaysia]]ko lehen ministroa (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[José Solís]], espainiar politikaria (j. [[1915]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Willy Spühler]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (j. [[1902]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Rex Harrison]], ingeles zinema eta antzerki aktorea (j. [[1908]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Robert Norton Noyce]], Fairchild Semiconductor eta [[Intel Corporation]] erakundeen sortzaileetako bat eta [[mikrotxip]]aren asmatzaileetako bat (j. [[1927]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Aurora de Albornoz]], espainiar idazlea, poeta, literaturako kritikaria, irakaslea eta saiokeragilea (j. [[1926]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Jose Figueres Ferrer]], [[Costa Rica]]ko presidentea (j. [[1906]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Jesús Erize]], nafar fraide misiolaria (j. [[1911]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Oldřich Nejedlý]], txekoslovakiar futbolaria (j. [[1909]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Erna Berger]], alemaniar sopranoa (j. [[1900]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Luis Vidales]], kolonbiar olerkari eta saiakera idazlea (j. [[1904]]). * [[Ekainaren 17]] &ndash; [[Sabin Muniategi]], euskal idazlea (j. [[1912]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Steen Eiler Rasmussen]], daniar arkitektoa (j. [[1898]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Mixel Burukoa]], baionar politikari abertzalea eta medikua (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Ilia Frank]], errusiar fisikaria, 1958ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1908]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Angelita Bilbao Bilbao]], bizkaitar ekintzaile politiko abertzalea (j. [[1903]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Germán Suárez Flamerich]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1907]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Manuel de Pedrolo]], kataluniar idazlea (j. [[1918]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Irving Wallace]], estatubatuar idazle eta gidoigilea (j. [[1916]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Màrius Cabré i Esteve]], kataluniar toreatzaile eta antzezlea (j. [[1916]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Abilio Barbero]], gipuzkoar historialaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Amélia Rey Colaço]], portugaldar antzerki-aktore eta zuzendaria (j. [[1898]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Matias Sagardoy Allo]], Espainiako militar nafarra (j. [[1901]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Diego Ordóñez]], euskal atleta (j. [[1903]]). * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Tomás Blanco]], bizkaitar aktorea (j. [[1910]]). * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Bedita Larrakoetxea]], bizkaitar idazlea eta itzultzailea (j. [[1894]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[André Chastel]], frantziar idazle eta historialaria (j. [[1912]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Georges Dargaud]], frantziar argitaratzailea, [[komiki]]en edizioan espezializatua (j. [[1911]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Yun Bo-seon]], [[Hego Korea]]ko presidentea (j. [[1897]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Lluís Maria Millet]], kataluniar musikaria (j. [[1906]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Manuel Puig]], argentinar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Eduard Streltsov]], ''Pelé errusiarra'', [[sobiet]]ar futbolaria, Errusiako garai guztietako futbolaririk onenetarikoa (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Arno Arthur Wachmann]], alemaniar astronomoa (j. [[1902]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Manuel Sagartzazu]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1903]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Bruno Kreisky]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1911]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Norbert Elias]], alemaniar idazle eta soziologoa (j. [[1897]]). * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Norman Maclean]], estatubatuar idazlea (j. [[1902]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Mathias Goeritz]], alemaniar jatorriko mexikar artista (j. [[1915]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Gordon Bunshaft]], estatubatuar arkitektoa (j. [[1909]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Carlos Iniesta Cano]], espainiar militarra (j. [[1908]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jacques Soustelle]], frantziar etnologo, politikari eta akademiakidea (j. [[1912]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Ángel Calvo]], bizkaitar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1919]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Manuel Ibarra]], bizkaitar futbolaria (j. [[1905]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Alejandro Otero]], venezuelar pintore eta eskultorea, [[arte zinetikoa]]ren aitzindaria Venezuelan (j. [[1921]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Jean-Louis Tinaud]], frantziar militar eta politikaria, [[Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakarien zerrenda|Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko presidentea]] (j. [[1910]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Eva Nil]], egiptoar-brasildar aktorea (j. [[1909]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Viktor Tsoi]], korear-sobietar rock abeslaria, gitarra-jolea, margolaria eta abestigilea (j. [[1962]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Burrhus Frederic Skinner]], estatubatuar psikologo, filosofo eta autorea (j. [[1904]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Sergei Dovlatov]], errusiar kazetari eta idazlea (j. [[1941]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Morley Callaghan]], ingelesezko kanadar idazlea (j. [[1903]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Minoru Honda]], japoniar astronomo zaletua (j. [[1913]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Stevie Ray Vaughan]], estatubatuar blues-kantaria, [[blues]]-kantari zuri onenetako bat (j. [[1954]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Nat Clifton]], estatubatuar kirolaria, [[NBA]]n jokatu zuen lehen [[afroamerikar]]ra (j. [[1922]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Clayton Oscar Person]], kanadar biologoa, [[genetika]]ren munduko ikertzaile handienetakoa (j. [[1922]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Irene Dunne]], estatubatuar aktorea (j. [[1898]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Tom Fogerty]], estatubatuar musikari eta gitarra-jotzailea, [[Creedence Clearwater Revival]] taldeko kidea (j. [[1941]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Ahti Karjalainen]], [[Finlandia]]ko lehen ministroa (j. [[1923]]). * [[Irailaren 7]]a - [[Clärenore Stinnes]], alemaniar pilotua, automobilez munduari bira eman zion lehen emakumea (j. [[1901]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Samuel Doe]], [[Liberia]]ko presidentea (j. [[1951]]). * [[Irailaren 9]] - [[Isabel Millé Giménez]], espainiar ikertzaile, liburuzain eta poetisa (j. [[1894]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Begoña Gartzia Arandigoien]], nafar medikua, [[El Salvador]]ko Armadak epaiketarik gabe eraila (j. [[1966]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Myrna Mack]], guatemalar antropologoa (j. [[1949]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Tomas Etxabarri]], euskal musikagile eta irakaslea (j. [[1908]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Angelo Schiavio]], italiar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1905]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Alberto Moravia]], italiar idazlea (j. [[1907]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Dan Davin]], zeelandaberritar idazlea (j. [[1913]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Louise Webster]], australiar astronomo eta fisikaria (j. [[1941]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Michel Leiris]], frantziar idazlea eta etnologoa (j. [[1901]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Patrick White]], australiar idazlea, 1973ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1912]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[John Stewart Bell]], irlandar fisikaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosé María Díaz Castro]], galiziar idazle eta itzultzailea (j. [[1914]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Stéfano Casiraghi]], italiar enpresaria (j. [[1960]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Georges De Rham]], suitzar matematikaria (j. [[1903]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Lê Ðức Thọ]], vietnamdar politikaria, 1973ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1911]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Hans Namuth]], alemaniar-estatubatuar argazkilari eta zinemagilea (j. [[1915]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Leonard Bernstein]], estatubatuar musikagilea (j. [[1918]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Delphine Seyrig]], frantziar antzerki eta zinema antzezlea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Art Blakey]], estatubatuar jazz bateria-jole eta musikaria (j. [[1919]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Jorge Bolét]], kubatar-estatubatuar musikagilea (j. [[1914]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Gato Pérez]], argentinar musikaria (j. [[1951]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Félix Pita Rodríguez]], kubatar idazlea (j. [[1909]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Colette Audry]], frantziar idazle, antzerkigile, irakasle, eleberrigile, gidoilari eta literatura kritikoa (j. [[1906]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Joel McCrea]], estatubatuar aktorea (j. [[1905]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Louis Althusser]], frantziar filosofoa (j. [[1918]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Berthold Lubetkin]], ingeles arkitektoa (j. [[1901]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Xavier Cugat]], kataluniar musikaria eta margolaria (j. [[1900]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Jacques Demy]], frantziar zinemagilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Ugo Tognazzi]], italiar antzezle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1922]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Juha Vainio]], finlandiar kantautore eta konpositorea (j. [[1938]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Alfred Sauvy]], frantziar estatistikaria, demografoa eta ekonomista (j. [[1898]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Luis Peña Basurto]], gipuzkoar historiaurrearen-ikerlaria, espeleologo, etnografoa, intelektuala eta idazlea (j. [[1909]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Joseba Elosegi]], eusko gudaria eta politikari jeltzalea, bere buruari su eman eta [[Francisco Franco|Francorengana]] hurbiltzen saiatu zelako famatua (j. [[1915]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Luis Laorga]], espainiar arkitektoa (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Lawrence Durrell]], britainiar olerkigile, eleberrigile eta saiakeragilea (j. [[1912]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Justo Mokoroa]], gipuzkoar apaiza eta euskal idazlea (j. [[1901]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Alexis Minotis]], greziar antzerki-zuzendari eta antzezlea (j. [[1900]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Yannis Ritsos]], greziar poeta (j. [[1909]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Eve Arden]], estatubatuar aktorea (j. [[1908]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Paula Nenette Pepín]], frantziar konpositore, piano-jole eta kanta-idazlea (j. [[1908]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Adolf Rudnicki]], poloniar idazlea (j. [[1912]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Robert Hofstadter]], estatubatuar fisikaria, 1961eko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1915]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Leon Bilbao]], euskal [[alboka]]ria (j. [[1916]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Anne Revere]], estatubatuar akktorea (j. [[1903]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Beatrice Shilling]], britainiar ingeniari aeronautikoa (j. [[1909]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Maria del Carme Nicolau Massó]], kataluniar idazle, kazetari eta itzultzailea (j. [[1901]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Roald Dahl]], eleberri eta ipuin laburren galestar idazlea (j. [[1916]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Dodie Smith]], ingeles eleberrigile eta antzerkigilea (j. [[1896]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Fung Yu-Lan]], Txinako XX. mendeko filosofo garrantzitsuena (j. [[1895]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Ludwig von Moos]], [[Suitza]]ko presidentea (j. [[1910]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Vijaya Lakshmi Pandit]], Indiako politikaria (j. [[1900]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Simone Melchior]], frantziar esploratzaile eta ozeanografoa, [[Jacques-Yves Cousteau]]ren emaztea eta kolaboratzailea (j. [[1919]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Aaron Copland]], estatubatuar musikagilea (j. [[1900]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Robert Cummings]], estatubatuar aktorea (j. [[1910]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Tunku Abdul Rahman]], [[Malaysia]]ko aurreneko lehen ministroa (j. [[1903]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Reinaldo Arenas]], kubatar nobelagile, poeta eta antzerki idazlea (j. [[1943]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Joan Bennett]], estatubatuar aktorea (j. [[1910]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Tadeusz Kantor]], poloniar eszenografo eta antzerki-zuzendaria (j. [[1915]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Martin Ritt]], estatubatuar antzezlea eta zinemagilea (j. [[1914]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Jose Antonio Goiria|Jose Antonio Goiria, ''aita Txanton'']], euskal idazlea, euskaltzalea, karmeldarra eta apaiz katolikoa (j. [[1908]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Concha Piquer]], espainiar abeslari eta aktorea, koplaren ordezkaririk garrantzitsuenetako bat (j. [[1906]]/[[1908]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Friedrich Dürrenmatt]], alemanezko suitzar idazle eta antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Josefina Serratosa]], gipuzkoar aktorea (j. [[1911]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Miquel Coll i Alentorn]], kataluniar politikari eta historialaria (j. [[1904]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Manuel Ibáñez i Escofet]], katalan kazetari eta idazlea (j. [[1917]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Paul Tortelier]], frantziar biolontxelo-jotzaile eta musikagilea, XX. mendeko [[biolontxelo]]-jotzaile nagusietako (j. [[1914]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Clarence Leonard Johnson]], estatubatuar ingeniari aeronautiko berritzailea (j. [[1910]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Robin Friday]], ingeles futbolaria, Ingalaterran 1970eko hamarkadan zehar oso ospetsua (j. [[1952]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Pierre Gripari]], frantziar idazlea (j. [[1925]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Nikolas Martínez Ortiz de Zarate]], bizkaitar pintorea, kartel-egile eta grabatzailea (j. [[1907]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Marta González Gómez]], bizkaitar medikua eta [[FMLN]]ko kidea, [[El Salvador]]ren eraila (h. [[1961]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Beñat Hirigoien]], baxenabartar kantari eta musikaria (j. [[1934]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Giovanni Michelucci]], italiar arkitekto, urbanista eta diseinatzailea (j. [[1891]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Ángel Rodríguez Herrero]], bizkaitar historialaria (j. [[1902]]). * [[Gabriel Intxaurrandieta]], gipuzkoar idazle eta apaiz jesuita (j. [[1910]]). * [[Gloria Vignau de Duñabeitia]], gipuzkoar piano-jotzailea (j. [[1902]]). * [[Jean Hiriart-Urruti Abittu]], lapurtar apaiz, idazle eta euskaltzaina (j. [[1927]]). * [[Betti Betelu|''Betti'' Betelu]], [[Euskal dantzak|euskal dantzen]] lapurtar irakaslea (j. [[1924]]). * [[Jose Maria Makua]], bizkaitar politikaria (j. [[1923]]). * [[Luis Miguel Díez de Salazar]], gipuzkoar historialaria eta unibertsitateko irakaslea (j. [[1954]]). * [[Maria Diez de Ultzurrun]], ''Auzako sendalaria'', nafar [[sendalari]]a (j. [[1900]]). * [[Victor Eusa]], nafar arkitektoa (j. [[1894]]). * [[Olga Fish]], hungariar margolaria eta diseinatzailea (j. [[1901]]). * [[Wilhelm Giese]], alemaniar etnologoa eta hizkuntzalaria (j. [[1895]]). * [[Christopher Okoro Cole]], [[Sierra Leona]]ko gobernadore orokorra eta presidentea (j. [[1921]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Jerome Isaac Friedman]], [[Henry Way Kendall]] eta [[Richard Edward Taylor]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Elias James Corey]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Octavio Paz]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Joseph Murray|Joseph Edward Murray]], [[Edward Donnall Thomas]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Harry Markowitz]], [[Merton Miller]], [[William Forsyth Sharpe|William Sharpe]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Mikhail Gorbatxov|Mikhail Sergeievitx Gorbatxov]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1990| ]] 3pttmqya8ea65tu8zuffxakc4jeftn4 0 1965 10002585 9524890 2024-12-17T16:27:22Z Marklar2007 1545 /* Gertaerak */ 10002585 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Urtarrila]]- [[Amwasko Izurria]] hasten da. == Jaiotzak == * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Huineng]], [[zen]] eskolaren seigarren eta azken patriarka (h. [[713]]). == Heriotzak == * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Honorio I.a]], [[Aita santu]]a. ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:638| ]] hh3tisqye84rpbjksix8v6rwf3dhcxe 10002586 10002585 2024-12-17T16:27:36Z Marklar2007 1545 10002586 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Urtarrila]] &ndash; [[Amwasko Izurria]] hasten da. == Jaiotzak == * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Huineng]], [[zen]] eskolaren seigarren eta azken patriarka (h. [[713]]). == Heriotzak == * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Honorio I.a]], [[Aita santu]]a. ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:638| ]] 8zqytpoxe42psgr7vt3y60n8q8nmbxl 0 2563 10002449 9869768 2024-12-17T13:53:18Z Artegia 65203 /* Heriotzak */ 10002449 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{Urtea beste egutegi batean|1236}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Lope II.a Diaz Harokoa]], [[Bizkaia|Bizkaiko]] jaunak [[Bermeo]] hiribildu izendatu zuen. == Heriotzak == * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Lope II.a Diaz Harokoa]], ezagutzen den Bizkaiko seigarren jauna. * [[Guérin Lebrun]], [[Ospitaleko Zaldunak|Ospitaleko Zaldunen]] 16. Maisu Handia. * [[Joan Ibelingoa]], XIII. mendeko noble gurutzatua, Ibelin familiako kidea (j. c. [[1179]]). ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1236| ]] r52inxw0rxnzua77pv8axbvfnpcp2fo 0 2835 10002816 9949053 2024-12-17T23:36:56Z Eliatxo 96586 /* Mundua */ 10002816 wikitext text/x-wiki '''Martxoaren 11''' [[egutegi gregoriano|gregoriotar egutegiaren]] [[urte]]ko hirurogeita hamargarren [[egun]]a da, 71.a [[bisurte]]etan. 295 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|3|11}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[2008]] &ndash; [[Euskal Herriko kosta]]k jasandako [[enbata]]k [[Johanna ekaitza|kalte ugari eragin zituen]], bereziki [[Bermeo]]n, [[Zarautz]]en eta [[Donostia]]n. === Mundua === * [[1888]] &ndash; Ipar Amerikan [[1888ko elur-bisuts handia|elur-bisuts handia]] hasi zen. * [[1987]] &ndash; [[Enpresa-batzorde]]ak [[Enrique Antolín]] atxiki ondoren, [[1987ko Reinosako istiluak|Reinosako istiluak]] piztu ziren. * [[2004]] &ndash; [[Madril]]en ordura arte [[Europa]]n izan zen [[2004ko martxoaren 11ko atentatuak|atentaturik larrienaren]] ondorioz 191 hildako eta 1000tik gora zauritu izan ziren. * [[2009]] &ndash; Adingabeko gazte batek 17 pertsona hil zituen [[Alemania]]ko eskola eta honen inguruetan gertatutako hainbat tiroketatan. * [[2011]] &ndash; [[Japonia]]ko [[Sendai]] hiritik gertu egondako [[2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia|8,8 graduko lurrikaran]] gutxienez 28.000 pertsona hil ziren. Lurrikarak Japoniako kostan [[tsunami]]a eragin zuen. Hauen ondorioz [[Fukushimako istripu nuklearra]] gertatu zen. * [[2014]] &ndash; ** [[Espainia]]n [[Ahal Dugu]] alderdi politikoa sortu zen. ** [[Krimea eta Sebastopolen independentzia adierazpena|Krimeak bere independentzia aldarrikatu]] zuen. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1851]] &ndash; ''[[Rigoletto]]'', [[Giuseppe Verdi]]ren musika eta [[Francesco Maria Piave]]ren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Venezia]]ko [[La Fenice]] antzokian. * [[1867]] &ndash; ''[[Don Carlos]]'' (eusk: 'On Karlos'; {{lang-it|Don Carlo}}), [[Giuseppe Verdi]]ren musika eta [[Joseph Méry]] eta [[Camille du Locle]]ren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Parisko Opera]] antzokian. * [[1964]] &ndash; ''[[Becket (1964ko filma)|Becket]]'' filma estreinatu zen, [[Peter Glenville]]k zuzendu eta [[Richard Burton]] eta [[Peter O'Toole]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1976]] &ndash; ''[[Robin and Marian]]'' filma estreinatu zen, [[Richard Lester]]ek zuzendu eta [[Sean Connery]], [[Audrey Hepburn]], [[Robert Shaw]], [[Richard Harris]], [[Nicol Williamson]] eta [[Ronnie Barker]] aktoreek antzeztu zutelarik. Filma honetako eszena ugari [[Urbasa]], [[Artaxoa]] eta [[Iruñea|Iruñeko]] [[Nafarroako errege-erreginen jauregia]]n filmatu ziren. * [[1982]] &ndash; ''[[Conan the Barbarian (1982ko filma)|Conan the Barbarian]]'' filma estreinatu zen, [[John Milius]]ek zuzendu eta [[Arnold Schwarzenegger]] aktoreak antzeztu zutelarik. * [[2011]] &ndash; ''[[Friday (Rebecca Blacken abestia)|Friday]]'', [[Rebecca Black]]en abestia biral bilakatu zen Interneten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1893ko Home Nations Txapelketa]]: [[Galesko errugbi selekzioa|Gales]] izan zen lehenengo aldiz txapelduna, partida guztiak irabaziz gainera. == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1774]] &ndash; [[Pierre-Firmin Bédat]], lapurtar militarra (h. [[1851]]). * [[1803]] &ndash; [[Francisco Javier Girón]], nafar militarra (h. [[1869]]). * [[1900]] &ndash; [[Antonio Arrillaga]], gipuzkoar futbolaria (h. [[1963]]). * [[1908]] &ndash; [[Joani Lertxundi Elizalde]], lapurtar fraide beneditarra eta euskal idazlea (h. [[1995]]). * [[1911]] &ndash; [[Constantino Martínez Uriarte]], arabar apaiz domingarra (h. [[1991]]). * [[1927]] &ndash; [[Miren Begoña Ereñaga]], bizkaitar erraketista (h. [[2015]]). * [[1942]] &ndash; [[Gregorio Monreal]], nafar politikaria eta legelaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] errektore ohia. * [[1944]] &ndash; [[Jean-Jacques Lasserre]], [[Bidaxune]]ko alkatea eta [[Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakarien zerrenda|Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakaria]]. * [[1950]] &ndash; ** [[Juan Arana Cañedo-Argüelles]], nafar zientziaren filosofoa, Sevillako Unibertsitatean katedraduna. ** [[Katia Labèque]], lapurtar piano-jotzailea. * [[1953]] &ndash; [[Fernando López Castillo]], arabar zinema ekoizle eta dokumentalgilea. * [[1956]] &ndash; [[José Luis Larrea]], gipuzkoar politikari eta ekonomialaria. * [[1966]] &ndash; [[Begoña Gartzia Arandigoien]], nafar medikua (h. [[1990]]). * [[1976]] &ndash; [[Juan José Fuertes]], nafar igerilaria, [[Paralinpiar Jokoak|Paralinpiar Jokoetan]] zazpi domina lortu zituena. * [[1982]] &ndash; [[Tinixara Guanche]], bizkaitar politikaria, [[Santa Cruz Tenerifekoa]]n. * [[1983]] &ndash; [[Yeray Lamariano]], gipuzkoar eskubaloi jokalaria. * [[2002]] - [[Ander Madariaga]], bizkaitar futbolaria. === Mundua === * [[1544]] &ndash; [[Torquato Tasso]], italiar poeta (h. [[1595]]). * [[1745]] &ndash; [[Bodawpaya]], [[Birmania]]ko erregea (h. [[1819]]). * [[1754]] &ndash; [[Juan Meléndez Valdés]], espainiar idazlea (h. [[1817]]). * [[1804]] &ndash; [[Émile Signol]], frantziar margolaria (h. [[1892]]). * [[1811]] &ndash; ** [[Urbain Le Verrier]], frantziar astronomoa (h. [[1877]]). ** [[Florent Mols]], belgikar margolaria (h. [[1896]]). * [[1818]] &ndash; [[Marius Petipa]], frantziar dantzari eta koreografoa (h. [[1910]]). * [[1822]] &ndash; ** [[Joseph Bertrand]], frantziar matematikari eta ekonomialaria (h. [[1900]]). ** [[Maria Firmina dos Reis]], brasildar idazlea (h. [[1917]]). * [[1838]] &ndash; [[Ōkuma Shigenobu]], [[Japonia]]ko lehen ministroa (h. [[1922]]). * [[1841]] &ndash; [[Benedetto Menni]], italiar apaiza (h. [[1914]]). * [[1853]] &ndash; [[Angelina Vidal]], portugaldar kazetaria, itzultzailea, irakaslea, olisipografoa eta idazlea (h. [[1917]]). * [[1858]] &ndash; ** [[Brita Bjørgum]], norvegiar idazle, irakasle eta feminista (h. [[1906]]). ** [[Thomas J. Clarke]], irlandar iraultzailea, ziurrenik [[Pazko matxinada|1916ko Pazko matxinadaren]] arduradun nagusia (h. [[1916]]). * [[1876]] &ndash; [[Kenneth Hayes Miller]], estatubatuar margolaria, grabatzailea eta irakaslea (h. [[1952]]). * [[1877]] &ndash; [[Maurice Halbwachs]], [[Émile Durkheim|durkheimdar]] eskolako frantziar soziologoa (h. [[1945]]). * [[1886]] &ndash; [[Edward Rydz-Śmigły]], poloniar mariskala (h. [[1941]]). * [[1887]] &ndash; [[Raoul Walsh]], estatubatuar zinema-zuzendari eta aktorea (h. [[1980]]). * [[1889]] &ndash; ** [[Paulino Gómez Sáiz]], [[PSOE]]ko espainiar politikaria (h. [[1977]]). ** [[Paul Jaray]], ingeniari aeronautikoa eta automobilen diseinatzailea, [[aerodinamika]] automobilgintzan aplikatzen aitzindaria (h. [[1974]]). * [[1890]] &ndash; [[Vannevar Bush]], estatubatuar ingeniaria (h. [[1974]]). * [[1894]] &ndash; [[Otto Grotewohl]], [[Ekialdeko Alemania]]ko lehendabiziko lehen ministroa (h. [[1964]]). * [[1899]] &ndash; [[Frederiko IX.a Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko erregea (h. [[1972]]). * [[1901]] &ndash; [[Paul Baize]], frantziar pediatra eta astronomo zaletua (h. [[1995]]). * [[1904]] &ndash; [[Albrecht von Hagen]], alemaniar legelaria eta erresistentziako kidea, [[Hitler]] hiltzeko atentatu eta huts egin zuena (h. [[1944]]). * [[1910]] - [[Áureo Rebolé Eguaras]], nafar eskultorea (h. [[1994]]). * [[1911]] &ndash; [[Alba de Céspedes]], italiar idazlea (h. [[1997]]). * [[1912]] &ndash; [[Walter Guevara]], [[Bolivia]]ko presidentea (h. [[1996]]). * [[1914]] &ndash; [[Álvaro del Portillo]], espaniar apezpikua eta [[Opus Dei]]ko prelatua (h. [[1994]]). * [[1915]] &ndash; [[Karl Krolow]], alemaniar idazlea (h. [[1999]]). * [[1916]] &ndash; [[Harold Wilson]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (h. [[1995]]). * [[1920]] &ndash; ** [[Nicolaas Bloembergen]], herbeherear-estatubatuar fisikaria, 1981eko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2017]]). ** [[Dennis Joseph Enright]], ingeles poeta, eleberrigile eta kritikaria (h. [[2002]]). * [[1921]] &ndash; ** [[Astor Piazzolla]], argentinar musikagile eta bandoneoi-jotzailea (h. [[1992]]). ** [[Gilberte Serfaty]], aljeriar ekintzaile komunista, irakasle eta itzultzailea (h. [[2011]]). * [[1922]] &ndash; ** [[Cornelius Castoriadis]], frantziar filosofoa eta psikoanalista (h. [[1997]]). ** [[Abdul Razak Hussein]], [[Malaysia]]ko lehen ministroa (h. [[1976]]). ** [[José Luis López Vázquez]], espainiar aktorea (h. [[2009]]). * [[1923]] &ndash; [[Agatha Barbara]], [[Malta]]ko 3. presidentea (h. [[2002]]). * [[1924]] &ndash; [[Franco Basaglia]], italiar psikiatra (h. [[1980]]). * [[1926]] &ndash; [[Ralph Abernathy]], estatubatuar apaiz [[baptismo|baptista]] eta eskubide zibilen aldeko buruzagia (h. [[1990]]). * [[1927]] &ndash; [[Josep Maria Subirachs]], kataluniar eskultore eta margolaria (h. [[2014]]). * [[1931]] &ndash; ** [[Janosch]], alemaniar idazle eta ilustratzailea. ** [[Rupert Murdoch]], australiar enpresa-gizona. * [[1936]] &ndash; [[Harald zur Hausen]], alemaniar birologoa, 2008ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2023]]). * [[1937]] &ndash; [[Carlos Larrañaga]], kataluniar aktorea (h. [[2012]]). * [[1939]] &ndash; [[Flaco Jiménez]], estatubatuar kantari, musikagile eta soinu-jotzailea, ''tex-mex'' musikaren interprete ezaguna. * [[1940]] &ndash; [[Alberto Cortez]], [[panpa]]tar abeslari, kantautore eta idazlea (h. [[2019]]). * [[1942]] &ndash; [[Suzanne Cory]], australiar biokimikaria, immunitate-sistemaren oinarri genetikoa eta minbizia ikertu dituena. * [[1943]] &ndash; [[Raymond Delisle]], frantziar txirrindularia (h. [[2013]]). * [[1947]] &ndash; ** [[Ednodio Quintero]], venezuelar idazlea. ** [[Anna Stewart (aktibista)|Anna Stewart]], australiar feminista, sindikalista eta ekintzailea (h. [[1983]]). * [[1948]] &ndash; [[Dominique Sanda]], frantziar aktore eta modeloa. * [[1952]] &ndash; [[Douglas Adams]], ingeles idazlea, umoregilea eta dramagilea (h. [[2001]]). * [[1955]] &ndash; [[Nina Hagen]], alemaniar abeslari eta aktorea. * [[1957]] &ndash; [[Qasem Soleimani]], irandar militarra (h. [[2020]]). * [[1961]] &ndash; [[Mohamed bin Zayed Al Nahyan]], [[Arabiar Emirerri Batu]]etako presidentea eta [[Abu Dhabi]]ko emirra. * [[1962]] &ndash; ** [[Mohamed Abdullahi Mohamed]], [[Somalia]]ko presidentea. ** [[Mary Gauthier]], folk eta alternative country generoetako egile abeslari estatubatuarra. * [[1963]] &ndash; ** [[Fernando Guillén Cuervo]], kataluniar aktorea. ** [[Alex Kingston]], ingeles aktorea. * [[1966]] &ndash; [[Stéphane Demol]], belgikar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2023]]). * [[1967]] &ndash; [[Reka Zsofia Lazăr-Szabo]], errumaniar floretista ohia. * [[1971]] &ndash; [[Johnny Knoxville]], estatubatuar aktore, komediante, ekoizle, gidoigile eta telebista aurkezlea. * [[1973]] &ndash; [[Sylvia Day]], japoniar-estatubatuar idazlea. * [[1977]] &ndash; [[Eudy Simelane]], hegoafrikar futbolari eta LGBT ekintzailea (h. [[2008]]). * [[1978]] &ndash; [[Didier Drogba]], bolikostar futbolaria. * [[1981]] &ndash; [[Romina Ressia]], argentinar artista eta argazkilaria. * [[1982]] &ndash; [[Patrícia Araújo]], brasildar modelo eta aktore pornografikoa (h. [[2019]]). * [[1984]] &ndash; [[Amelia Tiganus]], emakumeen salerosketatik ateratako aktibista feminista. * [[1987]] &ndash; ** [[Bruno Cortês|Cortez]], brasildar futbolaria. ** [[Marco Mezquida]], espainiar jazz piaojotzaile berritzailea. * [[1988]] &ndash; [[Canserbero]], venezuelar raperoa, abeslaria, konpositorea eta aktibista soziala (h. [[2015]]). * [[1992]] - [[Juana Dolores]], katalanezko idazlea eta aktorea. * [[1993]] &ndash; [[Jodie Comer]], britainiar aktorea. * [[1994]] &ndash; [[Handré Pollard]], hegoafrikar errugbilaria. * [[1999]] &ndash; [[Farah Boufadene]], aljeriar gimnasta. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1626]] &ndash; [[Frantzisko Fernando Isidro Austriakoa]], [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.aren]] sasiko semea, [[Eibar]]ren (j. [[1626]]). * [[1852]] &ndash; [[Bartolome Gibelalde]], gipuzkoar militarra (j. [[1788]]). * [[1899]] &ndash; [[Jazinta Arruti]], gipuzkoar bertsolaria (j. [[1827]]). * [[1920]] &ndash; [[Francisco Gaskue]], gipuzkoar ingeniaria eta musikologoa (j. [[1848]]). * [[1929]] &ndash; [[Eusebio López]], nafar inprimatzailea (j. [[1846]]). * [[1946]] &ndash; [[Beatrix Borboi-Parmakoa]], italiar noblea (j. [[1879]]). * [[1978]] &ndash; [[Ricardo Arrue]], euskal margolaria, [[Caracas]]en (j. [[1889]]). * [[1980]] &ndash; [[Édouard Ainciart]], lapurtar errugbilaria (j. [[1908]]). * [[1992]] &ndash; ** [[Rafael Ruiz Balerdi]], euskal margolaria (j. [[1934]]). ** [[Joaquín Satrustegi]], gipuzkoar abokatu eta politikaria (j. [[1909]]). * [[1993]] &ndash; [[Simón Berasaluze Aginagalde]], gipuzkoar beira-egilea (j. [[1912]]). * [[2006]] &ndash; [[Juani Mendiola]], euskal antzezlea (j. [[1924]]). * [[2008]] &ndash; ** [[Jose Ormaetxea]], bizkaitar enpresaburu eta irakaslea (j. [[1919]]). ** [[Iñaki Pérez Beotegi]], ''Wilson'', arabar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] eta politikaria, [[Luis Carrero Blanco]] hil zuen [[Ogro operazioa]]n parte hartu zuena (j. [[1948]]). * [[2011]] &ndash; [[Patxi Zapiain]], gipuzkoar ekintzaile kulturala (j. [[1935]]). * [[2014]] &ndash; [[Maria Arriaga]], bizkaitar erraketista (j. [[1922]]). * [[2018]] &ndash; [[Paula Lamarain]], gipuzkoar erraketista (j. [[1924]]). === Mundua === * [[222]] &ndash; [[Heliogabalo]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] enperadorea. * [[222]] &ndash; [[Julia Soemias]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] enperatriza (j. [[180]]). * [[859]] &ndash; [[Eulogio Kordobakoa|Eulogio Kordobakoa, San Eulogio]], [[mozarabiar]] apaiza (j. [[circa|c.]] [[800]]). * [[1214]] &ndash; [[Hawise Aumalekoa]], Aumaleko kondesa eta Essex-ko kondesa ezkontidea. * [[1514]] &ndash; ** [[Donato Bramante]], [[Pizkundetar arkitektura|Pizkundeko]] italiar arkitektoa (j. [[1444]]). ** [[Karlota Albretekoa]], [[Albreteko etxea|Albret]] familiako noble frantses aberatsa, [[Joanes III.a Nafarroakoa]]ren arreba (j. [[1480]]). * [[1722]] &ndash; [[John Toland]], irlandar filosofoa (j. [[1670]]). * [[1787]] &ndash; [[Elimelech Lizhenskekoa]], irakasle judua, [[hasidismo]]ren aitzindaria (j. [[1717]]). * [[1812]] &ndash; [[Philip James de Loutherbourg|Philip James Loutherbourg]], frantziar-britaniar margolaria (h. [[1740]]). * [[1820]] &ndash; [[Benjamin West]], estatubatuar margolaria (j. [[1738]]). * [[1847]] &ndash; [[Johnny Appleseed]], folklore estatubatuarraren heroia (j. [[1774]]). * [[1857]] &ndash; [[Manuel José Quintana]], espainiar idazle eta politikaria, XIX. mendeko literatura espainiarraren garrantzitsuenetakoa (j. [[1772]]). * [[1876]] &ndash; [[Lydia Mackenzie Falconer Miller]], eskoziar idazlea (j. [[1812]]). * [[1883]] &ndash; [[Alexander Gortxakov]], errusiar politikaria (j. [[1798]]). * [[1907]] &ndash; [[Jean Casimir-Perier]], [[Zerrenda:Frantziako presidenteak|Frantziako presidentea]] (j. [[1847]]). * [[1908]] &ndash; [[Edmundo de Amicis]], italiar idazlea, eleberrigilea eta bidaia liburuen egilea (j. [[1846]]). * [[1915]] &ndash; [[Rolf Boldrewood]], australiar idazlea (j. [[1826]]). * [[1924]] &ndash; ** [[Ivan Evstratiev Gexov]], [[Bulgaria]]ko lehen ministroa (j. [[1849]]) ** [[Helge von Koch]], suediar matematikaria, [[Koch elur-maluta]] irudi fraktalagatik ezaguna (j. [[1870]]). * [[1931]] &ndash; [[F.W. Murnau]], alemaniar zinema zuzendaria (j. [[1888]]). * [[1943]] &ndash; [[Maria Josefa Portugalgoa]], [[Portugal]]go infanta (j. [[1857]]). * [[1949]] ** &ndash; [[Ida F. Butler]], estatubatuar erizaina (j. [[1868]]). ** &ndash; [[Henri Giraud]], frantziar jenerala (j. [[1879]]). * [[1950]] &ndash; [[Heinrich Mann]], alemaniar idazlea (j. [[1871]]). * [[1955]] &ndash; [[Alexander Fleming]], eskoziar zientzialaria, [[penizilina]]ren aurkitzailea eta 1945eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1881]]). * [[1957]] &ndash; [[Richard Evelyn Byrd]], estatubatuar esploratzailea eta hegazkin pilotua (j. [[1888]]). * [[1967]] &ndash; [[Walter A. Shewhart|Walter Shewhart]], estatubatuar ingeniaria, kalitate-kontrol estatistikoaren aitzindaria (j. [[1891]]). * [[1969]] &ndash; [[John Wyndham]], ingeles zientzia fikziozko idazlea (j. [[1903]]). * [[1970]] &ndash; [[Erle Stanley Gardner]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1889]]). * [[1972]] &ndash; [[Fredric Brown]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1906]]). * [[1980]] &ndash; [[Jose Luis Gallego]], espainiar kazetaria, poeta eta militante komunista (j. [[1913]]). * [[1983]] &ndash; [[Teresina Boronat]], kataluniar dantzari, koreografo eta dantza klasikoko irakaslea (j. [[1904]]). * [[1985]] &ndash; [[Tom Adams]], [[Barbados]]ko lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[1990]] &ndash; [[Alfonso Sánchez Portela]], espainiar argazkilaria (j. [[1902]]). * [[1992]] &ndash; [[Richard Brooks]], estatubatuar film gidoigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1912]]). * [[1997]] &ndash; [[Lars Ahlin]], suediar idazlea (j. [[1915]]). * [[2001]] &ndash; [[Eugenio (umorista)|Eugenio]], kataluniar umoregilea (j. [[1941]]). * [[2002]] &ndash; [[James Tobin]], estatubatuar ekonomista, 1981eko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1918]]). * [[2006]] &ndash; [[Slobodan Milošević]], [[Serbia]]ko presidentea eta [[Jugoslavia]]koa (j. [[1941]]). * [[2010]] &ndash; [[Matilde Elena López]], salvadortar idazlea, poeta, saiokeragilea eta dramagilea (j. [[1919]]). * [[2013]] &ndash; [[Erica Andrews]], mexikar edertasun-lehiaketetako modelo, drag queen, aktore, enpresaburu eta aktibista (j. [[1969]]). * [[2016]] &ndash; ** [[Iolanda Balaş]], errumaniar atleta, historiako [[altuera-jauzi]]lari onenetakoa (j. [[1936]]). ** [[Keith Emerson]], ingeles teklatu jotzaile, abesti egile eta zinema soinu-banda konpositorea, ''[[Emerson, Lake & Palmer]]'' taldearen sortzaileetakoa (j. [[1944]]). * [[2017]] &ndash; ** [[Kitty Courbois]], herbeheretar aktorea (j. [[1937]]). ** [[Ángel Parra]], txiletar kantautore eta musikaria (j. [[1943]]). * [[2018]] &ndash; [[Jean Damascène Bimenyimana]], ruandar apezpiku katolikoa (j. [[1953]]). * [[2020]] &ndash; [[Irina Kiritxenko]], sobietar pistako txirrindularia (j. [[1937]]). * [[2022]] &ndash; ** [[Rupiah Banda]], [[Zambia]]ko 4. presidentea (j. [[1937]]). ** [[Andrei Kolesnikov (jenerala)|Andrei Kolesnikov]], errusiar jenerala, [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioan]] (j. [[1977]]). ** [[Timmy Thomas]], estatubatuar R&B abeslaria, teklatu-jotzailea, musikagilea eta disko-ekoizlea (j. [[1944]]). * [[2023]] &ndash; [[Ignacio López Tarso]], mexikar aktorea (j. [[1925]]). * [[2024]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Hartz/Hartzea/Gartzea eta [[Ganekogorta|Ganeko]] ([[Bilbo]]ko mendirik garaiena). == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Martxoaren 10]] | [[Wikipedia:Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Martxoaren 12]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 9gl9cx9sbh6s71jq6wxbe53uxapd356 0 2853 10002427 9871051 2024-12-17T13:39:47Z Artegia 65203 10002427 wikitext text/x-wiki '''Martxoaren 29'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko laurogeita zortzigarren [[egun]]a da, 89.a [[bisurte]]etan. 277 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|3|29}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1975]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], Jose Diaz Linares poliziako azpi-inspektorea erail zuen [[Donostia]]n. * [[1980]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] jarritako bonba batek, [[Azpeitia]]n, José María Piris 13 urteko haurra hil zuen, eta Fernando García 11 urteko haurra larri zauritu. * [[1985]] &ndash; Baionako "[[Les Pyreneés]]" taberna metrailatu zuten. [[Benoit Pecasteing]] hilik suertatu zen eta [[Jean Marc Mutio]] eta [[Pedro José Pikabea]] zaurituta gertatu ziren. Pierre Baldés ''in fraganti'' harrapatu zuten. * [[1992]] &ndash; [[ETA]]ren zuzendaritza atxilotu zuten Bidarten, Lapurdin. Frantziako eta Espainiako Poliziek elkarlanean egindako operazioan. [[Francisco Mujika Garmendia]] "Pakito", [[Jose Luis Álvarez Santacristina]] "Txelis" eta [[Joseba Arregi Erostarbe]] "Fiti" atxilotu zituzten. * [[2006]] &ndash; [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] irakasleek deituriko greba izan zen. * [[2010]] &ndash; [[Euskal Herria]]ko gatazkari irtenbidea erraztu nahian nazioarteko aditu eta elkarte batzuek [[Bruselako Adierazpena]] sinatu zuten. * [[2012]] &ndash; ** [[Espainiako Konstituzio Auzitegia|Espainiako Auzitegi Konstituzionalak]] ''[[Parot doktrina]]ren''<nowiki/> aurkako helegiteak bertan behera utzi zituen. ** [[2012ko martxoaren 29ko Hego Euskal Herriko eta Espainiako greba orokorra|Hego Euskal Herriko eta Espainiako greba orokorrak]] erantzun handia izan zuen. === Mundua === * [[968]] &ndash; [[Normandiar]]ren eta [[galiziar]]ren arteko [[Fornelosko gudua]] * [[1956]] &ndash; Espainiako errege izango zen [[Juan Carlos I.a Espainiakoa|Juan Carlos Borboikoak]], Alfonso bere anaia gaztea hil zuen tiroz. Familiak hasieran esan zuen bere buruari egin ziola tiro Alfonsok nahi gabe. * [[1974]] &ndash; [[Qin Shi Huang]] enperadorearen [[Terrakotazko armada]] aurkitu zen [[Xi'an]] hiritik gertu. * [[1976]] &ndash; [[Jorge Videla]] jeneralak boterea hartu zuen [[Argentina]]n. * [[2010]] &ndash; 39 pertsona hil ziren [[Moskuko metroa]]n egindako [[2010eko Moskuko metroko atentatuak|atentatuan]]. * [[2004]] &ndash; [[Irlanda]]n eremu itxi eta jatetxeetan erretzea debekatzen zuen legea indarrean jarri zen. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[2001]] &ndash; [[2001eko Korrika|12. Korrikari]] hasiera eman zitzaion [[Gasteiz]]en, [[apirilaren 8]]an [[Baiona]]n amaitu zelarik. * [[2015]] &ndash; [[Martxoaren 19]]an [[Urepele]]n hasitako [[2015eko Korrika|19. Korrikari]] amaiera eman zitzaion [[Bilbo]]n. === Mundua === * [[1947]] &ndash; ''[[Out of the Past]]'' (''Iraganetik Kanpo'') filma estreinatu zen, [[Jacques Tourneur]]ek zuzendu eta [[Robert Mitchum]], [[Jane Greer]], [[Kirk Douglas]] eta [[Rhonda Fleming]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1959]] &ndash; ''[[Some Like It Hot]]'' (''Batzuei Bero Gustatzen Zaie'') filma estreinatu zen, [[Billy Wilder]]ek zuzendu eta [[Marilyn Monroe]], [[Tony Curtis]], [[Jack Lemmon]], [[George Raft]], [[Joe E. Brown (komediagilea)|Joe E. Brown]] eta [[Pat O'Brien (aktorea)|Pat O'Brien]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1948ko Bost Nazioen Txapelketa]]: [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] partida guztiak irabazi eta txapelketaz gain haren lehenengo Slam Nagusia eskuratu zuen. == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1494]] &ndash; [[Madalena Nafarroakoa]], [[Nafarroako Erresuma]]ko infantea (h. [[1504]]). * [[1801]] &ndash; [[Eustasio Amilibia]], Gipuzkoako diputatu nagusia eta [[Donostia]]ko alkatea (h. [[1864]]). * [[1853]] &ndash; [[Ramón Castro]], nafar politikari liberala, [[Valentzia]]n bizi zena (h. [[1923]]). * [[1864]] &ndash; [[Henri Lutz]], lapurtar musikagilea, [[sinfonia|sinfonietan]] aditua (h. [[1919]]). * [[1882]] &ndash; [[Antonio Lezama]], arabar kazetari eta idazlea (h. [[1971]]). * [[1896]] &ndash; [[Francisco López Sanz]], nafar kazetari eta politikari [[karlista]] (h. [[1977]]). * [[1902]] &ndash; [[Marcelino Agirrezabala]], ''Txirri I.a'', bizkaitar futbolaria (h. [[1975]]). * [[1903]] &ndash; [[Elvira Azkarate Etxebarria]], 110 urte eta 206 egun bizi izandako bizkaitarra (h. [[2013]]). * [[1910]] &ndash; [[Joaquín Urkiaga]], bizkaitar futbolaria (h. [[1965]]). * [[1911]] &ndash; [[Jose Antonio Arkotxa]], euskal idazle eta antzerkigilea (h. [[1996]]). * [[1925]] &ndash; [[José Luis Etxebarria Goiri]], [[Begoñako errepublika|Begoñako]] dantzari, dantza-talde zuzendari eta txistularia (h. [[2015]]). * [[1926]] &ndash; [[Luis Peña Gantxegi]], gipuzkoar arkitektoa (h. [[2009]]). * [[1931]] &ndash; [[José Ramón Gurrutxaga]], bizkaitar apaiz [[salestar]]ra, [[Peru]]n apezpiku izandakoa (h. [[2017]]). * [[1940]] &ndash; [[Ignazio Otsoa Oltzako Sanz|Ignazio Otsoa Oltzako Sanz, ''Iñaki Desormais'']], nafar poeta (h. [[2015]]). * [[1948]] &ndash; [[Daniel Astrain]], nafar futbolari ohia. * [[1957]] &ndash; ** [[Txarli Prieto]], arabar politikaria, arabako [[PSE-EE]]ko idazkari nagusia. ** [[Fernando Adolfo Gutiérrez Díaz de Otazu]], bizkaitar militar eta politikaria. * [[1959]] &ndash; [[Itxaro Borda]], lapurtar idazlea. * [[1966]] &ndash; [[Iñigo Urrutia]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Administrazio-Zuzenbideko irakaslea. * [[1968]] &ndash; [[Mario García Segura]], nafar futbolari ohia. * [[1971]] &ndash; [[Sara Oceja Salazar]], bizkaitar arkitektua. * [[1972]] - [[Joseba Irazusta]], gipuzkoar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1974]] &ndash; [[María del Mar Blanco]], [[PP]]ko bizkaitar politikaria. * [[1976]] &ndash; [[Igor Astarloa]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1980]] &ndash; ** [[Aritz Arruti]], bizkaitar txirrindulari ohia. ** [[Pablo Urtasun]], nafar txirrindularia. * [[1981]] &ndash; [[Kepa Errasti]], gipuzkoar aktorea. * [[1984]] &ndash; [[Aitor Zubieta]], nafar pilotaria. * [[1985]] &ndash; ** [[Fernando Amorebieta]], bizkaitar futbolari ohia, [[Venezuela]]n. ** [[Maite López]], gipuzkoar idazlea, poeta eta itzultzailea. * [[1986]] &ndash; [[Xabier Castillo]], bizkaitar futbolaria. * [[1992]] &ndash; [[Ander Barrenetxea Uriarte|Ander Barrenetxea]], bizkaitar txirrindularia. * [[2001]] &ndash; [[Iñigo San Clemente]], bizkaitar futbolaria. * [[2003]] &ndash; [[Beñat Gerenabarrena]], bizkaitar futbolaria. === Mundua === * [[1561]] &ndash; [[Santorio Santorio]], [[venezia]]r medikua (h. [[1636]]). * [[1589]] &ndash; [[Francisco de Alarcón]], [[Gaztelako Erresuma|gaztelar]] apezpikua, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpiku]] izandakoa (h. [[1675]]). * [[1613]] &ndash; [[Louis-Isaac Lemaistre de Sacy]], frantziar apaiz, teologo, Bibliaren ikertzaile eta humanista (h. [[1684]]). * [[1746]] &ndash; [[Carlo Buonaparte]], [[Napoleon Bonaparte|Napoleonen]] aita, nekazari eta merkataria (h. [[1785]]). * [[1769]] &ndash; [[Nicolas Jean de Dieu Soult]], ''Burdinezko eskua'', [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako Lehen Ministroa]] (h. [[1851]]). * [[1788]] &ndash; [[Karlos Maria Isidro Borboikoa]], [[Espainia]]ko infantea eta lehendabiziko erregenahi [[karlismo|karlista]] (h. [[1855]]). * [[1790]] &ndash; [[John Tyler]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 10. Presidentea]] (h. [[1862]]). * [[1799]] &ndash; [[Edward Smith-Stanley]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (h. [[1869]]). * [[1816]] &ndash; [[Tsultrim Gyatso]], [[Tibet]]eko 10. [[Dalai Lama]] (h. [[1837]]). * [[1826]] &ndash; [[Wilhelm Liebknecht]], alemaniar politikaria (h. [[1900]]). * [[1853]] &ndash; [[Elihu Thomson]], ingeles ingeniari eta asmatzailea (h. [[1937]]). * [[1854]] &ndash; [[Lasminingrat]], indonesiar idazle, itzultzaile eta irakaslea (h. [[1948]]). * [[1865]] &ndash; [[Gabriel Narutowicz]], [[Polonia]]ko presidentea (h. [[1922]]). * [[1869]] &ndash; [[Edwin Lutyens]], ingeles arkitektoa (h. [[1944]]). * [[1873]] &ndash; [[Tullio Levi-Civita]], italiar matematikaria (h. [[1941]]). * [[1874]] &ndash; [[Louise Henry Hoover]], Ameriketako Estatu Batuetako [[Lehen Dama]] (h. [[1944]]). * [[1877]] &ndash; [[Aurora Cáceres Moreno]], perutar idazle, kazetari eta feminista (h. [[1958]]). * [[1879]] &ndash; [[Alan Gardiner]], XX. mende hasierako [[Egiptologia|egiptologo]] ezagunenetakoa (h. [[1963]]). * [[1885]] &ndash; [[Dezső Kosztolányi]], hungariar idazlea, kazetaria eta itzultzailea (h. [[1936]]). * [[1886]] &ndash; [[Bertha Krupp]], alemaniar industria-emakumea (h. [[1957]]). * [[1889]] &ndash; [[Warner Baxter]], estatubatuar aktorea (h. [[1951]]). * [[1892]] &ndash; [[József Mindszenty]], hungariar kardinala (h. [[1975]]). * [[1895]] &ndash; [[Ernst Jünger]], alemaniar eleberrigilea (h. [[1998]]). * [[1896]] &ndash; [[Wilhelm Ackermann]], alemaniar logikari matematikoa (h. [[1962]]). * [[1899]] &ndash; [[Lavrenti Beria]], [[sobiet]]ar buruzagi komunista, polizia eta zerbitzu sekretuko ([[NKVD]]) zuzendaria (h. [[1953]]). * [[1900]] &ndash; [[John McEwen]], [[Australia]]ko 18. lehen ministroa (h. [[1980]]). * [[1902]] &ndash; ** [[Marcel Aymé]], frantziar idazlea (h. [[1967]]). ** [[William Walton]], ingeles musikagilea (h. [[1983]]). * [[1905]] &ndash; [[Edward Burra]], ingeles margolari, marrazkilari eta grabatzailea (h. [[1976]]). * [[1907]] &ndash; [[Elizabeth Thomas]], estatubatuar [[Egiptologia|egiptologoa]] (h. [[1986]]). * [[1912]] &ndash; [[Hanna Reitsch]], alemaniar hegazkinlaria, nazien garaian hegazkin probatzailea, hegaldi errekor asko ezarri zituena (h. [[1979]]). * [[1913]] &ndash; [[Georges Candilis]], [[azerbaijan]]dar jatorriko frantziar arkitektoa (h. [[1995]]). * [[1919]] &ndash; [[Eileen Heckart]], estatubatuar aktorea (h. [[2001]]). * [[1922]] &ndash; [[Francisco Rodríguez Adrados]], espainiar hizkuntzalaria, helenista eta akademikoa (h. [[2020]]). * [[1927]] &ndash; [[John Vane]], britainiar farmakologoa, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2004]]). * [[1928]] &ndash; [[Patrick McGoohan]], irlandar-estatubatuar aktorea (h. [[2009]]). * [[1929]] &ndash; [[Lennart Meri]], estoniar idazle, zinemagile eta politikaria (h. [[2006]]). * [[1930]] &ndash; ** [[Enrique V. Iglesias]], espainiar-uruguaitar ekonomista eta politikaria. ** [[Anerood Jugnauth]], [[Maurizio]]ko presidente eta lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[1936]] &ndash; [[Richard Rodney Bennett]], britainiar musikagile eta piano-jotzailea (h. [[2012]]). * [[1937]] &ndash; [[Gordon Milne]], ingeles futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1939]] &ndash; [[Terence Hill]], italiar aktorea. * [[1940]] &ndash; [[Astrud Gilberto]], brasildar abeslaria (h. [[2023]]). * [[1941]] &ndash; [[Joseph Hooton Taylor, Jr.]], estatubatuar fisikaria, 1993ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[1942]] &ndash; [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (h. [[2024]]). * [[1943]] &ndash; ** [[Paola Binetti]], italiar medikua, pedagogo eta politikaria. ** [[Eric Idle]], ingeles umorista, aktorea, zinema zuzendaria, gidoigilea eta musikagilea, ''[[Monty Python]]'' taldeko kidea. ** [[John Major]], [[Erresuma Batuko Gobernua|Erresuma Batuko lehen ministro]] ohia. ** [[Vangelis]], musika elektronikoko greziar konposatzailea (h. [[1943]]). * [[1944]] &ndash; ** [[Nana Akufo-Addo]], [[Ghana]]ko presidentea. ** [[Jane Hawking]], ingeles idazle eta hezitzailea. * [[1946]] &ndash; [[Robert J. Shiller]], estatubatuar ekonomialaria, 2013ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[1947]] &ndash; [[Aleksandr Viktorenko]], errusiar kosmonauta (h. [[2023]]). * [[1949]] &ndash; [[Dave Greenfield]], ingeles teklatu-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, ''[[The Stranglers]]'' taldeko kidea (h. [[2020]]). * [[1950]] &ndash; ** [[Mory Kanté]], ginear abeslari eta kora-jotzailea (h. [[2020]]). ** [[Mukar Txolponbaiev]], kirgizistandar politikaria (h. [[2020]]). * [[1951]] &ndash; [[Roger Myerson]], estatubatuar ekonomialari eta matematikaria, 2007ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[1952]] &ndash; ** [[John Gilligan (irlandar kriminala)|John Gilligan]], irlandar krimen antolatuko burua eta droga-trafikatzailea. ** [[Teófilo Stevenson]], kubatar boxeolaria, adituen iritzian historiako boxeolari amateur onena (h. [[2012]]). * [[1954]] &ndash; [[Karen Ann Quinlan]], 21 urterekin koman eroritako estatubatuar emakumea, [[eutanasia]]ren debatearen historian garrantzitsua (h. [[1985]]). * [[1955]] &ndash; [[Brendan Gleeson]], irlandar aktorea. * [[1957]] &ndash; [[Christopher Lambert]], frantziar aktorea. * [[1958]] &ndash; [[Tsutomu Sonobe]], japoniar futbolari ohia. * [[1960]] &ndash; [[Jo Nesbø]], norvegiar idazle, futbolari ohi eta musikaria. * [[1961]] &ndash; [[Michael Winterbottom]], britainiar film editore, ekoizle eta zuzendaria. * [[1964]] &ndash; [[Elle Macpherson]], australiar top-model ohia, bere belaunaldiko modelorik ospetsuenetarikoa. * [[1966]] &ndash; [[Jeroen Dijsselbloem]], herbehereetar politikaria, [[Eurotalde]]ko presidentea. * [[1967]] &ndash; [[Michel Hazanavicius]], frantziar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea. * [[1968]] &ndash; ** [[Esther Arroyo]], espainiar aktorea, modelo eta telebista aurkezlea. ** [[Lucy Lawless]], zeelandaberritar aktorea. * [[1969]] &ndash; [[Alicia Senovilla]], espainiar aurkezlea. * [[1971]] &ndash; [[Attila Csihar]], ''Mayhem'' black metal taldeko abeslaria. * [[1972]] &ndash; ** [[Rui Costa]], portugaldar futbolari ohia. ** [[Priti Patel]], britainiar politikaria. * [[1974]] &ndash; [[Edwina Tops-Alexander]], australiar zaldizkoa. * [[1975]] &ndash; [[Claudia Zapata]], txiletar akademiko feminista eta Latinoamerikako historia garaikidean espezialista. * [[1976]] &ndash; [[Jennifer Capriati]], estatubatuar tenislari ohia, historiako onenetakoa. * [[1978]] &ndash; ** [[Eva Guillamón]], espainiar artista, dokumentalgilea, kantaria, idazlea eta dramagilea. ** [[Igor Rakočević]], serbiar saskibaloi jokalaria. * [[1979]] &ndash; [[Estela Giménez]], espainiar gimnasia-erritmiko ohia, entrenatzailea, publizitate-modeloa eta telebistako aurkezlea. * [[1983]] &ndash; [[Maite Alberdi]], txiletar ikus-entzunezko zuzendaria, zinema-zuzendaria, gidoigilea eta zinema-kritikaria. * [[1989]] &ndash; [[Latavious Williams]], estatubatuar saskibaloi jokalaria. * [[1995]] &ndash; [[Ben Bentil]], ghanatar saskibaloi jokalaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1874]] &ndash; ** [[Eustaquio Díaz de Rada]], nafar jeneral [[karlismo|karlista]] (j. [[1815]]). ** [[Nicolás Ollo]], nafar jeneral [[karlismo|karlista]] (j. [[1816]]). * [[1900]] &ndash; [[Victor Txabarri]], bizkaitar enpresaburua, [[Marseilla]]n (j. [[1854]]). * [[1964]] &ndash; [[Jazinto Rivas]], ''Elgeta'', euskal trikilaria (j. [[1906]]). * [[1975]] &ndash; [[Eugenio Zendoia]], gipuzkoar arkitektoa, [[Bartzelona]]n (j. [[1894]]). * [[1978]] &ndash; ** [[Sylvia Baleztena Azkarate]], nafar idazlea eta orientalista (j. [[1886]]). ** [[Martin Plaa]], euskal tenislaria (j. [[1901]]). * [[1982]] &ndash; ** [[Antonio Emery]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1905]]). ** [[Esteban Muruetagoiena]], bizkaitar medikua, [[tortura]] aztarna nabarmenak zituela (j. [[1943]]). * [[2012]] &ndash; [[Florentino Goiburu]], gipuzkoar bertsolari eta artzaina (j. [[1933]]). * [[2016]] &ndash; [[Tomás Tueros]], euskal sindikalista eta politikaria (j. [[1932]]). * [[2017]] &ndash; [[Hasier Etxeberria]], euskal idazle, kazetari eta blogaria (j. [[1957]]). * [[2021]] &ndash; [[Xabier Markiegi]], bizkaitar politikaria, irakaslea eta [[Euskal Autonomia Erkidegoko Arartekoa]], [[Aguadulce]]n (j. [[1938]]). === Mundua === * [[1058]] &ndash; [[Eztebe IX.a]], [[Aita santu]]a (j. [[circa|c.]] [[1020]]). * [[1582]] &ndash; [[Obata Masamori]], [[Takeda Shingenen hogeita lau jeneralak|Takeda Shingenen hogeita lau jeneraletako]] bat (j. [[1534]]). * [[1629]] &ndash; [[Jacob de Gheyn II.a]], herbeheretar margolaria (j. c. [[1565]]). * [[1675]] &ndash; [[Juana de la Cruz]], espainiar idazlea (j. [[1597]]). * [[1772]] &ndash; [[Emmanuel Swedenborg]], suediar [[mistizismo|mistikoa]], filosofoa eta zientzialaria (j. [[1688]]). * [[1781]] &ndash; [[Samuel Anton Bach]], alemaniar organista (j. [[1713]]). * [[1792]] &ndash; [[Gustavo III.a Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregea (j. [[1746]]). * [[1803]] &ndash; [[Gottfried van Swieten]], [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]]ren zerbitzuan zegoen aristokrata (j. [[1733]]). * [[1830]] &ndash; [[James Rennell]], ingeles [[kartografia|kartografoa]] eta geografoa (j. [[1742]]). * [[1848]] &ndash; [[John Jacob Astor]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] lehen milioiduna (j. [[1763]]). * [[1866]] &ndash; [[Floris Adriaan van Hall]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1791]]). * [[1880]] &ndash; [[Constantin Hansen]], Danimarkako Urre Aroko margolaria (j. [[1804]]). * [[1891]] &ndash; [[Georges Seurat]], frantziar margolaria (j. [[1859]]). * [[1896]] &ndash; [[Leo Fränkel]], hungariar irultzailea (j. [[1844]]). * [[1912]], [[Terra Nova espedizioa|Terra Nova espedizioko]] kideak [[Hegoburua|Hego Polotik]] itzuleran - ** [[Henry Robertson Bowers]], [[Robert Falcon Scott]]en laguntzailetako bat zoritxarreko [[Terra Nova espedizioa]]n (j. [[1883]]). ** [[Robert Falcon Scott]], [[Royal Navy]]ko kapitaina (j. [[1868]]). ** [[Edward Adrian Wilson]], ingeles polar esploratzailea, medikua, naturalista eta ornitologoa (j. [[1872]]). * [[1927]] &ndash; [[Luigi Luzzatti]], [[Italia]]ko lehen ministroa (j. [[1841]]). * [[1937]] &ndash; [[Karol Szymanowski]], poloniar musikagilea (j. [[1882]]). * [[1939]] &ndash; [[Gerardo Machado]], [[Kuba]]ko presidentea (j. [[1871]]). * [[1940]] &ndash; [[Alexander Obolensky]], anglo-errusiar printze, militar eta errugbi jokalaria (j. [[1916]]). * [[1944]] &ndash; [[Grace Chisholm Young]], ingeles matematikaria (j. [[1868]]). * [[1945]] &ndash; [[Eileen O'Shaughnessy]], britainiar poeta eta idazlea, [[George Orwell]]en lehen emaztea (j. [[1905]]). * [[1947]] &ndash; [[Hendrik van Gent]], herbeheretar astronomoa (j. [[1889]]). * [[1956]] &ndash; [[Alfontso Borboikoa]], Espainiako infantea, [[Juan Carlos I.a Espainiakoa]]ren anaia (j. [[1941]]). * [[1957]] &ndash; [[Joyce Cary]], irlandar eleberrigilea (j. [[1888]]). * [[1970]] &ndash; ** [[Vera Brittain]], ingeles idazlea, anglikanoa, feminista eta bakezalea (j. [[1893]]). ** [[Lev Kulexov]], [[sobiet]]ar zinema teoriko eta pedagogoa, [[sobietar zinema]]ren aitzindarietakoa (j. [[1899]]). ** [[Anna Louise Strong]], estatubatuar kazetari, idazle eta aktibista (j. [[1885]]). * [[1976]] &ndash; [[Margarita Fofanova]], errusiar militante [[boltxebike]]a (j. [[1883]]). * [[1977]] &ndash; [[Eugen Wüster]], austriar industrialaria eta terminologoa, [[terminologia]] diziplinaren sortzailea (j. [[1898]]). * [[1979]] &ndash; [[Yahya Petra Kelantangoa]], [[Malaysia]]ko erregea (j. [[1917]]). * [[1980]] &ndash; ** [[William Gemmell Cochran]], eskoziar estatistikaria (j. [[1909]]). ** [[Vicente López Carril]], espainiar txirrindularia (j. [[1942]]). * [[1982]] &ndash; ** [[Walter Hallstein]], alemaniar politikari eta diplomazialaria, [[Europako Batzorde]]ko lehenbiziko lehendakaria (j. [[1901]]). ** [[Carl Orff]], alemaniar musikagilea (j. [[1895]]). * [[1983]] &ndash; [[Maurice Kendall]], britainiar estatistikaria, [[Kendallen tau]] estatistikoaren asmatzailea (j. [[1907]]). * [[1985]] &ndash; ** [[Jeanine Deckers]], ordena erlijioso dominikarreko belgikar moja eta abeslaria (j. [[1933]]). ** [[Janet Watson]], britainiar geologo eta geologia-irakaslea (j. [[1923]]). * [[1988]] &ndash; [[Dulcie September]], [[apartheid]]aren aurkako hegoafrikar ekintzaile politikoa (j. [[1935]]). * [[1990]] &ndash; [[Isabel de Ceballos-Escalera y Contreras]], espainiar museo zuzendaria eta kontserbadorea (j. [[1919]]). * [[1992]] &ndash; [[Paul Henreid]], estatubatuar zinema-aktore eta zuzendaria (j. [[1908]]). * [[1997]] - [[Ruth Sager]], estatubatuar genetista (j. [[1918]]). * [[1999]] &ndash; [[Gyula Zsengellér]], hungariar futbolaria (j. [[1915]]). * [[2003]] &ndash; [[Tadao Horie]], japoniar futbolaria (j. [[1913]]). * [[2007]] &ndash; [[Tosiwo Nakayama]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] lehendabiziko presidentea (j. [[1931]]). * [[2009]] &ndash; [[Helen Levitt]], estatubatuar argazkilaria (j. [[1913]]). * [[2015]] &ndash; [[Margarita Rivière]], kataluniar kazetari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[2016]] &ndash; [[Patty Duke]], estatubatuar aktorea (j. [[1946]]). * [[2017]] &ndash; [[Alexei Alexeevitx Abrikosov]], errusiar fisikaria, 2003ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[2019]] &ndash; [[Agnès Varda]], frantziar argazkilari eta zinemagilea, [[Nouvelle vague]] mugimenduko kidea (j. [[1928]]). * [[2020]] &ndash; ** [[Philip Warren Anderson]], estatubatuar fisikaria, 1977ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1923]]). ** [[José Luis Capón]], espainiar futbolaria (j. [[1948]]). ** [[Emilia Currás]], espainiar irakaslea, kimikaria, dokumentalista eta informatologoa (j. [[1927]]). ** [[Krzysztof Penderecki]], poloniar musikagilea (j. [[1933]]). * [[2021]] &ndash; ** [[Carlos Busqued]], argentinar idazlea, irratsaio-ekoizlea, ingeniaria eta unibertsitate irakaslea (j. [[1970]]). ** [[Bashkim Fino]], [[Albania]]ko lehen ministroa (j. [[1962]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). ** [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). ** [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Hegoi, Hodei/Hodeia/Hodeitza eta Ubedi ([[Ataun]]go mendia). == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Martxoaren 28]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Martxoaren 30]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] hslpbc26006284d6cxy7r38p8tp0tsf 0 2940 10002506 9946284 2024-12-17T14:43:13Z Eliatxo 96586 /* Mundua */ 10002506 wikitext text/x-wiki '''Ekainaren 20'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta hirurogeita hamaikagarren [[egun]]a da, 172garrena [[bisurte]]etan. 194 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|6|20}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1980]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Julio Santiago Exposito Pascual saltzailea hil zuen [[Sestao]]n. * [[2010]] &ndash; [[Eusko Alkartasuna]] eta [[Ezker abertzalea|Ezker Abertzaleak]] [[Lortu Arte]] izeneko akordioa sinatu zuten [[Bilbo]]n. * [[2012]] &ndash; [[Sortu]] legeztatua. * [[2024]] – [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzarrak]] [[Imanol Pradales]] hautatu zuen lehendakari gehiengo osoz, [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJren]] eta [[PSE-EE|PSE-EEren]] aldeko botoekin. === Mundua === * [[451]] &ndash; Iturri batzuen arabera, [[Katalauniako Zelaietako Gudua]] gertatu zen data: [[Flavio Aezio|Flavius Aetiusek]] [[Atila]] garaitu zuen. * [[1960]] &ndash; [[Mali]] eta [[Senegal]]en independentzia. * [[1969]] &ndash; Georges Pompidou izendatu zuten [[Frantzia]]ko presidente. * [[2012]] &ndash; [[Hosni Mubarak]] [[Egipto]]ko presidente ohia [[koma]]n sartu zen. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[2024]] - [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. === Mundua === * [[1894]] &ndash; ''[[La Navarraise]]'' (euskaraz: ''Nafar emakumea''), [[Jules Massenet]]en musika eta [[Jules Claretie]] eta [[Henri Cain]]en libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Londres]]ko [[Royal Opera House|Covent Gardenen]]. * [[1980]] &ndash; ''[[The Blue Lagoon (1980ko filma)|The Blue Lagoon]]'' (''Aintzira Urdina'') filma estreinatu zen, [[Brooke Shields]], [[Christopher Atkins]], [[Leo McKern]] eta [[William Daniels]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1980]] &ndash; ''[[The Blues Brothers (filma)|The Blues Brothers]]'' filma estreinatu zen, [[John Landis]]ek zuzendu eta [[John Belushi]] eta [[Dan Aykroyd]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1980]] &ndash; ''[[Brubaker]]'' filma estreinatu zen, [[Stuart Rosenberg]]ek zuzendu eta [[Robert Redford]], [[Yaphet Kotto]], [[Jane Alexander]] eta [[Morgan Freeman]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[2014]] &ndash; [[Gales]]en [[gales (hizkuntza)|galeseraren]] aldeko [[Ras yr Iaith]] ("Hizkuntzaren Lasterketa") lasterketa lehenbizikoz ospatu zen, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[euskara]]ren aldeko [[Korrika]] lasterketan oinarritu zelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1877]] &ndash; [[Alexander Graham Bell]]ek munduko lehen telefono komertzialen sarea jartzen du [[Hamilton]]en, [[Ontario]], [[Kanada]]. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1827]] &ndash; [[Jose Maria Murga]], ''el moro vizcaíno'', euskal militar, esploratzaile, politiko eta idazlea (h. [[1876]]). * [[1833]] &ndash; [[Léon Bonnat]], lapurtar margolari errealista (h. [[1922]]). * [[1860]] &ndash; [[Jose Antonio Ugarte]], gipuzkoar frantzizkotar fraidea eta euskal idazlea (h. [[1935]]). * [[1885]] &ndash; [[Luis Orotz Zabaleta]], Nafarroako Foru Aldundiko eta Eusko Ikaskuntzako zuzenbide-aholkularia (h. [[1962]]). * [[1890]] &ndash; [[Pierre Duhour]], euskal idazlea (h. [[1968]]). * [[1897]] &ndash; [[Miguel García]], euskal atleta (h. [[1921]]). * [[1908]] &ndash; [[Santiago Zubieta]], bizkaitar futbolaria (h. [[2007]]). * [[1910]] &ndash; [[Enrique Larrinaga]], bizkaitar futbolaria (h. [[1993]]). * [[1922]] &ndash; [[Étienne Camy-Peyret]], zuberotar sindikalista, [[CGT]]koa (h. [[2006]]). * [[1932]] &ndash; [[Augusto Borderas]], euskal politikari eta medikua. * [[1933]] &ndash; ** [[Jon Etxabe]], gipuzkoar ETAkide, apaiz eta politikari eta idazlea (h. [[2023]]). ** [[José Ramón Ibarretxe]], bizkaitar futbolaria (h. [[2011]]). * [[1936]] &ndash; [[Gotzon Garitaonaindia]], bizkaitar idazlea (h. [[1970]]). * [[1951]] &ndash; [[Carlos Cánovas]], nafar argazkilaria, [[Albaceteko probintzia|Albaceten]]. * [[1954]] &ndash; [[Jose Luis Mendoza]], nafar irakaslea eta politikaria. * [[1958]] &ndash; [[Rosana Ubanell]], nafar kazetari eta eleberrigilea, [[Miami]]n bizi dena. * [[1961]] &ndash; [[Manuel Agirrezabala|Manuel Agirrezabala, Matxin II.a]], gipuzkoar erremonte pilotari ohia. * [[1963]] &ndash; [[Ales Furundarena]], bizkaitar aktorea. * [[1964]] &ndash; [[Conchi Mateo Pérez]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] nafar politikaria. * [[1965]] &ndash; [[Lydia Zapata]], bizkaitar arkeobotanikaria, [[etnobotanika]]n aditua (h. [[2015]]). * [[1966]] &ndash; ** [[Txus Bidorreta]], bizkaitar saskibaloi entrenatzailea. ** [[Arantza Saez de Lafuente|Arantza Saez de Lafuente Calvo]], bizkaitar artista. * [[1967]] &ndash; [[Patxi Xabier Lezama Perier|Patxi Lezama]], bizkaitar eskultorea. * [[1968]] &ndash; [[Maru Solores]], gipuzkoar zinegilea. * [[1972]] &ndash; [[José Manuel Yanguas]], nafar futbolari ohia. * [[1976]] &ndash; [[Iratxe Ansa]], gipuzkoar dantzaria eta koreografoa. * [[1980]] &ndash; [[Maite Maiora]], gipuzkoar [[mendi lasterketa]]ria. * [[1981]] &ndash; [[Joseba del Olmo]], bizkaitar futbolaria. * [[2000]] &ndash; [[Jon Cabo]], bizkaitar futbolaria. * [[2003]] &ndash; [[Lur Florido]], bizkaitar txirrindularia. === Mundua === * [[1469]] &ndash; [[Gian Galeazzo Sforza]], [[Milanerria|Milango]] seigarren dukea (h. [[1494]]). * [[1566]] &ndash; [[Sigismundo III.a Vasa]], [[Polonia]]ko eta [[Suedia]]ko erregea (h. [[1632]]). * [[1634]] &ndash; [[Karlos Emanuel II.a Savoiakoa]], [[Savoiako dukerria|Savoiako dukea]] (h. [[1675]]). * [[1737]] &ndash; [[Tokugawa Ieharu]], [[Tokugawa shogunerria|Tokugawa shogunerriko]] hamargarren [[shogun]]a (h. [[1786]]). * [[1743]] &ndash; [[Anna Laetitia Barbauld]], ingeles olerkaria, saiogilea eta haurrentzako liburuen idazlea (h. [[1825]]). * [[1760]] &ndash; [[Richard Wellesley]], ingeles estatu-politikaria eta [[Arthur Wellesley|Wellingtonen]] anaia (h. [[1842]]). * [[1763]] &ndash; [[Theobald Wolfe Tone]], irlandar iraultzailea (h. [[1798]]). * [[1778]] &ndash; ** [[Jean-Baptiste Gaye de Martignac]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (h. [[1832]]). ** [[Marie-Éléonore Godefroid]], frantziar margolari, erretratugile, marrazkilari, akuarelista eta pastelista (h. [[1849]]). * [[1786]] &ndash; [[Marceline Desbordes-Valmore]], frantziar poeta (h. [[1859]]). * [[1793]] &ndash; [[Alexander Fredro]], polonierazko antzerkigilea (h. [[1876]]). * [[1819]] &ndash; [[Jacques Offenbach]], frantziar musikagilea (h. [[1880]]). * [[1834]] &ndash; [[Azalaïs d'Arbaud]], okzitaniar poeta (h. [[1917]]). * [[1861]] &ndash; [[Frederick Gowland Hopkins]], ingeles biokimikaria, 1929ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1947]]). * [[1873]] &ndash; [[Ángel Ossorio]], espainiar politikaria (h. [[1946]]). * [[1887]] &ndash; [[Kurt Schwitters]], alemaniar margolaria, eskultorea eta poeta (h. [[1948]]). * [[1891]] &ndash; [[John A. Costello]], [[Irlandako Errepublika]]ko [[Taoiseach]]a (h. [[1976]]). * [[1899]] &ndash; [[Jean Moulin]], [[Frantziako erresistentzia]]ko buruzagia (h. [[1943]]). * [[1905]] &ndash; [[Lillian Hellman]], estatubatuar antzerkigile eta zinema gidoilaria (h. [[1984]]). * [[1906]] &ndash; [[Amada López Meneses]], galiziar historialari eta ikertzailea. * [[1909]] &ndash; [[Errol Flynn]], australiar-estatubatuar aktorea, Hollywoodeko mito handienetakoa (h. [[1959]]). * [[1910]] &ndash; [[Josephine Johnson]], estatubatuar eleberrigile, olerkari eta saiakeragilea (h. [[1990]]). * [[1915]] &ndash; [[Terence Young]], britainiar zinema-zuzendaria (h. [[1994]]). * [[1917]] &ndash; [[Gerhard Meier]], suitzar idazlea (h. [[2008]]). * [[1920]] &ndash; **[[Eduardo Mondlane]], mozambikear politikaria, [[FRELIMO]] frentearen fundatzaile eta liderra (h. [[1969]]). ** [[Amos Tutuola]], nigeriar idazlea (h. [[1997]]). * [[1921]] &ndash; [[Pancho Segura]], ekuadortar-estatubatuar tenislaria (h. [[2017]]). * [[1925]] &ndash; [[Audie Murphy]], estatubatuar militar eta aktorea (h. [[1971]]). * [[1928]] &ndash; ** [[Gino Bramieri]], italiar aktorea eta umorista (h. [[1996]]). ** [[Hamlet Gonashvili]], ''Georgiako ahotsa'', georgiar abeslaria eta irakaslea (h. [[1985]]). ** [[Martin Landau]], estatubatuar aktorea (h. [[2017]]). ** [[Jean-Marie Le Pen]], frantziar politikari eskuindarra. * [[1929]] - [[Bonnie Bartlett]], estatubatuar aktorea. * [[1930]] &ndash; [[Magdalena Abakanowicz]], poloniar eskultorea (h. [[2017]]). * [[1931]] &ndash; [[Olympia Dukakis]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]). * [[1933]] &ndash; ** [[Danny Aiello]], estatubatuar aktorea (h. [[2019]]). ** [[Claire Tomalin]], ingeles kazetari eta biografoa. * [[1934]] &ndash; ** [[Sergio Balanzino]], italiar diplomazialaria (h. [[2018]]). ** [[Anne Sylvestre]], frantziar abeslaria, kantautorea, eta artista. ** [[Cornel Țăranu]], errumaniar musika klasikoaren musikagilea eta zuzendaria (h. [[2023]]). * [[1938]] &ndash; [[María Luisa Aguilar]], Peruko lehen astronomo profesionala (h. [[2015]]). * [[1940]] &ndash; ** [[Vladimir Korenev]], sobietar-errusiar zinema eta antzerki aktore eta irakaslea (h. [[2021]]). ** [[Ignacio Milam Tang]], [[Ekuatore Ginea]]ko lehen ministro ohia. * [[1941]] &ndash; [[Stephen Frears]], ingeles zinema zuzendaria. * [[1942]] &ndash; [[Brian Wilson]], estatubatuar musikari eta abeslaria, ''[[The Beach Boys]]'' taldeko sortzaileetako bat. * [[1943]] &ndash; ** [[Andy Etchebarren]], euskal jatorriko estatubatuar beisbol jokalaria (h. [[2019]]). ** [[Isabel Medina]], kanariar poeta, narratzailea eta dramaturgoa. ** [[Luis Porcar]], valentziar bikoizketa aktorea. * [[1945]] &ndash; ** [[Hassan Abshir Farah]], [[Somalia]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]). ** [[Anne Murray]], kanadar abeslaria. * [[1946]] &ndash; ** [[Xanana Gusmão]], [[Ekialdeko Timor]]ko presidentea. ** [[Lars Vilks]], suediar artista bisuala eta ekintzailea (h. [[2021]]). * [[1948]] &ndash; [[Michel Morvan]], frantziar hizkuntzalaria. * [[1949]] &ndash; [[Lionel Richie]], estatubatuar musikaria eta abeslaria. * [[1950]] &ndash; [[Nuri al-Maliki]], [[Irak]]eko lehen ministro ohia. * [[1951]] &ndash; ** [[Maria Auböck]], austriar arkitekto paisajista eta irakaslea. ** [[Tress MacNeille]], estatubatuar aktorea, ahots-aktorea, abeslaria eta disko jartzailea. * [[1952]] &ndash; ** [[John Goodman]], estatubatuar aktorea. ** [[Rosa Novell]], kataluniar aktore, antzerki-zuzendari eta eszenografoa (h. [[2015]]). ** [[Mabel Rivera]], galiziar aktorea, aurkezlea, itzultzailea, film-zuzendari laguntzailea eta bikoizketa-aktorea. ** [[Benny Urquidez]], estatubatuar boxeolari eta borrokalaria, arte martzialetako koreografoa eta aktorea. * [[1954]] &ndash; ** [[José Oscar Bernardi]], brasildar futbolari ohi eta entrenatzailea. ** [[Ilan Ramon]], israeldar borroka hegazkinlari eta astronauta, [[Columbia (anezka)|Columbia espazio anezkaren]] istripuan hil zen bidaideetako bat (h. [[2003]]). * [[1958]] &ndash; [[Draupadi Murmu]], indiar politikaria eta tribu-buruzagia. * [[1961]] &ndash; [[Javivi]], espainiar aktorea. * [[1964]] &ndash; [[Remedios Cervantes]], espainiar enpresaburua, aktorea, telebistako aurkezlea eta modeloa. * [[1967]] &ndash; ** [[Nicole Kidman]], estatubatuar-australiar aktorea. ** [[Angela Melillo]], italiar aktorea. * [[1968]] &ndash; ** [[Mateusz Morawiecki]], [[Polonia]]ko lehen ministroa. ** [[Robert Rodriguez]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea. * [[1969]] &ndash; [[Alexander Schallenberg]], [[Austria]]ko kantzilerra. * [[1973]] &ndash; [[John Snorri Sigurjónsson]], islandiar alpinista (h. [[2021]]). * [[1974]] &ndash; [[María Jesús Rosa Reina]], espainiar boxeolaria (h. [[2018]]). * [[1977]] - [[Power Paola]], ekuadortar karikaturagilea eta komikigilea. * [[1978]] &ndash; ** [[Julie Fowlis]], eskoziar folk abeslaria eta musikaria, nagusiki [[Eskoziako gaelera]]z abesten duena. ** [[Frank Lampard]], ingeles futbolaria. * [[1979]] &ndash; [[Masashi Motoyama]], japoniar futbolaria. * [[1980]] &ndash; [[Vicente Ballester]], espainiar txirrindularia. * [[1982]] - [[Sonia Megias]], espainiar musikagile, artista, abesbatza-zuzendaria, musikari eta hezitzailea. * [[1985]] - [[Caroline Polachek]], estatubatuar abeslaria, konpositorea eta ekoizlea. * [[1990]] &ndash; [[Laura Hermo]], galiziar traineru-estropadetako patroia. * [[1996]] &ndash; [[Chatrice White]], estatubatuar saskibaloi jokalaria. * [[2000]] - [[Mischa Bredewold]], herbeherear txirrindularia. * [[2002]] &ndash; [[Maju de Araújo]], brasildar modelo, Interneteko ospetsu eta Downen sindromea duten pertsonen eskubideen aldeko ekintzailea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1646]] &ndash; [[Arnaud II.a Maitie]], zuberoar apaiza, [[Oloroeko elizbarrutia|Oloroeko apezpikua]], [[Oloroe-Donamaria]]n (j. [[circa|c.]] [[1588]]) * [[1826]] &ndash; [[Miguel José Azantza]], nafar militar eta jenerala, [[Bordele]]n (j. [[1746]]). * [[1896]] &ndash; [[Jean Ithurri]], lapurtar idazlea (j. [[1845]]). * [[1924]] &ndash; [[Francisco Iturrino]], euskal herritar jatorriko margolaria, [[Frantzia]]n (j. [[1864]]). * [[1987]] &ndash; [[Mariano Cañardo]], euskal txirrindularia, [[Bartzelona]]n (j. [[1906]]). * [[1988]] &ndash; [[Martin Gorostidi]], euskal musikaria (j. [[1913]]). * [[1989]] &ndash; [[Jose Maria Kerexeta]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1919]]). * [[2020]] - [[Joseba Gallaga]], bizkaitar palaria (j. [[1928]]). === Mundua === * [[840]] &ndash; [[Luis Errukitsua]], [[Inperio Karolingioa|Mendebaldeko enperadore]] eta [[frankoak|frankoen]] erregea (j. [[778]]). * [[1154]] &ndash; [[Ermengol VI.a Urgellgoa]], [[Urgellgo konderria|Urgellgo kondea]] (j. [[1096]]). * [[1597]] &ndash; [[Willem Barents]], holandar esploratzaile eta itsasgizona. * [[1605]] &ndash; [[Teodoro II.a Errusiakoa]], [[Errusia]]ko tsarra (j. [[1589]]). * [[1800]] &ndash; [[Abraham Gotthelf Kästner]], alemaniar matematikaria (j. [[1719]]). * [[1820]] &ndash; [[Manuel Belgrano]], argentinar jenerala (j. [[1770]]). * [[1836]] &ndash; [[Emmanuel-Joseph Sieyès]], frantziar elizgizon, politikari eta saiakeragilea (j. [[1748]]). * [[1837]] &ndash; [[Gilen IV.a Erresuma Batukoa]], [[Erresuma Batua]] eta Britainiar Jabegoen erregea (j. [[1765]]). * [[1882]] &ndash; [[François-Auguste Biard]], frantziar margolaria (j. [[1799]]). * [[1888]] &ndash; [[Johannes Zukertort]], germano-poloniar xakelaria (j. [[1842]]). * [[1904]] &ndash; [[Valentí Almirall]], kataluniar politikaria (j. [[1841]]). * [[1912]] &ndash; [[Voltairine de Cleyre]], estatubatuar anarkista, sarritan lehen feminista garrantzitsuetakotzat hartua (j. [[1866]]). * [[1913]] &ndash; [[Otto Hesselbom]], suediar paisaia margolaria (j. [[1848]]). * [[1918]] &ndash; [[V. Volodarski]], Ukrainan jaiotako boltxebike judua (j. [[1891]]). * [[1919]] &ndash; [[Tivadar Csontváry Kosztka]], hungariar margolaria (j. [[1853]]). * [[1920]] &ndash; [[Dimitri Ivanovski]], errusiar biologoa, [[birus]]en aurkitzailea (j. [[1864]]). * [[1922]] &ndash; [[Vittorio Monti]], italiar musikagilea, biolin jolea eta orkestra zuzendaria (j. [[1868]]). * [[1933]] &ndash; [[Clara Zetkin]], alemaniar politikari sozialista, emakumeen eskubideen defendatzailea (j. [[1857]]). * [[1936]] &ndash; [[Pasquale del Pezzo]], italiar matematikaria (j. [[1859]]). * [[1937]] &ndash; [[Andreu Nin]], kataluniar politikaria (j. [[1892]]). * [[1938]] &ndash; [[Vladimir Gorev]], sobietar militarra, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] aholkulari moduan aritutakoa (j. [[1900]]). * [[1940]] &ndash; [[Jehan Alain]], frantziar konpositore eta organista (j. [[1911]]). * [[1946]] &ndash; [[Wan Rong]], [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] nahiz [[Qing dinastia]]ko azken enperatriza (j. [[1906]]). * [[1952]] &ndash; [[Luigi Fagioli]], italiar auto gidaria, 1 Formulako lasterketa bat irabazi duen gidaririk zaharrena (j. [[1898]]). * [[1954]] &ndash; [[Teresa Rosell i Capdevila]], kataluniar irakasle eta esperantista (j. [[1872]]). * [[1958]] &ndash; [[Kurt Alder]], alemaniar kimikaria, 1950eko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1902]]). * [[1960]] &ndash; [[André Patry]], frantziar astronomoa (j. [[1902]]). * [[1962]] &ndash; [[Shaaban Robert]], [[Tanzania]]ko idazlea, [[Swahili]] hizkuntzaz idatzi duten autore ezagunenetakoa (j. [[1909]]). * [[1966]] &ndash; [[Georges Lemaître]], belgikar apaiz katoliko, matematikari, astronomo eta fisika irakaslea (j. [[1894]]). * [[1974]] &ndash; [[Susana Brunetti]], argentinar aktore, vedette eta abeslaria (j. [[1941]]). * [[1978]] &ndash; [[Mark Robson]], kanadar zinema zuzendari, ekoizle eta muntatzailea (j. [[1913]]). * [[1983]] &ndash; [[Margarida Lopes de Almeida]], brasildar deklamatzaile, poeta eta eskultorea (j. [[1896]]). * [[1993]] &ndash; [[György Sárosi]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1912]]). * [[1995]] &ndash; [[Emil Cioran]], errumaniar jatorriko frantsesezko idazle eta filosofoa (j. [[1911]]). * [[1996]] &ndash; [[Walter Guevara]], [[Bolivia]]ko presidentea (j. [[1912]]). * [[1998]] &ndash; ** [[Ernst Brugger]], [[Suitza]]ko presidentea (j. [[1914]]). ** [[Conrad Schumann]], [[Berlingo harresia]] egiten hasi eta gero [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa|Alemaniako Errepublika Demokratikotik]] alde egin zuen lehen desertorea (j. [[1942]]). * [[2000]] &ndash; [[Carlota O'Neill]], espainiar idazle eta kazetari feminista (j. [[1905]]). * [[2005]] &ndash; ** [[Larry Collins]], estatubatuar idazle eta kazetaria (j. [[1929]]). ** [[Jack Kilby]], estatubatuar ingeniari eta fisikaria, [[mikrotxip]]aren asmatzaileetako bat eta 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1923]]). * [[2007]] &ndash; [[Nazik al-Malaika]], irakiar poeta (j. [[1923]]). * [[2008]] &ndash; [[Jean-Pierre Thystère Tchicaya]], [[Kongoko Errepublika]]ko presidentea (j. [[1936]]). * [[2010]] &ndash; ** [[Roberto Rosato]], italiar futbolaria (j. [[1943]]). ** [[Edith Shain]], Alfred Eisenstaedten [[Times Square]]ko musuaren argazki ospetsuan agertzen den erizaina (j. [[1918]]). ** [[Harry B. Whittington]], ''"Trilobiteen aita"'', britainiar paleontologoa (j. [[1916]]). * [[2014]] &ndash; [[Amalia Miranzo]], espainiar irakaslea, politikaria eta sindikalista (j. [[1939]]). * [[2018]] &ndash; [[Peter Thomson]], australiar golfaria (j. [[1929]]). * [[2021]] &ndash; [[Luis del Sol]], espainiar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1935]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). ** [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). ** [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Udako solstizio]]a * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Goizeder/Goizane/Goizargi/Goizalde eta Igantzi. * [[Errefuxiatuen Mundu Eguna]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Ekainaren 19]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Ekainaren 21]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 6qqyd9ippf1f75qxyjttsyoburuoxbz 0 2986 10002631 9962428 2024-12-17T17:52:57Z Artegia 65203 10002631 wikitext text/x-wiki '''Uztailaren 26'''a [[egutegi gregoriano|gregoriotar egutegiaren]] [[urte]]ko berrehun eta zazpigarren [[egun]]a da, 208.a [[bisurte]]etan. 158 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|7|26}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1522]] &ndash; [[Joan Arberoa]]koa exekutatu zuten [[Iruñea]]n gaztelarrek, [[Donibane Garazi]]ko gazteluaren alkaidea. 1512ean Nafarroaren konkista babestu arren, 1521ean erresuma berreskuratzeko borroka legitimistarekin bat egin zuen eta traizioa egotzi zioten. * [[1974]] &ndash; [[1974ko uztailaren 26ko Gasteizko hondamendia|Arriagako hondamendia]] gertatu zen [[Gasteiz]]en butano gasa zeramaten bi zisterna kamioik talka egin eta gasa lehertu eta gero. Ondorioz, 11 lagun hil ziren Gasteizko trafiko istripurik larriena den honetan. === Mundua === * [[1953]] &ndash; [[Fidel Castro]] eta [[Abel Santamaría|Abel Santamariak]] zuzendutako talde batek [[Santiago de Cuba]]ko [[Moncada kuartela]] eraso zuten. Ez zuten helburua lortu. Uztailaren 26a hartu zuten ondoren sortu zuten mugimenduaren izen bezala ''Movimiento Revolucionario 26 de Julio''. * [[1956]] &ndash; [[Gamal Abdel Nasser]] [[Egipto]]ko presidenteak [[Suezko kanala]] nazionalizatu zuen, nazioartean protestak eraginez. * [[1976]] &ndash; Txinako [[Tangshan]] hirian 7,8 graduko [[1976ko Tangshango lurrikara|lurrikara gertatu zen]]. Lurrikara honek 240.000 hildako eragin zituen, [[XX. mendea|XX. mendeko]] lurrikararik hilgarriena izanik. * [[2006]] &ndash; [[Israel]]en bonbardaketek [[Nazio Batuen Erakundea]]ren lau ikuskatzaile erail zituzten. * [[2016]] &ndash; [[Sagamiharako sarraskia]] Japonian. Langile ohi batek 191 pertsona hil zituen desgaitasuna zuten pertsonentzako zentro batean. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1882]] &ndash; ''[[Parsifal]]'', [[Richard Wagner]]ren [[opera]] estreinatu zen [[Bayreutheko Festspielhaus antzokia|Bayreutheko Festspielhausen]]. * [[1887]] &ndash; [[L. L. Zamenhof]] mediku eta filologoak ''Unua Libro'' argitaratu zuen, [[Esperanto]]a azaltzen zuen lehen liburua. * [[1955]] &ndash; ''[[The Night of the Hunter]]'' ("Ehiztariaren Gaua") filma estreinatu zen, [[Charles Laughton]]ek zuzendu eta [[Robert Mitchum]], [[Shelley Winters]] eta [[Lillian Gish]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1961]] &ndash; ''[[Two Rode Together]]'' ("Bi Elkarrekin Zaldiz") filma estreinatu zen, [[John Ford]]ek zuzendu eta [[James Stewart]], [[Richard Widmark]], [[Shirley Jones]], [[Linda Cristal]], [[Andy Devine]] eta [[John McIntire]] aktoreek antzeztu zuten. * [[2004]] &ndash; [[M. Night Shyamalan]] indiar zinema zuzendariaren ''[[The Village (2004ko filma)|The Village]]'' filma estreinatu zen. * [[2006]] &ndash; ''[[Little Miss Sunshine]]'' estatubatuar filma estreinatu zen. Urte hartako [[Jatorrizko gidoi onenaren Oscar Saria]] eta [[Taldeko gizonezko aktore onenaren Oscar Saria|Gizonezko bigarren aktore onenaren Oscar Sariaren]] irabazlea. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1583]] &ndash; [[Isabel Lobiano]], leinu aberats bateko oinordekoa, inposatutako ezkontza bati aurre eginez garaiko gizartea astindu zuena (h. [[1673]]). * [[1709]] &ndash; [[Juan Lezika]], bizkaitar politikaria (h. [[1784]]). * [[1784]] &ndash; [[Joaquín de Pablo]], nafar gerrillari eta militar liberala (h. [[1830]]). * [[1786]] &ndash; Pierres Topet ''[[Pierre Topet|Etxahun]]'', euskal [[bertsolari|koblakaria]] (h. [[1862]]). * [[1809]] &ndash; [[Mariano Gartzia Zalba]], nafar musikari eta musikagilea (h. [[1869]]). * [[1842]] &ndash; [[Martin Landerretxe]], euskal idazlea (h. [[1930]]). * [[1847]] &ndash; [[Charles Bécas]], lapurtar apaiz katolikoa eta poeta (h. [[1911]]). * [[1855]] &ndash; [[Antonio Arzak]], gipuzkoar idazlea, musikagilea eta kultura eragilea (h. [[1904]]). * [[1870]] &ndash; [[Ignacio Zuloaga]], euskal margolaria (h. [[1945]]). * [[1885]] &ndash; [[Jacinto Clavería]], nafar apaiz eta idazlea (h. [[1954]]). * [[1900]] &ndash; [[Ricardo Urgoiti]], bizkaitar enpresaria (h. [[1979]]). * [[1905]] &ndash; [[Antonio Emery]], gipuzkoar futbolaria (h. [[1982]]). * [[1906]] &ndash; [[Jokin Zaitegi|Iokin Zaitegi]], [[arrasate]]ar apaiz, idazle, itzultzaile eta irakaslea (h. [[1978]]). * [[1924]] &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (h. [[2024]]). * [[1930]] &ndash; [[Jose Abad Azpilikueta]], nafar-madrildar margolaria (h. [[1985]]). * [[1934]] &ndash; [[Mauri Ugartemendia]], bizkaitar futbolaria (h. [[2022]]). * [[1940]] &ndash; [[Aurelio González]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1948]] &ndash; [[Txomin Artola]], gipuzkoar abeslaria. * [[1962]] &ndash; [[Fernando Grande-Marlaska]], bizkaitar epailea, [[Espainiako Auzitegi Nazionala|Espainiako Auzitegi Nazionaleko]] Zigor Arloko sekzioaren presidentea. * [[1972]] &ndash; [[Kaiku (futbolaria)|Carlos Martín Arceo]], ''Kaiku'', bizkaitar futbolari ohia. * [[1973]] &ndash; [[Arantza Quiroga]], [[Eusko Legebiltzarreko mahaiburu]] ohia. * [[1975]] &ndash; [[Leire Ucha]], bizkaitar aktorea. * [[1976]] &ndash; [[Lorea Perosanz]], bizkaitar diseinatzailea eta ilustratzailea. * [[1979]] &ndash; ** [[Txema Añibarro]], bizkaitar futbolari ohia eta entrenatzailea. ** [[Idurre Bideguren]], bizkaitar politikaria, [[Bermeo]]ko alkatea. * [[1997]] &ndash; [[Jaime Dios]], nafar futbolaria. * [[1998]] &ndash; [[Irati Etxarri]], gipuzkoar saskibaloi jokalaria. * [[2002]] &ndash; [[Unai Aznar]], nafar txirrindularia. === Mundua === * [[1502]] &ndash; [[Christian Egenolff]], [[Frankfurt am Main|Frankfurteko]] lehendabiziko inprimatzaile eta argitaratzaile garrantzitsua (h. [[1555]]). * [[1611]] &ndash; [[François Fouquet]], [[Frantzia]]ko artzapezpikua eta [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]] (h. [[1673]]). * [[1678]] &ndash; [[Josef I.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Josef I.a]], [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]] enperadorea (h. [[1711]]). * [[1703]] &ndash; [[Christophe de Beaumont]], frantziar artzapezpikua (h. [[1781]]). * [[1739]] &ndash; [[George Clinton]], Ameriketako Estatu Batuetako 4. presidenteordea (h. [[1812]]). * [[1782]] &ndash; [[John Field]], irlandar musikaria eta piano-jotzailea (h. [[1837]]). * [[1796]] &ndash; [[George Catlin]], estatubatuar abenturazale, esploratzaile, bidaiari, abukatu, idazle eta margolaria (h. [[1872]]). * [[1800]] &ndash; [[Octave Tassaert]], frantziar margolari, litografo eta grabatzailea (h. [[1874]]). * [[1820]] &ndash; [[Adelina Haitikoa]], [[Haiti]]ko enperatriz ezkontidea (h. [[1878]]). * [[1822]] &ndash; [[Robert William Thomson]], [[pneumatiko]]en asmatzailea (h. [[1873]]). * [[1829]] &ndash; [[Auguste Beernaert]], [[Belgika]]ko lehen ministroa, 1909ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1912]]). * [[1836]] &ndash; [[Adriano Cecioni]], italiar eskultore, margolari, karikaturagile eta arte-kritikaria (h. [[1886]]). * [[1842]] &ndash; [[Alfred Marshall]], ingeles ekonomialaria, [[ekonomia neoklasiko|eskola neoklasikoaren]] sortzailea (h. [[1924]]). * [[1855]] &ndash; [[Ferdinand Tönnies]], alemaniar soziologo eta filosofoa (h. [[1936]]). * [[1856]] &ndash; ** [[Antoni Rubió i Lluch]], kataluniar historialaria (h. [[1937]]). ** [[George Bernard Shaw]], irlandar idazlea, 1925eko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1950]]). * [[1859]] &ndash; [[Virginie Demont-Breton]], frantziar margolaria (h. [[1935]]). * [[1865]] &ndash; [[Philipp Scheidemann]], [[Alemaniako kantziler]]ra (h. [[1939]]). * [[1874]] &ndash; [[Serge Koussevitzky]], errusiar-estatubatuar musika-zuzendaria (h. [[1951]]). * [[1875]] &ndash; ** [[Carl Gustav Jung]], suitzar psikiatra eta filosofoa, psikologia analitikoa sortzailea (h. [[1961]]). ** [[Antonio Machado]], espainiar poeta (h. [[1939]]). * [[1885]] &ndash; [[André Maurois]], frantziar idazlea (h. [[1967]]). * [[1889]] - [[Van Buren ahizpak|Adeline Van Buren]], estatubatuar moto bidaiari aitzindaria (h. [[1949]]). * [[1893]] &ndash; [[George Grosz]], alemaniar margolaria (h. [[1959]]). * [[1894]] &ndash; [[Aldous Huxley]], ingeles idazlea (h. [[1963]]). * [[1904]] &ndash; [[Luis Vidales]], kolonbiar olerkari eta saiakera idazlea (h. [[1990]]). * [[1907]] &ndash; [[André Frénaud]], frantziar poeta (h. [[1993]]). * [[1909]] &ndash; [[Ida Mandenova]], [[sobiet]]ar botanikoa eta esploratzailea (h. [[1995]]). * [[1919]] &ndash; [[James Lovelock]], britainiar zientzialari autonomo, meteorologo, idazle, asmatzaile eta ekologista, [[Gaia hipotesia]]ren sortzailea (h. [[2022]]). * [[1921]] &ndash; [[Victòria Pujolar Amat]], kataluniar errepublikanoa, [[Kataluniako Alderdi Sozialista Batua|PSUC]]eko militantea eta erresistentziako ekintzailea (h. [[2017]]). * [[1922]] &ndash; ** [[Blake Edwards]], estatubatuar aktore, zinema gidoigile eta zinema zuzendaria (h. [[2010]]). ** [[Jason Robards]], estatubatuar aktorea (h. [[2000]]). * [[1925]] &ndash; [[Ana María Matute]], gaztelaniazko kataluniar idazlea (h. [[2014]]). * [[1928]] &ndash; ** [[Tadeusz Baird]], poloniar musikagilea (h. [[1981]]). ** [[Francesco Cossiga]], [[Italiako presidenteen zerrenda|Italiako 8. Presidentea]] (h. [[2010]]). ** [[Elliott Erwitt]], estatubatuar argazkilari dokumentala eta publizista (h. [[2023]]). ** [[Joseph Jackson (managerra)|Joseph Jackson]], estatubatuar talentu managerra eta Jackson familiaren burua (h. [[2018]]). ** [[Stanley Kubrick]], estatubatuar zinema zuzendari, argazkigile, gidoilari eta ekoizlea, XX. mendeko zuzendari eraginkorrenetakoa (h. [[1999]]). * [[1931]] &ndash; [[Edward Zacca]], [[Jamaika]]ko jarduneko Gobernadore Orokorra (h. [[2019]]). * [[1933]] &ndash; [[Edmund Phelps]], estatubatuar ekonomialaria, 2006ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[1937]] &ndash; [[Wilton G.S. Sankawulo]], [[Liberia]]ko estatuburua (h. [[2009]]). * [[1939]] &ndash; [[John Howard]], [[Australia]]ko lehen ministroa. * [[1942]] &ndash; [[Vladimír Mečiar]], [[Eslovakia]]ko presidente ohia. * [[1943]] &ndash; ** [[Peter Hyams]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria. ** [[Mick Jagger]], ingeles abeslaria, ''[[The Rolling Stones]]'' taldeko abeslari eta kantagilea. * [[1944]] &ndash; [[Betty Davis]], estatubatuar funk eta soul musikaren emakume abeslaria (h. [[2022]]). * [[1945]] &ndash; ** [[Helen Mirren]], ingeles aktorea. ** [[Panagiotis Pikrammenos]], [[Grezia]]ko lehen ministroa. * [[1947]] &ndash; [[Jordi Sierra i Fabra]], espainierazko eta katalanezko kataluniar idazlea. * [[1948]] &ndash; ''[[Chiquetete]]'', espainiar flamenko abeslaria (h. [[2018]]). * [[1949]] &ndash; [[Roger Taylor]], ingeles bateriajole, musikari, musikagile eta abeslaria, ''[[Queen]]'' taldeko bateriajolea. * [[1950]] &ndash; ** [[Nicholas Evans]], ingeles kazetari, gidoilari, zinema eta telebista ekoizle eta idazlea (h. [[2022]]). ** [[Susan George (aktorea)|Susan George]], ingeles aktorea. * [[1954]] &ndash; [[Vitas Gerulaitis]], estatubatuar tenislaria (h. [[1994]]). * [[1957]] &ndash; [[Santi Santamaria]], kataluniar sukaldaria eta [[Can Fabes]] jatetxe ospetsuaren jabea (h. [[2011]]). * [[1958]] - [[Angela Hewitt]], kanadar piano-jotzailea. * [[1959]] &ndash; ** [[Mairéad Ní Mhaonaigh]], irlandar biolinjolea eta abeslaria. ** [[Hiroshi Soejima]], japoniar futbolari ohia. ** [[Kevin Spacey]], estatubatuar aktorea. * [[1961]] &ndash; [[Robert Verbeek]], herbeheretar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[1962]] &ndash; [[Galina Txistiakova]], [[sobiet]]ar-eslovakiar atleta ohia, [[luzera jauzia]]n eta [[jauzi hirukoitz]]ean aditua. * [[1964]] &ndash; [[Sandra Bullock]], estatubatuar aktorea. * [[1965]] &ndash; [[Pam Burridge]], australiar surflari ohia. * [[1966]] &ndash; [[Anna Rita Del Piano]], italiar aktore eta antzerki zuzendaria. * [[1967]] &ndash; ** [[Takeshi Motoyoshi]], japoniar futbolari ohia. ** [[Tim Schafer]], estatubatuar bideo-joko diseinatzaile eta programatzailea. ** [[Jason Statham]], ingeles aktorea. * [[1968]] &ndash; ** [[Nikki Sinclaire]], britainiar politikaria, lehenengo britainiar parlamentari transgeneroa. ** [[Olivia Williams]], britainiar aktorea. * [[1969]] &ndash; [[Tanni Grey-Thompson]], galestar politikari, telebista aurkezle eta gurpildun aulkiko korrikalari ohia. * [[1973]] &ndash; ** [[Kate Beckinsale]], ingeles aktorea. ** [[Vaniity]], mexikar-estatubatuar emakumezko aktore porno transexuala. ** [[Lenka Šarounová]], txekiar astronomoa, [[asteroide]]-aurkitzaile emankorra. * [[1975]] &ndash; [[Liz Truss]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa. * [[1976]] &ndash; [[Ana Roldán]], espainiar kazetari eta aurkezlea. * [[1978]] &ndash; [[Sergio Rodríguez Martínez]], espainiar futbolari ohia. * [[1980]] &ndash; [[Jacinda Ardern]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa. * [[1983]] - [[Silvia Caballol]], kataluniar psikologo kliniko eta idazlea. * [[1984]] &ndash; [[Elin Fflur]], galestar abeslaria, telebista aurkezlea eta irrati esataria. * [[1986]] &ndash; [[Mickell Gladness]], estatubatuar saskibaloi jokalaria. * [[1991]] &ndash; [[Alice Isaaz]], frantziar aktorea. * [[1992]] &ndash; [[Marika Koroibete]], fijitar errugbilaria. * [[1993]] &ndash; ** [[Aaron Jones]], estatubatuar saskibaloi jokalaria. ** [[Taylor Momsen]], estatubatuar aktore, konpositore eta modeloa. * [[1996]] &ndash; [[Koya Kitagawa]], japoniar futbolaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1521]] &ndash; [[Joanikot Arberoa]], baxenafar gudaria [[Nafarroako konkista]]ren garaian. * [[1847]] &ndash; [[Jose Maria Ezpeleta Enrile]], nafar aristokrata eta militarra (j. [[1787]]). * [[1922]] &ndash; [[Justin de Menditte]], zuberoar idazle eta apaiza (j. [[1867]]). * [[1931]] &ndash; [[Pierre Jauregi]], baxenafar errugbilaria (j. [[1891]]). * [[1936]] &ndash; [[Santiago Altolagirre|Santiago Altolagirre, ''Mariano de San José'']], bizkaitar apaiz [[hirukoiztar]]ra, [[Villanueva del Arzobispo]]n fusilatua (j. [[1857]]). * [[1936]]an, [[Alcázar de San Juan]]en fusilatuak: ** [[Esteban Barrenetxea|Esteban Barrenetxea, ''Frai Esteban de San José'']], bizkaitar apaiz [[hirukoiztar]]ra (j. [[1890]]). ** [[Francisco Euba|Francisco Euba, ''Frai Francisco de San Lorenzo'']], bizkaitar apaiz [[hirukoiztar]]ra (j. [[1889]]). ** [[Buenaventura Gabikaetxebarria|Buenaventura Gabikaetxebarria, ''Frai Buenaventura de Santa Catalina'']], bizkaitar apaiz [[hirukoiztar]]ra (j. [[1887]]). ** [[Hermenegildo Itza|Hermenegildo Itza, ''Frai Hermenegildo de la Asunción'']], bizkaitar apaiz [[hirukoiztar]]ra (j. [[1879]]). ** [[Juan Antonio Salutregi|Juan Antonio Salutregi, ''Frai Antonio de Jesús y María'']], bizkaitar apaiz [[hirukoiztar]]ra (j. [[1902]]). * [[1977]] &ndash; [[María del Villar Berruezo]], nafar dantzaria eta idazlea (j. [[1888]]). * [[1981]] &ndash; [[Etienne Salaberri]], ''So egilea'', euskal apaiz, idazle eta kazetaria (j. [[1903]]). * [[1989]] &ndash; ''[[Sancho de Beurko]]'', gaztelaniazko euskal idazlea (j. [[1908]]). * [[1997]] &ndash; [[Maria Dolores Agirre]], [[errezil]]dar euskaltzale, irakasle eta esataria (j. [[1903]]). * [[2005]] &ndash; [[Jesus Uribe]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1938]]). * [[2009]] &ndash; [[Juan Gorospe]], bizkaitar futbolaria eta [[Alaves]]eko entrenatzaile eta lehendakaria (j. [[1931]]). * [[2016]] &ndash; [[Pedro Manterola]], nafar margolari, idazle eta arte-teorilaria (j. [[1935]]). === Mundua === * [[432]] &ndash; [[Zelestino I.a]], [[Aita santua]]. * [[1471]] &ndash; [[Paulo II.a]], [[Aita santu]]a (j. [[1417]]). * [[1506]] &ndash; [[Ana Kandalakoa]], [[Hungaria]] eta [[Bohemia]]ko erregina (j. [[1484]]). * [[1533]] &ndash; [[Atahualpa]] ([[kitxua]]z, ''Ataw Wallpa''), [[Inka Inperioa|Inka Inperioko]] azken enperadorea (j. [[1497]]). * [[1630]] &ndash; [[Karlos Emanuel I.a Savoiakoa]], [[Savoiako dukerria|Savoiako]] dukea (j. [[1562]]). * [[1676]] &ndash; [[Orsola Maddalena Caccia]], italiar moja margolaria (j. [[1596]]). * [[1684]] &ndash; [[Elena Cornaro Piscopia]], veneziar filosofoa (j. [[1646]]). * [[1693]] &ndash; [[Ulrika Eleonor Danimarkakoa]], [[Suedia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1656]]). * [[1802]] &ndash; [[Rose-Adélaïde Ducreux]], frantziar musikari eta margolaria (j. [[1761]]). * [[1817]] &ndash; [[George Petrovitx Karageorge]], [[Serbia]]ko buruzagia, [[Karageorgevitx dinastia]]ren sortzailea (j. [[1762]]). * [[1863]] &ndash; [[Sam Houston]], estatubatuar militar eta politikaria, [[Texasko Errepublika]]ko presidentea (j. [[1793]]). * [[1867]] &ndash; [[Oto Greziakoa]], [[Greziako Erresuma|Greziako erregea]] (j. [[1815]]). * [[1881]] &ndash; [[George Borrow]], ingeles idazle, bidaiari eta filologoa (j. [[1803]]). * [[1919]] &ndash; [[Edward Poynter]], ingeles margolari figuratiboa (j. [[1836]]). * [[1925]] &ndash; ** [[Gottlob Frege]], alemaniar matematikaria (j. [[1848]]). ** [[William Jennings Bryan]], estatubatuar hizlari eta politikaria (j. [[1860]]). * [[1930]] &ndash; [[Narcís Oller]], kataluniar idazlea (j. [[1846]]). * [[1934]] &ndash; [[Winsor McCay]], estatubatuar komikigilea, komikiaren historiako garrantzitsuenetakoa (j. [[circa|c.]] [[1867]]). * [[1937]] &ndash; [[Gerda Taro]], gerrako argazkilari eta kazetari alemaniarra (j. [[1910]]). * [[1941]] &ndash; ** [[Henri Léon Lebesgue]], frantziar matematikaria (j. [[1875]]). ** [[Benjamin Lee Whorf]], estatubatuar hizkuntzalari eta suteen prebentziorako ingeniaria (j. [[1897]]). * [[1942]] &ndash; [[Roberto Arlt]], argentinar idazle, kazetari eta asmatzailea (j. [[1900]]). * [[1944]] &ndash; [[Reza Shah Pahlavi]], Irango shah edo enperadorea (j. [[1878]]). * [[1952]] &ndash; [[Eva Perón|Eva Perón, ''Evita'']], argentinar aktore eta politikaria, [[peronismo]]ko eragile nagusia eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1919]]). * [[1953]] &ndash; [[Nikolaos Plastiras]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1883]]). * [[1959]] &ndash; [[Manuel Altolaguirre]], espainiar poeta (j. [[1905]]). * [[1960]] &ndash; ** [[Cedric Gibbons]], irlandar-estatubatuar zinemagintzako zuzendari artistikoa (j. [[1890]]). ** [[Maude Menten]], kanadar kimikaria (j. [[1879]]). * [[1962]] &ndash; ** [[Gabriel Arias-Salgado]], espainiar politikari [[falange|falangista]] (j. [[1904]]). ** [[Raquel Meller]], espainiar zinemako-abeslari, kupletista eta aktorea (j. [[1888]]). * [[1966]] &ndash; [[Carme Montoriol i Puig]], kataluniar itzultzaile, narratzaile, poeta, dramagile eta piano-jotzailea (j. [[1892]]). * [[1971]] &ndash; [[Diane Arbus]], estatubatuar argazkilaria (j. [[1923]]). * [[1973]] &ndash; [[Konstantinos Georgakopoulos]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1890]]). * [[1983]] &ndash; [[Charlie Rivel]], kataluniar pailazoa, zirkuaren historiako ospetsuenetako bat (j. [[1896]]). * [[1984]] &ndash; [[George Gallup]], estatubatuar estatistikalaria (j. [[1901]]). * [[1986]] &ndash; ** [[William Averell Harriman]], estatubatuar politikari, negozio-gizon eta diplomazialaria (j. [[1891]]). ** [[Dominique Mbonyumutwa]], [[Ruanda]]ko presidentea (j. [[1921]]). * [[1987]] &ndash; [[Tawfiq al-Hakim]], egiptoar idazlea (j. [[1898]]). * [[1989]] &ndash; [[Delia del Carril]], ''La Hormiguita'', argentinar grabatzailea, margolaria eta marrazkilaria (j. [[1884]]). * [[1993]] &ndash; [[Matthew Ridgway]], estatubatuar militarra (j. [[1895]]). * [[1997]] &ndash; ** [[Kunihiko Kodaira]], japoniar matematikaria (j. [[1915]]). ** [[Jaime Miláns del Bosch]], espainiar militarra, [[1981eko otsailaren 23ko Espainiako estatu-kolpea|1981eko otsailaren 23ko kolpe militarra]] prestatu zuen buruzagietako bat (j. [[1915]]). ** [[Aníbal Sánchez Reulet]], argentinar filosofoa (j. [[1910]]). * [[1998]] &ndash; [[Seán Ó hEinirí]], uste denez [[irlandera]]zko azken hiztun elebakarra (j. [[1915]]). * [[1999]] &ndash; ** [[Faedon Gizikis]], [[Grezia]]ko presidentea (j. [[1917]]). ** [[Trygve Haavelmo]], norvegiar idazlea, 1989ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1911]]). * [[2000]] &ndash; [[John Tukey]], estatubatuar estatistikaria, [[datuen azterketa esploratzaile]]aren aitzindairia (j. [[1915]]). * [[2001]] &ndash; ** [[Jacques Bens]], frantziar eleberrigilea (j. [[1931]]). ** [[Josef Klaus]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1910]]). * [[2009]] &ndash; [[Merce Cunningham]], estatubatuar dantzari eta koreografoa (j. [[1919]]). * [[2013]] &ndash; ** [[Shafiga Akhundova]], azerbaijandar konpositorea, Azerbaijango Herriko Artista (j. [[1924]]). ** [[JJ Cale]], estatubatuar gitarra-jotzailea eta musikaria (j. [[1938]]). ** [[Sung Jae-gi]], Hego Koreako feminismoaren aurkako ekintzailea (j. [[1967]]). * [[2015]] &ndash; ** [[Benita Gil]], espainiar maistra eta koordinatzaile sindikala (j. [[1913]]). ** [[Eloína Miyares]], kubatar hizkuntzalaria (j. [[1928]]). ** [[Sebastiano Vassalli]], italiar idazlea (j. [[1941]]). * [[2020]] &ndash; ** [[Olivia de Havilland]], estatubatuar aktorea (j. [[1916]]). ** [[Hans-Jochen Vogel]], alemaniar politikaria (j. [[1926]]). * [[2021]] &ndash; ** [[Albert Bandura]], kanadar psikologoa (j. [[1925]]). ** [[Joey Jordison]], estatubatuar musikaria eta musikagilea, ''[[Slipknot]]'' taldearen sortzaileetako bat (j. [[1975]]). * [[2022]] &ndash; ** [[Anne-Marie Garat]], frantziar eleberrigilea (j. [[1946]]). ** [[David Ireland]], australiar eleberrigilea (j. [[1927]]). ** [[James Lovelock]], britainiar zientzialari autonomo, meteorologo, idazle, asmatzaile eta ekologista, [[Gaia hipotesia]]ren sortzailea (j. [[1919]]). * [[2023]] &ndash; ** [[Jean-Jacques Honorat]], [[Haiti]]ko lehen ministroa (j. [[1931]]). ** [[Randy Meisner]], estatubatuar musikaria, ''[[Eagles]]'' taldeko kide sortzaile eta baxu-jotzailea (j. [[1946]]). ** [[Sinéad O'Connor|Sinead O'Connor]], irlandar abeslaria (j. [[1966]]). ** [[Martin Walser]], alemaniar idazlea (j. [[1927]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Ane, Anne eta Ane. * Jaiegunak: [[Ordizia]], Santa Ana jaiak. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Uztailaren 25]] | [[Wikipedia:Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Uztailaren 27]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] n4agsryweg4lj9y1w0kwgyokrjttb7y 0 3327 10003326 9994800 2024-12-18T11:40:09Z Franvj 161224 Estekaren helbidea aldatzea. 10003326 wikitext text/x-wiki {{artikulu nabarmendua}} {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Donostia | herritarra = donostiar | irudia = Donostia_-_ESA-NASA-Thomas_Pesquet_-_ISS050-E-51720.jpg | irudiaren testua = Donostia, [[2017]]ko [[NASA]]ren satelite bidezko ikuspegia. }} '''Donostia''' (izen ofiziala: ''Donostia'' / ''San Sebastián'')<ref>{{erreferentzia|izena=BOE|urtea=2012|izenburua=Orden Foral de 27 de julio de 2012, de la Diputación Foral de Gipuzkoa, por la que se modifica el nombre oficial del municipio|hizkuntza=es|aldizkaria=BOLETÍN OFICIAL DEL ESTADO|url=https://www.boe.es/boe/dias/2012/09/24/pdfs/BOE-A-2012-11967.pdf|zenbakia=230|ISSN=0212-033X}}</ref> [[Gipuzkoa]]ko hiriburu eta udalerri nagusia da, eta [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Euskal Herriko hiri nagusien zerrenda|hiri jendetsuenen artean]] laugarrena, {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|qualifier=P585|formatting=table|rowformat=$1|list=firstrank}}. urtean {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|qualifier=P585|formatting=table|rowformat=$0|list=firstrank}} biztanle zituen eta. [[Donostiako metropoli eremua|Metropoli eremuak]], berriz, 400.000 bat biztanle ditu. [[Kantauri|Kantauri itsasoaren]] ertzean dago, [[Bizkaiko golkoa]]ren magalean. Hego Euskal Herriko hiriburuetatik Donostiak du [[euskaldun]]en ehunekorik handiena: %&nbsp;33,5.<ref name=V.inkesta>Eusko Jaurlaritza: ''V. Inkesta Soziolinguistikoa'', Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2011.</ref> Administrazio, kultura, hezkuntza eta turismoaren zentro garrantzitsu bat da [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]], eta 2016an [[Europako kultura-hiriburu]]a izan zen. 2014an, ''[[National Geographic]]'' aldizkariak munduko hiri zoriontsuenen artean kokatu zuen Donostia.<ref>Iker {{maiuskula txiki|Gomez}}, [http://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/2838234/munduko-hiri-zoriontsuenak--national-geographic-zerrenda-kaleratu-du/ «Donostia, munduko hiri zoriontsuenen zerrendan»], ''EiTB'', 2014-12-29.</ref> == Izena == === Etimologia === [[Fitxategi:Braun Donostia-San Sebastián UBHD.jpg|300px|thumb|Donostia [[1572]]an, [[Georg Braun]] [[alemania]]rraren margolana.]] * '''Donostia''': ''Donostia'' [[euskara|euskal]] izenaren jatorriari buruzko hipotesi aipatuena [[Koldo Mitxelena]]rena da, hots, Sebastian santuaren izenetik ei datorrela hiriaren euskal izena ere, [[latin]]ezko ''Dominus Sebastianus'' > ''Dominus Sebastiane''-etik abiatuta bilakabide hau proposatzen zuen Mitxelenak 19955ean: ''*Donasa(b)astiai > *Donasastia > *Donastia > Donostia''.<ref>{{es}} Koldo {{maiuskula txiki|Mitxelena}}: ''Apellidos vascos'', 1955, § 403.</ref> Beste hipotesi batek dio bilakabidea beste hau izan zela: ''*Done Sebastiane > *Done Sebastiae > *Done Sebastie'' ([[Ezkaroze]] herrian ''Sebastie'' antroponimoa badela argudiatuta) ''> *Donesebastia > *Donasastia > *Donastia > Donostia''.<ref name=AunamendiOnomastica>{{es}} ''[http://www.euskomedia.org/aunamendi/36359/144019 «Donostia-San Sebastián: Onomástica»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''.</ref> Ez da ahaztu behar [[Orendain]]go San Sebastian ermitari Jaun Donosti izena eman izan diotela herritarrek.<ref>[http://zaharberri.gipuzkoakultura.net/datuak.php?id=545 Orendaingo San Sebastian ermita, herriak Jaun Donosti ere deitua] Gipuzkoako Aldundiko webgunea</ref> Azkenik, gaur egun baztertzen den hipotesi batek dio izenaren jatorria latinezko ''dominus ostianus'' (hitzez hitz, ''portuko buruzagia'') izan zela. Nolanahi ere, egungo euskal izenaren lehen aipamen idatziak XV. mendearen amaierakoak dira («juntadu ditu laster / Donostiako irian», «Donostiako murruan / islaren goienean»)<ref>[http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1301628 Alfonso Otazu ''Fontes linguae vasconum: Studia et documenta'', "El Cantar de Bretaña, un poema inédito de fines del siglo XV en la lengua vasca" / "BRETANAKO JORNADAREN BERTSOAK (1491 inguru)" ISSN 0046-435X, 19 zk., 1975 , 43-70 or.'']</ref>, eta, gerora, [[Joan Perez Lazarraga]] arabarrak ere idatzi zuen izen hori XVI. mendean: «Donostiako San Frantziskuan / hagoan gizon soldadua».<ref name=AunamendiOnomastica/> * '''San Sebastian''': [[1180]]. urteko hiribildu-foruan agertzen da ''Sanctus Sebastianus'' izena lehen aldiz agiri batean,<ref>{{es}} Angel {{maiuskula txiki|J. Martín Duque}}: ''El Fuero de San Sebastián: Traducción manuscrita y edición crítica'', Príncipe de Viana, 63 zbk., 227, 2002.</ref> [[1014]]. urtetik izen horren berri badago ere, [[San Sebastian]] santuaren omenez, [[Antigua (Donostia)|Antigua]] auzoan [[Loretopea]]ren gainean eraikitako monasterio bati loturik. Hortik dator ''San Sebastián'' [[erdara|erdal]] izena. * '''Easo''': hiriari ''Easo'' (edo, gaztelaniaz, ''la Bella Easo'') izena eman izan zaio, aurreko mendeetan Donostialdean kokatua zela uste izan zen [[Oiasso]] erromatar hiria zela eta; hortik etorri zen donostiarrek ''easoar'' izena jasotzea. Gaur egun, ordea, badakigu Oiasso [[Bidasoa]] ibaiaren bokalean zegoela. * '''[[Irutxulo (Donostia)|Irutxulo]]''': diotenez, ''Itzurun'' izen zaharrago baten itxuragabetzea, herri-etimologiak «hiru zulo» interpretaturik aldarazia, itsasotik begiratuta Zurriola, Kontxa eta Ondarreta hiru «zulo» edo sarbide direlakoan.<ref>{{Erreferentzia | izenburua=Irutxulo | hizkuntza=es | url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/irutxulo/ar-70476/ | aldizkaria=Auñamendi Eusko Entziklopedia | sartze-data=2020-01-20}}</ref> === Herritarrak === Donostiako herritarrak ''donostiarrak'' dira. Halere, Donostiako herri-kultura, eta batez ere [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharrekoan]], bi ezizen erabili izan dira: [[San Bizente eliza (Donostia)|San Bizente elizaren]] inguruan jaio edota bizi direnentzat, ''koxkeroak''; eta [[Santa Maria basilika|Santa Maria elizaren]] inguruan jaio edo bizi direnentzat, ''josemaritarrak''.<ref name=Ibargutxi1>Felix {{maiuskula txiki|Ibargutxi}}: [https://web.archive.org/web/20140202171344/http://www.zingizango.com/albisteak/hau-fauna-1 «Hau fauna»], ZingiZango euskara elkartearen webgunea, 2008-02-02.</ref><ref name=Ibargutxi2>{{es}} Felix {{maiuskula txiki|Ibargutxi}}: [http://www.diariovasco.com/20070826/al-dia-sociedad/fauna-nuestra-20070826.html «La fauna más nuestra,] ''Diario Vasco'', 2007-08-26.</ref> Burla egiteko ezizentzat, berriz, donostiarrei ''kaskarinak''<ref name=Ibargutxi1/><ref name=Ibargutxi2/> (hau da, «burugabeak, gauzak pentsatu gabe egiten dituztenak») edo ''ñoñostiarrak''<ref>[http://www.ehu.es/ehg/cgi/bila?l=42068&z=%F1o%F1ostiar&p=0 «ñoñostiar»], ''Hiztegi Batua Euskal Prosan''.</ref> («Donostiako aberaskumeak, señoritoak, txepelak»)<ref>«Kokoteraino zaudetela ñoñostiar señoritooz» idatzi zuen [[Joxe Austin Arrieta]] donostiar idazleak, [[Igeldo]] Donostiatik banantzekotan zela eta.<br/>(Joxe Austin {{maiuskula txiki|Arrieta}}: [https://irutxulo.hitza.eus/generoak/iritziak/joxe-austin-arrieta-na-ezuna-intzazu-igeldo/ «Na’ ezuna intzazu, Igeldo»], ''Irutxuloko Hitza'', 2013-10-04.)</ref><ref>«inolako sentimendu ñoñostiar pijorik gabe» dio [[Begoña del Teso]] donostiarrak, elkarrizketa batean.<br/>(Estitxu {{maiuskula txiki|Eizagirre}} eta Ixiar {{maiuskula txiki|Eizagirre}}: [http://www.argia.com/argia-astekaria/1829/ez-ditut-beldurrak-gainditu-nahi-gustura-nago-horiekin «Begoña del Teso: "Ez ditut beldurrak gainditu nahi, gustura nago horiekin"»], ''Argia'', 1829. zenbakia, 2001-11-11.)</ref> deritze, eta hiriburuari, ''Ñoñostia''.<ref>{{es}} Mikel G. {{maiuskula txiki|Gurpegui}}: [http://www.diariovasco.com/pg060409/prensa/noticias/San_Sebastian/200604/09/DVA-SSB-206.html «Ñoñostia»], ''Diario Vasco'', 2006-04-09.</ref> == Geografia == Donostia [[Urumea]] ibaiaren bokalean dago, [[Igeldo]], [[Urgull]] eta [[Ulia]] mendien artean, eta hiru hondartza ditu: [[Ondarreta]], [[Kontxa]] eta [[Zurriola]]. Elkarren ondoan dauden lur horiez gainera, hiru [[barrendegi]] ditu hiriak: hego-mendebaldean, [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]] auzoaren zati bat; hego-ekialdean, [[Landarbaso]] mendialdea; eta hegoalderago, [[Urdaburu]] mendialdea. === Geologia === [[Fitxategi:San Sebastian aerea.jpg|thumb|300px|eskuinera|Donostia, airetik ikusia. Ekialdetik mendebaldera, [[Ulia]], [[Urgull]], [[Santa Klara uhartea]] eta [[Igeldo|Igeldo mendia]] ageri dira. Zurriola, Kontxa eta Ondarreta hondartzak ere argi ikusten dira. Hiria [[Urumea]] ibaiak zeharkatzen du.]] Hiria [[Kontxako badia]]ren inguruetan zabaltzen da, [[Bizkaiko golkoa]]ren kostaldean. Donostiako kostaldea [[Hondarribia|Hondarribitik]] [[Orio]]ra [[Eozeno]]ko [[hareharri]]zko [[flysch]] delakoak osaturiko mendikateak zeharkatzen du: [[Ulia]], [[Urgull]], [[Igeldo|Igeldo mendia]] eta [[Mendizorrotz]] ekialdetik mendebaldera. Mendikatea etena duen eremuetan [[Zurriola]], hain zuzen [[Urumea]] ibaiaren [[bokale]]an, [[Kontxa]] eta [[Ondarreta]] hondartzak daude. [[Kontxako badia]]ko sarreran, [[Santa Klara uhartea]] dago. [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharra]] eta erdialdeko [[zabalgune]]a San Bartolome gaina eta [[Urgull]] mendia lotzen zituen [[tonbolo]]aren gainean eraiki ziren; eta [[Gros]] auzoa osatu aurretik, hareatza zabala zegoen han. [[Amara (Donostia)|Amara]] auzoko lurretan, berriz, Urumea ibaiak sortutako padura zegoen. Eremu hauetan izan ezik, Donostiako udalerria 50-100 metroko [[kareharri]]zko muino txikietan kokatua dago gehienbat, muino batetik bestera [[kareharri]]aren [[higadura]]z sortutako ibar txikiak dituela (Ametzagaina, Aiete, Añorga, Igara). Udalerriaren ekialdean dagoen [[San Marko-Txoritokieta]] mendia [[diapiro]]-egitura bat da.<ref>{{es}} José Miguel {{maiuskula txiki|Edeso Fito}}:''[http://www.ingeba.euskalnet.net/liburua/donostia/3gfisica/32geolo.htm Geografía e historia de San Sebastián: geología y geomorfología]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}'', INGEBA, 2009-10-19.</ref> [[Sismologia]]ri dagokionez, Donostiak badu arriskurik. Izan ere, [[lurrikara|lurrikaren]] sorgune ez den arren, uhin sismikoen anplifikazio eremu baten barruan daude hala Donostia osoa nola haren [[metropoli eremu]]aren zati handi bat. Hala, bada, hainbat kilometrotara sortutako lurrikarek eragin handia dute Donostian; halaxe erakutsi dute [[Iruñe]]ko 1903ko lurrikarak, Martesko ([[Huesca]]) 1923koak, Turruncúngo ([[Errioxa]]) 1929koak eta [[Ereta]]ko (Okzitania) 1967koak.<ref>[[Antonio Aretxabala]]: [http://antonioaretxabala.blogspot.com.es/2012/09/donostia-san-sebastian-sismicidad-de.html «Donostia-San Sebastián, ¿sismicidad de efecto local?»], ''[[Antonio Aretxabala]]'' bloga, 2012-09-16.</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Urumearen itsasoratzea.jpg|300px|eskuinera|thumb|[[Urumea]] ibaiaren itsasoratzea Donostian.]] [[Urumea]] ibaia [[Goizueta]], [[Hernani]] eta [[Astigarraga]] herrietatik igaro ondoren, hiria zeharkatuz itsasoratzen da [[bokale]] bat sortuz. Bokalean nabariak dira itsas gorabeheren eragina, [[Loiola (Donostia)|Loiola]] eta [[Martutene]] auzoetaraino. Hori dela eta, ohikoa da, uholdea dagoenean, auzo horietan ibaiko urak gainezka egitea. [[Urumea]] ibaiak bere ibilbidean osatzen dituen zeharruneetatik nabaria da hirian [[Kristinaenea]] lorategia inguratzen duena. Aipatu behar da [[Oria]] ibaia ere, Gipuzkoako ibairik luzeena, [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]] auzotik igarotzen dena, itsasoratzetik kilometro gutxitara. [[Añorga (erreka)|Añorga]] errekak ere [[Antigua (Donostia)|Antigua]], [[Ibaeta]], [[Igara]] eta [[Añorga]] auzoak zeharkatzen zituen garai batean, baina egun lur azpian dago bideratuta hirira sartzean. === Landaredia === Landaredi potentzialean, gizakiaren eraginaren ezean balizko hartan alegia, batez ere [[lizar]]ra eta [[haritz]]a aurkituko lirateke, eta [[ezki]]a, [[zumar]]ra, [[gaztainondo]]a, [[astigar]]ra, [[pago arrunt|pagoa]], [[sahats|zumea]] eta [[haltz]]a neurri txikiagoan, betiere hezetasun mailaren arabera eta azpiko basoan, hurritza, elorri beltza eta garoak. Belardi eta soroek ere oparotasun eta aniztasun nabaria erakusten dute. Oro har, Donostiako landaredia klima ozeaniko heze bati dagokiona da, tenperatura hotzepelekin, Kantauri isurialde osoaren antzera. Dena den, egungo landaredia gizakiak gogor eragindakoa da: hiriko urbanizazioak antzinako basoak eta baserri lurrak ordeztu ditu neurri handi batean. Hirigunetik at soroak eta [[baratze]]ak dira, baserrien ustiapenen ondorioz, antzinako landaredia ezabatu dutenak. [[Ulia]] eta [[Igeldo]]ko gune batzuetan, [[ote]]a, [[iratze|garoa]] eta [[txilar]]ra dira nagusi, antzinako basoaren galtzearen ondoren garatu den landaredia. Bertakoa ez den pinu beltzaren (''[[Intsinis pinu|Pinus radiata]]'') gune batzuk ere badaude, [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]] eta [[Landarbaso]] aldean, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] beste gune batzuetan baino neurri txikiagoan ordea. Hala ere, antzinako landarediko guneak daude oraindik ere Igeldon, [[Urgull]]en, Ulian, [[Igara]]ko erreka inguruetan, [[Añorga]]n, [[Ametzagaina]]n, [[Basozabal]]en [[Ibaeta]]n eta [[Aiete]]ko zenbait tokitan. [[Haltz]]ak, berriz, baditugu [[Urumea]] ibaiaren ibilbidean, [[Martutene]] aldean, eta [[Oria]] ibaiaren ertzetan, Zubieta aldean.<ref name=Sola2009/> === Mugak === Iparraldean, Donostiak osoki [[Kantauri|Kantauri Itsasoarekin]] egiten du muga; ipar-ekialdean, [[Kantauri|Kantauri Itsasoa]] eta [[Pasaia]]rekin; ipar-mendebaldean, [[Kantauri|Kantauri Itsaso]], [[Igeldo]] eta [[Orio]]rekin; ekialdean, [[Astigarraga]]rekin; hego-ekialdean, [[Hernani]] eta Astigarragarekin; hegoaldean, [[Lasarte-Oria]] eta Hernanirekin; hego-mendebaldean, Lasarte-Oriarekin; eta mendebaldean, berriz, [[Usurbil]]ekin. {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Donostia |Iparraldea = [[Kantauri|Kantauri Itsasoa]] |Ipar-ekialdea = [[Pasaia]] |Ekialdea = [[Errenteria]] |Hego-ekialdea = [[Astigarraga]] |Hegoaldea = [[Hernani]] |Hego-mendebaldea = [[Lasarte-Oria]] |Mendebaldea = [[Usurbil]] |Ipar-mendebaldea = [[Orio]] }} === Klima === [[Fitxategi:Clima San Sebastián (España).PNG|200px|thumb|'''Donostiako klima''': zutabe urdinek euri kopurua adierazten dute, hilez hil. Marrek tenperatura maximoa, batez bestekoa eta minimoa ematen dituzte.]] {{Klima-diagrama |[[Donostia (Miramon, 2021)]] |4.7532 |10.5348 | 189 |9.0386 |16.5271 | 137 |7.7055 |15.5045 | 46 |7.761 |16.8397 | 54 |9.2139 |18.8116 | 95 |14.345 |21.6677 | 189 |15.3632 |22.291 | 88 |15.3932 |23.2123 | 31 |15.3373 |23.8833 | 131 |10.9265 |20.3519 | 94 |6.991 |12.5057 | 353 |7.5377 |15.109 | 283 |units = |float = right |clear = both}} Donostiak, euskal kostalde guztiak bezala, [[klima ozeaniko]]a du. [[Köppen klima sailkapena]]ren arabera, Donostiako klima hotzepel hezea eta urtaro lehorrik gabea (Cfb kodeaz) da. [[Tenperatura]] hotzepelak, hezetasun nabaria eta [[euri]] ugari izaten dira Donostian urte osoan zehar. Hala ere, [[uda]] eta [[negu]]a nabari bereizten dira tenperaturari dagokionez. Euria, berriz, urte osoan izaten da eta neguaren eta udaren arteko aldeak txikiak izaten dira. [[Elur]]ra, ordea, oso gutxitan egiten du, urtean behin-edo, eta 5-10 alditan izozten du urtean. [[Enbata]] ugari izaten dira. Urrian eta martxoan ur biziak izaten dira, hau da, maila handiko itsas gorabeherak.<ref name=Sola2009>{{es}} Ana {{maiuskula txiki|Sola Bueno}}: [http://www.ingeba.euskalnet.net/liburua/donostia/3gfisica/31clima.htm ''Geografía e historia de San Sebastián: el clima'']{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, INGEBA, 2009-10-18.</ref> 2007an euri kantitatea 1.536,1&nbsp;mm izan zen. Batez besteko tenperatura 15&nbsp;°C ingurukoa izaten da, eta udako [[hezetasun]] handiak (%&nbsp;65-70 inguru) bero handiko sentipen termikoa sortzen du. [[Hego|Hego haizeak]] jotzen duenean, tenperatura bat-batean igo daiteke, neguan 20&nbsp;°C eta udan 38&nbsp;°C eragin arte. Udan, tenperatura handi horien ondoren, ipar-mendebaldeko [[haize]]ak bat-batean jo dezake, eta enbata eragin. {{Klima |location = Donostia |metric first = y |single line = y |Jan high C = 12.8 |Feb high C = 13.9 |Mar high C = 15.4 |Apr high C = 16.8 |May high C = 20.0 |Jun high C = 22.3 |Jul high C = 24.7 |Aug high C = 25.2 |Sep high C = 23.7 |Oct high C = 20.4 |Nov high C = 15.8 |Dec high C = 13.7 |year high C = 18.7 |Jan mean C = 8.6 |Feb mean C = 9.5 |Mar mean C = 10.9 |Apr mean C = 12.4 |May mean C = 15.7 |Jun mean C = 18.2 |Jul mean C = 20.6 |Aug mean C = 21.0 |Sep mean C = 19.0 |Oct mean C = 15.8 |Nov mean C = 11.5 |Dec mean C = 9.6 |year mean C = 14.4 |Jan low C = 4.4 |Feb low C = 5.1 |Mar low C = 6.4 |Apr low C = 8.0 |May low C = 11.3 |Jun low C = 14.0 |Jul low C = 16.4 |Aug low C = 16.7 |Sep low C = 14.3 |Oct low C = 11.2 |Nov low C = 7.2 |Dec low C = 5.5 |year low C = 10.0 |Jan precipitation mm = 168 |Feb precipitation mm = 150 |Mar precipitation mm = 144 |Apr precipitation mm = 168 |May precipitation mm = 138 |Jun precipitation mm = 96 |Jul precipitation mm = 98 |Aug precipitation mm = 112 |Sep precipitation mm = 138 |Oct precipitation mm = 174 |Nov precipitation mm = 186 |Dec precipitation mm = 167 |year precipitation mm = 1738 |Jan precipitation days = 13 |Feb precipitation days = 12 |Mar precipitation days = 12 |Apr precipitation days = 14 |May precipitation days = 12 |Jun precipitation days = 10 |Jul precipitation days = 9 |Aug precipitation days = 10 |Sep precipitation days = 10 |Oct precipitation days = 12 |Nov precipitation days = 13 |Dec precipitation days = 12 |year precipitation days = 140 |unit precipitation days = 1&nbsp;mm |Jan sun = 91 |Feb sun = 104 |Mar sun = 139 |Apr sun = 148 |May sun = 174 |Jun sun = 185 |Jul sun = 202 |Aug sun = 194 |Sep sun = 167 |Oct sun = 136 |Nov sun = 100 |Dec sun = 82 |Year sun = 1724 |source 1 = [[Meteorologiako Estatu Agentzia|AEMET]]<ref>{{erreferentzia |url=http://www.aemet.es/es/elclima/datosclimatologicos/valoresclimatologicos?l=1014&k=pva |izenburua= Valores Climatológicos Normales. San Sebastián / Aeropuerto |hizkuntza=es}}</ref> |source 2 = Geografía e historia de San Sebastián: el clima<ref name=Sola2009/> |sartze-data = }} === Auzoak === [[Fitxategi:Donostiako Alde Zaharra, Euskal Herria.jpg|thumb|300px|[[Parte Zaharra (Donostia)|Donostiako Parte Zaharra]].]] Mendeetan, [[Donostiako harresiak|Donostiako harresiek]] kale estuak dituen [[Parte Zaharra (Donostia)|Donostiako Parte Zaharra]] inguratu zuten. [[1863]]. urtean harresiak eraitsi zirenean hasi zen Donostia hiria zabaltzen, gaur egun ezagutzen den hiria osatu arte. [[Antonio Kortazar]]ren Hiriko Plan Orokorrak etxadi karratu erregularrak taxutu zituen egungo Boulevardetik [[Mendeurrenaren plaza (Donostia)|Mendeurrenaren plazaraino]]. Lehen zabalgune hura 1900. urtean egin zen. Artean hiriak zubi bakarra zuen, [[Santa Katalina zubia]], hain zuzen. XX. mendearen lehen erdian hiria [[Gros]] aldera zabaltzen hasi eta [[Antigua (Donostia)|Antiguako]] zabalgunea ere osatzen hasi. Urte haietan [[Urumea]] ibaia bideratu eta beste azpiegitura batzuk ere eraiki ziren, hala nola [[Maria Kristina zubia]] eta [[Zurriolako zubia|Zurriola zubia]]. [[Fitxategi:Siluetak Gauean Intxaurrondo 12 17 15 818000.jpeg|thumb|"[[Siluetak (eskultura)|Siluetak]]" Intxaurrondo auzoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Donostiako eskulturen atlasa. Txillida, Oteiza, ..|url=https://www.santelmomuseoa.eus/atlas/index.php?q=Las%20siluetas&lang=eu|aldizkaria=www.santelmomuseoa.eus|sartze-data=2021-05-02}}</ref> ]] 1950eko hamarkadan [[Amara (Donostia)|Amara]] auzoa osatu zen, [[Antso Jakitunaren hiribidea]]ren inguruan lehendabizi, eta, 1960ko hamarkadaren ondoren, [[Amara Berri]]a auzoa osatuz. Urte horietan izandako hazkunde demografiko itzelaren ondorioz, [[Altza]], [[Mirakruz-Bidebieta|Bidebieta]], [[Egia (Donostia)|Egia]] eta [[Loiola (Donostia)|Loiola]] auzoek zabalkunde handia izan zuten, zoritxarreko handikeriazko [[urbanismo]] batez. XX. mendearen hondarretan eta XXI. mendearen hasieran, besteak beste, [[Loiolako Erriberak]], [[Benta Berri]], [[Errotaburu]], [[Ibaeta]] eta [[Berio]] izeneko auzoak osatu ziren. Egun, [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharra]] eta [[Igeldo]] baserri-auzoa dira antzinako itxura erakusten duten bakarrak.<ref>{{es}} [http://www.euskomedia.org/aunamendi/45911/35004?idi=es «Donostia-San Sebastián: Morfología urbana»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''.</ref> Hau da indarrean dagoen auzoen zerrenda ofiziala, 2010eko [[HAPO]]<nowiki/>arena:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2010eko HAPOaren auzoen sailkapena|url=https://www.donostia.eus/info/ciudadano/urbanismo_planos.nsf/vowebContenidosId/NT00000B46?OpenDocument&idioma=eus&id=&cat=Plan%20General%20de%20Ordenaci%C3%B3n%20Urbana%20(PGOU)&subcat=PGOU%20-%20Plan%20General%20de%20Ordenaci%C3%B3n%20Urbana%202010&doc=D|aldizkaria=www.donostia.eus|sartze-data=2023-08-15}}</ref> {{Zutabe-zerrenda|*Aiete * [[Aiete]] * [[Altza]] * [[Amara Berri]] * [[Antigua (Donostia)|Antigua-Ondarreta]] * [[Añorga]] * [[Ategorrieta-Ulia]] * [[Egia (Donostia)|Egia]] * [[Erdialdea (Donostia)|Erdialdea]] * [[Gros]] * [[Ibaeta]] * [[Igeldo]] * [[Intxaurrondo]] * [[Loiola]] * [[Martutene]] * [[Mirakruz-Bidebieta]] * [[Miramon-Zorroaga]] * [[Zubieta]]|kopurua=3}} Badira halaber Udalaren beste sailkapen batzuk, eta haietan agertzen diren beste auzo nabarmenak, HAPOarentzat unitate txikiak direnak:<ref>[https://www.donostia.eus/info/ciudadano/part_barrios.nsf/fwHome?ReadForm&idioma=eus&id=A379281 «Partaidetzarako lurralde eremuak»], Donostiako Udalaren webgunea.</ref> {{Zutabe-zerrenda|* [[Amara (Donostia)|Amara]] * [[Benta Berri]] * [[Berio]] * [[Errotaburu]] * [[Herrera (Donostia)|Herrera]] * [[Loiolako Erriberak]] *[[Morlans]] * [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharra]] *[[Sagues (Donostia)|Sagues]] * [[Txominenea]]|kopurua=5}} Horietaz gain, Donostiak baditu hiru [[barrendegi]] ere: Zubietakoa, [[Landarbaso]]koa eta [[Urdaburu]]koa. {{Donostiako auzoak}} == Historia == {{sakontzeko|Donostiako historia}} Gizakia orain dela 25.000 urtetik, gutxienez, bizi izan da Donostia inguruan. [[Ametzagaina]] izeneko lekuan garai horretako industria litikoa aurkitu dute.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.info/albisteak/93263/duela_25000_urte_jada_donostian_gizakiak_bizi_zirela_egiaztatu_du_aranzadiren_ikerketa_batek.htm|izenburua=Duela 25.000 urte jada Donostian gizakiak bizi zirela egiaztatu du Aranzadiren ikerketa batek|egunkaria=Berria|data=2014-06-23}}{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Gerora, egungo [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharreko]] herrigunean erromatarren garaiko giza kokaguneak egon ziren, [[Santa Teresa komentua (Donostia)|Santa Teresa komentuan]] egin diren indusketetan aurkitutako aztarnek adierazten dutenez (K. o. 50–200 urte bitartekoak).<ref>{{Erreferentzia | abizena1 = Unsain | izena1 = J.M | abizena2 = | izena2 = | izenburua = San Sebastián, ciudad marítima | isbn = 978-84-930344-8-1 | argitaletxea = Untzi Museoa | lekua = Donostia | liburukia = | edizioa = | urtea = 2008 }} 164-7 or.</ref> === Erdi Aroa === ==== Hiriaren sorrera ==== [[Fitxategi:Jaizkibel 016.JPG|thumb|[[Jaizkibel]]go senadi bat]] Donostiari (bertako monasterioari) buruzko lehendabiziko aipamenak X eta XI. mende hasierakoak diren arren, Nafarroako Antso ''Jakituna''k 1180. urte aldera eman zion hiri-gutuna, lehenagokoa ez ote den adierazi izan bada ere. [[Jose Luis Orella]]k azaldu du hiri-gutun hori [[Lizarrako forua|Lizarrako 1164ko foru hedatuan]] oinarritu zela: artikuluen % 60 inguru. Hala ere, bere berezitasun handiena itsasorako forua izatea da, Antso Jakitunak Nafarroaren itsas merkataritzaren portu nagusi bihurtu nahi baitzuen Donostia.<ref>Une horretan, ''Chronographus anni 354''k zehazten du Urumea ibaian 7 kilometroz nabiga zitekeela, Hernaniraino (egungo Portu auzoraino); ikus Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 165-166, 201. or. Beharbada Donostia Aranoraino luzatzen zen; ikus Sada, Javier y Asier. 1995, 19. or.</ref> Hauxe da Europako lehendabiziko itsas forua, eta bertan biltzen dira Europako itsas lege zaharrenak.<ref>Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 162, 166-167 or.</ref> [[Baiona]] luzaroan Nafarroaren portu izan zen, baina XI. mendean baliorik gabeko portu bat zuen, landetako hareak itsutua. Horrek emigrazio handi bat eragin zuen Baionatik eta Gaskoiniatik ([[gaskoi]]ak, «franko» deituak), Urgull magaleko hareatzan finkatu zena Erregearen abantailek erakarrita: [[Orio]]raino, libre ziren merkataritzan aritzeko.<ref>Kontu egin behar da une horretan Bidasoa eta Oriaren bokalearen arteko guztia Donostiaren barrutia zela</ref> Ordurako, Santa Maria eta San Bizente Antiguakoa aipatzen dira, eta Antso Jakitunak Izurungo monasterioa eman zien dohaintzan. Lehena bertako [[euskaldun|«nafar»en]] eliza zen, eta bigarrena, berriz, – gaskoiena, [[Manuel Lekuona]]k azaltzen duenez.<ref>Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 161. or.</ref> Gero eta handigoa zen, ordurako, itsas merkataritza Europa iparraldearekin. 1200. urtean [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa]]k Nafarroa inbaditu zuen, eta Gipuzkoan portu garrantzitsuak eskuratu: [[Mutriku]], [[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]], Donostia, [[Hondarribia]], etab. Konkista hori sendotzeko, Gaztelako erregeak berretsi egin zuen Donostiaren nafar forua 1204an.<ref>Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 203. or.</ref> ==== Gaztelako koroaren pean ==== [[Gaztelako koroa]]ren eskuetan geratuta ere, Donostiak jarraitu egin zuen Nafarroaren itsas merkataritza-bideetan, eta [[Antso IV.a Gaztelakoa]]k, XIII. mende amaieran, berretsi egin zituen nafar merkatariek hiribilduan zituzten pribilegioak. Nafar produktuen isuri horrez gain, Donostiak Gipuzkoan barrena heldutako Gaztelako salgaiak itsasoratzen zituen.<ref>{{Erreferentzia | abizena1 = Artola (ed.) | izena1 = Miguel | izenburua = Donostiaren historia | isbn = 84-89569-56-8 | argitaletxea = Donostiako Udala | lekua = Donostia | liburukia = | edizioa = | urtea = 2001 }} 18-20. or.</ref> Horrek oparoaldi bat ekarri zuen, eta Donostiak autonomia handia agertu zuen. [[Fitxategi:Canadian Museum of Civilization (8347674349).jpg|thumb|Euskal bale-ehizako ontzi baten barruko irudikapena]] Donostiarrek, orduan, hiru ainguraleku nagusi zituzten: Kontxa, Zurriola eta [[Pasaia]] (''Pasage'').<ref>'Portu' esan nahi du gaskoiez.</ref> Horietatik abiatzen eta sartzen ziren koka motako itsasontziak, garai hartan arrakasta handikoak, Atlantikoko kostaldeko itsas trafikoan erabiltzen baitziren Flandesera bidean. Haien sotoetan ekartzen zituzten oihalak, apaingarriak, tinduak, eta zirtzilkeriak.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 19. or.</ref> [[Fitxategi:Donostia_iglesia_SVicente_exterior.jpg|thumb|[[San Bizente eliza (Donostia)|San Bizente eliza]] (1574an amaitua), Donostiako eliza zaharrena, gaskoien erlijio-bilgune]] 1266tik aurrera, hiriak hainbat sute jasan zituen. Donostiaren mugetan Usurbil eta Orio sortu ziren 1371 eta 1379an. Gainera, hainbat istilu izan zituzten donostiarrek Hernaniko olagizonekin. 1397. urtean, Donostiak Gipuzkoako Ermandadea sortzen lagundu zuen [[oinaztar]]ren eta [[ganboatar]]ren arteko lehia bete-betean, zailtasunak ekartzen baitzizkien donostiarrei barne merkataritzan. 1459an, Donostia guztiz sartu zen Gipuzkoan.<ref>{{Erreferentzia| abizena = Mugica Zufiria| izena = Serapio | url = http://atzoatzokoa.gipuzkoakultura.net/c78f6/ | izenburua=LOS GASCONES EN GUIPÚZCOA|argitaletxea = IMPRENTA DE LA DIPUTACION DE GUIPUZCOA | argitaratze-data = 1923 |sartze-data=2016ko irailaren 26a}}</ref> === Aro modernoa === ==== Donostia mugako hiri ==== 1489an, sute latz batek hiria kiskali egin zuen, baita aro berri baten hasiera iragarri ere.<ref>1813 arte ez zen berriz sute hain suntsigarririk gertatu.</ref> Harrezkero, hiria gerra-gotorleku bihurtzen hasi zen, Gaztelaren eta Frantziaren artean. Gaztela-Aragoiko errege-erreginek donostiarrak babestu zituzten, hainbat zergatatik salbuetsi eta abar. 1521ean, laguntza eman zion [[Gaztelako Komunitateen Gerra|Komuneroen Matxinadaren]] kontra eta enperadorearen tropei [[Nafarroako konkista#1512ko gaztela-aragoar inbasioa|Nafarroako gudan]]. Karlos V.ak ''Muy Noble y Muy Leal'' titulua esleitu zion, eta hainbat erlijio-erakunde sortu ziren hirian ordutik aurrera. [[Fitxategi:Braun Donostia-San Sebastián UBHD.jpg|thumb|Donostiaren irudikapen bat 1572an]] Hiribilduaren oparoaldiak mendearen bigarren erdira arte iraun zuen. Hala ere, Karlos V.a eta bere oinordekoak ([[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe II.a]] eta Filipe III.a) gerra gehiagotan sartu ahala, Donostiaren egoera okertzen joan zen, erregeon ontzi- eta eskifaia-eskaera hertsatzaileengatik. Arrantza-kanpainei dagokienez, 1580eko lekukotasun baten arabera, 13-14 itsasontzi ateratzen ziren Ternuara urtero Donostiatik, bakoitzean 70-100 marinelekin.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 57-58. or.</ref> 1597an, berriz, izurrite bubonikoak hiria eta Pasaia astindu zituen, baita 650 hildako utzi ere Donostian, eta 364 Pasaian.<ref name="Artola, Miguel 2001">Artola, Miguel (ed.). 2001, 52-54. or.</ref> Gorabeheron erdian zorpetuta zebilela eta, udalak zerga berriak jarri zizkion artileari portuetan (bereziki Pasaiakoan), baita ondorio larriak eragin ere. Iruñetik zetorren barrualdeko merkataritzak iparraldeko bidea hartu zuen, eta Baiona bihurtu zen nafar artilea itsasoratzeko portua.<ref name="Artola, Miguel 2001"/> Ordura arteko Donostiako ontziolak ontziola handi eta espezializatuagoen beharrez Pasaiara lekualdatzen joan ziren. 1682an, Kontsulatua eta Kontratazio Etxea sortu ziren Donostian. ==== Ameriketara begira ==== [[Fitxategi:Portal_de_la_Basílica_de_Santa_María_del_Coro-Koruko_Andre_Mariaren_basilika._San_Sebastian-Donostia,_Guipuzcoa-Gipuzkoa..JPG|thumb|upright|Donostiako Santa Maria eliza, Konpainiaren diru-ekarpenez eraikia]] {{sakontzeko|Caracasko Gipuzkoar Konpainia}} 1713ko [[Utrechteko Ituna]] oso kaltegarria izan zen hiriarentzat, donostiarrek Ipar Atlantikoko arrantza-urak galdu baitzituzten. Gainera, ez zuen bakea ekarri, Frantziaren etsaigoa baizik. 1719. urtean, lehendabizikoz, [[Berwick-eko dukea|Berwick dukea]] buru zuen 26.000 gerlariko frantziar armadak Donostia hartu zuen, setioa jarri ondoren. Donostiaren berreraikuntza-lanetan, [[Plaza Berria (Donostia)|Plaza Berria]] sortu zuten Donostiaren erdian, olgeta eta merkaturako. 1728an, Caracasko Gipuzkoar Konpainia sortu zen. Baldintzak mesedegarriak ziren nola gipuzkoarrentzat, hala Erregearentzat, aduana-zergarik gabe sartuko baitziren Ebron zehar inportatutako gaiak; bereziki, kakao estimatuak, tabakoak, larruak eta espezieak. Negozioa biribila zen, eta Donostia aberastu egin zen urte horietan. Ontzigintzak eta burdinolek lanean jarraitu zuten bete-betean. Euskaldunak eskifaietan sartzen ziren kopuru handitan eta, Konpainiaren ekimenez, hainbat enpresa eta elkarte sortu eta sustatu ziren Gipuzkoan, Euskal Herrian eta Espainian. [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]] ere sortu zen Konpainiaren epelean (1765). Aldiz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.a]] erregeak 1778an Venezuelarekiko merkataritza liberalizatzeko emandako aginduak egoera politiko-ekonomikoa gaiztotu zuen, eta Konpainiaren amaiera ekarri. === Aro garaikidea === ==== Hondamenditik turismo-hirira ==== [[Fitxategi:Denis Dighton Storming of San Sebastian.jpg|thumb|Donostiaren setioa eta suntsipena (1813)]] [[Fitxategi:Darío de Regoyos - Basque Celebration (dance at El Antiguo, San Sebastián) - Google Art Project.jpg|thumb|[[Ondarreta hondartza|Ondarretako]] dantza-ospakizuna ([[Darío de Regoyos]]en margolana)]] Tentsio politiko handiaren erdian, 1794ko abuztuan, [[Konbentzio Gerra|frantses iraultzaileak]] Donostiara sartu ziren, eta Gipuzkoaren independentzia-aldarrikapen bat ere gertatu zen Donostiako burgesiak bultzatuta. Espainiako agintariek Donostiako udala zigortu zuten ustez (espainiar) «abertzaletasun» epela erakusteagatik ([[Iruñea]], 1796). Une horretan, hiria hizkuntzaz erabat [[euskara|euskalduna]] zen, baita elebakar ugari ere tartean. Ordurako, [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoi]] hizkuntza azken hatsetan zen Donostian. [[Iberiar Penintsulako Gerra]] azkenetan zela, [[Wellingtongo dukea]]k zuzendutako britaniar eta portugaldar tropek [[Donostiako setioa|setioa jarri zioten Donostiari]] eta, 1813ko abuztuaren 31n, hirira sartu eta kiskali zuten, baita biztanleriaren zati bat sarraskitu ere.<ref>Mila bat herritar hil zituzten, asko gero hil ziren gaitzen ondorioz, hiribilduan geratzen ziren emakume gehienak bortxatu, eta ondasunak zein etxeak arpilatuak edo suntsituak izan ziren. [[Abuztuaren 31 kalea|Trinitate kalea]] eta erlijio-eraikinak, sendoenak, bakarrik atera ziren onik.</ref> Irail hasieran, Donostiako familia aberatsenek hiria berreraikitzea erabaki zuten [[Zubietako Batzarra|Zubietako Batzarrean]], zeina [[Zubieta (Gipuzkoa)|Zubietako]] [[Aizpurua baserria|Aizpurua]] baserrian egin zuten. 1828an, Donostiak berreskuratu zuen Amerikarekin salerosketan aritzeko eskubidea.<ref>Hala ere, 1836an aplikatu zen agindu hori.</ref> [[Lehen Karlistaldia]] piztu zen handik gutxira, eta karlistek Donostia inguratu eta bonbardatu zuten. Donostiak [https://es.wikisource.org/wiki/Ley_de_Modificaci%C3%B3n_de_fueros_de_Navarra_de_16_de_agosto_de_1841 foruen gehiena galdutako] Nafarroari atxikitzea eskatu zuen, 1841ean. 1863an, Donostiako harresia eraitsi eta hiribilduak gotorleku militar izateari utzi zion, herritarren pozerako.<ref>[[Eustasio Amilibia]] alkateak jaso zuen mezua. Bera [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] zegoela, [[Mandasko dukea]]ren telegrama bat jaso zuen, baita ikusleei berria zabaldu ere.</ref> 1845etik, Espainiako Errege Gorteak udak oporretan ematen zituen Donostian, eta udal kabildoak zerbitzuen eta gerora «tourismo» deitu zutenaren hiria izatearen alde egin zuen.<ref>Javier y Asier Sada. 1995, 102-103. or.</ref> [[Fitxategi:Donostia - San Sebastian 1908 1.jpg|thumb|Donostia(1908). Errege-familiaren [[bainu-etxola]].]] Eliteen oporraldietarako [[Biarritz]] eredutzat hartu zuten bezala,<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 129-130. or.</ref> 1845. urtetik aurrera [[Espainiako Errege Etxea|Espainiako errege-erreginen]] oporraldietako eta bainuetako hiri bilakatu zen Donostia. Kontxako hondartzak erret-hondartza titulua jaso zuen 1887an, eta [[errege-erreginen bainu-etxola]] Kontxako udako objektu bereizgarrienetakoa bilakatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La máquina del tiempo (I) San Sebastián|hizkuntza=es|data=2008-11-02|url=https://eltrajedelosdomingos.wordpress.com/2008/11/02/la-maquina-del-tiempo-i-san-sebastian/|aldizkaria=El Traje de los Domingos|sartze-data=2024-03-16}}</ref> Gainera, 1864an [[Norteko burdinbidea|burdinbidea heldu zen Donostiara]]. [[Fitxategi:Danborra-loretope.jpg|thumb|Loretopeko Danborra, [[Bigarren Karlistaldia]]n eraikia, Miramar Jauregiak ordezkatua.]] 1872an, [[Hirugarren Karlistaldia|Bigarren Karlistaldia]] piztu zen, eta Donostia Gipuzkoako hiri liberal bakarra izan zen. 1875ean, gertutik eraso egin zioten indar karlistek, eta hiriaren setioak 1876ko otsailaren 18ra arte iraun zuen.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 125. or. [[Donostiako Danborrada|San Sebastian egunez]], bonba batek [[Bilintx]] bertsolaria latz zauritu zuen; luze gabe hil zen, uztailaren 21ean, [https://es.wikisource.org/wiki/Ley_de_21_de_julio_de_1876 Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako foruak desegiteko agindua] ren egunean.</ref> Helburu militarrekin, gerran, [[Danborra (Donostiako eraikina)|Danborra]] izeneko dorrea eraiki zen badian gerra garaian, Loretopen, 20. mendetik [[Miramar jauregia|Miramar jauregian]] dagoen tokian.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Miramar jauregia, Kontxako eta Ondarretako hondartzen artean - Donostia Turismoa|hizkuntza=eu|url=https://www.sansebastianturismoa.eus/images/ssturismo/pdf/historia-palacio-miramar.pdf|aldizkaria=www.sansebastianturismoa.eus|sartze-data=2024-03-16}}</ref> Gerraostean, kultur jarduera handiko garai bat hasi zen donostiarrentzat; adibidez, [[Donostiako Danborrada|danborrada]] eta, pixka bat geroago, Euskal Festak (1896).<ref>[[Lore Jokoak|Lore Jokoen]] tradizioan kokatuta; horien bultzatzaile aritu ziren, besteak beste, [[Jose Manterola]], [[Jose Zapirain Irastorza (Txapillo)]], eta [[Toribio Altzaga]].</ref> 1872an bertan, [[Santa Katalina zubia|Santa Katalina zubi]] neoklasikoa eraiki zen; 1882an, [[Donostiako udaletxea|Donostiako Kasinoa]]; 1887an, [[Gipuzkoako Foru Aldundia]], etab. Egungo erdialde osoaren bokazioa eliteen eta burgesiaren bizileku eta atsegin izatea zen eta, beraz, herritar xumeak beste auzo batzuetan geratu ziren. ==== ''Belle Époque''tik gerraoste arte ==== [[Fitxategi:Amara_Errondotik_urumea.jpg|thumb|[[Amara]] eta [[Urumea]]ren kanalizazioa]] [[Fitxategi:Matxinoak Donostian sartzen 13.jpg|thumb|Eskuindar matxinoen aldekoak Donostia erdialdean, 1936ko irailean]] [[Fitxategi:Trena donostia amara 0001.jpg|thumb|Amarako tranbia-estazioaren ikuspegi bat (1955 inguruan)]] [[Fitxategi:El Peine De Los Vientos 1, San Sebastian.jpg|thumb|''Haizearen orrazia'', erauntsiaren erdian]] XX. mendearen hasieran, Donostia udako hiriburu eta probintziako gune administratibo eta politikoa zen. Elektrizitatea eta kaleetako argiztapena ere heldu zen (1899), baita tranbiak ere luze gabe, automobilekin batera.<ref>1922an, Europan moda-modan zen bezala auto-lasterketa zirkuitua ireki zuten Donostiaren ingurumarian, Lasarten; ikus {{Erreferentzia | abizena = | izena = | egile-lotura = | izenburua = Lasarteko zirkuitoa | egunkaria = Berria | argitaratze-lekua = Andoain | liburukia = | alea = | data= | urtea = 2016 | hila = Urria | orrialdea = | url = http://kanalak.berria.eus/1formula/euskal_herrian/ }}</ref> 1910eko hamarkada Kontxako badia eta pasealekuaren transformazio handiarekin hasi zen. 1910ean hasi ziren pasealekua doitzen, [[Kontxako baranda|baranda]], [[Kontxako Erlojuak|erloju]] eta kale-argi diseinuezkoekin; eta eraikinak ere egin ziren: errege-erreginen bainu-etxola zegoen tokian 21. mendean [[Errege-erreginen bainuetxea (Donostia)|errege-erreginen bainuetxea]] dena eraiki zen 1911n, eta badiaren erdian beste bainuetxe handiagoa, [[La Perla bainuetxea|La Perlakoa]], 1912an. [[Alderdi Eder|Alderdi Ederren]] 1913an [[Mendeurrenaren Monumentua|Mendeurrenaren Monumentu]] handi bat ere eraiki zen, [[Donostiako Setioa|setioaren]] eta Donostiaren berreraikuntzaren hasieraren 100 urteak betetzean, baina elementu erraldoi honek gutxi iraun zuen (1924an eraitsi zuten)<ref>{{Erreferentzia|izena=Ana|abizena=Arregui Barandiaran|izenburua=Monumento al Centenario de Donostia-San Sebastián (1913-1924)|orrialdeak=111–125|data=2023-09-26|url=https://ojs.ehu.eus/index.php/ars_bilduma/article/view/24901|aldizkaria=Ars Bilduma|issn=1989-9262|doi=10.1387/ars-bilduma.24901|sartze-data=2024-07-23}}</ref> non eta Alderdi Ederren konfigurazioak eta [[Kontxa pasealekua|pasealekuak]] elementu ikoniko gisa jarraitu zuten. [[Lehen Mundu Gerra]] garapen eta aberastasun handiko aldia izan zen Donostiarentzat. Bertako Kasinoan europar bizitzako pertsonaia ugari agertu ziren: [[Mata Hari]], [[Leon Trotski]], [[Ravel]], etab. «''Belle Epoque''» garaia izan zen. 1904an, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|Itun Ekonomikoa]] berritzeko gatazka politikoen epelean, askotariko alderdi politikoek ''Liga Foral Autonomista'' sortu zuten, eta 1923ra arte sindikatuen hainbat protesta eta istilu izan ziren. 1930ean, berriz, Espainiako hainbat politikari Donostiara bildu ziren, eta [[Donostiako Ituna]] sinatu, 1931ko apirilean [[Espainiako II. Errepublika]] ekarriko zuena. Donostiak joera aurrerazalea hartu zuen gehienean, baita [[s:es:Estatuto General del Estado Vasco aprobado en la Magna Asamblea de Municipios Vascos celebrada en Estella (Lizarra) el día 14 de Junio de 1931|euskal autonomia-estatutua]]ren aldekoa ere.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 144-146. or.</ref> 1936ko otsaileko hauteskundeetan, [[Fronte Popularra]]k irabazi zuen Donostian.<ref>Ordurako 80.000 biztanle zituen.</ref> Uztailean, Donostian ere [[Espainiako Gerra Zibila Donostian (1936)|Gerra Zibila hasi zen]]: [[Loiolako kuarteleko setioa|Loiolako kuartelaren matxinada]] itoa izan zen, baina hilabete eta erdian, Donostia Altxamenduko indarren eskuetan erori zen. Donostiako 30.000tik gora herritarrek ihes egin zuten [[Alfonso Beorlegi|Beorlegi koronelaren]] indarrak (''[[frankismo|nazionalak]]'') Donostiara sartzerakoan (1936ko irailaren 13an). Bertan geratutakoek, errepresio bereziki gogorra jasan zuten; ehunka izan ziren luze gabe fusilatuak (400dik gora), eta errepresio gogorrak jarraitu zion. Urte kritikoak izan ziren hurrengoak, elikagai eta gasolina eskasia zegoen, tabakoaren errazionamendua, industrietan material falta, ilarak gai asko eskuratzeko (''cartilla'' delakoa). 1939an [[Musika Hamabostaldia]] sortu zen. Gipuzkoako [[gobernadore zibil]]ari botere bereziak eman zitzaizkion jarduera politiko guztien kontrol eta errepresiorako.<ref>Karguak jarri eta kendu egiten zituen udalean eta aldundian, tartean direla alkateak, zinegotziak, ahaldun nagusiak, etab. Aldaketa gutxirekin hala jarraitu zuen diktadurak iraun bitartean. Gehienetan kargudunak kanpotarrak izaten ziren, erregimeneko postuetan igotzeko irrikaz zeudenak; ikus Artola, Miguel (ed.). 2001, 159. or.</ref> 1947an, Donostiako udalbatza [[Donostiako udaletxea|Kasinora]] lekualdatu zen eta, hurrengo urtean, bertan behera geratu zen ofizialki gerra-egoera. ==== Kontsumoaren gizartearen hasieratik gaurdaino ==== 1950ko urteen amaieran hasita, hainbat zerbitzu publiko hobetu ziren; adibidez, hezkuntzan eta osasun-arloan.<ref>Aipatzekoak dira Peñaflorida Institutua (1956), Peritu Industrialen Eskola, ESTE eta EUTG (1959), Arantzazuko Ama Erietxea eta Gipuzkoa Ospitalea, etab.; ikus Artola, Miguel (ed.). 2001, 163-165. or. Pixka bat geroago hasi zen [[ikastola|ikastolen hedakuntza]], [[Elbira Zipitria]]k 1943an [[Donostiako ikastolen historia|Alde Zaharrean ereindako ikastolatik]] abiatuta.</ref> Aldi berean, etorkinak ugari heldu ziren Hego Euskal Herritik eta Espainiako hainbat tokitatik.<ref>1952tik 1958ra, elikagaien industriara batez ere: ''Sociedad Azucarera del Ebro, Koipe, Savin, Caldos Rápidos'', ikus Artola, Miguel (ed.). 2001, 161-163. or.</ref> Hirigintza anabasan erori zen etxegileen diru-goseak eta kontrol politiko faltak bultzatuta. 1953an lehenengo [[Donostiako Zinemaldia]] egin zen. Bertatik igaro ziren [[Ava Gardner]], [[Vittorio Gassman]], [[Charlton Heston]]... 60ko urteen gizarte-aldaketen testuinguruan, herritarren kezkak artearen eta kulturaren arlotik bideratu ziren hasieran.<ref>Urte horietakoak dira [[Donostiako Jazzaldia|Jazzaldia]] (urte askoan estatuan egondako bakarra), [[Gaur (artista-taldea)|Gaur artista-taldearen]] sorrera (1966), edota [[Ez Dok Amairu]] euskal poeta-musikarien taldea.</ref> Auzo-elkarteak sortu ziren. 1960ko hamarkadan, Donostia euskal kulturaren berpizkundearen eta euskal mugimendu nazionalistaren gunea bihurtu zen.<ref>1968an, euskal nazionalistek [[Aberri Eguna]] ospatu zuten Donostian, eta poliziak hiri osoa hartu zuen; ikus Artola, Miguel (ed.). 2001, 161-163. or. Udalean, bi urte lehenago, 1966an, mozio bat onartu zen Gipuzkoaren Itun Ekonomikoa bertan behera uzte zuen 1937ko dekretua baliogabetu zedin.</ref> Manifestazioak ugaritu egin ziren eta, 1968ko abuztuan, lehenengoz, salbuespen-egoera dekretatu zen; gehiago etorri ziren hurrengo urteetan, 1975 arte.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 167-168. or.</ref> Aldi berean, hiriaren ikur bihurtutako ''[[Haizearen orrazia]]'' eraiki zen, [[Eduardo Chillida]]rena (1974). [[Francisco Franco|Diktadorea]] [[Espainiako trantsizioa|hil ondoko urteak]] tentsio handikoak izan ziren. 1977an, [[Amnistiaren Legea]] onartu zen, eta euskal preso politiko ugari itzuli ziren. Hala ere, grebak, manifestazioak eta liskarrak poliziekin ugaldu egin ziren; ETAren bi erakunde armatuek hilketa eta indarkeria ekintza ugari egin zituzten aldi horretan, baita erregimenari lotutako beste talde ilun batzuek ere.<ref>[[Guardia Zibila]]k [[Gladys del Estal]] egiatar ekologista hil zuen tiroz eta [[Batallón Vasco Español|BVEk]] [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] [[Tomas Alba Irazusta|Tomas Alba]] zinegotzia hil zuen.</ref> 1976ko abenduan, [[Real Sociedad|Erreala]] eta [[Athletic]] futbol-taldeen arteko derbiko [[ikurriña|ikurrinaren]] aldarrikapenaren ondoren, legeztatu egin zen azkenik 1977ko urtarrilean. 1979ko ekaineko hauteskundeetan, [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] [[Jesus Maria Alkain]] izan zen Donostiako alkate hautatua, demokratikoki aukeratutako lehenengoa eta lehendabiziko abertzalea. Urte hauek beheraldi urteak izan ziren, ekonomiaren gainbehera tartean, gatazka eta indarkeria sozio-politiko handikoak eta hirigintza zabar eta zekenekoak. 1981ean, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|Itun Ekonomikoa]] berrezarri zen.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 170. or.</ref> Bestalde, futbolean herritarrak poz batean ziren Errealak 1980, 1981 eta 1982. urteetan [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Espainiako Ligan]] irabazitako postuekin, inoiz lortutako onenak. [[Ramon Labaien]] 1983an hasi zen alkate-lanetan. Auzo-elkarteek ere protagonismo handiagoa hartu zuten udalean.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 173. or.</ref> 1991n, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEko]] [[Odon Elorza]] gailendu zen hauteskundeetan, Donostiako inoizko alkate gazteena. Hirigintza eta zerbitzuen hainbat proiektu estrategikori heldu zitzaien orduan.<ref>[[Untzi Museoa]], [[Koldo Mitxelena Kulturunea]], [[Zurriola hondartza]], [[Kursaal]] berria, [[bidegorri]]-sarea, kultur etxeen indartzea, [[Ibaeta]] auzoaren eraikuntza, [[Ibaetako campusa|Ibaetako EHUren unibertsitate-campusa]], [[Nanogune]]a, [[Donostia International Physics Center|Donostia Physics Center]], etab.</ref> 1993an, [[Ertzaintza]]k [[Espainiako Polizia Nazionala]] ordezkatu zuen Donostiako zaintza-lanetan, baina, aldi berean, ETAk [[PP]]ko [[Gregorio Ordoñez]] zinegotzia hil zuen.<ref>Ondorioz, ETAren kontrako bake-taldeak sortu ziren. Kaleko tentsioa zerbait baretu arren, ez zen desagertu, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]] zilegitzat jotzen hasi zen orain politikariak ere hiltzea eta, bestaldean, [[Euskal presoen sakabanaketa|espetxe politika]] eta [[Kontrainsurjentzia Euskal Herrian|Gerra Zikinaren]] kontrako mobilizazioak ez ziren eten, bereziki [[Lasa eta Zabalaren hilketa|Lasa eta Zabalaren gorpuen aurkikuntzaren]] inguruan.</ref> ETAren su-etenekin batera eta [[Baiona-Donostia Euskal Eurohiria|Baiona-Donostia eurohirian]] kokatuta, hiriaren itxuraldaketa eta turismoa sendotu egin ziren. 2011n, [[EH Bildu]]ko [[Juan Karlos Izagirre]] hasi zen alkate-lanetan eta, berehala, [[Donostia 2016ko Europako Kultur Hiriburua|Donostia 2016ko Europako kultura hiriburu]] hautatu zuten, Poloniako [[Wroclaw]] hiriarekin batera; gero, hiriburutza hori [[Eneko Goia]]ren agintaldian (EAJ) gauzatu zen. == Demografia == 2010ean 185.000 biztanle inguru zituen Donostiak; hots, [[Gipuzkoa]] osoko populazioaren % 26,5. Euskal Herriko bigarren hiririk handiena izan zen 1980ko hamarkadara arte, eta gaur egun laugarrena da, [[Bilbo]], [[Gasteiz]] eta [[Iruñea]]ren ondoren. 1940ko hamarkadaren ondoren oso azkar hazi zen, Euskal Herriko beste hiri batzuk ez bezala, Donostiaren hazkunde demografikoa jadanik nabaria izan zen XX. mendearen hasieratik, eta 1900etik 1950era hiru halako egin zen donostiarren kopurua. 1960 eta 1970eko hamarkadetan ere hazkundeak jarraitu egin zuen, baina 1980ko hamarkadan beherakada txiki bat izan zuen hiriak. Biztanle kopurua % 0,5 eta % 1 artean hazi da urtero 1991az geroztik. Dena den, biztanleriaren hazkundea moteldu egin da: urtez urteko hazkundea % 1 baino nabarmen txikiagoa da azken urteotan.<ref>[https://www.donostia.eus/home.nsf/0/88B53014A1A4D51AC1258AFA0037C3A1?OpenDocument&idioma=eus «Datu demografikoak»], Donostiako Udalaren webgunea. 2009-11-29.</ref> 2019an 181.652 biztanle zituen, horietatik % 23,92k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak % 11,29 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Donostia / San Sebastiánko datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/donostia_san_sebastian.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-09}}</ref> [[Fitxategi:Ayuntamiento-S.S.Center.jpg|thumb|250px|[[Donostiako udaletxea]], [[Alderdi Eder]]retik begiratuta.]] {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Donostiako biztanleria |altuera=300 |zabalera=600 | 1900 | 41200 | 1910 | 53090 | 1920 | 67281 | 1930 | 85554 | 1940 | 105775 | 1950 | 113776 | 1960 | 135149 | 1970 | 165829 | 1981 | 175576 | 1991 | 171625 | 2001 | 178377 | 2010 | 185506 | 2021 | 188102 | }} == Ekonomia == Donostiaren jarduera [[Euskal Herriko ekonomia|ekonomiko]] nagusia zerbitzu-sektorean dago. [[Nekazaritza]]k, gehienbat Zubieta eta Igeldo auzoetan kokatua, % 0,1a soilik dakarkio ekonomiari. [[Industria]] eta [[eraikuntza]] sektoreek % 11,3a (industria [[27 Poligonoa]]n eta [[Rezola zementu lantegia]]n biltzen da batez ere) eta gainontzeko % 88,6a zerbitzuei dagokie.<ref name=":0">{{erreferentzia|url=http://www.fomentosansebastian.eus/eu/hiri-behatokia/datu-estatistikoak|izenburua=Donostiako Sustapena. Hiri Behatokia. Datu estatistikoak.|sartze-data=2016-11-7|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref><ref name=":1" /> Donostiako [[barne produktu gordin]]a [[per capita]] 34.589 eurokoa izan zen 2012 urtean.<ref>Barne Produktu Gordina per kapita, EAE, Eustat. 2012</ref> Langabeziari dagokionez, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomi Erkidegoko]] hiriburuetan tasa baxuena dago Donostian. 2015ean, % 11,2koa zen (guztira, 10.418 langabetu). Sexuen arabera, emakumeen [[langabezia]] tasa % 12,7koa zen (5.657) eta gizonezkoena, berriz, % 9,9koa (4.761). Adinaren araberako irakurketa egiterakoan, 45 urtetik gorakoek dute langabezia-tasa garaiena, 5142 langabetu baitira.<ref name=":0" /> Gipuzkoako hiriburua izanda, lurraldeko administrazio eta hezkuntza gune nagusia da. Merkataritza-gune garrantzitsua ere bada, eta Gipuzkoako zein Gipuzkoaz kanpoko bezeroak erakartzen ditu. Hirigunean, [[Bretxako azoka]], [[San Martin azoka]] eta [[Arcco Amara]] merkataritza-guneak nabarmentzen dira; aldirietan, berriz, [[Garbera]] eta [[Belartza]]ko merkataritza-zentroak daude [[Intxaurrondo]] eta [[Añorga]] auzoetan. [[Euskal Herriko Unibertsitate]]ko Ibaetako campusak eta [[Deustuko Unibertsitate]]ko Mundaitzeko campusak, hainbat fakultaterekin, osatzen dute hiriko unibertsitate-eskaintza nagusia. Horien inguruan ikerkuntza-guneak ere badaude, [[Miramongo Teknologi Parkea]]rekin batera. Zentro horietan nagusiki egindako [[ikerkuntza eta garapen]] jarduerak BPGaren % 2,86koa ekarri zuen guztira 2012an.<ref>Donostiako Hiri-Ekonomiaren Barometroa 2013. Donostia Sustapena.{{erreferentzia|url=http://www.fomentosansebastian.eus/eu/argitalpenak/88-donostiako-hiri-ekonomiaren-barometroa-2013|izenburua= Donostiako hiri ekonomiaren barometroa 2013|sartze-data=2016-11-8|}}</ref> [[Fitxategi:Donostiarren errenta auzoka.jpg|thumb|440x440px|Donostiarren errenta auzoka]] === Donostiarren errenta auzoka === 2016an, batez beste, 24.552 euroren diru sarrerak izan zituen 18 urtetik gorako donostiar bakoitzak; 20.206 euro, zergak ordaindu ondoren; batez beste 50.656 euroren diru sarrerak izan zituen Donostiako familia bakoitzak. Baina auzo batetik bestera izugarri aldatzen ziren gauzak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitziber|abizena=Arzallus|urtea=2018-12-14|izenburua=Donostiaren argiak eta ilunak|argitaletxea=berria (CC-BY-SA)|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|data=2018-12-14|url=http://gipuzkoa.hitza.eus/2018/12/14/donostiaren-argiak-eta-ilunak/|aldizkaria=Gipuzkoako Hitza|sartze-data=2018-12-25}}</ref> [[Altza]]k zuen batez besteko errentarik txikiena (16.575 euro), eta [[Miramon-Zorroaga]]k handiena (40.850 euro): Altzak halako 2,5. Altzako batez besteko errenta % 3,1 hazi zen 2015etik 2016ra; Miramon-Zorroagakoa, berriz, – % 22. Eta [[Igeldo]]koa, [[Landarbaso]]koa eta [[Zubieta (auzoa)|Zubietakoa]] murriztu egin ziren. Beste horrenbeste gertatzen zen batez besteko familia errentari zegokionez, eta are gehiago. Hor ere, Altzak zuen batez besteko kopururik txikiena (34.440 euro) eta Miramon-Zorroagak handiena (111.522 euro): Altzakoa halako 3,2 zen datu hori. Ondorioz, Altzako familia oso batek baino diru sarrera handiagoa zuen Miramon-Zorroagako herritar bakar batek, eta aldea urtean 6.410 eurokoa zen. Altza eta Miramon-Zorroaga ziren Donostiako bi muturrak. Baina muturretara jo gabe ere alde nabarmenak zeuden. Altzak baino emaitza hobeak izan arren, batez bestekoaren oso azpitik eta errenta txikienak zituzten auzoen zerrendaren buruan zeuden [[Martutene]] (18.707 euro), [[Miracruz-Bidebieta|Bidebieta]] (18.927 euro), [[Intxaurrondo (auzoa)|Intxaurrondo]] (19.262 euro) eta [[Loiola (Donostia)|Loiola]] (19.288) ere. Kontrara, batez bestekoa aise gaindituz, diru sarrerarik handienak dituztenen aldean zeuden [[Aiete]] (31.950 euro), [[Antigua (Donostia)|Antigua]] (31.141 euro) eta [[Erdialdea (Donostia)|Erdialdea]] (29.839 euro). Eta batezbestekoaren bueltan zeuden [[Amara Berri]] (24.673 euro) eta [[Gros]] (24.898 euro). === Turismoa === [[Fitxategi:Donostia Igeldotik.jpg|thumb|Igeldotik]] Turismo-hiri nabarmena da Donostia, hainbat jai, kultura eta kirol ekitaldiren egoitza. XIX. mendean [[Viktoria Eugenia Battenbergekoa|Viktoria Eugenia]] erreginak bere oporraldirako hautatu zuenez geroztik, Donostiak hiri turistiko izateari eutsi dio. 2010eko hamarkadan, turismoak hazkuntza nabarmena izan du hirian, 2015ean ia 600.000 bisitarira helduz. Turismoaren barruan, aipatzekoa da gastronomiak duen erakargarritasun itzela. [[Pintxo]]ez eta ohiko jatetxeez harago, hirian nahiz inguruetan [[Michelin Gida|Michelin]] izarra duten jatetxeen kontzentrazioa, biztanleko, munduko handienen artean dago<ref>{{erreferentzia|url=http://www.huffingtonpost.com/2011/08/16/best-restaurant-cities_n_928196.html#s433000title=2_San_Sebastian|izenburua=The 20 Most Michelin-Starred Cities In The World|sartze-data=2016-11-7|egunkaria=The Huffington post|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|data=2014-12-18|hizkuntza=en|formatua=}}</ref>. Zehazki, bost dira: hiru izarrekoak [[Akelarre (jatetxea)|Akelarre]] eta [[Arzak (jatetxea)|Arzak,]] eta izar batekoak, [[Kokotxa (jatetxea)|Kokotxa]], [[Mirador de Ulía]], [[Miramon Arbelaitz]]. Gastronomia-ikerketa eta irakaskuntzarako [[Basque Culinary Center|''Basque Culinary Center'']] delakoak ere Donostian du egoitza. Turismoak izan duen gorakadak sostengarritasunari buruzko kezka piztu zuen 2016an; izan ere, jarduera ekonomiko horren hainbat albo ondorio gertatzen hasi ziren: etxebizitzen eta alokairuen garestitzea, ostalaritzako prezioen garestitzea eta zerbitzuen saturazioa.<ref>{{Cite news|url=http://www.berria.eus/albisteak/123300/maleta_desegiten.htm|abizena=Martiln|izena=Xabier|izenburua=Maleta desegiten|data=2016-05-29|egunkaria=Berria|formatoa=|hizkuntza=|sartze-data=2016-11-7}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1832/020/001/2016-03-25/turismoaren_tsunamia.htm|abizena=Urkijo|izena=Miren|izenburua=Turismoaren tsunamia|data=2016-03-25|egunkaria=Berria|formatoa=|hizkuntza=|sartze-data=2016-11-7}}</ref> Hargatik, 2016tik 2022ra 45 hotel berri sortu ziren hirian, guztira 132 hotel eta 7.048 lotarako lekurekin; kezka sortu du auzo elkarte eta alderdi politiko batzuen artean, hiria turistez gainezka egiten ari delakoan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jone|abizena=Arruabarrena|izenburua=Hilton, Donostiako 133. hotela|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1858/014/001/2022-05-14/hilton-donostiako-133-hotela.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-05-14}}</ref> == Politika eta administrazioa == {{sakontzeko|Hauteskundeak Donostian|Donostiako alkateen zerrenda|Donostiako Udala}} [[Eneko Goia]] ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]) da Donostiako alkatea [[2015]]eko [[ekainaren 13]]tik, [[Juan Karlos Izagirre]]ren (Bildu) alkatetzaren ondotik. Goiak alkatetza lortu zuen EAJren baiezko eta [[PSE-EE]] eta [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduren]] boto zuriei esker, gehiengo sinplea lortuta. Gehiengo osorik lortu ez zenez, boto gehien lortutako hautagaia bihurtu zen alkate. 2019an Eneko Goia izan zen berriz alkate. === Udal hauteskundeak === {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2019 |data_a = 2015 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 10 |botoak1 = 34.065 |ehunekoa1 = 35,46 |zinegotziak1_a = 9 |botoak1_a = 29.029 |ehunekoa1_a = 29,65 |alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 6 |botoak2 = 20.367 |ehunekoa2 = 21,20 |zinegotziak2_a = 6 |botoak2_a = 20.467 |ehunekoa2_a = 20,91 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 5 |botoak3 = 16.851 |ehunekoa3 = 17,54 |zinegotziak3_a = 7 |botoak3_a = 24.007 |ehunekoa3_a = 24,52 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 3 |botoak4 = 10.340 |ehunekoa4 = 10,76 |zinegotziak4_a = 3 |botoak4_a = 9.272 |ehunekoa4_a = 9,47 |alderdia5 = [[Ahal Dugu]]-EB-Equo* |kolorea5 = #ebafef |zinegotziak5 = 3 |botoak5 = 9.476 |ehunekoa5 = 9,87 |zinegotziak5_a = 2 |botoak5_a = 6.947 |ehunekoa5_a = 7,10 |informazioa = * 2015ean Irabazi Donostia modura aurkeztu ziren |iturria = [http://www.euskadi.net/hauteskundeak Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} {{Graph:Chart |type=line |linewidth=1 |showSymbols=1 |width=500 |colors=#006634,#9bd225,#e69b45,#339eff,#dcc800,#e98fef,#808080 |showValues= |xAxisTitle=Urtea |xAxisAngle=-50 |x= 1987, 1991, 1995, 1999, 2003, 2007, 2011, 2015, 2019 |yAxisTitle=Boto kopurua ehunekoetan |legend=Alderdiak |y1Title=EAJ/EAJ-EA |y1= 9.27, 15.39, 12.19, 23.81, 30.19, 17.75, 18.43, 30.13, 35.76 |y2Title=EHBildu/Bildu/EH/HB |y2= 20.85, 17.44, 14.61, 19.87, 0, 0, 24.96, 21.24, 21.38 |y3Title=PSE-EE |y3= 16.12, 17.10, 23.33, 30.45, 36.14, 38.62, 23.26, 24.92, 17.69 |y4Title=PP |y4= 12.11, 16.48, 24.33, 21.27, 24.12, 22.05, 19.51, 9.62, 10.85 |y5Title=EA |y5= 24.49, 22.58, 17.51, 0, 0, 8.59, 0, 0, 0 |y6Title=Ahal Dugu/EB-B |y6= 0.29, 1.02, 5.35, 3.17, 5.30, 11.80, 2.70, 7.21, 9.95 |y7Title= |y7= |yGrid= |xGrid= }} === Alkateak === {{Sakontzeko|Donostiako alkateen zerrenda}} Hauek izan dira Donostiako azken alkateak: {|class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Jesus Maria Alkain|Jesus Maria Alkain Martikorena]]<ref name=":02" /> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | [[Ramon Labaien|Ramon Maria Labaien Santsinenea]] | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Xabier Albistur|Francisco Xabier Albistur Marín]] | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Odón Elorza|Odon Elorza Gonzalez]] | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}| | [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] |- | Odon Elorza Gonzalez | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}| | [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista – Euskadiko Ezkerra]] |- | Odon Elorza Gonzalez | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}| | Euskadiko Alderdi Sozialista [[PSE-EE|–]] Euskadiko Ezkerra |- | Odon Elorza Gonzalez | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}| | Euskadiko Alderdi Sozialista [[PSE-EE|–]] Euskadiko Ezkerra |- | Odon Elorza Gonzalez | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}| | Euskadiko Alderdi Sozialista [[PSE-EE|–]] Euskadiko Ezkerra |- | [[Juan Karlos Izagirre|Juan Karlos Izagirre Hortelano]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eneko Goia|Eneko Goia Laso]]<ref name=":02" /> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Eneko Goia Laso<ref name=":02" /> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Eneko Goia|Eneko Goia Laso]]<ref name=":02" /> | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |} == Azpiegiturak == === Garraioa === ==== Hiri arteko garraioa ==== [[Fitxategi:Renfe MD 449-059 en San Sebastián.jpg|thumb|ezkerrera|250px|[[Iparraldeko geltokia (Donostia)|Norteko geltokia]].]] Donostia puntu garrantzitsua da europar errepide trafikoan. Iparretik hegoaldera, [[E-05]] ([[Glasgow]] – [[Paris]] – [[Algeciras]]), eta mendebaldetik ekialdera, [[E-70]] ([[Coruña|A Coruña]] – [[Bordele]]) eta [[E-80]] ([[Lisboa]] – [[Burgos]] – [[Paue|Pabe]]) europar errepideek zeharkatzen dute. Ibilbide hauetan, [[Irun]]dik norabidean, [[AP-8|A-8]] errepidetik sar daiteke Donostiara. [[Bilbo]]tik [[AP-8|A-8]] errepide nagusia ordainsariz erabil daiteke. [[Madril]] – [[Gasteiz]]tik [[A-1]] errepidetik egiten da sarrera. [[A-1]] jarraituz, Donostiatik gertu, [[Andoain]]en, [[A-15]] errepiderako lotunea dago, [[Iruñea]] – [[Zaragoza]]ra eta bertatik [[Bartzelona]]ra bideratzen dena. Kasu guztietan eta Donostia inguratzen duen errepide gerriko edo sare trinkoari esker, Donostiako hirigunera sartzeko hainbat aukera daude baina sarbide garrantzitsuenak [[Amara (argipena)|Amara]] eta [[Ibaeta]] auzoetatik dira. Gipuzkoa mendebaldeko kostaldeko herrietatik Donostiara etortzeko maiz erabiltzen den errepide bat [[N-634]] izenekoa da. Donostiara joan eta etortzeko errepidezko bidaiarien garraio publiko sarean, [[Lurraldebus]] autobus zerbitzuetarako elkartea, Gipuzkoako herrietara autobus sare bateratu bat eskaintzen duena, ''[[Txartel bakar]]ra'' izeneko bidai-txartel pertsonal baten bitartez. Euskal Herriko beste hiriburuetara autobus zerbitzu ugari dago egunero.<ref>[http://www.pesa.net/pesa/public_home/ctrl_home.php?lang=eu Pesa enpresak], Iruñera izan ezik, Euskal Herriko hiriburu guztietarako zerbitzuak eskaintzen ditu.</ref> [[Trenbide]]ari dagokionez, [[Iparraldeko geltokia (Donostia)|Iparraldeko geltokian]] [[Espainia]] eremuko eta aldiriko trenak dabiltza. Bestaldetik, [[Euskotren Trena|Euskotren]] konpainiak [[Hendaia]] eta [[Bilbo]]rainoko bidaiak eskaintzen ditu, baita [[Donostialdeko metroa]] ere. Hegazkinez, [[Biarritz-Angelu-Baionako aireportua|Hondarribiko aireportua]] hiritik gertuen dagoen aireportua da. Harainoko autobus zerbitzua badago. Aireportu horrek eskaintzen dituen hegaldiak mugatuak direneaz, [[Bilbo-Loiu aireportua]] —100 bat kilometrora dago— erabiltzen da nazioarteko hegaldietarako, edo [[Biarritz-Angelu-Baionako aireportua|Miarritzekoa]], batez ere [[Paris]]erako hegaldietarako. ==== Hiri barneko garraioa ==== Donostia hiri txikia izanik, oinez erraz eta eroso zeharka daiteke, oinezkoentzako kale eta ibilbideei esker. Hain zuzen ere, [[Monpas lurmuturra|Monpaseko]] ekialdeko muturretik, Ulia mendiaren oinetan, hiriaren mendebaldeko puntan dauden [[Haizearen orrazia|Haizearen Orrazia]] izeneko eskultura multzoraino oinez egin daiteke [[semaforo]] bakar batekin topo egin gabe 7 kilometron zehar. Donostiarrek [[bizikleta]] ere sarritan erabiltzen dute, beste hirien aldean, eta horrela [[bizikleta bide|bidegorri]] edo txirrindularientzako ibilbide sare zabala osatu da. Udalak prestaturiko alokairuzko bizikleta-zerbitzu bat ere badago, [[dBizi]] izenekoa. [[Fitxategi:Topo-donostialdea-metro detail.jpg|thumb|Donostiako metro proiektuak izan zuen izen probisionala, 2010eko hamarkada hasieran.]] [[Donostiako metroa|Donostiako metro]] proiektua 21. mendeko proiektu bat da, 2010eko hamarkadaren hasieran Metro Donostialdea izenarekin sustatzen hasi zena, baina obrak aurrera egin ahala, metro terminoa galdu eta [[Topo]] berrizendatu zutena, [[Euskotren Trena|Euskotrenek]] kudeatzen duen Donostialdeko aldirietako trenbideen izen herrikoia ofizialduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=CHICO|izenburua=Vuelve el 'Topo' frente al 'Metro'|hizkuntza=es|data=2017-05-14|url=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/201705/14/gobierno-recupera-topo-frente-20170514001336-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-03-18}}</ref> 2025erako iragarri izan da metroaren irekiera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Metro de Donostialdea supera un "hito"|hizkuntza=es-ES|data=2024-02-21|url=https://efe.com/pais-vasco/2024-02-21/el-metro-de-donostialdea-supera-un-hito/|aldizkaria=EFE Noticias|sartze-data=2024-03-18}}</ref> [[Autobus]]ez, [[Donostiako Tranbia Konpainia]]k 27 autobus ibilbide mantentzen ditu hiriko auzoetan zehar, guztira 115 autobusekin (2009ko datuak). Asteburuetan, gauez ibiltzen den jendearentzat erabilgarri, gau eta goizaldeko ''Gau Txori'' izeneko zerbitzuak daude. Bidaiari kopurua 27.360.638 lagunekoa izan zen 2008an.<ref>[http://www.dbus.es/eu/enpresa/conoce-compania «d·bus konpainia ezagutu»], Donostiako Tranbia Konpainiaren webgunea, 2009-10-28.</ref> Horrela, Donostian gehien erabiltzen den hiri barneko garraiobidea da, [[automobil]]a alde batera utzirik. Hala eta guztiz ere, trafiko arazo larriak izaten dira Donostiako kaleetan. Ibilaldi guztietatik % 27ak ibilgailu partikularrez egiten dira. Konponbide gisa, hiriguneko kanpoaldean disuasiozko aparkalekuak eta hirigunearen zati handi bat hartzen duten [[TAO]] guneak ezarri arren, aparkaleku eskasa izaten da eta sarbide nagusietan eta erdiguneko kaleetan automobil ilara luzeak sortu ohi dira. Trafiko trinko honek sortzen duen aire- eta [[Soinu kutsadura|soinu-kutsadura]] dela-eta kezka badago.<ref>[https://irutxulo.hitza.eus/2021/09/20/kutsadura-akustikoa-parte-zaharra/ «Kutsadura akustikoaren udal ordenantza "ez da tresna eraginkorra", Parte Zaharreko auzo elkartearen ustez»], ''Irutuxuloko Hitza'' aldizkaria, 2021-09-20.</ref> Turismoari begira eratutako hiri barneko garraiobide bereziak ere badaude. Antzinako [[Igeldoko funikularra]]k [[Ondarreta]]tik Igeldo mendi gainerainoko malda igotzen jarraitzen du. Hiriko ikusgarri nagusiak erakusten dituzten autobus turistiko bat eta [[Txutxu Tren]] izeneko bagoidun ibilgailua ere badaude. <br> <gallery> Fitxategi:Igeldo funicular 1.jpg|[[Igeldoko funikularra]]. Fitxategi:Intxaurrondo-tren-topo-.geltokia2.jpg|[[Intxaurrondo (auzoa)|Intxaurrondoko]] [[topo]] / metro / tren geltokia. Fitxategi:Morlans-Aiete igogailua.jpg|[[Aiete-Morlans igogailua]]. Fitxategi:Dbizi 0002.JPG|DBizi zerbitzua. Fitxategi:Autobús en el Antiguo 3.jpg|Donostiako autobus publikoa. </gallery> === Hezkuntza eta ikerkuntza === {{sakontzeko|Donostiako ikastetxeen zerrenda}} Donostia hiru [[unibertsitate]]ren egoitza da: [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]ren fakultate eta eskolak [[Ibaetako campusa|Ibaetako campusean]] zehar zabaltzen dira [[euskara]]z eta [[gaztelania]]z ikastea ahalbidetzen duen titulazio-eskaintza zabal batekin; [[Nafarroako Unibertsitatea]]k ere ''[[Nafarroako Unibertsitateko Campus Teknologikoa|Tecnun]]'' izeneko [[ingeniaritza]]ko eskola du bertan; eta [[Deustuko Unibertsitatea]]ren Gipuzkoako campusa [[Mundaiz]]en da, eta turismoko ikasketak, enpresako ikasketak eta beste batzuk eskaintzen ditu. Unibertsitate horiekin lankidetzan, ikerkuntza-zentro aurreratuak daude: [[nanoGUNE]] ([[nanoteknologia]]ren arlokoa), ''[[Donostia International Physics Center]]'', ''[[Inbiomed]]'', ''[[Basque Center on Cognition, Brain, and Language]]'', [[HiTZ zentroa|HITZ zentroa]] ([[hizkuntza-teknologia]], [[Ixa taldea|Ixa Taldea]]), ''[[CIDETEC]]'', [[Gipuzkoako Ikasketa eta Ikerkuntza Teknikoen Zentroa|CEIT]] eta abar. ''[[Nature]]'' aldizkariak 2020an egindako munduko sailkapenean, Donostia ekoizpen zientifiko gehien zuten lehen 200 hirien artean agertzen zen eta, lankidetza zientifikoan, munduko lehen ikerketa zentrotzat hartzen zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Donostia munduko 200 hiri zientifiko nagusien artean sartu du ‘Nature’ aldizkariak|hizkuntza=eu|data=2020-06-26|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20200626/munduko-200-hiri-zientifiko-nagusien-artean-donostia-sartu-du-nature-aldizkariak|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2020-06-30}}</ref> Haur eskoletatik batxilergora ikastetxe-sare zabala du Donostiak, ikastetxe publikoek, pribatuek (gehienak [[katolizismo|katolikoak]]) eta ikastolek osaturikoa. 2006ko datuen arabera, euskara hutsezko [[D eredua]] da nagusi (13.910 ikasle), A (9.101 ikasle) eta B (10.148 ikasle) ereduen aldean.<ref>[[Eustat|EUSTAT]]: ''[http://www.eustat.es/elem/ele0004200/not0004275_e.pdf «Udal-adierazleak: Serie estatistikoak, 2006»], 2007-02-21eko prentsa-oharra.</ref> == Euskara == [[Fitxategi:Donostiako ahotsak (ona2).webm|thumb|Donostiako hiztunen testigantzekin osatutako bideoa, [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-06-15}}</ref> proiekturako egina, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]] [[Fitxategi:Bilintx.jpg|thumb|[[Bilintx]]en bertsoetan jasota dago Donostiako euskara urbano zaharra.]] Donostiako euskara [[gipuzkera]] edo erdialdeko euskara da; eta, haren barruan, [[Beterriko gipuzkera|Beterriko euskara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beterrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/erdigunekoa-g/beterrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-05-30}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=https://ahotsak.eus/donostia/|izenburua=Ahotsak Donostia|sartze-data=2018-05-30|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Donostialde osoan mintzatua. [[Koldo Zuazo]]k hainbat lekukotasun aipatuz erakutsi duenez,<ref>Koldo Zuazo (1987): «Euskaldunek euskalkienganako izan dituzten jarrerez», ''Julio de Urquijo'' urtekaria, XXI. zenbakia, 927-950 orrialdeak.</ref><ref name="ZuazoEuskalkienKorapiloa">Koldo Zuazo (1993): «Euskalkiak, askatu gabeko korapiloa», ''Jakin'', 76. zenbakia.</ref> Beterriko gipuzkera izan da, [[XVIII. mendea|XVIII. mendetik]] [[XX. mendea|XX.eraino]] (biak barne) [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herriko]] euskaldunen artean eredugarritzat hartu den hizkera, beste euskalki eta azpieuskalkietako hegoaldetar euskaldunek norberaren hizkera gutxiesteraino. ==== Egoera soziolinguistikoa ==== Donostiako jatorrizko hizkuntza [[euskara]] da, gaur egun egoera minorizatu batean dagoena, gaztelaniaren mesedetan. XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran hasi zen euskararen gainbehera hirian. [[Espainiako Gerra Zibila Donostian (1936)|Espainiako Gerra Zibilaren]] ostean ordezkapen linguistikoa nabarmen azkartu zen. Hazkunde demografikoa nabarmena izan zen garai horietan, 1900tik 1950era hirukoiztu egin zen donostiarren kopurua. [[Pepe Artola|Jose Artola]] euskal idazleak kontatzen duenez, XX. mendearen hasieran Donostiako Parte Zaharrean, Boulevarderaino, euskaraz mintzatzeko ohitura zegoen euskaldunen artean, baina behin Kortazar Zabalgunera iritsi orduko, erdararen indarra gogor sentitzen hasi zen. XIX. mendearen bigarren erdialdean euskara nagusi zen oraindik Donostiako kaleetan. Inork gutxik daki, esaterako, 1891 arte Donostiako Udaleko langile guztiek euskaraz hitz egiten jakin behar zutela, edo 1897 arte hiriko kaleak euskara hutsez izendatzen zirela (izendapen elebiduna urte hartan erabaki zen). 2011n [[Eustat]]ek egin duen Biztanleriaren eta Etxebizitzen Zentsuko datuak oinarri hartuta, bost urte edo gehiagoko 69.057 euskaldun ditu Donostiak. Donostiarren %&nbsp;39,9 euskaldunak dira, eta [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n euskaldunen ehunekorik handiena duen hiriburua da. 30 urtetik beherako donostiarren lautik hiru euskaldunak dira (%&nbsp;73,4). Era berean, nagusiagoen artean ere handia da euskaldunen ehunekoa. Esate baterako, 30-34 urte bitartekoen %&nbsp;41,9 euskalduna da. Dena dela, adinean aurrera egin ahala, euskaldunen ehunekoa jaitsiz doa.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=V. Mapa Soziolinguistikoa|urtea=2011|abizena=|izena=|orrialdeak=45-48|orrialdea=|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza. Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Saila|ISBN=}}</ref> Euskaldun hartzaileen ehunekorik handiena 35 eta 39 urte bitartekoek dute (% 31,7), eta ehunekorik txikiena 15-19 urte bitartekoek (% 7,9). Azpimarratzekoa da, gainerako hiriburuetan ez bezala, euskaldun hartzaileen ehunekorik txikiena gazteenen artean dagoela. Erdaldunak nagusi dira 40 urtetik gorako adin-taldeetan. Zenbat eta zaharrago orduan eta erdaldun gehiago dago. Esate baterako, 75 urtetik gorako donostiarren artean, 10etik 6 baino gehiago erdaldunak dira. {| class="wikitable sortable" ! rowspan="2" | ! colspan="4" |Donostia |- !Guztira !Euskaldunak % !Euskaldun hartzaileak % !Erdaldunak % |- |≥85 |5.384 |27,5 |11,9 |60,6 |- |80-84 |6.131 |26,1 |13,2 |60,6 |- |75-79 |7.865 |24,2 |15,5 |60,3 |- |70-74 |7.691 |23,6 |17,2 |59,2 |- |65-69 |9.841 |23,1 |19,9 |57,1 |- |60-64 |11.628 |23,4 |21,9 |54,7 |- |55-59 |12.562 |24,2 |23,7 |52 |- |50,54 |14.018 |27,8 |24,6 |47,6 |- |45-49 |14.622 |30,1 |26,9 |43 |- |40-44 |14.024 |31,9 |30,7 |37,4 |- |35-39 |13.921 |36,2 |31,7 |32,2 |- |30-34 |12.978 |41,9 |26,9 |31,2 |- |25-29 |10.708 |52,7 |20,5 |26,8 |- |20-24 |8.562 |67,9 |13 |19,1 |- |15-19 |7.373 |82,7 |7,9 |9,4 |- |10-14 |7.804 |88 |8,6 |3,4 |- |05-09 |7.828 |83,9 |12,2 |4 |- !GUZTIRA !172.940 !39,9 !21,2 !38,9 |} 1981ean euskaldunen ehunekorik handiena 85 urtetik gorakoek zuten (% 38,3) eta euskaldunen ehunekoa jaitsi egiten zen adinarekin batera. Dena dela, 5-14 urte bitartekoek ehuneko garaiagoa zuten 20-39 urte bitartekoek baino. Hortaz, umeen artean euskaldunen ehunekoa igotzen hasita zegoen. Donostiako euskaldunen bilakaera oso handia izan da 30 urte hauetan. %&nbsp;21,4 ziren euskaldunak 1981ean, eta %&nbsp;39,9 dira 2011n. Euskaldunen bilakaerarik handiena gazteenek izan dute. Horrela, 5 eta 14 urte bitartekoen artean bostetik bat zen euskalduna 1981ean (%&nbsp;21,1); %&nbsp;80tik gora, aldiz, 2011n. [[Soziolinguistika klusterra]]k egiten duen kale erabileraren neurketan oinarrituta, ezagutzaren inguruko datuekin alderatuz, bestelako panorama azaltzen dute emaitzok, gaztelera edo frantsesa baitira Donostian gehien entzuten diren hizkuntzak. Halere, 1989tik 2011ra zertxobait igo da euskararen erabilera, eta apur bat behera egin du gaztelera eta frantsesaren erabilerak. ==== Gaskoi izenak ==== Orain dela mende batzuk Donostian [[gaskoinia|gaskoi jendearen]] komunitate bat bizi zenez, [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoi hizkuntzaz]] ere mintzatzen zen; komunitate horrek leku-izen ugari laga ditu Donostian eta horietako asko gaur egun arte iritsi dira: ''Urgull'' (gaskoiz – ''Orgull'' edo ''Urgullus'', [[euskara]]ra ''Urgull'' formarekin ekarri zen), ''Enbeltran ''(gaskoiz – ''En Beltran'', hots, ''Beltran jauna''), ''Gros'', ''Polloe'' (gaskoizko ''Poll'' eta ''Pollet'' hitzetatik dator, ''Polloe'' formaz euskaratu zen), ''Morlans'', ''Monpas'' (Mont-pas), ''Aiete'' (gaskoiz – ''Ayet''; ''Aiete'' formarekin euskaratu zen), ''Ulia'' (gaskoiz – ''Oli'', euskaraz – ''Ulia'' edo ''Uliamendi'') eta ''Miramon'' (gaskoiz – ''Miramont'').<ref>{{es}} Serapio {{maiuskula txiki|Mujika Zufiria}}: [http://atzoatzokoa.gipuzkoakultura.net/c78f6/index.php ''Los gascones en Guipúzcoa'']. Gipuzkoako Aldundiaren inprimategia, 1923. Donostia.</ref> === Korrika === [[Korrika|KORRIKA]] hainbat alditan amaitu da bertan; 22. KORRIKA, alegia, berriro amaituko Donostian, AEK-k jakinarazi duenez: 2022ko apirilaren 10ean, hain zuzen ere. 2011n amaitu zen 17.a, [[Ilaski Serrano]]<nowiki/>k eta [[Kike Amonarriz]]<nowiki/>ek irakurritako mezuarekin, eta berriro dagokio Gipuzkoako hiriburuari [[euskara]]<nowiki/>ren aldeko ekimen erraldoiaren bukaera hartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|hizkuntza=eu-es|url=https://korrika.eus/eu/|aldizkaria=Korrika|sartze-data=2021-11-17}}</ref> === Auzoetako euskara batzordeak === Zabala da Donostiako euskaltzaleen sarea, eta horren erakusgarri dira urte osoan zehar modu aktiboan lan egiten duten auzoetako euskara batzordeak: [[Amara Berri]], [[Altza]], [[Aiete]], [[Añorga]], [[Antigua (Donostia)|Antigua]], [[Egia]], [[Loiolako Erriberak|Loiolako Erribera]], [[Intxaurrondo (auzoa)|Intxaurrondo]], [[Gros]], [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharra]], [[Martutene]] eta [[Txominenea|Txomiñenea]] auzoetako batzordeak dira egun aktibo daudenak. Denek, noski, [[Bagera]] Euskaltzaleen Elkartearen eta [[Donostiako Udaleko Euskara Zerbitzua|Donostiako Udaleko Euskara Zerbitzuaren]] laguntza izaten dute euren jardunean. Horietako batzuk, Altzako [[Bizarrain]] eta Intxaurrondoko [[Plazara Goaz]] kasu, beteranoak dira, hogei urtetik gora baitaramatzate lanean. Beste batzuek ez daukate horren ibilbide luzea eta bakoitzak bere auzoaren errealitate soziolinguistikora egokituta egiten du lan, baina denek helburu bera dute: auzoetan eta hiri osoan euskararen erabilera sustatzea eta euskara normalizatzea.<ref>{{erreferentzia|izena=Beñat|abizena=Parra Rodriguez|urtea=2024-12-03|izenburua=Auzoetan euskara bizirik mantentzeko ezinbestekoak|orrialdea=13|hizkuntza=eu|url=https://irutxulo.hitza.eus/site/files/2024/11/euskarareneguna-2024-irutxulo_web.pdf|aldizkaria=Irutxuloko Hitza}}</ref> == Kultura == [[Fitxategi:Victoria_Eugenia_San_Sebastian_Fachada_princip..JPG|thumb|[[Victoria Eugenia Antzokia]]]] Donostiarren ekimen herrikoiak gaindituz, Donostiako [[kultura]] eskaintza batez ere turismoa bultzatzeari eta nazioartean irudi erakargarria emateari begira eratzen da erakunde publikoen aldetik.<ref>Horrela ageri da Donostiako Plan Estrategikoan, garatu beharreko estrategiak aipatuz: «A.1.2 Dagoen zerbitzu eta ekintza eskaintza indartzea, kultur programazioari dagokionez, turismo eta kirol produktu berriak indartu eta garatuz. Hauek dauden baliabideak optimizatu eta hauen nazioarteko proiekzioa handitu dezaten; ondorioz, baita europar sareetako parte-hartzea ere. A.1.3 Berritutako marka irudi bat garatzea, kalitatea, berrikuntza eta modernitateari lotutakoa, aisialdirako erreferentzia hiri gisa bere egoera hobe dezan, bai Gipuzkoan, bai EAEn, bai Estatuan zein nazioarteko foroetan ere.», [https://www.donostiafutura.com/eu/donostiako-plan-estrategikoa Donostiako Plan Estrategikoa], 11. orrialdea. <br/>Baita ere, aipatzekoa da [http://www.cideu.org/site/content.php?id=3686 CIDEU]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} erakundearen dokumentu bat: {{es}} ''«Encuadrado en el objetivo delimitado por el Plan Estratégico [...] mediante este proyecto se persigue dotar a la ciudad de una Estrategia Cultural y el desarrollo de los grandes proyectos que suponen un salto cualitativo con respecto a la situación actual y que pueden aumentar su presencia internacional. Buscar una culturización de la sociedad que no una popularización de la cultura que pueda llegar a una degradación de la misma.»''</ref> === Jaialdiak === Hirian antolatzen den jaialdi zaharrena, [[Musika Hamabostaldia]], 1939an sortu zen, turisten oporraldia luzatzeko asmoarekin.<ref>Begoña del Teso. La Quincena Musical. 54 años de melomanía donostiarra. Donostia-San Sebastián: hiriburuak. 1994. 293. orrialdea</ref> Hasierako urteetan abuztuaren amaieratik irailaren erdialdera luzatzen zen eta 1980ko hamarkadatik aurrera abuztu osoan zehar ospatu ohi da.<ref>XLI Quincena Musical: San Sebastián 29 de julio-5 de septiembre = Donostia uztailak 25-irailak 5</ref> Handik urte batzuetara, 1953an hiriko dendarien ekimenez [[Donostiako Nazioarteko Zinemaldia]]ri hasiera eman zitzaion. Hastapenetan, zinemaren nazioarteko astea izan zenak laster lortu zuen nazioarteko jaialdien maila.<ref>José Luis Tuduri: San Sebastián: un Festival, una historia (1953-1966). Euskadiko Filmategia, 1989</ref> [[Donostiako Jazzaldia|Jazzaldia]], berriz, Donostiako jazz zaleen ekimena izan zen, Mariano Larrandiak Kultur eta Turismo Ekintzetxeari jazz jaialdi bat egitea proposatu zion eta lehenengo saioa 1966ko irailaren 10ean izan zen [[Trinitate plaza]]n.<ref>Donostiako Jazzaldia: lehenengo 30 urteak = Los primeros 30 años. Donostia, 1996</ref> Gaur egun erakunde publikoak dira jaialdi horien bultzatzaile nagusiak, babesle pribatuen laguntzarekin.1990eko hamarkadatik aurrera erakunde publikoen eskutik beste hainbat jaialdi jaio ziren, horien artean daude Dferia, [[Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldia|Giza Eskubideen Zinemaldia]], Surfilm festibal, [[Literaktum]] eta [[Donostikluba]]. [[Fitxategi:Donostiako Antzoki Zaharra 01.jpg|thumb|Antzoki Zaharra]] === Ekipamenduak === [[Kursaal jauregia]], [[Rafael Moneo]] arkitektoak diseinaturiko jauregi ikusgarri honetan auditorioak eta areto zabalak daude, zine, musika, antzerki eta dantza emanaldiak egin eta feria, biltzar eta kongresuak antolatzeko. Horrela, Kursaal jauregian eta ondoan dagoen eta halaber ikusgarria den [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]], hiriak antolaturiko kultura ekitaldi nagusiak ospatzen dira, [[Donostiako Zinemaldia]], [[Donostiako musika hamabostaldia|Musika Hamabostaldia]], [[Donostiako Jazzaldia|Jazzaldia]] eta udazkeneko [[Donostiako Beldurrezko Astea|Beldurrezko Astea]]. Parte Zaharreko [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] arte eszenikoen eta zinema emanaldietarako tokia izaten da. Bertan ospatu izan dira Nosferatu Zikloa, Fantasiazko eta Beldurrezko Astea eta Zinemaldiaren sailak. [[Tabakalera]], tabako fabrika izandako eraikina, Kultura Garaikidearen Nazioarteko Gune bilakatu da. [[Egia]] auzoan dago eta 2015ean inauguratu zen. Bertako proiektu kulturala lau lan ildoren inguruan antolatuta dago: praktika artistiko garaikideak, hezkuntza, Hirikilabs, kultura digitalaren laborategia eta Ubik, sorkuntza liburutegia. Tabakalera eraikinean hainbat erakunde eta proiektuk dute egoitza: [[Donostiako Zinemaldia|Zinemaldiak]], [[Kutxa|Kutxa Fundazioak]], [[Etxepare Euskal Institutua|Etxepare Institutuak]] eta [[Euskadiko Filmategia]]k. Beste ekipamendu nagusi bat [[Koldo Mitxelena Kulturunea]] da, [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k kudeatua: liburutegia, erakusketa aretoak eta jarduera aretoak dauzka. [[Donostiako Liburutegi Nagusia|Udal Liburutegia]] 1874an sortu zen eta gaur egun udalak sare oso bat du hirian zehar sakabanatua. Auzoetako liburutegi gehienak kultur etxeetan daude: programazio zabala dute, besteak beste, ikastaroak, kontzertuak, antzerkia, zinema emanaldiak eta erakusketak antolatzen dituzte. Udal Liburutegia eta kultur etxeak [[Donostia Kultura]]k kudeatzen ditu, Donostiako Udalaren kultur eragile nagusia, eta hainbat kultur ekipamendu eta jardueraren arduraduna. === Museoak === [[Fitxategi:AquariumDonostia1.JPG|thumb|Aquarium museoa]] Donostian era askotako museoak daude.<ref>Díaz Balerdi, Iñaki: Archipiélagos imaginarios. Museos de la Comunidad Autónoma del País Vasco. Eusko Jaurlaritza. Kultura Saila, Nerea, 2010 ,</ref> Zaharrena [[San Telmo Museoa]] da. Parte Zaharreko Zuloaga plazan dago, dominiko fraideen komentua izandako eraikinean. 2011n eraberritu zen eta Euskal Herriko gizartearen museo bilakatu. Bisitari gehien jasotzen dituena [[Donostiako Aquariuma|Aquariuma]] da: kaiko eraikin batean dago: 1928an sortu zen eta 1998an zaharberritu eta handitu. 1990ko hamarkadatik aurrera sortu ziren [[Untzi Museoa]] (1991), [[Donostiako Elizbarrutiko museoa|Elizbarrutiko museoa]] (1991), [[Museum Cement Rezola]] (2000) [[Añorga]] auzoan eta [[Eureka! Zientzia Museoa]] edo Zientziaren Kutxagunea (2001). Donostiatik oso gertu, [[Hernani]]n [[Chillida-Leku]] museoa dago, [[Eduardo Chillida]] eskultorea eta bere familiaren ekimenez 2000. urtean inauguratua. Handik urte batzuetara, 2009an [[Real Sociedad]] futbol taldeak [[Anoeta estadioa]]ren beheko aldean [[Real 100 Museoa]] sortu zuen, taldearen sorreraren mendeurrenean. [[Errotaburu|Errotaburuko]] Karlos Santamaria Plazan [[Jokoenea|Jokoenea museoan]] mundu zabaleko ehunka joko ikus daitezke: [[Bakar-joko|bakar-jokoak]], [[Dado|dado-jokoak]], [[Domino|domino-jokoak]], [[Karta joko|karta-jokoak]] eta [[Taula-joko|taula-jokoak]]. === Zinema aretoak === [[Fitxategi:San Sebastián Gran Kursaal.jpg|thumb|Gran Kursaal (1922-1972)]] Donostiak zinema areto asko izan ditu,<ref>Javier Mª Sada: Cinematógrafos donostiarras. Euskadiko Filmategia, 1991</ref> egun ,SADE taldea Antiguo Berri Zinema, [[Principe zinemak|Principe]] eta Trueba zinema aretoen jabea da. ''Principe'' eta Trueba 1920ko hamarkadan sortuak, 1970-1980ko krisialdiaren ondoren eraberrituak izan ziren. Desagertutako zinema aretoen zerrenda luze da.<ref>Mikel G. Gurpegi, Aquellos cines donostiarras http://gruposade.com/AquellosCinesDonostiarras/2015/07/14/guia-todos-los-cines-desaparecidos-y-en-activo/ 2016ko urriaren 9an kontsultatua</ref> Zenbait kasutan zinema areto eta antzokiak izan dira aldi berean. Besteak beste, ''Salón Novedades'' izenekoa, [[Garibai kalea (Donostia)|Garibai kaleko]] 34 zenbakian, jatorriz [[El Pueblo Vasco (Donostiako egunkaria)|''El Pueblo Vasco'']] egunkariak sortu zuen 1912an eta 1979an itxi zituen ateak. [[Kursaal kasinoa|Gran Kursaal]] (1922-1972) ere aipatu behar da, gerora bertan egon zen Inesa Gaxen aretoa (1969-1972). ''Miramar'' (1913-1987) [[Aldamar kalea]]n, ''Petit Casino'' (1925-1998) [[Donostiako Alde Zaharra|Parte Zaharreko]] Kale Nagusian, gaur egun kasinoa, ''Novelty'' (1959-1976) [[Arrasate kalea (Donostia)|Arrasate kalean]], ''Actualidades'' (1951-1968) Arrasate kalean, ''Rex Avenida'' (1957-1991) eta ''Astoria'' (1961-2004), Amarako [[Antso Jakitunaren hiribidea|Antso Jakitunaren Hiribidean]], ''Savoy'' [[Gros]]eko San Franzisko kalean (1962-1996), ''Dunixi'' (1967-1977) [[Egia (Donostia)|Egiako]] Karmengo Andre Mariaren kalean eta ''Amaya,'' [[Getaria kalea (Donostia)|Getaria kalean]] (1966-1994). Eraikin enblematikoen artean, berriz, ''Bellas Artes'' (1914-1982) antzoki eta zinea, [[Urbieta kalea (Donostia)|Urbieta kalearen]] amaieran [[Prim kalea (Donostia)|Prim kalearekin]] bat egiten duen kantoian. Bertan izan zuten egoitza [[Donostiako Orfeoia]]k eta [[Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]k. === Literatura === {{sakontzeko|Donostiako idazleak|Donostia literaturan}} === Kirolak === [[Fitxategi:Amara, Donostia. Euskal Herria.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Amara Berri]] auzoa eta [[Anoeta estadioa|Anoetako estadioa]].]] [[Fitxategi:Copa de la Reina de Balonmano 2017 - 31.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Bera Bera eskubaloia]].]] [[Fitxategi:Kontxa-0 (29605258075).jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Kontxako Bandera]].]] Nabaria da kirolzaletasuna donostiarren artean. Ohikoa da egun osoan zehar jendea korrikan edo bizikletaz ikustea. Hondartzak kirolgune garrantzitsu bihurtu dira. [[Zurriola|Zurriola hondartza]] [[surf]]larien bilgune da, bertako olatuak erakarrita. [[Kontxako hondartza]]n haurrak ibiltzen dira asteburuetan, [[futbol]]ean, eskola arteko txapelketetan. [[Piraguismo]]an ere asko aritzen da [[Kontxako badia]]n. [[Urumea]] ibaian zehar [[arraunketa]]n aritzen dira kirolari asko. Hiriko ikastetxeetan ere haurrek kirolean jarduteko aukera izaten dute eta ikastetxeen arteko lehiak eta txapelketak izaten dira asteburuetan. Horretarako, hiriak kirol-instalazio ugari eta zenbait [[kiroldegi]] ditu. Goi mailako kirolean, [[Real Sociedad]] futbol taldea nabarmendu behar da. Gipuzkoan futbol talde maitatuena izateaz gainera, [[Espainia]]ko futbol talde entzutetsuenetakoa da. Historian zehar Espainiako lehen mailako bi [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Espainiako Futbol Liga]] eta [[Errege Kopa]] bat irabazi ditu. Klubak emakumezkoen futbol talde bat eta gazte talde bat ere biltzen ditu bere baitan. [[Futbol]]az gainera, beste kirol batzuetan ere nabarmentzen da [[Real Sociedad]]: [[belar hockey|belar gaineko hockeyan]] esaterako, emakumezkoen taldea titulu anitz irabazitakoa da Espainian. [[Real Sociedad (atletismoa)|Atletismo talde]] indartsua ere izan du ia taldearen sorreratik bertatik. Hirian dagoen beste elkarte kirol anitza [[Club Atlético San Sebastián]] da, kirol gutxituak sustatzeko 1958. urtean sortu zena. Atletismoa, errugbia, softbola, igeriketa, praguismoa, belar hockeya eta beste hainbat kirol lantzen ditu eta Espainiako txapelketa ugari irabazi ditu. da, kirol gutxituak sustatzeko 1958an sortu zena. Atletismoa, errugbia, softbola, igeriketa, belar hockeya eta [[Bera Bera eskubaloia|Bera Bera]] emakumezkoen maila goreneko eskubaloi taldea da, azken urteetan Espainiar Estatuko talderik indartsuena, ia urtero Ligak eta Kopak irabazi baititu. [[Saskibaloi]]an [[Askatuak Saski-Baloi Taldea|Askatuak]] talde historikoa eta gaur egun maila gorenean dagoen [[Donostia Gipuzkoa Basket|Gipuzkoa Basket]] taldeak daude. Gizonezkoen [[Bera Bera Rugby Taldea]] Espainiako Errege Kopa bat irabazitakoa da. [[Donostiako arraunketa|Arraunketan]], [[Ur-Kirolak]] eta [[Donostia Arraun Lagunak]] taldeek txapelketa ugari irabazi dituzte arraunketa olinpikoan; tostako arraunketan, 2007tik aurrera [[Donostiarra]] traineru bateratuaren proiektuan batu dira, [[Fortuna Kirol Elkartea|Club Deportivo Fortunarekin]] batera. Negu partean oin-lasterketek ere arrakasta handia dute eta nazioarteko hainbat txapelketa antolatzen dira, hala nola, [[Donostiako maratoia]], [[Behobia-Donostia lasterketa|Behobia-Donostia]] eta [[Erregetako Nazioarteko Krosa|Erregetako]] eta [[Donostiako Nazioarteko Krosa|Donostiako]] nazioarteko krossak. ==== Ibilbideak ==== * [[GR 34|GR 34 edo Donostia-Arantzazu Ibilbidea]] {{Donostiako kirol instalakuntzen aurkibidea}} === Jaiak eta ospakizunak === [[Fitxategi:San_Sebastian-Tamborrada_Festival.jpg|thumb|300px|[[Donostiako Danborrada]], San Sebastian egunean]] Donostiarren jai nagusia [[Donostiako Danborrada]] da, urtarrilaren 20an, Donostia zaindariaren egunean hain zuzen. Erabateko ziurtasunik ez badago ere, 1836. urtean militarren [[parodia]] moduan sortua, jai honetan donostiarrek, elkarteetatik eratutako konpainietan bildurik eta sukaldariz edo militarrez jantzirik, danborrada etengane jotzen dute kaleetan zehar donostiar doinu tradizionalen erritmoan, ''[[San Sebastian martxa]]'' izenekoa nagusi bada ere. Egun horretan eguerdian ospatu eta milaka haur donostiar biltzen dituen [[Haur Danborrada]] izeneko desfilea ikusmin handia sortzen duen ekitaldia da. [[Inauteri]]ak dira donostiarren beste jai handi bat. Baina horien aurretik, [[Kaldereroak|kaldereroen konpartsek]] eta [[Artzainak eta inudeak|Inude eta Artzaien konpartsek]] egun bana dute bere desfileak egiteko. [[Santa Agata jaia|Santa Agedako]] ospakizuna ere auzoetan berpizten ari den euskal ohitura bat da. [[Donostiako inauteriak]] euskal inauteri tradizionaletatik aldentzen diren ospakizunak dira eta munduko beste toki askotan bezalaxe desfile huts moduan antolatzen dira. Udan, abuztuko [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusia]] jai nagusia da. Kanpoko jende asko biltzen dituzten jaiak dira, batez ere gaueroko su artifizialen erakustaldien inguruan. Abuztuaren 31n, [[1813]]<nowiki/>an hiria guztiz suntsitu zuen sutea gogoratzen da, [[Abuztuaren 31 kalea]]ren inguruan. Irailean [[Donostiako Euskal Jaiak]] ospatzen dira eta horiekin batera [[Kontxako Bandera|Donostiako Estropadak]] izaten dira. Abenduaren 21ean [[San Tomas jaia|Santo Tomas eguna]] ospatzen da. Egun horretan, baserri produktuen erakusketa eta salmenta postuen inguruan eta baserritar arropa tradizionalez jantzirik, milaka lagun biltzen dira jai giroan sagardoa, taloa eta txistorra, besteak beste, dastatzera. [[Konstituzio plaza (Donostia)|Konstituzio plazan]] erakusten den txerritzar baten zozketa ere egiten da. Urtean zehar, bestetik, batez ere udan, [[Donostiako erraldoi eta buruhandien konpartsa|Erraldoi eta buruhandien konpartsa]] ateratzen da kalera. Aipatzekoak dira, halaber, hiriko auzoetan zehar ospatzen diren jaiak, hala nola [[Amara (Donostia)|Amara Zaharreko]] jaiak eta [[Egia (Donostia)|Egiako]] ''[[Porrontxoak]]''. === Herri elkarteak === Gaur egun Euskal Herriaren mugak gainditu dituzten herri elkarte edo ''soziedadeak'' izenekoek Donostian izan zuten jatorri. Gizartearen atal garrantzitsu bat osatzen dute, elkartearen egoitzan lagun giroan afari baten inguruan egoteaz gainera, kultura eta kirol ekintza ugari antolatzen baitituzte. Donostiako jai nagusia den danborradan ere beraiek dira protagonista. Lehen elkarte gastronomikoak ''[[La Fraternal]]'' izena izan zuen eta [[1843]]<nowiki/>an sortu zen. Elkarteak sortzeko arrazoi nagusia Donostiako kaleko sagardotegiak galduz joatea izan zen; donostiarrek bilguneak behar zituzten otorduak egiteko eta elkarteak sortzen hasi ziren. [[Fitxategi:Donostiako portua eta Urgull mendia, Euskal Herria.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Donostiako portua]]ren [[2002]]ko aireko ikuspegia.]] * '''[[Sukaldaritza|Gastronomia]]''' elkarte ezagunenetako batzuk: ** [[Amaikak Bat]] ** [[Donosti Berri]] ** [[Euskal Billera]] ** [[Gaztelubide elkartea|Gaztelubide]] ** [[Gaztelupe]] ** [[Istingorra]] ** [[Kañoietan]] ** [[Kresala (Donostiako elkartea|Kresala]] ** [[Ollagorra]] ** [[Uhartearen Adiskideak]] ** [[Umore Ona]] ** [[Union Artesana]] == Ondasun nabariak == [[Fitxategi:San Sebastian Palacio Miramar edited.jpg|thumb|Miramar jauregia]] === Kultur ondasunak === Donostian, badira Eusko Jaurlaritzak [[kultura ondasun]] izendatu dituen hainbat monumentu eta monumentu-multzo. [[Landarbaso]]n [[Igoin-Arkolako Estazio Megalitikoa]]. [[Urgull]] mendian [[Urgulleko gaztelua|Motako Santa Kruz Gaztelua]] eta Gotorlekua hiriaren defentsarako gune oso garrantzitsuak izan dira.<ref name="ReferenceA">Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria, 1984-08-4</ref> Gaur egun aisialdirako leku bilakatu dira, zenbait eraikin eraberrituak daude eta jarduerak antolatzen dituzte. Motako gazteluan Historiaren etxea dago, Gobernadorearen baterian Natur Txokoa eta Damen Baterian Liburutegia. [[Urgull mendia]]ren magalean San Telmo komentua dago, dominiko fraideena izandakoa eta 1932an [[San Telmo Museoa|museo]] bilakatu zena.<ref name="ReferenceA"/> [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharrean]] bi eliza nagusi daude, [[San Bizente eliza (Donostia)|San Bizentekoa]],<ref name="ReferenceB">Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria 1984-08-4</ref> gotikoa, XVI. mendekoa eta [[Santa Maria eliza (Donostia)|Santa Mariakoa]],<ref name="ReferenceA"/> XVIII. mendekoa eta barrokoa, bertan dago kokatua [[Donostiako Elizbarrutiko museoa|Elizbarrutiko museoa]]. Arkitektura zibilaren alorrean alde zaharreko [[Konstituzio plaza (Donostia)|Plaza Berria (Konstituzio plaza)]]<ref name="ReferenceB"/> aipatu behar da, XIX. mendekoa, 1813ko sutearen ondoren aurretik zegoenaren lekuan eraikia, Pedro Ugartemendia eta Alejo Mirandaren proiektuen arabera. Plazako eraikin nagusia [[Udaletxe Zaharra (Donostia)|Udaletxea]] izan zen, eta 1951n bertan [[Donostiako Udal Liburutegien Sarea|Udal Liburutegia]] kokatu zen. Kortazar zabalgunean [[Donostiako udaletxea|Udaletxearen]]<ref name="ReferenceB"/> eraikina dago, Luis Aladrén eta Adolfo Morales de los Ríosek eraiki zuten 1882an, Europako kasinoen ereduetan oinarrituta. Udaletxearen eraikinaren albo batean eta [[Kontxako hondartza]]ren ondoan [[Donostiako Erret Klub Nautikoa|Club Nautikoa]]<ref>Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria 2001-01-23</ref> edo Errege Itsas Kluba dago. 1930eko arkitektura arrazionalistaren eredu aipagarrienetakoa, [[Jose Manuel Aizpurua]] eta Joakin Labaien arkitektoen maisulana. Kontxako pasealekuaren beste muturrean, Antiguako auzoan, [[Miramar jauregia]]<ref name="ReferenceB"/> aipatu behar da, Selden Wornum ingeles arkitektoaren proiektua, errege familiaren oporraldietarako. Aipagarriak dira jauregiaren inguruko lorategiak Pierre Ducasse frantses lorazainaren eskukoak, [[Alderdi Eder]] eta Gipuzkoa plazako lorategien egile berarenak. Miramar jauregia gaur egun Udako Ikastaroen egoitza da eta urtean zehar jarduerak antolatzen dira. Miramar jauregiarekin batera [[Satrustegi Dorrea]]<ref>Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria 1995-07-5</ref> aipatu behar da. [[Igeldo]] mendiaren magalean dago, [[Ondarreta hondartza]]tik gertu, eta 1883an amaitu zen Miramar jauregia baino hamar urte lehenago. Maria Kristina erregina erregentearen lehenengo uda egoitza izan zen, dorretxearen jabea zen Joakin Satrustegik 1887an erreginari eskaini baitzion egoitza gisa.<ref>Miguel Arsuaga, Luis Sesé: Donostia-San Sebastián. Arkitekturako gida liburua. 1997, 91. orrialdea</ref> Ekialdeko zabalgunean [[Victoria Eugenia Antzokia]] eta [[Maria Cristina hotela|Maria Cristina Hotelaren]] gune monumentala<ref>1980-11-7ko ebazpena</ref> nabarmentzen da. [[Artzain Onaren katedrala]], [[San Pedro Apostoluaren eliza (Igeldo)|Igeldoko San Pedro eliza]] eta Gros auzoko [[Okendo etxea|Okendo Almirantearen]] etxea, gaur egun [[Okendo kultur etxea|Kultur Etxea]], ere ondare sailkatuaren zerrendan daude. Halaber hainbat baserri, besteak beste, [[Katxola baserria|Katxola]],<ref>Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria 1996-07-23</ref> [[Ariztegieta baserria|Ariztegieta]]<ref>Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria 2004-07-21</ref> eta Loiola auzoko [[Patxillardegi]].<ref>Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria 1998-08-18</ref> {{Donostiako leku interesgarriak}} === Donostiako parke eta lorategiak === [[Fitxategi:Ametz bat Ametzagaineko parkean urtarrilean 01.jpg|thumb|260x260px|[[Ametz]] bat [[Ametzagainako parkea|Ametzagaineko parkean]] urtarrilean]] Hiriaren tamaina erlatibo txikian, [[parke]] eta [[lorategi]] ugariek gehiegizko urbanizazioa leundu egiten dute, naturaz gozatzeko aukera emanez. Halaber, hiriko kale eta plaza gehientsuenetan zuhaitzak eta zuhaixkak daude. Horietatik, ikusgarriak dira [[Kontxako pasealekua|Kontxako pasealekuko]] [[tamarindo]]ak eta [[Benta Berri]]ko eta [[Ibaeta]]ko [[ezki]]ak. [[Kristinaenea]], [[Egia (Donostia)|Egia]] auzoaren eta [[Urumea]] ibaiaren artean, hiriguneko parke handienetakoa da eta bertan hiria ia guztiz utzi eta baso oparo baten barrena pasea daiteke. Parke hori Mandaseko dukea izan zen [[Fermín Lasala Collado|Fermin Lasalaren]] eta [[Cristina Brunetti]]ren lorategi pribatua zen, baina 1926az geroztik udalaren esku dago. [[Ametzagainako parkea|Ametzagainako parkeko]] [[ametz]]ak ikusgarriak dira; parke barruan [[Ametzagainako parkea#Historiaurreko giza-aztarnategia|historiaurreko giza-aztarnategi bat]] dago, baita [[Ametzagainako parkea#Gerra karlistetako gotorlekua|gerra karlistetako gotorlekua]] ere. == Hedabideak == [[Egunkari]]ei dagokienez, [[Igara]]n dute egoitza «[[Gara]]»k — [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabaltzen da— eta «''[[Diario Vasco|El Diario Vasco]]''»k —hala hirian nola probintzian irakurriena—, eta Benta Berrin, «''[[Noticias de Gipuzkoa]]''»k (hirurak, gaztelaniazkoak gehienbat). Euskara hutsezko «[[Irutxuloko Hitza]]» Donostiako tokiko egunkaria da. [[Euskarazko aldizkarien zerrenda|Euskarazko aldizkarietan]], gazteei zuzendutako «[[Gaztezulo]]» Donostian argitaratzen da, eta Euskal Herri osora zabaltzen da. [[Irrati (hedabidea)|Irratiei]] dagokienez, [[Euskadi Irratia]], [[Gaztea (irratia)|Euskadi Gaztea]] eta Donostialdeko [[Ttan Ttakun irratia|Ttan Ttakun]] irrati librea euskara hutsezkoak eta [[Herri Irratia]] elebiduna dira Donostian egoitza nagusia dutenak. [[Radio Euskadi]], [[COPE]], [[SER]], [[Onda Cero]] eta [[RNE]] erdal irrati kateek, berriz, ordezkaritzak dituzte Donostian eta bertatik hainbat saio egiten dituzte. Internetez emititzen duen [[Info7]] irratia FM bidez ere entzun daiteke Donostian. Azkenik, [[telebista|telebistetan]], [[Euskal Irrati Telebista|EITB]] taldeak [[Miramon-Zorroaga|Miramon]] auzoan [[EITB Donostia]] estudioak ditu. [[Lurreko Telebista Digital|LTDan]] emititzeko tokiko telebisten lizentziak honakoek lortu zituzten: 1994. urtetik emititzen duen [[Vocento]] taldeko [[Teledonosti]]k, 2000. urtean [[Localia]] katearekin emititzen hasi zen [[Gipuzkoa Telebista]]k, emititzen hasi berri den [[Hamaika Telebista]]k, eta oraindik egitasmoa den [[Donostiako Udala]]renak. == Donostiar ospetsuak == {{Sakontzeko|Zerrenda:Donostiar ospetsuak}} Donostiar ospetsuen artean ditugu, besteak beste, [[Eduardo Txillida]] eskultorea, [[Pío Baroja|Pio Baroja]], [[Ramon Saizarbitoria]], [[Txillardegi]] eta [[Felipe Juaristi]] idazleak, [[Antton Etxeberria]] antzerkilaria, [[Luis Migel Arkonada|Luis Miguel Arconada]], [[Bittor Alkiza]] eta [[Peio Ruiz Cabestany|Pello Ruiz Cabestany]] kirolariak, [[Iñaki Gabilondo]] kazetaria, [[Iñaki Alegria]] informatikaria, [[Jose Gonzalo Zulaika|Aita Donostia]], [[Pablo Sorozabal]] eta [[Nicanor Zabaleta]] musikariak, [[Mikel Laboa]], [[Mikel Erentxun]], [[Javier Gurrutxaga]] eta [[Imanol Larzabal]] kantariak, [[Juan Mari Arzak]], [[Elena Arzak]], [[Martin Berasategi]] eta [[Pedro Subijana]] sukaldariak, [[Jesus Maria Leizaola]] eta [[Odón Elorza|Odon Elorza]] politikariak eta [[Julio Medem]] [[zinema]]gilea. == Herri eta hiri senidetuak == Donostia ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago: {| class="wikitable" | * {{banderaikur|Mendebaldeko Sahara}} [[Bojador (hiria)|Bojador]] ([[Mendebaldeko Sahara]]) * {{banderaikur|Japonia}} [[Marugame (Kagawa)|Marugame]] ([[Japonia]])<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20080430101536/http://www.es.emb-japan.go.jp/relaciones_hermanadas.htm Espainiako eta Japoniako hirien arteko senidetza itunak], Espainiaren Japoniako Enbaxada.</ref> * {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Plymouth]] ([[Ingalaterra]]) ([[Erresuma Batua]]) | * {{banderaikur|AEB}} [[Reno]] ([[Nevada]]) ([[Ameriketako Estatu Batuak]])<ref>{{erreferentzia|url=https://user-2221582232.cld.bz/2018-Annual-Report-and-Membership-Directory/50/|izenburua=Sister Cities International|sartze-data=2018-08-08|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=}}</ref> * {{banderaikur|Italia}} [[Trento]] ([[Italia]]) * {{banderaikur|Alemania}} [[Wiesbaden]] ([[Alemania]]) |} == Ikus, gainera == * [[Donostia-Hondarribia aireportua]] * [[Gipuzkoa]] == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Kanpo estekak == {{Wikiztegia}} {{Atari|Donostia|Donostia}} * [http://www.donostia.eus/ Donostiako Udala] * [http://www.donostiakultura.com/index.php?option=com_flexicontent&view=items&cid=1&id=406&Itemid=1&lang=eu Donostia Kultura] * [https://www.youtube.com/user/sansebastian2016 Europako Kultur Hiriburua 2016] * [https://www.sansebastianturismoa.eus/eu/ Turismoa] {{autoritate kontrola}} {{Donostialdeko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} {{Europako Kultura Hiriburuak}} {{Euskal Herriko hiriburuen atariak}} [[Kategoria:Donostia]] [[Kategoria:Donostiapedia]] [[Kategoria:Suntsitutako hiriak]] dz9agsuzg6l7jzpsxyhhiac3ylrgao7 0 3921 10003235 9952923 2024-12-18T11:02:46Z Artegia 65203 10003235 wikitext text/x-wiki '''Irailaren 2'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrehun eta berrogeita bostgarren [[egun]]a da, 246.a [[bisurte]]etan. 120 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|9|2}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1972]] &ndash; Poliziak Benito Muxika eta Mikel Martínez de Murgia [[ETA]]ko kideak hil zituen [[Lekeitio]]n. * [[1998]] &ndash; Legez kanpo utziko zutela aurrikusiz, ezker abertzaleak proiektu politiko berria aurkeztu zuen, [[Euskal Herritarrok]] izenekoa. * [[2006]] &ndash; [[Gasteiz]]ko 13 urteko gazte bat hil zen [[Gorbeia]] mendian, harri batek jo eta gero. * [[2016]] &ndash; [[Iruñeko Udala]]k [[Espainiako Oroimen Historikoaren Legea|Oroimen Historikoaren Legea]] betez [[Eroritakoen monumentua (Iruñea)|Erorien monumentuko]] kriptatik [[Emilio Mola]], [[Jose Sanjurjo]] eta beste sei militar kolpisten gorpuak ateratzeko prozesuari ekin zion. [[Usetxi]] herrian aldiz, [[aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteko]] kideek [[San Kristobal gotorlekuko ihesa|1938ko Ezkabako espetxeko ihes egindako 3 gizonen]] gorpuzkiak desobideratu zituzten. === Mundua === * [[K.a. 490]] &ndash; [[Maratongo Gudua|Maratoiko gudua]] gertatu zen eta [[grezia]]rrek [[persia|pertsiarrak]] garaitu zituzten. [[Filipides]]ek lasterka eraman zuen garaipenaren mezua [[Atenas]]era, historiako lehen ''[[Maratoi]]a'' eginez. * [[K.a. 44]] &ndash; [[Kleopatra VII.a]] faraoiak bere seme [[Zesarion|Ptolomeo XV.a]] errege izendatu zuen. * [[1666]] &ndash; Sute handi bat izan zen [[Londres|Londonen]]. * [[1752]] &ndash; [[Britainia Handia]]k eta bere koloniek [[gregoriar egutegi]]a hartu zuten. * [[1792]] &ndash; [[Frantziako Iraultza|Frantziar Iraultzako]] iraileko sarraskietan, 3 gotzain katoliko eta 200 erlijioso baino gehiago erail zituzten. * [[1870]] &ndash; [[Sedango gudua]]n, [[Napoleon III.a]]k bandera zuria altxatzea agindu eta bere armada osoa errenditu zuen. * [[1925]] &ndash; ''USS Shenandoah'' zepelin [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuarrak]] istripua izan zuen 14 lagunen heriotza eraginez. * [[1944]] &ndash; [[Anne Frank]] ume [[judu]]a (15 urte) [[Auschwitz]]eko kontzentrazio-esparrura bidali zuten, hilabete batzuk geroago hilko zen tokira. * [[1945]] &ndash; ** [[Japonia]]k ofizialki sinatu zuen baldintzarik gabe amore ematea [[Bigarren Mundu Gerra]]n, gatazka amaituz. ** [[Vietnam]]en, [[Ho Chi Minh]]-ek bere herrialdea [[Frantzia]]rekiko independizatu zela aldarrikatu zuen. * [[1967]] &ndash; [[Paddy Roy Bates]] izeneko britainiarrak [[Roughs Tower]] okupatu eta [[Sealand]]eko Printzerria sortu zuen. * [[1990]] &ndash; [[Transnistria]]k bere burua errepublika [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietar]] izendatu zuen, baina [[Mikhail Gorbatxov|Mikhail Gorbatxev]] presidente sobietarrak erabakia baliogabetzat jo zuen. * [[1991]] &ndash; Estatu Batuek [[Baltikoa|Baltikoko]] errepubliken independentzia aitortu zuen: [[Estonia]], [[Letonia]] eta [[Lituania]]. * [[2007]] &ndash; [[Mexiko]]: [[Henriette ekaitz-tropikala|Henriette]] [[ekaitz|ekaitz-tropikalak]] sei hildako utzi zituen [[Acapulco]]n. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1949]] &ndash; ''[[The Third Man]]'' ("Hirugarren Gizona") filma estreinatu zen, [[Carol Reed]]ek zuzendu eta [[Joseph Cotten]], [[Alida Valli]], [[Orson Welles]], [[Trevor Howard]], [[Wilfrid Hyde-White]] eta [[Bernard Lee]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1964]] &ndash; ''[[Topkapi (filma)|Topkapi]]'' filma estreinatu zen, [[Jules Dassin]]ek zuzendu eta [[Mélina Mercouri|Melina Mercouri]], [[Peter Ustinov]], [[Maximilian Schell]] eta [[Robert Morley]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1992]] &ndash; ''[[The Crying Game]]'' ("Negar Jokoa") filma [[Veneziako Mostra]]n estreinatu zen, [[Neil Jordan]]ek zuzendu eta [[Stephen Rea]], [[Miranda Richardson]], [[Jaye Davidson]] eta [[Forest Whitaker]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1992]] &ndash; ''[[Jamón, jamón]]'' ("Urdaiazpiko, urdaiazpiko") filma estreinatu zen, [[Bigas Luna]]k zuzendu eta [[Stefania Sandrelli]], [[Anna Galiena]], [[Penélope Cruz]], [[Javier Bardem]], [[Jordi Mollà]] eta [[Juan Diego (aktorea)|Juan Diego]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1667]] &ndash; Munduko lehen argiztapen-sistema publikoa ezarri zen Parisen. * [[1970]] &ndash; [[NASA]]k Apolo Proiektuko [[ilargia|ilargirako]] bi misio bertan behera utzi zituela iragarri zuen: ''Apolo 15''a eta ''Apolo 19''a. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[1967]] &ndash; [[Iruñea]]n [[Sadar|Sadar estadioa]] inauguratu zen, [[Osasuna futbol kluba|Osasuna]] taldearen [[futbol]] zelaia. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1708]] &ndash; [[Sebastian Mendiburu]], [[oiartzun|oiartzuar]] idazlea (h. [[1782]]). * [[1878]] &ndash; [[Gabriel Roby]], lapurtar margolaria (h. [[1917]]). * [[1890]] &ndash; [[Gerardo Caballero]], arabar militarra (h. [[1980]]). * [[1929]] &ndash; [[Jose Luis Orbegozo]], euskal enpresaburua eta [[Real Sociedad|Errealako]] presidentea (h. [[2010]]). * [[1935]] &ndash; [[Jose Maria Palacios|Jose Maria Palacios, ''Ogeta'']], gasteiztar pilotaria (h. [[2002]]). * [[1945]] &ndash; [[Luis Mari Bengoa]], bizkaitar kazetari, politikari eta herri kirolen sustatzailea. * [[1946]] &ndash; [[Patri Urkizu]], gipuzkoar idazlea eta Euskal Filologian doktore [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] (h. [[2024]]). * [[1954]] &ndash; [[Olga Leibar Mendarte]], gipuzkoar irakaslea, aktibista politikoa, gizarte ekintzailea eta feminista. * [[1957]] &ndash; [[Ignacio del Moral]], gipuzkoar antzerkigile eta zinema gidoigilea. * [[1958]] &ndash; [[Ines del Rio]], nafar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]]. * [[1963]] &ndash; [[Arantxa Aldalur]], gipuzkoar idazlea. * [[1967]] &ndash; [[Ana Ruiz Mitxelena]], gipuzkoar futbolaria, emakumezkoen Espainiako selekzioan parte hartzen zuen lehen jokalaria (h. [[1993]]). * [[1971]] &ndash; [[Kepa Zarraga]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1980]] &ndash; [[Txema Romera]], nafar atleta, [[400 metro hesidunak|400 metro hesidunetan]] aditua. * [[1983]] &ndash; [[Arkaitz García]], arabar igerilari paralinpikoa. * [[1986]] &ndash; [[Efrén Vázquez]], bizkaitar motoziklismoko pilotua. * [[1987]] &ndash; [[Xabier Zabalo]], nafar txirrindularia. * [[1988]] &ndash; [[Javi Martinez]], nafar futbolaria. * [[1989]] &ndash; [[Ekhi Erremundegi]], lapurtar bertsolaria. * [[1996]] &ndash; [[Aser Alves]], nafar futbolaria. * [[2002]] &ndash; [[Jon Gorrotxategi]], gipuzkoar futbolaria. === Mundua === * [[1548]] &ndash; [[Vincenzo Scamozzi]], pizkundeko [[veneziako Errepublika|veneziar]] arkitektoa (h. [[1616]]). * [[1729]] &ndash; [[Esteban Antonio Aguado]], gaztelar elizgizona, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]] (h. [[1795]]). * [[1778]] &ndash; [[Luis Bonaparte|Louis Bonaparte]], [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I.aren]] anaia, [[Holanda]]ko erregea (h. [[1846]]). * [[1805]] &ndash; [[Esteban Echeverria]], euskal jatorriko argentinar idazlea (h. [[1851]]). * [[1811]] &ndash; [[Jacob Christian Jacobsen]], daniar enpresagizon eta filantropoa (h. [[1887]]). * [[1812]] &ndash; [[Kirkpatrick Macmillan]], eskoziar errementaria, orokorrean pedaldun [[bizikleta]]ren asmatzailetzat hartua (h. [[1878]]). * [[1814]] &ndash; [[Ernst Curtius]], alemaniar historialaria, humanista, kritikaria eta jakituna (h. [[1896]]). * [[1830]] &ndash; [[Josefina Wettergrund]], suediar idazle, poeta eta argitaratzailea (h. [[1903]]). * [[1838]] &ndash; [[Liliʻuokalani]], [[Hawaiiko Erresuma]] independenteko azken estatuburua (h. [[1917]]). * [[1840]] &ndash; ** [[Emilia Dilke|Lady Dilke]], britainiar idazle, arte-historialari, feminista eta sindikalista (h. [[1904]]). ** [[Giovanni Verga]], italiar idazlea (h. [[1922]]). * [[1850]] &ndash; [[Woldemar Voigt]], alemaniar fisikaria (h. [[1919]]). * [[1852]] &ndash; [[Paul Bourget]], frantziar idazlea (h. [[1935]]). * [[1853]] &ndash; [[Wilhelm Ostwald]], alemaniar kimikari eta filosofoa, 1909ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1932]]). * [[1854]] &ndash; ** [[Hans Jæger]], norvegiar idazlea (h. [[1910]]). ** [[Paul Vieille]], fantziar fisikaria, kerik gabeko [[bolbora]]ren asmatzailea (h. [[1934]]). * [[1876]] &ndash; [[Francesc Cambó]], kataluniar politikari kontserbadorea, abokatua eta finantzaria (h. [[1947]]). * [[1877]] &ndash; [[Frederick Soddy]], britainiar fisikari eta kimikaria, 1921eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1956]]). * [[1894]] &ndash; [[Joseph Roth]], austriar idazlea (h. [[1939]]). * [[1898]] &ndash; [[Alfons Gorbach]], [[Austria]]ko kantzilerra (h. [[1972]]). * [[1913]] &ndash; [[Bill Shankly]], eskoziar futbolari eta entrenatzailea (h. [[1981]]). * [[1916]] &ndash; [[Ömer Lütfi Akad]], turkiar zinema zuzendaria (h. [[2011]]). * [[1918]] &ndash; [[Allen Drury]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[1998]]). * [[1919]] &ndash; [[Marge Champion]], estatubatuar dantzari eta aktorea (h. [[2020]]). * [[1920]] &ndash; ** [[Mónica Echeverría]], txiletar idazlea (h. [[2019]]). ** [[Palmira Julia Tello]], espainiar errepublikaren aldeko propagandista eta milizianoa (h. [[2016]]). * [[1922]] &ndash; [[Arthur Ashkin]], estatubatuar fisikaria, 2018ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2020]]). * [[1923]] &ndash; [[René Thom]], frantziar matematikaria (h. [[2002]]). * [[1924]] &ndash; [[Daniel Arap Moi]], [[Kenya]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[1927]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (h. [[2024]]). * [[1933]] &ndash; [[Mathieu Kérékou]], [[Benin]]go presidentea (h. [[2015]]). * [[1934]] &ndash; ** [[Allen Carr]], britainiar idazlea (h. [[2006]]). ** [[Chuck McCann]], estatubatuar aktore, umorista eta gidoigilea (h. [[2018]]). * [[1935]] &ndash; [[Yıldırım Akbulut]], [[Turkia]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[1936]] &ndash; [[Andrew Grove]], [[Intel]] txip-enpresaren sortzaileetako bat (h. [[2016]]). * [[1937]] &ndash; [[Derek Fowlds]], ingeles aktorea (h. [[2020]]). * [[1939]] &ndash; ** [[Jack Lang]], frantziar politikaria. ** [[Henry Mintzberg]], kanadar irakaslea, [[kudeaketa]] eta [[antolakuntza]] teoriak taxutzeagatik ezaguna. * [[1940]] &ndash; ** [[Régis Debray]], frantziar idazlea eta saiakeragilea. ** [[Alejandro Rojas-Marcos]], andaluziar politikaria, [[Sevilla]]ko alkate ohia. * [[1943]] &ndash; [[Aleksandr Kholevo]], errusiar matematikaria, informatika kuantikoaren aitzindarietako bat. * [[1946]] &ndash; [[Billy Preston]], estatubatuar musikaria (h. [[2006]]). * [[1947]] &ndash; ** [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (h. [[2024]]). ** [[Pepe Rubianes]], katalunian bizi izandako galiziar aktore eta antzerki-zuzendaria (h. [[2009]]). * [[1948]] &ndash; [[Christa McAuliffe]], espazioan bidaiatzeko hautatutako lehen herritar zibila (h. [[1986]]). * [[1949]] &ndash; [[Roger Collins]], ingeles historialaria, [[Erdi Aroa]]n aditua. * [[1950]] &ndash; [[Emilio Aranguren Echeverría]], kubatar apezpikua. * [[1951]] &ndash; [[Mark Harmon]], estatubatuar aktorea. * [[1952]] &ndash; [[Jimmy Connors]], estatubatuar tenislari ohia, historia guztian 100 txapelketen muga iragan duen gizonezko tenislari bakarra. * [[1953]] &ndash; [[Ahmad Shah Massoud]], afganistango [[mujahidin]]en buruzagia, [[Afganistango gerra (1979-1989)|Sobietarren aurkako gerran]] garrantzi handiko paperduna (h. [[2001]]). * [[1954]] &ndash; [[Andrej Babiš]], [[Txekia]]ko lehen ministroa. * [[1955]] &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (h. [[2024]]). * [[1956]] &ndash; [[Micaela Navarro]], espainiar politikari sozialista. * [[1961]] &ndash; ** [[Toshinobu Katsuya]], japoniar futbolari ohia. ** [[Carlos Valderrama]], kolonbiar futbolaria. * [[1962]] &ndash; [[Keir Starmer]], [[Erresuma Batu]]ko lehen ministroa. * [[1964]] &ndash; [[Keanu Reeves]], Libanon jaiotako kanadar aktorea. * [[1965]] &ndash; [[Lennox Lewis]], britainiar-kanadar boxeolari ohia. * [[1966]] &ndash; ** [[Salma Hayek]], mexikar aktorea. ** [[Rafael Jofresa]], kataluniar saskibaloi jokalari ohia. * [[1968]] &ndash; ** [[Josep Rull]], kataluniar abokatu eta politikaria, [[Kataluniako Konbergentzia Demokratikoa|CDC]] alderdiko idazkari nagusia. ** [[Cynthia Watros]], estatubatuar aktorea. * [[1973]] &ndash; [[Savo Milošević]], serbiar futbolari ohia. * [[1976]] &ndash; [[Momodu Mutairu]], nigeriar futbolari ohia. * [[1977]] &ndash; [[Frederic Kanoute]], maliar futbolaria. * [[1991]] - [[Júlia Bacardit]], kataluniar kazetaria, idazlea eta ekoizlea. * [[1993]] &ndash; [[Iñaki Etxaniz]], frantziar politikaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1211]] &ndash; [[Joan Tarazonakoa]], nafar elizgizona, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]]. * [[1767]] &ndash; [[Juan Francés de Iribarren]], nafar musikagilea (j. [[1699]]). * [[1792]] &ndash; [[François Dardan]], baxenafar apaiza, [[Paris]]en (j. [[1733]]). * [[1909]] &ndash; [[Ramon Goikoetxea]], ''Evangelista de Ibero'', nafar [[Anaia Txiki Kaputxinoen Ordena|kaputxinoa]] (j. [[1873]]). * [[1917]] &ndash; [[César del Villar]], bizkaitar militar eta politikaria (j. [[1843]]). * [[1927]] &ndash; [[Jose Mari Apezetxea]], nafar margolaria, [[Bidasoko Eskola]]ko kidea eta Baztango Margolariak taldearen sortzaileetakoa (j. [[1927]]). * [[1928]] &ndash; [[Antonio Baztan]], nafar politikari kontserbadorea (j. [[1848]]). * [[1936]] &ndash; [[Isaac Puente]], euskal herritar sendagilea eta [[anarkismo]]aren teorialaria, [[Pancorbo]]n fusilatua (j. [[1896]]). * [[1951]] &ndash; [[Doroteo Ziaurritz]], gipuzkoar sendagilea eta politikaria (j. [[1883]]). * [[1972]] &ndash; ** [[Ignacio Baleztena Azkarate]], nafar abokatu, idazle eta politikari [[karlismo|karlista]] (j. [[1887]]). ** [[Mikel Martinez de Murgia]], bizkaitar [[ETA]]kidea, tirokatua (j. [[1945]]). * [[1984]] &ndash; [[Lorenzo Hurtado de Saratxo]], bizkaitar enpresaburu eta politikaria, [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko alkatea]] (j. [[1889]]). * [[1986]] &ndash; [[Jose Lipperheide]], alemaniar jatorriko bizkaitar finantza-gizona (j. [[1906]]). * [[2008]] &ndash; ** [[Xabier Portugal]], gipuzkoar irakasle, kazetari eta idazlea eta [[Pasaia]]ko alkatea (j. [[1951]]). ** [[Jorge Ramón Sarasa]], nafar idazlea eta soziologoa (j. [[1936]]). * [[2012]] &ndash; [[Jose Antonio Agirregomezkorta]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1941]]). * [[2018]] &ndash; [[Sebastiana Gesalaga|Sebastiana Gesalaga, ''Sor Niño Dios'']], gipuzkoar moja klaratar eta bertso-jartzailea (j. [[1924]]). * [[2022]] &ndash; [[Felix Etxeberria]], ''Felix Parapan'', gipuzkoar euskaltzale eta enpresa-sortzailea (j. [[1926]]). * [[2024]] &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). === Mundua === * [[K.a. 490]] &ndash; [[Filipides]], [[Antzinako Grezia|greziar]] heroia. * [[421]] &ndash; [[Konstantzio III.a]], [[Erromatar enperadoreen zerrenda|Erromatar enperadorea]]. * [[459]] &ndash; [[Simeon Estilita]], kristau [[aszetismo|aszeta]]. * [[1274]] &ndash; [[Munetaka Printzea]], Japoniako [[Kamakura shogunerria|Kamakura shogunerriko]] seigarren [[shogun]]a (j. [[1242]]). * [[1566]] &ndash; [[Taddeo Zuccaro]], italiar margolari [[manierismo|manierista]] (j. [[1529]]). * [[1606]] &ndash; [[Karel van Mander]], flandriar margolaria (j. [[1548]]). * [[1641]] &ndash; [[Kwon Sang-ha]], korear intelektuala, idazlea eta [[konfuzianismo]]aren filosofoa (j. [[1641]]). * [[1652]] &ndash; [[José de Ribera]], kataluniar margolaria eta [[grabatu|imprimatzailea]] (j. [[1591]]). * [[1680]] &ndash; [[Per Brahe gaztea]], suediar soldadu eta estatista (j. [[1602]]). * [[1813]] &ndash; [[Jean Victor Marie Moreau]], frantziar jenerala (j. [[1763]]). * [[1820]] &ndash; [[Jiaqing]], [[Txina]]ko enperadorea (j. [[1760]]). * [[1845]] &ndash; [[Bernardino Rivadavia]], argentinar politikaria, [[Río de la Platako Probintzia Batuak|Río de la Platako Probintzia Batuetako]] presidentea (j. [[1780]]). * [[1865]] &ndash; [[William Rowan Hamilton]], irlandar matematikari, fisikari eta astronomoa (j. [[1805]]). * [[1872]] &ndash; [[Nikolai Frederik Severin Grundtvig]], daniar idazlea (j. [[1783]]). * [[1910]] &ndash; [[Henri Rousseau]], frantziar margolaria (j. [[1844]]). * [[1918]] &ndash; [[John Forrest]], Australiaren esploratzailea, politikaria, eta [[Australia]]ko estreinako lehen ministroa (j. [[1847]]). * [[1922]] &ndash; [[Henry Lawson]], australiar idazlea (j. [[1867]]). * [[1933]] &ndash; [[Georges Leygues]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1857]]). * [[1936]] &ndash; [[Niels Neergaard]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1854]]). * [[1937]] &ndash; ** [[Pierre de Coubertin]], frantziar historialari eta pedagogoa eta [[Olinpiar Jokoak|Olinpiar Joko modernoen]] sortzailea (j. [[1863]]). ** [[Aleksandr Xliapnikov]], errusiar militante [[boltxebike]]a (j. [[1885]]). * [[1943]] &ndash; [[Marsden Hartley]], estatubatuar margolaria (h. [[1943]]). * [[1964]] &ndash; [[Francisco Craveiro Lopes]], [[Portugal]]go presidentea (j. [[1894]]). * [[1969]] &ndash; [[Ho Chi Minh]], [[Ipar Vietnam|Vietnamgo Errepublika Demokratikoko]] lehenengo presidentea (j. [[1890]]). * [[1970]] &ndash; ** [[Mercedes Llopart]], kataluniar abeslari liriko sopranoa (j. [[1895]]). ** [[Marie-Pierre Kœnig]], frantziar jenerala (j. [[1898]]). * [[1973]] &ndash; [[John Ronald Reuel Tolkien|J.R.R. Tolkien]], ingeles filologo, irakasle eta fantasia epikoko idazlea (j. [[1892]]). * [[1978]] &ndash; [[Juan Laurentino Ortiz]], argentinar idazlea (j. [[1896]]). * [[1981]] &ndash; [[Tadeusz Baird]], poloniar musikagilea (j. [[1928]]). * [[1991]] &ndash; ** [[Alfonso García Robles]], mexikar diplomatikoa, 1982ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1911]]). ** [[Laura Riding]], estatubatuar idazle eta literatura kritikoa (j. [[1901]]). * [[1992]] &ndash; ** [[Baltasar Belenguer Hervás]], espainiar boxeolaria, munduko titulua lortu zuen lehen espainiarra (j. [[1911]]). ** [[Barbara McClintock]], estatubatuar genetista eta botanikaria, 1983ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1902]]). * [[1993]] &ndash; [[Eduardo García Máynez]], mexikar filosofo eta legegizona (j. [[1908]]). * [[1995]] &ndash; [[Václav Neumann]], txekiar orkestra-zuzendaria (j. [[1920]]). * [[1997]] &ndash; [[Victor Emil Frankl]], austriar psikoanalista, logoterapiako psikoanalisi eskolaren sortzailea (j. [[1905]]). * [[1998]] &ndash; [[Allen Drury]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1918]]). * [[2001]] &ndash; [[Christiaan Barnard]], hegoafrikar kirurgialaria, gizakien arteko arrakastadun lehenengo [[bihotz-transplante]]a egin zuena (j. [[1922]]) * [[2004]] &ndash; [[Joan Oró]], kataluniar biokimikaria (j. [[1923]]). * [[2012]] &ndash; [[Emmanuel Nunes]], Parisen bizi izandako portugaldar musikagilea (j. [[1941]]). * [[2013]] &ndash; ** [[Valérie Benguigui]], frantziar aktorea (j. [[1965]]). ** [[Ronald Coase]], britainiar ekonomialaria, 1991ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1910]]). ** [[Frederik Pohl]], estatubatuar zientzia-fikzioko generoko idazle eta argitaratzailea (j. [[1919]]). * [[2015]] &ndash; [[Alan Kurdi]], [[kurdu]] jatorriko hiru urtedun mutil Siriarra, itota hil eta [[Migrazio krisia Europan|Europako Errefuxiatuen Krisiaren]] barnean fenomeno mediatiko bihurtu zena (j. [[2012]]). * [[2016]] &ndash; [[Islom Karimov]], [[Uzbekistan]]go lehendabizko presidentea (j. [[1938]]). * [[2017]] &ndash; [[María Cristina Orive]], guatemalar argazkilaria, Guatemalako argazkigintzako irudi handienetako bat. * [[2019]] &ndash; [[Gyoji Matsumoto]], japoniar futbolaria (j. [[1934]]) * [[2020]] &ndash; ** [[Kaing Guek Eav]], kanbodiar torturatzailea (j. [[1942]]). ** [[David Graeber]], estatubatuar antropologo, anarkista, ekintzaile eta idazlea (j. [[1961]]). ** [[William Yorzyk]], estatubatuar igerilaria (j. [[1933]]). * [[2021]] &ndash; [[Mikis Theodorakis]], greziar musikagilea eta politikaria (j. [[1925]]). * [[2022]] &ndash; [[Manuel Duarte]], portugaldar futbolaria (j. [[1945]]). * [[2024]] &ndash; ** [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). ** [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). == Jaiak eta urteurrenak == * Santu kristauak: Andoni, Dorleta, Dorotea, Filipe, Hermoxenes eta Maxima. * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Dorleta, Andolin eta Andoni. * San Antolin eguna [[Lekeitio]]n. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Irailaren 1]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Irailaren 3]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] jrb90arq8g1sjuknnflan6ur96omqe9 0 3989 10002510 9913800 2024-12-17T14:44:56Z Eliatxo 96586 /* Mundua */ 10002510 wikitext text/x-wiki '''Irailaren 12'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrehun eta berrogeita hamabostgarren [[egun]]a da, 256.a [[bisurte]]etan. 110 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|9|12}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1594]] &ndash; [[Ipar Euskal Herria]]n zenbait herritar [[sorgin]]ak salatzen hasi ziren. * [[1895]] &ndash; Espainiako agintariek [[Euzkeldun Batzokija]] itxi eta ikurrina konfiskatu zuten. Zuzendaritza batzordea atxilotu zuen, baita elkarteko 100 bazkideak prozesatu ere. Handik gutxira ''[[Bizkaitarra (aldizkaria)|Bizkaitarra]]'' aldizkaria itxiarazi zuten agintari espainiarrek. Bi aste lehenago [[Sabin Arana]] atxilotua izana zen. * [[1948]] &ndash; [[CNT]]ko hainbat kidek hegazkinez [[Francoren aurkako 1948ko atentatua|Francoren aurkako atentatua]] antolatu zuten. Ezin izan zuten burutu. * [[1998]] &ndash; Hainbat alderdi politiko [[abertzaletasun|abertzale]], sindikatu, eragile eta [[Ezker Batua-Berdeak|Ezker Batuak]] sinatu zuten [[Lizarra-Garaziko Hitzarmena|Lizarrako Akordioa]]. * [[2007]] &ndash; [[Josu Jon Imaz]] [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] EBBko buruak [[politika]]gintza utziko zuela iragarri zuen hainbat hedabideri bidalitako gutun baten bidez. * [[2008]] &ndash; [[Euskarazko Wikipedia]] [[Sexu ugalketa|Sexu]] artikuluarekin 30.000. artikuluara ailegatu zen. === Mundua === * [[1789]] &ndash; [[Jean-Paul Marat]]ek ''L'ami du peuple'' liburuaren lehen alea argitaratu zuen. * [[1974]] &ndash; [[Haile Selassie]] [[Etiopia]]ko enperadore kargutik kendu zuten. * [[1977]] &ndash; [[Steve Biko]] Hego Afrikako aktibista poliziaren eskuetan hil zen tratu txarren ondorioz. * [[1980]] &ndash; Turkiako Armadak [[1980ko Turkiako estatu kolpea|estatu-kolpe]] baten bidez [[Kenan Evren]] agintean ezarri zuen. * [[1990]] &ndash; [[ETA]]k [[bonba-auto]] bat [[Cartagenako kuartel-etxearen aurkako atentatua|Cartagenako kuartel-etxean eztandarazi zuen]]. * [[1992]] &ndash; [[Abimael Guzman]] atxilotu zuten [[Lima]]n, [[Peruko Alderdi Komunista]]ren [[gerrilla]] [[maoismo|maoistako]] burua. * [[2006]] &ndash; [[Benedikto XVI.a]] aita santuak [[Islam]]ari buruz egindako hitzaldi batek haserrea eta indarkeria sorrarazi zuten herrialde musulmanetan. * [[2007]] &ndash; Juan Moral [[Espainiako Auzitegi Nazionala|Espainiako Auzitegi Nazionaleko]] fiskalak 10 eta 15 urte bitarteko kartzela zigorrak eskatu ditu [[Udalbiltza]]ko arduradunen aurka. * [[2011]] &ndash; Frantziako [[Marcoule]] eremu nuklearrean leherketa bat egon zen, zabor erradioaktiboen biltegian egondako sute baten ondorioz. Pertsona bat hil zen eta lau zauritu egon ziren. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1945]] &ndash; ''[[Roma città aperta|Roma, città aperta]]'' ("Erroma, hiri irekia") filma estreinatu zen., [[Roberto Rossellini]]k zuzendu eta [[Anna Magnani]], [[Aldo Fabrizi]], [[Marcello Plagiero]], [[Nando Bruno]] eta [[Harry Feist]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1982]] &ndash; ''[[Cheers]]'' telesaila [[NBC]] katean estreinatu zen. * [[1997]] &ndash; ''[[The Game (1997ko filma)|The Game]]'' ("Jokoa") filma estreinatu zen, [[David Fincher]]ek zuzendu eta [[Michael Douglas]] eta [[Sean Penn]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1998]] &ndash; ''[[Ronin (filma)|Ronin]]'' filma [[Veneziako Mostra|Veneziako Zinemaldian]] estreinatu zen, [[John Frankenheimer]]ek zuzendu eta [[Robert De Niro]], [[Jean Reno]], [[Natascha McElhone]], [[Stellan Skarsgård]], [[Sean Bean]] eta [[Jonathan Pryce]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[2005]] &ndash; ''[[North Country (filma)|North Country]]'' ("Iparraldeko Herrialdea") filma estreinatu zen, [[Niki Caro]]k zuzendu eta [[Charlize Theron]], [[Frances MacDormand|Frances McDormand]], [[Sean Bean]], [[Richard Jenkins]], [[Michelle Monaghan]], [[Jeremy Renner]], [[Woody Harrelson]] eta [[Sissy Spacek]] aktoreek antzeztu zuten. * [[2008]] &ndash; ''[[The Boy in the Striped Pyjamas (filma)|The Boy in the Striped Pyjamas]]'' ("Marradun Pijamako Mutikoa") filma estreinatu zen, [[Mark Herman]]ek zuzendu eta [[Asa Butterfield]], [[Jack Scanlon]], [[David Thewlis]], [[Vera Farmiga]] eta [[Amber Beattie]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[2014]] &ndash; ''[[The Drop (filma)|The Drop]]'' ("Ematea") filma estreinatu zen, [[Michaël R. Roskam]]ek zuzendu eta [[Tom Hardy]], [[Noomi Rapace]] eta [[James Gandolfini]] aktoreek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[2012]] &ndash; [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Kongoko]] oihan tropikaletan topaturiko [[Lesula]] izeneko [[primate]] espezie berria aurkeztu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2018ko Espainiako Itzuliko 17. etapa]] edizio honetan Euskal Herritik pasa zen bakarra izan zen. [[Getxo]] eta [[Oiz (mendia)|Oiz Mendiaren]] artean ospatu zen. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1670]] &ndash; [[Karlos III.a Beltzuntze]], baxenafar militarra (h. [[1737]]). * [[1813]] &ndash; [[Joaquina Lopez de Madariaga]], arabar poeta eta antzerkigilea (h. [[1876]]). * [[1884]] &ndash; [[Fernando Espinosa de los Monteros]], gipuzkoar politikari eta diplomazialaria (h. [[1937]]). * [[1888]] &ndash; [[Leoncio Urabaien]], nafar idazlea eta irakaslea (h. [[1968]]). * [[1901]] &ndash; [[Tomas Garbizu]], gipuzkoar organojole, txistulari eta musika-konpositorea (h. [[1989]]). * [[1912]] &ndash; [[Pierre Apestegi]], [[euskal Herriko zinema|euskal zinema]] zuzendari, gidoigile eta idazlea (h. [[1972]]). * [[1916]] &ndash; [[Jesús Romeo]], nafar politikari eta enpresaria (h. [[2001]]). * [[1917]] &ndash; [[Juanito Lope]], gipuzkoar eskultorea eta marrazkilaria (h. [[1981]]). * [[1922]] &ndash; ** [[Maria Luisa Alberdi]], gipuzkoar erraketista (h. [[2017]]). ** [[Fermin Ezkurra]], [[Osasuna futbol kluba|Osasunako]] presidentea 23 urtez (h. [[2018]]). * [[1923]] &ndash; [[Julián Agirrezabal]], bizkaitar txirrindularia (h. [[2017]]). * [[1924]] &ndash; ** [[Jeanne Monteil]], lapurtar olerkaria (h. [[1999]]). ** [[Jan Piarre Soudre]], ''Ixtilarte-Larreko'', lapurtar bertsolaria (h. [[2013]]). * [[1932]] &ndash; [[Modesto Carriegas]], bizkaitar politikaria (h. [[1979]]). * [[1936]] &ndash; [[Ignacio Astigarraga]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1940]] &ndash; [[José Antonio Gaiarre]], nafar nekazari eta politikaria. * [[1943]] &ndash; ** [[Patxi Ezkiaga]], gipuzkoar idazlea eta La Salleko anaia (h. [[2018]]). ** [[Maite Gonzalez]], gipuzkoar idazle eta itzultzailea. * [[1950]] &ndash; [[Anje Duhalde]], lapurtar musikaria. * [[1958]] &ndash; [[Koldo Royo]], gipuzkoar sukaldaria. * [[1964]] &ndash; ** [[Olatz Beobide]], gipuzkoar aktore eta zuzendaria. ** [[Patxi Telletxea]], [[Nafarroa Bai]]ko politikaria. * [[1965]] &ndash; [[Andoni Aiartza]], bizkaitar futbolari ohi eta kirol-kazetaria. * [[1973]] &ndash; [[Ainhoa Latatu|Ainhoa Latatu Nuñez]], bizkaitar biologoa eta [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUko]] unibertsitate-mailako prestakuntzaren arduraduna. * [[1974]] &ndash; [[Cristina Torrens]], nafar tenislari ohia. * [[1977]] &ndash; [[Sebastian Gonzalez]], lapurtar pilotari ohia. * [[1978]] &ndash; [[Mikel Etxabe Loiti]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[1988]] &ndash; [[Diego Arana]], bizkaitar belar hockey jokalari ohia. * [[1996]] &ndash; [[Gorka Gurutzeta]], gipuzkoar futbolaria. === Mundua === * [[1492]] &ndash; [[Lorenzo II.a Medici]], [[Florentzia]]ko burua eta [[Urbino]]ko dukea (h. [[1519]]). * [[1494]] &ndash; [[Frantzisko I.a Frantziakoa]], [[Frantziako Erresuma|Frantziako erregea]] (h. [[1547]]). * [[1590]] &ndash; [[María Zayas]], espainiar idazlea, Espainiako XVII. mendeko hiru emakume idazle handietako bat (h. [[1661]]?). * [[1725]] &ndash; [[Guillaume le Gentil]], frantziar astronomoa (h. [[1792]]). * [[1740]] &ndash; [[Johann Heinrich Jung-Stilling]], alemaniar idazlea (h. [[1817]]). * [[1800]] &ndash; [[Pierre Charles Fournier de Saint-Amant]], frantziar xakelaria (h. [[1872]]). * [[1803]] &ndash; [[Aogust Brizeug]], [[bretainiera]]zko poeta (h. [[1858]]). * [[1810]] &ndash; [[Ernest Courtot de Cissey]], [[Frantziako lehen ministro]]a (h. [[1882]]). * [[1827]] &ndash; [[Robert Robert]], kataluniar idazlea (h. [[1873]]). * [[1829]] &ndash; [[Anselm Feuerbach]], alemaniar margolari klasizista (h. [[1880]]). * [[1838]] &ndash; [[Arthur Auwers]], alemaniar astronomoa (h. [[1915]]). * [[1852]] &ndash; [[Herbert Henry Asquith]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (h. [[1928]]). * [[1857]] &ndash; [[George Hendrik Breitner]], herbeheretar margolari eta argazkilaria (h. [[1923]]). * [[1858]] &ndash; [[Fernand Khnopff]], belgikar margolari [[sinbolismo|sinbolista]] (h. [[1921]]). * [[1885]] &ndash; [[Heinrich Hoffmann (argazkilaria)|Heinrich Hoffmann]], alemaniar argazkilaria, [[Adolf Hitler]]ren argazkilari pertsonala (h. [[1957]]). * [[1888]] &ndash; ** [[Maurice Chevalier]], frantziar aktore eta abeslaria (h. [[1972]]). ** [[Carl Hilpert]], Bigarren Mundu Gerrako alemaniar jenerala (h. [[1947]]). * [[1893]] &ndash; [[Giuseppe Castellano]], italiar jenerala (h. [[1977]]). * [[1894]] &ndash; [[Friedrich Ebert junior]], alemaniar politikaria (h. [[1979]]). * [[1896]] &ndash; [[Marguerite Laugier]], frantziar astronomoa (h. [[1976]]). * [[1897]] &ndash; [[Irène Joliot-Curie]],frantziar fisikari eta kimikaria, 1935eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1956]]). * [[1898]] &ndash; [[Ben Shahn]], errusiar-estatubatuar margolaria (h. [[1969]]). * [[1900]] &ndash; [[Haskell Curry]], estatubatuar matematikaria (h. [[1982]]). * [[1901]] &ndash; [[Ramón Serrano Súñer]], espainiar politikari frankista (h. [[2003]]). * [[1902]] &ndash; [[Juscelino Kubitschek de Oliveira]], [[Brasil]]go presidentea (h. [[1976]]). * [[1904]] &ndash; [[Euros Bowen]], galestar poeta (h. [[1988]]). * [[1907]] &ndash; ** [[Roger Bonvin]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (h. [[1982]]). ** [[Louis MacNeice]], irlandar idazlea (h. [[1963]]). * [[1913]] &ndash; [[Jesse Owens]], estatubatuar atleta, [[1936ko Udako Olinpiar Jokoak|Hitlerren garaiko Olinpiar Jokoetan]] 4 urrezko domina irabaztearren ospetsua (h. [[1980]]). * [[1914]] &ndash; [[Desmond Llewelyn]], galestar aktorea (h. [[1999]]). * [[1921]] &ndash; [[Stanisław Lem]], zientzia fikzioko poloniar idazlea (h. [[2006]]). * [[1924]] &ndash; [[Amílcar Cabral]], [[Ginea Bissau]]ko politikaria, Afrikak XX. mendean eman duen iraultzaile nagusietakoa (h. [[1973]]). * [[1926]] &ndash; [[Germán Sánchez Ruipérez]], espainiar enpresaburua eta mezenasa (h. [[2012]]). * [[1927]] &ndash; [[Freddie Jones]], ingeles aktorea (h. [[2019]]). * [[1930]] &ndash; [[Akira Suzuki]], japoniar kimikaria, 2010eko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[1931]] &ndash; ** [[Ian Holm]], ingeles aktorea (h. [[2020]]). ** [[Roger Planchon]], frantziar antzerki-zuzendaria eta antzerkigilea (h. [[2009]]). * [[1933]] &ndash; [[José Fernández Arteaga]], elizgizon mexikarra, Chihuahuako artzapezpikua (h. [[2021]]). * [[1935]] &ndash; ** [[Rafael Anson]], madrildar enpresaburua, [[RTVE]]ko zuzendari nagusia. ** [[Harvey J. Alter]], estatubatuar mediku, ikertzaile eta birologoa, 2020ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[1936]] &ndash; [[Guillermo Gómez Rivera]], filipinar idazle eta hizkuntzalaria. * [[1937]] &ndash; ** [[Henri Lopes]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (h. [[2023]]). ** [[Ana María Rodas]], guatemalar poeta, narratzailea, kazetaria, irakaslea eta literatur kritikaria. * [[1938]] &ndash; [[Tatiana Troyanos]], estatubatuar mezzo-sopranoa (h. [[1993]]). * [[1939]] &ndash; [[Nobuyuki Oishi]], japoniar futbolaria. * [[1942]] &ndash; [[Tomás Marco Aragón]], espainiar musikagilea. * [[1943]] &ndash; ** [[Juan de Dios Doval Mateo]], Donostiako Zuzenbide Fakultateko irakaslea eta politikaria (h. [[1980]]). ** [[Michael Ondaatje]], kanadar eleberrigile eta poeta. * [[1944]] &ndash; ** [[Yoshio Kikugawa]], japoniar futbolaria (h. [[2022]]). ** [[Leonard Peltier]], [[amerindiar]] ekintzailea, preso politikoa eta Amerikar Indiar Mugimeduko kidea. ** [[Barry White]], estatubatuar abeslaria (h. [[2003]]). * [[1945]] &ndash; [[Richard Thaler]], estatubatuar ekonomialaria, 2017ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[1947]] &ndash; [[Diana Lebacs]], curaçaotar hezitzailea, aktorea eta idazlea. * [[1949]] &ndash; [[Irina Rodnina]], errusiar patinatzaile artistiko eta politikaria. * [[1950]] &ndash; [[Alberto Bustamante Belaúnde]], [[Peru]]ko lehen ministroa (h. [[2008]]). * [[1951]] &ndash; ** [[Bertie Ahern]], Irlandako [[Taoiseach]]a. ** [[Ray Gravell]], galestar errugbilaria (h. [[2007]]). * [[1953]] &ndash; [[Nan Goldin]], estatubatuar argazkilaria. * [[1954]] &ndash; ** [[Vicente Belda]], espainiar txirrindulari ohia. ** [[Robert Gober]], estatubatuar eskultorea. * [[1957]] &ndash; [[Hans Zimmer]], alemaniar musika konposatzaile eta ekoizlea, nagusiki zinemarako soinu bandak konposatzen dituena. * [[1959]] &ndash; [[Hisashi Kaneko]], japoniar futbolari ohia. * [[1961]] &ndash; ** [[Mylène Farmer]], frantziar abeslaria. ** [[Malva Flores]], mexikar poeta, narratzailea eta saiakeragilea. * [[1966]] &ndash; ** [[Anousheh Ansari]], iraniar-estatubatuar ingeniaria, lehenengo emakume [[espazio-turismo|espazio-turista]]. ** [[Dorit Chrysler]], austriar [[theremin]] jotzaile, musikagile, ekoizle eta abeslaria. * [[1973]] &ndash; ** [[Tarana Burke]], estatubatuar aktibista, [[Me Too mugimendua]]ren sortzailea. ** [[Paul Walker]], estatubatuar aktorea (h. [[2013]]). * [[1974]] &ndash; [[Oleg Pashinin]], uzbekistandar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1976]] &ndash; [[Maciej Żurawski]], poloniar futbolari ohia. * [[1977]] &ndash; ** [[Mohamed El Yaagoubi]], marokoar futbolaria. ** [[Pia Tjelta]], norvegiar aktorea. * [[1981]] &ndash; [[Jennifer Hudson]], estatubatuar aktore eta abeslaria. * [[1982]] &ndash; [[Zoran Planinić]], kroaziar saskibaloi jokalari ohia. * [[1983]] &ndash; [[Sergio Parisse]], italiar errugbi jokalaria. * [[1984]] &ndash; [[Akiko Niwata]], japoniar futbolari ohia. * [[1985]] &ndash; [[Hiroki Mizumoto]], japoniar futbolaria. * [[1986]] &ndash; ** [[Yuto Nagatomo]], japoniar futbolaria. ** [[Emmy Rossum]], estatubatuar aktorea. * [[1989]] &ndash; ** [[Álvaro Cervantes]], kataluniar aktorea. ** [[Rafał Majka]], poloniar txirrindularia. * [[1992]] &ndash; [[Mahmood]], italiar abeslari eta musikagilea. * [[1994]] &ndash; ** [[RM (raperoa)|RM]], hegokorear raperoa, dantzaria, konpositorea, ekoizlea eta modeloa. ** [[Elina Svitolina]], ukrainar tenislaria. * [[1996]] &ndash; [[Joshua Cheptegei]], ugandar atleta, distantzia luzeetan aditua. * [[1997]] - [[Sydney Sweeney]], estatubatuar aktorea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1622]] &ndash; [[Tomas Zumarraga]], Japoniara misiolari joan zen arabar [[domingotar]]ra, [[Nagasaki]]n (j. [[1577]]). * [[1700]] &ndash; [[Pedro Bardezi]], bizkaitar frantziskotar misiolaria, [[Santiago (Txile)|Txileko Santiagon]] (j. [[1641]]). * [[1804]] &ndash; [[Dominique Beltzuntze]], baxenafar aitonen semea, [[Gotha]]n (j. [[1726]]). * [[1860]] &ndash; [[Fernando Norzagarai]], euskal militar eta politikaria (j. [[1808]]). * [[1924]] &ndash; [[Jose Migel Iturriotz]], gipuzkoar pilotari eta Beasaingo alkatea (j. [[1869]]). * [[1937]] &ndash; [[Joxe Mendiaga]], euskal idazlea, [[Montevideo]]n (j. [[1845]]). * [[1955]] &ndash; [[Javier Ibarra Murillo]], nafar historialaria (j. [[1876]]). * [[1967]] &ndash; [[Kandido Izagirre]], gipuzkoar [[hiztegigintza|lexikografoa]] (j. [[1913]]). * [[1984]] &ndash; [[Odon Apraiz]], gasteiztar hizkuntzalaria eta [[Euskaltzaindia]]ren sortzailea (j. [[1896]]). * [[1999]] &ndash; [[Begoña Sopelana]], bizkaitar maistra eta soziologoa, emakume aitzindaria lankidetzan (j. [[1944]]). * [[2006]] &ndash; [[Dionisio Txoperena]], ''Dio'', Estatu Batuetara emigratutako euskaldun artzaina, [[AT&T]] konpainiaren iragarki-kanpaina batean parte hartzeagatik ospetsua, [[Kalifornia]]n (j. [[1954]]). * [[2007]] &ndash; [[Plazida Insausti]], 110 urte eta 342 egun bizi izandako [[beasain]]darra (j. [[1896]]). * [[2012]] &ndash; [[Jesús Felipe Armendaritz]], bizkaitar politikari eta sindikalista, [[Bartzelona]]n (j. [[1945]]). * [[2013]] &ndash; [[Carlos Blanco Aginaga]], gipuzkoar irakaslea, idazlea eta frankismoak erbesteratutako intelektual ezkertiarra, [[Kalifornia]]n (j. [[1926]]). * [[2017]] &ndash; [[Maria Luisa Alberdi]], gipuzkoar erraketista (j. [[1922]]). * [[2019]] &ndash; [[Jon Barberena]], nafar idazlea eta bertsolaria (j. [[1979]]). * [[2024]] &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). === Mundua === * [[1185]] &ndash; [[Androniko I.a Komneno]], [[Bizantziar agintariak|Bizantziar Inperioko enperadorea]] (j. [[circa|c.]] [[1118]]). * [[1362]] &ndash; [[Inozentzio VI.a]], [[Aita santu]]a. * [[1612]] &ndash; [[Vasili IV.a Errusiakoa]], [[Errusia]]ko [[tsar]]ra (j. [[1552]]). * [[1683]] &ndash; [[Alfontso VI.a Portugalgoa]], [[Portugalgo Erresuma|Portugalgo erregea]] (j. [[1643]]). * [[1739]] &ndash; [[Reinhard Keiser]], alemaniar musikagilea eta opera-idazlea (j. [[1674]]). * [[1764]] &ndash; [[Jean-Philippe Rameau]], [[Frantziako Erresuma|frantziar]] musikagile, organista, [[klabizenbalo|klabe]]-jotzaile eta musikaren teorialaria (j. [[1683]]). * [[1819]] &ndash; [[Gebhard Leberecht von Blücher]], prusiar mariskala (j. [[1742]]). * [[1836]] &ndash; [[Christian Dietrich Grabbe]], Vormärz garaiko alemaniar antzerkigilea (j. [[1801]]). * [[1874]] &ndash; [[François Pierre Guillaume Guizot]], frantziar politikari eta historialaria (j. [[1787]]). * [[1889]] &ndash; [[Numa Denis Fustel de Coulanges]], frantziar historialaria (j. [[1830]]). * [[1905]] &ndash; [[John Rogan]], [[akromegalia]]ren ondorioz 2,60 metro garai izatera heldu zen afro-amerikarra (j. [[1868]]). * [[1907]] &ndash; [[Ilia Txavtxavadze]], georgiar idazlea eta politikaria (j. [[1837]]). * [[1917]] &ndash; [[Azalaïs d'Arbaud]], okzitaniar poeta (j. [[1834]]). * [[1918]] &ndash; [[George Reid]], [[Australia]]ko 4. lehen ministroa (j. [[1854]]). * [[1919]] &ndash; [[Leonid Andreiev]], errusiar idazlea (j. [[1871]]). * [[1923]] &ndash; [[Jules Violle]], frantziar fisikaria eta asmatzailea (j. [[1841]]). * [[1928]] &ndash; [[Mary Richmond]], [[Gizarte-langintza]]ren aintzindaria eta soziologo estatubatuarra (j. [[1861]]). * [[1929]] &ndash; [[Rainis]], letonierazko olerkaria (j. [[1865]]). * [[1934]] &ndash; [[Jekaterina Brexko-Brexkovskaia]], errusiar militante eserista, ''iraultzaren amona'' deitua (j. [[1844]]). * [[1936]] &ndash; [[Gonzalo Acosta]], galiziar politikaria, fusilatua (j. [[1889]]). * [[1939]] &ndash; [[Fiodor Raskolnikov]], errusiar militante [[boltxebike]]a (j. [[1892]]). * [[1950]] &ndash; [[René de Saint-Périer]], frantziar arkeologoa, [[Goi Paleolitoa]]n aditua (j. [[1877]]). * [[1956]] &ndash; [[Hans Carossa]], alemaniar poeta eta eleberrigilea (j. [[1878]]). * [[1977]] &ndash; ** [[Steve Biko]], [[apartheid]]aren aurkako hegoafrikar ekintzailea, poliziak egindako torturen ondorioz (j. [[1946]]). ** [[Robert Lowell]], estatubatuar olerkaria (j. [[1917]]). * [[1979]] - [[Laly Soldevila]], kataluniar aktorea (j. [[1933]]). * [[1981]] &ndash; [[Eugenio Montale]], italiar olerkaria, 1975eko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1896]]). * [[1982]] &ndash; ** [[Federico Moreno Torroba]], espainiar musikagilea (j. [[1891]]). ** [[Mercedes Rodrigo]], psikologo eta pedagogoa, Espainian psikologian trebatu zen lehen emakumea (j. [[1891]]). * [[1984]] &ndash; [[Lola Anglada]], kataluniar haur-literaturako idazle, komikilari eta ilustratzailea (j. [[1892]]). * [[1986]] &ndash; ** [[Ernst Haas]], austriar argazkilaria (j. [[1921]]). ** [[Jacques Henri Lartigue]], frantziar argazkilaria (j. [[1894]]). * [[1992]] &ndash; [[Anthony Perkins]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[1993]] &ndash; [[Raymond Burr]], estatubatuar aktorea (j. [[1917]]). * [[1995]] &ndash; [[Jeremy Brett]], ingeles aktorea (j. [[1933]]). * [[1996]] &ndash; [[Ernesto Geisel]], [[Brasil]]go presidentea (j. [[1907]]). * [[2003]] &ndash; [[Johnny Cash]], estatubatuar country, gospel, rock and roll eta rockabilly egile abeslari eta gitarrista, historiako handienetakoa (j. [[1932]]). * [[2008]] &ndash; [[David Foster Wallace]], estatubatuar idazle eta irakaslea (j. [[1962]]). * [[2009]] &ndash; [[Norman Ernest Borlaug]], estatubatuar agronomoa, ''[[iraultza berdea]]''ren bultzatzaile nagusia eta 1970eko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1914]]). * [[2010]] &ndash; [[Claude Chabrol]], frantziar zinema zuzendaria (j. [[1930]]). * [[2014]] &ndash; [[Ian Paisley]], [[Ipar Irlanda]]ko erreberendoa eta politikari [[Unionismo (Irlanda)|unionista]], [[Alderdi Demokratiko Unionista|DUP]] alderdiko burua (j. [[1926]]). * [[2015]] &ndash; [[Ron Springett]], ingeles futbolaria (j. [[1935]]). * [[2017]] &ndash; [[Xohana Torres]], galiziar poeta, dramaturgo eta idazlea (j. [[1929]]). * [[2018]] &ndash; [[Rachid Taha]], Frantzian bizi izandako aljeriar abeslaria eta ekintzailea (j. [[1958]]). * [[2019]] &ndash; ** [[Cynthia Cockburn]], britainiar akademikoa, feminista, ekintzaile antimilitarista eta bakezalea (j. [[1934]]). ** [[ʻAkilisi Pōhiva]], [[Tonga]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[2023]] &ndash; [[Dominique Colonna]], korsikar futbol atezaina (j. [[1928]]). * [[2024]] &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Iratze, Ira, Iratz, Iratxe, Gentzane eta Gentza. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Irailaren 11]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Irailaren 13]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] qngqwgz91k8utc5g2c1yys67gh3u9pr 0 4051 10002577 9993323 2024-12-17T16:23:05Z Eliatxo 96586 /* Mundua */ 10002577 wikitext text/x-wiki '''Urriaren 29'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta bigarren [[egun]]a da, 303.a [[bisurte]]etan. 63 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|10|29}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1969]] &ndash; Poliziak tiroz hil zuen Josu Murueta Erandioko manifestazio batean. * [[1974]] &ndash; [[Iñaki Iparragirre]] [[Euskadi Ta Askatasuna|etakidea]] hil zuen Guardia Zibilak [[Pasaia]]n. Korrika ihes egiten saiatu zen baina tiro bat jo zioten. Lurretik tiro egin eta hil egin zuen Jerónimo Vera Garcia guardia zibileko sarjentua. * [[1980]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Carlos Fernandez Aspiazu enpresaria hil zuen [[Donostia]]n. === Mundua === * [[312]] &ndash; [[Konstantino I.a Handia]] [[Erroma]]n garaile sartu zen [[Milvio zubiko gudua]]ren ostean. ''[[Adventus]]'' erraldoia antolatu zuen hirian eta [[Maxentzio]]ren gorpua [[Tiber]] ibaitik arrantzatu eta burua moztu zioten. * [[437]] &ndash; [[Valentiniano III.a]], [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|Mendebaldeko Erromatar Enperadorea]] [[Lizinia Eudoxia]]rekin ezkondu zen, bere lehengusua zen [[Teodosio II.a]] [[Ekialdeko Erromatar Inperioa|Ekialdeko Erromatar Enperadorearen]] alaba, [[Teodosio Etxea]]ren bi adarrak batuz. * [[1390]] &ndash; Lehen [[sorgin-ehiza]] epaiketa Parisen: hiru pertsonari heriotza zigorra ezarri zitzaien. * [[1933]] &ndash; [[José Antonio Primo de Rivera|Jose Antonio Primo de Riverak]]<nowiki/> [[Ofentsiba Nazional-Sindikalistako Batzarren Espainiako Falangea|Falange Española]] sortu zuen. * [[1947]] &ndash; [[Belgika]], [[Holanda]] eta [[Luxenburgo]]k [[Benelux|BENELUX]] sortu zuten. * [[1956]] &ndash; [[Israel]]ek [[Egipto]]ri eraso egin zion, [[Britainia Handia]]ren eta [[Frantzia]]ren laguntzarekin. 45.000 soldadurekin Egipto inbaditu zuten israeldarrek; britainiar eta frantsesek 80.000 militar igorri zituzten, [[Suezko kanala]] berreskuratu eta [[Gamal Abdel Nasser]] ezkertiarra gobernutik kendu asmoz. * [[1983]] &ndash; [[Grenadako inbasioa]] amaitu zen. * [[1989ko Espainiako hauteskunde orokorrak]]. * [[2004]] &ndash; Europako Konstituzioa sinatu zuten [[Europar Batasuna]]ko<nowiki/> estatu kideek. * [[2006]] &ndash; ** Edanda zegoen gidari batek, hiru pertsona harrapatu zituen [[Tenerife]], hirurak hil zirelarik. ** 104 hildako [[Nigeria]]n, hegazkin batek [[Lagos]]eko aireportutik hurbil istripua izan eta gero. ** [[Lula da Silva]] [[Brasil]]go presidente aukeratu zuten berriz, hauteskundeak bigarren itzulian irabazi ondoren. * [[2007]] &ndash; [[Cristina Fernández|Cristina Fernandezek]] [[Argentina]]ko hauteskunde presidentzialak irabazi zituen. * [[2012]] &ndash; [[Sandy urakana]]k [[Haiti]], [[Jamaika]], [[Kuba]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] ipar-ekialdeko kostaldean 127 hildako eta kalte material handiak eragin zituen. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1961eko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]n [[Bautista Madariaga]]k jantzi zuen txapela. * [[2014]] &ndash; [[ETB 4]] telebista katea lehenbizikoz aireratu zen. === Mundua === * [[1970]] &ndash; ''[[The Private Life of Sherlock Holmes]]'' ("Sherlock Holmesen Bizitza Pribatua") filma estreinatu zen, [[Billy Wilder]]ek zuzendu eta [[Robert Stephens]], [[Geneviève Page]], [[Colin Blakely]] eta [[Christopher Lee]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1993]] &ndash; ''[[The Nightmare Before Christmas]]'' ("Eguberri Aurreko Amesgaiztoa") filma estreinatu zen, [[Henry Selick]]ek zuzendu eta [[Chris Sarandon]], [[Catherine O'Hara]], [[William Hickey (aktorea)|William Hickey]], [[Glenn Shadix]] eta [[Ken Page (aktorea)|Ken Page]] eta [[Danny Elfman]]ek bikoiztu zutelarik. * [[1999]] &ndash; ''[[Being John Malkovich]]'' (''John Malkovich Izaten'') filma estreinatu zen, [[Spike Jonze]]ek zuzendu eta [[John Cusack]], [[Cameron Diaz]], [[Catherine Keener]], [[Orson Bean]], [[Mary Kay Place]] eta [[John Malkovich]] aktoreek antzeztu zuten. * [[2008]] &ndash; ''[[Quantum of Solace]]'' filma estreinatu zen, [[Marc Foster]]ek zuzendu eta [[Daniel Craig]], [[Olga Kurylenko]], [[Mathieu Amalric]], [[Gemma Arterton]], [[Judi Dench]] eta [[Jeffrey Wright]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1867]] &ndash; [[Frantzisko Apalategi]], donostiar idazlea, historialaria, jesuita eta irakaslea (h. [[1948]]). * [[1875]] &ndash; [[Sabino Bidegain]], nafar militar frankista (h. [[1959]]). * [[1916]] &ndash; Jose Mari Azkarraga Mozo, ''[[Lurgorri]]'', euskal herritar politikaria (h. [[1937]]). * [[1920]] &ndash; [[Imanol Olaizola]], gipuzkoar ikerlari, politikari eta musikaria (h. [[2018]]). * [[1927]] &ndash; [[Pablo Antoñana]], gaztelaniazko nafar idazlea (h. [[2009]]). * [[1935]] &ndash; [[Javier Gato]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2014]]). * [[1939]] &ndash; [[Pedro Lozano Bartolozzi]], nafar unibertsitateko-irakasle emeritua, kazetaria eta idazlea. * [[1943]] &ndash; [[Luis Maria Astrain]], nafar futbolari ohia. * [[1944]] &ndash; [[Eukene Lacarra]], nafar literatura-kritikari eta mediebalista (h. [[2023]]). * [[1955]] &ndash; ** [[Mikel Aranburu Urtasun]], [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuko]] Ogasuna eta Finantza Politikako sailburua. ** [[Jon Kortazar]], bizkaitar idazle eta literatura kritikaria. * [[1958]] &ndash; [[Txelui Moreno]], nafar politikaria. * [[1962]] &ndash; [[Iñaki Bolea]], gipuzkoar izotz hockey jokalari ohia. * [[1968]] &ndash; [[Chantal Kehrig]], lapurtar politikari ezkertiarra, [[Angulema]]n. * [[1977]] - [[Nora Aída Bicet]], kubatar-bizkaitar xabalina-jaurtitzailea, [[Palma Soriano]]n. * [[1979]] &ndash; [[Nerea Garmendia]], euskal aktorea. * [[1984]] &ndash; [[Guillaume Toucoullet]], lapurtar arkulari paralinpikoa. * [[1985]] &ndash; [[Mireia Epelde]], gipuzkoar txirrindularia. * [[1990]] &ndash; [[Iker Murua]], bizkaitar futbolaria. * [[1996]] &ndash; [[Mariasun Quiñones]], gipuzkoar futbolaria. === Mundua === * [[1017]] &ndash; [[Henrike III.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Henrike III.a]], [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]] enperadorea (h. [[1056]]). * [[1507]] &ndash; [[Fernando Álvarez de Toledo]], [[Alba de Tormesko dukerria|Albako Dukea]] (h. [[1582]]). * [[1629]] &ndash; [[Agnes Block]], herbeheretar [[menonita]], arte bildumagile eta hortikultorea (h. [[1704]]). * [[1733]] &ndash; [[Gottfried van Swieten]], [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]]ren zerbitzuan zegoen aristokrata (h. [[1803]]). * [[1740]] &ndash; [[James Boswell]], eskoziar biografo, egunkarietako idazle eta abokatua (h. [[1795]]). * [[1808]] &ndash; [[Caterina Scarpellini]], italiar astronomo eta meteorologoa (h. [[1873]]). * [[1811]] &ndash; [[Louis Blanc]], frantziar politikari eta historialari sozialista, [[sozialdemokrazia]]ren aitzindarietakotzat hartua (h. [[1882]]). * [[1816]] &ndash; [[Fernando II.a Portugalgoa]], [[Portugal]]go erregea (h. [[1885]]). * [[1837]] &ndash; ** [[Maria Abbadia-Ürrüstoi]], frantziar ekintzaile feminista (h. [[1913]]). ** [[Abraham Kuyper]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1920]]). * [[1854]] &ndash; [[Apel·les Mestres i Oñós]], kataluniar marrazkigilea eta idazlea (h. [[1936]]). * [[1856]] &ndash; [[Lucy Thompson]], yurok jatorriko estatubatuar autobiografoa (h. [[1932]]). * [[1857]] &ndash; [[Georges Leygues]], [[Frantziako lehen ministro]]a (h. [[1933]]). * [[1858]] &ndash; [[Brémonde de Tarascon]], okzitaniar poeta (h. [[1898]]). * [[1871]] &ndash; [[Beatriz Pinheiro]], portugaldar idazle, poeta, editore eta intelektuala eta Portugalgo emakumeen emantzipazio mugimendu modernoaren aitzindaria (h. [[1922]]). * [[1875]] &ndash; [[Maria Errumaniakoa]], [[Errumania]]ko erregina ezkontidea (h. [[1938]]). * [[1879]] &ndash; [[Franz von Papen]], [[Alemaniako kantziler]]ra (h. [[1969]]). * [[1882]] &ndash; [[Jean Giraudoux]], frantziar idazlea (h. [[1944]]). * [[1883]] &ndash; [[Anna Estelle Glancy]], estatubatuar astronomoa eta [[lente]] profesionalen diseinatzailea (h. [[1975]]). * [[1889]] &ndash; [[Li Dazhao]], txinatar iraultzailea (h. [[1927]]). * [[1890]] &ndash; [[Claire Goll]], alemaniar-frantziar kazetaria eta idazlea, Europako [[Abangoardismo|abangoardiako]] munduaren ordezkaria (h. [[1977]]). * [[1891]] - [[Fanny Brice]], estatubatuar abeslaria, animatzailea eta aktorea (h. [[1951]]). * [[1892]] &ndash; ** [[Lola Anglada]], kataluniar haur-literaturako idazle, komikilari eta ilustratzailea (h. [[1984]]). ** [[Aurora Bertrana]], katalan idazle eta biolin-jotzailea (h. [[1974]]). * [[1897]] &ndash; [[Joseph Goebbels]], alemaniar politiko nazia, [[Holokaustoa]]ren lehen pausoa izan zen [[kristal hautsien gaua]]ren gidaritzat joa (h. [[1945]]). * [[1898]] &ndash; [[Emmanuel Bondeville]], frantziar musikagilea (h. [[1987]]). * [[1899]] &ndash; [[Akim Tamiroff]] armeniar jatorriko estatubatuar aktorea (h. [[1972]]). * [[1902]] &ndash; [[Susie Cooper]], zeramika diseinatzaile ingelesa (h. [[1995]]). * [[1903]] &ndash; ** [[Mieczyslaw Jastrun]], poloniar poeta (h. [[1983]]). ** [[Arturo Tabera]], espainiar kardinala, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko artzapezpiku eta Tuterako apezpikua]] izandakoa (h. [[1975]]). * [[1905]] &ndash; [[Alice Săvulescu]], errumaniar botanikaria (h. [[1970]]). * [[1906]] &ndash; [[Fredric Brown]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[1972]]). * [[1910]] &ndash; [[Alfred Jules Ayer]], britainiar filosofoa (h. [[1989]]). * [[1914]] &ndash; [[José Guerrero (margolaria)|José Guerrero]], espainiar margolaria (h. [[1991]]). * [[1917]] &ndash; [[Harold Garfinkel]], estatubatuar soziologoa, [[etnometodologia]] adarraren sortzaile nagusia (h. [[2011]]). * [[1920]] &ndash; ** [[Baruj Benacerraf]], venezuelar-estatubatuar sendagilea, 1980ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2011]]). ** [[Jadwiga Grabowska-Hawrylak]], poloniar arkitekto [[Arkitektura arrazionalista|arrazionalista]] (h. [[2018]]). ** [[Guy Héraud]], frantziar politikari eta legelaria (h. [[2003]]). * [[1924]] &ndash; ** [[Zbigniew Herbert]], poloniar poeta, saiakeragile eta antzerkigilea, Poloniako XX. mendeko poeta handienetako bat (h. [[1998]]). ** [[Danielle Mitterrand]], faxismoaren aurkako [[Frantziako Erresistentzia|erresistentziako]] kidea eta gizarte ekintzailea (h. [[2011]]). * [[1925]] &ndash; [[Klaus Friedrich Roth]], alemaniar-britainiar matematikaria (h. [[2015]]). * [[1926]] &ndash; ** [[Necmettin Erbakan]], [[Turkia]]ko lehen ministroa (h. [[2011]]). ** [[Jon Vickers]], kanadar tenorra (h. [[2015]]). * [[1929]] &ndash; [[Jevgeni Primakov]], [[Errusia]]ko lehen ministroa (h. [[2015]]). * [[1930]] &ndash; ** [[Basilio Martín Patino]], espainiar zinema-zuzendaria (h. [[2017]]). ** [[Omara Portuondo]], kubatar abeslaria, ''filin'' estiloko ikurretako bat. ** [[Niki de Saint Phalle]], frantziar artista plastiko, margolari, eskultore eta zinemagilea (h. [[2002]]). * [[1932]] &ndash; ** [[Velma Barfield]], estatubatuar serieko hiltzailea, [[Injekzio hilgarri|Injekzio hilgarriz]] exekutatutako lehen emakumea (h. [[1984]]). ** [[Ronald B. Kitaj]], ingeles-estatubatuar margolaria (h. [[2007]]). * [[1935]] &ndash; ** [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (h. [[2024]]). ** [[Iain Laughland]], eskoziar errugbilaria (h. [[2020]]). ** [[Isao Takahata]], japoniar zinema zuzendari eta ekoizlea (h. [[2018]]). * [[1938]] &ndash; [[Ellen Johnson-Sirleaf]], [[Liberia]]ko presidentea eta 2011ko [[Bakearen Nobel Saria]]. * [[1939]] &ndash; [[Shu Kamo]], japoniar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1943]] &ndash; ** [[Dušan Ivković]], serbiar saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (h. [[2021]]). ** [[Norman Hunter]], ingeles futbolaria (h. [[2020]]). * [[1944]] &ndash; ** [[Vita Andersen]], daniar idazlea (h. [[2021]]). ** [[Denny Laine]], ingeles musikari, abeslari eta egile abeslaria, ''[[The Moody Blues]]'' eta ''[[Wings]]'' taldeko kidea (h. [[2023]]). * [[1946]] &ndash; ** [[Peter Green]], ingeles abeslari, egile abeslari eta gitarra-jotzailea, [[Fleetwood Mac]] taldeko kide sortzailea (h. [[2020]]). ** [[Vahidin Musemić]], bosniar futbolaria (h. [[2023]]). * [[1947]] &ndash; ** [[Richard Dreyfuss]], estatubatuar aktorea. ** [[Stephan Schmidheiny]], suitzar enpresari diruduna eta filantropoa. ** [[Coline Serreau]], frantziar aktore, zuzendari eta gidoilaria. * [[1948]] &ndash; [[Kate Jackson]], estatubatuar aktorea. * [[1950]] &ndash; [[Abdullah Gül]], [[Turkia]]ko presidentea. * [[1954]] &ndash; [[Hisao Sekiguchi]], japoniar futbolaria ohia. * [[1956]] &ndash; [[Kazuyo Sejima]], japoniar arkitektoa. * [[1957]] &ndash; [[Dan Castellaneta]], estatubatuar ahots-aktore eta umorista. * [[1959]] &ndash; ** [[John Magufuli]], [[Tanzania]]ko presidentea (h. [[2021]]). ** [[Kuniharu Nakamoto]], japoniar futbolari ohia. * [[1960]] &ndash; [[Fabiola Gianotti]], italiar partikula fisikaria. * [[1962]] &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (h. [[2024]]). * [[1963]] &ndash; [[Elvira Nabiullina]], errusiar ekonomialaria. * [[1967]] &ndash; ** [[Thorsten Fink]], alemaniar futbolari ohi eta entrenatzailea. ** [[Rufus Sewell]], ingeles aktorea. * [[1970]] &ndash; ** [[Phillip Cocu]], herbeheretar futbolari ohi eta entrenatzailea. ** [[Edwin van der Sar]], herbeheretar futbolari ohia. * [[1971]] &ndash; [[Winona Ryder]], estatubatuar aktorea. * [[1972]] &ndash; [[Florencia Raggi]], argentinar modeloa eta aktorea. * [[1973]] &ndash; [[Masakiyo Maezono]], japoniar futbolari ohia. * [[1974]] &ndash; [[Alexandre Lopes]], brasildar futbolari ohia. * [[1976]] &ndash; [[Xu Yuhua]], txinatar xake jokalaria. * [[1980]] &ndash; ** [[Ben Foster]], estatubatuar aktorea. ** [[Marta Frías Acedo]], espainiar futbol-arbitro ohia, emakume-arbitro aitzindarietako bat. * [[1982]] &ndash; [[Chelan Simmons]], kanadar aktore eta modeloa. * [[1984]] &ndash; [[Tifanny Abreu]], brasildar emakumezko boleibol jokalari transgeneroa. * [[1987]] &ndash; [[Manuel Medrano]], kolonbiar kantautorea. * [[1988]] &ndash; [[Kayne Vincent]], zeelandaberritar futbolaria. * [[1989]] &ndash; [[Primož Roglič]], esloveniar eski-jauzilari ohi eta txirrindularia. * [[1990]] &ndash; [[Amarna Miller]], espainiar aktore porno ohia. * [[1991]] &ndash; ** [[Eben Etzebeth]], hegoafrikar errugbilaria. ** [[Michael Hooper]], australiar errugbilaria. * [[1992]] &ndash; [[Michael Copper]], estatubatuar umorista eta abeslaria. * [[1994]] &ndash; [[Lilia Kisaragi|Lilia Kisaragi, ''Kokoro'']], japoniar emakumezko modelo eta abeslari transgeneroa. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1859]] &ndash; [[Ventura Barkaiztegi Donamaria|Ventura Barkaiztegi]], gipuzkoar militar eta politikaria, [[Algeciras]]en (j. [[1815]]). * [[1936]] &ndash; [[Ramiro Maeztu]], gasteiztar idazle eta saiogile erdalduna, [[Madril]]en fusilatua (j. [[1874]]). * [[1962]] &ndash; [[Adrián Loyarte]], gipuzkoar kazetari eta idazlea (j. [[1882]]). * [[1979]] &ndash; [[Felisa Martín]], gipuzkoar fisikari eta meteorologoa, [[Madril]]en (j. [[1898]]). * [[2003]] &ndash; [[Angel Gaztelu]], nafar poeta eta historialaria, [[Miami]]n (j. [[1914]]). * [[2015]] &ndash; [[Jose Maria Elosegi]], donostiar dokumentalgile, ekoizpen zuzendari, gidoilari, hizlari eta bidaiazalea (j. [[1958]]). * [[2016]] &ndash; [[Josetxu Pedrosa]], bizkaitar txirrindulari paralinpikoa (j. [[1969]]). * [[2018]] &ndash; [[Estefana Irastorza]], lapurtar poeta (j. [[1925]]). === Mundua === * [[1268]] &ndash; [[Konradino Hohenstaufengoa]], [[Jerusalemgo Erresuma Latindarra|Jerusalem]] eta [[Siziliako Erresuma|Siziliako erregea]] (j. [[1252]]). * [[1437]] &ndash; [[Antoni Fluvià]], [[Maltako Ordena|Jerusalemgo San Joanen Ordenako]] 35. maisu handia. * [[1537]] &ndash; [[Elizabeth Lucar]], ingeles emakume kaligrafoa (j. [[1510]]). * [[1618]] &ndash; Sir [[Walter Raleigh]], ingeles aristokrata, idazle, olerkari, gerlari, espioi eta esploratzailea (j. {{circa|[[1552]]}}). * [[1783]] &ndash; [[Jean le Rond d'Alembert]], frantziar matematikaria, fisikaria eta filosofoa (j. [[1717]]). * [[1816]] &ndash; [[Francisco José de Caldas]], kolonbiar abokatua, ingeniari militarra, autodidakta naturalista, matematikaria, geografoa eta asmatzailea (j. [[1768]]). * [[1829]] &ndash; [[Maria Anna Mozart]], musikagilea, [[Wolfgang Amadeus Mozart]]en ahizpa (j. [[1751]]). * [[1872]] &ndash; [[Pierre Charles Fournier de Saint-Amant]], frantziar xakelaria (j. [[1800]]). * [[1873]] &ndash; [[Joan Saxoniakoa]], [[Saxoniako Erresuma]]ko erregea (j. [[1801]]). * [[1877]] &ndash; [[Facundo Machaín]], [[Paraguai]]ko presidentea (j. [[1845]]). * [[1885]] &ndash; [[George B. McClellan]], estatubatuar jeneral, ingeniari, idazle eta politikaria (j. [[1826]]). * [[1892]] &ndash; [[William Harnett]], irlandar jatorriko estatubatuar margolaria (j. [[1848]]). * [[1901]] &ndash; ** [[Leon Czolgosz]], [[William McKinley]] Ameriketako Estatu Batuetako presidentea tiroz hil zuen ekintzaile anarkista (j. [[1873]]). ** [[John Kemp Starley]], ingeles asmatzaile eta industriala, bizikleta modernoaren egiletzat joa (j. [[1854]]). * [[1911]] &ndash; [[Joseph Pulitzer]], [[magyar|hungariar]] jatorriko estatubatuar kazetaria (j. [[1847]]). * [[1913]] &ndash; [[Darío Regoyos]], espainiar pintorea (j. [[1857]]). * [[1932]] &ndash; [[Joseph Babinski]], poloniar jatorriko frantziar medikua (j. [[1857]]). * [[1933]] &ndash; ** [[Albert Calmette]], frantziar sendagile eta bakteriologoa (j. [[1863]]). ** [[Paul Painlevé]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (j. [[1863]]). * [[1936]] &ndash; [[Ramiro Ledesma Ramos]], espainiar eleberrigile, periodista eta ideologoa, nazionalsindikalismo mugimenduaren fundatzailea, fusilatua (j. [[1905]]). * [[1940]] &ndash; [[Phan Bội Châu]], vietnamdar idazle eta politikaria (j. [[1867]]). * [[1947]] &ndash; [[Frances Folsom Cleveland Preston]], [[Ameriketako Estatu Batu]]etako lehen dama (j. [[1864]]). * [[1950]] &ndash; [[Gustavo V.a Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregea (j. [[1858]]). * [[1957]] &ndash; [[Louis B. Mayer]], estatubatuar zinema enpresaria (j. [[1884]]). * [[1959]] &ndash; [[Edith Clarke]], lehenengo emakume [[Ingeniaritza elektriko|ingeniari elektrikoa]] (j. [[1883]]). * [[1963]] &ndash; [[Adolphe Menjou]], estatubatuar aktorea (j. [[1890]]). * [[1965]]ean desagertua &ndash; [[Mehdi Ben Barka]], marokoar politikaria (j. [[1920]]). * [[1971]] &ndash; ** [[Duane Allman]], estatubatuar rock gitarra-jotzailea, [[The Allman Brothers Band]] taldearen sortzaileetako bat (j. [[1946]]). ** [[Arne Tiselius]], suediar biokimikaria, 1948ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1902]]). * [[1980]] &ndash; [[Ġorġ Borġ Olivier]], [[Malta]]ko lehen ministroa (j. [[1911]]). * [[1981]] &ndash; ** [[Georges Brassens]], frantziar abeslari eta musikagilea, herrialde hartako ezagunenetarikoa (j. [[1921]]). ** [[Stylianos Mavromichalis]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1899]]). * [[1990]] &ndash; [[Juha Vainio]], finlandiar kantautore eta konpositorea (j. [[1938]]). * [[1991]] &ndash; [[Mario Scelba]], [[Italia]]ko lehen ministroa eta [[Europako Parlamentua|Europako Parlamentuko]] presidentea (j. [[1901]]). * [[1992]] &ndash; [[Sir Kenneth MacMillan]], ingeles balleteko-dantzaria eta koreografoa (j. [[1929]]). * [[1993]] &ndash; [[Lipman Bers]], [[Riga]]n jaiotako estatubatuar matematikaria (j. [[1914]]). * [[1997]] &ndash; ** [[Paul Guth]], frantziar idazle eta kazetaria (j. [[1910]]). ** [[Anton Szandor LaVey]], estatubatuar idazlea, musikaria, okultista eta [[Satanen Eliza]]ren sortzailea (j. [[1930]]). * [[2001]] &ndash; [[Milorad B. Protić]], serbiar astronomoa (j. [[1911]]). * [[2002]] - [[Marina Berti]], italiar aktorea (j. [[1924]]). * [[2003]] &ndash; [[Franco Corelli]], italiar tenorra (j. [[1921]]). * [[2010]] &ndash; [[Marcelino Camacho]], espainiar sindikalista eta politikaria (j. [[1918]]). * [[2011]] &ndash; [[Walter Vidarte]], uruguaiar aktorea (j. [[1931]]). * [[2015]] &ndash; ** [[María Luisa Aguilar]], Peruko lehen astronomo profesionala (j. [[1938]]). ** [[Antonina Kymytval]], errusiar-sobietar idazle txuktxia (j. [[1938]]). ** [[Zita eta Gita Rezakhanova|Zita Rezakhanova]], kirgizistandar biki siamdarretako bat (j. [[1991]]). * [[2017]] &ndash; ** [[Linda Nochlin]], estatubatuar arte historialaria, unibertsitateko irakaslea eta idazlea (j. [[1931]]). ** [[Ninian Stephen]], [[Australia]]ko gobernadore orokorra (j. [[1923]]). * [[2020]] &ndash; ** [[Juana Perea Plata]], hispano-kolonbiar aktibista, ekintzailea eta enpresaria (j. [[1970]]). ** [[J. J. Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1948]]). * [[2021]] &ndash; [[Clément Mouamba]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1943]]). * [[2024]] &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Oinatz. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Urriaren 28]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Urriaren 30]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] egjze9z8tlm66gn2pddppumgtsygn6t 0 4095 10003162 9975833 2024-12-18T10:42:05Z Eliatxo 96586 /* Mundua */ 10003162 wikitext text/x-wiki '''Azaroaren 15'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hemeretzigarren [[egun]]a da, 320.a [[bisurte]]etan. 46 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|11|15}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1978]] &ndash; [[Komando Autonomo Antikapitalistak|Komando Autonomo Antikapitalistetako]] hiru kidek metrailetaz eraso zioten [[Guardia Zibila]]ren Aretxabaletako kuartelari. * [[1978]] &ndash; [[Guardia Zibila|Guardia zibilek]], itsumustuan tiroka, Emilia Larrea Saez de Adacia etxeko andrea hil eta beste zenbait herritar zauritu zituzten, [[Arrasate]]n. * [[2006]] &ndash; Fiskaltzak [[Segi]] erakundea 18/98 auzian sartzea eskatu zuen, ustez [[Euskadi Ta Askatasuna|ETArekin]] zerikusia izateagatik. === Mundua === * [[1920]] &ndash; [[Nazioen Liga]]ko lehen batzarra egin zen [[Geneva]]n. * [[1940]] &ndash; Naziek [[Varsoviako ghettoa]] itxi zuten, hasieran txarrantxarekin eta gero 3 m garai eta 18 km luze zen [[harresi]] batekin. 350.000 judu inguru sartu zituzten. * [[1983]] &ndash; [[Ipar Zipreko Turkiar Errepublika]]k [[Zipre]]tik independentzia aldarrikatu zuen. * [[1985]] &ndash; [[Britainia Handia|Britainia Handiko]] lehen ministro [[Margaret Thatcher]]ek eta Irlandako lehen ministro [[Garret FitzGerald]]ek [[Akordio Anglo-irlandarra]] sinatu zuten Hillsborough gazteluan ([[Ipar Irlanda]]). * [[1988]] &ndash; [[Palestinako Aginte Nazionala]]k [[Palestinako Estatu]] independentea aldarrikatu zuen. * [[1995]] &ndash; [[Espainia]]n gerra garaietako heriotza zigorraren abolizioa adostu zen [[Espainiako Senatua|Senatuan]]. * [[2002]] &ndash; [[Hu Jintao]] [[Txinako Alderdi Komunista]]ko buruzagi bilakatu zen. * [[2004]] &ndash; [[Andorra]]k [[Europar Batasuna]]rekin kooperazio hitzarmena sinatu zuen. * [[2006]] &ndash; [[Al Jazeera]] telebista kateak, bere [[ingeles]]ezko kate berria aurkeztu zuen, Al Jazeera English. * [[2012]] &ndash; [[Txinako Alderdi Komunista]]ko idazkari nagusi [[Xi Jinping]] aukeratu zuten. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[2007]] &ndash; [[Imanol Urbieta]] musikari eta irakasleak irabazi zuen [[Anton Abbadia saria]]. * [[2008]] &ndash; [[Amets Arzallus]]ek [[2008ko Iparraldeko Bertsolari Txapelketa|Iparraldeko Bertsolari Txapelketaren lehen edizioa]] irabazi zuen. === Mundua === * [[1935]] &ndash; ''[[A Night at the Opera]]'' ("Gau Bat Operan") filma estreinatu zen, [[Sam Wood]]ek zuzendu eta [[Groucho Marx]], [[Chico Marx]], [[Harpo Marx]], [[Kitty Carlisle]], [[Allan Jones (aktorea)|Allan Jones]] eta [[Margaret Dumont]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1950]] &ndash; ''[[Rio Grande (filma)|Rio Grande]]'' filma estreinatu zen, [[John Ford]]ek zuzendu eta [[John Wayne]], [[Maureen O'Hara]], [[Ben Johnson (aktorea)|Ben Johnson]], [[Harry Carey Jr.]], [[Victor McLaglen]], [[J. Carrol Naish]] eta [[Chill Wills]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1969]] &ndash; ''[[Goodbye, Mr. Chips (1969ko filma)|Goodbye, Mr. Chips]]'' (''Agur, Chips jauna'') filma estreinatu zen, [[Herbert Ross]]ek zuzendu eta [[Peter O'Toole]], [[Petula Clark]], [[Michael Redgrave]], [[Siân Phillips]] eta [[Alison Leggatt]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1995]] &ndash; [[Oviedo]]n ([[Asturiasko Printzerria|Asturias]]) 15.000 lagunek [[asturiera]]ren ofizialtasuna eskatu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[2001]] &ndash; [[Microsoft]]ek [[Xbox]] bideo-kontsola kaleratu zuen. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1316]] &ndash; [[Joanes I.a Nafarroakoa]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroa]] eta [[Frantzia]]ko erregea (h. [[1316]]). * [[1571]] &ndash; [[Cristobal de la Cámara y Murga]], bizkaitar apezpikua (h. [[1641]]). * [[1844]] &ndash; [[Manez Saint-Jean]], ''Katxo'', lapurtar bertsolaria (h. [[1909]]). * [[1879]] &ndash; [[Juan Usabiaga]], gipuzkoar politikari eta ingeniaria (h. [[1953]]). * [[1886]] &ndash; [[Pedro Sanjuan]], gipuzkoar musikagile, musika irakasle eta orkestra zuzendaria (h. [[1976]]). * [[1887]] &ndash; [[Indalecio Ojanguren]], euskal argazkilari eta mendigoizalea (h. [[1972]]). * [[1901]] &ndash; [[Miguel Amilibia]], euskal abokatu eta politikaria (h. [[1982]]). * [[1920]] &ndash; [[Eugenio Agirretxe]], gipuzkoar idazle eta hizlaria eta [[Zerrenda:Euskaltzain urgazleak|Euskaltzain urgazlea]] (h. [[2005]]). * [[1930]] &ndash; [[Jose Maria Satrustegi]], nafar etnografoa, idazlea, itzultzailea, euskalaria eta apaiza (h. [[2003]]). * [[1933]] &ndash; [[Jesús Rodríguez Lafuente]], bizkaitar [[halterofilia|haltera]] ohia. * [[1940]] &ndash; [[Guy Poulou]], lapurtar dentista, [[Ziburu]]ko auzapeza (h. [[2021]]). * [[1950]] &ndash; ** [[Joseba Azkarraga]], [[Eusko Alkartasuna|EAko]] arabar politikaria, [[Eusko Jaurlaritza]]ko Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza sailburu ohia. ** [[Juan Martin Elexpuru]], gipuzkoar idazlea eta itzultzailea. * [[1953]] &ndash; ** [[Jean-Michel Galant]], baxenafar politikaria, [[Azkarate]]ko alkatea. ** [[Christine Etchevers]], lapurtar margolaria. * [[1955]] &ndash; [[Joan Villadelprat]], [[1 Formula]]ko teknikaria, Epsilon Euskadi taldeko zuzendari izandakoa. * [[1960]] &ndash; ** [[Ricardo Arrien]], bizkaitar futbolari ohi eta entrenatzailea. ** [[Inma Errea]], euskal idazle eta itzultzailea. * [[1975]] &ndash; [[Marta Díez Napal]], nafar politikaria. * [[1976]] &ndash; ** [[Christian Andreu]], lapurtar musikaria, [[Gojira]] ''[[death metal]]'' taldekoa. ** [[Iker Begoña]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1983]] &ndash; [[Imanol Erbiti]], nafar txirrindularia. * [[1994]] &ndash; [[Teresa Errandonea]], gipuzkoar atleta, [[oztopo lasterketa]]n aditua. * [[1996]] &ndash; [[Antoine Dupont]], lapurtar errugbilaria. * [[2000]] &ndash; [[Unai Vencedor]], bizkaitar futbolaria. * [[2002]] &ndash; [[Iker Mintegi]], nafar txirrindularia. * [[2006]] &ndash; [[Izar Zubiaga]], bizkaitar futbolaria. === Mundua === * [[1397]] &ndash; [[Nikolas V.a]], [[Aita santu]]a (h. [[1455]]). * [[1498]] &ndash; [[Leonor Austriakoa]], [[Portugalgo Erresuma|Portugal]] eta [[Frantzia|Frantziako]] erregina ezkontidea (h. [[1558]]). * [[1607]] &ndash; [[Madeleine de Scudéry]], frantziar idazlea (h. [[1701]]). * [[1708]] &ndash; [[Pitt "Zaharra"]], [[Britainia Handiko Erresuma]]ko lehen ministroa (h. [[1778]]). * [[1738]] &ndash; [[William Herschel]], alemaniar-britainiar astronomoa (h. [[1822]]). * [[1757]] &ndash; [[Jacques-Rene Hebert]], frantziar politikari, iraultzaile eta kazetaria (h. [[1794]]). * [[1766]] &ndash; [[Rodolphe Kreutzer]], frantziar musikagilea eta biolinista (h. [[1831]]). * [[1776]] &ndash; ** [[Jose Joaquín Fernández de Lizardi]], mexikar eleberrigilea (h. [[1827]]). ** [[Pehr Henrik Ling]], suedierazko poeta eta suediar [[gimnastika]]ren sortzailea (h. [[1839]]). * [[1784]] &ndash; [[Jerôme Bonaparte]], [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I.aren]] anaia, [[Westfalia]]ko erregea (h. [[1860]]). * [[1822]] &ndash; [[Fernando Savoiakoa]], [[Savoia leinua|Savoia leinuko]] italiar noblea (h. [[1855]]). * [[1827]] &ndash; [[Jean François Bladé]], frantziar historialaria (h. [[1900]]). * [[1840]] &ndash; [[May Agnes Fleming]], kanadar eleberrigilea (h. [[1880]]). * [[1862]] &ndash; [[Gerhart Hauptmann]], alemanezko idazlea, 1912ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1946]]). * [[1867]] &ndash; [[Emil Krebs]], alemaniar [[eleaniztun]]a, sinologoa eta diplomazialaria, 68 hizkuntzatan jariotasunez hitz egiteko eta idazteko gai zena (h. [[1930]]). * [[1868]] &ndash; [[Emil Racovita]], errumaniar biologoa (h. [[1947]]). * [[1874]] &ndash; [[August Krogh]], daniar fisiologoa, 1920ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1949]]). * [[1876]] &ndash; [[Anna de Noailles]], frantziar idazlea (h. [[1933]]). * [[1881]] &ndash; [[William Pearse]], irlandar errepublikarra, [[Pazko matxinada|1916ko Pazko Matxinadako]] buruzagietako bat (h. [[1916]]). * [[1887]] &ndash; ** [[Marianne Moore]], estatubatuar olerkaria (h. [[1972]]). ** [[Georgia O'Keeffe]], estatubatuar margolaria (h. [[1986]]). * [[1889]] &ndash; [[Manuel II.a Portugalgoa]], [[Portugalgo Erresuma|Portugalgo erresumako]] azken erregea (h. [[1932]]). * [[1890]] &ndash; [[Richmal Crompton]], ingeles eleberrigilea (h. [[1969]]). * [[1891]] &ndash; ** [[William Averell Harriman]], estatubatuar politikari, negozio-gizon eta diplomazialaria (h. [[1986]]). ** [[Erwin Rommel]], Bigarren Mundu Gerran Alemaniako zelai-jenerala (h. [[1944]]). * [[1895]] &ndash; [[Olga Nikolaevna Errusiakoa]], [[Errusia]]ko Dukesa Handia (h. [[1918]]). * [[1897]] &ndash; [[Aneurin Bevan]], galestar politikaria (h. [[1960]]). * [[1899]] &ndash; [[Urania Mella]], galiziar politikaria, emakumeen elkartegintzaren aitzindaria (h. [[1945]]). * [[1907]] &ndash; [[Claus von Stauffenberg]], alemaniar militarra, [[Adolf Hitler|Hitler]] hiltzeko konplot bateko buruzagietako bat (h. [[1944]]). * [[1908]] &ndash; [[Dolors Vives Rodón]], hegazkin pilotu katalana, aitzindaria Espainiako abiazioan (h. [[2007]]). * [[1912]] &ndash; [[André Chastel]], frantziar idazle eta historialaria (h. [[1990]]). * [[1914]] &ndash; [[Jorge Bolét]], kubatar-estatubatuar musikagilea (h. [[1990]]). * [[1920]] &ndash; [[Gesualdo Bufalino]], italiar idazlea (h. [[1996]]). * [[1922]] &ndash; ** [[Giorgio Manganelli]], italiar idazlea (h. [[1990]]). ** [[Francesco Rosi]], italiar zinemagilea (h. [[2015]]). * [[1924]] &ndash; [[Faustino Menéndez Pidal de Navascués]], espainiar [[heraldika|heraldista]] (h. [[2019]]). * [[1927]] &ndash; [[Bill Rowling]], [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] 30. lehen ministroa (h. [[1995]]). * [[1929]] &ndash; [[Ed Asner]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]). * [[1930]] &ndash; ** [[J. G. Ballard]], britainiar idazlea (h. [[2009]]). ** [[Maria Antonia Canals]], kataluniar matematikaria (h. [[2022]]). * [[1931]] &ndash; ** [[Mwai Kibaki]], [[Kenya]]ko presidentea (h. [[2022]]). ** [[Pascal Lissouba]], [[Kongoko Errepublika]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[1932]] &ndash; [[Ahmad Bahgat]], egiptoar idazle eta kazetaria (h. [[2011]]). * [[1933]] &ndash; [[Françoise Héritier]], frantziar antropologo, etnologo eta feminista (h. [[2017]]). * [[1936]] &ndash; [[Haydée Padilla]], argentinar aktorea (h. [[2022]]). * [[1937]] &ndash; [[Fernando Schwartz]], espainiar idazle eta kazetaria. * [[1938]] &ndash; [[Ronnie Kasrils]], hegoafrikar politikari, gidoigile, zinema-zuzendari eta gatazka-bitartekaria. * [[1939]] &ndash; [[Yaphet Kotto]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]). * [[1940]] &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (h. [[2024]]). * [[1942]] &ndash; ** [[Daniel Barenboim]], argentinar-israeldar-palestinar-espainiar orkestra-zuzendari eta piano-jotzailea. ** [[David Crighton]], galestar matematikaria (h. [[2000]]). * [[1943]] &ndash; [[Virginia Trimble]], estatubatuar astronomoa, izar eta galaxien egitura eta eboluzioan eta astronomiaren historian espezializatua. * [[1945]] &ndash; ** [[Anni-Frid Lyngstad]], suediar pop eta jazz abeslaria, [[ABBA]]ko taldekidea. ** [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (h. [[2024]]). * [[1946]] &ndash; [[Natela Sturua]], georgiar hizkuntzalaria da, euskaltzalea, eta euskaltzain urgazlea. * [[1948]] &ndash; [[Eva Furnari]], italo-brasildar idazle eta ilustratzailea. * [[1950]] &ndash; [[Marina Picasso]], frantziar idazlea. * [[1951]] &ndash; [[Beverly D'Angelo]], estatubatuar aktorea. * [[1953]] &ndash; [[Toshio Takabayashi]], japoniar futbolari ohia. * [[1954]] &ndash; [[Aleksander Kwaśniewski]], [[Polonia]]ko presidente ohia. * [[1957]] &ndash; [[Paco Mir]], kataluniar aktore, umoregile, gidoilari eta zinema-zuzendaria. * [[1959]] &ndash; [[Susana Fortes]], galiziar idazlea, artikulugilea eta irakaslea. * [[1963]] &ndash; [[Toru Sano]], japoniar futbolari ohia. * [[1964]] &ndash; [[Philippe Montanier]], frantziar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1965]] &ndash; [[Montse Roca]], bizkaitar udal-politikaria eta ekintzailea. * [[1967]] &ndash; [[François Ozon]], frantziar zinema zuzendaria. * [[1970]] &ndash; [[Patrick M'Boma]], kamerundar futbolari ohia. * [[1974]] &ndash; ** [[Chad Kroeger]], kanadar abeslaria eta gitarra jotzailea, ''[[Nickelback]]'' taldeko kidea. ** [[Ingrida Šimonytė]], [[Lituania]]ko lehen ministroa. * [[1976]] &ndash; [[Virginie Ledoyen]], frantziar modelo eta aktorea. * [[1978]] &ndash; [[Alberto Casero Ávila]], [[PP]]ko espainiar politikaria. * [[1979]] &ndash; [[Albert Rivera]], kataluniar abokatu eta politikaria, ''[[Herritarrak &ndash; Herritarron Alderdia]]'' alderdi politikoaren sortzailea. * [[1981]] &ndash; [[Lorena Ochoa]], mexikar golflaria. * [[1982]] &ndash; [[Jenifer]], frantziar abeslaria. * [[1983]] &ndash; [[Laura Smet]], frantziar aktore eta abeslaria. * [[1984]] &ndash; [[Sonia Bermúdez Tribano]], espainiar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1985]] &ndash; [[Maisa Abd Elhadi]], arabiar palestinar aktorea. * [[1986]] &ndash; [[Sania Mirza]], indiar tenislaria, WTA titulua irabazi zuen Indiako lehen emakumezkoa. * [[1987]] &ndash; ** [[Alicia Fernández Rodríguez]], galiziar poeta. ** [[Clevin Hannah]], estatubatuar saskibaloi jokalaria. * [[1989]] &ndash; [[Cristinini]], kataluniar Interneteko-izar eta youtuberra. * [[1990]] &ndash; [[Lukáš Krpálek]], txekiar judoka. * [[1991]] &ndash; [[Shailene Woodley]], estatubatuar aktorea. * [[1996]] &ndash; ** [[Vanessa Nakate]], ugandar aktibista klimatikoa. ** [[Marta Soto]], espainiar abeslari eta konpositorea. ** [[Demi Vollering]], herbeheretar txirrindularia. * [[1997]] &ndash; ** [[Leelah Alcorn]], estatubatuar emakume transgeneroa, bere buruaz beste egitean nazioarteko arreta erakarri zuena (h. [[2014]]). ** [[Paula Badosa]], estatubatuar-kataluniar tenislaria. ** [[Teresa Paneque]], txiletar-espainiar astronomoa, idazlea eta dibulgatzaile zientifikoa. * [[2001]] &ndash; [[Luna Schaller]], alemaniar aktorea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1236]] &ndash; [[Lope II.a Diaz Harokoa]], ezagutzen den Bizkaiko seigarren jauna. * [[1801]] &ndash; [[Pierre-Léon Basterretxe]], lapurtar bankari eta armadorea, [[Paris]]en (j. [[1763]]). * [[1854]] &ndash; [[Antonio Etxanobe Zaldibar]], bizkaitar apaiz, artzapezpiku eta inkisidorea (j. [[1768]]). * [[1922]] &ndash; [[Christoph Dufau]], euskal idazlea (j. [[1888]]). * [[1930]] &ndash; [[Cipriano Olaso]], iruindar teologoa eta apaiza (j. [[1868]]). * [[1957]] &ndash; [[Fernando Sasiain]], gipuzkoar politikaria, [[Donostiako alkateen zerrenda|Donostiako alkatea]] [[Espainiako Bigarren Errepublika|Bigarren Errepublikan]], [[Palentzia]]n (j. [[1894]]). * [[1962]] - [[Isaak Díez Ibáñez]], arabar margolari, eskultore eta dekoratzailea, [[Caracas]]en (j. [[1891]]). * [[1969]] &ndash; [[Ignacio Aldekoa|Inazio Aldekoa]], gasteiztar idazlea, [[Madril]]en (j. [[1925]]). * [[1978]] &ndash; [[Domingo Fernández Medrano]], arabar arkeologoa (j. [[1901]]). * [[1983]] &ndash; [[Maria Garaiar Rekalde]], [[Comète sarea|Comète sareko]] gipuzkoar kolaboratzailea (j. [[1893]]). * [[1998]] &ndash; [[Federiko Krutwig]], [[getxo]]ztar idazlea eta politikaria (j. [[1921]]). * [[2001]] &ndash; [[Fernando Ybarra López-Dóriga]], euskal noble, enpresaburu eta politikaria, [[Madril]]en (j. [[1930]]). * [[2009]] &ndash; [[Luisa Irigoien Larrañaga]], gipuzkoar maistra eta Oiartzungo Euzko Emakume Abertzale Batzako partaidea, [[Bartzelona]]n (j. [[1909]]). * [[2011]] &ndash; [[Antxon Ezeiza]], euskal zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea (j. [[1935]]). * [[2016]] &ndash; [[Fernando Redón]], iruindar arkitektoa (j. [[1929]]). === Mundua === * [[668]] &ndash; [[Konstante II.a]], [[Bizantziar Inperioa|Bizantziar Inperioko]] agintaria (j. [[630]]). * [[1280]] &ndash; [[Alberto Handia]], alemaniar teologo, filosofo, apaiz eta apezpiku katolikoa. * [[1592]] &ndash; [[Comenius]], [[Moravia]]ko irakasle, zientzialari, hezitzaile eta idazlea (j. [[1592]]). * [[1594]] &ndash; [[Martin Frobisher]], ingeles itsasgizona (j. [[1539]] ingurua). * [[1630]] &ndash; [[Johannes Kepler]], alemaniar matematikari eta astronomoa (j. [[1571]]). * [[1691]] &ndash; [[Aelbert Cuyp]], herbeheretar [[Herbehereetako Urrezko Aroa|Urrezko Aroko]] margolaria (j. [[1620]]). * [[1706]] &ndash; [[Tsangyang Gyatso]], seigarren [[Dalai Lama]] (j. [[1683]]). * [[1781]] &ndash; [[Tupac Katari]], [[Espainiar Inperioa]]ren aurka [[Bolivia]]n aritu zen buruzagi indigena. * [[1787]] &ndash; [[Christoph Willibald Gluck]], alemaniar musikaria (j. [[1714]]). * [[1802]] &ndash; [[George Romney]], ingeles margolaria (j. [[1734]]). * [[1819]] &ndash; [[José Antonio Anzoátegui]], Venezuelako Independentzia Gerrako militar famatua (j. [[1789]]). * [[1832]] &ndash; [[Jean-Baptiste Say]], frantziar ekonomialaria (j. [[1767]]). * [[1853]] &ndash; [[Maria II.a Portugalgoa]], [[Portugalgo Erresuma|Portugalgo erregina]] (j. [[1819]]). * [[1859]] &ndash; [[Josepha Heath Gulston]], galestar eleberrigilea (j. [[1811]]). * [[1863]] &ndash; [[Frederiko VII.a Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko erregea (j. [[1808]]). * [[1908]] &ndash; [[Cixi]], [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] enperatriz erregeordea edo enperatriz alarguna (j. [[1835]]). * [[1910]] &ndash; [[Wilhelm Raabe]], alemaniar eleberrigilea (j. [[1831]]). * [[1915]] &ndash; [[Félix de Blochausen]], [[Luxenburgo]]ko lehen ministroa (j. [[1834]]). * [[1916]] &ndash; [[Henryk Sienkiewicz]], poloniar idazlea, 1905eko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1846]]). * [[1917]] &ndash; [[Émile Durkheim]], frantziar soziologoa (j. [[1858]]). * [[1919]] &ndash; [[Alfred Werner]], suitzar kimikaria, 1913ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1866]]). * [[1934]] &ndash; [[Alice Liddell]], [[Lewis Carroll]]ek ''Alice'' pertsonaia sortzeko oinarria (j. [[1852]]). * [[1936]] &ndash; [[Jeanne Landre]], frantziar kazetari, literatura kritikari eta eleberrigilea (j. [[1874]]). * [[1944]] &ndash; ** [[Edith Durham]], britainiar margolaria, ilustratzaile zientifikoa, antropologo , bidaia-idazlea eta Balkanetako esploratzailea (j. [[1863]]). ** [[Petiso Orejudo]], argentinar serieko hiltzailea (j. [[1896]]). * [[1947]] &ndash; [[Edith Alleyne Sinnotte]], anglo-australiar esperantozko idazlea (j. [[1871]]). * [[1949]] &ndash; [[Nathuram Godse]], [[Mohandas Karamchand Gandhi]] hil zuen abertzale hindua (j. [[1910]]). * [[1953]] &ndash; [[Jorge de Lima]], brasildar idazle, itzultzaile, margolari, politikari eta medikua (j. [[1893]]). * [[1954]] &ndash; [[Lionel Barrymore]], estatubatuar antzerki, zinema eta irrati aktorea (j. [[1878]]). * [[1958]] &ndash; [[Tyrone Power]], estatubatuar aktorea (j. [[1914]]). * [[1959]] &ndash; [[Charles Thomson Rees Wilson]], eskoziar fisikaria, 1927ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1869]]). * [[1961]] &ndash; [[Maja Fjæstad]], suediar artista (j. [[1873]]). * [[1963]] &ndash; [[Fritz Reiner]], hungariar-estatubatuar orkesta zuzendaria (j. [[1888]]). * [[1967]] &ndash; [[Michael James Adams]], estatubatuar pilotu eta astronauta, [[North American X-15|X-15]] hegazkin-kohetearekin istripuan (j. [[1930]]). * [[1970]] &ndash; [[Konstantinos Tsaldaris]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1884]]). * [[1971]] &ndash; [[Rudolf Abel]], [[Sobietar Batasun]]eko espioia (j. [[1903]]). * [[1976]] &ndash; ** [[Maurice Champreux]], frantziar zinema zuzendaria (j. [[1893]]). ** [[Jean Gabin]], frantziar antzezlea (j. [[1904]]). * [[1977]] &ndash; [[Georges Philippe Friedmann]], frantziar soziologoa (j. [[1902]]). * [[1978]] &ndash; [[Margaret Mead]], estatubatuar antropologoa eta feminista nabarmena (j. [[1901]]). * [[1985]] &ndash; [[Meret Oppenheim]], alemaniar artista (j. [[1913]]). * [[1986]] &ndash; [[Alexander Tansman]], poloniar-frantziar musikagilea, orkestra-zuzendaria eta piano-jotzailea (j. [[1897]]). * [[1996]] &ndash; [[Alger Hiss]], estatubatuar legelari eta diplomatikoa, Sobietar Batasuneko espioia (j. [[1904]]). * [[1998]] &ndash; [[Stokely Carmichael]], estatubatuar politikaria eta beltzen aldeko aktibista (j. [[1941]]). * [[2001]] &ndash; [[Alberto Ullastres]], espainiar politikaria, ekonomista eta legelaria (j. [[1914]]). * [[2003]] &ndash; [[Mohamed Xukri]], [[Rif]] aldeko idazle eta eleberrigilea (j. [[1935]]). * [[2006]] &ndash; [[Adelaida Las Santas]], espainiar kazetari eta poeta (j. [[1918]]). * [[2007]] - [[Waltraut Seitter]], Alemanian astronomia katedra bat eduki zuen lehen emakumea (j. [[1930]]). * [[2008]] - [[Grace Hartigan]], espresionismo abstraktuko estatubatuar margolaria (j. [[1922]]). * [[2009]] &ndash; ** [[Pierre Harmel]], [[Belgika]]ko 40. lehen ministroa (h. [[2009]]). ** [[Antonio de Nigris]], mexikar futbolaria (j. [[1978]]). * [[2013]] &ndash; [[Glafkos Kliridis]], [[Zipre]]ko presidentea (j. [[1919]]). * [[2014]] &ndash; [[Leslie Feinberg]], estatubatuar mari-mutil, lesbiana eta transgenero aktibista, komunista eta idazlea (j. [[1949]]). * [[2015]] &ndash; [[Moira Orfei]], italiar artista, aktorea, telebistako aurkezlea eta zirkuko artista (j. [[1931]]). * [[2016]] &ndash; ** [[Sixto Durán Ballén]], [[Ekuador]]ko presidentea (j. [[1921]]). ** [[Julia Sánchez Carrilero]], espainiar arkeologoa (j. [[1925]]). * [[2017]] &ndash; ** [[Françoise Héritier]], frantziar antropologo, etnologo eta feminista (j. [[1933]]). ** [[Lil Peep]], estatubatuar-suediar rap-kantaria, abeslaria, musikagilea, modeloa eta musika-ekoizlea (j. [[1996]]). * [[2018]] &ndash; ** [[Takayuki Fujikawa]], japoniar futbolaria (j. [[1962]]). ** [[Zhores Medvedev]], errusiar biologoa (j. [[1925]]). * [[2019]] &ndash; [[Harrison Dillard]], estatubatuar atleta (j. [[1923]]). * [[2020]] &ndash; [[Ray Clemence]], ingeles futbol atezaina (j. [[1948]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). ** [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Alar, Alarne eta Pette. * Errepublikaren jaia ospatzen da [[Brasil]]en. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Azaroaren 14]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Azaroaren 16]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] kgsnnv5gt54yrlr2ht1ft160xhs1thl 0 4150 10002999 10000176 2024-12-18T09:19:54Z Artegia 65203 /* Mundua */ 10002999 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 13'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta berrogeita zazpigarren [[egun]]a da, 348.a [[bisurte]]etan. 18 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|13}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1978]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Saturnino Sota Argaiz enpresaburua hil zuen [[Gasteiz]]en, eta Juan Jimenez Gomez [[Pasaia]]ko udaltzaingoko burua [[Pasaia]]n. * [[2007]] – [[Euskarabidea|Euskararen Nafar Institutu]] (Enai) sortu berriko zuzendaria [[Xabier Azanza]] izango zela jakinarazi zuen [[Nafarroako Gobernua]]k. * [[2009]] – [[Lazkao]]tar mendizale bat hil zen, [[Jaka]]tik gertu mendian istripua izan ondoren. * [[2012]] – [[Eusko Legebiltzarra]]n burututako bozketaren ondoren [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko [[Iñigo Urkullu]] [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako lehendakari]] izendatu zuten. === Mundua === * [[1545]] – [[Trentoko Kontzilioa]] hasi zen. * [[1943]] – [[Nazi]]ek [[Grezia]]ko [[Kalavrytako sarraskia|Kalavryta]] herrian sarraskia egin zuten. Gizonezko guztiak tirokatu egin zituzten. Bitartean, emakume eta haurrak eskolan giltzapetu eta su eman zioten eraikinari. Atea puskatu eta irtetea lortu zuten, ordea. * [[1967]] – [[Grezia]]n [[Koronelen diktadura|Koronelen kolpea]] izenez ezaguna, eman zuten eskuineko militar batzuk, besteak beste, [[Stylianos Pattakos]] generala eta [[Georgios Papadopulos]] eta [[Nikolaos Makarezos]] koronelak. Diktadurak zazpi urtez iraundu zuen. * [[1974]] – [[Malta]]k [[errepublika]] ezarri zuen. * [[1988]] – [[Namibia]]k [[Hegoafrika|Hego Afrikarekiko]] [[independentzia]] eskuratu zuen. * [[1996]] – [[Kofi Annan]] [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundeko]] idazkari nagusia hautatu zuten. * [[2001]] – [[Taliban]]ek [[Kabul]]etik ihes egin zuten [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] ejerzitoaren erasoaldiak eraginda. * [[2003]] – [[Irak]]: [[Saddam Hussein]] diktatorea atxilotu zuten [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] tropek * [[2009]] – 200.000 [[Katalunia|katalanek]] [[independentzia]]ri buruzko galdeketetan bozkatu zuten hainbat udalerritan. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1964ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]n [[Lazkao Txiki]]k jantzi zuen txapela. * [[2009]] – [[Maialen Lujanbio]] Zugastik irabazi zuen [[2009ko Bertsolari Txapelketa Nagusia|Bertsolari Txapelketa Nagusia]]. Hori egin duen lehen emakumea da. * [[2013ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]]: [[Amets Arzallus]] txapeldun berria bilakatu zen, txapela lehen aldiz iparraldera eramanez. === Mundua === * [[1972]] – ''[[La cabina]]'' ("Kabina") telefilma estreinatu zen, [[Antonio Mercero]]k zuzendu eta [[José Luis López Vázquez]], [[José Miguel Aguado]], [[Mariano Banderas]], [[Agustín González]] eta [[Blaki]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1991]] – ''[[Bugsy]]'' filma estreinatu zen, [[Barry Levinson]]ek zuzendu eta [[Warren Beatty]], [[Annette Bening]], [[Harvey Keitel]], [[Ben Kingsley]], [[Elliott Gould]], [[Joe Mantegna]], [[Bebe Neuwirth]] eta [[Bill Graham]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1996]] – ''[[Mars Attacks!]]'' ("Marteren Erasoa!") umorezko filma estreinatu zen, [[Tim Burton]] estatubatuar zinema zuzendariak zuzendu eta [[Jack Nicholson]] (bi pertsonaia ezberdin antzeztuz), [[Glenn Close]], [[Annette Bening]], [[Pierce Brosnan]], [[Danny DeVito]], [[Martin Short]], [[Sarah Jessica Parker]], [[Michael J. Fox]], [[Rod Steiger]], [[Tom Jones]] (bere burua antzeztuz), [[Lukas Haas]], [[Natalie Portman]], [[Jim Brown]], [[Lisa Marie Smith]] eta [[Sylvia Sidney]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1996]] – ''[[Jerry Maguire]]'' filma estreinatu zen, [[Cameron Crowe]]k zuzendu eta [[Tom Cruise]], [[Cuba Gooding, Jr.]], [[Renée Zellweger]], [[Kelly Preston]], [[Jerry O'Connell]], [[Jay Mohr]], [[Regina King]] eta [[Bonnie Hunt]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[2002]] – ''[[About Schmidt]]'' ("Schmidti Buruz") filma estreinatu zen, [[Alexander Payne]]k zuzendu eta [[Jack Nicholson]], [[Hope Davis]], [[Dermot Mulroney]] eta [[Kathy Bates]] aktoreek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1492]] – [[Martin Azpilkueta|Martin Azpilikueta]], [[barasoain]]dar intelektuala (h. [[1586]]). * [[1553]] – [[Henrike III.a Nafarroakoa]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroa]] eta [[Frantzia]]ko erregea (h. [[1610]]). * [[1786]] – [[Miguel de la Torre]], euskal militar eta politikaria (h. [[1843]]). * [[1842]] – [[Jose Manuel Etxeita]], euskal idazlea (h. [[1915]]). * [[1899]] – [[Luciano Juaristi Mendizabal]], ''Atano II.a'', euskal herritar pilotaria. * [[1904]] – [[Kandido Saseta|Cándido Saseta]], [[Eusko Gudarostea|Eusko Gudarosteko]] komandantea (h. [[1937]]). * [[1906]] – [[Ignacio María Alkorta]], euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (h. [[1967]]). * [[1909]] – [[Estanislao Urruzola|Estanislao Urruzola, ''Uxola'']], euskal idazlea (h. [[1986]]). * [[1922]] – [[Javier Redin]], nafar organista eta abesbatza-zuzendaria (h. [[1980]]). * [[1927]] – [[Juan Alonso]], gipuzkoar futbolaria (h. [[1994]]). * [[1928]] – [[Luzia Goñi]], nafar bertsolaria (h. [[2020]]). * [[1930]] – [[Pirkko Viljanen]], finlandiar-gipuzkoar aktibita boluntarioa, [[Helsinki]]n. * [[1943]] – [[Felipe Sistiaga]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2023]]). * [[1950]] – [[Roland Pétrissans]], lapurtar errugbilari ohia. * [[1958]] – [[Darío Urzay]], bizkaitar margolari eta argazkilaria. * [[1959]] – [[Amanda Acedo]], [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] nafar politikaria. * [[1965]] – [[Xabier Bengoetxea]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[1966]] – [[Juan Mari Etxabe]], traineru estropadetako gipuzkoar arraunlaria eta entrenatzailea. * [[1981]] – ** [[Tania Elosegi]], gipuzkoar golf-jokalaria. ** [[Jule Goikoetxea Mentxaka]], gipuzkoar filosofo politikoa eta irakaslea. * [[1982]] – [[Iosu Baleztena]], nafar pilotari ohia. * [[1985]] – [[Jone Martínez Palacios]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] bizkaitar irakaslea. * [[1989]] – ** [[Mikel Landa]], arabar txirrindularia. ** [[Nerea Pena]], nafar eskubaloi jokalaria. * [[1992]] – [[Jon Ander Insausti]], gipuzkoar txirrindularia. * [[1997]] – [[Iñigo Sukia]], gipuzkoar futbolaria. * [[2000]] – [[Amaiur Sarriegi]], gipuzkoar futbolaria. === Mundua === * [[1296]] – [[Frederiko II.a Siziliakoa]], [[Siziliako Erresuma|Siziliako erregea]] (h. [[1337]]). * [[1521]] – [[Sixto V.a]], [[Aita santu]]a (h. [[1590]]). * [[1533]] – [[Erik XIV.a Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregea (h. [[1577]]). * [[1559]] – [[Maximilien de Béthune]], [[Frantziako mariskal]]a eta [[Henrichemont]] eta Boisbelleko printze soberanoa (h. [[1641]]). * [[1613]] – [[Carl Gustaf Wrangel]], suediar jenerala (h. [[1676]]). * [[1678]] – [[Yongzheng]], [[Txina]]ko enperadorea (h. [[1735]]). * [[1720]] – [[Carlo Gozzi]], italiar idazlea (h. [[1806]]). * [[1749]] – [[Jean-Marie-Jérôme Fleuriot de Langle]], frantziar militar eta idazlea (h. [[1807]]). * [[1753]] – [[William Nicholson]], ingeles kimikaria (h. [[1815]]). * [[1790]] – [[Giuseppe Fieschi]], korsikar konspiratzailea, [[Luis Filipe Frantziakoa|Luis Filipe erregearen]] eta bere familiaren aurkako atentatu masiboa egitearengatik ezaguna (h. [[1836]]). * [[1797]] – [[Heinrich Heine]], alemaniar poeta, kazetari eta saiakeragilea (h. [[1856]]). * [[1815]] – [[Pálné Veres]], hungariar irakasle eta feminista (h. [[1895]]). * [[1816]] – [[Ernst Werner von Siemens]], alemaniar asmaitzale eta enpresaburua (h. [[1892]]). * [[1818]] – [[Mary Todd Lincoln]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] lehen dama (h. [[1882]]). * [[1836]] – [[Franz von Lenbach]], alemaniar margolaria (h. [[1904]]). * [[1846]] – [[Nikolai Jaroxenko]], errusiar margolaria (h. [[1898]]). * [[1865]] – [[Ángel Ganivet]], espainiar idazlea (h. [[1898]]). * [[1870]] – [[Virginia Ragsdale]], estatubatuar irakasle eta matematikaria, kurba aljebraikoetan aditua (h. [[1945]]). * [[1871]] – [[Emily Carr]], kanadar artista eta idazlea (h. [[1945]]). * [[1894]] – [[René Fontenelle]], frantziar apezpikua (h. [[1957]]). * [[1895]] – [[Lucía Sánchez Saornil]], espainiar olerkari ultraista, militante anarkista eta humanista integrala (h. [[1970]]). * [[1902]] – ** [[Panagiotis Kanellopoulos]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (h. [[1986]]). ** [[Talcott Parsons]], estatubatuar soziologoa (h. [[1979]]). * [[1903]] – [[Ella Baker]], Ameriketako Estatu Batuetako Eskubide Zibilen aldeko Mugimenduko ekintzaile afroamerikarra (h. [[1986]]). * [[1906]] – [[Laurens Van der Post]], hegoafrikar idazlea (h. [[1996]]). * [[1908]] – ** [[Elizabeth Alexander]], britainiar geologo eta fisikaria, irrati-astronomian egindako ekarpenengatik ezaguna (h. [[1958]]). ** [[Van Heflin]], estatubatuar aktorea (h. [[1971]]). * [[1911]] – [[Trygve Haavelmo]], norvegiar idazlea, 1989ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (h. [[1999]]). * [[1915]] – ** [[Curd Jürgens]], alemaniar aktorea (h. [[1982]]). ** [[Ross Macdonald]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[1983]]). ** [[John Vorster]], [[Hegoafrika]]ko presidentea (h. [[1983]]). * [[1916]] – ** [[Archie Moore]], estatubatuar boxeolaria, 131 [[Knock-out|K.O.rekin]] irabazitako borroken errekorraren jabe (h. [[1998]]). ** [[Líber Seregni]], uruguaitar militarra eta politikaria (h. [[2004]]). * [[1917]] – [[Jan Baalsrud]], [[Norvegia]]ko erresistentziaren komandoa, [[Bigarren Mundu Gerra]]n alemanen okupazioaren aurka aritutakoa (h. [[1988]]). * [[1918]] – [[Teresa Rovira i Comas]], kataluniar liburuzaina (h. [[2014]]). * [[1920]] – ** [[Kaysone Phomvihane]], [[Laos]]ko presidentea (h. [[1992]]). ** [[George Shultz]], estatubatuar politikari, diplomazialari, ekonomista eta negozio-gizona (h. [[2021]]). * [[1923]] – ** [[Philip Warren Anderson]], estatubatuar fisikaria, 1977ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2020]]). ** [[Alfonso Osorio]], espainiar politikari frankista (h. [[2018]]). ** [[Antoni Tàpies]], kataluniar margolari eta eskultorea (h. [[2012]]). * [[1924]] – ** [[Krishna Prasad Bhattarai]], [[Nepal]]go lehen ministroa (h. [[2011]]). ** [[Enrique Fuentes Quintana]], espainiar politikaria eta ekonomista (h. [[2007]]). * [[1925]] – [[Dick Van Dyke]], estatubatuar aktore, umorista, idazle, abeslari eta dantzaria. * [[1926]] – [[George Rhoden]], jamaikar atleta (h. [[2024]]). * [[1927]] – [[Genevieve Page]], frantziar aktorea. * [[1928]] – [[Nati Mistral]], espainiar aktorea eta abeslaria (h. [[2017]]). * [[1929]] – [[Christopher Plummer]], kanadar antzerki, telebista eta zinemako aktorea (h. [[2021]]). * [[1930]] – [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (h. [[2024]]). * [[1934]] – [[Francesc Cabana]], kataluniar bankari eta historialari ekonomikoa. * [[1935]] – ** [[Lidia Falcón]], espainiar politikari eta idazlea. ** [[Arthur Summons]], australiar errugbilari eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[1936]] – [[Aga Khan IV.a]], [[nizari]]en [[imam]]a. * [[1939]] – [[Michelle Duff]], kanadar motoziklismoko pilotu ohia. * [[1943]] – [[Arturo Ripstein]], mexikar zinemagilea. * [[1946]] – [[Pierino Prati]], italiar futbolaria (h. [[2020]]). * [[1949]] – [[Tom Verlaine]], estatubatuar musikaria, ''[[Television]]'' taldeko kidea (h. [[2023]]). * [[1950]] – ** [[Luisa Fernanda Rudi]], espainiar politikaria. ** [[Julia Slingo]], britainiar meteorologoa eta klimaren zientzialaria, [[Met Office]]ko zuzendari zientifiko ohia. * [[1952]] – [[Jean Rouaud]], frantziar idazlea. * [[1953]] – [[Ben Bernanke]], estatubatuar ekonomialaria, 2022ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[1957]] – [[Steve Buscemi]], estatubatuar aktore eta zuzendaria. * [[1961]] – ** [[Sergio Elguezábal]], irrati eta telebistako kazetari eta argitaratzaile argentinarra. ** [[Irene Sáez]], venezuelar politologoa, politikaria, alkatea, diputatua, aktorea eta modelo ohia. * [[1964]] – ** [[Roque de la Cruz]], espainiar txirrindulari ohia. ** [[Arturs Krišjānis Kariņš]], [[Letonia]]ko lehen ministroa. ** [[Hisanori Shirasawa]], japoniar futbolari ohia. * [[1965]] – [[María Dolores de Cospedal]], espainiar jurista eta politikaria, [[Alderdi Popular]]reko Idazkari Orokorra. * [[1967]] – [[Jamie Foxx]], estatubatuar aktore eta abeslaria. * [[1970]] – [[Gerlinde Kaltenbrunner]], austriar alpinista, hamalau [[zortzimilako]]etatik hamar igo dituen munduko lehen emakumea. * [[1971]] – [[Leanne Wood]], galestar politikaria, [[Plaid Cymru]] alderdiko burua. * [[1972]] – [[Tamaki Uchiyama]], japoniar futbolari ohia. * [[1975]] – [[Igor Paskual]], gipuzkoar jatorriko asturiar gitarra-jotzailea, [[Donostia]]n. * [[1978]] – [[Okan Yalabık]], turkiar aktorea. * [[1980]] – [[Swastika Mukherjee]], indiar aktorea. * [[1981]] – [[Amy Lee]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Evanescence]]'' taldearen sortzailetako bat. * [[1983]] - [[Janeth Jepkosgei]], kenyar atleta, 800 m lauetan aditua. * [[1989]] – ** [[Hellen Obiri]], kenyar atleta. ** [[Taylor Swift]], estatubatuar country abeslaria. * [[1990]] – [[Jessica Benham]], estatubatuar politikaria eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea. * [[1994]] – [[Camila Naviliat]], uruguaiar palaria. * [[1995]] – [[Emma Corrin]], britainiar aktorea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1315]] – [[Gaston I.a Foix-Biarnokoa]], [[Foixko konderria|Foixko konde]] eta [[Bearnoko bizkonderria|Bearnoko bizkondea]] (j. [[1287]]). * [[1535]] – [[Antonio Manrique de Lara]], Naiarako II. dukea eta Trebiñoko III. kondea (j. {{circa|[[1466]]}}). * [[1604]] – [[Martín de Salvatierra]], arabar apezpikua, [[Ciudad Rodrigo]]n (j. [[1525]]). * [[1623]] – [[Lope Larreakoa]], euskal eskultore [[Manierismo|manierista]] (j. {{circa|[[1540]]}}). * [[1870]] – [[Pascual Madoz]], nafar politikaria eta idazlea, [[Genova]]n (j. [[1806]]). * [[1897]] – [[Joanes Otsalde]], [[bidarrai]]tar bertsolaria (j. [[1814]]). * [[1926]] – [[Laureano Jado]], bizkaia meategi ingeniaria eta filantropoa (j. [[1843]]). * [[1937]]an, [[Derio]]n fusilatuak; ** [[Teresa Chiches Ledesma]], leondar langilea (j. [[1911]]). ** [[Cecilia Idirin Garabieta]], bizkaitar etxekoandrea(j. [[1913]]). ** [[Ana Naranjo Marín]], sevillar-bizkaitar etxekoandrea (j. [[1883]]). * [[1949]] – [[Emiliano Mujika]], euskal idazlea (j. [[1882]]). * [[1967]] – [[Julian Barandiaran Kortazar]], gipuzkoar apaiza, idazlea, musikaria, organista eta idazlea (j. [[1904]]). * [[1969]] – [[Arturo Peña]], euskal atleta (j. [[1903]]). * [[1971]] – [[André Madré]], lapurtar zinema zuzendaria eta Frantziako armadako jenerala, [[Paris]]en (j. [[1907]]). * [[1973]] – [[Juan Pablo Lojendio]], gipuzkoar noble eta diplomazialaria, [[Erroma]]n (j. [[1906]]). * [[1977]] – [[Francisco López Sanz]], nafar kazetari eta politikari [[karlista]] (j. [[1896]]). * [[2001]] – [[Antonio Aranaga]], ''Auntxa'', euskal trikilaria (j. [[1910]]). * [[2011]] – [[Castor Narvarte]], gipuzkoar filosofo, unibertsitate-irakasle, idazle eta ideia demokratikoen defendatzailea, [[Txileko Santiago]]n (j. [[1919]]). * [[2020]] – [[Maleni San Vicente]], bizkaitar politikaria, [[Castro Urdiales]]en (j. [[1969]]). * [[2022]] – [[José Morales Marín]], espainiar apaiz katolikoa, unibertsitate-irakasle, teologia doktore eta Opus Deiko partaidea, [[Iruñea]]n (j. [[1934]]). === Mundua === * [[558]] – [[Txildeberto I.a]], [[Merovingiar leinua|Merovingiar leinuko]] [[frankoak|frankoen]] erregea. * [[838]] – [[Pepin I.a Akitaniakoa]], [[Akitaniako dukerria|Akitaniako erregea]] (j. [[797]]). * [[1124]] – [[Kalisto II.a]], [[Aita santu]]a (j. [[circa|c.]] [[1065]]). * [[1250]] – [[Frederiko II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Frederiko II.a]], [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]] enperadorea (j. [[1194]]). * [[1466]] – [[Donatello]], italiar eskulturgilea (j. [[1386]]). * [[1516]] – [[Johannes Trithemius]], alemaniar abadea, [[kriptografia]]n lehen urratsak eman zituen (j. [[1462]]). * [[1521]] – [[Manuel I.a Portugalgoa]], [[Portugalgo Erresuma|Portugalgo erregea]] (j. [[1469]]). * [[1557]] – [[Niccolò Fontana Tartaglia]], italiar matematikaria. * [[1565]] – [[Conrad Gessner]], suitzar sendagile, naturalista, bibliografo eta filologoa (j. [[1516]]). * [[1603]] – [[François Viète]], frantziar matematikaria (j. [[1540]]). * [[1721]] – [[Alexander Selkirk]], eskoziar itsasgizona (j. [[1676]]). * [[1754]] – [[Mahmud I.a]], [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperioko]] [[sultan]]a (j. [[1696]]). * [[1769]] – [[Christian Fürchtegott Gellert]], alemaniar idazlea (j. [[1715]]). * [[1784]] – [[Samuel Johnson]], ingeles idazle eta [[hiztegigintza|lexikografoa]] (j. [[1709]]). * [[1823]] – [[Antonio Nariño]], [[Granada Berriko Erregeorderria|Granada Berriko]] militarra eta politikaria (j. [[1765]]). * [[1840]] – [[Louis-Charles Mahé de La Bourdonnais]], frantziar xakelaria, XIX. mendeko xakelari onenetakoa (j. [[circa|c.]] [[1796]]) * [[1856]] – [[Robert Ronald McIan]], eskoziar margolari eta aktorea (j. [[1803]]). * [[1863]] – [[Friedrich Hebbel]], alemaniar antzerkigilea (j. [[1813]]). * [[1868]] – [[Carl Friedrich Philipp von Martius]], alemaniar botanikari eta esploratzailea (j. [[1794]]). * [[1881]] – [[August Šenoa]], kroaziar idazlea (j. [[1838]]). * [[1919]] – [[Woldemar Voigt]], alemaniar fisikaria (j. [[1850]]). * [[1923]] – [[Théophile Steinlen]], suitzar-frantziar [[Art Nouveau]] margolari eta irarlea (h. [[1859]]). * [[1925]] – [[Antonio Maura]], [[Espainia]]ko gobernuburua (j. [[1853]]). * [[1926]] – [[Théo van Rysselberghe]], belgikar margolaria (j. [[1862]]). * [[1930]] – [[Fritz Pregl]], esloveniar-austriar kimikaria, 1923ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1869]]). * [[1931]] – [[Gustave Le Bon]], frantziar medikua, antropologoa, psikologo soziala eta soziologoa (j. [[1841]]). * [[1935]] – [[Victor Grignard]], frantziar kimikaria, 1912ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1871]]). * [[1937]] – [[Teresa Chiches Ledesma]], leondarra, Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (j. [[1911]]) ** [[Ana Naranjo Marín]], sevillarra, Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (j. [[1883]]) * [[1944]] – [[Vasili Kandinski|Wassily Kandinsky]], errusiar-frantziar margolaria (j. [[1866]]). * [[1946]] – [[María Espinosa de los Monteros]], eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista, [[Espainiako Emakumeen Elkarte Nazionala|Espainiako Emakumeen Elkartearen]] bazkide sortzailea (j. [[1875]]). * [[1950]] – [[Abraham Wald]], errumaniar estatistikari nabarmena (j. [[1902]]). * [[1955]] – [[António Egas Moniz]], portugaldar neurologo, politikari eta diplomazialaria, 1949ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1874]]). * [[1959]] – [[Jiří Weil]], Holokaustotik bizirik atera zen judu jatorriko txekiar idazlea (j. [[1900]]). * [[1963]] – [[Hubert Pierlot]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1883]]). * [[1971]] – [[François Augiéras]], frantziar idazle eta margolaria (j. [[1925]]). * [[1972]] – [[René Mayer]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1895]]). * [[1983]] – [[Mary Renault]], ingeles eleberrigilea (j. [[1905]]). * [[1984]] – [[Vicente Aleixandre]], espainiar olerkaria, 1977ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1898]]). * [[1985]] – [[Antonio Tovar]], espainiar filologo, hizkuntzalari eta historialaria (j. [[1911]]). * [[1986]] – [[Ella Baker]], Ameriketako Estatu Batuetako Eskubide Zibilen aldeko Mugimenduko ekintzaile afroamerikarra (j. [[1903]]). * [[1988]] – [[María Teresa León]], 27ko belaunaldiko espainiar idazlea (j. [[1903]]). * [[1991]] – [[André Pieyre de Mandiargues]], frantziar idazlea (j. [[1909]]). * [[1994]] – ** [[Antoine Pinay]], frantziar industria gizona eta politikaria (j. [[1891]]). ** [[Olga Rubtsova]], errusiar xake jokalaria (j. [[1917]]). * [[1997]] – ** [[David Rousset]], frantziar kazetaria, idazlea eta politikaria (j. [[1912]]). ** [[Claude Roy]], frantziar idazle, kazetari eta kritikaria (j. [[1915]]). * [[2001]] – [[Chuck Schuldiner]], estatubatuar musikaria, ''Death'' bandako abeslari, gitarra eta konpositorea (j. [[1967]]). * [[2002]] – [[Zal Yanovsky]], kanadar folk-rock musikaria, ''The Lovin' Spoonful'' taldeko kidea (j. [[1944]]). * [[2005]] – [[Stanley Williams]], 1969an [[Los Angeles]]en sustraitutako ''Crips'' kale bandaren liderra, [[injekzio hilgarri]]arekin exekutatua (j. [[1953]]). * [[2006]] – [[Loyola de Palacio]], [[Europako Batzordea|Europako Batzordeko]] lehendakariorde eta jatorri euskalduneko espainiar politikaria (j. [[1950]]). * [[2009]] – [[Paul Samuelson]], estatubatuar ekonomialaria, 1970eko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1915]]). * [[2010]] – ** [[Valentín García Yebra]], espainiar itzultzaile eta idazlea (j. [[1917]]). ** [[Richard Holbrooke]], estatubatuar politikaria eta diplomatikoa (j. [[1941]]). ** [[Modesta Lavana]], mexikar sendalari, aktibista, ehule eta itzultzailea (j. [[1929]]). ** [[Enrique Morente]], espainiar abeslaria, [[flamenko]]aren berritzaile handienetako bat (j. [[1942]]). * [[2012]] – [[Maurice Herzog]], frantziar alpinista eta politikaria, [[Louis Lachenal]]ekin batera [[zortzimilako]] bat ([[Annapurna]]) igo zuen aurreneko gizakia (j. [[1919]]). * [[2016]] – ** [[Thomas Schelling]], estatubatuar ekonomialari eta unibertsitate irakaslea, 2005eko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1921]]). ** [[Zubaida Tharwat]], egiptoar zinema, telebista eta antzoki aktorea (j. [[1940]]). ** [[Alan Thicke]], kanadar aktore, ekoizle, gidoigile eta kantautorea (j. [[1947]]). * [[2017]] – [[Yurizan Beltran]], estatubatuar aktore pornografikoa (j. [[1986]]). * [[2018]] – [[Nancy Wilson (abeslaria)|Nancy Wilson]], estatubatuar abeslari melodikoa, garaiko bokalistarik dotore eta beroenetakoa (j. [[1937]]). * [[2019]] – [[Gudrun Zapf von Hesse]], alemaniar tipografiagile, kaligrafiagile eta liburugilea (j. [[1918]]). * [[2020]] – ** [[Ambrose Mandvulo Dlamini]], [[Eswatini]]ko lehen ministroa (j. [[1968]]). ** [[Jimmy McLane]], estatubatuar igerilaria (j. [[1930]]). * [[2021]] – [[Verónica Forqué]], espainiar aktorea (j. [[1955]]). * [[2022]] – [[Lalo Rodríguez]], puertorricar kantaria (j. [[1958]]). * [[2023]] – ** [[Antonio Juliano]], italiar futbolaria (j. [[1942]]). ** [[Ted Morgan]], frantziar-estatubatuar idazle, kazetari eta historialaria (j. [[1932]]). * [[2024]] – ** [[Diane Delano]], estatubatuar aktorea (j. [[1957]]). ** [[Fermin Eguia]], argentinar margolari, marrazkilari eta akuarelista surrealista (h. [[2024]]). ** [[Raúl Ilaquiche]], ekuadortar abokatu, margolari eta buruzagi indigena (j. [[1973]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Lutxi, Lutzi, Argi, Okariz eta Enaio. * [[Urretxu]] eta [[Zumarraga]]n urtero Santa Lutzi feria ospatzen da, urteko feriarik garrantzitsuena. Hainbat lehiaketa eta erakusketa antolatzen da, besteak beste, ganadua, errezil sagarrak, ardoa eta kapoiak. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 12]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 14]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] qt02zx3tfogvn39p7minc8g05dmdhy8 0 4154 10002434 10002112 2024-12-17T13:41:47Z Artegia 65203 /* Mundua */ 10002434 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 17a''', [[gregoriotar egutegia]]n, [[urte]]ko hirurehun eta berrogeita hamaikagarren [[egun]]a da, 352.a [[bisurte]]etan. 14 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|17}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1974]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] bi goardia zibil hil zituen [[Arrasate]]n. * [[1978]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Diego Fernandez Montes armadako koronel ohia hil zuen [[Donostia]]n. * [[2009]] &ndash; [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Espainiako Kongresuak]] [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna]]ren alde bozkatu zuen. * [[2019]] &ndash; [[De Miguel auzia|De Miguel auziko]] epaia jakitera eman zuten, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan inoiz epaitutako ustelkeria kasurik handiena. 26 pertsona eseri ziren akusatuen aulkian. === Mundua === * [[1577]] – [[Francis Drake]] nabegatzailea [[Plymouth]], [[Ingalaterra]]tik irten zen [[Elisabet I.a Ingalaterrakoa|Elisabet I.arentzako]] misio sekretu batean. * [[1819]] – [[Simón Bolívar]]ek [[Kolonbia Handia]]ren independentzia deklaratu zuen Angosturan (egungo [[Bolivar Hiria]], [[Venezuela]]). * [[1973]] – ''Berunezko urteak'' [[Italia]]n: [[Erroma]]ko Fiumicinoko [[aireportu]]an lehergailu batek 32 lagun hil zituen. * [[1999]] – [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundeko]] Biltzarrak [[azaroaren 25]]a [[Emakumeen aurkako Indarkeria desagerrarazteko Nazioarteko Eguna]] izendatu zuen. * [[2006]] – [[Hamas]]ek eta [[Al Fata]]k su-etena sinatu zuten asteetako istiluei amaiera emateko. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1911]] &ndash; [[Alfonso Maria Zabala]]ren ''[[Periyaren Zalapartak]]'' antzerki-lana antzeztu zen lehenbizikoz. * [[1989ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]]ren finala [[Jon Lopategi]]k irabazi zuen. * [[1995 urteko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|1995eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan]] [[Aitor Mendiluze]]k bere lehen txapela jantzi zuen. * [[2006]] &ndash; [[Xabier Paya|Xabier Paiak]] [[Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]] irabazi zuen. * [[2016ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]n [[Etxahun Lekue]]k jantzi zuen txapela. * [[2017ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]] &ndash; [[Maialen Lujanbio]] izan zen irabazle. Bere bigarren txapela jantzi zuen. === Mundua === * [[1770]] – [[Ludwig van Beethoven]] musikagilearen bataioa. * [[1867]] – [[Lev Tolstoi|Leon Tolstoiren]] ''[[Gerra eta Bakea]]'' eleberria argitaratu zen. * [[1964]] – ''[[Zorba the Greek]]'' ("Zorba Greziarra") filma estreinatu zen, [[Michael Cacoyannis]]ek zuzendu eta [[Anthony Quinn]]ek antzeztua. * [[1966]] – ''[[El Dorado (1966ko filma)|El Dorado]]'' filma estreinatu zen, [[Howard Hawks]]ek zuzendu eta [[John Wayne]], [[Robert Mitchum]], [[James Caan]], [[Ed Asner]], [[Charlene Holt]] eta [[Paul Fix]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1970]] – ''[[Rio Lobo]]'' filma estreinatu zen, [[Howard Hawks]]ek zuzendu eta [[John Wayne]], [[Jorge Rivero]], [[Jennifer O'Neill]], [[Jack Elam]] eta [[Christopher Mitchum]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1974]] – ''[[The Front Page (1974ko filma)|The Front Page]]'' ("Azal Nagusia") filma estreinatu zen, [[Billy Wilder]] ek zuzendu eta [[Jack Lemmon]], [[Walter Matthau]], [[Charles Durning]], [[David Wayne]], [[Susan Sarandon]] eta [[Carol Burnett]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1976]] – ''[[King Kong (1976ko filma)|King Kong]]'' filma estreinatu zen, [[John Guillermin]]ek zuzendu eta [[Jeff Bridges]], [[Charles Grodin]] eta [[Jessica Lange]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1979]] – ''[[Kramer vs. Kramer]]'' ("Kramer Krameren aurka") filma estreinatu zen, [[Robert Benton]]ek zuzendu eta [[Dustin Hoffman]], [[Meryl Streep]], [[Justin Henry]] eta [[Jane Alexander]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1982]] – ''[[Tootsie]]'' filma estreinatu zen, [[Sydney Pollack]]ek zuzendu eta [[Dustin Hoffman]], [[Jessica Lange]], [[Teri Garr]], [[Charles Durning]] eta [[Bill Murray]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1982]] – ''[[The Year of Living Dangerously]]'' ("Arriskuz Bizi Izan Ginen Urtea") filma estreinatu zen, [[Peter Weir]]ek zuzendu eta [[Mel Gibson]], [[Sigourney Weaver]] eta [[Linda Hunt]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1993]] – ''[[What's Eating Gilbert Grape]]'' ("Nor Maite Du Gilbert Grapek?") filma estreinatu zen, [[Lasse Hallström]]ek zuzendu eta [[Johnny Depp]], [[Juliette Lewis]] eta [[Leonardo DiCaprio]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2006]] – [[Esku-huskako pilota|Esku huskako pilota]]: [[Juan Martinez de Irujo]], [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia|lau eta erdiko txapelketa nagusiaren]] irabazlea, finalean [[Abel Barriola]] 22-21 garaituta. * [[2006]] – [[Aizkora proba|Aizkolaritza]] desafioa [[Tolosa]]n: 18.000 euro jokoan [[Joxe Mari Olasagasti|Jose Mari Olasagastiren]] eta [[Mikel Mindegia]]ren artean. [[Mikel Mindegia]] irabazle. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1898]] - [[Nicomedes Marañon Orio]], nafar etxekoandrea, Gerra Zibilean fusilatua (h. [[1936]]). * [[1918]] – [[Rosario Zubizarreta]], ''Ermua I'', bizkatar erraketista (h. [[2002]]). * [[1920]] – [[Mercedes Zubikaray]], gipuzkoar erraketista (h. [[1983]]). * [[1930]] – [[Patxi Aldabaldetrecu]], gipuzkoar enpresari eta historialaria, [[Kantabria]]n (h. [[2002]]). * [[1934]] – [[Xipri Arbelbide]], baxenafar idazle, kazetari eta apaiza. * [[1946]] – [[Antton Larretxau]], [[Uliako Mintegietako parkea|Uliako parkeko]] zaindari eta [[Donostia]]ko ur zerbitzuko langile ohia. * [[1958]] – ** [[Hilario Extremiana]], arabar musikagilea, [[Miranda Ebro]]n. ** [[Izaskun Moyua]], [[Emakunde]]ko zuzendari ohia eta [[Arabako Batzar Nagusi]]etako bozeramailea. * [[1961]] – [[Arantza Manterola Odriozola]], ikastola mugimenduko gipuzkoar ekintzailea. * [[1962]] – [[Christophe Hondelatte]], baionar irrati esatari eta telebista aurkezlea. * [[1963]] – [[Gerardo Markuleta]], ''Jon Iriberri'', gipuzkoar idazlea eta itzultzailea. * [[1964]] ** [[Iñaki Badiola]], gipuzkoar enpresaburua eta [[Real Sociedad]]eko presidente ohia. ** [[Iñigo Muguruza]], gipuzkoar musikaria (h. [[2019]]). * [[1967]] – [[Joxan Goikoetxea]], gipuzkoar musikaria. * [[1968]] – [[Nerea Irakulis]], bizkaitar unibertsitateko-irakaslea. * [[1969]] – ** [[Luis Altadill|Luis Altadill, ''Altadill I.a'']], nafar pilotari ohia. ** [[Maria Quintanal]], euskal [[Tiro (kirola)|tiratzailea]]. * [[1972]] – ** [[Jon Cuyami]], euskal herritar futbolari ohia, nazioartean [[Ekuatore Ginea]] ordezkatu zuena. ** [[Aitor Merino]], euskal aktorea. ** [[Ibon Zugasti]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[1985]] – [[Erika Letamendi Hurtado]], [[Donemiliaga]]ko alkatea. * [[1992]] – [[Bárbara Rivas]], gipuzkoar aktore eta abeslaria. * [[1997]] – [[Gaizka Larrazabal]], bizkaitar futbolaria. * [[1998]] – [[Bittor Isuskitza]], bizkaitar futbolaria. * [[2001]] – [[Iñigo Ariztimuño]], gipuzkoar futbolaria. * [[2002]] – [[Malen Osa]], gipuzkoar mendi lasterketaria. === Mundua === * [[1239]] – [[Kujō Yoritsugu]], Japoniako [[Kamakura shogunerria|Kamakura shogunerriko]] bosgarren shoguna (h. [[1256]]). * [[1706]] – [[Émilie du Châtelet]], frantziar matematikari, fisikari eta idazlea (h. [[1749]]). * [[1734]] – [[Maria I.a Portugalgoa]], ''elizkoia'', [[Portugalgo Erresuma|Portugalgo erregina]] (h. [[1816]]). * [[1749]] – [[Domenico Cimarosa]], italiar musikagilea (h. [[1801]]). * [[1775]] – [[François Marius Granet]], Frantziako margolaria (h. [[1849]]). * [[1778]] – [[Humphry Davy]], ingeles kimikari eta fisikaria (h. [[1829]]). * [[1802]] – [[Frantzisko Karlos Austriakoa]], austriar artxidukea (h. [[1878]]). * [[1824]] – [[John Kerr]], eskoziar fisikaria (h. [[1907]]). * [[1842]] – ** [[Ernest Lavisse]], frantziar historialaria eta historia [[Positibismo|positibistaren]] fundatzailea (h. [[1922]]). ** [[Sophus Lie]], norvegiar matematikaria, simetria jarraituaren teoria sortu zuena (h. [[1899]]). * [[1847]] – [[Émile Faguet]], frantziar idazlea, saiakeragilea eta literatura kritikaria (h. [[1916]]). * [[1853]] – [[Emile Roux]], frantziar zientzialaria (h. [[1933]]). * [[1855]] – [[Suze Robertson]], herbehereetar margolaria (h. [[1922]]). * [[1859]] – [[Paul César Helleu]], frantziar margolaria (h. [[1927]]). * [[1868]] – [[Josep Comas i Solà]], astronomoa. * [[1873]] – [[Ford Madox Ford]], ingeles nobelagile eta editorea (h. [[1939]]). * [[1874]] – [[William Lyon Mackenzie King]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (h. [[1950]]). * [[1891]] – [[Paul Sears]], estatubatuar ekologista (h. [[1990]]). * [[1893]] – [[Erwin Piscator]], alemaniar antzerki-zuzendaria (h. [[1966]]). * [[1894]] – [[Willem Schermerhorn]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1977]]). * [[1900]] – ** [[Mary Cartwright]], britainiar matematikaria (h. [[1998]]). ** [[Katina Paxinou]], greziar aktore tragikoa (h. [[1973]]). * [[1903]] – [[Erskine Caldwell]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[1987]]). * [[1905]] – ** [[Simo Häyhä]], ''Herio Zuria'', finlandiar gudari eta frankotiratzailea, historiako frankotiratzaile onena gisa joa (h. [[2002]]). ** [[Erico Verissimo]], basildar eleberrigilea eta literatura-historialari eta kritikaria (h. [[1975]]). * [[1908]] – ** [[Sylvia Ashton-Warner]], zeelandaberritar idazle, poeta eta hezitzailea (h. [[1984]]). ** [[Willard Libby]], estatubatuar kimikaria, 1960ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1980]]). * [[1910]] – [[Joaquín Pérez Villanueva]], espainiar historialaria (h. [[1994]]). * [[1913]] – [[Mary Kenneth Keller]], estatubatuar hezitzaile katolikoa eta informatikan aitzindaria (h. [[1985]]). * [[1916]] – [[Penelope Fitzgerald]], ingeles eleberrigile, olerkari, saiakeragile eta biografoa (h. [[2000]]). * [[1918]] – [[Juana Doña]], espainiar buruzagi komunista, feminista, sindikalista eta idazlea (h. [[2003]]). * [[1919]] – [[Es'kia Mphahlele]], hegoafrikar idazlea (h. [[2008]]). * [[1920]] – [[Kenneth E. Iverson]], kanadar ordenagailu programatzailea (h. [[2004]]). * [[1922]] – [[Claude Ollier]], frantziar eleberrigilea, ''[[Nouveau roman]]'' eskolako idazle nagusietako bat (h. [[2014]]). * [[1924]] – [[Selene Mahri]], finlandiar-estatubatuar modeloa (h. [[2020]]). * [[1925]] – [[Alphonse Boudard]], frantziar eleberrigilea (h. [[2000]]). * [[1927]] – [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (h. [[2024]]). * [[1930]] – [[Armin Mueller-Stahl]], alemaniar aktore, margolari, musikari eta idazlea. * [[1931]] – [[Alfredo Etcheberry]], txiletar abokatu eta irakaslea (h. [[2023]]). * [[1934]] – [[Ray Wilson]], ingeles futbolaria (h. [[2018]]). * [[1936]] – ** [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko]], [[Aita santu]]a. ** [[Klaus Kinkel]], alemaniar legelari eta politikaria (h. [[2019]]). ** [[Tommy Steele]], ingeles egile abeslari eta aktorea. * [[1937]] – [[John Kennedy Toole]], estatubatuar idazlea (h. [[1969]]). * [[1938]] – [[Peter Snell]], zeelandaberritar atleta, historiako ibilbide ertaineko lasterkari handienetakotzat hartua (h. [[2019]]). * [[1942]] – ** [[Muhammadu Buhari]], [[Nigeria]]ko presidentea. ** [[Juan de Dios Román]], espainiar eskubaloi entrenatzailea, Espainiako Eskubaloi Errege Federazioaren lehendakaria (h. [[2020]]). * [[1944]] &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (h. [[2024]]). * [[1945]] – ** [[Joan Castejón]], espainiar marrazkilari, margolari, eskultore eta grabatzailea. ** [[Jacqueline Wilson]], ingeles idazlea. * [[1947]] – [[Wes Studi]], [[txeroki]]-estatubatuar aktorea. * [[1951]] – [[Tatiana Kazankina]], [[sobiet]]ar atleta ohia, iraupen ertaineko lasterketetan aditua. * [[1953]] – [[Bill Pullman]], estatubatuar aktorea. * [[1955]] – [[Gunilla Andersson]], suediar igerilaria. * [[1956]] – ** [[Rosa Cobo Bedía]], espainiar teoriko feminista eta idazlea. ** [[Peter Farrelly]], estatubatuar zinema zuzendaria, ekoizlea, gidoigilea eta idazlea. * [[1960]] – ** [[Moreno Argentin]], italiar txirrindulari ohia. ** [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (h. [[2024]]). * [[1961]] – ** [[Sara Dallin]], ingeles pop abeslari eta musikagilea. ** [[Inés Fernández-Ordoñez]], espainiar filologoa eta Espainiako Errege Akademiako akademikoa. * [[1966]] – [[Lynette Nusbacher]], estatubatuar historiagile militarra. * [[1970]] – ** [[Gustavo Huete]], argentinar palari ohia. ** [[Silvia Vidal]], kataluniar eskalatzaile, esploratzaile eta alpinista. * [[1971]] – [[Claire Forlani]], ingeles aktorea. * [[1972]] – [[Iván Pedroso]], kubatar atleta, luzera jauzian espezializatua. * [[1973]] – ** [[Santos González]], espainiar txirrindularia. ** [[Paula Radcliffe]], [[Distantzia luzeko lasterketa|distantzia luzeko]] britainiar atleta ohia. * [[1974]] – [[Marilia Andrés]], espainiar abeslari eta konpositorea. * [[1975]] – [[Milla Jovovich]], ukrainar aktore, modelo, moda-diseinatzaile eta musikaria. * [[1977]] – [[Katheryn Winnick]], kanadar aktorea eta zinema zuzendaria. * [[1978]] – [[Manny Pacquiao]], filipinar boxeolari, saskibaloilari, aktore, abeslari eta politikaria, XXI. mende hasierako boxeolari onenetakoa. * [[1982]] – [[Dynamo (ilusionista)|Dynamo]], britainiar mago eta ilusionista. * [[1983]] – [[Sébastien Ogier]], frantziar rally pilotua, bost aldiz [[Munduko Rally Txapelketa]] irabazle. * [[1987]] – ** [[Chelsea Manning]], estatubatuar soldadu ohia, ''[[Wikileaks]]'' atariari dokumentu konfidentzialak filtratzeagatik espetxean izandakoa. ** [[Ophélie Meunier]], frantziar modelo eta telebista aurkezlea. * [[1988]] – ** [[Kana Kitahara]], japoniar futbolaria. ** [[David Rudisha]], kenyar atleta, [[800 metroko lasterketa]]n espezializatua. * [[1989]] – [[Kawa Leauma]], zeelandaberritar errugbi jokalaria, [[Ordizia Rugby Elkartea|Ordizian]] jokatu zuena (h. [[2021]]). * [[1992]] – [[Andrew Nabbout]], australiar futbolaria. * [[1993]] – [[Álex Reyes]], espainiar saskibaloi jokalaria. * [[1998]] – [[Martin Ödegaard]], norvegiar futbolaria. * [[1999]] - [[Malak Mattar]], palestinar margolaria, ilustratzailea eta haurrentzako liburuen idazlea. * [[2000]] – [[Wesley Fofana]], frantziar futbolaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1644]] – [[Juan Lizarazu]], nafar epaile eta funtzionarioa, [[Ekuador]]ren (j. [[1594]]). * [[1879]] - [[Manuel Ansoleaga]], bizkaitar futbolaria. * [[1887]] – [[Pedro Gorriz]], gaztelaniazko nafar idazlea, antzerkigilea, poeta eta kazetaria, [[Madril]]en (j. [[1846]]). * [[1918]] – [[Fermin Lasala Collado]], gipuzkoar politikaria eta historialaria, [[Madril]]en (j. [[1832]]). * [[1930]] – [[Tomás Balbás]], meategietako ingeniaria, Gipuzkoako Aurrezki Kutxaren sortzailetakoa eta gizarte erreformista nabarmena gipuzkoan, [[Madril]]en (j. [[1846]]). * [[1938]] - [[Juana Abascal Nicolás]], kantabriar langilea, [[Derio]]n fusilatua (j. [[1908]]). * [[1944]] – [[Viktor Bernedo Zubiaurre]], gipuzkoar enpresari eta politikari sozialista (j. [[1876]]). * [[1959]] – [[Esteban Lasa]], gipuzkoar apaiza (j. [[1874]]). * [[1968]] – [[Gabriel Saint Laurent]], baionar arraunlaria (j. [[1888]]). * [[1972]] – [[Patrizio Etxeberria]], gipuzkoar enpresaburua eta politikaria (j. [[1882]]). * [[1978]] – [[Gregorio Barrios]], bizkaitar-argentinar [[bolero]]-abeslaria eta aktorea, [[São Paulo]]n (j. [[1911]]). * [[1992]] – [[Milagros Uranga]], ''Milagros I'', gipuzkoar erraketista (j. [[1918]]). * [[2009]] – [[Miren Eraso Iturrioz]], gipuzkoar artearen-historialari eta sustatzailea, editorea eta dokumentu-kudeaketan aditua (j. [[1960]]). * [[2010]] – [[Emeterio Sorazu]], gipuzkoar apaiza, irakaslea eta ikertzailea (j. [[1937]]). * [[2014]] – [[Fritz Rudolf Fries]], Bilbon jaiotako alemaniar eleberrigile eta itzultzailea, [[Berlin]]en (j. [[1935]]). * [[2021]] [[Antonio Troitiño]], [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] (j. [[1956]]). === Mundua === * [[693]] – [[Begga]], [[Austrasia]]ko [[Jauregiko Nagusi]]a (j. [[615]]). * [[1187]] – [[Gregorio VIII.a]], [[Aita santu]]a. * [[1273]] – [[Rumi]], persiar olerkigile, alfaki, islamiar jakitun, teologo eta Sufi mistikoa (j. [[1207]]). * [[1663]] – [[Nzinga Mbande]], [[Ndongoko erresuma|Ndongo]] eta Matamba erreinuetako [[erregina]] (j. [[circa|c.]] [[1583]]). * [[1732]] – [[Josef Joan Adam Liechtensteingoa]], [[Liechtenstein]]go printzea (j. [[1690]]). * [[1830]] – [[Simón Bolívar]], ''Askatzailea'', [[Amerika]]ko hainbat herrialdetako askatzailea (j. [[1783]]). * [[1833]] – [[Kaspar Hauser]], jatorri iluneko alemaniar pertsonaia (j. [[circa|c.]] [[1812]]). * [[1847]] – [[Maria Luisa Habsburgo-Lorenakoa]], Frantziako enperatriza (j. [[1791]]). * [[1857]] – [[Francis Beaufort]], irlandar hidrografo eta almirantea, [[Beaufort eskala]]ren sortzailea (j. [[1774]]). * [[1860]] – [[Désirée Clary]], [[Suedia]]ko eta [[Norvegia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1777]]). * [[1870]] – [[Saverio Mercadante]], italiar musikagilea (j. [[1795]]). * [[1881]] – [[Lewis Henry Morgan]], estatubatuar antropologoa (j. [[1818]]). * [[1896]] – [[Alexander Herrmann]], frantziar magoa (j. [[1844]]). * [[1898]] – [[Hermógenes López]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1830]]). * [[1907]] – [[William Thomson]], Lord Kelvin, britainiar fisikari eta matematikaria (j. [[1824]]). * [[1909]] – [[Leopoldo II.a Belgikakoa]], [[Belgikako monarkia|Belgikako erregea]] eta [[Belgikar Inperio Koloniala]]ren sortzailea (j. [[1835]]). * [[1910]] – [[Rafael Barrett]], espainiar idazlea eta pentsalaria (j. [[1876]]). * [[1917]] – [[Elizabeth Garrett Anderson]], lehenengo emakumezko britainiar mediku lizentziaduna (j. [[1836]]). * [[1929]] – [[Manuel Gomes da Costa]], Portugalgo presidentea (j. [[1863]]). * [[1933]] – [[Thubten Gyatso]], hamairugarren [[Dalai Lama]] (j. [[1876]]). * [[1935]] – [[Juan Vicente Gómez]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1857]]). * [[1940]] – [[Alicia Boole Stott]], anglo-irlandar matematikaria (j. [[1860]]). * [[1942]] – [[Edith Pretty]], ingeles lurjabea, ''[[Sutton Hoo]]'' ontziaren ehorzketarekin lotua (j. [[1883]]). * [[1943]] – [[Eva Kotchever]], poloniar feminista, emakumeen tabernak gobernatu zituena Chicagon, New Yorken eta Parisen (j. [[1891]]). * [[1957]] – [[Dorothy L. Sayers]], britainiar emakume idazle eta itzultzailea (j. [[1893]]). * [[1962]] – [[Thomas Mitchell]], estatubatuar aktorea (j. [[1892]]). * [[1964]] – [[Victor Franz Hess]], austriar fisikaria, 1936ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1883]]). * [[1965]] – ** [[Hastings Ismay]], britainiar militar eta diplomazialaria, [[NATO]]ko lehen idazkari nagusia (j. [[1887]]). ** [[María Teresa Vera]], kubatar kantari, konpositore eta gitarra-jotzailea (j. [[1895]]). * [[1967]]an desagertua – [[Harold Holt]], [[Australia]]ko lehen ministroa (j. [[1908]]). * [[1987]] – ** [[Irving Allen]], estatubatuar ekoizle eta zinemagilea (j. [[1905]]). ** [[Marguerite Yourcenar]], belgikar jatorriko frantziar eleberrigilea (j. [[1903]]). * [[1991]] – [[Armand Frappier]], kanadar mikrobiologoa (j. [[1904]]). * [[1992]] – [[Dana Andrews]], estatubatuar aktorea (j. [[1909]]). * [[1997]] – [[Ana Orantes]], [[genero-indarkeria]]ren granadar biktima (j. [[1937]]). * [[1998]] – [[Joseph Esherick]], estatubatuar arkitektoa (j. [[1914]]). * [[2004]] – [[Tom Wesselmann]], estatubatuar [[pop art]] margolari eta eskultorea (j. [[1931]]). * [[2005]] – [[Jacques Fouroux]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1947]]). * [[2009]] – ** [[Jennifer Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1919]]). ** [[Albert Ràfols-Casamada]], kataluniar pintorea eta poeta (j. [[1923]]). * [[2010]] – [[María Jesús San Segundo]], espainiar politikari eta ekonomialaria (j. [[1958]]). * [[2011]] – ** [[Cesária Évora]], [[Cabo Verde|caboverdetar]] abeslaria (j. [[1941]]). ** [[Kim Jong-il]], [[Ipar Korea]]ko diktadorea (j. 1941). * [[2013]] – ** [[Ricardo María Carles Gordó]], espainiar kardinala eta Bartzelonako artzapezpiku emeritua (j. [[1926]]). ** [[Nieves Torres]], [[PCE]]ko militante nabarmena (j. [[1918]]). * [[2014]] – [[Maurice Duverger]], frantziar legelari eta politologoa (j. [[1917]]). * [[2018]] – ** [[Zura Karuhimbi]], erruandar emakumea, hutu miliziek 1994ko [[Ruandako genozidioa]]n erailak izatetik 100 pertsona baino gehiago salbatu zituena. (j. [[circa|c.]] [[1925]]) ** [[Galt MacDermot]], kanadar konpositorea (j. [[1928]]). ** [[Penny Marshall]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta aktorea (j. [[1943]]). * [[2019]] – [[Karin Balzer]], alemaniar atleta (j. [[1938]]). * [[2020]] – ** [[Jeremy Bulloch]], ingeles aktorea (j. [[1945]]) ** [[Pierre Buyoya]], [[Burundi]]ko presidentea (j. [[1949]]). ** [[Celina Pereira]], caboverdetar abeslaria, idazlea, istorioen kontalaria eta hezitzailea (j. [[1940]]). * [[2021]] – [[José Fernández Arteaga]], elizgizon mexikarra, Chihuahuako artzapezpikua (j. [[1933]]). * [[2022]] – ** [[Nélida Piñon]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1937]]). ** [[Maria Helena de Moura Neves]], brasildar hizkuntzalari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[2023]] – ** [[José Luis Abellán]], espainiar idazle, saiakeragile eta irakasle (j. [[1933]]). ** [[Otar Iosseliani]], georgiar jatorriko frantziar zinemagilea (j. [[1934]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (j. [[1946]]). ** [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (j. [[1942]]). ** [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria (j. [[1992]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Itxaro, Itxaropen, Itxaropena, Itxarone eta Ituren. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 16]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 18]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] n7fv0or8r90qfkzps5pq96wpboia50d 10002954 10002434 2024-12-18T08:46:31Z Artegia 65203 /* Euskal Herria */ 10002954 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 17a''', [[gregoriotar egutegia]]n, [[urte]]ko hirurehun eta berrogeita hamaikagarren [[egun]]a da, 352.a [[bisurte]]etan. 14 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|17}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1974]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] bi goardia zibil hil zituen [[Arrasate]]n. * [[1978]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Diego Fernandez Montes armadako koronel ohia hil zuen [[Donostia]]n. * [[2009]] &ndash; [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Espainiako Kongresuak]] [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna]]ren alde bozkatu zuen. * [[2019]] &ndash; [[De Miguel auzia|De Miguel auziko]] epaia jakitera eman zuten, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan inoiz epaitutako ustelkeria kasurik handiena. 26 pertsona eseri ziren akusatuen aulkian. === Mundua === * [[1577]] – [[Francis Drake]] nabegatzailea [[Plymouth]], [[Ingalaterra]]tik irten zen [[Elisabet I.a Ingalaterrakoa|Elisabet I.arentzako]] misio sekretu batean. * [[1819]] – [[Simón Bolívar]]ek [[Kolonbia Handia]]ren independentzia deklaratu zuen Angosturan (egungo [[Bolivar Hiria]], [[Venezuela]]). * [[1973]] – ''Berunezko urteak'' [[Italia]]n: [[Erroma]]ko Fiumicinoko [[aireportu]]an lehergailu batek 32 lagun hil zituen. * [[1999]] – [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundeko]] Biltzarrak [[azaroaren 25]]a [[Emakumeen aurkako Indarkeria desagerrarazteko Nazioarteko Eguna]] izendatu zuen. * [[2006]] – [[Hamas]]ek eta [[Al Fata]]k su-etena sinatu zuten asteetako istiluei amaiera emateko. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1911]] &ndash; [[Alfonso Maria Zabala]]ren ''[[Periyaren Zalapartak]]'' antzerki-lana antzeztu zen lehenbizikoz. * [[1989ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]]ren finala [[Jon Lopategi]]k irabazi zuen. * [[1995 urteko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|1995eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan]] [[Aitor Mendiluze]]k bere lehen txapela jantzi zuen. * [[2006]] &ndash; [[Xabier Paya|Xabier Paiak]] [[Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]] irabazi zuen. * [[2016ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]n [[Etxahun Lekue]]k jantzi zuen txapela. * [[2017ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]] &ndash; [[Maialen Lujanbio]] izan zen irabazle. Bere bigarren txapela jantzi zuen. === Mundua === * [[1770]] – [[Ludwig van Beethoven]] musikagilearen bataioa. * [[1867]] – [[Lev Tolstoi|Leon Tolstoiren]] ''[[Gerra eta Bakea]]'' eleberria argitaratu zen. * [[1964]] – ''[[Zorba the Greek]]'' ("Zorba Greziarra") filma estreinatu zen, [[Michael Cacoyannis]]ek zuzendu eta [[Anthony Quinn]]ek antzeztua. * [[1966]] – ''[[El Dorado (1966ko filma)|El Dorado]]'' filma estreinatu zen, [[Howard Hawks]]ek zuzendu eta [[John Wayne]], [[Robert Mitchum]], [[James Caan]], [[Ed Asner]], [[Charlene Holt]] eta [[Paul Fix]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1970]] – ''[[Rio Lobo]]'' filma estreinatu zen, [[Howard Hawks]]ek zuzendu eta [[John Wayne]], [[Jorge Rivero]], [[Jennifer O'Neill]], [[Jack Elam]] eta [[Christopher Mitchum]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1974]] – ''[[The Front Page (1974ko filma)|The Front Page]]'' ("Azal Nagusia") filma estreinatu zen, [[Billy Wilder]] ek zuzendu eta [[Jack Lemmon]], [[Walter Matthau]], [[Charles Durning]], [[David Wayne]], [[Susan Sarandon]] eta [[Carol Burnett]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1976]] – ''[[King Kong (1976ko filma)|King Kong]]'' filma estreinatu zen, [[John Guillermin]]ek zuzendu eta [[Jeff Bridges]], [[Charles Grodin]] eta [[Jessica Lange]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1979]] – ''[[Kramer vs. Kramer]]'' ("Kramer Krameren aurka") filma estreinatu zen, [[Robert Benton]]ek zuzendu eta [[Dustin Hoffman]], [[Meryl Streep]], [[Justin Henry]] eta [[Jane Alexander]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1982]] – ''[[Tootsie]]'' filma estreinatu zen, [[Sydney Pollack]]ek zuzendu eta [[Dustin Hoffman]], [[Jessica Lange]], [[Teri Garr]], [[Charles Durning]] eta [[Bill Murray]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1982]] – ''[[The Year of Living Dangerously]]'' ("Arriskuz Bizi Izan Ginen Urtea") filma estreinatu zen, [[Peter Weir]]ek zuzendu eta [[Mel Gibson]], [[Sigourney Weaver]] eta [[Linda Hunt]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1993]] – ''[[What's Eating Gilbert Grape]]'' ("Nor Maite Du Gilbert Grapek?") filma estreinatu zen, [[Lasse Hallström]]ek zuzendu eta [[Johnny Depp]], [[Juliette Lewis]] eta [[Leonardo DiCaprio]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2006]] – [[Esku-huskako pilota|Esku huskako pilota]]: [[Juan Martinez de Irujo]], [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia|lau eta erdiko txapelketa nagusiaren]] irabazlea, finalean [[Abel Barriola]] 22-21 garaituta. * [[2006]] – [[Aizkora proba|Aizkolaritza]] desafioa [[Tolosa]]n: 18.000 euro jokoan [[Joxe Mari Olasagasti|Jose Mari Olasagastiren]] eta [[Mikel Mindegia]]ren artean. [[Mikel Mindegia]] irabazle. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1898]] - [[Nicomedes Marañon Orio]], nafar etxekoandrea, Gerra Zibilean fusilatua (h. [[1936]]). * [[1918]] – [[Rosario Zubizarreta]], ''Ermua I'', bizkatar erraketista (h. [[2002]]). * [[1920]] – [[Mercedes Zubikaray]], gipuzkoar erraketista (h. [[1983]]). * [[1930]] – [[Patxi Aldabaldetrecu]], gipuzkoar enpresari eta historialaria, [[Kantabria]]n (h. [[2002]]). * [[1934]] – [[Xipri Arbelbide]], baxenafar idazle, kazetari eta apaiza. * [[1946]] – [[Antton Larretxau]], [[Uliako Mintegietako parkea|Uliako parkeko]] zaindari eta [[Donostia]]ko ur zerbitzuko langile ohia. * [[1958]] – ** [[Hilario Extremiana]], arabar musikagilea, [[Miranda Ebro]]n. ** [[Izaskun Moyua]], [[Emakunde]]ko zuzendari ohia eta [[Arabako Batzar Nagusi]]etako bozeramailea. * [[1961]] – [[Arantza Manterola Odriozola]], ikastola mugimenduko gipuzkoar ekintzailea. * [[1962]] – [[Christophe Hondelatte]], baionar irrati esatari eta telebista aurkezlea. * [[1963]] – [[Gerardo Markuleta]], ''Jon Iriberri'', gipuzkoar idazlea eta itzultzailea. * [[1964]] ** [[Iñaki Badiola]], gipuzkoar enpresaburua eta [[Real Sociedad]]eko presidente ohia. ** [[Iñigo Muguruza]], gipuzkoar musikaria (h. [[2019]]). * [[1967]] – [[Joxan Goikoetxea]], gipuzkoar musikaria. * [[1968]] – [[Nerea Irakulis]], bizkaitar unibertsitateko-irakaslea. * [[1969]] – ** [[Luis Altadill|Luis Altadill, ''Altadill I.a'']], nafar pilotari ohia. ** [[Maria Quintanal]], euskal [[Tiro (kirola)|tiratzailea]]. * [[1972]] – ** [[Jon Cuyami]], euskal herritar futbolari ohia, nazioartean [[Ekuatore Ginea]] ordezkatu zuena. ** [[Aitor Merino]], euskal aktorea. ** [[Ibon Zugasti]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[1985]] – [[Erika Letamendi Hurtado]], [[Donemiliaga]]ko alkatea. * [[1992]] – [[Bárbara Rivas]], gipuzkoar aktore eta abeslaria. * [[1997]] – [[Gaizka Larrazabal]], bizkaitar futbolaria. * [[1998]] – [[Bittor Isuskitza]], bizkaitar futbolaria. * [[2001]] – [[Iñigo Ariztimuño]], gipuzkoar futbolaria. * [[2002]] – [[Malen Osa]], gipuzkoar mendi lasterketaria. === Mundua === * [[1239]] – [[Kujō Yoritsugu]], Japoniako [[Kamakura shogunerria|Kamakura shogunerriko]] bosgarren shoguna (h. [[1256]]). * [[1706]] – [[Émilie du Châtelet]], frantziar matematikari, fisikari eta idazlea (h. [[1749]]). * [[1734]] – [[Maria I.a Portugalgoa]], ''elizkoia'', [[Portugalgo Erresuma|Portugalgo erregina]] (h. [[1816]]). * [[1749]] – [[Domenico Cimarosa]], italiar musikagilea (h. [[1801]]). * [[1775]] – [[François Marius Granet]], Frantziako margolaria (h. [[1849]]). * [[1778]] – [[Humphry Davy]], ingeles kimikari eta fisikaria (h. [[1829]]). * [[1802]] – [[Frantzisko Karlos Austriakoa]], austriar artxidukea (h. [[1878]]). * [[1824]] – [[John Kerr]], eskoziar fisikaria (h. [[1907]]). * [[1842]] – ** [[Ernest Lavisse]], frantziar historialaria eta historia [[Positibismo|positibistaren]] fundatzailea (h. [[1922]]). ** [[Sophus Lie]], norvegiar matematikaria, simetria jarraituaren teoria sortu zuena (h. [[1899]]). * [[1847]] – [[Émile Faguet]], frantziar idazlea, saiakeragilea eta literatura kritikaria (h. [[1916]]). * [[1853]] – [[Emile Roux]], frantziar zientzialaria (h. [[1933]]). * [[1855]] – [[Suze Robertson]], herbehereetar margolaria (h. [[1922]]). * [[1859]] – [[Paul César Helleu]], frantziar margolaria (h. [[1927]]). * [[1868]] – [[Josep Comas i Solà]], astronomoa. * [[1873]] – [[Ford Madox Ford]], ingeles nobelagile eta editorea (h. [[1939]]). * [[1874]] – [[William Lyon Mackenzie King]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (h. [[1950]]). * [[1891]] – [[Paul Sears]], estatubatuar ekologista (h. [[1990]]). * [[1893]] – [[Erwin Piscator]], alemaniar antzerki-zuzendaria (h. [[1966]]). * [[1894]] – [[Willem Schermerhorn]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1977]]). * [[1900]] – ** [[Mary Cartwright]], britainiar matematikaria (h. [[1998]]). ** [[Katina Paxinou]], greziar aktore tragikoa (h. [[1973]]). * [[1903]] – [[Erskine Caldwell]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[1987]]). * [[1905]] – ** [[Simo Häyhä]], ''Herio Zuria'', finlandiar gudari eta frankotiratzailea, historiako frankotiratzaile onena gisa joa (h. [[2002]]). ** [[Erico Verissimo]], basildar eleberrigilea eta literatura-historialari eta kritikaria (h. [[1975]]). * [[1908]] – ** [[Sylvia Ashton-Warner]], zeelandaberritar idazle, poeta eta hezitzailea (h. [[1984]]). ** [[Willard Libby]], estatubatuar kimikaria, 1960ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1980]]). * [[1910]] – [[Joaquín Pérez Villanueva]], espainiar historialaria (h. [[1994]]). * [[1913]] – [[Mary Kenneth Keller]], estatubatuar hezitzaile katolikoa eta informatikan aitzindaria (h. [[1985]]). * [[1916]] – [[Penelope Fitzgerald]], ingeles eleberrigile, olerkari, saiakeragile eta biografoa (h. [[2000]]). * [[1918]] – [[Juana Doña]], espainiar buruzagi komunista, feminista, sindikalista eta idazlea (h. [[2003]]). * [[1919]] – [[Es'kia Mphahlele]], hegoafrikar idazlea (h. [[2008]]). * [[1920]] – [[Kenneth E. Iverson]], kanadar ordenagailu programatzailea (h. [[2004]]). * [[1922]] – [[Claude Ollier]], frantziar eleberrigilea, ''[[Nouveau roman]]'' eskolako idazle nagusietako bat (h. [[2014]]). * [[1924]] – [[Selene Mahri]], finlandiar-estatubatuar modeloa (h. [[2020]]). * [[1925]] – [[Alphonse Boudard]], frantziar eleberrigilea (h. [[2000]]). * [[1927]] – [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (h. [[2024]]). * [[1930]] – [[Armin Mueller-Stahl]], alemaniar aktore, margolari, musikari eta idazlea. * [[1931]] – [[Alfredo Etcheberry]], txiletar abokatu eta irakaslea (h. [[2023]]). * [[1934]] – [[Ray Wilson]], ingeles futbolaria (h. [[2018]]). * [[1936]] – ** [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko]], [[Aita santu]]a. ** [[Klaus Kinkel]], alemaniar legelari eta politikaria (h. [[2019]]). ** [[Tommy Steele]], ingeles egile abeslari eta aktorea. * [[1937]] – [[John Kennedy Toole]], estatubatuar idazlea (h. [[1969]]). * [[1938]] – [[Peter Snell]], zeelandaberritar atleta, historiako ibilbide ertaineko lasterkari handienetakotzat hartua (h. [[2019]]). * [[1942]] – ** [[Muhammadu Buhari]], [[Nigeria]]ko presidentea. ** [[Juan de Dios Román]], espainiar eskubaloi entrenatzailea, Espainiako Eskubaloi Errege Federazioaren lehendakaria (h. [[2020]]). * [[1944]] &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (h. [[2024]]). * [[1945]] – ** [[Joan Castejón]], espainiar marrazkilari, margolari, eskultore eta grabatzailea. ** [[Jacqueline Wilson]], ingeles idazlea. * [[1947]] – [[Wes Studi]], [[txeroki]]-estatubatuar aktorea. * [[1951]] – [[Tatiana Kazankina]], [[sobiet]]ar atleta ohia, iraupen ertaineko lasterketetan aditua. * [[1953]] – [[Bill Pullman]], estatubatuar aktorea. * [[1955]] – [[Gunilla Andersson]], suediar igerilaria. * [[1956]] – ** [[Rosa Cobo Bedía]], espainiar teoriko feminista eta idazlea. ** [[Peter Farrelly]], estatubatuar zinema zuzendaria, ekoizlea, gidoigilea eta idazlea. * [[1960]] – ** [[Moreno Argentin]], italiar txirrindulari ohia. ** [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (h. [[2024]]). * [[1961]] – ** [[Sara Dallin]], ingeles pop abeslari eta musikagilea. ** [[Inés Fernández-Ordoñez]], espainiar filologoa eta Espainiako Errege Akademiako akademikoa. * [[1966]] – [[Lynette Nusbacher]], estatubatuar historiagile militarra. * [[1970]] – ** [[Gustavo Huete]], argentinar palari ohia. ** [[Silvia Vidal]], kataluniar eskalatzaile, esploratzaile eta alpinista. * [[1971]] – [[Claire Forlani]], ingeles aktorea. * [[1972]] – [[Iván Pedroso]], kubatar atleta, luzera jauzian espezializatua. * [[1973]] – ** [[Santos González]], espainiar txirrindularia. ** [[Paula Radcliffe]], [[Distantzia luzeko lasterketa|distantzia luzeko]] britainiar atleta ohia. * [[1974]] – [[Marilia Andrés]], espainiar abeslari eta konpositorea. * [[1975]] – [[Milla Jovovich]], ukrainar aktore, modelo, moda-diseinatzaile eta musikaria. * [[1977]] – [[Katheryn Winnick]], kanadar aktorea eta zinema zuzendaria. * [[1978]] – [[Manny Pacquiao]], filipinar boxeolari, saskibaloilari, aktore, abeslari eta politikaria, XXI. mende hasierako boxeolari onenetakoa. * [[1982]] – [[Dynamo (ilusionista)|Dynamo]], britainiar mago eta ilusionista. * [[1983]] – [[Sébastien Ogier]], frantziar rally pilotua, bost aldiz [[Munduko Rally Txapelketa]] irabazle. * [[1987]] – ** [[Chelsea Manning]], estatubatuar soldadu ohia, ''[[Wikileaks]]'' atariari dokumentu konfidentzialak filtratzeagatik espetxean izandakoa. ** [[Ophélie Meunier]], frantziar modelo eta telebista aurkezlea. * [[1988]] – ** [[Kana Kitahara]], japoniar futbolaria. ** [[David Rudisha]], kenyar atleta, [[800 metroko lasterketa]]n espezializatua. * [[1989]] – [[Kawa Leauma]], zeelandaberritar errugbi jokalaria, [[Ordizia Rugby Elkartea|Ordizian]] jokatu zuena (h. [[2021]]). * [[1992]] – [[Andrew Nabbout]], australiar futbolaria. * [[1993]] – [[Álex Reyes]], espainiar saskibaloi jokalaria. * [[1998]] – [[Martin Ödegaard]], norvegiar futbolaria. * [[1999]] - [[Malak Mattar]], palestinar margolaria, ilustratzailea eta haurrentzako liburuen idazlea. * [[2000]] – [[Wesley Fofana]], frantziar futbolaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1644]] – [[Juan Lizarazu]], nafar epaile eta funtzionarioa, [[Ekuador]]ren (j. [[1594]]). * [[1879]] - [[Manuel Ansoleaga]], bizkaitar futbolaria. * [[1887]] – [[Pedro Gorriz]], gaztelaniazko nafar idazlea, antzerkigilea, poeta eta kazetaria, [[Madril]]en (j. [[1846]]). * [[1918]] – [[Fermin Lasala Collado]], gipuzkoar politikaria eta historialaria, [[Madril]]en (j. [[1832]]). * [[1930]] – [[Tomás Balbás]], meategietako ingeniaria, Gipuzkoako Aurrezki Kutxaren sortzailetakoa eta gizarte erreformista nabarmena gipuzkoan, [[Madril]]en (j. [[1846]]). * [[1938]] - [[Juana Abascal Nicolás]], kantabriar langilea, [[Derio]]n fusilatua (j. [[1908]]). * [[1944]] – [[Viktor Bernedo Zubiaurre]], gipuzkoar enpresari eta politikari sozialista (j. [[1876]]). * [[1959]] – [[Esteban Lasa]], gipuzkoar apaiza (j. [[1874]]). * [[1968]] – [[Gabriel Saint Laurent]], baionar arraunlaria (j. [[1888]]). * [[1972]] – [[Patrizio Etxeberria]], gipuzkoar enpresaburua eta politikaria (j. [[1882]]). * [[1978]] – [[Gregorio Barrios]], bizkaitar-argentinar [[bolero]]-abeslaria eta aktorea, [[São Paulo]]n (j. [[1911]]). * [[1992]] – [[Milagros Uranga]], ''Milagros I'', gipuzkoar erraketista (j. [[1918]]). * [[2009]] – [[Miren Eraso Iturrioz]], gipuzkoar artearen-historialari eta sustatzailea, editorea eta dokumentu-kudeaketan aditua (j. [[1960]]). * [[2010]] – [[Emeterio Sorazu]], gipuzkoar apaiza, irakaslea eta ikertzailea (j. [[1937]]). * [[2014]] – [[Fritz Rudolf Fries]], Bilbon jaiotako alemaniar eleberrigile eta itzultzailea, [[Berlin]]en (j. [[1935]]). * [[2021]] [[Antonio Troitiño]], [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] (j. [[1956]]). * [[2024]] &ndash; [[Jose Antonio Lopetegi|Jose Antonio Lopetegi, ''Agerre II.a'']], gipuzkoar harri-jasotzailea (j. [[1930]]). === Mundua === * [[693]] – [[Begga]], [[Austrasia]]ko [[Jauregiko Nagusi]]a (j. [[615]]). * [[1187]] – [[Gregorio VIII.a]], [[Aita santu]]a. * [[1273]] – [[Rumi]], persiar olerkigile, alfaki, islamiar jakitun, teologo eta Sufi mistikoa (j. [[1207]]). * [[1663]] – [[Nzinga Mbande]], [[Ndongoko erresuma|Ndongo]] eta Matamba erreinuetako [[erregina]] (j. [[circa|c.]] [[1583]]). * [[1732]] – [[Josef Joan Adam Liechtensteingoa]], [[Liechtenstein]]go printzea (j. [[1690]]). * [[1830]] – [[Simón Bolívar]], ''Askatzailea'', [[Amerika]]ko hainbat herrialdetako askatzailea (j. [[1783]]). * [[1833]] – [[Kaspar Hauser]], jatorri iluneko alemaniar pertsonaia (j. [[circa|c.]] [[1812]]). * [[1847]] – [[Maria Luisa Habsburgo-Lorenakoa]], Frantziako enperatriza (j. [[1791]]). * [[1857]] – [[Francis Beaufort]], irlandar hidrografo eta almirantea, [[Beaufort eskala]]ren sortzailea (j. [[1774]]). * [[1860]] – [[Désirée Clary]], [[Suedia]]ko eta [[Norvegia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1777]]). * [[1870]] – [[Saverio Mercadante]], italiar musikagilea (j. [[1795]]). * [[1881]] – [[Lewis Henry Morgan]], estatubatuar antropologoa (j. [[1818]]). * [[1896]] – [[Alexander Herrmann]], frantziar magoa (j. [[1844]]). * [[1898]] – [[Hermógenes López]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1830]]). * [[1907]] – [[William Thomson]], Lord Kelvin, britainiar fisikari eta matematikaria (j. [[1824]]). * [[1909]] – [[Leopoldo II.a Belgikakoa]], [[Belgikako monarkia|Belgikako erregea]] eta [[Belgikar Inperio Koloniala]]ren sortzailea (j. [[1835]]). * [[1910]] – [[Rafael Barrett]], espainiar idazlea eta pentsalaria (j. [[1876]]). * [[1917]] – [[Elizabeth Garrett Anderson]], lehenengo emakumezko britainiar mediku lizentziaduna (j. [[1836]]). * [[1929]] – [[Manuel Gomes da Costa]], Portugalgo presidentea (j. [[1863]]). * [[1933]] – [[Thubten Gyatso]], hamairugarren [[Dalai Lama]] (j. [[1876]]). * [[1935]] – [[Juan Vicente Gómez]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1857]]). * [[1940]] – [[Alicia Boole Stott]], anglo-irlandar matematikaria (j. [[1860]]). * [[1942]] – [[Edith Pretty]], ingeles lurjabea, ''[[Sutton Hoo]]'' ontziaren ehorzketarekin lotua (j. [[1883]]). * [[1943]] – [[Eva Kotchever]], poloniar feminista, emakumeen tabernak gobernatu zituena Chicagon, New Yorken eta Parisen (j. [[1891]]). * [[1957]] – [[Dorothy L. Sayers]], britainiar emakume idazle eta itzultzailea (j. [[1893]]). * [[1962]] – [[Thomas Mitchell]], estatubatuar aktorea (j. [[1892]]). * [[1964]] – [[Victor Franz Hess]], austriar fisikaria, 1936ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1883]]). * [[1965]] – ** [[Hastings Ismay]], britainiar militar eta diplomazialaria, [[NATO]]ko lehen idazkari nagusia (j. [[1887]]). ** [[María Teresa Vera]], kubatar kantari, konpositore eta gitarra-jotzailea (j. [[1895]]). * [[1967]]an desagertua – [[Harold Holt]], [[Australia]]ko lehen ministroa (j. [[1908]]). * [[1987]] – ** [[Irving Allen]], estatubatuar ekoizle eta zinemagilea (j. [[1905]]). ** [[Marguerite Yourcenar]], belgikar jatorriko frantziar eleberrigilea (j. [[1903]]). * [[1991]] – [[Armand Frappier]], kanadar mikrobiologoa (j. [[1904]]). * [[1992]] – [[Dana Andrews]], estatubatuar aktorea (j. [[1909]]). * [[1997]] – [[Ana Orantes]], [[genero-indarkeria]]ren granadar biktima (j. [[1937]]). * [[1998]] – [[Joseph Esherick]], estatubatuar arkitektoa (j. [[1914]]). * [[2004]] – [[Tom Wesselmann]], estatubatuar [[pop art]] margolari eta eskultorea (j. [[1931]]). * [[2005]] – [[Jacques Fouroux]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1947]]). * [[2009]] – ** [[Jennifer Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1919]]). ** [[Albert Ràfols-Casamada]], kataluniar pintorea eta poeta (j. [[1923]]). * [[2010]] – [[María Jesús San Segundo]], espainiar politikari eta ekonomialaria (j. [[1958]]). * [[2011]] – ** [[Cesária Évora]], [[Cabo Verde|caboverdetar]] abeslaria (j. [[1941]]). ** [[Kim Jong-il]], [[Ipar Korea]]ko diktadorea (j. 1941). * [[2013]] – ** [[Ricardo María Carles Gordó]], espainiar kardinala eta Bartzelonako artzapezpiku emeritua (j. [[1926]]). ** [[Nieves Torres]], [[PCE]]ko militante nabarmena (j. [[1918]]). * [[2014]] – [[Maurice Duverger]], frantziar legelari eta politologoa (j. [[1917]]). * [[2018]] – ** [[Zura Karuhimbi]], erruandar emakumea, hutu miliziek 1994ko [[Ruandako genozidioa]]n erailak izatetik 100 pertsona baino gehiago salbatu zituena. (j. [[circa|c.]] [[1925]]) ** [[Galt MacDermot]], kanadar konpositorea (j. [[1928]]). ** [[Penny Marshall]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta aktorea (j. [[1943]]). * [[2019]] – [[Karin Balzer]], alemaniar atleta (j. [[1938]]). * [[2020]] – ** [[Jeremy Bulloch]], ingeles aktorea (j. [[1945]]) ** [[Pierre Buyoya]], [[Burundi]]ko presidentea (j. [[1949]]). ** [[Celina Pereira]], caboverdetar abeslaria, idazlea, istorioen kontalaria eta hezitzailea (j. [[1940]]). * [[2021]] – [[José Fernández Arteaga]], elizgizon mexikarra, Chihuahuako artzapezpikua (j. [[1933]]). * [[2022]] – ** [[Nélida Piñon]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1937]]). ** [[Maria Helena de Moura Neves]], brasildar hizkuntzalari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[2023]] – ** [[José Luis Abellán]], espainiar idazle, saiakeragile eta irakasle (j. [[1933]]). ** [[Otar Iosseliani]], georgiar jatorriko frantziar zinemagilea (j. [[1934]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (j. [[1946]]). ** [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (j. [[1942]]). ** [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria (j. [[1992]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Itxaro, Itxaropen, Itxaropena, Itxarone eta Ituren. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 16]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 18]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] bolfe4dspyj99dhwp6912d3u8cnegoa 10003184 10002954 2024-12-18T10:46:21Z Artegia 65203 /* Mundua */ 10003184 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 17a''', [[gregoriotar egutegia]]n, [[urte]]ko hirurehun eta berrogeita hamaikagarren [[egun]]a da, 352.a [[bisurte]]etan. 14 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|17}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1974]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] bi goardia zibil hil zituen [[Arrasate]]n. * [[1978]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Diego Fernandez Montes armadako koronel ohia hil zuen [[Donostia]]n. * [[2009]] &ndash; [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Espainiako Kongresuak]] [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna]]ren alde bozkatu zuen. * [[2019]] &ndash; [[De Miguel auzia|De Miguel auziko]] epaia jakitera eman zuten, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan inoiz epaitutako ustelkeria kasurik handiena. 26 pertsona eseri ziren akusatuen aulkian. === Mundua === * [[1577]] – [[Francis Drake]] nabegatzailea [[Plymouth]], [[Ingalaterra]]tik irten zen [[Elisabet I.a Ingalaterrakoa|Elisabet I.arentzako]] misio sekretu batean. * [[1819]] – [[Simón Bolívar]]ek [[Kolonbia Handia]]ren independentzia deklaratu zuen Angosturan (egungo [[Bolivar Hiria]], [[Venezuela]]). * [[1973]] – ''Berunezko urteak'' [[Italia]]n: [[Erroma]]ko Fiumicinoko [[aireportu]]an lehergailu batek 32 lagun hil zituen. * [[1999]] – [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundeko]] Biltzarrak [[azaroaren 25]]a [[Emakumeen aurkako Indarkeria desagerrarazteko Nazioarteko Eguna]] izendatu zuen. * [[2006]] – [[Hamas]]ek eta [[Al Fata]]k su-etena sinatu zuten asteetako istiluei amaiera emateko. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1911]] &ndash; [[Alfonso Maria Zabala]]ren ''[[Periyaren Zalapartak]]'' antzerki-lana antzeztu zen lehenbizikoz. * [[1989ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]]ren finala [[Jon Lopategi]]k irabazi zuen. * [[1995 urteko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|1995eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan]] [[Aitor Mendiluze]]k bere lehen txapela jantzi zuen. * [[2006]] &ndash; [[Xabier Paya|Xabier Paiak]] [[Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]] irabazi zuen. * [[2016ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]n [[Etxahun Lekue]]k jantzi zuen txapela. * [[2017ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]] &ndash; [[Maialen Lujanbio]] izan zen irabazle. Bere bigarren txapela jantzi zuen. === Mundua === * [[1770]] – [[Ludwig van Beethoven]] musikagilearen bataioa. * [[1867]] – [[Lev Tolstoi|Leon Tolstoiren]] ''[[Gerra eta Bakea]]'' eleberria argitaratu zen. * [[1964]] – ''[[Zorba the Greek]]'' ("Zorba Greziarra") filma estreinatu zen, [[Michael Cacoyannis]]ek zuzendu eta [[Anthony Quinn]]ek antzeztua. * [[1966]] – ''[[El Dorado (1966ko filma)|El Dorado]]'' filma estreinatu zen, [[Howard Hawks]]ek zuzendu eta [[John Wayne]], [[Robert Mitchum]], [[James Caan]], [[Ed Asner]], [[Charlene Holt]] eta [[Paul Fix]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1970]] – ''[[Rio Lobo]]'' filma estreinatu zen, [[Howard Hawks]]ek zuzendu eta [[John Wayne]], [[Jorge Rivero]], [[Jennifer O'Neill]], [[Jack Elam]] eta [[Christopher Mitchum]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1974]] – ''[[The Front Page (1974ko filma)|The Front Page]]'' ("Azal Nagusia") filma estreinatu zen, [[Billy Wilder]] ek zuzendu eta [[Jack Lemmon]], [[Walter Matthau]], [[Charles Durning]], [[David Wayne]], [[Susan Sarandon]] eta [[Carol Burnett]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1976]] – ''[[King Kong (1976ko filma)|King Kong]]'' filma estreinatu zen, [[John Guillermin]]ek zuzendu eta [[Jeff Bridges]], [[Charles Grodin]] eta [[Jessica Lange]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1979]] – ''[[Kramer vs. Kramer]]'' ("Kramer Krameren aurka") filma estreinatu zen, [[Robert Benton]]ek zuzendu eta [[Dustin Hoffman]], [[Meryl Streep]], [[Justin Henry]] eta [[Jane Alexander]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1982]] – ''[[Tootsie]]'' filma estreinatu zen, [[Sydney Pollack]]ek zuzendu eta [[Dustin Hoffman]], [[Jessica Lange]], [[Teri Garr]], [[Charles Durning]] eta [[Bill Murray]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1982]] – ''[[The Year of Living Dangerously]]'' ("Arriskuz Bizi Izan Ginen Urtea") filma estreinatu zen, [[Peter Weir]]ek zuzendu eta [[Mel Gibson]], [[Sigourney Weaver]] eta [[Linda Hunt]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1993]] – ''[[What's Eating Gilbert Grape]]'' ("Nor Maite Du Gilbert Grapek?") filma estreinatu zen, [[Lasse Hallström]]ek zuzendu eta [[Johnny Depp]], [[Juliette Lewis]] eta [[Leonardo DiCaprio]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2006]] – [[Esku-huskako pilota|Esku huskako pilota]]: [[Juan Martinez de Irujo]], [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia|lau eta erdiko txapelketa nagusiaren]] irabazlea, finalean [[Abel Barriola]] 22-21 garaituta. * [[2006]] – [[Aizkora proba|Aizkolaritza]] desafioa [[Tolosa]]n: 18.000 euro jokoan [[Joxe Mari Olasagasti|Jose Mari Olasagastiren]] eta [[Mikel Mindegia]]ren artean. [[Mikel Mindegia]] irabazle. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1898]] - [[Nicomedes Marañon Orio]], nafar etxekoandrea, Gerra Zibilean fusilatua (h. [[1936]]). * [[1918]] – [[Rosario Zubizarreta]], ''Ermua I'', bizkatar erraketista (h. [[2002]]). * [[1920]] – [[Mercedes Zubikaray]], gipuzkoar erraketista (h. [[1983]]). * [[1930]] – [[Patxi Aldabaldetrecu]], gipuzkoar enpresari eta historialaria, [[Kantabria]]n (h. [[2002]]). * [[1934]] – [[Xipri Arbelbide]], baxenafar idazle, kazetari eta apaiza. * [[1946]] – [[Antton Larretxau]], [[Uliako Mintegietako parkea|Uliako parkeko]] zaindari eta [[Donostia]]ko ur zerbitzuko langile ohia. * [[1958]] – ** [[Hilario Extremiana]], arabar musikagilea, [[Miranda Ebro]]n. ** [[Izaskun Moyua]], [[Emakunde]]ko zuzendari ohia eta [[Arabako Batzar Nagusi]]etako bozeramailea. * [[1961]] – [[Arantza Manterola Odriozola]], ikastola mugimenduko gipuzkoar ekintzailea. * [[1962]] – [[Christophe Hondelatte]], baionar irrati esatari eta telebista aurkezlea. * [[1963]] – [[Gerardo Markuleta]], ''Jon Iriberri'', gipuzkoar idazlea eta itzultzailea. * [[1964]] ** [[Iñaki Badiola]], gipuzkoar enpresaburua eta [[Real Sociedad]]eko presidente ohia. ** [[Iñigo Muguruza]], gipuzkoar musikaria (h. [[2019]]). * [[1967]] – [[Joxan Goikoetxea]], gipuzkoar musikaria. * [[1968]] – [[Nerea Irakulis]], bizkaitar unibertsitateko-irakaslea. * [[1969]] – ** [[Luis Altadill|Luis Altadill, ''Altadill I.a'']], nafar pilotari ohia. ** [[Maria Quintanal]], euskal [[Tiro (kirola)|tiratzailea]]. * [[1972]] – ** [[Jon Cuyami]], euskal herritar futbolari ohia, nazioartean [[Ekuatore Ginea]] ordezkatu zuena. ** [[Aitor Merino]], euskal aktorea. ** [[Ibon Zugasti]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[1985]] – [[Erika Letamendi Hurtado]], [[Donemiliaga]]ko alkatea. * [[1992]] – [[Bárbara Rivas]], gipuzkoar aktore eta abeslaria. * [[1997]] – [[Gaizka Larrazabal]], bizkaitar futbolaria. * [[1998]] – [[Bittor Isuskitza]], bizkaitar futbolaria. * [[2001]] – [[Iñigo Ariztimuño]], gipuzkoar futbolaria. * [[2002]] – [[Malen Osa]], gipuzkoar mendi lasterketaria. === Mundua === * [[1239]] – [[Kujō Yoritsugu]], Japoniako [[Kamakura shogunerria|Kamakura shogunerriko]] bosgarren shoguna (h. [[1256]]). * [[1706]] – [[Émilie du Châtelet]], frantziar matematikari, fisikari eta idazlea (h. [[1749]]). * [[1734]] – [[Maria I.a Portugalgoa]], ''elizkoia'', [[Portugalgo Erresuma|Portugalgo erregina]] (h. [[1816]]). * [[1749]] – [[Domenico Cimarosa]], italiar musikagilea (h. [[1801]]). * [[1775]] – [[François Marius Granet]], Frantziako margolaria (h. [[1849]]). * [[1778]] – [[Humphry Davy]], ingeles kimikari eta fisikaria (h. [[1829]]). * [[1802]] – [[Frantzisko Karlos Austriakoa]], austriar artxidukea (h. [[1878]]). * [[1824]] – [[John Kerr]], eskoziar fisikaria (h. [[1907]]). * [[1842]] – ** [[Ernest Lavisse]], frantziar historialaria eta historia [[Positibismo|positibistaren]] fundatzailea (h. [[1922]]). ** [[Sophus Lie]], norvegiar matematikaria, simetria jarraituaren teoria sortu zuena (h. [[1899]]). * [[1847]] – [[Émile Faguet]], frantziar idazlea, saiakeragilea eta literatura kritikaria (h. [[1916]]). * [[1853]] – [[Emile Roux]], frantziar zientzialaria (h. [[1933]]). * [[1855]] – [[Suze Robertson]], herbehereetar margolaria (h. [[1922]]). * [[1859]] – [[Paul César Helleu]], frantziar margolaria (h. [[1927]]). * [[1868]] – [[Josep Comas i Solà]], astronomoa. * [[1873]] – [[Ford Madox Ford]], ingeles nobelagile eta editorea (h. [[1939]]). * [[1874]] – [[William Lyon Mackenzie King]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (h. [[1950]]). * [[1891]] – [[Paul Sears]], estatubatuar ekologista (h. [[1990]]). * [[1893]] – [[Erwin Piscator]], alemaniar antzerki-zuzendaria (h. [[1966]]). * [[1894]] – [[Willem Schermerhorn]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1977]]). * [[1900]] – ** [[Mary Cartwright]], britainiar matematikaria (h. [[1998]]). ** [[Katina Paxinou]], greziar aktore tragikoa (h. [[1973]]). * [[1903]] – [[Erskine Caldwell]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[1987]]). * [[1905]] – ** [[Simo Häyhä]], ''Herio Zuria'', finlandiar gudari eta frankotiratzailea, historiako frankotiratzaile onena gisa joa (h. [[2002]]). ** [[Erico Verissimo]], basildar eleberrigilea eta literatura-historialari eta kritikaria (h. [[1975]]). * [[1908]] – ** [[Sylvia Ashton-Warner]], zeelandaberritar idazle, poeta eta hezitzailea (h. [[1984]]). ** [[Willard Libby]], estatubatuar kimikaria, 1960ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1980]]). * [[1910]] – [[Joaquín Pérez Villanueva]], espainiar historialaria (h. [[1994]]). * [[1913]] – [[Mary Kenneth Keller]], estatubatuar hezitzaile katolikoa eta informatikan aitzindaria (h. [[1985]]). * [[1916]] – [[Penelope Fitzgerald]], ingeles eleberrigile, olerkari, saiakeragile eta biografoa (h. [[2000]]). * [[1918]] – [[Juana Doña]], espainiar buruzagi komunista, feminista, sindikalista eta idazlea (h. [[2003]]). * [[1919]] – [[Es'kia Mphahlele]], hegoafrikar idazlea (h. [[2008]]). * [[1920]] – [[Kenneth E. Iverson]], kanadar ordenagailu programatzailea (h. [[2004]]). * [[1922]] – [[Claude Ollier]], frantziar eleberrigilea, ''[[Nouveau roman]]'' eskolako idazle nagusietako bat (h. [[2014]]). * [[1924]] – [[Selene Mahri]], finlandiar-estatubatuar modeloa (h. [[2020]]). * [[1925]] – [[Alphonse Boudard]], frantziar eleberrigilea (h. [[2000]]). * [[1927]] – [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (h. [[2024]]). * [[1930]] – [[Armin Mueller-Stahl]], alemaniar aktore, margolari, musikari eta idazlea. * [[1931]] – [[Alfredo Etcheberry]], txiletar abokatu eta irakaslea (h. [[2023]]). * [[1934]] – [[Ray Wilson]], ingeles futbolaria (h. [[2018]]). * [[1936]] – ** [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko]], [[Aita santu]]a. ** [[Klaus Kinkel]], alemaniar legelari eta politikaria (h. [[2019]]). ** [[Tommy Steele]], ingeles egile abeslari eta aktorea. * [[1937]] – [[John Kennedy Toole]], estatubatuar idazlea (h. [[1969]]). * [[1938]] – [[Peter Snell]], zeelandaberritar atleta, historiako ibilbide ertaineko lasterkari handienetakotzat hartua (h. [[2019]]). * [[1942]] – ** [[Muhammadu Buhari]], [[Nigeria]]ko presidentea. ** [[Juan de Dios Román]], espainiar eskubaloi entrenatzailea, Espainiako Eskubaloi Errege Federazioaren lehendakaria (h. [[2020]]). * [[1944]] &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (h. [[2024]]). * [[1945]] – ** [[Joan Castejón]], espainiar marrazkilari, margolari, eskultore eta grabatzailea. ** [[Jacqueline Wilson]], ingeles idazlea. * [[1947]] – [[Wes Studi]], [[txeroki]]-estatubatuar aktorea. * [[1951]] – [[Tatiana Kazankina]], [[sobiet]]ar atleta ohia, iraupen ertaineko lasterketetan aditua. * [[1953]] – [[Bill Pullman]], estatubatuar aktorea. * [[1955]] – [[Gunilla Andersson]], suediar igerilaria. * [[1956]] – ** [[Rosa Cobo Bedía]], espainiar teoriko feminista eta idazlea. ** [[Peter Farrelly]], estatubatuar zinema zuzendaria, ekoizlea, gidoigilea eta idazlea. * [[1960]] – ** [[Moreno Argentin]], italiar txirrindulari ohia. ** [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (h. [[2024]]). * [[1961]] – ** [[Sara Dallin]], ingeles pop abeslari eta musikagilea. ** [[Inés Fernández-Ordoñez]], espainiar filologoa eta Espainiako Errege Akademiako akademikoa. * [[1966]] – [[Lynette Nusbacher]], estatubatuar historiagile militarra. * [[1970]] – ** [[Gustavo Huete]], argentinar palari ohia. ** [[Silvia Vidal]], kataluniar eskalatzaile, esploratzaile eta alpinista. * [[1971]] – [[Claire Forlani]], ingeles aktorea. * [[1972]] – [[Iván Pedroso]], kubatar atleta, luzera jauzian espezializatua. * [[1973]] – ** [[Santos González]], espainiar txirrindularia. ** [[Paula Radcliffe]], [[Distantzia luzeko lasterketa|distantzia luzeko]] britainiar atleta ohia. * [[1974]] – [[Marilia Andrés]], espainiar abeslari eta konpositorea. * [[1975]] – [[Milla Jovovich]], ukrainar aktore, modelo, moda-diseinatzaile eta musikaria. * [[1977]] – [[Katheryn Winnick]], kanadar aktorea eta zinema zuzendaria. * [[1978]] – [[Manny Pacquiao]], filipinar boxeolari, saskibaloilari, aktore, abeslari eta politikaria, XXI. mende hasierako boxeolari onenetakoa. * [[1982]] – [[Dynamo (ilusionista)|Dynamo]], britainiar mago eta ilusionista. * [[1983]] – [[Sébastien Ogier]], frantziar rally pilotua, bost aldiz [[Munduko Rally Txapelketa]] irabazle. * [[1987]] – ** [[Chelsea Manning]], estatubatuar soldadu ohia, ''[[Wikileaks]]'' atariari dokumentu konfidentzialak filtratzeagatik espetxean izandakoa. ** [[Ophélie Meunier]], frantziar modelo eta telebista aurkezlea. * [[1988]] – ** [[Kana Kitahara]], japoniar futbolaria. ** [[David Rudisha]], kenyar atleta, [[800 metroko lasterketa]]n espezializatua. * [[1989]] – [[Kawa Leauma]], zeelandaberritar errugbi jokalaria, [[Ordizia Rugby Elkartea|Ordizian]] jokatu zuena (h. [[2021]]). * [[1992]] – [[Andrew Nabbout]], australiar futbolaria. * [[1993]] – [[Álex Reyes]], espainiar saskibaloi jokalaria. * [[1998]] – [[Martin Ödegaard]], norvegiar futbolaria. * [[1999]] - [[Malak Mattar]], palestinar margolaria, ilustratzailea eta haurrentzako liburuen idazlea. * [[2000]] – [[Wesley Fofana]], frantziar futbolaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1644]] – [[Juan Lizarazu]], nafar epaile eta funtzionarioa, [[Ekuador]]ren (j. [[1594]]). * [[1879]] - [[Manuel Ansoleaga]], bizkaitar futbolaria. * [[1887]] – [[Pedro Gorriz]], gaztelaniazko nafar idazlea, antzerkigilea, poeta eta kazetaria, [[Madril]]en (j. [[1846]]). * [[1918]] – [[Fermin Lasala Collado]], gipuzkoar politikaria eta historialaria, [[Madril]]en (j. [[1832]]). * [[1930]] – [[Tomás Balbás]], meategietako ingeniaria, Gipuzkoako Aurrezki Kutxaren sortzailetakoa eta gizarte erreformista nabarmena gipuzkoan, [[Madril]]en (j. [[1846]]). * [[1938]] - [[Juana Abascal Nicolás]], kantabriar langilea, [[Derio]]n fusilatua (j. [[1908]]). * [[1944]] – [[Viktor Bernedo Zubiaurre]], gipuzkoar enpresari eta politikari sozialista (j. [[1876]]). * [[1959]] – [[Esteban Lasa]], gipuzkoar apaiza (j. [[1874]]). * [[1968]] – [[Gabriel Saint Laurent]], baionar arraunlaria (j. [[1888]]). * [[1972]] – [[Patrizio Etxeberria]], gipuzkoar enpresaburua eta politikaria (j. [[1882]]). * [[1978]] – [[Gregorio Barrios]], bizkaitar-argentinar [[bolero]]-abeslaria eta aktorea, [[São Paulo]]n (j. [[1911]]). * [[1992]] – [[Milagros Uranga]], ''Milagros I'', gipuzkoar erraketista (j. [[1918]]). * [[2009]] – [[Miren Eraso Iturrioz]], gipuzkoar artearen-historialari eta sustatzailea, editorea eta dokumentu-kudeaketan aditua (j. [[1960]]). * [[2010]] – [[Emeterio Sorazu]], gipuzkoar apaiza, irakaslea eta ikertzailea (j. [[1937]]). * [[2014]] – [[Fritz Rudolf Fries]], Bilbon jaiotako alemaniar eleberrigile eta itzultzailea, [[Berlin]]en (j. [[1935]]). * [[2021]] [[Antonio Troitiño]], [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] (j. [[1956]]). * [[2024]] &ndash; [[Jose Antonio Lopetegi|Jose Antonio Lopetegi, ''Agerre II.a'']], gipuzkoar harri-jasotzailea (j. [[1930]]). === Mundua === * [[693]] – [[Begga]], [[Austrasia]]ko [[Jauregiko Nagusi]]a (j. [[615]]). * [[1187]] – [[Gregorio VIII.a]], [[Aita santu]]a. * [[1273]] – [[Rumi]], persiar olerkigile, alfaki, islamiar jakitun, teologo eta Sufi mistikoa (j. [[1207]]). * [[1663]] – [[Nzinga Mbande]], [[Ndongoko erresuma|Ndongo]] eta Matamba erreinuetako [[erregina]] (j. [[circa|c.]] [[1583]]). * [[1732]] – [[Josef Joan Adam Liechtensteingoa]], [[Liechtenstein]]go printzea (j. [[1690]]). * [[1830]] – [[Simón Bolívar]], ''Askatzailea'', [[Amerika]]ko hainbat herrialdetako askatzailea (j. [[1783]]). * [[1833]] – [[Kaspar Hauser]], jatorri iluneko alemaniar pertsonaia (j. [[circa|c.]] [[1812]]). * [[1847]] – [[Maria Luisa Habsburgo-Lorenakoa]], Frantziako enperatriza (j. [[1791]]). * [[1857]] – [[Francis Beaufort]], irlandar hidrografo eta almirantea, [[Beaufort eskala]]ren sortzailea (j. [[1774]]). * [[1860]] – [[Désirée Clary]], [[Suedia]]ko eta [[Norvegia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1777]]). * [[1870]] – [[Saverio Mercadante]], italiar musikagilea (j. [[1795]]). * [[1881]] – [[Lewis Henry Morgan]], estatubatuar antropologoa (j. [[1818]]). * [[1896]] – [[Alexander Herrmann]], frantziar magoa (j. [[1844]]). * [[1898]] – [[Hermógenes López]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1830]]). * [[1907]] – [[William Thomson]], Lord Kelvin, britainiar fisikari eta matematikaria (j. [[1824]]). * [[1909]] – [[Leopoldo II.a Belgikakoa]], [[Belgikako monarkia|Belgikako erregea]] eta [[Belgikar Inperio Koloniala]]ren sortzailea (j. [[1835]]). * [[1910]] – [[Rafael Barrett]], espainiar idazlea eta pentsalaria (j. [[1876]]). * [[1917]] – [[Elizabeth Garrett Anderson]], lehenengo emakumezko britainiar mediku lizentziaduna (j. [[1836]]). * [[1929]] – [[Manuel Gomes da Costa]], Portugalgo presidentea (j. [[1863]]). * [[1933]] – [[Thubten Gyatso]], hamairugarren [[Dalai Lama]] (j. [[1876]]). * [[1935]] – [[Juan Vicente Gómez]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1857]]). * [[1940]] – [[Alicia Boole Stott]], anglo-irlandar matematikaria (j. [[1860]]). * [[1942]] – [[Edith Pretty]], ingeles lurjabea, ''[[Sutton Hoo]]'' ontziaren ehorzketarekin lotua (j. [[1883]]). * [[1943]] – [[Eva Kotchever]], poloniar feminista, emakumeen tabernak gobernatu zituena Chicagon, New Yorken eta Parisen (j. [[1891]]). * [[1957]] – [[Dorothy L. Sayers]], britainiar emakume idazle eta itzultzailea (j. [[1893]]). * [[1962]] – [[Thomas Mitchell]], estatubatuar aktorea (j. [[1892]]). * [[1964]] – [[Victor Franz Hess]], austriar fisikaria, 1936ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1883]]). * [[1965]] – ** [[Hastings Ismay]], britainiar militar eta diplomazialaria, [[NATO]]ko lehen idazkari nagusia (j. [[1887]]). ** [[María Teresa Vera]], kubatar kantari, konpositore eta gitarra-jotzailea (j. [[1895]]). * [[1967]]an desagertua – [[Harold Holt]], [[Australia]]ko lehen ministroa (j. [[1908]]). * [[1987]] – ** [[Irving Allen]], estatubatuar ekoizle eta zinemagilea (j. [[1905]]). ** [[Marguerite Yourcenar]], belgikar jatorriko frantziar eleberrigilea (j. [[1903]]). * [[1991]] – [[Armand Frappier]], kanadar mikrobiologoa (j. [[1904]]). * [[1992]] – [[Dana Andrews]], estatubatuar aktorea (j. [[1909]]). * [[1997]] – [[Ana Orantes]], [[genero-indarkeria]]ren granadar biktima (j. [[1937]]). * [[1998]] – [[Joseph Esherick]], estatubatuar arkitektoa (j. [[1914]]). * [[2004]] – [[Tom Wesselmann]], estatubatuar [[pop art]] margolari eta eskultorea (j. [[1931]]). * [[2005]] – [[Jacques Fouroux]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1947]]). * [[2009]] – ** [[Jennifer Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1919]]). ** [[Albert Ràfols-Casamada]], kataluniar pintorea eta poeta (j. [[1923]]). * [[2010]] – [[María Jesús San Segundo]], espainiar politikari eta ekonomialaria (j. [[1958]]). * [[2011]] – ** [[Cesária Évora]], [[Cabo Verde|caboverdetar]] abeslaria (j. [[1941]]). ** [[Kim Jong-il]], [[Ipar Korea]]ko diktadorea (j. 1941). * [[2013]] – ** [[Ricardo María Carles Gordó]], espainiar kardinala eta Bartzelonako artzapezpiku emeritua (j. [[1926]]). ** [[Nieves Torres]], [[PCE]]ko militante nabarmena (j. [[1918]]). * [[2014]] – [[Maurice Duverger]], frantziar legelari eta politologoa (j. [[1917]]). * [[2018]] – ** [[Zura Karuhimbi]], erruandar emakumea, hutu miliziek 1994ko [[Ruandako genozidioa]]n erailak izatetik 100 pertsona baino gehiago salbatu zituena. (j. [[circa|c.]] [[1925]]) ** [[Galt MacDermot]], kanadar konpositorea (j. [[1928]]). ** [[Penny Marshall]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta aktorea (j. [[1943]]). * [[2019]] – [[Karin Balzer]], alemaniar atleta (j. [[1938]]). * [[2020]] – ** [[Jeremy Bulloch]], ingeles aktorea (j. [[1945]]) ** [[Pierre Buyoya]], [[Burundi]]ko presidentea (j. [[1949]]). ** [[Celina Pereira]], caboverdetar abeslaria, idazlea, istorioen kontalaria eta hezitzailea (j. [[1940]]). * [[2021]] – [[José Fernández Arteaga]], elizgizon mexikarra, Chihuahuako artzapezpikua (j. [[1933]]). * [[2022]] – ** [[Nélida Piñon]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1937]]). ** [[Maria Helena de Moura Neves]], brasildar hizkuntzalari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[2023]] – ** [[José Luis Abellán]], espainiar idazle, saiakeragile eta irakasle (j. [[1933]]). ** [[Otar Iosseliani]], georgiar jatorriko frantziar zinemagilea (j. [[1934]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Aigars Fadejevs]], letoniar atleta, [[ibilketa atletiko]]ko aditua (j. [[1975]]). ** [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (j. [[1946]]). ** [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (j. [[1942]]). ** [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria (j. [[1992]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Itxaro, Itxaropen, Itxaropena, Itxarone eta Ituren. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 16]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 18]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] aekpx113cm61fboyqlu879ncmuzhl46 0 4155 10002813 9995623 2024-12-17T23:35:17Z Artegia 65203 /* Mundua */ 10002813 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 18'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta berrogeita hamabigarren [[egun]]a da, 353.a [[bisurte]]etan. 13 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|18}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1974]] – [[Guardia Zibila]]k [[Mikel Salegi Urbieta]] gaztea hil zuen [[Donostia]]n, kontrol batean. * [[1977]] - [[Lemoiz]]en [[ETA]] m-ko kide batzuen eta guardia zibilen arteko tiroketa gertatu zen zentral nuklearraren inguruetan. Eraikina babesten ari ziren guardia zibilekin tiroketa hasi zen eta bala batek jo zuen [[David Álvarez]]. Gogor jipoitu zuten eta ospitalean hil zen, hilabete eskasera. * [[1978]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Joaquin Maria Azada langilea hil zuen [[Getxo]]n. * [[1979]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Juan Cruz Montoya Ortueta zibila hil zuen [[Gasteiz]]en. * [[2007]] – [[Marije Fullaondo]] [[Batasuna|Batasuneko]] zuzendaritzakidea atxilotu zuten [[Errigoiti]]n ([[Bizkaia]]) [[Espainiako Auzitegi Nazionala]]ren aginduz. Ondoren kartzelatu zuten. * [[2008]] - Gaixo larri zeuden preso politikoen ordez espetxera joateko prest azaldu ziren Sasoia erretiratuen elkarteko kideak. * [[2013]] – [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k bere Txosten Ofizialean argitaratutako 46/2013 Foru Dekretuaren arabera [[Igeldo]] [[Gipuzkoa]]ko 89. udalerria bilakatu zen. === Mundua === * [[1922]] - [[Turin]]go eskuadra faxistek, [[Italia]]n, langile mugimenduaren aurkako erasoak abiatu zituzten. Erresistentzia antifaxista itzela topatu zuten. Hiru egunetan hamaika langile hil zituzten. * [[1961]] – [[Indonesia]]k [[Holandako Ginea Berria]] inbaditu zuen. * [[1966]] – [[Richard Walker]] astronomoak [[Saturno]]ren [[Epimeteo (satelitea)|Epimeteo]] satelitea aurkitu zuen. * [[1979]] – [[Katalunia]]ko Estatutua indarrean sartu zuten. * [[1998]] – [[José María Aznar|Jose Maria Aznarrek]] [[Kanariak|Kanariar uharteetan]], [[Ceuta|Zeutan]] eta [[Melilla]]n zeuden 21 presoen hurbilketa agindu zuen. Handik aurrera [[Espainia]] hegoaldeko kartzeletara eraman zituzten. * [[2005]] – [[Evo Morales]] [[Bolivia]]ko presidente aukeratu zuten, indigena batek herrialde hartan horrelakorik lortzen lehenengo aldiz. * [[2009]] – [[Juan Lopez de Uralde]] eta [[Greenpeace]]ko beste bi ekintzaile atxilotuak izan ziren [[Kopenhage]]n, [[Klima aldaketari buruzko 2009ko Konferentzia|Kopenhageko Goi-bileran]] zehar, [[Danimarka]]ko erregina buru zuen afarian sartzeagatik. * [[2012]] – [[Konbergentzia eta Batasuna|CIUko]] [[Artur Mas]] eta [[Kataluniako Ezker Errepublikarra|ERCko]] [[Oriol Junqueras]] politikariek [[2014]]an [[Katalunia]]n [[Autodeterminazio|Autodeterminazio Erreferenduma]] burutzea adostu zuten. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1801]] – [[Joan Ignazio Iztueta|Juan Ignazio Iztueta]] idazlea eta poligrafoa [[Tolosa]]ko kartzelan sartu zuten. * [[1960]] – [[Bertsolari Txapelketa Nagusia|Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia]] [[Donostia]]n, [[Inazio Eizmendi]] "Basarri" garaile. * [[2002ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]ren finala [[Igor Elortza]]k irabazi zuen, aurreko bi edizioetan legez. * [[2005]] – [[Andoni Egaña]]k 4. aldiz irabazi zuen Euskal Herriko [[2005eko Bertsolari Txapelketa Nagusia|Bertsolari Txapelketa Nagusia]]. * [[2010eko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]n [[Arkaitz Estiballes]]ek jantzi zuen txapela. * [[2011ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]n [[Aitor Sarriegi]]k jantzi zuen txapela. * [[2022ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]]n [[Maialen Lujanbio]] izan zen irabazle. Bere hirugarren txapela jantzi zuen. === Mundua === * [[1969]] – ''[[On Her Majesty's Secret Service (filma)|On Her Majesty's Secret Service]]'' (''Bere Maiestatearen Zerbitzupean'') filma estreinatu zen, [[Peter R. Hunt]]ek zuzendu eta [[George Lazenby]], [[Diana Rigg]], [[Telly Savalas]], [[Bernard Lee]] eta [[Gabriele Ferzetti]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1973]] – ''[[Amarcord]]'' (''Oroitu'') filma estreinatu zen, [[Federico Fellini]]k zuzendu zuen. * [[1975]] – [[John Huston]] estatubatuar zinema zuzendariaren ''[[The Man Who Would Be King]]'' filma estreinatu zen. * [[1985]] – ''[[Out of Africa]]'' (''Afrikatik Kanpo'') filma estreinatu zen, [[Sydney Pollack]]ek zuzendu eta [[Meryl Streep]] eta [[Robert Redford]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1987]] – ''[[The Dead (1987ko filma)|The Dead]]'' (''Heriotza'') filma estreinatu zen (zuzendariaren heriotzaren ondoren), [[John Huston]]ek zuzendu eta [[Anjelica Huston]], [[Donal McCann]], [[Dan O'Herlihy]], [[Donal Donnelly]], [[Helena Carroll]] eta [[Cathleen Delany]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1998]] – ''[[You've Got Mail]]'' (''E-posta Bat Daukazu'') filma estreinatu zen, [[Nora Ephron]]ek zuzendu eta [[Tom Hanks]] eta [[Meg Ryan]]ek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1966]] – [[Richard L. Walker]]rek [[Saturno (planeta)|Saturnoko]] [[Epimeteo (satelitea)|Epimetheus]] ilargia aurkitu zuen. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1867]] – [[Joaquín Bárbara]], arabar margolari akademizista (h. [[1931]]). * [[1895]] – [[Karmele Saint-Martin]], euskal herritar idazlea (h. [[1989]]). * [[1900]] – [[Robustiano Bilbao]], euskal herritar futbolaria. * [[1906]] – [[Espe Alegria]], eusko-estatubatuar irakasle eta irrati-esataria (h. [[1991]]). * [[1919]] – [[Josu Oregi]], gipuzkoar euskalaria (h. [[1995]]). * [[1925]] – [[Maria Teresa Egaña]], ''Maite'', gipuzkoar erraketista. * [[1932]] – [[José María Macarulla]], kataluniar kimikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea (h. [[2012]]). * [[1938]] – [[Lucia Bakedano Azkona|Lucia Bakedano]], nafar idazlea. * [[1945]] – [[Ignacio Salas]], bizkaitar kazetaria (h. [[2016]]). * [[1948]] – [[Fernando Telletxea|Fernando Telletxea, ''Fama'']], gipuzkoar aktorea, idazlea eta abeslaria. * [[1957]] – [[Amaia Saizar]], gipuzkoar abeslaria. * [[1961]] – ** [[Martin Alustiza]], gipuzkoar esku pilotari ohia. ** [[Félix Taberna]], [[Nafarroako Ezker Batua|IUN-NEBko]] nafar politikaria. * [[1963]] – [[Pablo Turrillas]], gipuzkoar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1965]] – [[Manuel Erice]], nafar kazetaria (h. [[2018]]). * [[1966]] – [[Oskar Artetxe]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[1967]] – [[Aitor Bengoetxea]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]ko gipuzkoar irakaslea, [[GEZKI-Gizarte Ekonomia eta Zuzenbide Kooperatiboaren Institutua|GEZKI]] institutuko zuzendari ohia. * [[1969]] – [[Iratxe Aurrekoetxea]], bizkaitar gimnasta ohi eta entrenatzailea. * [[1982]] – [[Marta Moreno]], nafar futbolaria. * [[1986]] – [[Ylenia Baglietto]], gipuzkoar gimnasta-erritmiko ohia eta aktorea. * [[1987]] – [[Arman Imaz]], bizkaitar futbolari ohia. * [[2003]] – [[Haizea Urretabizkaia]], gipuzkoar eskubaloi jokalaria. === Mundua === * [[1450]] – [[Marko Marulić]], kroaziar idazlea eta poeta (h. [[1524]]). * [[1610]] – [[Charles du Fresne (Cangeko jauna)]], frantziar filologo eta Erdi Aroko eta Bizantzioko historialaria (h. [[1688]]). * [[1626]] – [[Kristina Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregina (h. [[1689]]). * [[1630]] – [[Tankredo Rohangoa]], Rohango dukerriaren dukegaia (h. [[1649]]). * [[1633]]an bataiatua – [[Willem van de Velde Gaztea]], herbeheretar margolaria (h. [[1707]]). * [[1718]] – [[Anna Leopoldovna]], [[Errusiar Inperioa|Errusiako]] erreginaordea (h. [[1746]]). * [[1814]] – [[Marie Colban]], norvegiar eleberrigile, ipuingile eta itzultzailea (h. [[1884]]). * [[1820]] – [[Washington Duke]], [[Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibila|Amerikako Gerra Zibilean]] borrokatu zen estatubatuar tabakoaren-industrialari eta [[Filantropia|filantropoa]] (h. [[1905]]). * [[1824]] – [[John Hall (politikaria)|John Hall]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (h. [[1907]]). * [[1839]] – [[Théodule-Armand Ribot]], frantziar psikologoa (h. [[1916]]). * [[1856]] – [[Joseph John Thomson]], ingeles kimikaria (h. [[1940]]). * [[1859]] – [[Gloria Melgar]], espainiar musikagilea eta margolaria (h. [[1938]]). * [[1863]] – [[Franz Ferdinand Austriakoa]], Austria-Hungariako artxidukea (h. [[1914]]). * [[1870]] – [[Hector Hugh Munro]], britainiar idazlea eta antzerkigilea (h. [[1916]]). * [[1878]] – [[Iosif Stalin|Josef Stalin]], sobietar politikaria, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBeko]] bigarren buruzagi gorena (h. [[1953]]). * [[1879]] – [[Paul Klee]], suitzar-alemaniar margolaria (h. [[1940]]). * [[1881]] – [[Esperanza Zuloaga]], espainiar zeramikaria (h. [[1937]]). * [[1883]] – [[Jules Raimu]], frantziar aktorea (h. [[1946]]). * [[1886]] – [[Ty Cobb]], estatubatuar beisbol jokalaria, bere garaiko [[beisbol]]eko izarrik handientzat hartua (h. [[1961]]). * [[1887]] – [[Charles Galton Darwin]], ingeles fisikaria, eugenista, eta [[Charles Darwin]]en biloba (h. [[1962]]). * [[1890]] – [[Edwin Armstrong]], estatubatuar ingeniari elektroniko eta asmatzailea, [[Frekuentzia Modulatua|FM]] irratiaren asmatzailea. * [[1893]] – [[Helen May Martin]], estatubatuar piano-jotzailea (h. [[1947]]). * [[1895]] – [[Luis Pimentel]], galiziar idazlea. * [[1902]] – [[Paco Martínez Soria]], espainiar aktore, antzerki enpresari eta zinema izarra (h. [[1982]]). * [[1904]] – [[George Stevens]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[1975]]). * [[1906]] – [[Ferdinand Alquié]], frantziar filosofoa (h. [[1985]]). * [[1907]] – [[Christopher Fry]], ingeles antzerkigilea (h. [[2005]]). * [[1911]] – ** [[Jules Dassin]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[2008]]). ** [[Helen Vlachos]], kazetaritza grekoaren legenda (h. [[1995]]). * [[1913]] – [[Willy Brandt]], [[Alemaniako kantziler]]ra (h. [[1992]]). * [[1916]] – ** [[Betty Grable]], estatubatuar aktore, pin-up, dantzari, modelo eta abeslaria (h. [[1973]]). ** [[Anselm Strauss]], estatubatuar soziologoa (h. [[1996]]). * [[1918]] – [[Fidelis Atienza]], filipinar moja, okin eta gozogilea (h. [[2021]]). * [[1920]] – [[Rita Streich]], alemaniar opera-abeslaria (h. [[1987]]). * [[1922]] – [[Esther Lederberg]], estatubatuar mikrobiologoa izan zen, bakterioen genetikan aitzindaria (h. [[2006]]). * [[1925]] – [[John Szarkowski]], estatubatuar museo-zaintzaile, historialari, arte-kritikari eta argazkilaria (h. [[2007]]). * [[1927]] – ** [[Ramsay Clark]], estatubatuar abokatu, ekintzaile eta politikaria (h. [[2021]]). ** [[Críostóir Ó Floinn]], irlandar idazlea (h. [[2023]]). * [[1928]] – [[Galt MacDermot]], kanadar konpositorea (h. [[2018]]). * [[1929]] – [[Iker Larrauri]], mexikar museologoa, antropologoa, arkitektoa eta artista plastikoa (h. [[2021]]). * [[1930]] – [[Jesús Puente]], espainiar antzerki eta zinema antzezlea (h. [[2000]]). * [[1933]] – [[Laura Mancinelli]], italiar idazlea, [[germanistika|germanista]] eta erdi arokoa (h. [[2016]]). * [[1934]] – [[Boris Volynov]], errusiar kosmonauta. * [[1938]] – [[Chas Chandler]], ingeles musikari, disko-ekoizle eta managerra (h. [[1996]]). * [[1939]] – [[Harold E. Varmus]], estatubatuar zientzialaria, 1989ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[1940]] – [[Lei Feng]], [[Askapenerako Herri Armada]]ko soldadua eta [[Txina]]ko [[komunismo]]an pertsonaia legendarioa (h. [[1962]]). * [[1941]] – [[Joan Wallach Scott]], estatubatuar historialaria, emakumeen historia alorrean aditua. * [[1943]] – [[Keith Richards]], ''[[Rolling Stones]]'' taldeko gitarrista, abeslari eta kantagilea. * [[1946]] – ** [[Steve Biko]], [[apartheid]]aren aurkako hegoafrikar ekintzailea (h. [[1977]]). ** [[Steven Spielberg]], estatubatuar zinema zuzendari eta ekoizlea. * [[1947]] – [[Judith Heumann]], estatubatuar ekintzailea, ezgaitasuna duten pertsonen eskubideen aldekoa (h. [[2023]]). * [[1948]] – ** [[Gila Goldstein]], israeldar aktorea, abeslaria eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (h. [[2017]]). ** [[Edmund Kemper]], estatubatuar serieko hiltzaile, bortxatzaile, gizajalea eta nekrofiloa. ** [[Adam Musiał]], poloniar futbolaria (h. [[2020]]). ** [[Mimmo Paladino]], italiar margolaria. ** [[Angela Sommer-Bodenburg]], alemaniar haur-literatura idazlea. * [[1951]] – [[Alvin E. Roth]], estatubatuar ekonomialaria, [[joko-teoria]]n aditua, 2012ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[1953]] – [[David Chipperfield]], ingeles arkitektoa. * [[1954]] – [[Ray Liotta]], estatubatuar aktorea (h. [[2022]]). * [[1956]] – [[Esperanza Casteleiro]], [[Espainiako Inteligentzia Zentroa|Espainiako Inteligentzia Zentroko]] zuzendaria. * [[1958]] - [[Isabel Ellsen]], frantziar nobelagile, erreportari, gidoilari eta gerra-argazkilaria (h. [[2012]]). * [[1959]] – [[María Escario]], espainiar kazetari eta ''[[Televisión Española]]''ko aurkezlea. * [[1960]] – [[Yoon Suk-yeol]], [[Hego Korea]]ko presidentea. * [[1961]] – [[Joanna Jet]], britainiar emakumezko aktore pornografiko, zine-zuzendari eta modelo transexuala. * [[1962]] – [[James Sie]], estatubatuar ahots-aktorea, aktorea eta umorista. * [[1963]] – ** [[Dimitri Piterman]], ukrainar-estatubatuar enpresaburua, [[Deportivo Alavés]]en jabe eta presidente izandakoa. ** [[Brad Pitt]], estatubatuar aktore, ekoizle eta gizarte ekintzailea. * [[1964]] – ** [[Steve Austin]], estatubatuar aktorea, ekoizlea eta borrokalari profesional ohia. ** [[Pierre Nkurunziza]], [[Burundi]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[1968]] – [[Alejandro Sanz]], espainiar musikari, musikagile eta abeslaria. * [[1971]] – ** [[Arantxa Sánchez Vicario]], kataluniar tenislari ohia. ** [[Lola Sanjuán]], espainiar enpresaburu eta lider feminista. * [[1972]] &ndash; [[Lawrence Wong]], [[Singapur]]reko lehen ministroa. * [[1974]] – [[Dmitri Skliarov]], errusiar programatzailea. * [[1975]] – ** [[Sia]], australiar abeslaria. ** [[Esther Vivas]], kataluniar kazetaria, soziologoa, gizarte ekintzailea eta politikaria. * [[1976]] – [[Koyuki]], japoniar aktore eta modeloa. * [[1978]] – [[Katie Holmes]], estatubatuar aktorea. * [[1980]] – [[Christina Aguilera]], estatubatuar abeslari, dantzari, musikagile eta ekoizlea. * [[1981]] – [[Lucy Prebble]], britainiar antzerkigilea, gidoilaria eta idazlea. * [[1989]] – [[Ashley Benson]], estatubatuar aktore eta modeloa. * [[1992]] – ** [[Kristen Faulkner]], estatubatuar txirrindularia. ** [[Bridgit Mendler]], estatubatuar aktore, abeslari eta modeloa. * [[1993]] – [[Valtònyc]], espainair [[rap]] abeslaria. * [[1995]] – [[Barbora Krejčíková]], txekiar tenislaria. * [[1999]] – [[Begoña Vargas]], espainiar aktorea, modeloa eta dantzaria. * [[2000]] – [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (h. [[2024]]). * [[2001]] – [[Billie Eilish]], estatubatuar abeslari eta konpositorea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1797]] – [[Juan Sagarbinaga]], bizkaitar arkitektoa, [[Salamanca]]n (j. [[1710]]). * [[1812]] – [[Bertrand Dominique Joachim de Logras]], Olhontzeko markesa, baxenafar aitoren semea, [[Paue]]n (j. [[1751]]). * [[1820]] – [[Juan Migel Gartzia de Bakedano]], nafar apaiz eta euskal idazlea (j. [[1739]]). * [[1869]] – ** [[Francisco Javier Girón]], nafar militarra, [[Madril]]en (j. [[1803]]). ** [[Maria Luisa Petriarena]], gipuzkoar ehulea eta bertsolaria. * [[1937]] – ** [[Jose Luis Arenillas]], euskal mediku eta politikaria, fusilatua (j. [[1904]]). ** [[Gumersindo de Azcárate Gómez]], espainiar militarra, [[Euzko Gudarostea|Euzko Gudarosteko]] operazio-inspektorea, [[Derio]]n fusilatua (j. [[1878]]). ** [[Ernesto de la Fuente]], espainiar militarra, [[Euzko Gudarostea|Euzko Gudarosteko]] komandantea, [[Derio]]n fusilatua. ** [[Daniel Irezabal]], bizkaitar militarra, fusilatua (j. [[1879]]). * [[1951]] – [[Jean Saint-Pierre]], euskal apezpiku eta idazlea (j. [[1884]]). * [[1958]] – [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]], gipuzkoar moja, San Bizente Paulen Karitateko Alaba, [[Madril]]en (j. [[1875]]). * [[1974]] – [[Mikel Salegi Urbieta]], gipuzkoar gaztea, Guardia Zibilak kontrol batean tiroz eraila (j. [[1953]]). * [[1999]] – [[Manuel Matxain]], gipuzkoar bertso-jartzailea (j. [[1916]]). * [[2017]] – [[Francisco Glaria]], ''Glaria II'', nafar futbolaria (j. [[1932]]). * [[2019]] – ** [[Patxi Andion]], euskal herritar kantautorea, musikaria, aktorea, idazlea eta irakaslea, [[Cubo de la Solana]]n (j. [[1947]]). ** [[Miguel Munarriz]], nafar aktorea (j. [[1957]]). * [[2020]] – [[Aitor Etxarte]], gipuzkoar pedagogoa eta euskaltzalea (j. [[1956]]). === Mundua === * [[1075]] – [[Edith Wessexkoa]], Ingalaterrako erregina ezkontidea (j. [[circa|c.]] [[1025]]). * [[1737]] – [[Antonio Stradivari]], italiar biolin-egilea (j. [[1644]]). * [[1803]] – [[Johann von Herder]], alemaniar idazle, teologo eta filosofoa (j. [[1744]]). * [[1805]] – [[Gennaro Astarita]], italiar musikagilea, Napolitar operako eskolako paraidea (j. [[circa|c.]] [[1745]]). * [[1808]] – [[Christina Chalon]], herbehereetar artista eta irarlea. * [[1828]] – [[Viktor Rydberg]], suediar idazle eta filosofoa (h. [[1895]]). * [[1829]] – [[Jean-Baptiste Lamarck]], frantziar naturalista (j. [[1744]]). * [[1832]] – [[Philip Freneau]], esatubatuar olerkaria eta kazetaria (j. [[1752]]). * [[1843]] – [[Thomas Graham (Lynedocheko 1. baroia)]], eskoziar aristokrata, politikaria eta britainiar armadako ofiziala (j. [[1748]]). * [[1848]] – [[Bernard Bolzano]], [[bohemia]]r matematikari, logikari, filosofo eta teologoa (j. [[1781]]). * [[1849]] - [[Henrietta Muir Edwards]], kanadar politikari feminista, erreformista eta gizarte-ekintzailea (h. [[1931]]). * [[1888]] – ** [[Caroline de Barrau]], frantziar hezitzailea, feminista, aktibista eta filantropoa (j. [[1828]]). ** [[Eagle Woman]], [[lakota]] herriko aktibista, liderra, diplomazialaria, merkataria eta interpretea (j. [[circa|c.]] [[1820]]). * [[1892]] – [[Richard Owen]], ingeles naturalista (j. [[1804]]). * [[1913]] - [[Louise Blanchard Bethune]], AEBetako lehen emakume arkitekto profesionala (j. [[1856]]). * [[1919]] – [[Horatio William Parker]], estatubatuar musikagilea, zuzendaria eta irakaslea (j. [[1863]]). * [[1932]] – [[Eduard Bernstein]], alemaniar politikari sozialista (j. [[1850]]). * [[1933]] – [[Mary Parker Follett]], estatubatuar gizarte-ekintzaile eta kudeaketa-aditua (j. [[1868]]). * [[1936]] – ** [[Andrija Mohorovicic]], kroaziar geologoa, [[Mohorovičić etenunea]] aurkitu zuena (j. [[1857]]). ** [[Leonardo Torres Quevedo]], espainiar ingeniaria eta matematikaria (j. [[1852]]). * [[1939]] – [[Bruno Liljefors]], suediar margolaria (j. [[1860]]). * [[1954]] – ** [[Vilhelm Buhl]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1881]]). ** [[Lluís Duran i Ventosa]], kataluniar politikari eta legegizona (j. [[1870]]). * [[1955]] - [[Anna Murray Vail]], estatubatuar botanikaria (j. [[1863]]). * [[1968]] – [[Dorothy Garrod]], britainiar arkeologoa, Paleolito Aroan aditua (j. [[1892]]). * [[1969]] – [[Àurea Cuadrado Castillón]], espainiar militante anarkista feminista (j. [[1894]]). * [[1971]] – ** [[Bobby Jones (golflaria)|Bobby Jones]], estatubatuar [[golf]] jokalaria, garai guztietako onenetakotzat hartua (j. [[1902]]). ** [[Aleksander Tvardovski]], errusiar olerkaria (j. [[1910]]). * [[1980]] – [[Aleksei Kosygin]], sobietar politikaria (j. [[1904]]). * [[1990]] – [[Paul Tortelier]], frantziar biolontxelo-jotzaile eta musikagilea, XX. mendeko [[biolontxelo]]-jotzaile nagusietako (j. [[1914]]). * [[1995]] – ** [[Nathan Rosen]], estatubatuar-Israeldar fisikaria (j. [[1909]]). ** [[Konrad Zuse]], alemaniar ingeniaria, konputazioaren aitzindaria (j. [[1910]]). * [[1998]] – [[Lev Dyomin]], errusiar kosmonauta. * [[1999]] – [[Robert Bresson]], frantziar zinemagilea (j. [[1901]]). * [[2000]] – [[Kirsty MacColl]], ingeles pop abeslari eta egile-abeslaria (j. [[1959]]). * [[2001]] – [[Gilbert Bécaud]], frantziar abeslari, musikagile, piano-jotzaile eta aktorea (j. [[1927]]). * [[2006]] – [[Joseph Barbera]], estatubatuar animatzaile, zuzendari eta ekoizlea , [[Hanna-Barbera]] estudioaren sortzailea(j. [[1911]]). * [[2008]] – [[Mark Felt]], ''Eztarri Sakona'', estatubatuar [[FBI]]ko kide eta [[barneko salatzailea]] (j. [[1913]]). * [[2009]] – [[Tavo Burat]], italierazko eta [[piemontera]]zko italiar idazle eta kazetaria (j. [[1932]]). * [[2010]] – [[Jacqueline de Romilly]], frantziar humanista izan zen, helenista, itzultzaile, saiakeragile eta akademikoa (j. [[1913]]). * [[2011]] – [[Václav Havel]], txekiar dramagile, idazle eta politikaria, [[Txekoslovakia]]ko azken [[lehendakari|presidentea]] eta [[Txekia|Txekiar Errepublikako]] lehenbizikoa (j. [[1936]]). * [[2012]] [[Mustafa Ould Salek]], [[Mauritania]]ko presidentea (j. [[1936]]). * [[2014]] – [[Virna Lisi]], italiar aktore ezagunenetakoa (j. [[1936]]). * [[2015]] – [[Léon Mébiane]], [[Gabon]]go lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[2016]] – ** [[Sata Isobe]], japoniar boleibol jolakaria (j. [[1944]]). ** [[Léo Marjane]], frantziar abeslaria (j. [[1912]]). ** [[Zsa Zsa Gabor]], hungariar-estatubatuar aktorea (j. [[1917]]). * [[2017]] – [[Jonghyun]], hegokorear abeslari eta irrati esataria (j. [[1990]]). * [[2018]] – ** [[Tulsi Giri]], [[Nepal]]go lehen ministroa (j. [[1926]]). ** [[María Jesús Rosa Reina]], espainiar boxeolaria (j. [[1974]]). * [[2019]] – [[Claudine Auger]], frantziar aktore eta modeloa (j. [[1941]]). * [[2020]] – ** [[Michael Jeffery]], [[Australia]]ko 24. Gobernadore Orokorra (j. [[1937]]). ** [[Peter Michael Neumann]], britainiar matematikaria (j. [[1940]]). ** [[Òscar Ribas Reig]], [[Andorra]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[2021]] – ** [[Richard Rogers]], italiar jatorriko britainiar arkitektoa (j. [[1933]]). ** [[Adela Turin]], artearen historialaria eta idazlea (j. [[1939]]). ** [[Julio Zachrisson]], margolari, grabatzaile eta eskultore panamatarra (j. [[1927]]). * [[2023]] – [[Brian Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Gexan, Gartzen, Gazien, Gezan eta Gehezan. * [[Pertsona migratzailearen nazioarteko eguna]] * [[Arabiar Hizkuntzaren Nazio Batuen Eguna]] * [[Irratiaren Mundu Eguna]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 17]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 19]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 1pppsabj0ddy9ix0e3a9r7gytpma6p9 10003222 10002813 2024-12-18T10:59:08Z Artegia 65203 10003222 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 18'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta berrogeita hamabigarren [[egun]]a da, 353.a [[bisurte]]etan. 13 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|18}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1974]] – [[Guardia Zibila]]k [[Mikel Salegi Urbieta]] gaztea hil zuen [[Donostia]]n, kontrol batean. * [[1977]] - [[Lemoiz]]en [[ETA]] m-ko kide batzuen eta guardia zibilen arteko tiroketa gertatu zen zentral nuklearraren inguruetan. Eraikina babesten ari ziren guardia zibilekin tiroketa hasi zen eta bala batek jo zuen [[David Álvarez]]. Gogor jipoitu zuten eta ospitalean hil zen, hilabete eskasera. * [[1978]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Joaquin Maria Azada langilea hil zuen [[Getxo]]n. * [[1979]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Juan Cruz Montoya Ortueta zibila hil zuen [[Gasteiz]]en. * [[2007]] – [[Marije Fullaondo]] [[Batasuna|Batasuneko]] zuzendaritzakidea atxilotu zuten [[Errigoiti]]n ([[Bizkaia]]) [[Espainiako Auzitegi Nazionala]]ren aginduz. Ondoren kartzelatu zuten. * [[2008]] - Gaixo larri zeuden preso politikoen ordez espetxera joateko prest azaldu ziren Sasoia erretiratuen elkarteko kideak. * [[2013]] – [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k bere Txosten Ofizialean argitaratutako 46/2013 Foru Dekretuaren arabera [[Igeldo]] [[Gipuzkoa]]ko 89. udalerria bilakatu zen. === Mundua === * [[1922]] - [[Turin]]go eskuadra faxistek, [[Italia]]n, langile mugimenduaren aurkako erasoak abiatu zituzten. Erresistentzia antifaxista itzela topatu zuten. Hiru egunetan hamaika langile hil zituzten. * [[1961]] – [[Indonesia]]k [[Holandako Ginea Berria]] inbaditu zuen. * [[1966]] – [[Richard Walker]] astronomoak [[Saturno]]ren [[Epimeteo (satelitea)|Epimeteo]] satelitea aurkitu zuen. * [[1979]] – [[Katalunia]]ko Estatutua indarrean sartu zuten. * [[1998]] – [[José María Aznar|Jose Maria Aznarrek]] [[Kanariak|Kanariar uharteetan]], [[Ceuta|Zeutan]] eta [[Melilla]]n zeuden 21 presoen hurbilketa agindu zuen. Handik aurrera [[Espainia]] hegoaldeko kartzeletara eraman zituzten. * [[2005]] – [[Evo Morales]] [[Bolivia]]ko presidente aukeratu zuten, indigena batek herrialde hartan horrelakorik lortzen lehenengo aldiz. * [[2009]] – [[Juan Lopez de Uralde]] eta [[Greenpeace]]ko beste bi ekintzaile atxilotuak izan ziren [[Kopenhage]]n, [[Klima aldaketari buruzko 2009ko Konferentzia|Kopenhageko Goi-bileran]] zehar, [[Danimarka]]ko erregina buru zuen afarian sartzeagatik. * [[2012]] – [[Konbergentzia eta Batasuna|CIUko]] [[Artur Mas]] eta [[Kataluniako Ezker Errepublikarra|ERCko]] [[Oriol Junqueras]] politikariek [[2014]]an [[Katalunia]]n [[Autodeterminazio|Autodeterminazio Erreferenduma]] burutzea adostu zuten. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1801]] – [[Joan Ignazio Iztueta|Juan Ignazio Iztueta]] idazlea eta poligrafoa [[Tolosa]]ko kartzelan sartu zuten. * [[1960]] – [[Bertsolari Txapelketa Nagusia|Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia]] [[Donostia]]n, [[Inazio Eizmendi]] "Basarri" garaile. * [[2002ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]ren finala [[Igor Elortza]]k irabazi zuen, aurreko bi edizioetan legez. * [[2005]] – [[Andoni Egaña]]k 4. aldiz irabazi zuen Euskal Herriko [[2005eko Bertsolari Txapelketa Nagusia|Bertsolari Txapelketa Nagusia]]. * [[2010eko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]n [[Arkaitz Estiballes]]ek jantzi zuen txapela. * [[2011ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]n [[Aitor Sarriegi]]k jantzi zuen txapela. * [[2022ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]]n [[Maialen Lujanbio]] izan zen irabazle. Bere hirugarren txapela jantzi zuen. === Mundua === * [[1969]] – ''[[On Her Majesty's Secret Service (filma)|On Her Majesty's Secret Service]]'' (''Bere Maiestatearen Zerbitzupean'') filma estreinatu zen, [[Peter R. Hunt]]ek zuzendu eta [[George Lazenby]], [[Diana Rigg]], [[Telly Savalas]], [[Bernard Lee]] eta [[Gabriele Ferzetti]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1973]] – ''[[Amarcord]]'' (''Oroitu'') filma estreinatu zen, [[Federico Fellini]]k zuzendu zuen. * [[1975]] – [[John Huston]] estatubatuar zinema zuzendariaren ''[[The Man Who Would Be King]]'' filma estreinatu zen. * [[1985]] – ''[[Out of Africa]]'' (''Afrikatik Kanpo'') filma estreinatu zen, [[Sydney Pollack]]ek zuzendu eta [[Meryl Streep]] eta [[Robert Redford]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1987]] – ''[[The Dead (1987ko filma)|The Dead]]'' (''Heriotza'') filma estreinatu zen (zuzendariaren heriotzaren ondoren), [[John Huston]]ek zuzendu eta [[Anjelica Huston]], [[Donal McCann]], [[Dan O'Herlihy]], [[Donal Donnelly]], [[Helena Carroll]] eta [[Cathleen Delany]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1998]] – ''[[You've Got Mail]]'' (''E-posta Bat Daukazu'') filma estreinatu zen, [[Nora Ephron]]ek zuzendu eta [[Tom Hanks]] eta [[Meg Ryan]]ek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1966]] – [[Richard L. Walker]]rek [[Saturno (planeta)|Saturnoko]] [[Epimeteo (satelitea)|Epimetheus]] ilargia aurkitu zuen. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1867]] – [[Joaquín Bárbara]], arabar margolari akademizista (h. [[1931]]). * [[1895]] – [[Karmele Saint-Martin]], euskal herritar idazlea (h. [[1989]]). * [[1900]] – [[Robustiano Bilbao]], euskal herritar futbolaria. * [[1906]] – [[Espe Alegria]], eusko-estatubatuar irakasle eta irrati-esataria (h. [[1991]]). * [[1919]] – [[Josu Oregi]], gipuzkoar euskalaria (h. [[1995]]). * [[1925]] – [[Maria Teresa Egaña]], ''Maite'', gipuzkoar erraketista. * [[1932]] – [[José María Macarulla]], kataluniar kimikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea (h. [[2012]]). * [[1938]] – [[Lucia Bakedano Azkona|Lucia Bakedano]], nafar idazlea. * [[1945]] – [[Ignacio Salas]], bizkaitar kazetaria (h. [[2016]]). * [[1948]] – [[Fernando Telletxea|Fernando Telletxea, ''Fama'']], gipuzkoar aktorea, idazlea eta abeslaria. * [[1957]] – [[Amaia Saizar]], gipuzkoar abeslaria. * [[1961]] – ** [[Martin Alustiza]], gipuzkoar esku pilotari ohia. ** [[Félix Taberna]], [[Nafarroako Ezker Batua|IUN-NEBko]] nafar politikaria. * [[1963]] – [[Pablo Turrillas]], gipuzkoar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1965]] – [[Manuel Erice]], nafar kazetaria (h. [[2018]]). * [[1966]] – [[Oskar Artetxe]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[1967]] – [[Aitor Bengoetxea]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]ko gipuzkoar irakaslea, [[GEZKI-Gizarte Ekonomia eta Zuzenbide Kooperatiboaren Institutua|GEZKI]] institutuko zuzendari ohia. * [[1969]] – [[Iratxe Aurrekoetxea]], bizkaitar gimnasta ohi eta entrenatzailea. * [[1982]] – [[Marta Moreno]], nafar futbolaria. * [[1986]] – [[Ylenia Baglietto]], gipuzkoar gimnasta-erritmiko ohia eta aktorea. * [[1987]] – [[Arman Imaz]], bizkaitar futbolari ohia. * [[2003]] – [[Haizea Urretabizkaia]], gipuzkoar eskubaloi jokalaria. === Mundua === * [[1450]] – [[Marko Marulić]], kroaziar idazlea eta poeta (h. [[1524]]). * [[1610]] – [[Charles du Fresne (Cangeko jauna)]], frantziar filologo eta Erdi Aroko eta Bizantzioko historialaria (h. [[1688]]). * [[1626]] – [[Kristina Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregina (h. [[1689]]). * [[1630]] – [[Tankredo Rohangoa]], Rohango dukerriaren dukegaia (h. [[1649]]). * [[1633]]an bataiatua – [[Willem van de Velde Gaztea]], herbeheretar margolaria (h. [[1707]]). * [[1718]] – [[Anna Leopoldovna]], [[Errusiar Inperioa|Errusiako]] erreginaordea (h. [[1746]]). * [[1814]] – [[Marie Colban]], norvegiar eleberrigile, ipuingile eta itzultzailea (h. [[1884]]). * [[1820]] – [[Washington Duke]], [[Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibila|Amerikako Gerra Zibilean]] borrokatu zen estatubatuar tabakoaren-industrialari eta [[Filantropia|filantropoa]] (h. [[1905]]). * [[1824]] – [[John Hall (politikaria)|John Hall]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (h. [[1907]]). * [[1839]] – [[Théodule-Armand Ribot]], frantziar psikologoa (h. [[1916]]). * [[1856]] – [[Joseph John Thomson]], ingeles kimikaria (h. [[1940]]). * [[1859]] – [[Gloria Melgar]], espainiar musikagilea eta margolaria (h. [[1938]]). * [[1863]] – [[Franz Ferdinand Austriakoa]], Austria-Hungariako artxidukea (h. [[1914]]). * [[1870]] – [[Hector Hugh Munro]], britainiar idazlea eta antzerkigilea (h. [[1916]]). * [[1878]] – [[Iosif Stalin|Josef Stalin]], sobietar politikaria, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBeko]] bigarren buruzagi gorena (h. [[1953]]). * [[1879]] – [[Paul Klee]], suitzar-alemaniar margolaria (h. [[1940]]). * [[1881]] – [[Esperanza Zuloaga]], espainiar zeramikaria (h. [[1937]]). * [[1883]] – [[Jules Raimu]], frantziar aktorea (h. [[1946]]). * [[1886]] – [[Ty Cobb]], estatubatuar beisbol jokalaria, bere garaiko [[beisbol]]eko izarrik handientzat hartua (h. [[1961]]). * [[1887]] – [[Charles Galton Darwin]], ingeles fisikaria, eugenista, eta [[Charles Darwin]]en biloba (h. [[1962]]). * [[1890]] – [[Edwin Armstrong]], estatubatuar ingeniari elektroniko eta asmatzailea, [[Frekuentzia Modulatua|FM]] irratiaren asmatzailea. * [[1893]] – [[Helen May Martin]], estatubatuar piano-jotzailea (h. [[1947]]). * [[1895]] – [[Luis Pimentel]], galiziar idazlea. * [[1902]] – [[Paco Martínez Soria]], espainiar aktore, antzerki enpresari eta zinema izarra (h. [[1982]]). * [[1904]] – [[George Stevens]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[1975]]). * [[1906]] – [[Ferdinand Alquié]], frantziar filosofoa (h. [[1985]]). * [[1907]] – [[Christopher Fry]], ingeles antzerkigilea (h. [[2005]]). * [[1911]] – ** [[Jules Dassin]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[2008]]). ** [[Helen Vlachos]], kazetaritza grekoaren legenda (h. [[1995]]). * [[1913]] – [[Willy Brandt]], [[Alemaniako kantziler]]ra (h. [[1992]]). * [[1916]] – ** [[Betty Grable]], estatubatuar aktore, pin-up, dantzari, modelo eta abeslaria (h. [[1973]]). ** [[Anselm Strauss]], estatubatuar soziologoa (h. [[1996]]). * [[1918]] – [[Fidelis Atienza]], filipinar moja, okin eta gozogilea (h. [[2021]]). * [[1920]] – [[Rita Streich]], alemaniar opera-abeslaria (h. [[1987]]). * [[1922]] – [[Esther Lederberg]], estatubatuar mikrobiologoa izan zen, bakterioen genetikan aitzindaria (h. [[2006]]). * [[1925]] – [[John Szarkowski]], estatubatuar museo-zaintzaile, historialari, arte-kritikari eta argazkilaria (h. [[2007]]). * [[1927]] – ** [[Ramsay Clark]], estatubatuar abokatu, ekintzaile eta politikaria (h. [[2021]]). ** [[Críostóir Ó Floinn]], irlandar idazlea (h. [[2023]]). * [[1928]] – [[Galt MacDermot]], kanadar konpositorea (h. [[2018]]). * [[1929]] – [[Iker Larrauri]], mexikar museologoa, antropologoa, arkitektoa eta artista plastikoa (h. [[2021]]). * [[1930]] – [[Jesús Puente]], espainiar antzerki eta zinema antzezlea (h. [[2000]]). * [[1933]] – [[Laura Mancinelli]], italiar idazlea, [[germanistika|germanista]] eta erdi arokoa (h. [[2016]]). * [[1934]] – [[Boris Volynov]], errusiar kosmonauta. * [[1938]] – [[Chas Chandler]], ingeles musikari, disko-ekoizle eta managerra (h. [[1996]]). * [[1939]] – [[Harold E. Varmus]], estatubatuar zientzialaria, 1989ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[1940]] – [[Lei Feng]], [[Askapenerako Herri Armada]]ko soldadua eta [[Txina]]ko [[komunismo]]an pertsonaia legendarioa (h. [[1962]]). * [[1941]] – [[Joan Wallach Scott]], estatubatuar historialaria, emakumeen historia alorrean aditua. * [[1943]] – [[Keith Richards]], ''[[Rolling Stones]]'' taldeko gitarrista, abeslari eta kantagilea. * [[1946]] – ** [[Steve Biko]], [[apartheid]]aren aurkako hegoafrikar ekintzailea (h. [[1977]]). ** [[Steven Spielberg]], estatubatuar zinema zuzendari eta ekoizlea. * [[1947]] – [[Judith Heumann]], estatubatuar ekintzailea, ezgaitasuna duten pertsonen eskubideen aldekoa (h. [[2023]]). * [[1948]] – ** [[Gila Goldstein]], israeldar aktorea, abeslaria eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (h. [[2017]]). ** [[Edmund Kemper]], estatubatuar serieko hiltzaile, bortxatzaile, gizajalea eta nekrofiloa. ** [[Adam Musiał]], poloniar futbolaria (h. [[2020]]). ** [[Mimmo Paladino]], italiar margolaria. ** [[Angela Sommer-Bodenburg]], alemaniar haur-literatura idazlea. * [[1951]] – [[Alvin E. Roth]], estatubatuar ekonomialaria, [[joko-teoria]]n aditua, 2012ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[1953]] – [[David Chipperfield]], ingeles arkitektoa. * [[1954]] – [[Ray Liotta]], estatubatuar aktorea (h. [[2022]]). * [[1956]] – [[Esperanza Casteleiro]], [[Espainiako Inteligentzia Zentroa|Espainiako Inteligentzia Zentroko]] zuzendaria. * [[1958]] - [[Isabel Ellsen]], frantziar nobelagile, erreportari, gidoilari eta gerra-argazkilaria (h. [[2012]]). * [[1959]] – [[María Escario]], espainiar kazetari eta ''[[Televisión Española]]''ko aurkezlea. * [[1960]] – [[Yoon Suk-yeol]], [[Hego Korea]]ko presidentea. * [[1961]] – [[Joanna Jet]], britainiar emakumezko aktore pornografiko, zine-zuzendari eta modelo transexuala. * [[1962]] – [[James Sie]], estatubatuar ahots-aktorea, aktorea eta umorista. * [[1963]] – ** [[Dimitri Piterman]], ukrainar-estatubatuar enpresaburua, [[Deportivo Alavés]]en jabe eta presidente izandakoa. ** [[Brad Pitt]], estatubatuar aktore, ekoizle eta gizarte ekintzailea. * [[1964]] – ** [[Steve Austin]], estatubatuar aktorea, ekoizlea eta borrokalari profesional ohia. ** [[Pierre Nkurunziza]], [[Burundi]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[1968]] – [[Alejandro Sanz]], espainiar musikari, musikagile eta abeslaria. * [[1971]] – ** [[Arantxa Sánchez Vicario]], kataluniar tenislari ohia. ** [[Lola Sanjuán]], espainiar enpresaburu eta lider feminista. * [[1972]] &ndash; [[Lawrence Wong]], [[Singapur]]reko lehen ministroa. * [[1974]] – [[Dmitri Skliarov]], errusiar programatzailea. * [[1975]] – ** [[Sia]], australiar abeslaria. ** [[Esther Vivas]], kataluniar kazetaria, soziologoa, gizarte ekintzailea eta politikaria. * [[1976]] – [[Koyuki]], japoniar aktore eta modeloa. * [[1978]] – [[Katie Holmes]], estatubatuar aktorea. * [[1980]] – [[Christina Aguilera]], estatubatuar abeslari, dantzari, musikagile eta ekoizlea. * [[1981]] – [[Lucy Prebble]], britainiar antzerkigilea, gidoilaria eta idazlea. * [[1989]] – [[Ashley Benson]], estatubatuar aktore eta modeloa. * [[1992]] – ** [[Kristen Faulkner]], estatubatuar txirrindularia. ** [[Bridgit Mendler]], estatubatuar aktore, abeslari eta modeloa. * [[1993]] – [[Valtònyc]], espainair [[rap]] abeslaria. * [[1995]] – [[Barbora Krejčíková]], txekiar tenislaria. * [[1999]] – [[Begoña Vargas]], espainiar aktorea, modeloa eta dantzaria. * [[2000]] – [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (h. [[2024]]). * [[2001]] – [[Billie Eilish]], estatubatuar abeslari eta konpositorea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1797]] – [[Juan Sagarbinaga]], bizkaitar arkitektoa, [[Salamanca]]n (j. [[1710]]). * [[1812]] – [[Bertrand Dominique Joachim de Logras]], Olhontzeko markesa, baxenafar aitoren semea, [[Paue]]n (j. [[1751]]). * [[1820]] – [[Juan Migel Gartzia de Bakedano]], nafar apaiz eta euskal idazlea (j. [[1739]]). * [[1869]] – ** [[Francisco Javier Girón]], nafar militarra, [[Madril]]en (j. [[1803]]). ** [[Maria Luisa Petriarena]], gipuzkoar ehulea eta bertsolaria. * [[1937]] – ** [[Jose Luis Arenillas]], euskal mediku eta politikaria, fusilatua (j. [[1904]]). ** [[Gumersindo de Azcárate Gómez]], espainiar militarra, [[Euzko Gudarostea|Euzko Gudarosteko]] operazio-inspektorea, [[Derio]]n fusilatua (j. [[1878]]). ** [[Ernesto de la Fuente]], espainiar militarra, [[Euzko Gudarostea|Euzko Gudarosteko]] komandantea, [[Derio]]n fusilatua. ** [[Daniel Irezabal]], bizkaitar militarra, fusilatua (j. [[1879]]). * [[1951]] – [[Jean Saint-Pierre]], euskal apezpiku eta idazlea (j. [[1884]]). * [[1958]] – [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]], gipuzkoar moja, San Bizente Paulen Karitateko Alaba, [[Madril]]en (j. [[1875]]). * [[1974]] – [[Mikel Salegi Urbieta]], gipuzkoar gaztea, Guardia Zibilak kontrol batean tiroz eraila (j. [[1953]]). * [[1999]] – [[Manuel Matxain]], gipuzkoar bertso-jartzailea (j. [[1916]]). * [[2017]] – [[Francisco Glaria]], ''Glaria II'', nafar futbolaria (j. [[1932]]). * [[2019]] – ** [[Patxi Andion]], euskal herritar kantautorea, musikaria, aktorea, idazlea eta irakaslea, [[Cubo de la Solana]]n (j. [[1947]]). ** [[Miguel Munarriz]], nafar aktorea (j. [[1957]]). * [[2020]] – [[Aitor Etxarte]], gipuzkoar pedagogoa eta euskaltzalea (j. [[1956]]). === Mundua === * [[1075]] – [[Edith Wessexkoa]], Ingalaterrako erregina ezkontidea (j. [[circa|c.]] [[1025]]). * [[1737]] – [[Antonio Stradivari]], italiar biolin-egilea (j. [[1644]]). * [[1803]] – [[Johann von Herder]], alemaniar idazle, teologo eta filosofoa (j. [[1744]]). * [[1805]] – [[Gennaro Astarita]], italiar musikagilea, Napolitar operako eskolako paraidea (j. [[circa|c.]] [[1745]]). * [[1808]] – [[Christina Chalon]], herbehereetar artista eta irarlea. * [[1828]] – [[Viktor Rydberg]], suediar idazle eta filosofoa (h. [[1895]]). * [[1829]] – [[Jean-Baptiste Lamarck]], frantziar naturalista (j. [[1744]]). * [[1832]] – [[Philip Freneau]], esatubatuar olerkaria eta kazetaria (j. [[1752]]). * [[1843]] – [[Thomas Graham (Lynedocheko 1. baroia)]], eskoziar aristokrata, politikaria eta britainiar armadako ofiziala (j. [[1748]]). * [[1848]] – [[Bernard Bolzano]], [[bohemia]]r matematikari, logikari, filosofo eta teologoa (j. [[1781]]). * [[1849]] - [[Henrietta Muir Edwards]], kanadar politikari feminista, erreformista eta gizarte-ekintzailea (h. [[1931]]). * [[1888]] – ** [[Caroline de Barrau]], frantziar hezitzailea, feminista, aktibista eta filantropoa (j. [[1828]]). ** [[Eagle Woman]], [[lakota]] herriko aktibista, liderra, diplomazialaria, merkataria eta interpretea (j. [[circa|c.]] [[1820]]). * [[1892]] – [[Richard Owen]], ingeles naturalista (j. [[1804]]). * [[1913]] - [[Louise Blanchard Bethune]], AEBetako lehen emakume arkitekto profesionala (j. [[1856]]). * [[1919]] – [[Horatio William Parker]], estatubatuar musikagilea, zuzendaria eta irakaslea (j. [[1863]]). * [[1932]] – [[Eduard Bernstein]], alemaniar politikari sozialista (j. [[1850]]). * [[1933]] – [[Mary Parker Follett]], estatubatuar gizarte-ekintzaile eta kudeaketa-aditua (j. [[1868]]). * [[1936]] – ** [[Andrija Mohorovicic]], kroaziar geologoa, [[Mohorovičić etenunea]] aurkitu zuena (j. [[1857]]). ** [[Leonardo Torres Quevedo]], espainiar ingeniaria eta matematikaria (j. [[1852]]). * [[1939]] – [[Bruno Liljefors]], suediar margolaria (j. [[1860]]). * [[1954]] – ** [[Vilhelm Buhl]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1881]]). ** [[Lluís Duran i Ventosa]], kataluniar politikari eta legegizona (j. [[1870]]). * [[1955]] - [[Anna Murray Vail]], estatubatuar botanikaria (j. [[1863]]). * [[1968]] – [[Dorothy Garrod]], britainiar arkeologoa, Paleolito Aroan aditua (j. [[1892]]). * [[1969]] – [[Àurea Cuadrado Castillón]], espainiar militante anarkista feminista (j. [[1894]]). * [[1971]] – ** [[Bobby Jones (golflaria)|Bobby Jones]], estatubatuar [[golf]] jokalaria, garai guztietako onenetakotzat hartua (j. [[1902]]). ** [[Aleksander Tvardovski]], errusiar olerkaria (j. [[1910]]). * [[1980]] – [[Aleksei Kosygin]], sobietar politikaria (j. [[1904]]). * [[1990]] – [[Paul Tortelier]], frantziar biolontxelo-jotzaile eta musikagilea, XX. mendeko [[biolontxelo]]-jotzaile nagusietako (j. [[1914]]). * [[1995]] – ** [[Nathan Rosen]], estatubatuar-Israeldar fisikaria (j. [[1909]]). ** [[Konrad Zuse]], alemaniar ingeniaria, konputazioaren aitzindaria (j. [[1910]]). * [[1998]] – [[Lev Dyomin]], errusiar kosmonauta. * [[1999]] – [[Robert Bresson]], frantziar zinemagilea (j. [[1901]]). * [[2000]] – [[Kirsty MacColl]], ingeles pop abeslari eta egile-abeslaria (j. [[1959]]). * [[2001]] – [[Gilbert Bécaud]], frantziar abeslari, musikagile, piano-jotzaile eta aktorea (j. [[1927]]). * [[2006]] – [[Joseph Barbera]], estatubatuar animatzaile, zuzendari eta ekoizlea , [[Hanna-Barbera]] estudioaren sortzailea(j. [[1911]]). * [[2008]] – [[Mark Felt]], ''Eztarri Sakona'', estatubatuar [[FBI]]ko kide eta [[barneko salatzailea]] (j. [[1913]]). * [[2009]] – [[Tavo Burat]], italierazko eta [[piemontera]]zko italiar idazle eta kazetaria (j. [[1932]]). * [[2010]] – [[Jacqueline de Romilly]], frantziar humanista izan zen, helenista, itzultzaile, saiakeragile eta akademikoa (j. [[1913]]). * [[2011]] – [[Václav Havel]], txekiar dramagile, idazle eta politikaria, [[Txekoslovakia]]ko azken [[lehendakari|presidentea]] eta [[Txekia|Txekiar Errepublikako]] lehenbizikoa (j. [[1936]]). * [[2012]] [[Mustafa Ould Salek]], [[Mauritania]]ko presidentea (j. [[1936]]). * [[2014]] – [[Virna Lisi]], italiar aktore ezagunenetakoa (j. [[1936]]). * [[2015]] – [[Léon Mébiane]], [[Gabon]]go lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[2016]] – ** [[Sata Isobe]], japoniar boleibol jolakaria (j. [[1944]]). ** [[Léo Marjane]], frantziar abeslaria (j. [[1912]]). ** [[Zsa Zsa Gabor]], hungariar-estatubatuar aktorea (j. [[1917]]). * [[2017]] – [[Jonghyun]], hegokorear abeslari eta irrati esataria (j. [[1990]]). * [[2018]] – ** [[Tulsi Giri]], [[Nepal]]go lehen ministroa (j. [[1926]]). ** [[María Jesús Rosa Reina]], espainiar boxeolaria (j. [[1974]]). * [[2019]] – [[Claudine Auger]], frantziar aktore eta modeloa (j. [[1941]]). * [[2020]] – ** [[Michael Jeffery]], [[Australia]]ko 24. Gobernadore Orokorra (j. [[1937]]). ** [[Peter Michael Neumann]], britainiar matematikaria (j. [[1940]]). ** [[Òscar Ribas Reig]], [[Andorra]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[2021]] – ** [[Richard Rogers]], italiar jatorriko britainiar arkitektoa (j. [[1933]]). ** [[Adela Turin]], artearen historialaria eta idazlea (j. [[1939]]). ** [[Julio Zachrisson]], margolari, grabatzaile eta eskultore panamatarra (j. [[1927]]). * [[2023]] – [[Brian Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[2024]] – [[Rik Van Looy]], belgiar txirrindularia, [[Monumentu (txirrindularitza)|txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena (j. [[1933]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Gexan, Gartzen, Gazien, Gezan eta Gehezan. * [[Pertsona migratzailearen nazioarteko eguna]] * [[Arabiar Hizkuntzaren Nazio Batuen Eguna]] * [[Irratiaren Mundu Eguna]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 17]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 19]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] qu066f3nhkuic1caf7t4sacrwi2rxf5 10003242 10003222 2024-12-18T11:04:50Z Artegia 65203 10003242 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 18'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta berrogeita hamabigarren [[egun]]a da, 353.a [[bisurte]]etan. 13 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|18}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1974]] – [[Guardia Zibila]]k [[Mikel Salegi Urbieta]] gaztea hil zuen [[Donostia]]n, kontrol batean. * [[1977]] - [[Lemoiz]]en [[ETA]] m-ko kide batzuen eta guardia zibilen arteko tiroketa gertatu zen zentral nuklearraren inguruetan. Eraikina babesten ari ziren guardia zibilekin tiroketa hasi zen eta bala batek jo zuen [[David Álvarez]]. Gogor jipoitu zuten eta ospitalean hil zen, hilabete eskasera. * [[1978]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Joaquin Maria Azada langilea hil zuen [[Getxo]]n. * [[1979]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Juan Cruz Montoya Ortueta zibila hil zuen [[Gasteiz]]en. * [[2007]] – [[Marije Fullaondo]] [[Batasuna|Batasuneko]] zuzendaritzakidea atxilotu zuten [[Errigoiti]]n ([[Bizkaia]]) [[Espainiako Auzitegi Nazionala]]ren aginduz. Ondoren kartzelatu zuten. * [[2008]] - Gaixo larri zeuden preso politikoen ordez espetxera joateko prest azaldu ziren Sasoia erretiratuen elkarteko kideak. * [[2013]] – [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k bere Txosten Ofizialean argitaratutako 46/2013 Foru Dekretuaren arabera [[Igeldo]] [[Gipuzkoa]]ko 89. udalerria bilakatu zen. === Mundua === * [[1922]] - [[Turin]]go eskuadra faxistek, [[Italia]]n, langile mugimenduaren aurkako erasoak abiatu zituzten. Erresistentzia antifaxista itzela topatu zuten. Hiru egunetan hamaika langile hil zituzten. * [[1961]] – [[Indonesia]]k [[Holandako Ginea Berria]] inbaditu zuen. * [[1966]] – [[Richard Walker]] astronomoak [[Saturno]]ren [[Epimeteo (satelitea)|Epimeteo]] satelitea aurkitu zuen. * [[1979]] – [[Katalunia]]ko Estatutua indarrean sartu zuten. * [[1998]] – [[José María Aznar|Jose Maria Aznarrek]] [[Kanariak|Kanariar uharteetan]], [[Ceuta|Zeutan]] eta [[Melilla]]n zeuden 21 presoen hurbilketa agindu zuen. Handik aurrera [[Espainia]] hegoaldeko kartzeletara eraman zituzten. * [[2005]] – [[Evo Morales]] [[Bolivia]]ko presidente aukeratu zuten, indigena batek herrialde hartan horrelakorik lortzen lehenengo aldiz. * [[2009]] – [[Juan Lopez de Uralde]] eta [[Greenpeace]]ko beste bi ekintzaile atxilotuak izan ziren [[Kopenhage]]n, [[Klima aldaketari buruzko 2009ko Konferentzia|Kopenhageko Goi-bileran]] zehar, [[Danimarka]]ko erregina buru zuen afarian sartzeagatik. * [[2012]] – [[Konbergentzia eta Batasuna|CIUko]] [[Artur Mas]] eta [[Kataluniako Ezker Errepublikarra|ERCko]] [[Oriol Junqueras]] politikariek [[2014]]an [[Katalunia]]n [[Autodeterminazio|Autodeterminazio Erreferenduma]] burutzea adostu zuten. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1801]] – [[Joan Ignazio Iztueta|Juan Ignazio Iztueta]] idazlea eta poligrafoa [[Tolosa]]ko kartzelan sartu zuten. * [[1960]] – [[Bertsolari Txapelketa Nagusia|Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia]] [[Donostia]]n, [[Inazio Eizmendi]] "Basarri" garaile. * [[2002ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]ren finala [[Igor Elortza]]k irabazi zuen, aurreko bi edizioetan legez. * [[2005]] – [[Andoni Egaña]]k 4. aldiz irabazi zuen Euskal Herriko [[2005eko Bertsolari Txapelketa Nagusia|Bertsolari Txapelketa Nagusia]]. * [[2010eko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]n [[Arkaitz Estiballes]]ek jantzi zuen txapela. * [[2011ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]n [[Aitor Sarriegi]]k jantzi zuen txapela. * [[2022ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]]n [[Maialen Lujanbio]] izan zen irabazle. Bere hirugarren txapela jantzi zuen. === Mundua === * [[1969]] – ''[[On Her Majesty's Secret Service (filma)|On Her Majesty's Secret Service]]'' (''Bere Maiestatearen Zerbitzupean'') filma estreinatu zen, [[Peter R. Hunt]]ek zuzendu eta [[George Lazenby]], [[Diana Rigg]], [[Telly Savalas]], [[Bernard Lee]] eta [[Gabriele Ferzetti]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1973]] – ''[[Amarcord]]'' (''Oroitu'') filma estreinatu zen, [[Federico Fellini]]k zuzendu zuen. * [[1975]] – [[John Huston]] estatubatuar zinema zuzendariaren ''[[The Man Who Would Be King]]'' filma estreinatu zen. * [[1985]] – ''[[Out of Africa]]'' (''Afrikatik Kanpo'') filma estreinatu zen, [[Sydney Pollack]]ek zuzendu eta [[Meryl Streep]] eta [[Robert Redford]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1987]] – ''[[The Dead (1987ko filma)|The Dead]]'' (''Heriotza'') filma estreinatu zen (zuzendariaren heriotzaren ondoren), [[John Huston]]ek zuzendu eta [[Anjelica Huston]], [[Donal McCann]], [[Dan O'Herlihy]], [[Donal Donnelly]], [[Helena Carroll]] eta [[Cathleen Delany]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1998]] – ''[[You've Got Mail]]'' (''E-posta Bat Daukazu'') filma estreinatu zen, [[Nora Ephron]]ek zuzendu eta [[Tom Hanks]] eta [[Meg Ryan]]ek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1966]] – [[Richard L. Walker]]rek [[Saturno (planeta)|Saturnoko]] [[Epimeteo (satelitea)|Epimetheus]] ilargia aurkitu zuen. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1867]] – [[Joaquín Bárbara]], arabar margolari akademizista (h. [[1931]]). * [[1895]] – [[Karmele Saint-Martin]], euskal herritar idazlea (h. [[1989]]). * [[1900]] – [[Robustiano Bilbao]], euskal herritar futbolaria. * [[1906]] – [[Espe Alegria]], eusko-estatubatuar irakasle eta irrati-esataria (h. [[1991]]). * [[1919]] – [[Josu Oregi]], gipuzkoar euskalaria (h. [[1995]]). * [[1925]] – [[Maria Teresa Egaña]], ''Maite'', gipuzkoar erraketista. * [[1932]] – [[José María Macarulla]], kataluniar kimikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea (h. [[2012]]). * [[1938]] – [[Lucia Bakedano Azkona|Lucia Bakedano]], nafar idazlea. * [[1945]] – [[Ignacio Salas]], bizkaitar kazetaria (h. [[2016]]). * [[1948]] – [[Fernando Telletxea|Fernando Telletxea, ''Fama'']], gipuzkoar aktorea, idazlea eta abeslaria. * [[1957]] – [[Amaia Saizar]], gipuzkoar abeslaria. * [[1961]] – ** [[Martin Alustiza]], gipuzkoar esku pilotari ohia. ** [[Félix Taberna]], [[Nafarroako Ezker Batua|IUN-NEBko]] nafar politikaria. * [[1963]] – [[Pablo Turrillas]], gipuzkoar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1965]] – [[Manuel Erice]], nafar kazetaria (h. [[2018]]). * [[1966]] – [[Oskar Artetxe]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[1967]] – [[Aitor Bengoetxea]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]ko gipuzkoar irakaslea, [[GEZKI-Gizarte Ekonomia eta Zuzenbide Kooperatiboaren Institutua|GEZKI]] institutuko zuzendari ohia. * [[1969]] – [[Iratxe Aurrekoetxea]], bizkaitar gimnasta ohi eta entrenatzailea. * [[1982]] – [[Marta Moreno]], nafar futbolaria. * [[1986]] – [[Ylenia Baglietto]], gipuzkoar gimnasta-erritmiko ohia eta aktorea. * [[1987]] – [[Arman Imaz]], bizkaitar futbolari ohia. * [[2003]] – [[Haizea Urretabizkaia]], gipuzkoar eskubaloi jokalaria. === Mundua === * [[1450]] – [[Marko Marulić]], kroaziar idazlea eta poeta (h. [[1524]]). * [[1610]] – [[Charles du Fresne (Cangeko jauna)]], frantziar filologo eta Erdi Aroko eta Bizantzioko historialaria (h. [[1688]]). * [[1626]] – [[Kristina Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregina (h. [[1689]]). * [[1630]] – [[Tankredo Rohangoa]], Rohango dukerriaren dukegaia (h. [[1649]]). * [[1633]]an bataiatua – [[Willem van de Velde Gaztea]], herbeheretar margolaria (h. [[1707]]). * [[1718]] – [[Anna Leopoldovna]], [[Errusiar Inperioa|Errusiako]] erreginaordea (h. [[1746]]). * [[1814]] – [[Marie Colban]], norvegiar eleberrigile, ipuingile eta itzultzailea (h. [[1884]]). * [[1820]] – [[Washington Duke]], [[Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibila|Amerikako Gerra Zibilean]] borrokatu zen estatubatuar tabakoaren-industrialari eta [[Filantropia|filantropoa]] (h. [[1905]]). * [[1824]] – [[John Hall (politikaria)|John Hall]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (h. [[1907]]). * [[1839]] – [[Théodule-Armand Ribot]], frantziar psikologoa (h. [[1916]]). * [[1856]] – [[Joseph John Thomson]], ingeles kimikaria (h. [[1940]]). * [[1859]] – [[Gloria Melgar]], espainiar musikagilea eta margolaria (h. [[1938]]). * [[1863]] – [[Franz Ferdinand Austriakoa]], Austria-Hungariako artxidukea (h. [[1914]]). * [[1870]] – [[Hector Hugh Munro]], britainiar idazlea eta antzerkigilea (h. [[1916]]). * [[1878]] – [[Iosif Stalin|Josef Stalin]], sobietar politikaria, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBeko]] bigarren buruzagi gorena (h. [[1953]]). * [[1879]] – [[Paul Klee]], suitzar-alemaniar margolaria (h. [[1940]]). * [[1881]] – [[Esperanza Zuloaga]], espainiar zeramikaria (h. [[1937]]). * [[1883]] – [[Jules Raimu]], frantziar aktorea (h. [[1946]]). * [[1886]] – [[Ty Cobb]], estatubatuar beisbol jokalaria, bere garaiko [[beisbol]]eko izarrik handientzat hartua (h. [[1961]]). * [[1887]] – [[Charles Galton Darwin]], ingeles fisikaria, eugenista, eta [[Charles Darwin]]en biloba (h. [[1962]]). * [[1890]] – [[Edwin Armstrong]], estatubatuar ingeniari elektroniko eta asmatzailea, [[Frekuentzia Modulatua|FM]] irratiaren asmatzailea. * [[1893]] – [[Helen May Martin]], estatubatuar piano-jotzailea (h. [[1947]]). * [[1895]] – [[Luis Pimentel]], galiziar idazlea. * [[1902]] – [[Paco Martínez Soria]], espainiar aktore, antzerki enpresari eta zinema izarra (h. [[1982]]). * [[1904]] – [[George Stevens]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[1975]]). * [[1906]] – [[Ferdinand Alquié]], frantziar filosofoa (h. [[1985]]). * [[1907]] – [[Christopher Fry]], ingeles antzerkigilea (h. [[2005]]). * [[1911]] – ** [[Jules Dassin]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[2008]]). ** [[Helen Vlachos]], kazetaritza grekoaren legenda (h. [[1995]]). * [[1913]] – [[Willy Brandt]], [[Alemaniako kantziler]]ra (h. [[1992]]). * [[1916]] – ** [[Betty Grable]], estatubatuar aktore, pin-up, dantzari, modelo eta abeslaria (h. [[1973]]). ** [[Anselm Strauss]], estatubatuar soziologoa (h. [[1996]]). * [[1918]] – [[Fidelis Atienza]], filipinar moja, okin eta gozogilea (h. [[2021]]). * [[1920]] – [[Rita Streich]], alemaniar opera-abeslaria (h. [[1987]]). * [[1922]] – [[Esther Lederberg]], estatubatuar mikrobiologoa izan zen, bakterioen genetikan aitzindaria (h. [[2006]]). * [[1925]] – [[John Szarkowski]], estatubatuar museo-zaintzaile, historialari, arte-kritikari eta argazkilaria (h. [[2007]]). * [[1927]] – ** [[Ramsay Clark]], estatubatuar abokatu, ekintzaile eta politikaria (h. [[2021]]). ** [[Críostóir Ó Floinn]], irlandar idazlea (h. [[2023]]). * [[1928]] – [[Galt MacDermot]], kanadar konpositorea (h. [[2018]]). * [[1929]] – [[Iker Larrauri]], mexikar museologoa, antropologoa, arkitektoa eta artista plastikoa (h. [[2021]]). * [[1930]] – [[Jesús Puente]], espainiar antzerki eta zinema antzezlea (h. [[2000]]). * [[1933]] – [[Laura Mancinelli]], italiar idazlea, [[germanistika|germanista]] eta erdi arokoa (h. [[2016]]). * [[1934]] – [[Boris Volynov]], errusiar kosmonauta. * [[1938]] – [[Chas Chandler]], ingeles musikari, disko-ekoizle eta managerra (h. [[1996]]). * [[1939]] – [[Harold E. Varmus]], estatubatuar zientzialaria, 1989ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[1940]] – [[Lei Feng]], [[Askapenerako Herri Armada]]ko soldadua eta [[Txina]]ko [[komunismo]]an pertsonaia legendarioa (h. [[1962]]). * [[1941]] – [[Joan Wallach Scott]], estatubatuar historialaria, emakumeen historia alorrean aditua. * [[1943]] – [[Keith Richards]], ''[[Rolling Stones]]'' taldeko gitarrista, abeslari eta kantagilea. * [[1946]] – ** [[Steve Biko]], [[apartheid]]aren aurkako hegoafrikar ekintzailea (h. [[1977]]). ** [[Steven Spielberg]], estatubatuar zinema zuzendari eta ekoizlea. * [[1947]] – [[Judith Heumann]], estatubatuar ekintzailea, ezgaitasuna duten pertsonen eskubideen aldekoa (h. [[2023]]). * [[1948]] – ** [[Gila Goldstein]], israeldar aktorea, abeslaria eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (h. [[2017]]). ** [[Edmund Kemper]], estatubatuar serieko hiltzaile, bortxatzaile, gizajalea eta nekrofiloa. ** [[Adam Musiał]], poloniar futbolaria (h. [[2020]]). ** [[Mimmo Paladino]], italiar margolaria. ** [[Angela Sommer-Bodenburg]], alemaniar haur-literatura idazlea. * [[1951]] – [[Alvin E. Roth]], estatubatuar ekonomialaria, [[joko-teoria]]n aditua, 2012ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[1953]] – [[David Chipperfield]], ingeles arkitektoa. * [[1954]] – [[Ray Liotta]], estatubatuar aktorea (h. [[2022]]). * [[1956]] – [[Esperanza Casteleiro]], [[Espainiako Inteligentzia Zentroa|Espainiako Inteligentzia Zentroko]] zuzendaria. * [[1958]] - [[Isabel Ellsen]], frantziar nobelagile, erreportari, gidoilari eta gerra-argazkilaria (h. [[2012]]). * [[1959]] – [[María Escario]], espainiar kazetari eta ''[[Televisión Española]]''ko aurkezlea. * [[1960]] – [[Yoon Suk-yeol]], [[Hego Korea]]ko presidentea. * [[1961]] – [[Joanna Jet]], britainiar emakumezko aktore pornografiko, zine-zuzendari eta modelo transexuala. * [[1962]] – [[James Sie]], estatubatuar ahots-aktorea, aktorea eta umorista. * [[1963]] – ** [[Dimitri Piterman]], ukrainar-estatubatuar enpresaburua, [[Deportivo Alavés]]en jabe eta presidente izandakoa. ** [[Brad Pitt]], estatubatuar aktore, ekoizle eta gizarte ekintzailea. * [[1964]] – ** [[Steve Austin]], estatubatuar aktorea, ekoizlea eta borrokalari profesional ohia. ** [[Pierre Nkurunziza]], [[Burundi]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[1968]] – [[Alejandro Sanz]], espainiar musikari, musikagile eta abeslaria. * [[1971]] – ** [[Arantxa Sánchez Vicario]], kataluniar tenislari ohia. ** [[Lola Sanjuán]], espainiar enpresaburu eta lider feminista. * [[1972]] &ndash; [[Lawrence Wong]], [[Singapur]]reko lehen ministroa. * [[1974]] – [[Dmitri Skliarov]], errusiar programatzailea. * [[1975]] – ** [[Sia]], australiar abeslaria. ** [[Esther Vivas]], kataluniar kazetaria, soziologoa, gizarte ekintzailea eta politikaria. * [[1976]] – [[Koyuki]], japoniar aktore eta modeloa. * [[1978]] – [[Katie Holmes]], estatubatuar aktorea. * [[1980]] – [[Christina Aguilera]], estatubatuar abeslari, dantzari, musikagile eta ekoizlea. * [[1981]] – [[Lucy Prebble]], britainiar antzerkigilea, gidoilaria eta idazlea. * [[1989]] – [[Ashley Benson]], estatubatuar aktore eta modeloa. * [[1992]] – ** [[Kristen Faulkner]], estatubatuar txirrindularia. ** [[Bridgit Mendler]], estatubatuar aktore, abeslari eta modeloa. * [[1993]] – [[Valtònyc]], espainair [[rap]] abeslaria. * [[1995]] – [[Barbora Krejčíková]], txekiar tenislaria. * [[1999]] – [[Begoña Vargas]], espainiar aktorea, modeloa eta dantzaria. * [[2000]] – [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (h. [[2024]]). * [[2001]] – [[Billie Eilish]], estatubatuar abeslari eta konpositorea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1797]] – [[Juan Sagarbinaga]], bizkaitar arkitektoa, [[Salamanca]]n (j. [[1710]]). * [[1812]] – [[Bertrand Dominique Joachim de Logras]], Olhontzeko markesa, baxenafar aitoren semea, [[Paue]]n (j. [[1751]]). * [[1820]] – [[Juan Migel Gartzia de Bakedano]], nafar apaiz eta euskal idazlea (j. [[1739]]). * [[1869]] – ** [[Francisco Javier Girón]], nafar militarra, [[Madril]]en (j. [[1803]]). ** [[Maria Luisa Petriarena]], gipuzkoar ehulea eta bertsolaria. * [[1937]] – ** [[Jose Luis Arenillas]], euskal mediku eta politikaria, fusilatua (j. [[1904]]). ** [[Gumersindo de Azcárate Gómez]], espainiar militarra, [[Euzko Gudarostea|Euzko Gudarosteko]] operazio-inspektorea, [[Derio]]n fusilatua (j. [[1878]]). ** [[Ernesto de la Fuente]], espainiar militarra, [[Euzko Gudarostea|Euzko Gudarosteko]] komandantea, [[Derio]]n fusilatua. ** [[Daniel Irezabal]], bizkaitar militarra, fusilatua (j. [[1879]]). * [[1951]] – [[Jean Saint-Pierre]], euskal apezpiku eta idazlea (j. [[1884]]). * [[1958]] – [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]], gipuzkoar moja, San Bizente Paulen Karitateko Alaba, [[Madril]]en (j. [[1875]]). * [[1974]] – [[Mikel Salegi Urbieta]], gipuzkoar gaztea, Guardia Zibilak kontrol batean tiroz eraila (j. [[1953]]). * [[1999]] – [[Manuel Matxain]], gipuzkoar bertso-jartzailea (j. [[1916]]). * [[2017]] – [[Francisco Glaria]], ''Glaria II'', nafar futbolaria (j. [[1932]]). * [[2019]] – ** [[Patxi Andion]], euskal herritar kantautorea, musikaria, aktorea, idazlea eta irakaslea, [[Cubo de la Solana]]n (j. [[1947]]). ** [[Miguel Munarriz]], nafar aktorea (j. [[1957]]). * [[2020]] – [[Aitor Etxarte]], gipuzkoar pedagogoa eta euskaltzalea (j. [[1956]]). * [[2024]] – [[Patri Urkizu]], gipuzkoar idazlea eta Euskal Filologian doktore [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] (j. [[1946]]). === Mundua === * [[1075]] – [[Edith Wessexkoa]], Ingalaterrako erregina ezkontidea (j. [[circa|c.]] [[1025]]). * [[1737]] – [[Antonio Stradivari]], italiar biolin-egilea (j. [[1644]]). * [[1803]] – [[Johann von Herder]], alemaniar idazle, teologo eta filosofoa (j. [[1744]]). * [[1805]] – [[Gennaro Astarita]], italiar musikagilea, Napolitar operako eskolako paraidea (j. [[circa|c.]] [[1745]]). * [[1808]] – [[Christina Chalon]], herbehereetar artista eta irarlea. * [[1828]] – [[Viktor Rydberg]], suediar idazle eta filosofoa (h. [[1895]]). * [[1829]] – [[Jean-Baptiste Lamarck]], frantziar naturalista (j. [[1744]]). * [[1832]] – [[Philip Freneau]], esatubatuar olerkaria eta kazetaria (j. [[1752]]). * [[1843]] – [[Thomas Graham (Lynedocheko 1. baroia)]], eskoziar aristokrata, politikaria eta britainiar armadako ofiziala (j. [[1748]]). * [[1848]] – [[Bernard Bolzano]], [[bohemia]]r matematikari, logikari, filosofo eta teologoa (j. [[1781]]). * [[1849]] - [[Henrietta Muir Edwards]], kanadar politikari feminista, erreformista eta gizarte-ekintzailea (h. [[1931]]). * [[1888]] – ** [[Caroline de Barrau]], frantziar hezitzailea, feminista, aktibista eta filantropoa (j. [[1828]]). ** [[Eagle Woman]], [[lakota]] herriko aktibista, liderra, diplomazialaria, merkataria eta interpretea (j. [[circa|c.]] [[1820]]). * [[1892]] – [[Richard Owen]], ingeles naturalista (j. [[1804]]). * [[1913]] - [[Louise Blanchard Bethune]], AEBetako lehen emakume arkitekto profesionala (j. [[1856]]). * [[1919]] – [[Horatio William Parker]], estatubatuar musikagilea, zuzendaria eta irakaslea (j. [[1863]]). * [[1932]] – [[Eduard Bernstein]], alemaniar politikari sozialista (j. [[1850]]). * [[1933]] – [[Mary Parker Follett]], estatubatuar gizarte-ekintzaile eta kudeaketa-aditua (j. [[1868]]). * [[1936]] – ** [[Andrija Mohorovicic]], kroaziar geologoa, [[Mohorovičić etenunea]] aurkitu zuena (j. [[1857]]). ** [[Leonardo Torres Quevedo]], espainiar ingeniaria eta matematikaria (j. [[1852]]). * [[1939]] – [[Bruno Liljefors]], suediar margolaria (j. [[1860]]). * [[1954]] – ** [[Vilhelm Buhl]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1881]]). ** [[Lluís Duran i Ventosa]], kataluniar politikari eta legegizona (j. [[1870]]). * [[1955]] - [[Anna Murray Vail]], estatubatuar botanikaria (j. [[1863]]). * [[1968]] – [[Dorothy Garrod]], britainiar arkeologoa, Paleolito Aroan aditua (j. [[1892]]). * [[1969]] – [[Àurea Cuadrado Castillón]], espainiar militante anarkista feminista (j. [[1894]]). * [[1971]] – ** [[Bobby Jones (golflaria)|Bobby Jones]], estatubatuar [[golf]] jokalaria, garai guztietako onenetakotzat hartua (j. [[1902]]). ** [[Aleksander Tvardovski]], errusiar olerkaria (j. [[1910]]). * [[1980]] – [[Aleksei Kosygin]], sobietar politikaria (j. [[1904]]). * [[1990]] – [[Paul Tortelier]], frantziar biolontxelo-jotzaile eta musikagilea, XX. mendeko [[biolontxelo]]-jotzaile nagusietako (j. [[1914]]). * [[1995]] – ** [[Nathan Rosen]], estatubatuar-Israeldar fisikaria (j. [[1909]]). ** [[Konrad Zuse]], alemaniar ingeniaria, konputazioaren aitzindaria (j. [[1910]]). * [[1998]] – [[Lev Dyomin]], errusiar kosmonauta. * [[1999]] – [[Robert Bresson]], frantziar zinemagilea (j. [[1901]]). * [[2000]] – [[Kirsty MacColl]], ingeles pop abeslari eta egile-abeslaria (j. [[1959]]). * [[2001]] – [[Gilbert Bécaud]], frantziar abeslari, musikagile, piano-jotzaile eta aktorea (j. [[1927]]). * [[2006]] – [[Joseph Barbera]], estatubatuar animatzaile, zuzendari eta ekoizlea , [[Hanna-Barbera]] estudioaren sortzailea(j. [[1911]]). * [[2008]] – [[Mark Felt]], ''Eztarri Sakona'', estatubatuar [[FBI]]ko kide eta [[barneko salatzailea]] (j. [[1913]]). * [[2009]] – [[Tavo Burat]], italierazko eta [[piemontera]]zko italiar idazle eta kazetaria (j. [[1932]]). * [[2010]] – [[Jacqueline de Romilly]], frantziar humanista izan zen, helenista, itzultzaile, saiakeragile eta akademikoa (j. [[1913]]). * [[2011]] – [[Václav Havel]], txekiar dramagile, idazle eta politikaria, [[Txekoslovakia]]ko azken [[lehendakari|presidentea]] eta [[Txekia|Txekiar Errepublikako]] lehenbizikoa (j. [[1936]]). * [[2012]] [[Mustafa Ould Salek]], [[Mauritania]]ko presidentea (j. [[1936]]). * [[2014]] – [[Virna Lisi]], italiar aktore ezagunenetakoa (j. [[1936]]). * [[2015]] – [[Léon Mébiane]], [[Gabon]]go lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[2016]] – ** [[Sata Isobe]], japoniar boleibol jolakaria (j. [[1944]]). ** [[Léo Marjane]], frantziar abeslaria (j. [[1912]]). ** [[Zsa Zsa Gabor]], hungariar-estatubatuar aktorea (j. [[1917]]). * [[2017]] – [[Jonghyun]], hegokorear abeslari eta irrati esataria (j. [[1990]]). * [[2018]] – ** [[Tulsi Giri]], [[Nepal]]go lehen ministroa (j. [[1926]]). ** [[María Jesús Rosa Reina]], espainiar boxeolaria (j. [[1974]]). * [[2019]] – [[Claudine Auger]], frantziar aktore eta modeloa (j. [[1941]]). * [[2020]] – ** [[Michael Jeffery]], [[Australia]]ko 24. Gobernadore Orokorra (j. [[1937]]). ** [[Peter Michael Neumann]], britainiar matematikaria (j. [[1940]]). ** [[Òscar Ribas Reig]], [[Andorra]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[2021]] – ** [[Richard Rogers]], italiar jatorriko britainiar arkitektoa (j. [[1933]]). ** [[Adela Turin]], artearen historialaria eta idazlea (j. [[1939]]). ** [[Julio Zachrisson]], margolari, grabatzaile eta eskultore panamatarra (j. [[1927]]). * [[2023]] – [[Brian Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[2024]] – [[Rik Van Looy]], belgiar txirrindularia, [[Monumentu (txirrindularitza)|txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena (j. [[1933]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Gexan, Gartzen, Gazien, Gezan eta Gehezan. * [[Pertsona migratzailearen nazioarteko eguna]] * [[Arabiar Hizkuntzaren Nazio Batuen Eguna]] * [[Irratiaren Mundu Eguna]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 17]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 19]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] gafwje0khqt8yzd11dvngd3melat0j0 0 4156 10003216 9991524 2024-12-18T10:57:05Z Artegia 65203 10003216 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 20'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta berrogeita hamalaugarren [[egun]]a da, 355.a [[bisurte]]etan. 11 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|20}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1973]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] [[Luis Carrero Blanco]] [[Espainia]]ko presidentea [[Ogro operazioa|erail zuen Madrilen kotxean zihoala bonba bat leherraraziz]]. Berarekin batera, kotxean zihoazen beste bi pertsona hil ziren. * [[1980]] – [[Euskotren Trena|Euskotrenen]] [[Bilbo]] eta [[Plentzia]]ko trena bere bidetik atera zen [[Ibarrekolanda]] parean, eguraldi txarra zela eta. * [[1998]] – [[Ziklogenesi lehergarri]] batek eragindako olatu erraldoiek "[[Marero]]" euskal arrantza-ontzia eta zortzi arrantzaleak irentsi zituzten [[Bizkaiko golkoa]]n. === Mundua === * [[1969]] – Anwar el Sadat izendatu zuten [[Egipto]]ko presidente. * [[1989]] – [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]], [[Panamako estatubatuar inbasioa|Panama indarrez hartzen dute]] [[Manuel Antonio Noriega]] boteretik kentzeko. * [[2015eko Espainiako hauteskunde orokorrak]]. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1928]] – ''[[La meiga]]'', [[Jesus Guridi]]ren musika eta [[Federico Romero|F. Romero]] eta [[Guillermo Fernández-Shaw|G. Fernández-Shawren]] libretoa duen [[zarzuela]] estreinatu zen Madrilgo [[Zarzuelako Antzokia]]n. * [[2008]] – [[Igor Elortza]]k irabazi zuen [[2008ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]. * [[2014ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]n [[Fredi Paia]]k jantzi zuen txapela. === Mundua === * [[1961]] – ''[[Mysterious Island (1961eko filma)|Mysterious Island]]'' ("Uharte Misteriotsua") filma estreinatu zen, [[Cy Endfield]]ek zuzendu eta [[Michael Craig (aktorea)|Michael Craig]], [[Joan Greenwood]], [[Michael Callan]] eta [[Gary Merrill]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1961]] – ''[[Divorzio all'italiana]]'' ("Dibortzioa italiar eran") filma estreinatu zen, [[Pietro Germi]]k zuzendu eta [[Marcello Mastroianni]], [[Daniela Rocca]], [[Stefania Sandrelli]], [[Leopoldo Trieste]] eta [[Odoardo Spadaro]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1962]] – ''[[Atraco a las tres]]'' ("Hiruetan lapurreta") filma estreinatu zen, [[José María Forqué]]k zuzendu eta [[José Luis López Vázquez]], [[Cassen (aktorea)|Cassen]], [[Gracita Morales]], [[Katia Loritz]], [[Manuel Alexandre]], [[Agustín González]], [[José Orjas]], [[Alfredo Landa]], [[Paula Martel]], [[Rafaela Aparicio]], [[José María Caffarel]], [[Jesús Guzmán]], [[Pedro Mari Sánchez]] eta [[Lola Gaos]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1967]] – ''[[Billion Dollar Brain]]'' ("Bilioi Dolarretako Burmuina") filma estreinatu en, [[Ken Russell]]ek zuzendu eta [[Michael Caine]], [[Karl Malden]], [[Ed Begley]], [[Oscar Homolka]] eta [[Françoise Dorléac]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1979]] – ''[[All That Jazz]]'' ("Jazz Guzti Hori"/"Ikuskizuna Has Dadila") filma estreinatu zen, [[Bob Fosse]]k zuzendu eta [[Roy Scheider]], [[Jessica Lange]], [[Leland Palmer]] eta [[Ann Reinking]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1989]] – ''[[Born on the Fourth of July]]'' ("Uztailaren Lauean Jaioa") filma estreinatu zen, [[Oliver Stone]]k zuzendu eta [[Tom Cruise]] eta [[Willem Dafoe]] aktoreek antzeztua izan zen. * [[1991]] – ''[[JFK (filma)|JFK]]'' filma estreinatu zen, [[Oliver Stone]]k zuzendu eta [[Kevin Costner]], [[Kevin Bacon]], [[Tommy Lee Jones]], [[Laurie Metcalf]], [[Gary Oldman]], [[Michael Rooker]], [[Jay O. Sanders]] eta [[Sissy Spacek]] aktoreek antzeztu zutelarik, aldiz, [[Martin Sheen]] aktoreak narratzailearen ahotsa ipini zuen. * [[2002]] – ''[[Gangs of New York]]'' ("New Yorkeko Gangsterrak") filma estreinatu zen, [[Martin Scorsese]] estatubatuar zinema zuzendariak zuzendu eta [[Leonardo DiCaprio]], [[Daniel Day-Lewis]], [[Cameron Diaz]], [[John C. Reilly]], [[Liam Neeson]] eta [[Brendan Gleeson]] aktoreek antzeztua izan zen. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1746]] – [[Miguel José Azantza]], nafar militar eta jenerala (h. [[1826]]). * [[1823]] – [[Domingo Moriones]], euskal militar eta politikaria (h. [[1881]]). * [[1838]] – [[Frantzisko Maria Aranburu]], gipuzkoar gerrillaria. * [[1841]] – [[Jean Pierre Arbelbide]], euskal idazle eta erlijiosoa (h. [[1905]]). * [[1876]] – [[Castor Jauregibeitia]], ''Cocherito de Bilbao'', euskal toreatzailea (h. [[1928]]). * [[1877]] – [[Maria Mestayer]], euskal gastronomo eta sukaldaria (h. [[1949]]). * [[1883]] – [[Jose Zalba Labarga]], nafar historialaria eta idazlea (h. [[1942]]). * [[1891]] – [[Pierre Eiheramendi]], zuberotar idazlea, apaiza eta [[Zerrenda:Euskaltzain urgazleak|euskaltzain urgazlea]] (h. [[1975]]). * [[1907]] – [[Jesus Olasagasti]], gipuzkoar margolaria (h. [[1955]]). * [[1915]] – [[Cecilia García Gilarte]], gipuzkoar idazlea eta kazetaria (h. [[1989]]). * [[1917]] – [[Antonio Ortiz Alonso]], bizkaitar futbolaria (h. [[1976]]). * [[1932]] – [[Karmele Esnal Zulaika|Karmele Esnal]], gipuzkoar irakaslea, [[ikastola|ikastolen]] sustatzailea eta idazlea (h. [[2012]]). * [[1937]] – [[Joaquín Gómez Peruyera]], bizkaitar futbolaria (h. [[2013]]). * [[1944]] – [[Carmelo Ortiz de Elgea]], gipuzkoar margolaria. * [[1945]] – ** [[Pedro Burillo López]], [[Nafarroako Unibertsitate Publikoa|Nafarroako Unibertsitate Publikoko]] errektore ohia, [[Zaragoza]]n. ** [[Pepe Camiñas]], euskal herritar margolari surrealista, [[Barbadillo]]n. * [[1948]] – [[Jesús Arana]], arabar saskibaloi jokalari ohia, karrera osoa [[Saski Baskonia]]n egindakoa. * [[1951]] - [[Bóregan]], nafar eskultorea eta margolaria. * [[1955]] – [[Jose Ignacio Novoa]], gipuzkoar eskubaloi jokalari ohia. * [[1956]] – [[Socorro Latasa]], nafar idazle eta poeta. * [[1966]] – [[Iñaki Goiburu]], gipuzkoar auto pilotu ohia. * [[1972]] – [[Iker Casanova]], bizkaitar politikari, idazle eta ekintzailea. * [[1974]] – [[Raúl Gañán]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1977]] – [[Oihane Perea]], arabar bertsolaria, lau aldiz [[Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren irabazlea. * [[1982]] – [[Mikel Álvaro]], arabar futbolaria. * [[1989]] – [[Mikel Larrañaga]], gipuzkoar aizkolaria. * [[1992]] – [[Gorka Luariz-Aierdi]], gipuzkoar futbolaria, [[Zaragoza]]n. * [[1997]] – [[Naia Leonet]], gipuzkoar txirrindularia. * [[2001]] - [[Lysa Tchaptchet]], nafar eskubaloi jokalaria. * [[2004]] – [[Carmen Garay]], bizkaitar surflaria. === Mundua === * [[1342]] – [[Juan Alonso Pérez de Guzmán y Osorio]], gaztelar noblea (h. [[1396]]). * [[1537]] – [[Joan III.a Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregea (h. [[1592]]). * [[1838]] – [[Edwin Abbott Abbott]], ingeles eskola-maisu, teologo, apaiz anglikano eta idazlea (h. [[1926]]). * [[1841]] – [[Ferdinand Buisson]], frantziar politikari eta bakezalea, 1927ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1932]]). * [[1846]] – [[Cecilia de Madrazo]], espainiar piano jolea, oihal bildumatzailea eta [[Marià Fortuny|Mariá Fortuny Marsal]] pintorearen emaztea (h. [[1932]]). * [[1858]] – [[Jan Toorop]], herbeheretar margolaria (h. [[1928]]). * [[1861]] – [[Ivana Kobilca]], esloveniar margolari errealista (h. [[1926]]). * [[1869]] – [[Juan Bautista Pérez]], [[Venezuela]]ko presidentea (h. [[1952]]). * [[1874]] - [[Mary Ann Bevan]], erizain ingelesa (h. [[1933]]). * [[1890]] – [[Jaroslav Heyrovský]], txekoslovakiar kimikari eta asmatzailea, 1959ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1967]]). * [[1893]] – [[Angelina Abad Cantavella]], espainiar irakasle eta idazlea (h. [[1965]]). * [[1894]] – [[Robert Menzies]], [[Australia]]ko lehen ministroa (h. [[1978]]). * [[1895]] – [[Susanne Langer]], estatubatuar filosofo, idazle eta hezitzailea (h. [[1985]]). * [[1898]] – ** [[Konstantinos Dovas]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (h. [[1973]]). ** [[Irene Dunne]], estatubatuar aktorea (h. 1990). * [[1901]] – [[Robert J. Van de Graaff]], estatubatuar fisikaria (h. [[1967]]). * [[1902]] – [[Jurgi Kentekoa]], [[Erresuma Batu]]ko printzea (h. [[1942]]). * [[1912]] – [[Dorothy Brookshaw]], kanadar atleta, 4x100 metroko probetan aditua (h. [[1962]]). * [[1920]] – [[Väinö Linna]], finlandiar idazle eta hizkuntzalaria (h. [[1992]]). * [[1921]] – [[George Roy Hill]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[2002]]). * [[1922]] – [[Beverly Pepper]], estatubatuar eskultorea (h. [[2020]]). * [[1927]] – [[Kim Young-sam]], [[Hego Korea]]ko presidentea (h. [[2015]]). * [[1925]] – [[Mahathir bin Mohamad]], [[Malaysia]]ko lehen ministroa. * [[1926]] – [[David Levine]], estatubatuar marrazkilaria (h. [[2009]]). * [[1929]] – ** [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (h. [[2024]]). ** [[Milan Panić]], [[Serbia eta Montenegro]]ko lehen ministroa. * [[1930]] – [[Antoine Vitez]], frantziar antzezlea, zuzendaria eta idazlea (h. [[1990]]). * [[1933]] – [[Rik Van Looy]], belgiar txirrindularia, [[Monumentu (txirrindularitza)|txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena (h. [[2024]]). * [[1942]] – ** [[Maria Rosa Fugazot]], argentinar aktorea, komediantea, abeslaria eta vedette ohia. ** [[Jean-Claude Trichet]], frantziar bankari eta ekonomialaria, [[Europako Banku Zentrala]]ren presidente ohia. * [[1944]] – [[Rinatu Coti]], [[korsika]]r idazlea. * [[1946]] – [[Uri Geller]], israeldar-britainiar ilusionista. * [[1947]] – [[Gigliola Cinquetti]], italiar abeslaria eta telebista aurkezlea. * [[1948]] – ** [[Abdulrazak Gurnah]], tanzaniar eleberrigilea, 2021eko [[Literaturako Nobel Saria]]. ** [[Alan Parsons]], ingeles soinu-ingeniari eta musikaria. ** [[Giuliana Sgrena]], italiar gerra kazetaria, 2005ean Iraken bahitua izan zena. * [[1949]] – [[Susy Delgado]], paraguaitar kazetari, idazle eta poeta. * [[1951]] – [[Nuala O'Loan]], [[Ipar Irlanda]]ko bizitza politikoan pertsona nabarmena. * [[1955]] – ** [[Lorena Peña]],sansalvadortar ekonomialaria, politikaria eta gerra zibilean Salvadorko gerrillari ohia. ** [[Martin Schulz]], alemaniar politikaria, [[Europako Parlamentua|Europako Parlamentuko]] presidente ohia. ** [[Binali Yıldırım]], [[Turkia]]ko lehen ministroa. * [[1956]] – ** [[Scholastique Mukasonga]], ruandar-frantziar idazlea. ** [[Mohamed Ould Abdel Aziz]], [[Mauritania]]ko presidente ohia. * [[1960]] – [[Kim Ki-duk]], korear zinemagilea (h. [[2020]]). * [[1961]] – [[Pablo Villamar]], [[Galiziako Bloke Nazionalista|BNGko]] galiziar politikaria. * [[1963]] – [[Elena Borboikoa]], [[Espainia]]ko infanta. * [[1966]] – ** [[Oriol Pujol]], kataluniar politikaria. ** [[Paul Ritter]], britainiar aktorea (h. [[2021]]). ** [[Chris Robinson (abeslaria)|Chris Robinson]], estatubatuar rock abeslari eta gitarrajolea, ''The Black Crowes'' taldeko abeslaria. ** [[Hélène Rollès]], frantziar aktore eta abeslaria. * [[1969]] – [[Mónica Oltra]], valentziar politikari ezkertiarra. * [[1970]] – [[Todd Phillips]], estatubatuar zinemagilea eta aktorea. * [[1974]] – [[Esperanza Pedreño]], espainiar aktorea. * [[1975]] – [[Ignacio Escolar]], espainiar kazetaria. * [[1978]] – [[Márcio Rodrigues|Magrão]], brasildar futbolari ohia. * [[1981]] – ** [[Lia (abeslaria)|Lia]], japoniar abeslaria. ** [[María Elisa Quinteros]], txiletar odontologoa, zirujau dentista, epidemiologoa, ikertzailea eta politikaria. * [[1983]] – [[Bell Nuntita]], thailandiar emakumezko abeslari, aktore eta DJ transgeneroa. * [[1984]] – [[Sanjeeda Sheikh]], Hindi telebistaren industriko aktore ezagunenetakoa. * [[1990]] – ** [[Andrea Guasch]], kataluniar aktorea, abeslaria eta dantzaria. ** [[Marta Xargay]], kataluniar saskibaloi-jokalaria. ** [[Erina Yamane]], japoniar futbolaria. * [[1995]] – ** [[Binke Diabaté]], maliar futbolaria, [[Athletic]]eko harrobian ibilia. ** [[Feliks Zemdegs]], [[Rubiken kuboa|Rubiken kubo]] ebazlea. * [[1998]] – [[Kylian Mbappé]], frantziar futbolaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1713]] – [[Francisco Berrotaran]], gipuzkoar militarra, [[Venezuela]]ko kapitain jenerala izandakoa, [[Caracas]]en (j. [[1661]]). * [[1875]] – [[Agustin Armendaritz]], nafar politikaria, [[Madril]]en (j. [[1786]]). * [[1901]] – [[Gustavo Cobreros]], arabar militar eta kazetari [[karlista]] (j. [[1838]]). * [[1943]] – [[Enrike Zubiri]], ''Manezaundi'', euskal idazle eta margolari nafarra (j. [[1867]]). * [[1950]] – ** [[Jose Maria Gonzalez de Etxabarri]], arabar idazle, katedraduna eta politikaria, [[Valladolid]]en (j. [[1875]]). ** [[Txomin Letamendi]], bizkaitar musikaria, Euzko Gudarosteko ofiziala eta agente sekretu abertzalea, torturen eraginez, [[Madril]]en (j. [[1901]]). * [[1966]] – [[Anbrosio Zatarain Goia]], gipuzkoar lur-jabe eta mediku euskaltzalea (j. [[1881]]). * [[1974]] – [[José María Lasarte]], euskal abokatu eta politikaria (j. [[1912]]). * [[1995]] – [[Francisco Bueno]], ''El León Guipuzcoano'', gipuzkoar boxeolaria (j. [[1916]]). * [[2001]] – [[Irene Laffitte]], gipuzkoar margolaria (j. [[1941]]). * [[2011]] – ** [[Mari Carmen Lasagabaster|Mari Carmen Lasagabaster, ''Amaia'']], gipuzkoar erraketista (j. [[1925]]). ** [[Primitiba Lekuona Berasategi]], oiartzuar botikari, euskalzale eta herritar nabarmena (j. [[1924]]). * [[2015]] – [[Antonio Martín Cárdenas]], bizkaitar miliziano anarkista (j. [[1916]]). * [[2020]] – [[Jean-Louis Azarete]], lapurtar errugbilaria (j. [[1945]]). * [[2023]] – [[Jorge Giménez]], gipuzkoar idazle, itzultzaile eta argitaratzailea (j. [[1956]]). === Mundua === * [[217]] – [[Zeferino]], [[Aita santu]]a. * [[910]] – [[Alfontso III.a Leongoa]], [[Asturietako Erresuma|Asturietako]] eta [[Leongo Erresuma|Leongo]] erregea (j. [[circa|c.]] [[848]]). * [[1073]] – [[Domingo Siloskoa]], errioxar [[beneditar]]ra (j. [[1000]]). * [[1355]] – [[Eztebe Uroš IV.a Dušan]], [[Serbia]]ko erregea eta Serbiarren eta Greziarren Enperadorea (j. c. [[1308]]). * [[1520]] – [[Amaneo Albretekoa]], [[okzitania]]r kardinala, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]] (j. {{circa|[[1478]]}}). * [[1552]] – [[Katharina von Bora]], [[Martin Lutero]] [[Erreforma Protestantea]]ren lider alemaniarraren emaztea (j. [[1499]]). * [[1558]] – [[Juan de Vega]], Grajalgo VI. jauna, espainiar noble eta militarra (j. [[1507]]). * [[1590]] – [[Ambroise Paré]], frantziar kirurgialaria. * [[1591]] – [[Joanes V.a Lanuzakoa]], Aragoiko Justizia (j. [[1564]]). * [[1700]] – [[Mary Bradbury]], [[Salemgo sorginkeria prozesua]]n kondenatua izan zen baina exekuziotik ihes egitea lortu zuen emakumea (j. [[1615]]). * [[1722]] – [[Kangxi]], [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] enperadorea (j. [[1654]]). * [[1765]] – [[Luis Frantziakoa (1729-1765)|Luis Frantziakoa]], [[Frantzia]]ko [[dofin]]a (j. [[1729]]). * [[1783]] – [[Antonio Soler (konposatzailea)|Antonio Soler]], espainair konposatzaile eta [[klabizenbalo]] jotzailea (j. [[1729]]). * [[1812]] – [[Sacagawea]], AEBko [[Xoxone|xoxone etniako]] emakume indigena, [[Esplorazio|esploratzailea]], [[Hizkuntza-interpretazio|interpretea]]. (j. [[1788]]). * [[1859]] – [[Ewa Felińska]], poloniar idazlea (j. [[1793]]). * [[1864]] – [[Schelto van Heemstra]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1807]]). * [[1892]] – [[Eduarda Mansilla]], argentinar idazle, kazetari eta musikagilea (j. [[1834]]). * [[1903]] – [[Mathilda Beasley]], estatubatuar moja eta irakaslea (j. [[1832]]). * [[1911]] – [[Joan Maragall i Gorina]], katalanezko idazlea (j. [[1860]]). * [[1915]] – [[Carl Locher]], daniar margolaria (j. [[1851]]). * [[1917]] – [[Lucien Petit-Breton]], frantziar-argentinar txirrindularia (j. [[1882]]). * [[1928]] – [[Eglantyne Jebb]], britainiar gizarte-ekintzailea, [[Save the Children]]en sortzailea (j. [[1876]]). * [[1929]] – [[Émile Loubet]], [[Zerrenda:Frantziako presidenteak|Frantziako presidentea]] (j. [[1838]]). * [[1934]] – [[Nikolai Marr]], georgiar hizkuntzalari, arkeologo eta etnografoa (j. [[1865]]). * [[1937]] – [[Erich Ludendorff]], alemaniar jenerala (j. [[1865]]). * [[1948]] – [[C. Aubrey Smith]], ingeles aktorea (j. [[1863]]). * [[1954]] – [[James Hilton]], britainiar eleberrigile eta gidoigilea (j. [[1900]]). * [[1959]] – [[Antonia Maymón]], espainiar pedagogo arrazionalista, militante naturista, anarkista, feminista eta idazlea (j. [[1881]]). * [[1961]] – [[Earle Page]], [[Australia]]ko 11. lehen ministroa (j. [[1880]]). * [[1962]] – [[Emil Artin]], austriar matematikaria (j. [[1898]]). * [[1964]] – [[Emilia Bernal]], kubatar poeta eta idazlea (j. [[1884]]). * [[1968]] – ** [[Max Brod]], alemaniar idazle eta filosofoa (j. [[1884]]). ** [[John Steinbeck]], estatubatuar idazlea, 1962ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1902]]). * [[1970]] – [[Sara Benoliel]], brasildar-portugaldar mediku eta ekintzaile feminista, Portugalen lan egin zuen lehen emakume pediatra (j. [[1898]]). * [[1971]] – ** [[Roy O. Disney]], estatubatuar enpresaburua, [[The Walt Disney Company|The Walt Disney Companyren]] sortzaileetako bat (j. [[1893]]). ** [[Shigeyoshi Suzuki]], japoniar futbolaria (j. [[1902]]). * [[1972]] – [[Günter Eich]], alemaniar poeta (j. [[1907]]). * [[1973]] – [[Luis Carrero Blanco]], espainiar almirante eta politikaria, [[Ogro operazioa|ETAk eraila]] (j. [[1904]]). * [[1974]] – [[André Jolivet]], frantziar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1905]]). * [[1982]] – ** [[Raisa Aronova]], sobietar pilotua, Bigarren Mundu Gerran parte hartu zuena, Sobietar Batasuneko Heroi izendatua (j. [[1920]]). ** [[Arthur Rubinstein]], poloniar pianista (j. [[1887]]). * [[1983]] – [[Bill Brandt]], alemaniar jaiotako britainiar argazkilari eta fotokazetaria (j. [[1904]]). * [[1986]] – [[José María Varela]], espainiar politikaria, [[Bizkai]]ko gobernadore zibila (j. [[1904]]). * [[1988]] – [[Elizabeth Scott]], estatubatuar matematikaria, estatistikan eta astronomian espezializatua (j. [[1917]]). * [[1993]] – [[William Edwards Deming]], kalitatearen arloan lan egin zuen estatubatuar estatistikaria (j. [[1900]]). * [[1994]] – [[Dean Rusk]], estatubatuar politikaria (j. [[1909]]). * [[1996]] – ** [[Amata Kabua]], [[Marshall Uharteak|Marshall Uharteetako]] lehenengo presidentea (j. [[1928]]). ** [[Carl Sagan]], estatubatuar astronomo eta zientzia-dibulgatzailea (j. [[1934]]). * [[1997]] – ** [[Wenceslas Kalibushi]], ruandar apezpiku katolikoa (j. [[1919]]). ** [[Denise Levertov]], estatubatuar olerkari eta idazlea (j. [[1923]]). * [[1998]] – ** [[André Dewavrin]], frantziar ofiziala, [[Frantziako Erresistentzia]]ko kidea (j. [[1911]]). ** [[Alan Hodgkin|Alan Lloyd Hodgkin]], ingeles medikua, 1963ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1916]]). * [[1999]] – [[Hank Snow]], kanadar-estatubatuar country abeslaria (j. [[1914]]). * [[2001]] – [[Léopold Sédar Senghor]], [[Senegal]]go lehenbiziko presidentea (j. [[1906]]). * [[2002]] – [[Grote Reber]], estatubatuar astronomoa, irrati-astronomia alorreko ikerketen aitzindaria (j. [[1911]]). * [[2006]] – [[Jozef Abasq]], bretainiar idazlea (j. [[1923]]). * [[2008]] – ** [[Joseph Conombo]], [[Volta Garaia|Volta Garaiko]] lehen ministroa (j. [[1917]]). ** [[Robert Mulligan]], estatubatuar zinema zuzendari eta ekoizlea (j. [[1925]]). * [[2009]] – [[Brittany Murphy]], estatubatuar aktorea (j. [[1977]]). * [[2011]] – [[Robert Ader]], estatubatuar psikologoa, [[psikoneuroimmunologia]]ren aitatzat joa (j. [[1932]]). * [[2016]] – [[Michèle Morgan]], frantziar aktorea (j. [[1920]]). * [[2017]] – ** [[Ignacio García López]], espainiar politikaria, Bizkaiko [[gobernadore zibil]]a izandakoa (j. [[1924]]). ** [[Bernard Francis Law]], estatubatuar kardinala (j. [[1931]]). * [[2018]] – [[Donald Moffat]], britaniar jatorriko estatubatuar aktorea (j. [[1930]]). * [[2019]] – [[Roland Matthes]], [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa|Ekialdeko Alemaniako]] igerilaria, historiako bizkarlari hoberena (j. [[1950]]). * [[2020]] – [[Doug Anthony]], australiar politikaria (j. [[1929]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Harbeltz eta Mairu. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 19]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 21]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 56vzbiu4i9bukpx6jqfa6d5032g08qh 0 4157 10002949 9947899 2024-12-18T08:43:42Z Artegia 65203 /* Euskal Herria */ 10002949 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 21'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta berrogeita hamabostgarren [[egun]]a da, 356.a [[bisurte]]etan. 10 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|21}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1946]] – [[Lapurdi]]ko [[Mugerre]] udalerritik [[Radio Euskadi|Radio Euzkadi]] lehenbizikoz aireratu zen. * [[1970]] – [[Antonio Goñi Igoa]] (1931-1970) nafarrak bere buruaz beste egin zuen [[Martuteneko espetxea|Martuteneko espetxetik]] atera ondoren. Aurretik Espainiako poliziak 18 egun inkomunikatuta eduki zuen. * [[1978]] – [[Batallón Vasco Español]]ak [[Jose Miguel Beñaran Argala|Jose Miguel Beñaran ''Argala'']] [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] hil zuen [[Angelu (Lapurdi)|Angelun]] ([[Lapurdi]]). * [[2007]] – [[Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusia|EAEko Auzitegi Nagusiaren]] aginduz, [[Espainiako bandera]]k [[Bilbo]]ko udaletxean egunero egon beharko zuela jakinari zen. * [[2009]] – Emakume bat hilik eta gizon bat larri zaurituta aurkitu zituzten euren [[Urduliz]]ko etxean, bi egun lehenago baserrira sartutako lapurrek jipoituta. === Mundua === * [[1959]] - [[1959ko Dwight D. Eisenhowerren Espainiarako bisita|Dwight D. Eisenhower presidentearen Espainiarako bisita]] hasi zen, AEBtako presidente baten lehena. * [[1973]] – Pedro Barrios gaztea ezer galdetu gabe tirokatu zuen Espainiako Poliziak [[Madril]]en, [[Carrero Blanco]]ren atentatuaren egilea zelakoan. Bi astera hil zen. * [[1988]] – [[Eskozia]]ko [[Lockerbie]] udalerrian [[Pan Am Flight 103 hegaldia|Pan Am Flight 103 hegaldiak atentatua jasan]] eta 270 lagun hil ziren. * [[2010]] – 6,5 graduko lurrikara batek zazpi pertsona hil zituen [[Iran]]go [[Kerman (probintzia)|Kerman]] probintzian. * [[2011]] – [[Mariano Rajoy]]k [[Espainiako Gobernua|Espainiako Gobernuko]] presidente kargua onartu zuen [[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos I.a]] erregearen aurrean. Modu honetan, demokraziaren 6. presidente bihurtu zen. * [[2017]] – [[155. artikulua]] indarrean jarri ondoren [[Espainiako Gobernua]]k agindutako [[2017ko Kataluniako Parlamentuko hauteskundeak|hauteskundeak ospatu ziren katalunian]]. * [[2023]] - [[Pragako Unibertsitate Karolinoa|Pragako Karlos Unibertsitateko]] Arte Ederren fakultatean, [[2023ko Pragako tiroketa|24 urteko ikasle batek hamasei pertsona hil zituen]]. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1946]] – [[Radio Euskadi|Radio Euzkadi]] lehenbizikoz aireratu zen. === Mundua === * [[1979]] – ''[[The Electric Horseman]]'' ("Zaldizko Elektrikoa") filma estreinatu zen, [[Sydney Pollack]]ek zuzendu eta [[Robert Redford]] eta [[Jane Fonda]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1990]] – ''[[The Bonfire Of The Vanities (filma)|The Bonfire Of The Vanities]]'' ("Harrokerien Sutzarra") filma estreinatu zen, [[Brian De Palma]]k zuzendu eta [[Tom Hanks]], [[Bruce Willis]], [[Melanie Griffith]], [[Kim Cattrall]], [[Saul Rubinek]] eta [[Morgan Freeman]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2007]] – [[Joseba Beloki]] [[txirrindularitza|txirrindulari]] [[gipuzkoa]]rrak erretiroa hartu zuela iragarri zuen. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1768]] – [[Bartolome Madariaga]], euskal idazle eta [[karmeldar]]ra (h. [[1835]]). * [[1878]] – [[Tomas Biurrun]], nafar artikulugilea (h. [[1941]]). * [[1879]] – [[Matxin Irabola]], lapurtar bertsolaria (h. [[1935]]). * [[1887]] – [[Francisco Oliver]], nafar medikua eta unibertsitateko irakaslea (h. [[1973]]). * [[1890]] – [[Paz Ziganda]], Iruñeko lehen Euskal Eskola sortu zuen ''[[Euskararen Adiskideak]]'' elkarteko kidea (h. [[1966]]). * [[1901]] – [[Juan Antonio Zunzunegi]], gaztelaniazko bizkaitar idazlea (h. [[1982]]). * [[1904]] – [[Dorotea Barnés]], nafar kimikaria (h. [[2003]]). * [[1908]] – [[Édouard Ainciart]], lapurtar errugbilaria (h. [[1980]]). * [[1926]] – [[Karmele Goñi]], euskal etnografo eta antropologoa (h. [[2017]]). * [[1928]] – [[Manuel Sein]], ''Xanpun'', lapurtar bertsolaria (h. [[2002]]). * [[1930]] – [[Jose Antonio Lopetegi|Jose Antonio Lopetegi, ''Agerre II.a'']], gipuzkoar harri-jasotzailea (h. [[2024]]). * [[1935]] – [[Koldo Zabala]], [[getxo]]ztar dantzaria eta koreografoa (h. [[2014]]). * [[1941]] – [[Pablo Muñoz]], gipuzkoar kazetaria eta idazlea. * [[1944]] – [[Teresa Aranguren]], arabar kazetaria. * [[1949]] – [[María Jesús Cava]], bizkaitar historialaria eta historia garaikideko katedraduna [[Deustuko Unibertsitatea]]n. * [[1952]] – [[Belen Azpeitia]], gipuzkoar atleta, 1970. hamarkadaren hasieran Estatuko emakumezko lasterkari onena (h. [[2005]]). * [[1954]] – ** [[Diego Álvarez|Diego Alvarez]], galiziar-gipuzkoar futbolaria, [[Monforte de Lemos]]en. ** [[Andres Urrutia]], bizkaitar notarioa, ekonomialaria, idazlea eta [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiko]] burua. * [[1959]] – [[Patxi Santamaria]], gipuzkoar aktorea. * [[1963]] – [[Aitor Arana]], euskal idazle emankorra eta hizkuntzalaria. * [[1972]] – [[Pedro Uharte Iribarren]], [[Nafarroa Bai]]ko nafar politikaria. * [[1973]] – [[Gorka Urtaran]], arabar politikari jeltzalea, [[Gasteizko alkateen zerrenda|Gasteizko alkatea]]. * [[1977]] – [[Xabier Zaldua]], gipuzkoar aizkolaria, [[Euskal pentatloi|Euskal Pentatloi Txapelketa]] birritan irabazle. * [[1979]] - [[Iban Uberuaga]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1996]] – [[Olatz Agorria]], bizkaitar txirrindularia. * [[2001]] – [[Gaizka Argente]], gipuzkoar futbolaria. === Mundua === * [[1401]] – [[Masaccio]], [[Quattrocento]]ko italiar margolaria (h. [[1428]]). * [[1742]] – [[Gebhard Leberecht von Blücher]], prusiar mariskala (h. [[1819]]). * [[1744]] – [[Anne Vallayer-Coster]], frantziar margolaria, Frantziako natura hilen margolari garrantzitsuenetakoa (h. [[1818]]). * [[1778]] – [[Anders Sandøe Ørsted]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[1860]]). * [[1795]] – [[Leopold von Ranke]], alemaniar historialaria (h. [[1886]]). * [[1804]] – [[Benjamin Disraeli]], ingeles politikari eta idazlea, [[Erresuma Batuko Gobernua|Erresuma Batuko Lehen ministroa]] (h. [[1881]]). * [[1805]] – [[Thomas Graham]], britainiar kimikaria (h. [[1869]]). * [[1815]] – [[Thomas Couture]], frantziar margolaria (h. [[1879]]). * [[1824]] - [[Maria Vos]], nederlandar margolaria, bodegoietan aditua (h. [[1906]]). * [[1840]] – [[Namık Kemal]], turkiar idazlea (h. [[1888]]). * [[1850]] – [[Lluís Domènech|Lluís Domènech i Montaner]], kataluniar arkitekto, politikari eta historialaria (h. [[1923]]). * [[1856]] – [[Tomás Ó Criomhthain]], irlandar idazlea (h. [[1937]]). * [[1859]] – [[Gustave Kahn]], frantziar idazlea eta arte-kritikaria (h. [[1936]]). * [[1870]] – [[Patrick Duncan (politikaria)|Patrick Duncan]], [[Hegoafrika]]ko gobernadore nagusia (h. [[1943]]). * [[1874]] – ** [[Juan Bautista Sacasa]], [[Nikaragua]]ko presidentea (h. [[1946]]). ** [[Josep Maria Sert]], kataluniar margolaria (h. [[1945]]). * [[1878]] – [[Jan Łukasiewicz]], poloniar logikaria (h. [[1956]]). * [[1890]] – [[Hermann Joseph Muller]], estatubatuar irakasle eta genetikalaria, 1946ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1967]]). * [[1892]] – [[Rebecca West]], britainiar idazle, kazetari, liburu-kritikari eta bidaia-idazlea (h. [[1983]]). * [[1896]] – [[Konstantin Rokossovski]], sobietar militarra, Bigarren Mundu Gerrako [[Sobietar Batasuna|Sobietar Batasuneko]] komandante ospetsuenetarikoa (h. [[1968]]). * [[1899]] – [[Yevguenia Bugoslavskaia]], sobietar astronomoa eta geofisikaria (h. [[1960]]). * [[1904]] – [[Jean Bazaine]], frantziar margolaria (h. [[2001]]). * [[1905]] – [[Anthony Powell]], ingeles eleberrigilea (h. [[2000]]). * [[1906]] – [[Ebba Amfeldt]], daniar aktorea (h. [[1974]]). * [[1915]] – [[Albert Dou]], kataluniar matematikaria (h. [[2009]]). * [[1916]] – [[Maurice Chappaz]], suitzar idazle eta itzultzailea (h. [[2009]]). * [[1917]] – [[Heinrich Böll]], alemaniar idazlea, 1972ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1985]]). * [[1918]] – [[Kurt Waldheim]], [[Austria]]ko presidentea eta [[Nazio Batuen Erakundeko idazkari nagusia]] (h. [[2007]]). * [[1919]] – [[Leda Valladares]], argentinar abeslaria, kantautorea, literatura idazlea, poeta, musikologoa eta folklorologoa (h. [[2012]]). * [[1920]] – ** [[Alicia Alonso]], kubatar dantzari eta dantza-irakaslea (h. [[2019]]). ** [[Georges Balandier]], frantziar antropologo eta soziologoa (h. [[2016]]). * [[1921]] – ** [[Edith Hirsch Luchins]], poloniar-estatubatuar matematikaria (h. [[2002]]). ** [[Augusto Monterroso]], hondurar-guatemalar idazlea (h. [[2003]]). * [[1924]] – [[Hamideh Kheirabadi]], ''Nādereh eta Irango zinemaren ama'', irandar aktorea (h. [[2010]]). * [[1930]] – [[Kalevi Sorsa]], [[Finlandia]]ko lehen ministroa (h. [[2004]]). * [[1931]] – [[Moira Orfei]], italiar artista, aktorea, telebistako aurkezlea eta zirkuko artista (h. [[2015]]). * [[1935]] – [[John G. Avildsen]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[2017]]). * [[1937]] – [[Jane Fonda]], estatubatuar aktore, idazle eta ekintzaile-politikoa. * [[1939]] – [[Carlos do Carmo]], portugaldar [[fado]] abeslaria (h. [[2021]]). * [[1940]] – [[Frank Zappa]], estatubatuar kantari, musikagile eta gitarra-jotzailea (h. [[1993]]). * [[1942]] – [[Hu Jintao]], [[Txinako Herri Errepublika]]ko presidente ohia. * [[1943]] – ** [[Nelly Evans Risco]], perutar erlijioso ohia, [[Sendero Luminoso]]ko kidea izateagatik kondenatua. ** [[Antonio Petit Caro]], andaluziar kazetaria. ** [[Walter Spanghero]], frantziar errugbi jokalari ohia. * [[1946]] – [[Carl Wilson]], estatubatuar musikari eta abeslaria, [[The Beach Boys]] taldeko kide sortzailea (h. [[1998]]). * [[1947]] – [[Paco de Lucía]], espainiar gitarrajolea, [[flamenko]]ko gitarrista handientzat hartua (h. [[2014]]). * [[1948]] – ** [[Samuel L. Jackson]], estatubatuar aktorea. ** [[Thierry Mugler]], frantziar moda-diseinatzailea (h. [[2022]]). * [[1949]] – [[Thomas Sankara]], ''Afrikako [[Che Guevara]]'', lehendabiziko [[Burkina Faso]]ko presidentea (h. [[1987]]). * [[1950]] – [[Bibiano]], galiziar musikari eta konpositorea (h. [[2016]]). * [[1951]] – [[Steve Perryman]], ingeles futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1953]] – [[Betty Wright]], estatubatuar [[soul]] eta [[R&B]] abeslaria (h. [[2020]]). * [[1954]] – [[Chris Evert]], estatubatuar tenis-jokalaria ohia. * [[1955]] – [[Fatimata M'Baye]], Mauritaniako lehen emakume abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. * [[1957]] – [[Ray Romano]], estatubatuar aktorea. * [[1959]] – ** [[Florence Griffith-Joyner]], estatubatuar atleta (h. [[1998]]). ** [[Corinne Touzet]], bearnotar aktore, ekoizle eta telebista-aurkezlea. * [[1960]] – ''[[Loquillo]]'', kataluniar rock abeslaria. * [[1966]] – ** [[Marco Borsato]], italiar jatorriko holandar abeslari eta aktorea. ** [[Kiefer Sutherland]], kanadar aktorea. * [[1967]] – [[Mikheil Saakaxvili]], [[Georgia]]ko presidente ohia. * [[1968]] – [[Vanessa Marquez]], estatubatuar aktorea (h. [[2018]]). * [[1969]] – [[Julie Delpy]], frantziar-estatubatuar aktore, zinema-zuzendari, gidoigile eta abeslaria. * [[1971]] – [[Jared Leto]], estatubatuar aktore, abeslari, kantautore eta musikaria. * [[1975]] – ** [[Jemele Hill]], estatubatuar kirol kazetaria. ** [[Charles Michel]], [[Belgika]]ko lehen ministro ohia eta [[Europako Kontseiluko lehendakaria]]. * [[1977]] – [[Emmanuel Macron]], [[Frantziako presidenteen zerrenda|Frantziako presidentea]]. * [[1978]] – [[Tom Vannoppen]], belgikar ziklo-krosslaria. * [[1979]] – [[Tuva Novotny]], suediar aktorea. * [[1980]] - [[Vithika Yadav]], indiar giza-eskubideen aldeko ekintzailea. * [[1981]] - [[Marta Fernández (saskibaloi-jokalaria)|Marta Fernández]], kataluniar saskibaloi-jokalaria. * [[1983]] – [[Steven Yeun]], hegokorear-estatubatuar aktorea. * [[1984]] – [[Francisco Sutil]], espainiar futbolari ohia. * [[1987]] – [[Yasmine Petty]], estatubatuar modelo eta aktorea. * [[2001]] – [[Paula Arcos]], espainiar eskubaloi jokalaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1549]] – [[Margarita Angulemakoa|Margarita Nafarroakoa]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] erregina, [[Henrike II.a Nafarroakoa]]ren emaztea (j. [[1492]]). * [[1879]] – [[Vicente Masarnáu]], bizkaitar farmazialaria, [[Madril]]en (j. [[1803]]). * [[1889]] – [[Federico Anrich Santamaría]], Kuban jaiotako espainiar itsasgizon eta politikaria, [[Bergara]]n (j. [[1827]]). * [[1908]] – [[Antero Apaolaza]], gipuzkoar idazlea eta [[Bergara]]ko alkatea (j. [[1845]]). * [[1916]] – [[Florencio Ansoleaga]], iruindar arkitektoa eta arkeologoa (j. [[1846]]). * [[1927]] – [[Francisco Rafael Uhagon]], bizkaitar legelari, historialari eta politikaria, [[Madril]]en (j. [[1858]]). * [[1933]] – [[Ramón Barea Mendizabal]], gipuzkoar asmatzailea, [[pedalontzi]]aren asmatzailea (j. [[1863]]). * [[1950]] – [[Joseph Apeztegi]], lapurtar pilotaria (j. [[1881]]). * [[1964]] – [[Txomin San Sebastian]], gipuzkoar idazlea eta pentsalari herrikoia, [[Astigarraga]]ko "seme kuttuna" (j. [[1886]]). * [[1969]] – [[Juan Gardeazabal]], ''Juanito'', euskal herritar futbol arbitroa, [[Madril]]en (j. [[1923]]). * [[1974]] – [[Luis Marín]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1906]]). * [[1978]] – [[Jose Miguel Beñaran Argala|Jose Miguel Beñaran, ''Argala'']], bizkaitar [[ETA]]kide eta buruzagi historikoa, [[Batallón Vasco Español]]ek eraila (j. [[1949]]). * [[1991]] – [[Jose Migel Barandiaran]], [[ataun]]dar antropologo, etnografo eta apaiza (j. [[1889]]). * [[2000]] – [[Antón Larrauri]], bizkaitar musikagilea (j. [[1932]]). * [[2002]] – [[Juan Eraso]], nafar musikari eta abesbatza zuzendaria (j. [[1914]]). * [[2006]] – [[Étienne Camy-Peyret]], zuberotar sindikalista, [[CGT]]koa, [[La Verrière]]n (j. [[1922]]). * [[2009]] – [[José María Laso]], bizkaitar filosofo eta ekintzaile komunista, [[Oviedo]]n (j. [[1926]]). * [[2011]] – [[Jean-Pierre Urkia]], lapurtar apezpikua, [[Montbeton]]en (j. [[1918]]). * [[2013]] – [[Lentxu Rubial]], bizkaitar politikaria (j. [[1945]]). * [[2014]] – [[Aitziber Sarasola]], nafar politikari eta euskaltzalea (j. [[1973]]). * [[2020]] – [[Jean-Louis Ugartemendia]], lapurtar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[2023]] - [[Robert Arranbide]], lapurtar politikari eta mugimendu abertzalearen hastapenetako militantea (j. [[1942]]). === Mundua === * [[1375]] – [[Giovanni Boccaccio]], italiar idazle eta humanista (j. [[1313]]). * [[1581]] – [[Jean de la Cassière]], [[Maltako Ordena]]ko 51. Printze eta Maisu Nagusia (j. [[1502]]). * [[1597]] – [[Pedro Canisio]], herbeheretar jesuita eta Elizako doktorea (j. [[1521]]). * [[1673]] – [[Joan Blaeu]], herbeheretar kartografoa (j. [[1596]]). * [[1741]] – [[Bernard de Montfaucon]], frantziar monje beneditarra, idazle eta paleografoa (j. [[1655]]). * [[1750]] – [[Elisabet Kristina Brunswick-Wolfenbüttelgoa]], [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]]ren enperatriz ezkontidea (j. [[1691]]). * [[1811]] – [[Luisa Brandenburg-Schwedtekoa]], Brandenburgeko margravina eta Anhalt-Dessaueko dukesa ezkontidea (j. [[1750]]). * [[1872]] – [[Robert Seldon Duncanson]], estatubatuar margolaria (j. c. [[1821]]). * [[1890]] – [[Niels Gade]], daniar musikagile, orkestra-zuzendari, piano-jotzaile, organo-jotzaile eta irakaslea (j. [[1817]]). * [[1907]] - [[Klara Hitler]], [[Adolf Hitlerren gailentzea|Adolf Hitlerren]] ama (j. [[1860]]). * [[1909]] – [[Charles-Louis Philippe]], frantziar idazlea (j. [[1874]]). * [[1918]] – [[Harvey du Cros]], britainiar finantzaria, [[pneumatiko]]en industriaren sortzailea (j. [[1846]]). * [[1919]] – [[Louis Diémer]], frantziar musikagile eta piano-jotzailea (j. [[1843]]). * [[1925]] – [[Jules Méline]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1838]]). * [[1928]] – [[Luigi Cadorna]], italiar jenerala, [[Caporettoko gudua|Caportetton jasotako italiar porrotarengatik]] ezaguna (j. [[1850]]). * [[1933]] – [[Knud Rasmussen]], daniar esploratzailea (j. [[1879]]). * [[1935]] – [[Kurt Tucholsky]], alemaniar eleberrigile eta poeta (j. [[1890]]). * [[1937]] – ** [[Frank B. Kellogg]], estatubatuar abokatu eta politikaria, 1929ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1856]]). ** [[Teresa Santianes Giménez]], asturiar emakumea, fusilatua. * [[1940]] – [[Francis Scott Fitzgerald]], irlandar-estatubatuar eleberrigilea (j. [[1896]]). * [[1942]] – [[Franz Boas]], alemaniar antropologo eta etnologoa (j. [[1858]]). * [[1945]] – [[George S. Patton]], estatubatuar militar eta jenerala (j. [[1885]]). * [[1950]] – [[Edwin Foster Coddington]], estatubatuar astronomoa (j. [[1870]]). * [[1956]] – [[Lewis Madison Terman]], estatubatuar fisiologoa (j. [[1877]]). * [[1958]] – [[Lion Feuchtwanger]], alemaniar idazlea (j. [[1884]]). * [[1962]] – [[Fernand Rigaux]], belgiar astronomoa (j. [[1905]]). * [[1978]] – [[Roger Caillois]], frantziar antropologo eta idazlea (j. [[1913]]). * [[1988]] – [[Nikolaas Tinbergen]], herbeheretar [[Etologia|etologoa]], 1973ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1907]]). * [[1989]] – [[José Zacarías Tallet]], kubatar idazlea, kubako poesia garaikidearen izen handienetarikoa (j. [[1893]]). * [[1990]] – [[Clarence Leonard Johnson]], estatubatuar ingeniari aeronautiko berritzailea (j. [[1910]]). * [[1992]] – ** [[Stella Adler]], estatubatuar antzezle eta irakaslea (j. [[1901]]). ** [[José María González-Sinde]], espainiar zinema-ekoizle eta zinema-zuzendaria (j. [[1941]]). ** [[Nathan Milstein]], ukrainar-estatubatuar biolinista (j. [[1904]]). * [[1997]] – ** [[Blai Bonet]], mallorcar poeta ete eleberrigilea (j. [[1926]]). ** [[Antunes da Silva]], portugaldar kontakizun-idazle eta olerkigilea (j. [[1921]]). * [[2002]] – [[José Hierro]], espainiar poeta (j. [[1922]]). * [[2004]] – [[Juan Barjola]], espainiar margolaria (j. [[1919]]). * [[2006]] – [[Saparmurat Nijazov]], [[Turkmenistan]]go diktadorea (j. [[1940]]). * [[2009]] – [[Edwin Krebs]], estatubatuar biokimikaria, 1992ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1918]]). * [[2012]] – [[Lee Dorman]], estatubatuar baxu-jotzailea, [[Iron Butterfly]] taldeko kidea (j. [[1942]]). * [[2014]] – [[Udo Jürgens]], austriar abeslaria (j. [[1934]]). * [[2015]] – [[Kenzo Ohashi]], japoniar futbolaria (j. [[1934]]). * [[2017]] – [[Ken Catchpole]], australiar errugbilaria (j. [[1939]]). * [[2019]] – ** [[Martin Peters]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (j. [[1943]]). ** [[Sam Strahan]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1944]]). ** [[Emanuel Ungaro]], frantziar moda diseinatzailea (j. [[1933]]). * [[2021]] – ** [[Carlyle Glean]], [[Grenada]]ko 5. gobernadore orokorra (j. [[1932]]). ** [[Kawa Leauma]], zeelandaberritar errugbi jokalaria, [[Ordizia Rugby Elkartea|Ordizian]] jokatu zuena (j. [[1989]]). * [[2022]] – ** [[Franz Gertsch]], suitzar margolaria, erretratu erraldoi hiperrealistegatik ezaguna (j. [[1930]]). ** [[Josefina Triguero Agudo]], madrildar epailea, Espainiako historiako lehen emakume epailea (j. [[1946]]). * [[2023]] – [[Robert Solow]], estatubatuar ekonomialaria, 1987ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1924]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[San Tomas jaia|Santo Tomas feria]]: [[Donostia]] eta [[Bilbo]]n. * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Tomas, Negu, Negua eta Neguri. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 20]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 22]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] clg4jyffwcc13n0j151463gmn0wpvz6 0 4164 10003173 9988324 2024-12-18T10:44:05Z Artegia 65203 /* Mundua */ 10003173 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 27'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hirurogeita batgarren [[egun]]a da, 362.a [[bisurte]]etan. 4 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|27}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1978]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Jose Maria Arrizabalaga Arcocha zibila hil zuen [[Ondarroa]]n ([[Bizkaia]]). === Mundua === * [[1521]] – Zwickauko profetak [[Wittenberg]]era heldu ziren eta [[apokalipsi]]a predikatzeari ekin zioten. * [[1831]] – [[Charles Darwin|Darwinek]] HMS [[Beagle]] izeneko 235 tonako eta hamar kanoiz hornitutako bergantin sendo eta txikian bidaia hasi zuen. * [[2007]] – [[Pakistan]]: [[Benazir Bhutto]] opositore eta lehen ministro ohia hil zuten Rawalpindi udalerrian beste 20 lagunekin batera. * [[2008]] – [[2008ko Gazako bonbardaketa|Israelek Gaza erasotu]] zuen, 300 [[palestina]]r inguru hilez. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1991]] – ''[[Fried Green Tomatoes]]'' filma estreinatu zen. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1756]] – [[Juan Antonio Iza-Zamakola]], euskal idazle, kazetari eta historialaria (h. [[1826]]). * [[1819]] – [[Juan María Gelbentzu]], nafar organo-jotzaile eta pianista (h. [[1886]]). * [[1827]] – [[Jazinta Arruti]], gipuzkoar bertsolaria (h. [[1899]]). * [[1860]] – [[Juan Carlos Guerra]], gipuzkoar historialaria eta legegizona (h. [[1941]]). * [[1876]] – [[Valentin Larrea]], gipuzkoar piano-jotzaile eta musikagilea (h. [[1970]]). * [[1907]] – [[André Madré]], lapurtar zinema zuzendaria eta Frantziako armadako jenerala (h. [[1971]]). * [[1916]] – [[Dora Serrano]], toledoar-nafar militante komunista, [[Cedillo del Condado]]n (h. [[2013]]). * [[1917]] – [[Luis Egia]], gipuzkoar apaiza, euskal idazlea eta itzultzailea (h. [[1984]]). * [[1924]] – ** [[Pedro Diez de Ultzurrun]], euskal mediku eta idazlea (h. [[1994]]). ** [[Luis Maria Retolaza]], euskal herritar politikari jeltzalea (h. [[2007]]). * [[1928]] – [[Joaquín Aguinaga]], euskal ingeniari industrial eta politikaria (h. [[2000]]). * [[1933]] – [[Ignacio Uribe]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1938]] – [[Jon Sobrino]], euskal jesuita ospetsua, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile handienetarikoa. * [[1939]] – [[Jesus Maria Muneta]], nafar musikagilea. * [[1949]] – ** [[Kotte Ezenarro]], [[Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorra|Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko 1. presidenteordea]] eta [[Hendaia]]ko auzapeza. ** [[Jean-Baptiste Hiriart-Urruti]], lapurtar matematikaria. * [[1957]] – [[Joseba Pagazaurtundua]], [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] eraildako Andoaingo Udaltzaingoaren burua (h. [[2003]]). * [[1969]] – [[África Baeta]], kazetaria eta telebista aurkezlea, [[Bartzelona]]n. * [[1973]] – [[Luis Mari Pikabea|Luis Mari Pikabea Zubieta]], nafar alpinista (h. [[2007]]). * [[1975]] – [[Izaskun Aranburu]], gipuzkoar piraguista ohia, ur lasaietako [[kayak]]ean aritua. * [[1976]] – ** [[Asier Antona]], bizkaitar politikaria. ** [[Montxu Miranda]], bizkaitar atleta, [[pertika jauzi]]an aditua. * [[1979]] – [[Txemi Talledo]], bizkaitar futbolaria. * [[1983]] – [[Josu Hernández]], nafar abeslaria. * [[1984]] – ** [[Aneguria]], bizkaitar [[rap]] abeslaria. ** [[Irati Goikoetxea (idazlea)|Irati Goikoetxea]], gipuzkoar idazlea. ** [[Sergio Sánchez Pérez]], bizkaitar saskibaloi jokalaria. * [[1990]] – [[Maddalen Arzallus]], lapurtar bertsolaria. * [[1995]] – [[Sara Zozaya]], gipuzkoar konposatzaile, musikari eta abeslaria. * [[2001]] – [[Ander Barrenetxea Muguruza]], gipuzkoar futbolaria. === Mundua === * [[1350]] – [[Joanes I.a Aragoikoa]], Aragoiko erregea (h. [[1396]]). * [[1459]] – [[Joan I.a Alberto]], [[Polonia]]ko erregea (j. [[1501]]). * [[1571]] – [[Johannes Kepler]], alemaniar matematikari eta astronomoa (h. [[1630]]). * [[1654]] – [[Jakob Bernoulli]], suitzar matematikari eta zientzialaria (h. [[1705]]). * [[1755]] – [[Antonio Saxoniakoa]], [[Saxoniako Erresuma|Saxoniako]] erregea (h. [[1837]]). * [[1761]] – [[Michael Andreas Barclay de Tolly]], errusiar mariskala (h. [[1818]]). * [[1794]] – [[Christian Albrecht Bluhme]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[1866]]). * [[1797]] – ** [[Mirza Ghalib]], [[Mogol Inperioa]]ren amaierako urdu hizkuntzaz eta [[persiera]]zko poeta (h. [[1869]]). ** [[Manuela Sáenz]], [[Simón Bolívar|Simon Bolivarren]] bikotekidea, [[Hego Amerika]]ren askatzaileetako bat (h. [[1856]]). * [[1806]] – [[Ramon Cabrera]], kataluniar militar eta politikaria, [[karlismo|karlisten]] buruzagia (h. [[1877]]). * [[1821]] – [[Jane Wilde]], iralndar poeta (h. [[1896]]). * [[1822]] – [[Louis Pasteur]], frantziar zientzialaria (h. [[1895]]). * [[1829]] – [[Jan Derk Huibers]], holandar margolaria, artista grafikoa eta arte irakaslea (h. [[1918]]). * [[1853]] – [[Ruth Ogden]], estatubatuar haur literaturako idazlea (h. [[1927]]). * [[1859]] - [[Minda Ramm]], norvegiar eleberrigile, itzultzaile eta literatura kritikaria (h. [[1924]]). * [[1867]] – [[Léon Delacroix]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (h. [[1929]]). * [[1879]] – [[Sydney Greenstreet]], antzerki eta zinemako ingeles aktorea (h. [[1954]]). * [[1888]] – ** [[Thea von Harbou]], alemaniar idazle, aktore, zinemarako gidoilari eta zuzendaria (h. [[1954]]). ** [[Tito Schipa]], italiar tenorra (h. [[1965]]). * [[1896]] – ** [[Louis Bromfield]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[1956]]). ** [[Maurice De Waele]], belgikar txirrindularia (h. [[1952]]). ** [[Carl Zuckmayer]], alemaniar antzerkigileaa (h. [[1977]]). * [[1900]] – [[Juan de Orduña]], espainiar aktorea eta zinema zuzendaria (h. [[1974]]). * [[1901]] – [[Marlene Dietrich]], alemaniar aktore eta abeslaria (h. [[1992]]). * [[1903]] – [[Bogdan Suchodolski]], poloniar filosofoa (h. [[1992]]). * [[1907]] – [[Sebastian Haffner]], alemaniar kazetaria, idazlea eta historialaria (h. [[1999]]). * [[1909]] &ndash; ** [[Henryk Jabłoński]], [[Polonia]]ko estatuburua (h. [[2003]]). ** [[Margit Kalocsai]], hungariar gimnasta (h. [[2007]]). * [[1910]] – [[Charles Olson]], [[abangoardismo|abangoardiako]] estatubatuar olerkaria (h. [[1970]]). * [[1911]] – [[Juana Francisca Rubio]], espainiar margolaria eta kartelgilea (h. [[2008]]). * [[1915]] – ** [[Lionel Cooper]], hegoafrikar matematikaria (h. [[1979]]). ** [[Gyula Zsengellér]], hungariar futbolaria (h. [[1999]]). * [[1922]] – [[Juan José Gerardi]], guatemalar gotzain katolikoa eta Giza eskubideen defendatzailea (h. [[1998]]). * [[1924]] – [[Jean Bartik]], [[ENIAC]] konputagailuaren jatorrizko programatzaileetako bat (h. [[2011]]). * [[1925]] – [[Michel Piccoli]], frantziar antzerki- eta zinema-antzezle eta ekoizlea (h. [[2020]]). * [[1929]] – [[Lucio Muñoz]], espainiar margolaria (h. [[1998]]). * [[1933]] – [[Carlos Álvarez Cruz]], espainiar poeta eta hizlaria (h. [[2022]]). * [[1934]] – [[Larisa Latynina]], [[sobiet]]ar gimnasta ohia. * [[1936]] – ** [[José Pérez-Francés]], espainiar txirrindularia (h. [[2021]]). ** [[Miguel Trovoada]], [[São Tomé eta Príncipe]]ko presidentea. * [[1938]] – [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (h. [[2024]]). * [[1941]] – ** [[Miles Aiken]], estatubatuar saskibaloi jokalari eta entrenatzaile ohia. ** [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (h. [[2024]]). ** [[Younoussi Touré]], [[Mali]]ko lehen ministroa (h. [[2022]]). * [[1943]] – ** [[Joan Manuel Serrat]], kataluniar egile abeslaria. ** [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (h. [[2024]]). * [[1948]] – [[Gérard Depardieu]], frantziar aktorea. * [[1951]] – [[Ernesto Zedillo]], [[Mexiko]]ko presidente ohia. * [[1955]] – [[Miguel Ángel Gallardo]], katalan marrazkilaria (h. [[2022]]). * [[1958]] – [[Marc-Édouard Nabe]], frantziar idazlea, margolaria eta jazz gitarra-jotzailea. * [[1961]] – [[Guido Westerwelle]], alemaniar politikaria (h. [[2016]]). * [[1963]] – [[Gaspar Noé]], argentinar zinema zuzendari, gidoilari eta produktorea. * [[1966]] – [[Masahiro Fukuda]], japoniar futbolari ohia. * [[1968]] – [[Diego «el Cigala»]], espainiar [[flamenko]] abeslaria. * [[1975]] – [[Aigars Fadejevs]], letoniar atleta, [[ibilketa atletiko]]ko aditua (h. [[2024]]). * [[1977]] – [[Ángel Ortiz]], paraguaitar futbolari ohia. * [[1980]] – [[Nadia Anjuman]], afganistandar poeta eta kazetaria, bere senarrak eta haren senideek kolpeka hil zutena (h. [[2005]]). * [[1981]] – [[Emilie de Ravin]], australiar aktorea. * [[1985]] – ** [[Daiki Ito]], japoniar eski jauzilaria. ** [[Verona van de Leur]], herbeheretar gimnasta artistiko eta aktore pornografikoa. ** [[Telma Monteiro]], portugaldar judoka. * [[1986]] – [[Shelly-Ann Fraser-Pryce]], jamaikar atleta, [[100 metroko lasterketa]]n aditua. * [[1988]] – ** [[Hera Hilmarsdóttir]], islandiar aktorea. ** [[David Valero]], espainiar mendiko-txirrindularia. ** [[Hayley Williams]], ''[[Paramore]]'' poprock taldeko abeslari eta konposatzailea. ** [[Hiroki Yamada]], japoniar futbolaria. * [[1989]] – [[Fubuki Kuno]], japoniar futbolaria. * [[1991]] – [[Sergio Gontán]], espainiar futbolaria. * [[1993]] – [[Olivia Cooke]], ingeles aktorea. * [[1995]] – ** [[Timothée Chalamet]], estatubatuar-frantziar aktorea. ** [[Carlos Cuevas]], espainiar aktorea. * [[1999]] – [[Saori Takarada]], japoniar futbolaria. * [[2004]] – [[Patricia Arbués]], espainiar haur aktorea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1523]] – [[Frantzisko Garai]], bizkaitar militar, esploratzaile eta konkistatzailea (j. [[1475]]). * [[1870]] - [[Obdulio Perea]], arabar poeta, antzerkigile eta itzultzailea (j. [[1836]]). * [[1921]] – [[Daniel Zuloaga]], gipuzkoar margolari eta zeramikaria, [[Segovia]]n (j. [[1852]]). * [[1927]] - [[Gregorio Urkaregi Otxandiano]], Begoña elizateko hargin, obra-eraikitzaile eta kontratista (j. [[1869]]). * [[1929]] – [[Lorenzo Fernandez de Viana]], arabar eskultorea (j. [[1866]]). * [[1934]] – [[Mari Cruz Guruzeta]], bizkaitar emagina eta Areatzako [[Emakume Abertzale Batza]] erakundearen sortzailea (j. [[1871]]). * [[1940]] – [[Ramón Madariaga]], bizkaitar politikaria (j. [[1868]]). * [[1953]] – [[Romualdo Galdos]], euskal elizgizon eta idazlea (j. [[1885]]). * [[1960]] – [[José Martínez Berasain]], nafar politikari karlista eta bankaria (j. [[1886]]). * [[1983]] – [[Mari Karmen Alzueta]], euskal irakasle eta hezkuntza-arduraduna (j. [[1928]]). * [[1987]] – [[Julian Ugarte]], euskal aktorea (j. [[1929]]). * [[1995]] – [[Norberto Oiarbide]], gipuzkoar trikitilaria (j. [[1922]]). * [[2002]] – [[Pedro Berrondo]], euskal idazlea, itzultzaile eta apaiza (j. [[1919]]). * [[2004]] – [[Eneko Arieta]], euskal herritar futbolaria (j. [[1933]]). * [[2005]] – [[Lourdes Iriondo]], euskal kantaria (j. [[1937]]). * [[2009]] - [[Pedro-Martín Balda]], nafar artista (j. [[1920]]). * [[2010]] – [[Sabin Intxaurraga]], bizkaitar politikaria (j. [[1949]]). === Mundua === * [[1585]] – [[Pierre de Ronsard]], frantziar poeta (j. [[1524]]). * [[1663]] – [[Kristina Frantziakoa]], [[Frantziako Erresuma|Frantzia]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako infanta]] eta [[Savoia (eskualdea)|Savoiako]] dukesa (j. [[1606]]). * [[1707]] – [[Jean Mabillon]], frantziar diplomatiko eta historialari [[beneditar]]ra (j. [[1632]]). * [[1771]] – [[Henri Pitot]], frantziar ingeniaria eta fisikaria (j. [[1695]]). * [[1805]] – [[Isabelle de Charrière]], herbeheretar idazle, pentsalari eta musikagilea (j. [[1740]]). * [[1823]] – [[Lluís Domènech|Lluís Domènech i Montaner]], kataluniar arkitekto, politikari eta historialaria (j. [[1850]]). * [[1834]] – [[Charles Lamb]], britainiar idazlea (j. [[1775]]). * [[1876]] – [[Frederik Paludan-Müller]], daniar poeta (j. [[1809]]). * [[1893]] – [[Victor Considerant]], frantziar ekintzaile eta idazle sozialista (j. [[1808]]). * [[1894]] – [[Frantzisko II.a Bi Sizilietakoa]], [[Bi Sizilietako Erresuma|Bi Sizilietako erregea]] (j. [[1836]]). * [[1899]] – [[Louise Bjørnsen]], danimarkar idazlea (j. [[1824]]). * [[1918]] – [[Birt Acres]], estatubatuar-britainiar argazkilari eta filmen aintzindaria (j. [[1854]]). * [[1919]] – [[Theo de Meester]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1851]]). * [[1923]] – [[Gustave Eiffel]], frantziar arkitekto eta ingeniaria, [[Eiffel dorrea]]ren sortzailea (j. [[1832]]). * [[1924]] – [[Léon Bakst]], errusiar margolari eta eszenatokien eta jantzien diseinatzailea (j. [[1866]]). * [[1933]] – [[Hilana Taarka]], seto jatorriko estoniar folk abeslaria (j. [[1856]]). * [[1936]] – ** [[Hans von Seeckt]], alemaniar militarra (j. [[1866]]). ** [[Santu Casanova]], [[korsikera]]zko frantziar idazlea (j. [[1850]]). * [[1938]] – ** [[Zona Gale]], estatubatuar eleberrigile, ipuin-idazle eta dramaturgoa (j. [[1874]]). ** [[Osip Mandelstam]], errusiar eta sobietar olerkaria (j. [[1891]]). ** [[Emile Vandervelde]], belgikar estatu-politikaria eta frantsesezko idazlea (j. [[1866]]). * [[1944]] – [[Amy Beach]], estatubatuar musikagile eta piano-jolea (j. [[1867]]). * [[1944]] – [[Sára Salkaházi]], hungariar moja katolikoa, Bigarren Mundu Gerran gutxi gorabehera ehun judu salbatu zituena (j. [[1899]]). * [[1950]] – [[Max Beckmann]], alemaniar margolaria (j. [[1884]]). * [[1952]] – [[Mary Engle Pennington]], estatubatuar kimikari bakteriologiko, asmatzaile eta hozte-sistemaren injinerua (j. [[1872]]). * [[1953]] – [[Julian Tuwim]], poloniar olerkaria (j. [[1894]]). * [[1959]] – [[Alfonso Reyes]], mexikar diplomatikoa, idazlea eta literatura-kritikaria (j. [[1889]]). * [[1962]] – [[Olga Preobrajenska]], errusiar-frantziar dantzaria (j. [[1871]]). * [[1966]] – [[Ernest Burgess]], kanadar jatorriko estatubatuar [[Hiri soziologia|hiri soziologoa]] (j. [[1886]]). * [[1972]] – [[Lester Bowles Pearson]], [[Kanada]]ko lehen ministroa eta 1957ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1897]]). * [[1974]] – [[Ned Maddrell]], [[Man|Man uharteko]] arrantzalea, [[manxera]] ama hizkuntza izan zuen azken hiztuntzat jotzen dena (j. [[1877]]). * [[1978]] – ** [[Houari Boumediene]], [[Aljeria]]ko presidentea (j. [[1932]]). ** [[Alexandre Deulofeu]], kataluniar politikaria eta historiaren filosofoa (j. [[1903]]). * [[1982]] – [[Jack Swigert]], estatubatuar astronauta eta militarra, [[Apollo 13]] misioan ''[[Houston, arazo bat daukagu]]'' esaldi famatua esan zuena (j. [[1931]]). * [[1984]] – [[Andrés Solar]], [[asturiera]]zko idazlea eta asturiar ezker nazionalistako militantea, [[Surdimientu]]ko egile onenetakotzat joa (j. [[1955]]). * [[1985]]ean hilik aurkitua – [[Dian Fossey]], estatubatuar zoologoa, [[gorila|gorilei]] buruz egindako ikerketengatik ezaguna (j. [[1932]]). * [[1986]] – [[Lars-Erik Larsson]], suediar musikagilea (j. [[1908]]). * [[1987]] – [[May Balisidya]], tanzaniar idazlea (j. [[1947]]). * [[1991]] – [[Hervé Guibert]], frantziar argazkilari eta idazlea (j. [[1955]]). * [[1995]] – ** [[Boris Gnedenko]], [[sobiet]]ar matematikaria, [[probabilitate teoria]]n egin zituen ekarpenengatik ezaguna (j. [[1912]]). ** [[Guénrij Kasparián]], armeniar xake-jokalaria eta xake-ikasketen sustatzailea (j. [[1910]]). ** [[Shura Txerkasski]], errusiar piano-jotzailea (j. [[1911]]). * [[1996]] – [[Mary Celine Fasenmyer]], estatubatuar matematikaria (j. [[1906]]). * [[1998]] – [[Ricardo Tormo]], espainiar moto-pilotua (j. [[1952]]). * [[2002]] – [[George Roy Hill]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1921]]). * [[2003]] – ** [[Alan Bates]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). ** [[Juan García Ponce]], mexikar idazle, itzultzaile eta arte-kritikaria (j. [[1932]]). * [[2007]] – ** [[Benazir Bhutto]], [[Pakistan]]go lehen ministroa, atentatuan eraila (j. [[1953]]). ** [[Jerzy Kawalerowicz]], poloniar zinema-zuzendaria, zinemagile sozialisten lehen belaunaldikoa (j. [[1922]]). ** [[Jaan Kross]], estoniar idazlea (j. [[1920]]). * [[2008]] – [[Ja'afar Negeri Sembilangoa]], [[Malaysia]]ko erregea eta [[Negeri Sembilan]]go monarka (j. [[1922]]). * [[2009]] – [[Takashi Takabayashi]], japoniar futbolaria (j. [[1931]]). * [[2010]] – [[Luis Mariñas]], espainiar kazetari eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[2011]] - [[Helen Frankenthaler]], estatubatuar margolari espresionista abstraktua (j. [[1928]]). * [[2012]] – [[Norman Schwarzkopf]], estatubatuar jenerala, [[Golkoko Gerra]]ko nazioarteko gudarosteen komandantea (j. [[1934]]). * [[2015]] – ** [[Lacy Duarte]], uruguaitar artista bisuala (j. [[1937]]). ** [[Ellsworth Kelly]], estatubatuar pintore eta eskultorea (j. [[1923]]). * [[2016]] – ** [[Carrie Fisher]], estatubatuar aktorea (j. [[1956]]). ** [[Hans Tietmeyer]], alemaniar ekonomialaria, nazioarteko finantzetako pertsonalitaterik garrantzitsuenetakoa (j. [[1931]]). ** [[Ratnasiri Wickremanayake]], [[Sri Lanka]]ko lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[2017]] – [[Ben Barres]], estatubatuar neurobiologoa, [[Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionala|Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionalean]] sartu den lehenengo zientzialari ageriki [[transexual]]a (j. [[1954]]). * [[2018]] – [[Miúcha]], brasildar abeslaria eta musikagilea (j. [[1937]]). * [[2021]] – ** [[April Ashley]], britainiar modeloa (j. [[1935]]). ** [[Jeanine Baude]], frantziar idazle, poeta, antzerkigile eta literatura kritikoa (j. [[1946]]). ** [[Keri Hulme]], zeelandaberritar idazlea (j. [[1947]]). ** [[Ángel Norzagaray]], antzerkigile, aktore, poeta, irakasle eta zuzendari mexikarra (h. [[2021]]). * [[2022]] – [[Andrzej Iwan]], poloniar futbolaria (j. [[1959]]). * [[2023]] – ** [[Jacques Delors]], frantziar ekonomialari eta politikaria, [[Europako Batzordea|Europako Batzordeko]] presidentea (j. [[1925]]). ** [[Patricia Ferreira]], madrildar film-zuzendaria, gidoilaria eta irakaslea (j. [[1958]]). ** [[Maria Lainá]], emakume poeta greziar aurrerakoia (j. [[1947]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: June, Junes, Joanis eta Joane. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 26]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 28]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 8nb75jx25ambzj8edxmhys6ems9zavp 0 5184 10002884 9933440 2024-12-18T05:02:57Z Franvj 161224 Estekaren helbidea aldatzea. 10002884 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{erkidego infotaula | izena = Nafarroako Foru Komunitatea | bertako_izena = Comunidad Foral de Navarra | bandera = Flag of Navarre.svg | armarria = Coat of Arms of Navarre.svg | sinbolo_zabalera = 65px | nongo = Nafarroako Foru Erkidegoko | hiriburu = [[Iruñea]] | hiri_handiena = hiriburu | herritar = nafar, Hegoaldeko nafar<ref>Euskaltzaindiaren 57. araua (''Euskal herrialdeen, herritarren eta euskalkien izenak'').</ref> | kokapena = Nafarroa.svg | hizkuntza_ofizialak = [[gaztelania]], [[euskara]]{{sup|1}} | azalera = 10.391,08 | espainiaren_az = %&nbsp;2,2 | biztanleria = 643.234 | urtea = 2017 | espainiaren_biz = %&nbsp;1,35 | dentsitatea = 61,90 | ISO 3166-2 = ES-NA | estatutua = [[1982]]ko [[abuztuaren 16]] | parlamentua = [[Nafarroako Parlamentua]] | hizkuntza = [[gaztelania]], [[euskara]] <small>(erdi-iparraldeko eremuan)</small> | kongresuan = 5 | senatuan = 5 | web = www.nafarroa.eus | oharrak = {{sup|1}} Erdi eta iparraldeko eskualdeetan bakarrik da koofiziala euskara, Hizkuntza-eremuen Legearen arabera «eremu euskalduna» eta «eremu mistoa» deiturikoetan. }} '''Nafarroa Garaia''' —[[1982]]az geroztik, administratiboki '''Nafarroako Foru Erkidegoa'''<ref>''Nafarroako Foru Erkidegoa'' da [[Euskaltzaindia]]k hobetsitako forma. {{Web erref|izenburua=32. araua: Espainiako erresumako autonomia-erkidegoen, probintzien eta probintzia-hiriburuen izenak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0032.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2010-07-09}}</ref> edo '''Nafarroako Foru Komunitatea'''<ref>''Nafarroako Foru Komunitatea'' da [[Nafarroako Gobernua]]k onartutako euskarazko izen ofiziala.{{Web erref|izenburua=Autogobernua. Foru Hobekuntza|url=http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Asi+es+Navarra/Autogobierno/El+Amejoramiento.htm|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|sartze-data=2010-07-09}}.<br />Euskaltzaindiak euskara baturako ''Nafarroako Foru Erkidegoa'' izena du onartua, forma nagusitzat; hala ere, «''Nafarroako Foru Komunitatea'' izendapena ere erabil daiteke», zehaztu du.{{Web erref|izenburua=154. araua|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0154.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2010-10-14}}</ref>— [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] zazpi [[herrialde]]etatik handiena da (10.391,08 [[kilometro koadro|km²]], Euskal Herriaren %&nbsp;49,6), Euskal Herriko erdialdean eta hegoaldean dagoena, eta [[Espainia]]ko [[autonomia erkidego]]etako bat. 643.234 biztanle ditu, eta [[Iruñea]] du hiriburu (201.653 biztanle). Nafarroa Garaia [[Iberiar penintsula]]ren iparraldean dago. Mugakide hauek ditu: [[Lapurdi]], [[Nafarroa Beherea]] eta [[Zuberoa]] ipar-ekialdean, [[Aragoi]] ekialdean eta hego-ekialdean, [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]] hego-mendebaldean, [[Araba]] mendebaldean, eta [[Gipuzkoa]] ipar-mendebaldean. == Toponimia == [[Fitxategi:Comunidad_Foral_de_Navarra.JPG|[[Leitza]] eta [[Gipuzkoa]]ko [[Berastegi]] arteko muga.|thumb]] ''Nafarroa'' lehen aldiz idatziz [[IX. mende]]an agertu zen, [[Eginardo]]k idatzitako ''[[Vita Karoli Magni]]'' lanean, [[Karlomagno]]k [[Ebro]] ibaian zehar egindakoak aipatzen direnean<ref>{{Erreferentzia|izena=Pablo J.|abizena=Castiella|izenburua=Eginardo. Vida de Carlomagno (Vita Karoli Magni). Edición bilingüe latín-castellano|url=https://www.academia.edu/24899199/Eginardo_Vida_de_Carlomagno_Vita_Karoli_Magni_Edici%C3%B3n_biling%C3%BCe_lat%C3%ADn_castellano|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. Etimologiari dagokionez, [[Jean-Baptiste Orpustan]]en ustez ''naba'' hitzetik eratortzen da, akaso [[aitzineuskara]]tik, eta ''mendiz inguratutako lautada'' esan nahiko luke, [[Iruñerria]]ri erreferentzia eginez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NABA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/naba/ar-79386/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. [[Alfontso Irigoien]]en arabera ''arre'' koloreari egiten dio erreferentzia, ''nabar'' kolore horren izena ere baita. ''Terra nabarra'' esaldiarekin ''lur arrea'' esan nahi bide zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Navarra y su abrazo etimológico|url=http://mikelbelasko.blogspot.com/2017/10/navarra-y-su-abrazo-etimologico.html|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. [[Manuel Lekuona]]ren ustez, etimologia horiek ez dira egokiak, eta ''nahar'' (hau da, "ibai") hitz [[semitiko]]tik eratorria izan liteke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etimología de la voz "Navarra"|hizkuntza=es|data=2012-12-02|url=http://www.pyrenaeus.org/kultura/etimologia-de-la-voz-navarra/|aldizkaria=Pyrenaeus|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. Edonola ere, Nafarroa terminoarekin artikulu honetan lantzen den Nafarroa Garaia zein [[Nafarroa Beherea]] izendatzen dira. Arrazoi historikoak direla eta, [[Nafarroako Erresuma]]ri ere egiten dio erreferentzia. Gaur egun badira halaber Euskal Herriari erreferentzia egiteko ''Nabarra'' edo ''Nafarroa Osoa'' terminoa erabiltzen dutenak<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua=Las debilidades del pan-nabarrismo|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/opinion/tribuna-abierta/2017/02/27/debilidades-pan-nabarrismo/485587.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. Gaztelaniaz ''Navarra'' terminoa erabiltzen da. ''Nafarroako Foru Komunitatea'' [[Espainia]]ko autonomien barruan Nafarroa Garaia osoa hartzen duen eremu politikoa da, artikulu honetan ere lantzen dena. == Geografia == Alderdi fisiko-geografikoei begiratuta, Nafarroa Garaia hiru eremu geografikotan banatuta dago oro har: Mendialdea, Erdialdea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]]. Hiru eskualde horien tamaina eta eskualde bakoitzaren berezitasunak ikusita, azpibanaketa bat egitea komeni da. Hala, Mendialdean Nafarroa Garaiaren iparralde hezea, Pirinioetako haranak eta Pirinio aurreko haranak edo arroak bereizten dira. Nafarroa Garaiko Erdialdeak bi zati ditu, Ekialdeko Erdialdea eta Mendebaldeko Erdialdea edo [[Lizarraldea]]. Eta Erriberak, berriz, beste bi zati dauzka: Ekialdeko Erribera edo [[Tutera]]koa, eta Mendebaldeko Erribera edo Lizarrakoa. === Geologia === === Mendiak === {{Sakontzeko|Nafarroa Garaiko mendien zerrenda}} Bost mendi altuenak Nafarroako Pirineoko ekialdean daude. Euskal Herri osoko mendi garaienak ere badira horiek. Mapako puntu berde eta moreak dira, honako hauek: [[Hiru Erregeen Mahaia]] (2444 m), [[Ezkaurre]] (2047 m), [[Arlas]] (2044 m), [[Txamantxoia]] (1945 m), eta [[Abodiko mendilerroa|Abodi]] (1520 m). <gallery mode="packed"> Fitxategi:Arlas.JPG|[[Arlas]] Fitxategi:Pic and table de trois rois.jpg|[[Hiru Erregeen Mahaia|Hiru Errege Mahaia]] Fitxategi:2016 zuriza 04.jpg|[[Txamantxoia]] Fitxategi:Precioso Ezkaurre.jpg|[[Ezkaurre]] </gallery> Bederatzi mendi lerro hauek bereizi ohi dira: [[Fitxategi:Nafarroako mendiak1.png|thumb|300px|[https://w.wiki/4FcV Nafarroa Garaiko mendien mapa] (Wikidata, 2021, https://w.wiki/4FcV) <ref> {{Erreferentzia|izena=Uxer|abizena=Ugarte|urtea=2021|izenburua=Euskal Herriko mendien mapa(Iturria: wikidata)|hizkuntza=eu|url=https://w.wiki/3Gk8|aldizkaria=query.wikidata.org|sartze-data=2021-03-15}}</ref> Gorria:<500; Laranja:500-1000; Urdina: 1000-1500; Berdea: 1500-2000; Morea:>2500]] * [[Abodiko mendilerroa|Abodi]]: [[Aezkoa]] eta [[Zaraitzu]]; [[Abodi (mendia)|Abodi]] (1.533 m). * [[Alaitz]]: [[Iruñerria|Iruñerri]] eta [[Orbaibar]]; [[Higa]] (1.289 m). * [[Andimendi]]: [[Sakana]]; [[Beriain (mendia)|Beriain]] (1.493 m). * [[Aralar]]: [[Sakana]] eta [[Leitzaldea]], [[Tolosaldea]] eta [[Goierri]] bereizten ditu; [[Intzako dorrea]] (1.431 m) eta [[Larrunarri|Txindoki/Larrunarri]] (1.346 m). * [[Kodesko mendilerroa|Kodes]]: [[Lizarrako merindadea|Lizarrerrian]], [[Arabako Mendialdea|Arabako Mendialdearen]] mugan; [[Joar]] (1.418 m). * [[Leireko mendilerroa|Leire]]: [[Zangozerria]] eta [[Irunberrialdea]]; [[Arangoiti (mendia)|Arangoiti]] (1.355 m). * [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]]: Lizarrerria eta Arabako Mendialdea; [[Otzamendi|Otzamendi/Montesanto]] (1.255 m) eta [[Lokiz|Lokiz/San Cosme]] (1.114 m). * [[Pirinioak|Nafarroako Pirinioa]]: [[Bortziriak|Bortziri]], [[Baztan]], [[Erroibar]], Aezkoa, Zaraitzu eta [[Erronkaribar|Erronkari]]; [[Hiru Erregeen Mahaia]] (2.428 m). * [[Urbasa]]: Sakana eta Lizarrerri; [[Baiza]] (1.183 m). === Ibaiak === {{Sakontzeko|Nafarroa Garaiko ibaien zerrenda}} [[Fitxategi:Nafarroako ibaiak.svg|thumb|Nafarroako ibaiak, arroaren arabera. Nafarroako eremurik handienak [[Ebro]] ibaian isurtzen ditu urak. Iparraldean beste hainbat ibai daude, guztiak [[Kantauriko isurialdea]]n.]] Nafarroako ibaiek, urtero, 10.048 [[hektometro kubiko]] garraiatzen dituzte. Horietatik, erdia inguru (5.011) Nafarroa Garaian dauden euriek sortzen dituzte, eta beste erdia beste lurralde batzuetatik ekartzen dituzten ibaiek<ref name="hidrografia" />. Ur isuria neurtzeko hainbat estazio daude lurralde osoan zehar<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Web del agua en Navarra|url=https://administracionelectronica.navarra.es/aguaEnNavarra/ctaMapa.aspx?IDOrigenDatos=1&IDMapa=1|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2021-10-19}}</ref>. ==== Mediterraneoko isurialdea ==== [[Mediterraneoko isurialdea]] da Nafarroan eremu gehien hartzen duena, bere lurraldearen % 90 inguru<ref name="hidrografia">{{Erreferentzia|izenburua=Recursos hídricos. Los ríos - navarra.es|url=http://www.navarra.es/home_es/Temas/Medio+Ambiente/Agua/El+agua+en+Navarra/LosRios.htm|aldizkaria=www.navarra.es|sartze-data=2021-10-19}}</ref>. Ibai guztien ura [[Ebro]] ibaiaren bitartez iristen da [[Mediterraneo|itsaso hartara]]. Zona zabala da, eta ezaugarri oso desberdinak dituzten hainbat eremu bereizten dira: eremu atlantiko hezea, eremu piriniarra, mendi ertaina edo mediterraneoa eta hegoaldea (lauagoa eta idorragoa). Ebro ibaia Nafarroan [[Viana]]n sartzen da eta [[Cortes]]en atera. Haren inguruan nekazaritza emankorra eta herri handiak daude, [[Lodosa]], [[Castejon]] edo [[Tutera]] bezala. Ebroren ibai emaile nagusi hauek dira: * [[Odrón|Odron]] ibaia [[Mues]], [[Los Arcos]], [[Elizagorria]] eta [[Mendabia|Mendabiatik]] igaro ondoren, [[Ebro|Ebrora]] isurtzen da. Elizagorrian [[Linares (Nafarroako ibaia)|Linares]] ibaia hartzen du. * [[Ega]] ibaia, [[Urederra]] emaile nagusiarekin. * eta [[Aragoi (ibaia)|Aragoi ibaia]] Nafarroa Garaiko gainontzeko ibaien urak Ebrora daramatzana. Aragoi ibaiak jasotzen ditu Nafarroako ibai gehienen urak. Lehenengo [[Onsella]] jasotzen du, [[Zangoza]] pasata. Ondoren [[Irati (ibaia)|Irati]] ibaia jasotzen du, [[Irunberriko arroila]] igaro eta gero; honek, lehenago, [[Erro (ibaia)|Erro]], [[Urrobi]] eta [[Zaraitzu (ibaia)|Zaraitzu]] jasoko ditu, azken honek [[Arbaiungo arroila]] sortzen duena. [[Tafalla]] inguruko urak [[Zidakos]] ibaian biltzen dira, eta [[Caparroso]]tik gertu bere urak Aragoin isurtzen dituenak. Batzen zaion azken ibai handia, Ebrora iritsi aurretik [[Arga]] da, Nafarroa iparraldetik hegoaldera zeharkatzen duena. Ibai honek [[Ultzama]]ko urak jaso ditu lehenago, [[Iruñerria]] zeharkatu du eta, bertatik ateratzen ari dela, [[Sakana]]ko urak jaso ostean [[Larraun (ibaia)|Larraun]] ibaiarenak jaso dituen [[Arakil]]ekin batzen da. <gallery mode="packed"> Rio Ebro, Tudela, Navarra. (14468162020).jpg|Ebro ibaia, Tuteran Vista Rio Irati en las Foces.JPG|Irati ibaia, Irunberriko arroilan Nacedero del Urederra Francis Vaquero Turismo de Navarra.jpg|Urederra ibaiaren jaiolekua Uharte Arakil - zubia.jpg|Zubia [[Uharte-Arakil]]en, Arakil ibaiaren gainean </gallery> ==== Kantauriko isurialdea ==== [[Fitxategi:Sunbillako_zubizaharra2.jpg|thumb|[[Sunbilla]]ko zubi zaharra, Bidasoaren gainean.]] [[Kantauriko isurialdea]]n hainbat ibai ditu, orografia malkartsuagoa baita bertan. Mendebaldetik ekialdera, lehenengo ibaiek [[Oria]]ra urak isurtzen dituztenak dira. [[Leitzaran]] eta [[Araxes]] ibaiak Nafarroa Garaian jaiotzen dira, nahiz eta ibilbide gehiena Gipuzkoan egiten den. [[Donostia]] itsasoratzen den [[Urumea]] [[Goizueta]]n jaiotzen da, eta bere arroaren %60 Nafarroan dago<ref name="hidrografia" />. Hurrengo ibaia [[Bidasoa]] da, Lapurdirekin muga egiten duena. Nafarroako Kantauriko isurialdeko ibairik zabalena da azalerari begira. Bertara urak isurtzen dituzten erreken artean daude, besteak beste, [[Onin]] ([[Lesaka]] udalerrian); [[Latsako erreka|Latsa]] ([[Arantza]] eta [[Igantzi]] udalerrietatik doana<ref group="oh">Ez da Aturriko [[Latsa]], izen bereko bi ibai desberdinak dira. Oka Ibaian eta Deba Ibaian ere badira "Latsa" errekak.</ref>; [[Ezkurra (ibaia)|Ezkurra ibaia]], [[Malerreka]] eskualdean, [[Saldias|Saldiasko]] lurrak zeharkatzerakoan [[Urtzuriko]] errekarenak eta aurrerago [[Lotzabian]] ([[Labaien|Beintza-Labaien]]), [[Zubieta (Nafarroa)|Zubieta]] ([[Txitxiluko]] erreka jasoz), [[Ituren]], [[Elgorriaga]] eta [[Doneztebe|Doneztebetik]] ([[Ezpelura]] erreka jasoz) pasatzen dena; [[Baztan ibaia|Baztan]] ibaia [[Baztan]] udalerrian. Berez Bidasoa izena hartu behar zuen, baina Baztan udalerrian Baztan izena hartzen du Bidasoa ibaiak. Besteak beste erreka hauekin: [[Beartzun]], [[Artesiaga]] edo [[Marin]]. Nabarmenak dira [[Xorroxin ur-jauzia]] (Baztanen, [[Erratzu|Erratzun]]) eta ([[Putzubeltz ur-jauzia]] ([[Arantza]] udalerrian). Azkenik, Nafarroan jaio eta [[Lapurdi]]n itsasoratzen diren bi ibai arroetara isurtzen duten errekak ere badaude: [[Urdazuri]]ra isurtzen duten ibaiak daude [[Zugarramurdi]]n eta [[Dantxarinea]]n eta [[Errobi]]ra isurtzen dutenak [[Luzaide]]n eta Baztanen. Pirinioetako ur isurialdean Nafarroa Garaiaren aldean dauden iturburu gutxi batzuek [[Atturri|Aturri]]n amaitzen dute. ==== Urtegiak ==== Hauek dira Nafarroa Garaiko urtegiak: [[Allozko urtegia|Allotz]], [[Artikutzako urtegia|Artikutza]] (2019an hustuta), [[Esako urtegia|Esa]], [[Eugiko urtegia|Eugi]], [[Itoizko urtegia|Itoitz]], [[Las Cañas aintzira]], [[Leurtzako urtegiak|Leurtza]], [[Arritzulegiko urtegia|Arritzulegi (Mendaur)]], [[Urdalurko urtegia|Urdalur]], eta [[Usotzko urtegia|Usotz]].<gallery mode="packed"> Fitxategi:Embalses de Leurtza Francis Vaquero Turismo de Navarra.jpg|[[Leurtzako urtegiak|Leurtza]] Fitxategi:Allozko urtegia.jpg|[[Allotz]] Fitxategi:Vista del pantano de Yesa desde Ruesta.jpg|[[Esako urtegia|Esa]] Fitxategi:Mendaurreko urtegia.JPG|[[Arritzulegiko urtegia|Mendaur]] </gallery> === Klima === [[Fitxategi:Nafarroa_fisikoa.png|Nafarroa Garaiaren mapa fisikoa.|thumb]]Nafarroako Foru Erkidegoa [[Pirinioak|Pirinio]] mendien, [[Euskal Herriko arkua]]ren eta [[Ebro]] ibaiaren arroaren artean dago. Elkarren oso bestelakoak diren mendi horiez gainera, Nafarroa Garaian elkartzen dira [[Kantauri]] aldeko eta [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] aldeko isuriak eta [[klima ozeaniko]]a, subalpeetakoa eta [[Klima mediterraneo|mediterraneoa]], bakoitzak bere landaredi berezia duela. Horren guztiaren ondorioz, kontrasteak dira Nafarroa Garaiaren ezaugarri nabarmenenetako bat, eta arrazoi beragatik, heterogeneitatea dute eskualdeek ezaugarri, nahiz batetik besterako trantsizioa oso mailakatua den. Geografia ezaugarri horien trantsizio mailakatu horrek ez ditu zehatz bereizten uzten Nafarroa Garaiko eskualdeen arteko mugak. Eskualde banaketa, beraz, era askotara egin daiteke, nahiz banaketa horiek batzuetan bat etorri ez. Nolanahi ere, kontuan izan behar da banaketa hori aztertu beharreko gaiaren araberakoa izaten dela, eta hartara denak izan litezkeela baliagarri. === Mugak === Nafarroak [[Araba]]rekin egiten du muga mendebaldean (92,569 km) eta [[Gipuzkoa]]rekin (100,734 km). Iparraldean [[Lapurdi]]rekin (39,105 km), [[Nafarroa Beherea]]rekin (87,372 km), [[Zuberoa]]rekin (30,269 km) eta 9,27 kilometro [[Biarno]]rekin. Ekialdean [[Huescako probintzia|Huescarekin]] 33,266 km. ditu eta [[Zaragozako probintzia|Zaragozarekin]] 191,97. Gainera, [[Petilla Aragoi]]k beste 33,325 kilometro ditu Zaragozarekin ere. Hegoaldean batez ere [[Errioxa]]rekin egiten du muga 153,086 kilometroz. == Historia == {{sakontzeko|Nafarroako historia}} === Historiaurrea === [[Fitxategi:Nafarroako megalitoak.png|thumb|Nafarroako megalitoen mapa. [https://w.wiki/49n4 Online mapa Wikidatan ikusgai.].]] [[Neolito]]a Nafarroan [[K. a. 5. milurtekoa]]n kokatu behar da eta gutxi gorabehera [[K. a. XVIII. mendea|K. a. XVIII. menderaino]] luzatu.<ref name="Otxobi">[https://web.archive.org/web/20020324140318/http://www.geocities.com/otxobi/hist1.htm Historia de Navarra II. El Neolítico]</ref>. Behe Neolitoan aztarna gutxi aurkitu dira eta horregatik hasiera batean influentzia eskasa egon zela uste da.<ref name="Otxobi" />. Autore batzuen arabera Nafarroa eta Mediterraneoko, [[Akitania]]ko eta [[Kantauri]] aldeko biztanleen artean nahasketak egon ziren<ref name="Otxobi" />. Hala ere, beste batzuen arabera<ref name="Urzainki">URZAINQUI, TOMAS. "Navarra, sin fronteras impuestas". Pamiela</ref>, elkarte kultural berdina zen Pirinioetan, bai iparraldean zein hegoaldean, zegoena. Aldaketa klimatikoa zela eta animalien aldaketak egon ziren. Ehiza jada ez zen kobazulo inguruetan bizi, baizik eta lautadetan. Hori dela eta kobazuloak alde batera utzi ziren hein handi batean eta lautadatara jaitsi. Honek ere elkartze kulturala egotea ekarriko luke. [[K. a. 5. milurtekoa]]n [[gari]]a eta [[txakur]]ra agertu ziren Nafarroan. [[Garagardo]]aren antzeko edariak, harri bero batekin eginda, agertu ziren ere. Nafarroako gaur egungo lurraldean 1.000 biztanle inguru zeuden eta 12 tribu.<ref name="Otxobi" /> Neolito Ertaina K.a. 3.500etik [[K. a. 3. milurtekoa|K. a. 2500]] urtera arte luzatu behar da. Garai honetan agertzen da lehenengo aldiz [[zeramika]] Nafarroan. Garai honetan biztanleria gehiena kobazuloetan bizi zen, eta horrekin lotutako kultura dago, nahiz eta [[sukarri|silex]] edo bestelako aztarna gutxirekin. Zenbait aztarnategik aukera ematen digute berrikuntza horiek ailegatu zireneko bilakaera ikusteko, [[Zatoia]]ko ([[Abaurregaina]]) kobazuloan lehenbiziko zeramika aztarnak aurkitu dira, harri leunduzko tresnak, erabiltzeko errazagoak (azal leundua, forma borobilekoa); eta [[Marañon]]go La Peñan edo [[Biotzari]]ko [[Padre Areso]] babestokian abereen hezurrak aurkitu dira.<ref name="Merindades">[https://web.archive.org/web/20070930045633/http://www.pnte.cfnavarra.es/publicaciones/pdf/meri1eu_dg.pdf Merindadeak. Nafarroako historiako gaiak Bigarren Hezkuntzarako]</ref> Goi Neolitoan Iberiar Penintsulatik [[kanpai-formako ontzien kultura]] hedatu zen, eta beste migrazio bat egon zen Ekialdeko Europatik. Baina ez dirudi bertan geratu zirenik.<ref name="Otxobi" />. [[K. a. 2. milurtekoa]]ren hasieran [[trikuharri]] eta [[harrespil]]ak egiten zituen kultura [[megalito|megalitikoa]] hedatu zen Pirinioetan eta baita Nafarroa osoan ere. [[Brontze Aro]]aren hasiera eman arte biluzik joaten ziren eta uste da hortik aurrera bizarra mozten hasi zirela eta buruan apaindurak jartzen. === Baskoien lurraldea erromatarren garaian === {{sakontzeko|Euskal Herria erromatarren garaian|Baskoi}} Gaur egungo Nafarroa Garaiko zatirik handiena [[baskoi]]en lurraldean sortu zen. Izan ere, [[Iruñea]], [[Erdi Aro]]ko erresumako hiriburua, [[Ponpeio]] jeneral [[antzinako Erroma|erromatarrak]] gotortutako hiria zen (''Pompaelus'' [[latin]]ez). Erromatarrek guztiz menperatuta zeukaten lurraldea [[K. a. 74]]rako. Beti ere, ''erromatartzea'', erromatarren kultura elementu material eta espiritualen onartze eta beretzea den aldetik, sakonagoa izan zen [[Ager Vasconum|agerean]] [[Saltus Vasconum|saltusean]] baino, biziagoa klase aberatsen artean nekazarien artean baino.<ref name="jurio">{{erreferentzia|izena= José María |abizena= Jimeno Jurío |url= http://www.euskara.euskadi.eus/r59-luredir/eu/contenidos/articulo/c0201/eu_d0201006/0201006.html | izenburua= Nafarroako erreinua |sartze-data=2020-1-21 |argitaletxea= Lur Entziklopedia Tematikoa, CC-BY 3.0, euskara.euskadi.eus}}</ref> [[IV. mende]] amaieran hasitako [[Migrazioen Garaia|migrazio]] mugimenduen ondorioz, eten egin ziren administrazio loturak Erromarekiko. Badirudi [[antzinako germaniarrak|antzinako germaniarrek]] [[Pirinioak]] gurutzatu nahi izan zituztenean, bertako noble multzo batek aurre egin ziela. Urte batzuk geroago, [[bagaudak|bagauda]] izeneko jendetza matxinatu zen baskoien lurraldean. === Erdi Aroa === ==== Urte ilunak ==== {{sakontzeko|Baskoniako dukerria|Orreagako gudua}} [[Fitxategi:BanuQasi.svg|thumb|[[Banukasitarrak|Banukasitarren]] gutxi gorabeherako eremua, VIII. mendean.]] Erromatarren agintea desagertuta, [[bisigodo]]ak bilakatu ziren [[Iberiar penintsula]]ko botere nagusia. Hainbat errege godok baskoien aurka egin zuten borroka. Geroagoko zenbait kroniketan irakur daiteke errege horietako askok baskoiak menderatu zituztela (''[[domuit vascones]]''), baina behin eta berriro menderatu beharrak esan nahi du, ziurrenez, ez zituztela inoiz menderatzen. Datuak urriak izanda, ez dago garbi noraino menderatu zuten bisigodoek baskoien lurraldea. Iruñean bisigodoen hilerria agertu da<ref>Mezquíriz, M. Á. (1965). Necrópolis visigoda de Pamplona. Príncipe de Viana, 26(98), 107-131.</ref>, eta Iruñeko hainbat apezpiku izan ziren [[Toledo]]ko kontzilioetan. Iparraldeari dagokionez, datu gutxi ditugu. [[VII. mendea]]n errege [[frankoak|frankoek]] gaskoien (iparraldeko baskoien) lurraldea okupatu nahi izan zuten. Badirudi frankoek agintea galdu ahala nagusitu zirela bertakoak, eta [[Akitania]]n zehar hedatu. [[714]]tik aurrera, gudaroste musulmanak bertan izateak, ageriagoan jarri zituen iparraldeko (''saltus'') eta hegoaldeko (''ager'') baskoien arteko kultura ezberdintasunak. [[Ebroko harana|Ebroko haraneko]] jaun handiki batek, [[Cassius kondea]]k, kalifarekin elkar hartu eta bere aginpidea sendotu zuen, eta hurrengo lau mendeetan [[Nafarroako Erribera|Erribera]] gobernatu zuen [[banukasitarrak|banukasitar dinastiaren]] buru bilakatu zen. Mendekotasun politikoarekin batera, kulturaren islamizatzea etorri zen.<ref name="jurio"/> [[VIII. mende]]an eta hurrengoaren lehen laurdenean, printze kristauen eta musulmanen arteko adiskidetasunezko hitzarmena izan zen Nafarroan politikaren ezaugarria, odol loturak eta interes ekonomiko berdinak baitzituzten elkarrekin. Ama berberaren semeak izan ziren, adibidez, [[Eneko Arista]] eta [[Musa ibn Musa]], banukasitarren buruzagi ospetsua. Kidetasun horrek, eta Nafarroa [[Pirinioak|Pirinioen]] hegoaldeko muturrean kokatua egoteak eragin berezia izan zuten Iruñeko Erresuma sortu eta finkatzekoan. Baskoiek hitzarmenak hautsi ondoren, ordea, Iruñea eraso zuten [[Uqba ibn al-Hajjaj as-Saluli|Uqba]] eta [[Yusuf ibn Abd al-Rahman al-Fihri|Yusuf]] [[vali (Islam)|valiek]].<ref name="jurio"/> [[Fitxategi:Panorámica_del_Monasterio_de_Leyre.jpg|thumb|[[Leireko monasterioa]] izan zen, Erdi Aroan, Iruñeko erresumaren gotorlekua eta Nafarroakoaren ernamuina.]] Iruñeko ahaideen eta banukasitarren arteko harreman on horiek VIII. mendearen azken herenean ere eman zituzten beren emaitzak. [[Karlomagno]]k akordio bat egin zuen [[Zaragoza]]ko buruzagi musulmanarekin, hark hiria eman ziezaion, baina gudaroste frankoa hirira iristean, iruzur egin ziotela konturatu zen. Horren ondoren, Karlomagnoren tropek Iruñea suntsitu zuten, baina baskoiek mendeku hartu zuten Pirinioetan, [[Orreaga]]n zehazki, [[778]]ko abuztuaren 15ean armada frankoa [[Orreagako gudua (778)|ustekabean harrapatu baitzuten segada batean]]. Hala ere, agintari kristau eta musulmanen arteko harremanen gorabeherek jarraitu zuten, adibidez, [[Argantzongo haitzarteko gudua]]n ([[803]]), Iruñea menderatzeko [[Ludovico Pio]]renak ([[812]]), karolingiarren aldeko [[Belasko Gaskoia|Belaskoren]] aurka emirrak egin zituenak ([[816]]) eta Akitaniako erregeak [[Eblo]] eta [[Azeari I.a Garindoitz|Aznar]] kondeen gidaritzapean antolatua ([[824]]). Garai honetan [[Leireko monasterioa]] bilakatu zen Nafarroako Erresuma izango zenaren ernamuina.<ref name="jurio"/><ref name="lacarra">{{erreferentzia|izenburua=Historia política del Reino de Navarra|abizena=Lacarra|izena=Jose Maria|urtea=1972|argitaletxea=Aranzadi|url=https://www.fundacioncajanavarra.es/sites/default/files/ha_politica_nav_can00008-100000000000000000000410_0.pdf}}</ref><ref name="planimetria">{{Erreferentzia|izena=Francisco Javier Ocaña|abizena=Eiroa|izenburua=Planimetría de la iglesia mozárabe del monasterio de San Salvador de Leire|orrialdeak=743–774|data=2006|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2100193|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=239|zenbakia=67|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref><ref name="primer">{{Erreferentzia|izena=José María Lacarra y de|abizena=Miguel|izenburua=El primer románico en Navarra, estudio histórico arqueológico|orrialdeak=221–272|abizena2=Gudiol|izena2=José|data=1944|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2244032|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=16|zenbakia=5|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref> === Nafarroako Erresuma === {{sakontzeko|Iruñeko Erresuma|Nafarroako Erresuma}} ==== Erresuma independentea eratzen ==== [[Fitxategi:Nafarroako_erresuma_Antso_III.aren_heriotzaren_unean_1035_-_1b_bertsioa.svg|thumb|[[XI. mendea|XI. mendeko]] mugak (1035 arte)]] [[806]] eta [[812]] urteetan, Iruñea [[frankoak|frankoen]] mendean zegoen. Hala ere, enperadore frankoek ezin zuten inperioz haraindiko lurraldeak behar bezala zaindu, etxean zuten arazoak zirela-eta. Horrela, apurka-apurka eskualdea inperioaren eraginetik ateratzen joan zen eta bertako dinastia indartzen. Iruñea inguruko euskaldunak (''navarri'') Iruñeko Erresuman egituratu ziren X. mende hasieran, 824tik aurrera jaurerri bat eratuz, Eneko Enekoitzen gidaritzapean, Arista ezizenekoa, Iruñeko errege-erreginen aitzindari. Ondorengo [[Gartzia Enekoitz]] (851-882) izan zuen<ref>Barrau-Dihigo, Lucien. ''"Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente"''. ''Revue Hispanique''. 7: 141-222. orr. (1900)</ref>. [[Kordobako emirerria]]k preso izan zuen urte asko eta litekeena da [[Ximeno leinua|Ximeno leinuko]] [[Gartzia Ximenitz]] erregeorde edo erregekidea izatea.<ref>Lakarra de Miguel, José María. ''"Textos navarros del Códice de Roda"''. ''Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon''. 1:194-283 (1945).</ref> Erresumak orduko euskaldunen lurralde guztiak hartu zituen [[Antso III.a Gartzeitz Nagusia|Antso III.a Nagusiaren]] garaian, Pirinioen ekialdetik (Ribagorza) Garonaraino (1032-1035) eta Gaztelaraino (are, Leon ere). [[Testamentu]]an, lau semeren artean banatu zituen bere mendeko lurrak, haiek kudea zitzaten, baina formalki Iruñeko erregeari [[Gartzea III.a Santxez Naiarakoa|Gartzia III.a Santxez Naiarakoari]], Iruñeko erregeari men eginez. Hargatik, seme horiek eta haren ondorengoek erresumak sortu zituzten: Gaztela, Aragoi. Aragoi-Iruñeko Erresuman, Alfontso ''Borrokalaria'' erregeak berriz elkartu zituen lurralde asko. 1118an, hegoaldera hedatu zen, eta Tutera (Erribera) konkistatu. Antso VI.a ''Jakituna''k eta Antso VII.a ''Azkarra''k hiribildu ugari sortu zituzten, hiri gutunen bidez, eta Donejakue bidearen bidez kolonizazio handi bat hasi zen haren inguruan. [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso VII.a Gaztelako]] erregeak [[basailu]]tzat hartu zituen bai Gartzia bai [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.ak]] (1150-1194) bere semea<ref>Grassotti, H. ([[1964]]) ''"Homenaje de García Ramírez a Alfonso VII."'' Vianako Printze Erakundea. 94–95. orr.</ref>. Hala ere, [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.ak]] menpekotzatik ateratzea lortu zuen<ref>Angel J. Martín Duque ''"Sancho VI el Sabio y el Fuero de Vitoria"'', (Vianako Printze erakundea, 63. urtea, 227. zbk, [[2002]])</ref>. Gaztelaren aurkako kanpaina hasi baino lehen, aldaketa nabarmena izan zen: Antsok ''Pampilonensium Rex'' titulua erabiltzeari utzi eta ''Rex Navarre'' titulua aldarrikatu zuen; harrezkero, [[Nafarroako Erresuma]] deituko zen. [[XIII. mendea|XIII. mendetik]] aurrera, [[Gaztelako Erresuma]]k Nafarroa mendebaldea inbaditu zuen, Bizkaia (1179) [[Araba]], [[Durangaldea|Durangalde]] eta [[Gipuzkoa|Ipuzkoa]]ko lurrak (1199-1200). Nafarroako Erresumak lurraldeen eta biztanleriaren ia erdia galdu zuen eta itsas irteerarik gabe geratu. 1234an, Antso VII.a hiltzean, bertako dinastiak amaitu ziren, eta trukean Tibalt I.a Evreuxkoa hasi zen erregetzan. Horren aurrean, Nafarroako indar aktiboek foruak jarri zituzten indarrean, nafar legeak bermatzeko. 1451n, Gerra Zibila piztu zen Joan II.a Aragoiko errege gaztelarra Nafarroako koroa usurpatu zuenean. 1479an, Biarnoko Katalina Foixkoa bihurtu zen erregina, eta beaumontar indarrei egin behar izan zien aurre. Hala ere, garaituak izan ziren (1507). Bakea lortutakoan, Fernando Katolikoaren tropek, [[Albako dukea]] buruan zutela, erresuma inbaditu zuten 1512an, salbu eta [[Nafarroa Beherea|Bortuez Haranzko Lurraldea]] merindadea. ==== Espainiar Koroaren konkistaren ondoren ==== 1521eko udaberriko erresuma berreskuratzeko ahalegin batek porrot egin zuen. [[Frantzisko Xabierkoa|Xabierko Frantziskok]] (Frantsesek), nafar legitimista galtzaileen alderdikoak, [[Jesusen Lagundia]] eratzen lagundu zuen, eta Asian misiolari ibili ondoren santu eta Nafarroako patroi bihurtu zen, San Ferminekin batera. [[1589]]. urtean, [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike III.a]] Nafarroako erregea [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike IV.a Frantziakoa]] bihurtu zen, [[katolizismo]]a onartu ondoren. Ondorengo [[Frantziako Erresuma|Frantziako]] errege guztiek, beraz, ''{{lang|fr|Roi de France et de Navarre}}'' titulua izan zuten. Espainiar koroarekiko tentsio handien artean, 1576an Diputazioa eratu zen, Filipe II.ak haren autonomia zapuztu bazuen ere (1594). Nafarrek koroaren gerretan parte hartu behar izan zuten, hala nola Katalunian 1639an, kontraforua zena. Desertzioak ugariak izan ziren. XVII-XVIII. mendeetan, nafar ugarik Ameriketara emigratu zuten, eta euskaldunen kofradietan bildu ohi ziren, hala nola San Ferminen Kongregazioa eta Arantzazuko Andre Mariarenak. [[Juan Goienetxe Gaston|Juan Goienetxe]] baztandarra aberastu egin zen Madrilgo errege gortera hurbilduz, asmo merkantilista batez. Nafar ilustratuak sendotu egin ziren XVIII. mendean. Dena den, Karlos III.a espainiar erregeak areagotu egin zuen agintearen zentralizazioa, eta estutu egin zituen nafar foruen kontrako neurriak, aduanen gaian. Mendeko azken hamarkadetan, Nafarroa Garaiaren merkataritza Pirinioez iparraldera eta Hego Euskal Herriko beste lurraldeetara bideratzen zen, % 37,2 eta % 62,3, hurrenez hurren.<ref>{{erreferentzia|izena=Jose Mari|abizena=Esparza|urtea=2012|orrialdea=57}}</ref> [[José María Magallón|Jose Maria Magallon]] San Adriango markesak ilustrazioa sustatu zuen, [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea|Euskalerriaren Adiskideen Elkartearekin]] lankidetzan arituz. === Foruen amaiera === {{Gehiago jakiteko|Foruen amaiera Hego Euskal Herrian}} [[Fitxategi:Sublevación_Carlista_en_1833.jpg|thumb|Karlisten altxamendua, 1833an.]] 1794ko [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerra]]<nowiki/>k borrokak eta suntsipena ez ezik, koloka batean utzi zituen [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]], [[Frantziako Iraultza|frantses iraultzaileei]] aurre egitera espainiar errege armada Nafarroara heldu zenean eta [[Manuel Godoy]] Espainiako ministro ahalguztidunak foruak deuseztatzea bilatu zuenean. Nafarroa Garaiko ''frantsestuak'' baztertuak izan ziren behin betiko Espainiako Koroan [[Fernando VII.a Borboikoa (Espainia)|Fernando VII.a]] errege koroatu zutenean (1814); orduan, foruak berrezarri ziren, joera kontserbadore eta erlijioso handi batez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Navarra. Historia - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/navarra-historia/ar-97937/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-10-23}}</ref> Ekonomia krisian zen, itotzen, eta 1833an Espainian liberalak gobernura heldu zirenean, nafar askok mendira jo zuten altxamendurako boluntario, espainiar agintari berriei aurre egitera eta nafar foruak babestera. [[Karlismo|Karlista horiek]] [[Tomas Zumalakarregi|Zumalakarregi]] gipuzkoarra zuten buruzagi, eta indartsu egin ziren [[Ameskoa ibarrak|Ameskoan]]. Urte eta erdian, Espainiako gobernu liberalaren armadari gailendu zitzaizkion Nafarroan eta Euskal Herriko gainerako eskualde gehienetan, salbu eta hegoalde eta ekialdean. Aldiz, Zumalakarregiren heriotzak (1835) karlisten pixkanakako beheraldia hasi zuen. 1836an, espainiar agintariek [[Nafarroako Diputazioa]] desegin zuten, trukean [[probintziako diputazio]] bat izendatuz. Boluntario karlistak akiturik, Espainiako gobernuaren armadak Nafarroa Garaia okupatu ahal izan zuen. 1841ean, diputazio horretako ordezkariek [[Foruak Eraldatzeko Legea]] sinatu zuten, [[Nafarroako Erresuma]] probintzia bilakatuz. Trukean, Nafarroa Garaiak zerga bilketari eta administrazioko prerrogatiba batzuei eutsi zien. Aduanak Pirinioetara eta itsasaldera lekualdatu ziren. Nafarrak Espainiako soldadutzara behartuak izan ziren: kintak. Amorrua eta ondoeza nagusitu ziren, eta herritar askok erbestera jo zuten. [[Kontrabando|Kontrabandoa]] ugaldu egin zen. Lurraldea Espainiako ekonomiara ireki zen, eta 1857tik 1864ra burdinbidea bete-betean heldu zen Nafarroara: [[Zaragozatik Iruñerako Burdinbide Konpainia|1857an Tutera eta Iruñera]], eta [[Madril-Hendaia burdinbidea|1864an Norteko burdinbidea]] Altsasura. Mende erdialde eta amaieran, herri euskalduna ugari erdaldundu zen erdialdeko eskualdeetan, euskara Iruñean, Lizarran eta Tafallan galduz. === Karlistaldietatik Espainiako Gerra Zibilera === 1872an, Espainiako giro politiko ezegonkorraren erdian, boluntario partidak eratu ziren mendialdean. [[Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa|Karlos Maria Borboi erregenahia]] Nafarroara itzuli zen deserritik, eta [[Bigarren Karlistaldia]] piztu zen, eta [[Orokietako gudua|Orokietan izan zen lehen gudua]] maiatzean, boluntario karlisten eta Espainiako gobernuko tropen artean. Ondorioz, [[Zornotzako ituna|Zornotzako bake ituna]] sinatu zuten bi indarrek. Aldiz, bi urtera berpiztu egin zen gatazka eta, oraingoan, karlistak Nafarroa gehienean nagusitu ziren, baita [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herri]] gehienean ere. Hiriburua Lizarran finkatu zuten, eta estatu karlista bat osatu zuten. Aldiz, 1875 hasierarako, [[Alfontso XII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XII.a erregearen]] espainiar militar kontserbadore konstituzionalistek boterea hartu eta 100.000 soldadu eta gehiagoko armada bat igorri zuten Nafarroara, eta lurraldea okupatu. [[Antonio Cánovas del Castillo|Canovas del Castilloren]] erregimenak Nafarroa gerraren errudun izendatu zuen eta, ondorioz, biztanleriak askotariko hertsapenak jasan zituen: gerra legea, isunak, armadaren mantenua, presoak kolonietara igortzea, etab. Kupoa aldatzeko legeak ezarri ziren Madrilen. [[Bigarren Karlistaldia|Bigarren Karlistaldi]] ondorengo urteetan, askok Ameriketara jo zuten eta Nafarroa Garaiak biztanleria galdu zuen, funtsean landa gizarte gisa iraunez. Herri lurrak pribatizatzen joan ziren, lurjabe handien eskuetan utziz. Elkartasun eta aldarrikapen mugimendu bat piztu zen Nafarroa Garai osoan, [[Laurak Bat (goiburua)|Laurak Bat]] mugimendua bihurturik beste euskal lurraldeekin. Kultur mugimendu erromantiko handia sortu zen, tartean zirela, [[Pablo Sarasate]] eta [[Julian Gaiarre]] musikariak, [[Orfeón Pamplonés|Iruñeko Orfeoia]], etab. [[Francisco Navarro Villoslada|Navarro Villosladak]] ''[[Amaia edo euskaldunak VIII. mendean|Amaya o los vascos del siglo VIII]]'' [[Eleberri historiko|eleberri historikoa]] idatzi zuen. Gainera, nafar intelektualen talde foruzale batek [[Nafarroako Euskal Elkargoa]] sortu zuen; besteak beste [[Joan Iturralde Suit|Juan Iturralde Suit]], [[Nicasio Landa|Nicasio Landa,]] [[Arturo Kanpion|Arturo Campion]] eta [[Serafin Olabe]] zituen kideak. Bitartean, ordea, Gamazo ministroak Espainiako aurrekontuetan Nafarroako fiskalitatea aldatzeko ahalegina egin zuen, baina aurrez aurre aurkitu zuen 1893-1894ko [[Gamazada|Gamazada herri protesta zabala]]. Batetik, foruak berrezartzeko mugimendu karlista berpiztu zuen (integrismoa) eta, bestetik, [[Euskal nazionalismoaren hastapenak|euskal nazionalismoaren haziak]] erein zituen. Nafarroa probintziako diputazioak "foru" izendapena aldarrikatu zuen izenean. Aldi berean, lankidetzan hasi zen beste euskal diputazioekin elkarren interesak defendatuz eta harremanak estutuz. [[1896]] eta [[1903]]artean [[filoxera]]k [[mahasti]] gehienak suntsitu zituen, eta [[Etxauri]]ko fokutik abiatuta Nafarroan zehar hedatu zen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Piqueras Haba, Juan|izenburua=La filoxera en España y su difusión espacial: 1878-1926|argitaletxea=Universitat de València: Facultat de Geografía e Història|data=2005|url=http://worldcat.org/oclc/814492859|pmc=814492859|sartze-data=2019-05-06}}</ref> Ondorioz, herritar horiek fabrika berrietara jo zuten lan bila, lurraldeko azukre industriara nabarmenki. Langile mugimendua agertu zen. Egunkariek garapen handia izan zuten, bereziki ''[[El Pensamiento Navarro]]''k eta ''[[Diario de Navarra|El Diario de Navarra]]''k. [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktaduraren]] ondoren, [[Espainiako Bigarren Errepublika]] aldarrikatu zen, eta [[Euskal Herriarentzako Sortaraua|euskal estatuturako egitasmoa]] umotu zen (1931), baina zapuztuta geratu zen buruzagi karlista batzuen oposizioaz . === Espainiako Gerra Zibiletik Frankoren diktadurara === {{Gehiago jakiteko|Gerra Zibileko biktimak Nafarroan}} [[Fitxategi:Mass graves navarre.jpg|thumb|Nafarroako masa ehorzketen mapa.]] Nafarroa Garaian, [[Elkarte Tradizionalista|Elkarte Tradizionalistak]] indar handia hartu zuen, eta Errepublikaren kontrako jarrera nagusitu. Espainiako Errepublikaren [[Laikotasun|laikotasunak]] etsaigoa aurkitu zuen Nafarroa Garaian. Bestalde, lurrik gabeko milaka nekazarik lurjabe aberatsen lursailak hartu zituzten beren eskuetan [[1933|1933ko]] urrian, eta lurjabeak mendeku zain geratu ziren.<ref>{{Erreferentzia| abizena=Preston |izena=Paul| izenburua=The Spanish Holocaust: Inquisition and Extermination in Twentieth-Century Spain. | url=https://archive.org/details/spanishholocaust0000paul | argitaletxea= HarperCollins | location= London, UK | isbn=978-0-00-638695-7 | urtea=2013 | orrialdea=[https://archive.org/details/spanishholocaust0000paul/page/182 182]}}</ref> Karlista erreakzionarioenak eta elizkoienak nagusitu ziren, eta Errepublikaren kontrako kolpea egosten hasi ziren [[José Enrique Varela|Varela]] eta [[Antonio Lizartza|Lizartza]] gidari zituztela. Karlisten eta [[Emilio Mola|Mola jeneralaren]] arteko ezusteko hitzarmen batek [[1936|1936ko]] [[Uztailaren 18|uztailaren 18ko]] [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|estatu kolperako]] bidea zelaitu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Efemeridea. Juan Iruretagoyena Ayestaran idazlea 1899ko martxoaren 28an jaio zen Zarautzen Efem&eacute;ride. Ceferino Urien Leizegui nace el 30 de marzo de 1892 Efem&eacute;ride. Ignacio Baleztena Ascarate nace en Pamplona el 2 de abril de 1887|data=2008-03-28|url=https://www.euskonews.eus/0433zbk/efem.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-10-11}}</ref> Berehala karlistak kalera irten eta [[Errekete|batailoiak eratu ziren]]. Erretagoardian, errepresioa eta izua zabaldu ziren altxamenduarekin bat egin ez zutenen kontra, bereziki [[Nafarroako Erribera|Erriberan]], era horretan guztira ia 3.500 herritar erailez 1936an eta 1948 arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua=Navarra registra 3.507 muertos de la represión franquista entre 1936 y 1948|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/actualidad/politica/2021/09/22/navarra-registra-3507-muertos-represion/1142869.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-10-11}}</ref> Bitartean, Iruñetik [[Gipuzkoako kanpaina|Gipuzkoako kanpaina militarra]] abiatu zen. Euskal hezkuntza eta kulturaren adierazpenak, halaber, gogor pertsegitu ziren, hala nola Lizarran eta [[Elizondo|Elizondon]]. Probintzia gehienak kolpistekin bat egin zuenez, foru prerrogatiba ugariri eutsi zien, adibidez, kupoa. Karlistek [[Foruak Eraldatzeko Legea|1841eko erregimenaren]] jarraipena ikusi zuten. [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra traumatikoa]] izan zen eta isiltasuna nagusitu zen; gainera, galtzaileentzat, hamarkadetako umiliazioa hasi zen. [[Francoren diktadura Euskal Herrian|40 urteko diktadura]] hasi zen. Franco haren buruak Elkarte Tradizionalista karlista desegin zuen, beharturik [[FET y de las JONS]] eratuz ("sindikatu bertikala", 1937ko apirila), nafar karlista asko sumindurik utzi zuena; tentsioak bizi ziren [[Ofentsiba Nazional-Sindikalistako Batzordeen Espainiako Falangea|falangistekin]]. Hala ere, karlistak Francoren erregimen berrira egokitu ziren. [[Nazionalkatolizismo|Dogma nazional-katolikoa]] egin zen nagusi lurralde osoan, adibidez, 1941ean [[Javierada]] deitu erromeria egiten hasi zen [[Xabier|Xabierrera]]. Euskara debekatua izan zen, eta meza euskaraz emateari utzi zitzaion herri askotan. Kulturgile ugari hil egin ziren, edo deserriko bidea hartu. Batzuek [[unibertsitate]] baten premia sumatzen zuten, eta abantailak eman zitzaizkion espainiar talde ultrakatoliko bati Iruñean finkatzeko: [[Opus Dei]] eta [[Nafarroako Unibertsitatea]] ([[1952|1952ko]] urria). Gero eta indar handiagoa hartzen hasi zen Nafarroa Garaiko gizarte bizitzan, diktadura erregimenean bezala. Berretsi egin zen 20ko hamarkadan hasitako joera: Iruñerako inmigrazioa eta hazkunde demografikoa. Iruñean industria oparo garatu zen 60ko hamarkadan, ibilgailuen sektorean bereziki. Errepideak hobetu egin ziren. Horrek, aldi berean, gizarte klaseko kontraesanak eta gatazkak harrotu zituen, eta langile mugimendua eta protestak berpiztu. Karlismoan, arrakalak agertzen hasi ziren, eta euskal mugimendu abertzalea sendotzen. === Trantsizioa eta Nafarroako Foru Erkidegoa === 1975eko azaroan, [[Francisco Franco|Franco diktadorea]] hil zen, eta [[Espainiako trantsizioa|erregimenaren erreforma]] hasi zen, hauteskunde askeak eginez. Mobilizazio handiko eta anitzeko garaia zen eta, besteak beste, amnistiaren aldeko<ref>{{erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Bueno Urritzelki|izenburua=La lucha proamnistía en las provincias vasco-navarras en la transición española|argitaletxea=Geronimo de Ustariz, 30-31|orrialdeak=83-100}}</ref> eta ekologiaren aldeko manifestazioak eta protestak izan ziren. [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], [[Gerra zikina Euskal Herrian|talde parapolizialek]] eta polizia erasoek indarkeria giroa areagotu zuten, hildako eta kaltetu ugari ekarriz 70, 80 eta 90eko hamarkadetan. [[Jurramendiko hilketak|Jurramendiko erasoek]] (1976ko maiatzean) nafar karlismoaren amaiera zelaitu zuten. [[Nafarroako Foru Aldundia|Nafarroako Foru Diputazioaren]] hurbileko abokatu eta enpresaburuek [[Adolfo Suárez|Adolfo Suárezen]] [[Zentro Demokratikoaren Batasuna|UCD]] alderdiarekin bat egin zuten, baina gero [[Jesús Aizpún|Jesús Aizpúnek]] [[Nafar Herriaren Batasuna|UPN alderdia]] sortu zuen (1979), [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herriko]] estatutua (Euskadi) arbuiatuz, eta adieraziz Nafarroako foruak indarrean zirela.<ref>Esparza, J.M. Aoiz, F. Zabaleta, P. (2016), 284, 308. or.</ref> [[Herri Batasuna|HB alderdia]] Iruñeko bigarren indarra bilakatu zen 1979an, UCD ofizialistatik 750 botora.<ref>{{Erreferentzia|izena=Fermin|abizena=Goñi|izenburua=La alcaldía de Pamplona, clave de las relaciones PSOE-PNV|hizkuntza=es|data=1979-04-06|url=https://elpais.com/diario/1979/04/07/espana/292284029_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2021-10-11}}</ref> Presioen erdian, Nafarroako [[PSE-EE|PSOE-PSEk]] guztiz aldatu zuen bere posizioa, foru erkidegoa sortzearen alde agertuz [[Nafarroako Foru Hobekuntza|Foru Hobekuntza]] deitutako erregimenean (1982), diktadurakoaren foru jarraipen zena. [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNk]] [[Hauteskunde|hauteskundeak]] irabazi zituen urte horretan, eta [[Gabriel Urralburu]] hasi zen Nafarroa Garaiko lehendakari. Hautsi ziren [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAErekiko]] lotura organikoak. 1986ko abenduan, [[Euskararen legea|Euskararen Legea]] onartu zen, foru erkidegoa zona desberdinetan banatuz, hainbat eragozpen politiko jasan zituen arren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Muez|izenburua=El PSN "sospecha" que los nacionalistas se han beneficiado de la ley del Vascuence|hizkuntza=es|data=2000-05-23|url=https://elpais.com/diario/2000/05/24/paisvasco/959197205_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-01-23}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=La sentencia respalda que la ley foral del Vascuence también se aplique en la universidad pública|hizkuntza=es|data=1999-03-22|url=https://elpais.com/diario/1999/03/23/paisvasco/922221603_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-01-23}}</ref> Lege hori [[Nafarroako Unibertsitate Publikoa]]<nowiki/>n ere aplikatzekoa zen;<ref name=":0" /> NUP unibertsitatea, hain zuzen, 1987an sortu zen. Urralbururen agintaldia 1991n amaitu zen, [[Juan Cruz Alli]] gailendu zitzaionean, UPN alderdia pasa baitzen alderdi bozkatuena izatera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Muez|izenburua=Urralburu pierde la última votación para gobernar Navarra|hizkuntza=es|data=1991-08-14|url=https://elpais.com/diario/1991/08/15/espana/682207201_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-01-23}}</ref> [[Javier Otano|Otano]] hurrengo lehendakaria (PSN) UPN alde batera uzten saiatu zen [[Eusko Alkartasuna|EA]] eta [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDNrekin]] batera, baina ''Diario de Navarra''k PSNren ustelkeria datuak atera zituen, eta [[Otano gobernua|gobernu hori]] desegin egin zen. Orduan, UPNko [[Miguel Sanz]] heldu zen lehendakaritzara. Agintaldi horretan (1996-2011), Leitzaran eta Aragoiko autobiak eraikitzen amaitu ziren ([[A-15]] eta [[A-21]]), baina [[Sanz I gobernua|Sanzek]] uko egin zion EAErekin lotuko zuen X diseinuko [[Euskal Y-a|AHT burdinbidea]] eraikitzeari. Bitartean, [[Nafarroako Aurrezki Kutxa|Nafarroako]] eta [[Iruñeko Udal Aurrezki Kutxa|Iruñeko Udal Aurrezki Kutxak]] bat egin zuten [[Nafarroako Kutxa|Nafarroako Kutxa eratuz (CAN]], 2000). Aldiz, [[Barcina gobernua|Barcinaren agintaldian]], Nafarroako [[Aurrezki kutxa|kutxa]] enblematiko horrek porrot egin zuen, eta [[CaixaBank|CaixaBankek]] erosi (2012), utzikeria eta praktika ustelen salaketen erdian. Ustelkeria eskandaluek PSN, [[Geroa Bai]] eta [[Ahal Dugu|Ahal Duguren]] koalizio bat erkidegoko gobernura heltzeko bidea zelaitu zuten (2015), polarizazio handi baten erdian. == Ikurrak == === Bandera === {{sakontzeko|Nafarroako bandera}} '''Nafarroako Foru Erkidegoko bandera''' [[Nafarroako Foru Hobekuntza|Nafarroako Foru Eraentza Berrezarri eta Hobetzeari buruzko abuztuaren 10eko 13/1982 Lege Organikoaren]] 7.2 artikuluak ezarri zuen:<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.behatokia.org/dokumentuak/LNAF1E.pdf|argitaletxea=[[Hizkuntza Eskubideen Behatokia]]|izenburua=Nafarroako Foru Eraentza Berrezarri eta Hobetzeari buruzko Lege Organikoa}}</ref> {{aipu|Nafarroako bandera gorria da, erdian armarria duela}} <gallery mode="packed"> Fitxategi:Bandera_de_Navarra_(1931-1937).svg|Nafarroako bandera, Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian (1931-1936) Fitxategi:Bandera de Navarra (1937-1981).svg|Nafarroako bandera, frankismoaren garaian Fitxategi:Bandera de Navarra.svg|Nafarroako bandera, 1981etik </gallery> === Armarria === {{sakontzeko|Nafarroako armarria}} Nafarroako armarria ikur [[heraldiko]] bat da, mendeetan zehar [[Nafarroa]]ren eta [[Nafarroako Erresuma]]ren ikur nagusia izan dena. [[1982]]ko [[abuztuaren 10]]eko Lege Organikoak, ondokoa adierazten du 7.1 artikuluan: :{{esaera2|''Nafarroako armarria, hondo [[gorri]]aren gainean paraturiko [[urre]]zko kateez da, katemailaz osaturiko zortzi besoen elkargunean [[esmeralda]] bat dutela eta ororen gainean, berriz, Errege [[koroa]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako antzinako Erresumaren]] sinboloa.''<ref>[http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Asi+es+Navarra/Autogobierno/Simbolos+de+Navarra.htm Nafarroako Sinboloak: Armarria, bandera eta ereserkia].</ref>}} Egun [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoko]] armarri nagusia da. === Ereserkia === {{sakontzeko|Nafarroako Gorteen Ereserkia}} Gorteen Ereserkia Nafarroako Foru Erkidegoko ereserki ofiziala da Nafarroako Sinboloei buruzko 24/2003 Foru Legearen arabera. Ereserkiaren jatorrizko doinua, "Erresumako Gortearen Sartzerako Martxa" izeneko pasaklaustro barrokoa da, Iruñeko katedraleko klaustroan jotzen zen Nafarroako Gorteetako kideak batzarretara zihoazenean. Martxa hori XIX. mendetik jotzen zen ospakizun ofizial nagusietan, eta Nafarroaren ereserkitzat. Nafarroako Gobernuak ereserkiaren harmonizazio ofiziala onartu zuen 1993an eta [[Manuel Iribarren]]ek 1971n idatzitako hitzak erantsi zizkion [[Jose Maria Azpiroz]]ek euskaratu zituelarik. == Banaketa == === Banaketa tradizionala === Tradizioz, Nafarroa Garaia hiru irizpideren arabera banatu izan da beti: lurraldeak, merindadeak eta eskualdeak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia {{!}} ESKUALDE GEOGRAFIKOA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=7176|sartze-data=2022-08-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Geografia eta biztanleria. Lurraldea eta bertakoak - nafarroa.eus|url=http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Asi+es+Navarra/Geografia+y+poblacion/El+territorio+y+sus+gentes.htm|aldizkaria=www.nafarroa.eus|sartze-data=2022-08-03}}</ref> ==== Lurraldeak ==== [[Fitxategi:Nafarroako lurralde geografikoak - Territorios geográficos de Navarra.svg|thumb|Nafarroa Garaiko lurralde tradizionalak:<br>{{Color box|#37c837|border=darkgray}} [[Nafarroako Mendialdea|Mendialdea]]<br>{{Color box|#ffcc00|border=darkgray}} [[Nafarroako Erdialdea|Erdialdea]]<br>{{Color box|#ff6600|border=darkgray}} [[Nafarroako Erribera|Erribera]]]] {{sakontzeko|Nafarroako Mendialdea|Nafarroako Erdialdea|Nafarroako Erribera}} Lurraldeak kontzeptu zehaztugabe samarra dira, kokapenaren arabera zehaztuak. Hiru lurralde daude: [[Nafarroako Mendialdea|Mendialdea]], [[Nafarroako Erdialdea|Erdialdea]] eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]]. Mendialdea herrialdearen iparraldean dago; oro har, lurralde berde eta menditsua da, landaretza eta euri ugarirekin, eta ibar meharrak ditu. Desnibel handiko eremua da, [[euskara]] biztanle gehienen ama-hizkuntza gisa bizirik iraun duen eremua. Bertze biak ez bezala, Mendialdea izena nahiko generikoa da, eskuarki mendikatearen izenarekin ([[Pirinioak]], [[Pirinioaurrea]]...) edo zuzenean dagokion ibarraren izenarekin ([[Baztan]], [[Malerreka]], [[Sakana]]...) aipatzen baita. Bertzalde, Erdialdea Mendialdea eta Erribera arteko trantsizio-eremua da. Iparraldeak antzekotasun gehiago ditu lehenengoarekin, eta formarekin hegoalderantz egiten da; ezaugarri horiek galdu egiten dira, bigarrenarengandik hurbilago dauden beste batzuen mesedetan. Hemen erliebea txikiagoa da, baina koska bat dago oraindik. Landaretza ez da hain ugaria, eta haranak irekiagoak dira. Hegoalderago, haranak ez dira ia bereizten. Oro har, Erdialdearen mendebaldean ([[Lizarrerria]]) eta ekialdean (Erdialdea bera) bereizten dira. Azkenik, Erribera oso eremu laua da, ibar oso emankorrak ditu, eta ia landaredi guztia laborantza-formakoa da. Malda txikia amildegi itxurakoa da, eta prezipitazioak gero eta urriagoak dira. Eremu idor samarra da, eta lekurik idorrenera iristen da [[Errege Bardea|Errege Bardeak]] basamortu batean. Aurreko bi lurraldeetan ez bezala, Erribera elkarrengandik urrun dauden herri handietan banatzen da, modu independentean garatu direnak, eta, beraz, hemen eskualde tradizionalak ez dira existitzen, soilik geografikoak dira, dauden ibaiaren ertzaren arabera. ==== Merindadeak ==== [[Fitxategi:Navarra - Mapa municipal 5 Merindades.svg|thumb|Nafarroa Garaiko merindadeak:<br>{{zutabe-zerrenda|kopurua=2|{{Color box|#b5d69d|border=darkgray}} [[Iruñeko merindadea|Iruñea]]<br>{{Color box|#f07d7a|border=darkgray}} [[Zangozako merindadea|Zangoza]]<br>{{Color box|#76b1ff|border=darkgray}} [[Lizarrako merindadea|Lizarra]]<br>{{Color box|#ccab66|border=darkgray}} [[Erriberriko merindadea|Erriberri]]<br>{{Color box|#ffe67f|border=darkgray}} [[Tuterako merindadea|Tutera]]}}]] {{sakontzeko|Nafarroako merindadeak}} [[Zerrenda:Nafarroako merindadeak|Merindadeak]] ([[Nafarrera|nafarreraz]]: ''Merinaldeak'') [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumaren]] banaketa tradizional nagusia izan dira, eta gaur egun arte mantentzen dira, nahiz eta [[1979|1979tik]] ez duten inolako erabilgarritasun administratiborik. Merindadea [[merio]] baten agintaritzapean dagoen lurraldea da. Merioak eskumen judizialak eta betearazleak zituen, eta, gainera, erregearen ordezkari gisa jarduten zuen. Jatorrizko lau merindadeak [[Iruñeko merindadea|Iruñekoa edo Mendialdea]], [[Zangozako merindadea|Zangozakoa edo Bortuak]], [[Lizarrako merindadea|Lizarrakoa edo Lizarrerria]] eta [[Tuterako merindadea|Tuterakoa edo Erribera]] dira. [[1407|1407an]], [[Erriberriko merindadea]] sortu zen, Lizarrako, Zangozako eta Tuterako merindadeen lurraldeetatik abiatuta, eta merindadeak hiriburuaren izenarekin soilik ezagutzen hasi ziren. [[1530]] arte, [[Nafarroa Beherea]] ere barne hartzen zuen. Seigarren merindadetzat, ''Bortuez bestaldeko merindadea'' detua, hartzen den arren, zehazki bailegoa zen, hau da, [[baile]] izeneko administrariaren ardurapean zegoen. Merioa [[Zangozako merindadea|Zangozan]] zegoen. [[Aro Garaikidea|Aro Garaikidean]], [[Hauteskunde-barruti|hauteskunde-barrutia]] izan ziren [[XIX. mendea|XIX.]] eta [[XX. mendea|XX. mendeetan]]. Gaur egun, ordea, merindadeek ez dute eskudantziarik, [[Barruti judizial|barruti judizialekin]] bat egiten badute ere. Merindadeetatik abiatuta sortu ziren, baina Zangozari zegokion egoitza [[Agoizko barruti judiziala|Agoitzen]] zegoen, eta gauza bera gertatu zen Erriberri eta [[Tafallako barruti judiziala|Tafalla]] artean. Gainera, [[Burlata]] Zangozako merindadean dago, baina [[Iruñeko barruti judiziala|Iruñeko barruti judizialean]]. Nafarroa Garaiko egungo merindadeak bortz dira, eta hauek dira: [[Iruñeko merindadea|Iruñekoa]], [[Zangozako merindadea|Zangozakoa]], [[Lizarrako merindadea|Lizarrakoa]], [[Erriberriko merindadea|Erriberrikoa]] eta [[Tuterako merindadea|Tuterakoa]]. ==== Eskualdeak ==== {{kategoria|Nafarroako eskualdeak}} [[Fitxategi:Nafarroako eskualde geografiko-tradizionalak - Comarcas geográfico-tradicionales de Navarra.svg|thumb|Nafarroa Garaiko eskualde tradizionalak]] Lurraren orografia dela eta, goinafartar lurraldearen zatirik handiena, [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoa bezala, elkarrengandik hurbil dauden herri txikietan banatzen da. Horrek eragin du, antzinatik, herriek beren artean bat egitea, entitate zabalagoak eratuz, gutxi gorabehera ibar geografikoekin bat datozenak. Ibar beraren barruan, gauza asko partekatzen dira (euskalkia, kultura, ohiturak, elezaharrak...), eta horri esker, [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] administrazio-erreformak egin arte, banaketa tradizional horiek administratiboki ere izan ziren. Gaur egun, ondorio praktikoak direla eta, udalerriak ez datoz guztiz bat administrazio-banaketa horiekin zenbait kasutan, baina bai beste batzuetan. Hala ere, horrek ez du eragozten eguneroko bizitzan oso presente egotea, bereziki Mendialdean, non zatiketak geografikoak baino ez diren. Erriberan, ezaugarri geografiko eta demografiko bereziak dituztenez, banaketa horiek ez dira kontuan hartzen. Erdialdean, ohi denez, iparralderago daude. Horiek ez dira gaur egun indarrean dauden administrazio-eskualde ofizialak, baina horietako batzuek [[Aezkoako Batzarre Nagusia]], [[Erronkaribarko Batzorde Nagusia]] edo [[Izarbeibarko Mankomunitatea]] bezalako egiturak dituzte. Bertze batzuk, [[Erroibar]] edo [[Baztan]] kasu, gaur egungo udalerriekin bat datoz, eta, beraz, bertako Udalak dira eskualdeko administrazio-erakundea. Zenbait kasutan, eskualdeko herri bat bereizi egin zen udalerri independente bihurtzeko (adibide gisa balio dezaten: [[Beriain]], [[Agoitz]], [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberri]] edo [[Jaitz]]), eta bertze batzuetan, herri guztiak udalerri gisa eratu ziren ([[Aezkoa]], [[Berrotza]], [[Bortziriak]]...). {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="100%" | colspan=4 align=center |<strong>Nafarroa Garaiko eskualde tradizionalak</strong> |- | colspan="4" bgcolor=#37c837 align=center |'''[[Nafarroako Mendialdea|<font color=white>MENDIALDEA</font>]]''' |- !Kantaurialdea !Iruñerria !Pirinioak !Pirinioaurrea |- | valign=top | * [[Burunda]] * [[Aranatz]] * [[Arakil]] * [[Larraun]] * [[Araitz]] * [[Leitzaldea]] * [[Bortziriak]] * [[Malerreka]] * [[Bertizarana]] * [[Baztan]] * [[Xareta]] * [[Basaburua]] * [[Ultzama]] * [[Imotz]] * [[Atetz]] * [[Anue]] * [[Odieta]] * [[Olaibar]] * [[Ezkabarte]] | valign=top | * [[Antsoain Zendea|Antsoain]] * [[Itza Zendea|Itza]] * [[Oltza zendea|Oltza]] * [[Zizur Zendea|Zizur]] * [[Galar Zendea|Galar]] * [[Eguesibar]] * [[Aranguren]] * [[Elortzibar]] * [[Etxauribar]] * [[Ollaran]] * [[Goñerri]] * [[Gulibar]] * [[Txulapain]] | valign=top | * [[Esteribar]] * [[Erroibar]] * [[Luzaide]] * [[Artzibar]] * [[Aezkoa]] * [[Zaraitzu]] * [[Erronkaribar]] * [[Nabaskoze]] | valign=top | * [[Arriasgoiti]] * [[Lizoainibar]] * [[Longida]] * [[Itzagaondoa]] * [[Untzitibar]] * [[Ibargoiti]] * [[Urraulgoiti]] * [[Urraulbeiti]] * [[Erromantzatua]] |- | colspan="2" bgcolor=#ffcc00 align=center |'''[[Nafarroako Erdialdea|<font color=white>ERDIALDEA</font>]]''' | colspan="2" bgcolor=#ff6600 align=center |'''[[Nafarroako Erribera|<font color=white>ERRIBERA</font>]]''' |- !Lizarrerria !Erdialdea !Lizarrerriko Erribera !Tuterako Erribera |- | valign=top | * [[Gesalatz]] * [[Deierri]] * [[Mañeruibar]] * [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]] * [[Allin]] * [[Lana (udalerria)|Lana]] * [[Egaibar]] * [[Berrotza]] * [[Aguilar]] * [[Ega Garaia]] * [[Solana]] * [[Doneztebe Iguzkitza]] * [[Los Arcosko Bostiriak|Bostiriak]] * [[Vianaldea]] | valign=top | * [[Izarbeibar]] * [[Orbaibar]] * [[Oibar (ibar)|Oibar]] * [[Zangozaldea]] * [[Tafallaldea]] | valign=top | * [[Ebroko Erribera]] * [[Egako Erribera]] * [[Argako Erribera]] | valign=top | * [[Ebroko Erribera]] * [[Aragoiko Erribera]] * [[Alhamako Erribera]] * [[Queilesko Erribera]] |} === Banaketa administratiboa === Administratiboki, Nafarroa Garaia eskualdeka banatuta dago. Eskualde horiek, aldi berean, udalerritan banatzen dira, eta barruan kontzejuak, lekuak, etxaldeak eta herri hustuak dituzte.<ref>Chourraut, R; Ortigosa, C. eta Valentin, A. [https://web.archive.org/web/20100404033244/http://ww2.pcypsitna.navarra.es/C4/Territorial%202000/Document%20Library/COMUNICA/NOMENCLATOR.pdf Nafarroa Garaiko banaketa-izendegirako proposamenak]. ''www.nafarroa.eus''</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia {{!}} PROBINTZIA-BANAKETA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=8183|sartze-data=2022-08-03}}</ref> ==== Eskualdeak ==== [[Fitxategi:Nafarroako Eskualde Berriak - Nuevas Comarcas de Navarra (2020).svg|thumb|Nafarroa Garaiko eskualde administratiboak]] {{sakontzeko|Nafarroa Garaiko eskualdeak}} [[2019|2019ra]] arte, [[Nafarroako Parlamentua|Nafarroako Parlamentuak]] ofizialki eskualde-banaketa onartu zuen arte, Nafarroa Garaia ez zegoen ofizialki eskualdeetan banatuta. Ordutik, lurraldea [[Nafarroa Garaiko eskualdeak|12 eskualdetan eta 4 azpieskualdetan]] banatzen da: [[Baztan-Bidasoa]], [[Erdialdea (eskualdea)|Erdialdea]], [[Erribera (eskualdea)|Erribera]], [[Erriberagoiena]], [[Estellerria]] ([[Montejurra (Estellerria)|Montejurra]] eta [[Estellerriko Erribera]] azpieskualdeak), [[Iruñerria]] ([[Iruñerriko Metropolialdea|Metropolialdea]] eta [[Iruñerriko Ibarrak|Ibarrak]]), [[Izarbeibar-Novenera]], [[Larraun-Leitzaldea]], [[Pirinioak (eskualdea)|Pirinioak]], [[Pirinioaurrea (eskualdea)|Pirinioaurrea]], [[Sakana]] eta [[Zangozerria]]. Eskualde-banaketa horrek ezaugarri historiko eta tradizionalak hartzen ditu kontuan, nahiz eta [[Erdialdea (eskualdea)|Erdialdea]] edo [[Erribera (eskualdea)|Erribera]] eskualdeetako batzuk ez datozen guztiz bat banaketa tradizionalekin. Hala ere, merindadeek legezko ondorio praktikorik ez dutenez, ez da haien antolaera errespetatu; izan ere, eskualde batzuk mankomunitate jakin batekoak dira oso-osorik, eta beste batzuk hiru merindadetan banatu dira. Gaur egun, eskualde horiek sortzeko prozesua amaitu gabe dago, eta figura horiek legez existitzen dira, baina ez dute ez lurralde-egiturarik ez erakunde publikorik, lehen zeuden mankomunitateak ez baitira oraindik desegin. Aurreikusita dago eskualde-kontseiluak sortzea, [[Kataluniako Herrialdea|Katalunian]] gertatzen den bezala, eta horiek izatea mankomunitateen eskumenak izango dituztenak, bertzeak bertze, ura edo hondakinak. ==== Udalerriak ==== {{zerrenda|Nafarroa Garaiko udalerriak}} [[Fitxategi:Nafarroako udalerriak - Municipios de Navarra.svg|thumb|Nafarroa Garaiko udalerriak]] Nafarroa Garaiak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko udalerriak|272 udalerri]] ditu gaur egun. Hauxe da biztanleriaren oinarrizko erakundea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] gainerako udalerrien parekoa. Udalerri bakoitza demokratikoki aukeratutako alkate batek eta zinegotzi-kopuru jakin batek gobernatzen dute, biztanleriaren arabera. [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] erreforma administratiboen ondoren, bi udalerri mota agertu ziren: sinpleak eta konposatuak. Udalerri sinpleak, iparraldeko udalerri gehienen antzekoak, dira eredu ohikoenak, non Udala den udalerrian dagoen guztia biltzen duen administrazio-organoa. Horiek ez bezala, udalerri konposatuak bereziki Mendialdean eta, intentsitate txikiagoarekin, Erdialdean daude. Udalerri horiek, populazioaren sakabanaketaren ondorioz, hainbat biztanlegune dituzte, [[kontzeju]], [[Leku (unitate administratiboa)|leku]] edo [[etxalde]] moduan. Kontzejuek beren administrazio-organoa dute, kontzejuaren berezko gaiak administratzeaz arduratzen dena, nahiz eta tokiko Udalaren mende egon. Gaur egun, 353 kontzeju daude Nafarroa Garaian. Aurreko garaietako kopurua baino txikiagoa da; izan ere, herrialdeko landa-eremuek pairatzen duten despopulatzea dela eta, mota horretako administrazio-erakundeak baitaude gehien, haien autogobernua bideraezina da. Horren ondorioz, kontzeju asko desagertu egin dira, eta leku bihurtu dira. ==== Partzuergoak ==== [[Fitxategi:Navarra - Mapa municipal Facerías.svg|thumb|Nafarroa Garaiko partzuergoak]] {{sakontzeko|Partzuergo (banaketa administratiboa)}} Nafarroa Garaia herrialde partikularra da, bere lurraldearen zati bat ez baitago inongo udalerritan. Kasurik ezagunena [[Errege Bardea]] da, nahiz eta eszenatoki hori berrogeita hamar bat aldiz errepikatzen den, bai [[Urbasa]], [[Andimendi]] edo [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] bezalako azalera handietan, bai txikiagoetan, [[Erremendia]] edo [[Xaldua]] kasu. Hauek dira [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergoak]]. Partzuergoa bi subjekturen edo gehiagoren artean itundutako komunitatea da, lursail batzuen jabetzari edo aprobetxamendu jakin batzuei dagokienez. Subjektu horiek, oro har, kontzejuak edo udalerriak dira, eta fazeria ezartzen duten lurrak, oro har, haien arteko mugakideak dira. Gaur egun, 70 bat partzuergo daude Nafarroa Garaian, nahiz eta 110 baino gehiago izatera iritsi ziren [[Nafarroako Foru Hobekuntza|Foru Berria]] onartu ondoren, nahiz eta gerora batzuk desagertu egin ziren, erabilgarritasunik ez zutelako, edo kongozanteak kontzeju izatetik toki soil izatera igaro zirelako, eta, beraz, eskumenak udal beraren esku geratzen ziren. == Demografia == === Biztanleriaren banaketa === {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerri ?UdalerriLabel ?biztanleria (?Udalerri as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriLabel, ']] - ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerri wdt:P31 wd:Q2074737; (wdt:P131*) wd:Q4018;. ?Udalerri wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 10000, '#440154', if(?biztanleria>= 5000, '#443983', if(?biztanleria>= 2500, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 500, '#35b779', if(?biztanleria>= 250, '#90d743', '#fde725'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu'. } } GROUP BY ?Udalerri ?UdalerriLabel ?biztanleria"}] |text=Nafarroa Garaiko biztanleria<noinclude> *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#440154'>&nbsp;</div>>10.000 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#443983'>&nbsp;</div>5.000-10.000 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#31688e'>&nbsp;</div>2.500-5.000 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#21918c'>&nbsp;</div>1.000-2.500 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#35b779'>&nbsp;</div>500-1.000 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#90d743'>&nbsp;</div>250-500 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#fde725'>&nbsp;</div><250 </noinclude> |width=910|height=400|align=right|longitude=-1.45|latitude=42.55|zoom=8}} {{clear}} === Biztanleriaren mugimenduak === {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?item (?item as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) ?itemLabel ?dif (concat(str(?dif)) as ?diferentzia) (concat('[[:eu:', ?itemLabel, ']]: ', ?diferentzia) as ?title) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q2074737; (wdt:P131*) wd:Q4018;. ?item p:P1082 ?pop. ?pop ps:P1082 ?population. ?pop pq:P585 ?date. ?pop wikibase:rank wikibase:PreferredRank. BIND(YEAR(?date) as ?year). BIND (?year - 10 AS ?years_minus_10) OPTIONAL { ?item p:P1082 ?pop10. ?pop10 ps:P1082 ?population10. ?pop10 pq:P585 ?date10. BIND(YEAR(?date10) as ?year10). FILTER (?year10 = ?years_minus_10) } BIND(FLOOR(((?population - ?population10) / ?population)*10000)/100 AS ?dif) BIND( if(?dif>= 10, '#2478b7', if(?dif>= 5, '#69aadb', if(?dif>= 1, '#a9ceea', if(?dif>= 0, '#e9f2f9', if(?dif>= -5, '#fb7676', if(?dif>= -10, '#e33f3f', '#d21d1d'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,es'. } } GROUP BY ?item ?itemLabel ?population ?year ?population10 ?year10 ?dif"}] |text=Biztanleria aldaketa Nafarroa Garaian azken 10 urteotan *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#2478b7'>&nbsp;</div>>%10 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#69aadb'>&nbsp;</div>%5-10 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#a9ceea'>&nbsp;</div>%1-5 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#e9f2f9'>&nbsp;</div>%0-1 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#fb7676'>&nbsp;</div>%-5 - 0 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#e33f3f'>&nbsp;</div>%-10 - 5 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#d21d1d'>&nbsp;</div><%-10 |width=910|height=400|align=right|longitude=-1.45|latitude=42.55|zoom=8}} {{clear}} === Udalerri populatuenak === Udalerrien artean, hauek dira nagusiak [[2016]]ko datuei dagokienez: {{Hiri handienak | name = Largest cities | country = Nafarroa Garaia | stat_ref = Iturria: Instituto Nacional de Estadística (2020)<ref>[https://www.ine.es/jaxiT3/Tabla.htm?t=2884&L=0]</ref> | list_by_pop = | class = nav | div_name = | div_link = Nafarroa Garaiko eskualdeak{{!}}Eskualdea | city_1 = Iruñea | div_1 = Iruñerria | pop_1 = 203.944 | img_1 = PlazaCastillo.JPG | city_2 = Tutera | div_2 = Nafarroako Erribera{{!}}Erribera | pop_2 = 37.042 | img_2 = Tudela view 7755v.jpg | city_3 = Eguesibar | div_3 = Iruñerria | pop_3 = 21.418 | img_3 = Sarriguren eraikitzen.jpg | city_4 = Barañain | div_4 = Iruñerria | pop_4 = 20.167 | img_4 = Barañain 04.jpg | city_5 = Burlata | div_5 = Iruñerria | pop_5 = 19.541 | img_5 = | city_6 = Zizur Nagusia | div_6 = Iruñerria | pop_6 = 15.088 | img_6 = | city_7 = Lizarra | div_7 = Lizarrerria | pop_7 = 13.991 | img_7 = | city_8 = Aranguren | div_8 = Iruñerria | pop_8 = 11.306 | img_8 = | city_9 = Antsoain | div_9 = Iruñerria | pop_9 = 10.836 | img_9 = | city_10 = Berriozar | div_10 = Iruñerria | pop_10 = 10.651 | img_10 = | city_11 = Tafalla | div_11 = Tafallaldea | pop_11 = 10.621 | img_11 = | city_12 = Atarrabia | div_12 = Iruñerria | pop_12 = 10.245 | img_12 = | city_13 = Noain Elortzibar | div_13 = Iruñerria | pop_13 = 8.354 | img_13 = | city_14 = Corella | div_14 = Nafarroako Erribera{{!}}Erribera | pop_14 = 8.100 | img_14 = | city_15 = Cintruénigo | div_15 = Nafarroako Erribera{{!}}Erribera | pop_15 = 8.026 | img_15 = | city_16 = Baztan | div_16 = Baztanaldea | pop_16 = 7.850 | img_16 = | city_17 = Altsasu | div_17 = Sakana | pop_17 = 7.465 | img_17 = | city_18 = Berriobeiti | div_18 = Iruñerria | pop_18 = 7.457 | img_18 = | city_19 = Uharte (Eguesibar){{!}}Uharte | div_19 = Iruñerria | pop_19 = 7.278 | img_19 = | city_20 = San Adrián (Nafarroa){{!}}San Adrián | div_20 = Lizarrerria | pop_20 = 6.344 | img_20 = }} Azken urteotako hazkunde eta mugimendu demografikoak kontuan hartuta, ordea, badira beste udalerri batzuk garrantzi handia hartzen ari direnak, hala nola [[Berriobeiti]] edo [[Galar (udalerria)|Galar]]. == Politika == {{Nafarroako Gobernua}} === Trantsizioaren ondoko lehen gobernuak === [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua]] da [[botere betearazle]] nagusia duen organoa, eta [[Nafarroako Parlamentua|Nafarroako Legebiltzarrak]] du [[botere legegile]]a. Autonomia eratu ondoren, [[Jaime Ignacio del Burgo]] izan zen Diputazioaren lehen presidentea 1979 eta 1980 bitartean, FASA auzia hasi arte. Ondoren, [[Juan Manuel Arza Muñuzuri|Juan Manuel Arzak]] ordezkatu zuen eta 1984an sozialistak iritsi ziren boterera. Urte horretatik 1991ra arte [[Gabriel Urralburu]] buru zuen [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNk]] gobernatu zuen Nafarroa Garaia; batzuetan, [[Unión del Pueblo Navarro|UPNren]] laguntzarekin. Hala ere, Nafarroa Garaian [[Unión del Pueblo Navarro|UPN]] eta AP (gero, [[PP]]) batutakoan, lehendabiziko indar politikoa bilakatu ziren, eta [[Juan Cruz Alli]] Nafarroako Foru Erkidegoko gobernuburu bilakatu zen ([[1991]]). === PSNren eta UPNren arteko gobernuak === Alta, gorabeherak egon ziren nafar politikan, Juan Cruz Alli UPNtik aldenduz joan zen, batik bat [[Alfredo Jaime]], garaiko Iruñeko alkate alderdikidearekin izandako ika-mikengatik; bada, alderdi berria osatu zuen: [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDN]]. UPN erdibitu zela eta, [[Nafarroako parlamentarien zerrenda 1995-1999ko legegintzaldian|1995eko hauteskundeek]] gobernu berria ekarri zuten, PSN, CDN eta [[Eusko Alkartasuna|EA]] arteko hirukoa, [[Javier Otano]] presidente sozialistarekin eta [[Nafarroako Ezker Batua|IUN-NEBaren]] aldizko babesarekin. EAErekin organo komuna eratzeko proposamena mahai gainean jarri zuten. Gobernu hori, ordea, [[1996]]an desegin baitzen ''[[Otano Auzia]]''rengatik, hau da, ''[[Diario de Navarra]]'' egunkariak argitaratu zuen Javier Otanok sinaturik PSNk [[Suitza]]n diru-kontu sekretuak zituela. Javier Otanok dimisioa eman eta politika utzi zuen, gero PSN ohiz kanpoko biltzarrak kudeatu zuen eta UPNri aldizko laguntzak eskaini zizkion gobernua osatzeko. Horren ondorioz, [[Miguel Sanz]]ek 1996an eskuratu zuen boterea Nafarroa Garaian. Hamabost urtez aritu zen lehendakari eta bere agintaldiak polemikak eta eztabaida dezente egon zen euskararen eta euskal nazionalismoaren inguruan. Adibide moduan, 2003ko [[Nafarroako Ikurren Legea]] aipatzen ahal da, baita Euskarabidearen kudeaketa ere bai. === Gobernu alternatiboa osatzeko porrota (2007) === Alabaina, hamaika urte eta gero, [[2007]]ko hauteskundeetan, gobernu alternatiboa antolatzeko gehiengoa atera zen. PSN, [[Nafarroa Bai|Na-Bai]] eta IUN-NEBen arteko negoziazioak hasi ziren. Posible zen udaletan, haietako boto gehien lortu zuenak alkatetza eskuratu zuen. Honela, PSNko hautagaiak [[Erriberri]]n edo [[Burlata]]n alkate bihurtu ziren, eta Na-Baikoak [[Zizur Nagusia]]n, [[Barañain]]en edo [[Atarrabia]]n, besteak beste. Aldiz, Nafarroa Garaiko hiriburuan, Iruñean, akordioa ez zen hitzartu. PSNk [[Eusko Abertzale Ekintza|EAE-ANVrekin]] bat egiteari uko egin zion, eta [[Uxue Barkos]]ek ezin zion UPN-ko politikariari, [[Yolanda Barcina]]ri, alkatetza kendu. 2007ko abuztuan, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua osatzerakoan, PSOEk Nafarroa Bairen eta PSNren arteko gobernu akordioa gerarazi eta oztopatu zuen, UPNk Espainiako Gobernuari inbestidurarako babesa bermatu eta gero.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hurrengo geltokia: Iruñea|hizkuntza=eu|data=2023-12-27|url=https://www.berria.eus/euskal-herria/hurrengo-geltokia-irunea_2118176_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-12-27}}</ref> Lehendabiziko Nafarroako Parlamentuko presidentearen izendatzeko. Parlamentuko presidentetza adosteko. Na-Baik, bigarren indar politikoa izanda eta Gobernuko presidentetzari uko eginda, Parlamentuko burua nahi zuen [[Koldo Amezketa]]rentzat, baina bozketa egunean, aldiz, PSNko [[Elena Torres]]ek erdietsi zuen postua, UPNk bere alderdiarekin bat egin ondoren. Trukean, PSNk UPNko [[Javier Marcotegui|Javier Markotegiri]] eman zion botoa Parlamentuko mahaiko bigarrena izan zedin. Horrek guztiak negoziazioaren lehendabiziko krisialdia eragin bazuen ere, gobernua osatzeko elkarrizketek aurrera segi zuten. Programa adostu zuten eta gobernua eratzear zegoela zirudienean, sailburuen banaketan porrot egin zuen negoziazioak. Na-Baik gobernuko 6 eserleku betetzea espero bazuen ere, PSN-k bi baino ez zituen eskaini. Beste bi PSNrentzat izango lirateke (horien artean presidenteordetza), beste bat IUN-NEBarentzat, eta gainerako 6ak independenteak izango lirateke. Na-Baik onartezintzat jo zuen eskaintza eta muzin egin zion proposamen horri. Hala ere, negoziazioak segitu zuen eta hirugarren saiakera izan zen [[Iruñeko Sanferminak|Sanferminak]] igarotakoan. Alde batetik, PSNk eskaintza guztiz ezberdina aurkeztu zuen; beste aldetik, Na-Bai eta IUN-NEBarekin gobernua antolatzeari uko egin zion, eta alderdi guztien arteko ''larrialdizko'' gobernua eratzea proposatu zuen. Gainerako alderdi guztiek, UPNk eta [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDNk]] ere, errefusatu zuten. UPNk, bere aldetik, Na-Bai izan ezik besteek osatutako gobernuaren alde egin zuen. Hirukotea osatzeko lehen porrotaren ondoren, PSN-ko hainbat kideren kritika zorrotzak egon ziren. Besteak beste, [[Ainhoa Aznarez]]ek edo [[Jose Luis Uriz]]ek, zuzendaritzaren jokabidea gogor kritikatu zuten, eta alderdien arteko elkarrizketei berriro ekitea aldarrikatu zuten. Horrekin batera, UPNk PSN-ri proposatutako zorrotzak zien. Hori guztia zela-eta, [[abuztuaren 1]]ean, PSNk ustekabean Na-Bai eta IUN-NEBarekin berriro ituna hitzartzeko prest zeudela jakinarazi zuten. [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEko]] zuzendaritzak, ordea, ez zuen erabaki hori onartu, [[Espainia]]n [[2008]]ko martxoan egitekoak ziren hauteskunde orokorretan eragin txarra izango zutelakoan. [[Abuztuaren 3]]an, PSOEko zuzendaritzak ebatzi zuen PSN abstenituko zela UPNko hautagaiaren bozketan, eta, ondorioz, Miguel Sanzek Nafarroako Foru Erkidegoko lehendakari izaten jarraituko zuela. === 2007tik 2019era arte === Urte hauetan UPN eta PSNren arteko elkarlana egon zen, lehenik Miguel Sanzen agintaldian eta ondoren Yolanda Barcinaren urteetan. Lehenik [[Carlos Chivite|Carlos Chivitek]] babestu zuen UPNren gobernua eta geroago Roberto Jimenezek koalizio gobernua osatu zuen Yolanda Barcinarekin. Honen ondorioz, NaBaik irabazi zuen indarra oposizioko indarren artean. Yolanda Barcinaren urteetan hainbat ustelkeri kasu egon zen eta tentsio politiko nabarmena egon zen abertzaleekin. Honetaz gain, Ahal Dugu alderdiaren etorrerak gizarteko sektore batzuk mugiarazi zituen eta 2019an UPN eta PSNren artean ez zuten gehiengoa lortu Nafarroako Parlamentuan. Aldi horretan, lauko gobernua osatu zuten "aldaketaren indarrek" (NaBai, Ahal Dugu eta [[Izquierda-Ezkerra]], EH Bilduren abstentzioaz), [[Uxue Barkos]] presidente zutela; UPN agintetik kanpo geratu zen lehenengo aldiz 25 urtean. Eskuinak oposizio sutsua abiatu zuen gobernu berria eta bere neurrien aurka. Besteak beste, Nafarroako Ikurren Lege berriaren kontrako manifestazioa antolatu zuten eta kalapita sortu zuen hezkuntza oposizioen deialdiren alderdi linguistikoa. === 2019tik aurrera === [[Fitxategi:Uxue Barkos 2015-07-22.png|thumb|Uxue Barkos bere inbestidura egunean]] 2019ko hauteskundeetan gehiengoa galdu zuen lauko gobernuak eta UPN-PSN arteko ituna berritzeko aukera ikusi zuten askok. Halere, negoziaketa luzeren ondoren, Maria Chivitek aukeratu zuen NaBai gobernu kide bezala eta UPN (aldi honetan Na+ koalizioaren barnean), bigarren aldiz geratu zen boteretik kanpo. === Erakunde nagusiak === [[Fitxategi:NafarParlamentua.JPG|thumb|240px|Iruñeko Sarasate Pasealekutik ikusita, Parlamentuaren fatxada.]] * [[Nafarroako Parlamentua]]: erakunde legegilea, Nafarroari dagozkion legeak onartzen ditu. Lau urtean behin nafarrek aukeratuta, Parlamentuak Gobernuburua hautatzen du. Horretaz gain, gobernuaren ekintzak kontrolatzen ditu. * [[Nafarroako Gobernua]] edo Foru Aldundia: Instituzio betearazlea, Foru Erkidegoko administrazioa zuzentzeaz gain, orokorreko politika ezartzen du. Presidentea gobernuburua da, zeinek sailburuak aukeratzen dituen. Gaur egun Geroa Baik du agintea. * [[Nafarroako Kontuen Ganbera|Kontuen Ganbera]]: Nafarroako Foru Erkidegoko alderdi publikoaren ekonomi eta finantza kudeaketa kontrolatzen dituen erakundea da. * [[Nafarroako Arartekoa]]: Parlamentuaren aginduz, hiritarren oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak zaintzen dituen erakundea da. == Nafarroako Foruak == [[Fitxategi:NafarForuak.JPG|thumb|150px|Iruñeko [[Sarasate pasealekua|Sarasate pasealekuko]] Foruen Estatua.]]Nafarroak historian zehar izandako edozein lege-sistema izendatzeko erabilitako espresioa. ohiturazko zuzenbidean eta erromatar zuzenbidean oinarritzen da. Pirinioetako zuzenbidearekin ere lotura du, kasu, Bearneko Foruak. Foruak legez idatzita daude eta Erdi Aroko Erregeak zin egin behar zituzten foruak errege izateko<ref>{{erreferentzia|izena=Egile batzuk|urtea=2000|izenburua=Nafarroa, Foru erkidegoa. Nafar foruaren historia eta egungo baliotasuna|argitaletxea=Nafarroako Gobernua}}</ref>. Kontraforuak gertatzen zirenean, hau da, erregeak foruak betetzen ez zituenean, liskarrak sortzen ziren. Kontraforu larrienak Nafarroako Errege Kontseiluak erreklamatzen zituen. 1841, [[Karlistaldi|Lehen Karlistaldiaren]] ondoren, Foruak Eraldatzeko Legea aprobatu zen. Lege horrne bidez Nafarroak erresuma izateari utzi zion eta Espainiar Erresumako beste probintzia bat bilakatu zen. Galdu egin ziren [[Nafarroako Gorteak|Gorteak]], [[Nafarroako Diputazioa|Erresumako Diputazioa]] eta erresumako burujabetasun legegile eta judizialak; [[Nafarroako erregeorde|bisorraia]]<nowiki/>ren trukean, Espainiako [[Gobernadore zibil|gobernadore zibila]] ezarri zen.Halere, autonomia onartu zen hainbat arlotan, adibidez, zerga-zuzenbidean, zuzenbide zibilean eta administrazio-zuzenbidean. Hainbat bilketa idatzi dira historian zehar. Nafarroa Erresuma izan zen bitartean, besteak beste Antonio Chavierren ''Gorteen Legeen Bilduma'' (1686), ''Bilduma Berria'' (1735) eta ''Gorteen Legeen Koadernoak'' (1724-1829) idatzi ziren. Foruek Eraldatzeko legearen ondoren, beste hiru bilduma ikus ditzakegu. Lehena,1841ko abuztuko ''Foruak Eraldatzeko Legearen indarrean zeuden Nafarroako Erresuma zaharraren foruen eta lege zaharren bilduma eta komentarioak''. XX. mendean beste bi lan daude, Nafarroako Administrazio-legeria (Luis Orozek egina) eta hainbat liburutan banatua, hurrenez hurren, 1917 eta 1923; gainera, 1924 eta 1959ko eranskinak badaude. Honetaz gain, ''Foru Berria'' (1973), oraingo zuzenbide zibila biltzen duena === Tokiko foruak === Nafarroako Erresumaren foruez aparte, hainbat herrik bazituzten tokiko foruak. Hala nola: * Iruñeko forua edo Iruñeko [[San Zernin]] Burguko frankoen forua o ''fuero de los francos del Burgo de San Saturnino de Pamplona''. Beste hainbat herritan erabili zen, adibidez, Atarrabian, Zangozan, Irunberrin, Orreagan, Larrasoañan, Alesben, Lantzen eta Etxarrin.TJacako foruan oinarritzen zen eta Gipuzkoako herri batzuetan ere erabili zen (Donostia, Getaria, Mutriku eta Zumaia). * [[Lizarrako forua|Lizarrako Forua]] (1090). * Arguedasko Forua (1092), hau ere Antso Ramirezez emana. * Tuterako Forua (1117), Alfontso Borrokalariak emana. concedido en 1092 por Sancho Ramírez. == Kultura == === Hizkuntzak === [[Fitxategi:Navarra - Mapa densidad euskera 2001.svg|thumb|Euskararen banaketa]] [[Fitxategi:Hegoaldeko goi nafarrera.png|thumb|Nafarroa Garaian XIX. mendean mintzatzen ziren [[euskalki]]ak, udalerrien mapan. Euskalki horietatik hegoaldekoenak eta ekialdekoenak galduak dira gaur egun.]] {{Sakontzeko|Euskararen Foru Legea|Nafarrera|Ekialdeko nafarrera}} Herrialdean nagusiki bi hizkuntza erabiltzen dira: [[gaztelania]] eta [[euskara]]. Gaur egun, erdi eta iparraldeko eskualdeetan bakarrik da koofiziala euskara, Hizkuntza-eremuen Legearen arabera «eremu euskalduna» eta «eremu mistoa» deiturikoetan. «Eremu ez-euskaldun»ean, batere ofizialtasunik ez du hizkuntzak. [[Euskalki]]ei dagokienez, Nafarroa Garaiak lau aldaera ditu: [[nafarrera]], [[nafar-lapurtera]], [[ekialdeko nafar euskalkia|ekialdeko nafarrera]] eta (berrikitan baina gero eta indar handiagoz) [[gipuzkera]]. Euskararen ezagutzari dagokionez, Nafarroa Garaian askoz gutxiago aurreratu da [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n baino, eskolatzeari esker hobetu egin den arren. Euskaraz ikasten duten umeen kopurua etengabe hazten ari da, eta horrek euskara estimatu edo balioetsi egiten dela adierazten du. Eta hori, Nafarroa Garaiko [[Unión del Pueblo Navarro|UPNko]] gobernuek euskara sustatzeko eman duten laguntza publikoa urria izan den arren.<ref>Ramón Zallo eta Mikel Ayuso (euskaratzailea: Josemari Navascués): [http://www.kultura.ejgv.euskadi.net/r46-6614/eu/contenidos/informacion/ezagutu_eh/es_eza_eh/adjuntos/eza_eu.pdf ''Euskal Herria ezagutzea''], Eusko Jaurlaritza, 2009, 44. orrialdea.</ref>. [[2011]]eko datuen arabera, Nafarroako herritarren %13,7 dira elebidunak —%9,9 (1991)—; elebidun hartzaileak, euskara ulertu bai baina hitz egiteko gai ez direnak, %10,4 (%7,4 1991ean) eta euskara ez zekitenak %74 dira —%82 1991ean—. Ezagutza eremu mistoan eta ez-euskaldunean igo da. Lehenengoan %18,6 gauza dira euskaraz hitz egin edo ulertzeko; ez-euskaldunean, berriz %11,5. Etxeko erabileran ez dago aldaketa nabarmenik eta gazteen artean ari ezagutza igo egin da<ref>Garikoitz Goikoetxea, [https://web.archive.org/web/20160916121209/http://www.berria.eus/paperekoa/1929/013/001/2015-01-14/euskararen_mapaz_eta_mapa_azaldu_ez.htm «Euskararen mapaz, eta mapa azaldu ez»], ''Berria'', 2015-01-14</ref>. [[Fitxategi:Euskara gaitasuna hizkuntza eremuaren arabera Nafarroa Garaian 2018 ehunekoak.png|thumb|ezkerrera|Euskara gaitasuna hizkuntza eremuaren arabera. 2018.<ref name="#1">{{erreferentzia|abizena=Nafarroako Gobernua|urtea=2018|izenburua=Azterketa soziolinguistikoa|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|orrialdea=7|orrialdeak=54|ISBN=LG NA 940-2020|hizkuntza=eu|url=https://gobiernoabierto.navarra.es/sites/default/files/azterketa_soziolinguistikoa_2018.pdf}}</ref>]] [[Fitxategi:Hizkuntza erabilera Nafarroa Garaian 2018 Ehunekoak.png|thumb|ezkerrera|Hizkuntza erabilera Nafarroa Garaian 2018ko azterketa soziolinguistikoaren arabera. Ehunekoak.<ref name="#1"/>]] [[2018]]ko datuen arabera Nafarroa Garaiko herritarren % 14,1 euskaraz bazekien, % 8 euskaldun hartzailea zen eta % 77,9 ez zekien euskaraz. Zazpi urte lehenagoko zifrekin konparatuz, euskaraz ez zekitenen kopuruak gora egin zuen.<ref name="#1"/> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> === Literatura === {{Sakontzeko|Nafarroako idazleak}} Lurraldeak izen handiko euskarazko idazleak eman ditu, klasikoen artean [[Axular]], [[Arturo Kanpion]], [[Pablo Fermin Irigarai]] ''Larreko'' eta [[Alexander Tapia Perurena]] nabarmentzen direla. Garaikideak ditugu, besteak beste, [[Jon Alonso]], [[Aingeru Epaltza]], [[Eduardo Gil Bera]], [[Jose Angel Irigarai]], [[Patziku Perurena]], [[Alberto Ladrón|Alberto Ladron Arana]], [[Inma Errea]], [[Josetxo Azkona]], [[Angel Erro|Anjel Erro]], [[Hedoi Etxarte]] eta [[Jokin Muñoz]]. Halaber, erdarazko idazle aipagarriak dira [[Yehuda Halevi]] eta [[Abraham Ben Meir Ibn Ezra]] ([[hebreera]]z) eta [[Antonio de Eslava]] eta [[Francisco Navarro Villoslada]] (gaztelaniaz). === Musika === {{Sakontzeko|Nafarroako musika}} [[Fitxategi:María Bayo con el Premio Cadenas de Navarra 2018.jpg|thumb|[[María Bayo]] (2018)]] [[Nafarroako jota]] bertako abeste mota tradizional ezaguna da, [[Raimundo Lanas]] ''"El ruiseñor navarro"'' ([[1908]]-[[1939]]) [[Murillo el Fruto|murilloarra]] jota abeslari ezagunenetako bat izan zen. [[Euskara|Euskarazko]] abeslarien artean, [[Petti]] (folk-rock, blues, post-rock) eta [[Joseba Irazoki]] (pop-rock) [[Bera|beratarrak]] aipagarriak ditugu. Estatu mailan, [[Gaztelera|gaztelerazko]] kantari ospetsuak izan dira [[María Ostiz|Maria Ostiz]], [[Serafin Zubiri]] eta [[Amaia Romero]]. Musikagile nafar ezagunak izan dira [[Hilarion Eslaba]] eta [[Joaquin Gaztanbide]], eta [[Pablo Sarasate]]. Abeslarien artean, [[Julian Gaiarre]] ([[1844]]-[[1890]]) eta [[María Bayo|Maria Bayo]] ([[1961]]-) mundu osoan ezagunak dira. Aipagarriak dira [[Nafarroako Orkestra Sinfonikoa]] eta [[Orfeón Pamplonés]] ere ([[1865|1865ean]] sortua). [[1980ko hamarkada|1980ko hamarkadan]] [[Euskal Rock Erradikala|Euskal Rock Radikalaren]] barruan sortutako taldeen artean "[[Barricada]]" nabarmendu zen, baita "[[Tijuana In Blue]]" eta "[[Tahúres Zurdos]]". [[Fitxategi:Berri Txarrak Lagunartean - Kobetamendi - 2019-07-14 - 265.jpg|thumb|[[Berri Txarrak]] (2019)]] [[1990eko hamarkada|1990eko hamarkadan]] abiatutako "[[Berri Txarrak]]" (rock), "[[Skalariak]]" (ska elebiduna), "[[Nahi ta nahiez]]" (pop-rock), "[[Kojon Prieto y los Huajalotes]]" (estilo askotakoa gazteleraz), "[[Hemendik At!]]" (dance), "[[Marea (musika taldea)|Marea]]" (rock gazteleraz) "[[Koma (musika taldea)|Koma]]" (heavy eta trash metal), "[[Leihotikan]]" (punk-rock), "[[Piperrak]]" (punk erriberarra) eta [[El Columpio Asesino]] (indie) azpimarratzekoak dira. Azkenik, [[2000ko hamarkada|2000ko hamarkadatik]] aurrera "[[Selektah Kolektiboa]]" (rap eta hip-hop), "[[Kerobia]]" (pop), "[[SextySexers]]" (rock) "[[Lendakaris Muertos]]" (punk), "[[Stupenda Jones]]" eta "[[Hesian]]" (punk rock sakanarra) eta "[[Vendetta (musika taldea)|Vendetta]]" (askotariko estiloak) oso kontutan hartzekoak dira. === Bertsolaritza === {{Sakontzeko|Nafarroako Bertsolari Txapelketa}} [[Fitxategi:Alkaiza Kafea Argia DaniBlanco2021.jpg|thumb|[[Saioa Alkaiza]] Nafarroako bertso-txapelduna 2021ean.]] 1936an izan zuen aurreneko ekitaldia [[Elizondo]]n eta [[Juan Felix Iriarte|Juan Felix Iriarte "Berjinanto"]] izan zen txapelduna. Bigarren ekitaldia 1960an jokatu zen. Hamarkada horretan [[Migel Arozamena]]k hiru garaipen lortu zituen. 1979tik aurrera urtero jokatu da, 2020an baino ez du hutsik egi, [[COVID-19 pandemia]]ren erruz. 2003 artean Iparraldeko bertsolariek ere batera hartzen zuten eta [[Amets Arzallus]] lau aldiz izan zen txapeldun. [[Xabier Silveira]] (7) eta [[Julio Soto]] (5) dira txapel gehien eskuratu duten bertsolariak. === Folklorea === ==== Dantzak ==== [[Fitxategi:Castillo de Cortes 1.JPG|thumb|Artzaina eta deabrua, [[Cortes|Cortesko]] [[Paloteado|paloteadoan]]]] Nafarroa Garaikoa Euskal Herriko folklorerik ugarienekoa da. Halaber, kanpoko eragin ageriena izan duena izanik, dantza-tankera eta ohitura asko bereganatu eta moldatu ditu. Dantza aipagarriak dira [[Erriberako makila-dantza|Erriberako makila-dantzak]], eta katean elkarturiko bikotekako dantzak: [[Ingurutxo]], [[Larrain dantza|Larraindantza]], [[Soka-dantza|Sokadantza]], etab. Bestalde, [[Jauziak (euskal dantza)|Euskal Jauzien]] moduko dantzak ere badira, hona nola [[Baztango Mutil Dantza]] eta [[Otsagabiko makila-dantzak]]. Azken herri hori Pirinioetako aran batean kokatuta dago eta bere baitan kontserbatzen dituen dantzetan, gaur egun erlijio kutsua badute ere, antzinagoko iragan mitologikoa soma dezakegu. Nafarroako Dantzarien Biltzarra 1978 urtean sortu zen, Nafarroako euskal dantza taldeen topaleku gisa. 2021ean, 68 taldek osatzen zuten, horietatik 38 talde heldu eta 30 dantzari talde txiki.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Nafardantza|izenburua=Nafarroako Dantzarien Biltzarra — dantzan.eus|hizkuntza=eu|url=https://dantzan.eus/kidea/Nafardantza|aldizkaria=dantzan.eus|sartze-data=2021-10-20}}</ref> Besteak beste talde hauek aritzen dira gaur egun: [[Agoitz|Agoizko]] Angiluerreka, [[Atarrabia|Atarrabiako]] Mikelats, [[Lizarra|Lizarrako]] Ibaiega, eta [[Iruñea|Iruñean]] Amaiur, Duguna, Oberena, eta Ortzadar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dantza taldeak {{!}} Dantzanet|url=https://www.dantzanet.net/?q=eu/node/279|aldizkaria=www.dantzanet.net|sartze-data=2021-10-22}}</ref><gallery mode="packed"> Fitxategi:Ingurutxo bedaio 2008 01.jpg|[[Ingurutxo|Ingurutxoa]] Fitxategi:Bolantak.jpg|[[Luzaideko bolantak]] Fitxategi:Zahagi dantza.jpg|[[Zahagi dantza|<nowiki/>]][[Goizueta|Goizuetako]] Zahagi dantza. Fitxategi:Mutil-dantza Elizondon Baztandarren Biltzarrean 2015.jpg|Elizondoko [[Mutil dantza|Mutil dantzak]] </gallery> ==== Inauteriak ==== [[Fitxategi:Inauterietako pertsonaia nagusi batzuen infografia.pdf|thumb|250x250px|Inauterietako pertsonaiak]] [[Ituren]], [[Zubieta (Nafarroa)|Zubieta]], [[Lantzeko inauteria|Lantz]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LANTZ|data=2010-01-26|url=https://web.archive.org/web/20100126113041/http://www.ahari.org/eus/lanz.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-10-20}}</ref> [[Nafarroako Erribera|Erribera]], [[Altsasu]] eta abarreko [[Inauteri|Inauterietan]] mitologia, erlijiotasuna eta tradizioak topatzen dira. Inauterietako pertsonaiak izaten dira honakoak: [[Joaldun|Joaldunak]], [[Miel Otxin]], Hartza, [[Zaku Zaharrak]], edo [[Momorrotxo|Altsasuko momorrotxoak]]. [[Zubieta (argipena)|Zubieta]] eta [[Ituren]] herrien artean ibiltzen dira [[Zanpantzar|Zanpantzarrak]] edo [[Joaldun|joaldunak]]. [[Inauteri]] hau urtarrilaren azken astearte eta asteazkenean ospatu ohi da. Zanpantzar ibilaldiaz gain soka-dantza eta dantza soltea ere dantzatzen dira. === Kirola === [[Fitxategi:Frontón Labrit - DSC 1955.JPG|250px|thumb|[[Labrit pilotalekua]].]] [[Fitxategi:Laxo pilota-jokoa 02.jpg|thumb|250x250px|[[Laxo]] pilota-jokoa]] [[Fitxategi:Salto (4980331191).jpg|250px|thumb|[[Osasuna futbol kluba|Osasunaren]] partida Real Madrilen aurka.]] [[Fitxategi:Miguel Indurain (Tour de France 1993).jpg|250px|thumb|[[Miguel Indurain]]ek bost [[Frantziako Tourra|Tour]] irabazi zituen, irudian 1993koa.]] ==== Pilota ==== ===== Esku pilota ===== Nafarroak izen handiko pilotari asko eman ditu, besteak beste [[Esku Huskako Buruz Buruko Pilota Txapelketa Nagusia|Buruz Buruko]] txapeldun diren [[Julian Retegi]], [[Fernando Arretxe]], [[Juan Martinez de Irujo]], [[Ruben Beloki]], [[Patxi Eugi]], [[Aimar Olaizola]], [[Abel Barriola]], [[Oinatz Bengoetxea]] eta [[Joseba Ezkurdia]]. Frontoi garrantzitsuena [[Labrit pilotalekua]] da, Iruñekoa, eta bertan jokatzen da besteak beste [[Nafarroako lau eta erdiko txapelketa]] eta San Fermin jaietako torneoa. ===== Laxoa ===== [[Laxo|Laxoa]] Nafarroa Garaiko Baztan eta Malerreka ibarretan jokatzen den [[Pilota|pilota jokoaren]] aldaera bat da, gaur egun tresnaz jokatzen direnetan zaharrena. [[Pilota#Luzeko%20pilota%20jokoak%20.28zuzeneko%20pilota%20jokoak.29|Luzeko pilota jokoa]] da, hots, plaza batean bi talde aurrez aurre jarrita jokatzen dena. Jokalariek eskularruarekin jotzen dute pilota. [[Kintze|Kintzeka]] eta jokoka kontatzen da. [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] Kultur Ondasun Inmaterial izendatu zuen 2019ko maiatzean.<ref name="ttipittapa1">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Gobernuak Laxoa jokoa Kultur Intereseko Ondasun Inmaterial izendatu du|argitaletxea=erran.eus|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://erran.eus/mendialdea/1557378817961-gobernuak-laxoa-jokoa-kultur-intereseko-ondasun-immaterial-izendatu-du|aldizkaria=Ttipi-Ttapa, 2019-05-09|sartze-data=2019-05-14}}</ref> ==== Futbola ==== Nafarroa Garaiko futbol talde nagusia [[Osasuna futbol kluba]] da, Iruñeko taldea. 1920. urtean sortu zen eta 40 denboraldi egin ditu Lehen mailan (2021eko datua). Bi aldiz lortu du 4. postua eta Errege Kopako finala ere jokatu zuen 2005ean. 2007an [[Txapeldunen Liga]]n aritu zen eta urte berean [[UEFA Europa League]]ko finalerdietara iritsi zen. [[Sadar|Sadar estadioan]] jokatzen ditu etxeko partidak. Bigarren B mailan jokatu duten beste talde batzuk ere badaude, [[Osasuna B]], [[Izarra Kirol Elkartea|Izarra]], [[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]], [[Peña Sport Futbol Kluba|Peña Sport]], [[Azkoien Kirol Elkartea|Azkoien]], [[Unión Deportiva Mutilvera|Mutilvera]] eta [[Txantrea Kirol eta Kultur Elkartea|Txantrea]]. [[Nafarroako futbol selekzioa]] ere antolatu zen 2003. urtean eta hiru partida jokatu zituen 2005 artean, urtero bana. [[Areto-futbol]]ean bi talde daude Espainiako maila gorenean, [[Xota Futbol Sala]], Ligan eta Kopan finalista izandakoa, eta [[Ribera Navarra FS]]. ==== Eskubaloia ==== Bi eskubaloi talde izan ditu Nafarroa Garaian goren mailan, biak ere Iruñekoak. [[SDC San Antonio|Portland San Antoniok]] 2002ko eta 2005eko ASOBAL Ligak irabazi zituen eta Europan ere txapeldun izan zen, Europako Kopa bat bi Errekopa eta Superkopa bat irabaziz. 2013an ordea taldea desegin zen. Gaur egun [[SCDR Anaitasuna]]k hartu du haren lekua. 2011n igo zen ASOBAL Ligara eta 2016an Errege Kopako finala jokatu zuen. ==== Txirrindularitza ==== Txirrindulari ezagun ugari izan dira Nafarroa Garaian. Denetan arrakastatsuena [[Miguel Indurain]] izan da, [[Frantziako Tourra|Frantziako 5 Tour]] eta [[Italiako Giroa|Italiako 2 Giro]] irabazi zituena besteak beste. Erlojupekoan Munduko txapelduna eta txapeldun olinpikoa ere izan zen. Beste txirrindulari ezagun batzuk honako hauek dira: [[Guillermo Antón]], [[Mariano Cañardo]], [[Jesús Galdeano]], [[Hortensio Bidaurreta]], [[Mikel Nieve]], [[Patxi Vila]]... [[Trial (txirrindularitza)|Trial]] modalitatean [[Benito Ros]] aipatu behar da. Hamar aldiz izan da munduko txapelduna eta bi aldiz Europakoa. [[Pista txirrindularitza]]n [[Juan Peralta]] eta [[Sergio Aliaga]] Espainiako txapeldunak izan dira. ==== Herri kirolak ==== Aizkolaritzan izan dira nafarrak nagusi herri kirolei dagokienez. [[Mikel Mindegia]]k 9 aldiz irabazi du Euskadiko txapelketa. Beste aizkolari arrakastatsu batzuk [[Floren Nazabal]], [[Donato Larretxea]], [[Patxi Astibia]], [[Iker Vicente]], [[Martin Garziarena]] eta [[Ramon Latasa]] izan dira. Harrijasotzaile ezagunena [[Iñaki Perurena]] da eta jasotako pisuaren errekorra [[Mieltxo Saralegi]]k ezarri zuen 2001ean, 329 kg hain zuzen ere. [[Zazpi Herrialdeen Arteko Txapelketa]] 11 aldiz irabazi du Nafarroa Garaiko selekzioak eta palmaresean lehena da. ==== Mendiko eskia ==== 2012tik urtez urte gero eta izen handiagoa hartzen ari den [[Bandres-Karolo]] [[Mendiko eskia|mendiko eskiko]] memoriala<ref>{{Erreferentzia|izenburua=bandres-karolo memoriala|url=https://bandres-karolo.com/|aldizkaria=bandres-karolo memoriala|sartze-data=2021-10-04}}</ref> antolatzen da [[Izaba|Izaban]]. Otsaileko asteburu bat izan ohi da normalean, elurraren arabera betiere. Kronoigoera eta bakarkako proba (eski-zeharkaldia) jokatzen dira. Bi mailatan banatzen da zeharkaldia: A eta B. Azken edizioetan A mailako proba Euskal Herriko Koparako puntuagarria izan da. B mailakoa berriz, maila apalagokoa eta herrikoiagoa da. === Hedabideak === {{Sakontzeko|Nafarroa Garaiko euskarazko irratiak}} [[Euskalerria irratia]]k Nafarroako Foru Erkidego osorako eta euskaraz emititzen du. Kate txikienen artean [[Eguzki Irratia]] eta dugu Iruñerrian eta [[Irati irratia|Irati Irratia]] Pirinioetako ibarretan. [[Egunkari]] nagusiak «[[Diario de Navarra|''Diario de Navarra'']]» eta «[[Diario de Noticias|''Diario de Noticias'']]» probintzian. [[Aldizkari]]en artean «''[[Nabarra]]''» [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osorako argitaratzen zen, baina itxi egin zuten 2011n, arazo ekonomikoak medio<ref>http://www.argia.com/albistea/nabarra-aldizkariak-argitaratzeari-utzi-dio-arazo-ekonomikoak-direla-eta 'Nabarra' aldizkariak argitaratzeari utzi dio arazo ekonomikoak direla eta</ref>. Tokian tokikoen artean, [[Bortziriak|Bortziriko]] «[[Ttipi-Ttapa]]» dugu adibide, baita ''[[Mendixut]]'' ere Pirinio aldean. == Azpiegitura == === Osasuna === * [[Nafarroako Ospitalea]], [[Virgen del Camino Ospitalea]] eta [[Nafarroako Unibertsitatea Klinika|Nafarroako Klinika Unibertsitarioa]] ([[Iruñea]]). * [[García Orcoyen Ospitalea|Garcia Orcoyen Ospitalea]] ([[Lizarra]]). * [[Sofia Erregina Ospitalea]] ([[Tutera]]). * [[Ubarmin Klinika]] ([[Elkano (Eguesibar)|Elkano]]). === Garraioa === ==== Errepide sarea ==== [[Fitxategi:Carreteras de Navarra.svg|thumb|Nafarroako errepide sarea.]] Trafikoaren eskumena Espainiako Barne Ministerioarena da, eta Guardia Zibilak du trafikoa zaintzeko eskumena. Halaber, Ministerio horrek radarrak eta isunen administrazioa kudeatzen ditu. 2021eko martxoan ezagutu zen Estatuak 12,72 milioi euro kobratu zituela isunetan Nafarroako errepideetako radar finkoen bidez bost urtean, eta 208.000 gidarik jaso zutela salaketa horregatik. [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]rekin mugan jarritako radarrek bildu zuten diru gehien isunetan, zehazki Altsasukoak (1.932.876,41 euro) eta Lekunberrikoak (6.587.398,59 euro), kobratu gabe gehiago utzi bazen ere.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.noticiasdenavarra.com/actualidad/sociedad/2021/03/27/radares-navarra-recaudan-12-millones/1132626.html|artikulua= Los radares del Estado en Navarra recaudan 12,72 millones y denuncian a 208.000 conductores en cinco años |aldizkaria=Noticias de Navarra |sartze-data=2021-03-28}}</ref> ==== Garraio publikoa ==== [[Fitxategi:Nafarroa trenak.png|thumb|Nafarroako gaur egungo eta iraganeko burdinbide eta tren geltokien mapa.]] Garraio publikoan eragin handiena duena [[autobus]] konpainiak dira. [[Iruñeko autobus geltokia]]n zentratutako sare batek hainbat eskualdetara egiten du zerbitzua. [[La Baztanesa]], [[La Estellesa]], [[La Muguiroarra]], [[La Roncalesa]], [[La Veloz Sangüesina]] edo [[La Unión (garraio enpresa)|La Unión]]ek Iruñea eta eskualde buruak zein herriz herriko zerbitzua dute. Gainera, Iruñerrian ''Atarrabiarra'' edo ''La Villavesa'' izeneko [[Iruñerriko Eskualdeko Hiri Garraioa]] sarea dago. [[Tren]] zerbitzuari dagokionez, behinola existitu ziren trenbide gehienak desagertuta daude gaur egun, eta trenbide nagusietan ere hainbat geltoki itxi dira. [[Castejongo geltokia]], [[Iruñeko tren geltokia]] eta [[Altsasuko geltokia]] dira zerbitzuen nodo zentralak. Euren arteko loturaz gain, [[Bartzelona]], [[Madril]], [[Vigo]] edo [[Irun]]era doazen zerbitzuak daude. Baita [[Miranda de Ebro]]rekin ([[Gasteizko geltokia]] bidean hartuta) edo [[Logroño]]rekin lotzen duten eskualdeko trenak. Trenbideen garairik oparoenean [[Iruñea-Zangoza burdinbidea]], [[Iruñea-Donostia burdinbidea]], [[Irun-Elizondo burdinbidea]] eta [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] existitu ziren, azken honek Lizarra eta [[Bergara]] lotzen zituen, Gasteiztik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia de Navarra {{!}} FERROCARRIL|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=9773|sartze-data=2021-10-19}}</ref>. ==== Iruñeko aireportua ==== [[Iruñea-Noain aireportua]] — ofizialki ''Iruñeko aireportua / Aeropuerto de Pamplona'' [[Iruñea]]tik sei kilometrora dago, [[Noain Elortzibar|Noaingo]] udalerrian. [[Aena]] enpresako aireportu publikoa da. Bere urterik onenean, 2007an, guztira 500.097 bidaiari erregistratu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Presentación - Aeropuerto de Pamplona - Aena.es|url=http://www.aena.es/es/aeropuerto-pamplona/presentacion.html|aldizkaria=www.aena.es|sartze-data=2020-06-02}}</ref> Asfaltozko pista bakarra du, batez ere Espainiako helmugak eskaintzen dituzten hegaldientzat. [[Frankfurteko aireportua]]rekin ere lotura eskaini zuen [[Lufthansa]]k<ref>{{Erreferentzia|izena=Diario de|abizena=Noticias|izenburua=Lufthansa descarta recuperar el vuelo entre Pamplona y Fráncfort durante la temporada de invierno|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdenavarra.com/actualidad/sociedad/2021/10/05/lufthansa-descarta-recuperar-vuelo-pamplona/1187673.html|aldizkaria=www.noticiasdenavarra.com|sartze-data=2021-10-19}}</ref>. === Unibertsitateak === ==== Nafarroako Unibertsitate Publikoa ==== [[Fitxategi:Universidad Pública de Navarra - Biblioteca.jpg|thumb|[[Nafarroako Unibertsitate Publikoa|NUPeko]] Liburutegia]] [[Nafarroako Unibertsitate Publikoa]] (NUP, NAUP edo UPNA) [[1987|1987an]] sortu zen. 10.000 ikasle (700-edo hirugarren zikloan) eta 600 irakasle inguru dira. [[Arrosadia|Arrosadian]] kokatuta dago zen.<ref>{{eu}} [http://paperekoa.berria.info/harian/2010-10-22/011/005/bikaintasun_zigilua_ehu_eta_nupi.htm berria.info]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} (2010-10-22)</ref> 2000-2001 ikasturtetik ikasketa hauek eskaintzen zituen: Enpresa Zientzietako diplomatura (1.067 ikasle), Ingeniaritza Tekniko Industriala, Lan Harremanetako diploma, Enpresen Zuzendaritza eta Kudeaketan lizentzia, Ingeniaritza Industriala, Nekazaritza Ingeniaritza Teknikoa, Nekazaritza Ingeniaritza, Telekomunikazio Ingeniaritza, Ekonomia, Soziologia eta Zuzenbide lizentziak, eta Irakasle ikasketak eta Erizaintza. 2021ean 6 fakultate edo eskola hauek daude NUPen: * Ekonomia eta Enpresa Zientzien Fakultatea * Giza eta Gizarte Zientzien Fakultatea * Nekazaritza Ingeniarien Goi Mailako Eskola Teknikoa * Telekomunikazio eta Industria Ingeniarien Goi Mailako Eskola Teknikoa * Osasun Ikasketen Unibertsitate Eskola * Zientzia Juridikoen Fakultatea ==== Nafarroako Unibertsitatea ==== [[Fitxategi:Universidad de navarra.JPG|thumb|[[Nafarroako Unibertsitatea]]]] [[Nafarroako Unibertsitatea]] egoitza nagusia [[Iruñea|Iruñean]] duen [[unibertsitate]] pribatu bat da. [[1952|1952ean]] sortu zuen [[José María Escrivá|Jose Maria Escriva de Balaguer]]-ek, [[Opus Dei]]-ko sortzailea. Izaera katolikoa du. Bertan, 42 titulazio ofizial ikas daitezke. 2007-2008 ikasurtean Nafarroako Unibertsitatean 828 lanaldi osoko irakasle eta 1.049 zerbitzu-langile zeuden. 9.188 ikasle gradu-ikasketetan matrikulatuta zeuden. 4.302 gradu-ondoko ikasle zeuden. Ikastetxe hauek biltzen ditu: * [[Nafarroako Arkitektura Goi Eskola Teknikoa|Arkitektura Goi Eskola Teknikoa]] Iruñean * [[Ekonomia eta Enpresa Zientzien Fakultatea (Nafarroako Unibertsitatea)|Ekonomia eta Enpresa Zientzien Fakultatea]] Iruñean * [[Nafarroako Unibertsitatearen Zuzenbide Fakultatea|Zuzenbide Fakultatea]] Iruñean * [[Nafarroako Unibertsitatea Klinika|Nafarroako Klinika Unibertsitarioa]] ere bere baitan hartzen du Iruñean, urtean 150.000 gaixori harrera egiten diona. * [[Madril]] eta [[Bartzelona|Bartzelonan]], negozio eskolak ditu * [[Donostia|Donostian]] [[Nafarroako Unibertsitateko Campus Teknologikoa|Ingeniaritzako Goi Eskola]]. Nafarroako Unibertsitateak eskaintzen dituen tituluen artean [[Euskal Ikasketen Diploma]] izenekoa dago, euskara, historia eta Nafarroako zuzenbideari buruzko gaiak jorratzen dituena. 1963. urtean sortu zen Nafarroako Unibertsitatean euskal etnografia eta euskal kultura, euskalkien gaia lantzen zuen [[katedra]].<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Euskal Hizkuntza eta Kultur Katedra. Aurkezpena.|hizkuntza=eu|egile-lotura=|url=https://www.unav.edu/eu/web/catedra-de-lengua-cultura-vasca/presentacion|egunkaria=|aldizkaria=|formatua=|sartze-data=2018-09-11}}</ref> [[Jose Basterretxea|Oskillaso]] eta [[Jose Migel Barandiaran]] irakasle izan zirelarik<ref>[https://www.unav.edu/documents/14318956/14655358/Historia.pdf/ae749c1f-1637-04b5-2c61-2631fdb1dacd Ana Echaide Itarte: Euskal hizkuntza eta kultura katedraren ibilbidea. Recorrido histórico de la cátedra de lengua y cultura vasca de la Univ. de Navarra.]</ref>, [[Euskal Hizkuntza eta Kultura Katedra]] ere badago unibertsitatean eta euskal kultura bultzatzen duen [[Abarrots Euskara Taldea]] ere bai.<ref>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20120220021022/http://www.unav.es/katedra/euskaraz/pagina_3.html Euskal Hizkuntza eta Kultura Katedra], Nafarroako Unibertsitatea. 2010-01-17.</ref> ==== Udako Euskal Unibertsitatea ==== [[Fitxategi:JREtxebarria Ikergazte2017.jpg|thumb|[[Ikergazte]] kongresua ([[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]] eta [[Nafarroako Unibertsitate Publikoa|NUP]], 2017)]] [[Udako Euskal Unibertsitatea]] 1973ko udan sortu zen euskara unibertsitatean integratzeko. Euskal Herri osoan jarduten du. [[1970|1970an]] unibertsitatean euskara ez zen bat ere erabiltzen. Hutsune hori betetzeko sortu zen , [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] babespean. Lehengo ekitaldi biak [[Donibane Lohizune|Donibane Lohizunen]] egin ziren, ondorengo biak [[Uztaritze|Uztaritzen]], eta azkenean 1977tik aurrera [[Iruñea|Iruñean]], non 20 urtez [[Iruñea|Iruñeko]] Larraona ikastetxeko ikastaroak oso emankorrak izan ziren. Geroago, urteak pasa ahala, hainbat urrats kualitatibo egin dituzte etengabe euskarazko unibertsitatea eraikitzeko bidean, bai Nafarroan bai Euskal Herriko beste herrialdeetan ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel Xabier|abizena=Aizpuru Murua|urtea=2003|izenburua=Udako Euskal Unibertsitatea : euskal kulturgintzan : Hasierako urteak, 1973-1984|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|orrialdea=|orrialdeak=33-34|ISBN=|hizkuntza=|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/433518649|isbn=8484380416|pmc=433518649|sartze-data=2019-08-19}}</ref> Orobat euskaraz eta unibertsitate mailakoak diren atal hauek sustatzen ditu: ikastaroak (2000 ikastaro 1973tik), liburu-argitalpenak (438 liburu eta 3 aldizkari zientifiko), Internet zerbitzuak, kongresuak, profesionalen bilkurak, eta graduondoko-ikasketak (12 titulu, 250 ikasle). Udaz gain, beste urte sasoietan ere antolatzen ditu ikastaroak, baita jardunaldiak ere (esaterako, [[Informatikari euskaldunen bilkurak]], edo [[Natur Zientzietako Topaketak|Natur Zientzietako Topaketak)]]. Euskal komunitate zientifikoa ezagutarazteko eta trinkotzeko zenbait datu-base ere eskaintzen ditu ([[Inguma (datu-basea)|Inguma]] eta [[Tesiker (datu-basea)|Tesiker]]). [[Ikergazte]] kongresu zientifikoak 200 gazte ikerlari bildu zituen 2017an Iruñean. == Ekonomia == 2020ko [[Biztanleria aktibo|Biztanleria Aktiboa]] 278.400 pertsonakoa zen, honako jarduera sektoretan banatuta: [[Zerbitzu (ekonomia)|Zerbitzu]]<nowiki/>ak = 177.800, [[Industria]] = 75.700, [[Eraikuntza]] = 15.600, eta [[Lehen sektore|Lehen sektorea]] = 9.400.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Biztanleria aktiboaren inkesta|argitaletxea=Nafarroako Esatistika Erakundea. https://administracionelectronica.navarra.es/GN.InstitutoEstadistica.Web/InformacionEstadistica.aspx?R=1&E=172|hizkuntza=Es}}</ref> [[Fitxategi:3693 ALSA - Flickr - antoniovera1.jpg|thumb|Sunsundegui enpresak [[Altsasu]]<nowiki/>n ekoiztutako autobus bat.]] 2019ko BPG-[[Barne produktu gordin|Barne Produktu Gordina]] 20.973 M €-koa izan zen. Beraz, BPGaren bolumenaren araberako Espainiako 14. ekonomia zen. [[Per capita]] BPGa [[Bizi-kalitate|bizi-kalitatea]]<nowiki/>ren adierazle ona da, eta 32.141 €-koa izan zen, estatuko BPGa 23.690 €-koa zen bitartean. Kopuru horrek esan nahi du Nafarroako [[biztanleria]] estatuko [[bizitza-maila]] onena dutenen artean dagoela, hain zuzen 3. postuan [[Autonomia erkidego|Autonomia Erkidego]]<nowiki/>etako per capita BPGaren rankingean.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Datos macro Navarra – Economía de las Comunidades Autónomas.|argitaletxea=Expansión https://datosmacro.expansion.com/ccaa/navarra|ISBN=C.I.F.: B-87328910|hizkuntza=Es}}</ref> 2021eko bigarren hiruhileko BAI-[[Biztanleria Aktiboaren Inkesta]]<nowiki/>n, Nafarroako [[langabezia]] %10,3koa zen, estatuko langabeziaren ehuneko txikiena duen [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]<nowiki/>ren ondoren.<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Datos macro Navarra – Encuesta de Población Activa|argitaletxea=Expansión https://datosmacro.expansion.com/paro-epa/espana-comunidades-autonomas/navarra|ISBN=C.I.F.: B-87328910|hizkuntza=Es}}</ref> === Zerbitzuak === Nafarroako Estatistika Erakundearen arabera, 2021eko urtarrilaren 1eko enpresa-egitura [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>en sektorean kontzentratzen da bereziki, hamar enpresatik ia zortzi eta [[Soldatapeko lan|soldatapeko]] hamar pertsonatik bost bertan baitaude. Enpresen biztanleriaren egituran pisu handiena duen sektoreak 19.616 enpresa biltzen ditu, arlo hauetan: [[ostalaritza]], [[Garraio|garraioa]] eta biltegiratzea, [[Informazio|informazioa]] eta [[Komunikazio|komunikazioak]], [[Finantzak|finantza]]- eta [[aseguru]]-jarduerak, [[ondasun higiezin]]-jarduerak, jarduera profesionalak, [[zientifiko]]<nowiki/>ak eta teknikoak, jarduera administratiboak eta zerbitzu lagungarriak, [[hezkuntza]]-, [[osasun]]- zein [[gizarte]]-laguntzako zerbitzuak, eta bestelako gizarte-jarduerak Gainerako Zerbitzu bezala biltzen diren zerbitzu pertsonalak barne, eta enpresa guztien % 55,5 dira. [[Merkataritza]]<nowiki/>ren pisua ere garrantzitsua da, 8.060 enpresa baititu. Guztizkoaren % 22,8rekin, sektore honetan sartzen dira handizkako eta txikizkako salmentako jarduerak egiten dituzten enpresak eta merkataritzako bitartekariak.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Directorio de empresas de Navarra|argitaletxea=Nafarroako Estatistika Erakundea http://www.navarra.es/home_es/Gobierno+de+Navarra/Organigrama/Los+departamentos/Economia+y+Hacienda/Organigrama/Estructura+Organica/Instituto+Estadistica/NotasPrensa/Directorioempresas.htm|hizkuntza=Es}}</ref> === Industria === Industria-sektoreak soldatapeko hamar pertsonatik lau enplegatzen ditu, eta hamar enpresatik bat hartzen du. Nafarroako industria goi mailakoa eta esportatzailea da, eta 51 enpresa daude 500 enplegatutik gora dituztenak.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Ranking de empresas|argitaletxea=El Economista. https://ranking-empresas.eleconomista.es/empresas-NAVARRA.html|hizkuntza=Es}}</ref> Horien artean batzuk multinazionalen filialak dira, hala nola [[Volkswagen]] eta beste hainbat bertako kapitala dutenak, ezagunenak [[Azkoyen|Azkoyen Taldea]], [[Sunsundegui]] edo [https://www.fagorederlan.com/eu/inicio Fagor Ederlan] izanik.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Catálogo de la industria navarra|argitaletxea=Diputación Foral de Navarra. Gobierno de Navarra, Prensa publicaciones|ISBN=9788423502462|hizkuntza=Es}}</ref> Jarduera industrialek CETENASAtik (Nafarroako Zentro Teknologikoak) sortutako ikerketa teknologikorako zentro batzuen euskarria dute. Zentro horiek enpresen [[lehiakortasun]]<nowiki/>a hobetzen laguntzen dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Apraiz, Amaia, Martínez, Ainara, Romano,María|urtea=2019|izenburua=Patrimonio industrial de Navarra|argitaletxea=Gobierno de Navarra. Fondo de Publicaciones; N.º 1|orrialdeak=365, 370|ISBN=8423535053, ‎ 978-8423535057|hizkuntza=Es}}</ref> NIE- Nafarroaren Industriaren Elkarteak industriaren eta haren ingurunearen arteko [[Lankidetzazko ekonomia|lankidetza]] eta [[Lehiakortasun|lehiakortasuna]]<nowiki/>ren hobekuntza sustatzen ditu. NIE elkarte pribatua da, [[kudeaketa]]<nowiki/>n eta [[teknologia]]<nowiki/>n espezializtua, erreferente izateraino, eta Nafarroako enpresa garrantzitsuenen %70 inguru biltzen ditu, bezero eta elkartuen artean, fakturazio-bolumenari dagokionez. <ref>{{erreferentzia|abizena=Bayo, Alberto, et al.|urtea=2010|izenburua=Claves de la economía y la empresa de Navarra|argitaletxea=Colección Informes. Gobierno de Navarra|orrialdea=144|ISBN=9788461337422|hizkuntza=Es}}</ref> === Eraikuntza === 2020. urtean [[eraikuntza]] sektoreak 15.600 enplegatu zituen,<ref name=":3" /> 2.709 enpresetan banatuta.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Guía de empresas, servicios y profesionales de Navarra|argitaletxea=Anuario de la Construcción https://www.anuariodelaconstruccion.com/|ISBN=B31414873|hizkuntza=Es}}</ref> Sektoreko adierazle nagusiak lanpostuak, zementuaren kontsumoa, eraikingintza eta obra zibila dira. Eraikingintza azpi-sektorean hiru jarduera mota daude: garrantzitsuena den etxegintzaren arloa, gizarte-ekipamendua eta bestelako eraikuntza. 2020an egiten hasitako [[etxebizitza]] babestuak 605 izan ziren, eta libreak 1954. Bukatutakoak berriz, 558 izan ziren babestuak eta 1498 libreak.<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Joseba|urtea=2021|izenburua=Economía Navarra. Informe 2020|argitaletxea=Departamento de Estudios. Laboral Kutxa https://corporativa.laboralkutxa.com/src/uploads/2021/09/ECONOMIA-NAVARRA-2020.pdf|orrialdea=103|orrialdeak=|ISBN=978-84-946432-8-6|hizkuntza=Es}}</ref> [[Obra zibilen ingeniaritza|Obra zibila]]<nowiki/>ren azpi-sektorean, lau jarduera mota bereizten dira: [[Garraio|garraioa]], [[Urbanizazio (hirigintza)|urbanizazioa]], hidraulikoa eta [[ingurumen]]<nowiki/>a. Estatuko zein Nafarroako Gobernuko lizitazio publikoek baldintzatzen dute beraien dinamismoa, eta pandemiaren eraginez 2020an soilik 130 M€ inbertitu ziren, hain zuzen aurreko urtekoaren erdia. Etorkizunari begira sektoretik eraikuntzaren trakzio- lana beste jarduera ekonomiko batzuekiko azpimarratzen dute, eta [[energia eraginkortasun]]<nowiki/>eko eta [[ekonomia zirkular]]<nowiki/>reko estrategiekin lotura, garapen [[Jasangarritasun|jasangarri]]<nowiki/>ra eta erresilientea bideratzeko.<ref name=":4" /> === Lehen sektorea === 2020an, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko elikagaien [[merkataritza-balantza]]<nowiki/>k ildo positiboari jarraitu zion, 727 milioi euroko [[Superabit (argipena)|superabit]] osoarekin. Animalia bizien eta animalia-arloko produktuen adarrak 203 M€ esportatu zituen eta 141 M€ inportatu; landare-arloko produktuen adarrak, koipeek eta olioek berriz, 520 M€ esportatu eta 260 M€ inportatu zituen, eta elikagai-industrietako produktuen adarrak 631 M€ esportatu eta 226 M€ inportatu zituen.<ref name=":4" /> Nekazaritza azpisektorean, [[Belar|belarki]]<nowiki/>en laboreek 255 mila Ha okupatu zituzten, eta zurezko laboreek berriz 31 mila Ha. Nekazaritzako ekoizpen nagusiak [[zereal]]<nowiki/>ak 1.010.080 tona, [[Bazka-landare|bazka]]-laboreak 991.455 tona,eta [[barazki]]<nowiki/>ak 518.481 tona izan ziren; kopuru txikiagoekin zeuden zurezko laboreak (mahastiak, fruta-arbolak eta olibadiak), laborantza industrialak, tuberkuluak eta lekadunak.<ref name=":4" /> [[Abeltzaintza]]<nowiki/>ren azpisektorean, 2020an zerri-erroldak 685.605 buru zituen, ardi-aziendak 467.020, behi-aziendak 123.450, eta ahuntz-aziendak 12.755.<ref name=":4" /> == Jaiak == [[Fitxategi:Aurtitz Ituren Zubieta Inauteriak Maite Irizarrek Dantzan webgunean.jpg|eskuinera|thumb|[[Joaldun]]ak. Ituren eta Zubietako Inauterietan]]Urte oso zehar ospatzen dira Nafarroako herriko festak. Herriko festa gehienek lotura dute Santuekin eta herri bakoitzak badu bere patroiak. Jatorri erlijiosoko festekin segituz, martxoaren lehendabiziko bi asteburuetan ospatzen dira Xabierraldiak, hau da, Xabier herriraino urtero egiten den erromeria. Beste hainbeste jaik, berriz, inauterietan zentratzen dira eta oso famatuak dira, adibidez, Ituren eta Zubietan ospatzen direnak, baita Sakana aldean ere. Honetaz aparte, apirileko azken igandean urteroko jai egiten dute Baigorren, Nafarroaren Eguna, Nafarroa Garaiaren eta [[Nafarroa Beherea|Beherearen]] arteko batasun kulturala aldarrikatzeko. Hau da jai esanguratsuenen zerrenda: * [[Urtarril]]aren azken asteko astelehen eta asteartean. [[Ituren eta Zubietako inauteriak]]. * [[Otsail]]a. [[Inauteriak Euskal Herrian|Inauteriak]] hainbat herritan: [[Arizkun]], [[Altsasu]], [[Bera]], [[Lantz]], [[Lesaka]], [[Unanu]]... * [[Martxo]]aren lehenbiziko bi asteburuetan [[Xabierraldi]]a * [[Apiril]]aren azken igandean: '''[[Nafarroaren Eguna]]''', [[Baigorri]]n. * [[Uztailaren 7]]a: [[Iruñeko Sanferminak|Sanferminak]], probintziako festa ezagunenak. * [[Irailaren 29]]a: [[Done Mikel Aralarkoaren santutegia|Done Mikel Aralarkoaren]] eguna. * [[Abenduaren 3]]a: [[Frantzisko Xabierkoa|San Frantzisko Xabierkoaren]] eguna, [[Nafarroako Foru Erkidegoaren Eguna]]. == Nafar ospetsuak == * [[Eneko Arista]] ([[770]] inguru – [[852]] inguru), [[Iruñeko Erresuma]]ko lehenbiziko erregea. *[[Oneka Beraskoitz Iruñekoa]] ([[790]] - [[831]]) [[Iruñeko Erresuma]]ko lehenbiziko erregina. *[[Tota Azearitz|Tota Iruñekoa]] ([[876]] - [[958]]), agintaria *[[Urraka Iruñekoa]] (901 -956 )  *[[Andregoto Garindoitz]] ([[876]] - [[958]]), agintaria *[[Zuria Nafarroakoa (1177-1229)]], politikari *[[Maria Nafarroakoa (1355-1420)]]  *[[Zuria I.a Nafarroakoa]] ([[1387]] - [[1441]]), agintari *[[Zuria II.a Nafarroakoa|Blanka II.a Nafarroakoa]] ([[1424]] - [[1464]]), politikari * [[Pedro Urtsua]] ([[1520]] inguru – [[1561]]), konkistatzailea eta esploratzailea. * [[Frantzisko Xabierkoa]] ([[1506]]–[[1552]]), jesuita eta santua. *[[Manuela Ezkerro|Manuela Ezkerro Saenz de Txabarri]]  (?- [[1763]]),   [[inprimatzailea]] * [[Frantzisko Xabier Mina]] ([[1789]]–[[1817]]), gerrillari eta militarra. * [[Hilarion Eslaba]] (1807–[[1898]]), musikagilea. *[[Manuela Etxarri]] ([[1816]] - [[1893]]), bertsolari *[[Maria Tadea Verdejo y Durán]] ([[1830]] - [[1854]]), idazle *[[Martina Ezkurra]] ([[1841]] - [[1936]]), sendalaria * [[Julian Gaiarre|Julian Gayarre]] ([[1844]]–[[1890]]), tenorea. * [[Pablo Sarasate]] ([[1844]]–[[1908]]) [[biolin]] jole eta musikagilea. *[[Remigia Etxarren]] ([[1853]] - [[1921]]), funanbulista * [[Arturo Kanpion]] ([[1854]]–[[1937]]), idazlea. *[[Soledad Villafranca]]  (1880-1949), [[Anarkismo|anarkista]] *[[Carmen Baroja]] ([[1883]] - [[1950]]) idazle eta [[Etnologia|etnologoa]] *[[Josefa Uritz|Josefa Uritz Pi]] ([[1883]] - [[1958]]), pedagogoa eta irakaslea *[[Rosa Oteiza]] ([[1883]] - [[1970]]), emagin eta modeloa *[[Emiliana Zubeldia]] ([[1888]] - [[1987]]), piano-jotzailea eta musika-irakaslea *[[Matilde Huitzi]] ([[1890]] - [[1965]]), abokatua, sufragista, pedagogoa eta maistra *[[Bakea Ziganda]] ([[1890]] - [[1966]]), euskaltzain urgazle *[[Elisa Uritz]] ([[1893]] - [[1979]]), irakasle, pedagogoa eta berritzailea *[[Joaquina Eguaras]] ([[1897]] - [[1981]]), artxibozaina eta hebraísta *[[Karle Garmendia Aldaz]] ([[1898]] - [[1983]]), margolaria *[[Maria Camino Oskoz]] (1910-1936), [[maistra]] eta [[Alderdi komunista|alderdi komunistako]] idazkaria *[[Feliciana Setoain]] ([[1912]] - [[2008]]), idazlea eta musikaria * [[Francisco Javier Saenz de Oiza]] ([[1918]]–[[2000]]) arkitektoa. *[[María Luisa Elio]] ([[1926]] - [[2009]]), idazlea eta aktorea antzerkian eta zineman * [[Jose Maria Jimeno Jurio]] ([[1927]]–[[2002]]) historialaria eta etnografoa. *[[Sagrario Aranburu|Sagrario Aranburu Olasagarre]] ([[1930]] - [[2021]]), abeslari, musikaria eta dantzaria * [[Jose Maria Satrustegi]] ([[1930]]–[[2003]]), idazlea eta [[euskaltzaindia|euskaltzaina]]. * [[Miguel de la Quadra-Salcedo]] ([[1932]]), kirolaria, kazetaria eta esploratzailea. * [[Rafael Moneo]] ([[1937]]) [[tutera]]r arkitektoa. *[[Lucia Bakedano]] ([[1938]]),  idazlea eta zutabegilea * [[Carlos Garaikoetxea Urriza|Carlos Garaikoetxea]] ([[1938]]), politikaria, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoko]] [[lehendakari]] izana ([[1980]]–[[1985]]). *[[Charo Fuentes]] ([[1943]]), idazlea, poeta eta kultura-ekintzailea *[[Eukene Lacarra]] ([[1944]]),  [[mediebalista]], literatura-kritikari eta katedraduna *[[Ana Yabar|Ana Yabar Sterling]] ([[1948]]), abokatua, politikaria, ekonomialaria eta unibertsitateko irakaslea *[[Blanca Roncal|Blanca Roncal Azanza]] ([[1950]]), [[Ginekologia|ginekologoa]] eta politikaria *[[Blanca Fernández Viguera]] ([[1951]]),  soziologoa, ikertzailea eta irakaslea *[[Sagrario Aleman]] ([[1952]]),  euskaltzaina, katedraduna eta politikaria * [[Aurora Beltrán]] ([[1964]]), musikaria. * [[Miguel Indurain]] ([[1964]]), txirrindularia, arlo horretan inoizko garaipenik handienak lortu dituen [[euskal Herria|euskal herritarra]]. * [[Uxue Barkos]] ([[1964]]), politikaria. [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernu]]<nowiki/>ko lehen emakume lehendakari abertzalea. * [[Iñaki Otxoa de Olza]] ([[1967]]–[[2008]]), [[mendizaletasun|mendizalea]] eta alpinista. * [[Aimar Olaizola]] ([[1979]]), [[pilotari]]a. * [[Gorka Urbizu|Gorka Urbizu Ruiz]] ([[1977]]), [[musikari]]a. * [[Amaia Romero]] ([[1999]]), musikaria. == Oharrak == {{erreferentzia zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{ lur | data=2013/01/02}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == {{Erreferentzia | abizena1 =* Esparza Zabalegi | izena1 = Jose Mari | abizena2 = Aoiz | izena2 = Floren | abizena3 = Zabaleta | izena3 = Patxi | izenburua = Tres tristes trileros; Arbeloa, Del Burgo y Aizpún | isbn = 978-84-16350-64-3 | argitaletxea = Txalaparta SL | lekua = Tafalla | urtea = 2016 }} {{Erreferentzia | abizena1 =* Esparza Zabalegi | izena1 = Jose Mari | izenburua = Euskal Herria kartografian eta testigantza historikoetan | isbn = 978-84-936037-9-3 | argitaletxea = Euskal Editorea SL | lekua = | urtea = 2012 }} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako armarria]] *[[Nafarroa arragoa|Nafarroa arragoa (abestia)]] *''[[Herribehera|Herribehera (abestia)]]'' == Kanpo estekak == {{atari|Nafarroa|Nafarroa}} * [http://www.nafarroa.eus Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunea] {{es}} {{eu}} {{fr}} {{en}} * [http://www.nafarroakoparlamentua.eus/ Nafarroako Foru Erkidegoko Legebiltzarraren webgunea] {{es}} {{eu}} {{fr}} {{en}} * [http://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/mapa.aspx?idioma=eu Nafarroa Garaiaren mapa] {{es}} {{eu}} {{en}} {{fr}} {{de}} {{it}} {{nl}} * [https://web.archive.org/web/20051025033752/http://sitna.cfnavarra.es/?lang=eus Topografia, satelitezko irudiak eta mapak] {{es}} {{eu}} {{fr}} {{en}} {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko lurralde aurkibidea}} {{Espainiako autonomia erkidego aurkibidea}} {{Espainiako probintzia aurkibidea}} {{Euskal Herriko atariak}} {{Erdi-babestua}} [[Kategoria:Nafarroa Garaia]] 62fah0l2o4tr1vs7h8xxd7oxgg446bu 10002886 10002884 2024-12-18T05:10:01Z Franvj 161224 Lotura aldaketa. 10002886 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{erkidego infotaula | izena = Nafarroako Foru Komunitatea | bertako_izena = Comunidad Foral de Navarra | bandera = Flag of Navarre.svg | armarria = Coat of Arms of Navarre.svg | sinbolo_zabalera = 65px | nongo = Nafarroako Foru Erkidegoko | hiriburu = [[Iruñea]] | hiri_handiena = hiriburu | herritar = nafar, Hegoaldeko nafar<ref>Euskaltzaindiaren 57. araua (''Euskal herrialdeen, herritarren eta euskalkien izenak'').</ref> | kokapena = Nafarroa.svg | hizkuntza_ofizialak = [[gaztelania]], [[euskara]]{{sup|1}} | azalera = 10.391,08 | espainiaren_az = %&nbsp;2,2 | biztanleria = 643.234 | urtea = 2017 | espainiaren_biz = %&nbsp;1,35 | dentsitatea = 61,90 | ISO 3166-2 = ES-NA | estatutua = [[1982]]ko [[abuztuaren 16]] | parlamentua = [[Nafarroako Parlamentua]] | hizkuntza = [[gaztelania]], [[euskara]] <small>(erdi-iparraldeko eremuan)</small> | kongresuan = 5 | senatuan = 5 | web = www.nafarroa.eus | oharrak = {{sup|1}} Erdi eta iparraldeko eskualdeetan bakarrik da koofiziala euskara, Hizkuntza-eremuen Legearen arabera «eremu euskalduna» eta «eremu mistoa» deiturikoetan. }} '''Nafarroa Garaia''' —[[1982]]az geroztik, administratiboki '''Nafarroako Foru Erkidegoa'''<ref>''Nafarroako Foru Erkidegoa'' da [[Euskaltzaindia]]k hobetsitako forma. {{Web erref|izenburua=32. araua: Espainiako erresumako autonomia-erkidegoen, probintzien eta probintzia-hiriburuen izenak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0032.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2010-07-09}}</ref> edo '''Nafarroako Foru Komunitatea'''<ref>''Nafarroako Foru Komunitatea'' da [[Nafarroako Gobernua]]k onartutako euskarazko izen ofiziala.{{Web erref|izenburua=Autogobernua. Foru Hobekuntza|url=http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Asi+es+Navarra/Autogobierno/El+Amejoramiento.htm|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|sartze-data=2010-07-09}}.<br />Euskaltzaindiak euskara baturako ''Nafarroako Foru Erkidegoa'' izena du onartua, forma nagusitzat; hala ere, «''Nafarroako Foru Komunitatea'' izendapena ere erabil daiteke», zehaztu du.{{Web erref|izenburua=154. araua|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0154.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2010-10-14}}</ref>— [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] zazpi [[herrialde]]etatik handiena da (10.391,08 [[kilometro koadro|km²]], Euskal Herriaren %&nbsp;49,6), Euskal Herriko erdialdean eta hegoaldean dagoena, eta [[Espainia]]ko [[autonomia erkidego]]etako bat. 643.234 biztanle ditu, eta [[Iruñea]] du hiriburu (201.653 biztanle). Nafarroa Garaia [[Iberiar penintsula]]ren iparraldean dago. Mugakide hauek ditu: [[Lapurdi]], [[Nafarroa Beherea]] eta [[Zuberoa]] ipar-ekialdean, [[Aragoi]] ekialdean eta hego-ekialdean, [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]] hego-mendebaldean, [[Araba]] mendebaldean, eta [[Gipuzkoa]] ipar-mendebaldean. == Toponimia == [[Fitxategi:Comunidad_Foral_de_Navarra.JPG|[[Leitza]] eta [[Gipuzkoa]]ko [[Berastegi]] arteko muga.|thumb]] ''Nafarroa'' lehen aldiz idatziz [[IX. mende]]an agertu zen, [[Eginardo]]k idatzitako ''[[Vita Karoli Magni]]'' lanean, [[Karlomagno]]k [[Ebro]] ibaian zehar egindakoak aipatzen direnean<ref>{{Erreferentzia|izena=Pablo J.|abizena=Castiella|izenburua=Eginardo. Vida de Carlomagno (Vita Karoli Magni). Edición bilingüe latín-castellano|url=https://www.academia.edu/24899199/Eginardo_Vida_de_Carlomagno_Vita_Karoli_Magni_Edici%C3%B3n_biling%C3%BCe_lat%C3%ADn_castellano|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. Etimologiari dagokionez, [[Jean-Baptiste Orpustan]]en ustez ''naba'' hitzetik eratortzen da, akaso [[aitzineuskara]]tik, eta ''mendiz inguratutako lautada'' esan nahiko luke, [[Iruñerria]]ri erreferentzia eginez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NABA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/naba/ar-79386/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. [[Alfontso Irigoien]]en arabera ''arre'' koloreari egiten dio erreferentzia, ''nabar'' kolore horren izena ere baita. ''Terra nabarra'' esaldiarekin ''lur arrea'' esan nahi bide zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Navarra y su abrazo etimológico|url=http://mikelbelasko.blogspot.com/2017/10/navarra-y-su-abrazo-etimologico.html|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. [[Manuel Lekuona]]ren ustez, etimologia horiek ez dira egokiak, eta ''nahar'' (hau da, "ibai") hitz [[semitiko]]tik eratorria izan liteke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etimología de la voz "Navarra"|hizkuntza=es|data=2012-12-02|url=http://www.pyrenaeus.org/kultura/etimologia-de-la-voz-navarra/|aldizkaria=Pyrenaeus|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. Edonola ere, Nafarroa terminoarekin artikulu honetan lantzen den Nafarroa Garaia zein [[Nafarroa Beherea]] izendatzen dira. Arrazoi historikoak direla eta, [[Nafarroako Erresuma]]ri ere egiten dio erreferentzia. Gaur egun badira halaber Euskal Herriari erreferentzia egiteko ''Nabarra'' edo ''Nafarroa Osoa'' terminoa erabiltzen dutenak<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua=Las debilidades del pan-nabarrismo|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/opinion/tribuna-abierta/2017/02/27/debilidades-pan-nabarrismo/485587.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. Gaztelaniaz ''Navarra'' terminoa erabiltzen da. ''Nafarroako Foru Komunitatea'' [[Espainia]]ko autonomien barruan Nafarroa Garaia osoa hartzen duen eremu politikoa da, artikulu honetan ere lantzen dena. == Geografia == Alderdi fisiko-geografikoei begiratuta, Nafarroa Garaia hiru eremu geografikotan banatuta dago oro har: Mendialdea, Erdialdea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]]. Hiru eskualde horien tamaina eta eskualde bakoitzaren berezitasunak ikusita, azpibanaketa bat egitea komeni da. Hala, Mendialdean Nafarroa Garaiaren iparralde hezea, Pirinioetako haranak eta Pirinio aurreko haranak edo arroak bereizten dira. Nafarroa Garaiko Erdialdeak bi zati ditu, Ekialdeko Erdialdea eta Mendebaldeko Erdialdea edo [[Lizarraldea]]. Eta Erriberak, berriz, beste bi zati dauzka: Ekialdeko Erribera edo [[Tutera]]koa, eta Mendebaldeko Erribera edo Lizarrakoa. === Geologia === === Mendiak === {{Sakontzeko|Nafarroa Garaiko mendien zerrenda}} Bost mendi altuenak Nafarroako Pirineoko ekialdean daude. Euskal Herri osoko mendi garaienak ere badira horiek. Mapako puntu berde eta moreak dira, honako hauek: [[Hiru Erregeen Mahaia]] (2444 m), [[Ezkaurre]] (2047 m), [[Arlas]] (2044 m), [[Txamantxoia]] (1945 m), eta [[Abodiko mendilerroa|Abodi]] (1520 m). <gallery mode="packed"> Fitxategi:Arlas.JPG|[[Arlas]] Fitxategi:Pic and table de trois rois.jpg|[[Hiru Erregeen Mahaia|Hiru Errege Mahaia]] Fitxategi:2016 zuriza 04.jpg|[[Txamantxoia]] Fitxategi:Precioso Ezkaurre.jpg|[[Ezkaurre]] </gallery> Bederatzi mendi lerro hauek bereizi ohi dira: [[Fitxategi:Nafarroako mendiak1.png|thumb|300px|[https://w.wiki/4FcV Nafarroa Garaiko mendien mapa] (Wikidata, 2021, https://w.wiki/4FcV) <ref> {{Erreferentzia|izena=Uxer|abizena=Ugarte|urtea=2021|izenburua=Euskal Herriko mendien mapa(Iturria: wikidata)|hizkuntza=eu|url=https://w.wiki/3Gk8|aldizkaria=query.wikidata.org|sartze-data=2021-03-15}}</ref> Gorria:<500; Laranja:500-1000; Urdina: 1000-1500; Berdea: 1500-2000; Morea:>2500]] * [[Abodiko mendilerroa|Abodi]]: [[Aezkoa]] eta [[Zaraitzu]]; [[Abodi (mendia)|Abodi]] (1.533 m). * [[Alaitz]]: [[Iruñerria|Iruñerri]] eta [[Orbaibar]]; [[Higa]] (1.289 m). * [[Andimendi]]: [[Sakana]]; [[Beriain (mendia)|Beriain]] (1.493 m). * [[Aralar]]: [[Sakana]] eta [[Leitzaldea]], [[Tolosaldea]] eta [[Goierri]] bereizten ditu; [[Intzako dorrea]] (1.431 m) eta [[Larrunarri|Txindoki/Larrunarri]] (1.346 m). * [[Kodesko mendilerroa|Kodes]]: [[Lizarrako merindadea|Lizarrerrian]], [[Arabako Mendialdea|Arabako Mendialdearen]] mugan; [[Joar]] (1.418 m). * [[Leireko mendilerroa|Leire]]: [[Zangozerria]] eta [[Irunberrialdea]]; [[Arangoiti (mendia)|Arangoiti]] (1.355 m). * [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]]: Lizarrerria eta Arabako Mendialdea; [[Otzamendi|Otzamendi/Montesanto]] (1.255 m) eta [[Lokiz|Lokiz/San Cosme]] (1.114 m). * [[Pirinioak|Nafarroako Pirinioa]]: [[Bortziriak|Bortziri]], [[Baztan]], [[Erroibar]], Aezkoa, Zaraitzu eta [[Erronkaribar|Erronkari]]; [[Hiru Erregeen Mahaia]] (2.428 m). * [[Urbasa]]: Sakana eta Lizarrerri; [[Baiza]] (1.183 m). === Ibaiak === {{Sakontzeko|Nafarroa Garaiko ibaien zerrenda}} [[Fitxategi:Nafarroako ibaiak.svg|thumb|Nafarroako ibaiak, arroaren arabera. Nafarroako eremurik handienak [[Ebro]] ibaian isurtzen ditu urak. Iparraldean beste hainbat ibai daude, guztiak [[Kantauriko isurialdea]]n.]] Nafarroako ibaiek, urtero, 10.048 [[hektometro kubiko]] garraiatzen dituzte. Horietatik, erdia inguru (5.011) Nafarroa Garaian dauden euriek sortzen dituzte, eta beste erdia beste lurralde batzuetatik ekartzen dituzten ibaiek<ref name="hidrografia" />. Ur isuria neurtzeko hainbat estazio daude lurralde osoan zehar<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Web del agua en Navarra|url=https://administracionelectronica.navarra.es/aguaEnNavarra/ctaMapa.aspx?IDOrigenDatos=1&IDMapa=1|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2021-10-19}}</ref>. ==== Mediterraneoko isurialdea ==== [[Mediterraneoko isurialdea]] da Nafarroan eremu gehien hartzen duena, bere lurraldearen % 90 inguru<ref name="hidrografia">{{Erreferentzia|izenburua=Recursos hídricos. Los ríos - navarra.es|url=http://www.navarra.es/home_es/Temas/Medio+Ambiente/Agua/El+agua+en+Navarra/LosRios.htm|aldizkaria=www.navarra.es|sartze-data=2021-10-19}}</ref>. Ibai guztien ura [[Ebro]] ibaiaren bitartez iristen da [[Mediterraneo|itsaso hartara]]. Zona zabala da, eta ezaugarri oso desberdinak dituzten hainbat eremu bereizten dira: eremu atlantiko hezea, eremu piriniarra, mendi ertaina edo mediterraneoa eta hegoaldea (lauagoa eta idorragoa). Ebro ibaia Nafarroan [[Viana]]n sartzen da eta [[Cortes]]en atera. Haren inguruan nekazaritza emankorra eta herri handiak daude, [[Lodosa]], [[Castejon]] edo [[Tutera]] bezala. Ebroren ibai emaile nagusi hauek dira: * [[Odrón|Odron]] ibaia [[Mues]], [[Los Arcos]], [[Elizagorria]] eta [[Mendabia|Mendabiatik]] igaro ondoren, [[Ebro|Ebrora]] isurtzen da. Elizagorrian [[Linares (Nafarroako ibaia)|Linares]] ibaia hartzen du. * [[Ega]] ibaia, [[Urederra]] emaile nagusiarekin. * eta [[Aragoi (ibaia)|Aragoi ibaia]] Nafarroa Garaiko gainontzeko ibaien urak Ebrora daramatzana. Aragoi ibaiak jasotzen ditu Nafarroako ibai gehienen urak. Lehenengo [[Onsella]] jasotzen du, [[Zangoza]] pasata. Ondoren [[Irati (ibaia)|Irati]] ibaia jasotzen du, [[Irunberriko arroila]] igaro eta gero; honek, lehenago, [[Erro (ibaia)|Erro]], [[Urrobi]] eta [[Zaraitzu (ibaia)|Zaraitzu]] jasoko ditu, azken honek [[Arbaiungo arroila]] sortzen duena. [[Tafalla]] inguruko urak [[Zidakos]] ibaian biltzen dira, eta [[Caparroso]]tik gertu bere urak Aragoin isurtzen dituenak. Batzen zaion azken ibai handia, Ebrora iritsi aurretik [[Arga]] da, Nafarroa iparraldetik hegoaldera zeharkatzen duena. Ibai honek [[Ultzama]]ko urak jaso ditu lehenago, [[Iruñerria]] zeharkatu du eta, bertatik ateratzen ari dela, [[Sakana]]ko urak jaso ostean [[Larraun (ibaia)|Larraun]] ibaiarenak jaso dituen [[Arakil]]ekin batzen da. <gallery mode="packed"> Rio Ebro, Tudela, Navarra. (14468162020).jpg|Ebro ibaia, Tuteran Vista Rio Irati en las Foces.JPG|Irati ibaia, Irunberriko arroilan Nacedero del Urederra Francis Vaquero Turismo de Navarra.jpg|Urederra ibaiaren jaiolekua Uharte Arakil - zubia.jpg|Zubia [[Uharte-Arakil]]en, Arakil ibaiaren gainean </gallery> ==== Kantauriko isurialdea ==== [[Fitxategi:Sunbillako_zubizaharra2.jpg|thumb|[[Sunbilla]]ko zubi zaharra, Bidasoaren gainean.]] [[Kantauriko isurialdea]]n hainbat ibai ditu, orografia malkartsuagoa baita bertan. Mendebaldetik ekialdera, lehenengo ibaiek [[Oria]]ra urak isurtzen dituztenak dira. [[Leitzaran]] eta [[Araxes]] ibaiak Nafarroa Garaian jaiotzen dira, nahiz eta ibilbide gehiena Gipuzkoan egiten den. [[Donostia]] itsasoratzen den [[Urumea]] [[Goizueta]]n jaiotzen da, eta bere arroaren %60 Nafarroan dago<ref name="hidrografia" />. Hurrengo ibaia [[Bidasoa]] da, Lapurdirekin muga egiten duena. Nafarroako Kantauriko isurialdeko ibairik zabalena da azalerari begira. Bertara urak isurtzen dituzten erreken artean daude, besteak beste, [[Onin]] ([[Lesaka]] udalerrian); [[Latsako erreka|Latsa]] ([[Arantza]] eta [[Igantzi]] udalerrietatik doana<ref group="oh">Ez da Aturriko [[Latsa]], izen bereko bi ibai desberdinak dira. Oka Ibaian eta Deba Ibaian ere badira "Latsa" errekak.</ref>; [[Ezkurra (ibaia)|Ezkurra ibaia]], [[Malerreka]] eskualdean, [[Saldias|Saldiasko]] lurrak zeharkatzerakoan [[Urtzuriko]] errekarenak eta aurrerago [[Lotzabian]] ([[Labaien|Beintza-Labaien]]), [[Zubieta (Nafarroa)|Zubieta]] ([[Txitxiluko]] erreka jasoz), [[Ituren]], [[Elgorriaga]] eta [[Doneztebe|Doneztebetik]] ([[Ezpelura]] erreka jasoz) pasatzen dena; [[Baztan ibaia|Baztan]] ibaia [[Baztan]] udalerrian. Berez Bidasoa izena hartu behar zuen, baina Baztan udalerrian Baztan izena hartzen du Bidasoa ibaiak. Besteak beste erreka hauekin: [[Beartzun]], [[Artesiaga]] edo [[Marin]]. Nabarmenak dira [[Xorroxin ur-jauzia]] (Baztanen, [[Erratzu|Erratzun]]) eta ([[Putzubeltz ur-jauzia]] ([[Arantza]] udalerrian). Azkenik, Nafarroan jaio eta [[Lapurdi]]n itsasoratzen diren bi ibai arroetara isurtzen duten errekak ere badaude: [[Urdazuri]]ra isurtzen duten ibaiak daude [[Zugarramurdi]]n eta [[Dantxarinea]]n eta [[Errobi]]ra isurtzen dutenak [[Luzaide]]n eta Baztanen. Pirinioetako ur isurialdean Nafarroa Garaiaren aldean dauden iturburu gutxi batzuek [[Atturri|Aturri]]n amaitzen dute. ==== Urtegiak ==== Hauek dira Nafarroa Garaiko urtegiak: [[Allozko urtegia|Allotz]], [[Artikutzako urtegia|Artikutza]] (2019an hustuta), [[Esako urtegia|Esa]], [[Eugiko urtegia|Eugi]], [[Itoizko urtegia|Itoitz]], [[Las Cañas aintzira]], [[Leurtzako urtegiak|Leurtza]], [[Arritzulegiko urtegia|Arritzulegi (Mendaur)]], [[Urdalurko urtegia|Urdalur]], eta [[Usotzko urtegia|Usotz]].<gallery mode="packed"> Fitxategi:Embalses de Leurtza Francis Vaquero Turismo de Navarra.jpg|[[Leurtzako urtegiak|Leurtza]] Fitxategi:Allozko urtegia.jpg|[[Allotz]] Fitxategi:Vista del pantano de Yesa desde Ruesta.jpg|[[Esako urtegia|Esa]] Fitxategi:Mendaurreko urtegia.JPG|[[Arritzulegiko urtegia|Mendaur]] </gallery> === Klima === [[Fitxategi:Nafarroa_fisikoa.png|Nafarroa Garaiaren mapa fisikoa.|thumb]]Nafarroako Foru Erkidegoa [[Pirinioak|Pirinio]] mendien, [[Euskal Herriko arkua]]ren eta [[Ebro]] ibaiaren arroaren artean dago. Elkarren oso bestelakoak diren mendi horiez gainera, Nafarroa Garaian elkartzen dira [[Kantauri]] aldeko eta [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] aldeko isuriak eta [[klima ozeaniko]]a, subalpeetakoa eta [[Klima mediterraneo|mediterraneoa]], bakoitzak bere landaredi berezia duela. Horren guztiaren ondorioz, kontrasteak dira Nafarroa Garaiaren ezaugarri nabarmenenetako bat, eta arrazoi beragatik, heterogeneitatea dute eskualdeek ezaugarri, nahiz batetik besterako trantsizioa oso mailakatua den. Geografia ezaugarri horien trantsizio mailakatu horrek ez ditu zehatz bereizten uzten Nafarroa Garaiko eskualdeen arteko mugak. Eskualde banaketa, beraz, era askotara egin daiteke, nahiz banaketa horiek batzuetan bat etorri ez. Nolanahi ere, kontuan izan behar da banaketa hori aztertu beharreko gaiaren araberakoa izaten dela, eta hartara denak izan litezkeela baliagarri. === Mugak === Nafarroak [[Araba]]rekin egiten du muga mendebaldean (92,569 km) eta [[Gipuzkoa]]rekin (100,734 km). Iparraldean [[Lapurdi]]rekin (39,105 km), [[Nafarroa Beherea]]rekin (87,372 km), [[Zuberoa]]rekin (30,269 km) eta 9,27 kilometro [[Biarno]]rekin. Ekialdean [[Huescako probintzia|Huescarekin]] 33,266 km. ditu eta [[Zaragozako probintzia|Zaragozarekin]] 191,97. Gainera, [[Petilla Aragoi]]k beste 33,325 kilometro ditu Zaragozarekin ere. Hegoaldean batez ere [[Errioxa]]rekin egiten du muga 153,086 kilometroz. == Historia == {{sakontzeko|Nafarroako historia}} === Historiaurrea === [[Fitxategi:Nafarroako megalitoak.png|thumb|Nafarroako megalitoen mapa. [https://w.wiki/49n4 Online mapa Wikidatan ikusgai.].]] [[Neolito]]a Nafarroan [[K. a. 5. milurtekoa]]n kokatu behar da eta gutxi gorabehera [[K. a. XVIII. mendea|K. a. XVIII. menderaino]] luzatu.<ref name="Otxobi">[https://web.archive.org/web/20020324140318/http://www.geocities.com/otxobi/hist1.htm Historia de Navarra II. El Neolítico]</ref>. Behe Neolitoan aztarna gutxi aurkitu dira eta horregatik hasiera batean influentzia eskasa egon zela uste da.<ref name="Otxobi" />. Autore batzuen arabera Nafarroa eta Mediterraneoko, [[Akitania]]ko eta [[Kantauri]] aldeko biztanleen artean nahasketak egon ziren<ref name="Otxobi" />. Hala ere, beste batzuen arabera<ref name="Urzainki">URZAINQUI, TOMAS. "Navarra, sin fronteras impuestas". Pamiela</ref>, elkarte kultural berdina zen Pirinioetan, bai iparraldean zein hegoaldean, zegoena. Aldaketa klimatikoa zela eta animalien aldaketak egon ziren. Ehiza jada ez zen kobazulo inguruetan bizi, baizik eta lautadetan. Hori dela eta kobazuloak alde batera utzi ziren hein handi batean eta lautadatara jaitsi. Honek ere elkartze kulturala egotea ekarriko luke. [[K. a. 5. milurtekoa]]n [[gari]]a eta [[txakur]]ra agertu ziren Nafarroan. [[Garagardo]]aren antzeko edariak, harri bero batekin eginda, agertu ziren ere. Nafarroako gaur egungo lurraldean 1.000 biztanle inguru zeuden eta 12 tribu.<ref name="Otxobi" /> Neolito Ertaina K.a. 3.500etik [[K. a. 3. milurtekoa|K. a. 2500]] urtera arte luzatu behar da. Garai honetan agertzen da lehenengo aldiz [[zeramika]] Nafarroan. Garai honetan biztanleria gehiena kobazuloetan bizi zen, eta horrekin lotutako kultura dago, nahiz eta [[sukarri|silex]] edo bestelako aztarna gutxirekin. Zenbait aztarnategik aukera ematen digute berrikuntza horiek ailegatu zireneko bilakaera ikusteko, [[Zatoia]]ko ([[Abaurregaina]]) kobazuloan lehenbiziko zeramika aztarnak aurkitu dira, harri leunduzko tresnak, erabiltzeko errazagoak (azal leundua, forma borobilekoa); eta [[Marañon]]go La Peñan edo [[Biotzari]]ko [[Padre Areso]] babestokian abereen hezurrak aurkitu dira.<ref name="Merindades">[https://web.archive.org/web/20070930045633/http://www.pnte.cfnavarra.es/publicaciones/pdf/meri1eu_dg.pdf Merindadeak. Nafarroako historiako gaiak Bigarren Hezkuntzarako]</ref> Goi Neolitoan Iberiar Penintsulatik [[kanpai-formako ontzien kultura]] hedatu zen, eta beste migrazio bat egon zen Ekialdeko Europatik. Baina ez dirudi bertan geratu zirenik.<ref name="Otxobi" />. [[K. a. 2. milurtekoa]]ren hasieran [[trikuharri]] eta [[harrespil]]ak egiten zituen kultura [[megalito|megalitikoa]] hedatu zen Pirinioetan eta baita Nafarroa osoan ere. [[Brontze Aro]]aren hasiera eman arte biluzik joaten ziren eta uste da hortik aurrera bizarra mozten hasi zirela eta buruan apaindurak jartzen. === Baskoien lurraldea erromatarren garaian === {{sakontzeko|Euskal Herria erromatarren garaian|Baskoi}} Gaur egungo Nafarroa Garaiko zatirik handiena [[baskoi]]en lurraldean sortu zen. Izan ere, [[Iruñea]], [[Erdi Aro]]ko erresumako hiriburua, [[Ponpeio]] jeneral [[antzinako Erroma|erromatarrak]] gotortutako hiria zen (''Pompaelus'' [[latin]]ez). Erromatarrek guztiz menperatuta zeukaten lurraldea [[K. a. 74]]rako. Beti ere, ''erromatartzea'', erromatarren kultura elementu material eta espiritualen onartze eta beretzea den aldetik, sakonagoa izan zen [[Ager Vasconum|agerean]] [[Saltus Vasconum|saltusean]] baino, biziagoa klase aberatsen artean nekazarien artean baino.<ref name="jurio">{{erreferentzia|izena= José María |abizena= Jimeno Jurío |url= http://www.euskara.euskadi.eus/r59-luredir/eu/contenidos/articulo/c0201/eu_d0201006/0201006.html | izenburua= Nafarroako erreinua |sartze-data=2020-1-21 |argitaletxea= Lur Entziklopedia Tematikoa, CC-BY 3.0, euskara.euskadi.eus}}</ref> [[IV. mende]] amaieran hasitako [[Migrazioen Garaia|migrazio]] mugimenduen ondorioz, eten egin ziren administrazio loturak Erromarekiko. Badirudi [[antzinako germaniarrak|antzinako germaniarrek]] [[Pirinioak]] gurutzatu nahi izan zituztenean, bertako noble multzo batek aurre egin ziela. Urte batzuk geroago, [[bagaudak|bagauda]] izeneko jendetza matxinatu zen baskoien lurraldean. === Erdi Aroa === ==== Urte ilunak ==== {{sakontzeko|Baskoniako dukerria|Orreagako gudua}} [[Fitxategi:BanuQasi.svg|thumb|[[Banukasitarrak|Banukasitarren]] gutxi gorabeherako eremua, VIII. mendean.]] Erromatarren agintea desagertuta, [[bisigodo]]ak bilakatu ziren [[Iberiar penintsula]]ko botere nagusia. Hainbat errege godok baskoien aurka egin zuten borroka. Geroagoko zenbait kroniketan irakur daiteke errege horietako askok baskoiak menderatu zituztela (''[[domuit vascones]]''), baina behin eta berriro menderatu beharrak esan nahi du, ziurrenez, ez zituztela inoiz menderatzen. Datuak urriak izanda, ez dago garbi noraino menderatu zuten bisigodoek baskoien lurraldea. Iruñean bisigodoen hilerria agertu da<ref>Mezquíriz, M. Á. (1965). Necrópolis visigoda de Pamplona. Príncipe de Viana, 26(98), 107-131.</ref>, eta Iruñeko hainbat apezpiku izan ziren [[Toledo]]ko kontzilioetan. Iparraldeari dagokionez, datu gutxi ditugu. [[VII. mendea]]n errege [[frankoak|frankoek]] gaskoien (iparraldeko baskoien) lurraldea okupatu nahi izan zuten. Badirudi frankoek agintea galdu ahala nagusitu zirela bertakoak, eta [[Akitania]]n zehar hedatu. [[714]]tik aurrera, gudaroste musulmanak bertan izateak, ageriagoan jarri zituen iparraldeko (''saltus'') eta hegoaldeko (''ager'') baskoien arteko kultura ezberdintasunak. [[Ebroko harana|Ebroko haraneko]] jaun handiki batek, [[Cassius kondea]]k, kalifarekin elkar hartu eta bere aginpidea sendotu zuen, eta hurrengo lau mendeetan [[Nafarroako Erribera|Erribera]] gobernatu zuen [[banukasitarrak|banukasitar dinastiaren]] buru bilakatu zen. Mendekotasun politikoarekin batera, kulturaren islamizatzea etorri zen.<ref name="jurio"/> [[VIII. mende]]an eta hurrengoaren lehen laurdenean, printze kristauen eta musulmanen arteko adiskidetasunezko hitzarmena izan zen Nafarroan politikaren ezaugarria, odol loturak eta interes ekonomiko berdinak baitzituzten elkarrekin. Ama berberaren semeak izan ziren, adibidez, [[Eneko Arista]] eta [[Musa ibn Musa]], banukasitarren buruzagi ospetsua. Kidetasun horrek, eta Nafarroa [[Pirinioak|Pirinioen]] hegoaldeko muturrean kokatua egoteak eragin berezia izan zuten Iruñeko Erresuma sortu eta finkatzekoan. Baskoiek hitzarmenak hautsi ondoren, ordea, Iruñea eraso zuten [[Uqba ibn al-Hajjaj as-Saluli|Uqba]] eta [[Yusuf ibn Abd al-Rahman al-Fihri|Yusuf]] [[vali (Islam)|valiek]].<ref name="jurio"/> [[Fitxategi:Panorámica_del_Monasterio_de_Leyre.jpg|thumb|[[Leireko monasterioa]] izan zen, Erdi Aroan, Iruñeko erresumaren gotorlekua eta Nafarroakoaren ernamuina.]] Iruñeko ahaideen eta banukasitarren arteko harreman on horiek VIII. mendearen azken herenean ere eman zituzten beren emaitzak. [[Karlomagno]]k akordio bat egin zuen [[Zaragoza]]ko buruzagi musulmanarekin, hark hiria eman ziezaion, baina gudaroste frankoa hirira iristean, iruzur egin ziotela konturatu zen. Horren ondoren, Karlomagnoren tropek Iruñea suntsitu zuten, baina baskoiek mendeku hartu zuten Pirinioetan, [[Orreaga]]n zehazki, [[778]]ko abuztuaren 15ean armada frankoa [[Orreagako gudua (778)|ustekabean harrapatu baitzuten segada batean]]. Hala ere, agintari kristau eta musulmanen arteko harremanen gorabeherek jarraitu zuten, adibidez, [[Argantzongo haitzarteko gudua]]n ([[803]]), Iruñea menderatzeko [[Ludovico Pio]]renak ([[812]]), karolingiarren aldeko [[Belasko Gaskoia|Belaskoren]] aurka emirrak egin zituenak ([[816]]) eta Akitaniako erregeak [[Eblo]] eta [[Azeari I.a Garindoitz|Aznar]] kondeen gidaritzapean antolatua ([[824]]). Garai honetan [[Leireko monasterioa]] bilakatu zen Nafarroako Erresuma izango zenaren ernamuina.<ref name="jurio"/><ref name="lacarra">{{erreferentzia|izenburua=Historia política del Reino de Navarra|abizena=Lacarra|izena=Jose Maria|urtea=1972|argitaletxea=Aranzadi|url=https://www.fundacioncajanavarra.es/sites/default/files/ha_politica_nav_can00008-100000000000000000000410_0.pdf}}</ref><ref name="planimetria">{{Erreferentzia|izena=Francisco Javier Ocaña|abizena=Eiroa|izenburua=Planimetría de la iglesia mozárabe del monasterio de San Salvador de Leire|orrialdeak=743–774|data=2006|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2100193|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=239|zenbakia=67|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref><ref name="primer">{{Erreferentzia|izena=José María Lacarra y de|abizena=Miguel|izenburua=El primer románico en Navarra, estudio histórico arqueológico|orrialdeak=221–272|abizena2=Gudiol|izena2=José|data=1944|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2244032|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=16|zenbakia=5|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref> === Nafarroako Erresuma === {{sakontzeko|Iruñeko Erresuma|Nafarroako Erresuma}} ==== Erresuma independentea eratzen ==== [[Fitxategi:Nafarroako_erresuma_Antso_III.aren_heriotzaren_unean_1035_-_1b_bertsioa.svg|thumb|[[XI. mendea|XI. mendeko]] mugak (1035 arte)]] [[806]] eta [[812]] urteetan, Iruñea [[frankoak|frankoen]] mendean zegoen. Hala ere, enperadore frankoek ezin zuten inperioz haraindiko lurraldeak behar bezala zaindu, etxean zuten arazoak zirela-eta. Horrela, apurka-apurka eskualdea inperioaren eraginetik ateratzen joan zen eta bertako dinastia indartzen. Iruñea inguruko euskaldunak (''navarri'') Iruñeko Erresuman egituratu ziren X. mende hasieran, 824tik aurrera jaurerri bat eratuz, Eneko Enekoitzen gidaritzapean, Arista ezizenekoa, Iruñeko errege-erreginen aitzindari. Ondorengo [[Gartzia Enekoitz]] (851-882) izan zuen<ref>Barrau-Dihigo, Lucien. ''"Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente"''. ''Revue Hispanique''. 7: 141-222. orr. (1900)</ref>. [[Kordobako emirerria]]k preso izan zuen urte asko eta litekeena da [[Ximeno leinua|Ximeno leinuko]] [[Gartzia Ximenitz]] erregeorde edo erregekidea izatea.<ref>Lakarra de Miguel, José María. ''"Textos navarros del Códice de Roda"''. ''Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon''. 1:194-283 (1945).</ref> Erresumak orduko euskaldunen lurralde guztiak hartu zituen [[Antso III.a Gartzeitz Nagusia|Antso III.a Nagusiaren]] garaian, Pirinioen ekialdetik (Ribagorza) Garonaraino (1032-1035) eta Gaztelaraino (are, Leon ere). [[Testamentu]]an, lau semeren artean banatu zituen bere mendeko lurrak, haiek kudea zitzaten, baina formalki Iruñeko erregeari [[Gartzea III.a Santxez Naiarakoa|Gartzia III.a Santxez Naiarakoari]], Iruñeko erregeari men eginez. Hargatik, seme horiek eta haren ondorengoek erresumak sortu zituzten: Gaztela, Aragoi. Aragoi-Iruñeko Erresuman, Alfontso ''Borrokalaria'' erregeak berriz elkartu zituen lurralde asko. 1118an, hegoaldera hedatu zen, eta Tutera (Erribera) konkistatu. Antso VI.a ''Jakituna''k eta Antso VII.a ''Azkarra''k hiribildu ugari sortu zituzten, hiri gutunen bidez, eta Donejakue bidearen bidez kolonizazio handi bat hasi zen haren inguruan. [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso VII.a Gaztelako]] erregeak [[basailu]]tzat hartu zituen bai Gartzia bai [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.ak]] (1150-1194) bere semea<ref>Grassotti, H. ([[1964]]) ''"Homenaje de García Ramírez a Alfonso VII."'' Vianako Printze Erakundea. 94–95. orr.</ref>. Hala ere, [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.ak]] menpekotzatik ateratzea lortu zuen<ref>Angel J. Martín Duque ''"Sancho VI el Sabio y el Fuero de Vitoria"'', (Vianako Printze erakundea, 63. urtea, 227. zbk, [[2002]])</ref>. Gaztelaren aurkako kanpaina hasi baino lehen, aldaketa nabarmena izan zen: Antsok ''Pampilonensium Rex'' titulua erabiltzeari utzi eta ''Rex Navarre'' titulua aldarrikatu zuen; harrezkero, [[Nafarroako Erresuma]] deituko zen. [[XIII. mendea|XIII. mendetik]] aurrera, [[Gaztelako Erresuma]]k Nafarroa mendebaldea inbaditu zuen, Bizkaia (1179) [[Araba]], [[Durangaldea|Durangalde]] eta [[Gipuzkoa|Ipuzkoa]]ko lurrak (1199-1200). Nafarroako Erresumak lurraldeen eta biztanleriaren ia erdia galdu zuen eta itsas irteerarik gabe geratu. 1234an, Antso VII.a hiltzean, bertako dinastiak amaitu ziren, eta trukean Tibalt I.a Evreuxkoa hasi zen erregetzan. Horren aurrean, Nafarroako indar aktiboek foruak jarri zituzten indarrean, nafar legeak bermatzeko. 1451n, Gerra Zibila piztu zen Joan II.a Aragoiko errege gaztelarra Nafarroako koroa usurpatu zuenean. 1479an, Biarnoko Katalina Foixkoa bihurtu zen erregina, eta beaumontar indarrei egin behar izan zien aurre. Hala ere, garaituak izan ziren (1507). Bakea lortutakoan, Fernando Katolikoaren tropek, [[Albako dukea]] buruan zutela, erresuma inbaditu zuten 1512an, salbu eta [[Nafarroa Beherea|Bortuez Haranzko Lurraldea]] merindadea. ==== Espainiar Koroaren konkistaren ondoren ==== 1521eko udaberriko erresuma berreskuratzeko ahalegin batek porrot egin zuen. [[Frantzisko Xabierkoa|Xabierko Frantziskok]] (Frantsesek), nafar legitimista galtzaileen alderdikoak, [[Jesusen Lagundia]] eratzen lagundu zuen, eta Asian misiolari ibili ondoren santu eta Nafarroako patroi bihurtu zen, San Ferminekin batera. [[1589]]. urtean, [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike III.a]] Nafarroako erregea [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike IV.a Frantziakoa]] bihurtu zen, [[katolizismo]]a onartu ondoren. Ondorengo [[Frantziako Erresuma|Frantziako]] errege guztiek, beraz, ''{{lang|fr|Roi de France et de Navarre}}'' titulua izan zuten. Espainiar koroarekiko tentsio handien artean, 1576an Diputazioa eratu zen, Filipe II.ak haren autonomia zapuztu bazuen ere (1594). Nafarrek koroaren gerretan parte hartu behar izan zuten, hala nola Katalunian 1639an, kontraforua zena. Desertzioak ugariak izan ziren. XVII-XVIII. mendeetan, nafar ugarik Ameriketara emigratu zuten, eta euskaldunen kofradietan bildu ohi ziren, hala nola San Ferminen Kongregazioa eta Arantzazuko Andre Mariarenak. [[Juan Goienetxe Gaston|Juan Goienetxe]] baztandarra aberastu egin zen Madrilgo errege gortera hurbilduz, asmo merkantilista batez. Nafar ilustratuak sendotu egin ziren XVIII. mendean. Dena den, Karlos III.a espainiar erregeak areagotu egin zuen agintearen zentralizazioa, eta estutu egin zituen nafar foruen kontrako neurriak, aduanen gaian. Mendeko azken hamarkadetan, Nafarroa Garaiaren merkataritza Pirinioez iparraldera eta Hego Euskal Herriko beste lurraldeetara bideratzen zen, % 37,2 eta % 62,3, hurrenez hurren.<ref>{{erreferentzia|izena=Jose Mari|abizena=Esparza|urtea=2012|orrialdea=57}}</ref> [[José María Magallón|Jose Maria Magallon]] San Adriango markesak ilustrazioa sustatu zuen, [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea|Euskalerriaren Adiskideen Elkartearekin]] lankidetzan arituz. === Foruen amaiera === {{Gehiago jakiteko|Foruen amaiera Hego Euskal Herrian}} [[Fitxategi:Sublevación_Carlista_en_1833.jpg|thumb|Karlisten altxamendua, 1833an.]] 1794ko [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerra]]<nowiki/>k borrokak eta suntsipena ez ezik, koloka batean utzi zituen [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]], [[Frantziako Iraultza|frantses iraultzaileei]] aurre egitera espainiar errege armada Nafarroara heldu zenean eta [[Manuel Godoy]] Espainiako ministro ahalguztidunak foruak deuseztatzea bilatu zuenean. Nafarroa Garaiko ''frantsestuak'' baztertuak izan ziren behin betiko Espainiako Koroan [[Fernando VII.a Borboikoa (Espainia)|Fernando VII.a]] errege koroatu zutenean (1814); orduan, foruak berrezarri ziren, joera kontserbadore eta erlijioso handi batez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Navarra. Historia - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/navarra-historia/ar-97937/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-10-23}}</ref> Ekonomia krisian zen, itotzen, eta 1833an Espainian liberalak gobernura heldu zirenean, nafar askok mendira jo zuten altxamendurako boluntario, espainiar agintari berriei aurre egitera eta nafar foruak babestera. [[Karlismo|Karlista horiek]] [[Tomas Zumalakarregi|Zumalakarregi]] gipuzkoarra zuten buruzagi, eta indartsu egin ziren [[Ameskoa ibarrak|Ameskoan]]. Urte eta erdian, Espainiako gobernu liberalaren armadari gailendu zitzaizkion Nafarroan eta Euskal Herriko gainerako eskualde gehienetan, salbu eta hegoalde eta ekialdean. Aldiz, Zumalakarregiren heriotzak (1835) karlisten pixkanakako beheraldia hasi zuen. 1836an, espainiar agintariek [[Nafarroako Diputazioa]] desegin zuten, trukean [[probintziako diputazio]] bat izendatuz. Boluntario karlistak akiturik, Espainiako gobernuaren armadak Nafarroa Garaia okupatu ahal izan zuen. 1841ean, diputazio horretako ordezkariek [[Foruak Eraldatzeko Legea]] sinatu zuten, [[Nafarroako Erresuma]] probintzia bilakatuz. Trukean, Nafarroa Garaiak zerga bilketari eta administrazioko prerrogatiba batzuei eutsi zien. Aduanak Pirinioetara eta itsasaldera lekualdatu ziren. Nafarrak Espainiako soldadutzara behartuak izan ziren: kintak. Amorrua eta ondoeza nagusitu ziren, eta herritar askok erbestera jo zuten. [[Kontrabando|Kontrabandoa]] ugaldu egin zen. Lurraldea Espainiako ekonomiara ireki zen, eta 1857tik 1864ra burdinbidea bete-betean heldu zen Nafarroara: [[Zaragozatik Iruñerako Burdinbide Konpainia|1857an Tutera eta Iruñera]], eta [[Madril-Hendaia burdinbidea|1864an Norteko burdinbidea]] Altsasura. Mende erdialde eta amaieran, herri euskalduna ugari erdaldundu zen erdialdeko eskualdeetan, euskara Iruñean, Lizarran eta Tafallan galduz. === Karlistaldietatik Espainiako Gerra Zibilera === 1872an, Espainiako giro politiko ezegonkorraren erdian, boluntario partidak eratu ziren mendialdean. [[Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa|Karlos Maria Borboi erregenahia]] Nafarroara itzuli zen deserritik, eta [[Bigarren Karlistaldia]] piztu zen, eta [[Orokietako gudua|Orokietan izan zen lehen gudua]] maiatzean, boluntario karlisten eta Espainiako gobernuko tropen artean. Ondorioz, [[Zornotzako ituna|Zornotzako bake ituna]] sinatu zuten bi indarrek. Aldiz, bi urtera berpiztu egin zen gatazka eta, oraingoan, karlistak Nafarroa gehienean nagusitu ziren, baita [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herri]] gehienean ere. Hiriburua Lizarran finkatu zuten, eta estatu karlista bat osatu zuten. Aldiz, 1875 hasierarako, [[Alfontso XII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XII.a erregearen]] espainiar militar kontserbadore konstituzionalistek boterea hartu eta 100.000 soldadu eta gehiagoko armada bat igorri zuten Nafarroara, eta lurraldea okupatu. [[Antonio Cánovas del Castillo|Canovas del Castilloren]] erregimenak Nafarroa gerraren errudun izendatu zuen eta, ondorioz, biztanleriak askotariko hertsapenak jasan zituen: gerra legea, isunak, armadaren mantenua, presoak kolonietara igortzea, etab. Kupoa aldatzeko legeak ezarri ziren Madrilen. [[Bigarren Karlistaldia|Bigarren Karlistaldi]] ondorengo urteetan, askok Ameriketara jo zuten eta Nafarroa Garaiak biztanleria galdu zuen, funtsean landa gizarte gisa iraunez. Herri lurrak pribatizatzen joan ziren, lurjabe handien eskuetan utziz. Elkartasun eta aldarrikapen mugimendu bat piztu zen Nafarroa Garai osoan, [[Laurak Bat (goiburua)|Laurak Bat]] mugimendua bihurturik beste euskal lurraldeekin. Kultur mugimendu erromantiko handia sortu zen, tartean zirela, [[Pablo Sarasate]] eta [[Julian Gaiarre]] musikariak, [[Orfeón Pamplonés|Iruñeko Orfeoia]], etab. [[Francisco Navarro Villoslada|Navarro Villosladak]] ''[[Amaia edo euskaldunak VIII. mendean|Amaya o los vascos del siglo VIII]]'' [[Eleberri historiko|eleberri historikoa]] idatzi zuen. Gainera, nafar intelektualen talde foruzale batek [[Nafarroako Euskal Elkargoa]] sortu zuen; besteak beste [[Joan Iturralde Suit|Juan Iturralde Suit]], [[Nicasio Landa|Nicasio Landa,]] [[Arturo Kanpion|Arturo Campion]] eta [[Serafin Olabe]] zituen kideak. Bitartean, ordea, Gamazo ministroak Espainiako aurrekontuetan Nafarroako fiskalitatea aldatzeko ahalegina egin zuen, baina aurrez aurre aurkitu zuen 1893-1894ko [[Gamazada|Gamazada herri protesta zabala]]. Batetik, foruak berrezartzeko mugimendu karlista berpiztu zuen (integrismoa) eta, bestetik, [[Euskal nazionalismoaren hastapenak|euskal nazionalismoaren haziak]] erein zituen. Nafarroa probintziako diputazioak "foru" izendapena aldarrikatu zuen izenean. Aldi berean, lankidetzan hasi zen beste euskal diputazioekin elkarren interesak defendatuz eta harremanak estutuz. [[1896]] eta [[1903]]artean [[filoxera]]k [[mahasti]] gehienak suntsitu zituen, eta [[Etxauri]]ko fokutik abiatuta Nafarroan zehar hedatu zen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Piqueras Haba, Juan|izenburua=La filoxera en España y su difusión espacial: 1878-1926|argitaletxea=Universitat de València: Facultat de Geografía e Història|data=2005|url=http://worldcat.org/oclc/814492859|pmc=814492859|sartze-data=2019-05-06}}</ref> Ondorioz, herritar horiek fabrika berrietara jo zuten lan bila, lurraldeko azukre industriara nabarmenki. Langile mugimendua agertu zen. Egunkariek garapen handia izan zuten, bereziki ''[[El Pensamiento Navarro]]''k eta ''[[Diario de Navarra|El Diario de Navarra]]''k. [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktaduraren]] ondoren, [[Espainiako Bigarren Errepublika]] aldarrikatu zen, eta [[Euskal Herriarentzako Sortaraua|euskal estatuturako egitasmoa]] umotu zen (1931), baina zapuztuta geratu zen buruzagi karlista batzuen oposizioaz . === Espainiako Gerra Zibiletik Frankoren diktadurara === {{Gehiago jakiteko|Gerra Zibileko biktimak Nafarroan}} [[Fitxategi:Mass graves navarre.jpg|thumb|Nafarroako masa ehorzketen mapa.]] Nafarroa Garaian, [[Elkarte Tradizionalista|Elkarte Tradizionalistak]] indar handia hartu zuen, eta Errepublikaren kontrako jarrera nagusitu. Espainiako Errepublikaren [[Laikotasun|laikotasunak]] etsaigoa aurkitu zuen Nafarroa Garaian. Bestalde, lurrik gabeko milaka nekazarik lurjabe aberatsen lursailak hartu zituzten beren eskuetan [[1933|1933ko]] urrian, eta lurjabeak mendeku zain geratu ziren.<ref>{{Erreferentzia| abizena=Preston |izena=Paul| izenburua=The Spanish Holocaust: Inquisition and Extermination in Twentieth-Century Spain. | url=https://archive.org/details/spanishholocaust0000paul | argitaletxea= HarperCollins | location= London, UK | isbn=978-0-00-638695-7 | urtea=2013 | orrialdea=[https://archive.org/details/spanishholocaust0000paul/page/182 182]}}</ref> Karlista erreakzionarioenak eta elizkoienak nagusitu ziren, eta Errepublikaren kontrako kolpea egosten hasi ziren [[José Enrique Varela|Varela]] eta [[Antonio Lizartza|Lizartza]] gidari zituztela. Karlisten eta [[Emilio Mola|Mola jeneralaren]] arteko ezusteko hitzarmen batek [[1936|1936ko]] [[Uztailaren 18|uztailaren 18ko]] [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|estatu kolperako]] bidea zelaitu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Efemeridea. Juan Iruretagoyena Ayestaran idazlea 1899ko martxoaren 28an jaio zen Zarautzen Efem&eacute;ride. Ceferino Urien Leizegui nace el 30 de marzo de 1892 Efem&eacute;ride. Ignacio Baleztena Ascarate nace en Pamplona el 2 de abril de 1887|data=2008-03-28|url=https://www.euskonews.eus/0433zbk/efem.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-10-11}}</ref> Berehala karlistak kalera irten eta [[Errekete|batailoiak eratu ziren]]. Erretagoardian, errepresioa eta izua zabaldu ziren altxamenduarekin bat egin ez zutenen kontra, bereziki [[Nafarroako Erribera|Erriberan]], era horretan guztira ia 3.500 herritar erailez 1936an eta 1948 arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua=Navarra registra 3.507 muertos de la represión franquista entre 1936 y 1948|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/actualidad/politica/2021/09/22/navarra-registra-3507-muertos-represion/1142869.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-10-11}}</ref> Bitartean, Iruñetik [[Gipuzkoako kanpaina|Gipuzkoako kanpaina militarra]] abiatu zen. Euskal hezkuntza eta kulturaren adierazpenak, halaber, gogor pertsegitu ziren, hala nola Lizarran eta [[Elizondo|Elizondon]]. Probintzia gehienak kolpistekin bat egin zuenez, foru prerrogatiba ugariri eutsi zien, adibidez, kupoa. Karlistek [[Foruak Eraldatzeko Legea|1841eko erregimenaren]] jarraipena ikusi zuten. [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra traumatikoa]] izan zen eta isiltasuna nagusitu zen; gainera, galtzaileentzat, hamarkadetako umiliazioa hasi zen. [[Francoren diktadura Euskal Herrian|40 urteko diktadura]] hasi zen. Franco haren buruak Elkarte Tradizionalista karlista desegin zuen, beharturik [[FET y de las JONS]] eratuz ("sindikatu bertikala", 1937ko apirila), nafar karlista asko sumindurik utzi zuena; tentsioak bizi ziren [[Ofentsiba Nazional-Sindikalistako Batzordeen Espainiako Falangea|falangistekin]]. Hala ere, karlistak Francoren erregimen berrira egokitu ziren. [[Nazionalkatolizismo|Dogma nazional-katolikoa]] egin zen nagusi lurralde osoan, adibidez, 1941ean [[Javierada]] deitu erromeria egiten hasi zen [[Xabier|Xabierrera]]. Euskara debekatua izan zen, eta meza euskaraz emateari utzi zitzaion herri askotan. Kulturgile ugari hil egin ziren, edo deserriko bidea hartu. Batzuek [[unibertsitate]] baten premia sumatzen zuten, eta abantailak eman zitzaizkion espainiar talde ultrakatoliko bati Iruñean finkatzeko: [[Opus Dei]] eta [[Nafarroako Unibertsitatea]] ([[1952|1952ko]] urria). Gero eta indar handiagoa hartzen hasi zen Nafarroa Garaiko gizarte bizitzan, diktadura erregimenean bezala. Berretsi egin zen 20ko hamarkadan hasitako joera: Iruñerako inmigrazioa eta hazkunde demografikoa. Iruñean industria oparo garatu zen 60ko hamarkadan, ibilgailuen sektorean bereziki. Errepideak hobetu egin ziren. Horrek, aldi berean, gizarte klaseko kontraesanak eta gatazkak harrotu zituen, eta langile mugimendua eta protestak berpiztu. Karlismoan, arrakalak agertzen hasi ziren, eta euskal mugimendu abertzalea sendotzen. === Trantsizioa eta Nafarroako Foru Erkidegoa === 1975eko azaroan, [[Francisco Franco|Franco diktadorea]] hil zen, eta [[Espainiako trantsizioa|erregimenaren erreforma]] hasi zen, hauteskunde askeak eginez. Mobilizazio handiko eta anitzeko garaia zen eta, besteak beste, amnistiaren aldeko<ref>{{erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Bueno Urritzelki|izenburua=La lucha proamnistía en las provincias vasco-navarras en la transición española|argitaletxea=Geronimo de Ustariz, 30-31|orrialdeak=83-100}}</ref> eta ekologiaren aldeko manifestazioak eta protestak izan ziren. [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], [[Gerra zikina Euskal Herrian|talde parapolizialek]] eta polizia erasoek indarkeria giroa areagotu zuten, hildako eta kaltetu ugari ekarriz 70, 80 eta 90eko hamarkadetan. [[Jurramendiko hilketak|Jurramendiko erasoek]] (1976ko maiatzean) nafar karlismoaren amaiera zelaitu zuten. [[Nafarroako Foru Aldundia|Nafarroako Foru Diputazioaren]] hurbileko abokatu eta enpresaburuek [[Adolfo Suárez|Adolfo Suárezen]] [[Zentro Demokratikoaren Batasuna|UCD]] alderdiarekin bat egin zuten, baina gero [[Jesús Aizpún|Jesús Aizpúnek]] [[Nafar Herriaren Batasuna|UPN alderdia]] sortu zuen (1979), [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herriko]] estatutua (Euskadi) arbuiatuz, eta adieraziz Nafarroako foruak indarrean zirela.<ref>Esparza, J.M. Aoiz, F. Zabaleta, P. (2016), 284, 308. or.</ref> [[Herri Batasuna|HB alderdia]] Iruñeko bigarren indarra bilakatu zen 1979an, UCD ofizialistatik 750 botora.<ref>{{Erreferentzia|izena=Fermin|abizena=Goñi|izenburua=La alcaldía de Pamplona, clave de las relaciones PSOE-PNV|hizkuntza=es|data=1979-04-06|url=https://elpais.com/diario/1979/04/07/espana/292284029_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2021-10-11}}</ref> Presioen erdian, Nafarroako [[PSE-EE|PSOE-PSEk]] guztiz aldatu zuen bere posizioa, foru erkidegoa sortzearen alde agertuz [[Nafarroako Foru Hobekuntza|Foru Hobekuntza]] deitutako erregimenean (1982), diktadurakoaren foru jarraipen zena. [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNk]] [[Hauteskunde|hauteskundeak]] irabazi zituen urte horretan, eta [[Gabriel Urralburu]] hasi zen Nafarroa Garaiko lehendakari. Hautsi ziren [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAErekiko]] lotura organikoak. 1986ko abenduan, [[Euskararen legea|Euskararen Legea]] onartu zen, foru erkidegoa zona desberdinetan banatuz, hainbat eragozpen politiko jasan zituen arren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Muez|izenburua=El PSN "sospecha" que los nacionalistas se han beneficiado de la ley del Vascuence|hizkuntza=es|data=2000-05-23|url=https://elpais.com/diario/2000/05/24/paisvasco/959197205_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-01-23}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=La sentencia respalda que la ley foral del Vascuence también se aplique en la universidad pública|hizkuntza=es|data=1999-03-22|url=https://elpais.com/diario/1999/03/23/paisvasco/922221603_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-01-23}}</ref> Lege hori [[Nafarroako Unibertsitate Publikoa]]<nowiki/>n ere aplikatzekoa zen;<ref name=":0" /> NUP unibertsitatea, hain zuzen, 1987an sortu zen. Urralbururen agintaldia 1991n amaitu zen, [[Juan Cruz Alli]] gailendu zitzaionean, UPN alderdia pasa baitzen alderdi bozkatuena izatera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Muez|izenburua=Urralburu pierde la última votación para gobernar Navarra|hizkuntza=es|data=1991-08-14|url=https://elpais.com/diario/1991/08/15/espana/682207201_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-01-23}}</ref> [[Javier Otano|Otano]] hurrengo lehendakaria (PSN) UPN alde batera uzten saiatu zen [[Eusko Alkartasuna|EA]] eta [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDNrekin]] batera, baina ''Diario de Navarra''k PSNren ustelkeria datuak atera zituen, eta [[Otano gobernua|gobernu hori]] desegin egin zen. Orduan, UPNko [[Miguel Sanz]] heldu zen lehendakaritzara. Agintaldi horretan (1996-2011), Leitzaran eta Aragoiko autobiak eraikitzen amaitu ziren ([[A-15]] eta [[A-21]]), baina [[Sanz I gobernua|Sanzek]] uko egin zion EAErekin lotuko zuen X diseinuko [[Euskal Y-a|AHT burdinbidea]] eraikitzeari. Bitartean, [[Nafarroako Aurrezki Kutxa|Nafarroako]] eta [[Iruñeko Udal Aurrezki Kutxa|Iruñeko Udal Aurrezki Kutxak]] bat egin zuten [[Nafarroako Kutxa|Nafarroako Kutxa eratuz (CAN]], 2000). Aldiz, [[Barcina gobernua|Barcinaren agintaldian]], Nafarroako [[Aurrezki kutxa|kutxa]] enblematiko horrek porrot egin zuen, eta [[CaixaBank|CaixaBankek]] erosi (2012), utzikeria eta praktika ustelen salaketen erdian. Ustelkeria eskandaluek PSN, [[Geroa Bai]] eta [[Ahal Dugu|Ahal Duguren]] koalizio bat erkidegoko gobernura heltzeko bidea zelaitu zuten (2015), polarizazio handi baten erdian. == Ikurrak == === Bandera === {{sakontzeko|Nafarroako bandera}} '''Nafarroako Foru Erkidegoko bandera''' [[Nafarroako Foru Hobekuntza|Nafarroako Foru Eraentza Berrezarri eta Hobetzeari buruzko abuztuaren 10eko 13/1982 Lege Organikoaren]] 7.2 artikuluak ezarri zuen:<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.behatokia.org/dokumentuak/LNAF1E.pdf|argitaletxea=[[Hizkuntza Eskubideen Behatokia]]|izenburua=Nafarroako Foru Eraentza Berrezarri eta Hobetzeari buruzko Lege Organikoa}}</ref> {{aipu|Nafarroako bandera gorria da, erdian armarria duela}} <gallery mode="packed"> Fitxategi:Bandera_de_Navarra_(1931-1937).svg|Nafarroako bandera, Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian (1931-1936) Fitxategi:Bandera de Navarra (1937-1981).svg|Nafarroako bandera, frankismoaren garaian Fitxategi:Bandera de Navarra.svg|Nafarroako bandera, 1981etik </gallery> === Armarria === {{sakontzeko|Nafarroako armarria}} Nafarroako armarria ikur [[heraldiko]] bat da, mendeetan zehar Nafarroaren eta [[Nafarroako Erresuma]]ren ikur nagusia izan dena. [[1982]]ko [[abuztuaren 10]]eko Lege Organikoak, ondokoa adierazten du 7.1 artikuluan: :{{esaera2|''Nafarroako armarria, hondo [[gorri]]aren gainean paraturiko [[urre]]zko kateez da, katemailaz osaturiko zortzi besoen elkargunean [[esmeralda]] bat dutela eta ororen gainean, berriz, Errege [[koroa]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako antzinako Erresumaren]] sinboloa.''<ref>[http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Asi+es+Navarra/Autogobierno/Simbolos+de+Navarra.htm Nafarroako Sinboloak: Armarria, bandera eta ereserkia].</ref>}} Egun [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoko]] armarri nagusia da. === Ereserkia === {{sakontzeko|Nafarroako Gorteen Ereserkia}} Gorteen Ereserkia Nafarroako Foru Erkidegoko ereserki ofiziala da Nafarroako Sinboloei buruzko 24/2003 Foru Legearen arabera. Ereserkiaren jatorrizko doinua, "Erresumako Gortearen Sartzerako Martxa" izeneko pasaklaustro barrokoa da, Iruñeko katedraleko klaustroan jotzen zen Nafarroako Gorteetako kideak batzarretara zihoazenean. Martxa hori XIX. mendetik jotzen zen ospakizun ofizial nagusietan, eta Nafarroaren ereserkitzat. Nafarroako Gobernuak ereserkiaren harmonizazio ofiziala onartu zuen 1993an eta [[Manuel Iribarren]]ek 1971n idatzitako hitzak erantsi zizkion [[Jose Maria Azpiroz]]ek euskaratu zituelarik. == Banaketa == === Banaketa tradizionala === Tradizioz, Nafarroa Garaia hiru irizpideren arabera banatu izan da beti: lurraldeak, merindadeak eta eskualdeak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia {{!}} ESKUALDE GEOGRAFIKOA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=7176|sartze-data=2022-08-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Geografia eta biztanleria. Lurraldea eta bertakoak - nafarroa.eus|url=http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Asi+es+Navarra/Geografia+y+poblacion/El+territorio+y+sus+gentes.htm|aldizkaria=www.nafarroa.eus|sartze-data=2022-08-03}}</ref> ==== Lurraldeak ==== [[Fitxategi:Nafarroako lurralde geografikoak - Territorios geográficos de Navarra.svg|thumb|Nafarroa Garaiko lurralde tradizionalak:<br>{{Color box|#37c837|border=darkgray}} [[Nafarroako Mendialdea|Mendialdea]]<br>{{Color box|#ffcc00|border=darkgray}} [[Nafarroako Erdialdea|Erdialdea]]<br>{{Color box|#ff6600|border=darkgray}} [[Nafarroako Erribera|Erribera]]]] {{sakontzeko|Nafarroako Mendialdea|Nafarroako Erdialdea|Nafarroako Erribera}} Lurraldeak kontzeptu zehaztugabe samarra dira, kokapenaren arabera zehaztuak. Hiru lurralde daude: [[Nafarroako Mendialdea|Mendialdea]], [[Nafarroako Erdialdea|Erdialdea]] eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]]. Mendialdea herrialdearen iparraldean dago; oro har, lurralde berde eta menditsua da, landaretza eta euri ugarirekin, eta ibar meharrak ditu. Desnibel handiko eremua da, [[euskara]] biztanle gehienen ama-hizkuntza gisa bizirik iraun duen eremua. Bertze biak ez bezala, Mendialdea izena nahiko generikoa da, eskuarki mendikatearen izenarekin ([[Pirinioak]], [[Pirinioaurrea]]...) edo zuzenean dagokion ibarraren izenarekin ([[Baztan]], [[Malerreka]], [[Sakana]]...) aipatzen baita. Bertzalde, Erdialdea Mendialdea eta Erribera arteko trantsizio-eremua da. Iparraldeak antzekotasun gehiago ditu lehenengoarekin, eta formarekin hegoalderantz egiten da; ezaugarri horiek galdu egiten dira, bigarrenarengandik hurbilago dauden beste batzuen mesedetan. Hemen erliebea txikiagoa da, baina koska bat dago oraindik. Landaretza ez da hain ugaria, eta haranak irekiagoak dira. Hegoalderago, haranak ez dira ia bereizten. Oro har, Erdialdearen mendebaldean ([[Lizarrerria]]) eta ekialdean (Erdialdea bera) bereizten dira. Azkenik, Erribera oso eremu laua da, ibar oso emankorrak ditu, eta ia landaredi guztia laborantza-formakoa da. Malda txikia amildegi itxurakoa da, eta prezipitazioak gero eta urriagoak dira. Eremu idor samarra da, eta lekurik idorrenera iristen da [[Errege Bardea|Errege Bardeak]] basamortu batean. Aurreko bi lurraldeetan ez bezala, Erribera elkarrengandik urrun dauden herri handietan banatzen da, modu independentean garatu direnak, eta, beraz, hemen eskualde tradizionalak ez dira existitzen, soilik geografikoak dira, dauden ibaiaren ertzaren arabera. ==== Merindadeak ==== [[Fitxategi:Navarra - Mapa municipal 5 Merindades.svg|thumb|Nafarroa Garaiko merindadeak:<br>{{zutabe-zerrenda|kopurua=2|{{Color box|#b5d69d|border=darkgray}} [[Iruñeko merindadea|Iruñea]]<br>{{Color box|#f07d7a|border=darkgray}} [[Zangozako merindadea|Zangoza]]<br>{{Color box|#76b1ff|border=darkgray}} [[Lizarrako merindadea|Lizarra]]<br>{{Color box|#ccab66|border=darkgray}} [[Erriberriko merindadea|Erriberri]]<br>{{Color box|#ffe67f|border=darkgray}} [[Tuterako merindadea|Tutera]]}}]] {{sakontzeko|Nafarroako merindadeak}} [[Zerrenda:Nafarroako merindadeak|Merindadeak]] ([[Nafarrera|nafarreraz]]: ''Merinaldeak'') [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumaren]] banaketa tradizional nagusia izan dira, eta gaur egun arte mantentzen dira, nahiz eta [[1979|1979tik]] ez duten inolako erabilgarritasun administratiborik. Merindadea [[merio]] baten agintaritzapean dagoen lurraldea da. Merioak eskumen judizialak eta betearazleak zituen, eta, gainera, erregearen ordezkari gisa jarduten zuen. Jatorrizko lau merindadeak [[Iruñeko merindadea|Iruñekoa edo Mendialdea]], [[Zangozako merindadea|Zangozakoa edo Bortuak]], [[Lizarrako merindadea|Lizarrakoa edo Lizarrerria]] eta [[Tuterako merindadea|Tuterakoa edo Erribera]] dira. [[1407|1407an]], [[Erriberriko merindadea]] sortu zen, Lizarrako, Zangozako eta Tuterako merindadeen lurraldeetatik abiatuta, eta merindadeak hiriburuaren izenarekin soilik ezagutzen hasi ziren. [[1530]] arte, [[Nafarroa Beherea]] ere barne hartzen zuen. Seigarren merindadetzat, ''Bortuez bestaldeko merindadea'' detua, hartzen den arren, zehazki bailegoa zen, hau da, [[baile]] izeneko administrariaren ardurapean zegoen. Merioa [[Zangozako merindadea|Zangozan]] zegoen. [[Aro Garaikidea|Aro Garaikidean]], [[Hauteskunde-barruti|hauteskunde-barrutia]] izan ziren [[XIX. mendea|XIX.]] eta [[XX. mendea|XX. mendeetan]]. Gaur egun, ordea, merindadeek ez dute eskudantziarik, [[Barruti judizial|barruti judizialekin]] bat egiten badute ere. Merindadeetatik abiatuta sortu ziren, baina Zangozari zegokion egoitza [[Agoizko barruti judiziala|Agoitzen]] zegoen, eta gauza bera gertatu zen Erriberri eta [[Tafallako barruti judiziala|Tafalla]] artean. Gainera, [[Burlata]] Zangozako merindadean dago, baina [[Iruñeko barruti judiziala|Iruñeko barruti judizialean]]. Nafarroa Garaiko egungo merindadeak bortz dira, eta hauek dira: [[Iruñeko merindadea|Iruñekoa]], [[Zangozako merindadea|Zangozakoa]], [[Lizarrako merindadea|Lizarrakoa]], [[Erriberriko merindadea|Erriberrikoa]] eta [[Tuterako merindadea|Tuterakoa]]. ==== Eskualdeak ==== {{kategoria|Nafarroako eskualdeak}} [[Fitxategi:Nafarroako eskualde geografiko-tradizionalak - Comarcas geográfico-tradicionales de Navarra.svg|thumb|Nafarroa Garaiko eskualde tradizionalak]] Lurraren orografia dela eta, goinafartar lurraldearen zatirik handiena, [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoa bezala, elkarrengandik hurbil dauden herri txikietan banatzen da. Horrek eragin du, antzinatik, herriek beren artean bat egitea, entitate zabalagoak eratuz, gutxi gorabehera ibar geografikoekin bat datozenak. Ibar beraren barruan, gauza asko partekatzen dira (euskalkia, kultura, ohiturak, elezaharrak...), eta horri esker, [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] administrazio-erreformak egin arte, banaketa tradizional horiek administratiboki ere izan ziren. Gaur egun, ondorio praktikoak direla eta, udalerriak ez datoz guztiz bat administrazio-banaketa horiekin zenbait kasutan, baina bai beste batzuetan. Hala ere, horrek ez du eragozten eguneroko bizitzan oso presente egotea, bereziki Mendialdean, non zatiketak geografikoak baino ez diren. Erriberan, ezaugarri geografiko eta demografiko bereziak dituztenez, banaketa horiek ez dira kontuan hartzen. Erdialdean, ohi denez, iparralderago daude. Horiek ez dira gaur egun indarrean dauden administrazio-eskualde ofizialak, baina horietako batzuek [[Aezkoako Batzarre Nagusia]], [[Erronkaribarko Batzorde Nagusia]] edo [[Izarbeibarko Mankomunitatea]] bezalako egiturak dituzte. Bertze batzuk, [[Erroibar]] edo [[Baztan]] kasu, gaur egungo udalerriekin bat datoz, eta, beraz, bertako Udalak dira eskualdeko administrazio-erakundea. Zenbait kasutan, eskualdeko herri bat bereizi egin zen udalerri independente bihurtzeko (adibide gisa balio dezaten: [[Beriain]], [[Agoitz]], [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberri]] edo [[Jaitz]]), eta bertze batzuetan, herri guztiak udalerri gisa eratu ziren ([[Aezkoa]], [[Berrotza]], [[Bortziriak]]...). {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="100%" | colspan=4 align=center |<strong>Nafarroa Garaiko eskualde tradizionalak</strong> |- | colspan="4" bgcolor=#37c837 align=center |'''[[Nafarroako Mendialdea|<font color=white>MENDIALDEA</font>]]''' |- !Kantaurialdea !Iruñerria !Pirinioak !Pirinioaurrea |- | valign=top | * [[Burunda]] * [[Aranatz]] * [[Arakil]] * [[Larraun]] * [[Araitz]] * [[Leitzaldea]] * [[Bortziriak]] * [[Malerreka]] * [[Bertizarana]] * [[Baztan]] * [[Xareta]] * [[Basaburua]] * [[Ultzama]] * [[Imotz]] * [[Atetz]] * [[Anue]] * [[Odieta]] * [[Olaibar]] * [[Ezkabarte]] | valign=top | * [[Antsoain Zendea|Antsoain]] * [[Itza Zendea|Itza]] * [[Oltza zendea|Oltza]] * [[Zizur Zendea|Zizur]] * [[Galar Zendea|Galar]] * [[Eguesibar]] * [[Aranguren]] * [[Elortzibar]] * [[Etxauribar]] * [[Ollaran]] * [[Goñerri]] * [[Gulibar]] * [[Txulapain]] | valign=top | * [[Esteribar]] * [[Erroibar]] * [[Luzaide]] * [[Artzibar]] * [[Aezkoa]] * [[Zaraitzu]] * [[Erronkaribar]] * [[Nabaskoze]] | valign=top | * [[Arriasgoiti]] * [[Lizoainibar]] * [[Longida]] * [[Itzagaondoa]] * [[Untzitibar]] * [[Ibargoiti]] * [[Urraulgoiti]] * [[Urraulbeiti]] * [[Erromantzatua]] |- | colspan="2" bgcolor=#ffcc00 align=center |'''[[Nafarroako Erdialdea|<font color=white>ERDIALDEA</font>]]''' | colspan="2" bgcolor=#ff6600 align=center |'''[[Nafarroako Erribera|<font color=white>ERRIBERA</font>]]''' |- !Lizarrerria !Erdialdea !Lizarrerriko Erribera !Tuterako Erribera |- | valign=top | * [[Gesalatz]] * [[Deierri]] * [[Mañeruibar]] * [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]] * [[Allin]] * [[Lana (udalerria)|Lana]] * [[Egaibar]] * [[Berrotza]] * [[Aguilar]] * [[Ega Garaia]] * [[Solana]] * [[Doneztebe Iguzkitza]] * [[Los Arcosko Bostiriak|Bostiriak]] * [[Vianaldea]] | valign=top | * [[Izarbeibar]] * [[Orbaibar]] * [[Oibar (ibar)|Oibar]] * [[Zangozaldea]] * [[Tafallaldea]] | valign=top | * [[Ebroko Erribera]] * [[Egako Erribera]] * [[Argako Erribera]] | valign=top | * [[Ebroko Erribera]] * [[Aragoiko Erribera]] * [[Alhamako Erribera]] * [[Queilesko Erribera]] |} === Banaketa administratiboa === Administratiboki, Nafarroa Garaia eskualdeka banatuta dago. Eskualde horiek, aldi berean, udalerritan banatzen dira, eta barruan kontzejuak, lekuak, etxaldeak eta herri hustuak dituzte.<ref>Chourraut, R; Ortigosa, C. eta Valentin, A. [https://web.archive.org/web/20100404033244/http://ww2.pcypsitna.navarra.es/C4/Territorial%202000/Document%20Library/COMUNICA/NOMENCLATOR.pdf Nafarroa Garaiko banaketa-izendegirako proposamenak]. ''www.nafarroa.eus''</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia {{!}} PROBINTZIA-BANAKETA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=8183|sartze-data=2022-08-03}}</ref> ==== Eskualdeak ==== [[Fitxategi:Nafarroako Eskualde Berriak - Nuevas Comarcas de Navarra (2020).svg|thumb|Nafarroa Garaiko eskualde administratiboak]] {{sakontzeko|Nafarroa Garaiko eskualdeak}} [[2019|2019ra]] arte, [[Nafarroako Parlamentua|Nafarroako Parlamentuak]] ofizialki eskualde-banaketa onartu zuen arte, Nafarroa Garaia ez zegoen ofizialki eskualdeetan banatuta. Ordutik, lurraldea [[Nafarroa Garaiko eskualdeak|12 eskualdetan eta 4 azpieskualdetan]] banatzen da: [[Baztan-Bidasoa]], [[Erdialdea (eskualdea)|Erdialdea]], [[Erribera (eskualdea)|Erribera]], [[Erriberagoiena]], [[Estellerria]] ([[Montejurra (Estellerria)|Montejurra]] eta [[Estellerriko Erribera]] azpieskualdeak), [[Iruñerria]] ([[Iruñerriko Metropolialdea|Metropolialdea]] eta [[Iruñerriko Ibarrak|Ibarrak]]), [[Izarbeibar-Novenera]], [[Larraun-Leitzaldea]], [[Pirinioak (eskualdea)|Pirinioak]], [[Pirinioaurrea (eskualdea)|Pirinioaurrea]], [[Sakana]] eta [[Zangozerria]]. Eskualde-banaketa horrek ezaugarri historiko eta tradizionalak hartzen ditu kontuan, nahiz eta [[Erdialdea (eskualdea)|Erdialdea]] edo [[Erribera (eskualdea)|Erribera]] eskualdeetako batzuk ez datozen guztiz bat banaketa tradizionalekin. Hala ere, merindadeek legezko ondorio praktikorik ez dutenez, ez da haien antolaera errespetatu; izan ere, eskualde batzuk mankomunitate jakin batekoak dira oso-osorik, eta beste batzuk hiru merindadetan banatu dira. Gaur egun, eskualde horiek sortzeko prozesua amaitu gabe dago, eta figura horiek legez existitzen dira, baina ez dute ez lurralde-egiturarik ez erakunde publikorik, lehen zeuden mankomunitateak ez baitira oraindik desegin. Aurreikusita dago eskualde-kontseiluak sortzea, [[Kataluniako Herrialdea|Katalunian]] gertatzen den bezala, eta horiek izatea mankomunitateen eskumenak izango dituztenak, bertzeak bertze, ura edo hondakinak. ==== Udalerriak ==== {{zerrenda|Nafarroa Garaiko udalerriak}} [[Fitxategi:Nafarroako udalerriak - Municipios de Navarra.svg|thumb|Nafarroa Garaiko udalerriak]] Nafarroa Garaiak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko udalerriak|272 udalerri]] ditu gaur egun. Hauxe da biztanleriaren oinarrizko erakundea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] gainerako udalerrien parekoa. Udalerri bakoitza demokratikoki aukeratutako alkate batek eta zinegotzi-kopuru jakin batek gobernatzen dute, biztanleriaren arabera. [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] erreforma administratiboen ondoren, bi udalerri mota agertu ziren: sinpleak eta konposatuak. Udalerri sinpleak, iparraldeko udalerri gehienen antzekoak, dira eredu ohikoenak, non Udala den udalerrian dagoen guztia biltzen duen administrazio-organoa. Horiek ez bezala, udalerri konposatuak bereziki Mendialdean eta, intentsitate txikiagoarekin, Erdialdean daude. Udalerri horiek, populazioaren sakabanaketaren ondorioz, hainbat biztanlegune dituzte, [[kontzeju]], [[Leku (unitate administratiboa)|leku]] edo [[etxalde]] moduan. Kontzejuek beren administrazio-organoa dute, kontzejuaren berezko gaiak administratzeaz arduratzen dena, nahiz eta tokiko Udalaren mende egon. Gaur egun, 353 kontzeju daude Nafarroa Garaian. Aurreko garaietako kopurua baino txikiagoa da; izan ere, herrialdeko landa-eremuek pairatzen duten despopulatzea dela eta, mota horretako administrazio-erakundeak baitaude gehien, haien autogobernua bideraezina da. Horren ondorioz, kontzeju asko desagertu egin dira, eta leku bihurtu dira. ==== Partzuergoak ==== [[Fitxategi:Navarra - Mapa municipal Facerías.svg|thumb|Nafarroa Garaiko partzuergoak]] {{sakontzeko|Partzuergo (banaketa administratiboa)}} Nafarroa Garaia herrialde partikularra da, bere lurraldearen zati bat ez baitago inongo udalerritan. Kasurik ezagunena [[Errege Bardea]] da, nahiz eta eszenatoki hori berrogeita hamar bat aldiz errepikatzen den, bai [[Urbasa]], [[Andimendi]] edo [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] bezalako azalera handietan, bai txikiagoetan, [[Erremendia]] edo [[Xaldua]] kasu. Hauek dira [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergoak]]. Partzuergoa bi subjekturen edo gehiagoren artean itundutako komunitatea da, lursail batzuen jabetzari edo aprobetxamendu jakin batzuei dagokienez. Subjektu horiek, oro har, kontzejuak edo udalerriak dira, eta fazeria ezartzen duten lurrak, oro har, haien arteko mugakideak dira. Gaur egun, 70 bat partzuergo daude Nafarroa Garaian, nahiz eta 110 baino gehiago izatera iritsi ziren [[Nafarroako Foru Hobekuntza|Foru Berria]] onartu ondoren, nahiz eta gerora batzuk desagertu egin ziren, erabilgarritasunik ez zutelako, edo kongozanteak kontzeju izatetik toki soil izatera igaro zirelako, eta, beraz, eskumenak udal beraren esku geratzen ziren. == Demografia == === Biztanleriaren banaketa === {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerri ?UdalerriLabel ?biztanleria (?Udalerri as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriLabel, ']] - ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerri wdt:P31 wd:Q2074737; (wdt:P131*) wd:Q4018;. ?Udalerri wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 10000, '#440154', if(?biztanleria>= 5000, '#443983', if(?biztanleria>= 2500, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 500, '#35b779', if(?biztanleria>= 250, '#90d743', '#fde725'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu'. } } GROUP BY ?Udalerri ?UdalerriLabel ?biztanleria"}] |text=Nafarroa Garaiko biztanleria<noinclude> *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#440154'>&nbsp;</div>>10.000 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#443983'>&nbsp;</div>5.000-10.000 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#31688e'>&nbsp;</div>2.500-5.000 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#21918c'>&nbsp;</div>1.000-2.500 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#35b779'>&nbsp;</div>500-1.000 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#90d743'>&nbsp;</div>250-500 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#fde725'>&nbsp;</div><250 </noinclude> |width=910|height=400|align=right|longitude=-1.45|latitude=42.55|zoom=8}} {{clear}} === Biztanleriaren mugimenduak === {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?item (?item as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) ?itemLabel ?dif (concat(str(?dif)) as ?diferentzia) (concat('[[:eu:', ?itemLabel, ']]: ', ?diferentzia) as ?title) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q2074737; (wdt:P131*) wd:Q4018;. ?item p:P1082 ?pop. ?pop ps:P1082 ?population. ?pop pq:P585 ?date. ?pop wikibase:rank wikibase:PreferredRank. BIND(YEAR(?date) as ?year). BIND (?year - 10 AS ?years_minus_10) OPTIONAL { ?item p:P1082 ?pop10. ?pop10 ps:P1082 ?population10. ?pop10 pq:P585 ?date10. BIND(YEAR(?date10) as ?year10). FILTER (?year10 = ?years_minus_10) } BIND(FLOOR(((?population - ?population10) / ?population)*10000)/100 AS ?dif) BIND( if(?dif>= 10, '#2478b7', if(?dif>= 5, '#69aadb', if(?dif>= 1, '#a9ceea', if(?dif>= 0, '#e9f2f9', if(?dif>= -5, '#fb7676', if(?dif>= -10, '#e33f3f', '#d21d1d'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,es'. } } GROUP BY ?item ?itemLabel ?population ?year ?population10 ?year10 ?dif"}] |text=Biztanleria aldaketa Nafarroa Garaian azken 10 urteotan *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#2478b7'>&nbsp;</div>>%10 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#69aadb'>&nbsp;</div>%5-10 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#a9ceea'>&nbsp;</div>%1-5 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#e9f2f9'>&nbsp;</div>%0-1 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#fb7676'>&nbsp;</div>%-5 - 0 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#e33f3f'>&nbsp;</div>%-10 - 5 *<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#d21d1d'>&nbsp;</div><%-10 |width=910|height=400|align=right|longitude=-1.45|latitude=42.55|zoom=8}} {{clear}} === Udalerri populatuenak === Udalerrien artean, hauek dira nagusiak [[2016]]ko datuei dagokienez: {{Hiri handienak | name = Largest cities | country = Nafarroa Garaia | stat_ref = Iturria: Instituto Nacional de Estadística (2020)<ref>[https://www.ine.es/jaxiT3/Tabla.htm?t=2884&L=0]</ref> | list_by_pop = | class = nav | div_name = | div_link = Nafarroa Garaiko eskualdeak{{!}}Eskualdea | city_1 = Iruñea | div_1 = Iruñerria | pop_1 = 203.944 | img_1 = PlazaCastillo.JPG | city_2 = Tutera | div_2 = Nafarroako Erribera{{!}}Erribera | pop_2 = 37.042 | img_2 = Tudela view 7755v.jpg | city_3 = Eguesibar | div_3 = Iruñerria | pop_3 = 21.418 | img_3 = Sarriguren eraikitzen.jpg | city_4 = Barañain | div_4 = Iruñerria | pop_4 = 20.167 | img_4 = Barañain 04.jpg | city_5 = Burlata | div_5 = Iruñerria | pop_5 = 19.541 | img_5 = | city_6 = Zizur Nagusia | div_6 = Iruñerria | pop_6 = 15.088 | img_6 = | city_7 = Lizarra | div_7 = Lizarrerria | pop_7 = 13.991 | img_7 = | city_8 = Aranguren | div_8 = Iruñerria | pop_8 = 11.306 | img_8 = | city_9 = Antsoain | div_9 = Iruñerria | pop_9 = 10.836 | img_9 = | city_10 = Berriozar | div_10 = Iruñerria | pop_10 = 10.651 | img_10 = | city_11 = Tafalla | div_11 = Tafallaldea | pop_11 = 10.621 | img_11 = | city_12 = Atarrabia | div_12 = Iruñerria | pop_12 = 10.245 | img_12 = | city_13 = Noain Elortzibar | div_13 = Iruñerria | pop_13 = 8.354 | img_13 = | city_14 = Corella | div_14 = Nafarroako Erribera{{!}}Erribera | pop_14 = 8.100 | img_14 = | city_15 = Cintruénigo | div_15 = Nafarroako Erribera{{!}}Erribera | pop_15 = 8.026 | img_15 = | city_16 = Baztan | div_16 = Baztanaldea | pop_16 = 7.850 | img_16 = | city_17 = Altsasu | div_17 = Sakana | pop_17 = 7.465 | img_17 = | city_18 = Berriobeiti | div_18 = Iruñerria | pop_18 = 7.457 | img_18 = | city_19 = Uharte (Eguesibar){{!}}Uharte | div_19 = Iruñerria | pop_19 = 7.278 | img_19 = | city_20 = San Adrián (Nafarroa){{!}}San Adrián | div_20 = Lizarrerria | pop_20 = 6.344 | img_20 = }} Azken urteotako hazkunde eta mugimendu demografikoak kontuan hartuta, ordea, badira beste udalerri batzuk garrantzi handia hartzen ari direnak, hala nola [[Berriobeiti]] edo [[Galar (udalerria)|Galar]]. == Politika == {{Nafarroako Gobernua}} === Trantsizioaren ondoko lehen gobernuak === [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua]] da [[botere betearazle]] nagusia duen organoa, eta [[Nafarroako Parlamentua|Nafarroako Legebiltzarrak]] du [[botere legegile]]a. Autonomia eratu ondoren, [[Jaime Ignacio del Burgo]] izan zen Diputazioaren lehen presidentea 1979 eta 1980 bitartean, FASA auzia hasi arte. Ondoren, [[Juan Manuel Arza Muñuzuri|Juan Manuel Arzak]] ordezkatu zuen eta 1984an sozialistak iritsi ziren boterera. Urte horretatik 1991ra arte [[Gabriel Urralburu]] buru zuen [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNk]] gobernatu zuen Nafarroa Garaia; batzuetan, [[Unión del Pueblo Navarro|UPNren]] laguntzarekin. Hala ere, Nafarroa Garaian [[Unión del Pueblo Navarro|UPN]] eta AP (gero, [[PP]]) batutakoan, lehendabiziko indar politikoa bilakatu ziren, eta [[Juan Cruz Alli]] Nafarroako Foru Erkidegoko gobernuburu bilakatu zen ([[1991]]). === PSNren eta UPNren arteko gobernuak === Alta, gorabeherak egon ziren nafar politikan, Juan Cruz Alli UPNtik aldenduz joan zen, batik bat [[Alfredo Jaime]], garaiko Iruñeko alkate alderdikidearekin izandako ika-mikengatik; bada, alderdi berria osatu zuen: [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDN]]. UPN erdibitu zela eta, [[Nafarroako parlamentarien zerrenda 1995-1999ko legegintzaldian|1995eko hauteskundeek]] gobernu berria ekarri zuten, PSN, CDN eta [[Eusko Alkartasuna|EA]] arteko hirukoa, [[Javier Otano]] presidente sozialistarekin eta [[Nafarroako Ezker Batua|IUN-NEBaren]] aldizko babesarekin. EAErekin organo komuna eratzeko proposamena mahai gainean jarri zuten. Gobernu hori, ordea, [[1996]]an desegin baitzen ''[[Otano Auzia]]''rengatik, hau da, ''[[Diario de Navarra]]'' egunkariak argitaratu zuen Javier Otanok sinaturik PSNk [[Suitza]]n diru-kontu sekretuak zituela. Javier Otanok dimisioa eman eta politika utzi zuen, gero PSN ohiz kanpoko biltzarrak kudeatu zuen eta UPNri aldizko laguntzak eskaini zizkion gobernua osatzeko. Horren ondorioz, [[Miguel Sanz]]ek 1996an eskuratu zuen boterea Nafarroa Garaian. Hamabost urtez aritu zen lehendakari eta bere agintaldiak polemikak eta eztabaida dezente egon zen euskararen eta euskal nazionalismoaren inguruan. Adibide moduan, 2003ko [[Nafarroako Ikurren Legea]] aipatzen ahal da, baita Euskarabidearen kudeaketa ere bai. === Gobernu alternatiboa osatzeko porrota (2007) === Alabaina, hamaika urte eta gero, [[2007]]ko hauteskundeetan, gobernu alternatiboa antolatzeko gehiengoa atera zen. PSN, [[Nafarroa Bai|Na-Bai]] eta IUN-NEBen arteko negoziazioak hasi ziren. Posible zen udaletan, haietako boto gehien lortu zuenak alkatetza eskuratu zuen. Honela, PSNko hautagaiak [[Erriberri]]n edo [[Burlata]]n alkate bihurtu ziren, eta Na-Baikoak [[Zizur Nagusia]]n, [[Barañain]]en edo [[Atarrabia]]n, besteak beste. Aldiz, Nafarroa Garaiko hiriburuan, Iruñean, akordioa ez zen hitzartu. PSNk [[Eusko Abertzale Ekintza|EAE-ANVrekin]] bat egiteari uko egin zion, eta [[Uxue Barkos]]ek ezin zion UPN-ko politikariari, [[Yolanda Barcina]]ri, alkatetza kendu. 2007ko abuztuan, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua osatzerakoan, PSOEk Nafarroa Bairen eta PSNren arteko gobernu akordioa gerarazi eta oztopatu zuen, UPNk Espainiako Gobernuari inbestidurarako babesa bermatu eta gero.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hurrengo geltokia: Iruñea|hizkuntza=eu|data=2023-12-27|url=https://www.berria.eus/euskal-herria/hurrengo-geltokia-irunea_2118176_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-12-27}}</ref> Lehendabiziko Nafarroako Parlamentuko presidentearen izendatzeko. Parlamentuko presidentetza adosteko. Na-Baik, bigarren indar politikoa izanda eta Gobernuko presidentetzari uko eginda, Parlamentuko burua nahi zuen [[Koldo Amezketa]]rentzat, baina bozketa egunean, aldiz, PSNko [[Elena Torres]]ek erdietsi zuen postua, UPNk bere alderdiarekin bat egin ondoren. Trukean, PSNk UPNko [[Javier Marcotegui|Javier Markotegiri]] eman zion botoa Parlamentuko mahaiko bigarrena izan zedin. Horrek guztiak negoziazioaren lehendabiziko krisialdia eragin bazuen ere, gobernua osatzeko elkarrizketek aurrera segi zuten. Programa adostu zuten eta gobernua eratzear zegoela zirudienean, sailburuen banaketan porrot egin zuen negoziazioak. Na-Baik gobernuko 6 eserleku betetzea espero bazuen ere, PSN-k bi baino ez zituen eskaini. Beste bi PSNrentzat izango lirateke (horien artean presidenteordetza), beste bat IUN-NEBarentzat, eta gainerako 6ak independenteak izango lirateke. Na-Baik onartezintzat jo zuen eskaintza eta muzin egin zion proposamen horri. Hala ere, negoziazioak segitu zuen eta hirugarren saiakera izan zen [[Iruñeko Sanferminak|Sanferminak]] igarotakoan. Alde batetik, PSNk eskaintza guztiz ezberdina aurkeztu zuen; beste aldetik, Na-Bai eta IUN-NEBarekin gobernua antolatzeari uko egin zion, eta alderdi guztien arteko ''larrialdizko'' gobernua eratzea proposatu zuen. Gainerako alderdi guztiek, UPNk eta [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDNk]] ere, errefusatu zuten. UPNk, bere aldetik, Na-Bai izan ezik besteek osatutako gobernuaren alde egin zuen. Hirukotea osatzeko lehen porrotaren ondoren, PSN-ko hainbat kideren kritika zorrotzak egon ziren. Besteak beste, [[Ainhoa Aznarez]]ek edo [[Jose Luis Uriz]]ek, zuzendaritzaren jokabidea gogor kritikatu zuten, eta alderdien arteko elkarrizketei berriro ekitea aldarrikatu zuten. Horrekin batera, UPNk PSN-ri proposatutako zorrotzak zien. Hori guztia zela-eta, [[abuztuaren 1]]ean, PSNk ustekabean Na-Bai eta IUN-NEBarekin berriro ituna hitzartzeko prest zeudela jakinarazi zuten. [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEko]] zuzendaritzak, ordea, ez zuen erabaki hori onartu, [[Espainia]]n [[2008]]ko martxoan egitekoak ziren hauteskunde orokorretan eragin txarra izango zutelakoan. [[Abuztuaren 3]]an, PSOEko zuzendaritzak ebatzi zuen PSN abstenituko zela UPNko hautagaiaren bozketan, eta, ondorioz, Miguel Sanzek Nafarroako Foru Erkidegoko lehendakari izaten jarraituko zuela. === 2007tik 2019era arte === Urte hauetan UPN eta PSNren arteko elkarlana egon zen, lehenik Miguel Sanzen agintaldian eta ondoren Yolanda Barcinaren urteetan. Lehenik [[Carlos Chivite|Carlos Chivitek]] babestu zuen UPNren gobernua eta geroago Roberto Jimenezek koalizio gobernua osatu zuen Yolanda Barcinarekin. Honen ondorioz, NaBaik irabazi zuen indarra oposizioko indarren artean. Yolanda Barcinaren urteetan hainbat ustelkeri kasu egon zen eta tentsio politiko nabarmena egon zen abertzaleekin. Honetaz gain, Ahal Dugu alderdiaren etorrerak gizarteko sektore batzuk mugiarazi zituen eta 2019an UPN eta PSNren artean ez zuten gehiengoa lortu Nafarroako Parlamentuan. Aldi horretan, lauko gobernua osatu zuten "aldaketaren indarrek" (NaBai, Ahal Dugu eta [[Izquierda-Ezkerra]], EH Bilduren abstentzioaz), [[Uxue Barkos]] presidente zutela; UPN agintetik kanpo geratu zen lehenengo aldiz 25 urtean. Eskuinak oposizio sutsua abiatu zuen gobernu berria eta bere neurrien aurka. Besteak beste, Nafarroako Ikurren Lege berriaren kontrako manifestazioa antolatu zuten eta kalapita sortu zuen hezkuntza oposizioen deialdiren alderdi linguistikoa. === 2019tik aurrera === [[Fitxategi:Uxue Barkos 2015-07-22.png|thumb|Uxue Barkos bere inbestidura egunean]] 2019ko hauteskundeetan gehiengoa galdu zuen lauko gobernuak eta UPN-PSN arteko ituna berritzeko aukera ikusi zuten askok. Halere, negoziaketa luzeren ondoren, Maria Chivitek aukeratu zuen NaBai gobernu kide bezala eta UPN (aldi honetan Na+ koalizioaren barnean), bigarren aldiz geratu zen boteretik kanpo. === Erakunde nagusiak === [[Fitxategi:NafarParlamentua.JPG|thumb|240px|Iruñeko Sarasate Pasealekutik ikusita, Parlamentuaren fatxada.]] * [[Nafarroako Parlamentua]]: erakunde legegilea, Nafarroari dagozkion legeak onartzen ditu. Lau urtean behin nafarrek aukeratuta, Parlamentuak Gobernuburua hautatzen du. Horretaz gain, gobernuaren ekintzak kontrolatzen ditu. * [[Nafarroako Gobernua]] edo Foru Aldundia: Instituzio betearazlea, Foru Erkidegoko administrazioa zuzentzeaz gain, orokorreko politika ezartzen du. Presidentea gobernuburua da, zeinek sailburuak aukeratzen dituen. Gaur egun Geroa Baik du agintea. * [[Nafarroako Kontuen Ganbera|Kontuen Ganbera]]: Nafarroako Foru Erkidegoko alderdi publikoaren ekonomi eta finantza kudeaketa kontrolatzen dituen erakundea da. * [[Nafarroako Arartekoa]]: Parlamentuaren aginduz, hiritarren oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak zaintzen dituen erakundea da. == Nafarroako Foruak == [[Fitxategi:NafarForuak.JPG|thumb|150px|Iruñeko [[Sarasate pasealekua|Sarasate pasealekuko]] Foruen Estatua.]]Nafarroak historian zehar izandako edozein lege-sistema izendatzeko erabilitako espresioa. ohiturazko zuzenbidean eta erromatar zuzenbidean oinarritzen da. Pirinioetako zuzenbidearekin ere lotura du, kasu, Bearneko Foruak. Foruak legez idatzita daude eta Erdi Aroko Erregeak zin egin behar zituzten foruak errege izateko<ref>{{erreferentzia|izena=Egile batzuk|urtea=2000|izenburua=Nafarroa, Foru erkidegoa. Nafar foruaren historia eta egungo baliotasuna|argitaletxea=Nafarroako Gobernua}}</ref>. Kontraforuak gertatzen zirenean, hau da, erregeak foruak betetzen ez zituenean, liskarrak sortzen ziren. Kontraforu larrienak Nafarroako Errege Kontseiluak erreklamatzen zituen. 1841, [[Karlistaldi|Lehen Karlistaldiaren]] ondoren, Foruak Eraldatzeko Legea aprobatu zen. Lege horrne bidez Nafarroak erresuma izateari utzi zion eta Espainiar Erresumako beste probintzia bat bilakatu zen. Galdu egin ziren [[Nafarroako Gorteak|Gorteak]], [[Nafarroako Diputazioa|Erresumako Diputazioa]] eta erresumako burujabetasun legegile eta judizialak; [[Nafarroako erregeorde|bisorraia]]<nowiki/>ren trukean, Espainiako [[Gobernadore zibil|gobernadore zibila]] ezarri zen.Halere, autonomia onartu zen hainbat arlotan, adibidez, zerga-zuzenbidean, zuzenbide zibilean eta administrazio-zuzenbidean. Hainbat bilketa idatzi dira historian zehar. Nafarroa Erresuma izan zen bitartean, besteak beste Antonio Chavierren ''Gorteen Legeen Bilduma'' (1686), ''Bilduma Berria'' (1735) eta ''Gorteen Legeen Koadernoak'' (1724-1829) idatzi ziren. Foruek Eraldatzeko legearen ondoren, beste hiru bilduma ikus ditzakegu. Lehena,1841ko abuztuko ''Foruak Eraldatzeko Legearen indarrean zeuden Nafarroako Erresuma zaharraren foruen eta lege zaharren bilduma eta komentarioak''. XX. mendean beste bi lan daude, Nafarroako Administrazio-legeria (Luis Orozek egina) eta hainbat liburutan banatua, hurrenez hurren, 1917 eta 1923; gainera, 1924 eta 1959ko eranskinak badaude. Honetaz gain, ''Foru Berria'' (1973), oraingo zuzenbide zibila biltzen duena === Tokiko foruak === Nafarroako Erresumaren foruez aparte, hainbat herrik bazituzten tokiko foruak. Hala nola: * Iruñeko forua edo Iruñeko [[San Zernin]] Burguko frankoen forua o ''fuero de los francos del Burgo de San Saturnino de Pamplona''. Beste hainbat herritan erabili zen, adibidez, Atarrabian, Zangozan, Irunberrin, Orreagan, Larrasoañan, Alesben, Lantzen eta Etxarrin.TJacako foruan oinarritzen zen eta Gipuzkoako herri batzuetan ere erabili zen (Donostia, Getaria, Mutriku eta Zumaia). * [[Lizarrako forua|Lizarrako Forua]] (1090). * Arguedasko Forua (1092), hau ere Antso Ramirezez emana. * Tuterako Forua (1117), Alfontso Borrokalariak emana. concedido en 1092 por Sancho Ramírez. == Kultura == === Hizkuntzak === [[Fitxategi:Navarra - Mapa densidad euskera 2001.svg|thumb|Euskararen banaketa]] [[Fitxategi:Hegoaldeko goi nafarrera.png|thumb|Nafarroa Garaian XIX. mendean mintzatzen ziren [[euskalki]]ak, udalerrien mapan. Euskalki horietatik hegoaldekoenak eta ekialdekoenak galduak dira gaur egun.]] {{Sakontzeko|Euskararen Foru Legea|Nafarrera|Ekialdeko nafarrera}} Herrialdean nagusiki bi hizkuntza erabiltzen dira: [[gaztelania]] eta [[euskara]]. Gaur egun, erdi eta iparraldeko eskualdeetan bakarrik da koofiziala euskara, Hizkuntza-eremuen Legearen arabera «eremu euskalduna» eta «eremu mistoa» deiturikoetan. «Eremu ez-euskaldun»ean, batere ofizialtasunik ez du hizkuntzak. [[Euskalki]]ei dagokienez, Nafarroa Garaiak lau aldaera ditu: [[nafarrera]], [[nafar-lapurtera]], [[ekialdeko nafar euskalkia|ekialdeko nafarrera]] eta (berrikitan baina gero eta indar handiagoz) [[gipuzkera]]. Euskararen ezagutzari dagokionez, Nafarroa Garaian askoz gutxiago aurreratu da [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n baino, eskolatzeari esker hobetu egin den arren. Euskaraz ikasten duten umeen kopurua etengabe hazten ari da, eta horrek euskara estimatu edo balioetsi egiten dela adierazten du. Eta hori, Nafarroa Garaiko [[Unión del Pueblo Navarro|UPNko]] gobernuek euskara sustatzeko eman duten laguntza publikoa urria izan den arren.<ref>Ramón Zallo eta Mikel Ayuso (euskaratzailea: Josemari Navascués): [http://www.kultura.ejgv.euskadi.net/r46-6614/eu/contenidos/informacion/ezagutu_eh/es_eza_eh/adjuntos/eza_eu.pdf ''Euskal Herria ezagutzea''], Eusko Jaurlaritza, 2009, 44. orrialdea.</ref>. [[2011]]eko datuen arabera, Nafarroako herritarren %13,7 dira elebidunak —%9,9 (1991)—; elebidun hartzaileak, euskara ulertu bai baina hitz egiteko gai ez direnak, %10,4 (%7,4 1991ean) eta euskara ez zekitenak %74 dira —%82 1991ean—. Ezagutza eremu mistoan eta ez-euskaldunean igo da. Lehenengoan %18,6 gauza dira euskaraz hitz egin edo ulertzeko; ez-euskaldunean, berriz %11,5. Etxeko erabileran ez dago aldaketa nabarmenik eta gazteen artean ari ezagutza igo egin da<ref>Garikoitz Goikoetxea, [https://web.archive.org/web/20160916121209/http://www.berria.eus/paperekoa/1929/013/001/2015-01-14/euskararen_mapaz_eta_mapa_azaldu_ez.htm «Euskararen mapaz, eta mapa azaldu ez»], ''Berria'', 2015-01-14</ref>. [[Fitxategi:Euskara gaitasuna hizkuntza eremuaren arabera Nafarroa Garaian 2018 ehunekoak.png|thumb|ezkerrera|Euskara gaitasuna hizkuntza eremuaren arabera. 2018.<ref name="#1">{{erreferentzia|abizena=Nafarroako Gobernua|urtea=2018|izenburua=Azterketa soziolinguistikoa|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|orrialdea=7|orrialdeak=54|ISBN=LG NA 940-2020|hizkuntza=eu|url=https://gobiernoabierto.navarra.es/sites/default/files/azterketa_soziolinguistikoa_2018.pdf}}</ref>]] [[Fitxategi:Hizkuntza erabilera Nafarroa Garaian 2018 Ehunekoak.png|thumb|ezkerrera|Hizkuntza erabilera Nafarroa Garaian 2018ko azterketa soziolinguistikoaren arabera. Ehunekoak.<ref name="#1"/>]] [[2018]]ko datuen arabera Nafarroa Garaiko herritarren % 14,1 euskaraz bazekien, % 8 euskaldun hartzailea zen eta % 77,9 ez zekien euskaraz. Zazpi urte lehenagoko zifrekin konparatuz, euskaraz ez zekitenen kopuruak gora egin zuen.<ref name="#1"/> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> </br> === Literatura === {{Sakontzeko|Nafarroako idazleak}} Lurraldeak izen handiko euskarazko idazleak eman ditu, klasikoen artean [[Axular]], [[Arturo Kanpion]], [[Pablo Fermin Irigarai]] ''Larreko'' eta [[Alexander Tapia Perurena]] nabarmentzen direla. Garaikideak ditugu, besteak beste, [[Jon Alonso]], [[Aingeru Epaltza]], [[Eduardo Gil Bera]], [[Jose Angel Irigarai]], [[Patziku Perurena]], [[Alberto Ladrón|Alberto Ladron Arana]], [[Inma Errea]], [[Josetxo Azkona]], [[Angel Erro|Anjel Erro]], [[Hedoi Etxarte]] eta [[Jokin Muñoz]]. Halaber, erdarazko idazle aipagarriak dira [[Yehuda Halevi]] eta [[Abraham Ben Meir Ibn Ezra]] ([[hebreera]]z) eta [[Antonio de Eslava]] eta [[Francisco Navarro Villoslada]] (gaztelaniaz). === Musika === {{Sakontzeko|Nafarroako musika}} [[Fitxategi:María Bayo con el Premio Cadenas de Navarra 2018.jpg|thumb|[[María Bayo]] (2018)]] [[Nafarroako jota]] bertako abeste mota tradizional ezaguna da, [[Raimundo Lanas]] ''"El ruiseñor navarro"'' ([[1908]]-[[1939]]) [[Murillo el Fruto|murilloarra]] jota abeslari ezagunenetako bat izan zen. [[Euskara|Euskarazko]] abeslarien artean, [[Petti]] (folk-rock, blues, post-rock) eta [[Joseba Irazoki]] (pop-rock) [[Bera|beratarrak]] aipagarriak ditugu. Estatu mailan, [[Gaztelera|gaztelerazko]] kantari ospetsuak izan dira [[María Ostiz|Maria Ostiz]], [[Serafin Zubiri]] eta [[Amaia Romero]]. Musikagile nafar ezagunak izan dira [[Hilarion Eslaba]] eta [[Joaquin Gaztanbide]], eta [[Pablo Sarasate]]. Abeslarien artean, [[Julian Gaiarre]] ([[1844]]-[[1890]]) eta [[María Bayo|Maria Bayo]] ([[1961]]-) mundu osoan ezagunak dira. Aipagarriak dira [[Nafarroako Orkestra Sinfonikoa]] eta [[Orfeón Pamplonés]] ere ([[1865|1865ean]] sortua). [[1980ko hamarkada|1980ko hamarkadan]] [[Euskal Rock Erradikala|Euskal Rock Radikalaren]] barruan sortutako taldeen artean "[[Barricada]]" nabarmendu zen, baita "[[Tijuana In Blue]]" eta "[[Tahúres Zurdos]]". [[Fitxategi:Berri Txarrak Lagunartean - Kobetamendi - 2019-07-14 - 265.jpg|thumb|[[Berri Txarrak]] (2019)]] [[1990eko hamarkada|1990eko hamarkadan]] abiatutako "[[Berri Txarrak]]" (rock), "[[Skalariak]]" (ska elebiduna), "[[Nahi ta nahiez]]" (pop-rock), "[[Kojon Prieto y los Huajalotes]]" (estilo askotakoa gazteleraz), "[[Hemendik At!]]" (dance), "[[Marea (musika taldea)|Marea]]" (rock gazteleraz) "[[Koma (musika taldea)|Koma]]" (heavy eta trash metal), "[[Leihotikan]]" (punk-rock), "[[Piperrak]]" (punk erriberarra) eta [[El Columpio Asesino]] (indie) azpimarratzekoak dira. Azkenik, [[2000ko hamarkada|2000ko hamarkadatik]] aurrera "[[Selektah Kolektiboa]]" (rap eta hip-hop), "[[Kerobia]]" (pop), "[[SextySexers]]" (rock) "[[Lendakaris Muertos]]" (punk), "[[Stupenda Jones]]" eta "[[Hesian]]" (punk rock sakanarra) eta "[[Vendetta (musika taldea)|Vendetta]]" (askotariko estiloak) oso kontutan hartzekoak dira. === Bertsolaritza === {{Sakontzeko|Nafarroako Bertsolari Txapelketa}} [[Fitxategi:Alkaiza Kafea Argia DaniBlanco2021.jpg|thumb|[[Saioa Alkaiza]] Nafarroako bertso-txapelduna 2021ean.]] 1936an izan zuen aurreneko ekitaldia [[Elizondo]]n eta [[Juan Felix Iriarte|Juan Felix Iriarte "Berjinanto"]] izan zen txapelduna. Bigarren ekitaldia 1960an jokatu zen. Hamarkada horretan [[Migel Arozamena]]k hiru garaipen lortu zituen. 1979tik aurrera urtero jokatu da, 2020an baino ez du hutsik egi, [[COVID-19 pandemia]]ren erruz. 2003 artean Iparraldeko bertsolariek ere batera hartzen zuten eta [[Amets Arzallus]] lau aldiz izan zen txapeldun. [[Xabier Silveira]] (7) eta [[Julio Soto]] (5) dira txapel gehien eskuratu duten bertsolariak. === Folklorea === ==== Dantzak ==== [[Fitxategi:Castillo de Cortes 1.JPG|thumb|Artzaina eta deabrua, [[Cortes|Cortesko]] [[Paloteado|paloteadoan]]]] Nafarroa Garaikoa Euskal Herriko folklorerik ugarienekoa da. Halaber, kanpoko eragin ageriena izan duena izanik, dantza-tankera eta ohitura asko bereganatu eta moldatu ditu. Dantza aipagarriak dira [[Erriberako makila-dantza|Erriberako makila-dantzak]], eta katean elkarturiko bikotekako dantzak: [[Ingurutxo]], [[Larrain dantza|Larraindantza]], [[Soka-dantza|Sokadantza]], etab. Bestalde, [[Jauziak (euskal dantza)|Euskal Jauzien]] moduko dantzak ere badira, hona nola [[Baztango Mutil Dantza]] eta [[Otsagabiko makila-dantzak]]. Azken herri hori Pirinioetako aran batean kokatuta dago eta bere baitan kontserbatzen dituen dantzetan, gaur egun erlijio kutsua badute ere, antzinagoko iragan mitologikoa soma dezakegu. Nafarroako Dantzarien Biltzarra 1978 urtean sortu zen, Nafarroako euskal dantza taldeen topaleku gisa. 2021ean, 68 taldek osatzen zuten, horietatik 38 talde heldu eta 30 dantzari talde txiki.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Nafardantza|izenburua=Nafarroako Dantzarien Biltzarra — dantzan.eus|hizkuntza=eu|url=https://dantzan.eus/kidea/Nafardantza|aldizkaria=dantzan.eus|sartze-data=2021-10-20}}</ref> Besteak beste talde hauek aritzen dira gaur egun: [[Agoitz|Agoizko]] Angiluerreka, [[Atarrabia|Atarrabiako]] Mikelats, [[Lizarra|Lizarrako]] Ibaiega, eta [[Iruñea|Iruñean]] Amaiur, Duguna, Oberena, eta Ortzadar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dantza taldeak {{!}} Dantzanet|url=https://www.dantzanet.net/?q=eu/node/279|aldizkaria=www.dantzanet.net|sartze-data=2021-10-22}}</ref><gallery mode="packed"> Fitxategi:Ingurutxo bedaio 2008 01.jpg|[[Ingurutxo|Ingurutxoa]] Fitxategi:Bolantak.jpg|[[Luzaideko bolantak]] Fitxategi:Zahagi dantza.jpg|[[Zahagi dantza|<nowiki/>]][[Goizueta|Goizuetako]] Zahagi dantza. Fitxategi:Mutil-dantza Elizondon Baztandarren Biltzarrean 2015.jpg|Elizondoko [[Mutil dantza|Mutil dantzak]] </gallery> ==== Inauteriak ==== [[Fitxategi:Inauterietako pertsonaia nagusi batzuen infografia.pdf|thumb|250x250px|Inauterietako pertsonaiak]] [[Ituren]], [[Zubieta (Nafarroa)|Zubieta]], [[Lantzeko inauteria|Lantz]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LANTZ|data=2010-01-26|url=https://web.archive.org/web/20100126113041/http://www.ahari.org/eus/lanz.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-10-20}}</ref> [[Nafarroako Erribera|Erribera]], [[Altsasu]] eta abarreko [[Inauteri|Inauterietan]] mitologia, erlijiotasuna eta tradizioak topatzen dira. Inauterietako pertsonaiak izaten dira honakoak: [[Joaldun|Joaldunak]], [[Miel Otxin]], Hartza, [[Zaku Zaharrak]], edo [[Momorrotxo|Altsasuko momorrotxoak]]. [[Zubieta (argipena)|Zubieta]] eta [[Ituren]] herrien artean ibiltzen dira [[Zanpantzar|Zanpantzarrak]] edo [[Joaldun|joaldunak]]. [[Inauteri]] hau urtarrilaren azken astearte eta asteazkenean ospatu ohi da. Zanpantzar ibilaldiaz gain soka-dantza eta dantza soltea ere dantzatzen dira. === Kirola === [[Fitxategi:Frontón Labrit - DSC 1955.JPG|250px|thumb|[[Labrit pilotalekua]].]] [[Fitxategi:Laxo pilota-jokoa 02.jpg|thumb|250x250px|[[Laxo]] pilota-jokoa]] [[Fitxategi:Salto (4980331191).jpg|250px|thumb|[[Osasuna futbol kluba|Osasunaren]] partida Real Madrilen aurka.]] [[Fitxategi:Miguel Indurain (Tour de France 1993).jpg|250px|thumb|[[Miguel Indurain]]ek bost [[Frantziako Tourra|Tour]] irabazi zituen, irudian 1993koa.]] ==== Pilota ==== ===== Esku pilota ===== Nafarroak izen handiko pilotari asko eman ditu, besteak beste [[Esku Huskako Buruz Buruko Pilota Txapelketa Nagusia|Buruz Buruko]] txapeldun diren [[Julian Retegi]], [[Fernando Arretxe]], [[Juan Martinez de Irujo]], [[Ruben Beloki]], [[Patxi Eugi]], [[Aimar Olaizola]], [[Abel Barriola]], [[Oinatz Bengoetxea]] eta [[Joseba Ezkurdia]]. Frontoi garrantzitsuena [[Labrit pilotalekua]] da, Iruñekoa, eta bertan jokatzen da besteak beste [[Nafarroako lau eta erdiko txapelketa]] eta San Fermin jaietako torneoa. ===== Laxoa ===== [[Laxo|Laxoa]] Nafarroa Garaiko Baztan eta Malerreka ibarretan jokatzen den [[Pilota|pilota jokoaren]] aldaera bat da, gaur egun tresnaz jokatzen direnetan zaharrena. [[Pilota#Luzeko%20pilota%20jokoak%20.28zuzeneko%20pilota%20jokoak.29|Luzeko pilota jokoa]] da, hots, plaza batean bi talde aurrez aurre jarrita jokatzen dena. Jokalariek eskularruarekin jotzen dute pilota. [[Kintze|Kintzeka]] eta jokoka kontatzen da. [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] Kultur Ondasun Inmaterial izendatu zuen 2019ko maiatzean.<ref name="ttipittapa1">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Gobernuak Laxoa jokoa Kultur Intereseko Ondasun Inmaterial izendatu du|argitaletxea=erran.eus|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://erran.eus/mendialdea/1557378817961-gobernuak-laxoa-jokoa-kultur-intereseko-ondasun-immaterial-izendatu-du|aldizkaria=Ttipi-Ttapa, 2019-05-09|sartze-data=2019-05-14}}</ref> ==== Futbola ==== Nafarroa Garaiko futbol talde nagusia [[Osasuna futbol kluba]] da, Iruñeko taldea. 1920. urtean sortu zen eta 40 denboraldi egin ditu Lehen mailan (2021eko datua). Bi aldiz lortu du 4. postua eta Errege Kopako finala ere jokatu zuen 2005ean. 2007an [[Txapeldunen Liga]]n aritu zen eta urte berean [[UEFA Europa League]]ko finalerdietara iritsi zen. [[Sadar|Sadar estadioan]] jokatzen ditu etxeko partidak. Bigarren B mailan jokatu duten beste talde batzuk ere badaude, [[Osasuna B]], [[Izarra Kirol Elkartea|Izarra]], [[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]], [[Peña Sport Futbol Kluba|Peña Sport]], [[Azkoien Kirol Elkartea|Azkoien]], [[Unión Deportiva Mutilvera|Mutilvera]] eta [[Txantrea Kirol eta Kultur Elkartea|Txantrea]]. [[Nafarroako futbol selekzioa]] ere antolatu zen 2003. urtean eta hiru partida jokatu zituen 2005 artean, urtero bana. [[Areto-futbol]]ean bi talde daude Espainiako maila gorenean, [[Xota Futbol Sala]], Ligan eta Kopan finalista izandakoa, eta [[Ribera Navarra FS]]. ==== Eskubaloia ==== Bi eskubaloi talde izan ditu Nafarroa Garaian goren mailan, biak ere Iruñekoak. [[SDC San Antonio|Portland San Antoniok]] 2002ko eta 2005eko ASOBAL Ligak irabazi zituen eta Europan ere txapeldun izan zen, Europako Kopa bat bi Errekopa eta Superkopa bat irabaziz. 2013an ordea taldea desegin zen. Gaur egun [[SCDR Anaitasuna]]k hartu du haren lekua. 2011n igo zen ASOBAL Ligara eta 2016an Errege Kopako finala jokatu zuen. ==== Txirrindularitza ==== Txirrindulari ezagun ugari izan dira Nafarroa Garaian. Denetan arrakastatsuena [[Miguel Indurain]] izan da, [[Frantziako Tourra|Frantziako 5 Tour]] eta [[Italiako Giroa|Italiako 2 Giro]] irabazi zituena besteak beste. Erlojupekoan Munduko txapelduna eta txapeldun olinpikoa ere izan zen. Beste txirrindulari ezagun batzuk honako hauek dira: [[Guillermo Antón]], [[Mariano Cañardo]], [[Jesús Galdeano]], [[Hortensio Bidaurreta]], [[Mikel Nieve]], [[Patxi Vila]]... [[Trial (txirrindularitza)|Trial]] modalitatean [[Benito Ros]] aipatu behar da. Hamar aldiz izan da munduko txapelduna eta bi aldiz Europakoa. [[Pista txirrindularitza]]n [[Juan Peralta]] eta [[Sergio Aliaga]] Espainiako txapeldunak izan dira. ==== Herri kirolak ==== Aizkolaritzan izan dira nafarrak nagusi herri kirolei dagokienez. [[Mikel Mindegia]]k 9 aldiz irabazi du Euskadiko txapelketa. Beste aizkolari arrakastatsu batzuk [[Floren Nazabal]], [[Donato Larretxea]], [[Patxi Astibia]], [[Iker Vicente]], [[Martin Garziarena]] eta [[Ramon Latasa]] izan dira. Harrijasotzaile ezagunena [[Iñaki Perurena]] da eta jasotako pisuaren errekorra [[Mieltxo Saralegi]]k ezarri zuen 2001ean, 329 kg hain zuzen ere. [[Zazpi Herrialdeen Arteko Txapelketa]] 11 aldiz irabazi du Nafarroa Garaiko selekzioak eta palmaresean lehena da. ==== Mendiko eskia ==== 2012tik urtez urte gero eta izen handiagoa hartzen ari den [[Bandres-Karolo]] [[Mendiko eskia|mendiko eskiko]] memoriala<ref>{{Erreferentzia|izenburua=bandres-karolo memoriala|url=https://bandres-karolo.com/|aldizkaria=bandres-karolo memoriala|sartze-data=2021-10-04}}</ref> antolatzen da [[Izaba|Izaban]]. Otsaileko asteburu bat izan ohi da normalean, elurraren arabera betiere. Kronoigoera eta bakarkako proba (eski-zeharkaldia) jokatzen dira. Bi mailatan banatzen da zeharkaldia: A eta B. Azken edizioetan A mailako proba Euskal Herriko Koparako puntuagarria izan da. B mailakoa berriz, maila apalagokoa eta herrikoiagoa da. === Hedabideak === {{Sakontzeko|Nafarroa Garaiko euskarazko irratiak}} [[Euskalerria irratia]]k Nafarroako Foru Erkidego osorako eta euskaraz emititzen du. Kate txikienen artean [[Eguzki Irratia]] eta dugu Iruñerrian eta [[Irati irratia|Irati Irratia]] Pirinioetako ibarretan. [[Egunkari]] nagusiak «[[Diario de Navarra|''Diario de Navarra'']]» eta «[[Diario de Noticias|''Diario de Noticias'']]» probintzian. [[Aldizkari]]en artean «''[[Nabarra]]''» [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osorako argitaratzen zen, baina itxi egin zuten 2011n, arazo ekonomikoak medio<ref>http://www.argia.com/albistea/nabarra-aldizkariak-argitaratzeari-utzi-dio-arazo-ekonomikoak-direla-eta 'Nabarra' aldizkariak argitaratzeari utzi dio arazo ekonomikoak direla eta</ref>. Tokian tokikoen artean, [[Bortziriak|Bortziriko]] «[[Ttipi-Ttapa]]» dugu adibide, baita ''[[Mendixut]]'' ere Pirinio aldean. == Azpiegitura == === Osasuna === * [[Nafarroako Ospitalea]], [[Virgen del Camino Ospitalea]] eta [[Nafarroako Unibertsitatea Klinika|Nafarroako Klinika Unibertsitarioa]] ([[Iruñea]]). * [[García Orcoyen Ospitalea|Garcia Orcoyen Ospitalea]] ([[Lizarra]]). * [[Sofia Erregina Ospitalea]] ([[Tutera]]). * [[Ubarmin Klinika]] ([[Elkano (Eguesibar)|Elkano]]). === Garraioa === ==== Errepide sarea ==== [[Fitxategi:Carreteras de Navarra.svg|thumb|Nafarroako errepide sarea.]] Trafikoaren eskumena Espainiako Barne Ministerioarena da, eta Guardia Zibilak du trafikoa zaintzeko eskumena. Halaber, Ministerio horrek radarrak eta isunen administrazioa kudeatzen ditu. 2021eko martxoan ezagutu zen Estatuak 12,72 milioi euro kobratu zituela isunetan Nafarroako errepideetako radar finkoen bidez bost urtean, eta 208.000 gidarik jaso zutela salaketa horregatik. [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]rekin mugan jarritako radarrek bildu zuten diru gehien isunetan, zehazki Altsasukoak (1.932.876,41 euro) eta Lekunberrikoak (6.587.398,59 euro), kobratu gabe gehiago utzi bazen ere.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.noticiasdenavarra.com/actualidad/sociedad/2021/03/27/radares-navarra-recaudan-12-millones/1132626.html|artikulua= Los radares del Estado en Navarra recaudan 12,72 millones y denuncian a 208.000 conductores en cinco años |aldizkaria=Noticias de Navarra |sartze-data=2021-03-28}}</ref> ==== Garraio publikoa ==== [[Fitxategi:Nafarroa trenak.png|thumb|Nafarroako gaur egungo eta iraganeko burdinbide eta tren geltokien mapa.]] Garraio publikoan eragin handiena duena [[autobus]] konpainiak dira. [[Iruñeko autobus geltokia]]n zentratutako sare batek hainbat eskualdetara egiten du zerbitzua. [[La Baztanesa]], [[La Estellesa]], [[La Muguiroarra]], [[La Roncalesa]], [[La Veloz Sangüesina]] edo [[La Unión (garraio enpresa)|La Unión]]ek Iruñea eta eskualde buruak zein herriz herriko zerbitzua dute. Gainera, Iruñerrian ''Atarrabiarra'' edo ''La Villavesa'' izeneko [[Iruñerriko Eskualdeko Hiri Garraioa]] sarea dago. [[Tren]] zerbitzuari dagokionez, behinola existitu ziren trenbide gehienak desagertuta daude gaur egun, eta trenbide nagusietan ere hainbat geltoki itxi dira. [[Castejongo geltokia]], [[Iruñeko tren geltokia]] eta [[Altsasuko geltokia]] dira zerbitzuen nodo zentralak. Euren arteko loturaz gain, [[Bartzelona]], [[Madril]], [[Vigo]] edo [[Irun]]era doazen zerbitzuak daude. Baita [[Miranda de Ebro]]rekin ([[Gasteizko geltokia]] bidean hartuta) edo [[Logroño]]rekin lotzen duten eskualdeko trenak. Trenbideen garairik oparoenean [[Iruñea-Zangoza burdinbidea]], [[Iruñea-Donostia burdinbidea]], [[Irun-Elizondo burdinbidea]] eta [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] existitu ziren, azken honek Lizarra eta [[Bergara]] lotzen zituen, Gasteiztik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia de Navarra {{!}} FERROCARRIL|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=9773|sartze-data=2021-10-19}}</ref>. ==== Iruñeko aireportua ==== [[Iruñea-Noain aireportua]] — ofizialki ''Iruñeko aireportua / Aeropuerto de Pamplona'' [[Iruñea]]tik sei kilometrora dago, [[Noain Elortzibar|Noaingo]] udalerrian. [[Aena]] enpresako aireportu publikoa da. Bere urterik onenean, 2007an, guztira 500.097 bidaiari erregistratu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Presentación - Aeropuerto de Pamplona - Aena.es|url=http://www.aena.es/es/aeropuerto-pamplona/presentacion.html|aldizkaria=www.aena.es|sartze-data=2020-06-02}}</ref> Asfaltozko pista bakarra du, batez ere Espainiako helmugak eskaintzen dituzten hegaldientzat. [[Frankfurteko aireportua]]rekin ere lotura eskaini zuen [[Lufthansa]]k<ref>{{Erreferentzia|izena=Diario de|abizena=Noticias|izenburua=Lufthansa descarta recuperar el vuelo entre Pamplona y Fráncfort durante la temporada de invierno|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdenavarra.com/actualidad/sociedad/2021/10/05/lufthansa-descarta-recuperar-vuelo-pamplona/1187673.html|aldizkaria=www.noticiasdenavarra.com|sartze-data=2021-10-19}}</ref>. === Unibertsitateak === ==== Nafarroako Unibertsitate Publikoa ==== [[Fitxategi:Universidad Pública de Navarra - Biblioteca.jpg|thumb|[[Nafarroako Unibertsitate Publikoa|NUPeko]] Liburutegia]] [[Nafarroako Unibertsitate Publikoa]] (NUP, NAUP edo UPNA) [[1987|1987an]] sortu zen. 10.000 ikasle (700-edo hirugarren zikloan) eta 600 irakasle inguru dira. [[Arrosadia|Arrosadian]] kokatuta dago zen.<ref>{{eu}} [http://paperekoa.berria.info/harian/2010-10-22/011/005/bikaintasun_zigilua_ehu_eta_nupi.htm berria.info]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} (2010-10-22)</ref> 2000-2001 ikasturtetik ikasketa hauek eskaintzen zituen: Enpresa Zientzietako diplomatura (1.067 ikasle), Ingeniaritza Tekniko Industriala, Lan Harremanetako diploma, Enpresen Zuzendaritza eta Kudeaketan lizentzia, Ingeniaritza Industriala, Nekazaritza Ingeniaritza Teknikoa, Nekazaritza Ingeniaritza, Telekomunikazio Ingeniaritza, Ekonomia, Soziologia eta Zuzenbide lizentziak, eta Irakasle ikasketak eta Erizaintza. 2021ean 6 fakultate edo eskola hauek daude NUPen: * Ekonomia eta Enpresa Zientzien Fakultatea * Giza eta Gizarte Zientzien Fakultatea * Nekazaritza Ingeniarien Goi Mailako Eskola Teknikoa * Telekomunikazio eta Industria Ingeniarien Goi Mailako Eskola Teknikoa * Osasun Ikasketen Unibertsitate Eskola * Zientzia Juridikoen Fakultatea ==== Nafarroako Unibertsitatea ==== [[Fitxategi:Universidad de navarra.JPG|thumb|[[Nafarroako Unibertsitatea]]]] [[Nafarroako Unibertsitatea]] egoitza nagusia [[Iruñea|Iruñean]] duen [[unibertsitate]] pribatu bat da. [[1952|1952ean]] sortu zuen [[José María Escrivá|Jose Maria Escriva de Balaguer]]-ek, [[Opus Dei]]-ko sortzailea. Izaera katolikoa du. Bertan, 42 titulazio ofizial ikas daitezke. 2007-2008 ikasurtean Nafarroako Unibertsitatean 828 lanaldi osoko irakasle eta 1.049 zerbitzu-langile zeuden. 9.188 ikasle gradu-ikasketetan matrikulatuta zeuden. 4.302 gradu-ondoko ikasle zeuden. Ikastetxe hauek biltzen ditu: * [[Nafarroako Arkitektura Goi Eskola Teknikoa|Arkitektura Goi Eskola Teknikoa]] Iruñean * [[Ekonomia eta Enpresa Zientzien Fakultatea (Nafarroako Unibertsitatea)|Ekonomia eta Enpresa Zientzien Fakultatea]] Iruñean * [[Nafarroako Unibertsitatearen Zuzenbide Fakultatea|Zuzenbide Fakultatea]] Iruñean * [[Nafarroako Unibertsitatea Klinika|Nafarroako Klinika Unibertsitarioa]] ere bere baitan hartzen du Iruñean, urtean 150.000 gaixori harrera egiten diona. * [[Madril]] eta [[Bartzelona|Bartzelonan]], negozio eskolak ditu * [[Donostia|Donostian]] [[Nafarroako Unibertsitateko Campus Teknologikoa|Ingeniaritzako Goi Eskola]]. Nafarroako Unibertsitateak eskaintzen dituen tituluen artean [[Euskal Ikasketen Diploma]] izenekoa dago, euskara, historia eta Nafarroako zuzenbideari buruzko gaiak jorratzen dituena. 1963. urtean sortu zen Nafarroako Unibertsitatean euskal etnografia eta euskal kultura, euskalkien gaia lantzen zuen [[katedra]].<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Euskal Hizkuntza eta Kultur Katedra. Aurkezpena.|hizkuntza=eu|egile-lotura=|url=https://www.unav.edu/eu/web/catedra-de-lengua-cultura-vasca/presentacion|egunkaria=|aldizkaria=|formatua=|sartze-data=2018-09-11}}</ref> [[Jose Basterretxea|Oskillaso]] eta [[Jose Migel Barandiaran]] irakasle izan zirelarik<ref>[https://www.unav.edu/documents/14318956/14655358/Historia.pdf/ae749c1f-1637-04b5-2c61-2631fdb1dacd Ana Echaide Itarte: Euskal hizkuntza eta kultura katedraren ibilbidea. Recorrido histórico de la cátedra de lengua y cultura vasca de la Univ. de Navarra.]</ref>, [[Euskal Hizkuntza eta Kultura Katedra]] ere badago unibertsitatean eta euskal kultura bultzatzen duen [[Abarrots Euskara Taldea]] ere bai.<ref>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20120220021022/http://www.unav.es/katedra/euskaraz/pagina_3.html Euskal Hizkuntza eta Kultura Katedra], Nafarroako Unibertsitatea. 2010-01-17.</ref> ==== Udako Euskal Unibertsitatea ==== [[Fitxategi:JREtxebarria Ikergazte2017.jpg|thumb|[[Ikergazte]] kongresua ([[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]] eta [[Nafarroako Unibertsitate Publikoa|NUP]], 2017)]] [[Udako Euskal Unibertsitatea]] 1973ko udan sortu zen euskara unibertsitatean integratzeko. Euskal Herri osoan jarduten du. [[1970|1970an]] unibertsitatean euskara ez zen bat ere erabiltzen. Hutsune hori betetzeko sortu zen , [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] babespean. Lehengo ekitaldi biak [[Donibane Lohizune|Donibane Lohizunen]] egin ziren, ondorengo biak [[Uztaritze|Uztaritzen]], eta azkenean 1977tik aurrera [[Iruñea|Iruñean]], non 20 urtez [[Iruñea|Iruñeko]] Larraona ikastetxeko ikastaroak oso emankorrak izan ziren. Geroago, urteak pasa ahala, hainbat urrats kualitatibo egin dituzte etengabe euskarazko unibertsitatea eraikitzeko bidean, bai Nafarroan bai Euskal Herriko beste herrialdeetan ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel Xabier|abizena=Aizpuru Murua|urtea=2003|izenburua=Udako Euskal Unibertsitatea : euskal kulturgintzan : Hasierako urteak, 1973-1984|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|orrialdea=|orrialdeak=33-34|ISBN=|hizkuntza=|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/433518649|isbn=8484380416|pmc=433518649|sartze-data=2019-08-19}}</ref> Orobat euskaraz eta unibertsitate mailakoak diren atal hauek sustatzen ditu: ikastaroak (2000 ikastaro 1973tik), liburu-argitalpenak (438 liburu eta 3 aldizkari zientifiko), Internet zerbitzuak, kongresuak, profesionalen bilkurak, eta graduondoko-ikasketak (12 titulu, 250 ikasle). Udaz gain, beste urte sasoietan ere antolatzen ditu ikastaroak, baita jardunaldiak ere (esaterako, [[Informatikari euskaldunen bilkurak]], edo [[Natur Zientzietako Topaketak|Natur Zientzietako Topaketak)]]. Euskal komunitate zientifikoa ezagutarazteko eta trinkotzeko zenbait datu-base ere eskaintzen ditu ([[Inguma (datu-basea)|Inguma]] eta [[Tesiker (datu-basea)|Tesiker]]). [[Ikergazte]] kongresu zientifikoak 200 gazte ikerlari bildu zituen 2017an Iruñean. == Ekonomia == 2020ko [[Biztanleria aktibo|Biztanleria Aktiboa]] 278.400 pertsonakoa zen, honako jarduera sektoretan banatuta: [[Zerbitzu (ekonomia)|Zerbitzu]]<nowiki/>ak = 177.800, [[Industria]] = 75.700, [[Eraikuntza]] = 15.600, eta [[Lehen sektore|Lehen sektorea]] = 9.400.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Biztanleria aktiboaren inkesta|argitaletxea=Nafarroako Esatistika Erakundea. https://administracionelectronica.navarra.es/GN.InstitutoEstadistica.Web/InformacionEstadistica.aspx?R=1&E=172|hizkuntza=Es}}</ref> [[Fitxategi:3693 ALSA - Flickr - antoniovera1.jpg|thumb|Sunsundegui enpresak [[Altsasu]]<nowiki/>n ekoiztutako autobus bat.]] 2019ko BPG-[[Barne produktu gordin|Barne Produktu Gordina]] 20.973 M €-koa izan zen. Beraz, BPGaren bolumenaren araberako Espainiako 14. ekonomia zen. [[Per capita]] BPGa [[Bizi-kalitate|bizi-kalitatea]]<nowiki/>ren adierazle ona da, eta 32.141 €-koa izan zen, estatuko BPGa 23.690 €-koa zen bitartean. Kopuru horrek esan nahi du Nafarroako [[biztanleria]] estatuko [[bizitza-maila]] onena dutenen artean dagoela, hain zuzen 3. postuan [[Autonomia erkidego|Autonomia Erkidego]]<nowiki/>etako per capita BPGaren rankingean.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Datos macro Navarra – Economía de las Comunidades Autónomas.|argitaletxea=Expansión https://datosmacro.expansion.com/ccaa/navarra|ISBN=C.I.F.: B-87328910|hizkuntza=Es}}</ref> 2021eko bigarren hiruhileko BAI-[[Biztanleria Aktiboaren Inkesta]]<nowiki/>n, Nafarroako [[langabezia]] %10,3koa zen, estatuko langabeziaren ehuneko txikiena duen [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]<nowiki/>ren ondoren.<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Datos macro Navarra – Encuesta de Población Activa|argitaletxea=Expansión https://datosmacro.expansion.com/paro-epa/espana-comunidades-autonomas/navarra|ISBN=C.I.F.: B-87328910|hizkuntza=Es}}</ref> === Zerbitzuak === Nafarroako Estatistika Erakundearen arabera, 2021eko urtarrilaren 1eko enpresa-egitura [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>en sektorean kontzentratzen da bereziki, hamar enpresatik ia zortzi eta [[Soldatapeko lan|soldatapeko]] hamar pertsonatik bost bertan baitaude. Enpresen biztanleriaren egituran pisu handiena duen sektoreak 19.616 enpresa biltzen ditu, arlo hauetan: [[ostalaritza]], [[Garraio|garraioa]] eta biltegiratzea, [[Informazio|informazioa]] eta [[Komunikazio|komunikazioak]], [[Finantzak|finantza]]- eta [[aseguru]]-jarduerak, [[ondasun higiezin]]-jarduerak, jarduera profesionalak, [[zientifiko]]<nowiki/>ak eta teknikoak, jarduera administratiboak eta zerbitzu lagungarriak, [[hezkuntza]]-, [[osasun]]- zein [[gizarte]]-laguntzako zerbitzuak, eta bestelako gizarte-jarduerak Gainerako Zerbitzu bezala biltzen diren zerbitzu pertsonalak barne, eta enpresa guztien % 55,5 dira. [[Merkataritza]]<nowiki/>ren pisua ere garrantzitsua da, 8.060 enpresa baititu. Guztizkoaren % 22,8rekin, sektore honetan sartzen dira handizkako eta txikizkako salmentako jarduerak egiten dituzten enpresak eta merkataritzako bitartekariak.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Directorio de empresas de Navarra|argitaletxea=Nafarroako Estatistika Erakundea http://www.navarra.es/home_es/Gobierno+de+Navarra/Organigrama/Los+departamentos/Economia+y+Hacienda/Organigrama/Estructura+Organica/Instituto+Estadistica/NotasPrensa/Directorioempresas.htm|hizkuntza=Es}}</ref> === Industria === Industria-sektoreak soldatapeko hamar pertsonatik lau enplegatzen ditu, eta hamar enpresatik bat hartzen du. Nafarroako industria goi mailakoa eta esportatzailea da, eta 51 enpresa daude 500 enplegatutik gora dituztenak.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Ranking de empresas|argitaletxea=El Economista. https://ranking-empresas.eleconomista.es/empresas-NAVARRA.html|hizkuntza=Es}}</ref> Horien artean batzuk multinazionalen filialak dira, hala nola [[Volkswagen]] eta beste hainbat bertako kapitala dutenak, ezagunenak [[Azkoyen|Azkoyen Taldea]], [[Sunsundegui]] edo [https://www.fagorederlan.com/eu/inicio Fagor Ederlan] izanik.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Catálogo de la industria navarra|argitaletxea=Diputación Foral de Navarra. Gobierno de Navarra, Prensa publicaciones|ISBN=9788423502462|hizkuntza=Es}}</ref> Jarduera industrialek CETENASAtik (Nafarroako Zentro Teknologikoak) sortutako ikerketa teknologikorako zentro batzuen euskarria dute. Zentro horiek enpresen [[lehiakortasun]]<nowiki/>a hobetzen laguntzen dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Apraiz, Amaia, Martínez, Ainara, Romano,María|urtea=2019|izenburua=Patrimonio industrial de Navarra|argitaletxea=Gobierno de Navarra. Fondo de Publicaciones; N.º 1|orrialdeak=365, 370|ISBN=8423535053, ‎ 978-8423535057|hizkuntza=Es}}</ref> NIE- Nafarroaren Industriaren Elkarteak industriaren eta haren ingurunearen arteko [[Lankidetzazko ekonomia|lankidetza]] eta [[Lehiakortasun|lehiakortasuna]]<nowiki/>ren hobekuntza sustatzen ditu. NIE elkarte pribatua da, [[kudeaketa]]<nowiki/>n eta [[teknologia]]<nowiki/>n espezializtua, erreferente izateraino, eta Nafarroako enpresa garrantzitsuenen %70 inguru biltzen ditu, bezero eta elkartuen artean, fakturazio-bolumenari dagokionez. <ref>{{erreferentzia|abizena=Bayo, Alberto, et al.|urtea=2010|izenburua=Claves de la economía y la empresa de Navarra|argitaletxea=Colección Informes. Gobierno de Navarra|orrialdea=144|ISBN=9788461337422|hizkuntza=Es}}</ref> === Eraikuntza === 2020. urtean [[eraikuntza]] sektoreak 15.600 enplegatu zituen,<ref name=":3" /> 2.709 enpresetan banatuta.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Guía de empresas, servicios y profesionales de Navarra|argitaletxea=Anuario de la Construcción https://www.anuariodelaconstruccion.com/|ISBN=B31414873|hizkuntza=Es}}</ref> Sektoreko adierazle nagusiak lanpostuak, zementuaren kontsumoa, eraikingintza eta obra zibila dira. Eraikingintza azpi-sektorean hiru jarduera mota daude: garrantzitsuena den etxegintzaren arloa, gizarte-ekipamendua eta bestelako eraikuntza. 2020an egiten hasitako [[etxebizitza]] babestuak 605 izan ziren, eta libreak 1954. Bukatutakoak berriz, 558 izan ziren babestuak eta 1498 libreak.<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Joseba|urtea=2021|izenburua=Economía Navarra. Informe 2020|argitaletxea=Departamento de Estudios. Laboral Kutxa https://corporativa.laboralkutxa.com/src/uploads/2021/09/ECONOMIA-NAVARRA-2020.pdf|orrialdea=103|orrialdeak=|ISBN=978-84-946432-8-6|hizkuntza=Es}}</ref> [[Obra zibilen ingeniaritza|Obra zibila]]<nowiki/>ren azpi-sektorean, lau jarduera mota bereizten dira: [[Garraio|garraioa]], [[Urbanizazio (hirigintza)|urbanizazioa]], hidraulikoa eta [[ingurumen]]<nowiki/>a. Estatuko zein Nafarroako Gobernuko lizitazio publikoek baldintzatzen dute beraien dinamismoa, eta pandemiaren eraginez 2020an soilik 130 M€ inbertitu ziren, hain zuzen aurreko urtekoaren erdia. Etorkizunari begira sektoretik eraikuntzaren trakzio- lana beste jarduera ekonomiko batzuekiko azpimarratzen dute, eta [[energia eraginkortasun]]<nowiki/>eko eta [[ekonomia zirkular]]<nowiki/>reko estrategiekin lotura, garapen [[Jasangarritasun|jasangarri]]<nowiki/>ra eta erresilientea bideratzeko.<ref name=":4" /> === Lehen sektorea === 2020an, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko elikagaien [[merkataritza-balantza]]<nowiki/>k ildo positiboari jarraitu zion, 727 milioi euroko [[Superabit (argipena)|superabit]] osoarekin. Animalia bizien eta animalia-arloko produktuen adarrak 203 M€ esportatu zituen eta 141 M€ inportatu; landare-arloko produktuen adarrak, koipeek eta olioek berriz, 520 M€ esportatu eta 260 M€ inportatu zituen, eta elikagai-industrietako produktuen adarrak 631 M€ esportatu eta 226 M€ inportatu zituen.<ref name=":4" /> Nekazaritza azpisektorean, [[Belar|belarki]]<nowiki/>en laboreek 255 mila Ha okupatu zituzten, eta zurezko laboreek berriz 31 mila Ha. Nekazaritzako ekoizpen nagusiak [[zereal]]<nowiki/>ak 1.010.080 tona, [[Bazka-landare|bazka]]-laboreak 991.455 tona,eta [[barazki]]<nowiki/>ak 518.481 tona izan ziren; kopuru txikiagoekin zeuden zurezko laboreak (mahastiak, fruta-arbolak eta olibadiak), laborantza industrialak, tuberkuluak eta lekadunak.<ref name=":4" /> [[Abeltzaintza]]<nowiki/>ren azpisektorean, 2020an zerri-erroldak 685.605 buru zituen, ardi-aziendak 467.020, behi-aziendak 123.450, eta ahuntz-aziendak 12.755.<ref name=":4" /> == Jaiak == [[Fitxategi:Aurtitz Ituren Zubieta Inauteriak Maite Irizarrek Dantzan webgunean.jpg|eskuinera|thumb|[[Joaldun]]ak. Ituren eta Zubietako Inauterietan]]Urte oso zehar ospatzen dira Nafarroako herriko festak. Herriko festa gehienek lotura dute Santuekin eta herri bakoitzak badu bere patroiak. Jatorri erlijiosoko festekin segituz, martxoaren lehendabiziko bi asteburuetan ospatzen dira Xabierraldiak, hau da, Xabier herriraino urtero egiten den erromeria. Beste hainbeste jaik, berriz, inauterietan zentratzen dira eta oso famatuak dira, adibidez, Ituren eta Zubietan ospatzen direnak, baita Sakana aldean ere. Honetaz aparte, apirileko azken igandean urteroko jai egiten dute Baigorren, Nafarroaren Eguna, Nafarroa Garaiaren eta [[Nafarroa Beherea|Beherearen]] arteko batasun kulturala aldarrikatzeko. Hau da jai esanguratsuenen zerrenda: * [[Urtarril]]aren azken asteko astelehen eta asteartean. [[Ituren eta Zubietako inauteriak]]. * [[Otsail]]a. [[Inauteriak Euskal Herrian|Inauteriak]] hainbat herritan: [[Arizkun]], [[Altsasu]], [[Bera]], [[Lantz]], [[Lesaka]], [[Unanu]]... * [[Martxo]]aren lehenbiziko bi asteburuetan [[Xabierraldi]]a * [[Apiril]]aren azken igandean: '''[[Nafarroaren Eguna]]''', [[Baigorri]]n. * [[Uztailaren 7]]a: [[Iruñeko Sanferminak|Sanferminak]], probintziako festa ezagunenak. * [[Irailaren 29]]a: [[Done Mikel Aralarkoaren santutegia|Done Mikel Aralarkoaren]] eguna. * [[Abenduaren 3]]a: [[Frantzisko Xabierkoa|San Frantzisko Xabierkoaren]] eguna, [[Nafarroako Foru Erkidegoaren Eguna]]. == Nafar ospetsuak == * [[Eneko Arista]] ([[770]] inguru – [[852]] inguru), [[Iruñeko Erresuma]]ko lehenbiziko erregea. *[[Oneka Beraskoitz Iruñekoa]] ([[790]] - [[831]]) [[Iruñeko Erresuma]]ko lehenbiziko erregina. *[[Tota Azearitz|Tota Iruñekoa]] ([[876]] - [[958]]), agintaria *[[Urraka Iruñekoa]] (901 -956 )  *[[Andregoto Garindoitz]] ([[876]] - [[958]]), agintaria *[[Zuria Nafarroakoa (1177-1229)]], politikari *[[Maria Nafarroakoa (1355-1420)]]  *[[Zuria I.a Nafarroakoa]] ([[1387]] - [[1441]]), agintari *[[Zuria II.a Nafarroakoa|Blanka II.a Nafarroakoa]] ([[1424]] - [[1464]]), politikari * [[Pedro Urtsua]] ([[1520]] inguru – [[1561]]), konkistatzailea eta esploratzailea. * [[Frantzisko Xabierkoa]] ([[1506]]–[[1552]]), jesuita eta santua. *[[Manuela Ezkerro|Manuela Ezkerro Saenz de Txabarri]]  (?- [[1763]]),   [[inprimatzailea]] * [[Frantzisko Xabier Mina]] ([[1789]]–[[1817]]), gerrillari eta militarra. * [[Hilarion Eslaba]] (1807–[[1898]]), musikagilea. *[[Manuela Etxarri]] ([[1816]] - [[1893]]), bertsolari *[[Maria Tadea Verdejo y Durán]] ([[1830]] - [[1854]]), idazle *[[Martina Ezkurra]] ([[1841]] - [[1936]]), sendalaria * [[Julian Gaiarre|Julian Gayarre]] ([[1844]]–[[1890]]), tenorea. * [[Pablo Sarasate]] ([[1844]]–[[1908]]) [[biolin]] jole eta musikagilea. *[[Remigia Etxarren]] ([[1853]] - [[1921]]), funanbulista * [[Arturo Kanpion]] ([[1854]]–[[1937]]), idazlea. *[[Soledad Villafranca]]  (1880-1949), [[Anarkismo|anarkista]] *[[Carmen Baroja]] ([[1883]] - [[1950]]) idazle eta [[Etnologia|etnologoa]] *[[Josefa Uritz|Josefa Uritz Pi]] ([[1883]] - [[1958]]), pedagogoa eta irakaslea *[[Rosa Oteiza]] ([[1883]] - [[1970]]), emagin eta modeloa *[[Emiliana Zubeldia]] ([[1888]] - [[1987]]), piano-jotzailea eta musika-irakaslea *[[Matilde Huitzi]] ([[1890]] - [[1965]]), abokatua, sufragista, pedagogoa eta maistra *[[Bakea Ziganda]] ([[1890]] - [[1966]]), euskaltzain urgazle *[[Elisa Uritz]] ([[1893]] - [[1979]]), irakasle, pedagogoa eta berritzailea *[[Joaquina Eguaras]] ([[1897]] - [[1981]]), artxibozaina eta hebraísta *[[Karle Garmendia Aldaz]] ([[1898]] - [[1983]]), margolaria *[[Maria Camino Oskoz]] (1910-1936), [[maistra]] eta [[Alderdi komunista|alderdi komunistako]] idazkaria *[[Feliciana Setoain]] ([[1912]] - [[2008]]), idazlea eta musikaria * [[Francisco Javier Saenz de Oiza]] ([[1918]]–[[2000]]) arkitektoa. *[[María Luisa Elio]] ([[1926]] - [[2009]]), idazlea eta aktorea antzerkian eta zineman * [[Jose Maria Jimeno Jurio]] ([[1927]]–[[2002]]) historialaria eta etnografoa. *[[Sagrario Aranburu|Sagrario Aranburu Olasagarre]] ([[1930]] - [[2021]]), abeslari, musikaria eta dantzaria * [[Jose Maria Satrustegi]] ([[1930]]–[[2003]]), idazlea eta [[euskaltzaindia|euskaltzaina]]. * [[Miguel de la Quadra-Salcedo]] ([[1932]]), kirolaria, kazetaria eta esploratzailea. * [[Rafael Moneo]] ([[1937]]) [[tutera]]r arkitektoa. *[[Lucia Bakedano]] ([[1938]]),  idazlea eta zutabegilea * [[Carlos Garaikoetxea Urriza|Carlos Garaikoetxea]] ([[1938]]), politikaria, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoko]] [[lehendakari]] izana ([[1980]]–[[1985]]). *[[Charo Fuentes]] ([[1943]]), idazlea, poeta eta kultura-ekintzailea *[[Eukene Lacarra]] ([[1944]]),  [[mediebalista]], literatura-kritikari eta katedraduna *[[Ana Yabar|Ana Yabar Sterling]] ([[1948]]), abokatua, politikaria, ekonomialaria eta unibertsitateko irakaslea *[[Blanca Roncal|Blanca Roncal Azanza]] ([[1950]]), [[Ginekologia|ginekologoa]] eta politikaria *[[Blanca Fernández Viguera]] ([[1951]]),  soziologoa, ikertzailea eta irakaslea *[[Sagrario Aleman]] ([[1952]]),  euskaltzaina, katedraduna eta politikaria * [[Aurora Beltrán]] ([[1964]]), musikaria. * [[Miguel Indurain]] ([[1964]]), txirrindularia, arlo horretan inoizko garaipenik handienak lortu dituen [[euskal Herria|euskal herritarra]]. * [[Uxue Barkos]] ([[1964]]), politikaria. [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernu]]<nowiki/>ko lehen emakume lehendakari abertzalea. * [[Iñaki Otxoa de Olza]] ([[1967]]–[[2008]]), [[mendizaletasun|mendizalea]] eta alpinista. * [[Aimar Olaizola]] ([[1979]]), [[pilotari]]a. * [[Gorka Urbizu|Gorka Urbizu Ruiz]] ([[1977]]), [[musikari]]a. * [[Amaia Romero]] ([[1999]]), musikaria. == Oharrak == {{erreferentzia zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{ lur | data=2013/01/02}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == {{Erreferentzia | abizena1 =* Esparza Zabalegi | izena1 = Jose Mari | abizena2 = Aoiz | izena2 = Floren | abizena3 = Zabaleta | izena3 = Patxi | izenburua = Tres tristes trileros; Arbeloa, Del Burgo y Aizpún | isbn = 978-84-16350-64-3 | argitaletxea = Txalaparta SL | lekua = Tafalla | urtea = 2016 }} {{Erreferentzia | abizena1 =* Esparza Zabalegi | izena1 = Jose Mari | izenburua = Euskal Herria kartografian eta testigantza historikoetan | isbn = 978-84-936037-9-3 | argitaletxea = Euskal Editorea SL | lekua = | urtea = 2012 }} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako armarria]] *[[Nafarroa arragoa|Nafarroa arragoa (abestia)]] *''[[Herribehera|Herribehera (abestia)]]'' == Kanpo estekak == {{atari|Nafarroa|Nafarroa}} * [http://www.nafarroa.eus Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunea] {{es}} {{eu}} {{fr}} {{en}} * [http://www.nafarroakoparlamentua.eus/ Nafarroako Foru Erkidegoko Legebiltzarraren webgunea] {{es}} {{eu}} {{fr}} {{en}} * [http://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/mapa.aspx?idioma=eu Nafarroa Garaiaren mapa] {{es}} {{eu}} {{en}} {{fr}} {{de}} {{it}} {{nl}} * [https://web.archive.org/web/20051025033752/http://sitna.cfnavarra.es/?lang=eus Topografia, satelitezko irudiak eta mapak] {{es}} {{eu}} {{fr}} {{en}} {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko lurralde aurkibidea}} {{Espainiako autonomia erkidego aurkibidea}} {{Espainiako probintzia aurkibidea}} {{Euskal Herriko atariak}} {{Erdi-babestua}} [[Kategoria:Nafarroa Garaia]] i85emxbshekc3a0mwcqp1v1j8ncvo5d 0 5187 10003073 9999516 2024-12-18T10:11:51Z Xabier Armendaritz 448 /* 2011 - Japonia */ 10003073 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} [[Fitxategi:NOAA Tsunami Animation-2016.webm|thumb|upright=1.4|Tsunami 3D animazio batean.]] [[Fitxategi:2004-tsunami.jpg|thumb|320px|[[2004ko Indiako ozeanoko lurrikara|2004ko Indiako ozeanoko tsunamia]] (Ao Nang, Krabi probintzia, [[Thailandia]])]] '''Tsunami'''a ([[japoniera]]z 津波, ''portuko olatua'') [[olatu]] erraldoi bat<ref name=Euskaltzaindia>[https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=tsunami&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&Itemid=410&lang=eu&bila=bai Tsunami] Euskaltzaindiaren hiztegian (kontsulta: 2021-03-16)</ref><ref>http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=tsunami</ref> edo multzo bat da, [[itsaso]]ko ur kopuru handia bertikalki eta laster desplazatzen denean sortua. Fenomeno natural hori lurgaineko zein itsaspeko [[lurrikara]]k ([[itsasikara]]<ref name=Euskaltzaindia/>) sortua da gehienetan<ref name=Unesco>{{fr}}{{es}}“Tsunamiei buruzko glosarioa”, [[Unesco]] (2009) [http://itic.ioc-unesco.org/images/stories/about_tsunamis/tsunami_glossary/tsunami_glossary_fr_v19.pdf frantsesez] eta [http://itic.ioc-unesco.org/images/stories/about_tsunamis/tsunami_glossary/tsunami_glossary_sp_v19.pdf gaztelaniaz]</ref>, baina baita [[luizi]], [[sumendi]] erupzio zein [[meteorito]] handien talkak ere<ref name=Unesco/>. Itsaspeko eztanda atomikoek ere sortu omen ditzakete. Horregatik, nahiz eta olatu erraldoi itxura izan, ez dira egiazko olatuak, horiek [[haize]]ak eragindakoak baitira. Fenomeno hori sarrien pairatzen duen eskualdea [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] kostak dira, bertan baitago ''[[Ozeano Bareko Suzko Eraztuna|Suzko Eraztuna]]'' edo aktibitate sismiko handien duten bi plaka tektonikoen talka lerroa, batez ere [[Asia]]ko ekialdea. Garrantzitsua da jakitea ez dela nagusiki tsunamiaren garaiera suntsitzaile egiten duena, baizik eta ur mailaren igoeraren iraupena eta horrek desplazatutako ur kopurua: hainbat metroko garaierako olatuak, agian hamar metro ingurukoak, sarri agertzen badira ere Ozeano Bareko kostetan, ez dute nahiko ur eramaten lur barnera sartzeko haina. Aldiz, olatuak bi metro eskas izanik ere, ur kopuru handia badu, suntsitzailea izan daiteke oso, lehorrean ehunka metro sartuz, leku laua eta oztopo naturalik gabea bada. Halaxe gertatu zen [[Indonesia]]ko [[Banda Aceh]] estatuan 2005eko abenduan, olatua lehorrean hainbat kilometro sartu baitzen. == Hitzaren jatorria == [[Fitxategi:The_Great_Wave_off_Kanagawa.jpg|thumb|320px| ''Kanagawako uhin handian'' ({{lang|ja|Kanagawa-oki nami-ura, 神奈川沖 浪裏}}) XIX mendeko ukiyo-e edo zur-irarlan ezaguna, [[Katsushika Hokusai]] [[japonia]]r artistak egina. Bertan tsunamia haizeak sortu eta xaxatutako olatu erraldoitzat irudikatzen da, ez benetan den lur mugimendu handi batek sortutako itsas mailaren goratzetzat.]] Izena [[japoniera]]tik dator, eta bi hitz batuz sortua da: «portu» (''tsu'', 津) gehi «uhin» edo «olatu» ({{lang|ja|''nami'', 波}} edo {{lang|ja|浪}}). Grafiari dagokionez euskarak hitza maileguan hartu du, ohiko forma hartuz: tsunami bat, tsunamia, tsunamiak; japonierazko ahoskerari dagokionez, hasierako soinua euskarazko ''tz''-tik hurbilago dago. [[Japonia]]ko arrantzaleek sortu zuten hitza, noizean behin portura itzultzean kaiko inguruak urak suntsituta aurkitzean, nahiz eta haiek olatu bakar bat ere ez nabaritu itsasoan zeudenean. Tsunamiek [[uhin garaiera]] (anplitude) txikia dute itsaso barruan eta [[uhin luzera]] handia (maiz ehunka kilometro luze); horregatik, nabarigaitzak dira itsasoan, pasatzen den konkortxo samurtzat ageri baitira. == Ezaugarriak == Edozein fenomenok eragin dezake tsunamia, ur kopuru handi bat laster desplazatzen badu: lurgaineko zein itsaspeko [[lurrikara]]k, [[luizi]]ak, [[sumendi]] erupzioak zein [[meteorito]] handien talkak. Hala ere, lurrikarek haien % 90 sortzen dute: tsunami tektoniko deritze. Lurrikara txiki batek itsaspeko luizi handi bat sor dezake, eta horrek, tsunamia. Itsaspeko plaka ozeanikoa bortizki igotzen edo jaisten bada, [[plaken tektonika|plaka tektonikoen]] talka dela eta, gainean duen ur masa desplazatzen du. Grabitatearen eraginez, ur masa handi horrek oreka bilatzen du eta alboetara hedatzen da, putzuan botatako harri koxkorrak bezala. Lurrikara eragile horik batez ere sortzen dira plaka ozeaniko bat plaka kontinental baten azpian irristatzen denean, subdukzio izeneko prozesuan. Ur desplazamendua hurbiletik hurbilera lekualdatzen da eta uhin luzera handiko (askotan ehunka kilometro luze) eta periodo handiko (hamarka minutu) mugimendua sortzen. Itsaspeko luiziek uste baino ur kopuru handiagoa desplaza dezakete, tsunamia sortzeraino. Sumendi erupzioek eta meteorito talkek sortutakoak bezala, energia kontzentrazio erraldoia izatera irits daitezke, baina lurrikarek sortutakoak baino lasterrago sakabanatzen dira, urrutiko kostetara iritsi gabe. Hala ere, iturburutik gertu talka-uhin erraldoiak (solitoiak) altxa ditzakete, hala nola Lituya Badiako ([[Alaska]]) [[megatsunami]]a: horrek 50–150 metro inguruko olatua sortu zuen, inguruko 524 metroko mendietara iritsi zena. [[Fitxategi:Tsunami-kueste.01.vm.jpg|thumb|320px|Kostarantz doan tsunami baten infografia.]] === Fisika === Ez dago muga argirik lurrikara baten beharrezko [[magnitude]]arekiko tsunami bat sortzeko, baina elementu erabakigarriak hauek dira: [[lurrikara]] sortzailearen magnitudea, [[hipozentro]]aren sakonera eta [[plaka tektoniko]]en morfologia. Horren ondorioz, planetako toki batzuetan lurrikara handiak behar dira tsunami bat sortzeko, eta beste batzuetan, berriz, nahikoa dira tamaina txikiagokoak. Olatuen [[abiadura]] honako [[ekuazio]]aren bidez zehaztu daiteke<ref name=Unesco/>: <math>v=\sqrt{g\cdot D}</math> non '''''D''''' uraren sakonera den, eta '''''g''''' lurreko [[grabitate]]a (9,8 m/s²)<ref name="Barrick">{{erreferentzia |abizena=Barrick |izena=Donald E. |izenburua=A coastal radar system for tsunami warning |urtea=1979 |argitaletxea=Remote Sensing of Environment |liburukia=8 |zenbakia=4 |orrialdeak=353-358 |issn=0034-4257 |DOI=10.1016/0034-4257(79)90034-8 |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/B6V6V-4894PW9-4F/2/81a92bfe41f3879409e3c2c9a93acdee |hizkuntza=en}}</ref>. Horrela, ur sakonetan olatuen abiadura '''''L''''' uhin-luzerarekiko independentea da. Ur sakonera 1/2L eta 1/25L bitartekoa bada, ekuazio zehatzagoa erabili behar da<ref name=Unesco/>: <math>v=\sqrt{(gL/2 {\displaystyle \pi }) \tan{D[2 {\displaystyle \pi } D/L]}}</math> 4-5 km-ko sakoneran, olatuek 600 km/h edo gehiagoko abiadura har dezakete. Gainazaleko anplitudea edo gandorraren '''''H''''' garaiera txikia izan daiteke, baina eragiten duten ur masa handia da, eta horregatik da hain handia abiadura. Goraguneen arteko distantzia ([[uhin luzera]]) ere handia da. Ohikoa da tsunami baten uhin-katearen luzera 100-200 km edo gehiagokoa izatea. [[Fitxategi:Propagation du tsunami en profondeur variable.gif|thumb|Uhina ur mehetan sartzean, moteldu eta amplitudea (garaiera) handitzen da.]] Gandorren arteko denbora-tarteak (uhinaren periodoa) 10 eta 30 minutu bitartean izan daiteke. Olatua [[plataforma kontinental]]ean sartzen denean, sakonera izugarri murrizten denez, olatuaren abiadura txikitu egiten da eta garaiera handitzen. Kostaldera iristean, abiadura 50 km/h-ra murriztu daiteke eta ggaraiera, berriz, 3 eta 30 m artera iritsi, itsaspeko erliebe motaren arabera. Gandorren arteko distantzia ere ('''''L''''' [[uhin-luzera]]) kostaldetik gertu estutu egingo da. Uhina ur-zutabe osoan hedatzen denez, gainazaletik hondoraino, [[hidrodinamika]]ren teoria linealerako hurbilketa egin daiteke. Horrela, '''''E''''' energia-fluxua honela kalkulatzen da: <math>E= \frac{1}{8} d \cdot g^{\left(3/2\right)} \cdot H^2 \cdot h^{\left(1/2\right)}</math>, non ''d'' [[fluido]]aren [[dentsitate]]a den. Teoria linealak iragartzen du olatuek energia kontserbatuko dutela kostaldean hausten ez diren bitartean. Kostaldetik gertu, energiaren barreiadura itsas erliebearen ezaugarrien araberakoa da. Energia hori barreiatzeko modua '''''H/h''''' erlazioaren araberakoa da. Behin lehorrera iritsita, olatuak hausteko modua '''''H/L''''' erlazioaren araberakoa da, '''''L''''' beti '''''H''''' baino askoz handiagoa denez, tsunamia olatu txiki eta lauak bezala hautsiko dira. Energia barreiatzeko modu hau ez da oso eraginkorra, eta horrek olatuak lurrean barneratzea dakar, [[itsasaldi bizi]] bat bezala<ref name="UNO">{{en}} Boris Levin, Mikhail Nosov: Physics of tsunamis. Springer, Dordrecht 2009, {{ISBN|978-1-4020-8855-1}}.</ref>. === Atzerakada === [[Fitxategi: Shallow water wave.gif|upright=2|thumb|eskuinera|Urazaleko atzerakada erritmiko baten ilustrazioa.]] [[Uhin]] guztiek dute tontor positibo eta negatiboa, hau da, gandor bat eta naba bat. Tsunami baten antzeko uhin hedatzaile baten kasuan, Nara ala bestea izan daitezke lehorrera iristen lehena. Gandorra bada, olatu hautsi handi bat edo bat-bateko [[uholde]]a izango da lehorrean nabarituko den lehen efektua. Hala ere, iristen den lehen zatia naba bat bada, [[itsasertz]]a atzeratu daiteke, normalean itsaspean dauden eremuak agerian utziz. Atzerakadak ehunka metrokoa izan daiteke, tsunamiaren indarrren eta itsaspeko erliebearen arabera. Arriskutsua da oso, jendea ez baita ohartzen zein egoera jasa dezaketen, itsasertzera gerturatzen baitira jakin-mina asetzeko edo agerian geratu diren [[arrain]]ak biltzeko. Tsunami kaltegarri baten olatualdi 5 eta 60 minutu artekoa izan daiteke<ref name=Unesco/>, baina tipikoa 12 minutukoa da. Horrela, itsasoak atzera egiten du atzerakada fasean, itsaspeko eremuak agertuz lehen 3 minutuen ondoren. Hurrengo 6 minutuetan, urak gandorrean pilatzen da, kostaldean gainezka eginez. Hurrengo 6 minutuetan, uhina gandorretik (goragunetik) nabara (beheragunera) igarotzen da, eta uholdeak atzera egiten du berriro, hondakinak eta biktimak ozeanora eramanez. Prozesua hurrengo olatuekin errepika daiteke. == Neurketa == Tsunamien eragina edo magnitudea neurtzeko, [[Richter eskala]]ren antzeko eskala batzuk erabiltzen dira. Sieberg-Ambraseys eskalak, BRGMk erabilia (Frantziako Geologia eta Meategi Bulegoa), mailaka sailkatzen ditu tsunamiak<ref name="BRGM definitions"> {{fr}} [http://www.tsunamis.fr/definitions.asp Definizioak, tsunamis.fr webgunean] BRGM (kontsulta: 2021-3-25)</ref>. {| class="wikitable" |- ! Maila ! Larritasuna ! Uhina ! Eragina |- | style="text-align:center;" | 1 | Oso arina | [[Mareografo]]etan bakarrik sumagarria | Gabe |- | style="text-align:center;" | 2 | Arina | Itsasertz lauetan sumatua. | Gabe |- | style="text-align:center;" | 3 | Nahiko larria | Oro har, sumatua. | [[Uholde]]a malda gutxiko itsasertzetan, eramandako ontziak, kaltetutako eraikuntza arinak. |- | style="text-align:center;" | 4 | Larria | Sumagarria. | Uholdeak. Kaltetutako eraikuntza gotorrak. Eramandako itsasontzi handiak. |- | style="text-align:center;" | 5 | Oso larria | Oso sumagarria | Uholde orokor handiak. Horma eta eraikuntzak larriki kaltetuak. |- | style="text-align:center;" | 6 | Ezin larriagoa | Oso sumagarria | Suntsitutako eraikuntzak itsasertzetik nahiko urrun. Itsartzeko uholde larriak sakonera handiko urekin. Itsasontzi handiak oso kaltetuak. Zuhaitz erauziak edo hautsiak. Biktima ugari. |} Imamura eskalak tsunamiei magnitude bat egokitzen die. Akitsune Imamurak sortua [[1942]]an eta Iidak garatua 1956an, eskala sinpleenetakoa da. Magnitudea kalkultzako, olatuaren garaiera itsasertzean hartzen da kontutan honako formularen arabera<ref name="tsunarisque">{{erreferentzia| url=https://www.pantheonsorbonne.fr/fileadmin/Publi_Sorbonne/643_Tsunarisque_01.pdf| izenburua=Tsunarisque. Le tsunami du 26 décembre 2004 à Aceh, Indonésie| sartze-data=2018-3-14| formatua=pdf |hizkuntza=fr}}</ref>: :<math>m=\log_2H_\mathrm{max}</math> non <math>m</math> magnitudea den eta <math>H_\mathrm{max}</math> olatuaren gehienezko garaiera (<math>\log_2</math> [[logaritmo]] bitarra da). Adibidez, [[2004ko Indiako ozeanoko tsunamia]] 4 magnitudekoa izan zen [[Sumatra]]n eta 2 magnitudekoa [[Thailandia]]n<ref name="tsunarisque"/>. == Kalteak == [[Fitxategi:Sri-lanka-train-04jan-2004.jpg|thumb|Tren iraulia [[2004ko Indiako ozeanoko lurrikara|2004ko tsunamiak]] eraginda [[Sri Lanka]]n.]] [[Fitxategi:SH-60B helicopter flies over Sendai.jpg|thumb|[[Sendai]] inguruak urpean [[2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia|2011ko tsunamiaren]] ondoren.]] Tsunami batek eragindako suntsiketa eta kalteak hiru faktoreren emaitza zuzena dira: [[uholde]]a, olatuen inpaktua egituretan eta eragindako [[higadura]]<ref name=Unesco/>. Pertsonak hondakinez betetako tsunami baten [[zurrunbilo]]etan harrapatuta daudenean, hiltzeko arrisku handia dute: itota, kolpe bat jasotzean edo traumatismo bat jasatean. Tsunamiek eragindako ur-laster bortitzek [[zubi]], [[dike]] eta bestelako [[eraikin]]n [[zimendu]]ak higa ditzakete, eta hauek eraitsi. Flotazioak eta arraste-indarrek eraginda, [[etxe]]ak mugitu eta [[bagoi]]ak irauli daitezke. Flotakinek ere kalte handiak eragin ditzakete. Horien artean, egitura ezberdinen aurka talka egitean jaurtigai arriskutsu bihurtzen diren [[itsasontzi]] eta [[ibilgailu]]ak daude. Tsunami ahulek ere kalteak eragin ditzakete portuetan, bertako ontzi eta azpiegituretan. Ontzietako erregai isuriek edo [[findegi]] ahulduek eragindako [[sute]]ek kalte handiak sor ditzakete, tsunamiak berak baino gehiago. Bigarren mailako beste kalte bat [[uraren kutsadura|kutsadura kimikoa]] da, [[ur zikin]] kanporatuen ondorioz gerta daitekeena. Gainera, [[Fukushimako istripu nuklearra|Fukushimako istripuaren]] ondoren, gero eta kezka handiagoa dago tsunamiaren eragin potentzialari buruz, uren atzerakadak [[zentral nuklear]]rak hozteko ur-hartuneak aurkitzen dituenean. Tsunami suntsitzaile batek eragindako galera edo kalte zuzenak honela laburbil daitezke<ref name=Unesco/>: * hildakoak eta zaurituak * etxe suntsituak, partzialki suntsituak, urpean hartutakoak edo erreak * beste jabetzei eragindako kalteak eta galera materialak * itsasontzi kaltetuak, suntsituak edo lehorrera eramanak * urrutira eramandako egurra * suntsitutako itsas azpiegiturak * azpegitura publikoei ([[trenbide]]ak, [[bide]]ak, [[zubi]]ak, etab.) egindako kaltek Tsunamiak eragindako bigarren mailako eta zeharkako kalteak honakoak izan daitezke: * etxeak, ontziak, [[findegi]]ak, gas-estazioak edo beste instalazio batzuk su hartzea * ingurumen-[[kutsadura]] edo [[osasun]]erako arriskua, flotakinek, petrolioak eta hondakin arriskutsuen isuriek eragindakoa * gaixotasun [[epidemiko]]ak agertzea, larriak izan daitezkeenak eremu trinkoetan. <gallery> Fitxategi:Phuket after tsunami (2004).jpg|[[Phuket]], [[Thailandia]] (2004) Fitxategi:The tsunami left this boat.jpg Fitxategi:Damage from the tsunami inundation of Kamaishi city with a maximum runup height of 11.7 m -1-6-2011- and of Ofunato city with a maximum runup height of 10.9 m -1-6-2011-.jpg|2011ko Japoniako tsunamia Fitxategi:Tsunami_2004_aftermath._Aceh,_Indonesia,_2005._Photo-_AusAID_(10730863873).jpg|[[Indonesia]]ko [[Banda Aceh]] estatuan 2004ko abenduan, tsunamia ondoren. </gallery> == Izandako tsunamiak == [[Fitxategi:1755 Lisbon earthquake.jpg|thumb|eskuinera|300x300px|1755eko kobre [[irarlan]]a, [[Lisboa]] erakutsiz hondatua eta sutan, eta [[tsunami]] bat portuko ontziak urperatzen [[1755eko Lisboako lurrikara|1755eko lurrikararen]] ondoren.]] Tsunami gehienak [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] kostetan gertatzen dira, baina mundu osoan gerta daitekeen fenomenoa da, ur kopuru handiak dauden lekuetan (itsaso, ozeano, aintzira). Ehunka tsunami sarri izaten dira, baina hain dira txikiak ezen ez diren arriskutsuenak ere detektatzen, ekipamendu espezializatuarekin ez bada. === 1650 K.a. - [[Santorini]] === 1650 eta 1600 K.a. tartean (oraindik eztabaidagai), Greziako Santorini sumendi-uharteak eztanda egin zuen, uhartearen bi herenak ur azpira jaurtiz. 100-150 metroko tsunamia sortu zuen eta [[Kreta]]ko kosta suntsitu (70 kmra), kultura [[Zibilizazio minoiko|minoikoa]] ia ezabatuz. Gertaera hau jotzen da [[Platon]]ek ''Kritias'' liburuan [[Atlantis]]en mitoa idazteko erabilitako iturburutzat. === 1755 - [[Lisboa]] === {{sakontzeko|1755eko Lisboako lurrikara}} Milaka lisboatar hil ziren, [[1755]]eko Lisboako lurrikararen ondoren sortutako tsunamiaren ondorioz. Lurrikarak sortutako txikizio eta anabasak milaka portugaldar bultzatu zituen Lisboako kostara, sutetik ihesi. Han, lurrikarak eragindako olatu erraldoiak harrapatu zituen. Katastrofe hartan Lisboako [[Baixa de Lisboa|Baixa]] auzo guztia deuseztatu zen: [[Pombal markesa]]k berreraiki zuen. === 1883 - [[Krakatoa]] === Krakatoa sumendi-uhartea guztiz lehertu zen, barneko [[Magma ganbara|magma poltsak]] presio izugarri handiak jasan ondoren. 40 metroko olatu erraldoia sortu zuen eta 36.000 hildako eragin. === 2004 - Indiako ozeanoa === {{sakontzeko|2004ko Indiako ozeanoko lurrikara}} [[Fitxategi:2004_Indonesia_Tsunami_100px.gif|thumb|320px|2004ko tsunamia]] [[2004]]ko [[abenduaren 26]]an Indonesiako mendebaldean dagoen [[Banda Aceh]] hiritik kilometro batzuetara epizentroa zuen 9,2 [[Richter eskala]]ko lurrikarak sortua. 320.000 hildako (210.000 Indonesian bakarrik). Ozeano Indioko kosta guztietan pairatu zuten: [[Indonesia]]n, [[Malaysia]], [[Thailandia]], [[Bangladesh]], [[India]], [[Sri Lanka]], [[Somalia]], [[Kenya|Kenia]], [[Tanzania]]. Ozeano Barean ez bezala, [[Indiako ozeanoa|Indiako ozeanoko]] herrialdeek ez zuten tsunami alerta zerbitzu garaturik. === 2011: Japonia === {{sakontzeko|2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia}} [[2011]]ko [[martxoaren 11]]n, [[Richter eskala]]n 9,0 magnitudeko lurrikara batek [[Japonia]] jo zuen. Lurrikararen ondoren, tsunami alerta sortu zen Japoniako eta beste herrialde batzuetako kostalderako: Zeelanda Berria, Australia, Errusia, Taiwan, Filipinak, Indonesia, Papua Ginea Berria, Nauru, Guam, Hawaii, Ipar Mariana uharteak, Estatu Batuak, Erdialdeko Amerika, Mexiko eta Hego Amerika (bereziki Kolonbia, Ekuador, Peru eta Txile). Japoniak igorritako tsunami alerta tokiko eskalan larriena izan zen, 10 metroko olatu bat espero baitzen. Kyodo albiste agentziak jakinarazi duenez, 4 m garaiko tsunami batek [[Iwate prefektura]] jo zuen. 10 m garaierako tsunami bat ikusi zen [[Sendai]]ko aireportuan, urpean geratu zena, eta olatuek autoak eta eraikinak suntsitu zituzten lehorrean barneratu ahala. 20.000 lagun inguru hil ziren Japoniak pairatu zuen tsunamirik gaiztoenean. Gainera, [[Fukushimako istripu nuklearra|istripu nuklearra eragin zuen Fukushima zentralean]]<ref>[https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/7902193/bideoa-20000-pertsona-inguru-hil-ziren-japonian-2011ko-tsunamian/?_gl=1*34e13q*_ga*RDhjWk5TWUptc1BuYldSX0gxd3RTTWkzWHgtbGRZVmk5LW94b05mWFBlT21MOUp6UXFYdVV5cWhrSGFoS1huaQ.. Japoniako 2011ko tsunamiaren urteurrena] eitb albistegian (2021-3-11)</ref>. == Babesa == === Alerta sistemak === [[Fitxategi:Calculated Travel Time Map for 1964 Alaska Tsunami.jpg|thumb|300 px|1964ko Alaskako tsunamiaren bidaia-mapa kalkulatua.]] Ozeano Barearen inguruko hiri askok, batez ere Mexikon, Perun, Japonian, Ekuadorren, Estatu Batuetan eta Txilen, [[alarma]] sistemak eta [[ebakuazio plan]]ak dituzte tsunamien kasuan. Munduko hainbat tokitako zenbait [[institutu sismologiko]]k tsunamiak aurreikusten dituzte, eta horien bilakaera [[satelite]]ek monitorizatzen dute. Tsunami baten etorreraz ohartarazteko lehen sistema, nahiko garatugabea, 1920ki hamarkadan jarri zuten proban [[Hawaii]]n. Ondoren, sistema aurreratuagoak garatu ziren 1946ko apirilaren 1eko eta 1960ko maiatzaren 23ko tsunamien ondorioz, suntsipen handia eragin zutenak [[Hilo (Hawaii)|Hilon (Hawaii)]]. Ameriketako Estatu Batuek Pazifikoko Tsunamien Alerta Zentroa (Pacific Tsunami Warning Center) sortu zuten 1949an, mundu mailako datu eta prebentzio sare baten parte izatera pasa zena 1965ean. Tsunamien iragarpena oraindik ez da oso zehatza. [[Itsasikara]] handi baten [[epizentro]]a eta tsunami batek iristeko behar duen denbora kalkula daitezkeen arren, ia ezinezkoa da itsaspeko lurrazalaren mugimendu handirik izan den jakitea, tsunamiak sortzen dituztenak izanik. Horren guztiaren ondorioz, oso ohikoa izaten da alarma faltsuak jotzea. Gainera, sistema horietako batek ere ez du balio ezusteko tsunami baten aurka babesteko. Batzuetan, itsasikara sortzaileak epizentroa kostaldetik oso gertu izan dezake eta, beraz, lurrikararen eta olatuaren arteko tartea oso txikia izango da. Kasu honetan, ondorioak suntsitzaileak dira, ez baitago denbora nahikorik ingurua ebakuatzeko, eta lurrikarak, berez, aldez aurretik nolabaiteko suntsiketa eta kaosa eragin du, eta, ondorioz, oso zaila da ebakuazio ordenatu bat antolatzea. Hori izan zen [[2004ko tsunamia]]ren kasua; izan ere, Indiako ozeanoan alerta-sistema egokia izan arren, agian ebakuazioa ez zen behar bezain azkarra izan. <gallery> Fitxategi:Bamfield Tsunami Hazard Zone sign.jpg|Tsunami arrisku seinalea ([[Bamfield]], [[Britainiar Columbia]]) Fitxategi:A tsunami warning sign in Kamakura, Japan.jpg|Tsunami arrisku seinalea ([[Kamakura]], [[Japonia]]) Fitxategi:Zona de Inundabilidad.jpg|Tsunami arrisku seinalea gaztelaniaz eta ingelesez ([[Iquique]], [[Txile]]) Fitxategi:Tsunami Evacuation Route signage south of Aberdeen Washington.jpg|alt=Photo of evacuation sign|Tsunami ebakuazio bidea ([[Washington (estatua)|Washington]], AEB) </gallery> === Arintze sistemak === [[Fitxategi:Tsunami wall.jpg|thumb|upright|[[Itsas horma]] Tsu herrian ([[Mie (prefektura)|Mie prefektura]])]] Tsunami ugariko herrialde batzuetan ingeniaritza neurriak hartu dira itsasertzean eragindako kalteak murrizteko. Japonia, 1896ko [[hondamendi]] latz baten ondoren hasi zen babes-egitasmoak garatzen eta neurriak hartzen<ref>{{erreferentzia|url=http://journalistsresource.org/studies/government/international/tsunami-japan/ |izenburua=Journalist's Resource: Research for Reporting, from Harvard Shorenstein Center |argitaletxea=Content.hks.harvard.edu |data=2012-05-30 |access-date=2012-06-12|hizkuntza=en}}</ref>. Harrez gero, [[itsas horma|tsunami horma]] asko eraiki ditu (12 m garai arte) kostaldeko gune populatuak babesteko. Beste kokaleku batzuetan, 15,5 metroko uholde-[[konporta]]k eraiki dituzte ibai eta [[ubide]]aetan ura bideratu ahal izateko. Hala ere, haien eraginkortasuna zalantzan jarri da, tsunamiak horma gaindi baitezake. [[Fukushima Daiichi istripu nuklearra]] eragindako [[2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia|2011ko tsunamian]], olatuek [[zentral nuklear]]reko itsas-horma gainditu zutenean<ref name=":18">{{en}} Phillip Lipscy, Kenji Kushida, and Trevor Incerti. 2013. "[https://web.archive.org/web/20131029200435/http://www.stanford.edu/~plipscy/LipscyKushidaIncertiEST2013.pdf The Fukushima Disaster and Japan’s Nuclear Plant Vulnerability in Comparative Perspective]". ''Environmental Science and Technology'' 47 (May), 6082–6088.</ref>. [[Iwate prefetura]]n, tsunamien arrisku handiko eskualdea izanik, tsunami horma ugari daude kostako herrietan, guztira 25 km luze. 2011ko tsunamiak harresien % 50 baino gehiago eraitsi zituen eta kalte katastrofikoak eragin<ref>{{erreferentzia|egilea=Fukada, Takahiro |url=http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/nn20110921f1.html |izenburua=Iwate fisheries continue struggle to recover |aldizkaria=The Japan Times |data= 2011-09-11 |orrialdea=3 |sartze-data=2016-09-18 |hizkuntza=en}}</ref><ref>{{erreferentzia| url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/atarikoa/fukushima-kezka-eta-premia/ |izenburua= Fukushima, kezka eta premia|aldizkaria= Elhuyar|egilea=Carton Virto, Eider|data=2013-12-01|sartze-data=2021-03-24}}</ref>. [[Nazio Batuen Ingurumen Programa|UNEPek]] argitaratutako txosten baten arabera, 2004ko tsunamiak kalte gutxiago eragin zituen [[Olatu horma|hesi naturalak]] zeuden eremuetan, hala nola [[mangladi]]etan, [[koralezko uharri]]etan edo kostaldeko landaredian. [[Sri Lanka]]ko tsunami honi buruzko japoniar ikerketa batek, satelitezko irudietan oinarritutako modelizazio baten laguntzarekin, kostako erresistentzia parametroak ezarri zituen [[zuhaitz]] mota ezberdinen arabera<ref>{{erreferentzia|url=https://web.archive.org/web/20110812045950/http://www.spotimage.com/web/es/3322-el-bosque-detiene-los-tsunamis-una-modelizacion-con-imagenes-satelitales.php |izenburua= El bosque detiene los tsunamis, una modelización con imágenes satelitales |hizkuntza=es|sartze-data=2021-3-24}}</ref>. == Ikus, gainera == <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> * [[Megatsunami]] * [[Itsasikara]] * [[Itsas energia]] * [[Plaken tektonika]] * [[Erupzio minoikoa]] * [[Supersumendi]] * [[Tsunami-lurrikara]] </div> == Erreferentziak == {{erref zer|2}} == Kanpo estekak == * [https://zientzia.eus/artikuluak/tsunamia-izan-eta-gero-zer/ ''Tsunamia izan eta gero, zer?''] artikulua (Galarraga Aiestaran, Ana) Zientzia.net webgunean * [http://www.euskalnatura.net/index.php?option=com_content&task=view&id=150&Itemid=179 Tsunamiak] (Antton Alberdi Estibaritz) EuskalNatura.net gunean * {{en}}:[https://www.youtube.com/watch?v=feXCIfatJYo Lur-irristatzeak eragindako tsunamia animazio batean, GeoscienceAustralia.] * {{en}}:[https://www.tsunami.noaa.gov NOAA Tsunami Program.] * {{en}}:[https://nctr.pmel.noaa.gov/database_devel.html Tsunami berriak zein historikoak eta datu garrantzitsuak. Mapa batean kokatuta.] * {{en}}:[https://www.youtube.com/watch?v=k4w27IczOTk 2012ko Japoniako tsunamiren irudiak Youtubeko bideoan.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Hondamen naturalak]] [[Kategoria:Tsunamiak]] [[Kategoria:Arrisku naturalak]] jboiuwnuhz5sen33nc4lweoord28kcq 10003077 10003073 2024-12-18T10:13:01Z Xabier Armendaritz 448 /* Izandako tsunamiak */ 10003077 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} [[Fitxategi:NOAA Tsunami Animation-2016.webm|thumb|upright=1.4|Tsunami 3D animazio batean.]] [[Fitxategi:2004-tsunami.jpg|thumb|320px|[[2004ko Indiako ozeanoko lurrikara|2004ko Indiako ozeanoko tsunamia]] (Ao Nang, Krabi probintzia, [[Thailandia]])]] '''Tsunami'''a ([[japoniera]]z 津波, ''portuko olatua'') [[olatu]] erraldoi bat<ref name=Euskaltzaindia>[https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=tsunami&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&Itemid=410&lang=eu&bila=bai Tsunami] Euskaltzaindiaren hiztegian (kontsulta: 2021-03-16)</ref><ref>http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=tsunami</ref> edo multzo bat da, [[itsaso]]ko ur kopuru handia bertikalki eta laster desplazatzen denean sortua. Fenomeno natural hori lurgaineko zein itsaspeko [[lurrikara]]k ([[itsasikara]]<ref name=Euskaltzaindia/>) sortua da gehienetan<ref name=Unesco>{{fr}}{{es}}“Tsunamiei buruzko glosarioa”, [[Unesco]] (2009) [http://itic.ioc-unesco.org/images/stories/about_tsunamis/tsunami_glossary/tsunami_glossary_fr_v19.pdf frantsesez] eta [http://itic.ioc-unesco.org/images/stories/about_tsunamis/tsunami_glossary/tsunami_glossary_sp_v19.pdf gaztelaniaz]</ref>, baina baita [[luizi]], [[sumendi]] erupzio zein [[meteorito]] handien talkak ere<ref name=Unesco/>. Itsaspeko eztanda atomikoek ere sortu omen ditzakete. Horregatik, nahiz eta olatu erraldoi itxura izan, ez dira egiazko olatuak, horiek [[haize]]ak eragindakoak baitira. Fenomeno hori sarrien pairatzen duen eskualdea [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] kostak dira, bertan baitago ''[[Ozeano Bareko Suzko Eraztuna|Suzko Eraztuna]]'' edo aktibitate sismiko handien duten bi plaka tektonikoen talka lerroa, batez ere [[Asia]]ko ekialdea. Garrantzitsua da jakitea ez dela nagusiki tsunamiaren garaiera suntsitzaile egiten duena, baizik eta ur mailaren igoeraren iraupena eta horrek desplazatutako ur kopurua: hainbat metroko garaierako olatuak, agian hamar metro ingurukoak, sarri agertzen badira ere Ozeano Bareko kostetan, ez dute nahiko ur eramaten lur barnera sartzeko haina. Aldiz, olatuak bi metro eskas izanik ere, ur kopuru handia badu, suntsitzailea izan daiteke oso, lehorrean ehunka metro sartuz, leku laua eta oztopo naturalik gabea bada. Halaxe gertatu zen [[Indonesia]]ko [[Banda Aceh]] estatuan 2005eko abenduan, olatua lehorrean hainbat kilometro sartu baitzen. == Hitzaren jatorria == [[Fitxategi:The_Great_Wave_off_Kanagawa.jpg|thumb|320px| ''Kanagawako uhin handian'' ({{lang|ja|Kanagawa-oki nami-ura, 神奈川沖 浪裏}}) XIX mendeko ukiyo-e edo zur-irarlan ezaguna, [[Katsushika Hokusai]] [[japonia]]r artistak egina. Bertan tsunamia haizeak sortu eta xaxatutako olatu erraldoitzat irudikatzen da, ez benetan den lur mugimendu handi batek sortutako itsas mailaren goratzetzat.]] Izena [[japoniera]]tik dator, eta bi hitz batuz sortua da: «portu» (''tsu'', 津) gehi «uhin» edo «olatu» ({{lang|ja|''nami'', 波}} edo {{lang|ja|浪}}). Grafiari dagokionez euskarak hitza maileguan hartu du, ohiko forma hartuz: tsunami bat, tsunamia, tsunamiak; japonierazko ahoskerari dagokionez, hasierako soinua euskarazko ''tz''-tik hurbilago dago. [[Japonia]]ko arrantzaleek sortu zuten hitza, noizean behin portura itzultzean kaiko inguruak urak suntsituta aurkitzean, nahiz eta haiek olatu bakar bat ere ez nabaritu itsasoan zeudenean. Tsunamiek [[uhin garaiera]] (anplitude) txikia dute itsaso barruan eta [[uhin luzera]] handia (maiz ehunka kilometro luze); horregatik, nabarigaitzak dira itsasoan, pasatzen den konkortxo samurtzat ageri baitira. == Ezaugarriak == Edozein fenomenok eragin dezake tsunamia, ur kopuru handi bat laster desplazatzen badu: lurgaineko zein itsaspeko [[lurrikara]]k, [[luizi]]ak, [[sumendi]] erupzioak zein [[meteorito]] handien talkak. Hala ere, lurrikarek haien % 90 sortzen dute: tsunami tektoniko deritze. Lurrikara txiki batek itsaspeko luizi handi bat sor dezake, eta horrek, tsunamia. Itsaspeko plaka ozeanikoa bortizki igotzen edo jaisten bada, [[plaken tektonika|plaka tektonikoen]] talka dela eta, gainean duen ur masa desplazatzen du. Grabitatearen eraginez, ur masa handi horrek oreka bilatzen du eta alboetara hedatzen da, putzuan botatako harri koxkorrak bezala. Lurrikara eragile horik batez ere sortzen dira plaka ozeaniko bat plaka kontinental baten azpian irristatzen denean, subdukzio izeneko prozesuan. Ur desplazamendua hurbiletik hurbilera lekualdatzen da eta uhin luzera handiko (askotan ehunka kilometro luze) eta periodo handiko (hamarka minutu) mugimendua sortzen. Itsaspeko luiziek uste baino ur kopuru handiagoa desplaza dezakete, tsunamia sortzeraino. Sumendi erupzioek eta meteorito talkek sortutakoak bezala, energia kontzentrazio erraldoia izatera irits daitezke, baina lurrikarek sortutakoak baino lasterrago sakabanatzen dira, urrutiko kostetara iritsi gabe. Hala ere, iturburutik gertu talka-uhin erraldoiak (solitoiak) altxa ditzakete, hala nola Lituya Badiako ([[Alaska]]) [[megatsunami]]a: horrek 50–150 metro inguruko olatua sortu zuen, inguruko 524 metroko mendietara iritsi zena. [[Fitxategi:Tsunami-kueste.01.vm.jpg|thumb|320px|Kostarantz doan tsunami baten infografia.]] === Fisika === Ez dago muga argirik lurrikara baten beharrezko [[magnitude]]arekiko tsunami bat sortzeko, baina elementu erabakigarriak hauek dira: [[lurrikara]] sortzailearen magnitudea, [[hipozentro]]aren sakonera eta [[plaka tektoniko]]en morfologia. Horren ondorioz, planetako toki batzuetan lurrikara handiak behar dira tsunami bat sortzeko, eta beste batzuetan, berriz, nahikoa dira tamaina txikiagokoak. Olatuen [[abiadura]] honako [[ekuazio]]aren bidez zehaztu daiteke<ref name=Unesco/>: <math>v=\sqrt{g\cdot D}</math> non '''''D''''' uraren sakonera den, eta '''''g''''' lurreko [[grabitate]]a (9,8 m/s²)<ref name="Barrick">{{erreferentzia |abizena=Barrick |izena=Donald E. |izenburua=A coastal radar system for tsunami warning |urtea=1979 |argitaletxea=Remote Sensing of Environment |liburukia=8 |zenbakia=4 |orrialdeak=353-358 |issn=0034-4257 |DOI=10.1016/0034-4257(79)90034-8 |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/B6V6V-4894PW9-4F/2/81a92bfe41f3879409e3c2c9a93acdee |hizkuntza=en}}</ref>. Horrela, ur sakonetan olatuen abiadura '''''L''''' uhin-luzerarekiko independentea da. Ur sakonera 1/2L eta 1/25L bitartekoa bada, ekuazio zehatzagoa erabili behar da<ref name=Unesco/>: <math>v=\sqrt{(gL/2 {\displaystyle \pi }) \tan{D[2 {\displaystyle \pi } D/L]}}</math> 4-5 km-ko sakoneran, olatuek 600 km/h edo gehiagoko abiadura har dezakete. Gainazaleko anplitudea edo gandorraren '''''H''''' garaiera txikia izan daiteke, baina eragiten duten ur masa handia da, eta horregatik da hain handia abiadura. Goraguneen arteko distantzia ([[uhin luzera]]) ere handia da. Ohikoa da tsunami baten uhin-katearen luzera 100-200 km edo gehiagokoa izatea. [[Fitxategi:Propagation du tsunami en profondeur variable.gif|thumb|Uhina ur mehetan sartzean, moteldu eta amplitudea (garaiera) handitzen da.]] Gandorren arteko denbora-tarteak (uhinaren periodoa) 10 eta 30 minutu bitartean izan daiteke. Olatua [[plataforma kontinental]]ean sartzen denean, sakonera izugarri murrizten denez, olatuaren abiadura txikitu egiten da eta garaiera handitzen. Kostaldera iristean, abiadura 50 km/h-ra murriztu daiteke eta ggaraiera, berriz, 3 eta 30 m artera iritsi, itsaspeko erliebe motaren arabera. Gandorren arteko distantzia ere ('''''L''''' [[uhin-luzera]]) kostaldetik gertu estutu egingo da. Uhina ur-zutabe osoan hedatzen denez, gainazaletik hondoraino, [[hidrodinamika]]ren teoria linealerako hurbilketa egin daiteke. Horrela, '''''E''''' energia-fluxua honela kalkulatzen da: <math>E= \frac{1}{8} d \cdot g^{\left(3/2\right)} \cdot H^2 \cdot h^{\left(1/2\right)}</math>, non ''d'' [[fluido]]aren [[dentsitate]]a den. Teoria linealak iragartzen du olatuek energia kontserbatuko dutela kostaldean hausten ez diren bitartean. Kostaldetik gertu, energiaren barreiadura itsas erliebearen ezaugarrien araberakoa da. Energia hori barreiatzeko modua '''''H/h''''' erlazioaren araberakoa da. Behin lehorrera iritsita, olatuak hausteko modua '''''H/L''''' erlazioaren araberakoa da, '''''L''''' beti '''''H''''' baino askoz handiagoa denez, tsunamia olatu txiki eta lauak bezala hautsiko dira. Energia barreiatzeko modu hau ez da oso eraginkorra, eta horrek olatuak lurrean barneratzea dakar, [[itsasaldi bizi]] bat bezala<ref name="UNO">{{en}} Boris Levin, Mikhail Nosov: Physics of tsunamis. Springer, Dordrecht 2009, {{ISBN|978-1-4020-8855-1}}.</ref>. === Atzerakada === [[Fitxategi: Shallow water wave.gif|upright=2|thumb|eskuinera|Urazaleko atzerakada erritmiko baten ilustrazioa.]] [[Uhin]] guztiek dute tontor positibo eta negatiboa, hau da, gandor bat eta naba bat. Tsunami baten antzeko uhin hedatzaile baten kasuan, Nara ala bestea izan daitezke lehorrera iristen lehena. Gandorra bada, olatu hautsi handi bat edo bat-bateko [[uholde]]a izango da lehorrean nabarituko den lehen efektua. Hala ere, iristen den lehen zatia naba bat bada, [[itsasertz]]a atzeratu daiteke, normalean itsaspean dauden eremuak agerian utziz. Atzerakadak ehunka metrokoa izan daiteke, tsunamiaren indarrren eta itsaspeko erliebearen arabera. Arriskutsua da oso, jendea ez baita ohartzen zein egoera jasa dezaketen, itsasertzera gerturatzen baitira jakin-mina asetzeko edo agerian geratu diren [[arrain]]ak biltzeko. Tsunami kaltegarri baten olatualdi 5 eta 60 minutu artekoa izan daiteke<ref name=Unesco/>, baina tipikoa 12 minutukoa da. Horrela, itsasoak atzera egiten du atzerakada fasean, itsaspeko eremuak agertuz lehen 3 minutuen ondoren. Hurrengo 6 minutuetan, urak gandorrean pilatzen da, kostaldean gainezka eginez. Hurrengo 6 minutuetan, uhina gandorretik (goragunetik) nabara (beheragunera) igarotzen da, eta uholdeak atzera egiten du berriro, hondakinak eta biktimak ozeanora eramanez. Prozesua hurrengo olatuekin errepika daiteke. == Neurketa == Tsunamien eragina edo magnitudea neurtzeko, [[Richter eskala]]ren antzeko eskala batzuk erabiltzen dira. Sieberg-Ambraseys eskalak, BRGMk erabilia (Frantziako Geologia eta Meategi Bulegoa), mailaka sailkatzen ditu tsunamiak<ref name="BRGM definitions"> {{fr}} [http://www.tsunamis.fr/definitions.asp Definizioak, tsunamis.fr webgunean] BRGM (kontsulta: 2021-3-25)</ref>. {| class="wikitable" |- ! Maila ! Larritasuna ! Uhina ! Eragina |- | style="text-align:center;" | 1 | Oso arina | [[Mareografo]]etan bakarrik sumagarria | Gabe |- | style="text-align:center;" | 2 | Arina | Itsasertz lauetan sumatua. | Gabe |- | style="text-align:center;" | 3 | Nahiko larria | Oro har, sumatua. | [[Uholde]]a malda gutxiko itsasertzetan, eramandako ontziak, kaltetutako eraikuntza arinak. |- | style="text-align:center;" | 4 | Larria | Sumagarria. | Uholdeak. Kaltetutako eraikuntza gotorrak. Eramandako itsasontzi handiak. |- | style="text-align:center;" | 5 | Oso larria | Oso sumagarria | Uholde orokor handiak. Horma eta eraikuntzak larriki kaltetuak. |- | style="text-align:center;" | 6 | Ezin larriagoa | Oso sumagarria | Suntsitutako eraikuntzak itsasertzetik nahiko urrun. Itsartzeko uholde larriak sakonera handiko urekin. Itsasontzi handiak oso kaltetuak. Zuhaitz erauziak edo hautsiak. Biktima ugari. |} Imamura eskalak tsunamiei magnitude bat egokitzen die. Akitsune Imamurak sortua [[1942]]an eta Iidak garatua 1956an, eskala sinpleenetakoa da. Magnitudea kalkultzako, olatuaren garaiera itsasertzean hartzen da kontutan honako formularen arabera<ref name="tsunarisque">{{erreferentzia| url=https://www.pantheonsorbonne.fr/fileadmin/Publi_Sorbonne/643_Tsunarisque_01.pdf| izenburua=Tsunarisque. Le tsunami du 26 décembre 2004 à Aceh, Indonésie| sartze-data=2018-3-14| formatua=pdf |hizkuntza=fr}}</ref>: :<math>m=\log_2H_\mathrm{max}</math> non <math>m</math> magnitudea den eta <math>H_\mathrm{max}</math> olatuaren gehienezko garaiera (<math>\log_2</math> [[logaritmo]] bitarra da). Adibidez, [[2004ko Indiako ozeanoko tsunamia]] 4 magnitudekoa izan zen [[Sumatra]]n eta 2 magnitudekoa [[Thailandia]]n<ref name="tsunarisque"/>. == Kalteak == [[Fitxategi:Sri-lanka-train-04jan-2004.jpg|thumb|Tren iraulia [[2004ko Indiako ozeanoko lurrikara|2004ko tsunamiak]] eraginda [[Sri Lanka]]n.]] [[Fitxategi:SH-60B helicopter flies over Sendai.jpg|thumb|[[Sendai]] inguruak urpean [[2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia|2011ko tsunamiaren]] ondoren.]] Tsunami batek eragindako suntsiketa eta kalteak hiru faktoreren emaitza zuzena dira: [[uholde]]a, olatuen inpaktua egituretan eta eragindako [[higadura]]<ref name=Unesco/>. Pertsonak hondakinez betetako tsunami baten [[zurrunbilo]]etan harrapatuta daudenean, hiltzeko arrisku handia dute: itota, kolpe bat jasotzean edo traumatismo bat jasatean. Tsunamiek eragindako ur-laster bortitzek [[zubi]], [[dike]] eta bestelako [[eraikin]]n [[zimendu]]ak higa ditzakete, eta hauek eraitsi. Flotazioak eta arraste-indarrek eraginda, [[etxe]]ak mugitu eta [[bagoi]]ak irauli daitezke. Flotakinek ere kalte handiak eragin ditzakete. Horien artean, egitura ezberdinen aurka talka egitean jaurtigai arriskutsu bihurtzen diren [[itsasontzi]] eta [[ibilgailu]]ak daude. Tsunami ahulek ere kalteak eragin ditzakete portuetan, bertako ontzi eta azpiegituretan. Ontzietako erregai isuriek edo [[findegi]] ahulduek eragindako [[sute]]ek kalte handiak sor ditzakete, tsunamiak berak baino gehiago. Bigarren mailako beste kalte bat [[uraren kutsadura|kutsadura kimikoa]] da, [[ur zikin]] kanporatuen ondorioz gerta daitekeena. Gainera, [[Fukushimako istripu nuklearra|Fukushimako istripuaren]] ondoren, gero eta kezka handiagoa dago tsunamiaren eragin potentzialari buruz, uren atzerakadak [[zentral nuklear]]rak hozteko ur-hartuneak aurkitzen dituenean. Tsunami suntsitzaile batek eragindako galera edo kalte zuzenak honela laburbil daitezke<ref name=Unesco/>: * hildakoak eta zaurituak * etxe suntsituak, partzialki suntsituak, urpean hartutakoak edo erreak * beste jabetzei eragindako kalteak eta galera materialak * itsasontzi kaltetuak, suntsituak edo lehorrera eramanak * urrutira eramandako egurra * suntsitutako itsas azpiegiturak * azpegitura publikoei ([[trenbide]]ak, [[bide]]ak, [[zubi]]ak, etab.) egindako kaltek Tsunamiak eragindako bigarren mailako eta zeharkako kalteak honakoak izan daitezke: * etxeak, ontziak, [[findegi]]ak, gas-estazioak edo beste instalazio batzuk su hartzea * ingurumen-[[kutsadura]] edo [[osasun]]erako arriskua, flotakinek, petrolioak eta hondakin arriskutsuen isuriek eragindakoa * gaixotasun [[epidemiko]]ak agertzea, larriak izan daitezkeenak eremu trinkoetan. <gallery> Fitxategi:Phuket after tsunami (2004).jpg|[[Phuket]], [[Thailandia]] (2004) Fitxategi:The tsunami left this boat.jpg Fitxategi:Damage from the tsunami inundation of Kamaishi city with a maximum runup height of 11.7 m -1-6-2011- and of Ofunato city with a maximum runup height of 10.9 m -1-6-2011-.jpg|2011ko Japoniako tsunamia Fitxategi:Tsunami_2004_aftermath._Aceh,_Indonesia,_2005._Photo-_AusAID_(10730863873).jpg|[[Indonesia]]ko [[Banda Aceh]] estatuan 2004ko abenduan, tsunamia ondoren. </gallery> == Izandako tsunamiak == [[Fitxategi:1755 Lisbon earthquake.jpg|thumb|eskuinera|300x300px|1755eko kobre [[irarlan]]a, [[Lisboa]] erakutsiz hondatua eta sutan, eta [[tsunami]] bat portuko ontziak urperatzen [[1755eko Lisboako lurrikara|1755eko lurrikararen]] ondoren.]] Tsunami gehienak [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] kostetan gertatzen dira, baina mundu osoan gerta daitekeen fenomenoa da, ur kopuru handiak dauden lekuetan (itsaso, ozeano, aintzira). Ehunka tsunami sarri izaten dira, baina hain dira txikiak ezen ez diren arriskutsuenak ere detektatzen, ekipamendu espezializatuarekin ez bada. === K.a. 1650: [[Santorini]] === K.a. 1650. eta 1600. urteen artean (oraindik eztabaidagai), Greziako Santorini sumendi-uharteak eztanda egin zuen, uhartearen bi herenak ur azpira jaurtiz. 100-150 metroko tsunamia sortu zuen eta [[Kreta]]ko kosta suntsitu (70 kmra), kultura [[Zibilizazio minoiko|minoikoa]] ia ezabatuz. Gertaera hau jotzen da [[Platon]]ek ''Kritias'' liburuan [[Atlantis]]en mitoa idazteko erabilitako iturburutzat. === 1755: [[Lisboa]] === {{sakontzeko|1755eko Lisboako lurrikara}} Milaka lisboar hil ziren, [[1755]]eko Lisboako lurrikararen ondoren sortutako tsunamiaren ondorioz. Lurrikarak sortutako txikizio eta anabasak milaka portugaldar bultzatu zituen Lisboako kostara, sutetik ihesi. Han, lurrikarak eragindako olatu erraldoiak harrapatu zituen. Katastrofe hartan Lisboako [[Baixa de Lisboa|Baixa]] auzo guztia deuseztatu zen: [[Pombal markesa]]k berreraiki zuen. === 1883: [[Krakatoa]] === Krakatoa sumendi-uhartea guztiz lehertu zen, barneko [[Magma ganbara|magma poltsak]] presio izugarri handiak jasan ondoren. 40 metroko olatu erraldoia sortu zuen eta 36.000 hildako eragin. === 2004: Indiako ozeanoa === {{sakontzeko|2004ko Indiako ozeanoko lurrikara}} [[Fitxategi:2004_Indonesia_Tsunami_100px.gif|thumb|320px|2004ko tsunamia]] [[2004]]ko [[abenduaren 26]]an Indonesiako mendebaldean dagoen [[Banda Aceh]] hiritik kilometro batzuetara epizentroa zuen 9,2 [[Richter eskala]]ko lurrikarak sortua. 320.000 hildako (210.000 Indonesian bakarrik). Ozeano Indioko kosta guztietan pairatu zuten: [[Indonesia]]n, [[Malaysia]], [[Thailandia]], [[Bangladesh]], [[India]], [[Sri Lanka]], [[Somalia]], [[Kenya|Kenia]], [[Tanzania]]. Ozeano Barean ez bezala, [[Indiako ozeanoa|Indiako ozeanoko]] herrialdeek ez zuten tsunami alerta zerbitzu garaturik. === 2011: Japonia === {{sakontzeko|2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia}} [[2011]]ko [[martxoaren 11]]n, [[Richter eskala]]n 9,0 magnitudeko lurrikara batek [[Japonia]] jo zuen. Lurrikararen ondoren, tsunami alerta sortu zen Japoniako eta beste herrialde batzuetako kostalderako: Zeelanda Berria, Australia, Errusia, Taiwan, Filipinak, Indonesia, Papua Ginea Berria, Nauru, Guam, Hawaii, Ipar Mariana uharteak, Estatu Batuak, Erdialdeko Amerika, Mexiko eta Hego Amerika (bereziki Kolonbia, Ekuador, Peru eta Txile). Japoniak igorritako tsunami alerta tokiko eskalan larriena izan zen, 10 metroko olatu bat espero baitzen. Kyodo albiste agentziak jakinarazi duenez, 4 m garaiko tsunami batek [[Iwate prefektura]] jo zuen. 10 m garaierako tsunami bat ikusi zen [[Sendai]]ko aireportuan, urpean geratu zena, eta olatuek autoak eta eraikinak suntsitu zituzten lehorrean barneratu ahala. 20.000 lagun inguru hil ziren Japoniak pairatu zuen tsunamirik gaiztoenean. Gainera, [[Fukushimako istripu nuklearra|istripu nuklearra eragin zuen Fukushima zentralean]]<ref>[https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/7902193/bideoa-20000-pertsona-inguru-hil-ziren-japonian-2011ko-tsunamian/?_gl=1*34e13q*_ga*RDhjWk5TWUptc1BuYldSX0gxd3RTTWkzWHgtbGRZVmk5LW94b05mWFBlT21MOUp6UXFYdVV5cWhrSGFoS1huaQ.. Japoniako 2011ko tsunamiaren urteurrena] eitb albistegian (2021-3-11)</ref>. == Babesa == === Alerta sistemak === [[Fitxategi:Calculated Travel Time Map for 1964 Alaska Tsunami.jpg|thumb|300 px|1964ko Alaskako tsunamiaren bidaia-mapa kalkulatua.]] Ozeano Barearen inguruko hiri askok, batez ere Mexikon, Perun, Japonian, Ekuadorren, Estatu Batuetan eta Txilen, [[alarma]] sistemak eta [[ebakuazio plan]]ak dituzte tsunamien kasuan. Munduko hainbat tokitako zenbait [[institutu sismologiko]]k tsunamiak aurreikusten dituzte, eta horien bilakaera [[satelite]]ek monitorizatzen dute. Tsunami baten etorreraz ohartarazteko lehen sistema, nahiko garatugabea, 1920ki hamarkadan jarri zuten proban [[Hawaii]]n. Ondoren, sistema aurreratuagoak garatu ziren 1946ko apirilaren 1eko eta 1960ko maiatzaren 23ko tsunamien ondorioz, suntsipen handia eragin zutenak [[Hilo (Hawaii)|Hilon (Hawaii)]]. Ameriketako Estatu Batuek Pazifikoko Tsunamien Alerta Zentroa (Pacific Tsunami Warning Center) sortu zuten 1949an, mundu mailako datu eta prebentzio sare baten parte izatera pasa zena 1965ean. Tsunamien iragarpena oraindik ez da oso zehatza. [[Itsasikara]] handi baten [[epizentro]]a eta tsunami batek iristeko behar duen denbora kalkula daitezkeen arren, ia ezinezkoa da itsaspeko lurrazalaren mugimendu handirik izan den jakitea, tsunamiak sortzen dituztenak izanik. Horren guztiaren ondorioz, oso ohikoa izaten da alarma faltsuak jotzea. Gainera, sistema horietako batek ere ez du balio ezusteko tsunami baten aurka babesteko. Batzuetan, itsasikara sortzaileak epizentroa kostaldetik oso gertu izan dezake eta, beraz, lurrikararen eta olatuaren arteko tartea oso txikia izango da. Kasu honetan, ondorioak suntsitzaileak dira, ez baitago denbora nahikorik ingurua ebakuatzeko, eta lurrikarak, berez, aldez aurretik nolabaiteko suntsiketa eta kaosa eragin du, eta, ondorioz, oso zaila da ebakuazio ordenatu bat antolatzea. Hori izan zen [[2004ko tsunamia]]ren kasua; izan ere, Indiako ozeanoan alerta-sistema egokia izan arren, agian ebakuazioa ez zen behar bezain azkarra izan. <gallery> Fitxategi:Bamfield Tsunami Hazard Zone sign.jpg|Tsunami arrisku seinalea ([[Bamfield]], [[Britainiar Columbia]]) Fitxategi:A tsunami warning sign in Kamakura, Japan.jpg|Tsunami arrisku seinalea ([[Kamakura]], [[Japonia]]) Fitxategi:Zona de Inundabilidad.jpg|Tsunami arrisku seinalea gaztelaniaz eta ingelesez ([[Iquique]], [[Txile]]) Fitxategi:Tsunami Evacuation Route signage south of Aberdeen Washington.jpg|alt=Photo of evacuation sign|Tsunami ebakuazio bidea ([[Washington (estatua)|Washington]], AEB) </gallery> === Arintze sistemak === [[Fitxategi:Tsunami wall.jpg|thumb|upright|[[Itsas horma]] Tsu herrian ([[Mie (prefektura)|Mie prefektura]])]] Tsunami ugariko herrialde batzuetan ingeniaritza neurriak hartu dira itsasertzean eragindako kalteak murrizteko. Japonia, 1896ko [[hondamendi]] latz baten ondoren hasi zen babes-egitasmoak garatzen eta neurriak hartzen<ref>{{erreferentzia|url=http://journalistsresource.org/studies/government/international/tsunami-japan/ |izenburua=Journalist's Resource: Research for Reporting, from Harvard Shorenstein Center |argitaletxea=Content.hks.harvard.edu |data=2012-05-30 |access-date=2012-06-12|hizkuntza=en}}</ref>. Harrez gero, [[itsas horma|tsunami horma]] asko eraiki ditu (12 m garai arte) kostaldeko gune populatuak babesteko. Beste kokaleku batzuetan, 15,5 metroko uholde-[[konporta]]k eraiki dituzte ibai eta [[ubide]]aetan ura bideratu ahal izateko. Hala ere, haien eraginkortasuna zalantzan jarri da, tsunamiak horma gaindi baitezake. [[Fukushima Daiichi istripu nuklearra]] eragindako [[2011ko Sendaiko lurrikara eta tsunamia|2011ko tsunamian]], olatuek [[zentral nuklear]]reko itsas-horma gainditu zutenean<ref name=":18">{{en}} Phillip Lipscy, Kenji Kushida, and Trevor Incerti. 2013. "[https://web.archive.org/web/20131029200435/http://www.stanford.edu/~plipscy/LipscyKushidaIncertiEST2013.pdf The Fukushima Disaster and Japan’s Nuclear Plant Vulnerability in Comparative Perspective]". ''Environmental Science and Technology'' 47 (May), 6082–6088.</ref>. [[Iwate prefetura]]n, tsunamien arrisku handiko eskualdea izanik, tsunami horma ugari daude kostako herrietan, guztira 25 km luze. 2011ko tsunamiak harresien % 50 baino gehiago eraitsi zituen eta kalte katastrofikoak eragin<ref>{{erreferentzia|egilea=Fukada, Takahiro |url=http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/nn20110921f1.html |izenburua=Iwate fisheries continue struggle to recover |aldizkaria=The Japan Times |data= 2011-09-11 |orrialdea=3 |sartze-data=2016-09-18 |hizkuntza=en}}</ref><ref>{{erreferentzia| url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/atarikoa/fukushima-kezka-eta-premia/ |izenburua= Fukushima, kezka eta premia|aldizkaria= Elhuyar|egilea=Carton Virto, Eider|data=2013-12-01|sartze-data=2021-03-24}}</ref>. [[Nazio Batuen Ingurumen Programa|UNEPek]] argitaratutako txosten baten arabera, 2004ko tsunamiak kalte gutxiago eragin zituen [[Olatu horma|hesi naturalak]] zeuden eremuetan, hala nola [[mangladi]]etan, [[koralezko uharri]]etan edo kostaldeko landaredian. [[Sri Lanka]]ko tsunami honi buruzko japoniar ikerketa batek, satelitezko irudietan oinarritutako modelizazio baten laguntzarekin, kostako erresistentzia parametroak ezarri zituen [[zuhaitz]] mota ezberdinen arabera<ref>{{erreferentzia|url=https://web.archive.org/web/20110812045950/http://www.spotimage.com/web/es/3322-el-bosque-detiene-los-tsunamis-una-modelizacion-con-imagenes-satelitales.php |izenburua= El bosque detiene los tsunamis, una modelización con imágenes satelitales |hizkuntza=es|sartze-data=2021-3-24}}</ref>. == Ikus, gainera == <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> * [[Megatsunami]] * [[Itsasikara]] * [[Itsas energia]] * [[Plaken tektonika]] * [[Erupzio minoikoa]] * [[Supersumendi]] * [[Tsunami-lurrikara]] </div> == Erreferentziak == {{erref zer|2}} == Kanpo estekak == * [https://zientzia.eus/artikuluak/tsunamia-izan-eta-gero-zer/ ''Tsunamia izan eta gero, zer?''] artikulua (Galarraga Aiestaran, Ana) Zientzia.net webgunean * [http://www.euskalnatura.net/index.php?option=com_content&task=view&id=150&Itemid=179 Tsunamiak] (Antton Alberdi Estibaritz) EuskalNatura.net gunean * {{en}}:[https://www.youtube.com/watch?v=feXCIfatJYo Lur-irristatzeak eragindako tsunamia animazio batean, GeoscienceAustralia.] * {{en}}:[https://www.tsunami.noaa.gov NOAA Tsunami Program.] * {{en}}:[https://nctr.pmel.noaa.gov/database_devel.html Tsunami berriak zein historikoak eta datu garrantzitsuak. Mapa batean kokatuta.] * {{en}}:[https://www.youtube.com/watch?v=k4w27IczOTk 2012ko Japoniako tsunamiren irudiak Youtubeko bideoan.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Hondamen naturalak]] [[Kategoria:Tsunamiak]] [[Kategoria:Arrisku naturalak]] 1ortxuhdmurakocgl87hfjciszgwpcy 0 5620 10002361 10002337 2024-12-17T12:14:23Z 88.10.215.4 10002361 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroi ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} '''Mungialdea''' eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] tvq25yd0ashoi7wsdq39fo6yf96fbea 10002544 10002361 2024-12-17T15:51:25Z Paulagoiko 169006 10002544 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroi ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} '''Mungialdea''' eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako kastroa ==== Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako kastroa|Berreagako kastroaren]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi [[Hektarea|hektareako]] azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua|Malmasin kastroak]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] 4klzpmpn1pqzmdvs4v2dekxaxbnjoai 10002545 10002544 2024-12-17T15:56:41Z Paulagoiko 169006 10002545 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroi ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} '''Mungialdea''' eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako kastroa ==== [[Fitxategi:20220427 174046 Arkeologi Museoa of Bilbao.jpg|thumb|Hareharrizko hilarria, k.a. I, Berreagaren oppiduma, Arkeologi Museoa]] Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako kastroa|Berreagako kastroaren]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi [[Hektarea|hektareako]] azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua|Malmasin kastroak]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] ob894xy2e83l95rvgkubrv0r5vd8p54 10002546 10002545 2024-12-17T15:57:10Z Paulagoiko 169006 10002546 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroi ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} '''Mungialdea''' eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako kastroa ==== [[Fitxategi:20220427 174046 Arkeologi Museoa of Bilbao.jpg|thumb|Hareharrizko hilarria, K.a. I, Berreagaren oppiduma, Arkeologi Museoa]] Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako kastroa|Berreagako kastroaren]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi [[Hektarea|hektareako]] azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua|Malmasin kastroak]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] 77fxncrd00gfehpnnynohna60eyhgvv 10002548 10002546 2024-12-17T15:58:14Z Paulagoiko 169006 10002548 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroi ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} '''Mungialdea''' eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako kastroa ==== [[Fitxategi:20220427 174046 Arkeologi Museoa of Bilbao.jpg|thumb|Hareharrizko hilarria, K.a. I, Berreagaren oppiduma, Arkeologi Museoa]] Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako kastroa|Berreagako kastroaren]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi hektareako azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua|Malmasin kastroak]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] pxlyumxptwe5ephr7okhh2smh7eocgu 10002679 10002548 2024-12-17T18:47:15Z 88.13.93.118 Erdi Aroa 10002679 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroi ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} '''Mungialdea''' eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako kastroa ==== [[Fitxategi:20220427 174046 Arkeologi Museoa of Bilbao.jpg|thumb|Hareharrizko hilarria, K.a. I, Berreagaren oppiduma, Arkeologi Museoa]] Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako kastroa|Berreagako kastroaren]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi hektareako azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua|Malmasin kastroak]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Erdi Aroa === [[Erdi Aroa|'''Erdi Aroa''']] Mungialdeko hainbat herriren sorrerarekin eratxiki daiteke, hala nola: [[Laukiz]], 1093an [[Albonigako monasterioa|Albonigako monasterioaren]] eskrituran agertzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lauquíniz|hizkuntza=es|data=2024-07-25|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Lauqu%C3%ADniz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ( herria [[Munio Munioruz de Lauquíniz]] antzinako [[oinetxe]] baten jabearengandik dator); [[Fruiz]], VIII. mendearen amaieran sortua, baina garai horretan Fortunio asturiarrak herria menderatu zuen [[Asturiazagako borroka|Asturiazagako borrokan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; eta [[Fika|Fika,]] 1427an udalerriaren lehenengo eskuzko lekukoaren agerpenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fika|hizkuntza=eu|data=2023-01-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, badira garai honetan eraikitako azpiegiturak: [[San Lorentzo Martiria|San Lorentzo Martiriaren]] elizatea (Maruri-Jatabe), Urdulizeko [[Santa María ermita]] eta Sopelako [[Elizatea sopela|elizatea]]. [[Fitxategi:Coat Arms House Butron.svg|thumb|Butroe etxeko armarria]] [[XIII. mendea|XIII. mendean]], Barrika bere [[Balea arrantza|balea-jardueragatik]] nabarmendu zen, izan ere, [[Lope Díaz de Haro|Lope Díaz de Harokek]] emandako hiri-gutunean maiz aipatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BARRIKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/barrika/ar-6817-16218/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Baleen ehiza, funtsezko jarduera izan zen eskualdeko ekonomian, ez bakarrik zuzeneko balio ekonomikoagatik, baita tokiko nortasunari egindako ekarpenagatik ere <ref name=":222">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mende berean ere [[Plentzia]] [[hiribildu]] moduan sortu zen, ''Plasentia de Butron'' izenarekin. Hiribilduari [[Logroñoko Forua]] eman zitzaion eta hurrengo [[Zerrenda:Bizkaiko jaun eta andreak|Bizkaiko jaun-andreek]] eta [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako errege-erreginek]] forua berretsi zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bizkaiko probintziaren eskualde honetan, [[Butroe (familia)|Butroe familiak]] zuen presentzia azpimarratu daiteke. Garai hartan, Europa [[Izurri Beltza|izurri beltzaren]] [[Epidemia|epidemian]] murgilduta zegoen, eta biztanleriaren zati handi bat akabatu zuen. Horri gosete luze bat gehitu zitzaion, Europa krisira eraman zuena. Ondorioz, Bizkaiko [[jauntxo]] [[Feudalismo|feudalek]] lehian jardun behar izan zuten, baliabide eskasiagatik eta bizirik iraun zuten [[Basailu|basailuengatik]]. Bizkaian ([[Araba]]<nowiki/>n eta [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] bezala), ahaide nagusiak bi bandotan banatu ziren: [[Oñaztarrak]] eta [[Ganboinoak]], bandokideen gerra eragin zutenak. [[Leinu]] ezberdinek bat egiten zuten aliantzetan, eta edozein ahulezia baliatzen zuten etsaien baliabideez jabetzeko<ref name=":02">{{Erreferentzia|abizena=Aitor|izenburua=Castillo de Butrón. ⚔Una fortaleza transformada en un castillo de cuento📖|hizkuntza=es|data=2019-05-27|url=https://sitioshistoricos.com/castillo-de-butron-historia-e-informacion-practica/bizkaia/|aldizkaria=SITIOS HISTÓRICOS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Mungiako [[Billela]] familia adibidez,<ref name=":110">{{Erreferentzia|izenburua=Historia - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/historia|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Ganboinoen aldekoa zen eta hainbat liskar izan zituen Butroetarrekin. Gatazka horiei erantzuteko, Mungiako herritarrek Bizkaiko Jaunari, [[Don Juan infante|Don Juan infanteari]], eskatu zioten hiribilduaren titulua, nobleen erasoetatik babesteko. Hala, 1376ko abuztuaren 1ean, Mungia hiribildu gisa eratu zen [[Logroñoko Forua|Logroñoko forupean]]<ref name=":110" />. Butroetarren leinua [[Haroko Etxetik]] dator, X. eta XIV. mendeen arteko Bizkaiko jauntxoak. Familia honek lur asko eta [[burdinola]] batzuk zituen. 1468an bando-gerrarik handienetako bat gertatu zen, non Butroek gerlari asko galdu zituen: alde batetik [[Marzanatarrak]] (Ganboinoen aliatuak) eta bestetik [[Ibarratarrak]], Butroetarren (Oñatiko bandoaren) laguntza zutenak. 1457. urtera arte luzatu zen gerra, [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako erregeek]] esku hartu eta gerrazaleak erbesteratu zituzten arte<ref name=":02" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] 5ngirvfn2n057qvq6o17msirjcv72yk 10002682 10002679 2024-12-17T18:52:35Z Whitespotbeluga 169003 Koma batzuk kendu 10002682 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroi ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} '''Mungialdea''' eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako kastroa ==== [[Fitxategi:20220427 174046 Arkeologi Museoa of Bilbao.jpg|thumb|Hareharrizko hilarria, K.a. I, Berreagaren oppiduma, Arkeologi Museoa]] Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako kastroa|Berreagako kastroaren]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi hektareako azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua|Malmasin kastroak]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Erdi Aroa === [[Erdi Aroa|'''Erdi Aroa''']] Mungialdeko hainbat herriren sorrerarekin eratxiki daiteke, hala nola: [[Laukiz]], 1093an [[Albonigako monasterioa|Albonigako monasterioaren]] eskrituran agertzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lauquíniz|hizkuntza=es|data=2024-07-25|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Lauqu%C3%ADniz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ( herria [[Munio Munioruz de Lauquíniz]] antzinako [[oinetxe]] baten jabearengandik dator); [[Fruiz]], VIII. mendearen amaieran sortua, baina garai horretan Fortunio asturiarrak herria menderatu zuen [[Asturiazagako borroka|Asturiazagako borrokan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; eta [[Fika|Fika,]] 1427an udalerriaren lehenengo eskuzko lekukoaren agerpenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fika|hizkuntza=eu|data=2023-01-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, badira garai honetan eraikitako azpiegiturak: [[San Lorentzo Martiria|San Lorentzo Martiriaren]] elizatea (Maruri-Jatabe), Urdulizeko [[Santa María ermita]] eta Sopelako [[Elizatea sopela|elizatea]]. [[Fitxategi:Coat Arms House Butron.svg|thumb|Butroe etxeko armarria]] [[XIII. mendea|XIII. mendean]] Barrika bere [[Balea arrantza|balea-jardueragatik]] nabarmendu zen, izan ere, [[Lope Díaz de Haro|Lope Díaz de Harokek]] emandako hiri-gutunean maiz aipatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BARRIKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/barrika/ar-6817-16218/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Baleen ehiza funtsezko jarduera izan zen eskualdeko ekonomian, ez bakarrik zuzeneko balio ekonomikoagatik, baita tokiko nortasunari egindako ekarpenagatik ere <ref name=":222">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mende berean ere [[Plentzia]] [[hiribildu]] moduan sortu zen, ''Plasentia de Butron'' izenarekin. Hiribilduari [[Logroñoko Forua]] eman zitzaion eta hurrengo [[Zerrenda:Bizkaiko jaun eta andreak|Bizkaiko jaun-andreek]] eta [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako errege-erreginek]] forua berretsi zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bizkaiko probintziaren eskualde honetan, [[Butroe (familia)|Butroe familiak]] zuen presentzia azpimarratu daiteke. Garai hartan, Europa [[Izurri Beltza|izurri beltzaren]] [[Epidemia|epidemian]] murgilduta zegoen, eta biztanleriaren zati handi bat akabatu zuen. Horri gosete luze bat gehitu zitzaion, Europa krisira eraman zuena. Ondorioz, Bizkaiko [[jauntxo]] [[Feudalismo|feudalek]] lehian jardun behar izan zuten, baliabide eskasiagatik eta bizirik iraun zuten [[Basailu|basailuengatik]]. Bizkaian ([[Araba]]<nowiki/>n eta [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] bezala), ahaide nagusiak bi bandotan banatu ziren: [[Oñaztarrak]] eta [[Ganboinoak]], bandokideen gerra eragin zutenak. [[Leinu]] ezberdinek bat egiten zuten aliantzetan, eta edozein ahulezia baliatzen zuten etsaien baliabideez jabetzeko<ref name=":02">{{Erreferentzia|abizena=Aitor|izenburua=Castillo de Butrón. ⚔Una fortaleza transformada en un castillo de cuento📖|hizkuntza=es|data=2019-05-27|url=https://sitioshistoricos.com/castillo-de-butron-historia-e-informacion-practica/bizkaia/|aldizkaria=SITIOS HISTÓRICOS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Mungiako [[Billela]] familia adibidez,<ref name=":110">{{Erreferentzia|izenburua=Historia - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/historia|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Ganboinoen aldekoa zen eta hainbat liskar izan zituen Butroetarrekin. Gatazka horiei erantzuteko, Mungiako herritarrek Bizkaiko Jaunari, [[Don Juan infante|Don Juan infanteari]], eskatu zioten hiribilduaren titulua, nobleen erasoetatik babesteko. Hala, 1376ko abuztuaren 1ean, Mungia hiribildu gisa eratu zen [[Logroñoko Forua|Logroñoko forupean]]<ref name=":110" />. Butroetarren leinua [[Haroko Etxetik]] dator, X. eta XIV. mendeen arteko Bizkaiko jauntxoak. Familia honek lur asko eta [[burdinola]] batzuk zituen. 1468an bando-gerrarik handienetako bat gertatu zen, non Butroek gerlari asko galdu zituen: alde batetik [[Marzanatarrak]] (Ganboinoen aliatuak) eta bestetik [[Ibarratarrak]], Butroetarren (Oñatiko bandoaren) laguntza zutenak. 1457. urtera arte luzatu zen gerra, [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako erregeek]] esku hartu eta gerrazaleak erbesteratu zituzten arte<ref name=":02" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] 5ivb6j28ta3uznzsyhfsxkdxnjlbn0y 10002736 10002682 2024-12-17T20:35:36Z Theklan 336 /* Hidrologia */ 10002736 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroe ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} '''Mungialdea''' eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako kastroa ==== [[Fitxategi:20220427 174046 Arkeologi Museoa of Bilbao.jpg|thumb|Hareharrizko hilarria, K.a. I, Berreagaren oppiduma, Arkeologi Museoa]] Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako kastroa|Berreagako kastroaren]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi hektareako azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua|Malmasin kastroak]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Erdi Aroa === [[Erdi Aroa|'''Erdi Aroa''']] Mungialdeko hainbat herriren sorrerarekin eratxiki daiteke, hala nola: [[Laukiz]], 1093an [[Albonigako monasterioa|Albonigako monasterioaren]] eskrituran agertzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lauquíniz|hizkuntza=es|data=2024-07-25|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Lauqu%C3%ADniz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ( herria [[Munio Munioruz de Lauquíniz]] antzinako [[oinetxe]] baten jabearengandik dator); [[Fruiz]], VIII. mendearen amaieran sortua, baina garai horretan Fortunio asturiarrak herria menderatu zuen [[Asturiazagako borroka|Asturiazagako borrokan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; eta [[Fika|Fika,]] 1427an udalerriaren lehenengo eskuzko lekukoaren agerpenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fika|hizkuntza=eu|data=2023-01-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, badira garai honetan eraikitako azpiegiturak: [[San Lorentzo Martiria|San Lorentzo Martiriaren]] elizatea (Maruri-Jatabe), Urdulizeko [[Santa María ermita]] eta Sopelako [[Elizatea sopela|elizatea]]. [[Fitxategi:Coat Arms House Butron.svg|thumb|Butroe etxeko armarria]] [[XIII. mendea|XIII. mendean]] Barrika bere [[Balea arrantza|balea-jardueragatik]] nabarmendu zen, izan ere, [[Lope Díaz de Haro|Lope Díaz de Harokek]] emandako hiri-gutunean maiz aipatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BARRIKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/barrika/ar-6817-16218/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Baleen ehiza funtsezko jarduera izan zen eskualdeko ekonomian, ez bakarrik zuzeneko balio ekonomikoagatik, baita tokiko nortasunari egindako ekarpenagatik ere <ref name=":222">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mende berean ere [[Plentzia]] [[hiribildu]] moduan sortu zen, ''Plasentia de Butron'' izenarekin. Hiribilduari [[Logroñoko Forua]] eman zitzaion eta hurrengo [[Zerrenda:Bizkaiko jaun eta andreak|Bizkaiko jaun-andreek]] eta [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako errege-erreginek]] forua berretsi zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bizkaiko probintziaren eskualde honetan, [[Butroe (familia)|Butroe familiak]] zuen presentzia azpimarratu daiteke. Garai hartan, Europa [[Izurri Beltza|izurri beltzaren]] [[Epidemia|epidemian]] murgilduta zegoen, eta biztanleriaren zati handi bat akabatu zuen. Horri gosete luze bat gehitu zitzaion, Europa krisira eraman zuena. Ondorioz, Bizkaiko [[jauntxo]] [[Feudalismo|feudalek]] lehian jardun behar izan zuten, baliabide eskasiagatik eta bizirik iraun zuten [[Basailu|basailuengatik]]. Bizkaian ([[Araba]]<nowiki/>n eta [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] bezala), ahaide nagusiak bi bandotan banatu ziren: [[Oñaztarrak]] eta [[Ganboinoak]], bandokideen gerra eragin zutenak. [[Leinu]] ezberdinek bat egiten zuten aliantzetan, eta edozein ahulezia baliatzen zuten etsaien baliabideez jabetzeko<ref name=":02">{{Erreferentzia|abizena=Aitor|izenburua=Castillo de Butrón. ⚔Una fortaleza transformada en un castillo de cuento📖|hizkuntza=es|data=2019-05-27|url=https://sitioshistoricos.com/castillo-de-butron-historia-e-informacion-practica/bizkaia/|aldizkaria=SITIOS HISTÓRICOS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Mungiako [[Billela]] familia adibidez,<ref name=":110">{{Erreferentzia|izenburua=Historia - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/historia|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Ganboinoen aldekoa zen eta hainbat liskar izan zituen Butroetarrekin. Gatazka horiei erantzuteko, Mungiako herritarrek Bizkaiko Jaunari, [[Don Juan infante|Don Juan infanteari]], eskatu zioten hiribilduaren titulua, nobleen erasoetatik babesteko. Hala, 1376ko abuztuaren 1ean, Mungia hiribildu gisa eratu zen [[Logroñoko Forua|Logroñoko forupean]]<ref name=":110" />. Butroetarren leinua [[Haroko Etxetik]] dator, X. eta XIV. mendeen arteko Bizkaiko jauntxoak. Familia honek lur asko eta [[burdinola]] batzuk zituen. 1468an bando-gerrarik handienetako bat gertatu zen, non Butroek gerlari asko galdu zituen: alde batetik [[Marzanatarrak]] (Ganboinoen aliatuak) eta bestetik [[Ibarratarrak]], Butroetarren (Oñatiko bandoaren) laguntza zutenak. 1457. urtera arte luzatu zen gerra, [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako erregeek]] esku hartu eta gerrazaleak erbesteratu zituzten arte<ref name=":02" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] 7ofo88ncsfqok4b2u1oovoxbpku0tli 10002738 10002736 2024-12-17T20:36:58Z Theklan 336 /* Demografia */ 10002738 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroe ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} Mungialdea eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako kastroa ==== [[Fitxategi:20220427 174046 Arkeologi Museoa of Bilbao.jpg|thumb|Hareharrizko hilarria, K.a. I, Berreagaren oppiduma, Arkeologi Museoa]] Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako kastroa|Berreagako kastroaren]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi hektareako azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua|Malmasin kastroak]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Erdi Aroa === [[Erdi Aroa|'''Erdi Aroa''']] Mungialdeko hainbat herriren sorrerarekin eratxiki daiteke, hala nola: [[Laukiz]], 1093an [[Albonigako monasterioa|Albonigako monasterioaren]] eskrituran agertzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lauquíniz|hizkuntza=es|data=2024-07-25|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Lauqu%C3%ADniz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ( herria [[Munio Munioruz de Lauquíniz]] antzinako [[oinetxe]] baten jabearengandik dator); [[Fruiz]], VIII. mendearen amaieran sortua, baina garai horretan Fortunio asturiarrak herria menderatu zuen [[Asturiazagako borroka|Asturiazagako borrokan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; eta [[Fika|Fika,]] 1427an udalerriaren lehenengo eskuzko lekukoaren agerpenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fika|hizkuntza=eu|data=2023-01-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, badira garai honetan eraikitako azpiegiturak: [[San Lorentzo Martiria|San Lorentzo Martiriaren]] elizatea (Maruri-Jatabe), Urdulizeko [[Santa María ermita]] eta Sopelako [[Elizatea sopela|elizatea]]. [[Fitxategi:Coat Arms House Butron.svg|thumb|Butroe etxeko armarria]] [[XIII. mendea|XIII. mendean]] Barrika bere [[Balea arrantza|balea-jardueragatik]] nabarmendu zen, izan ere, [[Lope Díaz de Haro|Lope Díaz de Harokek]] emandako hiri-gutunean maiz aipatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BARRIKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/barrika/ar-6817-16218/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Baleen ehiza funtsezko jarduera izan zen eskualdeko ekonomian, ez bakarrik zuzeneko balio ekonomikoagatik, baita tokiko nortasunari egindako ekarpenagatik ere <ref name=":222">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mende berean ere [[Plentzia]] [[hiribildu]] moduan sortu zen, ''Plasentia de Butron'' izenarekin. Hiribilduari [[Logroñoko Forua]] eman zitzaion eta hurrengo [[Zerrenda:Bizkaiko jaun eta andreak|Bizkaiko jaun-andreek]] eta [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako errege-erreginek]] forua berretsi zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bizkaiko probintziaren eskualde honetan, [[Butroe (familia)|Butroe familiak]] zuen presentzia azpimarratu daiteke. Garai hartan, Europa [[Izurri Beltza|izurri beltzaren]] [[Epidemia|epidemian]] murgilduta zegoen, eta biztanleriaren zati handi bat akabatu zuen. Horri gosete luze bat gehitu zitzaion, Europa krisira eraman zuena. Ondorioz, Bizkaiko [[jauntxo]] [[Feudalismo|feudalek]] lehian jardun behar izan zuten, baliabide eskasiagatik eta bizirik iraun zuten [[Basailu|basailuengatik]]. Bizkaian ([[Araba]]<nowiki/>n eta [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] bezala), ahaide nagusiak bi bandotan banatu ziren: [[Oñaztarrak]] eta [[Ganboinoak]], bandokideen gerra eragin zutenak. [[Leinu]] ezberdinek bat egiten zuten aliantzetan, eta edozein ahulezia baliatzen zuten etsaien baliabideez jabetzeko<ref name=":02">{{Erreferentzia|abizena=Aitor|izenburua=Castillo de Butrón. ⚔Una fortaleza transformada en un castillo de cuento📖|hizkuntza=es|data=2019-05-27|url=https://sitioshistoricos.com/castillo-de-butron-historia-e-informacion-practica/bizkaia/|aldizkaria=SITIOS HISTÓRICOS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Mungiako [[Billela]] familia adibidez,<ref name=":110">{{Erreferentzia|izenburua=Historia - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/historia|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Ganboinoen aldekoa zen eta hainbat liskar izan zituen Butroetarrekin. Gatazka horiei erantzuteko, Mungiako herritarrek Bizkaiko Jaunari, [[Don Juan infante|Don Juan infanteari]], eskatu zioten hiribilduaren titulua, nobleen erasoetatik babesteko. Hala, 1376ko abuztuaren 1ean, Mungia hiribildu gisa eratu zen [[Logroñoko Forua|Logroñoko forupean]]<ref name=":110" />. Butroetarren leinua [[Haroko Etxetik]] dator, X. eta XIV. mendeen arteko Bizkaiko jauntxoak. Familia honek lur asko eta [[burdinola]] batzuk zituen. 1468an bando-gerrarik handienetako bat gertatu zen, non Butroek gerlari asko galdu zituen: alde batetik [[Marzanatarrak]] (Ganboinoen aliatuak) eta bestetik [[Ibarratarrak]], Butroetarren (Oñatiko bandoaren) laguntza zutenak. 1457. urtera arte luzatu zen gerra, [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako erregeek]] esku hartu eta gerrazaleak erbesteratu zituzten arte<ref name=":02" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] h2fawsixmvzvtmmbkssjfryj4n8vjdh 10002739 10002738 2024-12-17T20:39:06Z Theklan 336 /* Ondareak */ 10002739 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroe ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} Mungialdea eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako kastroa ==== [[Fitxategi:20220427 174046 Arkeologi Museoa of Bilbao.jpg|thumb|Hareharrizko hilarria, K.a. I, Berreagaren oppiduma, Arkeologi Museoa]] Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako kastroa|Berreagako kastroaren]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi hektareako azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua|Malmasin kastroak]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Erdi Aroa === [[Erdi Aroa|'''Erdi Aroa''']] Mungialdeko hainbat herriren sorrerarekin eratxiki daiteke, hala nola: [[Laukiz]], 1093an [[Albonigako monasterioa|Albonigako monasterioaren]] eskrituran agertzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lauquíniz|hizkuntza=es|data=2024-07-25|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Lauqu%C3%ADniz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ( herria [[Munio Munioruz de Lauquíniz]] antzinako [[oinetxe]] baten jabearengandik dator); [[Fruiz]], VIII. mendearen amaieran sortua, baina garai horretan Fortunio asturiarrak herria menderatu zuen [[Asturiazagako borroka|Asturiazagako borrokan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; eta [[Fika|Fika,]] 1427an udalerriaren lehenengo eskuzko lekukoaren agerpenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fika|hizkuntza=eu|data=2023-01-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, badira garai honetan eraikitako azpiegiturak: [[San Lorentzo Martiria|San Lorentzo Martiriaren]] elizatea (Maruri-Jatabe), Urdulizeko [[Santa María ermita]] eta Sopelako [[Elizatea sopela|elizatea]]. [[Fitxategi:Coat Arms House Butron.svg|thumb|Butroe etxeko armarria]] [[XIII. mendea|XIII. mendean]] Barrika bere [[Balea arrantza|balea-jardueragatik]] nabarmendu zen, izan ere, [[Lope Díaz de Haro|Lope Díaz de Harokek]] emandako hiri-gutunean maiz aipatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BARRIKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/barrika/ar-6817-16218/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Baleen ehiza funtsezko jarduera izan zen eskualdeko ekonomian, ez bakarrik zuzeneko balio ekonomikoagatik, baita tokiko nortasunari egindako ekarpenagatik ere <ref name=":222">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mende berean ere [[Plentzia]] [[hiribildu]] moduan sortu zen, ''Plasentia de Butron'' izenarekin. Hiribilduari [[Logroñoko Forua]] eman zitzaion eta hurrengo [[Zerrenda:Bizkaiko jaun eta andreak|Bizkaiko jaun-andreek]] eta [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako errege-erreginek]] forua berretsi zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bizkaiko probintziaren eskualde honetan, [[Butroe (familia)|Butroe familiak]] zuen presentzia azpimarratu daiteke. Garai hartan, Europa [[Izurri Beltza|izurri beltzaren]] [[Epidemia|epidemian]] murgilduta zegoen, eta biztanleriaren zati handi bat akabatu zuen. Horri gosete luze bat gehitu zitzaion, Europa krisira eraman zuena. Ondorioz, Bizkaiko [[jauntxo]] [[Feudalismo|feudalek]] lehian jardun behar izan zuten, baliabide eskasiagatik eta bizirik iraun zuten [[Basailu|basailuengatik]]. Bizkaian ([[Araba]]<nowiki/>n eta [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] bezala), ahaide nagusiak bi bandotan banatu ziren: [[Oñaztarrak]] eta [[Ganboinoak]], bandokideen gerra eragin zutenak. [[Leinu]] ezberdinek bat egiten zuten aliantzetan, eta edozein ahulezia baliatzen zuten etsaien baliabideez jabetzeko<ref name=":02">{{Erreferentzia|abizena=Aitor|izenburua=Castillo de Butrón. ⚔Una fortaleza transformada en un castillo de cuento📖|hizkuntza=es|data=2019-05-27|url=https://sitioshistoricos.com/castillo-de-butron-historia-e-informacion-practica/bizkaia/|aldizkaria=SITIOS HISTÓRICOS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Mungiako [[Billela]] familia adibidez,<ref name=":110">{{Erreferentzia|izenburua=Historia - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/historia|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Ganboinoen aldekoa zen eta hainbat liskar izan zituen Butroetarrekin. Gatazka horiei erantzuteko, Mungiako herritarrek Bizkaiko Jaunari, [[Don Juan infante|Don Juan infanteari]], eskatu zioten hiribilduaren titulua, nobleen erasoetatik babesteko. Hala, 1376ko abuztuaren 1ean, Mungia hiribildu gisa eratu zen [[Logroñoko Forua|Logroñoko forupean]]<ref name=":110" />. Butroetarren leinua [[Haroko Etxetik]] dator, X. eta XIV. mendeen arteko Bizkaiko jauntxoak. Familia honek lur asko eta [[burdinola]] batzuk zituen. 1468an bando-gerrarik handienetako bat gertatu zen, non Butroek gerlari asko galdu zituen: alde batetik [[Marzanatarrak]] (Ganboinoen aliatuak) eta bestetik [[Ibarratarrak]], Butroetarren (Oñatiko bandoaren) laguntza zutenak. 1457. urtera arte luzatu zen gerra, [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako erregeek]] esku hartu eta gerrazaleak erbesteratu zituzten arte<ref name=":02" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Ondarea == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] i03hj1dp8n0ku2550t5bbj6ybw01sw1 10003103 10002739 2024-12-18T10:22:54Z Paulagoiko 169006 10003103 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroe ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} Mungialdea eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako barruti gotortua ==== [[Fitxategi:20220427 174046 Arkeologi Museoa of Bilbao.jpg|thumb|Hareharrizko hilarria, K.a. I, Berreagaren oppiduma, Arkeologi Museoa]] Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako barruti gotortua eta nekropolia|Berreagako barruti gotortua]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi hektareako azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Erdi Aroa === [[Erdi Aroa|'''Erdi Aroa''']] Mungialdeko hainbat herriren sorrerarekin eratxiki daiteke, hala nola: [[Laukiz]], 1093an [[Albonigako monasterioa|Albonigako monasterioaren]] eskrituran agertzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lauquíniz|hizkuntza=es|data=2024-07-25|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Lauqu%C3%ADniz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ( herria [[Munio Munioruz de Lauquíniz]] antzinako [[oinetxe]] baten jabearengandik dator); [[Fruiz]], VIII. mendearen amaieran sortua, baina garai horretan Fortunio asturiarrak herria menderatu zuen [[Asturiazagako borroka|Asturiazagako borrokan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; eta [[Fika|Fika,]] 1427an udalerriaren lehenengo eskuzko lekukoaren agerpenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fika|hizkuntza=eu|data=2023-01-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, badira garai honetan eraikitako azpiegiturak: [[San Lorentzo Martiria|San Lorentzo Martiriaren]] elizatea (Maruri-Jatabe), Urdulizeko [[Santa María ermita]] eta Sopelako [[Elizatea sopela|elizatea]]. [[Fitxategi:Coat Arms House Butron.svg|thumb|Butroe etxeko armarria]] [[XIII. mendea|XIII. mendean]] Barrika bere [[Balea arrantza|balea-jardueragatik]] nabarmendu zen, izan ere, [[Lope Díaz de Haro|Lope Díaz de Harokek]] emandako hiri-gutunean maiz aipatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BARRIKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/barrika/ar-6817-16218/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Baleen ehiza funtsezko jarduera izan zen eskualdeko ekonomian, ez bakarrik zuzeneko balio ekonomikoagatik, baita tokiko nortasunari egindako ekarpenagatik ere <ref name=":222">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mende berean ere [[Plentzia]] [[hiribildu]] moduan sortu zen, ''Plasentia de Butron'' izenarekin. Hiribilduari [[Logroñoko Forua]] eman zitzaion eta hurrengo [[Zerrenda:Bizkaiko jaun eta andreak|Bizkaiko jaun-andreek]] eta [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako errege-erreginek]] forua berretsi zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bizkaiko probintziaren eskualde honetan, [[Butroe (familia)|Butroe familiak]] zuen presentzia azpimarratu daiteke. Garai hartan, Europa [[Izurri Beltza|izurri beltzaren]] [[Epidemia|epidemian]] murgilduta zegoen, eta biztanleriaren zati handi bat akabatu zuen. Horri gosete luze bat gehitu zitzaion, Europa krisira eraman zuena. Ondorioz, Bizkaiko [[jauntxo]] [[Feudalismo|feudalek]] lehian jardun behar izan zuten, baliabide eskasiagatik eta bizirik iraun zuten [[Basailu|basailuengatik]]. Bizkaian ([[Araba]]<nowiki/>n eta [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] bezala), ahaide nagusiak bi bandotan banatu ziren: [[Oñaztarrak]] eta [[Ganboinoak]], bandokideen gerra eragin zutenak. [[Leinu]] ezberdinek bat egiten zuten aliantzetan, eta edozein ahulezia baliatzen zuten etsaien baliabideez jabetzeko<ref name=":02">{{Erreferentzia|abizena=Aitor|izenburua=Castillo de Butrón. ⚔Una fortaleza transformada en un castillo de cuento📖|hizkuntza=es|data=2019-05-27|url=https://sitioshistoricos.com/castillo-de-butron-historia-e-informacion-practica/bizkaia/|aldizkaria=SITIOS HISTÓRICOS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Mungiako [[Billela]] familia adibidez,<ref name=":110">{{Erreferentzia|izenburua=Historia - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/historia|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Ganboinoen aldekoa zen eta hainbat liskar izan zituen Butroetarrekin. Gatazka horiei erantzuteko, Mungiako herritarrek Bizkaiko Jaunari, [[Don Juan infante|Don Juan infanteari]], eskatu zioten hiribilduaren titulua, nobleen erasoetatik babesteko. Hala, 1376ko abuztuaren 1ean, Mungia hiribildu gisa eratu zen [[Logroñoko Forua|Logroñoko forupean]]<ref name=":110" />. Butroetarren leinua [[Haroko Etxetik]] dator, X. eta XIV. mendeen arteko Bizkaiko jauntxoak. Familia honek lur asko eta [[burdinola]] batzuk zituen. 1468an bando-gerrarik handienetako bat gertatu zen, non Butroek gerlari asko galdu zituen: alde batetik [[Marzanatarrak]] (Ganboinoen aliatuak) eta bestetik [[Ibarratarrak]], Butroetarren (Oñatiko bandoaren) laguntza zutenak. 1457. urtera arte luzatu zen gerra, [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako erregeek]] esku hartu eta gerrazaleak erbesteratu zituzten arte<ref name=":02" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. === Aro Garaikidea === Mungialdeko udalerriek historia aberatsa dute, nekazaritzako komunitateetatik hasi eta [[industria]]- eta [[hirigintza]]-eragina duten herri modernoetaraino izan duten bilakaera adierazten duena. [[XIX. mendea|XIX. mendean]], [[Barrika (herria)|Barrikak]] 63 etxe zituen eta 51. eserlekua zuen, [[Gernikako Batzar Nagusiak|Gernikako Batzar Nagusietan]] botoarekin, bandokideen gerretan [[Oinaztar|oinaztarrekin]] lerrokatu zelarik <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bestalde, [[Urduliz|Urdulizek]] nekazaritzan oinarritzen zuen bere ekonomia: [[Gari|garia]], [[Babarrun|babarrunak]] eta [[Mahasti|mahastiak]] lantzen zituen [[Txakolin|txakolina]] ekoizteko, eta goialdeetan, berriz, [[zur-ustiapena]] zen nagusi <ref name=":31">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XIX. mendearen amaieran, Urdulizko harrobiek [[Butroeko gaztelua]] eraikitzeko harria eman zuten <ref name=":31" />. [[Plentzia|Plentzian]], mende honetako gerrek eta alturako arrantzaren krisiak portuaren gainbehera eragin zuten, itsasadarrean hondar-bankuak pilatzearen ondorioz <ref name=":32">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, Bilbotik eta [[Algorta|Algortatik]] gertu egoteak klase sozial berri bat erakarri zuen, hiribildua oporretarako erabili zuena, bere izaera turistikoa sendotuz <ref name=":32" />. [[XX. mendea|XX. mendearen]] hasieran, Urdulizek [[nekazal herria]] izaten jarraitzen zuen, nahiz eta industrializazio hasiberriak bertako biztanle asko emigratzera eraman zituen <ref name=":31" />. Hala ere, industria eta [[harrobi]] txikien presentziak, Bilbotik gertu egoteaz gain, Urdulizi bere populazioa mantentzea ahalbidetu zion <ref name=":31" />. 1928an, [[Gamiz-Fika|Gamiz eta Fika]] udalerriek bat egin zuten egungo Gamiz-Fika udalerria osatzeko <ref name=":33">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bigarren Errepublika (argipena)|Bigarren Errepublikan]] (1931-1936), Euskadiko emakume-elkarte ugari sortu ziren, hala nola [[Emakume Abertzale Batza|Emakume Abertzale Batza (EAB)]], 1934an Maruri-Jataben 23 bazkide izatera iritsi zena <ref name=":34">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Espainiako Gerra Zibila Jataben|Espainiako Gerra Zibilak]] (1936-1939) kalte larriak eragin zizkion eskualdeari. 1937an, [[Tropa frankistak|tropa frankistek]] [[Jata (mendia)|Jata]] ingurua bonbardatu zuten, biztanle askoren ihesa eraginez <ref name=":33" />. Gamiz-Fikan, 1937ko ekainaren 12an, frankistek inguruari eraso egin zioten, [[Atxispeko San Pedro ermita|Atxispeko San Pedro baseliza]] suntsituz <ref name=":33" />. Baseliza hondatuta geratu zen 2013ra arte, herritar talde batek garbitu zuen arte. Frankisten bonbardaketek gogor zigortu zuten [[Mungia]], eta tropak erretiratu ondoren, hainbat eraikin erre zituzten talde [[Anarkismoa Euskal Herrian|anarkistek]] <ref name=":35">{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gerraostean, Mungiaren [[Hazkunde-tasa|hazkundea]] gelditu egin zen, baina [[60ko hamarkada|60ko hamarkadan]] [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazioak]] inguruko eskualde eta udalerrietako langile ugari erakarri zituen, eta hiri-hazkunde esanguratsua eragin zuen eraikin eta kale berriak eraikita <ref name=":35" />. Hala ere, [[70eko hamarkada|70eko hamarkadaren]] amaierako atzeraldiak biztanleriaren beheraldia ekarri zuen, biztanleria berriro hazi baino lehen <ref name=":35" />. Laukizen, 70eko hamarkadan [[Unbe-Mendi]] bizitegi-multzoaren eraikuntzak biztanleria bikoiztu zuen, familiak erakarriz ingurune naturalagoen bila <ref name=":36">{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 1941 eta 1988 bitartean, [[Felisa Sistiaga Ama Birjina|Felisa Sistiagak Ama Birjinaren]] ikuspegiak eman zituen [[Unbeko mendilerroa|Unbe Gainan]], eta horrek Unbeko Ama Birjinaren [[kapera]] eraikitzera eraman zuen <ref name=":36" />. 70eko hamarkadan, [[Espainiako Gobernua|Espainiako gobernuak]] [[Euskadi|Euskadin]] lau zentral nuklear eraikitzeko proiektu bat bultzatu zuen, eta horietako bat [[Lemoiz|Lemoizen]] kokatuko zen <ref name=":37">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoiz|hizkuntza=eu|data=2023-06-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoiz|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hasieratik, herri-oposizio handia izan zuen proiektuak, eta, azkenean, bertan behera geratu zen, herritarren mobilizazioen eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAren]] ekintzaren ondorioz, [[José María Ryan|Jose Maria Ryan]] ingeniaria hil baitzuen <ref name=":37" />. [[Bakio|Bakion]], XIX. mendearen amaiera arte, sei kanoiko bateria batek bere portu txikia babesten zuen, baina [[XX. mendea|XX. mendeko]] [[50eko hamarkada|50eko hamarkadatik]] aurrera, udalerriak eraldaketa handiak jasan zituen etxebizitza-blokeak eraikiz eta hondartza ingurua urbanizatuz <ref name=":38">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hasierako obra horiek ez zuten zerbitzu eta azpiegitura nahikorik izan, eta horrek arazoak sortu zituen, eta 90eko hamarkadan hasi ziren konpontzen, [[Espaloi|espaloiak]], hondakin-uren [[araztegi]] bat eta [[Babes ofizialeko etxebizitza|babes ofizialeko etxebizitzak]] jarrita <ref name=":38" />. Plentzian, hondar-bankuen metaketak itsas trafikoa mugatu zuen, baina hiribildua helmuga turistiko gisa finkatu zen bere hondartzari esker, [[Euskal kostaldea|euskal kostaldeko]] nabarmenetako bat <ref name=":32" />. [[Benito Pérez Galdós|Benito Pérez Galdósen]] [[Fortunata y Jacinta]] eleberriak bere kaleetan girotutako eszenak ere biltzen ditu <ref name=":32" />. Maruri-Jataben, gehiengo [[abertzalea]] izan arren, 1972 eta 2008 artean [[Jaime Larrinaga]] apaiza nabarmendu zen, bere espainiar jarrera nazionalistagatik ezaguna, ETAren mehatxuak salatzean eta [[El Salvador Foroa|El Salvador Foroan]] parte hartzean tirabirak sortu zituena <ref name=":34" />. Azken hamarkadetan, Urdulizek hazkunde nabarmena izan du biztanlerian, Bilbotik gertu dagoelako eta eraikuntzarako lursailak dituelako, eta biztanle asko erakartzen dituelako [[bizi-kalitate]] hobearen bila <ref name=":31" />. == Ondarea == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] jmsgj4efcteagoici7a6wvr7w0y3dwp 10003290 10003103 2024-12-18T11:18:32Z Ksarasola 1491 /* Aro Garaikidea */ irudia, Atxispeko San Pedro 10003290 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Mungialdea | irudia = | irudiaren testua = | bandera = | lurraldea = Bizkaia | kokapena = Mungialdea eskualdea.jpg | azalera = 211.8 | biztanleria = | urtea = | udalerriak = [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Barrika]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Gorliz]], [[Laukiz]], [[Lemoiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]], [[Mungia]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]) | herririk handiena = Mungia | herriaren biztanleak = | web = }}[[Mungialdea]] edo '''Plentzia-Mungia''' [[Bizkaiko eskualdeak|Bizkaiko eskualdetako]] bat da, hain zuzen herrialdearen iparraldean dagoena. [[Mungia]] du hiriburu, eta [[Uribe]] banaketa administratibo historikoaren parte da. Gaur egun, bi azpieskualdetan banatu daiteke, guztira 15 udalerriz osatutako eskualdea izanik: * Mungialdea, barrualdeko udalerriak hartuz ([[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]], [[Bakio]], [[Fruiz]], [[Gamiz-Fika]], [[Gatika]], [[Laukiz]], [[Maruri-Jatabe]], [[Meñaka]] eta [[Mungia]]). * [[Uribe Kosta]], kostaldeko udalerriak bere gain hartuz ([[Barrika (herria)|Barrika]], [[Gorliz]], [[Lemoiz]], [[Plentzia]], [[Sopela]] eta [[Urduliz]]). Uribe Kosta azpieskualdean [[Berango]] udalerria ere sartu ohi da, baina ofizialki Berango [[Bilboaldea]] eskualdearen parte da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko eskualdeak|hizkuntza=eu|data=2023-06-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkaiko_eskualdeak|sartze-data=2024-12-12|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Geografia == === Mugakideak === Iparraldera [[Kantauri|Kantauri itsasoa]], hegoaldera [[Bilboaldea]], ekialdera [[Busturialdea]] eta mendebaldera [[Bilboaldea]] mugakide ditu. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Busturialdea]] |Hegoaldea=[[Bilboaldea]] |Mendebaldea=[[Bilboaldea]] }} === Udalerriak === {{mapa marraztu|frameless|width=500|height=500|zoom=11|align=right|text=Mungialdeko mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|geotype1=geoshape|title1=Arrieta|ids1=Q699830|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7|geotype2=geoshape|title2=Bakio|ids2=Q804466|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3|geotype3=geoshape|title3=Fruiz|ids3=Q648519|stroke-width3=1|fill3=#bebada|geotype4=geoshape|title4=Gamiz-Fika|ids4=Q1228072|stroke-width4=1|fill4=#fb8072|geotype5=geoshape|title5=Gatika|ids5=Q611647|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3|geotype6=geoshape|title6=Laukiz|ids6=Q1246777|stroke-width6=1|fill6=#fdb462|geotype7=geoshape|title7=Maruri-Jatabe|ids7=Q678721|stroke-width7=1|fill7=#b3de69|geotype8=geoshape|title8=Meñaka|ids8=Q647357|stroke-width8=1|fill8=#fccde5|geotype9=geoshape|title9=Mungia|ids9=Q1228780|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9|geotype10=geoshape|title10=Barrika|ids10=Q4481|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd|geotype11=geoshape|title11=Gorliz|ids11=Q763669|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5|geotype12=geoshape|title12=Lemoiz|ids12=Q936264|stroke-width12=1|fill12=#A49639|geotype13=geoshape|title13=Plentzia|ids13=Q1228773|stroke-width13=1|fill13=#C72B0C|geotype14=geoshape|title14=Sopela|ids14=Q657407|stroke-width14=1|fill14=#407407|geotype15=geoshape|title15=Urduliz|ids15=Q734099|stroke-width15=1|fill15=#9DB302}} {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- ! !Udalerria !Biztanleria (2024) !Azalera (km²) |- |[[Fitxategi:Escudo de Arrieta.svg|20px]] |align="left"|[[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] |568 |14,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Bakio.svg|20px]] |align="left"|[[Bakio]] |2.828 |16,12 |- |[[Fitxategi:Escudo de Barrika.svg|26x26px]] |align="left"|[[Barrika (herria)|Barrika]] |1.599 |7,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Fruiz.svg|20px]] | align="left" |[[Fruiz]] |576 |5,73 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gamiz Fika.svg|20px]] | align="left" |[[Gamiz-Fika]] |1.375 |15,50 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gatika.svg|20px]] | align="left" |[[Gatika]] |1.631 |17,42 |- |[[Fitxategi:Escudo de Gorliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Gorliz]] |6.071 |10,29 |- |[[Fitxategi:Escudo de Laukiz.svg|20px]] | align="left" |[[Laukiz]] |1.253 |8,16 |- |[[Fitxategi:Escudo de Lemoiz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Lemoiz]] |1.362 |13,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Maruri Jatabe.svg|20px]] | align="left" |[[Maruri-Jatabe]] |1.045 |15,80 |- |[[Fitxategi:Escudo de Meñaka.svg|20px]] | align="left" |[[Meñaka]] |751 |12,70 |- |[[Fitxategi:Escudo de Mungia.svg|20px]] | align="left" |'''[[Mungia]]''' |17.654 |52,17 |- |[[Fitxategi:Escudo de Plentzia.svg|26x26px]] |align="left"|[[Plentzia]] |4.493 |6,30 |- |[[Fitxategi:SopelaArmarria.png|20x20px]] |align="left"|[[Sopela]] |13.917 |8,40 |- |[[Fitxategi:Escudo de Urduliz.svg|26x26px]] |align="left"|[[Urduliz]] |5.626 |7,51 |- | |'''Guztira''' |'''60.749''' |'''211,8''' |} === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":04">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":04" />. [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":14" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. [[Fitxategi:Mungialde zabal barruko mendi guztiak.png|border|erdian|thumb|435x435px|Mungialde zabal barruko mendi guztiak]] === Hidrologia === [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroe ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Ibaiak.pdf|thumb|412x412px|Mungialdeko ibaiak|erdian]] === Hondartzak === [[Fitxategi:2016 08 25 Muriola Barrika.jpg|thumb|150x150px|Barrikako hondartza]] Plentzia-Mungiak hainbat hondartza hartzen ditu bere gain, hala nola: [[Barinatxe]], [[Arriatera|Arrietara]]-[[Atxabiribil]], [[Meñakotz|Meñakoz]], [[Muriola]] eta beste. Ezagunetarikoa, Barinatxe edo [[Barinatxe|La Salvaje]] hondartza da, surfa eta [[Nudismo|nudismoa]] praktikatzeko hondartza ospetsua. Bertan [[parapente]] enpresa batzuk daude, gune erakargarria bihurtzen duena. [[Fitxategi:Plentzia, Gorliz eta Astondo.jpg|thumb|150x150px|Plentzia-Gorlizeko hondartza]] [[Barrikako hondartza|Barrikako hondartzaren]] zati bat ere erdi-nudista da, bestea, berriz, guztiz nudista. 302 maila dituen harrizko eskailera bat du, eta bertan taberna, dutxak eta sorosleak bezalako zerbitzuak aurkitu ahal dira. [[Itsasgora|Itsasgorarekin]] desagertzen den hareazko eta arrokazko hondartza honek, [[itsaslabar]] ikusgarri batek inguratzen du; eta, gainera, euskal kostaldeko tokirik fotografiatuenetako bat da <ref name=":17">{{Erreferentzia|izenburua=Las 8 Playas de Uribe Kosta más visitadas|hizkuntza=es|data=2024-10-17|url=https://bilbaoclick.com/las-8-playas-de-uribe-kosta-mas-visitadas/|aldizkaria=bilbaoclick|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Fitxategi:Arrietara2.jpg|thumb|150x150px|Sopelako hondartzak]] [[Gorliz (hondartza)|Gorlizeko hondartza]], bestalde, oso aproposa da umeak dituzten familientzako. Udako hilabeteetan ohikoa da ur gaineko ur parke bat ikustea hondartzaren eskuin muturrean<ref name=":17" />. Gorlizko hondartza, [[Plentziako hondartza|Plentziako hondartzaren]] jarraipena da; biak eraikin batek banatzen ditu ([[Plentziako Itsas Estazioa]]). Aparkaleku bat dago errepidearen beste aldean. === Flysch-ak === [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira gordetzen dituzten sedimentu eta fosilen antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Basoak === [[Fitxategi:Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px|Mungialdeko pinu eta eukalituen mapa]] == Demografia == {| class="wikitable" width="450" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q15222897" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P276 wd:Q15222897;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1500, '#35b779', if(?biztanleria>= 1000, '#90d743', if(?biztanleria>= 550, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=11</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1500-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 1000-1500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 550-1000 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 550 }}|kopurua=4}}</small> |} Mungialdea eskualdeak, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]] kokatua, 60.749 biztanle ditu guztira (2024), 29.908 gizon eta 30.841 emakume, eta horrek adierazten du emakumeen gehiengoa txikia dela. Biztanle-dentsitatea 291,6 biztanlekoa da kilometro koadroko, Bizkaiko batez bestekoa baino pixka bat txikiagoa, 520,2 bizt./km² baita.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2023|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sexo-y-densidad-de-poblacion/tbl0011429_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Biztanleriaren banaketa etarioak erakusten duenez, % 20,1 0-19 urtekoei dagokie, % 60,5 20-64 urtekoei, eta % 19,4k 65 urte edo gehiago dituzte. Datu horiek adierazten dute biztanleria gehienak aktiboak direla, baina adinekoen proportzio esanguratsua dutela.<ref name=":7">{{erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sexo y densidad de población. 01/01/2024|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0011400/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-grandes-grupos-de-edad-y-sexo/tbl0011427_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-12-12}}</ref> Udalerriei dagokienez, biztanle gehien dituztenak Sopela (13.917 biztanle) eta Mungia (17.654 biztanle) dira, biak batera eskualdeko biztanleria osoaren % 50 baino gehiago osatzen baitute. Bestalde, biztanle gutxien dituzten udalerriak Arrieta (568 biztanle) eta Meñaka (751 biztanle) dira. Sopela eta Urduliz biztanle-dentsitate handiagatik nabarmentzen dira, 1.674,7 biz./km² eta 721,3 biz./km², hurrenez hurren. Maruri-Jatabe (65,5 biz./km²) eta Meñaka (60,2 biz./km²) udalerriek, berriz, dentsitate askoz baxuagoak dituzte, landa-eremukoak.<ref name=":6" /> Generoaren araberako azterketak erakusten duenez, emakumeak gehiengoa dira eskualdeko udalerri guztietan, eta ordezkaritza bereziki nabarmena da Urdulizen ( % 51,7) eta Gorlizen ( % 51,8). Joera horrek eredu orokorra erakusten du Bizkaian, non emakumeen bizi-itxaropena altuagoa den, eta horrek emakumeen proportzioa handiagoa izatea eragiten du, batez ere adin handieneko taldeetan. Udalerri txikienetan, hala nola Meñakan eta Arrietan, emakumeen proportzioa zertxobait txikiagoa da, baina gizonena baino pixka bat handiagoa da oraindik, eta horrek lurralde osoan joera horren sendotasuna azpimarratzen du.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> [[Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 00 Plentzia-Mungia A4.png|ezkerrera|thumb|566x566px|'''Plentzia-Mungia''']] <gallery mode="packed-hover"> Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 01 Mungia A4.png|'''Mungia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 02 Sopela A4.png|'''Sopela''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 03 Gorliz A4.png|'''Gorliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 04 Urduliz A4.png|'''Urduliz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 05 Plentzia A4 5naka.png|'''Plentzia''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 06 Bakio A4 5naka.png|'''Bakio''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 07 Gatika A4 5naka.png|'''Gatika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 08 Barrika A4 5naka.png|'''Barrika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 09 Gamiz-Fika A4 5naka.png|'''Gamiz-Fika''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 10 Lemoiz A4 5naka.png|'''Lemoiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 11 Laukiz A4 5naka.png|'''Laukiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 12 Maruri-Jatabe A4 5naka.png|'''Maruri-Jatabe''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 13 Meñaka A4 5naka.png|'''Meñaka''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 14 Fruiz A4 5naka.png|'''Fruiz''' Fitxategi:Bizkaia Plentzia-Mungia 15 Arrieta A4 5naka.png|'''Arrieta''' </gallery> {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |- ! colspan="14" |Euskal Aeko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien, sexuaren eta biztanleria-dentsitatearen arabera. 2024/01/01<ref name=":6" /><ref name=":7" /> |- | rowspan="3" | ! colspan="3" rowspan="2" |'''Biztanleria sexuaren arabera''' ! colspan="9" |'''Adin-talde handiak''' ! rowspan="3" |'''Biztanledentsitatea (bizt./km²)''' |- ! colspan="3" |'''0 – 19''' ! colspan="3" |'''20 – 64''' ! colspan="3" |'''>= 65''' |- !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' !'''Guztira''' !'''Gizonak''' !'''Emakumeak''' |- !'''Euskal AE''' |2208007 |1071155 |1136852 |391302 |201472 |189830 |1287750 |642290 |645460 |528955 |227393 |301562 |305,4 |- !'''Lurralde historikoak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Araba |335146 |164469 |170677 |63452 |32790 |30662 |195446 |97869 |97577 |76248 |33810 |42438 |110,2 |- |Bizkaia |1150037 |553841 |596196 |194874 |100361 |94513 |674664 |334755 |339909 |280499 |118725 |161774 |520,2 |- |Gipuzkoa |722824 |352845 |369979 |132976 |68321 |64655 |417640 |209666 |207974 |172208 |74858 |97350 |365,4 |- !'''Eskualdea''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Mungialdea |60749 |29908 |30841 |12194 |6285 |5909 |36747 |18194 |18553 |11808 |5429 |6379 |291,6 |- !'''Udalerriak''' ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! |- |Arrieta |568 |294 |274 |82 |40 |42 |363 |198 |165 |123 |56 |67 |38,9 |- |Bakio |2828 |1396 |1432 |520 |261 |259 |1753 |886 |867 |555 |249 |306 |171,8 |- |Barrika |1599 |821 |778 |274 |152 |122 |961 |503 |458 |364 |166 |198 |210,7 |- |Fruiz |576 |271 |305 |129 |56 |73 |342 |165 |177 |105 |50 |55 |102,3 |- |Gamiz-Fika |1375 |687 |688 |227 |114 |113 |815 |406 |409 |333 |167 |166 |90,3 |- |Gatika |1631 |821 |810 |324 |164 |160 |930 |472 |458 |377 |185 |192 |94,4 |- |Gorliz |6071 |2974 |3097 |1096 |570 |526 |3667 |1794 |1873 |1308 |610 |698 |602,3 |- |Laukiz |1253 |603 |650 |274 |133 |141 |742 |366 |376 |237 |104 |133 |154,7 |- |Lemoiz |1362 |713 |649 |273 |150 |123 |864 |449 |415 |225 |114 |111 |73,4 |- |Maruri-Jatabe |1045 |534 |511 |210 |117 |93 |626 |314 |312 |209 |103 |106 |65,5 |- |Meñaka |751 |395 |356 |134 |75 |59 |415 |214 |201 |202 |106 |96 |60,2 |- |Mungia |17654 |8519 |9135 |3693 |1892 |1801 |10586 |5115 |5471 |3375 |1512 |1863 |397,3 |- |Plentzia |4493 |2177 |2316 |774 |397 |377 |2761 |1356 |1405 |958 |424 |534 |765,4 |- |Sopela |13917 |6931 |6986 |3039 |1594 |1445 |8392 |4196 |4196 |2486 |1141 |1345 |1674,7 |- |Urduliz |5626 |2772 |2854 |1145 |570 |575 |3530 |1760 |1770 |951 |442 |509 |721,3 |} == Ekonomia == === Mungiako Industria sektorea === Mungialdeak [[Mungia|Mungiako]] poligonoetan eta [[Ugarte (Gatika)|Ugarte-Gatikan]] biltzen du bere [[Jarduera industria|jarduera industriala]]. Eskualdeko [[Industrialde|industrialdea]] Mungian biltzen da, eta jarduera ekonomikoetarako 1.125.918,8 metro koadroko azalera urbanizatu osoa du, bost industrialdetan banatuta.<ref name=":5" /> Poligono horiek 308 enpresak sortutako jarduera ekonomikoa hartzen dute. [[Belako]] industrialdea da azalera urbanizatu handiena duena, 501.011,14 metro karratu eta 114 enpresa ezarrita, eskualdeko poligonoetan ezarritako jarduera ekonomikoaren % 39,86.<ref name=":5" /> Ezarritako jarduera ekonomikotik, 124 izaera industrialeko enpresak dira; horien atzetik, 78 enpresa dituzten zerbitzu-negozioak daude; [[Merkataritza|merkataritza-arlokoak]] 68 enpresa dira; eta, azkenik, eraikuntza-arlokoak 38 dira. Nabarmentzekoa da azken ekitaldietan industrialdeetan ezarritako enpresen kopuruak gora egin duela [[pandemia]] aurreko uneekin alderatuta: 2018an 291 enpresa izatetik 2024an 308 izatera igaro da (% 5,84ko hazkundea). Bestalde, [[Industria sarea|industria-sareak]] enpleguaren % 26,5 sortu zuen [[Mungialdea|Mungialdean]] 2024ko apirilean, [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantzako]] [[Institutu naziona|Institutu Nazionalaren]] arabera, eta 3.096 lanpostu adar horri lotuta zeuden.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mungialdeko Behargintza pone en marcha el proyecto Match Mungialdea con el objetivo de facilitar la conexión entre empresas locales - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/noticias/-/asset_publisher/A8xrZI2uUhKE/content/mungialdeko-behargintza-pone-en-marcha-el-proyecto-match-mungialdea-con-el-objetivo-de-facilitar-la-conexi%25C3%25B3n-entre-empresas-locales|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Nekazaritzatik turismora === [[Barrika (herria)|Barrika]] ekonomia [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta baso-aprobetxamenduan oinarritu da historikoki. Biztanle gehienek inguruko baserrietan egiten zuten lan jarduera horietan <ref name=":20">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, urbanizazioekin batera heldu diren egoiliar berrien etorrerak eskualdeko beste toki batzuetatik eta Bilbotik etorritako diru-sarrerak ekarri ditu. Gaur egun, [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismoa]] gero eta diru iturri garrantzitsuagoa bihurtzen ari da. Tradizioz, [[Lehen sektore|lehen sektorea]] izan da familia-ekonomiaren zutabea. Baratze txikiak eta [[behi hazkuntza]] ziren nagusi; salmenta merkatu naturalak, berriz, eskualdekoak eta Bilbokoak ziren. Gainera, basoek eta harrobi batzuek osatzen zuten sektore hori. [[Arrantza|Arrantzak]] ere, baleen ehiza barne, garrantzi handia izan zuen <ref name=":20" />. Gaur egun, lehen sektoreak garrantzi historikoa galdu du, eta jada ez da familien diru-iturri nagusia <ref name=":20" />. Bestalde, [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]] ez dago garatuta, nahiz eta industria-jarduera txikiren bat egon <ref name=":20" />. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektoreari]] dagokionez, surfak turismoa bultzatu du, eta horrek ostalaritzako azpiegitura txiki bat ekarri du. Bizkaiko kostaldean, erreferente turistiko nagusia [[Plentzia]] da oraindik <ref name=":20" />. === Lemoizko zentral nuklearra === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Oeste).JPG|thumb|Lemoizko zentral nuklearra]] [[Lemoizko zentral nuklearra]], [[Basordas]] kalan kokatua, 1972an [[Iberduero|Iberduerok]] 930 MW-eko bi erreaktore nuklear eraikitzeko asmoz hasitako proiektua izan zen <ref name=":18">{{Erreferentzia|izenburua=Ryan: Lemoiz y la intervención de ETA|hizkuntza=es|data=2024-01-29|url=https://www.naiz.eus/2024/20240129/ryan-lemoiz-y-la-intervencion-de-eta|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ia amaituta egon zen arren, gizarte, politika eta ingurumen arloko oposizio gogorrak eta 1984ko luzamendu nuklear batek eragotzi egin zuten martxan jartzea <ref name=":18" />. Gaur egun, zati batean desegin ondoren, industria hondamendi izaten jarraitzen du, bere garaiko tentsio ekonomiko eta energetikoen lekukotza gisa <ref name=":19" />. Gaur egun, Lemoizko zentral nuklearra [[Mungialdea|Mungialdeko]] ekonomiarentzat baliagarria da. Instalazioak azken hamarkadetan erabiltzen ez badira ere, haien kokapen estrategikoak eta dauden azpiegiturek interesa piztu dute [[ekonomia berde]] eta jasangarriarekin lotutako proiektu berrietarako <ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoizko zentral nuklearra|hizkuntza=eu|data=2024-07-01|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoizko_zentral_nuklearra|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Azken urteetan, [[Lemoiz|Lemoizko]] lurra berrerabiltzeko proposamenak egon dira, hala nola energia berriztagarriekin lotutako jarduerak garatzea ([[Eoliko|itsasoko eolikoa]] edo [[Hidrogeno berde|hidrogeno berdea]]) edo enplegua sortu eta eskualdea dinamiza dezaketen ekimen ekonomiko jasangarriak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Ideia horiek oraindik ez dira zehaztu, eta erronka logistikoak, politikoak eta ingurumenekoak dituzte aurrez aurre <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bomba de ETA que sentenció a la central de Lemóniz|hizkuntza=es|data=2018-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20180315/441518783767/eta-atentado-central-nuclear-lemoniz-1978.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Bizkaiko Txakolina === [[Bakio]] [[Bizkaiko Txakolina|Bizkaiko txakolinaren]] ekoizle nagusietako bat da, eta, gainera, probintzian tradizio handiena duen udalerrietako bat da <ref name=":21">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Duela ez urte asko arte, [[Bakio|Bakiok]], harrapatutako produktu garrantzitsuak esportatzen zituen topaketa gastronomiko garrantzitsuenetara, hala nola [[Zainzuri|zainzuriak]], [[Lanperna|lanpernak]] eta [[Bisigu arrunt|bisiguak]] <ref name=":21" />. == Azpiegiturak == === Hezkuntza-zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko ikastetxeak.jpg|frameless|700x700px|Mungialdeko ikastetxeen mapa|eskuinera]]Mungiak du, herrigune nagusi gisa, hezkuntza-eskaintzarik handiena, Haur, Lehen eta Bigarren Hezkuntzako Txanogorritxu Mungia, Legarda eta Laukariz bezalako ikastetxeekin. Kostaldeko eremuetan, Sopelana, Gorliz eta Plentzia bezalako udalerriek partzuergoko haur-eskolak (Partzuergo Haur Eskola), Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoak eta Sopelako Zirpirie bezalako institutuak dituzte. Landa-eremuko herriek, hala nola Gatikak, Bakiok eta Maruri-Jatabek, ikastetxe gutxiago dituzte, batez ere Haur Hezkuntzan zentratuta, hasierako etapetan estaldura bermatuz. Mungialdeko hezkuntza-banaketa tokiko biztanleriara egokitzen da, Bigarren Hezkuntzako ikastetxeak biztanle gehien dituzten eremuetan kontzentratuz eta udalerri txikienetan oinarrizko eskaintza bermatuz. === Osasun zentroak === [[Fitxategi:Mungialdeko osasun zentroen mapa.jpg|erdian|frameless|700x700px]] == Historia == === Historiaurrea === [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":172">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":162">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":162" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":162" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":172" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. === Antzinaroa === ==== Berreagako barruti gotortua ==== [[Fitxategi:20220427 174046 Arkeologi Museoa of Bilbao.jpg|thumb|Hareharrizko hilarria, K.a. I, Berreagaren oppiduma, Arkeologi Museoa]] Mungia eta [[Zamudio]] udalerriak mugatzen dituen mendian dago, eta Bizkaiko [[aztarnategi arkeologiko]] garrantzitsuenetako bat da. [[Artxanda|Artxandatik]], [[Bilbo-Loiu aireportua|Loiuko aireportura]] begiratzean, mendikate bat ikusten da, [[Txorierriko harana]] itxi eta Mungiatik banatzen duena <ref name=":28">{{Erreferentzia|izena=Eugenio|abizena=Bartolomé “cheno”|izenburua=IBEROS Y CELTAS: Castro de Berreaga - Vizcaya|data=miércoles, 5 de junio de 2019|url=https://cheno-iberosceltas.blogspot.com/2019/06/castro-de-berreaga-vizcaya.html|aldizkaria=IBEROS Y CELTAS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.  Gailur horien artean [[Berreagamendi|Berreaga mendia]] nabarmentzen da, 360 metro pasatxoko garaierarekin eta [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Arotik]], K.a. III. eta I. mendeen artean, gizakiak okupatu izanaren aztarnak dituen tokiarekin <ref name=":28" />.  Garai hartan Bizkaian aurkitutako hilarrien bildumarik onena dago, antzinako biztanleen kultur jardunbideen testigantza paregabea <ref name=":29">{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gobierno vasco lleva a cabo una intervención arqueológica en el recinto fortificado de la Edad del Hierro de Berreaga|data=2011-10-22|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-gobierno-vasco-lleva-cabo-intervencion-arqueologica-recinto-fortificado-edad-hierro-berreaga-20111022103429.html?utm_campaign=smartclip_social&utm_medium=Social&utm_source=Twitter|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, arkeologo talde batek kastroko lanei ekin die berriro, haren hedadura mugatzeko eta eremu osoa kultura-ondasun gisa babestu behar den zehazteko <ref name=":28" />.  Aurreko esku-hartzeetan 150 hileta-eskultura aurkitu ziren, kokagune horren garrantzi historikoa eta ondarezkoa azpimarratzen dutenak <ref name=":28" />.  [[Berreagako barruti gotortua eta nekropolia|Berreagako barruti gotortua]] lehenenego aipamen dokumentatuak XVII. mendekoak dira, hilarriak eta hilobiak aipatzen zirenean, baina ezin izan zuten zehaztu [[Erdi Aroa|Erdi Arokoak]] edo lehengoak ziren. Indusketa arkeologikoak 80ko hamarkadaren amaieran hasi ziren eta 1994an bertan behera utzi ziren, kokagunearen mugei buruzko auziak konpontzeke utziz <ref name=":28" />. [[Kultura ondarea Euskal Herrian|Kultura Ondarearen]] Zuzendaritzak duela gutxi ekin die berriro Zamudio, Mungia eta Gamiz-Fika udalerrien artean banatutako bederatzi hektareako azalerari buruzko [[Miaketa arkeologiko|miaketei]], gotorlekuaren inguruko zalantzak argitzeko eta [[Arkeologia-aztarnategi|aztarnategia]] babesteko espedientea osatzeko <ref name=":28" />. Berreagako kastroa [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] identifikatutako Burdin Aroko hogeita hamar kokaguneetako bat da; horien artean, [[Nabarnizko arrola|Nabarnizko Arrola]] eta [[Arrigorriaga|Arrigorriagako]] [[Malmasingo herri gotortua]] nabarmentzen dira <ref name=":30">{{Erreferentzia|izena=Eva|abizena=Larrauri|izenburua=Más que estelas en Berreaga|hizkuntza=es|data=2011-10-30|url=https://elpais.com/diario/2011/10/30/paisvasco/1320003606_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Armando Llamosas]] Kultura Ondareko arkeologoaren arabera, orain arte lortutako datuek Berreagaren okupazioa K.a. II. eta I. mendeen artean kokatzea ahalbidetzen dute <ref name=":30" />. Tamainagatik eta aurkitutako elementuengatik nabarmenduta. Aurkikuntzen artean, [[Harresi|harresien]], [[Lubanarro|lubanarroen]], bizitegi-egituren eta [[Nekropoli|nekropoliaren]] hondarrak daude, horrelako kokalekuetan ohikoa den eredua <ref name=":28" />. Nekropolia herrixkara sartzeko bidearen ondoan zegoen, eta lurrak luberritzeak jasan baditu ere, 150 [[hilobi]]-pieza berreskuratu dira, besteak beste, hilarriak eta dekorazio bereizgarriak dituzten zatiak, hala nola ebaki-lerroz osatutako gurutzeak <ref name=":29" />. Hileta-ohiturak zendua erraustea ziren, eta haren errautsak hilarria jartzen zen [[tumulu]] batez estalitako ontzi txiki batean uzten ziren <ref name=":28" />. === Erdi Aroa === [[Erdi Aroa|'''Erdi Aroa''']] Mungialdeko hainbat herriren sorrerarekin eratxiki daiteke, hala nola: [[Laukiz]], 1093an [[Albonigako monasterioa|Albonigako monasterioaren]] eskrituran agertzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lauquíniz|hizkuntza=es|data=2024-07-25|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Lauqu%C3%ADniz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ( herria [[Munio Munioruz de Lauquíniz]] antzinako [[oinetxe]] baten jabearengandik dator); [[Fruiz]], VIII. mendearen amaieran sortua, baina garai horretan Fortunio asturiarrak herria menderatu zuen [[Asturiazagako borroka|Asturiazagako borrokan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; eta [[Fika|Fika,]] 1427an udalerriaren lehenengo eskuzko lekukoaren agerpenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fika|hizkuntza=eu|data=2023-01-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, badira garai honetan eraikitako azpiegiturak: [[San Lorentzo Martiria|San Lorentzo Martiriaren]] elizatea (Maruri-Jatabe), Urdulizeko [[Santa María ermita]] eta Sopelako [[Elizatea sopela|elizatea]]. [[Fitxategi:Coat Arms House Butron.svg|thumb|Butroe etxeko armarria]] [[XIII. mendea|XIII. mendean]] Barrika bere [[Balea arrantza|balea-jardueragatik]] nabarmendu zen, izan ere, [[Lope Díaz de Haro|Lope Díaz de Harokek]] emandako hiri-gutunean maiz aipatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BARRIKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/barrika/ar-6817-16218/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Baleen ehiza funtsezko jarduera izan zen eskualdeko ekonomian, ez bakarrik zuzeneko balio ekonomikoagatik, baita tokiko nortasunari egindako ekarpenagatik ere <ref name=":222">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mende berean ere [[Plentzia]] [[hiribildu]] moduan sortu zen, ''Plasentia de Butron'' izenarekin. Hiribilduari [[Logroñoko Forua]] eman zitzaion eta hurrengo [[Zerrenda:Bizkaiko jaun eta andreak|Bizkaiko jaun-andreek]] eta [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako errege-erreginek]] forua berretsi zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bizkaiko probintziaren eskualde honetan, [[Butroe (familia)|Butroe familiak]] zuen presentzia azpimarratu daiteke. Garai hartan, Europa [[Izurri Beltza|izurri beltzaren]] [[Epidemia|epidemian]] murgilduta zegoen, eta biztanleriaren zati handi bat akabatu zuen. Horri gosete luze bat gehitu zitzaion, Europa krisira eraman zuena. Ondorioz, Bizkaiko [[jauntxo]] [[Feudalismo|feudalek]] lehian jardun behar izan zuten, baliabide eskasiagatik eta bizirik iraun zuten [[Basailu|basailuengatik]]. Bizkaian ([[Araba]]<nowiki/>n eta [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] bezala), ahaide nagusiak bi bandotan banatu ziren: [[Oñaztarrak]] eta [[Ganboinoak]], bandokideen gerra eragin zutenak. [[Leinu]] ezberdinek bat egiten zuten aliantzetan, eta edozein ahulezia baliatzen zuten etsaien baliabideez jabetzeko<ref name=":02">{{Erreferentzia|abizena=Aitor|izenburua=Castillo de Butrón. ⚔Una fortaleza transformada en un castillo de cuento📖|hizkuntza=es|data=2019-05-27|url=https://sitioshistoricos.com/castillo-de-butron-historia-e-informacion-practica/bizkaia/|aldizkaria=SITIOS HISTÓRICOS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Mungiako [[Billela]] familia adibidez,<ref name=":110">{{Erreferentzia|izenburua=Historia - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/historia|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Ganboinoen aldekoa zen eta hainbat liskar izan zituen Butroetarrekin. Gatazka horiei erantzuteko, Mungiako herritarrek Bizkaiko Jaunari, [[Don Juan infante|Don Juan infanteari]], eskatu zioten hiribilduaren titulua, nobleen erasoetatik babesteko. Hala, 1376ko abuztuaren 1ean, Mungia hiribildu gisa eratu zen [[Logroñoko Forua|Logroñoko forupean]]<ref name=":110" />. Butroetarren leinua [[Haroko Etxetik]] dator, X. eta XIV. mendeen arteko Bizkaiko jauntxoak. Familia honek lur asko eta [[burdinola]] batzuk zituen. 1468an bando-gerrarik handienetako bat gertatu zen, non Butroek gerlari asko galdu zituen: alde batetik [[Marzanatarrak]] (Ganboinoen aliatuak) eta bestetik [[Ibarratarrak]], Butroetarren (Oñatiko bandoaren) laguntza zutenak. 1457. urtera arte luzatu zen gerra, [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako erregeek]] esku hartu eta gerrazaleak erbesteratu zituzten arte<ref name=":02" />. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea|XVI. mendean]], Meñakan, [[Santa Maria parrokia]] sortu zen 1516an, XVII. mendean [[Errenazentista|estilo errenazentistan]] berreraiki zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72502/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Parrokia hau funtsezko erlijio- eta gizarte-gune bihurtu zen komunitatearentzat. Bitartean, Gamiz-Fikan, [[XV. mendea|XV. mendeko]] San Andres eta San Martin elizek tokiko historian mugarri garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, eskualdeko udalerriak zeharkatu zituzten hazkunde eta aldaketen lekuko <ref name=":23">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XVII. mendean, Gamiz-Fikako [[Nekazaritza-ekonomia|nekazaritza-ekonomiak]] aldaketa handia izan zuen artoaren sarrerarekin, eta horrek produktibitate handiagoa ahalbidetu zuen eta baserriak funtsezko ekoizpen-unitate gisa finkatu zituen, eskualdeko behar berrietara egokituz <ref name=":23" />. 1637an, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Felipe IV.ak]] tropak eskatu zizkion [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko Jaurerriari]], gerran Frantziaren aurka borrokatzeko. Aurten inflexio-puntu bat ezarri zuen tokiko historian, hainbat udalerrik erantzun baitzioten armetarako deiari <ref name=":24">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>: * Marurik '''6 gizon''' bidali zituen, eta horietako batzuek [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerran]] ere parte hartu zuten <ref name=":24" />. * Lemoizek '''2 soldadurekin''' lagundu zuen, eta tokiko guardiak antolatu ziren kostaldea zaintzeko eta portuak babesteko [[Frantziako balizko erasoaldia|Frantziako erasoaldietatik]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. * Laukizek '''3 soldadu''' ekarri zituen, eta 1639an, Frantziaren eraso baten beldur izan zirenean, Laukizek, Bakio, Maruri eta Gatikarekin batera, gizon armatuak bidali behar zituen Bakio defendatzeko, Bizkaiko kostaldeko gune estrategikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=LAUKIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/laukiz/ar-99771-64776/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kostaldearen defentsa lehentasun bihurtu zen XVII eta XVIII. mendeetan, eskualde honek barne gatazkez gain, atzerriko potentzien mehatxuei ere aurre egiten baitzien. Barrikan, bi kanoidun defentsa-bateria bat jarri zen, kostaldea piraten erasoetatik babesteko <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Plentziak, bere aldetik, bere kostaldea gotortu zuen talaiak eta artilleria-bateriak ezarriz, eskualdean itsas defentsak bere baliabideak babesteko eta segurtasuna mantentzeko duen garrantzia islatuz. [[Gotorleku]] hori funtsezkoa izan zen Bizkaiko portuetako merkataritza eta itsas bizitza babesteko <ref name=":25">{{Erreferentzia|izenburua=PLENTZIA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/plentzia/ar-115728-102652/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eskualdeko ekonomia batez ere lehen sektorean oinarritzen zen, [[abeltzaintza]] eta baso-aprobetxamendua nabarmenduz <ref name=":26">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Fruizen, basoek kalitatezko larreak eskaintzen zituzten abereentzat eta egur ugari eraikuntzarako, eta horrek komunitatea hazten lagundu zuen <ref name=":26" />. 1781ean, Fruizek behi-aziendaren urteroko azoka ezarri zuen, hasiera batean San Lorentzo elizaren ondoan egiten zena eta gaur egun [[Aldai]] auzoan antolatzen dena abuztuko herriko jaietan <ref name=":26" />. Fruizek ere bazituen hiru ermita — [[Jesusen Gurutziltzaketa|Jesus Gurutziltzatua]], [[San Migel eliza (Ispaster)|San Migel]] eta San Lorentzo —, esanahi erlijiosoa izateaz gain, biztanleentzako elkargune gisa ere balio zutenak <ref name=":26" />. XVIII. mendeak aurrera egin ahala, erroldek udalerrien hazkundea eta antolaketa islatu zituzten. 1704an, biztanleria-erregistroek honako hau adierazi zuten <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * Marurik '''54 etxe''' zituen. * Laukizek '''37 etxe''' zituen. * Meñakak '''34 etxe''' zituen, eta, mende amaierarako, '''58 etxe''', '''burdinola bat''' eta '''5 errota'''. * Lemoizek '''45 etxe''' zituen. XVIII. mendeak itsas merkataritzaren gorakada ere ekarri zuen <ref name=":25" />. 1740an, Plentziak 11 itsasontzi zituen, guztira 3.960 kintaleko edukiera zutenak, eta arrantza eta merkataritza portu garrantzitsu gisa finkatu zen <ref name=":25" />. 1760an, Plentziako erroldak 120 marinel eta artillari erregistratu zituen, eta horrek adierazten zuen inguru horretan itsas jarduerak duen garrantzia eta kostaldeko azpiegitura indartzea hura babesteko <ref name=":25" />. 1779an, Lemoizko kostako bateriak 3 kanoi zituen, baina horietako bi erabiltezin zeuden, eta horrek agerian uzten zuen defentsak mantentzeko beharra <ref name=":27">{{Erreferentzia|izenburua=LEMOIZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/lemoiz/ar-92504-54233/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Urte horretan bertan, eskualdeko egoera politiko eta ekonomikoak [[Gatazka belikoa|gatazka belikoen]] eragina izaten jarraitzen zuen, eta kostaldeko segurtasuna funtsezkoa zen oraindik ere eskualdearentzat <ref name=":27" />. XVIII. mendea ere udalerriek gerra gatazketan izan zuten parte-hartze aktiboaren lekuko izan zen. 1794an, Meñakako soldaduek [[Ondarroa|Ondarroaren]] defentsan parte hartu zuten, garai hartako tentsio politikoen ondorioz arriskuan baitzegoen <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEÑAKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/menaka/ar-95250-72499/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Aldi berean, Marurik, [[Juan Ramón Iturriza]] historialariaren erregistroen arabera, 1798an 55 etxe, 61 etxe eta 350 biztanle zituen komunioan, baita [[Añakako burdinola]] bat, 6 errota, taberna bat eta [[Santa Kruz baseliza (Ispaster)|Santa Kruz baseliza]] ere, komunitatearen bizitza espiritualerako garrantzi handiko zentroa zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MARURI-JATABE - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/maruri-jatabe/ar-99867-70425/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. === Aro Garaikidea === Mungialdeko udalerriek historia aberatsa dute, nekazaritzako komunitateetatik hasi eta [[industria]]- eta [[hirigintza]]-eragina duten herri modernoetaraino izan duten bilakaera adierazten duena. [[XIX. mendea|XIX. mendean]], [[Barrika (herria)|Barrikak]] 63 etxe zituen eta 51. eserlekua zuen, [[Gernikako Batzar Nagusiak|Gernikako Batzar Nagusietan]] botoarekin, bandokideen gerretan [[Oinaztar|oinaztarrekin]] lerrokatu zelarik <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bestalde, [[Urduliz|Urdulizek]] nekazaritzan oinarritzen zuen bere ekonomia: [[Gari|garia]], [[Babarrun|babarrunak]] eta [[Mahasti|mahastiak]] lantzen zituen [[Txakolin|txakolina]] ekoizteko, eta goialdeetan, berriz, [[zur-ustiapena]] zen nagusi <ref name=":31">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. XIX. mendearen amaieran, Urdulizko harrobiek [[Butroeko gaztelua]] eraikitzeko harria eman zuten <ref name=":31" />. [[Plentzia|Plentzian]], mende honetako gerrek eta alturako arrantzaren krisiak portuaren gainbehera eragin zuten, itsasadarrean hondar-bankuak pilatzearen ondorioz <ref name=":32">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hala ere, Bilbotik eta [[Algorta|Algortatik]] gertu egoteak klase sozial berri bat erakarri zuen, hiribildua oporretarako erabili zuena, bere izaera turistikoa sendotuz <ref name=":32" />. [[XX. mendea|XX. mendearen]] hasieran, Urdulizek [[nekazal herria]] izaten jarraitzen zuen, nahiz eta industrializazio hasiberriak bertako biztanle asko emigratzera eraman zituen <ref name=":31" />. Hala ere, industria eta [[harrobi]] txikien presentziak, Bilbotik gertu egoteaz gain, Urdulizi bere populazioa mantentzea ahalbidetu zion <ref name=":31" />. 1928an, [[Gamiz-Fika|Gamiz eta Fika]] udalerriek bat egin zuten egungo Gamiz-Fika udalerria osatzeko <ref name=":33">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bigarren Errepublika (argipena)|Bigarren Errepublikan]] (1931-1936), Euskadiko emakume-elkarte ugari sortu ziren, hala nola [[Emakume Abertzale Batza|Emakume Abertzale Batza (EAB)]], 1934an Maruri-Jataben 23 bazkide izatera iritsi zena <ref name=":34">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Atxispeko San Pedro.jpeg|thumb|[[Atxispeko San Pedro ermita|Atxispeko San Pedro]]]] [[Espainiako Gerra Zibila Jataben|Espainiako Gerra Zibilak]] (1936-1939) kalte larriak eragin zizkion eskualdeari. 1937an, [[Tropa frankistak|tropa frankistek]] [[Jata (mendia)|Jata]] ingurua bonbardatu zuten, biztanle askoren ihesa eraginez <ref name=":33" />. Gamiz-Fikan, 1937ko ekainaren 12an, frankistek inguruari eraso egin zioten, [[Atxispeko San Pedro ermita|Atxispeko San Pedro baseliza]] suntsituz <ref name=":33" />. Baseliza hondatuta geratu zen 2013ra arte, herritar talde batek garbitu zuen arte. Frankisten bonbardaketek gogor zigortu zuten [[Mungia]], eta tropak erretiratu ondoren, hainbat eraikin erre zituzten talde [[Anarkismoa Euskal Herrian|anarkistek]] <ref name=":35">{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gerraostean, Mungiaren [[Hazkunde-tasa|hazkundea]] gelditu egin zen, baina [[60ko hamarkada|60ko hamarkadan]] [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazioak]] inguruko eskualde eta udalerrietako langile ugari erakarri zituen, eta hiri-hazkunde esanguratsua eragin zuen eraikin eta kale berriak eraikita <ref name=":35" />. Hala ere, [[70eko hamarkada|70eko hamarkadaren]] amaierako atzeraldiak biztanleriaren beheraldia ekarri zuen, biztanleria berriro hazi baino lehen <ref name=":35" />. Laukizen, 70eko hamarkadan [[Unbe-Mendi]] bizitegi-multzoaren eraikuntzak biztanleria bikoiztu zuen, familiak erakarriz ingurune naturalagoen bila <ref name=":36">{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 1941 eta 1988 bitartean, [[Felisa Sistiaga Ama Birjina|Felisa Sistiagak Ama Birjinaren]] ikuspegiak eman zituen [[Unbeko mendilerroa|Unbe Gainan]], eta horrek Unbeko Ama Birjinaren [[kapera]] eraikitzera eraman zuen <ref name=":36" />. 70eko hamarkadan, [[Espainiako Gobernua|Espainiako gobernuak]] [[Euskadi|Euskadin]] lau zentral nuklear eraikitzeko proiektu bat bultzatu zuen, eta horietako bat [[Lemoiz|Lemoizen]] kokatuko zen <ref name=":37">{{Erreferentzia|izenburua=Lemoiz|hizkuntza=eu|data=2023-06-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Lemoiz|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hasieratik, herri-oposizio handia izan zuen proiektuak, eta, azkenean, bertan behera geratu zen, herritarren mobilizazioen eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAren]] ekintzaren ondorioz, [[José María Ryan|Jose Maria Ryan]] ingeniaria hil baitzuen <ref name=":37" />. [[Bakio|Bakion]], XIX. mendearen amaiera arte, sei kanoiko bateria batek bere portu txikia babesten zuen, baina [[XX. mendea|XX. mendeko]] [[50eko hamarkada|50eko hamarkadatik]] aurrera, udalerriak eraldaketa handiak jasan zituen etxebizitza-blokeak eraikiz eta hondartza ingurua urbanizatuz <ref name=":38">{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Hasierako obra horiek ez zuten zerbitzu eta azpiegitura nahikorik izan, eta horrek arazoak sortu zituen, eta 90eko hamarkadan hasi ziren konpontzen, [[Espaloi|espaloiak]], hondakin-uren [[araztegi]] bat eta [[Babes ofizialeko etxebizitza|babes ofizialeko etxebizitzak]] jarrita <ref name=":38" />. Plentzian, hondar-bankuen metaketak itsas trafikoa mugatu zuen, baina hiribildua helmuga turistiko gisa finkatu zen bere hondartzari esker, [[Euskal kostaldea|euskal kostaldeko]] nabarmenetako bat <ref name=":32" />. [[Benito Pérez Galdós|Benito Pérez Galdósen]] [[Fortunata y Jacinta]] eleberriak bere kaleetan girotutako eszenak ere biltzen ditu <ref name=":32" />. Maruri-Jataben, gehiengo [[abertzalea]] izan arren, 1972 eta 2008 artean [[Jaime Larrinaga]] apaiza nabarmendu zen, bere espainiar jarrera nazionalistagatik ezaguna, ETAren mehatxuak salatzean eta [[El Salvador Foroa|El Salvador Foroan]] parte hartzean tirabirak sortu zituena <ref name=":34" />. Azken hamarkadetan, Urdulizek hazkunde nabarmena izan du biztanlerian, Bilbotik gertu dagoelako eta eraikuntzarako lursailak dituelako, eta biztanle asko erakartzen dituelako [[bizi-kalitate]] hobearen bila <ref name=":31" />. == Ondarea == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko_(Butroe)_gaztelua_06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. XIX.mendean [[Urduliz|Urdulizetik]] ekarritako harrobietatik berreraiki zen gaztelua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdúliz|hizkuntza=es|data=2024-09-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Urd%C3%BAliz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === '''[[Torrebillela]]''' XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":0" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":1" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":1" />. === Plentziako ateak eta harresiak === Plentziako hiribilduak harresi bat izan zuen, bere osotasunean inguratzen zuena, eta gaur egun Elizako plazan dagoen [[Santiagoko atea plentzia|Santiagoko atea]] bakarrik kontserbatzen da. Beste hiru ateren dokumentazioa ere dago: Santa Barbarako Atea, Erribera eta Udaletxearen aldaparen arteko bidegurutzean zegoena; [[Concepción atea plentzia|Concepción atea]], Kristoren eskaileren ondoan zegoena, eta beste bat Ospitalearen eta Guruztokiaren ondoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Gerardo|abizena=García León|izenburua=La parroquia de Santa Bárbara de Écija como centro de difusión devocional|orrialdeak=455–482|data=2017|url=https://doi.org/10.12795/la.2017.i29.25|aldizkaria=Laboratorio de Arte|alea=29|issn=1130-5762|doi=10.12795/la.2017.i29.25|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Gorlizko itsasargia === [[Fitxategi:Gorliz itsasargia.jpg|thumb|226x226px|Gorlizko itsasargia]] Bilboko portuko agintaritzak kudeatzen duen [[Itsasargi|itsasargia]] da<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Faro de Gorliz|hizkuntza=es|data=2019-10-19|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Faro_de_Gorliz|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, Billano lurmuturrean kokatua, [[Gorliz]] eta [[Armintza|Armintzaren]] artean. Euskal Herriko itsasargirik berrienetarikoa da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorlizko itsasargia|hizkuntza=eu|data=2023-07-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gorlizko_itsasargia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> eta bi egitura bertikal ditu: bata, oinplano zilindrikokoa, barraskilo-eskailera duena, eta, bestea, prismatikoa, oinarri oktogonalekoa. Gorlizko hondartzatik baino ezin da sartu, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiaren]] finka zeharkatzen duen bidezidor batetik. Hala ere, itsasargia ezin da bisitatu <ref name=":8" />. === Munarrikolandako Estazio Megalitikoa === [[Munarrikolandako Estazio Megalitikoa|Munarrikolandako Estazio Megalitikoan]] oso multzokatuta dauden [[monumentu]] asko daude; gizakiak eragin handia duen zonaldean kokatua<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Estacion Megalitica de Munarrikolanda. Ondarea. Sistema de información del Patrimonio Cultural Vasco|hizkuntza=es|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/patrimonio-arqueologico/estacion-megalitica-de-munarrikolanda/berango/sopela/urduliz/fichaconsulta/100326|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Honek arazo bat suposatzen du monumentuen kontserbazio-egoeran. [[Txorierri]] eta [[Ibaizabal]] banatzen dituen mendilerroaren azken mendi-adarrak dira, ia itsasoa ukitzen dutenak eta mendi-kategoria galtzen dutenak; altitude erlatiboak eta absolutuak 100 eta 200 metro artean oso baxuak baitira<ref name=":12" />. Estazio horretakoak dira monumentu megalitiko hauek <ref name=":12" />: * [[Trikuharri|Trikuharriak]]: Goikogana (M2), Munarrikolanda 1 eta Saierrikolanda 1. * [[Tumulu|Tumuluak]]: Munarrikolanda 2, Saierrikolanda, Saierri Munioa eta Saierrikolanda 2. === Plentziako hirigune historikoa === Butroetarren dorreak eta merkatuaren plazan dauden guneak mugatzen dute [[Plentzia|Plentziako]] hirigune historikoa<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere oinplanoa [[Bastida (Araba)|Bastidako]] eredua jarraitzen du eta hiru kale paralelo ditu<ref name=":15" />: Goienkale, Artekale eta Barrenkale. XIX.mendean hirigunea estua zenez, zenbait zabalgune egin behar izan ziren aipatutako hiru kaleetan<ref name=":15" />. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] * [[San Pedro Atxispe]] Gamiz-Fikan * [[Santa Maria Magdalena eliza (Plentzia)|Plentziako Santa Maria Madalena eliza]] * Urdulizeko [[Mentxakaena jauregia|Mentxakaena Jauregia]] * Sopelako [[San Pedro eliza (Sopela)|San Pedro eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":03">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":03" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. 2012.urtean [[Uribe Kostako Mankomunitatea|Uribe Kostako mankomunitateak]] egindako inkesta baten arabera, [[Sopela]] [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] herririk euskaldunena izendatu zuen <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] ikerketek erakutsi dute Sopelako hizkerak, bizkaieraren barruan forma berezia duela; zehatzago, sartaldeko Uribe Kostako hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (M) - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sopela, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/sopela/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. 1987an ''Sopelako euskararen nondik norakoak'' dokumentua kaleratu zen<ref name=":2" />. [[Urduliz]] udalerriak ere Uribe Kostako bizkaiera erabiltzen du <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Urduliz|hizkuntza=eu|data=2024-04-12|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Urduliz#cite_note-8|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] hizkuntzalariak bere doktorego-tesian Urduliz eta [[Gatika|Gatikako]] herri hizkerak linguistikoki aztertu zituen 1992an<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan|orrialdeak=519–536|data=2004-12-31|url=https://doi.org/10.35462/flv97.4|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=97|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv97.4|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Txopel sariak ==== Sopelako udalak urtero banatzen dituen sariak dira. Hauek Euskal Herriko arlo kultural, sozial edo politikoko pertsona esanguratsuei banatzen zaizkie, egindako lana goraipatzeko asmoz<ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Sopela|hizkuntza=eu|data=2024-06-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sopela#cite_note-#2-7|sartze-data=2024-12-13|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. 2006an banatu ziren lehenengo aldiz, eta hortik aurrera ohitura mantendu egin da. Sariak bi mailatan banatzen dira: Txopelen estatua eta Sopelako udal lantza<ref name=":16" />. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016_Euskal_Jaiak_3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen|220x220px]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia_azoka_0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean|250x250px]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten,]] esaterako <ref name=":10" />. ==== Sopela Kosta Fest ==== Irailean ospatzen den surf festibala da; natura, surfa eta kultura nahasten dituena. Eskainitako programak hainbat jarduera ditu, kirola eta ingurumenarekiko errespetua batzen dituena. Musika talde anitzekin uda agurtzeko jaialdia da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kosta Fest - Bizkaia Gazteak - Bizkaia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://gazteak.bizkaia.eus/es/-/kosta-fest|aldizkaria=Bizkaia Gazteak|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Fruizeko abeltzaintza azoka ==== [[Fitxategi:Olentzero ordizia 0002.jpg|thumb|250x250px|Olentzero]] '''Abeltzaintza azoka''' abuztuko bigarren igandean egiten da, [[Fruiz|Fruizeko]] herriko jaietan. [[Nekazaritza|Nekazaritzaz]] gain, herriaren inguruko basoek [[Abelburu|abelburuen]] elikadurarako eta egurra lantzeko aukera eskaintzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako eta Sopelako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29]] * Plentziako San Antolinak == Pertsonaia ezagunak == [[Fitxategi:Jon Rahm (cropped).png|thumb|161x161px|Jon Rahm, golf-jokalari barrikatarra]] [[Fitxategi:Lauaxeta 01.png|thumb|144x144px|Lauaxeta, poeta laukiztarra]] * [[Lauaxeta|Estepan Urkiaga "Lauaxeta"]] ([[1905]]-[[1937]]), poeta [[laukiz]]tarra. * [[Miguel Angel Lotina|Miguel Anjel Lotina]] ([[1957]]-), entrenatzaile [[meñaka]]rra. * [[Ikerne Goikoetxea]] ([[1967]]-), aktore mungiarra. * [[Armando Ribeiro]] ([[1971]]-), futbol jokalaria sopeloztarra eta [[Athletic Club|Athletic Clubeko]] atezain ohia. * [[Jenaro Urrutia]] ([[1893]]-[[1965]]), Plentziako margolaria. * [[Rafa Rueda]]- ([[1972]]-), abeslari eta [[gitarra]]-jole mungiarra. * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. * [[Jon Rahm]] ([[1964]]-), Barrikako golf-jokalaria. * [[Jon Barrenetxea]] ([[2000]]-), Gamiz-Fikako txirrindularia . * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazle gatikarra. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia gatikarra. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Prudentzio Abarrategi]] (?-?), bertsolari urduliztarra. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko eskualdeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}}[http://www.mungia.org/euskara/ciudad/amplia/mungialdea.htm Eskualdeko datu orokorrak Mungiako Udalaren webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Bizkaiko eskualdeak}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Mungialdea| ]] 8scf91oy7nqmsfmcorfg4xs5ghcmaxu 0 5656 10002359 9989969 2024-12-17T12:13:37Z Theklan 336 /* Demografia */ 10002359 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Urola Kosta | lurraldea = Gipuzkoa | kokapena = Urola Kostako udalerriak.svg | azalera = 352.72 | biztanleria = 45236 | dentsitatea = 417,65 | urtea = 2023 | udalerriak = [[Aizarnazabal]], [[Aia]], [[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]], [[Orio]], [[Zarautz]] eta [[Zumaia]] | herririk handiena = [[Zarautz]] | herriaren biztanleak = 23152 | web = www.urolakosta.org/ }} '''Urola Kosta''' [[Gipuzkoa]]ko iparraldeko erdialdean dagoen [[Gipuzkoako eskualdeen zerrenda|eskualdea]] da. Eskualdean itsasoratzen den [[Urola]] ibaiak ematen dio izena. Urola Kostaren bi definizio ezberdin daude, bat geografikoa, bestea [[Urola Kostako Udal Elkartea]]ren baitakoa. Urola Kostako Udaleko Elkarteak [[Aia]], [[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]], [[Orio]], [[Zarautz]] eta [[Zumaia]] biltzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gure Udal Elkartea|hizkuntza=eu|url=https://www.urolakosta.eus/eu/gure-udal-elkartea|aldizkaria=UrolaKosta|sartze-data=2024-02-22}}</ref>. Termino geografikoetan, [[Urola Erdia]] osatzen duten [[Aizarnazabal]], [[Azpeitia]], [[Azkoitia]], [[Beizama]], [[Errezil]] eta [[Zestoa]] ere Urola Kostaren parte dira<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Maria|abizena=Iceta Etxabe|izenburua=La construcción cultural del paisaje: el valle del Urola Kosta|argitaletxea=DUOT, UPC|orrialdeak=1–15|data=2020-09-28|url=https://upcommons.upc.edu/handle/2117/328463|isbn=978-84-9880-841-4|sartze-data=2024-02-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Euskal AEko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien eta sexuaren arabera.|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0011400/euskal-aeko-biztanleria-lurralde-eremuen-adin-talde-handien-eta-sexuaren-arabera/tbl0011427_e.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-02-22}}</ref>. Urola Kostako Udal Elkartearen definizioaren arabera, Urola Kostak 108,31&nbsp;km²ko ditu, eta 45.236 biztanle zituen 2023an. Definizio geografikoari men eginez, 76.583 biztanle ditu eta 352,72&nbsp;km². Udalerririk jendetsuena Zarautz da, 23.152 biztanlerekin, eta bertan kokatzen da udal elkartearen egoitza. Udalerri guztiak Orio izan ezik [[Azpeitiko barruti judiziala]]ren parte dira, baina [[Bidania-Goiatz]] ere barrutiaren zein [[Urola Erdiko Mankomunitatea|Urola Erdiko Mankomunitatearen]] parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azpeitia, partido judicial nº2 de Guipúzcoa|data=2010-04-01|url=https://web.archive.org/web/20100401221249/http://www.cgpe.es/partido.aspx?idprovincia=20&numpartido=2|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-02-22}}</ref>, eskualdearen parte ez bada ere. Orio, historikoki, [[Beterri]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orio - Lekuak - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=lekuaIkusi&Itemid=471&lang=eu&kodea=104733|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-02-22}}</ref>, eta geografikoki [[Oria]] ibaikoa da, ez Urolakoa. == Geografia == Urola Kostako geografia iparraldean duen [[Kantauri itsaso]]tik hegoaldeko eremurantz menditsua da, Gipuzkoako beste leku asko bezala. Mendirik altuena [[Hernio]] da (1.078 m), Errezil eta Albiztur arteko mugan, baina garrantzi handiagoa du eskualdearentzat [[Erlo|Erlok]] (1.030 m), eskualdearen bi zatiak bereizten dituen [[Izarraitz]]en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Erlo (1030 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/erlo/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2024-02-22}}{{Apurtutako esteka|date=abendua 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Zumaiatik Azkoitiraino Urolaren harana dago, baina Getaria, Zarautz eta Orio ez dira haran horren parte. === Mugakideak === Urola Kosta Gipuzkoako erdigune geografikoan dago, eta [[Gipuzkoako Bidasoa]]rekin izan ezik, beste eskualde guztiekin egiten du muga. {{Kokapen geografikoa |width=auto |Erdigunea=Urola Kosta |Iparraldea=[[Kantauri itsasoa]] |Ekialdea=[[Donostialdea]] |Hego-ekialdea=[[Tolosaldea]] |Hegoaldea=[[Goierri]] |Hego-mendebaldea=[[Debagoiena]] |Mendebaldea=[[Debagoiena]] |Ipar-mendebaldea= }} === Udalerriak === {| |- | {| class="wikitable sortable" !Udalerria !Biztanleria (2023) !Azalera !Mankomunitatea |- |[[Fitxategi:Blason_Es_famille_Aya_(Guipuscoa).svg|20px|link=Aia]] [[Aia]] |{{formatnum:2136}} |55,27 |Urola Kostako Udal Elkartea |- |{{nowrap|[[File:Blason Es famille Aiz-Arnazabal (Guipuscoa).svg|20px|link=Aizarnazabal]] [[Aizarnazabal]]}} |{{formatnum:771}} |6,55 |Urola Kostako Udal Elkartea |- |[[File:Armas_de_Azcoitia.jpg|20px|link=Azkoitia]] [[Azkoitia]] |{{formatnum:11636}} |55,4 |Urola Erdiko Mankomunitatea |- |[[File:Coat of arms Azpeitia.png|20px|link=Azpeitia]] [[Azpeitia]] |{{formatnum:15183}} |69,39 |Urola Erdiko Mankomunitatea |- |[[File:Beizama.png|20px|link=Beizama]] [[Beizama]] |{{formatnum:134}} |16,55 |Urola Erdiko Mankomunitatea |- |[[Errezil]] |{{formatnum:582}} |32,46 |Urola Erdiko Mankomunitatea |- |[[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]] |{{formatnum:2868}} |10,6 |Urola Kostako Udal Elkartea |- |[[File:Orio.JPG|20px|link=Orio]] [[Orio]] |{{formatnum:6125}} |9,81 |Urola Kostako Udal Elkartea |- |[[File:Coat of Arms of Zarautz.svg|20px|link=Zarautz]] [[Zarautz]] |{{formatnum:23152}} |14,8 |Urola Kostako Udal Elkartea |- |[[File:Escudo de Cestona (Guipúzcoa).svg|20px|link=Zestoa]] [[Zestoa]] |{{formatnum:3785}} |43,69 |Urola Erdiko Mankomunitatea |- |[[File:Coat of arms of zumaia.svg|20px|link=Zumaia]] [[Zumaia]] |{{formatnum:10211}} |11,2 |Urola Erdiko Mankomunitatea |- class="sortbottom" |'''Guztira''' |'''{{formatnum:76583}}''' |'''325,72''' | |} | {{mapa marraztu|width=350|height=370|zoom=10|frameless|align=center|text=Urola Kostako mapa|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}} |geotype1=geoshape|title1=Zarautz|ids1=Q147774|stroke-width1=1|fill1=#8dd3c7 |geotype2=geoshape|title2=Azpeitia|ids2=Q180611|stroke-width2=1|fill2=#ffffb3 |geotype3=geoshape|title3=Zumaia|ids3=Q229659|stroke-width3=1|fill3=#bebada |geotype4=geoshape|title4=Azkoitia|ids4=Q793934|stroke-width4=1|fill4=#fb8072 |geotype5=geoshape|title5=Getaria|ids5=Q849330|stroke-width5=1|fill5=#80b1d3 |geotype6=geoshape|title6=Errezil|ids6=Q964114|stroke-width6=1|fill6=#fdb462 |geotype7=geoshape|title7=Zestoa|ids7=Q1618393|stroke-width7=1|fill7=#b3de69 |geotype8=geoshape|title8=Aizarnazabal|ids8=Q1625876|stroke-width8=1|fill8=#fccde5 |geotype9=geoshape|title9=Beizama|ids9=Q1625906|stroke-width9=1|fill9=#d9d9d9 |geotype10=geoshape|title10=Aia|ids10=Q1631163|stroke-width10=1|fill10=#bc80bd |geotype11=geoshape|title11=Orio|ids11=Q1649616|stroke-width11=1|fill11=#ccebc5 }} |} === Mendiak === Urola Kosta eskualde menditsua da. Mendirik altuena [[Hernio]] da (1.078 metro), [[Hernioko mendilerroa|izen bereko mendilerroaren]] parte. Mendiak Beizama eta [[Albiztur]] bereizten ditu, Tolosaldean. Hernioko mendilerroa [[Kareharri|kareharrizko]] formazioa denez, egitura [[Karst|karstiko]] ugari daude bere eremuan; [[Harpe|harpeak]], [[Haitzulo|leizeak]] eta [[Dolina|dolinak]], esaterako. Halaber, labar eta amildegi ikusgarriak dauzka, [[Beleburu|Beleburu edo Zopitekoa]] esaterako. Mendilerroaren iparraldean, 9nteres naturalistiko berezia du [[Pagoetako natura parkea]]k. Bertan dago [[Pagoetako Kurutzea|Pagoeta]] mendia (676 m), inguruan 710-715 metroko punta altuagoak dituena. Hernioren inguruko beste mendi altu batzuk, [[Gazume]] (1.001 m), [[Mendibeltz]] (963 m), edo [[Indo (Hernio)|Indo]] (764 m) dira. Zarautzera eta Aizarnazabalera gerturatzen [[Indamendi]] (462 m) edo [[Txatxarromendi]] (452 m) dira mendi nabarmenak. Eskualdearen erdialdean [[Izarraitz]] mendilerroa dago. Bertan dago [[Erlo]] (1.030 m), [[Kakueta (Urola Erdia)|Kakueta]] (927 m), [[Xoxote]] (912 m) edo, muga egiten, [[Azkarate (Izarraitz)|Azkarate]] (664 m). Izarraitz kareharrizko mazizo garrantzitsua da, hemen ere egitura karstiko ugarirekin. Eskualdearen hegoaldean [[Izazpi-Samiñoko mendilerroa]] dago. [[Izazpi]]k (972 m) muga egiten du [[Zumarraga]], Azpeitia, [[Ezkio]] eta [[Itsaso (Gipuzkoa)|Itsaso]] artean. [[Samiño]] (932 m) Azpeitia, Azkoitia eta Zumarraga arteko mugan dago. Azkoitia eta Debagoienaren arteko mugan [[Elosumendi]] (878 m) eta [[Irukurutzeta]] (899 m) daude. <gallery mode="packed"> Hernio_cumbre.jpg|[[Hernio]] Erlo_3.jpg|[[Erlo]] Xoxote Izarraitzen.JPG|[[Xoxote]], elurtua Pagoetako_gaina2.jpg|[[Pagoetako Kurutzea]], Aian. </gallery> {{clear}} === Hidrologia === [[Fitxategi:Urola_Kostako_ibaiak.png|thumb|Urola Kostako ibaiak eta arro hidrografikoak.]] Izenak berak dioenez, [[Urola]] da Urola Kostako ibairik garrantzitsuena. Urola [[Aizpurutxo]]tik sartzen da Azkoitiko lurretan, eta laster jasotzen du bere eskuma aldetik [[Igaran]] erreka. Azkoitira iritsi aurretik eskumatik jasotzen du [[Katuin]] erreka. Azpeitian jasotzen ditu [[Urrestilla]]tik datorren izen bereko erreka, lehenago [[Ibai-Ederko urtegia]] sortu duena [[Nuarbe]]n. [[Aratz-Erreka]]tik datorren izen bereko erreka ere jasotzen du ibai horrek, baita Errezildik datozen urak ere, Errezil ibaiaren bidez. Zestoara bidean hainbat erreka gehiago jasotzen ditu, eta herrira sartu aurretik ezkerretik datorkio [[Sastarrain erreka]], Debatik datozen urak eta [[Goltzibar]] erreka batzen dituena. Aizarnazabalen [[Altzolaratz]] erreka dator eskuma aldetik, Aiako Altzolatik datorrena, [[Granada erreka]]ra batu eta gero. [[Bedua]]ra iristen denean itsas-adar bilakatzen da, itsasaldien menpeko, eta nabarmen zabaltzen da. Zumaiako kaskoan batzen zaio, ezkerretik, [[Arroa erreka]], Narrondo inguruan hainbat errekak batzetik sortzen dena, [[Arroa Behea]]tik pasa eta gero. Zarautzen [[Iñurritza (ibaia)|Iñurritza]] itsasoratzen da, [[Iñurritza biotopo babestua|izen bereko biotopoan]]. 7 kilometroko luzera dauka gutxi gora-behera, eta Garate (278 m), [[Indamendi]] (476 m) eta [[Pagoetako Kurutzea|Pagoeta]] (705 m) mendien magaletan sortzen diren errekek osatzen dute: Nekazabal, Abendaño, Ola, Aranburu, [[Igerain erreka|Igerain]] eta Droska. Azkenik, [[Oria]] ibaia Orion itsasoratzen da, Urola Kostaren ekialdeko mugan. Itsasoratu aurretik, Aiako lurretatik, [[Santiagoerreka]]ko urak jasotzen ditu ezkerretik. Pixka bat aurrerago [[Altxerri (ibaia)|Altxerriko]] urak jasotzen ditu, lehenago [[Agorregiko burdinola]] elikatu duen [[Manterola erreka]]ren urak ere gehituta. === Ingurune naturala === [[Fitxategi:Urola Kostako bioaniztasunaren erreserbak.png|thumb|Urola Kostako [[biosfera erreserba]]k.]] Urola Kostan hainbat espazio babestu daude. Ipar-mendebaldeko kostan [[Deba eta Zumaia arteko marearteko zabalgunea]] edo [[flysch]]a dago, [[geoparke]]a dena. Ekosistema hau elementu geologiko, paisajistiko eta natural bereziek osatzen dute. Bertako flyschak garrantzi [[Geologia|geologiko]] handia du, bertan ondo ikus baitaiteke [[Paleozeno]]-[[Eozeno]] muga eta [[K-T muga]]. Paleozeno garaiaren zabalera osoa hoberen ikusten den munduko lekua izendatu zuen [[Nazioarteko Estratigrafia Batzordea|Nazioarteko Estratigrafia Batzordeak]]. Horretaz gain, [[Daniar (garai geologikoa)|dano]]-[[selandiar]] eta [[Selandiar|selando]]-[[thanetiar]] mugek ere bertan dute euren [[Estratotipo|estratotipoa]]. Bertako flyschak garrantzi [[geologia|geologiko]] handia du, bertan ondo ikus baitaiteke [[Paleozeno]]-[[Eozeno]] muga eta [[K-T muga]]. Paleozeno garaiaren zabalera osoa hoberen ikusten den munduko lekua izendatu zuen [[Nazioarteko Estratigrafia Batzordea]]k.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kepa|abizena=Altonaga|izenburua=Iridioaren mintzoa : meteoritoa eta dinosauroen akabantza / Kepa Altonaga.|argitaletxea=Pamiela Argitaletxea|data=L.G. 2021|url=https://www.worldcat.org/oclc/1260195314|isbn=978-84-9172-223-6|pmc=1260195314|sartze-data=2022-12-07}}</ref><ref name=DiarioVasco>{{Albiste erref|abizena=Turrau|izena=Cristina|izenburua=El 'flysch' de Zumaia ya es referente internacional de la historia de la Tierra|url=http://www.diariovasco.com/v/20100507/al-dia-local/flysch-zumaia-referente-internacional-20100507.html|sartze-data=2011-1-31|argitaletxea=Diario Vasco|data=2010-7-5|argitaletxea=Diario Vasco}}</ref><ref name=Berria>{{Albiste erref|abizena=Mutiozabal|izena=Aritz|izenburua=Zumaiako 'flysch'-ari eman diote Paleozenoko estratipo izendapena nazioarteko adituek|url=http://paperekoa.berria.info/harian/2007-06-21/014/006/zumaiako_flysch_ari_eman_diote_paleozenoko_estratipo_izendapena_nazioarteko_adituek.htm|sartze-data=2011-1-31|argitaletxea=Berria|data=2007-06-21}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Horretaz gain, [[Daniar (garai geologikoa)|dano]]-[[selandiar]]<ref name=Stratigraphy1>{{erreferentzia|izenburua=International Commission on Stratigraphy (ICS) CONSOLIDATED ANNUAL REPORT FOR 2007|argitaletxea=ICS|data=2007-12-21|urtea=2007|hilabetea=Abendua|orrialdeak=199|url=http://www.stratigraphy.org/bak/report07.pdf|sartze-data=2011-1-31|argitaletxea=ICS}}: 61. orrialdea: ''The Danian/Selandian boundary will be placed at the base of the Itzurun Formation in the Zumaia section at San Telmo Beach.''</ref> eta [[Selandiar|selando]]-[[thanetiar]]<ref name=Stratigraphy2>{{erreferentzia|izenburua=International Commission on Stratigraphy (ICS) CONSOLIDATED ANNUAL REPORT FOR 2007|argitaletxea=ICS|data=2007-12-21|urtea=2007|hilabetea=Abendua|orrialdeak=199|url=http://www.stratigraphy.org/bak/report07.pdf|sartze-data=2011-1-31|argitaletxea=ICS}}: 61. orrialdea: ''The Selandian/Thanetian will be placed at the base of magnetochron 26n in the same section.''</ref> mugek ere bertan dute euren [[estratotipo]]a.<ref name="DiarioVasco" /> Bioaniztasun handiko eremua da, bai itsasoan zein lehorrean. Getariako [[San Anton mendia (Getaria)|San Anton mendia]] behinola uharte bat zen, baina XV. mendean [[istmo]] batek batu zuen kontinentearekin. Bertako espezieak eta exotikoak biltzen dira, baina ''[[Armeria euskadiensis]]'' espeziearen gordailu garrantzitsua da. [[Iñurritza biotopo babestua]] Zarauzko ekialdeko kostaldean dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Iñurritza biotopoa|hizkuntza=eu|url=http://inurritzakoak.blogspot.com/|aldizkaria=inurritzakoak.blogspot.com|sartze-data=2024-02-25}}</ref>, batez ere hegaztientzat leku garrantzitsua. Bertan ikus daitezke [[marikoi isatsluze]]a, [[gailupa tronpetari]]a, [[antzara muturzuri]]a, [[murgilari arre]]a, [[amiltxori txiki]]a, [[basoilo txiki]]a, etab. Oria zein Urola ibaien itsasoratzeko gunea ere babestua dago. Barnealderantz joanez, [[Pagoetako natura parkea]] Zarautz, Aia eta Zestoa artean dago. Bertan dago [[Iturraran]] edo [[Agorregiko burdinola]], baita Pagoetako Kurutzea mendia eta bere inguruko basoak. [[Hagin arrunt]] populazio handia du, [[izei gorri]], [[Douglas izei]], [[alertze]], [[haritz]] eta [[pago]] artean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haginari balioa ematen|hizkuntza=eu|data=2014-09-30|url=https://www.berria.eus/bizigiro/haginari-balioa-ematen_1036132_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. Mugetan dauden inguru babestuez gain, [[Izarraitz Kontserbazio Bereziko Eremua]]<ref>{{Erreferentzia|egilea=Eusko Jaurlaritza|izenburua=Boletín Oficial del Pais Vasco|hizkuntza=eu|url=https://www.euskadi.eus/web01-bopv/eu/bopv2/datos/2013/05/1302122e.shtml|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref>, bere flora babestuarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sistema de Información de la Naturaleza de Euskadi|url=https://www.ingurumena.ejgv.euskadi.eus/ac84aBuscadorWar/lugares/1102512|aldizkaria=www.ingurumena.ejgv.euskadi.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref>, eta [[Hernio-Gazume Kontserbazio Bereziko Eremua]]<ref>{{Erreferentzia|egilea=Eusko Jaurlaritza|izenburua=219/2012 DEKRETUA, urriaren 16koa, Hernio-Gazume (ES2120008) Kontserbazio Bereziko Eremu izendatu, eta hura kontserbatzeko neurriak ezartzekoa.|hizkuntza=eu|data=2013-09-16|url=https://www.legegunea.euskadi.eus/eli/es-pv/d/2012/10/16/219/dof/eus/html/webleg00-contfich/eu/|aldizkaria=www.legegunea.euskadi.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref> ere nabarmenak dira. === Klima === {{Klima-diagrama |[[Zarautz]] |6.039 |10.9455 | 127 |10.0229 |16.1096 | 70 |9.1981 |14.3965 | 21 |9.262 |15.899 | 48 |10.4006 |18.2039 | 49 |14.957 |21.2847 | 118 |15.9484 |21.7239 | 46 |16.3494 |22.4365 | 27 |16.3297 |22.9497 | 126 |12.6832 |19.6229 | 48 |8.4363 |12.7157 | 189 |7.6729 |12.741 | 172 |units = |float = right |clear = both}} Eskualde osoa [[klima ozeaniko]]an dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean. {{Graph:Weather monthly history | width=900 | table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab | title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa }} == Historia == {{sakontzeko|Gipuzkoako historia}} === Historiaurrea === [[Fitxategi:Ekainberriko_zaldiak.jpg|thumb|[[Ekainberri]]ko zaldiak, jatorrizkoaren kopia. Lurraldez [[Deba]]n dago kobazuloa, baina [[Zestoa]]ko kaskoaren ondoan eta [[Urola]]ren [[arro hidrografiko]]an.]] Historiaurreko guneetan aberatsa da eskualdea, bereziki Zestoa inguruan. [[2009|2009ko]] abuztuaren 14ean [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteak]] duela 250.000 urte ''[[Homo heidelbergensis]]'' gizakiak erabilitako sutondo baten aurkikuntzaren berri eman zuen. Aurkikuntza Zestoako [[Irikaitz|Irikaitzeko aztarnategian]] egin zuten, herriko interes arkeologiko handiko beste gune bat, Zestoako kaskoko futbol zelaian kokatzen dena. Adituen ustez, aurkikuntza horrek ''Homo heidelbergensis''ek sua egiteko zuen ahalmenaren berri emango du<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvaro|abizena=Arrizabalaga|izenburua=The First Human Occupation of the Basque Crossroads|orrialdeak=157–181|hizkuntza=en|abizena2=Rios-Garaizar|izena2=Joseba|data=2012-12|url=http://link.springer.com/10.1007/s10963-012-9058-x|aldizkaria=Journal of World Prehistory|alea=3-4|zenbakia=25|issn=0892-7537|doi=10.1007/s10963-012-9058-x|sartze-data=2024-02-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Duela 250.000 urteko sutondo bat aurkitu dute Zestoan|hizkuntza=eu|data=2009-08-13|url=https://www.berria.eus/kultura/duela-250000-urteko-sutondo-bat-aurkitu-dute-zestoan_35570_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. [[Neandertal|Neandertalen]] aztarnak ere aurkitu dira Zestoan<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba|abizena=Rios-garaizar|izenburua=Organización económica de las sociedades neandertales: el caso del nivel VII de Amalda (Zestoa, Gipuzkoa)|data=2010-07-14|url=https://gredos.usal.es/handle/10366/100641|issn=0514-7336|sartze-data=2024-02-24}}</ref>. Lurraldez [[Deba]]n, baina Zestoako kaskotik gertu eta Urola ibaiaren arroan dago [[Ekain (leizea)|Ekain]], [[labar-arte]]a duen kobazuloa<ref>{{Erreferentzia|izena=Jesús|abizena=Altuna|izenburua=El santuario rupestre paleolítico de la cueva de Ekain (Deba) y su réplica|hizkuntza=es|abizena2=Mariezkurrena|izena2=Koro|data=2008|url=http://www.rsbap.org/index.php/boletin/article/view/430|aldizkaria=Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País|alea=2|zenbakia=64|issn=0211-111X|sartze-data=2024-02-23}}</ref>, [[UNESCO]]k [[Gizateriaren Ondare]] izendatua<ref>{{Erreferentzia|izena=UNESCO World Heritage|abizena=Centre|izenburua=Cave of Altamira and Paleolithic Cave Art of Northern Spain|hizkuntza=en|url=https://whc.unesco.org/en/list/310/|aldizkaria=UNESCO World Heritage Centre|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. [[Altxerri]] Orion dago, eta hau ere, Ekainekin batera, Gizateriaren Ondare dituen labar-arte adierazpenak ditu. [[Neolitiko]]-garaiko arrastorik ere bada. Zarauzko [[Herriko Barra|Herriko Barran]] orain dela 6.000 urteko nekazaritza aztarna aurkitu zen, Euskal Herrian ezagutzen den zaharrena<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Fernández-Eraso|izenburua=Beginnings, settlement and consolidation of the production economy in the Basque region|orrialdeak=162–171|abizena2=Mujika-Alustiza|abizena3=Zapata-Peña|abizena4=Iriarte-Chiapusso|abizena5=Polo-Díaz|abizena6=Castaños|abizena7=Tarriño-Vinagre|abizena8=Cardoso|abizena9=Sesma-Sesma|izena2=José Antonio|izena3=Lydia|izena4=María-José|izena5=Ana|izena6=Pedro|izena7=Antonio|izena8=Sergio|izena9=Jesús|data=2015-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1040618214007289|aldizkaria=Quaternary International|zenbakia=364|issn=1040-6182|doi=10.1016/j.quaint.2014.09.070|sartze-data=2018-10-31}}</ref>. [[K. a. 1. milurtekoa]] baino zaharragoak diren beste arrasto batzuk daude barnealdean, [[Izarraitz|Izarraitzen]] dauden Mari-Kurtz [[Trikuharri|trikuharriek]] erakusten duten bezala; Azkoiti eta Azpeititik hurbil ere [[Munoaundiko herri harresitua|Munoaundiko herri harresitua]] dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IBILBIDE HISTORIKOAK. Munoaundiko kastroa Azkoitia-Azpeitian|hizkuntza=eu|url=https://eu.wikiloc.com/ibilbide-senderismo/ibilbide-historikoak-munoaundiko-kastroa-azkoitia-azpeitian-48490780|aldizkaria=Wikiloc {{!}} Munduko ibilbideak|sartze-data=2024-02-23}}</ref>, izen bereko mendian, [[Burdin Aro]]ko kokalekua. Bertan bizi izan ziren K.a. VI. eta I. mendeen artean<ref>{{erreferentzia|izena=Antxoka|abizena=Martínez Velasco|urtea=2019|izenburua=Munoaundi herri harresitua (Azkoitia / Azpeitia). XIII. kanpaina|hizkuntza1=eu|hizkuntza2=es|abizena2=Calvlo Eguren|abizena3=San José|izena2=Junkal|izena3=Sonia|url=https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/kultura_ondare_argitalpenak/eu_def/adjuntos/Arkeoikuska-2019.pdf|aldizkaria=Arkeoikuska|zenbakia=18|argitaratze-lekua=Gasteiz|ISSN=0213-8921}}</ref>. Zarauzko [[Andre Maria Erregina parrokia (Zarautz)|Andre Maria Erregina parrokian]] K.a. V. mendeko etxe pare bat ere aurkitu da<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Nerea|abizena=Sarasola Etxegoien|izenburua=De la aldea a la villa: el yacimiento arqueológico de Santa María la Real (Zarautz, País Vasco)|argitaletxea=Servicio de Publicaciones|orrialdeak=453–456|abizena2=Ibáñez Etxeberria|izena2=Alex|data=2009|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=5226109|aldizkaria=The archaeology of early medieval villages in Europe, 2009, ISBN 978-84-9860-303-3, págs. 453-456|isbn=978-84-9860-303-3|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. === Antzinaroa === Antzinaroan Urola Kostan bizi zen leinua [[Barduliar|barduliarren]] eremua zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=John James Van Nostrand|izenburua=The Reorganization of Spain by Augustus|argitaletxea=University of CaliforniaPress|hizkuntza=English|data=1916|url=http://archive.org/details/reorganizations00nostgoog|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] ''[[Saltus Vasconum|Saltus Vasconuma]]'' deskribatu zuenean ''Morogi'' eta ''Menosca'' izenek lekuak aipatzen ditu Pirinioetatik Ozeanorantz joaterakoan: "Piriniotik Ozeanorantz Vasconum saltus dugu, [[Oiasso]], [[barduliar]]ren ''[[oppidum]]'', Morogi, Menosca Vesperies eta [[Portus Ammanus]], non [[Flaviobriga]] kolonia dagoen"<ref>Naturalis Historia, IV. lib, 110</ref><ref group="oh">''a Pyrenaeo per oceanum Vasconum saltus Olarso Vardulorum oppida Morogi Menosca Vesperies Amanum portus ubi nunc Flaviobrica colonia''</ref> Bi leku hauek zeintzuk diren ez dago zehazterik oraindik, baina Getaria edo Zarautz hautagai gisa aipatu dira. Zarautzen [[I. mende]]tik [[V. mende]]ra arte hedatu ziren [[Antzinako Erroma]]ko aztarnak aurkitu dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alex|abizena=Ibáñez Etxeberria|izenburua=Entre Menosca e Ipuscua: arqueología y territorio en el yacimiento de Santa María la Real de Zarautz (Gipuzkoa)|data=2003|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=19079|isbn=978-84-923033-4-2|sartze-data=2024-02-23}}</ref>, akaso eraikin publikoenak<ref name="quiros">{{Erreferentzia|izena=Juan Antonio|abizena=Quirós Castillo|izenburua=La formación de las aldeas medievales en el País Vasco. El caso de Zarautz|orrialdeak=400–411|data=2009|url=http://www.rmoa.unina.it/1100/1/RM-QuirosCastillo-Zarautz.pdf|aldizkaria=Munibe. Suplemento|alea=27|issn=1698-3807|sartze-data=2021-09-02}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, baita txanponak ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zarautzi buruzko ikerketak = Estudios de Zarautz.|argitaletxea=Ayuntamiento de Zarautz|data=[1987?]-|url=https://www.worldcat.org/oclc/20634476|isbn=84-7086-195-6|pmc=20634476|sartze-data=2021-09-21}}</ref>. Zarautz eta Getaria arteko bidean dago [[Arbiun]], metalurgia aztarnekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zarautz Historikoa ~ Arbiun [Aztarnategia] {{!}} Zarautz - Gipuzkoa|url=http://www.gurezarautz.net/zarautz_historikoa/arbiun|aldizkaria=www.gurezarautz.net|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Getarian ere aurkitu dira Erromatar Inperioaren azken zatiko elementuak<ref name=":2" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Xª Campaña sondeos valles de los ríos Urola-Oria : Zarautz Jauregia-2004 (Getaria) GEA-II|hizkuntza=Gaztelania|data=2017|url=https://www.liburubila.euskadi.eus/Record/liburuklik-10771-30620|aldizkaria=www.liburubila.euskadi.eus|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Hala ere, ez dago argi bietako bat ote den Menosca<ref name=":2" />, eta proposatu da Morogi ere izan daitezkeela<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernando Fernández|abizena=Palacios|izenburua=Zarauz o Guetaria como posibles lugares del antiguo "oppidum Morogi"|argitaletxea=Diputación Foral|hizkuntza=es|data=2004|url=https://books.google.es/books/about/Zarauz_o_Guetaria_como_posibles_lugares.html?id=HiyyAQAACAAJ&redir_esc=y|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Aiako lurretan aurkitu da [[Urezberoetako kanposantu zaharra]] deitzen den gunea, Burdin Aroaren amaierako eta Erromatar garaiaren hasierakoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Yolanda|abizena=Montero|izenburua=La Sociedad Aranzadi descubre restos arqueológicos de la época romana en Aia|hizkuntza=es|data=2001-08-09|url=https://elpais.com/diario/2001/08/09/paisvasco/997386023_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-02-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Álvaro|abizena=Aragón Ruano|izenburua=Urezberroetako Kanposantu Zaharra en Elkano (Aia) : II Campaña / Álvaro Aragón Ruano, Xabier Alberdi Lonbide, Milagros Esteban Delgado|hizkuntza=Spanish|url=https://catalogo.sanchoelsabio.eus/Record/425558|aldizkaria=catalogo.sanchoelsabio.eus|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Yarzak proposatzen du Morogi Orio zela eta Menosca Zumaia<ref>{{Erreferentzia|izena=Valeriano|abizena=Yarza Urquiola|izenburua=Notas sobre toponimia de origen romano en Bizkaia|orrialdeak=345–384|data=2015-12-21|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/1362|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=120|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv120.4|sartze-data=2024-02-29}}</ref>. === Erdi Aroa === [[Fitxategi:Zarauz_-_Torre_Luzea_2.JPG|thumb|Zarauzko [[Torre Luzea]].]] Erdi Aroko lehen urteen inguruan oso informazio gutxi dago<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Elena Torregaray|abizena=Pagola|izenburua=Gipuzkoako historiaren sintesia|argitaletxea=Diputación Foral de Guipúzcoa = Gipuzkoako Foru Aldundia|abizena2=Ruano|izena2=Álvaro Aragón|data=2017|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=918327|isbn=978-84-7907-777-8|sartze-data=2024-02-24}}</ref>. Gipuzkoan pixkanaka herrixkak sortu ziren, denborarekin eliza txiki batekin euren erdian, eta 1186an jada aipatzen dira Errezil eta Iraurgi (Azkoitia)<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Nerea|abizena=Sarasola Etxegoien|izenburua=El poblamiento medieval de Gipuzkoa Revisión crítica del registro arqueológico|orrialdeak=338–393|data=2010|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3393697|aldizkaria=Munibe Antropologia - Arkeologia|alea=61|issn=1132-2217|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Garai horretan ''Ipuscoa'' [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumaren]] esku zegoen, eta badirudi kostan bazirela hainbat herri. Zarauzko [[Andre Maria Erregina parrokia (Zarautz)|Andre Maria Erregina parrokian]] Erdi Aroko hainbat lurperatze aurkitu dira, hiru mailako [[nekropoli]] baten beheko geruzatan: zaharrena [[IX. mendea|IX]]-[[X. mendea|X. mendeetakoa]] da, eta hormako hilobiei dagokie; bitarteko fasearen ([[XI. mendea|XI]]-[[XII. mendea|XII]]) ezaugarria da [[Lauza|harlauzadun]] hilobiak izatea<ref name=":4" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zarautz Historikoa ~ Santa Maria la Real parrokia [Parrokia / Aztarnategia] {{!}} Zarautz - Gipuzkoa|url=http://www.gurezarautz.net/zarautz_historikoa/santa_maria_la_real_parrokia|aldizkaria=www.gurezarautz.net|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Getariako [[San Salbador eliza (Getaria)|San Salbador elizaren]] azpian antzeko kronologia duten elementuak aurkitu dira, erromatar eraikinen ondorengo nekropolia, eta lehenengo eliza baten aztarnak<ref name=":3" />. [[Askizu|Askizuko]] [[San Martin baseliza (Askizu)|San Martin baselizaren]] azpian VI. mendeko tenplu kristau baten aztarnak aurkitu dira, bertan zegoen herrixkaren erdigunea izango zena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Askizuko herrixka|hizkuntza=eu|data=2023-10-03|url=https://www.berria.eus/mendia/ibilbideak/askizuko-herrixka_2000943_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Aia eta Zarautz artean dagoen [[Elkano (Aia)|Elkanoko]] eliza 1025eko nafar dokumentu batean aipatzen da [[San Juan de la Peña monasterioa|San Juan de la Peña monasterioari]] egindako dohaintzan, eta bertan nekropoli bat aurkitu da, XII. mendekoa; baliteke bertan lurperatzea uztea Zarautz hiribildu bilakatu zenean<ref name=":3" />. [[Fitxategi:Urola Kosta by Abraham Ortelius (cropped).jpeg|thumb|Urola Kostako herriak, [[Abraham Ortelius|Abraham Orteliusen]] 1608ko mapan.]] Gipuzkoa [[Gaztelako Erresuma]]ren esku geratu zenean, hainbat [[hiribildu]] sortu edo egonkortzeko prozesua abiatu zuten erregeek, foruak emanez<ref name=":0" />. Gaztelara gehitzeko prozesua nola gertatu zen ez dago argi, konkista, jauntxo feudalen erabakia edo traizioa izan ote zen eztabaidan dago<ref name=":6" />. Hiribildu izaera izan zuten lehenengoak Getaria (1209<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Alberdi Lonbide|izenburua=Quince años de investigaciones histórico-arqueológicas en torno a Getaria|abizena2=Aragón Ruano|abizena3=Pérez Centeno|izena2=Álvaro|izena3=Jesús Manuel|data=2005|url=http://addi.ehu.es/handle/10810/8996|issn=1132-2217|sartze-data=2024-02-22}}</ref>) eta Zarautz (1237<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Monumentu-multzoa|hizkuntza=eu|url=https://www.turismozarautz.eus/eu/monumentu-multzoa|aldizkaria=Zarautz Turismo|sartze-data=2024-02-22}}</ref>) izan ziren, eta itsasoarekin lotzeko bidean zeudenak ondoren: Azpeitia (1310, Salvatierra izenarekin), Azkoitia (1324, Miranda izenarekin), Zumaia (1347<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia|hizkuntza=eu|url=https://zumaia.eus/eu/turismoa/zumaia-herria/historia|aldizkaria=Zumaiako Udala|sartze-data=2024-02-22}}</ref>, Villagrana izenarekin) eta Zestoa (1383, Santa Cruz izenarekin)<ref>{{Erreferentzia|izena=Julio Caro|abizena=Baroja|izenburua=Los vascos y la historia a través de Garibay: ensayo de biografía antropológica|argitaletxea=Editorial Txertoa|hizkuntza=es|data=1972|url=https://books.google.es/books/about/Los_vascos_y_la_historia_a_trav%C3%A9s_de_Ga.html?hl=es&id=1SckAAAAMAAJ&redir_esc=y|sartze-data=2024-02-22}}</ref>. Garai horretan Getaria zen Gipuzkoako porturik garrantzitsuena, Donostia, Pasaia eta Hondarribia oraindik [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumaren]] eraginpean, eta [[Mutriku]] zein [[Deba]] [[Markina Susokoa]] ziren<ref name=":2" />{{#tag:ref|Markina Goikoa edo ''De Suso'' gaur egungo Debabarrena biltzen zuen eskualdearen izena zen, Elgoibar, Eibar eta Soraluze barne<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elgoibarko Historia Laburra|hizkuntza=eu-ES|url=https://elgoibar.eus/elgoibar/historia/|aldizkaria=Elgoibar.eus|sartze-data=2024-02-23}}</ref>|group=oh}} Getariak 700 biztanle inguru zituen hiribildua sortu zenean<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Zulaika|izenburua=En la Getaria de Elcano|hizkuntza=es|data=2020|url=http://www.rsbap.org/index.php/boletin/article/view/2919|aldizkaria=Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País|alea=1-2|zenbakia=76|issn=0211-111X|sartze-data=2024-02-23}}</ref>, beraz argi dago lehenago bazela herri nabarmen bat. Hiribildu hauetako gehienak harresiekin inguratu ziren (Zarautzek, adibidez, ez zuen harresirik<ref name=":5" />), eta barruan hainbat harlanduzko etxe eraiki ziren. Harresietatik kanpo, maiz, [[Dorretxe|dorretxeak]] zeuden, baina harresien barruan eraikitakoak ere dorretxeen eredua jarraitu zuten hasieran<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Luengas-Carreño|izenburua=Las residencias señoriales bajomedievales en el País Vasco: análisis de la evolución del sistema constructivo y sus elementos singulares|argitaletxea=Universidad de Cantabria|abizena2=Sanchez-Beitia|izena2=Santiago|data=2014-04-04|url=http://addi.ehu.es/handle/10810/13826|isbn=978-84-616-8863-0|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Garai horretako adibide ezagunak dira Zarauzko [[Torre Luzea]] edo Azkoitiko [[Balda dorretxea]]<ref name=":0" />, herria bera sortu aurretik eraikia. XIII. mendearen ondoren egondako aldaketa ekonomikoek paisaia eraldatu zuten. Gipuzkoako hainbat lekutan bezala, [[Haizeola|haizeolen]] ordez urarekin mugitzen ziren [[Burdinola|burdinolak]] eraikitzen hasi ziren ibarretan<ref name=":6" />. [[Agorregiko burdinola|Agorregiko burdinolan]] gaur egun dagoen eraikina berriagoa bada ere, garai horretan hasi ziren bertan ustiapenak, [[Laurgain|Laurgaingo jaurerria]] aberastuz. Burdinolen ikatz eskaera areagotuak eta ontzigintzan egindako aldaketek eskatzen zuen egur kopuruak basogintza nabarmen aldatu zuen lurralde osoan<ref name=":6" />, baita Urola Kostan ere. Jauntxoen eta herri xehearen, jauntxoen arteko lurraren banaketa aferek eta jauntxoen eta hiribilduen arteko talkek, besteak beste, [[leinu gerrak]] eragin zituzten. Urola Kostan [[Ganboatar|ganboatarren]] eta [[Oinaztar|oinaztarren]] arteko lehiak ere izan ziren. Ganboatarrak ziren [[Balda (familia)|Balda]] familia, Azkoitian; Zarautz familia, Zarautzen zein Getarian; Aizarna familia, Zestoan; eta Zumaia edo Ganboa familia, Zumaian. Oinaztarrak, aldiz, [[Loiola (familia)|Loiola]] eta [[Enparan (familia)|Enparan]] familiak, Azpeitian<ref>{{Erreferentzia|izena=Ildefonso de|abizena=Gurrutxaga|izenburua=Luchas de los bandos oñacino y gamboino en Guipúzcoa, supresión de los Alcaldes de la Hermandad en el año 1375|orrialdeak=121–133|data=1933|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3353003|aldizkaria=Revista internacional de los estudios vascos = Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria = Revue internationale des ètudes basques = International journal on Basque studies, RIEV|alea=2|zenbakia=24|issn=0212-7016|sartze-data=2024-02-24}}</ref>. Gertakari lazgarrien artean dago [[Azkoitiko erronka]], hiribilduen eta jauntxoen arteko lehia bizia dueluan ebazteko gonbidapena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ahaide nagusi iz|url=https://puntubi.com/testuinguruak/ahaidenagusi.htm|aldizkaria=puntubi.com|sartze-data=2024-02-24}}</ref>. Erdi Aroaren amaieran Gipuzkoak 60.000 biztanle inguru zituen, horietatik 1.700 inguru Getarian, oraindik ere porturik garrantzitsuenetako bat<ref name=":5" />. Ez dago argi [[Epidemiak Euskal Herrian|Euskal Herrian eragin nabarmena izan zuen izurri beltzak]] gogor kolpatu ote zuen Urola Kosta, ez baitago dokumentazio esanguratsurik Gipuzkoan gaiari buruz<ref name=":6" />. === Aro Modernoa === [[Fitxategi:Lili_jauregia_fatxada_Zestoa_2013-05-05.jpg|thumb|[[Lili jauregia]], Zestoa.]] [[Fitxategi:Insausti_jauregia_Azkoitia_2006-12-29.JPG|thumb|[[Insausti jauregia]], Azkoitian, [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]]ren egoitza, eta bere garaiko Europako [[Argien Garaia]]ren guneetako bat.]] [[Fitxategi:Bataille_navale_de_Guetaria_1638.jpg|thumb|1638ko [[Getariako itsas-gudua]]ren margolana.]] [[Aro Modernoa]]ren hasieran jarduera komertziala nabarmen handitu zen, bereziki [[Amerika]] eta [[Mediterraneo]]ko portu berrien sarbidearen ondorioz. Urola Kostan ere nabarmena izan zen horren efektua, bai espedizioetan parte hartu zuten pertsonen ondorioz ([[Juan Sebastian Elkano]] marinelaren kasua), eraiki zen proto-industriaren ondorioz ([[Lili jauregia]], Zestoan, adibidez<ref name=":0" />) eta munduaren aurrean irekitzeak ekarri zuen burgesiaren sorreragatik ([[Azkoitiko Zalduntxoak]] dira horren adibidez). Ekimen proto-industrial honen beste adibide bat [[Iraeta]]<nowiki/>auzoa da, Zestoan, Amerikatik zetorren [[Merkurio (elementua)|merkurioa]] erabiltzeko XVII. mendean eraikitako [[fanderia]], eta berari lotutako langileen etxebizitzak, Gipuzkoan sortutako lehenengo langile-kolonia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bertan 16 - La Industria del Hierro. Capítulo 5: Los intentos de renovación|url=http://bertan.gipuzkoakultura.net/eu/16/es/5.php|aldizkaria=bertan.gipuzkoakultura.net|sartze-data=2024-02-24}}</ref>. Zumaian [[ontziola]] garrantzitsuak izan ziren, Urola ibaian barrena: XVI. mendearen amaieran hamaika zeuden, horietatik bost udalarenak eta beste seiak pribatuak<ref name=":7">{{Erreferentzia|izena=Lourdes|abizena=Odriozola Oyarbide|izenburua=La construcción naval en Gipuzkoa. Siglos XVI-XVIII|data=1998|url=http://155.54.239.17:8080/jspui/handle/123456789/45|sartze-data=2024-02-24}}{{Apurtutako esteka|date=abendua 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. XVII. mendearen hasieran Oriok hartu zuen indarra ontziolen eremuan<ref name=":7" />. Aro Modernoarekin ere lehenengo komentuak eratzen hasi ziren hiribilduetako harresietatik kanpora. [[Santa Klara komentua (Zarautz)|Zarauzko Santa Klara komentua]] Gipuzkoan klaratarrek eraikitako lehenengo komentu-konplexua eraiki zuten<ref name=":0" />. [[Loiolako Santutegia]], eskualdeko seme ezaguna den [[Ignazio Loiolakoa|Ignazio Loiolakoaren]] jatorrian, XVII. mendean hasi zen eraikitzen Azpeitia eta Azkoitia artean. Hala ere, tenplua ez zen sagaratu 1888ra arte<ref name=":0" />. Erdi Arotik eratorritako botere politikoaren banaketak eta Aro Modernoaren hasieran sartutako aldaketek tentsio handiak eragiten zituzten herrien artean. 1517an Azpeitiak eta Azkoitiak eskatu zuten Probintziako Batzarrean botoa herrika izatea, eta ez herri bakoitzak zituen suen araberakoa<ref name=":6" />. Berrantolaketa eskari hauek etengabeak izan ziren mende osoan zehar. [[1520-1521eko Gipuzkoako matxinada]]k berriro jarri zituen borrokan herriak. [[Gaztelako Komunitateen Gerra]]rekin lotu den matxinada horretan Donostiak babestutako [[Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa]]ren ordezkariarekin bat egin zuten Zarautzek eta Oriok. Aurka egin zuen taldearen buru Hernani zegoen, baina eurekin batera Azpeitia, Azkoitia, Zestoa, Getaria eta Zumaia<ref name="irijoa">[[Fitxategi:CC BY-SA icon.svg|left|50px]] {{Erreferentzia|izena=Iago|abizena=IrijoaCortés|izenburua=Gipuzkoa komunitateen gerran (1520-1521): Eguneratze historiografikoa|hizkuntza=eu|data=2004-07-01|url=https://www.rsbap.org/ojs/index.php/boletin/article/view/587|aldizkaria=Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País|alea=2|zenbakia=60|issn=0211-111X|sartze-data=2022-06-17}}</ref>. Azpeitiak eta Azkoitiak herrien segregazioaren alde egin zuten 1614an, berriro ere botoen arteko oreka aldatzeko<ref name=":6" />. Arrazoi ekonomiko zein politikoek eragindako matxinadak ohikoak izan ziren Aro Modernoan. Urola Kostan sortutako matxinada ezagun bat [[1766ko matxinada|1776ko matxinada]] izan zen, Azkoitia eta Azpeititik abiatuta Zestoa, Getaria eta Zarautz ere astindu zituena<ref name="Txanton">{{Erreferentzia|izena=Aranbarri,|abizena=Iñigo.|izenburua=Txanton Garrote : agertokitik jaitsi zen eguna|argitaletxea=Pamiela Argitaletxea|data=2016|url=https://www.worldcat.org/oclc/950249831|isbn=9788476819326|pmc=950249831|sartze-data=2018-09-11}}</ref>. Nazioarteko gertakariek ere astindu zuten eskualdea. 1638ko abuztuaren 22an [[Getariako itsas-gudua]] izan zen, Hogeita Hamar Urteko Gerraren baitako itsas-gudu nabarmena<ref>{{Erreferentzia|izena=Georges (1856-1935) Auteur du texte|abizena=Lacour-Gayet|izenburua=La marine militaire de la France sous les règnes de Louis XIII et de Louis XIV. Tome 1, Richelieu, Mazarin, 1624-1661 : avec deux planches / G. Lacour-Gayet,...|hizkuntza=FR|data=1911|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6567423m|sartze-data=2024-02-24}}</ref>. Hala ere, garai honetan Espainiak eta Frantziak izandako gerra gehienek ez zuten ukitu Urola Kosta, mugako eremuetan edo Tolosaldean geratu baitziren<ref name=":6" />. Amerikarekin irekitako komertzioak [[Arto|artoa]] ekarri zuen, besteak beste. Artoak errazago egin zuen [[behi]]-azienda haztea eta baserrietan eduki behar ziren animaliak [[Ukuilu|ukuiluetan]] edukitzea<ref name=":6" />. Baserriak handitu eta egonkortu ziren barnealdeko lurretan. Kostatik gertu [[Sagarrondo|sagarrondoak]] ugaritu ziren, barkuetan eraman behar zen [[Sagardo|sagardoa]] ekoizteko beharrezkoa. Getarian eta kostaldeko beste herrietan arrantzari lotutako industriari kontserbena gehitu zitzaion, batez ere emakumeak eta umeak erabiltzen zituena, [[Antxoa|antxoak]] eta [[Sardina|sardinak]] kontserbatu eta beste merkatu batzuetan saltzeko<ref name=":6" />. 1764an [[Getariako Sardinazaleen Errege Konpainia]] sortu zen, sardinen gazitze industria bultzatzeko<ref>[[María Montserrat Gárate Ojanguren]]: "La Real Compañía Sardinera de Guetaria. Un estudio económico". ''Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País'', ISSN 0211-111X, 38. liburuki, 1-4 zenbakia, 1982, 3-29 or.</ref>. === Aro Garaikidea === [[Fitxategi:Vista_general_del_balneario_de_Zestoa_(1_de_1)_-_Fondo_Marín-Kutxa_Fototeka.jpg|thumb|[[Zestoako bainuetxea]], 1940ean.]] [[Fitxategi:El rey Alfonso XIII y otros miembros de la Familia Real durante una visita a Zarautz (4 de 4) - Fondo Car-Kutxa Fototeka.jpg|thumb|[[Alfontso XIII.a Espainiakoa]] Zarautzen, 1916an.]] Gerrarekin hasi zen [[Aro Garaikidea]]. [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian]] nabarmena izan zen, eta Gipuzkoa erdibitu zuen, [[Gipuzkoako Errepublika]] independentea osatzeko proposamena mahai gainean jartzeraino. Frantziar tropak [[Orio]]raino iristen baziren ere, maiz sartu ziren beste aldean, eta Urola Kostako beste herri batzuei ere eraso egin zieten. Diputazioa Getarian ezarri zen tarte horretan<ref name=":6" />. Gerra honen kalteen artean daude [[Frantzisko Xabier Munibe|Peñafloridako kondeak]] salatutako bere Azkoitiko eta Eibarko etxeetan egindako apurketak eta Azpeitiko hainbat komentutan egindako lapurretak; Azpeitiko alkateak salatu zuenez, 1.030.231 [[Zilar eta kobrezko erreal|zilar eta kobrezko errealeko]] kalteak eragin zituzten<ref>{{Erreferentzia|izena=Cirilo|abizena=Chico Comerón|izenburua=La guerra de la convención en Guipúzcoa (1793-1795): daños causados por las tropas francesas|orrialdeak=175–188|data=2011|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4450526|aldizkaria=Espacio, tiempo y forma. Serie IV, Historia moderna|alea=24|issn=1131-768X|sartze-data=2024-02-24}}</ref>. [[Iberiar Penintsulako Gerra Euskal Herrian|Napoleondar Gerretan]] berriro ere Gipuzkoa frantziar okupazioaren menpe egon zen, herrien ogasuna agortuz militar horiek mantentzeko. Azpeitian eta Getarian frantziar destakamenduak egon ziren gerrak iraun zuen bitartean<ref name=":6" />. Gerra hauen gastuak arazo ekonomikoak ekarri zituen han-hemenka. Industria pizten ari bazen ere, geldialdiak etengabeak izan ziren. [[Desamortizazioa Espainian|Madozen desamortizazioak]] hainbat lur komunal eta elizaren ondasun saltzea ekarri zuen, eta arazo gehiago sortu zituen nekazaritza munduaren eta elite urbanoaren artean. Horrek ere bultzatu zuen [[Lehen Karlistaldia]], lehenengo, eta [[Bigarren Karlistaldia]], beranduago<ref name=":6" />. Azpeitiko [[Sanagustin Kulturgunea|San Agustin komentuak]] desamortizazioaren ondorioz galdu zuen agustindarren jabetza<ref>{{Erreferentzia|izena=Ismael|abizena=Arevalillo García|izenburua=La desamortización y supresión del convento San Agustín de Azpeitia (Guipúzcoa) (1531-1840)|orrialdeak=81–101|data=2023-10-03|url=https://revistas.agustinosvalladolid.es/index.php/archivo/article/view/1122|aldizkaria=Archivo Agustiniano|alea=225|zenbakia=107|issn=2792-3045|doi=10.53111/aa.v107i225.1122|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. Karlistaldiak amaituta, garapen ekonomiko nabarmena hasi zen. Trenbideen eraikuntzak hasi ziren, [[Bilbo-Donostia burdinbidea]] (gaur egungo {{garraio|E1|M}}linea) kostatik igaro zen, Zumaia, Zarautz eta Orio batuz. Zumaiatik Zumarragara [[Urolako trena]] eraiki zen, burgesiaren bilgunea zen [[Zestoako bainuetxea|Zestoako bainuetxeari]] ere zerbitzua emanez. [[Industrializazioa Euskal Herrian|Industria astuna sortzen hasi zen Euskal Herrian]]: ontziola indartsuak eta zementua Zumaian, siderurgia eta egurgintza Azpeitian... eta turismoak ere igoera nabarmena izan zuen, bereziki Zarautzen: [[1865|1865ean]] eta [[1866|1866an]], erregina bik, [[Elisabet II.a Espainiakoa|Elisabet II.a Espainiakoak]] eta [[Fabiola Mora y Aragón|Fabiola Belgikakoak]] Zarautzen egin zituzten udaldiak erabakigarriak izan ziren horretan. Erregina [[Narros jauregia|Narros jauregian]] egon zen, eta han jakin zuen koroa galdu zuela. Erreginak gorteko jendea eta nobleak erakarri zituen, eta Zarauz­ko ibar ederrean, [[Santa Barbara baseliza (Zarautz)|Santa Barbaratik]] [[Talaimendi|Talaimendira]], jauregitxoak egiteari ekin zioten. Herriak harresietatik kanpo hazten jarraitu zuten, eta biztanleria-hazkuntza zein migrazioa nabarmena izaten hasi zen. 1911 eta 1921ean langileentzako ''etxe-merkeak'' eraikitzen hasi ziren. Garai horretan eraiki zen Azkoitian San Martin auzoa, lorategi-hiri hirigintza estilokoa<ref name=":0" />. [[Espainiako Gerra Zibila]] azkar igaro zen Urola Kostatik, [[Gipuzkoako kanpaina|Gipuzkoako kanpainan]] [[Espainiako Gerra Zibila Donostian (1936)|Donostia erori]] eta gero, azkar iritsi baitziren frankistak Bizkaiko mugaraino. Bi bonbardaketa egon ziren eskualdean<ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd14e71f10898188cd913aa2dba210432d8fc|abizena=r01epd0122e4edf39923e0db0b11fff216b637726|izenburua=Gerra Zibileko bonbardaketak Euskadin|hizkuntza=eu|data=2021-07-16|url=https://www.gogora.euskadi.eus/gerra-zibileko-bonbardaketak-euskadin/webgog00-progogor/eu/|aldizkaria=www.gogora.euskadi.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref>: 1936ko abuztuaren 28an Azpeitian frontea bonbardatu zuten frankistek (irailaren 20an hartu zituzten Azpeitia eta Azkoitia), eta irailaren 22an Zarautz eta Zumaia okupatu ostean, abenduaren 23an errepublikak azken hau bonbardatu zuen, hegazkin bakar batekin, eta herrigunetik kanpo. Urolako treneko langileek hainbat zubi eraitsi eta mendebalderantz jo zuten trenekin, frankisten esku gera ez zitezen<ref>{{Erreferentzia|izena=EUROPA|abizena=PRESS|izenburua=Homenaje al personal del Ferrocarril del Urola, «perseguido y represaliado por su compromiso con la libertad»|hizkuntza=es|data=2016-12-20|url=https://www.diariovasco.com/politica/201612/20/homenaje-personal-ferrocarril-urola-20161220201747.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. [[Euskal abertzaletasun]]ak eragin handia izan du eskualdean. [[Francoren diktadura Euskal Herrian|Francoren diktaduran]] zehar mugimendu abertzaleak biziraun zuen, eta [[euskal gatazka]]n ere hainbat gertakari izan ziren. [[Juan Paredes]] ''Txiki'', frankismoak fusilatutako azken pertsonetako bat zarauztarra zen. [[1980ko Zarauzko atentatua]]n bost pertsona hil ziren, horietatik lau [[Guardia Zibil]]ak. Zarauztarra zen ere eraildako [[José Ignacio Iruretagoiena]] zinegotzia. Azpeitian ere hainbat hildako egon ziren euskal gatazkaren ondorioz, azkena [[Inazio Uria]] enpresaria, Loiolan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inazio Uria enpresaria hil dute Azpeitian|url=https://www.argia.eus/albistea/inazio-uria-enpresaria-hil-dute-azpeitian|aldizkaria=Argia|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. Enpresaria zen ere [[Jose María Korta|Joxe Mari Korta]] zumaiarra. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q2655347. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} Urola Kostak 76.767 biztanle zituen 2023an, gipuzkoarren %10,55. 38.261 gizon eta 38.506 emakume bizi ziren, 16.216 biztanlek 0-19 urte artean zituzten (%21,12), 44.672 biztanlek 20 eta 64 urte artean (%58,19) eta 15.879 biztanlek 65 urte baino gehiago (%20,68)<ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Euskal AEko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien eta sexuaren arabera.|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0011400/euskal-aeko-biztanleria-lurralde-eremuen-adin-talde-handien-eta-sexuaren-arabera/tbl0011427_e.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Horrela, Euskal Autonomia Erkidegoan eta Gipuzkoan baino biztanleria gazteagoa da eskualdean<ref group="oh">Euskal Autonomia Erkidegoan 0-19 tartean %18,16 zeuden eta 65 urtetik gorakoak %23,49 ziren urte berean. Gipuzkoan, aldiz, %18,96 eta %23,34 hurrenez hurren.</ref>. EUSTATen eskualde estatistiken arabera, EAEko eskualderik gazteena da<ref name=":1" />. Bataz besteko adina 43,3 urtekoa da, 42,2 gizonezkoentzat eta 44,4 emakumezkoentzat<ref>{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Euskal AEko biztanleriaren batez besteko adina, lurralde-eremuen arabera, sexuari jarraiki (1).|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0020400/euskal-aeko-biztanleriaren-batez-besteko-adina-lurralde-eremuen-arabera-sexuari-jarraiki-1/tbl0020448_e.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-02-23}}</ref>, hau ere EAEko gazteena. Jatorriaren arabera, 60.964 (%79,41) Gipuzkoan jaioa zen, 346 [[Araba|Araban]] eta 1.658 [[Bizkaia|Bizkaian]]. Espainiar estatuko beste probintziaren batean 5.921 jaio ziren eta munduko beste herrialderen batean 7.878 (%10,26)<ref>{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Euskal AEko biztanleria, lurralde-eremuen eta jaiolekuaren arabera.|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0011400/euskal-aeko-biztanleria-lurralde-eremuen-eta-jaiolekuaren-arabera/tbl0011425_e.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Europar jatorrikoak ziren 1.374 (803 [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europakoak]] eta 571 beste lekuetakoak), 1.649 Afrikan jaioak (1.341 [[Magreb|Magreben]] eta 876 [[Saharaz hegoaldeko Afrika|Saharaz hegoaldeko Afrikan]]), 2.234 Amerikan (876 [[Hego Amerika|Hego Amerikan]] eta 1.347 [[Ipar Amerika|Ipar]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]) eta 729 Asian<ref>{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Euskal AEko biztanleria, lurralde-eremuen arabera, eta naziotasunaren herrialde-taldei jarraiki.|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0011400/euskal-aeko-biztanleria-lurralde-eremuen-arabera--eta-naziotasunaren-herrialde-taldei-jarraiki/tbl0011430_e.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-02-23}}</ref>. Urola Kostako udalerririk populatuena [[Zarautz]] da, 23.152 biztanlerekin. Kostaldean populazioaren zati handi bat bizi da, izan ere Zumaian beste 10.211 biztanle daude eta Orion 6.125. Kostari lotutako herrietatik, Getaria da txikiena, 2.868 biztanlerekin. Eskualdearen erdialdea menditsua da, eta auzo txikiz beteta dago. Aia, Zestoa edo Errezilen [[baserri]] ugari daude, eta auzo txikiak. Aiak 55,27 kilometro koadro ditu, bigarren udalerrik zabalena Azkoitiaren ostean, baina 2.136 biztanle baino ez, laugarren txikiena. Zumaiatik gora Urola ibaiaren ibarrean Zestoako nukleoak 2.244 biztanle ditu (guztira 3.785 biztanle ditu), eta gorago Azpeitiak 15.183 eta Azkoitiak 11.636 dituzte. Bi herri hauen artean distantzia txikia da, [[Loiola (Azpeitia)|Loiola]] auzoarekin erdian, eta ia bata bestearen segidan bizi diren 25.731 biztanleko nukleoa osatzen dute, eskualdearen hegoaldean<ref name="auzoak" />. {{clear}} {| class="wikitable sortable collapsible collapsed" style="width:100%;" |+ Urola Kostako biztanleria udalerri eta auzo edo biztanle-entitateko, sexuaren, adin-taldearen eta atzerritarren arabera<ref name="auzoak">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Biztanleria Gipuzkoako biztanleria-entitateka, sexuaren, adin-taldeen eta naziotasunaren arabera.|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0011400/biztanleria-gipuzkoako-biztanleria-entitateka-sexuaren-adin-taldeen-eta-naziotasunaren-arabera/tbl0011437_e.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-02-23}}</ref> ! ! ! colspan="4" |Biztanleria sexuaren arabera ! colspan="3" |Adin-taldeak(%) ! colspan="2" |Atzerritarrak (%) |- !Udalerria !Biztanle-entitatea !Guztira !Gizonak !Emakumeak !Ratioa !0-19 !20-64 !>=65 !EB-27 !Gainerakoa |- | rowspan="5" |'''Aizarnazabal''' |[[Aizarnazabal]] |576 |276 |300 |0,92 |28,8 |55,0 |16,1 |1,0 |5,6 |- |[[Etxabe]] |37 |18 |19 |0,95 |10,8 |70,3 |18,9 |0,0 |0,0 |- |[[Mugitzagaina]] |16 |9 |7 |1,29 |0,0 |68,8 |31,3 |0,0 |0,0 |- |[[Saiatz]] |45 |27 |18 |1,50 |17,8 |46,7 |35,6 |2,2 |0,0 |- |[[Zubialdea]] |75 |44 |31 |1,42 |14,7 |62,7 |22,7 |4,0 |6,7 |- | rowspan="13" |'''Aia''' |[[Altzola (Aia)|Altzola]] |9 |6 |3 |2,00 |11,1 |55,6 |33,3 |0,0 |0,0 |- |[[Andatza]] |265 |133 |132 |1,01 |22,6 |64,5 |12,8 |2,3 |4,9 |- |[[Aia]] |701 |366 |335 |1,09 |25,1 |61,6 |13,3 |1,3 |7,4 |- |[[Elkano (Aia)|Elkano]] |99 |55 |44 |1,25 |24,2 |54,5 |21,2 |0,0 |1,0 |- |[[Iruretaegia]] |102 |61 |41 |1,49 |31,4 |55,9 |12,7 |0,0 |8,8 |- |[[Laurgain]] |72 |35 |37 |0,95 |20,8 |45,8 |33,3 |1,4 |0,0 |- |[[Olaskoegia]] |169 |96 |73 |1,32 |16,6 |59,2 |24,3 |3,0 |4,1 |- |[[Santiagoerreka|Santio Erreka]] |281 |143 |138 |1,04 |23,8 |55,9 |20,3 |1,4 |8,5 |- |[[Urdaneta (Aia)|Urdaneta]] |80 |37 |43 |0,86 |25,0 |56,3 |18,8 |1,3 |0,0 |- |[[Arrutiegia]] |104 |48 |56 |0,86 |25,0 |53,8 |21,2 |1,0 |1,0 |- |[[Etxetaballa]] |26 |16 |10 |1,60 |7,7 |50,0 |42,3 |0,0 |0,0 |- |[[Kurpidea]] |60 |37 |23 |1,61 |26,7 |50,0 |23,3 |1,7 |1,7 |- |[[Arratola Aldea]] |150 |74 |76 |0,97 |30,7 |57,3 |12,0 |0,7 |2,7 |- | rowspan="4" |'''Azkoitia''' |[[Arrietamendi]] |241 |126 |115 |1,10 |19,9 |57,7 |22,4 |0,0 |6,2 |- |[[Azkoitia]] |11.166 |5.619 |5.547 |1,01 |23,6 |57,3 |19,1 |1,2 |9,5 |- |[[Izarraitz (auzoa)|Izarraitz]] |344 |165 |179 |0,92 |18,3 |50,6 |31,1 |0,9 |4,4 |- |[[Ormaolamendi]] |185 |103 |82 |1,26 |21,1 |51,9 |27,0 |0,0 |1,6 |- | rowspan="4" |'''Azpeitia''' |[[Azpeitia]] |14.186 |7.137 |7.049 |1,01 |21,3 |57,0 |21,7 |1,0 |7,4 |- |[[Loiola (Azpeitia)|Loiola]] |379 |222 |157 |1,41 |20,8 |55,7 |23,5 |1,6 |5,0 |- |[[Nuarbe (Azpeitia)|Nuarbe]] |51 |23 |28 |0,82 |25,5 |62,7 |11,8 |3,9 |13,7 |- |[[Urrestilla]] |704 |353 |351 |1,01 |29,3 |54,1 |16,6 |2,8 |9,1 |- |'''Beizama''' |[[Beizama]] |107 |74 |33 |2,24 |22,4 |59,8 |17,8 |1,9 |0,0 |- | rowspan="7" |'''Zestoa''' |[[Aizarna]] |348 |190 |158 |1,20 |20,4 |54,3 |25,3 |0,6 |0,9 |- |[[Arroa Goia]] |270 |139 |131 |1,06 |20,0 |58,5 |21,5 |0,0 |7,0 |- |[[Arroa Behea]] |613 |316 |297 |1,06 |26,3 |60,5 |13,2 |1,5 |7,3 |- |[[Zestoa]] |2.244 |1.148 |1.096 |1,05 |21,5 |59,4 |19,0 |1,5 |9,0 |- |[[Iraeta]] |190 |108 |82 |1,32 |19,5 |61,6 |18,9 |0,5 |8,4 |- |[[Endoia (Zestoa)|Endoia]] |28 |12 |16 |0,75 |17,9 |60,7 |21,4 |17,9 |0,0 |- |[[Lasao]] |73 |40 |33 |1,21 |24,7 |49,3 |26,0 |0,0 |12,3 |- | rowspan="5" |'''Getaria''' |[[Askizu]] |99 |48 |51 |0,94 |17,2 |57,6 |25,3 |0,0 |4,0 |- |[[Eitzaga (Getaria)|Eitzaga]] |57 |24 |33 |0,73 |26,3 |49,1 |24,6 |0,0 |3,5 |- |[[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]] |2.517 |1.261 |1.256 |1,00 |20,0 |61,5 |18,6 |4,1 |6,9 |- |[[Meaga]] |116 |66 |50 |1,32 |18,1 |57,8 |24,1 |0,0 |0,0 |- |[[San Prudentzio (Getaria)|San Prudentzio]] |93 |50 |43 |1,16 |17,2 |59,1 |23,7 |2,2 |3,2 |- |'''Orio''' |[[Orio]] |6.131 |3.081 |3.050 |1,01 |21,8 |60,3 |17,9 |1,3 |7,6 |- | rowspan="7" |'''Errezil''' |[[Artzalluz]] |152 |74 |78 |0,95 |18,4 |55,9 |25,7 |1,3 |1,3 |- |[[Ezama]] |80 |43 |37 |1,16 |18,8 |53,8 |27,5 |1,3 |3,8 |- |[[Ibarbia]] |97 |59 |38 |1,55 |32,0 |53,6 |14,4 |3,1 |0,0 |- |[[Lermanda]] |115 |66 |49 |1,35 |26,1 |55,7 |18,3 |0,9 |2,6 |- |[[Errezil]] |117 |68 |49 |1,39 |23,1 |70,9 |6,0 |8,5 |2,6 |- |[[Erdoizta]] |13 |8 |5 |1,60 |0,0 |84,6 |15,4 |0,0 |15,4 |- |[[Argisain edo Santa Marina|Argisain]] (Santa Marina) |12 |6 |6 |1,00 |33,3 |58,3 |8,3 |0,0 |25,0 |- | rowspan="4" |'''Zarautz''' |[[Aitza (Zarautz)|Aitza]] |112 |56 |56 |1,00 |19,6 |50,0 |30,4 |0,0 |1,8 |- |[[Elkano (Zarautz)|Elkano]] |16 |9 |7 |1,29 |12,5 |56,3 |31,3 |0,0 |0,0 |- |[[Urteta]] |73 |40 |33 |1,21 |12,3 |43,8 |43,8 |0,0 |1,4 |- |[[Zarautz]] |22.917 |11.077 |11.840 |0,94 |18,8 |59,0 |22,2 |1,2 |5,1 |- | rowspan="3" |'''Zumaia''' |[[Oikia]] |350 |191 |159 |1,20 |24,0 |60,3 |15,7 |0,6 |9,1 |- |[[Artadi (Zumaia)|Artadi]] |113 |60 |53 |1,13 |26,5 |56,6 |16,8 |1,8 |4,4 |- |[[Zumaia]] |9.591 |4.718 |4.873 |0,97 |21,4 |57,6 |21,0 |1,4 |4,4 |} === Bilakaera === <center> {| class="wikitable" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="100%" !Biztanleriaren hazkuntza grafikoa !Bilakaera azken 10 urteetan |- | [[Fitxategi:Urola Kostako biztanleria bilakaera.png|center|450px|Urola Kostako biztanleen bilakaera 2001etik. Datuen jatorria, Eustat.]] |{{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?item (?item as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) ?itemLabel ?dif (concat(str(?dif)) as ?diferentzia) (concat('[[:eu:', ?itemLabel, '|', ?itemLabel, ']]: % ', ?diferentzia) as ?title) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q2074737; (wdt:P131*) wd:Q2655347;. ?item p:P1082 ?pop. ?pop ps:P1082 ?population. ?pop pq:P585 ?date. ?pop wikibase:rank wikibase:PreferredRank. BIND(YEAR(?date) as ?year). BIND (?year - 10 AS ?years_minus_10) OPTIONAL { ?item p:P1082 ?pop10. ?pop10 ps:P1082 ?population10. ?pop10 pq:P585 ?date10. BIND(YEAR(?date10) as ?year10). FILTER (?year10 = ?years_minus_10) } BIND(FLOOR(((?population - ?population10) / ?population)*10000)/100 AS ?dif) BIND( if(?dif>= 6, '#2478b7', if(?dif>= 4, '#69aadb', if(?dif>= 2, '#a9ceea', if(?dif>= 0, '#e9f2f9', if(?dif>= -2, '#fb7676', if(?dif>= -4, '#e33f3f', if(?dif>= -6, '#d21d1d', '#910d0d')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,es'. } } GROUP BY ?item ?itemLabel ?population ?year ?population10 ?year10 ?dif"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |colspan="2"| <small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=8| *{{Color box|#2478b7|border=darkgray}} > %6 *{{Color box|#69aadb|border=darkgray}} %4-6 *{{Color box|#a9ceea|border=darkgray}} %2-4 *{{Color box|#e9f2f9|border=darkgray}} %0−2 *{{Color box|#fb7676|border=darkgray}} %0−-2 *{{Color box|#e33f3f|border=darkgray}} -%2-4 *{{Color box|#d21d1d|border=darkgray}} -%4-6 *{{Color box|#910d0d|border=darkgray}} < -%6 }}</small> |} </center> == Ekonomia == Urola Kostan 2023an bizi ziren 76.459 pertsonetatik 38.189 ziren biztanleria aktiboa (%49,9), eta horietatik 35.611 zeuden lanean. Langabezia-tasa 2.578 zen (%6,6)<ref>{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Población de la C.A de Euskadi por ámbitos territoriales, según su relación con la actividad.|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0013700/poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-su-relacion-con-la-actividad/tbl0013780_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. Nekazaritzan 680 pertsona zeuden lanean (497 gizon eta 183 emakume), industrian 9.863 (7.791 gizon eta 2.072 emakume), eraikuntzan 1.907 (1.618 gizon eta 289 emakume) eta zerbitzuetan 23.161 (8.863 gizon eta 14.298 emakume)<ref>{{Erreferentzia|egilea=Eusko Jaurlaritza|izenburua=Población de 16 y más años ocupada de la C.A. de Euskadi por ámbitos territoriales, según sectores económicos y sexo.|hizkuntza=es|data=2017-01-31|url=https://www.euskadi.eus/poblacion-de-16-y-mas-anos-ocupada-de-la-c-a-de-euskadi-por-ambitos-territoriales-segun-sectores-economicos/eustat013788/web01-ejeduki/es/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. === Lehen sektorea === [[Fitxategi:Txakolin_mahastia_Getaria_2006-05-07.JPG|thumb|180px|Txakolina egiteko mahastia, Zarautz eta Getaria artean.]] Urola Kostan lehen sektoreak garrantzia du, herriguneetatik kanpo baserri-ustiapen, ganadua eta basogintza nabarmenak baitira. Datu orokorrei begiratuta, 2020an 14.335 [[behi]] zeuden, 478 ustiapenetan; 31.148 [[ardi]], 444 ustiapenetan; 1.196 [[ahuntz]], 112 ustiapenetan; 929 [[txerri]], 35 ustiapenetan; 1.357 [[zaldi]] 294 ustiapenetan; 59.265 [[hegazti]] 274 ustiapenetan; eta 1.858 [[erlategi]], 33 ustiapenetan<ref>{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Número y cabezas de ganado de las explotaciones agrarias de la C.A. de Euskadi por territorio histórico y comarca según especie.|url=https://www.eustat.eus/elementos/ele0019800/numero-y-cabezas-de-ganado-de-las-explotaciones-agrarias-de-la-ca-de-euskadi-por-territorio-historico-y-comarca-segun-especie/tbl0019818_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. Behiei dagokionez, Aia eta Zestoa dira gehien dituzten udalerriak, 4.088 eta 2.528rekin hurrenez hurren, ale guztien %46. Aian ere 7.200 ardi daude, eskualde osoaren %23, Errezilek 5.960 ditu, Azpeitiak 5.670 eta Azkoitiak 4.176. Hegaztietan nabarmena da Aizarnazabal, 16.479rekin. Erlezaintzan, Azkoitia da erlategi gehien dituen udalerria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gráficos y visualizaciones: Cabezas de ganado de las explotaciones agrarias de la C.A. de Euskadi por municipios y especie|url=https://www.eustat.eus/indic/indicadoresgraficosvista.aspx?idgraf=21551&opt=0&tema=495|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. Nekazaritza lurretan eskasa da eskualdea. [[Zereal]]en ustiapen txikiak daude, 10,24 [[hektarea]] Aian eta barazkien ustiapen txikiak Azpeitian (19,84 ha) eta Azkoitian (12,35 ha). Fruta-arbolak ugariagoak dira, 86 ha Aian, 52,4 Zarautzen eta 73 Azpeitian, adibidez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gráficos y visualizaciones: Superficie de cultivos leñosos/permanentes al aire libre de la C.A. de Euskadi por municipio y tipo de cultivo|url=https://www.eustat.eus/indic/indicadoresgraficosvista.aspx?idgraf=19810&opt=0&tema=496|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. Nabarmenena [[mahats]]a da, [[Getariako Txakolina]] denominazioa egiteko erabiltzen dena. Getarian 235 hektarea erabiltzen dira, eta Aian 52; Zarautzen, beste 41,8 hektarea daude mahastiz beteta. Getarian 1397koa da mahastien lehen aipamena, baina 1989an ezarri zen jatorrizko deitura, 21 hektarea baino ez zeudenean, guztira, Gipuzkoako kostaldean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatorrizko deitura|hizkuntza=eu|url=https://www.getariakotxakolina.eus/jatorrizko-deitura/|aldizkaria=Getariako Txakolina|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. Basogintzak ere badu garrantzia. [[Intsinis pinu]]aren landaketaz gain, [[alertze]] edo [[Douglas izei]]a han-hemenka aurki daitezke. Azken urteotan [[eukalipto]]ak ere sartu dira basogintzan. [[Arrantza]]k pisua du kostako herrietan, eta Getariako [[itsasbazterreko arrantza]] flota nabarmena da. <gallery mode="packed" heights="250"> Fitxategi:Intsinis pinua Urola Kostan.png|thumb|Intsinis pinuaren hedadura. Nekazal lurrak Urola Kostan.png|Nekazal lurren banaketa. Larreak eta belardiak Urola Kostan.png|Larreak eta belardiak. </gallery> === Bigarren sektorea === [[Fitxategi:Corrugados Azpeitia 5 - Zubi zaharra.jpg|thumb|Corrugados Azpeitia, herrigunean bertan dagoen enpresa metalurgiko handia.]] Behinola zegoen industria galtzen joan bada ere, badaude poligono industrial garrantzitsuak Urola Kostan. Azpeitian [[Corrugados Azpeitia]] herrigunean bertan zegoen. Gaur egun industria dago Urrestillara bidean, eta Loiola inguruan. Azkoitian ere industriagune garrantzitsuak daude. Zarautzen [[Abendaño (Zarautz)|Abendaño]] industrialdea dago, industria txikiarekin. Zestoan, baina Zumaiatik hurbil [[Sansinea]] industrialdea dago eta Zumaian [[Joxe Mari Korta industrialdea]] eta [[Balenciaga ontziolak]] epnresaren azpiegiturak. Orio eta Zarautz arteko bidean Ubegun industrialdea dago. Loiola inguruan eta Azpeititik Zestoarako bidean [[harrobi]]ak ere badira. Zestoan, Osinbeltzen, beste bat dago. Zarauzko [[Mollarri]] iraganeko meatzaritza-azpiegitura da, gaur egun monumentu izendatua. Eraikuntza enpresa handi batzuk daude eskualdean, [[Altuna y Uria]] bezala. === Hirugarren sektorea === Lanean dauden herritarren %60,6 hirugarren sektorean egiten du lan. Zerbitzuen ekonomiak garrantzia du Urola Kostan, eta kostako herrietan [[turismo]]ak pisu handia du. Getarian eta Orion jatetxeek, Zumaian flyscharen inguruko turismoak, txakolindegiek, Loiolara egindako bisitek edo Ekainberrik aukera asko eskaintzen dituzte turismorako<ref>[https://www.turismozarautz.eus/documents/2957482/4609155/UK+orokorra+eus/9acc1610-fcb9-396d-654d-d39d7d5344ce Urolako Kostako Udal Elkartearen aldizkari turistikoa.]</ref>. == Politika == === Banaketa administratiboa === Eskualdea bitan banatuta dago udal-zerbitzuen aldetik: kosta duten bost udalerriek [[Urola Kostako Udal Elkartea]] osatzen dute. 1991eko urriaren 5ean sortu zen, eta hiri hondakinen kudeaketa, suhiltzaile boluntarioen zerbitzua eta lanbide hastapena zerbitzuak eskaintzen ditu. 1995etik ingurumen zerbitzua ere badu, 2000tik euskara eta komunikazio zerbitzua eta 2002tik gizarteratze zerbitzua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gure Udal Elkartea|hizkuntza=eu|url=https://www.urolakosta.eus/eu/gure-udal-elkartea|aldizkaria=UrolaKosta|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. 2023tik lehendakaria [[Ion Arozena Eizagirre]] zarauztarra da (EH Bildu)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gure Udal Elkartea|hizkuntza=eu|url=https://www.urolakosta.eus/eu/gure-udal-elkartea|aldizkaria=UrolaKosta|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. [[Urola Erdiko Mankomunitatea]] Aizarnazabalek, Azkoitiak, Azpeitiak, Beizamak, Errezilek, Zestoak eta [[Bidania-Goiatz]]ek (Urola Kostaren parte ez dena) osatzen dute. Bertan boto ponderatua dute, Azpeitiak erabakien %46,21 baitu eta Azkoitiak beste %36,22<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Batzar nagusiak|hizkuntza=eu|url=https://www.urolaerdia.eus/eu/mankomunitatea/batzar-nagusiak|aldizkaria=Urola Erdia|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. [[Azpeitiko barruti judiziala]]k zerbitzua ematen die eskualdeko udalerri guztiei, Oriorik izan ezik, [[Donostiako barruti judiziala]]ren parte dena. Bidania-Goiatz ere barruti judizialaren parte da. [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak]] aukeratzeko garaian, [[Deba-Urola]] hauteskunde-barrutiaren parte da eskualde osoa. === Udal hauteskundeak === [[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian]] ospatu zirenean, EAJren eta EH Bilduren arteko banaketa egon zen herri guztietan, Beizaman izan ezik, non [[Beizama Bai]] herritarren taldeak duen alkatetza. {| |- | {| class="wikitable sortable" ! ! colspan="2" |'''EH Bildu''' ! colspan="2" |'''EAJ''' ! colspan="2" |'''PSE''' ! colspan="2" |'''PP''' ! colspan="2" |'''Besteak''' |- !'''Udalerria''' !Bozka !Zin. !Bozka !Zin. !Bozka !Zin. !Bozka !Zin. !Bozka !Zin. |- |Aia |385 |4 |486 |6 |18 |0 | | |105 |1 |- |Aizarnazabal |301 |6 |53 |1 |8 |0 | | | | |- |Azkoitia |1848 |7 |2003 |8 |438 |1 |62 |0 |810 |3 |- |Azpeitia |3742 |10 |2612 |7 |167 |0 |56 |0 |65 |0 |- |Beizama | | | | |0 |0 | | |74 |5 |- |Errezil |189 |5 | | | | | | |108 |2 |- |Getaria |886 |6 |745 |5 |10 |0 | | | | |- |Orio |1957 |4 |776 |3 |189 |0 |20 |0 | | |- |Zarautz |4538 |9 |4772 |10 |1062 |2 |410 |0 |481 |0 |- |Zestoa |1060 |8 |493 |3 |38 |0 | | | | |- |Zumaia |2641 |10 |1577 |6 |499 |1 |46 |0 | | |- class="sortbottom" |'''Guztira''' |'''17547''' |'''69''' |'''13517''' |'''49''' |'''2429''' |'''4''' |'''594''' |'''0''' |'''1643''' |'''11''' |} |[[Fitxategi:Alkatetzak Urola Kostan (2023).svg|285px|Urola Kostako alkatetzen mapa.]] |} === Euskal Autonomia Erkidegoko hauteskundeak === {{wikidata list |sparql= SELECT * WHERE { ?item wdt:P361 wd:Q30594119; ?item wdt:P1001 ?udalerria. ?udalerria wdt:P131 wd:Q2655347. } |short=y | sort = P1001 | columns = P1001:Udalerria, P1831:Zentsua,P1697:Baliagarriak, p726/q43093/p1111:EAJ, p726/q1029761/p1111:EH Bildu, p726/q2733414/p1111:PSE-EE, p726/q26409131/p1111:Elkarrekin Podemos, p726/q85843184/p1111:PP+Cs, p726/q15630787/p1111:VOX, p726/q3320917/p1111:Equo, p726/q82558/p1111:ATTKA, item:Datuak | links = red | thumb = 60 | freq = 180 | header_template=Wikidata list/headerrow/EAE_Hauteskundeak_2020 | row_template=Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 }} {{Wikidata list/headerrow/EAE_Hauteskundeak_2020}} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Aia]] | p1831 = 1515 | p1697 = 798 | p726_q43093_p1111 = 367 | p726_q1029761_p1111 = 349 | p726_q2733414_p1111 = 11 | p726_q26409131_p1111 = 29 | p726_q85843184_p1111 = 9 | p726_q15630787_p1111 = 5 | p726_q3320917_p1111 = 9 | p726_q82558_p1111 = 4 | item = [[:d:Q106452071|Q106452071]] }} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Aizarnazabal]] | p1831 = 554 | p1697 = 339 | p726_q43093_p1111 = 105 | p726_q1029761_p1111 = 216 | p726_q2733414_p1111 = 5 | p726_q26409131_p1111 = 8 | p726_q85843184_p1111 = 0 | p726_q15630787_p1111 = 0 | p726_q3320917_p1111 = 2 | p726_q82558_p1111 = 0 | item = [[:d:Q106452072|Q106452072]] }} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Azkoitia]] | p1831 = 8493 | p1697 = 4909 | p726_q43093_p1111 = 2139 | p726_q1029761_p1111 = 2005 | p726_q2733414_p1111 = 368 | p726_q26409131_p1111 = 178 | p726_q85843184_p1111 = 88 | p726_q15630787_p1111 = 39 | p726_q3320917_p1111 = 30 | p726_q82558_p1111 = 13 | item = [[:d:Q106452095|Q106452095]] }} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Azpeitia]] | p1831 = 11321 | p1697 = 6730 | p726_q43093_p1111 = 3016 | p726_q1029761_p1111 = 3150 | p726_q2733414_p1111 = 221 | p726_q26409131_p1111 = 145 | p726_q85843184_p1111 = 93 | p726_q15630787_p1111 = 24 | p726_q3320917_p1111 = 23 | p726_q82558_p1111 = 10 | item = [[:d:Q106452096|Q106452096]] }} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Beizama]] | p1831 = 113 | p1697 = 63 | p726_q43093_p1111 = 29 | p726_q1029761_p1111 = 33 | p726_q2733414_p1111 = 0 | p726_q26409131_p1111 = 0 | p726_q85843184_p1111 = 0 | p726_q15630787_p1111 = 0 | p726_q3320917_p1111 = 0 | p726_q82558_p1111 = 0 | item = [[:d:Q106452102|Q106452102]] }} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Errezil]] | p1831 = 439 | p1697 = 281 | p726_q43093_p1111 = 93 | p726_q1029761_p1111 = 183 | p726_q2733414_p1111 = 0 | p726_q26409131_p1111 = 4 | p726_q85843184_p1111 = 0 | p726_q15630787_p1111 = 0 | p726_q3320917_p1111 = 1 | p726_q82558_p1111 = 0 | item = [[:d:Q106452118|Q106452118]] }} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]] | p1831 = 2117 | p1697 = 1510 | p726_q43093_p1111 = 650 | p726_q1029761_p1111 = 748 | p726_q2733414_p1111 = 31 | p726_q26409131_p1111 = 42 | p726_q85843184_p1111 = 10 | p726_q15630787_p1111 = 4 | p726_q3320917_p1111 = 3 | p726_q82558_p1111 = 8 | item = [[:d:Q106452126|Q106452126]] }} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Orio]] | p1831 = 4460 | p1697 = 2572 | p726_q43093_p1111 = 1097 | p726_q1029761_p1111 = 1134 | p726_q2733414_p1111 = 129 | p726_q26409131_p1111 = 115 | p726_q85843184_p1111 = 32 | p726_q15630787_p1111 = 22 | p726_q3320917_p1111 = 12 | p726_q82558_p1111 = 4 | item = [[:d:Q106452170|Q106452170]] }} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Zarautz]] | p1831 = 18174 | p1697 = 10994 | p726_q43093_p1111 = 4873 | p726_q1029761_p1111 = 3790 | p726_q2733414_p1111 = 935 | p726_q26409131_p1111 = 595 | p726_q85843184_p1111 = 350 | p726_q15630787_p1111 = 110 | p726_q3320917_p1111 = 166 | p726_q82558_p1111 = 32 | item = [[:d:Q106452186|Q106452186]] }} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Zestoa]] | p1831 = 2759 | p1697 = 1591 | p726_q43093_p1111 = 614 | p726_q1029761_p1111 = 844 | p726_q2733414_p1111 = 41 | p726_q26409131_p1111 = 60 | p726_q85843184_p1111 = 4 | p726_q15630787_p1111 = 2 | p726_q3320917_p1111 = 7 | p726_q82558_p1111 = 2 | item = [[:d:Q106452190|Q106452190]] }} |- {{Wikidata list/EAE_Hauteskundeak_2020 | p1001 = [[Zumaia]] | p1831 = 7700 | p1697 = 4572 | p726_q43093_p1111 = 1690 | p726_q1029761_p1111 = 2049 | p726_q2733414_p1111 = 424 | p726_q26409131_p1111 = 214 | p726_q85843184_p1111 = 62 | p726_q15630787_p1111 = 25 | p726_q3320917_p1111 = 37 | p726_q82558_p1111 = 5 | item = [[:d:Q106452192|Q106452192]] }} |} {{wikidata list end}} {| |- |{{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?city ?cityLabel (?city as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat('% ', str(floor(?percent*100)/100)) as ?ehuneko) (concat('[[:eu:', ?cityLabel, ']] - ', ?ehuneko) as ?title) WHERE { ?item wdt:P1001 ?udalerria. ?udalerria wdt:P131 wd:Q2655347. ?item wdt:P361 wd:Q30594119. ?item wdt:P1831 ?total_voters . ?item p:P726 [ ps:P726 wd:Q43093 ; pq:P1111 ?active_voters ]. ?item wdt:P1001 ?city. BIND (100*?active_voters/?total_voters AS ?percent) . BIND( if(?percent>= 40, '#134c13', if(?percent>= 35, '#1e7b1e', if(?percent>= 30, '#3fd03f', if(?percent>= 25, '#6edc6e', if(?percent>= 20, '#adebad', if(?percent>= 15, '#cdf3cd', '#ecfaec'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu'. } } GROUP BY ?city ?cityLabel ?percent" }] |text=2020ko Eusko Legebiltzarreko hauteskundeetako EAJren boto ehunekoa * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#134c13'>&nbsp;</div>>%40 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#1e7b1e'>&nbsp;</div>%35-40 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#3fd03f'>&nbsp;</div>%30-35 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#6edc6e'>&nbsp;</div>%25-30 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#adebad'>&nbsp;</div>%20-25 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#cdf3cd'>&nbsp;</div>%15-20 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#ecfaec'>&nbsp;</div><%15 </noinclude> |width=450|height=500|align=center<noinclude>|longitude=-2.23|latitude=43.2|zoom=11</noinclude> }} |{{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?city ?cityLabel (?city as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat('% ', str(floor(?percent*100)/100)) as ?ehuneko) (concat('[[:eu:', ?cityLabel, ']] - ', ?ehuneko) as ?title) WHERE { ?item wdt:P1001 ?udalerria. ?udalerria wdt:P131 wd:Q2655347. ?item wdt:P361 wd:Q30594119. ?item wdt:P1831 ?total_voters . ?item p:P726 [ ps:P726 wd:Q1029761 ; pq:P1111 ?active_voters ]. ?item wdt:P1001 ?city. BIND (100*?active_voters/?total_voters AS ?percent) . BIND( if(?percent>= 40, '#7b9225', if(?percent>= 35, '#B0D136', if(?percent>= 30, '#bfda5e', if(?percent>= 25, '#d7e89a', if(?percent>= 20, '#e7f1c2', if(?percent>= 15, '#f7faea', '#eee'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu'. } } GROUP BY ?city ?cityLabel ?percent" }] |text=2020ko Eusko Legebiltzarreko hauteskundeetako EH Bilduren boto ehunekoa * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#7b9225'>&nbsp;</div>>%40 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#B0D136'>&nbsp;</div>%35-40 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#bfda5e'>&nbsp;</div>%30-35 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#d7e89a'>&nbsp;</div>%25-30 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#e7f1c2'>&nbsp;</div>%20-25 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#f7faea'>&nbsp;</div>%15-20 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#eee'>&nbsp;</div><%15" }] </noinclude> |width=450|height=500|align=center<noinclude>|longitude=-2.23|latitude=43.2|zoom=11</noinclude> }} |- |{{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?city ?cityLabel (?city as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat('% ', str(floor(?percent*100)/100)) as ?ehuneko) (concat('[[:eu:', ?cityLabel, ']] - ', ?ehuneko) as ?title) WHERE { ?item wdt:P1001 ?udalerria. ?udalerria wdt:P131 wd:Q2655347. ?item wdt:P361 wd:Q30594119. ?item wdt:P1831 ?total_voters . ?item p:P726 [ ps:P726 wd:Q2733414 ; pq:P1111 ?active_voters ]. ?item wdt:P1001 ?city. BIND (100*?active_voters/?total_voters AS ?percent) . BIND( if(?percent>= 20, '#cc0000', if(?percent>= 15, '#ff0000', if(?percent>= 10, '#ff3232', if(?percent>= 7.5, '#ff6666', if(?percent>= 5, '#ffb2b2', if(?percent>= 2.5, '#ffe5e5', '#eee'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu'. } } GROUP BY ?city ?cityLabel ?percent" }] |text=2020ko Eusko Legebiltzarreko hauteskundeetako PSE-EEren boto ehunekoa * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#cc0000'>&nbsp;</div>>%20 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#ff0000'>&nbsp;</div>%15-20 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#ff3232'>&nbsp;</div>%10-15 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#ff6666'>&nbsp;</div>%7,5-10 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#ffb2b2'>&nbsp;</div>%5-7,5 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#ffe5e5'>&nbsp;</div>%2,5-5 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#eee'>&nbsp;</div><%2,5 </noinclude> |width=450|height=500|align=center<noinclude>|longitude=-2.23|latitude=43.2|zoom=11</noinclude> }} |{{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?city ?cityLabel (?city as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat('% ', str(floor(?percent*100)/100)) as ?ehuneko) (concat('[[:eu:', ?cityLabel, ']] - ', ?ehuneko) as ?title) WHERE { ?item wdt:P1001 ?udalerria. ?udalerria wdt:P131 wd:Q2655347. ?item wdt:P361 wd:Q30594119. ?item wdt:P1831 ?total_voters . ?item p:P726 [ ps:P726 wd:Q26409131 ; pq:P1111 ?active_voters ]. ?item wdt:P1001 ?city. BIND (100*?active_voters/?total_voters AS ?percent) . BIND( if(?percent>= 10, '#743554', if(?percent>= 8, '#a64d79', if(?percent>= 6, '#b77093', if(?percent>= 4, '#d2a6bc', if(?percent>= 2, '#e4c9d6', if(?percent>= 1, '#f6edf1', '#eee'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu'. } } GROUP BY ?city ?cityLabel ?percent" }] |text=2020ko Eusko Legebiltzarreko hauteskundeetako Ahal Duguren boto ehunekoa * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#743554'>&nbsp;</div>>%10 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#a64d79'>&nbsp;</div>%8-10 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#b77093'>&nbsp;</div>%6-8 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#d2a6bc'>&nbsp;</div>%4-6 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#e4c9d6'>&nbsp;</div>%2-4 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#f6edf1'>&nbsp;</div>%1 * <div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#eee'>&nbsp;</div><%1 </noinclude> |width=450|height=500|align=center<noinclude>|longitude=-2.23|latitude=43.2|zoom=11</noinclude> }} |} == Azpiegiturak == === Garraioa === ==== Errepideak ==== {{errepidea|AP-|8}} edo [[Kantauriko Autobidea]]k eskualdearen iparraldea ardazten du, Bilbotik-Donostiarako bidean. Irteerak ditu Zumaia eta Zestoarako [[Arroa Behea]] inguruan, Zarautzen ordainlekua du eta irteera [[Asti (Zarautz)|Asti]] inguruan eta, soilik Donostiarako norabidean, Orio pasata; [[Orioko A-8 autobidearen zubia]]k igarotzen du Oria ibaia. {{errepidea|N-|634}} errepidea da {{errepidea|AP-|8}} autobidearen parekoa. Zumaiatik Getariara eta, hortik, Zarautzera kostatik doa. Ondoren, Oriorantz abiatzen da portu txiki baten bidez, Aiarako bidearekin lotzen. {{errepidea|GI-|631|1}} Zumaiatik abiatzen da, Zestoa, Azpeitia eta Azkoitia lotuz. Ondoren, Aizpurutxotik Zumarragara doa. ==== Trenbideak ==== [[Fitxategi:ET3515ZumJPVL.jpg|thumb|[[Euskotren]]en tren zahar bat Zumaiako geltokian.]] {{garraio|E1|M}} lineak lau geltoki ditu Urola Kostan: [[Zumaiako geltokia]], [[Zarauzko geltokia]], [[San Pelaio-Zarautz geltokia]] eta [[Aia-Orioko geltokia]]. Amara-Matiko zerbitzuaren parte dira, eta ordu erdiro izan ohi dira norabide bietan. [[Urolako trena]]k jada ez du zerbitzurik, baina ibilbide turistikoak egiten ditu [[Burdinbidearen Euskal Museoa|Burdinbidearen Euskal Museotik]] abiatuta eta [[Lasaoko geltokia]]raino. ==== Autobus zerbitzuak ==== :Autobuses La Guipuzcoana; * '''UK01''' Azkoitia – Loiola – Azpeitia – Zestoa – Donostia * '''UK02''' Azkoitia – Azpeitia – Errezil – Bidania-Goiatz – Albiztur – Tolosa * '''UK03''' Azkoitia – Azpeitia – Zestoa – Aizarnazabal – Zarautz * '''UK04''' Beizama – Azpeitia * '''UK05''' Zestoa – Azpeitia – Azkoitia – Elgoibar – Eibar – Ermua * '''UK06''' Zumaia – Zestoa – Azpeitia – Azkoitia – Urretxu – Zumarraga * '''UK07''' Zumaia – Aizarnazabal – Zestoa ;Urola Kostako hiriartekoak: * '''UK07''' Aizarnazabal – Zumaia – Zestoa * '''UK08''' Zarautz – Aia – Orio * '''UK09''' Zumaia – Donostia (N-634) * '''UK10''' Zumaia – Zarautz – Donostia (AP-8) * '''UK11''' Zumaia – Orio – Donostia (AP-8) ;Gauekoak: * '''UK45G''' Zestoa – Azpeitia - Azkoitia – Elgoibar – Eibar * '''UK46G''' Zumaia – Zestoa – Azpeitia – Azkoitia * '''UK49G''' Zumaia – Donostia === Osasuna === [[Fitxategi:Urola Kostako osasun eremuak.svg|thumb|Urola Kostako osasun eremuak eta erreferentziako anbulatorioak, Osakidetzako datuen arabera.]] [[Osakidetza]]k zerbitzua eskaintzen dio udalerri bakoitzari, kontsultategi edo anbulatorio baten bidez. Azpeitiko kasuan, bi daude, [[Urrestilla]]n ere kontsultategi txikia baitago. Azkoitia, Azpeitia eta Zarauzko anbulatorioek egun osoko zerbitzua eskaintzen dute, eta larrialdi zerbitzua ere badute. Erreferentzia ospitaleak ezberdinak dira, ordea. Zarauztik ekialdera geratzen direnak [[Donostia Unibertsitate Ospitalea|Donostialdeko OSIaren]] parte dira; Zumaiak eta Zestoak gertuago dute [[Mendaroko Ospitalea]], baina Donostiako OSIaren parte dira ere; Azpeitiak eta Azkoitiak [[Zumarragako Ospitalea]] dute gertuen. Beizama Tolosaldeko OSIaren parte da. Zumaia-Zestoa-Getaria eremuan bizi itxaropena 85 da emakumeentzat eta 79,29 gizonezkoentzat. Zarautz-Aia-Orio eremuan 86,48 eta 81,36. Azkoitian 85,82 eta 78,86. Azpeitian 86,54 eta 78,86<ref>{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Euskal AEko emakumeen bizi-itxaropena, osasun-eremuaren arabera.|url=https://www.eustat.eus/elementos/tbl0019405_e.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Euskal AEko gizonen bizi-itxaropena, osasun-eremuaren arabera.|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0019400/euskal-aeko-gizonen-bizi-itxaropena-osasun-eremuaren-arabera/tbl0019429_e.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-02-25}}</ref>. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Urola Kostako hezkuntza zentroak.png|thumb|left|Hezkuntza zentroak, udalerriaren arabera koloreztatua.]] {{clear}} == Kultura == === Euskara === {{sakontzeko|Urolaldeko gipuzkera}} [[Gipuzkera|Erdialdeko euskara]] edo gipuzkeraren aldaera bat eskualdeko hizkera da, eta hizkuntzaren erabilera maila oso altua daukate. [[Zarautz]]en bi [[ikastola]], Salbadore Mitxelena eta Oteitza Lizeoa, eta [[Orio]]n bat, eta [[bertso-eskola]] bana, [[Aizarnazabal]]en eta [[Zumaia]]n,daude eskualde honetan. Bestela, euskarazko idazle nabarmena da [[Xabier Lizardi]] klasikoa, eta bertsolarien artean [[Basarri]] klasikoa, [[Andoni Egaña]] txapelduna eta [[Jon Maia]] polifazetikoa. [[Benito Lertxundi]] abeslari garaikidea ere euskal musikaren historian egile nagusien artean dago, eta [[Imanol Urbieta]] azpimarratzekoa da musikagile moduan, haurrentzako euskarazko abesti mordoen sortzailea baita. [[Mikel Markez]] musikaria eta [[Uxue Alberdi]] idazlea ere kontuan hartzekoak dira. [[Urola Kostako Hitza]] egunkaria eta Erlo Telebista euskarazko hedabideen artean nabarmentzekoak dira. === Kultura-azpiegiturak === === Kirola === === Komunikabideak === == Ondasun nabarmenak == === Gune arkeologikoak === [[Fitxategi:Ekainberriko_zaldiak_(Pottoka).jpg|thumb|Ekainberriko [[pottoka]]k.]] Urola Kostako gune arkeologikorik nabarmenenak [[Ekain (leizea)|Ekain]] eta [[Altxerri]] dira, biak [[Altamirako leizea eta Espainia iparraldeko paleolitoko labar-artea]] izeneko Gizateriaren Ondarearen parte. Ekainen [[zaldi]]en 34 marrazki aurkitu dira, bertako animalien errepresentazioen erdia osatzen dutenak, eta koloreei zein beste zenbait ezaugarriri dagokienez, hainbat itxuratakoak dira. Batzuek [[Przewalski zaldi|Przewalski zaldiak]] dirudite eta beste batzuek, [[tarpan]]ak. Tarteko itxura duten zaldiak badira halaber. [[André Leroi-Gourhan]] arkeologoak “[[Kuaternario]]ko artearen zaldi multzorik perfektuena” esanez definitu zituen Ekaingo labar pinturak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ekain: Santuario rupestre del caballo {{!}} Ekainberri: Museo de la cueva Ekain, Zestoa, País Vasco|hizkuntza=es-ES|url=https://www.ekainberri.eus/2012/01/20/ekain-zaldiaren-labar-santutegia/|sartze-data=2024-02-28}}</ref>. Gaur egun [[Ekainberri]] izeneko erreplika bisita daiteke, Zestoan. Altxerriko margolan eta grabatuetan hainbat animalia mota daude irudikatuta: [[Orein|oreina]], [[Sarrio|sarrioa]], [[Elur-orein|elur-oreina]], [[Bisonte|bisontea]], zaldia, [[zezen]]a, [[ahuntz]]a, [[azeri]]a, etab. Halaber, bi irudi giza itxurako, beste bat zuhaitz itxurakoa eta zeinu, lerro eta puntu asko ikus daitezke. Nabarmentzekoak dira bisonte baten neurriak: 4,20 m luze eta 2,10 m altu<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Altxerriko kobak|hizkuntza=eu|egilea=Eusko Jaurlaritza|data=2006-11-29|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/kultur-ondarea/altxerriko-kobak/aa30-12375/eu/|aldizkaria=turismoa.euskadi.eus|sartze-data=2024-02-28}}</ref>. === Erromes-bideak === <mapframe width="300" height="300" zoom="11" longitude="-2.2027569" latitude="43.2886669" text="Kostako Donejakue bideko eraikin nabarmenak"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT ?id ?idLabel (?idLabel as ?title) ?typeLabel ?geo (if(BOUND(?image), concat(?typeLabel, '\\n', '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) (if(?type = wd:Q65553409, '#800000', if(?type = wd:Q116943808, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) WHERE {\n SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P361 wd:Q829469;\n wdt:P131* wd:Q2655347;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "Kostako Donejakue bidea.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 4 } ] </mapframe> [[Kostaldeko Donejakue bidea]] eskualdetik igarotzen da, Orio, Zarautz, Getaria eta Zumaia mendebaldetik ekialdera zeharkatuz. Inguru horretan babestutako hainbat ondare daude, mapan erakusten den bezala. Bidearen etapa hauek zailak dira, errekak igaro behar direlako, eta gorabehera asko dituelako. Hala ere, 1120an [[Hugo Oportokoa|Hugo Oportokoak]] jada aipatu zuen bide hau zirraragarria zela, "lekuaren gogortasunagatik, bertako biztanleen izugarrikeriagatik, nonahi aurkitzen diren Ozeanoren besoen amorru puztuagatik"<ref name=":8">{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza|abizena=|izenburua=Kostaldeko Bidea|hizkuntza=eu|data=2020-05-18|url=https://www.euskadi.eus/kostaldeko-done-jakue-bidea/euskadiko-munduko-ondarea/web01-a3donjak/eu/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-02-28}}</ref>. Normalean, bi etapatan egiten da zatia. Lehenengoa Donostia-Zarautz da, Orioko [[San Martin baseliza (Orio)|San Martin baseliza]] , [[Alde Zaharra (Orio)|Orioko Alde Zaharra]], [[Mutiozabal ontziola]], [[Santiagoerrekako industriaurreko multzoa]], [[Mollarri|Mollarriko kargategia]] eta [[Alde Zaharra (Zarautz)|Zarauzko Alde Zaharra]] bisitatu daitezke<ref name=":8" />. Bigarren etapa Zarauztik Debara izan ohi da. Zarauzko [[Santa Barbara (Zarautz)|Santa Barbara]], [[Alde Zaharra (Getaria)|Getariako alde zaharra]] bere [[San Salbador eliza (Getaria)|San Salbador elizarekin]] eta [[San Anton mendia (Getaria)|San Anton mendiko multzoa]], [[Askizu]]ko herrixka eta Zumaiako [[Santiago baseliza (Zumaia)|Santiago ermita]], Lonja eta geltokiaren multzoa, [[Alde Zaharra (Zumaia)|Alde Zaharra]] eta [[Narrondoko zementu fabrika]]<ref name=":8" />. Eskualdetik igarotzen den beste erromes bide bat [[Inaziotar bidea]] da, Azpeitia udalerria eta [[Katalunia|Kataluniako]] [[Manresa]] udalerria lotzen dituen bidea da. Hain zuzen ere, [[1522|1522an]] [[San Ignazio]] [[zaldun]] zela egin zuen ibilbidea egiten du. [[Loiolako Santutegia|Loiolako Santutegian]] abiatu eta Manresako [[San Ignazioren leizea|San Ignazioren leizean]] amaitzen da, tartean [[Montserrateko monasterioa|Montserrateko monasteriotik]] igarota<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaziotar bidea: 500 urte eta gero, berreskuratua - Araba|hizkuntza=eu|url=https://alea.eus/araba/1655308513437-inaziotar-bidea|aldizkaria=Alea.eus|sartze-data=2024-02-28}}</ref>. {{clear}} <gallery mode="packed" heights="140px"> Donejakue_Bidea_Gipuzkoan_-_San_Martin_baseliza_-_mendebaldea.jpg|San Martin baseliza, Orio Getariako San Salbador elizako pasabidea.jpg|Getariko San Salbador elizako pasabidea San_Martin_baseliza_02,_Askizu._Getaria,_Euskal_Herria.jpg|Askizuko San Salbador elizako pasalekua. Basilica_of_St._Ignatius_in_Loyola.jpg|Loiolako San Ignazioren basilika, Inaziotar bidearen hasiera. </gallery> === Gune historikoetako eraikin nabarmenak === Hiribilduen sorreran, eta euren hedapenean, hainbat eraikin nabarmen egin ziren, horietako asko hasieran dorretxe, ondoren jauregi. Nabarmenak dira Azkoitiko [[Balda dorretxea]], [[Idiakez dorrea]], [[Insausti jauregia]], [[Isasaga etxea]] edo [[Lasao etxea]]. Azpeitiko [[Altuna etxea (Azpeitia)|Altuna etxea]], [[Antxieta jauregia]], [[Garate anaiaren etxea]] eta [[Basozabal jauregia]]. Zestoako [[Lili jauregia]] ez da herrigunearen parte, baina dorretxetik jauregirako bidea egin zuen eraikina ere bada. Zarauzko [[Dotorekoa etxea]], [[Makatzaga jauregia]], [[Torre Luzea]] eta [[Portu jauregia]] edo Getariako [[Indianokua jauregia]] eta [[Zarautz jauregia]]. <gallery mode="packed" heights="200"> Casa-Torre_de_Balda.jpg|[[Balda dorretxea]] Palacio_Antxieta.jpg|[[Antxieta jauregia]] Zarautz jauregia - aurrealdea 01 - Getaria (2024-08-05).jpg|[[Zarautz jauregia]] Zarautz_Maison_Briques_Colombage.jpg|[[Makatzaga jauregia]] </gallery> === Urolako trena === {{sakontzeko|Urolako trena}} <mapframe width="300" height="300" text="Urolako trenari lotutako ondasun babestuak"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT ?id ?idLabel (?idLabel as ?title) ?typeLabel ?geo (if(BOUND(?image), concat(?typeLabel, '\\n', '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) (if(?type = wd:Q65553409, '#800000', if(?type = wd:Q116943808, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) WHERE {\n SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P361 wd:Q509999;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "E6 Euskotren.map" } ] </mapframe> [[Urolako trena]] [[Zumarraga]] eta Zumaia lotzen zituen [[trenbide]] estuko burdinbidea izan zen. Estatu osoko lehen linea elektrikoa izan zen. Trenbidea [[1926|1926ko]] [[Otsailaren 22|otsailaren 22an]] inauguratu zuen Espainiako errege [[Alfontso XIII.a Espainiakoa|Alfontso XIII.ak]]; 1986ko udazkenean bukatu zen haren ustiapena, eta 1988ko otsailaren 2an itxi zen behin betiko. Orduan trenbideak eta katenaria desmuntatu zituzten, ondoren 5 kilometroko zati batean ([[Azpeitia]] eta [[Lasao]] artean) berriz jarriko zirenak, [[Trenbidearen Euskal Museoa|Trenbidearen Euskal Museoko]] lurrunezko trena bertan erabiltzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lurrun Trenean bidaiatu|hizkuntza=eu-ES|url=https://urolaturismoa.eus/esperientziak/haurrekin/lurrun-trenean-bidaiatu/|aldizkaria=Urola Turismoa|sartze-data=2024-02-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Herriko Gida - Tren del Urola. Un viaje al pasado|url=https://ehgida.naiz.eus/ibilbidea/gipuzkoa/tren-urola|aldizkaria=ehgida.naiz.eus|sartze-data=2024-02-28}}</ref>. Linearen garajea eta lantegiak museoaren egoitza izatera pasatu ziren. Gaur egun bidegorri gisa egokitua dago ibilbidearen zatirik handiena, Urolako Bide Berdea izenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urolako bide berdea bizikletaz|hizkuntza=eu-ES|url=https://urolaturismoa.eus/esperientziak/urolako-bide-berdea/bizikletaz/|aldizkaria=Urola Turismoa|sartze-data=2024-02-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vía Verde del Urola|url=https://viasverdes.com/itinerarios/urola/historia-del-ferrocarril.asp|aldizkaria=viasverdes.com|sartze-data=2024-02-28}}</ref>. <gallery mode="packed"> Azpeitia_R_M_-_Portugal_steam_Locomotive.JPG|Lurrunezko trena Freigelaende_EBMus_Azpeitia.jpg|Trenbidearen euskal museoa Zumaia - 09.JPG|Zumaiako geltoki zaharra </gallery> === Baserriak eta burdinolak === == Oharrak == {{erreferentzia zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Gipuzkoako eskualdeen zerrenda|Gipuzkoako eskualdeak]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://www.urolakosta.org/ Urola Kostako Udal Elkartea] * {{eu}}[http://www.urola-kostakohitza.info/ "Urola Kostako Hitza"ren webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Urola Kostako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako eskualde aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Urola Kosta]] slbf6x1xkd17tb0ecuar9k8o2qh61iy 0 5875 10002786 9831458 2024-12-17T22:23:04Z Treuiller 59723 /* Bide berdeak */ 10002786 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako ibaiari|Italiako udalerriari|Oria (argipena)}} {{geografia fisiko infotaula |irudia = 68079-Oria ibaiaren arroa.svg}} '''Oria'''<ref>Euskaltzaindia: [https://web.archive.org/web/20160304133140/http://euskaltzaindia.org/dok/arauak/Araua_0166.pdf ''166. araua: Euskal Herriko ibaiak''].</ref> [[Gipuzkoa]]ko ibai garrantzitsuena da, bai luzeragatik, bai emariagatik. [[Nafarroa Garai]]ko ipar-mendebaldeko haran batzuek ere Oriara isurtzen dituzte urak ([[Leitzaran]] eta [[Araxes]] ibaiadarren goi ibilguak). [[Lizarrate]] inguruan sortzen den tokitik [[Orio]]n itsasoratzen den guneraino, 82,65 kilometro luze da, eta haren ibaiadar nagusiak [[Agauntza]], [[Amezketa ibaia|Amezketa]], [[Araxes]], [[Zelai ibaia|Zelai]], [[Urtsuaran ibaia|Urtsuaran]], [[Asteasu ibaia|Asteasu]] eta [[Leitzaran]] dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oriaren arroa - Obra Hidraulikoak - Gipuzkoako Foru Aldundia|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.gipuzkoa.eus/eu/web/obrahidraulikoak/hidrologia-eta-kalitatea/informazio-orokorra/gure-arroak/oria|aldizkaria=ORAIN Gipuzkoa|sartze-data=2023-07-08}}</ref> Gipuzkoako [[arro hidrologiko|arro]] handieneko ibaia da, halaber; 54 udalerri hartzen ditu barne —Zarautz eta Getaria ere kontuan hartuz—, guztira 158.000 biztanle ingururekin (2008). [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Araba eta Gipuzkoako Partzuergo Nagusiaren]] lurretan sortzen da, [[Zegama]]ko mugan, [[Lizarrate]]tik hurbil. Gero, [[Segura]], [[Olaberria]], [[Beasain]], [[Ordizia]], [[Itsasondo]], [[Legorreta]], [[Ikaztegieta]], [[Alegia]], [[Tolosa]], [[Anoeta (udalerria)|Anoeta]], [[Irura]], [[Villabona-Amasa|Villabona]], [[Zizurkil]], [[Aduna]], [[Andoain]], [[Lasarte-Oria]] eta [[Usurbil]] zeharkaturik, [[Orio]]ren eta [[Aia]]ren artean itsasoratzen da. [[Oriaren itsasadarra|Oriako itsasadarrean]] –[[Usurbil]], [[Aia]] eta [[Orio]] artean— balio ekologiko handiko padurak eta ibarrak daude. Halaber, [[Oria Garaia]] interesgarria da ekologiaren ikuspuntutik. Biak [[Natura 2000]] sarearen barruan daude. Ibaiak oso baliagarriak ziren lehengo garaietan garraiorako. IV. mendean ''[[Chronographus anni 354]]'' idazlanak azaltzen duenez, Oria egungo Usurbileraino zen nabigagarria ibaian gora.<ref>{{erreferentzia|izena=Tomás|abizena=Urzainqui|urtea=1998|izenburua=La Navarra marítima|argitaletxea=Pamiela|orrialdea=201|orrialdeak=|ISBN=84-7681-284-1|hizkuntza=es}}</ref> [[Fitxategi:Oria_ibaiaren_itsasadarra.jpg|thumb|erdian|500px|Oria ibaiaren itsasadarra.]] == Ibaiaren kutsadura == Kutsadura handia nozitu duen ibaia da, hondakin urak araztu gabe isuri izan dituen —eta, batzuetan, oraindik ere isurtzen dituen— industria ugari baitu aldamenean, bereziki papergintzako industria. Alabaina, azken urteetan Oria oneratzen ari da, pixkanaka bada ere, araztegiak jartzearen eta fabrika zikinenetako asko itxi izanaren ondorioz. 2009ko martxoan, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoko]] sei ibairen kutsadura mailak [[Europar Batasuna]]k ezarritakoak baino altuagoak zirela jakinarazi zen [[Uraren Esparru Zuzentaraua]]ren bitartez. Ibai hauek ziren: Oria, [[Deba (ibaia)|Deba]], [[Cadagua]], [[Nerbioi]], [[Ibaizabal]] eta [[Zadorra]]. Horien uretan, legeak araututakoa baino kopuru handiagoan zeuden [[kromo]]a, [[butilestanio]]a, [[lindano]]a, [[kobre|kuprea]], [[zianuro]]a eta [[merkurio (elementua)|merkurioa]].<ref>Txus Díez: [http://www2.noticiasdealava.com/ediciones/2009/02/09/sociedad/alava/d09ala10.1156472.php «Seis ríos vascos presentan niveles de contaminación superiores a las exigencias de la Unión Europea»,]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ''Diario de Noticias de Álava'', 2009-02-09.</ref> Egoera horren kausa dira, besteak beste, ibai ertzeetako industria jarduerak, arazketarik eza eta nekazarien isurketak. Hala ere, Euskadiko Ur Agentziak (URA) esan zuenez, arazoa ez zen ibaiak zikinago zeudela, baizik eta [[Europar Batasuna]]k legeak gogortu zituela. Gainera, Administrazio publikoek oraindik ere ez dituzte betetzen [[Europar Batasuna]]ren 91/271 Zuzentaraua (1991koa) eta hura betearazteko [[Espainia]]ko 11/1995 Errege Dekretua (1995ekoa). Hiriguneetako hondakin urak tratatzeari buruzko bi lege horietan zehaztuta dago hondakin ur guzti-guztiak bildu eta araztu egin behar zirela 2006ko urtarrilaren 1erako. Oria ibaian, ondoan industria jarduera handia duten Gipuzkoako beste ibai batzuetan bezala, oso atzeratuta doaz hondakin ur guztiak arazteko lanak.<ref>Ekologistak Martxan: [http://www.ecologistasenaccion.org/IMG/pdf/banderas_negras_2006.pdf «Informe Banderas Negras 2006: ni un ladrillo más».]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>Ekologistak Martxan: [http://www.ecologistasenaccion.org/spip.php?article8666 «Informe Banderas Negras 2007: metástasis costera».]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>Ekologistak Martxan: [http://www.ecologistasenaccion.org/IMG/pdf_Informe_banderas_negras_2008.pdf «Informe Banderas Negras 2008: hipoteca costera».]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Ibaiadar nagusiak == * [[Fitxategi:Oria ibaiaren arroa.jpg|thumb|Oria ibaiaren arroa]][[Leitzaran|Leitzaran ibaia]] * [[Asteasu ibaia]] * [[Berastegi ibaia]] * [[Araxes|Araxes ibaia]] * [[Amezketa ibaia]] * [[Amundarain ibaia]] * [[Agauntza|Agauntza ibaia]] * [[Eztanda ibaia]] == Bide berdeak == [[Fitxategi:Oria ibaia Andoainen3.jpg|thumb|250px|Oria ibaiaren begetazioa [[Andoain|Andoaindik]] igarotzean.]] [[Fitxategi:Leitzaran eta Oria ibaiak Andoainen.jpg|thumb|250px|Oria ibaiak [[Leitzaran]] ibaiaren urak jasotzen dituen puntuan, [[Andoain]]en.]] [[Fitxategi:Oria ibaia airetik.jpg|thumb|250px|Oriaren aireko ikuspegia [[Orio]] inguruan]] Ibaiaren ibilbidean hainbat zatitan ibaiaren parean bizikletaz edo oinez ibil daiteke trafiko motordunetik bereizita, espazio irekietan. [[Bide berde]] moduan ikus daitezke. * [[Andoain]]-[[Tolosa]]-[[Beasain]]-[[Segura]]-[[Zegama]] (30,4 km)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=I-3 Donostia - Beasain. Gure bidegorriak - opepro01i1|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=http://www.gipuzkoabizikletaz.eus/eu/gure-bidegorriak?p_p_id=rutaBerria_WAR_dbzbidegorrisnewportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&_rutaBerria_WAR_dbzbidegorrisnewportlet_redirect=/eu/gure-bidegorriak&_rutaBerria_WAR_dbzbidegorrisnewportlet_mvcPath=/html/ruta/bidegorri.jsp&_rutaBerria_WAR_dbzbidegorrisnewportlet_rutaId=304|aldizkaria=www.gipuzkoabizikletaz.eus|sartze-data=2019-08-21}}</ref> * [[Leitzaran]] ibaia: [[Plazaolako bide berdea]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Vía Verde del Plazaola-Leitzaran - Itinerario de las Vías Verdes de España|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=http://www.viasverdes.com/itinerarios/itinerario.asp?id=61|aldizkaria=www.viasverdes.com|sartze-data=2019-08-21}}</ref> * [[Eztanda erreka|Eztanda]] erreka: Beasain-[[Ormaiztegi]] (5,4 km)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=I-6 Bergara - Beasain. Gure bidegorriak - opepro01i1|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=http://www.gipuzkoabizikletaz.eus/eu/gure-bidegorriak?p_p_id=rutaBerria_WAR_dbzbidegorrisnewportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&_rutaBerria_WAR_dbzbidegorrisnewportlet_redirect=/eu/gure-bidegorriak&_rutaBerria_WAR_dbzbidegorrisnewportlet_mvcPath=/html/ruta/bidegorri.jsp&_rutaBerria_WAR_dbzbidegorrisnewportlet_rutaId=307|aldizkaria=www.gipuzkoabizikletaz.eus|sartze-data=2019-08-21}}</ref> * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]]-[[Ormaiztegi]] Bide Berdea (6,4 km)<ref>{{Erreferentzia|izena=r01e00000ff26d4661aa470b88b07821bd8d5838|abizena=|urtea=|izenburua=Mutiloa-Ormaiztegi Bide Berdea|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|data=2015-05-08|url=https://turismoa.euskadi.eus/aa30-12375/eu/contenidos/d_destinos_turisticos/0000074341_d5_rec_turismo/eu_74341/74341-ficha2.html|aldizkaria=turismoa.euskadi.eus|sartze-data=2019-08-09}}</ref> Espainian baina, izen horrek formalki "trenbide trazatu zaharretan zehar doazen ibilbideak" adierazten ditu. ''Vía verde'' Fundación de los Ferrocarriles Españoles izenekoak Patente eta Marken Espainiar Bulegoan 1994an erregistratutako marka bat dela. Legearen indarrez, horren erabilera trenbide azpiegitura zaharretan barrena doazen ibilbideetara dago mugatuta. Frantzian aldiz ''Voie verte'' bizikleta-zidorraren parekoa da: oinezko eta zikloetarako bidea, trafiko motordunetik bereizia, espazio ireki, parke, lorategi edo basoetan zehar doana.^{[[Bide berde#cite note-3|[3]]]} Andoain-Zegama eta Beasain-Ormaiztegi zatietan ez zen inoiz trenbiderik ibili, baina bide berdeak direla esan daiteke, adiera zabalean. == Euskal kultura eta euskara == [[Benito Lertxundi]]k, [[1974]]an argitaratutako ''Oro laño mee batek...'' diskoan, ''Oria ibaia'' izeneko abestia sartu zuen. Oria ibaiak zeharkatzen dituen udalerrietan [[euskara]] aldetik eragina du, ibai horren goi eta behe ibarrek [[gipuzkera]] euskalkiaren bi azpieuskalki edo hizkera banatzen baititu: * [[Goierriko gipuzkera|Goierriko hizkera]] Oria ibaiaren goi ibarrean mintzatzen da: iturburutik (Oria ibaia [[Aizkorri]]n [[Zegama]] eta [[Altsasu]]ren lursailetako mugan hasten baita) [[Legorreta]] udalerriraino mintzatzen da, hots, [[Goierri]] edo ''Goialdeko Herria''. * [[Beterriko gipuzkera|Beterriko hizkera]] ibaiaren behe ibarrean mintzatzen da: [[Ikaztegieta]]tik hasi eta [[bokale]]<nowiki/>ko [[Orio]] udalerriraino, hots, [[Beterri]] edo ''Behealdeko Herria''. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}} [[Kategoria:Gipuzkoako ibaiak]] [[Kategoria:Goierriko geografia]] [[Kategoria:Tolosaldeko geografia]] [[Kategoria:Donostialdea]] [[Kategoria:Euskal Herriko bide berdeak]] [[Kategoria:Oria ibaia]] mdjgmltr7oahuonlw5pe55pfmm53sa5 0 6022 10003307 10002245 2024-12-18T11:28:17Z BenatV13 168987 /* Aita Santuak */ 10003307 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{Herrialde infotaula |ohiko_izen = Vatikano Hiria |ohiko_izen_luze = Vatikano Hiriko Estatua |bertako_izen = Stato della Città del Vaticano<br/>Status Civitatis Vaticanae |nongo = Vatikano Hiriko |mapa_testu = {{legenda|green|Vatikano Hiria}} {{legenda|grey|Europa}} |eremu_rankin = 249. |biztanle_zenbatespen_rankin = 251. |biztanle_dentsitate_rankin = 6. }} '''Vatikano Hiria'''<ref>{{Web erref|izenburua=38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2010-12-29}}</ref> ([[italiera]]z, Stato della Città del Vaticano) —'''Vatikanoa''' edo '''[[Egoitza Santua]]''' ere deitua<ref>Vatikano Hiriak eta Egoitza Santuak izaera juridiko desberdina dute nazioarteko zuzenbidean [https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf]</ref>— [[mundu]]ko estaturik txikiena da (0,44&nbsp;km²), [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] hiriburu eta egoitza nagusia. [[Erroma]]ko ([[Italia]], [[Europa]]) hiriaren barnean dagoenez, herrialde [[estatu itsasgabe|itsasgabea]] da. Estatu-burua [[Aita santu|Aita Santua]] da. Mila biztanle inguru izanik, munduan jende gutxien duen estatua da. [[Egoitza Santua]]ren menpekoa da ([[latin]]ez, ''Sancta Sedes'') eta bertan daude [[Jauregi Apostolikoa]] (Aita Santuaren egoitza) eta [[Erromako kuria|Erromatar Kuria]]. Sarritan Egoitza edo Aulki Santua eta Vatikano Hiria nahasten badira ere, argi bereizi behar dira: Aulki Santua [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoko]] zuzendaritza gunea da; Vatikano Hiria, aldiz, estatu independentea (nahiz eta Aulki Santuak, [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundeko]] begiralea denez, ez duen NBEarekin harreman zuzenik). == Geografia == [[Fitxategi:Vt-map.png|thumb|ezkerrera|150px|Vatikanoko mapa]] Vatikano hiria [[Erroma]] barnean dagoen lurralde txikia da, hiriaren mendebaldean, [[Tiber]] ibaiaren eskuinaldean eta 4&nbsp;km luzeko mugak ditu. * [[San Petri basilika]] eraikinik aipagarriena da, [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] eta [[Carlo Maderno|Maderno]] arkitektoek eraikia. Erroman bertan, Vatikanoko lurretatik kanpo, baina haren subirautza pean (enbaxaden antzera) beste hiru basilika ditu: * [[Done Joan Laterangoaren basilika|San Joan Laterangoa]] * [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] * [[Santa Maria Nagusia]] Eta, haiekin batera, [[Castel Gandolfo|Castelgandolfo]] jauregia, Erromatik kanpo, ordea. == Historia == [[Erroma]] izango zen hiri zaharraren inguruko muinoetako bat [[etrusko]]ek erabili zuten, beste inork baino lehenago, [[hilerri]] gisa, K.a. VI. mende inguruan. Hildakoak hirietako harresietatik kanpo ehorzteko ohitura zuten, eta haien [[nekropoli]]a Vatika azpimunduko jainkosak gordetzen omen zuen<ref name=aa>[http://www.argia.eus/argia-astekaria/2436/vatikanoaren-jatorri-paganoa «Vatikanoaren jatorri paganoa»], ''Argia'', 2014-11-09, CC-BY-SA lizentzia</ref>. Mende batzuk geroago muinoaren hegian zirko bat eraiki zuten eta, [[kondaira]]ren arabera, hantxe exekutatu zuten [[Petri (apostolua)|San Pedro]]. Horregatik, Konstantinok, Erromako lehen enperadore katolikoak, santutegi bat eraikiarazi zuen muinoaren oinean. Ordurako ''Muino Vatikanoa'' esaten zioten<ref name=aa />; mende gehiago joan ziren [[aita santu]]aren jauregia eta San Pedroren omenezko basilika berria hantxe eraiki arte. Horrenbestez, eliza katolikoaren egoitza nagusiak jainkosa pagano baten izena du<ref name="aa" />. Geroago [[Aita santu|Aita Santuaren]] mendean zeuden estatu handiak murriztuz joan ziren ahala [[Eliza (argipena)|Elizaren]] gobernupeko lurraldeak eta horien izaera kolokan izan ziren denbora luzean. [[Italia]]ren batasunak areagotu egin zuen auzi hura. [[Giuseppe Garibaldi|Garibaldiren]] osteek [[Erroma]] hartu zutenean Aita Santuaren egoitzaren mugak zehaztu beharra ikusi zen. Baina [[Pio IX.a]] Aita Santuak eta haren ondorengoek ez zuten Italiako gobernu berriaren proposamena onartu<ref name=aa />. Azkenik, 1929an [[Benito Mussolini|Mussolinik]] eta [[Pio XI.a]] Aita Santuak Vatikanoko hiriaren burujabetasuna hitzartu zuten Letranen. Aita Santua da estatu burua. Aginpide osoa du, eta, estatu idazkariaren lehendakaritzapean, kardinalen batzorde baten bitartez erabiltzen du aginpidea. [[1963]]an, [[Joan XXIII.a]]k Bigarren Kontzilioari hasiera eman zion eta 1965ean, berriz, [[Paulo VI.a]]k amaiera eman zion. 1978tik [[2005]]era, [[Joan Paulo II.a]] izan zen aita santua eta Vatikano Hiriko buruzagia. 2001ean, Joan Paulo II.ak Vatikano Hiriko Estatuko oinarrizko legea eman zuen, eta gaur egun lege hori dago oraindik ere indarrean. [[2005]]ean, [[Benedikto XVI.a]] izendatu zuten aita santu<ref name=aa />. [[2014]]ko [[azaroaren 13]]an jakin zenez, etxerik gabekoentzat San Pedro plazan dutxak jarriko zituzten. Dutxa hauek Vatikano inguruetan lo egiten zuten etxerik gabekoentzat ziren. San Pedro basilikan erromesek erabiltzen zituzten bainugelatan jarriko zituzten dutxak<ref>[https://web.archive.org/web/20141115052701/http://www.eitb.com/eu/albisteak/mundua/osoa/2722522/francisco-aita-santua--etxerik-gabekoentzat-dutxak-eraiko-dituzte/ «Etxerik gabekoentzat San Pedro plazan dutxak jarriko dituzte»], ''EiTB'', 2014-11-13</ref>. == Gobernua eta politika == [[Aita santu|Aita Santuak]] bere baitan biltzen ditu [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] eta Vatikano Hiriaren buruzagitza gorenak. Aita Santua kardinalek aukeratzen dute aurrekoa hil ondoren, konklabe deritzan prozesuan. Behin bere onarpena eman ondoren, hautatua [[Aita santu|Aita Santu]] bihurtzen da. Vatikano Hiriaren eguneroko gobernua Estatu Idazkaritzak darama. Hala ere, ez dago [[botereen banaketa|botere banaketarik]], funtzio banaketa baizik; botere guztiak Aita Santuak ditu, baina delegazio bidez beste erakunde batzuei uzten dizkie. === Aita Santuak === {| class="wikitable" |+ !Aitasantutzak !Argazkia !Izena !Jatorria !Aita Santuaren Armarria !Komentarioak |- |1929ko otsailaren 11tik 1939ko otsailaren 10era |[[Fitxategi:Pius PP. XI Achille Ratti (1938).jpg|erdian|frameless|186x186px]] |'''''Pius PP. XI''''' ([[Pio XI.a|Pio XI]]) Achille Damiano Ratti |'''[[Italia]]''' |[[Fitxategi:Coat of arms of Achille Ratti.svg|erdian|frameless|89x89px]] |1929ko otsailaren 11n sinatu zituen [[Vatikanoko I. kontzilioa|Letrango itunak]] Italiako erresumarekin, eta horrela sortu zuen egungo estatu pontifikala, [[Vatikanoko Museoak|Vatikano hiria]] |- |1939ko martxoaren 2tik - 1958ko urriaren 9ra |[[Fitxategi:Pius XII with tabard, by Michael Pitcairn, 1951 (retouched).jpg|erdian|frameless|208x208px]] |<center> '''''Pius PP. XII''''' ([[Pio XII.a|Pio XII]]) Eugenio Maria Pacelli </center> |'''[[Italia]]''' |[[Fitxategi:Coat_of_arms_of_Eugenio_Maria_Pacelli_(Camerlengo).svg|erdian|frameless|129x129px]] |[[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerrako]] aita santuak Vatikanoko harpeak industeko agindu zuen, tradizioak zioen bezala [[San Petriren hilobia]] Vatikanoko basilikako aldarearen azpian ote zegoen argitzeko; emaitza positiboa izan zen. |- |1958ko urriaren 28tik 1963ko ekainaren 3ra |[[Fitxategi:Ioannes XXIII, by De Agostini, 1958–1963.jpg|erdian|frameless|179x179px]] |Insertar párrafo<center> '''''Ioannes PP. XXIII''''' ([[Joan XXIII.a|Joan XXIII]]) Angelo Giuseppe Roncalli </center> |'''[[Italia]]''' |<center><center>[[Fitxategi:C o a John XXIII.svg|erdian|frameless|124x124px]]</center></center> |[[Vatikanoko II. kontzilioa|Vatikanoko II. Kontzilioa]] deitu zuen; [[santu]] gisa gurtzen dute |- |1963ko ekainaren 30tik - 1978ko abuztuaren 6ra |[[Fitxategi:Pope Paul VI portrait.jpg|erdian|thumb|193x193px]] |'''''Paulus PP. VI''''' ([[Paulo VI.a]]) Giovanni Battista Montini |'''[[Italia]]''' |<center></center>[[Fitxategi:C o a Paulus VI.svg|erdian|frameless]]<center></center> |[[Vatikanoko II. kontzilioa|Vatikanoko II. Kontzilioa]] amaitu zuen; [[santu]] gisa gurtzen dute |- |1978ko abuztuaren 26tik- 1978ko irailaren 28ra |[[Fitxategi:Ioannes Paulus PP. I, 1978.jpg|erdian|frameless|200x200px]]<center></center> |'''''Ioannes Paulus PP. I''''' ([[Joan Paulo I.a|Juan Paulo I.a]]) Albino Luciani |'''[[Italia]]''' |[[Fitxategi:Coat of Arms of Pope John Paul II (Unofficial variant).svg|erdian|frameless|147x147px]]<center></center> |33 egunez bakarrik gobernatu zuen, eta hautatua izan aurretik [[Veneziako patriarka]] izan zen; [[dohatsu]] gisa gurtzen dute |- |1978ko urriaren 16tik - 2005eko apirilaren 2ra |<center></center>[[Fitxategi:Pope John Paul II visits Katowice church, Poland (detail).jpg|erdian|frameless|177x177px]] |Insertar párrafo<center> '''''Ioannes Paulus PP. II''''' ([[Joan Paulo II.a|Juan Paulo II.a]]) Karol Józef Wojtyła </center> |'''[[Polonia]]''' |[[Fitxategi:John paul 2 coa.svg|erdian|frameless|177x177px]]<center></center> |Ia 27 urtez gobernatu zuen [[Eliza]], historiako hirugarren Aita Santutza luzeena izan zuen; [[santu]] gisa gurtzen dute |- |2005eko apirilaren 19tik - 2013ko otsailaren 28ra |<center></center>[[Fitxategi:Benedictus PP XVI Zagreb 04062011 8854.jpg|erdian|frameless]] |'''''Benedictus PP. XVI''''' ([[Benedikto XVI.a|Benedikto XVI.a)]] Joseph Aloisius Ratzinger |'''[[Alemania]]''' |<center>[[Fitxategi:Coat of Arms of Benedictus XVI.svg|erdian|frameless|176x176px]]</center> |Bere [[Aita santu|Aita santutzak]] ia zortzi urte iraun zuen; karguari uko egin zion eta [[Aita santu|Aita Santu]] ohi titulua erabili zuen hil zen arte, 2022ko abenduaren 31n. |- |2013ko martxoaren 13tik - gaurkotasunera |<center>[[Fitxategi:Papa Francisco 05 2018 323.jpg|erdian|frameless]]</center> |'''''Franciscus PP.''''' ([[Frantzisko (aita santua)|Francisco]]) Jorge Mario Bergoglio |'''[[Argentina]]''' |<center>[[Fitxategi:Coat of arms of Franciscus.svg|erdian|frameless|131x131px]]</center> |Amerikar kontinenteko lehen aita santua, [[Jesusen Lagundiko]] eta Frantzisko izeneko lehena izateaz gain; [[Vatikano Hiriko bandera|Vatikano Hiriko]] egungo subiranoa da. |} === Hauteskundeak === [[Fitxategi:Cappella Sistina - 2005.jpg|thumb|296x296px|Kapera Sistinoa Aita Santuak, aukeratzen diren tokia 1878tik]] Vatikanoan ez dira [[hauteskunde]] komunak egiten beste Estatu batzuetan bezala, [[Aita Santuaren konklabea]] baizik, [[Erromako gotzaina]], edota [[Aita santu|Aita Santua]], aukeratzeko Kardinaleen Elkargoaren bileran hautatzen da. Mundu osoko katolikoen ustez, Aita santua [[Petri (apostolua)|San Petriren]] oinordeko apostolikoa da, eta [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katolikoaren]] buru lurtarra da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Catholic Encyclopedia (1913)/Vicar of Christ - Wikisource, the free online library|hizkuntza=en|url=https://en.wikisource.org/wiki/Catholic_Encyclopedia_(1913)/Vicar_of_Christ|aldizkaria=en.wikisource.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1492ko [[Aita Santuaren aukeraketa|Aita Santuaren konklabea]] [[Kapera Sistinoa|Kapera Sistinoan]] ospatu zen lehena izan zen, 1878tik aurrera konklabe guztien egoitza izan zen. Esku-hartze politikoekiko kezkak erreformak ekarri zituen 1268-1271ko interregnoaren ondoren eta [[Gregorio X.a|Gregorio X. Aita Santuaren]] dekretua [[Lyongo dekretua 1274|Lyongo 1274ko bigarren kontzilioan]], zeinaren arabera kardinal hautesleak giltzapean sartu behar ziren (latinez, "giltzaz") eta ez zitzaien irteten uzten [[Aita santu|Aita Santu]] berri bat hautatu arte. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Catholic Encyclopedia (1913)/Second Council of Lyons (1274) - Wikisource, the free online library|hizkuntza=en|url=https://en.wikisource.org/wiki/Catholic_Encyclopedia_(1913)/Second_Council_of_Lyons_(1274)|aldizkaria=en.wikisource.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Gaur egun, konklabeak Vatikano Hiriko Jauregi Apostolikoko [[Kapera Sistinoa|Kapera Sistinoan]] ospatzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Universi Dominici Gregis (February 22, 1996) {{!}} John Paul II|url=https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/en/apost_constitutions/documents/hf_jp-ii_apc_22021996_universi-dominici-gregis.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[Apostoluen Eginak|Apostoluen]] garaitik, [[Erromako apezpikua,]] beste apezpikuak bezala, elizbarrutiko kleroaren eta laikoen adostasunez hautatua izaten zen. <ref>{{Erreferentzia|izena=Frederic J.|abizena=Baumgartner|izenburua=Behind locked doors: a history of the Papal elections|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2003|edizioa=1st ed|isbn=978-0-312-29463-2|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hautesle-kidegoa zehaztasun handiagoz definitu zen, 1059an, [[Kardinal-Elkargoa]] hautesle-kidego bakar izendatu zenean. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Catholic Encyclopedia (1913)/Pope Nicholas II - Wikisource, the free online library|hizkuntza=en|url=https://en.wikisource.org/wiki/Catholic_Encyclopedia_(1913)/Pope_Nicholas_II|aldizkaria=en.wikisource.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>Geroztik, prozesuaren beste xehetasun batzuk garatu dira. 1970ean, [[Paulo VI.a]] Aita Santuak 80 urtetik beherako kardinaletara mugatu zituen hautesleak [[Ingravescentem aetatemen]]. Gaur egungo prozedurak [[Joan Paulo II.a]] aita santuak ezarri zituen bere eraketa apostolikoan, [[Universi Dominicigregis]], [[Benedikto XVI.a]] Aita Santuak 2007an eta 2013an zuzendu zuena. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pope Issues Conclave Motu Proprio|data=2017-12-13|url=https://web.archive.org/web/20171213162403/http://www.ncregister.com/daily-news/pope-issues-conclave-motu-proprio|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Botoen bi hereneko gehiengoa behar da aita santu berria aukeratzeko. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De aliquibus mutationibus in normis de electione Romani Pontificis (die XI m. Iunii, a. MMVII) {{!}} Benedictus XVI|url=https://www.vatican.va/content/benedict-xvi/la/motu_proprio/documents/hf_ben-xvi_motu-proprio_20070611_de-electione.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-17}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pope alters voting for successor|hizkuntza=en-GB|data=2007-06-26|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6242466.stm|sartze-data=2024-12-17}}</ref>Aita santuaren konklabe berriena 2013an izan zen, [[Jorge Mario Bergoglio]] [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko]] aita santu aukeratu zutenean, [[Benedikto XVI.a]]<nowiki/>ren ondorengoa. Aita santua aukeratzeko prozedurek ia bi milurteko bilakaera izan zuten. 1059an [[Kardinaleen Elkargoa]] sortu arte, Erromako apezpikuak, beste leku batzuetakoak bezala, bertako kleroaren eta herriaren txaloen bidez aukeratzen zituzten. Gaur Egungo sistemaren antzeko prozedurak 1274an sartu ziren, [[Gregorio X.a]]<nowiki/>k [[Ubi periculuma]] aldarrikatu zuenean, [[Viterboko magistratuek]] 1268-1271ko interregnoan egindako ekintzaren ondoren. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Catholic Encyclopedia (1913)/Conclave - Wikisource, the free online library|hizkuntza=en|url=https://en.wikisource.org/wiki/Catholic_Encyclopedia_(1913)/Conclave|aldizkaria=en.wikisource.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>Prozesua [[Gregorio XV.a]]<nowiki/>k hobetu zuen bere 1621eko [[Aeterni Patris Filius]] buldarekin, aita santu bat aukeratzeko kardinal hautesleen bi hereneko gehiengoaren baldintza ezarri zuena. <ref>{{Erreferentzia|izena=Gianvittorio|abizena=Signorotto|izenburua=Court and Politics in Papal Rome, 1492–1700|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|abizena2=Visceglia|izena2=Maria Antonietta|data=2002-03-21|url=https://books.google.com/books?id=2W1tc-wf5DQC|isbn=978-1-139-43141-5|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Letrango [[Hirugarren Kontzilioak]] baldintza bat ezarri zuen hasieran: kardinalen bi heren behar zirela 1179an [[Aita santu|Aita Santu]] bat aukeratzeko. <ref>{{Erreferentzia|izena=Frederic J.|abizena=Baumgartner|izenburua=Behind locked doors: a history of the Papal elections|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2003|edizioa=1st ed|isbn=978-0-312-29463-2|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Baldintza hori aldatu egin da harrezkero, hautagai irabazleari bere kabuz bozkatzeko aukera ematen ote zitzaion; kasu horretan, eskatutako gehiengoa bi heren gehi boto bat behar ziren. [[Aeterni Patris Filiusek]] debekatu egin zuen praktika hori, eta bi herenak ezarri zituen aukeraketarako beharrezko arau gisa. == Ekonomia == Vatikanoa ezin da bere lurraldeko ekoizpen-jardueraren mende egon, oroigarri turistikoak, liburuak, [[Zigilu (argipena)|zigiluak]] eta [[Museo|museoetarako]] sarrerak saltzera mugatzen baita. Baina erakunde katolikoak mundu osoan dituen diru-sarrerak ditu, honako hauen ondoriozkoak: finantzaketarako akordioak ([[Konkordatu|konkordatuak]]) dituzten estatuen ekarpen ekonomikoak (tradizio katolikoagatik); [[Katoliko|katolikoen]] dohaintzak (maila pertsonalean edo enpresarialean); eta Elizaren jabetzako enpresa, eskola, unibertsitate eta bankuen irabaziak. Ekonomia oso kaltetuta zegoen 1979. urte inguruan, eta hiru urte geroago [[Italia|Italiako]] bankurik ospetsuenetako baten porrota gertatu zen, [[Ambrosiano bankua|Ambrosiano Bankua]], Vatikanoko nazioarteko finantzak eramaten zituena, eta Roberto Calvi zuzendariaren hilketa: ondorioz egindako ikerketek agerian utziko zuten bankuak mafiaren dirua zuritzen zuela. Geroago, [[Joan Paulo II.a|Juan Pablo II.a]] aita santuak Vatikanoko ekonomiaren erantzukizuna 1984tik aurrera aldatu zuen. Bost urte geroago, aita santuak antolaketa ekonomikoa berregituratu zuen eta ekonomiaren zuzendaritza nazioartean aitortutako bost finantzariori enkargatu zitzaien (bost kardinalek osatutako batzorde baten ikuskaritzapean). [[Egoitza Apostolikoaren Ondarearen Administrazioa]] arduratzen da kontrol horiez. Ekonomiarako Kontseilua (Consilium rebus) Erromako Kuriaren organo ekonomikoa da, [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko aita santuak]] Vatikanoko eta Vatikanoko Hiriko entitateen kudeaketa ekonomikoa ikuskatzeko ezarria. 2014ko otsailaren 24ko Fidelis dispensator et prudens gutun apostolikoarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2. Lettera Apostolica di Papa Francesco in forma di Motu proprio per la prevenzione ed il contrasto del reciclaggio, del finanziamento del terrorismo edella proliferazione di armi di distruzione di massa vom 8. August 2013|orrialdeak=516–518|data=2013-11-24|url=https://doi.org/10.1163/2589045x-182-02-90000012|aldizkaria=ARCHIV FÜR KATHOLISCHES KIRCHENRECHT|alea=2|zenbakia=182|issn=0003-9160|doi=10.1163/2589045x-182-02-90000012|sartze-data=2024-12-16}}</ref>, Frantzisko aita santuak Ekonomiarako Kontseilua, Ekonomiarako Idazkaritza eta Auditore Nagusia sortu zituen. Kontseiluaren zeregina da kudeaketa ekonomikoa zaintzea eta Erromako Kuriako dikasterioen, Vatikanoko Egoitza Santuari lotutako erakundeen eta Estatuko erakundeen administrazio- eta finantza-egiturak eta -jarduerak gainbegiratzea; hamabost kidek osatzen dute, horietatik zortzi kardinalak eta apezpikuak dira, eta zazpi, berriz, finantzetan adituak, hainbat herrialdetan. Kardinal koordinatzaile bat du buru, eta idazkari batek laguntzen dio. Kontseiluaren ardurapeko erakundeak kontrolatzea eta gainbegiratzea Ekonomiarako Idazkaritzaren ardura da. === Kontseilu ekonomikoa === Ekonomiarako Kontseilua (Consilium rebus) Erromako Kuriaren organo ekonomikoa da, [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko aita santuak]] Vatikanoko eta Vatikanoko Hiriko entitateen kudeaketa ekonomikoa ikuskatzeko ezarria. 2014ko otsailaren 24ko ''Fidelis dispensator et prudens'' gutun apostolikoarekin, Frantzisko aita santuak Ekonomiarako Kontseilua, Ekonomiarako Idazkaritza eta Auditore Nagusia sortu zituen. Kontseiluaren zeregina da [[Finantza-kudeaketa|kudeaketa ekonomikoa]] zaintzea eta Erromako Kuriako dikasterioen, Vatikanoko Egoitza Santuari lotutako erakundeen eta Estatuko erakundeen administrazio- eta finantza-egiturak eta -jarduerak gainbegiratzea; hamabost kidek osatzen dute, horietatik zortzi [[Kardinal (katolizismoa)|kardinalak]] eta apezpikuak dira, eta zazpi, berriz, finantzetan adituak, hainbat herrialdetan. Kardinal koordinatzaile bat du buru, eta idazkari batek laguntzen dio. Kontseiluaren ardurapeko erakundeak kontrolatzea eta gainbegiratzea [[Ekonomia|Ekonomiarako]] Idazkaritzaren ardura da. ''Motu propriok'' ez ditu aldatzen Egoitza Apostolikoko Ondarearen Administrazioaren eta Inteligentzia Finantzarioko Agintaritzaren zereginak. 2015eko otsailaren 22an, Ekonomiarako [[Kontseilua|Kontseiluaren]], Ekonomiarako Idazkaritzaren eta Auditore Orokorraren [[Estatutu|estatutuak]] onartu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Kraner|izenburua=Comunicazione ed educazione nel era dei nuovi media|orrialdeak=12–22|data=2018|url=https://doi.org/10.22560/reanec.v43i156.107|aldizkaria=Revista de Educação ANEC|alea=156|zenbakia=43|issn=2526-9089|doi=10.22560/reanec.v43i156.107|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Frantzisko aita santuak 2015eko otsailaren 22an aldarrikatutako Kontseiluaren Estatutuen arabera, erakundea bost urterako izendatutako 15 kidek osatzen dute; horietatik zortzi kardinalak eta apezpikuak dira, eta zazpi laikoak, hainbat nazionalitatetako adituen artean aukeratuak. Estatutuko 5 § 3 artikuluan ezarritakoaren arabera, [[Estatuko idazkaria|estatu-idazkariak]] eta Ekonomia Idazkaritzako prefetak boto-eskubiderik gabe parte hartzen dute Kontseiluaren bileretan. Kontseiluko kideak aita santuak izendatzen ditu koordinatzailearen proposamenez eta bakoitzaren eskumenak eta egon daitezkeen interes-gatazkak arretaz aztertu ondoren. Kideek gehienez bi agintalditan bete dezakete beren kargua, 80 urte bete arte. Lanpostuetako bat hutsik geratzen bada, adibidez laurogei urte bete dituelako, koordinatzaileari dagokio, Estatuko idazkariari eta Ekonomiarako Idazkaritzako [[Prefektu|prefetari]] kontsulta egin ondoren, Aita Santuari hiru izen proposatzea, eta, horien artean, Aita Santuak aukeratuko du kide berria ( 6 § 3). Kontseilua Aita Santuak izendatutako kardinal koordinatzaile batek ([[Reinhard Marx]] kardinala, 2014ko martxoaren 8tik) eta koordinatzaileorde batek ([[Charlotte Kreuter-Kirchhof|Charlotte Kreuter-Kirchhof irakaslea]], 2021eko urriaren 25etik) zuzentzen dute. Kontseiluak prelatu idazkari bat ere badu, ad quinquennium Aita Santuak izendatua ( 5 § 4) .<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Connexa: No. 19: Septiembre, 2023: síntesis de información y datos sobre integración y comercio|data=2023-09-28|url=https://doi.org/10.18235/0005155|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Monetak === [[Vatikanar lira|Vatikanoko lira]] [[Italiar lira|Italiako lirarekin]] parez pare zegoen, Vatikanoko Hirian ere txanpon baliagarri gisa baitzebilen. Moneta-unitate horiek aldatu egin ziren Europako moneta bakarra indarrean sartu zenean. Italiarekin adostuta, [[Europar Batasuna|Europar Batasunaren]] ordezkari gisa, [[Euro|euroa]] da Vatikanoko moneta, bere diseinuarekin eta [[Eurogunea|eurogune]] osoan onartua. Vatikanoak moneta-etxerik ez duenez, hitzarmen bat egin du Italiarekin hura egiteko. Egindako txanponen guztizko balioa ezin da izan milioi bat euro baino gehiagokoa urtean. === Estatuaren finantzak === Vatikanoaren diru-iturri nagusiak, [[Ondasun higiezin|ondasun higiezinen]] gaineko zergatik salbuetsita dagoen [[Higiezinen jabetza|higiezinen jabetzatik]] datozen diru-sarrerez gain,<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin|abizena=Ulmer|izenburua=Süddeutsche Zeitung|url=https://doi.org/10.1515/hdao.6.546|aldizkaria=Handbuch des Antisemitismus Online|sartze-data=2024-12-16}}</ref> dira Vatikanoko enpresak. [[Supermerkatu|Supermerkatuaren]] onurak eta Vatikanoko gasolindegiko, farmaziako eta arropa-dendako soberakinak Estatuko kutxetan geldituko dira. 2013ko urtarrilaren 1ean eten ziren txartel bidezko ordainketak establezimendu horietan, baina aste batzuk geroago berriro onartu ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Guillermo|abizena=Macías|izenburua=Análisis de las personas involucradas en accidentes de tránsito, que requirieron atención médica por el Sistema Público de Salud del Partido de Tres de Febrero (Provincia de Buenos Aires), entre febrero de 1998 y abril de 2000|argitaletxea=UNLa. Maestría en Epidemiología, Gestión y Políticas de Salud|data=2004-09-13|url=https://doi.org/10.18294/rdi.2023.172742|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Horren arrazoia izan zen Vatikanoak ez zituela betetzen [[Kapitalak zuritze|kapitalak zuritzeari]] buruzko nazioarteko arauak. Beraz, terminalen operadoreari, [[Deutsche Bank|Deutsche Banken]] filial italiarrari, ez litzaioke onartuko Vaticanon lanean jarraitzea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Helmut|abizena=Walbert|izenburua=PKV will Vorsorge nicht mehr zahlen!|orrialdeak=34–34|data=2020-05|url=https://doi.org/10.1007/s15006-020-0515-7|aldizkaria=MMW - Fortschritte der Medizin|alea=10|zenbakia=162|issn=1438-3276|doi=10.1007/s15006-020-0515-7|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Beste sarrera batzuk oroitzapen postuetatik, sarreretatik eta [[Dohaintza (argipena)|dohaintzetatik]] datoz. Batez beste, urtero 85 milioi euro inguru ematen zaizkio Vatikanoari. Beste diru-iturri batzuk Vatikanoko euro-txanponak eta oroimenezko txanponak eta zigiluak saltzea dira. Vatikanotik kanpo 2.400 bat jabetza alokatzeak ere diru-sarrera erregularrak bermatzen ditu. Gainera, Vatikanoak urrea du [[New York|New Yorken]] gordeta, eta uste da 850 jabetza dituela, 1.500 milioi euroko balio estimatuarekin, baita balio ukiezineko altxor artistikoak ere, [[Joan Paulo II.a|Juan Pablo IIa]] aita santuak esan zuenez: "Ez daude salgai, pertsona guztienak dira". Eliz zergetatik datozen sarrerak eta zenbait gastu Estatuaren balantzetik kanpo daude berariaz. Hauek zuzenean jariatzen dira mundu osoko elizbarruti eta [[Kongregazio erlijiosoa|kongregazio erlijiosoetara]], baina, hala ere, Aita Santuaren, Vatikanoko kongregazioen, [[Kontzilio|kontzilioen]] eta eliz auzitegien lanari eusten diote milioi askoko kopuruekin. Alemaniako hainbat elizbarrutiren arabera, Eliza katolikoa espresuki Eliza unibertsaltzat jotzen da, eta, Vatikanoak izaera orokorreko zeregin garrantzitsuak betetzen dituenez, Alemaniako elizbarruti guztiek, Alemaniako Elizbarrutien Elkartearen bitartez, Eliza unibertsalaren zereginetarako urteko kuota bat ordaintzen dute. Vatikanoko Hiria [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] kide ez den arren, euroa ([[Vatikanoko lira|Vatikanoko liraren]] ondorengo moneta bezala, bere garaian [[Italiar lira|italiar liraren]] baliokidea zena) alde biko akordioen bidezko ordainbide ofiziala da. Hala ere, Vatikanoarekiko [[Merkataritza Europako Merkatu Bakarra|merkataritza Europako Merkatu Bakarrekoak]] ez diren herrialdeekiko merkataritzaren aduana-araudi beraren mende dago. 2008an, 356,8 milioi dolarreko gastuak jasotzen zituen [[Aurrekontu|aurrekontuak]], 355,5 milioi dolarreko diru-sarreren gainean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michel|abizena=Wieviorka|izenburua=Ulrich Beck (1944-2015)11La primera versión de este homenaje fue publicada en el diario Liberation, el 5 de enero de 2015. Disponible en: &lt;http://www.liberation.fr/debats/2015/01/05/hommage-a-ulrich-beck_1174370&gt; [Consultado el 10 de abril de 2015]. Traducción del original en francés, Lorena Murillo.|orrialdeak=349–352|data=2015-05|url=https://doi.org/10.1016/s0185-1918(15)30013-1|aldizkaria=Revista Mexicana de Ciencias Políticas y Sociales|alea=224|zenbakia=60|issn=0185-1918|doi=10.1016/s0185-1918(15)30013-1|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Carlo Maria Viganó gotzainak, Vatikanoko administrazio ekonomikoko idazkari nagusi gisa, aurrekontua berregituratu zuen, eta 2009an 8 milioi euro inguruko galerak izatetik 2010ean 34 milioi eurotik gorako superabita izatera igaro zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jörg|abizena=Zedler|izenburua=Die Bayerische Gesandtschaft am Heiligen Stuhl von Beginn der Weimarer Republik bis zu ihrer Aufhebung 1934|argitaletxea=Brill {{!}} Schöningh|orrialdeak=317–486|data=2013-01-01|url=https://doi.org/10.30965/9783657777259_007|aldizkaria=Bayern und der Vatikan|isbn=978-3-506-77725-6|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Kultura == Vatikanoko kultura, jakina, [[Katolizismo|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta arkitektura-lanak dira horren adierazgarri nagusia, hala nola [[San Petri basilika]], [[San Petri plaza|San Pedro plaza]], [[Kapera Sistinoa|Kapera Sixtinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]]. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoen]] artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta etrusko artearen Gregoriar Museoa, Pio Clementino Museoa, Chiaramonti Museoa eta Vatikanoko Pinakoteka. Artista eta arkitekto ospetsu askok, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo|Miguel Ángel]], [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Berninik]], lan artistiko oso garrantzitsuak egin zituzten, gaur egun Vatikanoko eraikinetan ikus daitezkeenak. Historia, [[Erlijio|erlijioa]] eta artearen nahasketa bakarra, Vatikanoko Hiria, munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoko altxorra da. Eliza Katolikoaren gune espiritual eta administratibo gisa, esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du [[Europa|Europan]]. Vatikanoko Hiria fede katolikoaren epizentroa da. San Pedro Basilika, munduko elizarik handienetakoa, katolizismoaren sinbolo da. [[Basilika]], San Pedroren hilobiaren gainean eraikia dago, Jesusen apostoluetako bat eta katolikoek lehen Aita Santua deitzen dutena, milioika kristau fededunentzako erromesaldi leku bihurtzen duena. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren audientziekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten [[Zeremonia erlijiosoak|zeremonia erlijiosoekin]]. Vatikanoa arte eta arkitektura errenazentistako museo bizia da. Vatikanoko museoetan Eliza Katolikoak mendeetan zehar oratutako artelanen bilduma zabala dago. Bere hormen artean, Miguel Ángel, Rafael eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vincire]]<nowiki/>n maisulanak daude. Kapera Sixtinoa nabarmentzen da, Michelangeloren freskoak dituena, Errenazimentuko jeinu artistikoa erakusten dutenak. Vatikanoko Lorategi oparoek, hiriaren erdia hartzen dutenak gutxi gorabehera, Erromako jendetza zalapartatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi hauek, [[Iturri (arkitektura)|iturri]], [[Zergatik (eskultura)|eskultura]] eta landare exotikoz apainduak, Aita Santuek Errenazimenduaz geroztik hausnartzeko eta hausnartzeko lekua izan dira. Hiriak edertasun naturala eta lasaitasuna zaintzeko duen dedikazioaren lekuko dira. Vatikanoko Hiriak bere ondare aberatsa ospatzen duten [[kultur ekitaldi]] ugari hartzen ditu. Vatikanoko Liburutegiak, munduko zaharrenetakoak, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen ditu, adituak eta zaleak erakartzeko. Urteko [[eguberriak]] eta Pazko ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatuak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio sutsua eta tradizioa erakusten dutenak. Vatikanoko kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bere altxor historiko eta naturalak zaintzeko konpromisoaren nahasketa bakarra da. Fede, arte eta diplomaziako itsasargi bat da, bisitariei bere tamaina fisiko txikia gainditzen duen esperientzia kultural sakona eskainiz. Vatikanoak munduko eszenan duen eragin iraunkorra kultur ondare aberats eta polifazetikoaren lekuko da. === Kultura Ondarea === == Polizia eta segurtasuna == Vatikano Hiriko Jendarmeria ([[Italiera|italieraz]]: ''Corpo della Gendarmería dello Stato della Città del Vaticano'') Vatikanoko [[jendarmeria]], [[polizia]] eta [[segurtasun indarra]] da, baita [[Egoitza Santuaren lurraldez kanpoko jabetzak]] ere. Gorpua [[Segurtasun (argipena)|segurtasunaren]], [[Ordena|ordena publikoaren]], [[Muga|mugen kontrolaren]], [[Trafiko kontrola|trafikoaren kontrolaren]], [[Ikerketa penala|ikerketa penalaren]] eta beste polizia-lan orokor batzuen arduraduna da Vatikano Hirian, Vatikanotik kanpo aita santua segurtasunez hornitzea barne. Gorpuak 130 kide ditu, eta Segurtasun eta Defentsa Zibileko Zerbitzuen Departamentuko zati bat da, baita Vatikanoko Suhiltzaileen Kidegoa ere, Vatikano Hiriko Gobernazioko organo bat. Vatikano Hiriko [[delinkuentzia]], neurri handi batean, hirikoak ez diren pertsonek dendetan diru-zorroak, zorro-lapurrak eta ebasketak lapurtzea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Resolución del Parlamento Europeo, de 19 de enero de 2023, sobre la situación de los periodistas marroquíes, en particular el caso de Omar Radi (español e inglés)|data=2023|url=https://doi.org/10.25267/paix_secur_int.2023.i11.1902|aldizkaria=Paix et Securite Internationales|alea=11|issn=2341-0868|doi=10.25267/paix_secur_int.2023.i11.1902|sartze-data=2024-12-16}}</ref>San Pedro Plazako oinezko turisten trafikoa Vatikano Hirian zorro-egileak egiten diren leku nagusietako bat da. San Pedro Plazan delituak egiten badira, Italiako agintariek atxilotu eta epaitu ditzakete egileak, inguru hori Italiako Poliziak patrikaratzen baititu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A volunteer fire fighter died and a second was seriously injured after fuel tank explosion - Iowa.|data=2001-04-22|url=https://doi.org/10.26616/nioshfffacef200025|sartze-data=2024-12-16}}</ref> [[Letrango Tratatua|Letranen Tratatuaren]] 22. artikuluaren arabera, Italiak, Egoitza Santuaren eskariz, Vatikanoko Hirian egindako delituengatik zigortuko ditu pertsonak, eta [[Delitu|delitua]] egin duenaren aurka jardungo du, delitua Italiako lurraldean babesten bada. Italian eta Vatikanoan delitu gisa aitortuta dauden eta Italiako lurraldean egiten diren delituak leporatzen zaizkien pertsonak Italiako agintariei entregatuko zaizkie, baldin eta Vatikano Hirian edo itunaren arabera immunitatea duten eraikinetan babesten badira .<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conjunto de datos oceanográficos y de meteorología marina obtenidos en el Crucero Oceanográfico Cuenca Pacífica Colombiana XLVII. Septiembre - octubre de 2009|url=https://doi.org/10.26640/cecoldo.dataset_00383|doi=10.26640/cecoldo.dataset_00383|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Vatikanoko Hiriak ez du [[espetxe-sistemarik]], atxiloketa prebentiboko ziega batzuk izan ezik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio|abizena=Descalzo Gómez|izenburua=Crónica de jurisprudencia: (de 1 de mayo a 30 de septiembre de 2012)|data=2023-08-01|url=https://doi.org/10.61521/cuadernosderecholocal.30.570|aldizkaria=Cuadernos de Derecho Local|issn=2695-6101|doi=10.61521/cuadernosderecholocal.30.570|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Vatikanoan delituak egiteagatik zigortutako pertsonak Italiako kartzeletan (Polizia Penitenziaria) betetzen ari dira, Vatikanoak bere gain hartutako gastuekin. == Bitxikeriak == {{Gizateriaren ondare infotaula | Izena = Vatikano Hiria | Irudi = StPetersBasilicaEarlyMorning.jpg | Oina = San Petri basilika eta Jauregi Apostolikoaren arratseko ikuspegia | Mota = Kulturala | Irizpideak = i, ii, iv, vi | ID = 286 | Kokapena = {{bandera|Vatikano Hiria}} | Eskualdea = [[Europa]] eta [[Ipar Amerika]] | Urtea = 1984 | Luzapena = | Luzapenak = | Arriskua = }} [[Estatistika]]ren alorreko [[izkirimiri|txiste]] ezagun batek dioen moduan, Vatikanoan bi Aita Santu daude kilometro koadroko (estatuak kilometro koadro erdiko eremua du). Bere tamaina dela eta, estatistika oso deigarriak ditu. Adibidez, munduan kriminalitate tasarik altuena duen herrialdea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC NEWS {{!}} Europe {{!}} Vatican crime rate 'soars'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2639777.stm|sartze-data=2017-03-29}}</ref> == Iruditegia == <gallery> Fitxategi:Vatican City (VA), Petersdom -- 2013 -- 4352.jpg|San Petri plaza eta basilikaren aurrealdea. Fitxategi:Giardini Vaticani.jpg|Vatikanoko lorategiak. Fitxategi:Porta del Perugino 20141004 131702.jpg|Porta del Perugino, Erromesaren atea, Vatikanorako sarbideetako bat eta San Petriko kupula. Fitxategi:Mura vaticane - ingresso ai Musei 00410.JPG|Vatikanoko Museoetara sarrera, "italiar" kale batetik. Fitxategi:Pontifical Swiss Guards in their traditional uniform.jpg|Suitzar guardiak. </gallery> == Erreferentziak == {{ lur | data=2014-11-26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Vatikanoko II. kontzilioa]]. *[[San Petri basilika]]. *[[Aita santu|Aita Santuak]]. == Kanpo estekak == {{CIA|vt}} * [http://www.vatican.va Vatikano Hiriko webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20080720001831/http://www.radiovaticana.org/ Vatikano Irratia on-line] {{autoritate kontrola}} {{Europako herrialde aurkibidea}} [[Kategoria:Vatikano Hiria|*]] [[Kategoria:Erromatar Eliza Katolikoa]] [[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Vatikano Hirian]] 1qcjc0yvb484ledvb4fcear5lz8scvt 0 6495 10002365 10001703 2024-12-17T12:18:30Z 83.213.193.192 Esteka bat sartu 10002365 wikitext text/x-wiki {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Oñati | nongo = Oñatiko | irudia = Oñati Aloñatik corrected.jpg | irudiaren testua = Oñati [[Aloña]]tik. | garaiera = 175-1.360 (230 [[Oñatiko udaletxea|udaletxean]]) | distantzia = 68 |webgunea=www.onati.eus|alkatea=[[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]|biztanleria=12497}} '''Oñati''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 11.549 biztanle zituen 2024ko azaroan. Gipuzkoako herririk handiena da hedaduraren aldetik, 108,2 kilometro koadroko azalerarekin. <ref>{{erreferentzia|izenburua=«Oñati»|argitaletxea=Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati}}</ref>. Herriguneak maila handiko monumentu asko ditu, batez ere [[Pizkundea|Pizkundekoak]] eta [[Barrokoa]]k. Han dago [[Oñatiko Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitatea]], berariaz unibertsitate izateko eraiki zen eraikin platereskoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Herrigunetik kanpo [[Aizkorri]]ren magalean dago [[Arantzazuko santutegia]], Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikia, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mendearen erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=27|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=de Anasagasti, Fray Pedro|urtea=1975|izenburua=Aránzazu|argitaletxea=Guipúzcoa: Editorial Franciscana Aránzazu|orrialdeak=57-61|ISBN=84-7240-086-7.|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiarrek ''txantxiku'' («[[igel]]») ezizen herrikoia dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki,|urtea=1957|izenburua=Historia de Oñate, San Sebastián|argitaletxea=Diputación Provincial de Gipuzkoa|orrialdeak=12, 359-362|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Felix Mari|urtea=1976|izenburua=¿Txantxiku, rana o sapo?|argitaletxea=Boletín de la Biblioteca Municipal de Oñate, Ayuntamiento de Oñate|orrialdeak=11-15|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko ezaugarririk nagusienetako bat bere izaera unibertsitarioa da. [[Rodrigo Mercado Zuatzola|Rodrigo Merkado Zuatzola]]<nowiki/>k 1545ean Sancti Spiritus Unibertsitatea eraiki zuen, bere jarduera 1901raino iraun zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=R. P. José A. Lizarralde. O.F.M.|urtea=1930|izenburua=Historia de la Universidad de Sancti Spiritus de Oñate|argitaletxea=Convento de San Francisco de Tolosa|orrialdeak=3-4|hizkuntza=Es}}</ref> Eta tradizioari jarraituz, kooperatiben sortzailea izan zen [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Don Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1960an gaur egun [[Mondragon Unibertsitatea]]<nowiki/>ren barnean dagoen Enpresagintza Fakultatea sortu zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> Eta bigarren ezaugarria erdi arotik Oñatin [[industria]]<nowiki/>k izan duen garrantzia da, hasieran [[burdina]]<nowiki/>ren arloan eta ibai ondoko olen bidez, eta XIX. mendetik hona [[enpresa]] [[kapitalista]] zein kooperatiben eraginez.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=11-19}}</ref> Izan ere, 2024an atzerrian filialak dituzten enpresa sendoak daude, gehienak metal mekanika arlokoak, hala nola Garay SA, [[ULMA Taldea|ULMA taldea]] K.E., Natra Oñati SA, ONNERA Group K.E., Lana K.E, etab.<ref>{{erreferentzia|abizena=2024|urtea=|izenburua=Kooperatibak. Elkarrekin lanean aurrera askotariko sektoreetan|argitaletxea=Goiena Aldizkaria|url=https://goiena.eus/debagoiena/1730302895350-kooperatibismoa-debagoienetik-bultzada-jaso-eta-eskualdea-indartu}}</ref> Horrela, 2015ean 10.000 biztanletik gorako Espainiako langabezia txikienaren herria izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Hernández, María Jesús|urtea=2015|izenburua=El pueblo con menos paro|argitaletxea=Cambio 16 – Economía y Finanzas.|hizkuntza=Es|url=https://www.cambio16.com/el-pueblo-con-menos-paro/}}</ref> == Geografia == === Inguru naturala === Udalerria ingurune menditsuan dago, eta [[Aizkorriko mendilerroa|Aizkorri]], [[Aloña]], [[Zaraiako mendilerroa|Zaraia]] eta [[Elgeako mendilerroa|Elgeako]] mendilerroek mugatzen dute. Iturburua bertan duen [[Oñati (ibaia)|Oñati ibaia]] Debaren ibaiadar nagusienetakoa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2001|izenburua=Aloña mendikatea eta gurutzearen mendeurrena|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=218|ISBN=L.G.: SS-1262/01}}</ref> === Mugakideak === Iparraldean [[Bergara]] eta [[Antzuola]]; hegoaldean [[Barrundia]] eta [[Donemiliaga]], ([[Araba]]); ekialdean [[Legazpi]]; eta mendebaldean [[Arrasate]] eta [[Aretxabaleta]]. === Auzoak === Herriguneaz gain, beste 16 baserri-auzo ditu: [[Arantzazu (Oñati)|Arantzazu]], [[Araotz]], [[Uribarri (Oñati)|Uribarri]], [[Lezesarri]], [[Urrexola]], [[Murgia (Oñati)|Murgia]], [[Olabarrieta (Oñati)|Olabarrieta]], [[Berezao]], [[Garagaltza]], [[Goribar]], [[Zañartu]], [[Torreauzo]], [[Garibai]], [[Santxolopetegi]], [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] eta [[Larraña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati — Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati|aldizkaria=www.xn--oati-gqa.eus|sartze-data=2021-01-13}}</ref>. Auzo hauetatik historikoki [[Elizate|elizate]] izena Urrexolak eta Araotzek dute. Era berean, Araotzek hainbat auzune ditu: [[Elizondo (Araotz)|Elizondo]], [[Ugaran (Oñati)|Ugaran]], [[Jausoro (Oñati)|Jausoro]], [[Zubia (Oñati)|Zubia]], [[Madina (Oñati)|Madina]] edo Maiña, [[Araotz Urruti]] edo Aratzurti, [[Agerre (Oñati)|Agerre]], [[Aizkorbe (Oñati)|Aizkorbe]], [[Uriarte (Oñati)|Uriarte]] eta [[Gerneta]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbo|orrialdea=|orrialdeak=94-141}}</ref> <gallery> Fitxategi:Elizondo_Araozko_herrigunea.jpg|Araotz. Fitxategi:Zañartu.jpg|Zañartu. Fitxategi:Urrexola.jpg|Urrexola. Fitxategi:Araotz-210304-61.jpg|Murgia. </gallery> == Historia == === Historiaurrea === Oñatin azaltzen diren historiaurreko [[Arkeologia-aztarnategi|aztarna]] zaharrenak (erramintak bakarrik, ez giza aztarnak) Erdi Paleolitikokoak dira, duela 80.000 urtekoak. Ondorengo garaikoak, Goi Paleolitikotik aurrera, ugariagoak dira. ===== Erdi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Neandertal]]: izen zientifikoaz ezagutzen dugu garai hartako gizakia Oñatin ez dugu bere arrastorik aurkitu; bai, ordea bertatik oso gertu, Arrasaten, [[Lezetxiki]] kobazuloan hain zuzen ere. Berau da Euskal Herrian aurkitu den giza aztarnarik zaharrena. ===== Goi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000-9.500 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Cro Magnon|Cro-Magnon]] izeneko gizaki mota dugu garai honetakoa. Oñatin ere bizi izan zen, bere erremintak aurkitu baitira. Gizaki honek, egungo gizonaren antza zeukan. Hezurrezko erremintak egiten zituzten; baita haitzuloetako pinturak margotu ere. ===== Goi Paleolitikotik Brontze Garairaino ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 9.500-1.200 urte Euskal Herrian. * Gizakia: Egungoa. Abeltzantzaren hasiera mendi gainetan. [[Brontze]]<nowiki/>a erabiltzen zuten. Monumentu megalitikoak jasotzen zituzten, hala nola [[trikuharri]]<nowiki/>ak, [[iruñarri]]<nowiki/>ak eta [[harrespil]]<nowiki/>ak.<ref name=":1" /> [[Fitxategi:Mugarriluze zutarria - Elgea.jpg|thumb|Mugarriluze iruinarria]] === Historiaurreko aztarnak === * [[Haitzulo]]<nowiki/>ak: Txomen koba erdikoa, [[Zabalaitz (Altzania)|Zabalaitz]], Iritegi, Aizkirri, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]], Arantzazu, Gaztiasoro, [[Anton Koba|Anton koba]], Hartzen koba, [[Sandaili leizea|Sandaili]], [[Orkatzategi]], Madina-zubieta, Urtao II<ref>{{erreferentzia|abizena=Agirre-Mauleón, Juantxo|urtea=2018|izenburua=Arrikrutz. Arrikruzko lehoia|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea|orrialdeak=72-91|ISBN=978-84-947343-9-7}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Arrizabalaga, Iñigo|urtea=1993|izenburua=Introducción al estudio de los depósitos cuaternarios en el complejo kárstico de Arrktrutz|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=55-68|ISBN=84-87471-47-1|hizkuntza=Es}}</ref> * Agerian: Arenazarko korta, Erroitegi, Otzarritza. * [[Megalitismo]]<nowiki/>a: [[Elgea-Artiako Estazio Megalitikoa]], [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa|Brinkola-Zegamakoa]], [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa|Orkatzategikoa]], [[Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa|Satui-Arrolamendiko]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko kultura ondasunak|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Zerrenda:O%C3%B1atiko_kultura_ondasunak}}</ref> * [[Tumulu]]<nowiki/>ak: Aitzgain, Gallerdi, Linatza, [[Jentiletxe]], Urtao, Urtapotolueta II, Malla * [[Trikuharri]]<nowiki/>ak: Artaso, [[Artzanburu]], Urtapotolueta I<ref>{{erreferentzia|abizena=Fr. Lasa, Jose Ignacio|urtea=1977|izenburua=Tejiendo historia. Contribución a la pequeña historia de Guipuzcoa. La cueva de Artzanburu|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastian|orrialdea=417|ISBN=84-7173.052-9|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Iruñarri|Iruinarri]]<nowiki/>a: [[Mugarriaundi (mendia)|Mugarriaundi]] * Aurkikuntza isolatuak: Arritxikietako harkaitza, [[Petrinaitz|Petrinatz]]<nowiki/>eko harkaitza, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]]<nowiki/>eko lehoia<ref name=":1">{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=2002|izenburua=Oñatiko historia|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/historia}}</ref> [[Fitxategi:Escudo Condado de Oñate.svg|thumb|Gebaratar kondeen armarria]] === Oñatiko Jaurerria === Oñatiko Jaurerria XII. mendetik XIX. mendera arte Oñati eta inguruko herrietan garatu zuten [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] aginte sistema izan zen.{{Sakontzeko|Oñatiko Jaurerria}} === Erdi Aroa === Oñati mende luzez jaurerri ''burujabea'' izan zen, eta gero konderria, 1845 arte ez baitzen Gipuzkoan sartu. Ez dago Oñatiko oraingo hirigune historikoaren ezarpenaren jatorria doitasunez zehazten duen agiririk. Nahiz eta bibliografiak jatorri goiztiarra baiesten duen, dela Oñatiko antzinako gunearena, dela hango [[Gebara (leinua)|Gebara]] etxearena —ustez 1149koa den agiri baten aipamena errepikatzen da, eta haren bidez Ladron Eneko kondeak, Gebara eta Oñati etxeko jaunak, bere ondasun guztien dohaintza egin zion bere semeari—, gaur badakigu testu horren ustezko antzinatasuna ez dela egiazkoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ayerbe Iribar, Mº Rosa|urtea=1999|izenburua=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. El señorío de Oñati. Fundación y consolidación de un señorío medieval en tierras vascas.|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Dena dela, zentzuzkoa dirudi hirigunearen jatorria [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel elizaren]] inguruan kokatzeak. Eliza horren lehenengo erreferentzia dokumentalak 1200ra garamatza, urte horretan Juan de Prejanok, [[Calahorra]]ko apezpikuak, bere aurrekoak «''Ecclesiam sancti michaeli de Onati''» elizari emandako induljentzia batzuk berretsi baitzituen. Oñatik berezitasun bat ere bazuen, jaurgoko udalerri gutxietako bat zelako, nahiz eta gero konderri izatera pasa zen (XIII. mendeko dokumentu batzuen arabera, titulu hori [[Gebara (leinua)|gebaratarrek]] erabiltzen zuten, geroago Oñatiko konde izan zirenek). Gebaratarrek [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] erregeak emandako eskubide eta pribilegio batzuk zeuzkaten, eta haien bidez, [[Botere judizial|botere judizial,]] politiko, ekonomiko eta erlijiosoa kontrolatzen zuten. Oñatiko biztanleek etengabe egin zituzten saioak jaunaren boteretik askatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Durana, Jose Ramón|urtea=1999|izenburua=Luchas sociales en el señorío de los Guevara al final de la Edad Media|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=259|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> 1338an hasi ziren eta [[Gipuzkoa]]rekiko anexioa 1540an eskatu zen arren, lotura hori ez zen 1845 arte behin betiko gauzatu.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2002|izenburua=Oñatiko anexiñua|argitaletxea=Olaitturi K.E.|orrialdeak=173|ISBN=84-921814-2-7}}</ref> === Izurri atlantikoa === 1597 eta 1598ko udak gogorrak izan ziren Oñatin. Urte horietan kostatik sartu zen [[Izurri Atlantikoa|Izurri atlantikoa]] herrira iritsi zen, eta 1.200 pertsona inguru hil zituela kalkulatzen da. Gainera, denbora horretan inguruko herrietatik isolatuta egon zen, bizirauteko beharrezkoa zen garirik gabe, eta gaixotzeko beldurrez ziren askok mendira jo zuten, aziendak hiltzen utzita edo zuhaitzetako fruituak jaso gabe. Goseak, izurriarekin batera, biztanleriaren herena inguru hil zituen. [[Arantzazuko Santutegia]]k ere egoera gogorra izan zuen, heriotzaz gain ez baitzuen bizirauteko nahiko janari lortzen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Azpiazu|izena=José Antonio|izenburua=Esa enfermedad tan negra : la peste que asoló Euskal Herria (1597-1600)|argitaletxea=Ttarttalo|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/743393897|isbn=978-84-9843-316-6|pmc=743393897|sartze-data=2021-01-31}}</ref>. [[Fitxategi:Tomás Zumalacárregui (portrait).jpg|thumb|[[Tomas Zumalakarregi]] jenerala.]] === XVI. mendetik gaurdaino === '''- 1836-1839:''' '''Euskal Herrian [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiak]] amaiera "''[[Bergarako besarkada|Oñatiko ituna]]''"''' ezarriz izan zuen. Hainbat negoziaketen ondoren, [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregian]] 1839.eko abuztuaren 29an, hamar ataleko ituna sinatu zuten, karlisten aldetik Iturbe eta Egia jeneralek<ref>{{erreferentzia|abizena=Pardo San Gil, Juan|urtea=1990|izenburua=Ejército carlista, 1839|argitaletxea=Zumalakarregi Museoa. Gipuzkoako Foru aldundia|orrialdea=151|ISBN=84-7907-015-3|hizkuntza=Es}}</ref> eta liberalen aldetik [[Baldomero Espartero]]<nowiki/>k. Handik bi egunera armada bietako hainbat batailoi [[Bergara]]<nowiki/>n batu ziren, eta bertan Espartero eta [[Rafael Maroto]] jeneralek "''[[Bergarako besarkada]]''"rekin eszenifikatu zuten Lehen Karlistaldiaren amaiera.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2019|izenburua=1839ko Oñatiko ituna Lehen Karlistaldian|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/11-%20O%C3%B1atiko%20ituna%20Lehen%20karlistaldian}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Romero, Iñaki|urtea=1999|izenburua=Sobre el convenio y los abrazos de Vergara|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=45|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1845:''' '''[[Gipuzkoa]]<nowiki/>ko probintzian sartzea''': Oñati urtero gonbidatzen zuten [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|Gipuzkoako Batzar Nagusi]]<nowiki/>ko batzarretara, eta 1845ko abuztuan Ordizian izan zen bileran sei ordezkariko komisio bat joan zen, Bixente Artazkotz buru zela. Baldintzok konako hauek izan ziren: * 1. [[Ormaiztegi]]<nowiki/>tik [[Gatzaga]]<nowiki/>ra zabaltzekotan zen erregebideak probintziaren gain joan behar zuela. Bi urteren epe barruan egin behar zen bide hori [[Udana]]<nowiki/>tik behera etorriko zen, eta herri barrutik pasatu ondoren, [[Elorregi|San Prudentzio]]<nowiki/>ko bide gurutzeraino ailegatu. * 2. Probintziak, duela gutxi arte [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]] zenari eta Karlistaldiaren ondoren zoritxarrez institutu moduan zegoenari, urtero 20.000 errealen bidez lagunduko zion. * 3. Egunen batean institutu hori berriz unibertsitate bihurtuko balitz, laguntza hori neurri egokian gehitu beharko litzateke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Transcripción de la escritura de unión e incorporación de Oñati a la provincia de Gipuzkoa|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=139-140|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Eragozpenik gabe onartuak izan zirenez, aurrerantzean Oñati probintziako partaide izan zen gauza eta kontu guztietarako, inguruko herrien maila berean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2011|izenburua=Anexioa|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/03-%20%22Anexioa%22}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Unibertsitate mailako ikasketak|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=37-40|ISBN=84-89516- 18-9}}</ref> '''- 1872-1876:''' '''[[Bigarren Karlistaldia]] eta Monetaren Errege Etxea'''. Bigarren Karlistaldian (Euskal Herriaz kanpora sarritan Hirugarren Karlistaldia deitua) [[Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa|Karlos VII]]. erregegaiak gorte “ibiltari” antolatu zuen, horietako bat [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]] izanik. Oñatiko alkate Kornelio Garai [[Liberalismo|liberal]] sutsua zenez, 1873an bere Garai pospolo fabrika itxi eta Donostiara joan zen bizitzera. Karlos VII.a estatu paralelo bat eratzen saiatu zen, bost "ministerio" sortuz: Guda, Kanpo-Harremanak eta Estatua eta Grazia, Justizia eta Ogasuna, hainbat erakunde eta baliabide propioekin, hala nola Kode Penala, Auzitegi Gorena, Aduanak eta Posta zerbitzua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ferrer, Melchor.|urtea=1979|izenburua=Historia del tradicionalismo español|hizkuntza=Es}}</ref> Ondorioz, Oñatik bi eratako aldaketak izan zuen: * [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiar]]<nowiki/>en garaitik [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]]<nowiki/>k bere maila galdua zuelako, Karlos VII.a [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osorako Unibertsitate berri bat eratzen hasi zen, Oñatikoa ardatz hartuz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornes Lasa, Jose|urtea=1970|izenburua=Los Vascos y la Universidad|argitaletxea=Ed. Auñamendi, San Sebastián|orrialdeak=39-41|ISBN=DL SS. 522-68..|hizkuntza=Es}}</ref> * Hutsik geratu zen Garai fabrikan eraikinean eta bertako makineria erabiliz ipini zuen txanpon-fabrika. Bertan egin zituzten zilarrezko eta kobrezko txanpon karlistak, honako inskripzioarekin “Monetaren Errege Etxea - Oñati - 1875.eko urria” (''Real Casa de la Moneda - Oñate - Octubre de 1875)''.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=Juan Garairen Semeak SA|orrialdea=58|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdea=79}}</ref> [[Fitxategi:Garay aretoa.jpg|thumb|280x280px|Garai fabrikan 900 pertsonentzat prestatutako Areto Nagusia.]] '''- 1918:''' '''[[Eusko Ikaskuntza]]<nowiki/>ren eta [[Euskaltzaindia]]<nowiki/>ren sorrera.''' [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]<nowiki/>k eta Udalak antolatuta, Oñatin [[Euskal Lore Jokoak]] ospatu ziren 1902ko San Migel egunaren bueltan, eta literatura, musika, kirola eta artisautza uztartu ziren hiru egunetan zehar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=159-166|ISBN=L.G: SS-1177/01|hizkuntza=Es}}</ref> Arrakastatsuak izan ziren, eta 1918an Aldundiak, Oñatin euskal ikasketei buruzko kongresu bat egiteko deia luzatu zien Araba, Bizkaia, Nafarroako Aldundien patronatuei. Horrela, 1918ko irailaren 1etik 8ra Eusko Ikaskuntzaren I. Kongresura deitu zuten,<ref>{{erreferentzia|abizena=Douglass William A|urtea=1999|izenburua=Basque Cultural Studies|argitaletxea=Basque Studies Program, University of Nevada|orrialdea=277|ISBN=978-1877802034..|hizkuntza=En}}</ref> Sancti Spiritus Unibertsitatean egiteko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Resurreccion Maria Azkue, Euskaltzain osoa. Hildako euskaltzain osoak..|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/euskaltzaindia/euskaltzainak/hildakoak/osoak/6340-resurreccion-maria-azkue}}</ref> Partehartzaile gehienak herriko etxe partikularretan hartu zuten ostatu, eta Sancti Spiritusen aretorik ez zegoenez 900 pertsonentzat, Garai fabrikako pabiloi nagusitik makinak kendu eta kongresuko Areto Nagusia izateko prestatu zuten, hasiera eta amaiera ekitaldi nagusiak egiteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=21-25|hizkuntza=Es}}</ref> Kongresua antolatzerakoan 200 partehartzailera ailegatuz gero arrakastatsua izango zela zioten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=133-138|ISBN=L.G. SS-963/02|hizkuntza=Es}}</ref> Azkenean bakarkako 783 kongresu-kidek ordaindu zuten matrikula, gehi 96 babeslek, horien artean 67 udaleko ordezkarik. Han egon ziren baita 54 txostengile eta hainbat gotzain. Eta lau [[Ahaldun nagusi|Ahaldun Nagusi]]<nowiki/>ak mikelete, forale, miñoi, mazolan, danbolintero eta musikoekin joan ziren.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia,|orrialdea=26|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko alkateak euskaraz eman zien ongi etorria bildutakoei, ondoren Gipuzkoako Aldundiko presidentea aritu zen, gero [[Gasteiz]]<nowiki/>ko eta [[Baiona]]<nowiki/>ko gotzainak, eta amaieran [[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XIII]] Espainiako erregeak hitzaldi enpatiko batekin inauguratu zuen Kongresua.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=26-29|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1953:''' '''[[Ziklo-kroseko Munduko Txapelketa|Ziklo-kroseko munduko txapelketa]]:''' Lehen edizioa 1950 urtean [[Paris]]<nowiki/>en izan zen. Garai hartan Oñatin elkarte bakarra zegoen, 1927an sortutako  “''Txantxiku txoko''” izenekoa, eta kirolean zein kulturan dinamismo handia zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku Txoko Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/868fa983-8905-49c5-ac3a-4a496fe1108e}}</ref> 1949an [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi]] futbol taldea sortu zen, eta Parisen egindako edizioak zuzendaritzakoen arreta erakarri zuen. Helburu horren atzetik, hurrengo urteetan inguruko eta nazioarteko hainbat txirrindularitza txapelketa eratu zuten, [[Txirrindularitzaren Nazioarteko Batasuna]]<nowiki/>ri antolakuntza ahalmena erakusteko. Horrela, 1951an [[Luxenburgo]]<nowiki/>n eta 1952an [[Geneva]]<nowiki/>n egin ondoren, 1953an Oñati antolatu zen arrakasta handiz, [[Jean Robic]] frantziarra izan zela irabazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdeak=122-129|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Ziklo-kroseko munduko txapelketa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ziklo-kroseko_Munduko_Txapelketa}}</ref> [[Fitxategi:Euskaltzaindiaren Arantzazuko Batzarra 1968.jpg|thumb|320x320px|Euskaltzaindiaren Arantzazuko Batzarra, 1986]] '''- 1968:''' [[Arantzazuko Batzarra]] eta [[euskara batua]]: 1918ko Oñatiko Kongresuan [[Euskaltzaindia]] sortu zenean,<ref>{{erreferentzia|abizena=|urtea=2020|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria|orrialdeak=48-55}}</ref> [[Resurreccion Maria Azkue|Resurreción Maria Azkue]]<nowiki/>k eta beste hizkuntzalari batzuk urteetan zuten helburua gauzatzeko aukera ikusi zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Kintana Goiriena, Jurgi|urtea=2008|izenburua=Intelektuala nazioa eraikitzen. R.M. Azkueren pentsaera eta obra|argitaletxea=Iker 22, Euskaltzaindia|orrialdea=509|ISBN=978-84-95438-39-3}}</ref> Baina gorabehera politikoengatik bereziki ez zuten finkatzerik lortu. 1956an Euskaltzaindiak Arantzazun [[Gerraoste]]<nowiki/>ko lehen Batzar bat egin zuen, berriro ekin zitzaion euskara batua sortzeari. 1964an [[Txillardegi]]<nowiki/>k bultzatuta [[Baiona|Baionan]] euskaltzale talde batek [[Euskal Idazkaritza]] sortu zuen, eta hainbat bilera egin ondoren euskara batuaren oinarritzat jo litekeen testua onartu zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Alvarez Enparantza "Txillardegi", Jose Luis|urtea=2019|izenburua=Txillardegi eta euskara batua. Testu hautatuak|argitaletxea=Jakin|orrialdeak=3-140|ISBN=978-84-949758-3-7}}</ref> Testu hori erabili zen '''Arantzazuko Batzarra'''k 1968ko urriaren 3tik 5era eman zuen txostenaren aurrekari nagusia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rubio, Miren. Txillardegi. Batasunaren pentsalaria. ISBN 978-84-949758-2-0|urtea=2019|izenburua=Txillardegi. Batasunaren pentsalaria. ISBN 978-84-949758-2-0|argitaletxea=Jakin|ISBN=978-84-949758-2-0}}</ref> Guztira 37 hizkuntzalari elkartu ziren, eta [[Euskara batu|euskara batzeko]] lehen arau-multzoa finkatu zuten, hizkuntza idatzian erabili beharreko [[Ortografia|ortografiaren]], [[Morfologia (argipena)|morfologiaren]], [[Euskal deklinabide|deklinabidearen]] eta [[Neologismo|neologismoei]] buruz, eta ''Arantzazuko txostena'' izenarekin argitaratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Torrealdai, Juan Mari|urtea=2014|izenburua=Batasunaren bidea urratzen. Txillardegiren eragintza praktikoa|argitaletxea=Jakin, 204|orrialdeak=11-96}}</ref> Ondoren [[Koldo Mitxelena]] arduratu zen txostena garatzen, eta 1973an osatu zuten aditz batuaren taula.<ref>{{erreferentzia|abizena=Koldo Zuazo|urtea=2005|izenburua=Euskara Batua: Ezina ekinez egina|argitaletxea=Elkar. Donostia|orrialdea=154|ISBN=978-84-9027-698-3}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=118|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> == Egitura == === '''Gizarte zerbitzuak''': === * San Martin egoitza<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak</ref>, Pake Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pake Leku Jubilatuen Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/7d177a3d-d172-481d-b79a-730d66445ca1}}</ref>, Lagun Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lagun Leku Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/4c7c855b-b697-4c67-b8e4-ec5534259f72}}</ref> [[Fitxategi:Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak.jpg|thumb|Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak]] === Hezkuntza === * '''Arautua:''' [[Mondragon Unibertsitate]]<nowiki/>ko Enpresagintza Fakultatea Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea|url=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea}}</ref>, Txantxiku Ikastola, Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku ikastola|url=https://txantxikuikastola.eus/}}</ref>, Urgain Eskola <ref>{{erreferentzia|izenburua=Urgain Eskola|url=http://urgain.eus/}}</ref>, Elkar Hezi Ikastetxea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elkar Hezi Ikastetxea|url=https://elkarhezi.eus/}}</ref>, Oñatiko Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea|url=https://www.iisj.net/eu}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=71,72|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> * '''Ez arautua:''' [https://jazpiazumusikaeskola.com/ Jose de Azpiazu Musika Eskola]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jose de Azpiazu Musika Eskola|url=https://jazpiazumusikaeskola.com/}}</ref>, Bedita Larrakoetxea Udal Euskaltegia<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia</ref>, Natur eskola<ref>http://natureskola.eus/</ref>, Txinparta Bertso Eskola, <ref>{{erreferentzia|abizena=Egaña Calderón, Urko|urtea=2014|izenburua=Oñatiko hitzen altxorra|argitaletxea=Oñatiko Bertso Eskola|orrialdeak=199-232|ISBN=978-84-617-3193-0}}</ref>Jabetze Eskola<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jabetze Eskola|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/zerbitzuak/jabetze-eskola}}</ref> === '''Kultura:''' === * '''Herrikoia:''' Oñatz Kultur Elkartea eta Oñatz dantza taldea<ref>{{erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Oñatz Dantza Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Olaiturri Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Artixa Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=2014|izenburua=Artixa Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/cad04a6a-ed2f-4813-905e-71df9c860b7b}}</ref>. * '''Udalak antolatuta''': Kultur Etxea, Liburutegia, Santa Ana antzokia, Arrikrutz interpretazio gunea, San Migel Errota Interpretazio Gunea, Gaztelekua, Ludoteka<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udal Zerbitzuak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://web.archive.org/web/20201105120040/https://www.o%C3%B1ati.eus/eu/udal-zerbitzuak}}</ref> * '''Musika''': Oñatiko Musika Banda, Ganbara eta Hots Abesbatzak,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ganbara Faktoria|url=https://www.ganbarafaktoria.eus/es/es-ganbara-abesbatza}}</ref> Oñati Abesbatza, Pake Lekuko Aloña Abesbatza, San Migel Parrokiako bi koruak, Aita Madina Txistulari Taldea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aita Madina Txistulari Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/977187f3-b321-468e-b7fa-3c9917368bfe}}</ref> Lizargarate Trikitizale Elkartea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elorza Gorostiza, Oihana|urtea=2022|izenburua=Gustura ibili dira Lizargarate egunean|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1661928058056-gustura-ibili-dira-lizargarate-egunean}}</ref> Eltziako 20 rock musika talde<ref>{{erreferentzia|abizena=Bikuña, Mireia|urtea=2016|izenburua=Ekainetik dihardute Oñatiko musika taldeak Eltziako lokalak erabiltzen|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1478780106751-ekainetik-dihardute-onatiko-musika-taldeak-eltziako-lokalak-erabiltzen}}</ref> === Kirola === * '''Elkarteak:''' [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi Kirol Elkartea (]][[Mendizaletasun|alpinismo]], [[atletismo]], [[Saskibaloi|saskibaloia]], [[Eskubaloi|eskubaloia]], [[txirrindularitza]], [[negu kirolak]], [[espeleologia]], [[Areto-futbol|areto futbola]], [[kirol]]-[[Gimnastika|gimnasia]], [[karate]], [[Kenpo kai|kenpo]], [[igeriketa]], [[pilota]], eta [[Triatloi|triatloia]].) (1949)<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdea=39|ISBN=D.L.SS 451/2000..}}</ref>, Atxintxika Taldea, Bizi Hadi Kirol Talde inklusiboa,<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2024|izenburua=Bizi Hadi kirol talde inklusiboa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1731777413517-bizi-hadi-kirol-talde-inklusiboa-aurkeztu-dute-onatin}}</ref> * '''Azpiegiturak:''' [https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/ Zubikoa kiroldegia]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Zubikoa Kiroldegia|url=https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/}}</ref>, Futbol zelaiak: Azkoagain (1949) eta Larraña (1966)<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdea=33|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref>, Pilotalekuak: Arantzazukoa (1761) Herrikoa (1860), Garaikoa (1910), Araozkoa (1953), Zubillagakoa (1960), San Lorentzokoa (1965), Zubikoa (1984), Olabarrietakoa eta Madalenakoa.<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Uribetxeberria, Gerardo|urtea=1992|izenburua=Oñati, pilota eta pilotariak|argitaletxea=Aloña Mendi Kirol Elkartea. Pilota saila|orrialdeak=117-122|ISBN=D.L. 775/92}}</ref> === Energia: === * [[Oñatiko Ur Jauziak]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Ur Jauziak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/O%C3%B1atiko_Ur_Jauziak}}</ref> * [[Elgeako parke eolikoa|Elgeako Parke Eolikoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elgeako parke eolikoa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Elgeako_parke_eolikoa}}</ref> == Hirigintza == [[Fitxategi:Oñate - Universidad Sancti Spiritus 8.jpg|thumb|250px|[[Oñatiko Unibertsitatea]].]] Hirigunea monumentu multzo berezia da, ibarreko erdialdean kokatua, eta morfologia berezia eta perimetro zehaztua dituena. Gunearen egiturapena ''barrendik'' egiten da, denborarekin erantsiz joan diren bideen arabera. Jatorrizko gunea XIII. mendekoa da, eta inguru horretan itxuratzen da: Kale Zaharreko zati bat —San Migel elizaren ondoan igarotzen da, eta Errege Bideak Oñatitik pasatzean egiten duen trazatua markatuz—, San Anton kalea, Santa Marina enparantza eta Mendiko kalea, hau dena [[Zumeltzegi dorrea|Zumeltzegi muinoaren]] inguruan, Arranoaitz errekaren eskuineko ertzean, Santa Marina izan ezik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=|orrialdeak=33-42|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> XIII. mendearen amaieran edo XIV. mendearen hasieran zabalgunea sortu zen, hiriaren hiri bilbea beste aldera zabaldu, eta banaketa eta okupazioko modu ordenatu bat ezarri. Bat dator Kale Barriarekin eta Atzeko Kalearekin, kale horietan nagusi baitira eraikuntza zainduak, material onekoak eta lerro soilekoak. Hala ere, sute bat piztu zen 1488an, eta egurrezko etxe asko suntsitu ziren, berreraiki egin behar izan zituztenak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Igartua, Irune|urtea=1994|izenburua=Fuentes documentales medievales del País Vasco. Colección documental del archivo municipal de Oñati (1149-1492): "Ordenanza para el reparto de los robles comunales entre los vecinos, para reedificar las casas destruidas por el incendio de 1488"|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=240-273|ISBN=84-87471-60-9|hizkuntza=Es}}</ref> XV. mendean, beste bi [[habearte|nabe]], [[gotiko (argipena)|gotikoak]], erantsi zitzaizkion San Migel parrokiari, eta haren inguruan «''Zazpibideta''» aldea egituratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea, 1845|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=42-44|ISBN=84-89516-18-9}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=67|orrialdeak=|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> XVI. mendean [[Oñatiko Unibertsitatea|Unibertsitatea]] eraiki izanak eta merkataritzaren eta eskulangintzaren garapenak hazkundeko dinamikari eustea ahalbidetu zuen, eta ondoz ondo beste hiri-espazio batzuk egituratzea. Urbanizatze-prozesuak XVII. eta XVIII. mendeetan jarraitu zuen, eta Kale Barria Kale Zaharrarekin batu zen zubi batzuen bidez, eta, [[XIX. mendea]]ren amaieran, [[Foruen enparantza|Foruen Enparantza]] eta Santa Marina Enparantza sortu ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. men dean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=31|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Eskema lineala nagusitzen da, Kale Zaharraren, Kale Barriaren eta Atzeko Kalean inguruan, eraikuntza atxikiko orube estu eta sakonak dituena. Foruen Enparantzako espazioa topaleku moduan sortu zen, ''Zazpibideta'' aldeko bilgune txikia hobetzeko. Eskema lineal horren adarkatzeak ibilbide irregular batzuetan gauzatzen dira, Kale Zaharra Kale Barriarekin batuz, eta hego-ekialdean bide-zati isolatu batzuetan, [[errebal]]ek zati batean desitxuratu egiten baitute egitura hori.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=163|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Hala ere, ardatzen indarrak eta adarkatzeak egituratzen dituen Foruen Enparantzaren eskalak irakurketa argia ematen diote hiri bilbearen multzoari. Aipatu behar da irregulartasun horiek ematen diotela bilbeari bategite zeiharren eta eskala txikien berezitasuna.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=172|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> == Demografia == [[Fitxategi:Gerrako garrak Oñatin.webm|thumb|250px|Espainiako Gerra Zibila, Oñatiko testigantzak]]2024ean 11.549 biztanle zituen Oñatik, horietatik % 22,99k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak % 7,49 ziren.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Oñatiko datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/onati.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Oñatiko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 6083 | 1910 | 6300 | 1920 | 6242 | 1930 | 6728 | 1940 | 6841 | 1950 | 7172 | 1960 | 8367 | 1970 | 10525 | 1981 | 10893 | 1991 | 10695 | 2001 | 10705 | 2011 | 11033 | 2019 | 11380 | }} 2001eko San Migel parrokiako pastoral-orriak Oñatiko [[abizen]] ohikoenen honako zerrenda zekarren: 292 Ugarte, 214 Igartua, 202 Guridi, 186 Elortza, 182 Kortabarria, 176 Arregi, 157 Urzelai, 153 Biain, 140 Anduaga, 133 Zubia, 122 Liarralde, 121 Agirre, 114 Aiastui eta 108 Aranburu.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=23|ISBN=L.G. SS-963/02|hizkuntza=Es}}</ref> == Izaera unibertsitarioa == [[Fitxategi:Enpresagintza.jpg|thumb|280x280px|Enpresagintza Fakultatea.]] Kooperatiben sortzailea izan zen Don [[Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1943an [[Arrasate]]<nowiki/>n eskola tekniko bat sortu zuen''',''' gerora [[Mondragon Goi Eskola Politeknikoa]] izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Leibar, Juan; Azkarate, Joxemi|urtea=1994|izenburua=Historia de Eskola Politeknikoa José Mª Arizmendiarrieta. 50. urteurrena|argitaletxea=Laboral Kutxa|orrialdea=181|ISBN=84-606-1940-0|hizkuntza=Es}}</ref> Eta hura osatzeko 1960an Oñatin administrazio eta kudeaketa eskola bat sortu zuen, ETEO izenekoa eta kooperatiba izaerakoa baita, gerora Enpresagintza Fakultatea izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molina, Fernando|urtea=2005|izenburua=Jose María Arizmendiarrieta. Biografia|argitaletxea=Laboral Kutxa, Mondragon|orrialdeak=427-428|ISBN=84-920246-1-5|hizkuntza=Es}}</ref> Arizmendiarrietak 1961eko urtarriletik martxora bitartean, MEDUO - Oñatiko Unibertsitateko Hezkuntza Mankomunitatea (''Mancomunidad Escolar de la Universidad de Oñati'') proiektu berria ondu eta [[Madril]]<nowiki/>go Hezkuntza Ministerioan aurkeztu zuen. [[Debagoiena]]<nowiki/>ko Haraneko hainbat herriren ekintza bat zen, 50.000 biztanle batzen zituena, Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitate]] zaharraren tradizio historikoari jarraituz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelat, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdeak=151-178|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Unibertsitate Zentro Kooperatibo sare bat sortzeko, [[Irabazteko asmorik gabeko erakunde|irabazi-asmorik gabe]]<nowiki/>ko eta onura publikoko unibertsitate kooperatibo pribatu gisa. 1991ean estatuan unibertsitate pribatuak sortzeko legea onartu zenean, [[Eusko Jaurlaritza]]<nowiki/>ren eskumenen artean kokatu zen, eta [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzar]]<nowiki/>rean proiektua aurkeztu ondoren, 1997an [[Mondragon Unibertsitatea]] berria gauzatu zen, Legebiltzarreko alderdi guztiek aho batez onartuta.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> == Ekonomia == === Datuak sektoreka === [[Fitxategi:PSM V38 D183 A forge trip hammer.jpg|thumb|Burdinola.]] 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lurrari lotutako [[Lehen sektore|lehen sektorea]] BEGaren % 0,8; Artisautzari eta Industriari lotutako [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]], % 66,1; Zerbitzuei lotutako [[Hirugarren sektore|hirugarren sektorea]], % 29,9; eta [[Eraikuntza]], % 3,2.<ref name=":0" /> XIX. mendearen hasieran, biztanleen erdia baino gehiago [[Nekazaritza|nekazaritzan]] eta [[Artzaintza|artzaintzan]] aritzen zen, baina gaur egun baserrietako gazteak herriko fabriketara joaten dira lanera, eta ordu libreetan landa-lanetan laguntzen dute. <ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastiá|orrialdeak=49-50|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> ==== Bigarren sektoreko lanbideak historian zehar ==== * [[Burdingintza]]: [[Iltze|iltzeginak]], [[Sarrailagile|sarrailagileak]], [[Errementari|errementariak]], [[Galdara|galdaragileak]], [[Ontzi|ontzigileak]], [[Olagizon|olagizonak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=167-170|ISBN=L.G: SS-1177/01..|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Ehungintza]]/[[Jantzi|Jantzigintza]]/[[Larru|Larrugintza]]: [[Zapatari|zapatariak]], [[Ehule (lanbidea)|ehuleak]], [[Joskintza|jostunak]], zurratzaileak, marrageroak, [[lehengai]]<nowiki/>en maisuak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Isazelaia, Jaione|urtea=1997|izenburua=Linua, Ehuna, Artilea|argitaletxea=Bergarako Udala|orrialdea=51|ISBN=84-920247-5-5}}</ref> * [[Eraikuntza]]: [[Hargintza|harginak]], [[Arotzak|arotzak,]] [[Igeltsero|igeltseoak]], [[Teila|teilagileak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Arrazola Urquiaga, José Ramón|urtea=2020|izenburua=Las tejerías en la Villa de Oñati|argitaletxea=José Ramón Arrázola. Grafo. Bilbo|orrialdea=18-20|ISBN=LG. D. 01184-2020|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Elikadura]]: [[Errota|errotariak]], [[Txokolate|txokolategileak]], [[Gozogile|gozogileak]], [[Okin|okinak]]. * Beste batzuk: [[Saski|saskigileak]], [[Ontzi|ontzigileak]], [[Erloju|erlojugileak]], [[Zilar|zilargileak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=117|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> === Industriaren bilakaera XV. mendean === Historikoki Oñatin siderurgia izan da pertsona gehien enplegatu izan duen azpisektorea, eta horrela XV.mendean [[olagizon]] eta [[errementari]] ugari zeuden hainbat armadatarako [[lantza]]<nowiki/>k, zolak eta [[Bonbarda (arma)|bonbarda]]<nowiki/>k egiten ziren. XVI. mendearen hasieran bi [[burdinola]] handi zeuden, non burdin minerala urtzen zen lingote bihurtuz, ondoren 79 [[Forjaketa|sutegie]]<nowiki/>tan eraldatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=54,55|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Bertan [[Zartagin|zartagina]]<nowiki/>k, [[burdineria]], [[iltze]]<nowiki/>ak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, Jose Antonio|urtea=1999|izenburua=Sistemas de vida y producción en el siglo XVI en Oñati: importante presencia de la industria en áreas rurales y urbanas|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=27|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Minerala gaur egun desagertuta dauden [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Udala (Arrasate)|Udala]]<nowiki/>ko meategietatik zetorren. XVII. mendean burdineria, [[arkabuz]]<nowiki/>ak, [[aihotz]]<nowiki/>ak, [[aizkora]]<nowiki/>k, guraizeak, iltzeak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=50-62}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=79|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Produktu horietako batzuk [[Amerika|Amerike]]<nowiki/>tara, [[Portugal]]<nowiki/>era, [[Sevilla]]<nowiki/>ra eta abarretara esportatzen ziren, batez ere elikagaien, espezien eta abarren truke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=47|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> [[Fitxategi:Cornelio Garay.jpg|thumb|Kornelio Garai]] Oñatira ehunka pretsona dira egunero industria-lantegietan lan egitera, txanda bateko edo hainbat txandetako lanaldietan, lan-kargen arabera. Epresa lehiakor txiki eta ertain ugari dago, eta enpresa nagusienak honakoak dira: - “'''Juan Garairen Semeak SA'''”. Enpresaren jatorria 1864. urtekoa da, Kornelio Garai Zuazubizkar aretxabaletarrak 21 urterekin [[pospolo]] fabrika bat eraiki zuenean Oñatin, herriari bultzada ekonomiko nabarmena eta etorkizunerako perspektiba berriak jasoz.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=“Juan Garairen Semeak SA”|orrialdea=39|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiren alde egindako lana eskertua izan zen bertako bizilagunengatik, eta behin baino gehiagotan aukeratu zuten alkate.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=78-80}}</ref> Bere ibilbide luzean [[txanpon]]<nowiki/>ak ekoiztu ditu, euritakoen hagaxkak, soldatutako [[altzairu]]<nowiki/>zko [[hodi]]<nowiki/>ak, beroan luzatutako eta kalibratutako [[letoi]]<nowiki/>zko barra eta profilak, hotzean kalibratutako [[Doitasun (teknologia)|doitasun]]<nowiki/>ezko altzairuzko hodiak, eta automobilgintzarako osagai tubularrak. 2024an Oñatiko enpresan 400 langile ditu, eta Eslovakiako zein Mexikoko beste bi lantegietan 90 eta 200.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza, Oñatiko Udala, 237-241, 978-84-921814-5-2|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=237-241|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Hijos de Juan de Garay S.A.|hizkuntza=Es|url=https://www.hjgaray.es/la-empresa/}}</ref> - “'''[[ULMA Taldea]] Koop. E.'''” bederatzi kooperatibak osatzen dute 2024an: ULMA Agrícola, [[ULMA Architectural Solutions]], [[ULMA Construction]], ULMA Conveyor Componets, ULMA Embedded Solutions, ULMA Forged Solutions, ULMA Handling Systems, ULMA Lifting Solutions eta ULMA Packaging.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldeko negozioak|url=https://www.ulma.com/eu/negozioak/}}</ref> Jatorria 1957an du, zenbait gaztek inguruko txokolatearen industriari zerbitzu emateko tailer mekaniko bat sortu zutenean. 1961ean lehen kooperatiba industrial  bilakatu zen, Talleres ULMA S.C.I. Ondoren beste enpresa batzuk ere kooperatiba bilakatu zirenez, 1989an hiruren artean ULMA taldea eratu zuten, guztira 678 langile zirela.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=60-61|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Gerora beste kooperatiba batzuk sortu ziren, taldea handituz, eta 2023an Oñatin zein kanpoan guztira 5.600 langile batzen zituen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldea|url=https://www.ulma.com/eu/ulma-gara/}}</ref>[[Fitxategi:ULMA egoitza zentrala.jpg|thumb|ULMA Taldearen egoitza zentrala. Kooperatiba hau herriko enpresa handiena da.|280x280px]] - “'''ONNERA Group'''” taldea zazpi enpresak osatzen dute 2024an: FAGOR PROFESSIONAL Koop. E., Edenox, Asber, Efficold, DANUBE, DOMUS, eta Primer. Halaber hiru ekoizpen filial ditu Frantzian, Polonian eta Mexicon, eta 35 ordezkaritza komertzial. Jatorria 1960an du, [[Fagor Industrial]] Koop. E. sortu zenean [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Fagor (etxetresnak)|Fagor Etxetresnak]] Koop. E.aren adar bezala, ostalaritzarako eta talde handientzako sukaldaritzako [[makina]]<nowiki/>k ekoizten. 2024an Oñatin zein kanpoan guztira 2.200 langile batzen zituen. <ref>{{erreferentzia|izenburua=ONNERA Group|url=https://www.fagorprofessional.com/eu/ezagut-gaitzazu}}</ref> - "'''Natra Oñati''' '''S.A.'''" [[txokolate]] ekoizlea Natra talde multinazionaleko sei fabriketatik bat da, hain zuzen 2004an [[Zahor]] S.A. erosi zuenetik. Gerora 2011an Arluy enpresak “Zahor” marka komertziala erosi zion Natrari, eta Oñatin “Zahor” izena desagertu egin zen. Jatorria 1946an zuen, Ignacio Egañak enpresa eraiki zuenean. Hasiera apal hartatik handitzen joan zen, eta 2024an Natra Oñatik 500 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=NATRA Oñati|url=https://natra.com/es/sobre-nosotros/nuestra-historia/}}</ref> - "'''Lana''' '''K.E."''' 1960 sortu zuten Arrasaten nekazarien hiru arlo garatzeko: basoa, esnekia eta abeltzaintza. 1973an Oñatin [[zerrategi]] bat zabaldu zuten, eta 1994an zuraren bigarren eraldaketako produktuen fabrikazioan oinarritzen hasi zen, hurrengo urtean hiru geruzako [[Kofratu|kofratze]] taula ekoitziz. 2007an Txekian beste fabrika bat eraiki zuten. 2024an guztira 300 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=LANA Koop. E.|url=https://www.lana.eu/eu/historia/}}</ref> - "'''Txintxurreta Taldea S.A.'''” 1963an sortu zuten Jose eta Juan Txintxurreta anaiak doitasun-[[hodi]]<nowiki/>ak fabrikatzeko. 2005ean Aranda de Dueron beste fabrika eraiki zuten, eta 2024an guztira 230 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txintxurreta Taldea S.A.|url=https://www.chinchurreta.com/nosotros/}}</ref> [[Fitxategi:Euskal Espedizioa, Everest, 1980.jpg|thumb|311x311px|CEGASA [[Everest]]<nowiki/>eko 1974ko eta 1980ko euskal espedizioen babesle nagusia izan zen. ]] Badira baita, garai baten enpresa handiak zirenak, arrazoi ezberdinengatik jadanik ez direnak: - '''CEGASA SA''' (Celaya, Enparanza y Galdós) [[pila]] ekoizlea, bere “Tximist” izen komertziala ezaguna zela, oso errotuta zegoen herrian, baina 1960. hamarkadan zati bat [[Gasteiz]]<nowiki/>era lekualdatu zuen, beste enpresa ugarik bezala, [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>k lur-baldintza bereziki onak eskaintzen zituelako pabiloi berriak eraikitzeko. Horrela [[Cegasa]] Taldea sortu zen, Oñatin manganesoko ekoizpena soilik geratuz. [[Juan Zelaia]] zendu aurretik Mexikoko AUTLANek erosi zuen enpresa. 2024an Oñatin 50 langile ditu<ref>{{erreferentzia|izenburua=CEGASA|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Cegasa}}</ref> - “'''Enparanza y Cía S.A.'''”rekin antzerako kasua gertatu zen, Oñatitik Gasteizera lekualdatu zenean “''Esmaltaciones San Ignacio''” izena hartuz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Esmaltaciones San Ignacio|url=http://www.patrimonioindustrialvasco.com/patrimonio/los-pucheros-y-cazuelas-fabricados-por-esmaltaciones-san-ignacio-en-vitoria-gasteiz/}}</ref> Badira baita garai batean lehiakorrak ziren hainbat enpresa txiki eta ertain desagertu egin direnak, beerziki atzerriko konpetentziagatik edo familiakoen jarraipen faltagatik. == Gizarte kapitala == Gizarte-kapitala gizartearen antolakuntzarako ezaugarriei dagokie, hau da, [[Afektu|afektua]], elkarrekiko [[konfiantza]], [[Arau sozial|arau]] eraginkorrak eta [[sare sozialak]] bezalakoak. Gizartearen maila [[Sozioekonomia|sozio-ekonomiko]]<nowiki/>a hobetu dezakete.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cardenal de la Nuez, María Eugenia|urtea=2006|izenburua=Sociología (1a. ed edición)|argitaletxea=Universidad de Las Palmas de Gran Canaria, Vicerrectorado de Planificación y Calidad|ISBN=84-96718-21-2. OCLC 433673085|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Putnam, Robert D.|urtea=1993|izenburua="The prosperous community. Social capital and public life"|argitaletxea=The American Prospect, vol.4, nº13|orrialdeak=35-42|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiko ezaugarri nagusiak honakoak lirateke: * Erdi Aroan [[artisau]]<nowiki/>en [[Gremio|gremioak]] eta [[kofradia]]<nowiki/>k” sortu ziren. Gre<nowiki/>mioak maisu-elkarteak ziren, lanbide bereko artisauen interesak babesteko, hala nola, lehengaiak eta horien banaketa, produktu-mota eta kalitatea, lan-kategoriak eta abar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1999|izenburua=Transformaciones sociales y culturales en el tránsito del antiguo régimen a la contemporaneidad. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala - Kutxa|orrialdea=136|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> Gremioak kofradiez hornitzen ziren, gaixo zeuden artisauei laguntzeko edo  haien hileten gastuei erantzuteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1993|izenburua=Cofradías, gremios y solidaridades en la Europa Medieval : actas de las XIX Semana de Estudios Medievales de Estella, 20-24 de julio de 1992.|argitaletxea=Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra|ISBN=84-235-1175-8.|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko gremio handienak burdinaren sektorekoak ziren, hala nola [[iltze|ilt]]<nowiki/>[[iltze|ze]]<nowiki/>ginak, [[errementari|errementa]]<nowiki/>[[errementari|ri]]<nowiki/>ak eta [[sarrailagile|sarrailagi]]<nowiki/>[[sarrailagile|le]]<nowiki/>ak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y aartesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=77|ISBN=84-89516-18-9|hizkuntza=Es}}</ref> * Kultura industrial<nowiki/>ak eta fabriketako [[sindikatu]]<nowiki/>en zein kontsei<nowiki/>lu sozialen eraginez, Oñatin maila ekonomiko ertaina dago, gizonen eta emakumeen arteko soldata-arraila apala, eta [[elite]] sozialik gabea. Orokorrean esperientzia partekatuak nagusitzen dira, bizitza-komunitate nahiko homogeneoa sortuz <ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1998|izenburua=Comportamientos de los directivos de las empresas industriales en el valle del Alto Deba. El valor de pertenencia a un entorno|argitaletxea=Euskal Herriko Unibertsitatea. Leioa|orrialdeak=285-286|ISBN=D.T.|hizkuntza=Es}}</ref> * Era guztietako [[Asoziazionismo|aso]]<nowiki/>[[Asoziazionismo|ziazionismo]] maila handia dago. Horren adibi<nowiki/>de nabarmenetako bat da Oñatin dauden 28 [[elkarte gastronomiko]]<nowiki/>ak. <nowiki/>Horietatik 16 kale<nowiki/>an daude (Añolea, A<nowiki/>rrano, Aterpe, Nekazariena, Batzokia, Etxaluze, Gure Txoko, Haitzalde, Kale-Zaharra, Kurtze Baltz, Makalena, Oinarri, Pago-Uso, Txantxiku Txoko, Urbia, Zubi-Alde), eta beste 12 auzoetan (Araotz, Arantzazu, Asentzio, Garagaltza, Larraña, Lizargarate, Olabarrieta, Santa Lutzia, Uribarri, Urruxola, Zañartu eta <nowiki/>Zubillaga), guztira [[eskubide]] eta maila berdineko bi mila [[bazkide]]<nowiki/>re<nowiki/>kin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lista de Sociedades Gastronómicas de Gipuzkoa|hizkuntza=Es|url=http://www.sociedadesgastronomicas.com/sociedades_listado.php?s=23&page=0&letra=P&}}</ref> Hor kokatzen dira baita publikoak diren [[Antixena gaztetxea|Antixena Gaztetxea]] erta Gaztelekua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Otamendi, Koldo|urtea=2024|izenburua=‘Oñati Vizirik’ kantu bildumaren aurkezpena|argitaletxea=Naiz egunkaria}}</ref> == Politika == === Udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz, [[Bildu]] koalizioko Mikel <nowiki/>Biain hautatu zute<nowiki/>n alkate.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mikel Biain izendatu dute Oñatiko alkate - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1386609124782-mikel-biain-izendatu-dute-onatiko-alkate|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015ek]][[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|o udal hauteskundeetan]] Bilduren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k gehiengoari eutsi zion, eta Mikel Biain berriro hautatu zuten alkate. [[Fitxategi:Izaro elorza tokikom.png|thumb|Izaro Elorza]] [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]], Izaro Elorza irten zen Oñatiko alkate, Euskal Herria Bilduren zerrendan aurkeztuta.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Izaro Elorza da Oñatiko alkate berria, zumitzezko txibita hartuta - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1560602985736-izaro-elorza-da-onatiko-alkate-berria-zumitzezko-txibita-hartuta|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Hauek iza<nowiki/>n ziren hauteskund<nowiki/>een emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bi]]<nowiki/>[[Euskal Herria Bildu|ldu]]<nowiki/>k, 3.408 boto (10 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 2.571 boto (7 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 319 boto.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> 2023ko udal hauteskundeetako emaitzak honakoak izan ziren: * '''Errolda''': 8.794; Boto-emaileak: 5.638 (64,11%); Baliogabeak: 58 (1,03%); Abstentzioa: 3.156 (35,89%); Zuriak: 97 (1,72%); Jarlekuak: 17; Hautagai-zerrenden aldeko botoak: 5.483; Boto baliodunak: 5.580. * '''Emaitzak''': [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k, 3.279 boto (11 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 1.931 boto (6 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 218 boto, [[PP]]<nowiki/>k, 55 boto.<ref>{{erreferentzia|izenburua=2023ko udal hauteskundeak|url=https://opendata.euskadi.eus/catalogo/-/2023ko-udal-hauteskundeak-euskal-autonomia-erkidegoa/}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data_a = 2023 |data = 2019 |alderdia1 = [[Bildu]] |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 10 |botoak1 = 3.408 |ehunekoa1 = 54,11 |zinegotziak1_a = 11 |botoak1_a = 3.279 |ehunekoa1_a = 59,80 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 7 |botoak2 = 2.571 |ehunekoa2 = 40,82 |zinegotziak2_a = 6 |botoak2_a = 1.931 |ehunekoa2_a = 35,22 |iturria = [http://www.euskadi.net/hauteskundeak Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean] }}1979. urtetik, lau alkate jeltzale izan ditu herriak, 32 urte luzez; 2011ko hauteskundeetan, ordea, Bilduk gehiengo osoz irabazi zituen hauteskundeak, 2015ean, 2019 eta 2023ko hauteskundeetan berretsi egin zuen gehiengoa. [[Fitxategi:Oñate - Ayuntamiento 2.jpg|thumb|Oñatiko Udala]] === Alkateak === Hauek izan dira [[Francoren diktadura]] ondorengo Oñatiko alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate|Alkatea]]''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' | colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-01-27}}</ref>''' |- | [[Eli Galdos|Eli Galdos Zubia]]<ref name=":02" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=OÑATI - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2022-02-18}}</ref> | 1979 | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Eli Galdos Zubia | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Eli Galdos Zubia | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Andoni Gartzia Urtaza | 2003 | [[2006]] ^a | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2006 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Mikel Biain|Mikel Biain Berraondo]]<ref name=":2" /><ref name=":02" /> | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | Mikel Biain Berraondo<ref name=":02" /> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]<ref name=":3" /> | 2019 | [[2023]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | Izaro Elorza Arregi | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} ^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu. '''''Sakontzeko irakurri: [[Zerrenda:Oñatiko alkateak|Oñatiko alkateak, 1447tik honakoak]]''''' == Armarria == Oñatiko armarrian garrantzi historikoa izan duten familiak islatzen dira, hiru zatitan banatua. Goian, ezkerrean arrano bat dago [[Ganboatar]]ren familia irudikatzen duena, eta eskuinaldean, orein bat Murgiatarrena irudikatzen duena. Armarriaren beheko zatian oreina arranoak zaurituta agertzen da, horrek [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] gudu bat irudikatzen du, Murgiatarrek galdu zutena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo, Irizar, Iñazio, et al.|urtea=1982|izenburua=Oñatiko historia eta arte bilduma - Inventario histórico artístico del valle de Oñati|argitaletxea=Oñatiko herri liburutegia|orrialdeak=345|ISBN=84-500-7.932-2}}</ref> == Ondare nabariak == Oñatiko hirigune historikoaren multzoak bere ibilbide historikoari erantzuten dio, eta monumentu-kopuru zabala biltzen du: jauregiak, jauretxeak, etxetzarrak, eta tartean hainbat erlijio-eraikin bikain, hiri-bizitzako ehunka urte batera biltzen dituen bilbe batean. 2011ko uztailaren 4tik, monumentu-multzoaren kategoriako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasun]] sailkatzeko espedientea ireki zen. Oñatik hainbat motatako ondasun ditu: === A- Ondare zibila === * [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrea eta jauregia]]: zatirik zaharrena dorrea da, XV. mendean Lazarragatar batek Oñatiko kondeari erosia; zati berria (plazari begira dagoena), aldiz, XVII-XVIII. mendeetan etxe zaharrari erantsi zitzaion jauregi bikaina da. Gaur egun, Sotomayorko dukearen jabetzakoa da eraikina, eta haren lorategia erabilera publikorako irekita dago 2012az geroztik.<ref>[http://www.oinati.eu/onati/ondare-zibila/lazarraga-dorrea-eta-jauregia «Lazarraga dorrea eta jauregia»], Oñatiko Udalaren webgunea.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazarraga dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lazarraga-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32176&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Zumeltzegi dorrea]], Oñatiko kondeen dorretxea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=39-44|ISBN=L.G: SS-1177/01|hizkuntza=Es}}</ref> [[Zubiaur dorretxea|Zubiaur dorrea]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaurreko Dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaurreko-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32187&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/urain-dorretxea-edo-zubiaur{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, Olakua dorrea (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olakua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/olakua-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32168&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Belaskua dorrea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/belaskua-dorrea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, Etxe Aundi dorrea, [[Leinu gerrak|leinu gerretan]] ganboatarren alde borrokatu zen Lazarraga leinuaren oinetxea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Etxe Aundi dorrea|url=https://www.etxeaundi.com/eu}}</ref> * [[Oñatiko Unibertsitatea|Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatea]]: [[Rodrigo Mercado Zuatzola]]k sortu zuen 1545. urtean. Han lau mendetan zehar [[Medikuntza]], [[Zuzenbide]]a, [[Filosofia]], [[Teologia]] eta Letrak irakatsi dituzte.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelat, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdeak=27-179|ISBN=84-7907-151-6|hizkuntza=Es}}</ref> <gallery mode="packed" widths="220" heights="180"> Fitxategi:Oñate - Palacio de Lazarraga 1.jpg|Lazarraga dorrea Fitxategi:Zumeltzegi (1988).jpg|Zumeltzegi dorrea Fitxategi:University Sancti Spiritus, Oñati (main facade ant Eastern facade) 1.JPG|Sancti Spiritus Unibertsitatea Fitxategi:Oñati - Zubiaur - 4.jpg|Zubiaur dorrea </gallery> * San Migel errota: XV. mendekoa,<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel errota|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/files/turismoa/san-migel-errota}}</ref> Bidaurreta ostatua (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bidaurreta ostatua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/bidaurreta-ostatua/hotela/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32191&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Azkarraga jauregia (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azkarraga jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/azkarraga-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32179&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Zarateko jauregia (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaratekoa jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zaratekoa-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32186&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>[[Antia jauregia|, Antia jauregia]]'''.''' (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=185|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref>, Don Pedruena jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Don Pedruenea jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/don-pedruenea-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32225&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/don-pedruena-etxea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Madinabeitia jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madinabeitia jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madinabeitia-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32104&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Otadui Jausoro etxea]] (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Otadui etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/otadui-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32162&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210125065127/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/otadui-jausoro-etxea</ref>, Zubia etxea (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubia etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubia-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32181&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Elorriaga etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elorriaga etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/elorriaga-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32159&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Galartza etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galartza etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/galartza-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32114&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Sarria etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sarria etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sarria-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32173&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Agerrena etxea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agerrena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/agerrena-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32165&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>,''' Astorkitza (Bujero) etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astorkitza (Bujero) etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/astorkitza-bujero-etxea/etxea/onati/fichaconsulta/39168&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Egañena etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Egañena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eganena-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/39169&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Eujeniokua etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eujeniokua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eujeniokua-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/38967&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Gerraneko etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gerraneko etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gerraneko-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/39163&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Zarataleku etxea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/zaratalekua{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * [[Oñatiko udaletxea]]: [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] eraikin [[barrokoa]]<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati.|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=33-38|ISBN=L.G: SS-1177/01..|hizkuntza=Es}}</ref> * XIX. mendeko iturriak: Iturritxo, Kanpantxo, San Anton, Santa Marina eta Zazpibideta,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Kultura ondarea|url=https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/kultura-ondarea/}}</ref> *Oñati frontoia: XIX. mendekoa<ref name=":4" />. Tren geltokia XX. mendekoa<ref>{{erreferentzia|abizena=Osa, Olatz|urtea=1996|izenburua=Oñatiko trenaren inguruan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=5-98|ISBN=84-921814-0-0}}</ref> *Enparantzak: Foruen enperantza, Santa Marina, San Anton<ref>[https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/san-anton-plaza https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/]</ref> [[Fitxategi:San Migel eliza.jpg|thumb|San Migel parrokia]] === B- Ondare erlijiosoa === *[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]: XV. mendeko eliza [[arkitektura gotikoa|gotikoa]].<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Fernández, José. Artixa Taldea|urtea=2022|izenburua=Oñatiko elizak, komentuak, ermitak eta gurutzeak. Historia labur bat|argitaletxea=Artixa Taldea. Oñatiko Udala|orrialdeak=5-223|ISBN=L.G. D. 01025-2002}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Arrazola Urquiaga, José Ramón|urtea=2024|izenburua=La Torre Campanario de la Iglesia Parroquial de San Miguel Arcángel de Oñati|argitaletxea=José Ramón Arrazola. K-3|orrialdeak=13,14|ISBN=LG. D 00067-2024|hizkuntza=Es}}</ref> [[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]: XVI. mendeko mojategia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdeak=235-240|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Lanzagorta Mª José, Molero Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=Los Lazarraga y el convento de Bidaurreta ( siglos XVI-XVII): un linaje en la historia de Oñate|argitaletxea=Colección Lankidetzan Bilduma. Oñatiko Udala - Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=43-54|ISBN=84-89516-91-X|hizkuntza=Es}}</ref> [https://goiena.eus/oinati/1675237263404-onati-ezagutzen-laterandarrak Jesusen Bihotzaren eliza:] XIX. mendekoa,<ref name=":5" /> Parrokiako abade etxea: XX. mendekoa<ref name=":5" /> === D- Hirigunetik kanpo: === * [[Arantzazuko santutegia]]: [[Urbia]] eta [[Aizkorri]]ra bidean dago kokatuta, Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikitako [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mende erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=305|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi Olano, Edorta|urtea=1993|izenburua=Arantzazu, tradizioa eta abangoardia|argitaletxea=Kultura eta Turismo Departamentua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=22-25|ISBN=84-7907-111-7}}</ref> * [[Santa Ana komentua (Oñati)|Santa Ana komentua]]: [[XVII. mendea]]n eraikia, [[Garagaltza]] auzoan dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabakl Mujika, Martin|urtea=2002|izenburua=Las monjas de Santa Ana de Oñati. Cinco siglos, tres casas, una misión|argitaletxea=Arantzazu. Ediciones franciscanas. Kultura Saila. Eusko Jaurlaritza.|orrialdea=246|ISBN=84-7240-191-X|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Garibai dorretxea]]: XIV. mendean eraiki zen eta [[Garibai]] auzoan dagoen dorretxea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dorrea Garibai. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/dorrea-garibai/dorrea/onati/-torreauzo-auzoa-/fichaconsulta/32217&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Madalena baseliza (Oñati)|Madalena edo Maala baseliza]]: XV. mendean eraiki zen eta [[Santxolopetegi]] auzoan dagoen baseliza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-ermita/ermita/onati/-santxolopetegi-auzoa-/fichaconsulta/32105&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Araotz]] auzoan: [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Araotz)|San Migel Goiaingeruaren parrokia.]] [[Sandaili baseliza|Sandaili baseliza,]] [[Sandaili leizea]], [[Araotzeko urtegia|Araozko urtegia]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak.|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbo|orrialdeak=94-161}}</ref> * [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutzeko kobak,]]<ref name=":5" /> [[Fitxategi:Arantzazu dorrea 2005 04 24 (2).JPG|thumb|Arantzazuko santutegia]] === E- Ondare dokumentala === * [[Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa|Gipuzkoako probintziako artxibo historikoa]]<ref>{{erreferentzia|abizena=Luzuriaga Sanchez, Gerardo|urtea=1991|izenburua=Oñatiko Unibertsitateko Liburutegiko XVI. mendeko Inpreso eta Inkunableen Katalogoa|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Kultura, Hezkuntza, Kirol eta Turismo Departamentua|orrialdea=22|ISBN=84-7907-048-X}}</ref> * [https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent}}</ref> * [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuko]] frantziskotarren santutegiko Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubizarreta, Kandido|urtea=1998|izenburua=Catálogo de Incunables e Impresos del siglo XVI del Santuario de Arantzazu y del Convento Franciscano de Zarautz|argitaletxea=EFA. Frantziskotar Argitaletxea. Arantzazu. Oñati|orrialdea=9|ISBN=84-7240-164-2}}</ref> * San Migel parrokiako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel parrokiako Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> * Jesusen Bihotzaren elizako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Agustinoen Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> == Komunikabideak == Oñatiko Udalaren ekimenez 90eko hamarraldian sortutako Kontzejupetik aldizkariak eta Oñati Irratiak gaur egun oraindik ere lanean diraute. * [[Kontzejupetik]] aldizkaria<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/kontzejupetik-aldizkaria</ref> * [[Oñati irratia]]<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/onati-irratia</ref> Horretaz gain, Debagoiena bailarako [[Goiena]] komunikazio taldeak herriko albisteak, erreportajeak... argitaratzen ditu bere hedabideetan. * [[Goienkaria]], [[Goiena Telebista]], [[Goiena.net|Goiena.eus]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Goiena Komunikazio Taldea|url=https://goiena.eus/}}</ref> == Euskara == [[Fitxategi:Oñatiko Jerardo Elortza.webm|thumb|Oñatiko Jerardo Elortzaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elortza Egaña, Jerardo - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/hizlariak/jerardo-elortza-egana/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> testigantza, euskarak seminarioan zuen lekuaren inguruan. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref><ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]] Oñati<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> Gipuzkoako herri euskaldunenen artean dugu, biztanleen %80 inguru euskal hiztunak dira (Eustaten arabera, % 77,91 ziren euskaldunak 2016an)<ref name=":0" />. Herriko hizkerari dagokionez, [[mendebaldeko euskara]]ren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> aldaera bat da, [[Debagoiena|Debagoienekoa]]<ref name="#1"/>. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k, Oñatik eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. Leintz haranak esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte, eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin izan du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=113|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> [[Kandido Izagirre]] eta [[Luis Villasante]] fraideak, Manuel Umerez, Leonardo Zabaleta, Leonardo Guridi, Leandro Igartua eta Felix Arrazola abadeak, [[Bedita Larrakoetxea]], [[Gerhard Bähr]] alemaniar hizkuntzalaria, Joxe Otalora eta [[Jerardo Elortza]] izan dira, besteak beste, Oñatiko hizkera aztertzen aitzindariak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=123|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Egaña Calderón, Urko|urtea=2014|izenburua=Oñatiko hitzen altxorra|argitaletxea=Oñatiko Bertso Eskola|orrialdeak=16-205|ISBN=978-84-617-3193-0}}</ref> Lehen [[Korrika]] 1980ko azaroaren 29an Oñatin hasi zen eta [[Bilbo]]n abenduaren 7an bukatu. [[Oñatiko Unibertsitatea]]ren atean hasi zen Korrika eta zazpi probintziak igaro zituen 1820 kilometrotako ibilbide luzean. Lekukoarekin batera hasiera emango zion korrikalaria Oñatiko alkatea [[Eli Galdos]] izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Belategi, Gontzal|urtea=2024|izenburua=Lehenengo Korrikaren zerogarren Kilometroa.|argitaletxea=Goiena, Debagoieneko aldizkaria|orrialdea=40}}</ref> 2014an, udalak Oñatiko euskarari buruzko liburu oparoa argitaratu zuen, Roberto Altunak, Kepa Elortzak eta Koldo Zumaldek egindakoa.<ref>[https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia/argitalpenak/onatiko-euskeria "Oñatiko euskerie" (R. Altuna, K. Elortza, K. Zumalde).]</ref> == Jaiak eta ospakizunak == Herriko jaiak ugariak dira, eta hiru arlotan banatu daitezke: * Oñatiko patroiaren jai nagusiak, [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean, irailaren 29an ospatzen dira, gazte-talde ugariren parte-hartzearekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko jaiak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/onatiko-jaixak}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Turismo bulegoa: Oñatiko jaiak|url=https://www.turismodebagoiena.eus/es/que-hacer/onatiko-jaiak/}}</ref> Baina ez dira egun horretara soilik mugatzen, irailean zehar "Nazioarteko artzain txakur txapelketa" egiten da 1955etik hona,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nazioarteko artzain txakur txapelketa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/nazioarteko-artzain-txakurren-txapelketa?set_language=eu}}</ref><ref>{{erreferentzia|urtea=2024|izenburua=Artzain txakur txapelketa eta margo lehiaketa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1726574125518-artzain-txakur-txapelketa-eta-margo-lehiaketa}}</ref> Euskal dantzen "Haurren eguna", beste herri batzuetako hainbat talderen parte-hartzearekin,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Haurren eguna|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> Haurren eta nagusien bi "Danborrada",<ref>{{erreferentzia|izenburua=Danborrada|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> eta baserritarren zein artisauen "Herri eguna".<ref>{{erreferentzia|izenburua=Herri Eguna|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> <ref>{{erreferentzia|abizena=Peña Santiago, Luis Pedro|urtea=1973|izenburua=Fiestas tradicionales y romerías de Guipuzcoa|argitaletxea=Ed. Txertoa|orrialdeak=269-273|ISBN=84-7148-011-5|hizkuntza=Es}}</ref> * Hiribilduko kale-auzoetako jaiak, gazteak antolatuta: maiatzean "San Migel Txikiak" Kale Zaharrean, ekainean Errekalden, uztailean San Martinen, Santa Marinan, Olakuan eta Trianan, abuztuan San Lorentzon, irailean Atzeko Kalean eta Bidebarrietan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=164|ISBN=84-606-1903-6..|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati.|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=166-183|ISBN=L.G. SS-963/02..|hizkuntza=Es}}</ref> * Auzoetako jaiak: maiatzean Olabarrietan, ekainean Asentzion, Araotzen, Errekalden San Pedron eta Zubillagan, uztailean Madalenan, abuztuan Larrañan eta Urruxolan, irailean Arantzazun, azaroan Uribarrin, abenduan Santa Lutzian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo, 1994|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria. Oñatiko Udala|orrialdeak=164-166|ISBN=84-606-1903-6}}</ref>[[Fitxategi:1 3 Udaletxetik Kale Barrira 61.jpg|thumb|Corpus eguneko prozesioa Kale Barrian, laurogeiko hamarkadan. ]] Baina hiribilduko jairik ezagunenak [[Oñatiko Corpusak]] dira, ekainaren erdialdean, hain zuzen [[Mendekoste]] ondorengo bigarren ostegunean, azken urteotan hurrengo igandera pasatu bada ere.<ref>{{erreferentzia|abizena=Altube Arrese, Mirari|urtea=2024|izenburua=Corpus jaiak. Egitaraua|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1717084628889-corpus-jaiak-egitaraua}}</ref> Oñatiko Corpus Christi dokumentatuta dago 1470.etik, udal bando batek auzotarrei prozesioa igaro behar zen kaleak garbitu eta ihiak zabaltzeko eskatu zienean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate. La festividad del Corpus|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=55|ISBN=DL. SS 103/70..|hizkuntza=Es}}</ref> Goiz horretan herriko patroia den [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean meza ospatzen da, ondoren prozesioa eginez herriko kaleetan zehar, Foruen Enparantzan amaituz. Corpusetako ezaugarri nagusiak alde batetik prozesioko pertsonatuak dira, hau da, Kristo, hamabi Apostoluak eta San Migel. Bestetik hamabost irudi edo pauso daude. Eta bestetik dantzariak, “''Corpus Dantzak''” bezala ezagunak eta soilik egun horretan eskaintzen direnak, aipagarriena Arku-dantza izanik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1994|izenburua=Oñati. Corpus eguna|argitaletxea=Txistulari (Euskal Herriko Txistulari Elkartea) 160|orrialdea=14|ISBN=LG. VI-607-77}}</ref> Bestalde, prozesioan zehar Oñatiko herria ordezkatuz San Migelek eta dantzariek [[Erreberentzia|erreberentziak]] egingo dizkiote Sakramentu Santuari.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=1987|izenburua=Oñati. Korpus eguna|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=65}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=. Oñatiko Udala|orrialdea=169|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> == Oñatiar ezagunak == === Garai batekoak === * [[Lazarraga leinuaren eraikinak|Juan Lopez Lazarraga]] (1440-1518), [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrean]] jaioa, [[Espainia]]<nowiki/>ko [[Errege Katoliko]]<nowiki/>en kontulari nagusia eta Fernandoren idazkaria, [[Bidaurreta monasterioa|Bid]]<nowiki/>[[Bidaurreta monasterioa|aurreta monasterioa]] eraiki zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Di Cesare, Gervasio|urtea=2012|izenburua=Historia y Genealogía de los Lazarraga|argitaletxea=Ed. Gervasio di Cesare|orrialdeak=15-491|ISBN=978-84-616-0317-6|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Rodrigo Mercado Zuatzola]] (1460-1548 [[Valladolid]]), apezpiku eta humanista. [[Mallorca]] eta Ávilako apezpikua. Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Santi Spiritus Uniber]]<nowiki/>[[Sancti Spiritus Unibertsitatea|ts]]<nowiki/>[[Sancti Spiritus Unibertsitatea|itatea]]<nowiki/>ren sortzailea 1545an.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, José Antonio|urtea=2020|izenburua=Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatearen Historia Soziala|argitaletxea=Donostia-San Sebastián: Kutxa Fundazioa|ISBN=978-84-7173-608-6}}</ref> * [[Andres Araotz]] (1500-1563): eskultorea eta erretaula egilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Canton, Beatriz; Diaz, Mª. Nieves, de Pablo, Cristina|urtea=1991|izenburua=GIZONAK|argitaletxea=Monverde|orrialdea=145|ISBN=84-7728-210-2|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Lope Agirre]] (1510-1561 [[Barquisimeto|Barqisimeto]], Venezuela), esploratzaile eta konkistatzailea, Espainiako er<nowiki/>rege [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II]].ari [[Peru]]<nowiki/>ko independentzia aldarrrikatuz eskutiz ospetsu bat igorri zion. Berrehun urte geroago, [[Simón Bolívar|Simon Bolivar]] izan zen Peruko askatzailea, eta Lope Agirre hartu zuen bere oinarrizko eredu bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2020|izenburua=1562 - Lope Agirreren estatua|argitaletxea=Olaitturri K.E.|orrialdeak=78|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/12-%201562-%20Lope%20Agirreren%20estatua}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Sender, Ramón J.|urtea=1998|izenburua=La aventura equinoccial de Lope de Aguirre|argitaletxea=Ed. Magisterio, Madrid|ISBN=978-842-181-840-4|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Cristóbal Oñate]] (1504-1567 [[Zacatecas Hiria|Zacatecas]]): esploratzailea eta Nueva Españako konkistatzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1998|izenburua=Los Oñate en México y Nuevo México|argitaletxea=Oñatiko Udala - Zacatecaseko Udala|orrialdeak=21-50|ISBN=84-921814-1-9|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Migel Aozaratzakoa|Mikel Aozaratza]] (1598-1637 [[Nagasaki]]): apaiza. [[Japonia]]n misiolari ibili zen. Eliza katolikoak 1987an santu izendatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=González de Aozaraza del Rosario, Miguel|argitaletxea=Real Academia de la Historia. Historia Hispánica|hizkuntza=Es|url=https://historia-hispanica.rah.es/biografias/20082-san-miguel-gonzalez-de-aozaraza}}</ref> * [[Manuel Zañartu]] (1723-1782 [[Santiago (Txile)|Santiago]], Txile<nowiki/>): [[Txile]]<nowiki/>ko <nowiki/>[[Santiago (Txile)|Santiago]]<nowiki/>ko korrejidorea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gipuzkoako biografia zirriborroak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Gipuzkoako_biografia_zirriborroak?from=Za}}</ref> * [[Ramón María Adurriaga]] (1755-1841): [[Ávila]]<nowiki/>k<nowiki/>o apezpikua<nowiki/> (1824-1841).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gipuzkoako biografia zirriborroak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Gipuzkoako_biografia_zirriborroak}}</ref> <gallery mode="packed" heights="160" perrow="200"> Fitxategi:La Sabiduría entre los hermanos Sancho y Rodrigo.jpg|Rodrigo Mercado Zuatzola Fitxategi:Pedro Altube.png|Pedro Altube Fitxategi:Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate.jpg|Juan Madinabeitia Fitxategi:Almirante Irizar.jpg|Julian Irizar Fitxategi:Aita Madina tokikom.png|Aita Madina Fitxategi:Jose de Azpiazu.jpg|José de Azpiazu </gallery> * [[Manuel Umerez|Manuel Umerez Goribargoitia]] (1757-1818): apaiza eta idazlea. Oñatiarrez lehen aldiz idatzi ziren bi libururen egilea, 1805ean eta 1808an. Lehe<nowiki/>na [[Jerardo Elortza]]<nowiki/>k transkribatua. <ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=109-111|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> * Antonio Elorza Agirre (1798-1873): ingeniari militarra. Landa-mariskala izatera iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbao|orrialdea=179}}</ref> * [[Pedro Altube]] (1827-1916), Estatu Batuetan arrantxo-jabea eta abeltzaina izan zen, eta «Ameriketako euskal herritarren aita» deitzen diote. 2,03 metro luze zen eta, ''Palo Alto'' («makila luze») ezizenaz ezaguna. Hall of Great Westerners delakoan inskribatua 1960az geroztik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Villar, Axun; Igarzabal, Eli, Artixa Taldea|urtea=2017|izenburua=Antxinako Zubillagari begirada bat. Pedro Altube Idígoras "Palo Alto"|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=113,114|ISBN=L.G. SS-632-2017}}</ref> * [[Blas Pradere]] (1851-1923): apaiza eta idazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Pradere Arruti, Blas.|urtea=1917|izenburua=Euskeraren iraupena|argitaletxea=Euskal-Erria : revista bascongada (EUSKAL-ERRIA) 77|orrialdeak=198-200.|hizkuntza=Es}}</ref> *[[Juan Madinabeitia]] (1861-1938): sendagilea, Espainiako [[gastroenterologia]]<nowiki/>ko eskola modernoaren sortzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zulaica Aristi, Daniel|urtea=1985|izenburua=Vida y obra del Dr. Madinabeitia|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=30,31|ISBN=84-7086-121-2|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Julian Irizar]] (1869-1935), aita oñatiarra zuen. [[Argentina|Argentinan]] jaioa. Hango [[Almirante (armada)|almirantea]] izan zen. Antarktikan ibilia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aurkenerena, Joseba|urtea=2011|izenburua=Julian Irizar, Antartikako izozmendien artean|argitaletxea=kazeta.info|url=https://web.archive.org/web/20140502032453/http://www.kazeta.info/iritzia/Joseba_Aurkenerena/julian-irizar-antartikako-izozmendien-artean}}</ref> * [[Jose Madinabeitia]] (1870-1923): sendagilea eta militante sozialista.<ref>{{erreferentzia|urtea=2010|izenburua=«El médico Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate fallecía el 21 de noviembre de 1938 en Barcelona»|argitaletxea=Euskonews & Media, 555. zenbakia|hizkuntza=Es|url=https://www.euskonews.eus/0555zbk/efem55503es.html}}</ref> *Mariano San Miguel Urcelay (1879-1935) musikagilea eta klarinetista.<ref>{{erreferentzia|abizena=Sáenz de Ugarte, José Luis.|izenburua=Mariano San Miguel Urcelay|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/68139/mariano-san-miguel-urcelay}}</ref> *Alberto del Castillo Yurrita (1899-1976) arkeologo, filosofo eta historialaria. Katalunian aritu izan zen lanean.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Alberto del Castillo Yurrita|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/27592/alberto-del-castillo-yurrita}}</ref> * [[Francisco Madina|Aita Madina]] (1907-1972), [[Agustindarrak|agustindarra]] eta musikagilea, bere bi konposiziorik ezagunenak erlijiosoak dira, alde batetik "[[Aita Gurea (Aita Madina)|Aita Gurea]]", [[Argentina|Argentinan]] idatzita [[1946|1946an]] eta bestetik "[[Agur Maria]]"<ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Xabier|urtea=2017|izenburua=La música vasca por el Padre Francisco de Madina|argitaletxea=Ed. EKIN|orrialdea=56|ISBN=D. L. SS-1317-2017|hizkuntza=Es}}</ref>. *[[Primi Erostarbe]] (1907-1995), Euskal Herriko emakume [[pandero]]jole eta irrintzilaririk ezagunenetako bat izan zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Lizargarate Trikitizale elkartea homenaje hoy en Santa Ana a la difunta Primi Erostarbe»|argitaletxea=dantzan.eus|hizkuntza=Es}}</ref> *[[Jose de Azpiazu]] (1912-1986), [[gitarra-jotzaile]], [[musikagile]], musika klasikoko [[partitura]]<nowiki/>k gitarrara moldatzaile, [[Geneva|Genevan]] ([[Suitza|Suitzan]]) egin zuen bere lan artistikoa 1950tik aurrera<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, Jose Antonio|urtea=1998|izenburua=José de Azpiazu. Biografia|argitaletxea=Euskal Herriko gitarra elkartea, Donostia|orrialdeak=226|ISBN=DL. SS- 670/2000|hizkuntza=Eu}}</ref>. *[[Antonino Ibarrondo]] (1914-1985), banda-zuzendari, maisu eta musikagile,<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, José Antonio; Ugarte, Xabier|urtea=2014|izenburua=Antonino Ibarrondo Oleaga. Biografía|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=25-36|ISBN=L.G. SS. 1340-2014}}</ref> *[[Salbador Barandiaran]] (1916-2006), idazle eta musikagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Barandiaran, Salbador|urtea=1959|izenburua=Estética de Juan Ignacio de Iztueta|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=En|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-the-international-folk-music-council/article/abs/estetica-de-juan-ignacio-de-iztueta-salvador-barandiaran-real-sociedad-vascongada-de-los-amigos-del-pais-ano-xv-cuad-4-14-pp-san-sebastian-spain-1959/A054DB51C5EB70AFD44F0FDB475BC9A1}}</ref> * [[Juan Zelaia]] (1920-2016), enpresaburua, euskaltzalea, eta [[Mezenasgo|mezenas]] Oñatiko hainbat ekimenetan zein Euskal Herriko euskararen alorreko ekintzetan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Mendibil, Ismael|urtea=2000|izenburua=Elkarrizketa: Juan Celaya, empresario. "En ningún sitio se vive tan bien como en Euskal Herria"|argitaletxea=Euskonews & Media 93.zbk|orrialdeak=6-10|hizkuntza=Es|url=https://www.euskonews.eus/0093zbk/elkar9301es.html}}</ref> * [[Jose Milikua]] (1921-2013), artearen historialaria eta Prado Museoko zaindaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=José Milicua (1921-2013). Historiador del arte y patrono del Museo del Prado. Bibliografía completa|argitaletxea=Museo del Prado|hizkuntza=Es|url=https://www.museodelprado.es/aprende/investigacion/estudios-y-restauraciones/recurso/jose-milicua-1921-2013-historiador-del-arte-y/108aac80-33b9-47c7-a45b-b012b5570ff9}}</ref> * [[Luis Peña Gantxegi]] (1926-2009) arkitektoa. [[Haizearen orrazia|Donostiako Haizearen orraziaren]] egilea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Luis Peña fue la figura más destacada de la arquitectura vasca durante más de cuarenta años de intensa e ininterrumpida trayectoria profesional.|argitaletxea=La casa de la arquitectura.es|hizkuntza=Es|url=https://lacasadelaarquitectura.es/recurso/luis-pea-ganchegui/d5f0ed85-6ded-4837-9328-f8a876930101}}</ref> * [[Ignazio Arregi|Ignazio Arregi S.J.]] (1931-2020), jesuita eta kazetaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ignazio Arregi Zendoia|argitaletxea=Alberdania|url=https://www.alberdania.net/autores/ignazio-arregi-zendoia/}}</ref> * Miguel Angel Arzuaga (1925-1960), Oñatiko paisaia-margolaria<ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi, Edorta|urtea=2010|izenburua=Miguel Angel Arzuaga|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=23-43|ISBN=978-84-935841-5-3}}</ref> * [[Eli Galdos]] (1934-2007), injinerua, eta politakaria, Oñatiko alkate izan zen demokraziako lehen hiru agintaldietan, eta baita [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] Herrizaingoko sailburuorde eta Gipuzkoako Foru Aldundiko [[Ahaldun nagusi|ahaldun nagusia]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Bikuña, Mireia|urtea=2009|izenburua=EAJren 75 hautagai omenduko dituzte zapatuan|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1386609027252-eajren-75-hautagai-omenduko-dituzte-zapatuan}}</ref> * [[Luis Maria Intza]] (1934-2018) erlezaintza eta apiterapiaren bultzatzailea<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubiria Kamino, Pello|urtea=2018|izenburua=Luis Mari Intza hil da|argitaletxea=Argia|url=https://www.argia.eus/albistea/luis-mari-intza-hil-da-erlezaintza-eta-apiterapiaren-bultzatzaile-suharra}}</ref> * [[José Ramón Elizondo]] (1942 - 2020) sukaldaria,<ref>{{erreferentzia|abizena=Lapitz, Juan José|urtea=2016|izenburua=Homenaje a José Ramón Elizondo|argitaletxea=El Diario Vasco|hizkuntza=Es|url=https://www.fecoga.com/hemeroteca/detalle/noticia/homenaje-a-jose-ramon-elizondo/}}</ref> * [[Juan Carlos Irizar]] (1951-2021), piano-jotzailea eta musikagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Arozamena Ayala, Ainhoa|izenburua=Juan Karlos Irizar Ortuzar|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=Es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/irizar-ortuzar-juan-carlos/ar-70052/}}</ref> === Gaur egungoak === *[[Jose Antonio Villar]] (1939), aktore eta abeslari "''Ez dok Amairu''" mugimenduan,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornés Zubizarreta, Idoia|urtea=2021|izenburua=Ez Dok Amairu|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia. Eusko Ikakuntza|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/ez-dok-amairu/ar-43522/}}</ref> *[[Paulo Agirrebaltzategi]] (1942) idazle, irakasle eta [[Jakin]] aldizkariko sortzailea,<ref>{{erreferentzia|urtea=2018|izenburua=Paulo Agirrebaltzategi|argitaletxea=Ediciones franciscanas Arantzazu|url=https://edicionesfranciscanasarantzazu.com/autor/paulo-agirrebaltzategi/?v=12470fe406d4}}</ref> *[[Félix Ibarrondo Ugarte]] (1943) musikagilea,<ref>{{erreferentzia|abizena=Oihana Elorza Gorostiza|urtea=2020|izenburua=Manuel Lekuona sarirako aurkeztu dute Felix Ibarrondo oñatiarra|argitaletxea=Goiena}}</ref> *[[Jerardo Elortza]] (1944), idazlea, historialaria eta hizkuntzalaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Biain Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=27-117|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> *Lourdes Idoiaga (1951), Oñatz Kultur Elkarteko sortzailea eta Oñatiko alkate ohia,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lourdes Idoiaga, Oñatiko alkatetzarako hautagaia|argitaletxea=EAJ.PNV}}</ref> *[[Santi Idigoras]] (1953), [[Real Sociedad|Donostiako Erreale]]<nowiki/>ko futbolari ohia, Espainiako Liga irabazi zuen, eta bertako selekzioarekin jojatzera iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Santiago Idigoras Bilbao|argitaletxea=Archivo histórico. Real Sociedad de Fútbol|hizkuntza=Es|url=https://www.realsociedad.eus/es/historical-file/player/16}}</ref> *[[Jon Zelaia|Jon Zelaia Mendizabal]] (1954), idazlea eta<nowiki/> musikaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Música y Política: Mesa redonda y audición|argitaletxea=EHU/UPV|hizkuntza=Es|url=https://www.ehu.eus/eu/web/cpa/mintegiak/-/asset_publisher/OgK2/content/musicaypolitica}}</ref><gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Félix Ibarrondo.jpg|Félix Ibarrondo Fitxategi:AgirrebaltzategiUEU84.jpg|Paulo Agirrebaltzategi Fitxategi:Jerardo Elortza 2004.jpg|Jerardo Elortza Fitxategi:Santi Idigoras.jpg|Santi Idigoras Fitxategi:LarraitzUgarte.jpg|Larraitz Ugarte </gallery> *[[Ruper Ordorika]] (1956), musikagile, abeslari eta idazlea, Euskal Herriko berritzailerik ezagunenetakoa pok, rock eta beste musika estilo batzuk uztartuz. 2024ko [[Abadia saria]] eman zioten "Euskal kantagintza eremu berrietara eramatearren, rocka eta kantu tradizionala uztartuz, literatura eta artearekiko zubiak landuz." <ref>{{erreferentzia|abizena=Jimenez Larrea, Amaia|urtea=2024|izenburua=Ruper Ordorikari emango diote Abadia Saria|argitaletxea=Berria}}</ref> *[[Izaskun Moyua]] (1958), [[Emakunde]]<nowiki/>ko zuzendari ohia.<ref>{{erreferentzia|urtea=2005|izenburua=Izaskun Moyúa toma posesión de su cargo como nueva directora de Emakunde,|argitaletxea=EAJ-PNV}}</ref> *[[Xabier Etxaniz Erle|Xabier Etxaniz Erl]][[Xabier Etxaniz Erle|e]] (1961) ida<nowiki/>zle eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Xabier Etxaniz Erle|argitaletxea=EHU/UPV|url=https://www.ehu.eus/es/web/master/master-psicodidactica/profesorado?p_redirect=fichaPDI&p_idp=4126}}</ref> *[[Lourdes Bedia]] (1961) aktorea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lourdes Bedia|argitaletxea=Antzerki - Feria de teatro|hizkuntza=Es|url=https://www.alberdania.net/autores/gerardo-markuleta/}}</ref> *[[Iñaki Aldekoa Beitia|Iñaki Aldek]][[Iñaki Aldekoa Beitia|oa]] (1961), [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] i<nowiki/>rakaslea, eta [[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|euskaltzain u]][[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|rgazlea.]] <ref>{{erreferentzia|izenburua=Iñaki Aldekoa Beitia|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/es/euskaltzaindia/academicos/correspondientes/290-g/4751-pruden-gartzia-isasti}}</ref> *[[Gerardo Markuleta]] (1963), idaz<nowiki/>lea eta itzultzailea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gerardo Markuleta|argitaletxea=Alberdania|url=https://www.alberdania.net/autores/gerardo-markuleta/}}</ref> *[[Pruden Gartzia]] (1964), [[euskaltzain urgazle|euskalt]]<nowiki/>[[euskaltzain urgazle|zain urgazle]]a, eta [[Azkue biblioteka|Azkue Libur]][[Azkue biblioteka|utegiko]] zuzendaria.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pruden Gartzia Isasti|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/es/euskaltzaindia/academicos/correspondientes/290-g/4751-pruden-gartzia-isasti}}</ref> *[[Bixente Atxa]] (1965), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondrago]][[Mondragon Unibertsitatea|n]]<nowiki/> [[Mondragon Unibertsitatea|Unibertsitateko]] errektorea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Jokin Bereziartua Lizarazu|urtea=2015|izenburua=Bixente Atxa: "MU-ren proiektua indartsua da; gogotsu, ilusioz eta errespetuz ekin diot"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1424347370021-bixente-atxa-mu-ren-proiektua-indartsua-da-gogotsu-ilusioz-eta-errespetuz-ekin-diot}}</ref> <gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Goiena-exegoien-ordorika.jpg|Etxegoien eta Ordorika Fitxategi:Maria Cruickshank 2014.jpg|Maria Cruickshank Fitxategi:Bixente Atxa (cropped).jpg|Bixente Atxa Fitxategi:Itziar Ugarte Irizar. kazetari eta idazle oñatiarra.jpg|Itziar Ugarte Fitxategi:Malen Osa. Mendi lasterketaria.jpg|Malen Osa </gallery> *[[Fermin Etxegoien|Fermin Etxeg]][[Fermin Etxegoien|oien]] (1966), idazl<nowiki/>e eta irrati-esataria,<ref>{{erreferentzia|abizena=Hirinet|urtea=2014|izenburua=Autokarabana, Fermin Etxegoien|argitaletxea=Ttipia|url=https://alea.eus/araba/1452258095043-autokarabana-fermin-etxegoien}}</ref> *[[Luis Durán]] (1967), komikigilea<nowiki/>.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Luis Durán|argitaletxea=Babelio|hizkuntza=Es|url=https://es.babelio.com/auteur/Luis-Durn/67662}}</ref> *[[Ritxi Mendiguren|Ritxi Mendi]][[Ritxi Mendiguren|guren]] (1968), [[Athletic|Athle]]<nowiki/>[[Athletic|tic]]<nowiki/>eko futbolari ohia,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ricardo Mendiguren Egaña|argitaletxea=Athetic Club|hizkuntza=Es|url=https://www.athletic-club.eus/jugadores/ricardo-mendiguren-egana}}</ref> *[[Jon Odriozola|Jon Odriozola Mugarza]] (1970), <nowiki/>txirrindulari profesional ohia.<ref>{{erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Odriozola, de Ibanesto.com, se adjudica la subida a Urkiola|argitaletxea=Libertad Digital|hizkuntza=Es|url=https://www.libertaddigital.com/deportes/2001-08-12/odriozola-de-iibanestocomi-se-adjudica-la-subida-a-urkiola-39855/amp.html}}</ref> *[[Jon Aiastui]] (1971), idazlea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jon Ayastuy|argitaletxea=Todos los libros.com|hizkuntza=Es|url=https://www.todostuslibros.com/autor/jon-aiastui}}</ref> *[[Larraitz Ugarte]] (1976), legela<nowiki/>ri eta politikaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2012|izenburua=Larraitz Ugarte: "Debagoienari lagundu nahi diogu duen maila ekonomikoari eutsi diezaion"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1386609249729-larraitz-ugarte-debagoienari-lagundu-nahi-diogu-duen-maila-ekonomikoari-eutsi-diezaion}}</ref> *[[Iker Martinez de Zuazo|Iker Martinez de]] [[Iker Martinez de Zuazo|Zuazo]] (1977),<nowiki/> musikaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rodríguez Vidondo, Carlos|urtea=2021|izenburua=Iker Martínez de Zuazo: «Hace veinte años te mandaban a la mierda si hacías pop en euskera, ahora no hay complejos|argitaletxea=El Diario Vasco|url=https://www.diariovasco.com/culturas/musica/iker-martinez-zuazo-musico-20211004173952-nt.html}}</ref> *[[Idoia Etxeberria Elortza|Idoia Etxeberria]] (1977), idazl<nowiki/>e eta kazetaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Altube Arrese, Mirari|urtea=2024|izenburua=Idoia Etxeberria oñatiarrak irabazi du Karmele Igartua sorkuntza lehiaketa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1703945599729-idoia-etxeberria-onatiarrak-irabazi-du-karmele-igartua-sorkuntza-lehiaketa}}</ref> *[[Aitor Arregi Galdos|Aitor]] [[Aitor Arregi Galdos|Arregi]] (1977), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon]]<nowiki/> [[Mondragon Unibertsitatea|Unibertsitateko]] irakasle eta zinemagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aranburuzabala Juldain, Aitziber|urtea=2024|izenburua=Aitor Arregi: "Oso gurea sentitzen dugu; gure izaera du"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1705665766711-aitor-arregi-oso-gurea-sentitzen-dugu-gure-izaera-du}}</ref> *[[Markel Irizar|Markel]] [[Markel Irizar|Irizar]] (1980), txirrind<nowiki/>ulari profesional ohia,<ref>{{erreferentzia|abizena=Azkarate Beitia, Sergio|urtea=2011|izenburua=Markel Irizar... Ole!|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1386609082737-markel-irizar-ole}}</ref> *[[Mikel Sagarzazu]] (1988) bikoizt<nowiki/>ailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Santos, Maialen|urtea=2020|izenburua=Mikel Sagarzazu, ahotsak bikoizten diharduen oñatiarra|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1598944157217-mikel-sagarzazu-ahotsak-bikoizten-diharduen-onatiarra}}</ref> *[[Maria Cruickshank|M]][[Maria Cruickshank|aría Cruickshank]] (1989) aktor<nowiki/>ea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Maria Cruickshank|argitaletxea=filmaffinity|hizkuntza=Es|url=https://www.filmaffinity.com/es/name.php?name-id=999837593}}</ref> *[[Itziar Ugarte|Itziar Ugarte Irizar]] (1995) ka<nowiki/>zetaria eta idazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aranburuzabala Juldain, Aitziber|urtea=2022|izenburua=Itziar Ugarteren liburuak, Espainiako Kritikaren Saria|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1651054125251-itziar-ugarteren-liburuak-espainiako-kritikaren-saria}}</ref> *[[Malen Osa]] (<nowiki/>2002) mendi eskiatzai<nowiki/>lea eta lasterkaria, 2024<nowiki/>ko denboraldiko sailkapen orokorrean hi<nowiki/>rugarren bukatu zuen "Mendi lasterketen Munduko Urrezko Txapelketan" (''Golden Trail World Series'').<ref>{{erreferentzia|abizena=Urtzelai, Xabier|urtea=2024|izenburua=Malen Osa. Trail-ak asko lagundu dit urte gogor hau kudeatzen|argitaletxea=Goiena egunkaria|url=https://goiena.eus/oinati/1729766621695-malen-osa-trail-ak-asko-lagundu-dit-urte-gogor-hau-kudeatzen}}</ref> == Anaitzeak == Oñati ondorengo herri eta hiriekin anaituta dago:<ref>https://www.oñati.eus/es/la-localidad</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1998|izenburua=Los Oñate en México y Nuevo México|argitaletxea=Oñatiko Udala - Zacatecaseko Udala|orrialdea=3|ISBN=84-921814-1-9.|hizkuntza=Es}}</ref> {| class="wikitable" | * {{banderaikur|Mendebaldeko Sahara}} Gleibat<nowiki/> El Fula ([[Mendebaldeko Sahara]]) * {{banderaikur|Frantzia}} [[Châteaubernard|Châteaubernar]]<nowiki/>[[Châteaubernard|d]] ([[Frantzia]]) * {{banderaikur|Argentina}} José C. Paz ([[Argentina]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Guadalajara (Mexiko)|Guadalajara]] ([[Mexiko]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Zacatecas Hiria|Zac]]<nowiki/>[[Zacatecas Hiria|atecas]] ([[Mexiko]]) |} == Argazki galeri<nowiki/>a == <gallery> Irudi:Oñate - Iglesia de San Miguel 09.jpg|[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]. Irudi:Oñate - Monasterio de Bidaurreta 1.jpg|[[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]. Irudi:Oñate - Universidad 23.jpg|[[Oñatiko Unibertsitatea]]. Irudi:Oñati, Ayuntamiento.JPG|[[Oñatiko udaletxea|Oñatiko]] <nowiki/>[[Oñatiko udaletxea|udaletxea]]. Irudi:Lazarraga jauregia (Oñati), iparraldetik ikusita.JPG|[[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]]. Irudi:OTADUI1.JPG|[[Otadui Jausoro etxea]]. Irudi:Oñate - Palacio Antia 2.jpg|[[Antia jauregia]]. Irudi:GARIBAI4.JPG|[[Garibai dorretxea|Ga]]<nowiki/>[[Garibai dorretxea|ribai dorretxea]]. Irudi:Zumeltzegi (1988).jpg|[[Zumeltzegi dorrea]]. Irudi:Arantzazuko santutegiko ikuspegia.jpg|[[Arantzazuko santutegia]]. </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} * [http://www.oinati.org Oñatiko Udalaren webgunea] * {{es}} [http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/ «Oñati»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''. * [https://goiena.eus/oinati/ Oñatiko albisteak Goienan] * [http://olaitturri.blogspot.com/ Olaitturri Kultur Elkartea] {{autoritate kontrola}} {{Oñatiko auzo aurkibidea}} {{Debagoieneko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Oñati]] oz66xlkzsrzh5w8nerg69en2eg0r930 10002407 10002365 2024-12-17T13:30:26Z Iñazio Irizar 69454 10002407 wikitext text/x-wiki {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Oñati | nongo = Oñatiko | irudia = Oñati Aloñatik corrected.jpg | irudiaren testua = Oñati [[Aloña]]tik. | garaiera = 175-1.360 (230 [[Oñatiko udaletxea|udaletxean]]) | distantzia = 68 |webgunea=www.onati.eus|alkatea=[[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]|biztanleria=12497}} '''Oñati''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 11.549 biztanle zituen 2024ko azaroan. Gipuzkoako herririk handiena da hedaduraren aldetik, 108,2 kilometro koadroko azalerarekin. <ref>{{erreferentzia|izenburua=«Oñati»|argitaletxea=Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati}}</ref>. Herriguneak maila handiko monumentu asko ditu, batez ere [[Pizkundea|Pizkundekoak]] eta [[Barrokoa]]k. Han dago [[Oñatiko Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitatea]], berariaz unibertsitate izateko eraiki zen eraikin platereskoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Herrigunetik kanpo [[Aizkorri]]ren magalean dago [[Arantzazuko santutegia]], Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikia, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mendearen erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=27|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=de Anasagasti, Fray Pedro|urtea=1975|izenburua=Aránzazu|argitaletxea=Guipúzcoa: Editorial Franciscana Aránzazu|orrialdeak=57-61|ISBN=84-7240-086-7.|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiarrek ''txantxiku'' («[[igel]]») ezizen herrikoia dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki,|urtea=1957|izenburua=Historia de Oñate, San Sebastián|argitaletxea=Diputación Provincial de Gipuzkoa|orrialdeak=12, 359-362|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Felix Mari|urtea=1976|izenburua=¿Txantxiku, rana o sapo?|argitaletxea=Boletín de la Biblioteca Municipal de Oñate, Ayuntamiento de Oñate|orrialdeak=11-15|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko ezaugarririk nagusienetako bat bere izaera unibertsitarioa da. [[Rodrigo Mercado Zuatzola|Rodrigo Merkado Zuatzola]]<nowiki/>k 1545ean Sancti Spiritus Unibertsitatea eraiki zuen, bere jarduera 1901raino iraun zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=R. P. José A. Lizarralde. O.F.M.|urtea=1930|izenburua=Historia de la Universidad de Sancti Spiritus de Oñate|argitaletxea=Convento de San Francisco de Tolosa|orrialdeak=3-4|hizkuntza=Es}}</ref> Eta tradizioari jarraituz, kooperatiben sortzailea izan zen [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Don Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1960an gaur egun [[Mondragon Unibertsitatea]]<nowiki/>ren barnean dagoen Enpresagintza Fakultatea sortu zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> Eta bigarren ezaugarria erdi arotik Oñatin [[industria]]<nowiki/>k izan duen garrantzia da, hasieran [[burdina]]<nowiki/>ren arloan eta ibai ondoko olen bidez, eta XIX. mendetik hona [[enpresa]] [[kapitalista]] zein kooperatiben eraginez.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=11-19}}</ref> Izan ere, 2024an atzerrian filialak dituzten enpresa sendoak daude, gehienak metal mekanika arlokoak, hala nola Garay SA, [[ULMA Taldea|ULMA taldea]] K.E., Natra Oñati SA, ONNERA Group K.E., Lana K.E, etab.<ref>{{erreferentzia|abizena=2024|urtea=|izenburua=Kooperatibak. Elkarrekin lanean aurrera askotariko sektoreetan|argitaletxea=Goiena Aldizkaria|url=https://goiena.eus/debagoiena/1730302895350-kooperatibismoa-debagoienetik-bultzada-jaso-eta-eskualdea-indartu}}</ref> Horrela, 2015ean 10.000 biztanletik gorako Espainiako langabezia txikienaren herria izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Hernández, María Jesús|urtea=2015|izenburua=El pueblo con menos paro|argitaletxea=Cambio 16 – Economía y Finanzas.|hizkuntza=Es|url=https://www.cambio16.com/el-pueblo-con-menos-paro/}}</ref> == Geografia == === Inguru naturala === Udalerria ingurune menditsuan dago, eta [[Aizkorriko mendilerroa|Aizkorri]], [[Aloña]], [[Zaraiako mendilerroa|Zaraia]] eta [[Elgeako mendilerroa|Elgeako]] mendilerroek mugatzen dute. Iturburua bertan duen [[Oñati (ibaia)|Oñati ibaia]] Debaren ibaiadar nagusienetakoa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2001|izenburua=Aloña mendikatea eta gurutzearen mendeurrena|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=218|ISBN=L.G.: SS-1262/01}}</ref> === Mugakideak === Iparraldean [[Bergara]] eta [[Antzuola]]; hegoaldean [[Barrundia]] eta [[Donemiliaga]], ([[Araba]]); ekialdean [[Legazpi]]; eta mendebaldean [[Arrasate]] eta [[Aretxabaleta]]. === Auzoak === Herriguneaz gain, beste 16 baserri-auzo ditu: [[Arantzazu (Oñati)|Arantzazu]], [[Araotz]], [[Uribarri (Oñati)|Uribarri]], [[Lezesarri]], [[Urrexola]], [[Murgia (Oñati)|Murgia]], [[Olabarrieta (Oñati)|Olabarrieta]], [[Berezao]], [[Garagaltza]], [[Goribar]], [[Zañartu]], [[Torreauzo]], [[Garibai]], [[Santxolopetegi]], [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] eta [[Larraña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati — Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati|aldizkaria=www.xn--oati-gqa.eus|sartze-data=2021-01-13}}</ref>. Auzo hauetatik historikoki [[Elizate|elizate]] izena Urrexolak eta Araotzek dute. Era berean, Araotzek hainbat auzune ditu: [[Elizondo (Araotz)|Elizondo]], [[Ugaran (Oñati)|Ugaran]], [[Jausoro (Oñati)|Jausoro]], [[Zubia (Oñati)|Zubia]], [[Madina (Oñati)|Madina]] edo Maiña, [[Araotz Urruti]] edo Aratzurti, [[Agerre (Oñati)|Agerre]], [[Aizkorbe (Oñati)|Aizkorbe]], [[Uriarte (Oñati)|Uriarte]] eta [[Gerneta]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbo|orrialdea=|orrialdeak=94-141}}</ref> <gallery> Fitxategi:Elizondo_Araozko_herrigunea.jpg|Araotz. Fitxategi:Zañartu.jpg|Zañartu. Fitxategi:Urrexola.jpg|Urrexola. Fitxategi:Araotz-210304-61.jpg|Murgia. </gallery> == Historia == === Historiaurrea === Oñatin azaltzen diren historiaurreko [[Arkeologia-aztarnategi|aztarna]] zaharrenak (erramintak bakarrik, ez giza aztarnak) Erdi Paleolitikokoak dira, duela 80.000 urtekoak. Ondorengo garaikoak, Goi Paleolitikotik aurrera, ugariagoak dira. ===== Erdi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Neandertal]]: izen zientifikoaz ezagutzen dugu garai hartako gizakia Oñatin ez dugu bere arrastorik aurkitu; bai, ordea bertatik oso gertu, Arrasaten, [[Lezetxiki]] kobazuloan hain zuzen ere. Berau da Euskal Herrian aurkitu den giza aztarnarik zaharrena. ===== Goi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000-9.500 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Cro Magnon|Cro-Magnon]] izeneko gizaki mota dugu garai honetakoa. Oñatin ere bizi izan zen, bere erremintak aurkitu baitira. Gizaki honek, egungo gizonaren antza zeukan. Hezurrezko erremintak egiten zituzten; baita haitzuloetako pinturak margotu ere. ===== Goi Paleolitikotik Brontze Garairaino ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 9.500-1.200 urte Euskal Herrian. * Gizakia: Egungoa. Abeltzantzaren hasiera mendi gainetan. [[Brontze]]<nowiki/>a erabiltzen zuten. Monumentu megalitikoak jasotzen zituzten, hala nola [[trikuharri]]<nowiki/>ak, [[iruñarri]]<nowiki/>ak eta [[harrespil]]<nowiki/>ak.<ref name=":1" /> [[Fitxategi:Mugarriluze zutarria - Elgea.jpg|thumb|Mugarriluze iruinarria]] === Historiaurreko aztarnak === * [[Haitzulo]]<nowiki/>ak: Txomen koba erdikoa, [[Zabalaitz (Altzania)|Zabalaitz]], Iritegi, Aizkirri, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]], Arantzazu, Gaztiasoro, [[Anton Koba|Anton koba]], Hartzen koba, [[Sandaili leizea|Sandaili]], [[Orkatzategi]], Madina-zubieta, Urtao II<ref>{{erreferentzia|abizena=Agirre-Mauleón, Juantxo|urtea=2018|izenburua=Arrikrutz. Arrikruzko lehoia|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea|orrialdeak=72-91|ISBN=978-84-947343-9-7}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Arrizabalaga, Iñigo|urtea=1993|izenburua=Introducción al estudio de los depósitos cuaternarios en el complejo kárstico de Arrktrutz|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=55-68|ISBN=84-87471-47-1|hizkuntza=Es}}</ref> * Agerian: Arenazarko korta, Erroitegi, Otzarritza. * [[Megalitismo]]<nowiki/>a: [[Elgea-Artiako Estazio Megalitikoa]], [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa|Brinkola-Zegamakoa]], [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa|Orkatzategikoa]], [[Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa|Satui-Arrolamendiko]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko kultura ondasunak|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Zerrenda:O%C3%B1atiko_kultura_ondasunak}}</ref> * [[Tumulu]]<nowiki/>ak: Aitzgain, Gallerdi, Linatza, [[Jentiletxe]], Urtao, Urtapotolueta II, Malla * [[Trikuharri]]<nowiki/>ak: Artaso, [[Artzanburu]], Urtapotolueta I<ref>{{erreferentzia|abizena=Fr. Lasa, Jose Ignacio|urtea=1977|izenburua=Tejiendo historia. Contribución a la pequeña historia de Guipuzcoa. La cueva de Artzanburu|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastian|orrialdea=417|ISBN=84-7173.052-9|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Iruñarri|Iruinarri]]<nowiki/>a: [[Mugarriaundi (mendia)|Mugarriaundi]] * Aurkikuntza isolatuak: Arritxikietako harkaitza, [[Petrinaitz|Petrinatz]]<nowiki/>eko harkaitza, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]]<nowiki/>eko lehoia<ref name=":1">{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=2002|izenburua=Oñatiko historia|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/historia}}</ref> [[Fitxategi:Escudo Condado de Oñate.svg|thumb|Gebaratar kondeen armarria]] === Oñatiko Jaurerria === Oñatiko Jaurerria XII. mendetik XIX. mendera arte Oñati eta inguruko herrietan garatu zuten [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] aginte sistema izan zen.{{Sakontzeko|Oñatiko Jaurerria}} === Erdi Aroa === Oñati mende luzez jaurerri ''burujabea'' izan zen, eta gero konderria, 1845 arte ez baitzen Gipuzkoan sartu. Ez dago Oñatiko oraingo hirigune historikoaren ezarpenaren jatorria doitasunez zehazten duen agiririk. Nahiz eta bibliografiak jatorri goiztiarra baiesten duen, dela Oñatiko antzinako gunearena, dela hango [[Gebara (leinua)|Gebara]] etxearena —ustez 1149koa den agiri baten aipamena errepikatzen da, eta haren bidez Ladron Eneko kondeak, Gebara eta Oñati etxeko jaunak, bere ondasun guztien dohaintza egin zion bere semeari—, gaur badakigu testu horren ustezko antzinatasuna ez dela egiazkoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ayerbe Iribar, Mº Rosa|urtea=1999|izenburua=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. El señorío de Oñati. Fundación y consolidación de un señorío medieval en tierras vascas.|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Dena dela, zentzuzkoa dirudi hirigunearen jatorria [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel elizaren]] inguruan kokatzeak. Eliza horren lehenengo erreferentzia dokumentalak 1200ra garamatza, urte horretan Juan de Prejanok, [[Calahorra]]ko apezpikuak, bere aurrekoak «''Ecclesiam sancti michaeli de Onati''» elizari emandako induljentzia batzuk berretsi baitzituen. Oñatik berezitasun bat ere bazuen, jaurgoko udalerri gutxietako bat zelako, nahiz eta gero konderri izatera pasa zen (XIII. mendeko dokumentu batzuen arabera, titulu hori [[Gebara (leinua)|gebaratarrek]] erabiltzen zuten, geroago Oñatiko konde izan zirenek). Gebaratarrek [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] erregeak emandako eskubide eta pribilegio batzuk zeuzkaten, eta haien bidez, [[Botere judizial|botere judizial,]] politiko, ekonomiko eta erlijiosoa kontrolatzen zuten. Oñatiko biztanleek etengabe egin zituzten saioak jaunaren boteretik askatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Durana, Jose Ramón|urtea=1999|izenburua=Luchas sociales en el señorío de los Guevara al final de la Edad Media|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=259|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> 1338an hasi ziren eta [[Gipuzkoa]]rekiko anexioa 1540an eskatu zen arren, lotura hori ez zen 1845 arte behin betiko gauzatu.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2002|izenburua=Oñatiko anexiñua|argitaletxea=Olaitturi K.E.|orrialdeak=173|ISBN=84-921814-2-7}}</ref> === Izurri atlantikoa === 1597 eta 1598ko udak gogorrak izan ziren Oñatin. Urte horietan kostatik sartu zen [[Izurri Atlantikoa|Izurri atlantikoa]] herrira iritsi zen, eta 1.200 pertsona inguru hil zituela kalkulatzen da. Gainera, denbora horretan inguruko herrietatik isolatuta egon zen, bizirauteko beharrezkoa zen garirik gabe, eta gaixotzeko beldurrez ziren askok mendira jo zuten, aziendak hiltzen utzita edo zuhaitzetako fruituak jaso gabe. Goseak, izurriarekin batera, biztanleriaren herena inguru hil zituen. [[Arantzazuko Santutegia]]k ere egoera gogorra izan zuen, heriotzaz gain ez baitzuen bizirauteko nahiko janari lortzen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Azpiazu|izena=José Antonio|izenburua=Esa enfermedad tan negra : la peste que asoló Euskal Herria (1597-1600)|argitaletxea=Ttarttalo|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/743393897|isbn=978-84-9843-316-6|pmc=743393897|sartze-data=2021-01-31}}</ref>. [[Fitxategi:Tomás Zumalacárregui (portrait).jpg|thumb|[[Tomas Zumalakarregi]] jenerala.]] === XVI. mendetik gaurdaino === '''- 1836-1839:''' '''Euskal Herrian [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiak]] amaiera "''[[Bergarako besarkada|Oñatiko ituna]]''"''' ezarriz izan zuen. Hainbat negoziaketen ondoren, [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregian]] 1839.eko abuztuaren 29an, hamar ataleko ituna sinatu zuten, karlisten aldetik Iturbe eta Egia jeneralek<ref>{{erreferentzia|abizena=Pardo San Gil, Juan|urtea=1990|izenburua=Ejército carlista, 1839|argitaletxea=Zumalakarregi Museoa. Gipuzkoako Foru aldundia|orrialdea=151|ISBN=84-7907-015-3|hizkuntza=Es}}</ref> eta liberalen aldetik [[Baldomero Espartero]]<nowiki/>k. Handik bi egunera armada bietako hainbat batailoi [[Bergara]]<nowiki/>n batu ziren, eta bertan Espartero eta [[Rafael Maroto]] jeneralek "''[[Bergarako besarkada]]''"rekin eszenifikatu zuten Lehen Karlistaldiaren amaiera.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2019|izenburua=1839ko Oñatiko ituna Lehen Karlistaldian|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/11-%20O%C3%B1atiko%20ituna%20Lehen%20karlistaldian}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Romero, Iñaki|urtea=1999|izenburua=Sobre el convenio y los abrazos de Vergara|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=45|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1845:''' '''[[Gipuzkoa]]<nowiki/>ko probintzian sartzea''': Oñati urtero gonbidatzen zuten [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|Gipuzkoako Batzar Nagusi]]<nowiki/>ko batzarretara, eta 1845ko abuztuan Ordizian izan zen bileran sei ordezkariko komisio bat joan zen, Bixente Artazkotz buru zela. Baldintzok konako hauek izan ziren: * 1. [[Ormaiztegi]]<nowiki/>tik [[Gatzaga]]<nowiki/>ra zabaltzekotan zen erregebideak probintziaren gain joan behar zuela. Bi urteren epe barruan egin behar zen bide hori [[Udana]]<nowiki/>tik behera etorriko zen, eta herri barrutik pasatu ondoren, [[Elorregi|San Prudentzio]]<nowiki/>ko bide gurutzeraino ailegatu. * 2. Probintziak, duela gutxi arte [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]] zenari eta Karlistaldiaren ondoren zoritxarrez institutu moduan zegoenari, urtero 20.000 errealen bidez lagunduko zion. * 3. Egunen batean institutu hori berriz unibertsitate bihurtuko balitz, laguntza hori neurri egokian gehitu beharko litzateke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Transcripción de la escritura de unión e incorporación de Oñati a la provincia de Gipuzkoa|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=139-140|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Eragozpenik gabe onartuak izan zirenez, aurrerantzean Oñati probintziako partaide izan zen gauza eta kontu guztietarako, inguruko herrien maila berean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2011|izenburua=Anexioa|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/03-%20%22Anexioa%22}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Unibertsitate mailako ikasketak|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=37-40|ISBN=84-89516- 18-9}}</ref> '''- 1872-1876:''' '''[[Bigarren Karlistaldia]] eta Monetaren Errege Etxea'''. Bigarren Karlistaldian (Euskal Herriaz kanpora sarritan Hirugarren Karlistaldia deitua) [[Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa|Karlos VII]]. erregegaiak gorte “ibiltari” antolatu zuen, horietako bat [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]] izanik. Oñatiko alkate Kornelio Garai [[Liberalismo|liberal]] sutsua zenez, 1873an bere Garai pospolo fabrika itxi eta Donostiara joan zen bizitzera. Karlos VII.a estatu paralelo bat eratzen saiatu zen, bost "ministerio" sortuz: Guda, Kanpo-Harremanak eta Estatua eta Grazia, Justizia eta Ogasuna, hainbat erakunde eta baliabide propioekin, hala nola Kode Penala, Auzitegi Gorena, Aduanak eta Posta zerbitzua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ferrer, Melchor.|urtea=1979|izenburua=Historia del tradicionalismo español|hizkuntza=Es}}</ref> Ondorioz, Oñatik bi eratako aldaketak izan zuen: * [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiar]]<nowiki/>en garaitik [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]]<nowiki/>k bere maila galdua zuelako, Karlos VII.a [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osorako Unibertsitate berri bat eratzen hasi zen, Oñatikoa ardatz hartuz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornes Lasa, Jose|urtea=1970|izenburua=Los Vascos y la Universidad|argitaletxea=Ed. Auñamendi, San Sebastián|orrialdeak=39-41|ISBN=DL SS. 522-68..|hizkuntza=Es}}</ref> * Hutsik geratu zen Garai fabrikan eraikinean eta bertako makineria erabiliz ipini zuen txanpon-fabrika. Bertan egin zituzten zilarrezko eta kobrezko txanpon karlistak, honako inskripzioarekin “Monetaren Errege Etxea - Oñati - 1875.eko urria” (''Real Casa de la Moneda - Oñate - Octubre de 1875)''.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=Juan Garairen Semeak SA|orrialdea=58|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdea=79}}</ref> [[Fitxategi:Garay aretoa.jpg|thumb|280x280px|Garai fabrikan 900 pertsonentzat prestatutako Areto Nagusia.]] '''- 1918:''' '''[[Eusko Ikaskuntza]]<nowiki/>ren eta [[Euskaltzaindia]]<nowiki/>ren sorrera.''' [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]<nowiki/>k eta Udalak antolatuta, Oñatin [[Euskal Lore Jokoak]] ospatu ziren 1902ko San Migel egunaren bueltan, eta literatura, musika, kirola eta artisautza uztartu ziren hiru egunetan zehar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=159-166|ISBN=L.G: SS-1177/01|hizkuntza=Es}}</ref> Arrakastatsuak izan ziren, eta 1918an Aldundiak, Oñatin euskal ikasketei buruzko kongresu bat egiteko deia luzatu zien Araba, Bizkaia, Nafarroako Aldundien patronatuei. Horrela, 1918ko irailaren 1etik 8ra Eusko Ikaskuntzaren I. Kongresura deitu zuten,<ref>{{erreferentzia|abizena=Douglass William A|urtea=1999|izenburua=Basque Cultural Studies|argitaletxea=Basque Studies Program, University of Nevada|orrialdea=277|ISBN=978-1877802034..|hizkuntza=En}}</ref> Sancti Spiritus Unibertsitatean egiteko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Resurreccion Maria Azkue, Euskaltzain osoa. Hildako euskaltzain osoak..|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/euskaltzaindia/euskaltzainak/hildakoak/osoak/6340-resurreccion-maria-azkue}}</ref> Partehartzaile gehienak herriko etxe partikularretan hartu zuten ostatu, eta Sancti Spiritusen aretorik ez zegoenez 900 pertsonentzat, Garai fabrikako pabiloi nagusitik makinak kendu eta kongresuko Areto Nagusia izateko prestatu zuten, hasiera eta amaiera ekitaldi nagusiak egiteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=21-25|hizkuntza=Es}}</ref> Kongresua antolatzerakoan 200 partehartzailera ailegatuz gero arrakastatsua izango zela zioten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=133-138|ISBN=L.G. SS-963/02|hizkuntza=Es}}</ref> Azkenean bakarkako 783 kongresu-kidek ordaindu zuten matrikula, gehi 96 babeslek, horien artean 67 udaleko ordezkarik. Han egon ziren baita 54 txostengile eta hainbat gotzain. Eta lau [[Ahaldun nagusi|Ahaldun Nagusi]]<nowiki/>ak mikelete, forale, miñoi, mazolan, danbolintero eta musikoekin joan ziren.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia,|orrialdea=26|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko alkateak euskaraz eman zien ongi etorria bildutakoei, ondoren Gipuzkoako Aldundiko presidentea aritu zen, gero [[Gasteiz]]<nowiki/>ko eta [[Baiona]]<nowiki/>ko gotzainak, eta amaieran [[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XIII]] Espainiako erregeak hitzaldi enpatiko batekin inauguratu zuen Kongresua.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=26-29|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1953:''' '''[[Ziklo-kroseko Munduko Txapelketa|Ziklo-kroseko munduko txapelketa]]:''' Lehen edizioa 1950 urtean [[Paris]]<nowiki/>en izan zen. Garai hartan Oñatin elkarte bakarra zegoen, 1927an sortutako  “''Txantxiku txoko''” izenekoa, eta kirolean zein kulturan dinamismo handia zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku Txoko Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/868fa983-8905-49c5-ac3a-4a496fe1108e}}</ref> 1949an [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi]] futbol taldea sortu zen, eta Parisen egindako edizioak zuzendaritzakoen arreta erakarri zuen. Helburu horren atzetik, hurrengo urteetan inguruko eta nazioarteko hainbat txirrindularitza txapelketa eratu zuten, [[Txirrindularitzaren Nazioarteko Batasuna]]<nowiki/>ri antolakuntza ahalmena erakusteko. Horrela, 1951an [[Luxenburgo]]<nowiki/>n eta 1952an [[Geneva]]<nowiki/>n egin ondoren, 1953an Oñati antolatu zen arrakasta handiz, [[Jean Robic]] frantziarra izan zela irabazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdeak=122-129|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Ziklo-kroseko munduko txapelketa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ziklo-kroseko_Munduko_Txapelketa}}</ref> [[Fitxategi:Euskaltzaindiaren Arantzazuko Batzarra 1968.jpg|thumb|320x320px|Euskaltzaindiaren Arantzazuko Batzarra, 1986]] '''- 1968:''' [[Arantzazuko Batzarra]] eta [[euskara batua]]: 1918ko Oñatiko Kongresuan [[Euskaltzaindia]] sortu zenean,<ref>{{erreferentzia|abizena=|urtea=2020|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria|orrialdeak=48-55}}</ref> [[Resurreccion Maria Azkue|Resurreción Maria Azkue]]<nowiki/>k eta beste hizkuntzalari batzuk urteetan zuten helburua gauzatzeko aukera ikusi zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Kintana Goiriena, Jurgi|urtea=2008|izenburua=Intelektuala nazioa eraikitzen. R.M. Azkueren pentsaera eta obra|argitaletxea=Iker 22, Euskaltzaindia|orrialdea=509|ISBN=978-84-95438-39-3}}</ref> Baina gorabehera politikoengatik bereziki ez zuten finkatzerik lortu. 1956an Euskaltzaindiak Arantzazun [[Gerraoste]]<nowiki/>ko lehen Batzar bat egin zuen, berriro ekin zitzaion euskara batua sortzeari. 1964an [[Txillardegi]]<nowiki/>k bultzatuta [[Baiona|Baionan]] euskaltzale talde batek [[Euskal Idazkaritza]] sortu zuen, eta hainbat bilera egin ondoren euskara batuaren oinarritzat jo litekeen testua onartu zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Alvarez Enparantza "Txillardegi", Jose Luis|urtea=2019|izenburua=Txillardegi eta euskara batua. Testu hautatuak|argitaletxea=Jakin|orrialdeak=3-140|ISBN=978-84-949758-3-7}}</ref> Testu hori erabili zen '''Arantzazuko Batzarra'''k 1968ko urriaren 3tik 5era eman zuen txostenaren aurrekari nagusia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rubio, Miren. Txillardegi. Batasunaren pentsalaria. ISBN 978-84-949758-2-0|urtea=2019|izenburua=Txillardegi. Batasunaren pentsalaria. ISBN 978-84-949758-2-0|argitaletxea=Jakin|ISBN=978-84-949758-2-0}}</ref> Guztira 37 hizkuntzalari elkartu ziren, eta [[Euskara batu|euskara batzeko]] lehen arau-multzoa finkatu zuten, hizkuntza idatzian erabili beharreko [[Ortografia|ortografiaren]], [[Morfologia (argipena)|morfologiaren]], [[Euskal deklinabide|deklinabidearen]] eta [[Neologismo|neologismoei]] buruz, eta ''Arantzazuko txostena'' izenarekin argitaratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Torrealdai, Juan Mari|urtea=2014|izenburua=Batasunaren bidea urratzen. Txillardegiren eragintza praktikoa|argitaletxea=Jakin, 204|orrialdeak=11-96}}</ref> Ondoren [[Koldo Mitxelena]] arduratu zen txostena garatzen, eta 1973an osatu zuten aditz batuaren taula.<ref>{{erreferentzia|abizena=Koldo Zuazo|urtea=2005|izenburua=Euskara Batua: Ezina ekinez egina|argitaletxea=Elkar. Donostia|orrialdea=154|ISBN=978-84-9027-698-3}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=118|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> == Egitura == === '''Gizarte zerbitzuak''': === * San Martin egoitza<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak</ref>, Pake Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pake Leku Jubilatuen Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/7d177a3d-d172-481d-b79a-730d66445ca1}}</ref>, Lagun Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lagun Leku Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/4c7c855b-b697-4c67-b8e4-ec5534259f72}}</ref> [[Fitxategi:Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak.jpg|thumb|Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak]] === Hezkuntza === * '''Arautua:''' [[Mondragon Unibertsitate]]<nowiki/>ko Enpresagintza Fakultatea Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea|url=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea}}</ref>, Txantxiku Ikastola, Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku ikastola|url=https://txantxikuikastola.eus/}}</ref>, Urgain Eskola <ref>{{erreferentzia|izenburua=Urgain Eskola|url=http://urgain.eus/}}</ref>, Elkar Hezi Ikastetxea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elkar Hezi Ikastetxea|url=https://elkarhezi.eus/}}</ref>, Oñatiko Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea|url=https://www.iisj.net/eu}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=71,72|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> * '''Ez arautua:''' [https://jazpiazumusikaeskola.com/ Jose de Azpiazu Musika Eskola]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jose de Azpiazu Musika Eskola|url=https://jazpiazumusikaeskola.com/}}</ref>, Bedita Larrakoetxea Udal Euskaltegia<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia</ref>, Natur eskola<ref>http://natureskola.eus/</ref>, Txinparta Bertso Eskola, <ref>{{erreferentzia|abizena=Egaña Calderón, Urko|urtea=2014|izenburua=Oñatiko hitzen altxorra|argitaletxea=Oñatiko Bertso Eskola|orrialdeak=199-232|ISBN=978-84-617-3193-0}}</ref>Jabetze Eskola<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jabetze Eskola|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/zerbitzuak/jabetze-eskola}}</ref> === '''Kultura:''' === * '''Herrikoia:''' Oñatz Kultur Elkartea eta Oñatz dantza taldea<ref>{{erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Oñatz Dantza Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Olaiturri Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Artixa Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=2014|izenburua=Artixa Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/cad04a6a-ed2f-4813-905e-71df9c860b7b}}</ref>. * '''Udalak antolatuta''': Kultur Etxea, Liburutegia, Santa Ana antzokia, Arrikrutz interpretazio gunea, San Migel Errota Interpretazio Gunea, Gaztelekua, Ludoteka<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udal Zerbitzuak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://web.archive.org/web/20201105120040/https://www.o%C3%B1ati.eus/eu/udal-zerbitzuak}}</ref> * '''Musika''': Oñatiko Musika Banda, Ganbara eta Hots Abesbatzak,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ganbara Faktoria|url=https://www.ganbarafaktoria.eus/es/es-ganbara-abesbatza}}</ref> Oñati Abesbatza, Pake Lekuko Aloña Abesbatza, San Migel Parrokiako bi koruak, Aita Madina Txistulari Taldea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aita Madina Txistulari Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/977187f3-b321-468e-b7fa-3c9917368bfe}}</ref> Lizargarate Trikitizale Elkartea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elorza Gorostiza, Oihana|urtea=2022|izenburua=Gustura ibili dira Lizargarate egunean|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1661928058056-gustura-ibili-dira-lizargarate-egunean}}</ref> Eltziako 20 rock musika talde<ref>{{erreferentzia|abizena=Bikuña, Mireia|urtea=2016|izenburua=Ekainetik dihardute Oñatiko musika taldeak Eltziako lokalak erabiltzen|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1478780106751-ekainetik-dihardute-onatiko-musika-taldeak-eltziako-lokalak-erabiltzen}}</ref> === Kirola === * '''Elkarteak:''' [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi Kirol Elkartea (]][[Mendizaletasun|alpinismo]], [[atletismo]], [[Saskibaloi|saskibaloia]], [[Eskubaloi|eskubaloia]], [[txirrindularitza]], [[negu kirolak]], [[espeleologia]], [[Areto-futbol|areto futbola]], [[kirol]]-[[Gimnastika|gimnasia]], [[karate]], [[Kenpo kai|kenpo]], [[igeriketa]], [[pilota]], eta [[Triatloi|triatloia]].) (1949)<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdea=39|ISBN=D.L.SS 451/2000..}}</ref>, Atxintxika Taldea, Bizi Hadi Kirol Talde inklusiboa,<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2024|izenburua=Bizi Hadi kirol talde inklusiboa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1731777413517-bizi-hadi-kirol-talde-inklusiboa-aurkeztu-dute-onatin}}</ref> * '''Azpiegiturak:''' [https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/ Zubikoa kiroldegia]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Zubikoa Kiroldegia|url=https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/}}</ref>, Futbol zelaiak: Azkoagain (1949) eta Larraña (1966)<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdea=33|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref>, Pilotalekuak: Arantzazukoa (1761) Herrikoa (1860), Garaikoa (1910), Araozkoa (1953), Zubillagakoa (1960), San Lorentzokoa (1965), Zubikoa (1984), Olabarrietakoa eta Madalenakoa.<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Uribetxeberria, Gerardo|urtea=1992|izenburua=Oñati, pilota eta pilotariak|argitaletxea=Aloña Mendi Kirol Elkartea. Pilota saila|orrialdeak=117-122|ISBN=D.L. 775/92}}</ref> === Energia: === * [[Oñatiko Ur Jauziak]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Ur Jauziak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/O%C3%B1atiko_Ur_Jauziak}}</ref> * [[Elgeako parke eolikoa|Elgeako Parke Eolikoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elgeako parke eolikoa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Elgeako_parke_eolikoa}}</ref> == Hirigintza == [[Fitxategi:Oñate - Universidad Sancti Spiritus 8.jpg|thumb|250px|[[Oñatiko Unibertsitatea]].]] Hirigunea monumentu multzo berezia da, ibarreko erdialdean kokatua, eta morfologia berezia eta perimetro zehaztua dituena. Gunearen egiturapena ''barrendik'' egiten da, denborarekin erantsiz joan diren bideen arabera. Jatorrizko gunea XIII. mendekoa da, eta inguru horretan itxuratzen da: Kale Zaharreko zati bat —San Migel elizaren ondoan igarotzen da, eta Errege Bideak Oñatitik pasatzean egiten duen trazatua markatuz—, San Anton kalea, Santa Marina enparantza eta Mendiko kalea, hau dena [[Zumeltzegi dorrea|Zumeltzegi muinoaren]] inguruan, Arranoaitz errekaren eskuineko ertzean, Santa Marina izan ezik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=|orrialdeak=33-42|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> XIII. mendearen amaieran edo XIV. mendearen hasieran zabalgunea sortu zen, hiriaren hiri bilbea beste aldera zabaldu, eta banaketa eta okupazioko modu ordenatu bat ezarri. Bat dator Kale Barriarekin eta Atzeko Kalearekin, kale horietan nagusi baitira eraikuntza zainduak, material onekoak eta lerro soilekoak. Hala ere, sute bat piztu zen 1488an, eta egurrezko etxe asko suntsitu ziren, berreraiki egin behar izan zituztenak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Igartua, Irune|urtea=1994|izenburua=Fuentes documentales medievales del País Vasco. Colección documental del archivo municipal de Oñati (1149-1492): "Ordenanza para el reparto de los robles comunales entre los vecinos, para reedificar las casas destruidas por el incendio de 1488"|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=240-273|ISBN=84-87471-60-9|hizkuntza=Es}}</ref> XV. mendean, beste bi [[habearte|nabe]], [[gotiko (argipena)|gotikoak]], erantsi zitzaizkion San Migel parrokiari, eta haren inguruan «''Zazpibideta''» aldea egituratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea, 1845|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=42-44|ISBN=84-89516-18-9}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=67|orrialdeak=|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> XVI. mendean [[Oñatiko Unibertsitatea|Unibertsitatea]] eraiki izanak eta merkataritzaren eta eskulangintzaren garapenak hazkundeko dinamikari eustea ahalbidetu zuen, eta ondoz ondo beste hiri-espazio batzuk egituratzea. Urbanizatze-prozesuak XVII. eta XVIII. mendeetan jarraitu zuen, eta Kale Barria Kale Zaharrarekin batu zen zubi batzuen bidez, eta, [[XIX. mendea]]ren amaieran, [[Foruen enparantza|Foruen Enparantza]] eta Santa Marina Enparantza sortu ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. men dean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=31|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Eskema lineala nagusitzen da, Kale Zaharraren, Kale Barriaren eta Atzeko Kalean inguruan, eraikuntza atxikiko orube estu eta sakonak dituena. Foruen Enparantzako espazioa topaleku moduan sortu zen, ''Zazpibideta'' aldeko bilgune txikia hobetzeko. Eskema lineal horren adarkatzeak ibilbide irregular batzuetan gauzatzen dira, Kale Zaharra Kale Barriarekin batuz, eta hego-ekialdean bide-zati isolatu batzuetan, [[errebal]]ek zati batean desitxuratu egiten baitute egitura hori.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=163|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Hala ere, ardatzen indarrak eta adarkatzeak egituratzen dituen Foruen Enparantzaren eskalak irakurketa argia ematen diote hiri bilbearen multzoari. Aipatu behar da irregulartasun horiek ematen diotela bilbeari bategite zeiharren eta eskala txikien berezitasuna.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=172|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> == Demografia == [[Fitxategi:Gerrako garrak Oñatin.webm|thumb|250px|Espainiako Gerra Zibila, Oñatiko testigantzak]]2024ean 11.549 biztanle zituen Oñatik, horietatik % 22,99k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak % 7,49 ziren.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Oñatiko datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/onati.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Oñatiko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 6083 | 1910 | 6300 | 1920 | 6242 | 1930 | 6728 | 1940 | 6841 | 1950 | 7172 | 1960 | 8367 | 1970 | 10525 | 1981 | 10893 | 1991 | 10695 | 2001 | 10705 | 2011 | 11033 | 2019 | 11380 | }} 2001eko San Migel parrokiako pastoral-orriak Oñatiko [[abizen]] ohikoenen honako zerrenda zekarren: 292 Ugarte, 214 Igartua, 202 Guridi, 186 Elortza, 182 Kortabarria, 176 Arregi, 157 Urzelai, 153 Biain, 140 Anduaga, 133 Zubia, 122 Liarralde, 121 Agirre, 114 Aiastui eta 108 Aranburu.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=23|ISBN=L.G. SS-963/02|hizkuntza=Es}}</ref> == Izaera unibertsitarioa == [[Fitxategi:Enpresagintza.jpg|thumb|280x280px|Enpresagintza Fakultatea.]] Kooperatiben sortzailea izan zen Don [[Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1943an [[Arrasate]]<nowiki/>n eskola tekniko bat sortu zuen''',''' gerora [[Mondragon Goi Eskola Politeknikoa]] izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Leibar, Juan; Azkarate, Joxemi|urtea=1994|izenburua=Historia de Eskola Politeknikoa José Mª Arizmendiarrieta. 50. urteurrena|argitaletxea=Laboral Kutxa|orrialdea=181|ISBN=84-606-1940-0|hizkuntza=Es}}</ref> Eta hura osatzeko 1960an Oñatin administrazio eta kudeaketa eskola bat sortu zuen, ETEO izenekoa eta kooperatiba izaerakoa baita, gerora Enpresagintza Fakultatea izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molina, Fernando|urtea=2005|izenburua=Jose María Arizmendiarrieta. Biografia|argitaletxea=Laboral Kutxa, Mondragon|orrialdeak=427-428|ISBN=84-920246-1-5|hizkuntza=Es}}</ref> Arizmendiarrietak 1961eko urtarriletik martxora bitartean, MEDUO - Oñatiko Unibertsitateko Hezkuntza Mankomunitatea (''Mancomunidad Escolar de la Universidad de Oñati'') proiektu berria ondu eta [[Madril]]<nowiki/>go Hezkuntza Ministerioan aurkeztu zuen. [[Debagoiena]]<nowiki/>ko Haraneko hainbat herriren ekintza bat zen, 50.000 biztanle batzen zituena, Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitate]] zaharraren tradizio historikoari jarraituz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelat, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdeak=151-178|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Unibertsitate Zentro Kooperatibo sare bat sortzeko, [[Irabazteko asmorik gabeko erakunde|irabazi-asmorik gabe]]<nowiki/>ko eta onura publikoko unibertsitate kooperatibo pribatu gisa. 1991ean estatuan unibertsitate pribatuak sortzeko legea onartu zenean, [[Eusko Jaurlaritza]]<nowiki/>ren eskumenen artean kokatu zen, eta [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzar]]<nowiki/>rean proiektua aurkeztu ondoren, 1997an [[Mondragon Unibertsitatea]] berria gauzatu zen, Legebiltzarreko alderdi guztiek aho batez onartuta.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> == Ekonomia == === Datuak sektoreka === [[Fitxategi:PSM V38 D183 A forge trip hammer.jpg|thumb|Burdinola.]] 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lurrari lotutako [[Lehen sektore|lehen sektorea]] BEGaren % 0,8; Artisautzari eta Industriari lotutako [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]], % 66,1; Zerbitzuei lotutako [[Hirugarren sektore|hirugarren sektorea]], % 29,9; eta [[Eraikuntza]], % 3,2.<ref name=":0" /> XIX. mendearen hasieran, biztanleen erdia baino gehiago [[Nekazaritza|nekazaritzan]] eta [[Artzaintza|artzaintzan]] aritzen zen, baina gaur egun baserrietako gazteak herriko fabriketara joaten dira lanera, eta ordu libreetan landa-lanetan laguntzen dute. <ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastiá|orrialdeak=49-50|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> ==== Bigarren sektoreko lanbideak historian zehar ==== * [[Burdingintza]]: [[Iltze|iltzeginak]], [[Sarrailagile|sarrailagileak]], [[Errementari|errementariak]], [[Galdara|galdaragileak]], [[Ontzi|ontzigileak]], [[Olagizon|olagizonak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=167-170|ISBN=L.G: SS-1177/01..|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Ehungintza]]/[[Jantzi|Jantzigintza]]/[[Larru|Larrugintza]]: [[Zapatari|zapatariak]], [[Ehule (lanbidea)|ehuleak]], [[Joskintza|jostunak]], zurratzaileak, marrageroak, [[lehengai]]<nowiki/>en maisuak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Isazelaia, Jaione|urtea=1997|izenburua=Linua, Ehuna, Artilea|argitaletxea=Bergarako Udala|orrialdea=51|ISBN=84-920247-5-5}}</ref> * [[Eraikuntza]]: [[Hargintza|harginak]], [[Arotzak|arotzak,]] [[Igeltsero|igeltseoak]], [[Teila|teilagileak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Arrazola Urquiaga, José Ramón|urtea=2020|izenburua=Las tejerías en la Villa de Oñati|argitaletxea=José Ramón Arrázola. Grafo. Bilbo|orrialdea=18-20|ISBN=LG. D. 01184-2020|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Elikadura]]: [[Errota|errotariak]], [[Txokolate|txokolategileak]], [[Gozogile|gozogileak]], [[Okin|okinak]]. * Beste batzuk: [[Saski|saskigileak]], [[Ontzi|ontzigileak]], [[Erloju|erlojugileak]], [[Zilar|zilargileak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=117|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> === Industriaren bilakaera XV. mendean === Historikoki Oñatin siderurgia izan da pertsona gehien enplegatu izan duen azpisektorea, eta horrela XV.mendean [[olagizon]] eta [[errementari]] ugari zeuden hainbat armadatarako [[lantza]]<nowiki/>k, zolak eta [[Bonbarda (arma)|bonbarda]]<nowiki/>k egiten ziren. XVI. mendearen hasieran bi [[burdinola]] handi zeuden, non burdin minerala urtzen zen lingote bihurtuz, ondoren 79 [[Forjaketa|sutegie]]<nowiki/>tan eraldatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=54,55|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Bertan [[Zartagin|zartagina]]<nowiki/>k, [[burdineria]], [[iltze]]<nowiki/>ak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, Jose Antonio|urtea=1999|izenburua=Sistemas de vida y producción en el siglo XVI en Oñati: importante presencia de la industria en áreas rurales y urbanas|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=27|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Minerala gaur egun desagertuta dauden [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Udala (Arrasate)|Udala]]<nowiki/>ko meategietatik zetorren. XVII. mendean burdineria, [[arkabuz]]<nowiki/>ak, [[aihotz]]<nowiki/>ak, [[aizkora]]<nowiki/>k, guraizeak, iltzeak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=50-62}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=79|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Produktu horietako batzuk [[Amerika|Amerike]]<nowiki/>tara, [[Portugal]]<nowiki/>era, [[Sevilla]]<nowiki/>ra eta abarretara esportatzen ziren, batez ere elikagaien, espezien eta abarren truke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=47|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> [[Fitxategi:Cornelio Garay.jpg|thumb|Kornelio Garai]] Oñatira ehunka pretsona dira egunero industria-lantegietan lan egitera, txanda bateko edo hainbat txandetako lanaldietan, lan-kargen arabera. Epresa lehiakor txiki eta ertain ugari dago, eta enpresa nagusienak honakoak dira: - “'''Juan Garairen Semeak SA'''”. Enpresaren jatorria 1864. urtekoa da, Kornelio Garai Zuazubizkar aretxabaletarrak 21 urterekin [[pospolo]] fabrika bat eraiki zuenean Oñatin, herriari bultzada ekonomiko nabarmena eta etorkizunerako perspektiba berriak jasoz.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=“Juan Garairen Semeak SA”|orrialdea=39|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiren alde egindako lana eskertua izan zen bertako bizilagunengatik, eta behin baino gehiagotan aukeratu zuten alkate.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=78-80}}</ref> Bere ibilbide luzean [[txanpon]]<nowiki/>ak ekoiztu ditu, euritakoen hagaxkak, soldatutako [[altzairu]]<nowiki/>zko [[hodi]]<nowiki/>ak, beroan luzatutako eta kalibratutako [[letoi]]<nowiki/>zko barra eta profilak, hotzean kalibratutako [[Doitasun (teknologia)|doitasun]]<nowiki/>ezko altzairuzko hodiak, eta automobilgintzarako osagai tubularrak. 2024an Oñatiko enpresan 400 langile ditu, eta Eslovakiako zein Mexikoko beste bi lantegietan 90 eta 200.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza, Oñatiko Udala, 237-241, 978-84-921814-5-2|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=237-241|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Hijos de Juan de Garay S.A.|hizkuntza=Es|url=https://www.hjgaray.es/la-empresa/}}</ref> - “'''[[ULMA Taldea]] Koop. E.'''” bederatzi kooperatibak osatzen dute 2024an: ULMA Agrícola, [[ULMA Architectural Solutions]], [[ULMA Construction]], ULMA Conveyor Componets, ULMA Embedded Solutions, ULMA Forged Solutions, ULMA Handling Systems, ULMA Lifting Solutions eta ULMA Packaging.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldeko negozioak|url=https://www.ulma.com/eu/negozioak/}}</ref> Jatorria 1957an du, zenbait gaztek inguruko txokolatearen industriari zerbitzu emateko tailer mekaniko bat sortu zutenean. 1961ean lehen kooperatiba industrial  bilakatu zen, Talleres ULMA S.C.I. Ondoren beste enpresa batzuk ere kooperatiba bilakatu zirenez, 1989an hiruren artean ULMA taldea eratu zuten, guztira 678 langile zirela.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=60-61|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Gerora beste kooperatiba batzuk sortu ziren, taldea handituz, eta 2023an Oñatin zein kanpoan guztira 5.600 langile batzen zituen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldea|url=https://www.ulma.com/eu/ulma-gara/}}</ref>[[Fitxategi:ULMA egoitza zentrala.jpg|thumb|ULMA Taldearen egoitza zentrala. Kooperatiba hau herriko enpresa handiena da.|280x280px]] - “'''ONNERA Group'''” taldea zazpi enpresak osatzen dute 2024an: FAGOR PROFESSIONAL Koop. E., Edenox, Asber, Efficold, DANUBE, DOMUS, eta Primer. Halaber hiru ekoizpen filial ditu Frantzian, Polonian eta Mexicon, eta 35 ordezkaritza komertzial. Jatorria 1960an du, [[Fagor Industrial]] Koop. E. sortu zenean [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Fagor (etxetresnak)|Fagor Etxetresnak]] Koop. E.aren adar bezala, ostalaritzarako eta talde handientzako sukaldaritzako [[makina]]<nowiki/>k ekoizten. 2024an Oñatin zein kanpoan guztira 2.200 langile batzen zituen. <ref>{{erreferentzia|izenburua=ONNERA Group|url=https://www.fagorprofessional.com/eu/ezagut-gaitzazu}}</ref> - "'''Natra Oñati''' '''S.A.'''" [[txokolate]] ekoizlea Natra talde multinazionaleko sei fabriketatik bat da, hain zuzen 2004an [[Zahor]] S.A. erosi zuenetik. Gerora 2011an Arluy enpresak “Zahor” marka komertziala erosi zion Natrari, eta Oñatin “Zahor” izena desagertu egin zen. Jatorria 1946an zuen, Ignacio Egañak enpresa eraiki zuenean. Hasiera apal hartatik handitzen joan zen, eta 2024an Natra Oñatik 500 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=NATRA Oñati|url=https://natra.com/es/sobre-nosotros/nuestra-historia/}}</ref> - "'''Lana''' '''K.E."''' 1960 sortu zuten Arrasaten nekazarien hiru arlo garatzeko: basoa, esnekia eta abeltzaintza. 1973an Oñatin [[zerrategi]] bat zabaldu zuten, eta 1994an zuraren bigarren eraldaketako produktuen fabrikazioan oinarritzen hasi zen, hurrengo urtean hiru geruzako [[Kofratu|kofratze]] taula ekoitziz. 2007an Txekian beste fabrika bat eraiki zuten. 2024an guztira 300 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=LANA Koop. E.|url=https://www.lana.eu/eu/historia/}}</ref> - "'''Txintxurreta Taldea S.A.'''” 1963an sortu zuten Jose eta Juan Txintxurreta anaiak doitasun-[[hodi]]<nowiki/>ak fabrikatzeko. 2005ean Aranda de Dueron beste fabrika eraiki zuten, eta 2024an guztira 230 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txintxurreta Taldea S.A.|url=https://www.chinchurreta.com/nosotros/}}</ref> [[Fitxategi:Euskal Espedizioa, Everest, 1980.jpg|thumb|311x311px|CEGASA [[Everest]]<nowiki/>eko 1974ko eta 1980ko euskal espedizioen babesle nagusia izan zen. ]] Badira baita, garai baten enpresa handiak zirenak, arrazoi ezberdinengatik jadanik ez direnak: - '''CEGASA SA''' (Celaya, Enparanza y Galdós) [[pila]] ekoizlea, bere “Tximist” izen komertziala ezaguna zela, oso errotuta zegoen herrian, baina 1960. hamarkadan zati bat [[Gasteiz]]<nowiki/>era lekualdatu zuen, beste enpresa ugarik bezala, [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>k lur-baldintza bereziki onak eskaintzen zituelako pabiloi berriak eraikitzeko. Horrela [[Cegasa]] Taldea sortu zen, Oñatin manganesoko ekoizpena soilik geratuz. [[Juan Zelaia]] zendu aurretik Mexikoko AUTLANek erosi zuen enpresa. 2024an Oñatin 50 langile ditu<ref>{{erreferentzia|izenburua=CEGASA|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Cegasa}}</ref> - “'''Enparanza y Cía S.A.'''”rekin antzerako kasua gertatu zen, Oñatitik Gasteizera lekualdatu zenean “''Esmaltaciones San Ignacio''” izena hartuz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Esmaltaciones San Ignacio|url=http://www.patrimonioindustrialvasco.com/patrimonio/los-pucheros-y-cazuelas-fabricados-por-esmaltaciones-san-ignacio-en-vitoria-gasteiz/}}</ref> Badira baita garai batean lehiakorrak ziren hainbat enpresa txiki eta ertain desagertu egin direnak, beerziki atzerriko konpetentziagatik edo familiakoen jarraipen faltagatik. == Gizarte kapitala == Gizarte-kapitala gizartearen antolakuntzarako ezaugarriei dagokie, hau da, [[Afektu|afektua]], elkarrekiko [[konfiantza]], [[Arau sozial|arau]] eraginkorrak eta [[sare sozialak]] bezalakoak. Gizartearen maila [[Sozioekonomia|sozio-ekonomiko]]<nowiki/>a hobetu dezakete.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cardenal de la Nuez, María Eugenia|urtea=2006|izenburua=Sociología (1a. ed edición)|argitaletxea=Universidad de Las Palmas de Gran Canaria, Vicerrectorado de Planificación y Calidad|ISBN=84-96718-21-2. OCLC 433673085|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Putnam, Robert D.|urtea=1993|izenburua="The prosperous community. Social capital and public life"|argitaletxea=The American Prospect, vol.4, nº13|orrialdeak=35-42|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiko ezaugarri nagusiak honakoak lirateke: * Erdi Aroan [[artisau]]<nowiki/>en [[Gremio|gremioak]] eta [[kofradia]]<nowiki/>k” sortu ziren. Gre<nowiki/>mioak maisu-elkarteak ziren, lanbide bereko artisauen interesak babesteko, hala nola, lehengaiak eta horien banaketa, produktu-mota eta kalitatea, lan-kategoriak eta abar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1999|izenburua=Transformaciones sociales y culturales en el tránsito del antiguo régimen a la contemporaneidad. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala - Kutxa|orrialdea=136|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> Gremioak kofradiez hornitzen ziren, gaixo zeuden artisauei laguntzeko edo  haien hileten gastuei erantzuteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1993|izenburua=Cofradías, gremios y solidaridades en la Europa Medieval : actas de las XIX Semana de Estudios Medievales de Estella, 20-24 de julio de 1992.|argitaletxea=Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra|ISBN=84-235-1175-8.|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko gremio handienak burdinaren sektorekoak ziren, hala nola [[iltze|ilt]]<nowiki/>[[iltze|ze]]<nowiki/>ginak, [[errementari|errementa]]<nowiki/>[[errementari|ri]]<nowiki/>ak eta [[sarrailagile|sarrailagi]]<nowiki/>[[sarrailagile|le]]<nowiki/>ak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y aartesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=77|ISBN=84-89516-18-9|hizkuntza=Es}}</ref> * Kultura industrial<nowiki/>ak eta fabriketako [[sindikatu]]<nowiki/>en zein kontsei<nowiki/>lu sozialen eraginez, Oñatin maila ekonomiko ertaina dago, gizonen eta emakumeen arteko soldata-arraila apala, eta [[elite]] sozialik gabea. Orokorrean esperientzia partekatuak nagusitzen dira, bizitza-komunitate nahiko homogeneoa sortuz <ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1998|izenburua=Comportamientos de los directivos de las empresas industriales en el valle del Alto Deba. El valor de pertenencia a un entorno|argitaletxea=Euskal Herriko Unibertsitatea. Leioa|orrialdeak=285-286|ISBN=D.T.|hizkuntza=Es}}</ref> * Era guztietako [[Asoziazionismo|aso]]<nowiki/>[[Asoziazionismo|ziazionismo]] maila handia dago. Horren adibi<nowiki/>de nabarmenetako bat da Oñatin dauden 28 [[elkarte gastronomiko]]<nowiki/>ak. <nowiki/>Horietatik 16 kale<nowiki/>an daude (Añolea, A<nowiki/>rrano, Aterpe, Nekazariena, Batzokia, Etxaluze, Gure Txoko, Haitzalde, Kale-Zaharra, Kurtze Baltz, Makalena, Oinarri, Pago-Uso, Txantxiku Txoko, Urbia, Zubi-Alde), eta beste 12 auzoetan (Araotz, Arantzazu, Asentzio, Garagaltza, Larraña, Lizargarate, Olabarrieta, Santa Lutzia, Uribarri, Urruxola, Zañartu eta <nowiki/>Zubillaga), guztira [[eskubide]] eta maila berdineko bi mila [[bazkide]]<nowiki/>re<nowiki/>kin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lista de Sociedades Gastronómicas de Gipuzkoa|hizkuntza=Es|url=http://www.sociedadesgastronomicas.com/sociedades_listado.php?s=23&page=0&letra=P&}}</ref> Hor kokatzen dira baita publikoak diren [[Antixena gaztetxea|Antixena Gaztetxea]] erta Gaztelekua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Otamendi, Koldo|urtea=2024|izenburua=‘Oñati Vizirik’ kantu bildumaren aurkezpena|argitaletxea=Naiz egunkaria}}</ref> == Politika == === Udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz, [[Bildu]] koalizioko Mikel <nowiki/>Biain hautatu zute<nowiki/>n alkate.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mikel Biain izendatu dute Oñatiko alkate - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1386609124782-mikel-biain-izendatu-dute-onatiko-alkate|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015ek]][[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|o udal hauteskundeetan]] Bilduren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k gehiengoari eutsi zion, eta Mikel Biain berriro hautatu zuten alkate. [[Fitxategi:Izaro elorza tokikom.png|thumb|Izaro Elorza]] [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]], Izaro Elorza irten zen Oñatiko alkate, Euskal Herria Bilduren zerrendan aurkeztuta.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Izaro Elorza da Oñatiko alkate berria, zumitzezko txibita hartuta - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1560602985736-izaro-elorza-da-onatiko-alkate-berria-zumitzezko-txibita-hartuta|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Hauek iza<nowiki/>n ziren hauteskund<nowiki/>een emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bi]]<nowiki/>[[Euskal Herria Bildu|ldu]]<nowiki/>k, 3.408 boto (10 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 2.571 boto (7 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 319 boto.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> 2023ko udal hauteskundeetako emaitzak honakoak izan ziren: * '''Errolda''': 8.794; Boto-emaileak: 5.638 (64,11%); Baliogabeak: 58 (1,03%); Abstentzioa: 3.156 (35,89%); Zuriak: 97 (1,72%); Jarlekuak: 17; Hautagai-zerrenden aldeko botoak: 5.483; Boto baliodunak: 5.580. * '''Emaitzak''': [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k, 3.279 boto (11 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 1.931 boto (6 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 218 boto, [[PP]]<nowiki/>k, 55 boto.<ref>{{erreferentzia|izenburua=2023ko udal hauteskundeak|url=https://opendata.euskadi.eus/catalogo/-/2023ko-udal-hauteskundeak-euskal-autonomia-erkidegoa/}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data_a = 2023 |data = 2019 |alderdia1 = [[Bildu]] |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 10 |botoak1 = 3.408 |ehunekoa1 = 54,11 |zinegotziak1_a = 11 |botoak1_a = 3.279 |ehunekoa1_a = 59,80 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 7 |botoak2 = 2.571 |ehunekoa2 = 40,82 |zinegotziak2_a = 6 |botoak2_a = 1.931 |ehunekoa2_a = 35,22 |iturria = [http://www.euskadi.net/hauteskundeak Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean] }}1979. urtetik, lau alkate jeltzale izan ditu herriak, 32 urte luzez; 2011ko hauteskundeetan, ordea, Bilduk gehiengo osoz irabazi zituen hauteskundeak, 2015ean, 2019 eta 2023ko hauteskundeetan berretsi egin zuen gehiengoa. [[Fitxategi:Oñate - Ayuntamiento 2.jpg|thumb|Oñatiko Udala]] === Alkateak === Hauek izan dira [[Francoren diktadura]] ondorengo Oñatiko alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate|Alkatea]]''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' | colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-01-27}}</ref>''' |- | [[Eli Galdos|Eli Galdos Zubia]]<ref name=":02" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=OÑATI - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2022-02-18}}</ref> | 1979 | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Eli Galdos Zubia | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Eli Galdos Zubia | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Andoni Gartzia Urtaza | 2003 | [[2006]] ^a | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2006 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Mikel Biain|Mikel Biain Berraondo]]<ref name=":2" /><ref name=":02" /> | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | Mikel Biain Berraondo<ref name=":02" /> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]<ref name=":3" /> | 2019 | [[2023]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | Izaro Elorza Arregi | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} ^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu. '''''Sakontzeko irakurri: [[Zerrenda:Oñatiko alkateak|Oñatiko alkateak, 1447tik honakoak]]''''' == Armarria == Oñatiko armarrian garrantzi historikoa izan duten familiak islatzen dira, hiru zatitan banatua. Goian, ezkerrean arrano bat dago [[Ganboatar]]ren familia irudikatzen duena, eta eskuinaldean, orein bat Murgiatarrena irudikatzen duena. Armarriaren beheko zatian oreina arranoak zaurituta agertzen da, horrek [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] gudu bat irudikatzen du, Murgiatarrek galdu zutena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo, Irizar, Iñazio, et al.|urtea=1982|izenburua=Oñatiko historia eta arte bilduma - Inventario histórico artístico del valle de Oñati|argitaletxea=Oñatiko herri liburutegia|orrialdeak=345|ISBN=84-500-7.932-2}}</ref> == Ondare nabariak == Oñatiko hirigune historikoaren multzoak bere ibilbide historikoari erantzuten dio, eta monumentu-kopuru zabala biltzen du: jauregiak, jauretxeak, etxetzarrak, eta tartean hainbat erlijio-eraikin bikain, hiri-bizitzako ehunka urte batera biltzen dituen bilbe batean. 2011ko uztailaren 4tik, monumentu-multzoaren kategoriako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasun]] sailkatzeko espedientea ireki zen. Oñatik hainbat motatako ondasun ditu: === A- Ondare zibila === * [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrea eta jauregia]]: zatirik zaharrena dorrea da, XV. mendean Lazarragatar batek Oñatiko kondeari erosia; zati berria (plazari begira dagoena), aldiz, XVII-XVIII. mendeetan etxe zaharrari erantsi zitzaion jauregi bikaina da. Gaur egun, Sotomayorko dukearen jabetzakoa da eraikina, eta haren lorategia erabilera publikorako irekita dago 2012az geroztik.<ref>[http://www.oinati.eu/onati/ondare-zibila/lazarraga-dorrea-eta-jauregia «Lazarraga dorrea eta jauregia»], Oñatiko Udalaren webgunea.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazarraga dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lazarraga-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32176&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Zumeltzegi dorrea]], Oñatiko kondeen dorretxea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=39-44|ISBN=L.G: SS-1177/01|hizkuntza=Es}}</ref> [[Zubiaur dorretxea|Zubiaur dorrea]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaurreko Dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaurreko-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32187&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/urain-dorretxea-edo-zubiaur{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, Olakua dorrea (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olakua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/olakua-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32168&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Belaskua dorrea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/belaskua-dorrea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, Etxe Aundi dorrea, [[Leinu gerrak|leinu gerretan]] ganboatarren alde borrokatu zen Lazarraga leinuaren oinetxea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Etxe Aundi dorrea|url=https://www.etxeaundi.com/eu}}</ref> * [[Oñatiko Unibertsitatea|Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatea]]: [[Rodrigo Mercado Zuatzola]]k sortu zuen 1545. urtean. Han lau mendetan zehar [[Medikuntza]], [[Zuzenbide]]a, [[Filosofia]], [[Teologia]] eta Letrak irakatsi dituzte.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelat, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdeak=27-179|ISBN=84-7907-151-6|hizkuntza=Es}}</ref> <gallery mode="packed" widths="220" heights="180"> Fitxategi:Oñate - Palacio de Lazarraga 1.jpg|Lazarraga dorrea Fitxategi:Zumeltzegi (1988).jpg|Zumeltzegi dorrea Fitxategi:University Sancti Spiritus, Oñati (main facade ant Eastern facade) 1.JPG|Sancti Spiritus Unibertsitatea Fitxategi:Oñati - Zubiaur - 4.jpg|Zubiaur dorrea </gallery> * San Migel errota: XV. mendekoa,<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel errota|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/files/turismoa/san-migel-errota}}</ref> Bidaurreta ostatua (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bidaurreta ostatua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/bidaurreta-ostatua/hotela/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32191&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Azkarraga jauregia (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azkarraga jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/azkarraga-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32179&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Zarateko jauregia (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaratekoa jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zaratekoa-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32186&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>[[Antia jauregia|, Antia jauregia]]'''.''' (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=185|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref>, Don Pedruena jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Don Pedruenea jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/don-pedruenea-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32225&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/don-pedruena-etxea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Madinabeitia jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madinabeitia jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madinabeitia-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32104&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Otadui Jausoro etxea]] (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Otadui etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/otadui-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32162&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210125065127/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/otadui-jausoro-etxea</ref>, Zubia etxea (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubia etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubia-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32181&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Elorriaga etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elorriaga etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/elorriaga-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32159&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Galartza etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galartza etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/galartza-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32114&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Sarria etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sarria etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sarria-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32173&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Agerrena etxea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agerrena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/agerrena-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32165&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>,''' Astorkitza (Bujero) etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astorkitza (Bujero) etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/astorkitza-bujero-etxea/etxea/onati/fichaconsulta/39168&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Egañena etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Egañena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eganena-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/39169&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Eujeniokua etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eujeniokua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eujeniokua-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/38967&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Gerraneko etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gerraneko etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gerraneko-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/39163&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Zarataleku etxea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/zaratalekua{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * [[Oñatiko udaletxea]]: [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] eraikin [[barrokoa]]<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati.|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=33-38|ISBN=L.G: SS-1177/01..|hizkuntza=Es}}</ref> * XIX. mendeko iturriak: Iturritxo, Kanpantxo, San Anton, Santa Marina eta Zazpibideta,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Kultura ondarea|url=https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/kultura-ondarea/}}</ref> *Oñati frontoia: XIX. mendekoa<ref name=":4" />. Tren geltokia XX. mendekoa<ref>{{erreferentzia|abizena=Osa, Olatz|urtea=1996|izenburua=Oñatiko trenaren inguruan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=5-98|ISBN=84-921814-0-0}}</ref> *Enparantzak: Foruen enperantza, Santa Marina, San Anton<ref>[https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/san-anton-plaza https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/]</ref> [[Fitxategi:San Migel eliza.jpg|thumb|San Migel parrokia]] === B- Ondare erlijiosoa === *[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]: XV. mendeko eliza [[arkitektura gotikoa|gotikoa]].<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Fernández, José. Artixa Taldea|urtea=2022|izenburua=Oñatiko elizak, komentuak, ermitak eta gurutzeak. Historia labur bat|argitaletxea=Artixa Taldea. Oñatiko Udala|orrialdeak=5-223|ISBN=L.G. D. 01025-2002}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Arrazola Urquiaga, José Ramón|urtea=2024|izenburua=La Torre Campanario de la Iglesia Parroquial de San Miguel Arcángel de Oñati|argitaletxea=José Ramón Arrazola. K-3|orrialdeak=13,14|ISBN=LG. D 00067-2024|hizkuntza=Es}}</ref> [[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]: XVI. mendeko mojategia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdeak=235-240|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Lanzagorta Mª José, Molero Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=Los Lazarraga y el convento de Bidaurreta ( siglos XVI-XVII): un linaje en la historia de Oñate|argitaletxea=Colección Lankidetzan Bilduma. Oñatiko Udala - Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=43-54|ISBN=84-89516-91-X|hizkuntza=Es}}</ref> [https://goiena.eus/oinati/1675237263404-onati-ezagutzen-laterandarrak Jesusen Bihotzaren eliza:] XIX. mendekoa,<ref name=":5" /> Parrokiako abade etxea: XX. mendekoa<ref name=":5" /> === D- Hirigunetik kanpo: === * [[Arantzazuko santutegia]]: [[Urbia]] eta [[Aizkorri]]ra bidean dago kokatuta, Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikitako [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mende erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=305|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi Olano, Edorta|urtea=1993|izenburua=Arantzazu, tradizioa eta abangoardia|argitaletxea=Kultura eta Turismo Departamentua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=22-25|ISBN=84-7907-111-7}}</ref> * [[Santa Ana komentua (Oñati)|Santa Ana komentua]]: [[XVII. mendea]]n eraikia, [[Garagaltza]] auzoan dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabakl Mujika, Martin|urtea=2002|izenburua=Las monjas de Santa Ana de Oñati. Cinco siglos, tres casas, una misión|argitaletxea=Arantzazu. Ediciones franciscanas. Kultura Saila. Eusko Jaurlaritza.|orrialdea=246|ISBN=84-7240-191-X|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Garibai dorretxea]]: XIV. mendean eraiki zen eta [[Garibai]] auzoan dagoen dorretxea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dorrea Garibai. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/dorrea-garibai/dorrea/onati/-torreauzo-auzoa-/fichaconsulta/32217&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Madalena baseliza (Oñati)|Madalena edo Maala baseliza]]: XV. mendean eraiki zen eta [[Santxolopetegi]] auzoan dagoen baseliza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-ermita/ermita/onati/-santxolopetegi-auzoa-/fichaconsulta/32105&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Araotz]] auzoan: [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Araotz)|San Migel Goiaingeruaren parrokia.]] [[Sandaili baseliza|Sandaili baseliza,]] [[Sandaili leizea]], [[Araotzeko urtegia|Araozko urtegia]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak.|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbo|orrialdeak=94-161}}</ref> * [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutzeko kobak,]]<ref name=":5" /> [[Fitxategi:Arantzazu dorrea 2005 04 24 (2).JPG|thumb|Arantzazuko santutegia]] === E- Ondare dokumentala === * [[Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa|Gipuzkoako probintziako artxibo historikoa]]<ref>{{erreferentzia|abizena=Luzuriaga Sanchez, Gerardo|urtea=1991|izenburua=Oñatiko Unibertsitateko Liburutegiko XVI. mendeko Inpreso eta Inkunableen Katalogoa|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Kultura, Hezkuntza, Kirol eta Turismo Departamentua|orrialdea=22|ISBN=84-7907-048-X}}</ref> * [https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent}}</ref> * [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuko]] frantziskotarren santutegiko Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubizarreta, Kandido|urtea=1998|izenburua=Catálogo de Incunables e Impresos del siglo XVI del Santuario de Arantzazu y del Convento Franciscano de Zarautz|argitaletxea=EFA. Frantziskotar Argitaletxea. Arantzazu. Oñati|orrialdea=9|ISBN=84-7240-164-2}}</ref> * San Migel parrokiako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel parrokiako Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> * Jesusen Bihotzaren elizako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Agustinoen Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> == Komunikabideak == Oñatiko Udalaren ekimenez 90eko hamarraldian sortutako Kontzejupetik aldizkariak eta Oñati Irratiak gaur egun oraindik ere lanean diraute. * [[Kontzejupetik]] aldizkaria<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/kontzejupetik-aldizkaria</ref> * [[Oñati irratia]]<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/onati-irratia</ref> Horretaz gain, Debagoiena bailarako [[Goiena]] komunikazio taldeak herriko albisteak, erreportajeak... argitaratzen ditu bere hedabideetan. * [[Goienkaria]], [[Goiena Telebista]], [[Goiena.net|Goiena.eus]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Goiena Komunikazio Taldea|url=https://goiena.eus/}}</ref> == Euskara == [[Fitxategi:Oñatiko Jerardo Elortza.webm|thumb|Oñatiko Jerardo Elortzaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elortza Egaña, Jerardo - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/hizlariak/jerardo-elortza-egana/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> testigantza, euskarak seminarioan zuen lekuaren inguruan. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref><ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]] Oñati<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> Gipuzkoako herri euskaldunenen artean dugu, biztanleen %80 inguru euskal hiztunak dira (Eustaten arabera, % 77,91 ziren euskaldunak 2016an)<ref name=":0" />. Herriko hizkerari dagokionez, [[mendebaldeko euskara]]ren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> aldaera bat da, [[Debagoiena|Debagoienekoa]]<ref name="#1"/>. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k, Oñatik eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. Leintz haranak esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte, eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin izan du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=113|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> [[Kandido Izagirre]] eta [[Luis Villasante]] fraideak, Manuel Umerez, Leonardo Zabaleta, Leonardo Guridi, Leandro Igartua eta Felix Arrazola abadeak, [[Bedita Larrakoetxea]], [[Gerhard Bähr]] alemaniar hizkuntzalaria, Joxe Otalora eta [[Jerardo Elortza]] izan dira, besteak beste, Oñatiko hizkera aztertzen aitzindariak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=123|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Egaña Calderón, Urko|urtea=2014|izenburua=Oñatiko hitzen altxorra|argitaletxea=Oñatiko Bertso Eskola|orrialdeak=16-205|ISBN=978-84-617-3193-0}}</ref> Lehen [[Korrika]] 1980ko azaroaren 29an Oñatin hasi zen eta [[Bilbo]]n abenduaren 7an bukatu. [[Oñatiko Unibertsitatea]]ren atean hasi zen Korrika eta zazpi probintziak igaro zituen 1820 kilometrotako ibilbide luzean. Lekukoarekin batera hasiera emango zion korrikalaria Oñatiko alkatea [[Eli Galdos]] izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Belategi, Gontzal|urtea=2024|izenburua=Lehenengo Korrikaren zerogarren Kilometroa.|argitaletxea=Goiena, Debagoieneko aldizkaria|orrialdea=40}}</ref> 2014an, udalak Oñatiko euskarari buruzko liburu oparoa argitaratu zuen, Roberto Altunak, Kepa Elortzak eta Koldo Zumaldek egindakoa.<ref>[https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia/argitalpenak/onatiko-euskeria "Oñatiko euskerie" (R. Altuna, K. Elortza, K. Zumalde).]</ref> == Jaiak eta ospakizunak == Herriko jaiak ugariak dira, eta hiru arlotan banatu daitezke: * Oñatiko patroiaren jai nagusiak, [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean, irailaren 29an ospatzen dira, gazte-talde ugariren parte-hartzearekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko jaiak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/onatiko-jaixak}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Turismo bulegoa: Oñatiko jaiak|url=https://www.turismodebagoiena.eus/es/que-hacer/onatiko-jaiak/}}</ref> Baina ez dira egun horretara soilik mugatzen, irailean zehar "Nazioarteko artzain txakur txapelketa" egiten da 1955etik hona,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nazioarteko artzain txakur txapelketa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/nazioarteko-artzain-txakurren-txapelketa?set_language=eu}}</ref><ref>{{erreferentzia|urtea=2024|izenburua=Artzain txakur txapelketa eta margo lehiaketa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1726574125518-artzain-txakur-txapelketa-eta-margo-lehiaketa}}</ref> Euskal dantzen "Haurren eguna", beste herri batzuetako hainbat talderen parte-hartzearekin,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Haurren eguna|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> Haurren eta nagusien bi "Danborrada",<ref>{{erreferentzia|izenburua=Danborrada|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> eta baserritarren zein artisauen "Herri eguna".<ref>{{erreferentzia|izenburua=Herri Eguna|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> <ref>{{erreferentzia|abizena=Peña Santiago, Luis Pedro|urtea=1973|izenburua=Fiestas tradicionales y romerías de Guipuzcoa|argitaletxea=Ed. Txertoa|orrialdeak=269-273|ISBN=84-7148-011-5|hizkuntza=Es}}</ref> * Hiribilduko kale-auzoetako jaiak, gazteak antolatuta: maiatzean "San Migel Txikiak" Kale Zaharrean, ekainean Errekalden, uztailean San Martinen, Santa Marinan, Olakuan eta Trianan, abuztuan San Lorentzon, irailean Atzeko Kalean eta Bidebarrietan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=164|ISBN=84-606-1903-6..|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati.|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=166-183|ISBN=L.G. SS-963/02..|hizkuntza=Es}}</ref> * Auzoetako jaiak: maiatzean Olabarrietan, ekainean Asentzion, Araotzen, Errekalden San Pedron eta Zubillagan, uztailean Madalenan, abuztuan Larrañan eta Urruxolan, irailean Arantzazun, azaroan Uribarrin, abenduan Santa Lutzian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo, 1994|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria. Oñatiko Udala|orrialdeak=164-166|ISBN=84-606-1903-6}}</ref>[[Fitxategi:1 3 Udaletxetik Kale Barrira 61.jpg|thumb|Corpus eguneko prozesioa Kale Barrian, laurogeiko hamarkadan. ]] Baina hiribilduko jairik ezagunenak [[Oñatiko Corpusak]] dira, ekainaren erdialdean, hain zuzen [[Mendekoste]] ondorengo bigarren ostegunean, azken urteotan hurrengo igandera pasatu bada ere.<ref>{{erreferentzia|abizena=Altube Arrese, Mirari|urtea=2024|izenburua=Corpus jaiak. Egitaraua|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1717084628889-corpus-jaiak-egitaraua}}</ref> Oñatiko Corpus Christi dokumentatuta dago 1470.etik, udal bando batek auzotarrei prozesioa igaro behar zen kaleak garbitu eta ihiak zabaltzeko eskatu zienean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate. La festividad del Corpus|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=55|ISBN=DL. SS 103/70..|hizkuntza=Es}}</ref> Goiz horretan herriko patroia den [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean meza ospatzen da, ondoren prozesioa eginez herriko kaleetan zehar, Foruen Enparantzan amaituz. Corpusetako ezaugarri nagusiak alde batetik prozesioko pertsonatuak dira, hau da, Kristo, hamabi Apostoluak eta San Migel. Bestetik hamabost irudi edo pauso daude. Eta bestetik dantzariak, “''Corpus Dantzak''” bezala ezagunak eta soilik egun horretan eskaintzen direnak, aipagarriena Arku-dantza izanik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1994|izenburua=Oñati. Corpus eguna|argitaletxea=Txistulari (Euskal Herriko Txistulari Elkartea) 160|orrialdea=14|ISBN=LG. VI-607-77}}</ref> Bestalde, prozesioan zehar Oñatiko herria ordezkatuz San Migelek eta dantzariek [[Erreberentzia|erreberentziak]] egingo dizkiote Sakramentu Santuari.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=1987|izenburua=Oñati. Korpus eguna|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=65}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=. Oñatiko Udala|orrialdea=169|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> == Oñatiar ezagunak == === Garai batekoak === * [[Lazarraga leinuaren eraikinak|Juan Lopez Lazarraga]] (1440-1518), [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrean]] jaioa, [[Espainia]]<nowiki/>ko [[Errege Katoliko]]<nowiki/>en kontulari nagusia eta Fernandoren idazkaria, [[Bidaurreta monasterioa|Bid]]<nowiki/>[[Bidaurreta monasterioa|aurreta monasterioa]] eraiki zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Di Cesare, Gervasio|urtea=2012|izenburua=Historia y Genealogía de los Lazarraga|argitaletxea=Ed. Gervasio di Cesare|orrialdeak=15-491|ISBN=978-84-616-0317-6|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Rodrigo Mercado Zuatzola]] (1460-1548 [[Valladolid]]), apezpiku eta humanista. [[Mallorca]] eta Ávilako apezpikua. Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Santi Spiritus Uniber]]<nowiki/>[[Sancti Spiritus Unibertsitatea|ts]]<nowiki/>[[Sancti Spiritus Unibertsitatea|itatea]]<nowiki/>ren sortzailea 1545an.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, José Antonio|urtea=2020|izenburua=Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatearen Historia Soziala|argitaletxea=Donostia-San Sebastián: Kutxa Fundazioa|ISBN=978-84-7173-608-6}}</ref> * [[Andres Araotz]] (1500-1563): eskultorea eta erretaula egilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Canton, Beatriz; Diaz, Mª. Nieves, de Pablo, Cristina|urtea=1991|izenburua=GIZONAK|argitaletxea=Monverde|orrialdea=145|ISBN=84-7728-210-2|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Lope Agirre]] (1510-1561 [[Barquisimeto|Barqisimeto]], Venezuela), esploratzaile eta konkistatzailea, Espainiako er<nowiki/>rege [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II]].ari [[Peru]]<nowiki/>ko independentzia aldarrrikatuz eskutiz ospetsu bat igorri zion. Berrehun urte geroago, [[Simón Bolívar|Simon Bolivar]] izan zen Peruko askatzailea, eta Lope Agirre hartu zuen bere oinarrizko eredu bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2020|izenburua=1562 - Lope Agirreren estatua|argitaletxea=Olaitturri K.E.|orrialdeak=78|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/12-%201562-%20Lope%20Agirreren%20estatua}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Sender, Ramón J.|urtea=1998|izenburua=La aventura equinoccial de Lope de Aguirre|argitaletxea=Ed. Magisterio, Madrid|ISBN=978-842-181-840-4|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Cristóbal Oñate]] (1504-1567 [[Zacatecas Hiria|Zacatecas]]): esploratzailea eta Nueva Españako konkistatzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1998|izenburua=Los Oñate en México y Nuevo México|argitaletxea=Oñatiko Udala - Zacatecaseko Udala|orrialdeak=21-50|ISBN=84-921814-1-9|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Migel Aozaratzakoa|Mikel Aozaratza]] (1598-1637 [[Nagasaki]]): apaiza. [[Japonia]]n misiolari ibili zen. Eliza katolikoak 1987an santu izendatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=González de Aozaraza del Rosario, Miguel|argitaletxea=Real Academia de la Historia. Historia Hispánica|hizkuntza=Es|url=https://historia-hispanica.rah.es/biografias/20082-san-miguel-gonzalez-de-aozaraza}}</ref> * [[Manuel Zañartu]] (1723-1782 [[Santiago (Txile)|Santiago]], Txile<nowiki/>): [[Txile]]<nowiki/>ko <nowiki/>[[Santiago (Txile)|Santiago]]<nowiki/>ko korrejidorea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gipuzkoako biografia zirriborroak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Gipuzkoako_biografia_zirriborroak?from=Za}}</ref> * [[Ramón María Adurriaga]] (1755-1841): [[Ávila]]<nowiki/>k<nowiki/>o apezpikua<nowiki/> (1824-1841).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gipuzkoako biografia zirriborroak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Gipuzkoako_biografia_zirriborroak}}</ref> <gallery mode="packed" heights="160" perrow="200"> Fitxategi:La Sabiduría entre los hermanos Sancho y Rodrigo.jpg|Rodrigo Mercado Zuatzola Fitxategi:Pedro Altube.png|Pedro Altube Fitxategi:Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate.jpg|Juan Madinabeitia Fitxategi:Almirante Irizar.jpg|Julian Irizar Fitxategi:Aita Madina tokikom.png|Aita Madina Fitxategi:Jose de Azpiazu.jpg|José de Azpiazu </gallery> * [[Manuel Umerez|Manuel Umerez Goribargoitia]] (1757-1818): apaiza eta idazlea. Oñatiarrez lehen aldiz idatzi ziren bi libururen egilea, 1805ean eta 1808an. Lehe<nowiki/>na [[Jerardo Elortza]]<nowiki/>k transkribatua. <ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=109-111|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> * [[Frantzisko Antonio Elortza Agirre|Frantzisko Antonio Elorza Agirre]] (1798-1873): ingeniari militarra. Landa-mariskala izatera iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbao|orrialdea=179}}</ref> * [[Pedro Altube]] (1827-1916), Estatu Batuetan arrantxo-jabea eta abeltzaina izan zen, eta «Ameriketako euskal herritarren aita» deitzen diote. 2,03 metro luze zen eta, ''Palo Alto'' («makila luze») ezizenaz ezaguna. Hall of Great Westerners delakoan inskribatua 1960az geroztik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Villar, Axun; Igarzabal, Eli, Artixa Taldea|urtea=2017|izenburua=Antxinako Zubillagari begirada bat. Pedro Altube Idígoras "Palo Alto"|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=113,114|ISBN=L.G. SS-632-2017}}</ref> * [[Blas Pradere]] (1851-1923): apaiza eta idazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Pradere Arruti, Blas.|urtea=1917|izenburua=Euskeraren iraupena|argitaletxea=Euskal-Erria : revista bascongada (EUSKAL-ERRIA) 77|orrialdeak=198-200.|hizkuntza=Es}}</ref> *[[Juan Madinabeitia]] (1861-1938): sendagilea, Espainiako [[gastroenterologia]]<nowiki/>ko eskola modernoaren sortzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zulaica Aristi, Daniel|urtea=1985|izenburua=Vida y obra del Dr. Madinabeitia|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=30,31|ISBN=84-7086-121-2|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Julian Irizar]] (1869-1935), aita oñatiarra zuen. [[Argentina|Argentinan]] jaioa. Hango [[Almirante (armada)|almirantea]] izan zen. Antarktikan ibilia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aurkenerena, Joseba|urtea=2011|izenburua=Julian Irizar, Antartikako izozmendien artean|argitaletxea=kazeta.info|url=https://web.archive.org/web/20140502032453/http://www.kazeta.info/iritzia/Joseba_Aurkenerena/julian-irizar-antartikako-izozmendien-artean}}</ref> * [[Jose Madinabeitia]] (1870-1923): sendagilea eta militante sozialista.<ref>{{erreferentzia|urtea=2010|izenburua=«El médico Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate fallecía el 21 de noviembre de 1938 en Barcelona»|argitaletxea=Euskonews & Media, 555. zenbakia|hizkuntza=Es|url=https://www.euskonews.eus/0555zbk/efem55503es.html}}</ref> *Mariano San Miguel Urcelay (1879-1935) musikagilea eta klarinetista.<ref>{{erreferentzia|abizena=Sáenz de Ugarte, José Luis.|izenburua=Mariano San Miguel Urcelay|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/68139/mariano-san-miguel-urcelay}}</ref> *Alberto del Castillo Yurrita (1899-1976) arkeologo, filosofo eta historialaria. Katalunian aritu izan zen lanean.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Alberto del Castillo Yurrita|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/27592/alberto-del-castillo-yurrita}}</ref> * [[Francisco Madina|Aita Madina]] (1907-1972), [[Agustindarrak|agustindarra]] eta musikagilea, bere bi konposiziorik ezagunenak erlijiosoak dira, alde batetik "[[Aita Gurea (Aita Madina)|Aita Gurea]]", [[Argentina|Argentinan]] idatzita [[1946|1946an]] eta bestetik "[[Agur Maria]]"<ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Xabier|urtea=2017|izenburua=La música vasca por el Padre Francisco de Madina|argitaletxea=Ed. EKIN|orrialdea=56|ISBN=D. L. SS-1317-2017|hizkuntza=Es}}</ref>. *[[Primi Erostarbe]] (1907-1995), Euskal Herriko emakume [[pandero]]jole eta irrintzilaririk ezagunenetako bat izan zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Lizargarate Trikitizale elkartea homenaje hoy en Santa Ana a la difunta Primi Erostarbe»|argitaletxea=dantzan.eus|hizkuntza=Es}}</ref> *[[Jose de Azpiazu]] (1912-1986), [[gitarra-jotzaile]], [[musikagile]], musika klasikoko [[partitura]]<nowiki/>k gitarrara moldatzaile, [[Geneva|Genevan]] ([[Suitza|Suitzan]]) egin zuen bere lan artistikoa 1950tik aurrera<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, Jose Antonio|urtea=1998|izenburua=José de Azpiazu. Biografia|argitaletxea=Euskal Herriko gitarra elkartea, Donostia|orrialdeak=226|ISBN=DL. SS- 670/2000|hizkuntza=Eu}}</ref>. *[[Antonino Ibarrondo]] (1914-1985), banda-zuzendari, maisu eta musikagile,<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, José Antonio; Ugarte, Xabier|urtea=2014|izenburua=Antonino Ibarrondo Oleaga. Biografía|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=25-36|ISBN=L.G. SS. 1340-2014}}</ref> *[[Salbador Barandiaran]] (1916-2006), idazle eta musikagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Barandiaran, Salbador|urtea=1959|izenburua=Estética de Juan Ignacio de Iztueta|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=En|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-the-international-folk-music-council/article/abs/estetica-de-juan-ignacio-de-iztueta-salvador-barandiaran-real-sociedad-vascongada-de-los-amigos-del-pais-ano-xv-cuad-4-14-pp-san-sebastian-spain-1959/A054DB51C5EB70AFD44F0FDB475BC9A1}}</ref> * [[Juan Zelaia]] (1920-2016), enpresaburua, euskaltzalea, eta [[Mezenasgo|mezenas]] Oñatiko hainbat ekimenetan zein Euskal Herriko euskararen alorreko ekintzetan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Mendibil, Ismael|urtea=2000|izenburua=Elkarrizketa: Juan Celaya, empresario. "En ningún sitio se vive tan bien como en Euskal Herria"|argitaletxea=Euskonews & Media 93.zbk|orrialdeak=6-10|hizkuntza=Es|url=https://www.euskonews.eus/0093zbk/elkar9301es.html}}</ref> * [[Jose Milikua]] (1921-2013), artearen historialaria eta Prado Museoko zaindaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=José Milicua (1921-2013). Historiador del arte y patrono del Museo del Prado. Bibliografía completa|argitaletxea=Museo del Prado|hizkuntza=Es|url=https://www.museodelprado.es/aprende/investigacion/estudios-y-restauraciones/recurso/jose-milicua-1921-2013-historiador-del-arte-y/108aac80-33b9-47c7-a45b-b012b5570ff9}}</ref> * [[Luis Peña Gantxegi]] (1926-2009) arkitektoa. [[Haizearen orrazia|Donostiako Haizearen orraziaren]] egilea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Luis Peña fue la figura más destacada de la arquitectura vasca durante más de cuarenta años de intensa e ininterrumpida trayectoria profesional.|argitaletxea=La casa de la arquitectura.es|hizkuntza=Es|url=https://lacasadelaarquitectura.es/recurso/luis-pea-ganchegui/d5f0ed85-6ded-4837-9328-f8a876930101}}</ref> * [[Ignazio Arregi|Ignazio Arregi S.J.]] (1931-2020), jesuita eta kazetaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ignazio Arregi Zendoia|argitaletxea=Alberdania|url=https://www.alberdania.net/autores/ignazio-arregi-zendoia/}}</ref> * Miguel Angel Arzuaga (1925-1960), Oñatiko paisaia-margolaria<ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi, Edorta|urtea=2010|izenburua=Miguel Angel Arzuaga|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=23-43|ISBN=978-84-935841-5-3}}</ref> * [[Eli Galdos]] (1934-2007), injinerua, eta politakaria, Oñatiko alkate izan zen demokraziako lehen hiru agintaldietan, eta baita [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] Herrizaingoko sailburuorde eta [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Gipuzkoako Foru Aldundiko]] [[Ahaldun nagusi|ahaldun nagusia]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Bikuña, Mireia|urtea=2009|izenburua=EAJren 75 hautagai omenduko dituzte zapatuan|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1386609027252-eajren-75-hautagai-omenduko-dituzte-zapatuan}}</ref> * [[Luis Maria Intza]] (1934-2018) erlezaintza eta apiterapiaren bultzatzailea<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubiria Kamino, Pello|urtea=2018|izenburua=Luis Mari Intza hil da|argitaletxea=Argia|url=https://www.argia.eus/albistea/luis-mari-intza-hil-da-erlezaintza-eta-apiterapiaren-bultzatzaile-suharra}}</ref> * [[José Ramón Elizondo]] (1942 - 2020) sukaldaria,<ref>{{erreferentzia|abizena=Lapitz, Juan José|urtea=2016|izenburua=Homenaje a José Ramón Elizondo|argitaletxea=El Diario Vasco|hizkuntza=Es|url=https://www.fecoga.com/hemeroteca/detalle/noticia/homenaje-a-jose-ramon-elizondo/}}</ref> * [[Juan Carlos Irizar]] (1951-2021), piano-jotzailea eta musikagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Arozamena Ayala, Ainhoa|izenburua=Juan Karlos Irizar Ortuzar|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=Es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/irizar-ortuzar-juan-carlos/ar-70052/}}</ref> === Gaur egungoak === *[[Jose Antonio Villar]] (1939), aktore eta abeslari "''Ez dok Amairu''" mugimenduan,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornés Zubizarreta, Idoia|urtea=2021|izenburua=Ez Dok Amairu|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia. Eusko Ikakuntza|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/ez-dok-amairu/ar-43522/}}</ref> *[[Paulo Agirrebaltzategi]] (1942) idazle, irakasle eta [[Jakin]] aldizkariko sortzailea,<ref>{{erreferentzia|urtea=2018|izenburua=Paulo Agirrebaltzategi|argitaletxea=Ediciones franciscanas Arantzazu|url=https://edicionesfranciscanasarantzazu.com/autor/paulo-agirrebaltzategi/?v=12470fe406d4}}</ref> *[[Félix Ibarrondo Ugarte]] (1943) musikagilea,<ref>{{erreferentzia|abizena=Oihana Elorza Gorostiza|urtea=2020|izenburua=Manuel Lekuona sarirako aurkeztu dute Felix Ibarrondo oñatiarra|argitaletxea=Goiena}}</ref> *[[Jerardo Elortza]] (1944), idazlea, historialaria eta hizkuntzalaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Biain Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=27-117|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> *Lourdes Idoiaga (1951), Oñatz Kultur Elkarteko sortzailea eta Oñatiko alkate ohia,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lourdes Idoiaga, Oñatiko alkatetzarako hautagaia|argitaletxea=EAJ.PNV}}</ref> *[[Santi Idigoras]] (1953), [[Real Sociedad|Donostiako Erreale]]<nowiki/>ko futbolari ohia, Espainiako Liga irabazi zuen, eta bertako selekzioarekin jojatzera iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Santiago Idigoras Bilbao|argitaletxea=Archivo histórico. Real Sociedad de Fútbol|hizkuntza=Es|url=https://www.realsociedad.eus/es/historical-file/player/16}}</ref> *[[Jon Zelaia|Jon Zelaia Mendizabal]] (1954), idazlea eta<nowiki/> musikaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Música y Política: Mesa redonda y audición|argitaletxea=EHU/UPV|hizkuntza=Es|url=https://www.ehu.eus/eu/web/cpa/mintegiak/-/asset_publisher/OgK2/content/musicaypolitica}}</ref><gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Félix Ibarrondo.jpg|Félix Ibarrondo Fitxategi:AgirrebaltzategiUEU84.jpg|Paulo Agirrebaltzategi Fitxategi:Jerardo Elortza 2004.jpg|Jerardo Elortza Fitxategi:Santi Idigoras.jpg|Santi Idigoras Fitxategi:LarraitzUgarte.jpg|Larraitz Ugarte </gallery> *[[Ruper Ordorika]] (1956), musikagile, abeslari eta idazlea, Euskal Herriko berritzailerik ezagunenetakoa pok, rock eta beste musika estilo batzuk uztartuz. 2024ko [[Abadia saria]] eman zioten "Euskal kantagintza eremu berrietara eramatearren, rocka eta kantu tradizionala uztartuz, literatura eta artearekiko zubiak landuz." <ref>{{erreferentzia|abizena=Jimenez Larrea, Amaia|urtea=2024|izenburua=Ruper Ordorikari emango diote Abadia Saria|argitaletxea=Berria}}</ref> *[[Izaskun Moyua]] (1958), [[Emakunde]]<nowiki/>ko zuzendari ohia.<ref>{{erreferentzia|urtea=2005|izenburua=Izaskun Moyúa toma posesión de su cargo como nueva directora de Emakunde,|argitaletxea=EAJ-PNV}}</ref> *[[Xabier Etxaniz Erle|Xabier Etxaniz Erl]][[Xabier Etxaniz Erle|e]] (1961) ida<nowiki/>zle eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Xabier Etxaniz Erle|argitaletxea=EHU/UPV|url=https://www.ehu.eus/es/web/master/master-psicodidactica/profesorado?p_redirect=fichaPDI&p_idp=4126}}</ref> *[[Lourdes Bedia]] (1961) aktorea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lourdes Bedia|argitaletxea=Antzerki - Feria de teatro|hizkuntza=Es|url=https://www.alberdania.net/autores/gerardo-markuleta/}}</ref> *[[Iñaki Aldekoa Beitia|Iñaki Aldek]][[Iñaki Aldekoa Beitia|oa]] (1961), [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] i<nowiki/>rakaslea, eta [[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|euskaltzain u]][[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|rgazlea.]] <ref>{{erreferentzia|izenburua=Iñaki Aldekoa Beitia|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/es/euskaltzaindia/academicos/correspondientes/290-g/4751-pruden-gartzia-isasti}}</ref> *[[Gerardo Markuleta]] (1963), idaz<nowiki/>lea eta itzultzailea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gerardo Markuleta|argitaletxea=Alberdania|url=https://www.alberdania.net/autores/gerardo-markuleta/}}</ref> *[[Pruden Gartzia]] (1964), [[euskaltzain urgazle|euskalt]]<nowiki/>[[euskaltzain urgazle|zain urgazle]]a, eta [[Azkue biblioteka|Azkue Libur]][[Azkue biblioteka|utegiko]] zuzendaria.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pruden Gartzia Isasti|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/es/euskaltzaindia/academicos/correspondientes/290-g/4751-pruden-gartzia-isasti}}</ref> *[[Bixente Atxa]] (1965), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondrago]][[Mondragon Unibertsitatea|n]]<nowiki/> [[Mondragon Unibertsitatea|Unibertsitateko]] errektorea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Jokin Bereziartua Lizarazu|urtea=2015|izenburua=Bixente Atxa: "MU-ren proiektua indartsua da; gogotsu, ilusioz eta errespetuz ekin diot"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1424347370021-bixente-atxa-mu-ren-proiektua-indartsua-da-gogotsu-ilusioz-eta-errespetuz-ekin-diot}}</ref> <gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Goiena-exegoien-ordorika.jpg|Etxegoien eta Ordorika Fitxategi:Maria Cruickshank 2014.jpg|Maria Cruickshank Fitxategi:Bixente Atxa (cropped).jpg|Bixente Atxa Fitxategi:Itziar Ugarte Irizar. kazetari eta idazle oñatiarra.jpg|Itziar Ugarte Fitxategi:Malen Osa. Mendi lasterketaria.jpg|Malen Osa </gallery> *[[Fermin Etxegoien|Fermin Etxeg]][[Fermin Etxegoien|oien]] (1966), idazl<nowiki/>e eta irrati-esataria,<ref>{{erreferentzia|abizena=Hirinet|urtea=2014|izenburua=Autokarabana, Fermin Etxegoien|argitaletxea=Ttipia|url=https://alea.eus/araba/1452258095043-autokarabana-fermin-etxegoien}}</ref> *[[Luis Durán]] (1967), komikigilea<nowiki/>.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Luis Durán|argitaletxea=Babelio|hizkuntza=Es|url=https://es.babelio.com/auteur/Luis-Durn/67662}}</ref> *[[Ritxi Mendiguren|Ritxi Mendi]][[Ritxi Mendiguren|guren]] (1968), [[Athletic|Athle]]<nowiki/>[[Athletic|tic]]<nowiki/>eko futbolari ohia,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ricardo Mendiguren Egaña|argitaletxea=Athetic Club|hizkuntza=Es|url=https://www.athletic-club.eus/jugadores/ricardo-mendiguren-egana}}</ref> *[[Jon Odriozola|Jon Odriozola Mugarza]] (1970), <nowiki/>txirrindulari profesional ohia.<ref>{{erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Odriozola, de Ibanesto.com, se adjudica la subida a Urkiola|argitaletxea=Libertad Digital|hizkuntza=Es|url=https://www.libertaddigital.com/deportes/2001-08-12/odriozola-de-iibanestocomi-se-adjudica-la-subida-a-urkiola-39855/amp.html}}</ref> *[[Jon Aiastui]] (1971), idazlea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jon Ayastuy|argitaletxea=Todos los libros.com|hizkuntza=Es|url=https://www.todostuslibros.com/autor/jon-aiastui}}</ref> *[[Larraitz Ugarte]] (1976), legela<nowiki/>ri eta politikaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2012|izenburua=Larraitz Ugarte: "Debagoienari lagundu nahi diogu duen maila ekonomikoari eutsi diezaion"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1386609249729-larraitz-ugarte-debagoienari-lagundu-nahi-diogu-duen-maila-ekonomikoari-eutsi-diezaion}}</ref> *[[Iker Martinez de Zuazo|Iker Martinez de]] [[Iker Martinez de Zuazo|Zuazo]] (1977),<nowiki/> musikaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rodríguez Vidondo, Carlos|urtea=2021|izenburua=Iker Martínez de Zuazo: «Hace veinte años te mandaban a la mierda si hacías pop en euskera, ahora no hay complejos|argitaletxea=El Diario Vasco|url=https://www.diariovasco.com/culturas/musica/iker-martinez-zuazo-musico-20211004173952-nt.html}}</ref> *[[Idoia Etxeberria Elortza|Idoia Etxeberria]] (1977), idazl<nowiki/>e eta kazetaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Altube Arrese, Mirari|urtea=2024|izenburua=Idoia Etxeberria oñatiarrak irabazi du Karmele Igartua sorkuntza lehiaketa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1703945599729-idoia-etxeberria-onatiarrak-irabazi-du-karmele-igartua-sorkuntza-lehiaketa}}</ref> *[[Aitor Arregi Galdos|Aitor]] [[Aitor Arregi Galdos|Arregi]] (1977), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon]]<nowiki/> [[Mondragon Unibertsitatea|Unibertsitateko]] irakasle eta zinemagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aranburuzabala Juldain, Aitziber|urtea=2024|izenburua=Aitor Arregi: "Oso gurea sentitzen dugu; gure izaera du"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1705665766711-aitor-arregi-oso-gurea-sentitzen-dugu-gure-izaera-du}}</ref> *[[Markel Irizar|Markel]] [[Markel Irizar|Irizar]] (1980), txirrind<nowiki/>ulari profesional ohia,<ref>{{erreferentzia|abizena=Azkarate Beitia, Sergio|urtea=2011|izenburua=Markel Irizar... Ole!|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1386609082737-markel-irizar-ole}}</ref> *[[Mikel Sagarzazu]] (1988) bikoizt<nowiki/>ailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Santos, Maialen|urtea=2020|izenburua=Mikel Sagarzazu, ahotsak bikoizten diharduen oñatiarra|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1598944157217-mikel-sagarzazu-ahotsak-bikoizten-diharduen-onatiarra}}</ref> *[[Maria Cruickshank|M]][[Maria Cruickshank|aría Cruickshank]] (1989) aktor<nowiki/>ea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Maria Cruickshank|argitaletxea=filmaffinity|hizkuntza=Es|url=https://www.filmaffinity.com/es/name.php?name-id=999837593}}</ref> *[[Itziar Ugarte|Itziar Ugarte Irizar]] (1995) ka<nowiki/>zetaria eta idazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aranburuzabala Juldain, Aitziber|urtea=2022|izenburua=Itziar Ugarteren liburuak, Espainiako Kritikaren Saria|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1651054125251-itziar-ugarteren-liburuak-espainiako-kritikaren-saria}}</ref> *[[Malen Osa]] (<nowiki/>2002) mendi eskiatzai<nowiki/>lea eta lasterkaria, 2024<nowiki/>ko denboraldiko sailkapen orokorrean hi<nowiki/>rugarren bukatu zuen "Mendi lasterketen Munduko Urrezko Txapelketan" (''Golden Trail World Series'').<ref>{{erreferentzia|abizena=Urtzelai, Xabier|urtea=2024|izenburua=Malen Osa. Trail-ak asko lagundu dit urte gogor hau kudeatzen|argitaletxea=Goiena egunkaria|url=https://goiena.eus/oinati/1729766621695-malen-osa-trail-ak-asko-lagundu-dit-urte-gogor-hau-kudeatzen}}</ref> == Anaitzeak == Oñati ondorengo herri eta hiriekin anaituta dago:<ref>https://www.oñati.eus/es/la-localidad</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1998|izenburua=Los Oñate en México y Nuevo México|argitaletxea=Oñatiko Udala - Zacatecaseko Udala|orrialdea=3|ISBN=84-921814-1-9.|hizkuntza=Es}}</ref> {| class="wikitable" | * {{banderaikur|Mendebaldeko Sahara}} Gleibat<nowiki/> El Fula ([[Mendebaldeko Sahara]]) * {{banderaikur|Frantzia}} [[Châteaubernard|Châteaubernar]]<nowiki/>[[Châteaubernard|d]] ([[Frantzia]]) * {{banderaikur|Argentina}} José C. Paz ([[Argentina]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Guadalajara (Mexiko)|Guadalajara]] ([[Mexiko]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Zacatecas Hiria|Zac]]<nowiki/>[[Zacatecas Hiria|atecas]] ([[Mexiko]]) |} == Argazki galeri<nowiki/>a == <gallery> Irudi:Oñate - Iglesia de San Miguel 09.jpg|[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]. Irudi:Oñate - Monasterio de Bidaurreta 1.jpg|[[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]. Irudi:Oñate - Universidad 23.jpg|[[Oñatiko Unibertsitatea]]. Irudi:Oñati, Ayuntamiento.JPG|[[Oñatiko udaletxea|Oñatiko]] <nowiki/>[[Oñatiko udaletxea|udaletxea]]. Irudi:Lazarraga jauregia (Oñati), iparraldetik ikusita.JPG|[[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]]. Irudi:OTADUI1.JPG|[[Otadui Jausoro etxea]]. Irudi:Oñate - Palacio Antia 2.jpg|[[Antia jauregia]]. Irudi:GARIBAI4.JPG|[[Garibai dorretxea|Ga]]<nowiki/>[[Garibai dorretxea|ribai dorretxea]]. Irudi:Zumeltzegi (1988).jpg|[[Zumeltzegi dorrea]]. Irudi:Arantzazuko santutegiko ikuspegia.jpg|[[Arantzazuko santutegia]]. </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} * [http://www.oinati.org Oñatiko Udalaren webgunea] * {{es}} [http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/ «Oñati»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''. * [https://goiena.eus/oinati/ Oñatiko albisteak Goienan] * [http://olaitturri.blogspot.com/ Olaitturri Kultur Elkartea] {{autoritate kontrola}} {{Oñatiko auzo aurkibidea}} {{Debagoieneko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Oñati]] 6fubkzvsts63yqegr3jjsaxxph0z9wq 10002494 10002407 2024-12-17T14:32:06Z Iñazio Irizar 69454 10002494 wikitext text/x-wiki {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Oñati | nongo = Oñatiko | irudia = Oñati Aloñatik corrected.jpg | irudiaren testua = Oñati [[Aloña]]tik. | garaiera = 175-1.360 (230 [[Oñatiko udaletxea|udaletxean]]) | distantzia = 68 |webgunea=www.onati.eus|alkatea=[[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]|biztanleria=12497}} '''Oñati''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 11.549 biztanle zituen 2024ko azaroan. Gipuzkoako herririk handiena da hedaduraren aldetik, 108,2 kilometro koadroko azalerarekin. <ref>{{erreferentzia|izenburua=«Oñati»|argitaletxea=Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati}}</ref>. Herriguneak maila handiko monumentu asko ditu, batez ere [[Pizkundea|Pizkundekoak]] eta [[Barrokoa]]k. Han dago [[Oñatiko Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitatea]], berariaz unibertsitate izateko eraiki zen eraikin platereskoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Herrigunetik kanpo [[Aizkorri]]ren magalean dago [[Arantzazuko santutegia]], Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikia, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mendearen erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=27|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=de Anasagasti, Fray Pedro|urtea=1975|izenburua=Aránzazu|argitaletxea=Guipúzcoa: Editorial Franciscana Aránzazu|orrialdeak=57-61|ISBN=84-7240-086-7.|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiarrek ''txantxiku'' («[[igel]]») ezizen herrikoia dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki,|urtea=1957|izenburua=Historia de Oñate, San Sebastián|argitaletxea=Diputación Provincial de Gipuzkoa|orrialdeak=12, 359-362|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Felix Mari|urtea=1976|izenburua=¿Txantxiku, rana o sapo?|argitaletxea=Boletín de la Biblioteca Municipal de Oñate, Ayuntamiento de Oñate|orrialdeak=11-15|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko ezaugarririk nagusienetako bat bere izaera unibertsitarioa da. [[Rodrigo Mercado Zuatzola|Rodrigo Merkado Zuatzola]]<nowiki/>k 1545ean Sancti Spiritus Unibertsitatea eraiki zuen, bere jarduera 1901raino iraun zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=R. P. José A. Lizarralde. O.F.M.|urtea=1930|izenburua=Historia de la Universidad de Sancti Spiritus de Oñate|argitaletxea=Convento de San Francisco de Tolosa|orrialdeak=3-4|hizkuntza=Es}}</ref> Eta tradizioari jarraituz, kooperatiben sortzailea izan zen [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Don Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1960an gaur egun [[Mondragon Unibertsitatea]]<nowiki/>ren barnean dagoen Enpresagintza Fakultatea sortu zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> Eta bigarren ezaugarria erdi arotik Oñatin [[industria]]<nowiki/>k izan duen garrantzia da, hasieran [[burdina]]<nowiki/>ren arloan eta ibai ondoko olen bidez, eta XIX. mendetik hona [[enpresa]] [[kapitalista]] zein kooperatiben eraginez.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=11-19}}</ref> Izan ere, 2024an atzerrian filialak dituzten enpresa sendoak daude, gehienak metal mekanika arlokoak, hala nola Garay SA, [[ULMA Taldea|ULMA taldea]] K.E., Natra Oñati SA, ONNERA Group K.E., Lana K.E, etab.<ref>{{erreferentzia|abizena=2024|urtea=|izenburua=Kooperatibak. Elkarrekin lanean aurrera askotariko sektoreetan|argitaletxea=Goiena Aldizkaria|url=https://goiena.eus/debagoiena/1730302895350-kooperatibismoa-debagoienetik-bultzada-jaso-eta-eskualdea-indartu}}</ref> Horrela, 2015ean 10.000 biztanletik gorako Espainiako langabezia txikienaren herria izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Hernández, María Jesús|urtea=2015|izenburua=El pueblo con menos paro|argitaletxea=Cambio 16 – Economía y Finanzas.|hizkuntza=Es|url=https://www.cambio16.com/el-pueblo-con-menos-paro/}}</ref> == Geografia == === Inguru naturala === Udalerria ingurune menditsuan dago, eta [[Aizkorriko mendilerroa|Aizkorri]], [[Aloña]], [[Zaraiako mendilerroa|Zaraia]] eta [[Elgeako mendilerroa|Elgeako]] mendilerroek mugatzen dute. Iturburua bertan duen [[Oñati (ibaia)|Oñati ibaia]] Debaren ibaiadar nagusienetakoa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2001|izenburua=Aloña mendikatea eta gurutzearen mendeurrena|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=218|ISBN=L.G.: SS-1262/01}}</ref> === Mugakideak === Iparraldean [[Bergara]] eta [[Antzuola]]; hegoaldean [[Barrundia]] eta [[Donemiliaga]], ([[Araba]]); ekialdean [[Legazpi]]; eta mendebaldean [[Arrasate]] eta [[Aretxabaleta]]. === Auzoak === Herriguneaz gain, beste 16 baserri-auzo ditu: [[Arantzazu (Oñati)|Arantzazu]], [[Araotz]], [[Uribarri (Oñati)|Uribarri]], [[Lezesarri]], [[Urrexola]], [[Murgia (Oñati)|Murgia]], [[Olabarrieta (Oñati)|Olabarrieta]], [[Berezao]], [[Garagaltza]], [[Goribar]], [[Zañartu]], [[Torreauzo]], [[Garibai]], [[Santxolopetegi]], [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] eta [[Larraña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati — Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati|aldizkaria=www.xn--oati-gqa.eus|sartze-data=2021-01-13}}</ref>. Auzo hauetatik historikoki [[Elizate|elizate]] izena Urrexolak eta Araotzek dute. Era berean, Araotzek hainbat auzune ditu: [[Elizondo (Araotz)|Elizondo]], [[Ugaran (Oñati)|Ugaran]], [[Jausoro (Oñati)|Jausoro]], [[Zubia (Oñati)|Zubia]], [[Madina (Oñati)|Madina]] edo Maiña, [[Araotz Urruti]] edo Aratzurti, [[Agerre (Oñati)|Agerre]], [[Aizkorbe (Oñati)|Aizkorbe]], [[Uriarte (Oñati)|Uriarte]] eta [[Gerneta]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbo|orrialdea=|orrialdeak=94-141}}</ref> <gallery> Fitxategi:Elizondo_Araozko_herrigunea.jpg|Araotz. Fitxategi:Zañartu.jpg|Zañartu. Fitxategi:Urrexola.jpg|Urrexola. Fitxategi:Araotz-210304-61.jpg|Murgia. </gallery> == Historia == === Historiaurrea === Oñatin azaltzen diren historiaurreko [[Arkeologia-aztarnategi|aztarna]] zaharrenak (erramintak bakarrik, ez giza aztarnak) Erdi Paleolitikokoak dira, duela 80.000 urtekoak. Ondorengo garaikoak, Goi Paleolitikotik aurrera, ugariagoak dira. ===== Erdi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Neandertal]]: izen zientifikoaz ezagutzen dugu garai hartako gizakia Oñatin ez dugu bere arrastorik aurkitu; bai, ordea bertatik oso gertu, Arrasaten, [[Lezetxiki]] kobazuloan hain zuzen ere. Berau da Euskal Herrian aurkitu den giza aztarnarik zaharrena. ===== Goi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000-9.500 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Cro Magnon|Cro-Magnon]] izeneko gizaki mota dugu garai honetakoa. Oñatin ere bizi izan zen, bere erremintak aurkitu baitira. Gizaki honek, egungo gizonaren antza zeukan. Hezurrezko erremintak egiten zituzten; baita haitzuloetako pinturak margotu ere. ===== Goi Paleolitikotik Brontze Garairaino ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 9.500-1.200 urte Euskal Herrian. * Gizakia: Egungoa. Abeltzantzaren hasiera mendi gainetan. [[Brontze]]<nowiki/>a erabiltzen zuten. Monumentu megalitikoak jasotzen zituzten, hala nola [[trikuharri]]<nowiki/>ak, [[iruñarri]]<nowiki/>ak eta [[harrespil]]<nowiki/>ak.<ref name=":1" /> [[Fitxategi:Mugarriluze zutarria - Elgea.jpg|thumb|Mugarriluze iruinarria]] === Historiaurreko aztarnak === * [[Haitzulo]]<nowiki/>ak: Txomen koba erdikoa, [[Zabalaitz (Altzania)|Zabalaitz]], Iritegi, Aizkirri, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]], Arantzazu, Gaztiasoro, [[Anton Koba|Anton koba]], Hartzen koba, [[Sandaili leizea|Sandaili]], [[Orkatzategi]], Madina-zubieta, Urtao II<ref>{{erreferentzia|abizena=Agirre-Mauleón, Juantxo|urtea=2018|izenburua=Arrikrutz. Arrikruzko lehoia|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea|orrialdeak=72-91|ISBN=978-84-947343-9-7}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Arrizabalaga, Iñigo|urtea=1993|izenburua=Introducción al estudio de los depósitos cuaternarios en el complejo kárstico de Arrktrutz|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=55-68|ISBN=84-87471-47-1|hizkuntza=Es}}</ref> * Agerian: Arenazarko korta, Erroitegi, Otzarritza. * [[Megalitismo]]<nowiki/>a: [[Elgea-Artiako Estazio Megalitikoa]], [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa|Brinkola-Zegamakoa]], [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa|Orkatzategikoa]], [[Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa|Satui-Arrolamendiko]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko kultura ondasunak|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Zerrenda:O%C3%B1atiko_kultura_ondasunak}}</ref> * [[Tumulu]]<nowiki/>ak: Aitzgain, Gallerdi, Linatza, [[Jentiletxe]], Urtao, Urtapotolueta II, Malla * [[Trikuharri]]<nowiki/>ak: Artaso, [[Artzanburu]], Urtapotolueta I<ref>{{erreferentzia|abizena=Fr. Lasa, Jose Ignacio|urtea=1977|izenburua=Tejiendo historia. Contribución a la pequeña historia de Guipuzcoa. La cueva de Artzanburu|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastian|orrialdea=417|ISBN=84-7173.052-9|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Iruñarri|Iruinarri]]<nowiki/>a: [[Mugarriaundi (mendia)|Mugarriaundi]] * Aurkikuntza isolatuak: Arritxikietako harkaitza, [[Petrinaitz|Petrinatz]]<nowiki/>eko harkaitza, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]]<nowiki/>eko lehoia<ref name=":1">{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=2002|izenburua=Oñatiko historia|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/historia}}</ref> [[Fitxategi:Escudo Condado de Oñate.svg|thumb|Gebaratar kondeen armarria]] === Oñatiko Jaurerria === Oñatiko Jaurerria XII. mendetik XIX. mendera arte Oñati eta inguruko herrietan garatu zuten [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] aginte sistema izan zen.{{Sakontzeko|Oñatiko Jaurerria}} === Erdi Aroa === Oñati mende luzez jaurerri ''burujabea'' izan zen, eta gero konderria, 1845 arte ez baitzen Gipuzkoan sartu. Ez dago Oñatiko oraingo hirigune historikoaren ezarpenaren jatorria doitasunez zehazten duen agiririk. Nahiz eta bibliografiak jatorri goiztiarra baiesten duen, dela Oñatiko antzinako gunearena, dela hango [[Gebara (leinua)|Gebara]] etxearena —ustez 1149koa den agiri baten aipamena errepikatzen da, eta haren bidez Ladron Eneko kondeak, Gebara eta Oñati etxeko jaunak, bere ondasun guztien dohaintza egin zion bere semeari—, gaur badakigu testu horren ustezko antzinatasuna ez dela egiazkoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ayerbe Iribar, Mº Rosa|urtea=1999|izenburua=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. El señorío de Oñati. Fundación y consolidación de un señorío medieval en tierras vascas.|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Dena dela, zentzuzkoa dirudi hirigunearen jatorria [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel elizaren]] inguruan kokatzeak. Eliza horren lehenengo erreferentzia dokumentalak 1200ra garamatza, urte horretan Juan de Prejanok, [[Calahorra]]ko apezpikuak, bere aurrekoak «''Ecclesiam sancti michaeli de Onati''» elizari emandako induljentzia batzuk berretsi baitzituen. Oñatik berezitasun bat ere bazuen, jaurgoko udalerri gutxietako bat zelako, nahiz eta gero konderri izatera pasa zen (XIII. mendeko dokumentu batzuen arabera, titulu hori [[Gebara (leinua)|gebaratarrek]] erabiltzen zuten, geroago Oñatiko konde izan zirenek). Gebaratarrek [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] erregeak emandako eskubide eta pribilegio batzuk zeuzkaten, eta haien bidez, [[Botere judizial|botere judizial,]] politiko, ekonomiko eta erlijiosoa kontrolatzen zuten. Oñatiko biztanleek etengabe egin zituzten saioak jaunaren boteretik askatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Durana, Jose Ramón|urtea=1999|izenburua=Luchas sociales en el señorío de los Guevara al final de la Edad Media|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=259|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> 1338an hasi ziren eta [[Gipuzkoa]]rekiko anexioa 1540an eskatu zen arren, lotura hori ez zen 1845 arte behin betiko gauzatu.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2002|izenburua=Oñatiko anexiñua|argitaletxea=Olaitturi K.E.|orrialdeak=173|ISBN=84-921814-2-7}}</ref> === Izurri atlantikoa === 1597 eta 1598ko udak gogorrak izan ziren Oñatin. Urte horietan kostatik sartu zen [[Izurri Atlantikoa|Izurri atlantikoa]] herrira iritsi zen, eta 1.200 pertsona inguru hil zituela kalkulatzen da. Gainera, denbora horretan inguruko herrietatik isolatuta egon zen, bizirauteko beharrezkoa zen garirik gabe, eta gaixotzeko beldurrez ziren askok mendira jo zuten, aziendak hiltzen utzita edo zuhaitzetako fruituak jaso gabe. Goseak, izurriarekin batera, biztanleriaren herena inguru hil zituen. [[Arantzazuko Santutegia]]k ere egoera gogorra izan zuen, heriotzaz gain ez baitzuen bizirauteko nahiko janari lortzen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Azpiazu|izena=José Antonio|izenburua=Esa enfermedad tan negra : la peste que asoló Euskal Herria (1597-1600)|argitaletxea=Ttarttalo|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/743393897|isbn=978-84-9843-316-6|pmc=743393897|sartze-data=2021-01-31}}</ref>. [[Fitxategi:Tomás Zumalacárregui (portrait).jpg|thumb|[[Tomas Zumalakarregi]] jenerala.]] === XVI. mendetik gaurdaino === '''- 1836-1839:''' '''Euskal Herrian [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiak]] amaiera "''[[Bergarako besarkada|Oñatiko ituna]]''"''' ezarriz izan zuen. Hainbat negoziaketen ondoren, [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregian]] 1839.eko abuztuaren 29an, hamar ataleko ituna sinatu zuten, karlisten aldetik Iturbe eta Egia jeneralek<ref>{{erreferentzia|abizena=Pardo San Gil, Juan|urtea=1990|izenburua=Ejército carlista, 1839|argitaletxea=Zumalakarregi Museoa. Gipuzkoako Foru aldundia|orrialdea=151|ISBN=84-7907-015-3|hizkuntza=Es}}</ref> eta liberalen aldetik [[Baldomero Espartero]]<nowiki/>k. Handik bi egunera armada bietako hainbat batailoi [[Bergara]]<nowiki/>n batu ziren, eta bertan Espartero eta [[Rafael Maroto]] jeneralek "''[[Bergarako besarkada]]''"rekin eszenifikatu zuten Lehen Karlistaldiaren amaiera.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2019|izenburua=1839ko Oñatiko ituna Lehen Karlistaldian|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/11-%20O%C3%B1atiko%20ituna%20Lehen%20karlistaldian}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Romero, Iñaki|urtea=1999|izenburua=Sobre el convenio y los abrazos de Vergara|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=45|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1845:''' '''[[Gipuzkoa]]<nowiki/>ko probintzian sartzea''': Oñati urtero gonbidatzen zuten [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|Gipuzkoako Batzar Nagusi]]<nowiki/>ko batzarretara, eta 1845ko abuztuan Ordizian izan zen bileran sei ordezkariko komisio bat joan zen, Bixente Artazkotz buru zela. Baldintzok konako hauek izan ziren: * 1. [[Ormaiztegi]]<nowiki/>tik [[Gatzaga]]<nowiki/>ra zabaltzekotan zen erregebideak probintziaren gain joan behar zuela. Bi urteren epe barruan egin behar zen bide hori [[Udana]]<nowiki/>tik behera etorriko zen, eta herri barrutik pasatu ondoren, [[Elorregi|San Prudentzio]]<nowiki/>ko bide gurutzeraino ailegatu. * 2. Probintziak, duela gutxi arte [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]] zenari eta Karlistaldiaren ondoren zoritxarrez institutu moduan zegoenari, urtero 20.000 errealen bidez lagunduko zion. * 3. Egunen batean institutu hori berriz unibertsitate bihurtuko balitz, laguntza hori neurri egokian gehitu beharko litzateke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Transcripción de la escritura de unión e incorporación de Oñati a la provincia de Gipuzkoa|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=139-140|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Eragozpenik gabe onartuak izan zirenez, aurrerantzean Oñati probintziako partaide izan zen gauza eta kontu guztietarako, inguruko herrien maila berean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2011|izenburua=Anexioa|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/03-%20%22Anexioa%22}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Unibertsitate mailako ikasketak|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=37-40|ISBN=84-89516- 18-9}}</ref> '''- 1872-1876:''' '''[[Bigarren Karlistaldia]] eta Monetaren Errege Etxea'''. Bigarren Karlistaldian (Euskal Herriaz kanpora sarritan Hirugarren Karlistaldia deitua) [[Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa|Karlos VII]]. erregegaiak gorte “ibiltari” antolatu zuen, horietako bat [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]] izanik. Oñatiko alkate Kornelio Garai [[Liberalismo|liberal]] sutsua zenez, 1873an bere Garai pospolo fabrika itxi eta Donostiara joan zen bizitzera. Karlos VII.a estatu paralelo bat eratzen saiatu zen, bost "ministerio" sortuz: Guda, Kanpo-Harremanak eta Estatua eta Grazia, Justizia eta Ogasuna, hainbat erakunde eta baliabide propioekin, hala nola Kode Penala, Auzitegi Gorena, Aduanak eta Posta zerbitzua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ferrer, Melchor.|urtea=1979|izenburua=Historia del tradicionalismo español|hizkuntza=Es}}</ref> Ondorioz, Oñatik bi eratako aldaketak izan zuen: * [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiar]]<nowiki/>en garaitik [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]]<nowiki/>k bere maila galdua zuelako, Karlos VII.a [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osorako Unibertsitate berri bat eratzen hasi zen, Oñatikoa ardatz hartuz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornes Lasa, Jose|urtea=1970|izenburua=Los Vascos y la Universidad|argitaletxea=Ed. Auñamendi, San Sebastián|orrialdeak=39-41|ISBN=DL SS. 522-68..|hizkuntza=Es}}</ref> * Hutsik geratu zen Garai fabrikan eraikinean eta bertako makineria erabiliz ipini zuen txanpon-fabrika. Bertan egin zituzten zilarrezko eta kobrezko txanpon karlistak, honako inskripzioarekin “Monetaren Errege Etxea - Oñati - 1875.eko urria” (''Real Casa de la Moneda - Oñate - Octubre de 1875)''.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=Juan Garairen Semeak SA|orrialdea=58|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdea=79}}</ref> [[Fitxategi:Garay aretoa.jpg|thumb|280x280px|Garai fabrikan 900 pertsonentzat prestatutako Areto Nagusia.]] '''- 1918:''' '''[[Eusko Ikaskuntza]]<nowiki/>ren eta [[Euskaltzaindia]]<nowiki/>ren sorrera.''' [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]<nowiki/>k eta Udalak antolatuta, Oñatin [[Euskal Lore Jokoak]] ospatu ziren 1902ko San Migel egunaren bueltan, eta literatura, musika, kirola eta artisautza uztartu ziren hiru egunetan zehar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=159-166|ISBN=L.G: SS-1177/01|hizkuntza=Es}}</ref> Arrakastatsuak izan ziren, eta 1918an Aldundiak, Oñatin euskal ikasketei buruzko kongresu bat egiteko deia luzatu zien Araba, Bizkaia, Nafarroako Aldundien patronatuei. Horrela, 1918ko irailaren 1etik 8ra Eusko Ikaskuntzaren I. Kongresura deitu zuten,<ref>{{erreferentzia|abizena=Douglass William A|urtea=1999|izenburua=Basque Cultural Studies|argitaletxea=Basque Studies Program, University of Nevada|orrialdea=277|ISBN=978-1877802034..|hizkuntza=En}}</ref> Sancti Spiritus Unibertsitatean egiteko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Resurreccion Maria Azkue, Euskaltzain osoa. Hildako euskaltzain osoak..|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/euskaltzaindia/euskaltzainak/hildakoak/osoak/6340-resurreccion-maria-azkue}}</ref> Partehartzaile gehienak herriko etxe partikularretan hartu zuten ostatu, eta Sancti Spiritusen aretorik ez zegoenez 900 pertsonentzat, Garai fabrikako pabiloi nagusitik makinak kendu eta kongresuko Areto Nagusia izateko prestatu zuten, hasiera eta amaiera ekitaldi nagusiak egiteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=21-25|hizkuntza=Es}}</ref> Kongresua antolatzerakoan 200 partehartzailera ailegatuz gero arrakastatsua izango zela zioten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=133-138|ISBN=L.G. SS-963/02|hizkuntza=Es}}</ref> Azkenean bakarkako 783 kongresu-kidek ordaindu zuten matrikula, gehi 96 babeslek, horien artean 67 udaleko ordezkarik. Han egon ziren baita 54 txostengile eta hainbat gotzain. Eta lau [[Ahaldun nagusi|Ahaldun Nagusi]]<nowiki/>ak mikelete, forale, miñoi, mazolan, danbolintero eta musikoekin joan ziren.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia,|orrialdea=26|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko alkateak euskaraz eman zien ongi etorria bildutakoei, ondoren Gipuzkoako Aldundiko presidentea aritu zen, gero [[Gasteiz]]<nowiki/>ko eta [[Baiona]]<nowiki/>ko gotzainak, eta amaieran [[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XIII]] Espainiako erregeak hitzaldi enpatiko batekin inauguratu zuen Kongresua.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=26-29|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1953:''' '''[[Ziklo-kroseko Munduko Txapelketa|Ziklo-kroseko munduko txapelketa]]:''' Lehen edizioa 1950 urtean [[Paris]]<nowiki/>en izan zen. Garai hartan Oñatin elkarte bakarra zegoen, 1927an sortutako  “''Txantxiku txoko''” izenekoa, eta kirolean zein kulturan dinamismo handia zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku Txoko Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/868fa983-8905-49c5-ac3a-4a496fe1108e}}</ref> 1949an [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi]] futbol taldea sortu zen, eta Parisen egindako edizioak zuzendaritzakoen arreta erakarri zuen. Helburu horren atzetik, hurrengo urteetan inguruko eta nazioarteko hainbat txirrindularitza txapelketa eratu zuten, [[Txirrindularitzaren Nazioarteko Batasuna]]<nowiki/>ri antolakuntza ahalmena erakusteko. Horrela, 1951an [[Luxenburgo]]<nowiki/>n eta 1952an [[Geneva]]<nowiki/>n egin ondoren, 1953an Oñati antolatu zen arrakasta handiz, [[Jean Robic]] frantziarra izan zela irabazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdeak=122-129|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Ziklo-kroseko munduko txapelketa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ziklo-kroseko_Munduko_Txapelketa}}</ref> [[Fitxategi:Euskaltzaindiaren Arantzazuko Batzarra 1968.jpg|thumb|320x320px|Euskaltzaindiaren Arantzazuko Batzarra, 1986]] '''- 1968:''' [[Arantzazuko Batzarra]] eta [[euskara batua]]: 1918ko Oñatiko Kongresuan [[Euskaltzaindia]] sortu zenean,<ref>{{erreferentzia|abizena=|urtea=2020|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria|orrialdeak=48-55}}</ref> [[Resurreccion Maria Azkue|Resurreción Maria Azkue]]<nowiki/>k eta beste hizkuntzalari batzuk urteetan zuten helburua gauzatzeko aukera ikusi zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Kintana Goiriena, Jurgi|urtea=2008|izenburua=Intelektuala nazioa eraikitzen. R.M. Azkueren pentsaera eta obra|argitaletxea=Iker 22, Euskaltzaindia|orrialdea=509|ISBN=978-84-95438-39-3}}</ref> Baina gorabehera politikoengatik bereziki ez zuten finkatzerik lortu. 1956an Euskaltzaindiak Arantzazun [[Gerraoste]]<nowiki/>ko lehen Batzar bat egin zuen, berriro ekin zitzaion euskara batua sortzeari. 1964an [[Txillardegi]]<nowiki/>k bultzatuta [[Baiona|Baionan]] euskaltzale talde batek [[Euskal Idazkaritza]] sortu zuen, eta hainbat bilera egin ondoren euskara batuaren oinarritzat jo litekeen testua onartu zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Alvarez Enparantza "Txillardegi", Jose Luis|urtea=2019|izenburua=Txillardegi eta euskara batua. Testu hautatuak|argitaletxea=Jakin|orrialdeak=3-140|ISBN=978-84-949758-3-7}}</ref> Testu hori erabili zen '''Arantzazuko Batzarra'''k 1968ko urriaren 3tik 5era eman zuen txostenaren aurrekari nagusia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rubio, Miren. Txillardegi. Batasunaren pentsalaria. ISBN 978-84-949758-2-0|urtea=2019|izenburua=Txillardegi. Batasunaren pentsalaria. ISBN 978-84-949758-2-0|argitaletxea=Jakin|ISBN=978-84-949758-2-0}}</ref> Guztira 37 hizkuntzalari elkartu ziren, eta [[Euskara batu|euskara batzeko]] lehen arau-multzoa finkatu zuten, hizkuntza idatzian erabili beharreko [[Ortografia|ortografiaren]], [[Morfologia (argipena)|morfologiaren]], [[Euskal deklinabide|deklinabidearen]] eta [[Neologismo|neologismoei]] buruz, eta ''Arantzazuko txostena'' izenarekin argitaratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Torrealdai, Juan Mari|urtea=2014|izenburua=Batasunaren bidea urratzen. Txillardegiren eragintza praktikoa|argitaletxea=Jakin, 204|orrialdeak=11-96}}</ref> Ondoren [[Koldo Mitxelena]] arduratu zen txostena garatzen, eta 1973an osatu zuten aditz batuaren taula.<ref>{{erreferentzia|abizena=Koldo Zuazo|urtea=2005|izenburua=Euskara Batua: Ezina ekinez egina|argitaletxea=Elkar. Donostia|orrialdea=154|ISBN=978-84-9027-698-3}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=118|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> == Egitura == === '''Gizarte zerbitzuak''': === * San Martin egoitza<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak</ref>, Pake Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pake Leku Jubilatuen Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/7d177a3d-d172-481d-b79a-730d66445ca1}}</ref>, Lagun Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lagun Leku Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/4c7c855b-b697-4c67-b8e4-ec5534259f72}}</ref> [[Fitxategi:Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak.jpg|thumb|Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak]] === Hezkuntza === * '''Arautua:''' [[Mondragon Unibertsitate]]<nowiki/>ko Enpresagintza Fakultatea Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea|url=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea}}</ref>, Txantxiku Ikastola, Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku ikastola|url=https://txantxikuikastola.eus/}}</ref>, Urgain Eskola <ref>{{erreferentzia|izenburua=Urgain Eskola|url=http://urgain.eus/}}</ref>, Elkar Hezi Ikastetxea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elkar Hezi Ikastetxea|url=https://elkarhezi.eus/}}</ref>, Oñatiko Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea|url=https://www.iisj.net/eu}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=71,72|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> * '''Ez arautua:''' [https://jazpiazumusikaeskola.com/ Jose de Azpiazu Musika Eskola]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jose de Azpiazu Musika Eskola|url=https://jazpiazumusikaeskola.com/}}</ref>, Bedita Larrakoetxea Udal Euskaltegia<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia</ref>, Natur eskola<ref>http://natureskola.eus/</ref>, Txinparta Bertso Eskola, <ref>{{erreferentzia|abizena=Egaña Calderón, Urko|urtea=2014|izenburua=Oñatiko hitzen altxorra|argitaletxea=Oñatiko Bertso Eskola|orrialdeak=199-232|ISBN=978-84-617-3193-0}}</ref>Jabetze Eskola<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jabetze Eskola|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/zerbitzuak/jabetze-eskola}}</ref> === '''Kultura:''' === * '''Herrikoia:''' Oñatz Kultur Elkartea eta Oñatz dantza taldea<ref>{{erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Oñatz Dantza Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Olaiturri Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Artixa Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=2014|izenburua=Artixa Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/cad04a6a-ed2f-4813-905e-71df9c860b7b}}</ref>. * '''Udalak antolatuta''': Kultur Etxea, Liburutegia, Santa Ana antzokia, Arrikrutz interpretazio gunea, San Migel Errota Interpretazio Gunea, Gaztelekua, Ludoteka<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udal Zerbitzuak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://web.archive.org/web/20201105120040/https://www.o%C3%B1ati.eus/eu/udal-zerbitzuak}}</ref> * '''Musika''': Oñatiko Musika Banda, Ganbara eta Hots Abesbatzak,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ganbara Faktoria|url=https://www.ganbarafaktoria.eus/es/es-ganbara-abesbatza}}</ref> Oñati Abesbatza, Pake Lekuko Aloña Abesbatza, San Migel Parrokiako bi koruak, Aita Madina Txistulari Taldea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aita Madina Txistulari Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/977187f3-b321-468e-b7fa-3c9917368bfe}}</ref> Lizargarate Trikitizale Elkartea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elorza Gorostiza, Oihana|urtea=2022|izenburua=Gustura ibili dira Lizargarate egunean|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1661928058056-gustura-ibili-dira-lizargarate-egunean}}</ref> Eltziako 20 rock musika talde<ref>{{erreferentzia|abizena=Bikuña, Mireia|urtea=2016|izenburua=Ekainetik dihardute Oñatiko musika taldeak Eltziako lokalak erabiltzen|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1478780106751-ekainetik-dihardute-onatiko-musika-taldeak-eltziako-lokalak-erabiltzen}}</ref> === Kirola === * '''Elkarteak:''' [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi Kirol Elkartea (]][[Mendizaletasun|alpinismo]], [[atletismo]], [[Saskibaloi|saskibaloia]], [[Eskubaloi|eskubaloia]], [[txirrindularitza]], [[negu kirolak]], [[espeleologia]], [[Areto-futbol|areto futbola]], [[kirol]]-[[Gimnastika|gimnasia]], [[karate]], [[Kenpo kai|kenpo]], [[igeriketa]], [[pilota]], eta [[Triatloi|triatloia]].) (1949)<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdea=39|ISBN=D.L.SS 451/2000..}}</ref>, Atxintxika Taldea, Bizi Hadi Kirol Talde inklusiboa,<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2024|izenburua=Bizi Hadi kirol talde inklusiboa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1731777413517-bizi-hadi-kirol-talde-inklusiboa-aurkeztu-dute-onatin}}</ref> * '''Azpiegiturak:''' [https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/ Zubikoa kiroldegia]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Zubikoa Kiroldegia|url=https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/}}</ref>, Futbol zelaiak: Azkoagain (1949) eta Larraña (1966)<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdea=33|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref>, Pilotalekuak: Arantzazukoa (1761) Herrikoa (1860), Garaikoa (1910), Araozkoa (1953), Zubillagakoa (1960), San Lorentzokoa (1965), Zubikoa (1984), Olabarrietakoa eta Madalenakoa.<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Uribetxeberria, Gerardo|urtea=1992|izenburua=Oñati, pilota eta pilotariak|argitaletxea=Aloña Mendi Kirol Elkartea. Pilota saila|orrialdeak=117-122|ISBN=D.L. 775/92}}</ref> === Energia: === * [[Oñatiko Ur Jauziak]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Ur Jauziak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/O%C3%B1atiko_Ur_Jauziak}}</ref> * [[Elgeako parke eolikoa|Elgeako Parke Eolikoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elgeako parke eolikoa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Elgeako_parke_eolikoa}}</ref> == Hirigintza == [[Fitxategi:Oñate - Universidad Sancti Spiritus 8.jpg|thumb|250px|[[Oñatiko Unibertsitatea]].]] Hirigunea monumentu multzo berezia da, ibarreko erdialdean kokatua, eta morfologia berezia eta perimetro zehaztua dituena. Gunearen egiturapena ''barrendik'' egiten da, denborarekin erantsiz joan diren bideen arabera. Jatorrizko gunea XIII. mendekoa da, eta inguru horretan itxuratzen da: Kale Zaharreko zati bat —San Migel elizaren ondoan igarotzen da, eta Errege Bideak Oñatitik pasatzean egiten duen trazatua markatuz—, San Anton kalea, Santa Marina enparantza eta Mendiko kalea, hau dena [[Zumeltzegi dorrea|Zumeltzegi muinoaren]] inguruan, Arranoaitz errekaren eskuineko ertzean, Santa Marina izan ezik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=|orrialdeak=33-42|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> XIII. mendearen amaieran edo XIV. mendearen hasieran zabalgunea sortu zen, hiriaren hiri bilbea beste aldera zabaldu, eta banaketa eta okupazioko modu ordenatu bat ezarri. Bat dator Kale Barriarekin eta Atzeko Kalearekin, kale horietan nagusi baitira eraikuntza zainduak, material onekoak eta lerro soilekoak. Hala ere, sute bat piztu zen 1488an, eta egurrezko etxe asko suntsitu ziren, berreraiki egin behar izan zituztenak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Igartua, Irune|urtea=1994|izenburua=Fuentes documentales medievales del País Vasco. Colección documental del archivo municipal de Oñati (1149-1492): "Ordenanza para el reparto de los robles comunales entre los vecinos, para reedificar las casas destruidas por el incendio de 1488"|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=240-273|ISBN=84-87471-60-9|hizkuntza=Es}}</ref> XV. mendean, beste bi [[habearte|nabe]], [[gotiko (argipena)|gotikoak]], erantsi zitzaizkion San Migel parrokiari, eta haren inguruan «''Zazpibideta''» aldea egituratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea, 1845|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=42-44|ISBN=84-89516-18-9}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=67|orrialdeak=|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> XVI. mendean [[Oñatiko Unibertsitatea|Unibertsitatea]] eraiki izanak eta merkataritzaren eta eskulangintzaren garapenak hazkundeko dinamikari eustea ahalbidetu zuen, eta ondoz ondo beste hiri-espazio batzuk egituratzea. Urbanizatze-prozesuak XVII. eta XVIII. mendeetan jarraitu zuen, eta Kale Barria Kale Zaharrarekin batu zen zubi batzuen bidez, eta, [[XIX. mendea]]ren amaieran, [[Foruen enparantza|Foruen Enparantza]] eta Santa Marina Enparantza sortu ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. men dean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=31|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Eskema lineala nagusitzen da, Kale Zaharraren, Kale Barriaren eta Atzeko Kalean inguruan, eraikuntza atxikiko orube estu eta sakonak dituena. Foruen Enparantzako espazioa topaleku moduan sortu zen, ''Zazpibideta'' aldeko bilgune txikia hobetzeko. Eskema lineal horren adarkatzeak ibilbide irregular batzuetan gauzatzen dira, Kale Zaharra Kale Barriarekin batuz, eta hego-ekialdean bide-zati isolatu batzuetan, [[errebal]]ek zati batean desitxuratu egiten baitute egitura hori.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=163|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Hala ere, ardatzen indarrak eta adarkatzeak egituratzen dituen Foruen Enparantzaren eskalak irakurketa argia ematen diote hiri bilbearen multzoari. Aipatu behar da irregulartasun horiek ematen diotela bilbeari bategite zeiharren eta eskala txikien berezitasuna.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=172|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> == Demografia == [[Fitxategi:Gerrako garrak Oñatin.webm|thumb|250px|Espainiako Gerra Zibila, Oñatiko testigantzak]]2024ean 11.549 biztanle zituen Oñatik, horietatik % 22,99k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak % 7,49 ziren.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Oñatiko datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/onati.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Oñatiko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 6083 | 1910 | 6300 | 1920 | 6242 | 1930 | 6728 | 1940 | 6841 | 1950 | 7172 | 1960 | 8367 | 1970 | 10525 | 1981 | 10893 | 1991 | 10695 | 2001 | 10705 | 2011 | 11033 | 2019 | 11380 | }} 2001eko San Migel parrokiako pastoral-orriak Oñatiko [[abizen]] ohikoenen honako zerrenda zekarren: 292 Ugarte, 214 Igartua, 202 Guridi, 186 Elortza, 182 Kortabarria, 176 Arregi, 157 Urzelai, 153 Biain, 140 Anduaga, 133 Zubia, 122 Liarralde, 121 Agirre, 114 Aiastui eta 108 Aranburu.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=23|ISBN=L.G. SS-963/02|hizkuntza=Es}}</ref> == Izaera unibertsitarioa == [[Fitxategi:Enpresagintza.jpg|thumb|280x280px|Enpresagintza Fakultatea.]] Kooperatiben sortzailea izan zen Don [[Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1943an [[Arrasate]]<nowiki/>n eskola tekniko bat sortu zuen''',''' gerora [[Mondragon Goi Eskola Politeknikoa]] izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Leibar, Juan; Azkarate, Joxemi|urtea=1994|izenburua=Historia de Eskola Politeknikoa José Mª Arizmendiarrieta. 50. urteurrena|argitaletxea=Laboral Kutxa|orrialdea=181|ISBN=84-606-1940-0|hizkuntza=Es}}</ref> Eta hura osatzeko 1960an Oñatin administrazio eta kudeaketa eskola bat sortu zuen, ETEO izenekoa eta kooperatiba izaerakoa baita, gerora Enpresagintza Fakultatea izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molina, Fernando|urtea=2005|izenburua=Jose María Arizmendiarrieta. Biografia|argitaletxea=Laboral Kutxa, Mondragon|orrialdeak=427-428|ISBN=84-920246-1-5|hizkuntza=Es}}</ref> Arizmendiarrietak 1961eko urtarriletik martxora bitartean, MEDUO - Oñatiko Unibertsitateko Hezkuntza Mankomunitatea (''Mancomunidad Escolar de la Universidad de Oñati'') proiektu berria ondu eta [[Madril]]<nowiki/>go Hezkuntza Ministerioan aurkeztu zuen. [[Debagoiena]]<nowiki/>ko Haraneko hainbat herriren ekintza bat zen, 50.000 biztanle batzen zituena, Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitate]] zaharraren tradizio historikoari jarraituz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelat, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdeak=151-178|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Unibertsitate Zentro Kooperatibo sare bat sortzeko, [[Irabazteko asmorik gabeko erakunde|irabazi-asmorik gabe]]<nowiki/>ko eta onura publikoko unibertsitate kooperatibo pribatu gisa. 1991ean estatuan unibertsitate pribatuak sortzeko legea onartu zenean, [[Eusko Jaurlaritza]]<nowiki/>ren eskumenen artean kokatu zen, eta [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzar]]<nowiki/>rean proiektua aurkeztu ondoren, 1997an [[Mondragon Unibertsitatea]] berria gauzatu zen, Legebiltzarreko alderdi guztiek aho batez onartuta.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> == Ekonomia == === Datuak sektoreka === [[Fitxategi:PSM V38 D183 A forge trip hammer.jpg|thumb|Burdinola.]] 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lurrari lotutako [[Lehen sektore|lehen sektorea]] BEGaren % 0,8; Artisautzari eta Industriari lotutako [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]], % 66,1; Zerbitzuei lotutako [[Hirugarren sektore|hirugarren sektorea]], % 29,9; eta [[Eraikuntza]], % 3,2.<ref name=":0" /> XIX. mendearen hasieran, biztanleen erdia baino gehiago [[Nekazaritza|nekazaritzan]] eta [[Artzaintza|artzaintzan]] aritzen zen, baina gaur egun baserrietako gazteak herriko fabriketara joaten dira lanera, eta ordu libreetan landa-lanetan laguntzen dute. <ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastiá|orrialdeak=49-50|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> ==== Bigarren sektoreko lanbideak historian zehar ==== * [[Burdingintza]]: [[Iltze|iltzeginak]], [[Sarrailagile|sarrailagileak]], [[Errementari|errementariak]], [[Galdara|galdaragileak]], [[Ontzi|ontzigileak]], [[Olagizon|olagizonak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=167-170|ISBN=L.G: SS-1177/01..|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Ehungintza]]/[[Jantzi|Jantzigintza]]/[[Larru|Larrugintza]]: [[Zapatari|zapatariak]], [[Ehule (lanbidea)|ehuleak]], [[Joskintza|jostunak]], zurratzaileak, marrageroak, [[lehengai]]<nowiki/>en maisuak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Isazelaia, Jaione|urtea=1997|izenburua=Linua, Ehuna, Artilea|argitaletxea=Bergarako Udala|orrialdea=51|ISBN=84-920247-5-5}}</ref> * [[Eraikuntza]]: [[Hargintza|harginak]], [[Arotzak|arotzak,]] [[Igeltsero|igeltseoak]], [[Teila|teilagileak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Arrazola Urquiaga, José Ramón|urtea=2020|izenburua=Las tejerías en la Villa de Oñati|argitaletxea=José Ramón Arrázola. Grafo. Bilbo|orrialdea=18-20|ISBN=LG. D. 01184-2020|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Elikadura]]: [[Errota|errotariak]], [[Txokolate|txokolategileak]], [[Gozogile|gozogileak]], [[Okin|okinak]]. * Beste batzuk: [[Saski|saskigileak]], [[Ontzi|ontzigileak]], [[Erloju|erlojugileak]], [[Zilar|zilargileak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=117|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> === Industriaren bilakaera XV. mendean === Historikoki Oñatin siderurgia izan da pertsona gehien enplegatu izan duen azpisektorea, eta horrela XV.mendean [[olagizon]] eta [[errementari]] ugari zeuden hainbat armadatarako [[lantza]]<nowiki/>k, zolak eta [[Bonbarda (arma)|bonbarda]]<nowiki/>k egiten ziren. XVI. mendearen hasieran bi [[burdinola]] handi zeuden, non burdin minerala urtzen zen lingote bihurtuz, ondoren 79 [[Forjaketa|sutegie]]<nowiki/>tan eraldatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=54,55|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Bertan [[Zartagin|zartagina]]<nowiki/>k, [[burdineria]], [[iltze]]<nowiki/>ak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, Jose Antonio|urtea=1999|izenburua=Sistemas de vida y producción en el siglo XVI en Oñati: importante presencia de la industria en áreas rurales y urbanas|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=27|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Minerala gaur egun desagertuta dauden [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Udala (Arrasate)|Udala]]<nowiki/>ko meategietatik zetorren. XVII. mendean burdineria, [[arkabuz]]<nowiki/>ak, [[aihotz]]<nowiki/>ak, [[aizkora]]<nowiki/>k, guraizeak, iltzeak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=50-62}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=79|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Produktu horietako batzuk [[Amerika|Amerike]]<nowiki/>tara, [[Portugal]]<nowiki/>era, [[Sevilla]]<nowiki/>ra eta abarretara esportatzen ziren, batez ere elikagaien, espezien eta abarren truke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=47|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> [[Fitxategi:Cornelio Garay.jpg|thumb|Kornelio Garai]] Oñatira ehunka pretsona dira egunero industria-lantegietan lan egitera, txanda bateko edo hainbat txandetako lanaldietan, lan-kargen arabera. Epresa lehiakor txiki eta ertain ugari dago, eta enpresa nagusienak honakoak dira: - “'''Juan Garairen Semeak SA'''”. Enpresaren jatorria 1864. urtekoa da, Kornelio Garai Zuazubizkar aretxabaletarrak 21 urterekin [[pospolo]] fabrika bat eraiki zuenean Oñatin, herriari bultzada ekonomiko nabarmena eta etorkizunerako perspektiba berriak jasoz.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=“Juan Garairen Semeak SA”|orrialdea=39|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiren alde egindako lana eskertua izan zen bertako bizilagunengatik, eta behin baino gehiagotan aukeratu zuten alkate.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=78-80}}</ref> Bere ibilbide luzean [[txanpon]]<nowiki/>ak ekoiztu ditu, euritakoen hagaxkak, soldatutako [[altzairu]]<nowiki/>zko [[hodi]]<nowiki/>ak, beroan luzatutako eta kalibratutako [[letoi]]<nowiki/>zko barra eta profilak, hotzean kalibratutako [[Doitasun (teknologia)|doitasun]]<nowiki/>ezko altzairuzko hodiak, eta automobilgintzarako osagai tubularrak. 2024an Oñatiko enpresan 400 langile ditu, eta Eslovakiako zein Mexikoko beste bi lantegietan 90 eta 200.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza, Oñatiko Udala, 237-241, 978-84-921814-5-2|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=237-241|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Hijos de Juan de Garay S.A.|hizkuntza=Es|url=https://www.hjgaray.es/la-empresa/}}</ref> - “'''[[ULMA Taldea]] Koop. E.'''” bederatzi kooperatibak osatzen dute 2024an: ULMA Agrícola, [[ULMA Architectural Solutions]], [[ULMA Construction]], ULMA Conveyor Componets, ULMA Embedded Solutions, ULMA Forged Solutions, ULMA Handling Systems, ULMA Lifting Solutions eta ULMA Packaging.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldeko negozioak|url=https://www.ulma.com/eu/negozioak/}}</ref> Jatorria 1957an du, zenbait gaztek inguruko txokolatearen industriari zerbitzu emateko tailer mekaniko bat sortu zutenean. 1961ean lehen kooperatiba industrial  bilakatu zen, Talleres ULMA S.C.I. Ondoren beste enpresa batzuk ere kooperatiba bilakatu zirenez, 1989an hiruren artean ULMA taldea eratu zuten, guztira 678 langile zirela.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=60-61|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Gerora beste kooperatiba batzuk sortu ziren, taldea handituz, eta 2023an Oñatin zein kanpoan guztira 5.600 langile batzen zituen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldea|url=https://www.ulma.com/eu/ulma-gara/}}</ref>[[Fitxategi:ULMA egoitza zentrala.jpg|thumb|ULMA Taldearen egoitza zentrala. Kooperatiba hau herriko enpresa handiena da.|280x280px]] - “'''ONNERA Group'''” taldea zazpi enpresak osatzen dute 2024an: FAGOR PROFESSIONAL Koop. E., Edenox, Asber, Efficold, DANUBE, DOMUS, eta Primer. Halaber hiru ekoizpen filial ditu Frantzian, Polonian eta Mexicon, eta 35 ordezkaritza komertzial. Jatorria 1960an du, [[Fagor Industrial]] Koop. E. sortu zenean [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Fagor (etxetresnak)|Fagor Etxetresnak]] Koop. E.aren adar bezala, ostalaritzarako eta talde handientzako sukaldaritzako [[makina]]<nowiki/>k ekoizten. 2024an Oñatin zein kanpoan guztira 2.200 langile batzen zituen. <ref>{{erreferentzia|izenburua=ONNERA Group|url=https://www.fagorprofessional.com/eu/ezagut-gaitzazu}}</ref> - "'''Natra Oñati''' '''S.A.'''" [[txokolate]] ekoizlea Natra talde multinazionaleko sei fabriketatik bat da, hain zuzen 2004an [[Zahor]] S.A. erosi zuenetik. Gerora 2011an Arluy enpresak “Zahor” marka komertziala erosi zion Natrari, eta Oñatin “Zahor” izena desagertu egin zen. Jatorria 1946an zuen, Ignacio Egañak enpresa eraiki zuenean. Hasiera apal hartatik handitzen joan zen, eta 2024an Natra Oñatik 500 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=NATRA Oñati|url=https://natra.com/es/sobre-nosotros/nuestra-historia/}}</ref> - "'''Lana''' '''K.E."''' 1960 sortu zuten Arrasaten nekazarien hiru arlo garatzeko: basoa, esnekia eta abeltzaintza. 1973an Oñatin [[zerrategi]] bat zabaldu zuten, eta 1994an zuraren bigarren eraldaketako produktuen fabrikazioan oinarritzen hasi zen, hurrengo urtean hiru geruzako [[Kofratu|kofratze]] taula ekoitziz. 2007an Txekian beste fabrika bat eraiki zuten. 2024an guztira 300 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=LANA Koop. E.|url=https://www.lana.eu/eu/historia/}}</ref> - "'''Txintxurreta Taldea S.A.'''” 1963an sortu zuten Jose eta Juan Txintxurreta anaiak doitasun-[[hodi]]<nowiki/>ak fabrikatzeko. 2005ean Aranda de Dueron beste fabrika eraiki zuten, eta 2024an guztira 230 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txintxurreta Taldea S.A.|url=https://www.chinchurreta.com/nosotros/}}</ref> [[Fitxategi:Euskal Espedizioa, Everest, 1980.jpg|thumb|311x311px|CEGASA [[Everest]]<nowiki/>eko 1974ko eta 1980ko euskal espedizioen babesle nagusia izan zen. ]] Badira baita, garai baten enpresa handiak zirenak, arrazoi ezberdinengatik jadanik ez direnak: - '''CEGASA SA''' (Celaya, Enparanza y Galdós) [[pila]] ekoizlea, bere “Tximist” izen komertziala ezaguna zela, oso errotuta zegoen herrian, baina 1960. hamarkadan zati bat [[Gasteiz]]<nowiki/>era lekualdatu zuen, beste enpresa ugarik bezala, [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>k lur-baldintza bereziki onak eskaintzen zituelako pabiloi berriak eraikitzeko. Horrela [[Cegasa]] Taldea sortu zen, Oñatin manganesoko ekoizpena soilik geratuz. [[Juan Zelaia]] zendu aurretik Mexikoko AUTLANek erosi zuen enpresa. 2024an Oñatin 50 langile ditu<ref>{{erreferentzia|izenburua=CEGASA|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Cegasa}}</ref> - “'''Enparanza y Cía S.A.'''”rekin antzerako kasua gertatu zen, Oñatitik Gasteizera lekualdatu zenean “''Esmaltaciones San Ignacio''” izena hartuz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Esmaltaciones San Ignacio|url=http://www.patrimonioindustrialvasco.com/patrimonio/los-pucheros-y-cazuelas-fabricados-por-esmaltaciones-san-ignacio-en-vitoria-gasteiz/}}</ref> Badira baita garai batean lehiakorrak ziren hainbat enpresa txiki eta ertain desagertu egin direnak, beerziki atzerriko konpetentziagatik edo familiakoen jarraipen faltagatik. == Gizarte kapitala == Gizarte-kapitala gizartearen antolakuntzarako ezaugarriei dagokie, hau da, [[Afektu|afektua]], elkarrekiko [[konfiantza]], [[Arau sozial|arau]] eraginkorrak eta [[sare sozialak]] bezalakoak. Gizartearen maila [[Sozioekonomia|sozio-ekonomiko]]<nowiki/>a hobetu dezakete.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cardenal de la Nuez, María Eugenia|urtea=2006|izenburua=Sociología (1a. ed edición)|argitaletxea=Universidad de Las Palmas de Gran Canaria, Vicerrectorado de Planificación y Calidad|ISBN=84-96718-21-2. OCLC 433673085|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Putnam, Robert D.|urtea=1993|izenburua="The prosperous community. Social capital and public life"|argitaletxea=The American Prospect, vol.4, nº13|orrialdeak=35-42|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiko ezaugarri nagusiak honakoak lirateke: * Erdi Aroan [[artisau]]<nowiki/>en [[Gremio|gremioak]] eta [[kofradia]]<nowiki/>k” sortu ziren. Gre<nowiki/>mioak maisu-elkarteak ziren, lanbide bereko artisauen interesak babesteko, hala nola, lehengaiak eta horien banaketa, produktu-mota eta kalitatea, lan-kategoriak eta abar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1999|izenburua=Transformaciones sociales y culturales en el tránsito del antiguo régimen a la contemporaneidad. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala - Kutxa|orrialdea=136|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> Gremioak kofradiez hornitzen ziren, gaixo zeuden artisauei laguntzeko edo  haien hileten gastuei erantzuteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1993|izenburua=Cofradías, gremios y solidaridades en la Europa Medieval : actas de las XIX Semana de Estudios Medievales de Estella, 20-24 de julio de 1992.|argitaletxea=Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra|ISBN=84-235-1175-8.|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko gremio handienak burdinaren sektorekoak ziren, hala nola [[iltze|ilt]]<nowiki/>[[iltze|ze]]<nowiki/>ginak, [[errementari|errementa]]<nowiki/>[[errementari|ri]]<nowiki/>ak eta [[sarrailagile|sarrailagi]]<nowiki/>[[sarrailagile|le]]<nowiki/>ak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y aartesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=77|ISBN=84-89516-18-9|hizkuntza=Es}}</ref> * Kultura industrial<nowiki/>ak eta fabriketako [[sindikatu]]<nowiki/>en zein kontsei<nowiki/>lu sozialen eraginez, Oñatin maila ekonomiko ertaina dago, gizonen eta emakumeen arteko soldata-arraila apala, eta [[elite]] sozialik gabea. Orokorrean esperientzia partekatuak nagusitzen dira, bizitza-komunitate nahiko homogeneoa sortuz <ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1998|izenburua=Comportamientos de los directivos de las empresas industriales en el valle del Alto Deba. El valor de pertenencia a un entorno|argitaletxea=Euskal Herriko Unibertsitatea. Leioa|orrialdeak=285-286|ISBN=D.T.|hizkuntza=Es}}</ref> * Era guztietako [[Asoziazionismo|aso]]<nowiki/>[[Asoziazionismo|ziazionismo]] maila handia dago. Horren adibi<nowiki/>de nabarmenetako bat da Oñatin dauden 28 [[elkarte gastronomiko]]<nowiki/>ak. <nowiki/>Horietatik 16 kale<nowiki/>an daude (Añolea, A<nowiki/>rrano, Aterpe, Nekazariena, Batzokia, Etxaluze, Gure Txoko, Haitzalde, Kale-Zaharra, Kurtze Baltz, Makalena, Oinarri, Pago-Uso, Txantxiku Txoko, Urbia, Zubi-Alde), eta beste 12 auzoetan (Araotz, Arantzazu, Asentzio, Garagaltza, Larraña, Lizargarate, Olabarrieta, Santa Lutzia, Uribarri, Urruxola, Zañartu eta <nowiki/>Zubillaga), guztira [[eskubide]] eta maila berdineko bi mila [[bazkide]]<nowiki/>re<nowiki/>kin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lista de Sociedades Gastronómicas de Gipuzkoa|hizkuntza=Es|url=http://www.sociedadesgastronomicas.com/sociedades_listado.php?s=23&page=0&letra=P&}}</ref> Hor kokatzen dira baita publikoak diren [[Antixena gaztetxea|Antixena Gaztetxea]] erta Gaztelekua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Otamendi, Koldo|urtea=2024|izenburua=‘Oñati Vizirik’ kantu bildumaren aurkezpena|argitaletxea=Naiz egunkaria}}</ref> == Politika == === Udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz, [[Bildu]] koalizioko Mikel <nowiki/>Biain hautatu zute<nowiki/>n alkate.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mikel Biain izendatu dute Oñatiko alkate - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1386609124782-mikel-biain-izendatu-dute-onatiko-alkate|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015ek]][[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|o udal hauteskundeetan]] Bilduren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k gehiengoari eutsi zion, eta Mikel Biain berriro hautatu zuten alkate. [[Fitxategi:Izaro elorza tokikom.png|thumb|Izaro Elorza]] [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]], Izaro Elorza irten zen Oñatiko alkate, Euskal Herria Bilduren zerrendan aurkeztuta.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Izaro Elorza da Oñatiko alkate berria, zumitzezko txibita hartuta - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1560602985736-izaro-elorza-da-onatiko-alkate-berria-zumitzezko-txibita-hartuta|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Hauek iza<nowiki/>n ziren hauteskund<nowiki/>een emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bi]]<nowiki/>[[Euskal Herria Bildu|ldu]]<nowiki/>k, 3.408 boto (10 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 2.571 boto (7 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 319 boto.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> 2023ko udal hauteskundeetako emaitzak honakoak izan ziren: * '''Errolda''': 8.794; Boto-emaileak: 5.638 (64,11%); Baliogabeak: 58 (1,03%); Abstentzioa: 3.156 (35,89%); Zuriak: 97 (1,72%); Jarlekuak: 17; Hautagai-zerrenden aldeko botoak: 5.483; Boto baliodunak: 5.580. * '''Emaitzak''': [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k, 3.279 boto (11 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 1.931 boto (6 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 218 boto, [[PP]]<nowiki/>k, 55 boto.<ref>{{erreferentzia|izenburua=2023ko udal hauteskundeak|url=https://opendata.euskadi.eus/catalogo/-/2023ko-udal-hauteskundeak-euskal-autonomia-erkidegoa/}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data_a = 2023 |data = 2019 |alderdia1 = [[Bildu]] |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 10 |botoak1 = 3.408 |ehunekoa1 = 54,11 |zinegotziak1_a = 11 |botoak1_a = 3.279 |ehunekoa1_a = 59,80 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 7 |botoak2 = 2.571 |ehunekoa2 = 40,82 |zinegotziak2_a = 6 |botoak2_a = 1.931 |ehunekoa2_a = 35,22 |iturria = [http://www.euskadi.net/hauteskundeak Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean] }}1979. urtetik, lau alkate jeltzale izan ditu herriak, 32 urte luzez; 2011ko hauteskundeetan, ordea, Bilduk gehiengo osoz irabazi zituen hauteskundeak, 2015ean, 2019 eta 2023ko hauteskundeetan berretsi egin zuen gehiengoa. [[Fitxategi:Oñate - Ayuntamiento 2.jpg|thumb|Oñatiko Udala]] === Alkateak === Hauek izan dira [[Francoren diktadura]] ondorengo Oñatiko alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate|Alkatea]]''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' | colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-01-27}}</ref>''' |- | [[Eli Galdos|Eli Galdos Zubia]]<ref name=":02" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=OÑATI - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2022-02-18}}</ref> | 1979 | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Eli Galdos Zubia | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Eli Galdos Zubia | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Andoni Gartzia Urtaza | 2003 | [[2006]] ^a | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2006 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Mikel Biain|Mikel Biain Berraondo]]<ref name=":2" /><ref name=":02" /> | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | Mikel Biain Berraondo<ref name=":02" /> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]<ref name=":3" /> | 2019 | [[2023]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | Izaro Elorza Arregi | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} ^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu. '''''Sakontzeko irakurri: [[Zerrenda:Oñatiko alkateak|Oñatiko alkateak, 1447tik honakoak]]''''' == Armarria == Oñatiko armarrian garrantzi historikoa izan duten familiak islatzen dira, hiru zatitan banatua. Goian, ezkerrean arrano bat dago [[Ganboatar]]ren familia irudikatzen duena, eta eskuinaldean, orein bat Murgiatarrena irudikatzen duena. Armarriaren beheko zatian oreina arranoak zaurituta agertzen da, horrek [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] gudu bat irudikatzen du, Murgiatarrek galdu zutena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo, Irizar, Iñazio, et al.|urtea=1982|izenburua=Oñatiko historia eta arte bilduma - Inventario histórico artístico del valle de Oñati|argitaletxea=Oñatiko herri liburutegia|orrialdeak=345|ISBN=84-500-7.932-2}}</ref> == Ondare nabariak == Oñatiko hirigune historikoaren multzoak bere ibilbide historikoari erantzuten dio, eta monumentu-kopuru zabala biltzen du: jauregiak, jauretxeak, etxetzarrak, eta tartean hainbat erlijio-eraikin bikain, hiri-bizitzako ehunka urte batera biltzen dituen bilbe batean. 2011ko uztailaren 4tik, monumentu-multzoaren kategoriako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasun]] sailkatzeko espedientea ireki zen. Oñatik hainbat motatako ondasun ditu: === A- Ondare zibila === * [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrea eta jauregia]]: zatirik zaharrena dorrea da, XV. mendean Lazarragatar batek Oñatiko kondeari erosia; zati berria (plazari begira dagoena), aldiz, XVII-XVIII. mendeetan etxe zaharrari erantsi zitzaion jauregi bikaina da. Gaur egun, Sotomayorko dukearen jabetzakoa da eraikina, eta haren lorategia erabilera publikorako irekita dago 2012az geroztik.<ref>[http://www.oinati.eu/onati/ondare-zibila/lazarraga-dorrea-eta-jauregia «Lazarraga dorrea eta jauregia»], Oñatiko Udalaren webgunea.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazarraga dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lazarraga-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32176&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Zumeltzegi dorrea]], Oñatiko kondeen dorretxea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=39-44|ISBN=L.G: SS-1177/01|hizkuntza=Es}}</ref> [[Zubiaur dorretxea|Zubiaur dorrea]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaurreko Dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaurreko-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32187&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/urain-dorretxea-edo-zubiaur{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, Olakua dorrea (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olakua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/olakua-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32168&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Belaskua dorrea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/belaskua-dorrea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, Etxe Aundi dorrea, [[Leinu gerrak|leinu gerretan]] ganboatarren alde borrokatu zen Lazarraga leinuaren oinetxea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Etxe Aundi dorrea|url=https://www.etxeaundi.com/eu}}</ref> * [[Oñatiko Unibertsitatea|Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatea]]: [[Rodrigo Mercado Zuatzola]]k sortu zuen 1545. urtean. Han lau mendetan zehar [[Medikuntza]], [[Zuzenbide]]a, [[Filosofia]], [[Teologia]] eta Letrak irakatsi dituzte.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelat, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdeak=27-179|ISBN=84-7907-151-6|hizkuntza=Es}}</ref> <gallery mode="packed" widths="220" heights="180"> Fitxategi:Oñate - Palacio de Lazarraga 1.jpg|Lazarraga dorrea Fitxategi:Zumeltzegi (1988).jpg|Zumeltzegi dorrea Fitxategi:University Sancti Spiritus, Oñati (main facade ant Eastern facade) 1.JPG|Sancti Spiritus Unibertsitatea Fitxategi:Oñati - Zubiaur - 4.jpg|Zubiaur dorrea </gallery> * San Migel errota: XV. mendekoa,<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel errota|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/files/turismoa/san-migel-errota}}</ref> Bidaurreta ostatua (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bidaurreta ostatua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/bidaurreta-ostatua/hotela/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32191&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Azkarraga jauregia (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azkarraga jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/azkarraga-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32179&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Zarateko jauregia (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaratekoa jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zaratekoa-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32186&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>[[Antia jauregia|, Antia jauregia]]'''.''' (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=185|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref>, Don Pedruena jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Don Pedruenea jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/don-pedruenea-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32225&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/don-pedruena-etxea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Madinabeitia jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madinabeitia jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madinabeitia-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32104&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Otadui Jausoro etxea]] (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Otadui etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/otadui-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32162&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210125065127/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/otadui-jausoro-etxea</ref>, Zubia etxea (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubia etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubia-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32181&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Elorriaga etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elorriaga etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/elorriaga-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32159&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Galartza etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galartza etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/galartza-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32114&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Sarria etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sarria etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sarria-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32173&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Agerrena etxea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agerrena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/agerrena-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32165&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>,''' Astorkitza (Bujero) etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astorkitza (Bujero) etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/astorkitza-bujero-etxea/etxea/onati/fichaconsulta/39168&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Egañena etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Egañena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eganena-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/39169&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Eujeniokua etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eujeniokua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eujeniokua-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/38967&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Gerraneko etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gerraneko etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gerraneko-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/39163&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Zarataleku etxea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/zaratalekua{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * [[Oñatiko udaletxea]]: [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] eraikin [[barrokoa]]<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati.|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=33-38|ISBN=L.G: SS-1177/01..|hizkuntza=Es}}</ref> * XIX. mendeko iturriak: Iturritxo, Kanpantxo, San Anton, Santa Marina eta Zazpibideta,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Kultura ondarea|url=https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/kultura-ondarea/}}</ref> *Oñati frontoia: XIX. mendekoa<ref name=":4" />. Tren geltokia XX. mendekoa<ref>{{erreferentzia|abizena=Osa, Olatz|urtea=1996|izenburua=Oñatiko trenaren inguruan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=5-98|ISBN=84-921814-0-0}}</ref> *Enparantzak: Foruen enperantza, Santa Marina, San Anton<ref>[https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/san-anton-plaza https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/]</ref> [[Fitxategi:San Migel eliza.jpg|thumb|San Migel parrokia]] === B- Ondare erlijiosoa === *[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]: XV. mendeko eliza [[arkitektura gotikoa|gotikoa]].<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Fernández, José. Artixa Taldea|urtea=2022|izenburua=Oñatiko elizak, komentuak, ermitak eta gurutzeak. Historia labur bat|argitaletxea=Artixa Taldea. Oñatiko Udala|orrialdeak=5-223|ISBN=L.G. D. 01025-2002}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Arrazola Urquiaga, José Ramón|urtea=2024|izenburua=La Torre Campanario de la Iglesia Parroquial de San Miguel Arcángel de Oñati|argitaletxea=José Ramón Arrazola. K-3|orrialdeak=13,14|ISBN=LG. D 00067-2024|hizkuntza=Es}}</ref> [[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]: XVI. mendeko mojategia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdeak=235-240|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Lanzagorta Mª José, Molero Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=Los Lazarraga y el convento de Bidaurreta ( siglos XVI-XVII): un linaje en la historia de Oñate|argitaletxea=Colección Lankidetzan Bilduma. Oñatiko Udala - Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=43-54|ISBN=84-89516-91-X|hizkuntza=Es}}</ref> [https://goiena.eus/oinati/1675237263404-onati-ezagutzen-laterandarrak Jesusen Bihotzaren eliza:] XIX. mendekoa,<ref name=":5" /> Parrokiako abade etxea: XX. mendekoa<ref name=":5" /> === D- Hirigunetik kanpo: === * [[Arantzazuko santutegia]]: [[Urbia]] eta [[Aizkorri]]ra bidean dago kokatuta, Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikitako [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mende erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=305|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi Olano, Edorta|urtea=1993|izenburua=Arantzazu, tradizioa eta abangoardia|argitaletxea=Kultura eta Turismo Departamentua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=22-25|ISBN=84-7907-111-7}}</ref> * [[Santa Ana komentua (Oñati)|Santa Ana komentua]]: [[XVII. mendea]]n eraikia, [[Garagaltza]] auzoan dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabakl Mujika, Martin|urtea=2002|izenburua=Las monjas de Santa Ana de Oñati. Cinco siglos, tres casas, una misión|argitaletxea=Arantzazu. Ediciones franciscanas. Kultura Saila. Eusko Jaurlaritza.|orrialdea=246|ISBN=84-7240-191-X|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Garibai dorretxea]]: XIV. mendean eraiki zen eta [[Garibai]] auzoan dagoen dorretxea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dorrea Garibai. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/dorrea-garibai/dorrea/onati/-torreauzo-auzoa-/fichaconsulta/32217&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Madalena baseliza (Oñati)|Madalena edo Maala baseliza]]: XV. mendean eraiki zen eta [[Santxolopetegi]] auzoan dagoen baseliza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-ermita/ermita/onati/-santxolopetegi-auzoa-/fichaconsulta/32105&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Araotz]] auzoan: [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Araotz)|San Migel Goiaingeruaren parrokia.]] [[Sandaili baseliza|Sandaili baseliza,]] [[Sandaili leizea]], [[Araotzeko urtegia|Araozko urtegia]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak.|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbo|orrialdeak=94-161}}</ref> * [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutzeko kobak,]]<ref name=":5" /> [[Fitxategi:Arantzazu dorrea 2005 04 24 (2).JPG|thumb|Arantzazuko santutegia]] === E- Ondare dokumentala === * [[Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa|Gipuzkoako probintziako artxibo historikoa]]<ref>{{erreferentzia|abizena=Luzuriaga Sanchez, Gerardo|urtea=1991|izenburua=Oñatiko Unibertsitateko Liburutegiko XVI. mendeko Inpreso eta Inkunableen Katalogoa|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Kultura, Hezkuntza, Kirol eta Turismo Departamentua|orrialdea=22|ISBN=84-7907-048-X}}</ref> * [https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent}}</ref> * [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuko]] frantziskotarren santutegiko Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubizarreta, Kandido|urtea=1998|izenburua=Catálogo de Incunables e Impresos del siglo XVI del Santuario de Arantzazu y del Convento Franciscano de Zarautz|argitaletxea=EFA. Frantziskotar Argitaletxea. Arantzazu. Oñati|orrialdea=9|ISBN=84-7240-164-2}}</ref> * San Migel parrokiako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel parrokiako Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> * Jesusen Bihotzaren elizako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Agustinoen Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> == Komunikabideak == Oñatiko Udalaren ekimenez 90eko hamarraldian sortutako Kontzejupetik aldizkariak eta Oñati Irratiak gaur egun oraindik ere lanean diraute. * [[Kontzejupetik]] aldizkaria<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/kontzejupetik-aldizkaria</ref> * [[Oñati irratia]]<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/onati-irratia</ref> Horretaz gain, Debagoiena bailarako [[Goiena]] komunikazio taldeak herriko albisteak, erreportajeak... argitaratzen ditu bere hedabideetan. * [[Goienkaria]], [[Goiena Telebista]], [[Goiena.net|Goiena.eus]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Goiena Komunikazio Taldea|url=https://goiena.eus/}}</ref> == Euskara == [[Fitxategi:Oñatiko Jerardo Elortza.webm|thumb|Oñatiko Jerardo Elortzaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elortza Egaña, Jerardo - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/hizlariak/jerardo-elortza-egana/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> testigantza, euskarak seminarioan zuen lekuaren inguruan. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref><ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]] Oñati<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> Gipuzkoako herri euskaldunenen artean dugu, biztanleen %80 inguru euskal hiztunak dira (Eustaten arabera, % 77,91 ziren euskaldunak 2016an)<ref name=":0" />. Herriko hizkerari dagokionez, [[mendebaldeko euskara]]ren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> aldaera bat da, [[Debagoiena|Debagoienekoa]]<ref name="#1"/>. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k, Oñatik eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. Leintz haranak esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte, eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin izan du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=113|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> [[Kandido Izagirre]] eta [[Luis Villasante]] fraideak, Manuel Umerez, Leonardo Zabaleta, Leonardo Guridi, Leandro Igartua eta Felix Arrazola abadeak, [[Bedita Larrakoetxea]], [[Gerhard Bähr]] alemaniar hizkuntzalaria, Joxe Otalora eta [[Jerardo Elortza]] izan dira, besteak beste, Oñatiko hizkera aztertzen aitzindariak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=123|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Egaña Calderón, Urko|urtea=2014|izenburua=Oñatiko hitzen altxorra|argitaletxea=Oñatiko Bertso Eskola|orrialdeak=16-205|ISBN=978-84-617-3193-0}}</ref> Lehen [[Korrika]] 1980ko azaroaren 29an Oñatin hasi zen eta [[Bilbo]]n abenduaren 7an bukatu. [[Oñatiko Unibertsitatea]]ren atean hasi zen Korrika eta zazpi probintziak igaro zituen 1820 kilometrotako ibilbide luzean. Lekukoarekin batera hasiera emango zion korrikalaria Oñatiko alkatea [[Eli Galdos]] izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Belategi, Gontzal|urtea=2024|izenburua=Lehenengo Korrikaren zerogarren Kilometroa.|argitaletxea=Goiena, Debagoieneko aldizkaria|orrialdea=40}}</ref> 2014an, udalak Oñatiko euskarari buruzko liburu oparoa argitaratu zuen, Roberto Altunak, Kepa Elortzak eta Koldo Zumaldek egindakoa.<ref>[https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia/argitalpenak/onatiko-euskeria "Oñatiko euskerie" (R. Altuna, K. Elortza, K. Zumalde).]</ref> == Jaiak eta ospakizunak == Herriko jaiak ugariak dira, eta hiru arlotan banatu daitezke: * Oñatiko patroiaren jai nagusiak, [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean, irailaren 29an ospatzen dira, gazte-talde ugariren parte-hartzearekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko jaiak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/onatiko-jaixak}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Turismo bulegoa: Oñatiko jaiak|url=https://www.turismodebagoiena.eus/es/que-hacer/onatiko-jaiak/}}</ref> Baina ez dira egun horretara soilik mugatzen, irailean zehar "Nazioarteko artzain txakur txapelketa" egiten da 1955etik hona,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nazioarteko artzain txakur txapelketa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/nazioarteko-artzain-txakurren-txapelketa?set_language=eu}}</ref><ref>{{erreferentzia|urtea=2024|izenburua=Artzain txakur txapelketa eta margo lehiaketa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1726574125518-artzain-txakur-txapelketa-eta-margo-lehiaketa}}</ref> Euskal dantzen "Haurren eguna", beste herri batzuetako hainbat talderen parte-hartzearekin,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Haurren eguna|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> Haurren eta nagusien bi "Danborrada",<ref>{{erreferentzia|izenburua=Danborrada|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> eta baserritarren zein artisauen "Herri eguna".<ref>{{erreferentzia|izenburua=Herri Eguna|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> <ref>{{erreferentzia|abizena=Peña Santiago, Luis Pedro|urtea=1973|izenburua=Fiestas tradicionales y romerías de Guipuzcoa|argitaletxea=Ed. Txertoa|orrialdeak=269-273|ISBN=84-7148-011-5|hizkuntza=Es}}</ref> * Hiribilduko kale-auzoetako jaiak, gazteak antolatuta: maiatzean "San Migel Txikiak" Kale Zaharrean, ekainean Errekalden, uztailean San Martinen, Santa Marinan, Olakuan eta Trianan, abuztuan San Lorentzon, irailean Atzeko Kalean eta Bidebarrietan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=164|ISBN=84-606-1903-6..|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati.|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=166-183|ISBN=L.G. SS-963/02..|hizkuntza=Es}}</ref> * Auzoetako jaiak: maiatzean Olabarrietan, ekainean Asentzion, Araotzen, Errekalden San Pedron eta Zubillagan, uztailean Madalenan, abuztuan Larrañan eta Urruxolan, irailean Arantzazun, azaroan Uribarrin, abenduan Santa Lutzian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo, 1994|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria. Oñatiko Udala|orrialdeak=164-166|ISBN=84-606-1903-6}}</ref>[[Fitxategi:1 3 Udaletxetik Kale Barrira 61.jpg|thumb|Corpus eguneko prozesioa Kale Barrian, laurogeiko hamarkadan. ]] Baina hiribilduko jairik ezagunenak [[Oñatiko Corpusak]] dira, ekainaren erdialdean, hain zuzen [[Mendekoste]] ondorengo bigarren ostegunean, azken urteotan hurrengo igandera pasatu bada ere.<ref>{{erreferentzia|abizena=Altube Arrese, Mirari|urtea=2024|izenburua=Corpus jaiak. Egitaraua|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1717084628889-corpus-jaiak-egitaraua}}</ref> Oñatiko Corpus Christi dokumentatuta dago 1470.etik, udal bando batek auzotarrei prozesioa igaro behar zen kaleak garbitu eta ihiak zabaltzeko eskatu zienean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate. La festividad del Corpus|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=55|ISBN=DL. SS 103/70..|hizkuntza=Es}}</ref> Goiz horretan herriko patroia den [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean meza ospatzen da, ondoren prozesioa eginez herriko kaleetan zehar, Foruen Enparantzan amaituz. Corpusetako ezaugarri nagusiak alde batetik prozesioko pertsonatuak dira, hau da, Kristo, hamabi Apostoluak eta San Migel. Bestetik hamabost irudi edo pauso daude. Eta bestetik dantzariak, “''Corpus Dantzak''” bezala ezagunak eta soilik egun horretan eskaintzen direnak, aipagarriena Arku-dantza izanik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1994|izenburua=Oñati. Corpus eguna|argitaletxea=Txistulari (Euskal Herriko Txistulari Elkartea) 160|orrialdea=14|ISBN=LG. VI-607-77}}</ref> Bestalde, prozesioan zehar Oñatiko herria ordezkatuz San Migelek eta dantzariek [[Erreberentzia|erreberentziak]] egingo dizkiote Sakramentu Santuari.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=1987|izenburua=Oñati. Korpus eguna|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=65}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=. Oñatiko Udala|orrialdea=169|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> == Oñatiar ezagunak == === Garai batekoak === * [[Lazarraga leinuaren eraikinak|Juan Lopez Lazarraga]] (1440-1518), [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrean]] jaioa, [[Espainia]]<nowiki/>ko [[Errege Katoliko]]<nowiki/>en kontulari nagusia eta Fernandoren idazkaria, [[Bidaurreta monasterioa|Bid]]<nowiki/>[[Bidaurreta monasterioa|aurreta monasterioa]] eraiki zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Di Cesare, Gervasio|urtea=2012|izenburua=Historia y Genealogía de los Lazarraga|argitaletxea=Ed. Gervasio di Cesare|orrialdeak=15-491|ISBN=978-84-616-0317-6|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Rodrigo Mercado Zuatzola]] (1460-1548 [[Valladolid]]), apezpiku eta humanista. [[Mallorca]] eta Ávilako apezpikua. Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Santi Spiritus Uniber]]<nowiki/>[[Sancti Spiritus Unibertsitatea|ts]]<nowiki/>[[Sancti Spiritus Unibertsitatea|itatea]]<nowiki/>ren sortzailea 1545an.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, José Antonio|urtea=2020|izenburua=Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatearen Historia Soziala|argitaletxea=Donostia-San Sebastián: Kutxa Fundazioa|ISBN=978-84-7173-608-6}}</ref> * [[Andres Araotz]] (1500-1563): eskultorea eta erretaula egilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Canton, Beatriz; Diaz, Mª. Nieves, de Pablo, Cristina|urtea=1991|izenburua=GIZONAK|argitaletxea=Monverde|orrialdea=145|ISBN=84-7728-210-2|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Lope Agirre]] (1510-1561 [[Barquisimeto|Barqisimeto]], Venezuela), esploratzaile eta konkistatzailea, Espainiako er<nowiki/>rege [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II]].ari [[Peru]]<nowiki/>ko independentzia aldarrrikatuz eskutiz ospetsu bat igorri zion. Berrehun urte geroago, [[Simón Bolívar|Simon Bolivar]] izan zen Peruko askatzailea, eta Lope Agirre hartu zuen bere oinarrizko eredu bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2020|izenburua=1562 - Lope Agirreren estatua|argitaletxea=Olaitturri K.E.|orrialdeak=78|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/12-%201562-%20Lope%20Agirreren%20estatua}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Sender, Ramón J.|urtea=1998|izenburua=La aventura equinoccial de Lope de Aguirre|argitaletxea=Ed. Magisterio, Madrid|ISBN=978-842-181-840-4|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Cristóbal Oñate]] (1504-1567 [[Zacatecas Hiria|Zacatecas]]): esploratzailea eta Nueva Españako konkistatzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1998|izenburua=Los Oñate en México y Nuevo México|argitaletxea=Oñatiko Udala - Zacatecaseko Udala|orrialdeak=21-50|ISBN=84-921814-1-9|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Migel Aozaratzakoa|Mikel Aozaratza]] (1598-1637 [[Nagasaki]]): apaiza. [[Japonia]]n misiolari ibili zen. Eliza katolikoak 1987an santu izendatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=González de Aozaraza del Rosario, Miguel|argitaletxea=Real Academia de la Historia. Historia Hispánica|hizkuntza=Es|url=https://historia-hispanica.rah.es/biografias/20082-san-miguel-gonzalez-de-aozaraza}}</ref> * [[Manuel Zañartu]] (1723-1782 [[Santiago (Txile)|Santiago]], Txile<nowiki/>): [[Txile]]<nowiki/>ko <nowiki/>[[Santiago (Txile)|Santiago]]<nowiki/>ko korrejidorea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gipuzkoako biografia zirriborroak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Gipuzkoako_biografia_zirriborroak?from=Za}}</ref> * [[Ramón María Adurriaga]] (1755-1841): [[Ávila]]<nowiki/>k<nowiki/>o apezpikua<nowiki/> (1824-1841).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gipuzkoako biografia zirriborroak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Gipuzkoako_biografia_zirriborroak}}</ref> <gallery mode="packed" heights="160" perrow="200"> Fitxategi:La Sabiduría entre los hermanos Sancho y Rodrigo.jpg|Rodrigo Mercado Zuatzola Fitxategi:Pedro Altube.png|Pedro Altube Fitxategi:Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate.jpg|Juan Madinabeitia Fitxategi:Almirante Irizar.jpg|Julian Irizar Fitxategi:Aita Madina tokikom.png|Aita Madina Fitxategi:Jose de Azpiazu.jpg|José de Azpiazu </gallery> * [[Manuel Umerez|Manuel Umerez Goribargoitia]] (1757-1818): apaiza eta idazlea. Oñatiarrez lehen aldiz idatzi ziren bi libururen egilea, 1805ean eta 1808an. Lehe<nowiki/>na [[Jerardo Elortza]]<nowiki/>k transkribatua. <ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=109-111|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> * [[Frantzisko Antonio Elortza Agirre|Antonio Elortza Agirre]] (1798-1873): ingeniari militarra. Landa-mariskala izatera iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbao|orrialdea=179}}</ref> * [[Pedro Altube]] (1827-1916), Estatu Batuetan arrantxo-jabea eta abeltzaina izan zen, eta «Ameriketako euskal herritarren aita» deitzen diote. 2,03 metro luze zen eta, ''Palo Alto'' («makila luze») ezizenaz ezaguna. Hall of Great Westerners delakoan inskribatua 1960az geroztik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Villar, Axun; Igarzabal, Eli, Artixa Taldea|urtea=2017|izenburua=Antxinako Zubillagari begirada bat. Pedro Altube Idígoras "Palo Alto"|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=113,114|ISBN=L.G. SS-632-2017}}</ref> * [[Blas Pradere]] (1851-1923): apaiza eta idazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Pradere Arruti, Blas.|urtea=1917|izenburua=Euskeraren iraupena|argitaletxea=Euskal-Erria : revista bascongada (EUSKAL-ERRIA) 77|orrialdeak=198-200.|hizkuntza=Es}}</ref> *[[Juan Madinabeitia]] (1861-1938): sendagilea, Espainiako [[gastroenterologia]]<nowiki/>ko eskola modernoaren sortzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zulaica Aristi, Daniel|urtea=1985|izenburua=Vida y obra del Dr. Madinabeitia|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=30,31|ISBN=84-7086-121-2|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Julian Irizar]] (1869-1935), aita oñatiarra zuen. [[Argentina|Argentinan]] jaioa. Hango [[Almirante (armada)|almirantea]] izan zen. Antarktikan ibilia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aurkenerena, Joseba|urtea=2011|izenburua=Julian Irizar, Antartikako izozmendien artean|argitaletxea=kazeta.info|url=https://web.archive.org/web/20140502032453/http://www.kazeta.info/iritzia/Joseba_Aurkenerena/julian-irizar-antartikako-izozmendien-artean}}</ref> * [[Jose Madinabeitia]] (1870-1923): sendagilea eta militante sozialista.<ref>{{erreferentzia|urtea=2010|izenburua=«El médico Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate fallecía el 21 de noviembre de 1938 en Barcelona»|argitaletxea=Euskonews & Media, 555. zenbakia|hizkuntza=Es|url=https://www.euskonews.eus/0555zbk/efem55503es.html}}</ref> *Mariano San Miguel Urcelay (1879-1935) musikagilea eta klarinetista.<ref>{{erreferentzia|abizena=Sáenz de Ugarte, José Luis.|izenburua=Mariano San Miguel Urcelay|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/68139/mariano-san-miguel-urcelay}}</ref> *Alberto del Castillo Yurrita (1899-1976) arkeologo, filosofo eta historialaria. Katalunian aritu izan zen lanean.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Alberto del Castillo Yurrita|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/27592/alberto-del-castillo-yurrita}}</ref> * [[Francisco Madina|Aita Madina]] (1907-1972), [[Agustindarrak|agustindarra]] eta musikagilea, bere bi konposiziorik ezagunenak erlijiosoak dira, alde batetik "[[Aita Gurea (Aita Madina)|Aita Gurea]]", [[Argentina|Argentinan]] idatzita [[1946|1946an]] eta bestetik "[[Agur Maria]]"<ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Xabier|urtea=2017|izenburua=La música vasca por el Padre Francisco de Madina|argitaletxea=Ed. EKIN|orrialdea=56|ISBN=D. L. SS-1317-2017|hizkuntza=Es}}</ref>. *[[Primi Erostarbe]] (1907-1995), Euskal Herriko emakume [[pandero]]jole eta irrintzilaririk ezagunenetako bat izan zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Lizargarate Trikitizale elkartea homenaje hoy en Santa Ana a la difunta Primi Erostarbe»|argitaletxea=dantzan.eus|hizkuntza=Es}}</ref> *[[Jose de Azpiazu]] (1912-1986), [[gitarra-jotzaile]], [[musikagile]], musika klasikoko [[partitura]]<nowiki/>k gitarrara moldatzaile, [[Geneva|Genevan]] ([[Suitza|Suitzan]]) egin zuen bere lan artistikoa 1950tik aurrera<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, Jose Antonio|urtea=1998|izenburua=José de Azpiazu. Biografia|argitaletxea=Euskal Herriko gitarra elkartea, Donostia|orrialdeak=226|ISBN=DL. SS- 670/2000|hizkuntza=Eu}}</ref>. *[[Antonino Ibarrondo]] (1914-1985), banda-zuzendari, maisu eta musikagile,<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, José Antonio; Ugarte, Xabier|urtea=2014|izenburua=Antonino Ibarrondo Oleaga. Biografía|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=25-36|ISBN=L.G. SS. 1340-2014}}</ref> *[[Salbador Barandiaran]] (1916-2006), idazle eta musikagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Barandiaran, Salbador|urtea=1959|izenburua=Estética de Juan Ignacio de Iztueta|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=En|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-the-international-folk-music-council/article/abs/estetica-de-juan-ignacio-de-iztueta-salvador-barandiaran-real-sociedad-vascongada-de-los-amigos-del-pais-ano-xv-cuad-4-14-pp-san-sebastian-spain-1959/A054DB51C5EB70AFD44F0FDB475BC9A1}}</ref> * [[Juan Zelaia]] (1920-2016), enpresaburua, euskaltzalea, eta [[Mezenasgo|mezenas]] Oñatiko hainbat ekimenetan zein Euskal Herriko euskararen alorreko ekintzetan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Mendibil, Ismael|urtea=2000|izenburua=Elkarrizketa: Juan Celaya, empresario. "En ningún sitio se vive tan bien como en Euskal Herria"|argitaletxea=Euskonews & Media 93.zbk|orrialdeak=6-10|hizkuntza=Es|url=https://www.euskonews.eus/0093zbk/elkar9301es.html}}</ref> * [[Jose Milikua]] (1921-2013), artearen historialaria eta Prado Museoko zaindaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=José Milicua (1921-2013). Historiador del arte y patrono del Museo del Prado. Bibliografía completa|argitaletxea=Museo del Prado|hizkuntza=Es|url=https://www.museodelprado.es/aprende/investigacion/estudios-y-restauraciones/recurso/jose-milicua-1921-2013-historiador-del-arte-y/108aac80-33b9-47c7-a45b-b012b5570ff9}}</ref> * [[Luis Peña Gantxegi]] (1926-2009) arkitektoa. [[Haizearen orrazia|Donostiako Haizearen orraziaren]] egilea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Luis Peña fue la figura más destacada de la arquitectura vasca durante más de cuarenta años de intensa e ininterrumpida trayectoria profesional.|argitaletxea=La casa de la arquitectura.es|hizkuntza=Es|url=https://lacasadelaarquitectura.es/recurso/luis-pea-ganchegui/d5f0ed85-6ded-4837-9328-f8a876930101}}</ref> * [[Ignazio Arregi|Ignazio Arregi S.J.]] (1931-2020), jesuita eta kazetaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ignazio Arregi Zendoia|argitaletxea=Alberdania|url=https://www.alberdania.net/autores/ignazio-arregi-zendoia/}}</ref> * Miguel Angel Arzuaga (1925-1960), Oñatiko paisaia-margolaria<ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi, Edorta|urtea=2010|izenburua=Miguel Angel Arzuaga|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=23-43|ISBN=978-84-935841-5-3}}</ref> * [[Eli Galdos]] (1934-2007), injinerua, eta politakaria, Oñatiko alkate izan zen demokraziako lehen hiru agintaldietan, eta baita [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] Herrizaingoko sailburuorde eta [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Gipuzkoako Foru Aldundiko]] [[Ahaldun nagusi|ahaldun nagusia]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Bikuña, Mireia|urtea=2009|izenburua=EAJren 75 hautagai omenduko dituzte zapatuan|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1386609027252-eajren-75-hautagai-omenduko-dituzte-zapatuan}}</ref> * [[Luis Maria Intza]] (1934-2018) erlezaintza eta apiterapiaren bultzatzailea<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubiria Kamino, Pello|urtea=2018|izenburua=Luis Mari Intza hil da|argitaletxea=Argia|url=https://www.argia.eus/albistea/luis-mari-intza-hil-da-erlezaintza-eta-apiterapiaren-bultzatzaile-suharra}}</ref> * [[José Ramón Elizondo]] (1942 - 2020) sukaldaria,<ref>{{erreferentzia|abizena=Lapitz, Juan José|urtea=2016|izenburua=Homenaje a José Ramón Elizondo|argitaletxea=El Diario Vasco|hizkuntza=Es|url=https://www.fecoga.com/hemeroteca/detalle/noticia/homenaje-a-jose-ramon-elizondo/}}</ref> * [[Juan Carlos Irizar]] (1951-2021), piano-jotzailea eta musikagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Arozamena Ayala, Ainhoa|izenburua=Juan Karlos Irizar Ortuzar|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=Es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/irizar-ortuzar-juan-carlos/ar-70052/}}</ref> === Gaur egungoak === *[[Jose Antonio Villar]] (1939), aktore eta abeslari "''Ez dok Amairu''" mugimenduan,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornés Zubizarreta, Idoia|urtea=2021|izenburua=Ez Dok Amairu|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia. Eusko Ikakuntza|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/ez-dok-amairu/ar-43522/}}</ref> *[[Paulo Agirrebaltzategi]] (1942) idazle, irakasle eta [[Jakin]] aldizkariko sortzailea,<ref>{{erreferentzia|urtea=2018|izenburua=Paulo Agirrebaltzategi|argitaletxea=Ediciones franciscanas Arantzazu|url=https://edicionesfranciscanasarantzazu.com/autor/paulo-agirrebaltzategi/?v=12470fe406d4}}</ref> *[[Félix Ibarrondo Ugarte]] (1943) musikagilea,<ref>{{erreferentzia|abizena=Oihana Elorza Gorostiza|urtea=2020|izenburua=Manuel Lekuona sarirako aurkeztu dute Felix Ibarrondo oñatiarra|argitaletxea=Goiena}}</ref> *[[Jerardo Elortza]] (1944), idazlea, historialaria eta hizkuntzalaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Biain Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=27-117|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> *Lourdes Idoiaga (1951), Oñatz Kultur Elkarteko sortzailea eta Oñatiko alkate ohia,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lourdes Idoiaga, Oñatiko alkatetzarako hautagaia|argitaletxea=EAJ.PNV}}</ref> *[[Santi Idigoras]] (1953), [[Real Sociedad|Donostiako Erreale]]<nowiki/>ko futbolari ohia, Espainiako Liga irabazi zuen, eta bertako selekzioarekin jojatzera iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Santiago Idigoras Bilbao|argitaletxea=Archivo histórico. Real Sociedad de Fútbol|hizkuntza=Es|url=https://www.realsociedad.eus/es/historical-file/player/16}}</ref> *[[Jon Zelaia|Jon Zelaia Mendizabal]] (1954), idazlea eta<nowiki/> musikaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Música y Política: Mesa redonda y audición|argitaletxea=EHU/UPV|hizkuntza=Es|url=https://www.ehu.eus/eu/web/cpa/mintegiak/-/asset_publisher/OgK2/content/musicaypolitica}}</ref><gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Félix Ibarrondo.jpg|Félix Ibarrondo Fitxategi:AgirrebaltzategiUEU84.jpg|Paulo Agirrebaltzategi Fitxategi:Jerardo Elortza 2004.jpg|Jerardo Elortza Fitxategi:Santi Idigoras.jpg|Santi Idigoras Fitxategi:LarraitzUgarte.jpg|Larraitz Ugarte </gallery> *[[Ruper Ordorika]] (1956), musikagile, abeslari eta idazlea, Euskal Herriko berritzailerik ezagunenetakoa pok, rock eta beste musika estilo batzuk uztartuz. 2024ko [[Abadia saria]] eman zioten "Euskal kantagintza eremu berrietara eramatearren, rocka eta kantu tradizionala uztartuz, literatura eta artearekiko zubiak landuz." <ref>{{erreferentzia|abizena=Jimenez Larrea, Amaia|urtea=2024|izenburua=Ruper Ordorikari emango diote Abadia Saria|argitaletxea=Berria}}</ref> *[[Izaskun Moyua]] (1958), [[Emakunde]]<nowiki/>ko zuzendari ohia.<ref>{{erreferentzia|urtea=2005|izenburua=Izaskun Moyúa toma posesión de su cargo como nueva directora de Emakunde,|argitaletxea=EAJ-PNV}}</ref> *[[Xabier Etxaniz Erle|Xabier Etxaniz Erl]][[Xabier Etxaniz Erle|e]] (1961) ida<nowiki/>zle eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Xabier Etxaniz Erle|argitaletxea=EHU/UPV|url=https://www.ehu.eus/es/web/master/master-psicodidactica/profesorado?p_redirect=fichaPDI&p_idp=4126}}</ref> *[[Lourdes Bedia]] (1961) aktorea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lourdes Bedia|argitaletxea=Antzerki - Feria de teatro|hizkuntza=Es|url=https://www.alberdania.net/autores/gerardo-markuleta/}}</ref> *[[Iñaki Aldekoa Beitia|Iñaki Aldek]][[Iñaki Aldekoa Beitia|oa]] (1961), [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] i<nowiki/>rakaslea, eta [[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|euskaltzain u]][[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|rgazlea.]] <ref>{{erreferentzia|izenburua=Iñaki Aldekoa Beitia|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/es/euskaltzaindia/academicos/correspondientes/290-g/4751-pruden-gartzia-isasti}}</ref> *[[Gerardo Markuleta]] (1963), idaz<nowiki/>lea eta itzultzailea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gerardo Markuleta|argitaletxea=Alberdania|url=https://www.alberdania.net/autores/gerardo-markuleta/}}</ref> *[[Pruden Gartzia]] (1964), [[euskaltzain urgazle|euskalt]]<nowiki/>[[euskaltzain urgazle|zain urgazle]]a, eta [[Azkue biblioteka|Azkue Libur]][[Azkue biblioteka|utegiko]] zuzendaria.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pruden Gartzia Isasti|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/es/euskaltzaindia/academicos/correspondientes/290-g/4751-pruden-gartzia-isasti}}</ref> *[[Bixente Atxa]] (1965), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondrago]][[Mondragon Unibertsitatea|n]]<nowiki/> [[Mondragon Unibertsitatea|Unibertsitateko]] errektorea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Jokin Bereziartua Lizarazu|urtea=2015|izenburua=Bixente Atxa: "MU-ren proiektua indartsua da; gogotsu, ilusioz eta errespetuz ekin diot"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1424347370021-bixente-atxa-mu-ren-proiektua-indartsua-da-gogotsu-ilusioz-eta-errespetuz-ekin-diot}}</ref> <gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Goiena-exegoien-ordorika.jpg|Etxegoien eta Ordorika Fitxategi:Maria Cruickshank 2014.jpg|Maria Cruickshank Fitxategi:Bixente Atxa (cropped).jpg|Bixente Atxa Fitxategi:Itziar Ugarte Irizar. kazetari eta idazle oñatiarra.jpg|Itziar Ugarte Fitxategi:Malen Osa. Mendi lasterketaria.jpg|Malen Osa </gallery> *[[Fermin Etxegoien|Fermin Etxeg]][[Fermin Etxegoien|oien]] (1966), idazl<nowiki/>e eta irrati-esataria,<ref>{{erreferentzia|abizena=Hirinet|urtea=2014|izenburua=Autokarabana, Fermin Etxegoien|argitaletxea=Ttipia|url=https://alea.eus/araba/1452258095043-autokarabana-fermin-etxegoien}}</ref> *[[Luis Durán]] (1967), komikigilea<nowiki/>.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Luis Durán|argitaletxea=Babelio|hizkuntza=Es|url=https://es.babelio.com/auteur/Luis-Durn/67662}}</ref> *[[Ritxi Mendiguren|Ritxi Mendi]][[Ritxi Mendiguren|guren]] (1968), [[Athletic|Athle]]<nowiki/>[[Athletic|tic]]<nowiki/>eko futbolari ohia,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ricardo Mendiguren Egaña|argitaletxea=Athetic Club|hizkuntza=Es|url=https://www.athletic-club.eus/jugadores/ricardo-mendiguren-egana}}</ref> *[[Jon Odriozola|Jon Odriozola Mugarza]] (1970), <nowiki/>txirrindulari profesional ohia.<ref>{{erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Odriozola, de Ibanesto.com, se adjudica la subida a Urkiola|argitaletxea=Libertad Digital|hizkuntza=Es|url=https://www.libertaddigital.com/deportes/2001-08-12/odriozola-de-iibanestocomi-se-adjudica-la-subida-a-urkiola-39855/amp.html}}</ref> *[[Jon Aiastui]] (1971), idazlea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jon Ayastuy|argitaletxea=Todos los libros.com|hizkuntza=Es|url=https://www.todostuslibros.com/autor/jon-aiastui}}</ref> *[[Larraitz Ugarte]] (1976), legela<nowiki/>ri eta politikaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2012|izenburua=Larraitz Ugarte: "Debagoienari lagundu nahi diogu duen maila ekonomikoari eutsi diezaion"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1386609249729-larraitz-ugarte-debagoienari-lagundu-nahi-diogu-duen-maila-ekonomikoari-eutsi-diezaion}}</ref> *[[Iker Martinez de Zuazo|Iker Martinez de]] [[Iker Martinez de Zuazo|Zuazo]] (1977),<nowiki/> musikaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rodríguez Vidondo, Carlos|urtea=2021|izenburua=Iker Martínez de Zuazo: «Hace veinte años te mandaban a la mierda si hacías pop en euskera, ahora no hay complejos|argitaletxea=El Diario Vasco|url=https://www.diariovasco.com/culturas/musica/iker-martinez-zuazo-musico-20211004173952-nt.html}}</ref> *[[Idoia Etxeberria Elortza|Idoia Etxeberria]] (1977), idazl<nowiki/>e eta kazetaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Altube Arrese, Mirari|urtea=2024|izenburua=Idoia Etxeberria oñatiarrak irabazi du Karmele Igartua sorkuntza lehiaketa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1703945599729-idoia-etxeberria-onatiarrak-irabazi-du-karmele-igartua-sorkuntza-lehiaketa}}</ref> *[[Aitor Arregi Galdos|Aitor]] [[Aitor Arregi Galdos|Arregi]] (1977), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon]]<nowiki/> [[Mondragon Unibertsitatea|Unibertsitateko]] irakasle eta zinemagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aranburuzabala Juldain, Aitziber|urtea=2024|izenburua=Aitor Arregi: "Oso gurea sentitzen dugu; gure izaera du"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1705665766711-aitor-arregi-oso-gurea-sentitzen-dugu-gure-izaera-du}}</ref> *[[Markel Irizar|Markel]] [[Markel Irizar|Irizar]] (1980), txirrind<nowiki/>ulari profesional ohia,<ref>{{erreferentzia|abizena=Azkarate Beitia, Sergio|urtea=2011|izenburua=Markel Irizar... Ole!|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1386609082737-markel-irizar-ole}}</ref> *[[Mikel Sagarzazu]] (1988) bikoizt<nowiki/>ailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Santos, Maialen|urtea=2020|izenburua=Mikel Sagarzazu, ahotsak bikoizten diharduen oñatiarra|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1598944157217-mikel-sagarzazu-ahotsak-bikoizten-diharduen-onatiarra}}</ref> *[[Maria Cruickshank|M]][[Maria Cruickshank|aría Cruickshank]] (1989) aktor<nowiki/>ea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Maria Cruickshank|argitaletxea=filmaffinity|hizkuntza=Es|url=https://www.filmaffinity.com/es/name.php?name-id=999837593}}</ref> *[[Itziar Ugarte|Itziar Ugarte Irizar]] (1995) ka<nowiki/>zetaria eta idazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aranburuzabala Juldain, Aitziber|urtea=2022|izenburua=Itziar Ugarteren liburuak, Espainiako Kritikaren Saria|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1651054125251-itziar-ugarteren-liburuak-espainiako-kritikaren-saria}}</ref> *[[Malen Osa]] (<nowiki/>2002) mendi eskiatzai<nowiki/>lea eta lasterkaria, 2024<nowiki/>ko denboraldiko sailkapen orokorrean hi<nowiki/>rugarren bukatu zuen "Mendi lasterketen Munduko Urrezko Txapelketan" (''Golden Trail World Series'').<ref>{{erreferentzia|abizena=Urtzelai, Xabier|urtea=2024|izenburua=Malen Osa. Trail-ak asko lagundu dit urte gogor hau kudeatzen|argitaletxea=Goiena egunkaria|url=https://goiena.eus/oinati/1729766621695-malen-osa-trail-ak-asko-lagundu-dit-urte-gogor-hau-kudeatzen}}</ref> == Anaitzeak == Oñati ondorengo herri eta hiriekin anaituta dago:<ref>https://www.oñati.eus/es/la-localidad</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1998|izenburua=Los Oñate en México y Nuevo México|argitaletxea=Oñatiko Udala - Zacatecaseko Udala|orrialdea=3|ISBN=84-921814-1-9.|hizkuntza=Es}}</ref> {| class="wikitable" | * {{banderaikur|Mendebaldeko Sahara}} Gleibat<nowiki/> El Fula ([[Mendebaldeko Sahara]]) * {{banderaikur|Frantzia}} [[Châteaubernard|Châteaubernar]]<nowiki/>[[Châteaubernard|d]] ([[Frantzia]]) * {{banderaikur|Argentina}} José C. Paz ([[Argentina]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Guadalajara (Mexiko)|Guadalajara]] ([[Mexiko]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Zacatecas Hiria|Zac]]<nowiki/>[[Zacatecas Hiria|atecas]] ([[Mexiko]]) |} == Argazki galeri<nowiki/>a == <gallery> Irudi:Oñate - Iglesia de San Miguel 09.jpg|[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]. Irudi:Oñate - Monasterio de Bidaurreta 1.jpg|[[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]. Irudi:Oñate - Universidad 23.jpg|[[Oñatiko Unibertsitatea]]. Irudi:Oñati, Ayuntamiento.JPG|[[Oñatiko udaletxea|Oñatiko]] <nowiki/>[[Oñatiko udaletxea|udaletxea]]. Irudi:Lazarraga jauregia (Oñati), iparraldetik ikusita.JPG|[[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]]. Irudi:OTADUI1.JPG|[[Otadui Jausoro etxea]]. Irudi:Oñate - Palacio Antia 2.jpg|[[Antia jauregia]]. Irudi:GARIBAI4.JPG|[[Garibai dorretxea|Ga]]<nowiki/>[[Garibai dorretxea|ribai dorretxea]]. Irudi:Zumeltzegi (1988).jpg|[[Zumeltzegi dorrea]]. Irudi:Arantzazuko santutegiko ikuspegia.jpg|[[Arantzazuko santutegia]]. </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} * [http://www.oinati.org Oñatiko Udalaren webgunea] * {{es}} [http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/ «Oñati»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''. * [https://goiena.eus/oinati/ Oñatiko albisteak Goienan] * [http://olaitturri.blogspot.com/ Olaitturri Kultur Elkartea] {{autoritate kontrola}} {{Oñatiko auzo aurkibidea}} {{Debagoieneko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Oñati]] jb2bcw3sjucsolvktqj6i6s9cpzrxz9 10002704 10002494 2024-12-17T19:36:07Z Iñazio Irizar 69454 10002704 wikitext text/x-wiki {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Oñati | nongo = Oñatiko | irudia = Oñati Aloñatik corrected.jpg | irudiaren testua = Oñati [[Aloña]]tik. | garaiera = 175-1.360 (230 [[Oñatiko udaletxea|udaletxean]]) | distantzia = 68 |webgunea=www.onati.eus|alkatea=[[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]|biztanleria=12497}} '''Oñati''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 11.549 biztanle zituen 2024ko azaroan. Gipuzkoako herririk handiena da hedaduraren aldetik, 108,2 kilometro koadroko azalerarekin. <ref>{{erreferentzia|izenburua=«Oñati»|argitaletxea=Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati}}</ref>. Herriguneak maila handiko monumentu asko ditu, batez ere [[Pizkundea|Pizkundekoak]] eta [[Barrokoa]]k. Han dago [[Oñatiko Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitatea]], berariaz unibertsitate izateko eraiki zen eraikin platereskoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Herrigunetik kanpo [[Aizkorri]]ren magalean dago [[Arantzazuko santutegia]], Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikia, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mendearen erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=27|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=de Anasagasti, Fray Pedro|urtea=1975|izenburua=Aránzazu|argitaletxea=Guipúzcoa: Editorial Franciscana Aránzazu|orrialdeak=57-61|ISBN=84-7240-086-7.|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiarrek ''txantxiku'' («[[igel]]») ezizen herrikoia dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki,|urtea=1957|izenburua=Historia de Oñate, San Sebastián|argitaletxea=Diputación Provincial de Gipuzkoa|orrialdeak=12, 359-362|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Felix Mari|urtea=1976|izenburua=¿Txantxiku, rana o sapo?|argitaletxea=Boletín de la Biblioteca Municipal de Oñate, Ayuntamiento de Oñate|orrialdeak=11-15|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko ezaugarririk nagusienetako bat bere izaera unibertsitarioa da. [[Rodrigo Mercado Zuatzola|Rodrigo Merkado Zuatzola]]<nowiki/>k 1545ean Sancti Spiritus Unibertsitatea eraiki zuen, bere jarduera 1901raino iraun zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=R. P. José A. Lizarralde. O.F.M.|urtea=1930|izenburua=Historia de la Universidad de Sancti Spiritus de Oñate|argitaletxea=Convento de San Francisco de Tolosa|orrialdeak=3-4|hizkuntza=Es}}</ref> Eta tradizioari jarraituz, kooperatiben sortzailea izan zen [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Don Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1960an gaur egun [[Mondragon Unibertsitatea]]<nowiki/>ren barnean dagoen Enpresagintza Fakultatea sortu zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> Eta bigarren ezaugarria erdi arotik Oñatin [[industria]]<nowiki/>k izan duen garrantzia da, hasieran [[burdina]]<nowiki/>ren arloan eta ibai ondoko olen bidez, eta XIX. mendetik hona [[enpresa]] [[kapitalista]] zein kooperatiben eraginez.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=11-19}}</ref> Izan ere, 2024an atzerrian filialak dituzten enpresa sendoak daude, gehienak metal mekanika arlokoak, hala nola Garay SA, [[ULMA Taldea|ULMA taldea]] K.E., Natra Oñati SA, ONNERA Group K.E., Lana K.E, etab.<ref>{{erreferentzia|abizena=2024|urtea=|izenburua=Kooperatibak. Elkarrekin lanean aurrera askotariko sektoreetan|argitaletxea=Goiena Aldizkaria|url=https://goiena.eus/debagoiena/1730302895350-kooperatibismoa-debagoienetik-bultzada-jaso-eta-eskualdea-indartu}}</ref> Horrela, 2015ean 10.000 biztanletik gorako Espainiako langabezia txikienaren herria izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Hernández, María Jesús|urtea=2015|izenburua=El pueblo con menos paro|argitaletxea=Cambio 16 – Economía y Finanzas.|hizkuntza=Es|url=https://www.cambio16.com/el-pueblo-con-menos-paro/}}</ref> == Geografia == === Inguru naturala === Udalerria ingurune menditsuan dago, eta [[Aizkorriko mendilerroa|Aizkorri]], [[Aloña]], [[Zaraiako mendilerroa|Zaraia]] eta [[Elgeako mendilerroa|Elgeako]] mendilerroek mugatzen dute. Iturburua bertan duen [[Oñati (ibaia)|Oñati ibaia]] Debaren ibaiadar nagusienetakoa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2001|izenburua=Aloña mendikatea eta gurutzearen mendeurrena|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=218|ISBN=L.G.: SS-1262/01}}</ref> === Mugakideak === Iparraldean [[Bergara]] eta [[Antzuola]]; hegoaldean [[Barrundia]] eta [[Donemiliaga]], ([[Araba]]); ekialdean [[Legazpi]]; eta mendebaldean [[Arrasate]] eta [[Aretxabaleta]]. === Auzoak === Herriguneaz gain, beste 16 baserri-auzo ditu: [[Arantzazu (Oñati)|Arantzazu]], [[Araotz]], [[Uribarri (Oñati)|Uribarri]], [[Lezesarri]], [[Urrexola]], [[Murgia (Oñati)|Murgia]], [[Olabarrieta (Oñati)|Olabarrieta]], [[Berezao]], [[Garagaltza]], [[Goribar]], [[Zañartu]], [[Torreauzo]], [[Garibai]], [[Santxolopetegi]], [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] eta [[Larraña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati — Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati|aldizkaria=www.xn--oati-gqa.eus|sartze-data=2021-01-13}}</ref>. Auzo hauetatik historikoki [[Elizate|elizate]] izena Urrexolak eta Araotzek dute. Era berean, Araotzek hainbat auzune ditu: [[Elizondo (Araotz)|Elizondo]], [[Ugaran (Oñati)|Ugaran]], [[Jausoro (Oñati)|Jausoro]], [[Zubia (Oñati)|Zubia]], [[Madina (Oñati)|Madina]] edo Maiña, [[Araotz Urruti]] edo Aratzurti, [[Agerre (Oñati)|Agerre]], [[Aizkorbe (Oñati)|Aizkorbe]], [[Uriarte (Oñati)|Uriarte]] eta [[Gerneta]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbo|orrialdea=|orrialdeak=94-141}}</ref> <gallery> Fitxategi:Elizondo_Araozko_herrigunea.jpg|Araotz. Fitxategi:Zañartu.jpg|Zañartu. Fitxategi:Urrexola.jpg|Urrexola. Fitxategi:Araotz-210304-61.jpg|Murgia. </gallery> == Historia == === Historiaurrea === Oñatin azaltzen diren historiaurreko [[Arkeologia-aztarnategi|aztarna]] zaharrenak (erramintak bakarrik, ez giza aztarnak) Erdi Paleolitikokoak dira, duela 80.000 urtekoak. Ondorengo garaikoak, Goi Paleolitikotik aurrera, ugariagoak dira. ===== Erdi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Neandertal]]: izen zientifikoaz ezagutzen dugu garai hartako gizakia Oñatin ez dugu bere arrastorik aurkitu; bai, ordea bertatik oso gertu, Arrasaten, [[Lezetxiki]] kobazuloan hain zuzen ere. Berau da Euskal Herrian aurkitu den giza aztarnarik zaharrena. ===== Goi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000-9.500 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Cro Magnon|Cro-Magnon]] izeneko gizaki mota dugu garai honetakoa. Oñatin ere bizi izan zen, bere erremintak aurkitu baitira. Gizaki honek, egungo gizonaren antza zeukan. Hezurrezko erremintak egiten zituzten; baita haitzuloetako pinturak margotu ere. ===== Goi Paleolitikotik Brontze Garairaino ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 9.500-1.200 urte Euskal Herrian. * Gizakia: Egungoa. Abeltzantzaren hasiera mendi gainetan. [[Brontze]]<nowiki/>a erabiltzen zuten. Monumentu megalitikoak jasotzen zituzten, hala nola [[trikuharri]]<nowiki/>ak, [[iruñarri]]<nowiki/>ak eta [[harrespil]]<nowiki/>ak.<ref name=":1" /> [[Fitxategi:Mugarriluze zutarria - Elgea.jpg|thumb|Mugarriluze iruinarria]] === Historiaurreko aztarnak === * [[Haitzulo]]<nowiki/>ak: Txomen koba erdikoa, [[Zabalaitz (Altzania)|Zabalaitz]], Iritegi, Aizkirri, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]], Arantzazu, Gaztiasoro, [[Anton Koba|Anton koba]], Hartzen koba, [[Sandaili leizea|Sandaili]], [[Orkatzategi]], Madina-zubieta, Urtao II<ref>{{erreferentzia|abizena=Agirre-Mauleón, Juantxo|urtea=2018|izenburua=Arrikrutz. Arrikruzko lehoia|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea|orrialdeak=72-91|ISBN=978-84-947343-9-7}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Arrizabalaga, Iñigo|urtea=1993|izenburua=Introducción al estudio de los depósitos cuaternarios en el complejo kárstico de Arrktrutz|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=55-68|ISBN=84-87471-47-1|hizkuntza=Es}}</ref> * Agerian: Arenazarko korta, Erroitegi, Otzarritza. * [[Megalitismo]]<nowiki/>a: [[Elgea-Artiako Estazio Megalitikoa]], [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa|Brinkola-Zegamakoa]], [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa|Orkatzategikoa]], [[Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa|Satui-Arrolamendiko]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko kultura ondasunak|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Zerrenda:O%C3%B1atiko_kultura_ondasunak}}</ref> * [[Tumulu]]<nowiki/>ak: Aitzgain, Gallerdi, Linatza, [[Jentiletxe]], Urtao, Urtapotolueta II, Malla * [[Trikuharri]]<nowiki/>ak: Artaso, [[Artzanburu]], Urtapotolueta I<ref>{{erreferentzia|abizena=Fr. Lasa, Jose Ignacio|urtea=1977|izenburua=Tejiendo historia. Contribución a la pequeña historia de Guipuzcoa. La cueva de Artzanburu|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastian|orrialdea=417|ISBN=84-7173.052-9|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Iruñarri|Iruinarri]]<nowiki/>a: [[Mugarriaundi (mendia)|Mugarriaundi]] * Aurkikuntza isolatuak: Arritxikietako harkaitza, [[Petrinaitz|Petrinatz]]<nowiki/>eko harkaitza, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]]<nowiki/>eko lehoia<ref name=":1">{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=2002|izenburua=Oñatiko historia|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/historia}}</ref> [[Fitxategi:Escudo Condado de Oñate.svg|thumb|Gebaratar kondeen armarria]] === Oñatiko Jaurerria === Oñatiko Jaurerria XII. mendetik XIX. mendera arte Oñati eta inguruko herrietan garatu zuten [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] aginte sistema izan zen.{{Sakontzeko|Oñatiko Jaurerria}} === Erdi Aroa === Oñati mende luzez jaurerri ''burujabea'' izan zen, eta gero konderria, 1845 arte ez baitzen Gipuzkoan sartu. Ez dago Oñatiko oraingo hirigune historikoaren ezarpenaren jatorria doitasunez zehazten duen agiririk. Nahiz eta bibliografiak jatorri goiztiarra baiesten duen, dela Oñatiko antzinako gunearena, dela hango [[Gebara (leinua)|Gebara]] etxearena —ustez 1149koa den agiri baten aipamena errepikatzen da, eta haren bidez Ladron Eneko kondeak, Gebara eta Oñati etxeko jaunak, bere ondasun guztien dohaintza egin zion bere semeari—, gaur badakigu testu horren ustezko antzinatasuna ez dela egiazkoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ayerbe Iribar, Mº Rosa|urtea=1999|izenburua=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. El señorío de Oñati. Fundación y consolidación de un señorío medieval en tierras vascas.|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Dena dela, zentzuzkoa dirudi hirigunearen jatorria [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel elizaren]] inguruan kokatzeak. Eliza horren lehenengo erreferentzia dokumentalak 1200ra garamatza, urte horretan Juan de Prejanok, [[Calahorra]]ko apezpikuak, bere aurrekoak «''Ecclesiam sancti michaeli de Onati''» elizari emandako induljentzia batzuk berretsi baitzituen. Oñatik berezitasun bat ere bazuen, jaurgoko udalerri gutxietako bat zelako, nahiz eta gero konderri izatera pasa zen (XIII. mendeko dokumentu batzuen arabera, titulu hori [[Gebara (leinua)|gebaratarrek]] erabiltzen zuten, geroago Oñatiko konde izan zirenek). Gebaratarrek [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] erregeak emandako eskubide eta pribilegio batzuk zeuzkaten, eta haien bidez, [[Botere judizial|botere judizial,]] politiko, ekonomiko eta erlijiosoa kontrolatzen zuten. Oñatiko biztanleek etengabe egin zituzten saioak jaunaren boteretik askatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Durana, Jose Ramón|urtea=1999|izenburua=Luchas sociales en el señorío de los Guevara al final de la Edad Media|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=259|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> 1338an hasi ziren eta [[Gipuzkoa]]rekiko anexioa 1540an eskatu zen arren, lotura hori ez zen 1845 arte behin betiko gauzatu.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2002|izenburua=Oñatiko anexiñua|argitaletxea=Olaitturi K.E.|orrialdeak=173|ISBN=84-921814-2-7}}</ref> === Izurri atlantikoa === 1597 eta 1598ko udak gogorrak izan ziren Oñatin. Urte horietan kostatik sartu zen [[Izurri Atlantikoa|Izurri atlantikoa]] herrira iritsi zen, eta 1.200 pertsona inguru hil zituela kalkulatzen da. Gainera, denbora horretan inguruko herrietatik isolatuta egon zen, bizirauteko beharrezkoa zen garirik gabe, eta gaixotzeko beldurrez ziren askok mendira jo zuten, aziendak hiltzen utzita edo zuhaitzetako fruituak jaso gabe. Goseak, izurriarekin batera, biztanleriaren herena inguru hil zituen. [[Arantzazuko Santutegia]]k ere egoera gogorra izan zuen, heriotzaz gain ez baitzuen bizirauteko nahiko janari lortzen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Azpiazu|izena=José Antonio|izenburua=Esa enfermedad tan negra : la peste que asoló Euskal Herria (1597-1600)|argitaletxea=Ttarttalo|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/743393897|isbn=978-84-9843-316-6|pmc=743393897|sartze-data=2021-01-31}}</ref>. [[Fitxategi:Tomás Zumalacárregui (portrait).jpg|thumb|[[Tomas Zumalakarregi]] jenerala.]] === XVI. mendetik gaurdaino === '''- 1836-1839:''' '''Euskal Herrian [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiak]] amaiera "''[[Bergarako besarkada|Oñatiko ituna]]''"''' ezarriz izan zuen. Hainbat negoziaketen ondoren, [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregian]] 1839.eko abuztuaren 29an, hamar ataleko ituna sinatu zuten, karlisten aldetik Iturbe eta Egia jeneralek<ref>{{erreferentzia|abizena=Pardo San Gil, Juan|urtea=1990|izenburua=Ejército carlista, 1839|argitaletxea=Zumalakarregi Museoa. Gipuzkoako Foru aldundia|orrialdea=151|ISBN=84-7907-015-3|hizkuntza=Es}}</ref> eta liberalen aldetik [[Baldomero Espartero]]<nowiki/>k. Handik bi egunera armada bietako hainbat batailoi [[Bergara]]<nowiki/>n batu ziren, eta bertan Espartero eta [[Rafael Maroto]] jeneralek "''[[Bergarako besarkada]]''"rekin eszenifikatu zuten Lehen Karlistaldiaren amaiera.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2019|izenburua=1839ko Oñatiko ituna Lehen Karlistaldian|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/11-%20O%C3%B1atiko%20ituna%20Lehen%20karlistaldian}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Romero, Iñaki|urtea=1999|izenburua=Sobre el convenio y los abrazos de Vergara|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=45|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1845:''' '''[[Gipuzkoa]]<nowiki/>ko probintzian sartzea''': Oñati urtero gonbidatzen zuten [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|Gipuzkoako Batzar Nagusi]]<nowiki/>ko batzarretara, eta 1845ko abuztuan Ordizian izan zen bileran sei ordezkariko komisio bat joan zen, Bixente Artazkotz buru zela. Baldintzok konako hauek izan ziren: * 1. [[Ormaiztegi]]<nowiki/>tik [[Gatzaga]]<nowiki/>ra zabaltzekotan zen erregebideak probintziaren gain joan behar zuela. Bi urteren epe barruan egin behar zen bide hori [[Udana]]<nowiki/>tik behera etorriko zen, eta herri barrutik pasatu ondoren, [[Elorregi|San Prudentzio]]<nowiki/>ko bide gurutzeraino ailegatu. * 2. Probintziak, duela gutxi arte [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]] zenari eta Karlistaldiaren ondoren zoritxarrez institutu moduan zegoenari, urtero 20.000 errealen bidez lagunduko zion. * 3. Egunen batean institutu hori berriz unibertsitate bihurtuko balitz, laguntza hori neurri egokian gehitu beharko litzateke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Transcripción de la escritura de unión e incorporación de Oñati a la provincia de Gipuzkoa|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=139-140|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Eragozpenik gabe onartuak izan zirenez, aurrerantzean Oñati probintziako partaide izan zen gauza eta kontu guztietarako, inguruko herrien maila berean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2011|izenburua=Anexioa|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/03-%20%22Anexioa%22}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Unibertsitate mailako ikasketak|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=37-40|ISBN=84-89516- 18-9}}</ref> '''- 1872-1876:''' '''[[Bigarren Karlistaldia]] eta Monetaren Errege Etxea'''. Bigarren Karlistaldian (Euskal Herriaz kanpora sarritan Hirugarren Karlistaldia deitua) [[Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa|Karlos VII]]. erregegaiak gorte “ibiltari” antolatu zuen, horietako bat [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]] izanik. Oñatiko alkate Kornelio Garai [[Liberalismo|liberal]] sutsua zenez, 1873an bere Garai pospolo fabrika itxi eta Donostiara joan zen bizitzera. Karlos VII.a estatu paralelo bat eratzen saiatu zen, bost "ministerio" sortuz: Guda, Kanpo-Harremanak eta Estatua eta Grazia, Justizia eta Ogasuna, hainbat erakunde eta baliabide propioekin, hala nola Kode Penala, Auzitegi Gorena, Aduanak eta Posta zerbitzua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ferrer, Melchor.|urtea=1979|izenburua=Historia del tradicionalismo español|hizkuntza=Es}}</ref> Ondorioz, Oñatik bi eratako aldaketak izan zuen: * [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiar]]<nowiki/>en garaitik [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]]<nowiki/>k bere maila galdua zuelako, Karlos VII.a [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osorako Unibertsitate berri bat eratzen hasi zen, Oñatikoa ardatz hartuz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornes Lasa, Jose|urtea=1970|izenburua=Los Vascos y la Universidad|argitaletxea=Ed. Auñamendi, San Sebastián|orrialdeak=39-41|ISBN=DL SS. 522-68..|hizkuntza=Es}}</ref> * Hutsik geratu zen Garai fabrikan eraikinean eta bertako makineria erabiliz ipini zuen txanpon-fabrika. Bertan egin zituzten zilarrezko eta kobrezko txanpon karlistak, honako inskripzioarekin “Monetaren Errege Etxea - Oñati - 1875.eko urria” (''Real Casa de la Moneda - Oñate - Octubre de 1875)''.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=Juan Garairen Semeak SA|orrialdea=58|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdea=79}}</ref> [[Fitxategi:Garay aretoa.jpg|thumb|280x280px|Garai fabrikan 900 pertsonentzat prestatutako Areto Nagusia.]] '''- 1918:''' '''[[Eusko Ikaskuntza]]<nowiki/>ren eta [[Euskaltzaindia]]<nowiki/>ren sorrera.''' [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]<nowiki/>k eta Udalak antolatuta, Oñatin [[Euskal Lore Jokoak]] ospatu ziren 1902ko San Migel egunaren bueltan, eta literatura, musika, kirola eta artisautza uztartu ziren hiru egunetan zehar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=159-166|ISBN=L.G: SS-1177/01|hizkuntza=Es}}</ref> Arrakastatsuak izan ziren, eta 1918an Aldundiak, Oñatin euskal ikasketei buruzko kongresu bat egiteko deia luzatu zien Araba, Bizkaia, Nafarroako Aldundien patronatuei. Horrela, 1918ko irailaren 1etik 8ra Eusko Ikaskuntzaren I. Kongresura deitu zuten,<ref>{{erreferentzia|abizena=Douglass William A|urtea=1999|izenburua=Basque Cultural Studies|argitaletxea=Basque Studies Program, University of Nevada|orrialdea=277|ISBN=978-1877802034..|hizkuntza=En}}</ref> Sancti Spiritus Unibertsitatean egiteko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Resurreccion Maria Azkue, Euskaltzain osoa. Hildako euskaltzain osoak..|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/euskaltzaindia/euskaltzainak/hildakoak/osoak/6340-resurreccion-maria-azkue}}</ref> Partehartzaile gehienak herriko etxe partikularretan hartu zuten ostatu, eta Sancti Spiritusen aretorik ez zegoenez 900 pertsonentzat, Garai fabrikako pabiloi nagusitik makinak kendu eta kongresuko Areto Nagusia izateko prestatu zuten, hasiera eta amaiera ekitaldi nagusiak egiteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=21-25|hizkuntza=Es}}</ref> Kongresua antolatzerakoan 200 partehartzailera ailegatuz gero arrakastatsua izango zela zioten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=133-138|ISBN=L.G. SS-963/02|hizkuntza=Es}}</ref> Azkenean bakarkako 783 kongresu-kidek ordaindu zuten matrikula, gehi 96 babeslek, horien artean 67 udaleko ordezkarik. Han egon ziren baita 54 txostengile eta hainbat gotzain. Eta lau [[Ahaldun nagusi|Ahaldun Nagusi]]<nowiki/>ak mikelete, forale, miñoi, mazolan, danbolintero eta musikoekin joan ziren.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia,|orrialdea=26|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko alkateak euskaraz eman zien ongi etorria bildutakoei, ondoren Gipuzkoako Aldundiko presidentea aritu zen, gero [[Gasteiz]]<nowiki/>ko eta [[Baiona]]<nowiki/>ko gotzainak, eta amaieran [[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XIII]] Espainiako erregeak hitzaldi enpatiko batekin inauguratu zuen Kongresua.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=26-29|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1953:''' '''[[Ziklo-kroseko Munduko Txapelketa|Ziklo-kroseko munduko txapelketa]]:''' Lehen edizioa 1950 urtean [[Paris]]<nowiki/>en izan zen. Garai hartan Oñatin elkarte bakarra zegoen, 1927an sortutako  “''Txantxiku txoko''” izenekoa, eta kirolean zein kulturan dinamismo handia zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku Txoko Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/868fa983-8905-49c5-ac3a-4a496fe1108e}}</ref> 1949an [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi]] futbol taldea sortu zen, eta Parisen egindako edizioak zuzendaritzakoen arreta erakarri zuen. Helburu horren atzetik, hurrengo urteetan inguruko eta nazioarteko hainbat txirrindularitza txapelketa eratu zuten, [[Txirrindularitzaren Nazioarteko Batasuna]]<nowiki/>ri antolakuntza ahalmena erakusteko. Horrela, 1951an [[Luxenburgo]]<nowiki/>n eta 1952an [[Geneva]]<nowiki/>n egin ondoren, 1953an Oñati antolatu zen arrakasta handiz, [[Jean Robic]] frantziarra izan zela irabazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdeak=122-129|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Ziklo-kroseko munduko txapelketa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ziklo-kroseko_Munduko_Txapelketa}}</ref> [[Fitxategi:Euskaltzaindiaren Arantzazuko Batzarra 1968.jpg|thumb|320x320px|Euskaltzaindiaren Arantzazuko Batzarra, 1986]] '''- 1968:''' [[Arantzazuko Batzarra]] eta [[euskara batua]]: 1918ko Oñatiko Kongresuan [[Euskaltzaindia]] sortu zenean,<ref>{{erreferentzia|abizena=|urtea=2020|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria|orrialdeak=48-55}}</ref> [[Resurreccion Maria Azkue|Resurreción Maria Azkue]]<nowiki/>k eta beste hizkuntzalari batzuk urteetan zuten helburua gauzatzeko aukera ikusi zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Kintana Goiriena, Jurgi|urtea=2008|izenburua=Intelektuala nazioa eraikitzen. R.M. Azkueren pentsaera eta obra|argitaletxea=Iker 22, Euskaltzaindia|orrialdea=509|ISBN=978-84-95438-39-3}}</ref> Baina gorabehera politikoengatik bereziki ez zuten finkatzerik lortu. 1956an Euskaltzaindiak Arantzazun [[Gerraoste]]<nowiki/>ko lehen Batzar bat egin zuen, berriro ekin zitzaion euskara batua sortzeari. 1964an [[Txillardegi]]<nowiki/>k bultzatuta [[Baiona|Baionan]] euskaltzale talde batek [[Euskal Idazkaritza]] sortu zuen, eta hainbat bilera egin ondoren euskara batuaren oinarritzat jo litekeen testua onartu zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Alvarez Enparantza "Txillardegi", Jose Luis|urtea=2019|izenburua=Txillardegi eta euskara batua. Testu hautatuak|argitaletxea=Jakin|orrialdeak=3-140|ISBN=978-84-949758-3-7}}</ref> Testu hori erabili zen '''Arantzazuko Batzarra'''k 1968ko urriaren 3tik 5era eman zuen txostenaren aurrekari nagusia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rubio, Miren. Txillardegi. Batasunaren pentsalaria. ISBN 978-84-949758-2-0|urtea=2019|izenburua=Txillardegi. Batasunaren pentsalaria. ISBN 978-84-949758-2-0|argitaletxea=Jakin|ISBN=978-84-949758-2-0}}</ref> Guztira 37 hizkuntzalari elkartu ziren, eta [[Euskara batu|euskara batzeko]] lehen arau-multzoa finkatu zuten, hizkuntza idatzian erabili beharreko [[Ortografia|ortografiaren]], [[Morfologia (argipena)|morfologiaren]], [[Euskal deklinabide|deklinabidearen]] eta [[Neologismo|neologismoei]] buruz, eta ''Arantzazuko txostena'' izenarekin argitaratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Torrealdai, Juan Mari|urtea=2014|izenburua=Batasunaren bidea urratzen. Txillardegiren eragintza praktikoa|argitaletxea=Jakin, 204|orrialdeak=11-96}}</ref> Ondoren [[Koldo Mitxelena]] arduratu zen txostena garatzen, eta 1973an osatu zuten aditz batuaren taula.<ref>{{erreferentzia|abizena=Koldo Zuazo|urtea=2005|izenburua=Euskara Batua: Ezina ekinez egina|argitaletxea=Elkar. Donostia|orrialdea=154|ISBN=978-84-9027-698-3}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=118|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> == Egitura == === '''Gizarte zerbitzuak''': === * San Martin egoitza<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak</ref>, Pake Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pake Leku Jubilatuen Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/7d177a3d-d172-481d-b79a-730d66445ca1}}</ref>, Lagun Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lagun Leku Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/4c7c855b-b697-4c67-b8e4-ec5534259f72}}</ref> [[Fitxategi:Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak.jpg|thumb|Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak]] === Hezkuntza === * '''Arautua:''' [[Mondragon Unibertsitate]]<nowiki/>ko Enpresagintza Fakultatea Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea|url=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea}}</ref>, Txantxiku Ikastola, Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku ikastola|url=https://txantxikuikastola.eus/}}</ref>, Urgain Eskola <ref>{{erreferentzia|izenburua=Urgain Eskola|url=http://urgain.eus/}}</ref>, Elkar Hezi Ikastetxea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elkar Hezi Ikastetxea|url=https://elkarhezi.eus/}}</ref>, Oñatiko Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea|url=https://www.iisj.net/eu}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=71,72|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> * '''Ez arautua:''' [https://jazpiazumusikaeskola.com/ Jose de Azpiazu Musika Eskola]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jose de Azpiazu Musika Eskola|url=https://jazpiazumusikaeskola.com/}}</ref>, Bedita Larrakoetxea Udal Euskaltegia<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia</ref>, Natur eskola<ref>http://natureskola.eus/</ref>, Txinparta Bertso Eskola, <ref>{{erreferentzia|abizena=Egaña Calderón, Urko|urtea=2014|izenburua=Oñatiko hitzen altxorra|argitaletxea=Oñatiko Bertso Eskola|orrialdeak=199-232|ISBN=978-84-617-3193-0}}</ref>Jabetze Eskola<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jabetze Eskola|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/zerbitzuak/jabetze-eskola}}</ref> === '''Kultura:''' === * '''Herrikoia:''' Oñatz Kultur Elkartea eta Oñatz dantza taldea<ref>{{erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Oñatz Dantza Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Olaiturri Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Artixa Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=2014|izenburua=Artixa Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/cad04a6a-ed2f-4813-905e-71df9c860b7b}}</ref>. * '''Udalak antolatuta''': Kultur Etxea, Liburutegia, Santa Ana antzokia, Arrikrutz interpretazio gunea, San Migel Errota Interpretazio Gunea, Gaztelekua, Ludoteka<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udal Zerbitzuak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://web.archive.org/web/20201105120040/https://www.o%C3%B1ati.eus/eu/udal-zerbitzuak}}</ref> * '''Musika''': Oñatiko Musika Banda, Ganbara eta Hots Abesbatzak,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ganbara Faktoria|url=https://www.ganbarafaktoria.eus/es/es-ganbara-abesbatza}}</ref> Oñati Abesbatza, Pake Lekuko Aloña Abesbatza, San Migel Parrokiako bi koruak, Aita Madina Txistulari Taldea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aita Madina Txistulari Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/977187f3-b321-468e-b7fa-3c9917368bfe}}</ref> Lizargarate Trikitizale Elkartea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elorza Gorostiza, Oihana|urtea=2022|izenburua=Gustura ibili dira Lizargarate egunean|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1661928058056-gustura-ibili-dira-lizargarate-egunean}}</ref> Eltziako 20 rock musika talde<ref>{{erreferentzia|abizena=Bikuña, Mireia|urtea=2016|izenburua=Ekainetik dihardute Oñatiko musika taldeak Eltziako lokalak erabiltzen|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1478780106751-ekainetik-dihardute-onatiko-musika-taldeak-eltziako-lokalak-erabiltzen}}</ref> === Kirola === * '''Elkarteak:''' [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi Kirol Elkartea (]][[Mendizaletasun|alpinismo]], [[atletismo]], [[Saskibaloi|saskibaloia]], [[Eskubaloi|eskubaloia]], [[txirrindularitza]], [[negu kirolak]], [[espeleologia]], [[Areto-futbol|areto futbola]], [[kirol]]-[[Gimnastika|gimnasia]], [[karate]], [[Kenpo kai|kenpo]], [[igeriketa]], [[pilota]], eta [[Triatloi|triatloia]].) (1949)<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdea=39|ISBN=D.L.SS 451/2000..}}</ref>, Atxintxika Taldea, Bizi Hadi Kirol Talde inklusiboa,<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2024|izenburua=Bizi Hadi kirol talde inklusiboa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1731777413517-bizi-hadi-kirol-talde-inklusiboa-aurkeztu-dute-onatin}}</ref> * '''Azpiegiturak:''' [https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/ Zubikoa kiroldegia]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Zubikoa Kiroldegia|url=https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/}}</ref>, Futbol zelaiak: Azkoagain (1949) eta Larraña (1966)<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdea=33|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref>, Pilotalekuak: Arantzazukoa (1761) Herrikoa (1860), Garaikoa (1910), Araozkoa (1953), Zubillagakoa (1960), San Lorentzokoa (1965), Zubikoa (1984), Olabarrietakoa eta Madalenakoa.<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Uribetxeberria, Gerardo|urtea=1992|izenburua=Oñati, pilota eta pilotariak|argitaletxea=Aloña Mendi Kirol Elkartea. Pilota saila|orrialdeak=117-122|ISBN=D.L. 775/92}}</ref> === Energia: === * [[Oñatiko Ur Jauziak]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Ur Jauziak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/O%C3%B1atiko_Ur_Jauziak}}</ref> * [[Elgeako parke eolikoa|Elgeako Parke Eolikoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elgeako parke eolikoa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Elgeako_parke_eolikoa}}</ref> == Hirigintza == [[Fitxategi:Oñate - Universidad Sancti Spiritus 8.jpg|thumb|250px|[[Oñatiko Unibertsitatea]].]] Hirigunea monumentu multzo berezia da, ibarreko erdialdean kokatua, eta morfologia berezia eta perimetro zehaztua dituena. Gunearen egiturapena ''barrendik'' egiten da, denborarekin erantsiz joan diren bideen arabera. Jatorrizko gunea XIII. mendekoa da, eta inguru horretan itxuratzen da: Kale Zaharreko zati bat —San Migel elizaren ondoan igarotzen da, eta Errege Bideak Oñatitik pasatzean egiten duen trazatua markatuz—, San Anton kalea, Santa Marina enparantza eta Mendiko kalea, hau dena [[Zumeltzegi dorrea|Zumeltzegi muinoaren]] inguruan, Arranoaitz errekaren eskuineko ertzean, Santa Marina izan ezik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=|orrialdeak=33-42|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> XIII. mendearen amaieran edo XIV. mendearen hasieran zabalgunea sortu zen, hiriaren hiri bilbea beste aldera zabaldu, eta banaketa eta okupazioko modu ordenatu bat ezarri. Bat dator Kale Barriarekin eta Atzeko Kalearekin, kale horietan nagusi baitira eraikuntza zainduak, material onekoak eta lerro soilekoak. Hala ere, sute bat piztu zen 1488an, eta egurrezko etxe asko suntsitu ziren, berreraiki egin behar izan zituztenak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Igartua, Irune|urtea=1994|izenburua=Fuentes documentales medievales del País Vasco. Colección documental del archivo municipal de Oñati (1149-1492): "Ordenanza para el reparto de los robles comunales entre los vecinos, para reedificar las casas destruidas por el incendio de 1488"|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=240-273|ISBN=84-87471-60-9|hizkuntza=Es}}</ref> XV. mendean, beste bi [[habearte|nabe]], [[gotiko (argipena)|gotikoak]], erantsi zitzaizkion San Migel parrokiari, eta haren inguruan «''Zazpibideta''» aldea egituratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea, 1845|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=42-44|ISBN=84-89516-18-9}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=67|orrialdeak=|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> XVI. mendean [[Oñatiko Unibertsitatea|Unibertsitatea]] eraiki izanak eta merkataritzaren eta eskulangintzaren garapenak hazkundeko dinamikari eustea ahalbidetu zuen, eta ondoz ondo beste hiri-espazio batzuk egituratzea. Urbanizatze-prozesuak XVII. eta XVIII. mendeetan jarraitu zuen, eta Kale Barria Kale Zaharrarekin batu zen zubi batzuen bidez, eta, [[XIX. mendea]]ren amaieran, [[Foruen enparantza|Foruen Enparantza]] eta Santa Marina Enparantza sortu ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. men dean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=31|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Eskema lineala nagusitzen da, Kale Zaharraren, Kale Barriaren eta Atzeko Kalean inguruan, eraikuntza atxikiko orube estu eta sakonak dituena. Foruen Enparantzako espazioa topaleku moduan sortu zen, ''Zazpibideta'' aldeko bilgune txikia hobetzeko. Eskema lineal horren adarkatzeak ibilbide irregular batzuetan gauzatzen dira, Kale Zaharra Kale Barriarekin batuz, eta hego-ekialdean bide-zati isolatu batzuetan, [[errebal]]ek zati batean desitxuratu egiten baitute egitura hori.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=163|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Hala ere, ardatzen indarrak eta adarkatzeak egituratzen dituen Foruen Enparantzaren eskalak irakurketa argia ematen diote hiri bilbearen multzoari. Aipatu behar da irregulartasun horiek ematen diotela bilbeari bategite zeiharren eta eskala txikien berezitasuna.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=172|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> == Demografia == [[Fitxategi:Gerrako garrak Oñatin.webm|thumb|250px|Espainiako Gerra Zibila, Oñatiko testigantzak]]2024ean 11.549 biztanle zituen Oñatik, horietatik % 22,99k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak % 7,49 ziren.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Oñatiko datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/onati.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Oñatiko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 6083 | 1910 | 6300 | 1920 | 6242 | 1930 | 6728 | 1940 | 6841 | 1950 | 7172 | 1960 | 8367 | 1970 | 10525 | 1981 | 10893 | 1991 | 10695 | 2001 | 10705 | 2011 | 11033 | 2019 | 11380 | }} 2001eko San Migel parrokiako pastoral-orriak Oñatiko [[abizen]] ohikoenen honako zerrenda zekarren: 292 Ugarte, 214 Igartua, 202 Guridi, 186 Elortza, 182 Kortabarria, 176 Arregi, 157 Urzelai, 153 Biain, 140 Anduaga, 133 Zubia, 122 Liarralde, 121 Agirre, 114 Aiastui eta 108 Aranburu.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=23|ISBN=L.G. SS-963/02|hizkuntza=Es}}</ref> == Izaera unibertsitarioa == [[Fitxategi:Enpresagintza.jpg|thumb|280x280px|Enpresagintza Fakultatea.]] Kooperatiben sortzailea izan zen Don [[Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1943an [[Arrasate]]<nowiki/>n eskola tekniko bat sortu zuen''',''' gerora [[Mondragon Goi Eskola Politeknikoa]] izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Leibar, Juan; Azkarate, Joxemi|urtea=1994|izenburua=Historia de Eskola Politeknikoa José Mª Arizmendiarrieta. 50. urteurrena|argitaletxea=Laboral Kutxa|orrialdea=181|ISBN=84-606-1940-0|hizkuntza=Es}}</ref> Eta hura osatzeko 1960an Oñatin administrazio eta kudeaketa eskola bat sortu zuen, ETEO izenekoa eta kooperatiba izaerakoa baita, gerora Enpresagintza Fakultatea izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molina, Fernando|urtea=2005|izenburua=Jose María Arizmendiarrieta. Biografia|argitaletxea=Laboral Kutxa, Mondragon|orrialdeak=427-428|ISBN=84-920246-1-5|hizkuntza=Es}}</ref> Arizmendiarrietak 1961eko urtarriletik martxora bitartean, MEDUO - Oñatiko Unibertsitateko Hezkuntza Mankomunitatea (''Mancomunidad Escolar de la Universidad de Oñati'') proiektu berria ondu eta [[Madril]]<nowiki/>go Hezkuntza Ministerioan aurkeztu zuen. [[Debagoiena]]<nowiki/>ko Haraneko hainbat herriren ekintza bat zen, 50.000 biztanle batzen zituena, Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitate]] zaharraren tradizio historikoari jarraituz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelat, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdeak=151-178|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Unibertsitate Zentro Kooperatibo sare bat sortzeko, [[Irabazteko asmorik gabeko erakunde|irabazi-asmorik gabe]]<nowiki/>ko eta onura publikoko unibertsitate kooperatibo pribatu gisa. 1991ean estatuan unibertsitate pribatuak sortzeko legea onartu zenean, [[Eusko Jaurlaritza]]<nowiki/>ren eskumenen artean kokatu zen, eta [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzar]]<nowiki/>rean proiektua aurkeztu ondoren, 1997an [[Mondragon Unibertsitatea]] berria gauzatu zen, Legebiltzarreko alderdi guztiek aho batez onartuta.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> == Ekonomia == === Datuak sektoreka === [[Fitxategi:PSM V38 D183 A forge trip hammer.jpg|thumb|Burdinola.]] 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lurrari lotutako [[Lehen sektore|lehen sektorea]] BEGaren % 0,8; Artisautzari eta Industriari lotutako [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]], % 66,1; Zerbitzuei lotutako [[Hirugarren sektore|hirugarren sektorea]], % 29,9; eta [[Eraikuntza]], % 3,2.<ref name=":0" /> XIX. mendearen hasieran, biztanleen erdia baino gehiago [[Nekazaritza|nekazaritzan]] eta [[Artzaintza|artzaintzan]] aritzen zen, baina gaur egun baserrietako gazteak herriko fabriketara joaten dira lanera, eta ordu libreetan landa-lanetan laguntzen dute. <ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastiá|orrialdeak=49-50|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> ==== Bigarren sektoreko lanbideak historian zehar ==== * [[Burdingintza]]: [[Iltze|iltzeginak]], [[Sarrailagile|sarrailagileak]], [[Errementari|errementariak]], [[Galdara|galdaragileak]], [[Ontzi|ontzigileak]], [[Olagizon|olagizonak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=167-170|ISBN=L.G: SS-1177/01..|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Ehungintza]]/[[Jantzi|Jantzigintza]]/[[Larru|Larrugintza]]: [[Zapatari|zapatariak]], [[Ehule (lanbidea)|ehuleak]], [[Joskintza|jostunak]], zurratzaileak, marrageroak, [[lehengai]]<nowiki/>en maisuak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Isazelaia, Jaione|urtea=1997|izenburua=Linua, Ehuna, Artilea|argitaletxea=Bergarako Udala|orrialdea=51|ISBN=84-920247-5-5}}</ref> * [[Eraikuntza]]: [[Hargintza|harginak]], [[Arotzak|arotzak,]] [[Igeltsero|igeltseoak]], [[Teila|teilagileak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Arrazola Urquiaga, José Ramón|urtea=2020|izenburua=Las tejerías en la Villa de Oñati|argitaletxea=José Ramón Arrázola. Grafo. Bilbo|orrialdea=18-20|ISBN=LG. D. 01184-2020|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Elikadura]]: [[Errota|errotariak]], [[Txokolate|txokolategileak]], [[Gozogile|gozogileak]], [[Okin|okinak]]. * Beste batzuk: [[Saski|saskigileak]], [[Ontzi|ontzigileak]], [[Erloju|erlojugileak]], [[Zilar|zilargileak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=117|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> === Industriaren bilakaera XV. mendean === Historikoki Oñatin siderurgia izan da pertsona gehien enplegatu izan duen azpisektorea, eta horrela XV.mendean [[olagizon]] eta [[errementari]] ugari zeuden hainbat armadatarako [[lantza]]<nowiki/>k, zolak eta [[Bonbarda (arma)|bonbarda]]<nowiki/>k egiten ziren. XVI. mendearen hasieran bi [[burdinola]] handi zeuden, non burdin minerala urtzen zen lingote bihurtuz, ondoren 79 [[Forjaketa|sutegie]]<nowiki/>tan eraldatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=54,55|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Bertan [[Zartagin|zartagina]]<nowiki/>k, [[burdineria]], [[iltze]]<nowiki/>ak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, Jose Antonio|urtea=1999|izenburua=Sistemas de vida y producción en el siglo XVI en Oñati: importante presencia de la industria en áreas rurales y urbanas|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=27|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Minerala gaur egun desagertuta dauden [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Udala (Arrasate)|Udala]]<nowiki/>ko meategietatik zetorren. XVII. mendean burdineria, [[arkabuz]]<nowiki/>ak, [[aihotz]]<nowiki/>ak, [[aizkora]]<nowiki/>k, guraizeak, iltzeak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=50-62}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=79|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Produktu horietako batzuk [[Amerika|Amerike]]<nowiki/>tara, [[Portugal]]<nowiki/>era, [[Sevilla]]<nowiki/>ra eta abarretara esportatzen ziren, batez ere elikagaien, espezien eta abarren truke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=47|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> [[Fitxategi:Cornelio Garay.jpg|thumb|Kornelio Garai]] Oñatira ehunka pretsona dira egunero industria-lantegietan lan egitera, txanda bateko edo hainbat txandetako lanaldietan, lan-kargen arabera. Epresa lehiakor txiki eta ertain ugari dago, eta enpresa nagusienak honakoak dira: - “'''Juan Garairen Semeak SA'''”. Enpresaren jatorria 1864. urtekoa da, Kornelio Garai Zuazubizkar aretxabaletarrak 21 urterekin [[pospolo]] fabrika bat eraiki zuenean Oñatin, herriari bultzada ekonomiko nabarmena eta etorkizunerako perspektiba berriak jasoz.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=“Juan Garairen Semeak SA”|orrialdea=39|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiren alde egindako lana eskertua izan zen bertako bizilagunengatik, eta behin baino gehiagotan aukeratu zuten alkate.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=78-80}}</ref> Bere ibilbide luzean [[txanpon]]<nowiki/>ak ekoiztu ditu, euritakoen hagaxkak, soldatutako [[altzairu]]<nowiki/>zko [[hodi]]<nowiki/>ak, beroan luzatutako eta kalibratutako [[letoi]]<nowiki/>zko barra eta profilak, hotzean kalibratutako [[Doitasun (teknologia)|doitasun]]<nowiki/>ezko altzairuzko hodiak, eta automobilgintzarako osagai tubularrak. 2024an Oñatiko enpresan 400 langile ditu, eta Eslovakiako zein Mexikoko beste bi lantegietan 90 eta 200.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza, Oñatiko Udala, 237-241, 978-84-921814-5-2|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=237-241|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Hijos de Juan de Garay S.A.|hizkuntza=Es|url=https://www.hjgaray.es/la-empresa/}}</ref> - “'''[[ULMA Taldea]] Koop. E.'''” bederatzi kooperatibak osatzen dute 2024an: ULMA Agrícola, [[ULMA Architectural Solutions]], [[ULMA Construction]], ULMA Conveyor Componets, ULMA Embedded Solutions, ULMA Forged Solutions, ULMA Handling Systems, ULMA Lifting Solutions eta ULMA Packaging.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldeko negozioak|url=https://www.ulma.com/eu/negozioak/}}</ref> Jatorria 1957an du, zenbait gaztek inguruko txokolatearen industriari zerbitzu emateko tailer mekaniko bat sortu zutenean. 1961ean lehen kooperatiba industrial  bilakatu zen, Talleres ULMA S.C.I. Ondoren beste enpresa batzuk ere kooperatiba bilakatu zirenez, 1989an hiruren artean ULMA taldea eratu zuten, guztira 678 langile zirela.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=60-61|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Gerora beste kooperatiba batzuk sortu ziren, taldea handituz, eta 2023an Oñatin zein kanpoan guztira 5.600 langile batzen zituen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldea|url=https://www.ulma.com/eu/ulma-gara/}}</ref>[[Fitxategi:ULMA egoitza zentrala.jpg|thumb|ULMA Taldearen egoitza zentrala. Kooperatiba hau herriko enpresa handiena da.|280x280px]] - “'''ONNERA Group'''” taldea zazpi enpresak osatzen dute 2024an: FAGOR PROFESSIONAL Koop. E., Edenox, Asber, Efficold, DANUBE, DOMUS, eta Primer. Halaber hiru ekoizpen filial ditu Frantzian, Polonian eta Mexicon, eta 35 ordezkaritza komertzial. Jatorria 1960an du, [[Fagor Industrial]] Koop. E. sortu zenean [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Fagor (etxetresnak)|Fagor Etxetresnak]] Koop. E.aren adar bezala, ostalaritzarako eta talde handientzako sukaldaritzako [[makina]]<nowiki/>k ekoizten. 2024an Oñatin zein kanpoan guztira 2.200 langile batzen zituen. <ref>{{erreferentzia|izenburua=ONNERA Group|url=https://www.fagorprofessional.com/eu/ezagut-gaitzazu}}</ref> - "'''Natra Oñati''' '''S.A.'''" [[txokolate]] ekoizlea Natra talde multinazionaleko sei fabriketatik bat da, hain zuzen 2004an [[Zahor]] S.A. erosi zuenetik. Gerora 2011an Arluy enpresak “Zahor” marka komertziala erosi zion Natrari, eta Oñatin “Zahor” izena desagertu egin zen. Jatorria 1946an zuen, Ignacio Egañak enpresa eraiki zuenean. Hasiera apal hartatik handitzen joan zen, eta 2024an Natra Oñatik 500 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=NATRA Oñati|url=https://natra.com/es/sobre-nosotros/nuestra-historia/}}</ref> - "'''Lana''' '''K.E."''' 1960 sortu zuten Arrasaten nekazarien hiru arlo garatzeko: basoa, esnekia eta abeltzaintza. 1973an Oñatin [[zerrategi]] bat zabaldu zuten, eta 1994an zuraren bigarren eraldaketako produktuen fabrikazioan oinarritzen hasi zen, hurrengo urtean hiru geruzako [[Kofratu|kofratze]] taula ekoitziz. 2007an Txekian beste fabrika bat eraiki zuten. 2024an guztira 300 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=LANA Koop. E.|url=https://www.lana.eu/eu/historia/}}</ref> - "'''Txintxurreta Taldea S.A.'''” 1963an sortu zuten Jose eta Juan Txintxurreta anaiak doitasun-[[hodi]]<nowiki/>ak fabrikatzeko. 2005ean Aranda de Dueron beste fabrika eraiki zuten, eta 2024an guztira 230 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txintxurreta Taldea S.A.|url=https://www.chinchurreta.com/nosotros/}}</ref> [[Fitxategi:Euskal Espedizioa, Everest, 1980.jpg|thumb|311x311px|CEGASA [[Everest]]<nowiki/>eko 1974ko eta 1980ko euskal espedizioen babesle nagusia izan zen. ]] Badira baita, garai baten enpresa handiak zirenak, arrazoi ezberdinengatik jadanik ez direnak: - '''CEGASA SA''' (Celaya, Enparanza y Galdós) [[pila]] ekoizlea, bere “Tximist” izen komertziala ezaguna zela, oso errotuta zegoen herrian, baina 1960. hamarkadan zati bat [[Gasteiz]]<nowiki/>era lekualdatu zuen, beste enpresa ugarik bezala, [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>k lur-baldintza bereziki onak eskaintzen zituelako pabiloi berriak eraikitzeko. Horrela [[Cegasa]] Taldea sortu zen, Oñatin manganesoko ekoizpena soilik geratuz. [[Juan Zelaia]] zendu aurretik Mexikoko AUTLANek erosi zuen enpresa. 2024an Oñatin 50 langile ditu<ref>{{erreferentzia|izenburua=CEGASA|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Cegasa}}</ref> - “'''Enparanza y Cía S.A.'''”rekin antzerako kasua gertatu zen, Oñatitik Gasteizera lekualdatu zenean “''Esmaltaciones San Ignacio''” izena hartuz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Esmaltaciones San Ignacio|url=http://www.patrimonioindustrialvasco.com/patrimonio/los-pucheros-y-cazuelas-fabricados-por-esmaltaciones-san-ignacio-en-vitoria-gasteiz/}}</ref> Badira baita garai batean lehiakorrak ziren hainbat enpresa txiki eta ertain desagertu egin direnak, beerziki atzerriko konpetentziagatik edo familiakoen jarraipen faltagatik. == Gizarte kapitala == Gizarte-kapitala gizartearen antolakuntzarako ezaugarriei dagokie, hau da, [[Afektu|afektua]], elkarrekiko [[konfiantza]], [[Arau sozial|arau]] eraginkorrak eta [[sare sozialak]] bezalakoak. Gizartearen maila [[Sozioekonomia|sozio-ekonomiko]]<nowiki/>a hobetu dezakete.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cardenal de la Nuez, María Eugenia|urtea=2006|izenburua=Sociología (1a. ed edición)|argitaletxea=Universidad de Las Palmas de Gran Canaria, Vicerrectorado de Planificación y Calidad|ISBN=84-96718-21-2. OCLC 433673085|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Putnam, Robert D.|urtea=1993|izenburua="The prosperous community. Social capital and public life"|argitaletxea=The American Prospect, vol.4, nº13|orrialdeak=35-42|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiko ezaugarri nagusiak honakoak lirateke: * Erdi Aroan [[artisau]]<nowiki/>en [[Gremio|gremioak]] eta [[kofradia]]<nowiki/>k” sortu ziren. Gre<nowiki/>mioak maisu-elkarteak ziren, lanbide bereko artisauen interesak babesteko, hala nola, lehengaiak eta horien banaketa, produktu-mota eta kalitatea, lan-kategoriak eta abar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1999|izenburua=Transformaciones sociales y culturales en el tránsito del antiguo régimen a la contemporaneidad. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala - Kutxa|orrialdea=136|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> Gremioak kofradiez hornitzen ziren, gaixo zeuden artisauei laguntzeko edo  haien hileten gastuei erantzuteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1993|izenburua=Cofradías, gremios y solidaridades en la Europa Medieval : actas de las XIX Semana de Estudios Medievales de Estella, 20-24 de julio de 1992.|argitaletxea=Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra|ISBN=84-235-1175-8.|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko gremio handienak burdinaren sektorekoak ziren, hala nola [[iltze|ilt]]<nowiki/>[[iltze|ze]]<nowiki/>ginak, [[errementari|errementa]]<nowiki/>[[errementari|ri]]<nowiki/>ak eta [[sarrailagile|sarrailagi]]<nowiki/>[[sarrailagile|le]]<nowiki/>ak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y aartesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=77|ISBN=84-89516-18-9|hizkuntza=Es}}</ref> * Kultura industrial<nowiki/>ak eta fabriketako [[sindikatu]]<nowiki/>en zein kontsei<nowiki/>lu sozialen eraginez, Oñatin maila ekonomiko ertaina dago, gizonen eta emakumeen arteko soldata-arraila apala, eta [[elite]] sozialik gabea. Orokorrean esperientzia partekatuak nagusitzen dira, bizitza-komunitate nahiko homogeneoa sortuz <ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1998|izenburua=Comportamientos de los directivos de las empresas industriales en el valle del Alto Deba. El valor de pertenencia a un entorno|argitaletxea=Euskal Herriko Unibertsitatea. Leioa|orrialdeak=285-286|ISBN=D.T.|hizkuntza=Es}}</ref> * Era guztietako [[Asoziazionismo|aso]]<nowiki/>[[Asoziazionismo|ziazionismo]] maila handia dago. Horren adibi<nowiki/>de nabarmenetako bat da Oñatin dauden 28 [[elkarte gastronomiko]]<nowiki/>ak. <nowiki/>Horietatik 16 kale<nowiki/>an daude (Añolea, A<nowiki/>rrano, Aterpe, Nekazariena, Batzokia, Etxaluze, Gure Txoko, Haitzalde, Kale-Zaharra, Kurtze Baltz, Makalena, Oinarri, Pago-Uso, Txantxiku Txoko, Urbia, Zubi-Alde), eta beste 12 auzoetan (Araotz, Arantzazu, Asentzio, Garagaltza, Larraña, Lizargarate, Olabarrieta, Santa Lutzia, Uribarri, Urruxola, Zañartu eta <nowiki/>Zubillaga), guztira [[eskubide]] eta maila berdineko bi mila [[bazkide]]<nowiki/>re<nowiki/>kin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lista de Sociedades Gastronómicas de Gipuzkoa|hizkuntza=Es|url=http://www.sociedadesgastronomicas.com/sociedades_listado.php?s=23&page=0&letra=P&}}</ref> Hor kokatzen dira baita publikoak diren [[Antixena gaztetxea|Antixena Gaztetxea]] erta Gaztelekua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Otamendi, Koldo|urtea=2024|izenburua=‘Oñati Vizirik’ kantu bildumaren aurkezpena|argitaletxea=Naiz egunkaria}}</ref> == Politika == === Udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz, [[Bildu]] koalizioko Mikel <nowiki/>Biain hautatu zute<nowiki/>n alkate.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mikel Biain izendatu dute Oñatiko alkate - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1386609124782-mikel-biain-izendatu-dute-onatiko-alkate|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015ek]][[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|o udal hauteskundeetan]] Bilduren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k gehiengoari eutsi zion, eta Mikel Biain berriro hautatu zuten alkate. [[Fitxategi:Izaro elorza tokikom.png|thumb|Izaro Elorza]] [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]], Izaro Elorza irten zen Oñatiko alkate, Euskal Herria Bilduren zerrendan aurkeztuta.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Izaro Elorza da Oñatiko alkate berria, zumitzezko txibita hartuta - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1560602985736-izaro-elorza-da-onatiko-alkate-berria-zumitzezko-txibita-hartuta|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Hauek iza<nowiki/>n ziren hauteskund<nowiki/>een emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bi]]<nowiki/>[[Euskal Herria Bildu|ldu]]<nowiki/>k, 3.408 boto (10 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 2.571 boto (7 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 319 boto.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> 2023ko udal hauteskundeetako emaitzak honakoak izan ziren: * '''Errolda''': 8.794; Boto-emaileak: 5.638 (64,11%); Baliogabeak: 58 (1,03%); Abstentzioa: 3.156 (35,89%); Zuriak: 97 (1,72%); Jarlekuak: 17; Hautagai-zerrenden aldeko botoak: 5.483; Boto baliodunak: 5.580. * '''Emaitzak''': [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k, 3.279 boto (11 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 1.931 boto (6 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 218 boto, [[PP]]<nowiki/>k, 55 boto.<ref>{{erreferentzia|izenburua=2023ko udal hauteskundeak|url=https://opendata.euskadi.eus/catalogo/-/2023ko-udal-hauteskundeak-euskal-autonomia-erkidegoa/}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data_a = 2023 |data = 2019 |alderdia1 = [[Bildu]] |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 10 |botoak1 = 3.408 |ehunekoa1 = 54,11 |zinegotziak1_a = 11 |botoak1_a = 3.279 |ehunekoa1_a = 59,80 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 7 |botoak2 = 2.571 |ehunekoa2 = 40,82 |zinegotziak2_a = 6 |botoak2_a = 1.931 |ehunekoa2_a = 35,22 |iturria = [http://www.euskadi.net/hauteskundeak Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean] }}1979. urtetik, lau alkate jeltzale izan ditu herriak, 32 urte luzez; 2011ko hauteskundeetan, ordea, Bilduk gehiengo osoz irabazi zituen hauteskundeak, 2015ean, 2019 eta 2023ko hauteskundeetan berretsi egin zuen gehiengoa. [[Fitxategi:Oñate - Ayuntamiento 2.jpg|thumb|Oñatiko Udala]] === Alkateak === Hauek izan dira [[Francoren diktadura]] ondorengo Oñatiko alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate|Alkatea]]''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' | colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-01-27}}</ref>''' |- | [[Eli Galdos|Eli Galdos Zubia]]<ref name=":02" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=OÑATI - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2022-02-18}}</ref> | 1979 | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Eli Galdos Zubia | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Eli Galdos Zubia | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Andoni Gartzia Urtaza | 2003 | [[2006]] ^a | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2006 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Mikel Biain|Mikel Biain Berraondo]]<ref name=":2" /><ref name=":02" /> | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | Mikel Biain Berraondo<ref name=":02" /> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]<ref name=":3" /> | 2019 | [[2023]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | Izaro Elorza Arregi | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} ^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu. '''''Sakontzeko irakurri: [[Zerrenda:Oñatiko alkateak|Oñatiko alkateak, 1447tik honakoak]]''''' == Armarria == Oñatiko armarrian garrantzi historikoa izan duten familiak islatzen dira, hiru zatitan banatua. Goian, ezkerrean arrano bat dago [[Ganboatar]]ren familia irudikatzen duena, eta eskuinaldean, orein bat Murgiatarrena irudikatzen duena. Armarriaren beheko zatian oreina arranoak zaurituta agertzen da, horrek [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] gudu bat irudikatzen du, Murgiatarrek galdu zutena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo, Irizar, Iñazio, et al.|urtea=1982|izenburua=Oñatiko historia eta arte bilduma - Inventario histórico artístico del valle de Oñati|argitaletxea=Oñatiko herri liburutegia|orrialdeak=345|ISBN=84-500-7.932-2}}</ref> == Ondare nabariak == Oñatiko hirigune historikoaren multzoak bere ibilbide historikoari erantzuten dio, eta monumentu-kopuru zabala biltzen du: jauregiak, jauretxeak, etxetzarrak, eta tartean hainbat erlijio-eraikin bikain, hiri-bizitzako ehunka urte batera biltzen dituen bilbe batean. 2011ko uztailaren 4tik, monumentu-multzoaren kategoriako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasun]] sailkatzeko espedientea ireki zen. Oñatik hainbat motatako ondasun ditu: === A- Ondare zibila === * [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrea eta jauregia]]: zatirik zaharrena dorrea da, XV. mendean Lazarragatar batek Oñatiko kondeari erosia; zati berria (plazari begira dagoena), aldiz, XVII-XVIII. mendeetan etxe zaharrari erantsi zitzaion jauregi bikaina da. Gaur egun, Sotomayorko dukearen jabetzakoa da eraikina, eta haren lorategia erabilera publikorako irekita dago 2012az geroztik.<ref>[http://www.oinati.eu/onati/ondare-zibila/lazarraga-dorrea-eta-jauregia «Lazarraga dorrea eta jauregia»], Oñatiko Udalaren webgunea.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazarraga dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lazarraga-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32176&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Zumeltzegi dorrea]], Oñatiko kondeen dorretxea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=39-44|ISBN=L.G: SS-1177/01|hizkuntza=Es}}</ref> [[Zubiaur dorretxea|Zubiaur dorrea]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaurreko Dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaurreko-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32187&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/urain-dorretxea-edo-zubiaur{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, Olakua dorrea (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olakua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/olakua-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32168&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Belaskua dorrea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/belaskua-dorrea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, Etxe Aundi dorrea, [[Leinu gerrak|leinu gerretan]] ganboatarren alde borrokatu zen Lazarraga leinuaren oinetxea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Etxe Aundi dorrea|url=https://www.etxeaundi.com/eu}}</ref> * [[Oñatiko Unibertsitatea|Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatea]]: [[Rodrigo Mercado Zuatzola]]k sortu zuen 1545. urtean. Han lau mendetan zehar [[Medikuntza]], [[Zuzenbide]]a, [[Filosofia]], [[Teologia]] eta Letrak irakatsi dituzte.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelat, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdeak=27-179|ISBN=84-7907-151-6|hizkuntza=Es}}</ref> <gallery mode="packed" widths="220" heights="180"> Fitxategi:Oñate - Palacio de Lazarraga 1.jpg|Lazarraga dorrea Fitxategi:Zumeltzegi (1988).jpg|Zumeltzegi dorrea Fitxategi:University Sancti Spiritus, Oñati (main facade ant Eastern facade) 1.JPG|Sancti Spiritus Unibertsitatea Fitxategi:Oñati - Zubiaur - 4.jpg|Zubiaur dorrea </gallery> * San Migel errota: XV. mendekoa,<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel errota|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/files/turismoa/san-migel-errota}}</ref> Bidaurreta ostatua (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bidaurreta ostatua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/bidaurreta-ostatua/hotela/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32191&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Azkarraga jauregia (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azkarraga jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/azkarraga-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32179&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Zarateko jauregia (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaratekoa jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zaratekoa-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32186&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>[[Antia jauregia|, Antia jauregia]]'''.''' (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=185|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref>, Don Pedruena jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Don Pedruenea jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/don-pedruenea-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32225&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/don-pedruena-etxea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Madinabeitia jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madinabeitia jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madinabeitia-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32104&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Otadui Jausoro etxea]] (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Otadui etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/otadui-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32162&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210125065127/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/otadui-jausoro-etxea</ref>, Zubia etxea (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubia etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubia-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32181&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Elorriaga etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elorriaga etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/elorriaga-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32159&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Galartza etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galartza etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/galartza-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32114&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Sarria etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sarria etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sarria-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32173&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Agerrena etxea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agerrena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/agerrena-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32165&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>,''' Astorkitza (Bujero) etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astorkitza (Bujero) etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/astorkitza-bujero-etxea/etxea/onati/fichaconsulta/39168&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Egañena etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Egañena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eganena-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/39169&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Eujeniokua etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eujeniokua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eujeniokua-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/38967&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Gerraneko etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gerraneko etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gerraneko-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/39163&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Zarataleku etxea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/zaratalekua{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * [[Oñatiko udaletxea]]: [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] eraikin [[barrokoa]]<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati.|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=33-38|ISBN=L.G: SS-1177/01..|hizkuntza=Es}}</ref> * XIX. mendeko iturriak: Iturritxo, Kanpantxo, San Anton, Santa Marina eta Zazpibideta,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Kultura ondarea|url=https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/kultura-ondarea/}}</ref> *Oñati frontoia: XIX. mendekoa<ref name=":4" />. Tren geltokia XX. mendekoa<ref>{{erreferentzia|abizena=Osa, Olatz|urtea=1996|izenburua=Oñatiko trenaren inguruan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=5-98|ISBN=84-921814-0-0}}</ref> *Enparantzak: Foruen enperantza, Santa Marina, San Anton<ref>[https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/san-anton-plaza https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/]</ref> [[Fitxategi:San Migel eliza.jpg|thumb|San Migel parrokia]] === B- Ondare erlijiosoa === *[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]: XV. mendeko eliza [[arkitektura gotikoa|gotikoa]].<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Fernández, José. Artixa Taldea|urtea=2022|izenburua=Oñatiko elizak, komentuak, ermitak eta gurutzeak. Historia labur bat|argitaletxea=Artixa Taldea. Oñatiko Udala|orrialdeak=5-223|ISBN=L.G. D. 01025-2002}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Arrazola Urquiaga, José Ramón|urtea=2024|izenburua=La Torre Campanario de la Iglesia Parroquial de San Miguel Arcángel de Oñati|argitaletxea=José Ramón Arrazola. K-3|orrialdeak=13,14|ISBN=LG. D 00067-2024|hizkuntza=Es}}</ref> [[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]: XVI. mendeko mojategia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdeak=235-240|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Lanzagorta Mª José, Molero Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=Los Lazarraga y el convento de Bidaurreta ( siglos XVI-XVII): un linaje en la historia de Oñate|argitaletxea=Colección Lankidetzan Bilduma. Oñatiko Udala - Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=43-54|ISBN=84-89516-91-X|hizkuntza=Es}}</ref> [https://goiena.eus/oinati/1675237263404-onati-ezagutzen-laterandarrak Jesusen Bihotzaren eliza:] XIX. mendekoa,<ref name=":5" /> Parrokiako abade etxea: XX. mendekoa<ref name=":5" /> === D- Hirigunetik kanpo: === * [[Arantzazuko santutegia]]: [[Urbia]] eta [[Aizkorri]]ra bidean dago kokatuta, Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikitako [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mende erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=305|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi Olano, Edorta|urtea=1993|izenburua=Arantzazu, tradizioa eta abangoardia|argitaletxea=Kultura eta Turismo Departamentua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=22-25|ISBN=84-7907-111-7}}</ref> * [[Santa Ana komentua (Oñati)|Santa Ana komentua]]: [[XVII. mendea]]n eraikia, [[Garagaltza]] auzoan dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabakl Mujika, Martin|urtea=2002|izenburua=Las monjas de Santa Ana de Oñati. Cinco siglos, tres casas, una misión|argitaletxea=Arantzazu. Ediciones franciscanas. Kultura Saila. Eusko Jaurlaritza.|orrialdea=246|ISBN=84-7240-191-X|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Garibai dorretxea]]: XIV. mendean eraiki zen eta [[Garibai]] auzoan dagoen dorretxea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dorrea Garibai. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/dorrea-garibai/dorrea/onati/-torreauzo-auzoa-/fichaconsulta/32217&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Madalena baseliza (Oñati)|Madalena edo Maala baseliza]]: XV. mendean eraiki zen eta [[Santxolopetegi]] auzoan dagoen baseliza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-ermita/ermita/onati/-santxolopetegi-auzoa-/fichaconsulta/32105&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Araotz]] auzoan: [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Araotz)|San Migel Goiaingeruaren parrokia.]] [[Sandaili baseliza|Sandaili baseliza,]] [[Sandaili leizea]], [[Araotzeko urtegia|Araozko urtegia]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak.|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbo|orrialdeak=94-161}}</ref> * [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutzeko kobak,]]<ref name=":5" /> [[Fitxategi:Arantzazu dorrea 2005 04 24 (2).JPG|thumb|Arantzazuko santutegia]] === E- Ondare dokumentala === * [[Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa|Gipuzkoako probintziako artxibo historikoa]]<ref>{{erreferentzia|abizena=Luzuriaga Sanchez, Gerardo|urtea=1991|izenburua=Oñatiko Unibertsitateko Liburutegiko XVI. mendeko Inpreso eta Inkunableen Katalogoa|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Kultura, Hezkuntza, Kirol eta Turismo Departamentua|orrialdea=22|ISBN=84-7907-048-X}}</ref> * [https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent}}</ref> * [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuko]] frantziskotarren santutegiko Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubizarreta, Kandido|urtea=1998|izenburua=Catálogo de Incunables e Impresos del siglo XVI del Santuario de Arantzazu y del Convento Franciscano de Zarautz|argitaletxea=EFA. Frantziskotar Argitaletxea. Arantzazu. Oñati|orrialdea=9|ISBN=84-7240-164-2}}</ref> * San Migel parrokiako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel parrokiako Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> * Jesusen Bihotzaren elizako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Agustinoen Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> == Komunikabideak == Oñatiko Udalaren ekimenez 90eko hamarraldian sortutako Kontzejupetik aldizkariak eta Oñati Irratiak gaur egun oraindik ere lanean diraute. * [[Kontzejupetik]] aldizkaria<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/kontzejupetik-aldizkaria</ref> * [[Oñati irratia]]<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/onati-irratia</ref> Horretaz gain, Debagoiena bailarako [[Goiena]] komunikazio taldeak herriko albisteak, erreportajeak... argitaratzen ditu bere hedabideetan. * [[Goienkaria]], [[Goiena Telebista]], [[Goiena.net|Goiena.eus]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Goiena Komunikazio Taldea|url=https://goiena.eus/}}</ref> == Euskara == [[Fitxategi:Oñatiko Jerardo Elortza.webm|thumb|Oñatiko Jerardo Elortzaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elortza Egaña, Jerardo - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/hizlariak/jerardo-elortza-egana/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> testigantza, euskarak seminarioan zuen lekuaren inguruan. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref><ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]] Oñati<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> Gipuzkoako herri euskaldunenen artean dugu, biztanleen %80 inguru euskal hiztunak dira (Eustaten arabera, % 77,91 ziren euskaldunak 2016an)<ref name=":0" />. Herriko hizkerari dagokionez, [[mendebaldeko euskara]]ren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> aldaera bat da, [[Debagoiena|Debagoienekoa]]<ref name="#1"/>. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k, Oñatik eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. Leintz haranak esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte, eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin izan du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=113|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> [[Kandido Izagirre]] eta [[Luis Villasante]] fraideak, Manuel Umerez, Leonardo Zabaleta, Leonardo Guridi, Leandro Igartua eta Felix Arrazola abadeak, [[Bedita Larrakoetxea]], [[Gerhard Bähr]] alemaniar hizkuntzalaria, Joxe Otalora eta [[Jerardo Elortza]] izan dira, besteak beste, Oñatiko hizkera aztertzen aitzindariak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=123|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Egaña Calderón, Urko|urtea=2014|izenburua=Oñatiko hitzen altxorra|argitaletxea=Oñatiko Bertso Eskola|orrialdeak=16-205|ISBN=978-84-617-3193-0}}</ref> Lehen [[Korrika]] 1980ko azaroaren 29an Oñatin hasi zen eta [[Bilbo]]n abenduaren 7an bukatu. [[Oñatiko Unibertsitatea]]ren atean hasi zen Korrika eta zazpi probintziak igaro zituen 1820 kilometrotako ibilbide luzean. Lekukoarekin batera hasiera emango zion korrikalaria Oñatiko alkatea [[Eli Galdos]] izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Belategi, Gontzal|urtea=2024|izenburua=Lehenengo Korrikaren zerogarren Kilometroa.|argitaletxea=Goiena, Debagoieneko aldizkaria|orrialdea=40}}</ref> 2014an, udalak Oñatiko euskarari buruzko liburu oparoa argitaratu zuen, Roberto Altunak, Kepa Elortzak eta Koldo Zumaldek egindakoa.<ref>[https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia/argitalpenak/onatiko-euskeria "Oñatiko euskerie" (R. Altuna, K. Elortza, K. Zumalde).]</ref> == Jaiak eta ospakizunak == Herriko jaiak ugariak dira, eta hiru arlotan banatu daitezke: * Oñatiko patroiaren jai nagusiak, [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean, irailaren 29an ospatzen dira, gazte-talde ugariren parte-hartzearekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko jaiak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/onatiko-jaixak}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Turismo bulegoa: Oñatiko jaiak|url=https://www.turismodebagoiena.eus/es/que-hacer/onatiko-jaiak/}}</ref> Baina ez dira egun horretara soilik mugatzen, irailean zehar "Nazioarteko artzain txakur txapelketa" egiten da 1955etik hona,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nazioarteko artzain txakur txapelketa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/nazioarteko-artzain-txakurren-txapelketa?set_language=eu}}</ref><ref>{{erreferentzia|urtea=2024|izenburua=Artzain txakur txapelketa eta margo lehiaketa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1726574125518-artzain-txakur-txapelketa-eta-margo-lehiaketa}}</ref> Euskal dantzen "Haurren eguna", beste herri batzuetako hainbat talderen parte-hartzearekin,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Haurren eguna|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> Haurren eta nagusien bi "Danborrada",<ref>{{erreferentzia|izenburua=Danborrada|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> eta baserritarren zein artisauen "Herri eguna".<ref>{{erreferentzia|izenburua=Herri Eguna|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> <ref>{{erreferentzia|abizena=Peña Santiago, Luis Pedro|urtea=1973|izenburua=Fiestas tradicionales y romerías de Guipuzcoa|argitaletxea=Ed. Txertoa|orrialdeak=269-273|ISBN=84-7148-011-5|hizkuntza=Es}}</ref> * Hiribilduko kale-auzoetako jaiak, gazteak antolatuta: maiatzean "San Migel Txikiak" Kale Zaharrean, ekainean Errekalden, uztailean San Martinen, Santa Marinan, Olakuan eta Trianan, abuztuan San Lorentzon, irailean Atzeko Kalean eta Bidebarrietan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=164|ISBN=84-606-1903-6..|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati.|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=166-183|ISBN=L.G. SS-963/02..|hizkuntza=Es}}</ref> * Auzoetako jaiak: maiatzean Olabarrietan, ekainean Asentzion, Araotzen, Errekalden San Pedron eta Zubillagan, uztailean Madalenan, abuztuan Larrañan eta Urruxolan, irailean Arantzazun, azaroan Uribarrin, abenduan Santa Lutzian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo, 1994|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria. Oñatiko Udala|orrialdeak=164-166|ISBN=84-606-1903-6}}</ref>[[Fitxategi:1 3 Udaletxetik Kale Barrira 61.jpg|thumb|Corpus eguneko prozesioa Kale Barrian, laurogeiko hamarkadan. ]] Baina hiribilduko jairik ezagunenak [[Oñatiko Corpusak]] dira, ekainaren erdialdean, hain zuzen [[Mendekoste]] ondorengo bigarren ostegunean, azken urteotan hurrengo igandera pasatu bada ere.<ref>{{erreferentzia|abizena=Altube Arrese, Mirari|urtea=2024|izenburua=Corpus jaiak. Egitaraua|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1717084628889-corpus-jaiak-egitaraua}}</ref> Oñatiko Corpus Christi dokumentatuta dago 1470.etik, udal bando batek auzotarrei prozesioa igaro behar zen kaleak garbitu eta ihiak zabaltzeko eskatu zienean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate. La festividad del Corpus|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=55|ISBN=DL. SS 103/70..|hizkuntza=Es}}</ref> Goiz horretan herriko patroia den [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean meza ospatzen da, ondoren prozesioa eginez herriko kaleetan zehar, Foruen Enparantzan amaituz. Corpusetako ezaugarri nagusiak alde batetik prozesioko pertsonatuak dira, hau da, Kristo, hamabi Apostoluak eta San Migel. Bestetik hamabost irudi edo pauso daude. Eta bestetik dantzariak, “''Corpus Dantzak''” bezala ezagunak eta soilik egun horretan eskaintzen direnak, aipagarriena Arku-dantza izanik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1994|izenburua=Oñati. Corpus eguna|argitaletxea=Txistulari (Euskal Herriko Txistulari Elkartea) 160|orrialdea=14|ISBN=LG. VI-607-77}}</ref> Bestalde, prozesioan zehar Oñatiko herria ordezkatuz San Migelek eta dantzariek [[Erreberentzia|erreberentziak]] egingo dizkiote Sakramentu Santuari.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=1987|izenburua=Oñati. Korpus eguna|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=65}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=. Oñatiko Udala|orrialdea=169|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> == Oñatiar ezagunak == === Garai batekoak === * [[Lazarraga leinuaren eraikinak|Juan Lopez Lazarraga]] (1440-1518), [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrean]] jaioa, [[Espainia]]<nowiki/>ko [[Errege Katoliko]]<nowiki/>en kontulari nagusia eta Fernandoren idazkaria, [[Bidaurreta monasterioa|Bid]]<nowiki/>[[Bidaurreta monasterioa|aurreta monasterioa]] eraiki zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Di Cesare, Gervasio|urtea=2012|izenburua=Historia y Genealogía de los Lazarraga|argitaletxea=Ed. Gervasio di Cesare|orrialdeak=15-491|ISBN=978-84-616-0317-6|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Rodrigo Mercado Zuatzola]] (1460-1548 [[Valladolid]]), apezpiku eta humanista. [[Mallorca]] eta Ávilako apezpikua. Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Santi Spiritus Uniber]]<nowiki/>[[Sancti Spiritus Unibertsitatea|ts]]<nowiki/>[[Sancti Spiritus Unibertsitatea|itatea]]<nowiki/>ren sortzailea 1545an.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, José Antonio|urtea=2020|izenburua=Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatearen Historia Soziala|argitaletxea=Donostia-San Sebastián: Kutxa Fundazioa|ISBN=978-84-7173-608-6}}</ref> * [[Andres Araotz]] (1500-1563): eskultorea eta erretaula egilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Canton, Beatriz; Diaz, Mª. Nieves, de Pablo, Cristina|urtea=1991|izenburua=GIZONAK|argitaletxea=Monverde|orrialdea=145|ISBN=84-7728-210-2|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Lope Agirre]] (1510-1561 [[Barquisimeto|Barqisimeto]], Venezuela), esploratzaile eta konkistatzailea, Espainiako er<nowiki/>rege [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II]].ari [[Peru]]<nowiki/>ko independentzia aldarrrikatuz eskutiz ospetsu bat igorri zion. Berrehun urte geroago, [[Simón Bolívar|Simon Bolivar]] izan zen Peruko askatzailea, eta Lope Agirre hartu zuen bere oinarrizko eredu bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2020|izenburua=1562 - Lope Agirreren estatua|argitaletxea=Olaitturri K.E.|orrialdeak=78|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/12-%201562-%20Lope%20Agirreren%20estatua}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Sender, Ramón J.|urtea=1998|izenburua=La aventura equinoccial de Lope de Aguirre|argitaletxea=Ed. Magisterio, Madrid|ISBN=978-842-181-840-4|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Cristóbal Oñate]] (1504-1567 [[Zacatecas Hiria|Zacatecas]]): esploratzailea eta Nueva Españako konkistatzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1998|izenburua=Los Oñate en México y Nuevo México|argitaletxea=Oñatiko Udala - Zacatecaseko Udala|orrialdeak=21-50|ISBN=84-921814-1-9|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Migel Aozaratzakoa|Mikel Aozaratza]] (1598-1637 [[Nagasaki]]): apaiza. [[Japonia]]n misiolari ibili zen. Eliza katolikoak 1987an santu izendatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=González de Aozaraza del Rosario, Miguel|argitaletxea=Real Academia de la Historia. Historia Hispánica|hizkuntza=Es|url=https://historia-hispanica.rah.es/biografias/20082-san-miguel-gonzalez-de-aozaraza}}</ref> * [[Manuel Zañartu]] (1723-1782 [[Santiago (Txile)|Santiago]], Txile<nowiki/>): [[Txile]]<nowiki/>ko <nowiki/>[[Santiago (Txile)|Santiago]]<nowiki/>ko korrejidorea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gipuzkoako biografia zirriborroak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Gipuzkoako_biografia_zirriborroak?from=Za}}</ref> * [[Ramón María Adurriaga]] (1755-1841): [[Ávila]]<nowiki/>k<nowiki/>o apezpikua<nowiki/> (1824-1841).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gipuzkoako biografia zirriborroak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Gipuzkoako_biografia_zirriborroak}}</ref> <gallery mode="packed" heights="160" perrow="200"> Fitxategi:La Sabiduría entre los hermanos Sancho y Rodrigo.jpg|Rodrigo Mercado Zuatzola Fitxategi:Pedro Altube.png|Pedro Altube Fitxategi:Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate.jpg|Juan Madinabeitia Fitxategi:Almirante Irizar.jpg|Julian Irizar Fitxategi:Aita Madina tokikom.png|Aita Madina Fitxategi:Jose de Azpiazu.jpg|José de Azpiazu </gallery> * [[Manuel Umerez|Manuel Umerez Goribargoitia]] (1757-1818): apaiza eta idazlea. Oñatiarrez lehen aldiz idatzi ziren bi libururen egilea, 1805ean eta 1808an. Lehe<nowiki/>na [[Jerardo Elortza]]<nowiki/>k transkribatua. <ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=109-111|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> * [[Frantzisko Antonio Elortza Agirre|Antonio Elortza Agirre]] (1798-1873): ingeniari militarra. Landa-mariskala izatera iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbao|orrialdea=179}}</ref> * [[Pedro Altube]] (1827-1916), Estatu Batuetan arrantxo-jabea eta abeltzaina izan zen, eta «Ameriketako euskal herritarren aita» deitzen diote. 2,03 metro luze zen eta, ''Palo Alto'' («makila luze») ezizenaz ezaguna. Hall of Great Westerners delakoan inskribatua 1960az geroztik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Villar, Axun; Igarzabal, Eli, Artixa Taldea|urtea=2017|izenburua=Antxinako Zubillagari begirada bat. Pedro Altube Idígoras "Palo Alto"|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=113,114|ISBN=L.G. SS-632-2017}}</ref> * [[Blas Pradere]] (1851-1923): apaiza eta idazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Pradere Arruti, Blas.|urtea=1917|izenburua=Euskeraren iraupena|argitaletxea=Euskal-Erria : revista bascongada (EUSKAL-ERRIA) 77|orrialdeak=198-200.|hizkuntza=Es}}</ref> *[[Juan Madinabeitia]] (1861-1938): sendagilea, Espainiako [[gastroenterologia]]<nowiki/>ko eskola modernoaren sortzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zulaica Aristi, Daniel|urtea=1985|izenburua=Vida y obra del Dr. Madinabeitia|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=30,31|ISBN=84-7086-121-2|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Julian Irizar]] (1869-1935), aita oñatiarra zuen. [[Argentina|Argentinan]] jaioa. Hango [[Almirante (armada)|almirantea]] izan zen. Antarktikan ibilia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aurkenerena, Joseba|urtea=2011|izenburua=Julian Irizar, Antartikako izozmendien artean|argitaletxea=kazeta.info|url=https://web.archive.org/web/20140502032453/http://www.kazeta.info/iritzia/Joseba_Aurkenerena/julian-irizar-antartikako-izozmendien-artean}}</ref> * [[Jose Madinabeitia]] (1870-1923): sendagilea eta militante sozialista.<ref>{{erreferentzia|urtea=2010|izenburua=«El médico Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate fallecía el 21 de noviembre de 1938 en Barcelona»|argitaletxea=Euskonews & Media, 555. zenbakia|hizkuntza=Es|url=https://www.euskonews.eus/0555zbk/efem55503es.html}}</ref> *[[Mariano San Migel|Mariano San Migel Urzelai]] (1879-1935) banda zuzendari, musikagile eta klarinetista.<ref>{{erreferentzia|abizena=Sáenz de Ugarte, José Luis.|izenburua=Mariano San Miguel Urcelay|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/68139/mariano-san-miguel-urcelay}}</ref> *Alberto del Castillo Yurrita (1899-1976) arkeologo, filosofo eta historialaria. Katalunian aritu izan zen lanean.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Alberto del Castillo Yurrita|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/27592/alberto-del-castillo-yurrita}}</ref> * [[Francisco Madina|Aita Madina]] (1907-1972), [[Agustindarrak|agustindarra]] eta musikagilea, bere bi konposiziorik ezagunenak erlijiosoak dira, alde batetik "[[Aita Gurea (Aita Madina)|Aita Gurea]]", [[Argentina|Argentinan]] idatzita [[1946|1946an]] eta bestetik "[[Agur Maria]]"<ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Xabier|urtea=2017|izenburua=La música vasca por el Padre Francisco de Madina|argitaletxea=Ed. EKIN|orrialdea=56|ISBN=D. L. SS-1317-2017|hizkuntza=Es}}</ref>. *[[Primi Erostarbe]] (1907-1995), Euskal Herriko emakume [[pandero]]jole eta irrintzilaririk ezagunenetako bat izan zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Lizargarate Trikitizale elkartea homenaje hoy en Santa Ana a la difunta Primi Erostarbe»|argitaletxea=dantzan.eus|hizkuntza=Es}}</ref> *[[Jose de Azpiazu]] (1912-1986), [[gitarra-jotzaile]], [[musikagile]], musika klasikoko [[partitura]]<nowiki/>k gitarrara moldatzaile, [[Geneva|Genevan]] ([[Suitza|Suitzan]]) egin zuen bere lan artistikoa 1950tik aurrera<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, Jose Antonio|urtea=1998|izenburua=José de Azpiazu. Biografia|argitaletxea=Euskal Herriko gitarra elkartea, Donostia|orrialdeak=226|ISBN=DL. SS- 670/2000|hizkuntza=Eu}}</ref>. *[[Antonino Ibarrondo]] (1914-1985), banda-zuzendari, maisu eta musikagile,<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, José Antonio; Ugarte, Xabier|urtea=2014|izenburua=Antonino Ibarrondo Oleaga. Biografía|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=25-36|ISBN=L.G. SS. 1340-2014}}</ref> *[[Salbador Barandiaran]] (1916-2006), idazle eta musikagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Barandiaran, Salbador|urtea=1959|izenburua=Estética de Juan Ignacio de Iztueta|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=En|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-the-international-folk-music-council/article/abs/estetica-de-juan-ignacio-de-iztueta-salvador-barandiaran-real-sociedad-vascongada-de-los-amigos-del-pais-ano-xv-cuad-4-14-pp-san-sebastian-spain-1959/A054DB51C5EB70AFD44F0FDB475BC9A1}}</ref> * [[Juan Zelaia]] (1920-2016), enpresaburua, euskaltzalea, eta [[Mezenasgo|mezenas]] Oñatiko hainbat ekimenetan zein Euskal Herriko euskararen alorreko ekintzetan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Mendibil, Ismael|urtea=2000|izenburua=Elkarrizketa: Juan Celaya, empresario. "En ningún sitio se vive tan bien como en Euskal Herria"|argitaletxea=Euskonews & Media 93.zbk|orrialdeak=6-10|hizkuntza=Es|url=https://www.euskonews.eus/0093zbk/elkar9301es.html}}</ref> * [[Jose Milikua]] (1921-2013), artearen historialaria eta Prado Museoko zaindaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=José Milicua (1921-2013). Historiador del arte y patrono del Museo del Prado. Bibliografía completa|argitaletxea=Museo del Prado|hizkuntza=Es|url=https://www.museodelprado.es/aprende/investigacion/estudios-y-restauraciones/recurso/jose-milicua-1921-2013-historiador-del-arte-y/108aac80-33b9-47c7-a45b-b012b5570ff9}}</ref> * [[Luis Peña Gantxegi]] (1926-2009) arkitektoa. [[Haizearen orrazia|Donostiako Haizearen orraziaren]] egilea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Luis Peña fue la figura más destacada de la arquitectura vasca durante más de cuarenta años de intensa e ininterrumpida trayectoria profesional.|argitaletxea=La casa de la arquitectura.es|hizkuntza=Es|url=https://lacasadelaarquitectura.es/recurso/luis-pea-ganchegui/d5f0ed85-6ded-4837-9328-f8a876930101}}</ref> * [[Ignazio Arregi|Ignazio Arregi S.J.]] (1931-2020), jesuita eta kazetaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ignazio Arregi Zendoia|argitaletxea=Alberdania|url=https://www.alberdania.net/autores/ignazio-arregi-zendoia/}}</ref> * Miguel Angel Arzuaga (1925-1960), Oñatiko paisaia-margolaria<ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi, Edorta|urtea=2010|izenburua=Miguel Angel Arzuaga|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=23-43|ISBN=978-84-935841-5-3}}</ref> * [[Eli Galdos]] (1934-2007), injinerua, eta politakaria, Oñatiko alkate izan zen demokraziako lehen hiru agintaldietan, eta baita [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] Herrizaingoko sailburuorde eta [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Gipuzkoako Foru Aldundiko]] [[Ahaldun nagusi|ahaldun nagusia]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Bikuña, Mireia|urtea=2009|izenburua=EAJren 75 hautagai omenduko dituzte zapatuan|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1386609027252-eajren-75-hautagai-omenduko-dituzte-zapatuan}}</ref> * [[Luis Maria Intza]] (1934-2018) erlezaintza eta apiterapiaren bultzatzailea<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubiria Kamino, Pello|urtea=2018|izenburua=Luis Mari Intza hil da|argitaletxea=Argia|url=https://www.argia.eus/albistea/luis-mari-intza-hil-da-erlezaintza-eta-apiterapiaren-bultzatzaile-suharra}}</ref> * [[José Ramón Elizondo]] (1942 - 2020) sukaldaria,<ref>{{erreferentzia|abizena=Lapitz, Juan José|urtea=2016|izenburua=Homenaje a José Ramón Elizondo|argitaletxea=El Diario Vasco|hizkuntza=Es|url=https://www.fecoga.com/hemeroteca/detalle/noticia/homenaje-a-jose-ramon-elizondo/}}</ref> * [[Juan Carlos Irizar]] (1951-2021), piano-jotzailea eta musikagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Arozamena Ayala, Ainhoa|izenburua=Juan Karlos Irizar Ortuzar|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=Es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/irizar-ortuzar-juan-carlos/ar-70052/}}</ref> === Gaur egungoak === *[[Jose Antonio Villar]] (1939), aktore eta abeslari "''Ez dok Amairu''" mugimenduan,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornés Zubizarreta, Idoia|urtea=2021|izenburua=Ez Dok Amairu|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia. Eusko Ikakuntza|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/ez-dok-amairu/ar-43522/}}</ref> *[[Paulo Agirrebaltzategi]] (1942) idazle, irakasle eta [[Jakin]] aldizkariko sortzailea,<ref>{{erreferentzia|urtea=2018|izenburua=Paulo Agirrebaltzategi|argitaletxea=Ediciones franciscanas Arantzazu|url=https://edicionesfranciscanasarantzazu.com/autor/paulo-agirrebaltzategi/?v=12470fe406d4}}</ref> *[[Félix Ibarrondo Ugarte]] (1943) musikagilea,<ref>{{erreferentzia|abizena=Oihana Elorza Gorostiza|urtea=2020|izenburua=Manuel Lekuona sarirako aurkeztu dute Felix Ibarrondo oñatiarra|argitaletxea=Goiena}}</ref> *[[Jerardo Elortza]] (1944), idazlea, historialaria eta hizkuntzalaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Biain Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=27-117|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref> *Lourdes Idoiaga (1951), Oñatz Kultur Elkarteko sortzailea eta Oñatiko alkate ohia,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lourdes Idoiaga, Oñatiko alkatetzarako hautagaia|argitaletxea=EAJ.PNV}}</ref> *[[Santi Idigoras]] (1953), [[Real Sociedad|Donostiako Erreale]]<nowiki/>ko futbolari ohia, Espainiako Liga irabazi zuen, eta bertako selekzioarekin jojatzera iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Santiago Idigoras Bilbao|argitaletxea=Archivo histórico. Real Sociedad de Fútbol|hizkuntza=Es|url=https://www.realsociedad.eus/es/historical-file/player/16}}</ref> *[[Jon Zelaia|Jon Zelaia Mendizabal]] (1954), idazlea eta<nowiki/> musikaria,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Música y Política: Mesa redonda y audición|argitaletxea=EHU/UPV|hizkuntza=Es|url=https://www.ehu.eus/eu/web/cpa/mintegiak/-/asset_publisher/OgK2/content/musicaypolitica}}</ref><gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Félix Ibarrondo.jpg|Félix Ibarrondo Fitxategi:AgirrebaltzategiUEU84.jpg|Paulo Agirrebaltzategi Fitxategi:Jerardo Elortza 2004.jpg|Jerardo Elortza Fitxategi:Santi Idigoras.jpg|Santi Idigoras Fitxategi:LarraitzUgarte.jpg|Larraitz Ugarte </gallery> *[[Ruper Ordorika]] (1956), musikagile, abeslari eta idazlea, Euskal Herriko berritzailerik ezagunenetakoa pok, rock eta beste musika estilo batzuk uztartuz. 2024ko [[Abadia saria]] eman zioten "Euskal kantagintza eremu berrietara eramatearren, rocka eta kantu tradizionala uztartuz, literatura eta artearekiko zubiak landuz." <ref>{{erreferentzia|abizena=Jimenez Larrea, Amaia|urtea=2024|izenburua=Ruper Ordorikari emango diote Abadia Saria|argitaletxea=Berria}}</ref> *[[Izaskun Moyua]] (1958), [[Emakunde]]<nowiki/>ko zuzendari ohia.<ref>{{erreferentzia|urtea=2005|izenburua=Izaskun Moyúa toma posesión de su cargo como nueva directora de Emakunde,|argitaletxea=EAJ-PNV}}</ref> *[[Xabier Etxaniz Erle|Xabier Etxaniz Erl]][[Xabier Etxaniz Erle|e]] (1961) ida<nowiki/>zle eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Xabier Etxaniz Erle|argitaletxea=EHU/UPV|url=https://www.ehu.eus/es/web/master/master-psicodidactica/profesorado?p_redirect=fichaPDI&p_idp=4126}}</ref> *[[Lourdes Bedia]] (1961) aktorea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lourdes Bedia|argitaletxea=Antzerki - Feria de teatro|hizkuntza=Es|url=https://www.alberdania.net/autores/gerardo-markuleta/}}</ref> *[[Iñaki Aldekoa Beitia|Iñaki Aldek]][[Iñaki Aldekoa Beitia|oa]] (1961), [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] i<nowiki/>rakaslea, eta [[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|euskaltzain u]][[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|rgazlea.]] <ref>{{erreferentzia|izenburua=Iñaki Aldekoa Beitia|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/es/euskaltzaindia/academicos/correspondientes/290-g/4751-pruden-gartzia-isasti}}</ref> *[[Gerardo Markuleta]] (1963), idaz<nowiki/>lea eta itzultzailea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gerardo Markuleta|argitaletxea=Alberdania|url=https://www.alberdania.net/autores/gerardo-markuleta/}}</ref> *[[Pruden Gartzia]] (1964), [[euskaltzain urgazle|euskalt]]<nowiki/>[[euskaltzain urgazle|zain urgazle]]a, eta [[Azkue biblioteka|Azkue Libur]][[Azkue biblioteka|utegiko]] zuzendaria.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pruden Gartzia Isasti|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/es/euskaltzaindia/academicos/correspondientes/290-g/4751-pruden-gartzia-isasti}}</ref> *[[Bixente Atxa]] (1965), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondrago]][[Mondragon Unibertsitatea|n]]<nowiki/> [[Mondragon Unibertsitatea|Unibertsitateko]] errektorea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Jokin Bereziartua Lizarazu|urtea=2015|izenburua=Bixente Atxa: "MU-ren proiektua indartsua da; gogotsu, ilusioz eta errespetuz ekin diot"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1424347370021-bixente-atxa-mu-ren-proiektua-indartsua-da-gogotsu-ilusioz-eta-errespetuz-ekin-diot}}</ref> <gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Goiena-exegoien-ordorika.jpg|Etxegoien eta Ordorika Fitxategi:Maria Cruickshank 2014.jpg|Maria Cruickshank Fitxategi:Bixente Atxa (cropped).jpg|Bixente Atxa Fitxategi:Itziar Ugarte Irizar. kazetari eta idazle oñatiarra.jpg|Itziar Ugarte Fitxategi:Malen Osa. Mendi lasterketaria.jpg|Malen Osa </gallery> *[[Fermin Etxegoien|Fermin Etxeg]][[Fermin Etxegoien|oien]] (1966), idazl<nowiki/>e eta irrati-esataria,<ref>{{erreferentzia|abizena=Hirinet|urtea=2014|izenburua=Autokarabana, Fermin Etxegoien|argitaletxea=Ttipia|url=https://alea.eus/araba/1452258095043-autokarabana-fermin-etxegoien}}</ref> *[[Luis Durán]] (1967), komikigilea<nowiki/>.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Luis Durán|argitaletxea=Babelio|hizkuntza=Es|url=https://es.babelio.com/auteur/Luis-Durn/67662}}</ref> *[[Ritxi Mendiguren|Ritxi Mendi]][[Ritxi Mendiguren|guren]] (1968), [[Athletic|Athle]]<nowiki/>[[Athletic|tic]]<nowiki/>eko futbolari ohia,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ricardo Mendiguren Egaña|argitaletxea=Athetic Club|hizkuntza=Es|url=https://www.athletic-club.eus/jugadores/ricardo-mendiguren-egana}}</ref> *[[Jon Odriozola|Jon Odriozola Mugarza]] (1970), <nowiki/>txirrindulari profesional ohia.<ref>{{erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Odriozola, de Ibanesto.com, se adjudica la subida a Urkiola|argitaletxea=Libertad Digital|hizkuntza=Es|url=https://www.libertaddigital.com/deportes/2001-08-12/odriozola-de-iibanestocomi-se-adjudica-la-subida-a-urkiola-39855/amp.html}}</ref> *[[Jon Aiastui]] (1971), idazlea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jon Ayastuy|argitaletxea=Todos los libros.com|hizkuntza=Es|url=https://www.todostuslibros.com/autor/jon-aiastui}}</ref> *[[Larraitz Ugarte]] (1976), legela<nowiki/>ri eta politikaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2012|izenburua=Larraitz Ugarte: "Debagoienari lagundu nahi diogu duen maila ekonomikoari eutsi diezaion"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1386609249729-larraitz-ugarte-debagoienari-lagundu-nahi-diogu-duen-maila-ekonomikoari-eutsi-diezaion}}</ref> *[[Iker Martinez de Zuazo|Iker Martinez de]] [[Iker Martinez de Zuazo|Zuazo]] (1977),<nowiki/> musikaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rodríguez Vidondo, Carlos|urtea=2021|izenburua=Iker Martínez de Zuazo: «Hace veinte años te mandaban a la mierda si hacías pop en euskera, ahora no hay complejos|argitaletxea=El Diario Vasco|url=https://www.diariovasco.com/culturas/musica/iker-martinez-zuazo-musico-20211004173952-nt.html}}</ref> *[[Idoia Etxeberria Elortza|Idoia Etxeberria]] (1977), idazl<nowiki/>e eta kazetaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Altube Arrese, Mirari|urtea=2024|izenburua=Idoia Etxeberria oñatiarrak irabazi du Karmele Igartua sorkuntza lehiaketa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/debagoiena/1703945599729-idoia-etxeberria-onatiarrak-irabazi-du-karmele-igartua-sorkuntza-lehiaketa}}</ref> *[[Aitor Arregi Galdos|Aitor]] [[Aitor Arregi Galdos|Arregi]] (1977), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon]]<nowiki/> [[Mondragon Unibertsitatea|Unibertsitateko]] irakasle eta zinemagilea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aranburuzabala Juldain, Aitziber|urtea=2024|izenburua=Aitor Arregi: "Oso gurea sentitzen dugu; gure izaera du"|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1705665766711-aitor-arregi-oso-gurea-sentitzen-dugu-gure-izaera-du}}</ref> *[[Markel Irizar|Markel]] [[Markel Irizar|Irizar]] (1980), txirrind<nowiki/>ulari profesional ohia,<ref>{{erreferentzia|abizena=Azkarate Beitia, Sergio|urtea=2011|izenburua=Markel Irizar... Ole!|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1386609082737-markel-irizar-ole}}</ref> *[[Mikel Sagarzazu]] (1988) bikoizt<nowiki/>ailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Santos, Maialen|urtea=2020|izenburua=Mikel Sagarzazu, ahotsak bikoizten diharduen oñatiarra|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1598944157217-mikel-sagarzazu-ahotsak-bikoizten-diharduen-onatiarra}}</ref> *[[Maria Cruickshank|M]][[Maria Cruickshank|aría Cruickshank]] (1989) aktor<nowiki/>ea,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Maria Cruickshank|argitaletxea=filmaffinity|hizkuntza=Es|url=https://www.filmaffinity.com/es/name.php?name-id=999837593}}</ref> *[[Itziar Ugarte|Itziar Ugarte Irizar]] (1995) ka<nowiki/>zetaria eta idazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aranburuzabala Juldain, Aitziber|urtea=2022|izenburua=Itziar Ugarteren liburuak, Espainiako Kritikaren Saria|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1651054125251-itziar-ugarteren-liburuak-espainiako-kritikaren-saria}}</ref> *[[Malen Osa]] (<nowiki/>2002) mendi eskiatzai<nowiki/>lea eta lasterkaria, 2024<nowiki/>ko denboraldiko sailkapen orokorrean hi<nowiki/>rugarren bukatu zuen "Mendi lasterketen Munduko Urrezko Txapelketan" (''Golden Trail World Series'').<ref>{{erreferentzia|abizena=Urtzelai, Xabier|urtea=2024|izenburua=Malen Osa. Trail-ak asko lagundu dit urte gogor hau kudeatzen|argitaletxea=Goiena egunkaria|url=https://goiena.eus/oinati/1729766621695-malen-osa-trail-ak-asko-lagundu-dit-urte-gogor-hau-kudeatzen}}</ref> == Anaitzeak == Oñati ondorengo herri eta hiriekin anaituta dago:<ref>https://www.oñati.eus/es/la-localidad</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1998|izenburua=Los Oñate en México y Nuevo México|argitaletxea=Oñatiko Udala - Zacatecaseko Udala|orrialdea=3|ISBN=84-921814-1-9.|hizkuntza=Es}}</ref> {| class="wikitable" | * {{banderaikur|Mendebaldeko Sahara}} Gleibat<nowiki/> El Fula ([[Mendebaldeko Sahara]]) * {{banderaikur|Frantzia}} [[Châteaubernard|Châteaubernar]]<nowiki/>[[Châteaubernard|d]] ([[Frantzia]]) * {{banderaikur|Argentina}} José C. Paz ([[Argentina]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Guadalajara (Mexiko)|Guadalajara]] ([[Mexiko]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Zacatecas Hiria|Zac]]<nowiki/>[[Zacatecas Hiria|atecas]] ([[Mexiko]]) |} == Argazki galeri<nowiki/>a == <gallery> Irudi:Oñate - Iglesia de San Miguel 09.jpg|[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]. Irudi:Oñate - Monasterio de Bidaurreta 1.jpg|[[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]. Irudi:Oñate - Universidad 23.jpg|[[Oñatiko Unibertsitatea]]. Irudi:Oñati, Ayuntamiento.JPG|[[Oñatiko udaletxea|Oñatiko]] <nowiki/>[[Oñatiko udaletxea|udaletxea]]. Irudi:Lazarraga jauregia (Oñati), iparraldetik ikusita.JPG|[[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]]. Irudi:OTADUI1.JPG|[[Otadui Jausoro etxea]]. Irudi:Oñate - Palacio Antia 2.jpg|[[Antia jauregia]]. Irudi:GARIBAI4.JPG|[[Garibai dorretxea|Ga]]<nowiki/>[[Garibai dorretxea|ribai dorretxea]]. Irudi:Zumeltzegi (1988).jpg|[[Zumeltzegi dorrea]]. Irudi:Arantzazuko santutegiko ikuspegia.jpg|[[Arantzazuko santutegia]]. </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} * [http://www.oinati.org Oñatiko Udalaren webgunea] * {{es}} [http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/ «Oñati»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''. * [https://goiena.eus/oinati/ Oñatiko albisteak Goienan] * [http://olaitturri.blogspot.com/ Olaitturri Kultur Elkartea] {{autoritate kontrola}} {{Oñatiko auzo aurkibidea}} {{Debagoieneko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Oñati]] gbyys387j8j0r5jtgde3sup9tmdr5m4 0 6504 10002714 9486972 2024-12-17T20:06:51Z 88.9.180.14 10002714 wikitext text/x-wiki {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Usurbil | nongo = Usurbilgo | irudia = Usurbil-ISS050-E-51720.jpg | irudiaren testua = Usurbil Nazioarteko Espazio Estaziotik ikusia. Ezkerrean [[Aginaga (Usurbil)|Aginaga]] dago, eta eskuineko aldean Urbil merkataritzagunea. [[Kaleberri]] eta [[Kalezar]] auzoak ere ikusten dira, eta argazkiaren behealdean, [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]. | garaiera = 20 - 562 (20 udaletxean) | distantzia = 11 | sorrera = antzinakoa<br />[[1371]]n [[Donostia]]tik bereizita |herritarra=Usurbildar}} '''Usurbil''' [[Gipuzkoa]]ko iparraldeko [[udalerri]] bat da, [[Donostialdea]] eskualdekoa. [[Oria]] ibaiaren ibarrean dago, haren [[bokale|itsasoratzetik]] gertu eta [[Donostia]]tik 10&nbsp;kilometro hego-mendebaldera. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Usurbil}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean [[Kaleberri]] izeneko herri kaskoan biltzen da biztanleria gehiena. Udalerrian antzinako [[Kalezar]] auzoa, [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]], [[Aginaga (Usurbil)|Aginaga]], [[Urdaiaga]], [[Santuenea]] eta [[Txoko Alde]] auzo txikiak ere biltzen dira. Herria ospetsua da bertako [[sagardotegi]]engatik eta garai batean [[Oria]] ibaian harrapatzen ziren [[angula|angulengatik]]. Ekonomian, [[XX. mendea|XX. mendeko]] erdialdetik industria eta, geroago, zerbitzuak dira bertako sektore nagusiak. [[Donostia]], [[Lasarte-Oria]] eta inguruko beste herrien aldean, bere euskal izaerari eutsi dion herria da, euskaldunen portzentaje handia atxikiz bertako bizilagunen artean. Politika arloan, [[ezker abertzalea]] izan da bertako biztanleen joera politiko nagusia [[Espainiako trantsizioa|Espainiar Trantsizioaz]] geroztik. == Geografia == [[Fitxategi:Usurbil urdaiagatik 01.jpg|thumb|eskuinera|300px|Usurbilen ikuspegia [[Urdaiaga]] auzotik.]] [[Ipar]]retik [[Mendizorrotz]] (415 m) eta [[Arratzain|Bordatxo]] (341 m) eta [[hego]]tik [[Andatza (mendia)|Andatza]] (562 m) mendien artean [[Oria]] ibaiak mendebaldetik ekialderantz zeharkatzen duen ibarrean, ibaia itsasoratzetik gertu, dago kokatuta Usurbil, 10 kilometrora [[Donostia]] hiriburutik ipar ekialderantz eta 10&nbsp;km [[Orio]]tik mendebalderantz, non Oria ibaia [[bokale|itsasoratzen]] den. 24.9&nbsp;km karratuko azalera du guztira. Andatzatik hego mendebaldera [[Irisasi]] mendia zabaltzen da, baso zabal batek estaltzen duena. Oria ibaiaren inguruan azalera handiko erriberak zabaltzen dira, gehienetan nekazaritzarako erabiltzen direnak. Oria ibaia estuario batez itsasoratzen da: itsasaldien eragina nabaria da [[Aginaga (Usurbil)|Aginaga]] auzoko erriberetaraino. Mendebaldean [[Orio]] eta [[Aia]] udalerriak ditu mugakide, ekialdean [[Lasarte-Oria]] herrigune handia, hegoaldean [[Zizurkil]] eta iparraldean [[Donostia]], bertako [[Igeldo]] auzoa zehatzago. Ekialdean [[Donostia]]ko [[barrendegi|enklabea]] den [[Zubieta (auzoa)|Zubietako]] lurrekin ere muga egiten du. Herrigunea eta auzo nagusia [[Kaleberri]] da, [[Oria]] ibaiaren eskuinaldeko muino batean kokatua; hantxe daude biztanle gehienak, udaletxea eta zerbitzu nagusiak. === Klima === <div style="width:75%"> {{Klima |location = Usurbil |metric first = Yes |single line = Yes |Jan mean C = 8 |Feb mean C = 9 |Mar mean C = 10 |Apr mean C = 12 |May mean C = 14 |Jun mean C = 17 |Jul mean C = 19 |Aug mean C = 20 |Sep mean C = 18 |Oct mean C = 15 |Nov mean C = 11 |Dec mean C = 8 |year mean C = 13 |Jan precipitation mm= 115 |Feb precipitation mm= 94 |Mar precipitation mm= 98 |Apr precipitation mm= 138 |May precipitation mm= 111 |Jun precipitation mm= 108 |Jul precipitation mm= 83 |Aug precipitation mm= 100 |Sep precipitation mm= 123 |Oct precipitation mm= 151 |Nov precipitation mm= 170 |Dec precipitation mm= 134 |year precipitation mm= 1425 |source 1 = Weatherbase<ref>{{erreferentzia|url=http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=80270&cityname=Usurbil-Basque-Spain&units=metric|izenburua=Usurbil, Basque Country Travel Weather Averages|argitaletxea=Weatherbase|sartze-data=2013-03-23}}</ref> }} </div> === Geologia === Usurbil Oria ibaiaren ibarrean kokatzen da, hegoan [[Andatza (mendia)|Andatza]] mendia eta iparrean [[Mendizorrotz]] eta [[Arratzain]] mendiak dituela. Andatza mendia [[zamalkadura]] egitura bati dagokio, non behe [[kretazeoa|kretazikoko]] [[estratu]]ak ([[hareharri]]ak, Andatza mendiaren hegoaldean) berriagoak diren goi [[kretazeoa|kretazikoko]] estratuen gainetik jartzen diren ([[kareharri]]a eta [[tupa]], mendiaren hegoaldera). Mendizorrotz eta Arratzain mendiak, berriz, [[Jaizkibel]] eta [[Ulia]] mendietako egituraren jarraipena besterik ez dira: [[Eozeno]] garaiko [[hareharri]]zko geruzek osaturik, harea duen kareharria tartean, [[monoklinal]] egituraz. Bi mendien artean, udalerriaren [[erliebe]]a eratu duena Oria ibaia izan da Andatzako hegia Arratzaingoa baino malkarragoa eginez. Arratzaingo hegi zabal horretan goi kretazikoko kareharria eta tupa dira material nagusiak. Jatorrian, Usurbilgo lurrak [[antiklinal]] egitura baten gainean daude, ibaiak urteen poderioz higatu duena. === Ingurune naturala === Usurbilgo herrian balio handiko ekosistemak eta inguruak ikus daitezke oraindik. Balio handiena [[Oriaren itsasadarra]] delakoan aurkituko dugu, non Gipuzkoa osoko [[padura]] eta [[ibarra|ibar]] baliotsuenetarikoak dauden oraindik. Itsasadar hori Usurbilen hasten da, eta bokalea Orion dauka. [[Natura 2000]] sare barruan kokatuta dago. Bestetik, ikuspuntu ekologikotik, [[Andatza (mendia)|Andatza]] inguruko mendiak interesgarriak dira. === Auzoak === [[Oria]] ibaiaren bi ertzetan zehar banatzen dira herriko auzoak: hegoaldera, [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]] (bertako zati bat [[Donostia]] udalerrikoa izanik), [[Santuenea|Santu Enea]], [[Urdaiaga]] eta [[Txoko Alde]], eta iparraldera [[Kalezar]], [[Kaleberri]], [[Atxegalde]], [[Txikierdi (argipena)|Txikierdi]] eta [[Aginaga (Usurbil)|Aginaga]]. === Mugakideak === {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Usurbil |Iparraldea = [[Igeldo]] ([[Donostia]]) |Ipar-ekialdea = [[Donostia]] |Ekialdea = [[Donostia]], [[Lasarte-Oria]] eta [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]] ([[Donostia]]) |Hego-ekialdea = [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]] ([[Donostia]]) |Hegoaldea = [[Zizurkil]] |Hego-mendebaldea = [[Aia]] eta [[Zizurkil]] |Mendebaldea = [[Aia]] eta [[Orio]] |Ipar-mendebaldea = [[Orio]] eta [[Igeldo]] ([[Donostia]]) }} == Historia == Usurbil herria [[XIV. mendea]]n sortu bazen ere, Usurbilgo lurretako giza aztarna zaharrenak [[Andatzako estazio megalitikoa]]n kokatzen dira. Guztira hamaika [[trikuharri]]k eta [[zista]] batek osatzen dute megalito multzo hori, guztiak [[Neolito]] nahiz [[Brontze Aro]]koak. Zehatzago, Usurbilgo lurretan dauden aztarnak ''[https://web.archive.org/web/20110806023503/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/munibe/karta1990/130.pdf Andatza I]'' eta ''[https://web.archive.org/web/20120117225219/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/munibe/karta1990/129.pdf Andatza II]'' trikuharriak eta ''[https://web.archive.org/web/20110828144638/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/munibe/karta1990/179.pdf Andatza III]'' zista dira.<ref>{{es}} [http://www.euskomedia.org/aunamendi/134816/85891 Usurbil. Restos prehistóricos.], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''.</ref> [[Goi Erdi Aroa]]n ere egungo Usurbil udalerriko lurraldeari buruzko erreferentziak daude. XII. mendetik Usurbilgo lurraldea [[Donostiako historia|Donostiaren]] barnean geratu zen, [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI. Nafarroako]] erregeak [[Hondarribia|Hondarribitik]] [[Orio]]rainoko lurraldeak [[Donostia]]ren mende jarri zituenean. Herriaren izena [[1371]]n Enrike II.a erregeak ''Belmonte de Usurbil'' izenaz hiribildu-titulua eman zionean agertzen da lehen aldiz. Hiribildua egungo [[Kalezar]]ren kokatu zen. Baina, lehengo ohituraz nonbait, Herriko Batzarrak Elizalden egiten ziren, egun [[Kaleberri]] denaren muinean, Paris etxeko hariztian zehatzago. [[Ahaide nagusiak|Ahaide Nagusien]] arteko borroketan Usurbilek ganboarren aldean parte hartu zuen [[Atxega]]ko leinuaren bidez. [[1486]]. urtean hiribildua suntsitu zuen sute baten berri dago. XV, XVI eta XVII. mendeetan, udaletxearen eta saltegien kokapena zirela eta, hainbat auzi izan ziren Elizalde eta [[Aginaga (Usurbil)|Aginaga]] auzoetako bizilagunekin. Azkenean zenbait akordio egin zituzten harresiez kanpoko eta barneko bizilagunek. [[Fitxategi:PenNa_Andatza_Usurbil_Orio.png|thumb|Usurbilen okupazioaren berri 1936ko irailean]] [[Orio]] eta [[Zizurkil]]ekin [[Andatzabeko Batasuna]] eratu zuen [[1826]]an, XIX. mendean zehar luze iraungo zuena, Gipuzkoako Batzarretara hiruren artean ordezkari bakar bat bidaltzeko. 1875ean, Bigarren Karlistadan, Usurbil setiaturik izan zen [[1875]]eko otsailetik maiatzera bitartean. [[Fitxategi:Usurbil ojanguren ikuspegi orokorra 01.jpg|thumb|322x322px|Usurbil 1952an]] 1907an udaletxea eta udal-artxiboa erre egin ziren.<ref name="Auñamendi">{{es}} «Usúrbil», ''Enciclopedia Auñamendi'', Bernardo Estornés Lasa (koord.), Donostia: Editorial Auñamendi, 1999. 50. bol., 208-235 orr.</ref><ref name="DicGeog">«Usúrbil», ''Enciclopedia histórico-geográfica de Guipúzcoa'', Donostia: Haranburu Editor, 1981. 4. bol, 195-209 orr.</ref> === Gerra Zibila === {{Sakontzeko|Andatza_(mendia)#Gerra_Zibila|Txaldatxurreko lubakiak|Saseta defentsa-sistema|Gipuzkoako kanpaina}} [[1936]]ko [[irailaren 17]]an, [[José Iruretagoyena]] koronelak gidatutako tropa [[Frankismo|kolpistak]] heldu ziren herrira, [[Mendizorrotz]] aldetik. Bezperan, aurrelari-talde bat ikusi zuten ikuskatze lanetan. 1936ko [[irailaren 21]]ean egindako udal plenoan Jose Antonio Maioz Manzisidor izendatu zuten alkate. Frankistak sartu eta lasterrera mitin bat egin zuten herriko plazan eta bertan "laster pasako dugu orrazia Usurbilen" entzun omen zen. Egun gutxira hasi ziren [[atxiloketa]]k eta [[fusilatze]]ak. Aurreko urteetan eguneroko zeregin politikoetan aritutako 5 herritar fusilatu zituzten:<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Usurbilgo Etxerat!|abizena=Errepresioaren aurkako taldea|urtea=2002|izenburua=Herriak badaki - Usurbilgo memoria errepresiboa 1973-2002|argitaletxea=Noaua! Kultur Elkartea|orrialdea=|orrialdeak=9-12|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> * Joxe Mari Furundarena Begiristain. 21 urte. [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJkoa]]. [[Aginaga (Usurbil)|Aginagako]] Eiza baserrikoa.<ref name=":0" /> Bere etxean atxilotu ondoren [[Lasarte-Oria|Lasarten]] eduki zuten preso. 1936ko urriaren 3an [[Tolosa]]n fusilatu zuten. Hamar urte igaro ondoren bere gorpuzkiak Aginagako [[hilerri]]ra ekarri zituzten.<ref name=":0" /> * Juan Bautista Aginaga Otegi. 32 urte. EAJko Gazteria alorreko arduraduna eta Mendigoizaleetako kidea zen. [[Gaztañaga baserria]]n bizi zen.<ref name=":0" /> Bila etorri zitzaizkionean ez zuten eraman, egun horretan aita hil baitzitzaion, baina bi egun beranduago berriz joan zitzaizkion bila. Hilko zutela jakin zuenean apaiz bat eskatu zuen eta fraide bat joan zitzaion. Fraideak Juan Bautistak esandakoa kontatu zion familiari: bezperan parrokiara joan zela erretoreari aitaren hiletak ordaintzeko asmoz, baina ez zuela aurkitu. Atxilotzean patrikan zituen 600 pezeta kendu omen zizkioten. 1936ko [[urriaren 10]]ean [[Meaga]]n fusilatu zuten [[Aia]]ko beste gizon batekin batean. Azpeitiko autobusean zihoazenek hilotzak bide bazterrean ikusi zituzten eta abisua eman zuten. Bertan lurperatu zituzten. [[1981]]eko [[uztailaren 13]]an bien gorpuzkiak atera eta norbere herrira eraman zituzten. Juan Bautista Usurbilgo hilerrian lurperatu zuten, izenik eta plakarik gabe.<ref name=":0" /> * Kosme Yaguez. [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]] maisua eta EAJko kidea. Aita tren-geltokiko arduraduna zenez tren-geltokian bizi zen.<ref name=":0" /> Atxilotu ondoren Lasarten eduki zuten preso Zabaleko Patxi Aizpuruarekin batera. Jexuxa Iraola andregaiaren bisita jaso zuen bertan. 1936ko urriaren 10ean [[Orio]]ko mendate inguruan fusilatu zuten. Familia gorpua jasotzera joan zen [[Zarautz|Zarauzko]] komandantziara baina ezin izan zuten ezer egin, dolu eta hiletak debekatuak baitzeuden haientzat. Zarauzko hilerrian lurperatu zuten isilpean lagunek.<ref name=":0" /> * Patxi Aizpurua. EAJko kidea. [[Urdaiaga]]ko Zabale baserrikoa.<ref name=":0" /> Kosme Yaguezekin batera atxilotu zuten eta 1936ko urriaren 10ean harekin batera fusilatu zuten Orioko mendatean, Lasarten preso eduki ondoren. Zarautzen lurperatu zuten.<ref name=":0" /> * Joxe Galarmendi. [[Espainiako Bigarren Errepublika|Errepublikarra]]. [[Kalezar]]ko Kaxkoeneakoa. 1936ko azaroaren 2an fusilatu zuten [[Zizurkil]]en eta bertan lurperatu zuten. Berarekin batera fusilatu zituzten bere koinatua, villabonarra, eta Simon Egia lasartearra. Bere seme Baleriano eta Erramunek [[Otxandio]]n galdu zuten bizia tropa abertzaleen aldean frankisten aurka borrokan.<ref name=":0" /> Zubietako Artzabaleta baserrian bizi zen Nartxiso Zubitur ere atxilotu zuten, baina espetxean zegoela justu xamar salbatu zuen bere burua, bera bezala [[errezil]]darra zen [[Paulino Uzkudun]]en bitartekotzari esker.<ref name=":0" /> == Ekonomia == XX. mendearen erdialde arte, nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren jarduera ekonomiko nagusiak. 1960ko hamarkadatik aurrera, [[industrializazio]] prozesu nabarmen bat hasi zen. Egun, [[industria]]k pisu handia duen sektore izaten jarraitzen du, eta 2006. urtean [[balio erantsi]]aren %&nbsp;60 eta [[enplegu]]aren ia %&nbsp;30 osatzen zuen;<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20150529115205/http://www.eustat.euskadi.net/t35-20689x/es/t64aVisorWar/t64aCreaFicha.jsp?R01HNoPortal=true&lan=0&code=20073 Usurbil, UDALMAP], [[Eustat]], 2006.</ref> zerbitzuen sektorea ere hazi da, eta enpleguen %&nbsp;60 sortzen du. Herriko lantegi handienak [[Zumartegi]] eta [[Ugaldea]] industrialdeetan kokatzen dira, Oria ibaiaren inguruko [[ordoki]]etan. Industria sektorean [[Victorio Luzuriaga Usurbil]], Txikierdin, eta [[Ucin]] [[burdingintza|siderurgian]] nabarmentzen dira, [[Ingemar]] marmolgintzan eta ''Larrañaga plastikoak'', ''Tamida'', ''Savasa'' eta ''Eman'' papergintzan eta arte grafikoetan. Elikagai industrian, ''Barrenetxe'' okindegi eta gozotegiak Usurbilen du bere lantegia. [[Elhuyar Fundazioa]]k kultur enpresak ere herrian dihardu. Herrian supermerkatuak eta denetariko dendak eta zerbitzuak daude. Saltokien gune handiena [[Urbil]] dendagunea da, non [[Eroski]] hipermerkatua eta hainbat denda dauden, [[Txikierdi (Usurbil)|Txikierdi]] auzoan, Lasartetik gertu eta Donostia eta inguruko herrietako kontsumitzaileak erakartzen dituena. Urbil dendagunea [[2000]]. urtean zabaldu zen, herriak [[erreferendum]] batean horren aldeko erabakia eman ondoren. Bertatik gertu, baina Donostiako lurretan, [[Belartza]] dendagunea dago. == Demografia == [[Biztanleria|Biztanleriak]] hazkunde mantso bat pairatu zuen hasiera batean, nahiz eta 60-70. hamarkadan ([[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazio prozesua]] eman zenean) izugarrizko hazkundea eman zen. Etxe kopuruei dagokionez, biztanleriarekin batera kopurua handitzen joan da, herria handituz eta uniformatuz. Bestalde, jaiotzak eta heriotzak bere biziko garrantzia dute biztanlerian, hasierako hazkunde mantsoa [[jaiotza-tasa]] eta [[heriotza-tasa]] altuarengatik eman zen, gaur egun aldiz, heriotza-tasa baxuagoa ikusi dezakegu, baita jaiotza-tasa ere. [[Giza migrazio|Migrazio]] mugimenduari dagokionez, 90 hamarkada arte emigrazio prozesuak gailendu egin ziren, etorkizun batean oparotasuna lortzeko asmoarekin. Dena dela, 2000. urtetik aurrera, [[immigrazio]] prozesuak gailendu ziren, oraingoan Euskal Herri industrializatu batean oparotasuna bilatzea zuten helburu. [[Fitxategi:Usurbilgo biztanleria piramidea.png|ezkerrera|thumb|503x503px]] {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Usurbilgo biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1831 | 1910 | 1922 | 1920 | 1925 | 1930 | 2042 | 1940 | 2302 | 1950 | 2620 | 1960 | 3122 | 1970 | 5519 | 1981 | 5841 | 1991 | 5373 | 2001 | 5257 | 2011 | 6070 |2015|6225|2021|6146}} == Politika == [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengo osoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik zazpi lortu baitzituen. Bigarren indarra [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]] izan zen, bi zinegotzirekin; [[Hamaikabat]] alderdiak beste bi eskuratu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bat eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] beste bat.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Hauteskundeen emaitzak|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=http://www.usurbil.eus/eu/hauteskundeen-emaitzak|aldizkaria=Usurbilgo udala|sartze-data=2020-03-16}}</ref> Bilduko [[Mertxe Aizpurua]] hautatu zuten alkate.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Korporazio historikoak|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=http://www.usurbil.eus/eu/korporazio-historikoak|aldizkaria=Usurbilgo Udala|sartze-data=2020-03-16}}</ref> [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]] [[Euskal Herria Bildu]] koalizioak (Aralar barruan integratuta zuela) zinegotzi bat gehiago lortu zuen, gehiengo osoa berretsiz. EAJk hiru zinegotzi gehiago eskuratu zituen, lauraino iritsiz, eta PSE-EEk bere zinegotzi bakarrari eutsi zion. Hamaikabat ez zen aurkeztu.<ref name=":1" /> Euskal Herria Bilduko [[Xabier Arregi]] hautatu zuten alkate.<ref name=":2" /> [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019eko udal hauteskundeetan]] zinegotzi banaketa mantendu zen: Euskal Herria Bildu koalizioak zortzi zinegotzi lortu zituen eta ondorioz gehiengo osoa, EAJk lau eta PSE-EEk bat.<ref name=":1" /> Euskal Herria Bilduko [[Agurtzane Solaberrieta]] hautatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2019|izenburua=Udal hauteskundeak - Agurtzane Solaberrieta izango da alkate berria|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-05-26|url=https://noaua.eus/usurbil/1558901679352|aldizkaria=Noaua.eus|sartze-data=2020-03-16}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |deklinazioa = go |data = 2019ko maiatzaren 26a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 8 |botoak1 = 1.651 |ehunekoa1 = 54,06 |zinegotziak1_a = 8 |botoak1_a = 1.714 |ehunekoa1_a = 59,68 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 864 |ehunekoa2 = 28,29 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 866 |ehunekoa2_a = 30,15 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 1 |botoak3 = 248 |ehunekoa3 = 8,12 |zinegotziak3_a = 1 |botoak3_a = 234 |ehunekoa3_a = 8,15 |alderdia4 = [[Aulki Zuriak]] |kolorea4 = #000000 |zinegotziak4_a = 0 |botoak4_a = |ehunekoa4_a = |alderdia5 = [[Partido Popular]] |kolorea5 = #7cc1ff |zinegotziak5_a = 0 |botoak5_a = 58 |ehunekoa5_a = 2,02 |informazioa = |iturria = [http://www.usurbil.eus/eu/hauteskundeen-emaitzak] |botoak5=47|botoak4=127|ehunekoa4=4,16|ehunekoa5=1,54|zinegotziak4=0|zinegotziak5=0}} === Aurreko hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal hauteskundeetan]] honako hauek izan ziren emaitzak:<ref name=":1" /><ref name=":2" /> {| class="taulapolita" |- |'''Alderdia''' |'''Bozak''' |'''Ehunekoa''' |'''Zinegotzi kopurua''' |'''Zinegotziak''' |- |[[Bildu]] |1530 |%48,88 |7 |[[Mertxe Aizpurua|Mertxe Aizpurua Arzallus]] (alkatea), Alaitz Aizpurua Labaka, Enara Arbizu Irurtia, Josu Portu Alzaga, Jose Maria Rivadeneyra Sicilia, Iñaki Ugarte Agirre, Jone Urdampilleta Urdampilleta |- |[[Aralar]] |563 |%17,.99 |2 |Eustakio Arrojeria, Egusquiza, Jose Ramon Furundarena Saltsamendi |- |[[Hamaikabat|H1!]] |506 |%16,17 |2 |[[Luis Mari Ormaetxea|Luis Maria Ormaetxea Santsiñena]], Miren Josune Urquia Carrera |- |[[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] |248 |%7,92 |1 |Andoni Atxega San Sebastian |- |[[PSE-EE]] |217 |%6,93 |1 |Ricardo Crespo Rubio |- |[[PP]] |66 |%2,11 |0 | - |} 2007ko udal hauteskundeetan honako hauek izan ziren emaitzak:<ref name=":1" /><ref name=":2" /> {| class="taulapolita" |- |'''Alderdia''' |'''Bozak''' |'''Ehunekoa''' |'''Zinegotzi kopurua''' |'''Zinegotziak''' |- |[[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]] |1291 |%41,40 |6 |[[Xabier Mikel Errekondo|Xabier Mikel Errekondo Saltsamendi]] (alkatea), Nerea Eraunzetamurgil Manterola, Imanol Azpiroz Artano, Ainara Uribe Navarro, Juan Jose Olaizola Atxukarro, Karmele Bengoetxea Ugarte. |- |[[Eusko Alkartasuna|EA]] |647 |%20,75 |3 |Luismari Ormaetxea Santsiñena, Salome Portu Azpiroz, Miren Josune Urkia Karrera . |- |[[Aralar]] |537 |%17,22 |2 |Jose Ramon Furundarena Saltsamendi, Lorenzo Zubiria Camino. |- |[[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] |266 |%8,53 |1 |Joseba Iñaki Illarramendi Etxabe |- |[[PSE-EE]] |248 |%7,95 |1 |Maria Araceli Goiaran Orbegozo |- |[[PP]] |81 |%2,60 |0 | - |- |[[EB]] |48 |%1,54 |0 | - |- |} == Azpiegiturak == [[Fitxategi:Euskotren Usurbil.jpg|thumb|291x291px|Tren geltokia]] Usurbil herriaren errepide ardatz nagusia [[N-634]] errepidea da, Donostiako [[Errekalde (Donostia)|Errekaldeko]] errepide lotunetik abiatzen dena eta, bestaldetik Orio eta Zarautz herrietara daramana. Herri kaskoa inguratzen du eta bertaratzeko sarrera zuzena du. [[Txikierdi (argipena)|Txikierdi]] eta [[Aginaga (Usurbil)|Aginaga]] auzoetatik ere igarotzen da. Iparretik, Mendizorrotz eta Arratzaingo gailurren artetik [[AP-8|Bilbo-Behobia autopista]] igarotzen da, herriarekin lotura zuzenik ez duen arren. Bertan, Usurbilgo lurretan, Aritzetako bidaiarientzako zerbitzu-gunea dago. Oria ibaiaren bi ertzak lotzen dituzten hiru zubi daude herrian: Zubietan, Santu-Enean eta Txokoalden. Garraio publikoari dagokionez, [[Lurraldebus]] sareak [https://web.archive.org/web/20110812211950/http://www.lurraldebus.net/downloads/Astigar_Usurb.pdf Astigarraga-Hernani-Lasarte-Usurbil] eta Usurbildik ere igarotzen diren Donostia-Zumaia eta Donostia-Aia [[autobus]]-lineak atxikitzen ditu. Linea hauetako geltokiak daude Kaleberrin, Aginagan, Kalezarren eta Txikierdin. [[Euskotren Trena|EuskoTren]] [[trenbide]]-sareko Donostia-Bilbo burdinbidea ere Usurbildik igarotzen da. Bertako geltokitik Donostia, Zumaia eta maiztasun txikiagorekin Ermua bitarteko herrietara egin daiteke bidaia. Bilbo eta Hendaiarainoko luzapenak ere badaude. === Ikastetxeak === Udalak kudeatzen duen [[Usurbilgo Haur Eskola]] izeneko [[haurtzaindegi]]a Kalezar auzoan kokatzen da eta 0-3 urte bitarteko eskolaurreko hezkuntza eskaintzen du udalerriko haurrentzat. [[1968]] urtean sortu zen [[Udarregi ikastola]]k lehen eta bigarren hezkuntzako herriko eskola nagusia da. [[Zubietako Lanbide Eskola]]k, azkenik, erdi eta goi mailako lanbide-zikloak eskaintzen ditu administrazioan eta arlo teknologiko zenbaitetan, non inguruko herrietako ikasleak ere bertaratzen diren. Horrez gainera, egun Aginagan eta Zubietan haur eskola txikiak badaude, 3-6 urte bitarteko haur hezkuntza eta lehen hezkuntza eskaintzen dutenak. Antzinean, ordea, eskola txikiak auzo guztietan zeuden, hala nola [[Santuenea]]n, [[Urdaiaga]]n eta [[Arratzain]]en ere. == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Usurbilgo Miren Jone Rekondo.webm|thumb|Usurbilgo Miren Jone Rekondoren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rekondo Aizpurua, Miren Jone - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/usurbil/hizlariak/miren-jone-rekondo-aizpurua/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, Usurbilgo neskek gaztelaniaz hitz egiteko zuten joeraren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nesken artean gaztelania hitz egiteko ohitura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/usurbil/pasarteak/usu-027-061/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]] ==== Ezaugarriak ==== Usurbilgo [[euskara]]ri<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Usurbil - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/usurbil/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> dagokionez, [[gipuzkera]]ren aldaera den [[Beterriko gipuzkera|Beterrikoa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beterrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/erdigunekoa-g/beterrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> da berezko hizkera. Koldo Zuazoren arabera, Beterri izan da euskalkiaren bihotza. Zehatzago esanda, [[Iruñea]] eta Gipuzkoako itsasbazterra lotzen duen ardatz zatia. Aspaldikoa da ardatz hori, eta haren aldamenetan sortu eta indartu ziren zenbait hirigune. Ardatz horren indarra inguruetara zabaldu zen, eta zabaldutako gaien artean dago hizkera ere. Nabarmendu dira historian zehar gaur egun arte hizkuntzarekin lotuta [[Juan Jose Alkain]] bertsolaria, [[Joxean Artze|JosAnton Artze]] eta [[Imanol Zurutuza]] idazleak, [[Pello Zubiria]] kazetaria eta [[Labrit (abeslaria)|Labrit Zabala]] abeslaria, besteak beste. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Ugariak dira [[Ahotsak.eus]] atarian Usurbilgo hizkeraz jaso ahal izan dituzten elkarrizketak. Jasota dituzte gutxienez 42 hizlari, 976 pasarte (horietatik 153 transkribatuta), 84 zinta eta 522 bideo. Material gehien duen herrietako bat da Usurbil.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Usurbil, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/usurbil/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2020-06-16}}</ref> Eta horretan aipagarria da Joxe Torregarai Gorostidi (1937-2016) usurbildarraren hitzekin 25 zinta eta 167 pasarte jaso direla.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torregarai Gorostidi, Joxe - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/usurbil/hizlariak/joxe-torregarai-gorostidi/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2020-06-16}}</ref> ==== UEMAko kidea ==== [[Fitxategi:729-Udalerri_euskaldunak_eta_Uema.svg|thumb|[[UEFAko Txapeldunen Ligako 2013/2014ko denboraldia|UEMAn]] dauden eta egon litezkeen herriak. (Iturria: [[Berria]])]] ''Udalerri mailan euskara gizarte-bizitzaren alor guztietara hedatu nahi'' duen [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kidea da Usurbil.<ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Udalerri Euskaldunen Eguna, Diman, festa eta aldarrikapena uztartuz {{!}} UEMA - Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|url=http://www.uema.eus/2018/05/26/udalerri-euskaldunen-eguna-diman-festa-eta-aldarrikapena-uztartuz/|aldizkaria=www.uema.eus|sartze-data=2018-12-16}}</ref> Udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea ''%70etik'' gorakoa duten herriak egon daitezke UEMA Mankomunitatean. Baldintza hori betetzen duten herri guztiak sartuko balira guztira 200.000 biztanle inguruko ingurunea litzateke. <ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Beste zazpi udalerrik jaso dituzte helegiteak agiriak euskaraz bidaltzeagatik|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/107053/beste_zazpi_udalerrik_jaso_dituzte_helegiteak_agiriak_euskaraz_bidaltzeagatik.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-12-16}}</ref> === Elkarteak === Herrian hainbat kultura elkarte herrikoik jarduten dute: [[Noaua!]] Kultur Elkarteak herriko aldizkaria kaleratzen du hamabost egunean behin [[1996]]. urtetik; Guraso Eskola izeneko elkarteak interes orokorreko gaiei buruzko hitzaldi eta ikastaroak antolatzen ditu; Bota Punttuba bertsolaritza-elkartea da; ''Buztinzulo'' [[zeramika]] lantzen duen taldea da; ''Mihixe'', pintura eskola; ''Hika'' antzerki taldea eta dantza-taldea ere badaude. Horietaz gainera, auzo guztietan kultur talde eta elkarte gastronomikoak ere aritzen dira. Herriko kultur etxea herriko plazan kokatzen da, [[Sutegi]] etxean. Han, hitzaldi, ekitaldi eta erakusketa ugari antolatzen dira, horretarako, Erakustaretoa, auditorioa eta herriko liburutegia baliatuz. === Musika === [[Musika]] tradizio zabala duen herria da Usurbil. Bertatik hainbat abeslari eta musika-talde sortu dira: [[Joxean Artze]], [[Ez Dok Amairu]] taldearen sortzaileetako bat eta [[txalapartari]]a izan da; [[Haritz Harreguy]] musikari eta ekoizlea da, Usurbilgo Higain musika-estudioaren sortzailea, [[Labrit (abeslaria)|Labrit]] [[pop]] abeslaria izan zen 2000 urtearen inguruan. Usurbilen sortu dira, orobat, [[Mendeku Itxua]], [[Hotzikara]], Izeberg, [[BTK Batukada Taldea]], [[SuSmo]], [[Epok]], [[Despervicio]], [[Desegin]], [[D3]], [[Parafliping]] eta [[Txiskeroak]] taldeak. Usurbilgo plaza nagusia ere talde ospetsuen kontzertuetarako aukeratutako lekua izan da: gogoangarriak dira [[Negu Gorriak]] taldeak [[1994]] urtean eskaini zuen kontzertua eta [[Akelarre (musika taldea)|Akelarrek]] [[1987]] herriko jaietan zuzenean grabatu zuen ''Gauero zuzenean'' diskoa. Zumarte musika eskolak, bestaldetik, haur eta helduentzako musika ikastaroak eta ekitaldiak antolatzen ditu. Herrian Irriu izeneko abesbatza ere badago. === Gastronomia === [[Gastronomia]]ri dagokionez, Sagardo Eguna (hain zuzen, Usurbil izan zen Euskal Herrian horrelako eguna antolatzen lehena), Piper Eguna eta Erle Eguna antolatzen dira. Historian zehar, ordea, [[angula]] beltza izan da Usurbilgo produktu gastronomiko ezagunena, [[Aginaga (Usurbil)|Aginagako]] angula arrantzaleek alaz biltzen zutena Oria ibaian. [[1980ko hamarkada]]ren hasieran angula harrapaketak nabarmen jaisten hasi ziren eta aginagatar zenbaitek [https://web.archive.org/web/20110722052414/http://www.angulas-aguinaga.es/home.php Angulas Aguinaga] izeneko enpresa sortu zuten angulari ordezko bat bilatzeko asmoz: [[gula]] izeneko elikagaia sortu zuten, [[surimi]]z egina, jatorriko angularen itxurarekin. Egun jarduera horretan dihardute, herritik kanpo, itsasoko produktuen lerroa zabalduta. Bertako sagardoa ere ospetsua da: bisitariak maiz etortzen dira bertako sagardotegietako batean sagardoa dastatzearekin batera otoruntza tipiko bat egitera. === Jakin-UEU jardunaldia udan === 2017an hasi ziren [[Udako Euskal Unibertsitatea]], [[Jakin]] eta Usurbilgo Udala elkarrekin jardunaldi bat antolatzen, Usurbilen bertan eta UEUren udako ikastaroen barruan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Usurbilgo Udalak, JAKINEK eta UEUk hitzarmena sinatu dute :: berriak :: Udako Euskal Unibertsitatea|url=http://www.ueu.eus/berriak/ikusi/usurbilgo_udalak__jakinek_eta_ueuk_hitzarmena_sinatu_dute|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2020-06-16}}</ref> [[Joan Mari Torrealdai]] bultzatzaile eta bidelagun izan zen horretan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Arregi|izenburua=Herritik, gertutik|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1895/003/001/2020-08-04/herritik-gertutik.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2020-08-04}}</ref> Harrezkero hauek izan dira hausnartzeko eta eztabaidarako jorratu dituzten gaiak: * 2022: EH2040: demografia, lurraldea, zaintza, hizkuntza<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EH2040: demografia, lurraldea, zaintza, hizkuntza (Jakin jardunaldia) :: ikasi :: Udako Euskal Unibertsitatea|url=http://ueu.eus/ikasi/udako-ikastaroa/1742/EH2040%253A+demografia%252C+zaintza+eta+hizkuntza+%2528Jakin+jardunaldia%2529|aldizkaria=ueu.eus|sartze-data=2022-07-07}}</ref> * 2021: Krisi ekologiko, klimatiko eta sozialaren erdian: desazkundea beste biderik bada?<ref>{{erreferentzia|urtea=2021-07-15|izenburua=Krisi ekologiko, klimatiko eta sozialaren erdian: desazkundea beste biderik bada? (Jakin Jardunaldia)|argitaletxea=UEU|hizkuntza=eu|url=http://www.ueu.eus/ikasi/jardunaldi-ikastaroa/1629/Krisi%2Bekologiko%252C%2Bklimatiko%2Beta%2Bsozialaren%2Berdian%253A%2Bdesazkundea%2Bbeste%2Bbiderik%2Bbada%253F%2B%2B%2528Jakin%2BJardunaldia%2529}}</ref><ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Jakin jardunaldiak 2021. Bideoak. Krisi ekosozialaren erdian: Eli eta Manex Pagola (itxiera)|argitaletxea=Jakin|hizkuntza=eu|url=https://www.jakin.eus/bideoak/jakin-jardunaldiak/22}}</ref> * 2020: 'Pandemiak, distopiak eta mundu berriak'<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2020|izenburua='Pandemiak, distopiak eta mundu berriak' Jakin Jardunaldiko hitzaldien bideoak|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.jakin.eus/albisteak/pandemiak-distopiak-eta-mundu-berriak-jakin-jardunaldiko-hitzaldiak-ikusgai/383|aldizkaria=www.jakin.eus|sartze-data=2020-07-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pandemiak, distopiak eta mundu berriak. (Jakin Jardunaldia) :: ikasi :: Udako Euskal Unibertsitatea|url=http://www.ueu.eus/ikasi/jardunaldi-ikastaroa/1466/Pandemiak%252C+distopiak+eta+mundu+berriak.++%2528Jakin+Jardunaldia%2529|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2020-06-16}}</ref> * 2019: 'Maitasuna politikoa da' <ref>{{Erreferentzia|izenburua='Maitasuna politikoa da' Jakin Jardunaldiko hitzaldiak ikusgai|hizkuntza=eu|url=https://www.jakin.eus/albisteak/maitasuna-politikoa-da-jakin-jardunaldiko-hitzaldiak-ikusgai/336|aldizkaria=www.jakin.eus|sartze-data=2020-06-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maitasuna politikoa da. Maitasunaren ideologiak geure buruak, geure harremanak eta geure etxe eta kaleak nola eraikitzen dituen. (Jakin jardunaldiak) :: ikasi :: Udako Euskal Unibertsitatea|url=http://www.ueu.eus/ikasi/jardunaldi-ikastaroa/1346/Maitasuna+politikoa+da.+Maitasunaren+ideologiak+geure+buruak%252C+geure+harremanak+eta+geure+etxe+eta+kaleak+nola+eraikitzen+dituen.+%2528Jakin+jardunaldiak%2529|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2020-06-16}}</ref> * 2018: 'Utopia 1968/2018. Iruditeria berrien bila' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=UEU-ren udako ikastaroen baitako Usurbilgo Jakin Jardunaldiak aurkeztu dituzte - Usurbil|hizkuntza=eu|url=https://noaua.eus/usurbil/1543510847445|aldizkaria=Noaua.eus|sartze-data=2020-06-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Utopia 68/18. Iruditeria berrien bila (VII): Bego Huarte - Jakin.eus|url=https://www.jakin.eus/bideoak/2018-utopia-68-18-iruditeria-berrien-bila/utopia-68-18-iruditeria-berrien-bila-vii-bego-huarte/213|aldizkaria=www.jakin.eus|sartze-data=2020-06-16}}</ref> * 2017: '<nowiki/>''Euskara, generoa, jatorria eta klasea gurutzatzen diren lekua'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=&#039;Euskara, generoa, jatorria eta klasea gurutzatzen diren lekua&#039; (I) Mari Luz Esteban eta Ignazio Aiestaran - Jakin.eus|url=https://www.jakin.eus/bideoak/2017-euskara-generoa-jatorria-eta-klasea-gurutzatzen-diren-lekua/%27euskara-generoa-jatorria-eta-klasea-gurutzatzen-diren-lekua%27-i-mari-luz-esteban-eta-ignazio-aiestaran/183|aldizkaria=www.jakin.eus|sartze-data=2020-06-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskara, generoa, jatorria eta klasea gurutzatzen diren lekua. Jakin jardunaldiak. :: ikasi :: Udako Euskal Unibertsitatea|url=http://www.ueu.eus/ikasi/jardunaldi-ikastaroa/1057/Euskara%252C+generoa%252C+jatorria+eta+klasea+gurutzatzen+diren+lekua.+%2528BETETA%2529|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2020-06-16}}</ref> === Kirola === Herriak kirolerako ekipamendu zabala du. Kaleberrin [[Oiardo kiroldegia]] kokatzen da, igerilekua, ''indoor'' kantxa, squash kantxak, gimnasioa eta belar artifizialeko kanpo zelaia dituena. Kalezarren ''Harane'' belar artifizialeko futbol-zelaia dago, non [[Usurbilgo Futbol Taldea]]k jokatzen duen. Herriko plazan, elizaren parean, pilotaleku estalia dago. Zubietan ''plaza'' motako [[pilotaleku]]a dago, pareta bakarrekoa. Aginagan, Santuenean eta Txokoalden ere pilotalekuak daude. Santuenean, gainera, kiroletarako kantxak daude. Herrian gehien zabaldu diren kirolak eskubaloia, judoa eta futbola dira. [[Usurbil Kirol Elkartea]]k eskubaloia sustatu dut bere sorrera urtetik, [[1963]] urtean. Elkartean kategoria guztietako eskubaloi taldeak biltzen dira, kadetetik seniorrera, gizonezko nahiz emakumezkoetan. Seniorretan, estatu mailako bigarren mailan dago. Elkarte honetatik [[Xabier Mikel Errekondo]] eskubaloi jokalari ezaguna atera zen, besteak beste, Espainiako selekzioko jokalaria ere izan zena.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20101113193754/http://www.tupatrocinio.com/patrocinio.cfm/proyecto/54606060102253706756535548494557.html Usurbil K. E.], ''www.tupatrocinio.com'', 2011-07-06an kontsultatua.</ref> [[Judo Club Usurbil]] elkarteak judoa sustatzen du herrian: herriko judoka ezaguna [[Oiana Blanco]] izan da, mundu mailako txapelketa zenbaitetan urrea eskuratu duena.<ref>{{es}} [http://www.marca.com/2011/07/02/mas_deportes/otros_deportes/1309604557.html Oiana Blanco, oro en la World Cup de Miami], ''www.marca.com'', 2011-07-02.</ref> [[Haimar Zubeldia]] txirrindularia nabarmendu behar da [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] 5. postua lortzea heldu zena, [[2003]] urteko edizioan. Herriko futbol-taldea [[Usurbil F. T.]] da, [[1978]]. urtearen inguruan sortua eta gorenean Ohorezko Erregional Mailan jokatu zuena.<ref>[https://web.archive.org/web/20150114072548/http://ihintza.ikazeta.com/9/kate-motzean/usurbil-ft Usurbil F.T.], ''ihintza.ikazeta.com'', 2011-07-07an kontsultatua.</ref> Bere partiduak Harane futbol zelaian jokatzen ditu. [[Usurbilgo Pilota Elkartea]]k ere parte hartzen du hainbat txapelketatan. === Jaiak === [[Fitxategi:Santixabelak 2018.jpg|thumb|Santixabeletan urtero apainketa desberdin bat egiten da herrian.]] Urtean zehar kultura ospakizun eta ekitaldi ugari antolatzen dira. Usurbilgo herri jaiak uztailaren 2aren inguruan ospatzen dira, ''Santixabelak''. Auzoek ere euren festak ospatzen dituzte: San Praixku [[Aginaga (Usurbil)|Aginagan]] urrian, [[Atxegalde]]ko jaiak irailean, [[Santuenea]]ko jaiak irailean, [[Kalezar]]reko jaiak ekainean eta abuztuan, [[Urdaiaga]]ko ''Sanextebanak'' abuztuan eta [[Zubieta (auzoa)|Zubietako]] jaiak uztailaren bukaeran. Herriko eta auzoetako jaietako tradizio berezia dira ''oilasko biltzaileak'', auzoan zehar etxez etxe kantuz janari eske biltzen diren gazte taldeak alegia. :{| class="taulapolita" |+ Usurbilgo jai, ospakizun eta ekitaldi bereziak urtean zehar ! Hilabetea ! Jai, ospakizun eta ekitaldiak |- | align="center" | '''Apirila''' | align="left" | Bigarren larunbatean, Erle Eguna (azoka eta erakusketa). |- | align="center" | '''Maiatza''' | align="left" | Lehen igandean, Andatza Eguna, Andatza mendirako igoera eta erromeria; maiatzaren 15aren bueltan Ixidro Deuna (herri kirolak eta abere dema jaialdiarekin) eta azken aurreko igandean, Sagardo Eguna. |- | align="center" | '''Ekaina''' | align="left" | Lehen igandean, Udarregi ikastolaren eguna; bigarren igandean, UEMA festa; 24an: San Juan, Kalezarren. |- | align="center" | '''Uztaila''' | align="left" | 2an, Santixabelak, herriko jaiak; 25, Santiago, eta 31, San Ignazio: Zubietako jaiak. |- | align="center" | '''Abuztua''' | align="left" | 3an, Sanextebanak, Urdaiagan; 16an, San Roke, Kalezarren. |- | align="center" | '''Iraila''' | align="left" | Endika Abril errebote txapelketa Zubietan; Piper Eguna; Atxegaldeko jaiak, Santueneko jaiak. |- | align="center" | '''Urria''' | align="left" | 4an, San Praixku, Aginagako jaiak. |- | align="center" | '''Azaroa''' | align="left" | Erle Eguna |- | align="center" | '''Abendua''' | align="left" | 26an, San Esteban Txiki Urdaiagan; 28an, Inuxente Eguna, barrikotea frontoian. |} == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Usurbil plaza gauez 001.jpg|thumb|300px|Usurbilgo Salbatore elizak herriko plaza mugatzen du.]] === Baserriak === *[[Arrillaga Haundi baserria]], monumentu izendatua (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrillaga Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrillaga-haundi-baserria/baserria/usurbil/-aginaga-auzoa-/fichaconsulta/36663&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-14}}</ref> *[[Artzabal baserria]] (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artzabal baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/artzabal-baserria/baserria/usurbil/-kaleberri/fichaconsulta/36664&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-14}}</ref> * Gaztañaga baserria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gaztañaga baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gaztanaga-baserria/baserria/usurbil/-kaleberri/fichaconsulta/36665&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-14}}</ref> * Ibarrola Haundi baserria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarrola Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ibarrola-haundi-baserria/baserria/usurbil/-kalezar-auzoa/fichaconsulta/36666&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-14}}</ref> * Lertxundi baserria (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lertxundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lertxundi-baserria/baserria/usurbil/fichaconsulta/36669&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-14}}</ref> * [[Urdaiaga baserria]], [[Urdaiaga]] auzoan dago eta izen bereko familiaren oinetxea izan zen. Ustez Erdi Arokoak diren leiho trilobulatuak, erdi-puntuko arkua, modiloiak ditu, besteak beste. * Zuasti baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuasti baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zuasti-baserria/baserria/usurbil/fichaconsulta/34856&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-14}}</ref> === Etxeak eta jauregiak === * [[Atxega jauregia]] [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]] da, [[barrokoa]]. Bi mailadi ditu kanpoaldean, sarrerako atearen bi aldeetara. Monumentu izendatuta dago.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxega jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/atxega-jauregia/jauregia/usurbil/-elizalde-auzoa/fichaconsulta/32650&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-14}}</ref> *[[Kontzejuzar etxea]], [[Kalezar]] auzoan (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=CASA KONSEJU ZAR. Ondarea.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/konseju-zar-etxea/etxea/usurbil/-kalezar-auzoa/fichaconsulta/32634|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-14}}</ref> * [[Saroe jauregia]]k (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Saroe jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/saroe-jauregia/jauregia/usurbil/-elizalde-auzoa/fichaconsulta/32644&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-14}}</ref> fatxada [[barrokoa]] du eta [[armarri]] handi bat. Sarrerako bi arkuak burdina landuzko sarez babesturik daude. Garai batean Murilloren eskolako margoak egon ziren bertan, baina [[Lehen Karlistaldia|Lehen Gerra Karlistan]] suntsitu egin zituzten. Jauregia monumentua izendatua dago. === Artelanak === Herrian arte-lan ugari daude, bertan [[Gaur (artista-taldea)|Gaur taldeak]] izandako eraginaren ondorio. [[Remigio Mendiburu]] edo [[Jose Luis Zumeta]]ren eskulturak daude, baita hainbat mural ere. Harria Hitz ibilbidean horietako batzuk ikus daitezke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibilbidea – Harria Hitz|hizkuntza=eu-ES|url=https://harriahitz.eus/ibilbidea/|sartze-data=2020-10-28}}</ref>. <gallery mode="packed"> Harria Hitz ibilbidea 08 - Udarregiri omenaldia.jpg|[[Udarregiri omenaldia]] Harria Hitz ibilbidea 13 - Zumetaren murala.jpg|[[Zumetaren mural zeramikoa]] Harria Hitz ibilbidea 18 - Mikel Laboari omenaldia.jpg|[[Mikel Laboa]]ri omenaldia, [[Jose Luis Elexpe]] Harria Hitz ibilbidea 19 - Mikel Laboari omenaldia.jpg|''[[Ikimilikiliklik]]'', [[Juan Jose Aranguren]] Harria Hitz ibilbidea 21 - Askatasun plaza.jpg|Askatasunaren plazako muralak, [[Carlos Zabala Madina]] Harria Hitz ibilbidea 26 - Sagardoaren monumentua.jpg|''Sagardoaren monumentua'', [[Gotzon Huegun]] Harria Hitz ibilbidea 27 - Alejandro Tapia.jpg|''[[Herri Batasuna (Alejandro Tapiaren murala)|Herri Batasuna]]'' Harria Hitz ibilbidea 23 - Irantzu Lekue.jpg|[[Irantzu Lekue]] Harria Hitz ibilbidea 07 - Harria Hitz murala.jpg|''Harria hitz'' murala, [[Judas Arrieta]] </gallery> === Eraikin erlijiosoak === *[[Salbatore eliza (Usurbil)|Salbatore eliza]] XVI-XVII mendeetan eraiki zen. Nabe bakarra eta gurutze-gangak ditu, guztia harlanduzkoa. [[Abside]] poligonala du eta arrosetoi [[gotiko (argipena)|gotiko]] batek burutzen du. Zoruan herriko familien hilobiak gordetzen dira. Oinaldeko dorrea, [[barrokoa]], Azpeitiko F. Ibero arkitektoak eraiki zuen XVIII. mendean, Etxebeste militarraren diru laguntzaz. [[Paris]]en, 1907. urtean, Cavaillé-Coll lantegi ospetsuetan eraikitako Mutin Cavaillé-Coll [[organo]] erromantikoa dago Salbatore elizan. 1921 urtean Usurbilera ekarri zen arte, Lapurdiko Bidarte herriko Ilbarritz auzoan dagoen jauregi batean kokatua egon zen. Garai hartako Paris, [[Bordele]] eta beste lekuetako zenbait organo-jole ospetsuek ezaguna zuten. Gaur egun, munduko organo ospetsuen katalogoetan Usurbil herriari goraipamena ematen dion musika tresna da. *[[San Esteban baseliza (Usurbil)|San Esteban baseliza]], [[Urdaiaga]] auzoan, berrikuntza ugari egin zaizkion arren, [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] ezaugarriak atxikitzen ditu oraindik. XVI. mendeko Ama Birjinaren taila gordetzen du barruan. Aldarean, zulo bat dago harrizko horman, herriko antzinako sinesmenen arabera burua sartuz gero buruko minak kentzen dituena. <gallery mode="packed" heights="140"> Fitxategi:Gaztañaga baserria (Usurbil).jpg|Gaztañaga baserria Fitxategi:Ibarrola Haundi baserria (Usurbil).jpg|Ibarrola Haundi baserria Fitxategi:Kontzejuzar etxea - Usurbil - plazatik.jpg|Kontzejuzar etxea Fitxategi:Usúrbil - Iglesia de San Salvador 05.JPG|Salbatore eliza Fitxategi:Usúrbil - Atxega Jauregia (Hotel-Restaurante).JPG|Atxega Jauregia Fitxategi:San Esteban ermita.jpg|San Esteban baseliza Fitxategi:Usúrbil - Saroe Jauregia 3.JPG|Saroe jauregia </gallery> == Usurbildar ospetsuak == * [[Juan Jose Alkain]] ([[1829]]-[[1895]]), ''Udarregi'' bertsolaria. * [[Artze anaiak|Jexux Artze]] ([[1945]]-[[2002]]), [[Ez Dok Amairu]]ko kide txalapartaria * [[Alejandro Tapia Aiestaran]] '''('''[[1930]] [[2016]]), pintorea * [[Joxan Artze]] ([[1939]]-[[2018]]), euskal idazlea. * [[Jose Luis Zumeta]] ([[1939]]-[[2020]]), margolaria. * [[Joan Mari Torrealdai]] ([[Forua]], [[1942]] - [[Usurbil]] [[2020]]) [[euskal idazle]]a, [[Euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]], kazetaria eta soziologoa. *[[Antton Olariaga]] ([[1946]]) [[komiki]]gilea, [[Zakilixut]]en marrazkilaria. * [[Pello Zubiria]] ([[1958]]-), kazetaria, [[Euskaldunon Egunkaria]]n sustatzaile eta zuzendaria izan zen. *[[Mertxe Aizpurua]] ([[1960]]-), [[Kazetaritza|kazetaria]], Usurbilgo alkatea eta [[Espainiako Diputatuen Kongresu]]rako [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduko]] bozeramailea.<ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Korporazio historikoak|hizkuntza=eu|url=http://www.usurbil.eus/eu/korporazio-historikoak|aldizkaria=Usurbil|sartze-data=2020-06-16}}</ref> * [[Imanol Zurutuza]] ([[1961]]-), euskal idazlea. *[[Jakoba Errekondo]] ([[1961]]- ) [[Agronomia|agronomo]], paisajista eta idazlea. *[[Xabier Arregi Iparragirre|Xabier Arregi]] (1964) [[informatikari]]a, irakaslea, Usurbilgo alkatea eta [[Ixa taldea|Ixa taldeko]] ikertzailea.<ref>{{erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Arregi Iparragirre|urtea=2019|izenburua=Hitz batzuk, lau urteren ondoren|argitaletxea=Noaua|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu}}</ref><ref name="#1"/><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Argitalpenak {{!}} Ixa taldea|hizkuntza=en|url=http://ixa.si.ehu.es/node/1394/29?language=en|aldizkaria=ixa.si.ehu.es|sartze-data=2020-06-16}}</ref> *[[Xabier Mikel Errekondo]] ([[1964|1964-]]) [[eskubaloi]] jokalaria, Usurbilgo alkatea eta [[Amaiur]] koalizioko bozeramailea Espainiako [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Diputatuen Kongresuan]] (2011-2015).<ref name="#1"/> * [[Garbiñe Errekondo]] ([[1968]]-), Gipuzkoako ahalduna. * [[Jose Luis Elexpe]], ''Pelex'' ([[1969]]-), eskultorea. * [[Olatz Altuna Zumeta]] ([[1971]]) [[Soziolinguistika|soziolinguista]]. *[[Agurtzane Solaberrieta]], Usurbilgo alkatea. * [[Haritz Harreguy]] ([[1974]]-), musikaria. *[[Idoia Torregarai]] (1974), kazetaria, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUko]] komunikazio-arduraduna eta umorista.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=UEUko lantaldea: Nor da Nor? – UEU365|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ueu365/2017/04/26/ueuko-lantaldea-nor-da-nor/|sartze-data=2019-09-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Idoia|abizena=Torregarai|urtea=2018|izenburua=BARRETARTIA|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=http://barretartia.eus/niri-buruz/|sartze-data=2019-09-21}}</ref> * [[Haimar Zubeldia]] ([[1977]]-), txirrindularia. *[[Labrit (abeslaria)|Labrit Zabala]] ([[1978]]-), abeslaria. * [[Joseba Zubeldia]] ([[1979]]-), txirrindularia. *[[Andoni Iraola]] ([[1982]]-), futbolaria. *[[Oiana Blanco]] ([[1983]]-), judoka. * [[Imanol Agirretxe]] ([[1987]]-), futbolaria. <gallery mode="packed" heights="140"> Fitxategi:Tour de France 2016, zubeldia (28562877506).jpg|[[Haimar Zubeldia]] Fitxategi:Imanol-Agirretxe.JPG|[[Imanol Agirretxe]] Fitxategi:Xabier Mikel Errekondo.jpg|[[Xabier Mikel Errekondo]] Fitxategi:Mertxe aizpurua 0001.jpg|[[Mertxe Aizpurua]] Fitxategi:Jose Luis Zumeta 001b.jpg|[[Jose Luis Zumeta]] Fitxategi:Torrealdai Arantzazu2018.png|[[Joan Mari Torrealdai]] Fitxategi:Idoia Torregarai Martija.jpg|[[Idoia Torregarai]] Fitxategi:Andoni Iraola1 (cropped).jpg|[[Andoni Iraola]] Fitxategi:Pello Zubiria kazetaria.jpg|[[Pello Zubiria]] Fitxategi:Antton Olariaga Argia Joxerraartziak.png|[[Antton Olariaga]] Fitxategi:Joxean Artze idazlea 2011n.jpg|[[Joxan Artze]] Fitxategi:Jakoba errekondo 0001.jpg|[[Jakoba Errekondo]] </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Bibliografia == * ELUSTONDO, Axentxio, ''Usurbil. Mendez mende.'', Caja Ahorros Provincial-Kutxa. * GARMENDIA, Gotzon, ''Usurbil. Iraganari begiratuz.'', Usurbilgo Udala, 2001. * MURUGARREN, Luis, ''Usurbil. Aguinaga, Urdayaga y Zubieta.'', Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián, 1974. * PIKABEA AIZPURUA, Jabier, ''Aginaga. Errioko jarduerak eta bertako hiztegia.'', Eusko Ikaskuntza, 2005. * SANCRISTOVAL Y MURUA, Pedro, ''Usurbil.'', Zaragoza: CSIC, 1958. * TELLABIDE AZKOLAIN, Josu, ''Usurbilgo baserri eta baserritarrak.'', Usurbil: Noaua! Kultur Elkartea, 2004. * ''Usurbil'' [DVD-a], Galdare, comunicación audiovisual, 2005 * ''Usurbil, 1371-1971.'', Usurbilgo Udala, 1975. * ZUBIMENDI, Joxe Ramon, ''Zubieta, mila urteko herria.'', Usurbil: Noaua! Kultur Elkartea, 2000. == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} * [http://www.usurbil.eus Usurbilgo Udalaren webgunea] *[http://www.noaua.eus Noauaǃ Kultur Elkartea] *[http://www.zumarte.eus Zumarte Usurbilgo Musika Eskola] * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2293/usurbil-gipuzkoa Herriko eskultura eta muralei buruzko artikulua ''Argia''n] {{autoritate kontrola}} {{Usurbilgo auzo aurkibidea}}{{Buruntzaldeko udalerri aurkibidea}}{{Donostialdeko udalerri aurkibidea}}{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Usurbil]] o6vmf3dxqx4n1kxrdo0qh67o54dgqtv 0 6889 10002354 10001916 2024-12-17T12:07:07Z Artialari 169510 /* Klima */ 10002354 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Busturialdeko udalerriari|Arteaga (argipena)}} {{Bizkaiko udalerri infotaula | izena = Gautegiz Arteaga | bandera = ez | armarria = Escudo de Gautegiz Arteaga.svg | nongo = Gautegiz Arteagako | ofiziala = Gautegiz Arteaga | eskualdea = [[Busturialdea]] | postakodea = 48314 | irudia = Arteaga (Vizcaya).jpg | irudiaren testua = Herriaren ikuspegia Portu auzotik. Goi-ezkerraldean Ereñozar mendia. | kokapena = Bizkaia municipalities Gautegiz Arteaga.PNG | koordenatuak = {{koord|43|21|15|N|2|38|53|W|region:EH-BI_type:city(905)|display=inline,title|title=Gautegiz Arteaga}} | garaiera = 45 | azalera = 13.57 | biztanleria =900 (2024) | bizt_urtea = | dentsitatea =66.61 biztanle/km²-ko (2024) | distantzia = 38 | euskaldunen ehunekoa = 81.09 (2021) | sorrera = | herritarra = arteagar / artiar | alkatea = Patrik Saitua Betanzos (EAJ) | oharrak = | webgunea = http://www.gautegizarteaga.com/ }} '''Gautegiz Arteaga'''<ref>{{EuskaltzArauErref | arau-zk = 145 | arau-izenb = Bizkaiko herri izendegia}}</ref> [[Bizkaia|Bizkaiko]] iparraldeko [[udalerri]] bat da, [[Busturialdea]] eskualdekoa. Izen konposatua izan arren, Arteaga bezala da ezaguna; tokiko euskaran "Artia" deritze. [[Ereñozar]] tontorraren magalaren eta [[Oka (ibaia)|Oka]] ibaiaren artean dago kokaturik, itsasertzetik ez oso urruti. 2024ko erroldaren arabera 900 biztanle ditu. == Geografia == === Ingurune naturala eta klima === ==== Paisaia naturala ==== Udalerri hau [[Urdaibai]]ko biosfera erreserbaren barnean dago, %100ean. Herria [[Gernikako itsasadarra|Oka itsasadarraren]] eskumaldean kokatzen da, [[Ereñozar]] menditik [[Mendebalde|sartalde]]<nowiki/>rako eremua hartuz. Itsasadarraren eraginez, herriko eremu anitz [[padura]] edo [[ihi]] eremu dira, dibertsitate faunistiko handia bilduz. [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera eremu horiek [[Dike|dikeak]] eraikiz eta teknika ezberdinez idortu zituzten herritarrek ([[Polder|polderrak]] eginez), nekazaritza eta abeltzaintza lanetarako erabil zitzaten. Azken urteetan, herritarrak nekazal bizitza abandonatu duten heinean, eta itsas bazterren babes lege berriei esker, padurak berreskuratu ahal izan dira, hala nola; Baraizpeko eta [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]]<nowiki/>ko hezeguneak. Hezegune horien inguruan hegazti-migrazioak ikusteko museo bizia denaren behatokia kokatzen da ([[Urdaibai Bird Center]]). Polder batzuk oraindik ere mantentzen dira, aurreko mendeetako landa-bizitzaren lekuko gisa, Anbekoko edota Argasburuko polderrak, adibidez. Azken baserri horretatik hurbil eta, Ozollo auzotik gertu ere, [[Euskal Herria]]n oraindik ikusgai dagoen [[marea-errota]] bakarrenetarikoa dugu, [[Koba Errota]] izenekoa, polderrez eta padurez inguratuta. Udalerria [[Karstiko|eremu karstikoaren]] gainean kokatzen da, horregaitik [[Artadi kantauriar|artadi kantauriarra]]<nowiki/>ren jatorrizko zonalde handiak ditu florari dagokionez. Fenomeno natural horrek berak [[kobazulo]] eta [[Leize (espeleologia)|leizeen]] kopuru handiak egotea ere eragin du. Beraz, historiaurretik gizakion babesleku izan diren haitzuloak aurkitzen ditugu bertan. Aipatutako bi paisaia gune garrantzitsu hauen artean [[landazabal]] handiak kokatzen dira, lurraren ustiapenerako eremu egokietan kokatzen diren baserri eta etxe ezberdinez beteta. ==== Klima ==== Gautegiz Arteagako [[klima ozeaniko]] hezea da, korronte bero baten eraginarekin, eta urte osoan tenperatura lasaiekin. Iparreko eta ipar-mendebaldeko haizeak ohikoak dira urte osoan. [[Euri]]ak udazkenean eta udaberrian ugariak izaten dira, negu onberarekin eta uda ez oso beroekin. 5-10 urterik behin elurra bota eta udal eremuak zuritzen ditu, gehienez 3 egunez. [[Itsaso]]ko brisek tenperaturetan eragina dute urte osoan, eta barrualdeko beroak nekez iristen dira kostaldera udan. === Mugakideak === Iparraldean [[Ibarrangelu]]ko udalerriarekin egiten du muga, ekialdean [[Ereño|Ereñorekin]] eta hegoaldean [[Kortezubi]]rekin. Mendebaldean Mundakako Itsasadarrarekin egiten du muga. Era berean, Oka ibai hortaz bestalde mugakide dituen udalerriak [[Forua]], [[Murueta]], [[Busturia]] eta [[Sukarrieta|Samikola]] dira. === Auzoak === Herriaren buru den auzoa [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaieta]] da, eta bertan daude udaletxea, jolasgunea, kulturretxea eta herriko plaza. Horrez gain, auzo hauek ditu: [[Basetxeta]], [[Isla Goikoa]], [[Isla Bekoa]], [[Kanala (Gautegiz-Arteaga)|Kanala]], [[Muruetagane]], [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]], [[Ozollo]], Aldamiz, Portu, Muniategi, Agirreta, Mendialdua, Eleixalde, Arteaga-Uria eta [[Tremoia]]. Egun, herriaren fisionomia, bizitza soziala eta jarduera ekonomiko nagusiak [[Gernika-Lumo|Gernikatik]] [[Lekeitio|Lekeitiora]] dijoan BI-2238 errepidearen inguruetan ardazten dira, [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]], Eleixalde eta bereiziki [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaieta]] auzoak barnebiltzen dituelarik. Kanalako auzoa [[Mundakako itsasadarra|Mundakako itsasdarraren]] bestaldean kokatzen den Sukarrieta udalerriarekin partekatzen du, auzo guztia [[Samikola|samikolar]] [[Barrendegi|barrendegiz]] beteta dagoelarik. == Toponimia == Elizatearen izena antzina bertan kokatzen ziren bi dorretxeen izenetatik eratorria da: Gautegiz dorretxea (desagertua) eta Arteagako Erdi Aroko dorretxea, zeinaren gainean gaur egungo [[Arteagako gaztelua|Arteagako Gaztelu]] modernoa eraiki zen. "Gautegiz", -iz amaiera duten euskal toponimoen seriekoa da. [[Julio Caro Baroja]]<nowiki/>k toponimo horietako gehienak latinezko -icus deklinatuari lotutako izen propio batetik zetozela defendatzen zuen. Caro Barojak uste zuen euskal eremuko -oz, -ez eta -iz atzizkiak lekuaren jabetza adierazteko toponimoak zirela, eta jatorria [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] edo [[Erromatar Inperioa]]<nowiki/>ren garaitik etor zitekeela. Gautegizen kasuan, Caro Barojak proposatu zuen balizko Gautius batetik etor zitekeela, [[latin]]<nowiki/>ezko izen dokumentatu batetik. Horrela, Gautius izenari latinezko -icus atzizkia gehitzen bazaio, Gauticus lor daiteke. Gauticus Gautiusen semea ere izan liteke. Gauticus eta bere ondorengoei dagokiena Gautici izango litzateke. Gautici horretatik "Gautegiz" toponimoa erator zitekeen: Gautici->Gauti (gi) ci->Gautegici->Gautegiz. "Arteaga", bestalde, fitonimoa da, eta artea zuhaitzen lekua esan nahi du; artea hitzari -aga atzizki lokatiboa gehituz gero sortzen dena. [[Elizate|Elizatea]] "Arteagako Gautegiz" deitu izan da tradizioz, baina beti egon da "Arteaga" izendatzeko joera. 1842ko erroldan eta 1877tik 1950era bitarteko erroldetan Arteaga deitu zitzaion ofizialki udalerriari. 1857ko eta 1860ko erroldetan, baita 1960ko eta 1991ko errolden artean ere, Gautéguiz de Arteaga izena hartu zuen. 1996an, udalak, gaur egun ofiziala den euskarazko izendapena hartu zuen: Gautegiz Arteaga. == Historia == === Historiaurrea === ==== Paleolitoa ==== Gautegiz Arteagan gutxienez duela 36 mila urte inguruko giza-aztarnak aurkitu izan dira, bereiziki [[Antoliñako koba|Antoliñako Koba]] izeneko haitzuloan. Bertan, [[Aurignac aldi|Aurignac]], [[Gravette aldia|Gravette]], [[Solutre aldia|Solutre]] eta [[Madeleine aldia|Madeleine]] [[Historiaurre|historiaurreko]] aldietako hondakinak aurkitu dituzte (duela 34.000 eta 11.500 urte artekoak, alegia). Besteak beste, horman atzamarrarekin eginiko orbain gorri bat eta orein baten irudiarekin apaindutako perkutorea aurkitu dira. Aztarnategia ez zen era egonkorrean okupatua izan, hedadura handiko territorio batean aldixka okupatzen zuten haitzuloa baitzen. Izan ere, bizitza nomada zeramatzaten giza ehiztari-biltzaile hauek [[Urdaibai]], [[Durangaldea]], [[Arabako lautada]], [[Trebiñu]], [[Sakana]] eta [[Urbasa]] artean mugitzen ziren, [[suharri]]<nowiki/>z egindako tresneria berdintsuak erakutsi duenez. Egonkorki erabili ez arren, kobazuloa modu jarraituan erabili zuten 15 mila urtetan zehar, bizimodu berdintsua eramanez urte guzti horietan, azken Solutre aldian izan ezik (duela 18 mila urte), klima hozte bortitz batera egokitu behar izan baitziren. Bestalde, udalerrian beste 4 aztarnategi prehistoriko identifikatu dira. Gainera, mugakide duen Kortezubiko udalerrian [[Santimamiñe]] leize garrantzitsua aurkitzen da, k.a 14 mila eta 9 mila urteen artean okupatua izan zena. Beraz, Gautegiz Arteagako lurrak ustiatu eta haitzuloak okupatu zituzten gizakiak Santimamiñeko koba okupatu zutenak berdinak edo haien ondorengoak izan zirela egiaztatu daiteke. Ikerketa genetikoek erakutsi dutenez, Gautegiz-Arteagako gaurko biztanleak inguruko kobazuloetan bizi zirenen oinordeko zuzenak dira. ==== Burdin Aroa ==== Herrian aro sedentario honetako aztarnak aurkitu ez diren izan arren, [[Arrolako oppiduma|Arrola]]<nowiki/>ko herri gotortutik oso gertu aurkitzen da. Beraz, [[oppidum]] hura okupatu zuten gizakiek Gautegiz Arteagako lurrak ustiatuko zituztela suposatu daiteke. === Antzinaroa === [[Erromatar Inperioa|Erromatar]] garaiko aztarnak herrian bertan aurkitu ez badira ere, distantzia gutxira dagoen [[Forua]]<nowiki/>ko udalerrian [[Foruko erromatar herrixka|erromatar herrixka]] baten hondakinak agertu izan dira, [[I. mendea|I.]] eta [[V. mendea|V. mendeen]] artekoak. Gainera, garai hortako [[Mundaka]] eta [[Sukarrieta]] artean kokaturiko itsas trafikoaren [[Kabotaje|kabotai]] gisa erabilia izan zen gune bat ere dugu, Portuondo izenekoa. Hori ez ezik, [[Bermeo]] eta [[Busturia]] arteko [[Sollube]] mendiaren magalean erromatar garaiko [[Nekropoli|nekropolia]] ere identifikatu izan da, [[Tribisburu]] izenekoa. Beraz, esan dezakegu Gautegiz Arteagaren inguru geografikoa [[Antzinaroa|antzinaroan]] zeharo okupatua izan zela, eta batez ere erromatar kultura barreiatu zela eskualdean. === Erdi Aroa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdaibai.org. Urdaibaiko Galtzagorriak|url=https://www.urdaibai.org/eu/arkitektura/arteagako.php|aldizkaria=www.urdaibai.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Elizatearen lehen pausoak garai honetan kokatu behar ditugu. Izan ere, X-XII. mendeen bitartean San Antolin tenplua eraiki zen Antolinatxa muinoaren magalean, Andra Mariaren Zeruratzea parrokiaren ([[XII. mendea]], [[1620]]<nowiki/>an handiagotua) aurrekari izan zena, iturri zaharren arabera "Gautegiz-ko parrokiaren jatorrizko eliza". Jakina dugu ere, [[VIII. mendea|VIII. mendean]] Gonzalo Fuerte de Noreñak eta bere seme Fortún Ordoñezek Gautegizko gotorretxea egin zutela, eta mende bi geroago, [[914]]<nowiki/>an, Sancho García de Noreñak Arteagako [[Oinetxe|oinetxea]] eraiki zuen. Bi oinetxe hauek ematen diote izena egungo udalerriari. [[1357]]<nowiki/>an Gaztelako Pedro erregeak Arteagako oinetxeko oinordekoak erailtzerakoan, oinetxea Martin Roiz, Arteaga eta Abendañoko bigarrenaren eskuetan geratu zen. [[1395]]<nowiki/>ean, Gautegizko eta Arteagako leinuen arteko gatazkak piztu ziren errota batzuen jabetza zela medio, liskarrak odol isuriraino helduz. [[Leinu gerrak|Bando Guden]] testuinguruan, Arteagarrek oinetxe indartsua sortzeko, beste leinudun oinetxekoekin lotzen aritu zen, ezkontzen bidez; Mendatako Albizkoa edota Foruako Urdaibaikoarekin, besteak beste. [[1468]]<nowiki/>ko ekainean, urte horretako tentsioak zirela medio, Juan Alonso, Muxikako jaunak, Arteagarra desafiatu zuen Errenteriako ([[Gernika-Lumo|Gernika)]] zelaietan; lehenak bi mila gizon ekarri zituen eta Arteagatarrek, mila. Hildako ugari egon ziren Errentariako guda hartan, tartean Joannes Arteaga. Gainera, Fortun Arteaga buruzagia atxilotu zuten. Gainera, Arteagatarren oinetxea erasotu eta suntsitu zuten. Bizirik geratu zirenak [[Arratia|Arratiara]] edo [[Gipuzkoa|Gipuzkoara]] alde egin behar izan zuten, ez zen ia arteagatarren aldeko batere geratu. Fortun Garcia Arteagak, gatibualdia amaitu eta gero, apurka-apurka, dorretxea zaharberritzen eta militarki ezinhobeto egokitzen aritu zen, errebantxa nahian, [[1476]]<nowiki/>an lanak amaitu zituelarik. Arteagatarrek, Errenterian galdutako borrokatik zortzi urtera, lortu zuten Muxikako bere aurkariari erronka jotzea. Arteagarrek bere agindupean ondokoak bildu zituen: Urdaibai ([[Forua|Foruan]]), [[Albiz]], Mezeta, [[Barrutia (Arratzu)|Barrutia]], Zubiaur, Sagarminaga eta [[Madariaga dorretxea|Madariaga]]. Muxikakoen aliatuak ondokoa ziren: [[Butroe (familia)|Butroi]], Aretxunaga, Yartza, [[Ugarte dorretxea|Ugarte]], [[Kadaltso dorretxea|Kadalso]], Getxo eta [[Martiartu Dorrea|Martiartu]]. Borroka hau egungo Gautegiz Arteagako udalerriko hego zelaietan (Lezertu baserri inguruan, [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan, [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaietan]] eta [[Ozollo|Ozollon]]) gertatu zen, Arteagarrak gailendu zirelarik. Apur bat beranduago bakea etorri zen. Arteagatarren etxea, apurka-apurka, gainbeheran joan zen, bere jabe eta jaunek mendeetan zehar, ospea lortzeko nahietan Espainiako gorteari so egiten zietelako, dorretxeari jaramonik egin gabe. Gutxinaka, beraz, erabilera militarra galdu, eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] erdialdetik aurrera, bere dorretxe nagusia nekazal-etxe bihurtu zen. Halere, oraindik besteak baino apur bat garaiagoa zen eta kanpoko horma eta bere lau kubo edo [[almena]]<nowiki/>dun torreoiak ukitu gabe geratu ziren. === Aro Modernoa === === Aro Garaikidea === == Ekonomia == == Demografia == Gautegiz Arteaga nekazal herria izan da beti. Hori dela eta, demografia egonkor pixka bat gorakorra mantendu zuen 1940. urtera arte. Izan ere, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilak]] arteagar demografian eragina izan zuen, 300 bat biztanle galduz (heriotzek, migrazioek zein erbesteratzeek eraginda). Hortik aurrera, etengabeko biztanle galera bat jasan zuen herriak, industrializazio prozesuaren eraginez lehen sektoreak indarra galdu baitzuen (garaiko Gautegiz Arteagako ekonomia sektore nagusiena). Arteagarrek gune industrial handiagoetara egin zuten alde, gehienek hurbileko Gernikara, eta beste batzuek Bilbora zein Eibarrera. Hortaz, 1991. urtean gutxiengo biztanleria izatera iritsi zen (752). Hortik aurrera, zerbitzuetan oinarritutako herri bilakatu da, eta gutxinaka, 3 hamarkadetan, 150 biztanle berreskuratu ditu, egun 900 izateraino.{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Gautegiz-Arteagako biztanleria |altuera=300 |zabalera=650 |1842|622|1877|1313|1887|1260|1897|1392|1900|1367|1910|1418|1920|1418|1930|1515|1940|1279|1950|1268|1960|1107|1970|1011|1981|758|1991|752|2001|843|2011|903|2016|846|2019|854|2022|884|2024|900}} == Politika == [[Fitxategi:Gautegiz Arteaga - Ayuntamiento 3.jpg|thumb|eskuinera|275px|Gautegiz Arteagako udaletxea]] === 2011 eta 2015ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeen]] emaitzen ondorioz Gautegiz-Arteagako [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Juan Felix Naberan izan zen hautatua alkate gisa. 2015ean berrautatua izan zen berriro ere. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2011ko maiatzaren 22 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 4 |botoak1 = 317 |ehunekoa1 = 53,64 |alderdia2 = [[Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 235 |ehunekoa2 = 39,76 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 13 |ehunekoa3 = 2,2 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 1 |ehunekoa4 = 0,17 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2015ko maiatzaren 24|zinegotziak1_a=5|zinegotziak2_a=2|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=352|ehunekoa1_a=64,35|botoak2_a=172|ehunekoa2_a=31,44|botoak3_a=3|ehunekoa3_a=0,55|botoak4_a=0|ehunekoa4_a=0,00}} === 2019 eta 2023ko udal hauteskundeak === 2019an Naberanek berriz ere irabazi zituen hauteskundeak, eta 2023rarte, hiru legegintzaldi bete zituen alkatetzan.[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko maiatzaren 28ko udal hauteskundeen]] geroztik Gautegiz-Arteagako alkatea [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Patrik Saitua Betanzos da. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2019ko maiatzaren 26 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 346 |ehunekoa1 = 62,01 |alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 2 |botoak2 = 189 |ehunekoa2 = 33,87 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 11 |ehunekoa3 = 1,97 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 2 |ehunekoa4 = 0,36 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2023ko maiatzaren 28|zinegotziak1_a=4|zinegotziak2_a=3|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=301|ehunekoa1_a=53,08|botoak2_a=235|ehunekoa2_a=41,44|botoak3_a=8|ehunekoa3_a=1,41|botoak4_a=5|ehunekoa4_a=0,88}}[[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|2024ko apirilaren 21eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen]] emaitzak ondorengoak izan ziren: * Euzko Alderdi Jeltzalea: 260 bozka (%46,68) * Euskal Herria Bildu: 248 bozka (%44,52) * Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra: 14 (%2,52) <nowiki>*</nowiki>(Soilik %2-tik gorako bozkak jaso zituzten alderdiak plazaratu dira). == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|thumb|313x313px|[[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]]<nowiki/>n dauden eta egon litezkeen herriak. (Iturria: [[Berria]])]] Gautegiz-Arteagan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gautegiz-Arteaga - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> Busturialdeko hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Busturialdekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/tartekoa-m/busturialdekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> da nagusi, mendebaldeko euskararen aldaera. 2021ko datuen arabera, %81,09-koa zen herriko euskaldunen kopurua. Euskararen kale-erabilera, berriz, %62,27-an kokatzen zen 2016an. Ez da kidea baina [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kidea izateko baldintzak betetzen ditu Gautegiz Arteagak. Izan ere, euskal hiztunen portzentajea ''% 70etik'' gora duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean. Beheko bideoan Pilartxu Etxabe artegarraren adierazpenak entzun daitezke, tokiko euskaran, garaiko Gautegiz Arteagako herri eskolari buruz eta hezkuntzari buruz hizketan.[[Fitxategi:Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe.webm|thumb|284x284px|Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxabe Zubizarreta, Pilartxu - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/hizlariak/pilartxu-etxabe-zubizarreta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> proiekturako)]] ===Herri eskola=== Montorre Herri Ikastetxea izeneko [[Eskola txiki|eskola publiko txiki]] bat dago Arteagan, Mendialdua auzoan kokatzen dena. [[Haurtzaindegi|Haurtzaindegia]], [[Haur hezkuntza|Haur Hezkuntza]] eta [[Lehen hezkuntza|Lehen Hezkuntza]] barnebiltzen ditu eskolak. Egun, [[Busturialdea|Busturialdeko]] zein [[Bizkaia|Bizkaiko]] eskolarik txikiena dugu, soilik 21 ikasle inguruk ikasten baitute bertan. [[1862|1862. urtean]] sortu zen "Escuela elemental" izenpean, mutilen eta neskentzako eraikin bana eraiki zelarik.[[1974]]<nowiki/>tik aurrera, sexu-bereizketari amaiera eman zitzaion eta "mutilen eskola" delakoaren eraikina, gutxinaka, erabilera gabe geratzen joan zen, [[1976]]<nowiki/>an zarratu zuten arte. Eraikin hori, Udal Liburutegi edota mediku kontsultategi gisa erabilia izan zen ondorengo urteetan. [[2007]]<nowiki/>an, eraikina guztiz eraberritu ostean, zabaldu zen berriz ere. Ordutik, Haur Hezkuntzarako gelak, [[Liburutegi|Liburutegia]], Informatika-gela eta [[Psikomotrizitate|psikomotrizitate gela]] kokatzen dira bertan. Egun, zerbitzu ugari eskaintzen ditu Montorre eskolak, hala nola; Taxi zerbitzua, [[Jantoki|Jantokia]], dohako zaintza zerbitzua, eskola ordutegitik kanpoko klase ezberdinak edota udalaren dirulaguntzak. === Jaiak === Herriko patroia San Polikarpo da, eta Urtarrilaren 26an ospatzen da. Egunean bertan meza-santua, dantza erakuskizuna, trikitixarekin alaitutako herri-hamaiketakoa, eskupilota partidak eta erromeria egoten dira. Alabaina, Arteagako jai nagusiak Antolin Deunaren bezpera egunetan ospatzen dira (abuztuaren amaierako eta irailaren hasierako egunetan). Ekintza askotariko festa-egitaraua izaten dute, ondorengo jai-egunak ospatzen dituztelarik: Gazte Eguna, Tabernazarre Eguna eta Antolin Deuna. Kontzertu, eskupilota partida, kultur-emanaldi, mozorro janzte, tortilla zein paella txapelketa bezalako ekintzek alaitzen dituzte jaiak. San Antolin egunean, irailaren 2an, Antolin Deunaren baselizara igotzen dira herritarrak, fededunek meza entzuten dute, eta ondoren, hamaiketakoa jan eta euskal dantzen girora alaitzen dute eguerdia. Azkenik, biribilketan jaisten dira baselizatik, mendian behera, herriko enparantzara heldu arte. Bestelako auzo-jaiak ere ospatzen dituzte arteagarrek, hala nola; Karmen Birjinaren eguna (uztailaren 16an) Zendokiz auzounean, edota San Lorentzo eguna (abuztuaren 10ean). ===Kultur-eragileak=== * Gazteluzar (sozietate gastronomikoa). * Artie Dantza Taldea (euskal-dantza taldea). * Gartiape Kirol Kluba (kirol-elkartea). * Antoliñape Kultur Elkartea * Artiako Gazte Asanblada * Helduen Elkartea (GAHE) * Montorrealde Guraso Elkartea == Ondasun nabarmenak<ref>[https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-eraikitako-euskal-ondarea/gautegiz-arteaga/consultaOndarea/codmun-48041/desc-gautegiz-arteaga/desceu-gautegiz-arteaga/tipoinv-1&locale=EU "Gautegiz Arteaga", Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistema].</ref><ref>[http://www.gautegizarteaga.com/es-ES/Ayuntamiento/Urbanismo/avance_2018_Planos/20_1717-PGOU_GAUTEGIZ%20ARTEAGA_AVANCE_AP10_PATRIMONIO_2018_08.pdf 2018ko PGOU, Gautegiz Arteagako Udala]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> == === Gaztelua === {{sakontzeko|Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua}}Gautegiz-Arteagako eraikinik garrantzitsuena "[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorrea]]" edo gaztelua da. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] dorretxe baten hondarren gainean berreraiki zen, [[Eugenia de Montijo|Eugenia Montijokoaren]] aginduz, [[Napoleon III.a]] bere senarraren garaian. Gaur egun, jatetxe eta hotela da. 2001etik, Eusko Jaurlaritzak, Sailkatutako Kultura Ondasun gisa aitortzen du.[[Fitxategi:Arteaga_Tower_small.jpg|thumb|275px|[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorretxea]]]]Arteagako gazteluaren eraikuntzaren aurreneko datuek adierazten dute dorretxe hau 1398.urtean eraiki zutela. Hain zuzen Gaztelako Pedro I.ak Legution emandako agindua jarraituz. Ondorengo XV. mendean Fortun Garciak berrikuntza txikiak egin zituen baina bando-kideen guduak jasan behar izango zituen. Nahiz eta berriz eraikia izan 1568. urtean Alfonso de Mugikak eta Pedro Abedañok suntsitu egin zuten. Denbora pasa ahala eraikin hau Pedro de Leiva izenekoak artileriaz hornitu zuen. 1622. urtean adierazi zen gazteluak funtzio militarra izaten jarraitzen zuela. XIX. mendean, harresiaren eta kanoi zuloen berrikuntza zein agerpen berriak egin zituen Eugenia de Montijo enperatrizak, Bizkaiko Batzar Nagusiek bere semea jatorriz bizkaitarra aitortu ziotelaren eskerretan. Erreforma hauek 1856. urtean gertatu ziren eta 1870 bukatu. Hala ere, enperatriza ez zen sekula joan gaztelura, eta erabilera gabe geratu zen. Gauzak horrela, ondorengo urteetan, herritarrek laborantza lanetarako eraikin gisa erabili zuten. === Urdaibai Bird Center === [[Fitxategi:Urdaibai Bird Center 01 edificio.jpg|thumb|267x267px|Urdaibai Bird Center, hegazti-behatokia]]Oruetako auzoan, Mundakako Itsasdarraren paduraren bihotzean [[Urdaibai Bird Center]] dago, Europa mailako erreferentziazko ikerketa zentro eta museo ornitologikoa. "Naturaren museo bizi" handi bat da, jendeari irekita dagoena, hegaztien eta hauen migrazioen ikerketara eta ezaguera barreiatzera bideratuta dagoena. Ikerketarako eta zientzia dibulgaziorako den behatoki honek 2012. urtean ireki zituen ateak. Kontzientziazio eta dibulgazio lanak bisitetan egiten dira eta bertan bisitariek dibulgatzaileen esanak entzuteko aukera ez ezik, hegaztiak paduretan eta hezegunetan zuzenean behatzeko aukera dute. [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteak]] kudeatzen du === Ondare erlijiosoa === * Andra Mariaren Zeruratzearen eliza (Eleizalde auzounean) * Done Laurendi edo San Lorentzo baseliza ([[Isla Bekoa]] auzoan) * San Antolin baseliza ([[Muruetagane|Muruetagana]] auzoan) * San Roke baseliza ([[Ozollo]] auzoan) * Karmen Ama Birjina baseliza (Zendokiz auzounean) * San Bartolome baseliza ([[Isla Goikoa]] auzoan) * Santa Kurutz baseliza (Aldamiz auzoan; egun desagertua, 1950. hamarkadan eraitsia) === Ondare zibila === [[Fitxategi:Cantera abandonada en Gauteguiz Arteaga.jpg|thumb|268x268px|Andrabideko harri-gorri harrobiak]] * Bekoetxe, Jaunsolo, Sarrikolea, Ojangoiti, Goikoetxe, Musetabe, Baraiz, Bengoetxe (erortzear), Bidasolo, Mendotza, Naberan, Naberansakone eta [[Ozolloaurrekoa]] baserriak. * Barrenerrota, Oiangoiti (erortzear), Ikoakone Olaldea (desagertua) eta Oleta (egun, errota) burdinolak . * [[Koba Errota]] marea-errota, Ozollo-errota eta Portu-errota izenez ere ezaguna. [[Balizko Arkeologia Gune|Balizko Arekologia Gune]] izendatutako Errotatxu (Ozollon) eta Errotabarri (Kanalan) erorita dauden erroten aztarnak ere geratzen dira. * Andrabideko harrobiak. == Zerbitzuak == * Aretxederreta Kultur Etxea eta Sabin Muniategi Udal Liburutegia (Herriko Enparantza). * Udal pilotalekua eta gimnasioa (Herriko Plaza) * Mediku kontsultategia (Zelaieta auzoa, 81). * Orrazi ileapaindegia (Herriko Plaza, 4 behea). * M.Uribe Farmazia (Zelaieta auzoa, 40 behea). * Egala Taberna (Herriko Enparantza, 4). * Artea Herriko Taberna (Herriko Enparantza, 1). === Garraioa === Bizkaibus zerbitzuaren bi autobus-linea pasatzen dira arteagatik: Bilbo-Lekeitio (3513) eta Gernika-Ibarrangelu (3526). Lehenengoak, 2 orduko maiztasuna du urte osoan zehar. Bigarrenak, berriz, 3 orduko maiztasuna. Hala ere, azken linea honek udako hilabeteetan (ekaina, uztaila, abuztua eta iraila) maiztasuna areagotzen du; egunero, norabide bietaruntz, ordu erdiroko zerbitzua izanik. [[Bilbo]]-[[Lekeitio]] autobus lineak Arteagan dituen geltokiak hauek dira: * Errekalde ([[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Elexalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Muruetagane * Basetxeta [[Gernika-Lumo|Gernika]]-[[Ibarrangelu]] lineak Arteagan dituen autobus-geltokiak hauek dira: * Errekalde (Orueta auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Eleizalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Agirreta * Isla Bekoa * Isla Goikoa * Ozamiz * Kanala (Elexalde) * Kanala (Jatetxearen alboan) == Argazki galeria == <gallery mode="packed" heights="165"> Irudi:Gautegiz Arteaga - Iglesia de Santa María 01.jpg|Andra Mariaren Zeruratzearen eliza. Irudi:Biblioteca Municipal Sabin Muniategi.jpg|Sabin Muniategi Udal Liburutegia. Irudi:Urdaibai Bird Center 01 edificio.jpg|[[Urdaibai Bird Center]]. Irudi:Cantera abandonada en Gauteguiz Arteaga.jpg|Andrabideko harrobiak. </gallery> == Arteagar ospetsuak == * [[Federiko Murueta|Federiko Murueta-Goiena]] ([[1860]]-[[1940]]), [[mediku]] eta [[Valladolideko Unibertsitatea|Valladolideko Unibertsitateko]] dekanoa. * [[Angel Zabala|Aingeru Zabala Ozamiz ''Kondaño'']] ([[1866]]-[[1940]]), EAJ-ko politikaria. * [https://josuerkoreka.com/2012/06/02/bermeoko-abertzale-historikoak-4-serafin-albizuri-ozamiz-sabin-aranaren-ikaskidea/ Serafin Albizuri Ozamiz] ([[1869]] - [[1931]]), [[abade]]-[[Monje|lekaide]] euskaltzale eta abertzalea. * [[Sabin Muniategi|Sabin Muniategi Astorkia]] ([[1912]]-[[1990]]), euskal idazlea. * [[Josu Naberan|Josu Naberan Naberan]] ([[1941]]), euskarazko saiakeragile eta itzultzailea. * [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] ([[1967]]), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]-ko politikaria. * [[Olatz Arrizabalaga]] ([[1997]]) pilotaria. * [[Amaia Aberasturi|Amaia Aberasturi Franco]] ([[1997]]), aktorea. * [[Damaris Egurrola|Damaris Egurrola Wienke]] ([[1999]]), futbolaria. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko udalerrien zerrenda]] == Kanpo estekak == {{Atari|Bizkaia|Bizkaia}} * [https://web.archive.org/web/20111006165446/http://www.gautegizarteaga.com/ Gautegiz Arteagako Udalaren webgunea.] {{autoritate kontrola}} {{Busturialdeko udalerri aurkibidea}} {{Bizkaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Gautegiz Arteaga]] 5xb3zhub2zhnqis6zwdpwa9pbwjj8r4 10002790 10002354 2024-12-17T22:30:05Z Artialari 169510 /* Ingurune naturala eta klima */ 10002790 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Busturialdeko udalerriari|Arteaga (argipena)}} {{Bizkaiko udalerri infotaula | izena = Gautegiz Arteaga | bandera = ez | armarria = Escudo de Gautegiz Arteaga.svg | nongo = Gautegiz Arteagako | ofiziala = Gautegiz Arteaga | eskualdea = [[Busturialdea]] | postakodea = 48314 | irudia = Arteaga (Vizcaya).jpg | irudiaren testua = Herriaren ikuspegia Portu auzotik. Goi-ezkerraldean Ereñozar mendia. | kokapena = Bizkaia municipalities Gautegiz Arteaga.PNG | koordenatuak = {{koord|43|21|15|N|2|38|53|W|region:EH-BI_type:city(905)|display=inline,title|title=Gautegiz Arteaga}} | garaiera = 45 | azalera = 13.57 | biztanleria =900 (2024) | bizt_urtea = | dentsitatea =66.61 biztanle/km²-ko (2024) | distantzia = 38 | euskaldunen ehunekoa = 81.09 (2021) | sorrera = | herritarra = arteagar / artiar | alkatea = Patrik Saitua Betanzos (EAJ) | oharrak = | webgunea = http://www.gautegizarteaga.com/ }} '''Gautegiz Arteaga'''<ref>{{EuskaltzArauErref | arau-zk = 145 | arau-izenb = Bizkaiko herri izendegia}}</ref> [[Bizkaia|Bizkaiko]] iparraldeko [[udalerri]] bat da, [[Busturialdea]] eskualdekoa. Izen konposatua izan arren, Arteaga bezala da ezaguna; tokiko euskaran "Artia" deritze. [[Ereñozar]] tontorraren magalaren eta [[Oka (ibaia)|Oka]] ibaiaren artean dago kokaturik, itsasertzetik ez oso urruti. 2024ko erroldaren arabera 900 biztanle ditu. == Geografia == === Ingurune naturala eta klima === ==== Paisaia naturala ==== Udalerri honen udal-eremu guztia [[Urdaibai]]ko Biosfera Erreserbaren barnean dago. Herria [[Gernikako itsasadarra|Oka itsasadarraren]] eskumaldean kokatzen da, [[Ereñozar]] menditik [[Mendebalde|sartalde]]<nowiki/>rako eremua hartuz. Itsasadarraren eraginez, herriko eremu anitz [[padura]] edo [[ihi]] eremu dira, dibertsitate faunistiko handia bilduz. [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera eremu horiek [[Dike|dikeak]] eraikiz eta teknika ezberdinez idortu zituzten herritarrek ([[Polder|polderrak]] eginez), nekazaritza eta abeltzaintza lanetarako erabil zitzaten. Azken urteetan, herritarrak nekazal bizitza abandonatu duten heinean, eta itsas bazterren babes lege berriei esker, despolderizazio prozesuaren baitan, padurak berreskuratu ahal izan dira, hala nola; Baraizpeko eta [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]]<nowiki/>ko hezeguneak. Hezegune horien inguruan hegazti-migrazioak ikusteko museo bizia denaren behatokia kokatzen da ([[Urdaibai Bird Center]]). Polder batzuk oraindik ere mantentzen dira, aurreko mendeetako landa-bizitzaren lekuko gisa, Anbekoko edota Argasburuko polderrak, adibidez. Azken baserri horretatik hurbil eta, Ozollo auzotik gertu ere, [[Euskal Herria]]n oraindik ikusgai dagoen [[marea-errota]] bakarrenetarikoa dugu, [[Koba Errota]] izenekoa, polderrez eta padurez inguratuta. Udalerria [[Karstiko|eremu karstikoaren]] gainean kokatzen da, horregaitik [[Artadi kantauriar|artadi kantauriarra]]<nowiki/>ren jatorrizko zonalde handiak ditu florari dagokionez, hortik datorkiolarik toponimia. Fenomeno natural horrek berak [[kobazulo]] eta [[Leize (espeleologia)|leizeen]] kopuru handiak egotea ere eragin du. Beraz, historiaurretik gizakion babesleku izan diren haitzuloak aurkitzen ditugu bertan. Gainera, lurpeko ibaibide ugari sortu ditu fenomeno geologiko honek. Aipatutako bi paisaia gune garrantzitsu hauen artean [[landazabal]] atlantiko handiak kokatzen dira, lurraren ustiapenerako eremu egokietan kokatzen diren baserri eta etxe ezberdinez beteta. ==== Klima ==== Gautegiz Arteagako [[klima ozeaniko]] hezea da, korronte bero baten eraginarekin, eta urte osoan tenperatura lasaiekin. Iparreko eta ipar-mendebaldeko haizeak ohikoak dira urte osoan. [[Euri]]ak udazkenean eta udaberrian ugariak izaten dira, negu onberarekin (epelak eta umelak) eta uda ez oso beroekin (bigunak eta freskoak). 5-10 urterik behin elurra bota eta udal eremuak zuritzen ditu, gehienez 3 egunez. [[Itsaso]]ko brisek tenperaturetan eragina dute urte osoan, eta barrualdeko beroak nekez iristen dira kostaldera udan. === Mugakideak === Iparraldean [[Ibarrangelu]]ko udalerriarekin egiten du muga, ekialdean [[Ereño|Ereñorekin]] eta hegoaldean [[Kortezubi]]rekin. Mendebaldean Mundakako Itsasadarrarekin egiten du muga. Era berean, Oka ibai hortaz bestalde mugakide dituen udalerriak [[Forua]], [[Murueta]], [[Busturia]] eta [[Sukarrieta|Samikola]] dira. === Auzoak === Herriaren buru den auzoa [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaieta]] da, eta bertan daude udaletxea, jolasgunea, kulturretxea eta herriko plaza. Horrez gain, auzo hauek ditu: [[Basetxeta]], [[Isla Goikoa]], [[Isla Bekoa]], [[Kanala (Gautegiz-Arteaga)|Kanala]], [[Muruetagane]], [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]], [[Ozollo]], Aldamiz, Portu, Muniategi, Agirreta, Mendialdua, Eleixalde, Arteaga-Uria eta [[Tremoia]]. Egun, herriaren fisionomia, bizitza soziala eta jarduera ekonomiko nagusiak [[Gernika-Lumo|Gernikatik]] [[Lekeitio|Lekeitiora]] dijoan BI-2238 errepidearen inguruetan ardazten dira, [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]], Eleixalde eta bereiziki [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaieta]] auzoak barnebiltzen dituelarik. Kanalako auzoa [[Mundakako itsasadarra|Mundakako itsasdarraren]] bestaldean kokatzen den Sukarrieta udalerriarekin partekatzen du, auzo guztia [[Samikola|samikolar]] [[Barrendegi|barrendegiz]] beteta dagoelarik. == Toponimia == Elizatearen izena antzina bertan kokatzen ziren bi dorretxeen izenetatik eratorria da: Gautegiz dorretxea (desagertua) eta Arteagako Erdi Aroko dorretxea, zeinaren gainean gaur egungo [[Arteagako gaztelua|Arteagako Gaztelu]] modernoa eraiki zen. "Gautegiz", -iz amaiera duten euskal toponimoen seriekoa da. [[Julio Caro Baroja]]<nowiki/>k toponimo horietako gehienak latinezko -icus deklinatuari lotutako izen propio batetik zetozela defendatzen zuen. Caro Barojak uste zuen euskal eremuko -oz, -ez eta -iz atzizkiak lekuaren jabetza adierazteko toponimoak zirela, eta jatorria [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] edo [[Erromatar Inperioa]]<nowiki/>ren garaitik etor zitekeela. Gautegizen kasuan, Caro Barojak proposatu zuen balizko Gautius batetik etor zitekeela, [[latin]]<nowiki/>ezko izen dokumentatu batetik. Horrela, Gautius izenari latinezko -icus atzizkia gehitzen bazaio, Gauticus lor daiteke. Gauticus Gautiusen semea ere izan liteke. Gauticus eta bere ondorengoei dagokiena Gautici izango litzateke. Gautici horretatik "Gautegiz" toponimoa erator zitekeen: Gautici->Gauti (gi) ci->Gautegici->Gautegiz. "Arteaga", bestalde, fitonimoa da, eta artea zuhaitzen lekua esan nahi du; artea hitzari -aga atzizki lokatiboa gehituz gero sortzen dena. [[Elizate|Elizatea]] "Arteagako Gautegiz" deitu izan da tradizioz, baina beti egon da "Arteaga" izendatzeko joera. 1842ko erroldan eta 1877tik 1950era bitarteko erroldetan Arteaga deitu zitzaion ofizialki udalerriari. 1857ko eta 1860ko erroldetan, baita 1960ko eta 1991ko errolden artean ere, Gautéguiz de Arteaga izena hartu zuen. 1996an, udalak, gaur egun ofiziala den euskarazko izendapena hartu zuen: Gautegiz Arteaga. == Historia == === Historiaurrea === ==== Paleolitoa ==== Gautegiz Arteagan gutxienez duela 36 mila urte inguruko giza-aztarnak aurkitu izan dira, bereiziki [[Antoliñako koba|Antoliñako Koba]] izeneko haitzuloan. Bertan, [[Aurignac aldi|Aurignac]], [[Gravette aldia|Gravette]], [[Solutre aldia|Solutre]] eta [[Madeleine aldia|Madeleine]] [[Historiaurre|historiaurreko]] aldietako hondakinak aurkitu dituzte (duela 34.000 eta 11.500 urte artekoak, alegia). Besteak beste, horman atzamarrarekin eginiko orbain gorri bat eta orein baten irudiarekin apaindutako perkutorea aurkitu dira. Aztarnategia ez zen era egonkorrean okupatua izan, hedadura handiko territorio batean aldixka okupatzen zuten haitzuloa baitzen. Izan ere, bizitza nomada zeramatzaten giza ehiztari-biltzaile hauek [[Urdaibai]], [[Durangaldea]], [[Arabako lautada]], [[Trebiñu]], [[Sakana]] eta [[Urbasa]] artean mugitzen ziren, [[suharri]]<nowiki/>z egindako tresneria berdintsuak erakutsi duenez. Egonkorki erabili ez arren, kobazuloa modu jarraituan erabili zuten 15 mila urtetan zehar, bizimodu berdintsua eramanez urte guzti horietan, azken Solutre aldian izan ezik (duela 18 mila urte), klima hozte bortitz batera egokitu behar izan baitziren. Bestalde, udalerrian beste 4 aztarnategi prehistoriko identifikatu dira. Gainera, mugakide duen Kortezubiko udalerrian [[Santimamiñe]] leize garrantzitsua aurkitzen da, k.a 14 mila eta 9 mila urteen artean okupatua izan zena. Beraz, Gautegiz Arteagako lurrak ustiatu eta haitzuloak okupatu zituzten gizakiak Santimamiñeko koba okupatu zutenak berdinak edo haien ondorengoak izan zirela egiaztatu daiteke. Ikerketa genetikoek erakutsi dutenez, Gautegiz-Arteagako gaurko biztanleak inguruko kobazuloetan bizi zirenen oinordeko zuzenak dira. ==== Burdin Aroa ==== Herrian aro sedentario honetako aztarnak aurkitu ez diren izan arren, [[Arrolako oppiduma|Arrola]]<nowiki/>ko herri gotortutik oso gertu aurkitzen da. Beraz, [[oppidum]] hura okupatu zuten gizakiek Gautegiz Arteagako lurrak ustiatuko zituztela suposatu daiteke. === Antzinaroa === Gautegiz Arteagan, garai honetan datatutako aurkitu diren aztarna bakarrak Andrabideko kareharri gorriko meategietan erromatar kolonoek ustiatu zituztenekoak dira. Hontaz aparte, [[Erromatar Inperioa|Erromatar]] garaiko aztarna zehatza udalerrian bertan aurkitu ez badira ere, distantzia gutxira dagoen [[Forua]]<nowiki/>ko udalerrian [[Foruko erromatar herrixka|erromatar herrixka]] baten hondakinak agertu izan dira, [[I. mendea|I.]] eta [[V. mendea|V. mendeen]] artekoak (bertatik atera izan dira Arteagako harrobietan ustiatu zutenaren zantzuak, bertatik ateratako hilarri bi identifikatu ahal izan direlako). Gainera, garai hortako [[Mundaka]] eta [[Sukarrieta]] artean kokaturiko itsas trafikoaren [[Kabotaje|kabotai]] gisa erabilia izan zen gune bat ere dugu, Portuondo izenekoa. Hori ez ezik, [[Bermeo]] eta [[Busturia]] arteko [[Sollube]] mendiaren magalean erromatar garaiko [[Nekropoli|nekropolia]] ere identifikatu izan da, [[Tribisburu]] izenekoa. Beraz, esan dezakegu Gautegiz Arteagaren inguru geografikoa [[Antzinaroa|antzinaroan]] zeharo okupatua izan zela, eta batez ere erromatar kultura barreiatu zela eskualdean. === Erdi Aroa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdaibai.org. Urdaibaiko Galtzagorriak|url=https://www.urdaibai.org/eu/arkitektura/arteagako.php|aldizkaria=www.urdaibai.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Elizatearen lehen pausoak garai honetan kokatu behar ditugu. Izan ere, X-XII. mendeen bitartean San Antolin tenplua eraiki zen Antolinatxa muinoaren magalean, Andra Mariaren Zeruratzea parrokiaren ([[XII. mendea]], [[1620]]<nowiki/>an handiagotua) aurrekari izan zena, iturri zaharren arabera "Gautegiz-ko parrokiaren jatorrizko eliza". Jakina dugu ere, [[VIII. mendea|VIII. mendean]] Gonzalo Fuerte de Noreñak eta bere seme Fortún Ordoñezek Gautegizko gotorretxea egin zutela, eta mende bi geroago, [[914]]<nowiki/>an, Sancho García de Noreñak Arteagako [[Oinetxe|oinetxea]] eraiki zuen. Bi oinetxe hauek ematen diote izena egungo udalerriari. [[1357]]<nowiki/>an Gaztelako Pedro erregeak Arteagako oinetxeko oinordekoak erailtzerakoan, oinetxea Martin Roiz, Arteaga eta Abendañoko bigarrenaren eskuetan geratu zen. [[1395]]<nowiki/>ean, Gautegizko eta Arteagako leinuen arteko gatazkak piztu ziren errota batzuen jabetza zela medio, liskarrak odol isuriraino helduz. [[Leinu gerrak|Bando Guden]] testuinguruan, Arteagarrek oinetxe indartsua sortzeko, beste leinudun oinetxekoekin lotzen aritu zen, ezkontzen bidez; Mendatako Albizkoa edota Foruako Urdaibaikoarekin, besteak beste. [[1468]]<nowiki/>ko ekainean, urte horretako tentsioak zirela medio, Juan Alonso, Muxikako jaunak, Arteagarra desafiatu zuen Errenteriako ([[Gernika-Lumo|Gernika)]] zelaietan; lehenak bi mila gizon ekarri zituen eta Arteagatarrek, mila. Hildako ugari egon ziren Errentariako guda hartan, tartean Joannes Arteaga. Gainera, Fortun Arteaga buruzagia atxilotu zuten. Gainera, Arteagatarren oinetxea erasotu eta suntsitu zuten. Bizirik geratu zirenak [[Arratia|Arratiara]] edo [[Gipuzkoa|Gipuzkoara]] alde egin behar izan zuten, ez zen ia arteagatarren aldeko batere geratu. Fortun Garcia Arteagak, gatibualdia amaitu eta gero, apurka-apurka, dorretxea zaharberritzen eta militarki ezinhobeto egokitzen aritu zen, errebantxa nahian, [[1476]]<nowiki/>an lanak amaitu zituelarik. Arteagatarrek, Errenterian galdutako borrokatik zortzi urtera, lortu zuten Muxikako bere aurkariari erronka jotzea. Arteagarrek bere agindupean ondokoak bildu zituen: Urdaibai ([[Forua|Foruan]]), [[Albiz]], Mezeta, [[Barrutia (Arratzu)|Barrutia]], Zubiaur, Sagarminaga eta [[Madariaga dorretxea|Madariaga]]. Muxikakoen aliatuak ondokoa ziren: [[Butroe (familia)|Butroi]], Aretxunaga, Yartza, [[Ugarte dorretxea|Ugarte]], [[Kadaltso dorretxea|Kadalso]], Getxo eta [[Martiartu Dorrea|Martiartu]]. Borroka hau egungo Gautegiz Arteagako udalerriko hego zelaietan (Lezertu baserri inguruan, [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan, [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaietan]] eta [[Ozollo|Ozollon]]) gertatu zen, Arteagarrak gailendu zirelarik. Apur bat beranduago bakea etorri zen. Arteagatarren etxea, apurka-apurka, gainbeheran joan zen, bere jabe eta jaunek mendeetan zehar, ospea lortzeko nahietan Espainiako gorteari so egiten zietelako, dorretxeari jaramonik egin gabe. Gutxinaka, beraz, erabilera militarra galdu, eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] erdialdetik aurrera, bere dorretxe nagusia nekazal-etxe bihurtu zen. Halere, oraindik besteak baino apur bat garaiagoa zen eta kanpoko horma eta bere lau kubo edo [[almena]]<nowiki/>dun torreoiak ukitu gabe geratu ziren. === Aro Modernoa === === Aro Garaikidea === == Ekonomia == == Demografia == Gautegiz Arteaga nekazal herria izan da beti. Hori dela eta, demografia egonkor pixka bat gorakorra mantendu zuen 1940. urtera arte. Izan ere, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilak]] arteagar demografian eragina izan zuen, 300 bat biztanle galduz (heriotzek, migrazioek zein erbesteratzeek eraginda). Hortik aurrera, etengabeko biztanle galera bat jasan zuen herriak, industrializazio prozesuaren eraginez lehen sektoreak indarra galdu baitzuen (garaiko Gautegiz Arteagako ekonomia sektore nagusiena). Arteagarrek gune industrial handiagoetara egin zuten alde, gehienek hurbileko Gernikara, eta beste batzuek Bilbora zein Eibarrera. Hortaz, 1991. urtean gutxiengo biztanleria izatera iritsi zen (752). Hortik aurrera, zerbitzuetan oinarritutako herri bilakatu da, eta gutxinaka, 3 hamarkadetan, 150 biztanle berreskuratu ditu, egun 900 izateraino.{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Gautegiz-Arteagako biztanleria |altuera=300 |zabalera=650 |1842|622|1877|1313|1887|1260|1897|1392|1900|1367|1910|1418|1920|1418|1930|1515|1940|1279|1950|1268|1960|1107|1970|1011|1981|758|1991|752|2001|843|2011|903|2016|846|2019|854|2022|884|2024|900}} == Politika == [[Fitxategi:Gautegiz Arteaga - Ayuntamiento 3.jpg|thumb|eskuinera|275px|Gautegiz Arteagako udaletxea]] === 2011 eta 2015ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeen]] emaitzen ondorioz Gautegiz-Arteagako [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Juan Felix Naberan izan zen hautatua alkate gisa. 2015ean berrautatua izan zen berriro ere. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2011ko maiatzaren 22 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 4 |botoak1 = 317 |ehunekoa1 = 53,64 |alderdia2 = [[Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 235 |ehunekoa2 = 39,76 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 13 |ehunekoa3 = 2,2 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 1 |ehunekoa4 = 0,17 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2015ko maiatzaren 24|zinegotziak1_a=5|zinegotziak2_a=2|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=352|ehunekoa1_a=64,35|botoak2_a=172|ehunekoa2_a=31,44|botoak3_a=3|ehunekoa3_a=0,55|botoak4_a=0|ehunekoa4_a=0,00}} === 2019 eta 2023ko udal hauteskundeak === 2019an Naberanek berriz ere irabazi zituen hauteskundeak, eta 2023rarte, hiru legegintzaldi bete zituen alkatetzan.[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko maiatzaren 28ko udal hauteskundeen]] geroztik Gautegiz-Arteagako alkatea [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Patrik Saitua Betanzos da. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2019ko maiatzaren 26 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 346 |ehunekoa1 = 62,01 |alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 2 |botoak2 = 189 |ehunekoa2 = 33,87 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 11 |ehunekoa3 = 1,97 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 2 |ehunekoa4 = 0,36 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2023ko maiatzaren 28|zinegotziak1_a=4|zinegotziak2_a=3|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=301|ehunekoa1_a=53,08|botoak2_a=235|ehunekoa2_a=41,44|botoak3_a=8|ehunekoa3_a=1,41|botoak4_a=5|ehunekoa4_a=0,88}}[[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|2024ko apirilaren 21eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen]] emaitzak ondorengoak izan ziren: * Euzko Alderdi Jeltzalea: 260 bozka (%46,68) * Euskal Herria Bildu: 248 bozka (%44,52) * Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra: 14 (%2,52) <nowiki>*</nowiki>(Soilik %2-tik gorako bozkak jaso zituzten alderdiak plazaratu dira). == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|thumb|313x313px|[[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]]<nowiki/>n dauden eta egon litezkeen herriak. (Iturria: [[Berria]])]] Gautegiz-Arteagan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gautegiz-Arteaga - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> Busturialdeko hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Busturialdekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/tartekoa-m/busturialdekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> da nagusi, mendebaldeko euskararen aldaera. 2021ko datuen arabera, %81,09-koa zen herriko euskaldunen kopurua. Euskararen kale-erabilera, berriz, %62,27-an kokatzen zen 2016an. Ez da kidea baina [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kidea izateko baldintzak betetzen ditu Gautegiz Arteagak. Izan ere, euskal hiztunen portzentajea ''% 70etik'' gora duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean. Beheko bideoan Pilartxu Etxabe artegarraren adierazpenak entzun daitezke, tokiko euskaran, garaiko Gautegiz Arteagako herri eskolari buruz eta hezkuntzari buruz hizketan.[[Fitxategi:Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe.webm|thumb|284x284px|Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxabe Zubizarreta, Pilartxu - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/hizlariak/pilartxu-etxabe-zubizarreta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> proiekturako)]] ===Herri eskola=== Montorre Herri Ikastetxea izeneko [[Eskola txiki|eskola publiko txiki]] bat dago Arteagan, Mendialdua auzoan kokatzen dena. [[Haurtzaindegi|Haurtzaindegia]], [[Haur hezkuntza|Haur Hezkuntza]] eta [[Lehen hezkuntza|Lehen Hezkuntza]] barnebiltzen ditu eskolak. Egun, [[Busturialdea|Busturialdeko]] zein [[Bizkaia|Bizkaiko]] eskolarik txikiena dugu, soilik 21 ikasle inguruk ikasten baitute bertan. [[1862|1862. urtean]] sortu zen "Escuela elemental" izenpean, mutilen eta neskentzako eraikin bana eraiki zelarik.[[1974]]<nowiki/>tik aurrera, sexu-bereizketari amaiera eman zitzaion eta "mutilen eskola" delakoaren eraikina, gutxinaka, erabilera gabe geratzen joan zen, [[1976]]<nowiki/>an zarratu zuten arte. Eraikin hori, Udal Liburutegi edota mediku kontsultategi gisa erabilia izan zen ondorengo urteetan. [[2007]]<nowiki/>an, eraikina guztiz eraberritu ostean, zabaldu zen berriz ere. Ordutik, Haur Hezkuntzarako gelak, [[Liburutegi|Liburutegia]], Informatika-gela eta [[Psikomotrizitate|psikomotrizitate gela]] kokatzen dira bertan. Egun, zerbitzu ugari eskaintzen ditu Montorre eskolak, hala nola; Taxi zerbitzua, [[Jantoki|Jantokia]], dohako zaintza zerbitzua, eskola ordutegitik kanpoko klase ezberdinak edota udalaren dirulaguntzak. === Jaiak === Herriko patroia San Polikarpo da, eta Urtarrilaren 26an ospatzen da. Egunean bertan meza-santua, dantza erakuskizuna, trikitixarekin alaitutako herri-hamaiketakoa, eskupilota partidak eta erromeria egoten dira. Alabaina, Arteagako jai nagusiak Antolin Deunaren bezpera egunetan ospatzen dira (abuztuaren amaierako eta irailaren hasierako egunetan). Ekintza askotariko festa-egitaraua izaten dute, ondorengo jai-egunak ospatzen dituztelarik: Gazte Eguna, Tabernazarre Eguna eta Antolin Deuna. Kontzertu, eskupilota partida, kultur-emanaldi, mozorro janzte, tortilla zein paella txapelketa bezalako ekintzek alaitzen dituzte jaiak. San Antolin egunean, irailaren 2an, Antolin Deunaren baselizara igotzen dira herritarrak, fededunek meza entzuten dute, eta ondoren, hamaiketakoa jan eta euskal dantzen girora alaitzen dute eguerdia. Azkenik, biribilketan jaisten dira baselizatik, mendian behera, herriko enparantzara heldu arte. Bestelako auzo-jaiak ere ospatzen dituzte arteagarrek, hala nola; Karmen Birjinaren eguna (uztailaren 16an) Zendokiz auzounean, edota San Lorentzo eguna (abuztuaren 10ean). ===Kultur-eragileak=== * Gazteluzar (sozietate gastronomikoa). * Artie Dantza Taldea (euskal-dantza taldea). * Gartiape Kirol Kluba (kirol-elkartea). * Antoliñape Kultur Elkartea * Artiako Gazte Asanblada * Helduen Elkartea (GAHE) * Montorrealde Guraso Elkartea == Ondasun nabarmenak<ref>[https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-eraikitako-euskal-ondarea/gautegiz-arteaga/consultaOndarea/codmun-48041/desc-gautegiz-arteaga/desceu-gautegiz-arteaga/tipoinv-1&locale=EU "Gautegiz Arteaga", Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistema].</ref><ref>[http://www.gautegizarteaga.com/es-ES/Ayuntamiento/Urbanismo/avance_2018_Planos/20_1717-PGOU_GAUTEGIZ%20ARTEAGA_AVANCE_AP10_PATRIMONIO_2018_08.pdf 2018ko PGOU, Gautegiz Arteagako Udala]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> == === Gaztelua === {{sakontzeko|Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua}}Gautegiz-Arteagako eraikinik garrantzitsuena "[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorrea]]" edo gaztelua da. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] dorretxe baten hondarren gainean berreraiki zen, [[Eugenia de Montijo|Eugenia Montijokoaren]] aginduz, [[Napoleon III.a]] bere senarraren garaian. Gaur egun, jatetxe eta hotela da. 2001etik, Eusko Jaurlaritzak, Sailkatutako Kultura Ondasun gisa aitortzen du.[[Fitxategi:Arteaga_Tower_small.jpg|thumb|275px|[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorretxea]]]]Arteagako gazteluaren eraikuntzaren aurreneko datuek adierazten dute dorretxe hau 1398.urtean eraiki zutela. Hain zuzen Gaztelako Pedro I.ak Legution emandako agindua jarraituz. Ondorengo XV. mendean Fortun Garciak berrikuntza txikiak egin zituen baina bando-kideen guduak jasan behar izango zituen. Nahiz eta berriz eraikia izan 1568. urtean Alfonso de Mugikak eta Pedro Abedañok suntsitu egin zuten. Denbora pasa ahala eraikin hau Pedro de Leiva izenekoak artileriaz hornitu zuen. 1622. urtean adierazi zen gazteluak funtzio militarra izaten jarraitzen zuela. XIX. mendean, harresiaren eta kanoi zuloen berrikuntza zein agerpen berriak egin zituen Eugenia de Montijo enperatrizak, Bizkaiko Batzar Nagusiek bere semea jatorriz bizkaitarra aitortu ziotelaren eskerretan. Erreforma hauek 1856. urtean gertatu ziren eta 1870 bukatu. Hala ere, enperatriza ez zen sekula joan gaztelura, eta erabilera gabe geratu zen. Gauzak horrela, ondorengo urteetan, herritarrek laborantza lanetarako eraikin gisa erabili zuten. === Urdaibai Bird Center === [[Fitxategi:Urdaibai Bird Center 01 edificio.jpg|thumb|267x267px|Urdaibai Bird Center, hegazti-behatokia]]Oruetako auzoan, Mundakako Itsasdarraren paduraren bihotzean [[Urdaibai Bird Center]] dago, Europa mailako erreferentziazko ikerketa zentro eta museo ornitologikoa. "Naturaren museo bizi" handi bat da, jendeari irekita dagoena, hegaztien eta hauen migrazioen ikerketara eta ezaguera barreiatzera bideratuta dagoena. Ikerketarako eta zientzia dibulgaziorako den behatoki honek 2012. urtean ireki zituen ateak. Kontzientziazio eta dibulgazio lanak bisitetan egiten dira eta bertan bisitariek dibulgatzaileen esanak entzuteko aukera ez ezik, hegaztiak paduretan eta hezegunetan zuzenean behatzeko aukera dute. [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteak]] kudeatzen du === Ondare erlijiosoa === * Andra Mariaren Zeruratzearen eliza (Eleizalde auzounean) * Done Laurendi edo San Lorentzo baseliza ([[Isla Bekoa]] auzoan) * San Antolin baseliza ([[Muruetagane|Muruetagana]] auzoan) * San Roke baseliza ([[Ozollo]] auzoan) * Karmen Ama Birjina baseliza (Zendokiz auzounean) * San Bartolome baseliza ([[Isla Goikoa]] auzoan) * Santa Kurutz baseliza (Aldamiz auzoan; egun desagertua, 1950. hamarkadan eraitsia) === Ondare zibila === [[Fitxategi:Cantera abandonada en Gauteguiz Arteaga.jpg|thumb|268x268px|Andrabideko harri-gorri harrobiak]] * Bekoetxe, Jaunsolo, Sarrikolea, Ojangoiti, Goikoetxe, Musetabe, Baraiz, Bengoetxe (erortzear), Bidasolo, Mendotza, Naberan, Naberansakone eta [[Ozolloaurrekoa]] baserriak. * Barrenerrota, Oiangoiti (erortzear), Ikoakone Olaldea (desagertua) eta Oleta (egun, errota) burdinolak . * [[Koba Errota]] marea-errota, Ozollo-errota eta Portu-errota izenez ere ezaguna. [[Balizko Arkeologia Gune|Balizko Arekologia Gune]] izendatutako Errotatxu (Ozollon) eta Errotabarri (Kanalan) erorita dauden erroten aztarnak ere geratzen dira. * Andrabideko harrobiak. == Zerbitzuak == * Aretxederreta Kultur Etxea eta Sabin Muniategi Udal Liburutegia (Herriko Enparantza). * Udal pilotalekua eta gimnasioa (Herriko Plaza) * Mediku kontsultategia (Zelaieta auzoa, 81). * Orrazi ileapaindegia (Herriko Plaza, 4 behea). * M.Uribe Farmazia (Zelaieta auzoa, 40 behea). * Egala Taberna (Herriko Enparantza, 4). * Artea Herriko Taberna (Herriko Enparantza, 1). === Garraioa === Bizkaibus zerbitzuaren bi autobus-linea pasatzen dira arteagatik: Bilbo-Lekeitio (3513) eta Gernika-Ibarrangelu (3526). Lehenengoak, 2 orduko maiztasuna du urte osoan zehar. Bigarrenak, berriz, 3 orduko maiztasuna. Hala ere, azken linea honek udako hilabeteetan (ekaina, uztaila, abuztua eta iraila) maiztasuna areagotzen du; egunero, norabide bietaruntz, ordu erdiroko zerbitzua izanik. [[Bilbo]]-[[Lekeitio]] autobus lineak Arteagan dituen geltokiak hauek dira: * Errekalde ([[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Elexalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Muruetagane * Basetxeta [[Gernika-Lumo|Gernika]]-[[Ibarrangelu]] lineak Arteagan dituen autobus-geltokiak hauek dira: * Errekalde (Orueta auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Eleizalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Agirreta * Isla Bekoa * Isla Goikoa * Ozamiz * Kanala (Elexalde) * Kanala (Jatetxearen alboan) == Argazki galeria == <gallery mode="packed" heights="165"> Irudi:Gautegiz Arteaga - Iglesia de Santa María 01.jpg|Andra Mariaren Zeruratzearen eliza. Irudi:Biblioteca Municipal Sabin Muniategi.jpg|Sabin Muniategi Udal Liburutegia. Irudi:Urdaibai Bird Center 01 edificio.jpg|[[Urdaibai Bird Center]]. Irudi:Cantera abandonada en Gauteguiz Arteaga.jpg|Andrabideko harrobiak. </gallery> == Arteagar ospetsuak == * [[Federiko Murueta|Federiko Murueta-Goiena]] ([[1860]]-[[1940]]), [[mediku]] eta [[Valladolideko Unibertsitatea|Valladolideko Unibertsitateko]] dekanoa. * [[Angel Zabala|Aingeru Zabala Ozamiz ''Kondaño'']] ([[1866]]-[[1940]]), EAJ-ko politikaria. * [https://josuerkoreka.com/2012/06/02/bermeoko-abertzale-historikoak-4-serafin-albizuri-ozamiz-sabin-aranaren-ikaskidea/ Serafin Albizuri Ozamiz] ([[1869]] - [[1931]]), [[abade]]-[[Monje|lekaide]] euskaltzale eta abertzalea. * [[Sabin Muniategi|Sabin Muniategi Astorkia]] ([[1912]]-[[1990]]), euskal idazlea. * [[Josu Naberan|Josu Naberan Naberan]] ([[1941]]), euskarazko saiakeragile eta itzultzailea. * [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] ([[1967]]), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]-ko politikaria. * [[Olatz Arrizabalaga]] ([[1997]]) pilotaria. * [[Amaia Aberasturi|Amaia Aberasturi Franco]] ([[1997]]), aktorea. * [[Damaris Egurrola|Damaris Egurrola Wienke]] ([[1999]]), futbolaria. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko udalerrien zerrenda]] == Kanpo estekak == {{Atari|Bizkaia|Bizkaia}} * [https://web.archive.org/web/20111006165446/http://www.gautegizarteaga.com/ Gautegiz Arteagako Udalaren webgunea.] {{autoritate kontrola}} {{Busturialdeko udalerri aurkibidea}} {{Bizkaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Gautegiz Arteaga]] jshveug6ih2k2wzjy9qe24qpgzpwu47 0 6913 10002998 9787869 2024-12-18T09:19:21Z Treuiller 59723 10002998 wikitext text/x-wiki {{Bizkaiko udalerri infotaula | izena = Loiu | bandera = Loiu_bandera.svg | armarria = Escudo de Loiu.svg | nongo = Loiuko | ofiziala = Loiu | eskualdea = [[Txorierri]] | postakodea = 48180 | irudia = Loiu_Zabaloetxe_aireportua.jpg | irudiaren testua = Loiuko [[Zabaloetxe]] auzoaren ikuspegia. Atzean [[Bilbo-Loiu aireportua|Bilboko aireportua]] ageri da. | kokapena = Bizkaia municipalities Loiu.PNG | koordenatuak = {{koord|43|18|54|N|02|56|18|W}} | garaiera = 26 | azalera = 15.00 | biztanleria = 2433 | bizt_urtea = 2019 | dentsitatea = | distantzia = | euskaldunen ehunekoa = 42,91 | sorrera = | herritarra = loiutarra | alkatea = Josu Andoni Begoña Fernandez de Arroiabe ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]) | webgunea = http://www.loiu.org | oharrak = }} '''Loiu''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Txorierri]]ko eskualdeko udalerria da, {{Bizkaiko udalerrien biztanleria|urtea}}an {{formatnum:{{Bizkaiko udalerrien biztanleria|Loiu}}}} biztanle zituena. [[Bilbo]]tik 1983an bereizi zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|abizena=r01e00000ff26d4661aa470b88b07821bd8d58380|izenburua=Loiu|hizkuntza=es|data=2006-10-20|url=https://www.euskadi.eus/es/localidades/loiu/web01-ejeduki/es/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-03-15}}</ref> [[Bilbo-Loiu aireportua|Bilboko aireportua]] bertan dago [[1997]]tik, [[Sondika]]tik aldatu zutenean. == Geografia == === Mugakideak === Mendebaldean [[Erandio]], ekialdean [[Derio]], iparraldean [[Laukiz]] eta [[Gatika]] eta hegoaldean [[Sondika]] mugakide ditu. === Auzoak === '''[[Zabaloetxe]]''' auzo nagusia eta herrigunea da, udaletxea barne hartzen duena, eta beste bi auzo handiak [[Elotxelerri]] eta [[Lauroeta]] dira. === Geologia === Loiuko ingurunea gehienbat [[Kretazeoa|Goi-Kretazikoko]] [[Tupa|marga]], margakararri eta [[Kalkarenita|kalkarenitaz]] osatzen da. Horrez gain metaketa alubial zein antropogenikoko gune handiak ditu. == Historia == === Erdi Aroa === [[Txorierri|Asuako haraneko edo Txorierri]]<nowiki/>ko herriak, tartean Loiu, [[Asuako jaurerria|Asuako jaurerriaren]] parte izan ziren Erdi aroan zehar. Martín de Asúa eta Diego de Asúak [[1452|1452an]] Bizkaiko Batzar Nagusiko lehen foruan parte hartu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ascension Pastor|abizena=Porres|izenburua=Breve Historia de Vizcaya y sus Instituciones|argitaletxea=Ediciones Atxular Atea, S.L|hizkuntza=es|abizena2=Aguilar|izena2=Beatriz Salaverri|data=2014-10-01|url=https://books.google.dk/books/about/Breve_Historia_de_Vizcaya_y_sus_Instituc.html?id=s2syCgAAQBAJ&redir_esc=y|isbn=978-84-942480-9-2|sartze-data=2024-03-16}}</ref> === Aro Modernoa === Ez dakigu zehazki noiz eraiki zen San Pedro Apostoluari eskainitako parrokia (ziur asko eliztarrek sortua), baina badakigu 1634an egin zutela lehen erreforma. Urte hartan 500 bizilagun baino ez ziren bizi 98 etxetan. Teileria eta 7 errotak lasai bizitzeko moduko industria zuten. '''[[Franko-espainiar Gerra (1635-1659)|Franko-espainiar Gerra]] ([[1635]]-[[1659]]).''' 1637an, Bizkaiko Jaurerriak Frantziak eta Espainiak zuten gerrarako mila gizonen herena osatzea erabaki zuen, Felipe IV.a erregeak egindako eskaerari erantzunez. Horretarako, banaketa bat egin zen Bizkaiko herri guztien artean, eta Loiuri egokitu zitzaion sei gizon ematea [E. J. L.: "H. G. S. B.", t. V, 260. or.]. Bizkaiko Jaurerriak, bere kostaldeak Frantziako ontzien balizko eraso batetik babesteko beste neurri prebentibo batzuen artean, 1639ko apirilaren 20an erabaki zuen Jaurerriaren barneko herrietako pertsona armatuek, arriskua izanez gero, zein puntutara jo behar zuten izendatzea. Loiukoek eta Berango, Sondika, Lejona eta Erandioko gizon armatuek Algorta eta Gizori laguntzera joan behar zuten (E. J. L.: "H. G. S. B.", t. V, 281. or.). '''Artxandarako bidea.''' 1652ko azaroan, Jaurerriko Batzar Nagusiak Lujua eta Sondikako elizateei laguntzea erabaki zuen, Artxandako bidea konpondu zezaten. 1654an, Aldundiak seiehun erreal eman zizkien [E. J. L.: "H. G. S. B.", t. V, 386. eta 392. or.]. [[Fitxategi:Bilboko mapa geologikoa.pdf|thumb]] Oinaztarren loiu. XVII. mendearen hasieran, Bizkaiko jaurerriko erregimentu orokorreko langileen hauteskunde orokorretan, Lujuak Oñatiko partzialtasunaren alde bozkatu zuen. Ez dakigu zehazki noiz eraiki zen San Pedro Apostoluari eskainitako parrokia (ziur asko eliztarrek sortua), baina badakigu 1634an egin zutela lehen erreforma. Urte hartan 500 bizilagun baino ez ziren bizi 98 etxetan. Teileria eta 7 errotak lasai bizitzeko moduko industria zuten. '''XVIII. mendea.''' 1704an, Loiuk hirurogeita hamabost su zituen, urte horretan Bizkaia osoan egindako sutegi batetik ondorioztatzen denez. Su hori Jaurerriko Batzar Nagusiak dekretatu zuen ekainaren 28an, Jaurerriko gastu orokorren banaketa egin ahal izateko [E. J. L.: "H. G. S. B.", t. VI, 24. or.]. 1761ean elizate horretan Calahorrako eliz auzitegiak 2 espetxeratu zituen, moralaren aurkako hutsegite oso larriak egiteagatik. Hornitzaile jaunak epaia eman zien urte horretako azaroaren 20an. 1762an, bi ofizio eman ziren, agindutakoa bete zela jakinarazteko [E. J. L.: "H. G. S. B.", t. VI, 348. or.]. '''[[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren gerra.]]''' 1794ko abuztuaren 25ean, Loiuko soldaduak Ondarroara iritsi ziren, defentsan laguntzeko. === Aro Garaikidea === ==== '''[[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibila]] ([[1936]]-[[1939]]).''' ==== 1936-1939ko gerran, nazionalek 1937ko ekainaren 16an okupatu zuten eta operazioa Nafarroako VI. Brigadak egin zuen. 1966an Loiu Bilbora atxiki zen Erandio, Sondica, Zamudio eta Derio udalerriekin batera, martxoaren 30eko dekretu bidez. ==== '''[[Espainiako trantsizioa|Espainiako trantsizioa.]]''' ==== 1983ko urtarrilaren 1ean, Loiu Bilbotik bereizi zen 1982ko abenduaren 20ko dekretu bidez, eta udalerri independente bihurtu zen. 1983ko maiatzaren 8ko udal-hauteskundeak, zinegotziok hautatu ziren: * '''EAJ''': Marcos Goikoetxea Zabala (alkate izendatu zen), Pedro María de la Torre San Cristóbal, Ignacio Ladislado Uriarte, Eloy Alvaro Urrutia Arechabaleta, María Arrate Ugarte Beistegui. Javier Aguirre Ibáñez, Pascual Ledesma Echebarria, José Luis Bárcena Aguirregoitia. * '''EE''': Vicente Arteagoitia Aurrecoechea. == Demografia == {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Loiuko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 947 | 1910 | 1129 | 1920 | 1256 | 1930 | 1677 | 1940 | 1843 | 1950 | 2102 | 1960 | 2490 | 1970 | 0 | 1980 | 0 | 1991 | 1694 | 2001 | 2199 | 2011 | 2424 | }} 1970 eta 1980ko erroldetan, Loiu Bilboko eta Asua Haranaren barneko auzo izan zen. == Politika eta administrazioa == [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz, [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Vicente Arteagagoitia hautatu zuten alkate. Arteagagoitiakk [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]ren sostengua jaso zuen, hauteskundeetan boza gehien izan zituen hautagaitza. [[Bildu]]k 3 zinegotzi lortu zituen, [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularrak]] bat eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] batere ez. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2011ko maiatzaren 22 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 7 |botoak1 = 756 |ehunekoa1 = 55,59 |alderdia2 = [[Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 300 |ehunekoa2 = 22,06 |alderdia3 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 1 |botoak3 = 147 |ehunekoa3 = 10,81 |alderdia4 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |ehunekoa4 = 4,34 |botoak4 = 59 |data_a=2023ko maiatzaren 28|zinegotziak1_a=8|zinegotziak2_a=2|zinegotziak3_a=1|zinegotziak4_a=0|zinegotziak5_a=-|botoak4_a=47|ehunekoa4_a=3,79|botoak3_a=87|ehunekoa3_a=7|botoak2_a=231|ehunekoa2_a=18,62|botoak1_a=770|ehunekoa1_a=62,1|iturria=Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgune|informazioa=https://elpais.com/espana/elecciones/municipales/14/48/903/}} == Azpiegiturak == === Garraioa === ==== Aireportua ==== [[Bilbo-Loiu aireportua]] lehen mailako azpiegitura nagusia da, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eta [[Kantauri itsasoko ertza|Kantauri itsasoko ertzeko]] aireporturik garrantzitsuena bidaiari zein hegaldi kopuruari dagokionez. Bilbotik 12 kilometrora kokatua, Loiu, [[Sondika]] eta [[Derio]] udalerrietako lurretan dago; bidaiarien [[Terminal (aireportua)|terminala]] (''La Paloma'' ezizenaz ezaguna) eta 12/30 pistaren zati gehiena Loiu udalerrian daude. Espainiar aireportu sistemak dituen 14 aireportu errentagarrienen artean dago.​ Gaur egun, aireportua [[Vueling Airlines]], [[Volotea]] eta [[Air Nostrum]] airelineen aire-baseetariko bat da. [[1927|1927ko]] [[Urri|urrian]] Herri Lanen Batasunak [[Bilbo|Bilbon]] aireportua eraikitzeko hasierako pausuak eman zituen. Hasiera batean [[Bilbo|Bilboko]] aireportua [[Galea lurmuturra|Galea lurmuturrean]] ezartzea pentsatu bazen ere, azkenik, [[1936|1936an]], Aire-Nabigazioaren Zuzendaritza Orokorrak [[Sondika]] udalerrian aireportua instalatzeko baimena eman zuen. [[1940|1940an]] Sondika udalerrian aireportu zibila eraikitzeko akordioa lortu zen, udal eta estatu mailako erakundeen artean. [[1950|1950eko]] [[Ekainaren 20|ekainaren 20an]] bidaiarien [[Terminal (aireportua)|terminalaren]] eraikuntza amaitu zen eta aireportua ofizialki inauguratu zen, ''Carlos Haya'' izenarekin, bilbotar pilotu ezagunaren omenez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=70 años de actividad aérea en Bilbao|hizkuntza=es|data=2018-09-19|url=https://www.bilbaoair.info/index.php/aeropuerto/70-anos-de-actividad-aerea-en-bilbao/20180919133507|aldizkaria=Bilbao Air, Sociedad para la Promoción del Aeropuerto de Bilbao|sartze-data=2024-03-15}}</ref> Bidaiarien eskaeraren igoera handiagatik eta [[Sondika|Sondikako]] [[Terminal (aireportua)|terminala]] handitzeko arazoengatik, [[Aena|Aenak]] [[Santiago Calatrava|Santiago Calatravari]] esleitu zion bidaiarientzako [[Terminal (aireportua)|terminal]] berri baten diseinua, urtean 5 milioi inguru bidaiari jasotzeko gai izan beharko lukeena. Daukan formagatik, [[Terminal (aireportua)|terminal]] berriak ''La Paloma'' (Usoa) ezizena jasotzen du, hegan egitera doan uso baten antza omen duelako. Porlanez eta beiraz egina dago, kolore zuria nagusi delarik. Terminal berria aireportuko instalazioen iparraldean kokatzen da, zaharraren aurrean eta Loiu udalerrian, eta [[2000|2000ko]] [[Azaroaren 19|azaroaren 19an]] inauguratu zen. 32.000 m² (340.000 oin²) azalera eraikia du, hiru solairutan banatuta (0 Solairua = Helduerak • 1 Solairua = Irteerak • 2 Solairua = Bulegoak) eta bidaiarientzako zerbitzu guztiak jasotzen ditu, diseinu argiarekin, munduko 10 aireportu terminalik ikusgarrienen artean dago. Terminalak aireontziak aparkatzeko 21 plaza ditu, eta sei ''finger'' izeneko pasabide ditu, terminala eta hegazkinaren arteko ontziratze zuzenerako. Azken urteotan [[Bilbo|Bilboko]] hiriak turismoan izan duen gorakadaren ondorioz, aireportuak eginiko hegaldi kopurua handitu da: [[2006]]. urtean 3.876.072 bidaiari pasatu ziren [[Bilbo|Bilboko]] aireportutik, horietarik 1.020.286 nazioarteko hegaldietako bidaiariak izan ziren, eta 2.855.786 [[Espainia]] barneko hegaldietako bidaiariak. 2016an 4.588.265 bidaiari hartu zituen eta 2018an 5.469.453.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estadísticas de tráfico aéreo - Aena.es|hizkuntza=es|url=http://www.aena.es/csee/ccurl/825/352/Estadisticas_2016.pdf|sartze-data=2017-08-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=INFORME ANUAL: El Aeropuerto de Bilbao cierra 2018 con casi cinco millones y medio de pasajeros|hizkuntza=es|data=2019-01-14|url=https://www.bilbaoair.info/index.php/trafico-aereo/avance-trafico-aereo-el-aeropuerto-de-bilbao-cierra-2018-con-casi-cinco-millones-y-medio-de-pasajeros/20190114141122|aldizkaria=Bilbao Air, Sociedad para la Promoción del Aeropuerto de Bilbao|sartze-data=2024-03-15}}</ref> ==== Trena ==== [[Euskotren Trena|Euskotren]] eragilearen [[E3 linea (Euskotren)|E3 lineak]] [[Txorierri]]a eta [[Bilbo]] lotzen ditu. Udalerrian hurrengo geltokiak ditu: * [[Larrondoko geltokia|Larrondo]] * [[Elotxelerriko geltokia|Elotxelerri]] ==== Autobusa ==== [[Bizkaibus]] hiri-arteko zerbitzuko hurrengo lineak udalerria zeharkatzen dute: {{Bizkaibus A2151}}{{Bizkaibus A2153}} === Hezkuntza === Hezkuntza arloan, [[Lauro ikastola]] eta [[Munabe ikastetxea|Munabe]] eta [[Urdaneta ikastetxea]]k aipatzekoak dira. https://www.eusko-ikaskuntza.eus/eu/argitalpenak/la-ikastola-azkue-la-primera-en-ser-legalizada-en-vizcaya-en-1966-estudio-de-sus-origenes-y-organizacion/art-11611/ == Klima == [[Klima]], euskal kostalde guztiak bezala, [[Klima ozeaniko|ozeanikoa]] da. [[Köppen klima sailkapena|Köppen klima sailkapenaren]] arabera, klima hotzepel hezea eta urtaro lehorrik gabea (Cfb kodeaz adierazia). [[Tenperatura]] hotzepelak, hezetasun nabaria eta [[euri]] ugari izaten dira urte osoan zehar. Hala ere, [[uda]] eta [[Negu|negua]] nabari bereizten dira tenperaturari dagokionez. Euria, berriz, urte osoan izaten da eta neguaren eta udaren arteko aldeak txikiak izaten dira. [[Elur|Elurra]], ordea, oso gutxitan egiten du, urtean behin-edo, eta 5-10 alditan izozten du urtean.{{Klima|location=[[Bilbaoko aeroportu]] aztertegia (1981-2010)}} == Hedabideak == "[[Aikor]]" eskualdeko aldizkaria euskarazko bertako hedabide nagusien artean dugu. == Loiutar ezagunak == * [[Felix Markaida|Felix Markaida Aurrekoetxea]] ([[1931]]-[[2008]]) futbolari ohia. * [[Jose Elorrieta]] ([[1951]]-), sindikalista eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia izandakoa. * [[Kepa Altonaga]] ([[1958]]-), biologo eta irakaslea. * [[Aitor Larrazabal]] ([[1971]]-), futbolari ohia. * [[Fernando Prado Ayuso]] (1969-), elizgizon [[Mariaren Bihotz Garbiaren seme misiolariak|klaretarra]] eta [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako gotzaina]]. == Ondarea == * San Pedro eliza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Loiu|hizkuntza=es|url=https://mapas.uribe.eu/es/loiu/resource/r/la-iglesia-de-san-pedro|aldizkaria=Turismo Uribe|sartze-data=2024-03-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ayuntamiento de Loiu - Arte|data=2013-06-18|url=https://web.archive.org/web/20130618013623/http://www.loiu.org/es-ES/Conocer-Loiu/Arte/Paginas/default.aspx|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-15}}</ref> * [[Larraburu Gaztelua]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Loiu|hizkuntza=es|url=https://mapas.uribe.eu/es/loiu/resource/r/el-palacio-larraburu|aldizkaria=Turismo Uribe|sartze-data=2024-03-15}}</ref> * [[Bengoetxe baserria]].<ref>{{Erreferentzia|izena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|abizena=r01e00000ff26d4661aa470b88b07821bd8d58380|izenburua=Loiu|hizkuntza=es|data=2006-10-20|url=https://turismo.euskadi.eus/es/localidades/loiu/aa30-12375/es/|aldizkaria=turismo.euskadi.eus|sartze-data=2024-03-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ayuntamiento de Loiu - Arte|data=2013-06-18|url=https://web.archive.org/web/20130618013623/http://www.loiu.org/es-ES/Conocer-Loiu/Arte/Paginas/default.aspx|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-15}}</ref> * [[Britainiarren hilerria (Loiu)|Britainiarren hilerria]].<ref>ARAMBURU DE SEGURA Y LUPIAÑEZ, J. C. [https://www.eusko-ikaskuntza.eus/PDFAnlt/vasconia/vas10/10283304.pdf RESEÑA HISTORICA Y ARQUITECTONICA DEL CEMENTERIO BRITANICO UBICADO EN LUJUA-GOIRI (Bizkaia)].</ref> == Iruditegia == <gallery> Irudi:Loiu Zabaloetxe aireportua.jpg|[[Zabaloetxe]] auzoa eta aireportua. Irudi:Loiuko Aspaldiko Bengoetxe moldatua.jpg|[[Bengoetxe baserria]]. Irudi:Loiu Zabaloetxe abade etxeak.jpg|Zabaloetxe auzoko Abade Etxeak. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko udalerrien zerrenda]] == Kanpo estekak == {{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}} * {{eu}}{{es}}[https://web.archive.org/web/20110309062727/http://www.loiu.org/ Loiu herriko webgune ofiziala] * {{eu}}{{es}}{{en}}[https://web.archive.org/web/20090720063252/http://www.lauro.org/ Lauro ikastolako webgunea] * {{eu}}[http://www.e-txorierri.com/principal/ Txorierri mankomunitateko webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Bilboaldeko udalerri aurkibidea}} {{Bizkaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Loiu]] [[Kategoria:Bilboaldea]] [[Kategoria:Bilbo-Loiu aireportua]] pyvjs62cz7uvdyq8d9p68u57n2xr5gu 0 6989 10002781 9982206 2024-12-17T22:13:07Z Treuiller 59723 10002781 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Musika, antzerkia eta dantza}} {{biografia infotaula automatikoa}} '''Benito Lertxundi Esoain''' ([[Orio]], [[Gipuzkoa]], [[1942]]ko [[urtarrilaren 6]]a) [[euskal abeslari]]a da, [[folk musika]]ren arloan diharduena, beste estilo batzuekin nahasketak eginda. [[Ez Dok Amairu|''Ez Dok Amairu'']]ko kide izan zen, eta kantautore belaunaldi bateko kide ezagunenen artean dago, bai Euskal Herrian bai kanpoan. 2024ko azaroaren 27an, Lertxundik iragarri zuen bukatutzat ematen zuela 60 urteko ibilbidea, eta musikagintza utziko zuela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Benito Lertxundik musika utziko du|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/kultura/benito-lertxundik-musika-utziko-du_2134134_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Biografia == Bederatzi anai-arrebatatik azkena, musika txikitatik ezagutu zuen etxean, familia giroan abestea ohitura baitzen; hala ere, ez zen musikaririk haien artean. Lertxundi gazteak marrazkirako zuen zaletasuna eta herriko eskolako ikasketak amaituta, frantziskotarrek gidatzen zuten Zarauzko Arte eta Ofizio Eskolan hasi zen. Bertan, buztina eta zura lantzen ikasi zuen, eta tailugile gisa lehen lanak egin zituen.<ref name="Badok">{{erreferentzia |url = http://https://www.badok.eus/euskal-musika/benito-lertxundi |izenburua = Badok.info |argitaletxea = Berria - CC-BY-SA lizentzipean. |sartze-data = 2010-03-02 |hizkuntza = eu }}</ref> Hemeretzi urterekin, erloju denda batean hasi zen lanean. Egun batean, bertako jabe Martin Lizasok [[laute|laut]] bat utzi zion. Bere kabuz jotzen ikasi zuen. Musikarekiko zaletasuna piztuta, gitarra elektriko bat erosi zuen. Gustuko zituen abeslari estatubatuarren bertsioak euskaratu eta jotzen zituen, [[Elvis Presley]]renak, esaterako. [[La Voz de España|''La Voz de España'']] egunkariak antolatzen zuen kantu txapelketa batean izena eman, eta bigarren geratu zen. Horri esker, [[Mikel Laboa]]k —[[Katalunia]]tik itzuli berria zen— horren berri izan zuen eta harekin harremanetan jarri. Euskal musikariekin zerbait egin nahi zuen. === Ez Dok Amairu === [[Fitxategi:Ez Dok Amairu.jpg|thumb|ezkerrera|360px|[[Ez Dok Amairu]] taldeko zenbait kide, [[Atahualpa Yupanqui]] (ezkerretik hirugarrena) eta [[Paco Ibáñez]] (zortzigarrena) kantariekin: [[Joxean Artze]] (ezkerretik bigarrena), Benito Lertxundi (laugarrena), [[Mikel Laboa]] (seigarrena), [[Jose Angel Irigarai]] (zazpigarrena), [[Xabier Lete]] (makurtuta, ezkerretik lehenengoa) eta [[Lourdes Iriondo]].]] [[Fitxategi:Zazpiribai.jpg|thumb|ezkerrera|360px|Ipar-Hego Euskal Herrietako hainbat abeslari [[Zazpiribai]] kantu-ikuskizunerako bildu ziren [[1972]]an, [[Ez Dok Amairu]] desegitean. Parte hartzaileak: [[Manex Pagola]], [[Ugutz Robles-Arangiz]], [[Patxika Erramuzpe]], [[Peio Ospital]], [[Pantxoa Karrere|Pantxoa Carrere]], [[Iñaki Urtizberea]] ([[txistu]]laria eta [[hiru zuloko txirula|xirulatxirularia]]), [[Lourdes Iriondo]], [[Xabier Lete]] eta Benito Lertxundi.<ref>[http://www.euskomedia.org/aunamendi/146828 «Zazpiribai»,] Auñamendi Eusko Entziklopedia.</ref><ref>Jon Eskisabel: [https://web.archive.org/web/20120308083835/http://www.badok.info/artista.php?id_artista=159 «Manex Pagola»,] www.badok.info webgunetik 2010-06-29an hartua.</ref>]] [[Fitxategi:Ikusgela_–_Ez_Dok_Amairu_eta_XX._mendeko_kantagintza.webm|start=0|thumbtime=55|thumb|{{ikusgela}}[[Ez Dok Amairu]] eta XX. mendeko kantagintza]] [[Ez Dok Amairu|''Ez Dok Amairu'']] taldearen sortzaileetako bat izan zen, 1965ean. Bertan gauza asko ikasi zituela aitortu izan du. Oso gogoan du lehen bilera, Donostiako Kursaaleko zinema zaharrean egina. {{esaera2|Niretzako surrealista izan zen bilera hura, atera nintzen inpresioarekin ez nuela ezer ulertu, ez nekiela zertan ari ginen. Baina zerbait bazen nigan, sena edo, tiratzen ninduena, horretan jarraitzeko esaten zidana. Bilera batzuk egin genituen, eta hortik sortu zen Ez Dok Amairu taldea. Niretzat berriro jaiotzea, bataioa izan zen. Ordurako kantatzen nuen, baina orduan hartu nuen kontzientzia. Beste nortasun bat, beste kantari bat sortu zen. Garai hartan oso hedatuta zegoen protesta kantutan hasi ginen.|Benito Lertxundi|Argia<ref name="Eizagirre">{{erreferentzia |abizena1 = Eizagirre |izena1 = Estitxu |izenburua = Benito Lertxundirekin solasean |aldizkakoa = Argia |data = 2002-10-06 |alea = 1870 |hizkuntza = eu |url = http://www.argia.com/argia-astekaria/1870/benito-lertxundirekin-solasean |sartze-data = 2010-03-02}}</ref>}} Urte haietan lehen disko txikiak argitaratu zituen. Lehen EPan ([[CINSA|Cinsa]]/[[Edigsa]], [[1967]]), oraindik ere asko entzuten diren bi kantu ezagun zeuden ([[Zenbat gera|''Zenbat'' ''gera'']], ''[[Loretxoa]]''), eta horiekin batera, Lertxundik idatzitako ''Egia'' eta ''Egun'' ''sentia''. Bigarren disko txikia urte berekoa da (Cinsa/Edigsa, 1967); horretan, [[Xabier Lete]]rekin egindako bi kantu agertzen dira: ''Bihar'' ''itxaropen'' eta ''Gazte sentimental''. Horrez gain, Lertxundik konposatutako ''Gure bide galduak''. [[1968]]an hirugarren eta laugarren disko txikiak agertu ziren, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]] diskoetxeak argitaratuta. Horietan kantu tradizionalak (''Ama'' ''ezkondu'', ''Dugun'' ''edan'') eta berak sortutakoak uztartu zituen (''Irripar'' ''bat'', ''Jabetasuna''). Halaber, bada Xabier Leteren beste kanta bat, ''Itzak dira itzak''. [[1971]]<nowiki/>n ''Ez Dok Amairu''k [[Baga Biga Higa|''Baga Biga Higa'']] sentikaria estreinatu zuen, eta urte hartan bertan lehen disko luzea argitaratu zuen: ''Benito Lertxundi'' (Herri Gogoa, [[1969]]). Aurretik ateratako single bilduma zen, gitarra hutsez abestua; maitasuna eta garaiko egoera soziala uztartzen zituen Lertxundi gazteak. Azken horien artean zegoen Gure bide galduak. Kantu batzuk berak sortutakoak ziren, baina baziren beste egile batzuk sortutako hitzak ere: [[Jose Anjel Irigarai]], Xabier Lete, [[Anjel Lertxundi]] eta Gaztelu. Nabarmentzekoa da [[Abel Muniategi]]k idatzitako [[Zenbat gera|''Zenbat'' ''gera'']], ikono bihurtu zen abestia. Soilik herri kanta bat zegoen disko horretan, ''Aita saldu nauzu''. Hurrengo urtean ''Ez Dok Amairu'' desegin egin zen, eta bertan aritutako hainbat artistak beste ikuskari bat estreinatu zuten: ''[[Zazpiribai]]''. Batez ere [[Ipar Euskal Herria]]n eman zuten ''Baga Biga Higa''ren ildotik segitzen zuen ikuskaria; bi orduko emanaldia zen. Lertxundiz gain, honako artista hauek hartzen zuten parte: [[Ugutz Robles-Arangiz]], [[Iñaki Urtizberea]], Xabier Lete, [[Lourdes Iriondo]], [[Patxika Erramuzpe]], [[Peio Ospital]], [[Pantxoa Karrere|Pantxoa Carrere]] eta [[Manex Pagola]]. === Bakarkako lana === [[Fitxategi:Benito Lertsundi 1971 Guregipuzkoa 1005799 01.jpg|thumb|[[Benito Lertxundi]] (1971)]] Proiektu kolektiboetan ez ezik, segitzen zuen bere bakarkako lanarekin. [[Oro laño mee batek...|''Oro laño mee batek...'']] bigarren diskoak ([[Artezi]], [[1974]]) heldutasun handiagoa erakusten zuen. [[Xabier Lizardi]]ren hainbat poema musikatu zituen, horien artean [[Oi lur, oi lur|''Oi lur, oi lur'']]. Baita bere ibilbidean garrantzi handia izan zuten bi kanta ezagun ere: ''[[Herribehera]]'' jota eta ''Txori txikia'' metaforikoa, JosAnton Artzeren hitzetan oinarritua. Hamarkada horretan [[Bretainia]]ra hainbat bidaia egin zituen Lertxundik —lehena ''Ez Dok Amairu''rekin izan zen—, eta horren ondorioz hango musika eta folklorearekin liluratuta geratu. Horrez gain, [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] herri kantutegia eta musika hobeto ezagutzeko aukera izan zuen, bereziki Zuberoakoa. Eragin horiek nabarmenak izan ziren hurrengo abesti eta lanetan. "Zuberoa deskubrimendu bat izan zen niretzat garai batean. Bere kantagintzatik aparte, kantu mota hori oraindik bizirik zegoela sumatu nuen, zenbait tokitan musikologoen esku baino geratu ez denean" (2). Horren adibide garbia izan zen argitara eman zuen hurrengo diskoa: ''...eta maita herria, üken dezadan plazera'' (Artezi, 1975). Disko horretan argi agertzen da giro espiritualekiko joera, urruneko alegien oihartzuna. Hor daude Lertxundiren abesti klasiko batzuk ere: [[Maria Solt|''Maria Solt'']], [[Atharratzeko gazteluko kanta|''Atharratzeko'' ''gazteluko kanta'']] eta [[Jaun baruak|''Jaun Baruak'']]. Arrakasta handiko lana izan zen; horrekin Benito Lertxundi lehen mailako euskal musikarien taldean sartu zen, oraindik utzi ez duena. Sormen handiko urteak izan ziren horiek, eta, orduan horren garrantzitsuak ziren kantaldietan parte hartzeaz gain, uzta diskografikoak ez zuen etenik. Hurrengoa disko bikoitza izan zen: [[Zuberoa/Askatasunaren semeei|''Zuberoa/Askatasunaren semeei'']] (Artezi, 1977). [[Zuberoa]]ko giroa islatu nahi izan zuen Lertxundik lan horretan; horretarako, musika tresna zaharrak baliatu zituen grabazioan, horietako batzuk espresuki berreskuratuak. [[Gitarra]] utzi gabe, musikari talde zabal baten laguntza izan zuen Lertxundik -horien artean [[Marian Arregi]] [[akordeoi]]lari eta [[harpa]] jotzailea-, eta doinu zeltek gero eta garrantzi handiagoa zuten. Diskoan herri kantuak (''Balearen bertsoak'', ''Prima ejerra'') eta Lertxundik berak egindakoak agertzen ziren (''Orbaizetako arma olaren kantua'', ''Askatasunaren semeei''). Dena den, bi abesti ezagunenak Jose Anjel Irigaraik idatzitakoak dira: ''Oi Zuberoa'' eta, bereziki, [[Bizkaia maite|''Bizkaia'' ''maite'']]. Horrez gain, nabaria da [[Alan Stivell]] musikari bretainiarraren eragina; herri horretako abesti bat kantatu zuen diskoan, Lizardiren bertsoekin, "Otartxo utsa". Hurrengo hamarkada ere disko bikoitz batekin hasi zuen Lertxundik: Orreagako batailaren inguruko disko epiko eta kontzeptuala da [[Altabizkar/Itzaltzuko Bardoari]] ([[Elkar]], [[1981]]). Hasieran ''Euskal epikaren barna'' deitzekotan izan zen, diskoan zer dagoen ongi adierazten duen izenburua. Lehenengo diskoan, Orreagako gudaldiari kantatzen dio, baita Matalazen azken hitzak jaso ere. Abesti luzeak eta musika girotzean oinarrituak dira nagusi. Bigarrenean, aniztasun handiagoa dago, baita Lertxundiren kantutegian harrera ezin hobea izan duten bi kanta ere: Etxahun Iruriren bertsoetan oinarritutako ''[[Oi Ama Euskal Herri]]'' eta ''[[Nere herriko neskatxa maite]]''. Lan horren ostean, [[Antonio Breschi]] pianista [[italia]]rrarekin lanean hasi eta, aldi berean, barnerako begirada hasi zen lantzen, gai epiko-historikoak zertxobait alboratuz. Horren ondorioa izan zen ''Gaueko ele ixilen baladak'' (Elkar, 1985), lau urteko isialdia apurtu zuena. Lan horrekin barne bidaiari ekin zion Lertxundik: kantuak intimistagoak dira, eta aurrerantzean tarteka baino ez da agertuko aurreko lanetako epikotasuna. Urte berean ''Breschik Mezulari'' (Elkar, 1985) argitaratu zuen, eta horretan parte-hartze berezia izan zuen Lertxundik, gitarra jotzen eta hiru abestitan kantatzen. Johnny McCarthy eta David Hopkins musikari irlandarrek osatu zuten nazioarteko kolaboratzaileen zerrenda. [[Bretainia]] eta [[Zuberoa]]rekin batera, musikari oriotarrak miresten duen herria [[Irlanda]] da. Hango kultura eta musikari zion mirespenaren ondorioa izan zen Mauleko bidean (Elkar, 1987). [[Turlough Carolan|O'Carolan]] [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] musikari irlandarrari eskainitako diskoa da, harekin Zuberoan egindako alegiazko topaketaren inguruko lana baita. O'Carolanek sortutako bi kanta sartu zituen diskoan, eta horien artean hari eskainitako abestia. Aipagarria da sintetizadorea ere erabili zuela lan horretan. Hurrengo lanarekin, berriz, hasierako urteetara itzuli zen Lertxundi, herri doinuak nagusi zituen diskoa osatuz: ''Pazko gauerdi ondua'' (Elkar, 1989). Lan horretan ageri dira Lertxundik zuzeneko emanaldietan abesten zituen hainbat abesti, ordu arte sekula grabatu gabekoak. Horien artean [[Mixel Labéguerie|Mixel Labegerieren]] ''Primaderako liliak'' aipagarriena da. Disko horrekin etapa bat itxi zuen abeslariak; 1970 eta 1980ko hamarkadak oso emankorrak izan ziren sorkuntza aldetik eta kaleratutako disko kopurua horren lekuko da. Handik aurrera, ordea, beste patxada batez jardun zuen. Gainera, 1990eko hamarkadaren hasieran Lertxundiren taldeko kide eta lagun [[Martin Irizar]] hil zen istripu batez, eta horrek geldialdi luzea ekarri zuen. Denboraldi batez ez zuen kontzerturik eman eta [[1996]]. urte arte ez zuen beste diskorik kaleratu. === Aro berria === [[Fitxategi:Benito Lertsundi Guregipuzkoa 1005800.jpg|thumb|Benito Lertxundi (1971)]] Dena den, tarte horretan [[Hunkidura kuttunak|''Hunkidura kuttunak'']] bilduma (Elkar, 1993) argitaratu zuten: bi zatitan emandako lau disko eta 46 abesti, non Lertxundiren bidea laburbiltzen den. Kantu asko molde berrian eman zituen bilduma horretan, eguneratu egin behar zirela iritzita. Urte hartan bertan, parte hartu zuen [[Zuhaitzak landatzen zituen gizona|''Zuhaitzak landatzen zituen gizona'']] disko berezian ([[Sonifolk]], 1993). [[Jean Giono]] idazlearen abentura filosofiko-ekologikoa moldatu zuen [[Paul Winter]] musikari estatubatuarrak. Hark egindako musikaren gainean errezitatu zuen Lertxundik. Lan interesgarria izanik ere, oso zabalkunde eskasa jaso zuen. [[Jose Antonio Urbeltz]], [[Pello Ramírez]], [[Xalbador]] eta bere hitzak baliatuta osatu zuen hurrengo diskoa, [[Hitaz oroit]] (Elkar, 1996). Ondoan azken urteotan bildutako musikari talde zabala zuen: [[Olatz Zugasti]], [[Angel Unzu]], [[Pello Ramírez|Pello Ramirez]], [[Fernando Ederra]], [[Luis Camino]]... Azken urte horietan hildako Martin Irizar eta Aingeru Irigarairi eskainitako hiru abesti ditu diskoak: ''Joan zinen'', ''Udazken koloretan'' eta ''Uhera''. Urte horietan Lertxundi eta Olatz Zugastiren alaba jaio zen, eta oriotarrak [[sehaska-kanta]] bat grabatu zion: ''Iluna denerako''. [[1998]]an [[Kepa Junkera]] [[trikiti]]lariaren [[Bilbao 00:00h|''Bilbao 00:00h'']] disko arrakastatsuan parte hartu zuen Lertxundik, eta [[Bilintx]]en hitzak dituen "Loriak udan" abestia grabatu zuen Arriaga antzokian. Baina, batez ere, proiektu berezi bat abiatu zuen: Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin kontzertu bat prestatu zuen Lertxundik, Enrique Ugarteren zuzendaritzapean. Tolosan ospatu behar zen ''Kilometroak 98'' jaiaren harira sortutako ekimena izan zen, eta hortik gauzatu zen ''Auhen sinfonikoa'' (Elkar, 1998). Horren ondotik, Euskal Herrian hainbat kontzertu eman zituen, orkestrak lagunduta. Urtea ''Bai Euskarari'' jaialdi gogoangarrian parte hartuz amaitu zuen: Anoetako estadioan ''Zenbat gera'' abestu zion Euskal Herri osoari. [[2000]]. urtea sarien urtea izan zen. [[Sabino Arana Sariak|Sabino Arana saria]] eman zion izen bereko fundazioak, eta handik gutxira Euskal Herriko Unibertsitateko urrezko domina jaso zuen, Mikel Laboa eta Artze anaiekin batera. Hurrengo lana [[Nere ekialdean|''Nere ekialdean'']] izan zen (Elkar, 2002). Berriro ere ondoan musikari talde zabala zuela, lan liriko eta musikalki landua osatu zuen, heldutasun artistikoaren erakusgarri. [[Fernando Pessoa]] idazle portugaldarra da disko horren protagonistetako bat, haren bost poema moldatu baitzituen, baita hari eskainitako kanta bat idatzi ere. Horrez gain, [[Pete Seeger]] kantari estatubatuarraren bertsio bat dago, ''Zergatik utzi kantatzeari''. [[Fitxategi:Benito lertxundi 2014 01.jpg|thumb|Gipuzkoako Domina jasotzen (2014)]] [[2005]]<nowiki/>ean, berriz, Lertxundik musika munduan emandako 40 urteak ospatu zituen. Horretarako kontzertu sorta bat prestatu zuen, bere ibilbideari begiratua egiteko. Emanaldiak [[Tolosa]]n, [[Iruñea]]n eta [[Gernika-Lumo|Gernikan]] izan ziren. Kontzertu horren lekukotasuna jaso zuen 40 urtez ikasten egonak zuzeneko diskoan (Elkar, 2005). Lan horretan bi abesti berri zeuden: [[Olatz Zugasti]]k egindako ''Itoitz'' eta [[Jon Maia]]ren hitzak dituen [[Itsasoari begira|''Itsasoari begira'']]. Horrez gain, bere lehen bederatzi lan diskografikoak berrargitaratu zituen Elkar diskoetxeak, berriz masterizaturik. [[2006]]an, [[Alvaro Feito]] idazle eta kazetari galiziarrak idatzitako [[Benito Lertxundi. Orioko Bardoa|''Benito Lertxundi. Orioko Bardoa'']] (La Voz del Folk) biografia mardula eman zuten argitara, baita Lertxundiren 50 kanta ezagunenen hitzak, doinuak eta gitarra akordeak biltzen dituen ''Zergatik utzi kantatzeari?'' (La Voz del Folk) liburua ere. [[2008]]an Lertxundiren orain arteko azken diskoa heldu zen, [[Itsas ulu zolia]] (Elkar). 2012an, beste bat atera zuen: ''Oroimenaren oraina''. 2012an bertan [[Pako Aristi]] eta [[Mikel Markez]]ek ''Plazer bat izan duk, Benito!'' liburua atera zuten, liburu horretarako Lertxundiri egin zioten elkarrizketa sail batean oinarrituta. Sei urteren ondoren disko berria atera zuen, ''Ospakizun gauean'' izenekoa, ''Kantaita'' disketxeak ekoitzia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ospakizun gauean|url=http://www.badok.eus/euskal-musika/benito-lertxundi/ospakizun-gauean|sartze-data=2018-10-14}}</ref>. Urte batzuk geroago, 2024ko azaroaren 27an, aurreko urtean Gernika-Lumon grabaturiko zuzeneko kontzertuaren diskoa aurkezteko agerraldian, Lertxundik iragarri zuen 60 urteko ibilbidea bukatutzat ematen zuela eta musikagintza utziko zuela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Benito Lertxundik musika utziko du|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/kultura/benito-lertxundik-musika-utziko-du_2134134_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. == Diskografia == # ''Benito Lertxundi'': hainbat disko txiki, [[Cinsa]]k argitaratuak, 1967, 1967, 1968 eta [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoak]] 1968, 1969, 1970, 1970. # ''[[Ez dok amairu (diskoa)|Ez dok amairu]]'' (1971, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]), (2004, [[Elkar]]) # ''[[Oro laño mee batek...]]'' (1974, [[Artezi]]) # ''[[...eta maita herria, üken dezadan plazera|..eta maita herria, üken dezadan plazera]]'' (1975, [[Artezi]]) # ''[[Zuberoa/Askatasunaren semeei]]'' (1977, [[Artezi]]) # ''[[Altabizkar/Itzaltzuko bardoari]]'' (1981, [[Elkar]]) # ''[[Gaueko ele ixilen baladak]]'' (1985, [[Elkar]]) # ''[[Mauleko bidean... izatearen mugagabean]]'' (1987, [[Elkar]]) # ''[[Pazko gaierdi ondua]]'' (1989, [[Elkar]]) # ''[[Hunkidura Kuttunak I]]'' (1993, [[Elkar]]) # ''[[Hunkidura Kuttunak II]]'' (1994, [[Elkar]]) # ''[[Hitaz oroit]]'' (1996, [[Elkar]]) # ''[[Auhen sinfonikoa]]'' (1998, [[Elkar]]) # ''[[Nere ekialdean]]'' (2002, [[Elkar]]) # ''[[40 urtez ikasten egonak]]'' (2005, [[Elkar]]) # ''[[Itsas ulu zolia]]'' (2008, [[Elkar]]) # ''[[Oroimenaren Oraina]]'' (2012, [[Elkar]]) # ''[[Ospakizun gauean]]'' (2018, [[Kantaita]]) == Kolaborazioak == * [[Antonio Breschi]] &ndash; [[Mezulari]] (1985) * [[Kepa Junkera]] - Bilbo 00:00h - Loriak Udan (1999) * [[Alboka (taldea)|Alboka]] - Lau Anaiak - Hariztarren balada (2004) * ''18/98+... auzolanean'' (2006, [[Gara]]) * [[Anje Duhalde]] - Sorminetan - Oi kanta berri (2006) == Liburuak == * ''Zergatik utzi kantatzeari'' (2006, [[La Voz del Folk]]) * ''Benito Lertxundi. Orioko Bardoa'' (2006, [[La Voz del Folk]]) * ''Plazer bat izan duk, Benito!'' (2012, [[Elkar]]) == Sariak == * [[Gipuzkoako Urrezko Domina]] <small> (2014)</small> * [[Adarra Saria]] <small> (2016)</small> == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh|}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko musika garaikidea|Euskal Musika garaikidea]] * [[Euskal musika tradizionala|Euskal Musika tradizionala]] == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} https://web.archive.org/web/20200809223422/http://www.lertxundi.net/ * [https://web.archive.org/web/20060620173856/http://musikazblai.com/benito-lertxundi/ Benito Lertxundiren diskografia] * [http://www.guregipuzkoa.eus/galeria/galeria.photos.php?id=261 Ez Dok Amairu taldeak Donostian 1971. urtean emandako ekitaldiaren argazki sorta GureGipuzkoa.net webgunean] * [https://www.badok.eus/euskal-musika/benito-lertxundi Benito Lertxundiren inguruko informazio osatua Badok.infon.] * [https://web.archive.org/web/20121101093826/http://ahobetekanta.arteola.com/artista.php?id=15 Ahobetekanta] Benito Lertsundiren 6 abestien iruzkin, partiturak eta hitzak. * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2241/benito-lertxundi/osoa Benito Lertxundi:"Ez Dok Amairu denbora bat da, gaurdaino irauten du, jarraitzen du!"] Elkarrizketa ''Argia'' astekarian 2010-08-01 * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2331/benito-lertxundi Benito Lertxundi:"Falta naizenean nire kantuekin zer egiten duten ez zait kozkorrik inporta"] Elkarrizketa ''Argia'' astekarian 2012-07-15 {{bizialdia|1942ko||Lertxundi, Benito}} {{Argizaiola Saria}} [[Kategoria:Benito Lertxundi| ]] [[Kategoria:Argizaiola saridunak]] [[Kategoria:Adarra saridunak]] 81rsutqpx4dru4n4mjtt3dlh5vc1t21 10002782 10002781 2024-12-17T22:14:12Z Treuiller 59723 /* Bakarkako lana */ 10002782 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Musika, antzerkia eta dantza}} {{biografia infotaula automatikoa}} '''Benito Lertxundi Esoain''' ([[Orio]], [[Gipuzkoa]], [[1942]]ko [[urtarrilaren 6]]a) [[euskal abeslari]]a da, [[folk musika]]ren arloan diharduena, beste estilo batzuekin nahasketak eginda. [[Ez Dok Amairu|''Ez Dok Amairu'']]ko kide izan zen, eta kantautore belaunaldi bateko kide ezagunenen artean dago, bai Euskal Herrian bai kanpoan. 2024ko azaroaren 27an, Lertxundik iragarri zuen bukatutzat ematen zuela 60 urteko ibilbidea, eta musikagintza utziko zuela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Benito Lertxundik musika utziko du|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/kultura/benito-lertxundik-musika-utziko-du_2134134_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Biografia == Bederatzi anai-arrebatatik azkena, musika txikitatik ezagutu zuen etxean, familia giroan abestea ohitura baitzen; hala ere, ez zen musikaririk haien artean. Lertxundi gazteak marrazkirako zuen zaletasuna eta herriko eskolako ikasketak amaituta, frantziskotarrek gidatzen zuten Zarauzko Arte eta Ofizio Eskolan hasi zen. Bertan, buztina eta zura lantzen ikasi zuen, eta tailugile gisa lehen lanak egin zituen.<ref name="Badok">{{erreferentzia |url = http://https://www.badok.eus/euskal-musika/benito-lertxundi |izenburua = Badok.info |argitaletxea = Berria - CC-BY-SA lizentzipean. |sartze-data = 2010-03-02 |hizkuntza = eu }}</ref> Hemeretzi urterekin, erloju denda batean hasi zen lanean. Egun batean, bertako jabe Martin Lizasok [[laute|laut]] bat utzi zion. Bere kabuz jotzen ikasi zuen. Musikarekiko zaletasuna piztuta, gitarra elektriko bat erosi zuen. Gustuko zituen abeslari estatubatuarren bertsioak euskaratu eta jotzen zituen, [[Elvis Presley]]renak, esaterako. [[La Voz de España|''La Voz de España'']] egunkariak antolatzen zuen kantu txapelketa batean izena eman, eta bigarren geratu zen. Horri esker, [[Mikel Laboa]]k —[[Katalunia]]tik itzuli berria zen— horren berri izan zuen eta harekin harremanetan jarri. Euskal musikariekin zerbait egin nahi zuen. === Ez Dok Amairu === [[Fitxategi:Ez Dok Amairu.jpg|thumb|ezkerrera|360px|[[Ez Dok Amairu]] taldeko zenbait kide, [[Atahualpa Yupanqui]] (ezkerretik hirugarrena) eta [[Paco Ibáñez]] (zortzigarrena) kantariekin: [[Joxean Artze]] (ezkerretik bigarrena), Benito Lertxundi (laugarrena), [[Mikel Laboa]] (seigarrena), [[Jose Angel Irigarai]] (zazpigarrena), [[Xabier Lete]] (makurtuta, ezkerretik lehenengoa) eta [[Lourdes Iriondo]].]] [[Fitxategi:Zazpiribai.jpg|thumb|ezkerrera|360px|Ipar-Hego Euskal Herrietako hainbat abeslari [[Zazpiribai]] kantu-ikuskizunerako bildu ziren [[1972]]an, [[Ez Dok Amairu]] desegitean. Parte hartzaileak: [[Manex Pagola]], [[Ugutz Robles-Arangiz]], [[Patxika Erramuzpe]], [[Peio Ospital]], [[Pantxoa Karrere|Pantxoa Carrere]], [[Iñaki Urtizberea]] ([[txistu]]laria eta [[hiru zuloko txirula|xirulatxirularia]]), [[Lourdes Iriondo]], [[Xabier Lete]] eta Benito Lertxundi.<ref>[http://www.euskomedia.org/aunamendi/146828 «Zazpiribai»,] Auñamendi Eusko Entziklopedia.</ref><ref>Jon Eskisabel: [https://web.archive.org/web/20120308083835/http://www.badok.info/artista.php?id_artista=159 «Manex Pagola»,] www.badok.info webgunetik 2010-06-29an hartua.</ref>]] [[Fitxategi:Ikusgela_–_Ez_Dok_Amairu_eta_XX._mendeko_kantagintza.webm|start=0|thumbtime=55|thumb|{{ikusgela}}[[Ez Dok Amairu]] eta XX. mendeko kantagintza]] [[Ez Dok Amairu|''Ez Dok Amairu'']] taldearen sortzaileetako bat izan zen, 1965ean. Bertan gauza asko ikasi zituela aitortu izan du. Oso gogoan du lehen bilera, Donostiako Kursaaleko zinema zaharrean egina. {{esaera2|Niretzako surrealista izan zen bilera hura, atera nintzen inpresioarekin ez nuela ezer ulertu, ez nekiela zertan ari ginen. Baina zerbait bazen nigan, sena edo, tiratzen ninduena, horretan jarraitzeko esaten zidana. Bilera batzuk egin genituen, eta hortik sortu zen Ez Dok Amairu taldea. Niretzat berriro jaiotzea, bataioa izan zen. Ordurako kantatzen nuen, baina orduan hartu nuen kontzientzia. Beste nortasun bat, beste kantari bat sortu zen. Garai hartan oso hedatuta zegoen protesta kantutan hasi ginen.|Benito Lertxundi|Argia<ref name="Eizagirre">{{erreferentzia |abizena1 = Eizagirre |izena1 = Estitxu |izenburua = Benito Lertxundirekin solasean |aldizkakoa = Argia |data = 2002-10-06 |alea = 1870 |hizkuntza = eu |url = http://www.argia.com/argia-astekaria/1870/benito-lertxundirekin-solasean |sartze-data = 2010-03-02}}</ref>}} Urte haietan lehen disko txikiak argitaratu zituen. Lehen EPan ([[CINSA|Cinsa]]/[[Edigsa]], [[1967]]), oraindik ere asko entzuten diren bi kantu ezagun zeuden ([[Zenbat gera|''Zenbat'' ''gera'']], ''[[Loretxoa]]''), eta horiekin batera, Lertxundik idatzitako ''Egia'' eta ''Egun'' ''sentia''. Bigarren disko txikia urte berekoa da (Cinsa/Edigsa, 1967); horretan, [[Xabier Lete]]rekin egindako bi kantu agertzen dira: ''Bihar'' ''itxaropen'' eta ''Gazte sentimental''. Horrez gain, Lertxundik konposatutako ''Gure bide galduak''. [[1968]]an hirugarren eta laugarren disko txikiak agertu ziren, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]] diskoetxeak argitaratuta. Horietan kantu tradizionalak (''Ama'' ''ezkondu'', ''Dugun'' ''edan'') eta berak sortutakoak uztartu zituen (''Irripar'' ''bat'', ''Jabetasuna''). Halaber, bada Xabier Leteren beste kanta bat, ''Itzak dira itzak''. [[1971]]<nowiki/>n ''Ez Dok Amairu''k [[Baga Biga Higa|''Baga Biga Higa'']] sentikaria estreinatu zuen, eta urte hartan bertan lehen disko luzea argitaratu zuen: ''Benito Lertxundi'' (Herri Gogoa, [[1969]]). Aurretik ateratako single bilduma zen, gitarra hutsez abestua; maitasuna eta garaiko egoera soziala uztartzen zituen Lertxundi gazteak. Azken horien artean zegoen Gure bide galduak. Kantu batzuk berak sortutakoak ziren, baina baziren beste egile batzuk sortutako hitzak ere: [[Jose Anjel Irigarai]], Xabier Lete, [[Anjel Lertxundi]] eta Gaztelu. Nabarmentzekoa da [[Abel Muniategi]]k idatzitako [[Zenbat gera|''Zenbat'' ''gera'']], ikono bihurtu zen abestia. Soilik herri kanta bat zegoen disko horretan, ''Aita saldu nauzu''. Hurrengo urtean ''Ez Dok Amairu'' desegin egin zen, eta bertan aritutako hainbat artistak beste ikuskari bat estreinatu zuten: ''[[Zazpiribai]]''. Batez ere [[Ipar Euskal Herria]]n eman zuten ''Baga Biga Higa''ren ildotik segitzen zuen ikuskaria; bi orduko emanaldia zen. Lertxundiz gain, honako artista hauek hartzen zuten parte: [[Ugutz Robles-Arangiz]], [[Iñaki Urtizberea]], Xabier Lete, [[Lourdes Iriondo]], [[Patxika Erramuzpe]], [[Peio Ospital]], [[Pantxoa Karrere|Pantxoa Carrere]] eta [[Manex Pagola]]. === Bakarkako lana === [[Fitxategi:Benito Lertsundi 1971 Guregipuzkoa 1005799 01.jpg|thumb|Benito Lertxundi (1971)]] Proiektu kolektiboetan ez ezik, segitzen zuen bere bakarkako lanarekin. [[Oro laño mee batek...|''Oro laño mee batek...'']] bigarren diskoak ([[Artezi]], [[1974]]) heldutasun handiagoa erakusten zuen. [[Xabier Lizardi]]ren hainbat poema musikatu zituen, horien artean [[Oi lur, oi lur|''Oi lur, oi lur'']]. Baita bere ibilbidean garrantzi handia izan zuten bi kanta ezagun ere: ''[[Herribehera]]'' jota eta ''Txori txikia'' metaforikoa, JosAnton Artzeren hitzetan oinarritua. Hamarkada horretan [[Bretainia]]ra hainbat bidaia egin zituen Lertxundik —lehena ''Ez Dok Amairu''rekin izan zen—, eta horren ondorioz hango musika eta folklorearekin liluratuta geratu. Horrez gain, [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] herri kantutegia eta musika hobeto ezagutzeko aukera izan zuen, bereziki Zuberoakoa. Eragin horiek nabarmenak izan ziren hurrengo abesti eta lanetan. "Zuberoa deskubrimendu bat izan zen niretzat garai batean. Bere kantagintzatik aparte, kantu mota hori oraindik bizirik zegoela sumatu nuen, zenbait tokitan musikologoen esku baino geratu ez denean" (2). Horren adibide garbia izan zen argitara eman zuen hurrengo diskoa: ''...eta maita herria, üken dezadan plazera'' (Artezi, 1975). Disko horretan argi agertzen da giro espiritualekiko joera, urruneko alegien oihartzuna. Hor daude Lertxundiren abesti klasiko batzuk ere: [[Maria Solt|''Maria Solt'']], [[Atharratzeko gazteluko kanta|''Atharratzeko'' ''gazteluko kanta'']] eta [[Jaun baruak|''Jaun Baruak'']]. Arrakasta handiko lana izan zen; horrekin Benito Lertxundi lehen mailako euskal musikarien taldean sartu zen, oraindik utzi ez duena. Sormen handiko urteak izan ziren horiek, eta, orduan horren garrantzitsuak ziren kantaldietan parte hartzeaz gain, uzta diskografikoak ez zuen etenik. Hurrengoa disko bikoitza izan zen: [[Zuberoa/Askatasunaren semeei|''Zuberoa/Askatasunaren semeei'']] (Artezi, 1977). [[Zuberoa]]ko giroa islatu nahi izan zuen Lertxundik lan horretan; horretarako, musika tresna zaharrak baliatu zituen grabazioan, horietako batzuk espresuki berreskuratuak. [[Gitarra]] utzi gabe, musikari talde zabal baten laguntza izan zuen Lertxundik -horien artean [[Marian Arregi]] [[akordeoi]]lari eta [[harpa]] jotzailea-, eta doinu zeltek gero eta garrantzi handiagoa zuten. Diskoan herri kantuak (''Balearen bertsoak'', ''Prima ejerra'') eta Lertxundik berak egindakoak agertzen ziren (''Orbaizetako arma olaren kantua'', ''Askatasunaren semeei''). Dena den, bi abesti ezagunenak Jose Anjel Irigaraik idatzitakoak dira: ''Oi Zuberoa'' eta, bereziki, [[Bizkaia maite|''Bizkaia'' ''maite'']]. Horrez gain, nabaria da [[Alan Stivell]] musikari bretainiarraren eragina; herri horretako abesti bat kantatu zuen diskoan, Lizardiren bertsoekin, "Otartxo utsa". Hurrengo hamarkada ere disko bikoitz batekin hasi zuen Lertxundik: Orreagako batailaren inguruko disko epiko eta kontzeptuala da [[Altabizkar/Itzaltzuko Bardoari]] ([[Elkar]], [[1981]]). Hasieran ''Euskal epikaren barna'' deitzekotan izan zen, diskoan zer dagoen ongi adierazten duen izenburua. Lehenengo diskoan, Orreagako gudaldiari kantatzen dio, baita Matalazen azken hitzak jaso ere. Abesti luzeak eta musika girotzean oinarrituak dira nagusi. Bigarrenean, aniztasun handiagoa dago, baita Lertxundiren kantutegian harrera ezin hobea izan duten bi kanta ere: Etxahun Iruriren bertsoetan oinarritutako ''[[Oi Ama Euskal Herri]]'' eta ''[[Nere herriko neskatxa maite]]''. Lan horren ostean, [[Antonio Breschi]] pianista [[italia]]rrarekin lanean hasi eta, aldi berean, barnerako begirada hasi zen lantzen, gai epiko-historikoak zertxobait alboratuz. Horren ondorioa izan zen ''Gaueko ele ixilen baladak'' (Elkar, 1985), lau urteko isialdia apurtu zuena. Lan horrekin barne bidaiari ekin zion Lertxundik: kantuak intimistagoak dira, eta aurrerantzean tarteka baino ez da agertuko aurreko lanetako epikotasuna. Urte berean ''Breschik Mezulari'' (Elkar, 1985) argitaratu zuen, eta horretan parte-hartze berezia izan zuen Lertxundik, gitarra jotzen eta hiru abestitan kantatzen. Johnny McCarthy eta David Hopkins musikari irlandarrek osatu zuten nazioarteko kolaboratzaileen zerrenda. [[Bretainia]] eta [[Zuberoa]]rekin batera, musikari oriotarrak miresten duen herria [[Irlanda]] da. Hango kultura eta musikari zion mirespenaren ondorioa izan zen Mauleko bidean (Elkar, 1987). [[Turlough Carolan|O'Carolan]] [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] musikari irlandarrari eskainitako diskoa da, harekin Zuberoan egindako alegiazko topaketaren inguruko lana baita. O'Carolanek sortutako bi kanta sartu zituen diskoan, eta horien artean hari eskainitako abestia. Aipagarria da sintetizadorea ere erabili zuela lan horretan. Hurrengo lanarekin, berriz, hasierako urteetara itzuli zen Lertxundi, herri doinuak nagusi zituen diskoa osatuz: ''Pazko gauerdi ondua'' (Elkar, 1989). Lan horretan ageri dira Lertxundik zuzeneko emanaldietan abesten zituen hainbat abesti, ordu arte sekula grabatu gabekoak. Horien artean [[Mixel Labéguerie|Mixel Labegerieren]] ''Primaderako liliak'' aipagarriena da. Disko horrekin etapa bat itxi zuen abeslariak; 1970 eta 1980ko hamarkadak oso emankorrak izan ziren sorkuntza aldetik eta kaleratutako disko kopurua horren lekuko da. Handik aurrera, ordea, beste patxada batez jardun zuen. Gainera, 1990eko hamarkadaren hasieran Lertxundiren taldeko kide eta lagun [[Martin Irizar]] hil zen istripu batez, eta horrek geldialdi luzea ekarri zuen. Denboraldi batez ez zuen kontzerturik eman eta [[1996]]. urte arte ez zuen beste diskorik kaleratu. === Aro berria === [[Fitxategi:Benito Lertsundi Guregipuzkoa 1005800.jpg|thumb|Benito Lertxundi (1971)]] Dena den, tarte horretan [[Hunkidura kuttunak|''Hunkidura kuttunak'']] bilduma (Elkar, 1993) argitaratu zuten: bi zatitan emandako lau disko eta 46 abesti, non Lertxundiren bidea laburbiltzen den. Kantu asko molde berrian eman zituen bilduma horretan, eguneratu egin behar zirela iritzita. Urte hartan bertan, parte hartu zuen [[Zuhaitzak landatzen zituen gizona|''Zuhaitzak landatzen zituen gizona'']] disko berezian ([[Sonifolk]], 1993). [[Jean Giono]] idazlearen abentura filosofiko-ekologikoa moldatu zuen [[Paul Winter]] musikari estatubatuarrak. Hark egindako musikaren gainean errezitatu zuen Lertxundik. Lan interesgarria izanik ere, oso zabalkunde eskasa jaso zuen. [[Jose Antonio Urbeltz]], [[Pello Ramírez]], [[Xalbador]] eta bere hitzak baliatuta osatu zuen hurrengo diskoa, [[Hitaz oroit]] (Elkar, 1996). Ondoan azken urteotan bildutako musikari talde zabala zuen: [[Olatz Zugasti]], [[Angel Unzu]], [[Pello Ramírez|Pello Ramirez]], [[Fernando Ederra]], [[Luis Camino]]... Azken urte horietan hildako Martin Irizar eta Aingeru Irigarairi eskainitako hiru abesti ditu diskoak: ''Joan zinen'', ''Udazken koloretan'' eta ''Uhera''. Urte horietan Lertxundi eta Olatz Zugastiren alaba jaio zen, eta oriotarrak [[sehaska-kanta]] bat grabatu zion: ''Iluna denerako''. [[1998]]an [[Kepa Junkera]] [[trikiti]]lariaren [[Bilbao 00:00h|''Bilbao 00:00h'']] disko arrakastatsuan parte hartu zuen Lertxundik, eta [[Bilintx]]en hitzak dituen "Loriak udan" abestia grabatu zuen Arriaga antzokian. Baina, batez ere, proiektu berezi bat abiatu zuen: Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin kontzertu bat prestatu zuen Lertxundik, Enrique Ugarteren zuzendaritzapean. Tolosan ospatu behar zen ''Kilometroak 98'' jaiaren harira sortutako ekimena izan zen, eta hortik gauzatu zen ''Auhen sinfonikoa'' (Elkar, 1998). Horren ondotik, Euskal Herrian hainbat kontzertu eman zituen, orkestrak lagunduta. Urtea ''Bai Euskarari'' jaialdi gogoangarrian parte hartuz amaitu zuen: Anoetako estadioan ''Zenbat gera'' abestu zion Euskal Herri osoari. [[2000]]. urtea sarien urtea izan zen. [[Sabino Arana Sariak|Sabino Arana saria]] eman zion izen bereko fundazioak, eta handik gutxira Euskal Herriko Unibertsitateko urrezko domina jaso zuen, Mikel Laboa eta Artze anaiekin batera. Hurrengo lana [[Nere ekialdean|''Nere ekialdean'']] izan zen (Elkar, 2002). Berriro ere ondoan musikari talde zabala zuela, lan liriko eta musikalki landua osatu zuen, heldutasun artistikoaren erakusgarri. [[Fernando Pessoa]] idazle portugaldarra da disko horren protagonistetako bat, haren bost poema moldatu baitzituen, baita hari eskainitako kanta bat idatzi ere. Horrez gain, [[Pete Seeger]] kantari estatubatuarraren bertsio bat dago, ''Zergatik utzi kantatzeari''. [[Fitxategi:Benito lertxundi 2014 01.jpg|thumb|Gipuzkoako Domina jasotzen (2014)]] [[2005]]<nowiki/>ean, berriz, Lertxundik musika munduan emandako 40 urteak ospatu zituen. Horretarako kontzertu sorta bat prestatu zuen, bere ibilbideari begiratua egiteko. Emanaldiak [[Tolosa]]n, [[Iruñea]]n eta [[Gernika-Lumo|Gernikan]] izan ziren. Kontzertu horren lekukotasuna jaso zuen 40 urtez ikasten egonak zuzeneko diskoan (Elkar, 2005). Lan horretan bi abesti berri zeuden: [[Olatz Zugasti]]k egindako ''Itoitz'' eta [[Jon Maia]]ren hitzak dituen [[Itsasoari begira|''Itsasoari begira'']]. Horrez gain, bere lehen bederatzi lan diskografikoak berrargitaratu zituen Elkar diskoetxeak, berriz masterizaturik. [[2006]]an, [[Alvaro Feito]] idazle eta kazetari galiziarrak idatzitako [[Benito Lertxundi. Orioko Bardoa|''Benito Lertxundi. Orioko Bardoa'']] (La Voz del Folk) biografia mardula eman zuten argitara, baita Lertxundiren 50 kanta ezagunenen hitzak, doinuak eta gitarra akordeak biltzen dituen ''Zergatik utzi kantatzeari?'' (La Voz del Folk) liburua ere. [[2008]]an Lertxundiren orain arteko azken diskoa heldu zen, [[Itsas ulu zolia]] (Elkar). 2012an, beste bat atera zuen: ''Oroimenaren oraina''. 2012an bertan [[Pako Aristi]] eta [[Mikel Markez]]ek ''Plazer bat izan duk, Benito!'' liburua atera zuten, liburu horretarako Lertxundiri egin zioten elkarrizketa sail batean oinarrituta. Sei urteren ondoren disko berria atera zuen, ''Ospakizun gauean'' izenekoa, ''Kantaita'' disketxeak ekoitzia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ospakizun gauean|url=http://www.badok.eus/euskal-musika/benito-lertxundi/ospakizun-gauean|sartze-data=2018-10-14}}</ref>. Urte batzuk geroago, 2024ko azaroaren 27an, aurreko urtean Gernika-Lumon grabaturiko zuzeneko kontzertuaren diskoa aurkezteko agerraldian, Lertxundik iragarri zuen 60 urteko ibilbidea bukatutzat ematen zuela eta musikagintza utziko zuela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Benito Lertxundik musika utziko du|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/kultura/benito-lertxundik-musika-utziko-du_2134134_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. == Diskografia == # ''Benito Lertxundi'': hainbat disko txiki, [[Cinsa]]k argitaratuak, 1967, 1967, 1968 eta [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoak]] 1968, 1969, 1970, 1970. # ''[[Ez dok amairu (diskoa)|Ez dok amairu]]'' (1971, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]), (2004, [[Elkar]]) # ''[[Oro laño mee batek...]]'' (1974, [[Artezi]]) # ''[[...eta maita herria, üken dezadan plazera|..eta maita herria, üken dezadan plazera]]'' (1975, [[Artezi]]) # ''[[Zuberoa/Askatasunaren semeei]]'' (1977, [[Artezi]]) # ''[[Altabizkar/Itzaltzuko bardoari]]'' (1981, [[Elkar]]) # ''[[Gaueko ele ixilen baladak]]'' (1985, [[Elkar]]) # ''[[Mauleko bidean... izatearen mugagabean]]'' (1987, [[Elkar]]) # ''[[Pazko gaierdi ondua]]'' (1989, [[Elkar]]) # ''[[Hunkidura Kuttunak I]]'' (1993, [[Elkar]]) # ''[[Hunkidura Kuttunak II]]'' (1994, [[Elkar]]) # ''[[Hitaz oroit]]'' (1996, [[Elkar]]) # ''[[Auhen sinfonikoa]]'' (1998, [[Elkar]]) # ''[[Nere ekialdean]]'' (2002, [[Elkar]]) # ''[[40 urtez ikasten egonak]]'' (2005, [[Elkar]]) # ''[[Itsas ulu zolia]]'' (2008, [[Elkar]]) # ''[[Oroimenaren Oraina]]'' (2012, [[Elkar]]) # ''[[Ospakizun gauean]]'' (2018, [[Kantaita]]) == Kolaborazioak == * [[Antonio Breschi]] &ndash; [[Mezulari]] (1985) * [[Kepa Junkera]] - Bilbo 00:00h - Loriak Udan (1999) * [[Alboka (taldea)|Alboka]] - Lau Anaiak - Hariztarren balada (2004) * ''18/98+... auzolanean'' (2006, [[Gara]]) * [[Anje Duhalde]] - Sorminetan - Oi kanta berri (2006) == Liburuak == * ''Zergatik utzi kantatzeari'' (2006, [[La Voz del Folk]]) * ''Benito Lertxundi. Orioko Bardoa'' (2006, [[La Voz del Folk]]) * ''Plazer bat izan duk, Benito!'' (2012, [[Elkar]]) == Sariak == * [[Gipuzkoako Urrezko Domina]] <small> (2014)</small> * [[Adarra Saria]] <small> (2016)</small> == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh|}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko musika garaikidea|Euskal Musika garaikidea]] * [[Euskal musika tradizionala|Euskal Musika tradizionala]] == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} https://web.archive.org/web/20200809223422/http://www.lertxundi.net/ * [https://web.archive.org/web/20060620173856/http://musikazblai.com/benito-lertxundi/ Benito Lertxundiren diskografia] * [http://www.guregipuzkoa.eus/galeria/galeria.photos.php?id=261 Ez Dok Amairu taldeak Donostian 1971. urtean emandako ekitaldiaren argazki sorta GureGipuzkoa.net webgunean] * [https://www.badok.eus/euskal-musika/benito-lertxundi Benito Lertxundiren inguruko informazio osatua Badok.infon.] * [https://web.archive.org/web/20121101093826/http://ahobetekanta.arteola.com/artista.php?id=15 Ahobetekanta] Benito Lertsundiren 6 abestien iruzkin, partiturak eta hitzak. * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2241/benito-lertxundi/osoa Benito Lertxundi:"Ez Dok Amairu denbora bat da, gaurdaino irauten du, jarraitzen du!"] Elkarrizketa ''Argia'' astekarian 2010-08-01 * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2331/benito-lertxundi Benito Lertxundi:"Falta naizenean nire kantuekin zer egiten duten ez zait kozkorrik inporta"] Elkarrizketa ''Argia'' astekarian 2012-07-15 {{bizialdia|1942ko||Lertxundi, Benito}} {{Argizaiola Saria}} [[Kategoria:Benito Lertxundi| ]] [[Kategoria:Argizaiola saridunak]] [[Kategoria:Adarra saridunak]] ijgzlmrmwb6amyvedj2nw2xp2vjrk5g 0 7209 10002875 9986335 2024-12-18T03:57:43Z Franvj 161224 Esteka helbide zuzena 10002875 wikitext text/x-wiki {{Argitzeko|Nafarroako udalerriari|Marañón (argipena)}} {{Nafarroako udalerri infotaula | izena = Marañón | bandera = ez | armarria = Escudo de Marañón.svg | irudia = Marañón 01.jpg | nongo = Marañongo | ofiziala = Marañón | merindade = Lizarrako merindade | eskualdea = [[Vianaldea]] | postakodea = 31227 | kokapena = Navarra - Mapa municipal Marañón.svg | koordenatuak = {{koord|42|37|46|N|2|29|15|W|region:EH-NA_type:city|display=inline,title}} | garaiera = 815 | azalera = 7.15 | biztanleria = | bizt_urtea = | distantzia = 84 | euskaldunak = 0,00 | sorrera = | herritarra = marañondar | alkatea = Laura Corres Martin <br /> ([[Nafarroako Alderdi Sozialista]]) | webgunea = http://www.maranon.es/ | oharrak = }} '''Marañón'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0155.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= 155. araua: Nafarroako udal izendegia}}</ref> ([[Euskarazko Nazioarteko Alfabeto Fonetikoa|[maɾaɲon]]]) [[Nafarroa Garai]]ko mendebaldeko [[udalerri]] bat da. [[Lizarrako merindadea|Lizarrako merindadeko]] mendebaldeko muturrean kokatzen den herri honek {{formatnum:{{Nafarroako_udalerrien_biztanleria|Marañón}}}} biztanle zituen {{Nafarroako_udalerrien_biztanleria|urtea}}. urteko erroldaren arabera. Nafarroako hiriburutik 84 kilometrora dago. == Geografia == === Ingurune naturala eta klima === [[Fitxategi:Retablo Marañón.jpg|300px|thumb|Jasokundearen elizako erretaularen ikuspegia.]]Herria, [[Ega]] ibaiaren haraneko goiko adean kokaturik dago. ==== Klima ==== Marañonen bi klima ageri dira, mendialdeko eguterako klima mediterraneoa, udalerriaren ipar-mendebalde eta hegoaldean, eta klima azpiatlantiarra, gune ospeletan. Urteko batezbesteko tenperatura 9º eta 12&nbsp;°C bitartekoa da, eta prezipitazioak 1.000mm eta 1.400mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 80-100 inguru dira. ==== Landaredia ==== Marañonen 111 hektarea pagadi daude, 101 hektarea arte, eta zuhaitz askotariko beste 91 hektarea baso. === Udalerri mugakideak === Marañon [[Cabredo]]rekin egiten du muga iparraldean, [[Aguilar Kodes]]koarekin ekialdean, [[Araba]]ko probintziarekin mendebaldean, eta [[Lapoblación|Lapoblacionekin]] hegoaldean. == Ekonomia == {{sakontzeko|Nafarroako parke eolikoak}} [[Aguilar Kodes]] eta [[Azuelo]] udalerrien artean, Las Llanas de Codés izeneko gunean, [[Nafarroa]]ko gobernuak eraikitako "Codés Azuelo" izeneko parke eolikoa dago. Ezarritako potentzia 43,20 [[watt|megawattekoa]] da eta parkearen jabea [[Acciona]] Energia da gaur egun. == Demografia == {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Marañongo biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 225 | 1910 | 247 | 1920 | 255 | 1930 | 253 | 1940 | 234 | 1950 | 261 | 1960 | 228 | 1970 | 142 | 1981 | 112 | 1991 | 87 | 2001 | 68 | 2011 | 56 | |oharrak = Datu-iturria: [http://www.ine.es/inebmenu/mnu_cifraspob.htm www.ine.es]<br /> }} [[2008]]ko erroldaren arabera, etorkin bakarra bizi zen herrian, biztanleriaren %1,67 ([[Nafarroa]]ko batezbestekoaren azpitik). == Politika == {{sakontzeko|Hauteskundeak Marañonen}} === Udaletxea === * HELBIDEA: Bihotz Sakratuaren kalea, z/g === 2023-2027 legegintzaldia === {{Udal hauteskunde infotaula |izena = 2023ko hauteskundeen ondorengo Marañon |data = 2023ko maiatzak 28 |deklinazioa = go |alderdia1 = [[Laura Corres Martin]] ([[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSN]]) |kolorea1 = {{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}} |zinegotziak1 = 1 |botoak1 = 10 |ehunekoa1 = 52,63 |alderdia2 = [[Maria Dolores Perez Valencia]] ([[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSN]]) |kolorea2 = {{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}} |zinegotziak2 = 1 |botoak2 = 10 |ehunekoa2 = 52,63 |alderdia3 = [[Jose Tamayo Valencia]] ([[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSN]]) |kolorea3 = {{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}} |zinegotziak3 = 1 |botoak3 = 8 |ehunekoa3 = 42,11 |informazioa = *250 biztanle baino gutxiagoko udalerrietan, hautagai zerrenda irekiekin bozkatzen denez, boto guztien ehuneko totala ez da zergaitik 100 izan behar. |iturria = [https://www.juntaelectoralcentral.es/cs/Satellite?c=Page&childpagename=JEC%2FJEC_Layout&cid=1379061494769&d=Touch&packedargs=d%3DTouch&pagename=jec%2Fwrapper%2FJEC_Wrapper Junta Electoral Central {{es}}] }} === Alkateak === Hauek izan dira Marañongo azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia'''<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2020-04-07}}</ref> |- | [[Carlos Valencia Solas]]<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Marañón|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/maranon/ar-92031/|aldizkaria=Auñamendi Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2020-04-14}}</ref> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Zentro Demokratikoaren Batasuna/kolorea}}| | [[Zentro Demokratikoaren Batasuna]] |- | [[Pedro Maria Asensio Laño]]<ref name=":0" /> / [[Manuel Almiro Abascal|Manuel Almiro Abascal Antoñana]]<ref name=":1" /> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | [[Nafarroako Alderdi Sozialista]] |- | [[Pedro Maria Pelaez Gomez]]<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Peláez Corres, Pedro María|hizkuntza=|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/fr/pelaez-corres-pedro-maria/ar-123340/|aldizkaria=Auñamendi Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2024-09-23}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |- | [[Saturnino Corres Corres]]<ref name=":0" /> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |- | [[Roberto Abascal Antoñana]]<ref name=":0" /> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |- | [[Jose Tamayo Valencia]]<ref name=":0" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |- | [[Julio Lopez de Echazarreta Arriaga]]<ref name=":0" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Nafar Herriaren Batasuna/kolorea}}| | [[Nafar Herriaren Batasuna]] |- | [[Jesus Manuel Breton|Jesus Manuel Breton Valencia]]<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|izenburua=Tierra Estella decidió en las urnas|hizkuntza=es|argitaratze-data=2007-05-31|url=https://www.revistacallemayor.es/calle-mayor-361-tierra-estella-decidio-en-las-urnas/&ved=2ahUKEwiJ8P2nzK6JAxXoSvEDHVqXOkQQFnoECBUQAQ&usg=AOvVaw3pRIdvQDyfmqA7TNmVIbkD|aldizkaria=Revista Calle Mayor|sartze-data=2024-20-27}}{{Apurtutako esteka|date=abendua 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Fallece el alcalde de Marañón a los 43 años|hizkuntza=es|data=2009-05-26|url=https://www.diariodenavarra.es/archivo/actualidad/20090526/tierraestella/fallece-alcalde-maranon-43-anos.html|aldizkaria=Diario de Navarra|sartze-data=2024-09-13}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Fallece la alcaldesa de Marañón, Inmaculada Bretón|hizkuntza=es|data=2013-09-19|url=https://www.revistacallemayor.es/fallece-la-alcaldesa-de-maranon-y-presidenta-de-la-mancomunidad-sierra-de-codes-inmaculada-breton/|aldizkaria=Revista Calle Mayor|sartze-data=2024-09-12}}</ref> | 2007 | [[2009]] ^a | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |- | [[Maria Inmaculada Breton|Maria Inmaculada Breton Valencia]]<ref name=":0" /><ref name=":2" /> | 2009 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |- | Maria Inmaculada Breton Valencia<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella ya tiene alcaldes|hizkuntza=es|data=2011-06-23|url=https://www.revistacallemayor.es/tierra-estella-ya-tiene-alcaldes/|aldizkaria=Revista Calle Mayor|sartze-data=2024-10-04}}</ref><ref name=":2" /><ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Marañón: del polvo de su castillo al romanticismo|hizkuntza=es|data=2014-01-20|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2014/01/20/maranon-polvo-castillo-romanticismo-3034997.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-09-13}}</ref> | 2011 | [[2013]] ^b | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |- | Roberto Abascal Antoñana<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /> | 2013 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |- | [[Laura Corres|Laura Corres Martin]]<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|izenburua=Tiempos de cambio en Tierra Estella|hizkuntza=es|argitaratze-data=2015-05-29|url=https://www.revistacallemayor.es/calle-mayor-561-elecciones-municipales-tiempos-de-cambio-en-estella/&ved=2ahUKEwiJ9vj-_vaIAxXFBNsEHeyYKFIQFnoECBUQAQ&usg=AOvVaw3zrmWEBpgJD7iNwFYn-bck|aldizkaria=Revista Calle Mayor|sartze-data=2024-10-06}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |- | Laura Corres Martin<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=El mapa político de Navarra: todos los alcaldes y alcaldesas|hizkuntza=es|data=2019-06-16|url=https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2019/06/16/mapa-politico-navarra-alcaldes-alcaldesas-2387153.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-10-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laura Corres Martín, alcaldesa de Marañón|hizkuntza=es|data=2021-03-18|url=https://www.revistacallemayor.es/entrevista-laura-corres-martin-alcaldesa-de-maranon/|aldizkaria=Revista Calle Mayor|sartze-data=2024-09-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Gobierno invertirá 30.000€ en la renovación del parque infantil de Marañón|hizkuntza=es|data=2021-06-28|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2021/06/28/gobierno-invertira-30-000-renovacion-2130002.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-09-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Marañón protege su futuro a la sombra del León Dormido|hizkuntza=es|data=2023-02-19|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2023/02/19/maranon-protege-futuro-sombra-leon-6462935.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-09-12}}</ref> | 2019 | [[2023]] | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |- |Laura Corres Martin<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Todos los alcaldes y alcaldesas de Navarra, pueblo a pueblo|hizkuntza=es|data=2023-06-18|url=https://www.noticiasdenavarra.com/elecciones-en-navarra/2023/06/18/alcaldes-alcaldesas-navarra-pueblo-pueblo-6943768.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-09-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Los nuevos alcaldes y alcaldesas de Navarra|hizkuntza=es|data=2023-06-18|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/2023/06/18/nuevos-alcaldes-alcaldesas-navarra-572574-300.html|aldizkaria=Diario de Navarra|sartze-data=2024-09-20}}</ref> | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{Nafarroako Alderdi Sozialista/kolorea}}| | Nafarroako Alderdi Sozialista |} ^a 2009ko Maiatzak 16an Jesus Manuel Breton Valencia Alkatea zendu zen. ^b 2013ko Irailak 12an Maria Inmaculada Breton Valencia Alkatea zendu zen. == Azpiegiturak == === Garraioak === [[La Estellesa]] autobus konpainiak [[Aguilar Kodes]] eta [[Iruñea]] bitarteko autobus linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka Aguilar Kodesko norantzan eta lau zerbitzu kontrako norabidean. Linearen ibilbidea honakoa da: * [[Aguilar Kodes]] - [[Cabredo]] - Marañon - [[Genevilla]] - [[Zuñiga]] - [[Antzin]] - [[Murieta]] - [[Lizarra]] - [[Villatuerta]] - [[Zirauki]] - [[Mañeru]] - [[Gares]] - [[Obanos]] - [[Legarda]] - [[Zizur Nagusia]] eta [[Iruñea]] == Kultura == === Euskara === [[Nafarroa]]ko gobernuak onartutako [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, Marañon eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra [[gaztelania]] da. [[2001]]eko erroldaren arabera, ez zegoen [[euskara]]z hitz egiten zekien herritarrik. === Jaiak eta ospakizunak === Marañongo herriko jaiak [[abuztuaren 15]]ean ospatzen dira Ama Birjinaren omenez. == Ondasun nabarmenak == === Jasokundeko Andre Mariaren eliza === Jasokundeko Andre Mariaren eliza, estilo [[Arkitektura erromaniko|erromanikoko]] [[XIII. mendea]]ren hasieran eraikitako eliza da. Egiturak [[Nafarroa]]ko landa-[[Arkitektura erromaniko|erromanikoaren]] berezko ezaugarriak ditu, elementu [[arkitektura gotikoa|aurregotiko]] batzuen agerpenarekin batera. Nabea trapezoide itxurako nerbio gurutzaduradun gangaz estalita dago. [[XVII. mendea]]n sakristia eta korua eraiki ziren, izardun estaldurarekin. Horrez gain, beste bi kapera gehitu zitzaizkion parrokiari, kasetoidun estaldurarekin, eta herrerotar estiloko dorrea. Elizaren barruan, errataula nagusi [[arkitektura gotikoa|gotikoa]] nabarmentzen da, estilo hispaniar-flandestarraren margolan eta eskulturak dituena. === Etxeak === Marañongo herrigunean armarridun bi etxe gordetzen dira, batak A. Maezturen armarria eta besteak Hermostarren armarria fatxadan duela. === Baselizak === * Kristo Santuaren baseliza, Marañongo herrigunean kokatutako tenplua. == Marañondar ospetsuak == * [[Antonio Marañón]] (c. 1777-[[1826]]), militarra. * [[Victoriano Fernández Askartza]] ([[1870]]-[[1934]]), astronomoa. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == *[[Nafarroa Garaiko udalerrien zerrenda|Nafarroako udalerrien zerrenda]] *[[Vianaldea]] *[[Lizarrako merindadea]] == Kanpo estekak == {{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}} * {{es}} [http://www.navarra.es/home_es/Navarra/272+Municipios/entidad.htm?IdEnt=437 Marañoni buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgunean.] * [http://maps.google.com/maps?f=q&source=s_q&hl=eu&geocode=&q=Mara%C3%B1on,+navarre&sll=42.525138,-1.835127&sspn=0.057689,0.110378&g=Berbintzana,+navarre&ie=UTF8&hq=&hnear=Mara%C3%B1on,+Nafarroa,+Espainia&ll=42.628307,-2.439394&spn=0.014272,0.027595&z=15&layer=c&cbll=42.628706,-2.440075&panoid=W1OZUw6ldiTa00FdD7x5VQ&cbp=12,307.38,,0,6.4 Herriaren ikuspegia Cabredoko errepidetik, Google Street View-n.] {{autoritate kontrola}} {{Vianaldea}} {{Nafarroako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Marañón]] 8xcassmb4xgta9syxlbr1sgmpij2ixk 8 7406 10003108 8869764 2024-12-18T10:24:51Z Xabier Armendaritz 448 infotaula automatizatuak, alfabetoaren hurrenkeran; eta {{objektu infotaula}} gehitzea 10003108 wikitext text/x-wiki <div id="local_specialchars" class="plainlinks" style="margin-top:3px; border-width:1px; border-style:solid; border-color:#aaaaaa; padding:1px; size-font=small"> <p class="specialbasic" id="estandarra"> <b>Puntuazioa: </b><charinsert> : – — … «+» “+” ‘+’ " ' </charinsert> &emsp; &bull; &emsp; <b>Sinadura: </b><charinsert> -~~~~ {{sinatu_gabe|+|}}</charinsert> <br/> <span id="edittools_symbols">'''Ikurrak:''' <charinsert>° ~ ≈ ≠ ± ≤ ≥ ∞ − + × ÷ % ‰ ← → · § | ¡ ¿ † ‡ ↔ ↑ ↓ • </charinsert> &nbsp; <charinsert> # ¹ ² ³ ½ ⅓ ⅔ ¼ ¾ ⅛ ⅜ ⅝ ⅞ </charinsert> &nbsp; <charinsert> ¢ $ € £ ¥ © ® ™ ¶</charinsert><br/> <b>Infotaula automatizatuak:</b> <charinsert><nowiki>{{biografia infotaula automatikoa}}</nowiki> <nowiki>{{eraikin infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{erakunde infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{geografia fisiko infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{gertakari infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{hiri infotaula}}</nowiki><nowiki>{{konposatu kimiko infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{lan infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{objektu infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{probintzia infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{taxotaula automatikoa}}</nowiki> <nowiki>{{unitate infotaula}}</nowiki> </charinsert> &bull; ([[Wikiproiektu:Txantiloien automatizazioa|Txantiloi automatizatuen orria]])<br/> <b>Erreferentzia eta oharrak:</b> <charinsert><ref>+</ref></charinsert> &nbsp; <charinsert>{{erreferentzia_zerrenda}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{erreferentzia_falta}}</charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki><ref group="oh">+</ref></nowiki></charinsert> &nbsp; <charinsert>{{#tag:ref|+|group="oh"}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh|+}}</charinsert> <br/> <b>Bestelako wikikodeak: </b><charinsert><nowiki>{{</nowiki>+<nowiki>}}</nowiki> </charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki>{{txp|</nowiki>+<nowiki>}}</nowiki> </charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki>|</nowiki></charinsert> &nbsp; <charinsert>[+]</charinsert> &nbsp; <charinsert>[[+]]</charinsert> &nbsp; <charinsert>[[|+]]</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{ongietorria}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{ezabatu|+}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{IP_bandaloa|+}}</charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki>{{Itzulpen automatiko txarra}}</nowiki></charinsert> &nbsp; <charinsert>{{commonskat}}</charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki>{{autoritate kontrola}}</nowiki></charinsert> &nbsp; <charinsert>[[Kategoria:+]]</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{bizialdia|||+}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{DEFAULTSORT:+}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>#BIRZUZENDU[[+]]</charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki>{{txikipedia interwiki}}</nowiki></charinsert> &nbsp; <charinsert><br/></charinsert> &nbsp; <charinsert>&#38;nbsp;</charinsert> &nbsp; <charinsert><s>+</s></charinsert> &nbsp; <charinsert>⁺</charinsert> &nbsp; <charinsert>₊</charinsert> &nbsp; <charinsert><code>+</code></charinsert> &nbsp; <charinsert><blockquote>+</blockquote></charinsert> &nbsp; <charinsert><!--+--></charinsert> &nbsp; <charinsert>&lt;nowiki>+</nowiki></charinsert> &emsp; &bull; &emsp;</span> ([[:Kategoria:Mantentze lanetako txantiloiak|Mantentze lanetako txantiloiak]]) </p> <div id="specialchars" class="plainlinks" style="margin-top:3px; border-width:1px; border-style:solid; border-color:#aaaaaa; padding:1px; size-font=small"> <p class="specialchars_math" id="matematika" style="display:none"> <charinsert> &#43; − ∖ ⋅ × ∗ ÷ / ⇒ ⇔ → ↦ ⊦ ⊥ ⊤ ⊣ ⊢ ⊨ ⊩ ⊫ ⊬ ⊭ ⊮ ⊯ ∧ ∨ ∩ ∪ ± ∓ = ≟ ≠ ≡ ≢ ∼ ≁ ≂ ≃ ≄ ≅ ≌ ≙ ≈ ≉ ∝ ∘ ≤ ≥ ≪ ≫ ⟨+⟩ ∅ ∈ ∋ ∉ ∌ ⊆ ⊇ ⊊ ⊋ ⊄ ⊅ ∞ ∣ ∤ ∥ ∦ ⊕ ⊖ ⊗ ⊙ ° ′ ″ ℕ ℤ ℚ ℝ ℂ π ∀ ∃ ∄ ∂ ∆ ∇ ⁰ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ⁺ ⁻ ⁼ ⁽ ⁾ ⁿ ⁱ ¯</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="alemana" style="display:none"> <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"><charinsert>Ä ä Ö ö Ü ü ß</charinsert></font> </p> <p class="speciallang" id="antzinako goi alemana" style="display:none"> <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"> <charinsert>ā ă ä â ē ĕ ī ĭ î ō ŏ ô ŭ o͞o</charinsert></font> („food") <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"><charinsert>o͝o</charinsert></font> („foot") <charinsert>û ə</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="berberea" style="display: none;"> <charinsert>ⴰⴱ</charinsert>(ⴲ) <charinsert>ⴳ</charinsert>(ⴴ) <charinsert>ⴷ</charinsert>(ⴸ) <charinsert>ⴺ</charinsert>(ⴹ) <charinsert>ⴻ ⴼ ⴽ</charinsert>(ⴿ) <charinsert>ⵀ ⵃ ⵄ ⵅ ⵇ ⵉ ⵊ ⵍ ⵎ ⵏ</charinsert>(ⵒ) <charinsert>ⵓ ⵔ ⵕ ⵖ ⵙ ⵚ ⵛ ⵜ</charinsert>(ⵝ) <charinsert>ⵟ </charinsert>(ⵠ) <charinsert>ⵡ ⵢ ⵣ ⵥ ⵯ</charinsert> &bull;<br /> '''llatí:''' <charinsert>Ɛ Č Ḍ Ğ Ḥ Γ(Ɣ) Ṛ Ṣ Ṭ Ț Ẓ Ž</charinsert> &bull; <charinsert>ε č ḍ ğ ḥ ɣ ṛ ṣ ṭ ţ ẓ ž</charinsert> &bull; <charinsert>ʷ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="bosniera/serbokroaziera" style="display:none"> <charinsert>Č č Ć ć Dž dž Đ đ Š š Ž ž</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="errumaniera" style="display:none"> <charinsert>Ă ă  â Î î Ş ş Ţ ţ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="eskandinaviera" style="display:none"> <charinsert>À à É é Å å Æ æ Ä ä Ø ø Ö ö</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="eslovakiera" style="display:none"> <charinsert>Á á Č č Ď ď É é Í í Ľ ľ Ň ň Ó ó Ô ô Ŕ ŕ Š š Ť ť Ú ú Ý ý Ž ž</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="esperantoa" style="display:none"> <charinsert>Ĉ ĉ Ĝ ĝ Ĥ ĥ Ĵ ĵ Ŝ ŝ Ŭ ŭ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="estoniera" style="display:none"> <charinsert>Č č Š š Ž ž Õ õ Ä ä Ö ö Ü ü</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="frantsesa" style="display:none"> <charinsert>À à  â Ç ç É é È è Ê ê Ë ë Î î Ï ï Ô ô Œ œ Ù ù Û û Ü ü Ÿ ÿ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="galesa" style="display:none"> <charinsert>Á á À à  â Ä ä É é È è Ê ê Ë ë Ì ì Î î Ï ï Ó ó Ò ò Ô ô Ö ö Ù ù Û û Ẁ ẁ Ŵ ŵ Ẅ ẅ Ý ý Ỳ ỳ Ŷ ŷ Ÿ ÿ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="gaztelania" style="display:none"> <charinsert>Á á É é Í í Ñ ñ Ó ó Ú ú Ü ü ¡ ¿</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="antzinako greziera" style="display:none"> <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"><charinsert>Α α Ά ά Β β Γ γ Δ δ Ε ε Έ έ Ζ ζ Η η Ή ή Θ θ Ι ι Ί ί Ϊ ϊ ΐ Κ κ Λ λ Μ μ Ν ν Ξ ξ Ο ο Ό ό Π π Ρ ρ Σ σ ς Τ τ Υ υ Ϋ ϋ Ύ ύ ΰ Φ φ Χ χ Ψ ψ Ω ω Ώ ώ ; · ἀ ἁ ὰ ᾶ ἂ ἃ ἄ ἅ ἆ ἇ ᾳ ᾀ ᾁ ᾴ ᾲ ᾷ ᾄ ᾅ ᾂ ᾃ ᾆ ᾇ ἐ ἑ ὲ ἔ ἕ ἒ ἓ ἠ ἡ ὴ ῆ ἤ ἢ ἣ ἥ ἦ ἧ ῃ ῄ ῂ ῇ ᾐ ᾑ ᾔ ᾒ ᾕ ᾓ ᾖ ᾗ ἰ ἱ ὶ ῖ ἴ ἲ ἵ ἶ ἷ ὀ ὁ ὄ ὅ ὂ ὃ ὐ ὑ ὺ ῦ ὔ ὕ ὒ ὓ ὖ ὗ ὠ ὡ ὼ ῶ ὤ ὢ ὥ ὣ ὦ ὧ ῴ ῲ ῷ ᾠ ᾡ ᾤ ᾢ ᾥ ᾣ ᾦ ᾧ ` ᾿ ῾ ῍ ῎ ῏ ῟ ῞ ῝ ῍ ῎</charinsert> &bull;&nbsp; <charinsert>Ϝ Ϻ ϟ Ϡ Ϛ Ϸ Ῥ</charinsert></font> </p> <p class="speciallang" id="hawaiiera" style="display:none"> <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"><charinsert>Ā ā Ē ē Ī ī Ō ō Ū ū ʻ</charinsert></font> </p> <p class="speciallang" id="hungariera" style="display:none"> <charinsert>á é í Ő ö ó ő Ű ú ü ű</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="indoeuropera" style="display: none;"> <charinsert>ḱ ǵ ʰ ʷ h<sub>1</sub> h<sub>2</sub> h<sub>3</sub> m̥ n̥ l̥ r̥ ē ō þ ð ƕ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="antzinako ingelesa" style="display:none"> <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"><charinsert>Ā ā Æ æ Ǣ ǣ Ǽ ǽ Ċ ċ Ð ð Ē ē Ġ ġ Ī ī Ō ō Ū ū Ƿ ƿ Ȳ ȳ Þ þ Ȝ ȝ</charinsert></font> </p> <p class="speciallang" id="irlandera" style="display: none;"> <charinsert>Á á Ḃ ḃ Ċ ċ Ḋ ḋ É é Ḟ ḟ Ġ ġ Í í Ṁ ṁ Ó ó Ṗ ṗ Ṡ ṡ Ṫ ṫ Ú ú</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="islandiera" style="display:none"> <charinsert>Á á Ð ð É é Í í Ó ó Ú ú Ý ý Þ þ Æ æ Ö ö</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="italiera" style="display:none"> <charinsert>Á á À à É é È è Í í Ì ì Ó ó Ò ò Ú ú Ù ù</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="japoniera" style="display:none"> <charinsert>Ā ā Ē ē Ī ī Ō ō Ū ū</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="katalana" style="display:none"> <charinsert> À à Ç ç É é È è Í í Ï ï Ó ó Ò ò Ú ú Ü ü · Ŀ ŀ </charinsert> </p> <p class="speciallang" id="letoniera" style="display:none"> <charinsert>Ā Č Ē Ģ Ī Ķ Ļ Ņ Š Ū Ž </charinsert> &bull; <charinsert>ā č ē ģ ī ķ ļ ņ š ū ž </charinsert> </p> <p class="speciallang" id="lituaniera" style="display:none"> <charinsert>Ą Č Ę Ė Į Š Ų Ū Ž </charinsert> &bull; <charinsert>ą č ę ė į š ų ū ž </charinsert> </p> <p class="speciallang" id="maltera" style="display:none"> <charinsert>Ċ ċ Ġ ġ Ħ ħ Ż ż</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="navajoa eta apatxea" style="display: none;"> <charinsert>’ Á á Ą ą Ą́ ą́ É é Ę ę Ę́ ę́ Í í Į į Į́ į́ Ł ł Ó ó Ǫ ǫ Ǫ́ ǫ́ Ú ú Ų ų Ų́ ų́</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="nederlandera" style="display: none;"> <charinsert>Ä ä Ë ë Ï ï Ö ö Ü ü Ÿ ÿ </charinsert> &bull;&nbsp; <charinsert>Á á É é Í í Ó ó Ú ú </charinsert> &bull;&nbsp; <charinsert>À à È è Ì ì Ò ò Ù ù </charinsert> &bull;&nbsp; <charinsert> â Ê ê Î î Ô ô Û û </charinsert> &bull;&nbsp; <charinsert>IJ ij ſ ƒ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="pinyina" style="display:none"> <charinsert>Á á À à Ǎ ǎ Ā ā É é È è Ě ě Ē ē Í í Ì ì Ǐ ǐ Ī ī Ó ó Ò ò Ǒ ǒ Ō ō Ú ú Ù ù Ü ü Ǔ ǔ Ū ū Ǘ ǘ Ǜ ǜ Ǚ ǚ Ǖ ǖ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="poloniera" style="display:none"> <charinsert>ą Ą ć Ć ę Ę ł Ł ń Ń ó Ó ś Ś ź Ź ż Ż</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="portugesa" style="display:none"> <charinsert>Á á À à  â à ã Ç ç É é Ê ê Í í Ó ó Ô ô Õ õ Ú ú Ü ü</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="serbiera" style="display:none"> <charinsert>А а Б б В в Г г Д д Ђ ђ Е е Ж ж З з И и Ј ј К к Л л Љ љ М м Н н Њ њ О о П п Р р С с Т т Ћ ћ У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Џ џ Ш ш</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="turkiera" style="display:none"> <charinsert>Â Ä Ə Ç Ğ G‘ Î İ I Ñ Ň Ö Ө O‘ Ş Û Ü Ý Ž</charinsert> &bull; <charinsert>â ä ə ç ğ g‘ î i ı ñ ň ö ө o‘ ş û ü ý ž</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="txekiera" style="display:none"> <charinsert>Á á Č č Ď ď É é Ě ě Í í Ň ň Ó ó Ř ř Š š Ť ť Ú ú Ů ů Ý ý Ž ž</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="vietnamera" style="display:none"> <charinsert>À à Ả ả Á á Ạ ạ à ã Ă ă Ằ ằ Ẳ ẳ Ẵ ẵ Ắ ắ Ặ ặ  â Ầ ầ Ẩ ẩ Ẫ ẫ Ấ ấ Ậ ậ Đ đ È è Ẻ ẻ Ẽ ẽ É é Ẹ ẹ Ê ê Ề ề Ể ể Ễ ễ Ế ế Ệ ệ Ỉ ỉ Ĩ ĩ Í í Ị ị Ì ì Ỏ ỏ Ó ó Ọ ọ Ò ò Õ õ Ô ô Ồ ồ Ổ ổ Ỗ ỗ Ố ố Ộ ộ Ơ ơ Ờ ờ Ở ở Ỡ ỡ Ớ ớ Ợ ợ Ù ù Ủ ủ Ũ ũ Ú ú Ụ ụ Ư ư Ừ ừ Ử ử Ữ ữ Ứ ứ Ự ự Ỳ ỳ Ỷ ỷ Ỹ ỹ Ỵ ỵ Ý ý</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="yiddisha" style="display:none"> <charinsert> א אַ אָ ב בֿ ג ד ה ו וּ װ ױ ז זש ח ט י יִ ײ ײַ כ ך כּ ל ל+ מ ם נ ן ס ע ע+ פ פּ פֿ ף צ ץ ק ר ש שׂ תּ ת ׳ ״ ־ </charinsert> </p> </div> </div> e4hjl5fprsyqdlt5xge9vqgf9x1uzms 10003110 10003108 2024-12-18T10:25:15Z Xabier Armendaritz 448 10003110 wikitext text/x-wiki <div id="local_specialchars" class="plainlinks" style="margin-top:3px; border-width:1px; border-style:solid; border-color:#aaaaaa; padding:1px; size-font=small"> <p class="specialbasic" id="estandarra"> <b>Puntuazioa: </b><charinsert> : – — … «+» “+” ‘+’ " ' </charinsert> &emsp; &bull; &emsp; <b>Sinadura: </b><charinsert> -~~~~ {{sinatu_gabe|+|}}</charinsert> <br/> <span id="edittools_symbols">'''Ikurrak:''' <charinsert>° ~ ≈ ≠ ± ≤ ≥ ∞ − + × ÷ % ‰ ← → · § | ¡ ¿ † ‡ ↔ ↑ ↓ • </charinsert> &nbsp; <charinsert> # ¹ ² ³ ½ ⅓ ⅔ ¼ ¾ ⅛ ⅜ ⅝ ⅞ </charinsert> &nbsp; <charinsert> ¢ $ € £ ¥ © ® ™ ¶</charinsert><br/> <b>Infotaula automatizatuak:</b> <charinsert><nowiki>{{biografia infotaula automatikoa}}</nowiki> <nowiki>{{eraikin infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{erakunde infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{geografia fisiko infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{gertakari infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{hiri infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{konposatu kimiko infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{lan infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{objektu infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{probintzia infotaula}}</nowiki> <nowiki>{{taxotaula automatikoa}}</nowiki> <nowiki>{{unitate infotaula}}</nowiki> </charinsert> &bull; ([[Wikiproiektu:Txantiloien automatizazioa|Txantiloi automatizatuen orria]])<br/> <b>Erreferentzia eta oharrak:</b> <charinsert><ref>+</ref></charinsert> &nbsp; <charinsert>{{erreferentzia_zerrenda}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{erreferentzia_falta}}</charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki><ref group="oh">+</ref></nowiki></charinsert> &nbsp; <charinsert>{{#tag:ref|+|group="oh"}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh|+}}</charinsert> <br/> <b>Bestelako wikikodeak: </b><charinsert><nowiki>{{</nowiki>+<nowiki>}}</nowiki> </charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki>{{txp|</nowiki>+<nowiki>}}</nowiki> </charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki>|</nowiki></charinsert> &nbsp; <charinsert>[+]</charinsert> &nbsp; <charinsert>[[+]]</charinsert> &nbsp; <charinsert>[[|+]]</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{ongietorria}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{ezabatu|+}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{IP_bandaloa|+}}</charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki>{{Itzulpen automatiko txarra}}</nowiki></charinsert> &nbsp; <charinsert>{{commonskat}}</charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki>{{autoritate kontrola}}</nowiki></charinsert> &nbsp; <charinsert>[[Kategoria:+]]</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{bizialdia|||+}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>{{DEFAULTSORT:+}}</charinsert> &nbsp; <charinsert>#BIRZUZENDU[[+]]</charinsert> &nbsp; <charinsert><nowiki>{{txikipedia interwiki}}</nowiki></charinsert> &nbsp; <charinsert><br/></charinsert> &nbsp; <charinsert>&#38;nbsp;</charinsert> &nbsp; <charinsert><s>+</s></charinsert> &nbsp; <charinsert><sup>+</sup></charinsert> &nbsp; <charinsert><sub>+</sub></charinsert> &nbsp; <charinsert><code>+</code></charinsert> &nbsp; <charinsert><blockquote>+</blockquote></charinsert> &nbsp; <charinsert><!--+--></charinsert> &nbsp; <charinsert>&lt;nowiki>+</nowiki></charinsert> &emsp; &bull; &emsp;</span> ([[:Kategoria:Mantentze lanetako txantiloiak|Mantentze lanetako txantiloiak]]) </p> <div id="specialchars" class="plainlinks" style="margin-top:3px; border-width:1px; border-style:solid; border-color:#aaaaaa; padding:1px; size-font=small"> <p class="specialchars_math" id="matematika" style="display:none"> <charinsert> &#43; − ∖ ⋅ × ∗ ÷ / ⇒ ⇔ → ↦ ⊦ ⊥ ⊤ ⊣ ⊢ ⊨ ⊩ ⊫ ⊬ ⊭ ⊮ ⊯ ∧ ∨ ∩ ∪ ± ∓ = ≟ ≠ ≡ ≢ ∼ ≁ ≂ ≃ ≄ ≅ ≌ ≙ ≈ ≉ ∝ ∘ ≤ ≥ ≪ ≫ ⟨+⟩ ∅ ∈ ∋ ∉ ∌ ⊆ ⊇ ⊊ ⊋ ⊄ ⊅ ∞ ∣ ∤ ∥ ∦ ⊕ ⊖ ⊗ ⊙ ° ′ ″ ℕ ℤ ℚ ℝ ℂ π ∀ ∃ ∄ ∂ ∆ ∇ ⁰ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ⁺ ⁻ ⁼ ⁽ ⁾ ⁿ ⁱ ¯</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="alemana" style="display:none"> <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"><charinsert>Ä ä Ö ö Ü ü ß</charinsert></font> </p> <p class="speciallang" id="antzinako goi alemana" style="display:none"> <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"> <charinsert>ā ă ä â ē ĕ ī ĭ î ō ŏ ô ŭ o͞o</charinsert></font> („food") <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"><charinsert>o͝o</charinsert></font> („foot") <charinsert>û ə</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="berberea" style="display: none;"> <charinsert>ⴰⴱ</charinsert>(ⴲ) <charinsert>ⴳ</charinsert>(ⴴ) <charinsert>ⴷ</charinsert>(ⴸ) <charinsert>ⴺ</charinsert>(ⴹ) <charinsert>ⴻ ⴼ ⴽ</charinsert>(ⴿ) <charinsert>ⵀ ⵃ ⵄ ⵅ ⵇ ⵉ ⵊ ⵍ ⵎ ⵏ</charinsert>(ⵒ) <charinsert>ⵓ ⵔ ⵕ ⵖ ⵙ ⵚ ⵛ ⵜ</charinsert>(ⵝ) <charinsert>ⵟ </charinsert>(ⵠ) <charinsert>ⵡ ⵢ ⵣ ⵥ ⵯ</charinsert> &bull;<br /> '''llatí:''' <charinsert>Ɛ Č Ḍ Ğ Ḥ Γ(Ɣ) Ṛ Ṣ Ṭ Ț Ẓ Ž</charinsert> &bull; <charinsert>ε č ḍ ğ ḥ ɣ ṛ ṣ ṭ ţ ẓ ž</charinsert> &bull; <charinsert>ʷ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="bosniera/serbokroaziera" style="display:none"> <charinsert>Č č Ć ć Dž dž Đ đ Š š Ž ž</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="errumaniera" style="display:none"> <charinsert>Ă ă  â Î î Ş ş Ţ ţ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="eskandinaviera" style="display:none"> <charinsert>À à É é Å å Æ æ Ä ä Ø ø Ö ö</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="eslovakiera" style="display:none"> <charinsert>Á á Č č Ď ď É é Í í Ľ ľ Ň ň Ó ó Ô ô Ŕ ŕ Š š Ť ť Ú ú Ý ý Ž ž</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="esperantoa" style="display:none"> <charinsert>Ĉ ĉ Ĝ ĝ Ĥ ĥ Ĵ ĵ Ŝ ŝ Ŭ ŭ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="estoniera" style="display:none"> <charinsert>Č č Š š Ž ž Õ õ Ä ä Ö ö Ü ü</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="frantsesa" style="display:none"> <charinsert>À à  â Ç ç É é È è Ê ê Ë ë Î î Ï ï Ô ô Œ œ Ù ù Û û Ü ü Ÿ ÿ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="galesa" style="display:none"> <charinsert>Á á À à  â Ä ä É é È è Ê ê Ë ë Ì ì Î î Ï ï Ó ó Ò ò Ô ô Ö ö Ù ù Û û Ẁ ẁ Ŵ ŵ Ẅ ẅ Ý ý Ỳ ỳ Ŷ ŷ Ÿ ÿ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="gaztelania" style="display:none"> <charinsert>Á á É é Í í Ñ ñ Ó ó Ú ú Ü ü ¡ ¿</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="antzinako greziera" style="display:none"> <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"><charinsert>Α α Ά ά Β β Γ γ Δ δ Ε ε Έ έ Ζ ζ Η η Ή ή Θ θ Ι ι Ί ί Ϊ ϊ ΐ Κ κ Λ λ Μ μ Ν ν Ξ ξ Ο ο Ό ό Π π Ρ ρ Σ σ ς Τ τ Υ υ Ϋ ϋ Ύ ύ ΰ Φ φ Χ χ Ψ ψ Ω ω Ώ ώ ; · ἀ ἁ ὰ ᾶ ἂ ἃ ἄ ἅ ἆ ἇ ᾳ ᾀ ᾁ ᾴ ᾲ ᾷ ᾄ ᾅ ᾂ ᾃ ᾆ ᾇ ἐ ἑ ὲ ἔ ἕ ἒ ἓ ἠ ἡ ὴ ῆ ἤ ἢ ἣ ἥ ἦ ἧ ῃ ῄ ῂ ῇ ᾐ ᾑ ᾔ ᾒ ᾕ ᾓ ᾖ ᾗ ἰ ἱ ὶ ῖ ἴ ἲ ἵ ἶ ἷ ὀ ὁ ὄ ὅ ὂ ὃ ὐ ὑ ὺ ῦ ὔ ὕ ὒ ὓ ὖ ὗ ὠ ὡ ὼ ῶ ὤ ὢ ὥ ὣ ὦ ὧ ῴ ῲ ῷ ᾠ ᾡ ᾤ ᾢ ᾥ ᾣ ᾦ ᾧ ` ᾿ ῾ ῍ ῎ ῏ ῟ ῞ ῝ ῍ ῎</charinsert> &bull;&nbsp; <charinsert>Ϝ Ϻ ϟ Ϡ Ϛ Ϸ Ῥ</charinsert></font> </p> <p class="speciallang" id="hawaiiera" style="display:none"> <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"><charinsert>Ā ā Ē ē Ī ī Ō ō Ū ū ʻ</charinsert></font> </p> <p class="speciallang" id="hungariera" style="display:none"> <charinsert>á é í Ő ö ó ő Ű ú ü ű</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="indoeuropera" style="display: none;"> <charinsert>ḱ ǵ ʰ ʷ h₁ h₂ h₃ m̥ n̥ l̥ r̥ ē ō þ ð ƕ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="antzinako ingelesa" style="display:none"> <font face="Arial Unicode MS,Lucida Sans Unicode,MS Mincho,Arial,sans-serif" style="text-decoration:none;"><charinsert>Ā ā Æ æ Ǣ ǣ Ǽ ǽ Ċ ċ Ð ð Ē ē Ġ ġ Ī ī Ō ō Ū ū Ƿ ƿ Ȳ ȳ Þ þ Ȝ ȝ</charinsert></font> </p> <p class="speciallang" id="irlandera" style="display: none;"> <charinsert>Á á Ḃ ḃ Ċ ċ Ḋ ḋ É é Ḟ ḟ Ġ ġ Í í Ṁ ṁ Ó ó Ṗ ṗ Ṡ ṡ Ṫ ṫ Ú ú</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="islandiera" style="display:none"> <charinsert>Á á Ð ð É é Í í Ó ó Ú ú Ý ý Þ þ Æ æ Ö ö</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="italiera" style="display:none"> <charinsert>Á á À à É é È è Í í Ì ì Ó ó Ò ò Ú ú Ù ù</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="japoniera" style="display:none"> <charinsert>Ā ā Ē ē Ī ī Ō ō Ū ū</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="katalana" style="display:none"> <charinsert> À à Ç ç É é È è Í í Ï ï Ó ó Ò ò Ú ú Ü ü · Ŀ ŀ </charinsert> </p> <p class="speciallang" id="letoniera" style="display:none"> <charinsert>Ā Č Ē Ģ Ī Ķ Ļ Ņ Š Ū Ž </charinsert> &bull; <charinsert>ā č ē ģ ī ķ ļ ņ š ū ž </charinsert> </p> <p class="speciallang" id="lituaniera" style="display:none"> <charinsert>Ą Č Ę Ė Į Š Ų Ū Ž </charinsert> &bull; <charinsert>ą č ę ė į š ų ū ž </charinsert> </p> <p class="speciallang" id="maltera" style="display:none"> <charinsert>Ċ ċ Ġ ġ Ħ ħ Ż ż</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="navajoa eta apatxea" style="display: none;"> <charinsert>’ Á á Ą ą Ą́ ą́ É é Ę ę Ę́ ę́ Í í Į į Į́ į́ Ł ł Ó ó Ǫ ǫ Ǫ́ ǫ́ Ú ú Ų ų Ų́ ų́</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="nederlandera" style="display: none;"> <charinsert>Ä ä Ë ë Ï ï Ö ö Ü ü Ÿ ÿ </charinsert> &bull;&nbsp; <charinsert>Á á É é Í í Ó ó Ú ú </charinsert> &bull;&nbsp; <charinsert>À à È è Ì ì Ò ò Ù ù </charinsert> &bull;&nbsp; <charinsert> â Ê ê Î î Ô ô Û û </charinsert> &bull;&nbsp; <charinsert>IJ ij ſ ƒ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="pinyina" style="display:none"> <charinsert>Á á À à Ǎ ǎ Ā ā É é È è Ě ě Ē ē Í í Ì ì Ǐ ǐ Ī ī Ó ó Ò ò Ǒ ǒ Ō ō Ú ú Ù ù Ü ü Ǔ ǔ Ū ū Ǘ ǘ Ǜ ǜ Ǚ ǚ Ǖ ǖ</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="poloniera" style="display:none"> <charinsert>ą Ą ć Ć ę Ę ł Ł ń Ń ó Ó ś Ś ź Ź ż Ż</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="portugesa" style="display:none"> <charinsert>Á á À à  â à ã Ç ç É é Ê ê Í í Ó ó Ô ô Õ õ Ú ú Ü ü</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="serbiera" style="display:none"> <charinsert>А а Б б В в Г г Д д Ђ ђ Е е Ж ж З з И и Ј ј К к Л л Љ љ М м Н н Њ њ О о П п Р р С с Т т Ћ ћ У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Џ џ Ш ш</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="turkiera" style="display:none"> <charinsert>Â Ä Ə Ç Ğ G‘ Î İ I Ñ Ň Ö Ө O‘ Ş Û Ü Ý Ž</charinsert> &bull; <charinsert>â ä ə ç ğ g‘ î i ı ñ ň ö ө o‘ ş û ü ý ž</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="txekiera" style="display:none"> <charinsert>Á á Č č Ď ď É é Ě ě Í í Ň ň Ó ó Ř ř Š š Ť ť Ú ú Ů ů Ý ý Ž ž</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="vietnamera" style="display:none"> <charinsert>À à Ả ả Á á Ạ ạ à ã Ă ă Ằ ằ Ẳ ẳ Ẵ ẵ Ắ ắ Ặ ặ  â Ầ ầ Ẩ ẩ Ẫ ẫ Ấ ấ Ậ ậ Đ đ È è Ẻ ẻ Ẽ ẽ É é Ẹ ẹ Ê ê Ề ề Ể ể Ễ ễ Ế ế Ệ ệ Ỉ ỉ Ĩ ĩ Í í Ị ị Ì ì Ỏ ỏ Ó ó Ọ ọ Ò ò Õ õ Ô ô Ồ ồ Ổ ổ Ỗ ỗ Ố ố Ộ ộ Ơ ơ Ờ ờ Ở ở Ỡ ỡ Ớ ớ Ợ ợ Ù ù Ủ ủ Ũ ũ Ú ú Ụ ụ Ư ư Ừ ừ Ử ử Ữ ữ Ứ ứ Ự ự Ỳ ỳ Ỷ ỷ Ỹ ỹ Ỵ ỵ Ý ý</charinsert> </p> <p class="speciallang" id="yiddisha" style="display:none"> <charinsert> א אַ אָ ב בֿ ג ד ה ו וּ װ ױ ז זש ח ט י יִ ײ ײַ כ ך כּ ל ל+ מ ם נ ן ס ע ע+ פ פּ פֿ ף צ ץ ק ר ש שׂ תּ ת ׳ ״ ־ </charinsert> </p> </div> </div> 690dkuvsky9bd4zs0qg2af49s9o4lef 0 7661 10002455 9456377 2024-12-17T14:01:07Z Gotzon 1028 10002455 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Gotzon}} {{Wikipedia1000}} {{Ur eremu infotaula | izena = Ozeano Barea | bertoko_izena = | irudia = Pacific_Ocean_-_en.png | irudia_tamaina = 250px | irudia_oina = | dn = 0 | mn = 0 | sn = 0 | de = 80 | me = 0 | se = 0 | E = W | kodea2 = | kokapena = | ozeano = | eskualdea = | kontinente = [[Amerika]], [[Asia]], [[Ozeania]], [[Antartika]] | azalera = 166.241.700 km² | luzera = | zabalera = 10.020 km | sakonera = batez bestekoa: 4.300 m<br />handiena: 11.034 m }} '''Ozeano Bare'''a edo '''Ozeano Pazifiko'''a<ref>Euskaltzaindiak biak onartzen ditu ([https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0052.pdf Munduko geografiako zenbait izen (mendiak, ibaiak, itsasoak)] (52. araua)</ref> [[Lurra|Lurreko]] [[ur]] masarik handiena da, haren azalera osoaren heren bat hartzen duena. [[Bering (itsasoa)|Bering itsasotik]], [[Artikoa]]n, [[Ross itsasoa|Rosseko itsasoraino]], [[Antartika]]n, zabaltzen da 15.000 kilometroz. 25.000 irla inguru ditu, gehienak ekuatore lerroaren hegoaldean. 166,2 milioi km²-ko azalera betetzen du. [[Asia]], [[Amerika]], [[Ozeania]] eta [[Antartika]] kontinenteak bainatzen ditu. == Izenaren jatorria == «Bare» izena hartzen du, [[Fernando Magallanes|Fernando Magallaes]] eta [[Juan Sebastian Elkano]]k munduari bira eman ziotenean oso lasaia aurkitu zutelako. == Mugak eta ezaugarriak == Muga hauek ditu: [[Amerika]], ekialdean; [[Asia]] eta [[Australia]], mendebalean. Zirkulu baten antzekoa, Ozeano Antartikoaren aldera zabaltzen da hegoaldean eta [[Ozeano Artikoa]]rekin bat egiten du [[Bering (itsasoa)|Bering itsasoaren]] bidez. 166.241.700 km²-ko hedadura du, ertzetako itsasoak (Bering, Okhotsk, Japonia, Txina, Horia, Sulawesi) kontuan hartuta. Ozeano Bareko kostaldea ez da leku guztietan berdina: Ameriketako itsasertza zuzena eta menditsua da gehienbat, ipar muturrekoa ([[Alaska]]) eta hego muturrekoa ([[Patagonia]]) izan ezik. Asia aldeko ertza, ordea, apala eta bihurria da. Urpeko mendikate batzuek zeharkatzen dute, gailur horiek zenbaitetan ur azaletik irtenez ([[Hawaii]], [[Tuamotu]], [[Pazko uhartea|Pazko]]… uharteak). Ipar eta mendebalean, [[Ozeano Bareko Suzko Eraztuna]] izena eman ohi zaion sumendiz sortutako uharte andana luzea ageri da (Aleutiarrak, Kurilak, Marianak, Filipinak, Tonga, Kermadec…). Bertan daude munduko itsas leize sakonenak: 10.000 m-tik gorakoak Kuril, Mariana eta Filipinetan; 7.000 m-koak Txile eta Peruko ertzetan. Munduan dagoen lurrazalaren puntu baxuena ozeano horretan dago, Marinas hobietan. Uharteetan sumendi asko izateaz gainera, lurrikara ugari sortzen da bertan, ''[[tsunami]]'' (japonieraz «ekaitz uhin») uhin sismikoak sortzen dituztenak. Tsunamiek kostaldeak erasotzen dituzten itsasikarak sortzen dituzte. Bestalde, koralezko milaka harkaitz ageri dira Ozeano Bareko alde tropikalean, basaltozko mendien (atoll) inguruan eta koralezkoak ez diren uharteen inguruetan (koralezko harkaitzak). Hainbat ur lasterrek zeharkatzen dute, bestalde, Ozeano Barea (Humboldt, Kuro-shio, Oya-shio…). === Uharteak === * [[Filipinak]] * [[Japonia]] * [[Melanesia]] * [[Mikronesia]] * [[Polinesia]] ([[Zeelanda Berria]] eta [[Hawaii]] barne). == Historia == === Lehen herri ozeanikoak === Ozeano Bareko uharteetako populazioak nagusiki [[Giza migrazio goiztiarrak|historiaurreko itsas migrazio]] batetik sortu ziren, [[austronesiar]] hedapenetik batik bat. Taiwandik, Kristoren aurreko 3000 eta 1500 urteen inguruan abiatu ziren. Filipinetako iparraldera iritsi ziren, zehazki [[Batanes]] uharteetara, K. a. 2200 inguruan. Austronesiarrak izan ziren nabigazio ozeanikoaren teknologiak asmatu zituzten lehenak (bereziki, [[Katamaran|katamaranak]], [[Kanoa polinesiar|balantzinadun ontziak]], heldulekuak zituzten ontziak eta [[karramarro-pintzazko bela]]), eta horri esker, azkar sakabanatu ziren [[Indo-Pazifiko|Indo-Pazifikoko]] uharteetan. K.a. 2000tik aurrera [[Paleolito|Paleolitoko]] [[Negrito]] eta [[Australo-Melanesiar]] [[Papua]] herriek asimilatu zituzten. [[Pazko uhartea|Pazko uhartera]] iritsi ziren ekialdean, eta [[Zeelanda Berri|Zeelanda Berrira]] hegoaldean. Mutur urrunenean, Ameriketara ere irits zitezkeen. Arkeologian hedatze mugimendu horien aztarnak topatu dira, eta, hortaz, nolabaiteko segurtasunez ezagut daitezke. Gutxi gorabehera, [[K.a. 1500ko hamarkada|K.a. 1500ean]], [[Lapita kultura]] agertu zen [[Bismarck uhartedia|Bismarck uhartedian]], [[Melanesia|Melanesiako]] ipar-mendebaldean. Kultura hori bertan sortua izan daiteke, edota Txina-Taiwandik etorria. Handik hiruzpalau mendera, K.a. 1300 eta 900 bitartean, Lapita kultura Bismarck uharteditik hasi zen zabaltzen, eta duela 2000 urte iritsi zen [[Fiji]], [[Tonga]] eta [[Samoa|Samoaraino]]. Toki horietan garatu zen [[polinesiar kultura]] bereizia. Bidaiari horiek beren [[zeramika]] eta [[Etxekotze|etxekotutako]] [[Animalia|animaliak]] eraman zituzten. K. o. [[300]] eta [[500]]. urteen bitartean, polinesiarrak [[Pazko uhartea|Pazko uhartera]] iritsi ziren (nahiz eta beste historialari batzuek data hori [[800]] eta [[1200]] bitarteraino atzeratu). [[Hawaii]] K. o. [[500]] inguruan populatu zuten polinesiarrek, eta [[Zeelanda Berria]] K. o. [[1000]] inguruan. === Europarren iritsiera === [[Vasco Núñez de Balboa]] espainiarrak [[1513]]an aurkitu zuen Ozeanoa, Panamako istmoa igarota, eta [[Fernando Magallanes]] izan zen Atlantikotik Ozeano Barera igaro zen lehena (1520, [[Hornos lurmuturra]]). Ozeanoko erdialdeko uharte sakabanatuei dagokienez, XVI. mendearen bukaeran [[espainiar]] itsasgizonak ([[Alvaro de Mendaña]], [[Pedro Fernández de Quirós]]) iritsi ziren Polinesiako zenbait uharteditara. [[Abel Tasman|Abel Janszoon Tasman]] herbeheretarra [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berrian]] lehorreratu zen 1642. urtean, eta XVIII. mendearen bigarren erdian uharteak [[Kolonizazio|kolonizatzeko]] lehen urratsak eman zituzten [[britainiar]] itsasgizonek ([[Samuel Wallis]], [[James Cook]]) eta [[Frantzia|frantsesek]] ([[Louis-Antoine de Bouganville]]). XIX. mendearen bukaerarako [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko]] estatuen mende zeuden Polinesiako uharteak. === II. Mundu Gerra === Ozeano Bareak ez zuen [[Bigarren Mundu Gerra]] bukatu arte garrantzi handirik izan ekonomiari dagokionez. Estatu batzuetako industria aitzinamenduak (Japonia eta Australia nagusiki) eta, Asian batez ere, kostalde horietan bizi diren milioika pertsonaren arteko salerosketa harremanek izugarri aldatu dute Ozeano Bare aldeko herrien egitura. Baina mundu globalizaturako sarrera hori II. Mundu Gerrako [[Pazifikoko Gerra|Pazifikoko Gerraren]] ondoren izan zen, gertaera funtsezkoa itsaso honen historian. Pazifikoko Gerra bera 1941eko abenduaren 7an hasi zela (Japoniako orduaren arabera abenduaren 8an), japoniarrek, aldi berean, [[Hawaii]], [[Wake|Wake Uharteak]], [[Guam]] eta [[Filipinak|Filipinetan]] [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] base militarrak eraso zituztenean. 1942aren hasieran, erresistentzia aliatua, hasieran sinbolikoa, pixkanaka gogortzen hasi zen. Australiako eta Herbehereetako indarrek zibilen buru izan ziren [[Timor|portugaldar Timorreko]] gerrilla-kanpaina luze batean. Japoniaren bigarren fase operatiboa sakontasun estrategikoa zabaltzeko aurreikusita zegoen, eta, Ekialdeko Ginea Berriari, [[Britainia Berria]], [[Aleutiarrak]], [[Midway]], [[Fiji]], [[Samoa]] eta [[Australia|Australiako]] gune estrategikoak gehitu zitzaizkion{{sfn|Stille|2014|p=31}}. Itsas Armadako Estatu Nagusia hegoalderantz aurrera egitearen alde agertu zen, Australiako zatiak bereganatzeko, baina Txina eta Mantxuriari laguntzeko eskainitako tropa ugariak zirela eta, armada inperialak uko egin zion beharrezko indarrekin laguntzea. Azkenean, [[Isoroku Yamamoto|Yamamoto]] almiranteak, [[Midway]] [[Atoloi|atoloia]] bereganatuz, AEBren itsas armada suntsitzea proposatu zuen, eta 1942ko eraso nagusia haranrz zuzendu zyen, Midway hurbil zegoenez Hawaii mehatxatzeko estatubatuarrek borroka egingo zutela uste baitzuen. Baina itsas borroka hura AEBek irabazi zuten, eta harrezkero kontrako norabidean gertatu ziren Pazifikoko Gerrako aldaketak: aliatuek aurrera, japoniarrek atzera, 1945ean errenditu ziren arte. == Ikus, gainera == * [[El Niño]] * [[Ozeano Bareko Suzko Eraztuna]] * ''[[Itzulbidaia]]'' == Erreferentziak == {{ lur | data=2014/08/28}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Ozeano aurkibidea}} {{Itsasoen_aurkibidea}} [[Kategoria:Ozeano Barea]] 1rc82vqypbq4q0xg32n9da77bsl6h8z 0 8030 10002599 10002314 2024-12-17T16:52:34Z Ingetxezarreta 169009 10002599 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %&nbsp;10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria-, arkitektura- eta automobil-aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Oro har, industriari emandako eskualdea da. Lehen sektoreak ez du pisu handirik, baina Aiaraldea da [[Arabako Txakolina]]ren ekoizle nagusia, jatorrizko izendapena [[2003]]tik duena, eta [[Amurrio]]n daude eskualdeko bi upelategiak. == Demografia == "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q1832944" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944; (wdt:P131*) wd:Q1832944;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 5000, '#443983', if(?biztanleria>= 2500, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 500, '#35b779', if(?biztanleria>= 250, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=320|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude><nowiki> }} |</nowiki> == Kultura == === Hizkuntza === [[Gaztelania]] da nagusi Aiaraldean, baina azken hamarkada hauetan gero eta handiagoa da euskaldunen kopurua. 1996ko datuek adierazten dutenez, urte horretan biztanleen %&nbsp;58 erdalduna zen. Batez beste, urte hartako erroldak biltzen zituen 33.246 biztanleetatik 6.791 euskalduntzat zuten euren burua, 7.037k ia euskalduntzat -euskara indarberritzen ari den seinale- eta 19.418k erdalduntzat. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] jnyhi8vxgkcv600f9x55q63by246qpi 10002600 10002599 2024-12-17T16:53:14Z Ingetxezarreta 169009 10002600 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %&nbsp;10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria-, arkitektura- eta automobil-aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Oro har, industriari emandako eskualdea da. Lehen sektoreak ez du pisu handirik, baina Aiaraldea da [[Arabako Txakolina]]ren ekoizle nagusia, jatorrizko izendapena [[2003]]tik duena, eta [[Amurrio]]n daude eskualdeko bi upelategiak. == Demografia == == Kultura == === Hizkuntza === [[Gaztelania]] da nagusi Aiaraldean, baina azken hamarkada hauetan gero eta handiagoa da euskaldunen kopurua. 1996ko datuek adierazten dutenez, urte horretan biztanleen %&nbsp;58 erdalduna zen. Batez beste, urte hartako erroldak biltzen zituen 33.246 biztanleetatik 6.791 euskalduntzat zuten euren burua, 7.037k ia euskalduntzat -euskara indarberritzen ari den seinale- eta 19.418k erdalduntzat. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] 4va1ll302vcxjlw7xjuu9xt7ntoqjdc 10002986 10002600 2024-12-18T09:12:43Z Ingetxezarreta 169009 /* Demografia */ 10002986 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %&nbsp;10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria-, arkitektura- eta automobil-aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Oro har, industriari emandako eskualdea da. Lehen sektoreak ez du pisu handirik, baina Aiaraldea da [[Arabako Txakolina]]ren ekoizle nagusia, jatorrizko izendapena [[2003]]tik duena, eta [[Amurrio]]n daude eskualdeko bi upelategiak. == Demografia == "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944; (wdt:P131*) wd:Q1832944;. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 5000, '#443983', if(?biztanleria>= 2500, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 500, '#35b779', if(?biztanleria>= 250, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=320|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} == Kultura == === Hizkuntza === [[Gaztelania]] da nagusi Aiaraldean, baina azken hamarkada hauetan gero eta handiagoa da euskaldunen kopurua. 1996ko datuek adierazten dutenez, urte horretan biztanleen %&nbsp;58 erdalduna zen. Batez beste, urte hartako erroldak biltzen zituen 33.246 biztanleetatik 6.791 euskalduntzat zuten euren burua, 7.037k ia euskalduntzat -euskara indarberritzen ari den seinale- eta 19.418k erdalduntzat. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] cdq1lqq58f154onihtwex7iog494sv3 10002988 10002986 2024-12-18T09:13:54Z Ingetxezarreta 169009 /* Demografia */ 10002988 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %&nbsp;10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria-, arkitektura- eta automobil-aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Oro har, industriari emandako eskualdea da. Lehen sektoreak ez du pisu handirik, baina Aiaraldea da [[Arabako Txakolina]]ren ekoizle nagusia, jatorrizko izendapena [[2003]]tik duena, eta [[Amurrio]]n daude eskualdeko bi upelategiak. == Demografia == == Kultura == === Hizkuntza === [[Gaztelania]] da nagusi Aiaraldean, baina azken hamarkada hauetan gero eta handiagoa da euskaldunen kopurua. 1996ko datuek adierazten dutenez, urte horretan biztanleen %&nbsp;58 erdalduna zen. Batez beste, urte hartako erroldak biltzen zituen 33.246 biztanleetatik 6.791 euskalduntzat zuten euren burua, 7.037k ia euskalduntzat -euskara indarberritzen ari den seinale- eta 19.418k erdalduntzat. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] 4va1ll302vcxjlw7xjuu9xt7ntoqjdc 10002994 10002988 2024-12-18T09:18:52Z Ingetxezarreta 169009 biztanleriaren mapa 10002994 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %&nbsp;10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria-, arkitektura- eta automobil-aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Oro har, industriari emandako eskualdea da. Lehen sektoreak ez du pisu handirik, baina Aiaraldea da [[Arabako Txakolina]]ren ekoizle nagusia, jatorrizko izendapena [[2003]]tik duena, eta [[Amurrio]]n daude eskualdeko bi upelategiak. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} == Kultura == === Hizkuntza === [[Gaztelania]] da nagusi Aiaraldean, baina azken hamarkada hauetan gero eta handiagoa da euskaldunen kopurua. 1996ko datuek adierazten dutenez, urte horretan biztanleen %&nbsp;58 erdalduna zen. Batez beste, urte hartako erroldak biltzen zituen 33.246 biztanleetatik 6.791 euskalduntzat zuten euren burua, 7.037k ia euskalduntzat -euskara indarberritzen ari den seinale- eta 19.418k erdalduntzat. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] 58ncjiw681huhb9184y6odmhpn08z1c 10003014 10002994 2024-12-18T09:36:07Z 46.222.79.27 10003014 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria, arkitektura eta automobil aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Aiaraldeko ekonomia bere landa-iraganaren, industrializazioaren eta zerbitzuen sektorearen gero eta garrantzi handiagoaren konbinazioak markatu du. Urteetan zehar, eskualdeak eraldaketa esanguratsua izan du, batez ere nekazaritza ekonomia batetik hasi eta industria eskualde bihurtu arte. === '''1. Lehen sektorea (nekazaritza eta abeltzaintza)''' === Lehen sektoreak pisua galdu badu ere Aiaraldeko ekonomian urteetan zehar, presentzia esanguratsua izaten jarraitzen du, batez ere landaguneetan eta mendialdeetan. Jarduera nagusiak abeltzaintza (batez ere behiak eta ardiak) eta nekazaritza dira, zerealak, barazkiak eta mahastiak bezalako laboreekin. Nekazaritza: Eskualdeak nekazaritza sektore txiki bat du, zereal laboreetan eta baratzeko produktuetan zentratua. Mahastiak ere nabarmentzen dira eremu batzuetan, ardoaren eta produktu eratorrien ekoizpena oraindik ere garrantzitsua baita, bereziki Aiaraldean, Arabako Txakolina Jatorri Deituraren barruan baitago, euskal ardo tipikoa, txakolina, ekoizten duen jatorrizko deitura. Abeltzaintza: Landa-jarduera tradizionalenetako bat da. Abeltzaintzako ustiategiak daude, batez ere esnetarako eta haragitarako behienak, landa-ekonomian zeregin garrantzitsua izaten jarraitzen dutenak. Gazta bezalako produktu eratorrien ekoizpena ere presente dago, bereziki Idiazabal gazta, euskal gastronomian oso baloratua. Hala ere, enpleguari eta BPGari dagokienez, Aiaraldeko lehen sektorea gutxiengoa da beste sektoreekin alderatuta. === '''2. Bigarren sektorea (industria eta manufaktura)''' === Bigarren sektorea Aiaraldeko motor ekonomikoa da, eta eskualdearen garapen ekonomikoaren oinarria izan da XIX. mendetik. Eskualdearen industrializazioa oso lotuta dago siderurgiarekin, metalurgiarekin eta produktu industrialen fabrikazioarekin. Industria-jarduera nagusien artean hodiak, beirazko ontziak, automobilgintzarako osagaiak eta altzairuzko produktuak ekoiztea daude. Aiaraldean tamaina handiko hainbat industria-enpresa daude, eta estatuko eta nazioarteko erreferentzia izaten jarraitzen dute. Aiaraldeko industria sektorea eskualdeko eta Arabako BPGaren ehuneko handi baten arduraduna da. Eskualde bakoitzeko zifra publiko espezifikorik ez dagoen arren, Arabako industria sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago sortzen duela kalkulatzen da. Eskualdeko industria-enpresa nagusiek (Tubacex, Vidrala, Tubos Reunidos, Guardian Glass), oro har, 5.000 enplegu zuzen baino gehiago sortzen dituzte eskualdean, eta zeharkako enpleguak sortzen dituzte lotutako sektoreetan, hala nola logistikan, mantentze-lanetan eta zerbitzu osagarrietan. Tubos Reunidosek 1.500 langile inguru ditu Laudion eta Aiaran, bereziki Luiaondon eta Amurrioko mugan. Vidrala bigarren enpresa handiena da, 1.200 langile baino gehiago ditu bere plantetan, eta egoitza nagusia Laudion du. Ondoren, Tubacex enpresak 900 langile inguru ditu Amurrioko lantegi nagusian eta Laudion bulegoak. Eta enpresa handi hauekin amaitzeko, Guardian Glassek 300 langile inguru izango lituzke Laudion. Horrez gain, Aiaraldeko bigarren sektoreko enpresek esportazio-ikuspegi handia dute, eta horrek ekarpen nabarmena egiten dio Arabako eta Euskadiko merkataritza-balantzeari. Kalkuluen arabera, Tubacex, Tubos Reunidos eta Vidrala enpresen ekoizpenaren zati handi bat nazioarteko merkatura bideratzen da, eta 80 herrialde baino gehiagotara saltzen da. Esportazio-maila handi horrek indartu egiten du Aiaraldea industria-gune esportatzaile garrantzitsu gisa duen posizioa. === '''3. Hirugarren sektorea (zerbitzuak)''' === Hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea nabarmen hazi da azken hamarkadetan Aiaraldean, baina oraindik industria-sektorearen atzetik dago, garrantzi ekonomikoari dagokionez. Sektore horren barruan sartzen dira merkataritza, zerbitzu publikoak, hezkuntza, finantza-zerbitzuak eta, berrikiago, landa-turismoa. Merkataritza eta zerbitzu publikoak: Laudio eta Amurrioko udalerrietan, tokiko merkataritza eta herritarrei arreta emateko zerbitzuak, hala nola hezkuntza, osasuna eta administrazioa, funtsezkoak dira tokiko ekonomiarako. Hirigune horietan denda, jatetxe, taberna eta banku-zerbitzu ugari egoteak hirugarren sektorean enplegua lortzen laguntzen du. Landa-turismoa: Turismoak gero eta pisu handiagoa hartu du, industriaren osagarria den sektore ekonomiko gisa. Aiaraldeak, bere aberastasun natural eta kulturalarekin, landa turismoan, mendi-ibilietan eta ondare historikoan interesa duten bisitariak erakarri ditu. Artziniega, Erdi Aroko hirigune historikoa edo Gorobel mendilerroko ingurune naturala bezalako eremuak erakargarri turistiko garrantzitsuak dira. Gainera, turismo gastronomikoa, txakolina eta Idiazabal gazta produktu nagusiak izanik, hazkunde-faktorea izan da ostatuan eta sukaldaritzan aritzen diren tokiko enpresa txikientzat. Enpresa txiki eta ertainak (ETEak): Aiaraldean, hainbat zerbitzutan diharduten ETEek osatutako enpresa-sarea dago, aholkularitzetatik hasi eta garraioraino, tokiko ekonomia osatzen dutenak. Enpresa txiki horiek funtsezko eginkizuna betetzen dute enpleguaren dibertsifikazioan. == Demografia == Aiaraldeak 40.000 biztanle inguru ditu, eta modu desberdinean banatuta dago osatzen duten udalerrien artean. Bi herrigune handienek, Laudiok (Laudio) eta Amurriok, biltzen dute biztanleriaren zatirik handiena, industria- eta hiri-izaeragatik, eta udalerri txikienek, Aiarak (Aiara), Artziniegak eta Okondok esaterako, biztanleria landatarragoa eta sakabanatuagoa dute. Baina hori ez zen horrela izan XIX. mendeko garapen ekonomikora arte, batez ere Euskal Herriko eta Espainiako beste eskualde batzuetako langileak erakarri zituen industrializazioagatik. Euskal Autonomia Erkidegoko beste eskualde askotan gertatzen den bezala, Aiaraldean biztanleria zahartzen ari da. Jaiotza-tasaren jaitsierak eta bizi-itxaropenaren igoerak 65 urtetik gorako pertsonen proportzioa handitzea eragin dute. Fenomeno hori nabarmenagoa da landa-eremuko udalerrietan, hala nola Aiaraldean eta Okondon, non gazte gutxiago dauden eta biztanleria zaharragoa izateko joera dagoen. Laudio eta Amurrio bezalako udalerrietan, biztanleriaren zahartzea ere gertatzen den arren, gazte eta familia gazte gehiago egoteak biztanleriaren egitura neurri batean orekatzen laguntzen du. == Azpiegitura == '''Garraio-sarea''' Errepideak: Aiaraldeak ondo lotutako bide-sare bat du, eskualde barruko zein inguruko probintzietarako garraioa errazten duena. Errepide nagusiak A-624 errepidea (Laudio eta Amurrio Urduñarekin lotzen dituena) eta N-625 errepidea (Bilborekin lotzen duena) dira. Aiarako, Artziniegako eta Okondoko landa-udalerriak lotzen dituzten tokiko errepideak ere badaude. Trenbidea: Renfeko aldiriko trena garraiobide erabakigarria da, batez ere Bilborako joan-etorrietarako. Renferen C-3 lineak Bilbo, Laudio, Amurrio eta Urduña lotzen ditu, eta Bizkaiko hiriburuarekin konexio azkarra eta ohikoa eskaintzen du. Azpiegitura hori funtsezkoa da Aiaraldean bizi eta Bilbon edo haren metropoli-eremuan lan egiten duten langileentzat. Autobusez: Aiaraldea eta Bilbo, Gasteiz eta beste gune garrantzitsu batzuk lotzen dituzten hiriarteko autobus-zerbitzuak daude. Alavabus enpresak eta beste operadore pribatu batzuek garraio publikoaren beharrak asetzen dituzten ibilbideak eskaintzen dituzte. '''Osasuna''' Laudion eta Amurrion osasun publikoko zentroak daude, Osakidetzaren Sarekoak (Euskal Osasun Zerbitzua). Zentro horiek lehen mailako arreta, pediatria-zerbitzuak, medikuntza orokorreko kontsultak, erizaintza eta tokiko biztanleentzat funtsezkoak diren beste zerbitzu batzuk eskaintzen dituzte. Laudiok eskualdeko osasun zentro handienetako bat du, oinarrizko espezialitate medikoen eta lehen mailako arretaren eskaintza zabalarekin inguruko biztanleentzat. Amurrioko Osasun Zentroak ere tamaina handia du eta antzeko funtzioa betetzen du. Aiaraldean eskualdeko ospitalerik ez dagoen arren, pazienteak gertuko ospitaleetara sar daitezke Bilbon eta Gasteizen. Aiaraldean bizi direnek gehien erabiltzen dituzten ospitaleen artean daude Barakaldoko (Bizkaia) Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea (Laudiotik 20 minutu ingurura dago autoz) eta Vitoria-Gasteizko Txagorritxu Ospitalea. Larrialdietan edo arreta mediko espezializatua behar denean pazienteak ospitale horietara bideratzeko osasun-garraioko zerbitzuak daude. Eskualdeak udalerri guztietan banatutako farmazia sare bat ere badu, baita osasun zerbitzu pribatuak ere, hala nola hortz-klinikak eta fisioterapia zentroak. '''Hezkuntza''' Aiaraldeko hezkuntza-sistema ikastetxe publiko eta itunduen sare batek osatzen du, haur-hezkuntzatik hasi eta bigarren hezkuntzaraino eta batxilergoraino. Gainera, gero eta kezka handiagoa dago euskarazko irakaskuntzaren inguruan, eta hizkuntza hori, gaztelaniarekin batera, koofiziala da hezkuntza-maila guztietan. Udalerri gehienek, Okondo eta Artziniega barne, haur eta lehen hezkuntzako eskola publikoak dituzte. Laudion eta Amurrion daude ikastola eta ikastetxe publiko handienak, hala nola Laudioko Laudio Ikastetxea edo Amurrioko Lucas Rey Ikastetxea, bi hizkuntza koofizialetan hezkuntza eskaintzen dutenak. Bigarren hezkuntza eta batxilergoa Laudion eta Amurrion dauden institutu publikoetan ematen dira. Laudion, Laudio BHIk eta San Jose Ikastetxeak bigarren hezkuntzako eta batxilergoko programak eskaintzen dituzte euskaraz eta gaztelaniaz. Amurrion, Zaraobe BHI eskualdeko ikastetxe garrantzitsuenetako bat da, bigarren hezkuntzako eta batxilergoko ikasleentzako hezkuntza eskaintza osoarekin, baita lanbide heziketako programekin ere. Lanbide Heziketa funtsezko alderdia da Aiaraldean, eskualdearen izaera industriala dela eta. Laudion eta Amurrion erdi eta goi mailako heziketa zikloak eskaintzen dituzten zentroak daude, industria sektorearen beharrak asetzera bideratuak, hala nola mekanika, elektrizitatea, elektronika eta administrazioa. Amurrioko Zaraobe Lanbide Heziketako Zentroa eskualdeko garrantzitsuenetako bat da, fabrikazio mekanikoa, elektronika eta administrazioa bezalako arloetan espezializatutako programekin, tokiko lan eskariarekin lerrokatzen direnak, bereziki industria arloan. Aiaraldean ez dago unibertsitaterik, baina Bilbon eta Gasteizen inguruko unibertsitateekin ondo konektatuta dago. Ikasleak erraz sar daitezke Euskal Herriko Unibertsitatera (UPV/EHU), eta campusak dituzte bi hirietan. Aldiriko trenek eta autobus konexioek eskualdeko ikasleak goi mailako ikasketak egitera joatea ahalbidetzen dute. == Politika == {| class="wikitable" |'''#''' |'''Udalerria''' |'''Kontzejuak''' |'''Alkatea''' |'''Alkatearen''' '''alderdi politikoa''' |'''Biztanleria''' '''(2020)''' |'''Biztanleriaren''' '''ehunekoa,''' '''Aiaraldeko''' '''guztizkoan''' |'''Azalera''' '''(km²)''' |- |1 |[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |[[Amurrio]] |[[Aloria]] [[Artomaña]] [[Baranbio]] [[Delika]] [[Larrinbe]] [[Lekamaña]] [[Lezama (Araba)|Lezama]] [[Saratxo]] [[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]] [[Añes]] '''[[Arespalditza]]''' (herriburua) [[Beotegi]] [[Erbi (Aiara)|Erbi]] [[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]] [[Etxegoien]] [[Izoria]] [[Kexaa]] [[Lanteno]] [[Lexartzu]] [[Luiaondo]] [[Luxo]] [[Madaria (Aiara)|Madaria]] [[Maroño]] [[Menagarai]] [[Menoio]] [[Murga]] [[Olabezar]] [[Opellora]] [[Ozeka]] [[Salmanton|Sanbantone]] [[Soxo]] [[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |'''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' | |} == Komunikabideak == Eskualdean nabarmenena eta hedadurarik handiena duena Aiaraldea.eus da, tokiko eta eskualdeko albisteak estaltzen dituen euskarazko komunikabide digitala. Aiaraldea.eus-ek funtsezko zeregina du biztanleek tokiko politikari, kulturari, ekonomiari eta ekitaldi sozialei buruzko informazioa izan dezaten. Gainera, euskararen erabilera sustatzen du, eskualdearen kultur nortasunaren zati garrantzitsua baita. Kulturari, kirolari, hezkuntzari, tokiko politikari, ekonomiari buruzko edukiak eskaintzen ditu. Aiaraldea.eus funtsezko tresna da komunitatea tokiko gaiei buruz informatuta edukitzeko, eta adibide argia da euskarazko hedabideak gero eta gehiago ari direla zabaltzen eskualdeko albisteak. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} == Kultura == Aiarako Koadrila, artean eta literaturan herentzia kultural aberatsa izateagatik nabarmentzen den eskualdea da, bere nortasuna moldatu duten eragin historikoen lekuko bizia izanik. Artearen esparruan, arkitektura Aiaraldeako elementu adierazgarrienetako bat da. Paisaia ikus daitezken eliza eta ermitak gotikotik hasi eta errenazentistaraino doazen estiloen adibide dira. Horien artean, Amurrioko Andre Maria Eliza nabarmentzen da egitura bikainagatik eta apaindura-xehetasunengatik, Erdi Aroaren eta Errenazimenduaren arteko trantsizioa islatzen dutenak. Beste leku enblematiko bat Menako San Migel baseliza da, bere izaera espirituala eta tokiko tradizio erlijiosoekin duen lotura nabarmentzen dituen ingurune natural batez inguratua. Dorretxeak, euskal nobleziaren ohiko defentsa eraikuntzak, Aiarako historia feudalaren sinbolo ere badira. Eraikin horiek funtzio militarra izateaz gain, eskualdeko familia eraginkorrenentzako egoitza ere baziren. Artziniegako Dorrea, adibidez, erreferente kultural bihurtu da Museo Etnografikoan, non mendeetan zehar eskualdeko eguneroko bizitza kontatzen duten objektuak eta testigantzak gordetzen diren. Jauregi errenazentistek eta barrokoek ere Kuadrillako ondare arkitektonikoa aberasten dute. Adibide nabarmenetako bat Idiakez jauregia da, Artziniegan. Eraikin horrek arkitektura noblearen dotoretasuna eta lurrari atxikitzeko zentzu sakona uztartzen ditu. Euskal nobleziak lurraldearen konfigurazio politiko eta sozialean berebiziko garrantzia izan zuen garai baten lekuko isilak dira horrelako eraikinak. Pinturari eta eskulturari dagokienez, eskualdearen ezaugarria bere arte sakratua da, bereziki elizetako erretauletan ikus daitekeena, estilo gotikoak eta barrokoak nahasten baitituzte. Artelan ez ezik, Aiaraldeko historia markatu duen erlijiotasun sakonaren irudikapenak ere badira pieza horiek. Gainera, duela gutxi, eskultura garaikidea paisaian integratzen hasi da, natura eta hiri ingurunearekin hitz egin nahi duten lanekin, eskualdeko ondare artistiko aberatsari ikuspegi modernoa emanez. Aiarako Kuadrillako literaturak ere sustrai sakonak eta eragin nabarmena ditu. Erdi Aroan, lurralde hau garaiko idazlerik nabarmenenetako baten sorlekua izan zen, Pero López de Ayala (1332-1407), kronista, poeta eta politikaria. Bere lanik ezagunena, Rimado de Palacio, bere garaiko kezkak eta balioak islatzen dituen kritika sozial bat da. Gainera, Gaztelako Erregeen Kronikak, Petri I.a Ankerra eta Henrike II.a bezalako erregeen bizitzak kontatu zituena, funtsezkoak dira XIV. mendeko Iberiar Penintsulako historia ulertzeko. Literatura idatziarekin batera, ahozko tradizioak leku berezia du Aiarako kulturan. Belaunaldiz belaunaldi euskaraz eta gaztelaniaz transmititutako kondairek eta ipuinek bizirik mantendu dituzte sorginei (sorginak), herri-mitoei eta gertaera historikoei buruzko kontakizunak. Eskualdeko dorre eta paisaietan girotutako istorio hauek iruditeria kolektiboaren parte dira eta herriaren eta inguruaren arteko loturaren isla dira. Garai modernoetan, literaturak paper garrantzitsua izaten jarraitzen du Aiaran, euskaraz zein gaztelaniaz idazten duten egileekin, nortasuna, memoria historikoa eta landa-bizitza bezalako gaiak aztertuz. Kultur elkarteek eta hainbat ekitaldik, hala nola liburu-azokek eta literatur jardunaldiek idazle horiei ikusgarritasuna ematen lagundu dute, eta tailer eta errezitaldiek, berriz, obra berrien sorkuntza eta hedapena sustatzen dute. Aiarako Koadrila, azken batean, artea eta literatura elkartzen diren lurraldea da, bere iragana zaintzeko eta sormen garaikidea elikatzeko. Euskal Herriko kultur aberastasunaren isla da eskualde hau, eta artea eta letrak nortasunaren eta gizarte-kohesioaren eragile izan daitezkeela erakusten du. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Jaiak eta ospakizunak == Aiarako Kuadrillak bere nortasun historikoa eta tradizio errotuenak islatzen dituzten ospakizunez beteriko jai-egutegia du. Jai hauek ez dira soilik tokiko komunitateak batzeko une bat, baizik eta bisitariek eskualdeko aberastasun kulturala esperimentatzeko aukera bat ere badira. Festarik aipagarrienen artean zaindariak daude, hala nola Jasokundeko Andre Maria eta San Roke Amurrion, abuztuan ospatzen direnak. Ospakizun horiek ekitaldi erlijiosoak (prozesioak eta meza ospetsuak, esaterako) eta herri-jarduerak (berbenak, kirol-lehiaketak, merkatu tradizionalak eta zuzeneko musika-ikuskizunak) uztartzen dituzte. Laudion (Laudio), abuztuaren 15etik 17ra ospatzen diren San Roke eta San Sebastian jaiak dira enblematikoenak. Jai hauek jendetza erakartzen dute erromeria koloretsuekin, kontzertuekin, lehiaketa gastronomikoekin eta Nerbioi ibaian piraguetan egin ohi duten jaitsierarekin. Gainera, San Blas jaietan, otsailaren 3an, nekazaritzako eta artisautzako azoka ospetsua dago, eta bertako produktuak eros daitezke bertan, erroskillak eta San Blas lokarri tipikoa, esaterako. Okondon, maiatzaren 15eko San Isidro Jaia gehien espero denetako bat da, bereziki landa-tradizioetan duen ikuspegiagatik. Ospakizun honetan, herriak nekazaritza eta abeltzaintza azoka bat antolatzen du, baita euskal kirolen erakustaldiak, dantzak eta musika tradizionala barne hartzen dituzten kultur jarduerak ere. Aiarako udalerrian, apirilaren 28an ospatzen diren San Prudentzio Jaiek garrantzi handia dute komunitatearentzat. Egun horretan, ermitak eta landa-eremuak herri-erromerien agertoki bihurtzen dira, eta erlijio-suhartasuna eta aire zabaleko jardueren alaitasuna uztartzen dira. Abuztuaren 24ko San Bartolome Jaiak ere nabarmentzen dira, non jai, musika eta kirol ekitaldiak antolatzen diren. Artziniegan, irailaren amaieran San Migel jaiak dira gehien espero diren ekitaldietako bat. Herri hau bizitzaz betetzen da dantza tradizionalekin, kontzertuekin, artisautza azokekin eta euskal dantzen tradizioa bizirik mantentzen duten herriko taldeen parte-hartzearekin. Herriko jaiez gain, Aiarako Kuadrilla ezaguna da bere kultur ekitaldiengatik. Garrantzitsuenetako bat Amurrioko San Anton Azoka da, urtarrilean egin zena. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren merkatua eta eskualdeko landa ondareari balioa ematen dioten lehiaketak eta erakusketak biltzen ditu. Beste ekitaldi aipagarri bat Artziniegako Erdi Aroko Azoka da, irailean egiten dena. Ospakizun honetan, udalerriko kaleak eraldatu egiten dira Erdi Aroko giroa birsortzeko, merkatuak, juglareen ikuskizunak, txapelketak eta lanbide tradizionalen tailerrak eskainiz. Azoka hau bertakoek zein bisitariek gehien espero duten hitzorduetako bat da, historia, artea eta entretenimendua uztartzen baititu. Gastronomiari dagokionez, Amurrioko Txakolinaren Jaia Euskal Herriko ardo zuri tipikoari egindako omenaldia da. Udaberrian egiten den ospakizun honetan, bertako ekoizleek txakolin dastaketak eskaintzen dituzte, bertako produktuekin batera, kultura eta musika jarduerak antolatzen diren bitartean. Azkenik, herri erromeriak nabarmendu behar dira, hala nola San Prudentzio eta San Bartolome erromeriak, erlijio grina aire zabaleko jai-topaketekin uztartzen dutenak, musika, dantza eta gastronomiarekin batera. Ospakizun horiek bereziki hunkigarriak dira tokiko komunitateentzat, kide izatearen eta tradizioaren zentzua indartzen baitute. Aiarako Kuadrillako jaiak eta jaialdiak, azken batean, bertako kultura biziaren adierazgarri dira, non iraganak eta orainak elkar hartzen duten komunitate-loturak sendotzen dituzten alaitasun eta topaketa uneak eskaintzeko. == Kirolak == === Laudioko Kirol Elkartea === 1927an sortua, Laudioko klubik adierazgarriena da eta Arabako Ohorezko Dibisioan jokatzen du, Espainiako Hirugarren Mailatik gertu. Kategoria guztietan taldeak dituen egitura bat du, haurrentzat zein seniorrentzat. === Altzarrate Kirol Elkartea === Emakumezkoen futbol taldea, adin ezberdinekin lan egiten duena eta Aiaraldeko neska askok parte hartzen duena. === Laudio Atletismo Kirol Elkartea === Klub honek atletismoa hainbat diziplinatan praktikatzea sustatzen du, herri lasterketak eta tokiko ekitaldiak antolatuz. === Laudio Rugby Taldea === Aiaraldeko Astoak Rugby taldea, gazteen eta helduen arteko kirol honen praktika sustatzen du. Proiektu berria da, Aiaraldean denbora luzez galdutako espazio bat ireki nahi duena, errugbia, alegia. === Amurrio Kluba === 1949an sortua, Aiaraldeko talde garrantzitsuenetako bat da. Urte askoan lehiatu da Bigarren B Mailaren eta Espainiako Hirugarren Mailaren artean, eta bere garaian bigarren mailako playoffak jokatzera iritsi zen. Gaur egun Arabako Ohorezko Dibisioan ari da, urte asko eman dituzten lekura itzultzeko ametsetan. Gaztetatik seniorrerainoko taldeak ditu eta bere estadioa Araba osoko onenetakoa da, Basarte izenekoa. === Amurrio Rugby Taldea === Nerbioi Rugby Elkartea: errugbiari eskainia, Aiaraldean errugbi kirola sustatu nahi izan duen talde historiko bat izan da. 2017tik 2022ra arte ez zen talderik atera Amurrion, eta 2023an Universitario Bilbaorekin batera aritu zen elkarrekin lehiatzeko. === Amurrio Trail Taldea === Trail Running mendiko lasterketak sustatu, ekitaldiak antolatu eta naturan horrelako probak egiten dituzten kirolariak entrenatzen dituen kluba da. Talde honek eragin handia du Aiaraldeko gizartean, lasterketa edo martxa solidarioak egiteagatik eta Aiaraldeko ikuspegiez gozatu ahal izateagatik. === Eskupilota === Eskupilotak euskal pilotaren praktika sustatzen du Amurrion eta lehiaketak antolatzen ditu bere frontoian. Gabonetan beti jokatzen dira txapelketa amateurrak Aiaraldeko herritarren artean eta gaur egun Iker Larrazabal Amurrioko frontotik ateratako jokalari profesionala dugu. === Mendiko Lagunak === Mendi-ibiliak eta alpinismoa antolatzen ditu Aiaraldean eta Euskal Herrian zehar. Mendi-ibiliak eta mendiak eginez, Amurrio Trail taldearen oso antzekoa. == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] k45uiud2j21lg7qxafz6rwn736fa0ze 10003018 10003014 2024-12-18T09:40:58Z Ingetxezarreta 169009 /* Komunikabideak */ 10003018 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria, arkitektura eta automobil aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Aiaraldeko ekonomia bere landa-iraganaren, industrializazioaren eta zerbitzuen sektorearen gero eta garrantzi handiagoaren konbinazioak markatu du. Urteetan zehar, eskualdeak eraldaketa esanguratsua izan du, batez ere nekazaritza ekonomia batetik hasi eta industria eskualde bihurtu arte. === '''1. Lehen sektorea (nekazaritza eta abeltzaintza)''' === Lehen sektoreak pisua galdu badu ere Aiaraldeko ekonomian urteetan zehar, presentzia esanguratsua izaten jarraitzen du, batez ere landaguneetan eta mendialdeetan. Jarduera nagusiak abeltzaintza (batez ere behiak eta ardiak) eta nekazaritza dira, zerealak, barazkiak eta mahastiak bezalako laboreekin. Nekazaritza: Eskualdeak nekazaritza sektore txiki bat du, zereal laboreetan eta baratzeko produktuetan zentratua. Mahastiak ere nabarmentzen dira eremu batzuetan, ardoaren eta produktu eratorrien ekoizpena oraindik ere garrantzitsua baita, bereziki Aiaraldean, Arabako Txakolina Jatorri Deituraren barruan baitago, euskal ardo tipikoa, txakolina, ekoizten duen jatorrizko deitura. Abeltzaintza: Landa-jarduera tradizionalenetako bat da. Abeltzaintzako ustiategiak daude, batez ere esnetarako eta haragitarako behienak, landa-ekonomian zeregin garrantzitsua izaten jarraitzen dutenak. Gazta bezalako produktu eratorrien ekoizpena ere presente dago, bereziki Idiazabal gazta, euskal gastronomian oso baloratua. Hala ere, enpleguari eta BPGari dagokienez, Aiaraldeko lehen sektorea gutxiengoa da beste sektoreekin alderatuta. === '''2. Bigarren sektorea (industria eta manufaktura)''' === Bigarren sektorea Aiaraldeko motor ekonomikoa da, eta eskualdearen garapen ekonomikoaren oinarria izan da XIX. mendetik. Eskualdearen industrializazioa oso lotuta dago siderurgiarekin, metalurgiarekin eta produktu industrialen fabrikazioarekin. Industria-jarduera nagusien artean hodiak, beirazko ontziak, automobilgintzarako osagaiak eta altzairuzko produktuak ekoiztea daude. Aiaraldean tamaina handiko hainbat industria-enpresa daude, eta estatuko eta nazioarteko erreferentzia izaten jarraitzen dute. Aiaraldeko industria sektorea eskualdeko eta Arabako BPGaren ehuneko handi baten arduraduna da. Eskualde bakoitzeko zifra publiko espezifikorik ez dagoen arren, Arabako industria sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago sortzen duela kalkulatzen da. Eskualdeko industria-enpresa nagusiek (Tubacex, Vidrala, Tubos Reunidos, Guardian Glass), oro har, 5.000 enplegu zuzen baino gehiago sortzen dituzte eskualdean, eta zeharkako enpleguak sortzen dituzte lotutako sektoreetan, hala nola logistikan, mantentze-lanetan eta zerbitzu osagarrietan. Tubos Reunidosek 1.500 langile inguru ditu Laudion eta Aiaran, bereziki Luiaondon eta Amurrioko mugan. Vidrala bigarren enpresa handiena da, 1.200 langile baino gehiago ditu bere plantetan, eta egoitza nagusia Laudion du. Ondoren, Tubacex enpresak 900 langile inguru ditu Amurrioko lantegi nagusian eta Laudion bulegoak. Eta enpresa handi hauekin amaitzeko, Guardian Glassek 300 langile inguru izango lituzke Laudion. Horrez gain, Aiaraldeko bigarren sektoreko enpresek esportazio-ikuspegi handia dute, eta horrek ekarpen nabarmena egiten dio Arabako eta Euskadiko merkataritza-balantzeari. Kalkuluen arabera, Tubacex, Tubos Reunidos eta Vidrala enpresen ekoizpenaren zati handi bat nazioarteko merkatura bideratzen da, eta 80 herrialde baino gehiagotara saltzen da. Esportazio-maila handi horrek indartu egiten du Aiaraldea industria-gune esportatzaile garrantzitsu gisa duen posizioa. === '''3. Hirugarren sektorea (zerbitzuak)''' === Hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea nabarmen hazi da azken hamarkadetan Aiaraldean, baina oraindik industria-sektorearen atzetik dago, garrantzi ekonomikoari dagokionez. Sektore horren barruan sartzen dira merkataritza, zerbitzu publikoak, hezkuntza, finantza-zerbitzuak eta, berrikiago, landa-turismoa. Merkataritza eta zerbitzu publikoak: Laudio eta Amurrioko udalerrietan, tokiko merkataritza eta herritarrei arreta emateko zerbitzuak, hala nola hezkuntza, osasuna eta administrazioa, funtsezkoak dira tokiko ekonomiarako. Hirigune horietan denda, jatetxe, taberna eta banku-zerbitzu ugari egoteak hirugarren sektorean enplegua lortzen laguntzen du. Landa-turismoa: Turismoak gero eta pisu handiagoa hartu du, industriaren osagarria den sektore ekonomiko gisa. Aiaraldeak, bere aberastasun natural eta kulturalarekin, landa turismoan, mendi-ibilietan eta ondare historikoan interesa duten bisitariak erakarri ditu. Artziniega, Erdi Aroko hirigune historikoa edo Gorobel mendilerroko ingurune naturala bezalako eremuak erakargarri turistiko garrantzitsuak dira. Gainera, turismo gastronomikoa, txakolina eta Idiazabal gazta produktu nagusiak izanik, hazkunde-faktorea izan da ostatuan eta sukaldaritzan aritzen diren tokiko enpresa txikientzat. Enpresa txiki eta ertainak (ETEak): Aiaraldean, hainbat zerbitzutan diharduten ETEek osatutako enpresa-sarea dago, aholkularitzetatik hasi eta garraioraino, tokiko ekonomia osatzen dutenak. Enpresa txiki horiek funtsezko eginkizuna betetzen dute enpleguaren dibertsifikazioan. == Demografia == Aiaraldeak 40.000 biztanle inguru ditu, eta modu desberdinean banatuta dago osatzen duten udalerrien artean. Bi herrigune handienek, Laudiok (Laudio) eta Amurriok, biltzen dute biztanleriaren zatirik handiena, industria- eta hiri-izaeragatik, eta udalerri txikienek, Aiarak (Aiara), Artziniegak eta Okondok esaterako, biztanleria landatarragoa eta sakabanatuagoa dute. Baina hori ez zen horrela izan XIX. mendeko garapen ekonomikora arte, batez ere Euskal Herriko eta Espainiako beste eskualde batzuetako langileak erakarri zituen industrializazioagatik. Euskal Autonomia Erkidegoko beste eskualde askotan gertatzen den bezala, Aiaraldean biztanleria zahartzen ari da. Jaiotza-tasaren jaitsierak eta bizi-itxaropenaren igoerak 65 urtetik gorako pertsonen proportzioa handitzea eragin dute. Fenomeno hori nabarmenagoa da landa-eremuko udalerrietan, hala nola Aiaraldean eta Okondon, non gazte gutxiago dauden eta biztanleria zaharragoa izateko joera dagoen. Laudio eta Amurrio bezalako udalerrietan, biztanleriaren zahartzea ere gertatzen den arren, gazte eta familia gazte gehiago egoteak biztanleriaren egitura neurri batean orekatzen laguntzen du. == Azpiegitura == '''Garraio-sarea''' Errepideak: Aiaraldeak ondo lotutako bide-sare bat du, eskualde barruko zein inguruko probintzietarako garraioa errazten duena. Errepide nagusiak A-624 errepidea (Laudio eta Amurrio Urduñarekin lotzen dituena) eta N-625 errepidea (Bilborekin lotzen duena) dira. Aiarako, Artziniegako eta Okondoko landa-udalerriak lotzen dituzten tokiko errepideak ere badaude. Trenbidea: Renfeko aldiriko trena garraiobide erabakigarria da, batez ere Bilborako joan-etorrietarako. Renferen C-3 lineak Bilbo, Laudio, Amurrio eta Urduña lotzen ditu, eta Bizkaiko hiriburuarekin konexio azkarra eta ohikoa eskaintzen du. Azpiegitura hori funtsezkoa da Aiaraldean bizi eta Bilbon edo haren metropoli-eremuan lan egiten duten langileentzat. Autobusez: Aiaraldea eta Bilbo, Gasteiz eta beste gune garrantzitsu batzuk lotzen dituzten hiriarteko autobus-zerbitzuak daude. Alavabus enpresak eta beste operadore pribatu batzuek garraio publikoaren beharrak asetzen dituzten ibilbideak eskaintzen dituzte. '''Osasuna''' Laudion eta Amurrion osasun publikoko zentroak daude, Osakidetzaren Sarekoak (Euskal Osasun Zerbitzua). Zentro horiek lehen mailako arreta, pediatria-zerbitzuak, medikuntza orokorreko kontsultak, erizaintza eta tokiko biztanleentzat funtsezkoak diren beste zerbitzu batzuk eskaintzen dituzte. Laudiok eskualdeko osasun zentro handienetako bat du, oinarrizko espezialitate medikoen eta lehen mailako arretaren eskaintza zabalarekin inguruko biztanleentzat. Amurrioko Osasun Zentroak ere tamaina handia du eta antzeko funtzioa betetzen du. Aiaraldean eskualdeko ospitalerik ez dagoen arren, pazienteak gertuko ospitaleetara sar daitezke Bilbon eta Gasteizen. Aiaraldean bizi direnek gehien erabiltzen dituzten ospitaleen artean daude Barakaldoko (Bizkaia) Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea (Laudiotik 20 minutu ingurura dago autoz) eta Vitoria-Gasteizko Txagorritxu Ospitalea. Larrialdietan edo arreta mediko espezializatua behar denean pazienteak ospitale horietara bideratzeko osasun-garraioko zerbitzuak daude. Eskualdeak udalerri guztietan banatutako farmazia sare bat ere badu, baita osasun zerbitzu pribatuak ere, hala nola hortz-klinikak eta fisioterapia zentroak. '''Hezkuntza''' Aiaraldeko hezkuntza-sistema ikastetxe publiko eta itunduen sare batek osatzen du, haur-hezkuntzatik hasi eta bigarren hezkuntzaraino eta batxilergoraino. Gainera, gero eta kezka handiagoa dago euskarazko irakaskuntzaren inguruan, eta hizkuntza hori, gaztelaniarekin batera, koofiziala da hezkuntza-maila guztietan. Udalerri gehienek, Okondo eta Artziniega barne, haur eta lehen hezkuntzako eskola publikoak dituzte. Laudion eta Amurrion daude ikastola eta ikastetxe publiko handienak, hala nola Laudioko Laudio Ikastetxea edo Amurrioko Lucas Rey Ikastetxea, bi hizkuntza koofizialetan hezkuntza eskaintzen dutenak. Bigarren hezkuntza eta batxilergoa Laudion eta Amurrion dauden institutu publikoetan ematen dira. Laudion, Laudio BHIk eta San Jose Ikastetxeak bigarren hezkuntzako eta batxilergoko programak eskaintzen dituzte euskaraz eta gaztelaniaz. Amurrion, Zaraobe BHI eskualdeko ikastetxe garrantzitsuenetako bat da, bigarren hezkuntzako eta batxilergoko ikasleentzako hezkuntza eskaintza osoarekin, baita lanbide heziketako programekin ere. Lanbide Heziketa funtsezko alderdia da Aiaraldean, eskualdearen izaera industriala dela eta. Laudion eta Amurrion erdi eta goi mailako heziketa zikloak eskaintzen dituzten zentroak daude, industria sektorearen beharrak asetzera bideratuak, hala nola mekanika, elektrizitatea, elektronika eta administrazioa. Amurrioko Zaraobe Lanbide Heziketako Zentroa eskualdeko garrantzitsuenetako bat da, fabrikazio mekanikoa, elektronika eta administrazioa bezalako arloetan espezializatutako programekin, tokiko lan eskariarekin lerrokatzen direnak, bereziki industria arloan. Aiaraldean ez dago unibertsitaterik, baina Bilbon eta Gasteizen inguruko unibertsitateekin ondo konektatuta dago. Ikasleak erraz sar daitezke Euskal Herriko Unibertsitatera (UPV/EHU), eta campusak dituzte bi hirietan. Aldiriko trenek eta autobus konexioek eskualdeko ikasleak goi mailako ikasketak egitera joatea ahalbidetzen dute. == Politika == {| class="wikitable" |'''#''' |'''Udalerria''' |'''Kontzejuak''' |'''Alkatea''' |'''Alkatearen''' '''alderdi politikoa''' |'''Biztanleria''' '''(2020)''' |'''Biztanleriaren''' '''ehunekoa,''' '''Aiaraldeko''' '''guztizkoan''' |'''Azalera''' '''(km²)''' |- |1 |[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |[[Amurrio]] |[[Aloria]] [[Artomaña]] [[Baranbio]] [[Delika]] [[Larrinbe]] [[Lekamaña]] [[Lezama (Araba)|Lezama]] [[Saratxo]] [[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]] [[Añes]] '''[[Arespalditza]]''' (herriburua) [[Beotegi]] [[Erbi (Aiara)|Erbi]] [[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]] [[Etxegoien]] [[Izoria]] [[Kexaa]] [[Lanteno]] [[Lexartzu]] [[Luiaondo]] [[Luxo]] [[Madaria (Aiara)|Madaria]] [[Maroño]] [[Menagarai]] [[Menoio]] [[Murga]] [[Olabezar]] [[Opellora]] [[Ozeka]] [[Salmanton|Sanbantone]] [[Soxo]] [[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |'''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' | |} == Komunikabideak == Eskualdean nabarmenena eta hedadurarik handiena duena Aiaraldea.eus da, tokiko eta eskualdeko albisteak estaltzen dituen euskarazko komunikabide digitala. Aiaraldea.eus-ek funtsezko zeregina du biztanleek tokiko politikari, kulturari, ekonomiari eta ekitaldi sozialei buruzko informazioa izan dezaten. Gainera, euskararen erabilera sustatzen du, eskualdearen kultur nortasunaren zati garrantzitsua baita. Kulturari, kirolari, hezkuntzari, tokiko politikari, ekonomiari buruzko edukiak eskaintzen ditu. Aiaraldea.eus funtsezko tresna da komunitatea tokiko gaiei buruz informatuta edukitzeko, eta adibide argia da euskarazko hedabideak gero eta gehiago ari direla zabaltzen eskualdeko albisteak. == Kultura == Aiarako Koadrila, artean eta literaturan herentzia kultural aberatsa izateagatik nabarmentzen den eskualdea da, bere nortasuna moldatu duten eragin historikoen lekuko bizia izanik. Artearen esparruan, arkitektura Aiaraldeako elementu adierazgarrienetako bat da. Paisaia ikus daitezken eliza eta ermitak gotikotik hasi eta errenazentistaraino doazen estiloen adibide dira. Horien artean, Amurrioko Andre Maria Eliza nabarmentzen da egitura bikainagatik eta apaindura-xehetasunengatik, Erdi Aroaren eta Errenazimenduaren arteko trantsizioa islatzen dutenak. Beste leku enblematiko bat Menako San Migel baseliza da, bere izaera espirituala eta tokiko tradizio erlijiosoekin duen lotura nabarmentzen dituen ingurune natural batez inguratua. Dorretxeak, euskal nobleziaren ohiko defentsa eraikuntzak, Aiarako historia feudalaren sinbolo ere badira. Eraikin horiek funtzio militarra izateaz gain, eskualdeko familia eraginkorrenentzako egoitza ere baziren. Artziniegako Dorrea, adibidez, erreferente kultural bihurtu da Museo Etnografikoan, non mendeetan zehar eskualdeko eguneroko bizitza kontatzen duten objektuak eta testigantzak gordetzen diren. Jauregi errenazentistek eta barrokoek ere Kuadrillako ondare arkitektonikoa aberasten dute. Adibide nabarmenetako bat Idiakez jauregia da, Artziniegan. Eraikin horrek arkitektura noblearen dotoretasuna eta lurrari atxikitzeko zentzu sakona uztartzen ditu. Euskal nobleziak lurraldearen konfigurazio politiko eta sozialean berebiziko garrantzia izan zuen garai baten lekuko isilak dira horrelako eraikinak. Pinturari eta eskulturari dagokienez, eskualdearen ezaugarria bere arte sakratua da, bereziki elizetako erretauletan ikus daitekeena, estilo gotikoak eta barrokoak nahasten baitituzte. Artelan ez ezik, Aiaraldeko historia markatu duen erlijiotasun sakonaren irudikapenak ere badira pieza horiek. Gainera, duela gutxi, eskultura garaikidea paisaian integratzen hasi da, natura eta hiri ingurunearekin hitz egin nahi duten lanekin, eskualdeko ondare artistiko aberatsari ikuspegi modernoa emanez. Aiarako Kuadrillako literaturak ere sustrai sakonak eta eragin nabarmena ditu. Erdi Aroan, lurralde hau garaiko idazlerik nabarmenenetako baten sorlekua izan zen, Pero López de Ayala (1332-1407), kronista, poeta eta politikaria. Bere lanik ezagunena, Rimado de Palacio, bere garaiko kezkak eta balioak islatzen dituen kritika sozial bat da. Gainera, Gaztelako Erregeen Kronikak, Petri I.a Ankerra eta Henrike II.a bezalako erregeen bizitzak kontatu zituena, funtsezkoak dira XIV. mendeko Iberiar Penintsulako historia ulertzeko. Literatura idatziarekin batera, ahozko tradizioak leku berezia du Aiarako kulturan. Belaunaldiz belaunaldi euskaraz eta gaztelaniaz transmititutako kondairek eta ipuinek bizirik mantendu dituzte sorginei (sorginak), herri-mitoei eta gertaera historikoei buruzko kontakizunak. Eskualdeko dorre eta paisaietan girotutako istorio hauek iruditeria kolektiboaren parte dira eta herriaren eta inguruaren arteko loturaren isla dira. Garai modernoetan, literaturak paper garrantzitsua izaten jarraitzen du Aiaran, euskaraz zein gaztelaniaz idazten duten egileekin, nortasuna, memoria historikoa eta landa-bizitza bezalako gaiak aztertuz. Kultur elkarteek eta hainbat ekitaldik, hala nola liburu-azokek eta literatur jardunaldiek idazle horiei ikusgarritasuna ematen lagundu dute, eta tailer eta errezitaldiek, berriz, obra berrien sorkuntza eta hedapena sustatzen dute. Aiarako Koadrila, azken batean, artea eta literatura elkartzen diren lurraldea da, bere iragana zaintzeko eta sormen garaikidea elikatzeko. Euskal Herriko kultur aberastasunaren isla da eskualde hau, eta artea eta letrak nortasunaren eta gizarte-kohesioaren eragile izan daitezkeela erakusten du. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Jaiak eta ospakizunak == Aiarako Kuadrillak bere nortasun historikoa eta tradizio errotuenak islatzen dituzten ospakizunez beteriko jai-egutegia du. Jai hauek ez dira soilik tokiko komunitateak batzeko une bat, baizik eta bisitariek eskualdeko aberastasun kulturala esperimentatzeko aukera bat ere badira. Festarik aipagarrienen artean zaindariak daude, hala nola Jasokundeko Andre Maria eta San Roke Amurrion, abuztuan ospatzen direnak. Ospakizun horiek ekitaldi erlijiosoak (prozesioak eta meza ospetsuak, esaterako) eta herri-jarduerak (berbenak, kirol-lehiaketak, merkatu tradizionalak eta zuzeneko musika-ikuskizunak) uztartzen dituzte. Laudion (Laudio), abuztuaren 15etik 17ra ospatzen diren San Roke eta San Sebastian jaiak dira enblematikoenak. Jai hauek jendetza erakartzen dute erromeria koloretsuekin, kontzertuekin, lehiaketa gastronomikoekin eta Nerbioi ibaian piraguetan egin ohi duten jaitsierarekin. Gainera, San Blas jaietan, otsailaren 3an, nekazaritzako eta artisautzako azoka ospetsua dago, eta bertako produktuak eros daitezke bertan, erroskillak eta San Blas lokarri tipikoa, esaterako. Okondon, maiatzaren 15eko San Isidro Jaia gehien espero denetako bat da, bereziki landa-tradizioetan duen ikuspegiagatik. Ospakizun honetan, herriak nekazaritza eta abeltzaintza azoka bat antolatzen du, baita euskal kirolen erakustaldiak, dantzak eta musika tradizionala barne hartzen dituzten kultur jarduerak ere. Aiarako udalerrian, apirilaren 28an ospatzen diren San Prudentzio Jaiek garrantzi handia dute komunitatearentzat. Egun horretan, ermitak eta landa-eremuak herri-erromerien agertoki bihurtzen dira, eta erlijio-suhartasuna eta aire zabaleko jardueren alaitasuna uztartzen dira. Abuztuaren 24ko San Bartolome Jaiak ere nabarmentzen dira, non jai, musika eta kirol ekitaldiak antolatzen diren. Artziniegan, irailaren amaieran San Migel jaiak dira gehien espero diren ekitaldietako bat. Herri hau bizitzaz betetzen da dantza tradizionalekin, kontzertuekin, artisautza azokekin eta euskal dantzen tradizioa bizirik mantentzen duten herriko taldeen parte-hartzearekin. Herriko jaiez gain, Aiarako Kuadrilla ezaguna da bere kultur ekitaldiengatik. Garrantzitsuenetako bat Amurrioko San Anton Azoka da, urtarrilean egin zena. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren merkatua eta eskualdeko landa ondareari balioa ematen dioten lehiaketak eta erakusketak biltzen ditu. Beste ekitaldi aipagarri bat Artziniegako Erdi Aroko Azoka da, irailean egiten dena. Ospakizun honetan, udalerriko kaleak eraldatu egiten dira Erdi Aroko giroa birsortzeko, merkatuak, juglareen ikuskizunak, txapelketak eta lanbide tradizionalen tailerrak eskainiz. Azoka hau bertakoek zein bisitariek gehien espero duten hitzorduetako bat da, historia, artea eta entretenimendua uztartzen baititu. Gastronomiari dagokionez, Amurrioko Txakolinaren Jaia Euskal Herriko ardo zuri tipikoari egindako omenaldia da. Udaberrian egiten den ospakizun honetan, bertako ekoizleek txakolin dastaketak eskaintzen dituzte, bertako produktuekin batera, kultura eta musika jarduerak antolatzen diren bitartean. Azkenik, herri erromeriak nabarmendu behar dira, hala nola San Prudentzio eta San Bartolome erromeriak, erlijio grina aire zabaleko jai-topaketekin uztartzen dutenak, musika, dantza eta gastronomiarekin batera. Ospakizun horiek bereziki hunkigarriak dira tokiko komunitateentzat, kide izatearen eta tradizioaren zentzua indartzen baitute. Aiarako Kuadrillako jaiak eta jaialdiak, azken batean, bertako kultura biziaren adierazgarri dira, non iraganak eta orainak elkar hartzen duten komunitate-loturak sendotzen dituzten alaitasun eta topaketa uneak eskaintzeko. == Kirolak == === Laudioko Kirol Elkartea === 1927an sortua, Laudioko klubik adierazgarriena da eta Arabako Ohorezko Dibisioan jokatzen du, Espainiako Hirugarren Mailatik gertu. Kategoria guztietan taldeak dituen egitura bat du, haurrentzat zein seniorrentzat. === Altzarrate Kirol Elkartea === Emakumezkoen futbol taldea, adin ezberdinekin lan egiten duena eta Aiaraldeko neska askok parte hartzen duena. === Laudio Atletismo Kirol Elkartea === Klub honek atletismoa hainbat diziplinatan praktikatzea sustatzen du, herri lasterketak eta tokiko ekitaldiak antolatuz. === Laudio Rugby Taldea === Aiaraldeko Astoak Rugby taldea, gazteen eta helduen arteko kirol honen praktika sustatzen du. Proiektu berria da, Aiaraldean denbora luzez galdutako espazio bat ireki nahi duena, errugbia, alegia. === Amurrio Kluba === 1949an sortua, Aiaraldeko talde garrantzitsuenetako bat da. Urte askoan lehiatu da Bigarren B Mailaren eta Espainiako Hirugarren Mailaren artean, eta bere garaian bigarren mailako playoffak jokatzera iritsi zen. Gaur egun Arabako Ohorezko Dibisioan ari da, urte asko eman dituzten lekura itzultzeko ametsetan. Gaztetatik seniorrerainoko taldeak ditu eta bere estadioa Araba osoko onenetakoa da, Basarte izenekoa. === Amurrio Rugby Taldea === Nerbioi Rugby Elkartea: errugbiari eskainia, Aiaraldean errugbi kirola sustatu nahi izan duen talde historiko bat izan da. 2017tik 2022ra arte ez zen talderik atera Amurrion, eta 2023an Universitario Bilbaorekin batera aritu zen elkarrekin lehiatzeko. === Amurrio Trail Taldea === Trail Running mendiko lasterketak sustatu, ekitaldiak antolatu eta naturan horrelako probak egiten dituzten kirolariak entrenatzen dituen kluba da. Talde honek eragin handia du Aiaraldeko gizartean, lasterketa edo martxa solidarioak egiteagatik eta Aiaraldeko ikuspegiez gozatu ahal izateagatik. === Eskupilota === Eskupilotak euskal pilotaren praktika sustatzen du Amurrion eta lehiaketak antolatzen ditu bere frontoian. Gabonetan beti jokatzen dira txapelketa amateurrak Aiaraldeko herritarren artean eta gaur egun Iker Larrazabal Amurrioko frontotik ateratako jokalari profesionala dugu. === Mendiko Lagunak === Mendi-ibiliak eta alpinismoa antolatzen ditu Aiaraldean eta Euskal Herrian zehar. Mendi-ibiliak eta mendiak eginez, Amurrio Trail taldearen oso antzekoa. == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] gl1z09g5za68f93aukih6pve7169tte 10003021 10003018 2024-12-18T09:45:12Z Ingetxezarreta 169009 /* Demografia */ 10003021 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria, arkitektura eta automobil aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Aiaraldeko ekonomia bere landa-iraganaren, industrializazioaren eta zerbitzuen sektorearen gero eta garrantzi handiagoaren konbinazioak markatu du. Urteetan zehar, eskualdeak eraldaketa esanguratsua izan du, batez ere nekazaritza ekonomia batetik hasi eta industria eskualde bihurtu arte. === '''1. Lehen sektorea (nekazaritza eta abeltzaintza)''' === Lehen sektoreak pisua galdu badu ere Aiaraldeko ekonomian urteetan zehar, presentzia esanguratsua izaten jarraitzen du, batez ere landaguneetan eta mendialdeetan. Jarduera nagusiak abeltzaintza (batez ere behiak eta ardiak) eta nekazaritza dira, zerealak, barazkiak eta mahastiak bezalako laboreekin. Nekazaritza: Eskualdeak nekazaritza sektore txiki bat du, zereal laboreetan eta baratzeko produktuetan zentratua. Mahastiak ere nabarmentzen dira eremu batzuetan, ardoaren eta produktu eratorrien ekoizpena oraindik ere garrantzitsua baita, bereziki Aiaraldean, Arabako Txakolina Jatorri Deituraren barruan baitago, euskal ardo tipikoa, txakolina, ekoizten duen jatorrizko deitura. Abeltzaintza: Landa-jarduera tradizionalenetako bat da. Abeltzaintzako ustiategiak daude, batez ere esnetarako eta haragitarako behienak, landa-ekonomian zeregin garrantzitsua izaten jarraitzen dutenak. Gazta bezalako produktu eratorrien ekoizpena ere presente dago, bereziki Idiazabal gazta, euskal gastronomian oso baloratua. Hala ere, enpleguari eta BPGari dagokienez, Aiaraldeko lehen sektorea gutxiengoa da beste sektoreekin alderatuta. === '''2. Bigarren sektorea (industria eta manufaktura)''' === Bigarren sektorea Aiaraldeko motor ekonomikoa da, eta eskualdearen garapen ekonomikoaren oinarria izan da XIX. mendetik. Eskualdearen industrializazioa oso lotuta dago siderurgiarekin, metalurgiarekin eta produktu industrialen fabrikazioarekin. Industria-jarduera nagusien artean hodiak, beirazko ontziak, automobilgintzarako osagaiak eta altzairuzko produktuak ekoiztea daude. Aiaraldean tamaina handiko hainbat industria-enpresa daude, eta estatuko eta nazioarteko erreferentzia izaten jarraitzen dute. Aiaraldeko industria sektorea eskualdeko eta Arabako BPGaren ehuneko handi baten arduraduna da. Eskualde bakoitzeko zifra publiko espezifikorik ez dagoen arren, Arabako industria sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago sortzen duela kalkulatzen da. Eskualdeko industria-enpresa nagusiek (Tubacex, Vidrala, Tubos Reunidos, Guardian Glass), oro har, 5.000 enplegu zuzen baino gehiago sortzen dituzte eskualdean, eta zeharkako enpleguak sortzen dituzte lotutako sektoreetan, hala nola logistikan, mantentze-lanetan eta zerbitzu osagarrietan. Tubos Reunidosek 1.500 langile inguru ditu Laudion eta Aiaran, bereziki Luiaondon eta Amurrioko mugan. Vidrala bigarren enpresa handiena da, 1.200 langile baino gehiago ditu bere plantetan, eta egoitza nagusia Laudion du. Ondoren, Tubacex enpresak 900 langile inguru ditu Amurrioko lantegi nagusian eta Laudion bulegoak. Eta enpresa handi hauekin amaitzeko, Guardian Glassek 300 langile inguru izango lituzke Laudion. Horrez gain, Aiaraldeko bigarren sektoreko enpresek esportazio-ikuspegi handia dute, eta horrek ekarpen nabarmena egiten dio Arabako eta Euskadiko merkataritza-balantzeari. Kalkuluen arabera, Tubacex, Tubos Reunidos eta Vidrala enpresen ekoizpenaren zati handi bat nazioarteko merkatura bideratzen da, eta 80 herrialde baino gehiagotara saltzen da. Esportazio-maila handi horrek indartu egiten du Aiaraldea industria-gune esportatzaile garrantzitsu gisa duen posizioa. === '''3. Hirugarren sektorea (zerbitzuak)''' === Hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea nabarmen hazi da azken hamarkadetan Aiaraldean, baina oraindik industria-sektorearen atzetik dago, garrantzi ekonomikoari dagokionez. Sektore horren barruan sartzen dira merkataritza, zerbitzu publikoak, hezkuntza, finantza-zerbitzuak eta, berrikiago, landa-turismoa. Merkataritza eta zerbitzu publikoak: Laudio eta Amurrioko udalerrietan, tokiko merkataritza eta herritarrei arreta emateko zerbitzuak, hala nola hezkuntza, osasuna eta administrazioa, funtsezkoak dira tokiko ekonomiarako. Hirigune horietan denda, jatetxe, taberna eta banku-zerbitzu ugari egoteak hirugarren sektorean enplegua lortzen laguntzen du. Landa-turismoa: Turismoak gero eta pisu handiagoa hartu du, industriaren osagarria den sektore ekonomiko gisa. Aiaraldeak, bere aberastasun natural eta kulturalarekin, landa turismoan, mendi-ibilietan eta ondare historikoan interesa duten bisitariak erakarri ditu. Artziniega, Erdi Aroko hirigune historikoa edo Gorobel mendilerroko ingurune naturala bezalako eremuak erakargarri turistiko garrantzitsuak dira. Gainera, turismo gastronomikoa, txakolina eta Idiazabal gazta produktu nagusiak izanik, hazkunde-faktorea izan da ostatuan eta sukaldaritzan aritzen diren tokiko enpresa txikientzat. Enpresa txiki eta ertainak (ETEak): Aiaraldean, hainbat zerbitzutan diharduten ETEek osatutako enpresa-sarea dago, aholkularitzetatik hasi eta garraioraino, tokiko ekonomia osatzen dutenak. Enpresa txiki horiek funtsezko eginkizuna betetzen dute enpleguaren dibertsifikazioan. == Demografia == Aiaraldeak 40.000 biztanle inguru ditu, eta modu desberdinean banatuta dago osatzen duten udalerrien artean. Bi herrigune handienek, Laudiok (Laudio) eta Amurriok, biltzen dute biztanleriaren zatirik handiena, industria- eta hiri-izaeragatik, eta udalerri txikienek, Aiarak (Aiara), Artziniegak eta Okondok esaterako, biztanleria landatarragoa eta sakabanatuagoa dute. Baina hori ez zen horrela izan XIX. mendeko garapen ekonomikora arte, batez ere Euskal Herriko eta Espainiako beste eskualde batzuetako langileak erakarri zituen industrializazioagatik. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} Euskal Autonomia Erkidegoko beste eskualde askotan gertatzen den bezala, Aiaraldean biztanleria zahartzen ari da. Jaiotza-tasaren jaitsierak eta bizi-itxaropenaren igoerak 65 urtetik gorako pertsonen proportzioa handitzea eragin dute. Fenomeno hori nabarmenagoa da landa-eremuko udalerrietan, hala nola Aiaraldean eta Okondon, non gazte gutxiago dauden eta biztanleria zaharragoa izateko joera dagoen. Laudio eta Amurrio bezalako udalerrietan, biztanleriaren zahartzea ere gertatzen den arren, gazte eta familia gazte gehiago egoteak biztanleriaren egitura neurri batean orekatzen laguntzen du. == Azpiegitura == '''Garraio-sarea''' Errepideak: Aiaraldeak ondo lotutako bide-sare bat du, eskualde barruko zein inguruko probintzietarako garraioa errazten duena. Errepide nagusiak A-624 errepidea (Laudio eta Amurrio Urduñarekin lotzen dituena) eta N-625 errepidea (Bilborekin lotzen duena) dira. Aiarako, Artziniegako eta Okondoko landa-udalerriak lotzen dituzten tokiko errepideak ere badaude. Trenbidea: Renfeko aldiriko trena garraiobide erabakigarria da, batez ere Bilborako joan-etorrietarako. Renferen C-3 lineak Bilbo, Laudio, Amurrio eta Urduña lotzen ditu, eta Bizkaiko hiriburuarekin konexio azkarra eta ohikoa eskaintzen du. Azpiegitura hori funtsezkoa da Aiaraldean bizi eta Bilbon edo haren metropoli-eremuan lan egiten duten langileentzat. Autobusez: Aiaraldea eta Bilbo, Gasteiz eta beste gune garrantzitsu batzuk lotzen dituzten hiriarteko autobus-zerbitzuak daude. Alavabus enpresak eta beste operadore pribatu batzuek garraio publikoaren beharrak asetzen dituzten ibilbideak eskaintzen dituzte. '''Osasuna''' Laudion eta Amurrion osasun publikoko zentroak daude, Osakidetzaren Sarekoak (Euskal Osasun Zerbitzua). Zentro horiek lehen mailako arreta, pediatria-zerbitzuak, medikuntza orokorreko kontsultak, erizaintza eta tokiko biztanleentzat funtsezkoak diren beste zerbitzu batzuk eskaintzen dituzte. Laudiok eskualdeko osasun zentro handienetako bat du, oinarrizko espezialitate medikoen eta lehen mailako arretaren eskaintza zabalarekin inguruko biztanleentzat. Amurrioko Osasun Zentroak ere tamaina handia du eta antzeko funtzioa betetzen du. Aiaraldean eskualdeko ospitalerik ez dagoen arren, pazienteak gertuko ospitaleetara sar daitezke Bilbon eta Gasteizen. Aiaraldean bizi direnek gehien erabiltzen dituzten ospitaleen artean daude Barakaldoko (Bizkaia) Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea (Laudiotik 20 minutu ingurura dago autoz) eta Vitoria-Gasteizko Txagorritxu Ospitalea. Larrialdietan edo arreta mediko espezializatua behar denean pazienteak ospitale horietara bideratzeko osasun-garraioko zerbitzuak daude. Eskualdeak udalerri guztietan banatutako farmazia sare bat ere badu, baita osasun zerbitzu pribatuak ere, hala nola hortz-klinikak eta fisioterapia zentroak. '''Hezkuntza''' Aiaraldeko hezkuntza-sistema ikastetxe publiko eta itunduen sare batek osatzen du, haur-hezkuntzatik hasi eta bigarren hezkuntzaraino eta batxilergoraino. Gainera, gero eta kezka handiagoa dago euskarazko irakaskuntzaren inguruan, eta hizkuntza hori, gaztelaniarekin batera, koofiziala da hezkuntza-maila guztietan. Udalerri gehienek, Okondo eta Artziniega barne, haur eta lehen hezkuntzako eskola publikoak dituzte. Laudion eta Amurrion daude ikastola eta ikastetxe publiko handienak, hala nola Laudioko Laudio Ikastetxea edo Amurrioko Lucas Rey Ikastetxea, bi hizkuntza koofizialetan hezkuntza eskaintzen dutenak. Bigarren hezkuntza eta batxilergoa Laudion eta Amurrion dauden institutu publikoetan ematen dira. Laudion, Laudio BHIk eta San Jose Ikastetxeak bigarren hezkuntzako eta batxilergoko programak eskaintzen dituzte euskaraz eta gaztelaniaz. Amurrion, Zaraobe BHI eskualdeko ikastetxe garrantzitsuenetako bat da, bigarren hezkuntzako eta batxilergoko ikasleentzako hezkuntza eskaintza osoarekin, baita lanbide heziketako programekin ere. Lanbide Heziketa funtsezko alderdia da Aiaraldean, eskualdearen izaera industriala dela eta. Laudion eta Amurrion erdi eta goi mailako heziketa zikloak eskaintzen dituzten zentroak daude, industria sektorearen beharrak asetzera bideratuak, hala nola mekanika, elektrizitatea, elektronika eta administrazioa. Amurrioko Zaraobe Lanbide Heziketako Zentroa eskualdeko garrantzitsuenetako bat da, fabrikazio mekanikoa, elektronika eta administrazioa bezalako arloetan espezializatutako programekin, tokiko lan eskariarekin lerrokatzen direnak, bereziki industria arloan. Aiaraldean ez dago unibertsitaterik, baina Bilbon eta Gasteizen inguruko unibertsitateekin ondo konektatuta dago. Ikasleak erraz sar daitezke Euskal Herriko Unibertsitatera (UPV/EHU), eta campusak dituzte bi hirietan. Aldiriko trenek eta autobus konexioek eskualdeko ikasleak goi mailako ikasketak egitera joatea ahalbidetzen dute. == Politika == {| class="wikitable" |'''#''' |'''Udalerria''' |'''Kontzejuak''' |'''Alkatea''' |'''Alkatearen''' '''alderdi politikoa''' |'''Biztanleria''' '''(2020)''' |'''Biztanleriaren''' '''ehunekoa,''' '''Aiaraldeko''' '''guztizkoan''' |'''Azalera''' '''(km²)''' |- |1 |[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |[[Amurrio]] |[[Aloria]] [[Artomaña]] [[Baranbio]] [[Delika]] [[Larrinbe]] [[Lekamaña]] [[Lezama (Araba)|Lezama]] [[Saratxo]] [[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]] [[Añes]] '''[[Arespalditza]]''' (herriburua) [[Beotegi]] [[Erbi (Aiara)|Erbi]] [[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]] [[Etxegoien]] [[Izoria]] [[Kexaa]] [[Lanteno]] [[Lexartzu]] [[Luiaondo]] [[Luxo]] [[Madaria (Aiara)|Madaria]] [[Maroño]] [[Menagarai]] [[Menoio]] [[Murga]] [[Olabezar]] [[Opellora]] [[Ozeka]] [[Salmanton|Sanbantone]] [[Soxo]] [[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |'''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' | |} == Komunikabideak == Eskualdean nabarmenena eta hedadurarik handiena duena Aiaraldea.eus da, tokiko eta eskualdeko albisteak estaltzen dituen euskarazko komunikabide digitala. Aiaraldea.eus-ek funtsezko zeregina du biztanleek tokiko politikari, kulturari, ekonomiari eta ekitaldi sozialei buruzko informazioa izan dezaten. Gainera, euskararen erabilera sustatzen du, eskualdearen kultur nortasunaren zati garrantzitsua baita. Kulturari, kirolari, hezkuntzari, tokiko politikari, ekonomiari buruzko edukiak eskaintzen ditu. Aiaraldea.eus funtsezko tresna da komunitatea tokiko gaiei buruz informatuta edukitzeko, eta adibide argia da euskarazko hedabideak gero eta gehiago ari direla zabaltzen eskualdeko albisteak. == Kultura == Aiarako Koadrila, artean eta literaturan herentzia kultural aberatsa izateagatik nabarmentzen den eskualdea da, bere nortasuna moldatu duten eragin historikoen lekuko bizia izanik. Artearen esparruan, arkitektura Aiaraldeako elementu adierazgarrienetako bat da. Paisaia ikus daitezken eliza eta ermitak gotikotik hasi eta errenazentistaraino doazen estiloen adibide dira. Horien artean, Amurrioko Andre Maria Eliza nabarmentzen da egitura bikainagatik eta apaindura-xehetasunengatik, Erdi Aroaren eta Errenazimenduaren arteko trantsizioa islatzen dutenak. Beste leku enblematiko bat Menako San Migel baseliza da, bere izaera espirituala eta tokiko tradizio erlijiosoekin duen lotura nabarmentzen dituen ingurune natural batez inguratua. Dorretxeak, euskal nobleziaren ohiko defentsa eraikuntzak, Aiarako historia feudalaren sinbolo ere badira. Eraikin horiek funtzio militarra izateaz gain, eskualdeko familia eraginkorrenentzako egoitza ere baziren. Artziniegako Dorrea, adibidez, erreferente kultural bihurtu da Museo Etnografikoan, non mendeetan zehar eskualdeko eguneroko bizitza kontatzen duten objektuak eta testigantzak gordetzen diren. Jauregi errenazentistek eta barrokoek ere Kuadrillako ondare arkitektonikoa aberasten dute. Adibide nabarmenetako bat Idiakez jauregia da, Artziniegan. Eraikin horrek arkitektura noblearen dotoretasuna eta lurrari atxikitzeko zentzu sakona uztartzen ditu. Euskal nobleziak lurraldearen konfigurazio politiko eta sozialean berebiziko garrantzia izan zuen garai baten lekuko isilak dira horrelako eraikinak. Pinturari eta eskulturari dagokienez, eskualdearen ezaugarria bere arte sakratua da, bereziki elizetako erretauletan ikus daitekeena, estilo gotikoak eta barrokoak nahasten baitituzte. Artelan ez ezik, Aiaraldeko historia markatu duen erlijiotasun sakonaren irudikapenak ere badira pieza horiek. Gainera, duela gutxi, eskultura garaikidea paisaian integratzen hasi da, natura eta hiri ingurunearekin hitz egin nahi duten lanekin, eskualdeko ondare artistiko aberatsari ikuspegi modernoa emanez. Aiarako Kuadrillako literaturak ere sustrai sakonak eta eragin nabarmena ditu. Erdi Aroan, lurralde hau garaiko idazlerik nabarmenenetako baten sorlekua izan zen, Pero López de Ayala (1332-1407), kronista, poeta eta politikaria. Bere lanik ezagunena, Rimado de Palacio, bere garaiko kezkak eta balioak islatzen dituen kritika sozial bat da. Gainera, Gaztelako Erregeen Kronikak, Petri I.a Ankerra eta Henrike II.a bezalako erregeen bizitzak kontatu zituena, funtsezkoak dira XIV. mendeko Iberiar Penintsulako historia ulertzeko. Literatura idatziarekin batera, ahozko tradizioak leku berezia du Aiarako kulturan. Belaunaldiz belaunaldi euskaraz eta gaztelaniaz transmititutako kondairek eta ipuinek bizirik mantendu dituzte sorginei (sorginak), herri-mitoei eta gertaera historikoei buruzko kontakizunak. Eskualdeko dorre eta paisaietan girotutako istorio hauek iruditeria kolektiboaren parte dira eta herriaren eta inguruaren arteko loturaren isla dira. Garai modernoetan, literaturak paper garrantzitsua izaten jarraitzen du Aiaran, euskaraz zein gaztelaniaz idazten duten egileekin, nortasuna, memoria historikoa eta landa-bizitza bezalako gaiak aztertuz. Kultur elkarteek eta hainbat ekitaldik, hala nola liburu-azokek eta literatur jardunaldiek idazle horiei ikusgarritasuna ematen lagundu dute, eta tailer eta errezitaldiek, berriz, obra berrien sorkuntza eta hedapena sustatzen dute. Aiarako Koadrila, azken batean, artea eta literatura elkartzen diren lurraldea da, bere iragana zaintzeko eta sormen garaikidea elikatzeko. Euskal Herriko kultur aberastasunaren isla da eskualde hau, eta artea eta letrak nortasunaren eta gizarte-kohesioaren eragile izan daitezkeela erakusten du. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Jaiak eta ospakizunak == Aiarako Kuadrillak bere nortasun historikoa eta tradizio errotuenak islatzen dituzten ospakizunez beteriko jai-egutegia du. Jai hauek ez dira soilik tokiko komunitateak batzeko une bat, baizik eta bisitariek eskualdeko aberastasun kulturala esperimentatzeko aukera bat ere badira. Festarik aipagarrienen artean zaindariak daude, hala nola Jasokundeko Andre Maria eta San Roke Amurrion, abuztuan ospatzen direnak. Ospakizun horiek ekitaldi erlijiosoak (prozesioak eta meza ospetsuak, esaterako) eta herri-jarduerak (berbenak, kirol-lehiaketak, merkatu tradizionalak eta zuzeneko musika-ikuskizunak) uztartzen dituzte. Laudion (Laudio), abuztuaren 15etik 17ra ospatzen diren San Roke eta San Sebastian jaiak dira enblematikoenak. Jai hauek jendetza erakartzen dute erromeria koloretsuekin, kontzertuekin, lehiaketa gastronomikoekin eta Nerbioi ibaian piraguetan egin ohi duten jaitsierarekin. Gainera, San Blas jaietan, otsailaren 3an, nekazaritzako eta artisautzako azoka ospetsua dago, eta bertako produktuak eros daitezke bertan, erroskillak eta San Blas lokarri tipikoa, esaterako. Okondon, maiatzaren 15eko San Isidro Jaia gehien espero denetako bat da, bereziki landa-tradizioetan duen ikuspegiagatik. Ospakizun honetan, herriak nekazaritza eta abeltzaintza azoka bat antolatzen du, baita euskal kirolen erakustaldiak, dantzak eta musika tradizionala barne hartzen dituzten kultur jarduerak ere. Aiarako udalerrian, apirilaren 28an ospatzen diren San Prudentzio Jaiek garrantzi handia dute komunitatearentzat. Egun horretan, ermitak eta landa-eremuak herri-erromerien agertoki bihurtzen dira, eta erlijio-suhartasuna eta aire zabaleko jardueren alaitasuna uztartzen dira. Abuztuaren 24ko San Bartolome Jaiak ere nabarmentzen dira, non jai, musika eta kirol ekitaldiak antolatzen diren. Artziniegan, irailaren amaieran San Migel jaiak dira gehien espero diren ekitaldietako bat. Herri hau bizitzaz betetzen da dantza tradizionalekin, kontzertuekin, artisautza azokekin eta euskal dantzen tradizioa bizirik mantentzen duten herriko taldeen parte-hartzearekin. Herriko jaiez gain, Aiarako Kuadrilla ezaguna da bere kultur ekitaldiengatik. Garrantzitsuenetako bat Amurrioko San Anton Azoka da, urtarrilean egin zena. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren merkatua eta eskualdeko landa ondareari balioa ematen dioten lehiaketak eta erakusketak biltzen ditu. Beste ekitaldi aipagarri bat Artziniegako Erdi Aroko Azoka da, irailean egiten dena. Ospakizun honetan, udalerriko kaleak eraldatu egiten dira Erdi Aroko giroa birsortzeko, merkatuak, juglareen ikuskizunak, txapelketak eta lanbide tradizionalen tailerrak eskainiz. Azoka hau bertakoek zein bisitariek gehien espero duten hitzorduetako bat da, historia, artea eta entretenimendua uztartzen baititu. Gastronomiari dagokionez, Amurrioko Txakolinaren Jaia Euskal Herriko ardo zuri tipikoari egindako omenaldia da. Udaberrian egiten den ospakizun honetan, bertako ekoizleek txakolin dastaketak eskaintzen dituzte, bertako produktuekin batera, kultura eta musika jarduerak antolatzen diren bitartean. Azkenik, herri erromeriak nabarmendu behar dira, hala nola San Prudentzio eta San Bartolome erromeriak, erlijio grina aire zabaleko jai-topaketekin uztartzen dutenak, musika, dantza eta gastronomiarekin batera. Ospakizun horiek bereziki hunkigarriak dira tokiko komunitateentzat, kide izatearen eta tradizioaren zentzua indartzen baitute. Aiarako Kuadrillako jaiak eta jaialdiak, azken batean, bertako kultura biziaren adierazgarri dira, non iraganak eta orainak elkar hartzen duten komunitate-loturak sendotzen dituzten alaitasun eta topaketa uneak eskaintzeko. == Kirolak == === Laudioko Kirol Elkartea === 1927an sortua, Laudioko klubik adierazgarriena da eta Arabako Ohorezko Dibisioan jokatzen du, Espainiako Hirugarren Mailatik gertu. Kategoria guztietan taldeak dituen egitura bat du, haurrentzat zein seniorrentzat. === Altzarrate Kirol Elkartea === Emakumezkoen futbol taldea, adin ezberdinekin lan egiten duena eta Aiaraldeko neska askok parte hartzen duena. === Laudio Atletismo Kirol Elkartea === Klub honek atletismoa hainbat diziplinatan praktikatzea sustatzen du, herri lasterketak eta tokiko ekitaldiak antolatuz. === Laudio Rugby Taldea === Aiaraldeko Astoak Rugby taldea, gazteen eta helduen arteko kirol honen praktika sustatzen du. Proiektu berria da, Aiaraldean denbora luzez galdutako espazio bat ireki nahi duena, errugbia, alegia. === Amurrio Kluba === 1949an sortua, Aiaraldeko talde garrantzitsuenetako bat da. Urte askoan lehiatu da Bigarren B Mailaren eta Espainiako Hirugarren Mailaren artean, eta bere garaian bigarren mailako playoffak jokatzera iritsi zen. Gaur egun Arabako Ohorezko Dibisioan ari da, urte asko eman dituzten lekura itzultzeko ametsetan. Gaztetatik seniorrerainoko taldeak ditu eta bere estadioa Araba osoko onenetakoa da, Basarte izenekoa. === Amurrio Rugby Taldea === Nerbioi Rugby Elkartea: errugbiari eskainia, Aiaraldean errugbi kirola sustatu nahi izan duen talde historiko bat izan da. 2017tik 2022ra arte ez zen talderik atera Amurrion, eta 2023an Universitario Bilbaorekin batera aritu zen elkarrekin lehiatzeko. === Amurrio Trail Taldea === Trail Running mendiko lasterketak sustatu, ekitaldiak antolatu eta naturan horrelako probak egiten dituzten kirolariak entrenatzen dituen kluba da. Talde honek eragin handia du Aiaraldeko gizartean, lasterketa edo martxa solidarioak egiteagatik eta Aiaraldeko ikuspegiez gozatu ahal izateagatik. === Eskupilota === Eskupilotak euskal pilotaren praktika sustatzen du Amurrion eta lehiaketak antolatzen ditu bere frontoian. Gabonetan beti jokatzen dira txapelketa amateurrak Aiaraldeko herritarren artean eta gaur egun Iker Larrazabal Amurrioko frontotik ateratako jokalari profesionala dugu. === Mendiko Lagunak === Mendi-ibiliak eta alpinismoa antolatzen ditu Aiaraldean eta Euskal Herrian zehar. Mendi-ibiliak eta mendiak eginez, Amurrio Trail taldearen oso antzekoa. == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] 6pikpdhkfxg9sxn5z25xopstroy448i 10003070 10003021 2024-12-18T10:11:34Z OrtizdeLuna 169004 10003070 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria, arkitektura eta automobil aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Aiaraldeko ekonomia bere landa-iraganaren, industrializazioaren eta zerbitzuen sektorearen gero eta garrantzi handiagoaren konbinazioak markatu du. Urteetan zehar, eskualdeak eraldaketa esanguratsua izan du, batez ere nekazaritza ekonomia batetik hasi eta industria eskualde bihurtu arte. === '''1. Lehen sektorea (nekazaritza eta abeltzaintza)''' === Lehen sektoreak pisua galdu badu ere Aiaraldeko ekonomian urteetan zehar, presentzia esanguratsua izaten jarraitzen du, batez ere landaguneetan eta mendialdeetan. Jarduera nagusiak abeltzaintza (batez ere behiak eta ardiak) eta nekazaritza dira, zerealak, barazkiak eta mahastiak bezalako laboreekin. Nekazaritza: Eskualdeak nekazaritza sektore txiki bat du, zereal laboreetan eta baratzeko produktuetan zentratua. Mahastiak ere nabarmentzen dira eremu batzuetan, ardoaren eta produktu eratorrien ekoizpena oraindik ere garrantzitsua baita, bereziki Aiaraldean, Arabako Txakolina Jatorri Deituraren barruan baitago, euskal ardo tipikoa, txakolina, ekoizten duen jatorrizko deitura. Abeltzaintza: Landa-jarduera tradizionalenetako bat da. Abeltzaintzako ustiategiak daude, batez ere esnetarako eta haragitarako behienak, landa-ekonomian zeregin garrantzitsua izaten jarraitzen dutenak. Gazta bezalako produktu eratorrien ekoizpena ere presente dago, bereziki Idiazabal gazta, euskal gastronomian oso baloratua. Hala ere, enpleguari eta BPGari dagokienez, Aiaraldeko lehen sektorea gutxiengoa da beste sektoreekin alderatuta. === '''2. Bigarren sektorea (industria eta manufaktura)''' === Bigarren sektorea Aiaraldeko motor ekonomikoa da, eta eskualdearen garapen ekonomikoaren oinarria izan da XIX. mendetik. Eskualdearen industrializazioa oso lotuta dago siderurgiarekin, metalurgiarekin eta produktu industrialen fabrikazioarekin. Industria-jarduera nagusien artean hodiak, beirazko ontziak, automobilgintzarako osagaiak eta altzairuzko produktuak ekoiztea daude. Aiaraldean tamaina handiko hainbat industria-enpresa daude, eta estatuko eta nazioarteko erreferentzia izaten jarraitzen dute. Aiaraldeko industria sektorea eskualdeko eta Arabako BPGaren ehuneko handi baten arduraduna da. Eskualde bakoitzeko zifra publiko espezifikorik ez dagoen arren, Arabako industria sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago sortzen duela kalkulatzen da. Eskualdeko industria-enpresa nagusiek (Tubacex, Vidrala, Tubos Reunidos, Guardian Glass), oro har, 5.000 enplegu zuzen baino gehiago sortzen dituzte eskualdean, eta zeharkako enpleguak sortzen dituzte lotutako sektoreetan, hala nola logistikan, mantentze-lanetan eta zerbitzu osagarrietan. Tubos Reunidosek 1.500 langile inguru ditu Laudion eta Aiaran, bereziki Luiaondon eta Amurrioko mugan. Vidrala bigarren enpresa handiena da, 1.200 langile baino gehiago ditu bere plantetan, eta egoitza nagusia Laudion du. Ondoren, Tubacex enpresak 900 langile inguru ditu Amurrioko lantegi nagusian eta Laudion bulegoak. Eta enpresa handi hauekin amaitzeko, Guardian Glassek 300 langile inguru izango lituzke Laudion. Horrez gain, Aiaraldeko bigarren sektoreko enpresek esportazio-ikuspegi handia dute, eta horrek ekarpen nabarmena egiten dio Arabako eta Euskadiko merkataritza-balantzeari. Kalkuluen arabera, Tubacex, Tubos Reunidos eta Vidrala enpresen ekoizpenaren zati handi bat nazioarteko merkatura bideratzen da, eta 80 herrialde baino gehiagotara saltzen da. Esportazio-maila handi horrek indartu egiten du Aiaraldea industria-gune esportatzaile garrantzitsu gisa duen posizioa. === '''3. Hirugarren sektorea (zerbitzuak)''' === Hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea nabarmen hazi da azken hamarkadetan Aiaraldean, baina oraindik industria-sektorearen atzetik dago, garrantzi ekonomikoari dagokionez. Sektore horren barruan sartzen dira merkataritza, zerbitzu publikoak, hezkuntza, finantza-zerbitzuak eta, berrikiago, landa-turismoa. Merkataritza eta zerbitzu publikoak: Laudio eta Amurrioko udalerrietan, tokiko merkataritza eta herritarrei arreta emateko zerbitzuak, hala nola hezkuntza, osasuna eta administrazioa, funtsezkoak dira tokiko ekonomiarako. Hirigune horietan denda, jatetxe, taberna eta banku-zerbitzu ugari egoteak hirugarren sektorean enplegua lortzen laguntzen du. Landa-turismoa: Turismoak gero eta pisu handiagoa hartu du, industriaren osagarria den sektore ekonomiko gisa. Aiaraldeak, bere aberastasun natural eta kulturalarekin, landa turismoan, mendi-ibilietan eta ondare historikoan interesa duten bisitariak erakarri ditu. Artziniega, Erdi Aroko hirigune historikoa edo Gorobel mendilerroko ingurune naturala bezalako eremuak erakargarri turistiko garrantzitsuak dira. Gainera, turismo gastronomikoa, txakolina eta Idiazabal gazta produktu nagusiak izanik, hazkunde-faktorea izan da ostatuan eta sukaldaritzan aritzen diren tokiko enpresa txikientzat. Enpresa txiki eta ertainak (ETEak): Aiaraldean, hainbat zerbitzutan diharduten ETEek osatutako enpresa-sarea dago, aholkularitzetatik hasi eta garraioraino, tokiko ekonomia osatzen dutenak. Enpresa txiki horiek funtsezko eginkizuna betetzen dute enpleguaren dibertsifikazioan. == Demografia == Aiaraldeak 40.000 biztanle inguru ditu, eta modu desberdinean banatuta dago osatzen duten udalerrien artean. Bi herrigune handienek, Laudiok (Laudio) eta Amurriok, biltzen dute biztanleriaren zatirik handiena, industria- eta hiri-izaeragatik, eta udalerri txikienek, Aiarak (Aiara), Artziniegak eta Okondok esaterako, biztanleria landatarragoa eta sakabanatuagoa dute. Baina hori ez zen horrela izan XIX. mendeko garapen ekonomikora arte, batez ere Euskal Herriko eta Espainiako beste eskualde batzuetako langileak erakarri zituen industrializazioagatik. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} Euskal Autonomia Erkidegoko beste eskualde askotan gertatzen den bezala, Aiaraldean biztanleria zahartzen ari da. Jaiotza-tasaren jaitsierak eta bizi-itxaropenaren igoerak 65 urtetik gorako pertsonen proportzioa handitzea eragin dute. Fenomeno hori nabarmenagoa da landa-eremuko udalerrietan, hala nola Aiaraldean eta Okondon, non gazte gutxiago dauden eta biztanleria zaharragoa izateko joera dagoen. Laudio eta Amurrio bezalako udalerrietan, biztanleriaren zahartzea ere gertatzen den arren, gazte eta familia gazte gehiago egoteak biztanleriaren egitura neurri batean orekatzen laguntzen du. == Azpiegitura == === '''Garraio-sarea''' === Aiaraldeak ondo lotutako [[bide-sare]] bat du, eskualde barruko zein inguruko probintzietarako garraioa errazten duena. Errepide nagusiak [[A-624 errepidea]] (Laudio eta Amurrio Urduñarekin lotzen dituena) eta [[N-625 errepidea]] (Bilborekin lotzen duena) dira. Aiarako, Artziniegako, Orduña eta Okondoko landa udalerriak lotzen dituzten tokiko errepideak ere badaude. [[Renfe Aldiriak|Renfeko]] aldiriko [[Trena Euskal Herrian|trena]] garraiobide erabakigarria da, batez ere Bilborako joan-etorrietarako. Renferen [[C-3 linea (Bilboko Renfe Aldiriak)|C-3 lineak]] Bilbo, Laudio, Amurrio eta Urduña lotzen ditu, eta Bizkaiko hiriburuarekin konexio azkarra eta ohikoa eskaintzen du. Azpiegitura hori funtsezkoa da Aiaraldean bizi eta Bilbon edo haren metropoli-eremuan lan egiten duten langileentzat. Aiaraldea eta [[Bilbo|Bilbo,]] [[Gasteiz]] eta beste gune garrantzitsu batzuk lotzen dituzten hiriarteko autobus-zerbitzuak daude. [[Araba Bus|Arababus]] enpresak eta beste operadore pribatu batzuek garraio publikoaren beharrak asetzen dituzten ibilbideak eskaintzen dituzte. === '''Osasuna''' === Laudion eta Amurrion osasun publikoko zentroak daude, [[Osakidetza|Osakidetzaren]] Sarekoak (Euskal Osasun Zerbitzua). Zentro horiek lehen mailako arreta, pediatria-zerbitzuak, medikuntza orokorreko kontsultak, erizaintza eta tokiko biztanleentzat funtsezkoak diren beste zerbitzu batzuk eskaintzen dituzte. Laudiok eskualdeko osasun zentro handienetako bat du, oinarrizko espezialitate medikoen eta lehen mailako arretaren eskaintza zabalarekin inguruko biztanleentzat. Amurrioko [[Osasun-zentro|Osasun Zentroak]] ere tamaina handia du eta antzeko funtzioa betetzen du. Aiaraldean eskualdeko ospitalerik ez dagoen arren, pazienteak gertuko ospitaleetara sar daitezke Bilbon eta Gasteizen. Aiaraldean bizi direnek gehien erabiltzen dituzten ospitaleen artean daude [[Barakaldo|Barakaldoko]] (Bizkaia) [[Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea]] (Laudiotik 20 minutu ingurura dago autoz) eta Gasteizko [[Txagorritxu Ospitalea]]. Larrialdietan edo arreta mediko espezializatua behar denean pazienteak ospitale horietara bideratzeko [[Osasun-garraioa|osasun-garraioko]] zerbitzuak daude. Eskualdeak udalerri guztietan banatutako farmazia sare bat ere badu, baita osasun zerbitzu pribatuak ere, hala nola [[hortz-klinikak]] eta [[Fisioterapia|fisioterapia zentroak.]] === '''Hezkuntza''' === Aiaraldeako [[hezkuntza sistema]] [[Ikastetxe|ikastetxe publiko]] eta [[itunduen sare]] batek osatzen du, [[Haur hezkuntza|haur hezkuntzatik]] hasi eta [[Bigarren hezkuntza|bigarren hezkuntzaraino]] eta [[Batxilergo|batxilergoraino]]. Gainera, gero eta kezka handiagoa dago euskarazko irakaskuntzaren inguruan, eta hizkuntza hori, gaztelaniarekin batera, koofiziala da hezkuntza maila guztietan. Udalerri gehienek, Okondo eta Artziniega barne, haur eta lehen hezkuntzako eskola publikoak dituzte. Laudion eta Amurrion daude ikastola eta ikastetxe publiko handienak, hala nola Laudioko [[Laudio Ikastetxea]] edo [[Lucas Rey Ikastetxea|Amurrioko Lucas Rey Ikastetxea,]] bi hizkuntza koofizialetan hezkuntza eskaintzen dutenak. Bigarren hezkuntza eta batxilergoa Laudion eta Amurrion dauden [[Institutu publikoak|institutu publikoetan]] ematen dira. Laudion, Laudio BHIk eta San Jose Ikastetxeak bigarren hezkuntzako eta batxilergoko programak eskaintzen dituzte euskaraz eta gaztelaniaz. Amurrion, [[Zaraobe ikastetxea|Zaraobe]] BHI eskualdeko ikastetxe garrantzitsuenetako bat da, bigarren hezkuntzako eta batxilergoko ikasleentzako hezkuntza eskaintza osoarekin, baita [[Lanbide heziketa|lanbide heziketako]] programekin ere. Lanbide Heziketa funtsezko alderdia da Aiaraldean, eskualdearen izaera industriala dela eta. Laudion eta Amurrion [[erdi eta goi mailako heziketa zikloak]] eskaintzen dituzten zentroak daude, industria sektorearen beharrak asetzera bideratuak, hala nola mekanika, elektrizitatea, elektronika eta administrazioa. Amurrioko Zaraobe [[Lanbide Heziketako Zentroa]] eskualdeko garrantzitsuenetako bat da, fabrikazio mekanikoa, elektronika eta administrazioa bezalako arloetan espezializatutako programekin, tokiko lan eskariarekin lerrokatzen direnak, bereziki industria arloan. Aiaraldean ez dago [[Unibertsitate|unibertsitaterik]], baina Bilbon eta Gasteizen inguruko unibertsitateekin ondo konektatuta dago. Ikasleak erraz sar daitezke [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatera]], eta campusak dituzte bi hirietan. Aldiriko trenek eta autobus konexioek eskualdeko ikasleak goi mailako ikasketak egitera joatea ahalbidetzen dute. == Politika == {| class="wikitable" |'''#''' |'''Udalerria''' |'''Kontzejuak''' |'''Alkatea''' |'''Alkatearen''' '''alderdi politikoa''' |'''Biztanleria''' '''(2020)''' |'''Biztanleriaren''' '''ehunekoa,''' '''Aiaraldeko''' '''guztizkoan''' |'''Azalera''' '''(km²)''' |- |1 |[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |[[Amurrio]] |[[Aloria]] [[Artomaña]] [[Baranbio]] [[Delika]] [[Larrinbe]] [[Lekamaña]] [[Lezama (Araba)|Lezama]] [[Saratxo]] [[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]] [[Añes]] '''[[Arespalditza]]''' (herriburua) [[Beotegi]] [[Erbi (Aiara)|Erbi]] [[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]] [[Etxegoien]] [[Izoria]] [[Kexaa]] [[Lanteno]] [[Lexartzu]] [[Luiaondo]] [[Luxo]] [[Madaria (Aiara)|Madaria]] [[Maroño]] [[Menagarai]] [[Menoio]] [[Murga]] [[Olabezar]] [[Opellora]] [[Ozeka]] [[Salmanton|Sanbantone]] [[Soxo]] [[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |'''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' | |} == Komunikabideak == === Aiaraldea === Eskualdean nabarmenena eta hedadurarik handiena duena [[Aiaraldea.eus]] da, tokiko eta eskualdeko albisteak estaltzen dituen euskarazko komunikabide digitala. Aiaraldea.eusek funtsezko zeregina du biztanleek tokiko politikari, kulturari, ekonomiari eta ekitaldi sozialei buruzko informazioa izan dezaten. Gainera, euskararen erabilera sustatzen du, eskualdearen [[Kultur nortasuna|kultur nortasunaren]] zati garrantzitsua baita. [[Kultura|Kulturari]], [[Kirol|kirolari]], [[Hezkuntza|hezkuntzari]], [[Tokiko politika|tokiko politikari]], ekonomiari buruzko edukiak eskaintzen ditu. Aiaraldea.eus funtsezko tresna da komunitatea tokiko gaiei buruz informatuta edukitzeko, eta adibide argia da euskarazko hedabideak gero eta gehiago ari direla zabaltzen eskualdeko albisteak. == Kultura == Aiarako Koadrila, artean eta literaturan herentzia kultural aberatsa izateagatik nabarmentzen den eskualdea da, bere nortasuna moldatu duten eragin historikoen lekuko bizia izanik. Artearen esparruan, arkitektura Aiaraldeako elementu adierazgarrienetako bat da. Paisaia ikus daitezken eliza eta ermitak gotikotik hasi eta errenazentistaraino doazen estiloen adibide dira. Horien artean, Amurrioko Andre Maria Eliza nabarmentzen da egitura bikainagatik eta apaindura-xehetasunengatik, Erdi Aroaren eta Errenazimenduaren arteko trantsizioa islatzen dutenak. Beste leku enblematiko bat Menako San Migel baseliza da, bere izaera espirituala eta tokiko tradizio erlijiosoekin duen lotura nabarmentzen dituen ingurune natural batez inguratua. Dorretxeak, euskal nobleziaren ohiko defentsa eraikuntzak, Aiarako historia feudalaren sinbolo ere badira. Eraikin horiek funtzio militarra izateaz gain, eskualdeko familia eraginkorrenentzako egoitza ere baziren. Artziniegako Dorrea, adibidez, erreferente kultural bihurtu da Museo Etnografikoan, non mendeetan zehar eskualdeko eguneroko bizitza kontatzen duten objektuak eta testigantzak gordetzen diren. Jauregi errenazentistek eta barrokoek ere Kuadrillako ondare arkitektonikoa aberasten dute. Adibide nabarmenetako bat Idiakez jauregia da, Artziniegan. Eraikin horrek arkitektura noblearen dotoretasuna eta lurrari atxikitzeko zentzu sakona uztartzen ditu. Euskal nobleziak lurraldearen konfigurazio politiko eta sozialean berebiziko garrantzia izan zuen garai baten lekuko isilak dira horrelako eraikinak. Pinturari eta eskulturari dagokienez, eskualdearen ezaugarria bere arte sakratua da, bereziki elizetako erretauletan ikus daitekeena, estilo gotikoak eta barrokoak nahasten baitituzte. Artelan ez ezik, Aiaraldeko historia markatu duen erlijiotasun sakonaren irudikapenak ere badira pieza horiek. Gainera, duela gutxi, eskultura garaikidea paisaian integratzen hasi da, natura eta hiri ingurunearekin hitz egin nahi duten lanekin, eskualdeko ondare artistiko aberatsari ikuspegi modernoa emanez. Aiarako Kuadrillako literaturak ere sustrai sakonak eta eragin nabarmena ditu. Erdi Aroan, lurralde hau garaiko idazlerik nabarmenenetako baten sorlekua izan zen, Pero López de Ayala (1332-1407), kronista, poeta eta politikaria. Bere lanik ezagunena, Rimado de Palacio, bere garaiko kezkak eta balioak islatzen dituen kritika sozial bat da. Gainera, Gaztelako Erregeen Kronikak, Petri I.a Ankerra eta Henrike II.a bezalako erregeen bizitzak kontatu zituena, funtsezkoak dira XIV. mendeko Iberiar Penintsulako historia ulertzeko. Literatura idatziarekin batera, ahozko tradizioak leku berezia du Aiarako kulturan. Belaunaldiz belaunaldi euskaraz eta gaztelaniaz transmititutako kondairek eta ipuinek bizirik mantendu dituzte sorginei (sorginak), herri-mitoei eta gertaera historikoei buruzko kontakizunak. Eskualdeko dorre eta paisaietan girotutako istorio hauek iruditeria kolektiboaren parte dira eta herriaren eta inguruaren arteko loturaren isla dira. Garai modernoetan, literaturak paper garrantzitsua izaten jarraitzen du Aiaran, euskaraz zein gaztelaniaz idazten duten egileekin, nortasuna, memoria historikoa eta landa-bizitza bezalako gaiak aztertuz. Kultur elkarteek eta hainbat ekitaldik, hala nola liburu-azokek eta literatur jardunaldiek idazle horiei ikusgarritasuna ematen lagundu dute, eta tailer eta errezitaldiek, berriz, obra berrien sorkuntza eta hedapena sustatzen dute. Aiarako Koadrila, azken batean, artea eta literatura elkartzen diren lurraldea da, bere iragana zaintzeko eta sormen garaikidea elikatzeko. Euskal Herriko kultur aberastasunaren isla da eskualde hau, eta artea eta letrak nortasunaren eta gizarte-kohesioaren eragile izan daitezkeela erakusten du. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Jaiak eta ospakizunak == Aiarako Kuadrillak bere nortasun historikoa eta tradizio errotuenak islatzen dituzten ospakizunez beteriko jai-egutegia du. Jai hauek ez dira soilik tokiko komunitateak batzeko une bat, baizik eta bisitariek eskualdeko aberastasun kulturala esperimentatzeko aukera bat ere badira. Festarik aipagarrienen artean zaindariak daude, hala nola Jasokundeko Andre Maria eta San Roke Amurrion, abuztuan ospatzen direnak. Ospakizun horiek ekitaldi erlijiosoak (prozesioak eta meza ospetsuak, esaterako) eta herri-jarduerak (berbenak, kirol-lehiaketak, merkatu tradizionalak eta zuzeneko musika-ikuskizunak) uztartzen dituzte. Laudion (Laudio), abuztuaren 15etik 17ra ospatzen diren San Roke eta San Sebastian jaiak dira enblematikoenak. Jai hauek jendetza erakartzen dute erromeria koloretsuekin, kontzertuekin, lehiaketa gastronomikoekin eta Nerbioi ibaian piraguetan egin ohi duten jaitsierarekin. Gainera, San Blas jaietan, otsailaren 3an, nekazaritzako eta artisautzako azoka ospetsua dago, eta bertako produktuak eros daitezke bertan, erroskillak eta San Blas lokarri tipikoa, esaterako. Okondon, maiatzaren 15eko San Isidro Jaia gehien espero denetako bat da, bereziki landa-tradizioetan duen ikuspegiagatik. Ospakizun honetan, herriak nekazaritza eta abeltzaintza azoka bat antolatzen du, baita euskal kirolen erakustaldiak, dantzak eta musika tradizionala barne hartzen dituzten kultur jarduerak ere. Aiarako udalerrian, apirilaren 28an ospatzen diren San Prudentzio Jaiek garrantzi handia dute komunitatearentzat. Egun horretan, ermitak eta landa-eremuak herri-erromerien agertoki bihurtzen dira, eta erlijio-suhartasuna eta aire zabaleko jardueren alaitasuna uztartzen dira. Abuztuaren 24ko San Bartolome Jaiak ere nabarmentzen dira, non jai, musika eta kirol ekitaldiak antolatzen diren. Artziniegan, irailaren amaieran San Migel jaiak dira gehien espero diren ekitaldietako bat. Herri hau bizitzaz betetzen da dantza tradizionalekin, kontzertuekin, artisautza azokekin eta euskal dantzen tradizioa bizirik mantentzen duten herriko taldeen parte-hartzearekin. Herriko jaiez gain, Aiarako Kuadrilla ezaguna da bere kultur ekitaldiengatik. Garrantzitsuenetako bat Amurrioko San Anton Azoka da, urtarrilean egin zena. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren merkatua eta eskualdeko landa ondareari balioa ematen dioten lehiaketak eta erakusketak biltzen ditu. Beste ekitaldi aipagarri bat Artziniegako Erdi Aroko Azoka da, irailean egiten dena. Ospakizun honetan, udalerriko kaleak eraldatu egiten dira Erdi Aroko giroa birsortzeko, merkatuak, juglareen ikuskizunak, txapelketak eta lanbide tradizionalen tailerrak eskainiz. Azoka hau bertakoek zein bisitariek gehien espero duten hitzorduetako bat da, historia, artea eta entretenimendua uztartzen baititu. Gastronomiari dagokionez, Amurrioko Txakolinaren Jaia Euskal Herriko ardo zuri tipikoari egindako omenaldia da. Udaberrian egiten den ospakizun honetan, bertako ekoizleek txakolin dastaketak eskaintzen dituzte, bertako produktuekin batera, kultura eta musika jarduerak antolatzen diren bitartean. Azkenik, herri erromeriak nabarmendu behar dira, hala nola San Prudentzio eta San Bartolome erromeriak, erlijio grina aire zabaleko jai-topaketekin uztartzen dutenak, musika, dantza eta gastronomiarekin batera. Ospakizun horiek bereziki hunkigarriak dira tokiko komunitateentzat, kide izatearen eta tradizioaren zentzua indartzen baitute. Aiarako Kuadrillako jaiak eta jaialdiak, azken batean, bertako kultura biziaren adierazgarri dira, non iraganak eta orainak elkar hartzen duten komunitate-loturak sendotzen dituzten alaitasun eta topaketa uneak eskaintzeko. == Kirolak == === Laudioko Kirol Elkartea === 1927an sortua, Laudioko klubik adierazgarriena da eta Arabako Ohorezko Dibisioan jokatzen du, Espainiako Hirugarren Mailatik gertu. Kategoria guztietan taldeak dituen egitura bat du, haurrentzat zein seniorrentzat. === Altzarrate Kirol Elkartea === Emakumezkoen futbol taldea, adin ezberdinekin lan egiten duena eta Aiaraldeko neska askok parte hartzen duena. === Laudio Atletismo Kirol Elkartea === Klub honek atletismoa hainbat diziplinatan praktikatzea sustatzen du, herri lasterketak eta tokiko ekitaldiak antolatuz. === Laudio Rugby Taldea === Aiaraldeko Astoak Rugby taldea, gazteen eta helduen arteko kirol honen praktika sustatzen du. Proiektu berria da, Aiaraldean denbora luzez galdutako espazio bat ireki nahi duena, errugbia, alegia. === Amurrio Kluba === 1949an sortua, Aiaraldeko talde garrantzitsuenetako bat da. Urte askoan lehiatu da Bigarren B Mailaren eta Espainiako Hirugarren Mailaren artean, eta bere garaian bigarren mailako playoffak jokatzera iritsi zen. Gaur egun Arabako Ohorezko Dibisioan ari da, urte asko eman dituzten lekura itzultzeko ametsetan. Gaztetatik seniorrerainoko taldeak ditu eta bere estadioa Araba osoko onenetakoa da, Basarte izenekoa. === Amurrio Rugby Taldea === Nerbioi Rugby Elkartea: errugbiari eskainia, Aiaraldean errugbi kirola sustatu nahi izan duen talde historiko bat izan da. 2017tik 2022ra arte ez zen talderik atera Amurrion, eta 2023an Universitario Bilbaorekin batera aritu zen elkarrekin lehiatzeko. === Amurrio Trail Taldea === Trail Running mendiko lasterketak sustatu, ekitaldiak antolatu eta naturan horrelako probak egiten dituzten kirolariak entrenatzen dituen kluba da. Talde honek eragin handia du Aiaraldeko gizartean, lasterketa edo martxa solidarioak egiteagatik eta Aiaraldeko ikuspegiez gozatu ahal izateagatik. === Eskupilota === Eskupilotak euskal pilotaren praktika sustatzen du Amurrion eta lehiaketak antolatzen ditu bere frontoian. Gabonetan beti jokatzen dira txapelketa amateurrak Aiaraldeko herritarren artean eta gaur egun Iker Larrazabal Amurrioko frontotik ateratako jokalari profesionala dugu. === Mendiko Lagunak === Mendi-ibiliak eta alpinismoa antolatzen ditu Aiaraldean eta Euskal Herrian zehar. Mendi-ibiliak eta mendiak eginez, Amurrio Trail taldearen oso antzekoa. == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] f8rlux8moe9migj5jv8nobtjoslm6zf 10003207 10003070 2024-12-18T10:54:49Z OrtizdeLuna 169004 10003207 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria, arkitektura eta automobil aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Aiaraldeko ekonomia bere landa-iraganaren, industrializazioaren eta zerbitzuen sektorearen gero eta garrantzi handiagoaren konbinazioak markatu du. Urteetan zehar, eskualdeak eraldaketa esanguratsua izan du, batez ere nekazaritza ekonomia batetik hasi eta industria eskualde bihurtu arte. === '''1. Lehen sektorea (nekazaritza eta abeltzaintza)''' === Lehen sektoreak pisua galdu badu ere Aiaraldeko ekonomian urteetan zehar, presentzia esanguratsua izaten jarraitzen du, batez ere landaguneetan eta mendialdeetan. Jarduera nagusiak abeltzaintza (batez ere behiak eta ardiak) eta nekazaritza dira, zerealak, barazkiak eta mahastiak bezalako laboreekin. Nekazaritza: Eskualdeak nekazaritza sektore txiki bat du, zereal laboreetan eta baratzeko produktuetan zentratua. Mahastiak ere nabarmentzen dira eremu batzuetan, ardoaren eta produktu eratorrien ekoizpena oraindik ere garrantzitsua baita, bereziki Aiaraldean, Arabako Txakolina Jatorri Deituraren barruan baitago, euskal ardo tipikoa, txakolina, ekoizten duen jatorrizko deitura. Abeltzaintza: Landa-jarduera tradizionalenetako bat da. Abeltzaintzako ustiategiak daude, batez ere esnetarako eta haragitarako behienak, landa-ekonomian zeregin garrantzitsua izaten jarraitzen dutenak. Gazta bezalako produktu eratorrien ekoizpena ere presente dago, bereziki Idiazabal gazta, euskal gastronomian oso baloratua. Hala ere, enpleguari eta BPGari dagokienez, Aiaraldeko lehen sektorea gutxiengoa da beste sektoreekin alderatuta. === '''2. Bigarren sektorea (industria eta manufaktura)''' === Bigarren sektorea Aiaraldeko motor ekonomikoa da, eta eskualdearen garapen ekonomikoaren oinarria izan da XIX. mendetik. Eskualdearen industrializazioa oso lotuta dago siderurgiarekin, metalurgiarekin eta produktu industrialen fabrikazioarekin. Industria-jarduera nagusien artean hodiak, beirazko ontziak, automobilgintzarako osagaiak eta altzairuzko produktuak ekoiztea daude. Aiaraldean tamaina handiko hainbat industria-enpresa daude, eta estatuko eta nazioarteko erreferentzia izaten jarraitzen dute. Aiaraldeko industria sektorea eskualdeko eta Arabako BPGaren ehuneko handi baten arduraduna da. Eskualde bakoitzeko zifra publiko espezifikorik ez dagoen arren, Arabako industria sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago sortzen duela kalkulatzen da. Eskualdeko industria-enpresa nagusiek (Tubacex, Vidrala, Tubos Reunidos, Guardian Glass), oro har, 5.000 enplegu zuzen baino gehiago sortzen dituzte eskualdean, eta zeharkako enpleguak sortzen dituzte lotutako sektoreetan, hala nola logistikan, mantentze-lanetan eta zerbitzu osagarrietan. Tubos Reunidosek 1.500 langile inguru ditu Laudion eta Aiaran, bereziki Luiaondon eta Amurrioko mugan. Vidrala bigarren enpresa handiena da, 1.200 langile baino gehiago ditu bere plantetan, eta egoitza nagusia Laudion du. Ondoren, Tubacex enpresak 900 langile inguru ditu Amurrioko lantegi nagusian eta Laudion bulegoak. Eta enpresa handi hauekin amaitzeko, Guardian Glassek 300 langile inguru izango lituzke Laudion. Horrez gain, Aiaraldeko bigarren sektoreko enpresek esportazio-ikuspegi handia dute, eta horrek ekarpen nabarmena egiten dio Arabako eta Euskadiko merkataritza-balantzeari. Kalkuluen arabera, Tubacex, Tubos Reunidos eta Vidrala enpresen ekoizpenaren zati handi bat nazioarteko merkatura bideratzen da, eta 80 herrialde baino gehiagotara saltzen da. Esportazio-maila handi horrek indartu egiten du Aiaraldea industria-gune esportatzaile garrantzitsu gisa duen posizioa. === '''3. Hirugarren sektorea (zerbitzuak)''' === Hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea nabarmen hazi da azken hamarkadetan Aiaraldean, baina oraindik industria-sektorearen atzetik dago, garrantzi ekonomikoari dagokionez. Sektore horren barruan sartzen dira merkataritza, zerbitzu publikoak, hezkuntza, finantza-zerbitzuak eta, berrikiago, landa-turismoa. Merkataritza eta zerbitzu publikoak: Laudio eta Amurrioko udalerrietan, tokiko merkataritza eta herritarrei arreta emateko zerbitzuak, hala nola hezkuntza, osasuna eta administrazioa, funtsezkoak dira tokiko ekonomiarako. Hirigune horietan denda, jatetxe, taberna eta banku-zerbitzu ugari egoteak hirugarren sektorean enplegua lortzen laguntzen du. Landa-turismoa: Turismoak gero eta pisu handiagoa hartu du, industriaren osagarria den sektore ekonomiko gisa. Aiaraldeak, bere aberastasun natural eta kulturalarekin, landa turismoan, mendi-ibilietan eta ondare historikoan interesa duten bisitariak erakarri ditu. Artziniega, Erdi Aroko hirigune historikoa edo Gorobel mendilerroko ingurune naturala bezalako eremuak erakargarri turistiko garrantzitsuak dira. Gainera, turismo gastronomikoa, txakolina eta Idiazabal gazta produktu nagusiak izanik, hazkunde-faktorea izan da ostatuan eta sukaldaritzan aritzen diren tokiko enpresa txikientzat. Enpresa txiki eta ertainak (ETEak): Aiaraldean, hainbat zerbitzutan diharduten ETEek osatutako enpresa-sarea dago, aholkularitzetatik hasi eta garraioraino, tokiko ekonomia osatzen dutenak. Enpresa txiki horiek funtsezko eginkizuna betetzen dute enpleguaren dibertsifikazioan. == Demografia == Aiaraldeak 40.000 biztanle inguru ditu, eta modu desberdinean banatuta dago osatzen duten udalerrien artean. Bi herrigune handienek, Laudiok (Laudio) eta Amurriok, biltzen dute biztanleriaren zatirik handiena, industria- eta hiri-izaeragatik, eta udalerri txikienek, Aiarak (Aiara), Artziniegak eta Okondok esaterako, biztanleria landatarragoa eta sakabanatuagoa dute. Baina hori ez zen horrela izan XIX. mendeko garapen ekonomikora arte, batez ere Euskal Herriko eta Espainiako beste eskualde batzuetako langileak erakarri zituen industrializazioagatik. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} Euskal Autonomia Erkidegoko beste eskualde askotan gertatzen den bezala, Aiaraldean biztanleria zahartzen ari da. Jaiotza-tasaren jaitsierak eta bizi-itxaropenaren igoerak 65 urtetik gorako pertsonen proportzioa handitzea eragin dute. Fenomeno hori nabarmenagoa da landa-eremuko udalerrietan, hala nola Aiaraldean eta Okondon, non gazte gutxiago dauden eta biztanleria zaharragoa izateko joera dagoen. Laudio eta Amurrio bezalako udalerrietan, biztanleriaren zahartzea ere gertatzen den arren, gazte eta familia gazte gehiago egoteak biztanleriaren egitura neurri batean orekatzen laguntzen du. == Azpiegitura == === '''Garraio-sarea''' === Aiaraldeak ondo lotutako [[bide-sare]] bat du, eskualde barruko zein inguruko probintzietarako garraioa errazten duena. Errepide nagusiak [[A-624 errepidea]] (Laudio eta Amurrio Urduñarekin lotzen dituena) eta [[N-625 errepidea]] (Bilborekin lotzen duena) dira. Aiarako, Artziniegako, Orduña eta Okondoko landa udalerriak lotzen dituzten tokiko errepideak ere badaude. [[Renfe Aldiriak|Renfeko]] aldiriko [[Trena Euskal Herrian|trena]] garraiobide erabakigarria da, batez ere Bilborako joan-etorrietarako. Renferen [[C-3 linea (Bilboko Renfe Aldiriak)|C-3 lineak]] Bilbo, Laudio, Amurrio eta Urduña lotzen ditu, eta Bizkaiko hiriburuarekin konexio azkarra eta ohikoa eskaintzen du. Azpiegitura hori funtsezkoa da Aiaraldean bizi eta Bilbon edo haren metropoli-eremuan lan egiten duten langileentzat. Aiaraldea eta [[Bilbo|Bilbo,]] [[Gasteiz]] eta beste gune garrantzitsu batzuk lotzen dituzten hiriarteko autobus-zerbitzuak daude. [[Araba Bus|Arababus]] enpresak eta beste operadore pribatu batzuek garraio publikoaren beharrak asetzen dituzten ibilbideak eskaintzen dituzte. === '''Osasuna''' === Laudion eta Amurrion osasun publikoko zentroak daude, [[Osakidetza|Osakidetzaren]] Sarekoak (Euskal Osasun Zerbitzua). Zentro horiek lehen mailako arreta, pediatria-zerbitzuak, medikuntza orokorreko kontsultak, erizaintza eta tokiko biztanleentzat funtsezkoak diren beste zerbitzu batzuk eskaintzen dituzte. Laudiok eskualdeko osasun zentro handienetako bat du, oinarrizko espezialitate medikoen eta lehen mailako arretaren eskaintza zabalarekin inguruko biztanleentzat. Amurrioko [[Osasun-zentro|Osasun Zentroak]] ere tamaina handia du eta antzeko funtzioa betetzen du. Aiaraldean eskualdeko ospitalerik ez dagoen arren, pazienteak gertuko ospitaleetara sar daitezke Bilbon eta Gasteizen. Aiaraldean bizi direnek gehien erabiltzen dituzten ospitaleen artean daude [[Barakaldo|Barakaldoko]] (Bizkaia) [[Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea]] (Laudiotik 20 minutu ingurura dago autoz) eta Gasteizko [[Txagorritxu Ospitalea]]. Larrialdietan edo arreta mediko espezializatua behar denean pazienteak ospitale horietara bideratzeko [[Osasun-garraioa|osasun-garraioko]] zerbitzuak daude. Eskualdeak udalerri guztietan banatutako farmazia sare bat ere badu, baita osasun zerbitzu pribatuak ere, hala nola [[hortz-klinikak]] eta [[Fisioterapia|fisioterapia zentroak.]] === '''Hezkuntza''' === Aiaraldeako [[hezkuntza sistema]] [[Ikastetxe|ikastetxe publiko]] eta [[itunduen sare]] batek osatzen du, [[Haur hezkuntza|haur hezkuntzatik]] hasi eta [[Bigarren hezkuntza|bigarren hezkuntzaraino]] eta [[Batxilergo|batxilergoraino]]. Gainera, gero eta kezka handiagoa dago euskarazko irakaskuntzaren inguruan, eta hizkuntza hori, gaztelaniarekin batera, koofiziala da hezkuntza maila guztietan. Udalerri gehienek, Okondo eta Artziniega barne, haur eta lehen hezkuntzako eskola publikoak dituzte. Laudion eta Amurrion daude ikastola eta ikastetxe publiko handienak, hala nola Laudioko [[Laudio Ikastetxea]] edo [[Lucas Rey Ikastetxea|Amurrioko Lucas Rey Ikastetxea,]] bi hizkuntza koofizialetan hezkuntza eskaintzen dutenak. Bigarren hezkuntza eta batxilergoa Laudion eta Amurrion dauden [[Institutu publikoak|institutu publikoetan]] ematen dira. Laudion, Laudio BHIk eta San Jose Ikastetxeak bigarren hezkuntzako eta batxilergoko programak eskaintzen dituzte euskaraz eta gaztelaniaz. Amurrion, [[Zaraobe ikastetxea|Zaraobe]] BHI eskualdeko ikastetxe garrantzitsuenetako bat da, bigarren hezkuntzako eta batxilergoko ikasleentzako hezkuntza eskaintza osoarekin, baita [[Lanbide heziketa|lanbide heziketako]] programekin ere. Lanbide Heziketa funtsezko alderdia da Aiaraldean, eskualdearen izaera industriala dela eta. Laudion eta Amurrion [[erdi eta goi mailako heziketa zikloak]] eskaintzen dituzten zentroak daude, industria sektorearen beharrak asetzera bideratuak, hala nola mekanika, elektrizitatea, elektronika eta administrazioa. Amurrioko Zaraobe [[Lanbide Heziketako Zentroa]] eskualdeko garrantzitsuenetako bat da, fabrikazio mekanikoa, elektronika eta administrazioa bezalako arloetan espezializatutako programekin, tokiko lan eskariarekin lerrokatzen direnak, bereziki industria arloan. Aiaraldean ez dago [[Unibertsitate|unibertsitaterik]], baina Bilbon eta Gasteizen inguruko unibertsitateekin ondo konektatuta dago. Ikasleak erraz sar daitezke [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatera]], eta campusak dituzte bi hirietan. Aldiriko trenek eta autobus konexioek eskualdeko ikasleak goi mailako ikasketak egitera joatea ahalbidetzen dute. == Politika == {| class="wikitable" |'''#''' |'''Udalerria''' |'''Kontzejuak''' |'''Alkatea''' |'''Alkatearen''' '''alderdi politikoa''' |'''Biztanleria''' '''(2020)''' |'''Biztanleriaren''' '''ehunekoa,''' '''Aiaraldeko''' '''guztizkoan''' |'''Azalera''' '''(km²)''' |- |1 |[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |[[Amurrio]] |[[Aloria]] [[Artomaña]] [[Baranbio]] [[Delika]] [[Larrinbe]] [[Lekamaña]] [[Lezama (Araba)|Lezama]] [[Saratxo]] [[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]] [[Añes]] '''[[Arespalditza]]''' (herriburua) [[Beotegi]] [[Erbi (Aiara)|Erbi]] [[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]] [[Etxegoien]] [[Izoria]] [[Kexaa]] [[Lanteno]] [[Lexartzu]] [[Luiaondo]] [[Luxo]] [[Madaria (Aiara)|Madaria]] [[Maroño]] [[Menagarai]] [[Menoio]] [[Murga]] [[Olabezar]] [[Opellora]] [[Ozeka]] [[Salmanton|Sanbantone]] [[Soxo]] [[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |'''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' | |} == Komunikabideak == === Aiaraldea === Eskualdean nabarmenena eta hedadurarik handiena duena [[Aiaraldea.eus]] da, tokiko eta eskualdeko albisteak estaltzen dituen euskarazko komunikabide digitala. Aiaraldea.eusek funtsezko zeregina du biztanleek tokiko politikari, kulturari, ekonomiari eta ekitaldi sozialei buruzko informazioa izan dezaten. Gainera, euskararen erabilera sustatzen du, eskualdearen [[Kultur nortasuna|kultur nortasunaren]] zati garrantzitsua baita. [[Kultura|Kulturari]], [[Kirol|kirolari]], [[Hezkuntza|hezkuntzari]], [[Tokiko politika|tokiko politikari]], ekonomiari buruzko edukiak eskaintzen ditu. Aiaraldea.eus funtsezko tresna da komunitatea tokiko gaiei buruz informatuta edukitzeko, eta adibide argia da euskarazko hedabideak gero eta gehiago ari direla zabaltzen eskualdeko albisteak. == Kultura == Aiarako Koadrila, [[Artearen historia|artean]] eta [[Literatura|literaturan]] herentzia kultural aberatsa izateagatik nabarmentzen den eskualdea da, bere [[nortasuna]] moldatu duten eragin historikoen lekuko bizia izanik. Artearen esparruan, arkitektura Aiaraldeako elementu adierazgarrienetako bat da. Paisaia ikus daitezken [[eliza]] eta [[Ermita|ermitak]] gotikotik hasi eta [[Errenazentismo|errenazentistaraino]] doazen estiloen adibide dira. Horien artean, Amurrioko Andre Maria Eliza nabarmentzen da egitura bikainagatik eta apaindura-xehetasunengatik, Erdi Aroaren eta Errenazimenduaren arteko trantsizioa islatzen dutenak. Beste leku enblematiko bat [[Menako San Migel]] baseliza da, bere izaera espirituala eta tokiko [[Tradizio erlijiosoa|tradizio erlijiosoekin]] duen lotura nabarmentzen dituen ingurune natural batez inguratua. [[Jauregia dorretxea (Irurita)|Dorretxeak]], euskal nobleziaren ohiko defentsa eraikuntzak, Aiarako historia feudalaren sinbolo ere badira. Eraikin horiek funtzio militarra izateaz gain, eskualdeko familia eraginkorrenentzako egoitza ere baziren. [[Artziniegako Dorrea]], adibidez, erreferente kultural bihurtu da [[Museo Etnografikoan]], non mendeetan zehar eskualdeko eguneroko bizitza kontatzen duten objektuak eta testigantzak gordetzen diren. [[Pintura|Pinturari]] eta [[Eskulturagintza|eskulturari]] dagokienez, eskualdearen ezaugarria bere arte sakratua da, bereziki elizetako erretauletan ikus daitekeena, estilo [[gotikoak]] eta [[Barrokoa Euskal Herrian|barrokoak]] nahasten baitituzte. Artelan ez ezik, Aiaraldeko historia markatu duen [[Erlijio askatasun|erlijiotasun]] sakonaren irudikapenak ere badira pieza horiek. Gainera, duela gutxi, [[eskultura garaikidea]] paisaian integratzen hasi da, natura eta hiri ingurunearekin hitz egin nahi duten lanekin, eskualdeko ondare artistiko aberatsari ikuspegi modernoa emanez. Aiarako Kuadrillako literaturak ere sustrai sakonak eta eragin nabarmena ditu. Erdi Aroan, lurralde hau garaiko idazlerik nabarmenenetako baten sorlekua izan zen[[Petri II.a Lopez Aiarakoa|, Pero López de Ayala]] (1332-1407), kronista, poeta eta politikaria. Bere lanik ezagunena, Rimado de Palacio, bere garaiko kezkak eta balioak islatzen dituen kritika sozial bat da. Gainera, [[Gaztelako erregeen zerrenda|Gaztelako Erregeen Kronikak]], Petri I.a Ankerra eta Henrike II.a bezalako erregeen bizitzak kontatu zituena, funtsezkoak dira XIV. mendeko Iberiar Penintsulako historia ulertzeko. Literatura idatziarekin batera, ahozko tradizioak leku berezia du Aiarako kulturan. Belaunaldiz belaunaldi euskaraz eta gaztelaniaz transmititutako kondairek eta ipuinek bizirik mantendu dituzte [[Sorginetxe|sorginei]][[Herri-mitoei|, herri-mitoei]] eta gertaera historikoei buruzko kontakizunak. Eskualdeko dorre eta paisaietan girotutako istorio hauek iruditeria kolektiboaren parte dira eta herriaren eta inguruaren arteko loturaren isla dira. Garai modernoetan, [[Literatura|literaturak]] paper garrantzitsua izaten jarraitzen du Aiaran, euskaraz zein gaztelaniaz idazten duten egileekin, nortasuna, memoria historikoa eta landa-bizitza bezalako gaiak aztertuz[[Kultur elkarteek|. Kultur elkarteek]] eta hainbat ekitaldik, hala nola liburu-azokek eta literatur jardunaldiek idazle horiei ikusgarritasuna ematen lagundu dute, eta tailer eta errezitaldiek, berriz, obra berrien sorkuntza eta hedapena sustatzen dute. Aiarako Koadrila, azken batean, artea eta literatura elkartzen diren lurraldea da, bere iragana zaintzeko eta sormen garaikidea elikatzeko. Euskal Herriko kultur aberastasunaren isla da eskualde hau, eta artea eta letrak nortasunaren eta [[Gizarte-kohesio|gizarte-kohesioaren]] eragile izan daitezkeela erakusten du. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Jaiak eta ospakizunak == Aiarako Kuadrillak bere nortasun historikoa eta tradizio errotuenak islatzen dituzten ospakizunez beteriko jai-egutegia du. Jai hauek ez dira soilik tokiko komunitateak batzeko une bat, baizik eta bisitariek eskualdeko aberastasun kulturala esperimentatzeko aukera bat ere badira. Festarik aipagarrienen artean zaindariak daude, hala nola Jasokundeko Andre Maria eta San Roke Amurrion, abuztuan ospatzen direnak. Ospakizun horiek ekitaldi erlijiosoak (prozesioak eta meza ospetsuak, esaterako) eta herri-jarduerak (berbenak, kirol-lehiaketak, merkatu tradizionalak eta zuzeneko musika-ikuskizunak) uztartzen dituzte. Laudion (Laudio), abuztuaren 15etik 17ra ospatzen diren San Roke eta San Sebastian jaiak dira enblematikoenak. Jai hauek jendetza erakartzen dute erromeria koloretsuekin, kontzertuekin, lehiaketa gastronomikoekin eta Nerbioi ibaian piraguetan egin ohi duten jaitsierarekin. Gainera, San Blas jaietan, otsailaren 3an, nekazaritzako eta artisautzako azoka ospetsua dago, eta bertako produktuak eros daitezke bertan, erroskillak eta San Blas lokarri tipikoa, esaterako. Okondon, maiatzaren 15eko San Isidro Jaia gehien espero denetako bat da, bereziki landa-tradizioetan duen ikuspegiagatik. Ospakizun honetan, herriak nekazaritza eta abeltzaintza azoka bat antolatzen du, baita euskal kirolen erakustaldiak, dantzak eta musika tradizionala barne hartzen dituzten kultur jarduerak ere. Aiarako udalerrian, apirilaren 28an ospatzen diren San Prudentzio Jaiek garrantzi handia dute komunitatearentzat. Egun horretan, ermitak eta landa-eremuak herri-erromerien agertoki bihurtzen dira, eta erlijio-suhartasuna eta aire zabaleko jardueren alaitasuna uztartzen dira. Abuztuaren 24ko San Bartolome Jaiak ere nabarmentzen dira, non jai, musika eta kirol ekitaldiak antolatzen diren. Artziniegan, irailaren amaieran San Migel jaiak dira gehien espero diren ekitaldietako bat. Herri hau bizitzaz betetzen da dantza tradizionalekin, kontzertuekin, artisautza azokekin eta euskal dantzen tradizioa bizirik mantentzen duten herriko taldeen parte-hartzearekin. Herriko jaiez gain, Aiarako Kuadrilla ezaguna da bere kultur ekitaldiengatik. Garrantzitsuenetako bat Amurrioko San Anton Azoka da, urtarrilean egin zena. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren merkatua eta eskualdeko landa ondareari balioa ematen dioten lehiaketak eta erakusketak biltzen ditu. Beste ekitaldi aipagarri bat Artziniegako Erdi Aroko Azoka da, irailean egiten dena. Ospakizun honetan, udalerriko kaleak eraldatu egiten dira Erdi Aroko giroa birsortzeko, merkatuak, juglareen ikuskizunak, txapelketak eta lanbide tradizionalen tailerrak eskainiz. Azoka hau bertakoek zein bisitariek gehien espero duten hitzorduetako bat da, historia, artea eta entretenimendua uztartzen baititu. Gastronomiari dagokionez, Amurrioko Txakolinaren Jaia Euskal Herriko ardo zuri tipikoari egindako omenaldia da. Udaberrian egiten den ospakizun honetan, bertako ekoizleek txakolin dastaketak eskaintzen dituzte, bertako produktuekin batera, kultura eta musika jarduerak antolatzen diren bitartean. Azkenik, herri erromeriak nabarmendu behar dira, hala nola San Prudentzio eta San Bartolome erromeriak, erlijio grina aire zabaleko jai-topaketekin uztartzen dutenak, musika, dantza eta gastronomiarekin batera. Ospakizun horiek bereziki hunkigarriak dira tokiko komunitateentzat, kide izatearen eta tradizioaren zentzua indartzen baitute. Aiarako Kuadrillako jaiak eta jaialdiak, azken batean, bertako kultura biziaren adierazgarri dira, non iraganak eta orainak elkar hartzen duten komunitate-loturak sendotzen dituzten alaitasun eta topaketa uneak eskaintzeko. == Kirolak == === Laudioko Kirol Elkartea === 1927an sortua, Laudioko klubik adierazgarriena da eta Arabako Ohorezko Dibisioan jokatzen du, Espainiako Hirugarren Mailatik gertu. Kategoria guztietan taldeak dituen egitura bat du, haurrentzat zein seniorrentzat. === Altzarrate Kirol Elkartea === Emakumezkoen futbol taldea, adin ezberdinekin lan egiten duena eta Aiaraldeko neska askok parte hartzen duena. === Laudio Atletismo Kirol Elkartea === Klub honek atletismoa hainbat diziplinatan praktikatzea sustatzen du, herri lasterketak eta tokiko ekitaldiak antolatuz. === Laudio Rugby Taldea === Aiaraldeko Astoak Rugby taldea, gazteen eta helduen arteko kirol honen praktika sustatzen du. Proiektu berria da, Aiaraldean denbora luzez galdutako espazio bat ireki nahi duena, errugbia, alegia. === Amurrio Kluba === 1949an sortua, Aiaraldeko talde garrantzitsuenetako bat da. Urte askoan lehiatu da Bigarren B Mailaren eta Espainiako Hirugarren Mailaren artean, eta bere garaian bigarren mailako playoffak jokatzera iritsi zen. Gaur egun Arabako Ohorezko Dibisioan ari da, urte asko eman dituzten lekura itzultzeko ametsetan. Gaztetatik seniorrerainoko taldeak ditu eta bere estadioa Araba osoko onenetakoa da, Basarte izenekoa. === Amurrio Rugby Taldea === Nerbioi Rugby Elkartea: errugbiari eskainia, Aiaraldean errugbi kirola sustatu nahi izan duen talde historiko bat izan da. 2017tik 2022ra arte ez zen talderik atera Amurrion, eta 2023an Universitario Bilbaorekin batera aritu zen elkarrekin lehiatzeko. === Amurrio Trail Taldea === Trail Running mendiko lasterketak sustatu, ekitaldiak antolatu eta naturan horrelako probak egiten dituzten kirolariak entrenatzen dituen kluba da. Talde honek eragin handia du Aiaraldeko gizartean, lasterketa edo martxa solidarioak egiteagatik eta Aiaraldeko ikuspegiez gozatu ahal izateagatik. === Eskupilota === Eskupilotak euskal pilotaren praktika sustatzen du Amurrion eta lehiaketak antolatzen ditu bere frontoian. Gabonetan beti jokatzen dira txapelketa amateurrak Aiaraldeko herritarren artean eta gaur egun Iker Larrazabal Amurrioko frontotik ateratako jokalari profesionala dugu. === Mendiko Lagunak === Mendi-ibiliak eta alpinismoa antolatzen ditu Aiaraldean eta Euskal Herrian zehar. Mendi-ibiliak eta mendiak eginez, Amurrio Trail taldearen oso antzekoa. == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] clcw8h7fgyfsohwcu3anmkgjjvhlzy0 10003274 10003207 2024-12-18T11:12:47Z OrtizdeLuna 169004 10003274 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria, arkitektura eta automobil aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Aiaraldeko ekonomia bere landa-iraganaren, industrializazioaren eta zerbitzuen sektorearen gero eta garrantzi handiagoaren konbinazioak markatu du. Urteetan zehar, eskualdeak eraldaketa esanguratsua izan du, batez ere nekazaritza ekonomia batetik hasi eta industria eskualde bihurtu arte. === '''1. Lehen sektorea (nekazaritza eta abeltzaintza)''' === Lehen sektoreak pisua galdu badu ere Aiaraldeko ekonomian urteetan zehar, presentzia esanguratsua izaten jarraitzen du, batez ere landaguneetan eta mendialdeetan. Jarduera nagusiak abeltzaintza (batez ere behiak eta ardiak) eta nekazaritza dira, zerealak, barazkiak eta mahastiak bezalako laboreekin. Nekazaritza: Eskualdeak nekazaritza sektore txiki bat du, zereal laboreetan eta baratzeko produktuetan zentratua. Mahastiak ere nabarmentzen dira eremu batzuetan, ardoaren eta produktu eratorrien ekoizpena oraindik ere garrantzitsua baita, bereziki Aiaraldean, Arabako Txakolina Jatorri Deituraren barruan baitago, euskal ardo tipikoa, txakolina, ekoizten duen jatorrizko deitura. Abeltzaintza: Landa-jarduera tradizionalenetako bat da. Abeltzaintzako ustiategiak daude, batez ere esnetarako eta haragitarako behienak, landa-ekonomian zeregin garrantzitsua izaten jarraitzen dutenak. Gazta bezalako produktu eratorrien ekoizpena ere presente dago, bereziki Idiazabal gazta, euskal gastronomian oso baloratua. Hala ere, enpleguari eta BPGari dagokienez, Aiaraldeko lehen sektorea gutxiengoa da beste sektoreekin alderatuta. === '''2. Bigarren sektorea (industria eta manufaktura)''' === Bigarren sektorea Aiaraldeko motor ekonomikoa da, eta eskualdearen garapen ekonomikoaren oinarria izan da XIX. mendetik. Eskualdearen industrializazioa oso lotuta dago siderurgiarekin, metalurgiarekin eta produktu industrialen fabrikazioarekin. Industria-jarduera nagusien artean hodiak, beirazko ontziak, automobilgintzarako osagaiak eta altzairuzko produktuak ekoiztea daude. Aiaraldean tamaina handiko hainbat industria-enpresa daude, eta estatuko eta nazioarteko erreferentzia izaten jarraitzen dute. Aiaraldeko industria sektorea eskualdeko eta Arabako BPGaren ehuneko handi baten arduraduna da. Eskualde bakoitzeko zifra publiko espezifikorik ez dagoen arren, Arabako industria sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago sortzen duela kalkulatzen da. Eskualdeko industria-enpresa nagusiek (Tubacex, Vidrala, Tubos Reunidos, Guardian Glass), oro har, 5.000 enplegu zuzen baino gehiago sortzen dituzte eskualdean, eta zeharkako enpleguak sortzen dituzte lotutako sektoreetan, hala nola logistikan, mantentze-lanetan eta zerbitzu osagarrietan. Tubos Reunidosek 1.500 langile inguru ditu Laudion eta Aiaran, bereziki Luiaondon eta Amurrioko mugan. Vidrala bigarren enpresa handiena da, 1.200 langile baino gehiago ditu bere plantetan, eta egoitza nagusia Laudion du. Ondoren, Tubacex enpresak 900 langile inguru ditu Amurrioko lantegi nagusian eta Laudion bulegoak. Eta enpresa handi hauekin amaitzeko, Guardian Glassek 300 langile inguru izango lituzke Laudion. Horrez gain, Aiaraldeko bigarren sektoreko enpresek esportazio-ikuspegi handia dute, eta horrek ekarpen nabarmena egiten dio Arabako eta Euskadiko merkataritza-balantzeari. Kalkuluen arabera, Tubacex, Tubos Reunidos eta Vidrala enpresen ekoizpenaren zati handi bat nazioarteko merkatura bideratzen da, eta 80 herrialde baino gehiagotara saltzen da. Esportazio-maila handi horrek indartu egiten du Aiaraldea industria-gune esportatzaile garrantzitsu gisa duen posizioa. === '''3. Hirugarren sektorea (zerbitzuak)''' === Hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea nabarmen hazi da azken hamarkadetan Aiaraldean, baina oraindik industria-sektorearen atzetik dago, garrantzi ekonomikoari dagokionez. Sektore horren barruan sartzen dira merkataritza, zerbitzu publikoak, hezkuntza, finantza-zerbitzuak eta, berrikiago, landa-turismoa. Merkataritza eta zerbitzu publikoak: Laudio eta Amurrioko udalerrietan, tokiko merkataritza eta herritarrei arreta emateko zerbitzuak, hala nola hezkuntza, osasuna eta administrazioa, funtsezkoak dira tokiko ekonomiarako. Hirigune horietan denda, jatetxe, taberna eta banku-zerbitzu ugari egoteak hirugarren sektorean enplegua lortzen laguntzen du. Landa-turismoa: Turismoak gero eta pisu handiagoa hartu du, industriaren osagarria den sektore ekonomiko gisa. Aiaraldeak, bere aberastasun natural eta kulturalarekin, landa turismoan, mendi-ibilietan eta ondare historikoan interesa duten bisitariak erakarri ditu. Artziniega, Erdi Aroko hirigune historikoa edo Gorobel mendilerroko ingurune naturala bezalako eremuak erakargarri turistiko garrantzitsuak dira. Gainera, turismo gastronomikoa, txakolina eta Idiazabal gazta produktu nagusiak izanik, hazkunde-faktorea izan da ostatuan eta sukaldaritzan aritzen diren tokiko enpresa txikientzat. Enpresa txiki eta ertainak (ETEak): Aiaraldean, hainbat zerbitzutan diharduten ETEek osatutako enpresa-sarea dago, aholkularitzetatik hasi eta garraioraino, tokiko ekonomia osatzen dutenak. Enpresa txiki horiek funtsezko eginkizuna betetzen dute enpleguaren dibertsifikazioan. == Demografia == Aiaraldeak 40.000 biztanle inguru ditu, eta modu desberdinean banatuta dago osatzen duten udalerrien artean. Bi herrigune handienek, Laudiok (Laudio) eta Amurriok, biltzen dute biztanleriaren zatirik handiena, industria- eta hiri-izaeragatik, eta udalerri txikienek, Aiarak (Aiara), Artziniegak eta Okondok esaterako, biztanleria landatarragoa eta sakabanatuagoa dute. Baina hori ez zen horrela izan XIX. mendeko garapen ekonomikora arte, batez ere Euskal Herriko eta Espainiako beste eskualde batzuetako langileak erakarri zituen industrializazioagatik. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} Euskal Autonomia Erkidegoko beste eskualde askotan gertatzen den bezala, Aiaraldean biztanleria zahartzen ari da. Jaiotza-tasaren jaitsierak eta bizi-itxaropenaren igoerak 65 urtetik gorako pertsonen proportzioa handitzea eragin dute. Fenomeno hori nabarmenagoa da landa-eremuko udalerrietan, hala nola Aiaraldean eta Okondon, non gazte gutxiago dauden eta biztanleria zaharragoa izateko joera dagoen. Laudio eta Amurrio bezalako udalerrietan, biztanleriaren zahartzea ere gertatzen den arren, gazte eta familia gazte gehiago egoteak biztanleriaren egitura neurri batean orekatzen laguntzen du. == Azpiegitura == === '''Garraio-sarea''' === Aiaraldeak ondo lotutako [[bide-sare]] bat du, eskualde barruko zein inguruko probintzietarako garraioa errazten duena. Errepide nagusiak [[A-624 errepidea]] (Laudio eta Amurrio Urduñarekin lotzen dituena) eta [[N-625 errepidea]] (Bilborekin lotzen duena) dira. Aiarako, Artziniegako, Orduña eta Okondoko landa udalerriak lotzen dituzten tokiko errepideak ere badaude. [[Renfe Aldiriak|Renfeko]] aldiriko [[Trena Euskal Herrian|trena]] garraiobide erabakigarria da, batez ere Bilborako joan-etorrietarako. Renferen [[C-3 linea (Bilboko Renfe Aldiriak)|C-3 lineak]] Bilbo, Laudio, Amurrio eta Urduña lotzen ditu, eta Bizkaiko hiriburuarekin konexio azkarra eta ohikoa eskaintzen du. Azpiegitura hori funtsezkoa da Aiaraldean bizi eta Bilbon edo haren metropoli-eremuan lan egiten duten langileentzat. Aiaraldea eta [[Bilbo|Bilbo,]] [[Gasteiz]] eta beste gune garrantzitsu batzuk lotzen dituzten hiriarteko autobus-zerbitzuak daude. [[Araba Bus|Arababus]] enpresak eta beste operadore pribatu batzuek garraio publikoaren beharrak asetzen dituzten ibilbideak eskaintzen dituzte. === '''Osasuna''' === Laudion eta Amurrion osasun publikoko zentroak daude, [[Osakidetza|Osakidetzaren]] Sarekoak (Euskal Osasun Zerbitzua). Zentro horiek lehen mailako arreta, pediatria-zerbitzuak, medikuntza orokorreko kontsultak, erizaintza eta tokiko biztanleentzat funtsezkoak diren beste zerbitzu batzuk eskaintzen dituzte. Laudiok eskualdeko osasun zentro handienetako bat du, oinarrizko espezialitate medikoen eta lehen mailako arretaren eskaintza zabalarekin inguruko biztanleentzat. Amurrioko [[Osasun-zentro|Osasun Zentroak]] ere tamaina handia du eta antzeko funtzioa betetzen du. Aiaraldean eskualdeko ospitalerik ez dagoen arren, pazienteak gertuko ospitaleetara sar daitezke Bilbon eta Gasteizen. Aiaraldean bizi direnek gehien erabiltzen dituzten ospitaleen artean daude [[Barakaldo|Barakaldoko]] (Bizkaia) [[Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea]] (Laudiotik 20 minutu ingurura dago autoz) eta Gasteizko [[Txagorritxu Ospitalea]]. Larrialdietan edo arreta mediko espezializatua behar denean pazienteak ospitale horietara bideratzeko [[Osasun-garraioa|osasun-garraioko]] zerbitzuak daude. Eskualdeak udalerri guztietan banatutako farmazia sare bat ere badu, baita osasun zerbitzu pribatuak ere, hala nola [[hortz-klinikak]] eta [[Fisioterapia|fisioterapia zentroak.]] === '''Hezkuntza''' === Aiaraldeako [[hezkuntza sistema]] [[Ikastetxe|ikastetxe publiko]] eta [[itunduen sare]] batek osatzen du, [[Haur hezkuntza|haur hezkuntzatik]] hasi eta [[Bigarren hezkuntza|bigarren hezkuntzaraino]] eta [[Batxilergo|batxilergoraino]]. Gainera, gero eta kezka handiagoa dago euskarazko irakaskuntzaren inguruan, eta hizkuntza hori, gaztelaniarekin batera, koofiziala da hezkuntza maila guztietan. Udalerri gehienek, Okondo eta Artziniega barne, haur eta lehen hezkuntzako eskola publikoak dituzte. Laudion eta Amurrion daude ikastola eta ikastetxe publiko handienak, hala nola Laudioko [[Laudio Ikastetxea]] edo [[Lucas Rey Ikastetxea|Amurrioko Lucas Rey Ikastetxea,]] bi hizkuntza koofizialetan hezkuntza eskaintzen dutenak. Bigarren hezkuntza eta batxilergoa Laudion eta Amurrion dauden [[Institutu publikoak|institutu publikoetan]] ematen dira. Laudion, Laudio BHIk eta San Jose Ikastetxeak bigarren hezkuntzako eta batxilergoko programak eskaintzen dituzte euskaraz eta gaztelaniaz. Amurrion, [[Zaraobe ikastetxea|Zaraobe]] BHI eskualdeko ikastetxe garrantzitsuenetako bat da, bigarren hezkuntzako eta batxilergoko ikasleentzako hezkuntza eskaintza osoarekin, baita [[Lanbide heziketa|lanbide heziketako]] programekin ere. Lanbide Heziketa funtsezko alderdia da Aiaraldean, eskualdearen izaera industriala dela eta. Laudion eta Amurrion [[erdi eta goi mailako heziketa zikloak]] eskaintzen dituzten zentroak daude, industria sektorearen beharrak asetzera bideratuak, hala nola mekanika, elektrizitatea, elektronika eta administrazioa. Amurrioko Zaraobe [[Lanbide Heziketako Zentroa]] eskualdeko garrantzitsuenetako bat da, fabrikazio mekanikoa, elektronika eta administrazioa bezalako arloetan espezializatutako programekin, tokiko lan eskariarekin lerrokatzen direnak, bereziki industria arloan. Aiaraldean ez dago [[Unibertsitate|unibertsitaterik]], baina Bilbon eta Gasteizen inguruko unibertsitateekin ondo konektatuta dago. Ikasleak erraz sar daitezke [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatera]], eta campusak dituzte bi hirietan. Aldiriko trenek eta autobus konexioek eskualdeko ikasleak goi mailako ikasketak egitera joatea ahalbidetzen dute. == Politika == {| class="wikitable" |'''#''' |'''Udalerria''' |'''Kontzejuak''' |'''Alkatea''' |'''Alkatearen''' '''alderdi politikoa''' |'''Biztanleria''' '''(2020)''' |'''Biztanleriaren''' '''ehunekoa,''' '''Aiaraldeko''' '''guztizkoan''' |'''Azalera''' '''(km²)''' |- |1 |[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |[[Amurrio]] |[[Aloria]] [[Artomaña]] [[Baranbio]] [[Delika]] [[Larrinbe]] [[Lekamaña]] [[Lezama (Araba)|Lezama]] [[Saratxo]] [[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]] [[Añes]] '''[[Arespalditza]]''' (herriburua) [[Beotegi]] [[Erbi (Aiara)|Erbi]] [[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]] [[Etxegoien]] [[Izoria]] [[Kexaa]] [[Lanteno]] [[Lexartzu]] [[Luiaondo]] [[Luxo]] [[Madaria (Aiara)|Madaria]] [[Maroño]] [[Menagarai]] [[Menoio]] [[Murga]] [[Olabezar]] [[Opellora]] [[Ozeka]] [[Salmanton|Sanbantone]] [[Soxo]] [[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |'''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' | |} == Komunikabideak == === Aiaraldea === Eskualdean nabarmenena eta hedadurarik handiena duena [[Aiaraldea.eus]] da, tokiko eta eskualdeko albisteak estaltzen dituen euskarazko komunikabide digitala. Aiaraldea.eusek funtsezko zeregina du biztanleek tokiko politikari, kulturari, ekonomiari eta ekitaldi sozialei buruzko informazioa izan dezaten. Gainera, euskararen erabilera sustatzen du, eskualdearen [[Kultur nortasuna|kultur nortasunaren]] zati garrantzitsua baita. [[Kultura|Kulturari]], [[Kirol|kirolari]], [[Hezkuntza|hezkuntzari]], [[Tokiko politika|tokiko politikari]], ekonomiari buruzko edukiak eskaintzen ditu. Aiaraldea.eus funtsezko tresna da komunitatea tokiko gaiei buruz informatuta edukitzeko, eta adibide argia da euskarazko hedabideak gero eta gehiago ari direla zabaltzen eskualdeko albisteak. == Kultura == Aiarako Koadrila, [[Artearen historia|artean]] eta [[Literatura|literaturan]] herentzia kultural aberatsa izateagatik nabarmentzen den eskualdea da, bere [[nortasuna]] moldatu duten eragin historikoen lekuko bizia izanik. Artearen esparruan, arkitektura Aiaraldeako elementu adierazgarrienetako bat da. Paisaia ikus daitezken [[eliza]] eta [[Ermita|ermitak]] gotikotik hasi eta [[Errenazentismo|errenazentistaraino]] doazen estiloen adibide dira. Horien artean, Amurrioko Andre Maria Eliza nabarmentzen da egitura bikainagatik eta apaindura-xehetasunengatik, Erdi Aroaren eta Errenazimenduaren arteko trantsizioa islatzen dutenak. Beste leku enblematiko bat [[Menako San Migel]] baseliza da, bere izaera espirituala eta tokiko [[Tradizio erlijiosoa|tradizio erlijiosoekin]] duen lotura nabarmentzen dituen ingurune natural batez inguratua. [[Jauregia dorretxea (Irurita)|Dorretxeak]], euskal nobleziaren ohiko defentsa eraikuntzak, Aiarako historia feudalaren sinbolo ere badira. Eraikin horiek funtzio militarra izateaz gain, eskualdeko familia eraginkorrenentzako egoitza ere baziren. [[Artziniegako Dorrea]], adibidez, erreferente kultural bihurtu da [[Museo Etnografikoan]], non mendeetan zehar eskualdeko eguneroko bizitza kontatzen duten objektuak eta testigantzak gordetzen diren. [[Pintura|Pinturari]] eta [[Eskulturagintza|eskulturari]] dagokienez, eskualdearen ezaugarria bere arte sakratua da, bereziki elizetako erretauletan ikus daitekeena, estilo [[gotikoak]] eta [[Barrokoa Euskal Herrian|barrokoak]] nahasten baitituzte. Artelan ez ezik, Aiaraldeko historia markatu duen [[Erlijio askatasun|erlijiotasun]] sakonaren irudikapenak ere badira pieza horiek. Gainera, duela gutxi, [[eskultura garaikidea]] paisaian integratzen hasi da, natura eta hiri ingurunearekin hitz egin nahi duten lanekin, eskualdeko ondare artistiko aberatsari ikuspegi modernoa emanez. Aiarako Kuadrillako literaturak ere sustrai sakonak eta eragin nabarmena ditu. Erdi Aroan, lurralde hau garaiko idazlerik nabarmenenetako baten sorlekua izan zen[[Petri II.a Lopez Aiarakoa|, Pero López de Ayala]] (1332-1407), kronista, poeta eta politikaria. Bere lanik ezagunena, Rimado de Palacio, bere garaiko kezkak eta balioak islatzen dituen kritika sozial bat da. Gainera, [[Gaztelako erregeen zerrenda|Gaztelako Erregeen Kronikak]], Petri I.a Ankerra eta Henrike II.a bezalako erregeen bizitzak kontatu zituena, funtsezkoak dira XIV. mendeko Iberiar Penintsulako historia ulertzeko. Literatura idatziarekin batera, ahozko tradizioak leku berezia du Aiarako kulturan. Belaunaldiz belaunaldi euskaraz eta gaztelaniaz transmititutako kondairek eta ipuinek bizirik mantendu dituzte [[Sorginetxe|sorginei]][[Herri-mitoei|, herri-mitoei]] eta gertaera historikoei buruzko kontakizunak. Eskualdeko dorre eta paisaietan girotutako istorio hauek iruditeria kolektiboaren parte dira eta herriaren eta inguruaren arteko loturaren isla dira. Garai modernoetan, [[Literatura|literaturak]] paper garrantzitsua izaten jarraitzen du Aiaran, euskaraz zein gaztelaniaz idazten duten egileekin, nortasuna, memoria historikoa eta landa-bizitza bezalako gaiak aztertuz[[Kultur elkarteek|. Kultur elkarteek]] eta hainbat ekitaldik, hala nola liburu-azokek eta literatur jardunaldiek idazle horiei ikusgarritasuna ematen lagundu dute, eta tailer eta errezitaldiek, berriz, obra berrien sorkuntza eta hedapena sustatzen dute. Aiarako Koadrila, azken batean, artea eta literatura elkartzen diren lurraldea da, bere iragana zaintzeko eta sormen garaikidea elikatzeko. Euskal Herriko kultur aberastasunaren isla da eskualde hau, eta artea eta letrak nortasunaren eta [[Gizarte-kohesio|gizarte-kohesioaren]] eragile izan daitezkeela erakusten du. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Jaiak eta ospakizunak == Aiarako Kuadrillak bere nortasun historikoa eta tradizio errotuenak islatzen dituzten ospakizunez beteriko jai-egutegia du. Jai hauek ez dira soilik tokiko komunitateak batzeko une bat, baizik eta bisitariek eskualdeko aberastasun kulturala esperimentatzeko aukera bat ere badira. Festarik aipagarrienen artean zaindariak daude, hala nola Jasokundeko Andre Maria eta San Roke Amurrion, abuztuan ospatzen direnak. Ospakizun horiek ekitaldi erlijiosoak (prozesioak eta meza ospetsuak, esaterako) eta herri-jarduerak (berbenak, kirol-lehiaketak, merkatu tradizionalak eta zuzeneko musika-ikuskizunak) uztartzen dituzte. Laudion (Laudio), abuztuaren 15etik 17ra ospatzen diren San Roke eta San Sebastian jaiak dira enblematikoenak. Jai hauek jendetza erakartzen dute erromeria koloretsuekin, kontzertuekin, lehiaketa gastronomikoekin eta Nerbioi ibaian piraguetan egin ohi duten jaitsierarekin. Gainera, San Blas jaietan, otsailaren 3an, nekazaritzako eta artisautzako azoka ospetsua dago, eta bertako produktuak eros daitezke bertan, erroskillak eta San Blas lokarri tipikoa, esaterako. Okondon, maiatzaren 15eko San Isidro Jaia gehien espero denetako bat da, bereziki landa-tradizioetan duen ikuspegiagatik. Ospakizun honetan, herriak nekazaritza eta abeltzaintza azoka bat antolatzen du, baita euskal kirolen erakustaldiak, dantzak eta musika tradizionala barne hartzen dituzten kultur jarduerak ere. Aiarako udalerrian, apirilaren 28an ospatzen diren San Prudentzio Jaiek garrantzi handia dute komunitatearentzat. Egun horretan, ermitak eta landa-eremuak herri-erromerien agertoki bihurtzen dira, eta erlijio-suhartasuna eta aire zabaleko jardueren alaitasuna uztartzen dira. Abuztuaren 24ko San Bartolome Jaiak ere nabarmentzen dira, non jai, musika eta kirol ekitaldiak antolatzen diren. Artziniegan, irailaren amaieran San Migel jaiak dira gehien espero diren ekitaldietako bat. Herri hau bizitzaz betetzen da dantza tradizionalekin, kontzertuekin, artisautza azokekin eta euskal dantzen tradizioa bizirik mantentzen duten herriko taldeen parte-hartzearekin. Herriko jaiez gain, Aiarako Kuadrilla ezaguna da bere kultur ekitaldiengatik. Garrantzitsuenetako bat Amurrioko San Anton Azoka da, urtarrilean egin zena. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren merkatua eta eskualdeko landa ondareari balioa ematen dioten lehiaketak eta erakusketak biltzen ditu. Beste ekitaldi aipagarri bat Artziniegako Erdi Aroko Azoka da, irailean egiten dena. Ospakizun honetan, udalerriko kaleak eraldatu egiten dira Erdi Aroko giroa birsortzeko, merkatuak, juglareen ikuskizunak, txapelketak eta lanbide tradizionalen tailerrak eskainiz. Azoka hau bertakoek zein bisitariek gehien espero duten hitzorduetako bat da, historia, artea eta entretenimendua uztartzen baititu. Gastronomiari dagokionez, Amurrioko Txakolinaren Jaia Euskal Herriko ardo zuri tipikoari egindako omenaldia da. Udaberrian egiten den ospakizun honetan, bertako ekoizleek txakolin dastaketak eskaintzen dituzte, bertako produktuekin batera, kultura eta musika jarduerak antolatzen diren bitartean. Azkenik, herri erromeriak nabarmendu behar dira, hala nola San Prudentzio eta San Bartolome erromeriak, erlijio grina aire zabaleko jai-topaketekin uztartzen dutenak, musika, dantza eta gastronomiarekin batera. Ospakizun horiek bereziki hunkigarriak dira tokiko komunitateentzat, kide izatearen eta tradizioaren zentzua indartzen baitute. Aiarako Kuadrillako jaiak eta jaialdiak, azken batean, bertako kultura biziaren adierazgarri dira, non iraganak eta orainak elkar hartzen duten komunitate-loturak sendotzen dituzten alaitasun eta topaketa uneak eskaintzeko. == Kirolak == === Laudioko Kirol Elkartea === 1927an sortua, [[Laudio Kirol Kluba|Laudioko]] klubik adierazgarriena da eta Arabako Ohorezko Dibisioan jokatzen du, Espainiako Hirugarren Mailatik gertu. Kategoria guztietan taldeak dituen egitura bat du, haurrentzat zein seniorrentzat. === Altzarrate Kirol Elkartea === [[Altzarrate]] emakumezkoen futbol taldea, adin ezberdinekin lan egiten duena eta Aiaraldeko neska askok parte hartzen duena. === Laudio Atletismo Kirol Elkartea === [[Laudio Atletismo]] Kirol lkarte honek atletismoa hainbat diziplinatan praktikatzea sustatzen du, herri lasterketak eta tokiko ekitaldiak antolatuz. === Laudio Rugby Taldea === Aiaraldeko [[Astoak Rugby taldea]], gazteen eta helduen arteko kirol honen praktika sustatzen du. Proiektu berria da, Aiaraldean denbora luzez galdutako espazio bat ireki nahi duena, errugbia, alegia. === Amurrio Kluba === [[Amurrio Kluba]] 1949an sortua, Aiaraldeko talde garrantzitsuenetako bat da. Urte askoan lehiatu da Bigarren B Mailaren eta Espainiako Hirugarren Mailaren artean, eta bere garaian bigarren mailako playoffak jokatzera iritsi zen. Gaur egun Arabako Ohorezko Dibisioan ari da, urte asko eman dituzten lekura itzultzeko ametsetan. Gaztetatik seniorrerainoko taldeak ditu eta bere estadioa Araba osoko onenetakoa da, Basarte izenekoa. === Amurrio Rugby Taldea === [[Nerbioi Rugby Elkartea]]: errugbiari eskainia, Aiaraldean errugbi kirola sustatu nahi izan duen talde historiko bat izan da. 2017tik 2022ra arte ez zen talderik atera Amurrion, eta 2023an [[Universitario Bilbao Rugby|Universitario Bilbaorekin]] batera aritu zen elkarrekin lehiatzeko. === Amurrio Trail Taldea === [[Amurrio Trail Running|Amurrio trail Running]] mendiko lasterketak sustatu, ekitaldiak antolatu eta naturan horrelako probak egiten dituzten kirolariak entrenatzen dituen kluba da. Talde honek eragin handia du Aiaraldeko gizartean, lasterketa edo martxa solidarioak egiteagatik eta Aiaraldeko ikuspegiez gozatu ahal izateagatik. === Eskupilota === Eskupilotak [[Euskal pilota|euskal pilotaren]] praktika sustatzen du Amurrion eta lehiaketak antolatzen ditu bere frontoian. Gabonetan beti jokatzen dira txapelketa amateurrak Aiaraldeko herritarren artean eta gaur egun [[Iker Larrazabal]] Amurrioko frontotik ateratako jokalari profesionala dugu. === Mendiko Lagunak === [[Mendiko Lagunak]] mendi-ibiliak eta alpinismoa antolatzen ditu Aiaraldean eta Euskal Herrian zehar. Mendi-ibiliak eta mendiak eginez, Amurrio Trail taldearen oso antzekoa. == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] 49u23eqbbgdifz9hj60kzjac60t8s58 10003280 10003274 2024-12-18T11:14:16Z Ingetxezarreta 169009 /* Kultura */ 10003280 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria, arkitektura eta automobil aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Aiaraldeko ekonomia bere landa-iraganaren, industrializazioaren eta zerbitzuen sektorearen gero eta garrantzi handiagoaren konbinazioak markatu du. Urteetan zehar, eskualdeak eraldaketa esanguratsua izan du, batez ere nekazaritza ekonomia batetik hasi eta industria eskualde bihurtu arte. === '''1. Lehen sektorea (nekazaritza eta abeltzaintza)''' === Lehen sektoreak pisua galdu badu ere Aiaraldeko ekonomian urteetan zehar, presentzia esanguratsua izaten jarraitzen du, batez ere landaguneetan eta mendialdeetan. Jarduera nagusiak abeltzaintza (batez ere behiak eta ardiak) eta nekazaritza dira, zerealak, barazkiak eta mahastiak bezalako laboreekin. Nekazaritza: Eskualdeak nekazaritza sektore txiki bat du, zereal laboreetan eta baratzeko produktuetan zentratua. Mahastiak ere nabarmentzen dira eremu batzuetan, ardoaren eta produktu eratorrien ekoizpena oraindik ere garrantzitsua baita, bereziki Aiaraldean, Arabako Txakolina Jatorri Deituraren barruan baitago, euskal ardo tipikoa, txakolina, ekoizten duen jatorrizko deitura. Abeltzaintza: Landa-jarduera tradizionalenetako bat da. Abeltzaintzako ustiategiak daude, batez ere esnetarako eta haragitarako behienak, landa-ekonomian zeregin garrantzitsua izaten jarraitzen dutenak. Gazta bezalako produktu eratorrien ekoizpena ere presente dago, bereziki Idiazabal gazta, euskal gastronomian oso baloratua. Hala ere, enpleguari eta BPGari dagokienez, Aiaraldeko lehen sektorea gutxiengoa da beste sektoreekin alderatuta. === '''2. Bigarren sektorea (industria eta manufaktura)''' === Bigarren sektorea Aiaraldeko motor ekonomikoa da, eta eskualdearen garapen ekonomikoaren oinarria izan da XIX. mendetik. Eskualdearen industrializazioa oso lotuta dago siderurgiarekin, metalurgiarekin eta produktu industrialen fabrikazioarekin. Industria-jarduera nagusien artean hodiak, beirazko ontziak, automobilgintzarako osagaiak eta altzairuzko produktuak ekoiztea daude. Aiaraldean tamaina handiko hainbat industria-enpresa daude, eta estatuko eta nazioarteko erreferentzia izaten jarraitzen dute. Aiaraldeko industria sektorea eskualdeko eta Arabako BPGaren ehuneko handi baten arduraduna da. Eskualde bakoitzeko zifra publiko espezifikorik ez dagoen arren, Arabako industria sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago sortzen duela kalkulatzen da. Eskualdeko industria-enpresa nagusiek (Tubacex, Vidrala, Tubos Reunidos, Guardian Glass), oro har, 5.000 enplegu zuzen baino gehiago sortzen dituzte eskualdean, eta zeharkako enpleguak sortzen dituzte lotutako sektoreetan, hala nola logistikan, mantentze-lanetan eta zerbitzu osagarrietan. Tubos Reunidosek 1.500 langile inguru ditu Laudion eta Aiaran, bereziki Luiaondon eta Amurrioko mugan. Vidrala bigarren enpresa handiena da, 1.200 langile baino gehiago ditu bere plantetan, eta egoitza nagusia Laudion du. Ondoren, Tubacex enpresak 900 langile inguru ditu Amurrioko lantegi nagusian eta Laudion bulegoak. Eta enpresa handi hauekin amaitzeko, Guardian Glassek 300 langile inguru izango lituzke Laudion. Horrez gain, Aiaraldeko bigarren sektoreko enpresek esportazio-ikuspegi handia dute, eta horrek ekarpen nabarmena egiten dio Arabako eta Euskadiko merkataritza-balantzeari. Kalkuluen arabera, Tubacex, Tubos Reunidos eta Vidrala enpresen ekoizpenaren zati handi bat nazioarteko merkatura bideratzen da, eta 80 herrialde baino gehiagotara saltzen da. Esportazio-maila handi horrek indartu egiten du Aiaraldea industria-gune esportatzaile garrantzitsu gisa duen posizioa. === '''3. Hirugarren sektorea (zerbitzuak)''' === Hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea nabarmen hazi da azken hamarkadetan Aiaraldean, baina oraindik industria-sektorearen atzetik dago, garrantzi ekonomikoari dagokionez. Sektore horren barruan sartzen dira merkataritza, zerbitzu publikoak, hezkuntza, finantza-zerbitzuak eta, berrikiago, landa-turismoa. Merkataritza eta zerbitzu publikoak: Laudio eta Amurrioko udalerrietan, tokiko merkataritza eta herritarrei arreta emateko zerbitzuak, hala nola hezkuntza, osasuna eta administrazioa, funtsezkoak dira tokiko ekonomiarako. Hirigune horietan denda, jatetxe, taberna eta banku-zerbitzu ugari egoteak hirugarren sektorean enplegua lortzen laguntzen du. Landa-turismoa: Turismoak gero eta pisu handiagoa hartu du, industriaren osagarria den sektore ekonomiko gisa. Aiaraldeak, bere aberastasun natural eta kulturalarekin, landa turismoan, mendi-ibilietan eta ondare historikoan interesa duten bisitariak erakarri ditu. Artziniega, Erdi Aroko hirigune historikoa edo Gorobel mendilerroko ingurune naturala bezalako eremuak erakargarri turistiko garrantzitsuak dira. Gainera, turismo gastronomikoa, txakolina eta Idiazabal gazta produktu nagusiak izanik, hazkunde-faktorea izan da ostatuan eta sukaldaritzan aritzen diren tokiko enpresa txikientzat. Enpresa txiki eta ertainak (ETEak): Aiaraldean, hainbat zerbitzutan diharduten ETEek osatutako enpresa-sarea dago, aholkularitzetatik hasi eta garraioraino, tokiko ekonomia osatzen dutenak. Enpresa txiki horiek funtsezko eginkizuna betetzen dute enpleguaren dibertsifikazioan. == Demografia == Aiaraldeak 40.000 biztanle inguru ditu, eta modu desberdinean banatuta dago osatzen duten udalerrien artean. Bi herrigune handienek, Laudiok (Laudio) eta Amurriok, biltzen dute biztanleriaren zatirik handiena, industria- eta hiri-izaeragatik, eta udalerri txikienek, Aiarak (Aiara), Artziniegak eta Okondok esaterako, biztanleria landatarragoa eta sakabanatuagoa dute. Baina hori ez zen horrela izan XIX. mendeko garapen ekonomikora arte, batez ere Euskal Herriko eta Espainiako beste eskualde batzuetako langileak erakarri zituen industrializazioagatik. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} Euskal Autonomia Erkidegoko beste eskualde askotan gertatzen den bezala, Aiaraldean biztanleria zahartzen ari da. Jaiotza-tasaren jaitsierak eta bizi-itxaropenaren igoerak 65 urtetik gorako pertsonen proportzioa handitzea eragin dute. Fenomeno hori nabarmenagoa da landa-eremuko udalerrietan, hala nola Aiaraldean eta Okondon, non gazte gutxiago dauden eta biztanleria zaharragoa izateko joera dagoen. Laudio eta Amurrio bezalako udalerrietan, biztanleriaren zahartzea ere gertatzen den arren, gazte eta familia gazte gehiago egoteak biztanleriaren egitura neurri batean orekatzen laguntzen du. == Azpiegitura == === '''Garraio-sarea''' === Aiaraldeak ondo lotutako [[bide-sare]] bat du, eskualde barruko zein inguruko probintzietarako garraioa errazten duena. Errepide nagusiak [[A-624 errepidea]] (Laudio eta Amurrio Urduñarekin lotzen dituena) eta [[N-625 errepidea]] (Bilborekin lotzen duena) dira. Aiarako, Artziniegako, Orduña eta Okondoko landa udalerriak lotzen dituzten tokiko errepideak ere badaude. [[Renfe Aldiriak|Renfeko]] aldiriko [[Trena Euskal Herrian|trena]] garraiobide erabakigarria da, batez ere Bilborako joan-etorrietarako. Renferen [[C-3 linea (Bilboko Renfe Aldiriak)|C-3 lineak]] Bilbo, Laudio, Amurrio eta Urduña lotzen ditu, eta Bizkaiko hiriburuarekin konexio azkarra eta ohikoa eskaintzen du. Azpiegitura hori funtsezkoa da Aiaraldean bizi eta Bilbon edo haren metropoli-eremuan lan egiten duten langileentzat. Aiaraldea eta [[Bilbo|Bilbo,]] [[Gasteiz]] eta beste gune garrantzitsu batzuk lotzen dituzten hiriarteko autobus-zerbitzuak daude. [[Araba Bus|Arababus]] enpresak eta beste operadore pribatu batzuek garraio publikoaren beharrak asetzen dituzten ibilbideak eskaintzen dituzte. === '''Osasuna''' === Laudion eta Amurrion osasun publikoko zentroak daude, [[Osakidetza|Osakidetzaren]] Sarekoak (Euskal Osasun Zerbitzua). Zentro horiek lehen mailako arreta, pediatria-zerbitzuak, medikuntza orokorreko kontsultak, erizaintza eta tokiko biztanleentzat funtsezkoak diren beste zerbitzu batzuk eskaintzen dituzte. Laudiok eskualdeko osasun zentro handienetako bat du, oinarrizko espezialitate medikoen eta lehen mailako arretaren eskaintza zabalarekin inguruko biztanleentzat. Amurrioko [[Osasun-zentro|Osasun Zentroak]] ere tamaina handia du eta antzeko funtzioa betetzen du. Aiaraldean eskualdeko ospitalerik ez dagoen arren, pazienteak gertuko ospitaleetara sar daitezke Bilbon eta Gasteizen. Aiaraldean bizi direnek gehien erabiltzen dituzten ospitaleen artean daude [[Barakaldo|Barakaldoko]] (Bizkaia) [[Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea]] (Laudiotik 20 minutu ingurura dago autoz) eta Gasteizko [[Txagorritxu Ospitalea]]. Larrialdietan edo arreta mediko espezializatua behar denean pazienteak ospitale horietara bideratzeko [[Osasun-garraioa|osasun-garraioko]] zerbitzuak daude. Eskualdeak udalerri guztietan banatutako farmazia sare bat ere badu, baita osasun zerbitzu pribatuak ere, hala nola [[hortz-klinikak]] eta [[Fisioterapia|fisioterapia zentroak.]] === '''Hezkuntza''' === Aiaraldeako [[hezkuntza sistema]] [[Ikastetxe|ikastetxe publiko]] eta [[itunduen sare]] batek osatzen du, [[Haur hezkuntza|haur hezkuntzatik]] hasi eta [[Bigarren hezkuntza|bigarren hezkuntzaraino]] eta [[Batxilergo|batxilergoraino]]. Gainera, gero eta kezka handiagoa dago euskarazko irakaskuntzaren inguruan, eta hizkuntza hori, gaztelaniarekin batera, koofiziala da hezkuntza maila guztietan. Udalerri gehienek, Okondo eta Artziniega barne, haur eta lehen hezkuntzako eskola publikoak dituzte. Laudion eta Amurrion daude ikastola eta ikastetxe publiko handienak, hala nola Laudioko [[Laudio Ikastetxea]] edo [[Lucas Rey Ikastetxea|Amurrioko Lucas Rey Ikastetxea,]] bi hizkuntza koofizialetan hezkuntza eskaintzen dutenak. Bigarren hezkuntza eta batxilergoa Laudion eta Amurrion dauden [[Institutu publikoak|institutu publikoetan]] ematen dira. Laudion, Laudio BHIk eta San Jose Ikastetxeak bigarren hezkuntzako eta batxilergoko programak eskaintzen dituzte euskaraz eta gaztelaniaz. Amurrion, [[Zaraobe ikastetxea|Zaraobe]] BHI eskualdeko ikastetxe garrantzitsuenetako bat da, bigarren hezkuntzako eta batxilergoko ikasleentzako hezkuntza eskaintza osoarekin, baita [[Lanbide heziketa|lanbide heziketako]] programekin ere. Lanbide Heziketa funtsezko alderdia da Aiaraldean, eskualdearen izaera industriala dela eta. Laudion eta Amurrion [[erdi eta goi mailako heziketa zikloak]] eskaintzen dituzten zentroak daude, industria sektorearen beharrak asetzera bideratuak, hala nola mekanika, elektrizitatea, elektronika eta administrazioa. Amurrioko Zaraobe [[Lanbide Heziketako Zentroa]] eskualdeko garrantzitsuenetako bat da, fabrikazio mekanikoa, elektronika eta administrazioa bezalako arloetan espezializatutako programekin, tokiko lan eskariarekin lerrokatzen direnak, bereziki industria arloan. Aiaraldean ez dago [[Unibertsitate|unibertsitaterik]], baina Bilbon eta Gasteizen inguruko unibertsitateekin ondo konektatuta dago. Ikasleak erraz sar daitezke [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatera]], eta campusak dituzte bi hirietan. Aldiriko trenek eta autobus konexioek eskualdeko ikasleak goi mailako ikasketak egitera joatea ahalbidetzen dute. == Politika == {| class="wikitable" |'''#''' |'''Udalerria''' |'''Kontzejuak''' |'''Alkatea''' |'''Alkatearen''' '''alderdi politikoa''' |'''Biztanleria''' '''(2020)''' |'''Biztanleriaren''' '''ehunekoa,''' '''Aiaraldeko''' '''guztizkoan''' |'''Azalera''' '''(km²)''' |- |1 |[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |[[Amurrio]] |[[Aloria]] [[Artomaña]] [[Baranbio]] [[Delika]] [[Larrinbe]] [[Lekamaña]] [[Lezama (Araba)|Lezama]] [[Saratxo]] [[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]] [[Añes]] '''[[Arespalditza]]''' (herriburua) [[Beotegi]] [[Erbi (Aiara)|Erbi]] [[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]] [[Etxegoien]] [[Izoria]] [[Kexaa]] [[Lanteno]] [[Lexartzu]] [[Luiaondo]] [[Luxo]] [[Madaria (Aiara)|Madaria]] [[Maroño]] [[Menagarai]] [[Menoio]] [[Murga]] [[Olabezar]] [[Opellora]] [[Ozeka]] [[Salmanton|Sanbantone]] [[Soxo]] [[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |'''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' | |} == Komunikabideak == === Aiaraldea === Eskualdean nabarmenena eta hedadurarik handiena duena [[Aiaraldea.eus]] da, tokiko eta eskualdeko albisteak estaltzen dituen euskarazko komunikabide digitala. Aiaraldea.eusek funtsezko zeregina du biztanleek tokiko politikari, kulturari, ekonomiari eta ekitaldi sozialei buruzko informazioa izan dezaten. Gainera, euskararen erabilera sustatzen du, eskualdearen [[Kultur nortasuna|kultur nortasunaren]] zati garrantzitsua baita. [[Kultura|Kulturari]], [[Kirol|kirolari]], [[Hezkuntza|hezkuntzari]], [[Tokiko politika|tokiko politikari]], ekonomiari buruzko edukiak eskaintzen ditu. Aiaraldea.eus funtsezko tresna da komunitatea tokiko gaiei buruz informatuta edukitzeko, eta adibide argia da euskarazko hedabideak gero eta gehiago ari direla zabaltzen eskualdeko albisteak. == Kultura == Aiarako Koadrila, [[Artearen historia|artean]] eta [[Literatura|literaturan]] herentzia kultural aberatsa izateagatik nabarmentzen den eskualdea da, bere [[nortasuna]] moldatu duten eragin historikoen lekuko bizia izanik. Artearen esparruan, arkitektura Aiaraldeako elementu adierazgarrienetako bat da. Paisaia ikus daitezken [[eliza]] eta [[Ermita|ermitak]] gotikotik hasi eta [[Errenazentismo|errenazentistaraino]] doazen estiloen adibide dira. Horien artean, Amurrioko Andre Maria Eliza nabarmentzen da egitura bikainagatik eta apaindura-xehetasunengatik, Erdi Aroaren eta Errenazimenduaren arteko trantsizioa islatzen dutenak. Beste leku enblematiko bat [[Menako San Migel]] baseliza da, bere izaera espirituala eta tokiko [[Tradizio erlijiosoa|tradizio erlijiosoekin]] duen lotura nabarmentzen dituen ingurune natural batez inguratua. [[Jauregia dorretxea (Irurita)|Dorretxeak]], euskal nobleziaren ohiko defentsa eraikuntzak, Aiarako historia feudalaren sinbolo ere badira. Eraikin horiek funtzio militarra izateaz gain, eskualdeko familia eraginkorrenentzako egoitza ere baziren. [[Artziniegako Dorrea]], adibidez, erreferente kultural bihurtu da [[Museo Etnografikoan]], non mendeetan zehar eskualdeko eguneroko bizitza kontatzen duten objektuak eta testigantzak gordetzen diren. [[Pintura|Pinturari]] eta [[Eskulturagintza|eskulturari]] dagokienez, eskualdearen ezaugarria bere arte sakratua da, bereziki elizetako erretauletan ikus daitekeena, estilo [[gotikoak]] eta [[Barrokoa Euskal Herrian|barrokoak]] nahasten baitituzte. Artelan ez ezik, Aiaraldeko historia markatu duen [[Erlijio askatasun|erlijiotasun]] sakonaren irudikapenak ere badira pieza horiek. Gainera, duela gutxi, [[eskultura garaikidea]] paisaian integratzen hasi da, natura eta hiri ingurunearekin hitz egin nahi duten lanekin, eskualdeko ondare artistiko aberatsari ikuspegi modernoa emanez. Aiarako Kuadrillako literaturak ere sustrai sakonak eta eragin nabarmena ditu. Erdi Aroan, lurralde hau garaiko idazlerik nabarmenenetako baten sorlekua izan zen[[Petri II.a Lopez Aiarakoa|, Pero López de Ayala]] (1332-1407), kronista, poeta eta politikaria. Bere lanik ezagunena, Rimado de Palacio, bere garaiko kezkak eta balioak islatzen dituen kritika sozial bat da. Gainera, [[Gaztelako erregeen zerrenda|Gaztelako Erregeen Kronikak]], Petri I.a Ankerra eta Henrike II.a bezalako erregeen bizitzak kontatu zituena, funtsezkoak dira XIV. mendeko Iberiar Penintsulako historia ulertzeko. Literatura idatziarekin batera, ahozko tradizioak leku berezia du Aiarako kulturan. Belaunaldiz belaunaldi euskaraz eta gaztelaniaz transmititutako kondairek eta ipuinek bizirik mantendu dituzte [[Sorginetxe|sorginei]][[Herri-mitoei|, herri-mitoei]] eta gertaera historikoei buruzko kontakizunak. Eskualdeko dorre eta paisaietan girotutako istorio hauek iruditeria kolektiboaren parte dira eta herriaren eta inguruaren arteko loturaren isla dira. Garai modernoetan, [[Literatura|literaturak]] paper garrantzitsua izaten jarraitzen du Aiaran, euskaraz zein gaztelaniaz idazten duten egileekin, nortasuna, memoria historikoa eta landa-bizitza bezalako gaiak aztertuz[[Kultur elkarteek|. Kultur elkarteek]] eta hainbat ekitaldik, hala nola liburu-azokek eta literatur jardunaldiek idazle horiei ikusgarritasuna ematen lagundu dute, eta tailer eta errezitaldiek, berriz, obra berrien sorkuntza eta hedapena sustatzen dute. Aiarako Koadrila, azken batean, artea eta literatura elkartzen diren lurraldea da, bere iragana zaintzeko eta sormen garaikidea elikatzeko. Euskal Herriko kultur aberastasunaren isla da eskualde hau, eta artea eta letrak nortasunaren eta [[Gizarte-kohesio|gizarte-kohesioaren]] eragile izan daitezkeela erakusten du. == Ondareak == {| class="wikitable sortable" |+ |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q2948482</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Torre%20de%20los%20Murga%2008.jpg</nowiki> |Point(-3.016599377 43.073659249) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q23712</nowiki> |Kultura Intereseko Ondasun (Espainia) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q2948482</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Torre%20de%20los%20Murga%2008.jpg</nowiki> |Point(-3.016599377 43.073659249) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q2948773</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Torre%20Negorta%2012.jpg</nowiki> |Point(-3.038194552 43.124202638) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q23712</nowiki> |Kultura Intereseko Ondasun (Espainia) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q2948773</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Torre%20Negorta%2012.jpg</nowiki> |Point(-3.038194552 43.124202638) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q5855891</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20de%20la%20Americana%20en%20reforma%2001.jpg</nowiki> |Point(-3.091167095 43.112101361) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q8341568</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Aiara%20-%20Caldalso%20dorrea%20052.jpg</nowiki> |Point(-3.038778932 43.119196591) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q8341690</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Ureta%20dorretxea%203.jpg</nowiki> |Point(-3.10703439 43.139780836) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q8341953</nowiki> | |Point(-2.954938363 43.140710796) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q8342013</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/004%20Luiaondo.jpg</nowiki> |Point(-2.998900533 43.098391781) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q8778317</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Escuelas%20de%20Llanteno.jpg</nowiki> |Point(-3.094646756 43.116771687) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q9054327</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arespalditza%20%28Ayala-Aiara%29%20-%20Palacio%20Atxa%201.jpg</nowiki> |Point(-3.044252941 43.076844942) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q9054512</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Laudio.JPG</nowiki> |Point(-2.970777184 43.13330752) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q23712</nowiki> |Kultura Intereseko Ondasun (Espainia) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q9054512</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Laudio.JPG</nowiki> |Point(-2.970777184 43.13330752) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q11682617</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Hotel%20zabalgoitia%2007.JPG</nowiki> |Point(-3.131745267 43.122778618) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q12257054</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Santa%20Lucia-Llodio.jpg</nowiki> |Point(-2.971599336 43.171843458) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q12261449</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Kexaa%20ikuspegia.jpg</nowiki> |Point(-3.07277778 43.07583333) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q23712</nowiki> |Kultura Intereseko Ondasun (Espainia) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q16517415</nowiki> | |Point(-2.946790019 43.147036023) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q16519156</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Aiara%20-%20Urquijo%20jauregia%201.jpg</nowiki> |Point(-3.049664545 43.099653757) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q25476715</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/125%20Laudio%20-%20Ugarte%20dorretxe.jpg</nowiki> |Point(-2.969053253 43.147282506) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q43079239</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%2017.JPG</nowiki> |Point(-3.128228 43.120807) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q23712</nowiki> |Kultura Intereseko Ondasun (Espainia) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65929457</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Amurrio%2C%20Mariaka%20Dorretxe%201.jpg</nowiki> |Point(-2.976616181 43.061728819) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65929458</nowiki> | |Point(-2.982312943 42.982400973) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934680</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%20-%20Iglesia%20de%20Nuestra%20Se%C3%B1ora%20de%20la%20Asuncion%2009.jpg</nowiki> |Point(-3.127442989 43.120746303) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934681</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Blasonada.jpg</nowiki> |Point(-3.129553785 43.121177843) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934682</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%2031.JPG</nowiki> |Point(-3.128343328 43.121552721) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934683</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%2034.JPG</nowiki> |Point(-3.128735805 43.121498314) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934684</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Abajo%2011.jpg</nowiki> |Point(-3.129367304 43.121416873) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934686</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20De%20Los%20Valle.jpg</nowiki> |Point(-3.126915244 43.121213938) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934687</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Palacio%20Amezola.jpg</nowiki> |Point(-3.127032378 43.121049424) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934688</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%2022.JPG</nowiki> |Point(-3.127222707 43.121025187) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934690</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Arriba%2011.jpg</nowiki> |Point(-3.128695065 43.120822542) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934691</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%20-%20002%20%2830580102172%29.jpg</nowiki> |Point(-3.129429181 43.120320808) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934692</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%2027.JPG</nowiki> |Point(-3.128720351 43.121159765) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934693</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%20-%20Convento%20de%20Nuestra%20Se%C3%B1ora%20de%20los%20Remedios%20%28Agustinas%29%2001.jpg</nowiki> |Point(-3.128800578 43.120592997) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934694</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%20-%20Torre%20y%20palacio%20de%20Ortiz%20de%20Molinillo%20de%20Velasco%2004.jpg</nowiki> |Point(-3.12973644 43.120932298) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934695</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Carretera%20A%20Sojoguti%2011.jpg</nowiki> |Point(-3.130541896 43.121004285) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934696</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Carretera%20A%20Sojoguti%209.jpg</nowiki> |Point(-3.130421846 43.121050158) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934697</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Carretera%20A%20Sojoguti%207.jpg</nowiki> |Point(-3.130185021 43.121077595) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934698</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Puerta%20De%20Villa%205.jpg</nowiki> |Point(-3.13006023 43.121103338) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934700</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Adosado%20A%20Abajo%201.jpg</nowiki> |Point(-3.129940032 43.121350344) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934701</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Abajo%201.jpg</nowiki> |Point(-3.129818269 43.121261307) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934702</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Abajo%207.jpg</nowiki> |Point(-3.129590488 43.121351713) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934703</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Abajo%209.jpg</nowiki> |Point(-3.129506047 43.121383479) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934704</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Abajo%2021.jpg</nowiki> |Point(-3.12826987 43.12156451) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934706</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Abajo%2033.jpg</nowiki> |Point(-3.127365388 43.121677874) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934707</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Enmedio%205.jpg</nowiki> |Point(-3.129346123 43.121077088) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934708</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Enmedio%207.jpg</nowiki> |Point(-3.129263491 43.121086673) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934709</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Torre%20Enmedio%208.jpg</nowiki> |Point(-3.12777831 43.121098516) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934710</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Enmedio%209.jpg</nowiki> |Point(-3.129192199 43.121096253) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934711</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Enmedio%2010.jpg</nowiki> |Point(-3.127336437 43.121161809) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934713</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%2025.JPG</nowiki> |Point(-3.129275289 43.120738638) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934714</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Arriba%201.jpg</nowiki> |Point(-3.129071579 43.120770457) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934715</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Arriba%209.jpg</nowiki> |Point(-3.128786192 43.120810328) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934717</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Arriba%2017.jpg</nowiki> |Point(-3.128516988 43.120845462) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934718</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Arriba%2019.jpg</nowiki> |Point(-3.128428535 43.120856268) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934719</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Arriba%2021.jpg</nowiki> |Point(-3.128323864 43.120870262) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934720</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Arriba%2023.jpg</nowiki> |Point(-3.128221667 43.120884406) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934721</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Arriba%2025.jpg</nowiki> |Point(-3.128016303 43.120913037) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934723</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Arriba%2012.jpg</nowiki> |Point(-3.127794663 43.120731296) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934725</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Soportal.jpg</nowiki> |Point(-3.129523744 43.120486688) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934726</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Plaza%20Arriba%202.jpg</nowiki> |Point(-3.129497723 43.120661133) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934727</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Plaza%20Arriba%203.jpg</nowiki> |Point(-3.129639312 43.120629762) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934728</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Plaza%20Arriba%206.jpg</nowiki> |Point(-3.129233188 43.120221534) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934729</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Abajo%2037.jpg</nowiki> |Point(-3.126799461 43.121506248) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934730</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Abajo%2031.jpg</nowiki> |Point(-3.127526393 43.12165231) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934973</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/San%20Joan%20Bataiatzailearen%20Komentua%201.jpg</nowiki> |Point(-3.07294641 43.076286817) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934974</nowiki> | |Point(-3.072712574 43.076494108) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934975</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Quejana%2008%20-%20Torre%C3%B3n-Capilla%20de%20la%20Virgen%20del%20Cabello.jpg</nowiki> |Point(-3.07353244 43.076354367) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934976</nowiki> | |Point(-3.073369569 43.076182882) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934977</nowiki> | |Point(-3.07296301 43.07648009) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934978</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Kexaako%20kanpai-horma%201.jpg</nowiki> |Point(-3.0726482 43.076217282) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934979</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Torre%20y%20Convento%20Quejana%20-%20panoramio.jpg</nowiki> |Point(-3.073233482 43.07630079) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934980</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/San%20Joan%20Bataiatzailearen%20Komentua%201.jpg</nowiki> |Point(-3.074018269 43.076421789) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934981</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/XVII.%20mendeko%20jauregia%20Kexaan.jpg</nowiki> |Point(-3.07360759 43.076673095) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934983</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Virgen%20del%20Cabelloko%20kapera%20%28Kexaako%20dorrea%29%201.jpg</nowiki> |Point(-3.073670881 43.076288632) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934984</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/014%20Kexaa%20-%20San%20Juan%20bataiatzaile%20eliza.jpg</nowiki> |Point(-3.073692823 43.076493039) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934991</nowiki> | |Point(-3.092199672 43.111367605) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934992</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Torre%20de%20los%20Murga%2005.jpg</nowiki> |Point(-3.016906687 43.073695205) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934994</nowiki> | |Point(-3.017182567 43.073891653) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65934995</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/016%20Llanteno%20-%20Zubiete%20dorretxea.jpg</nowiki> |Point(-3.092136892 43.111710518) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65944631</nowiki> | |Point(-2.971470767 43.171563493) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65944632</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Caserio%20Goikoplaza%2016.jpg</nowiki> |Point(-2.965788415 43.138570766) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65944633</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Laudio%20-%20Santa%20Maria%20del%20Yermoren%20kanpandorrea.jpg</nowiki> |Point(-2.971806313 43.171956934) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65944847</nowiki> | |Point(-3.022650111 43.159407136) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65944848</nowiki> | |Point(-3.022884746 43.159048058) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65948046</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Casa%20Blasonada%20%281%29.jpg</nowiki> |Point(-3.12954 43.121046) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q65553409</nowiki> |eraikitako euskal ondare nabaria (EAE) |- |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q100353899</nowiki> |<nowiki>http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:FilePath/Arceniega%2014.JPG</nowiki> |Point(-3.127694444 43.12175) |<nowiki>http://www.wikidata.org/entity/Q3317612</nowiki> |Multzo historiko (Espainia) |} === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Jaiak eta ospakizunak == Aiarako Kuadrillak bere nortasun historikoa eta tradizio errotuenak islatzen dituzten ospakizunez beteriko jai-egutegia du. Jai hauek ez dira soilik tokiko komunitateak batzeko une bat, baizik eta bisitariek eskualdeko aberastasun kulturala esperimentatzeko aukera bat ere badira. Festarik aipagarrienen artean zaindariak daude, hala nola Jasokundeko Andre Maria eta San Roke Amurrion, abuztuan ospatzen direnak. Ospakizun horiek ekitaldi erlijiosoak (prozesioak eta meza ospetsuak, esaterako) eta herri-jarduerak (berbenak, kirol-lehiaketak, merkatu tradizionalak eta zuzeneko musika-ikuskizunak) uztartzen dituzte. Laudion (Laudio), abuztuaren 15etik 17ra ospatzen diren San Roke eta San Sebastian jaiak dira enblematikoenak. Jai hauek jendetza erakartzen dute erromeria koloretsuekin, kontzertuekin, lehiaketa gastronomikoekin eta Nerbioi ibaian piraguetan egin ohi duten jaitsierarekin. Gainera, San Blas jaietan, otsailaren 3an, nekazaritzako eta artisautzako azoka ospetsua dago, eta bertako produktuak eros daitezke bertan, erroskillak eta San Blas lokarri tipikoa, esaterako. Okondon, maiatzaren 15eko San Isidro Jaia gehien espero denetako bat da, bereziki landa-tradizioetan duen ikuspegiagatik. Ospakizun honetan, herriak nekazaritza eta abeltzaintza azoka bat antolatzen du, baita euskal kirolen erakustaldiak, dantzak eta musika tradizionala barne hartzen dituzten kultur jarduerak ere. Aiarako udalerrian, apirilaren 28an ospatzen diren San Prudentzio Jaiek garrantzi handia dute komunitatearentzat. Egun horretan, ermitak eta landa-eremuak herri-erromerien agertoki bihurtzen dira, eta erlijio-suhartasuna eta aire zabaleko jardueren alaitasuna uztartzen dira. Abuztuaren 24ko San Bartolome Jaiak ere nabarmentzen dira, non jai, musika eta kirol ekitaldiak antolatzen diren. Artziniegan, irailaren amaieran San Migel jaiak dira gehien espero diren ekitaldietako bat. Herri hau bizitzaz betetzen da dantza tradizionalekin, kontzertuekin, artisautza azokekin eta euskal dantzen tradizioa bizirik mantentzen duten herriko taldeen parte-hartzearekin. Herriko jaiez gain, Aiarako Kuadrilla ezaguna da bere kultur ekitaldiengatik. Garrantzitsuenetako bat Amurrioko San Anton Azoka da, urtarrilean egin zena. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren merkatua eta eskualdeko landa ondareari balioa ematen dioten lehiaketak eta erakusketak biltzen ditu. Beste ekitaldi aipagarri bat Artziniegako Erdi Aroko Azoka da, irailean egiten dena. Ospakizun honetan, udalerriko kaleak eraldatu egiten dira Erdi Aroko giroa birsortzeko, merkatuak, juglareen ikuskizunak, txapelketak eta lanbide tradizionalen tailerrak eskainiz. Azoka hau bertakoek zein bisitariek gehien espero duten hitzorduetako bat da, historia, artea eta entretenimendua uztartzen baititu. Gastronomiari dagokionez, Amurrioko Txakolinaren Jaia Euskal Herriko ardo zuri tipikoari egindako omenaldia da. Udaberrian egiten den ospakizun honetan, bertako ekoizleek txakolin dastaketak eskaintzen dituzte, bertako produktuekin batera, kultura eta musika jarduerak antolatzen diren bitartean. Azkenik, herri erromeriak nabarmendu behar dira, hala nola San Prudentzio eta San Bartolome erromeriak, erlijio grina aire zabaleko jai-topaketekin uztartzen dutenak, musika, dantza eta gastronomiarekin batera. Ospakizun horiek bereziki hunkigarriak dira tokiko komunitateentzat, kide izatearen eta tradizioaren zentzua indartzen baitute. Aiarako Kuadrillako jaiak eta jaialdiak, azken batean, bertako kultura biziaren adierazgarri dira, non iraganak eta orainak elkar hartzen duten komunitate-loturak sendotzen dituzten alaitasun eta topaketa uneak eskaintzeko. == Kirolak == === Laudioko Kirol Elkartea === 1927an sortua, [[Laudio Kirol Kluba|Laudioko]] klubik adierazgarriena da eta Arabako Ohorezko Dibisioan jokatzen du, Espainiako Hirugarren Mailatik gertu. Kategoria guztietan taldeak dituen egitura bat du, haurrentzat zein seniorrentzat. === Altzarrate Kirol Elkartea === [[Altzarrate]] emakumezkoen futbol taldea, adin ezberdinekin lan egiten duena eta Aiaraldeko neska askok parte hartzen duena. === Laudio Atletismo Kirol Elkartea === [[Laudio Atletismo]] Kirol lkarte honek atletismoa hainbat diziplinatan praktikatzea sustatzen du, herri lasterketak eta tokiko ekitaldiak antolatuz. === Laudio Rugby Taldea === Aiaraldeko [[Astoak Rugby taldea]], gazteen eta helduen arteko kirol honen praktika sustatzen du. Proiektu berria da, Aiaraldean denbora luzez galdutako espazio bat ireki nahi duena, errugbia, alegia. === Amurrio Kluba === [[Amurrio Kluba]] 1949an sortua, Aiaraldeko talde garrantzitsuenetako bat da. Urte askoan lehiatu da Bigarren B Mailaren eta Espainiako Hirugarren Mailaren artean, eta bere garaian bigarren mailako playoffak jokatzera iritsi zen. Gaur egun Arabako Ohorezko Dibisioan ari da, urte asko eman dituzten lekura itzultzeko ametsetan. Gaztetatik seniorrerainoko taldeak ditu eta bere estadioa Araba osoko onenetakoa da, Basarte izenekoa. === Amurrio Rugby Taldea === [[Nerbioi Rugby Elkartea]]: errugbiari eskainia, Aiaraldean errugbi kirola sustatu nahi izan duen talde historiko bat izan da. 2017tik 2022ra arte ez zen talderik atera Amurrion, eta 2023an [[Universitario Bilbao Rugby|Universitario Bilbaorekin]] batera aritu zen elkarrekin lehiatzeko. === Amurrio Trail Taldea === [[Amurrio Trail Running|Amurrio trail Running]] mendiko lasterketak sustatu, ekitaldiak antolatu eta naturan horrelako probak egiten dituzten kirolariak entrenatzen dituen kluba da. Talde honek eragin handia du Aiaraldeko gizartean, lasterketa edo martxa solidarioak egiteagatik eta Aiaraldeko ikuspegiez gozatu ahal izateagatik. === Eskupilota === Eskupilotak [[Euskal pilota|euskal pilotaren]] praktika sustatzen du Amurrion eta lehiaketak antolatzen ditu bere frontoian. Gabonetan beti jokatzen dira txapelketa amateurrak Aiaraldeko herritarren artean eta gaur egun [[Iker Larrazabal]] Amurrioko frontotik ateratako jokalari profesionala dugu. === Mendiko Lagunak === [[Mendiko Lagunak]] mendi-ibiliak eta alpinismoa antolatzen ditu Aiaraldean eta Euskal Herrian zehar. Mendi-ibiliak eta mendiak eginez, Amurrio Trail taldearen oso antzekoa. == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] iugv7cgygxrer70rjm2nqbaun2qq7qu 10003300 10003280 2024-12-18T11:26:33Z Ingetxezarreta 169009 /* Ondareak */ 10003300 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria, arkitektura eta automobil aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Aiaraldeko ekonomia bere landa-iraganaren, industrializazioaren eta zerbitzuen sektorearen gero eta garrantzi handiagoaren konbinazioak markatu du. Urteetan zehar, eskualdeak eraldaketa esanguratsua izan du, batez ere nekazaritza ekonomia batetik hasi eta industria eskualde bihurtu arte. === '''1. Lehen sektorea (nekazaritza eta abeltzaintza)''' === Lehen sektoreak pisua galdu badu ere Aiaraldeko ekonomian urteetan zehar, presentzia esanguratsua izaten jarraitzen du, batez ere landaguneetan eta mendialdeetan. Jarduera nagusiak abeltzaintza (batez ere behiak eta ardiak) eta nekazaritza dira, zerealak, barazkiak eta mahastiak bezalako laboreekin. Nekazaritza: Eskualdeak nekazaritza sektore txiki bat du, zereal laboreetan eta baratzeko produktuetan zentratua. Mahastiak ere nabarmentzen dira eremu batzuetan, ardoaren eta produktu eratorrien ekoizpena oraindik ere garrantzitsua baita, bereziki Aiaraldean, Arabako Txakolina Jatorri Deituraren barruan baitago, euskal ardo tipikoa, txakolina, ekoizten duen jatorrizko deitura. Abeltzaintza: Landa-jarduera tradizionalenetako bat da. Abeltzaintzako ustiategiak daude, batez ere esnetarako eta haragitarako behienak, landa-ekonomian zeregin garrantzitsua izaten jarraitzen dutenak. Gazta bezalako produktu eratorrien ekoizpena ere presente dago, bereziki Idiazabal gazta, euskal gastronomian oso baloratua. Hala ere, enpleguari eta BPGari dagokienez, Aiaraldeko lehen sektorea gutxiengoa da beste sektoreekin alderatuta. === '''2. Bigarren sektorea (industria eta manufaktura)''' === Bigarren sektorea Aiaraldeko motor ekonomikoa da, eta eskualdearen garapen ekonomikoaren oinarria izan da XIX. mendetik. Eskualdearen industrializazioa oso lotuta dago siderurgiarekin, metalurgiarekin eta produktu industrialen fabrikazioarekin. Industria-jarduera nagusien artean hodiak, beirazko ontziak, automobilgintzarako osagaiak eta altzairuzko produktuak ekoiztea daude. Aiaraldean tamaina handiko hainbat industria-enpresa daude, eta estatuko eta nazioarteko erreferentzia izaten jarraitzen dute. Aiaraldeko industria sektorea eskualdeko eta Arabako BPGaren ehuneko handi baten arduraduna da. Eskualde bakoitzeko zifra publiko espezifikorik ez dagoen arren, Arabako industria sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago sortzen duela kalkulatzen da. Eskualdeko industria-enpresa nagusiek (Tubacex, Vidrala, Tubos Reunidos, Guardian Glass), oro har, 5.000 enplegu zuzen baino gehiago sortzen dituzte eskualdean, eta zeharkako enpleguak sortzen dituzte lotutako sektoreetan, hala nola logistikan, mantentze-lanetan eta zerbitzu osagarrietan. Tubos Reunidosek 1.500 langile inguru ditu Laudion eta Aiaran, bereziki Luiaondon eta Amurrioko mugan. Vidrala bigarren enpresa handiena da, 1.200 langile baino gehiago ditu bere plantetan, eta egoitza nagusia Laudion du. Ondoren, Tubacex enpresak 900 langile inguru ditu Amurrioko lantegi nagusian eta Laudion bulegoak. Eta enpresa handi hauekin amaitzeko, Guardian Glassek 300 langile inguru izango lituzke Laudion. Horrez gain, Aiaraldeko bigarren sektoreko enpresek esportazio-ikuspegi handia dute, eta horrek ekarpen nabarmena egiten dio Arabako eta Euskadiko merkataritza-balantzeari. Kalkuluen arabera, Tubacex, Tubos Reunidos eta Vidrala enpresen ekoizpenaren zati handi bat nazioarteko merkatura bideratzen da, eta 80 herrialde baino gehiagotara saltzen da. Esportazio-maila handi horrek indartu egiten du Aiaraldea industria-gune esportatzaile garrantzitsu gisa duen posizioa. === '''3. Hirugarren sektorea (zerbitzuak)''' === Hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea nabarmen hazi da azken hamarkadetan Aiaraldean, baina oraindik industria-sektorearen atzetik dago, garrantzi ekonomikoari dagokionez. Sektore horren barruan sartzen dira merkataritza, zerbitzu publikoak, hezkuntza, finantza-zerbitzuak eta, berrikiago, landa-turismoa. Merkataritza eta zerbitzu publikoak: Laudio eta Amurrioko udalerrietan, tokiko merkataritza eta herritarrei arreta emateko zerbitzuak, hala nola hezkuntza, osasuna eta administrazioa, funtsezkoak dira tokiko ekonomiarako. Hirigune horietan denda, jatetxe, taberna eta banku-zerbitzu ugari egoteak hirugarren sektorean enplegua lortzen laguntzen du. Landa-turismoa: Turismoak gero eta pisu handiagoa hartu du, industriaren osagarria den sektore ekonomiko gisa. Aiaraldeak, bere aberastasun natural eta kulturalarekin, landa turismoan, mendi-ibilietan eta ondare historikoan interesa duten bisitariak erakarri ditu. Artziniega, Erdi Aroko hirigune historikoa edo Gorobel mendilerroko ingurune naturala bezalako eremuak erakargarri turistiko garrantzitsuak dira. Gainera, turismo gastronomikoa, txakolina eta Idiazabal gazta produktu nagusiak izanik, hazkunde-faktorea izan da ostatuan eta sukaldaritzan aritzen diren tokiko enpresa txikientzat. Enpresa txiki eta ertainak (ETEak): Aiaraldean, hainbat zerbitzutan diharduten ETEek osatutako enpresa-sarea dago, aholkularitzetatik hasi eta garraioraino, tokiko ekonomia osatzen dutenak. Enpresa txiki horiek funtsezko eginkizuna betetzen dute enpleguaren dibertsifikazioan. == Demografia == Aiaraldeak 40.000 biztanle inguru ditu, eta modu desberdinean banatuta dago osatzen duten udalerrien artean. Bi herrigune handienek, Laudiok (Laudio) eta Amurriok, biltzen dute biztanleriaren zatirik handiena, industria- eta hiri-izaeragatik, eta udalerri txikienek, Aiarak (Aiara), Artziniegak eta Okondok esaterako, biztanleria landatarragoa eta sakabanatuagoa dute. Baina hori ez zen horrela izan XIX. mendeko garapen ekonomikora arte, batez ere Euskal Herriko eta Espainiako beste eskualde batzuetako langileak erakarri zituen industrializazioagatik. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} Euskal Autonomia Erkidegoko beste eskualde askotan gertatzen den bezala, Aiaraldean biztanleria zahartzen ari da. Jaiotza-tasaren jaitsierak eta bizi-itxaropenaren igoerak 65 urtetik gorako pertsonen proportzioa handitzea eragin dute. Fenomeno hori nabarmenagoa da landa-eremuko udalerrietan, hala nola Aiaraldean eta Okondon, non gazte gutxiago dauden eta biztanleria zaharragoa izateko joera dagoen. Laudio eta Amurrio bezalako udalerrietan, biztanleriaren zahartzea ere gertatzen den arren, gazte eta familia gazte gehiago egoteak biztanleriaren egitura neurri batean orekatzen laguntzen du. == Azpiegitura == === '''Garraio-sarea''' === Aiaraldeak ondo lotutako [[bide-sare]] bat du, eskualde barruko zein inguruko probintzietarako garraioa errazten duena. Errepide nagusiak [[A-624 errepidea]] (Laudio eta Amurrio Urduñarekin lotzen dituena) eta [[N-625 errepidea]] (Bilborekin lotzen duena) dira. Aiarako, Artziniegako, Orduña eta Okondoko landa udalerriak lotzen dituzten tokiko errepideak ere badaude. [[Renfe Aldiriak|Renfeko]] aldiriko [[Trena Euskal Herrian|trena]] garraiobide erabakigarria da, batez ere Bilborako joan-etorrietarako. Renferen [[C-3 linea (Bilboko Renfe Aldiriak)|C-3 lineak]] Bilbo, Laudio, Amurrio eta Urduña lotzen ditu, eta Bizkaiko hiriburuarekin konexio azkarra eta ohikoa eskaintzen du. Azpiegitura hori funtsezkoa da Aiaraldean bizi eta Bilbon edo haren metropoli-eremuan lan egiten duten langileentzat. Aiaraldea eta [[Bilbo|Bilbo,]] [[Gasteiz]] eta beste gune garrantzitsu batzuk lotzen dituzten hiriarteko autobus-zerbitzuak daude. [[Araba Bus|Arababus]] enpresak eta beste operadore pribatu batzuek garraio publikoaren beharrak asetzen dituzten ibilbideak eskaintzen dituzte. === '''Osasuna''' === Laudion eta Amurrion osasun publikoko zentroak daude, [[Osakidetza|Osakidetzaren]] Sarekoak (Euskal Osasun Zerbitzua). Zentro horiek lehen mailako arreta, pediatria-zerbitzuak, medikuntza orokorreko kontsultak, erizaintza eta tokiko biztanleentzat funtsezkoak diren beste zerbitzu batzuk eskaintzen dituzte. Laudiok eskualdeko osasun zentro handienetako bat du, oinarrizko espezialitate medikoen eta lehen mailako arretaren eskaintza zabalarekin inguruko biztanleentzat. Amurrioko [[Osasun-zentro|Osasun Zentroak]] ere tamaina handia du eta antzeko funtzioa betetzen du. Aiaraldean eskualdeko ospitalerik ez dagoen arren, pazienteak gertuko ospitaleetara sar daitezke Bilbon eta Gasteizen. Aiaraldean bizi direnek gehien erabiltzen dituzten ospitaleen artean daude [[Barakaldo|Barakaldoko]] (Bizkaia) [[Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea]] (Laudiotik 20 minutu ingurura dago autoz) eta Gasteizko [[Txagorritxu Ospitalea]]. Larrialdietan edo arreta mediko espezializatua behar denean pazienteak ospitale horietara bideratzeko [[Osasun-garraioa|osasun-garraioko]] zerbitzuak daude. Eskualdeak udalerri guztietan banatutako farmazia sare bat ere badu, baita osasun zerbitzu pribatuak ere, hala nola [[hortz-klinikak]] eta [[Fisioterapia|fisioterapia zentroak.]] === '''Hezkuntza''' === Aiaraldeako [[hezkuntza sistema]] [[Ikastetxe|ikastetxe publiko]] eta [[itunduen sare]] batek osatzen du, [[Haur hezkuntza|haur hezkuntzatik]] hasi eta [[Bigarren hezkuntza|bigarren hezkuntzaraino]] eta [[Batxilergo|batxilergoraino]]. Gainera, gero eta kezka handiagoa dago euskarazko irakaskuntzaren inguruan, eta hizkuntza hori, gaztelaniarekin batera, koofiziala da hezkuntza maila guztietan. Udalerri gehienek, Okondo eta Artziniega barne, haur eta lehen hezkuntzako eskola publikoak dituzte. Laudion eta Amurrion daude ikastola eta ikastetxe publiko handienak, hala nola Laudioko [[Laudio Ikastetxea]] edo [[Lucas Rey Ikastetxea|Amurrioko Lucas Rey Ikastetxea,]] bi hizkuntza koofizialetan hezkuntza eskaintzen dutenak. Bigarren hezkuntza eta batxilergoa Laudion eta Amurrion dauden [[Institutu publikoak|institutu publikoetan]] ematen dira. Laudion, Laudio BHIk eta San Jose Ikastetxeak bigarren hezkuntzako eta batxilergoko programak eskaintzen dituzte euskaraz eta gaztelaniaz. Amurrion, [[Zaraobe ikastetxea|Zaraobe]] BHI eskualdeko ikastetxe garrantzitsuenetako bat da, bigarren hezkuntzako eta batxilergoko ikasleentzako hezkuntza eskaintza osoarekin, baita [[Lanbide heziketa|lanbide heziketako]] programekin ere. Lanbide Heziketa funtsezko alderdia da Aiaraldean, eskualdearen izaera industriala dela eta. Laudion eta Amurrion [[erdi eta goi mailako heziketa zikloak]] eskaintzen dituzten zentroak daude, industria sektorearen beharrak asetzera bideratuak, hala nola mekanika, elektrizitatea, elektronika eta administrazioa. Amurrioko Zaraobe [[Lanbide Heziketako Zentroa]] eskualdeko garrantzitsuenetako bat da, fabrikazio mekanikoa, elektronika eta administrazioa bezalako arloetan espezializatutako programekin, tokiko lan eskariarekin lerrokatzen direnak, bereziki industria arloan. Aiaraldean ez dago [[Unibertsitate|unibertsitaterik]], baina Bilbon eta Gasteizen inguruko unibertsitateekin ondo konektatuta dago. Ikasleak erraz sar daitezke [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatera]], eta campusak dituzte bi hirietan. Aldiriko trenek eta autobus konexioek eskualdeko ikasleak goi mailako ikasketak egitera joatea ahalbidetzen dute. == Politika == {| class="wikitable" |'''#''' |'''Udalerria''' |'''Kontzejuak''' |'''Alkatea''' |'''Alkatearen''' '''alderdi politikoa''' |'''Biztanleria''' '''(2020)''' |'''Biztanleriaren''' '''ehunekoa,''' '''Aiaraldeko''' '''guztizkoan''' |'''Azalera''' '''(km²)''' |- |1 |[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |[[Amurrio]] |[[Aloria]] [[Artomaña]] [[Baranbio]] [[Delika]] [[Larrinbe]] [[Lekamaña]] [[Lezama (Araba)|Lezama]] [[Saratxo]] [[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]] [[Añes]] '''[[Arespalditza]]''' (herriburua) [[Beotegi]] [[Erbi (Aiara)|Erbi]] [[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]] [[Etxegoien]] [[Izoria]] [[Kexaa]] [[Lanteno]] [[Lexartzu]] [[Luiaondo]] [[Luxo]] [[Madaria (Aiara)|Madaria]] [[Maroño]] [[Menagarai]] [[Menoio]] [[Murga]] [[Olabezar]] [[Opellora]] [[Ozeka]] [[Salmanton|Sanbantone]] [[Soxo]] [[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |'''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' | |} == Komunikabideak == === Aiaraldea === Eskualdean nabarmenena eta hedadurarik handiena duena [[Aiaraldea.eus]] da, tokiko eta eskualdeko albisteak estaltzen dituen euskarazko komunikabide digitala. Aiaraldea.eusek funtsezko zeregina du biztanleek tokiko politikari, kulturari, ekonomiari eta ekitaldi sozialei buruzko informazioa izan dezaten. Gainera, euskararen erabilera sustatzen du, eskualdearen [[Kultur nortasuna|kultur nortasunaren]] zati garrantzitsua baita. [[Kultura|Kulturari]], [[Kirol|kirolari]], [[Hezkuntza|hezkuntzari]], [[Tokiko politika|tokiko politikari]], ekonomiari buruzko edukiak eskaintzen ditu. Aiaraldea.eus funtsezko tresna da komunitatea tokiko gaiei buruz informatuta edukitzeko, eta adibide argia da euskarazko hedabideak gero eta gehiago ari direla zabaltzen eskualdeko albisteak. == Kultura == Aiarako Koadrila, [[Artearen historia|artean]] eta [[Literatura|literaturan]] herentzia kultural aberatsa izateagatik nabarmentzen den eskualdea da, bere [[nortasuna]] moldatu duten eragin historikoen lekuko bizia izanik. Artearen esparruan, arkitektura Aiaraldeako elementu adierazgarrienetako bat da. Paisaia ikus daitezken [[eliza]] eta [[Ermita|ermitak]] gotikotik hasi eta [[Errenazentismo|errenazentistaraino]] doazen estiloen adibide dira. Horien artean, Amurrioko Andre Maria Eliza nabarmentzen da egitura bikainagatik eta apaindura-xehetasunengatik, Erdi Aroaren eta Errenazimenduaren arteko trantsizioa islatzen dutenak. Beste leku enblematiko bat [[Menako San Migel]] baseliza da, bere izaera espirituala eta tokiko [[Tradizio erlijiosoa|tradizio erlijiosoekin]] duen lotura nabarmentzen dituen ingurune natural batez inguratua. [[Jauregia dorretxea (Irurita)|Dorretxeak]], euskal nobleziaren ohiko defentsa eraikuntzak, Aiarako historia feudalaren sinbolo ere badira. Eraikin horiek funtzio militarra izateaz gain, eskualdeko familia eraginkorrenentzako egoitza ere baziren. [[Artziniegako Dorrea]], adibidez, erreferente kultural bihurtu da [[Museo Etnografikoan]], non mendeetan zehar eskualdeko eguneroko bizitza kontatzen duten objektuak eta testigantzak gordetzen diren. [[Pintura|Pinturari]] eta [[Eskulturagintza|eskulturari]] dagokienez, eskualdearen ezaugarria bere arte sakratua da, bereziki elizetako erretauletan ikus daitekeena, estilo [[gotikoak]] eta [[Barrokoa Euskal Herrian|barrokoak]] nahasten baitituzte. Artelan ez ezik, Aiaraldeko historia markatu duen [[Erlijio askatasun|erlijiotasun]] sakonaren irudikapenak ere badira pieza horiek. Gainera, duela gutxi, [[eskultura garaikidea]] paisaian integratzen hasi da, natura eta hiri ingurunearekin hitz egin nahi duten lanekin, eskualdeko ondare artistiko aberatsari ikuspegi modernoa emanez. Aiarako Kuadrillako literaturak ere sustrai sakonak eta eragin nabarmena ditu. Erdi Aroan, lurralde hau garaiko idazlerik nabarmenenetako baten sorlekua izan zen[[Petri II.a Lopez Aiarakoa|, Pero López de Ayala]] (1332-1407), kronista, poeta eta politikaria. Bere lanik ezagunena, Rimado de Palacio, bere garaiko kezkak eta balioak islatzen dituen kritika sozial bat da. Gainera, [[Gaztelako erregeen zerrenda|Gaztelako Erregeen Kronikak]], Petri I.a Ankerra eta Henrike II.a bezalako erregeen bizitzak kontatu zituena, funtsezkoak dira XIV. mendeko Iberiar Penintsulako historia ulertzeko. Literatura idatziarekin batera, ahozko tradizioak leku berezia du Aiarako kulturan. Belaunaldiz belaunaldi euskaraz eta gaztelaniaz transmititutako kondairek eta ipuinek bizirik mantendu dituzte [[Sorginetxe|sorginei]][[Herri-mitoei|, herri-mitoei]] eta gertaera historikoei buruzko kontakizunak. Eskualdeko dorre eta paisaietan girotutako istorio hauek iruditeria kolektiboaren parte dira eta herriaren eta inguruaren arteko loturaren isla dira. Garai modernoetan, [[Literatura|literaturak]] paper garrantzitsua izaten jarraitzen du Aiaran, euskaraz zein gaztelaniaz idazten duten egileekin, nortasuna, memoria historikoa eta landa-bizitza bezalako gaiak aztertuz[[Kultur elkarteek|. Kultur elkarteek]] eta hainbat ekitaldik, hala nola liburu-azokek eta literatur jardunaldiek idazle horiei ikusgarritasuna ematen lagundu dute, eta tailer eta errezitaldiek, berriz, obra berrien sorkuntza eta hedapena sustatzen dute. Aiarako Koadrila, azken batean, artea eta literatura elkartzen diren lurraldea da, bere iragana zaintzeko eta sormen garaikidea elikatzeko. Euskal Herriko kultur aberastasunaren isla da eskualde hau, eta artea eta letrak nortasunaren eta [[Gizarte-kohesio|gizarte-kohesioaren]] eragile izan daitezkeela erakusten du. {| class="wikitable sortable" !Entidad de Wikidata !Imagen !Coordenadas !Clasificación Patrimonial |- |[[Q2948482]] |[[Fitxategi:Torre_de_los_Murga_08.jpg|thumb|200x200px]] |{{Coord|43.073659249|N|3.016599377|W}} |[[Q23712|Kultura Intereseko Ondasun (Espainia)]] |- |[[Q2948482]] |[[Fitxategi:Torre_de_los_Murga_08.jpg|thumb|200x200px]] |{{Coord|43.073659249|N|3.016599377|W}} |[[Q65553409|Eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] |- |[[Q2948773]] |[[Fitxategi:Torre_Negorta_12.jpg|thumb|200x200px]] |{{Coord|43.124202638|N|3.038194552|W}} |[[Q23712|Kultura Intereseko Ondasun (Espainia)]] |- |[[Q2948773]] |[[Fitxategi:Torre_Negorta_12.jpg|thumb|200x200px]] |{{Coord|43.124202638|N|3.038194552|W}} |[[Q65553409|Eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] |- |[[Q5855891]] |[[Fitxategi:Casa_de_la_Americana_en_reforma_01.jpg|thumb|200x200px]] |{{Coord|43.112101361|N|3.091167095|W}} |[[Q65553409|Eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] |- |[[Q8341568]] |[[Fitxategi:Aiara_-_Caldalso_dorrea_052.jpg|thumb|200x200px]] |{{Coord|43.119196591|N|3.038778932|W}} |[[Q65553409|Eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] |- |[[Q8341690]] |[[Fitxategi:Ureta_dorretxea_3.jpg|thumb|200x200px]] |{{Coord|43.139780836|N|3.10703439|W}} |[[Q65553409|Eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] |- |[[Q8341953]] | |{{Coord|43.140710796|N|2.954938363|W}} |[[Q65553409|Eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] |- |[[Q8342013]] |[[Fitxategi:004_Luiaondo.jpg|thumb|200x200px]] |{{Coord|43.098391781|N|2.998900533|W}} |[[Q65553409|Eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] |- |[[Q8778317]] |[[Fitxategi:Escuelas_de_Llanteno.jpg|thumb|200x200px]] |{{Coord|43.116771687|N|3.094646756|W}} |[[Q65553409|Eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] |} === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Jaiak eta ospakizunak == Aiarako Kuadrillak bere nortasun historikoa eta tradizio errotuenak islatzen dituzten ospakizunez beteriko jai-egutegia du. Jai hauek ez dira soilik tokiko komunitateak batzeko une bat, baizik eta bisitariek eskualdeko aberastasun kulturala esperimentatzeko aukera bat ere badira. Festarik aipagarrienen artean zaindariak daude, hala nola Jasokundeko Andre Maria eta San Roke Amurrion, abuztuan ospatzen direnak. Ospakizun horiek ekitaldi erlijiosoak (prozesioak eta meza ospetsuak, esaterako) eta herri-jarduerak (berbenak, kirol-lehiaketak, merkatu tradizionalak eta zuzeneko musika-ikuskizunak) uztartzen dituzte. Laudion (Laudio), abuztuaren 15etik 17ra ospatzen diren San Roke eta San Sebastian jaiak dira enblematikoenak. Jai hauek jendetza erakartzen dute erromeria koloretsuekin, kontzertuekin, lehiaketa gastronomikoekin eta Nerbioi ibaian piraguetan egin ohi duten jaitsierarekin. Gainera, San Blas jaietan, otsailaren 3an, nekazaritzako eta artisautzako azoka ospetsua dago, eta bertako produktuak eros daitezke bertan, erroskillak eta San Blas lokarri tipikoa, esaterako. Okondon, maiatzaren 15eko San Isidro Jaia gehien espero denetako bat da, bereziki landa-tradizioetan duen ikuspegiagatik. Ospakizun honetan, herriak nekazaritza eta abeltzaintza azoka bat antolatzen du, baita euskal kirolen erakustaldiak, dantzak eta musika tradizionala barne hartzen dituzten kultur jarduerak ere. Aiarako udalerrian, apirilaren 28an ospatzen diren San Prudentzio Jaiek garrantzi handia dute komunitatearentzat. Egun horretan, ermitak eta landa-eremuak herri-erromerien agertoki bihurtzen dira, eta erlijio-suhartasuna eta aire zabaleko jardueren alaitasuna uztartzen dira. Abuztuaren 24ko San Bartolome Jaiak ere nabarmentzen dira, non jai, musika eta kirol ekitaldiak antolatzen diren. Artziniegan, irailaren amaieran San Migel jaiak dira gehien espero diren ekitaldietako bat. Herri hau bizitzaz betetzen da dantza tradizionalekin, kontzertuekin, artisautza azokekin eta euskal dantzen tradizioa bizirik mantentzen duten herriko taldeen parte-hartzearekin. Herriko jaiez gain, Aiarako Kuadrilla ezaguna da bere kultur ekitaldiengatik. Garrantzitsuenetako bat Amurrioko San Anton Azoka da, urtarrilean egin zena. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren merkatua eta eskualdeko landa ondareari balioa ematen dioten lehiaketak eta erakusketak biltzen ditu. Beste ekitaldi aipagarri bat Artziniegako Erdi Aroko Azoka da, irailean egiten dena. Ospakizun honetan, udalerriko kaleak eraldatu egiten dira Erdi Aroko giroa birsortzeko, merkatuak, juglareen ikuskizunak, txapelketak eta lanbide tradizionalen tailerrak eskainiz. Azoka hau bertakoek zein bisitariek gehien espero duten hitzorduetako bat da, historia, artea eta entretenimendua uztartzen baititu. Gastronomiari dagokionez, Amurrioko Txakolinaren Jaia Euskal Herriko ardo zuri tipikoari egindako omenaldia da. Udaberrian egiten den ospakizun honetan, bertako ekoizleek txakolin dastaketak eskaintzen dituzte, bertako produktuekin batera, kultura eta musika jarduerak antolatzen diren bitartean. Azkenik, herri erromeriak nabarmendu behar dira, hala nola San Prudentzio eta San Bartolome erromeriak, erlijio grina aire zabaleko jai-topaketekin uztartzen dutenak, musika, dantza eta gastronomiarekin batera. Ospakizun horiek bereziki hunkigarriak dira tokiko komunitateentzat, kide izatearen eta tradizioaren zentzua indartzen baitute. Aiarako Kuadrillako jaiak eta jaialdiak, azken batean, bertako kultura biziaren adierazgarri dira, non iraganak eta orainak elkar hartzen duten komunitate-loturak sendotzen dituzten alaitasun eta topaketa uneak eskaintzeko. == Kirolak == === Laudioko Kirol Elkartea === 1927an sortua, [[Laudio Kirol Kluba|Laudioko]] klubik adierazgarriena da eta Arabako Ohorezko Dibisioan jokatzen du, Espainiako Hirugarren Mailatik gertu. Kategoria guztietan taldeak dituen egitura bat du, haurrentzat zein seniorrentzat. === Altzarrate Kirol Elkartea === [[Altzarrate]] emakumezkoen futbol taldea, adin ezberdinekin lan egiten duena eta Aiaraldeko neska askok parte hartzen duena. === Laudio Atletismo Kirol Elkartea === [[Laudio Atletismo]] Kirol lkarte honek atletismoa hainbat diziplinatan praktikatzea sustatzen du, herri lasterketak eta tokiko ekitaldiak antolatuz. === Laudio Rugby Taldea === Aiaraldeko [[Astoak Rugby taldea]], gazteen eta helduen arteko kirol honen praktika sustatzen du. Proiektu berria da, Aiaraldean denbora luzez galdutako espazio bat ireki nahi duena, errugbia, alegia. === Amurrio Kluba === [[Amurrio Kluba]] 1949an sortua, Aiaraldeko talde garrantzitsuenetako bat da. Urte askoan lehiatu da Bigarren B Mailaren eta Espainiako Hirugarren Mailaren artean, eta bere garaian bigarren mailako playoffak jokatzera iritsi zen. Gaur egun Arabako Ohorezko Dibisioan ari da, urte asko eman dituzten lekura itzultzeko ametsetan. Gaztetatik seniorrerainoko taldeak ditu eta bere estadioa Araba osoko onenetakoa da, Basarte izenekoa. === Amurrio Rugby Taldea === [[Nerbioi Rugby Elkartea]]: errugbiari eskainia, Aiaraldean errugbi kirola sustatu nahi izan duen talde historiko bat izan da. 2017tik 2022ra arte ez zen talderik atera Amurrion, eta 2023an [[Universitario Bilbao Rugby|Universitario Bilbaorekin]] batera aritu zen elkarrekin lehiatzeko. === Amurrio Trail Taldea === [[Amurrio Trail Running|Amurrio trail Running]] mendiko lasterketak sustatu, ekitaldiak antolatu eta naturan horrelako probak egiten dituzten kirolariak entrenatzen dituen kluba da. Talde honek eragin handia du Aiaraldeko gizartean, lasterketa edo martxa solidarioak egiteagatik eta Aiaraldeko ikuspegiez gozatu ahal izateagatik. === Eskupilota === Eskupilotak [[Euskal pilota|euskal pilotaren]] praktika sustatzen du Amurrion eta lehiaketak antolatzen ditu bere frontoian. Gabonetan beti jokatzen dira txapelketa amateurrak Aiaraldeko herritarren artean eta gaur egun [[Iker Larrazabal]] Amurrioko frontotik ateratako jokalari profesionala dugu. === Mendiko Lagunak === [[Mendiko Lagunak]] mendi-ibiliak eta alpinismoa antolatzen ditu Aiaraldean eta Euskal Herrian zehar. Mendi-ibiliak eta mendiak eginez, Amurrio Trail taldearen oso antzekoa. == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] jgxm13qsq9dwnfih5ppbdpqe7emmcqp 10003316 10003300 2024-12-18T11:33:07Z Ingetxezarreta 169009 /* Kultura */ 10003316 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria, arkitektura eta automobil aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Aiaraldeko ekonomia bere landa-iraganaren, industrializazioaren eta zerbitzuen sektorearen gero eta garrantzi handiagoaren konbinazioak markatu du. Urteetan zehar, eskualdeak eraldaketa esanguratsua izan du, batez ere nekazaritza ekonomia batetik hasi eta industria eskualde bihurtu arte. === '''1. Lehen sektorea (nekazaritza eta abeltzaintza)''' === Lehen sektoreak pisua galdu badu ere Aiaraldeko ekonomian urteetan zehar, presentzia esanguratsua izaten jarraitzen du, batez ere landaguneetan eta mendialdeetan. Jarduera nagusiak abeltzaintza (batez ere behiak eta ardiak) eta nekazaritza dira, zerealak, barazkiak eta mahastiak bezalako laboreekin. Nekazaritza: Eskualdeak nekazaritza sektore txiki bat du, zereal laboreetan eta baratzeko produktuetan zentratua. Mahastiak ere nabarmentzen dira eremu batzuetan, ardoaren eta produktu eratorrien ekoizpena oraindik ere garrantzitsua baita, bereziki Aiaraldean, Arabako Txakolina Jatorri Deituraren barruan baitago, euskal ardo tipikoa, txakolina, ekoizten duen jatorrizko deitura. Abeltzaintza: Landa-jarduera tradizionalenetako bat da. Abeltzaintzako ustiategiak daude, batez ere esnetarako eta haragitarako behienak, landa-ekonomian zeregin garrantzitsua izaten jarraitzen dutenak. Gazta bezalako produktu eratorrien ekoizpena ere presente dago, bereziki Idiazabal gazta, euskal gastronomian oso baloratua. Hala ere, enpleguari eta BPGari dagokienez, Aiaraldeko lehen sektorea gutxiengoa da beste sektoreekin alderatuta. === '''2. Bigarren sektorea (industria eta manufaktura)''' === Bigarren sektorea Aiaraldeko motor ekonomikoa da, eta eskualdearen garapen ekonomikoaren oinarria izan da XIX. mendetik. Eskualdearen industrializazioa oso lotuta dago siderurgiarekin, metalurgiarekin eta produktu industrialen fabrikazioarekin. Industria-jarduera nagusien artean hodiak, beirazko ontziak, automobilgintzarako osagaiak eta altzairuzko produktuak ekoiztea daude. Aiaraldean tamaina handiko hainbat industria-enpresa daude, eta estatuko eta nazioarteko erreferentzia izaten jarraitzen dute. Aiaraldeko industria sektorea eskualdeko eta Arabako BPGaren ehuneko handi baten arduraduna da. Eskualde bakoitzeko zifra publiko espezifikorik ez dagoen arren, Arabako industria sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago sortzen duela kalkulatzen da. Eskualdeko industria-enpresa nagusiek (Tubacex, Vidrala, Tubos Reunidos, Guardian Glass), oro har, 5.000 enplegu zuzen baino gehiago sortzen dituzte eskualdean, eta zeharkako enpleguak sortzen dituzte lotutako sektoreetan, hala nola logistikan, mantentze-lanetan eta zerbitzu osagarrietan. Tubos Reunidosek 1.500 langile inguru ditu Laudion eta Aiaran, bereziki Luiaondon eta Amurrioko mugan. Vidrala bigarren enpresa handiena da, 1.200 langile baino gehiago ditu bere plantetan, eta egoitza nagusia Laudion du. Ondoren, Tubacex enpresak 900 langile inguru ditu Amurrioko lantegi nagusian eta Laudion bulegoak. Eta enpresa handi hauekin amaitzeko, Guardian Glassek 300 langile inguru izango lituzke Laudion. Horrez gain, Aiaraldeko bigarren sektoreko enpresek esportazio-ikuspegi handia dute, eta horrek ekarpen nabarmena egiten dio Arabako eta Euskadiko merkataritza-balantzeari. Kalkuluen arabera, Tubacex, Tubos Reunidos eta Vidrala enpresen ekoizpenaren zati handi bat nazioarteko merkatura bideratzen da, eta 80 herrialde baino gehiagotara saltzen da. Esportazio-maila handi horrek indartu egiten du Aiaraldea industria-gune esportatzaile garrantzitsu gisa duen posizioa. === '''3. Hirugarren sektorea (zerbitzuak)''' === Hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea nabarmen hazi da azken hamarkadetan Aiaraldean, baina oraindik industria-sektorearen atzetik dago, garrantzi ekonomikoari dagokionez. Sektore horren barruan sartzen dira merkataritza, zerbitzu publikoak, hezkuntza, finantza-zerbitzuak eta, berrikiago, landa-turismoa. Merkataritza eta zerbitzu publikoak: Laudio eta Amurrioko udalerrietan, tokiko merkataritza eta herritarrei arreta emateko zerbitzuak, hala nola hezkuntza, osasuna eta administrazioa, funtsezkoak dira tokiko ekonomiarako. Hirigune horietan denda, jatetxe, taberna eta banku-zerbitzu ugari egoteak hirugarren sektorean enplegua lortzen laguntzen du. Landa-turismoa: Turismoak gero eta pisu handiagoa hartu du, industriaren osagarria den sektore ekonomiko gisa. Aiaraldeak, bere aberastasun natural eta kulturalarekin, landa turismoan, mendi-ibilietan eta ondare historikoan interesa duten bisitariak erakarri ditu. Artziniega, Erdi Aroko hirigune historikoa edo Gorobel mendilerroko ingurune naturala bezalako eremuak erakargarri turistiko garrantzitsuak dira. Gainera, turismo gastronomikoa, txakolina eta Idiazabal gazta produktu nagusiak izanik, hazkunde-faktorea izan da ostatuan eta sukaldaritzan aritzen diren tokiko enpresa txikientzat. Enpresa txiki eta ertainak (ETEak): Aiaraldean, hainbat zerbitzutan diharduten ETEek osatutako enpresa-sarea dago, aholkularitzetatik hasi eta garraioraino, tokiko ekonomia osatzen dutenak. Enpresa txiki horiek funtsezko eginkizuna betetzen dute enpleguaren dibertsifikazioan. == Demografia == Aiaraldeak 40.000 biztanle inguru ditu, eta modu desberdinean banatuta dago osatzen duten udalerrien artean. Bi herrigune handienek, Laudiok (Laudio) eta Amurriok, biltzen dute biztanleriaren zatirik handiena, industria- eta hiri-izaeragatik, eta udalerri txikienek, Aiarak (Aiara), Artziniegak eta Okondok esaterako, biztanleria landatarragoa eta sakabanatuagoa dute. Baina hori ez zen horrela izan XIX. mendeko garapen ekonomikora arte, batez ere Euskal Herriko eta Espainiako beste eskualde batzuetako langileak erakarri zituen industrializazioagatik. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} Euskal Autonomia Erkidegoko beste eskualde askotan gertatzen den bezala, Aiaraldean biztanleria zahartzen ari da. Jaiotza-tasaren jaitsierak eta bizi-itxaropenaren igoerak 65 urtetik gorako pertsonen proportzioa handitzea eragin dute. Fenomeno hori nabarmenagoa da landa-eremuko udalerrietan, hala nola Aiaraldean eta Okondon, non gazte gutxiago dauden eta biztanleria zaharragoa izateko joera dagoen. Laudio eta Amurrio bezalako udalerrietan, biztanleriaren zahartzea ere gertatzen den arren, gazte eta familia gazte gehiago egoteak biztanleriaren egitura neurri batean orekatzen laguntzen du. == Azpiegitura == === '''Garraio-sarea''' === Aiaraldeak ondo lotutako [[bide-sare]] bat du, eskualde barruko zein inguruko probintzietarako garraioa errazten duena. Errepide nagusiak [[A-624 errepidea]] (Laudio eta Amurrio Urduñarekin lotzen dituena) eta [[N-625 errepidea]] (Bilborekin lotzen duena) dira. Aiarako, Artziniegako, Orduña eta Okondoko landa udalerriak lotzen dituzten tokiko errepideak ere badaude. [[Renfe Aldiriak|Renfeko]] aldiriko [[Trena Euskal Herrian|trena]] garraiobide erabakigarria da, batez ere Bilborako joan-etorrietarako. Renferen [[C-3 linea (Bilboko Renfe Aldiriak)|C-3 lineak]] Bilbo, Laudio, Amurrio eta Urduña lotzen ditu, eta Bizkaiko hiriburuarekin konexio azkarra eta ohikoa eskaintzen du. Azpiegitura hori funtsezkoa da Aiaraldean bizi eta Bilbon edo haren metropoli-eremuan lan egiten duten langileentzat. Aiaraldea eta [[Bilbo|Bilbo,]] [[Gasteiz]] eta beste gune garrantzitsu batzuk lotzen dituzten hiriarteko autobus-zerbitzuak daude. [[Araba Bus|Arababus]] enpresak eta beste operadore pribatu batzuek garraio publikoaren beharrak asetzen dituzten ibilbideak eskaintzen dituzte. === '''Osasuna''' === Laudion eta Amurrion osasun publikoko zentroak daude, [[Osakidetza|Osakidetzaren]] Sarekoak (Euskal Osasun Zerbitzua). Zentro horiek lehen mailako arreta, pediatria-zerbitzuak, medikuntza orokorreko kontsultak, erizaintza eta tokiko biztanleentzat funtsezkoak diren beste zerbitzu batzuk eskaintzen dituzte. Laudiok eskualdeko osasun zentro handienetako bat du, oinarrizko espezialitate medikoen eta lehen mailako arretaren eskaintza zabalarekin inguruko biztanleentzat. Amurrioko [[Osasun-zentro|Osasun Zentroak]] ere tamaina handia du eta antzeko funtzioa betetzen du. Aiaraldean eskualdeko ospitalerik ez dagoen arren, pazienteak gertuko ospitaleetara sar daitezke Bilbon eta Gasteizen. Aiaraldean bizi direnek gehien erabiltzen dituzten ospitaleen artean daude [[Barakaldo|Barakaldoko]] (Bizkaia) [[Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea]] (Laudiotik 20 minutu ingurura dago autoz) eta Gasteizko [[Txagorritxu Ospitalea]]. Larrialdietan edo arreta mediko espezializatua behar denean pazienteak ospitale horietara bideratzeko [[Osasun-garraioa|osasun-garraioko]] zerbitzuak daude. Eskualdeak udalerri guztietan banatutako farmazia sare bat ere badu, baita osasun zerbitzu pribatuak ere, hala nola [[hortz-klinikak]] eta [[Fisioterapia|fisioterapia zentroak.]] === '''Hezkuntza''' === Aiaraldeako [[hezkuntza sistema]] [[Ikastetxe|ikastetxe publiko]] eta [[itunduen sare]] batek osatzen du, [[Haur hezkuntza|haur hezkuntzatik]] hasi eta [[Bigarren hezkuntza|bigarren hezkuntzaraino]] eta [[Batxilergo|batxilergoraino]]. Gainera, gero eta kezka handiagoa dago euskarazko irakaskuntzaren inguruan, eta hizkuntza hori, gaztelaniarekin batera, koofiziala da hezkuntza maila guztietan. Udalerri gehienek, Okondo eta Artziniega barne, haur eta lehen hezkuntzako eskola publikoak dituzte. Laudion eta Amurrion daude ikastola eta ikastetxe publiko handienak, hala nola Laudioko [[Laudio Ikastetxea]] edo [[Lucas Rey Ikastetxea|Amurrioko Lucas Rey Ikastetxea,]] bi hizkuntza koofizialetan hezkuntza eskaintzen dutenak. Bigarren hezkuntza eta batxilergoa Laudion eta Amurrion dauden [[Institutu publikoak|institutu publikoetan]] ematen dira. Laudion, Laudio BHIk eta San Jose Ikastetxeak bigarren hezkuntzako eta batxilergoko programak eskaintzen dituzte euskaraz eta gaztelaniaz. Amurrion, [[Zaraobe ikastetxea|Zaraobe]] BHI eskualdeko ikastetxe garrantzitsuenetako bat da, bigarren hezkuntzako eta batxilergoko ikasleentzako hezkuntza eskaintza osoarekin, baita [[Lanbide heziketa|lanbide heziketako]] programekin ere. Lanbide Heziketa funtsezko alderdia da Aiaraldean, eskualdearen izaera industriala dela eta. Laudion eta Amurrion [[erdi eta goi mailako heziketa zikloak]] eskaintzen dituzten zentroak daude, industria sektorearen beharrak asetzera bideratuak, hala nola mekanika, elektrizitatea, elektronika eta administrazioa. Amurrioko Zaraobe [[Lanbide Heziketako Zentroa]] eskualdeko garrantzitsuenetako bat da, fabrikazio mekanikoa, elektronika eta administrazioa bezalako arloetan espezializatutako programekin, tokiko lan eskariarekin lerrokatzen direnak, bereziki industria arloan. Aiaraldean ez dago [[Unibertsitate|unibertsitaterik]], baina Bilbon eta Gasteizen inguruko unibertsitateekin ondo konektatuta dago. Ikasleak erraz sar daitezke [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatera]], eta campusak dituzte bi hirietan. Aldiriko trenek eta autobus konexioek eskualdeko ikasleak goi mailako ikasketak egitera joatea ahalbidetzen dute. == Politika == {| class="wikitable" |'''#''' |'''Udalerria''' |'''Kontzejuak''' |'''Alkatea''' |'''Alkatearen''' '''alderdi politikoa''' |'''Biztanleria''' '''(2020)''' |'''Biztanleriaren''' '''ehunekoa,''' '''Aiaraldeko''' '''guztizkoan''' |'''Azalera''' '''(km²)''' |- |1 |[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |[[Amurrio]] |[[Aloria]] [[Artomaña]] [[Baranbio]] [[Delika]] [[Larrinbe]] [[Lekamaña]] [[Lezama (Araba)|Lezama]] [[Saratxo]] [[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]] [[Añes]] '''[[Arespalditza]]''' (herriburua) [[Beotegi]] [[Erbi (Aiara)|Erbi]] [[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]] [[Etxegoien]] [[Izoria]] [[Kexaa]] [[Lanteno]] [[Lexartzu]] [[Luiaondo]] [[Luxo]] [[Madaria (Aiara)|Madaria]] [[Maroño]] [[Menagarai]] [[Menoio]] [[Murga]] [[Olabezar]] [[Opellora]] [[Ozeka]] [[Salmanton|Sanbantone]] [[Soxo]] [[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |'''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' | |} == Komunikabideak == === Aiaraldea === Eskualdean nabarmenena eta hedadurarik handiena duena [[Aiaraldea.eus]] da, tokiko eta eskualdeko albisteak estaltzen dituen euskarazko komunikabide digitala. Aiaraldea.eusek funtsezko zeregina du biztanleek tokiko politikari, kulturari, ekonomiari eta ekitaldi sozialei buruzko informazioa izan dezaten. Gainera, euskararen erabilera sustatzen du, eskualdearen [[Kultur nortasuna|kultur nortasunaren]] zati garrantzitsua baita. [[Kultura|Kulturari]], [[Kirol|kirolari]], [[Hezkuntza|hezkuntzari]], [[Tokiko politika|tokiko politikari]], ekonomiari buruzko edukiak eskaintzen ditu. Aiaraldea.eus funtsezko tresna da komunitatea tokiko gaiei buruz informatuta edukitzeko, eta adibide argia da euskarazko hedabideak gero eta gehiago ari direla zabaltzen eskualdeko albisteak. == Kultura == Aiarako Koadrila, [[Artearen historia|artean]] eta [[Literatura|literaturan]] herentzia kultural aberatsa izateagatik nabarmentzen den eskualdea da, bere [[nortasuna]] moldatu duten eragin historikoen lekuko bizia izanik. Artearen esparruan, arkitektura Aiaraldeako elementu adierazgarrienetako bat da. Paisaia ikus daitezken [[eliza]] eta [[Ermita|ermitak]] gotikotik hasi eta [[Errenazentismo|errenazentistaraino]] doazen estiloen adibide dira. Horien artean, Amurrioko Andre Maria Eliza nabarmentzen da egitura bikainagatik eta apaindura-xehetasunengatik, Erdi Aroaren eta Errenazimenduaren arteko trantsizioa islatzen dutenak. Beste leku enblematiko bat [[Menako San Migel]] baseliza da, bere izaera espirituala eta tokiko [[Tradizio erlijiosoa|tradizio erlijiosoekin]] duen lotura nabarmentzen dituen ingurune natural batez inguratua. [[Jauregia dorretxea (Irurita)|Dorretxeak]], euskal nobleziaren ohiko defentsa eraikuntzak, Aiarako historia feudalaren sinbolo ere badira. Eraikin horiek funtzio militarra izateaz gain, eskualdeko familia eraginkorrenentzako egoitza ere baziren. [[Artziniegako Dorrea]], adibidez, erreferente kultural bihurtu da [[Museo Etnografikoan]], non mendeetan zehar eskualdeko eguneroko bizitza kontatzen duten objektuak eta testigantzak gordetzen diren. [[Pintura|Pinturari]] eta [[Eskulturagintza|eskulturari]] dagokienez, eskualdearen ezaugarria bere arte sakratua da, bereziki elizetako erretauletan ikus daitekeena, estilo [[gotikoak]] eta [[Barrokoa Euskal Herrian|barrokoak]] nahasten baitituzte. Artelan ez ezik, Aiaraldeko historia markatu duen [[Erlijio askatasun|erlijiotasun]] sakonaren irudikapenak ere badira pieza horiek. Gainera, duela gutxi, [[eskultura garaikidea]] paisaian integratzen hasi da, natura eta hiri ingurunearekin hitz egin nahi duten lanekin, eskualdeko ondare artistiko aberatsari ikuspegi modernoa emanez. Aiarako Kuadrillako literaturak ere sustrai sakonak eta eragin nabarmena ditu. Erdi Aroan, lurralde hau garaiko idazlerik nabarmenenetako baten sorlekua izan zen[[Petri II.a Lopez Aiarakoa|, Pero López de Ayala]] (1332-1407), kronista, poeta eta politikaria. Bere lanik ezagunena, Rimado de Palacio, bere garaiko kezkak eta balioak islatzen dituen kritika sozial bat da. Gainera, [[Gaztelako erregeen zerrenda|Gaztelako Erregeen Kronikak]], Petri I.a Ankerra eta Henrike II.a bezalako erregeen bizitzak kontatu zituena, funtsezkoak dira XIV. mendeko Iberiar Penintsulako historia ulertzeko. Literatura idatziarekin batera, ahozko tradizioak leku berezia du Aiarako kulturan. Belaunaldiz belaunaldi euskaraz eta gaztelaniaz transmititutako kondairek eta ipuinek bizirik mantendu dituzte [[Sorginetxe|sorginei]][[Herri-mitoei|, herri-mitoei]] eta gertaera historikoei buruzko kontakizunak. Eskualdeko dorre eta paisaietan girotutako istorio hauek iruditeria kolektiboaren parte dira eta herriaren eta inguruaren arteko loturaren isla dira. Garai modernoetan, [[Literatura|literaturak]] paper garrantzitsua izaten jarraitzen du Aiaran, euskaraz zein gaztelaniaz idazten duten egileekin, nortasuna, memoria historikoa eta landa-bizitza bezalako gaiak aztertuz[[Kultur elkarteek|. Kultur elkarteek]] eta hainbat ekitaldik, hala nola liburu-azokek eta literatur jardunaldiek idazle horiei ikusgarritasuna ematen lagundu dute, eta tailer eta errezitaldiek, berriz, obra berrien sorkuntza eta hedapena sustatzen dute. Aiarako Koadrila, azken batean, artea eta literatura elkartzen diren lurraldea da, bere iragana zaintzeko eta sormen garaikidea elikatzeko. Euskal Herriko kultur aberastasunaren isla da eskualde hau, eta artea eta letrak nortasunaren eta [[Gizarte-kohesio|gizarte-kohesioaren]] eragile izan daitezkeela erakusten du. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Jaiak eta ospakizunak == Aiarako Kuadrillak bere nortasun historikoa eta tradizio errotuenak islatzen dituzten ospakizunez beteriko jai-egutegia du. Jai hauek ez dira soilik tokiko komunitateak batzeko une bat, baizik eta bisitariek eskualdeko aberastasun kulturala esperimentatzeko aukera bat ere badira. Festarik aipagarrienen artean zaindariak daude, hala nola Jasokundeko Andre Maria eta San Roke Amurrion, abuztuan ospatzen direnak. Ospakizun horiek ekitaldi erlijiosoak (prozesioak eta meza ospetsuak, esaterako) eta herri-jarduerak (berbenak, kirol-lehiaketak, merkatu tradizionalak eta zuzeneko musika-ikuskizunak) uztartzen dituzte. Laudion (Laudio), abuztuaren 15etik 17ra ospatzen diren San Roke eta San Sebastian jaiak dira enblematikoenak. Jai hauek jendetza erakartzen dute erromeria koloretsuekin, kontzertuekin, lehiaketa gastronomikoekin eta Nerbioi ibaian piraguetan egin ohi duten jaitsierarekin. Gainera, San Blas jaietan, otsailaren 3an, nekazaritzako eta artisautzako azoka ospetsua dago, eta bertako produktuak eros daitezke bertan, erroskillak eta San Blas lokarri tipikoa, esaterako. Okondon, maiatzaren 15eko San Isidro Jaia gehien espero denetako bat da, bereziki landa-tradizioetan duen ikuspegiagatik. Ospakizun honetan, herriak nekazaritza eta abeltzaintza azoka bat antolatzen du, baita euskal kirolen erakustaldiak, dantzak eta musika tradizionala barne hartzen dituzten kultur jarduerak ere. Aiarako udalerrian, apirilaren 28an ospatzen diren San Prudentzio Jaiek garrantzi handia dute komunitatearentzat. Egun horretan, ermitak eta landa-eremuak herri-erromerien agertoki bihurtzen dira, eta erlijio-suhartasuna eta aire zabaleko jardueren alaitasuna uztartzen dira. Abuztuaren 24ko San Bartolome Jaiak ere nabarmentzen dira, non jai, musika eta kirol ekitaldiak antolatzen diren. Artziniegan, irailaren amaieran San Migel jaiak dira gehien espero diren ekitaldietako bat. Herri hau bizitzaz betetzen da dantza tradizionalekin, kontzertuekin, artisautza azokekin eta euskal dantzen tradizioa bizirik mantentzen duten herriko taldeen parte-hartzearekin. Herriko jaiez gain, Aiarako Kuadrilla ezaguna da bere kultur ekitaldiengatik. Garrantzitsuenetako bat Amurrioko San Anton Azoka da, urtarrilean egin zena. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren merkatua eta eskualdeko landa ondareari balioa ematen dioten lehiaketak eta erakusketak biltzen ditu. Beste ekitaldi aipagarri bat Artziniegako Erdi Aroko Azoka da, irailean egiten dena. Ospakizun honetan, udalerriko kaleak eraldatu egiten dira Erdi Aroko giroa birsortzeko, merkatuak, juglareen ikuskizunak, txapelketak eta lanbide tradizionalen tailerrak eskainiz. Azoka hau bertakoek zein bisitariek gehien espero duten hitzorduetako bat da, historia, artea eta entretenimendua uztartzen baititu. Gastronomiari dagokionez, Amurrioko Txakolinaren Jaia Euskal Herriko ardo zuri tipikoari egindako omenaldia da. Udaberrian egiten den ospakizun honetan, bertako ekoizleek txakolin dastaketak eskaintzen dituzte, bertako produktuekin batera, kultura eta musika jarduerak antolatzen diren bitartean. Azkenik, herri erromeriak nabarmendu behar dira, hala nola San Prudentzio eta San Bartolome erromeriak, erlijio grina aire zabaleko jai-topaketekin uztartzen dutenak, musika, dantza eta gastronomiarekin batera. Ospakizun horiek bereziki hunkigarriak dira tokiko komunitateentzat, kide izatearen eta tradizioaren zentzua indartzen baitute. Aiarako Kuadrillako jaiak eta jaialdiak, azken batean, bertako kultura biziaren adierazgarri dira, non iraganak eta orainak elkar hartzen duten komunitate-loturak sendotzen dituzten alaitasun eta topaketa uneak eskaintzeko. == Kirolak == === Laudioko Kirol Elkartea === 1927an sortua, [[Laudio Kirol Kluba|Laudioko]] klubik adierazgarriena da eta Arabako Ohorezko Dibisioan jokatzen du, Espainiako Hirugarren Mailatik gertu. Kategoria guztietan taldeak dituen egitura bat du, haurrentzat zein seniorrentzat. === Altzarrate Kirol Elkartea === [[Altzarrate]] emakumezkoen futbol taldea, adin ezberdinekin lan egiten duena eta Aiaraldeko neska askok parte hartzen duena. === Laudio Atletismo Kirol Elkartea === [[Laudio Atletismo]] Kirol lkarte honek atletismoa hainbat diziplinatan praktikatzea sustatzen du, herri lasterketak eta tokiko ekitaldiak antolatuz. === Laudio Rugby Taldea === Aiaraldeko [[Astoak Rugby taldea]], gazteen eta helduen arteko kirol honen praktika sustatzen du. Proiektu berria da, Aiaraldean denbora luzez galdutako espazio bat ireki nahi duena, errugbia, alegia. === Amurrio Kluba === [[Amurrio Kluba]] 1949an sortua, Aiaraldeko talde garrantzitsuenetako bat da. Urte askoan lehiatu da Bigarren B Mailaren eta Espainiako Hirugarren Mailaren artean, eta bere garaian bigarren mailako playoffak jokatzera iritsi zen. Gaur egun Arabako Ohorezko Dibisioan ari da, urte asko eman dituzten lekura itzultzeko ametsetan. Gaztetatik seniorrerainoko taldeak ditu eta bere estadioa Araba osoko onenetakoa da, Basarte izenekoa. === Amurrio Rugby Taldea === [[Nerbioi Rugby Elkartea]]: errugbiari eskainia, Aiaraldean errugbi kirola sustatu nahi izan duen talde historiko bat izan da. 2017tik 2022ra arte ez zen talderik atera Amurrion, eta 2023an [[Universitario Bilbao Rugby|Universitario Bilbaorekin]] batera aritu zen elkarrekin lehiatzeko. === Amurrio Trail Taldea === [[Amurrio Trail Running|Amurrio trail Running]] mendiko lasterketak sustatu, ekitaldiak antolatu eta naturan horrelako probak egiten dituzten kirolariak entrenatzen dituen kluba da. Talde honek eragin handia du Aiaraldeko gizartean, lasterketa edo martxa solidarioak egiteagatik eta Aiaraldeko ikuspegiez gozatu ahal izateagatik. === Eskupilota === Eskupilotak [[Euskal pilota|euskal pilotaren]] praktika sustatzen du Amurrion eta lehiaketak antolatzen ditu bere frontoian. Gabonetan beti jokatzen dira txapelketa amateurrak Aiaraldeko herritarren artean eta gaur egun [[Iker Larrazabal]] Amurrioko frontotik ateratako jokalari profesionala dugu. === Mendiko Lagunak === [[Mendiko Lagunak]] mendi-ibiliak eta alpinismoa antolatzen ditu Aiaraldean eta Euskal Herrian zehar. Mendi-ibiliak eta mendiak eginez, Amurrio Trail taldearen oso antzekoa. == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] t8t2ks2tmdz2mvmjpetleuoqfsrwk7k 10003342 10003316 2024-12-18T11:46:12Z OrtizdeLuna 169004 10003342 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|Arabako kuadrillari|Araba-Bizkaietako ibarra|Aiaraldea (ibarra)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula | izena = Aiaraldea | kokapena=Aiaraldea.svg | bandera = ez | armarria = Coat of Arms of Ayala Cuadrilla.svg | lurraldea = Araba | udalerriak = 5 | udalerri zerrenda = #Udalerriak | eskualdeburua = [[Arespalditza]] | herririk handiena = [[Laudio]] | ofiziala = Aiarako Kuadrilla | presidente = Encina Castresana Astarloa | presidente hasiera = 2023 | presidente amaiera = 2027 | presidente alderdia = [[EAJ]] | azalera = 328.12 | garaiera minimoa = | garaiera maximoa = | distantzia = 52,9 | sorrera = [[1989]] | webgunea = [https://www.cuadrilladeayala.eus/eu/ cuadrilladeayala.eus] | oharrak = }} '''Aiaraldea''' edo '''Aiarako kuadrilla'''<ref>Euskaltzaindia: [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=471&lang=eu&view=toponimia Euskal Onomastika Datutegia].</ref> da [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. [[Udalerri]] hauek hartzen ditu: [[Amurrio]], [[Artziniega]], [[Aiara]], [[Laudio]] eta [[Okondo]]. Guztira 328,12 [[kilometro koadro|km²]] ditu (Arabaren %10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren %&nbsp;11). [[Nerbioi]] ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira [[Laudio]] (hiriburua) eta [[Amurrio]], biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren. Aiaraldea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[eskualde]] bat da, [[Araba|Arabako]] [[Ipar-ekialde|ipar-ekialdean]]. [[Eskualde]] hau [[Nerbioi]] [[Ibai|ibaiaren]] zati da, eta '''iparraldeko latitudeko 43 ° 08 eta mendebaldeko luzerako 2 ° 58 'artean hedatzen da''', [[Bizkaia|Bizkaiko]] probintziarekiko mugatik gertu. Bere garapenak [[Industria|industriaren]] eta ingurune naturalaren arteko kontrastea du ezaugarri, landa-bizitza eta [[Hazkunde ekonomiko|hazkunde ekonomikoa]] ezin hobeto uztartzen dituen eskualdea izanik. Aiaraldeak 40.000 [[Biztanleria|biztanle]] inguru ditu, batez ere bi [[udalerri]] handienetan, [[Laudio|Laudion]] eta [[Amurrio|Amurrion]]. Laudio, 18.000 biztanle baino gehiagorekin, eskualdeko herrigune eta industriagune garrantzitsuena da, eta Amurriok, 10.000 biztanle ingururekin, bere jarduera industriala orekatzen du eskaintza [[Natura|natural]] eta [[Kultura|kultural]] aberatsarekin. Eskualdeko garaiera [[Itsas maila|itsas mailatik]] hasita 100-200 metro ingurura dago, eta 900 metrotik gorako mendi tontorretara iristen da eskualdeko lurralderik gorena. [[Ganekogorta|Ganekogortaz]] gain (998 metro), beste [[mendi]] aipagarri bat [[Tologorri]] tontorra da (1.068 metro), Salvada mendilerroaren gailurrik adierazgarrienetako bat, [[Aiara|Aiarako]] haranaren ikuspegi ikusgarriak eskaintzen dituena eta [[Mendi-ibili|mendi-ibiliak]] maite dituztenentzat helmuga herrikoia dena. [[Gibillo-Urkabustaiz mendilerroa|Gibijo mendilerroa]] eta [[Ungino]] mendia (1.106 metro) ere bere paisaia menditsuaren  parte dira, Aiaraldearen naturaz gozatzeko ingurune ezin hobea bihurtuz. Aiaraldea hainbat udalerrik osatzen dute, eta Laudio eta Amurrioz gain, Aiara , [[Okondo]] eta [[Artziniega]] ere hartzen dituzte, guztiek herentzia kultural eta historiko aberatsa baitute. Aiara [[Baserri|baserriz]] betetako [[Landa-ingurune|landa-paisaian]] dago, eta Artziniega, berriz, Erdi Aroko [[hirigune]] historikoagatik eta [[Ondare|ondare-balioagatik]] da ezaguna. == Izena == Aiara [[Hitz|hitzak]] antzinako Aiarako [[Konderri|konderria]] aipatzen du, [[XII. mendea|XII. mendeko]] historia aberatsa duen lurralde feudala, Aiaratarren familiak inguruan boterea eta eragina irabazi zuenean. Izen horrek herentzia historikoa eta [[Landa-ingurune|landa-ingurunearekiko]] eta eskualdeko [[Tradizioa|tradizioekiko]] lotura sakona islatzen ditu. === '''Etimologia''' === Aiaraldea izena [[Euskara|euskarazko]] "Aiara" hitzetik dator, hau da, eskualdeko udalerri nagusietako bat den Aiarako [[Hiribildu|hiribilduaren]] izen historikotik, eta "-aldea" atzizkitik, "zona" edo "región" esan nahi duena. Beraz, Aiaraldea "Aiarako zona" edo "Aiarako eskualdea" bezala itzul daiteke. Historikoki, Aiarako bailara erreferentzia garrantzitsua izan da eskualdean, eta hortik dator [[Geografia|eremu geografiko]] horri guztiari erreferentzia egiteko izena. == Geografia == Eskualde mugakideak iparraldean [[Enkarterri]], [[Bilboaldea]] eta [[Arratia-Nerbioi]], hegoaldean [[Merindadeak]] eta [[Añanako kuadrilla]], ekialdean [[Gorbeialdea]] eta mendebaldean Merindadeak. Aiaraldea, Bizkaiko [[Orozko]] eta [[Arrankudiaga]] udalerriekin muga egiten du, eta, aldi berean, [[Urduña|Urduñarekin]]. Kasu honetan, Urduña Aiaraldean sartuta dago, eta, askotan, Aiaraldea esaten zaio ofizialki Aiaraldea izan gabe. Paisaia [[Gorobel]] eta [[Sálvada|Salvada]] [[Mendilerro|mendilerroek]] menderatzen dute, mendebaldean eta hego-mendebaldean; hesi natural gisa jarduten dute, eta mendi-hondoko oihal ikusgarria eskaintzen dute. Gailurrak nabarmentzen dira, hala nola [[Tologorri|Tologorriko Pikoa]] (1.068 metro) eta [[Ungino]] (1.106 metro), haranen gainetik altxatzen direnak. Eskualdearen iparraldean, [[Ganekogorta]] (998 metro) eta [[Pagolar]] mendiak daude Aiaraldea eta Bizkaia banatzen dituen mendikatean. === Hidrologia === Eskualdea [[Nerbioi]] ibaiaren arroan dago, ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duen arroan, [[Ardatza|ardatz natural]] gisa jardunez eta inguru horretan [[nekazaritza]] eta landa bizitza garatzeko funtsezkoak izan diren haran emankorrak eratuz. === Klima === Aiaraldeko [[Klima atlantiko|klima atlantikoa]] da, eta euria maiz egiten du urtean zehar. Horrek eskualdeko [[landare]]-aberastasunari laguntzen dio. [[Tenperatura|Tenperaturak]] leunak izaten dira, uda epelak eta negu nahiko '''freskoak''' izaten dira, batez ere toki altuenetan. === Udalerriak === Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren %&nbsp;40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !Kontzejuak !Alkatea !Alkatearen<br />alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2020) !Biztanleriaren<br />ehunekoa,<br />Aiaraldeko<br />guztizkoan !Azalera<br />(km²) |- |1 |align="left"|[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |align="left"|[[Amurrio]] |[[Aloria]]<br />[[Artomaña]]<br />[[Baranbio]]<br />[[Delika]]<br />[[Larrinbe]]<br />[[Lekamaña]]<br />[[Lezama (Araba)|Lezama]]<br />[[Saratxo]]<br />[[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |align="left"|[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]]<br />[[Añes]]<br />'''[[Arespalditza]]''' (herriburua)<br />[[Beotegi]]<br />[[Erbi (Aiara)|Erbi]]<br />[[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]]<br />[[Etxegoien]]<br />[[Izoria]]<br />[[Kexaa]]<br />[[Lanteno]]<br />[[Lexartzu]]<br />[[Luiaondo]]<br />[[Luxo]]<br />[[Madaria (Aiara)|Madaria]]<br />[[Maroño]]<br />[[Menagarai]]<br />[[Menoio]]<br />[[Murga]]<br />[[Olabezar]]<br />[[Opellora]]<br />[[Ozeka]]<br />[[Salmanton|Sanbantone]]<br />[[Soxo]]<br />[[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |align="left"|[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |align="left"|[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |align="left"| '''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' |} Arrazoi geografikoegatik, batzutan [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Orozko]] eta [[Urduña]] ere [[Aiaraldea (ibarra)|Aiaraldea ibarreko]] partetzat hartzen dira. == Historia == Aiaratik (Aiara) datorkio izena, eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] familia [[Noblezia|noble]] garrantzitsuenetako bat. Mendeetan zehar, eskualde hau funtsezkoa izan da [[Gaztela]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresumak]] gurutzatzeko, eta horrek kokapen estrategikoa eman zion Erdi Aroko gatazketan eta euskal lurraldearen ondorengo garapenean. === Erdi Aroko jatorria === Aiaraldearen historia oso lotuta dago [[Aiarako Jaurerriarekin,]] Euskal Herriko noble-etxe garrantzitsuenetako batekin. Aiala familia, eskualdeari izena eman ziona, leinu nabarmena izan zen Erdi Aroan, eta bertako kide askok eragin handia izan zuten [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako Erresumaren]] [[Politika|politikan]] eta [[Kultura|kulturan]]. Aiarako bailara [[Feudo|feudoa]] bihurtu zen familia horren kontrolpean, eta beste noble batzuekin [[Ezkontza|ezkontzak]] eta itunak eginez zabaldu zuen bere eragina. Erdi Aroan, Aiaraldean [[Nekazaritza|nekazaritzan]], [[Abeltzaintza|abeltzaintzan]] eta [[Merkataritza|merkataritza-trukeetan]] oinarritutako [[ekonomia]] zen nagusi. Mendeetan zehar, [[Artziniega]] eta [[Laudio]] bezalako hiribilduek garrantzi handiagoa izan zuten, neurri batean Gaztelako barnealdea eta [[Bilboko portua]] lotzen zituzten [[Merkataritza|merkataritza-ibilbideetan]] kokatu zirelako. === '''Aro Modernoa eta XIX. mendea:''' === Ondorengo mendeetan, batez ere [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], Aiaraldea [[eraldaketa-prozesu]] bat bizitzen hasi zen, batez ere esparru ekonomikoan. Ibaietan [[Burdinola|burdinolak]] (euskal burdineria tradizionalak) garatzea, Nerbioi ibaia kasu, bultzada industriala izan zen eskualdearentzat. Burdinola horiek uraren indarra erabiltzen zuten mailuak mugitzeko eta burdina ekoizteko, eta jarduera ekonomiko horrek arrastoa utzi zuen eskualdearen historian. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] zehar, industrializazioarekin, eskualdeak aldaketa nabarmena izan zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, non [[Lantegi|lantegiak]] eta industria-jarduera berriak sortu ziren, batez ere [[Metal|metalaren]] eta [[Burdingintza|siderurgia edo burdingintza]] sektoreari lotuak, hala nola [[Tubos Reunidos]] eta [[Tubacex|Tubacex.]] [[XIX. mendea|XIX.]] mendearen bigarren erdialdean [[Trenbide-garraio|trenbidea]] iristea ere funtsezkoa izan zen Aiaraldeko industria-garapenerako, salgaien eta lehengaien garraioa erraztuz. === '''XX. mendea eta oraina:''' === [[XX. mendea|XX. mendean]] zehar, Aiaraldeak bere [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria-profila]] sendotu zuen, hiri-hazkunde handiarekin, bereziki Laudion eta Amurrion, Araban erreferentziazko industria-gune bihurtu zirenak. Industriaren gorakada horrek [[langile]] asko erakarri zituen, eta horrek biztanleria handitu eta hiri-azpiegituren sorrera suspertu zuen. Tubos Reunidos eta Tubacex dira eskualdeko frabrika handienak. Hala ere, XX. mendearen amaierako industria-krisiak eragina izan zuen eskualdean, batez ere [[Enplegu|enpleguari]] eta egitura ekonomikoaren birmoldaketari dagokienez. Hala eta guztiz ere, Aiaraldeak egokitzen jakin du, landa turismoaren sektorean aukera berriak bilatuz, baita bere [[Kultura-ondare|ondare kultural]] eta natural aberatsa bultzatuz ere, turista asko erakartzeko aprobetxatuz. == Industrializazioa == Hasiera batean, Aiaraldeko industria siderurgia eta metalurgia-sektorean zentratu zen, [[burdinola]] tradizionalak sortuz, uraren indarra burdina prozesatzeko aprobetxatzen zutenak. Denboran zehar, burdinola horiek industria modernoagoetarantz eboluzionatu zuten, eta industria horiek [[produktu metalikoetan]], [[Makina|makinerian]] eta beste sektore industrial batzuetarako osagaietan espezializatu ziren. Bilboko portutik gertu egoteak aukera eman zien inguruko [[Enpresa|enpresei]] beren produktuak esportatzeko, eta horrek [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoa]] indartu zuen. [[XX. mendea|XX. mendetik]] aurrera, Aiaraldean [[Manufaktura-industria|manufaktura-industrien]] hazkunde azkarra ikusi zen, ontzietatik hasi eta makineria industrialeraino ekoizten zuten fabrikekin. Horrek beste eskualde batzuetako langile ugari erakarri zituen, eta [[Biztanleria|populazioan]] hazkunde nabarmena eragin zuen, batez ere Laudio eta Amurrioko udalerrietan, eskualdeko [[industriagune]] bihurtu baitziren. Tubacex altzairu herdoilgaitzezko hodiak fabrikatzeko sektorearen barruan dago eta Amurrion dago. Aiaraldeko enpresa garrantzitsuenetako bat da, eta altzairu herdoilgaitzezko hodien eta aleazio berezien fabrikazioan erreferente globala. 1963an sortu zen Tubacex, eta munduko liderra bihurtu da bere sektorean, produktuak [[Hornitzaile|hornituz]] industria sorta zabal bati, energiatik hasi eta [[Petrokimika|petrokimikaraino]] eta industria [[Aeroespazial|aeroespazialeraino.]] [[Tubacex|Tubacexez]] gain, [[Tubos Reunidos]] ere sortu zen, soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak egiten espezializatuak, Laudion eta Aiaran, [[1892]]<nowiki/>an sortua. Tubos Reunidos Aiaraldeko beste enpresa enblematiko bat da, hainbat aplikazio industrialetarako soldadurarik gabeko altzairuzko hodiak ekoizten espezializatua. Konpainiak funtsezko zeregina izan du [[eskualdeko industrializazioan]], eta enplegatzaile eta [[Motor ekonomikoa|motor ekonomiko]] garrantzitsua izaten jarraitzen du eskualdean. Bi enpresa handi horiez gain, beirarekin lotutako eskala handiko bi enpresa ere badaude, hala nola [[Guardian Glass|Guardian]], Laudion kokatua, industria, arkitektura eta automobil aplikazioetarako beira fabrikatzen duen enpresa multinazionala da. Laudion, Guardian lantegia eskualdeko garrantzitsuenetakoa da, eta funtsezkoa izan da tokiko garapen ekonomikoan. Eta bestea [[Vidrala]] da, Europan beirazko ontziak ekoizten dituzten konpainia handienetako bat. [[1965]]<nowiki/>ean sortu zen, eta Laudion (Laudio) du egoitza. Bertan hasi zen beirazko ontziak fabrikatzen elikagaien sektorerako. Orduz geroztik, Vidrala nabarmen hazi da, eta funtsezko eragilea da beiraren industrian, bai estatuan, bai nazioartean. == Ekonomia == Aiaraldeko [[ekonomia]] bere landa-iraganaren, [[Industrializazio|industrializazioaren]] eta zerbitzuen sektorearen gero eta garrantzi handiagoaren konbinazioak markatu du. Urteetan zehar, eskualdeak eraldaketa esanguratsua izan du, batez ere [[nekazaritza]]<nowiki/>ekonomia batetik hasi eta industria eskualde bihurtu arte. === 1. Lehen sektorea (nekazaritza eta abeltzaintza) === Lehen sektoreak pisua galdu badu ere Aiaraldeko ekonomian urteetan zehar, presentzia esanguratsua izaten jarraitzen du, batez ere landaguneetan eta mendialdeetan. Jarduera nagusiak [[abeltzaintza]] (batez ere behiak eta ardiak) eta nekazaritza dira, zerealak, barazkiak eta [[Mahasti|mahastiak]] bezalako laboreekin. Eskualdeak nekazaritza sektore txiki bat du, zereal laboreetan eta baratzeko produktuetan zentratua. Mahastiak ere nabarmentzen dira eremu batzuetan, [[Ardo|ardoaren]] eta produktu eratorrien ekoizpena oraindik ere garrantzitsua baita, bereziki Aiaraldean, Arabako [[Txakolin|Txakolina]] Jatorri Deituraren barruan baitago, euskal ardo tipikoa, txakolina, ekoizten duen jatorrizko deitura. Landa jarduera tradizionalenetako bat da. Abeltzaintzako ustiategiak daude, batez ere esnetarako eta haragitarako behienak, landa-ekonomian zeregin garrantzitsua izaten jarraitzen dutenak. [[Gazta]] bezalako produktu eratorrien ekoizpena ere presente dago, bereziki [[Idiazabal gazta]], [[Euskal Herriko sukaldaritza|euskal gastronomian]] oso baloratua. Hala ere, enpleguari eta [[Barne produktu gordin|BPG]]<nowiki/>ari dagokienez, Aiaraldeko lehen sektorea gutxiengoa da beste sektoreekin alderatuta. === 2. Bigarren sektorea (industria eta manufaktura) === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]] Aiaraldeko motor ekonomikoa da, eta eskualdearen garapen ekonomikoaren oinarria izan da XIX. mendetik. Eskualdearen industrializazioa oso lotuta dago [[Siderurgia|siderurgiarekin]], [[metalurgiarekin]] eta produktu industrialen fabrikazioarekin. Industria jarduera nagusien artean [[Hodi|hodiak]], [[Beira|beirazko]] ontziak, [[Automobilgintza|automobilgintzarako]] osagaiak eta altzairuzko produktuak ekoiztea daude. Aiaraldean tamaina handiko hainbat industria-enpresa daude, eta estatuko eta nazioarteko erreferentzia izaten jarraitzen dute. Aiaraldeko industria sektorea eskualdeko eta Arabako [[Barne produktu gordin|BPG]]<nowiki/>aren ehuneko handi baten arduraduna da. Eskualde bakoitzeko zifra publiko espezifikorik ez dagoen arren, Arabako industria sektoreak BPGaren % 50 baino gehiago sortzen duela kalkulatzen da. Eskualdeko industria-enpresa nagusiek ([[Tubacex]], [[Vidrala]], [[Tubos Reunidos]], [[Guardian Glass]]), oro har, 5.000 enplegu zuzen baino gehiago sortzen dituzte eskualdean, eta zeharkako enpleguak sortzen dituzte lotutako sektoreetan, hala nola logistikan, mantentze-lanetan eta zerbitzu osagarrietan. Tubos Reunidosek 1.500 langile inguru ditu [[Laudio|Laudion]] eta [[Aiara|Aiaran]], bereziki [[Luiaondo|Luiaondon]] eta [[Amurrio|Amurrioko]] mugan. Vidrala bigarren enpresa handiena da, 1.200 langile baino gehiago ditu bere plantetan, eta egoitza nagusia Laudion du. Ondoren, Tubacex enpresak 900 langile inguru ditu Amurrioko lantegi nagusian eta Laudion bulegoak. Eta enpresa handi hauekin amaitzeko, Guardian Glassek 300 langile inguru izango lituzke Laudion. Horrez gain, Aiaraldeko bigarren sektoreko enpresek esportazio ikuspegi handia dute, eta horrek ekarpen nabarmena egiten dio Arabako eta Euskadiko merkataritza-balantzeari. Kalkuluen arabera, Tubacex, Tubos Reunidos eta Vidrala enpresen ekoizpenaren zati handi bat nazioarteko merkatura bideratzen da, eta 80 herrialde baino gehiagotara saltzen da. Esportazio-maila handi horrek indartu egiten du Aiaraldea industria-gune esportatzaile garrantzitsu gisa duen posizioa. === 3. Hirugarren sektorea (zerbitzuak) === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]] edo zerbitzu sektorea nabarmen hazi da azken hamarkadetan Aiaraldean, baina oraindik industria-sektorearen atzetik dago, garrantzi ekonomikoari dagokionez. Sektore horren barruan sartzen dira merkataritza, zerbitzu publikoak, hezkuntza, finantza-zerbitzuak eta, berrikiago, landa-turismoa. Laudio eta Amurrioko udalerrietan, tokiko merkataritza eta herritarrei arreta emateko zerbitzuak, hala nola [[hezkuntza]], osasuna eta [[Administrazio|administrazioa]], funtsezkoak dira tokiko ekonomiarako. Hirigune horietan denda, [[jatetxe]], [[taberna]] eta banku-zerbitzu ugari egoteak hirugarren sektorean enplegua lortzen laguntzen du. Turismoak gero eta pisu handiagoa hartu du, industriaren osagarria den sektore ekonomiko gisa. Aiaraldeak, bere aberastasun natural eta kulturalarekin, [[Landa-turismo|landa turismoan]], mendi-ibilietan eta ondare historikoan interesa duten bisitariak erakarri ditu. [[Artziniega]], Erdi Aroko hirigune historikoa edo [[Gorobel mendilerroa|Gorobel mendilerroko]] ingurune naturala bezalako eremuak erakargarri turistiko garrantzitsuak dira. Gainera, turismo gastronomikoa, [[Txakolin|txakolina]] eta [[Idiazabal gazta]] produktu nagusiak izanik, hazkunde faktorea izan da ostatuan eta sukaldaritzan aritzen diren tokiko enpresa txikientzat. Aiaraldean, hainbat zerbitzutan diharduten [[Enpresa txiki eta ertain|ETEek]] osatutako enpresa-sarea dago, aholkularitzetatik hasi eta garraioraino, tokiko ekonomia osatzen dutenak. Enpresa txiki horiek funtsezko eginkizuna betetzen dute enpleguaren dibertsifikazioan. == Demografia == Aiaraldeak 40.000 biztanle inguru ditu, eta modu desberdinean banatuta dago osatzen duten udalerrien artean. Bi [[herrigune]] handienek, Laudiok (Laudio) eta Amurriok, biltzen dute biztanleriaren zatirik handiena, industria eta hiri izaeragatik, eta [[udalerri]] txikienek, Aiarak (Aiara), [[Artziniega|Artziniegak]] eta [[Okondo|Okondok]] esaterako, biztanleria landatarragoa eta sakabanatuagoa dute. Baina hori ez zen horrela izan XIX. mendeko garapen ekonomikora arte, batez ere [[Euskal Herria|Euskal Herriko]]<nowiki/>eta [[Espainia|Espainiako]] beste eskualde batzuetako langileak erakarri zituen industrializazioagatik. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoko]] beste eskualde askotan gertatzen den bezala, Aiaraldean biztanleria zahartzen ari da. [[Jaiotza-tasa|Jaiotza-tasaren]] jaitsierak eta bizi-itxaropenaren igoerak 65 urtetik gorako pertsonen proportzioa handitzea eragin dute. Fenomeno hori nabarmenagoa da landa-eremuko udalerrietan, hala nola Aiaraldean eta Okondon, non gazte gutxiago dauden eta biztanleria zaharragoa izateko joera dagoen. Laudio eta Amurrio bezalako udalerrietan, biztanleriaren zahartzea ere gertatzen den arren, gazte eta familia gazte gehiago egoteak biztanleriaren egitura neurri batean orekatzen laguntzen du. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} == Azpiegitura == === '''Garraio-sarea''' === Aiaraldeak ondo lotutako [[bide-sare]] bat du, eskualde barruko zein inguruko probintzietarako garraioa errazten duena. Errepide nagusiak [[A-624 errepidea]] (Laudio eta Amurrio Urduñarekin lotzen dituena) eta [[N-625 errepidea]] (Bilborekin lotzen duena) dira. Aiarako, Artziniegako, Orduña eta Okondoko landa udalerriak lotzen dituzten tokiko errepideak ere badaude. [[Renfe Aldiriak|Renfeko]] aldiriko [[Trena Euskal Herrian|trena]] garraiobide erabakigarria da, batez ere Bilborako joan-etorrietarako. Renferen [[C-3 linea (Bilboko Renfe Aldiriak)|C-3 lineak]] Bilbo, Laudio, Amurrio eta Urduña lotzen ditu, eta Bizkaiko hiriburuarekin konexio azkarra eta ohikoa eskaintzen du. Azpiegitura hori funtsezkoa da Aiaraldean bizi eta Bilbon edo haren metropoli-eremuan lan egiten duten langileentzat. Aiaraldea eta [[Bilbo|Bilbo,]] [[Gasteiz]] eta beste gune garrantzitsu batzuk lotzen dituzten hiriarteko autobus-zerbitzuak daude. [[Araba Bus|Arababus]] enpresak eta beste operadore pribatu batzuek garraio publikoaren beharrak asetzen dituzten ibilbideak eskaintzen dituzte. === '''Osasuna''' === Laudion eta Amurrion osasun publikoko zentroak daude, [[Osakidetza|Osakidetzaren]] Sarekoak (Euskal Osasun Zerbitzua). Zentro horiek lehen mailako arreta, pediatria-zerbitzuak, medikuntza orokorreko kontsultak, erizaintza eta tokiko biztanleentzat funtsezkoak diren beste zerbitzu batzuk eskaintzen dituzte. Laudiok eskualdeko osasun zentro handienetako bat du, oinarrizko espezialitate medikoen eta lehen mailako arretaren eskaintza zabalarekin inguruko biztanleentzat. Amurrioko [[Osasun-zentro|Osasun Zentroak]] ere tamaina handia du eta antzeko funtzioa betetzen du. Aiaraldean eskualdeko ospitalerik ez dagoen arren, pazienteak gertuko ospitaleetara sar daitezke Bilbon eta Gasteizen. Aiaraldean bizi direnek gehien erabiltzen dituzten ospitaleen artean daude [[Barakaldo|Barakaldoko]] (Bizkaia) [[Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea]] (Laudiotik 20 minutu ingurura dago autoz) eta Gasteizko [[Txagorritxu Ospitalea]]. Larrialdietan edo arreta mediko espezializatua behar denean pazienteak ospitale horietara bideratzeko [[Osasun-garraioa|osasun-garraioko]] zerbitzuak daude. Eskualdeak udalerri guztietan banatutako farmazia sare bat ere badu, baita osasun zerbitzu pribatuak ere, hala nola [[hortz-klinikak]] eta [[Fisioterapia|fisioterapia zentroak.]] === '''Hezkuntza''' === Aiaraldeako [[hezkuntza sistema]] [[Ikastetxe|ikastetxe publiko]] eta [[itunduen sare]] batek osatzen du, [[Haur hezkuntza|haur hezkuntzatik]] hasi eta [[Bigarren hezkuntza|bigarren hezkuntzaraino]] eta [[Batxilergo|batxilergoraino]]. Gainera, gero eta kezka handiagoa dago euskarazko irakaskuntzaren inguruan, eta hizkuntza hori, gaztelaniarekin batera, koofiziala da hezkuntza maila guztietan. Udalerri gehienek, Okondo eta Artziniega barne, haur eta lehen hezkuntzako eskola publikoak dituzte. Laudion eta Amurrion daude ikastola eta ikastetxe publiko handienak, hala nola Laudioko [[Laudio Ikastetxea]] edo [[Lucas Rey Ikastetxea|Amurrioko Lucas Rey Ikastetxea,]] bi hizkuntza koofizialetan hezkuntza eskaintzen dutenak. Bigarren hezkuntza eta batxilergoa Laudion eta Amurrion dauden [[Institutu publikoak|institutu publikoetan]] ematen dira. Laudion, Laudio BHIk eta San Jose Ikastetxeak bigarren hezkuntzako eta batxilergoko programak eskaintzen dituzte euskaraz eta gaztelaniaz. Amurrion, [[Zaraobe ikastetxea|Zaraobe]] BHI eskualdeko ikastetxe garrantzitsuenetako bat da, bigarren hezkuntzako eta batxilergoko ikasleentzako hezkuntza eskaintza osoarekin, baita [[Lanbide heziketa|lanbide heziketako]] programekin ere. Lanbide Heziketa funtsezko alderdia da Aiaraldean, eskualdearen izaera industriala dela eta. Laudion eta Amurrion [[erdi eta goi mailako heziketa zikloak]] eskaintzen dituzten zentroak daude, industria sektorearen beharrak asetzera bideratuak, hala nola mekanika, elektrizitatea, elektronika eta administrazioa. Amurrioko Zaraobe [[Lanbide Heziketako Zentroa]] eskualdeko garrantzitsuenetako bat da, fabrikazio mekanikoa, elektronika eta administrazioa bezalako arloetan espezializatutako programekin, tokiko lan eskariarekin lerrokatzen direnak, bereziki industria arloan. Aiaraldean ez dago [[Unibertsitate|unibertsitaterik]], baina Bilbon eta Gasteizen inguruko unibertsitateekin ondo konektatuta dago. Ikasleak erraz sar daitezke [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatera]], eta campusak dituzte bi hirietan. Aldiriko trenek eta autobus konexioek eskualdeko ikasleak goi mailako ikasketak egitera joatea ahalbidetzen dute. == Politika == {| class="wikitable" |'''#''' |'''Udalerria''' |'''Kontzejuak''' |'''Alkatea''' |'''Alkatearen''' '''alderdi politikoa''' |'''Biztanleria''' '''(2020)''' |'''Biztanleriaren''' '''ehunekoa,''' '''Aiaraldeko''' '''guztizkoan''' |'''Azalera''' '''(km²)''' |- |1 |[[Laudio]] | |Ainize Gastaka Martinez |[[Euskal Herria Bildu]] |18.118 |53,8 |37,56 |- |2 |[[Amurrio]] |[[Aloria]] [[Artomaña]] [[Baranbio]] [[Delika]] [[Larrinbe]] [[Lekamaña]] [[Lezama (Araba)|Lezama]] [[Saratxo]] [[Tertanga]] |Txerra Molinuevo Laña |[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |10.264 |29,3 |96,36 |- |3 |[[Aiara]] |[[Agiñaga (Aiara)|Aginaga]] [[Añes]] '''[[Arespalditza]]''' (herriburua) [[Beotegi]] [[Erbi (Aiara)|Erbi]] [[Erretes Lanteno|Erretes-Lanteno]] [[Etxegoien]] [[Izoria]] [[Kexaa]] [[Lanteno]] [[Lexartzu]] [[Luiaondo]] [[Luxo]] [[Madaria (Aiara)|Madaria]] [[Maroño]] [[Menagarai]] [[Menoio]] [[Murga]] [[Olabezar]] [[Opellora]] [[Ozeka]] [[Salmanton|Sanbantone]] [[Soxo]] [[Zuhatza (Aiara)|Zuhatza]] |Pruden Otegi Etxebarria |Euskal Herria Bildu |2.968 |8,3 |140,85 |- |4 |[[Artziniega]] |[[Campijo]] [[Retes de Tudela|Erretes Tutera]] [[Gordeliz]] [[Mendieta (Artziniega)|Mendieta]] [[Santa Koloma]] [[Soxoguti]] |Joseba Vivanco Retes |Euskal Herria Bildu |1.800 |5,3 |27,45 |- |5 |[[Okondo]] | |Jon Escuza del Campo |Euzko Alderdi Jeltzalea |1.203 |3,3 |29,90 |- | |'''Aiaraldea''' | | | |'''34.353''' |'''328,12''' | |} == Komunikabideak == === Aiaraldea === Eskualdean nabarmenena eta hedadurarik handiena duena [[Aiaraldea.eus]] da, tokiko eta eskualdeko albisteak estaltzen dituen euskarazko komunikabide digitala. Aiaraldea.eusek funtsezko zeregina du biztanleek tokiko politikari, kulturari, ekonomiari eta ekitaldi sozialei buruzko informazioa izan dezaten. Gainera, euskararen erabilera sustatzen du, eskualdearen [[Kultur nortasuna|kultur nortasunaren]] zati garrantzitsua baita. [[Kultura|Kulturari]], [[Kirol|kirolari]], [[Hezkuntza|hezkuntzari]], [[Tokiko politika|tokiko politikari]], ekonomiari buruzko edukiak eskaintzen ditu. Aiaraldea.eus funtsezko tresna da komunitatea tokiko gaiei buruz informatuta edukitzeko, eta adibide argia da euskarazko hedabideak gero eta gehiago ari direla zabaltzen eskualdeko albisteak. == Kultura == Aiarako Koadrila, [[Artearen historia|artean]] eta [[Literatura|literaturan]] herentzia kultural aberatsa izateagatik nabarmentzen den eskualdea da, bere [[nortasuna]] moldatu duten eragin historikoen lekuko bizia izanik. Artearen esparruan, arkitektura Aiaraldeako elementu adierazgarrienetako bat da. Paisaia ikus daitezken [[eliza]] eta [[Ermita|ermitak]] gotikotik hasi eta [[Errenazentismo|errenazentistaraino]] doazen estiloen adibide dira. Horien artean, Amurrioko Andre Maria Eliza nabarmentzen da egitura bikainagatik eta apaindura-xehetasunengatik, Erdi Aroaren eta Errenazimenduaren arteko trantsizioa islatzen dutenak. Beste leku enblematiko bat [[Menako San Migel]] baseliza da, bere izaera espirituala eta tokiko [[Tradizio erlijiosoa|tradizio erlijiosoekin]] duen lotura nabarmentzen dituen ingurune natural batez inguratua. [[Jauregia dorretxea (Irurita)|Dorretxeak]], euskal nobleziaren ohiko defentsa eraikuntzak, Aiarako historia feudalaren sinbolo ere badira. Eraikin horiek funtzio militarra izateaz gain, eskualdeko familia eraginkorrenentzako egoitza ere baziren. [[Artziniegako Dorrea]], adibidez, erreferente kultural bihurtu da [[Museo Etnografikoan]], non mendeetan zehar eskualdeko eguneroko bizitza kontatzen duten objektuak eta testigantzak gordetzen diren. [[Pintura|Pinturari]] eta [[Eskulturagintza|eskulturari]] dagokienez, eskualdearen ezaugarria bere arte sakratua da, bereziki elizetako erretauletan ikus daitekeena, estilo [[gotikoak]] eta [[Barrokoa Euskal Herrian|barrokoak]] nahasten baitituzte. Artelan ez ezik, Aiaraldeko historia markatu duen [[Erlijio askatasun|erlijiotasun]] sakonaren irudikapenak ere badira pieza horiek. Gainera, duela gutxi, [[eskultura garaikidea]] paisaian integratzen hasi da, natura eta hiri ingurunearekin hitz egin nahi duten lanekin, eskualdeko ondare artistiko aberatsari ikuspegi modernoa emanez. Aiarako Kuadrillako literaturak ere sustrai sakonak eta eragin nabarmena ditu. Erdi Aroan, lurralde hau garaiko idazlerik nabarmenenetako baten sorlekua izan zen[[Petri II.a Lopez Aiarakoa|, Pero López de Ayala]] (1332-1407), kronista, poeta eta politikaria. Bere lanik ezagunena, Rimado de Palacio, bere garaiko kezkak eta balioak islatzen dituen kritika sozial bat da. Gainera, [[Gaztelako erregeen zerrenda|Gaztelako Erregeen Kronikak]], Petri I.a Ankerra eta Henrike II.a bezalako erregeen bizitzak kontatu zituena, funtsezkoak dira XIV. mendeko Iberiar Penintsulako historia ulertzeko. Literatura idatziarekin batera, ahozko tradizioak leku berezia du Aiarako kulturan. Belaunaldiz belaunaldi euskaraz eta gaztelaniaz transmititutako kondairek eta ipuinek bizirik mantendu dituzte [[Sorginetxe|sorginei]][[Herri-mitoei|, herri-mitoei]] eta gertaera historikoei buruzko kontakizunak. Eskualdeko dorre eta paisaietan girotutako istorio hauek iruditeria kolektiboaren parte dira eta herriaren eta inguruaren arteko loturaren isla dira. Garai modernoetan, [[Literatura|literaturak]] paper garrantzitsua izaten jarraitzen du Aiaran, euskaraz zein gaztelaniaz idazten duten egileekin, nortasuna, memoria historikoa eta landa-bizitza bezalako gaiak aztertuz[[Kultur elkarteek|. Kultur elkarteek]] eta hainbat ekitaldik, hala nola liburu-azokek eta literatur jardunaldiek idazle horiei ikusgarritasuna ematen lagundu dute, eta tailer eta errezitaldiek, berriz, obra berrien sorkuntza eta hedapena sustatzen dute. Aiarako Koadrila, azken batean, artea eta literatura elkartzen diren lurraldea da, bere iragana zaintzeko eta sormen garaikidea elikatzeko. Euskal Herriko kultur aberastasunaren isla da eskualde hau, eta artea eta letrak nortasunaren eta [[Gizarte-kohesio|gizarte-kohesioaren]] eragile izan daitezkeela erakusten du. === Hedabideak === * [[Uhinak Irratia]] * [[Aiaraldea.com]] == Jaiak eta ospakizunak == Aiarako Kuadrillak bere nortasun historikoa eta [[tradizio]] errotuenak islatzen dituzten ospakizunez beteriko jai egutegia du. Jai hauek ez dira soilik tokiko komunitateak batzeko une bat, baizik eta bisitariek eskualdeko [[aberastasun kulturala]]<nowiki/>esperimentatzeko aukera bat ere badira. Festarik aipagarrienen artean zaindariak daude, hala nola Jasokundeko Andre Maria eta San Roke Amurrion, abuztuan ospatzen direnak. Ospakizun horiek ekitaldi erlijiosoak (prozesioak eta meza ospetsuak, esaterako) eta herri-jarduerak (berbenak, kirol-lehiaketak, merkatu tradizionalak eta zuzeneko musika-ikuskizunak) uztartzen dituzte. Laudion (Laudio), abuztuaren 15etik 17ra ospatzen diren [[San Roke]] eta San Sebastian jaiak dira enblematikoenak. Jai hauek jendetza erakartzen dute [[erromeria]] koloretsuekin, kontzertuekin, lehiaketa gastronomikoekin eta [[Nerbioi|Nerbioi ibaian]]<nowiki/>piraguetan egin ohi duten jaitsierarekin. Gainera, San Blas jaietan, otsailaren 3an, nekazaritzako eta artisautzako azoka ospetsua dago, eta bertako produktuak eros daitezke bertan, erroskillak eta San Blas lokarri tipikoa, esaterako. Okondon, maiatzaren 15eko [[San Isidro Jaia]] gehien espero denetako bat da, bereziki landa-tradizioetan duen ikuspegiagatik. Ospakizun honetan, herriak nekazaritza eta abeltzaintza azoka bat antolatzen du, baita euskal kirolen erakustaldiak, dantzak eta musika tradizionala barne hartzen dituzten kultur jarduerak ere. Aiarako udalerrian, apirilaren 28an ospatzen diren [[San Prudentzio jaiak|San Prudentzio Jaiek]] garrantzi handia dute komunitatearentzat. Egun horretan, ermitak eta landa-eremuak herri-erromerien agertoki bihurtzen dira, eta erlijio-suhartasuna eta aire zabaleko jardueren alaitasuna uztartzen dira. Abuztuaren 24ko San Bartolome Jaiak ere nabarmentzen dira, non jai, musika eta kirol ekitaldiak antolatzen diren. Artziniegan, irailaren amaieran San Migel jaiak dira gehien espero diren ekitaldietako bat. Herri hau bizitzaz betetzen da dantza tradizionalekin, kontzertuekin, artisautza azokekin eta euskal dantzen tradizioa bizirik mantentzen duten herriko taldeen parte-hartzearekin. Herriko jaiez gain, [[Aiarako Kuadrilla]] ezaguna da bere kultur ekitaldiengatik. Garrantzitsuenetako bat Amurrioko [[San Anton Azoka]] da, urtarrilean egin zena. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren merkatua eta eskualdeko landa ondareari balioa ematen dioten lehiaketak eta erakusketak biltzen ditu. Beste ekitaldi aipagarri bat Artziniegako [[Erdi Aroko Azoka]] da, irailean egiten dena. Ospakizun honetan, udalerriko kaleak eraldatu egiten dira Erdi Aroko giroa birsortzeko, merkatuak, juglareen ikuskizunak, txapelketak eta lanbide tradizionalen tailerrak eskainiz. Azoka hau bertakoek zein bisitariek gehien espero duten hitzorduetako bat da, historia, artea eta entretenimendua uztartzen baititu. Gastronomiari dagokionez, Amurrioko [[Txakolinaren Jaia]] Euskal Herriko ardo zuri tipikoari egindako omenaldia da. Udaberrian egiten den ospakizun honetan, bertako ekoizleek txakolin dastaketak eskaintzen dituzte, bertako produktuekin batera, kultura eta musika jarduerak antolatzen diren bitartean. Azkenik, herri erromeriak nabarmendu behar dira, hala nola [[Prudentzio (santua)|San Prudentzio]] eta [[San Bartolome]] erromeriak, erlijio grina aire zabaleko jai-topaketekin uztartzen dutenak, musika, dantza eta [[Gastronomia|gastronomiarekin]] batera. Ospakizun horiek bereziki hunkigarriak dira tokiko komunitateentzat, kide izatearen eta tradizioaren zentzua indartzen baitute. Aiarako Kuadrillako jaiak eta jaialdiak, azken batean, bertako kultura biziaren adierazgarri dira, non iraganak eta orainak elkar hartzen duten komunitate loturak sendotzen dituzten alaitasun eta topaketa uneak eskaintzeko. == Kirolak == === Laudioko Kirol Elkartea === 1927an sortua, [[Laudio Kirol Kluba|Laudioko]] klubik adierazgarriena da eta Arabako Ohorezko Dibisioan jokatzen du, Espainiako Hirugarren Mailatik gertu. Kategoria guztietan taldeak dituen egitura bat du, haurrentzat zein seniorrentzat. === Altzarrate Kirol Elkartea === [[Altzarrate]] emakumezkoen futbol taldea, adin ezberdinekin lan egiten duena eta Aiaraldeko neska askok parte hartzen duena. === Laudio Atletismo Kirol Elkartea === [[Laudio Atletismo]] Kirol lkarte honek atletismoa hainbat diziplinatan praktikatzea sustatzen du, herri lasterketak eta tokiko ekitaldiak antolatuz. === Laudio Rugby Taldea === Aiaraldeko [[Astoak Rugby taldea]], gazteen eta helduen arteko kirol honen praktika sustatzen du. Proiektu berria da, Aiaraldean denbora luzez galdutako espazio bat ireki nahi duena, errugbia, alegia. === Amurrio Kluba === [[Amurrio Kluba]] 1949an sortua, Aiaraldeko talde garrantzitsuenetako bat da. Urte askoan lehiatu da Bigarren B Mailaren eta Espainiako Hirugarren Mailaren artean, eta bere garaian bigarren mailako playoffak jokatzera iritsi zen. Gaur egun Arabako Ohorezko Dibisioan ari da, urte asko eman dituzten lekura itzultzeko ametsetan. Gaztetatik seniorrerainoko taldeak ditu eta bere estadioa Araba osoko onenetakoa da, Basarte izenekoa. === Amurrio Rugby Taldea === [[Nerbioi Rugby Elkartea]]: errugbiari eskainia, Aiaraldean errugbi kirola sustatu nahi izan duen talde historiko bat izan da. 2017tik 2022ra arte ez zen talderik atera Amurrion, eta 2023an [[Universitario Bilbao Rugby|Universitario Bilbaorekin]] batera aritu zen elkarrekin lehiatzeko. === Amurrio Trail Taldea === [[Amurrio Trail Running|Amurrio trail Running]] mendiko lasterketak sustatu, ekitaldiak antolatu eta naturan horrelako probak egiten dituzten kirolariak entrenatzen dituen kluba da. Talde honek eragin handia du Aiaraldeko gizartean, lasterketa edo martxa solidarioak egiteagatik eta Aiaraldeko ikuspegiez gozatu ahal izateagatik. === Eskupilota === Eskupilotak [[Euskal pilota|euskal pilotaren]] praktika sustatzen du Amurrion eta lehiaketak antolatzen ditu bere frontoian. Gabonetan beti jokatzen dira txapelketa amateurrak Aiaraldeko herritarren artean eta gaur egun [[Iker Larrazabal]] Amurrioko frontotik ateratako jokalari profesionala dugu. === Mendiko Lagunak === [[Mendiko Lagunak]] mendi-ibiliak eta alpinismoa antolatzen ditu Aiaraldean eta Euskal Herrian zehar. Mendi-ibiliak eta mendiak eginez, Amurrio Trail taldearen oso antzekoa. == Berdintasuna == [[Amurrio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala|hizkuntza=eu|url=http://amurrio.eus/eu/emakumea-eta-hirugarren-adina/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Laudio]]<nowiki/>ko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laudio Udala|url=http://www.laudio.eus/eu/berdintasun-zerbitzua/berdintasuna|aldizkaria=www.laudio.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdintasuna|url=http://www.cuadrilladeayala.eus/eu/zerbitzuak/berdintasun-zertitzua/|aldizkaria=www.cuadrilladeayala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, [[Aiara]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://aiarakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=aiarakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> [[Artziniega]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera - Artziniegako Udala|url=https://artziniegakoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=artziniegakoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Okondo]]<nowiki/>koak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.okondokoudala.eus/index.php/eu/|aldizkaria=www.okondokoudala.eus|sartze-data=2019-11-14}}</ref>. Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak [[Urduña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urduñako Udala - Igualdad|url=http://www.urduna.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.urduna.com|sartze-data=2019-11-14}}</ref> eta [[Orozko]]<nowiki/>koekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orozkoko Udala - Igualdad|url=http://www.orozkoudala.com/eu-ES/Zerbitzuak/Berdintasuna/Orrialdeak/default.aspx|aldizkaria=www.orozkoudala.com|sartze-data=2019-11-14}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>rekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta [[Emakunde]] eta [[EUDEL|Eudel]]<nowiki/>ekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berdinsarea|hizkuntza=eu|url=http://www.eudel.eus/destacados/berdinsarea/?lang=eu|sartze-data=2019-11-14}}</ref> erkidegoko politikak koordinatzeko. Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!|hizkuntza=eu-ES|data=2019-09-18|url=https://www.beldurbarik.eus/eu/aiaraldeako-beldur-barik-lehiaketa-2019-martxan-da/|aldizkaria=Beldur barik|sartze-data=2019-11-14}}</ref> LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/laia-eskola-aiaraldea-2019-2020-egitaraua-aurkeztu-da-laudion/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.laiaeskola.eus/ekitaldia/artziniega-aiaraldeko-berdintasun-topaketa/|sartze-data=2019-11-14}}</ref> Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako [[Hiriska Emakume Elkartea]], [[Menagaraiko Emakume Elkartea]], Okondoko [[Ametsus Emakume Elkartea]], Laudioko [[Solastiar Emakume Elkartea]], Laudioko [[Jakaranda Emakume Elkartea]], Laudioko [[AVILLO Emakume Alargunen Elkartea]], Amurrioko [[Aurreraka Emakume Elkartea]], Aiarako [[Eskutxiko Ahotsak Abesbatza]], Urduñako [[Adi Emakumeak Elkartea]], Urduñako [[Loraldi Emakume Elkartea]] eta Orozkoko [[Matxintxu Emakume Elkartea]]. 2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, [[Arespalditza]]<nowiki/>n hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdealava.eus/2017/09/24/araba/respaldiza-inaugura-la-primera-casa-de-las-mujeres-de-alava|aldizkaria=Noticias de Álava|sartze-data=2019-11-14}}</ref> ==Aiaraldearrak== * [[Juan Antonio Urrutia Arana]] ([[1670]]-[[1743]]), markesa. * [[Jose Paulo Ulibarri]] ([[1775]]-[[1847]]), idazle eta hizkuntzalaria. * [[Estanislao Urkixo Landaluze]] ([[1816]]-[[1889]]), markesa. * [[Ramon Belaustegigoitia]] ([[1891]]-[[1981]]), idazle eta futbolaria. * [[Jesus Galindez]] ([[1915]]-[[1956]]), politikaria. * [[Pablo Gorostiaga]] ([[1941]]-), politikaria. * [[Juan Jose Ibarretxe]] ([[1957]]-), seigarren lehendakaria. * [[Kepa Sojo]] ([[1968]]-), zinemagilea. * [[Inma Shara]] ([[1972]]-), orkestra zuzendaria. * [[Txani Rodríguez]] ([[1977]]-), idazlea. * [[Elisabeth Pinedo]] ([[1981]]-), eskubaloi jokalaria. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{en}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20110707094540/http://www.aiarakokuadrilla.com/ Aiarako kuadrillako turismo bulegoa] * {{eu}} [http://www.aiaraldea.com/ aiaraldea.com webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Aiaraldea]] dgnbln0el62w8873shztcle6vbls9w6 0 8049 10002370 10002329 2024-12-17T12:24:42Z Iraide.martin 168991 Arabar Errioxa 10002370 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du. Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === '''Eskualde mugakideak''' === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. === '''Udalerriak''' === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === '''Historiaurrea''' === Arabar Errioxako lehen okupazio neolitikoak Ka. VI. milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. C-14k datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, Los Husos I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, Ka. II. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, La Hoya herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. Silexezko igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan. === '''Antzinaroa''' === Antzinaroko aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non Erdialdeko Europatik etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria Neolitoaren amaieran eta Brontze Aroaren hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere Ka. 250. urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, K.a. IV. mendean, Zeltiberiarren okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz. Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. Iter XXXIV (Astorga-Bordele) Erromatar Inperioko galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta de Álava) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa K.o. I. mendetik V. mendera arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, buztingintza kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. III. mendeko krisian ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === '''Erdi Aroa eta Aro Modernoa''' === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] X. mendean, mairuek atzera egin eta Iruñeko erreinua indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak Buradon eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean. Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori XI. mendean orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Yécora, Oyón, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, XII. mendearen erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. XIII. mendean, plubiometriaren hazkunde garrantzitsuari eta foru horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 su Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. XV. mendearen amaieratik XVI. mendearen erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta XVII. mendeetan eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta Udaletxea Bastidan, Marques de la Solanaren Jauregia eta Indianoaren Etxea Villabuabarriko Etxean, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === '''XIX. Mendea''' === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. XVIII. mendearen amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki Frantzian. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta Aragoiren aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, karlisten altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena. Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola filoxerarekiko erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. <nowiki>https://eu.eustat.eus/elementos/not0015221_e.pdf</nowiki> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik ( % 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik. Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === '''KOMISIOAK''' === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten. Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean garapen jasangarria sustatzeko lanean diharduen erakundea. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, Europar Batasunak finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredu]]<nowiki/>rik eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarka: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua). Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- | | | | |- | | | | |- | | | | |- | | | | |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] e33to4j3qe8angpu8ky23x2dvea248q 10002377 10002370 2024-12-17T12:33:23Z Miren Zarate 169005 aldaketa 10002377 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du. Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === '''Eskualde mugakideak''' === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. === '''Udalerriak''' === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === '''Historiaurrea''' === Arabar Errioxako lehen okupazio neolitikoak Ka. VI. milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. C-14k datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, Los Husos I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, Ka. II. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, La Hoya herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. Silexezko igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan. === '''Antzinaroa''' === Antzinaroko aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non Erdialdeko Europatik etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria Neolitoaren amaieran eta Brontze Aroaren hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere Ka. 250. urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, K.a. IV. mendean, Zeltiberiarren okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz. Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. Iter XXXIV (Astorga-Bordele) Erromatar Inperioko galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta de Álava) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa K.o. I. mendetik V. mendera arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, buztingintza kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. III. mendeko krisian ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === '''Erdi Aroa eta Aro Modernoa''' === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] X. mendean, mairuek atzera egin eta Iruñeko erreinua indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak Buradon eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean. Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori XI. mendean orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Yécora, Oyón, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, XII. mendearen erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. XIII. mendean, plubiometriaren hazkunde garrantzitsuari eta foru horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 su Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. XV. mendearen amaieratik XVI. mendearen erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta XVII. mendeetan eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta Udaletxea Bastidan, Marques de la Solanaren Jauregia eta Indianoaren Etxea Villabuabarriko Etxean, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === '''XIX. Mendea''' === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. XVIII. mendearen amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki Frantzian. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta Aragoiren aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, karlisten altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena. Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola filoxerarekiko erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. <nowiki>https://eu.eustat.eus/elementos/not0015221_e.pdf</nowiki> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik ( % 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola {errepidea|AP-|68} [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik. Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === '''KOMISIOAK''' === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten. Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean garapen jasangarria sustatzeko lanean diharduen erakundea. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, Europar Batasunak finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredu]]<nowiki/>rik eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarka: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua). Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- | | | | |- | | | | |- | | | | |- | | | | |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] 8k764bre8c15vxaw6xzv1hbefi0xmwp 10002378 10002377 2024-12-17T12:41:07Z Miren Zarate 169005 BIZTANLERIA 10002378 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du. Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === '''Eskualde mugakideak''' === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === '''Udalerriak''' === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === '''Historiaurrea''' === Arabar Errioxako lehen okupazio neolitikoak Ka. VI. milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. C-14k datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, Los Husos I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, Ka. II. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, La Hoya herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. Silexezko igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan. === '''Antzinaroa''' === Antzinaroko aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non Erdialdeko Europatik etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria Neolitoaren amaieran eta Brontze Aroaren hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere Ka. 250. urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, K.a. IV. mendean, Zeltiberiarren okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz. Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. Iter XXXIV (Astorga-Bordele) Erromatar Inperioko galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta de Álava) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa K.o. I. mendetik V. mendera arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, buztingintza kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. III. mendeko krisian ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === '''Erdi Aroa eta Aro Modernoa''' === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] X. mendean, mairuek atzera egin eta Iruñeko erreinua indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak Buradon eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean. Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori XI. mendean orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Yécora, Oyón, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, XII. mendearen erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. XIII. mendean, plubiometriaren hazkunde garrantzitsuari eta foru horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 su Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. XV. mendearen amaieratik XVI. mendearen erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta XVII. mendeetan eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta Udaletxea Bastidan, Marques de la Solanaren Jauregia eta Indianoaren Etxea Villabuabarriko Etxean, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === '''XIX. Mendea''' === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. XVIII. mendearen amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki Frantzian. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta Aragoiren aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, karlisten altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena. Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola filoxerarekiko erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. <nowiki>https://eu.eustat.eus/elementos/not0015221_e.pdf</nowiki> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik ( % 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik. Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === '''KOMISIOAK''' === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten. Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean garapen jasangarria sustatzeko lanean diharduen erakundea. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, Europar Batasunak finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredu]]<nowiki/>rik eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarka: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua). Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- | | | | |- | | | | |- | | | | |- | | | | |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] idycahnzjuawpgtnduql0tiyucmb8c9 10002393 10002378 2024-12-17T13:13:42Z Ibaigar 168988 Arabar errioxa 10002393 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === '''Eskualde mugakideak''' <ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === '''Udalerriak''' === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === '''Historiaurrea''' === Arabar Errioxako lehen okupazio neolitikoak Ka. VI. milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. C-14k datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, Los Husos I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, Ka. II. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, La Hoya herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. Silexezko igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan. === '''Antzinaroa''' === Antzinaroko aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non Erdialdeko Europatik etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria Neolitoaren amaieran eta Brontze Aroaren hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere Ka. 250. urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, K.a. IV. mendean, Zeltiberiarren okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz. Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. Iter XXXIV (Astorga-Bordele) Erromatar Inperioko galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta de Álava) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa K.o. I. mendetik V. mendera arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, buztingintza kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. III. mendeko krisian ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === '''Erdi Aroa eta Aro Modernoa''' === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] X. mendean, mairuek atzera egin eta Iruñeko erreinua indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak Buradon eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean. Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori XI. mendean orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Yécora, Oyón, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, XII. mendearen erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. XIII. mendean, plubiometriaren hazkunde garrantzitsuari eta foru horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 su Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. XV. mendearen amaieratik XVI. mendearen erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta XVII. mendeetan eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta Udaletxea Bastidan, Marques de la Solanaren Jauregia eta Indianoaren Etxea Villabuabarriko Etxean, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === '''XIX. Mendea''' === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. XVIII. mendearen amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki Frantzian. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta Aragoiren aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, karlisten altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena. Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola filoxerarekiko erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. <nowiki>https://eu.eustat.eus/elementos/not0015221_e.pdf</nowiki> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik ( % 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik. Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === '''KOMISIOAK''' === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten. Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean garapen jasangarria sustatzeko lanean diharduen erakundea. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, Europar Batasunak finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredu]]<nowiki/>rik eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarka: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- | | | | |- | | | | |- | | | | |- | | | | |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] mxv2mdw7aqpjfl7shkuf2kwdodl5p7d 10002491 10002393 2024-12-17T14:29:45Z Iraide.martin 168991 Arabar Errioxa 10002491 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === '''Eskualde mugakideak''' <ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === '''Udalerriak''' === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === '''Historiaurrea''' === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === '''Antzinaroa''' === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === '''Erdi Aroa eta Aro Modernoa''' === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === '''XIX. Mendea''' === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik ( % 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === '''KOMISIOAK''' === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] qx93zuksmpepiax6jtgj38hgfqnfekm 10002496 10002491 2024-12-17T14:32:36Z Iraide.martin 168991 Aldaketa 10002496 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === '''Eskualde mugakideak''' <ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === '''Udalerriak''' === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === '''Historiaurrea''' === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === '''Antzinaroa''' === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === '''Erdi Aroa eta Aro Modernoa''' === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === '''XIX. Mendea''' === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === '''KOMISIOAK''' === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] 93v48p8jjdrn7c2zbz2k8at9kw68kms 10002503 10002496 2024-12-17T14:40:52Z Iraide.martin 168991 Aldaketa 10002503 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === '''Eskualde mugakideak''' <ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === '''Udalerriak''' === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === '''Historiaurrea''' === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === '''Antzinaroa''' === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === '''Erdi Aroa eta Aro Modernoa''' === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === '''XIX. Mendea''' === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === '''KOMISIOAK''' === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] q8ecxb3hdgdna0milbjui5m2j4akkeg 10002670 10002503 2024-12-17T18:40:49Z Lainobeltz 56334 /* Eskualde mugakideak {{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|a... 10002670 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === '''Udalerriak''' === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === '''Historiaurrea''' === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === '''Antzinaroa''' === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === '''Erdi Aroa eta Aro Modernoa''' === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === '''XIX. Mendea''' === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === '''KOMISIOAK''' === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] p33q7vsq4yf561fjk993r02zr54bxsz 10002672 10002670 2024-12-17T18:41:07Z Lainobeltz 56334 /* Udalerriak */ 10002672 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === '''Historiaurrea''' === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === '''Antzinaroa''' === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === '''Erdi Aroa eta Aro Modernoa''' === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === '''XIX. Mendea''' === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === '''KOMISIOAK''' === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] 0kodkv9qtxnkh7b5bc5rbv74j8xvgje 10002673 10002672 2024-12-17T18:41:51Z Lainobeltz 56334 /* Historia */ 10002673 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === '''KOMISIOAK''' === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] 79456m2uucd8q75cf0u6av5fow9e3mz 10002674 10002673 2024-12-17T18:42:17Z Lainobeltz 56334 /* KOMISIOAK */ 10002674 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === '''ABRA''' === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === '''KOOPERATIBAK''' === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. === '''GUARDIAKO MENDIEN SENIDETASUNA''' === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === '''ARABAKO ERRIOXAKO LANDA GARAPEN ELKARTEA''' === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] oft9htlo6l43cpqd80w1xabr7lzsjmy 10002675 10002674 2024-12-17T18:43:32Z Lainobeltz 56334 /* Eskualde-proiektuak */ 10002675 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === '''Ondarea''' === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] j37fogobfy3lstlze6lxr16f9tmkquu 10002676 10002675 2024-12-17T18:43:51Z Lainobeltz 56334 /* Ondarea */ 10002676 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] au7b016vfvf8gipwolikmpq30esfg5o 10002752 10002676 2024-12-17T20:52:38Z Theklan 336 /* Historia */ 10002752 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute.[[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] mgik9dsakmbwtantbcqkp8ziiuqimbc 10002753 10002752 2024-12-17T20:53:18Z Theklan 336 /* Bigarren sektorea: */ 10002753 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|800x800px]] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] jieg5bw57c6960trswltqgcgvcfr42y 10002754 10002753 2024-12-17T20:53:59Z Theklan 336 /* Bigarren sektorea: */ 10002754 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|400px]] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak[[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] m0355uu8mtsmylru2yixcb5ud4r7nw9 10003006 10002754 2024-12-18T09:26:12Z Iraide.martin 168991 aldatu 10003006 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea. Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA |- | colspan="1" rowspan="2" |Udalerria | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria aktiboa (%) | colspan="2" rowspan="1" |Biztanleria langabe (%) |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|400px]] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''Mahastien udal-banaketa Arabako Errioxako azalerari dagokionez''' |- |'''Udalerria''' |'''Portzentaila''' |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA |- | colspan="2" rowspan="1" |Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS | colspan="2" rowspan="1" |10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak (errepideen mapa) === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena (trenaren ibilbide mapa) === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza (mapa) === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde '''(Lehendakaritza)''' |Rakel Molina Pérez '''(Lehendakaritza)''' |Javier Entrena Gómez-Barredo '''(Lehendakaritza)''' |Joseba Fernández Calleja '''(Lehendakaritza)''' |Raúl García Ezquerro '''(Lehendakaritza)''' |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |Bastida: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |Zieko: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |Gatzaga Buradon: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Kripan: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |Bilar: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |Paganos: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |Ekora: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |Serna: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |Asa: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |Binasperi: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |Lantziego: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |Lapuebla de Labarca: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |Leza: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |Mañueta: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |Moreta Araba: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |Nabaridas: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |Gorrebusto: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |Labraza: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |Oion: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |Samaniego: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |Eskuernaga: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|'''Indianoaren etxea''']] * '''Solanoko markesaren etxea''' * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|'''San Andres eliza''']] * '''San Torkuato baseliza''' * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|'''Andre Maria baseliza''']] * [[El Montecillo trikuharria|'''El Montecillo trikuharria''']] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |Guardia: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |'''URTARRILA''' |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |'''OTSAILA''' |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |'''MARTXOA''' |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |'''APIRILA''' |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |'''MAIATZA''' |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |'''EKAINA''' |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |'''UZTAILA''' |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |'''ABUZTUA''' |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |'''IRAILAK''' |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |'''URRIA''' |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |'''AZAROA''' |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |'''ABENDUA''' |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} * == Herritar ospetsuak == === XII === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === XIV === * '''Ruiz de Ubado Familia Eltziego''' (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === XVI === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === XVII === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === XVIII === * '''Aita Andres Merino de Jesucristo''' (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === XIX === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * '''Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano''' (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * '''Eugenio García Acha Jauna''' (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * '''Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna''' (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === XX === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * '''Alex Turrillas Aranzeta''' (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * '''Anastasio Arrinda Albisu'''  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * '''Francisco Martínez de Bujo''' (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] nr0j64kn3ipdrrprs9zeysedo7t5nn1 10003058 10003006 2024-12-18T10:08:59Z Miren Zarate 169005 txukundu 10003058 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa]] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] cibem2cp84vozcyd0qezgv2xrnmzfjj 10003075 10003058 2024-12-18T10:12:11Z Miren Zarate 169005 /* Demografia */ 10003075 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa]] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] diz62gkncft05czp1lflb0mehf7jvh2 10003082 10003075 2024-12-18T10:14:42Z Miren Zarate 169005 /* Demografia */ 10003082 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 6000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 500, '#35b779', if(?biztanleria>= 300, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa]] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] gszuou0qnul7fhamgetjyasl0tzoueh 10003092 10003082 2024-12-18T10:18:37Z Miren Zarate 169005 /* Demografia */ 10003092 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa]] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] gw2hgdf8h1d57ya19lja7e5m6loy4ci 10003100 10003092 2024-12-18T10:21:53Z Miren Zarate 169005 txukundu 10003100 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa]] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] h0rozh7rw5sc2wuwkh454o530q3b52w 10003129 10003100 2024-12-18T10:31:25Z Miren Zarate 169005 10003129 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2023 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |web= ||eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|'''Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa''']] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] svuavjpjk9yug05yetbo7tdtesjuf6b 10003175 10003129 2024-12-18T10:44:15Z Miren Zarate 169005 10003175 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2024 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|'''Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa''']] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] sgatjrnjxhixjeaj55qqvzz0uwm8dee 10003236 10003175 2024-12-18T11:03:08Z Iraide.martin 168991 10003236 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2024 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia<ref name=":0" /> == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|'''Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa''']] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] k3w9zu5poyw90ztb8zkjbucezwckxc8 10003244 10003236 2024-12-18T11:04:57Z Iraide.martin 168991 10003244 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2024 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia<ref name=":0" /> <ref name=":1" /> == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola [[A-68|AP-68]] eta [[AP-1|AP-12]] autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko. [[AP-68]] autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|'''Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa''']] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] f20qp2cgu99s24dgwsxqme6hmrz4voi 10003264 10003244 2024-12-18T11:10:25Z Iraide.martin 168991 10003264 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2024 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia<ref name=":0" /> <ref name=":1" /> == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola{{Espainiako errepidea|link=|id=AP68|mota=}} eta {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko.{{Espainiako errepidea|id=AP68}}autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, [[N-I]] errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. AP-12 autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|'''Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa''']] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] drjpd4qzeicuqi95tei4iytkp9sftvg 10003273 10003264 2024-12-18T11:12:26Z Iraide.martin 168991 10003273 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2024 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabako Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia<ref name=":0" /> <ref name=":1" /> == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola {{Espainiako errepidea|link=|id=AP68|mota=}} eta {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko.{{Espainiako errepidea|id=AP68}} autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, {{Errepidea|N|1}} errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|'''Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa''']] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] 99v9vbn9tprmd24onv4o1ytshah07pi 10003285 10003273 2024-12-18T11:15:57Z Iraide.martin 168991 10003285 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2024 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabar Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren buruan, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. Arbolei dagokienez espezie hau da nagusi: === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia<ref name=":0" /> <ref name=":1" /> == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola {{Espainiako errepidea|link=|id=AP68|mota=}} eta {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko.{{Espainiako errepidea|id=AP68}} autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, {{Errepidea|N|1}} errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|'''Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa''']] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] n7ewe7p7jsczrlms8q73h4xou51yz4s 10003297 10003285 2024-12-18T11:23:36Z Ibaigar 168988 10003297 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2024 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabar Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) dira mendillerroko tontor nagusiak eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena eskualde honetan. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun, zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren muturrean, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza === Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Horrez gain, mahastiak dira nagusi eskualde honetan. === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. == Demografia == {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoan]] dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia<ref name=":0" /> <ref name=":1" /> == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola {{Espainiako errepidea|link=|id=AP68|mota=}} eta {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko.{{Espainiako errepidea|id=AP68}} autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, {{Errepidea|N|1}} errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|'''Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa''']] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] o4d2b6cxbfi9zvrp59jt0869odkfnms 10003350 10003297 2024-12-18T11:50:06Z Ibaigar 168988 Arabar errioxa 10003350 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2024 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabar Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) dira mendillerroko tontor nagusiak eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena eskualde honetan. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun, zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren muturrean, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Harald|abizena=Kürschner|izenburua=A key to the pleurocarpous mosses (Bryophytina p. p.) of the Near and Middle East Towards a bryophyte flora of the Near and Middle East, 5|orrialdeak=353–386|data=2006-11-01|url=https://doi.org/10.1127/0029-5035/2006/0083-0353|aldizkaria=Nova Hedwigia|alea=3-4|zenbakia=83|issn=0029-5035|doi=10.1127/0029-5035/2006/0083-0353|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === [[Fitxategi:Goroldioa.png|thumb|Goroldioa arnellaceae espeziea]] Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Goroldioen artean espezie nagusiak hauek dira: Corticícola, Arnellaceae, Cephaloziaellaceae, Radulaceae. === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Aroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura a ldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea da Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima mediterraneo|klima mediterraneoan]] dago. Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia<ref name=":0" /> <ref name=":1" /> == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). Lehen sektore honen barnean aipatu bezala mahastizaintza eta ardogintza dira nagusi. {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola {{Espainiako errepidea|link=|id=AP68|mota=}} eta {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko.{{Espainiako errepidea|id=AP68}} autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, {{Errepidea|N|1}} errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|'''Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa''']] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] 4r0d15zm9wvzid9wr47gg2fs845fcjk 10003353 10003350 2024-12-18T11:51:44Z Ibaigar 168988 10003353 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Arabako kuadrillari|Errioxa (argipena)}} {{Euskal Herriko eskualde infotaula |izena=Arabako Errioxako kuadrilla |irudia =Arabako_errioxa.jpg |irudiaren testua=Arabako Errioxa udazkenean, [[Guardia]]tik. |bandera=ez |armarria=Coat of Arms of Laguardia-Rioja Alavesa Cuadrilla.svg |lurraldea=Araba |kokapena=Arabako_Errioxako_Kuadrilla.svg |azalera=315,83 |biztanleria=11.226 |urtea= 2024 |udalerriak= 15 |herririk handiena= [[Oion]] |herriaren biztanleak= 3.405 |eskualdeburua=[[Guardia]]|presidente=Joseba Fernandez Calleja|presidente alderdia=[[EAJ]]}} '''Arabako Errioxako kuadrilla''' edo '''Arabar Errioxa''' (ofizialki ''Guardia-Arabako Errioxako Eskualdea''<ref>{{Web erref|izenburua=Azaroaren 20ko 63/1989 Foru Araua, eskualdeei buruz.|argitaletxea=Arabako Batzar Nagusiak|url=http://www.jjggalava.es/acc/eu/normas/normas_territorial_juntas/1/html/TOriginal.pdf|sartze-data=2010-12-26}}</ref>) [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde bat da, [[Araba|Arabako]] hego-mendebaldean kokaturik dagoena. [[Araba]] osatzen duten zazpi [[Arabako kuadrillak|kuadrilla]] edo eskualde administratiboetako bat da. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hego-mendebalde geografikoa hartzen du. Itsasoarekiko 667 metroko altuerara kokatzen da batez-beste eta 315,83km²-ko azalera dauka. [[2023]]. urtean 11.226 biztanle zituen. Hiriburua [[Guardia]] da; hala ere, [[Oion]] da udalerririk jendetsuena (3.405 biztanle 2023an). [[Ebro]] ibaiaren ertzean eta [[Toloño mendilerroa|Toloño mendilerroaren]] (Kantauri mendizerra ere deitua) artean dago kokatuta, besteak beste, [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m) dira mendillerroko tontor nagusiak eta klima mediterraneoa du. [[Ardo]] ekoizpena da jarduera ekonomikorik garrantzitsuena eskualde honetan. == Geografia == === Mendiak === Arabar errioxa orokorrean ardoarengatik edo [[Mahasti|mahastiengatik]] da ezaguna, baina, bertan aurkitu ditzakegun mendiak ere aipatzekoak dira. Arabako Errioxa iparraldetik [[Toloño mendilerroa|Kantabriako mendilerroak]] mugatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Destino Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Los Montes de la Rioja Alavesa: 5 cumbres y Rutas|hizkuntza=es|data=2023-04-05|url=https://destinoriojaalavesa.com/los-montes-de-la-rioja-alavesa/|aldizkaria=Destino Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Mendilerro menditsu hori malkartsua eta harritsua da. Hauek dira arabar errioxako mendi garrantzitsuenak: [[Toloño]] (1277m), [[Palomares]] (1443m), [[Recilla]] (1376m) eta [[Cervera (mendia)|Cervera]] (1385m), [[San Tirso|San tirso]] (1333m) eta [[Peña del Castillo|Cruz del Castillo]] (1431m). Mendi guzti hauetatik ezagunena Toloño mendia da eta bere igoera San Ginesetik hasten da, gehigarri bezala, Toloñoko gailurreko zabalgunean, [[Lehen Karlistaldia|lehen Karlistadan]] suntsitutako monasterio zahar baten hondakinak daude. === Hidrografia === [[Fitxategi:Arabar Errioxako ibaien mapa.png|thumb|315x315px|Arabar Errioxako ibaien mapa]] Ibaiei dagokienez, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen du arabar errioxa hegoaldean eta bera da ibai nagusiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Río Grande|url=https://paginadepaco.es/index.php/rio-grande|aldizkaria=paginadepaco.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horrez gain, [[Nafarroako Meano]] eta [[Lapoblación]] udalerrietan sortutako urak hainbat errekak biltzen dituzte. Meanoko uren zati bat Las Pozas errekan biltzen da (Sokena ere esaten zaio). Lapoblación udalerrian jaiotako urak ''“[[Conchaval]]''” errekan biltzen dira. Bi ur-korronte horiek [[Ekora]] inguruan batzen dira, korronte bakar batean, eta iparraldetik hegoaldera jaisten da, [[Oion|Oionerantz]], eta aurrera jarraitzen dute, Logroñora arte, harrizko zubitik gertu. Ibilbide laburra izan arren, hainbat izen ditu: Ekora ibaia, herri honetatik igarotzean; Grande ibaia, Oion inguruan; eta Plano ibaia, herria igarota. Ibai horrek ura darama urte osoan zehar, eta 15 kilometroko ibilbidean zehar hainbat iturritatik elikatzen da; besteak beste, Oionen San Justo iturria eta Iturri Zaharra daude. Ibai horretako urak oso antzinatik erabili izan dira ureztatzeko, eta 1580. urteko dokumentuak daude Ekorako udal artxiboetan, hori frogatzen dutenak. Oionen [[Pasadillamala]] izeneko presa dago, San Justotik gertu. Presa hau ibaiaren alboan dago, eta bertatik bi ureztategi abiatzen dira ezker-eskuin. Pentsatzekoa da antzinako garaietan bere ertzak galeria-baso ongi eratu batez beteta zeudela, baina gaur egun, zerrenda estu batera murriztuta dago edo ez dago. Galeriako baso hori lizarrez eta haritzez osatuta dago ibaiaren muturrean, eta, ondoren, zumarrak, sahatsak eta makalak agertzen dira. Ibaian bizi den fauna ere hondatu egin da, eta duela gutxi bizi ziren karramarroak eta ur-arratoiak desagertu egin dira. Baina ibaiaren eta bere galeria-basoaren narriadura ibilbide osoan zehar nabaria bada ere, azken zatian, Oiongo herria igaro ondoren, dago hondatuen. === Basogintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Harald|abizena=Kürschner|izenburua=A key to the pleurocarpous mosses (Bryophytina p. p.) of the Near and Middle East Towards a bryophyte flora of the Near and Middle East, 5|orrialdeak=353–386|data=2006-11-01|url=https://doi.org/10.1127/0029-5035/2006/0083-0353|aldizkaria=Nova Hedwigia|alea=3-4|zenbakia=83|issn=0029-5035|doi=10.1127/0029-5035/2006/0083-0353|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === [[Fitxategi:Goroldioa.png|thumb|Goroldioa arnellaceae espeziea]] Arabar errioxako baso nagusiak bi hauek dira: [[Leza|Lezako]] eta [[Navaridas|Nabaridasko]] karraskalak. Arabar errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena [[Goroldio|goroldioa]] da. Goroldioen artean espezie nagusiak hauek dira: Corticícola, Arnellaceae, Cephaloziaellaceae, Radulaceae. === Eskualde mugakideak<ref>{{Erreferentzia|izena=Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa/Biasteri-Arabako Errioxako Kuadrilla Cuadrilla de Álava Escudo Coordenadas 42°33′11″N 2°36′12″OCapital LaguardiaCiudad más poblada OyónEntidad Cuadrilla de Álava • País España • Comunidad Autónoma País Vasco • Provincia ÁlavaPresidente de la Junta de Cuadrilla Joseba Fernández CallejaSubdivisiones 15 municipios23 núcleos de poblaciónSuperficie •|abizena=Total 316|izenburua=Rioja Alavesa - Wikiwand|hizkuntza=en|abizena2=Total 11|abizena3=alavés|abizena4=Errioxarra|izena2=3 km²Población•|izena3=487 hab Gentilicio Riojano|izena4=saArabar|url=https://www.wikiwand.com/es/articles/Rioja_alavesa#/media/Archivo:Errioxako_kokapena.png|aldizkaria=www.wikiwand.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Kokapen geografikoa|width=auto|Erdigunea=Arabar Errioxa|Iparraldea=[[Mendialdea]]|Ekialdea=[[Estellerriko erribera]]|Hegoaldea=[[Logroñoko eskualdea]]|Hego-mendebaldea=[[Haroko eskualdea]]|Ipar-mendebaldea=[[Añana]]|Ipar-ekialdea=[[Mendialdea]]}} == Demografia == [[Fitxategi:Arabar_Errioxa_La_Aldeatik.JPG|thumb|400x400px|Eskualdea [[Bernedoko mendatea|Bernedoko mendatetik]] ikusita.]] Demografiari erreparatuz, Arabako Errioxako udalerriek biztanleria-dentsitate txikia dute, eta biztanleriak zahartzearekin eta gazteek hiriguneetara emigratzearekin lotutako erronkei egin behar diete aurre, lan eta hezkuntza-aukera handiagoen bila ateratzen baitira. Datu espezifikoei dagokienez, biztanle gehien dituen udalerria Oion da; eskualdeko buru gisa jarduten du, eta biztanleria esanguratsua biltzen du, turismo eta kultura aldetik duen garrantziari esker. [[Guardia]] turismoarekin eta ardo-ekoizpenarekin lotutako dinamismo ekonomikoagatik ere nabarmentzen da. Azalerari dagokionez, eskualdeko udalerririk handiena [[Bastida (Araba)|Bastida]] da, ardo ekoizpenagatik eta natur edertasun handiko paisaiengatik ere ezaguna. Bestalde, Arabako Errioxan biztanle gutxien dituen udalerria [[Kripan]] da; 174 biztanlerekin. Lurralde-hedadurari dagokionez, azalera txikiena duen udalerria [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] da. Tamaina txikia duen arren, ardogintza-tradizio aberatsa eta ingurune natural nabarmena ditu. {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- |{{#tag:mapframe|[{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q107556240" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P131 wd:Q282024. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>=4000, '#440154', if(?biztanleria>= 3000, '#443983', if(?biztanleria>= 2000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c', if(?biztanleria>= 800, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]|width=300|height=300|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q107556240|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|item=Q107556240|property=P625|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude>}} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|{{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 4000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 3000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 2000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 1000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 800 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 300 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }}|kopurua=4}}</small> |} === Udalerriak === Hamabost udalerri biltzen ditu Arabako Errioxako kuadrillak. 15 udalerri hauetan 23 herri kokatzen dira eta hauetatik hiru herrik dute 1.000 biztanle baino gehiago, Bastida, Guardia eta Oion. {| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !# !Udalerria !▪︎'''Herriburua''', •Kontzejuak eta •''Herriak''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arabako Toki Erakundeak|hizkuntza=eu|url=https://www.araba.eus/elva/Nomenclator/ELVA5005NomNucl.asp|aldizkaria=Arabako Foru Aldundia|sartze-data=2023-10-19}}</ref> !Alkatea !Alkatearen alderdi politikoa !Biztanleria<br />(2023) !Biztanleriaren ehunekoa, Arabako Errioxako guztizkoan !Azalera (km²) |- | 1 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Labastida.svg|ezkerrera|29x29px]][[Bastida (Araba)|Bastida]] | ▪︎'''[[Bastida (Araba)|Bastida]]'''<br /> •[[Gatzaga Buradon]]<br /> | Daniel Garcia Ruiz | [[Alderdi Popularra]] | 1.566 | %13,95 | 38,17 |- |2 | align="left"|[[Fitxategi:Elvillar-Bilar.svg|ezkerrera|35x35px]][[Elvillar|Bilar]] | ▪︎'''[[Elvillar|Bilar]]''' | Enrique Perez Mazo | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] | 313 | %2,79 | 17,50 |- | 3 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Yécora.svg|ezkerrera|30x30px]][[Ekora]] | ▪︎'''[[Ekora]]''' | Alfredo Arguijo Echazarreta | Euzko Alderdi Jeltzalea | 249 | %2,22 | 18,80 |- |4 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Elciego.svg|ezkerrera|26x26px]][[Eltziego|Zieko]] | ▪︎'''[[Eltziego|Zieko]]''' | Juan Carlos Uribe Rueda | [[Zieko Bai]] | 964 | %8,59 | 16,32 |- |5 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Kripan.svg|ezkerrera|37x37px]][[Kripan]] | ▪︎'''[[Kripan]]''' | Joseba Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 174 | %1,55 | 12,52 |- | 6 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Laguardia.svg|ezkerrera|32x32px]][[Guardia]] | •''[[Campillar]]''<br /> ▪︎'''[[Guardia]]'''<br /> •[[Páganos]]<br /> •''[[Serna]]''<br /> | Raul Garcia Ezquerro | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.472 | %13,11 | 81,08 |- | 7 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Lanciego.svg|ezkerrera|28x28px]][[Lantziego]] | •''[[Asa]]''<br /> •''[[Binasperi]]''<br /> ▪︎'''[[Lantziego]]'''<br /> | Itziar De Alava Martinez de Icaya | Euzko Alderdi Jeltzalea | 708 | %6,31 | 24,20 |- | 8 | align="left"|[[Fitxategi:Lapuebla de Labarca.svg|ezkerrera|36x36px]][[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]] | ▪︎'''[[Lapuebla de Labarca|Lapuebla de Labarka]]''' | Maria Teresa Cordoba Fernandez | ''[[Lapuebla Avanza]]'' | 865 | %7,71 | 5,99 |- | 9 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Leza.svg|ezkerrera|44x44px]][[Leza]] | ▪︎'''[[Leza]]''' | Ignacio Gallo Herrera | Euzko Alderdi Jeltzalea | 220 | %1,96 | 9,92 |- | 10 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Baños de Ebro.svg|ezkerrera|30x30px]][[Mañueta]] | ▪︎'''[[Mañueta]]''' | Francisco Javier Garcia Perez de Loza | Alderdi Popularra | 295 | %2,63 | 9,46 |- | 11 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Moreda de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Moreda Araba|Moreta Araba]] | ▪︎'''[[Moreda Araba|Moreta Araba]]''' | Mara Garcia Diaz de Cerio | Euzko Alderdi Jeltzalea | 208 | %1,85 | 8,67 |- | 12 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Navaridas (Álava).svg|ezkerrera|44x44px]][[Navaridas|Nabaridas]] | ▪︎'''[[Navaridas|Nabaridas]]''' | Mikel Fernandez Calleja | Euzko Alderdi Jeltzalea | 197 | %1,75 | 8,92 |- | 13 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Oyon.svg|ezkerrera|44x44px]][[Oion]] | •[[Gorrebusto]]<br /> •[[Labraza]]<br /> ▪︎'''[[Oion]]'''<br /> | Jose Manuel Villanueva Gutierrez | [[Euskal Herria Bildu]] | 3.405 | %30,33 | 45,16 |- | 14 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Samaniego.svg|ezkerrera|32x32px]][[Samaniego]] | ▪︎'''[[Samaniego]]''' | Maria Pilar Garmendia Iparragirre | Euskal Herria Bildu | 305 | %2,72 | 10,64 |- | 15 | align="left"|[[Fitxategi:Escudo de Villabuena de Álava.svg|ezkerrera|30x30px]][[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | ▪︎[[Villabuena Araba|Eskuernaga]] | Iñaki Perez Berrueco | Euzko Alderdi Jeltzalea | 285 | %2,54 | 8,48 |- | |align="left"| [[Fitxategi:Escudo de la Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa.svg|ezkerrera|32x32px]]'''Arabako Errioxako kuadrilla''' | | | |'''11.226''' |'''%100,00''' |'''315,83''' |} == Inguru naturala eta klima == Atlantikoa eta mediterraneoa bezalako bi klima hain kontrajarrien elkarguneak mesede egiten dio eremuari, tenperatura leunak eta urteko prezipitazioak 400 l/m2-tik gora ematen baitituzte, eta horrek ur kantitate nahikoa bermatzen du. Ipar-mendebaldeko haize hotz eta hezeek ezaugarritzen dute. Arabako Errioxa, Mediterraneoko klima markatuen duen eskualdea da Euskal Herrian. 500-700 mm/urte arteko prezipitazioak , tenperatura minimoak ez dira oso zorrotzak (negu freskoak) eta maximoak altuak dira (uda oso beroak eta udako lehorte oso nabarmena). Eskualdeko gauzarik deigarriena da klima eta paisaia aldaketa bortitza dela. === Klima<ref>{{Erreferentzia|izenburua=clima en la rioja|url=https://en-bici.es/presentacion/rioja/clima.html|aldizkaria=en-bici.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === {{Klima-diagrama|[[Oion]]|2|10|27|3|12|23|4|15|27|6|17|44|10|21|48|12|25|46|15|26|31|15|28|23|13|24|24|9|19|31|5|14|36|3|10|37|units=|float=right|clear=both}}Eskualde osoa [[Klima mediterraneo|klima mediterraneoan]] dago. Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. Elurra egon daiteke, noizbehinka, Erlo mendiaren inguruan, baina ez da ohikoa ere. Gutxi gorabehera 1.600 milimetro euri egiten ditu urtean.{{Graph:Weather monthly history|width=900|table=Zarautz C064 G064 estazio meteorologikoaren hilabetekako datuak.tab|title=Zarauzko hilabeteroko eguraldiaren grafikoa}} == Historia<ref name=":0" /> <ref name=":1" /> == {{erreferentzia falta}} === Historiaurrea === Arabar Errioxako lehen okupazio [[Neolitoa|neolitikoak]] [[K.a. VI. mendea|Ka. VI.]] milurtekoaren lehen laurdenean gertatu ziren, Ebro ibaian gora etorritako artzainengatik. Horiek hiru elementu berri ekarriko dituzte historiaurrearen garapenean. Lehenik eta behin, dagoeneko etxekotuta dagoen ardi-azienda. Bigarren zeramika inprimatua, kardio-motakoa. Eta, azkenik, hornidura litiko bat, non, tresna nagusi gisa, alaka bikoitzean landutako zirkulu-segmentua dagoen. Gainera, tresna horietako gehienak Ebro ibaian behera dauden azaleratzeetako silex ebaporitikoaren gainean eginda daude. Lehen okupazio horiek, zalantzarik gabe, aldi baterakoak dira. Peña Largan, okupaziorik zaharrena aurkitu den lekuan, hiru etxe identifikatu ziren, babeslekuko hainbat tokitan eta sakonera ezberdinetan. [[Karbono-14 bidezko datazioa|C-14k]] datatu ditu hirurak, eta datak denboran ezberdinak dira, betiere Antzinako Neolitiko baten bazterren barruan. Ka. VI. milurtekoaren erdialdean nekazaritza-hondakinak ikusten dira. Esate baterako, [[Los Husos]] I-eko XV. geruzan etxeko zerealen polenak bildu ziren. Horrela, Ka. VI. milurtekoan zehar sistema ekonomiko berri baten etorrera eta sustraitzea ikusten da gure zonaldera, produkzio etapara. Ka. VI. mendearen amaieratik V. milurtekoaren hasierara bitartean datatuak Errioxako eta Arabako giza taldeen sedentarizazioa areagotzen duten aztarnak aurkitu dituzte. Asentamendu egonkor eta luzeen ondorioz, Kantabriako mendilerroko harpeen barruan artadiak agertu zirela uler daiteke. Eraikuntza Ka. VI. milurtekoaren amaieran hasi zen eta, etenik gabe, [[K. a. II. mende|Ka. II]]. bukaerara arte irauten du Formazio mota honek tonalitateen errauts geruzen pilaketa eta trinkotasun maila bereizia ditu ezaugarri.Han itxitako animaliek saneamendu ziklikoa egiteko utzitako hondakinak behin eta berriz erretzearen emaitza dira. Lan hori egiteko, hondakinak pilatu egiten dira, eta, ondorioz, askotan aurkitu egiten dira, erreketa desberdinetatik datozen gainjartzeak eratuz. [[Fitxategi:El Montecillo Trikuharria.jpg|thumb|258x258px|El Montecillo Trikuharria Eskuernagan. Toloño mendilerroa ikusgai atzean.]] Ka. V. milurtekoaren erdialdean, aldaketa handia gertatu zen industria litikoetan. Lehen neolitizazio-hondarrekin lotuta zegoen eremura iritsi zen alaka bikoitzeko lanaren ordez, ukitu malkartsuak berpiztuko dira, Epipaleolitikoan egiten zen bezala. Kalkolitoan, aire zabaleko kokalekuen aztarnak ezagutzen dira, hala nola Los Molinos, [[La Hoya]] herrixkaren hasierako etapa edo Moretako balizko setioa. Hala ere, haien inguruan ezagutzen ditugun datuak oso prekarioak dira. Ekonomiak elikagaien ekoizpenean, nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen jarraitzen du. [[Suharri|Silexezko]] igitaiak edo zereal-polenak ohikoagoak dira orain induskatutako leku guztietan.<ref>{{erreferentzia|izena=Fernandez Eraso|abizena=Javier|urtea=2011|izenburua=La prehistoria reciente en la Rioja Alavesa: 25 años de investigaciones}}</ref> === Antzinaroa === [[Antzinaroa|Antzinaroko]] aztarnetan, Guardian dagoen La Hoya herrixka dugu. Lehenengo asentamendua K.a. XV. mendekoa da, non [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko Europatik]] etorritako indoeuropar biztanleek inguruko kultura megalitikoekin harremanetan jartzen diren. Erromatar aurreko Beroien tribua bizi izan zen herrixkan. Nahiz eta jatorria [[Neolitoa|Neolitoaren]] amaieran eta [[Brontze Aroa|Brontze Aroaren]] hasieran izatea, Aro honi hasiera bat emateko, koka dezakegu hemen, izan ere [[K.a. 250|Ka. 250.]] urterarte egon zen zutik. Erdialdeko Europatik, tribu honekin harremanetan jarri eta ezagutza berriak ekartzen zituzten pertsonak iristen jarraitu zuten eta biztanleak nekazaritza eta abeltzaintzatik bizi ziren, beste komunitate batzuekin salerosketan aritzeko eta beste leku batzuetan ekoiztutako produktuak eskuratzeko adinako etekina lortuz. Baina herrixka hau, [[K.a. IV. mendea|K.a. IV. mendean]], [[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] okupazio bortitza jasaten ari zen, goi-lautadatik zetozenak, zonaldea inbaditu eta herrixkaren jabetza hartzen zutenak, kultura eta garapen garaiagoa legeztatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gil Zubillaga|abizena=Eliseo|urtea=1997}}</ref> Bestalde, Arabako Errioxak zeregin garrantzitsua izan zuen erromatarren okupazioaren garaian, kokapen estrategikoagatik eta garaiko merkataritza- eta bide-sareetan integratuta zegoelako. Penintsula barnealdea Ebroko haranarekin lotzen zuten bigarren mailako ibilbideetan izan zuen kokapenak lurralde honi onura ekarri zion, elementu kultural eta ekonomiko erromatarren hedapena erraztuz. [[Iter XXXIV]] ([[Estorga|Astorga]]-[[Bordele]]) [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioko]] galtzada nagusitik zetozen bigarren mailako bideek zeharkatu zuten gunea. Ibilbide horiek barnealdeko hiri erromatarren eta Ebroko haranaren arteko lotura erraztu zuten, lurraldearen okupazioa eta jarduera ekonomikoa sustatuz. Kokaleku nabarmenen artean Perezuelas (Moreta) dago, ibai terraza batean kokatua. Aztarnategi horretan, hainbat eraikuntza-hondakin identifikatu dira, hala nola harlangaitza, tegulae, inbrizeak eta dolia, nekazaritza-produktuak biltegiratzeko erabiltzen direnak. Bere okupazioa [[K.a. I. mendea|K.o. I. mendetik]] [[V. mendea|V. mendera]] arte luzatu zen. Beste enklabe bat Oion da, artisau-jardueretara bideratutako eremuak hartzen zituen asentamendu zabal bat, [[buztingintza]] kasu. Bigarren Burdin Arotik Behe Inperioko garaira arte okupazio-jarraitutasuna erakusten du leku honek, zeramika eta eraikuntza-elementuen aurkikuntzengatik nabarmenduz, tokiko ekonomian duten eginkizuna. La Iglesia aztarnategia (Guardia) ere nabarmena da, historiaurretik erromatarren garaira arte etengabe okupatuta egon delako. Nekazaritza-ustiapen intentsiborako diseinatuta zegoen, eta erromatarren behar ekonomikoetara moldatzen zen eskualdea. Gainera, Arabako Errioxak landa-gune txikiak izan zituen ibai-terrazetan sakabanatuta, hala nola El Lozano (Kripan) eta Asa II (Guardia). Gune horiek indartu egiten dute batez ere landa-eremuko populatze baten ideia, nekazaritzan eta tokiko baliabideen aprobetxamenduan oinarritua. Erromatarren garaian, Arabako Errioxako ekonomia batez ere nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu zen. Aztarnategi askotan dolia (biltegiratzeko zeramika-edukiontziak) eta buztin-hondarrak egoteak adierazten du nekazaritza-ekoizpen handia zegoela tokiko kontsumorako eta, agian, esportaziorako. Halaber, teknika eta tresna berrien integrazioak mahatsondoaren lehen landaketak ekarri zituen eta honen erakusle dira herri desberdinetan topatu diren dolareak. Erromatarren okupazioa Arabar Errioxan egonkorra izan zen I. mendetik K.o. V. mendera arte. [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisian]] ere, Inperioaren zati handi bati eragin ziona, eskualdeko hainbat asentamenduk bertan bizitzen jarraitu zuten, Erromatar Berantiarraren garaiko baldintza ekonomiko eta sozial berrietara egokituz. Bide-egitura operatibo mantendu zen, inportazioko produktuen iritsiera eta beste eskualde batzuekiko komunikazioa ziurtatuz. === Erdi Aroa eta Aro Modernoa === [[Fitxategi:Santa Eulaliako Nekropolia.jpg|thumb|249x249px|Santa Eulaliako Nekropoliaren aztarnak X. mendekoa, Nabaridasen kokatua.]] [[X. mendea|X. mendean]], [[Mairu|mairuek]] atzera egin eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erreinua]] indartu ondoren, Sonsierraren birpopulatze prozesua hasi zen astiro-astiro. Eskualdeko bi erreferentzia idatzi goiztiarrenak [[Buradongo gaztelua|Buradon]] eta Marañongo gazteluak dira, Asako ibi estrategikoan kokatutako dorrearekin, eskualdeko zentro artikulatzaileak izan zirenak. X. mende hartakoak dira dozenaka nekropoli, biztanleria nahiko ugaria dela esaten dutenak, bereziki Toloño mendiaren magalean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Intepretación del Paisaje de Rioja Alavesa desde la Historia y la Viña|data=2017-02-02|url=https://blogriojaalavesa.eus/paisaje-de-rioja-alavesa-desde-historia/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Interpretación del paisaje urbano de Rioja Alavesa desde la historia y la viña (y II)|data=2017-02-10|url=https://blogriojaalavesa.eus/interpretacion-del-paisaje-urbano-de-rioja-alavesa-desde-la-historia-y-la-vina-y-ii/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Arabako Errioxako birpopulatze-prozesu hori [[XI. mendea|XI. mendean]] orokortu zen, testu idatziak errekasto garrantzitsuenetan zehar kokatutako herrixka txiki batzuen izenak aipatzen hasi zirenean, batez ere, horietako bizpahiru elkartzen diren puntuetan; horrela, Meson ibaian zehar Samaniego, Villaeskuerna eta Baños herrixkak sortu ziren; Mayor ibaian zehar Leza, Nabaridas de Yuso eta Suso eta Zieko sortzen dira; eta beste hesi paralelo batzuetan zehar Binasperi, Esquide, Ekora, Oion, Moreta… sortzen dira. XI. mendean, Nafarroako erresumaren kontrolpean zegoenean, Arabako Errioxa urez ondo hornitutako erreinu bateko lehorrena zen; urte batzuetan ez zuen Arabako Errioxak 300 litro/m2 euri jasotzen. Hala, [[XII. mendea|XII. mendearen]] erdialdean, sononoen panoraman jende gutxi zegoen: dorre batzuk, herrixka txikiak, ermitak han-hemenka, baina ezer gutxi gehiago. Antso VI.a Jakituna erregeak eskualde hau birpopulatzeko saiakera hasi zuen, Guardiako Foruak (1164) nafar nekazariei pribilegio oso berezia eman zielarik: errege-haginen jabetza eman zien laborariak egiten zituztenei. Lur ihar hori oparitzeko akuilua ez zenez nahikoa izan nahi zen erritmoan jendeztatzeko, sei aldiz errepikatu zen operazioa hamarkada gutxitan: Guardia, S. Vicente, Labraza, Viana, Bastida, Gatzaga. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Plubiometria|plubiometriaren]] hazkunde garrantzitsuari eta [[foru]] horiek ematen zituzten abantaila ekonomiko eta fiskalei esker, eskualdea jendeztatuz joan zen, eta garai hartarako gaztelu, harresi, dorre, etxe eta tenplu handiak eraikitzen hasi ziren (Bastidako Kristo Santua, Berberana, Santa Maria eta San Juan Guardian…). Hainbat hamarkadatan atsedenik gabe lan egin zuten ehunka beharginek, baita gazteluetan kuarteleratuta zeuden tropek ere, jaten eta edaten eman behar zitzaien jendeak, nekazaritzaren garapena bultzatu zuten, eta Arabako eta Nafarroako laborari gehiago erakarri zituzten. XIV. mendeko klima hozte handiak, gosete, izurri eta gerren ondorioekin, Europako eta Erresuma Zaharreko biztanleria erdira murriztu zuen, eskualdeari ere eraginez. “1427ko Lizarrako Merindadeko Su Liburua”n, Erdi Aroko Arabako Errioxa ezagutzeko funtsezko dokumentu ekonomiko eta demografikoan, eskualdeko biztanleria honela banatzen zen: 173 [[Beheko su|su]] Guardia (Lapuebla barne), 64 Bilar, 39 Kripan, 32 Samaniego, 29 Lantziego, 26 Ekora, 25 Oion, 20 Zieko, 18 Leza, 17 Nabaridas, 16 Villaeskuerna, 12 Mañueta, 12 Berbarana, 11 Moreta, 10 Paganos, 10 Quintana, 8 Binasperi, 2 Pazuengos. Garai hartan Murriarte, Nabaridas de Suso, Armentarana, Quintanilla, Estobledo, Reinavilla… desagertuta zeuden. Une batzuetan, Samaniego, Oion edo Moreta bezalako gune garrantzitsuak jendez hustu ere egin ziren. [[XV. mendea|XV. mendearen]] amaieratik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera arte izan zen berotze klimatikoak benetako iraultza demografikoa eragin zuen Europan, ardoaren eskaria handituz, baita Arabako Errioxan ere. Hala, ehunka familia berri iritsi dira eskualdera; milaka hektarea mendi komunal luberritu eta mahastiz landatu zituzten. Mahasti berriek upeltegiak handitzea eskatu zuten, eta, beraz, erraz imajina daitezke sotolari maisuak destajuan lanean, eta arotzak eta kuberoak udazkenero uzta gero eta handiago hori gorde behar zuten zurezko upel handiak egiten… Guardia hiribilduko eta bere herrixketako biztanleek tiro egin zuten: 1427an 523 sute izan ziren, 1524an 900, eta 1556an, 1342. Horri Arabako Errioxako beste hiribilduetako biztanleak gehitu behar zaizkio (Bastida, Salinillas eta Labraza). Batez ere, mahastietako herrixka txikiak hazi ziren, denbora gutxian biztanleria biderkatu eta Guardiatik independentzia eskatu zutenak; lehenengo Zieko izan zen XVI. mendearen amaieran eta gero Villaeskuerna, Lapuebla de Labarka, Lantziego, Oion… XVI. eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] eskualdeak bizi duen indar ekonomikoaren beste isla bat garai honetan eraikin errenazentista eta barrokoak eraikitzea da: elizak, jauregiak, plazak, jauregiak, etxetzarrak, ermitak, upeltegi-auzoak. XVIII. mendean sartu ginen, izurritea, bakea eta zabalkunde demografikoa desagerrarazi zituenean, eta horrek Arabako Errioxako ardoaren eskaera nabarmen handitzea ekarri zuen. Hazkunde horren arrazoi nagusia Bizkaiko merkataritzaren gorakada izan zen; izan ere, artileen monopolioa finkatu eta burdinaren merkataritza berreskuratu zuen, eta biztanleria ia % 80 hazi zen. Hori dela eta, Arabako Errioxako ardo-produkzioa sei milioi litrotik hamabira bikoiztu zen, eta Bastida eta Guardia herri bitilikoki garrantzitsuenak izan ziren, hiru eta bi milioi litro arteko ekoizpenekin, urteen arabera; ondoren, Zieko, ia milioi eta erdi litrorekin, eta beste dozena erdi bat herri, ehunka mila litrorekin bakoitza. Hiribildu berriek XVIII. mendean hazten jarraitu zuten, elizak eta jauregi handiak aberastuz eta handituz, eskualdeko boterearen eta aberastasunaren adierazgarri gisa: Oñatiko Kondeen Jauregia Salinillasen, Zaraitzu eta Kintanoen Jauregia eta [[Bastidako udaletxea|Udaletxea Bastidan]], Marques de la Solanaren Jauregia eta [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren Etxea]] Eskuernagan, Samaniego jauregia eta udaletxe zaharra Guardian, Samaniego jauregia Samaniegon edo Indianoaren etxea Bilarren. === XIX. Mendea === Mahastizaintzaren modernizazioa eragin sozioekonomiko garrantzitsuenetako bat izan zen eskualdean. [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] amaieran, Arabako Errioxako ardoaren ekoizpena modernizatu egin zen Bordeleko ereduari jarraituz, eta, horren ondorioz, Medoc motako ardoa sortu zen. Kalitate eta erresistentzia handiagoko ardo hori baztertu egin zuten hasieran mahastizain tradizional askok, inbertsio handia eskatzen zuelako, eta horrek ekoizleen arteko tirabirak sortu zituen. Frantzian mahastiak suntsitu zituen filoxerak eskualdeari mesede egin zion, Arabako Errioxako ardoarentzat merkatu berriak ireki baitzituen, bereziki [[Frantzia|Frantzian]]. Arlo sozialean, mahastizaintzaren hedapenak eta ardoa lantzeko lur eskaera gero eta handiagoak liskarrak sortu zituzten herri lurrak erabiltzen zituzten artzainekin. Gainera, trenbidearen etorrerak eskualdeko dinamika ekonomiko eta sozialak asaldatu zituen. Mahastizain asko beldur ziren merkatu berriak irekitzeak, bereziki nazionalak, eta industria modernizatzeak lehiakortasuna murriztuko ote zuen, ardoa ekoizten duten beste eremu batzuen aurrean, Nafarroaren eta [[Aragoiko Erresuma|Aragoiren]] aurrean, esaterako. Gerra garaian, hainbat mugimendu militarren lekuko izan zen Arabako Errioxa, nahiz eta borroka bizienak gatazkaren amaierarantz iritsi ziren. Eskualdea puntu estrategiko bihurtu zen karlistentzat, Espainia iparralderako ibilbideen kontrola mantentzeko borrokan ari zirenentzat, baita liberalentzat ere, [[Karlismo|karlisten]] altxamenduak ez zirela errepikatuko ziurtatu nahi zutenentzat. Guardia, bere posizio altuaren ondorioz, behin baino gehiagotan eskuz aldatu zuen puntu gakoa izan zen. 1874ko erasoaldi liberalean, hiria bonbardatu eta kalte larriak jasan zituen. Gainera, tropa karlistek Kantauri-Toloño mendilerroa gotortu zuten, eskualdearen kontrolerako funtsezkoa izan zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Abelló|abizena=Teresa|urtea=2020|izenburua=POSTGUERRES / AFTERMATHS OF WAR}}</ref> Gerraren ostean, eskualdea militarizazio prozesu baten eraginpean jarri zuten, karlisten altxamendu berriak saihesteko asmoz. Guardia, gatazkan zehar erresistentzia gune izan zena, plaza militar bihurtu zuten, kuartel bat eraiki eta harresiak aldatuta. Gainera, hiribildurako sarbideak murriztu zituzten, kontrol militarra errazteko, eta azpiegitura berriak eraiki zituzten, hala nola zubiak eta bideak, eskualdea Euskal Herriko beste arlo estrategiko batzuekin lotzea helburu zutenak. Ahalegin horiek gorabehera, karlisten gotorleku asko suntsitu edo bertan behera utzi zituzten, eta defentsa berriak eraiki zituzten eskualdea ziurtatzeko. Denborarekin, Guardiaren militarizazioa eta errepide-sarearen aldaketa funtsezkoak izan ziren eskualdeko kontrol liberala sendotzeko. Mendearen amaiera eskualdean garai bereziki zaila izan zen. "Septenio Beltza" bezala ezagutzen den garaia, 1884 eta 1891 urteen arteko aldia izan zen, filoxeraren izurritearen etorrerak markatua, eskualdeko mahastiak suntsitu zituena. Gertaera horrek krisi ekonomiko eta sozial sakona ekarri zuen, mahatsondoaren laborantza baitzen inguruko jarduera ekonomiko nagusia. Krisi honen ondorioak suntsitzaileak izan ziren: familia nekazari askok euren mantenua galdu zuten eta emigratu egin behar izan zuten, herriak erdi abandonatuta utziz. Hala ere, eskualdea suspertzen hasi zen teknika berriei esker, hala nola [[Mahats-zorri|filoxerarekiko]] erresistenteak ziren mahatsondo amerikarrak txertatzeari esker, eta, horri esker, mahastia eta tokiko ekonomia pixkanaka leheneratu ahal izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog Rioja|abizena=Alavesa|izenburua=Septenio negro de finales del XIX en Rioja Alavesa|data=2023-07-25|url=https://blogriojaalavesa.eus/septenio-negro-rioja-alavesa/|aldizkaria=Blog Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>[[Fitxategi:Sorginaren_txabola.jpg|thumb|200px|[[Sorginaren Txabola]].]] == Ekonomia == [[Eskualde]]<nowiki/>ei dagokienez, [[Arabako lurralde historikoa]]<nowiki/>n daude biztanleko [[BPG]] balio handienak dituzten [[hiru eskualde]]<nowiki/>ak; lehenengoa Arabar Errioxa da, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]<nowiki/>aren batez bestekoarekin alderatuta 179ko indizea du. Eskualde horretan zerrendaburuak dira Guardia, 374ko [[Indize|indizearekin]] (129.081 euro, 2019an), [[Villabuena/Eskuernaga|Eskuernaga]] 276  (106.386 euro, 2019an) eta [[Eltziego|Zieko]] 187, eta [[Industria sektorea]] da (ardo-industriarekin lotutakoa) ekonomiaren motorea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2018/05/24 Prentsa-oharra|izenburua=Euskal AEko biztanleko PBG handiena duten 10 udalerrietatik 7tan industria-jarduerak dira nagusi|argitaletxea=Eustat|hizkuntza=eu}}</ref> Araba da biztanleko BPG altuena duen EAEko lurraldea, 38.577 euro, batez ere bere [[industriaren pisuak]] -[[metalarenak]] bereziki- eta [[ardogintza]]<nowiki/>k bultzatuta. Izan ere, Araba 2.313 euro gorago zegoen EAEko batez bestekoaren aldean, eta datu horren oinarria zen, besteak beste, Arabako jarduera ekonomikoaren %31,5 industria eta [[energia sektoreetan]] sortzen zela, EAEko batez bestekoaren %23,9aren aldean. Bai bi udalerri horiek, bai Arabako Errioxako eskualdeak berak, jarduera-sektoreen arteko oreka erakusten zuten, baina ardogintzarekin oso lotuta zeuden, bai [[upategi]]<nowiki/>en jarduerarengatik, bai horiei lotutako [[ostatu]]- eta [[sukaldaritza]]-jarduerengatik. <ref>{{Erreferentzia|izena=Miren|abizena=Ibáñez|izenburua=Rioja Alavesa, el mayor PIB per cápita de Euskadi en 2019|hizkuntza=es|data=2021-12-14|url=https://www.noticiasdealava.eus/economia/2021/12/14/rioja-alavesa-mayor-pib-per-1053936.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-12-16}}</ref> === Lan merkatua<ref>{{erreferentzia|urtea=2103|izenburua=Revisión del Plan Territorial Particular de Rioja Alavesa|argitaletxea=Arenal grupo consultor, iglu arkitektura|hizkuntza=es}}</ref> === Arabako Errioxako biztanleria aktiboa 2019an 5.314 pertsonak osatzen dute (4.633) okupatuak eta 681 langabe); horietatik 3.025 [[Gizon|gizonezkoak]] (%56,9) eta 2.289 [[Emakume|emakumezkoak]] (%43,1). Lanean ari den biztanleriari dagokionez, batez ere gizonezkoak dira nagusi.(% 58,8), eta Oiongo udalerriak du biztanle okupatu gehien termino absolutuetan, baina [[langabezia-tasa]] handiena duena ere bada (% 19,2) [[Bastida (Araba)|Bastida]] (%15,3). Arabako Errioxako lan-merkatuan mahastizaintzak eta ardogintzak jokatzen duten papera egiaztatuta dago, eta [[ardoaren ekoizpena]]<nowiki/>rekin eta eraldaketarekin lotutako industria-jarduerak. Hauen artean biak dira [[Gune Funtzionalean]] bizi diren langileen % 45,9 eta zerbitzuen sektoreak sortutako enplegua (% 49,1). Eraikuntza eta beste industria-jarduera batzuk ia ez dute pisurik Arabako Errioxako enpleguan. ==== [[Lehen sektore|Lehen sektorea]]: ==== Udalerriei dagokienez, nabarmentzekoa da lehen sektoreak [[Mañueta]]<nowiki/>ko udalerrietan duen garrantzia. Ebro, Nabaridas eta Yécora, non herritarren % 50 baino gehiago sektore honetan aritzen den, bereziki [[Nekazaritza|nekazaritzari]]; [[manufaktura-industria]]<nowiki/>ri Oionen, Ziekon eta Samaniegon, non % 25 baino gehiago bertan bizi den biztanleriatik jarduera horretan aritzen dira; eta, [[zerbitzu-sektore]]<nowiki/>ko jarduera batzuetan adibidez, Guardiako ostalaritza (% 20), [[osasun]]- eta [[albaitaritza]]-jarduerak eta [[gizarte-zerbitzuak]]. Leza (%17,9) eta Samaniego (%15,7). Lehen sektore honen barnean aipatu bezala mahastizaintza eta ardogintza dira nagusi. {| class="wikitable" | colspan="7" rowspan="1" |'''2019KO LAN MERKATUAREN EGITURA''' |- | colspan="1" rowspan="2" |<u>Udalerria</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria aktiboa (%)</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>Biztanleria langabe (%)</u> |- |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |Gizonezkoak |Emakumezkoak |- |Mañueta |98 |51 |94 |46 |4 |5 |- |Zieko |256 |207 |245 |177 |20 |30 |- |Elvilar |97 |78 |94 |71 |3 |7 |- |Kripan |47 |31 |46 |29 |1 |2 |- |Bastida |368 |318 |315 |266 |53 |52 |- |Guardia |434 |349 |405 |313 |29 |36 |- |Lantziego |191 |118 |178 |94 |13 |24 |- |Lapuebla de Labarca |236 |186 |216 |151 |20 |35 |- |Leza |55 |41 |51 |38 |4 |3 |- |Moreta |83 |60 |74 |53 |9 |7 |- |Nabaridas |70 |36 |67 |31 |3 |5 |- |Oion |869 |683 |740 |514 |129 |169 |- |Samaniego |67 |40 |62 |39 |5 |1 |- |Eskuernaga |84 |55 |81 |54 |3 |1 |- |Ekora |61 |36 |56 |33 |5 |3 |- |Arabar Errioxa |3.025 |2.289 |2.724 |1.909 |301 |380 |} ==== [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]: ==== [[Fitxategi:Bigarren Sektorea.png|thumb|444x444px|'''Arabako Errioxako mahasti-azaleraren udal-banaketa''']] Arabako Errioxako egitura produktiboak Arabako Errioxako [[Nekazaritza Ustiategien Sarea]] egiteko prozesua du protagonista. [[Ardo|Ardoa]], [[mahatsondo]]<nowiki/>aren laborantzatik eraldaketara, [[botilaratzera]] eta [[merkaturatze]]<nowiki/>aren ondoan [[jarduera nagusia]]<nowiki/>k, beste jarduera lagungarri eta osagarri batzuk ezinbestekoak dira prozesuak garatzeko nekazaritza-fasean. Industriakoa, aroaren inguruko jarduera-eremu bat sortuz, arearen beraren mugak gainditzen dituena. Gune hau, jarduera askoren garapena osatzeko, [[Logroño]] inguruko enpresekin lotzen da, ondoko Errioxako erkidegoan. Lotura horrek [[enpresa]]- eta [[Ekoizpen harreman|ekoizpen-harremanak]] ere gainditzen ditu, eta beste funtzio batzuetara hedatzen da, hala nola [[bizitegi-funtziora]] edo [[aisialdi-funtziora]]. Hala, erkidegoen arteko harremanetarako espazio bat sortzen da, eta hori kontuan hartu behar da Arabako Errioxako LPPa diseinatzean. Arabako Errioxako enpresa-jarduera, batez ere, Guardian eta Oionen kontzentratzen da (funtzio-eremuko establezimenduen % 19 eta % 18, hurrenez hurren). Udalerri horietan garatu dira eremu horretako ekoizpen-eremu nagusiak. Oionen kasuan, Logroñotik gertu dagoenez, Errioxako hiriburura bideratzen du bere jarduera, batez ere; Guardiako ekoizpen-guneak, berriz, inguruko upategi ugariei ematen die estaldura, gune funtzionalaren iparraldean. Bi kasuetan, gune horietan nagusi diren enpresek zuzenean edo zeharka ardoa edo ekoizpen-kateko osagai batzuk egiten dituzte ([[upelak]], [[Ontzi|ontziak]], [[Etiketa (metadatua)|etiketa]]<nowiki/>k, [[nekazaritza-makineria]] edo nekazaritzako eta ardogintzako industria-makineria konpontzea, edo jarduera horiei lotutako zerbitzuak). Gainerako industria-jarduerak tokiko merkatuaren oinarrizko beharrak asetzera bideratuta daude ([[tailerra]]<nowiki/>k, [[metal-arotzeria]]<nowiki/>k, [[Okindegi|okindegia]]<nowiki/>k, etab).eta [[espezializazio-maila]] txikia dute. {| class="wikitable" |+ ! colspan="2" |'''MAHASTIEN UDAL-BANAKETA ARABAKO ERRIOXAKO AZALERARI DAGOKIONEZ''' |- |<u>Udalerria</u> |<u>Portzentaila</u> |- |Guardia |27,30% |- |Oion |10,00% |- |Bastida |8,80% |- |Lantziego |8,50% |- |Eltziego |8,20% |- |Bilar |6,70% |- |Nabaridas |4,80% |- |Ekora |4,30% |- |Eskuernaga |4,10% |- |Samaniego |4% |- |Mañueta |3,90% |- |Leza |3,20% |- |Lapuebla de labarca |2,40% |- |Moreta |2,30% |- |Kripan |1,40% |} ==== [[Hirugarren sektore|Hirugarren Sektorea]]: ==== Mahatsa landatzea eta zaintzea, mahatsa biltzea eta ardo bihurtzea eta ondoren upategietan, [[jatetxe]]<nowiki/>etan eta [[Taberna|tabernetan]] [[dastatzea]] oso jarduera interesgarriak dira [[turismo]]<nowiki/>rako, eta horrek [[turismo enologikoa]] deritzona garatzea ekarri du. Arabako Errioxak toki nabarmena du segmentu horretan, eta horrek eskualdearen nolabaiteko dibertsifikazioa ekarri du. Turismo enologikoaren sustapena [[Espainian Turismoko Estatu Idazkaritzak Ardoaren Ibilbideen]] produktuen klubaren alde egindako apustuaren emaitza da, eta horren artean dago [[Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbidea]]. Ibilbide hori 2005ean eratu zen, eta eragile ugari batu zaizkio ekimenari: 2005ean 61 [[bazkide]] izatetik 2013an 135 izatera igaro da, eta ACEVÍNen 2018-2019ko azken txostenean 140 bazkide baino gehiago izatera igaro da (upeltegiak, jatetxeak, hotelak, museoak, ostatuak, jarduera-enpresak, enotekak eta abar zenbatuta). Gainera, Espainiako Ardoaren Ibilbideak Produktu Klubeko kide ere izan dira, 2006ko urtarriletik ziurtatutako ibilbide gisa. Ibilbide horretan daude abangoardiako arkitektura ezagunenetako batzuk, hala nola [[Bodegas Baigorri]] ([[Iñaki Aspiazurena]]), [[Marqués de Riscal|Marqués de Risca]]<nowiki/>l ([[Frank Gehry|Frank Gehryrena]]), etab. Ibilbideari atxikitako bazkide gehienak Guardiakoak dira. ACEVINen datuen arabera, upategietara egindako bisitak 2008an 80.000 bisitari izatetik 2014an 140.000 izatera igaro ziren, eta 2018an 192.213 bisitari izan ziren, horietatik 24.515ek museoak bisitatu zituzten eta 167.699k upeltegiak. Eskualdean enoturismoa sustatzeko sartu den azken berrikuntzetako bat autobus bat sortzea izan da (Enobus). Autobus horrek eskualde osora eramango zaitu audiogida sistema batekin, bidaia horietako gehienak norberaren ibilgailuarekin edo alokatutako ibilgailuarekin egiten baitira (Arabako Errioxara egindako bidaia guztien % 78,9). ACEVINek 2018-2019ko azken txostenean egindako oharren ondoren, esan daiteke Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea bisitatzen duen turista, oro har, nazionala dela, 36 eta 50 urte bitarteko adin-tarte nagusiarekin, erosteko ahalmen ertaina – altua dutela, talde txikietan bidaiatu ohi dutela (bikotean % 43, lagun-taldeetan % 31,4 eta familian % 19) edo bakarrik (% 6,6), aldi laburretan (asteburuetan eta zubietan, udaberriko eta udazkeneko urtaroetan), ardoa, ondarea eta ardoaren munduan parte hartzea eta integratzea errazten duten jarduerak elkartzen dituen helmuga ezagutzeagatik izaten direla, eta bidaia pertsonalki antolatzen dutela. ACEVÍNen datuen arabera, Arabako Errioxako ardoaren ibilbidea hirugarren faboritoa da Espainiako ardoaren ibilbide guztietako enoturisten artean, % 22,09rekin, eta [[Dueroko Erribera|Dueroko Erriberako]] ibilbidea, berriz, % 34,1ekin. === Lurralde antolakuntza === [[Saltoki Handien Lurralde Antolamenduaren]] ekainaren 27ko [[10/2019 Legearen arabera]] [[Saltoki|saltokia]]<nowiki/>k, [[merkataritza-gune]] handiak, haietan ezartzea aurreikusten denean. Arabako Errioxako udalerriak ([[C kategoria]]), baldintza espezifiko hauek bete beharko dituzte, EAEko udalerri guztiei aplika dakizkiekeenez gain, edozein dela ere haien kategoria: * Sestra gaineko eta sestrapeko hirigintza-eraikigarritasuna izatea, erabilera hauetarako: [[Legearen 3. artikulua]], 700 m2-ko salmenta-azalera eta 1.300 m2-ko sabai eraikigarria dituena. * Izaera berezirik ez duten merkataritza-gune handiak hirigintza-plangintzaren egitura-antolamenduak mugatutako bizitegitarako hiri-bilbean ezarri beharko dira. Salbuespen gisa, eta behar bezala justifikatuta, egiturazko hirigintza-antolamenduaren bidez osatu ahal izango da bizitegitarako hiri-bilbe hori, beste antolamendu-eremu batzuekin jarraituak eta mugakideak diren hiri-lurzoruak txertatuz, baldin eta, bizitegi-erabileraz bestelako erabilera izan arren, hiri-sare berean sartuta geratzen badira. Nolanahi ere, osaketa hori egin ahal izateko, inkorporazioaren helburua ez da inola ere izango 2.000 m2 t-tik gorako hirigintza-eraikigarritasunak dituzten merkataritza-establezimenduak ezartzea. * Salbuespen gisa, onartu ahal izango da merkataritza-gune handiak bizitegirako hiri-bilbetik kanpo lurralde-unitate berrietan ezartzea, baldin eta horretarako lurralde-antolamenduko tresnek mugatuta badaude, betiere merkataritza-gune handiek gehienez ere 2.000 m2 t-ko hirigintza-eraikigarritasunak badituzte, eta, gainera, EAEko udalerri guztiei aplikatu beharreko [[Legearen 6.4 artikuluan]] jasotako inguruabarrak gertatzen badira, edozein dela ere haien kategoria. {| class="wikitable" | colspan="4" rowspan="1" |'''ARABAR ERRIOXAKO UDALERRIEN KATEGORIZAZIOA''' |- | colspan="2" rowspan="1" |<u>Jarduera Ekonomikoetarako eta Ekipamenduetarako Lurzoru Publikoa Sortzeko LPS</u> | colspan="2" rowspan="1" |<u>10/2019 Legea, ekainaren 27koa, Saltoki Handien Lurralde Antolamenduarena</u> |- |Komertzialak |Udalerriak |Kategoria 10/2019 Legea |Udalerriak 10/2019 Legea |- |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak |Oion |A Kategoria: Erdigune maila handiko udalerriak eta 30.000 biztanle baino gehiago dituztenak | - |- |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak |Guardia |B Kategoria: Eskualdeko erdigune udalerriak eta/edo 10.000 eta 30.000 biztanle artekoak | - |- |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak |Gainerako udalerriak |C Kategoria: Ekipamendu komertzial handirik ez aurreikusten den udalerriak eta/edo 10.000 biztanle baino gutxiagokoak |Udalerri guztiak |} == Azpiegiturak == === Errepideak === Arabako Errioxako Ardoaren Ibilbideak komunikazio bikainak ditu, hala nola {{Espainiako errepidea|link=|id=AP68|mota=}} eta {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobideak eta tokiko errepide sare zabala. 15 udalerritako eta 4 [[Administrazio batzar|Administrazio Batzar]]<nowiki/>retako 23 [[hirigune]]<nowiki/>en arteko distantzia laburrek eta iristeko erraztasunak eskualdea leku ezin hobea bihurtzen dute bertako herri, paisaia eta jendeaz gozatzeko.{{Espainiako errepidea|id=AP68}} autobidea Espainia mailako [[autobide]] garrantzitsuenetako bat da, {{Errepidea|N|1}} errepidea, [[Miranda Ebro|Miranda de Ebro]] parean, [[Zaragoza]]<nowiki/>rekin lotzen baitu. {{Espainiako errepidea|id=AP12}} autobidetik ere irits daiteke Logroñoraino [[Iruñea|Iruñetik]], eta handik Arabako Errioxako hainbat herritara. [[Madril|Madrildik]] 356 km-ko distantzia dago, eta 3 ordu eta erdian betetzen dira. Guardia, eskualdeko hiriburua, erreferentziatzat hartuta, [[Gasteiz]]<nowiki/>era arteko distantzia 48 kilometrokoa da, eta 50 minutu inguru behar dira egiteko. [[Bilbo]]<nowiki/>tik, 111 km daude, eta ordubete eta 20 minutu behar dira ibilbidea egiteko. Iruñetik 101 km daude, eta ordu eta laurden behar da. Eta Zaragozatik 194 km daude eta bi ordu inguru behar dira iristeko. === Trena === Eremu hori [[Trenbide|trenbidez]] komunikatuta dago Logroñoko geltokiraino, Guardiatik 19 kilometrora. Gasteizko [[Tren geltoki|tren geltokia]] 45 kilometrora dago. === Autobusak === [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Foru Aldundiak]], Arabako hiriarteko [[garraio-zerbitzua]] berritu zuen. 2015eko ekainetik dago martxan zerbitzu berria Arabako Errioxan. Eskualdean 5 linea daude, bai udalerrien arteko komunikaziorako, bai Gasteizera eta Logroñora hurbiltzeko. Zehazki, [[Alava Buseko]] 8, 9, 10, 11 eta 12 lineak dira. Gainera, Logroño-Bilbo linearen autobuta eskualdeko hainbat herritatik igaroko da: Bastida, Samaniego, Leza, Guardia eta Asa. Zerbitzu hori eskualdeko garraioarekin osatzen da; kasu honetan, bi linea daude: 14B lineak Gatzaga Buradoni ematen dio zerbitzua, eta 22. lineak gainerako herriei eskaintzen die zerbitzua. eskariaren araberako zerbitzua denez, ezinbestekoa da plazak aldez aurretik gordetzea. [[Otsailaren 24tik]], eskualdeko [[garraioa malguagoa]] da landa-guneetako [[mugikortasun-eskaerei]] erantzuteko: * Erreserba bat bidaia baino ordubete lehenagora arte baliogabetzeko aukera ematen du * Geldialdi berriak sortu dira eta ordutegi batzuk aldatu dira * [[Aldaketa|Aldaketak]] otsailaren 24tik aurrera aplikatuko dira === Osasungintza <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo|izenburua=Arabako euskararen kokagunea|orrialdeak=165–184|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.35462/flv80.9|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=80|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv80.9|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Arabar Errioxako lurraldean hospitale bakarra dago [[Lezako Hospitala|Lezako Ospitalea]], Guardian kokatua. [[Osasun sentru|Osasun sentruei]] dagokienez hiru daude: Bastidan, Guardia eta Oionen. Hamabost [[kontsultegi]] daude: Mañuetan, Gorrebuston, Ziekon, Bilarren, Kripan, Labrazan, Lantziegon, Lapuebla de Labarkan, Lezan, Arabako Moretan, Nabaridasen, Samaniegon, Eskuernagan, Binasperi eta Ekoran. [[Fitxategi:Arabar Errioxako ikastetxeen mapa.png|thumb|342x342px|'''Arabar Errioxako Ikastetxeen mapa''']] === Ikastetxeak === Arabar Errioxan hurrengoko ikas-zentro eskaintza dago: CEIP Bastida HLHI CEIP Víctor Tapia HLHI (Guardia) CEIP Ramiro de Maeztu HLHI (Oion) CEIP Bastida Ikastola HLHIP CPEIPS San Bizente Ikastola HLBHIP (Oion) IES Samaniego-Guardia BHI Assa Ikastola Lantziego Ikastola CEIP Zieko HLHI == Politika == Arabar Errioxa, Arabako probintzian topatzen ditugun zazpi kudrilletako bat da. Kuadrillen gobernua eta administrazioa ''Kuadrillako Batzarrak'' izeneko organo politiko-administratibo batzuen esku dago. Horiek, gainera, kuadrilla bakoitzeko udalerrien parte-hartze eta kontsultarako organoak direnez, kuadrillen, Arabako Batzar Nagusien eta Arabako Foru Aldundiaren arteko harreman-tresnen eginkizuna betetzen dute. Kuadrilla batzar bakoitzeko kideak (batzarkide deitutakoak) ez dira hauteskunde zuzenetan aukeratzen; Espainiako probintzia diputazioak bezala, udal hauteskundeetan hautetsi diren udalerri bakoitzeko zinegotziek aukeratzen dituzte zeharka. Kuadrillako batzarra eratuta, batzarkideek presidentea eta presidenteordea aukeratzen dituzte batzarkideen artetik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Junta de Cuadrilla - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://arabakoerrioxa.eus/es/cuadrilla/junta-de-cuadrilla|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hori esanda, Arabako Errioxaren kasuan, Txema Elvira Ceballos (Moretako Udala, EAJ-PNV) dugu lehendakari eta Raquel Zabala Compañon (Lantziegoko Udala, PSE-EE) lehendakariorde. '''BATZARKIDEEN ZERRENDA:''' * Arguijo Echazarreta, Alfredo (Ekorako Udala, EAJ-PNV) * Cordoba Fernández, María Teresa (Lapuebla de Labarkako Udala, Lapuebla Avanza) * de Alava Martínez de Icaya, Itziar (Lantziegoko Udala, EAJ-PNV) * Elvira Ceballos, Txema (Moretako udala, EAJ-PNV) * Entrena Gómez-Barredo, Javier (Ziekoko Udala, PSE-EE) * Fernández Calleja, Joseba (Kripango Udala, EAJ-PNV) * Iturria Doval, Fernando (Bastidako Udala, PP) * Gallo Herrera, Ignacio (Lezako Udala, EAJ-PNV) * García de Olano Casi, Cesar (Guardiako Udala, PP) * García Ezquerro, RAUL (Guardiako Udala, EAJ-PNV) * García Pérez de Loza, Francisco Javier (Mañuetako Udala, PP) * Garcia Ruiz, Daniel (Bastidako Udala, PP) * Garmendia Iparraguirre, Mª Pilar (Samaniegoko Udala, Bildu) * González Valero, Alicia (Guardiako Udala, PP) * Inclán Gil, Eduardo (Oiongo Udala, PP) * Layana Río, Oscar (Oiongo Udala, PSE-EE) * Martínez Flores, Leire (Oiongo Udala, Bildu) * Molina Pérez, Rakel (Eskuernagako Udala, EAJ-PNV) * Murillo Treviño, Maider (Lapuebla de Labarkako Udala, EAJ-PNV) * Pérez Mazo, Enrique (Bilargo Udala, EAJ-PNV) * Quintana Gento, Alain (Bastidako Udala, Lasa Bai) * Ramos Martínez de la Piscina, Emilio (Nabaridaseko Udala, EAJ-PNV) * Tarragona Elejalde, Jose Antonio (Oiongo Udala, EAJ-PNV) * Uribe Rueda, Juan Carlos (Ziekoko Udala, Zieko Bai) * Villanueva Gutiérrez, Jose Manuel (Oiongo Udala, Bildu) * Zabala Compañon, Raquel (Lantziegoko Udala, PSE-EE) === Komisioak === {| class="wikitable" |+ !Ogasun eta Ekonomia Sustapen eta Langileria Batzordea !Euskara eta Hedabideak Batzordea !Kultura eta Turismo Batzordea !Ingurumen, Obra eta Zerbitzuen Batzordea !Gizarte Zerbitzuak, Berdintasuna eta Aniztasuna Batzordea |- |José Antonio Tarragona Elejalde <u>(Lehendakaritza)</u> |Rakel Molina Pérez <u>(Lehendakaritza)</u> |Javier Entrena Gómez-Barredo <u>(Lehendakaritza)</u> |Joseba Fernández Calleja <u>(Lehendakaritza)</u> |Raúl García Ezquerro <u>(Lehendakaritza)</u> |- |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Raúl García Ezquerro |Itziar de Álava Martínez de Icaya |Txema Elvira Ceballos |- |Enrique Pérez Mazo |Maider Murillo Treviño |Txema Elvira Ceballos |Txema Elvira Ceballos |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |- |Joseba Fernandez Calleja |Ignacio Gallo Herrera |Alfredo Arguijo Echazarreta |Enrique Pérez Mazo |Rakel Molina Pérez |- |Maider Murillo Treviño |Alfredo Arguijo Echazarreta |Emilio Ramos Martínez de la Piscina |Ignacio Gallo Herrera |Itziar de Álava Martínez de Icaya |- |Juan Carlos Uribe Rueda |Alain Quintana Gento |José Antonio Tarragona Elejalde |Juan Carlos Uribe Rueda |Maite Córdoba Fernández |- |Raquel Zabala Compañon |Oscar Layana Río |Alain Quintana Gento |Javier Entrena Gómez-Barredo |Oscar Layana Río |- |Cesar Garcia de Olano |Eduardo Inclán Gil |Fernando Fuente Doval |Francisco Javier García Pérez de Loza |Eduardo Inclán Gil |- |Daniel Garcia Ruiz |Alicia González Valero |César García de Olano |Daniel García Ruiz |Fernando Fuente Doval |- |Francisco Javier García Pérez de Loza |Fernando Fuente Doval |Eduardo Inclán Gil |Alicia González Valero |César García de Olano |- |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Mª Pilar Gardmendia Iparraguirre |Leire Martínez Flores |José Manuel Villanueva Gutiérrez |Leire Martínez Flores |} == Eskualde-proiektuak == === ABRA === ABRA<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASOCIACIÓN {{!}} ABRA Asociación de Bodegas de Rioja Alavesa|hizkuntza=es-ES|url=https://riojalavesa.com/asociacion/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1990ean sortu zen, Guardia-Arabako Errioxako Kuadrillako upeltegiei elkarte eta ordezkaritza erantzuna emateko. Elkarteak hainbat lan egiten ditu: Ordezkaritza Instituzionala, Berrikuntza eta Teknologia Berrien Sustapena, Prestakuntza Laguntza, Sektoreko aurrerapen berrien garapena, Estatuko eta nazioarteko azoka eta ekitaldietara joatea, Merkaturatzearen Aktibazioa, Lurralde-dibulgazioa, I+G+B-ko bitartekaritza, Aholkularitza Orokorra, Profesionalen prestakuntza, Sektore anitzeko beste enpresa batzuekin akordioak eta lankidetzak eta Sustapenari laguntzea. === Kooperatibak === Arabar Errioxan hainbat sektoreri eskainitako koperatibak daude, nagusiki ardoari, baina baita oliba olioari eskainitakoak ere. Honen adibide da APRORA kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APRORA - Arabako Errioxako Olibondoak eta Olioa|hizkuntza=eu|url=https://aprora.eus/eu/arabako-errioxako-olibondoak-olioa|aldizkaria=APRORA|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Olibondoaren laborantzari eta oliba-olio birjina estrari (AOVE) emten diote balioa. Bere laborantza, kontsumoa eta merkaturatzea mantendu, berreskuratu eta sustatzea da haien helburua. Aldi berean, ardoaren sektorean, Cota 585 kooperatiba<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cota 585 La Cooperativa|hizkuntza=es-ES|url=http://www.cota585.com/es/la-cooperativa|aldizkaria=www.cota585.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> dago Bilarren. San Roque upategia kudeatu egiten dute modu kooperatibo batean. Jatorrian, San Roque lehen kooperatiba 1951ko maiatzean sortu zen, zereala, olioa eta mahatsa lantzen zuten nekazarien elkarte gisa. Bilarko 29 aitzindari horiek jarri zituzten zimenduak, eta 25 pezeta bakoitzak, egungo upategia sortzeko. Mahastizaintzaren eta ardogintzaren industriak inguruan izan zuen gorakadarekin, lehen lehendakariak, Cayetano García jaunak, beste bazkideen laguntzarekin eta Francisco Martínez de Bujo sustatzailearen laguntzaz, hormigoizko 44 biltegiekin eraiki zituzten instalazioak, sortu eta bi urtera, Julio Fernández finkan, zeinak 1.000 pezeta kobratu baitzituen fanegak. 1954an inauguratu zen fisikoki San Roque de Bilar Bodega Kooperatiboa, bazkide kopurua eta mahats bolumena azkar handituz. 15 urte geroago, mahats-bilketa bakoitzean ia 60 bazkideek zeramaten mahats guztia sartzen ez zenez, ardoa egiteko upategia berriro zabaltzea erabaki zen. 1984an, kooperatibak hirukoiztu egin zuen elaborazio-bolumena, eta altzairuzko depositu berriak, prentsa automatikoak eta botilaratzeko plantak integratu zituen upategia Asako errepidearen beste aldean zabaltzeko, bi upategiak tunel batekin lotuz galtzadaren beraren azpitik. ===Goardiako mendien senidetasuna === Guardia hiribildu eta lur zaharreko mendi Senidetasuna, Kantabriako mendilerroan, Guardiak eta inguruko beste herri batzuek partekatzen dute. 1164an sortu zen, Nafarroako errege Antso Jakitunak forua eman zuenean, larreetarako, egurrerako eta laborantzarako herri-ondasun gisa, eta Guardiako eta bertako herrixketako biztanleek kudeatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Garayo Urruela|abizena=Jesús M.ª|urtea=1988|izenburua=Comunidad de montes de la antigua Villa y Tierra de Laguardia en Sierra de Cantabria}}</ref> Herrixkak politikoki XVI. mendetik banandu baziren ere, mendiaren jabetza bateratua mantendu zuten, eta horrek gatazkak sortu zituen haien erabilera eta administrazioagatik. XIX. eta XX. mendeetan, arazo horiek larriagotu egin ziren legez kanpoko luberritzeen, kontrolik gabeko ustiapenaren eta abandonatzearen ondorioz. 1957an, bere kudeaketa erregularizatu zen, mendiaren kontserbazioaz eta erabilera jasangarriaz arduratuko zen Administrazio Batzorde bat sortu zuten ordenantzak onartuz. Eredu mankomunatu horri esker, aprobetxamendu ekonomikoak orekatu ahal izan dira ingurumenaren eta historiaren zaintzarekin, mendeetako eztabaidak gaindituz. === Arabako Errioxako landa garapen elkartea === Eskualdean [[Garapen iraunkor|garapen jasangarria]] sustatzeko lanean diharduen erakundea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabako Errioxako Landa Garapen Elkartea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.adrriojaalavesa.eus/|aldizkaria=ADR Rioja Alavesa|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bere helburu nagusia, garapen ekonomiko, sozial, kultural eta ingurugiroan tokiko biztanleentzat onuragarriak diren proiektuak bultzatzea da. Elkarteak landa-ekonomia eta enpleguaren sorrera bultzatzen duten ekimenak babestu nahi ditu, batez ere nekazaritzan, turismoan eta kulturan. Halaber, ingurune naturala eta eskualdeko ondarea errespetatuko dituzten praktika iraunkorrak sustatzen ditu, eta proiektuetan komunitatearen parte-hartzea sustatzen du, lurraldearen beharrei erantzungo dietela bermatzeko. Gainera, [[Europar Batasuna|Europar Batasunak]] finantzatutako LEADER programa kudeatzen du, landa eremuetan bizi kalitatea hobetzeko diseinatuta dagoena. Bere lan-arloak turismoa barne hartzen du, bere ardo eta paisaiengatik ezaguna den eskualdeko eskaintza, nekazaritza eta ingurumena indartuz, nekazaritza-sektorearen berrikuntza eta kontserbazio-proiektuak bultzatuz, bai eta landa-eremuko jarduera ekonomikoak modernizatu eta dibertsifikatzeko landa-berrikuntza ere. == Kultura == === Euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arabar Errioxako ikastolen lana {{!}} Aldizkaria|url=https://aldizkaria.ikastola.eus/node/1131|aldizkaria=aldizkaria.ikastola.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Araba da EAEko [[euskaldun]] gutxien duen eskualdea. [[Hizkuntza-gaitasuna]] eskualdearen arabera Arabako eskualderik euskaldunenak [[Gorbeialdea]] eta [[Aiaraldea]] dira (euskaldunak %45,9 eta %32,9 hurrenez hurren) eta erdaldunenak, aldiz, [[Añana]] eta Arabako Errioxa (euskaldunak %18,8 eta %21,6 hurrenez hurren). Ehunekoak basuak badira ere, euskararen egoera Arabar Errioxan obetuz joan da urteetan zehar, 1991. urtearekin konparatuz 2016an hizkuntzaren erabilera hobera joan da, urrengo taulan ikusi daitkeen besala. Aurrerakuntza egon bazen ere, biztanle gehiengoak bizia gaztelainiaz egiten du. Zaila da zehaztea jatorrizko euskara noiz galdu zen lurralde hontan, baina [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendeen]] artean datatzen da. Udalerrietako [[Ikastola|ikastolen]] medio euskara bultzatu egiten da eta bertan sortutako ekitaldiekin [[Araba Euskaraz]], beseak beste. Eustaten euskalduntze datuen arabera, 1981ean Arabar Errioxan biztanleen %0,86 ziren euskaldunak, eta %2,54 ia euskaldunak. 2016ko datuei begiratuz gero, 35 urtetan euskaldunak %22,6ra igo dira, eta ia euskaldunak %42,29 dira. Bilakaera hori ez litzateke posible izango, 1970.eko hamarraldiko amaieran, Bastidan, Lapuebla de Labarkan eta Oionen ikastolak sortu izan ez balira. Izan ere, eta horixe da errealitatea, Arabar Errioxan ikasleen ia erdiek euskaraz ikasten baldin badute, ikastolei esker da. Izan ere, [[Jaurlaritzaren]] titularitatepeko ikastetxeek ez dute [[D eredua|D eredurik]] eskaintzen derrigorrezko etapetan, Lantziegokoak izan ezik –1994ean publifikatu zen Lehen Hezkuntzako ikastola bat da–. Gainontzean, D eredua eskola publikoetan, Oiongo eta Bastidako ikastetxeetan ematen da, baina soilik Haur Hezkuntzan. Gaur egun, hiru ikastola hauek Arabar Errioxako ikasleen %40-45 inguru hartzen dituzte (312 ikasle San Bizentek, 169 Bastidak eta 425 Assak). {| class="wikitable" | colspan="1" rowspan="2" |LURRALDEA | colspan="1" rowspan="2" |ESKUALDEA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA | colspan="2" rowspan="1" |EUSKARA ETA GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |GAZTELANIA | colspan="2" rowspan="1" |BESTE BAT |- |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |1991 |2016 |- |ARABA |ARABAR ERRIOXA |0,3 |1,6 |0,8 |4,2 |98,7 |88 |0,1 |6,2 |} <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0018800/vi-mapa-soziolinguistikoa/inf0018828_e.pdf|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Ondarea === {| class="wikitable" |+ !Udalerria !Ondarea !Udalerria !Ondarea |- |<u>Bastida</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bastida)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]] * [[Bastidako udaletxea]] [[Fitxategi:Ayuntamiento Labastida 1915.jpg|193x193px]] * [[Larrazuriaren Arkua]] * Torrejon Aztarnategia |<u>Zieko</u>: | * [[San Andres eliza (Eltziego)|San Andres eliza]]: [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] monumentu historiko-artistiko izendatu zuen 1984an, eta [[kultura ondasun]] 2002an. Eraikinak aurrekari gotikoak dituen arren, homogeneotasun- eta trinkotasun-itxura handia du. * Ziekoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * Herederos del Marques de Riscal izeneko upategi, ''spa'' eta hotela, [[Frank Gehry]] kanadar arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera, 5.000 m² eraiki ditu. Hotelak luxuzko 43 gela dauzka. Upategia bisita daiteke. [[Fitxategi:Marqués del Riscal Upategia.jpg|258x258px]] |- |<u>Gatzaga Buradon</u>: |[[Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoa|Buradon-Gatzagako Hirigune Historikoko]]: * [[Gatzaga Buradongo harresiak|Harresia]] * [[Sortzez Garbiaren eliza (Gatzaga Buradon)|Sortzez Garbiaren eliza]] * Sarmiento, Aiala eta Gebaratarren dorrea * [[Oñatiko Kondearen jauregia|Oñatiko kondeen jauregia]] * [[Santa Ana Ospitalea|Santa Ana ospitalea]]. * Gatzaga Buradongo [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Kripan</u>: | * San Juan Bautista eliza: [[XVII. mendea|XVII. mendean]] eraikitzen hasia, [[1788|1788ko]] [[Irailaren 6|irailaren 6an]] inauguratu zuten. * Santa Maria eliza: [[XII. mendea|XII. mendeko]] aurrealde erromanikoa du. * San Martin baseliza. * San Sebastian baseliza. * [[Los Llanos trikuharria|"Los Llanos" trikuharria]]. * "Abrigo de Los Husos" aztarnategi arkeologikoa. |- |<u>Bilar</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Bilar)|Jasokunde eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendekoa]], monumentu izendapenaz sailkatutako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasuna]]. * Indianoaren etxea, XVIII. mendeko jauregi barrokoa. * Bilarko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. * [[Sorginaren Txabola|''Sorginaren Txabola'']], gaztelaniaz "La Chabola de la Hechicera" delako [[Trikuharri|trikuharria]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] handienetakoa. Sarritan "''Sorginaren txabola''" itzuli egin da, "''Hechicera''" horrek euskarazko "''Etxezarra''" izenarekin lotura argia duen arren. [[1935|1935ean]] aurkitu zuten. |<u>Paganos</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * Ortiz de Zarate jauregia * [[San Martin trikuharria]] |- |<u>Ekora</u>: | * San Joan Bataiatzailearen eliza, estilo [[Gotiko (argipena)|gotikoa]] eta [[Pizkundea|errenazentista]] uztartzen dituena. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] kanpandorre karratua du. * Berzijanako Andre Mariaren baseliza, [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea|XIV. mende]] bitartekoa, herrigunetik kilometro batera dagoena. [[1984|1984an]] zaharberritu zuten. * Iturri zaharra, [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] omen dena. * Elurtegia, XVII. mendekoa, Elizaren atzeko partean dago. |<u>Serna</u>: | * Las Casetasko Andre Mariaren eliza |- |<u>Asa</u>: | * [[Ebro]] ibaia zeharkatzen zuen [[Mantibleko erromatar zubia|Mantibleko erromatar zubiaren]] hondarrak. Bi arku mantentzen dira zutik. |<u>Binasperi</u>: | * Jasokundeko Andre Mariaren eliza * San Bartolome apostoluaren baseliza |- |<u>Lantziego</u>: | * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa|Asan]]). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea|XV. mendean]] suntsitu omen zuten. * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia). * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da. * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[Neoklasikoa|neoklasikoak]], [[Garbitoki|garbitokiak]] eta [[Uraska|uraskak]] osatutako multzo bikaina. * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |<u>Lapuebla de Labarca</u>: | * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarkako [[Pikota (zutabea)|pikota]]. |- |<u>Leza</u>: | * San Martin Toursekoari eskainitako eliza, harlanduz eraikia. * [[Lezako ospitalea]], 1934an [[Pablo Zabalo]] arkitektoaren diseinuari jarraituz eraikia.Euskal Herrian [[Arkitektura arrazionalista|Mugimendu Modernoaren]] barruko obra nagusietakoa da. Administratiboki [[Guardia]] udalerrian dago, Lezako lurrek inguratzen duten [[Barrendegi|exklabe]] batean. * ''El Sotillo'' izeneko [[Trikuharri|trikuharria]], Guardiarako bidean. |<u>Mañueta</u>: | * Antiguako Andramariaren eliza [[barrokoa]]. * San Kristobalen ermita, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]], zeinetatik herrigune osoa menperatzen baita. |- |<u>Moreta Araba</u>: | * [[Santa Maria eliza (Moreda Araba)|Santa Maria eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikia. * [[San Roke kaleko 12. zenbakidun eraikina]], Euskal Kultura Ondareko [[kultura ondasun]] izendatua, ''monumentu'' sailkapenarekin. [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] eraikuntza [[Pizkundea|pizkundearra]] da. |<u>Nabaridas</u>: | * [[Sortzez Garbiaren eliza (Navaridas)|Sortze Garbiaren eliza]], harlanduz eraikia. Atari [[barrokoa]] du. * Ortegako San Joanen baseliza, [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]]. * Donejakueren baseliza [[Gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarra ([[XVI. mendea|XVI. mende]] ingurukoa), Ziekorako bidean. * [[Sodupetarren jauregia]], XVIII. mendekoa. * [[Castejon Gaineko herrixka|Alto de Castejón edo Kastejon Gainako aztarnategia]] * [[Santa Eulaliako nekropolia]], X. mende ingurukoa. [[Fitxategi:Santa Eulalia Nekropolia.jpg|ezkerrera|183x183px]] |- |<u>Gorrebusto</u>: | * ''San Millan eliza'': [[1801]] eta [[1806]] bitartean eraikia. Nabe bakarrekoa da eta dorrea karratu-formaduna da. * Andre Maria Magdalenaren baseliza * Gorrebustoko trujalaren museoa. * Teilategia |<u>Labraza</u>: | * [[Done Mikel eliza (Labraza)|Done Mikel eliza]], XV. - XVI. mendeetakoa. * Errukiaren Ama Birjinaren baseliza. * Mairuaren Iturria. * Harresiak * Hainbat elurtegi |- |<u>Oion</u>: | * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Oion)|Oiongo Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Barrokoa|barroko]] estilokoa, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] eraikia. Aipagarria da dorre barrokoa, puntan duen haize orratzarengatik ''La Giralda'' edo ''El Giraldón'' ezizenaz ezagutzen dena. * Buretako kondeen jauregia: Adreiluzko dorrea da eta lau arku itsu ditu alde banatan. * Portuko markesaren jauregia: Elizaren alboan kokaturik dagoen jauregi ederra da. * Mahastietako Andre Mariaren baseliza: Santa Maria mendiaren magalean aurkitzen da. 1993an eraiki zen. * Museo etnografikoa. * XVII. mendeko elurtegia. |<u>Samaniego</u>: | * Jasokundearen eliza, [[XV. mendea|XV. mendekoa]]. Gotorleku bezala eraiki zuten. Atari [[barrokoa]] du. * Samaniego Jauregia, [[XVII. mendea|XVII. mendekoa]]. Egun, hotela da. * Bailarako Ama Birjinaren baseliza, herrigunetik at dagoena, [[Bastida|Bastidarako]] bidean. * ''Bodegas Baigorri''-ren eraikin modernoa, Iñaki Aspiazu arkitektoak diseinatua. |- |<u>Eskuernaga</u>: | * [[Indianoaren etxea (Villabuena Araba)|Indianoaren etxea]] * Solanoko markesaren etxea * [[San Andres eliza (Villabuena Araba)|San Andres eliza]] * San Torkuato baseliza * [[Andre Maria baseliza (Villabuena Araba)|Andre Maria baseliza]] * [[El Montecillo trikuharria]] * Ibaola Harriak [[Fitxategi:Ibaola Harriak.jpg|ezkerrera|196x196px]] |<u>Guardia</u>: | *[[Erregeen Andre Mariaren eliza]] *Frontoia * Erdi kalea * Kale Nagusia * Gaztelua * [[San Joan eliza (Guardia)|San Joan eliza]] * [[La Hoya]] herrixka edo aztarnategia eta Guardiaren inguruan hainbat trikuharri ere badaude; El Sotillo, San Martin, Lazaya, Los Llanos, Alto de la Huesera... * Guardiako muinoan dauden lur azpiko upategiak. * [[Guardiako aintzirak]], hirigunetik hurbil kokaturiko aintzirak, babestutako biotopo izendaturik daudenak. * Ikus, gainera: [[Zerrenda:Guardiako kultura ondasunak]] * [[Ysios upategia]], [[Santiago Calatrava]] arkitektoarena. [[Fitxategi:Vignoble des Bodegas Ysios Rioja.jpg|ezkerrera|212x212px]] |} == Komunikabidea == * Podcast Radio Rioja Alavesa ([[Guardia|Guardian]] kokatua)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=podcast - Cuadrilla de Laguardia - Rioja Alavesa|url=https://www.arabakoerrioxa.eus/es/radio/podcast|aldizkaria=www.arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hauek dira nagusi Arabar errioxan eta beraien helburua kultura eta historia zabaltzea dira. Egunero hedatzen dituzte berri desberdinak, eskualde honen inguruko informazioa eguneratua egon dadin. * Nuevecuatrouno ([[Logroño|Logroñon]] kokatzen da baina arabar errioxako berriak zabaltzen ditu) == Kirola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAVAFUTSAL - Asociación Vasca de Futsal|url=https://www.favafutsal.com/|aldizkaria=favafutsal.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Kirolari dagokionez hauek dira talde nagusiak Arabar Errioxan: * '''Guardiak''' maila ezberdinetako taldeak ditu, tokiko eta eskualdeko txapelketetan parte hartzen dutenak. Udal-igerilekuetan tenis eskola bat eta uretako kirolekin lotutako jarduerak ere nabarmentzen dira. '''[[C.F. Laguardia]]''' da futbol arloan ezagunena. * '''[[Bastida CF]]''': Herriko txapelketetan parte hartzen duen futbol taldea da eta inguruko gazteen parte-hartzea sustatzen du kirol fisikoan * '''Luzerna Kirol Kluba:''' Bertako kirol zirkuituan parte hartzen duen taldea, futbola eta jarduera komunitarioak sustatuz * '''[[Villabuena Araba|Eskuernagak]]''' ere aktiboki parte hartzen du eskualdeko kirol-jardueretan, nahiz eta ez duen publikoki erregistratutako talde nabarmenik. Azpiegiturei dagokienez, eskualdean hainbat instalazio daude, hala nola frontoiak, igerilekuak eta kiroldegiak, tenisa, igeriketa eta euskal pilota bezalako jarduerak sustatzen dituztenak futbolaz gain. == Jaiak eta ospakizunak == {| class="wikitable" |'''HILA''' |'''EGUNA''' |'''LEKUA''' |'''JAIA''' |- |<u>Urtarrila</u> |4 |Udalerri askotan |San Blas: Data aldatzen da urtero. |- | |16 |Labraza |San Anton sua. |- | |21-22 |Oion |San Bizente eta San Anastasio Zaindariaren Aurora eta Katxiaren Bihurrikeria. |- | |28 |Kripan |San Tirso: Herriko patroia. |- |<u>Otsaila</u> |2-4 |Paganos, Lapuebla de Labarka |San Blas: Koadrilak elkartzen dira baratxuri zopa jateko. |- | |8 |Samaniego, Bastida, Eskuernaga, Labraza |Ostegun Gizena: Haurren eskea. |- | |10 |Lapuebla de labarka |Uztaberri Eguna: Upategi irekien jardunaldia eta salda dastaketa. |- |<u>Martxoa</u> |2 |Bilar |Askaritxoak: Herri-eskea eta Judas erreketa. |- | |16 |Oion eta Moreta |Oliba Oliaoren Jaia. |- | |23 |Ekora |Martxoko Ama Birjina. |- | |23 |Leku ezberdinak |Dantzari Eguna: Urtero, herri batean dantzari topaketa. |- | |31 |Samaniego |Judasen erreketa |- |<u>Apirila</u> |27 |Oion, Bastida, Guardia, Zieko, Bilar |San prudentzio |- |<u>Maiatza</u> |4 |Eskuernaga |Wine fest |- | |6-7 |Bastida |Santa Luzia eta San Gines erromeriak. |- | |11 |Bilar |Estraperlo: 36ko Gerraren osteko merkataritzaren irudikapena. |- | |12 |Gorrebusto |San Faustora Erromeria. |- | |12 |Guardia |Gaitajolearen Eguna. |- | |15 |San Isidro |Bilar, Ekora, Bastida, Lantziego, Lapuebla de Labarka |- | |15 |Eskuernaga |San Torcuato. |- | |20 |Samaniego |Pentecostés Jaiak. |- |<u>Ekaina</u> |24 |Hainbat herri |San Juan suak. |- | |23-29 |Guardia |San Juan eta San Pedro jaiak. |- |<u>Uztaila</u> |2-7 |Ziekok |Santa Isabel: Banderaren ohorezko jaia. |- | |9-10 |Mañueta |Prozesioa eta ibilgailuen bedeinkazioa. |- | |Azken larunbata |Oion |Blusa Eguna. |- |<u>Abuztua</u> |9-12 |Labraza |Esker-emate jaiak. |- | |10-13 |Bastida |Erlikien Jaiak. |- | |15 |Guardia, Bilar, Paganos. |Ama Birjina. |- | |15-19 |Moreta |Esker-emate jaiak. |- | |15-17 |Leza |San Roque Jaiak. |- | |16-18 |Bilar |San Roque Jaiak. |- | |16 |Eskuernaga, Bastida, Zieko |San Roque Eguna. |- | |22-25 |Buradon Gatzaga |Herriko Jaiak. |- | |22-26 |Ekora |Bercijanako Ama Birjinaren Jaiak. |- | |21-26 |Oion |Esker-emate Jaiak. |- | |24 |Lapuebla de Labarka, Mañueta |San Bartolomé. |- | |25 |Binasperi |San Gines. |- | |29 |Guardia, Buradon Gatzaga |San Juan Degollao. |- | |30-31 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- |<u>Iraila</u> |1-2 |Gorrebusto |Esker-emate Jaiak. |- | |7-11 |Zieko |Plazako Ama Birjina. |- | |8 |Lantziego |Herriko Jaiak. |- | |15 |Arabako errioxa |Mahats Bilketaren Jaia. |- |<u>Urria</u> |22 |Moreta |Ama Bijinatxoak |- |<u>Azaroa</u> |9 |Guardia |Esker-honeko Eguna. |- | |11 |Leza |San Martin. |- | |12 |Gorrebusto |Donemiliaga. |- | |16 |Lapuebla de Labarka |Esker-emate Eguna. |- | |16-18 |Bastida |Kristo Santuari Esker-emate Jaiak. |- | |17 |Lantziego |San Azisklo eta Santa Victoria Jaiak. |- | |30 |Eskuernaga |San Andres Jaiak. |- |<u>Abendua</u> |7 |Lantziego |Martxoak |- | | |Bastida |Erronda |- | | |Leza, Smaniego, Nabaridas |Izpiliku-sortak |- | |24 |Herri guztietan | |} == Herritar ospetsuak == === <u>XII</u> === * [[Margarita Iruñekoa]] ([[1128]]-[[1183]]), [[Siziliako Erresuma|Siziliako Erresumako]] erregina ezkontidea eta [[Gilen II.a Siziliakoa|Gilen II.a]] adingabea zela erregeordea * [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa]] ([[1133]]-[[1156]]), [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] printzesa. === <u>XIV</u> === * [[Ruiz de Ubado Familia Eltziego]] (Ziekotarrak) 1583an adin-nagusitasunera iritsi zenetik XIX. mendearen erdialdera arte bizitza sozial, politiko eta ekonomikoan jarraitutasun eta garrantzi gehien izan duen familietako bat. Ia lau mendeotan botereen kudeaketan izan duen jarduera bizi eta anitzak  hiribilduaren iraganari buruzko lan zabal eta interesgarriak egiteko datuak ematen ditu. === <u>XVI</u> === * [[Domingo Salazar|Domingo Salazar Cariga]] [[1522]]-[[1594]], [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] fraidea, [[Filipinak|Filipinetako]] lehen [[Apezpiku|gotzaina]]. (Bastidarra) * [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Belitz Gebarakoa]] (1566 - 1644) Gatzaga Buradongo jauna eta ezkontzaz Oñatiko kondea. Militarra, [[Madril]] eta [[Viena|Vienako]] Gorteetan ibili zen. Gainera, [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a Espainiakoaren]] estatu kontseilari eta enbaxadore izan zen. * [[Migel Aiala]] ([[1565]]-[[1632]]), [[Calahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutia|Calahorrako]] apezpikua. * [[Pedro Lopez de Montoia]] ([[1542]]-?), idazlea, teologoa, ezaguna bere ideia pedagogikoengatik. === <u>XVII</u> === * [[Antonio Velaz de Medrano]], Tabuernigako I markesa ([[1637]]-[[1683]]), militarra, [[Flandria|Flandriako]] [[Nieuwpoort]] hiriko gobernadorea (Bastidarra) === <u>XVIII</u> === * [[Aita Andres Merino de Jesucristo]] (Ziekotarra) XVIII. mendeko letretako pertsonaia oso garrantzitsua. Irakaskuntzatik harago iritsi zen, autore klasikoen antologiak, gramatikak, hiztegiak, marrazki eta grabatu ugari… argitaratuz. Bere “Eskola Paleografikoa edo Godoak Espainian sartu zirenetik gaur egunera arteko antzinako letrak irakurtzeko” (Madril 1780) arte honetan mundu mailako erreferente bat da, oraindik ere unibertsitateetan erabiltzen dena. * [[Andres Merino]] ([[1730]]-[[1787]]), elizgizon, paleografo eta idazlea. * [[Felipe de Viana]] (?-[[1795]]), militarra. * [[Félix María Samaniego]] ([[1745]]-[[1801]]), alegia-idazlea eta [[Tolosa|Tolosako]] alkate. Haren jaiotetxea bisita daiteke, gaur egun ardo-museoa baita. * [[Francisco Navarrete Ladron de Guevara]] (?-[[1722]]), Mondoñedoko apezpikua. * [[Joaquín Lantziego]] ([[Gorrebusto]], [[1752]]-?) apaiza, erlezaina eta idazlea. * [[Jose Cardiel]] ([[1704]]-[[1781]]), misiolari jesulaguna. Argentinako [[Patagonia]] esploratu zuen. * [[Manuel Quintano|Manuel Esteban Quintano Quintano]] ([[1756]]-[[1818]]), elizgizona eta [[Ardo|ardogilea]]. (Bastidarra) * [[Manuel Lopez Marañon]], XVIII. mendeko Kripango apaiza. === <u>XIX</u> === * [[Alvaro Sodupe|Alvaro Sodupe Santander]] ([[1843]]-[[1889]]), militar eta kazetari [[karlista]]. * [[Antonio de Lezama|Antonio Lezama]] ([[1882]]-[[1971]]), kazetaria. * [[Demetrio Perez de Loza|Demetrio Perez de Loza Bordagarai]] ([[1870]]-[[1952]]), apaiz eta idazle euskalduna. * [[Don Eliodoro Ramírez Sáenz de Olano]] (Ziekotarra) Arabako Foru Aldundiko idazkaria 1883. urtean * [[Eugenio García Acha Jauna]] (Ziekotarra) militarra eta armentu arloko enpresaburua. * [[Fidel Fuidio|Fidel Fuidio Rodriguez]] ([[1880]]-[[1936]]), elizgizona eta arkeologoa. * [[Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina]] ([[1827]]-?), politikaria eta senataria. * [[Joaquin Gonzalez Gallarza Jauna]] (Ziekotarra) militarra * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea. * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria. * [[Salustiano Olotzaga]] ([[1805]]-[[1873]]), politikaria, abokatua eta idazlea. Espainiako senataria eta Frantzian enbaxadorea. * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea. === <u>XX</u> === * [[Adolfo Muñoz]] ([[1959]]-), [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] idazkari nagusia. * [[Alex Turrillas Aranzeta]] (El villartarra) Historia eta Literatura maite dituen humanista bat, “Bilarko aztarna suntsiezina” izenburua jarri geniona, 2018ko urriaren 4an. * [[Anastasio Arrinda Albisu]]  (Ziekotarra) 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Arturo Sáenz de la Calzada]] (1907-2003), aurrekoaren anaia, arkitektoa. * [[Carlos Sáinz de la Calzada]], (1917-?), Gerra Zibilean erbesteratutako geografoa eta ikerlaria. * [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Perez Arroyo]] ([[1948]]-[[2014]]) pilotaria. * [[Edurne Azkarate]] ([[1993]]-) antzezlea. * [[Emilio Lope|Emilio Lope Vallejo]] ([[1936]]-), margolaria. * [[Ernesto Garcia|Ernesto Garcia Fernandez]] ([[1957]]-), historialari, idazle eta EHUko irakasle doktorea. * [[Estibalitz Jalón|Estibalitz Jalon]] ([[1984]]-), ilustratzailea. * [[Francisco Ibáñez Irribarria|Francisco Ibañez Irribarria]] ([[1951]]-) musikaria. * [[Francisco Martínez de Bujo]] (El villartarra) apaiza. 1939 eta 1940 artean, Gerra Zibila amaitu berritan, bere eliztarren bizitza babestu zuen, berea arriskuan jarriz. * [[Gonzalo Saenz de Samaniego|Gonzalo Saenz de Samaniego Berganzo]] ([[1966]]-), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria eta [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] sailburu ohia. * [[Javier Sampedro]] ([[1939]]-[[2000]]), politikaria. * [[Jose Angel Chasco]] ([[1958]]-), etnografoa, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] folklore eta tradizioei buruzko ikerketa mordoa argitalpen ezberdinetan garatu dituena. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. * [[Joseba Urquijo Borde (Kinito)]] ([[1958]]-), politikaria. [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] zuzendaria izan zen [[1981]]<nowiki/>ean, eta [[Herri Batasuna|Herri Batasuneko]] mahaikidea [[1988]]<nowiki/>an. [[José Amedo]] komisario ohiaren isilmandataria izatea leporatu zioten. * [[Luis Cañas]] ([[1928]]-[[2019]]), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen [[Errioxako ardoa]] sor-marka eratzeko lanetan. * [[Óscar de Marcos|Oscar de Marcos]] ([[1989]]-), futbolaria. * [[Pedro Antonio Gainzarain]] ([[Gasteiz]],[[1928]]-[[2006]]), apaiza eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Filologia|filologiako]] irakasle doktorea. * [[Pepe Viyuela]] ([[1963]]-) umoregilea [[Logroño|Logroñokoa]] da baina amona kripandarra zuen eta horregatik mahatsbiltze festan pregoilaria izan zen. * [[Rafael de Miguel]] ([[1947]]-), politikari [[Jelkide|jelkidea]]. Mañuetako alkate ohia eta Arabako foru-diputatua. * [[Rubén Díaz de Cerio]] ([[1976]]-), txirrindularia * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[Zoilo Calleja]] ([[1940]]-), apaiza eta antropologiako irakaslea. Arabako Arte Sakratuko museoaren arduraduna da. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.turismoriojaalavesa.com/eus/index.php Arabako Errioxaren turismo webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20100401075940/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/heral/biasteri/0011345.pdf Arabako Errioxako udalerrien ikerketa heraldiko-kulturala, EHUk eta Eusko Ikaskuntzak sustatua]. * https://www.arabakoerrioxa.eus/eu-es/irratia/podcast-irratia/otros/4787-hoguera-de-san-anton-en-labraza-16-01-2024 * https://www.elvillar-bilar.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://ayuntamientosamaniego.com/fiestas-tradiciones/ * https://labastida.eus/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.laguardia-alava.com/es/ocio-y-cultura/fiestas/dia-del-gaitero * https://www.villabuenadealava.org/es/ * https://www.elciego.es/eu/actualidad-municipal/santa-isabel-jaiak * https://ayuntamientodeleza.eus/eu/turismoa/jaiak-eta-tradizioak * https://www.lanciego.org/index.php/es/turismo/fiestas-y-tradiciones * https://fiestadelavendimiariojaalavesa.com/es/ * https://alavalpunto.com/rioja-alavesa-manas-marchos-y-la-ronda/ {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko eskualde aurkibidea}} [[Kategoria:Arabako Errioxa]] 3v1965lo2n4s7a0h0bbqz228sty8mj9 0 9097 10002806 10002340 2024-12-17T23:25:11Z Ksarasola 1491 orrazketa sarreran eta 10002806 wikitext text/x-wiki {{lanean|Mykx}}{{lanean|Aimar9}}{{lanean|Iura1}} {{Unitate infotaula}} {{Biten multiploak}} '''Bita''', [[informatika]]ko oinarrizko unitatea da. Bit batek bi egoera logikoa izan dezake: "0" edo "1" ; askotan 0-ari "''gezur''" egoera (edo ''"gezurrezkoa"'') eta 1-ari "egia" (edo ''"egiazkoa"'') egokitzen zaizkie, nahiz eta batzuetan alderantziz ere izaten den. Oinarrizko [[eragiketa logiko]]ak egin daitezke: NOT, AND, OR, NAND, NOR eta XOR. Haien bitartez, multzokatuz, zenbakiak (osoak nahiz errealak), karaktereak eta konplexuagoak diren datu egiturak ere adieraz daitezke. == Definizioa == '''Bit'''a '''B'''inary dig'''it'''-en akronimoa da (digitu bitarra). Bit bat sistema bitarreko digitu bat da. Zenbakitzeko sistema arruntean hamar digitu erabiltzen ditugun bitartean, sistema bitarrean bi soilik erabiltzen dira, 0 eta 1. Hots, bit batek '''0''' edo '''1''' balio har dezake. Bit bat errazago ulertzeko pentsa dezakegu bonbilla bat dela, eta hau, piztuta edo itzalita egon daitekeela. :itzalita [[Fitxategi:Bulbgraph Off.png]] edo piztuta[[Fitxategi:Bulbgraph.png]] Halaber, beste gauza asko adieraz ditzake digitu batek: egiazkoa edo gezurrezkoa izatea, iparra edo hegoa, irekita edo itxita, ongi edo gaizki, edo guk geuk adierazi nahi duguna. Nahikoa da egoeratako bati "0" eta besteari "1" bat esleitzea. Adib: itzalita (0) eta piztuta (1). == Bitaren errepresentazioa == Bit unitatea ez dago definituta [[Nazioarteko Unitate Sistema|Nazioarteko Unitate Sisteman]] (SI). Hala ere, [[Nazioarteko Batzorde Elektroteknikoa|Nazioarteko Batzorde Elektroteknikoak]] [[IEC 60027]] araua eman zuen, digitu bitarraren sinboloak "bit" izan behar duela zehazten duena, eta hori multiplo guztietan erabili behar da, "kbit" bezala, kilobit bakoitzeko. Hala ere, "b" letra ere asko erabiltzen da eta [[IEEE 1541-2002]] arauak gomendatu zuen. «B» letra larria, aldiz, [[Byte|bytearen]] ohiko ikur estandarra da.{{Biten multiploak}} Bit asko hainbat modutan adieraz daitezke. Informazioaren teknologian errepikatu ohi diren bit-multzoen irudikapena errazteko, tradizionalki hainbat [[informazio-unitate]] erabili izan dira. Ohikoena [[byte]] unitarioa da, [[Werner Buchholz|Werner Buchholz-ek]] 1956ko ekainean sortua. Historikoki, testu karaktere bakar bat kodetzeko erabilitako bit-multzoa adierazteko erabili zen (harik eta [[UTF-8]] kodifikazio multibytea bere gain hartu zuen arte) ordenagailu batean, eta, horregatik, oinarrizko elementu direkzionagarri gisa erabili zen [[Konputagailu arkitektura|arkitektura informatiko]] askotan. Hardwarea diseinatzeko joerak bat egin zuen byte bakoitzeko zortzi bit erabiltzeko inplementazio arruntenean, gaur egun asko erabiltzen baita. Hala ere, azpiko hardwarearen diseinuan konfiantza izateko anbiguotasuna dela eta, unitatearen zortzikotea zortzi biteko sekuentzia bat esplizituki denotatzeko definitu zen. Ordenagailuek tamaina finkoko multzoetan manipulatzen dituzte bitak, normalean "[[Word (computer architecture)|hitzak]]" esaten zaienak. Byte-a bezala, hitz baten bit kopurua ere aldatu egiten da hardwarearen diseinuarekin, eta 8 eta 80 bit artekoa izan ohi da, edo gehiago ere bai konputagailu espezializatu batzuetan. XXI. mendearen hasieran, ordenagailu pertsonalek edo txikikazko zerbitzariek 32 edo 64 biteko hitz-tamaina dute. [[Nazioarteko Unitate Sistema|Nazioarteko Unitate Sistemak]] zenbait aurrizki hamartar definitzen ditu unitate estandarizatuen multiploetarako, eta horiek erabili ohi dira zatiarekin eta bytearekin ere. Kiloaren aurrizkia (103) yotta (1024) milaren multiploetan gehituz, eta unitateak [[Bit|kilobita]] (kbit) [[Bit|yottabit]] (Ybit) bidez dira. == Bit-en konbinazioak == Bit batekin bi balio bakarrik adieraz ditzakegu, normalean 0 eta 1 adierazten dituzte. Informazio gehiago adierazteko gailu digital batean, bit kopuru haundiagoa behar dugu. Bi bit erabiliko bagenitu lau konbinazioak edukiko genituzke: * '''0 0''' - Biak itzalita daude * '''0 1''' - Lehena itzalita dago, bigarrena piztuta * '''1 0''' - Bigarrena itzalita dago, lehena piztuta * '''1 1''' - Biak piztuta dude Lau konbinazio hauekin lau balio desberdin adierazi ditzakegu, adibidez, urdina, berdea, gorria eta magenta koloreak. Bit segidak erabiltzean edozein balio kodifika dezakegu, zenbakiak, hitzak eta irudiak. Lau bitek ''nibble'' bat sortzen dute eta 2⁴ = 16 balio desberdin adieraz ditzake, zortzi bitek zortzikote bat (edo [[byte]] bat) sortu eta 2⁸ = 256 balio desberdin arte adieraz ditzake. Orokorki, '''n''' biteko sortarekin 2ⁿ balio desberdin arte adieraz ditzakegu. == Bitaren erabilpena informatikan == Hasieran esan dugun bezala, '''bit'''-a [[Informatika|inforormatikako]] oinarrizko unitatea da. Honek "0" edo "1" egoera logikoa izan dezake; logikoki begiratzen badugu bit bat '''0'''-a '''gezurra''' dela izango litzateke, eta '''1'''-a berriz, '''egia''' dela izango litzateke. Informatikan bit-ek erabilpen handia dute. Bit-ekin adibidez, oinarrizko eragiketa logikoak burutu daitezke: '''AND''', '''OR''', '''NOT''', '''NAND''', '''NOR''', '''XOR''' eta '''XNOR'''. Haine bitartez, multzokatuz, zenbakiak (osoak nahiz errealak), karaketereak eta konplexuagoak diren datu egiturak ere adieraz daitezke. Oinarrizko eragiketa horiek, ate logikoen bidez errepresentatzen dira. Hona emen ate logikoen erabilpen taula labur bat: {| class="wikitaula" ! Mota !! [[Ikur elektroniko|Ikur]] militarra !! [[Ikur elektroniko|Ikur]] errektangularra !! Booleren aljebra A eta B artean !! Egia taula |- | '''[[ETA ate logikoa|ETA]]''' '''(AND)''' | [[Fitxategi:AND_ANSI.svg|128px|ETA ikurra]] | [[Fitxategi:AND_IEC.svg|ETA ikurra]] | <math>A \cdot B</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A ETA B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 1 |} |- | '''[[EDO ate logikoa|EDO]]''' '''(OR)''' | [[Fitxategi:OR_ANSI.svg|128px|EDO ikurra]] | [[Fitxategi:OR_IEC.svg|EDO ikurra]] | <math>A+B</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A EDO B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 1 |} |- | '''[[EZ ate logikoa|EZ]]''' '''(NOT)''' | [[Fitxategi:NOT_ANSI.svg|128px|EZ ikurra]] | [[Fitxategi:NOT_IEC.svg|EZ ikurra]] | <math>\overline{A}</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || EZ A |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 |} |- | |- | '''[[EZ-ETA ate logikoa|EZ-ETA]]''' '''(NAND)''' | [[Fitxategi:NAND_ANSI.svg|128px|EZ-ETA ikurra]] | [[Fitxategi:NAND_IEC.svg|EZ-ETA ikurra]] | <math>\overline{A \cdot B}</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A EZ-ETA B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 0 |} |- | '''[[EZ-EDO ate logikoa|EZ-EDO]]''' '''(NOR)''' | [[Fitxategi:NOR_ANSI.svg|128px|EZ-EDO ikurra]] | [[Fitxategi:NOR_IEC.svg|EZ-EDO ikurra]] | <math>\overline{A + B}</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A EZ-EDO B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 0 |} |- | |- | '''[[ALA ate logikoa|ALA]]''' '''(XOR)''' | [[Fitxategi:XOR_ANSI.svg|128px|ALA ikurra]] | [[Fitxategi:XOR_IEC.svg|ALA ikurra]] | <math>A \oplus B</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A ALA B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 0 |} |- | '''[[EZ-EDO esklusibo ate logikoa|EZ-ALA]]''' '''(XNOR)''' | [[Fitxategi:XNOR_ANSI.svg|128px|EZ-EDO esklusibo]] | [[Fitxategi:XNOR_IEC.svg|EZ-EDO esklusibo]] | <math>\overline{A \oplus B}</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A EZ-ALA B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 1 |} |} ==== Little endian eta big endian ==== ''Artikulu nagusia'' «''[[Endiannes]]''» ''Little endian'' eta ''big endian'' zenbakiak edo zenbakizko balioak adierazten dituzten ''byteei'' makinek ematen dieten ordena adierazten dute. ''Little endian'' makina batek ''byte''-rik txikienak ematen ditu memoriaren punturik baxuenean, eta ''big endian'' makina batek, berriz, ''byte'' esanguratsuenak esleitzen ditu muturrik altuenean. Ordenagailuetan, ''[[byte]]'' bakoitza bere ''[[Memoria (informatika)|memoriako]]'' posizioarekin identifikatzen da (helbidea). ''Byte'' bat baino gehiagoko zenbakiak erabiltzen direnean, ''byte'' horiek ere txikienetik handienera ordenatuta egon behar dute, ''byte'' txikienaren eta ''byte'' esanguratsuenaren kokapena adieraziz. Horrela, 27 zenbaki hamartarra duen ''byte'' bat ''little endian'' makina batean biltegiratuko litzateke, ''big endian'' makina batean bezala, ''byte'' bakarra okupatzen baitu. Hala ere, zenbaki handiagoetarako, irudikatzen dituzten byteak ordena desberdinean gordeko lirateke arkitektura bakoitzean. Alderdi hori bereziki garrantzitsua da [[Mihiztadura-lengoaia|mihiztatze-lengoaian]] edo [[Makina-lengoaia|makina-kodean]] programatzeko; izan ere, makina batzuek memoriaren norabiderik baxuenean dagoen ''bytea'' hartzen dute esangurarik txikienekotzat (''little endian'' arkitektura, [[Intel]] prozesadoreak bezala), eta beste batzuek, berriz, byte esanguratsuena hori dela uste dute (''big endian'' arkitektura, [[Motorola]] prozesadoreak bezala). Adibidez, kontuan har dezagun memoriaren 100 norabidean dagoen 32 ''biteko'' (4 ''byte'') <code>AABBCCDD</code> zenbaki hamaseitar osoa. Zenbakiak 100etik 103ra bitarteko posizioak hartuko lituzke, baina makina ''little'' edo ''big endian'' den arabera, ''byteak'' modu desberdinean biltegiratuko lirateke: '''Little endian''' (Intel bezala) {| border="1" cellpadding=4 style="border: 1px solid #ffffff; background-color: #ffffff; border-collapse: collapse; margin: 0.4em 0.4em; text-align: center" |- |style="padding: 0em 1em;"| |style="padding: 0em 1em;"| <code>100</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>101</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>102</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>103</code> |style="padding: 0em 1em;"| |- |style="border: 1px solid #000000; border-left: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>DD</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>CC</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>BB</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>AA</code> |style="border: 1px solid #000000; border-right: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |} '''Big endian''' (Motorola bezala) {| border="1" cellpadding=4 style="border: 1px solid #ffffff; background-color: #ffffff; border-collapse: collapse; margin: 0.4em 0.4em; text-align: center" |- |style="padding: 0em 1em;"| |style="padding: 0em 1em;"| <code>100</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>101</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>102</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>103</code> |style="padding: 0em 1em;"| |- |style="border: 1px solid #000000; border-left: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>AA</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>BB</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>CC</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>DD</code> |style="border: 1px solid #000000; border-right: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |} Goiko irudietan, non 100, 101, 102 eta 103 memoria posizioak ezkerretik eskuinera hazten irudikatzen diren, «badirudi» ''big endian'' errepresentazioa naturalagoa dela, <code>AABBCCDD</code> zenbakia zuzen irakur baitezakegu (ikus irudia); ''little endian'' errepresentazioan, aldiz, zenbakia alderantziz dagoela dirudi, edo «hankaz gora». Hala ere, ez dago ezer memoria norabideak eskuinetik ezkerrera «hazten» direla irudikatzea eragozten digunik, eta memoria horrela behatzean, ''little endian'' errepresentazioa «natural ikusten da» eta ''big endian'' da alderantziz «dirudiena» ikusten dena, beheko irudietan erakusten den bezala. Goiko irudietan, non 100, 101, 102 eta 103 memoria posizioak ezkerretik eskuinera hazten irudikatzen diren, «badirudi» ''big endian'' errepresentazioa naturalagoa dela, <code>AABBCCDD</code> zenbakia zuzen irakur baitezakegu (ikus irudia); ''little endian'' errepresentazioan, aldiz, zenbakia alderantziz dagoela dirudi, edo «hankaz gora». Hala ere, ez dago ezer memoria norabideak eskuinetik ezkerrera «hazten» direla irudikatzea eragozten digunik, eta memoria horrela behatzean, ''little endian'' errepresentazioa «natural ikusten da» eta ''big endian'' da alderantziz «dirudiena» ikusten dena, beheko irudietan erakusten den bezala. '''''Little endian''''' (Intel bezala) {| border="1" cellpadding=4 style="border: 1px solid #ffffff; background-color: #ffffff; border-collapse: collapse; margin: 0.4em 0.4em; text-align: center" |- |style="padding: 0em 1em;"| |style="padding: 0em 1em;"| <code>103</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>102</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>101</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>100</code> |style="padding: 0em 1em;"| |- |style="border: 1px solid #000000; border-left: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>AA</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>BB</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>CC</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>DD</code> |style="border: 1px solid #000000; border-right: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |} '''''Big endian''''' (Motorola bezala) {| border="1" cellpadding=4 style="border: 1px solid #ffffff; background-color: #ffffff; border-collapse: collapse; margin: 0.4em 0.4em; text-align: center" |- |style="padding: 0em 1em;"| |style="padding: 0em 1em;"| <code>103</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>102</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>101</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>100</code> |style="padding: 0em 1em;"| |- |style="border: 1px solid #000000; border-left: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>DD</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>CC</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>BB</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>AA</code> |style="border: 1px solid #000000; border-right: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |} Makina ''little endian'' edo ''big endian'' arkitekturakoa den kontuan hartu gabe, byte bakoitzaren barruko bitak beti ordena berean daude, pisu handieneko bita ezkerrean eta pisu txikienekoa eskuinean. Prozesadorearen erregistroak 4 bitetik 64 bitera bitartekoak izan daitezke, eta gehiago ere bai. Bi makina-motetan, ordena berean dituzte bitak. ''Little'' eta ''big endianen'' arteko aldea kanpotik bakarrik existitzen da, byteak memorian irudikatzen diren ordenean. Makina ''little endian'' edo ''big endian'' arkitekturakoa den kontuan hartu gabe, byte bakoitzaren barruko bitak beti ordena berean daude, pisu handieneko bita ezkerrean eta pisu txikienekoa eskuinean. Prozesadorearen erregistroak 4 bitetik 64 bitera bitartekoak izan daitezke, eta gehiago ere bai. Bi makina-motetan, ordena berean dituzte bitak. ''Little'' eta ''big endianen'' arteko aldea kanpotik bakarrik existitzen da, byteak memorian irudikatzen diren ordenean. == Ikus, gainera == * [[Zenbaki-sistema bitar]]ra * [[Byte]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20070927011109/http://www.zientzia.net/artikulua.asp?Artik_kod=205 Zientzia.net atariko artikulua: "Informatikariek bazterrak nahastu zituztenekoa: kilobyteak eta kibibyteak" ] * [https://eu.eyewated.com/zer-da-bit-bat-ordenagailu-sarean/ eu.eyewated.eus webguneko artikulua: "Zer da bit bat ordenagailu sarean?" ] * [https://zientzia.eus/artikuluak/garena-egiten-gaituena-egiten-duguna-idazteko/ Zientzia.eus webguneko artikulua: "Garena egiten gaituena, egiten duguna idazteko" ] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Informazio unitateak]] [[Kategoria:Informatikako terminologia]] [[Kategoria:Informatikako akronimoak]] [[Kategoria:Aritmetika binarioa]] 2ly099oa7iuem36biauv83lw95crh2h 10002807 10002806 2024-12-17T23:26:32Z Ksarasola 1491 taula errepikatua kentzea 10002807 wikitext text/x-wiki {{lanean|Mykx}}{{lanean|Aimar9}}{{lanean|Iura1}} {{Unitate infotaula}} '''Bita''', [[informatika]]ko oinarrizko unitatea da. Bit batek bi egoera logikoa izan dezake: "0" edo "1" ; askotan 0-ari "''gezur''" egoera (edo ''"gezurrezkoa"'') eta 1-ari "egia" (edo ''"egiazkoa"'') egokitzen zaizkie, nahiz eta batzuetan alderantziz ere izaten den. Oinarrizko [[eragiketa logiko]]ak egin daitezke: NOT, AND, OR, NAND, NOR eta XOR. Haien bitartez, multzokatuz, zenbakiak (osoak nahiz errealak), karaktereak eta konplexuagoak diren datu egiturak ere adieraz daitezke. == Definizioa == '''Bit'''a '''B'''inary dig'''it'''-en akronimoa da (digitu bitarra). Bit bat sistema bitarreko digitu bat da. Zenbakitzeko sistema arruntean hamar digitu erabiltzen ditugun bitartean, sistema bitarrean bi soilik erabiltzen dira, 0 eta 1. Hots, bit batek '''0''' edo '''1''' balio har dezake. Bit bat errazago ulertzeko pentsa dezakegu bonbilla bat dela, eta hau, piztuta edo itzalita egon daitekeela. :itzalita [[Fitxategi:Bulbgraph Off.png]] edo piztuta[[Fitxategi:Bulbgraph.png]] Halaber, beste gauza asko adieraz ditzake digitu batek: egiazkoa edo gezurrezkoa izatea, iparra edo hegoa, irekita edo itxita, ongi edo gaizki, edo guk geuk adierazi nahi duguna. Nahikoa da egoeratako bati "0" eta besteari "1" bat esleitzea. Adib: itzalita (0) eta piztuta (1). == Bitaren errepresentazioa == Bit unitatea ez dago definituta [[Nazioarteko Unitate Sistema|Nazioarteko Unitate Sisteman]] (SI). Hala ere, [[Nazioarteko Batzorde Elektroteknikoa|Nazioarteko Batzorde Elektroteknikoak]] [[IEC 60027]] araua eman zuen, digitu bitarraren sinboloak "bit" izan behar duela zehazten duena, eta hori multiplo guztietan erabili behar da, "kbit" bezala, kilobit bakoitzeko. Hala ere, "b" letra ere asko erabiltzen da eta [[IEEE 1541-2002]] arauak gomendatu zuen. «B» letra larria, aldiz, [[Byte|bytearen]] ohiko ikur estandarra da.{{Biten multiploak}} Bit asko hainbat modutan adieraz daitezke. Informazioaren teknologian errepikatu ohi diren bit-multzoen irudikapena errazteko, tradizionalki hainbat [[informazio-unitate]] erabili izan dira. Ohikoena [[byte]] unitarioa da, [[Werner Buchholz|Werner Buchholz-ek]] 1956ko ekainean sortua. Historikoki, testu karaktere bakar bat kodetzeko erabilitako bit-multzoa adierazteko erabili zen (harik eta [[UTF-8]] kodifikazio multibytea bere gain hartu zuen arte) ordenagailu batean, eta, horregatik, oinarrizko elementu direkzionagarri gisa erabili zen [[Konputagailu arkitektura|arkitektura informatiko]] askotan. Hardwarea diseinatzeko joerak bat egin zuen byte bakoitzeko zortzi bit erabiltzeko inplementazio arruntenean, gaur egun asko erabiltzen baita. Hala ere, azpiko hardwarearen diseinuan konfiantza izateko anbiguotasuna dela eta, unitatearen zortzikotea zortzi biteko sekuentzia bat esplizituki denotatzeko definitu zen. Ordenagailuek tamaina finkoko multzoetan manipulatzen dituzte bitak, normalean "[[Word (computer architecture)|hitzak]]" esaten zaienak. Byte-a bezala, hitz baten bit kopurua ere aldatu egiten da hardwarearen diseinuarekin, eta 8 eta 80 bit artekoa izan ohi da, edo gehiago ere bai konputagailu espezializatu batzuetan. XXI. mendearen hasieran, ordenagailu pertsonalek edo txikikazko zerbitzariek 32 edo 64 biteko hitz-tamaina dute. [[Nazioarteko Unitate Sistema|Nazioarteko Unitate Sistemak]] zenbait aurrizki hamartar definitzen ditu unitate estandarizatuen multiploetarako, eta horiek erabili ohi dira zatiarekin eta bytearekin ere. Kiloaren aurrizkia (103) yotta (1024) milaren multiploetan gehituz, eta unitateak [[Bit|kilobita]] (kbit) [[Bit|yottabit]] (Ybit) bidez dira. == Bit-en konbinazioak == Bit batekin bi balio bakarrik adieraz ditzakegu, normalean 0 eta 1 adierazten dituzte. Informazio gehiago adierazteko gailu digital batean, bit kopuru haundiagoa behar dugu. Bi bit erabiliko bagenitu lau konbinazioak edukiko genituzke: * '''0 0''' - Biak itzalita daude * '''0 1''' - Lehena itzalita dago, bigarrena piztuta * '''1 0''' - Bigarrena itzalita dago, lehena piztuta * '''1 1''' - Biak piztuta dude Lau konbinazio hauekin lau balio desberdin adierazi ditzakegu, adibidez, urdina, berdea, gorria eta magenta koloreak. Bit segidak erabiltzean edozein balio kodifika dezakegu, zenbakiak, hitzak eta irudiak. Lau bitek ''nibble'' bat sortzen dute eta 2⁴ = 16 balio desberdin adieraz ditzake, zortzi bitek zortzikote bat (edo [[byte]] bat) sortu eta 2⁸ = 256 balio desberdin arte adieraz ditzake. Orokorki, '''n''' biteko sortarekin 2ⁿ balio desberdin arte adieraz ditzakegu. == Bitaren erabilpena informatikan == Hasieran esan dugun bezala, '''bit'''-a [[Informatika|inforormatikako]] oinarrizko unitatea da. Honek "0" edo "1" egoera logikoa izan dezake; logikoki begiratzen badugu bit bat '''0'''-a '''gezurra''' dela izango litzateke, eta '''1'''-a berriz, '''egia''' dela izango litzateke. Informatikan bit-ek erabilpen handia dute. Bit-ekin adibidez, oinarrizko eragiketa logikoak burutu daitezke: '''AND''', '''OR''', '''NOT''', '''NAND''', '''NOR''', '''XOR''' eta '''XNOR'''. Haine bitartez, multzokatuz, zenbakiak (osoak nahiz errealak), karaketereak eta konplexuagoak diren datu egiturak ere adieraz daitezke. Oinarrizko eragiketa horiek, ate logikoen bidez errepresentatzen dira. Hona emen ate logikoen erabilpen taula labur bat: {| class="wikitaula" ! Mota !! [[Ikur elektroniko|Ikur]] militarra !! [[Ikur elektroniko|Ikur]] errektangularra !! Booleren aljebra A eta B artean !! Egia taula |- | '''[[ETA ate logikoa|ETA]]''' '''(AND)''' | [[Fitxategi:AND_ANSI.svg|128px|ETA ikurra]] | [[Fitxategi:AND_IEC.svg|ETA ikurra]] | <math>A \cdot B</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A ETA B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 1 |} |- | '''[[EDO ate logikoa|EDO]]''' '''(OR)''' | [[Fitxategi:OR_ANSI.svg|128px|EDO ikurra]] | [[Fitxategi:OR_IEC.svg|EDO ikurra]] | <math>A+B</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A EDO B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 1 |} |- | '''[[EZ ate logikoa|EZ]]''' '''(NOT)''' | [[Fitxategi:NOT_ANSI.svg|128px|EZ ikurra]] | [[Fitxategi:NOT_IEC.svg|EZ ikurra]] | <math>\overline{A}</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || EZ A |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 |} |- | |- | '''[[EZ-ETA ate logikoa|EZ-ETA]]''' '''(NAND)''' | [[Fitxategi:NAND_ANSI.svg|128px|EZ-ETA ikurra]] | [[Fitxategi:NAND_IEC.svg|EZ-ETA ikurra]] | <math>\overline{A \cdot B}</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A EZ-ETA B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 0 |} |- | '''[[EZ-EDO ate logikoa|EZ-EDO]]''' '''(NOR)''' | [[Fitxategi:NOR_ANSI.svg|128px|EZ-EDO ikurra]] | [[Fitxategi:NOR_IEC.svg|EZ-EDO ikurra]] | <math>\overline{A + B}</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A EZ-EDO B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 0 |} |- | |- | '''[[ALA ate logikoa|ALA]]''' '''(XOR)''' | [[Fitxategi:XOR_ANSI.svg|128px|ALA ikurra]] | [[Fitxategi:XOR_IEC.svg|ALA ikurra]] | <math>A \oplus B</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A ALA B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 0 |} |- | '''[[EZ-EDO esklusibo ate logikoa|EZ-ALA]]''' '''(XNOR)''' | [[Fitxategi:XNOR_ANSI.svg|128px|EZ-EDO esklusibo]] | [[Fitxategi:XNOR_IEC.svg|EZ-EDO esklusibo]] | <math>\overline{A \oplus B}</math> | {| class="wikitaula" align="right" |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | colspan="2" |'''SARRERA''' || '''IRTEERA''' |- bgcolor="#ddeeff" align="center" | A || B || A EZ-ALA B |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 0 || 1 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |0 || 1 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 0 || 0 |- bgcolor="#ddffdd" align="center" |1 || 1 || 1 |} |} ==== Little endian eta big endian ==== ''Artikulu nagusia'' «''[[Endiannes]]''» ''Little endian'' eta ''big endian'' zenbakiak edo zenbakizko balioak adierazten dituzten ''byteei'' makinek ematen dieten ordena adierazten dute. ''Little endian'' makina batek ''byte''-rik txikienak ematen ditu memoriaren punturik baxuenean, eta ''big endian'' makina batek, berriz, ''byte'' esanguratsuenak esleitzen ditu muturrik altuenean. Ordenagailuetan, ''[[byte]]'' bakoitza bere ''[[Memoria (informatika)|memoriako]]'' posizioarekin identifikatzen da (helbidea). ''Byte'' bat baino gehiagoko zenbakiak erabiltzen direnean, ''byte'' horiek ere txikienetik handienera ordenatuta egon behar dute, ''byte'' txikienaren eta ''byte'' esanguratsuenaren kokapena adieraziz. Horrela, 27 zenbaki hamartarra duen ''byte'' bat ''little endian'' makina batean biltegiratuko litzateke, ''big endian'' makina batean bezala, ''byte'' bakarra okupatzen baitu. Hala ere, zenbaki handiagoetarako, irudikatzen dituzten byteak ordena desberdinean gordeko lirateke arkitektura bakoitzean. Alderdi hori bereziki garrantzitsua da [[Mihiztadura-lengoaia|mihiztatze-lengoaian]] edo [[Makina-lengoaia|makina-kodean]] programatzeko; izan ere, makina batzuek memoriaren norabiderik baxuenean dagoen ''bytea'' hartzen dute esangurarik txikienekotzat (''little endian'' arkitektura, [[Intel]] prozesadoreak bezala), eta beste batzuek, berriz, byte esanguratsuena hori dela uste dute (''big endian'' arkitektura, [[Motorola]] prozesadoreak bezala). Adibidez, kontuan har dezagun memoriaren 100 norabidean dagoen 32 ''biteko'' (4 ''byte'') <code>AABBCCDD</code> zenbaki hamaseitar osoa. Zenbakiak 100etik 103ra bitarteko posizioak hartuko lituzke, baina makina ''little'' edo ''big endian'' den arabera, ''byteak'' modu desberdinean biltegiratuko lirateke: '''Little endian''' (Intel bezala) {| border="1" cellpadding=4 style="border: 1px solid #ffffff; background-color: #ffffff; border-collapse: collapse; margin: 0.4em 0.4em; text-align: center" |- |style="padding: 0em 1em;"| |style="padding: 0em 1em;"| <code>100</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>101</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>102</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>103</code> |style="padding: 0em 1em;"| |- |style="border: 1px solid #000000; border-left: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>DD</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>CC</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>BB</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>AA</code> |style="border: 1px solid #000000; border-right: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |} '''Big endian''' (Motorola bezala) {| border="1" cellpadding=4 style="border: 1px solid #ffffff; background-color: #ffffff; border-collapse: collapse; margin: 0.4em 0.4em; text-align: center" |- |style="padding: 0em 1em;"| |style="padding: 0em 1em;"| <code>100</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>101</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>102</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>103</code> |style="padding: 0em 1em;"| |- |style="border: 1px solid #000000; border-left: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>AA</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>BB</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>CC</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>DD</code> |style="border: 1px solid #000000; border-right: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |} Goiko irudietan, non 100, 101, 102 eta 103 memoria posizioak ezkerretik eskuinera hazten irudikatzen diren, «badirudi» ''big endian'' errepresentazioa naturalagoa dela, <code>AABBCCDD</code> zenbakia zuzen irakur baitezakegu (ikus irudia); ''little endian'' errepresentazioan, aldiz, zenbakia alderantziz dagoela dirudi, edo «hankaz gora». Hala ere, ez dago ezer memoria norabideak eskuinetik ezkerrera «hazten» direla irudikatzea eragozten digunik, eta memoria horrela behatzean, ''little endian'' errepresentazioa «natural ikusten da» eta ''big endian'' da alderantziz «dirudiena» ikusten dena, beheko irudietan erakusten den bezala. Goiko irudietan, non 100, 101, 102 eta 103 memoria posizioak ezkerretik eskuinera hazten irudikatzen diren, «badirudi» ''big endian'' errepresentazioa naturalagoa dela, <code>AABBCCDD</code> zenbakia zuzen irakur baitezakegu (ikus irudia); ''little endian'' errepresentazioan, aldiz, zenbakia alderantziz dagoela dirudi, edo «hankaz gora». Hala ere, ez dago ezer memoria norabideak eskuinetik ezkerrera «hazten» direla irudikatzea eragozten digunik, eta memoria horrela behatzean, ''little endian'' errepresentazioa «natural ikusten da» eta ''big endian'' da alderantziz «dirudiena» ikusten dena, beheko irudietan erakusten den bezala. '''''Little endian''''' (Intel bezala) {| border="1" cellpadding=4 style="border: 1px solid #ffffff; background-color: #ffffff; border-collapse: collapse; margin: 0.4em 0.4em; text-align: center" |- |style="padding: 0em 1em;"| |style="padding: 0em 1em;"| <code>103</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>102</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>101</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>100</code> |style="padding: 0em 1em;"| |- |style="border: 1px solid #000000; border-left: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>AA</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>BB</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>CC</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>DD</code> |style="border: 1px solid #000000; border-right: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |} '''''Big endian''''' (Motorola bezala) {| border="1" cellpadding=4 style="border: 1px solid #ffffff; background-color: #ffffff; border-collapse: collapse; margin: 0.4em 0.4em; text-align: center" |- |style="padding: 0em 1em;"| |style="padding: 0em 1em;"| <code>103</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>102</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>101</code> |style="padding: 0em 1em;"| <code>100</code> |style="padding: 0em 1em;"| |- |style="border: 1px solid #000000; border-left: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>DD</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>CC</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>BB</code> |style="border: 1px solid #000000; padding: 0em 1em;"| <code>AA</code> |style="border: 1px solid #000000; border-right: 1px solid #ffffff; padding: 0em 1em;"| <code>...</code> |} Makina ''little endian'' edo ''big endian'' arkitekturakoa den kontuan hartu gabe, byte bakoitzaren barruko bitak beti ordena berean daude, pisu handieneko bita ezkerrean eta pisu txikienekoa eskuinean. Prozesadorearen erregistroak 4 bitetik 64 bitera bitartekoak izan daitezke, eta gehiago ere bai. Bi makina-motetan, ordena berean dituzte bitak. ''Little'' eta ''big endianen'' arteko aldea kanpotik bakarrik existitzen da, byteak memorian irudikatzen diren ordenean. Makina ''little endian'' edo ''big endian'' arkitekturakoa den kontuan hartu gabe, byte bakoitzaren barruko bitak beti ordena berean daude, pisu handieneko bita ezkerrean eta pisu txikienekoa eskuinean. Prozesadorearen erregistroak 4 bitetik 64 bitera bitartekoak izan daitezke, eta gehiago ere bai. Bi makina-motetan, ordena berean dituzte bitak. ''Little'' eta ''big endianen'' arteko aldea kanpotik bakarrik existitzen da, byteak memorian irudikatzen diren ordenean. == Ikus, gainera == * [[Zenbaki-sistema bitar]]ra * [[Byte]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20070927011109/http://www.zientzia.net/artikulua.asp?Artik_kod=205 Zientzia.net atariko artikulua: "Informatikariek bazterrak nahastu zituztenekoa: kilobyteak eta kibibyteak" ] * [https://eu.eyewated.com/zer-da-bit-bat-ordenagailu-sarean/ eu.eyewated.eus webguneko artikulua: "Zer da bit bat ordenagailu sarean?" ] * [https://zientzia.eus/artikuluak/garena-egiten-gaituena-egiten-duguna-idazteko/ Zientzia.eus webguneko artikulua: "Garena egiten gaituena, egiten duguna idazteko" ] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Informazio unitateak]] [[Kategoria:Informatikako terminologia]] [[Kategoria:Informatikako akronimoak]] [[Kategoria:Aritmetika binarioa]] i55od6ogv3dakoiu313rtjovwg179sx 0 9687 10002791 9827811 2024-12-17T22:32:32Z Treuiller 59723 /* Terminoaren jatorria */ 10002791 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}'''Benito Amilcare Andrea Mussolini''' (Dovia di Predappio, [[Forlì-Cesenako probintzia]], [[Emilia-Romagna]], [[1883]]ko [[uztailaren 29]]a - Giulino di Mezzegra, [[Comoko probintzia]], [[Lombardia]], [[1945]]eko [[apirilaren 28]]an) italiar politikari, kazetari, eta [[Alderdi Nazional Faxista]]ren burua izan zen. [[1922]]-[[1943]] bitartean [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresumako]] lehen ministroa izan zen. == Bizitza == Benito Amilcare Andrea Mussolini, ''Duce'' ezizenaz ezaguna, 1883ko uztailaren 29an  jaio zen. Aita Alessandro Mussolini lider sozialista ezaguna zen; Rosa Maltoni ama, aldiz, kontserbadoreagoa. Dovian hasi zituen ikasketak, baina zenbait arazo eta liskarren ondorioz askotan aldatu behar izan zuen ikastetxez. Hala, [[Forlimpopoli]]n ikasten ari zela, sozialismora hurbiltzen hasi zen eta [[Italiako Alderdi Sozialista]]ra aurkeztu zuen bere burua. 1902an [[Suitza]]ra ihes egin zuen soldaduskara joan behar ez izateko eta han zela herririk herri eta lanez lan ibili zen bizi irauteko. Suitzan bi aldiz atxilotu zuten. 1904an Italiara itzuli eta soldaduska egitera joan zen. Ondoren, irakasle lanetan aritu zen, baina ez zuen bere militantzia kutsu hori atzean utzi eta berriz ere espetxeratua izan zen zenbait aldiz. Hurrengo urteetan zenbait aldizkaritan lanean jardun eta sozialismoari buruz zuen ezagutza zabaltzeari ekin zion. Urte haietan, berriz ere, pare bat aldiz atxilotua izan zen. [[1900]]. urtean Alderdi Sozialistan sartu zen, eta 1912an [[Avanti! (egunkaria)|''Avanti!'']] alderdi sozialistaren aldizkari ofizialaren zuzendari izendatu zuten. 1914an [[Lehen Mundu Gerra]] piztu zen eta hasiera batean, Italiak gerran neutral agertu behar zuela defendatzen bazuen ere, urte berean iritziz aldatu eta hala adierazi zuen publikoki ''Avanti!''-n argitaratutako artikulu batean. Horren ondorioz, haren zuzendaritzatik apartatu eta Alderdi Sozialistatik kanporatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=R. J. B.|abizena=Bosworth|izenburua=Mussolini|argitaletxea=Península|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/433208684|edizioa=1a. ed|isbn=84-8307-586-5|pmc=433208684|sartze-data=2021-05-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mussolini 1883-1915 : triumph and transformation of a revolutionary Socialist|data=2016|url=https://www.worldcat.org/oclc/960048794|isbn=978-1-137-53487-3|pmc=960048794|sartze-data=2021-05-18}}</ref> Gerora, [[Il Popolo d’Italia|''Il Popolo d’Italia'']] izena zuen egunkari ultranazionalista sortu zuen. 1915ean frontera joan zen; gerra merituen ondorioz mailaz igo zuten eta 1917an Italiara itzuli zen gerran zauritua izan ostean. Mussolini gerratik pasa ondoren, ''Il Popolo d’Italia''ren joera nazionalista eta inperialista hazi egin zen. Gerra amaitu eta gero, Mussolinik Italiak [[Versaillesko Ituna (1919)|Versallesko Itunarekiko]] zituen desadostasunak aprobetxatu zituen, italiarrak bere alde jartzeko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin|abizena=Clark|izenburua=Mussolini|argitaletxea=Biblioteca Nueva|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/1108536940|isbn=978-84-16095-12-4|pmc=1108536940|sartze-data=2021-05-18}}</ref> [[1919|1919an,]] [[Alkandora beltzak|Fasci Italiani di Combattimento]] sortu zituen, [[1921]]ean eratu zen [[Alderdi Nazional Faxista]]ren oinarri izan zirenak. Mussolinik poliki-poliki botere nabaria bereganatu zuen. Hala, Italia krisi ekonomiko eta politiko latzean sartuta zegoenez, sektore kontserbadoreak haren alde jarri ziren. Gerraosteko italiar suminari probetxu ateraz, [[1922]]ko urrian [[Erromarako Martxa]] antolatu zuen milaka [[Alkandora beltzak|Alkandora beltzekin]], terrorismo anarkistaren biktimen omenez eta horrela, bere burua komunista eta sozialisten aurkakotzat aurkeztu ahal izan zuen. Egun batzuk geroago, [[Viktor Emanuel III.a Italiakoa|Viktor Emanuel III.a]] erregeak gobernua antolatzeko agindua eman zion. [[Antzinako Erroma]]ko buruzagi militarren antzera, ''duce'' ([[latin]]ez: ''dux'', «gidaria») titulua hartu zuen eta legez kanpo utzi zituen alderdi eta sindikatu ez faxista guztiak eta indarrik gabe prentsa askatasuna. [[1925]]<nowiki/>ean eman zion hasiera erregimen faxistaren diktadurari. 1925 eta 1929 urteen tartean diktadura faxistaren oinarria ezarri zen eta ondorengo urteetan ildo beretik segitu zuen Italiak. 1935-1940 urteean kanpo politika oldarkor bati ekin zioten eta zenbait liskar izan zituzten, horien artean, [[Etiopia]] eta [[Albania]] inbaditu zituen, eta [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] [[Francisco Franco|Francori]] laguntza eman zion. [[1940]]an, [[Bigarren Mundu Gerra]]n, [[Adolf Hitler|Hitlerren]] alde jarri zen. Gerran Italiak izan zituen hondamendi militarren ondorioz, Kontseilu Faxista Nagusiak atxilotu egin zuen [[1943]]an. Mussolini kargutik kendu eta haren ordez [[Pietro Badoglio]] ezarri zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Philip|abizena=Morgan|izenburua=Italian fascism, 1915-1945|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/55210691|edizioa=2nd ed|isbn=1-4039-3251-4|pmc=55210691|sartze-data=2021-05-19}}</ref> Atxilotuta, [[Madeleine uharteak|Maddalena uhartera]] eraman zuten; bertan bere buruaz beste egiten saiatu zen, aliatuen esku jar ez zezaten, baina [[Schutzstaffel|SSetako]] komando batek askatu zuen. Italiako iparraldean [[Italiako Errepublika Soziala|Saloko Errepublika]] faxista aldarrikatu zuen, eta zapalkuntza latza bideratu zuen. Aliatuak Italian barrena aurrera zihoazela eta, alemaniarren babesa galdu zuenean, [[Suitza]]ra ihes egin nahi izan zuen, baina Italiako erresistentziako talde batek atxilotu eta, [[Clara Petacci]] neska-lagunarekin batera, [[Fusilatze|fusilatu]] zuen, 1945eko apirilaren 28an. == Mussoliniren kanpo-politika == Mussolini boterera iritsi baino lehen ere, Italiak [[Mediterraneoa]]n eta [[Balkanak|Balkanetan]] zuen eragina hedatu nahi zuen, eta Afrikan [[italiar Inperioa|inperio kolonial]] bat sortu. Gainera, 1919-1920ko [[Parisko Bake Biltzarra (1919)|Parisko Bake Konferentziak]] (Italian "garaipen mutilatu" izenaz ezaguna) eragindako etsipenak berekin ekarri zuen italiar errebisionismoa. Mussolinik helburu horiek suspertu egin zituen eta kanpo-politika oportunista bultzatu, Italia potentzia bilakatzeko helburuaz. 1920tik 1930era bitartean, [[Saint-Germaingo Ituna|Saint-Germaineko Ituna]] eta Balkanen gaineko politika berraztertzen saiatu zen, baina apenas sortu zuen emaitzarik, [[Rijeka|Fiume]] okupatzea (1924) eta Albaniarekin adiskidetasun-itun bat sinatzea (1926) izan ezik (itun horrek Italiaren [[estatu satelite]] bilakatu zuen [[Albania]]). 1930eko hamarkadaren erdialdetik aurrera, Mussolinik joera argiro espantsionista hartu zuen, eta [[Hirugarren Reicha|Alemaniarekin]] aliantza bat egin zuen. 1935-1936an, italiar tropek Etiopia inbaditu zuten. [[Nazioen Liga|Nazioen Elkarteak]] konkista hura gaitzetsi egin zuen. Erresuma Batua eta Frantzia Mussolinirengandik urruntzen joan ziren, eta italiar agintaria Hitlerrengana hurbiltzen hasi. Italiaren eta Alemaniaren arteko harremana estutu egin zen, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] partu hartuta, [[Ardatzeko potentziak|Erroma-Berlin Ardatza]] sortu zutenean (1936). == Mussoliniren botereak 1925ean == [[Fitxategi:Mussolini e Petacci a Piazzale Loreto, 1945.jpg|thumb|left|Ezkerretik eskuinera, Nicola Bombacci politikari komunista ohiaren, Benito Mussoliniren, Clara Petacci haren maitale fidelaren, Alessandro Pavolini ministroaren eta Achille Starace politikari faxistaren gorpuak, Loreto plazan (Milan), 1945ean.]] "[[Botere betearazle]]aren agintari gorena da: bere [[ministro]]ak aukeratzen ditu, eta ministro horiek [[erantzukizun]]a dute bai [[errege]]aren aurrean, bai bere aurrean; hark erabakitzen du zenbat ministerio izango diren, eta bere gain har ditzake hainbat ministerio; errege-[[familia]]ko kideen tutoretzako kontseiluan parte hartzen du eta [[koroa]]ren txanbelan funtzioa betetzen du; ganberek ezin dute inolako gairik eztabaidatu, hark aldez aurretik baimenik ematen ez badu; bi ganberetako batek [[lege]]-proiekturen bat baztertzen badu, berriro aurkez dezake hiru hilabeteko epea igaro ostean (...). Inork [[gobernu]]buruaren bizitzaren, osotasun fisikoaren edota [[askatasuna (argipena)|askatasunaren]] aurka egiten badu, gutxienez hamabost urteko [[espetxe]]-zigorra izango du; eta [[atentatu]]a hilgarria bada, [[heriotza]]-zigorra ezarriko zaio. Inork gobernuburua [[irain]]tzen badu, bai hitzez, bai ekintzez, sei eta hogeita hamar hilabete bitarteko espetxe-zigorra izango du." 1925eko abenduaren 24ko legea. == Duce == “Duce” da Benito Mussolini lider faxistak erabili zuen ezizen propagandistikoa politika italiarrean 1925etik 1945era parte hartu zuen bitartean. === Terminoaren jatorria === Terminoa [[latin klasiko]]ko ''dux'' hitzetik dator. ''Duco'' ("gidatzen dut") aditza jatorri duen ''dux'' hitzak jeneralaren maila militarrari egiten zion erreferentzia. Historian zehar elea behin baino gehiagotan erabili izan da zenbait pertsonaiari erreferentzia egiteko, besteak beste, Benito Mussoliniri. Lehen Mundu Gerran terminoa egunerokotasuneko hizkeran erabat onartuta zegoen eta askotan erabili izan zen propaganda periodistiko gisa. Mussolini jada ezaguna izanik, askotan egin zitzaion erreferentzia aldizkarietan ezizen harekin. === Terminoaren erabilera === Alderdi faxistaren sorrerakin, terminoa mugimendu horren lider Benito Mussoliniri erreferentzia egiteko hasi zen erabiltzen soilik. Hala, ''duce'' eta ''dux'' terminoak askotan ageri ziren propaganda faxistan. Mussolini boterean jardun zen bitartean, haren karguari erreferentzia egiteko izena ''Duce'' izan zen, baina kargua utzi ostean, hala ere, ''Duce'' izenaz ezaguna izaten segitu zuen, 1945ean fusilatu zuten arte. == Erreferentziak == {{ lur | data=2015/2/15}} <references /> == Kanpo estekak == {{bizialdia|1883ko|1945eko|Mussolini, Benito}} {{Italiako lehen ministroak}} [[Kategoria:Italiako faxistak]] [[Kategoria:Italiako politikariak]] [[Kategoria:Diktadoreak]] [[Kategoria:Bigarren Mundu Gerrako politikariak]] [[Kategoria:Lehen Mundu Gerrako militarrak]] [[Kategoria:Fusilatuak]] [[Kategoria:Exekutatutako italiarrak]] [[Kategoria:Italiako ateoak]] [[Kategoria:Maltako Zaldunak]] [[Kategoria:Exekutatutako politikariak]] [[Kategoria:Benito Mussolini]] [[Kategoria:Filmatutako heriotzak]] pw0a7ylas0c3pfqjefj4hdwakputnu5 10002792 10002791 2024-12-17T22:36:21Z Treuiller 59723 Mussolini mendi hartan preso egon zen, ez uharte kanadar hartan! 10002792 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}'''Benito Amilcare Andrea Mussolini''' (Dovia di Predappio, [[Forlì-Cesenako probintzia]], [[Emilia-Romagna]], [[1883]]ko [[uztailaren 29]]a - Giulino di Mezzegra, [[Comoko probintzia]], [[Lombardia]], [[1945]]eko [[apirilaren 28]]an) italiar politikari, kazetari, eta [[Alderdi Nazional Faxista]]ren burua izan zen. [[1922]]-[[1943]] bitartean [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresumako]] lehen ministroa izan zen. == Bizitza == Benito Amilcare Andrea Mussolini, ''Duce'' ezizenaz ezaguna, 1883ko uztailaren 29an  jaio zen. Aita Alessandro Mussolini lider sozialista ezaguna zen; Rosa Maltoni ama, aldiz, kontserbadoreagoa. Dovian hasi zituen ikasketak, baina zenbait arazo eta liskarren ondorioz askotan aldatu behar izan zuen ikastetxez. Hala, [[Forlimpopoli]]n ikasten ari zela, sozialismora hurbiltzen hasi zen eta [[Italiako Alderdi Sozialista]]ra aurkeztu zuen bere burua. 1902an [[Suitza]]ra ihes egin zuen soldaduskara joan behar ez izateko eta han zela herririk herri eta lanez lan ibili zen bizi irauteko. Suitzan bi aldiz atxilotu zuten. 1904an Italiara itzuli eta soldaduska egitera joan zen. Ondoren, irakasle lanetan aritu zen, baina ez zuen bere militantzia kutsu hori atzean utzi eta berriz ere espetxeratua izan zen zenbait aldiz. Hurrengo urteetan zenbait aldizkaritan lanean jardun eta sozialismoari buruz zuen ezagutza zabaltzeari ekin zion. Urte haietan, berriz ere, pare bat aldiz atxilotua izan zen. [[1900]]. urtean Alderdi Sozialistan sartu zen, eta 1912an [[Avanti! (egunkaria)|''Avanti!'']] alderdi sozialistaren aldizkari ofizialaren zuzendari izendatu zuten. 1914an [[Lehen Mundu Gerra]] piztu zen eta hasiera batean, Italiak gerran neutral agertu behar zuela defendatzen bazuen ere, urte berean iritziz aldatu eta hala adierazi zuen publikoki ''Avanti!''-n argitaratutako artikulu batean. Horren ondorioz, haren zuzendaritzatik apartatu eta Alderdi Sozialistatik kanporatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=R. J. B.|abizena=Bosworth|izenburua=Mussolini|argitaletxea=Península|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/433208684|edizioa=1a. ed|isbn=84-8307-586-5|pmc=433208684|sartze-data=2021-05-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mussolini 1883-1915 : triumph and transformation of a revolutionary Socialist|data=2016|url=https://www.worldcat.org/oclc/960048794|isbn=978-1-137-53487-3|pmc=960048794|sartze-data=2021-05-18}}</ref> Gerora, [[Il Popolo d’Italia|''Il Popolo d’Italia'']] izena zuen egunkari ultranazionalista sortu zuen. 1915ean frontera joan zen; gerra merituen ondorioz mailaz igo zuten eta 1917an Italiara itzuli zen gerran zauritua izan ostean. Mussolini gerratik pasa ondoren, ''Il Popolo d’Italia''ren joera nazionalista eta inperialista hazi egin zen. Gerra amaitu eta gero, Mussolinik Italiak [[Versaillesko Ituna (1919)|Versallesko Itunarekiko]] zituen desadostasunak aprobetxatu zituen, italiarrak bere alde jartzeko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Martin|abizena=Clark|izenburua=Mussolini|argitaletxea=Biblioteca Nueva|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/1108536940|isbn=978-84-16095-12-4|pmc=1108536940|sartze-data=2021-05-18}}</ref> [[1919|1919an,]] [[Alkandora beltzak|Fasci Italiani di Combattimento]] sortu zituen, [[1921]]ean eratu zen [[Alderdi Nazional Faxista]]ren oinarri izan zirenak. Mussolinik poliki-poliki botere nabaria bereganatu zuen. Hala, Italia krisi ekonomiko eta politiko latzean sartuta zegoenez, sektore kontserbadoreak haren alde jarri ziren. Gerraosteko italiar suminari probetxu ateraz, [[1922]]ko urrian [[Erromarako Martxa]] antolatu zuen milaka [[Alkandora beltzak|Alkandora beltzekin]], terrorismo anarkistaren biktimen omenez eta horrela, bere burua komunista eta sozialisten aurkakotzat aurkeztu ahal izan zuen. Egun batzuk geroago, [[Viktor Emanuel III.a Italiakoa|Viktor Emanuel III.a]] erregeak gobernua antolatzeko agindua eman zion. [[Antzinako Erroma]]ko buruzagi militarren antzera, ''duce'' ([[latin]]ez: ''dux'', «gidaria») titulua hartu zuen eta legez kanpo utzi zituen alderdi eta sindikatu ez faxista guztiak eta indarrik gabe prentsa askatasuna. [[1925]]<nowiki/>ean eman zion hasiera erregimen faxistaren diktadurari. 1925 eta 1929 urteen tartean diktadura faxistaren oinarria ezarri zen eta ondorengo urteetan ildo beretik segitu zuen Italiak. 1935-1940 urteean kanpo politika oldarkor bati ekin zioten eta zenbait liskar izan zituzten, horien artean, [[Etiopia]] eta [[Albania]] inbaditu zituen, eta [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] [[Francisco Franco|Francori]] laguntza eman zion. [[1940]]an, [[Bigarren Mundu Gerra]]n, [[Adolf Hitler|Hitlerren]] alde jarri zen. Gerran Italiak izan zituen hondamendi militarren ondorioz, Kontseilu Faxista Nagusiak atxilotu egin zuen [[1943]]an. Mussolini kargutik kendu eta haren ordez [[Pietro Badoglio]] ezarri zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Philip|abizena=Morgan|izenburua=Italian fascism, 1915-1945|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/55210691|edizioa=2nd ed|isbn=1-4039-3251-4|pmc=55210691|sartze-data=2021-05-19}}</ref> Atxilotuta, [[Gran Sasso d'Italia|Gran Sasso]]<nowiki/>ra eraman zuten; bertan bere buruaz beste egiten saiatu zen, aliatuen esku jar ez zezaten, baina [[Schutzstaffel|SSetako]] komando batek askatu zuen. Italiako iparraldean [[Italiako Errepublika Soziala|Saloko Errepublika]] faxista aldarrikatu zuen, eta zapalkuntza latza bideratu zuen. Aliatuak Italian barrena aurrera zihoazela eta, alemaniarren babesa galdu zuenean, [[Suitza]]ra ihes egin nahi izan zuen, baina Italiako erresistentziako talde batek atxilotu eta, [[Clara Petacci]] neska-lagunarekin batera, [[Fusilatze|fusilatu]] zuen, 1945eko apirilaren 28an. == Mussoliniren kanpo-politika == Mussolini boterera iritsi baino lehen ere, Italiak [[Mediterraneoa]]n eta [[Balkanak|Balkanetan]] zuen eragina hedatu nahi zuen, eta Afrikan [[italiar Inperioa|inperio kolonial]] bat sortu. Gainera, 1919-1920ko [[Parisko Bake Biltzarra (1919)|Parisko Bake Konferentziak]] (Italian "garaipen mutilatu" izenaz ezaguna) eragindako etsipenak berekin ekarri zuen italiar errebisionismoa. Mussolinik helburu horiek suspertu egin zituen eta kanpo-politika oportunista bultzatu, Italia potentzia bilakatzeko helburuaz. 1920tik 1930era bitartean, [[Saint-Germaingo Ituna|Saint-Germaineko Ituna]] eta Balkanen gaineko politika berraztertzen saiatu zen, baina apenas sortu zuen emaitzarik, [[Rijeka|Fiume]] okupatzea (1924) eta Albaniarekin adiskidetasun-itun bat sinatzea (1926) izan ezik (itun horrek Italiaren [[estatu satelite]] bilakatu zuen [[Albania]]). 1930eko hamarkadaren erdialdetik aurrera, Mussolinik joera argiro espantsionista hartu zuen, eta [[Hirugarren Reicha|Alemaniarekin]] aliantza bat egin zuen. 1935-1936an, italiar tropek Etiopia inbaditu zuten. [[Nazioen Liga|Nazioen Elkarteak]] konkista hura gaitzetsi egin zuen. Erresuma Batua eta Frantzia Mussolinirengandik urruntzen joan ziren, eta italiar agintaria Hitlerrengana hurbiltzen hasi. Italiaren eta Alemaniaren arteko harremana estutu egin zen, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] partu hartuta, [[Ardatzeko potentziak|Erroma-Berlin Ardatza]] sortu zutenean (1936). == Mussoliniren botereak 1925ean == [[Fitxategi:Mussolini e Petacci a Piazzale Loreto, 1945.jpg|thumb|left|Ezkerretik eskuinera, Nicola Bombacci politikari komunista ohiaren, Benito Mussoliniren, Clara Petacci haren maitale fidelaren, Alessandro Pavolini ministroaren eta Achille Starace politikari faxistaren gorpuak, Loreto plazan (Milan), 1945ean.]] "[[Botere betearazle]]aren agintari gorena da: bere [[ministro]]ak aukeratzen ditu, eta ministro horiek [[erantzukizun]]a dute bai [[errege]]aren aurrean, bai bere aurrean; hark erabakitzen du zenbat ministerio izango diren, eta bere gain har ditzake hainbat ministerio; errege-[[familia]]ko kideen tutoretzako kontseiluan parte hartzen du eta [[koroa]]ren txanbelan funtzioa betetzen du; ganberek ezin dute inolako gairik eztabaidatu, hark aldez aurretik baimenik ematen ez badu; bi ganberetako batek [[lege]]-proiekturen bat baztertzen badu, berriro aurkez dezake hiru hilabeteko epea igaro ostean (...). Inork [[gobernu]]buruaren bizitzaren, osotasun fisikoaren edota [[askatasuna (argipena)|askatasunaren]] aurka egiten badu, gutxienez hamabost urteko [[espetxe]]-zigorra izango du; eta [[atentatu]]a hilgarria bada, [[heriotza]]-zigorra ezarriko zaio. Inork gobernuburua [[irain]]tzen badu, bai hitzez, bai ekintzez, sei eta hogeita hamar hilabete bitarteko espetxe-zigorra izango du." 1925eko abenduaren 24ko legea. == Duce == “Duce” da Benito Mussolini lider faxistak erabili zuen ezizen propagandistikoa politika italiarrean 1925etik 1945era parte hartu zuen bitartean. === Terminoaren jatorria === Terminoa [[latin klasiko]]ko ''dux'' hitzetik dator. ''Duco'' ("gidatzen dut") aditza jatorri duen ''dux'' hitzak jeneralaren maila militarrari egiten zion erreferentzia. Historian zehar elea behin baino gehiagotan erabili izan da zenbait pertsonaiari erreferentzia egiteko, besteak beste, Benito Mussoliniri. Lehen Mundu Gerran terminoa egunerokotasuneko hizkeran erabat onartuta zegoen eta askotan erabili izan zen propaganda periodistiko gisa. Mussolini jada ezaguna izanik, askotan egin zitzaion erreferentzia aldizkarietan ezizen harekin. === Terminoaren erabilera === Alderdi faxistaren sorrerakin, terminoa mugimendu horren lider Benito Mussoliniri erreferentzia egiteko hasi zen erabiltzen soilik. Hala, ''duce'' eta ''dux'' terminoak askotan ageri ziren propaganda faxistan. Mussolini boterean jardun zen bitartean, haren karguari erreferentzia egiteko izena ''Duce'' izan zen, baina kargua utzi ostean, hala ere, ''Duce'' izenaz ezaguna izaten segitu zuen, 1945ean fusilatu zuten arte. == Erreferentziak == {{ lur | data=2015/2/15}} <references /> == Kanpo estekak == {{bizialdia|1883ko|1945eko|Mussolini, Benito}} {{Italiako lehen ministroak}} [[Kategoria:Italiako faxistak]] [[Kategoria:Italiako politikariak]] [[Kategoria:Diktadoreak]] [[Kategoria:Bigarren Mundu Gerrako politikariak]] [[Kategoria:Lehen Mundu Gerrako militarrak]] [[Kategoria:Fusilatuak]] [[Kategoria:Exekutatutako italiarrak]] [[Kategoria:Italiako ateoak]] [[Kategoria:Maltako Zaldunak]] [[Kategoria:Exekutatutako politikariak]] [[Kategoria:Benito Mussolini]] [[Kategoria:Filmatutako heriotzak]] 9ke4130mpcgzglbg8bm2xp05m45c1h8 0 9717 10002728 9976061 2024-12-17T20:23:57Z Ketxus 41163 /* Bibliografia */ Erreferentziak gehitzea 10002728 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Literatura}} {{Biografia infotaula automatikoa |jaiotza data= [[circa|c.]] [[1480]] |heriotza data= [[circa|c.]] [[1545]] |irudia = Ikusgela – Bernart Etxepare eta XVI. mendeko literatura.webm|thumbtime=61 |irudi oina = {{ikusgela}} Bernart Etxepareren bizitza eta obra azaltzen dituen bideoa.<br/> }} '''Bernart Etxepare'''<ref>EIMA: [https://web.archive.org/web/20131215005445/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> ([[Duzunaritze-Sarasketa|Sarasketa]], [[Nafarroa Beherea]], [[1480]] inguru<ref name="Auñamendi Eusko Entziklopedia">[http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee43824 «Etxepare, Bernat»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''.</ref> – heriotza leku ezezaguna, [[1560]] inguru<ref name="Auñamendi Eusko Entziklopedia"/>) [[euskara]]zko lehen liburu inprimatuaren [[idazle]]a izan zen. Apaiza zenez, [[mosen]] trataera ematen zaio askotan. == Bizitza == Gutxi dakigu Bernart Etxepareren bizitzaren inguruan. [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] [[Donibane Garaziko kantonamendua|Garaziko]] eskualdekoa zen. [[Duzunaritze-Sarasketa|Sarasketan]] jaio zela uste da, [[XV. mendea]]ren azken aldean ([[1475|1480]] inguruan), [[Nafarroako erresuma]] oraindik independentea zenean, eta bizitza gehiena ere Garazi aldean eman zuen, [[Eiheralarre]]ko erretore eta [[Donibane Garazi]]ko bikario izan baitzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Idazleen Elkartea|url=https://www.idazleak.eus/espanol/popup/bernart-etxepare|aldizkaria=www.idazleak.eus|sartze-data=2019-06-04}}</ref> Seme bat izan zuela jakinarazi zen 2024an, ikerketa batean aurkitutako datuetan oinarrituta.<ref>{{Erreferentzia|url= https://www.berria.eus/kultura/bernart-etxeparek-izandako-amodio-eta-politika-bizipenak-azaleratu-ditu-danserie-ensemble-taldeak-haren-obra-musikatzeko-egindako-ikerketa-lanean_2133742_102.html|izenburua= Bernart Etxeparek izandako amodio eta politika bizipenak azaleratu ditu Danserie Ensemble taldeak |egunkaria=[[BERRIA]]| data= 2024-11-19|sartze-data=2024-11-21}}</ref> [[Nafarroako Erresuma]]n [[1512]]tik aurrera izan ziren gerrak eta istiluak gertutik bizitzea egokitu zitzaion. Agiriak badira frogatzen dutenak [[1516]]an, [[Henrike II.a Nafarroakoa]]k, [[Fernando II.a Aragoikoa]] erregearen aurka, Donibane setiatu zuenean Etxepare han zela. Poema batean azaltzen duenez, preso egon zen [[Bearno|Biarnon]] Nafarroako erregearen aginduz, segur aski Gaztelako erregearen alde egin zuelako akusazio pean. Atxilotzearen arrazoiak ez daude oso garbi: batzuen iritziz, garai hartako gatazkan Gaztelako erregearen alde jokatu izana leporatuko zioten. Beste batzuek, ordea, arrazoi politikoak bainoago, moralak izango zirela uste dute.{{#tag:ref|Jose Luis Orella Martínez historialariak ''LVP'' liburuko [[Patxi Altuna]]k paratutako [[edizio kritiko]]an<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernart|abizena=Dechepare|izenburua=Linguae vasconum primitiae|argitaletxea=Real Academia de la Lengua Vasca - Euskaltzaindia|data=1980|url=https://www.worldcat.org/oclc/12161356|edizioa=Edizio kritikoa / Patxi Altunak paratua|isbn=84-271-1200-9|pmc=12161356|sartze-data=2022-07-07}}</ref> aipatzen du [[Julien Vinson]]ek uste zuela arrazoi moralak zirela atxiloketaren kausa. Jose Luis de Orella, ordea, hipotesi politikoaren alde agertzen da LVPko edizio kritiko horren [[hitzaurre]]an.|group="oh"}} Egileak berak bere buruari hika eginez eskaintzen dion XIII. poeman, MOSEN BERNART ETXEPAREREN KANTUIA poeman, irakur daiteke kontuari buruz dagoen testu bakarra. Hala ere, Etxeparek ozen aldarrikatu zuen bere errugabetasuna. Horren ondoren, poema liburua idatzi eta argitaratu egin zioten. Sasoi hartarako ez zen gutxi, [[euskara]]zko lehenbizikoa zela kontuan izanik. [[Bordele]]n plazaratu zen [[1545]]ean liburua, ''[[Linguae vasconum primitiae]]'' izenburuarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Linguae Vasconum Primitiae - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/linguae-vasconum-primitiae/ar-88351/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2019-06-04}}</ref> Izenburuan bertan, hitzaurrean eta amaierako poemetan agerian uzten du Etxeparek lehen [[euskal idazle]]a dela. Euskarari "kanpora, plazara dantzara" irteteko agintzen dio, eta euskaldunek ere bide berriak urra ditzaten nahi du, moldiztegiaren bitartez, euren burua erakutsiz. == ''Linguae vasconum primitiae'' == {{sakontzeko|Linguae vasconum primitiae}} [[Fitxategi:Lingue vasconum primitiae.gif|thumb|200px|''Linguae vasconum primitiae'' liburuaren azala.]] Hamabost poemaz osatutako bilduma bat da, 52 orrialde guztira, eskaintza moduko hitzaurre labur batekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernard (1480?-15 ) Auteur du texte|abizena=Dechepare|izenburua=Linguae Vasconum primitiae / per dominum Bernardum Dechepare, rectorem Sancti Michaelis veteris|hizkuntza=FR|data=1545|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8609513p|sartze-data=2019-09-30}}</ref> [[Latin]]ezko izenburu horrek «euskararen hastapenak» esan nahi du. Lehenengo poema luzean gai erlijiozkoa darabil, hurrengo hamaiketan amodiozkoa,<ref>{{erreferentzia|izena= René |abizena= Lafon|izenburua= Sur la versification de Dechepare |aldizkaria= BRSVAP |alea= 13 |orrialdea= 387-393 |urtea= 1957}}</ref> sarri gordintasun betean azaldua. Hamahirugarren poema autobiografikoa da (kartzelako egonaldia), eta azken bietan euskararen goraipamena egiten du, lehen aldiz inprimategira eramaten zelako bozkarioz betea. Euskara Garazikoa da ia oso-osorik, eta neurkerari dagokionez, gehienetan, 15 silabako bertso-lerro luzeak ontzen ditu bi ataletan banatuak. Bertso-moldea eta gaien erabilera herrikoia da erabat, eta antz handia du herri-lirikarekin. [[Aurelia Arkotxa]]k egindako analisi paratestual eta materialaren arabera, liburuaren estalia XVI. mendekoa zen, eta bi azaletan agertzen zen armarria [[Luis I.a Borboi-Condékoa|Luis I.a Borboi-Condéko]] gerlari [[Kalbinismo|kalbinistarena]] zen, [[Joana III.a Nafarroakoa|Joana III.a Albretekoa]] Nafarroako erreginaren koinatua zena.<ref>{{erreferentzia|url=https://artxiker.ccsd.cnrs.fr/file/index/docid/799887/filename/Arkotxa_ASJU_2011.pdf|izenburua="Linguae Vasconum Primitiae”-ren peritestualitateaz etaeuskararen gramatizazioaren primiziaz.|sartze-data=2011|egunkaria=|aldizkaria=ASJU|abizena=Arkotxa|izena=Aurelia|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref> Zenbaitek [[Juan Ruiz|Hitako artziprestearen]] eta Etxepareren arteko kidetasuna azpimarratu du. Hain zuzen ere, [[Eduardo Gil Bera]]ren arabera, [[Yon Etxaide]] izan zen bi idazleak lotzen lehenbizikoa bere ''Amasei seme Euskalerri'ko'' liburuan ([[1955]]), ondoren [[Koldo Mitxelena]]k jarraitu ziolarik, azkenerako literatura historiografian ohiko iritzi bilakatu arte.<ref>{{erreferentzia|abizena= Gil Bera|izena= Eduardo |url= http://andima.armiarma.eus/maza/maza0208.htm |izenburua= Melior fortuna |aldizkaria= [[Mazantini]] |alea= 2 |urtea=1992}}</ref> [[Luis Villasante|Villasanteren]] arabera, ''«Quien lee a Dechepare y conoce por otra parte a otra gran figura de la literatura castellana medieval, al famoso arcipreste de Hita y su Libro del Buen Amor, no se puede resistir a la idea del gran parecido o analogía que existe entre ambos. El arcipreste de Hita canta en su libro los dos amores, el amor bueno o de Dios, pero canta y describe también, y en forma bien libre por cierto, el amor malo o mundano. Lo mismo viene a hacer Dechepare»''.<ref>{{erreferentzia|izena= Luis |abizena= Villasante|izenburua= Historia de la Literatura Vasca |lekua= Arantzazu |urtea= 1979}}</ref> Baina, eraginei dagokienez, ezin dira ahaztu beste zenbait poeta ere, [[François Villon]], [[Clément Marot]] eta [[Proventza]]ko [[trobadore]]ak, esaterako. Etxepareren lana [[Patxi Altuna]]k honela laburbildu zuen: {{esaera2|Tradizio luze baten ondorengoa da, noski, gure poeta, ez bat-batean sortu eta erpina jo duen bertsogintza dotore eta bikainaren fruitua. Lehenagokorik ez dugu ezagutzen, baina izan zuen nahitaez. Horrelako poetarik eta batez ere horrelako bertsogintzarik ez da sortzen, ezin daiteke sor, goizetik gauera. Hori egia. Baina aldi berean Etxepareren ondorengoen artean gure poetak bezalako bertso eder, zailu eta apainik —formaz ari bainaiz—, 4/4//4/3 eskemari harenak bezain hertsiki loturik, aho hizkeraren hitz andanei hark adina begiramen izan dienik, hitz batez esateko, egunoroko euskarari hark bezain bortxa gutxi eragin dionik, nekez aurki daiteke; gauzak diren bezala esateko, nekez aurkitu bakarrik ez; ez da erabat, nik ez dut bederen ezagutzen, gerokoen artean puntu horretan haren kidekorik. [[Joanes Etxeberri Ziburukoa|Ziburuko Etxeberriri]], bakarra aipatzeko, alde izugarria kentzen dio. Eta hau ere tradizio hari baten, luzeagoaren, seme zen, noski. Badu Etxeparek, beraz, lehendik hartuari bere aldetik erantsi dion balio, gaitasun eta dohain franko ere; badu, agian, berari bakarrari, bere etorriari, goi argi edo goi arnasari, dagokion alderdirik ere. Tradizioari asko zor dio haren bertsogintzak, baina hark euskal bertsogintzari ekarria ere ez da inola urri izan|<ref>{{erreferentzia|izena= Patxi |abizena= Altuna|url= https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/6756.pdf |izenburua=''Linguae Vasconum Primitiae de Bernard Etxepare''. Edizio Kritikoa |argitaletxea= [[Euskaltzaindia]]}}</ref>}} === ''Heuscara ialgui adi campora'' === [[Fitxategi:Bernart Etxepare - Oroitarria - Duzunaritze.jpg|thumb|Bernart Etxepareren omenezko oroitarriaren inaugurazio ekitaldia, haren sorterriko udalerrian (2023ko iraila)]] [[Fitxategi:Bernart Etxepare - Oroigarria (Eiherelarre) - Ukitua.jpg|thumb|Bernart Etxepareren omenezko plaka, [[Eiheralarre]]n (digitalki ukitua)]] ''Linguae vasconun primitiae'' lanaren amaierako [[kontrapas]]aren hasierak honela dio: <poem> ''Heuscara ialgui adi campora'' ''Garacico herria'' ''Benedica dadila'' ''Heuscarari eman dio'' ''Behar duyen thornuya.'' ''Heuscara'' ''Ialgui adi plaçara'' ''Berce gendec vste çuten'' ''Ecin scriba çayteyen'' ''Oray dute phorogatu'' ''Enganatu cirela.'' ''Heuscara'' ''Ialgui adi mundura'' </poem> [[Xabier Lete]]k 1960ko hamarkadan musikan ezarri zion, nahiz eta disko eran geroago ikusi zuen argia (''Xabier Lete'' diskoan, Elkar, 1974). Harrezkero, ''Kontrapas'' euskal literaturaran eta kantuan klasiko handi bilakatu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kontrapas – Bernart Etxepare - 1545|url=http://www.bilketa.eus/eu/bildumak/testu-hautatuak/536-kontrapas-bernart-etxepare-1545|aldizkaria=www.bilketa.eus|sartze-data=2019-06-04}}</ref> == Hizkera eta euskara == Etxepareren hizkerak hizkuntzalari eta aditu askoren interesa piztu du. Etxeparek, [[Leizarraga]]k ez bezala, ez zuen euskara batu batekiko kezkarik. Beraz, bere obra idazteko, zekien euskara bakarra aukeratu zuen: ekialdeko behe-nafarrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskalkiak edo hizkelkiak hizkuntza baten aldaera edo barietateak dira - Eusko Jaurlaritza - Euskadi.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza//contenidos/informacion/euskalkiak/eu_7405/euskalkiak.html|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2019-06-04}}</ref> Etxeparek berezko ezaugarri batzuk zituen:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxepare - hiru|url=https://www.hiru.eus/eu/literatura-vasca/etxepare|aldizkaria=www.hiru.eus|sartze-data=2019-06-04}}</ref> * Bokalarteko ''r'' eta ''h'' mutu egiten ditu batzuetan. * Hasierako ''h'' mutu egiten du batzuetan. * Ez du -''a'' mugatzailea ipintzen. Oro har, Etxepareren ortografia nahiko irregularra da, eta hori ahozko hizkuntzan oinarritu den seinale da; izan ere, haren liburua euskaraz argitaratutako lehena izan zenez, ez zuen euskara idatziaren eredurik. == Oharrak == <references group="oh" /> == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-28}} {{ lur | data=2012-10-01}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} * [[Patri Urkizu|Urkizu, Patri]]: ''Bernat Etxepare: albiste gehiago bere bizitzaz eta Linguae Vasconum Primitiae (154) liburuaren berrirakurketa''. - [[Egan (aldizkaria)|Egan]], 2015-3/4, 17-44 == Ikus, gainera == * ''[[Linguae vasconum primitiae]]'' * [[Euskal literatura]] * [[Nafarroa Behereko idazleak]] * [[Etxepare Euskal Institutua]] * [[Mosen Bernat Etxepare 1545]] diskoa [[Oskorri]]rena ([[1977]]). == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20091226083706/http://www.vc.ehu.es/gordailua/Etxepare_1.htm ''Linguae vasconum primitiæ'', testu osoa] * ''[https://www.booktegi.eus/liburuak/linguae-vasconum-primitiae-euskaldunon-hizkuntzaren-hasikinak/ Linguae Vasconun primitiae. Euskaldunon Hizkuntzaren Hasikinak],'' euskara batuan. * [http://www.susa-literatura.eus/cgi-bin/liburuok.pl?lib=narr69 ''Beñat Dardo'', nobela osoa] * [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskorri?diskoa=mosen-bernat-etxepare-1545 Mosen Bernat Etxepare 1545] diskoaren datuak [http://www.badok.eus badok] webgunean (hitzak, abestien datuak, Sautrela kanta entzungai...) * [https://www.berria.eus/kultura/bernart-etxeparek-izandako-amodio-eta-politika-bizipenak-azaleratu-ditu-danserie-ensemble-taldeak-haren-obra-musikatzeko-egindako-ikerketa-lanean_2133742_102.html Uxue Rey Gorraiz: "Bernart Etxeparek izandako amodio eta politika bizipenak azaleratu ditu Danserie Ensemble taldeak", ''Berria'', 2024/11/20.] {{Bizialdia|1475eko|1560ko hamarkadako|Etxepare, Bernart}} [[Kategoria:Duzunariztar-sarasketarrak]] [[Kategoria:Pizkundeko idazleak]] [[Kategoria:Nafar-lapurtera]] [[Kategoria:Nafarroa Behereko idazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Nafarroa Behereko apaizak]] [[Kategoria:Idazle katolikoak]] [[Kategoria:Pizkundeko euskal literatura]] [[Kategoria:Euskarazko poetak]] 6y9vv9ouvm32gyfal0c2jwl3qdo6glg 0 10497 10002386 9914434 2024-12-17T12:55:08Z 88.11.74.234 10002386 wikitext text/x-wiki {{wikipedia1000}} {{biografia infotaula automatikoa}} '''Mahatma Gandhi''' creator of p0rnhub({{lang-as|મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી|Mohandās Karamchand Gā̃dhī}}; Porbandar, [[India]], 1869ko urriaren 2a - [[New Delhi]], India, 1948ko urtarrilaren 30a) abokatua,<ref>{{erreferentzia|izena=B. R.|abizena=Nanda (2019|urtea=2019|izenburua="Mahatma Gandhi"|argitaletxea=Encyclopædia Britannica|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> politikaria<ref>{{erreferentzia|izena=Debjani, John|abizena=Ganguly, Docker|urtea=2008|izenburua=Rethinking Gandhi and Nonviolent Relationality: Global Perspectives|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 4–|ISBN=978-1-134-07431-0|hizkuntza=En}}</ref> eta buruzagi erlijiosoa izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Anthony J|abizena=Parel|urtea=2016|izenburua=Pax Gandhiana: The Political Philosophy of Mahatma Gandhi|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 202–|ISBN=978-0-19-049146-8|hizkuntza=En}}</ref> '''Mahātmā Gandhi''' izenaz egin zen ezaguna ([[sanskrito]]z: ''{{lang|sa|mahā ātmā}}'', «arima handia»), Gandhik berak izen hori gaitzetsi zuen arren. [[India]]ko estatuaren sortzaileetariko bat izan zen, eta ''Bapu ''izena ere ematen diote han, [[gujaratera]]z બાપુ ''bāpu ''hitzak «aita» esan nahi baitu. Gandhiren filosofiak [[bakezaletasun]]a iraultzarako bitarteko gisa aldarrikatzen du. Bizitza osoan, mota guztietako [[indarkeria eza|indarkeriaren aurka]] egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ronald Stuart|abizena=McGregor|urtea=1993|izenburua=The Oxford Hindi-English Dictionary.|url=https://archive.org/details/oxfordhindiengli00mcgr_0|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=p. 799|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-864339-5|hizkuntza=En}}</ref> Ekonomiari buruz, uste zuen kapitala ez dela lanaren gainetik jarri behar, ezta alderantziz ere, bi ideiak arriskutsuak zirelako. Oreka aurkitu behar zen, biak zirelako garrantzi handikoak garapenerako. Oso bizimodu apala izan zuen, soinean zeramatzan arropak berak egiten zituen. [[Barazkizaletasun|Begetarianoa]] zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=Gandhi|argitaletxea=|orrialdea=p. 172|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[XIX. mendea]]n erreforma garrantzitsuak gertatu ziren [[India]]n. Mugimendu horiek [[hinduismo]] tradizionala, erreforma sozial eta ideia politiko berriekin elkartzea zuten helburu. Arlo horretan, Gandhik eragin handia izan zuen. 1918tik aurrera, indiar mugimendu nazionalistaren buruzagia izan zen. Borrokatzeko metodo berriak ezarri (grebak, gose grebak) eta borroka armatuari uko egin zion, britainiar dominatzaileei eusteko bakezaletasuna bultzatuz. Kontzientziari egin behar zitzaion so eta [[desobedientzia zibil]]a ere aldarrikatu zuen; tradizio indiarretara itzultzeko deia egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Maeleine Slade|abizena=Mirabehn|urtea=2019|izenburua=Gleanings Gathered at Bapu's Feet|argitaletxea=Ahmedabad: Navjivan publications|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Lev Tolstoi]]rekin gutunak gurutzatu zituen, bortizkeriaren aurkako kontzeptuan haren eragina baitzegoen. [[Gatzaren martxa]] egin zuen, gatzaren gaineko zergaren aurkako manifestazio handi batek [[India]] osoa zeharkatu ondoren. Askotan espetxeratu zuten eta berehala hartu zuten heroi ospea. 1931n, [[Londres]]en izan zen hitzaldi bat ematen eta [[India]]ren independentzia aldarrikatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Stein|abizena=Burton|urtea=2010|izenburua=A History of India|argitaletxea=John Wiley & Sons|orrialdea=|orrialdeak=pp. 289–|ISBN=978-1-4443-2351-1|hizkuntza=En}}</ref> Kongresuan, eskuinarekin elkartu zen eta [[Jawaharlal Nehru|Nehru]] bere jarraitzailearekin arazoak izan zituen, hura ezkerraren ordezkari baitzen. 1942an, [[Londres]]ek Richard Stafford Cripps bidali zuen bitartekari nazionalistekin negoziatzeko, baina ez zuten irtenbiderik aurkitu eta erradikalizatu egin ziren. Gandhi eta Kasturba emaztea kartzelan sartu zituzten, eta hantxe hil zen andrea. Berak, berriz, 21 eguneko baraualdia egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Yasmin|abizena=Khan|urtea=2007|izenburua=The Great Partition: The Making of India and Pakistan|url=https://archive.org/details/greatpartitionma00khan|argitaletxea=Yale University Press|orrialdea=p. 18|orrialdeak=|ISBN=978-0-300-12078-3|hizkuntza=En}}</ref> [[India]]ren independentziarako funtsezko eginkizuna egin zuen, baina [[Pakistan]] banatu izanak asko desanimatu zuen. Independentziaren ondoren, Gandhi Indiako gizartea eraldatzen saiatu zen eta maila behereneko [[kasta]]k integratzeko ahalegina egin zuen<ref>{{erreferentzia|izena=Denise, Catherine, Michael|abizena=Cush, Robinson, York|urtea=2008|izenburua=Encyclopedia of Hinduism|url=https://archive.org/details/encyclopediaofhi0000unse_t8y2|argitaletxea=Taylor & Francis|orrialdea=p. 544|orrialdeak=|ISBN=978-0-7007-1267-0|hizkuntza=En}}</ref> (''shudrá'' edo esklaboak, ''pariak'' edo ukiezinak eta ''mlecha'' edo barbaroak), nekazari guneak garatzen saiatu zen bezalaxe. Ez zituen [[India]]ren independentziaren ondoren etorri ziren erlijio istiluak ontzat hartu; aitzitik, hinduen lurraldeetako musulmanak defendatu zituen. Horregatik, 1948ko urtarrilaren 30ean, 78 urte zituela, [[Nathuram Godse]]k, indiar integrista fanatikoak hil zuen. Errautsak [[Ganges]] ibaira bota zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Pam|abizena=McAllister|urtea=1982|izenburua=Reweaving the Web of Life: Feminism and Nonviolence|url=https://archive.org/details/reweavingwebofli00mcal|argitaletxea=New Society Publishers|orrialdea=p. 194|orrialdeak=|ISBN=978-0-86571-017-7|hizkuntza=En}}</ref> Haren printzipioek gerora arrazismoaren aurka eta demokraziaren alde borroka egin izan duten pertsonaia ugari inspiratu zituzten; besteak beste, [[Martin Luther King|Martin Luther King, Jr.]] eta [[Nelson Mandela]].<ref>{{erreferentzia|izena=Diana L.|abizena=Eck|urtea=2003|izenburua=Encountering God: A Spiritual Journey from Bozeman to Banaras|argitaletxea=Beacon Press|orrialdea=p. 210|orrialdeak=|ISBN=978-0-8070-7301-8|hizkuntza=En}}</ref> == Bizitza == === Gaztaroa === Mohandas Karamchand Gandhi<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp.1-3|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1869ko urriaren 2an jaio zen,<ref>{{erreferentzia|izena=Anne M.|abizena=Todd|urtea=2012|izenburua=Mohandas Gandhi|argitaletxea=Infobase Publishing|orrialdea=p.8|orrialdeak=|ISBN=1-4381-0662-9|hizkuntza=En}}</ref> Guhindu Modh Baniya familia [[hindu]]an,<ref>{{erreferentzia|izena=John|abizena=Renard|urtea=1999|izenburua=Responses to One Hundred and One Questions on Hinduism|argitaletxea=|orrialdea=p. 139|orrialdeak=|ISBN=978-0-8091-3845-6|hizkuntza=En}}</ref> Porbandar hirian, Kathiawar penintsulako kostaldeko herria. Aita Karamchand Porbandarreko ''diwan'' edo [[ministro]] nagusia zen,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 19–21|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> eta lau aldiz ezkondu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Mohandas K.|abizena=Gandhi|urtea=|izenburua=Autobiography chapter 1|argitaletxea=Dover edition, p. 1|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Haren lehen bi emazteak gazte hil ziren, bakoitza alaba batez erditu ondoren, eta hirugarren ezkontza seme-alabarik gabekoa izan zen. 1857an, Karamchandek hirugarren emazteari baimena eskatu zion berriro ezkontzeko. Horrela ezkondu zen Putlibairekin,<ref>{{erreferentzia|izena=Misra|abizena=Amalendu|urtea=2004|izenburua=Identity and Religion: Foundations of anti-Islamism in India|argitaletxea=|orrialdea=p. 67|orrialdeak=|ISBN=978-0-7619-3227-7|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=Mohandas: A True Story of a Man, His People, and an Empire By Gandhi|argitaletxea=|orrialdea=p. 5|orrialdeak=|ISBN=978-0-14-310411-7|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":18">{{erreferentzia|izena=D. G.|abizena=Tendulkar|urtea=1951|izenburua=Mahatma; life of Mohandas Karamchand Gandhi|argitaletxea=Delhi: Ministry of Information and Broadcasting, Government of India|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=S.L|abizena=Malhotra|urtea=2001|izenburua=Lawyer to Mahatma: Life, Work and Transformation of M. K. Gandhi|argitaletxea=|orrialdea=p. 5|orrialdeak=|ISBN=978-81-7629-293-1|hizkuntza=En}}</ref> eta hiru seme-alaba izan zituzten hurrengo hamarkadan: lehen seme Laxmidas 1860an; Raliatbehn alaba 1862an; Karsandas bigarren semea 1866an,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 21|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> eta 1869ko urriaren 2an, azken semea, Mohandas.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p.22|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Familiaren jatorri erlijiosoa eklektikoa zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Pitirim Aleksandrovich|abizena=Sorokin|urtea=2002|izenburua=The Ways and Power of Love: types, factors, and techniques of moral transformation|argitaletxea=Templeton Foundation Press|orrialdea=p. 169|orrialdeak=|ISBN=978-1-890151-86-7|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Susanne Hoeber, Lloyd I|abizena=Rudolph, Rudolph|urtea=1983|izenburua=Gandhi: The Traditional Roots of Charisma|url=https://archive.org/details/gandhitraditiona0000rudo_x8j9|argitaletxea=University of Chicago Press|orrialdea=p. 48|orrialdeak=|ISBN=978-0-226-73136-0|hizkuntza=En}}</ref> Aita hindua zen, eta ama familia hindu batekoa.<ref>{{erreferentzia|izena=, Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 2, 8, 269|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Arvind|abizena=Sharma|urtea=2013|izenburua=Gandhi: A Spiritual Biography|url=https://archive.org/details/gandhispiritualb0000shar|argitaletxea=Yale University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 11–14|ISBN=978-0-300-18738-0|hizkuntza=En}}</ref> Oso jainkotiarra zen eta harengan izugarrizko eragina izan zuen, "eguneroko [[otoitz]]ik gabe otorduak hartzea pentsatzen ez zuena... boto gogorrenak hartuko zituen, eta zalantzarik gabe mantendu. Bi edo hiru [[baraualdi]] jarraian mantentzea ez zen ezer berarentzat."<ref>{{erreferentzia|izena=Gerard, John|abizena=Toffin, Zavos; et al|urtea=2012|izenburua=Public Hinduisms|argitaletxea=SAGE Publications|orrialdea=|orrialdeak=pp. 249–257|ISBN=978-81-321-1696-7|hizkuntza=En}}</ref> Bederatzi urte zituela, Rajkoteko tokiko eskolan sartu zen, bere etxetik gertu. Han, [[aritmetika]], [[historia]], [[gujaratera]] eta geografia landu zituen, eta ondoren batxilergoa.<ref name=":12">{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2015|izenburua=Gandhi before India|argitaletxea=Vintage Books|orrialdea=|orrialdeak=pp. 24–25|ISBN=978-0-385-53230-3|hizkuntza=En}}</ref> Batez besteko ikaslea zen, sari batzuk irabazi zituen, baina lotsatia eta isila zen, jolasetan interesik ez zuelako.<ref name=":27">{{erreferentzia|izena=Sankar|abizena=Ghose|urtea=1991|izenburua=Mahatma Gandhi|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=p. 4|orrialdeak=|ISBN=978-81-7023-205-6|hizkuntza=En}}</ref> Haren laguntzaile bakarrak [[liburu]]<nowiki/>ak eta eskola ikasgaiak ziren.<ref name=":12" /> 1883ko maiatzean, 13 urterekin Kasturbai Makhanji Kapadia 14 urteko neskarekin ezkondu egin zuten, ezkontza antolatuaz, eskualde eta garai hartako ohituren arabera.<ref>{{erreferentzia|izena=Mohanty|abizena=Rekha|urtea=2011|izenburua="From Satya to Sadbhavna" (PDF)|argitaletxea=Orissa Review|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Prozesuaren ondorioz, urtebete galdu zuen eskolan, baina gerora ikasketak azkartzea lortu zuten. Haren ezkontza gertaera bateratua izan zen, anaia eta lehengusua ere ezkondu egin zituztelako. Ezkontza eguna gogoratuz, geroago idatzi zuen, "ezkontzari buruz ez genekien gauza handirik, guretzat arropa berriak eramatea, gozokiak jatea eta senideekin jolastea besterik ez zen izan". Tradizioa zen bezala, emazte nerabeak denbora luzea igaro behar zuen gurasoen etxean, senarrarengandik urrun.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=Chapter "Playing the Husband"|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Guha|abizena=Ramachandra|urtea=2015|izenburua=Gandhi before India|argitaletxea=Vintage Books|orrialdea=|orrialdeak=pp. 28–29|ISBN=978-0-385-53230-3|hizkuntza=En}}</ref> 1885 amaieran, aita hil zitzaion, Gandhik 16 urte zituela, eta 17 urteko emazteak lehen haurra izan zuen, egun gutxi batzuk soilik bizirik iraun zuena.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 29|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bikoteak beste lau seme izan zituzten gerora: Harilal, 1888an [[India]]n jaioa; Manilal, 1892an eta hau ere Indian jaioa; Ramdas, 1897an [[Hegoafrika]]<nowiki/>n jaioa; eta Devdas, 1900. urtean jaioa, hau ere Hegoafrikan.<ref>{{erreferentzia|izena=Mohanty|abizena=Rekha|urtea=2011|izenburua="From Satya to Sadbhavna" (PDF)|argitaletxea=Orissa Review|orrialdea=|orrialdeak=pp. 45–49|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1887ko azaroan, 18 urterekin, batxilergoa amaitu zuen [[Ahmedabad]]en, eta 1888ko urtarrilean, Bhavnagar estatuko Samaldas Collegen matrikulatu zen, orduan eskualdeko unibertsitate mailako hezkuntzako titulua ematen zuen erakunde bakarrean,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 32|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> baina familia behartsua zuen, eta ordain zezakeen unibertsitate merkeena utzi eta Porbandarera itzuli zen, familiarengana.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=Chapter "Preparation for England"|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> === Hiru urte Londresen === Porbandarera iritsitakoan, Mavji Dave Joshiji apaiza eta familiako lagunak Gandhiri eta bere familiari gomendatu zien Londresen zuzenbide ikasketak egitea kontuan hartu behar zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2015|izenburua=Gandhi before India|argitaletxea=Vintage Books|orrialdea=p. 32.|orrialdeak=|ISBN=978-0-385-53230-3|hizkuntza=En}}</ref> Ama ez zegoen eroso Gandhik emaztea eta familia utzi, eta etxetik oso urruti joan behar zelako. Osaba Tulsidas ere ilobari ideia burutik kentzen saiatu zen, baina Gandhik joan egin nahi zuen: emaztea eta ama konbentzitzeko, bere amaren aurrean promes egin zuen haragia, alkohola eta emakumeak baztertu egingo zituela. Anaia Laxmidasek, jada abokatua, animatu zuen Londresko ikasketa planarekin, eta laguntza eskaini zion. Azkenean Putlibaik bere baimena eta bedeinkapena eman zizkion.1888ko uztailean, Kasturba emazteak, Harilal lehenbiziko semea izan zuen.<ref name=":15">{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 33-34|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 20–21|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1888ko abuztuaren 10ean, Gandhik 18 urte zituela, Porbandar utzi eta Mumbaira abiatu zen, han irailean itsasoratzeko Londreserako bidaian. Iritsitakoan, [[Londres]]<nowiki/>ko Unibertsitateko University Collegen matrikulatu zen.<ref name=":15" /> Bertan, [[zuzenbide]]a eta [[jurisprudentzia]] ikasi zituen, eta bere haurtzaroko lotsa eta auto-erretiro joera segitzen bazuten ere, publikoki hitz egiteko praktiketako talde batean sartu zen, eta abokatua izateko zuen gabezia hori gainditu egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=M K|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=The Story of My Experiments with Truth|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Weber|urtea=2004|izenburua=Gandhi as Disciple and Mentor|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 19–25|ISBN=978-1-139-45657-9|hizkuntza=En}}</ref> Londreseko bizitzan amari egindako agintzak eragin zuten. Ohiturak "ingelesak" hartzen saiatu zen, dantza ikasketak barne. Hala ere, ezin zen ohitu egoitzako janari begetariano ahulera eta maiz gose zen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Brown|urtea=1991|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Henry Salten idazkiek eraginda, Londreseko Elkarte Begetarianoan sartu zen, eta batzorde betearazlerako aukeratu zuten, Arnold Hills bertako presidentearen eta onuradunaren babesean.<ref name=":16">{{erreferentzia|izena=D. G.|abizena=Tendulkar|urtea=1951|izenburua=Mahatma; life of Mohandas Karamchand Gandhi|argitaletxea=Delhi: Ministry of Information and Broadcasting, Government of India|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1891ko ekainean, 22 urterekin, abokatu jarduteko titulua lortu zuen, eta Indiara itzuli zen. Han zela jakin zuen ama hil zela Londresen zen bitartean, familiak albistea gorde ziolako. Bombayn zuzenbide praktika bat ezartzeko saiakerak huts egin zion, lekukoak ezin izan baitzituen psikologikoki aztertu. Rajkotera itzuli zen, eta auzi-jartzaileen eskaerak idazteko bizimodu apala eginez bizi izan zen, britainiar ofizial batek galarazi zion arte.<ref name=":16" /> 1893an, Kathiawarko merkatari musulman bat Gandhirekin harremanetan jarri zen, Abdullah garraio negozio arrakastatsua zuelako [[Hegoafrika]]<nowiki/>n. Johannesburgeko bere lehengusuak abokatu bat behar zuen, eta nahiago zuten Kathiawari jatorrizkoa zen norbait. Gandhiri 105 librako soldata (~ 17.200 $, 2019ko balioan) eta bidaia-gastuak eskaini zizkion. Eta onartu zuen, jakinik gutxienez urtebeteko konpromisoa izango zuela Hegoafrikan, artean Britainia Handiko Inperioaren zati bat zen lurraldean.<ref name=":16" /><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 82–83|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>[[Fitxategi:Karamchand Gandhi.jpg|ezkerrera|200 px|thumb|Karamchand Gandhi, Mohandasen aita|alt=]] [[Fitxategi:Putlibai Gandhi.jpg|ezkerrera|200 px|thumb|Putlibai Gandhi, Mohandasen ama|alt=]] [[Fitxategi:Gandhi-1891.jpeg|ezkerrera|200 px|thumb|Mohandas Gandhi 1891n Londresen, zuzenbide ikasle garaian.|alt=]] === Eskubide zibilen aktibista Hegoafrikan (1893-1914) === 1893ko apirilean, 23 urte zituela, Hegoafrikara abiatu zen abokatu izateko.<ref>{{erreferentzia|izena=Hermann, Bernard|abizena=Giliomee, Mbenga|urtea=2007|izenburua=New History of South Africa (1st ed.)|argitaletxea=Tafelberg|orrialdea=p. 193|orrialdeak=|ISBN=978-0-624-04359-1|hizkuntza=En}}</ref> Guztira 21 urte eman zituen bertan, eta han garatu zituen bere ikuspegi etikoak eta politikoak.<ref name="#1">{{erreferentzia|izena=Paul F.|abizena=Power|urtea=1969|izenburua="Gandhi in South Africa"|argitaletxea=The Journal of Modern African Studies. 7 (3)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 441–55|ISBN=doi:10.1017/S0022278X00018590. JSTOR 159062|hizkuntza=En}}</ref> Hegoafrikara iritsi eta berehala, Gandhik diskriminazioari aurre egin behar izan zion, bere larruazalaren koloreagatik eta jatorriagatik, zuritzat joa ez zen jendea guztia bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Bhikhu C.|abizena=Parekh|urtea=2001.|izenburua=Gandhi: a very short introduction|url=https://archive.org/details/gandhiveryshorti0000pare|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=p. 7|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-285457-5|hizkuntza=En}}</ref> Ez zitzaion baimenik eman diligentzietan Europako bidaiariekin batera esertzeko, eta gidariaren ondoan lurrean esertzeko esan zioten, eta uko egin zionean jo egin zuten. Beste behin lurrera bota zuten etxe baten ondoan oinez ibiltzera ausartzeagatik. Eta beste kasu baten trenetik kanporatu zuen [[Pietermaritzburg]]en, lehen klaseko bagoia uzteari uko egiteagatik.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=Chapter "More Hardships"|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":17">{{erreferentzia|izena=S.|abizena=Dhiman|urtea=2016|izenburua=Gandhi and Leadership: New Horizons in Exemplary Leadership|argitaletxea=Springer|orrialdea=|orrialdeak=pp. 25–27|ISBN=978-1-137-49235-7|hizkuntza=En}}</ref> Tren geltokian eseri zen, eta gau osoan dardaraka eta pentsatuz eman zuen, Indiara itzuli behar ote zen edo Hegoafrikan bere eskubideen alde protesta egin.<ref name=":17" /> Protesta egin zuen eta hurrengo egunean trenera igo ahal izan zen. Beste gertakari batean, [[Durban]]go auzitegi bateko magistratuak turbantea kentzeko agindu zion, eta hori ere ukatu egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Indiarrei ezin zitzaien Hegoafrikako bide publikoetan ibiltzen utzi, eta horren ondorioz, Gandhi polizia batek inongo abisu barik ostikoz jaurti zuen espaloitik bidera.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=Chapter "What it is to be a coolie"|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi Hegoafrikara iritsi zenean, bere burua "[[britainiar]] lehenengo, eta bigarren indiar" zela pentsatzen zuen, India Britainia Handiko parte baitzen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 87–88|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Baina britainiarrek harekin eta beste indiarrekin zuten jokaera ikusita, sakonki gogaitu zen. Umiliagarria iruditu zitzaion, nola zenbait pertsonak ohorea edo nagusitasuna edo plazera senti zezaketen horrelako praktika ankerrekin.<ref>{{erreferentzia|izena=S.|abizena=Dhiman|urtea=2016|izenburua=Gandhi and Leadership: New Horizons in Exemplary Leadership|argitaletxea=Springer|orrialdea=|orrialdeak=pp. 25–27.|ISBN=978-1-137-49235-7|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi [[Britainiar Inperioa|Britainiar Inperioan]] zegoen jendea zalantzan jartzen hasi zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Jeremiah|abizena=Allen|urtea=2011|izenburua=Sleeping with Strangers: A Vagabond's Journey Tramping the Globe|argitaletxea=Other Places Publishing|orrialdea=p. 273|orrialdeak=|ISBN=978-1-935850-01-4|hizkuntza=En}}</ref> Kontratua bukatu zitzaionean, [[India]]ra itzultzeko prestatu zen. Durbanen agurtzeko festa antolatzen ari zirela, [[KwaZulu-Natal]]eko Asanblada Legegilean indiarrak botorik gabe utziko zituen legea prestatzen ari zirela jakin zuen egunkarian<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 88–89|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>. Bertan behera utzi zituen Indiara joateko asmoak eta eskariak egiteari ekin zion, bai [[KwaZulu-Natal]]eko asanbladari, baita britainiar gobernuari ere, legea onartua izan ez zedin.<ref name="#1"/> Ez zuen helburua lortu eta legeak aurrera egin zuen, baina [[Hegoafrika]]ko indiarrek jasaten zuten arraza diskriminazio gaineko arreta erakarri zuen. Egonaldia luzatuz, 1894an, KwaZulu-Nataleko Legebiltzarreko Alderdi Indiarra<ref name=":18" /><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Fischer|urtea=2002|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> sortu zuen eta, erakunde honekin, [[Hegoafrika]]ko indiar komunitatea bildu zuen, prentsa eta gobernuari diskriminazio eta eskubide zibilen urratzeen ebidentzia ugari bidaliz. [[India]]ra joan zen emaztea eta seme-alaben bila eta, 1897ko urtarrilean, berriro itzuli zen [[Hegoafrika]]ra. Arraza zuriko gizon talde batek eraso egin eta egurra eman zion.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua="March 1897 Memorial"|argitaletxea=The Collected Works of Mahatma Gandhi|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Ondoren, bere bizitza osoan zehar egin zuenari jarraituz, ez zituen salatu.<ref name=":18" /> [[Boer]]ren aurkako gerraren hasieran, Gandhik indiarrak parte hartu beharrean zeudela uste zuen, eskubide osoko hiritar izan nahi bazuten.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 125|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Borrokan egingo ez zuten boluntario taldeak antolatu zituen, britainiarrei laguntzeko. Hala ere, gerra amaitutakoan, indiarren egoerak ez zuen onera egin. 1906an, [[Transvaal]]eko gobernuak indiar orok erregistratu behar zuela xedatzeak protesta itzela eragin zuen [[Johannesburgo]]n.<ref>{{erreferentzia|izena=Ajay Shanker|abizena=Rai|urtea=2000|izenburua=Gandhian Satyagraha: An Analytical And Critical Approach|argitaletxea=Concept Publishing Company|orrialdea=p. 35|orrialdeak=|ISBN=978-81-7022-799-1|hizkuntza=En}}</ref> Hura izan zen Gandhik ''satyagraha'', biolentziarik gabeko protesta, erabili zuen lehen aldia. Gandhik indiarrak lege berriaren aurkako protestara animatu zituen, baina bortizkeriarik gabe eta gobernuak ezarritako zigorra jasanez. Desafioak zazpi urtez iraun zuen eta milaka indiar kartzelatu, jipoitu eta fusilatu ere egin zituzten. Erregistratzeari uko egin zioten eta derrigortutako erregistro txartelak erre zituzten, beti biolentziara jo gabe.<ref>{{erreferentzia|izena=Guha|abizena=Ramachandra|urtea=2013|izenburua=Gandhi Before India, Vol. 1|argitaletxea=Allen Lane|orrialdea=|orrialdeak=Ch. 22|ISBN=0-670-08387-9|hizkuntza=En}}</ref> Gobernuak indiarren protesta erreprimitzea lortu zuen, baina atzerrian izan zuten Hegoafrikako gobernuak erabiltzen zituen metodo bortitzen berri, eta Jan Christian Smuts jeneralak Gandhirekin irtenbide bat negoziatu behar izan zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Charles R.|abizena=DiSalvo|urtea=2013|izenburua=M.K. Gandhi, Attorney at Law: The Man before the Mahatma|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 14–15|ISBN=9780520956629|hizkuntza=En}}</ref> Hegoafrikan izan zen bitartean, Gandhik indiarren [[arraza]] jazarpenean jarri zuen arreta baina, afrikar beltzenak, ordea, alde batera utzi zituen. Zenbait kasutan, haren jokabidea arrazako estereotipoen alde zegoen afrikarren esplotazioari dagokionez. 1896ko irailean egindako hitzaldian, Gandhik salatu zuen Hegoafrikako britainiar koloniako zuriak Indiako hinduak eta musulmanak "[[Kafiristan|Kaffirren]] mailara" degradatzen ari zirela.<ref>{{erreferentzia|izena=Constance, James|abizena=Jones, Ryan|urtea=2009|izenburua=Encyclopedia of Hinduism|argitaletxea=Infobase Publishing|orrialdea=|orrialdeak=pp. 158–59|ISBN=978-1-4381-0873-5|hizkuntza=En}}</ref> Ikerlari batzuk aipatzen dute Gandhiren ustez garai hartan indiarrak eta hegoafrikar beltzak desberdinak zirela. Horrela, 24 urte zituela, 1895eko Natal Batzarrentzako legezko idazkia prestatu zuen, indiarrentzako boto eskubidea eskatuz. Gandhik arrazen historia aipatzen zuen, Europako orientalisten iritziak aipatuz: "anglosaxoiak eta indiarrak ariar adar beretik edo indoeuropar herriengandik datozela", eta argudiatu zuen indiarrak ez liratekeela afrikarrekin taldekatu behar. <ref name=":19">{{erreferentzia|izena=Mahadev Haribhai|abizena=Desai|urtea=1930|izenburua="Preface". Day-to-day with Gandhi: secretary's diary. Hemantkumar Nilkanth (translation)|argitaletxea=Sarva Seva Sangh Prakashan|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Urte batzuk geroago, Gandhik eta kideek erizain bezala afrikarrei lagundu zieten, eta arrazakeriaren aurka aritu ziren, [[Nelson Mandela]] Bake Nobel Sariaren arabera.<ref name=":19" /> Gandhiren irudi orokorra, bere hilketaren ondoren berrasmatu egin zen, beti santua izan balitz bezala agerraraziz. Egiaz, bizitza konplexuagoa izan zuen, egiazko kontraesanak izan zituen, eta denboran zehar eboluzionatu egin zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Edward, Michael. Chima|abizena=Ramsamy, Mbanaso, Korieh|urtea=|izenburua=Minorities and the State in Africa|argitaletxea=Cambria Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 71–73|ISBN=978-1-62196-874-0|hizkuntza=En}}</ref> Aitzitik, [[Afrika]]<nowiki/>ko aditu batzuek adierazten dute badela frogarrik Gandhik eta indiar jatorriko hegoafrikarrek lankidetza historia aberatsa dutela, apartheidaren jazarpenaren aurka agertuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 280–281, 154–157|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Catherine, Martin|abizena=Corder, Plaut|urtea=2014|izenburua="Gandhi's Decisive South African 1913 Campaign: A Personal Perspective from the Letters of Betty Molteno"|argitaletxea=South African Historical Journal|orrialdea=|orrialdeak=pp. 22–54|ISBN=doi:10.1080/02582473.2013.862565|hizkuntza=En}}</ref> Hegoafrikar beltzek boto eskubidea lortu ondoren (1994), Gandhiri hainbat [[monumentu]] eraiki zizkioten, [[heroi]] nazional gisa aldarrikatuta.<ref>{{erreferentzia|izena=Colleen|abizena=Smith|urtea=2006|izenburua="Mbeki: Mahatma Gandhi Satyagraha 100th Anniversary (01/10/2006)". Speeches|argitaletxea=Polityorg.za|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi and Laxmidas 2.jpg|thumb|Gandhi (eskuinean) Laxmidas anaia zaharrenarekin 1886an.]] === Indiako independentziaren aldeko borrokan (1915-1947) === 1915ean, Gandhi [[India]]ra itzuli zen. Garai horretarako, bizimodua aldatuta zuen, [[India]]ko ohitura tradizionalenak praktikan jarriz. Egunkari bat sortu eta abokatu lanetan hastekotan ibili zen, baina Gopal Krishna Gokhalek, Indiako Kongresu Nazionaleko Kongresuko Alderdiaren funtsezko liderrak, nazioarentzako garrantzi handiko pertsona zela sinestarazi zion, eta nazioarteko ospea lortua zuela Indiako nazionalista, teoriko eta komunitate-antolatzaile bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Prashad|abizena=Ganesh|urtea=1966|izenburua="Whiggism in India"|argitaletxea=Political Science Quarterly. 81 (3)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 412–31|ISBN=doi:10.2307/2147642. JSTOR 2147642|hizkuntza=En}}</ref> Gokhalek, bere moderazioagatik eta sistema barruan lan egiteko ahaleginagatik ezaguna zenak, Gandhi [[Kongresu (argipena)|Kongresu]]<nowiki/>an sartu zuen, Indiako politikan eta indiar pertsonen arloetan lanean aritzeko batez ere. Gandhik Gokhaleren planteamendu liberala hartu zuen, britainiar tradizio ''whiggishetan'' oinarrituta, eta Indiar itxura eman ondoren. Gandhi eta emazte Kasturba India osoan bidaiatzen aritu ziren. Korrespondentzia aberatsa zeraman pertsonaia garrantzitsuekin eta dietarekin esperimentatzen jarraitu zuen, erlijioan, filosofian, eta batez ere politikan sakonduz.<ref name=":20">{{erreferentzia|izena=Claude|abizena=Markovits|urtea=2004|izenburua=A History of Modern India, 1480–1950|argitaletxea=Anthem Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 367–86|ISBN=978-1-84331-004-4|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik Kongresuko lidergoa 1920an hartu zuen, eta eskariak handitzen hasi zen harik eta 1930eko urtarrilaren 26an Indiako Kongresu Nazionalak Indiako independentzia deklaratu zuen arte. Britainiarrek ez zuten aitorpena onartu, baina negoziazioak aurrera egin zuten, Kongresuak 1930eko hamarkadan probintzietako gobernuetan protagonismoa hartuz. Gandhik eta Kongresuak sostengu kendu zieten [[Raj Kapoor|Raj]]<nowiki/>i, erregeordeak 1939ko irailean [[Alemania]]<nowiki/>ri gerra deklaratu zionean kontsultarik egin gabe. Tentsioak handitu egin ziren, eta Gandhik berehalako independentzia eskatu zuen 1942an. Britainiarrek bera eta milaka Kongresu-kide espetxeratuz erantzun zuten. Bitartean, Liga Musulmana [[Britainia Handia]]<nowiki/>rekin lankidetzan aritu zen, eta Gandhiren oposizio gogorraren aurka, [[Pakistan]]<nowiki/>go Estatu musulman guztiz bereizia eskatu zuten. Azkenean, 1947ko abuztuan britainiarrek India eta Pakistanen lurrak banatu zituzten, Gandhik onartu ez zituen baldintzetan.<ref name=":20" /> ==== Lehen Mundu Gerran izan zuen rola ==== 1918ko apirilean, [[Lehen Mundu Gerra]]<nowiki/>ko azken garaian, erregeordeak [[Delhi]]ko Gerra Konferentzia batera gonbidatu zuen Gandhi.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Chronology of Mahatma Gandhi's Life:India 1918.|argitaletxea=WikiSource based on the Collected Works of Mahatma Gandhi|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik adostu egin zuen aktiboki indioak gerrarako errekrutatzea.<ref>{{erreferentzia|izena=Mahadev Haribhai|abizena=Mahadev Haribhai|urtea=1930|izenburua="Preface". Day-to-day with Gandhi: secretary's diary. Hemantkumar Nilkanth (translation)|argitaletxea=Sarva Seva Sangh Prakashan|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=Chapter "Recruiting Campaign"|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Hegoafrika]]<nowiki/>n 1906ko [[Zulu]]<nowiki/>en aurkako Gerran, eta 1914an Lehen Mundu Gerraren hasieran, [[Anbulantzia|anbulantzien]] zerbitzurako boluntarioak [[Errekrutatze|errekrutatu]] zituen bitartean, oraingoan Gandhi soldaduak errekrutatzen saiatu zen. 1918ko ekaineko "Errekrutatze deia" izenburuko eskutitzean, Gandhik honakoa idatzi zuen "Horrelako egoera bat aurrera eramatekotan geure burua defendatzeko gaitasuna izan beharko genuke, hau da, armak eramateko eta erabiltzeko gaitasuna... Nahi badugu. Armak ahalik eta ondoen erabiltzen ikastea, armadan sartzea da gure eginbeharra".<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1965|izenburua=Collected Works, Vol 17, Chapter "67. Appeal for enlistment", Nadiad|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hala ere, erregeordetzako idazkari pribatuari idatzitako gutunean adierazi zuen" pertsonalki ez duela hilko edo zaurituko inor, lagun edo etsai." Gandhiren gerrarako errekrutazio kanpainak indarkeriarik ezaren gaineko koherentzia zalantzan jarri zuen. Gandhiren idazkari pribatuak adierazi zuenez, "''Ahimsa''" ez-biolentziaren bere sineskeria, eta bere errekrutazio kanpainaren arteko [[Koherentzia (argipena)|koherentzia]]<nowiki/>ren auzia planteatu zen ez soilik orduan, gerora ere eztabaidatua izan da."<ref name=":19" /> [[Fitxategi:Gandhi and Kasturbhai 1902.jpg|thumb|Gandhi eta emazte Kasturba, 1902an.]] ==== Champaran eta Khedako asaldurak ==== Gandhiren lehen lorpen nagusia 1917an iritsi zen, [[Bihar (India)|Bihar]] probintziako Champarango agitazioarekin. Tokiko [[nekazari]]ek britainiar jabeen aurka jo zuten, horiek administrazioaren babesa izan arren. Nekazariak [[Indigofera tinctoria|Indigofera]] haztera behartuta zeuden, [[indigo]] tindagaia lortu ahal izateko zereal bat. Baina koloratzailearen eskaria bi hamarkadetan zehar murrizten ari zen, eta zereala prezio finkoan saldu behar zuten. Horrekin pozik ez, eta nekazariak Gandhiri deitu zioten, Ahmedabadenera joateko. Indarkeriarik gabeko protesta estrategia jarraituz, Gandhik administrazioa ezustean hartu zuen, eta kontzesioak lortu zituen agintarien aldetik.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Hardiman|urtea=2001|izenburua="Champaran and Gandhi: Planters, Peasants and Gandhian Politics by Jacques Pouchepadass (Review)"|argitaletxea=Journal of the Royal Asiatic|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1918an, [[Kedah|Kheda]] probintzia uholdeek eta [[gosete]]ak jo zuten eta nekazariek [[zerga]]k arintzea eskatzen zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2004|izenburua="Satyagraha Laboratories of Mahatma Gandhi"|argitaletxea=Indian National Congress website. All India Congress Committee|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik bere egoitza Nadiadera eraman zuen, eskualdeko laguntzaile eta boluntario berrien partaideak antolatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 196–97|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Kooperazio-ezaren teknika erabiliz, Gandhik sinadura kanpaina bat hasi zuen, non nekazariak diru sarrerak ez ordaintzeko konpromisoa hartzen zuen, lurra konfiskatzeko mehatxupean. ''Mamlatdars'' eta ''talatdars'' zerga biltzaileek ere, asaldurara boikot soziala eginaz gehitu ziren. Gandhik gogor lan egin zuen, nazio osoan agitazioari laguntza publikoa emateko. Bost hilabetez administrazioak uko egin zion, baina azkenean 1918ko maiatzaren amaieran, Gobernuak xedapen garrantzitsuak jarri zituen eta diru sarreren zerga ordaintzeko baldintzak lasaitu, gosetea amaitu arte.<ref>{{erreferentzia|izena=Judith M.|abizena=Brown|urtea=1974|izenburua=Gandhi's Rise to Power: Indian Politics 1915–1922|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 94–102|ISBN=978-0-521-09873-1|hizkuntza=En}}</ref> ==== Khilafat mugimendua ==== 1919an, [[Lehen Mundu Gerra]]<nowiki/>ren ondoren, 49 urteko Gandhik musulmanen lankidetza politikoa bilatu zuen britainiar inperialismoaren aurkako borrokan, Mundu Gerran garaitu zuten [[Inperio otomandarra|Inperio Otomandarraren]] alde eginez. Gandhiren ekimen honen aurretik, India britainiarrean hinduen eta musulmanen arteko istilu erlijiosoak ohikoak ziren, esate baterako, 1917-18 urteetako iskanbilak. Gandhik jada britainiar koroa babestu zuen baliabideak eman eta soldadu indiarrak kontratatuz, Europan britainiarrek gerrari aurre egiteko. Hein batean, Gandhiren ahalegin honek bultzatu zuen britainiarrek Lehen Mundu Gerra amaitu ondoren indiarrei emandako autogobernuaren promesa.<ref>{{erreferentzia|izena=Keith|abizena=Robbins|urtea=2002|izenburua=The First World War|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 133–137|ISBN=978-0-19-280318-4|hizkuntza=En}}</ref> Baina bete ordez, Erresuma Batuak erreforma txikiak eskaini zituen, eta Gandhi etsita geratu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Michael J.,Nicholas|abizena=Green, Szechenyi|urtea=2017|izenburua=A Global History of the Twentieth Century: Legacies and Lessons from Six National Perspectives|argitaletxea=Rowman & Littlefield|orrialdea=|orrialdeak=pp. 89–90|ISBN=978-1-4422-7972-8|hizkuntza=En}}</ref> Orduan, Gandhik bere ''satyagraha'' (desobedientzia zibila) asmoak iragarri zituen. Kolonia britainiarreko funtzionarioek beren kontagailua mugitu zuten Rowlatt Legea pasatuz, Gandhiren mugimendua blokeatzeko. Legeak britainiar gobernuari desobedientzia zibilaren parte-hartzaileei gaizkiletzat tratatzeko baimena onartzen zien, eta oinarri juridikoa eman zien edonori "atxiloketa prebentibo mugagabea, atxiloketa berrikuspen judizialik gabe, edo epaiketaren beharrik gabe" ezartzeko.<ref name=":21">{{erreferentzia|izena=Gail|abizena=Minault|urtea=1982|izenburua=The Khilafat Movement Religious Symbolism and Political Mobilization in India|url=https://archive.org/details/khilafatmovement0000mina|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 68–72, 78–82, 96–102, 108–109|ISBN=0-231-05072-0|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi Boer War.jpg|thumb|Gandhi eta errekrutatu zituen indiar hegoafrikarrak, [[Boerren Gerrak|Boerren gerran]] anbulantzien zerbitzu taldean.]] Gandhiren ustez, hinduen eta musulmanen arteko lankidetza beharrezkoa zen britainiarren aurka aurrerapen politikoa egiteko. ''Khilafat'' mugimendua baliatu zuen, bertan Indiako musulman sunitak, haien buruzagiak, hala nola Indiako estatu printziarren sultanak eta Ali anaiak, [[turkiar]] [[kalifa]] hartu zuten komunitate islamiar sunitaren elkartasun ikur bezala.<ref name=":21" /> Baina Gandhik ''Khilafat'' mugimenduari babesa emateak lorpen nahasiak ekarri zituen.<ref name=":22">{{erreferentzia|izena=Sarah C.M.|abizena=Paine|urtea=2015|izenburua=Nation Building, State Building, and Economic Development: Case Studies and Comparisons|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 20–21|ISBN=978-1-317-46409-9|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":23">{{erreferentzia|izena=Ghose|abizena=Sankar|urtea=1991|izenburua=Mahatma Gandhi|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=|orrialdeak=pp. 161–164|ISBN=978-81-7023-205-6|hizkuntza=En}}</ref> Hasieran musulmanen atxikimendua Gandhirentzat laguntza handia izan zen. Hala eta guztiz ere, [[Rabindranath Tagore]] barneko buruzagi hinduak zalantzan jarri zuen Gandhiren buruzagitza, hein handi batean, Turkiako Sunifa Islamiar Kalifa aitortu edo babestearen aurka zeudelako.<ref name=":21" /><ref>{{erreferentzia|izena=Roderick|abizena=Matthews|urtea=2012|izenburua=Jinnah vs. Gandhi|argitaletxea=Hachette|orrialdea=p. 31|orrialdeak=|ISBN=978-93-5009-078-7|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=W. H.|abizena=Roberts|urtea=1923|izenburua="A Review of the Gandhi Movement in India"|argitaletxea=Political Science Quarterly. 38 (2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 227–48|ISBN=doi:10.2307/2142634. JSTOR 2142634|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren proiektuak behin-behinean hinduen eta musulmanen arteko indarkeria komunala gelditu zuen. Komunitateen arteko armoniaren frogak eskaini zituen Rowlatt satyagraha manifestazio bateratuetan, Gandhiren izena britainiarrei buruzagi politiko gisa altxatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Bose, Jalal|abizena=Sugata, Ayesha|urtea=2004|izenburua=Modern South History, Culture, Political Economy|argitaletxea=Psychology Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 112–14|ISBN=978-0-203-71253-5|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Brown|urtea=1991|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 140–47|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Baina Khilafat mugimenduak [[Muhammad Ali Jinnah]] baztertu zuen, eta bere laguntza kenduz Mendebaldeko eta Ekialdeko [[Pakistan]]<nowiki/>en eskaera egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Gail|abizena=Minault|urtea=1982|izenburua=The Khilafat Movement Religious Symbolism and Political Mobilization in India|url=https://archive.org/details/khilafatmovement0000mina|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 113–116|ISBN=0-231-05072-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Akbar S.|abizena=Ahmed|urtea=1997|izenburua=Jinnah, Pakistan and Islamic Identity: The Search for Saladin|url=https://archive.org/details/jinnahpakistanis00ahme|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 57–71|ISBN=978-0-415-14966-2|hizkuntza=En}}</ref> Horren ondorioz, 1922. urtearen amaieran Khilafat mugimendua erori egin zen, eta Gandhik musulmanen babesa galdu zuen neurri handi batean.<ref>{{erreferentzia|izena=Wilhelm|abizena=von Pochhammer|urtea=2005|izenburua=India's Road to Nationhood: A Political History of the Subcontinent|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=p. 440|orrialdeak=|ISBN=978-81-7764-715-0|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":22" /><ref name=":23" /> Buruzagi eta ordezkari musulmanek Gandhi eta bere Kongresutik alde egin zuten,<ref>{{erreferentzia|izena=Judith Margaret|abizena=Brown|urtea=1994|izenburua=Modern India: the origins of an Asian democracy|url=https://archive.org/details/modernindiaorigi0000brow|argitaletxea=Oxford U. Press|orrialdea=p. 228|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-873112-2|hizkuntza=En}}</ref> eta berriro hasi ziren hinduen eta musulmanen arteko gatazkak, matxinatuen arteko hilketa erlijiosoak suertatuz hiri askotan.<ref>{{erreferentzia|izena=Sarkar|abizena=Sumit|urtea=1983|izenburua=Modern India: 1885–1947|argitaletxea=Macmillan|orrialdea=p. 233|orrialdeak=|ISBN=978-0-333-90425-1|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Claude|abizena=Markovits|urtea=2004|izenburua=A History of Modern India, 1480–1950|argitaletxea=Anthem Press|orrialdea=p. 372|orrialdeak=|ISBN=978-1-84331-004-4|hizkuntza=En}}</ref> ==== Kooperaziorik eza ==== Berroegei urte zituela, 1909an idatzi zuen ''Hind Swaraj'' liburuan zioenez, Indian britainiar agintea indioen lankidetzarekin ezarri zen eta lankidetza horren ondorioz bakarrik iraun zuen. Indiarrek lankidetzari uko egingo baliote, britainiar agintea erori egingo litzateke eta ''Swaraj''a —independentzia— nagusitu.<ref>{{erreferentzia|izena=Mary Elizabeth|abizena=King|urtea=2013|izenburua="Mohandas K, Gandhi and Martin Luther King, Jr.'s Bequest: Nonviolent Civil Resistance in a Globalized World"|argitaletxea=Wipf and Stock|orrialdea=|orrialdeak=pp. 168–69|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1919ko otsailean, Gandhik Indiako erregeordeari ohartarazi zion, kablezko komunikazio bidez, britainiarrek Rowlatt Legea ezartzen bazuten, desobedientzia zibila hasteko deia egingo ziela indiarrei.<ref name=":24">{{erreferentzia|izena=Wolpert|abizena=Stanley|urtea=2002|izenburua=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 99–103|ISBN=978-0-19-515634-8|hizkuntza=En}}</ref> [[Britainia Handia|Britainia Handi]]<nowiki/>ko gobernuak ezikusiarena egin zuen eta legea onartu, adieraziz mehatxuak ez zituela kontuan hartuko. Satyagraha desobedientzia zibilak jarraitu zion onarpenari, jendea Rowlatt Legearen aurka protesta egiteko elkartuz. 1919ko martxoaren 30ean, britainiar soldaduek su egin zuten batzarrean bakean bilduta zeuden armatu gabeko pertsonen aurka.<ref name=":24" /> Jendea [[Matxinada|matxinatu]] egin zen erantzun gisa. 1919ko apirilaren 6an, hinduen jai egunean, Gandhik jendetzari eskatu zion gogoratzeko britainiarrak ezin zirela zauritu edo hil, eta bakearekiko frustrazioa adierazteko, britainiar [[ondasun]]ak [[boikot]]atzera eta zituzten jantzi britainiarrak erretzera deitu zituen. Indarkeriarik eza azpimarratu zuen, ez britainiarrekin ez eta elkarren artean, nahiz eta arerioek indarkeria erabili. India osoko komunitateek protesta egiteko kopuru handiagoak biltzeko asmoa iragarri zuten. Gobernuak [[Delhi (New York)|Delhin]] ez sartzeko ohartarazi zuen, baina Gandhik aginduari uko egin zion. Apirilaren 9an atxilotu egin zuten.<ref name=":24" /> Jendea matxinatu egin zen. 1919ko apirilaren 13an, Amritsar parkean bildu ziren emakumeak haurrekin, eta britainiar ofizial batek, inguratu eta bere tropei tiro egiteko agindu zien. Ondorioa Jallianwala Baghko (edo [[Amritsar]]<nowiki/>eko) sarraskia izan zen, ehunka [[Sikhismo|sikh]] eta [[hindu]] zibil erailez. [[Azpikontinente|Azpi-kontinentean]] zehar haserrea hedatu zen, baina britainiar batzuek eta zenbait hedabide britainiarrek erantzun egokia izan zela aldarrikatu zuten. Gandhik, Amritsarreko sarraskiaren biharamunean, ez zituen britainiarrak kritikatu eta horren ordez, bere herrikideak kritikatu zituen britainiar gobernuaren gorrotoaren aurka maitasuna ez erabiltzeagatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wolpert|urtea=2002|izenburua=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/gandhispassionli00wolp|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 99–103|ISBN=978-0-19-515634-8|hizkuntza=En}}</ref> Gandik jendeari eskatu zion indarkeria guztia geldiarazteko, ondasunen suntsipen guztiak geldiarazteko, eta heriotza sortzen zuten matxinadak saihesteko.<ref>{{erreferentzia|izena=Mohandas Karamchand|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=An Autobiography or The Story of My Experiments With Truth (2 ed.). Ahmedabad|argitaletxea=Navajivan Publishing House|orrialdea=p. 82|orrialdeak=|ISBN=0-8070-5909-9|hizkuntza=En}}</ref> Gertatzen ari ziren istiluek, [[sarraski]]<nowiki/>ek eta britainiarren erantzunak, zera berretsi zioten Gandhiri: indiarrek sekula ez zutela tratu bera lortuko britainiar agintarien menpe, eta bere arreta ''Swaraj'' edo autogobernuan eta independentzia politikoan jarri zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Chakrabarty|abizena=Bidyut|urtea=2008|izenburua=Indian Politics and Society since Independence: events, processes and ideology|argitaletxea=Routledge|orrialdea=p. 154|orrialdeak=|ISBN=ISBN 978-0-415-40868-4|hizkuntza=En}}</ref> 1921ean, Gandhi Indiako [[Kongresu (argipena)|Kongresu]] Nazionaleko buru izatera iritsi eta Kongresua berrantolatu egin zuen.<ref name=":27" /> Kongresua haren alde zegoenez, musulmanen laguntzaz ''Khilafat'' mugimendua sustatu zuen, [[Turkia]]<nowiki/>n kalifatza berrezartzeko.<ref name=":27" /> ==== Salt Satyagraha (Gatzaren Martxa) ==== [[Fitxategi:Salt March.ogv|thumb|Gandhiren eta haren jarraitzaileen jatorrizko filmak, Dandira joan ziren Gatz Martxan (Salt Satyagraha).]] 1924an espetxetik askatu zuten ondoren, 1920ko hamarkadaren bigarren erdian, Gandhik ''Swaraj''a lortzeko asmoekin segitzen zuen. [[Kalkuta]]<nowiki/>ko Kongresuan 1928ko abenduan emandako ebazpen baten bidez, britainiar gobernuari adierazi zion Indiari [[menpeko]] egoera estatusa ematen ez bazion, herrialdeari erabateko independentzia lortzeko kooperazio ezaren kanpaina berri bati ekiteko eskatuko ziola.<ref name=":25">{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1990|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 172|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hala ere, lider musulman batzuk zalantzan jarri zituzten Gandhiren baloreak eta biolentziaren kontrako jarrera.<ref>{{erreferentzia|izena=Sarah C.M.|abizena=Paine|urtea=2015|izenburua=Nation Building, State Building, and Economic Development: Case Studies and Comparisons|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 20–21|ISBN=978-1-317-46409-9|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Sankar|abizena=Ghose|urtea=1991|izenburua=Mahatma Gandhi|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=|orrialdeak=pp. 199–204|ISBN=978-81-7023-205-6|hizkuntza=En}}</ref> Eta lider hindu askok, aldiz, independentzia berehala lortzeko eskaera bultzatu zuten. Gandhik bere deialdia urtebeteko epera jaitsi zuen, biren ordez.<ref name=":25" /> Britainiarrek haren proposamenari ez zioten aldeko erantzunik eman. Lord Birkenhead eta [[Winston Churchill]] bezalako britainiar buruzagi politikoak "Gandhiren ateraldien" aurka agertu ziren, Indiako eskaerak ondo ikusten zituzten europar diplomatikoekin izandako eztabaidetan.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 419–420|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1929ko abenduaren 31n Indiako bandera zabaldu zen [[Lahore]]<nowiki/>n, eta Gandhik 1930eko urtarrilaren 26an Indiako Independentzia Eguna ospatzera eraman zuen kongresua. Egun hori Indiako beste erakunde guztiek ospatu zuten. Ondoren, Gandhik beste ''Satyagraha'' bat jarri zuen abian1930eko martxoan, gatzari buruzko zergaren aurka. Aurretik ultimatum bat bidali zion Indiako erregeorde Lord Irwini martxoaren 2an, gutunean britainiar agintaria gaitzetsiz. “Madarikazio" bezala deskribatu zuen "milioika hindu memelo ustiatu dituen sistema progresibo bat, eta administrazio zibil eta militar izugarri garesti batek ... Politikoki morrontzara murriztu gaitu". Gandhik gutunean gehitzen zuen erregeordearen soldata "Indiako batez besteko errenta baino bost mila aldiz handiagoa zela."<ref>{{erreferentzia|izena=S R|abizena=Bakshi|urtea=1988|izenburua=Gandhi and Gandhi and the Mass Movement|argitaletxea=New Delhi|orrialdea=|orrialdeak=pp. 133–34|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Eta britainiarren bortizkeria indiarren biolentzia ezaz gainditua izango zela. Ekimena martxoaren 12tik apirilaren 6ra Dandirainoko Gatz Martxan nabarmendu zen. Bertan, 78 boluntariorekin batera, [[Ahmedabad]]<nowiki/>etik Dandirako 387 kilometroak ibili zituen gatza berak egiteko, legeak hausteko asmoarekin. Martxak 25 egun behar izan zituen 240 mila egiteko (390 km inguru), eta Gandhik askotan eman zituen hitzaldiak jendetza handien aurrean. Amaieran, milaka indio batu zitzaizkion Dandin. Maiatzaren 5ean, 1827ko araudi baten oinarrituta espetxeratu egin zuten, protesta antolatzeagatik. Beraz, maiatzaren 21ean Dharasanako gatz lanetan egin zuten protesta Gandhiren zuzeneko parte hartzerik gabe burutu zen. Webb Miller amerikar kazetaria beldurtuta zegoen britainiarren erantzunarekin, eta honakoa idatzi zuenː ''"Erabateko isiltasunean Gandhiren gizonak altxatu eta kartzelatik ehun metrora gelditu ziren. Zutabe harritsu bat jendetzatik aurreratu zen, hobiak zulatuz eta alanbre hariztatuaren babestuta etxera hurbildu zen. Zain zeuden indiar polizien agintariaren ordena militar bat entzun ala, polizia batzuk lasterka joan ziren protestan zeuden aurrenekoen aurka, buruetan kolpeak emanaz altzairuzko lathisekin [banbu luzez egindako makilak]. Martxako inork ez zuen beso bakar bat altxatu kolpeak saihesteko. Orratzak bezala erori ziren. Nengoen lekutik, entzun egiten nituen makilen kolpe bortitzen danbadak babesik gabeko burezurretan... Kolpekatutakoak sakabanatuta erortzen ziren, konorte barik edo burezurrak eta sorbaldak hautsita."''<ref>{{erreferentzia|izena=L.|abizena=Fischer|urtea=1950|izenburua=Gandhi and the Mass Movement|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 298–99|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi Jee's Statue.jpg|thumb|Gandhiren brontzezko estatua, [[Pietermaritzburg]]<nowiki/>eko tren geltokiko gertakariaren mendeurrena ospatzeko inauguratu zuen [[Desmond Tutu]] artzapezpikuak, 1993ko ekainean.]] Orduetan zehar jarraitu zuten, eta 300 manifestari edo gehiago jipoitu zituzten, asko larri zaurituz, eta bi hil egin zituzten. Inoiz ez zuten erresistentziarik eskaini. Kanpaina hau izan zen arrakastatsuena britainiarren Indiarekiko nagusitasuna hondatzen, eta Britainia Handiak 60.000 pertsona baino gehiago espetxeratuz erantzun zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Hatt|urtea=2002|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 33|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Kongresuaren kalkuluen arabera ordea, zifra hori 90.000koa zen. Horien artean Gandhiren tenienteetako bat zegoen, [[Jawaharlal Nehru]]. Gandhik emakumeak [[Errekrutatze|errekrutatu]] zituen [[gatz]]<nowiki/>aren [[zerga]] kanpainetan parte hartzeko, eta atzerriko produktuak boikotatzeko. Emakume askorentzat, bizitza publikorako beren buruarekiko konfiantza eta duintasuna igotzea suposatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Bina Kumari|abizena=Sarma|urtea=1994|izenburua="Gandhian Movement and Women's Awakening in Orissa"|argitaletxea=Indian Historical Review. 21 (1/2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 78–79|ISBN=ISSN 0376-9836|hizkuntza=En}}</ref> Hala ere, batzuen ustez emakumeek boluntario bezala parte hartzea nahi zutela ziotenean, Gandhik etxean baimena lortzeko eskatu zien, eta haurren zaintzak antolatzeko aukera zuten emakumeek bakarrik bat egin behar zuten.<ref name=":26">{{erreferentzia|izena=Marilyn|abizena=French|urtea=2008|izenburua=From Eve to Dawn, A History of Women in the World, Volume IV: Revolutions and Struggles for Justice in the 20th C|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren keinuak eta ikuspuntuak alde batera utzita, Indiako milaka emakume sartu ziren Gatz Martxan, britainiar gatz zergei eta gatz meatzearen monopolioari aurka egiteko.<ref>{{erreferentzia|izena=Suruchi|abizena=Thapar-Bjorkert|urtea=2006|izenburua=Women in the Indian National Movement: Unseen Faces and Unheard Voices, 1930–42|argitaletxea=SAGE Publications|orrialdea=|orrialdeak=pp. 77–79|ISBN=978-0-7619-3407-3|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi atxilotu ondoren, emakumeak bere kabuz sortu zituzten [[pikete]]ak dendak ixteko, bere baitan onartuz britainiarrengandiko indarkeria eta hitzezko gehiegikeriak, Gandhik inspiratutako moduan.<ref name=":26" /> ==== Gandhi, herritar heroia ==== 1920ko hamarkadan Indiako Kongresuak [[Andhra Pradesh]] probintziako nekazariei eskatu zien [[antzezlan]]ak sortzeko [[telugu]] hizkuntzan, Indiako [[mitologia]] eta [[kondaira]]<nowiki/>k konbinatuz, Gandhiren ideiekin lotuta. Horrela egin zuten, Gandhi [[Mesias]] moduan erretratatuz, antzinako eta Erdi Aroko Indiako buruzagi nazionalisten eta santuen berraragitze bezala. [[Antzerki]]<nowiki/>ok nekazarien artean onespena jaso zuten kultura hindu tradizionalarekin lotuz, eta ahalegin horrek Gandhi pertsonaia herrikoia bihurtu zuen Telugu hizkuntza mintzatzen zen herrietan, Mesias bezalako figura sakratutzat hartuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Murali|abizena=Atlury|urtea=1985|izenburua="Non-Cooperation in Andhra in 1920–22: Nationalist Intelligentsia and the Mobilization of Peasantry"|argitaletxea=Indian Historical Review. 12 (1/2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 188–217|ISBN=ISSN 0376-9836|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Dennis|abizena=Dalton|urtea=2012|izenburua=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 8–14, 20–23, 30–35|ISBN=978-0-231-15959-3|hizkuntza=En}}</ref> ==== Negoziazioak ==== Lord Irwinek ordezkatzen zuen gobernuak Gandhirekin negoziatzea erabaki zuen. Gandhi-Irwin ituna 1931. urtean sinatu zen. [[Britainia Handia|Britainia Handi]]<nowiki/>ko Gobernuak preso politiko guztiak askatzea erabaki zuen, desobedientzia zibilaren mugimendua etetearen truke. Itunaren arabera, Gandhi [[Londres]]eko mahai-inguruko biltzarretara gonbidatu zuten eztabaidatzera, Indiako Kongresu Nazionaleko ordezkari bakarra bezala. Jardunaldiak desengainua izan ziren Gandhi eta nazionalistentzat. Gandhik Indiaren independentzia eztabaidatzea espero zuen, baina britainiarrek indiar printzeen eta Indiako gutxiengoengan zentratu ziren, eta ez boterearen transferentzian.<ref name="#2">{{erreferentzia|izena=Arthur|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|argitaletxea=Random House|orrialdea=p. 359|orrialdeak=|ISBN=9780553905045|hizkuntza=En}}</ref> Lord Irwinen [[oinordeko]]<nowiki/>ak, Lord Willingdonek, India nazio independente bezalako planteamenduaren aurrean gogor jarri zen, eta mugimendu abertzalea kontrolatzeko eta menperatzeko kanpaina berria hasi zuen. Gandhi berriro [[atxilotu]] zuten, eta gobernuak bere eragina ezabatu nahi zuen erabat isolatuz bere jarraitzaileengandik.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=208|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 375–77|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Britainia Handian, [[Winston Churchill]] politikari kontserbadore ospetsuak Gandhiren [[kritika]] gogorra eta artikulatua egin zuen bere epe luzeko planaren aurka. Churchillek sarri barregarri utzi zuen Gandhi, 1931ko hitzaldi ezagunean bezala: ''Kezkagarria eta higuingarria da Gandhi jauna ikustea, Erdi Tenpluko abokatu sediziogilea, orain Ekialdean ezaguna den mota bateko [[fakir]] bezala aurkezten dena, erdi [[biluzik]] urratsak emanez erregeordearen jauregian… Errege Enperadorearen ordezkariarekin berdintasun mailan hitz egin nahiez.''<ref name="#2"/> ==== Mahai-inguru Jardunaldiak ==== [[Fitxategi:Gandhi Jinnah 1944.jpg|thumb|Gandhi [[Muhammad Ali Jinnah]]<nowiki/>rekin, 1944an]] 1931-1932 urteetan, britainiar gobernuarekin izan zituen eztabaidetan, mahai inguruaren biltzarretan, Gandhik —artean 62 urte zituen—, konstituzio erreformak bilatu zituen, britainiar aginte kolonialari amaiera emateko, eta indiarrek autogobernua hasteko.<ref name=":28">{{erreferentzia|izena=Andrew|abizena=Muldoon|urtea=2016|izenburua=Empire, Politics and the Creation of the 1935 India Act: Last Act of the Raj|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 92–99|ISBN=ISBN 978-1-317-14431-1|hizkuntza=En}}</ref> Alde britainiarrak Indiar [[azpikontinente]]a [[Kolonia (argipena)|kolonia]] bezala mantenduko zuten erreformak bilatu zituen. Britainia Handiko negoziatzaileek konstituzio erreformak proposatu zituzten, Britainia Handiko kolonia eredu batean, banaketa erlijioso eta sozialetan oinarritutako hauteskundeak finkatzen zituena. Britainiarrek Kongresuko alderdia eta Gandhiren agintea India guztiaren alde hitz egiteko kolokan jarri zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=Gandhi: The Man, His People, and the Empire|url=https://archive.org/details/gandhimanhispeop0000gand|argitaletxea=University of California Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 332–333|ISBN=ISBN 978-0-520-25570-8|hizkuntza=<en}}</ref> Horrela, Indiako erlijio buruzagi musulmanak eta sikhak gonbidatu zituzten, beraien eskakizunak lerro erlijiosoetan aztertzeko, eta baita B. R. Ambedkar ere, ukiezinen ordezkari gisan.<ref name=":28" /> Gandhik gogotsu egin zion aurka zatiketa komunitarioetan oinarritutako eskubideak edo irudikapenak ezartzen zituen konstituzioari, beldur baitzen ez zuela jendea elkartuko, banatuko baizik, haien egoera betikotu eta Indiako britainiarren aginte koloniala amaitzeko borroka desbideratuz.<ref name=":28" /><ref>{{erreferentzia|izena=Judith Margaret|abizena=Brown|urtea=1991|izenburua=Gandhi: Prisoner of Hope|url=https://archive.org/details/nlsiu.954.035.bro.32809|argitaletxea=Yale University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 252–257|ISBN=978-0-300-05125-4|hizkuntza=En}}</ref> ==== Kongresuko politika ==== 1934an Gandhik [[Kongresu (argipena)|Kongresu]]<nowiki/>ko alderdiko kide izateari uko egin zion. Ados zegoen alderdiaren jarrerarekin, baina uste zuen [[dimisio]]a emanda, indiarrekiko ospea benetan aldatzen zuela, eta komunistak, sozialistak, sindikalistak, ikasleak, erlijio kontserbadoreak eta negozioak zituztenak barne, ahots horiek bere iritziak emateko aukera lortuko zutela. Halaber, Gandhik Rajen propagandaren xede ez izatea nahi zuen, alderdi bateko buru izateagatik.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1990|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 246|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Sarkar|abizena=Jayabrata|urtea=2006|izenburua="Power, Hegemony and Politics: Leadership Struggle in Congress in the 1930s"|argitaletxea=Modern Asian Studies. 40 (2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 333–70|ISBN=doi:10.1017/S0026749X0600179X|hizkuntza=En}}</ref> ==== Bigarren Mundu Gerra eta ''Utzi'' ''India'' mugimendua ==== Gandhik britainiar gerraren ahaleginari laguntzarik ez ematea erabaki zuen, eta [[Bigarren Mundu Gerra]]n Indiako edozein parte-hartzeren aurka egin zuen;<ref name=":29">{{erreferentzia|izena=Arthur|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|argitaletxea=Random House|orrialdea=|orrialdeak=pp. 467–470|ISBN=978-0-553-90504-5|hizkuntza=En}}</ref> haren ustez, India ezin zen askatasun demokratikoaren alde borrokatzen zen gerra batean parte hartu, askatasun hori Indiari berari ukatu egiten zitzaion bitartean.<ref>{{erreferentzia|izena=Bipan|abizena=Chandra|urtea=2000|izenburua=India's Struggle for Independence|argitaletxea=Penguin Books|orrialdea=p. 543|orrialdeak=|ISBN=978-81-8475-183-3|hizkuntza=En}}</ref> Era berean, [[Nazionalsozialismo|nazismoa]] eta [[faxismo]]a gaitzetsi zituenez, Indiako buruzagi batzuen onespena lortu zuen. Hala ere, haren kanpainak ez zuen indiar askoren onarpena izan, ez eta buruzagi askorena ere, hala nola Sardar Patel eta [[Rajendra Prasad]]ena: kanpaina [[Porrot (argipena)|porrota]] izan zen, 2,5 milioi indiarrek baino gehiagok ez zioten jaramon egin, eta boluntario sartu ziren britainiar militarrekin indar aliatuen hainbat frontetan borrokatzeko. <ref name=":29" /> [[Fitxategi:Mountbattens with Gandhi (IND 5298).jpg|thumb|Gandhi 1947an, Lord [[Louis Mountbatten]], Britainia Handiko azken Erregeordea Indian, eta [[:en:Edwina_Mountbatten,_Countess_Mountbatten_of_Burma|Edwina Mountbatten]] emaztearekin.]] Gerra aurrera joan ahala, Gandhik bere [[independentzia]] eskaera indartu zuen, [[Mumbai]]n 1942an egindako hitzaldian britainiarrei ''Utzi India'' eskatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wolpert|urtea=2002|izenburua=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/gandhispassionli00wolp|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 74–75|ISBN=978-0-19-515634-8|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren eta Kongresuko Alderdiaren matxinada garrantzitsuena izan zen, Indiatik britainiarraren irteera ziurtatzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1990|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 309|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> ==== Zatiketa eta independentzia ==== Gandhik Indiako azpikontinentearen lerro erlijiosoen araberako zatiketaren aurka zegoen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Fischer|urtea=2002|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 106–08|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Indiako Kongresu Nazionalak eta Gandhik britainiarrei India uzteko eskatu zieten. Hala ere, Liga Musulmanak "Banatu eta Utzi India" eskatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Hermann, Dietmar|abizena=Kulke, Rothermund|urtea=2004|izenburua=A History of India|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 311–312|ISBN=978-0-415-32920-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Penderel|abizena=Moon|urtea=1962|izenburua=Divide and Quit|url=https://archive.org/details/dividequit0000unse|argitaletxea=University of California Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 11–28|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik hitzarmena proposatu zuen, Kongresuak eta Liga Musulmanak behin-behineko gobernu bat izendatuz, elkarlanean independentzia lortzea ahalbidetzeko. Hortik aurrera, zatiketaren auzia plebiszitu batek gehiengo musulmana zuen barrutietan konpon zitekeen.<ref name=":30">{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wolpert|urtea=2009|izenburua=Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 118–121|ISBN=978-0-19-539394-1|hizkuntza=En}}</ref> Jinnahk Gandhiren proposamena baztertu eta Ekintza Zuzeneko Eguna deitu zuen, 1946ko abuztuaren 16an, musulmanak hirietan publikoki biltzeko eta Indiako azpi-kontinentea estatu musulman eta estatu ez musulmanean sartzeko proposamena babesteko. Ekintza Zuzeneko Egunak [[Kalkuta]]n hinduen hilketa masiboa ekarri zuen, eta haien jabetzen suntsipena, baina polizia eta militar britainiarrek ez zuten gobernutik  indarkeria gelditzeko agindurik jaso.<ref name=":30" /> Ekintza Zuzeneko Egunean egindako indarkeriak Indiako musulmanen aurkako mendeku indarkeria ekarri zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2016|izenburua=Wolpert, Chapter 1|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Milaka hindu eta musulman hil ziren eta hamarnaka milaka zauritu izan ziren indarkeria zikloan ondorengo egunetan.<ref>{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wolpert|urtea=2009|izenburua=Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 118–127|ISBN=978-0-19-539394-1|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik matxinatuen inguruko eremuak bisitatu zituen sarraskiak geldiarazteko asmoz.<ref name=":30" /> [[Archibald Wavell]] Indiako britainiar erregeorde eta gobernadore nagusia 1947ko otsailean hasi eta hiru urtez, Gandhi eta Jinnahrekin aritu zen oinarri komun bat bilatzeko, printzipioz Indiako independentzia onartu aurretik eta ondoren. Gandhiren izaera eta motiboak gaitzetsi zituen, baita haren ideiak ere: buruan ideia bakarra zuela leporatu zion, hots "britainiar agintea eta eragina indargabetu eta ''hinduaraj''a ezartzea".<ref name=":31">{{erreferentzia|izena=Dennis|abizena=Dalton|urtea=2012|izenburua=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 64–66|ISBN=978-0-231-53039-2|hizkuntza=En}}</ref> Eta gaineratu zuen Gandhi politikari "maltzur, gaizto, izugarri gogorra" zela. Wavellek Indiako azpi-kontinenteko gerra zibilari beldurra zion, eta zalantzan zen Gandhi hura geldiarazteko gai izango ote zen.<ref name=":31" /> Zatiketa eztabaidagarria eta bortizki eztabaidatu zen. Milioi erdi lagun baino gehiago hil ziren erlijio istiluetan, 10 milioitik 12 miliora musulman ez zirenak (gehienbat hinduak eta sikhak) Pakistanetik Indiara migratu zirenean, eta alderantziz musulmanak Indiatik Pakistanera, sortu berriak ziren India, Mendebaldeko Pakistan eta Ekialdeko Pakistaneko mugetatik zehar.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Wolpert|urtea=|izenburua=|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=p. 7|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik independentzia eguna ez zuen britainiar agintearen amaiera ospatzen igaro, baizik eta bere herrialdeko bakearen alde hitz egiten Kalkutan 1947ko abuztuan. Zatiketak Indiako azpi-kontinentea indarkeria erlijiosoak harrapatu zuen, eta kaleak hilotzez bete ziren, Gandhik komunitateen bortizkeria erlijiosoa geldiarazteko barau eta protestak egin arren.<ref>{{erreferentzia|izena=Barbara Daly, Thomas R.|abizena=Metcalf, Metcalf|urtea=2006.|izenburua=A concise history of modern India|url=https://archive.org/details/concisehistoryof0000metc_s2n2|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 221–22|ISBN=978-0-521-86362-9|hizkuntza=En}}</ref> === Hilketa eta hileta elizkizunak === [[Fitxategi:Nehru gandhi.jpg|thumb|[[Jawaharlal Nehru]] eta Gandhi 1946an.|alt=]] 1948ko urtarrilaren 30ean, bilobekin zen Birla Etxeko lorategian (orain Gandhi Smriti), otoitz bilera bat egiteko bidean, [[Nathuram Godse]] abertzale hinduak pistolaz gertutik hiru tiro bularrera egin zizkionean. Batzuen arabera, berehala hil zen,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2000|izenburua=Mahatma Gandhi. The Collected Works of Mahatma Gandhi|argitaletxea=Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India|orrialdea=p. 130|orrialdeak=|ISBN=978-81-230-0154-8|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Tushar A.|abizena=Gandhi|urtea=2007|izenburua="Let's Kill Gandhi !": A Chronicle of His Last Days, the Conspiracy, Murder, Investigation, and Trial|url=https://archive.org/details/letskillgandhich0000gand|argitaletxea=Rupa & Company|orrialdea=p. 12|orrialdeak=|ISBN=978-81-291-1094-7|hizkuntza=En}}</ref> eta azken hitzak “''Hey, [[Rama]]''!” ([[hinduismo]]<nowiki/>ko [[jainko]]<nowiki/>etako bat) izan ziren, baina beste kronista batzuk diotenez, Birla Etxeko logela batera eraman zuten, eta 30 minutu geroago hil zen, [[Senide (argipena)|senideetako]] batek hinduko eskrituren [[bertsoa]]k irakurtzen zituen bitartean.<ref>{{erreferentzia|izena=Nicholas Henry|abizena=Pronko|urtea=2013|izenburua=Empirical Foundations of Psychology|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 342–343|ISBN=978-1-136-32701-8|hizkuntza=En}}</ref> Godse abokatu nazionalista bat zen, eta eskuin muturreko Hindu Mahasabharekin zuen lotura.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Hardiman|urtea=2003|izenburua=Gandhi in His Time and Ours: The Global Legacy of His Ideas|url=https://archive.org/details/gandhiinhistimeo0000hard|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 174–76|ISBN=978-0-231-13114-8|hizkuntza=En}}</ref> Ez zen ihes egiten saiatu, eta laster beste bost konspiratzaileak ere atxilotu egin zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Jay Robert|abizena=Nash|urtea=1981|izenburua=Almanac of World Crime|argitaletxea=New York: Rowman & Littlefield|orrialdea=p. 69|orrialdeak=|ISBN=978-1-4617-4768-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=G.D.|abizena=Khosla|urtea=1965|izenburua=The Murder of the Mahatma|argitaletxea=Wayback Machine, Chief Justice of Punjab, Jaico Publishers|orrialdea=p. 38|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Delhiko Gotorleku Gorrian epaitu zituzten, eta Godsek ez zuen kargurik ukatu, ez eta inolako [[damu]]rik adierazi ere. Adierazi zuen Gandhi hil zuela musulmanekiko zuen tolerantziagatik, Gandhi erantzule egin baitzuen azpikontinentea Pakistan eta Indiaren arteko zatiketaren garaiko bortizkeria eta sufrimenduengatik. Godsek subjektibismoa leporatu zion Gandhiri, eta [[egia]]ren [[monopolio]]a berak bakarrik izango balu bezala jokatzea. Errudun jo zuten, eta 1949an urkatu.<ref name="#3">{{erreferentzia|izena=Claude|abizena=Markovits|urtea=2004|izenburua=The UnGandhian Gandhi: The Life and Afterlife of the Mahatma|url=https://archive.org/details/ungandhiangandhi0000mark|argitaletxea=Anthem Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 57–59|ISBN=978-1-84331-127-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=N V|abizena=Godse|urtea=1948|izenburua=Why I assassinated Mahatma Gandhi?|argitaletxea=Surya Bharti Parkashan|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=OCLC 33991989|hizkuntza=En}}</ref> Hilketa horrek izugarri aldatu zuen egoera politikoa. [[Jawaharlal Nehru|Nehru]] haren oinordeko politiko bihurtu zen. Gandhi bizirik zegoen bitartean, [[Pakistan]]<nowiki/>ek "estatu [[musulman]]<nowiki/>a" zela aldarrikatu zuen, eta Indiako talde batzuek "estatu [[hindu]]<nowiki/>a" izenda zezaten eskatu zuten.<ref name="#3"/> Nehruk Gandhiren martirioa arma politikotzat erabili zuen hindu nazionalismoaren defendatzaile guztiak isilarazteko, eta baita haren erronka politikoak ere. Gandhiren hilketa gorrotoaren eta borondate txarraren politikari lotu zion.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Markovits|urtea=2004|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 57–59|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> '''Hileta eta memorialak''' Gandhiren heriotzaren [[dolu]]<nowiki/>a nazio osoan egin zen. [[Milioi]] bat lagun inguru batu ziren bost kilometroko [[hileta]] [[prozesio]]<nowiki/>an Raj Ghatera iristeko Birla etxetik, hil zuten tokitik, eta beste milioi batek ikusi zuen alboetatik prozesioa pasatzen.<ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=1994|izenburua=The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings|url=https://archive.org/details/gandhireadersou00gand|argitaletxea=Grove Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 483–489|ISBN=978-0-8021-3161-4|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi [[Errausketa (hondakinak)|erraustu]]<nowiki/>a izan zen hindu tradizioari jarraituz, eta errautsak hainbat kutxatan sartu ziren, India osora bidaltzeko oroitzapen zerbitzuak egiteko.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1948|izenburua=LIFE|argitaletxea=Time Inc|orrialdea=p. 76|orrialdeak=|ISBN=ISSN 0024-3019|hizkuntza=En}}</ref> Gehienak 1948ko otsailaren 12an Sangam Allahabadera bidali ziren, [[Ganges]], [[Yamuna]] eta [[Sarasvati|Saraswat]]<nowiki/>i hiru ibai sakratuak bateratzen diren tokira;<ref>{{erreferentzia|izena=Shanti|abizena=Kumar|urtea=2006|izenburua=Gandhi meets primetime: globalization and nationalism in Indian television|url=https://archive.org/details/gandhimeetsprime0000kuma|argitaletxea=University of Illinois Press|orrialdea=p. 170|orrialdeak=|ISBN=978-0-252-07244-4|hizkuntza=En}}</ref> batzuk [[Nilo]] ibaiaren iturrian sakabanatu ziren, [[Uganda]]<nowiki/>ko [[Jinja (Uganda)|Jinja]] ondoan, eta oroitzapen plaka batek gertaera markatzen du, eta beste batzuk Girgaum Chowpatty-ra, [[Pune]]<nowiki/>ko [[Aga Khan]]<nowiki/>en jauregira (hantxe preso politiko egon zen 1942tik 1944ra) eta [[Los Angeles]]era.<ref>{{erreferentzia|izena=Ramesh|abizena=Randeep|urtea=2008.|izenburua="Gandhi's ashes to rest at sea, not in a museum"|argitaletxea=The Guardian. London|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Ferrell|urtea=2001|izenburua="A Little Serenity in a City of Madness" (Abstract)|argitaletxea=Los Angeles Times|orrialdea=p. B 2|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Birla Etxea egun ''Gandhi Smriti'' izeneko memoriala da gaur egun. Erraustua izan zen [[Yamuna]] aldameneko ibaiaren inguruan, [[New Delhi]]<nowiki/>ko Rāj Ghāt monumentu bar eraiki zen haren izenean.<ref>{{erreferentzia|izena=Margot|abizena=Bigg|urtea=2012|izenburua=Delhi|url=https://archive.org/details/moonhandbookstaj0000bigg|argitaletxea=Avalon|orrialdea=p. 14|orrialdeak=|ISBN=978-1-61238-490-0|hizkuntza=En}}</ref> Bertako marmol beltzeko plataforma batek honako epigrafea darama "''Hēy [[Rama|Rāma]]''".<ref>{{erreferentzia|izena=Vinay|abizena=Lal|urtea=2001|izenburua="'Hey Ram': The Politics of Gandhi's Last Words"|argitaletxea=Humanscape|orrialdea=|orrialdeak=8 (1) pp. 34–38|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>[[Fitxategi:Gandhi besant madras1921.jpg|thumb|Gandhi, [[Annie Wood Besant|Annie Besant]] doktorearekin batera, [[Madras]]<nowiki/>eko bilerara joan zenean. Aste batzuk lehenago, 1921eko irailaren 21ean, Gandhik [[Sol Invictus|solin]]<nowiki/>a [[oihal]]a jantzi zuen betiko, Indiako pobreekin identifikatzeko sinbolo gisan.]] == Printzipioak, praktikak eta sinesmenak == Gandhiren adierazpenek, eskutitzek eta bizitzak bere printzipio, praktika eta sinesmenen inguruko azterketa politiko eta akademikoak erakarri dituzte, eta baita zer eragin izan zituen. Idazle batzuek bizitza [[Etika|etikoa]] eta [[bakezaletasun]]a<nowiki/>ren eredu gisa aurkezten dute. Beste batzuek, aldiz, bere kulturak eta inguruak eragindako pertsonaia konplexuagoa, kontraesankorragoa eta eboluzionista bezala aurkezten dute.<ref>{{erreferentzia|izena=William|abizena=Borman|urtea=1986|izenburua=Gandhi and Non-Violence|url=https://archive.org/details/gandhinonviolenc0000borm|argitaletxea=State University of New York Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 192–195, 208–209|ISBN=978-0-88706-331-2.|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Dennis|abizena=Dalton|urtea=2012|izenburua=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 30–35|ISBN=978-0-231-15959-3|hizkuntza=En}}</ref> === Eraginak === Gandhi [[hindu]] eta [[Jainismo|Jain]] erlijio giroan hazi zen bere jatorrizko [[Gujarat]]en, eta hauek izan ziren bere lehen eragin nagusiak, baina halaber, Hindu Bhakti santuen, Advaita Vedantaren, [[islam]]<nowiki/>aren, [[budismo]]<nowiki/>aren, [[kristautasun]]a<nowiki/>ren eragina ere izan zuen, baita hainbat gogoeta pertsonal eta literaturarena ere ([[Lev Tolstoi|Tolstoi]], Ruskin eta [[Henry David Thoreau|Thoreau]] bezalako [[Pentsalaria|pentsalari]]<nowiki/>ena, adibidez)<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Judith M., Anthony|abizena=Brown, Parel|urtea=2011|izenburua=The Cambridge Companion to Gandhi|argitaletxea=Cambridge University Press.|orrialdea=p. 93|orrialdeak=|ISBN=978-0-521-13345-6|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Indira, Stuart|abizena=Carr, Brown; et al|urtea=2012|izenburua=Biographical Dictionary of Twentieth-Century Philosophers|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 263–264|ISBN=978-1-134-92796-8|hizkuntza=En}}</ref>. 57 urterekin Hindu Advaitista zela aitortu zuen bere erlijioaren pertzepzioari zegokionez, baina gaineratu zuen ikuspegi duvaisten eta pluralismo erlijiosoaren alde ere egiten zuela. Gandhik Vaishnava bere ama hinduaren eragina izan zuen, eta Gujaraten aldi berean zeuden eskualdeko [[tenplu]] hindu eta [[santu]]<nowiki/>ak, zein Jain tradizioak.<ref name=":2" /><ref>{{erreferentzia|izena=Anil|abizena=Mishra|urtea=2012|izenburua=Reading Gandhi|argitaletxea=Pearson|orrialdea=p. 2|orrialdeak=|ISBN=978-81-317-9964-2|hizkuntza=En}}</ref> Cribb R.B. historialariak dio Gandhiren pentsamendua denboran zehar garatu egin zela, bere hasierako ideiak haren filosofia helduaren ardatz edo aldamio bilakatuz. Gazte heldu zion egiatasunari, [[kastitate]]ari eta [[begetarianismo]]ari. <ref name=":3">{{erreferentzia|izena=R. B.|abizena=Cribb|urtea=1985|izenburua="The Early Political Philosophy of M. K. Gandhi, 1869–1893"|argitaletxea=Asian Profile. 13 (4)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 353–60|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren Londresko bizimoduan hazi zituen balioak txertatu zituen. 1891n Indiara itzuli zenean, bere ikuspegia parrokiazkoa zen eta ezin zuen abokatu bezala bizitzeko lain irabazi. Horrek pentsaeran erronka jarri zion, ea praktikotasuna eta morala bat zetozen bizitzan. 1893an Hegoafrikara joanez, arazo horri irtenbidea aurkitu eta bere filosofia helduaren kontzeptu nagusiak garatu zituen.<ref name=":3" /> '''Tolstoy''' Goian aipatutako liburuarekin batera, 1908an [[Leo Tolstoi]]<nowiki/>k ''Eskutitza Hindu bati'' (''A Letter to a Hindu)'' idatzi zuen, adieraziz soilik maitasuna [[erresistentzia pasiboa]]<nowiki/>ren arma bezala erabiliz, indiarrek aginte koloniala indargabetu ahal izango zutela. 1909an Gandhik Tolstoiri idatzi zion Gujaratin ''Eskutitza Hindu bati'' berriro argitaratzeko aholkua eta baimena eskatuz. Tolstoi erantzun egin zion, eta biek korrespondentzia jarraitu zuten Tolstoi 1910ean zendu zen arte (Tolstoik idatziriko azken eskutitza Gandhiri bidali zion).<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=B. Srinivasa|abizena=Murthy|urtea=1987|izenburua=Mahatma Gandhi and Leo Tolstoy: Letters|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-941910-03-2|hizkuntza=En}}</ref> Gutunek indarkeriarik gabeko aplikazio praktiko eta teologikoei buruzkoak dira.<ref name=":4" /> Gandhik bere burua Tolstoiren jarraitzailetzat zuen, izan ere, biak estatuaren [[agintaritza]]<nowiki/>ren eta [[kolonialismo]]a<nowiki/>ren aurka agertu ziren; eta biak gorrotoa zieten bortizkeriari, [[Erresistentzia zibil|erresistentzia]] pasiboa predikatuz. Hala ere, estrategia politikoari zegokionez oso desberdinak ziren. Gandhik inplikazio politikoa eskatu zuen; nazionalista zen eta indarkeriarik gabeko indarra erabiltzeko prest zegoen. Konpromisoa hartzekoaren aldekoa zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Martin Burgess|abizena=Green|urtea=1986|izenburua=The origins of nonviolence: Tolstoy and Gandhi in their historical settings|url=https://archive.org/details/originsofnonviol0000gree|argitaletxea=Pennsylvania State University|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Tolstoiren baserrian Gandhi eta Hermann Kallenbach sistematikoki trebatu zituzten bere ikasleak biolentziarik ezaren filosofian.<ref>{{erreferentzia|izena=Surendra|abizena=Bhana|urtea=1979|izenburua="Tolstoy Farm, A Satyagrahi's Battle Ground"|argitaletxea=Journal of Indian History. 57 (2/3)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 431–40|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi spinning.jpg|thumb|Gandhi artilea gorutan, 1920ko hamarkadaren amaieran.]] '''Shrimad Rajchandra''' Gandhik zioen Shrimad Rajchandra [[poeta]] eta [[Jainismo|Jain]] [[filosofo]]<nowiki/>a zela bere eragin handiko aholkularia. Modern Review aldizkarian, 1930eko ekainean, Gandhik idatzi zuen 1891an Bombayn egin zuela berarekin topo lehen aldiz. Hegoafrikan zegoenean Gandhik Rajchandrarekin eskutitzak trukatzen zituen, eta Kavi deitzen zion (literalki "poeta"). 1930ean, Gandhik idatzi zuenez: "Horrelakoa zen, nire bihotza liluratu zuen pertsona erlijio kontuetan, orain arte beste inork ez bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=1993|izenburua=Gandhi: An Autobiography|argitaletxea=Beacon Press ed|orrialdea=|orrialdeak=pp. 63–65|ISBN=0-8070-5909-9|hizkuntza=En}}</ref> Beste nonbait esana dut nire barne bizitza moldatzeko orduan [[Lev Tolstoi|Tolstoi]] eta Ruskin lehiatu zirela Kavirekin. Baina Kaviren eragina sakonagoa izan zen, zalantzarik gabe, berarekin harreman pertsonalak izan nituelako."<ref>{{erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Webber|urtea=2011|izenburua=Gandhi as Disciple and Mentor (3 ed.)|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 33–36|ISBN=978-0-521-17448-0|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik, bere autobiografian, Rajchandrari bere "gidari eta laguntzailea" deitzen zion, eta bere "babeslekua [...]  krisi espiritualeko uneetan". Pazientzia izateko eta hinduismoa sakon aztertzeko gomendatu zion Gandhiri.<ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=1930|izenburua="Modern Review"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=1957|izenburua=An Autobiography: The Story of My Experiments with Truth|url=https://archive.org/details/autobiographysto02gand|argitaletxea=Beacon Press|orrialdea=p. 262|orrialdeak=|ISBN=978-0-8070-5909-8|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Weber|abizena=Weber|urtea=2004|izenburua=Gandhi as Disciple and Mentor|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=34–36|ISBN=978-1-139-45657-9|hizkuntza=En}}</ref> '''Testu erlijiosoak''' Hegoafrikan egon zen bitartean, hinduismoaren eta Indiako beste erlijio batzuen testu filosofikoekin batera, Gandhik [[Biblia]] bezalako kristau testuak itzuli zituen, eta baita Islamekoak ere, [[Korana|Koran]]<nowiki/>a barne.<ref name=":7">{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2015|izenburua="Mahatma Gandhi – The religious quest {{!}} Biography, Accomplishments, & Facts"|argitaletxea=Encyclopædia Britannica|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Hegoafrika]]<nowiki/>n zegoen [[Adiskideen Erlijiozko Elkartea|Kakeroen]] misio bat Gandhi kristautasunera bihurtzen saiatu zen. Gandhi beren otoitzetara joaten zen, eta kristau teologia eztabaidatzen zuen haiekin, baina konbertitzeari uko egin zion, ez zuelako onartzen haien teologiak zioen bezala [[Kristo]] [[Jainko]]a<nowiki/>ren seme bakarra izan zenik.<ref name=":7" /><ref>{{erreferentzia|izena=Martin|abizena=Burgess Green|urtea=1993.|izenburua=Gandhi: voice of a new age revolution|url=https://archive.org/details/gandhivoiceofnew00gree|argitaletxea=Continuum|orrialdea=|orrialdeak=pp. 123–125|ISBN=978-0-8264-0620-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Richard H.|abizena=Davis|urtea=2014|izenburua=The "Bhagavad Gita": A Biography|url=https://archive.org/details/bhagavadgitabiog0000davi|argitaletxea=Princeton University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 137–145|ISBN=978-1-4008-5197-3|hizkuntza=En}}</ref> '''Sufismoa''' Gandhi Hegoafrikan egon zen garaian [[Sufismo]]a, Islamaren Chishti Ordena ere ezagutu zuen. Khanqah bileretan parte hartu zuen Riversiden. Kronista batzuen arabera, Gandhik balore batzuk partekatzen zituen Vaishnava Hinduarekin, hala nola apaltasuna, debozioa eta behartsuekiko senidetasuna, sufismoan ere aurkitzen direnak.<ref>{{erreferentzia|izena=Margaret|abizena=Chatterjee|urtea=2005|izenburua=Gandhi and the Challenge of Religious Diversity: Religious Pluralism Revisited|argitaletxea=Bibliophile South Asia|orrialdea=p. 119|orrialdeak=|ISBN=978-81-85002-46-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Andrew|abizena=Fiala|urtea=2018|izenburua=The Routledge Handbook of Pacifism and Nonviolence|argitaletxea=Routledge|orrialdea=p. 94|orrialdeak=|ISBN=978-1-317-27197-0|hizkuntza=En}}</ref> [[Winston Churchill]]<nowiki/>ek ere Gandhi fakir sufi batekin alderatu zuen.<ref name="#2"/> === Gerrak eta indarkeriarik eza === '''Gerrako laguntza''' [[Fitxategi:Mahadev Desai and Gandhi 2 1939.jpg|thumb|Gandhi eta laguntzaile pertsonal Mahadev Desai, Birla Etxean 1939an.]] Gandhik 1899an britainiar aldean hartu zuen parte Hegoafrikako gerran [[Boerren Gerrak|boerren]] aurka.<ref>{{erreferentzia|izena=Sankar|abizena=Ghose|urtea=1991|izenburua=Mahatma Gandhi|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=p. 275|orrialdeak=|ISBN=978-81-7023-205-6|hizkuntza=En}}</ref> Garai hartan [[Herbehereetako Erresuma|Herbehereeta]]<nowiki/>ko boer [[kolono]]<nowiki/>ek eta britainiar inperialek baztertu egiten zituzten gutxiagotzat jotzen zuten koloretako arrazak, eta Gandhik gerora idatzi zuen Boer gerrako bere sinesmen gatazkatsuei buruz. Bere esanetan, "gerra deklaratu zenean, nire sinpatia pertsonal guztiak boerrentzat ziren, baina [[Britainiar Inperioa|britainiar]]<nowiki/>rekiko leialtasunak gerra hartan britainiarrekin parte hartzera bultzatu ninduen". Gandhiren esanetan, britainiar herritar bezala eskubideak eskatzen zituenetik, britainiar indarren zerbitzura ere betebehar bat zuela uste zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Simone|abizena=Panter-Brick|urtea=2015|izenburua=Gandhi and Nationalism: The Path to Indian Independence|argitaletxea=I. B. Tauris|orrialdea=|orrialdeak=pp. 75–77|ISBN=978-1-78453-023-5|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=2005|izenburua=All Men Are Brothers|url=https://archive.org/details/allmenarebrother0000gand|argitaletxea=Bloomsbury Academic|orrialdea=p. 22|orrialdeak=|ISBN=978-0-8264-1739-8|hizkuntza=En}}</ref> [[Lehen Mundu Gerra]]n (1914–1918), 50 urte inguru zituela, Gandhik britainiarrei eta bere indar aliatuei babesa eman zien, indiarrek [[Britainiar Armada|britainiar armada]]<nowiki/>ren kide izateko errekrutatuz, Indiako kontingentea 100.000tik 1.1 milioitik gora handituz.<ref name=":5">{{erreferentzia|izena=Michael, Nicholas|abizena=Green, Szechenyi|urtea=2017|izenburua=A Global History of the Twentieth Century: Legacies and Lessons from Six National Perspectives|argitaletxea=Rowman & Littlefield|orrialdea=|orrialdeak=pp. 89–90|ISBN=978-1-4422-7972-8|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":6">{{erreferentzia|izena=Sankar|abizena=Ghose|urtea=19).|izenburua=Mahatma Gandhi|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=p. 275|orrialdeak=|ISBN=978-81-7023-205-6|hizkuntza=En}}</ref> Indiako jendea animatu egin zuen gerraren alde baten borrokatzera Europan eta Afrikan, beren bizitzaren kontura bazen ere. [[Bakezaletasun|Bakezale]]<nowiki/>ek Gandhi kritikatu egin zuten praktika horiek defendatzen zituelako. Sankar Ghoseren esanetan, "eromena izango litzateke niretzat lotura dudan gizartearekin harremana haustea."<ref name=":6" /> Keith Robbinsen arabera, kontratazio ahalegina neurri batean britainiarren promesagatik izan zen, Lehen Mundu Gerran amaitu ondoren indiarren autogobernuaren berreraikuntzan laguntzeko. Gerra ostean baina, britainiar gobernuak ordez erreforma txiki batzuk besterik ez zituen eskaini, eta horrek Gandhi etsitu egin zuen.<ref name=":5" /> Satyagraha mugimendua 1919an abiarazi zuen.<ref name=":6" /> Paraleloki, Gandhiren ikaskideak bere ideia bakezaleekiko eszeptiko bihurtu ziren, eta nazionalismoaren eta anti-inperialismoaren ideietan inspiratu ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Rahul, David M.|abizena=Sagar, Malone, et al.|urtea=2015|izenburua=The Oxford Handbook of Indian Foreign Policy|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 71–73|ISBN=978-0-19-106118-9|hizkuntza=En}}</ref> '''Egia eta Satyagraha''' Gandhik bere bizitza egiaren, edo ''satya''-ren, bila eman zuen, eta bere mugimenduari ''satyagraha'' deitu zion, eta esan nahi du, "deia egin, ekin eta ekin, edo Egian fidatu".<ref>{{erreferentzia|izena=Gene|abizena=Sharp|urtea=1960|izenburua=Gandhi Wields the Weapon of Moral Power: Three Case Histories|url=https://archive.org/details/gandhiwieldsweap00shar|argitaletxea=Navajivan|orrialdea=p. 4|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Satyagraha mugimenduaren eta printzipio politikoaren lehen formulazioa 1920an gertatu zen. Urte hartako irailean, "Kooperazio ezaren [[Ebazpen (argipena)|ebazpena]]" aurkeztu zuen Indiako [[Kongresu (argipena)|Kongresu]]<nowiki/>ko saio baten aurrean. Dennis Daltonek dioenez, Satyagraharen formulazioak herriaren sinesmenekin eta kulturekin oihartzun handia izan zuen, herri kontzientzian txertatu zen, eta bera azkar bilakatu zen Mohandas.<ref>{{erreferentzia|izena=Dennis|abizena=Dalton|urtea=2012|izenburua=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 30–32|ISBN=978-0-231-15959-3|hizkuntza=En}}</ref> '''Indarkeriarik eza''' Gandhi bortizkeriaren printzipioaren sortzailea ez bazen ere, arlo politikoan eskala handian aplikatu zuen lehena izan zen. Biolentziarik ezaren (ahimsa) kontzeptuak, historia luzea du Indiako erlijioaren pentsamenduan.<ref>{{erreferentzia|izena=Eddy|abizena=Asirvatham|urtea=1995|izenburua=Political Theory|argitaletxea=S.chand|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=81-219-0346-7|hizkuntza=En}}</ref> Dharma (balio etikoen bertutea) gorenetarikoa da, izaki bizidun (sarvbhuta) guztiekin erabili behar denai uneoro (sarvada), eremu guztietan (sarvatha), ekintzekin, hitzekin eta pentsamenduarekin.<ref>{{erreferentzia|izena=Christopher|abizena=Chapple|urtea=1993|izenburua=Nonviolence to Animals, Earth, and Self in Asian Traditions|url=https://archive.org/details/nonviolencetoani0000chap|argitaletxea=State University of New York Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 16–18, 54–57|ISBN=978-0-7914-1497-2|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik ahimsaren inguruko bere filosofia eta ideiak bide politiko bezala, bere autobiografian azaltzen ditu: ''Nire saiakeren istorioa egiarekin.'' (The Story of My Experiments with Truth.)<ref>{{erreferentzia|izena=Mohandis K.|abizena=Gandhi|urtea=1920|izenburua="The Doctrine of the Sword"|argitaletxea=Young India, M. K. Gandhi|orrialdea=p. 253|orrialdeak=|ISBN=978-0-88706-331-2|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Faisal|abizena=Devji|urtea=2012|izenburua=The Impossible Indian: Gandhi and the Temptation of Violence|url=https://archive.org/details/nlsiu.954.035092.dev.38629|argitaletxea=Harvard University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Richard L.|abizena=Johnson|urtea=2006|izenburua=Gandhi's Experiments With Truth: Essential Writings By And About Mahatma Gandhi|argitaletxea=Lexington Books|orrialdea=p. 11|orrialdeak=|ISBN=978-0-7391-1143-7|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi writing 1942.jpg|thumb|Gandhi 72 urterekin, ''Alde Indiatik'' mugimendua 1942an abian jarri zuenean.]] === Erlijioen arteko harremanei buruz === '''Budistak, Jainsak eta sikhsak''' Gandhiren ustez, [[budismo]]<nowiki/>a, [[jainismo]]<nowiki/>a eta [[Sikhismo|sikismo]]<nowiki/>a [[hinduismo]]<nowiki/>aren tradizioak ziren, historia, erritu eta ideia partekatuekin. Beste behin, budismoari buruz ezer gutxi zekiela onartu zuen, Edwin Arnolden liburuaren irakurketa baino ez. Liburu horretan oinarrituta, budismoa erreforma mugimendutzat hartu zuen,eta [[Buda]] hindua izan zela.<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=J.T.F.|abizena=Jordens|urtea=1998|izenburua=Gandhi's Religion: A Homespun Shawl|url=https://archive.org/details/gandhisreligionh0000jjor|argitaletxea=New York: Palgrave Macmillan|orrialdea=|orrialdeak=pp. 107–108|ISBN=978-0-230-37389-1|hizkuntza=En}}</ref> Jainismoa askoz gehiago ezagutzen zuela adierazi zuen, eta Jainsek berarengan sakonki eragin zuela uste zuen. Sikhismoa, Gandhiren ustez, hinduismoaren zati bat zen, beste erreforma mugimendu baten gisan. Sikh eta budista liderrak ez zeuden ados harekin, eta Gandhik desadostasuna iritzi desberdintasun bezala errespetatu egiten zuen.<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|izena=Nikky-Guninder, Harold|abizena=Kaur Singh, Coward|urtea=2003|izenburua=Indian Critiques of Gandhi|argitaletxea=State University of New York Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 185–188|ISBN=978-0-7914-8588-0|hizkuntza=En}}</ref> '''Musulmanak''' Gandhik orokorrean [[islam]]<nowiki/>aren ikuspegi positiboak eta enpatikoak izan zituen, eta [[Korana|Koran]]<nowiki/>a sakonki ikasi zuen. Islama bakea modu pro-aktiboan sustatzen zuen fedea zela ikusten zuen, eta indarkeria ezak Koranen toki nagusi bat zuela sentitzen zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=A. Christian Van|abizena=Gorder|urtea=2014|izenburua=Islam, Peace and Social Justice: A Christian Perspective|url=https://archive.org/details/islampeacesocial0000vang|argitaletxea=James Clarke & Co|orrialdea=p. 166|orrialdeak=|ISBN=9780227902004|hizkuntza=En}}</ref> [[Mahoma]] profeta islamiarraren biografia ere irakurri zuen, eta argudiatu zuen "ez zela ezpatak bizitza horietan islamarentzako leku bat irabazi zuena. Xumetasuna zen, profetaren erabateko apaltasuna, agindutakoa betetzeko erabateko errespetua, bere adiskide eta jarraitzaileekiko debozio bizia, bere ahaidetasuna, beldurrik eza, eta konfiantza absolutua Jainkoarengan eta bere eginkizun propioan."<ref>{{erreferentzia|izena=Farhad|abizena=Malekian|urtea=2018|izenburua=Corpus Juris of Islamic International Criminal Justice|argitaletxea=Cambridge Scholars Publishing|orrialdea=p. 409|orrialdeak=|ISBN=9781527516939|hizkuntza=En}}</ref>Gandhik Indiako musulman jarraitzaile asko zituen, bere garaiko gizartearen zapalkuntzaren aurka, elkarren arteko biolentziarik gabeko [[jihad]] batean sartzeko bultzatu zuena. [[Biolentzia]]<nowiki/>rik gabeko erresistentzia mugimendu  honetako aliatuak ziren, besteak beste Maulana Abul Kalam Azad eta Abdul Ghaffar Khan. Hala ere, Gandhiren islamarekiko enpatia, eta musulman aktibista sozial baketsuen borondatea, hindu askok musulmanen lasaigarri bezala ikusi zuten, eta amaieran, muturreko [[hindu]] intoleranteen eskuetan hiltzeko arrazoi nagusia izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Yasmin|abizena=Khan|urtea=2011|izenburua="Performing Peace: Gandhi's assassination as a critical moment in the consolidation of the Nehruvian state."|argitaletxea=Modern Asian Studies 45.1|orrialdea=|orrialdeak=pp. 57-80|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> '''Kristauak''' Gandik [[kristautasun]]a goraipatu eta era berean kritikatu egiten zuen. India britainiarreko misiolari kristauekin kritikoa zen, mediku edo hezkuntza laguntza onurak nahasten baitzuten kristautasunera bihurtzeko eskakizunekin.<ref name=":8">{{erreferentzia|izena=Chad M.|abizena=Bauman|urtea=2015|izenburua=Pentecostals, Proselytization, and Anti-Christian Violence in Contemporary India|url=https://archive.org/details/pentecostalspros0000baum|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 50, 56–59, 66|ISBN=978-0-19-020210-1|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren esanetan, hau ez zen egiazko "[[Zerbitzuak|zerbitzua]]", baizik eta jendea erlijio aldatea bultzatzea ekonomikoki edo medikoki desesperatuta zeudelako. Ez zuen barne-eraldaketarik edo aurrerapen moralik ikusten kristautasunaren "maitasunaren" irakaskuntzan, bainik eta beste erlijioekiko alde bakarreko kritiketan oinarritzen zen, kristau-elkarteek antzeko arazoak zituztelako [[Hegoafrika]]n eta [[Europa]]n. Konbertitutako pertsonak bizilagunekin eta beste erlijio batzuekin gorrotoa izatera eramaten zituen, eta jendea banatu egiten zuen errukira hurbiltzea baino. Gandhiren arabera, "tradizio erlijioso batek ezin zuen egia edo salbamenaren gaineko [[monopolio]]a aldarrikatu".<ref name=":8" /><ref>{{erreferentzia|izena=Robert Eric, Richard|abizena=Frykenberg, Fox Young|urtea=2009|izenburua=India and the Indianness of Christianity|url=https://archive.org/details/indiaindiannesso0000unse|argitaletxea=Wm. B. Eerdmans|orrialdea=|orrialdeak=pp. 211–214|ISBN=978-0-8028-6392-8|hizkuntza=En}}</ref> '''Juduak''' Gandhik hasiera batean [[Palestina]]<nowiki/>ri buruzko arabiar eskakizunak babestu zituen. Laguntza hori islamaren bidez justifikatu zuen, "[[musulman]]<nowiki/>ak ez direnek ezin dute jurisdikzio burujabetza eskuratu" ''Jazirat al-Araben'' ([[Arabiar]] penintsula).<ref name=":9">{{erreferentzia|izena=P. R.|abizena=Kumaraswamy|urtea=2010|izenburua=India's Israel Policy|url=https://archive.org/details/indiasisraelpoli0000kuma|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 36–38|ISBN=978-0-231-52548-0|hizkuntza=En}}</ref> Argudio hauek, Khilafat mugimenduan musulmanen laguntza lortzeko bere estrategia politikoaren zati bat ziren. Khilafaten ondorengo garaian, Gandhik ez zituen [[judu]]<nowiki/>en eskaerak ukatu, eta ez zituen testu islamiarrak edo historia erabili Israelen aurkako musulmanen aldarrikapenak babesteko. Gandhiren isiltasuna Khilafat garaiaren ondoren, adierazi dezake bere eboluzioa Palestinan erlijio aldarrikapen gatazkatsuak ulertzeko orduan.<ref name=":9" /> 1938an, Gandhik judu-aldarrikapenen alde hitz egin zuen, eta 1946ko martxoan Sidney Silverman britainiar parlamentariari esan zion: "arabiarrek Palestina aldarrikatzen badute ere, juduek erreklamazio zaharrago bat dute". Oso bestelako iritzia, bere aurreko [[Jarrera (argipena)|jarrera]]<nowiki/>rekin alderatuta.<ref name=":9" /><ref>{{erreferentzia|izena=Louis|abizena=Fischer|urtea=1950|izenburua=The life of Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/lifeofmahatmagan0000fisc_a9d7|argitaletxea=HarperCollins|orrialdea=p. 424|orrialdeak=|ISBN=978-0-06-091038-9|hizkuntza=En}}</ref> === Bere ideiak bizitzaz eta gizarteaz === '''Begetarianismoa, janaria eta animaliak''' Gandhi begetariano gisa hezi zuen bere ama hindu jainkotiarrak.<ref>{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wolpert|urtea=2002|izenburua=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/gandhispassionli00wolp|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 14, 25–27|ISBN=978-0-19-515634-8|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Lisa|abizena=Kemmerer|urtea=2012|izenburua=Animals and World Religions|url=https://archive.org/details/animalsworldreli0000kemm|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 65–68|ISBN=978-0-19-979068-5|hizkuntza=En}}</ref> Begetarianismoaren ideia sakonki errotuta dago [[hindu]]<nowiki/>aren Vaishnavismoan eta [[Jainismo|Jain]] tradizioetan, eta nola ez bere [[Gujarat]] sorterrian, non [[haragi]]a animalienganako indarkeriaz lortutako janari moduan hartzen zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Unto|abizena=Tähtinen|urtea=1979|izenburua=The Core of Gandhi's Philosophy|argitaletxea=Abhinav Publications|orrialdea=|orrialdeak=pp. 61–62, 51–52|ISBN=978-0-8364-0516-3|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Chitrita|abizena=Banerji|urtea=2007|izenburua=Eating India: an odyssey into the food and culture of the land of spices|url=https://archive.org/details/eatingindiaodyss0000bane|argitaletxea=|orrialdea=p. 169|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren [[begetarianismo]]a<nowiki/>ren arrazoiak, hindu eta Jain testuetan sarri aurkitzen dira. Gandhik uste zuen edozein janari motak ezin diola kalte egin organismo biziduni, eta horregatik kontsumitzen den horretan indarkeria ulertzen eta murrizten saiatu behar zela "bizitza guztiaren batasun ezinbestekoa delako".<ref name=":1" /><ref>{{erreferentzia|izena=Terchek|abizena=Terchek|urtea=1998|izenburua=Gandhi: Struggling for Autonomy|url=https://archive.org/details/gandhistruggling0000terc|argitaletxea=Rowman & Littlefield|orrialdea=|orrialdeak=pp. 204–206|ISBN=978-0-8476-9215-6|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi fasting 1948.jpg|thumb|Gandhiren azken protesta politikoa barauaz baliatuz, 1948ko urtarrilean.]] '''Baraualdiak''' Gandhik [[Baraualdi|baraua]] gailu politiko gisa erabiltzen zuen, sarri bere buruaz beste egingo zuela eskaerak betetzen ez baziren. Kongresuak barauak ekintza politiko bezala ezagutarazi zituen, eta sinpatia zabala sortzen zuten. Erantzunez, gobernua albisteen estaldura manipulatzen saiatu zen [[Rajiv Gandhi|Raji]] bere erronka minimizatzeko. 1932an barau egin zuen Daliten ordezkaritza politikorako bozketa-eskemaren aurka protesta egiteko, Gandhik ez zituelako bereizi nahi. [[Britainia Handia|Britainia Handi]]<nowiki/>ko gobernuak Londresko [[prentsa]] geldiarazi egin zuen bere gorputz argalduaren argazkiak erakusteko, sinpatia piztuko zutelakoan.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph S|abizena=Alter|urtea=1996|izenburua="Gandhi's body, Gandhi's truth: Nonviolence and the biomoral imperative of public health"|argitaletxea=Journal of Asian Studies. 35 (2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 305–306, 309–310, 313–317, 320–321|ISBN=doi:10.2307/2943361. JSTOR 2943361|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren 1943ko [[gose-greba]] bi urteko espetxealdi batean egin zen, Alde Indiatik mugimendu anti-[[Kolonialismo|kolonialista]]<nowiki/>gatik. Gobernuak nutrizioko adituei dei egin zien bere ekintza desmitifikatzeko, eta berriro ez zen argazkirik baimentzen. Hala ere, 1948ko bere azken baraualdian, britainiar agintea Indian amaitu ostean, gose greba laudatu egin zuen prentsa britainiarrak eta oraingoan argazki osoak sartu zituen.<ref>{{erreferentzia|izena=Tim, James|abizena=Pratt, Vernon|urtea=2005|izenburua="'Appeal from this fiery bed...': The Colonial Politics of Gandhi's Fasts and Their Metropolitan Reception"|argitaletxea=Journal of British Studies. 44 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 92–114|ISBN=doi:10.1086/424944|hizkuntza=En}}</ref> '''Emakumeak''' Gandik emakumearen [[Emantzipazio (argipena)|emantzipazioa]]<nowiki/>ren alde gogor egin zuen, eta "emakumeak beraien garapenerako borrokatzeko" eskatu zuen. Purdah, [[haur]]<nowiki/>ren [[ezkontza]], [[ezkonsari]]a eta satiren aurka zegoen.<ref name=":10">{{erreferentzia|izena=Lyn|abizena=Norvell|urtea=1997|izenburua="Gandhi and the Indian Women's Movement"|argitaletxea=British Library Journal. 23 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 12–27|ISBN=ISSN 0305-5167|hizkuntza=En}}</ref> Gandik zioen emaztea ez dela senarraren [[Esklabotza|esklabo]], baizik eta bere lankidea, erdi hobea, lankidea eta laguna.<ref name=":10" /> Bere bizitzan ordea, emaztearekin izan zuen harremana ez zen horietako balio batzuekin bat etortzen.<ref>{{erreferentzia|izena=Thapar-Bjorkert|abizena=Thapar-Bjorkert|urtea=2006|izenburua=Women in the Indian National Movement: Unseen Faces and Unheard Voices, 1930–42|argitaletxea=SAGE Publications|orrialdea=|orrialdeak=pp. 77–79|ISBN=978-0-7619-3407-3|hizkuntza=En}}</ref> Hainbat alditan, Gandhik bere ama hindu ortodoxoa eta bere emaztea satyagrahako lehen ikasgaietan trebatu zituen.<ref name=":11">{{erreferentzia|izena=Madhu Purnima|abizena=Kishwar|urtea=2008|izenburua=Zealous Reformers, Deadly Laws|argitaletxea=SAGE Publications|orrialdea=|orrialdeak=pp. 132–133|ISBN=978-81-321-0009-6|hizkuntza=En}}</ref> Sita [[jainkosa]] hinduaren kondairak erabili zituen emakumearen berezko indarra, autonomia eta "izpiritu lehoia", eta [[iparrorratz]] moral horrek edozein deabru "ahuntza bezain babesgabe" bilakatzen zuen.<ref name=":11" /> Gandhirentzat, Indiako emakumeak "swadeshi mugimendurako" zati garrantzitsua ziren ([[Erosi (argipena)|erosi]] Indian), eta baita Indiako ekonomia deskolonizatzeko helbururako.<ref name=":11" /> '''Brahmacharya: sexuaren eta elikagaien abstinentzia''' Beste testu askoren artean, Gandhik Bhagavad Gita ikasi zuen Hegoafrikan.<ref name=":13">{{erreferentzia|izena=A. P.|abizena=Sharma|urtea=2010|izenburua=Indian & Western Educational Philosophy|argitaletxea=Pustak Mahal|orrialdea=|orrialdeak=pp. 154–156|ISBN=978-81-7806-201-3|hizkuntza=En}}</ref> Eskritura hindu honek jnana [[yoga]], bhakti yoga eta karma yoga eztabaidatzen ditu, eta bertute batzuekin alderatu, hala nola, indarkeriarik eza, pazientzia, osotasuna, hipokresia eza, auto-eraikuntza eta abstinentzia.<ref>{{erreferentzia|izena=Winthrop, Christopher|abizena=Sargeant, Key Chapple|urtea=2010|izenburua=The Bhagavad Gita: Twenty-fifth–Anniversary Edition|argitaletxea=State University of New York Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. x–xviii, 285 (verse 6.14), 415 (verse 10.5), 535 (verse 13.7)|ISBN=978-1-4384-2840-6|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi bertute horiekin probak egiten hasi zen, eta 1906tik aurrera, 37 urterekin, ezkonduta eta aita izan arren, sexu harremanetatik abstenitu egin zen.<ref name=":13" /> Gandhiren abstentzioarekin proba sexuaz haratago joan zen, eta elikagaietara hedatu zen. Rajchandra [[Jainismo|Jain]] jakintsua kontsultatu zuen, eta esan zion esneak sexu grina pizten zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Weber|urtea=2004|izenburua=Gandhi as Disciple and Mentor|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=p. 33|orrialdeak=|ISBN=978-1-139-45657-9|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi 1912an hasi zen behiaren esnearen abstentziora, eta hala egin zuen medikuek esnea kontsumitzeko gomendatu ziotenean ere. [[Rabindranath Tagore|Tagore]]<nowiki/>k Gandhi deskribatu zuen sexua edo emakumea gaitzesten ez zuen norbait zela, baina bizitza sexuala bere helburu moralekin bateraezintzat jotzen zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=A. P.|abizena=Sharma|urtea=2010|izenburua=Indian & Western Educational Philosophy|argitaletxea=Pustak Mahal|orrialdea=|orrialdeak=pp. 154–156|ISBN=978-81-7806-201-3|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=1957|izenburua=An Autobiography: The Story of My Experiments with Truth|url=https://archive.org/details/autobiographysto02gand|argitaletxea=39. Beacon Press|orrialdea=p. 262|orrialdeak=|ISBN=978-0-8070-5909-8|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:God is Truth.jpg|thumb|''God is truth. The way to truth lies through'' ahimsa ''(non violence) – Sabarmati, 13 March 1927''. "Jainkoa egia da. Egiaren bidea ''ahimsa''ren bitartez doa (bortizkeriarik eza)" - Sabarmati, 1927ko martxoaren 13a.]] '''Ukiezinak eta kastak''' Gandhik ukiezintasunaren aurka gaztetatik hitz egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Christophe|abizena=Jaffrelot|urtea=2005|izenburua=Dr. Ambedkar and Untouchability: Fighting the Indian Caste System|url=https://archive.org/details/nlsiu.305.56.jaf.32857|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 60–63|ISBN=978-0-231-13602-0|hizkuntza=En}}</ref> 1932 baino lehen, berak eta bere kideek antyaja hitza erabiltzen zuten ukiezintasunerako. Nagpurren 1920an ukitu gabeko gaitasunari buruz egin zuen hitzaldi baten, Gandhik hindu gizartearentzat deabru handia zela esan zuen, baina ez zela soilik hinduismoaren gaia, sustrai sakonagoak zituelako, eta adierazi zuen [[Hegoafrika]]<nowiki/>ko europarrek "gu guztiok, hinduak eta musulmanak" [[Ukiezin (argipena)|ukiezin]]<nowiki/>ak bezala tratatu zituztela, eta ezin zirela bizi haien artean, ezta beraiek zituzten eskubideez gozatu."<ref name=":14">{{erreferentzia|izena=MK|abizena=Gandhi|urtea=1920|izenburua=Speech at Antyaj Conference|argitaletxea=Nagpur|orrialdea=|orrialdeak=pp. 148–155|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Ukiezintasunaren doktrina jasanezina zela zioen, eta praktika desagerrarazi zitekeela uste zuen, hinduismoa nahiko malgua zela desagerraraztea ahalbidetzeko, eta ahalegin kontzertatua behar zela jendea oker zegoela konbentzitzeko eta hura desagerrarazteko.<ref name=":14" /> '''Nai Talim, oinarrizko hezkuntza''' Gandhik [[Mendebalde]]<nowiki/>ko hezkuntza sistema koloniala baztertu zuen. Eskuzko lanaren mespretxua ekartzen zuela, orokorrean elite burokrata administratibo bat sortuz. Gandhik hezkuntza sistema baten alde egin zuen, lan praktiko eta erabilgarria ikasteko trebetasunetan arreta handiagoa jartzen zuena, eta ikasketa fisikoak, mentalak eta espiritualak barne hartzen zituena. Bere metodologiak lanbide guztiak berdintasunez tratatzea,eta guztiei berdin ordaintzea bilatzen zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=V.R., Gideon|abizena=Devika, Arulmani|urtea=2014|izenburua=Handbook of Career Development: International Perspectives|argitaletxea=Springer Science|orrialdea=p. 111|orrialdeak=|ISBN=978-1-4614-9460-7|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Weber|urtea=2004|izenburua=Gandhi As Disciple And Mentor|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|argitaletxea=Cambridge U. Press|orrialdea=p. 80|orrialdeak=|ISBN=978-1-139-45657-9|hizkuntza=En}}</ref> '''Swaraj, autogobernua''' Gandhik uste zuen swaraj edo autogobernua indarkeriarik gabe lor zitekeela, eta baita indarkeriarik gabe garatu. Militarrik ez da beharrezkoa, edozein erasotzaile bota zitekeelako indarkeriarik gabe eta kooperazio-eza metodoak erabiliz.<ref>{{erreferentzia|izena=Mishra|abizena=Anil|urtea=2012|izenburua=Reading Gandhi|argitaletxea=Pearson|orrialdea=|orrialdeak=pp. 167–170|ISBN=978-81-317-9964-2|hizkuntza=En}}</ref> Militarrak beharrezkoak ez diren bitartean swaraj printzipioaren arabera antolatutako nazio batean, Gandhik gaineratu du polizia indar bat beharrezkoa dela giza izaera kontuan hartuta. Hala ere, estatuak poliziek armak erabiltzea gutxienera mugatuko beharko luke, bere xedea indarra murriztuz ahal den neurriraino.<ref>{{erreferentzia|izena=Bidyut|abizena=Chakrabarty|urtea=2006|izenburua=Social and political thought of Mahatma Gandhi|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 138–139|ISBN=978-0-415-36096-8|hizkuntza=En}}</ref> '''Hindu nazionalismoa suspertzea''' Zenbait akademikok diote Gandhik India erlijio askotariko baten alde egiten zuela,<ref>{{erreferentzia|izena=John L., Darrell J., Todd Lewis|abizena=Esposito, Fasching, Lewis|urtea=2007|izenburua=Religion & globalization: world religions in historical perspective|url=https://archive.org/details/religionglobaliz0000espo|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 543–544|ISBN=978-0-19-517695-7|hizkuntza=En}}</ref> eta beste batzuek berriz, [[Pakistan]]<nowiki/>go musulman bananduaren banaketa eta sorrera bultzatu zuten buruzagi musulmanek adierazten zutela Gandhi hindu nazionalista edo suspertzailea zela.<ref>{{erreferentzia|izena=Bhatt|abizena=Chetan|urtea=2001|izenburua=Hindu nationalism: origins, ideologies and modern myths|argitaletxea=Berg|orrialdea=|orrialdeak=pp. 111–112|ISBN=978-1-85973-343-1|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Leora, Hanoch|abizena=Batnitzky, Dagan|urtea=2017|izenburua=Institutionalizing Rights and Religion: Competing Supremacies|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=p. 250|orrialdeak=|ISBN=978-1-108-17953-9|hizkuntza=En}}</ref> Adibidez, Mohammad Iqbaliri idatzitako gutunetan, Jinnahek leporatu zion Gandhiri [[hindu]] arauari eta suspertzeari mesede egitea, eta Gandhik Indiako Kongresu Nazionala alderdi faxista bat bezala kudeatu zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=Lars Tore|abizena=Flåten|urtea=2016|izenburua=Hindu Nationalism, History and Identity in India: Narrating a Hindu past under the BJP|argitaletxea=Taylor & Francis|orrialdea=p. 249|orrialdeak=|ISBN=978-1-317-20871-6|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi-Tagore-cropped.jpg|thumb|Gandhi eta [[Rabindranath Tagore]] poeta, 1940ko ospakizunean.]] '''Gandhiren ekonomia''' Gandhiren eredu ekonomikoa ''sarvodaya'' zen, literalki "ongizatea, guztien gorakada" esan nahi zuena.<ref>{{erreferentzia|izena=Kenneth|abizena=Rivett|urtea=1959|izenburua="The Economic Thought of Mahatma Gandhi"|argitaletxea=The British Journal of Sociology. JSTOR. 10 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 1–15|ISBN=doi:10.2307/587582. JSTOR 587582|hizkuntza=En}}</ref> Planteamendu hau, eta Nehru Indiako lehen ministroak [[sozialismo]]aren eredua abian jarri zuena, oso ezberdinak ziren. Bien helburuak [[pobrezia]] eta [[langabezia]] kentzea ziren, baina Gandhiren ekonomia ereduaren ikuspegiak nahiago zuen teknologia eta azpiegiturak tokiko egoerara egokitzea. Nehruk berriz eskala handiak nahi zituen, sozializatutako enpresen jabetza estatuaren esku utziz.<ref>{{erreferentzia|izena=V. V.|abizena=Bhatt|urtea=1982|izenburua="Development Problem, Strategy, and Technology Choice: Sarvodaya and Socialist Approaches in India"|argitaletxea=Economic Development and Cultural Change. 31 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 85–99|ISBN=doi:10.1086/451307. JSTOR 1153645|hizkuntza=En}}</ref> '''Gandhismoa''' Gandhismoa Gandhik sustatutako ideiei eta printzipioei esaten zaio, eta hor garrantzitsuena biolentzia gabeko erresistentzia da. Gandhiano bat edozein pertsona jarraitzaile izan daiteke, edo Gandhismoari egotzitako filosofia zehatza.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Hardiman|urtea=April 2001|izenburua="Champaran and Gandhi: Planters, Peasants and Gandhian Politics by Jacques Pouchepadass (Review)"|argitaletxea=Journal of the Royal Asiatic Society. 11 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 99–101|ISBN=doi:10.1017/S1356186301450152. JSTOR 25188108.|hizkuntza=En}}</ref> Gandhismoa ez da jarrera sistematikoa metafisikan edo filosofia politikoan, baizik eta sinesmen politikoa, doktrina ekonomikoa, erlijio ikuspegia, prebentzio morala eta, bereziki, ikuspegi humanitarioa. [[Jakinduria]] sistematizatzeko ahalegina baino, gizartea eraldatzeko saiakera da, pertsonen naturaren ontasunean oinarritutako fedean. <ref>{{erreferentzia|izena=M. M.|abizena=Sankhdher|urtea=1972|izenburua="Gandhism: A Political Interpretation"|argitaletxea=Gandhi Marg|orrialdea=|orrialdeak=pp. 68–74|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>Hala ere, Gandhik berak ez zuen "Gandhismo" nozioa onartu, 1936an azaldu zuen moduan: ”Ez dago "Gandhismoa" bezalako ezer, eta ez dut nire atzean inolako sektarik uzteko asmorik. Nire ustez ez dut printzipio edo doktrina berririk sortu. Besterik gabe, gure eguneroko bizitzan eta arazoetan betiko egiak aplikatzen saiatu naiz ... Eratu ditudan iritziak eta iritsi naizen ondorioetara ez dira behin betikoak. Bihar alda ditzaket. Ez dut ezer berririk munduari irakasteko. [[Egia]] eta indarkeria eza mendiak bezain zaharrak dira.<ref>{{erreferentzia|izena=M. V.|abizena=Kamath|urtea=(2007)|izenburua=Gandhi, a spiritual journey|url=https://archive.org/details/gandhispiritualj0000kama|argitaletxea=Indus Source|orrialdea=p. 195|orrialdeak=|ISBN=81-88569-11-9|hizkuntza=En}}</ref> == Literatur lanak == Gandhi idazle oparoa izan zen. Gandhiren lehen argitalpenetako bat, ''Hind Swaraj'', 1909an Gujarati-en argitaratua, Indiako mugimendu independentistaren "eredu intelektuala" bihurtu zen. Liburua hurrengo urtean ingelesera itzuli zen, honako aipamenarekin “[[Eskubide]]<nowiki/>rik gorde gabe” ("No Rights Reserved").<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2012|izenburua="Would Gandhi have been a Wikipedian?"|argitaletxea=The Indian Express|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hamarkadetan zehar hainbat egunkari editatu zituen, hala nola ''Harijan'' Gujaraten, hindieraz eta ingeles hizkuntzetan; ''[[India]]<nowiki/>ko Iritzia'' [[Hegoafrika]]<nowiki/>n zegoenean, eta ''India Gaztea'' ingelesez. Baita ''Navajivan'', Gujaratiko hilerokoa, Indiara itzultzean. Gero, Navajivan hindieraz ere argitaratu zen. Bestalde, [[eskutitz]]a<nowiki/>k ia egunero idazten zituen, norbanakoei eta egunkariei bidaltzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2007|izenburua="Peerless Communicator"|argitaletxea=Wayback Machine. Life Positive Plus|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:The Soviet Union 1969 CPA 3793 stamp (Mahatma Gandhi).jpg|thumb|Mohandas Gandhi Sobietar Batasuneko 1969ko zigilu baten.]] == Ondarea eta irudikapenak herri-kulturan == === Jarraitzaileak eta eragina nazioartean === Gandhik lider garrantzitsuengan eta mugimendu politikoetan eragina izan zuen. [[Ameriketako Estatu Batuetako historia|Estatu Batuetako]] eskubide zibilen mugimenduko buruzagiek, [[Martin Luther King]] Jr., James Lawson eta James Bevel barne, Gandhiren idazkietatik atera zuten biolentziaren ezaren inguruko bere teorien garapenak.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2009|izenburua="King's Trip to India"|argitaletxea=Mlk-kpp01.stanford.edu|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Sara|abizena=Sidner|urtea=2009|izenburua="King moved, as father was, on trip to Gandhi's memorial"|argitaletxea=cnn.com Asia-Pacific. CNN|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Placido P|abizena=D'Souza|urtea=2003|izenburua="Commemorating Martin Luther King Jr.: Gandhi's influence on King"|argitaletxea=San Francisco Chronicle|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Kingek esan zuen "[[Kristo]]<nowiki/>k helburuak eman zizkigun, eta Mohandas Gandhik taktikak".<ref>{{erreferentzia|izena=Shelley|abizena=Tougas|urtea=2011|izenburua=Birmingham 1963: How a Photograph Rallied Civil Rights Support|argitaletxea=Capstone Press|orrialdea=p. 12|orrialdeak=|ISBN=978-0-7565-4398-3|hizkuntza=En}}</ref> Kingek batzuetan Gandhi "santu marroi txikia" bezala aipatzen zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=James|abizena=Cone|urtea=1992|izenburua=Martin & Malcolm & America: A Dream Or a Nightmare|url=https://archive.org/details/martinmalcolmame00jame|argitaletxea=Orbis Books|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-88344-824-6|hizkuntza=En}}</ref> Antiapartheid aktibista eta Hegoafrikako presidente ohia [[Nelson Mandela]] ere, Gandhik inspiratu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Nelson|abizena=Mandela|urtea=2000|izenburua="The Sacred Warrior: The liberator of South Africa looks at the seminal work of the liberator of India"|argitaletxea=Wayback Machine, Time|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Beste batzuen artean daude Khan Abdul Ghaffar Khan,<ref>{{erreferentzia|izena=Amitabh|abizena=Pal|urtea=2002|izenburua="A pacifist uncovered- Abdul Ghaffar Khan, Pakistani pacifist"|argitaletxea=The Progressive|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Steve Biko]] eta [[Aung San Suu Kyi]].<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2004|izenburua="An alternative Gandhi"|argitaletxea=The Tribune. India|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> === Mundu mailan Gandhi ospatzen duten egunak === 2007an, [[Nazio Batuen Batzar Nagusia]]<nowiki/>k Gandhiren urriaren 2ko jaiotza eguna "Indarkeria ezaren [[Nazioarteko egun aldaketa lerroa|Nazioarteko Eguna]]" zela izendatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2007|izenburua="UN declares 2 October, Gandhi's birthday, as International Day of Nonviolence"|argitaletxea=UN News Centre|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Eta urtarrilaren 30a, nazio askotan ospatzen den eta [[UNESCO]]<nowiki/>k 1948an proposatu zuen bezala, Biolentziarik Gabeko eta [[Bakearen eguna|Bakearen]] Eskola Eguna da.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=2009|urtea=|izenburua="School Day of Nonviolence And Peace"|argitaletxea=Letter of Peace addressed to the UN. cartadelapaz.org|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Hego hemisferio|Hego Hemisferio]]<nowiki/>ko eskola egutegia duten herrialdeetan, martxoaren 30ean ospatzen da.<ref>{{erreferentzia|izena=Eulogio|abizena=Díaz del Corral|urtea=1983|izenburua="DENIP: School Day of Nonviolence and Peace".|argitaletxea=DENIP (in Spanish)|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> === Sariak === [[Time aldizkaria|''Time'' aldizkaria]]<nowiki/>k Gandhi urteko gizona izendatu zuen 1930ean.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1937|izenburua="University and Educational Intelligence" (PDF)|argitaletxea=Current Science. 6 (6)|orrialdea=p. 314|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Nagpur]]<nowiki/>eko Unibertsitateak Honoris Causa [[Doktorego|Doktore]] izendatu zuen 1937an. ''Time'' aldizkariak 1999ko amaieran antolatu zuen “XX. [[mende]]<nowiki/>ko pertsonaia” lehiaketan, [[Albert Einstein]] izendatu zuten eta Gandi izan zen beste finalista.<ref>{{erreferentzia|izena=Salman|abizena=Rushdie|urtea=1998|izenburua="The Time 100"|argitaletxea=Time|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Indiako Gobernuak urtero Gandhi [[Bake]]<nowiki/>aren Saria antolatzen du, gizarte langileei, munduko buruzagiei eta herritarrei emateko; sarituetako bat [[Nelson Mandela]] izan zen, [[Hegoafrika]]<nowiki/>ko [[Arraza bereizkeria|arraza-bereizkeria]] eta segregazioa desagerrarazteko borrokan aritu zena. 2011n, ''Time'' aldizkariak Gandhi garai guztietako ikono politiko nagusietako bat izendatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2011|izenburua="Top 25 Political Icons"|argitaletxea=Time|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> === Zinema, antzerkia eta literatura === Vithalbhai Jhaverik zinegileak 1968an bost ordu eta bederatzi minutuko dokumental biografiko luzea egin zuen, ''Mahatma: Life of Gandhi, 1869–1948''.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2014|izenburua="Mahatma: Life of Gandhi, 1869–1948 (1968 – 5hrs 10min)"|argitaletxea=Channel of GandhiServe Foundation|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bertan, Gandhiren hitzak erabiliz eta artxibo zuri-beltzeko argazkiak eta bideoak erabiliz. bere garaiko historia jasotzen du. [[Ben Kingsley]]<nowiki/>k izan zen aktorea [[Richard Attenborough]]<nowiki/>en 1982an zuzendu zuen [[Gandhi (filma)|Gandhi]] filmean<ref>{{erreferentzia|izena=Rachel|abizena=Dwyer|urtea=2011|izenburua="The Case of the Missing Mahatma:Gandhi and the Hindi Cinema" (PDF)|argitaletxea=Public Culture. Duke University Press. 23 (2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 349–376|ISBN=doi:10.1215/08992363-1161949|hizkuntza=En}}</ref>. Film onenaren [[Oscar Sariak|Oscar]] saria irabazi zuen, baita zuzendari eta aktore onenarena ere. Louis Fischerrek egindako biografian oinarritu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Louis|abizena=Fischer|urtea=1957|izenburua=The Life of Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/lifeofmahatmagan00loui|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bestalde, The Making of the Mahatma 1996ko dokumentalak Gandhiren garaia Hegoafrikan jaso zuen, eta esperientziarik gabeko abokatu izatetik nola bilakatu zen lider politiko bat.<ref>{{erreferentzia|izena=Lavina|abizena=Melvani|urtea=1997|izenburua="Making of the Mahatma"|argitaletxea=Hinduism Today. hinduismtoday.com|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Halaber, 2006an [[Bollywood]]<nowiki/>en egindako Lage Raho Munna Bhai [[komedia]]<nowiki/>n, Gandhi pertsonaia nagusia izan zen. Azkenik, Vinay Lalek idazten duenez, Jahnu Baruak 2005ean egin zuen filmean, ''Maine Gandhi Ko Nahin Marak'' ("Ez nuen Gandhi hil"), gizarte garaikidea atzealdean kokatzen du, Gandhiren [[Balio (etika)|balio]]<nowiki/>ak ahazten dituen protagonistaren metaforarekin.<ref>{{erreferentzia|izena=Pandohar|abizena=Jaspreet|urtea=2005|izenburua="Movies – Maine Gandhi Ko Nahin Mara (I Did Not Kill Gandhi) "|argitaletxea=BBC British Broadcasting Corp|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi Memorial Kanyakumari.jpg|thumb|Gandhi Mandapam tenplua, Kanyakumarin eraikia Gandhiren omenez. ]] === Egungo eragina India barruan === Indiak, bere modernizazio eta urbanizazio ekonomiko bizkorrarekin, Gandhiren [[ekonomia]] printzipioak baztertu egin ditu, baina bere politikaren zati handi bat onartu eta bere oroitzapena jarraitzen du.<ref>{{erreferentzia|izena=B. N.|abizena=Ghosh|urtea=2001|izenburua=Contemporary issues in development economics|url=https://archive.org/details/contemporaryissu0000unse_y4q1|argitaletxea=Psychology Press|orrialdea=p. 211|orrialdeak=|ISBN=978-0-415-25136-5|hizkuntza=En}}</ref> Jim Yardley kazetariak adierazi duenez, "India modernoa ez da ia Gandhiren nazio bat, noizbait izan bazen. Herriaren menpe zegoen ekonomia baten ikuspegia, baztertua izan zen landa erromantizismo bezala, eta bere austeritate pertsonalaren eta indarkeriarik gabeko identitate nazional baterako egin zuen deia, botere ekonomiko eta militar baten helburuekiko antitetikoa dela erakutsi du ". Aldiz, Gandhiri meritua ematen zaio  "Indiaren identitate politikoaren demokrazian, laikotasunean eta tolerantzian."<ref>{{erreferentzia|izena=Jim|abizena=Yardley|urtea=2010|izenburua="Obama Invokes Gandhi, Whose Ideal Eludes India"|argitaletxea=Asia-Pacific|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> === Ondorengoak === Gandhiren seme-alabak eta bilobak Indian eta beste herrialde batzuetan bizi dira. Rajmohan Gandhi biloba Illinoisen irakaslea da, eta Gandhiri buruzko  Mohandas biografiaren egilea.<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=|izenburua=Mohandas (a Biography)|argitaletxea=PRHI|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Beste batek, Tarun Gandhik, aitonari buruzko hainbat liburu onartuak idatzi ditu. Beste biloba bat, Kanu Ramdas Gandhi (Gandhiren hirugarren semea Ramdasen semea), [[Delhi]]<nowiki/>ko egoitza baten bizi zen, aurretik Estatu Batuetan irakasle aritu ondoren.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2016|izenburua="Kanu Gandhi, Gandhiji's grandson and ex-Nasa scientist, dies"|argitaletxea=Hindustan Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2016|izenburua="Lodged in old age home in Delhi, Gandhi's grandson looks to Rajkot"|argitaletxea=Hindustan Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Bakezaletasun]] * [[Desobedientzia zibil]] * [[Indiako historia]] * [[Commonwealtha]] * [[Indiako mugimendu independentista]] == Kanpo estekak == * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2255/gandhi-ala-dandi/osoa Ghandiri buruzko artikulua ''Argia''n] * {{En}}[https://www.britannica.com/biography/Mahatma-Gandhi Mahatma Gandhi], ''[[Encyclopædia Britannica]]-n'' * {{En}}[https://web.archive.org/web/20160701151650/http://www.dli.ernet.in/handle/2015/502501%3Bjsessionid%3DD74A55AB7FEF2464BAE33254D74FFA03 Gandhiren korrespondentzia Indiako gobernuarekin 1942-19] * {{Es}}[https://www.gandhiheritageportal.org/ Gandhiren ondarearen ataria] * {{En}}[https://www.gandhiashramsabarmati.org/en/ Gandhi Ashram museoa Sabarmati-n] * {{En}}[http://www.gutenberg.org/ebooks/authors/search/?query=Gandhi,+Mahatma Mahatma Gandhiren lanak], [[:en:Project_Gutenberg|Project Gutenberg]]-en * {{En}}[https://archive.org/search.php?query=%28%28subject%3A%22Gandhi%22%20OR%20creator%3A%22Gandhi%22%20OR%20description%3A%22Gandhi%22%20OR%20title%3A%22Gandhi%22%29%20OR%20%28%221869-1948%22%20AND%20Gandhi%29%29%20AND%20%28-mediatype:software%29 MahatmaGandhiren lanak], [[:en:Internet_Archive|Internet artxibategian]] {{bizialdia|1869ko|1948ko|Gandhi, Mohandas Karamchand}} [[Kategoria:Mahatma Gandhi]] [[Kategoria:Gose grebalariak]] [[Kategoria:Indiako autobiografoak]] [[Kategoria:Indiako hinduak]] [[Kategoria:Ezkerrak]] [[Kategoria:Pobreziaren aurkako ekintzaileak]] 8pm1y379sjhz18jvbm4f0mn20paxlgc 10002387 10002386 2024-12-17T12:56:40Z Ayane Fumihiro 148859 Undid edits by [[Special:Contribs/88.11.74.234|88.11.74.234]] ([[User talk:88.11.74.234|talk]]) to last version by InternetArchiveBot 10002387 wikitext text/x-wiki {{wikipedia1000}} {{biografia infotaula automatikoa}} '''Mahatma Gandhi''' ({{lang-as|મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી|Mohandās Karamchand Gā̃dhī}}; Porbandar, [[India]], 1869ko urriaren 2a - [[New Delhi]], India, 1948ko urtarrilaren 30a) abokatua,<ref>{{erreferentzia|izena=B. R.|abizena=Nanda (2019|urtea=2019|izenburua="Mahatma Gandhi"|argitaletxea=Encyclopædia Britannica|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> politikaria<ref>{{erreferentzia|izena=Debjani, John|abizena=Ganguly, Docker|urtea=2008|izenburua=Rethinking Gandhi and Nonviolent Relationality: Global Perspectives|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 4–|ISBN=978-1-134-07431-0|hizkuntza=En}}</ref> eta buruzagi erlijiosoa izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Anthony J|abizena=Parel|urtea=2016|izenburua=Pax Gandhiana: The Political Philosophy of Mahatma Gandhi|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 202–|ISBN=978-0-19-049146-8|hizkuntza=En}}</ref> '''Mahātmā Gandhi''' izenaz egin zen ezaguna ([[sanskrito]]z: ''{{lang|sa|mahā ātmā}}'', «arima handia»), Gandhik berak izen hori gaitzetsi zuen arren. [[India]]ko estatuaren sortzaileetariko bat izan zen, eta ''Bapu ''izena ere ematen diote han, [[gujaratera]]z બાપુ ''bāpu ''hitzak «aita» esan nahi baitu. Gandhiren filosofiak [[bakezaletasun]]a iraultzarako bitarteko gisa aldarrikatzen du. Bizitza osoan, mota guztietako [[indarkeria eza|indarkeriaren aurka]] egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ronald Stuart|abizena=McGregor|urtea=1993|izenburua=The Oxford Hindi-English Dictionary.|url=https://archive.org/details/oxfordhindiengli00mcgr_0|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=p. 799|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-864339-5|hizkuntza=En}}</ref> Ekonomiari buruz, uste zuen kapitala ez dela lanaren gainetik jarri behar, ezta alderantziz ere, bi ideiak arriskutsuak zirelako. Oreka aurkitu behar zen, biak zirelako garrantzi handikoak garapenerako. Oso bizimodu apala izan zuen, soinean zeramatzan arropak berak egiten zituen. [[Barazkizaletasun|Begetarianoa]] zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=Gandhi|argitaletxea=|orrialdea=p. 172|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[XIX. mendea]]n erreforma garrantzitsuak gertatu ziren [[India]]n. Mugimendu horiek [[hinduismo]] tradizionala, erreforma sozial eta ideia politiko berriekin elkartzea zuten helburu. Arlo horretan, Gandhik eragin handia izan zuen. 1918tik aurrera, indiar mugimendu nazionalistaren buruzagia izan zen. Borrokatzeko metodo berriak ezarri (grebak, gose grebak) eta borroka armatuari uko egin zion, britainiar dominatzaileei eusteko bakezaletasuna bultzatuz. Kontzientziari egin behar zitzaion so eta [[desobedientzia zibil]]a ere aldarrikatu zuen; tradizio indiarretara itzultzeko deia egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Maeleine Slade|abizena=Mirabehn|urtea=2019|izenburua=Gleanings Gathered at Bapu's Feet|argitaletxea=Ahmedabad: Navjivan publications|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Lev Tolstoi]]rekin gutunak gurutzatu zituen, bortizkeriaren aurkako kontzeptuan haren eragina baitzegoen. [[Gatzaren martxa]] egin zuen, gatzaren gaineko zergaren aurkako manifestazio handi batek [[India]] osoa zeharkatu ondoren. Askotan espetxeratu zuten eta berehala hartu zuten heroi ospea. 1931n, [[Londres]]en izan zen hitzaldi bat ematen eta [[India]]ren independentzia aldarrikatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Stein|abizena=Burton|urtea=2010|izenburua=A History of India|argitaletxea=John Wiley & Sons|orrialdea=|orrialdeak=pp. 289–|ISBN=978-1-4443-2351-1|hizkuntza=En}}</ref> Kongresuan, eskuinarekin elkartu zen eta [[Jawaharlal Nehru|Nehru]] bere jarraitzailearekin arazoak izan zituen, hura ezkerraren ordezkari baitzen. 1942an, [[Londres]]ek Richard Stafford Cripps bidali zuen bitartekari nazionalistekin negoziatzeko, baina ez zuten irtenbiderik aurkitu eta erradikalizatu egin ziren. Gandhi eta Kasturba emaztea kartzelan sartu zituzten, eta hantxe hil zen andrea. Berak, berriz, 21 eguneko baraualdia egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Yasmin|abizena=Khan|urtea=2007|izenburua=The Great Partition: The Making of India and Pakistan|url=https://archive.org/details/greatpartitionma00khan|argitaletxea=Yale University Press|orrialdea=p. 18|orrialdeak=|ISBN=978-0-300-12078-3|hizkuntza=En}}</ref> [[India]]ren independentziarako funtsezko eginkizuna egin zuen, baina [[Pakistan]] banatu izanak asko desanimatu zuen. Independentziaren ondoren, Gandhi Indiako gizartea eraldatzen saiatu zen eta maila behereneko [[kasta]]k integratzeko ahalegina egin zuen<ref>{{erreferentzia|izena=Denise, Catherine, Michael|abizena=Cush, Robinson, York|urtea=2008|izenburua=Encyclopedia of Hinduism|url=https://archive.org/details/encyclopediaofhi0000unse_t8y2|argitaletxea=Taylor & Francis|orrialdea=p. 544|orrialdeak=|ISBN=978-0-7007-1267-0|hizkuntza=En}}</ref> (''shudrá'' edo esklaboak, ''pariak'' edo ukiezinak eta ''mlecha'' edo barbaroak), nekazari guneak garatzen saiatu zen bezalaxe. Ez zituen [[India]]ren independentziaren ondoren etorri ziren erlijio istiluak ontzat hartu; aitzitik, hinduen lurraldeetako musulmanak defendatu zituen. Horregatik, 1948ko urtarrilaren 30ean, 78 urte zituela, [[Nathuram Godse]]k, indiar integrista fanatikoak hil zuen. Errautsak [[Ganges]] ibaira bota zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Pam|abizena=McAllister|urtea=1982|izenburua=Reweaving the Web of Life: Feminism and Nonviolence|url=https://archive.org/details/reweavingwebofli00mcal|argitaletxea=New Society Publishers|orrialdea=p. 194|orrialdeak=|ISBN=978-0-86571-017-7|hizkuntza=En}}</ref> Haren printzipioek gerora arrazismoaren aurka eta demokraziaren alde borroka egin izan duten pertsonaia ugari inspiratu zituzten; besteak beste, [[Martin Luther King|Martin Luther King, Jr.]] eta [[Nelson Mandela]].<ref>{{erreferentzia|izena=Diana L.|abizena=Eck|urtea=2003|izenburua=Encountering God: A Spiritual Journey from Bozeman to Banaras|argitaletxea=Beacon Press|orrialdea=p. 210|orrialdeak=|ISBN=978-0-8070-7301-8|hizkuntza=En}}</ref> == Bizitza == === Gaztaroa === Mohandas Karamchand Gandhi<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp.1-3|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1869ko urriaren 2an jaio zen,<ref>{{erreferentzia|izena=Anne M.|abizena=Todd|urtea=2012|izenburua=Mohandas Gandhi|argitaletxea=Infobase Publishing|orrialdea=p.8|orrialdeak=|ISBN=1-4381-0662-9|hizkuntza=En}}</ref> Guhindu Modh Baniya familia [[hindu]]an,<ref>{{erreferentzia|izena=John|abizena=Renard|urtea=1999|izenburua=Responses to One Hundred and One Questions on Hinduism|argitaletxea=|orrialdea=p. 139|orrialdeak=|ISBN=978-0-8091-3845-6|hizkuntza=En}}</ref> Porbandar hirian, Kathiawar penintsulako kostaldeko herria. Aita Karamchand Porbandarreko ''diwan'' edo [[ministro]] nagusia zen,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 19–21|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> eta lau aldiz ezkondu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Mohandas K.|abizena=Gandhi|urtea=|izenburua=Autobiography chapter 1|argitaletxea=Dover edition, p. 1|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Haren lehen bi emazteak gazte hil ziren, bakoitza alaba batez erditu ondoren, eta hirugarren ezkontza seme-alabarik gabekoa izan zen. 1857an, Karamchandek hirugarren emazteari baimena eskatu zion berriro ezkontzeko. Horrela ezkondu zen Putlibairekin,<ref>{{erreferentzia|izena=Misra|abizena=Amalendu|urtea=2004|izenburua=Identity and Religion: Foundations of anti-Islamism in India|argitaletxea=|orrialdea=p. 67|orrialdeak=|ISBN=978-0-7619-3227-7|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=Mohandas: A True Story of a Man, His People, and an Empire By Gandhi|argitaletxea=|orrialdea=p. 5|orrialdeak=|ISBN=978-0-14-310411-7|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":18">{{erreferentzia|izena=D. G.|abizena=Tendulkar|urtea=1951|izenburua=Mahatma; life of Mohandas Karamchand Gandhi|argitaletxea=Delhi: Ministry of Information and Broadcasting, Government of India|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=S.L|abizena=Malhotra|urtea=2001|izenburua=Lawyer to Mahatma: Life, Work and Transformation of M. K. Gandhi|argitaletxea=|orrialdea=p. 5|orrialdeak=|ISBN=978-81-7629-293-1|hizkuntza=En}}</ref> eta hiru seme-alaba izan zituzten hurrengo hamarkadan: lehen seme Laxmidas 1860an; Raliatbehn alaba 1862an; Karsandas bigarren semea 1866an,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 21|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> eta 1869ko urriaren 2an, azken semea, Mohandas.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p.22|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Familiaren jatorri erlijiosoa eklektikoa zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Pitirim Aleksandrovich|abizena=Sorokin|urtea=2002|izenburua=The Ways and Power of Love: types, factors, and techniques of moral transformation|argitaletxea=Templeton Foundation Press|orrialdea=p. 169|orrialdeak=|ISBN=978-1-890151-86-7|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Susanne Hoeber, Lloyd I|abizena=Rudolph, Rudolph|urtea=1983|izenburua=Gandhi: The Traditional Roots of Charisma|url=https://archive.org/details/gandhitraditiona0000rudo_x8j9|argitaletxea=University of Chicago Press|orrialdea=p. 48|orrialdeak=|ISBN=978-0-226-73136-0|hizkuntza=En}}</ref> Aita hindua zen, eta ama familia hindu batekoa.<ref>{{erreferentzia|izena=, Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 2, 8, 269|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Arvind|abizena=Sharma|urtea=2013|izenburua=Gandhi: A Spiritual Biography|url=https://archive.org/details/gandhispiritualb0000shar|argitaletxea=Yale University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 11–14|ISBN=978-0-300-18738-0|hizkuntza=En}}</ref> Oso jainkotiarra zen eta harengan izugarrizko eragina izan zuen, "eguneroko [[otoitz]]ik gabe otorduak hartzea pentsatzen ez zuena... boto gogorrenak hartuko zituen, eta zalantzarik gabe mantendu. Bi edo hiru [[baraualdi]] jarraian mantentzea ez zen ezer berarentzat."<ref>{{erreferentzia|izena=Gerard, John|abizena=Toffin, Zavos; et al|urtea=2012|izenburua=Public Hinduisms|argitaletxea=SAGE Publications|orrialdea=|orrialdeak=pp. 249–257|ISBN=978-81-321-1696-7|hizkuntza=En}}</ref> Bederatzi urte zituela, Rajkoteko tokiko eskolan sartu zen, bere etxetik gertu. Han, [[aritmetika]], [[historia]], [[gujaratera]] eta geografia landu zituen, eta ondoren batxilergoa.<ref name=":12">{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2015|izenburua=Gandhi before India|argitaletxea=Vintage Books|orrialdea=|orrialdeak=pp. 24–25|ISBN=978-0-385-53230-3|hizkuntza=En}}</ref> Batez besteko ikaslea zen, sari batzuk irabazi zituen, baina lotsatia eta isila zen, jolasetan interesik ez zuelako.<ref name=":27">{{erreferentzia|izena=Sankar|abizena=Ghose|urtea=1991|izenburua=Mahatma Gandhi|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=p. 4|orrialdeak=|ISBN=978-81-7023-205-6|hizkuntza=En}}</ref> Haren laguntzaile bakarrak [[liburu]]<nowiki/>ak eta eskola ikasgaiak ziren.<ref name=":12" /> 1883ko maiatzean, 13 urterekin Kasturbai Makhanji Kapadia 14 urteko neskarekin ezkondu egin zuten, ezkontza antolatuaz, eskualde eta garai hartako ohituren arabera.<ref>{{erreferentzia|izena=Mohanty|abizena=Rekha|urtea=2011|izenburua="From Satya to Sadbhavna" (PDF)|argitaletxea=Orissa Review|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Prozesuaren ondorioz, urtebete galdu zuen eskolan, baina gerora ikasketak azkartzea lortu zuten. Haren ezkontza gertaera bateratua izan zen, anaia eta lehengusua ere ezkondu egin zituztelako. Ezkontza eguna gogoratuz, geroago idatzi zuen, "ezkontzari buruz ez genekien gauza handirik, guretzat arropa berriak eramatea, gozokiak jatea eta senideekin jolastea besterik ez zen izan". Tradizioa zen bezala, emazte nerabeak denbora luzea igaro behar zuen gurasoen etxean, senarrarengandik urrun.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=Chapter "Playing the Husband"|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Guha|abizena=Ramachandra|urtea=2015|izenburua=Gandhi before India|argitaletxea=Vintage Books|orrialdea=|orrialdeak=pp. 28–29|ISBN=978-0-385-53230-3|hizkuntza=En}}</ref> 1885 amaieran, aita hil zitzaion, Gandhik 16 urte zituela, eta 17 urteko emazteak lehen haurra izan zuen, egun gutxi batzuk soilik bizirik iraun zuena.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 29|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bikoteak beste lau seme izan zituzten gerora: Harilal, 1888an [[India]]n jaioa; Manilal, 1892an eta hau ere Indian jaioa; Ramdas, 1897an [[Hegoafrika]]<nowiki/>n jaioa; eta Devdas, 1900. urtean jaioa, hau ere Hegoafrikan.<ref>{{erreferentzia|izena=Mohanty|abizena=Rekha|urtea=2011|izenburua="From Satya to Sadbhavna" (PDF)|argitaletxea=Orissa Review|orrialdea=|orrialdeak=pp. 45–49|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1887ko azaroan, 18 urterekin, batxilergoa amaitu zuen [[Ahmedabad]]en, eta 1888ko urtarrilean, Bhavnagar estatuko Samaldas Collegen matrikulatu zen, orduan eskualdeko unibertsitate mailako hezkuntzako titulua ematen zuen erakunde bakarrean,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 32|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> baina familia behartsua zuen, eta ordain zezakeen unibertsitate merkeena utzi eta Porbandarera itzuli zen, familiarengana.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=Chapter "Preparation for England"|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> === Hiru urte Londresen === Porbandarera iritsitakoan, Mavji Dave Joshiji apaiza eta familiako lagunak Gandhiri eta bere familiari gomendatu zien Londresen zuzenbide ikasketak egitea kontuan hartu behar zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2015|izenburua=Gandhi before India|argitaletxea=Vintage Books|orrialdea=p. 32.|orrialdeak=|ISBN=978-0-385-53230-3|hizkuntza=En}}</ref> Ama ez zegoen eroso Gandhik emaztea eta familia utzi, eta etxetik oso urruti joan behar zelako. Osaba Tulsidas ere ilobari ideia burutik kentzen saiatu zen, baina Gandhik joan egin nahi zuen: emaztea eta ama konbentzitzeko, bere amaren aurrean promes egin zuen haragia, alkohola eta emakumeak baztertu egingo zituela. Anaia Laxmidasek, jada abokatua, animatu zuen Londresko ikasketa planarekin, eta laguntza eskaini zion. Azkenean Putlibaik bere baimena eta bedeinkapena eman zizkion.1888ko uztailean, Kasturba emazteak, Harilal lehenbiziko semea izan zuen.<ref name=":15">{{erreferentzia|izena=|abizena=Guha|urtea=2015|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 33-34|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 20–21|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1888ko abuztuaren 10ean, Gandhik 18 urte zituela, Porbandar utzi eta Mumbaira abiatu zen, han irailean itsasoratzeko Londreserako bidaian. Iritsitakoan, [[Londres]]<nowiki/>ko Unibertsitateko University Collegen matrikulatu zen.<ref name=":15" /> Bertan, [[zuzenbide]]a eta [[jurisprudentzia]] ikasi zituen, eta bere haurtzaroko lotsa eta auto-erretiro joera segitzen bazuten ere, publikoki hitz egiteko praktiketako talde batean sartu zen, eta abokatua izateko zuen gabezia hori gainditu egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=M K|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=The Story of My Experiments with Truth|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Weber|urtea=2004|izenburua=Gandhi as Disciple and Mentor|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 19–25|ISBN=978-1-139-45657-9|hizkuntza=En}}</ref> Londreseko bizitzan amari egindako agintzak eragin zuten. Ohiturak "ingelesak" hartzen saiatu zen, dantza ikasketak barne. Hala ere, ezin zen ohitu egoitzako janari begetariano ahulera eta maiz gose zen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Brown|urtea=1991|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Henry Salten idazkiek eraginda, Londreseko Elkarte Begetarianoan sartu zen, eta batzorde betearazlerako aukeratu zuten, Arnold Hills bertako presidentearen eta onuradunaren babesean.<ref name=":16">{{erreferentzia|izena=D. G.|abizena=Tendulkar|urtea=1951|izenburua=Mahatma; life of Mohandas Karamchand Gandhi|argitaletxea=Delhi: Ministry of Information and Broadcasting, Government of India|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1891ko ekainean, 22 urterekin, abokatu jarduteko titulua lortu zuen, eta Indiara itzuli zen. Han zela jakin zuen ama hil zela Londresen zen bitartean, familiak albistea gorde ziolako. Bombayn zuzenbide praktika bat ezartzeko saiakerak huts egin zion, lekukoak ezin izan baitzituen psikologikoki aztertu. Rajkotera itzuli zen, eta auzi-jartzaileen eskaerak idazteko bizimodu apala eginez bizi izan zen, britainiar ofizial batek galarazi zion arte.<ref name=":16" /> 1893an, Kathiawarko merkatari musulman bat Gandhirekin harremanetan jarri zen, Abdullah garraio negozio arrakastatsua zuelako [[Hegoafrika]]<nowiki/>n. Johannesburgeko bere lehengusuak abokatu bat behar zuen, eta nahiago zuten Kathiawari jatorrizkoa zen norbait. Gandhiri 105 librako soldata (~ 17.200 $, 2019ko balioan) eta bidaia-gastuak eskaini zizkion. Eta onartu zuen, jakinik gutxienez urtebeteko konpromisoa izango zuela Hegoafrikan, artean Britainia Handiko Inperioaren zati bat zen lurraldean.<ref name=":16" /><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 82–83|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>[[Fitxategi:Karamchand Gandhi.jpg|ezkerrera|200 px|thumb|Karamchand Gandhi, Mohandasen aita|alt=]] [[Fitxategi:Putlibai Gandhi.jpg|ezkerrera|200 px|thumb|Putlibai Gandhi, Mohandasen ama|alt=]] [[Fitxategi:Gandhi-1891.jpeg|ezkerrera|200 px|thumb|Mohandas Gandhi 1891n Londresen, zuzenbide ikasle garaian.|alt=]] === Eskubide zibilen aktibista Hegoafrikan (1893-1914) === 1893ko apirilean, 23 urte zituela, Hegoafrikara abiatu zen abokatu izateko.<ref>{{erreferentzia|izena=Hermann, Bernard|abizena=Giliomee, Mbenga|urtea=2007|izenburua=New History of South Africa (1st ed.)|argitaletxea=Tafelberg|orrialdea=p. 193|orrialdeak=|ISBN=978-0-624-04359-1|hizkuntza=En}}</ref> Guztira 21 urte eman zituen bertan, eta han garatu zituen bere ikuspegi etikoak eta politikoak.<ref name="#1">{{erreferentzia|izena=Paul F.|abizena=Power|urtea=1969|izenburua="Gandhi in South Africa"|argitaletxea=The Journal of Modern African Studies. 7 (3)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 441–55|ISBN=doi:10.1017/S0022278X00018590. JSTOR 159062|hizkuntza=En}}</ref> Hegoafrikara iritsi eta berehala, Gandhik diskriminazioari aurre egin behar izan zion, bere larruazalaren koloreagatik eta jatorriagatik, zuritzat joa ez zen jendea guztia bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Bhikhu C.|abizena=Parekh|urtea=2001.|izenburua=Gandhi: a very short introduction|url=https://archive.org/details/gandhiveryshorti0000pare|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=p. 7|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-285457-5|hizkuntza=En}}</ref> Ez zitzaion baimenik eman diligentzietan Europako bidaiariekin batera esertzeko, eta gidariaren ondoan lurrean esertzeko esan zioten, eta uko egin zionean jo egin zuten. Beste behin lurrera bota zuten etxe baten ondoan oinez ibiltzera ausartzeagatik. Eta beste kasu baten trenetik kanporatu zuen [[Pietermaritzburg]]en, lehen klaseko bagoia uzteari uko egiteagatik.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=Chapter "More Hardships"|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":17">{{erreferentzia|izena=S.|abizena=Dhiman|urtea=2016|izenburua=Gandhi and Leadership: New Horizons in Exemplary Leadership|argitaletxea=Springer|orrialdea=|orrialdeak=pp. 25–27|ISBN=978-1-137-49235-7|hizkuntza=En}}</ref> Tren geltokian eseri zen, eta gau osoan dardaraka eta pentsatuz eman zuen, Indiara itzuli behar ote zen edo Hegoafrikan bere eskubideen alde protesta egin.<ref name=":17" /> Protesta egin zuen eta hurrengo egunean trenera igo ahal izan zen. Beste gertakari batean, [[Durban]]go auzitegi bateko magistratuak turbantea kentzeko agindu zion, eta hori ere ukatu egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Indiarrei ezin zitzaien Hegoafrikako bide publikoetan ibiltzen utzi, eta horren ondorioz, Gandhi polizia batek inongo abisu barik ostikoz jaurti zuen espaloitik bidera.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=Chapter "What it is to be a coolie"|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi Hegoafrikara iritsi zenean, bere burua "[[britainiar]] lehenengo, eta bigarren indiar" zela pentsatzen zuen, India Britainia Handiko parte baitzen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 87–88|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Baina britainiarrek harekin eta beste indiarrekin zuten jokaera ikusita, sakonki gogaitu zen. Umiliagarria iruditu zitzaion, nola zenbait pertsonak ohorea edo nagusitasuna edo plazera senti zezaketen horrelako praktika ankerrekin.<ref>{{erreferentzia|izena=S.|abizena=Dhiman|urtea=2016|izenburua=Gandhi and Leadership: New Horizons in Exemplary Leadership|argitaletxea=Springer|orrialdea=|orrialdeak=pp. 25–27.|ISBN=978-1-137-49235-7|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi [[Britainiar Inperioa|Britainiar Inperioan]] zegoen jendea zalantzan jartzen hasi zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Jeremiah|abizena=Allen|urtea=2011|izenburua=Sleeping with Strangers: A Vagabond's Journey Tramping the Globe|argitaletxea=Other Places Publishing|orrialdea=p. 273|orrialdeak=|ISBN=978-1-935850-01-4|hizkuntza=En}}</ref> Kontratua bukatu zitzaionean, [[India]]ra itzultzeko prestatu zen. Durbanen agurtzeko festa antolatzen ari zirela, [[KwaZulu-Natal]]eko Asanblada Legegilean indiarrak botorik gabe utziko zituen legea prestatzen ari zirela jakin zuen egunkarian<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 88–89|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>. Bertan behera utzi zituen Indiara joateko asmoak eta eskariak egiteari ekin zion, bai [[KwaZulu-Natal]]eko asanbladari, baita britainiar gobernuari ere, legea onartua izan ez zedin.<ref name="#1"/> Ez zuen helburua lortu eta legeak aurrera egin zuen, baina [[Hegoafrika]]ko indiarrek jasaten zuten arraza diskriminazio gaineko arreta erakarri zuen. Egonaldia luzatuz, 1894an, KwaZulu-Nataleko Legebiltzarreko Alderdi Indiarra<ref name=":18" /><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Fischer|urtea=2002|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> sortu zuen eta, erakunde honekin, [[Hegoafrika]]ko indiar komunitatea bildu zuen, prentsa eta gobernuari diskriminazio eta eskubide zibilen urratzeen ebidentzia ugari bidaliz. [[India]]ra joan zen emaztea eta seme-alaben bila eta, 1897ko urtarrilean, berriro itzuli zen [[Hegoafrika]]ra. Arraza zuriko gizon talde batek eraso egin eta egurra eman zion.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua="March 1897 Memorial"|argitaletxea=The Collected Works of Mahatma Gandhi|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Ondoren, bere bizitza osoan zehar egin zuenari jarraituz, ez zituen salatu.<ref name=":18" /> [[Boer]]ren aurkako gerraren hasieran, Gandhik indiarrak parte hartu beharrean zeudela uste zuen, eskubide osoko hiritar izan nahi bazuten.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 125|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Borrokan egingo ez zuten boluntario taldeak antolatu zituen, britainiarrei laguntzeko. Hala ere, gerra amaitutakoan, indiarren egoerak ez zuen onera egin. 1906an, [[Transvaal]]eko gobernuak indiar orok erregistratu behar zuela xedatzeak protesta itzela eragin zuen [[Johannesburgo]]n.<ref>{{erreferentzia|izena=Ajay Shanker|abizena=Rai|urtea=2000|izenburua=Gandhian Satyagraha: An Analytical And Critical Approach|argitaletxea=Concept Publishing Company|orrialdea=p. 35|orrialdeak=|ISBN=978-81-7022-799-1|hizkuntza=En}}</ref> Hura izan zen Gandhik ''satyagraha'', biolentziarik gabeko protesta, erabili zuen lehen aldia. Gandhik indiarrak lege berriaren aurkako protestara animatu zituen, baina bortizkeriarik gabe eta gobernuak ezarritako zigorra jasanez. Desafioak zazpi urtez iraun zuen eta milaka indiar kartzelatu, jipoitu eta fusilatu ere egin zituzten. Erregistratzeari uko egin zioten eta derrigortutako erregistro txartelak erre zituzten, beti biolentziara jo gabe.<ref>{{erreferentzia|izena=Guha|abizena=Ramachandra|urtea=2013|izenburua=Gandhi Before India, Vol. 1|argitaletxea=Allen Lane|orrialdea=|orrialdeak=Ch. 22|ISBN=0-670-08387-9|hizkuntza=En}}</ref> Gobernuak indiarren protesta erreprimitzea lortu zuen, baina atzerrian izan zuten Hegoafrikako gobernuak erabiltzen zituen metodo bortitzen berri, eta Jan Christian Smuts jeneralak Gandhirekin irtenbide bat negoziatu behar izan zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Charles R.|abizena=DiSalvo|urtea=2013|izenburua=M.K. Gandhi, Attorney at Law: The Man before the Mahatma|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 14–15|ISBN=9780520956629|hizkuntza=En}}</ref> Hegoafrikan izan zen bitartean, Gandhik indiarren [[arraza]] jazarpenean jarri zuen arreta baina, afrikar beltzenak, ordea, alde batera utzi zituen. Zenbait kasutan, haren jokabidea arrazako estereotipoen alde zegoen afrikarren esplotazioari dagokionez. 1896ko irailean egindako hitzaldian, Gandhik salatu zuen Hegoafrikako britainiar koloniako zuriak Indiako hinduak eta musulmanak "[[Kafiristan|Kaffirren]] mailara" degradatzen ari zirela.<ref>{{erreferentzia|izena=Constance, James|abizena=Jones, Ryan|urtea=2009|izenburua=Encyclopedia of Hinduism|argitaletxea=Infobase Publishing|orrialdea=|orrialdeak=pp. 158–59|ISBN=978-1-4381-0873-5|hizkuntza=En}}</ref> Ikerlari batzuk aipatzen dute Gandhiren ustez garai hartan indiarrak eta hegoafrikar beltzak desberdinak zirela. Horrela, 24 urte zituela, 1895eko Natal Batzarrentzako legezko idazkia prestatu zuen, indiarrentzako boto eskubidea eskatuz. Gandhik arrazen historia aipatzen zuen, Europako orientalisten iritziak aipatuz: "anglosaxoiak eta indiarrak ariar adar beretik edo indoeuropar herriengandik datozela", eta argudiatu zuen indiarrak ez liratekeela afrikarrekin taldekatu behar. <ref name=":19">{{erreferentzia|izena=Mahadev Haribhai|abizena=Desai|urtea=1930|izenburua="Preface". Day-to-day with Gandhi: secretary's diary. Hemantkumar Nilkanth (translation)|argitaletxea=Sarva Seva Sangh Prakashan|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Urte batzuk geroago, Gandhik eta kideek erizain bezala afrikarrei lagundu zieten, eta arrazakeriaren aurka aritu ziren, [[Nelson Mandela]] Bake Nobel Sariaren arabera.<ref name=":19" /> Gandhiren irudi orokorra, bere hilketaren ondoren berrasmatu egin zen, beti santua izan balitz bezala agerraraziz. Egiaz, bizitza konplexuagoa izan zuen, egiazko kontraesanak izan zituen, eta denboran zehar eboluzionatu egin zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Edward, Michael. Chima|abizena=Ramsamy, Mbanaso, Korieh|urtea=|izenburua=Minorities and the State in Africa|argitaletxea=Cambria Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 71–73|ISBN=978-1-62196-874-0|hizkuntza=En}}</ref> Aitzitik, [[Afrika]]<nowiki/>ko aditu batzuek adierazten dute badela frogarrik Gandhik eta indiar jatorriko hegoafrikarrek lankidetza historia aberatsa dutela, apartheidaren jazarpenaren aurka agertuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 280–281, 154–157|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Catherine, Martin|abizena=Corder, Plaut|urtea=2014|izenburua="Gandhi's Decisive South African 1913 Campaign: A Personal Perspective from the Letters of Betty Molteno"|argitaletxea=South African Historical Journal|orrialdea=|orrialdeak=pp. 22–54|ISBN=doi:10.1080/02582473.2013.862565|hizkuntza=En}}</ref> Hegoafrikar beltzek boto eskubidea lortu ondoren (1994), Gandhiri hainbat [[monumentu]] eraiki zizkioten, [[heroi]] nazional gisa aldarrikatuta.<ref>{{erreferentzia|izena=Colleen|abizena=Smith|urtea=2006|izenburua="Mbeki: Mahatma Gandhi Satyagraha 100th Anniversary (01/10/2006)". Speeches|argitaletxea=Polityorg.za|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi and Laxmidas 2.jpg|thumb|Gandhi (eskuinean) Laxmidas anaia zaharrenarekin 1886an.]] === Indiako independentziaren aldeko borrokan (1915-1947) === 1915ean, Gandhi [[India]]ra itzuli zen. Garai horretarako, bizimodua aldatuta zuen, [[India]]ko ohitura tradizionalenak praktikan jarriz. Egunkari bat sortu eta abokatu lanetan hastekotan ibili zen, baina Gopal Krishna Gokhalek, Indiako Kongresu Nazionaleko Kongresuko Alderdiaren funtsezko liderrak, nazioarentzako garrantzi handiko pertsona zela sinestarazi zion, eta nazioarteko ospea lortua zuela Indiako nazionalista, teoriko eta komunitate-antolatzaile bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Prashad|abizena=Ganesh|urtea=1966|izenburua="Whiggism in India"|argitaletxea=Political Science Quarterly. 81 (3)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 412–31|ISBN=doi:10.2307/2147642. JSTOR 2147642|hizkuntza=En}}</ref> Gokhalek, bere moderazioagatik eta sistema barruan lan egiteko ahaleginagatik ezaguna zenak, Gandhi [[Kongresu (argipena)|Kongresu]]<nowiki/>an sartu zuen, Indiako politikan eta indiar pertsonen arloetan lanean aritzeko batez ere. Gandhik Gokhaleren planteamendu liberala hartu zuen, britainiar tradizio ''whiggishetan'' oinarrituta, eta Indiar itxura eman ondoren. Gandhi eta emazte Kasturba India osoan bidaiatzen aritu ziren. Korrespondentzia aberatsa zeraman pertsonaia garrantzitsuekin eta dietarekin esperimentatzen jarraitu zuen, erlijioan, filosofian, eta batez ere politikan sakonduz.<ref name=":20">{{erreferentzia|izena=Claude|abizena=Markovits|urtea=2004|izenburua=A History of Modern India, 1480–1950|argitaletxea=Anthem Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 367–86|ISBN=978-1-84331-004-4|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik Kongresuko lidergoa 1920an hartu zuen, eta eskariak handitzen hasi zen harik eta 1930eko urtarrilaren 26an Indiako Kongresu Nazionalak Indiako independentzia deklaratu zuen arte. Britainiarrek ez zuten aitorpena onartu, baina negoziazioak aurrera egin zuten, Kongresuak 1930eko hamarkadan probintzietako gobernuetan protagonismoa hartuz. Gandhik eta Kongresuak sostengu kendu zieten [[Raj Kapoor|Raj]]<nowiki/>i, erregeordeak 1939ko irailean [[Alemania]]<nowiki/>ri gerra deklaratu zionean kontsultarik egin gabe. Tentsioak handitu egin ziren, eta Gandhik berehalako independentzia eskatu zuen 1942an. Britainiarrek bera eta milaka Kongresu-kide espetxeratuz erantzun zuten. Bitartean, Liga Musulmana [[Britainia Handia]]<nowiki/>rekin lankidetzan aritu zen, eta Gandhiren oposizio gogorraren aurka, [[Pakistan]]<nowiki/>go Estatu musulman guztiz bereizia eskatu zuten. Azkenean, 1947ko abuztuan britainiarrek India eta Pakistanen lurrak banatu zituzten, Gandhik onartu ez zituen baldintzetan.<ref name=":20" /> ==== Lehen Mundu Gerran izan zuen rola ==== 1918ko apirilean, [[Lehen Mundu Gerra]]<nowiki/>ko azken garaian, erregeordeak [[Delhi]]ko Gerra Konferentzia batera gonbidatu zuen Gandhi.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Chronology of Mahatma Gandhi's Life:India 1918.|argitaletxea=WikiSource based on the Collected Works of Mahatma Gandhi|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik adostu egin zuen aktiboki indioak gerrarako errekrutatzea.<ref>{{erreferentzia|izena=Mahadev Haribhai|abizena=Mahadev Haribhai|urtea=1930|izenburua="Preface". Day-to-day with Gandhi: secretary's diary. Hemantkumar Nilkanth (translation)|argitaletxea=Sarva Seva Sangh Prakashan|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=Chapter "Recruiting Campaign"|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Hegoafrika]]<nowiki/>n 1906ko [[Zulu]]<nowiki/>en aurkako Gerran, eta 1914an Lehen Mundu Gerraren hasieran, [[Anbulantzia|anbulantzien]] zerbitzurako boluntarioak [[Errekrutatze|errekrutatu]] zituen bitartean, oraingoan Gandhi soldaduak errekrutatzen saiatu zen. 1918ko ekaineko "Errekrutatze deia" izenburuko eskutitzean, Gandhik honakoa idatzi zuen "Horrelako egoera bat aurrera eramatekotan geure burua defendatzeko gaitasuna izan beharko genuke, hau da, armak eramateko eta erabiltzeko gaitasuna... Nahi badugu. Armak ahalik eta ondoen erabiltzen ikastea, armadan sartzea da gure eginbeharra".<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1965|izenburua=Collected Works, Vol 17, Chapter "67. Appeal for enlistment", Nadiad|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hala ere, erregeordetzako idazkari pribatuari idatzitako gutunean adierazi zuen" pertsonalki ez duela hilko edo zaurituko inor, lagun edo etsai." Gandhiren gerrarako errekrutazio kanpainak indarkeriarik ezaren gaineko koherentzia zalantzan jarri zuen. Gandhiren idazkari pribatuak adierazi zuenez, "''Ahimsa''" ez-biolentziaren bere sineskeria, eta bere errekrutazio kanpainaren arteko [[Koherentzia (argipena)|koherentzia]]<nowiki/>ren auzia planteatu zen ez soilik orduan, gerora ere eztabaidatua izan da."<ref name=":19" /> [[Fitxategi:Gandhi and Kasturbhai 1902.jpg|thumb|Gandhi eta emazte Kasturba, 1902an.]] ==== Champaran eta Khedako asaldurak ==== Gandhiren lehen lorpen nagusia 1917an iritsi zen, [[Bihar (India)|Bihar]] probintziako Champarango agitazioarekin. Tokiko [[nekazari]]ek britainiar jabeen aurka jo zuten, horiek administrazioaren babesa izan arren. Nekazariak [[Indigofera tinctoria|Indigofera]] haztera behartuta zeuden, [[indigo]] tindagaia lortu ahal izateko zereal bat. Baina koloratzailearen eskaria bi hamarkadetan zehar murrizten ari zen, eta zereala prezio finkoan saldu behar zuten. Horrekin pozik ez, eta nekazariak Gandhiri deitu zioten, Ahmedabadenera joateko. Indarkeriarik gabeko protesta estrategia jarraituz, Gandhik administrazioa ezustean hartu zuen, eta kontzesioak lortu zituen agintarien aldetik.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Hardiman|urtea=2001|izenburua="Champaran and Gandhi: Planters, Peasants and Gandhian Politics by Jacques Pouchepadass (Review)"|argitaletxea=Journal of the Royal Asiatic|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1918an, [[Kedah|Kheda]] probintzia uholdeek eta [[gosete]]ak jo zuten eta nekazariek [[zerga]]k arintzea eskatzen zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2004|izenburua="Satyagraha Laboratories of Mahatma Gandhi"|argitaletxea=Indian National Congress website. All India Congress Committee|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik bere egoitza Nadiadera eraman zuen, eskualdeko laguntzaile eta boluntario berrien partaideak antolatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 196–97|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Kooperazio-ezaren teknika erabiliz, Gandhik sinadura kanpaina bat hasi zuen, non nekazariak diru sarrerak ez ordaintzeko konpromisoa hartzen zuen, lurra konfiskatzeko mehatxupean. ''Mamlatdars'' eta ''talatdars'' zerga biltzaileek ere, asaldurara boikot soziala eginaz gehitu ziren. Gandhik gogor lan egin zuen, nazio osoan agitazioari laguntza publikoa emateko. Bost hilabetez administrazioak uko egin zion, baina azkenean 1918ko maiatzaren amaieran, Gobernuak xedapen garrantzitsuak jarri zituen eta diru sarreren zerga ordaintzeko baldintzak lasaitu, gosetea amaitu arte.<ref>{{erreferentzia|izena=Judith M.|abizena=Brown|urtea=1974|izenburua=Gandhi's Rise to Power: Indian Politics 1915–1922|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 94–102|ISBN=978-0-521-09873-1|hizkuntza=En}}</ref> ==== Khilafat mugimendua ==== 1919an, [[Lehen Mundu Gerra]]<nowiki/>ren ondoren, 49 urteko Gandhik musulmanen lankidetza politikoa bilatu zuen britainiar inperialismoaren aurkako borrokan, Mundu Gerran garaitu zuten [[Inperio otomandarra|Inperio Otomandarraren]] alde eginez. Gandhiren ekimen honen aurretik, India britainiarrean hinduen eta musulmanen arteko istilu erlijiosoak ohikoak ziren, esate baterako, 1917-18 urteetako iskanbilak. Gandhik jada britainiar koroa babestu zuen baliabideak eman eta soldadu indiarrak kontratatuz, Europan britainiarrek gerrari aurre egiteko. Hein batean, Gandhiren ahalegin honek bultzatu zuen britainiarrek Lehen Mundu Gerra amaitu ondoren indiarrei emandako autogobernuaren promesa.<ref>{{erreferentzia|izena=Keith|abizena=Robbins|urtea=2002|izenburua=The First World War|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 133–137|ISBN=978-0-19-280318-4|hizkuntza=En}}</ref> Baina bete ordez, Erresuma Batuak erreforma txikiak eskaini zituen, eta Gandhi etsita geratu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Michael J.,Nicholas|abizena=Green, Szechenyi|urtea=2017|izenburua=A Global History of the Twentieth Century: Legacies and Lessons from Six National Perspectives|argitaletxea=Rowman & Littlefield|orrialdea=|orrialdeak=pp. 89–90|ISBN=978-1-4422-7972-8|hizkuntza=En}}</ref> Orduan, Gandhik bere ''satyagraha'' (desobedientzia zibila) asmoak iragarri zituen. Kolonia britainiarreko funtzionarioek beren kontagailua mugitu zuten Rowlatt Legea pasatuz, Gandhiren mugimendua blokeatzeko. Legeak britainiar gobernuari desobedientzia zibilaren parte-hartzaileei gaizkiletzat tratatzeko baimena onartzen zien, eta oinarri juridikoa eman zien edonori "atxiloketa prebentibo mugagabea, atxiloketa berrikuspen judizialik gabe, edo epaiketaren beharrik gabe" ezartzeko.<ref name=":21">{{erreferentzia|izena=Gail|abizena=Minault|urtea=1982|izenburua=The Khilafat Movement Religious Symbolism and Political Mobilization in India|url=https://archive.org/details/khilafatmovement0000mina|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 68–72, 78–82, 96–102, 108–109|ISBN=0-231-05072-0|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi Boer War.jpg|thumb|Gandhi eta errekrutatu zituen indiar hegoafrikarrak, [[Boerren Gerrak|Boerren gerran]] anbulantzien zerbitzu taldean.]] Gandhiren ustez, hinduen eta musulmanen arteko lankidetza beharrezkoa zen britainiarren aurka aurrerapen politikoa egiteko. ''Khilafat'' mugimendua baliatu zuen, bertan Indiako musulman sunitak, haien buruzagiak, hala nola Indiako estatu printziarren sultanak eta Ali anaiak, [[turkiar]] [[kalifa]] hartu zuten komunitate islamiar sunitaren elkartasun ikur bezala.<ref name=":21" /> Baina Gandhik ''Khilafat'' mugimenduari babesa emateak lorpen nahasiak ekarri zituen.<ref name=":22">{{erreferentzia|izena=Sarah C.M.|abizena=Paine|urtea=2015|izenburua=Nation Building, State Building, and Economic Development: Case Studies and Comparisons|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 20–21|ISBN=978-1-317-46409-9|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":23">{{erreferentzia|izena=Ghose|abizena=Sankar|urtea=1991|izenburua=Mahatma Gandhi|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=|orrialdeak=pp. 161–164|ISBN=978-81-7023-205-6|hizkuntza=En}}</ref> Hasieran musulmanen atxikimendua Gandhirentzat laguntza handia izan zen. Hala eta guztiz ere, [[Rabindranath Tagore]] barneko buruzagi hinduak zalantzan jarri zuen Gandhiren buruzagitza, hein handi batean, Turkiako Sunifa Islamiar Kalifa aitortu edo babestearen aurka zeudelako.<ref name=":21" /><ref>{{erreferentzia|izena=Roderick|abizena=Matthews|urtea=2012|izenburua=Jinnah vs. Gandhi|argitaletxea=Hachette|orrialdea=p. 31|orrialdeak=|ISBN=978-93-5009-078-7|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=W. H.|abizena=Roberts|urtea=1923|izenburua="A Review of the Gandhi Movement in India"|argitaletxea=Political Science Quarterly. 38 (2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 227–48|ISBN=doi:10.2307/2142634. JSTOR 2142634|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren proiektuak behin-behinean hinduen eta musulmanen arteko indarkeria komunala gelditu zuen. Komunitateen arteko armoniaren frogak eskaini zituen Rowlatt satyagraha manifestazio bateratuetan, Gandhiren izena britainiarrei buruzagi politiko gisa altxatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Bose, Jalal|abizena=Sugata, Ayesha|urtea=2004|izenburua=Modern South History, Culture, Political Economy|argitaletxea=Psychology Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 112–14|ISBN=978-0-203-71253-5|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Brown|urtea=1991|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 140–47|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Baina Khilafat mugimenduak [[Muhammad Ali Jinnah]] baztertu zuen, eta bere laguntza kenduz Mendebaldeko eta Ekialdeko [[Pakistan]]<nowiki/>en eskaera egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Gail|abizena=Minault|urtea=1982|izenburua=The Khilafat Movement Religious Symbolism and Political Mobilization in India|url=https://archive.org/details/khilafatmovement0000mina|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 113–116|ISBN=0-231-05072-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Akbar S.|abizena=Ahmed|urtea=1997|izenburua=Jinnah, Pakistan and Islamic Identity: The Search for Saladin|url=https://archive.org/details/jinnahpakistanis00ahme|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 57–71|ISBN=978-0-415-14966-2|hizkuntza=En}}</ref> Horren ondorioz, 1922. urtearen amaieran Khilafat mugimendua erori egin zen, eta Gandhik musulmanen babesa galdu zuen neurri handi batean.<ref>{{erreferentzia|izena=Wilhelm|abizena=von Pochhammer|urtea=2005|izenburua=India's Road to Nationhood: A Political History of the Subcontinent|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=p. 440|orrialdeak=|ISBN=978-81-7764-715-0|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":22" /><ref name=":23" /> Buruzagi eta ordezkari musulmanek Gandhi eta bere Kongresutik alde egin zuten,<ref>{{erreferentzia|izena=Judith Margaret|abizena=Brown|urtea=1994|izenburua=Modern India: the origins of an Asian democracy|url=https://archive.org/details/modernindiaorigi0000brow|argitaletxea=Oxford U. Press|orrialdea=p. 228|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-873112-2|hizkuntza=En}}</ref> eta berriro hasi ziren hinduen eta musulmanen arteko gatazkak, matxinatuen arteko hilketa erlijiosoak suertatuz hiri askotan.<ref>{{erreferentzia|izena=Sarkar|abizena=Sumit|urtea=1983|izenburua=Modern India: 1885–1947|argitaletxea=Macmillan|orrialdea=p. 233|orrialdeak=|ISBN=978-0-333-90425-1|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Claude|abizena=Markovits|urtea=2004|izenburua=A History of Modern India, 1480–1950|argitaletxea=Anthem Press|orrialdea=p. 372|orrialdeak=|ISBN=978-1-84331-004-4|hizkuntza=En}}</ref> ==== Kooperaziorik eza ==== Berroegei urte zituela, 1909an idatzi zuen ''Hind Swaraj'' liburuan zioenez, Indian britainiar agintea indioen lankidetzarekin ezarri zen eta lankidetza horren ondorioz bakarrik iraun zuen. Indiarrek lankidetzari uko egingo baliote, britainiar agintea erori egingo litzateke eta ''Swaraj''a —independentzia— nagusitu.<ref>{{erreferentzia|izena=Mary Elizabeth|abizena=King|urtea=2013|izenburua="Mohandas K, Gandhi and Martin Luther King, Jr.'s Bequest: Nonviolent Civil Resistance in a Globalized World"|argitaletxea=Wipf and Stock|orrialdea=|orrialdeak=pp. 168–69|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1919ko otsailean, Gandhik Indiako erregeordeari ohartarazi zion, kablezko komunikazio bidez, britainiarrek Rowlatt Legea ezartzen bazuten, desobedientzia zibila hasteko deia egingo ziela indiarrei.<ref name=":24">{{erreferentzia|izena=Wolpert|abizena=Stanley|urtea=2002|izenburua=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 99–103|ISBN=978-0-19-515634-8|hizkuntza=En}}</ref> [[Britainia Handia|Britainia Handi]]<nowiki/>ko gobernuak ezikusiarena egin zuen eta legea onartu, adieraziz mehatxuak ez zituela kontuan hartuko. Satyagraha desobedientzia zibilak jarraitu zion onarpenari, jendea Rowlatt Legearen aurka protesta egiteko elkartuz. 1919ko martxoaren 30ean, britainiar soldaduek su egin zuten batzarrean bakean bilduta zeuden armatu gabeko pertsonen aurka.<ref name=":24" /> Jendea [[Matxinada|matxinatu]] egin zen erantzun gisa. 1919ko apirilaren 6an, hinduen jai egunean, Gandhik jendetzari eskatu zion gogoratzeko britainiarrak ezin zirela zauritu edo hil, eta bakearekiko frustrazioa adierazteko, britainiar [[ondasun]]ak [[boikot]]atzera eta zituzten jantzi britainiarrak erretzera deitu zituen. Indarkeriarik eza azpimarratu zuen, ez britainiarrekin ez eta elkarren artean, nahiz eta arerioek indarkeria erabili. India osoko komunitateek protesta egiteko kopuru handiagoak biltzeko asmoa iragarri zuten. Gobernuak [[Delhi (New York)|Delhin]] ez sartzeko ohartarazi zuen, baina Gandhik aginduari uko egin zion. Apirilaren 9an atxilotu egin zuten.<ref name=":24" /> Jendea matxinatu egin zen. 1919ko apirilaren 13an, Amritsar parkean bildu ziren emakumeak haurrekin, eta britainiar ofizial batek, inguratu eta bere tropei tiro egiteko agindu zien. Ondorioa Jallianwala Baghko (edo [[Amritsar]]<nowiki/>eko) sarraskia izan zen, ehunka [[Sikhismo|sikh]] eta [[hindu]] zibil erailez. [[Azpikontinente|Azpi-kontinentean]] zehar haserrea hedatu zen, baina britainiar batzuek eta zenbait hedabide britainiarrek erantzun egokia izan zela aldarrikatu zuten. Gandhik, Amritsarreko sarraskiaren biharamunean, ez zituen britainiarrak kritikatu eta horren ordez, bere herrikideak kritikatu zituen britainiar gobernuaren gorrotoaren aurka maitasuna ez erabiltzeagatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wolpert|urtea=2002|izenburua=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/gandhispassionli00wolp|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 99–103|ISBN=978-0-19-515634-8|hizkuntza=En}}</ref> Gandik jendeari eskatu zion indarkeria guztia geldiarazteko, ondasunen suntsipen guztiak geldiarazteko, eta heriotza sortzen zuten matxinadak saihesteko.<ref>{{erreferentzia|izena=Mohandas Karamchand|abizena=Gandhi|urtea=1940|izenburua=An Autobiography or The Story of My Experiments With Truth (2 ed.). Ahmedabad|argitaletxea=Navajivan Publishing House|orrialdea=p. 82|orrialdeak=|ISBN=0-8070-5909-9|hizkuntza=En}}</ref> Gertatzen ari ziren istiluek, [[sarraski]]<nowiki/>ek eta britainiarren erantzunak, zera berretsi zioten Gandhiri: indiarrek sekula ez zutela tratu bera lortuko britainiar agintarien menpe, eta bere arreta ''Swaraj'' edo autogobernuan eta independentzia politikoan jarri zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Chakrabarty|abizena=Bidyut|urtea=2008|izenburua=Indian Politics and Society since Independence: events, processes and ideology|argitaletxea=Routledge|orrialdea=p. 154|orrialdeak=|ISBN=ISBN 978-0-415-40868-4|hizkuntza=En}}</ref> 1921ean, Gandhi Indiako [[Kongresu (argipena)|Kongresu]] Nazionaleko buru izatera iritsi eta Kongresua berrantolatu egin zuen.<ref name=":27" /> Kongresua haren alde zegoenez, musulmanen laguntzaz ''Khilafat'' mugimendua sustatu zuen, [[Turkia]]<nowiki/>n kalifatza berrezartzeko.<ref name=":27" /> ==== Salt Satyagraha (Gatzaren Martxa) ==== [[Fitxategi:Salt March.ogv|thumb|Gandhiren eta haren jarraitzaileen jatorrizko filmak, Dandira joan ziren Gatz Martxan (Salt Satyagraha).]] 1924an espetxetik askatu zuten ondoren, 1920ko hamarkadaren bigarren erdian, Gandhik ''Swaraj''a lortzeko asmoekin segitzen zuen. [[Kalkuta]]<nowiki/>ko Kongresuan 1928ko abenduan emandako ebazpen baten bidez, britainiar gobernuari adierazi zion Indiari [[menpeko]] egoera estatusa ematen ez bazion, herrialdeari erabateko independentzia lortzeko kooperazio ezaren kanpaina berri bati ekiteko eskatuko ziola.<ref name=":25">{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1990|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 172|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hala ere, lider musulman batzuk zalantzan jarri zituzten Gandhiren baloreak eta biolentziaren kontrako jarrera.<ref>{{erreferentzia|izena=Sarah C.M.|abizena=Paine|urtea=2015|izenburua=Nation Building, State Building, and Economic Development: Case Studies and Comparisons|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 20–21|ISBN=978-1-317-46409-9|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Sankar|abizena=Ghose|urtea=1991|izenburua=Mahatma Gandhi|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=|orrialdeak=pp. 199–204|ISBN=978-81-7023-205-6|hizkuntza=En}}</ref> Eta lider hindu askok, aldiz, independentzia berehala lortzeko eskaera bultzatu zuten. Gandhik bere deialdia urtebeteko epera jaitsi zuen, biren ordez.<ref name=":25" /> Britainiarrek haren proposamenari ez zioten aldeko erantzunik eman. Lord Birkenhead eta [[Winston Churchill]] bezalako britainiar buruzagi politikoak "Gandhiren ateraldien" aurka agertu ziren, Indiako eskaerak ondo ikusten zituzten europar diplomatikoekin izandako eztabaidetan.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 419–420|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1929ko abenduaren 31n Indiako bandera zabaldu zen [[Lahore]]<nowiki/>n, eta Gandhik 1930eko urtarrilaren 26an Indiako Independentzia Eguna ospatzera eraman zuen kongresua. Egun hori Indiako beste erakunde guztiek ospatu zuten. Ondoren, Gandhik beste ''Satyagraha'' bat jarri zuen abian1930eko martxoan, gatzari buruzko zergaren aurka. Aurretik ultimatum bat bidali zion Indiako erregeorde Lord Irwini martxoaren 2an, gutunean britainiar agintaria gaitzetsiz. “Madarikazio" bezala deskribatu zuen "milioika hindu memelo ustiatu dituen sistema progresibo bat, eta administrazio zibil eta militar izugarri garesti batek ... Politikoki morrontzara murriztu gaitu". Gandhik gutunean gehitzen zuen erregeordearen soldata "Indiako batez besteko errenta baino bost mila aldiz handiagoa zela."<ref>{{erreferentzia|izena=S R|abizena=Bakshi|urtea=1988|izenburua=Gandhi and Gandhi and the Mass Movement|argitaletxea=New Delhi|orrialdea=|orrialdeak=pp. 133–34|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Eta britainiarren bortizkeria indiarren biolentzia ezaz gainditua izango zela. Ekimena martxoaren 12tik apirilaren 6ra Dandirainoko Gatz Martxan nabarmendu zen. Bertan, 78 boluntariorekin batera, [[Ahmedabad]]<nowiki/>etik Dandirako 387 kilometroak ibili zituen gatza berak egiteko, legeak hausteko asmoarekin. Martxak 25 egun behar izan zituen 240 mila egiteko (390 km inguru), eta Gandhik askotan eman zituen hitzaldiak jendetza handien aurrean. Amaieran, milaka indio batu zitzaizkion Dandin. Maiatzaren 5ean, 1827ko araudi baten oinarrituta espetxeratu egin zuten, protesta antolatzeagatik. Beraz, maiatzaren 21ean Dharasanako gatz lanetan egin zuten protesta Gandhiren zuzeneko parte hartzerik gabe burutu zen. Webb Miller amerikar kazetaria beldurtuta zegoen britainiarren erantzunarekin, eta honakoa idatzi zuenː ''"Erabateko isiltasunean Gandhiren gizonak altxatu eta kartzelatik ehun metrora gelditu ziren. Zutabe harritsu bat jendetzatik aurreratu zen, hobiak zulatuz eta alanbre hariztatuaren babestuta etxera hurbildu zen. Zain zeuden indiar polizien agintariaren ordena militar bat entzun ala, polizia batzuk lasterka joan ziren protestan zeuden aurrenekoen aurka, buruetan kolpeak emanaz altzairuzko lathisekin [banbu luzez egindako makilak]. Martxako inork ez zuen beso bakar bat altxatu kolpeak saihesteko. Orratzak bezala erori ziren. Nengoen lekutik, entzun egiten nituen makilen kolpe bortitzen danbadak babesik gabeko burezurretan... Kolpekatutakoak sakabanatuta erortzen ziren, konorte barik edo burezurrak eta sorbaldak hautsita."''<ref>{{erreferentzia|izena=L.|abizena=Fischer|urtea=1950|izenburua=Gandhi and the Mass Movement|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 298–99|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi Jee's Statue.jpg|thumb|Gandhiren brontzezko estatua, [[Pietermaritzburg]]<nowiki/>eko tren geltokiko gertakariaren mendeurrena ospatzeko inauguratu zuen [[Desmond Tutu]] artzapezpikuak, 1993ko ekainean.]] Orduetan zehar jarraitu zuten, eta 300 manifestari edo gehiago jipoitu zituzten, asko larri zaurituz, eta bi hil egin zituzten. Inoiz ez zuten erresistentziarik eskaini. Kanpaina hau izan zen arrakastatsuena britainiarren Indiarekiko nagusitasuna hondatzen, eta Britainia Handiak 60.000 pertsona baino gehiago espetxeratuz erantzun zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Hatt|urtea=2002|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 33|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Kongresuaren kalkuluen arabera ordea, zifra hori 90.000koa zen. Horien artean Gandhiren tenienteetako bat zegoen, [[Jawaharlal Nehru]]. Gandhik emakumeak [[Errekrutatze|errekrutatu]] zituen [[gatz]]<nowiki/>aren [[zerga]] kanpainetan parte hartzeko, eta atzerriko produktuak boikotatzeko. Emakume askorentzat, bizitza publikorako beren buruarekiko konfiantza eta duintasuna igotzea suposatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Bina Kumari|abizena=Sarma|urtea=1994|izenburua="Gandhian Movement and Women's Awakening in Orissa"|argitaletxea=Indian Historical Review. 21 (1/2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 78–79|ISBN=ISSN 0376-9836|hizkuntza=En}}</ref> Hala ere, batzuen ustez emakumeek boluntario bezala parte hartzea nahi zutela ziotenean, Gandhik etxean baimena lortzeko eskatu zien, eta haurren zaintzak antolatzeko aukera zuten emakumeek bakarrik bat egin behar zuten.<ref name=":26">{{erreferentzia|izena=Marilyn|abizena=French|urtea=2008|izenburua=From Eve to Dawn, A History of Women in the World, Volume IV: Revolutions and Struggles for Justice in the 20th C|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren keinuak eta ikuspuntuak alde batera utzita, Indiako milaka emakume sartu ziren Gatz Martxan, britainiar gatz zergei eta gatz meatzearen monopolioari aurka egiteko.<ref>{{erreferentzia|izena=Suruchi|abizena=Thapar-Bjorkert|urtea=2006|izenburua=Women in the Indian National Movement: Unseen Faces and Unheard Voices, 1930–42|argitaletxea=SAGE Publications|orrialdea=|orrialdeak=pp. 77–79|ISBN=978-0-7619-3407-3|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi atxilotu ondoren, emakumeak bere kabuz sortu zituzten [[pikete]]ak dendak ixteko, bere baitan onartuz britainiarrengandiko indarkeria eta hitzezko gehiegikeriak, Gandhik inspiratutako moduan.<ref name=":26" /> ==== Gandhi, herritar heroia ==== 1920ko hamarkadan Indiako Kongresuak [[Andhra Pradesh]] probintziako nekazariei eskatu zien [[antzezlan]]ak sortzeko [[telugu]] hizkuntzan, Indiako [[mitologia]] eta [[kondaira]]<nowiki/>k konbinatuz, Gandhiren ideiekin lotuta. Horrela egin zuten, Gandhi [[Mesias]] moduan erretratatuz, antzinako eta Erdi Aroko Indiako buruzagi nazionalisten eta santuen berraragitze bezala. [[Antzerki]]<nowiki/>ok nekazarien artean onespena jaso zuten kultura hindu tradizionalarekin lotuz, eta ahalegin horrek Gandhi pertsonaia herrikoia bihurtu zuen Telugu hizkuntza mintzatzen zen herrietan, Mesias bezalako figura sakratutzat hartuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Murali|abizena=Atlury|urtea=1985|izenburua="Non-Cooperation in Andhra in 1920–22: Nationalist Intelligentsia and the Mobilization of Peasantry"|argitaletxea=Indian Historical Review. 12 (1/2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 188–217|ISBN=ISSN 0376-9836|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Dennis|abizena=Dalton|urtea=2012|izenburua=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 8–14, 20–23, 30–35|ISBN=978-0-231-15959-3|hizkuntza=En}}</ref> ==== Negoziazioak ==== Lord Irwinek ordezkatzen zuen gobernuak Gandhirekin negoziatzea erabaki zuen. Gandhi-Irwin ituna 1931. urtean sinatu zen. [[Britainia Handia|Britainia Handi]]<nowiki/>ko Gobernuak preso politiko guztiak askatzea erabaki zuen, desobedientzia zibilaren mugimendua etetearen truke. Itunaren arabera, Gandhi [[Londres]]eko mahai-inguruko biltzarretara gonbidatu zuten eztabaidatzera, Indiako Kongresu Nazionaleko ordezkari bakarra bezala. Jardunaldiak desengainua izan ziren Gandhi eta nazionalistentzat. Gandhik Indiaren independentzia eztabaidatzea espero zuen, baina britainiarrek indiar printzeen eta Indiako gutxiengoengan zentratu ziren, eta ez boterearen transferentzian.<ref name="#2">{{erreferentzia|izena=Arthur|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|argitaletxea=Random House|orrialdea=p. 359|orrialdeak=|ISBN=9780553905045|hizkuntza=En}}</ref> Lord Irwinen [[oinordeko]]<nowiki/>ak, Lord Willingdonek, India nazio independente bezalako planteamenduaren aurrean gogor jarri zen, eta mugimendu abertzalea kontrolatzeko eta menperatzeko kanpaina berria hasi zuen. Gandhi berriro [[atxilotu]] zuten, eta gobernuak bere eragina ezabatu nahi zuen erabat isolatuz bere jarraitzaileengandik.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Herman|urtea=208|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 375–77|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Britainia Handian, [[Winston Churchill]] politikari kontserbadore ospetsuak Gandhiren [[kritika]] gogorra eta artikulatua egin zuen bere epe luzeko planaren aurka. Churchillek sarri barregarri utzi zuen Gandhi, 1931ko hitzaldi ezagunean bezala: ''Kezkagarria eta higuingarria da Gandhi jauna ikustea, Erdi Tenpluko abokatu sediziogilea, orain Ekialdean ezaguna den mota bateko [[fakir]] bezala aurkezten dena, erdi [[biluzik]] urratsak emanez erregeordearen jauregian… Errege Enperadorearen ordezkariarekin berdintasun mailan hitz egin nahiez.''<ref name="#2"/> ==== Mahai-inguru Jardunaldiak ==== [[Fitxategi:Gandhi Jinnah 1944.jpg|thumb|Gandhi [[Muhammad Ali Jinnah]]<nowiki/>rekin, 1944an]] 1931-1932 urteetan, britainiar gobernuarekin izan zituen eztabaidetan, mahai inguruaren biltzarretan, Gandhik —artean 62 urte zituen—, konstituzio erreformak bilatu zituen, britainiar aginte kolonialari amaiera emateko, eta indiarrek autogobernua hasteko.<ref name=":28">{{erreferentzia|izena=Andrew|abizena=Muldoon|urtea=2016|izenburua=Empire, Politics and the Creation of the 1935 India Act: Last Act of the Raj|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 92–99|ISBN=ISBN 978-1-317-14431-1|hizkuntza=En}}</ref> Alde britainiarrak Indiar [[azpikontinente]]a [[Kolonia (argipena)|kolonia]] bezala mantenduko zuten erreformak bilatu zituen. Britainia Handiko negoziatzaileek konstituzio erreformak proposatu zituzten, Britainia Handiko kolonia eredu batean, banaketa erlijioso eta sozialetan oinarritutako hauteskundeak finkatzen zituena. Britainiarrek Kongresuko alderdia eta Gandhiren agintea India guztiaren alde hitz egiteko kolokan jarri zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=2006|izenburua=Gandhi: The Man, His People, and the Empire|url=https://archive.org/details/gandhimanhispeop0000gand|argitaletxea=University of California Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 332–333|ISBN=ISBN 978-0-520-25570-8|hizkuntza=<en}}</ref> Horrela, Indiako erlijio buruzagi musulmanak eta sikhak gonbidatu zituzten, beraien eskakizunak lerro erlijiosoetan aztertzeko, eta baita B. R. Ambedkar ere, ukiezinen ordezkari gisan.<ref name=":28" /> Gandhik gogotsu egin zion aurka zatiketa komunitarioetan oinarritutako eskubideak edo irudikapenak ezartzen zituen konstituzioari, beldur baitzen ez zuela jendea elkartuko, banatuko baizik, haien egoera betikotu eta Indiako britainiarren aginte koloniala amaitzeko borroka desbideratuz.<ref name=":28" /><ref>{{erreferentzia|izena=Judith Margaret|abizena=Brown|urtea=1991|izenburua=Gandhi: Prisoner of Hope|url=https://archive.org/details/nlsiu.954.035.bro.32809|argitaletxea=Yale University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 252–257|ISBN=978-0-300-05125-4|hizkuntza=En}}</ref> ==== Kongresuko politika ==== 1934an Gandhik [[Kongresu (argipena)|Kongresu]]<nowiki/>ko alderdiko kide izateari uko egin zion. Ados zegoen alderdiaren jarrerarekin, baina uste zuen [[dimisio]]a emanda, indiarrekiko ospea benetan aldatzen zuela, eta komunistak, sozialistak, sindikalistak, ikasleak, erlijio kontserbadoreak eta negozioak zituztenak barne, ahots horiek bere iritziak emateko aukera lortuko zutela. Halaber, Gandhik Rajen propagandaren xede ez izatea nahi zuen, alderdi bateko buru izateagatik.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1990|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 246|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Sarkar|abizena=Jayabrata|urtea=2006|izenburua="Power, Hegemony and Politics: Leadership Struggle in Congress in the 1930s"|argitaletxea=Modern Asian Studies. 40 (2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 333–70|ISBN=doi:10.1017/S0026749X0600179X|hizkuntza=En}}</ref> ==== Bigarren Mundu Gerra eta ''Utzi'' ''India'' mugimendua ==== Gandhik britainiar gerraren ahaleginari laguntzarik ez ematea erabaki zuen, eta [[Bigarren Mundu Gerra]]n Indiako edozein parte-hartzeren aurka egin zuen;<ref name=":29">{{erreferentzia|izena=Arthur|abizena=Herman|urtea=2008|izenburua=Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age|argitaletxea=Random House|orrialdea=|orrialdeak=pp. 467–470|ISBN=978-0-553-90504-5|hizkuntza=En}}</ref> haren ustez, India ezin zen askatasun demokratikoaren alde borrokatzen zen gerra batean parte hartu, askatasun hori Indiari berari ukatu egiten zitzaion bitartean.<ref>{{erreferentzia|izena=Bipan|abizena=Chandra|urtea=2000|izenburua=India's Struggle for Independence|argitaletxea=Penguin Books|orrialdea=p. 543|orrialdeak=|ISBN=978-81-8475-183-3|hizkuntza=En}}</ref> Era berean, [[Nazionalsozialismo|nazismoa]] eta [[faxismo]]a gaitzetsi zituenez, Indiako buruzagi batzuen onespena lortu zuen. Hala ere, haren kanpainak ez zuen indiar askoren onarpena izan, ez eta buruzagi askorena ere, hala nola Sardar Patel eta [[Rajendra Prasad]]ena: kanpaina [[Porrot (argipena)|porrota]] izan zen, 2,5 milioi indiarrek baino gehiagok ez zioten jaramon egin, eta boluntario sartu ziren britainiar militarrekin indar aliatuen hainbat frontetan borrokatzeko. <ref name=":29" /> [[Fitxategi:Mountbattens with Gandhi (IND 5298).jpg|thumb|Gandhi 1947an, Lord [[Louis Mountbatten]], Britainia Handiko azken Erregeordea Indian, eta [[:en:Edwina_Mountbatten,_Countess_Mountbatten_of_Burma|Edwina Mountbatten]] emaztearekin.]] Gerra aurrera joan ahala, Gandhik bere [[independentzia]] eskaera indartu zuen, [[Mumbai]]n 1942an egindako hitzaldian britainiarrei ''Utzi India'' eskatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wolpert|urtea=2002|izenburua=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/gandhispassionli00wolp|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 74–75|ISBN=978-0-19-515634-8|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren eta Kongresuko Alderdiaren matxinada garrantzitsuena izan zen, Indiatik britainiarraren irteera ziurtatzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Gandhi|urtea=1990|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 309|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> ==== Zatiketa eta independentzia ==== Gandhik Indiako azpikontinentearen lerro erlijiosoen araberako zatiketaren aurka zegoen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Fischer|urtea=2002|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 106–08|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Indiako Kongresu Nazionalak eta Gandhik britainiarrei India uzteko eskatu zieten. Hala ere, Liga Musulmanak "Banatu eta Utzi India" eskatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Hermann, Dietmar|abizena=Kulke, Rothermund|urtea=2004|izenburua=A History of India|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 311–312|ISBN=978-0-415-32920-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Penderel|abizena=Moon|urtea=1962|izenburua=Divide and Quit|url=https://archive.org/details/dividequit0000unse|argitaletxea=University of California Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 11–28|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik hitzarmena proposatu zuen, Kongresuak eta Liga Musulmanak behin-behineko gobernu bat izendatuz, elkarlanean independentzia lortzea ahalbidetzeko. Hortik aurrera, zatiketaren auzia plebiszitu batek gehiengo musulmana zuen barrutietan konpon zitekeen.<ref name=":30">{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wolpert|urtea=2009|izenburua=Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 118–121|ISBN=978-0-19-539394-1|hizkuntza=En}}</ref> Jinnahk Gandhiren proposamena baztertu eta Ekintza Zuzeneko Eguna deitu zuen, 1946ko abuztuaren 16an, musulmanak hirietan publikoki biltzeko eta Indiako azpi-kontinentea estatu musulman eta estatu ez musulmanean sartzeko proposamena babesteko. Ekintza Zuzeneko Egunak [[Kalkuta]]n hinduen hilketa masiboa ekarri zuen, eta haien jabetzen suntsipena, baina polizia eta militar britainiarrek ez zuten gobernutik  indarkeria gelditzeko agindurik jaso.<ref name=":30" /> Ekintza Zuzeneko Egunean egindako indarkeriak Indiako musulmanen aurkako mendeku indarkeria ekarri zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2016|izenburua=Wolpert, Chapter 1|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Milaka hindu eta musulman hil ziren eta hamarnaka milaka zauritu izan ziren indarkeria zikloan ondorengo egunetan.<ref>{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wolpert|urtea=2009|izenburua=Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 118–127|ISBN=978-0-19-539394-1|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik matxinatuen inguruko eremuak bisitatu zituen sarraskiak geldiarazteko asmoz.<ref name=":30" /> [[Archibald Wavell]] Indiako britainiar erregeorde eta gobernadore nagusia 1947ko otsailean hasi eta hiru urtez, Gandhi eta Jinnahrekin aritu zen oinarri komun bat bilatzeko, printzipioz Indiako independentzia onartu aurretik eta ondoren. Gandhiren izaera eta motiboak gaitzetsi zituen, baita haren ideiak ere: buruan ideia bakarra zuela leporatu zion, hots "britainiar agintea eta eragina indargabetu eta ''hinduaraj''a ezartzea".<ref name=":31">{{erreferentzia|izena=Dennis|abizena=Dalton|urtea=2012|izenburua=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 64–66|ISBN=978-0-231-53039-2|hizkuntza=En}}</ref> Eta gaineratu zuen Gandhi politikari "maltzur, gaizto, izugarri gogorra" zela. Wavellek Indiako azpi-kontinenteko gerra zibilari beldurra zion, eta zalantzan zen Gandhi hura geldiarazteko gai izango ote zen.<ref name=":31" /> Zatiketa eztabaidagarria eta bortizki eztabaidatu zen. Milioi erdi lagun baino gehiago hil ziren erlijio istiluetan, 10 milioitik 12 miliora musulman ez zirenak (gehienbat hinduak eta sikhak) Pakistanetik Indiara migratu zirenean, eta alderantziz musulmanak Indiatik Pakistanera, sortu berriak ziren India, Mendebaldeko Pakistan eta Ekialdeko Pakistaneko mugetatik zehar.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Wolpert|urtea=|izenburua=|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=p. 7|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik independentzia eguna ez zuen britainiar agintearen amaiera ospatzen igaro, baizik eta bere herrialdeko bakearen alde hitz egiten Kalkutan 1947ko abuztuan. Zatiketak Indiako azpi-kontinentea indarkeria erlijiosoak harrapatu zuen, eta kaleak hilotzez bete ziren, Gandhik komunitateen bortizkeria erlijiosoa geldiarazteko barau eta protestak egin arren.<ref>{{erreferentzia|izena=Barbara Daly, Thomas R.|abizena=Metcalf, Metcalf|urtea=2006.|izenburua=A concise history of modern India|url=https://archive.org/details/concisehistoryof0000metc_s2n2|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 221–22|ISBN=978-0-521-86362-9|hizkuntza=En}}</ref> === Hilketa eta hileta elizkizunak === [[Fitxategi:Nehru gandhi.jpg|thumb|[[Jawaharlal Nehru]] eta Gandhi 1946an.|alt=]] 1948ko urtarrilaren 30ean, bilobekin zen Birla Etxeko lorategian (orain Gandhi Smriti), otoitz bilera bat egiteko bidean, [[Nathuram Godse]] abertzale hinduak pistolaz gertutik hiru tiro bularrera egin zizkionean. Batzuen arabera, berehala hil zen,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2000|izenburua=Mahatma Gandhi. The Collected Works of Mahatma Gandhi|argitaletxea=Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India|orrialdea=p. 130|orrialdeak=|ISBN=978-81-230-0154-8|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Tushar A.|abizena=Gandhi|urtea=2007|izenburua="Let's Kill Gandhi !": A Chronicle of His Last Days, the Conspiracy, Murder, Investigation, and Trial|url=https://archive.org/details/letskillgandhich0000gand|argitaletxea=Rupa & Company|orrialdea=p. 12|orrialdeak=|ISBN=978-81-291-1094-7|hizkuntza=En}}</ref> eta azken hitzak “''Hey, [[Rama]]''!” ([[hinduismo]]<nowiki/>ko [[jainko]]<nowiki/>etako bat) izan ziren, baina beste kronista batzuk diotenez, Birla Etxeko logela batera eraman zuten, eta 30 minutu geroago hil zen, [[Senide (argipena)|senideetako]] batek hinduko eskrituren [[bertsoa]]k irakurtzen zituen bitartean.<ref>{{erreferentzia|izena=Nicholas Henry|abizena=Pronko|urtea=2013|izenburua=Empirical Foundations of Psychology|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 342–343|ISBN=978-1-136-32701-8|hizkuntza=En}}</ref> Godse abokatu nazionalista bat zen, eta eskuin muturreko Hindu Mahasabharekin zuen lotura.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Hardiman|urtea=2003|izenburua=Gandhi in His Time and Ours: The Global Legacy of His Ideas|url=https://archive.org/details/gandhiinhistimeo0000hard|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 174–76|ISBN=978-0-231-13114-8|hizkuntza=En}}</ref> Ez zen ihes egiten saiatu, eta laster beste bost konspiratzaileak ere atxilotu egin zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Jay Robert|abizena=Nash|urtea=1981|izenburua=Almanac of World Crime|argitaletxea=New York: Rowman & Littlefield|orrialdea=p. 69|orrialdeak=|ISBN=978-1-4617-4768-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=G.D.|abizena=Khosla|urtea=1965|izenburua=The Murder of the Mahatma|argitaletxea=Wayback Machine, Chief Justice of Punjab, Jaico Publishers|orrialdea=p. 38|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Delhiko Gotorleku Gorrian epaitu zituzten, eta Godsek ez zuen kargurik ukatu, ez eta inolako [[damu]]rik adierazi ere. Adierazi zuen Gandhi hil zuela musulmanekiko zuen tolerantziagatik, Gandhi erantzule egin baitzuen azpikontinentea Pakistan eta Indiaren arteko zatiketaren garaiko bortizkeria eta sufrimenduengatik. Godsek subjektibismoa leporatu zion Gandhiri, eta [[egia]]ren [[monopolio]]a berak bakarrik izango balu bezala jokatzea. Errudun jo zuten, eta 1949an urkatu.<ref name="#3">{{erreferentzia|izena=Claude|abizena=Markovits|urtea=2004|izenburua=The UnGandhian Gandhi: The Life and Afterlife of the Mahatma|url=https://archive.org/details/ungandhiangandhi0000mark|argitaletxea=Anthem Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 57–59|ISBN=978-1-84331-127-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=N V|abizena=Godse|urtea=1948|izenburua=Why I assassinated Mahatma Gandhi?|argitaletxea=Surya Bharti Parkashan|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=OCLC 33991989|hizkuntza=En}}</ref> Hilketa horrek izugarri aldatu zuen egoera politikoa. [[Jawaharlal Nehru|Nehru]] haren oinordeko politiko bihurtu zen. Gandhi bizirik zegoen bitartean, [[Pakistan]]<nowiki/>ek "estatu [[musulman]]<nowiki/>a" zela aldarrikatu zuen, eta Indiako talde batzuek "estatu [[hindu]]<nowiki/>a" izenda zezaten eskatu zuten.<ref name="#3"/> Nehruk Gandhiren martirioa arma politikotzat erabili zuen hindu nazionalismoaren defendatzaile guztiak isilarazteko, eta baita haren erronka politikoak ere. Gandhiren hilketa gorrotoaren eta borondate txarraren politikari lotu zion.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Markovits|urtea=2004|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 57–59|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> '''Hileta eta memorialak''' Gandhiren heriotzaren [[dolu]]<nowiki/>a nazio osoan egin zen. [[Milioi]] bat lagun inguru batu ziren bost kilometroko [[hileta]] [[prozesio]]<nowiki/>an Raj Ghatera iristeko Birla etxetik, hil zuten tokitik, eta beste milioi batek ikusi zuen alboetatik prozesioa pasatzen.<ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=1994|izenburua=The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings|url=https://archive.org/details/gandhireadersou00gand|argitaletxea=Grove Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 483–489|ISBN=978-0-8021-3161-4|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi [[Errausketa (hondakinak)|erraustu]]<nowiki/>a izan zen hindu tradizioari jarraituz, eta errautsak hainbat kutxatan sartu ziren, India osora bidaltzeko oroitzapen zerbitzuak egiteko.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1948|izenburua=LIFE|argitaletxea=Time Inc|orrialdea=p. 76|orrialdeak=|ISBN=ISSN 0024-3019|hizkuntza=En}}</ref> Gehienak 1948ko otsailaren 12an Sangam Allahabadera bidali ziren, [[Ganges]], [[Yamuna]] eta [[Sarasvati|Saraswat]]<nowiki/>i hiru ibai sakratuak bateratzen diren tokira;<ref>{{erreferentzia|izena=Shanti|abizena=Kumar|urtea=2006|izenburua=Gandhi meets primetime: globalization and nationalism in Indian television|url=https://archive.org/details/gandhimeetsprime0000kuma|argitaletxea=University of Illinois Press|orrialdea=p. 170|orrialdeak=|ISBN=978-0-252-07244-4|hizkuntza=En}}</ref> batzuk [[Nilo]] ibaiaren iturrian sakabanatu ziren, [[Uganda]]<nowiki/>ko [[Jinja (Uganda)|Jinja]] ondoan, eta oroitzapen plaka batek gertaera markatzen du, eta beste batzuk Girgaum Chowpatty-ra, [[Pune]]<nowiki/>ko [[Aga Khan]]<nowiki/>en jauregira (hantxe preso politiko egon zen 1942tik 1944ra) eta [[Los Angeles]]era.<ref>{{erreferentzia|izena=Ramesh|abizena=Randeep|urtea=2008.|izenburua="Gandhi's ashes to rest at sea, not in a museum"|argitaletxea=The Guardian. London|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Ferrell|urtea=2001|izenburua="A Little Serenity in a City of Madness" (Abstract)|argitaletxea=Los Angeles Times|orrialdea=p. B 2|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Birla Etxea egun ''Gandhi Smriti'' izeneko memoriala da gaur egun. Erraustua izan zen [[Yamuna]] aldameneko ibaiaren inguruan, [[New Delhi]]<nowiki/>ko Rāj Ghāt monumentu bar eraiki zen haren izenean.<ref>{{erreferentzia|izena=Margot|abizena=Bigg|urtea=2012|izenburua=Delhi|url=https://archive.org/details/moonhandbookstaj0000bigg|argitaletxea=Avalon|orrialdea=p. 14|orrialdeak=|ISBN=978-1-61238-490-0|hizkuntza=En}}</ref> Bertako marmol beltzeko plataforma batek honako epigrafea darama "''Hēy [[Rama|Rāma]]''".<ref>{{erreferentzia|izena=Vinay|abizena=Lal|urtea=2001|izenburua="'Hey Ram': The Politics of Gandhi's Last Words"|argitaletxea=Humanscape|orrialdea=|orrialdeak=8 (1) pp. 34–38|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>[[Fitxategi:Gandhi besant madras1921.jpg|thumb|Gandhi, [[Annie Wood Besant|Annie Besant]] doktorearekin batera, [[Madras]]<nowiki/>eko bilerara joan zenean. Aste batzuk lehenago, 1921eko irailaren 21ean, Gandhik [[Sol Invictus|solin]]<nowiki/>a [[oihal]]a jantzi zuen betiko, Indiako pobreekin identifikatzeko sinbolo gisan.]] == Printzipioak, praktikak eta sinesmenak == Gandhiren adierazpenek, eskutitzek eta bizitzak bere printzipio, praktika eta sinesmenen inguruko azterketa politiko eta akademikoak erakarri dituzte, eta baita zer eragin izan zituen. Idazle batzuek bizitza [[Etika|etikoa]] eta [[bakezaletasun]]a<nowiki/>ren eredu gisa aurkezten dute. Beste batzuek, aldiz, bere kulturak eta inguruak eragindako pertsonaia konplexuagoa, kontraesankorragoa eta eboluzionista bezala aurkezten dute.<ref>{{erreferentzia|izena=William|abizena=Borman|urtea=1986|izenburua=Gandhi and Non-Violence|url=https://archive.org/details/gandhinonviolenc0000borm|argitaletxea=State University of New York Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 192–195, 208–209|ISBN=978-0-88706-331-2.|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Dennis|abizena=Dalton|urtea=2012|izenburua=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 30–35|ISBN=978-0-231-15959-3|hizkuntza=En}}</ref> === Eraginak === Gandhi [[hindu]] eta [[Jainismo|Jain]] erlijio giroan hazi zen bere jatorrizko [[Gujarat]]en, eta hauek izan ziren bere lehen eragin nagusiak, baina halaber, Hindu Bhakti santuen, Advaita Vedantaren, [[islam]]<nowiki/>aren, [[budismo]]<nowiki/>aren, [[kristautasun]]a<nowiki/>ren eragina ere izan zuen, baita hainbat gogoeta pertsonal eta literaturarena ere ([[Lev Tolstoi|Tolstoi]], Ruskin eta [[Henry David Thoreau|Thoreau]] bezalako [[Pentsalaria|pentsalari]]<nowiki/>ena, adibidez)<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Judith M., Anthony|abizena=Brown, Parel|urtea=2011|izenburua=The Cambridge Companion to Gandhi|argitaletxea=Cambridge University Press.|orrialdea=p. 93|orrialdeak=|ISBN=978-0-521-13345-6|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Indira, Stuart|abizena=Carr, Brown; et al|urtea=2012|izenburua=Biographical Dictionary of Twentieth-Century Philosophers|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 263–264|ISBN=978-1-134-92796-8|hizkuntza=En}}</ref>. 57 urterekin Hindu Advaitista zela aitortu zuen bere erlijioaren pertzepzioari zegokionez, baina gaineratu zuen ikuspegi duvaisten eta pluralismo erlijiosoaren alde ere egiten zuela. Gandhik Vaishnava bere ama hinduaren eragina izan zuen, eta Gujaraten aldi berean zeuden eskualdeko [[tenplu]] hindu eta [[santu]]<nowiki/>ak, zein Jain tradizioak.<ref name=":2" /><ref>{{erreferentzia|izena=Anil|abizena=Mishra|urtea=2012|izenburua=Reading Gandhi|argitaletxea=Pearson|orrialdea=p. 2|orrialdeak=|ISBN=978-81-317-9964-2|hizkuntza=En}}</ref> Cribb R.B. historialariak dio Gandhiren pentsamendua denboran zehar garatu egin zela, bere hasierako ideiak haren filosofia helduaren ardatz edo aldamio bilakatuz. Gazte heldu zion egiatasunari, [[kastitate]]ari eta [[begetarianismo]]ari. <ref name=":3">{{erreferentzia|izena=R. B.|abizena=Cribb|urtea=1985|izenburua="The Early Political Philosophy of M. K. Gandhi, 1869–1893"|argitaletxea=Asian Profile. 13 (4)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 353–60|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren Londresko bizimoduan hazi zituen balioak txertatu zituen. 1891n Indiara itzuli zenean, bere ikuspegia parrokiazkoa zen eta ezin zuen abokatu bezala bizitzeko lain irabazi. Horrek pentsaeran erronka jarri zion, ea praktikotasuna eta morala bat zetozen bizitzan. 1893an Hegoafrikara joanez, arazo horri irtenbidea aurkitu eta bere filosofia helduaren kontzeptu nagusiak garatu zituen.<ref name=":3" /> '''Tolstoy''' Goian aipatutako liburuarekin batera, 1908an [[Leo Tolstoi]]<nowiki/>k ''Eskutitza Hindu bati'' (''A Letter to a Hindu)'' idatzi zuen, adieraziz soilik maitasuna [[erresistentzia pasiboa]]<nowiki/>ren arma bezala erabiliz, indiarrek aginte koloniala indargabetu ahal izango zutela. 1909an Gandhik Tolstoiri idatzi zion Gujaratin ''Eskutitza Hindu bati'' berriro argitaratzeko aholkua eta baimena eskatuz. Tolstoi erantzun egin zion, eta biek korrespondentzia jarraitu zuten Tolstoi 1910ean zendu zen arte (Tolstoik idatziriko azken eskutitza Gandhiri bidali zion).<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=B. Srinivasa|abizena=Murthy|urtea=1987|izenburua=Mahatma Gandhi and Leo Tolstoy: Letters|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-941910-03-2|hizkuntza=En}}</ref> Gutunek indarkeriarik gabeko aplikazio praktiko eta teologikoei buruzkoak dira.<ref name=":4" /> Gandhik bere burua Tolstoiren jarraitzailetzat zuen, izan ere, biak estatuaren [[agintaritza]]<nowiki/>ren eta [[kolonialismo]]a<nowiki/>ren aurka agertu ziren; eta biak gorrotoa zieten bortizkeriari, [[Erresistentzia zibil|erresistentzia]] pasiboa predikatuz. Hala ere, estrategia politikoari zegokionez oso desberdinak ziren. Gandhik inplikazio politikoa eskatu zuen; nazionalista zen eta indarkeriarik gabeko indarra erabiltzeko prest zegoen. Konpromisoa hartzekoaren aldekoa zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Martin Burgess|abizena=Green|urtea=1986|izenburua=The origins of nonviolence: Tolstoy and Gandhi in their historical settings|url=https://archive.org/details/originsofnonviol0000gree|argitaletxea=Pennsylvania State University|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Tolstoiren baserrian Gandhi eta Hermann Kallenbach sistematikoki trebatu zituzten bere ikasleak biolentziarik ezaren filosofian.<ref>{{erreferentzia|izena=Surendra|abizena=Bhana|urtea=1979|izenburua="Tolstoy Farm, A Satyagrahi's Battle Ground"|argitaletxea=Journal of Indian History. 57 (2/3)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 431–40|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi spinning.jpg|thumb|Gandhi artilea gorutan, 1920ko hamarkadaren amaieran.]] '''Shrimad Rajchandra''' Gandhik zioen Shrimad Rajchandra [[poeta]] eta [[Jainismo|Jain]] [[filosofo]]<nowiki/>a zela bere eragin handiko aholkularia. Modern Review aldizkarian, 1930eko ekainean, Gandhik idatzi zuen 1891an Bombayn egin zuela berarekin topo lehen aldiz. Hegoafrikan zegoenean Gandhik Rajchandrarekin eskutitzak trukatzen zituen, eta Kavi deitzen zion (literalki "poeta"). 1930ean, Gandhik idatzi zuenez: "Horrelakoa zen, nire bihotza liluratu zuen pertsona erlijio kontuetan, orain arte beste inork ez bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=1993|izenburua=Gandhi: An Autobiography|argitaletxea=Beacon Press ed|orrialdea=|orrialdeak=pp. 63–65|ISBN=0-8070-5909-9|hizkuntza=En}}</ref> Beste nonbait esana dut nire barne bizitza moldatzeko orduan [[Lev Tolstoi|Tolstoi]] eta Ruskin lehiatu zirela Kavirekin. Baina Kaviren eragina sakonagoa izan zen, zalantzarik gabe, berarekin harreman pertsonalak izan nituelako."<ref>{{erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Webber|urtea=2011|izenburua=Gandhi as Disciple and Mentor (3 ed.)|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 33–36|ISBN=978-0-521-17448-0|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik, bere autobiografian, Rajchandrari bere "gidari eta laguntzailea" deitzen zion, eta bere "babeslekua [...]  krisi espiritualeko uneetan". Pazientzia izateko eta hinduismoa sakon aztertzeko gomendatu zion Gandhiri.<ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=1930|izenburua="Modern Review"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=1957|izenburua=An Autobiography: The Story of My Experiments with Truth|url=https://archive.org/details/autobiographysto02gand|argitaletxea=Beacon Press|orrialdea=p. 262|orrialdeak=|ISBN=978-0-8070-5909-8|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Weber|abizena=Weber|urtea=2004|izenburua=Gandhi as Disciple and Mentor|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=34–36|ISBN=978-1-139-45657-9|hizkuntza=En}}</ref> '''Testu erlijiosoak''' Hegoafrikan egon zen bitartean, hinduismoaren eta Indiako beste erlijio batzuen testu filosofikoekin batera, Gandhik [[Biblia]] bezalako kristau testuak itzuli zituen, eta baita Islamekoak ere, [[Korana|Koran]]<nowiki/>a barne.<ref name=":7">{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2015|izenburua="Mahatma Gandhi – The religious quest {{!}} Biography, Accomplishments, & Facts"|argitaletxea=Encyclopædia Britannica|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Hegoafrika]]<nowiki/>n zegoen [[Adiskideen Erlijiozko Elkartea|Kakeroen]] misio bat Gandhi kristautasunera bihurtzen saiatu zen. Gandhi beren otoitzetara joaten zen, eta kristau teologia eztabaidatzen zuen haiekin, baina konbertitzeari uko egin zion, ez zuelako onartzen haien teologiak zioen bezala [[Kristo]] [[Jainko]]a<nowiki/>ren seme bakarra izan zenik.<ref name=":7" /><ref>{{erreferentzia|izena=Martin|abizena=Burgess Green|urtea=1993.|izenburua=Gandhi: voice of a new age revolution|url=https://archive.org/details/gandhivoiceofnew00gree|argitaletxea=Continuum|orrialdea=|orrialdeak=pp. 123–125|ISBN=978-0-8264-0620-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Richard H.|abizena=Davis|urtea=2014|izenburua=The "Bhagavad Gita": A Biography|url=https://archive.org/details/bhagavadgitabiog0000davi|argitaletxea=Princeton University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 137–145|ISBN=978-1-4008-5197-3|hizkuntza=En}}</ref> '''Sufismoa''' Gandhi Hegoafrikan egon zen garaian [[Sufismo]]a, Islamaren Chishti Ordena ere ezagutu zuen. Khanqah bileretan parte hartu zuen Riversiden. Kronista batzuen arabera, Gandhik balore batzuk partekatzen zituen Vaishnava Hinduarekin, hala nola apaltasuna, debozioa eta behartsuekiko senidetasuna, sufismoan ere aurkitzen direnak.<ref>{{erreferentzia|izena=Margaret|abizena=Chatterjee|urtea=2005|izenburua=Gandhi and the Challenge of Religious Diversity: Religious Pluralism Revisited|argitaletxea=Bibliophile South Asia|orrialdea=p. 119|orrialdeak=|ISBN=978-81-85002-46-0|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Andrew|abizena=Fiala|urtea=2018|izenburua=The Routledge Handbook of Pacifism and Nonviolence|argitaletxea=Routledge|orrialdea=p. 94|orrialdeak=|ISBN=978-1-317-27197-0|hizkuntza=En}}</ref> [[Winston Churchill]]<nowiki/>ek ere Gandhi fakir sufi batekin alderatu zuen.<ref name="#2"/> === Gerrak eta indarkeriarik eza === '''Gerrako laguntza''' [[Fitxategi:Mahadev Desai and Gandhi 2 1939.jpg|thumb|Gandhi eta laguntzaile pertsonal Mahadev Desai, Birla Etxean 1939an.]] Gandhik 1899an britainiar aldean hartu zuen parte Hegoafrikako gerran [[Boerren Gerrak|boerren]] aurka.<ref>{{erreferentzia|izena=Sankar|abizena=Ghose|urtea=1991|izenburua=Mahatma Gandhi|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=p. 275|orrialdeak=|ISBN=978-81-7023-205-6|hizkuntza=En}}</ref> Garai hartan [[Herbehereetako Erresuma|Herbehereeta]]<nowiki/>ko boer [[kolono]]<nowiki/>ek eta britainiar inperialek baztertu egiten zituzten gutxiagotzat jotzen zuten koloretako arrazak, eta Gandhik gerora idatzi zuen Boer gerrako bere sinesmen gatazkatsuei buruz. Bere esanetan, "gerra deklaratu zenean, nire sinpatia pertsonal guztiak boerrentzat ziren, baina [[Britainiar Inperioa|britainiar]]<nowiki/>rekiko leialtasunak gerra hartan britainiarrekin parte hartzera bultzatu ninduen". Gandhiren esanetan, britainiar herritar bezala eskubideak eskatzen zituenetik, britainiar indarren zerbitzura ere betebehar bat zuela uste zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Simone|abizena=Panter-Brick|urtea=2015|izenburua=Gandhi and Nationalism: The Path to Indian Independence|argitaletxea=I. B. Tauris|orrialdea=|orrialdeak=pp. 75–77|ISBN=978-1-78453-023-5|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=2005|izenburua=All Men Are Brothers|url=https://archive.org/details/allmenarebrother0000gand|argitaletxea=Bloomsbury Academic|orrialdea=p. 22|orrialdeak=|ISBN=978-0-8264-1739-8|hizkuntza=En}}</ref> [[Lehen Mundu Gerra]]n (1914–1918), 50 urte inguru zituela, Gandhik britainiarrei eta bere indar aliatuei babesa eman zien, indiarrek [[Britainiar Armada|britainiar armada]]<nowiki/>ren kide izateko errekrutatuz, Indiako kontingentea 100.000tik 1.1 milioitik gora handituz.<ref name=":5">{{erreferentzia|izena=Michael, Nicholas|abizena=Green, Szechenyi|urtea=2017|izenburua=A Global History of the Twentieth Century: Legacies and Lessons from Six National Perspectives|argitaletxea=Rowman & Littlefield|orrialdea=|orrialdeak=pp. 89–90|ISBN=978-1-4422-7972-8|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":6">{{erreferentzia|izena=Sankar|abizena=Ghose|urtea=19).|izenburua=Mahatma Gandhi|argitaletxea=Allied Publishers|orrialdea=p. 275|orrialdeak=|ISBN=978-81-7023-205-6|hizkuntza=En}}</ref> Indiako jendea animatu egin zuen gerraren alde baten borrokatzera Europan eta Afrikan, beren bizitzaren kontura bazen ere. [[Bakezaletasun|Bakezale]]<nowiki/>ek Gandhi kritikatu egin zuten praktika horiek defendatzen zituelako. Sankar Ghoseren esanetan, "eromena izango litzateke niretzat lotura dudan gizartearekin harremana haustea."<ref name=":6" /> Keith Robbinsen arabera, kontratazio ahalegina neurri batean britainiarren promesagatik izan zen, Lehen Mundu Gerran amaitu ondoren indiarren autogobernuaren berreraikuntzan laguntzeko. Gerra ostean baina, britainiar gobernuak ordez erreforma txiki batzuk besterik ez zituen eskaini, eta horrek Gandhi etsitu egin zuen.<ref name=":5" /> Satyagraha mugimendua 1919an abiarazi zuen.<ref name=":6" /> Paraleloki, Gandhiren ikaskideak bere ideia bakezaleekiko eszeptiko bihurtu ziren, eta nazionalismoaren eta anti-inperialismoaren ideietan inspiratu ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Rahul, David M.|abizena=Sagar, Malone, et al.|urtea=2015|izenburua=The Oxford Handbook of Indian Foreign Policy|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 71–73|ISBN=978-0-19-106118-9|hizkuntza=En}}</ref> '''Egia eta Satyagraha''' Gandhik bere bizitza egiaren, edo ''satya''-ren, bila eman zuen, eta bere mugimenduari ''satyagraha'' deitu zion, eta esan nahi du, "deia egin, ekin eta ekin, edo Egian fidatu".<ref>{{erreferentzia|izena=Gene|abizena=Sharp|urtea=1960|izenburua=Gandhi Wields the Weapon of Moral Power: Three Case Histories|url=https://archive.org/details/gandhiwieldsweap00shar|argitaletxea=Navajivan|orrialdea=p. 4|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Satyagraha mugimenduaren eta printzipio politikoaren lehen formulazioa 1920an gertatu zen. Urte hartako irailean, "Kooperazio ezaren [[Ebazpen (argipena)|ebazpena]]" aurkeztu zuen Indiako [[Kongresu (argipena)|Kongresu]]<nowiki/>ko saio baten aurrean. Dennis Daltonek dioenez, Satyagraharen formulazioak herriaren sinesmenekin eta kulturekin oihartzun handia izan zuen, herri kontzientzian txertatu zen, eta bera azkar bilakatu zen Mohandas.<ref>{{erreferentzia|izena=Dennis|abizena=Dalton|urtea=2012|izenburua=Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 30–32|ISBN=978-0-231-15959-3|hizkuntza=En}}</ref> '''Indarkeriarik eza''' Gandhi bortizkeriaren printzipioaren sortzailea ez bazen ere, arlo politikoan eskala handian aplikatu zuen lehena izan zen. Biolentziarik ezaren (ahimsa) kontzeptuak, historia luzea du Indiako erlijioaren pentsamenduan.<ref>{{erreferentzia|izena=Eddy|abizena=Asirvatham|urtea=1995|izenburua=Political Theory|argitaletxea=S.chand|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=81-219-0346-7|hizkuntza=En}}</ref> Dharma (balio etikoen bertutea) gorenetarikoa da, izaki bizidun (sarvbhuta) guztiekin erabili behar denai uneoro (sarvada), eremu guztietan (sarvatha), ekintzekin, hitzekin eta pentsamenduarekin.<ref>{{erreferentzia|izena=Christopher|abizena=Chapple|urtea=1993|izenburua=Nonviolence to Animals, Earth, and Self in Asian Traditions|url=https://archive.org/details/nonviolencetoani0000chap|argitaletxea=State University of New York Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 16–18, 54–57|ISBN=978-0-7914-1497-2|hizkuntza=En}}</ref> Gandhik ahimsaren inguruko bere filosofia eta ideiak bide politiko bezala, bere autobiografian azaltzen ditu: ''Nire saiakeren istorioa egiarekin.'' (The Story of My Experiments with Truth.)<ref>{{erreferentzia|izena=Mohandis K.|abizena=Gandhi|urtea=1920|izenburua="The Doctrine of the Sword"|argitaletxea=Young India, M. K. Gandhi|orrialdea=p. 253|orrialdeak=|ISBN=978-0-88706-331-2|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Faisal|abizena=Devji|urtea=2012|izenburua=The Impossible Indian: Gandhi and the Temptation of Violence|url=https://archive.org/details/nlsiu.954.035092.dev.38629|argitaletxea=Harvard University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Richard L.|abizena=Johnson|urtea=2006|izenburua=Gandhi's Experiments With Truth: Essential Writings By And About Mahatma Gandhi|argitaletxea=Lexington Books|orrialdea=p. 11|orrialdeak=|ISBN=978-0-7391-1143-7|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi writing 1942.jpg|thumb|Gandhi 72 urterekin, ''Alde Indiatik'' mugimendua 1942an abian jarri zuenean.]] === Erlijioen arteko harremanei buruz === '''Budistak, Jainsak eta sikhsak''' Gandhiren ustez, [[budismo]]<nowiki/>a, [[jainismo]]<nowiki/>a eta [[Sikhismo|sikismo]]<nowiki/>a [[hinduismo]]<nowiki/>aren tradizioak ziren, historia, erritu eta ideia partekatuekin. Beste behin, budismoari buruz ezer gutxi zekiela onartu zuen, Edwin Arnolden liburuaren irakurketa baino ez. Liburu horretan oinarrituta, budismoa erreforma mugimendutzat hartu zuen,eta [[Buda]] hindua izan zela.<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=J.T.F.|abizena=Jordens|urtea=1998|izenburua=Gandhi's Religion: A Homespun Shawl|url=https://archive.org/details/gandhisreligionh0000jjor|argitaletxea=New York: Palgrave Macmillan|orrialdea=|orrialdeak=pp. 107–108|ISBN=978-0-230-37389-1|hizkuntza=En}}</ref> Jainismoa askoz gehiago ezagutzen zuela adierazi zuen, eta Jainsek berarengan sakonki eragin zuela uste zuen. Sikhismoa, Gandhiren ustez, hinduismoaren zati bat zen, beste erreforma mugimendu baten gisan. Sikh eta budista liderrak ez zeuden ados harekin, eta Gandhik desadostasuna iritzi desberdintasun bezala errespetatu egiten zuen.<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|izena=Nikky-Guninder, Harold|abizena=Kaur Singh, Coward|urtea=2003|izenburua=Indian Critiques of Gandhi|argitaletxea=State University of New York Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 185–188|ISBN=978-0-7914-8588-0|hizkuntza=En}}</ref> '''Musulmanak''' Gandhik orokorrean [[islam]]<nowiki/>aren ikuspegi positiboak eta enpatikoak izan zituen, eta [[Korana|Koran]]<nowiki/>a sakonki ikasi zuen. Islama bakea modu pro-aktiboan sustatzen zuen fedea zela ikusten zuen, eta indarkeria ezak Koranen toki nagusi bat zuela sentitzen zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=A. Christian Van|abizena=Gorder|urtea=2014|izenburua=Islam, Peace and Social Justice: A Christian Perspective|url=https://archive.org/details/islampeacesocial0000vang|argitaletxea=James Clarke & Co|orrialdea=p. 166|orrialdeak=|ISBN=9780227902004|hizkuntza=En}}</ref> [[Mahoma]] profeta islamiarraren biografia ere irakurri zuen, eta argudiatu zuen "ez zela ezpatak bizitza horietan islamarentzako leku bat irabazi zuena. Xumetasuna zen, profetaren erabateko apaltasuna, agindutakoa betetzeko erabateko errespetua, bere adiskide eta jarraitzaileekiko debozio bizia, bere ahaidetasuna, beldurrik eza, eta konfiantza absolutua Jainkoarengan eta bere eginkizun propioan."<ref>{{erreferentzia|izena=Farhad|abizena=Malekian|urtea=2018|izenburua=Corpus Juris of Islamic International Criminal Justice|argitaletxea=Cambridge Scholars Publishing|orrialdea=p. 409|orrialdeak=|ISBN=9781527516939|hizkuntza=En}}</ref>Gandhik Indiako musulman jarraitzaile asko zituen, bere garaiko gizartearen zapalkuntzaren aurka, elkarren arteko biolentziarik gabeko [[jihad]] batean sartzeko bultzatu zuena. [[Biolentzia]]<nowiki/>rik gabeko erresistentzia mugimendu  honetako aliatuak ziren, besteak beste Maulana Abul Kalam Azad eta Abdul Ghaffar Khan. Hala ere, Gandhiren islamarekiko enpatia, eta musulman aktibista sozial baketsuen borondatea, hindu askok musulmanen lasaigarri bezala ikusi zuten, eta amaieran, muturreko [[hindu]] intoleranteen eskuetan hiltzeko arrazoi nagusia izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Yasmin|abizena=Khan|urtea=2011|izenburua="Performing Peace: Gandhi's assassination as a critical moment in the consolidation of the Nehruvian state."|argitaletxea=Modern Asian Studies 45.1|orrialdea=|orrialdeak=pp. 57-80|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> '''Kristauak''' Gandik [[kristautasun]]a goraipatu eta era berean kritikatu egiten zuen. India britainiarreko misiolari kristauekin kritikoa zen, mediku edo hezkuntza laguntza onurak nahasten baitzuten kristautasunera bihurtzeko eskakizunekin.<ref name=":8">{{erreferentzia|izena=Chad M.|abizena=Bauman|urtea=2015|izenburua=Pentecostals, Proselytization, and Anti-Christian Violence in Contemporary India|url=https://archive.org/details/pentecostalspros0000baum|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 50, 56–59, 66|ISBN=978-0-19-020210-1|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren esanetan, hau ez zen egiazko "[[Zerbitzuak|zerbitzua]]", baizik eta jendea erlijio aldatea bultzatzea ekonomikoki edo medikoki desesperatuta zeudelako. Ez zuen barne-eraldaketarik edo aurrerapen moralik ikusten kristautasunaren "maitasunaren" irakaskuntzan, bainik eta beste erlijioekiko alde bakarreko kritiketan oinarritzen zen, kristau-elkarteek antzeko arazoak zituztelako [[Hegoafrika]]n eta [[Europa]]n. Konbertitutako pertsonak bizilagunekin eta beste erlijio batzuekin gorrotoa izatera eramaten zituen, eta jendea banatu egiten zuen errukira hurbiltzea baino. Gandhiren arabera, "tradizio erlijioso batek ezin zuen egia edo salbamenaren gaineko [[monopolio]]a aldarrikatu".<ref name=":8" /><ref>{{erreferentzia|izena=Robert Eric, Richard|abizena=Frykenberg, Fox Young|urtea=2009|izenburua=India and the Indianness of Christianity|url=https://archive.org/details/indiaindiannesso0000unse|argitaletxea=Wm. B. Eerdmans|orrialdea=|orrialdeak=pp. 211–214|ISBN=978-0-8028-6392-8|hizkuntza=En}}</ref> '''Juduak''' Gandhik hasiera batean [[Palestina]]<nowiki/>ri buruzko arabiar eskakizunak babestu zituen. Laguntza hori islamaren bidez justifikatu zuen, "[[musulman]]<nowiki/>ak ez direnek ezin dute jurisdikzio burujabetza eskuratu" ''Jazirat al-Araben'' ([[Arabiar]] penintsula).<ref name=":9">{{erreferentzia|izena=P. R.|abizena=Kumaraswamy|urtea=2010|izenburua=India's Israel Policy|url=https://archive.org/details/indiasisraelpoli0000kuma|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 36–38|ISBN=978-0-231-52548-0|hizkuntza=En}}</ref> Argudio hauek, Khilafat mugimenduan musulmanen laguntza lortzeko bere estrategia politikoaren zati bat ziren. Khilafaten ondorengo garaian, Gandhik ez zituen [[judu]]<nowiki/>en eskaerak ukatu, eta ez zituen testu islamiarrak edo historia erabili Israelen aurkako musulmanen aldarrikapenak babesteko. Gandhiren isiltasuna Khilafat garaiaren ondoren, adierazi dezake bere eboluzioa Palestinan erlijio aldarrikapen gatazkatsuak ulertzeko orduan.<ref name=":9" /> 1938an, Gandhik judu-aldarrikapenen alde hitz egin zuen, eta 1946ko martxoan Sidney Silverman britainiar parlamentariari esan zion: "arabiarrek Palestina aldarrikatzen badute ere, juduek erreklamazio zaharrago bat dute". Oso bestelako iritzia, bere aurreko [[Jarrera (argipena)|jarrera]]<nowiki/>rekin alderatuta.<ref name=":9" /><ref>{{erreferentzia|izena=Louis|abizena=Fischer|urtea=1950|izenburua=The life of Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/lifeofmahatmagan0000fisc_a9d7|argitaletxea=HarperCollins|orrialdea=p. 424|orrialdeak=|ISBN=978-0-06-091038-9|hizkuntza=En}}</ref> === Bere ideiak bizitzaz eta gizarteaz === '''Begetarianismoa, janaria eta animaliak''' Gandhi begetariano gisa hezi zuen bere ama hindu jainkotiarrak.<ref>{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wolpert|urtea=2002|izenburua=Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/gandhispassionli00wolp|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 14, 25–27|ISBN=978-0-19-515634-8|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Lisa|abizena=Kemmerer|urtea=2012|izenburua=Animals and World Religions|url=https://archive.org/details/animalsworldreli0000kemm|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 65–68|ISBN=978-0-19-979068-5|hizkuntza=En}}</ref> Begetarianismoaren ideia sakonki errotuta dago [[hindu]]<nowiki/>aren Vaishnavismoan eta [[Jainismo|Jain]] tradizioetan, eta nola ez bere [[Gujarat]] sorterrian, non [[haragi]]a animalienganako indarkeriaz lortutako janari moduan hartzen zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Unto|abizena=Tähtinen|urtea=1979|izenburua=The Core of Gandhi's Philosophy|argitaletxea=Abhinav Publications|orrialdea=|orrialdeak=pp. 61–62, 51–52|ISBN=978-0-8364-0516-3|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Chitrita|abizena=Banerji|urtea=2007|izenburua=Eating India: an odyssey into the food and culture of the land of spices|url=https://archive.org/details/eatingindiaodyss0000bane|argitaletxea=|orrialdea=p. 169|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren [[begetarianismo]]a<nowiki/>ren arrazoiak, hindu eta Jain testuetan sarri aurkitzen dira. Gandhik uste zuen edozein janari motak ezin diola kalte egin organismo biziduni, eta horregatik kontsumitzen den horretan indarkeria ulertzen eta murrizten saiatu behar zela "bizitza guztiaren batasun ezinbestekoa delako".<ref name=":1" /><ref>{{erreferentzia|izena=Terchek|abizena=Terchek|urtea=1998|izenburua=Gandhi: Struggling for Autonomy|url=https://archive.org/details/gandhistruggling0000terc|argitaletxea=Rowman & Littlefield|orrialdea=|orrialdeak=pp. 204–206|ISBN=978-0-8476-9215-6|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi fasting 1948.jpg|thumb|Gandhiren azken protesta politikoa barauaz baliatuz, 1948ko urtarrilean.]] '''Baraualdiak''' Gandhik [[Baraualdi|baraua]] gailu politiko gisa erabiltzen zuen, sarri bere buruaz beste egingo zuela eskaerak betetzen ez baziren. Kongresuak barauak ekintza politiko bezala ezagutarazi zituen, eta sinpatia zabala sortzen zuten. Erantzunez, gobernua albisteen estaldura manipulatzen saiatu zen [[Rajiv Gandhi|Raji]] bere erronka minimizatzeko. 1932an barau egin zuen Daliten ordezkaritza politikorako bozketa-eskemaren aurka protesta egiteko, Gandhik ez zituelako bereizi nahi. [[Britainia Handia|Britainia Handi]]<nowiki/>ko gobernuak Londresko [[prentsa]] geldiarazi egin zuen bere gorputz argalduaren argazkiak erakusteko, sinpatia piztuko zutelakoan.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph S|abizena=Alter|urtea=1996|izenburua="Gandhi's body, Gandhi's truth: Nonviolence and the biomoral imperative of public health"|argitaletxea=Journal of Asian Studies. 35 (2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 305–306, 309–310, 313–317, 320–321|ISBN=doi:10.2307/2943361. JSTOR 2943361|hizkuntza=En}}</ref> Gandhiren 1943ko [[gose-greba]] bi urteko espetxealdi batean egin zen, Alde Indiatik mugimendu anti-[[Kolonialismo|kolonialista]]<nowiki/>gatik. Gobernuak nutrizioko adituei dei egin zien bere ekintza desmitifikatzeko, eta berriro ez zen argazkirik baimentzen. Hala ere, 1948ko bere azken baraualdian, britainiar agintea Indian amaitu ostean, gose greba laudatu egin zuen prentsa britainiarrak eta oraingoan argazki osoak sartu zituen.<ref>{{erreferentzia|izena=Tim, James|abizena=Pratt, Vernon|urtea=2005|izenburua="'Appeal from this fiery bed...': The Colonial Politics of Gandhi's Fasts and Their Metropolitan Reception"|argitaletxea=Journal of British Studies. 44 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 92–114|ISBN=doi:10.1086/424944|hizkuntza=En}}</ref> '''Emakumeak''' Gandik emakumearen [[Emantzipazio (argipena)|emantzipazioa]]<nowiki/>ren alde gogor egin zuen, eta "emakumeak beraien garapenerako borrokatzeko" eskatu zuen. Purdah, [[haur]]<nowiki/>ren [[ezkontza]], [[ezkonsari]]a eta satiren aurka zegoen.<ref name=":10">{{erreferentzia|izena=Lyn|abizena=Norvell|urtea=1997|izenburua="Gandhi and the Indian Women's Movement"|argitaletxea=British Library Journal. 23 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 12–27|ISBN=ISSN 0305-5167|hizkuntza=En}}</ref> Gandik zioen emaztea ez dela senarraren [[Esklabotza|esklabo]], baizik eta bere lankidea, erdi hobea, lankidea eta laguna.<ref name=":10" /> Bere bizitzan ordea, emaztearekin izan zuen harremana ez zen horietako balio batzuekin bat etortzen.<ref>{{erreferentzia|izena=Thapar-Bjorkert|abizena=Thapar-Bjorkert|urtea=2006|izenburua=Women in the Indian National Movement: Unseen Faces and Unheard Voices, 1930–42|argitaletxea=SAGE Publications|orrialdea=|orrialdeak=pp. 77–79|ISBN=978-0-7619-3407-3|hizkuntza=En}}</ref> Hainbat alditan, Gandhik bere ama hindu ortodoxoa eta bere emaztea satyagrahako lehen ikasgaietan trebatu zituen.<ref name=":11">{{erreferentzia|izena=Madhu Purnima|abizena=Kishwar|urtea=2008|izenburua=Zealous Reformers, Deadly Laws|argitaletxea=SAGE Publications|orrialdea=|orrialdeak=pp. 132–133|ISBN=978-81-321-0009-6|hizkuntza=En}}</ref> Sita [[jainkosa]] hinduaren kondairak erabili zituen emakumearen berezko indarra, autonomia eta "izpiritu lehoia", eta [[iparrorratz]] moral horrek edozein deabru "ahuntza bezain babesgabe" bilakatzen zuen.<ref name=":11" /> Gandhirentzat, Indiako emakumeak "swadeshi mugimendurako" zati garrantzitsua ziren ([[Erosi (argipena)|erosi]] Indian), eta baita Indiako ekonomia deskolonizatzeko helbururako.<ref name=":11" /> '''Brahmacharya: sexuaren eta elikagaien abstinentzia''' Beste testu askoren artean, Gandhik Bhagavad Gita ikasi zuen Hegoafrikan.<ref name=":13">{{erreferentzia|izena=A. P.|abizena=Sharma|urtea=2010|izenburua=Indian & Western Educational Philosophy|argitaletxea=Pustak Mahal|orrialdea=|orrialdeak=pp. 154–156|ISBN=978-81-7806-201-3|hizkuntza=En}}</ref> Eskritura hindu honek jnana [[yoga]], bhakti yoga eta karma yoga eztabaidatzen ditu, eta bertute batzuekin alderatu, hala nola, indarkeriarik eza, pazientzia, osotasuna, hipokresia eza, auto-eraikuntza eta abstinentzia.<ref>{{erreferentzia|izena=Winthrop, Christopher|abizena=Sargeant, Key Chapple|urtea=2010|izenburua=The Bhagavad Gita: Twenty-fifth–Anniversary Edition|argitaletxea=State University of New York Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. x–xviii, 285 (verse 6.14), 415 (verse 10.5), 535 (verse 13.7)|ISBN=978-1-4384-2840-6|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi bertute horiekin probak egiten hasi zen, eta 1906tik aurrera, 37 urterekin, ezkonduta eta aita izan arren, sexu harremanetatik abstenitu egin zen.<ref name=":13" /> Gandhiren abstentzioarekin proba sexuaz haratago joan zen, eta elikagaietara hedatu zen. Rajchandra [[Jainismo|Jain]] jakintsua kontsultatu zuen, eta esan zion esneak sexu grina pizten zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Weber|urtea=2004|izenburua=Gandhi as Disciple and Mentor|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=p. 33|orrialdeak=|ISBN=978-1-139-45657-9|hizkuntza=En}}</ref> Gandhi 1912an hasi zen behiaren esnearen abstentziora, eta hala egin zuen medikuek esnea kontsumitzeko gomendatu ziotenean ere. [[Rabindranath Tagore|Tagore]]<nowiki/>k Gandhi deskribatu zuen sexua edo emakumea gaitzesten ez zuen norbait zela, baina bizitza sexuala bere helburu moralekin bateraezintzat jotzen zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=A. P.|abizena=Sharma|urtea=2010|izenburua=Indian & Western Educational Philosophy|argitaletxea=Pustak Mahal|orrialdea=|orrialdeak=pp. 154–156|ISBN=978-81-7806-201-3|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Mahatma|abizena=Gandhi|urtea=1957|izenburua=An Autobiography: The Story of My Experiments with Truth|url=https://archive.org/details/autobiographysto02gand|argitaletxea=39. Beacon Press|orrialdea=p. 262|orrialdeak=|ISBN=978-0-8070-5909-8|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:God is Truth.jpg|thumb|''God is truth. The way to truth lies through'' ahimsa ''(non violence) – Sabarmati, 13 March 1927''. "Jainkoa egia da. Egiaren bidea ''ahimsa''ren bitartez doa (bortizkeriarik eza)" - Sabarmati, 1927ko martxoaren 13a.]] '''Ukiezinak eta kastak''' Gandhik ukiezintasunaren aurka gaztetatik hitz egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Christophe|abizena=Jaffrelot|urtea=2005|izenburua=Dr. Ambedkar and Untouchability: Fighting the Indian Caste System|url=https://archive.org/details/nlsiu.305.56.jaf.32857|argitaletxea=Columbia University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 60–63|ISBN=978-0-231-13602-0|hizkuntza=En}}</ref> 1932 baino lehen, berak eta bere kideek antyaja hitza erabiltzen zuten ukiezintasunerako. Nagpurren 1920an ukitu gabeko gaitasunari buruz egin zuen hitzaldi baten, Gandhik hindu gizartearentzat deabru handia zela esan zuen, baina ez zela soilik hinduismoaren gaia, sustrai sakonagoak zituelako, eta adierazi zuen [[Hegoafrika]]<nowiki/>ko europarrek "gu guztiok, hinduak eta musulmanak" [[Ukiezin (argipena)|ukiezin]]<nowiki/>ak bezala tratatu zituztela, eta ezin zirela bizi haien artean, ezta beraiek zituzten eskubideez gozatu."<ref name=":14">{{erreferentzia|izena=MK|abizena=Gandhi|urtea=1920|izenburua=Speech at Antyaj Conference|argitaletxea=Nagpur|orrialdea=|orrialdeak=pp. 148–155|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Ukiezintasunaren doktrina jasanezina zela zioen, eta praktika desagerrarazi zitekeela uste zuen, hinduismoa nahiko malgua zela desagerraraztea ahalbidetzeko, eta ahalegin kontzertatua behar zela jendea oker zegoela konbentzitzeko eta hura desagerrarazteko.<ref name=":14" /> '''Nai Talim, oinarrizko hezkuntza''' Gandhik [[Mendebalde]]<nowiki/>ko hezkuntza sistema koloniala baztertu zuen. Eskuzko lanaren mespretxua ekartzen zuela, orokorrean elite burokrata administratibo bat sortuz. Gandhik hezkuntza sistema baten alde egin zuen, lan praktiko eta erabilgarria ikasteko trebetasunetan arreta handiagoa jartzen zuena, eta ikasketa fisikoak, mentalak eta espiritualak barne hartzen zituena. Bere metodologiak lanbide guztiak berdintasunez tratatzea,eta guztiei berdin ordaintzea bilatzen zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=V.R., Gideon|abizena=Devika, Arulmani|urtea=2014|izenburua=Handbook of Career Development: International Perspectives|argitaletxea=Springer Science|orrialdea=p. 111|orrialdeak=|ISBN=978-1-4614-9460-7|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Weber|urtea=2004|izenburua=Gandhi As Disciple And Mentor|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|argitaletxea=Cambridge U. Press|orrialdea=p. 80|orrialdeak=|ISBN=978-1-139-45657-9|hizkuntza=En}}</ref> '''Swaraj, autogobernua''' Gandhik uste zuen swaraj edo autogobernua indarkeriarik gabe lor zitekeela, eta baita indarkeriarik gabe garatu. Militarrik ez da beharrezkoa, edozein erasotzaile bota zitekeelako indarkeriarik gabe eta kooperazio-eza metodoak erabiliz.<ref>{{erreferentzia|izena=Mishra|abizena=Anil|urtea=2012|izenburua=Reading Gandhi|argitaletxea=Pearson|orrialdea=|orrialdeak=pp. 167–170|ISBN=978-81-317-9964-2|hizkuntza=En}}</ref> Militarrak beharrezkoak ez diren bitartean swaraj printzipioaren arabera antolatutako nazio batean, Gandhik gaineratu du polizia indar bat beharrezkoa dela giza izaera kontuan hartuta. Hala ere, estatuak poliziek armak erabiltzea gutxienera mugatuko beharko luke, bere xedea indarra murriztuz ahal den neurriraino.<ref>{{erreferentzia|izena=Bidyut|abizena=Chakrabarty|urtea=2006|izenburua=Social and political thought of Mahatma Gandhi|argitaletxea=Routledge|orrialdea=|orrialdeak=pp. 138–139|ISBN=978-0-415-36096-8|hizkuntza=En}}</ref> '''Hindu nazionalismoa suspertzea''' Zenbait akademikok diote Gandhik India erlijio askotariko baten alde egiten zuela,<ref>{{erreferentzia|izena=John L., Darrell J., Todd Lewis|abizena=Esposito, Fasching, Lewis|urtea=2007|izenburua=Religion & globalization: world religions in historical perspective|url=https://archive.org/details/religionglobaliz0000espo|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 543–544|ISBN=978-0-19-517695-7|hizkuntza=En}}</ref> eta beste batzuek berriz, [[Pakistan]]<nowiki/>go musulman bananduaren banaketa eta sorrera bultzatu zuten buruzagi musulmanek adierazten zutela Gandhi hindu nazionalista edo suspertzailea zela.<ref>{{erreferentzia|izena=Bhatt|abizena=Chetan|urtea=2001|izenburua=Hindu nationalism: origins, ideologies and modern myths|argitaletxea=Berg|orrialdea=|orrialdeak=pp. 111–112|ISBN=978-1-85973-343-1|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Leora, Hanoch|abizena=Batnitzky, Dagan|urtea=2017|izenburua=Institutionalizing Rights and Religion: Competing Supremacies|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=p. 250|orrialdeak=|ISBN=978-1-108-17953-9|hizkuntza=En}}</ref> Adibidez, Mohammad Iqbaliri idatzitako gutunetan, Jinnahek leporatu zion Gandhiri [[hindu]] arauari eta suspertzeari mesede egitea, eta Gandhik Indiako Kongresu Nazionala alderdi faxista bat bezala kudeatu zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=Lars Tore|abizena=Flåten|urtea=2016|izenburua=Hindu Nationalism, History and Identity in India: Narrating a Hindu past under the BJP|argitaletxea=Taylor & Francis|orrialdea=p. 249|orrialdeak=|ISBN=978-1-317-20871-6|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi-Tagore-cropped.jpg|thumb|Gandhi eta [[Rabindranath Tagore]] poeta, 1940ko ospakizunean.]] '''Gandhiren ekonomia''' Gandhiren eredu ekonomikoa ''sarvodaya'' zen, literalki "ongizatea, guztien gorakada" esan nahi zuena.<ref>{{erreferentzia|izena=Kenneth|abizena=Rivett|urtea=1959|izenburua="The Economic Thought of Mahatma Gandhi"|argitaletxea=The British Journal of Sociology. JSTOR. 10 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 1–15|ISBN=doi:10.2307/587582. JSTOR 587582|hizkuntza=En}}</ref> Planteamendu hau, eta Nehru Indiako lehen ministroak [[sozialismo]]aren eredua abian jarri zuena, oso ezberdinak ziren. Bien helburuak [[pobrezia]] eta [[langabezia]] kentzea ziren, baina Gandhiren ekonomia ereduaren ikuspegiak nahiago zuen teknologia eta azpiegiturak tokiko egoerara egokitzea. Nehruk berriz eskala handiak nahi zituen, sozializatutako enpresen jabetza estatuaren esku utziz.<ref>{{erreferentzia|izena=V. V.|abizena=Bhatt|urtea=1982|izenburua="Development Problem, Strategy, and Technology Choice: Sarvodaya and Socialist Approaches in India"|argitaletxea=Economic Development and Cultural Change. 31 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 85–99|ISBN=doi:10.1086/451307. JSTOR 1153645|hizkuntza=En}}</ref> '''Gandhismoa''' Gandhismoa Gandhik sustatutako ideiei eta printzipioei esaten zaio, eta hor garrantzitsuena biolentzia gabeko erresistentzia da. Gandhiano bat edozein pertsona jarraitzaile izan daiteke, edo Gandhismoari egotzitako filosofia zehatza.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Hardiman|urtea=April 2001|izenburua="Champaran and Gandhi: Planters, Peasants and Gandhian Politics by Jacques Pouchepadass (Review)"|argitaletxea=Journal of the Royal Asiatic Society. 11 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 99–101|ISBN=doi:10.1017/S1356186301450152. JSTOR 25188108.|hizkuntza=En}}</ref> Gandhismoa ez da jarrera sistematikoa metafisikan edo filosofia politikoan, baizik eta sinesmen politikoa, doktrina ekonomikoa, erlijio ikuspegia, prebentzio morala eta, bereziki, ikuspegi humanitarioa. [[Jakinduria]] sistematizatzeko ahalegina baino, gizartea eraldatzeko saiakera da, pertsonen naturaren ontasunean oinarritutako fedean. <ref>{{erreferentzia|izena=M. M.|abizena=Sankhdher|urtea=1972|izenburua="Gandhism: A Political Interpretation"|argitaletxea=Gandhi Marg|orrialdea=|orrialdeak=pp. 68–74|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>Hala ere, Gandhik berak ez zuen "Gandhismo" nozioa onartu, 1936an azaldu zuen moduan: ”Ez dago "Gandhismoa" bezalako ezer, eta ez dut nire atzean inolako sektarik uzteko asmorik. Nire ustez ez dut printzipio edo doktrina berririk sortu. Besterik gabe, gure eguneroko bizitzan eta arazoetan betiko egiak aplikatzen saiatu naiz ... Eratu ditudan iritziak eta iritsi naizen ondorioetara ez dira behin betikoak. Bihar alda ditzaket. Ez dut ezer berririk munduari irakasteko. [[Egia]] eta indarkeria eza mendiak bezain zaharrak dira.<ref>{{erreferentzia|izena=M. V.|abizena=Kamath|urtea=(2007)|izenburua=Gandhi, a spiritual journey|url=https://archive.org/details/gandhispiritualj0000kama|argitaletxea=Indus Source|orrialdea=p. 195|orrialdeak=|ISBN=81-88569-11-9|hizkuntza=En}}</ref> == Literatur lanak == Gandhi idazle oparoa izan zen. Gandhiren lehen argitalpenetako bat, ''Hind Swaraj'', 1909an Gujarati-en argitaratua, Indiako mugimendu independentistaren "eredu intelektuala" bihurtu zen. Liburua hurrengo urtean ingelesera itzuli zen, honako aipamenarekin “[[Eskubide]]<nowiki/>rik gorde gabe” ("No Rights Reserved").<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2012|izenburua="Would Gandhi have been a Wikipedian?"|argitaletxea=The Indian Express|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hamarkadetan zehar hainbat egunkari editatu zituen, hala nola ''Harijan'' Gujaraten, hindieraz eta ingeles hizkuntzetan; ''[[India]]<nowiki/>ko Iritzia'' [[Hegoafrika]]<nowiki/>n zegoenean, eta ''India Gaztea'' ingelesez. Baita ''Navajivan'', Gujaratiko hilerokoa, Indiara itzultzean. Gero, Navajivan hindieraz ere argitaratu zen. Bestalde, [[eskutitz]]a<nowiki/>k ia egunero idazten zituen, norbanakoei eta egunkariei bidaltzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2007|izenburua="Peerless Communicator"|argitaletxea=Wayback Machine. Life Positive Plus|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:The Soviet Union 1969 CPA 3793 stamp (Mahatma Gandhi).jpg|thumb|Mohandas Gandhi Sobietar Batasuneko 1969ko zigilu baten.]] == Ondarea eta irudikapenak herri-kulturan == === Jarraitzaileak eta eragina nazioartean === Gandhik lider garrantzitsuengan eta mugimendu politikoetan eragina izan zuen. [[Ameriketako Estatu Batuetako historia|Estatu Batuetako]] eskubide zibilen mugimenduko buruzagiek, [[Martin Luther King]] Jr., James Lawson eta James Bevel barne, Gandhiren idazkietatik atera zuten biolentziaren ezaren inguruko bere teorien garapenak.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2009|izenburua="King's Trip to India"|argitaletxea=Mlk-kpp01.stanford.edu|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Sara|abizena=Sidner|urtea=2009|izenburua="King moved, as father was, on trip to Gandhi's memorial"|argitaletxea=cnn.com Asia-Pacific. CNN|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Placido P|abizena=D'Souza|urtea=2003|izenburua="Commemorating Martin Luther King Jr.: Gandhi's influence on King"|argitaletxea=San Francisco Chronicle|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Kingek esan zuen "[[Kristo]]<nowiki/>k helburuak eman zizkigun, eta Mohandas Gandhik taktikak".<ref>{{erreferentzia|izena=Shelley|abizena=Tougas|urtea=2011|izenburua=Birmingham 1963: How a Photograph Rallied Civil Rights Support|argitaletxea=Capstone Press|orrialdea=p. 12|orrialdeak=|ISBN=978-0-7565-4398-3|hizkuntza=En}}</ref> Kingek batzuetan Gandhi "santu marroi txikia" bezala aipatzen zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=James|abizena=Cone|urtea=1992|izenburua=Martin & Malcolm & America: A Dream Or a Nightmare|url=https://archive.org/details/martinmalcolmame00jame|argitaletxea=Orbis Books|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-88344-824-6|hizkuntza=En}}</ref> Antiapartheid aktibista eta Hegoafrikako presidente ohia [[Nelson Mandela]] ere, Gandhik inspiratu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Nelson|abizena=Mandela|urtea=2000|izenburua="The Sacred Warrior: The liberator of South Africa looks at the seminal work of the liberator of India"|argitaletxea=Wayback Machine, Time|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Beste batzuen artean daude Khan Abdul Ghaffar Khan,<ref>{{erreferentzia|izena=Amitabh|abizena=Pal|urtea=2002|izenburua="A pacifist uncovered- Abdul Ghaffar Khan, Pakistani pacifist"|argitaletxea=The Progressive|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Steve Biko]] eta [[Aung San Suu Kyi]].<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2004|izenburua="An alternative Gandhi"|argitaletxea=The Tribune. India|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> === Mundu mailan Gandhi ospatzen duten egunak === 2007an, [[Nazio Batuen Batzar Nagusia]]<nowiki/>k Gandhiren urriaren 2ko jaiotza eguna "Indarkeria ezaren [[Nazioarteko egun aldaketa lerroa|Nazioarteko Eguna]]" zela izendatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2007|izenburua="UN declares 2 October, Gandhi's birthday, as International Day of Nonviolence"|argitaletxea=UN News Centre|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Eta urtarrilaren 30a, nazio askotan ospatzen den eta [[UNESCO]]<nowiki/>k 1948an proposatu zuen bezala, Biolentziarik Gabeko eta [[Bakearen eguna|Bakearen]] Eskola Eguna da.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=2009|urtea=|izenburua="School Day of Nonviolence And Peace"|argitaletxea=Letter of Peace addressed to the UN. cartadelapaz.org|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Hego hemisferio|Hego Hemisferio]]<nowiki/>ko eskola egutegia duten herrialdeetan, martxoaren 30ean ospatzen da.<ref>{{erreferentzia|izena=Eulogio|abizena=Díaz del Corral|urtea=1983|izenburua="DENIP: School Day of Nonviolence and Peace".|argitaletxea=DENIP (in Spanish)|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> === Sariak === [[Time aldizkaria|''Time'' aldizkaria]]<nowiki/>k Gandhi urteko gizona izendatu zuen 1930ean.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1937|izenburua="University and Educational Intelligence" (PDF)|argitaletxea=Current Science. 6 (6)|orrialdea=p. 314|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Nagpur]]<nowiki/>eko Unibertsitateak Honoris Causa [[Doktorego|Doktore]] izendatu zuen 1937an. ''Time'' aldizkariak 1999ko amaieran antolatu zuen “XX. [[mende]]<nowiki/>ko pertsonaia” lehiaketan, [[Albert Einstein]] izendatu zuten eta Gandi izan zen beste finalista.<ref>{{erreferentzia|izena=Salman|abizena=Rushdie|urtea=1998|izenburua="The Time 100"|argitaletxea=Time|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Indiako Gobernuak urtero Gandhi [[Bake]]<nowiki/>aren Saria antolatzen du, gizarte langileei, munduko buruzagiei eta herritarrei emateko; sarituetako bat [[Nelson Mandela]] izan zen, [[Hegoafrika]]<nowiki/>ko [[Arraza bereizkeria|arraza-bereizkeria]] eta segregazioa desagerrarazteko borrokan aritu zena. 2011n, ''Time'' aldizkariak Gandhi garai guztietako ikono politiko nagusietako bat izendatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2011|izenburua="Top 25 Political Icons"|argitaletxea=Time|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> === Zinema, antzerkia eta literatura === Vithalbhai Jhaverik zinegileak 1968an bost ordu eta bederatzi minutuko dokumental biografiko luzea egin zuen, ''Mahatma: Life of Gandhi, 1869–1948''.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2014|izenburua="Mahatma: Life of Gandhi, 1869–1948 (1968 – 5hrs 10min)"|argitaletxea=Channel of GandhiServe Foundation|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bertan, Gandhiren hitzak erabiliz eta artxibo zuri-beltzeko argazkiak eta bideoak erabiliz. bere garaiko historia jasotzen du. [[Ben Kingsley]]<nowiki/>k izan zen aktorea [[Richard Attenborough]]<nowiki/>en 1982an zuzendu zuen [[Gandhi (filma)|Gandhi]] filmean<ref>{{erreferentzia|izena=Rachel|abizena=Dwyer|urtea=2011|izenburua="The Case of the Missing Mahatma:Gandhi and the Hindi Cinema" (PDF)|argitaletxea=Public Culture. Duke University Press. 23 (2)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 349–376|ISBN=doi:10.1215/08992363-1161949|hizkuntza=En}}</ref>. Film onenaren [[Oscar Sariak|Oscar]] saria irabazi zuen, baita zuzendari eta aktore onenarena ere. Louis Fischerrek egindako biografian oinarritu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Louis|abizena=Fischer|urtea=1957|izenburua=The Life of Mahatma Gandhi|url=https://archive.org/details/lifeofmahatmagan00loui|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bestalde, The Making of the Mahatma 1996ko dokumentalak Gandhiren garaia Hegoafrikan jaso zuen, eta esperientziarik gabeko abokatu izatetik nola bilakatu zen lider politiko bat.<ref>{{erreferentzia|izena=Lavina|abizena=Melvani|urtea=1997|izenburua="Making of the Mahatma"|argitaletxea=Hinduism Today. hinduismtoday.com|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Halaber, 2006an [[Bollywood]]<nowiki/>en egindako Lage Raho Munna Bhai [[komedia]]<nowiki/>n, Gandhi pertsonaia nagusia izan zen. Azkenik, Vinay Lalek idazten duenez, Jahnu Baruak 2005ean egin zuen filmean, ''Maine Gandhi Ko Nahin Marak'' ("Ez nuen Gandhi hil"), gizarte garaikidea atzealdean kokatzen du, Gandhiren [[Balio (etika)|balio]]<nowiki/>ak ahazten dituen protagonistaren metaforarekin.<ref>{{erreferentzia|izena=Pandohar|abizena=Jaspreet|urtea=2005|izenburua="Movies – Maine Gandhi Ko Nahin Mara (I Did Not Kill Gandhi) "|argitaletxea=BBC British Broadcasting Corp|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Fitxategi:Gandhi Memorial Kanyakumari.jpg|thumb|Gandhi Mandapam tenplua, Kanyakumarin eraikia Gandhiren omenez. ]] === Egungo eragina India barruan === Indiak, bere modernizazio eta urbanizazio ekonomiko bizkorrarekin, Gandhiren [[ekonomia]] printzipioak baztertu egin ditu, baina bere politikaren zati handi bat onartu eta bere oroitzapena jarraitzen du.<ref>{{erreferentzia|izena=B. N.|abizena=Ghosh|urtea=2001|izenburua=Contemporary issues in development economics|url=https://archive.org/details/contemporaryissu0000unse_y4q1|argitaletxea=Psychology Press|orrialdea=p. 211|orrialdeak=|ISBN=978-0-415-25136-5|hizkuntza=En}}</ref> Jim Yardley kazetariak adierazi duenez, "India modernoa ez da ia Gandhiren nazio bat, noizbait izan bazen. Herriaren menpe zegoen ekonomia baten ikuspegia, baztertua izan zen landa erromantizismo bezala, eta bere austeritate pertsonalaren eta indarkeriarik gabeko identitate nazional baterako egin zuen deia, botere ekonomiko eta militar baten helburuekiko antitetikoa dela erakutsi du ". Aldiz, Gandhiri meritua ematen zaio  "Indiaren identitate politikoaren demokrazian, laikotasunean eta tolerantzian."<ref>{{erreferentzia|izena=Jim|abizena=Yardley|urtea=2010|izenburua="Obama Invokes Gandhi, Whose Ideal Eludes India"|argitaletxea=Asia-Pacific|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> === Ondorengoak === Gandhiren seme-alabak eta bilobak Indian eta beste herrialde batzuetan bizi dira. Rajmohan Gandhi biloba Illinoisen irakaslea da, eta Gandhiri buruzko  Mohandas biografiaren egilea.<ref>{{erreferentzia|izena=Rajmohan|abizena=Gandhi|urtea=|izenburua=Mohandas (a Biography)|argitaletxea=PRHI|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Beste batek, Tarun Gandhik, aitonari buruzko hainbat liburu onartuak idatzi ditu. Beste biloba bat, Kanu Ramdas Gandhi (Gandhiren hirugarren semea Ramdasen semea), [[Delhi]]<nowiki/>ko egoitza baten bizi zen, aurretik Estatu Batuetan irakasle aritu ondoren.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2016|izenburua="Kanu Gandhi, Gandhiji's grandson and ex-Nasa scientist, dies"|argitaletxea=Hindustan Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2016|izenburua="Lodged in old age home in Delhi, Gandhi's grandson looks to Rajkot"|argitaletxea=Hindustan Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Bakezaletasun]] * [[Desobedientzia zibil]] * [[Indiako historia]] * [[Commonwealtha]] * [[Indiako mugimendu independentista]] == Kanpo estekak == * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2255/gandhi-ala-dandi/osoa Ghandiri buruzko artikulua ''Argia''n] * {{En}}[https://www.britannica.com/biography/Mahatma-Gandhi Mahatma Gandhi], ''[[Encyclopædia Britannica]]-n'' * {{En}}[https://web.archive.org/web/20160701151650/http://www.dli.ernet.in/handle/2015/502501%3Bjsessionid%3DD74A55AB7FEF2464BAE33254D74FFA03 Gandhiren korrespondentzia Indiako gobernuarekin 1942-19] * {{Es}}[https://www.gandhiheritageportal.org/ Gandhiren ondarearen ataria] * {{En}}[https://www.gandhiashramsabarmati.org/en/ Gandhi Ashram museoa Sabarmati-n] * {{En}}[http://www.gutenberg.org/ebooks/authors/search/?query=Gandhi,+Mahatma Mahatma Gandhiren lanak], [[:en:Project_Gutenberg|Project Gutenberg]]-en * {{En}}[https://archive.org/search.php?query=%28%28subject%3A%22Gandhi%22%20OR%20creator%3A%22Gandhi%22%20OR%20description%3A%22Gandhi%22%20OR%20title%3A%22Gandhi%22%29%20OR%20%28%221869-1948%22%20AND%20Gandhi%29%29%20AND%20%28-mediatype:software%29 MahatmaGandhiren lanak], [[:en:Internet_Archive|Internet artxibategian]] {{bizialdia|1869ko|1948ko|Gandhi, Mohandas Karamchand}} [[Kategoria:Mahatma Gandhi]] [[Kategoria:Gose grebalariak]] [[Kategoria:Indiako autobiografoak]] [[Kategoria:Indiako hinduak]] [[Kategoria:Ezkerrak]] [[Kategoria:Pobreziaren aurkako ekintzaileak]] jgl0jpgl3i9ljf1brfn6nhrg53n04re 0 10705 10002768 10001561 2024-12-17T21:35:02Z Ernestobanpiroa 58701 /* Enperadore bakarra (324-337) */ 10002768 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{birzuzendua|[[Konstantino I.a Handia|Konstantino I.a]]|Konstantino I.a Eskoziakoa|Eskoziar erregeari}} {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Konstantino I.a ''Handia'''''<ref>{{erreferentzia|abizena= |izena= |url= http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.eus/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf |izenburua= Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak |bilduma = | argitaletxea= hezkuntza.ejgv.euskadi.eus |sartze-data= 2016-7-20}}</ref> ([[latin]]ez ''Gaius Flavius Valerius Aurelius Constantinus''; [[Niš|Naissus]], [[Mesia]], [[272]]ko [[otsailaren 27]]a - [[Nikomedia]], [[337]]ko [[maiatzaren 22]]a), erromatar enperadorea izan zen [[306]]ko [[uztailaren 25]]etik hil zen arte.<ref>http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Konstant20</ref> == Garrantzia == Europa eta Ekialde Hurbileko historian garrantzi handia izan zuen. Konstantino bi motiborengatik da gogoratua. Alde batetik [[Bizantzio]], gaur egungo [[Istanbul]], birfundatu zuen eta [[Konstantinopla]] («Konstantinoren hiria») izena eman zion. Beste aldetik, [[Milango Ediktua]] plazaratu zuen [[313]]an. Honi esker kristautasuna zilegi bihurtu zen, eta handik aurrera ez zen jazarria izan. [[Nizeako I. kontzilioa]] ere ahalbidetu zen Konstantinoren politikarengatik. Izan ere, Konstantino lehenengo enperadore kristaua izan zen, [[bataio]]a hil baino lehentxeago hartu bazuen ere. == Bizitza == === Gaztaroa === [[272]]ko edo [[273]]ko [[otsailaren 27]]an jaio zen Konstantino [[Niš|Naissusen]], gaur egungo [[Serbia]]n. Gurasoak [[Konstantzio Kloro]], greziar jenerala, eta [[Helena Konstantinoplakoa|Helena]] izan zituen; ama, [[Bitinia]] jaioa, jatorri umila zuen, Konstantziok bere karrera militarraren hasieran konkubinaz hartu zuen arte. Aita Helena utzi behar izan zuen [[Flavia Maximiana Teodora]]rekin ezkontzeko.<ref>Drijvers, J.W. Helena Augusta: ''The Mother of Constantine the Great and the Legend of Her finding the True Cross'' (Leiden, 1991) 9, 15–17.</ref> Teodora [[Maximiano]] enperadorearen alaba edo alabaordea zen. Baina Konstantziok seme bastardoaren ardura hartu zuen. Ama, Helena, bere bizitzatik desagertu zen enperadore bakarra izan arte. Konstantinoren haurtzaroaz eta gaztaroaz ez dago informaziorik.<ref>Clauss, Manfred (2001) [1996]. ''Constantino el Grande y su época'' [Konstantin der Grosse und seine Zeit]. Flashback bilduma, 15.zk. Madrid: Acento Editorial. ISBN 84-483-0611-2. 22.-23. or.</ref> === Lehen Tetrarkia (293-305): Dioklezianoaren zerbitzuan === IV. mende hasieran, Inperioa [[tetrarkia]] batek gobernatzen zuen: bi [[augusto (titulua)|augusto]], [[Diokleziano]] eta [[Maximiano]], eta bi [[zesar (titulua)|zesar]], [[Galerio]] eta [[Konstantzio Ia.]]. Boterea lauen artean banatzen zen baina Diokleziano, sistemaren sortzailea, goi autoritatea zen. [[293]]an, Dioklezianok zesar titulua eman zion Konstantzio Klorori [[293]]an, eta Konstantino [[Nikomedia]] hirian aritu zen Dioklezianoren zerbitzura.<ref>Roldán, José Manuel (2006). «Constantino, el primer emperador cristiano». ''La Aventura de la Historia'' (94): 52-59.</ref> Nikomedian bere ikaskuntzarekin jarraitu zuen Konstantino gazteak, greziera eta latina ikasten. Dioklezianoaren armadan, bestetik, borrokatu zuen [[Egipto]]n zein [[Mesopotamia]]n. Urte horietan [[Minervina]] izeneko gaztearekin ezkondu zen. Minervina aristokraziakoa zen eta ziur aski [[Antiokia]]n bisitan zegoenean ezagutu zuen. Seme bakarra izan zuten, [[Krispo]], 303. urte inguruan jaio zena. Emakume honetaz informazio gutxi dago baina ziur aski laster hil zen.<ref>Potter, David (2013). ''Constantine the Emperor''. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-975586-8. 97.-99.or.</ref> === Bigarren Tetrarkia (305-312): Boterea eskuratzeko bidean === [[305]]. urteak lehen tetrarkiaren amaiera markatu zuen. Augusto titulua zutenek, Maximianok eta Dioklezianok berak, erretiroa hartu zuten. Konstantzio Klorok titulu hori jaso zuen orduan. Bigarren tetrarkia honela osatuta geratu zen: [[Konstantzio Kloro]] edo Konstantzio I.a eta [[Severo II.a|Valerio Severo]], augusto eta zesar bezala, hurrenez hurren, mendebaldean, eta [[Galerio]] eta [[Maximino Daia]], bere iloba, inperioaren ekialdean. [[José Manuel Roldán Hervás]] historialariaren hitzetan «Egia esan, Galerio izan zen Dioklezianoren benetako oinordekoa, eta berari zor zioten bai Daiak eta bai Severok bere boterea; Konstantzio, berriz, berari esleitutako lurraldeen administrazioan okupatua, bazterrean mantentzen zen». Botere nagusia Galiok zuen, beraz. Konstantino, berriz, Dioklezianoren abdikazioaren ondoren, Galerioren aginduetara jarri zen, [[Sarmaziar]]ren aurka borrokatuz, nahiz eta bere aita Konstantzio Klorok laster eskatu zion [[Britania]]ra joateko, probintziako mugak mehatxatzen zituzten [[pikto]]en aurka borrokatzeko.<ref>Sotinel, Claire (2019). ''Rome, la fin d'un empire. De Caracalla à Théodoric. 212-fin du V siècle''. Catherine Virlouvetek zuzenduta. Mondes Anciens bilduma. Paris: Belin. ISBN 978-2-7011-6497-7. 232.-233. or.</ref> Tetrarkiaren sistemaren hauskortasuna berehala nabarmendu zen. Konstantzio gaixotu egin zen eta 306ko uztailaren 25ean, sukar batek jota, hil egin zen. Bere seme Konstantino bere ondoan zegoen Eborakum-en (gaur egungo [[York]] hiria), non bere aitaren oroimenari leial zitzaizkion tropek egun horretan bertan ''augusto'' aldarrikatu zioten — eta ez ''zesar'' — , sistema tetrarkikoa zalantzan jarriz. [[Kroko]] jeneralak, aitari leial jarraituz, Konstantino augusto aldarrikatu zuen. «Konstantinok, mende askotako tradizioari jarraiki, bere aita zena jainkoen artean hartzeko agindu zuen. Gorpua sutan erretzen ari zela, arrano bat — kaiola batetik askatua — airean gora igo zen, hildakoak zerura egin zuen igoera sinbolizatzen zuena. Horrela, Konstantzio jainko bat zen, eta Konstantino, beraz, jainko baten semea».<ref>Clauss, Manfred (2001) [1996]. ''Constantino el Grande y su época'' [Konstantin der Grosse und seine Zeit]. Flashback bilduma, 15.zk. Madril: Acento Editorial. ISBN 84-483-0611-2, 25.or.</ref> Hurrengo 18 urteetan Konstantinok etengabe borrokatu behar izan zuen titulu hori defenditzearren. Konpromisozko formula gisa, Galeriok Konstantino Zesar izendatu zuen, Britania eta Galiaren gaineko autoritatearekin, izendapena harengandik zetorrela argi utziz, eta ez Konstantzio Klorororengandik, Valerio Severo augustoren duintasunera igotzen zuen bitartean. Baina konponketak ez zuen funtzionatu hirugarren bat agertu zelako, [[Maxentzio]], aurreko tetrarka Maximianoren semea, pretore-guardiak, jendailaren laguntzarekin, urte bereko urrian Erroman augusto aldarrikatu zuena. «Dioklezianoren plana Konstantinoren usurpazioarekin zalantzan gelditu bazen, Majentziorenarekin behin betiko erori zen», adierazi du Manfred Claussek.<ref>''Constantino el Grande y su época'', 26.or.</ref> Maximiano, orduan, "bigarren aldiz augusto" bezala itzuli zen politikagintzara, bere seme Majentzioren asmoen alde egiteko, eta Severo garaitu zuen; Severo bere tropek abandonatua zegoen, zati handi batean Maximianoren antzinako beteranoak baitziren. Severok bere burua entregatu zuen baina Galeriok, bere armadarekin Erromarako bidean, hil arazi egin zuen. Galerioren mehatxuaren aurrean, Maximianok Konstantinoren laguntza bilatu zuen, augusto bezala onartuz, eta ituna sinatzeko Fausta zazpi urteko alaba txikia berarekin ezkondu zuen. Hala ere, Majentziok, Galerioren erretiratzearen ondoren sendoturik, ez zuen akordioa onartu, eta Maximiano Galiara ihes egitera eta bere suhiaren gortean babestera behartu zuen, [[Augusta Treverorum]]en (Treveris); han Konstantinok jauregi handi bat zuen. Enperadoretzarako guduetan, Maximianorekin aliatu zen hasieran. Haren alabarekin ezkondu zen eta, azkenean, bere buruaz beste egitera behartu zuen [[310]]. urtean. Panorama "sinplifikatu" egin zen urtebetera [[Galerio]] hil zenean —egun batzuk lehenago, sei urte lehenago hasitako kristauen jazarpenari amaiera ematen zion [[Nikodemiako ediktua|Serdikako tolerantzia-ediktua]] aldarrikatu zuen—. Inperioaren gobernua lau augustoren artean banatzen zen: bi mendebaldean (Konstantino eta Maxentzio) eta bi ekialdean (Lizinio eta Maximino Daya), nahiz eta Maxentzio ez zuten beste hirurek onartzen.<ref>Roldán, José Manuel (2006). «Constantino, el primer emperador cristiano». ''La Aventura de la Historia'' (94): 55.or.</ref><ref>Clauss, Manfred (2001) [1996]. ''Constantino el Grande y su época'' [Konstantin der Grosse und seine Zeit]. Flashback bilduma, 15.zk. Madril: Acento Editorial. ISBN 84-483-0611-2. 27-28.or.</ref> === Triarkia (312-313): Mendebaldea eskuratzeko borroka === [[Fitxategi:Constantine's conversion.jpg|thumb|ezkerrera|220px|<small>''Konstantinoren konbertsioa'', [[1622]], [[Peter Paul Rubens|Rubens]], Philadelphia Museum of Art.</small>]] Konstantino eta Lizinio itun bat lotu zuten ezkontza baten bidez: Lizinio Konstantinoren arrebaorde batekin ezkondu zen: Flavia Julia Konstancia. Maximiano Daya, horren aurrean, mehatxatuta sentituz zen; ondorioz, Maxentzio onartu zuen. Horrela, aurrez aurre zeuden bi bloke eratu ziren — izan ere, Majentziok Erroman zeuden Konstantinoren estatua guztiak suntsitzeko agindu zuen —. Konstantinok, orduan, aurrea hartu zuen, eta 312ko udaberrian [[Alpeak]] zeharkatu zituen, Maxentziok gotorleku bihurtutako [[Segusio]], [[Turin]], [[Milan]] eta [[Verona]] hiriak bereganatuz — Verona setiatua eta gosez errenditua izan zen; ondoren, [[Akilea]] borrokatu gabe entregatu egin zen —. Borroka erabakigarria, historiako ospetsuenetako bat, [[Milvio zubiko gudua]], Erromako ateetan gertatu zen, non Konstantinoren zain baitzeuden Maxentzioren indar gehienak. Guduaren bezperan, 312ko urriaren 28an, antzinako munduaren itxura aldatuko zuen gertaera bat eman zen: Konstantino kristautasunera bihurtzea. [[Laktantzio]] kristauaren arabera, Konstantinok amets bat izan zuen, non Jainko kristauak agintzen zion garaipena ziurtatzeko bere soldaduen armarrian monograma bat marraztu behar zuen, ''chi'' (X) eta ''rho'' (P) letrekin, hau da, ''Christos'' hitzaren lehen bi letrak. Ikur horri [[Krismoi]] esaten zaio. Badago hogei urte geroago idatzi zen beste bertsioa bat: [[Eusebio Zesareakoa]]ren arabera Konstantinoren bisio horretan, gurutze argitsu baten zeruan agertu zen honako hitz hauek zituela: «Ikur honekin irabaziko duzu»; eta Kristo beraren bisioa, berriz, krismoia estandarte inperialaren gainean jartzera gonbidatuz. [[Fitxategi:Labarum.svg|thumb|220px|Krismoia.]] Garaipena Konstantinorentzat izan zen eta Maxentzio batailan hil zen.<ref>Sotinel, Claire (2019). ''Rome, la fin d'un empire. De Caracalla à Théodoric. 212-fin du V siècle''. Catherine Virlouvet-ek zuzenduta. Col. Mondes Anciens, Joël Cornettek zuzenduta. Paris: Belin. ISBN 978-2-7011-6497-7. 244.or.</ref> Maxentzioren soldadu asko [[Tiber]] ibaian ito ziren, eta honen burua Erroman zehar paseatu zuten pika baten puntan jarrita. Konstantino garaile sartu zen Erroman, eta senatari irrikatsuengana joan zen, haietako askok Majentzioren alde egin baitzuten, eta klementzia agindu zien. Gudua tiraniaren porrot handi bat bezala aurkeztu zen, justiziaren aldeko garaipena gisa. Ospatzeko Erromako [[Koliseoa]]ren ondoan [[Konstantinoren arkua]] altxatu zen, [[315]]. urtean. [[Eusebio Zesareakoa]]rentzat kristautasunaren garaipen handia izan zen; garaipena [[Israel]]go herriak [[Itsaso Gorria]] zeharkatzearekin alderatu zuen, horrela, bide batez, Konstantino [[Moises]]ekin parekatuz.<ref>Kelly, Christopher (2006). «Constantine, Britain's roman emperor». ''History Today'' 56 (7): 25-31. 25.or.</ref> Konstantinoren, Senatuak 313ko otsaila-martxoa izendatua primus augustus bezala, eta beste augusto [[Lizinio]]ren arteko aliantza batek — biak Milanen bildu ziren, non Liciniok Konstantinoren anaiordea zen Konstancia ezkondu eta Milango Ediktuaren bidez Galerioko Ediktuan ezarritako erlijio-tolerantzia berretsi zuten — [[Maximino Daia]]ren patua definitu zuen: [[Tzirallumeko gudua]]n ([[313]]ko [[apirilaren 30]]a) Liziniok garaitu eta hilabete batzuetara bere buruaz beste egin zuen. Konstantino Mendebaldeko augusto eta Lizinio Ekialdekoa bezala geratu ziren. Tetrarkiaren sistema ''[[de facto]]'' likidatuta geratzen zen.<ref>García Moreno, Luis A. (1998). ''El Bajo Imperrio romano''. Historia Universal Antigua bilduma, 15.zk. Madril: Síntesis. ISBN 84-7738-620-X. 53.or.</ref> [[Fitxategi:Roma Arch Constantine2.JPG|thumb|250px|left|[[Konstantinoren arkua]] [[Koliseoa]]ren ondoan, [[Erroma]]n.]] Milango Ediktuan, [[Kristauen aurkako jazarpena Erromatar Inperioan|jazarpenetan]] konfiskatu edo saldutako eliza kristauen ondasunak itzultzeko agintzen zen. === Diarkia (313-324): Ekialdea eskuratzeko borroka === [[316]]an (edo 314an), Konstantinoren — nagusitasuna lortu nahi zuena, eta, horegatik, Maximus Augustus ("enperadorerik gorena") titulua hartu zuen — eta Lizinioren arteko lehen borroka gertatu zen, [[Cibalaeko gudua]]n. Lizinio garaitua izan zen eta Konstantinoren armada atzetik zuela, [[Trazia]]ra atzera egin zuen.<ref>Clauss, Manfred (2001) [1996]. ''Constantino el Grande y su época'' [Konstantin der Grosse und seine Zeit]. Flashback bilduma, 15.zk. Madril: Acento Editorial. ISBN 84-483-0611-2. 53.or.</ref> Bigarren gudu bat, hau ere garaile Konstantinorentzat, [[316]]ko amaieran edo 317ko hasieran gertatu zen [[Filipopolis]] inguruan ([[Mardiako gudua]]), honen ondoren Liziniok negoziatzea erabaki zuelarik. 317ko martxoan [[Sofia|Serdika]]n sinatu zuten itunaren bidez, Liziniok Konstantinori utzi zizkion bere lurralde europar guztiak, Trazia izan ezik, eta biek erabaki zuten euren semeak zesarrak izendatzea. Konstantino Serdikan ezarri zen — Balkanetan, zeinen zati handi bat bere mende baitzeuden —, eta Lizinio [[Nikomedia]]n, [[Marmarako itsasoa]]ren Asiako ertzean. 320tik aurrera, Liziniok, Konstantinok ez bezala, ez zuen kristauen aldeko politikarik egin, eta ez zuen Milango 313ko akordioa errespetatu; bi enperadoreen artean sinatutako itunan erlijio-askatasuna bermatzen zen. Horren ordez, Liziniok kristauen kultu-askatasuna mugatzen zuten neurriak hartu zituen. Kristauak Gortetik, armadatik eta administraziotik urrundu zituzten, eta, batzuetan, indarkeria odoltsuen biktima izan ziren. Horren aurrean Konstantino erantzuna berehalakoa izan zen: Konstantinok Lizinioren aurkako gerra ekialdeko Eliza zapalduaren askapen gisa aurkeztu ahal izan zuen.<ref>García Moreno, Luis A. (1998). ''El Bajo Imperio romano''. Historia Universal Antigua bilduma, 15.zk. Madril: Síntesis. ISBN 84-7738-620-X. 54-55. or.</ref> 324. urtean, [[Bizantzio]] setiatu eta [[Helespontoko gudua]]n Lizinioren armada garaitu ondoren, Konstantinok [[Adrianopoliseko gudua|Adrianopoliseko]] (324ko uztaila) eta [[Krisopolisko gudua|Krisopolisko]] (urte bereko iraila) guduetan Lizinio behin betiko garaitzea lortu zuen. === Enperadore bakarra (324-337) === Lizinio garaitu ondoren, inperio bateratu bateko enperadore bakar bihurtu zen. Konstantinok, aldi berean, familia botere dinastikoa sendotu zuen. Tetrarkiari buruzko aipamenak desagertu egiten dira diskurtso ofizialetatik, baita Konstantinoren aitari buruzkoak ere. Bere arbasoetatik, bere ama [[Helena Konstantinoplakoa|Helenak]] bakarrik parte hartu zuen konstantiniar erregealdiaren azken fasean. 324ko azaroaren 8tik aurrera, enperadorearen hirugarren semea, Konstantzio, Zesarren mailara igo zen, eta bere emazte Faustak, Augusta titulua jaso zuen. Erroman ezarri zen Helena ere jaso zuen titulua aldi berean.<ref>Sotinel, Claire (2019). ''Rome, la fin d'un empire. De Caracalla à Théodoric. 212-fin du V siècle''. Catherine Virlouvet-ek zuzendutako liburua. Mondes Anciens bilduma. Paris: Belin. ISBN 978-2-7011-6497-7, 278.or.</ref> Inperioko ondorengotza Konstantinok zesar izendatu zituen [[Konstantino II.a]], [[Konstantzio II.a]] eta [[Konstante (enperadorea)|Konstante]] bere semeena izan zen. [[313]]. urtean kristautasuna jarri zuen Erromako erlijio ofiziala ([[Milango Ediktua]], 313). Elizako nolabaiteko ortodoxiaren aldeko sutsua izan zen eta [[Arrio]]ren heresiaren aurka azaldu zen ([[Nizeako I. kontzilioa]], [[325]]). Baina [[heresia]] kontuetan gauzak ez zituen oso garbi, eta [[331]]. urtean Nizeako kontzilioko zuzendaria izan zen [[Atanasio Alexandriakoa]] elizako doktorea erbesteratu egin zuen. Konstantinok inperioko erlijio batasuna ezarri zuen, eta beretzat hartu zituen senatuak eta armadak zituzten ahal guztiak. Konstantino I.aren erreinaldian eraiki ziren Erromatar Inperioko lehen monumentu kristauak: [[Hilobi Santuaren eliza]], [[Jerusalem]]en; [[Done Joan Laterangoaren basilika|Laterango]] eta [[San Petri basilika|Vatikanoko basilikak]], [[Erroma]]n; [[Apostoleion (Konstantinopla)|Apostoleion]] eta [[Santa Sofia]], Konstantinoplan. [[Fitxategi:A view from The Sphendone of the Hippodrome.jpg|thumb|250px|Konstantinoplaren irudikatutako panoramika. Ezkerrean [[Konstantinoplako Hipodromoa|Hipodromoa]] ikus daiteke.]] Frankoen eta godoen aurkako eraso gogorrak antolatu zituen eta, [[330]]. urtean, Lizinio gainean lortutako garaipena ospatzeko, ia erabat suntsituta izan zen [[Bizantzio]] hiri zaharraren gainean [[Konstantinopla]] hiria sortu eta Erromatar Inperioko hiriburua izendatu zuen. Nolabait, Konstantinopla [[Erroma Berria]] izan behar zen. Erroma antzera hiria [[Bizantziar senatua|Senatu bat]] izango zuen baina senatari guztiak kristauak. 326ko udan, istilu larriak izan ziren Erroman, tronura iritsi zeneko hogeigarren urteurrena ospatzeko Inperioko hiriburura egin zuen hirugarren bisitan. Ospakizun hori aurreko urtean hasi zen [[Nikomedia]]n, Inperioaren ekialdeko aldean. Konstantinok, kristautasunera bihurtu zenez, ez zuen bete bere armada Kapitoliora igo eta Jupiter tenpluan eskaintza sakratu bat egiteko erritu tradizionala. Tenplu hori Erromatar Estatuko santutegi «pagano» garrantzitsuena zen. Horrekin, [[Zosimo (historialaria)|Zosimo]] egile «paganoak» mende bat baino gehiago geroago kontatu zuenez, Senatuaren eta erromatar herriaren gorrotoa eragin zuen. Izan ere, Konstantinoren aurkako irainak egin ziren eta familia inperialaren irudiak eta estatuak kaltetu eta suntsitu ere egin ziren. == Genealogia == {{genealogia}} == Kanonizazioa eliza ortodoxoan == [[Eusebio Zesareakoa]]ren arabera, Konstantino I.a 337ko maiatzaren 22an hil zen, [[Mendekoste]] igandean.<ref>https://remacle.org/bloodwolf/historiens/eusebe/constantin1.htm</ref> Egutegi [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxo]] gehienetan erregistratuta dago, maiatzaren 21ean, bere ama [[Helena Konstantinoplakoa]]ekin batera, batzuetan 22an, San Konstantino bezala. [[Konstantinoplako Patriarkatza Ekumenikoa|Greziako eliza ortodoxoan]], "Konstantino Apostoluen parekotzat" hartzen zaio. == Ikus, gainera == * [[Antzinaro Berantiarra]] * [[Konstantinoren arkua]] * [[Maxentzioren basilika]] * [[Milango Ediktua]] * [[Apostoleion (Konstantinopla)]] * [[Konstantinoren arkua|Konstantinoren Arkua]] * [[Helena Konstantinoplakoa]] * [[Konstantinopla]] == Erreferentziak == {{ lur | data=2016/7/19}} {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * [https://www.euskadi.eus/web01-a2kultur/eu/contenidos/termino/_c01318/eu_c_0886/c0886.html Konstantino I.a Handia.] * {{fr}}:[https://remacle.org/bloodwolf/historiens/eusebe/constantin1.htm Eusebio Zesareakoa: Konstantinoren bizitza liburuaren frantsesezko itzulpena.] * {{fr}}:[http://www.cdi-garches.com/histoire/2915/ Guy Gauthier, ''L'empereur Constantin et les débuts du christianisme'', Association Cercle de Documentation et d'Information Garches.] * {{es}}:[https://www.youtube.com/watch?v=zM-v4wWcyvk Konstantino lehen enperadore kristaua. Youtubeko bideoa.] {{bizialdia|272ko|337ko|Konstantino 01}} {{Erromatar enperadore aurkibidea}} [[Kategoria:Erromatar enperadoreak]] [[Kategoria:Valeriar leinua]] [[Kategoria:Konstantino Handia]] [[Kategoria:Konstantinotar dinastia]] [[Kategoria:Tetrarkia]] [[Kategoria:Iliriar enperadoreak]] [[Kategoria:Flaviotar leinua]] scesr1jytim76y8w4nnp8823hokcj08 0 10887 10002348 10002316 2024-12-17T12:02:37Z Nelaiam 168993 Historia eta ekonomia 10002348 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|eskuinera|350px|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] == Sarrera == Lizarrako merindadea [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. Estellerria <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. </div> == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten. === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen. === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz. === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes. [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota. == Demografia == == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu. === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen. == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] iz4azcijzu7rg8s2rpw3moudg5cr18k 10002536 10002348 2024-12-17T15:35:11Z Isasi18 168985 informazioa gehitu dut 10002536 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|eskuinera|350px|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] == Sarrera == Lizarrako merindadea [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. Estellerria <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. </div> == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten. === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen. === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz. === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes. [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota. == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu. === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 691ir7lh3y1eix8puu29p2kra55wfde 10002549 10002536 2024-12-17T16:00:48Z Nelaiam 168993 Hezkuntza gehitu 10002549 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|eskuinera|350px|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] == Sarrera == Lizarrako merindadea [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. Estellerria <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. </div> == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten. === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen. === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz. === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes. [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota. == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu. === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] kfcdm4sd0du5v8ndhmgvh81khuuegxy 10002595 10002549 2024-12-17T16:48:03Z Saioa Munduate Etxeberria 168989 10002595 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|eskuinera|350px|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] == Sarrera == Lizarrako merindadea [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. Estellerria <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. </div> == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten. === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen. === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz. === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes. [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota. == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu. === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen. == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] cyjc9vyyx2rvbrr4p6mu2hnrpjfl4y1 10002657 10002595 2024-12-17T18:24:57Z Lainobeltz 56334 10002657 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|eskuinera|350px|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. </div> == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten. === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen. === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz. === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes. [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota. == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu. === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen. == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 5h6zphucxc28plr1ogqljvue8n7ua9d 10002667 10002657 2024-12-17T18:38:13Z Nelaiam 168993 osasunaren mapa 10002667 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|eskuinera|350px|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. </div> == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] dlljbpdp8x59fu6dk0ol4mmu2q5s2hh 10002687 10002667 2024-12-17T19:08:28Z Lainobeltz 56334 /* Erreferentziak */ 10002687 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|eskuinera|350px|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. </div> == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] st54fl9h48aogcrj849dr6gwfc4dpjn 10002692 10002687 2024-12-17T19:25:15Z Theklan 336 10002692 wikitext text/x-wiki {{probintzia infotaula}} [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. </div> == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 5befafm8f44cfisf41pwx4lgd02ne5e 10002693 10002692 2024-12-17T19:25:50Z Theklan 336 10002693 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. </div> == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] idqmvuty70zt66uz1e57xnm5zd1yzbj 10002694 10002693 2024-12-17T19:26:00Z Theklan 336 10002694 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. </div> == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] lh0p7ric5juh9ryyvn4q8mziqi1buk3 10002695 10002694 2024-12-17T19:26:16Z Theklan 336 /* Udalerriak */ 10002695 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {{zutabeak|kopurua=3| # [[Abaigar]]: 101. # [[Abartzuza]]: 548. # [[Aberin]]: 390. # [[Aguilar Kodes]]: 100. # [[Aiegi]]: 1.987. # [[Allin]]: 854. # [[Allo]]: 1.046. # [[Ameskoabarrena]]: 793. # [[Andosilla]]: 2.913. # [[Antzin]]: 379. # [[Aranaratxe]]: 88. # [[Aras]]: 180. # [[Arellano]]: 196. # [[Armañantzas]]: 59. # [[Arroitz]]: 1.106. # [[Artazu]]: 122. # [[Azagra]]: 3.838. # [[Azuelo]]: 40. # [[Barbarin]]: 65. # [[Bargota]]: 315. # [[Cabredo]]: 108. # [[Cárcar]]: 1.112. # [[Deierri]]: 1.516. # [[Deikaztelu]]: 689. # [[Desoio]]: 96. # [[El Busto]]: 74. # [[Elizagorria]]: 204. # [[Esprontzeda]]: 129. # [[Etaiu]]: 81. # [[Eulate]]: 334. # [[Genevilla]]: 77. # [[Gesalatz]]: 456. # [[Girgillao]]: 90. # [[Goñerri]]: 192. # [[Iguzkitza]]: 332. # [[Jaitz]]: 117. # [[Lana (Nafarroa)|Lana]]: 195. # [[Lapoblación|Lapoblacion]]: 144. # [[Larragoa]]: 111. # [[Legaria]]: 110. # [[Lerin]]: 1.810. # [[Lezaun]]: 268. # '''[[Lizarra]]''': 14.056. # [[Lodosa]]: 4.895. # [[Los Arcos]]: 1.213. # [[Lukin]]: 126. # [[Mañeru]]: 415. # [[Marañón]]: 56. # [[Mendabia]]: 3.708. # [[Mendaza]]: 344. # [[Metauten]]: 288. # [[Mirafuentes]]: 50. # [[Morentin]]: 133. # [[Mues]]: 95. # [[Murieta]]: 337. # [[Nazar]]: 52. # [[Oko]]: 70. # [[Olexoa]]: 56. # [[Oteitza]]: 957. # [[Piedramillera]]: 47. # [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrian]]: 6.233. # [[Santsol]]: 109. # [[Sartaguda]]: 1.354. # [[Sesma]]: 1.226. # [[Sorlada]]: 66. # [[Torralba del Río]]: 128. # [[Torres del Río]]: 143. # [[Viana]]: 4.036. # [[Villamayor de Monjardín]]: 136. # [[Villatuerta]]: 1.125. # [[Zirauki]]: 506. # [[Zuñiga]]: 97. }} == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] ltf4geen35gqzlrxhhqdrlgkif7cc93 10002700 10002695 2024-12-17T19:33:09Z Nelaiam 168993 Udalerrien tabla berritua 10002700 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === [aldatu | aldatu iturburu kodea] 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] lwtcaa0jg8gm9bnx54p9kzinpqcwa51 10002709 10002700 2024-12-17T19:44:58Z Nelaiam 168993 argazkiak 10002709 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 1dydy6vb9jpaytiwl8kegigzexqddj6 10002710 10002709 2024-12-17T19:52:31Z Nelaiam 168993 argazkiak 10002710 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] ok1tprbhyll9l3buzmxtd1ca8mdchmv 10002711 10002710 2024-12-17T19:55:45Z Nelaiam 168993 mapa2 10002711 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] tre6nr3zs69vco7hwtofko1orpra81w 10002713 10002711 2024-12-17T20:05:55Z Nelaiam 168993 Historia argazkiak gehitu 10002713 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrian]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (argipena)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] n4s46ga71rf08r1xt263svo8a3xe63x 10002718 10002713 2024-12-17T20:15:41Z Theklan 336 10002718 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == [aldatu | aldatu iturburu kodea] === Merindadearen sorrera === Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 5u2r9zyclg6sumgcx44lv3dz2nuw1t7 10002724 10002718 2024-12-17T20:21:11Z Theklan 336 /* Historia */ 10002724 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzin aroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] rnl2nxzwu9wv0f6y2qpoqh1as0e86s4 10002725 10002724 2024-12-17T20:21:19Z Theklan 336 /* Antzin aroa */ 10002725 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 02tlnzeau8joxk6uzhxb2rcpracnwme 10002947 10002725 2024-12-18T08:43:02Z Saioa Munduate Etxeberria 168989 10002947 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. === Mendiak === Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] o2bpifgwl7bqtd9xubbwftht7r9xzk7 10002961 10002947 2024-12-18T08:50:20Z Nelaiam 168993 Argazkiak 3 10002961 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|572x572px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="600" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="400" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] aftyzhk1h13w3bjt7jxw8qg27qwf9mg 10002963 10002961 2024-12-18T08:51:42Z Nelaiam 168993 mapa 3 10002963 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|572x572px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="676" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="416" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 9h1fmv2x8qfuudqvyjg566l3rujdtvk 10002964 10002963 2024-12-18T08:52:05Z Nelaiam 168993 mapa 10002964 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|572x572px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="907" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="499" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] bebfb7z4gvl25vhzpbtewpvgw4edj9v 10002965 10002964 2024-12-18T08:52:27Z Nelaiam 168993 izenburuak 10002965 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|572x572px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="907" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="499" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 968y82ygw9fn09szy1fm31jhd09c8rz 10002966 10002965 2024-12-18T08:52:48Z Nelaiam 168993 10002966 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|572x572px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="980" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="507" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 094vpahcodjqgonumtjzh76tq1l44qz 10002967 10002966 2024-12-18T08:53:36Z Nelaiam 168993 10002967 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|572x572px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="650.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="263" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] boeoodmc48iabnewe8d37i7i0b3f4g1 10002968 10002967 2024-12-18T08:53:57Z Nelaiam 168993 10002968 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|572x572px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="428.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="302" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] jokrt1xsow7bz9rbzg3880luqgbs5cv 10002970 10002968 2024-12-18T08:54:23Z Nelaiam 168993 10002970 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|572x572px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="503.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="305" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] mb7q4bpzojxy5xl4ft1mf0i4a3yrtj2 10002973 10002970 2024-12-18T08:58:33Z Nelaiam 168993 10002973 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|572x572px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] kguqoo019dnyxovo65w0k6vnh7tdtr3 10002974 10002973 2024-12-18T08:59:01Z Nelaiam 168993 10002974 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|459x459px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] h1t2waysc2ayzw5l5d1pegwn603jraf 10002977 10002974 2024-12-18T09:02:30Z Nelaiam 168993 10002977 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao|Amillano]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas|Armañanzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azqueta]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega|Kábrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Caserío de Echávarri]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)|Etxarren (Girgillao) Guirguillano]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Allin|Echávarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien|Iturgoyen]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |Larraona |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |Los [[Los Arcos|Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>keta |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain]] de Guesalaz |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Múzquiz (udalerria)|Muzqui]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |Viloria |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín|Hiribilduamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Hiribilduanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta|Hiribilduatuerta]] |Hiribilduatuerta |Hiribilduatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] skxun6qre8mg00sahxke3rmdeavb00p 10002987 10002977 2024-12-18T09:13:14Z Nelaiam 168993 10002987 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azketa]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Etxabarriko baserria]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Etxabarri (Allin)|Etxabarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>[[Munarrizketa|keta]] |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain (Guesalatz)]] |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Muzki]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |[[Biloria (Lana)|Biloria]] |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Villamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Villanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |Villatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Orokietako sarraskia]], [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 4jsszeb7lvxkdff51d03lozl1nbv12z 10002996 10002987 2024-12-18T09:19:00Z Nelaiam 168993 10002996 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azketa]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Etxabarriko baserria]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Etxabarri (Allin)|Etxabarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>[[Munarrizketa|keta]] |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain (Guesalatz)]] |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Muzki]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |[[Biloria (Lana)|Biloria]] |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Villamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Villanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |Villatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] p0ufefd3acn99w1h97yg2yujr2ktjdf 10003015 10002996 2024-12-18T09:39:00Z Isasi18 168985 informazioa gehitu dut 10003015 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|thumb|177x177px|Andia mendilerroko paisaia]] Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 85 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Izen ofiziala''' |'''Udalerria''' |'''Kategoria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |Abáigar |Tokia |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza <> Abartzuza |Abárzuza |Tokia |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |Aberin |Tokia |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Acedo |Mendaza |Kontzejua |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |Aguilar de Codés |Aguilar de Codés |Hiribildua |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Aizpún |Goñi |Kontzejua |23 |- |[[Allo]] |Allo |Allo |Hiribildua |1019 |- |[[Allotz]] |Alloz <> Allotz |Valle de Yerri |Kontzejua |112 |- |[[Amillao]] |Amillano |Allín |Kontzejua |27 |- |[[Antzin]] |Ancín <> Antzin |Ancín |Kontzejua |362 |- |[[Anderatz|Anderaz]] |Andéraz |Abárzuza |Eskola |11 |- |[[Andia]] |Andía <> Andia |Valle de Yerri |Baserriak |0 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |Andosilla |Hiribildua |2779 |- |[[Aramendia]] |Aramendía |Allín |Kontzejua |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache <> Aranaratxe |Aranarache |Tokia |77 |- |[[Arandigoien]] |Arandigoyen <> Arandigoien |Valle de Yerri |Kontzejua |81 |- |[[Aras]] |Aras |Aras |Tokia |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Arbeiza |Allín |Kontzejua |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |Arellano |Hiribildua |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Arguiñano |Guesálaz |Kontzejua |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Arguiñáriz |Guirguillano |Tokia |14 |- |[[Arintzano|Arinzano]] |Arínzano |Aberin |Baserria |7 |- |[[Aritzala]] |Arizala <> Aritzala |Valle de Yerri |Kontzejua |83 |- |[[Aritzaleta]] |Arizaleta <> Aritzaleta |Valle de Yerri |Kontzejua |44 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |Armañanzas |Hiribildua |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |Arróniz |Hiribilduda |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Artavia |Allín |Kontzejua |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Artaza |Améscoa Baja |Kontzejua |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |Artazu |Tokia |118 |- |[[Arteaga]] |Arteaga |Metauten |Kontzejua |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Arzoz |Guesálaz |Tokia |17 |- |[[Asarta]] |Asarta |Mendaza |Kontzejua |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui <> Aiegi |Ayegui |Tokia |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |Azagra |Hiribildua |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Azanza |Goñi |Kontzejua |43 |- |[[Aizkoa]] |Azcona <> Aizkoa |Valle de Yerri |Tokia |80 |- |[[Azketa]] |Azqueta |Igúzquiza |Kontzejua |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |Azuelo |Hiribildua |37 |- |[[Bakedao]] |Baquedano <> Bakedao |Améscoa Baja |Kontzejua |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |Barbarin |Tokia |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |Bargota |Hiribildua |295 |- |[[Barindano]] |Baríndano |Améscoa Baja |Kontzejua |94 |- |[[Bearin]] |Bearin |Valle de Yerri |Kontzejua |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |Cabredo |Hiribildua |102 |- |[[Kabrega]] |Cábrega |Mues |Baserria |6 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |Cárcar |Hiribildua |1081 |- |[[Etxabarriko baserria]] |Caserío de Echávarri |Aberin |Baserria |1 |- |[[Ziritzako etxeak]] |Casetas de Ciriza <> Ziritzako etxeak |Valle de Yerri |Baserriak |1 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui <> Zirauki |Cirauqui |Hiribildua |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |Desojo |Hiribildua |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |Dicastillo |Hiribildua |639 |- |[[Ekala]] |Ecala |Améscoa Baja |Hiribildua |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Echarren de Guirguillano |Guirguillano |Hiribildua |32 |- |[[Etxabarri (Allin)|Etxabarri]] |Echávarri |Allín |Kontzejua |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |El Busto |Hiribildua |70 |- |[[Eraul]] |Eraul |Valle de Yerri |Kontzejua |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |Espronceda |Hiribildua |119 |- |[[Lizarra]] |Estella-Lizarra |Estella |Hiria |13 695 |- |[[Estenotz]] |Esténoz |Guesálaz |Kontzejua |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |Etayo |Tokia |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |Eulate |Tokia |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Eulz |Allín |Kontzejua |58 |- |[[Galbarra]] |Galbarra |Lana |Kontzejua |45 |- |[[Galdeano]] |Galdeano |Allín |Kontzejua |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Ganuza |Metauten |Kontzejua |58 |- |[[Garisoain]] |Garísoain |Guesálaz |Kontzejua |27 |- |[[Gastiain]] |Gastiáin |Lana |Kontzejua |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |GeneHiribildua |Hiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Gollano |Améscoa Baja |Kontzejua |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |Goñi |Kontzejua |37 |- |[[Gorozin]] |Grocin <> Gorozin |Valle de Yerri |Kontzejua |32 |- |Guembe |Guembe |Guesálaz |Kontzejua |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |Guirguillano |Kontzejua |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Ibiricu de Yerri <> Ibiriku Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |Igúzquiza |Kontzejua |200 |- |Imaz |Imaz |Mendavia |Baserria |0 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Iranzu |Abárzuza |Monastegia |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Irujo |Guesálaz |Tokia |10 |- |[[Iruñela]] |Iruñela |Valle de Yerri |Kontzejua |53 |- |[[Irurre]] |Irurre |Guesálaz |Kontzejua |42 |- |[[Iturgoien]] |Iturgoyen |Guesálaz |Kontzejua |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Izurzu |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Labeaga]] |Labeaga |Igúzquiza |Kontzejua |32 |- |[[Lakar]] |Lácar <> Lakar |Valle de Yerri |Kontzejua |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |Lapoblación |Kontzejua |31 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |Larraona |Tokia |116 |- |[[Larrion]] |Larrión |Allín |Kontzejua |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |Lazagurría |Tokia |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Learza |Etayo |Herrixka |6 |- |[[Legardeta]] |Legardeta |Hiribilduatuerta |Baserria |3 |- |[[Legaria]] |Legaria |Legaria |Tokia |106 |- |[[Lerate]] |Lerate |Guesálaz |Kontzejua |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |Lerín |Hiribildua |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |Lezáun |Tokia |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |Lodosa |Hiribildua |4760 |- |[[Lorka]] |Lorca <> Lorka |Valle de Yerri |Kontzejua |136 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |Los Arcos |Hiribildua |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |Luquin |Tokia |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |Mañeru |Hiribildua |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |Marañón |Tokia |51 |- |[[Meano]] |Meano |Lapoblación |Kontzejua |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |Mendavia |Hiribildua |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |Mendaza |Kontzejua |102 |- |[[Mendilibarri]] |Mendilibarri |Ancín |Kontzejua |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |Metauten |Kontzejua |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |Mirafuentes |Tokia |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |Morentin |Tokia |135 |- |[[Mues]] |Mues |Mues |Tokia |75 |- |[[Muetz]] |Muez |Guesálaz |Kontzejua |49 |- |[[Munarrizketa|Munarriz]]<nowiki/>[[Munarrizketa|keta]] |Munárriz |Goñi |Kontzejua |51 |- |[[Muneta]] |Muneta |Allín |Kontzejua |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain (Guesalatz)]] |Muniáin de Guesálaz |Guesálaz |Kontzejua |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Muniáin de la Solana |Aberin |Tokia |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |Murieta |Tokia |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Murillo de Yerri <> Murelu Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Muru |Valle de Yerri |Tokia |3 |- |[[Murugarren]] |Murugarren |Valle de Yerri |Kontzejua |74 |- |[[Muzki]] |Muzqui |Guesálaz |Tokia |9 |- |[[Narkue]] |Narcué |Lana |Kontzejua |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |Nazar |Hiribildua |45 |- |[[Oko]] |Oco |Oco |Tokia |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |Olejua |Tokia |52 |- |[[Ollobarren]] |Ollobarren |Metauten |Kontzejua |46 |- |[[Ollogoien]] |Ollogoyen |Metauten |Kontzejua |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |Oteiza |Hiribildua |944 |- |[[Otiñano]] |Otiñano |Torralba del Río |Kontzejua |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |Piedramillera |Hiribildua |43 |- |[[Recajo]] |Recajo |Viana |Auzoa |0 |- |[[Errezu]] |Riezu <> Errezu |Valle de Yerri |Kontzejua |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro <> Jaitz |Salinas de Oro |Tokia |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |San Adrián |Hiribildua |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |San Martín de Améscoa |Améscoa Baja |Kontzejua |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |Sansol |Hiribildua |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |Sartaguda |Hiribildua |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |Sesma |Hiribildua |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |Sorlada |Hiribildua |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |Torralba del Río |Hiribildua |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |Torres del Río |Hiribildua |135 |- |[[Ubago]] |Ubago |Mendaza |Kontzejua |32 |- |[[Ugar]] |Úgar <> Ugar |Valle de Yerri |Kontzejua |50 |- |[[Ulibarri]] |Ulibarri |Lana |Kontzejua |22 |- |[[Urbiola]] |Urbiola |Igúzquiza |Kontzejua |47 |- |[[Urdotz]] |Urdánoz |Goñi |Kontzejua |16 |- |[[Urra]] |Urra |Améscoa Baja |Caserío |1 |- |[[Urbasako Benta]] |Venta de Urbasa <> Urbasako Benta |Valle de Yerri |Iglesia |0 |- |[[Viana]] |Viana |Viana |Hiria |4084 |- |[[Bidaurre]] |Vidaurre |Guesálaz |Kontzejua |39 |- |[[Biguria]] |Viguria |Guesálaz |Tokia |6 |- |[[Biloria (Lana)|Biloria]] |Viloria |Lana |Kontzejua |35 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Villamayor de Monjardín |Hiribilduamayor de Monjardín |Hiribildua |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Villanueva de Yerri <> Hiriberri Deierri |Valle de Yerri |Kontzejua |57 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |Villatuerta |Hiribildua |1125 |- |[[Zabal]] |Zábal <> Zabal |Valle de Yerri |Kontzejua |77 |- |[[Zubielki]] |Zubielqui |Allín |Kontzejua |101 |- |[[Zudairi]] |Zudaire |Améscoa Baja |Kontzejua |230 |- |[[Zufia]] |Zufía |Metauten |Kontzejua |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |Zúñiga |Hiribildua |104 |- |[[Zurukuain]] |Zurucuáin <> Zurukuain |Valle de Yerri |Kontzejua |99 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 81tvbkxzqu7i5wl35byozmq3je1vt3l 10003019 10003015 2024-12-18T09:41:41Z Nelaiam 168993 udalerrien tablaren eztabaida zuzendua 10003019 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik:[[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] {| class="wikitable mw-collapsible" |'''Izena''' |'''Udalerria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |70 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |Aguilar de Codés |94 |- |[[Aiegi]] |Ayegui |1737 |- |[[Aizkoa]] |Valle de Yerri |80 |- |[[Allo]] |Allo |1019 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |2779 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache |77 |- |[[Aras]] |Aras |184 |- |[[Arellano]] |Arellano |184 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Guirguillano |14 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |1078 |- |[[Artazu]] |Artazu |118 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Guesálaz |17 |- |[[Azagra]] |Azagra |3801 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |37 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |295 |- |[[Biguria]] |Guesálaz |6 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |102 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |1081 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |639 |- |[[Desoio]] |Desojo |83 |- |[[Ekala]] |Améscoa Baja |42 |- |[[El Busto]] |El Busto |70 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |119 |- |[[Etayo]] |Etayo |73 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Guirguillano |32 |- |[[Eulate]] |Eulate |315 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |73 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Abárzuza |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Guesálaz |10 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro |118 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |116 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Etayo |6 |- |[[Legaria]] |Legaria |106 |- |[[Lerin]] |Lerín |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |263 |- |[[Lizarra]] |Estella |13 695 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |4760 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |51 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |3616 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |135 |- |[[Mues]] |Mues |75 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Aberin |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |346 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Valle de Yerri |3 |- |[[Muzki]] |Guesálaz |9 |- |[[Nazar]] |Nazar |45 |- |[[Oko]] |Oco |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |52 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |944 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |43 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |6216 |- |[[Santsol]] |Sansol |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |135 |- |[[Viana]] |Viana |4084 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |130 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |1125 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui |491 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |104 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 0ol70vdr5ghprjqymortflz0jncn2oz 10003026 10003019 2024-12-18T09:48:02Z Saioa Munduate Etxeberria 168989 10003026 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik:[[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] {| class="wikitable mw-collapsible" |'''Izena''' |'''Udalerria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |70 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |Aguilar de Codés |94 |- |[[Aiegi]] |Ayegui |1737 |- |[[Aizkoa]] |Valle de Yerri |80 |- |[[Allo]] |Allo |1019 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |2779 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache |77 |- |[[Aras]] |Aras |184 |- |[[Arellano]] |Arellano |184 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Guirguillano |14 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |1078 |- |[[Artazu]] |Artazu |118 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Guesálaz |17 |- |[[Azagra]] |Azagra |3801 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |37 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |295 |- |[[Biguria]] |Guesálaz |6 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |102 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |1081 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |639 |- |[[Desoio]] |Desojo |83 |- |[[Ekala]] |Améscoa Baja |42 |- |[[El Busto]] |El Busto |70 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |119 |- |[[Etayo]] |Etayo |73 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Guirguillano |32 |- |[[Eulate]] |Eulate |315 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |73 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Abárzuza |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Guesálaz |10 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro |118 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |116 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Etayo |6 |- |[[Legaria]] |Legaria |106 |- |[[Lerin]] |Lerín |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |263 |- |[[Lizarra]] |Estella |13 695 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |4760 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |51 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |3616 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |135 |- |[[Mues]] |Mues |75 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Aberin |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |346 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Valle de Yerri |3 |- |[[Muzki]] |Guesálaz |9 |- |[[Nazar]] |Nazar |45 |- |[[Oko]] |Oco |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |52 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |944 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |43 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |6216 |- |[[Santsol]] |Sansol |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |135 |- |[[Viana]] |Viana |4084 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |130 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |1125 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui |491 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |104 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 9dj9fi4pz4tgxcq0xir824lhd8qx4i2 10003038 10003026 2024-12-18T09:57:01Z Nelaiam 168993 Udalerrien tabla 3 10003038 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Herriak eta udalerriak === Lizarraldeak 142 herri ditu eta hauek 72 udalerritan banatzen dira. Hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Udalerria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |[[Abaigar|Abáigar]] |98 |- |[[Abartzuza]] |[[Abartzuza|Abárzuza]] |535 |- |[[Aberin]] |[[Aberin]] |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |[[Mendaza]] |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |[[Goñi (kontzejua)|Goñi]] |23 |- |[[Allo]] |[[Allo]] |1019 |- |[[Allotz]] |[[Deierri]] |112 |- |[[Amillao]] |Allín |27 |- |[[Antzin]] |Ancín |362 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |2779 |- |[[Aramendia]] |Allín |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache |77 |- |[[Arandigoien]] |[[Deierri]] |81 |- |[[Aras]] |Aras |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Allín |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Guesalatz |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Guirguillano |14 |- |[[Aritzala]] |Deierri |83 |- |[[Aritzaleta]] |Deierri |44 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Allín |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Améscoa Baja |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |118 |- |[[Arteaga]] |Metauten |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Gesalatz |17 |- |[[Asarta]] |Mendaza |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Goñi |43 |- |[[Aizkoa]] |Deierri |80 |- |[[Azketa]] |Igúzquiza |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |37 |- |[[Bakedao]] |Améscoa Baja |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |295 |- |[[Barindano]] |Améscoa Baja |94 |- |[[Bearin]] |Deierri |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |102 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |1081 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |639 |- |[[Ekala]] |Améscoa Baja |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Guirguillano |32 |- |[[Etxabarri (Allin)|Etxabarri]] |Allín |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |70 |- |[[Eraul]] |Deierri |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |119 |- |[[Lizarra]] |Estella |13 695 |- |[[Estenotz]] |Gesalatz |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Allín |58 |- |[[Galbarra]] |Lana |45 |- |[[Galdeano]] |Allín |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Metauten |58 |- |[[Garisoain]] |Gesalatz |27 |- |[[Gastiain]] |Lana |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Améscoa Baja |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |37 |- |[[Gorozin]] |Deierri |32 |- |Guembe |Gesalatz |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Deierri |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |200 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Gesalatz |10 |- |[[Iruñela]] |Deierri |53 |- |[[Irurre]] |Gesalatz |42 |- |[[Iturgoien]] |Gesalatz |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Gesalatz |25 |- |[[Labeaga]] |Igúzquiza |32 |- |[[Lakar]] |Deierri |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |31 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |116 |- |[[Larrion]] |Allín |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Etayo |6 |- |[[Legaria]] |Legaria |106 |- |[[Lerate]] |Gesalatz |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |4760 |- |[[Lorka]] |Deierri |136 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |51 |- |[[Meano]] |Lapoblación |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |102 |- |[[Mendilibarri]] |Ancín |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |135 |- |[[Mues]] |Mues |75 |- |[[Muetz]] |Gesalatz |49 |- |[[Munarrizketa]] |Goñi |51 |- |[[Muneta]] |Allín |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain (Guesalatz)]] |Gesalatz |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Aberin |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Deierri |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Deierri |3 |- |[[Murugarren]] |Deierri |74 |- |[[Muzki]] |Gesalatz |9 |- |[[Narkue]] |Lana |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |45 |- |[[Oko]] |Oco |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |52 |- |[[Ollobarren]] |Metauten |46 |- |[[Ollogoien]] |Metauten |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |944 |- |[[Otiñano]] |Torralba del Río |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |43 |- |[[Errezu]] |Deierri |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |Améscoa Baja |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |135 |- |[[Ubago]] |Mendaza |32 |- |[[Ugar]] |Deierri |50 |- |[[Ulibarri]] |Lana |22 |- |[[Urbiola]] |Igúzquiza |47 |- |[[Urdotz]] |Goñi |16 |- |[[Viana]] |Viana |4084 |- |[[Bidaurre]] |Gesalatz |39 |- |[[Biguria]] |Gesalatz |6 |- |[[Biloria (Lana)|Biloria]] |Lana |35 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Deierri |57 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |1125 |- |[[Zabal]] |Deierri |77 |- |[[Zubielki]] |Allín |101 |- |[[Zudairi]] |Améscoa Baja |230 |- |[[Zufia]] |Metauten |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |104 |- |[[Zurukuain]] |Deierri |99 |} [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] asi02kj72p4m9ib9dqeswy54bqw5z55 10003041 10003038 2024-12-18T10:00:46Z Nelaiam 168993 Lizaraldea Lizarrako merindadeagatik ordezktatu 10003041 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrako merindadeak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Lizarrako merindadeko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], [[Goñerri|Goñibar]], [[Gesalatz|Gesalatz,]] [[Mañeruibar]], [[Iguzkitza ibarra]], [[Ega ibarra|Ega ibarra,]] [[Lana (udalerria)|Lanaibar]], [[Allin|Allin,]] [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Herriak eta udalerriak === Lizarrako merindadeak 142 herri ditu eta hauek 72 udalerritan banatzen dira. Hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Udalerria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |[[Abaigar|Abáigar]] |98 |- |[[Abartzuza]] |[[Abartzuza|Abárzuza]] |535 |- |[[Aberin]] |[[Aberin]] |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |[[Mendaza]] |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |[[Goñi (kontzejua)|Goñi]] |23 |- |[[Allo]] |[[Allo]] |1019 |- |[[Allotz]] |[[Deierri]] |112 |- |[[Amillao]] |Allín |27 |- |[[Antzin]] |Ancín |362 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |2779 |- |[[Aramendia]] |Allín |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache |77 |- |[[Arandigoien]] |[[Deierri]] |81 |- |[[Aras]] |Aras |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Allín |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Guesalatz |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Guirguillano |14 |- |[[Aritzala]] |Deierri |83 |- |[[Aritzaleta]] |Deierri |44 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Allín |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Améscoa Baja |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |118 |- |[[Arteaga]] |Metauten |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Gesalatz |17 |- |[[Asarta]] |Mendaza |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Goñi |43 |- |[[Aizkoa]] |Deierri |80 |- |[[Azketa]] |Igúzquiza |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |37 |- |[[Bakedao]] |Améscoa Baja |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |295 |- |[[Barindano]] |Améscoa Baja |94 |- |[[Bearin]] |Deierri |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |102 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |1081 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |639 |- |[[Ekala]] |Améscoa Baja |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Guirguillano |32 |- |[[Etxabarri (Allin)|Etxabarri]] |Allín |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |70 |- |[[Eraul]] |Deierri |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |119 |- |[[Lizarra]] |Estella |13 695 |- |[[Estenotz]] |Gesalatz |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Allín |58 |- |[[Galbarra]] |Lana |45 |- |[[Galdeano]] |Allín |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Metauten |58 |- |[[Garisoain]] |Gesalatz |27 |- |[[Gastiain]] |Lana |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Améscoa Baja |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |37 |- |[[Gorozin]] |Deierri |32 |- |Guembe |Gesalatz |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Deierri |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |200 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Gesalatz |10 |- |[[Iruñela]] |Deierri |53 |- |[[Irurre]] |Gesalatz |42 |- |[[Iturgoien]] |Gesalatz |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Gesalatz |25 |- |[[Labeaga]] |Igúzquiza |32 |- |[[Lakar]] |Deierri |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |31 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |116 |- |[[Larrion]] |Allín |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Etayo |6 |- |[[Legaria]] |Legaria |106 |- |[[Lerate]] |Gesalatz |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |4760 |- |[[Lorka]] |Deierri |136 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |51 |- |[[Meano]] |Lapoblación |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |102 |- |[[Mendilibarri]] |Ancín |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |135 |- |[[Mues]] |Mues |75 |- |[[Muetz]] |Gesalatz |49 |- |[[Munarrizketa]] |Goñi |51 |- |[[Muneta]] |Allín |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain (Guesalatz)]] |Gesalatz |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Aberin |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Deierri |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Deierri |3 |- |[[Murugarren]] |Deierri |74 |- |[[Muzki]] |Gesalatz |9 |- |[[Narkue]] |Lana |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |45 |- |[[Oko]] |Oco |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |52 |- |[[Ollobarren]] |Metauten |46 |- |[[Ollogoien]] |Metauten |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |944 |- |[[Otiñano]] |Torralba del Río |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |43 |- |[[Errezu]] |Deierri |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |Améscoa Baja |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |135 |- |[[Ubago]] |Mendaza |32 |- |[[Ugar]] |Deierri |50 |- |[[Ulibarri]] |Lana |22 |- |[[Urbiola]] |Igúzquiza |47 |- |[[Urdotz]] |Goñi |16 |- |[[Viana]] |Viana |4084 |- |[[Bidaurre]] |Gesalatz |39 |- |[[Biguria]] |Gesalatz |6 |- |[[Biloria (Lana)|Biloria]] |Lana |35 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Deierri |57 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |1125 |- |[[Zabal]] |Deierri |77 |- |[[Zubielki]] |Allín |101 |- |[[Zudairi]] |Améscoa Baja |230 |- |[[Zufia]] |Metauten |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |104 |- |[[Zurukuain]] |Deierri |99 |} [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarrako merindadea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarrako merindadean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 1mbrktdnoqzy07uc5oxoboafojqhg6f 10003089 10003041 2024-12-18T10:17:40Z Nelaiam 168993 Lizarralde/Lizarrako merindadearen eztabaida 10003089 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrako merindadeak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Lizarrako merindadeko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], [[Goñerri|Goñibar]], [[Gesalatz|Gesalatz,]] [[Mañeruibar]], [[Iguzkitza ibarra]], [[Ega ibarra|Ega ibarra,]] [[Lana (udalerria)|Lanaibar]], [[Allin|Allin,]] [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. [[Fitxategi:Nafarroako Eskualde Berriak - Nuevas Comarcas de Navarra (2020).svg|thumb|229x229px|2020an egindako Nafarroako Eskualdeen mapa,bertan ikusi daiteke Lizarrako merindadeak bi eskualdek osatzen dutela: Lizarraldeak eta Estellerriko erriberak]] Batzuetan, [[Lizarraldea]] edo [[Lizarraldea|Estelleria]] erabiltzen da [[Nafarroako merindadeak|Merindadea]] honi buruz hitz egiteko, baina termino hau ez da guztiz zuzena. Izan ere, Lizarrako merindadeak Lizarraldeko [[Nafarroa Garaiko eskualdeak|eskualdeak]] eta [[Estellerriko Erribera|''Estellerriko Erribera'']] eskualdeak osatzen dute. <ref>{{erreferentzia|izena=Gran Enciclopedia de Navarra|izenburua=Tierra Estella|argitaletxea=Gran Enciclopedia de Navarra|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=19483}}</ref> == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Herriak eta udalerriak === Lizarrako merindadeak 142 herri ditu eta hauek 72 udalerritan banatzen dira. Hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Udalerria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |[[Abaigar|Abáigar]] |98 |- |[[Abartzuza]] |[[Abartzuza|Abárzuza]] |535 |- |[[Aberin]] |[[Aberin]] |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |[[Mendaza]] |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |[[Goñi (kontzejua)|Goñi]] |23 |- |[[Allo]] |[[Allo]] |1019 |- |[[Allotz]] |[[Deierri]] |112 |- |[[Amillao]] |Allín |27 |- |[[Antzin]] |Ancín |362 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |2779 |- |[[Aramendia]] |Allín |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache |77 |- |[[Arandigoien]] |[[Deierri]] |81 |- |[[Aras]] |Aras |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Allín |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Guesalatz |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Guirguillano |14 |- |[[Aritzala]] |Deierri |83 |- |[[Aritzaleta]] |Deierri |44 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Allín |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Améscoa Baja |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |118 |- |[[Arteaga]] |Metauten |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Gesalatz |17 |- |[[Asarta]] |Mendaza |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Goñi |43 |- |[[Aizkoa]] |Deierri |80 |- |[[Azketa]] |Igúzquiza |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |37 |- |[[Bakedao]] |Améscoa Baja |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |295 |- |[[Barindano]] |Améscoa Baja |94 |- |[[Bearin]] |Deierri |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |102 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |1081 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |639 |- |[[Ekala]] |Améscoa Baja |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Guirguillano |32 |- |[[Etxabarri (Allin)|Etxabarri]] |Allín |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |70 |- |[[Eraul]] |Deierri |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |119 |- |[[Lizarra]] |Estella |13 695 |- |[[Estenotz]] |Gesalatz |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Allín |58 |- |[[Galbarra]] |Lana |45 |- |[[Galdeano]] |Allín |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Metauten |58 |- |[[Garisoain]] |Gesalatz |27 |- |[[Gastiain]] |Lana |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Améscoa Baja |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |37 |- |[[Gorozin]] |Deierri |32 |- |Guembe |Gesalatz |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Deierri |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |200 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Gesalatz |10 |- |[[Iruñela]] |Deierri |53 |- |[[Irurre]] |Gesalatz |42 |- |[[Iturgoien]] |Gesalatz |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Gesalatz |25 |- |[[Labeaga]] |Igúzquiza |32 |- |[[Lakar]] |Deierri |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |31 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |116 |- |[[Larrion]] |Allín |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Etayo |6 |- |[[Legaria]] |Legaria |106 |- |[[Lerate]] |Gesalatz |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |4760 |- |[[Lorka]] |Deierri |136 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |51 |- |[[Meano]] |Lapoblación |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |102 |- |[[Mendilibarri]] |Ancín |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |135 |- |[[Mues]] |Mues |75 |- |[[Muetz]] |Gesalatz |49 |- |[[Munarrizketa]] |Goñi |51 |- |[[Muneta]] |Allín |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain (Guesalatz)]] |Gesalatz |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Aberin |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Deierri |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Deierri |3 |- |[[Murugarren]] |Deierri |74 |- |[[Muzki]] |Gesalatz |9 |- |[[Narkue]] |Lana |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |45 |- |[[Oko]] |Oco |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |52 |- |[[Ollobarren]] |Metauten |46 |- |[[Ollogoien]] |Metauten |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |944 |- |[[Otiñano]] |Torralba del Río |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |43 |- |[[Errezu]] |Deierri |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |Améscoa Baja |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |135 |- |[[Ubago]] |Mendaza |32 |- |[[Ugar]] |Deierri |50 |- |[[Ulibarri]] |Lana |22 |- |[[Urbiola]] |Igúzquiza |47 |- |[[Urdotz]] |Goñi |16 |- |[[Viana]] |Viana |4084 |- |[[Bidaurre]] |Gesalatz |39 |- |[[Biguria]] |Gesalatz |6 |- |[[Biloria (Lana)|Biloria]] |Lana |35 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Deierri |57 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |1125 |- |[[Zabal]] |Deierri |77 |- |[[Zubielki]] |Allín |101 |- |[[Zudairi]] |Améscoa Baja |230 |- |[[Zufia]] |Metauten |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |104 |- |[[Zurukuain]] |Deierri |99 |} [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarrako merindadea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarrako merindadean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] ijtvpb4at7uzmxr3h73qzc33gh67321 10003118 10003089 2024-12-18T10:27:39Z Nelaiam 168993 10003118 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrako merindadearen kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrako merindadeak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Lizarrako merindadeko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], [[Goñerri|Goñibar]], [[Gesalatz|Gesalatz,]] [[Mañeruibar]], [[Iguzkitza ibarra]], [[Ega ibarra|Ega ibarra,]] [[Lana (udalerria)|Lanaibar]], [[Allin|Allin,]] [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. [[Fitxategi:Nafarroako Eskualde Berriak - Nuevas Comarcas de Navarra (2020).svg|thumb|229x229px|2020an egindako Nafarroako Eskualdeen mapa,bertan ikusi daiteke Lizarrako merindadeak bi eskualdek osatzen dutela: Lizarraldeak eta Estellerriko erriberak]] Batzuetan, [[Lizarraldea]] edo [[Lizarraldea|Estelleria]] erabiltzen da [[Nafarroako merindadeak|Merindadea]] honi buruz hitz egiteko, baina termino hau ez da guztiz zuzena. Izan ere, Lizarrako merindadeak Lizarraldeko [[Nafarroa Garaiko eskualdeak|eskualdeak]] eta [[Estellerriko Erribera|''Estellerriko Erribera'']] eskualdeak osatzen dute. <ref>{{erreferentzia|izena=Gran Enciclopedia de Navarra|izenburua=Tierra Estella|argitaletxea=Gran Enciclopedia de Navarra|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=19483}}</ref> == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Herriak eta udalerriak === Lizarrako merindadeak 142 herri ditu eta hauek 72 udalerritan banatzen dira. Hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Udalerria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |[[Abaigar|Abáigar]] |98 |- |[[Abartzuza]] |[[Abartzuza|Abárzuza]] |535 |- |[[Aberin]] |[[Aberin]] |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |[[Mendaza]] |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |[[Goñi (kontzejua)|Goñi]] |23 |- |[[Allo]] |[[Allo]] |1019 |- |[[Allotz]] |[[Deierri]] |112 |- |[[Amillao]] |Allín |27 |- |[[Antzin]] |Ancín |362 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |2779 |- |[[Aramendia]] |Allín |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache |77 |- |[[Arandigoien]] |[[Deierri]] |81 |- |[[Aras]] |Aras |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Allín |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Guesalatz |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Guirguillano |14 |- |[[Aritzala]] |Deierri |83 |- |[[Aritzaleta]] |Deierri |44 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Allín |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Améscoa Baja |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |118 |- |[[Arteaga]] |Metauten |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Gesalatz |17 |- |[[Asarta]] |Mendaza |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Goñi |43 |- |[[Aizkoa]] |Deierri |80 |- |[[Azketa]] |Igúzquiza |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |37 |- |[[Bakedao]] |Améscoa Baja |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |295 |- |[[Barindano]] |Améscoa Baja |94 |- |[[Bearin]] |Deierri |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |102 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |1081 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |639 |- |[[Ekala]] |Améscoa Baja |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Guirguillano |32 |- |[[Etxabarri (Allin)|Etxabarri]] |Allín |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |70 |- |[[Eraul]] |Deierri |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |119 |- |[[Lizarra]] |Estella |13 695 |- |[[Estenotz]] |Gesalatz |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Allín |58 |- |[[Galbarra]] |Lana |45 |- |[[Galdeano]] |Allín |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Metauten |58 |- |[[Garisoain]] |Gesalatz |27 |- |[[Gastiain]] |Lana |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Améscoa Baja |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |37 |- |[[Gorozin]] |Deierri |32 |- |Guembe |Gesalatz |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Deierri |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |200 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Gesalatz |10 |- |[[Iruñela]] |Deierri |53 |- |[[Irurre]] |Gesalatz |42 |- |[[Iturgoien]] |Gesalatz |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Gesalatz |25 |- |[[Labeaga]] |Igúzquiza |32 |- |[[Lakar]] |Deierri |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |31 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |116 |- |[[Larrion]] |Allín |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Etayo |6 |- |[[Legaria]] |Legaria |106 |- |[[Lerate]] |Gesalatz |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |4760 |- |[[Lorka]] |Deierri |136 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |51 |- |[[Meano]] |Lapoblación |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |102 |- |[[Mendilibarri]] |Ancín |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |135 |- |[[Mues]] |Mues |75 |- |[[Muetz]] |Gesalatz |49 |- |[[Munarrizketa]] |Goñi |51 |- |[[Muneta]] |Allín |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain (Guesalatz)]] |Gesalatz |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Aberin |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Deierri |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Deierri |3 |- |[[Murugarren]] |Deierri |74 |- |[[Muzki]] |Gesalatz |9 |- |[[Narkue]] |Lana |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |45 |- |[[Oko]] |Oco |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |52 |- |[[Ollobarren]] |Metauten |46 |- |[[Ollogoien]] |Metauten |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |944 |- |[[Otiñano]] |Torralba del Río |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |43 |- |[[Errezu]] |Deierri |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |Améscoa Baja |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |135 |- |[[Ubago]] |Mendaza |32 |- |[[Ugar]] |Deierri |50 |- |[[Ulibarri]] |Lana |22 |- |[[Urbiola]] |Igúzquiza |47 |- |[[Urdotz]] |Goñi |16 |- |[[Viana]] |Viana |4084 |- |[[Bidaurre]] |Gesalatz |39 |- |[[Biguria]] |Gesalatz |6 |- |[[Biloria (Lana)|Biloria]] |Lana |35 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Deierri |57 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |1125 |- |[[Zabal]] |Deierri |77 |- |[[Zubielki]] |Allín |101 |- |[[Zudairi]] |Améscoa Baja |230 |- |[[Zufia]] |Metauten |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |104 |- |[[Zurukuain]] |Deierri |99 |} [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarrako merindadea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarrako merindadean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] 1rj99r3e827ykkv0tq789314cf9vtye 10003132 10003118 2024-12-18T10:32:13Z Isasi18 168985 irudia gehitu 10003132 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrako merindadearen kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrako merindadeak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Lizarrako merindadeko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], [[Goñerri|Goñibar]], [[Gesalatz|Gesalatz,]] [[Mañeruibar]], [[Iguzkitza ibarra]], [[Ega ibarra|Ega ibarra,]] [[Lana (udalerria)|Lanaibar]], [[Allin|Allin,]] [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. [[Fitxategi:Nafarroako Eskualde Berriak - Nuevas Comarcas de Navarra (2020).svg|thumb|229x229px|2020an egindako Nafarroako Eskualdeen mapa,bertan ikusi daiteke Lizarrako merindadeak bi eskualdek osatzen dutela: Lizarraldeak eta Estellerriko erriberak]] Batzuetan, [[Lizarraldea]] edo [[Lizarraldea|Estelleria]] erabiltzen da [[Nafarroako merindadeak|Merindadea]] honi buruz hitz egiteko, baina termino hau ez da guztiz zuzena. Izan ere, Lizarrako merindadeak Lizarraldeko [[Nafarroa Garaiko eskualdeak|eskualdeak]] eta [[Estellerriko Erribera|''Estellerriko Erribera'']] eskualdeak osatzen dute. <ref>{{erreferentzia|izena=Gran Enciclopedia de Navarra|izenburua=Tierra Estella|argitaletxea=Gran Enciclopedia de Navarra|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=19483}}</ref> == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Herriak eta udalerriak === Lizarrako merindadeak 142 herri ditu eta hauek 72 udalerritan banatzen dira. Hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Udalerria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |[[Abaigar|Abáigar]] |98 |- |[[Abartzuza]] |[[Abartzuza|Abárzuza]] |535 |- |[[Aberin]] |[[Aberin]] |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |[[Mendaza]] |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Codés]] |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |[[Goñi (kontzejua)|Goñi]] |23 |- |[[Allo]] |[[Allo]] |1019 |- |[[Allotz]] |[[Deierri]] |112 |- |[[Amillao]] |Allín |27 |- |[[Antzin]] |Ancín |362 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |2779 |- |[[Aramendia]] |Allín |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache |77 |- |[[Arandigoien]] |[[Deierri]] |81 |- |[[Aras]] |Aras |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Allín |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Guesalatz |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Guirguillano |14 |- |[[Aritzala]] |Deierri |83 |- |[[Aritzaleta]] |Deierri |44 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Allín |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Améscoa Baja |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |118 |- |[[Arteaga]] |Metauten |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Gesalatz |17 |- |[[Asarta]] |Mendaza |52 |- |[[Aiegi]] |Ayegui |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Goñi |43 |- |[[Aizkoa]] |Deierri |80 |- |[[Azketa]] |Igúzquiza |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |37 |- |[[Bakedao]] |Améscoa Baja |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |295 |- |[[Barindano]] |Améscoa Baja |94 |- |[[Bearin]] |Deierri |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |102 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |1081 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |83 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |639 |- |[[Ekala]] |Améscoa Baja |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Guirguillano |32 |- |[[Etxabarri (Allin)|Etxabarri]] |Allín |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |70 |- |[[Eraul]] |Deierri |75 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |119 |- |[[Lizarra]] |Estella |13 695 |- |[[Estenotz]] |Gesalatz |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Allín |58 |- |[[Galbarra]] |Lana |45 |- |[[Galdeano]] |Allín |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Metauten |58 |- |[[Garisoain]] |Gesalatz |27 |- |[[Gastiain]] |Lana |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Améscoa Baja |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |37 |- |[[Gorozin]] |Deierri |32 |- |Guembe |Gesalatz |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Deierri |55 |- |[[Igúzquiza]] |Igúzquiza |200 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Gesalatz |10 |- |[[Iruñela]] |Deierri |53 |- |[[Irurre]] |Gesalatz |42 |- |[[Iturgoien]] |Gesalatz |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Gesalatz |25 |- |[[Labeaga]] |Igúzquiza |32 |- |[[Lakar]] |Deierri |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |31 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |116 |- |[[Larrion]] |Allín |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Etayo |6 |- |[[Legaria]] |Legaria |106 |- |[[Lerate]] |Gesalatz |25 |- |[[Lerin]] |Lerín |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |4760 |- |[[Lorka]] |Deierri |136 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |51 |- |[[Meano]] |Lapoblación |110 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |102 |- |[[Mendilibarri]] |Ancín |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |135 |- |[[Mues]] |Mues |75 |- |[[Muetz]] |Gesalatz |49 |- |[[Munarrizketa]] |Goñi |51 |- |[[Muneta]] |Allín |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain (Guesalatz)]] |Gesalatz |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Aberin |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Deierri |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Deierri |3 |- |[[Murugarren]] |Deierri |74 |- |[[Muzki]] |Gesalatz |9 |- |[[Narkue]] |Lana |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |45 |- |[[Oko]] |Oco |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |52 |- |[[Ollobarren]] |Metauten |46 |- |[[Ollogoien]] |Metauten |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |944 |- |[[Otiñano]] |Torralba del Río |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |43 |- |[[Errezu]] |Deierri |115 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |Améscoa Baja |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |135 |- |[[Ubago]] |Mendaza |32 |- |[[Ugar]] |Deierri |50 |- |[[Ulibarri]] |Lana |22 |- |[[Urbiola]] |Igúzquiza |47 |- |[[Urdotz]] |Goñi |16 |- |[[Viana]] |Viana |4084 |- |[[Bidaurre]] |Gesalatz |39 |- |[[Biguria]] |Gesalatz |6 |- |[[Biloria (Lana)|Biloria]] |Lana |35 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Deierri |57 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |1125 |- |[[Zabal]] |Deierri |77 |- |[[Zubielki]] |Allín |101 |- |[[Zudairi]] |Améscoa Baja |230 |- |[[Zufia]] |Metauten |85 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |104 |- |[[Zurukuain]] |Deierri |99 |} [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarrako merindadea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarrako merindadean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. [[Fitxategi:Lizarraldeako euskara.png|thumb|Euskal hiztunak Lizarrako merindadean]] Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] a3zm3vmbfbpmiq2c8amh0kpbrdaim2p 10003144 10003132 2024-12-18T10:37:53Z Nelaiam 168993 10003144 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrako merindadearen kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrako merindadeak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Lizarrako merindadeko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], [[Goñerri|Goñibar]], [[Gesalatz|Gesalatz,]] [[Mañeruibar]], [[Iguzkitza ibarra]], [[Ega ibarra|Ega ibarra,]] [[Lana (udalerria)|Lanaibar]], [[Allin|Allin,]] [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. [[Fitxategi:Nafarroako Eskualde Berriak - Nuevas Comarcas de Navarra (2020).svg|thumb|229x229px|2020an egindako Nafarroako Eskualdeen mapa,bertan ikusi daiteke Lizarrako merindadeak bi eskualdek osatzen dutela: Lizarraldeak eta Estellerriko erriberak]] Batzuetan, [[Lizarraldea]] edo [[Lizarraldea|Estelleria]] erabiltzen da [[Nafarroako merindadeak|Merindadea]] honi buruz hitz egiteko, baina termino hau ez da guztiz zuzena. Izan ere, Lizarrako merindadeak Lizarraldeko [[Nafarroa Garaiko eskualdeak|eskualdeak]] eta [[Estellerriko Erribera|''Estellerriko Erribera'']] eskualdeak osatzen dute. <ref>{{erreferentzia|izena=Gran Enciclopedia de Navarra|izenburua=Tierra Estella|argitaletxea=Gran Enciclopedia de Navarra|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=19483}}</ref> == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Herriak eta udalerriak === Lizarrako merindadeak 142 herri ditu eta hauek 72 udalerritan banatzen dira. Hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik: {| class="wikitable" |'''Izena''' |'''Udalerria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abaigar |98 |- |[[Abartzuza]] |Abarzuza |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |70 |- |[[Acedo (Mendaza)|Acedo]] |Mendaza |132 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |Aguilar deKodes |94 |- |[[Aizpun (Goñerri)|Aizpun]] |Goñi |23 |- |[[Allo]] |Allo |1019 |- |[[Allotz]] |Deierri |112 |- |[[Amillao]] |Allin |27 |- |[[Antzin]] |Ancin |362 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |2779 |- |[[Aramendia]] |Allin |57 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache |77 |- |[[Arandigoien]] |Deierri |81 |- |[[Aras]] |Aras |184 |- |[[Arbeitza|Arbeiza]] |Allin |168 |- |[[Arellano]] |Arellano |184 |- |[[Argiñano (Gesalatz)|Arguiñano]] |Guesalatz |36 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Guirguillano |14 |- |[[Aritzala]] |Deierri |83 |- |[[Aritzaleta]] |Deierri |44 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arroniz |1078 |- |[[Artabia|Artavia]] |Allín |114 |- |[[Artazu|Artaza]] |Behe Ameskoa |154 |- |[[Artazu]] |Artazu |118 |- |[[Arteaga]] |Metauten |35 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Gesalatz |17 |- |[[Asarta]] |Mendaza |52 |- |[[Aiegi]] |Aiegi |1737 |- |[[Azagra]] |Azagra |3801 |- |[[Azantza|Azanza]] |Goñi |43 |- |[[Aizkoa]] |Deierri |80 |- |[[Azketa]] |Iguzkiza |54 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |37 |- |[[Bakedao]] |Behe Ameskoa |135 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |295 |- |[[Barindano]] |Behe Ameskoa |94 |- |[[Bearin]] |Deierri |187 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |102 |- |[[Cárcar]] |Carcar |1081 |- |[[Zirauki]] |Zirauki |491 |- |[[Desoio]] |Desojo |83 |- |[[Deikaztelu]] |Deikaztelu |639 |- |[[Ekala]] |Behe Ameskoa |42 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Guirguillano |32 |- |[[Etxabarri (Allin)|Etxabarri]] |Allin |60 |- |[[El Busto]] |El Busto |70 |- |[[Eraul]] |Deierri |75 |- |[[Esprontzeda]] |Esprontzeda |119 |- |[[Lizarra]] |Estella |13 695 |- |[[Estenotz]] |Gesalatz |22 |- |[[Etayo]] |Etayo |73 |- |[[Eulate]] |Eulate |315 |- |[[Eulmont|Eulz]] |Allin |58 |- |[[Galbarra]] |Lana |45 |- |[[Galdeano]] |Allin |60 |- |[[Ganuza|Gauza]] |Metauten |58 |- |[[Garisoain]] |Gesalatz |27 |- |[[Gastiain]] |Lana |61 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |73 |- |[[Gollano]] |Behe Ameskoa |34 |- |[[Goñerri|Goñi]] |Goñi |37 |- |[[Gorozin]] |Deierri |32 |- |Guembe |Gesalatz |32 |- |[[Guirguillano]] |Guirguillano |40 |- |Ibiriku [[Deierri]] |Deierri |55 |- |[[Iguzkitza]] |Iguzkitza |200 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Gesalatz |10 |- |[[Iruñela]] |Deierri |53 |- |[[Irurre]] |Gesalatz |42 |- |[[Iturgoien]] |Gesalatz |97 |- |[[Izurtzu|Izurzu]] |Gesalatz |25 |- |[[Labeaga]] |Iguzkitza |32 |- |[[Lakar]] |Deierri |63 |- |[[Lapoblación]] |Lapoblación |31 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |116 |- |[[Larrion]] |Allin |153 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurria |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Etayo |6 |- |[[Legaria]] |Legaria |106 |- |[[Lerate]] |Gesalatz |25 |- |[[Lerin]] |Lerin |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezaun |263 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |4760 |- |[[Lorka]] |Deierri |136 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |1167 |- |[[Lukin]] |Lukin |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |51 |- |[[Meano]] |Lapoblación |110 |- |[[Mendabia]] |Mendabia |3616 |- |[[Mendaza]] |Mendaza |102 |- |[[Mendilibarri]] |Antzin |23 |- |[[Metauten]] |Metauten |45 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |135 |- |[[Mues]] |Mues |75 |- |[[Muetz]] |Gesalatz |49 |- |[[Munarrizketa]] |Goñi |51 |- |[[Muneta]] |Allin |42 |- |[[Muniain (Gesalatz)|Muniain (Guesalatz)]] |Gesalatz |20 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Aberin |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |346 |- |[[Murelu (Deierri)|Murelu Deierri]] |Deierri |40 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Deierri |3 |- |[[Murugarren]] |Deierri |74 |- |[[Muzki]] |Gesalatz |9 |- |[[Narkue]] |Lana |19 |- |[[Nazar]] |Nazar |45 |- |[[Oko]] |Oco |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |52 |- |[[Ollobarren]] |Metauten |46 |- |[[Ollogoien]] |Metauten |20 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |944 |- |[[Otiñano]] |Torralba del Río |21 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |43 |- |[[Errezu]] |Deierri |115 |- |[[Jaitz]] |Jaitz |118 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |6216 |- |[[San Martin (Ameskoa)|San Martín (Ameskoa]]) |Behe Ameskoa |74 |- |[[Santsol]] |Sansol |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Rio |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Rio |135 |- |[[Ubago]] |Mendaza |32 |- |[[Ugar]] |Deierri |50 |- |[[Ulibarri]] |Lana |22 |- |[[Urbiola]] |Igúzquiza |47 |- |[[Urdotz]] |Goñi |16 |- |[[Viana]] |Viana |4084 |- |[[Bidaurre]] |Gesalatz |39 |- |[[Biguria]] |Gesalatz |6 |- |[[Biloria (Lana)|Biloria]] |Lana |35 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Villamayor de Monjardín |130 |- |[[Hiriberri (Deierri)|Hiriberri Deierri]] |Deierri |57 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |1125 |- |[[Zabal]] |Deierri |77 |- |[[Zubielki]] |Allin |101 |- |[[Zudairi]] |Behe Ameskoa |230 |- |[[Zufia]] |Metauten |85 |- |[[Zuñiga]] |Zuñiga |104 |- |[[Zurukuain]] |Deierri |99 |} [[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarrako merindadea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarrako merindadean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. [[Fitxategi:Lizarraldeako euskara.png|thumb|Euskal hiztunak Lizarrako merindadean]] Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] gt0ex7yp7ah3qyup7zblwe5h9wnt7ik 10003328 10003144 2024-12-18T11:41:03Z Saioa Munduate Etxeberria 168989 10003328 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik:[[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] {| class="wikitable mw-collapsible" |'''Izena''' |'''Udalerria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |70 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |Aguilar de Codés |94 |- |[[Aiegi]] |Ayegui |1737 |- |[[Aizkoa]] |Valle de Yerri |80 |- |[[Allo]] |Allo |1019 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |2779 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache |77 |- |[[Aras]] |Aras |184 |- |[[Arellano]] |Arellano |184 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Guirguillano |14 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |1078 |- |[[Artazu]] |Artazu |118 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Guesálaz |17 |- |[[Azagra]] |Azagra |3801 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |37 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |295 |- |[[Biguria]] |Guesálaz |6 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |102 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |1081 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |639 |- |[[Desoio]] |Desojo |83 |- |[[Ekala]] |Améscoa Baja |42 |- |[[El Busto]] |El Busto |70 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |119 |- |[[Etayo]] |Etayo |73 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Guirguillano |32 |- |[[Eulate]] |Eulate |315 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |73 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Abárzuza |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Guesálaz |10 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro |118 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |116 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Etayo |6 |- |[[Legaria]] |Legaria |106 |- |[[Lerin]] |Lerín |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |263 |- |[[Lizarra]] |Estella |13 695 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |4760 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |51 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |3616 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |135 |- |[[Mues]] |Mues |75 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Aberin |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |346 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Valle de Yerri |3 |- |[[Muzki]] |Guesálaz |9 |- |[[Nazar]] |Nazar |45 |- |[[Oko]] |Oco |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |52 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |944 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |43 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |6216 |- |[[Santsol]] |Sansol |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |135 |- |[[Viana]] |Viana |4084 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |130 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |1125 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui |491 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |104 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko ondareen mapa.png|thumb|Lizarrako merindadeko ondare arkeologikoak]] Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] mngzkl8pimhgtquqf9bjcmo42lgxej4 10003333 10003328 2024-12-18T11:42:38Z Saioa Munduate Etxeberria 168989 10003333 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Navarra - Mapa merindades Estella.svg|thumb|eskuinera|Lizarrerriaren kokapena, Nafarroa Garaian.]] '''Lizarrako merindadea''' [[Nafarroa Garai|Nafarroa Garaiko]] mendebaldeko eskualdea da. '''Estellerria''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Onomastikaren Datutegia - EODA - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=bilaketaPortada&Itemid=472&lang=eu/bilatu.asp|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>edo Lizarrerria (gaztelaniaz ''Tierra Estella'') izenez ere ezaguna. Merindadeko herriburua [[Lizarra]] da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: [[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]], [[Azagra]], [[Mendabia]], [[Andosilla]], [[Aiegi]] eta [[Lerin]]. Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 72 [[udalerri]] eta 39 [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergo]] (horien artean handienak [[Urbasa]], [[Andimendi]] eta [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] mendiguneak daude). Estellerriko biztanleak 60.926 ziren 2010ean. Honako haran edo ibarretan daude banatuta 72 udalerriak: [[Deierri]], Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, [[Berrotza|Berrotza ibarra]] eta [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]. == Geografia fisikoa == === Egoera === Lizarrako merindadea Nafarroako Foru Erkidegoaren mendebaldean kokatzen da, Nafarroa Erdiaren iparraldeko eta Nafarroako Erriberaren hegoaldeko eskualde geografikoen zati bat hartuz. Iparraldean Iruñeko merindadearekin egiten du muga, ekialdean Iruñeko eta [[Erriberako merindadea|Erriberako merindadeekin]], hegoaldean [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxarekin]] eta mendebaldean Arabako Mendialdearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia Navarra|url=https://enciclopedianavarra.net/|aldizkaria=enciclopedianavarra.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Hidrologia === [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Hidrologia.png|thumb|343x343px|Lizarrako Merindadeko Hidrologia]] Merindadea [[Urbasa]] eta [[Andimendi|Andia]] mendilerroetatik [[Ebro|Ebroko]] eta [[Ega]] beheko ibaiertzetaraino hedatzen da, Lizarratik bertatik igaroz. Ega ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Lizarraraino, eta handik San Adrianen hegoaldean dagoen Ebroraino. San Adrian ibaiak eta haren ibaiadarrek drainatzen dute lurraldearen zatirik handiena. Garrantzi txikiagoko beste ibai batzuk Ebrora doaz zuzenean, eta ipar-ekialdea bakarrik da Argaren arro hidrografikoa. Esan beharra dago, Ega ibaiak hainbat ibaiadar dituela: [[Izki (erreka)|Izki,]] [[Istora]], [[Galbarra (ibaia)|Galbarra]], [[Ubaria]], [[Sardegi]], [[Zelaieta (ibaia)|Zelaieta]], [[Urederra]] eta [[Irantzu (ibaia)|Irantzu]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ega|hizkuntza=eu|data=2024-11-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ega|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Ibaiadar horietatik Urederra, Irantzu eta Galbarra soilik topatzen dira lizarrako merindadean. Urderra oso garrantzitsua da lizarrako merindadean, ikaragarrizko turismoa ekartzen baitu bertara. === Erliebea eta geologia === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko mahastiak.png|thumb|232x232px|Lizarrako merindadeko mahastiak]] Merindadeak bi unitate geomorfologiko handi ditu: Kantabriako mendilerroak eta haranak, iparraldean eta ipar-mendebaldean, eta Ebroko sakonunea, hegoaldean. Lehenengoak mendebaldetik ekialdera daude, eta hauek dira: Urbasa eta Andia mendilerroak, bertan baitago garaiera-kota handiena (San Donato edo Beriain, 1493 m-rekin). Zati hau faila meridianoez eta tolesduraz osatutako sinklinal perfektu batek osatzen du: Ameskoabarrena korridorearen bidez Urbasatik bereizten den Lokiz antiklinal erdiestaliak (1256 m)  eta Kodes (1414 m), Lapoblación (1243 m) eta Kantabria (1255 m) mendilerroen hegoaldean dagoen faila tolesdurak. Guztietan ugari dira kareharri kretazikoak edo eozenikoak, eta horregatik, modelatze karstiko garrantzitsua eskaintzen dute. Ebroko sakonune Oligozenokoa eta Miozenokoa sedimentu lakar eta kontinentalek osatzen dute, detritikoek (konglomeratuak, hareharriak eta buztin gorri-ozpinduak edo horixkak) eta beste ebaporitikoek (gatzak eta igeltsuak). Material horiek higadurak tolestu eta modelatu zituzten aldapa, muino, sinklinal zintzilikatu eta haran antiklinaletan, Nafarroa Erdikoak eta Erriberako iparraldekoak, eta horren ondorioz, mendilerro txikiez (Aguilar harana, La Berrueza, Valdega, Val de Mañeru, Montejurrako mendi hegoaldea, Viana-Los Arcos mendilerro txikia) eta lautada labarrez inguratutako sakonuneak sortu ziren. Garrantzi morfologikoa duten beste elementu batzuk Lizarra, Alloz eta Jaitz hodi barneko kubetak sortzen dituzten diapiroak eta Egaren ertzak eta Ebroren ezkerraldea zedarritzen dituzten alubioi-mendiak dira. === Klima === Merindadearen iparraldean [[Klima ozeaniko|klima ozeanikoa]] dago, eta hegoaldean [[Klima mediterraneo-kontinental|klima mediterraneo-kontinentala]]. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C-koa da batez besteko tenperatura. Iparraldean hosto txikiko [[Haritz|hariztiak]] eta [[Pago|pagadiak]] dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean [[Arte (zuhaitza)|arteak]] eta [[Abaritz|abaritzak]]. === Flora eta fauna === Merindadeko flora zonaren arabera aldatzen da. Iparraldeko eta ipar-mendebaldeko mendilerroetan eta Atlantikoko probintzietako mendi-loteetan pagoak, hosto txikiko haritzak eta erkametzak topatzen dira. Gainontzekoan karraskalak, artadiak eta uztondoak topatzen dira. [[Fitxategi:Sierra de Codes con el monte Ioar en Navarra 07.jpg|thumb|167x167px|Kodes mendilerroan dagoen Ioar mendia]] === Mendiak === [[Fitxategi:Ubaba- Balcon de Pilatos - Urbasa - 17.jpg|thumb|171x171px|Urbasa mendilerroa]] Lizarrako merindadeko mendilerro adierazgarrienak Kodeseko mendilerroa, Urbasako mendilerroa, Andimendi eta [[Lokiz mendilerroa|Lokizeko mendilerroak]] dira. Urbasa eta Andimendi merindadeko iparraldean kokatzen dira eta beraien inguruan 20.000 hektareako parke naturala dago. [[Kodesko mendilerroa|Kodesko mendilerroan]] [[Joar]] (1421m) izena duen mendi bat kokatzen da. Lokizeko mendilerroa mendebaldetik ekialdera joaten den 22km-ko mendilerroa da. Mendilerro horretan trufa beltz basatiak aurki daitezke. Mendilerro horietaz gain, [[Montejurra]] (1.046 m) mendia kokatzen da Lizarrako merindadean. Mendiaren tontorretik merindade osoa eta Urbasa, Lokiz eta Andiamendi ikus daitezke. Montejurran bertan Karlistadetako borroka ugari izan ziren. === Udalerriak === Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta [[2011|2014]]ko biztanleen kopurua agertzen delarik:[[Fitxategi:Merindad de Estella-Mapa municipal.svg|225px|thumb|Eskualdeko udalerriak motaren arabera.]] {| class="wikitable mw-collapsible" |'''Izena''' |'''Udalerria''' |'''Biztanlereria (2014)''' |- |[[Abaigar]] |Abáigar |98 |- |[[Abartzuza]] |Abárzuza |535 |- |[[Aberin]] |Aberin |70 |- |[[Aguilar Kodes|Aguilar de Kodes]] |Aguilar de Codés |94 |- |[[Aiegi]] |Ayegui |1737 |- |[[Aizkoa]] |Valle de Yerri |80 |- |[[Allo]] |Allo |1019 |- |[[Andosilla]] |Andosilla |2779 |- |[[Aranaratxe|Aranatxe]] |Aranarache |77 |- |[[Aras]] |Aras |184 |- |[[Arellano]] |Arellano |184 |- |[[Argiñarizibar|Arguiñariz]] |Guirguillano |14 |- |[[Armañantzas]] |Armañanzas |61 |- |[[Arroitz|Arroniz]] |Arróniz |1078 |- |[[Artazu]] |Artazu |118 |- |[[Arzotz|Arzoz]] |Guesálaz |17 |- |[[Azagra]] |Azagra |3801 |- |[[Azuelo]] |Azuelo |37 |- |[[Barbarin]] |Barbarin |63 |- |[[Bargota]] |Bargota |295 |- |[[Biguria]] |Guesálaz |6 |- |[[Cabredo]] |Cabredo |102 |- |[[Cárcar]] |Cárcar |1081 |- |[[Deikaztelu]] |Dicastillo |639 |- |[[Desoio]] |Desojo |83 |- |[[Ekala]] |Améscoa Baja |42 |- |[[El Busto]] |El Busto |70 |- |[[Esprontzeda]] |Espronceda |119 |- |[[Etayo]] |Etayo |73 |- |[[Etxarren (Girgillao)]] |Guirguillano |32 |- |[[Eulate]] |Eulate |315 |- |[[Genevilla|GeneHiribildua]] |GeneHiribildua |73 |- |[[Irantzu|Iranzu]] |Abárzuza |10 |- |[[Irurozki|Irujo]] |Guesálaz |10 |- |[[Jaitz]] |Salinas de Oro |118 |- |[[Larraona udalerria|Larraona]] |Larraona |116 |- |[[Lazagurria]] |Lazagurría |204 |- |[[Leartza|Learza]] |Etayo |6 |- |[[Legaria]] |Legaria |106 |- |[[Lerin]] |Lerín |1706 |- |[[Lezaun]] |Lezáun |263 |- |[[Lizarra]] |Estella |13 695 |- |[[Lodosa]] |Lodosa |4760 |- |[[Los Arcos]] |Los Arcos |1167 |- |[[Lukin]] |Luquin |138 |- |[[Mañeru]] |Mañeru |436 |- |[[Marañón|Marañon]] |Marañón |51 |- |[[Mendabia]] |Mendavia |3616 |- |[[Mirafuentes]] |Mirafuentes |54 |- |[[Morentin]] |Morentin |135 |- |[[Mues]] |Mues |75 |- |[[Muniáin de la Solana]] |Aberin |304 |- |[[Murieta]] |Murieta |346 |- |[[Muruzabal|Muru]] |Valle de Yerri |3 |- |[[Muzki]] |Guesálaz |9 |- |[[Nazar]] |Nazar |45 |- |[[Oko]] |Oco |66 |- |[[Olexoa]] |Olejua |52 |- |[[Oteitza (udalerria)|Oteiza]] |Oteiza |944 |- |[[Piedramillera]] |Piedramillera |43 |- |[[San Adrián (Nafarroa)|San Adrián]] |San Adrián |6216 |- |[[Santsol]] |Sansol |104 |- |[[Sartaguda]] |Sartaguda |1317 |- |[[Sesma]] |Sesma |1201 |- |[[Sorlada]] |Sorlada |71 |- |[[Torralba del Río|Torralba del Rio]] |Torralba del Río |99 |- |[[Torres del Río]] |Torres del Río |135 |- |[[Viana]] |Viana |4084 |- |[[Villamayor de Monjardín]] |Hiribilduamayor de Monjardín |130 |- |[[Villatuerta]] |Villatuerta |1125 |- |[[Zirauki]] |Cirauqui |491 |- |[[Zuñiga]] |Zúñiga |104 |} == Historia == === Merindadearen sorrera === [[Fitxategi:Navarra-merindades y municipios.svg|thumb|Nafarroako Merindadeak]] Merindadeen sorrera XIII. mendean izan zen [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Teobaldo II.a]]<nowiki/>ren erregealdian (1253-1270), [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren lurraldea Merindadeko lau eskualdeetan banatu zen: Mendialdea edo [[Iruñea]], [[Zangozako merindadea|Zangoza,]] Lizarraldea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] edo Tutera. 1407an, Nafarroako [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>ren erregealdian, [[Erriberriko merindadea]] sortu zen. Merindade bakoitza Merino batek gobernatzen zuen. Merinoak bere eremuko gatazkak konpontzeaz eta gaur egun epaile bati dagozkion funtzioak betetzeaz arduratzen zen. Benetako jabetzak ere administratzen zituen, eta lan militar batzuk ere egin zituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Merindades|hizkuntza=es|data=2011-07-19|url=https://pueblosdenavarra.wordpress.com/las-merindades/|aldizkaria=Pueblos, valles y lugares de Navarra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Historiaurrea === Lehen gizakiaren aztarnategiak aurkitu dira Lizarrako merindadean hainbat kokalekuetan. Eremu horietako ekonomiak, hasieran, ehizan eta bilketan oinarritu ziren, eta, pixkanaka, ekoizpen-jardueretarantz jo zuten. [[Neolitoa|Neolitoak]] eta [[Brontze Aroa]]<nowiki/>k aurrera egin ahala, [[silex-tailerrak]] eta hiri berriak ezartzen hasi ziren, arkitektura aztarna eta zeramika apaingarria ezaugarri zituztenak. Gero, [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]], zenbait aztarnategik bizimodu sedentarioago eta defentsiboago baten aztarnak erakutsi zituzten. Arkeologiari dagokionez, 50 gune baino gehiago aurkitu dituzte, harrizko tresnen, zeramika zatien eta hileta hondakinen artean. Azkenik, aipatu behar da inguru horretan ez dagoela trikuharririk, eta hori ez da ohikoa garai horretarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=David Hernández|abizena=Sánchez|izenburua=Acercamiento a través de un análisis espacial al poblamiento de la Edad del Bronce Final y la Edad del Hierro en el sector sudoccidental de la Submeseta Norte|orrialdeak=157–172|hizkuntza=es|data=2010-03-01|url=https://revistas.usal.es/uno/index.php/1989-9289/article/view/24502|aldizkaria=El Futuro del Pasado|zenbakia=1|issn=1989-9289|doi=10.14201/fdp.24502|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Antzinaroa === Antzin aroan, Lizarrako Merindadea hainbat kulturaren egoitza izan zen, besteak beste, [[Erromatar Inperioa|erromatar]]<nowiki/>rarena, eta aztarna utzi zuten inguruko arkitekturan eta azpiegituretan. [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, eskualdeak [[germaniar inbasioa]]<nowiki/>k jasan zituen, eta horrek indarkeria eta ezegonkortasun aldi bat eragin zuen. [[Burdin Aroa|Burdin Aroan]] eta [[Goi Erdi Aroa]]<nowiki/>n, euskaldunek inbasio [[bisigodo]]<nowiki/>ei aurre egin zieten, euren nortasun propioa garatu zuten eta [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren historia goiztiarrean paper garrantzitsua jokatu zuten.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Javier Hermoso de Mendoza - Tierra Estella y Ciudad de Estella, Navarra|hizkuntza=en|url=https://www.sasua.net/estella/articulo.asp?f=tierraestella&n=Origen%20de%20Estella%20I|aldizkaria=www.sasua.net|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Erdi aroa === [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Lizarra [[Nafarroako Erresuma]]<nowiki/>ren parte zen eta nafar errege-erreginen eragin handia izan zuen. Aldi horretan, eskualdeak gatazka militarrak ikusi zituen, hala nola [[Musulmanen konkistak|musulman]]<nowiki/>en aurkako borrokak eta [[Feudalismo|feudalismoa]]<nowiki/>ren sendotzea. [[Lizarra]] merkataritza eta administrazio gune garrantzitsu bihurtu zen, eta haren garrantziaren lekuko dira elizak, monasterioak eta gazteluak. Gainera[[Erresuma kristaua|, erresuma kristauen]] eta musulmanen arteko tentsio gune izan zen eskualdea, eta horrek eskualdeko [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] historia markatu zuen. [[Fitxategi:Deioko gaztelua airetik 02.jpg|thumb|Deioko Gaztelua]] VIII. mendearen lehen erdian, musulmanek bisigodoak ordezkatu zituzten [[Iruñea|Iruñeko]] administrazioan, nahiz eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko zenbait gune independente mantendu. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a]]<nowiki/>ren kroniken arabera, [[Araba]]<nowiki/>ko, [[Bizkaia|Bizkai]]<nowiki/>ko, [[Deioko gaztelua|Deioko]] eta Belusako lurraldeek lehengo biztanleek gobernatzen jarraitu zuten. Lurralde hauek "[[teofrontera]]" edo [[erresuma kristaua]] eta musulmana banatzen zituen eta [[Codes mendilerroa|Codes]], [[Montejurra|Montejura]] eta [[Monjardingo mendilerroa|Monjardin]] mendilerroekin muga egiten zuen muga erlijiosoa osatzen zuten. 859an, [[Deioko gaztelua|Deioko]] lurrak [[Banukasitarrak|Banucasi]] familiaren kontrolpean geratu ziren. Hala ere, 909. urtean, [[Antso III.a Gartzeitz|Antso Gartzes I.]]<nowiki/>ak Monhardineko gotorleku musulmana konkistatu eta Nafarroako monarkia sendotu zuen. Gotorleku estrategiko bihurtu zen [[Deioko gaztelua|Deio,]] [[Marañón|Marañon]]<nowiki/>en, [[Punicastro]]<nowiki/>n eta [[Dicastillo|Di Castillo]]<nowiki/>n defentsarako gazteluak zituen, eta handik botatzen zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] musulmanen aurkako erasoak. XI. mendean, Lizarra merindadeari izena ematen dion hirigunea sortu zuten, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumak]] [[Gaztela eta Aragoi|Gaztela eta Aragoiren]] aurrean zuen posizioa indartzeko. Bere [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] merkataritza eta komunitate ezberdinen arteko elkarbizitza sustatu zituen.<ref name=":0" /> === Aro modernoa === Garai honetan, aldaketa politiko handiak izan zituen eskualdeak. Lizarrako merindadea osatzen zuen lurralde handiaren lehen urritzea [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]]<nowiki/>k [[Erriberriko merindadea]] sortu zuenean gertatu zen (1407), eta haren mende geratu ziren [[Iruñerriko Ibai Parkea|Argaren]] erriberan dauden gure merindadeko herriak ([[Andion]], [[Larraga]], [[Berbintzana|Berbinzana]], [[Miranda Arga]], [[Faltzes|Faltzes,]] [[Funes|Funes,]] [[Milagro|Milagro eta]] [[Artaxoa]]). Bigarren murrizketa handia Gaztelak (1461) [[Kantabria]] eta [[Ebro]] mendilerroaren arteko lurraldea hartu zuenean gertatu zen, Arabari ([[Arabako Errioxa|Arabako Errioxa)]] eta Errioxari (San Vicente de la Sonsierra) esleituz.<ref name=":0" /> === Aro Garaikidea === [aldatu | aldatu iturburu kodea] Lizarraldeak [[Karlistaldi|gerra karlistetan]] paper handia izan zuen. Lizarrak garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen karlistentzat. [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Lizarra hiria karlistaren hiriburutzat hartu zuen, foru-erakundeekin eta administrazio moderno baten hastapenekin. [[Fitxategi:Enrique estevan y vicente-carga de lacar 1886.jpg|thumb|Lakarreko Batailoa]] 1873an karlisten armada eta administrazioa Lizarran sendotu ziren, eta tokiko ekonomia, hezkuntza eta industria sustatzeko egitasmoak garatu zituzten. Prentsa karlistaren egoitzetako bat ere Lizarran kokatu zen. Lizarraldean hainbat guda egon ziren: [[Abartzutza edo Montemuroko borrokaldia]], [[Montejurrako borrokaldia]], [[Mañeruko borrokaldia,]] [[Lakarreko borrokaldia]] eta Lizarrako azken defentsa. Gerraren amaiera gertu zela, Lizarrak azken erresistentzia guneetako bat izaten jarraitu zuen. Otsailaren 19an, Lizarran [[Karlismo|karlisten]] azken erresistentziak porrot egin zuen, eta liberalek hiria hartu zuten. Hori gerraren amaieraren seinale argia izan zen. Ondorioz, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos VII.a]]<nowiki/>k, Frantziara egin zuen ihes.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karlismoa eta Karlista Gudak - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/karlismoa-eta-karlista-gudak/ar-48390-134060/#134068|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[1936ko uztaileko altxamendua]] lehertu zenean, Lizarra [[bando nazionalaren]] menpe egon zen hasieratik. Berehala, [[Arapiles Mendi Batailoi]]<nowiki/>ko hiru konpainiek eta borondatezko indarrek osatutako zutabe bat osatu zen, [[Cayuela teniente koronelaren]] aginduetara [[Gipuzkoako historia|Gipuzkoa]] [[Altsasu|Altsasutik]] okupatzera abiatu zena. [[Fortunato Agirre|Fortunato Aguirre]] alkate [[abertzalea]], altxamenduaren lehen egunetik kartzelan zegoena, irailaren 29an hil zuten, eta artzain batek aurkitu zuen, hilerriko hormaren oinean, garondoan bi tiro emanda. [[Fortunato Agirre|Agirrek]] behin eta berriz salatu zuen [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko monasterio]]<nowiki/>ko hormen atzean prestatzen ari ziren errepublikaren aurkako konplota.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Estella - Lizarra - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/estella-lizarra/ar-48344-30293/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Demografia == Lizarrako merindadeak 59.651 biztanle zituen 2022an. 2003tik (58.272 biztanle) aurrera merindadeko biztanleriak gorakada izan zuen 2011 urtera arte. 2011tik aurrera, krisiaren ondorioz, biztanleriak beherakada bat izan zuen, baina 2019tik aurrera biztanleria goraka joaten joera hartu zuen berriz. 2022an [[Biztanleriaren dentsitate|biztanleria dentsitatea]] 36koa zen. [[Fitxategi:Lizarrako_merindadeko_biztanleriaren_bilakaera.png|thumb]] Biztanleriaren %62,6a 15-64 urte bitarteko pertsonek osatzen dute, %13,5a 15 urtetik beheragokoek eta %23,9a 64 urtetik goragokoek. Horrez gain, 2022an biztanleriaren bataz besteko adina 46 urtekoa zen. Biztanleriaren bataz besteko adina handituz joan da urteen poderioz, 2003an 44,1 urtekoa baitzen. Maskulinitate indizea aztertuz gero ikus daiteke 2022an 102,9koa zela. 2021ean [[Jaiotza-tasa|jaiotze-tasa]] 7,8koa zen, [[heriotza-tasa]] 11,7koa eta [[ezkontza-tasa]] 2,9koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Subtema estadísticas - Nastat|hizkuntza=eu-ES|url=https://nastat.navarra.es/eu/subtema/-/tag/poblacion|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ekonomia == Lizarraldeko merindadearen ekonomia hurrengo sektoreetan antolatzen da: lehenik, %46,9a [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>etan oinarritzen da; bigarrenik, %26,2 zerbitzuetan; hirugarrenik, 13,70 [[industria]] eta [[Energia|energian]] eta azkenik, %13,2 eraikuntzan. [[Enpresa|Enpres]]<nowiki/>ei dagokionez, 3434 enpresa daude osotara Lizarrako merindadean eta enpresen %58 autonomoak dira. Bestetik, 2014tik %4 handitu da enpresen kopurua. Enpresak sektoreen arabera multzokatzean, argi ikusten da zerbitzuen sektorea dela nagusi, eta [[merkataritza]] nabarmentzen da besteen gainetik. === Lehenengo sektorea === Lehenengo sektoreari dagokionez, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko azalera honela banatzen da ehunekotan:% 49 baso-lurra,% 39 laborantzarako lurrak,% 6 belardiak eta larreak eta% 6 beste azalera batzuk. Zereala da nekazaritzaren oinarria, zehazki zerealak ereindako lurraren barrutiaren %72 hartzen du. Bestalde, 2014tik 2020ra bitartean, olibadiak nabarmen egin du gora, mahastiak gutxitu egin dira eta fruta-arbolen azalera pixka bat handitu egin da. [[Abeltzaintza|Abeltzaintzar]]<nowiki/>en ekoizpenari dagokionez, behera egin du nabarmen 2000. urtetik 2020. urtera. === Bigarren sektorea === [[Bigarren sektore|Bigarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 470 enpresa industrial daude, gehiengoa eraikuntzan aritzen diren enpresak dira, zehazki 453 dira eta zonaldeko produktu ekonomiko osoaren %13,2. Hala ere, 2014tik 2020ra, industria sektoreak %10eko murrizketa izan zuen bere enpresetan, eta eraikuntzak are jaitsiera nabarmenagoa izan zuen %17ko jaitsierarekin. Lizarrako Merindadeko industria nagusiak hurrengoak dira: Nekazaritzako elikagaien, papergintzaren eta kartoiaren, metalurgiaren, enbalajearen eta plastikoaren industriak. === Hirugarren sektorea === [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektorea]]<nowiki/>ri dagokionez, 2014tik2020ra etengabe hazteko joera erakutsi du zerbitzuen industriako enpresen kopuruak. Hala ere, negozio bolumena izugarri jaitsi da, eta enpresek %4 galdu zuten 2014 eta 2020 urteen artean. Eremuko 1.000 biztanleko merkataritza-enpresen batez besteko dentsitatea % 8,22 da, baina kopuru hori aldatu egiten da zonaldearen arabera. Esate baterako, [[Lizarra]]<nowiki/>n % 13,87ko dentsitatea du, eta [[Deierri]]<nowiki/>ko haranean, berriz, % 1,28koa. 2022an eskualdeko 68 herrietatik 28k ez dute inolako merkataritzarik . Fenomeno horrek lotura estua du biztanleriaren zahartzearekin eta belaunaldien arteko berritze ezarekin; faktore horiek mugatzen dute landa eremuen bizitasun ekonomikoa. Gainera, denda handien lehiakortasunak eta kontsumitzaileen ohituren aldaketek erronka gehigarriak sortzen dizkiote tokiko merkataritzari. Bestalde, [[turismoaren industria]]<nowiki/>k bizitasun esanguratsua erakutsi du azken urteetan. 2013tik 2019ra, ostatu turistikorako gaitasuna %50 handitu zen, eta eskuragarri zeuden plazak %30 handitu ziren. Hazkunde horrek [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko turismo sektoreko eragile garrantzitsu bihurtu du eremua: [[Autonomia erkidego|erkidego]] osoko hotelen %19 eta plazen %38 hartzen ditu.<ref>https://www.desarrollotierraestella.com/wp-content/uploads/2023/03/resumen-diagnostico.pdf</ref> === Lan merkatua === 2024an, Lizarrako merindadeko jarduera-tasa % 12,97ra iritsi zen lehen hiruhilekoan, eta igoera nabarmena izan zuen 2020ko aldi berarekin alderatuta, orduan % 7,82an baitzegoen. [[Langabezia]]<nowiki/>ri dagokionez, 2020an tasa %8,4koa zen, 2014an baino %22 gutxiago, orduan %10,8 baitzegoen.<ref>https://nastat.navarra.es/es/subtema/-/tag/mercado-laboral</ref> == Politika: == * '''Banaketa administratiboa:''' Eskualdeko udalerri gehienak [[Montejurra|Montejurrako]] Mankomunitatean biltzen dira. Udalaz gaindiko erakundea da, eta honako zerbitzu hauek kudeatzen ditu: [[Hiri hondakin solidoak|hiri-hondakin solidoen]] bilketa eta tratamendua, uraren kudeaketa eta [[Tratamendu|tratamendua]], garapen ekonomikoa sustatzea, garapen turistikoa sustatzea, eta etxebizitzak birgaitzeko bulegoa. [[Lizarrako barruti judiziala|Lizarrako Barruti Judiziala]] Nafarroako jurisdikzio-dibisioetako bat da, eta eremu horretako udalerriak biltzen ditu. Herri hauek dira horren barruan sartzen direnak: [[Lizarra]], [[Allo]], [[Armañantzas|Armañantzak]], [[Azuelo]], [[Barindano|Barindanoa]], [[Beire]], [[Berbintzana]],[[Deikaztelu]], [[Larraga]], [[Elizagorria|Lezagurria]], Lohia, [[Los Arcos]], [[Mañeru]], [[Murieta]], [[Erriberri]], [[Oteitza (udalerria)|Oteiza]], [[Azkoien|Peralta]], [[Viana]], Villasana. Banaketa horrek funtzio judizialak eta administratiboak ditu, eta funtsezkoa da inguru horretako justiziaren funtzionamendurako. * '''[[Hauteskunde|Hauteskunde autonomikoak]]''' Hauteskunde autonomikoetan [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]<nowiki/>ko beste merindade batzuetan bezala Lizarrako merindadean ere [[2023ko hauteskunde]]<nowiki/>etan [[UPN]] partidu politikoa gailendu zen 10.318 botorekin. Horren jarraian, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]] geratu zen %25,05ko portzentai batekin. Hori ez ezik, [[EH Bildu|EH bilduk]] %13,07ko portzentai batean geratu zen.   * '''2023ko udal hauteskundeak:''' Maiatzaren 28ko Lizarraldeko udal hauteskundeetan, alderdi independenteen hautagaitzak izan ziren nagusi, eta alderdi politiko batzuk udalerri handienei begira zuden. Lizarran, Merindadeko buruan, zazpi zerrenda aurkeztu ziren, horien artean Carlos Jimenez hautagai duen Alderdi Popularra, [[UPN]]<nowiki/>ko figura historikoetan sartu zena, Begoña Ganuza alkate ohia kasu. [[Jorge Crespo]] eta Magdalena Hernandez [[PSN]]<nowiki/>tik kanporatuak buru zituen Lizarrako zerrenda berria ere nabarmendu behar da. PSNk Fran Moleon jarri zen buru, eta zentsura-mozioaren ondoren geratu zen taldeak jarraitu zuen. [[Zurekin Lizarra]], [[Podemos]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezkerra Batua]] eta Batzarre biltzen zituena, indartuta zegoen. [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]], Mikel Kolomorekin, Koldo Leozek lortutako emaitza onak gainditu nahi izan zituen, eta [[Geroa Bai]]-k Blanca Regulez izan zuen hautagai. Lizarra Zaharreko UPNk Marta Ruiz de Aldarekin jarraitu zuen, baina zaila izan zen azken hauteskundeetako arrakasta errepikatzea. Merindadeko gainerako herrietan, alderdi handiek hautagaitzak aurkeztu zituzten herri txiki eta ertainetan, eta horietako asko elkarte independente gisa aurkezten ziren, botoa polarizatzea saihesteko. Merindadeko 29 udalerritan zerrenda bakarra aurkeztu zen, eta horrek bermatu zuen alkatetza hautagaitza bakarrarentzat izango zela. Udalerri horien artean daude, besteak beste, [[Abaigar]], [[Abartzuza]], [[Zirauki]], [[Eulate]], Goñi, [[Mañeru]], [[Mendaza]], Murieta eta [[Gatzaga|Urrezko Gatzaga]]. '''Bi hautagai izan zituzten herriak:''' Lizarraldeko udal hauteskundeen testuinguruan, egoera berezia aurkeztu zen 16 herritan, hurrengo [[Alkate|alkatea]] aukeratzerako momentuan kargua betetzeko 2 zerrenda soilik aurkeztu baitziren. Fenomeno hori gertatu zen hauteskunde-lehia bi aukera politikoren arteko liskar zuzen batera mugatu zenean, eta horrek esan nahi du ez zirela bi hautagaitza baino gehiago egon. Lizarraldeko herri horietan, hautesleek bi proposamenen artean aukeratu behar izan zuten, eta horrek hainbat ondorio izan zituen: Lehia orekatuagoa: Bi aukera baino ez zeudenez, boto emaileak erabaki egoera argiago batean aurkitu ziren, zerrenda gehiago dituzten udalerrietan gertatzen den hautagai zerrenden sakabanaketarik gabe. Horrek [[hauteskunde kanpaina]] bat sortu zuen, bi aukeren arteko zuzeneko konfrontazioan oinarritua. [[Polarizazio (uhinak)|Polarizazio]] posiblea: Herri txikietan, non komunitateak estuagoak diren eta pertsonek elkar ondo ezagutzen duten, kanpainak pertsonalagoak bihurtu ziren, eta horrek hautagaien arteko polarizazio handiagoa ekarri zuen. Hautesleek zerrenda bakoitzak bere udalerrirako zituen proiektu edo ikuspegien artean erabaki behar zuten. Gobernagarritasunean duen eragina: Bi zerrenda bakarrik egoteak erraztu egin zuen gehiengo bat osatzea, aukera irabazle argi batera mugatu baitzen hautaketa. Hala ere, botoen aldea oso estua izan bazen, tokiko gobernagarritasunean tentsioak edo zailtasunak sortu ziren. [[Parte-hartze politiko|Parte-hartzearen]] garrantzia: Bi aukera bakarrik aurkeztu zirenez, boto bakoitza erabakigarriagoa izan zen, eta, ondorioz, hauteskundeetako parte-hartzea erabakigarria izan zen. Parte-hartzeak gora egiteak hautagai bati edo besteari mesede egin ziezaiokeen, eta parte hartze txikiak, berriz, hautesleen desinteresa edo desengainua eragin zuen eskura zeuden aukerekin. Aipatutako herri espezifikoei dagokienez (Allín, Ancín, Los Arcos, Cabredo, Desojo, Espronceda, Genevilla, Igúzquiza, Lazagurría, Luquin, Morentin, Nazar, Oteiza, Piedramillera, Torralba del Río, Torres del Río, Villatuerta eta Yerri), hauteskunde dinamika honetan parte hartu zuten guztiek, bi zerrendekin. Hauteskundeen emaitza tokiko faktoreen araberakoa izan zen, hala nola historia politikoa, hautagaien arteko harremana, zerrenda bakoitzaren proposamenak eta hautesleen mobilizazioa. Fenomeno hori ez zen Lizarraldean bakarrik gertatu, baina landa-eremu batzuetan joera bat islatu zuen, eta, batzuetan, biztanle kopuru mugatuak eta proposamen politiko gehiagoren faltak aukeratzeko aukerak murriztu zituzten. '''3 eta 4 zerrendatarako [[hautestontziak]]:''' Lizarraldeko zortzi udalerrik hiru hautagaitzen artean aukeratu zuten: Aguilar de Codes, Ayegui, Guesálaz, Guirguillano, Lana, Lapoblación, Mues eta Mendavia. Mendabian, M.ª Jose Verano (PSN), alkate beteranoenetako bat, Jesus Miguel Sainzekin (UPN) eta Javier Martinezekin (Mendavia Decide) lehiatu zen. Vianan, Cambiemos Viana ez zen aurkeztu, Yolanda González (PSN), Irantzu Antoñana (EH Bildu), Aitana Duque (Geroa Bai) eta Sara Ojangurenen (UPN) arteko lehia utzita. Lerinen, lau zerrenda aurkeztu ziren: Consuelo Ochoa (PSN), Eugenia Mangado (EH Bildu), Mª Esmeralda Maso (UPN) eta Marcelino Azcoiti (Alternativa Lerin), azken hori UPNko alkate ohia. '''[[Genero (soziologia)|Generoari]] dagokionez hautagaietan:''' Lizarra Lurraldeko udal hauteskundeetan generoaren araberako ordezkaritzari dagokionez, gizonen eta emakumeen arteko txandakatze nahiko orekatua ikusi zen hautagaitzetan, nahiz eta salbuespen nabarmen batzuk egon ziren. Oro har, [[Gizon|gizonen]] eta [[Emakume|emakumeen]] parte-hartzea homogeneoa izan zen, baina udalerri batzuetan ezohiko egoerak gertatu ziren. Adibidez, [[Murieta|Murietan]], aurkeztutako zerrenda bakarreko 8 hautagaiak gizonezkoak izan ziren, eta horrek argi eta garbi erakutsi zuen ez zegoela emakumeen ordezkaritzarik herri horretan. Era berean, [[Eulate|Eulateko]] hauteskunde-elkartean, hautagaietako zazpi gizonezkoak izan ziren, eta emakume batek bakarrik bete zuen ordezko postua. Bestalde, Sansolen egoera guztiz desberdina izan zen: Melgar 4 hautagaitza emakumeek bakarrik osatu zuten, eta lau parte-hartzaileak emakumezkoak izan ziren. Kontraste horrek Lizarraldeko hauteskunde-zerrenden barruan genero-banaketan zeuden aldeak nabarmendu zituen, eta oreka orokorra eta desberdintasun-kasu nabarmenak erakutsi zituen udalerri batzuetan. '''Sei [[udalerri]] [[Alkatetza|alkatetzarik]] gabe:''' Bestalde, Lizarraldeko zenbait herritan ez zen hauteskunde zerrendarik aurkeztu, eta, ondorioz, hauteskunde [[Lege|legeak]] ezartzen zituen datetara arte itxaron behar izan zen [[udal]]-kudeaketaren ardura bere gain hartuko zuen kudeaketa batzorde bat izendatzeko, hauteskundeak berriro deitu arte. Egoera hori [[Aranaratxe|Aranaratxee]], [[Bargota]], [[Deikaztelu]], [[Legaria]], [[Etayo]] eta [[Lezaun]] udalerrietan gertatu zen, non ez zen hautagairik egon maiatzaren 28an egindako hauteskundeetarako. Herri horietan zerrendarik ez egoteak erronka posibleak islatu zituen tokiko politikan, hala nola interes falta, hauteskunde prozesuekiko mesfidantza edo erantzukizun publikoak hartzeko prest dauden pertsonak aurkitzeko zailtasunak. Bien bitartean, [[kudeaketa batzordea]], oro har [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] edo alderdien arteko akordio bidez izendatutako pertsonek osatua, udal gaiak behin-behinean administratzeaz arduratu zen, behin betiko konponbide bat eman zen arte. == Azpiegiturak == === Garraioa === * Errepideak: honako hauek dira Lizarrako merindadeko errepide nagusiak:  NA-120   NA-132   NA-132-A   NA-132-B   NA-1110   NA-7400   NA-7402   NA-7453  eta  NA-8403 . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2024-10-13|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra_Estella_Bus|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * Autobusak: Lizarrako merindadean zehar [[Lizarrerria Bus|Lizarreria Bus]] (Tierra Estella Bus) autobusa aritzen da. Autobusa zuri-gorria da eta 50.000 pertsonei ematen die zerbitzua gutxi gorabehera. Autobus zerbitzua bi lineatan banatzen da, nahiz eta biak Lizarratik igaro: batetik, hego-ekialdeko herrietara joaten dena, eta bestea hego-mendebaldeko eta iparraldeko herrietara joaten dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella - LA ESTELLESA|hizkuntza=es|url=https://laestellesa.com/es/tierra-estella|aldizkaria=laestellesa.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {| class="wikitable" |'''1 Linea''' |Oteiza |Merced |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala |} {| class="wikitable" |'''2 Linea''' |Arroniz |Villamayor |Iratxe |Rocamador |Fray Diego |Udaletxea |Inmaculada |Recoletas |Ospitala | |} * === Osasuna === [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], osasun sistema [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Lizarrako merindadean zortzi [[Osasun-etxe|osasun-zentro]] topatzen dira. Guztiek 24 orduko larrialdi zerbitzua dute, eta Lizarrako zentroak izan ezik gainontzekoek ordutegi berbera dute: astelehenetik ostiralera 8:00etatik 15:20ra. Lizarrako zentroak 8:00etatik 20:00etarako ordutegia dauka astelehenetik ostiralera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Listado de centros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/listado-de-centros?p_p_id=com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_categoryId=3668649&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_delta=10&p_r_p_resetCur=false&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_dXNMcRKUw0H9_cur=1|aldizkaria=Centros y Servicios de Salud|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Osasun-zentroez gain udalerri bakoitzak kontsultategi propioa dauka. {| class="wikitable" ! colspan="7" |Alloko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Allo |Arellano |Arroitz |Barbarin |Deikaztelu |Lerin |Lukin |} {| class="wikitable" ! colspan="14" |Antzinko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Antzin |Arbeitza |Amillao |Acedo (Mendaza) |Sorlada |Zuñiga |Eulate |Larragoa |Ameskoabarrena |Zudairi |Etaiu |Lana |Metauten |Murieta |} {| class="wikitable" ! colspan="5" |Lizarrako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lizarra |Aiegi |Iguzkitza |Gesalatz |Villamayor de Monjardín |} {| class="wikitable" ! colspan="4" |Lodosako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Lodosa |Mendabia |Sartaguda |Elizagorria |} {| class="wikitable" ! colspan="12" |Los Arcos-eko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Los Arcos |Aguilas Kodes |Armañantzas |Azuelo |Bargota |Desoio |El Busto |Esprontzeda |Mues |Santsol |Torralba |Dorreaga |} [[Fitxategi:Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Osasun Barrutiak eta Osasun zentro eta kontsultak.png|thumb|402x402px|Lizarrako Merindadeko Osasun Zerbitzuak. Udalerri bakoitzaren osasun barrutia eta Lizarrako merindadean dauden osasun etxe eta kontsulta guztiak]] {| class="wikitable" ! colspan="4" |San Adrianeko osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |San Adrian |Andosilla |Azagra |Cárcar |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Vianako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Viana |Aras |Cabredo |Genevilla |Lapoblacion |Marañón |} {| class="wikitable" ! colspan="6" |Villatuertako osasun-zentroaren barne diren udalerriak |- |Villatuerta |Abartzuza |Deierri |Lezaun |Oteitza |Jaitz |} Merindade osoan García Orgoyen ospitalea soilik topatzen da, eta Lizarran kokatzen da. === Hezkuntza === [[Fitxategi:Lizarrako merindadeko hezkuntza zentroak.png|thumb|449x449px|Lizarrako Merindadean dauden Hezkuntza Zentroak]] Eskualdeko hezkuntza [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuaren]] menpe dago. [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] gainerako eskualdeetan bezala, [[Nafarroako Gobernuko Hezkuntza kontseilaritza|Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak]] 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Azpiegitura|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. [[Eremu euskaldunak|Eremu euskalduneko]] udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeari]] jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak [[Euskara|euskaraz]] ematea; beraz, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, [[D eredua]] bakarrik eskaintzen da (erabat [[Euskara|euskaraz]], [[gaztelania]] bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, [[Nafarroako Eremu Mistoa|eremu mistoko]] udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, [[A eredua|A]] eta [[D eredua|D]] ereduak (euskararekin) eta [[G eredua]] (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroa Garaia|hizkuntza=eu|data=2024-10-11|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nafarroa_Garaia#Hezkuntza|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''D EREDUA''''' |- |'''BIGARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="8" |IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA   |CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Arroniz, Aiegi, Basbarin, DIcastillo, Iguzquiza, Lerin, Luquin, Metatuten, Morentin, Oco, Jaitz, Villamayor de Monjardin, Oteiza, Villatuerta,  Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA |Gesalatz, Deierriko beste herriak ( Allotz, , Andia,  Aritzala (Capital), Aritzaleta,  Eraul, Gorozin, Ibiriku Deierri, Iruñela, Lakar Errezu, Ugar, Urbasako Benta,  Hiriberri Deierri, Zabal,  Zurukuain, Muru, Aizkoa, Ziritzako etxeak), Abartzuza, Lezaun |- |CPEIP "LA CRUZ". ALLO |Allo |- |CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |CPEIP"SAN FAUSTO" ANCÍN |Antzin, Mirafuentes, Murieta, Etayo, Legaria, Olejua, Sorlada |- |CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga, Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblaxion, Marañon |- |CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA |Lodosa, Sartaguda, Mendabia, Lazagurria, Azagra, Andosilla, Carcar, San Adrian |- |CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA |Sesma |} {| class="wikitable" | colspan="3" |'''''A/G EREDUA''''' |- |'''BIGARRARREN HEZKUNTZA''' |'''LEHENENGO HEZKUNTZA''' |'''HERRIAK''' |- | rowspan="12" |'''IES "TIERRA ESTELLA" -  B.H.I. ESTELLA''' |'''CPEIP "REMONTIVAL" - H. L. H. I. P. ESTELLA''' |Lizarra, Abaigar, Aberin, Allin, Arellano, Aiegi, Barbarin, Etayo, Iguzquiza, Legaria, Morentin, Oco, Olejua Jaitz, Villamayor de Monjardin, Deierriko ( Arandigoien, Bearin, Lorka, Murelu) |- |'''CPEIP "ZUMADIA". ABÁRZUZA''' |Gesalatz, Deierriko beste herri guztiak, Abarzuza, Lezaun |- |'''CPEIP "LA CRUZ". ALLO''' |Allo |- |'''CPEIP "LAS AMÉSCOAS". ZUDAIRE''' |Behe Ameskoa, Aranaratxe, Eulate, Larraona |- |'''CPEIP "SAN FAUSTO". ANCÍN''' |Antzin, Mirafuentes, Murieta |- |'''CPEIP. ARRÓNIZ''' |Arroniz |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". DICASTILLO''' |Dicastillo |- |'''CPEIP "DOÑA BLANCA DE NAVARRA". LERÍN''' |Lerin |- |'''CPEIP "SANTA MARÍA". LOS ARCOS''' |Los arcos, Armañanazas, Azuelo, Desojo, El Busto, Estronceda, Lana, Mendaza, Mues, Nazar, Piedramillera, Sansol, Sorlada, Torrealba del Rio, Torres del Rio, Zuñiga |- |'''CPEIP "SAN SALVADOR". OTEIZA''' |Oteiza |- |'''CPEIP "SAN VEREMUNDO". VILLATUERTA''' |Villatuerta |- |'''CPEIP "RICARDO CAMPANO". VIANA''' |Viana, Aguilar de Codes, Aras, Bargota, Cabredo, Genevilla, Lapoblacion, Marañon |- |'''IESO. AZAGRA''' |'''CPEIP "FRANCISCO ARBELOA". AZAGRA''' |Azagra |- | rowspan="4" |'''IES “EGA” SAN ADRIAN''' |'''CPEIP "VIRGEN DE LA CERCA". ANDOSILLA''' |Andosilla |- |'''CPEIP "VIRGEN DE GRACIA". CÁRCAR''' |Caracar |- |'''CPEIP "ALFONSO X EL SABIO". SAN ADRIÁN''' |San Adrian |- |'''CPEIP "ÁNGEL MARTÍNEZ BAIGORRI". LODOSA''' |Lodosa |- | rowspan="2" |'''IES "PABLO SARASATE". LODOSA''' |'''CPEIP "NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO". SARTAGUDA''' |Sartaguda |- |'''CPEIP "VIRGEN DE NIEVAS". SESMA''' |Sesma |- |'''IESO "JOAQUÍN ROMERA".  MENDAVIA''' |'''CPEP "SAN FRANCISCO JAVIER". MENDAVIA''' |Mendavia eta Lazagurria |} <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+D.pdf/9f1d415e-2d7e-dd2f-26dd-78534c15bc8e</ref> <ref>https://www.educacion.navarra.es/documents/27590/0/DECRETO+FORAL+80-2019-MAPA+ESCOLAR+MODELO+AG.pdf/ebe766c4-ec27-87f7-9c31-3a1176d39272</ref> == Kultura == === Ondarea === Etxebizitzen nukleoa Donemiliaga mendiaren (Peñaguda) oinean dago, eta Ega ibaiak mugatzen du hegoaldetik eta mendebaldetik. Erdi Aroko populazioaren adibide garbia da, gaur egun arte hiriko alde zaharrean iraun baitu. Tradizioz, Lizarra 1090. urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak Jakako forua eta dagozkion pribilegioak eman zizkienean Lizarrako hiribilduko birpopulatzaileei. Gaur egun, hiria Nafarroako hirugarren industria-zentroa da, Iruñearen eta Tuteraren ondoren, eta eskualdeko 50.000 biztanle baino gehiagorentzat merkataritza gunea da, 300 establezimendu baino gehiagoko merkataritza zabal eta askotarikoari esker, bai eta osasun, hezkuntza, administrazio eta finantza zerbitzuei eta aisialdi zentroei esker ere, bisitariei eta bertakoei aukera ugari eskaintzen baitizkiete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobierno de Navarra / Nafarroako gobernua -|url=https://administracionelectronica.navarra.es/patrimoniocultural.internet/|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * [[Santa Klara monasterioa]] * [[Guzmango Santo Domingo monasterioa]] * [[Puyko Andre Mariaren basilika]] * Errekoleten komentua[[Fitxategi:Lizarrako merindadeko ondareen mapa.png|thumb|Lizarrako merindadeko ondare arkeologikoak|397x397px]] * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Burlata)|San Joan Bataiatzailearen eliza]] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]] * [[Ruako San Pedro eliza]] * [[Lizarrako Hilobi Santuaren eliza]] * Udaletxe zaharra * [[Alde Zaharra (Lizarra)|Lizarrako alde zaharra]] * [[Lizarrako harresiak]] * Egiatarren jauregia * [[Nafarroako erregeen jauregia|Nafarroako Erregeen Jauregia]] * [[Ruiz de Aldaren jauregia]] * [[San Kristobal jauregia edo Lizarrako Frai Diegoren etxea]] * [[Lizarrako Gaztelako atea]] * [[Santa Barbara lizarra|Santa Barbara]] * [[Vasco-Navarro trenbidearen bide berdea]] * [[Zumaque ibilbidea]] [[Fitxategi:Balbino_Garcia-Albizu_02.png|thumb|[[Balbino García de Albizu]] etnografo eta dibulgatzailea. (Arg: [[Dani Blanco]], [[Argia (aldizkaria)|Argia]],]] Merindadeak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|kultura ondare]] aberatsa dauka: * '''Erlijiosoa''': Lizarrako Merindadeko [[Parrokia (erlijioa)|parrokietako]] dokumentu funtsak aztertu dira, hemezortzi liburu nagusitan daude oinarrituta, bigarren mailakoak alde batera utzita. Liburu hauek, [[Pedro Rubio Merino|Pedro Rubio Merinok]] ezarritako dokumentu tipologiaren arabera sailkatuak daude, [[Sakramentu|sakramentuen]] aktak jasotzen dituzte ([[Bataio|bataioak]], [[Ezkontza|ezkontzak]], [[Heriotza|heriotzak]], etab.). Erregistroak "quinqué libri" deiturikoekin hasten dira, hainbat sakramentu barne, eta sakramentu bakoitzerako liburu espezializatuetarantz edo beste gai batzuekin konbinatutakoetarantz eboluzionatzen dute. Sakramentu erregistroen eboluzioa zenbait sakramentutarako liburu komunekin hasi zen eta liburu espezifikoetara pasatuz, parrokia batzuk XVII. mendean eta beste batzuk XX. mendean praktika hau inplementatu zuten. 1912an, [[bataio]] liburu berriak sartu ziren. Erregistroak Filipe II.ak Espainian ezarritako [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioko]] xedapenetan oinarritzen dira. Liburu hauek ezinbestekoak dira Aro Modernoko eta XIX. mendeko demografia aztertzeko, batez ere 1871ko [[Erregistro Zibilaren]] legearen aurretik. Erregistroek jarraitutasun kronologikoa dute gaur egunera arte biztanle gehiago dituzten parrokiei atxikiak izan direnak izan ezik, arrazoi nabariengatik, hala nola biztanleriaren murrizketa, edo [[despopulazioa]]. Desagertu diren horien dokumentuak, egun beste parrokia handiago batzuetan gorde dituzte.  Adibidez, S. Pedro de Viana, [[Santa Catalina de Cirauqui]], [[S. Pedro de Lizarra]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santua]] eta [[Santa Maria Jesus del Castillo]] Lizarran. Bolumen gehien hartzen dituzten sakramentuak hau da, data zaharrenak dituztenak  bataioak, ezkontzak eta hildakoak dira. Horregatik, dokumunetu horien edukia laburbiltzerakoan nahitaezkoa da azpimarratzea parrokia hauetako artxiboen aberastasuna eta Nafarroari buruzko eta, bereziki, Lizarrako merindadeari buruzko azterlan historikoa. Beste alde batetik, sakramentu liburuei eskainitako arreta ez da lehentasunezkoa izan eta hori begi bistakoa izan da liburu hauek ikusi direnean. Fitxategi horietan ikusten den gabezia nagusia da lokal egokirik ez dagoela, hezetasunaren dokumentazioa, intsektu-izurriteak edo sua ere babesteko. Ondare diren momentutik hauen kontserbazioa bermatu behar da, eta kondizio onak dauden artxibotegi batera eramanez. [https://www.culturanavarra.es/uploads/files/Anejo%207/APV7_11_101-112.pdf] * [[Done Mikel eliza (Lizarra)|Done Mikel eliza]], [[San Pedro Ruakoa eliza (Lizarra)|San Pedro Ruakoa]], [[Santa Maria eliza (Lizarra)|Santa Mariakoa]], [[Hilobi Santuaren eliza (Lizarra)|Hilobi Santuarena]] ([[Lizarra]]). * [[Irantzuko monasterioa]] ([[Abartzuza]]). * [[Iratxeko monasterioa]] ([[Aiegi]]). * Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza ([[Allin]]). * [[Andre Mariaren eliza (Egiarte)|Andre Mariaren eliza]] ([[Deierri]]). * [[San Andres eliza (Etaiu)]] * [[Andre Mariaren eliza (Los Arcos)]]. * [[Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río)]]. * [[Andre Mariaren eliza (Viana)]]. * '''Zibila''': * [[San Pedro Ruakoaren auzoa]], [[Alde Zaharra (Lizarra)|Alde Zaharra]], [[Nafarroako errege-erreginen jauregia (Lizarra)|Nafarroako errege-erreginen jauregia]] eta [[Zalatanbor gaztelua]] ([[Lizarra]]). * [[Etxarrengo jauregia]] ([[Girgillao]]). * [[Sartagudako dorrea]] ([[Lodosa]]). * [[Torralba del Ríoko harresia]]. * [[Deioko gaztelua]] ([[Villamayor de Monjardín]]). * [[Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada]]. * [[Zuñigako harresiak]]. * [[Alde Zaharra (Viana)]]. <mapframe width="332.323" longitude="-2.1410" latitude="42.5945" zoom="9" height="217" text="SARTU HEMEN TESTUA"> [ { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT \n?id ?idLabel (?idLabel as ?title) \n?typeLabel ?geo \n(if(BOUND(?image), \n concat(?typeLabel, '\\\\n', \n '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) \n(if(?type = wd:Q43113623, '#800000', if(?type = wd:Q66087628, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) \nWHERE \n{SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P131* wd:Q1248111;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" }, { "type": "ExternalData", "service": "page", "title": "French Way Puente la Reina - Leon.map", "stroke": "#0000CD", "stroke-width": 20 } ] </mapframe> === Euskara === [[1986]]ko [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: [[Abartzuza]], [[Deierri]], [[Lezaun]] eta [[Lizarra]] herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, [[2017]]ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: [[Abaigar]], [[Amezkoabarren]], [[Antzin]], [[Artazu]], [[Bargota]], [[Cabredo]], [[Eulate]], [[Larragoa]], [[Murieta]], [[Villatuerta]], [[Zirauki]] eta [[Zuñiga]]. Euskarak Lizarrako Merindadean izan duen bilakaerak hainbat faktoreren eragina izan du mendeetan zehar. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], euskara zen nagusi eskualdearen zati handi batean, Lizarra eta inguruak barne. Hala ere, [[Gaztelako gaztelania|gaztelaniaren]] eragina areagotu ahala, batez ere XV. eta XVI. mendeetatik aurrera, euskara amore ematen hasi zen, nahiz eta [[landa-eremuetan]] eta [[komunitate isolatuagoetan]] iraun. Lizarrako Merindadean, euskara [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte hitz egin zen, baina gaztelaniaren aurrerapenak, batez ere administrazioan, [[Hezkuntza|hezkuntzan]] eta [[komunikabideetan]], udalerri askotan pixkanaka desagertzen lagundu zuen. XX. mendean zehar, boterearen modernizazio eta zentralizazioarekin, [[euskara]] arlo oso zehatzetara mugatzen joan zen. Gaur egun, euskara berpiztu egin da, batez ere eskualde mailan hizkuntza biziberritzeko ahaleginekin. Lizarrako Merindadeko zenbait lekutan, euskara [[hiztun nagusien]] artean gordetzen da, eta, zenbait herritan, [[Eskola|eskoletan]] irakasten da, hizkuntza zaindu eta sustatzeko ahalegin gisa. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroako merindadeen zerrenda|Nafarroako merindadeak]] * [[Erribera Garaia]] * [[Lizarraldea]] * [[Vianaldea]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20070505052705/http://www.unav.es/arte/cmn/mapas/estella.html Lizarrako merindadearen mapa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lizarrako merindadea]] ddu4bz6toa65h2hm5749717xd5aybvy 0 11165 10002660 9998989 2024-12-17T18:27:21Z Xirkan 12788 10002660 wikitext text/x-wiki {{Infobox | above = Migrazioen Garaia | image = [[File:Barbaroen herri-mugimenduak.svg|300px|]] | caption = [[II. mendea|II.]] eta [[V. mendea|V.]] mendeen arteko migrazio nagusiak | header1 = | label1 = | data1 = | header2 = | label2 = Urteak | data2 = [[300]]–[[800]] | header3 = | label3 = Lekua | data3 = [[Europa]] eta [[Mediterraneoko arroa|Mediterraneoa]] | header4 = | label4 = Gertaera | data4 = Ipar-ekialdeko herriek inbaditu zuten [[Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorialdia|gainbeheran zegoen Erromatar Inperioa]] }} '''Migrazio Garaia''' ([[300]] aldean - [[800]] aldean) [[Europako historia]]ren aldi bat izan zen, eskala handiko giza-migrazioek markatu zutena.<ref name="brit">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Barbarian migrations and invasions|url=https://www.britannica.com/topic/history-of-Europe/Barbarian-migrations-and-invasions |argitaletxea=britannica.com |sartze-data=2024-12-4}}</ref> Garai hartan, ipar-ekialdeko herri batzuk, [[huno]]ak, [[godo]]ak, [[bandalo]]ak, [[bulgariar]]rak, [[alano]]ak, [[suebo]]ak, [[frisiar]]rak eta [[Frankoak|frankoak]] besteak beste, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorialdia|gainbeheran zegoen Erromatar Inperioaren]] lurretan kokatu ziren.<ref name="wh">{{Erreferentzia|egilea=van der Crabben, Jan |izenburua=Migration Age |url=https://www.worldhistory.org/Migration_Age/ |argitaletxea=World History Encyclopedia, worldhistory.org |sartze-data=2024-12-4}}</ref> Bi aldi bereizi ohi dira Migrazio Garaian. Lehenbizikoan, [[300]] eta [[500]] urteen artean, germaniar herriek mendean hartu zituzten [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]ren eskualde gehienak. Inperioaren lurretan formalki sartu ziren lehenbizikoak [[bisigodo]]ak izan ziren, hunoengandik ihesi, [[376]]an. Erromatar agintariek beren lurraldean onartu zituzten [[Danubio]] ibaiaren muga defendatzeko baldintzapean, baina handik gutxira matxinatu ziren: [[Italiar penintsula]] inbaditu zuten eta [[410]]ean Erroma bera arpilatu.<ref name="wh"/> Bigarren aldian, 500 eta [[800]] bitartean, [[eslaviar]]rak [[Erdialdeko Europa|erdialdeko]] eta [[ekialdeko Europa]]n finkatu ziren, eta bulgariarrak ekialdeko [[Balkanak|Balkanetan]]. Migrazioen Garaiaren ondoren ere gertatu ziren garrantzi handiko migrazioak, esaterako, [[bikingo]]en, [[hungariar|magyarren]], [[mairu]]en, [[Turkiar herriak|turkiarren]] eta [[mongolen inbasioak]].<ref name="wh"/> == Germaniar herriak Migrazioen Garaia baino lehen == [[Germaniar herriak]] [[Ipar itsasoa]]ren ekialdeko kostaldean eratu ziren, K.a. 1800 aldean. [[Brontze Aroa]]n, [[Eskandinavia]]ren hegoaldean hedatu ziren, eta baita egungo Alemaniaren barnealdean ere, [[Weser]] eta [[Vistula]] ibaien artean. [[K.a. II. mendea]]n, biztanleriaren hazkundeak eta klimaren okertzeak hegoalderantz bultzatu zituen, lur berrien bila.<ref name="brit"/> [[Antzinako Erroma|Erromaren]] eragin-eremura iritsi zirelarik, gatazkak piztu ziren. [[Gaio Mario]]k [[teutoi]]ak garaitu zituen [[K.a. 102]]an, eta [[zinbriar]]rak hurrengo urtean. [[K.a. 58]]an, berriz, [[Julio Zesar]]rek egin zien aurre Sundgauko guduan (hegoaldeko [[Alsazia]]). 70. urte inguruan, [[Zesar Augusto]]k [[Rhin]]en eta [[Danubio]]n ezarri zuen [[Erromatar Inperioa]]ren ''[[limes]]''-a, eta germaniarrak ibai horien beste aldean kokatu ziren.<ref name="brit"/> Baina presio demografikoak berriz ere higiarazi zituen germaniar herriak. Lehenago [[Eskandinavia]]tik atereak ziren tribu batzuk ([[godo]]ak, [[burgundiar]]rak, [[bandalo]]ak...) Vistula eta [[Oder]] ibaietatik hegoalderantz abiatu ziren [[150]]etik aitzina. Ekialdean, [[markomano]]ek Danubioko ''limes''-a gurutzatu zuten [[166]]an, Italia bera arriskuan jarriz, [[Marko Aurelio]]k atzera bultzatu zituen arte. [[213]]an, [[alaman]]ak, [[Main]]en haranean barrena, Rhineko mugaraino heldu ziren.<ref name="lur">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua= Alaman |url=https://www.euskadi.eus/web01-a2lurhiz/eu/contenidos/termino/_c00195/eu_a_1952/a1952.html |argitaletxea=Lur hiztegi entziklopedikoa, euskadi.eus |sartze-data=2024-12-2}}</ref> [[III. mendea]]ren hasieran, [[godo]]ak [[Itsaso Beltza]]ren ertzera iritsi ziren; handik abiaturik, urtea joan, urtea etorri, arpilatze espedizioak egin zituzten [[Balkanak]], [[Anatolia]] eta [[Zipre (uhartea)|Ziprera]], [[269]]an erromatarrek garaitu zituzten arte. [[258]]an, [[alaman]]ak eta [[frankoak]] Rhinen eskuineko bazterrean kokatu ziren, eta harrezkero maiz sartu ziren, bai Galian, bai Italian. Egoera hori zela eta, Inperioko hiriak gotortu behar izan zituzten, Erroma barne. Horretaz gain, [[erromatar armada]]k gero eta germaniar soldadugai gehiago errekrutatu zituen.<ref name="brit"/> == Lehenbiziko aldia == [[IV. mendea]]ren hasierarako Erromatar Inperioa nahiko ahuldurik zegoen, hainbat frontetan ari baitzen gerran: [[Sasandar Inperioa|pertsiarrekin]] [[Anatolia|Asia Txikian]] eta [[Siria (erromatar probintzia)|Sirian]]; frankoekin, alamanekin, kuadoekin eta godoekin Rhineko eta Danubioko mugetan; pirata [[saxoi]]ekin [[Mantxako kanala|Mantxako kanalean]]; [[herulo]]ekin eta godoekin Itsaso Beltzean eta [[Egeo]]ko iparraldean. Ondorioz, armadari eta babeserako antolamendu guztiari eusteak kostu handia zuen. Eta IV. mendearen bigarren zatian, beste indar bat agertu zen [[erdialdeko Asia]]tik: [[huno]]ak.<ref name="lur2">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua= Erromako aginpidearen krisia eta hondamena |url=https://www.euskadi.eus/web01-a2lurent/eu/contenidos/articulo/c1502/eu_d1502009/1502009.html |argitaletxea=Lur entziklopedia tematikoa, euskadi.eus |sartze-data=2024-12-8}}</ref> [[375]]ean, hunoek [[ostrogodo]]ei eraso zieten [[Dnieper]]ren haranean. Gertaera horrek asaldura handia eragin zuen ekialdeko germaniarren artean. Hunoek germaniar herri gehiago azpiratu ahala, [[bisigodo]]ek eta beste tribu batzuek ihes egin zuten Erromatar Inperioaren mugarantz. [[376]]an, Danubio zeharkatzeko baimena galdegin zioten [[Valente]] enperadoreari. Honek onartu zituen ibaiaren hegoaldean, baina godoek oso bizi baldintza latzak eta umiliazioak jasan zituzten. Horiek horrela, Erromaren aurka matxinatu ziren, eta [[Gerra Gotikoa (376-382)|Gerra Gotikoa]] (376-382) piztu zen.<ref>{{Erreferentzia|egilea=Gibbon, Edward |izenburua=Histoire de la décadence et de la chute de l’Empire romain, tome 5/XXVI |url=https://fr.wikisource.org/wiki/Histoire_de_la_d%C3%A9cadence_et_de_la_chute_de_l%E2%80%99Empire_romain,_traduction_Guizot,_tome_5/XXVI#chapXXVI |argitaletxea= François Guizoten itzulpena, fr.wikisource.org |sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref name="sh">{{Erreferentzia|egilea= Sivan, Hagith |izenburua=On Foederati, Hospitalitas, and the Settlement of the Goths in A.D. 418 |url=https://kuscholarworks.ku.edu/server/api/core/bitstreams/d5c54029-b620-47eb-8550-e2ac182360ac/content |argitaletxea=The American Journal of Philology, 108. liburukia, 4. zenbakia (negua, 1987), 759-772 orrialdeak, kuscholarworks.ku.edu |sartze-data=2024-12-12}}</ref> [[378]]an, erromatar armada garaitua izan zen [[Hadrianopolisko gudua|Hadrianopolisen]].<ref name="cas">{{Erreferentzia|egilea=Castillo Lozano, José Ángel |izenburua=Los godos y el Imperio romano: los mecanismos de integración «del extranjero, el otro y el extraño» en el Bajo Imperio |url=https://www.uhu.es/publicaciones/ojs/index.php/onoba/article/view/2594 |argitaletxea= Onoba. Revista de Arqueología y Antigüedad, (3), uhu.es |sartze-data=2024-12-12}}</ref> Hadrianopolisko desegigoaren ondoren, bisigodoek hitzarmen bat adostu zuten [[Teodosio I.a Handia|Teodosio I.a]] enperadorearekin, [[Dazia (antzinako eskualdea)|Dazia]]n eta [[Trazia]]n ''[[foederati]]'' izaerarekin kokatzeko. Izan ere, Erromak ez zuen ahalmenik germaniar sarkinak inperioaren lurraldetik egozteko. Beraz, beste tribu batzuk ere kokatu ziren inperioaren barnean ''foederati'' moduan. Dirua edota lurrak jasotzen zituzten eta, trukean, armada tropez hornitzen zuten. Era horretan, armada germanizatuz joan zen, eta baita inperioa bera ere.<ref name="brit"/><ref name="her">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=7 clés pour comprendre les Barbares: Des grandes invasions au baptême de Clovis |url=https://www.herodote.net/Des_grandes_invasions_au_bapteme_de_Clovis-synthese-2615-23.php |argitaletxea=herodote.net |sartze-data=2024-12-12}}</ref> [[406]]–[[407]]n, vandaloek, sueboek eta alanoek Rhin ibaia gurutzatu zuten Mainzetik hurbil eta, [[Galia]] zeharkatuta, [[Iberiar penintsula]]n sartu ziren [[409]]an. Sueboak ipar-mendebaldean kokatu ziren, baina beste bi tribuak [[iparraldeko Afrika]]ra igaro ziren [[429]]an. Bertan, [[Bandaloen Erresuma]] sortu zuten [[435]]ean.<ref>{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Germanic Tribes: Vandali |url=https://www.historyfiles.co.uk/KingListsEurope/BarbarianVandals.htm |argitaletxea=historyfiles.co.uk |sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[408]]an, bisigodoak altxatu ziren: [[Italiar penintsula]] inbaditu zuten, eta [[410]]ean [[Erromaren arpilatzea (410)|Erroma bera arpilatu]]. [[418]]an, [[Honorio]]k haien esku utzi zuen [[Akitania Bigarrena]] [[foederati|''foedus'']] baten bidez.<ref name="brit"/> Burgundiarrek [[Lyon]] hartuta ([[457]]), [[Rhône|Rodano]] eta [[Saona]]ren arroetan hedatu ziren hurrengo hurteetan. [[Frankoak|Frankoek]] [[Klovis I.a|Klovis]] zuten buru nagusia ([[481]]-[[511]]). Honen zuzendaritzapean, kristau bihurtzeaz gain, [[Galia]]ko iparraldean gotortzetik bisigodoak garaitzera ([[506]]) eta hegoaldera mugiaraztera iritsi ziren. [[Anglo]]ak, [[juto]]ak eta [[saxoi]]ak [[Britainia Handia|Britainia Handira]] migratzen ziren, [[442]]tik erromatar armadarik gabe. Hainbat britainiarrek kontinentera jo zuten, beste [[Bretainia]] bat sortuz. [[Teodoriko Handia|Teodoriko]] buru zuten [[ostrogodo]]ek [[Italia]] okupatu zuten. Alamanak, [[bavariar]]rak, [[turingiar]]rak eta saxoiak [[Rhin]] aldera finkatu ziren. == Bigarren aldia == Nolanahi ere, hauek ez ziren Goi Erdi Aroan [[Mendebaldeko Europa]]k jaso zituen inbasio bakarrak. [[Bikingo]]ak Europa osoan zehar [[VIII. mendea|VIII. mendez]] geroztik. [[Norvegia]]rrak [[Ozeano Atlantikoa]]n mugitu ziren batik bat. [[Britainia Handia]] eta [[Irlanda]] arpilatu zituzten nagusiki, baina [[Frantzia]] eta [[Iberiar penintsula]] ere ([[Gartzea Eneko|Gartzia Iñigez]] [[Iruñea|Iruñeko]] buruzagia bahitu zuten). [[Islandia]]ra ([[860]]) eta [[Groenlandia]]ra era iritsi ziren. [[Danimarka|Daniarrek]] [[Mantxako kanala|Mantxako Kanalean]] arpilatu zuten gehienbat. [[Ingalaterra]]ko koroa lortu zuten Knut Handiarenkin, eta [[Frantzia]]n, [[911]]n, [[Normandia]]n finkatu ziren. [[Suedia]]rrak ekialdean mugitu ziren, [[Baltikoa|Itsaso Baltikotik]] [[Itsaso Beltza|Beltzaraino]]. Salerosketarako kokaguneak finkatu ziren [[Errusia]]ko estepetetan, eta [[Konstantinopla]]ko merkataritzan parte-hartze handia izan zuten. Beste aldetik, [[Erdialdeko Asia]]tik ere hainbat herri iritsi zen Europaraino. [[Balkanak|Balkanetara]], [[bulgaria]]rrak etorri ziren. Zonalde horretan, aurreko mendeetan emeki-emeki zabaldu ziren [[eslaviar hizkuntzak|eslaboak]] botere-hutsuneaz probestuta. [[Hungaria]]rrak [[Erdialdeko Europa]]ra [[IX. mendea]]ren amaieran iritsi ziren. Hortik, ingurunea arpilatu zuten harik eta Oton I.ak [[955]]ean garaitu zituen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antzinako germaniarrak]] [[Kategoria:Migrazioen Garaia]] [[Kategoria:Goi Erdi Aroa]] 3x6b02ee4mtvf8i0c2a9cw5e7oqccth 10002717 10002660 2024-12-17T20:15:26Z Xirkan 12788 /* Lehenbiziko aldia */ 10002717 wikitext text/x-wiki {{Infobox | above = Migrazioen Garaia | image = [[File:Barbaroen herri-mugimenduak.svg|300px|]] | caption = [[II. mendea|II.]] eta [[V. mendea|V.]] mendeen arteko migrazio nagusiak | header1 = | label1 = | data1 = | header2 = | label2 = Urteak | data2 = [[300]]–[[800]] | header3 = | label3 = Lekua | data3 = [[Europa]] eta [[Mediterraneoko arroa|Mediterraneoa]] | header4 = | label4 = Gertaera | data4 = Ipar-ekialdeko herriek inbaditu zuten [[Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorialdia|gainbeheran zegoen Erromatar Inperioa]] }} '''Migrazio Garaia''' ([[300]] aldean - [[800]] aldean) [[Europako historia]]ren aldi bat izan zen, eskala handiko giza-migrazioek markatu zutena.<ref name="brit">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Barbarian migrations and invasions|url=https://www.britannica.com/topic/history-of-Europe/Barbarian-migrations-and-invasions |argitaletxea=britannica.com |sartze-data=2024-12-4}}</ref> Garai hartan, ipar-ekialdeko herri batzuk, [[huno]]ak, [[godo]]ak, [[bandalo]]ak, [[bulgariar]]rak, [[alano]]ak, [[suebo]]ak, [[frisiar]]rak eta [[Frankoak|frankoak]] besteak beste, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorialdia|gainbeheran zegoen Erromatar Inperioaren]] lurretan kokatu ziren.<ref name="wh">{{Erreferentzia|egilea=van der Crabben, Jan |izenburua=Migration Age |url=https://www.worldhistory.org/Migration_Age/ |argitaletxea=World History Encyclopedia, worldhistory.org |sartze-data=2024-12-4}}</ref> Bi aldi bereizi ohi dira Migrazio Garaian. Lehenbizikoan, [[300]] eta [[500]] urteen artean, germaniar herriek mendean hartu zituzten [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]ren eskualde gehienak. Inperioaren lurretan formalki sartu ziren lehenbizikoak [[bisigodo]]ak izan ziren, hunoengandik ihesi, [[376]]an. Erromatar agintariek beren lurraldean onartu zituzten [[Danubio]] ibaiaren muga defendatzeko baldintzapean, baina handik gutxira matxinatu ziren: [[Italiar penintsula]] inbaditu zuten eta [[410]]ean Erroma bera arpilatu.<ref name="wh"/> Bigarren aldian, 500 eta [[800]] bitartean, [[eslaviar]]rak [[Erdialdeko Europa|erdialdeko]] eta [[ekialdeko Europa]]n finkatu ziren, eta bulgariarrak ekialdeko [[Balkanak|Balkanetan]]. Migrazioen Garaiaren ondoren ere gertatu ziren garrantzi handiko migrazioak, esaterako, [[bikingo]]en, [[hungariar|magyarren]], [[mairu]]en, [[Turkiar herriak|turkiarren]] eta [[mongolen inbasioak]].<ref name="wh"/> == Germaniar herriak Migrazioen Garaia baino lehen == [[Germaniar herriak]] [[Ipar itsasoa]]ren ekialdeko kostaldean eratu ziren, K.a. 1800 aldean. [[Brontze Aroa]]n, [[Eskandinavia]]ren hegoaldean hedatu ziren, eta baita egungo Alemaniaren barnealdean ere, [[Weser]] eta [[Vistula]] ibaien artean. [[K.a. II. mendea]]n, biztanleriaren hazkundeak eta klimaren okertzeak hegoalderantz bultzatu zituen, lur berrien bila.<ref name="brit"/> [[Antzinako Erroma|Erromaren]] eragin-eremura iritsi zirelarik, gatazkak piztu ziren. [[Gaio Mario]]k [[teutoi]]ak garaitu zituen [[K.a. 102]]an, eta [[zinbriar]]rak hurrengo urtean. [[K.a. 58]]an, berriz, [[Julio Zesar]]rek egin zien aurre Sundgauko guduan (hegoaldeko [[Alsazia]]). 70. urte inguruan, [[Zesar Augusto]]k [[Rhin]]en eta [[Danubio]]n ezarri zuen [[Erromatar Inperioa]]ren ''[[limes]]''-a, eta germaniarrak ibai horien beste aldean kokatu ziren.<ref name="brit"/> Baina presio demografikoak berriz ere higiarazi zituen germaniar herriak. Lehenago [[Eskandinavia]]tik atereak ziren tribu batzuk ([[godo]]ak, [[burgundiar]]rak, [[bandalo]]ak...) Vistula eta [[Oder]] ibaietatik hegoalderantz abiatu ziren [[150]]etik aitzina. Ekialdean, [[markomano]]ek Danubioko ''limes''-a gurutzatu zuten [[166]]an, Italia bera arriskuan jarriz, [[Marko Aurelio]]k atzera bultzatu zituen arte. [[213]]an, [[alaman]]ak, [[Main]]en haranean barrena, Rhineko mugaraino heldu ziren.<ref name="lur">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua= Alaman |url=https://www.euskadi.eus/web01-a2lurhiz/eu/contenidos/termino/_c00195/eu_a_1952/a1952.html |argitaletxea=Lur hiztegi entziklopedikoa, euskadi.eus |sartze-data=2024-12-2}}</ref> [[III. mendea]]ren hasieran, [[godo]]ak [[Itsaso Beltza]]ren ertzera iritsi ziren; handik abiaturik, urtea joan, urtea etorri, arpilatze espedizioak egin zituzten [[Balkanak]], [[Anatolia]] eta [[Zipre (uhartea)|Ziprera]], [[269]]an erromatarrek garaitu zituzten arte. [[258]]an, [[alaman]]ak eta [[frankoak]] Rhinen eskuineko bazterrean kokatu ziren, eta harrezkero maiz sartu ziren, bai Galian, bai Italian. Egoera hori zela eta, Inperioko hiriak gotortu behar izan zituzten, Erroma barne. Horretaz gain, [[erromatar armada]]k gero eta germaniar soldadugai gehiago errekrutatu zituen.<ref name="brit"/> == Lehenbiziko aldia == [[IV. mendea]]ren hasierarako Erromatar Inperioa nahiko ahuldurik zegoen, hainbat frontetan ari baitzen gerran: [[Sasandar Inperioa|pertsiarrekin]] [[Anatolia|Asia Txikian]] eta [[Siria (erromatar probintzia)|Sirian]]; frankoekin, alamanekin, kuadoekin eta godoekin Rhineko eta Danubioko mugetan; pirata [[saxoi]]ekin [[Mantxako kanala|Mantxako kanalean]]; [[herulo]]ekin eta godoekin Itsaso Beltzean eta [[Egeo]]ko iparraldean. Ondorioz, armadari eta babeserako antolamendu guztiari eusteak kostu handia zuen. Eta IV. mendearen bigarren zatian, beste indar bat agertu zen [[erdialdeko Asia]]tik: [[huno]]ak.<ref name="lur2">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua= Erromako aginpidearen krisia eta hondamena |url=https://www.euskadi.eus/web01-a2lurent/eu/contenidos/articulo/c1502/eu_d1502009/1502009.html |argitaletxea=Lur entziklopedia tematikoa, euskadi.eus |sartze-data=2024-12-8}}</ref> [[375]]ean, hunoek [[ostrogodo]]ei eraso zieten [[Dnieper]]ren haranean. Gertaera horrek asaldura handia eragin zuen ekialdeko germaniarren artean. Hunoek germaniar herri gehiago azpiratu ahala, [[bisigodo]]ek eta beste tribu batzuek ihes egin zuten Erromatar Inperioaren mugarantz. [[376]]an, Danubio zeharkatzeko baimena galdegin zioten [[Valente]] enperadoreari. Honek onartu zituen ibaiaren hegoaldean, baina godoek oso bizi baldintza latzak eta umiliazioak jasan zituzten. Horiek horrela, Erromaren aurka matxinatu ziren, eta [[Gerra Gotikoa (376-382)|Gerra Gotikoa]] (376-382) piztu zen.<ref>{{Erreferentzia|egilea=Gibbon, Edward |izenburua=Histoire de la décadence et de la chute de l’Empire romain, tome 5/XXVI |url=https://fr.wikisource.org/wiki/Histoire_de_la_d%C3%A9cadence_et_de_la_chute_de_l%E2%80%99Empire_romain,_traduction_Guizot,_tome_5/XXVI#chapXXVI |argitaletxea= François Guizoten itzulpena, fr.wikisource.org |sartze-data=2024-12-13}}</ref><ref name="sh">{{Erreferentzia|egilea= Sivan, Hagith |izenburua=On Foederati, Hospitalitas, and the Settlement of the Goths in A.D. 418 |url=https://kuscholarworks.ku.edu/server/api/core/bitstreams/d5c54029-b620-47eb-8550-e2ac182360ac/content |argitaletxea=The American Journal of Philology, 108. liburukia, 4. zenbakia (negua, 1987), 759-772 orrialdeak, kuscholarworks.ku.edu |sartze-data=2024-12-12}}</ref> [[378]]an, erromatar armada garaitua izan zen [[Hadrianopolisko gudua|Hadrianopolisen]].<ref name="cas">{{Erreferentzia|egilea=Castillo Lozano, José Ángel |izenburua=Los godos y el Imperio romano: los mecanismos de integración «del extranjero, el otro y el extraño» en el Bajo Imperio |url=https://www.uhu.es/publicaciones/ojs/index.php/onoba/article/view/2594 |argitaletxea= Onoba. Revista de Arqueología y Antigüedad, (3), uhu.es |sartze-data=2024-12-12}}</ref> Hadrianopolisko desegigoaren ondoren, bisigodoek hitzarmen bat adostu zuten [[Teodosio I.a Handia|Teodosio I.a]] enperadorearekin, [[Dazia (antzinako eskualdea)|Dazia]]n eta [[Trazia]]n ''[[foederati]]'' izaerarekin kokatzeko. Izan ere, Erromak ez zuen ahalmenik germaniar sarkinak inperioaren lurraldetik egozteko. Beraz, beste tribu batzuk ere kokatu ziren inperioaren barnean ''foederati'' moduan. Dirua edota lurrak jasotzen zituzten eta, trukean, armada tropez hornitzen zuten. Era horretan, armada germanizatuz joan zen, eta baita inperioa bera ere.<ref name="brit"/><ref name="her">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=7 clés pour comprendre les Barbares: Des grandes invasions au baptême de Clovis |url=https://www.herodote.net/Des_grandes_invasions_au_bapteme_de_Clovis-synthese-2615-23.php |argitaletxea=herodote.net |sartze-data=2024-12-12}}</ref> [[395]]ean, Teodosio I.a hildakoan, inperioa bere bi semeen artean banatu zen: [[Bizantziar Inperioa|Ekialdea]] [[Arkadio]]rentzat eta [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|Mendebaldea]] [[Honorio]]rentzat. Bisigodoek, [[Alariko I.a]] erregea buru, Teodosiorekin egindako ituna hautsitzat emanik, [[Balkanak|Balkanetatik]] Italiarantz jo zuten. [[402]]an Milan setiatu zuten, eta [[410]]ean [[Erromaren arpilatzea (410)|Erroma bera arpilatu]].<ref>{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=The Sack of Rome |url=https://penelope.uchicago.edu/encyclopaedia_romana/greece/paganism/sack.html |argitaletxea=penelope.uchicago.edu|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[418]]an, Honoriok haien esku utzi behar izan zuen [[Akitania Bigarrena]] [[foederati|''foedus'']] baten bidez.<ref name="brit"/> [[406]]–[[407]]n, vandaloek, sueboek eta alanoek Rhin ibaia gurutzatu zuten Mainzetik hurbil eta, [[Galia]] zeharkatuta, [[Iberiar penintsula]]n sartu ziren [[409]]an. Sueboak ipar-mendebaldean kokatu ziren, baina beste bi tribuak [[iparraldeko Afrika]]ra igaro ziren [[429]]an. Bertan, [[Bandaloen Erresuma]] sortu zuten [[435]]ean.<ref>{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Germanic Tribes: Vandali |url=https://www.historyfiles.co.uk/KingListsEurope/BarbarianVandals.htm |argitaletxea=historyfiles.co.uk |sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[457]]an [[Lugdunum]] hartu ostean, burgundiarrak [[Rhône]]ren eta [[Saona]]ren haranetan hedatu ziren hurrengo urteetan. 476an, germaniar tribuen batasun batek [[Romulo Augustulo]] enperadorea eraitsi eta [[Odoakro]] izendatu zuen [[Odoakroren Erresuma|Italiako errege]].<ref name="brit"/> Geroago, [[Ostrogodo]]ak ere Italiar penintsulan kokatu ziren ([[Erresuma Ostrogodoa]]). Rhinen bazterrean kokaturik zeuden [[frankoak|frankoek]] beren lurraldea handitu zuten, Erromatar Inperioaren ahultasunaz baliaturik. [[486]]an, [[Klovis I.a|Klovis]] buruzagiak [[Siagrio]] garaitu ondoren, Galiaren iparralde osoa beretu zuten. Ondoren, hegoalderantz zabaldu zuten [[Frankoen Erresuma|erresuma]], eta [[507]]an bisigodoak Akitaniatik Iberiar penintsularantz egotzi zituzten.<ref>{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Frank|url=https://www.britannica.com/topic/Frank-people |argitaletxea=britannica.com |sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[Anglo]]ak, [[juto]]ak eta [[saxoi]]ak [[Britainia Handia|Britainia Handira]] migratzen ziren, [[442]]tik erromatar armadarik gabe. Hainbat britainiarrek kontinentera jo zuten, beste [[Bretainia]] bat sortuz. [[Teodoriko Handia|Teodoriko]] buru zuten [[ostrogodo]]ek [[Italia]] okupatu zuten. Alamanak, [[bavariar]]rak, [[turingiar]]rak eta saxoiak [[Rhin]] aldera finkatu ziren. == Bigarren aldia == Nolanahi ere, hauek ez ziren Goi Erdi Aroan [[Mendebaldeko Europa]]k jaso zituen inbasio bakarrak. [[Bikingo]]ak Europa osoan zehar [[VIII. mendea|VIII. mendez]] geroztik. [[Norvegia]]rrak [[Ozeano Atlantikoa]]n mugitu ziren batik bat. [[Britainia Handia]] eta [[Irlanda]] arpilatu zituzten nagusiki, baina [[Frantzia]] eta [[Iberiar penintsula]] ere ([[Gartzea Eneko|Gartzia Iñigez]] [[Iruñea|Iruñeko]] buruzagia bahitu zuten). [[Islandia]]ra ([[860]]) eta [[Groenlandia]]ra era iritsi ziren. [[Danimarka|Daniarrek]] [[Mantxako kanala|Mantxako Kanalean]] arpilatu zuten gehienbat. [[Ingalaterra]]ko koroa lortu zuten Knut Handiarenkin, eta [[Frantzia]]n, [[911]]n, [[Normandia]]n finkatu ziren. [[Suedia]]rrak ekialdean mugitu ziren, [[Baltikoa|Itsaso Baltikotik]] [[Itsaso Beltza|Beltzaraino]]. Salerosketarako kokaguneak finkatu ziren [[Errusia]]ko estepetetan, eta [[Konstantinopla]]ko merkataritzan parte-hartze handia izan zuten. Beste aldetik, [[Erdialdeko Asia]]tik ere hainbat herri iritsi zen Europaraino. [[Balkanak|Balkanetara]], [[bulgaria]]rrak etorri ziren. Zonalde horretan, aurreko mendeetan emeki-emeki zabaldu ziren [[eslaviar hizkuntzak|eslaboak]] botere-hutsuneaz probestuta. [[Hungaria]]rrak [[Erdialdeko Europa]]ra [[IX. mendea]]ren amaieran iritsi ziren. Hortik, ingurunea arpilatu zuten harik eta Oton I.ak [[955]]ean garaitu zituen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antzinako germaniarrak]] [[Kategoria:Migrazioen Garaia]] [[Kategoria:Goi Erdi Aroa]] ato38rp89rzm1s8ol1gbpndp7ee3j9d 0 11442 10003158 8921077 2024-12-18T10:41:19Z Junealdamiz 168995 10003158 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{geografia fisiko infotaula}} '''Nilo'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0167.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data = 2012-03-30|izenburua= 167. araua: Saharaz hegoaldeko Afrikako toponimia}}</ref> ([[arabiera]]z: النيل) ipar-ekialdeko [[Afrika]]ko ibai handia, munduko luzeena [[Amazonas]]ekin batera.<ref group="oh">Brasilgo Gobernuaren geografia erakundeak 2007an eta 2008an egindako neurketen arabera, [[Amazonas]] Nilo baino luzeagoa da; hala ere, ez da adostasunik munduko geografoen artean neurketa horiei buruz, ibaiaren sorburua eta itsasoratze lekua non dauden zehaztea zaila baita.</ref><ref>{{erreferentzia |izena= |abizena= |url= http://www.inpe.br/noticias/noticia.php?Cod_Noticia=1501| izenburua= Estudo do INPE indica que o rio Amazonas é 140 km mais extenso do que o Nilo|sartze-data=2008-07-01 |argitaletxea=Instituto Nacional de Pesquisas Espaciais (INPE), inpe.br}}</ref><ref>{{erreferentzia |izena= John|abizena= Roach|url=https://www.nationalgeographic.com/science/2007/06/amazon-longer-than-nile-river/ | izenburua=Amazon Longer Than Nile River, Scientists Say |sartze-data=2007-06-18 |argitaletxea=National Geographic News, nationalgeographic.com}}</ref> 6.650 kilometro luze da,<ref>{{erreferentzia |egilea= Gordon Smith, Charles; Hurst, Harold Edwin; El-Kammash, Magdi M. |url= https://www.britannica.com/place/Nile-River| izenburua=Nile River |sartze-data=2019-1-7 |argitaletxea=Encyclopædia Britannica, inc.}}</ref> eta 3.400.000 kilometro koadroko arroa drainatzen du. Hegoaldetik iparraldera doan munduko ibai handi bakarra da. Nilok bi adar ditu: [[Nilo Zuria]] (''Nahr-el-Abiad'') eta [[Nilo Urdina]] (''Nahr-el-Azrak''). Lehenbizikoak [[Victoria (aintzira)|Victoria aintziran]] ([[Uganda]], [[Kenya]], [[Tanzania]]) du sorburua, eta bigarrenak [[Tana|Tana aintziran]] ([[Etiopia]]). Bi adarrak [[Khartum]]en ([[Sudan]]) elkartzen dira. Ibaia [[Mediterraneo]]ra isurtzen da [[Egipto]]n, eta [[Niloren delta|delta]] handia eratzen du bokalean. Bi adarrak kontuan harturik, [[Ruanda]], Uganda, Tanzania, Etiopia, [[Hego Sudan]], [[Sudan]] eta Egipto zeharkatzen ditu, eta arroak [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]], Kenya eta [[Eritrea]]ko lurrak ere hartzen ditu. == Etimologia == ''Nilo'' izena [[arabiera]]zko 'nīl hitzetik dator, eta hau [[greziera]]zko ''Neilos'' (Νειλος) hitzetik, [[euskara]]z «Ibaiko harana» esan nahi duena. [[Antzinako Egipto]]n ''Hapy'' (Ḥˁpī) edo ''Iteru'' (''itrw'') esaten zioten ibaiari, hau da «Ibai handia». [[Koptoera]]z, ''piaro'' (sahidikoaz) edo ''phiaro'' (bohairikoaz) hitzek «Ibaia» esan nahi dute (hitzez hitz «Ubide handia»). == Geografia == [[Fitxategi:River Nile route.jpg|thumb|Nilo (gorriz), Nilo Zuria (zuriz) eta Nilo Urdina (urdinez).]] Niloren arroak 3.254.555 kilometro koadro ditu, Afrikako azaleraren %10 inguru. Bi adar nagusi dauzka, [[Khartum]]en elkartzen direnak: [[Ekialdeko Afrika]]tik datorren [[Nilo Zuria]] eta [[Etiopia]]tik datorren [[Nilo Urdina]]. Elkargune horretatik behera, [[Atbara ibaia|Atbara]] da ibaiadar aipagarri bakarra; Etiopiatik datorren ibai horrek eurite garaian (ekainetik urrira arte) baino ez du urik ekartzen. Atbara Khartumetik 300 kilometro iparraldera isurtzen da Nilora. === Niloren iturriak === Batzuetan [[Victoria (aintzira)|Victoria aintzira]] Niloren hasieratzat hartzen bada ere, kontuan hartu behar da ibai asko (batzuk luzeak eta emari handikoak) isurtzen direla aintzira horretara. Niloren iturri nagusia, [[Mediterraneoa|Mediterraneotik]] urrutien sortzen den adarra, [[Kagera ibaia|Kagera]] da. Ibai horrek aintziraren mendebaldeko bazterrean du ahoa, [[Tanzania]]ko [[Bukoba]] hiritik hurbil. Kagera ibaiak bi iturburu ditu: Rukarara ([[Ruanda]]) eta Luvyironza ([[Burundi]]), eta lehenbizikoa luzeagoa da bigarrena baino. Nilo-Nilo Zuria-Victoria aintzira-Kagera-Alkagera-[[Nyabarongo]]-Mwogo-Rukarara sistema 6.756 kilometro luze da. === Nilo Zuria === {{nagusia|Nilo Zuria}} Nilo ibaia [[Ripon ur-jauziak|Ripon ur-jauzietatik]] behera ateratzen da Victoria aintziratik, [[Uganda]]ko [[Jinja]]tik gertu. [[Kyoga]] aintzira 500 kilometroz zeharkatu ondoren [[Albert (aintzira)|Albert]] aintzirara iristen da. Gero, [[Hego Sudan]] zeharkatzen du. Hortik aurrera, [[Sudan]]en sarturik, ''Bahr Jabal Al'' ("Mendiko ibaia" edo "Nilo garaia") izena hartzen du. [[No aintzira]]n ''Bahr al-Ghazal'' ''Bahr Jabal Al'' ibaiarekin elkartzen da. Handik aitzina ''Bahr al Abyad'' ("Nilo Zuria") esaten zaio, urak suspentsioan daraman [[buztin]] zuriarengatik. No aintziratik [[Khartum]]era doa ibaia. === Nilo Urdina === {{nagusia|Nilo Urdina}} [[Fitxategi:ET Bahir Dar asv2018-02 img17 Tis Issat.jpg|thumb|Nilo Urdineko ur-jauziak ([[Etiopia]])]] Nilo Urdina ([[ge'ez]]ez ጥቁር ዓባይ, ''Ṭiqūr ʿĀbbāy'', “Abai Beltza” Etiopian; ''Bahr al Azraq'' Sudanen) [[Tana]] aintziran jaiotzen da, Etiopiako mendialdean. 1.400 kilometro inguruko luzera du Khartumeraino. Han Nilo Zuriarekin elkartzen da. Nilok garraiatzen duen uraren %90 eta sedimentuen %96 Etiopiatik datoz, uraren %59 Nilo Urdinetik eta gainerakoa [[Tekezé ibaia|Tekezé]], [[Atbara ibaia|Atbara]], [[Sobat]] eta beste ibai txikiago batzuetatik. === Erdialdeko Nilo === [[Fitxategi:Cataractnilerp.png|thumb|Erdialdeko Niloko sei ur-jauziak]] Erdialdeko Nilo Khartumetik [[Aswan]]eraino doa, [[basamortu]]a zeharkatuz, eta [[Atbara ibaia|Atbara]] du ibaiadar bakarra. 1.800 kilometroko tarte horretan, sei [[ur-jauzi]]tan amiltzen da. Behetik gora lehenbizikoa Aswanen dago, bigarrena Wadi Halfan, hirugarrena Kerman, laugarrena Abu Hamed eta Dongola artean, bosgarrena Berberetik 45 kilometrora eta seigarrena Khartumetik 80 kilometrora. === Nilo beherea === {{nagusia|Niloren delta}} Aswanen hasi eta [[Mediterraneoa]]n itsasoratzean eratzen duen [[Ibai delta|deltarainoko]] tartea da. Munduko delta handienetako bat da: [[Alexandria]]tik (mendebaldean) [[Port Said]]eraino (ekialdean) 230 kilometro itsasbazter hartzen ditu. Hegoalderantz [[Kairo]]raino zabaltzen da. Eskualde emankorra da, arras egokia nekazaritzarako eta oso jendeztatua. [[Antzinako Egipto]]n lurralde honi [[Egipto Beherea]] esaten zitzaion. == Historia == Nilo ibaia (orduan ''Iteru'') [[Antzinako Egipto]]ko gizartearen ardatz nagusia zen. Hiri gehienak bai bere bazterretan bai bere deltan zeuden, [[Aswan|Asuandik]] iparraldera. Egiptoko kulturan Nilo ibaia funtsezkoa izan zen [[Harri Aroa|Harri Arotik]] aurrera. [[K. a. 8. milurtekoa|K.a. 8000]] urte inguruan, klima aldaketaren eraginez, [[Sahara]]ko basamortua sortu zelarik eskualdeko biztanleek migratu behar izan zuten eta Niloren bazterrean kokatu ziren. Han nekazal ekonomia sedentarioa eta gizarte zentralizatua garatu zuten. === Niloren iturrien bilatzea === [[Antzinako Grezia]] eta [[Antzinako Erroma|Erromaren]] garaietatik, esploratzaile ugari saiatu dira Niloren iturriak aurkitzen. Nilo Urdinaren iturrietara iritsi zen lehenbiziko europarra [[Pedro Páez]] espainiar [[Jesusen Konpainia|jesuslaguna]] izan zen, [[1618]]an. [[XVIII. mendea]]n [[James Bruce]]k berraurkitu zituen. [[Victoria (aintzira)|Victoria aintzira]] [[1858]]an ikusi zuten europarrek aurreneko aldiz, [[John Hanning Speke]] britainiar esploratzailea hegoaldeko ertzera iritsi zenean. Niloren iturria zelakoan, orduko britainiar erreginaren izena eman zion aintzirari. Hegoalderago, [[Tanganyika]] aintziraren bazterrean), eritasun batetik suspertzen gelditua zen [[Richard Francis Burton]] espedizioburuak ez zuen frogatutzat eman aintzira Niloren iturria zela. Izan ere Spekek ezin izan zion argitu aintzirako ura nondik isurtzen zen.<ref>{{erreferentzia |izena= Iñaki |abizena= Irazabalbeitia |url=https://zientzia.eus/artikuluak/victoria-niloren-iturria/ | izenburua=Victoria, Niloren iturria |sartze-data=2019-1-11 |argitaletxea=Elhuyar aldizkaria, 1995/08/01, zientzia.eus}}</ref> Hori zela eta, eztabaida handia sortu zen garaiko komunitate zientifikoan eta esploratzaile asko saiatu ziren Spekeren aurkikuntza baieztatzen edo gezurtatzen. [[David Livingstone]] [[eskozia]]r esploratzaile eta misiolariak huts egin zuen, mendebalderantz desbideratu eta [[Kongo (ibaia)|Kongo ibaiaren]] arroan sartu zelako. ''New York Herald'' egunkariak bidalirik, [[Henry Morton Stanley]] [[gales]]tarra Livingstonen bila joan zen eta, Ujiji herrian kausitu zuelarik, arras ezaguna egin den esaldi batekin agurtu omen zuen: "Livingstone doktorea, ezta?". [[1875]]ean, Stanleyk berak Victoria aintziraren inguruan nabigatu eta iparraldean uraren irteera handia aurkitu zuen, Spekeren aurkikuntza baieztatuz.<ref>{{erreferentzia |izena= Uhaina |abizena= Atxotegi Alegria|url=https://zientzia.eus/artikuluak/livingstone-doktorea-ezta/ | izenburua=Livingstone doktorea, ezta? |sartze-data=2019-1-11 |argitaletxea=Elhuyar aldizkaria, 2003/03/01, zientzia.eus}}</ref> == Politika == [[Fitxategi:Lúxor, El Nilo 1999 02.jpg|alt=Bi belaontzi ikusten dira uretan, Nilo ibaian.|thumb|Nilo ibaia Luxorren.]] Nilo ibaiaren erabilera Afrikako politikarekin lotu izan da hamarkada askotan. Hainbat herrialde, tartean [[Uganda]], [[Sudan]], [[Etiopia]] eta [[Kenya]], Niloko ur baliabideen Egiptoren nagusitasunaz kexatu dira. «[[Nilo arroaren ekimena]]» programa garrantzitsuenetako bat izan zen Nilo ibaiaren arroko estatuen arteko lankidetza baketsua eta haren erabilera berdina sustatzeko. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=homepage {{!}} Nile Basin Initiative|url=https://nilebasin.org/|aldizkaria=nilebasin.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Fitxategi:Rio Nilo, de Luxor a Asuán, azul cielo en el río, abril de 2009.JPG|thumb|Nilo ibaia Aswanen.]] Ibaiak gainezka egiten du [[Uda|udaran]], eta hondar emankorrak uzten ditu lautaden gainean, baina zenbait lekutan ur-jauziak daude, eta ur-laster azkarragoak sortzen dituzte, [[Itsasontzi|itsasontzian]] nabigatzea zailduz eta eragotziz. Sudaneko [[Sudd]] urtegiek ere oztopo bat sortzen dute nabigaziorako eta ur-fluxurako, eta horregatik kanal bat sortzea pentsatu zen, [[Jongleai kanala|Jongleai Kanala]], [[Urtegi|urtegietako]] ura saihesteko. Nilo gainean dauden hirien artean, Jartum, Asuan, [[Luxor]] (antzinako [[Tebas (Egipto)|Tebas]]) eta Kairo daude. Asuanetik iparraldera, ohikoa da ibilbide turistiko bat ikustea, itsas bidaia itsasontziak eta egurrezko belaontzi tradizionalak, [[Faluka|falukak]]. Gurutze-ontziak ere badaude Luxor eta Asuan artean, [[Kom Ombo]] eta [[Edfu]] hirietan gelditzen direnak bidean zehar. Oraintsuago, 1980ko hamarkadako [[Lehorte|lehorteak]] gosea ekarri zuen Etiopiara eta Sudanera, baina Egipto salbatu egin zen Nasser lakuan bildutako urari esker. Gainera, Nilon zehar merkantziak leku ezberdinetara garraiatzen dira nabigazioari esker. Iparraldeko haizeekin ibaiaren ibilgua belaz igo daiteke, eta korronteari esker ibaiaren fluxuari jarrai dakioke. Egiptoar gehienak Niloko haranean bizi diren bitartean, [[Aswango presa|Asuango presa]] eraikitzeak (1970ean amaitu zena) populazioari hidroelektrizitatea ematea ahalbidetu zuen, udako uholdeak eta lurzoru emankorraren berritzea amaituz. [[Fitxategi:Aswan Low Dam Egypt 1.jpg|alt=Aswaneko presa baxuaren gainetik kotxeak pasatzen ikusten dira.|thumb|257x257px|Aswaneko Presa Baxua]] === Presa Baxua === ''<small>Artikulu nagusia:</small>'' [[Aswango presa baxua|Asuango presa baxua]] Britainiarrek 1899an hasi eta 1902an amaitu zuten eraikuntza. Hasierako diseinuak 1900 metroko luzera eta 54 metroko altuera zituen, baina laster aurkitu zuten desegokia zela, eta bi fasetan handitu zuten altuera: 1907tik 1912ra eta 1929tik 1933ra. 1946an presa gainezka egiteko zorian egon zenean, hirugarren aldiz altuera handitu beharrean, ibaian gora zortzi kilometroko beste presa bat eraikitzea erabaki zen. === Presa Garaia === <small>''Artikulu nagusia'':</small> [[Aswango presa|Asuango presa]] Proiektua 1952an hasi zen, zehazki [[Gamal Abdel Nasser|Gamal Abdel Nasserreko]] iraultzaren ondoren, eta, hasiera batean, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] eraikuntza finantzatzen lagundu zuten, baina laguntza hori 1956ko erdialdean amaitu zen, eta Egiptoko gobernuak proiektuarekin jarraitzea erabaki zuen, 1958an [[Sobietar Batasuna|Sobietar Batasunak]] parte hartu zuen arte, ziur aski hormigoizko, harrizko eta buztinezko presa erraldoiaren kostuaren herena ordainduta. Gainera, teknikariak eta makineria astuna eman zituzten eta diseinua Zuk Hydroproject institutu sobietarraren esku egon zen. Eraikuntza 1960an hasi zen. La Presa Alta, El saad al Aali, 1970eko uztailaren 21ean amaitu zen osorik, baina 1976an lortu zuen guztizko edukiera. Urtegi honek kezka sortu zuen arkeologoen artean, [[Abu Simbel|Abu Simbelgo]] multzoa, baita dozenaka tenplu ere, Niloko uren azpian urpean geratuko zirelako. 1960an, [[UNESCO|Unescok]] babestutako erreskate-operazio batek monumentu horietako hogeita lau aurkitu, induskatu eta leku seguruagoetara eraman zituen. Presaren luzera 5 kilometrokoa da, gutxieneko altuera 76 metrokoa, luzera 400 kilometrotik gorakoa, edukiera 70 000 milioi metrokoa eta energia ekoizpena 10.000 milioi kWh-koa urtean. == Hidrometria == Niloren emaria 72 urtez ([[1912]]-[[1984]]) neurtua izan da [[Dongola]]n ([[Sudan]]), itsasoratu baino 1.688 km lehenago.<ref>[http://www.grdc.sr.unh.edu/html/Polygons/P1662100.html GRDC: Nile Basin. Station: Dongola], grdc.sr.unh.edu</ref> Ibaiak 2.694.000 kilometroko koadroko eremua drainatua du puntu horretan, arro osoaren %80. Urteko batez besteko emaria 2.622 [[metro kubiko|m³]] segundokoa da. Emari handiena [[irail]]ean du (7.866,5 m³/s) eta txikiena [[maiatz]]ean (828,7 m³/s) <center> <u>'''Nilo ibaiaren batez besteko emariak ([[metro kubiko|m³]]/[[s]]) [[Dongola]]n ([[Sudan]]) neurtuak'''</u><br /><u>'''Datuak: [[1912]] eta [[1984]] artean'''</u> <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.8) id:darkgrey value:gray(0.3) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.9) ImageSize = width:500 height:300 PlotArea = left:40 bottom:40 top:20 right:20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:8000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:800 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:Jan text:Urta bar:Fév text:Otsa bar:Mar text:Mart bar:Avr text:Apir bar:Mai text:Maia bar:Jun text:Ekai bar:Jul text:Uzta bar:Aoû text:Abuz bar:Sep text:Irai bar:Oct text:Urri bar:Nov text:Azar bar:Déc text:Aben PlotData= color:barra width:30 align:left bar:Jan from:0 till: 1286 bar:Fév from:0 till: 1006 bar:Mar from:0 till: 831 bar:Avr from:0 till: 881 bar:Mai from:0 till: 829 bar:Jun from:0 till: 845 bar:Jul from:0 till: 1930 bar:Aoû from:0 till: 5984 bar:Sep from:0 till: 7866 bar:Oct from:0 till: 4895 bar:Nov from:0 till: 2511 bar:Déc from:0 till: 1597 PlotData= bar:Jan at: 1286 fontsize:S text: 1286 shift:(-10,5) bar:Fév at: 1006 fontsize:S text: 1006 shift:(-10,5) bar:Mar at: 831 fontsize:S text: 831 shift:(-10,5) bar:Avr at: 881 fontsize:S text: 881 shift:(-10,5) bar:Mai at: 829 fontsize:S text: 829 shift:(-10,5) bar:Jun at: 845 fontsize:S text: 845 shift:(-10,5) bar:Jul at: 1930 fontsize:S text: 1930 shift:(-10,5) bar:Aoû at: 5984 fontsize:S text: 5984 shift:(-10,5) bar:Sep at: 7866 fontsize:S text: 7866 shift:(-10,5) bar:Oct at: 4895 fontsize:S text: 4895 shift:(-10,5) bar:Nov at: 2511 fontsize:S text: 2511 shift:(-10,5) bar:Déc at: 1597 fontsize:S text: 1597 shift:(-10,5) </timeline> </center> == Ekonomia == [[Fitxategi:View from Cairo Tower 31march2007.jpg|thumb|Nilo [[Kairo]]n]] Urtero, udan ([[Etiopiar mendigunea|Etiopiar mendiguneko]] eurite garaian) Nilo ibaiak gainezka egiten zuen eta ekarritako [[sedimentu]]ei esker bazterretako zelaiak emankortzen zituen. Asuango presa eraiki zenetik uholde zikloa amaitu zen eta orain uraren maila urte osoan zehar egonkorra da. Garraioan ere garrantzi handia du ibaiak: iparraldeko haizeak baliatuz [[belaontzi]]ak ibaian gora joan daitezke eta urak ekartzen ditu ibaian behera. Baino, ur-jauziak direla eta, tarte batzuk ez dira nabigagarriak. [[Sudan]]go [[Sudd]] padura ere nabigaziorako oztopo itzela da eta kanalizatzeko saiakerak izan dira (Jonglei ubidea). Niloren ertzean daude [[Khartum]] (Sudango hiriburua), [[Aswan]], [[Luxor]] (antzinako [[Tebas (Egipto)|Tebas]]) eta [[Giza (Egipto)|Giza]]-[[Kairo]] konurbazioa. Lehenbiziko ur-jauzia, behetik gora joanez, Asuanen dago, [[Aswango presa|Asuango urtegiaren]] iparraldean. Ibaiaren zati hau ohiko ibilbide turistikoa da, [[gurtzeru]]z edo [[feluka]]z (egurrezko belaontzi tradizionalak) egiten dena. Gurtzeru batzuek Luxor eta Asuanen arteko ibilbidea egiten dute, [[Edfu]]n eta [[Kom Ombo]]n geldialdiak eginez. [[1970]]an amaitu zen [[Aswango presa]]ren eraikuntza. Onurak ekarri zituen ([[lehorte]] eta [[uholde]]etatik babestea, nekazal produkzioa eta enplegua handitzea, [[argindar]]ra ekoiztea eta nabigazioa hobetzea), baina ingurumenaren eta gizartearen gaineko eragin handia izan du.<ref>{{erreferentzia |izena= Ainara |abizena= Belaustegi Irazabal|url=https://zientzia.eus/artikuluak/asuango-presa-ingurumenaren-kalterako/ | izenburua=Asuango presa, ingurumenaren kalterako |sartze-data=2019-1-11 |argitaletxea=Elhuyar aldizkaria, 2006/01/01, zientzia.eus}}</ref> == Biztanleria == Antzinako egiptoarrek, normalean, ibaiaren ertz emankorretan eraiki zituzten beren hiriak, eta, beraz, hiri asko daude haien ertzetan edo inguruetan. Horietako batzuek milioi bat biztanle baino gehiago dituzte, hala nola [[Kairo|Kairok]], [[Giza (Egipto)|Gizak]], [[Alexandria|Alexandriak]] (Egipton) eta [[Khartum|Jartum]] eta [[Omdurman|Omdurmanek]] (Sudanen). 100.000 biztanletik gora dituzte: [[Kigali]] Ruandan; [[Kampala]] eta [[Jinja (Uganda)|Jinja]] Ugandan; [[Juba]], [[Malakal (Sudan)|Malakal]], [[Kusti (Sudan)|Kusti]], [[Rabak (Sudan)|Rabak]], [[Jartum Iparra]], [[Atbara]] eta [[Wadi Halfa]] Sudanen; eta [[Aswan|Asuan]], [[Luxor]], [[Qina|Qena]], [[Sohag (Egipto)|Sohag]], [[Asiut]], [[Minya (Egipto)|Minya]], [[Beni Suef (Egipto)|Beni Suef]], [[Faiyumgo gobernadore-herria|Faiyum]], [[Helwan]], [[Heliopolis]], [[Imbaba (Egipto)|Imbaba]], [[Banha (Egipto)|Banha]], [[Shibin el-Kom]], [[Ismailia]], [[Zagazig]], [[Tanta (Egipto)|Tanta]], [[Mahalla al-Kubra]], [[Mansura]], [[Naukratis|Naucratis]], [[Damanhur]], [[Puerto Saíd eta Damietta]] haranean eta Egiptoko deltan. == Oharrak == <references group="oh" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Afrikako geografia]] == Kanpo estekak == * Aulestiarte Lete, Izaro [http://www.zientzia.net/argazkia_ikusi.asp?Artik_kod=15406 ''Nilo ibaiaren delta, gauez'']{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Elhuyar aldizkaria, 2010/11/11, zientzia.net {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Nilo| ]] [[Kategoria:Hebrear Bibliako ibaiak]] [[Kategoria:Egiptoko parke nazionalak]] 4c2r7fkk7huvzhtrzguop5pq9vxthd9 10003171 10003158 2024-12-18T10:43:46Z Junealdamiz 168995 10003171 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{geografia fisiko infotaula}} '''Nilo'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0167.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data = 2012-03-30|izenburua= 167. araua: Saharaz hegoaldeko Afrikako toponimia}}</ref> ([[arabiera]]z: النيل) ipar-ekialdeko [[Afrika]]ko ibai handia, munduko luzeena [[Amazonas]]ekin batera.<ref group="oh">Brasilgo Gobernuaren geografia erakundeak 2007an eta 2008an egindako neurketen arabera, [[Amazonas]] Nilo baino luzeagoa da; hala ere, ez da adostasunik munduko geografoen artean neurketa horiei buruz, ibaiaren sorburua eta itsasoratze lekua non dauden zehaztea zaila baita.</ref><ref>{{erreferentzia |izena= |abizena= |url= http://www.inpe.br/noticias/noticia.php?Cod_Noticia=1501| izenburua= Estudo do INPE indica que o rio Amazonas é 140 km mais extenso do que o Nilo|sartze-data=2008-07-01 |argitaletxea=Instituto Nacional de Pesquisas Espaciais (INPE), inpe.br}}</ref><ref>{{erreferentzia |izena= John|abizena= Roach|url=https://www.nationalgeographic.com/science/2007/06/amazon-longer-than-nile-river/ | izenburua=Amazon Longer Than Nile River, Scientists Say |sartze-data=2007-06-18 |argitaletxea=National Geographic News, nationalgeographic.com}}</ref> 6.650 kilometro luze da,<ref>{{erreferentzia |egilea= Gordon Smith, Charles; Hurst, Harold Edwin; El-Kammash, Magdi M. |url= https://www.britannica.com/place/Nile-River| izenburua=Nile River |sartze-data=2019-1-7 |argitaletxea=Encyclopædia Britannica, inc.}}</ref> eta 3.400.000 kilometro koadroko arroa drainatzen du. Hegoaldetik iparraldera doan munduko ibai handi bakarra da. Nilok bi adar ditu: [[Nilo Zuria]] (''Nahr-el-Abiad'') eta [[Nilo Urdina]] (''Nahr-el-Azrak''). Lehenbizikoak [[Victoria (aintzira)|Victoria aintziran]] ([[Uganda]], [[Kenya]], [[Tanzania]]) du sorburua, eta bigarrenak [[Tana|Tana aintziran]] ([[Etiopia]]). Bi adarrak [[Khartum]]en ([[Sudan]]) elkartzen dira. Ibaia [[Mediterraneo]]ra isurtzen da [[Egipto]]n, eta [[Niloren delta|delta]] handia eratzen du bokalean. Bi adarrak kontuan harturik, [[Ruanda]], Uganda, Tanzania, Etiopia, [[Hego Sudan]], [[Sudan]] eta Egipto zeharkatzen ditu, eta arroak [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]], Kenya eta [[Eritrea]]ko lurrak ere hartzen ditu. == Etimologia == ''Nilo'' izena [[arabiera]]zko 'nīl hitzetik dator, eta hau [[greziera]]zko ''Neilos'' (Νειλος) hitzetik, [[euskara]]z «Ibaiko harana» esan nahi duena. [[Antzinako Egipto]]n ''Hapy'' (Ḥˁpī) edo ''Iteru'' (''itrw'') esaten zioten ibaiari, hau da «Ibai handia». [[Koptoera]]z, ''piaro'' (sahidikoaz) edo ''phiaro'' (bohairikoaz) hitzek «Ibaia» esan nahi dute (hitzez hitz «Ubide handia»). == Geografia == [[Fitxategi:River Nile route.jpg|thumb|Nilo (gorriz), Nilo Zuria (zuriz) eta Nilo Urdina (urdinez).]] Niloren arroak 3.254.555 kilometro koadro ditu, Afrikako azaleraren %10 inguru. Bi adar nagusi dauzka, [[Khartum]]en elkartzen direnak: [[Ekialdeko Afrika]]tik datorren [[Nilo Zuria]] eta [[Etiopia]]tik datorren [[Nilo Urdina]]. Elkargune horretatik behera, [[Atbara ibaia|Atbara]] da ibaiadar aipagarri bakarra; Etiopiatik datorren ibai horrek eurite garaian (ekainetik urrira arte) baino ez du urik ekartzen. Atbara Khartumetik 300 kilometro iparraldera isurtzen da Nilora. === Niloren iturriak === Batzuetan [[Victoria (aintzira)|Victoria aintzira]] Niloren hasieratzat hartzen bada ere, kontuan hartu behar da ibai asko (batzuk luzeak eta emari handikoak) isurtzen direla aintzira horretara. Niloren iturri nagusia, [[Mediterraneoa|Mediterraneotik]] urrutien sortzen den adarra, [[Kagera ibaia|Kagera]] da. Ibai horrek aintziraren mendebaldeko bazterrean du ahoa, [[Tanzania]]ko [[Bukoba]] hiritik hurbil. Kagera ibaiak bi iturburu ditu: Rukarara ([[Ruanda]]) eta Luvyironza ([[Burundi]]), eta lehenbizikoa luzeagoa da bigarrena baino. Nilo-Nilo Zuria-Victoria aintzira-Kagera-Alkagera-[[Nyabarongo]]-Mwogo-Rukarara sistema 6.756 kilometro luze da. === Nilo Zuria === {{nagusia|Nilo Zuria}} Nilo ibaia [[Ripon ur-jauziak|Ripon ur-jauzietatik]] behera ateratzen da Victoria aintziratik, [[Uganda]]ko [[Jinja]]tik gertu. [[Kyoga]] aintzira 500 kilometroz zeharkatu ondoren [[Albert (aintzira)|Albert]] aintzirara iristen da. Gero, [[Hego Sudan]] zeharkatzen du. Hortik aurrera, [[Sudan]]en sarturik, ''Bahr Jabal Al'' ("Mendiko ibaia" edo "Nilo garaia") izena hartzen du. [[No aintzira]]n ''Bahr al-Ghazal'' ''Bahr Jabal Al'' ibaiarekin elkartzen da. Handik aitzina ''Bahr al Abyad'' ("Nilo Zuria") esaten zaio, urak suspentsioan daraman [[buztin]] zuriarengatik. No aintziratik [[Khartum]]era doa ibaia. === Nilo Urdina === {{nagusia|Nilo Urdina}} [[Fitxategi:ET Bahir Dar asv2018-02 img17 Tis Issat.jpg|thumb|Nilo Urdineko ur-jauziak ([[Etiopia]])]] Nilo Urdina ([[ge'ez]]ez ጥቁር ዓባይ, ''Ṭiqūr ʿĀbbāy'', “Abai Beltza” Etiopian; ''Bahr al Azraq'' Sudanen) [[Tana]] aintziran jaiotzen da, Etiopiako mendialdean. 1.400 kilometro inguruko luzera du Khartumeraino. Han Nilo Zuriarekin elkartzen da. Nilok garraiatzen duen uraren %90 eta sedimentuen %96 Etiopiatik datoz, uraren %59 Nilo Urdinetik eta gainerakoa [[Tekezé ibaia|Tekezé]], [[Atbara ibaia|Atbara]], [[Sobat]] eta beste ibai txikiago batzuetatik. === Erdialdeko Nilo === [[Fitxategi:Cataractnilerp.png|thumb|Erdialdeko Niloko sei ur-jauziak]] Erdialdeko Nilo Khartumetik [[Aswan]]eraino doa, [[basamortu]]a zeharkatuz, eta [[Atbara ibaia|Atbara]] du ibaiadar bakarra. 1.800 kilometroko tarte horretan, sei [[ur-jauzi]]tan amiltzen da. Behetik gora lehenbizikoa Aswanen dago, bigarrena Wadi Halfan, hirugarrena Kerman, laugarrena Abu Hamed eta Dongola artean, bosgarrena Berberetik 45 kilometrora eta seigarrena Khartumetik 80 kilometrora. === Nilo beherea === {{nagusia|Niloren delta}} Aswanen hasi eta [[Mediterraneoa]]n itsasoratzean eratzen duen [[Ibai delta|deltarainoko]] tartea da. Munduko delta handienetako bat da: [[Alexandria]]tik (mendebaldean) [[Port Said]]eraino (ekialdean) 230 kilometro itsasbazter hartzen ditu. Hegoalderantz [[Kairo]]raino zabaltzen da. Eskualde emankorra da, arras egokia nekazaritzarako eta oso jendeztatua. [[Antzinako Egipto]]n lurralde honi [[Egipto Beherea]] esaten zitzaion. == Historia == Nilo ibaia (orduan ''Iteru'') [[Antzinako Egipto]]ko gizartearen ardatz nagusia zen. Hiri gehienak bai bere bazterretan bai bere deltan zeuden, [[Aswan|Asuandik]] iparraldera. Egiptoko kulturan Nilo ibaia funtsezkoa izan zen [[Harri Aroa|Harri Arotik]] aurrera. [[K. a. 8. milurtekoa|K.a. 8000]] urte inguruan, klima aldaketaren eraginez, [[Sahara]]ko basamortua sortu zelarik eskualdeko biztanleek migratu behar izan zuten eta Niloren bazterrean kokatu ziren. Han nekazal ekonomia sedentarioa eta gizarte zentralizatua garatu zuten. === Niloren iturrien bilatzea === [[Antzinako Grezia]] eta [[Antzinako Erroma|Erromaren]] garaietatik, esploratzaile ugari saiatu dira Niloren iturriak aurkitzen. Nilo Urdinaren iturrietara iritsi zen lehenbiziko europarra [[Pedro Páez]] espainiar [[Jesusen Konpainia|jesuslaguna]] izan zen, [[1618]]an. [[XVIII. mendea]]n [[James Bruce]]k berraurkitu zituen. [[Victoria (aintzira)|Victoria aintzira]] [[1858]]an ikusi zuten europarrek aurreneko aldiz, [[John Hanning Speke]] britainiar esploratzailea hegoaldeko ertzera iritsi zenean. Niloren iturria zelakoan, orduko britainiar erreginaren izena eman zion aintzirari. Hegoalderago, [[Tanganyika]] aintziraren bazterrean), eritasun batetik suspertzen gelditua zen [[Richard Francis Burton]] espedizioburuak ez zuen frogatutzat eman aintzira Niloren iturria zela. Izan ere Spekek ezin izan zion argitu aintzirako ura nondik isurtzen zen.<ref>{{erreferentzia |izena= Iñaki |abizena= Irazabalbeitia |url=https://zientzia.eus/artikuluak/victoria-niloren-iturria/ | izenburua=Victoria, Niloren iturria |sartze-data=2019-1-11 |argitaletxea=Elhuyar aldizkaria, 1995/08/01, zientzia.eus}}</ref> Hori zela eta, eztabaida handia sortu zen garaiko komunitate zientifikoan eta esploratzaile asko saiatu ziren Spekeren aurkikuntza baieztatzen edo gezurtatzen. [[David Livingstone]] [[eskozia]]r esploratzaile eta misiolariak huts egin zuen, mendebalderantz desbideratu eta [[Kongo (ibaia)|Kongo ibaiaren]] arroan sartu zelako. ''New York Herald'' egunkariak bidalirik, [[Henry Morton Stanley]] [[gales]]tarra Livingstonen bila joan zen eta, Ujiji herrian kausitu zuelarik, arras ezaguna egin den esaldi batekin agurtu omen zuen: "Livingstone doktorea, ezta?". [[1875]]ean, Stanleyk berak Victoria aintziraren inguruan nabigatu eta iparraldean uraren irteera handia aurkitu zuen, Spekeren aurkikuntza baieztatuz.<ref>{{erreferentzia |izena= Uhaina |abizena= Atxotegi Alegria|url=https://zientzia.eus/artikuluak/livingstone-doktorea-ezta/ | izenburua=Livingstone doktorea, ezta? |sartze-data=2019-1-11 |argitaletxea=Elhuyar aldizkaria, 2003/03/01, zientzia.eus}}</ref> == Politika == [[Fitxategi:Lúxor, El Nilo 1999 02.jpg|alt=Bi belaontzi ikusten dira uretan, Nilo ibaian.|thumb|Nilo ibaia Luxorren.]] Nilo ibaiaren erabilera Afrikako politikarekin lotu izan da hamarkada askotan. Hainbat herrialde, tartean [[Uganda]], [[Sudan]], [[Etiopia]] eta [[Kenya]], Niloko ur baliabideen Egiptoren nagusitasunaz kexatu dira. «[[Nilo arroaren ekimena]]» programa garrantzitsuenetako bat izan zen Nilo ibaiaren arroko estatuen arteko lankidetza baketsua eta haren erabilera berdina sustatzeko. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=homepage {{!}} Nile Basin Initiative|url=https://nilebasin.org/|aldizkaria=nilebasin.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Fitxategi:Rio Nilo, de Luxor a Asuán, azul cielo en el río, abril de 2009.JPG|thumb|Nilo ibaia Aswanen.]] Ibaiak gainezka egiten du [[Uda|udaran]], eta hondar emankorrak uzten ditu lautaden gainean, baina zenbait lekutan ur-jauziak daude, eta ur-laster azkarragoak sortzen dituzte, [[Itsasontzi|itsasontzian]] nabigatzea zailduz eta eragotziz. Sudaneko [[Sudd]] urtegiek ere oztopo bat sortzen dute nabigaziorako eta ur-fluxurako, eta horregatik kanal bat sortzea pentsatu zen, [[Jongleai kanala|Jongleai Kanala]], [[Urtegi|urtegietako]] ura saihesteko. Nilo gainean dauden hirien artean, Jartum, Asuan, [[Luxor]] (antzinako [[Tebas (Egipto)|Tebas]]) eta Kairo daude. Asuanetik iparraldera, ohikoa da ibilbide turistiko bat ikustea, itsas bidaia itsasontziak eta egurrezko belaontzi tradizionalak, [[Faluka|falukak]]. Gurutze-ontziak ere badaude Luxor eta Asuan artean, [[Kom Ombo]] eta [[Edfu]] hirietan gelditzen direnak bidean zehar. Oraintsuago, 1980ko hamarkadako [[Lehorte|lehorteak]] gosea ekarri zuen Etiopiara eta Sudanera, baina Egipto salbatu egin zen Nasser lakuan bildutako urari esker. Gainera, Nilon zehar merkantziak leku ezberdinetara garraiatzen dira nabigazioari esker. Iparraldeko haizeekin ibaiaren ibilgua belaz igo daiteke, eta korronteari esker ibaiaren fluxuari jarrai dakioke. Egiptoar gehienak Niloko haranean bizi diren bitartean, [[Aswango presa|Asuango presa]] eraikitzeak (1970ean amaitu zena) populazioari hidroelektrizitatea ematea ahalbidetu zuen, udako uholdeak eta lurzoru emankorraren berritzea amaituz. === Presa Baxua === ''<small>Artikulu nagusia:</small>'' [[Aswango presa baxua|Asuango presa baxua]][[Fitxategi:Aswan Low Dam Egypt 1.jpg|alt=Aswaneko presa baxuaren gainetik kotxeak pasatzen ikusten dira.|thumb|257x257px|Aswaneko Presa Baxua]] Britainiarrek 1899an hasi eta 1902an amaitu zuten eraikuntza. Hasierako diseinuak 1900 metroko luzera eta 54 metroko altuera zituen, baina laster aurkitu zuten desegokia zela, eta bi fasetan handitu zuten altuera: 1907tik 1912ra eta 1929tik 1933ra. 1946an presa gainezka egiteko zorian egon zenean, hirugarren aldiz altuera handitu beharrean, ibaian gora zortzi kilometroko beste presa bat eraikitzea erabaki zen. === Presa Garaia === <small>''Artikulu nagusia'':</small> [[Aswango presa|Asuango presa]] Proiektua 1952an hasi zen, zehazki [[Gamal Abdel Nasser|Gamal Abdel Nasserreko]] iraultzaren ondoren, eta, hasiera batean, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] eraikuntza finantzatzen lagundu zuten, baina laguntza hori 1956ko erdialdean amaitu zen, eta Egiptoko gobernuak proiektuarekin jarraitzea erabaki zuen, 1958an [[Sobietar Batasuna|Sobietar Batasunak]] parte hartu zuen arte, ziur aski hormigoizko, harrizko eta buztinezko presa erraldoiaren kostuaren herena ordainduta. Gainera, teknikariak eta makineria astuna eman zituzten eta diseinua Zuk Hydroproject institutu sobietarraren esku egon zen. Eraikuntza 1960an hasi zen. La Presa Alta, El saad al Aali, 1970eko uztailaren 21ean amaitu zen osorik, baina 1976an lortu zuen guztizko edukiera. Urtegi honek kezka sortu zuen arkeologoen artean, [[Abu Simbel|Abu Simbelgo]] multzoa, baita dozenaka tenplu ere, Niloko uren azpian urpean geratuko zirelako. 1960an, [[UNESCO|Unescok]] babestutako erreskate-operazio batek monumentu horietako hogeita lau aurkitu, induskatu eta leku seguruagoetara eraman zituen. Presaren luzera 5 kilometrokoa da, gutxieneko altuera 76 metrokoa, luzera 400 kilometrotik gorakoa, edukiera 70 000 milioi metrokoa eta energia ekoizpena 10.000 milioi kWh-koa urtean. == Hidrometria == Niloren emaria 72 urtez ([[1912]]-[[1984]]) neurtua izan da [[Dongola]]n ([[Sudan]]), itsasoratu baino 1.688 km lehenago.<ref>[http://www.grdc.sr.unh.edu/html/Polygons/P1662100.html GRDC: Nile Basin. Station: Dongola], grdc.sr.unh.edu</ref> Ibaiak 2.694.000 kilometroko koadroko eremua drainatua du puntu horretan, arro osoaren %80. Urteko batez besteko emaria 2.622 [[metro kubiko|m³]] segundokoa da. Emari handiena [[irail]]ean du (7.866,5 m³/s) eta txikiena [[maiatz]]ean (828,7 m³/s) <center> <u>'''Nilo ibaiaren batez besteko emariak ([[metro kubiko|m³]]/[[s]]) [[Dongola]]n ([[Sudan]]) neurtuak'''</u><br /><u>'''Datuak: [[1912]] eta [[1984]] artean'''</u> <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.8) id:darkgrey value:gray(0.3) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.8,0.9) ImageSize = width:500 height:300 PlotArea = left:40 bottom:40 top:20 right:20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:8000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:800 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:Jan text:Urta bar:Fév text:Otsa bar:Mar text:Mart bar:Avr text:Apir bar:Mai text:Maia bar:Jun text:Ekai bar:Jul text:Uzta bar:Aoû text:Abuz bar:Sep text:Irai bar:Oct text:Urri bar:Nov text:Azar bar:Déc text:Aben PlotData= color:barra width:30 align:left bar:Jan from:0 till: 1286 bar:Fév from:0 till: 1006 bar:Mar from:0 till: 831 bar:Avr from:0 till: 881 bar:Mai from:0 till: 829 bar:Jun from:0 till: 845 bar:Jul from:0 till: 1930 bar:Aoû from:0 till: 5984 bar:Sep from:0 till: 7866 bar:Oct from:0 till: 4895 bar:Nov from:0 till: 2511 bar:Déc from:0 till: 1597 PlotData= bar:Jan at: 1286 fontsize:S text: 1286 shift:(-10,5) bar:Fév at: 1006 fontsize:S text: 1006 shift:(-10,5) bar:Mar at: 831 fontsize:S text: 831 shift:(-10,5) bar:Avr at: 881 fontsize:S text: 881 shift:(-10,5) bar:Mai at: 829 fontsize:S text: 829 shift:(-10,5) bar:Jun at: 845 fontsize:S text: 845 shift:(-10,5) bar:Jul at: 1930 fontsize:S text: 1930 shift:(-10,5) bar:Aoû at: 5984 fontsize:S text: 5984 shift:(-10,5) bar:Sep at: 7866 fontsize:S text: 7866 shift:(-10,5) bar:Oct at: 4895 fontsize:S text: 4895 shift:(-10,5) bar:Nov at: 2511 fontsize:S text: 2511 shift:(-10,5) bar:Déc at: 1597 fontsize:S text: 1597 shift:(-10,5) </timeline> </center> == Ekonomia == [[Fitxategi:View from Cairo Tower 31march2007.jpg|thumb|Nilo [[Kairo]]n]] Urtero, udan ([[Etiopiar mendigunea|Etiopiar mendiguneko]] eurite garaian) Nilo ibaiak gainezka egiten zuen eta ekarritako [[sedimentu]]ei esker bazterretako zelaiak emankortzen zituen. Asuango presa eraiki zenetik uholde zikloa amaitu zen eta orain uraren maila urte osoan zehar egonkorra da. Garraioan ere garrantzi handia du ibaiak: iparraldeko haizeak baliatuz [[belaontzi]]ak ibaian gora joan daitezke eta urak ekartzen ditu ibaian behera. Baino, ur-jauziak direla eta, tarte batzuk ez dira nabigagarriak. [[Sudan]]go [[Sudd]] padura ere nabigaziorako oztopo itzela da eta kanalizatzeko saiakerak izan dira (Jonglei ubidea). Niloren ertzean daude [[Khartum]] (Sudango hiriburua), [[Aswan]], [[Luxor]] (antzinako [[Tebas (Egipto)|Tebas]]) eta [[Giza (Egipto)|Giza]]-[[Kairo]] konurbazioa. Lehenbiziko ur-jauzia, behetik gora joanez, Asuanen dago, [[Aswango presa|Asuango urtegiaren]] iparraldean. Ibaiaren zati hau ohiko ibilbide turistikoa da, [[gurtzeru]]z edo [[feluka]]z (egurrezko belaontzi tradizionalak) egiten dena. Gurtzeru batzuek Luxor eta Asuanen arteko ibilbidea egiten dute, [[Edfu]]n eta [[Kom Ombo]]n geldialdiak eginez. [[1970]]an amaitu zen [[Aswango presa]]ren eraikuntza. Onurak ekarri zituen ([[lehorte]] eta [[uholde]]etatik babestea, nekazal produkzioa eta enplegua handitzea, [[argindar]]ra ekoiztea eta nabigazioa hobetzea), baina ingurumenaren eta gizartearen gaineko eragin handia izan du.<ref>{{erreferentzia |izena= Ainara |abizena= Belaustegi Irazabal|url=https://zientzia.eus/artikuluak/asuango-presa-ingurumenaren-kalterako/ | izenburua=Asuango presa, ingurumenaren kalterako |sartze-data=2019-1-11 |argitaletxea=Elhuyar aldizkaria, 2006/01/01, zientzia.eus}}</ref> == Biztanleria == Antzinako egiptoarrek, normalean, ibaiaren ertz emankorretan eraiki zituzten beren hiriak, eta, beraz, hiri asko daude haien ertzetan edo inguruetan. Horietako batzuek milioi bat biztanle baino gehiago dituzte, hala nola [[Kairo|Kairok]], [[Giza (Egipto)|Gizak]], [[Alexandria|Alexandriak]] (Egipton) eta [[Khartum|Jartum]] eta [[Omdurman|Omdurmanek]] (Sudanen). 100.000 biztanletik gora dituzte: [[Kigali]] Ruandan; [[Kampala]] eta [[Jinja (Uganda)|Jinja]] Ugandan; [[Juba]], [[Malakal (Sudan)|Malakal]], [[Kusti (Sudan)|Kusti]], [[Rabak (Sudan)|Rabak]], [[Jartum Iparra]], [[Atbara]] eta [[Wadi Halfa]] Sudanen; eta [[Aswan|Asuan]], [[Luxor]], [[Qina|Qena]], [[Sohag (Egipto)|Sohag]], [[Asiut]], [[Minya (Egipto)|Minya]], [[Beni Suef (Egipto)|Beni Suef]], [[Faiyumgo gobernadore-herria|Faiyum]], [[Helwan]], [[Heliopolis]], [[Imbaba (Egipto)|Imbaba]], [[Banha (Egipto)|Banha]], [[Shibin el-Kom]], [[Ismailia]], [[Zagazig]], [[Tanta (Egipto)|Tanta]], [[Mahalla al-Kubra]], [[Mansura]], [[Naukratis|Naucratis]], [[Damanhur]], [[Puerto Saíd eta Damietta]] haranean eta Egiptoko deltan. == Oharrak == <references group="oh" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Afrikako geografia]] == Kanpo estekak == * Aulestiarte Lete, Izaro [http://www.zientzia.net/argazkia_ikusi.asp?Artik_kod=15406 ''Nilo ibaiaren delta, gauez'']{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Elhuyar aldizkaria, 2010/11/11, zientzia.net {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Nilo| ]] [[Kategoria:Hebrear Bibliako ibaiak]] [[Kategoria:Egiptoko parke nazionalak]] mbi6fgg6rkw63c3hwqa7zmd8l62sox9 0 12302 10002908 8934590 2024-12-18T07:36:28Z Franvj 161224 Aldatu estekaren helbidea. 10002908 wikitext text/x-wiki {{Espainiako probintzia infotaula |izena=Huesca (''Oska'') |bandera= Flag_of_Huesca_(province).svg |armarria=Coat of Arms of Huesca Province.svg |nongo=Huescako |erkidego=[[Aragoi]] |hiriburu=[[Huesca]] |herritar=Huescatar |kokapena=Localización provincia de Huesca.png |azalera=15.626 |espainiaren_az=% 3.1 |biztanleria= 219.345 |urtea=2018 |espainiaren_biz=% 0.48 |dentsitatea=14.04 |ISO 3166-2=ES-HU |kongresuan=3 |senatuan=4 |web=www.dphuesca.es |}} '''Huesca''' —edo, izen historiko gisa, '''Oska'''— ([[aragoiera]]z '''Uesca''') [[Espainia]]ko probintzia bat da, [[Aragoi]]ko autonomia erkidegoan kokatua. [[2010]]. urtean, probintziak 228.566 biztanle zituen, eta [[2018]]an 219.345. Hiriburua [[Huesca]] hiria da. [[Euskara]]zko testu berezi, historia lan edo eleberrietan, '''Oska''' izen historikoa erabil daiteke.<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/arauak/dok/Araua_0149.pdf Euskaltzaindiaren 149. araua: Euskal Herri inguruko exonimoak]</ref> == Mugakideak == Mugakide hauexek ditu: Iparraldean, [[Pirinio Atlantikoak]], [[Pirinio Garaiak]] eta [[Garona Garaia]] departamendu [[frantzia]]rrak, ipar-mendebaldean [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]], hegoaldean [[Zaragozako probintzia]] eta ekialdean [[Lleidako probintzia|Lleida]]. == Udalerriak == {{Sakontzeko|Huescako udalerrien zerrenda}} {| class="wikitable" border="1" ! Udalerria ! Biztanleria<br />(2018) ! Eskualdea |- | [[Huesca]] | align="right" | 52.463 | [[Hoya de Huesca]] |- | [[Monzón]] | align="right" | 17.061 | [[Cinca Erdialdea|Cinca Medio]] |- | [[Barbastro]] | align="right" | 16.944 | [[Somontano de Barbastro]] |- | [[Fraga (Huesca)|Fraga]] | align="right" | 14.979 | [[Cinca Beherea|Bajo Cinca]] |- | [[Jaka]] | align="right" | 12.813 | [[Jazetania]] |- | [[Binéfar]] | align="right" | 9.435 | [[La Litera]] |- | [[Sabiñánigo]] | align="right" | 9.245 | [[Gállego Garaia|Alto Gállego]] |- | [[Sariñena]] | align="right" | 4.168 | [[Monegros]] |- | [[Tamarite de Litera-Tamarit de Llitera]] | align="right" | 3.528 | [[La Litera]] |- | [[Graus]] | align="right" | 3.305 | [[Ribagorza|Ribagortza]] |- |} == Eskualdeak == [[Fitxategi:Aragon munucipalities.comarcasdehuesca.png|eskuinera|250px]] * '''[[Gállego Garaia|Alto Gállego]]''' ([[Sabiñánigo]]). * '''[[Cinca Beherea|Bajo Cinca/Baix Cinca]]''' ([[Fraga (Huesca)|Fraga]]). * '''[[Cinca Erdialdea|Cinca Medio]]''' ([[Monzón]]). * '''[[Hoya de Huesca|Hoya de Huesca/Plana de Uesca]]''' ([[Huesca]]). * '''[[Jazetania|Jacetania/Chazetania]]''' ([[Jaka|Jaca]]). * '''[[La Litera|La Litera/La Llitera]]''' ([[Tamarite de Litera-Tamarit de Llitera|Tamarite de Litera]]). * '''[[Monegros]]''' ([[Sariñena]]). * '''[[Ribagorza]]''' ([[Graus]]). * '''[[Sobrarbe]]''' ([[Aínsa-Sobrarbe-L'Aínsa-Sobrarbe|Aínsa]] eta [[Boltaña]]). * '''[[Somontano de Barbastro]]''' ([[Barbastro]]). == Inguru naturala == === Mendiak === Erdialdeko [[Pirinioak|Pirinioetako]] hainbat gailur probintzia honetan daude kokatuta, beti ere [[Midi-Pyrénées|Erdialdeko Pirinioak]] izeneko eskualde [[frantzia]]rraren mugan. Horietatik, altuenak hauexek dira: # [[Aneto]] (3.404 m) # [[Posets]] (3.375 m). # [[Monte Perdido]] (3.352 m). # [[Maldito]] (3.350 m). # [[Espadas]] (3.332 m). # [[Cilindro]] (3.328 m). # [[Perdiguero]] (3.222 m). # [[La Maladeta]] (3.312 m). # [[Tempestades]] (3.290 m). # [[Pico Añisclo]] (3.254 m). # [[Marboré|Marbore]] (3.248 m). # [[Margalida]] (3.241 m). # [[Schrader|Bachimala]] (3.177 m). # [[Balaitus]] (3.146 m). === Ibaiak === * [[Aragoi (ibaia)|Aragon]] * [[Gállego (ibaia)|Gallego]] * [[Cinca]] == Eski pistak == * [[Candanchú]] * [[Astún]] * [[Formigal]] * [[Panticosa]]-Los Lagos * [[Aramón Cerler|Cerler]] == Kultura == === Hizkuntzak === [[Gaztelania]]z gain, hurrengo herrietan [[aragoiera]] ere mintzatzen da, oso egoera gutxituan bada ere: [[Graus]], [[Monzón|Monzon]], [[Barbastro|Balbastro]], [[Fonz]], [[Echo Ibarra|Echo]], [[Estadilla|Estadiella]], [[Benasque-Benás|Benás]], [[Sabiñánigo|Samianigo]], [[Jaka|Chaca]], [[Plan (argipena)|Plan]], [[Ansó]], [[Ayerbe]], [[Broto]] eta [[El Grado-Lo Grau|Lo Grau]]. Probintziako ekialdean, [[Sartaldeko Zerrenda]] deitutako zonaldean, [[katalan|katalunierazko]] hiztunak bizi dira, bertakoak. === Euskal toponimia === Astazu, Ayerbe, Basaran, Bernués, Berroy, Bolea, Escuain, Escuzana, Espelunz, Javierre, Laña, Larrés, Loarre, Manchola, Martés, Ordesa, Oza, Sigüés, Sinués, Siresa, Suaso, [[Urdoze]] eta Zuriza dira Huescako herrien eta mendien izenetan gelditu diren [[euskara]]zko aztarna batzuk, [[Xamar]] hizkuntzalariak bildu duenaren arabera ("Euskara Jendea", 2006). == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{es}} [http://www.dphuesca.es/ Huescako Diputazioaren webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Aragoiko probintzia aurkibidea}} {{Espainiako probintzia aurkibidea}} [[Kategoria:Huescako probintzia]] m38sr5kaf0mk9sicj1zq7ag5uc8sms5 0 12942 10003028 7612452 2024-12-18T09:49:28Z Marklar2007 1545 10003028 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vitoria_05_2012_Anillo_Verde_1922.JPG|thumb|eskuinera|300px|[[Salburuko urmaelak]], Gasteizen.]] '''Limnologia''' ekosistema akuatiko kontinentalen ikerketaz arduratzen den zientzia da. Sarritan [[ekologia]]ren edo [[ingurumen zientziak|ingurumen zientzien]] azpidomeinutzat hartzen da. Ur kontinentalen ezaugarri biologiko, kimiko, fisiko eta geologikoak aztertzen ditu. Ur gezako zein gaziko masak ikertzen ditu, mugitzen direnak zein geldi daudenak, eta naturalak zein gizakiak egindakoak. Hortaz, lakuak, putzuak, urmaelak, baltsak, ibaiak, errekak eta hezeguneak ditu lan esparru gisa. Geologian [[paleolimnologia]] ere aztertzen da, hau da, historikoki laku batek izan duen garapen geologikoa. Paisaia limnologiak, berriz, ekosistema akuatiko horiek [[paisaia]]ren ikuspegitik dituen ezaugarriak ikertzen ditu. [[Ekologia akuatiko]]ari eta [[hidrobiologia]]ri estuki lotuta dago, baina horiek organismo akuatikoak aztertzen dituzte batez ere. Limnologia zenbaitetan ur gezen zientzatzat hartzen bada ere, ur masa gazi kontinentalen ikerketa ere barne hartzen du. == Ikus, gainera == * [[Aintzira|Laku]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{geologia zirriborroa}} [[Kategoria:Limnologia| ]] 3aw4w5bba099iorrtlji8m4cvchy6nq 0 15213 10002727 9598112 2024-12-17T20:22:09Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002727 wikitext text/x-wiki {{biografia_infotaula_automatikoa}} '''Joana III.a Albretekoa'''<ref>{{Erreferentzia|egilea= EIMA |url=http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf |izenburua= Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak}}</ref> edo, sinpleki '''Joana Albretekoa'''<ref>Euskaltzaindiaren [https://www.euskaltzaindia.eus/es/6065-iruneko-eta-nafarroako-erresumako-errege-erreginen-euskarazko-izenak-arautu-ditu-euskaltzaindiak192. arauaren arabera] Joana IIII.a edo Joana Albretekoa izena har dezake.</ref> ([[Saint-Germain-en-Laye]], [[1528]]ko [[azaroaren 16]]a - [[Paris]], [[1572]]ko [[ekainaren 9]]a), Nafarroako erregina izan zen 1555. urtetik 1572ra. [[Margarita Angulemakoa]]ren eta [[Henrike II.a Nafarroakoa]]ren alaba zen, eta [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako XXXIV. monarka]]. [[Joanes Leizarraga]]ri eskatu zion [[Itun Berria]]ren euskarazko itzulpena egin zezala: hura [[euskara]]<nowiki/>rako lehen itzulpena izan zen. [[Antonio I.a Nafarroakoa|Antonio Borboikoarekin]] ezkondu zen (1548). == Biografia == === Heziketa === [[1528]]ko [[azaroaren 16]]an [[Saint-Germain-en-Laye]]n jaio zen. [[Margarita Angulemakoa]]ren eta [[Henrike II.a Nafarroakoa]]ren alaba bakarra, [[Paris]]en hazi zuten. Haurtzaroan bere osaba [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I.a]] Frantziako erregearen menpean egon zen, ia-ia gatibu baitzeukan Plessis-les-Toursko gazteluan. Frantzisko I.ak bere esku izan nahi zuen [[Nafarroa]]ren geroa erabaki behar zuen ezkontza mugatzea. Hortaz, hamahiru urte besterik ez zituenean, [[Wilhelm Jülich-Kleve-Berg|Kleveko dukearekin]] ezkonarazi zuen [[1541]]ean, Joana eta ingurukoak horren kontra azaldu arren<ref>{{Erreferentzia|izena1= Evelyne |abizena1= Berriot-Salvadore |izena2= Philippe |abizena2= Chareyre |izena3= Claudie |abizena3= Martin-Ulrich |izenburua= Jeanne d'Albret et sa cour : actes du colloque international de Pau, 17-19 mai 2001 |lekua= Paris |argitaletxea= Honoré Champion |bilduma= Colloques, congrès et conférences sur la Renaissance |urtea= 2004}}</ref>. Ezezkoa fisikoa ere izan zen, aldarera bultzatua izan zelako. Aldi berean, [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a]] Espainiako enperadoreak bere semea [[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe]] nahi zuen Joanaren senar gisa, baina haren asmoa ez zen bete. Joanak Nafarroakoak Kleveko dukearekin egindako ezkontza baliogabetzea lortu zuen [[1545]]eko [[urriaren 22]]an, [[Paulo III.a]] aita santuak horretarako baimena emanda<ref>{{Erreferentzia|egilea=Harleß |izenburua= Wilhelm V.| url=http://de.wikisource.org/wiki/ADB:Wilhelm_V._%28Herzog_von_J%C3%BClich-Kleve-Berg%29|bilduma= Allgemeine Deutsche Biographie (ADB) |liburukia= 43 |argitaletxea= Duncker & Humblot |lekua= Leipzig |urtea= 1898 |orrialdeak= 106–113}}</ref>. Lehenengo ezkontza horretan ez zituzten ezkontza-eginbideak bete<ref>{{Erreferentzia|izena= Bernard |abizena= Berdou d'Aas |izenburua= Jeanne III d'Albret. Chronique (1528-1572) |lekua= Paris |argitaletxea= [[Éditions Atlantica|Atlantica]] |urtea= 2002}}</ref>. [[1548]]an, Frantzisko I.aren semea eta oinordekoa zen [[Henrike II.a Frantziakoa|Henrike II.a Frantziako erregeak]] [[Antonio I.a Nafarroakoa|Antonio Borboikoarekin]] ezkonarazi zuen<ref>{{Erreferentzia|izena= Bernard |abizena= Berdou d'Aas |izenburua= Jeanne d'Albret reine de Navarre et vicomtesse de Béarn. Lettres suivies d'une ample déclaration|lekua= Paris |argitaletxea= [[Éditions Atlantica|Atlantica]] |urtea= 2007}}</ref>. Karlos V.a Espainiakoak ezkontza bidez Nafarroaz jabetzeko zituen asmoak zapuztu egin ziren. Ezkontza horren ondorioz, erregina zeharo maitemindu zen<ref>{{Erreferentzia|abizena1=Robin |izena1= Diana Maury |abizena2= Larsen |izena2= Anne R. |abizena3= Levin |izena3= Carole |urtea=2007 |izenburua= Encyclopedia of women in the Renaissance: Italy, France, and England |url=https://archive.org/details/encyclopediawome00lars |argitaletxea= ABC-CLIO, Inc.|orrialdea= [https://archive.org/details/encyclopediawome00lars/page/n21 2]}}</ref>. === Agintaldia === Haren aita Henrike II.a Nafarroakoa hildakoan ([[1555]]) borroka zibil eta erlijiosoak areagotu egin ziren. Joanak Nafarroako erresumaz gainera (Nafarroa Garaia gaztelarren esku zegoen) Albret, Foix, Bigorra, Biarno eta beste lurralde asko jaso zituen. [[Nafarroa]]ren defentsan [[Espainia]]ko eta [[Frantzia]]ko koroei aurre egin zien eta Joana III.a kalbindarren buruzagitzat hartu zuten. Henrike II.a Frantziakoa 1559an hil zen eta guztiz areagotu ziren erlijio borrokak Frantzian barrena. [[Katolizismo|Katoliko]] eta [[kalbinismo|kalbindar]] erreformatzaileen arteko liskarrak ohikoak ziren eta, lehendik, amaren begikotasuna izan arren, agian [[Théodore de Bèze]]k bultzaturik, 1560ko abuztuan [[Nérac]]en bihurtu eta [[gabon]]etan Joana III.ak bere [[kalbinismo|kalbindar]] sinesmena herriaren aurrean aitortu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena1= Paul-F. |abizena1= Geisendorf |izenburua= Théodore de Bèze |lekua= Geneva| argitaletxea= Labor et Fides |urtea= 1949 |orrialdea= 120}}</ref>. Orduan, [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike]] eta [[Katalina Borboikoa|Katalina]] seme-alabak fede horretan hezi zituen. ==== Kalbinismoa eta erlijio gatazkak ==== 1561eko uztailaren 19ko agindu batek [[kalbinismo]]a onartu zuen bere erresuman. Antonio senarrak, [[Luis I.a Borboi-Condékoa|Luis Borboikoa]] bere anaiarekin batera, Parisko [[Frantziako Estatu Orokorrak|Estatu Orokorren]] aurrean [[protestante]]en egoera salatu zuten. 1560ko urriaren 31n atxilotua izan ostean, [[Condéko printzea]]ri [[heriotza zigor]]ra ezarri zitzaion. 1562ko martxoaren 1ean, [[Parisko 16. barrutia|Passyko]] protestanteen sarraskiek haien matxinada piztu zuten. [[Le Havre]]ren lagapenaren truke [[Alemania]] eta [[Ingalaterra]]ren laguntza izan zuten eta urte hartako irailaren 20an borroka hasi zen. Orduan, Condé [[Dreux]]en eta Antonio Borboikoa [[Rouen|Ruanen]] zeuden: azaroaren 10ean hiria setiatu zuten eta Joanaren senarra bertan hil zuten<ref>{{Erreferentzia|abizena1= Dupuy|izena1= Trevor|izena2= Curt |abizena2=Johnson |izena3= David L. |abizena3= Bongard |izenburua= The Harper Encyclopedia of Military Biography |argitaletxea= Castle Books |lekua= Edison |urtea= 1992|orrialdea= 98}}</ref>. 1563ko martxoaren 12an [[Amboise]]n sinaturiko itunak Nafarroak, Bearnok eta Foixek parte hartu ez zuten gerraren amaiera ekarri zuen. 1567ko [[Nimes]]ko katolikoen sarraskiek berriro gerra zibila piztu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena= Alphonse |abizena= de Ruble |url= http://www.archive.org/stream/jeannedalbretet00rublgoog#page/n9/mode/2up |izenburua= Jeanne d'Albret et la guerre civile, Suite de Antoine de Bourbon et Jeanne d'Albret |lekua= Paris |argitaletxea= Émile Paul et Guillemin |urtea= 1897}}</ref>. 1568an, [[Karlos IX.a Frantziakoa]]k Joanaren lurraldeen konfiskazioa agindu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena= David M. |abizena=Bryson |izenburua= Queen Jeanne and the Promised Land : Dynasty, Homeland, Religion and Violence in Sixteenth-Century France |argitaletxea= Brill |bilduam= Brill's Studies in Intellectual History |urtea= 1999}}</ref> eta Biarnon martxoan [[Antoine de Lomagne]] Terrideko jaunak matxinotu zen. Uztailean, [[Gabriel de Montgommery]]k zuzenduriko kalbindar armadak eremua berreskuratu zuen. Joana protestanteen buru bilakatu eta orduan hamabost urte besterik ez zituen [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike]] semeari [[Arroxela]]ko setioan parte hartzeko agindu zion<ref>{{Erreferentzia|izena= Pierre |abizena= Miquel |izenburua= Les Guerres de religion, |argitaletxea= Club France Loisirs |urtea= 1980 |isbn= 978-2-7242-0785-9| orrialdea= 245}}</ref>. 1568ko martxoaren 23an sinaturiko [[Longiumeau]]ko itunak bakea ekarri arren, laster hasi zen hirugarren [[Frantziako Erlijio Gerrak|Erlijio Gerra]]. 1569ko martxoaren 12ko [[Jarnaceko gudua]]n protestanteen buruzagi Condé hil zenean, Henrike Nafarroakoa buruzagi politiko bilakatu zen, baina botere militarra [[Gaspard II.a Colignykoa|Coligny almirantearen]] eskuetan zegoen. Joana Arroxelako andre bilakatu zen, gai militarretan izan ezik<ref>{{Erreferentzia|izena= Nancy |abizena= Lyman Roelker |izenburua= Jeanne d'Albret, reine de Navarre (1528-1572) |lekua= Paris |argitaletxea= Imprimerie nationale |urtea= 1979| orrialdeak =463 }}</ref>. Nazioarteko harremanez arduratu zen eta, nahiz eta [[Moncontourreko gudua]]n galdu, higanoteen aliantzari eustea lortu zuen. 1569ko abuztuan, Montmorency dukearen laguntzari esker bere lurralde guztiak berreskuratu zituen eta alderdikideek hala eskatuta, 1570ean katolikoekin negoziaketan hasi zen. Abuztuaren 8an, [[Saint-Germain-en-Layeko Bakea]] sinatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena= Henri |abizena= Martin |izenburua= Histoire de France |liburukia= 9 |edizioa= 4. |lekua= Paris |urtea= 1858 |orrialdea= 270}}</ref>. Hitzarmen horretan protestanteak administrazioan berriz onartzea adostu zen eta, halaber, [[Margarita Frantziakoa|Margarita Valoisekoaren]] eta Henrike Borboikoa, [[Vianako Printzea]]ren arteko ezkontza. [[1571|Hurrengo urtean]] Joanak Arroxela utzi eta Biarnora itzuli zen. Ituna ondo ez betetzeagatik protesta egin zuen<ref>{{Erreferentzia|izena= Arlette |abizena= Jouanna |izenburua= La Saint-Barthélemy |argitaletxea= Gallimard |urtea= 2007 |orrialdea= 38}}</ref>. 1571eko uztailaren 19ko agindu baten bitartez, [[kalbinismo]]<nowiki/>a bere lurraldeen erlijio ofizial moduan ezarri zuen, baina aurretik ebanjelizazio lan handia egina zuen: 1563an, [[Joan Kalbin]]en [[katixima]] [[bearnera]]z argitaratu zuen; 1566an, [[Ortheze]]n akademia protestante bat eratu zuen; eliz ordenantza berriak argitararazi zituen eta 1568an, [[Arnaud de Salette]]ri ''Psautier de Marot'' bearneraz itzultzeko eskatu zion. 1571n eta kalbinismoa zabaltzeko asmoz, erreginak [[Joanes Leizarraga]]ri agindu zion [[Itun Berria]]ren euskarazko itzulpena egiteko, euskarazko lehen itzulpena izan zena. Joanak inoiz ez zion uko egin [[Nafarroako Erresuma]]ren batasuna lortzeari eta ahalegin militarrik egin ez bazuen ere, bere agintaldian, Filipe II.a Espainiakoarekin negoziatzen saiatu zen behin eta berriro; bere ahaleginak, ordea, alferrikakoak izan ziren. Kultura handiko emakumea izan zen. Bere ama [[Margarita Angulemakoa]]ren obrak argitara eman zituen, baita oroitzapenak idatzi ere, eta [[Arroxela]]n argitaratu zituen: ''Mémoires, 1563-1568''. === Heriotza === 1572an, [[Paris]]en zen, semearen ezkontza-ituna negoziatzeko. Ezin izan zuen Margarita Frantziakoa protestantismora bihurtu, ezta ezkontza ikusi ere, 1572ko ekainaren 9an hil zelako (ezkontza abuztuaren 18an izan zen). Higanotek zabaldutako zurrumurruen arabera, erregeorde [[Katalina Medici]]k hil izan zen, baina autopsiaren arabera, [[tuberkulosi]]ak jota hil zen<ref>{{Erreferentzia|abizena= Knecht |izena= R. J. |izenburua= Catherine de' Medici |lekua= Londres eta New York|argitaletxea= Longman |urtea= 1998 |isbn= 0-582-08241-2|orrialdea= 151}}</ref>. [[San Bartolome gaueko sarraskia]] baino zertxobait aurrerago hil izanak higanoten alderdian ''a posteriori'' pozoiduraren zurrumurru funsgabeak zabaldu zituen<ref>Zurrumurruen arabera, René Bianchik, Katalina Mediciren florentziar lurringileak, erreginari pozoituriko eskularruak saldu zizkion. Lehendabizikoz 1574an agertu arren ({{erreferentzia|izenburua= Discours Merveilleux de la vie, actions et deportements de Catherine de Medicis, Royne-mere |izena= Nicole |abizena= Cazauran |lekua= Geneva|argitaletxea= Librairie Droz | urtea= 1995| edizioa= 8. | orrialdea= 200}}), [[Alexandre Dumas]]ek zabaldu zituen batez ere 1845eko ''La reine Margot'' bere eleberrian.</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena= Robert |izena= Marc | url= http://www.archive.org/details/lesempoisonnemen00robeuoft | izenburua= Les empoisonnements criminels au 16e siècle | urtea=1903}}</ref>. [[Denis Diderot|Diderotek]]<ref>{{Erreferentzia|izena= Denis |abizena=Diderot |izenburua= Encyclopédie |liburukia= 12 |orrialdea= 192}}</ref> eta [[Voltaire]]k<ref>{{Erreferentzia|abizena= Voltaire |izena= Jean-Marie | url= http://www.voltaire-integral.com/Html/08/02N.htm |izenburua= Note de 1723 sur le site de l'intégrale}}</ref> errefusatu arren, zurrumurruak probarik gabe mantendu ziren [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte, Émile eta Eugène Haag historialariek errepikatu zituzten arte<ref>{{Erreferentzia| izena1= Eugène |abizena1= Haag |izena2= Émile |abizena2= Haag |url= http://books.google.com/books?id=kK0PAAAAQAAJ&pg=PA57&dq=%22Jeanne+d%27albret%22+empoisonnée+preuve&client=safari&hl=fr#v=onepage&q=%22Jeanne%20d'albret%22%20empoisonnée%20preuve&f=false |izenburua= La France protestante ou vies des protestants français}}</ref>. Egun, eleberrietan baino ez da horrelakorik agertzen. == Ezkontzak eta haurrak == Joana bi aldiz ezkondu zen<ref>{{Erreferentzia|izena= Alphonse |abizena= de Ruble |url= http://www.archive.org/stream/lemariagedejean00rublgoog#page/n13/mode/2up |izenburua= Le Mariage de Jeanne d'Albret| lekua= Paris |argitaletxea= Adolphe Labitte 1urtea= 1877 |orrialdea= 321}}</ref>. * Lehenik, [[1541]]eko [[uztailaren 13]]an, [[Châtellerault]] hirian, Clèveko dukea zen Gilen I.arekin. Ezkontza desegin zen [[1545]]eko [[urriaren 15]]an. * Bigarrenik, [[1548]]ko [[urriaren 20]]an, [[Moulins]] hirian, [[Vendôme]]ko duke [[Antonio I.a Nafarroakoa|Antonio I.arekin]]<ref>{{Erreferentzia|izena= Alphonse |abizena= de Ruble |izenburua= Antoine de Bourbon et Jeanne d'Albret, suite de Le mariage de Jeanne d'Albret| url= http://www.archive.org/stream/antoinedebourbon01rubluoft#page/n7/mode/2up |lekua= Paris |argitaletxea= Adolphe Labitte |urtea= 1881-1886}}</ref>. Bost seme-alaba izan zituzten: ** Henrike ([[1551]]-[[1553]]), haurtzaroan hila. ** [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike]] ([[1553]]-[[1610]]), Nafarroako eta Frantziako errege izan zena ** Luis Karlos ([[1555]]-[[1557]]), haurtzaroan hila ** Madalena ([[1556]]-[[1556]]), haurtzaroan hila ** [[Katalina Borboikoa|Katalina]] ([[1559]]-[[1604]]), Lorrenako [[Henrike II.a Lorrenakoa|Henrike II.a]] dukearekin ezkondua ([[1599]]) == Tituluak == <div style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> '''Jaiotzagatik lortuak''' * Nafarroako erregina (1555-1572) * Albreteko dukesa (1555-1572) * Limogesko kondesa (1555- 1572) * Foixko kondesa (1555-1572) * Armañaceko kondesa (1555-1572) * Bigorrako kondesa (1555-1572) * Périgordeko kondesa (1555-1572) * Bearneko bizkondesa (1555-1572) * Marlango bizkondesa (1555-1572) * Tartasko bizkondesa (1555-1572) * Castelnauko baronesa (1555-1572) * Caussadeko baronesa (1555-1572) * Montmiralgo baronesa (1555-1572) * La Flêcheko andrea (1555-1572) * Baugéko andrea (1555-1572) * Néraceko andrea (1555-1572) * Sullyko andrea (1555-1572) * Craongo andrea (1555-1572) * La Chapelle des Aix-dam-Gilongo andrea (1555-1572) * Argenteko andrea (1555-1572) * Clermonteko andrea (1555-1572) * Villezongo andrea (1555-1572) * Orvalgo andrea (1555-1572) * Espineuilgo andrea (1555-1572) * Château-Meillanteko andrea (1555-1572) * Montrondeko andrea (1555-1572) * Bruyèresko andrea (1555-1572) * Dun-Le-Roiko andrea (1555-1572) * Saint-Gondomgo andrea (1555-1572) * Corberingo andrea (1555-1572) * Chaluceteko andrea (1555-1572) * Sainte-Hermineko andrea (1555-1572) * Praheceko andrea (1555-1572) * Lussaceko andrea (1555-1572) * Xanpainako andrea (1555-1572) * Bloisko andrea (1555-1572) * Chisayko andrea (1555-1572) ''' Ezkontzagatik lortuak''' * Borboiko dukesa ([[1548]]-[[1562]]) * Vendômeko dukesa ([[1550]]-1562) * Beaumonteko kondesa (1550-1562) * Marleko kondesa ([[1548]]-[[1562]]) * Soissonsko kondesa (1550-1562) </div> == Familia == {| class="wikitable" border = "1" width="100%" |- | width="25%" align="center"| '''Aitona'''<br /> [[Fitxategi:Armoiries Navarre-Albret.svg|35px]] [[Joanes III.a Nafarroakoa|Joanes III.a]] <br /> Nafarroako erregea |width="25%" align="center"| '''Amona'''<br /> [[Fitxategi:Armoiries Navarre Foix.svg|35px]] [[Katalina I.a Nafarroakoa|Katalina I.a]]<br />Nafarroako erregina | width="25%" align="center"| '''Aitona'''<br /> [[Fitxategi:Blason comte fr Angouleme (Valois).svg|35px]] [[Karlos I.a Angulemakoa|Karlos I.a]]<br /> Angulemako kondea | width="25%" align="center"| '''Amona'''<br /> [[Fitxategi:Blason duché fr Savoie.svg|35px]] [[Luisa Saboiakoa|Luisa<br />Saboiakoa]] |- | colspan="2" align="center"| '''Aita''' <br /> [[Fitxategi:Armoiries Navarre-Albret.svg|35px]] [[Henrike II.a Nafarroakoa|Henrike II.a]] <br /> Nafarroako erregea | colspan="2" align="center"| '''Ama'''<br />[[Fitxategi:Blason comte fr Angouleme (Valois).svg|35px]] [[Margarita Angulemakoa|Margarita<br />Angulemakoa]] |- | colspan="4" align="center"| [[Fitxategi:Armoiries Navarre-Albret.svg|35px]]Joana III.a <br />Nafarroako erregina |} {{genealogia}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1528ko|1572ko|Joana 03}} {{kutxa hasiera}} {{oinordekotza kutxa | epea = 1555-1572 | titulua = [[Fitxategi:Blason Royaume Navarre.svg|40px]]<br />[[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako erregina]] | aurrekoa = [[Henrike II.a Nafarroakoa|Henrike II.a]] | ondorengoa = [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike III.a]] }} {{oinordekotza kutxa | epea = 1555-1572 | titulua = [[Fitxategi:Blason de Foix-Béarn.svg|40px]]<br />[[Foixko konde-kondesen zerrenda|Foixko kondesa]]<br />[[Bearnoko bizkonde-bizkondesen zerrenda|Biarnoko bizkondesa]] | aurrekoa = [[Henrike II.a Nafarroakoa|Henrike I.a]] | ondorengoa = [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike II.a]] }} {{oinordekotza kutxa | epea = 1555-1572 | titulua = [[Fitxategi:Armoiries Albret moderne.svg|40px]]<br />[[Albreteko etxea|Albreteko andrea]] | aurrekoa = [[Henrike II.a Nafarroakoa|Henrike I.a]] | ondorengoa = [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike II.a]] }} {{kutxa amaiera}} {{Nafarroako errege-erreginen aurkibidea}} [[Kategoria:Nafarroako errege-erreginak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko idazleak]] [[Kategoria:Bearnoko bizkondeak]] [[Kategoria:Albreteko etxea]] [[Kategoria:Euskal Herriko kalbindarrak]] [[Kategoria:Kalbindar idazleak]] [[Kategoria:Foixko kondeak]] [[Kategoria:Frantziako dukesak]] [[Kategoria:Bergeko dukesak]] [[Kategoria:Ravensbergeko kondesak]] [[Kategoria:Clevesko dukesak]] [[Kategoria:Bigorrako kondeak]] [[Kategoria:Parisen hildakoak]] [[Kategoria:Berriro ezkondutako errege-erregina ezkontideak]] [[Kategoria:Nafarroako Erresumako historia]] 0ejfw2mcv7wb8thtpgw2t8zhaeqadkf 106 16329 10002466 9999239 2024-12-17T14:09:05Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002466 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:EuskalHerrikoMendienMapa2.png|thumb|400x400px|[https://w.wiki/3GkX Euskal Herriko mendien mapa interaktiboa] (query.wikidata.org)]] '''[[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] mendien zerrenda''' da hau, alfabetikoki ordenatuta, eta herrialde horretako mendilerroak ere aipatuta. Nafarroa Garaiko eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoko mendirik altuena [[Hiru Erregeen Mahaia]] da (2.428 m). == Mendilerroak == [[Fitxategi:Hiru erregeen mahaia.jpg|thumb|Hiru Erregeen Mahaia (2.428 m).]] * '''[[Abodiko mendilerroa|Abodi]]''': [[Aezkoa]] eta [[Zaraitzu]]; [[Abodi (mendia)|Abodi]] (1.533 m). * '''[[Alaitz]]''': [[Iruñerria|Iruñerri]] eta [[Orbaibar]]; [[Higa]] (1.289 m). * '''[[Andimendi]]''': [[Sakana]]; [[Beriain (mendia)|Beriain]] (1.493 m). * '''[[Aralar]]''': [[Sakana]] eta [[Leitzaldea]], [[Tolosaldea]] eta [[Goierri]] bereizten ditu; [[Intzako dorrea]] (1.431 m) eta [[Larrunarri|Txindoki/Larrunarri]] (1.346 m). * '''[[Kodesko mendilerroa|Kodes]]''': [[Lizarrako merindadea|Lizarrerrian]], [[Arabako Mendialdea]]ren mugan; [[Joar]] (1.418 m). * '''[[Leireko mendilerroa|Leire]]''': [[Zangozerria]] eta [[Irunberrialdea]]; [[Arangoiti (mendia)|Arangoiti]] (1.355 m). * '''[[Lokiz mendilerroa|Lokiz]]''': Lizarrerria eta Arabako Mendialdea; [[Otzamendi|Otzamendi/Montesanto]] (1.255 m) eta [[Lokiz|Lokiz/San Cosme]] (1.114 m). * '''[[Pirinioak|Nafarroako Pirinioa]]''': [[Bortziriak|Bortziri]], [[Baztan]], [[Erroibar]], Aezkoa, Zaraitzu eta [[Erronkaribar|Erronkari]]; [[Hiru Erregeen Mahaia]] (2.428 m). * '''[[Urbasa]]''': Sakana eta Lizarrerri; [[Baiza]] (1.183 m). == Mendiak == [[Fitxategi:Beriain mendia Altsasutik.jpg|thumb|320px|Beriain mendia ([[Andimendi]]), [[Altsasu]]tik ikusita]] Hauek dira herrialdeko [[mendi]] nagusiak: {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?elev WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q8502 . ?item (wdt:P131)* wd:Q4018 . ?item p:P2044/psn:P2044/wikibase:quantityAmount ?elev . } ORDER BY DESC(?elev) |columns=label:izena,?elev:itsas mailaren gainetiko altuera,P131,P625,P18 |section= |min_section= |sort= |links=text |thumb=128 |autolist=fallback |wdedit=yes }} {| class='wikitable sortable wd_can_edit' ! izena ! itsas mailaren gainetiko altuera ! honako erakunde administratiboan dago ! koordenatuak ! irudia |- class='wd_q546180' |class='wd_label'| [[Hiru Erregeen Mahaia]] | 2446 |class='wd_p131'| [[Erronkari]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.919411|-0.7275039|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Pic and table de trois rois.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112779749' |class='wd_label'| [[Añelarra]] | 2358 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.939087|-0.731288|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112785195' |class='wd_label'| [[Ukerdi]] | 2251 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.92379|-0.749151|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q8538396' |class='wd_label'| [[Ezkaurre]] | 2050 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Huescako probintzia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.85416667|-0.84|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Peña Ezcaurri.JPG|center|128px]] |- class='wd_q2030404' |class='wd_label'| [[Orhi]] | 2017 |class='wd_p131'| [[Zuberoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.989627777778|-1.0049527777778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Pic d'Orhy (vue nord).jpg|center|128px]] |- class='wd_q8538704' |class='wd_label'| [[Kartxela]] | 1982 |class='wd_p131'| [[Erronkaribar]]<br/>[[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Zuberoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9525|-0.88833333333333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Trikuharria Kartxelapean.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12265379' |class='wd_label'| [[Otsogorrigaña]] | 1923 |class='wd_p131'| [[Zuberoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9575|-0.91861111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254769' |class='wd_label'| [[Barazea]] | 1893 |class='wd_p131'| [[Zuberoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9638937|-0.9057634|display=inline}}<br/>{{Coord|42.963592|-0.905738|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261814' |class='wd_label'| [[Lakhura]] | 1877 |class='wd_p131'| [[Zuberoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95478|-0.83704|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261877' |class='wd_label'| [[Lapazarra]] | 1785 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.93083333|-0.79777778|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112783132' |class='wd_label'| [[Ezkaurretxikia]] | 1769 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.858403|-0.878088|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112783733' |class='wd_label'| [[Kañadaxiloa]] | 1769 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.838929|-0.857465|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12255254' |class='wd_label'| [[Binbaleta]] | 1757 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Zuberoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9550242|-0.8755692|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258294' |class='wd_label'| [[Gaztarrigaña]] | 1729 |class='wd_p131'| [[Larraine]]<br/>[[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Zuberoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9592857|-0.9562772|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254941' |class='wd_label'| [[Belaiko lepoa]] | 1727 |class='wd_p131'| [[Erronkari]]<br/>[[Zuberoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95971389|-0.89589167|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q25476008' |class='wd_label'| [[Kalbeira]] | 1686 |class='wd_p131'| [[Erronkari]]<br/>[[Ansó]]<br/>[[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Aragoi]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.802247222222|-0.86048611111111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q25475847' |class='wd_label'| [[Atuzkarratz|Atuzkarrazko mendilerroa]] | 1583 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.8764|-1.0122|display=inline}}<br/>{{Coord|42.833333333333|-1.0833333333333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12265816' |class='wd_label'| [[Peñablanca]] | 1583 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.85861111|-0.97194444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q8538854' |class='wd_label'| [[Ortzantzurieta]] | 1567 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0167|-1.26667|display=inline}}<br/>{{Coord|43.016666666667|-1.2833333333333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259950' |class='wd_label'| [[Izagra]] | 1558 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.8520342|-0.9752914|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258601' |class='wd_label'| [[Goienburu]] | 1549 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9390923|-0.9394439|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q2821682' |class='wd_label'| [[Abodi (mendia)|Abodi]] | 1533 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95166667|-1.05444444|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:ABODI - panoramio.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112785063' |class='wd_label'| [[Txorrotxarria]] | 1517 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.860651|-1.003474|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q25475857' |class='wd_label'| [[Lakuaga]] | 1517 |class='wd_p131'| [[Uztarroze]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.875277777778|-0.98194444444444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254326' |class='wd_label'| [[Astobizkar]] | 1506 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.03543333|-1.29622222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12252752' |class='wd_label'| [[Abodi Mendebaldea]] | 1496 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95972222|-1.11361111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3307550' |class='wd_label'| [[Andimendi]] | 1493 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.8117|-1.9504|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Lizarraga - Saratsa - Paisaje 02.jpg|center|128px]] |- class='wd_q3756086' |class='wd_label'| [[Beriain (mendia)|Beriain]] | 1493 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.892777777778|-1.9977777777778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:San Donato, Beriain.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12259418' |class='wd_label'| [[Idorrokia]] | 1492 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.96166667|-1.13111111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263413' |class='wd_label'| [[Mendimotz]] | 1491 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.02628889|-1.28453333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254144' |class='wd_label'| [[Arrizabala]] | 1481 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95666667|-1.09472222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56478572' |class='wd_label'| [[Baigura (Areta)|Baigura]] | 1474 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.8711875|-1.2429104|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268324' |class='wd_label'| [[Txangoa]] | 1471 |class='wd_p131'| [[Orbaizeta]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.04174167|-1.26718611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258714' |class='wd_label'| [[Goñiburu]] | 1464 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.96472222|-1.1525|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258293' |class='wd_label'| [[Gaztanbidea]] | 1460 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95138889|-1.03611111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q8188242' |class='wd_label'| [[Adi]] | 1458 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0206|-1.44389|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Adi mendia Argintzutik.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56704864' |class='wd_label'| [[Cruz de Osaba]] | 1438 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.952626|-1.028346|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259656' |class='wd_label'| [[Intzako dorrea]] | 1431 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Araitz]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.00009|-2.02571|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Irumugarrieta gailurra Argiñarratetik.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12255359' |class='wd_label'| [[Bizkarraundi]] | 1426 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95888889|-1.15222222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q590012' |class='wd_label'| [[Urkulu (mendia)|Urkulu]] | 1419 |class='wd_p131'| [[Eiheralarre]]<br/>[[Nafarroa Beherea]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.04694444|-1.24055556|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Urkuluko Dorrea.JPG|center|128px]] |- class='wd_q4570652' |class='wd_label'| [[Joar]] | 1419 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.635277777778|-2.3469444444444|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Codés 7, Yoar.jpg|center|128px]] |- class='wd_q8538692' |class='wd_label'| [[Saioa]] | 1419 |class='wd_p131'| [[Baztan]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.046944444444|-1.5577777777778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Saioa Erdizagatik.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112786620' |class='wd_label'| [[Saitsederra]] | 1418 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.866719|-0.95097|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259493' |class='wd_label'| [[Ihurbain]] | 1416 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.894225|-1.99409722|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Dorrao - Beriain 01.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12254532' |class='wd_label'| [[Auztarri]] | 1412 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.965|-1.1825|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q25475860' |class='wd_label'| [[Migoleta]] | 1406 |class='wd_p131'| [[Erronkari]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.853369444444|-1.0379333333333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56704947' |class='wd_label'| [[Martxate]] | 1403 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9521159|-1.1892697|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56704884' |class='wd_label'| [[Goñiburu Txikia]] | 1403 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9624008|-1.1466071|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q11205905' |class='wd_label'| [[Dozola]] | 1402 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Aragoi]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.76361111|-0.88916667|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56705003' |class='wd_label'| [[El Cerrillar]] | 1391 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9467676|-1.0259467|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112786679' |class='wd_label'| [[Borrokoxko]] | 1389 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.852656|-1.196052|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112782518' |class='wd_label'| [[Corona/Errazu]] | 1387 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.930148|-1.323611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263422' |class='wd_label'| [[Menditxipi]] | 1377 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.03748333|-1.28281111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q8538688' |class='wd_label'| [[Itzaga]] | 1361 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Itzagaondoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.7133|-1.42865|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:8 Itzaga.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112785600' |class='wd_label'| [[Beoain]] | 1359 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Gipuzkoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.013503|-2.037352|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12253827' |class='wd_label'| [[Arangoiti (mendia)|Arangoiti]] | 1355 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.64555556|-1.19444444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12255053' |class='wd_label'| [[Berrendi]] | 1354 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95305556|-1.21361111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:BerrendiDesdeVillanuevaDeAézcoa.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12254990' |class='wd_label'| [[Beoin]] | 1350 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.01453333|-2.03623611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262275' |class='wd_label'| [[Lezitza]] | 1350 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0512069|-1.2642217|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12253378' |class='wd_label'| [[Amorro]] | 1348 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.88681667|-1.94618889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254240' |class='wd_label'| [[Artxueta]] | 1343 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95355|-1.96389444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261749' |class='wd_label'| [[La Plana]] | 1337 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.63638889|-2.33138889|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:La Plana from Yoar.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12263411' |class='wd_label'| [[Mendilatz]] | 1337 |class='wd_p131'| [[Orbaizeta]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.01805556|-1.21222222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263429' |class='wd_label'| [[Mendizar]] | 1323 |class='wd_p131'| [[Orbaizeta]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.01888889|-1.16444444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256555' |class='wd_label'| [[Egurbide (mendia)]] | 1317 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.01008333|-2.03188889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259907' |class='wd_label'| [[Iturrunburu]] | 1312 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0267851|-1.4275163|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261694' |class='wd_label'| [[Kurutzeaga]] | 1308 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9955637|-2.0106424|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3128667' |class='wd_label'| [[Hauza]] | 1306 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.151666666667|-1.42|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Auzamendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12268600' |class='wd_label'| [[Urakorri]] | 1306 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.02702778|-2.03898611|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Panoramika Artubitik.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12256175' |class='wd_label'| [[Desamendi]] | 1305 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9805859|-2.0330155|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q24003043' |class='wd_label'| Monte Autza | 1304 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1525|-1.4208|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12257196' |class='wd_label'| [[Eskalar (Leire)|Eskalar]] | 1302 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Aragoi]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.643888|-1.078965|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268319' |class='wd_label'| [[Txameni]] | 1299 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.97917778|-2.01082778|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12266361' |class='wd_label'| [[Puttarri]] | 1299 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9703966|-2.0567366|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268266' |class='wd_label'| [[Ttutturregi]] | 1290 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.99366389|-1.99594722|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q8538065' |class='wd_label'| [[Higa]] | 1289 |class='wd_p131'| [[Elo]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.6969|-1.52986|display=inline}}<br/>{{Coord|42.696|-1.53|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Higa de Monreal (Navarra) 03.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12252974' |class='wd_label'| [[Aitzear]] | 1286 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.98989722|-1.99546944|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258533' |class='wd_label'| [[Girizu]] | 1283 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0185831|-1.3342386|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259534' |class='wd_label'| [[Illon]] | 1283 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.69055556|-1.12055556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12257121' |class='wd_label'| [[Errenaga]] | 1282 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.98389722|-2.03713333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12257405' |class='wd_label'| [[Eulatz]] | 1281 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.97215833|-2.01730278|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256750' |class='wd_label'| [[Elke]] | 1279 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.8917654|-1.3538578|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q16517071' |class='wd_label'| [[Errenaga Txiki]] | 1277 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.98183333|-2.037875|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261941' |class='wd_label'| [[Larrogain]] | 1277 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.903759|-1.409836|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254348' |class='wd_label'| [[Atallorbe]] | 1275 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9893535|-2.0047927|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268427' |class='wd_label'| [[Txorrotxeta]] | 1273 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.977668|-2.007192|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Txorotxeta 20170805 140523.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12259417' |class='wd_label'| [[Idoitxiki]] | 1272 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.88951389|-1.91413333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784747' |class='wd_label'| [[Satrustegiko haitza]] | 1271 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.888388|-1.915651|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q25478744' |class='wd_label'| [[Beloki (Aralar)|Beloki]] | 1271 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.979669444444|-1.9928138888889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12265811' |class='wd_label'| [[Peña Blanca]] | 1269 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.86583611|-1.937475|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112780270' |class='wd_label'| [[Argaraieta]] | 1267 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.742605|-0.902716|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12253242' |class='wd_label'| [[Alto de las Bordas Viejas]] | 1265 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.86736944|-1.91770556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256978' |class='wd_label'| [[Erdilo]] | 1265 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.02739722|-1.31052222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254229' |class='wd_label'| [[Artubi]] | 1263 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.03085833|-2.03960278|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12253724' |class='wd_label'| [[Aparein]] | 1261 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.97501389|-2.04190556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256177' |class='wd_label'| [[Desamendi Txiki]] | 1261 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.98116667|-2.02216389|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q108790172' |class='wd_label'| [[Arrasaundi]] | 1261 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.86371735404219|-1.919811385760542|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12265057' |class='wd_label'| [[Okoro]] | 1259 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0511214|-1.5055132|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261288' |class='wd_label'| [[Kargaleku II]] | 1253 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.97973333|-2.04215278|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268475' |class='wd_label'| [[Uazkuru]] | 1249 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.98040278|-2.05001389|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12265809' |class='wd_label'| [[Peña Alta]] | 1249 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.61555556|-2.49027778|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q20492536' |class='wd_label'| [[Arnaba]] | 1248 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.743055555556|-2.2747222222222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12255695' |class='wd_label'| [[Castillo de Lapoblación]] | 1245 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.60916667|-2.46055556|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Lapoblacion mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12268498' |class='wd_label'| [[Ugaibel]] | 1243 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.96944444|-1.21277778|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66384748' |class='wd_label'| [[Dulantz]] | 1243 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.7989994|-2.0478372|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q24001585' |class='wd_label'| [[Erregerena]] | 1239 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0184|-1.5416|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263414' |class='wd_label'| [[Mendimotza]] | 1237 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Beherea]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.10893611|-1.33105278|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12265453' |class='wd_label'| [[Pagomotxeta]] | 1237 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.86581111|-1.95425833|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262917' |class='wd_label'| [[Malkaxko (tontorra)|Malkaxko]] | 1237 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.819975|-1.990275|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12266918' |class='wd_label'| [[San Migel mendia]] | 1237 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.94804444|-1.96544444|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Aralar San Miguel in Excelsis Church.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12257502' |class='wd_label'| [[Euskal Herriko erdigunea]] | 1236 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.88188|-1.93677|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Ikurrina eta estelada Euskal Herriko erdigunean.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112783708' |class='wd_label'| [[Jaun Done Jakue]] | 1235 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.916891|-1.343255|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259177' |class='wd_label'| [[Hirupagoeta]] | 1235 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.97693333|-2.05189722|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256757' |class='wd_label'| [[Elordia]] | 1235 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.85990833|-1.92773611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263394' |class='wd_label'| [[Mendiaundi II]] | 1232 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.01125833|-1.37376111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254450' |class='wd_label'| [[Atxistoi]] | 1230 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Beherea]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0540811|-1.342739|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12257194' |class='wd_label'| [[Eskalaborro]] | 1228 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.86494444|-1.96292778|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112786584' |class='wd_label'| [[Leziñera]] | 1223 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.68686|-1.074088|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262915' |class='wd_label'| [[Malkaxko|Malkaxko (Trinidad de Iturgoien)]] | 1222 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.81543889|-1.97958333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262316' |class='wd_label'| [[Lindus]] | 1220 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Beherea]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.03081667|-1.3587|display=inline}}<br/>{{Coord|43.02981|-1.35986|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263851' |class='wd_label'| [[Mugaga]] | 1217 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.80051389|-1.97519444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259697' |class='wd_label'| [[Ipuzmeaka]] | 1216 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.97537222|-2.01315556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256738' |class='wd_label'| [[Elizkaitz]] | 1215 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.01936944|-2.03849167|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268331' |class='wd_label'| [[Txapelarriko Kaskoa]] | 1213 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Nafarroa Beherea]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0450127|-1.347403|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12267717' |class='wd_label'| [[Subizelaigaine]] | 1209 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.99161667|-1.97738611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262715' |class='wd_label'| [[Lupuzuriko Kaskoa/Bustarkomendi]] | 1209 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.02121944|-1.37525556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112785642' |class='wd_label'| [[Argintzo]] | 1208 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.059413|-1.488967|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259736' |class='wd_label'| [[Ireber]] | 1208 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0489102|-1.8427517|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Ireber.JPG|center|128px]] |- class='wd_q112779688' |class='wd_label'| [[Iramendi (Adi)|Iramendi / Amutz]] | 1206 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.982717|-1.484103|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112782164' |class='wd_label'| [[Beiegu]] | 1195 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.869684|-1.124342|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784122' |class='wd_label'| [[Mendixuri]] | 1194 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.007052|-1.361665|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12252983' |class='wd_label'| [[Aitzorrotz (Andimendi)]] | 1192 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.86468611|-1.973375|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q24004027' |class='wd_label'| [[Aldaxur]] | 1190 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.8|-1.2|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268342' |class='wd_label'| [[Txasperro]] | 1185 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.01056667|-1.38089722|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254693' |class='wd_label'| [[Maiza]] | 1183 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.87555556|-2.08416667|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261896' |class='wd_label'| [[Lardanburu]] | 1183 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.82138611|-1.96185833|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784733' |class='wd_label'| [[Sasari]] | 1182 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.796533|-1.063008|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254139' |class='wd_label'| [[Arriolatz]] | 1176 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.98796667|-1.97574167|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256388' |class='wd_label'| [[Dorrokoteka]] | 1176 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.85656944|-1.98415833|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258903' |class='wd_label'| [[Harri Eder Gaina]] | 1175 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.975|-1.21277778|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12267079' |class='wd_label'| [[Saratsa (mendia)]] | 1171 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.86321667|-1.99866389|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12269496' |class='wd_label'| [[Zuperrori]] | 1169 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.06916667|-1.84083333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254658' |class='wd_label'| [[Bagadigorri]] | 1167 |class='wd_p131'| [[Tebas-Muru Artederreta]]<br/>[[Untzue]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.69194444|-1.60555556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112787963' |class='wd_label'| [[Txanagra]] | 1164 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.921685|-1.26873|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256378' |class='wd_label'| [[Donsimon Mendia]] | 1156 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.016575|-1.3045|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12267544' |class='wd_label'| [[Sorotepo]] | 1152 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.02590833|-1.40245|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254777' |class='wd_label'| [[Bargagain (Altsasu)|Bargagain]] | 1152 |class='wd_p131'| [[Altsasu]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.87194444|-2.16111111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Bargagain.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12254988' |class='wd_label'| [[Beodegi]] | 1149 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.03056667|-1.40468611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12269387' |class='wd_label'| [[Zoiolagana]] | 1147 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.816025|-1.93426944|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262547' |class='wd_label'| [[Loiketa]] | 1145 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0310907|-1.6106045|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259763' |class='wd_label'| [[Iruaitzeta]] | 1145 |class='wd_p131'| [[Bakaiku]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.8767859|-2.0954961|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Iruaitzeta by OkarizMikel 2.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12259707' |class='wd_label'| [[Irakurri]] | 1142 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.09972222|-1.83333333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:2017 irakurri 02.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12267122' |class='wd_label'| [[Satrustegi II]] | 1139 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.89047222|-1.88723611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256118' |class='wd_label'| [[Debata]] | 1139 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95481944|-1.98808333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112783088' |class='wd_label'| [[Etxauriko haitzak]] | 1138 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.800978|-1.845996|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3305754' |class='wd_label'| [[Mendaur]] | 1136 |class='wd_p131'| [[Malerreka]]<br/>[[Bortziriak]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.156239|-1.719189|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Mendaur Ermitage 001.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112789037' |class='wd_label'| [[Zanabe]] | 1135 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.799366|-2.033415|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256723' |class='wd_label'| [[Elimendi]] | 1133 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.8042765|-1.9324661|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56705069' |class='wd_label'| [[Goimendi]] | 1131 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9308517|-1.0267371|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262068' |class='wd_label'| [[Legunbe]] | 1129 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.850955555556|-2.2357027777778|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268435' |class='wd_label'| [[Txurregi]] | 1125 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.88305556|-1.85583333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Churregui (Txurregi) visto desde Atondo.png|center|128px]] |- class='wd_q12253022' |class='wd_label'| [[Akier]] | 1124 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95255|-1.90298611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784213' |class='wd_label'| [[Mortxe]] | 1122 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.838034|-1.842442|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q2852644' |class='wd_label'| [[Antzola]] | 1119 |class='wd_p131'| [[Pirinio Atlantikoak]]<br/>[[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Nafarroa Beherea]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.14277778|-1.40972222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259531' |class='wd_label'| [[Illarragorri]] | 1118 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Gipuzkoa]]<br/>[[Araba]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.89639167|-2.249175|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q20492275' |class='wd_label'| [[Larraineta (Lokiz)|Larraineta]] | 1115 |class='wd_p131'| [[Lana (udalerria)|Lana]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.7380133|-2.2269406|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262564' |class='wd_label'| [[Lokiz]] | 1114 |class='wd_p131'| [[Allin]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.74083333|-2.10888889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784098' |class='wd_label'| [[Mendigaña]] | 1110 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.827164|-1.274308|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112786060' |class='wd_label'| [[Bardoitza]] | 1110 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.798918|-2.092027|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112782132' |class='wd_label'| [[Begaña]] | 1104 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.047863|-1.802586|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56705099' |class='wd_label'| [[Petxuberro]] | 1096 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9462363|-1.2424438|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q30739770' |class='wd_label'| massif d'Abartan | 1095 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| |class='wd_p18'| |- class='wd_q30739761' |class='wd_label'| [[Abartan]] | 1095 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0899863|-1.5671315|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259718' |class='wd_label'| [[Irasabela]] | 1094 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.72972222|-2.23472222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q6022395' |class='wd_label'| [[Erga]] | 1094 |class='wd_p131'| [[Irurtzun]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.92800692|-1.81216478|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Erga mendiko gailurra 1.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12258307' |class='wd_label'| [[Gaztelu (Aralar)|Gaztelu (mendia)]] | 1085 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.98561389|-1.97060278|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q31187687' |class='wd_label'| [[Eguzkizko muinoa]] | 1083 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1008139|-1.8779891|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q6154191' |class='wd_label'| [[Txaruta]] | 1081 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0617694|-1.6603735|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Txaruta.png|center|128px]] |- class='wd_q12261859' |class='wd_label'| [[Lanotegi]] | 1081 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.02128611|-1.39206389|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112786618' |class='wd_label'| [[Udi]] | 1081 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.919933|-1.117365|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q31187718' |class='wd_label'| [[Kornieta]] | 1081 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0681666|-1.8692749|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56705160' |class='wd_label'| [[Artatxo]] | 1078 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9386931|-1.1312264|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q24001120' |class='wd_label'| [[Gorramendi]] | 1074 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Baztan]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.216666666667|-1.45|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Gorramendi eta Bozate.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12263403' |class='wd_label'| [[Mendieder]] | 1071 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.16305556|-1.72527778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Bustitza mendieder 01.jpg|center|128px]] |- class='wd_q60430563' |class='wd_label'| [[Muskilda]] | 1071 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9197432|-1.0804134|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Ermita de Muskilda (10).JPG|center|128px]] |- class='wd_q12253185' |class='wd_label'| [[Alitzako Malkorra]] | 1069 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95785833|-1.85455278|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784877' |class='wd_label'| [[Soratxipi]] | 1069 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.067526|-1.729628|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268439' |class='wd_label'| [[Txurtxur]] | 1069 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.98455|-1.96536111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112786082' |class='wd_label'| [[Arripuia]] | 1069 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.778582|-2.096347|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q20492509' |class='wd_label'| [[Olastitzu]] | 1067 |class='wd_p131'| [[Larragoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.7501312|-2.2577412|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261928' |class='wd_label'| [[Larrazpil]] | 1066 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.94897778|-1.85349167|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Larraun - Larrazpil (13).jpg|center|128px]] |- class='wd_q12259530' |class='wd_label'| [[Illarraundiko malkorra]] | 1064 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95076111|-1.8481|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259687' |class='wd_label'| [[Iparraundi]] | 1064 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95126944|-1.85588889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256765' |class='wd_label'| [[Elorrigañe]] | 1063 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95613611|-1.91626111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12267001' |class='wd_label'| [[Santa Marina (Urbasa)|Santa Marina]] | 1059 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.87111111|-2.11444444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66384768' |class='wd_label'| [[Urepel (Adarra-Mandoegi)|Urepel]] | 1059 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1342889|-1.9044392|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q60580616' |class='wd_label'| [[Aitza]] | 1055 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9742532|-1.2402847|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q46285447' |class='wd_label'| Arainburu | 1054 |class='wd_p131'| [[Zubieta (Nafarroa)|Zubieta]]<br/>[[Goizueta]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.161111|-1.769722|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261915' |class='wd_label'| [[Larraitza]] | 1052 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.7534859|-2.074147|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259804' |class='wd_label'| [[Iruñarri]] | 1051 |class='wd_p131'| [[Eratsun]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.10138889|-1.81222222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112788729' |class='wd_label'| [[Bozporro]] | 1050 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.894219|-1.286911|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262557' |class='wd_label'| [[Loitzate]] | 1048 |class='wd_p131'| [[Leitzaldea|Larraun-Leitzaldea]]<br/>[[Bortziriak]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1575|-1.78194444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256603' |class='wd_label'| [[Ekaitza (Mendaur)]] | 1047 |class='wd_p131'| [[Malerreka]]<br/>[[Bortziriak]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.15444444|-1.75055556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262941' |class='wd_label'| [[Mandoegi]] | 1046 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Berastegi]]<br/>[[Goizueta]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.144948|-1.9060566|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3178771' |class='wd_label'| [[Montejurra]] | 1046 |class='wd_p131'| [[Lizarra]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.631111111111|-2.0447222222222|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Montejurra-Jurramendi.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12267540' |class='wd_label'| [[Soroaundi]] | 1045 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95023333|-1.91670556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56643488' |class='wd_label'| [[Elorregi (Abartan)|Elorregi]] | 1045 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0843693|-1.5665745|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3154189' |class='wd_label'| [[Iparla]] | 1044 |class='wd_p131'| [[Baztan]]<br/>[[Baigorri]]<br/>[[Bidarrai]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.22833333|-1.37861111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Saint Etienne de Baïgorry Iparla.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12259771' |class='wd_label'| [[Irumugarrieta]] | 1044 |class='wd_p131'| [[Eratsun]]<br/>[[Basaburua]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.05722222|-1.79694444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112789669' |class='wd_label'| [[Arrigorria]] | 1040.44 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.822182|-1.146706|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66732669' |class='wd_label'| [[Lantxurda (Izko)|Lantxurda]] | 1037 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.6458674|-1.447796|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q25476049' |class='wd_label'| [[Arburua]] | 1037 |class='wd_p131'| [[Galoze (lekua)|Galoze]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.804041666667|-1.1114805555556|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Arburua.JPG|center|128px]] |- class='wd_q112788629' |class='wd_label'| [[Azpala]] | 1028 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.762118|-2.041755|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12260004' |class='wd_label'| [[Izterbegi]] | 1027 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Nafarroa Beherea]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0462771|-1.4412858|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112783072' |class='wd_label'| [[Esparatz]] | 1025 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.754183|-1.870988|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Esparatz.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56705212' |class='wd_label'| [[Aixkourrua]] | 1024 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.919969|-1.064944|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784668' |class='wd_label'| [[Santa Bárbara (Zarikieta)|Santa Bárbara]] | 1022 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.802692|-1.315652|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12253205' |class='wd_label'| [[Alleko]] | 1018 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.97355278|-2.09149444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112783850' |class='wd_label'| [[Larregoiko]] | 1018 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.775952|-2.150355|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Larregoiko.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112784043' |class='wd_label'| [[Measkoitz]] | 1013 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.906043|-1.486402|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66732966' |class='wd_label'| [[Alto de Juandomingo]] | 1010 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.6433665|-1.4360755|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112788991' |class='wd_label'| [[Itxesorde]] | 1009 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.806694|-1.85458|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112786604' |class='wd_label'| [[Lertza]] | 1006 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.056574|-1.771458|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66424249' |class='wd_label'| [[Montejulio]] | 1002 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.6082482|-1.5030061|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q5554699' |class='wd_label'| [[Gaztelu III (Andiako mendia)|Gaztelu III]] | 1001 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.888866666667|-1.83795|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:El Churregui (izquierda) y el Gaztelu (derecha) vistos desde Atondo.png|center|128px]] |- class='wd_q112787270' |class='wd_label'| [[Astenbelarra]] | 1001 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.717106|-2.209964|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q6073906' |class='wd_label'| [[Untzueko haitza]] | 990 |class='wd_p131'| [[Untzue]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.6586|-1.61362|display=inline}}<br/>{{Coord|42.65833333|-1.61361111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Unzue primavera.jpg|center|128px]] |- class='wd_q64994717' |class='wd_label'| [[Balankaleku]] | 983 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95008|-2.21041|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263428' |class='wd_label'| [[Mendizelaia]] | 982 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.77589722|-1.97951111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112786619' |class='wd_label'| [[Aiurdi]] | 978 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.675066|-1.600707|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66732880' |class='wd_label'| [[Izko (Izko)|Izko]] | 976 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.6415848|-1.4282771|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66737958' |class='wd_label'| [[Pinganilla]] | 973 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.6085433|-2.4234299|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12253192' |class='wd_label'| [[Alkaxuri]] | 967 |class='wd_p131'| [[Baztan]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.24027778|-1.40833333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112787205' |class='wd_label'| [[Sardegi]] | 961 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.702688|-2.144885|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Cima de Sardegi.jpg|center|128px]] |- class='wd_q48747179' |class='wd_label'| [[Aizkoa (Abartan)|Aizkoa]] | 954 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0931715|-1.5576208|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112786615' |class='wd_label'| [[Otsarte]] | 950 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.047273|-1.700677|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66750341' |class='wd_label'| [[Arriaundi]] | 944 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Larunbe]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.9108224|-1.7505913|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112787290' |class='wd_label'| [[Castillo]] | 938 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.761118|-2.264278|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784142' |class='wd_label'| [[Mendurro]] | 937 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.898457|-1.655381|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66424207' |class='wd_label'| [[Alkurruntz]] | 934 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2205544|-1.5073285|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Alkurruntz (Ekialdeko Aldea).jpg|center|128px]] |- class='wd_q112785116' |class='wd_label'| [[Txutxu]] | 932 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.542434|-1.516236|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112788878' |class='wd_label'| [[Izmendia]] | 926 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.782378|-1.895678|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q31187685' |class='wd_label'| [[Baztarla]] | 925 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0992997|-1.9029129|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56643647' |class='wd_label'| [[Urlegi]] | 922 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0973489|-1.5654361|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12267341' |class='wd_label'| [[Serlo Gaina]] | 919 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.95300278|-2.06433889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784152' |class='wd_label'| [[Mergelu]] | 912 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.031397|-1.925335|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q26232213' |class='wd_label'| [[Ekia]] | 912 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.8143395|-1.0889495|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66750212' |class='wd_label'| [[Beltzuntza]] | 912 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1848877|-1.779151|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56643668' |class='wd_label'| [[Urdintz]] | 912 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.096142|-1.5618272|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256527' |class='wd_label'| [[Egillor (mendia)]] | 911 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.94679167|-1.84025556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q2827423' |class='wd_label'| [[Aintziaga]] | 905 |class='wd_p131'| [[Baztan]]<br/>[[Baigorri]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.18972222|-1.38138889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66613680' |class='wd_label'| [[Pagadi (Aranguren)|Pagadi]] | 898 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.7494029|-1.5368317|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262896' |class='wd_label'| [[Makilipurdi]] | 895 |class='wd_p131'| [[Zubieta (Nafarroa)|Zubieta]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.14444444|-1.74638889|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Makilipurdi.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12993259' |class='wd_label'| [[Ezkaba (mendia)|Ezkaba]] | 895 |class='wd_p131'| [[Iruñea]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.855833333333|-1.665|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Ezkaba.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12259766' |class='wd_label'| [[Irulegi (Aranguren)|Irulegi (mendia)]] | 893<br/>891<br/>865 |class='wd_p131'| [[Aranguren]]<br/>[[Itzagaondoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.779458|-1.5134228|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Irulegi erdian.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112779797' |class='wd_label'| [[Antxorizko haitza]] | 884 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.872762|-1.585725|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112789441' |class='wd_label'| [[Arrizorrozko Kaskoa]] | 878 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0321776|-1.7487806|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56643697' |class='wd_label'| [[Basaburuko Kaskoa]] | 877 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0980204|-1.5508347|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262061' |class='wd_label'| [[Legate]] | 870 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1738974|-1.5675577|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Bertiz Legatetik.jpeg|center|128px]] |- class='wd_q112785208' |class='wd_label'| [[Ulizar]] | 867 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.084742|-1.969453|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784676' |class='wd_label'| [[Santa Ágata]] | 863 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.576783|-1.429334|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262813' |class='wd_label'| [[Madalenaitz]] | 860 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.93570556|-1.91788056|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q113383233' |class='wd_label'| [[Mairubaratzeta]] | 850 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1704|-1.72129|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Mairubaratzeta mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112787228' |class='wd_label'| [[Orobeko Haitza]] | 846 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.917762|-2.217814|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259990' |class='wd_label'| [[Izkieta]] | 843 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.8351429|-1.4308803|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66738452' |class='wd_label'| [[Aizkolegi]] | 841 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1907576|-1.589586|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Aizkolegi mendiko gailurra 01.jpg|center|128px]] |- class='wd_q8247449' |class='wd_label'| [[Bianditz]] | 840 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.24777778|-1.77333333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Bianditz, Euskal Herria.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112779207' |class='wd_label'| [[Arañotz]] | 840 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.987173|-1.660719|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112786573' |class='wd_label'| [[Boluntza]] | 838 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.719887|-1.231258|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12257154' |class='wd_label'| [[Erroilbide]] | 837 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.282761111111|-1.7841027777778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Aiako Harria 3, Euskal Herria.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56651526' |class='wd_label'| [[Alto de los Bojes]] | 837 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.5864016|-2.3906137|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56653803' |class='wd_label'| [[Monteidorra]] | 830 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.6767774|-1.1926496|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112787108' |class='wd_label'| [[Atxuela]] | 828 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.201547|-1.533466|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268438' |class='wd_label'| [[Txurrumurru]] | 821 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.28518889|-1.78321667|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56643748' |class='wd_label'| [[Bagolegiko Kaskoa]] | 818 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0661192|-1.5482091|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q123682023' |class='wd_label'| [[Arranomendi (Arranomendi)|Arranomendi (Txulapain)]] | 809 |class='wd_p131'| [[Txulapain]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.91944444444445|-1.6752777777777776|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259176' |class='wd_label'| [[Hirumugarrieta (Aiako harria)|Hirumugarrieta]] | 806 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.28800833|-1.7822|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Aiako Harria 1, Euskal Herria.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112785149' |class='wd_label'| [[Txutxurru]] | 805 |class='wd_p131'| [[Odieta]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.927513|-1.65803|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112785219' |class='wd_label'| [[Unboto]] | 794.66 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.179579|-1.54076|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112787219' |class='wd_label'| [[Xaguxelai]] | 794 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.08073|-1.540455|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q62514366' |class='wd_label'| [[Belastegiko mendilerroa]] | 790 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.68987|-2.06846|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q123555061' |class='wd_label'| Lazkua | 781 |class='wd_p131'| [[Eraul]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.71182777777778|-2.062002777777778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Lazkuako Haitza.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56670621' |class='wd_label'| [[Kapiztar]] | 777 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.933411|-1.7844126|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112789166' |class='wd_label'| [[Tartazupe]] | 759 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.909888|-1.687324|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q110608554' |class='wd_label'| [[Arxuria]] | 758 |class='wd_p131'| [[Sara]]<br/>[[Etxalar]]<br/>[[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Nafarroa Beherea]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.25519914395501|-1.569709249227261|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56754237' |class='wd_label'| [[Arburu (Alkurruntz)]] | 752 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1977711|-1.5259399|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112783031' |class='wd_label'| [[Eskintza]] | 739 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.651828|-1.91933|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q123571086' |class='wd_label'| [[Altikogaña]] | 733 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Eraul]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.70854642167483|-2.060395040348256|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Altikogaña.jpg|center|128px]] |- class='wd_q113435206' |class='wd_label'| [[Zipuru]] | 724 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.18331|-1.71434|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Zipuru, Artxamana edo Gurutzeko gaina mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q25475882' |class='wd_label'| [[Loibeltz]] | 723 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0883015|-1.6168187|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q109331760' |class='wd_label'| [[Bagamendi]] | 712 |class='wd_p131'| [[Baztanaldea]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.26453611111111|-1.4028527777777775|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12252989' |class='wd_label'| [[Aixita]] | 705 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.92955|-1.83188|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q109253360' |class='wd_label'| [[Ibanteli]] | 698 |class='wd_p131'| [[Sara]]<br/>[[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Nafarroa Beherea]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.271512|-1.620501|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Ibandeli Lapurdi sara.jpg|center|128px]] |- class='wd_q66732995' |class='wd_label'| [[Jautu]] | 689 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.5992487|-1.4157384|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784381' |class='wd_label'| [[Oteitzoiana]] | 685 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.149853|-1.64384|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q125422858' |class='wd_label'| Mokorreta | 680 |class='wd_p131'| [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberri]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.11192501768856|-1.1484482078679357|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Mendive - Mokorreta.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112787016' |class='wd_label'| [[Mauriain]] | 677 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Villatuerta]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.656324|-1.9530555555555555|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112787247' |class='wd_label'| [[Zentinela]] | 677 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.242193|-1.586404|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112789696' |class='wd_label'| [[Zamateluko Gaña]] | 669.21 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2203416|-1.5757132|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q111633095' |class='wd_label'| [[Unanua (mendia)]] | 651 |class='wd_p131'| [[Lesaka]]<br/>[[Igantzi]]<br/>[[Arantza]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.223006|-1.73095|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Unanua Mendia Lesaka-Igantzi-Arantza 02.jpg|center|128px]] |- class='wd_q66619035' |class='wd_label'| [[La Sarrea]] | 650 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.5832888|-1.7018875|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56643823' |class='wd_label'| [[Ezkorlako Kaskoa]] | 645 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1088774|-1.5598944|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56654521' |class='wd_label'| [[Arbanta]] | 633 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.5298564|-2.286412|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q20492297' |class='wd_label'| [[Agina]] | 618 |class='wd_p131'| [[Lesaka]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.269137|-1.76213619|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Aita donostia agina lesaka 001.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56670633' |class='wd_label'| [[Valdeibañez]] | 608 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]]<br/>[[Araba]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.5475144|-2.3905293|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q126890884' |class='wd_label'| Burumendi | 603 |class='wd_p131'| [[Deierri]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.70538333333333|-1.948486111111111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112785690' |class='wd_label'| [[Kopakarri]] | 601 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.277841|-1.761336|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q124348744' |class='wd_label'| [[Miravalles (Uharte)]] | 597 |class='wd_p131'| [[Uharte (Iruñerria)|Uharte]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.836|-1.5970138888888887|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Albergue de Trinidad de Arre y Monte Miravalles - panoramio.jpg|center|128px]] |- class='wd_q24003042' |class='wd_label'| Monte Autrin | 583 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.145|-1.4875|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56655528' |class='wd_label'| [[Kortabakoitz]] | 582 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.5402552|-2.1073962|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q20492382' |class='wd_label'| [[Manddale]] | 573 |class='wd_p131'| [[Bera]]<br/>[[Biriatu]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.309211111111|-1.7036277777778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Mandale-Borne8.JPG|center|128px]] |- class='wd_q108322212' |class='wd_label'| [[Frain (mendia)]] | 498 |class='wd_p131'| [[Lesaka]]<br/>[[Igantzi]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.238199|-1.690258|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Frain mendia.jpeg|center|128px]] |- class='wd_q56664244' |class='wd_label'| [[Valmediano]] | 473 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.5073815|-1.6383413|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56643846' |class='wd_label'| [[Auzkue]] | 423 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1373087|-1.5854297|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56664392' |class='wd_label'| [[Villanueva (mendia)|Villanueva]] | 370 |class='wd_p131'| [[Nafarroa Garaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.4839351|-1.796438|display=inline}} |class='wd_p18'| |} {{Wikidata list end}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroa Behereko mendiak]] * [[Euskal Herriko mendiak]] == Kanpo loturak == * [http://www.luberri.net/mendi/lurralde/5 Nafarroa Garaiko mendiak ''luberri.net'' webgunean] *[https://query.wikidata.org/embed.html#%23Euskal%20Herriko%20Mendiak%0A%23defaultView%3AMap%0ASELECT%20DISTINCT%20%3Fitem%20%3FitemLabel%20%3Fcoor%20%3Fimage%20WHERE%20%7B%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP131*%20%3Fnon.%0A%20%20wd%3AQ47588%20wdt%3AP527%20%3Fnon.%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ8502.%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%20%3Fitem%20wdt%3AP625%20%3Fcoor.%20%7D%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%20%3Fitem%20wdt%3AP18%20%3Fimage.%20%7D%0A%20%20SERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22eu%2Ces%22.%20%7D%0A%7D%0AORDER%20BY%20%3FitemLabel Euskal Herriko mendiak] (mapa interaktiboa) query.wikidata.org [[Kategoria:Euskal Herriko zerrendak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko mendiak]] gm3p969dyscr22e8uv5trb9yflmo0ea 0 17806 10002541 9609436 2024-12-17T15:43:27Z Makenzis 82059 10002541 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = A.C. Milan | irudia = [[Fitxategi:Logo of AC Milan.svg|100px]] | irudi oina = | ezizenak = ''Rossoneri'' (gorri-beltzak)<br />''Il Diavolo'' (deabrua) | hiria = [[Milan]], ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1899]] | zelaia = [[Giuseppe Meazza estadioa|San Siro]] | zelai inaugurazioa = [[1926]] | zelai edukiera = 80.018 <ref>[http://www.sansiro.net/?page_id=195 Sansiro.net] Sartze-data: ''2016-8-15''.</ref> | presidentea = {{banderaikur|Italia}} Paolo Scaroni | entrenatzailea = {{banderaikur|Italia}} Stefano Pioli | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 2.a | ezker-esku eredua 1 = _milan2223h | gorputz eredua 1 = _milan2223h | eskuin-esku eredua 1 = _milan2223h | praka eredua 1 = _milan2223h | galtzerdi eredua 1 = _milan2223h | ezker-eskua 1 = 000000 | gorputza 1 = 000000 | eskuin-eskua 1 = 000000 | prakak 1 = 000000 | galtzerdiak 1 = 000000 | ezker-esku eredua 2 = _milan2223a | gorputz eredua 2 = _milan2223a | eskuin-esku eredua 2 = _milan2223a | praka eredua 2 = _milan2223a | galtzerdi eredua 2 = _milan2223a | ezker-eskua 2 = FFFFFF | gorputza 2 = FFFFFF | eskuin-eskua 2 = FFFFFF | prakak 2 = FFFFFF | galtzerdiak 2 = FFFFFF | webgunea = [http://www.acmilan.com Webgune ofiziala] }} '''Associazione Calcio Milan''' [[Milan]]go [[futbol]] taldea da, munduko arrakastatsuenetarikoa. [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]]-a 7 aldiz, [[Kontinente arteko Futbol Kopa]] 3, [[FIFAren Kluben arteko Munduko Kopa]] 1, [[Serie A]] (Italiako liga) 19 eta [[Italiako futbol kopa|Italiako Kopa]] 5. Etxeko partiduak [[Giuseppe Meazza estadioa|San Siro]] estadioan jokatu ohi ditu. == Historia == [[Fitxategi:Finale Europa Cup II AC Milan tegen HSV Hamburg 2-0. Spelmomenten, Bestanddeelnr 921-3782.jpg|thumb|250px| 1968ko finalean Milanek 2-0 emaitzaz gainditu zuen [[Hamburger SV|Hanburgo]].]] [[Fitxategi:A.C. Milan lifting the European Cup after winning the 2002–03 UEFA Champions League - 20030528.jpg|thumb|250px|2003ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Ligako]] garaipena ospatzen.]] [[Fitxategi:Adriano score vs Milan February 2009.jpg|thumb|250px|[[F.C. Internazionale Milano|Interren]] aurkako derbia, 2009an.]] [[Fitxategi:Clarence Seedorf and Xabi Alonso.jpg|thumb|250px|[[Real Madril]]en aurkako partida, 2010-11ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Ligan]].]] [[Fitxategi:ACMilanultras2006curvasud.jpg|thumb|250px|Milango jarraitzaileak.]] === Sorrera eta hasierako urteak === [[Alfred Edwards]] britaniarrak fundatu zuen kluba 1899an. Haren jatorria zela eta, [[ingeles]]ezko izena eman zion, ''Milan'', [[italiera]]zko Milano jarri ordez. Taldearen goitizena ''rossoneri'' (gorribeltzak) da, elastikoko koloreak horiexek baitira. Hasiera hartan ''Milan Cricket and Football Club'' izena zuen eta futbolaz gain Kriketean ere aritzen zen izan ere garai hartan aberatsek gogokoago baitzuten kriketa futbola baino. 1900an lehenengo titulua eskuratu zuen, ''Medaglia del Re'' (Erregearen domina), [[Juventus FC]]-ri 2-0 irabaziz eta hamarkada honetan Italiako hiru liga irabazi zituen, 1901, 1906 eta 1907an. Urte haietan jokalari ingelesen eta milandarren artean sorturiko taldea zen baina 1908an beraien artean istiluak izan ziren eta 43 bazkidek taldea utzi eta berria sortu zuten, [[F.C. Internazionale Milano|Internazionale Football Club]] izena eman ziotena. Hiriko aberatsen taldea bihurtu zen Inter. 1916an Kopa Federala lortu zuen, txapelketa ez ofiziala baina Lehen Mundu Gerraren garaian Italiako Liga ordezkatu zuen. === Gerra arteko garai apala === 1919an taldeak izena aldatu eta ''Milan Football Club'' ezarri zuen. Gerra bien arteko hiru hamarkadetan ez zuen titulurik eskuratu eta taldearen denboraldi apalena da. 1938an Italiar faxistek ez zituzten ingelesak gogoko eta hauen presioarengati taldeak berriz ere izena aldatu zuen, gaur egun daukan ''Associazione Calcio Milano''. === Taldearen berpiztea === 1949an hiru jokalari [[suedia]]r fitxatu zituen Gunnar Nordahl (''Il pompierone''), Gunnar Gren (''Il professore'') eta Nils Liedholm (''La stella venuta dal nord''). Gre-No-Li ezizena hartu zuen hirukoteak. 1955ean Andrea Rizzoli presidente bihurtu eta garaipenak lortuz jarraitu zuen Milanek. 50eko hamarkadan Italiako lau liga eskuratu zituen eta nazioarte mailan bi [[Latindar Kopa]] lortu zituen, 1956koa [[Athletic|Bilboko Athletic Kluba]] 2-1 gaindituz. 1958an [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopako]] finala ere jokatu zuen, [[Real Madril]]ekin 3-2 galdu zuena. === Milandarren nagusitasuna === 60ko hamarkada milandarren hamarkada izan zen izan ere hiriko bi taldeen artean Europako lau kopa lortu baitzituzten (AC Milanek 2 eta Interrek 2) eta Kontinente arteko hiru kopa (interrek 2 eta Milanek 1). 1961 urtean Nereo Rocco entrenatzailea iritsi zen eta 1963an Europako Kopa irabazi zuen [[SL Benfica]] 2-1 garaituz. Urte hartan Rccok taldea utzi eta Nils Liedholm jokalari ohia fitxatu zuen entrenatzaile kargurako. Hurrengo urteetan ordea [[Helenio Herrera]]ren Interren itzalean egotea egokitu zitzaion. 1967an Liedholmek dimisioa aurkeztu eta Nereo Rocco itzuli zen. Honen eskutik 1968an [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] eta 1969an [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako]] eta [[Kontinente arteko Futbol Kopa]]k irabazi zituen. === 70eko eta 80ko hamarkada apalak === Trantsizio urteak izan ziren eta Italiako hiru kopa irabzi bazituen ere Liga bakarraz jabetu zen eta Europa mailan ez zuen aurreko mailarik erakutsi. 1979ko Liga irabazi ondoren 1979-80an Felice Colombo presidentea futboleko ustelkeria kasuan (''Totonero'' izenaz ezagutu zena) sarturik zegoela ikustean bigarren mailara jeitsiarazi zuten taldea. Lehen mailara berehala igo zen baina berriz ere B eriera itzuli zen. === Berlusconiren urrezko aroa === 1986ko martxoaren 24ean [[Silvio Berlusconi]] magnateak erosi zuen kluba. 1988an [[Arrigo Sacchi]] fitxatu eta Milango taldearen "urrezko aroa" iritsi zen hasieran Sacchirekin eta 1991etik aurrera [[Fabio Capello]]rekin. Taldeko jokalariak mundu mailan ezagun bihurtu ziren: [[Franco Baresi]] kapitainarekin batera han ziren [[Paolo Maldini]], [[Alessandro Costacurta]], [[Mauro Tassotti]], [[Roberto Donadoni]], [[Carlo Ancelotti]], eta [[Herbehereak|herbehereetatik]] ekarritako [[Marco van Basten]] eta [[Ruud Gullit]]. Italiako talde nagusia bihurtu zen 90. hamarkadan eta 1989, 1990, 1994ko Europako Kopak lortu zituen, bai eta 1989 eta 1990ko Kontinente artekoak ere. === XXI. mendearen hasiera Ancelottirekin (2001-2009) === Milanen hurrengo arrakasta Carlo Ancelotti jokalari ohiak lortu zuen. 2001eko azaroan izendatu ondoren, Ancelottik 2003ko Champions Leagueko finalera eraman zuen Milan, non juventus garaitu zuten klubaren seigarren Europako Kopa irabazteko zigorretan. Taldeak, orduan, Scudetto irabazi zuen 2003-04 denboraldian Champions Leagueko finalera iritsi aurretik, non Liverpoolek jipoitu zituen, nahiz eta 3 eta 0 lider izan. Bi urte geroago, bi taldeak berriro elkartu ziren 2007ko Champions Leagueko finalean, Milan 2 - 1 irabaziz titulua zazpigarren aldiz lortzeko. Taldeak FIFAko lehen Munduko Kopa irabazi zuen 2007ko abenduan. 2009an, Milango bigarren gerente luzeena bihurtu eta 420 partidu zuzendu ondoren, Ancelottik kluba utzi zuen Chelseako gerente kargua hartzeko. === Iskanbila ekonomikoa eta gorabeherak (2009-2019) === Denboraldi hartan, kluba Italian sortu zen eskandaluan murgilduta zegoen, non bost talderi leporatu zitzaien partiduetan tranpa egitea aldeko epaileak hautatuz. Ikerketa polizial batek Milango arduradunek zerikusirik ez zuela aitortu zuen, baina Italiako Futbol Federazioak (FIGC) erabaki zuen froga nahikoa zituela Milan Adriano Galliani presidenteordea botatzeko. Ondorioz, Milani 15 puntu kendu zizkioten ligan, eta 2006-07 denboraldiko UEFA Champions Leaguetik kanporatua izan zen. Apelazio batek zigor hori zortzi puntura murriztu zuen, eta horrek Champions Leagueko bere parte hartzea mantendu zion klubari. Iskanbila ondoren, Milango Interrek Serie A menderatu zuen, lau Scudetto irabaziz. Hala ere, Zlatan Ibrahimović, Robinho eta Alexandre Pato bezalako jokalariek hamarkada erdiko arrakastetan parte hartu zuten jokalari askok lagunduta, Milanek 2010-2011 denboraldian liga irabaztea ahalbidetu zuen, 2003-04 denboralditik aurrenekoz. Hala ere, Scudettoren ondoren, klubak kirol-krisi nabarmen batean erori zen. Klubak ez zuen lortu urte askotan Europako lehiaketetara sailkatzea. 2017ko azaroaren 27an, Montella entrenatzailea emaitza eskasengatik kanporatua izan zen, eta Gennaro Gattuso jokalari ohiak ordezkatu zuen. Gattusoren agintaldiko lehen denboraldian, Milanek itxaropenak gainditu zituen eta kanpainako emaitza asko eman zituen 4. mailan. Azken lau partidak irabazi arren, Milanek huts egin zuen Champions Leaguean puntu 1 lortuz, bosgarren amaituz 68 punturekin. Milanek Champions Leaguerako sailkapena lortu ez ondoren, Gattusok dimisioa eman zuen. === Ibrahimović-en itzulera eta berriro ilusioa (2019-) === 2019ko urrian, Stefano Pioli kontratatu zuten, Milan oso dinamika txarrean sartuta baitzegoen. Kontuak itxura txarra edukitzen jarraitu zuen, eta taldea jada ordezko entrenatzaile baten bila zebilen, Ralf Rangnick kandidatua zelarik. Urtarrilean ordea, Zlatan Ibrahimović itzuli zen, eta orduan dena aldatu zen. COVID-19 -ak eragin zuen geldialdiaren ondoren, taldeak beste itxura bat hartu zuen, eta 10 partidu jarraian eman zituen galdu gabe, hoietako 7 irabaziz, tartean Juventusi. Gauzak horrela, Pioli-ren kontratua berritu zuten 2 urtez, eta Theo Hernandez, Gianluigi Donnarumma, Franck Kessié eta beste hainbat jokalariren maila onarekin eta Ibrahimović-en maila bikainarekin Europa League-era sailkatu ziren. == Uniformea == Sorreratik bertatik marra gorri eta beltzdun elastikoa erabili du, galtza zuri eta galtzerdi beltzekin. XXI mendean urte batzuetan galtza beltzak ere jantzi izan ditu. Historian zehar gehien aldatu dena marra gorri eta beltzen lodiera izan da. === Historikoa === {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _milan100o| gorputz eredua = _milan189910h| eskuin-esku eredua = _milan100o| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = 000000| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1899-1910| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _black stripes thin1| gorputz eredua = _milan4347h| eskuin-esku eredua = _black stripes thin1| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = ff0000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = ff0000| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1910-1961| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _milan100o| gorputz eredua = _milan60sh| eskuin-esku eredua = _milan100o| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = ff0000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = ff0000| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1961-86| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _black stripes| gorputz eredua =_milan8688h| eskuin-esku eredua = _black stripes| praka eredua = | galtzerdi eredua = _granada1718h| ezker-eskua = ff0000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = ff0000| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 1986-tik| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _acm1112t| gorputz eredua = _acm0203h| eskuin-esku eredua = _acm1112t| praka eredua = _acm0203h| galtzerdi eredua = _redtop| ezker-eskua = ff0000| gorputza = ff0000| eskuin-eskua = ff0000| prakak = ff0000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2000-2005| }} | |} === Azken urteak === {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _acm1314h| gorputz eredua = _acm1314h| eskuin-esku eredua = _acm1314h| praka eredua = _acm1314a| galtzerdi eredua = _acm1314t| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2013-2014| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _acm1415h| gorputz eredua = _acmilan1415h| eskuin-esku eredua = _acm1415h| praka eredua = _acm1415h| galtzerdi eredua = _acm1415h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = DD0000| izenburua = 2014-2015| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _acmilan1516h| gorputz eredua = _acmilan1516h| eskuin-esku eredua = _acmilan1516h| praka eredua = _acmilan1516h| galtzerdi eredua = _acmilan1516h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2015-2016| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _acmilan1617h| gorputz eredua = _acmilan1617h| eskuin-esku eredua = _acmilan1617h| praka eredua = _acmilan1617h| galtzerdi eredua = _acmilan1617h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2016-2017| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _acmilan1718h| gorputz eredua = _acmilan1718h| eskuin-esku eredua = _acmilan1718h| praka eredua = _acmilan1718| galtzerdi eredua = _acmilan1718| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2017-2018| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _milan1819H| gorputz eredua = _milan1819H| eskuin-esku eredua = _milan1819H| praka eredua = | galtzerdi eredua = _milan1819h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2018-2019| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _acmilan1920h| gorputz eredua = _acmilan1920h| eskuin-esku eredua = _acmilan1920h| praka eredua = _acm201920h| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 7d0b1d| gorputza = 7d0b1d| eskuin-eskua = 7d0b1d| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2019-2020| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _milan2021h| gorputz eredua = _milan2021h| eskuin-esku eredua = _milan2021h| praka eredua = | galtzerdi eredua = _milan2021h| ezker-eskua = 7d0b1d| gorputza = 7d0b1d| eskuin-eskua = 7d0b1d| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2020-2021| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _milan2122h| gorputz eredua = _milan2122h| eskuin-esku eredua = _milan2122h| praka eredua = _monterrey1213t1| galtzerdi eredua = _milan2122h| ezker-eskua = 7d0b1d| gorputza = 7d0b1d| eskuin-eskua = 7d0b1d| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2021-2022| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _milan2223h| gorputz eredua = _milan2223h| eskuin-esku eredua = _milan2223h| praka eredua = _milan2223h| galtzerdi eredua = _milan2223h| ezker-eskua = 000000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2022-2023| }} | |} == Palmaresa == === Italian: 31 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (19): 1901, 1906, 1907, 1951, 1955, 1957, 1959, 1962, 1968, 1979, 1988, 1992, 1993, 1994, 1996, 1999, 2004, 2011, 2022. * [[Italiako futbol kopa]] (5): 1967, 1972, 1973, 1977, 2003. * Italiako superkopa (7): 1988, 1992, 1993, 1994, 2004, 2011, 2016. === Nazioartean: 20 === ==== [[Kontinente arteko Futbol Kopa]] ==== * Txapelduna (3): 1969, 1989, 1990. * Finalista (4): 1963, 1993, 1994, 2003. ==== [[UEFAko Txapeldunen Liga]] ==== * Txapelduna (7): 1963, 1969, 1989, 1990, 1994, 2003, 2007. * Finalista (4): 1958, 1993, 1995, 2005. ==== [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] ==== * Txapelduna (2): 1968, 1973. ==== [[UEFAren Europako Superkopa|Europako Superkopa]] ==== * Txapelduna (5): 1989, 1990, 1994, 2003, 2007. ==== [[Latindar Kopa]] ==== * Txapelduna (2): 1950, 1956. * Finalista (1): 1953. ==== [[Mitropa Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 1982. ==== [[Silvio Berlusconi]] trofeoa ==== * Txapelduna (1): 2023 == Jokaturiko nazioarteko finalak == {| class="wikitable" |- ! Txapelketa !! Urtea !! Txapelduna !! Emaitza !! Finalista !! Hiria |- | rowspan=8 | [[Kontinente arteko Futbol Kopa|Kontinentearteko Kopa]]<br/>eta<br/>[[FIFAren Kluben arteko Munduko Kopa|FIFA Kluben arteko Kopa]] || 1963 || {{banderaikur|Brasil}} [[Santos Futebol Clube|Santos FC]] || align=center|2-4, 4-2, 1-0 || '''Milan''' |- | 1969 || '''Milan''' || align=center|3-0 , 1-2 || {{banderaikur|Argentina}} [[Club Estudiantes de La Plata|Estudiantes de La Plata]] |- | 1989 || '''Milan''' || align=center|1-0 || {{banderaikur|Kolonbia}} [[Club Atlético Nacional|Atlético Nacional]] |- | 1990 || '''Milan''' || align=center|3-0 || {{banderaikur|Paraguai}} [[Club Olimpia]] |- | 1993 || {{banderaikur|Brasil}} [[São Paulo Futebol Clube|São Paulo]] || align=center|3-2 || '''Milan''' |- | 1994 || {{banderaikur|Argentina}} [[Club Atlético Vélez Sarsfield|Vélez Sarsfield]] || align=center|2-0 || '''Milan''' |- | 2003 || {{banderaikur|Argentina}} [[Boca Juniors]] || align=center|1-1 (pen 3:1) || '''Milan''' |- | 2007 || '''Milan''' || align=center|4-2 || {{banderaikur|Argentina}} [[Boca Juniors]] |- | bgcolor="efefef" rowspan=11 | [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]]<br/>eta<br/>[[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] || 1957-58 || {{banderaikur|Espainia}} [[Real Madril]] || align=center|3-2 || '''Milan''' || [[Brusela]] |- | 1962-63 || '''Milan''' || align=center|2-1 || {{banderaikur|Portugal}} [[SL Benfica]] || [[Londres]] |- | 1968-69 || '''Milan''' || align=center|4-1 || {{banderaikur|Herbehereak}} [[Amsterdamgo Ajax|Ajax Amsterdam]] || [[Madril]] |- | 1988-89 || '''Milan''' || align=center|4-0 || {{banderaikur|Errumania}} [[FC Steaua Bucureşti|FC Steaua Bucuresti]] || [[Bartzelona]] |- | 1989-90 || '''Milan''' || align=center|1-0 ||{{banderaikur|Portugal}} [[SL Benfica]] || [[Viena]] |- | 1957-58 || {{banderaikur|Frantzia}} [[Olympique Marseillakoa|Olympique de Marseille]] || align=center|1-0 || '''Milan''' || [[Munich]] |- | 1993-94 || '''Milan''' || align=center|4-0 || {{banderaikur|Katalunia}} [[FC Barcelona]] || [[Atenas]] |- | 1994-95 || {{banderaikur|Herbehereak}} [[Amsterdamgo Ajax|Ajax Amsterdam]] || align=center|1-0 || '''Milan''' || [[Viena]] |- | 2002-03 || '''Milan''' || align=center|0-0 (pen:3-2) || {{banderaikur|Italia}} [[Juventus FC]] || [[Manchester]] |- | 2004-05 || {{banderaikur|Ingalaterra}} [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]] || align=center|3-3 (pen:3-2) || '''Milan''' || [[Istanbul]] |- | 2006-07 || '''Milan''' || align=center|2-1 || {{banderaikur|Ingalaterra}} [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]] || [[Atenas]] |- | rowspan=7 | [[UEFAren Europako Superkopa|Europako Superkopa]] || 1973 || {{banderaikur|Herbehereak}} [[Amsterdamgo Ajax|Ajax Amsterdam]] || 6-1 (0-1, 6-0) || '''Milan''' |- | 1989 || '''Milan''' || 2-1 (1-1, 1-0) || {{banderaikur|Katalunia}} [[Bartzelona Futbol Kluba|FC Barcelona]] |- | 1990 || '''Milan''' || 3-1 (1-1, 2-0) || {{banderaikur|Italia}} [[UC Sampdoria]] |- | 1993 || {{banderaikur|Italia}} [[Parma FC|AC Parma]] || 2-1 (0-1, 2-0(luz)) || '''Milan''' |- | 1994 || '''Milan''' || 2-0 (0-0, 2-0) || {{banderaikur|Ingalaterra}} [[Arsenal Football Club|Arsenal FC]] |- | 2003 || '''Milan''' || align=center|1-0 || {{banderaikur|Portugal}} [[FC Porto]] |- | 2007 || '''Milan''' || align=center|3-1 || {{banderaikur|Espainia}} [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla FC]] |- | bgcolor="efefef" rowspan=1 | [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] eta<br/>[[UEFA Europa League|Europa League]] || Titulurik ez |- | rowspan=3 | [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] || 1967-68 || '''Milan''' || align=center|2-0 || {{banderaikur|Alemania}} [[Hamburger SV]] |- | 1972-73 || '''Milan''' || align=center|1-0 || {{banderaikur|Ingalaterra}} [[Leeds United Football Club|Leeds United]] |- | 1973-74 || {{banderaikur|Alemaniako Errepublika Demokratikoa}} [[1. FC Magdeburg|FC Magdeburg]] || align=center|2-0 || '''Milan''' |} == 2023/2024 Taldea == 2023ko uztailaren 20an eguneratua. {{Fs start}} {{Fs player|no= 2|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Davide Calabria]]}} {{Fs player|no= 4|nat=DZA|pos=ERD|name=[[Ismaël Bennacer]]}} {{Fs player|no= 5|nat=SEN|pos=ATZ|name=[[Fodé Ballo-Touré]]}} {{Fs player|no= 7|nat=FRA|pos=ERD|name=[[Yacine Adli]]}} {{Fs player|no= 8|nat=ENG|pos=ERD|name=[[Ruben Loftus-Cheek]]}} {{Fs player|no= 9|nat=FRA|pos=AUR|name=[[Olivier Giroud]]}} {{Fs player|no=10|nat=POR|pos=AUR|name=[[Rafael Leão]]}} {{Fs player|no=11|nat=USA|pos=AUR|name=[[Christian Pulisic]]}} {{Fs player|no=12|nat=CRO|pos=AUR|name=[[Ante Rebic]]}} {{Fs player|no=14|nat=NED|pos=ERD|name=[[Tijjani Reijnders]]}} {{Fs player|no=16|nat=FRA|pos=ATE|name=[[Mike Maignan]]}} {{Fs player|no=18|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Luka Romero]]}} {{Fs player|no=19|nat=FRA|pos=ATZ|name=[[Theo Hernández]]}} {{Fs player|no=20|nat=COG|pos=ATZ|name=[[Pierre Kalulu]]}} {{Fs player|no=23|nat=ENG|pos=ATZ|name=[[Fikayo Tomori]]}} {{Fs player|no=24|nat=DEN|pos=ATZ|name=[[Simon Kjaer]]}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=25|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Alessandro Florenzi]]}} {{Fs player|no=27|nat=BEL|pos=AUR|name=[[Divock Origi]]}} {{Fs player|no=28|nat=GER|pos=ATZ|name=[[Malick Thiaw]]}} {{Fs player|no=30|nat=BRA|pos=AUR|name=[[Junior Messias]]}} {{Fs player|no=32|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Tommaso Pobega]]}} {{Fs player|no=33|nat=BIH|pos=ERD|name=[[Rade Krunic]]}} {{Fs player|no=46|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Matteo Gabbia]]}} {{Fs player|no=56|nat=BEL|pos=AUR|name=[[Alexis Saelemaekers]]}} {{Fs player|no=57|nat=ITA|pos=ATE|name=[[Marco Sportiello]]}} {{Fs player|no=77|nat=COL|pos=ATE|name=[[Devis Vásquez]]}} {{Fs player|no=83|nat=ITA|pos=ATE|name=[[Antonio Mirante]]}} {{Fs player|no=90|nat=BEL|pos=ERD|name=[[Charles De Ketelaere]]}} {{Fs player|no= -|nat=DEN|pos=ATE|name=[[Andreas Jungdal]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Mattia Caldara]]}} {{Fs player|no= -|nat=SER|pos=AUR|name=[[Marko Lazetić]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Lorenzo Colombo]]}} {{Fs end}} == Euskal taldeen aurkako partidak == Hauek dira Europako txapelketa ofizialetan Milanek euskal taldeen aurka jokatu dituen partidak: {| class="wikitable" |- ! Denboraldia !! Txapelketa !! Fasea !! Etxekoa !! Emaitza !! Kanpokoa |- | '''1956''' || '''[[Latindar Kopa]]''' || '''Finala''' || '''Milan''' || '''align=center|3-1''' || '''[[Athletic]]''' |- | 1976-77 || [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] || Final zortzirenak || [[Athletic]]<br />Milan || align=center|4-1<br />3-1 || Milan<br />[[Athletic]] |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}} [http://www.acmilan.com Milanen izenburua] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} {{UEFAko Txapeldunen Ligako txapeldunak}} [[Kategoria:AC Milan| ]] nyhk10pf2m70qxpfxcnj53cxtl7j8x3 0 17808 10002526 9807253 2024-12-17T15:11:48Z Makenzis 82059 10002526 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = Juventus Football Club | irudia = [[Fitxategi:Juventus FC - pictogram black (Italy, 2017).svg|80px]] | irudi oina = | ezizenak = ''I bianconeri'' ("zuri-beltzak")<br />''La Vecchia Signora'' ("Andre zaharra") | hiria = [[Turin|Torino]] ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1897]] | zelaia = [[Juventus Stadium]] | zelai inaugurazioa = [[1934]] | zelai edukiera = 41.507 | presidentea = {{banderaikur|Italia}} [[Andrea Agnelli]] | entrenatzailea = {{banderaikur|Italia}} [[Massimiliano Allegri]] | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 3.a | ezker-esku eredua 1 =_juventus2223h | gorputz eredua 1 = _juventus2223h | eskuin-esku eredua 1 =_juventus2223h | praka eredua 1 = _juventus2223h | galtzerdi eredua 1 = _juventus2223h | ezker-eskua 1 = FFFFFF | gorputza 1 = FFFFFF | eskuin-eskua 1 = FFFFFF | prakak 1 = FFFFFF | galtzerdiak 1 = FFFFFF | ezker-esku eredua 2 = _juventus2223a | gorputz eredua 2 = _juventus2223a | eskuin-esku eredua 2 = _juventus2223a | praka eredua 2 = _arg22h | galtzerdi eredua 2 = _3_stripes_white | ezker-eskua 2 = 000000 | gorputza 2 =000000 | eskuin-eskua 2 = 000000 | prakak 2 =000000 | galtzerdiak 2 = 000000 | webgunea = [http://www.juventus.com Webgune ofiziala] }} '''Juventus Football Club''' [[Italia]] iparraldeko [[Turin]] hiriko [[futbol]] talde nagusia da, herrialde osoko zaharrenetakoa eta arrakastatsuenetakoa da. [[Serie A|Italiako Liga]] 36 aldiz irabazi du [[2020]] arte, titulu gehien irabazi duen taldea da, eta nazioartekoan ere hainbat txapelketa irabazi ditu: aipagarrienak [[Kontinente arteko Futbol Kopa]] eta [[UEFAko Txapeldunen Liga]] dira, bina aldiz. Guztira titulu gehien dituen Europako laugarren taldea da, eta munduko zortzigarrena. Etxeko partidak [[Juventus Stadium]] estadioan jokatu ohi ditu. == Izenak eta goitizenak == Taldearen izena [[latin]]ezko ''Iuventus'' ("gaztaro") hitzetik dator. Koloreak zuria eta beltza direnez, ''i bianconeri'' goitizena du. Beste ezizenak ''la Vecchia Signora'' ("Andre zaharra"), ''zebre'' ("zebrak"), edo, iraintzeko moduko ''gobbi'', hau da, "konkordunak", italieraz zorte onekoak ere esan nahi duelako. == Historia == [[Fitxategi:Juventus FC in 1903.gif|thumb|250px|1903ko taldea.]] [[Fitxategi:Sivori, Charles, Boniperti.jpg|thumb|250px|"Hirukote majikoa"; Sivori, Charles eta Boniperti jokalariak 1951n.]] [[Fitxategi:Juventus FC 2012-2013 players (Shakthar Donetsk - Juventus).jpg|thumb|250px|2012-2013 denboraldiko taldea.]] [[Fitxategi:Real Madrid vs Juventus, 24 October 2013 Champions League A 15.JPG|thumb|250px|2013-2014ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Ligako]] partidan Juventus (horiz) [[Real Madril]]i sarturiko gola ospatzen.]] [[Fitxategi:Inside Juventus Stadium (2).jpg|thumb|250px|[[Juventus Stadium]].]] === Sorrera eta hasierako urteak === ''Sport Club Juventus'' izenarekin sortu zuten 1897an Turingo Massimo D'Azeglio Lizeoko hainbat ikaslek, tartean lehenengo presidentea izan zen Eugenio Calfarik. Garai hartan elastiko arrosa eta praka beltzak zeramatzaten. 1903rako, jantziak hondaturik zeudela ikustean, hiriko John Savage ehun-lantegiko zuzendariari eskatu zioten jantzi berriak egin zitzan. Horrk ordea Ingalaterrara bidali zuen, diseinu berria egin zezaten. Kolore arrosa hain gastatua zegoenez, ingelesek zuria zela pentsatu zutela eta [[Notts County Football Club|Notts County-ren]] diseinua kopiatu zuten, marra bertikal zuri eta beltzak. Torinon ez zen aldaketa ongi ikusia izan baina 1905ean lehenengo Liga txapelketa irabazirik, eredu hori betirako geratu zen. === Talde profesionala === 1923tik aurrera, [[Fiat S.p.A.|Fiat taldearen]] jabe Agnelli familiaren esku egon da: haiei esker Italiako lehen talde profesionala izan zen. Hasiera batean Edoardo Agnelli bihurtu zen presidentea eta berehala, 1926an, bigarren Liga irabazi zuen taldeak. 1930an Carlo Carcano entrenatzailea iritsi zen. 1931 eta 1935 arteko bost ligak jarraian irabazi zituen. Futbolari izarrak [[Luis Monti]], Luigi Bertolini, Renato Cesarini, Giovanni Ferrari, [[Raimundo Orsi]] eta Felice Borel ziren. Bigarren Mundu Gerrak sorturiko etenaren aurretik bi kopa ere lortu zituen, 1938an eta 1942an. === Hirukote majikoa === 1950 eta 1952ko ligak irabazi ondoren, 1957an Umberto Agnelli presidente zela hiru jokalari bikain elkartu ziren: [[Omar Sívori]] argentinarra, [[John Charles]] galestarra eta [[Giampiero Boniperti]] italiarra, "Hirukote majikoa" goitizena jaso zuena. Hiru Liga eta bi kopa eskuratu zituen. 1961 bukatutakoan, bik taldea utzi zuten eta argentinarra 1965 arte jardun zen bertan; beste liga eta kopa bana irabazi zituen eta Europako titulu bat ere bai:1963ko [[Alpeetako Kopa]]. === Urrezko aroa (1972-1986) === Giampiero Boniperti jokalari ohia Juventuseko presidente bihurtu zen 1971ean eta taldearen "urrezko aroari" hasiera eman zion Italian zeuden jokalari onenak fitatzearen bidetik. [[Dino Zoff]], [[Fabio Capello]], [[Roberto Bettega]], [[Franco Causio]], [[Giuseppe Furino]] eta [[Claudio Gentile]] aritu izan ziren beste askoren artean. 1973an [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopako]] finalera iritsi zen baina [[Amsterdamgo Ajax|Ajax Amsterdamek]] garaitu zuen 1-0. Ajaxek Kontinente artekoa jokatzeari uko egin zion eta Juventusek hartu zuen bere lekua. Argentinako [[Club Atlético Independiente|Independienteren]] aura jokatu zuen eta emaitza berarekin galdu zuen. Hamarkada honetan lortu zuen Europako titulu bakarra 1977ko [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] izan zen, finalean [[Athletic|Bilboko Athletic Kluba]] gainditu zuelarik. Italiako 5 Liga ere irabazi zituen eta Italiako futbol selekzio nazionalaren bizkarrezurra osatu zuten Juventuseko jokalariek. 1980eko hamarkadaren hasiera bikaina izan zen 1986 artean Italiako lau liga irabazteaz, gain Europan tituluak biltzen hasi zen, 1984ean [[Europako Futbol Errekopa|Errekopa]] eta [[UEFAren Europako Superkopa|Superkopa]] eta 1985ean hainbeste esperotako [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako]] eta [[Kontinente arteko Futbol Kopa]]k. Taldeko izarra [[Michel Platini]] frantziarra izan zen, zeina hiru aldiz izan zen Ligako goleatzaile nagusia. === 1990eko hamarkada === 1990an Vittorio Caissotti di Chiusano abokatua bihurtu zen presidente. Urte hartan Stadio delle Alpi futbol zelaia estrenatu zuen. 1990ean bertan eta ondoren 1993an [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] berriak eskurau zituen. Urterik onena 1996koa izan zuen berriz ere Txapeldunen Liga eta Kontinente arteko Kopa irabazi baitzituen, baita Europako Superkopa ere. 1997an eta 1998an ere finalak jokatu zituen baina galtzaile atera zen bietan, [[Borussia Dortmund]] (3-1) eta [[Real Madril]] (1-0). [[Zinedine Zidane]] zen taldeko izarra. === XXI. mendea === 2001 eta 2002an Liga berriak irabazi eta 2003an, [[AC Milan]]<nowiki/>en aurka Txapeldunen Ligako finala jokatu zuen berriz, baina galdu egin zuen. 2006ko udan, partidetan iruzur egiteko eskandaluan sartuta ibili zen. Hori dela eta hainbat zigor izan zituen: * 2005 eta 2006ko Liga tituluak kendu zizkioten. * 2006-2007ko sasoian ezin izan zuen Italiako zein Txapeldunen Ligan parte hartu. * Italiako lehen mailatik jaitsiarazi zuten historian lehen aldiz eta puntu zigor gogorra ezarri zioten Hala ere, urte horretan bertan berriz igo eta 2012tik aurrera liga guztiak irabazi ditu erreskadan. 2014an errekorrak ezarri zituen gainera 33 partida irabazi eta 102 puntu atera zituelarik. Europako txapelketetan ere gogor ari da eta Txapeldunen Ligako finala jokatu zuen 2015 urtean baina [[FC Barcelona]]k 3-1 emaitzaz garaitu zuen. 2015-16 denboraldian Italiako Liga eta Kopa irabazi zituen baina Europan ez zuen emaitza aipagarririk lortu. 2016-17an berriz ere Txapeldunen Ligako finalera iritsi zen baina [[Real Madril]]ek 4-1 emaitzaz garaitu zuen. Bederatzi liga jarraian eskuratu ondoren 2020-21 denboraldian laugarren egin zuen. Txapeldunen Ligarako sailkatu zen eta Kopa titulua ere eskuratu zuen behintzat. == Uniformea == 1919tik aurrera marra zuri-beltzak dituen elastikoa eta galtza zuriak ditu, baina XXI. mendean hainbat alditan erabili ditu galtza beltzak. Elastikoko marren lodiera ere aldakorra izan da. === Historikoa === {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _juve1897h| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000 | galtzerdiak = 000000| izenburua = 1897-1899| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _juve18971903h| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = e4babc| gorputza = e4babc| eskuin-eskua = e4babc| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1899-1903| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _juve1| gorputz eredua = _juve190314h| eskuin-esku eredua = _juve1| praka eredua = | galtzerdi eredua = _juve2| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000 | galtzerdiak = 000000| izenburua = 1903-1915| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _juve2| gorputz eredua = _juve194243h| eskuin-esku eredua = _juve2| praka eredua = | galtzerdi eredua = _juve| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1915-etik| }} | |} === Azken urteak === {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _juve1314h| gorputz eredua = _juve1314h| eskuin-esku eredua = _juve1314h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2013-2014| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _juve1415h| gorputz eredua = _juve1415h| eskuin-esku eredua = _juve1415h| praka eredua = _juve1415h| galtzerdi eredua = _juve1415h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2014-2015| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _juve1516h| gorputz eredua = _juve1516h| eskuin-esku eredua = _juve1516h| praka eredua = _juve1516h| galtzerdi eredua = _juve1516h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2015-2016| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _juve1617h| gorputz eredua = _juve1617h| eskuin-esku eredua = _juve1617h| praka eredua = _juve1617h| galtzerdi eredua = _juve1617h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2016-2017| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _juve1718h| gorputz eredua = _juve1718h| eskuin-esku eredua = _juve1718h| praka eredua = _juve1718h| galtzerdi eredua = _juve1718h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2017-2018| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _juve1819h| eskuin-esku eredua = | praka eredua = _juve1819h| galtzerdi eredua = _juve1819h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2018-2019| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _juventus201920h| eskuin-esku eredua = | praka eredua = _ger18h| galtzerdi eredua = _3_stripes_white| ezker-eskua = 000000| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2019-2020| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _juventus2021H| gorputz eredua = _juventus2021h| eskuin-esku eredua = _juventus2021H| praka eredua = _juventus2021h| galtzerdi eredua = _rmcf1112h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2020-2021| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _juventus2122h| gorputz eredua = _juventusfc2122h| eskuin-esku eredua = _juventus2122h| praka eredua = _adidascondivo20wb| galtzerdi eredua = _juventus2122h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2021-22| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _juventus2223h| gorputz eredua = _juventus2223h| eskuin-esku eredua = _juventus2223h| praka eredua = _juventus2223h| galtzerdi eredua = _juventus2223h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = ffffff| izenburua = 2022-23| }} | |} == 2023/2024 Taldea == 2023ko uztailaren 3an eguneratua. {{Fs start}} {{Fs player|no= 1|nat=POL|pos=ATE|name=[[Wojciech Szczesny]]}} {{Fs player|no= 2|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Mattia De Sciglio]]}} {{Fs player|no= 3|nat=BRA|pos=ATZ|name=[[Gleison Bremer]]}} {{Fs player|no= 6|nat=BRA|pos=ATZ|name=[[Danilo Luiz da Silva|Danilo]]}} {{Fs player|no= 7|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Federico Chiesa]]}} {{Fs player|no= 9|nat=SER|pos=AUR|name=[[Dušan Vlahović]]}} {{Fs player|no=10|nat=FRA|pos=ERD|name=[[Paul Pogba]]}} {{Fs player|no=11|nat=SER|pos=ERD|name=[[Filip Kostić]]}} {{Fs player|no=12|nat=BRA|pos=ATZ|name=[[Alex Sandro]]}} {{Fs player|no=14|nat=POL|pos=AUR|name=[[Arkadiusz Milik]]}} {{Fs player|no=15|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Federico Gatti]]}} {{Fs player|no=18|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Moise Kean]]}} {{Fs player|no=19|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Leonardo Bonucci]]}} {{Fs player|no=20|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Fabio Miretti]]}} {{Fs player|no=21|nat=BRA|pos=AUR|name=[[Kaio Jorge]]}} {{Fs player|no=22|nat=USA|pos=AUR|name=[[Timothy Weah]]}} {{Fs player|no=23|nat=ITA|pos=ATE|name=[[Carlo Pinsoglio]]}} {{Fs player|no=24|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Daniele Rugani]]}} {{Fs player|no=25|nat=FRA|pos=ERD|name=[[Adrien Rabiot]]}} {{Fs player|no=27|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Manuel Locatelli]]}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=30|nat=ARG|pos=AUR|name=[[Matías Soulé]]}} {{Fs player|no=36|nat=ITA|pos=ATE|name=[[Mattia Perin]]}} {{Fs player|no=43|nat=ENG|pos=AUR|name=[[Samuel Iling Junior]]}} {{Fs player|no=44|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Nicolò Fagioli]]}} {{Fs player|no=45|nat=ARG|pos=ERD|name=[[Enzo Barrenechea]]}} {{Fs player|no=52|nat=NED|pos=ERD|name=[[Mohamed Ihattaren]]}} {{Fs player|no= -|nat=USA|pos=ERD|name=[[Weston McKennie]]}} {{Fs player|no= -|nat=BEL|pos=ATZ|name=[[Koni De Winter]]}} {{Fs player|no= -|nat=BRA|pos=ERD|name=[[Arthur Melo]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Nicolò Rovella]]}} {{Fs player|no= -|nat=SWI|pos=ERD|name=[[Denis Zakaria]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ATE|name=[[Stefano Gori]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Andrea Cambiaso]]}} {{Fs player|no= -|nat=CIV|pos=AUR|name=[[Marley Aké]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Gianluca Frabotta]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Filippo Ranocchia]]}} {{Fs player|no= -|nat=CRO|pos=AUR|name=[[Marko Pjaca]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Luca Pellegrini]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Hans Nicolussi Caviglia]]}} {{Fs end}} == Palmaresa == === Italian: 58 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (36): 1905, 1926, 1931, 1932, 1933, 1934, 1935, 1950, 1952, 1958, 1960, 1961, 1967, 1972, 1973, 1975, 1977, 1978, 1981, 1982, 1984, 1986, 1995, 1997, 1998, 2002, 2003, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020. * [[Italiako futbol kopa]] (14): 1938, 1942, 1959, 1960, 1965, 1979, 1983, 1990, 1995, 2015, 2016, 2017, 2018, 2021. * Italiako superkopa (9): 1995, 1997, 2002, 2003, 2012, 2013, 2015, 2018, 2020. === Nazioartean: 11 === ==== [[Kontinente arteko Futbol Kopa]] ==== * Txapelduna (2): 1985, 1996. * Finalista (1): 1973. ==== [[UEFAko Txapeldunen Liga]] ==== * Txapelduna (2): 1985, 1996. * Finalista (7): 1973, 1983, 1997, 1998, 2003, 2015, 2017. ==== [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] ==== * Txapelduna (1): 1984. * Txapeldunordea: -. ==== [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] ==== * Txapelduna (3): 1977, 1990, 1993. * Txapeldunordea (1): 1995. ==== [[UEFAren Europako Superkopa|Europako Superkopa]] ==== * Txapelduna (2): 1984, 1996. * Txapeldunordea: -. ==== [[Alpeetako Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 1963. === Lagunartekoak === * [[International Champions Cup]] (1): 2016. ==Jokalari aipagarriak== * {{banderaikur|Italia}} [[Dino Zoff]] (1972-83). * {{banderaikur|Italia}} [[Paolo Rossi]] (1973-75 eta 1981-85). * {{banderaikur|Italia}} [[Gaetano Scirea]] (1974-88). * {{banderaikur|Polonia}} [[Zbigniew Boniek]] (1982-85). * {{banderaikur|Frantzia}} [[Michel Platini]] (1982-87). * {{banderaikur|Italia}} [[Salvatore Schillaci]] (1989-92). * {{banderaikur|Italia}} [[Roberto Baggio]] (1990-95). * {{banderaikur|Italia}} [[Alessandro Del Piero]] (1993-2012). * {{banderaikur|Frantzia}} [[Zinedine Zidane]] (1996-2001). * {{banderaikur|Herbehereak}} [[Edgar Davids]] (1997-2004). * {{banderaikur|Italia}} [[Gianluigi Buffon]] (2001-18 eta 2019-21). * {{banderaikur|Italia}} [[Fabio Cannavaro]] (2004-06 eta 2009-10). * {{banderaikur|Italia}} [[Andrea Pirlo]] (2011-15) * {{banderaikur|Portugal}} [[Cristiano Ronaldo]] (2018-). == Jokaturiko nazioarteko finalak == {| class="wikitable" |- ! Txapelketa !! Urtea !! Txapelduna !! Emaitza !! Finalista !! Hiria |- | rowspan=3 | [[Kontinente arteko Futbol Kopa|Kontinentearteko Kopa]] || 1973 || {{banderaikur|Argentina}} [[Club Atlético Independiente|CA Independiente]] || align=center|1-0 || '''Juventus''' |- | 1985 || '''Juventus''' || align=center|2-2 (pen 4:2) || {{banderaikur|Argentina}} [[Argentinos Juniors]] |- | 1996 || '''Juventus''' || align=center|1-0 || {{banderaikur|Argentina}} [[River Plate]] |- | bgcolor="efefef" rowspan=9 | [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]]<br/>eta<br/>[[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] || 1972-73 || {{banderaikur|Herbehereak}} [[Amsterdamgo Ajax|Ajax Amsterdam]] || align=center|1-0 || '''Juventus''' || [[Belgrad]] |- | 1982-83 || {{banderaikur|Alemania}} [[Hamburger SV]] || align=center|1-0 || '''Juventus''' || [[Atenas]] |- | 1984-85 || '''Juventus''' || align=center|1-0 || {{banderaikur|Ingalaterra}} [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]] || [[Brusela]] |- | 1995-96 || '''Juventus''' || align=center|1-1 (pen:4-2) || {{banderaikur|Herbehereak}} [[Amsterdamgo Ajax|Ajax Amsterdam]] || [[Erroma]] |- | 1996-97 || {{banderaikur|Alemania}} [[Borussia Dortmund]] || align=center|3-1 || '''Juventus''' || [[Munich]] |- | 1997-98 || {{banderaikur|Espainia}} [[Real Madril]] || align=center|1-0 || '''Juventus''' || [[Amsterdam]] |- | 2002-03 || {{banderaikur|Italia}} [[AC Milan]] || align=center|0-0 (pen:3-2) || '''Juventus''' || [[Manchester]] |- | 2014-15 || {{banderaikur|Katalunia}} [[FC Barcelona]] || align=center|3-1 || '''Juventus''' || [[Berlin]] |- | 2016-17 || {{banderaikur|Espainia}} [[Real Madril]] || align=center|4-1 || '''Juventus''' || [[Cardiff]] |- | rowspan=2 | [[UEFAren Europako Superkopa|Europako Superkopa]] || 1984 || '''Juventus''' || align=center|2-0 || {{banderaikur|Ingalaterra}} [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]] |- | 1996 || '''Juventus''' || align=center|9-2 (6-1, 3-1) || {{banderaikur|Frantzia}} [[Paris Saint-Germain]] |- | bgcolor="efefef" rowspan=2 | [[Hirietako Ferien Kopa|Ferien Kopa]] || 1964-65 || {{banderaikur|Hungaria}} [[Ferencvárosi TC]] || align=center|1-0 || '''Juventus''' |- | 1970-71 || {{banderaikur|Ingalaterra}} [[Leeds United Football Club|Leeds United]] || align=center|3-3 (2-2, 1-1) || '''Juventus''' |- | rowspan=4 | [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] || 1976-77 || '''Juventus''' || align=center|2-2 (1-0, 2-1) || {{banderaikur|EH}} [[Athletic Club]] |- | 1989-90 || '''Juventus''' || align=center|3-1 (3-1, 0-0) || {{banderaikur|Italia}} [[ACF Fiorentina]] |- | 1992-93 || '''Juventus''' || align=center|4-3 (1-3, 3-0) || {{banderaikur|Alemania}} [[Borussia Dortmund]] |- | 1994-95 || {{banderaikur|Italia}} [[Parma FC|AC Parma]] || align=center|2-1 (1-0, 1-1) || '''Juventus''' |- | bgcolor="efefef" rowspan=1 | [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] || 1983-84 || '''Juventus''' || align=center|2-1 || {{banderaikur|Portugal}} [[FC Porto]] |} == Euskal taldeen aurkako partidak == Hauek dira Europako txapelketa ofizialetan Juventusek euskal taldeen aurka jokatu dituen partidak: {| class="wikitable" |- ! Denboraldia !! Txapelketa !! Fasea !! Etxekoa !! Emaitza !! Kanpokoa |-bgcolor="#FCF567" | '''1976-77''' || '''[[UEFA Europa League|UEFA Kopa]]''' || '''Finala''' || '''Juventus'''<br/>'''[[Athletic]]''' || align=center|'''1-0'''<br/>'''2-1'''* || '''[[Athletic]]'''<br/>'''Juventus''' |- | 1988-89 || [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] || Final hamaseirenak || Juventus<br/>[[Athletic]] || align=center|5-1<br/>3-2 || [[Athletic]]<br/>Juventus |- | 1998-99 || [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] || Multzokako fasea || [[Athletic]]<br/>Juventus || align=center|0-0<br/>1-1 || Juventus<br/>[[Athletic]] |- | 2003-04 || [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] || Multzokako fasea || Juventus<br/>[[Real Sociedad]] || align=center|4-2<br/>0-0 || [[Real Sociedad]]<br/>Juventus |} * 1976-77ko UEFA Kopan Juventus izan zen txapelduna kanpoko golaren balioagatik. == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}} [http://www.juventus.com Juventusen webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} {{UEFAko Txapeldunen Ligako txapeldunak}} {{UEFA Europa Leagueko txapeldunak}} [[Kategoria:Juventus FC| ]] ov7bp7tdg34b1qvmhyny7ombstjufxp 0 20939 10002769 9987603 2024-12-17T21:36:11Z Asier Azpilikueta 117015 /* Sorrera (1974-77) */ 10002769 wikitext text/x-wiki {{erakunde infotaula|herrialdea=[[Euskal Herria]]|laburdura=LAB|idazkari_orokorra=[[Garbiñe Aranburu]] eta [[Igor Arroyo]]|kidetza=[[Munduko Federazio Sindikala]]}} '''Langile Abertzaleen Batzordeak (LAB)''' [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] klase [[sindikatu]] bat da, 1974. urtearen bukaeran sortua, eta bere burua [[Ezker abertzalea|Ezker Abertzalea]]<nowiki/>ren barnean kokatzen duena. Gaur egun Euskal Herriko laugarren sindikatua da afiliatu kopuruaren aldetik (50.000 baino gehiago ditu<ref name=":9" />), baina bigarren sindikatua delegatu kopuruari dagokionez (2024ko urtarrilean 4.897 zituen Hego Euskal Herrian<ref name=":8" />, lau probintzietako ordezkaritza sindikalaren %19,6). Euskal Herri osoan presente dagoen sindikatu bakarra da. [[Garbiñe Aranburu]] eta [[Igor Arroyo Leatxe|Igor Arroyo]] dira bere koordinatzaile orokorrak 2022tik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LABek Garbiñe Aranburu eta Igor Arroyo izendatu ditu koor...|hizkuntza=eu|url=http://www.enpresabidea.eus/ekonomia/labek-garbine-aranburu-eta-igor-arroyo-izendatu-ditu-koordinatzaile-orokor_2169101_102.html|aldizkaria=Enpresa Bidea|sartze-data=2023-02-16}}</ref>. LABek bere burua Euskal Herri «independente, sozialista, feminista eta euskalduna» eskuratzeko «euskal langileen askapen osorako tresna gisa» definitu du.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2018|izenburua=LAB sindikatuaren estatutuak|argitaletxea=|orrialdea=10|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> Nazioartean, LAB sindikatua bi erakundetako partaide da: [[Munduko Federazio Sindikala]], eta [[Estaturik gabeko Nazioetako Sindikatuen Plataforma]]. == Antolaketa == [[Fitxategi:20201117-Esku-hartze Sozialeko greba.jpg|thumb|Nafarroako Esku-hartze Sozialeko langileen manifestazio bat Iruñean, 2020ko azaroaren 17an, LAB sindikatuak antolatua.]] Hilero kuota bat ordaintzen duten afiliatuen ekarpenari esker lortu du LABek bere diru sarreren %90 berea izatea<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Garbiñe Aranburu aukeratu dute LABeko idazkari nagusi, botoen %91,5 lortuta|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=2017-05-25|url=https://www.berria.eus/albisteak/135151/garbine-aranburu-aukeratu-dute-labeko-idazkari-nagusi-botoen-915-lortuta.htm|egunkaria=[[Berria]]}}</ref>. 2006.urtean LABek 45.000 afiliatu inguru zituen, Euskal Herriko lurralde guztietan banatuta. Alabaina, krisi ekonomiko gogorra etorri zen gero eta, sindikatu guztiei gertatu zitzaien gisara, LABek milaka afiliatu batzuk galdu zituen. Hala, 2017ko maiatzean Gasteizen eginiko IX. Biltzarrean informatu zuen afiliazio galerari buelta ematea lortu zuela eta 40.500 bat afiliatu zituela<ref name=":0" />. Hurrengo urteetan ere gora egin zuen bere afiliatu kopuruak eta 2021 urtearen hasieran 45.000 afiliaturen inguruan zebilen berriz ere. Goranzko joera horri jarraituz, 2022. urtea 47.742 afiliaturekin bukatu zuen<ref name=":7">{{Erreferentzia|izena=Zubiateko|abizena=Aritz|izenburua=Hauteskunde sindikaletan azken lau urte hauetan gehien hazi den sindikatua gara {{!}} LAB SINDIKATUA|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.lab.eus/hauteskunde-sindikaletan-azken-lau-urte-hauetan-gehien-hazi-den-sindikatua-gara/|sartze-data=2023-02-16}}</ref> eta 2023.a, 49.476 afiliaturekin<ref name=":8" />. LAB sindikatua, bere ekintza sindikala bideratzeko, hiru federaziotan dago antolaturik: Zerbitzu Publikoak, Zerbitzu Pribatuak eta Industria. Hiru horietaz aparte badu arlo soziopolitikoa lantzen duen Ekintza Soziala izeneko atala eta gai zehatzak edo zehar-lerroak lantzen dituzten zenbait idazkaritza edo atal: Feminista, Lan Osasunekoa, Nazioartekoa, Euskarakoa eta Antirrazista. Eskualdeka ere antolatzen da (eta ez herrialdeka), 17 eskualdetan, eta Euskal Herriaren luze zabalean 42 egoitza zituen 2024. urtean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EGOITZAK {{!}}|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.lab.eus/egoitzak/|sartze-data=2024-12-02}}</ref>: 4 Araban, 12 Bizkaian, 15 Gipuzkoan, 2 Lapurdin eta 9 Nafarroa Garaian. Egoitza nazionala Donostian du, [[Igara]] industrialdean. LABek hainbat zuzendaritza organo konfederal ditu: Biltzar Nagusia, Biltzar Nagusi artekoa, Nazio Biltzarra, Nazio Komitea, Komite Exekutiboa eta 17 eskualdeetako idazkaritzak. Bere azken biltzar nagusia, hamargarrena, 2022an egin zuen. == Historia == === Sorrera (1974-77) === [[Fitxategi:Korrika 6 (1989) Aiaraldea (8538090189).jpg|thumb|LABen lehenbiziko logotipoa Korrika 6ren pankarta batean, 1989an.]] Hego Euskal Herrian, 1970eko urteetan, [[Francoren diktadura]]<nowiki/>ren aurkako borrokaren indartzearekin batera, langileak lantokietan antolatzen hasi ziren eta paper erabakigarria izan zuten diktaduraren aurkako konfrontazioan. Testuinguru hartan, eta euskal langileen masa antolakunde bat sortzeko beharrari erantzunez, [[Langile Abertzale Iraultzaileen Alderdia|LAIA]] alderdi iraultzaile eta abertzale sortu berriak LAK [[Langile Abertzale Komiteak]] (COA Comisiones Obreras Abertzales, gaztelaniaz) izeneko langile taldeak sustatu zituen 1974ko udan, emantzipazio nazional eta sozialaren alde ikuspegi sozialista batetik borrokatzeko. LAK haietako gehienen eboluzio azkarraz jaio zen Langile Abertzaleen Batzordeak (LAB) 1974ko udazkenean, langile abertzale eta ezkertiarrei antolakuntza eta borrokarako esparrua eskaintzeko asmoz. [[Xabier Elorriaga Preciado]]<nowiki/>k, LABeko fundatzaileetako batek, 50. urteurrenerako eginiko dokumentalean zehaztu zuen LAB 1974ko urrian sortu zutela Ezker Abertzalearen ikuspuntutik askatasun politikoaren eta askatasun sozioekonomikoaren alde borrokatuko zen sindikaturik ez zegoelako orduan<ref>Xabier Elorriagaren testigantza, ''Eskuz esku, LAB zabaltzen'' dokumentalaren 3'20<nowiki>''</nowiki> - 4'20<nowiki>''</nowiki> tartean (Iñaki Alforja, 2024).</ref>. LABek bere lehenbiziko batzarra 1975eko otsaileko gau batean egin zuen, Miarritzeko (Lapurdi) gozotegi batean<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Emilio|abizena=Majuelo|urtea=2000|izenburua=LAB sindikatuaren historia (1975-2000)|argitaletxea=Txalaparta|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=84-8136-190-9|hizkuntza=eu}}</ref>. Batzar hartan 40 ordezkari inguruk hartu zuten parte ‒gehienak gipuzkoarrak‒ eta, besteak beste, erabaki zuten egitura berria bitarteko ekonomiko eta tekniko gehiagoz hornitzea, ahal bezainbeste ekarpen teoriko egitea eta hurrengo batzarra Hegoaldean egitea. [[Jon Idigoras]] izan zen LABeko sortzaile ezagunenetariko bat; lehenbiziko batzarretan hartu zuen parte, eta zuzendaritzako kide aukeratu zuten Iralako (Bilbo, Bizkaia) frantziskotarren komentuan eginiko batzar orokorrean, [[Joselu Cereceda]], [[Martin Auzmendi]] edo Xabier Elorriagarekin batera. Batzar hartan, LABen lehenbiziko logotipoa izanen zena aukeratu zuten, [[fabrika]] baten eta [[argizaiol]] baten irudiak nahasten zituen hura. Aurrerago, 1975eko maiatzean, LAB sindikatua jendaurrean aurkeztu zuten eta bere oinarrizko printzipioak ezagutarazi zituzten. LAB profil politiko zabaleko erakunde gisa sortu zen, bertan bat egin ahal zezan esplotazio bikoitzaren ‒naziokoaren eta klasekoaren‒ aurka borrokatu nahi zuen jende guztiak. Baina, hain zuzen ere, nazio zapalkuntzari emandako garrantzia izan zen LABen eta beste langile masa erakunde batzuen artean alde politikoa markatu zuen kontua. Agitazio politiko handiko urtea izan zen 1975koa. Frankismoak ez zuen hil nahi izan, eta errepresio handiz erantzun zien fabriketako zein kaleko borrokari edo ezkerreko talde armatuen borrokari. Konparazio batera, 1974ko urtearen bukaeran 245 euskal preso politiko zeuden, baina 1975koaren bukaeran, 749 (gehienak ETAren bi lerroetakoak)<ref name=":1" />. Urte hartako abuztuan sortu zen [[Koordinadora Abertzale Sozialista]] izenekoa, antolakunde ezkertiar eta abertzale guztien borrokak koordinatzen saiatzeko. ETApm eta ETAm erakunde armatuek sortu zuten, eta LAIA eta EHAs alderdiek. Aurreraxeago LAB eta COA-LAK erakunde sindikalak sartuko ziren (azken hori LAIAren esku zegoen). LABek 1976ko urriaren 17an egin zuen bere lehenbiziko Asanblea Nazionala. Edo, hobeki esanda, biltzarraren lehen zatia egin zuen egun hartan, bigarren zatia 1977ko urtarrilaren 23an egin baitzuen. Urrikoan, Hegoaldeko lau herrialdeetako 250 ordezkari inguruk hartu zuten parte. LABek bere izaera soziopolitikoa finkatu zuen orduko hartan. Masa antolakundetzat zuen LABek bere burua, eta mugimendu asanblearioaren defentsa sutsua egiten zuen. Era berean, afiliatuak izatea erabaki zuen. Hasiera batean, Euskal Herriko langileen sindikatu unitarioa sortzea zuen LABek helburutzat, fabriketako batzarren erabakien zerbitzura egongo zena. Baina beste inork hartu ez zuenez LABek eginiko proposamen hori, eta ikusita sindikatu handiek oso bide ezberdinak hartuak zituztela, LAB sindikatu konbentzional bilakatzeko urratsak egin zituen. Hala, 1977ko maiatzaren 24an sindikatuaren eratze akta eta estatutuak aurkeztu zituzten beharrezko legezko erregistroan, izen honekin: "Federación de Asociaciones Obreras Sindicales (Langile Abertzaleen Batzordeak)". Hurrengo eztabaida izan zen hauteskunde sindikaletan parte hartu ala ez. Hauteskundeak egiteko modua zehazten zuen legea gogor kritikatu zuen LABek, baina parte hartzea erabaki zuen azkenean. 1978ko urtarrilean eginiko hauteskunde sindikaletan LABek emaitza eskasak erdietsi zituen. === Lehen bi biltzarrak (1978-80) === LABek 1978ko maiatzaren 25etik 28ra egin zuen bere I. Biltzarra, Leioan (Bizkaia). Biltzarkideek gehiengo handiz berretsi zituzten LABen oinarri ideologikoak (haien artean, langile batasuna fabriketako batzarren bidez bilatzen segitzea, eta ez enpresa batzordeen bidez), baina eztabaida sutsua izan zuten KASen jarraitzeari buruz. Ideologikoki LAB KASen sintonia berean zegoen arren, azkenean, autonomia sindikalaren izenean, KASetik atera zen LAB bere eguneroko jardunean. Biltzar hartan aukeratu zuten Idazkaritza Nazionaleko zortzi kideetatik bost [[Euskal Iraultzarako Alderdia|EIA]] alderdikoak ziren, bi [[Herriko Alderdi Sozialista Iraultzailea|HASI]]<nowiki/>koak, eta zortzigarrena Jon Idigoras zen. LABek, sortu berria zen [[Herri Batasuna]] koalizioak bezalaxe, 1978ko Espainiako Konstituzioaren aurkako kanpaina egin zuen, besteak beste, ez zuelako Euskal Herriaren autodeterminazio eskubidea aitortzen eta kapitalismoaren eredu sozioekonomikoa finkatzen zuelako; LAB-en propaganda leloetan laburbilduta: ''"Konstituzio honi ez. No a una constitución antiobrera y antivasca"''. Bestalde, 1979an, ez ziren gutxi izan LABen barnean izandako eztabaidak Espainiako hauteskundeen aurrean eta [[1979ko Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua|Gernikako Estatutua]]<nowiki/>ren aurrean hartu beharreko jarreraren inguruan. Azkenean, ez batean eta ez bestean ez zen argi gelditu zein zen sindikatuaren jarrera. Modu argiagoan jo zuen LABek Espainiako [[Langileen Estatutua (Espainia)|Langileen Estatutua]]<nowiki/>ren aurka, sindikatuaren iritziz, murriztailea, kontinuista eta zentralista baitzen. LABek, SU eta CSUT sindikatuekin batera, greba orokorra deitu zuen 1979ko azaroaren 27rako estatutu proiektuaren aurka. Deitzaileen iritziz greba arrakastatsua izan zenez, [[Langile Komisioak|CCOO]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] behartu zituzten abenduaren 7an beste greba bat deitzera; [[UGT]]<nowiki/>k ez zuen bat egin, ordurako sinatua baitzuen enpresaburuen elkarteekin Akordio Marko Interkonfederala izenekoa. Abenduko grebak Hego Euskal Herria erabat gelditu omen zuen. Dena dela, Espainiako Langileen Estatutua 1980ko martxoan sartu zen indarrean. LABen II. Biltzarra 1980ko udaberrian zen egitekoa, baina hura egin aurreko hilabeteetan barne eztabaidetan lokaztua egon zen sindikatua, batez ere KASen berriz sartzearen ingurukoetan. Eta jarrerak hain zeuden kontrajarriak, bi biltzar ezberdin antolatu baitzituzten batzuek eta besteek. LABen ordu arteko bidea babesten zutenek mila delegatu inguru elkartu zituzten Leioan, apirilaren 11tik 13ra; ez zuten bozkatu ea KASen sartuko ziren, baina aurrera atera zen LABek [[KAS Alternatiba|KAS alternatiba]] bere egiten zuela zioen mozio bat. EIAren lekukoa hartua zuen [[Euskadiko Ezkerra]]<nowiki/>k sostengaturiko sektoreak, berriz, Donostian egin zuen biltzarra; 500 delegatu inguru batu zituen; eta erabaki zuen LABeko jendea ELA sindikatuan sartzeko modua izanen zela indibiduala eta ez denak batera. Urriaren 19an<ref>{{erreferentzia|izena=Jabi|abizena=Ubierna|urtea=1997|izenburua=Euskal Herriko kartelak. Askatasunaren irudiak 2|argitaletxea=Txalaparta|orrialdea=24|ISBN=8481360848|liburukia=2|argitaratze-lekua=Tafalla}}</ref>, Ormaiztegin (Gipuzkoa), ezohiko biltzarra egin behar izan zuten lehenago Leioan elkartu zirenek. KASen sartzea erabaki zuten, gehiengo osoz, baina ez begirada prozesu iraultzailearen bukaeran jarrita, baizik KAS alternatibaren puntu guztiak konkistatzearen aldeko jarreran jarrita. === 1980ko urteak === 1973tik mundu kapitalista astindu zuen krisi ekonomikoak gogor jo zuen Euskal Herria 1980ko urteetan, batez ere ordu arte punta-puntako sektoreak izan ziren ontzigintzan ([[Euskalduna ontziola|Euskalduna]], adibidez) eta sektore siderometalurgikoan ([[Bizkaiko Labe Garaiak]], adibidez). Sektore horietan langabeziak gora egin zuen etengabe eta 1981eko azaroaren 23rako greba deialdia egin zuten CCOOk eta UGTk Araba, Bizkai eta Gipuzkoako Metalean. LABek bat egin zuen greba harekin, baina ikuspegi zabalagoa eman zion, eta grebak Nafarroara eta beste sektore batzuetara egin zuen salto. 1982an Espainiako Gobernua [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]<nowiki/>k eskuratzeak industria birmoldaketa baino ez zuen indartu. Han eta hemen sortu ziren langabeen batzarrak, eta LABek Gobernuaren politika ekonomikoari aurre egiteko sentsibilizazio eta mobilizazio kanpaina bat abiatu zuen; kanpaina haren barnean, 1983ko abenduan batzarra egin zuen Gasteizen 700 delegaturekin. 1984ko otsailaren 3an Metaleko beste greba bat egon zen, ELAk, CCOOk eta UGTk deituta; LABek bat egin zuen grebarekin, nahiz eta ez zuen beste hiru sindikatuen jokabideekin bat egiten. Bizkaiko ontzigintzaren desegiteak ere ekarri zuen greba handirik; hala nola, 1984ko uztailaren 12koa eta abenduaren 11koa. LABek parte aktiboa izan zuen Euskalduna ontziolaren enpresa batzordean, eta hark kale borroka sustatu izanak tirabirak sortu zituen LABen eta CCOOren artean. LABek eta HBk estrategikotzat jo zuten ontziolaren itxieraren aurkako borroka ‒itxierak inflexio puntua ezar baitzezakeen euskal industriaren egoera krtitikoan‒, baina baita Espainiako Gobernuak ere. Langileek eskura zituzten borroka tresna guztiak erabili bazituzten, Gobernua ez zen atzean gelditu. Konparazio batera, 1984ko azaroaren 23an Polizia sindikatuen ontzioletako lokaletan sartu zen ‒UGTkoan izan ezik‒, hankaz gora jarri zituen, langileen aurka benetako munizioarekin tiro egin zuen, hainbat atxilotu eta zauritu izan ziren, eta langile bat hil zen: Pablo Gonzalez Larrazabal<ref>{{erreferentzia|izena=|izenburua=Un muerto de infarto y un herido de bala al tomar la policía el astillero Euskalduna|argitaratze-data=1984-11-23|url=https://elpais.com/diario/1984/11/24/portada/470098803_850215.html|egunkaria=[[El País]]}}</ref>. Euskaldunaren itxieraren balorazioa egiterakoan (''Egin'', 1985/01/08), LABek langileen etsaitzat jo zuen UGT, azpimarratu zuen CCOOk Madrilen terroristatzat jo zituela tiragomak erabili zituzten langileak, eta nabarmendu zuen EAJ zein ELA "ikaratu eta desagertu" zirela. Euskalduna, Labe Garaiak, Acenor, Magefesa eta beste hamaika enpresaren itxierek edota plantilla txikitze basatiek milaka eta milaka lanposturen galera ekarri zuten euskal Industrian ‒ia 200.000 lanpostu 1973 eta 1985 urteen artean‒<ref name=":1" />. 1985ean hasi zen berreskuratzea, gutxika-gutxika, langabezia altuarekin oraindik ere ‒1987an, 225.000 langabe inguru zeuden Hego Euskal Herrian‒ eta lan merkatuaren malgutasun prozesua gero eta indartsuago eginez. [[1988ko Espainiako greba orokorra|1988ko abenduaren 14an]] Espainiako historia garaikidean ziurrenik inoiz egin den greba orokorrik arrakastatsuena egin zen (halakoxea izan zen baita hego Euskal Herrian ere), PSOEren gobernuak aurkezturiko Gazte Enplegu Planaren aurka, enpresaburuei ia dohainikako lan-eskua eskaintzen baitzien. LABek bat egin zuen greba harekin, baina ikuspegi zabalagoa eman nahi izan zion. Grebaren ondorioz-edo hobekuntza neurri batzuk lortu ziren ‒haien artea plana erretiratzea‒, baina LAB ez zen ase gelditu, neurri estrukturalak eskatzen baitzituen, eta ez koiunturalak. 1980ko urteetan, LAB pixkanaka-pixkanaka joan zen bere ordezkaritza handitzen (1980an %4,53 zuen, eta 1990ean %12,58); baina, batez ere protagonismoa hartu zuen kaleratzeen aurka edo erreforma eskubide-murriztaileen aurka erakutsitako jarrera irmoarengatik: mobilizazioak, grebak, lantegien okupazioak, ekintza zuzenak... Adibidez, 1985ean, PSOEren gobernuak [[Gizarte segurantza|Gizarte Segurantza]] erreformatu zuela-eta, ELAk eta CCOOk greba orokorra deitu zuten ekainaren 20rako; baina hori baino lehenago, ekainaren 5ean, LABeko hainbat delegatuk Espainiako Gizarte Segurantzaren bulegoak okupatu zituzten Bilbon, Donostian eta Gasteizen. Hasieratik LABen ohikoak ziren barne eztabaida ideologikoen egoerari dagokionez, aipatzekoa da 1987an HASI alderdian egon zen zatiketak KASeko eragile guztiak ukitu zituela, baita sindikatua bera ere. Barne liskarrek LABen funtzionamendu nazionala oztopatu zuten hein handi batean, baina sindikatuko Idazkaritza Nazionalaren gehiengoak KASen tesiaren alde egiten jarraitu zuen, bidean militante batzuk-batzuk galduagatik ere. 1987ko apirilaren 4an Altsasun batzartu zen LABeko Batasun Nazionala. 105 kide elkartu ziren eta Idazkaritza Nazional berria hautatu zuten: Javier Elorriaga eta Eli Virumbrales Arabatik; Joselu Cereceda, Peio Elexpe eta Marian Verdes Bizkaitik; Rafa Diez, Juantxo Latasa eta Jose Maria Sasiain Gipuzkoatik; eta Patxi Erdozain, Santos Indakoetxea eta J. Landa Nafarroatik. Hurrengo urtean Gernikan eginiko Batasun Nazionalean erabaki zuten Idazkaritzan hiru kide gehiago sartzea eta koordinazio politikoa zein dinamizazio sindikala eramango zituen Iraunkor bat osatzea. === 1990eko urteak === [[Fitxategi:LABen 1990 logotipoko pegatinak.jpg|thumb|LAB sindikatuak 1990etik erabili zuen logotipoko pegatina zaharren multzo bat.]] 1990. urtearen hasieran LAB sindikatuak 2.100 delegatu zituen, eta 17.000 afiliatu inguru. Urte hartan hasi zen logotipo berria erabiltzen (sindikatuaren siglak laukizuzen baten barnean, eta haien azpian siglen azalpena: ''langile abertzaleen batzordeak''). Eta, hain zuzen ere, urte hartako hauteskunde sindikalak pasatuta hasi zen sortzen LABen eta ELAren arteko elkarlana, gutxienez hamarkada bat iraungo zuena, lan esparru eta harreman propioen aldekoa. Ordurako, bi sindikatuek bazuten EAEko ordezkaritza sindikalaren erdia baino gehiago. Sindikatuaren bigarren biltzarretik hamabi urtera egin zuen LABek III.a Leioan, 1992ko martxoaren 19tik 21era. 600 ordezkari elkartu ziren: 240 Bizkaitik, 237 Gipuzkoatik, 58 Nafarroatik eta 45 Arabatik. Hiru ponentziaren inguruan erabaki behar izan zuten: koiuntura azterketa ([[Rafa Díez|Rafa Diez Usabiaga]]<nowiki/>k aurkeztua, ordurako sindikatuaren koordinatzaile nagusi lanak egiten baitzituen), ekintza sindikala eta antolakuntza. LABen estatutu berriak onartu zituzten eta, neurri zehatzagoei dagokienez, besteak beste, sindikatuan emakumeen arloa sortzea erabaki zuten, "emakumeek lan esparruan jasaten duten bazterketaren inguruko kontzientzia" sustatze aldera; emakumeek, dagoeneko, afiliatu guztien herena osatzen zuten. Espainia [[Europar Batasuna|Europar Batasun]]<nowiki/>ean sartzeko konbergentzia planek murrizketak egitera eraman zuten PSOEren Gobernua. Haien aurka borrokatu zen LAB, batzuetan bakarka, batzuetan beste sindikatuekin batera. Konparazio batera, 1992ko apirilaren 15ean, LABen 1.500 delegatuk INEM Espainiako Enplegu Institutuaren 25 bulego okupatu zituzten, [[Carlos Solchaga]] ministroak langabezia prestazioetan egin nahi zituen murrizketak zirela-eta protesta egiteko. Eta maiatzaren 27an greba orokor arrakastatsua izan zen arestian aipaturiko arrazoiari desegite industrialarena gehituz, ELA, CCOO eta UGTrekin batera ‒azken horrek ez zuen babestu egun horretan Nafarroan ere egitea, "Espainiako" greba hurrengo egunerako baitzegoen jarria‒. Batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan eragina izan zuen bigarren birmoldaketa industrialak dinamika eta borroka askotan bat egitera eraman zituen LAB, ELA eta CCOO. 1993ko otsailaren 12an, ekintza batasunerako akordioa sinatu zuten hiru sindikatuek, "Euskadiren etorkizuna industrializaziotik eta enplegutik pasatzen da" izenburupean. UGT eta Nafarroako CCOO akordio haren aurka agertu ziren, Nafarroa barne sartzen zuelako. Ekintza batasun haren lehenbiziko fruitua martxoaren 5ean Ezkerraldean eginiko greba orokorra izan zen. Dena dela, batasun hark, asko jota, urtebete iraun zuen eta, adibidez, ez ziren [[Langileen Nazioarteko Eguna|Maiatzaren Lehen]] bateratua egiteko gai ere izan. PSOEk 1993ko hauteskundeak irabazi zituen berriz ‒baina ordu hartan gehiengo sinple batekin‒ eta lan merkatua erreformatzeari ekin zion; enplegu [[Lan-prekarietate|prekaritatea]] erraztuz, kaleratzeak merkatuz eta negoziazio kolektiboa zentralizatuz. Erreformari aurre egiteko moduek, denborek eta arrazoiek zartatu zuten LAB, ELA eta CCOOren arteko ekintza batasuna. Salaketa publiko sutsuak izan ziren alde batetik bestera eta, azken unean, ELAk eta CCOOk adostu zuten 1994ko urtarrilaren 27an greba orokorra egitea, Espainian bezala baita Hego Euskal Herrian ere. LABi ez zitzaion akordio hura gehiegi gustatu, baina grebarekin bat egin zuen. Espainiatik zetozen erreforma eta murrizketei aurre egiteko modurik onena zelakoan, lan harremanen esparru propio baten aldeko borroka bateratua sustatzen segitzeko lanean, LABek eta ELAk manifestazio nazionala antolatu zuten 1994ko otsailaren 19an, Bilbon, ''Euskal langileok geure buruaren jabe'' lelopean. Antolatzaileez landara, honako eragile hauek babestu zuten manifestazioa: HB, [[Eusko Alkartasuna|EA]], [[Euskal Ezkerra]], [[Zutik (alderdia)|Zutik]], [[Eusko Abertzale Ekintza]], [[ESK-CUIS]], [[STEE-EILAS]], eta [[Jarrai]]. LAB eta ELAko ordezkariek bazekiten alor sindikalean ari zirela dinamika bat eramaten alor politikoarentzat eredu izan zitekeena, eta halaxe adierazi zuten. 1994ko Maiatzaren Lehena elkarrekin ospatu zuten LABek eta ELAk, Hego Euskal Herriko lau hiriburuetan eta Tuteran. Bai eta 1995eko [[Aberri Eguna]] ere (Bilbon). Azken horretarako, manifestu bateratua atera zuten bi sindikatuek euskal nazioa aitortuz, autodeterminazio eskubidea aldarrikatuz, gatazka armatua gainditzeko elkarrizketa eta negoziazioa eskatuz, lan harremanetarako esparru propioa galdeginez, eta euskal langileak eraikuntza nazionalarekin bat egitera deituz. 1995eko Maiatzaren Lehena ere elkarrekin ospatu zuten bi sindikatuek, Bilbon. 1994ko Espainiako lan erreforma batek [[Aldi Baterako Laneko Enpresa|ABLE]] Aldi Baterako Lan Enpresak legeztatu zituen, eta haien aurkako borroka abiatu zuen LABek, "esklabistatzat" jotzen baitzituen. Adibidez, 1995eko azaroaren 10ean ECCO multinazional frantsesaren bulegoak okupatu zituen Gasteizen. 1996ko apirilaren 19 eta 20an IV. Biltzarra ospatu zuen LABek, ''Langileok gizarte aldakuntza bultzatuz egunero Euskal Herria eraiki'' lelopean. Biltzarra baino lehenagoko bezperan, Rafa Diezek adierazi zuen sindikatuak 23.857 afiliatu zituela eta azken hauteskundeetan 50.000 boto baino gehiago jaso izan zituela<ref name=":2" />. Hain zuzen ere Rafa Diez LABeko idazkari nagusi izendatu zuten, lehenbizikoz ardura horri izen hori emanez. Emakumearen alorrari "LAB Emakumeak" izena eman zitzaion eta gazteena ere sortu zen: "LAB Gazteak" ([[Ainhoa Etxaide|Ainhoa Etxaide Amorrortu]] izan zen bere lehenbiziko arduraduna). KAS desagertua zen dagoeneko eta LABek Biltzarra baliatu zuen bere estrategia sindikala eta autonomia balioesteko, Ezker Abertzalearen erakunde sindikal gisa betiere. 1996ko Maiatzaren Lehena, berriz ere, elkarrekin ospatu zuten LABek eta ELAk. Eta Iruñean egin zuten. Manifestazioak 20.000 pertsona inguru batu zituen eta bukaerako mintzaldietan prekaritatea eta langabezia aipatu zituzten batez ere, bai eta Hego Euskal Herrian dagoeneko nahiko bereizita zeuden bi sindikalismo eredu ezberdinak ere. Baina LAB eta ELAren arteko ekintza batasuna ez zegokion bakarrik esparru sindikalari, eta, adibidez, abuztuaren bukaeran sakabanaketaren aurkako eta euskal preso politikoen eskubideen aldeko manifestu bat sinatu zuten elkarrekin, Senideak elkarteak eskatuta. Batasun horrek gorabeherak izan zituen, noski; konparazio batera, ETAk 1997ko martxoan Javier Gomez Elosegi ELAko afiliatua hil zuenean bezala. Hartara, urte hartan ez zuten Maiatzaren Lehena elkarrekin ospatu. Baina UGTk eta CCOOk CEOErekin urte hartan adosturiko lan erreformaren aurka batera borrokatu ziren, ESK eta STEE-EILAS sindikatuekin batera. 1998an 35 orduko lanastearen aldeko dinamika bateratua abiatu zuten LABek eta ELAk. Ekimen ugari egin zituzten gai horrekin lotuta, besteak beste manifestazio nazionala Iruñean martxoaren 28an, ordubeteko lanuztea apirilaren 23an, eta Maiatzaren Lehen bateratua Bilbon. Dinamika abiatu eta urte eta erdira, patronalak bere jarrera itxiarekin segitzen zuenez, LAB, ELA, ESK eta STEE-EILAS sindikatuek greba deitu zuten 1999ko maiatzaren 21erako. UGT eta CCOO sindikatuek greba babestu zuten Araba, Bizkai eta Gipuzkoan; ez ordea, Nafarroan. Greba arrakastatsua izan zen EAEn batez ere Industrian, eta ez hain arrakastatsua Nafarroan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las huelgas generales convocadas en el País Vasco desde la aprobación de la Constitución|hizkuntza=es|data=2010-06-23|url=https://elpais.com/economia/2010/06/23/actualidad/1277278389_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2021-09-15}}</ref>. LABek eta ELAk praktikan jartzen zuten ezberdinen arteko akordioen kultura horrek 1998an fruitu garrantzitsua eman zuen esparru politikoan: [[Lizarra-Garaziko Hitzarmena|Lizarrako Akordioa]] (geroago Lizarra-Garaziko akordioa deituta). Irailaren 12an sinatu zuten ‒LABek ere sinatu zuen‒ eta sei egun geroago ETAk su-etena iragarri zuen ‒1999ko azaroaren 28 arte iraun zuen‒. === 2000ko urteak === 2000. urteko apirilaren 7an eta 8an bere V. Biltzar Nagusia ospatu zuen LABek, Donostian. Aurreko urteetako bidea berretsi zuten biltzar hartan (alor sindikalean zein politikoan), bai eta Rafa Diez berriz idazkari nagusi izendatu ere. Biltzarraren aurreko azken datuen arabera LABek 3.348 delegatu eta 26.971 afiliatu zituen. Nazio Komitea izenekoan 39 kide sartu zituzten (horietako 10 emakumeak): Komite Exekutiboko 13, 17 eskualdeetako idazkariak eta sektoreetako 9 arduradun nazional. VI. Biltzarra Iruñean egin zuen, eta VII.a BEC-en. Hain zuzen ere, 2008ko maiatzaren 22an eginiko hartan, Rafael Diezek idazkari nagusiaren kargua utzi, eta biltzarkideek Ainhoa Etxaide hautagai bakarra hautatu zuten hura ordezkatzeko. === 2020ko urteak === [[Fitxategi:LAB sindikatuaren X. Biltzarra Miarritzen.jpg|thumb|X. Biltzarraren azken eguneko itxiera ekitaldia.]] 2022ko maiatzaren 3an Bilboko egoitzan eginiko agerraldian LABek iragarri zuen bere X. Biltzar Nagusia Baionan eta Miarritzen (Lapurdi) eginen zuela<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Martin|izenburua=Garbiñe Aranburu eta Igor Arroyo izango dira LABeko buru, batera, 2027ra arte|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/212873/garbine-aranburu-eta-igor-arroyo-izango-dira-labeko-buru-batera-2027ra-arte.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-05-26}}</ref>. Garbiñe Aranburu idazkari nagusiak eta [[Igor Arroyo Leatxe]] idazkari nagusiaren ondokoak eman zuten prentsaurrekoan, azaldu zuten antolaketari dagozkien neurrien artean garrantzitsuena zela sindikatua idazkari nagusi bat izatetik bi koordinatzaile orokor izatera pasatuko zela. Hain zuzen ere, biltzarkideei proposatuko zieten Aranburu eta Arroyo izatea lehenbiziko koordinatzaile horiek. Aldaketa hori sindikatuaren esparru guztietan egiten ari ziren "eraldaketa feministaren ikur" izango zela adierazi zuen LABek; izan ere, asmoa zuten estatutuetan ezartzeko koordinatzaile horietako bat, gutxienez, emakumea izango dela beti. Ildo berean, maiatzaren 17an eginiko agerraldi batean LABek esplikatu zuen X. Biltzarretik aterako zen Komite Exekutibo berrian 14 kidetatik bederatzi emakumezkoak izango zirela, eta bost, gizonezkoak<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Jokin|abizena=Sagarzazu|izenburua=LABek zuzendaritzarako hautagaiak aurkeztu ditu|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/213503/labek-zuzendaritzarako-hautagaiak-aurkeztu-ditu.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-05-26}}</ref>. 2024ko urtarrilaren 22an, LABeko Antolakuntza idazkari [[Izaskun Garcia]]<nowiki/>k eta Igor Arroyo koordinatzaile orokorrak prentsaurrekoa eman zuten Bilbon eta iragarri zuten sindikatuak urte horretan ospatuko zuela bere 50. urteurrena<ref name=":8">{{erreferentzia|izena=|abizena=LAB sindikatua|urtea=2024|izenburua=Inoizko afiliazio eta ordezkaritza handienarekin ospatuko dugu 50. urtemuga, sindikalismo eraldatzailea zabaltzen jarraitzeko bokazioz|argitaratze-data=2024/01/22|url=https://www.lab.eus/inoizko-afiliazio-eta-ordezkaritza-handienarekin-ospatuko-dugu-50-urtemuga-sindikalismo-eraldatzailea-zabaltzen-jarraitzeko-bokazioz/}}</ref>. Apirilaren 8an egin zuen LABek 50. urteurreneko lehenbiziko ekitaldia, Bilboko Euskalduna jauregian: ordu arteko lau idazkari nagusien parte-hartzea izan zuen, 50.000 afiliaturen langa gainditu zutela iragarri zuten, [[Iñaki Alforja]] zinemagileak eginiko ''Eskuz esku, LAB zabaltzen'' dokumentala estreinatu zuten eta, gainera, Miguel Alfredo Hernandez ''Zirika'' artistak urteurrenerako egin zuen ''Zabaltzen'' artelana erakutsi zuten<ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=50.000 afiliatuen langa igarota heldu da LAB 50. urtemugara|hizkuntza=eu|data=2024-04-08|url=https://www.berria.eus/ekonomia/50000-afiliatuen-langa-igarota-heldu-da-lab-50-urtemugara_2123362_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-04-09}}</ref>. == Idazkari nagusiak == {| class="sortable taulapolita" ! colspan="2" | Idazkari nagusien zerrenda* |- |2022 - |[[Garbiñe Aranburu|Garbiñe Aranburu Irazusta]] eta [[Igor Arroyo Leatxe]]<ref name=":5" /> |- | align="right" | 2017 - 2022 || [[Garbiñe Aranburu|Garbiñe Aranburu Irazusta]] |- | align="right" | 2008 - 2017|| [[Ainhoa Etxaide|Ainhoa Etxaide Amorrortu]] |- | align="right" | 1996 - 2008 || [[Rafa Díez Usabiaga]] |- |1974 - 1996 |(LABek ez zuen idazkari nagusiaren figurarik) |} (*) 2022ko biltzarrean LABek erabaki zuen ordu arte 'idazkari nagusi' zena aurrerantzean 'koordinatzaile orokor' deitzea eta, pertsona bakarra izan beharrean, bi izatea (eta horietako bat derrigorrez emakumea izatea)<ref name=":5" />. == Biltzar nagusiak == {| class="sortable taulapolita" ! colspan="6" | LAB sindikatuaren biltzar nagusiak |- | |'''URTEA''' |'''EGUNAK''' |'''LEKUA''' |'''LELOA''' |'''ERABAKI NAGUSIAK''' |- | align="center" |'''I.''' |1978 |maiatzak 25-28 | Leioa (Bizkaia)|| | - Ordu arteko LABen oinarri ideologikoak berrestea. - Eguneroko jardunean KASetik ateratzea. |- | align="center" |'''II.''' |1980 |apirilak 11-13 |Leioa |''Klase eta nazio sindikalismoa finkatzeko'' | - LABek KAS alternatiba bere egitea. |- |'''II.bis''' |1980 |urriak 19 |Ormaiztegi (Gipuzkoa) |''Aurrera iraultzaile aukera!!'' | - LAB KASen sartzea. |- | align="center" |'''III.''' |1992 |martxoak 19-21 |Leioa | | - LABeko emakumeen arloa sortzea. |- | align="center" |'''IV.''' |1996 |apirilak 19-20 |Leioa |''Langileok gizarte aldakuntza bultzatuz egunero Euskal Herria eraiki'' | - Idazkari nagusi bat izatea. - LAB Gazteak sortzea. - LABen autonomia sindikala berrestea (KAS desagertua zen). |- | align="center" |'''V.''' |2000 |apirilak 7-8 | Donostia||''Geroari aurrea hartuz'' | - LABek Ipar Euskal Herrirako jauzia ematea benetan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Langileen sindikatu abertzalea 20 urtez|hizkuntza=eu|data=2020-12-20|url=https://www.berria.eus/ekonomia/langileen-sindikatu-abertzalea-20-urtez_1285174_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-04-19}}</ref> |- | align="center" |'''VI.''' |2004 |maiatzak 21-22 | Iruñea||''Geroa gorrira ekarri'' | |- | align="center" |'''VII.''' |2008 |maiatzak 22 |Barakaldo (Bizkaia) |''Euskal Herria gorrira. Aldaketa borrokaz borroka eragin'' | - Sektore Soziokomunitarioa antolatzea (zahar etxeak, Esku-hartze Soziala, enplegu zentro bereziak...) |- | align="center" |'''VIII.''' |2012 |ekainak 21-22 |Barañain (Nafarroa) |''Eraiki dezagun langileon Euskal Herria. Orain da garaia'' | |- | align="center" |'''IX.''' |2017 |maiatzak 25-26 |Gasteiz |''LAB 4.0. Gure garaia'' | - Idazkaritza Feminista sortzea |- | align="center" |'''X.''' |2022 |ekainak 16-17 |Baiona, Miarritze |''Bagara, bagoaz'' | - Idazkari nagusi bat izatetik bi koordinatzaile orokor izatera pasatzea. - Idazkaritza Antirrazista sortzea |} == Ordezkaritza sindikala == Hona hemen Hego Euskal Herriko hauteskunde sindikaletan LABek lorturiko ordezkaritzaren bilakaera, ehunekoetan: {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| ! !! Araba, Bizkai, Gipuzkoa !! Nafarroa Garaia !! Hego Euskal Herria |- | align=center| 1980 ! align="center" | - !! align="center" | - !! align="center" | % 4,53 <ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Emilio|abizena=Majuelo|urtea=2000|izenburua=Historia del sindicato LAB|argitaletxea=Txalaparta|orrialdea=197|ISBN=84-8136-189-5|hizkuntza=es}}</ref> |- |1982 !- !- !% 5,73 <ref name=":2" /> |- |1986 !- !- !% 10,66 <ref name=":2" /> |- |1990 !- !- !% 12,58 <ref name=":2" /> |- |1994 !- !- !% 14,45 |- |1995 ! ! !% 14,56<ref name=":10">{{erreferentzia|izena=Joxerra|abizena=Bustillo Kastresana|urtea=2007|izenburua=LAB sindikatuaren historia II. Hator gorrira! (2000-2005)|argitaletxea=Txalaparta|orrialdea=10|ISBN=9788481364804|argitaratze-lekua=Tafalla}}</ref> |- |1998 !- !- !% 14,59 |- |1999 !- !- !% 15,29 <ref name=":2" /> |- |2002 !- !- !% 15,11 |- |2004 !% 16,26<ref name=":8" /> !% 11,67 <ref name=":8" /> !% 15,15<ref name=":8" /> |- |2008 !- !% 12,48 <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=CCOO supera por primera vez desde 1980 a UGT como primer sindicato de Navarra|argitaratze-data=2020-12-17|url=https://www.noticiasdenavarra.com/economia/2020/12/17/ccoo-supera-primera-vez-1980/1104413.html|egunkaria=Diario de Noticias|aldizkaria=|sartze-data=}}</ref> !- |- |2009 !- !% 12,33 <ref name=":3" /> !- |- |2010 !- !% 12,51 <ref name=":3" /> !- |- |2011 !% 17,25 <ref name="LAB sindikatua">{{erreferentzia|izenburua=LAB izan da 2011. urtean Hego Euskal Herrian ordezkaritza gehien igo duen sindikatua|url=http://www.labsindikatua.org/es/sindicato-lab/101-hauteskunde-sindikalak/641-lab-izan-da-2011-urtean-hego-euskal-herrian-ordezkaritza-gehien-igo-duen-sindikatua-|sartze-data=2012-05-04}}</ref> !% 13,02 <ref name=":3" /> !% 16,20 |- |2012 !- !% 12,93 <ref name=":3" /> !- |- |2013 !% 17,94 <ref>{{erreferentzia|izenburua=ELA: La afiliación y representación en cifras (2013/12/31).|hizkuntza=es|url=http://www.ela-sindikatua.org/es/sobre-ela/afiliacion-en-cifras|sartze-data=2014-04-18}}</ref><ref name="LAB sindikatua2">{{erreferentzia|izenburua=LAB da 2013 urtean EAEn ordezkaritza sindikalean nabarmenki igo duen sindikatu bakarra|url=http://www.labsindikatua.org/eu/lab-sindikatua/395-ordezkaritza-sindikala/3087-lab-da-2013-urtean-eaen-ordezkaritza-sindikalean-nabarmenki-igo-duen-sindikatu-bakarra-|sartze-data=2014-04-18}}</ref> !% 13,07 <ref name=":3" /> !% 16,72 |- |2014 !% 18,34<ref name=":8" /> !% 13,71 <ref name=":3" /> !% 17,13<ref name=":8" /> |- |2015 !- !% 14,76 <ref name=":3" /> !- |- |2016 !- !% 15,18 <ref name=":3" /> !- |- |2017 !- !% 15,75 !- |- |2018 !% 19,09<ref name=":7" /> !% 16,24<ref name=":7" /> !% 18,35<ref name=":7" /> |- |2019 !% 19,65 !% 16,95 !% 18,93 |- |2020 !% 19,89 !% 17,63<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La UGT acaba el a�o 2020 como primera fuerza sindical de Navarra, liderazgo que mantiene desde hace 40 a�os|hizkuntza=es|url=http://navarra.ugt.org/noticias/noticias/acaba-2020-como-primera-fuerza-14180.html|aldizkaria=navarra.ugt.org|sartze-data=2021-09-15}}</ref> !% 19,32 <ref name=":4">{{erreferentzia|izenburua=LABek inoizko ordezkaritza eta afiliatu gehien lortu ditu Hegoaldean|argitaratze-data=2021/03/11|url=https://www.berria.eus/albisteak/194831/labek-inoizko-ordezkaritza-eta-afiliatu-gehien-lortu-ditu-hegoaldean.htm|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> |- |2021 ! !% 17,29<ref>{{Erreferentzia|izena=Diario de|abizena=Noticias|izenburua=UGT recupera la primera posición sindical de Navarra a cierre de 2021|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdenavarra.com/economia/2022/02/02/ugt-recupera-primera-posicion-sindical/1225362.html|aldizkaria=www.noticiasdenavarra.com|sartze-data=2022-05-30}}</ref> ! |- |2022 !% 19,59<ref name=":7" /> !% 17,16<ref>{{Erreferentzia|abizena=UGT|izenburua=UGT termina 2022 como primera fuerza sindical en Navarra|hizkuntza=es|data=2023-01-30|url=https://navarra.ugt.org/ugt-termina-2022-como-primera-fuerza-sindical-en-navarra|aldizkaria=UGT Navarra|sartze-data=2023-02-08}}</ref> !% 18,94<ref name=":7" /> |- |2023 !% 20,21<ref name=":8" /> !% 17,96<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LABek Nafarroa Garaian inoizko emaitzarik onenak lortu zituen 2023ko hauteskunde sindikaletan: 1.223 delegatu ditu eta %18tik hurbil dago {{!}}|hizkuntza=eu-ES|data=2024-02-23|url=https://www.lab.eus/labek-nafarroa-garaian-inoizko-emaitzarik-onenak-lortu-zituen-2023ko-hauteskunde-sindikaletan-1-223-delegatu-ditu-eta-%18tik-hurbil-dago/|sartze-data=2024-02-25}}</ref> !% 19,60<ref name=":8" /> |} * Araba, Bizkai eta Gipuzkoan 1995. urtearen bukaeran lortu zuen LABek ordezkaritza handiko sindikatu izaera<ref name=":10" />. Espainiako legediak (1985eko Askatasun Sindikalaren Lege Organikoak) halako izaera onartzen die erkidego batean ordezkaritzaren %15 gainditu ez ezik 1.500 delegatu baino gehiago dituzten sindikatuei. Nafarroa Garaian LABek ez du oraindik izaera hori eskuratu, 2016tik ordezkaritzaren %15 baino gehiago izan arren, 1.200 delegaturen bueltan dabilelako. * Ipar Euskal Herrian lehen aldiz hartu zuen parte bozketetan 2002ko hauteskundeetan. Emaitza bozketen %8,9 izan zen. 2014ko abenduan lehenengoz aurkeztu zituen LABek Ipar Euskal Herriko funtzio publikoan zerrendak eta Kanbo, Uztaritze eta Hendaiako herriko etxeetan ordezkariak lortu zituen, botoen %20-30 bitartean jasota. == Ezaugarriak == LAB bere etorkizuna erabakitzeko gai den [[Euskal Herria|Euskal Herri]] burujabea nahi duen [[klase sindikatu]] bat da. Euskal Herri hori euskal gizartearen premien arabera eraikia, [[autodeterminazio]]aren bidetik, jendarte solidario eta justuaren alde gainerako herriekin batera borrokatuko den [[Euskal Herria]] aldarrikatzen du.<ref>{{erreferentzia|izena=José M.|abizena=Faraldo|urtea=2010|izenburua=Spain: The Common Experience of Transition and a Military Coup|argitaletxea=Lexington Books|orrialdea=54|bilduma=Solidarity with Solidarity: Western European Trade Unions and the Polish Crisis, 1980–1982}}</ref> ==== Feminista ==== [[Fitxategi:LABen prentsaurrekoa Iruñean jazarpen poliziala salatzeko.jpg|thumb|LABen prentsaurrekoa Iruñean, bere kideen aurkako jazarpen poliziala salatzeko.]] LAB sindikatuak bere estatutuetan dio bere egiten dituela [[feminismo]]a<nowiki/>ren balioak: «bizitza eta bizitzaren iraunkortasuna erdigunean jartzea; lan erreproduktiboaren aitortza eta banaketa aldarrikatzea; ezkutuko botere harremanak eta emakumeenganako indarkeria mota oro azalarazi eta borrokatzea; kolektibotasuna eta auzolana balioztatzea; berdintasun formaletik harago, parekidetasun erreala defendatzea, besteak beste». ==== Nazionala ==== LAB Euskal Herriko zazpi herrialdeetan antolatzen den sindikatua da. Bere sorreratik LABek eraldaketa soziala eta nazio askapena elkartu ditu bere estrategia sindikalean. Klase esplotazioari eta euskal langileriaren aurkako erasoei egin die aurre politika ezberdinekin eta, era berean, Euskal Herriaren nazio eraikuntzarekin duen konpromisoa eta langileriak prozesu horretan izan behar duen esku-hartze zuzena aldarrikatzen du. LABek dio «sindikatu soziopolitiko gisa» jaio zela eta «oraindik ere» eusten diola printzipio horri. XX. mendean LABen antolakuntza esparrua [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herrira]] mugaturik egon bazen ere, 2000. urtetik aurrera, [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] langile kopuru gero eta zabalago baten eskutik, LAB Iparraldeko lurraldeetara ere zabaldu zen. Modu horretan LABen izaera nazionala finkatu zen eta Euskal Herriko sindikatu nazional bakar bilakatu zen. ==== Kontraboterezkoa ==== LAB sindikatuak bere estatutuetan dio klase sindikatua dela, «langile klase osoaren interesak» defendatzen dituena. «Langile guztien bizi eta [[Lan duin|lan baldintza duinen]] alde borrokatzeaz gain, azken hamarkadetan indartu den kapitalaren botereari aurre egingo dion langile kontraboterea elikatzea du eginkizun. Norabide horretan langileriaren parte hartze aktiboa aldarrikatu, klase kontzientzia indartu eta praktika sozio-sindikal borrokalaria gauzatzea du helburu». ==== Independentista ==== LABek Euskal Herriaren independentzia aldarrikatzen du. «Euskal Herriak nazio moduan nazioartean eduki lezakeen adierazpide politiko gorena izan dezan, zein herriaren burujabetza bermatuko duen Estatu berri bat eraikitzeko». Era berean, internazionalistatzat jotzen du LABek bere burua. ==== Sozialista ==== LAB sindikatu sozialista da «kapitalismoa gaindituko duen alternatiba sozialista eraiki nahi duen neurrian». LABek bere estatutuetan dio egunerokotasunean praktika sozialista gauzatzea duela erronka: «injustizia eta esplotazio mota ororen salaketa aktiboa egitea; klase elkartasuna praktikan jartzea; kapitalismoaren milaka aurpegiei kritika egitea; bizi eta kontsumo ereduen bidez, kapitalismoa bera indartu beharrean, alternatibak indartzen saiatzea». Sozialista adjektiboari eko- [[aurrizki]]a jarri ohi dio LABek «krisi ekologikoaren ondorioei eta urrituz doazen baliabideak eskuratzeko gerra inperialistei aurre egiteko modu bakarra sistema kapitalista gainditzea eta bizitzaren iraunkortasuna helburu duen eredu sozialista indarrean jartzea» dela uste baitu. ==== Euskalduna eta euskaltzalea ==== LABek uste du «hizkuntza eskubideen aldeko borroka langileon borrokaren parte» dela, eta «herritar eleanitzek osatutako Euskal Herri euskalduna erdiesteko konpromisoa" duela dio, bai eta «lan munduaren euskalduntzean eragile aktibo izateko bokazioa». Logika horri jarraikiz, LAB sindikatuak hizkuntz irizpide zehatzak ezarriak ditu euskara bere komunikazio eta lan hizkuntza izan dadin. ==== Inklusiboa ==== LABek dio «aniztasun ororen (jatorri eta kultura aniztasun, aniztasun sexual zein aniztasun funtzionalaren) aitortza» oinarri hartzen duela eta «sindikatu plural, integral, inklusibo eta mugarik gabekoa lortzeko konpromisoa» duela. ==== Autonomoa ==== LABek dio bere autonomia aldarrikatzen duela «edozein alderdi politikoren, instituzioren eta presio-talderen aurrean», eta bere zuzendaritza organoek onetsitako ebazpenei baino ez diela men egiten. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://www.lab.eus/ LAB Sindikatua] * [https://bizilan.eus/ Bizilan], lan munduari buruzko LABen webgunea. * [http://www.wftucentral.org/ Munduko Federazio Sindikala] == Ikus, gainera == *''[https://www.berria.eus/ekonomia/50-urteko-bidea-korrontearen-kontra_2123107_102.html 50 urteko bidea, haize kontra]''. Pettan Uralderen erreportajea, ''Berria'' egunkarian (2024-04-06). * ''[https://www.berria.eus/ekonomia/zapalkuntza-eredu-berriei-ere-aurre-egiteko-sindikalismoa-pentsatzen-ari-gara_2123035_102.html «Zapalkuntza eredu berriei ere aurre egiteko sindikalismoa pentsatzen ari gara»]''. Imanol Magrok Garbiñe Aranburu eta Igor Arroyori eginiko elkarrizketa, ''Berria'' egunkarian (2024-04-06). * ''[https://www.argia.eus/astekaria/docs/2884/azala/argia2884.pdf Ezker abertzaleko baso hartatik, arbola bakarra zutik]''. Xabier Letonaren erreportajea, ''Argia'' aldizkariaren 2884. zenbakian (2024-09-15), 24-31 orrialdeetan. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Langile Abertzaleen Batzordeak| ]] ds8kby2d3ct2i2m5vejiie89gihnuah 2 21095 10002722 9993584 2024-12-17T20:20:16Z Birasuegi 223 10002722 wikitext text/x-wiki == '''2024 proiektu nagusiak''' == === Durangoko Azoka 2024 === * [[Farmazia beltza]] hobetu: Wikipedia, Commons eta Wikidata. * [[Zerocalcare]]: Wikipedia, Commons eta Wikidata. * [[Kobane Calling|Kobane calling]], orain: Wikipedia, Commons eta Wikidata. * [[Niretzat bedi zu hildakoan]] === Nire pentsamendu eklektikotik === * [[McKenzie Wark]] > [[Jokin Azpiazu]] > [[Internazional Situazionista]] > [[TEKS]] * [[Joseba Gabilondo]] > EU > ES > EN * [[Eduardo Apodaka]] Euskal Herriko Ardoa Komikipedia: kategoriak eta kontzeptuak ordenatu. === Kooperatibismo Eraldatzailea eta ESE === * [[La Borda]] osatu * [[Marinaleda]] ES/EU Hobetu, * [[El Humoso]] EU Sortu ES Hobetu https://es.wikipedia.org/wiki/El_Humoso, * Marinaleda Coop ES/EU sortu) === Iputza eta Gipuzkoa === * [[Elena Barrena]] === Oarsopedia berriro martxan jarri === [[Wikiproiektu:30.000 emakume|30.000 Emakume biografia]] * [[Elena Barrena]] * [[Laura Irasuegi Otal]] #HerritarronHistoria #KokotxeaEUS * [[Aizpea Otaegi]] #Oarsopedia * 10.000 Artikulu * [[Go]] * ... [[Atari:Hezkuntza/Euskal Herriko historia 100 objektutan|100 Objektu:]] '''Herritarron historia:''' * [[Valerio Evangelisti]], [[Antracite]], [[Molly Maguires]] ... * [[Pier Paolo Pasolini]] * Antxon Lafont [Kalitatea hobetzen ikasi: [[Laguntza:ORES]]] '''Lanean aurretik, ordenatu:''' ''<u>Sortzeko:</u>'' ''Las buenas compañias'' filma Biba Ardoak kooperatiba #Ardopedia ''<u>Hobetu-editatu:</u>'' [[Euskal Herriko ardoak|Euskal herriko ardoak]] : Ikuspegia zabaldu [[Elisabeth Dmitrieff]] (Hobetzen)#Koopedia [[María Pacheco]] (Hobetu) #HerritarronHistoria [[Sílvia Munt|Silvia Munt]] (Hobetu] #Oarsopedia ''<u>Kategorizatu eta zabaldu sarean eta proiektu ezberdinetan:</u>'' [[Parisko Komuna]] #HerritarronHistoria '''Sustatzen ditudan Wikiproiektuak:''' [[Wikiproiektu:Oarsopedia|Oarsopedia]] [[Wikiproiektu:Herritarron Historia|Herritarron Historia]] Koopedia ESE wikipedia (Wikiproiektua sortzeko) Ardopedia: Euskal ardogintza eta (Wikiproiektua sortzeko) KokotxeaEUS: proiektua hurbileko erreferentziak {{babel-6|eu|es|fr-1|en-1|it-1|ca-1}} '''Lanean 2021 arte:''' [[Gaztelako Komunitateen Gerra]] (Errepasatu) [[Villalarko gudua]] (Sortu) [[Nikolai Txernishevski]] [[¿Qué hacer? (novela)|¿Qué hacer? (novela) (euskaratu)]] [[Union des femmes pour la défense de Paris et les soins aux blessés|Union des femmes pour la défense de Paris et les soins aux blessés (Euskaratu)]] [[Louise Michel]] (Errepasatu) [[Élisée Reclus]] (Errepasatu) [[Prosper-Olivier Lissagaray]] (Hobetu) [[Lehen Internazionala]] (Hobetu) Artel https://es.wikipedia.org/wiki/Artel (Euskaratu) '''Lantzeko:''' Ekonomia morala Jacquard makina '''Lantzen:''' [[Errenteriako Zaintza Sare Publiko-Komunitarioa]] [[Errenteria]] * Garapen ekonomiko postindustriala * Aro garaikidea, bereziki gaur egungo gaiak [[Kooperatibismo]] * Informazio orokorra hobetu * Euskal Herriko kooperatibismoarena zabaldu '''Nire Gaiak''' *[[Pio Baroja]] *[[Berria]] egunkaria *[[Errenteria]] *[[Zubieta]] *[[Ardo]]a *[[Agroekologia]] '''Proiektuak''' [[Wikiproiektu:UEU ikastaroa]] [[Euskal Kooperatiben Mugimendua]] [[Wikiproiektu:Oarsopedia|Oarsopedia]] proiektua dinamizatu '''Egitekoak aurrerago''' [[Jatorrizko metaketa]] [[Sozialismo utopiko|Sozialismo Utopiko]] [[Agroekologia]] [[Gaztaño]] [[Zanpantzar]] eta [[Joalduna]] artikuluak zuzendu eta bakoitzarentzat bat egin Zubietako alkatea gehitu [[Julen Mendoza]] errenteriako alkatea hobetu Tau Zero artikulua euskaraz https://en.wikipedia.org/wiki/Tau_Zero Jamtland artikulua sortu Jämtland konterria artikulua osatuaz [[Jämtlandeko konderria]] [[Wu Ming|Wu Ming lanak]] osatzen joan Zubietako inauteriak artikulua hobetu [[Errenteriako Musika Kultur Elkartea Banda|EMKE artikulua]] hobetu Ruandako Gerra Zibila Elikagaiak: Lukainka, Birika, txokolate, ardo, elikadura burujabetza, agroekologia, lurzoru, autoklabe (industria), kontsumo kooperatiba, ardoaren historia, Kategoria: Nekazari Matxinadak, aitzurtzaileak, etab [[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]] 1vhmubcr012dhch3bc53fwlau9w35wp 0 22739 10002651 8764948 2024-12-17T18:03:47Z Wayratuta 119550 Ortografia zuzenketa 10002651 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Nurenbergeko prozesuak''' edo '''epaiketak''' ({{lang-de|die Nürnberger Prozesse}}) [[Bigarren Mundu Gerra]]ren ostean Aliatuek nazi erregimeneko buruzagi nagusienetarikoen aurka egin zituzten epaiketak dira. Haiekin batera, [[Tokioko epaiketak]] egin ziren [[japonia]]r gerra kriminalen aurka. Epaiketa [[1945]]ean hasi eta [[1946]]an amaitu ziren [[Nurenberg]] hiri [[alemania]]rrean. Bakearen aurkako krimenak, gerra krimenak eta gizateriaren aurkako krimenak leporatu zitzaizkien epaituei. Buruzagi naziei egindako frogak [[Sigmund Freud]]ek defendatu zuen intrapsikikoan oinarritu ziren. [[Interpretazioa Nurembergeko epaiketetan|Interpretazioa lehen aldiz]] erabili zen epaiketa izan zen, metodo berri bat ezarriz teknika honetarako. == Zilegitasuna == Historian aurrekaririk ez zegoenez, epaimahaiaren zilegitasuna hasiera-hasieratik zalantzan egon zen arren, delituen tipifikaziorako egin ziren lanak eta auzia garatzeko prozedurek aurrerantzean [[Nazioarteko zuzenbide|Zuzenbide internazionalaren]] garapenerako balio izan dute. Horrela, ordura arte tipifikatuta ez zeuden delituei buruzko kontzeptuak zehaztu ziren: hala nola, [[gizateriaren aurkako krimen]]a. [[Nazioarteko zuzenbide]]aren ikuspegia ere aldatu zen —estatuen arteko erlazioetan oinarrituta zegoen—, baina ez gizabanakoen eskubide eta betebeharretan. [[Churchill]] "garbiketa" azkarraren aldekoa zen: goi mailako ofizialak identifikatu eta gehienez sei orduko epean fusilatu. Hasieran Rooseveltek britainiarraren proposamena onartu zuen, baina AEBetako gobernuko gainerako kideek ezezkoa eman zioten. Sobietarrek Hirugarren Reicharen izaera kriminala agerian utziko zuen epaiketa nahi zuten eta 1945eko apirilean [[Roosevelt]]en ondorengo [[Harry Truman]] ere horren alde lerratu zen. Azkenik, maiatzean, britainiarrek nazioarteko epaitegi militarra sortzea onartu zuten. === Zergatik Nurenberg hirian? === Gerraren irabazleak eztabaida batean sartu ziren: non burutuko ziren epaiketak? Alemania hainbat okupazio eremutan banatuta zegoen orduan eta bakoitzak berera ekarri nahi zuen auzia. Britainiarrek eta estatubatuarrek [[Leipzig]]en, [[Munich]]en edo [[Luxenburgo]]n egin nahi zuten, baina sobietarrek [[Berlin]] proposatu zuten “hiriburu faxista” zela argudiatuz; Berlin sobietarren eremuan zegoen, noski. Lucius Clay militar estatubatuarrak Nuremberg proposatu zuen orduan, huraxe izan baitzen ekitaldi [[faxista]] jendetsuen kokagunea. Gainera, ustekabean, justizia [[jauregi]]a zutik zen oraindik hiri suntsituan eta atzean espetxea zeukan. Sobietarrek gogo txarrez onartu behar izan zuten kokapena. Eta, hala, Bigarren Mundu Gerrari amaitu eta [[Gerra Hotza]]ri "ongietorria" eman zioten. == Delituak == Bost delitu leporatu zitzaizkien akusatuei: # [[Bakearen aurkako krimena]]k eta [[gerra krimen]]ak, bakea hondatzeko nahiagatik eta hilketa, tortura eta [[Genevako Hitzarmenak|Genevako Hitzarmenen]] bortxaketengatik. # [[Gizadiaren aurkako krimen]]ak, sarraskia eta hilketa masiboengatik. # [[Genozidio]]a, talde etniko jakinen hilketa masiboengatik. # Gerrarako konplota, estatu burujabe baten segurtasunaren aurka egin izanagatik. == Ondorioak == Ia urtebetez luzatu ziren epaiketa horiek ondorio erabakigarriak izan zituzten nazioarteko komunitateak aurrerantzean estatu krimenetan izango zuen jarrera teorikoan (praktika beste kontu bat izan da). Baina akusatuak aulkian eseri baino lehen, aliatuek beren arteko hainbat desadostasun gainditu behar izan zituzten. == Akusatuak == [[Irudi:Defendants in the dock at the Nuremberg Trials.jpg|thumb|300px|eskuinera|Akusatuak. Aurrean, goitik behera: [[Hermann Göring]], [[Rudolph Hess|Rudolf Hess]], [[Joachim von Ribbentrop]], [[Wilhelm Keitel]]. Atzean, goitik behera: [[Karl Dönitz]], [[Erich Raeder]], [[Baldur von Schirach]] eta [[Fritz Sauckel]].]] 4.850 prozesatze eskaeretatik, 611 pertsona izan ziren akusatuak. Taldeak bi zatitan banatu izan ziren: batetik, erakunde ez gaizkileak —Estatuaren egitura zegoen (Gobernua eta Armada)—; bestetik, gaizkileak, nazien botere paraleloko erakundeak: [[Gestapo]]a, [[Schutzstaffel|SSa]] eta [[Alemaniako Langile Alderdi Nazionalsozialista|Alderdi Nazia]]. Akusaturik esanguratsuenak honakoak izan ziren: [[Karl Dönitz]], alemaniar itsas armadako almirantea eta [[Adolf Hitler]]ren ondorengoa, haren suizidioaren ondoren; [[Hermann Göring]], [[Schutzstaffel|SSetako]] burua; [[Alfred Jodl]], [[Wehrmacht]]eko Estatu Nagusiko burua; [[Wilhelm Keitel]], Wehrmachteko buruzagia; [[Alfred Rosenberg]] Alderdi Naziko ideologoa; [[Joachim von Ribbentrop]], kanpo ministroa; [[Albert Speer]], Armamentu ministroa; [[Franz von Papen]], nazi embaxadorea [[Austria]] eta [[Turkia]]n. Epaiketa hasi aitzin, batzuek beren burua hil zuten: adibidez, Adolf Hitlerrek, [[Goebbels|Joseph Goebbels]] propaganda ministroak eta [[Heinrich Himmler]] [[Gestapo]]ko buruak (beren buruaz beste egin zuten); beste batzuek, aldiz, ihes egin zuten, [[Adolf Eichmann]] eta [[Martin Bormann]]en gisan. == Epaiketak == Epaiketa nagusiaz gain, geroago beste batzuk epaitu ziren: Estatuko eta Armadako maila baxuagoko funtzionarioak, doktoreak eta enpresagizonak. Honakoa da epaiketon zerrenda: # Doktoreen epaiketa, 24 medikuren aurkakoa, [[kontzentrazio-esparru|kontzentrazio eremuetan]] egindako ikerketa makabroegatik. # Erhard Milch mariskalaren aurkakoa, kontzentrazio eremuetan krimen larriak egin izanagatik. # Epaileen epaiketa, 16 abokatu eta epaileren aurkakoa, nazien aparatu judiziala osatu izanagatik. # Pohlen epaiketa, ''Endlösung'' bulegoaren aurkakoa, kontzentrazio eremuen arduradun administratiboa. # Flicken epaiketa, Friedrich Flick enpresaburu alemaniarraren aurkakoa, [[esklabotza|esklaboen]] lana erabili izanagatik. # IG Farbenen epaiketa, [[esklabotza|esklaboen]] lana erabili izanagatik. # Kasu australa: alemaniar buruzagien erantzukizuna aldarrikatu zen, Balkanetako Kanpainako sarraskiengatik. # RuSHA epaiketa, arraza garbitasunaren eta [[Lebensborn]] programaren bultzatzaileen aurkakoa. # Einsatzgruppen-en epaiketa, [[Schutzstaffel|SSetako]] heriotzaren brigaden aurkakoa. # Ministerioen epaiketa, Estatu Naziko buruzagien aurkakoa, bai Alemanian, bai lurralde okupatuetan egin zituzten basakeriengatik. === Galdeketa bat === Lekuko hura S.S.ko [[Hoess]] zen, gero Poloniako auzitegi batek hiltzera zigortu zuena. Auschwitzeko [[kontzentrazio -eta sarraskitze- esparru]]ko agintari [[militar]]ra zen 1944tik aurrera. Amerikar ofizial batek egin zion galdeketa, elkarrizketa honen bidez: {{aipu|-Egia al da [[Auschwitz]]eko esparruko komandante-kargua eskuratu zenuela 1944an? -Bai, egia da. -Egia al da kanpamentuan eragindako hildako kopurua areagotzen ahalegindu zinela? -Bai, egia da. -Egia al da horretarako [[Zyklon B|gas itogarri batekin]] probak egin zenituela eta alfonbra mugikor bat jarri zeuela [[gas]]-ganberaren eta errausketa-labearen artean? -Halaxe da. -Egia al da horrela lortu zenutela milioi bat hungariar judu baino gehiago sarraskitzea 1944ko uztailean? -Bai, egia da.|Jackes-Bernard Herzog, frantziar ordezko fiskala. Nurenbergeko epaiketaren oroitzapenak, 1946}} === Akusatuak eta zigorrak === Fiskalak 24 buruzagi nazirLekukoen aurkako akusazioa aurkeztu zuen. Haietatik, [[Albert Speer]], [[Hans Frank]] eta [[Baldur von Schirach]] bakarrik damutu ziren egindakoaz. Epaimahaiak 11 heriotza zigor ezarri zituen, 3 biziarteko kartzela zigor, 2 hogei urteko, hamabost urteko bat eta hamar urteko beste bat. [[Hans Fritzsche]], [[Franz von Papen]] eta [[Hjalmar Schacht]] aske utzi zituzten. {| {{taulapolita}} !width="200"|Izena !width="230"|Kargua !width="75"|Zigorra |- |[[Martin Bormann]] |[[Rudolph Hess|Hessen]] ondorengoa, Alderdi Naziko sekretario gisan. |Heriotza |- |[[Karl Dönitz]] almirantea |Hitlerren ondorengoa eta itsas armadako burua |10 urte |- |[[Hans Frank]] |[[Polonia]]ko gobernadorea |Heriotza |- |[[Wilhelm Frick]] |Barne ministroa |Heriotza |- |[[Hans Fritzsche]] |[[Goebbels]]en laguntzailea |Aske utzia |- |[[Walther Funk]] |Ekonomia ministroa |Biziarteko kartzela |- |[[Hermann Göring]] jenerala |Luftwaffeko komandantea |Heriotza |- |[[Rudolph Hess]] |[[Adolf Hitler|Hitlerren]] laguntzailea |Biziarteko kartzela |- |[[Alfred Jodl]] jenerala |Ekialdeko Armaden buruzagia |Heriotza |- |[[Ernst Kaltenbrunner]] SSa |[[Einsatzgruppen]] eta sarraski eremuen komandante |Heriotza |- |[[Wilhelm Keitel]] jenerala |Alemaniar armadako komandantea |Heriotza |- |[[Gustav Krupp von Bohlen und Halbach]] |Esklabo lanaz aprobetxatu zen enpresaburua |Zigorrik gabe |- |[[Robert Ley]] |Lanaren Talde Alemaniarren burua |Zigorrik gabe |- |[[Konstantin von Neurath]] |[[Bohemia]] eta [[Moravia]]ko babeslea |15 urte |- |[[Franz von Papen]] |Kanpo Aferetako ministrordea |Aske utzia |- |[[Erich Raeder]] almirantea |Alemaniar itsas armadako komandante nagusia |Biziarteko kartzela |- |[[Joachim von Ribbentrop]] |Kanpo Aferetako ministroa |Heriotza |- |[[Alfred Rosenberg]] |Arrazismoaren ideologoa eta ekialdeko lurraldeen babeslea |Heriotza |- |[[Fritz Sauckel]] |Esklabo lanaren programaren nagusia |Heriotza |- |[[Hjalmar Schacht]] |Reichsbankeko zuzendari ohia |Aske utzia |- |[[Baldur von Schirach]] |Gazteri Hitleriarreko burua |20 urte |- |[[Arthur Seyss-Inquart]] |[[Austria]]ren jabetzearen burua eta Herbehereetako buruzagia okupazioan zehar |Heriotza |- |[[Albert Speer]] |Arma ministroa |20 urte |- |[[Julius Streicher]] |''Der Stürmer'' egunkariko nagusia |Heriotza |} === Zigorren betetzea === Heriotzara zigortuak [[1946]]ko [[urriaren 17]]an urkatu zituzten. [[Hermann Göring]]ek bere buruaz beste egin zuen, [[zianuro]] kapsula bat hartuta eta [[Robert Ley]]k [[1945]]eko [[urriaren 25]]ean, epaiaren aurretik. Biziarteko kartzelaldira zigortuek [[Spandauko espetxea]]n bete zuten kondena; azkenak, [[Rudolph Hess]]ek, [[1987]]an [[bere buruaz beste]] egin zuen. == Kanpo estekak == * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2253/zergatik-nuremberg/osoa Artikulua ''Argia''n] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Nurenbergeko epaiketak]] [[Kategoria:Nazien gerra krimenen aurkako epaiketak]] [[Kategoria:Holokaustoaren epaiketak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako historia]] mjbnvm3pbxevug21eutv2fswn960rlu 0 23122 10002759 10001868 2024-12-17T21:12:34Z Ketxus 41163 /* Etika */ Edukia eta erreferentzia gehitzea 10002759 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Literatura}} {{nabarmendutako artikulua}} {{biografia infotaula automatikoa |irudia = Ikusgela - Joxe Azurmendi.webm|thumbtime=486 |irudi oina = {{ikusgela}} '''Joxe Azurmendi'''-ren bizitza eta pentsamenduari buruzko bideoa.<br/> }}[[Fitxategi:Joxe Azurmendi.jpg|thumb|'''Joxe Azurmendi''' [[Jakin]] aldizkariaren 50. urteurreneko ekitaldian, Donostiako Miramar jauregian.]] '''Joxe Azurmendi Otaegi''' ([[Zegama]], [[Gipuzkoa]], [[1941]]eko [[martxoaren 19]]a) [[euskal idazle]]a, [[filosofo]]a, [[saiakera]] egilea eta [[Olerkigintza|poeta]] da. [[Etika]]ren, [[politika]]ren, [[hizkuntza]]ren filosofiaren, teknikaren, [[euskal literatura]]ren eta, orokorrean, [[filosofia]]ren gaineko liburu eta artikulu asko eta asko plazaratu ditu. ''[[Jakin]]'' kultura-taldeko kide, bertan ''Jakin irakurgaiak'' saileko arduraduna izan da. Sail horretan, pentsamenduaren dibulgazioa bultzatu asmoz, 40 liburutik gora atera dituzte euskaraz: hala nola, ''Klasikoak''<ref>[http://www.ehu.es/ehg/klasikoak/ ''Klasikoak''], pentsamenduaren klasikoekin osatutako euskarazko bilduma (EHUko Webgunea)</ref> editorialaren filosofiako [[euskara]]zko itzulpenetan lagundu izan du. [[Udako Euskal Unibertsitatea]]ren sortzaileetako bat izan zen, halaber. [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Filosofia Modernoko katedraduna eta irakaslea izan da. [[2010]]ean euskaltzain ohorezko izendatu zuten. Finean, Joxe Azurmendi [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pentsalari emankorrenetako bat da eta, askoren iritziz, erudituenetakoa ere bai.<ref>Altzibar, X.:"XX. mendeko euskal literatura: saiakera" In Mari Jose Olaziregi, ''Euskal literaturaren historia'', Donostia: EIZEI, 2011</ref><ref>Iturriotz, A. 2010: "Zergatik Azurmendi?" ''Hegats'', 45:9-17</ref> == Biografia == Joxe Azurmendi Otaegi [[1941]]ean jaio zen, [[Espainiako Gerra Zibila|gerraoste]] betean, Zegaman. Aitak paper-fabrikan egiten zuen lan eta amak etxean. Etxetik bazetorkion, beraz, langile-mugimenduarekiko eta ezkerreko pentsamenduarekiko sentsibilitatea. Bederatzi edo hamar urterekin [[Arantzazuko santutegia|Arantzazu]]ra, frantziskotarrengana, joan zen ikastera bere gogoz. Horrela, langile-klaseko haur batek bestela jasoko ez zukeen [[hezkuntza]] jaso zuen. [[Erriberri]]n [[filosofia]] ikasi ondoren, atzera, Arantzazura bueltatuko zen [[teologia]] ikastera.<ref>Azurmendi, Haritz (2024): “Sarbide bat Joxe Azurmendiren pentsamendura Bigarren Hezkuntzari begira” in ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. 44. or.</ref> Zegamako ume euskalduna,<ref>Joxe Azurmendi ume zeneko testuingurua hobeto ulertzeko ik. Garmendia, E. 2020: Zegamatik Arantzazura, pentsalariaren lehen paisaiak, ''Jakin'', 237/38: 233-248</ref> eskolan hizkuntza galtzen ari zena, Erriberrin topatuko zituen berriro [[euskara]] eta [[Euskal Herria]], [[Arturo Kanpion]]en lanak irakurriz. Hortik aurrera euskaraz ikasten eta euskaraz idazten ahalegindu zen.<ref>Lorea Agirreren elkarrizketa Joxe Azurmendiri, ''Hegats'', 45: 183-214.</ref><ref>Garai hartan euskaraz idatzi edo literatura egin nahi zuenak ez zuen erraza euskarazko erreferentziak topatzea. Honela azaltzen du Azurmendik egoera: "Gerraondoko euskal idazlearen hasieran (apaltasunezko?) hautu bat dago: idazle komunitate txit apal baten hautua bere aberri literariotzat, harritza idorretik asko eta iturri eta baratzetik gutxi duen Itaka hori, arima alderraiek euren itsasbide galduetan aberri eztitzat amesten dutena, egiaz izan desaberri guztizkoa baino ez den arren" ik. Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 394. or.</ref> Hizkuntzarekiko atzera-aurrera horrek bere ibilbide intelektualean eragina izan du.<ref>Garmendia, E. 2020: Zegamatik Arantzazura, pentsalariaren lehen paisaiak, ''Jakin'', 237/38: 245.or.</ref> Era berean, [[Luis Villasante|Villasanteri]] [[Axular]]ren ''[[Gero (Axular)|Gero]]'' gaztelaniara itzultzen lagundu eta [[euskal literatura|euskal literatura klasikoarekin]] lehenengo ezaupidea hartu zuen. {{esaera2|Niretzat Erriberri eta ingurua alde askotatik izan zen esperientzia berria, eta neure oroitzapen pertsonaletan ez ezik, Euskal Herriko geografian, historian, artean eskualderik interesgarrienetakoa bezala daukat betiere gogoan [...] Harlandu urrekara epelezko komentu puska, Neoklasiko itxuran, ikusgarri galanta da. Han bizi ginen, harremanik gabe apenas elkarrekin, baina etxe berean, irakasleak eta ikasle andana. Dorreetako batean biblioteka zegoen, orduan niri itzelezko handia iruditu zitzaidana, eta biblioteka batean sarrera librea eta denetik itsu-itsu irakurtzeko amorrazioa nik estreinako aldiz han ezagutu nuen, gutako beste askok bezala.<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 222. or.</ref>}} [[1959]] eta [[1960]]. urteetan [[Arantzazuko santutegia|Arantzazura]] joan zen. Han, frantziskotarren eskolan, [[Teologia]] ikasi zuen. [[1955]]erako Arantzazun ikasketa plana erreformatua zegoenez [[filosofia]] eta [[teologia]]z gain [[psikologia]], [[antropologia]] eta [[soziologia]] irakasten ziren. Era berean [[Frantzia]], [[Belgika]] eta [[Alemania]]n ikasitako irakasleak heldu ziren [[1957]]an eta [[Nazionalkatolizismo|Espainia katoliko frankistan]] zentsuratutako autoreak azaltzen zituzten.<ref>Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 346. or</ref> === 1960ko hamarkada === [[Erriberri]]tik [[Arantzazuko santutegia|Arantzazura]] itzuli zen [[1960ko hamarkada]]ren hasieran.<ref>Arantzazuko giro kulturala hobeto ulertzeko Azurmendik garai hartan bertara inguratu ziren eusko kultura erdaldunekoak ([[Jorge Oteiza|Oteiza]], [[Miguel Pelay Orozco|Pelay Orozco]], [[Blas Otero]] etab.) eta bertan ziren euskaldun euskaltzaleak ([[Luis Villasante|Villasante]], ''[[Jakin]]'', [[Bitoriano Gandiaga|Gandiaga]] etab.) bereizten ditu. Horrekin ohartarazi nahi du Arantzazuko euskaltzale gazteen lan-agenda, euskararen batasuna eta normalizazioa, beste jite batekoa zela erdaldun haien euskotasun sutsu eta entusiasta harekin alderatuta. Ik. Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 424. or.</ref> Garai horretan [[Joseba Intxausti]]k zuzentzen zuen ''[[Jakin]]'' aldizkarian laguntzaile hasi zen. Aurreko garaiarekin alderatuta aldizkariak jite berria hartu zuen: [[Europa]]ko filosofia eta kulturari begiratzen hasi zitzaion.<ref>Sudupe, P.:''50eko hamarkadako euskal literatura'', Donostia, Utriusque Vasconiae, 2011. 283or.</ref> Azurmendik hainbat eta hainbat artikulu egin zituen ''[[Jakin]]'' aldizkarirako. Lehena, [[1960]]an bertan, "Bergson’en problema"<ref>[http://www.jakingunea.com/show/4d24720c67f4f296a70919b11f0c693a5b62652c Bergson’en problema], ''Jakin'', 11: 36-40.</ref> izan zen. Artikulu horietan guztietan askotariko gaiak landu zituen: [[marxismo]]a eta [[ortodoxia]], [[kultura]], [[erlijio]]a, [[olerkigintza|poesia]], [[literatura]] eta identitatea ziren gai zentralak. Aldizkari horretako zuzendaria zen, [[Frankismo|Francoren Gobernuak]] hori lehenengo aldiz debekatu zuenean. Aldizkaria berriz sortu zenean lankide izaten segitu zuen eta inoiz ez dio bertako partaide izateari utzi. Artikulu ugari plazaratu izan ditu bertan ordutik. [[Fitxategi:UEU-JRE-ekainaren 21eko hitzaldia aurkezpena 04.jpg|thumb|270x270px|Arantzazuko giro kulturala, 1956-1968. Jose Ramon Etxebarriaren gardenkia Euskara Batuaren helduaroa Jardunaldiaren barruan (Gasteiz, 2018-06-21). <ref name=":122">{{Erreferentzia|izenburua=Euskarazko irakasmaterialaren idazkuntzaren garapena. Amaitu gabeko historia kolektiboaren atal baten bertsio pertsonala. (Jose Ramon Etxebarriaren hitzaldia) — Unibertsitatea.Net|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/apunteak/giza-zientziak/hizkuntzalaritza-filologia-hizkuntzak-itzulpengintza/euskarazko-irakasmaterialaren-idazkuntzaren|aldizkaria=www.unibertsitatea.net|sartze-data=2019-06-20}}</ref>]] [[Arantzazuko santutegia|Arantzazun]] [[Bitoriano Gandiaga]] ezagutu zuen eta bien arteko harreman pertsonal zein literaioa 40 urtez luzatu zen. Azurmendik Gandiagaren ''Elorri'' ([[1962]]) poema liburua editatu zuen garai hartan<ref>Gandiagaren ''Elorri'' eta bere beste poesia liburuen azterketa baterako ik. Azurmendi, Joxe (2009): ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar.</ref>. Urte batzuk geroago, [[1964]]an, [[Forua]]n ([[Bizkaia]]) [[latin]] eta [[euskara]]zko literatura irakatsi zuen. [[1965]]ean erbestera ihes egin zuen: [[Frantzia]], [[Alemania]], [[Finlandia]]<ref>1965ean [[Helsinki]]n ospatu zen bake kongresu batean [[Enrique Líster]] ezagutu zuen. Ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi" in ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin.157.or.</ref>, [[Hungaria]] eta [[Italia]] ibili zituen bere “bohemio bidean” eta urte bereko udazkenean, azkenik, [[Erroma]]n finkatu zen<ref>Bitoriano Gandiagaren sarrera in Joxe Azurmendi: ''Hitz berdeak'', Oñati, EFA, 1971</ref>. Euskaltzain urgazle izendatu zuen [[Euskaltzaindia]]k.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-1">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xv.or.</ref> {{esaera2|Andonegi eta biok Erroman estudiatzen genuen. Erroma eta Ernazimentua beste geltoki erabakigarri bat izan da nire ibilbidean. Gogoan dut hango kale eta parkeetan biok Kanten filosofiari buruz egundoko eleketak erabiltzen genituen urtea. Andonegik Kant sakon jorratzen ziharduen, nik ideiarik ez neukan. Arteak eta historiak gehiago tiratzen ninduten. Biok ere, Arantzazu eta Oliteraino behar beste inoiz heldu gabeko modernitatea deskubritzen ari ginen nolabait.<ref>Azurmendi, J.: "Nafarroatik Nafarroara. Epilogo gisa", in Pruden Gartzia, ''Nafarroako auziaz'', Donostia, Elkar, 2015. 92.or</ref>}} Urtebeteko Teologia ikastaldia egin zuen bertan, segidan ikasketak [[Westfalia]]ko [[Münsterreko Unibertsitatea|Münsterren]] ([[Alemania]]) jarraituz. [[Txillardegi]]rekin harremana sendotu zuen eta [[Krutwig]]ekin ere kontaktuak izan zituen. Fronte Kulturalaren baitan ''[[Hizkuntza, etnia eta marxismoa]]'' liburua lantzen hasi zen.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-1"/> {{esaera2|[[Bigarren Mundu Gerra|Gerra]] jada ahaztu samartua, mundu intelektuala Alemanian udaberritan zegoen berriro. Ikaslagun zenbait [[Protestantismo|protestantea]] duzu, [[Islam|islamista]] palestinar eta indonesiarrak, [[Judaismo|judu]] errusiar bat; Berlingo neska bat, [[Paganismo|jentil]] perfektua, ideiarik ez zuen erlijioaz, eta galderarik ezustekoenak egiten zituena beti [...] Zure [[1968ko maiatza|68ko maiatza]] ez zen eztanda bat izan, eboluzio leun kasik sumaezin bat baizik.<ref>Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 348-349. or.</ref>}} Alemanian zela, ''[[Argia (aldizkaria)|Zeruko Argia]]'' astekarira "Zergatik eta zertarako euskaldun?" izeneko artikulua bidali zuen [[1967]]ko urtarrilean. Artikulu horrek eztabaida gogorra sortu zuen eta hainbaten aldetik salaketa gogorrak jaso zituen Azurmendik. Urte bereko ''[[Jakin]] 27/28'' zenbakian erantzun zuen Azurmendik bere ikuspegia azalduz: euskaldun izateko jaio bainoago, ahalegindu egin behar da.<ref>Eztabaidaren [http://www.jakin.eus/gogoeta/dossierrak/zergatik-eta-zertarako-euskaldun/52 dossierra] ''Jakin''-en webgunean</ref> Alemanian bertan, [[1968ko maiatza|68ko maiatza]] baino lehen, [[Frankfurteko eskola]]ren ildoko [[marxismo]] berri bat ezagutu zuen eta bere garaiko [[dogmatismo]]aren kontrako borrokan, [[komunismo]]ari gogorarazi zion “Xixtimak hil dir(el)a”<ref>Azurmendi, J. (1969): Gaurko pentsalari bat, ''Jakin'', 35. zkia.</ref>. Era berean, [[darwinismo]]aren, [[soziologia]]ren eta [[psikologia]]ren ekarpenak aintzat hartzeko aldarrikatu zuen. Aztertu zituen beste autore batzuen artean [[Albert Camus]] eta [[Simone Weil]] ere aipatu behar dira<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 88-90 or.</ref>. Ezkerreko zein eskuineko dogmatismoaren kontrako borrokak bere bizitza eta obra guztia zeharkatuko du, beraz. === 1970eko hamarkada === Teologia ikasketak amaitu eta Filosofiari ekin zion bost urtez Münsterren bertan. [[1971]]n ''[[Hitz berdeak]]'' (E.F.A., Editorial Franciscana Aranzazu) poesia liburua idatzi zuen, bere poesia liburu bakarra izan dena. Dena den, [[Susa|Susa argitaletxeak]] [[1990]]ean ''Hitz berdeak'' liburuan zegoen eta zentsurak debekatu zuen ''Manifestu Atzeratua'' poema –saiakera kutsua ere baduena– argitaratu zuen. ''Hitz berdeak'' publikatu ondoren [[1969]]an idatzitako ''[[Hizkuntza, etnia eta marxismoa]]'' (Euskal Elkargoa) liburuak argia ikusiko zuen [[1971]]n. Bertan, [[abertzaletasun]]a eta [[marxismo]]a elkarren kontra jartzeko joera aztertuko du. Liburuak, “euskal arrazoiari marxismotik haina begiratu dio marxismoari berari euskal arazotik, marxismoa bere prinzipioetarainoxe, bere izari historiko nahiz barne egiturazkoetaraino zulatuz eta birpentsatuz”. Euskal Herrian ematen zen zapalkuntza bera ardatz ezberdinen gurutzaketa modura pentsatzeko lehenengo saiakeren baitan kokatzen du liburua [[Ibai Atutxa]]k<ref>Atutxa, I. 2022: ''Barbaroak eta zibilizatuak'', Tafalla, Txalaparta. 68. or.</ref>. Urte bat berantago, ''[[Kolakowski]]'' (E.F.A., [[1972]]) argitaratu zuen, [[Joseba Arregi]]rekin batera. Bere garaiko marxismoaren dogmatismoa eta [[metafisika]] kritikatu zituen bertan. Urte horren bueltan, berriz, ''[[Kultura proletarioaz]]'' (E.F.A., [[1973]]) idatzi zuen. Lan horretan, [[1917]]tik [[1921]]era arte nagusi izan zen mugimendu proletkulturala aztertzen du, hau da, iraultzaile [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietarren]] hegal ezkertiar erradikalek osatzen zutena. Hortik bi urtera ''[[Iraultza sobietarra eta literatura]]'' (Gero-Mensajero, [[1975]]) liburua argitaratu zuen literaturari buruz, begi bat [[Errusia]]n eta bestea [[Euskal Herria]]n zuela. ''[[Kultura proletarioaz]]'' eta ''[[Errealismo sozialistaz]]'' liburuekin batera trilogia bat osatzen du azken honek. Urte horretan bertan aterako zen geroago zeresan handiko ''[[Gizona Abere hutsa da|Gizona abere hutsa da]]'' (E.F.A., [[1975]]) liburua. Haren lagunek Lazkano Mendizabal izenpean argitaratu zuten. Gainera, liburuan aurkezten den tesiak zentsuratua izateko arrisku handia zuela ikusita, obran defendatzen ez den tesi baten laburpena ipini zuten sarrera gisa. Lanean [[Konrad Lorenz]] [[etologia|etologoaren]] ekarpenak lantzen dira eta bere garaiko pentsamendua (eta [[marxismo]]a zehazkiago) garaiko zientziaren erronken mailan ez dagoela kritikatzen da tesi sinple bezain gogor batekin: [[gizaki]]az dakigun gauza bakarra abere hutsa dela da<ref>Azurmendiri askotan aitortu izan zaio garaian garaiko ekarpen zientifiko eta intelektualak kontutan hartu izana. ''Gizona abere hutsa da'' liburuarekin hasitako gizaberearen gaiari 2016ko ''[[Gizabere kooperatiboaz]]'' liburuarekin ekarpen berri bat egin dio gaur egungo eboluzioaren gaineko eztabaidara etorrita: "azken urteotan eboluzioaz eta gizakiaren bilakaeraz diharduten biologo eta etologoek galdera horretara ekartzen gaituzte behin eta berriro" ik. Etxeberria, A. eta Pérez, J.I. 2020: «Gizaberea, eboluzioa eta kooperazioa», ''Jakin'', 237/38: 163. or.</ref>. Hurrengo bi urteetan berriz ere bi liburu polemiko argitaratu zituen: ''[[Zer dugu Orixeren kontra?]]'' (Jakin-E.F.A., [[1976]]) eta ''[[Zer dugu Orixeren alde?]]'' (Jakin-E.F.A., [[1977]]). Lehen liburuan [[Orixe]] nola baztertua izan zen aztertzen da, hala nola, ahaztura horren arrazoiak. Bigarrenean, aldiz, “Orixeren alde onak haizatu ordez, irakurlea eta Orixe idazlea elkarrenganatzea bilatzen du" zegamarrak. Bi liburu horietan tradizioarekin kontuak egitea da helburua, aurreko belaunalditik zer hartu eta zer utzi gogoetatzen da Euskal Herri garaikiderako moduko kultura bat sortzeko bidean<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 168. or.</ref>. Oraindik, [[1980ko hamarkada]] heldu artean, sei liburu gehiago publikatu zituen. Lehena, ''[[Artea eta gizartea]]'' (Haranburu, [[1978]]) izan zen. Bigarrena, ''[[Errealismo sozialistaz]]'' (Haranburu, [[1978]]) deiturikoa, autoreak dioen bezala ''[[Kultura proletarioaz]]'' liburuaren jarraipena dena. Bertan, historiarik gabe erabiltzen diren kontzeptuak historian sartzen ahaleginduko da militantzian eztabaidak hobetzeko eta elkar ulermena sendotzeko asmoarekin. ''[[Mirande eta kristautasuna]]'' (Gipuzkoako Aurrezki Kutxa, Irun Hiria sariaren irabazlea, [[1978]]) izan zen hurrengoa. Bertan, [[Jon Mirande|Miranderen]] gainean ditugun aurreiritziak kentzera deitzen digu. Liburuan, “kristau ofizial zen gizarte batean, Mirande nola altxatu zen”<ref>Azurmendi, J.: ''Mirande eta Kristautasuna'', Donostia, GAK, 1978. 14. or.</ref> azaltzen saiatzen da zegamarra. 1980ko hamarkadaren aurretik publikatuko zituen azken liburuak, hurrenez hurren, ''[[Arana Goiri-ren pentsamendu politikoa|Arana Goiriren pentsamendu politikoa]]'' (Hordago–Lur, [[1979]]), [[Nazionalismo Internazionalismo Euskadin|''Nazionalismo / Internazionalismo Euskadin'']] (Hordago-Lur, [[1979]]), eta ''[[PSOE eta euskal abertzaletasuna (1894-1934)|PSOE eta euskal abertzaletasuna]]'' (Hordago–Lur, [[1979]]) izan ziren. Azkeneko liburu hauetako batzuk 1970eko hamarkadaren hasieran idatzi ziren nahiz eta urte batzuk geroago argitaratu. Haiek idazteko motiboa hauxe zen: “militantziak behar omen zuen oinarrizko literatura apur bat eginez joateko euskaraz.”<ref>Azurmendi, J.: ''Arana Goiri-ren pentsamendu politikoa'', Donostia, Hordago Lur, 1979. 1. or.</ref> Trilogia bat egitea zen asmoa, ''Arana Goiri eta abertzaletasun sozialista'', ''[[PSOE eta euskal abertzaletasuna (1894-1934)|PSOE eta euskal abertzaletasuna]]'' eta ''Sozialismo abertzalea eta nazio arazoa''. Trilogia hori eskuan zuela [[1974]]ko udan klandestinoki [[Baiona]]ra ([[Lapurdi]]) joan zen fronte kulturala aktibatzeko asmoarekin. Aktibazioa, ordea, asmo on hutsean geratu zen, berak esaten duenez, “sekula funtzionatu ez zuen lau fronteen eskema harekin...”. Fronte kultural honek behar batzuei erantzun nahi zien: “[[nazio]]a zela, [[sozialismo]]a zela, [[gizarte klase|klaseak]] eta [[internazionalismo]]a zela...” eztabaida ugari zegoen Euskal Herrian. Erantzun bat eman beharra zegoen dibulgazio mailan. Testuinguru horretan ulertu behar dira Azurmendiren azken liburu hauek ere, hala nola garai berdinean atera ziren ''[[Marx eta nazioa|Marx eta Nazioa]]'' (Garate, [[1972]]), ''Iraultzaz'' (Torrealdai, [[1973]]) eta aurretik aipatutako Joxe Azurmendiren beraren ''[[Kolakowski]]'' eta ''[[Kultura proletarioaz]]''. Hamarkadaren hasieran, [[1973]] urtean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUko]] ekitaldietan parte hartu zuen Alemaniatik Iparraldera etorrita. Besteak beste, [[Manex Erdozaintzi-Etxart]] eta [[Piarres Xarriton]] ezagutu zituen Iparraldera egindako bidaietan.[[1974]]an Espainiako poliziak [[Luis Carrero Blanco|Carrero Blanco]]ren hilketarekin zerikusia izatea egotzi zionez Alemaniako poliziak babestua izan zuen hilabetez.<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xvi.or.</ref> [[Euskara]]rekiko bere kezka ere agerian utzi zuen sasoi hartan. [[1978]]an honela mintzo zen 1970eko hamarkadako lehen urteei erreparatuz: “Neu ere harrituta geratzen naiz orain, lehen liburuki honetan, esate baterako, hizkuntzari eta, zenbat begiratzen zaien, ikustean. Gauzak asko aldatu dira urte gutxitan. Oraingo planteamendu politikoetan leku gutxiago eman ohi diogu euskarari.” Euskararen aldeko borrokak bere obra guztia markatuko du. Euskaraz idatziko baititu bere obra guztiak, bere pentsamendua zabaltzeko hori oztopoa izango dela jakinagatik. Dena den, euskara eta herria bere obraren aurretik jarriko ditu beti, euskal kulturaren aldeko militantzia izango da bere hautua. Hamarkadaren amaieran [[Donostia]]n finkatu zen ''[[Jakin]]'' taldean hasi zen lanean Hegoaldera itzulirik. Apaizgoa utzi zuen garai horretan eta euskarazko kulturgintza mugimenduan kide aktiboa izan zen Donostiako Bilintx liburu dendaren irekieran ere lagunduz, adibidez. === 1980ko hamarkada === [[Fitxategi:ArgiaTaldea 03.jpg|thumb|300x300px|[[Joxemi Zumalabe]], [[Iñaki Uria]], [[Inaki Irazabalbeitia]] eta [[Joxe Azurmendi]] euskal prentsaren eguna iragartzen, 1988an.]] [[80ko hamarkada]] hasieran, Frantziskotarren anaiartea utzita, [[Deustuko Unibertsitateko Donostiako Campusa|EUTGn]] eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n hasi zen lanean irakasle gisan. [[UZEI]] lexikografia eta terminologia zentroarekin hainbat elkarlan egin zituen, batez ere, hiztegigintzan.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-2">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xvii.or.</ref> [[1984]]an, tesi lana aurkeztu zuen —[[Víctor Gómez Pin]] eta [[Julio Caro Baroja]]ren zuzendaritzapean—, [[Arrasate]]ko ([[Gipuzkoa]]) [[Kooperatibismo|mugimendu kooperatibistako]] fundatzailea [[Jose Maria Arizmendiarrieta]] apaizari buruz, hain zuzen. Haren proiektua [[gizaki]]a eta [[gizarte]]a batzeko proiektua zela esan zuen, [[sozialismo]]a eta pertsonalismo frantsesa batzen zituen gizarte antolamendu berri baterako proiektu berri bat legez deskribatuz<ref>Olariaga, A.: "Joxe Azurmendi. Askatasunaren pentsalaria", Alaitz Aizpuru (koor.), ''Euskal Herriko pentsamenduaren gida'', Bilbo, UEU, 2012. 149. or.</ref>. Tesia liburu bilakatu zen ''[[El hombre cooperativo. Pensamiento de Arizmendiarrieta]]'' izenarekin. Arizmendiarrietari buruz egundaino idatzi den libururik onenetakoa da eta japonierara ere itzuli zuten. Hamarkada hartan, ''[[Jakin]]''eko zuzendari lanak eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle lanak partekatu zituen. Hainbat hilabetetako egonaldiak ere egin zituen [[Münster]], [[Kolonia (Alemania)|Kolonia]], [[Padua]] eta [[Ruhr]]-eko unibertsitateetan. Modernitatea, arrazionaltasunaren paradigma modernoa eta horren kritikoak aztertzeko iker-ildoa hartu zuen.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-2"/> === 1990eko hamarkada === Hamarkada honetan [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]ko Filosofia Modernoko katedradun izendatu zuten eta Filosofia saileko doktorego-ikastaroen zuzendari lanetan hasi zen. [[Eusko Ikaskuntza]]ko batzorde iraunkorreko kide izan zen eta [[Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkaria|RIEV]]en erredakzio kontseiluko kide ere bai.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-2"/> [[1989]]<nowiki/>an, ''[[Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan|Schopenhauer, Nietzsche, Spengler Miranderen pentsamenduan]]'' (Susa) argitaratu zuen. [[Jon Mirande]]ren pentsamenduaren zutabeak hobe ulertzeko, haren maisuek Miranderengan izan zuten influentzia aztertu zuen bertan. Berak dioenez, “Ziur nago, Miranderen egungo irakurle eta adiskideei, egunen batean [[Arthur Schopenhauer|Schopenhauer]], [[Friedrich Nietzsche|Nietzsche]] eta [[Oswald Spengler|Spengler]] hobeto ezagutzen badituzte, Mirande berri eta harrigarri bat argituko zaiela”<ref>Azurmendi, J.: ''Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan'', Zarautz, Susa, 1989. 5. or.</ref>. [[1991]]<nowiki/>n, ''[[Gizaberearen bakeak eta gerrak]]'' ([[Elkar]]) argitaratu zuen, ''[[Gizona Abere hutsa da|Gizona abere hutsa da]]''ren jarraipena izan nahi zuena. Aurrekoan gizakiaren animaltasuna aztertzen bazuen (hala nola agresibitatearen problema), oraingo honetan, Modernian nagusi izan zen natura/kultura dualismoarekin apurtzera dator, diferentziak [[kultura]]n bakarrik ez, [[natura]]n ere ematen direla esanez. Liburuan, Modernian ematen zen dualismo hori ezabatu nahi da, kultura ere naturala dela adieraziz. Horretarako, garaiko zientziaren ekarpenak ekarri zituen gure artera. Urte bat berantago, bere obrarik ospetsuena eta salduena bilakatuko den ''[[Espainolak eta euskaldunak]]'' (Elkar, [[1992]]) idatzi zuen. Paradoxikoki, liburuaren proiektua [[1976]]an abiatu izanagatik, gaurkotasun osoa izan zuen. [[Claudio Sánchez-Albornoz]]en testu baten harira hasi zen liburua idazten Azurmendi. Honelaxe dio: “Los vascos son los últimos que se han civilizado en España; tienen mil años menos de civilización que cualquier otro pueblo... Son gentes rudas, sencillas, que además se creen hijos de Dios y herederos de su gloria. Y no son mas que unos españoles sin romanizar.”<ref>{{Erreferentzia|izena=Azurmendi,|abizena=Joxe.|izenburua=Espainolak eta euskaldunak|argitaletxea=Elkarlanean|data=2000-01-01|url=https://www.worldcat.org/oclc/785326260|isbn=9788483310465}}</ref> Liburua, autorearen pentsamenduaren obra garrantzitsuena ez den arren, ezagunena bada. Obran zehar, [[XVI. mendea|XVI.]] eta [[XVII. mendea]]n “intelektual” espainiarrek [[euskaldun]]ei buruz zituzten topikoak desmuntatu nahi ditu. Euskal kulturaz (eta beraz, hizkuntzaz) euskaldunek duten kontzientzia eza kritikatuko du baita ere. Urte batzuk beranduago, [[1996]]an hain zuzen, [[gaztelania]]z atera zen ''Los españoles y los euskaldunes'' (Hiru) izenburupean. Salmenta handiak lortu zituen liburuak, generoan ezohikoak zirenak ordura arte. Ondoren argitaratu zuen liburua ''[[Demokratak eta biolentoak]]'' (Elkarlanean, [[1997]]) izan zen. Hainbat urte aurretik ''[[Jakin]]'' aldizkarirako egindako artikuluak batu eta publikatu egin zituen liburu bakar batean [[Xabier Mendiguren Elizegi|Xabier Mendigurenek]]. Liburua galdera batekin hasten da: “Zer zarete zuek lehenago: abertzaleak ala demokratak?”<ref>Azurmendi, J.: ''Demokratak eta biolentoak'', Donostia, Elkar, 1997. 15. or.</ref>. Bertan, besteak beste, [[demokrazia]] funtsatzen duen gehiengoaren (arrazoi bihurtuta) kritika egin zuen Azurmendik, [[Jon Mirande|Miranderen]] eta [[Friedrich Nietzsche|Nietzscheren]] pentsamenduez baliatuz batik bat. [[1998]]an ''[[Teknikaren meditazioa]]'' (Kutxa, [[1998]], Irun hiria saria) idatzi zuen. Bertan, teknika berriek ekartzen dituen erronka etiko eta filosofikoak planteatzen ditu kritikoki, horretarako teknikaren inguruan idatzi duten autore garrantzitsuenen pentsamenduak azalduz. [[Karlos Santamaria]] pentsalari euskaldunaren ideiak erabiliko ditu batez ere. Oraindik ere, urte berean ''[[Oraingo gazte eroak]]'' (Luma, [[1998]]) argitaratu zen. Bere liburu guztiak bezalatsu, dogmatismoaren kontrako obra dugu hauxe ere. Dena den, liburuak [[1960ko hamarkada]]ko kultur giroa aztertzen du [[Nemesio Etxaniz]]en pentsamendutik abiatuz. Obran zehar, aurreko kultur giro hori gaurkoarekin konparatzen da, aditzera emanez garai berdintsu batean gaudela: “1964ean <25 años de paz> ospatu zela, goi goitik. Eta astia daukanak estudiotxo bat egin lezake nola ospatu zen, eta zer esaten zen bakearen santuaz eta bizitzaren sakratuaz eta aurrerapen ekonomikoaren sakrosantuaz orain bezalaxe. Eta orduko kazetariek, profesional hutsak zirenek, oraingoak bezalaxe, eta besterik ez, Diario Vasco eta El Correo Español-en zer idazten zuten, profesionalen objektibitate huts – hutsarekin...”<ref>Azurmendi, J.: ''Oraingo gazte eroak'', Irun, Luma, 1998. 9. or.</ref> Liburuari egindako lehenengo kritikek [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]] ez omen zuela aski kritikatu leporatzen zioten. Horrelaxe erantzun zuen: “Norbaitek objektatu nahi balit, beraz, zergatik ETA ez dudan berdin kritikatzen: hor ETAk ez duelako parterik, [[Estatu]]aren peko domeinua da hori”<ref>Azurmendi, J.: ''Oraingo gazte eroak'', Irun, Luma, 1998. 6. or.</ref>. [[1998]]an [[Elkarri]]k egin zion elkarrizketa batean argi utzi zuen bere posizioa berriz: “Justizia eskuan daukanari eskatu behar zaio justizia egitea”<ref>Elkarrik egindako [https://web.archive.org/web/20131102000317/http://www.hartza.com/Elkar34.html elkarrizketa]</ref>. Bere posizioa, errealitatearen elementuak aldez aurretik ukatzea baino, haiek onartuz “errealitatea” pentsatzea izan da. [[1999]]<nowiki/>an, ''[[Euskal Herria krisian]]'' (Elkarlanean) argitaratu zuen Elkarrek. Hor, hiru artikulu biltzen ditu: lehena, [[etika]]ren gaineko hausnarketa bat da. Erlatibismo erlatibo bat defenditu du bertan, egin duen etikaren gaineko hausnarketa sakonetariko bat plazaratuz. Bigarren artikuluan, [[Alain Finkielkraut]]en ''La défaite de la pensée'' liburuaren kritika bat dator, [[erromantizismo]] alemaniarra oso gaizki –edo, batere ez– ulertu duela kritikatuz. Azken artikulua, [[Ernst Jünger]] filosofo alemaniarra [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] Doctor Honoris Causa izendatu izanaren kritikatik abiatzen da. === XXI. mendea === [[2003]]an ''[[Etienne Salaberry. Bere pentsamenduaz (1903-2003)]]'' argitaratu zuen EGAN argitaletxearekin. [[Etienne Salaberri|Etienne Salaberry]] filosofoaren pentsamendua aurkeztea da Azurmendiren asmoa, haren testuen irakurketa edo interpretazio bat eskainiz. Urte berean [[Euskaldunon Egunkaria]] itxiarazi zuten [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]ren tresna izatea leporatuta. Azurmendi ere ikertua izan zen baina ez zuten auzipetu.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-3">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xviii.or.</ref> [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle izaten segitu zuen urte haietan guztietan eta zenbait ikasleren tesien zuzendari izan zen. Era berean, filosofia eta pentsamendua euskaraz lantzeko egitasmoak bultzatu zituen, euskarazko lehen [[Filosofiako gida. Filosofian aritzeko oinarriak: gida bibliografiko eta metodologikoa|Filosofiako gida]] egiten lagunduz edo Filosofiaren historia bat euskaraz egiteko proposamena luzatuz<ref>Arrieta, A.: "Hitzaurrea" in Arrieta, A. eta Uribarri, I. (koord.): ''Filosofiaren historia'', Donostia, Elkar, 2008. 27. or.</ref>. Asmo argi batekin babestu zituen ekimen horiek: {{esaera2|Oraindik lortu ez dena, elkarrizketa eta eztabaida komunitate bat osatzea da, gogoeta filosofiko autonomo bati bizia emango diona. Iruditzen zait hori, gure baldintzetan, irakaskuntza unibertsitario eta ez unibertsitarioko filosofiazaleak kolaborazio sistematiko moduren batean bilduz izango litzatekeela bideragarriena, elkarlan hori antolatzea noizpait lortzen bada.<ref>Azurmendi, J.: "Atarikoa" in Arrieta, A. eta Uribarri, I. (koord.): ''Filosofiaren historia'', Donostia, Elkar, 2008. 22. or.</ref>}} Bere obrak goreneko maila erdietsi zuen ondorengo urteetan atera zuen trilogia handiarekin. Trilogia hori bere pentsamenduaren muinak azaltzen dituen hiru liburuz osatua dago: ''[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua]]'' ([[2007]], [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]), ''[[Volksgeist. Herri gogoa]]'' ([[2007]], [[Elkar]]) eta ''[[Espainiaren arimaz]]'' ([[2006]], Elkar). [[Fitxategi:Humboldt Azurmendi 2007.png|thumb|"[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua|Humboldt: hizkuntza eta pentsamendua]]" azala]] Trilogiako lehen liburuan (''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'') [[hizkuntza]]ren eta pentsamenduaren arteko harremanaren auzia dago oinarrian - "hortik jalgi da herri bat oroz gain hizkuntza edo kultura bat delako ideia. Gai hori modernian zehar eta batez ere Humboldten obran aztertzen da." Hizkuntza eta pentsamendua Humboldt-en aurretik eta gaur egungo filosofian ([[Immanuel Kant|Kant]], [[Johann Gottfried Herder|Herder]], [[Wilhelm von Humboldt|Humboldt]]...), [[antropologia]]n (Cassirer, Sapir, Whorf...) eta zientzia kognitiboetan (Pinker, Fodor,...) ere begiratzen da. ''Volksgeist'' izan zen trilogiako bigarrena. Bertan kontzeptua bera sakonean aztertu zuen, sorreratik hasita ([[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]]), kontzeptuaren formulazio berrietaraino. Kontzeptua [[abertzaletasun|euskal abertzaletasunaren]] kontra erabili dela ikusita, Azurmendiren asmoa pentsalariok Volksgeista gaizki ulertu eta erabiltzen dutela salatzea da. “Bere tesi nagusia honakoa da: auzia ez dago Volksgeist kontzeptuan, baizik eta kontzeptu honen ulertzeko moduan. Alegia, jatorrian (Herder, Hegel, Savigny), Volksgeistak ez du zerikusirik inolako planteamendu arrazista eta esentzialistekin, kontrakoa baizik, hizkuntzaren gaitasun autokreatzaile eta, beraz, antiesentzialista seinalatzen du.”<ref>Beñat Sarasola, ''Berria'', 2008-02-24</ref>. Liburuan, gaur egun pil-pilean dauden gaiak aztertzen dira: [[modernitate]]a ([[argien Garaia|ilustrazioaren]] eta [[erromantizismo]]aren arteko harremana), [[nazionalismo]]a, [[arrazismo]]a, zientifismoa... baina paradoxikoki, [[postmodernitate|posmodernitateko]] autoreak erabiliz baino, modernitatekoak. Trilogiako azken liburua, ''Espainiaren arimaz'', "[[Espainia]]ren gaia, Espainia arazo gisa, Espainiaren gaitza..." haren [[metafisika]] aztertzen du. [[XIX. mendea|XIX. mende]] osoan eta [[XX. mendea|XX.eko]] gehienean bertako intelektualen problema izan da. Azurmendik [[Miguel Unamuno|Unamuno]] zein [[Jose Ortega y Gasset|Ortega y Gasset]], [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] nahiz [[Marcelino Menéndez Pelayo|Menéndez Pelayo]], Madariaga, Sánchez Albornoz, Ganivet, Baroja, eta abar gehiagoren Espainiari buruzko gogoeten kritika bat egiten du. Berak dioenez, hauen guztien berezitasuna, "ez da Espainiaren egoeraz eta geroaz kezkatzea, ardura horrek hartzen duen modua baizik: herriaren esentzia bilatu nahi dute denek, nazioaren arima, arrazaren jeinua, aberriaren izpiritua... historian agertzen dena baina historiaz aurrekoa dena, berezkoa eta aldaezina, izate material baina aldi berean metafisikoa, Estatua eliza bihurturik, ideario politiko bat erlijiozko fede, bere dogma eta inkisizio guztiekin.". Beraz, hispanitatearen pentsalari eta apostoluen idazkiak aztertu ditu, eta agerian utzi, "bera nor izateko beste batzuk menpean eta zanpaturik behar dituen herri baten ideologia beti inperial eta maiz aski arrazista". [[Fitxategi:Joxe Azurmendi idazlearen hitzaldia, Euskaltzaindiak Bilbon duen egoitzan.jpg|ezkerrera|thumb|360x360px|"[[Moroak gara behelaino artean?]]" entseguaren bidetik abiatu eta "[[Historia, arraza, nazioa]]" liburuan oinarritutako hitzaldia. Bilbo Zaharra Forumeko Jardunaldia (2015-03-15).]] 2009an, ''[[Azken egunak Gandiagarekin]]'' argitaratu zuen eta bere libururik pertsonalena dela esan daiteke. "Abiapuntua ez da edonolakoa: [[Bitoriano Gandiaga]], poeta paregabea, [[Arantzazuko santutegia|Arantzazun]] fraidekide izana eta lagun bihotzekoa hiltzera doa. Hari bisitan joan eta, ezinbestean, adiskidearen bizitza eta lanak, izaera eta heziera, nahimenak eta sinesmenak hasi da errepasatzen, eta bere buruarenak ere bai. Bertan, bere lagun Gandiagarekin solasaldia aurkezten digu, Gandiagaren munduaz, kristautasunaz, fedeaz, ... pentsatuz. Meditazio anitz topa ditzakegu liburuan, sinesteaz, fedeaz, Jainkoaz, Eliza berria bihurtu den Estatuaz, teologiko bihurtu den ateologia batez, eta abar gehiagoz". Liburuan lantzen diren gaiek eta horiek lantzeko moduek, [[erlijioaren filosofia]] moduko bat gogorarazten du, lan berezi eta bakana bihurtzen dute bere obra osoaren baitan. Erretiroa hartzerakoan, 2011n, Katedradun Emeritu izendatu zuen EHUk. Urtebete lehenago Ohorezko euskaltzain izendatu zuen [[Euskaltzaindia]]k.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-3"/> Berrikiago, ''[[Barkamena, kondena, tortura]]'' (2012) liburua argitaratu du. Liburu osoa gorago aipatu diren ideiak zeharkatzen du: garai batean Eliza bezala, gaur egun Estatua da gure kontzientzien kontrolatzaile zorrotza. Zeregin horretan, politikariek morala erabiltzen dute eta komunikabideen zein ustezko intelektualen ezinbesteko kolaborazioa dute. Aipatu beharreko beste liburu bat ''[[Historia, arraza, nazioa]]'' (2014) dugu, urte luzeetan osatutako lana. Liburu horretan nazio kontzeptua aztertu du [[Ernest Renan|Renanen]] testuak arakatuz. Azurmendik akademian arrakasta izan duen nazio zibikoaren eta nazio etnikoaren arteko bereizketa gainditutzat joko du eta era berean, aurretik ''Espainiaren arimaz'' liburuarekin Espainiako kasuan bezala, Frantziak oinarrian gordetzen duen esentzialismoa agerian utziko du. Garai honetakoa da ere ''[[Gizabere kooperatiboaz]]'' (2016) liburua. 70eko hamarkadan ''[[Gizona abere hutsa da]]'' liburuarekin abiarazi zuen gizaberearen ikerketa-ildoaren baitan egindako ekarpena da. Liburuan ahalegin berezia egiten da eboluzioaren gaineko ikuspegi pesimistak aztertu eta kooperazioaren aldeko emaitza zientifiko eta pentsamolde alternatiboak nola garatu diren osatzeko. Horrekin kooperatibismoaren posibilitateak eta mugak aztertu nahi dira kapitalismoaren aurre egiteko tesi politiko eta sozial gisa<ref>Etxeberria, A. eta Pérez, J.I. 2020: «Gizaberea, eboluzioa eta kooperazioa», ''Jakin'', 237/38: 163,175 or.</ref>. Ondoren etorriko da ''[[Pentsamenduaren historia Euskal Herrian]]'' (2020) liburua. Bertan, hamarkadatan zehar garatutako ikerlan aitzindariari esker, euskal ekoizpen intelektualaren historia sistematikoa aurkezten du. Argitaratu dioten azken liburua ''[[Europa bezain zaharra]]'' (2023) da. Liburu honetan Azurmendik Modernitatea baino lehenagoko Erdi Aro eta Errenazimendura joko du Europaren historia kulturala aztertzera. Ikerketa horretatik Europako nazio estatuen sortze eta bilakaeran erabili izan diren hainbat topiko azaleratuko ditu<ref>Azurmendi, Haritz: "Zertarako itzuli orain Modernitate aurrera" in Joxe Azurmendi, ''Europa bezain zaharra'', Andoain, Jakin, 2023. 7-17 or.</ref>. Anitz urtez egindako lanarengatik, XXI. mende honetan jaso du onarpena, besteak beste, [[Euskadi Literatura Sariak|Euskadi Literatura Saria]] eta [[Eusko Ikaskuntza]] saria eskuratuz. == Pentsamendua == Azurmendiren lan guztia pentsamenduaren eta kontzientziaren askatasunaren defentsa bat izan da. Lan hori aurrera eramateko garatu duen oinarrizko kategorietako bat ''gizaberea'' da. Kontzeptu horrek bere obrari, sistema itxia ez bada ere, bateratasuna ematen dio. Mikel Urdangarin Irastorzaren ikerketak ''gizabere'' hori Joxe Azurmendi eta bere belaunaldiaren, ''56ko Belaunaldia''-ren, beharretatik abiatu eta [[Modernitate]]a auzitan ipintzetik sortu dela azaltzen du. 56ko Belaunaldia [[Espainiako Gerra Zibila|gerraoste]]ak Euskal Herrian eragin zuen etenetik ernatu zen eta bere ezaugarri nagusietakoa katolizismo eta abertzaletasun klasikoa sostengatzen zituen ideia eta balio sistema auzitan ipintzea izan zen. Zentzu horretan nabarmentzekoa da, [[Txillardegi]]ren ildotik, hizkuntzaren eta nazioaren artean egin zuten funtsezko lotura. Era berean, ideia eta balio berrien xerka, marxismo kritiko batekin elkarrizketan aritu ziren belaunaldiko asko, azkenean, [[Modernitate]]a bera auzitan ipintzeraino<ref>''56ko Belaunaldia'' hobeto ulertzeko ik. Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 76-94 or. Bestalde, badago Joxe Azurmendiren belaunaldiari ''Arantzazuko belaunaldia'' deitzen dionik, Arantzazuko seminariotik pasatakoak bakarrik kontuan hartuz. Ik. Gartzia, Pruden 2024: ''Euskaldun fededun'', Donostia, Elkar. 169-170 or.</ref>. Belaunaldi horren ezaugarria izan da, azken mendeetan Modernitate propio bat garatzeko aukera izan ez duen herrian, bat-batean, XX.mendearen erdian, besteek ezarritako Modernitatetik ihesi Modernitate propio bat pentsatu behar izatea<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 90-94 or.</ref>. Testuinguru horretan, Azurmendik garatu duen gizaberearen subjektu hori, subjektu moderno ahalguztidunaren aurka, gizaberetxo bat besterik ez da, natura lagunbehar, lagunkoi, hiztun eta morala duena<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 253-256 or.</ref>. Esan bezala, ikuspegi materialista batetik, Azurmendiren gizabereari berez datorkio hiztun eta politiko-komunitario izatea eta horrekin pentsatu nahiko du Azurmendik bere komunitatea.<ref>Gizaberearen kontzeptuaren garrantzia eta beste gaiekiko duen harremana ulertzeko ik. Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 117-135.or.</ref><ref>Azurmendik garatu duen Gizaberearen kontzeptua nola egin duen Modernitatearen subjektu eredua auzitan jarrita ik. Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 135-257 or.</ref> Esan behar da, krisi<ref>''Krisia'' kontzeptuari hurbilketa historikoa eta Euskal Herriko ikuspegitik landua ik. Azurmendi, J.: ''Karlos Santamariaren pentsamendua'', Donostia, Jakin/EHU, 2013. 17. or.</ref> garai batean jaio eta bilakatuko dela bere obra guztia<ref>Idazleak bere obraren laburpena eta gai garrantzitsuenen azalpena nola bildu diten autobiografia intelektual moduko batean ik. Azurmendi, J. 2013:[https://web.archive.org/web/20200923134700/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/riev/58/58260283.pdf Berrogeita hamar urte idazlanean], ''RIEV'', 58 (2): 260-283</ref>. Eta hain justu ez da izango bere obraren funtsa krisi horretatik atera nahi izatea, aitzitik, krisian nola bizi pentsatu nahi du berak. Moderniak utzi digun fundamentu finkorik gabeko gizartean oraindik zutik dirauen ondare metafisiko eta dogmatiko ororekin bukatu nahiak markatuko du bere pentsamendu guztia, krisian dagoen gizarteak ziurtasun dogmatikorako joera izaten baitu. Horregatik bere pentsamenduak zeharkatu duen dogmatismotik ihes egin nahi hori, askatasunera ihes bat besterik ez da izango: Hasieran marxismo ortodoxotik, geroago Moderniako dualismo metafisikotik, hala esentzialismo espainoletik, edo moralaren printzipio absolutuen erabilera instrumentaletik eta abarretik. Askatasun<ref>Markos Zapiainek ere Azurmendi askatasunaren pentsalaritzat hartzen du eta horretarako Azurmendiren obran lanik ezberdinena den ''Azken egunak Gandiagarekin'' liburua aztertzen du. Zapiainek askatasun hori askatasun apal bat bezala nola definitzen duen ik. Zapiain, M. 2020: Bizitzaren zentzuaz, ''Jakin'', 237/38: 147-160</ref> hori esparru desberdinetan borrokatuko du. Krisia ez baita berez zerbait negatiboa, aldaketarako aukera baizik. Krisiak ahalbidera dezakeen askatasunak baditu bere ardurak ordea. {{esaera2|Antzinako mundutik zalantza gabe hainbat gauza bizirik dago gure baitan, mundu modernotik mila gauza heredatu dugu; baina gu ez gara mundu horietako ez bat ez bestekoak, eta geure mundu bat ez daukagu. Gu puskailetakoak gara. Modernitatea bera guk mila fragmentotan apurtuta jarauntsi dugu. Mundu ikuskera global bezala ez digu balio. Horregatik da larria gure problema (nahiz eta ez izan larriki sentitua).<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 293. or.</ref>}} Azken finean, Joxe Azurmendiren pentsamendua joan-etorriko pentsamendua da: aurreko mundu hertsitik aldendu eta ,hori apurtu ondoren, bueltan etorriko dena. Atzean utzitako loturak berriro ekarri gabe mundu puskatu hori nola berregin hausnartzeak osatu du bere pentsamendua. Mundu hori berea eta bere herriarena izan da, bere esperientziatik pentsatua. {{esaera2|Geure esperientzia daukagu, geure agiantzak eta porrotak, gure historiatxoa. Gure zeregina geure esperientziaren eta historiatxoaren gogoeta jorratzen joatea da. Geure mundutxoa egin, geuretzat.<ref>Azurmendi, J. 2013: Berrogeita hamar urte idazlanean, ''RIEV'', 58 (2): 270. or.</ref>}} Azurmendik berregite prozesu hori kulturaren susperralditik ikusten du. ''Espiritua''<ref>''Espiritua'' kontzeptuak kultura esan nahi du. Kontzeptu hori sarri erabili izan da euskal abertzaletasuna maiseatzeko, esentzialismoa eta abarrekin lotuz. Azurmendik kritika horiek baliogabetu egin ditu kontzeptua sakon ikertuz. Bere ondorio nagusia da ''espiritu''-ak ez duela zerikusirik ''arima'' esentzialistarekin. Ikerketa hori , batez ere, ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', ''Volksgeist. Herri gogoa'' eta ''Espainiaren arimaz'' trilogian jasoa dago.</ref> berreskuratu nahi du, adiera alemanean, hau da, kulturaren adierarik zabalenean<ref>Agirre, L. : [http://www.jakin.eus/memoria/solasaldiak/joxe-azurmendi/8 ''Joxe Azurmendirekin solasaldia'', Jakingunea webgunean].</ref>. Ildo horretan Alemaniako kulturak XVIII. mendean izandako susperraldia aztertu du. Sasoi hartan, alemaniarrek frantsesa utzi eta alemana kultur hizkuntza bihurtu zuten.<ref>Iturriotz, A. 2010: Azurmendi edo konkretutasuna, ''Hegats'', 45: 85-162.</ref><ref>Ikus halaber, filosofiaren alorraren baitan Azurmendi, J. 2007: ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', 173. or. "Kant ostean, filosofia alemana indarrean hasi denean, Fichte eta Hegel-engandik Heidegger-ganaino, ez eskolatik, baizik eta hizkuntzatik egin gura da filosofia, filosofiaren garapena berdenboran hizkuntzaren garapena dela -grekoek ere euren hizkuntzarekin egin duten bezalaxe". Edo kulturaren alor orokorrean: "Humboldt-i hizkuntzaren kontzeptua autokreatibitate gisa inspiratzeko, grekoari zion miresmen itsua aipatzen da beti, baina eraginik izan du, berak bere egunetan alemanarekin ikusi duen mirari gisakoa, via nola ordura arte klase gorek erdeinatua izandako hizkuntza ezdeusa, ez literatura, ez teatro, ez zientziarik zuena gizarte dotorean dastagarririk, zarpaila, gaizki landua, gabea Gortean solasteko edo zientzian baliatzeko adinarik, rustikoa, frantsesari behar izaten baitzion lekua utzi biziera sozial elegante samarreko edozertsutan, ordea bat-batean piztu eta eztanda harrigarrizko baten fruituak alor guztietan eman ahal baititu mila ustegabeko eta uste-ezindako moduetan, zer ere egiten ari direnak bere hurbil-hurbilekoak direlarik, lagunak (Goethe, Schiller), bere anaia, bera, baina baita ere Alemania osoa Baltikotik Suitzako hiri alemanetaraino, hizkuntza bera izango balitz bezala itzartu eta bere-bere baitatik udaberririk oparoena sortzen hasia dena geografia guztian. Humboldt-en belaunaldiarentzat hizkuntzaren autokreatibitatea (dagoenean dago hori, beti ez dauka zergatik nabarmena izan) esperientzia bat da". (Ib., 202. or.)</ref>Hainbaten ustez Azurmendiren pentsamendua XX. eta XXI. mendeetako kulturaren, hizkuntzaren eta politikaren erreferentzietan mugitzen da: nazioaren dinamismoa eta kulturaren irekitasunetik abiatzen da eta esentzialismoa berariaz arbuiatzen du. Horrek guztiak, Azurmendiren planteamendua gaur egungo eztabaida berrienetan kokatzen du<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 273.or.</ref>. === Germaniar eta euskal filosofiaren eragina haren pentsamenduan === Joxe Azurmendiren pentsamenduan filosofia germaniarrak eragin handia duela baiezta daiteke. Hizkuntzaren alorrean, nabaria da [[Martin Heidegger|Heideggerren]], [[Ludwig Wittgenstein|Wittgensteinen]], G. Steinerren eta [[Wilhelm von Humboldt|Humboldten]] eragina. Hizkuntzaren ugaritasunaren eta batasunaren problema pentsatzea filosofiari planteatzen zaion arazo bat da. Horrek bete betean Humboldt harrapatuko du. Eta Azurmendik, Humboldten pentsamenduak alor honetan gaurko [[hizkuntzalaritza|linguistikaren]] eta biogenetikaren ekarpenekin uztartzen saiatuko da. Disziplinartekotasunaren ideia azpimarratuz beti. Moderniako [[metafisika]]ren kontrako borrokan, nabaria izan da ere [[Friedrich Nietzsche|Nietzschek]] harengan izan duen eragina. Dena den, bere pentsamendua ez da inolaz Nietzscheren kritikan geratu, haratago joan nahi izan du. Bere pentsamenduan eragin zuzena izan duen beste autore bat, beti ere dogmatismoaren kontrako pentsamenduaren ildoan, Leszek Kolakowski pentsalari poloniarra izan da. Bere obra [[Euskal Herria|Euskal Herrira]] ekartzen ahaleginduko da [[197]]2an idatziko duen ''[[Kolakowski]]'' liburuan. Nabarmentzekoa da, halaber, Hans Albert pentsalari alemaniarrak bere pentsamenduan duen eragina. [[Georg Simmel|Simmel]] eta [[Immanuel Kant|Kanten]] arrastoa ere topatzen ahal dugu askotan bere idatzietan. Era berean aipatzekoa da [[Frankfurteko Eskola]]ren eragina<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-1"/>. Batez ere eskolako lehen belaunaldiko kide diren [[Max Horkheimer|Horkheimer]] edo [[Theodor W. Adorno|Adorno]] eta beren ''Ilustrazioaren dialektika'' (1947), baita [[Herbert Marcuse]] ere. Aurrekoen inguruan ibili zen [[Walter Benjamin]] ere sarri aipatu izan du Azurmendik bere lanetan<ref>Benjaminen pentsamendua batez ere marxismoarekiko erlazioan aztertu izan du Azurmendik. Marxismoaren edo, oro har, XIX. mendean nagusitu zen progresoaren ideiaren kritika gisa interesatzen zaio Benjamin eta honen historiaren filosofia. "Historiaren aingerua" ezagunaren azalpen baterako ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi", in ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin</ref>. Ez da ahaztu behar, Azurmendi, gaizki interpretatua izango den erromantiko alemaniarraren pentsamenduaren berreskurapenean ahaleginduko dela bere bizitza guztian zehar. Intelektual espainol eta frantsesen kontra egingo du, haiek alemaniar [[erromantizismo]]a ezer gutxi ulertu dutela salatuz. [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]], [[Friedrich Schiller|Schiller]], [[Johann Gottfried Herder|Herder]] eta [[Wilhelm von Humboldt|Humboldt]] (besteak beste), faltsuki salatzen zaien [[nazionalismo]] metafisiko horretatik askatzen ahaleginduko da. Horren adibide dugu ''[[Euskal Herria krisian]]''eko hirugarren atalean [[Alain Finkielkraut]] pentsalari frantsesari egiten dion kritika gogorra, bere liburu ''La défaite de la pensée''ren harira etorriko dena. Hala nola, ''[[Jakin]]'' aldizkariko ehunka artikulu, beti ere gogoratzen, nazionalismoa [[Frantzia]]n sortu den “ideologia” dela. Hortxe dugu, hain zuzen, bere tesi nagusietako bat: [[nazio]]a eta nazionalismoaren ideia Frantzian ([[Montesquieu]], [[Voltaire]], [[Jean-Jacques Rousseau|Rousseau]], [[Ernest Renan]] eta abar) sortu dela, gero erromantiko eta ilustratu alemanek beste era batera interpretatuko dutena.<ref>Nazioa/Estatua gaia ardatz hartuta, tradizo frantsesaren zein germaniarraren eta autore ezberdinen aurkezpen baterako ikus "Ohartxo bat tradizio aleman eta frantsesaren arteko desberdingoaz" kapitulua in Joxe Azurmendi: ''Historia, arraza, nazioa''</ref> Horren adibide dugu ''Volksgeist'' liburu erraldoia, bere trilogiaren bigarrena. Tradizio frantziarra eta alemaniarra elkarren aurkakotzat hartzeko joera desmuntatzen saiatuko da beraz. Ikuspegi orokorrago batetik honela birformulatu liteke tesia: ilustrazio frantsesari ez dio erromantizismoarekin identifikatu ohi duten anti-ilustrazio alemanak jarraitu; hau da, ondorengo pentsamendu alemana, ilustrazioari kritika eginez bada ere, ilustrazioaren jarraipena izan da eta ez bere ukoa<ref>Azurmendi, J.: ''Volksgeist. Herri gogoa'', Donostia, Elkar. 129-137 or. Modernitatearen eskema hobeto ulertzeko ik. Azurmendi, J. 2004: "Filosofia modernoa", in Joxe Azurmendi (arg.), ''Filosofiako gida'', Bilbo, UEU. 73-88. Azurmendiren ikasleak izandakoek ere eskema horri heldu diote, ik. Jimenez, J. eta Olariaga, A. 2009: ''Modernitatearen auziaz'', Donostia, Jakin.</ref>. Beste modu batera esanda: erromantizismoa, ekintzak materialki huts egin duenean Iraultzaren proiektua (ilustrazioa) pentsamenduan eta espirituan salbatzeko ahalegina izan da<ref>Azurmendi, J.: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi", in Joxe Azurmendi (arg.), ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin. 153 or. Ideia hori bera ''Oraingo gazte eroak'' liburuan ageri zen jada (61 or., 45. oin-oharra): "Askatasunaren borroka, Ilustratuena XVIII.mendean, XIX.ean ''erromantikoek'' jarraitu dutela, ez burgesia zentzudun eta guztiz ilustratu ''antirromantikoak''".</ref>. Bestalde, euskal pentsamendutik izan duen eragin nabarmenena, batez ere, [[Txillardegi]]rena izan dela esan daiteke. Guztiz aipatzekoa da halaber Mirandek haren pentsamenduan izan duen eragina, baita, besteak beste, [[Orixe]], [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Arizmendiarrieta]], [[Nemesio Etxaniz]], [[Etienne Salaberri|Salaberry]], [[Karlos Santamaria]] eta beste zenbait idazle ere<ref>Azurmendiren pentsamenduan eragina izan zuten euskal autoreen testuinguru intelektualari buruz ikus Azurmendi, J.: ''Oraingo gazte eroak'', (1998, Luma).</ref>. {{esaera2|Txillardegik inkarnatzen du ongien Euskal Herri berria, gerra ondokoa esan ohi den aroa. Haren lagunak, edo ikasleak eta jarraitzaileak izan gara besteok -agian zerbait heterodoxoak batzuetan, epelagoak askotan. Mugarri handia, izan, gerra izan da. Baina harrigarria da nola gero, nazio arazoa, sozialismoa, norbanakoaren patua, erlijioaren eztabaida, katolizismo ofizialarena bezala mendebaleko "progresismoaren" kritika, euskara modernizatu beharra, euskara batua, etb., euskalgintzan, literaturan, gure borroka ideologiko edo mundu ikuskeran, politikan, berrogeita hamar urte luze mila gatazka ilunetan okupatuko gaituzten motiboak, denak batera kolpe batetik eta garbi, koherentzia osoarekin ageri dira harengan, etorkizunaren intuizio berri jenial batean bezala. Hastapen horretan Txillardegi ez da ibili bakarrik: Etxaide, Krutwig, Xarriton, San Martin, Aresti...<ref>Azurmendi, J. 1999: Txillardegiren saioa: hastapenen bila, ''Jakin'', 114: 17-45.</ref>}} === Hizkuntza: askatasunaren espazio bizia === [[Hizkuntza]] eta pentsamenduaren arteko harremana sakon aztertu du Joxe Azurmendik, batez ere ''[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua]]'' liburuan. Gai horren inguruan filosofia klasikoa eta zientzia berrien ekarpenak uztartu nahi izan ditu, beti ere, [[dogmatismo]]ari ihes egin nahirik eta hizkuntzen aniztasuna gogoan edukiz. Azurmendirentzat hizkuntza askatasunaren espazioa da, eta bizirik dago. Ikuspegi hori duela, hizkuntza lotzeko edo xerkatzeko moduak irudituko zaizkio filosofia batzuen, hizkuntzalaritzaren edo hainbat zientzien esanak: hizkuntza [[gramatika]] da, komunikatzeko tresna soila, hizkuntza konkretuek hizkuntza unibertsalean dute jatorria etab. Diziplina arteko lana baino erredukzionismoa ematen da horietan eta, ondorioz, dogmatismoa eta esentzialismoa. Baina hizkuntza ez da gramatika bat bakarrik: unibertso oso bat da bere baitan eta bere historia du, literatura, kantak, eskolak... Hizkuntza bizirik dago eta kreatiboa da, historian garatzen da, gizarte bizitzan, kulturgintzan indartzen eta ahultzen da. Beste modu batean esanda: herria hizkuntza da, edota, esentzialismoak baztertuz, herriaren espresioak hizkuntzan ematen dira. Berea hizkuntzen aberastasuna bermatzeko aldarria da, horrela mundua bera ere aberatsagoa izango delakoan. Horren aurrean, Azurmendiren ustez, goian aipatutako ikuspegi erredukzionistek arazo bat dakarte oinarrian: "Askatasuna versus ordena, berriz ere?"<ref>Azurmendi, J.: ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', Bilbo, UEU, 2007. 404. or.</ref> Hizkuntza, pentsamendua, mundu-ikuskera, herria edo nazioa gisako kontzeptuak darabilzkigunean, horiek pentsatzeko modua erakusten du Azurmendik: {{esaera2|Ezaguna da, orobat, kontzeptuak [[metafora]]tik ernetzen direla, esan zuela jada [[Johann Gottfried Herder|Herder]]-ek (eta geroago [[Friedrich Nietzsche|Nietzschek]], eta lehenago [[Voltaire]]k...). Gerta liteke, beraz, zientzian kontzeptua jada desbaliatua egonik ere, metaforak baliagarri eta eder izaten jarraitzea, zientziak erreminta bezala beretzat hartu izan baino lehenago bezalaxe, gero ere. Esaterako, herriaren izpiritua hizkuntza dela; euskara dela Euskal Herriaren arima, euskal herri gogoa. Zergatik ez? Metafora bikaina da. Kontua da, hori esaten dugunean, zer esaten dugun jakitea -[[metafisika]]rik gabe: <metá phorá> ("phérein") ez da <metá physiká>.<ref>Azurmendi, J.: ''Volksgeist. Herri gogoa'', Donostia, Elkar, 2007. 9. or.</ref><ref>''Euskal Herriaren arima euskara da'' esapidea, edo antzekoak, metafora gisa pentsatuak izan direnean ere metafisikotzat salatuak izan dira sarri. Salaketa horrek funtsik ez duela argituko du Azurmendik, oinarrian ezkutatzen duen ikuspegi metafisikoa agertarazteaz batera: "Kritikari horiek ezin ikusi izan bide dute, hizkuntza herri baten arima izateari, inork ez diola zentzu metafisikorik ematen, beraiek ezik [...] Hizkuntza herriaren arima delakoaren kritikari zorrotzon -horietako asko txit <<materialistak>> baitira- argudiabide logikoa da: aurrena arima indibidual/substantzial erreal bat suposatzen dute (isilpean) -txit cartesiar katolikoa-, eta gero ukatu egiten diote hori kolektibitateari." Ik. Azurmendi, J. 1999: Txillardegiren saioa: hastapenen bila, ''Jakin'', 114: 17-45, 7. oharra</ref>}} === Marxismo ortodoxoari kritika eta zientzia berrien ekarpenak === [[Euskal Herria]]n [[marxismo]]a pentsamendu nagusi zenean ([[60ko hamarkada|60ko]] eta [[70eko hamarkada|70eko hamarkadetan]]), Joxe Azurmendik haren ortodoxiaren kontra egin zuen. Pentsamendu totalitario, dogmatiko eta hertsien kontra, hauek ezkerrekoak zein eskuinekoak izan, idatziko ditu bere lehenengo obra guztiak. ''[[Kolakowski]]'' ([[1972]]) liburuan, salatu zuen marxismoa zientzia baino fede bihurtua dagoela, denaren esplikazio bakartzat hartua izan baita. [[Zientzia]]ren ekarpenak ere itsuki hartzera baino, kontuan hartzera dei egiten du, baina bere ekarpenek ez zuten oihartzun handirik izan, eta gogor kritikatu zuten. Batzuen iritziz, gaizki ulertua edo ez irakurria izan zelako gertatu zen hori. ''[[Gizona Abere hutsa da|Gizona abere hutsa da]]'' ([[1975]]) liburuan, honelaxe dio: {{esaera2|Gizona abere bat da... baina ez du hori aitortu nahi.[...] Mitoak beti besterik sines arazi nahi izan dio gizonari. Besteak beste, iraultzaren mitoak ere bai. Eta erlijioak, filosofiak eta ideologiak eta, sarri, zientziak ere, gizonak bere buruari besterik frogatzeko ahaleginak ziren. Berez, gizona, abererik ez dela sinetsi nahi lukeen abere bat da.<ref>Azurmendi, J.: ''Gizona abere hutsa da'', Oñati, EFA, 1975. 13-14. or.</ref>}} {{esaera2|Onar dezagun gizona abere bat dela, abere hutsa. Historia guztia abere honen historia dela, bestelako promesarik gabe. Jakina: lehen arrazoimenaren, edo eta, historiaren helburu absoluturen baten esklabu bazen, ez dezagun gizona orain, natura absolutuaren esklabua bihur. Gizonaren naturak konstituzio irekia du.<ref>Azurmendi, J.: ''Gizona abere hutsa da'', Oñati, EFA, 1975. 143. or.</ref>}} Hemen ere antzeman dezakegu [[askatasun]]ari ematen dion garrantzia, [[natura]]n bertan askatasuna txertatuz. Ikuspegi zientifiko batetik lotura suposatuko lukeela eman badezake, bere tesiak kontrakoa adierazten du. Gizakiak, natura baino, naturak dauzkala, hau da, konstituzio irekia, azpimarratuko digu. Honek, moderniatik heldu zaigun natura/kultura eskema dualistarekin -natura bakarra eta kultura anitzak- apurtu nahi du. Dualismo hori [[Argien Garaia|Ilustrazio]]ko metafisikaren arrastoa da, [[gizartea]] naturaren superazio bezala irudikatzen duena, [[Thomas Hobbes|Hobbes]], [[Locke]] edo [[Rousseau]]ren ikuspegiak ontzat emanez<ref>Olariaga, A. 2019: ''Erlatibismoaren egiak'', Bilbo, UEU. 173. or.</ref>. Ideia horrek metafisika batera garamatza, eta horrekin apurtu nahi du Azurmendik. {{esaera2|Natura eta kultura, natura eta historia, materia eta izpiritua, sintesi batean lotzeko premia nabarmena da gure egunotan ere. Lehenagoko sintesiek ez dute balio; eta harekin segitzeak ere ez du balio. Zientzien gaurko mailari dagokion sintesi bat behar dugu. Nolako sintesia lortuko den, geroak esango du. Nolanahi ere, azterketa interdiziplinarioz bilatu beharko da soluzioa. Lehenengo, ordea, problema bat badagoela jakin behar da.<ref>Azurmendi, J.: ''Gizona abere hutsa da'', Oñati, EFA, 1975. 163. or.</ref> }} Askoren aburuz gaur gaurkoa da oraindik kritika hau baina, gurean, Azurmendik jada [[70eko hamarkada]]n egin zuen. Azurmendik ez du aldebakarreko [[biologia]]ren gailentasun edo biologismorik ametitzen, ezta [[soziologia]]ren gailentasun edo soziologismorik ere, bien arteko ataka horretatik ihes egin nahi du. Biologizisten aurrean naturaren ulerkera irekia garatzen du eta, soziologisten kontra, gizakia bernaturalizatzeko deia egiten du. Garaiko testuingurua, batez ere, soziologista zenez bereziki tematu izan da teoria sozialetan naturaren azterketa txertatzeko beharra azpimarratzen<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 435-439 or.</ref>. Disziplinartekotasunaren ideian sakonduz, zientzia guztiak bata bestea ukatuz baino, horietako bakoitzean ematen diren ekarpen guztiak aintzat hartu eta uztartu behar direla esango du. Hain zuzen, hori izango da bere garaiko marxismo ortodoxoari egingo dion kritika. [[Psikoanalisi]]ari, [[soziologia]]ri, [[etnologia]]ri, eta abarri kritika berdina egingo die. Dogmatismoari aurre egiteko modu gisa Azurmendik testuinguru historikoa kontuan hartu ohi du. [[Karl Marx|Marxi]] dagokionez onartuko du bere berritasuna itzela izan dela ordurarteko materialista frantsesak, ekonomista ingelesak edo [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] aurrekariak gogoratzen baditugu. Aldi berean, ordea, XIX. mendean bertan baina Marx ondoren etorriko diren [[Charles Darwin|Darwin]], antropologia, soziologia etab. ez ahaztea eskatuko du jakite multzoa izugarri handitu eta, batez ere, ikuspegia egokitzeko eta mentalitatea aldarazteko ahalmena ematen dutelako<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 41. or.</ref>. Era berean, ortodoxiaren aurka berriz ere, [[Marxismo]]a tentuz aztertuko du eta, adibidez, teoriaren baitako ikuspegi ekonomikoaz zera dio: {{esaera2|Marxismoa mugimenduaren (bilakaeraren) filosofia da; marxismoa ez da izatearen filosofia bat [...] Egiterik ez dagoena da, hortaz, printzipioz guztiz legitimoa eta, praktikan ere, hainbat eta hainbat eremutan balio biziki naro eta zabalekoa dena ikuspuntu gisa (<<azken instantzia>> material edo ekonomikoaren hautu metodikoa), tesi metafisiko (antzu) bat bihurtu [...] <<Azken instantzia>> modu absolutu <<teologiko>> honetan ulertzen denean -interpretazio batzuetan noizpait egin izan den legez-, dialektika desagertu egiten da pentsamendu honetatik eta marxismoaren zentzua guztiz dogmatizatzen da. Hain zuzen, Marxek askatu egin nahi zuen pentsamendua, berriro lotzen da horrela.<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 35-36. or.</ref> }} Euskal Herriari begira [[Nazio-estatu]] edo nazio-arazoari dagokionez ere, Azurmendik, marxismo ortodoxoa kritikatuko du arazo ez guztiz berdinei soluzio berdinak eman nahi izateagatik. Bere esanetan kontuan hartu behar baita garaiko Alemania estatu txiki askok osatzen zutela, denak hizkuntza, kultura, tradizio historiko berekoak eta Marxek bizi izan zuen nazio-arazoa propio [[burgesia]]rena soilik izan zela: askatasun berrien aitortza publikoa ([[Konstituzio]] liberalak) eta [[Merkatu (ekonomia)|merkatuaren]] batasuna<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 16-18. or.</ref>: {{esaera2|Marxek bere kondizio sozialengatik (eta pertsonalengatik ere agian) nazio-arazoari ez diola behar besteko jaramonik egin, egia da apika. Berak bere "deskubrimendu" handiaren borroka egin du. Egiterik ez dagoena da, guk, beste batek bere esperientziatik meditatu duena, geure esperientzia meditatu gabe, kopiatu eta dogmatizatzea. Geure esperientzia meditatzea geuri dagokigu: beste guztiek laguntza eman diezagukete gehienez ere.<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 2. oin-oharra 45. or.</ref>}} === Historiaren filosofia === [[Historia]]ren balioa ukatu gabe historiara egin diren hainbat hurbilketekin kritiko ageri zaigu Azurmendi. Askatasuna mugatzen duelakoan historiaren ikuspegi ideala ezbaian ipini du, ikuspegi horrek aurresuposatu behar duen metafisika agerian utziz. [[Marxismo]] ortodoxoa, [[kristautasun]]a, [[liberalismo]]a, [[Argien Garaia|Ilustrazioa]]... historiaren ideia berean funtsatu dira: hoberanzko aurrerapena eta iragan loriatsu bat, paradisu bat iraganean eta etorkizunean, gizarte perfektu bat azken finean. Historiaren ikuspegi horrek askatasunaren aurkako zama suposatzen dio gizakiari, ''historiaren jainko bat''. {{esaera2|Historialari garaikide enpiriazaleak besterik uste badute ere, apenas dago ikerlandarik metafisikaren interferentzia gehiagorekin historiaren baino. Mugatzeak -ikerketa gertakari jakin batera mugatzen denean- mugaz gaindikora igortzen gaitu: gertakari ikertua ez da osotasun handiago baten zati bat baino (eta isilpean historia unibertsal bat suposatuz mintzo gara horretaz); agenteak ez, gizadiaren zati bat baino (eta horietaz antropologia bat suposatuz bakarrik mintzo ahal gara).<ref>Azurmendi,J.: ''Volksgeist. Herri gogoa'', Donostia, Elkar, 2007. 143. or.</ref> }} Modu horretan historiara jo ohi da etorkizuneko proiektuak justifikatzera. Historiak "Egia" ezkutatuko balu bezala, eta bertan arakatuz gero, etorkizunak oinarri sendo bat izango balu bezala. Azurmendiren aldarria da iraganari baino etorkizunari begiratzea. {{esaera2|Historia kaos ilun bat da. Jendeak argumentu zaku bihurtu nahi izaten dizu, baina handik berdin ikasten da bata eta bere kontrarioa [...] Edo hobe, bakoitzak nahi duena ikasten dizu handik [...] Non eta nola pizten da historia? [[Amaiurko gaztelua|Amaiur]] [[Lauaxeta]]ren poesian dago bizirik liburu guztiz zientifikoren bateko orrietan baino gehiago; Ingalaterrako historia Shakespeareren drametan bizi da, Ingalaterrako erakundeetan, festa nazionaletan, hots, memoria bizian [...] Errigoroski historiaren filosofiarik ez da posible. Are gutxiago zientziarik. Gehienez ere poesia, aparatu zientifiko gehiago edo gutxiagorekin. Historiak, erreala izateko, edo erakundea (Estatua, esaterako) edo mitoa behar du, eta jeneralean biak.<ref>Joxe Azurmendi (arg.): ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin, 2011. 167-68. or.</ref> }} Historiaren interpretazio absolutuak baztertu nahi ditu, bilakaera lineal monista eta beharrezkotasun historikoa. Horrela, historiaren ulerkera objetibista horrek dakarren emaitza zabaldu bat ekidin nahi du: azalpen historiko batetik lege eta ondorio politiko-moralak eratortzea<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 193, 201.or.</ref>. Historiari dagokion balioa aitortzeko razionalitate ezberdinak, izan zientzia edo izan mitoa, eta beren arteko erlazioak kontuan hartu behar direla iradokitzen du Azurmendik.<ref>Euskal Herrian, azken hamarkadetan, Nafarroaren historiari buruz berpiztu den interesaren inguruan honela mintzo da: "Azkenaldian gure jende asko ari da begiak Nafarroa zaharrerantz itzultzen. Iraganari begira etorkizuna ikusi nahiz. Izan ahal zen eta izan ez zen euskal historia birreskuratu guran, esango liguke W. Benjaminek. Belaunaldi berrien buru eta bihotzetan, egin ez genuen eta egin beharra daukagun Ernazimentu, ez erromatarra hain zuzen ere, ezpada geure-geurearen gogoa nabaritzen da. Nafarroa hura mito bat da, esango dizute. Eta? Utopia da, erantzungo diegu. Mitoak ez dira beti txarrak. Izarrak dira gau ilunean. Eta utopiaren eta maite dugun mitoaren balio positiboaz eta bien arteko zerikusiaz gogoetatzea eta gure nabigazioko iparrorratza izateko biak doitzen asmatzea izango dugu egitekoa. Hori da historia, eta historiaren balioa" ik. Azurmendi, J.: "Nafarroatik Nafarroara. Epilogo gisa" in Pruden Gartzia, ''Nafarroako auziaz'', Donostia, Elkar, 2015. 125. Or.</ref> {{esaera2|Ez da antirrazionala, ez irrazionala, historia nobelatzea, mitifikatzea. Unibertsoa nola beztitzen dugun, hala janzten gaitu berak; mundua eginez egiten dugu geure burua.<ref>Azurmendi, J. 2015: "Sarrionandia: nazioaren kontzeptua behelaino artean", ''Jakin'', 207: 49. or.</ref>}} === Estatu modernoa, dogmatismoa eta metafisika === Aitzinean esan denez, dogmatismoaren kontrako borrokak markatzen du Azurmendiren pentsamendu guztia. Hainbaten ustez, [[Euskal Herria]] zapaltzen zuen/duen [[Espainia]]ko eta [[Frantzia]]ko kultura dogmatiko–kristau absolutuaren kontrako borroka izan da Azurmendirena, bai pertsonalki eta bai herri mailan. Horren adierazle dira hainbat eta hainbat liburu, hala nola: ''[[Euskal Herria krisian]]'', ''[[Espainolak eta euskaldunak]]'', ''[[Demokratak eta biolentoak]]'', ''[[Oraingo gazte eroak]]'', ''[[Espainiaren arimaz]]'', ''[[Barkamena, kondena, tortura]]'', ''[[Historia, arraza, nazioa]]'' edota ''[[Europa bezain zaharra]]''. Denek kritikako puntu batean elkar egiten dute: Espainiar zein frantziar kultura [[metafisika|metafisikoa]] da, kristau–dogmatikoa bere oinarrian.<ref>Estatuek, laikoak izanagatik, jatorri eliztarra (Jainko bat/Errege bat/Lege bat/Hizkuntza bat) dutela defendatuko du Azurmendik. Ikusi, adibidez, "Batasunaren kontzeptu mito-patologiko bat" kapitulua ''Espainolak eta euskaldunak'' liburuan (121-142 or.). Ideia bera laburrago ''Oraingo gazte eroak'' liburuan (63. or.): "Kultura erromatarrean eta kristaukumean Autoritatea beti Jainkoak ezarria da, erregimen laiko jainkogabeenetan ere. Mesprezatzen dugun Sabinen Lagi Zarrean bezalaxe Iraultzak jaso zuen Errepublika laikoan eta frankismoak erditu zuen Demokrazia tolerantean. Boterea sakratua da. Harrizko bere tenplo santuak eta urtean zehar bere liturgia solemneak dauzka." ''Europa bezain zaharra'' liburuan ikerketa-ildo hori ohikoa duen Modernitatetik harago Erdi Aro eta Pizkunderaino eramango du.</ref> Kultura horrekin eraiki diren [[Estatu-nazio]]ek Elizaren tankera hartu dutela esango du Azurmendik.<ref>"Liberalen inbentua da Estatu-Nazioaren kontzeptua. Paradoxalki liberal ilustratuok, buru ez oso filosofikoak eta ikasle kaskarrak Rousseau-renak, Antzinako Erregimeneko gorputz politikoa erregearen buruan bakarrik uztarturikoa birpentsatzean, eredutzat Gorputz Mistiko eliztarra hartu dute, Estatu-Nazioa Eliza Nazional bat bihurraraziz". Azurmendi, Joxe (2006): ''Espainiaren arimaz'', Donostia, Elkar. 9.or</ref><ref>"Ea zer den hiri nahiz herrixka guztiak oratoria eta kapera laiko nazionalez betetzea, eta historia guztia zentzu nazionalki debotoan irakastea, eta politika nazionalaren egiteko nagusitzat hartzea mito nazionalen gurtza eskolan, arkitektura urbanoan eta bizitza publikoan edonon, eta ikustea jaiegun eta sinbolo nazional kolektiboen ospaketa zeremoniatsuak identitate nazionalaren agerpen eta sustapen gisa". Azurmendi, Joxe (2014): ''Historia, arraza, nazioa'', Donostia, Elkar. 479. or.</ref> Horren adibide, maiz aipatu izan duen gaitzespen moral–politikoa da: «Euren buruan Estatuaren kontzientzia salbatzea dute, arazo kulturala da. Gaitzespen morala eskatzen dute, eragin politikoa duena. Beraz, bi maila nahasten ditugu, Estatua, kontzientzia...» <ref>Azurmendiren hitzaldiari buruz [https://web.archive.org/web/20131101163439/http://paperekoa.berria.info/plaza/2009-11-18/038/007/estatua_eliza_ustela.htm kronika], ''Berria'', 2009ko azaroaren 18a</ref>. Hau da, [[estatu]]a kontzientziaren esparrura sartu da. [[Karl Marx|Marxek]] bere garaian kritikatu duen Estatu totalitario dogmatiko hori gure artean berriz dela salatzera dator Azurmendi. {{esaera2|Bitartean Estatua zer ari den bihurtzen, zertarako errepikatu kontu zaharra. Garai bateko analisi kritiko mingotsak ( [[Herbert Marcuse|Marcuse]]: "One-Dimensional Man" ), utopia negatibo beltzak ( [[Aldous Huxley|Huxley]], [[George Orwell|Orwell]] ), garrasi protestak ( [[1968ko maiatza|"68ko maiatza"]] ), ahazturik, ia gizarte zibilaren erresistentzia zipitzik ere gabe, goxo-goxo, gure buruon gainean amarauna ehuntzen ari da boterea bake-bakean horizonte guztietaraino. Alkobetako kuttundegietaraino.<ref>Azurmendi, J.: ''Demokratak eta biolentoak'', Donsotia, Elkar, 1997. 101. or.</ref>}} {{esaera2|Ez dut biolentzia kondenatu egiten. Hautu ez biolentoa da neurea, halere, berdin zait zergatik, eta biolentziarik ez dut praktikatzen. Zein Estatuk eta San Pedrok exijitu behar dit, eta demokrata baldin bada are gutxiago, neure hautu hori beste guztientzat ere zilegizko bakarra kontsideratzea? (...) Estatuek eta politikoek ez daukate zergatik ezer gehiago eskatu, eta gutxien-gutxiena daukate zergatik nire kontzientziaren barruan ezertarako sartu.<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria Krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 101. or.</ref>}} {{esaera2|Estatuak hiritarraren ibilera publikoa arautzea eta kontrolatzea berezkoa du. Baina, azken finean, Estatuak ez ditu hiritarrak nahi, mendekoak baizik. Eta hiritarrak mendeko soil bihurtzen ahalegintzen da. Mendekoa osoki mendean, haren kontzientzia mendean edukiz edukitzen da, hots, Estatua bera hiritarren kontzientzia bilakaraziz [...] Badago bortxakeria bat kontzientziak txikitzea beste helbururik ez duena, berea baino bestelakorik ezin baitu ametitu: menderatu ezin duen kontzientzia zehatu egiten du. Enekin batera ulu egiten ez baduzu, ene etsaia zara, zu gizartetik ezabatu beharra dago. Bortxakeria hori lehenago Elizarena izan ohi zen, orain Estatuarena eta heran lagunena izaten da.<ref>Azurmendi, J.: ''Barkamena, kondena, tortura'', Donostia, Elkar, 2012. 100 eta 105 or.</ref>}} Hortxe ere askatasunaren aldarria burutzen du filosofoak, kontzientziaraino sartzen den Estatu bat behin eta berriz salatuz. Estatu modernoa edo [[Estatu-nazio]]aren lejitimazioaren inguruan Espainiak historiatik kanpo dagoen espainiar identitate bat inposatu izana egozten dio kultura espainolari. Identitatea historiaz kanpoko metafisika batean fundamentatu izana, hain zuzen. Horixe, ''[[Espainolak eta euskaldunak]]'' liburuan salatuko du argien. Hala nola, ''[[Espainiaren arimaz]]'' trilogiako hirugarren liburuan. Hor salatzen duen eredu metafisiko edo esentzialista hori Espainiak Frantziari kopiatu diola azpimarratuko du Azurmendik eta [[Ernest Renan|Renanek]] abiatu zuen nazionalismoaren eredu ustez zibikoa kritikatuko du.<ref>Frantziar nazionalismoaren kritika sakona ''Historia, arraza, nazioa'' liburuan bildu du Azurmendik, testuinguru historiko ezberdinak aztertuz eta Renanen irakurketa sistematikoa eginez.</ref> Aldi berean, nazionalismo etnikoaren eta nazionalismo zibikoaren arteko ezberdinketa edota oposizioa bertan behera utzi behar dela argudiatuko du. Bere ustetan dikotomia horrek Estatu-nazio jakin batzuen izaera ezkutatzeko edo zuritzeko balio du: {{esaera2|Nazio objektiboaren [etnikoaren] esentzialismoa baino, ez da arrisku txikiagoa nazio subjektibo nahizkoaren [zibikoaren] nazionalismoa (esentzialismoa ere barnebildu ohi duena gainera). Arazoan, arriskuak inon ez dira falta.<ref>Azurmendi, Joxe: ''Historia, arraza, nazioa'', 352.or.</ref>}} Globalizazioaren garai hauetan, Estatuaren izaera zalantzan ipintzen duten teorien aurrean, Azurmendik ohartarazten du Estatua gutxitu ez baizik eta eraberritu egin dela. Euskal Herriari dagokionez, gainera, Estatua erakunde eraginkor gisa zalantzan ipintzeak Estatua lortzeko helburua baztertzeko xedea luke: {{esaera2|XIX. mendeko Estatua ere ez baita deus gutxitu; eraberritu egin da. Eta XIX. mendeko pariak XXI. mendeko pariak dira. Estatua gainditutzat emateak hemen gure artean ez du konplitzen beste xederik, hura ikusezinago eta atakaezinago bihurtzea baizik, batetik, inofentsibo aitortuz, eta, bestetik euren Estatua -burujabetza- gura luketen herrientzat helburu debekatua deklaratzea.<ref>Azurmendi, J.: "Aitzinsolasa", in Imanol Galfarsoro, ''Subordinazioaren kontra'', Iruñea, Pamiela, 2008.</ref>}} Aldi berean Azurmendik estatuaren eta gizartearen filosofia bat ere garatu du. Azurmendik estatu ahul bat defendatuko du gizarte indartsu baten baldintza gisa: Estatuak ahalik eta gutxien egin behar du, gizarteak ahalik eta gehien egin dezan lagunduz horrela.<ref>Lorea Agirreren elkarrizketa Azurmendiri, ''Hegats'', 45: 196.</ref> Marxismo dogmatikoari lotutako estatu ereduaren aurka, gure artean hobeto ulertu nahi izan ez den eredu liberala<ref>Azurmendiren proposamenak liberalismo indibidualistaren eta kolektibismo homogeneizatzailearen arteko dualismoari nola uko egin nahi dion ik. Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 228-233 or.</ref> iradokitzen du Azurmendik. Betiere, estatu liberalak darabilen boterearen kritika ahaztu gabe eta horren aurka herri-ekimenak indartzea proposatuz<ref>Azurmendi, Haritz (2024): “Sarbide bat Joxe Azurmendiren pentsamendura Bigarren Hezkuntzari begira” in ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. 58. or.</ref>: {{esaera2|Eta honek balio du nire estatuaren, Euskal Herri independente baten kontzeptuarentzat ere. Sozialistek Europa guztian estatu indartsu bat nahi dute, estatuak babestu behar duelako gizartea, eta justizia zaindu eta hori guztia. Nik uste dut hori sozialismo zentro-europarraren errua dela, eta guk egin behar duguna da sozialismo eredu bat garatu, posible baldin bada behintzat, non gizartea den indartuko dena, gizarte kooperatibo bat bilatuko duena, eta ez estatu indartsu bat [...] Estatuak ahalik eta aparatu txikiena eduki behar du, eta ahalik eta laguntza handiena eman behar die gizarteak berak sortzen dituen erakundeei.<ref>''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean.</ref>}} Estatua eta gizartearen arteko harremana kulturaren ikuspegitik ere landu izan du Azurmendik bere obran zehar. Kulturaren arloan ere estatu ahul bat iradokitzen du, gizarteak berak kultura sor dezan utziz edota lagunduz. Jarrera hori testuinguru zabalagoan ulertzen da: Nazio bakarra inposatuz Estatu-Nazioak ordezkatzen duen nazionalismoaren eta kultura ezberdinak babesten dituen nazionalismoaren arteko bereizketa. Ikuspegi hori argien ''[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua]]'' liburuan atzematen da, baita ere ''[[Volksgeist. Herri gogoa]]'' liburuan [[Johann Gottfried Herder|Herder-en]] pentsamenduari eskainitako atalean.<ref>Heder-en inguruan eraiki diren hainbat topiko ezbaian ipintzen dira ''Volksgeist. Herri gogoa'' liburuan. Azurmendik Herder-i leporatu ohi zaion nazionalismoaren ezaugarriak argituko ditu. Zegamakoaren arabera Herder-en historiaren filosofian kultura ezberdinek garrantzi berdina dute eta ez dute zerikusirik estatu gisako erakundetze politikoarekin (83-128 or.). Aniztasunarekiko errespetu hori germaniar pentsamenduak ordezkatzen duen Modernitatearen bigarren paradigman kokatzen da, Descartesek abiarazten duen lehen paradigma gaindituz.</ref> === Gizartearen gogoeta === Berriz ere, [[gizarte]]aren eta antolamendu politikoari buruz bere obran zehar dogmatismoa akabatzen saiatuko da. Bertsio ofizialak [[Argien Garaia|Ilustrazio]] frantsesak [[sekularizazio]]a ekarri duela esan du. Azurmendik, [[Karl Marx|Marxen]] eta [[Friedrich Nietzsche|Nietzscheren]] ildotik, [[Jainko]]aren lekua orain [[Estatu]]ak hartu duela salatuko du. Berriz ere Marxek [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegeli]] kritikatu dion estatu razionala nagusitu da, eta beraz, Azurmendiren ustez, horrek krisi batean gaudela erakusten du. Antolamendu politikoa arautzeko, gehiengoaren arrazoia erabiltzen da orain dogma bezala. Horixe salatzera etorriko da, ''[[Demokratak eta biolentoak]]'' liburuan batez ere. Joxe Azurmendik krisi batean gaudenaren tesia sostengatzen du. Egitura politikoen, [[etika]]ren eta gizartearen krisian gaude. Berak zera proposatzen du, krisitik ateratzea baino, irtenbidea krisian bertan bizitzen ikastea izan beharko dela. Horrelaxe dio: {{esaera2|Hona nire tesia laburki, batere originala ez dena bestalde: hezkuntzaren eginkizuna, kulturarena bezala, balio ezberdinekin bizitzeko razionalitate eredu sozial berriak garatzea izango da gaurgero: 1) balioen beren gogoeta berri bat hain zuzen, 2) gizartearen eta libertatearen gogoeta berri baten baitan ordea, 3) elkarbizitza berri bat balioen “politeismoan” bideratzeko praktikan.<ref>Azurmendi, J.: ''Demokratak eta biolentoak'', Donostia, Elkar, 1997. 23. or.</ref>}} Antolamendu politikoari dagokionean, oso kritikoa da [[demokrazia]]ren aurpegia hartu duen "[[faxismo]] espainol estali berriarekin". Testuinguru horretan intelektualak deitzen diren horien eta boterearen arteko harremanaz kezka agertu izan du, diskurtso sasi-ilustratua lagun eta itxuraz demokrazia goretsiz aurkakoa bultzatu dutelakoan. [[Platon]] eta [[Martin Heidegger|Heidegger]] gogoratzeak hausnarketarako bidea zabaltzen du: {{esaera2|Eta guri kezka gelditzen zaigu: zein zubi estrainok darama filosofoa Atenasko demokraziaren kritika guztiz arrazoizkotik errepublika ideal totalitariora, eta demokrazia modernoaren kritika guztiz arrazoizkotik nazional-sozialismora?<ref>Joxe Azurmendi (arg.): ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin, 2011. 130. or.</ref>}} Antolamendu sozial justuena pentsatzeko saiakera batzuek ([[marxismo]]a, [[liberalismo]]a...) sistema hertsietan bildu eta gizarte perfektu bat posible dela amestu dute. Azurmendik ohartaraziko die gizakia animalia dela ahaztu dutela. Horixe da Azurmendiren ideia sinple baina sakonenetariko bat. Gizakia borrokalaria da, pasioei men egiten diena, eta era berean haien kontra doana ere, hau da, bere naturaren kontra doan animalia bakarra da. Agresibitatearen problema aztertu du beraz, eta ondoren, modernitateak gizakiaz zuen irudi inozoa jaso izana kritikatuko du. Batzuentzat gizakia txarra da naturaz, besteentzat ona. Azurmendik ez du ez bata ez bestea onartuko, gizakia agresiboa da baina baita soziala ere. Gizabereak, elkarrekin bizitzeko, gizartearen nolabaiteko errepresioa beharrezkoa du eta hor bere naturaren aurka jotzen du. Hori da gizakiaren paradoxa. Estatuak, beraz, bere buruari zilegitasun osoa aitortu nahiko dio, biolentziaren monopolioa harentzako soilik gordez. Baina, Azurmendik dioenez, demokrazia ez da ezartzen goitik behera hauteskunde batzuekin eta abarrekin; baizik eta oinarrietatik, jendearen beharrak eta zirkunstantziak kontuan hartuz. Hau da, ez dira herritarrak gehiengo baten aurrean makurtu behar direnak; aitzitik, Estatua da barne hartzen dituen gizarteen, nazioen, taldeen nahira moldatu eta egokitu behar dena. Gizartearen gogoetaren baitan norbanakoaren eta komunitatearen arteko harremanaren inguruan eraiki diren diskurtsoei ere erreparatu die Azurmendik. Historian komunitateak indibiduoa makurtu izan duenez, arriskutsua deritzo horregatik, besterik gabe, komunitatearen aurkako jarrera akritikoa gailentzea ustez norbanakoaren mesedetan delakoan. {{esaera2|Politiko-ekonomikoki egia da neoliberalismo basati batera goazela uholdean. Baina ez da politika honen karakteristikoena banakoaren begirune handia: globalizazioaren diskurtsoa –biba mestizajea!– ezaxola bada komunitateez eta herri-kulturez, horiek birrinduta banakoa abarogabeago uzteko da, errazago irensteko [...] kixotismo pixka bat anakronikoa gertatzen da, beste zerbait ez esateko, gizabanakoaren defentsa komunitatearen aurkako banderatzat jaso eta egunotan inor zaldun-ibiltaritzea, Erregimen Zaharreko ilustratu galduen fantasma ausart, enteratu gabe nonbait XVIII. mendeaz gero [...] gizabanakoa babesten baino lotzenago zuten tradizio, ideia, moral, erlijio kolektiboak kritikatzen eta suntsitzen egin den historia guztiaz.<ref>Azurmendi, J. 2007: ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', Bilbo, UEU. 107. or.</ref>}} Bere idatziek, nolabait, [[sozialismo]] [[humanismo|humanista]] bat iradokitzen dute<ref>Iturriotz, A. 2010: Zergatik Azurmendi?, ''Hegats'', 45: 13.or.</ref>. Bere hitzetan eragina [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Arizmendiarrietarengandik]] eta [[sozialismo utopiko]]engandik datorkio<ref>Agirre, L.: ''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean</ref>. === Etika === Azurmendiren gogoeta etikoek arrazoiketa publikoan moraltasunaz hitz egiteko oinarrien bilaketa dute abiapuntu, horrela, Modernitatean etikari bilatzen zitzaizkion oinarri absolutuak ukatzeko.<ref>Azurmendi, Haritz (2024): “Sarbide bat Joxe Azurmendiren pentsamendura Bigarren Hezkuntzari begira” in ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. 59. or.</ref> [[Friedrich Nietzsche|Nietzscherekin]], mendebaldeko etika dogmetatik askatu zela uste bazen ere, Azurmendi oraindik etikaren oinarrian dauden arrasto kristau–dogmatikoekin apurtzen saiatuko da. Etikari buruz, bere obra guztian zehar barreiaturik idatziko du. Gaiari buruz espresuki, [[1998]]an ematen duen hitzaldi bat da iturri bakarra. Hitzaldi hori ''[[Euskal Herria krisian]]'' liburuko lehen atalean bildua geratu zen beranduago. Balio absolutuen<ref>Balio absolutuak eta horiek nola erabili diren aspaldi abisatu zigun Azurmendik eta ez du gaurkotasunik galdu, alderantziz baizik: "Etxekoak ditugu balio absolutuen Termopiletan azkeneko heroiak mendebaldean, heroitxo ikaratuak: krisi sozial eta politikoari soluzioa moralinaz eman ahal balitzaio bezala". Azurmendi, J.: ''Teknikaren meditazioa'', Donostia, Kutxa Fundazioa, 1998. 197. or.</ref> inguruko gogoeta paradoxa batekin aurkeztuko du Azurmendik: {{esaera2|Gure tragedia da, bizi dugun kulturan, zurrutotsik ez egitea guretzat absolutua dela, eta ez hiltzea edo ez torturatzea ez dela absolutua.<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 70. or.</ref>}} Horixe dugu problema: errealitatean inon idatzi gabeko mila absoluturekin funtzionatzen dugula eta, alderantziz, teorian absolutuki printzipio-mailara altxatu diren horiek ez direla inon betetzen. Hori gutxi balitz, kontzientzia bortxatzeko eta arerio politikoa gaitzesteko moralaren edo printzipio absolutu horien erabilera maltzurra salatuko du. {{esaera2|Hori da gure miseria: politika moralera ihesi, morala politikaren morroi, zuzenbidea moralaren guardia zibil. Bakoitza autonomo eta hirurak elkarren osagarri izan behar zuketenak, bata bestearen kaltetan kakanahastuta.<ref>Elkarrizketa, ''hAUSnART'', 2 zkia.'', 170. or.</ref>}} Printzipio moral absolutuak predikatzea arazoak konpontzeko baino horiek akritikoki ezabatzeko saiakera litzateke kasurik onenean: sentimendu morala, konbentzimenduaren etika, ondorioen etika edo erabakimen demokratikoa bezalako ikuspegiek oinarrian ezkutatu ohi duten irizpide absolutuen kritika burutuko du ''[[Demokratak eta biolentoak]]'' eta ''[[Euskal Herria krisian]]'' lanetan; edo manipulazio politikorako tresna, kasurik txarrenean: erru kolektiboa bezalako asmakizunak eta horren helburua azaleratuko ditu ''[[Barkamena, kondena, tortura]]'' liburuan. Joxe Azurmendik behin eta berriro ohartaraziko du, errealitatea ukatu ordez, testuinguru historiko eta kulturala kontuan hartzeko beharraz: daukagun historia eta gizartea daukagu, ez gustatuko litzaigukeena. Egia eternalik eta moral absoluturik gabeko gizarte horretan morala, bai indibiduala zein kolektiboa, etengabeko eginkizuna da<ref>Azurmendi, J. 2013: Berrogeita hamar urte idazlanean, ''RIEV'', 58 (2): 281.or.</ref>. Azken hamarkadetan Euskal Herrian eman den gatazka moralean ekarpen baliotsua egin izana aitortzen diote batzuek Azurmendiri<ref>Olariaga, A. 2020: Nola pentsatu etika orain eta hemen?, ''Jakin'', 237/38: 85-96</ref>, baita ere boteretik ezarri nahi izan den markoari alternatiba eraikitzeko kategoria epistemologiko, antropologiko eta etikoak pentsatu izana<ref>Soto, I. 2020: Don't Think of 'Foro de Ermua', ''Jakin'', 237/38: 111-119. Artikulu honetan Iñaki Sotok 90ko hamarkadan EHUko Filosofia Fakultatean zegoen giroa honela azaltzen du: "Gure fakultatean, Foro de Ermuaren ernamuina loratzen hasi zen garaia zen. Balioen Filosofia Sailean etikaz eztabaidatzea garai batean Moskun teologiaz hitz egitearen pareko zen". Garai hartako testuingurua eta Filosofia Fakultatearen bilakaera hobeto ulertzeko ik. Haritz Azurmendik bere Doktorego tesian jasotako elkarrizketak in Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 55-109.or.</ref>. === Erlatibismo erlatibo bat === Joxe Azurmendik krisi etiko, sozial eta politiko sakon eta konplexuan dagoen eta handik alde eginez dogmatismora ihes egiten duen [[kultura]] honetan jarrera tinko bat hartuko du: erlatibismo erlatiboarena. Erlatibismoa, erronka filosofiko soiltzat hartzeaz haratago, bere pentsamenduaren zutabe bilakatuko du eta positiboki formulatzeko ahalegina egingo du<ref>Olariaga, A. 2019: ''Erlatibismoaren egiak'', Bilbo, UEU. 20. or.</ref>. Hau azaldu aurretik –edo hobe, hau ulertu dezagun-, galdera garrantzitsuena hauxe da: nola egiten gaitu erlatibismo erlatiboak loturetatik (dogmatismotik) askeago? Erlatibismoa, klixetzat hartzen da egun, eta desitxuratu. Azurmendik zera gogorarazten digu: “tonto desinteresatuek eta listo interesatuek bakarrik hartzen dute[la] erlatibismo hori denak berdin balio izatea bezala. Burutsuak, zuhurtasunezko bere lanaren abiapuntu modura ulertuko dizu.”<ref>Azurmendi, J.: ''Gizaberearen bakeak eta gerrak'', Donostia, Elkar, 1991. 78 or.</ref> Hau da, “hortik hasi beharra dago, eta horretan ez dago milimetro bat amore ematerik. Balio denak erlatiboak dira, arrazoiak ere denak erlatiboak dira. Ez dago balio absoluturik. Ongi eta gaizki absoluturik.”<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 35 or.</ref> Baina kontuz, “askotan gure hizkuntzak engainatzen gaitu: erlatibotasunak ez du balio eskasa edo inportantzia gutxi esan nahi; esan nahi du, guk ezagutzen dugun oro, kondizio batzuekin eta harreman edo erlazio sistema batean ezagutzen dugula.”<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 39 or.</ref> Beraz –aitzineko galderara bueltatzeko– nola egiten gaitu erlatibismoak askeago? Edo –hobeto– zein loturetatik askatzen gaitu? Azurmendik arras argi azaltzen du, [[Grezia klasikoa|Grezian]] [[Sofistak|sofistek]] bultzatu zuten “dena iritzia da” doktrina (gogoratu [[Protagoras]]en lehen erlatibismo hura, adibidez) [[iraultza]] bat izan zela orduko boterearen kontra. Sofistek azpimarratuko dute boterearen fundamentuak erlatibizatuz, hauek ez direla eternalak eta testuinguru historiko –gizarte, kultura, denbora, espazio geografiko, klima, pertsona… konkretu– batean gauzatzen direla –eta beraz aldakorrak direla– (gogoratu, orain, [[espainiako 1978ko konstituzioa|egungo Espainiako Konstituzioko]] “la unidad indivisible”-ren eternaltasuna). Galdetu genezake, ordea: zergatik ez erabili pluralismo hitza hain satanizatua dagoen erlatibismoaren ordez? Azurmendik argi du: pluralismoaren erabilpena oraindik geratzen diren arrasto dogmatikoak ezkutatzeko tranpa besterik ez da. Horregatik, boterearen kontra –probokazio gisa ere nahi bada–, erlatibismoa oso tresna eraginkorra deritzo. Botereak bere buruari ematen dion zilegitasun ahistorikoaren kontrako tresna bakarrik ez, batez ere, edozein ideia dogmatikoren kontrako ezinbesteko txertoa dugu erlatibismoa. {{esaera2|Erlatibismoa aldarrikatzeak probokatu egiten du.(...) Neu ere ez nago erlatibismoaren apostolutzan bereziki tematua. Bakarrik, ni kultura dogmatiko batetik nator, ez daukat esan beharrik, eta beharbada zerbait alergikoa naiz musika batzuentzat. Egia eta arrazoi eta zuzentasun absolutuak orduan katolikoak ziren. Frankistak. Orain balioen oraingo galera eta miseria moralaren errudun erlatibismo posmodernoa omen dela entzun behar izaten dut. Eta diskurtsoa pixka bat demokratiko eta Ilustratu gisan jantzita bai, baina balio absolutuen nostalgia dagoela, nabaritzen da, ziurtasun absolutuena, egia ezbaigabekoena, eta kultura dogmatiko huraxe dela bere etsaitzat erlatibismoa daukana. Horregatik nik erlatibismo beti kondenatu hori espreski errebindikatu egiten dut. Erlatibismoaren absoluturik gabe.<ref>Elkarrizketa Azurmendiri: "Oso untzi hauskorreko argonautak gara euskaltzaleok", ''Hegats, 45 zkia.'', 209 or.</ref>}} Hau da, mendebaldeko krisiak fundamentu gabeko gizarte batera eraman bagaitu, eta irizpide absoluturik ez badago ongi edo gaizki zer dagoen bereizteko, edo antolamendu politiko egokiena zein den erabakitzeko, zer egin behar da? Azurmendiren erantzuna: krisian bizitzen ikasi. Nola? Printzipioz, balio eta biziera forma desberdinak aldez aurretik ukatu gabe balioen [[politeismo]]an bizitzen ikasiz. Horra, erlatibismo erlatiboak bakarrik eraman gaitzake, Azurmendiren aburuz. === Bizitzaren zentzua eta razionalitate ezberdinak === ''[[Azken egunak Gandiagarekin]]'' bere libururik pertsonalenean aztertu ditu Azurmendik bizitzaren zentzua, Jainkoa, arima edo erlijioa bezalako gaiak. Gizakia animalia<ref>''Azken egunak Gandiagarekin'' Azurmendiren obran liburu berezia izanik, gizaberearen gaiari beste ikuspegi batetik heltzen dio. Gizabere hori abere jolastia eta ameslaria ere bada eta behar materialak ez diren gurariei erantzuten dieten ipuinak eta kontakizunak sortzen ditu. Ik. Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 340. or. 2011ko "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi" testuan ere, behar fisiologikoetatik haratago, gizaberearen alferrikako egitatei begiratzen die Azurmendik, [[Paul Valéry]]ren "Dantzaren filosofia" aitzakitzat hartuta. Ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz holobi" in 'Filosofia eta poesia', Donostia, Jakin. 166. or. Kontuan hartu behar da gogoeta hauek razionalitate ezberdinen arteko (Zientzia, filosofia, poesia…) harremanen baitan ematen direla.</ref> dela ohartarazten digu berriro ere, askatasuna duen animalia. Askatasun hori dela eta, gizakia bere existentzia asmatzen igaro beharko du bizitza osoa. Izan ere, askatasun horrek esan nahi du gizakia gehiago dela ez dena (proiektua, asmoak...), dena baino: {{esaera2|Gizakia, ez denak egiten du: edo jada ez, edo oraindik ez. Orainetik eta Naturatik urratua, zauri bat da, inoiz ez da guztiz bera (bere buruaren bila beti, bere izaera bidean), urradura horren kontzientzia da, kontzientzia urratua, <<dohakabea>>, kokaera zentzubakoan (kokaera jakinik gabe hain zuzen) munduarekiko bezala bere buruarekiko. Ez da inongoa, inondik ez dator, ez doa inora; hots, nondik eta nora doan, berak galdera dauka, eta erantzuna inon ez dago inguruan ipinita. Berak asmatu behar du bere nongotasuna bezala norakotasuna.<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 150. or.</ref>}} Bizitzari zentzua, beraz, gizakiak ematen dio. Mitoa ez da besterik bizitzari zentzua ematen dion kontakizuna baino. Mitoarekin batera, ordea, gizakiak zientzia bezalako beste razionalitate motak ere garatu ditu. Egoera horretan Joxe Azurmendik prozesu bat deskribatuko du non bizitzaren zentzuaren auziak desitxuratze bat pairatu duen razionalitate zientifikoa gailendu denean<ref>Arrieta, A.: ''Arimak eta balioak'', Donostia, Jakin, 2013. 100. or.</ref>: {{esaera2|Naturatik Jainko eta espirituak uxatuak dira,<<superstizioak>>; orobat sentsuen mundu <<engainagarria>> irrealtzat baztertua (usainak, koloreak, gustuak), pertsonala den oro, emozioak, aurreiritziak eta nolanahiko zentzuak (mitoak), ordura arte eguneroko esperientzia erabakigarriki osatzen zuen guztia. Arrazoimen hutsari Natura hutsa: zientzia berriak Naturaren propietate matematikoak soilik hartu ditu errealtzat, razionaltzat (Galilei, Descartes, Newton). Zentzuaren lekuan legeak.<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 157. or.</ref>}} Zegamarrak askatasun intelektuala eta jarrera kritikoa aldarrikatzen ditu beste behin gai horiek lantzeko ere. Bere ustean gure modernitateak mitoarekin kritikoa izan behar du baina baita autokritikoa ere mitoaren kritika moderno klasikoarekiko ere, ezaskia eta aldebakarrekoa izan delako. Birpentsatu beharra dago, adibidez, mitoaren iturburua ezjakintasuna omen delako esplikazio ilustratu zaharra<ref>Azurmendi, J. 2013: Berrogeita hamar urte idazlanean, ''RIEV'', 58 (2): 273.or.</ref>. Gizakiak, oraindik ere, hizkuntza mitologikoa beharrezkoa du bizitzari zentzua emateko<ref>Zapiain, M. 2010: "Hilezkortasunaren puskailak", ''Hegats'', 45: 68.or.</ref>. Izan ere, Azurmendiren aburuz, problema gurea da, ez mitoarena, mitoarentzat ez daukagulako alternatibarik: zentzuaren galdera inolako hizkuntzarik gabe utzi dugu. === Euskal Herriko autoreen pentsamenduaren berreskurapena === Azurmendik eginahalik handiena euskaldunen pentsamendu propio bat sortzen jarri du eta horretarako oinarrizko zenbait euskal pentsalari ere landu ditu.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-4">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 107.or.</ref> [[Jon Mirande]], [[Karlos Santamaria]], [[Orixe]], [[Miguel Unamuno|Unamuno]]<ref>Azurmendi, J.: "Unamunoren atarian" in Alaitz Aizpuru, ''Euskal Herriko pentsamenduaren gida'', Bilbo, UEU, 2012</ref><ref>Unamunori buruz Azurmendiren testuen bilduma: [https://web.archive.org/web/20141213065539/http://www.jakin.eus/gogoeta/dossierrak/unamuno-1864-201-euskararen-eta-abertzaletasunaren-kontrako-antidotoa/53 ''Jakin''-eko dossierra]</ref>, [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Arizmendiarrieta]], [[Bitoriano Gandiaga|Gandiaga]], [[Sabin Arana]], [[Nemesio Etxaniz]], [[Etienne Salaberri|Salaberry]] eta abar gehiagoren berreskurapena eta berrinterpretazioa egin du urteetan zehar, pentsalari bakoitza erantsi zaien topikoetatik askatuz. Azurmendik behin eta berriro salatuko du Euskal Herriko autoreak kritikatu izan dituztenean euren testuinguru historikoa ahaztuta egin izan dutela. Modu horretan, [[Jon Mirande]] adibidez, arrazistatzat gogor salatu izan denean, Azurmendik oroituko digu espainolek hainbeste goresten duten [[Jose Ortega y Gasset|Ortega y Gasset]], beste askoren artean, ez zela gutxiago izan; nahiz eta, kasu horretan, inor asaldatu ez.<ref>Espainiaren arima edo esentziaren bila jardun duten intelektualei buruz ik. Azurmendi, J.: ''Espainiaren arimaz'', Donostia, Elkar, 2006</ref> {{esaera2|Euskadik ez du hainbeste pentsatzaile interesgarri, bat nolanahi ahazteko. Baina Mirandegatik beti, literato haundi bat zela bakarrik, esaten dugu, baezpadare, eta bet-betan lekutzen gara beste zerbaitetara. Pentsatzaile gisa ere inkomodo bait da marxismoaren etsai, pagano sorginzale, pederastiaren abokatu eta "faxista" deabrua! Oraindik ere lotsatu egiten ote gaitu, ba? Bildurtu, agian.<ref>Azurmendi, J.: ''Mirande eta kristautasuna'', Donostia, GAK, 1978. 14. or.</ref>}} === Pentsamendua poesian === Joxe Azurmendi saiakera alorrean ezagunagoa badugu ere bere poesia kontutan hartzeko modukoa da<ref>Estankona, I. 2010: "Artean gazte eta berde: Azurmendiren ''Hitz berdeak'' eta ''Manifestu atzeratua''", ''Hegats'', 45: 71-83</ref><ref>Aizpuru, A. 2013: "Suak erreko ez balu (I)", ''hAUSnART'', 3: 102-121</ref><ref>Zulaika, J. 2020: Arbola beltzaren poema: Azurmendi, euskal mende hautsiaren lekuko, ''Jakin'', 237/38: 15-28</ref>. [[Hitz berdeak]] (1971) da bere gaztaroan ondutako poesia liburua. Poesia horietan jada ondoren saiakera liburuetan sakon landuko dituen gaiak ageri dira. Pentsa arazten duen poesia da beraz Azurmendirena, baita sasoi hartako giroaren eta garaiari zegokion poesia berriaren adierazgarria ere. Tradizioarekiko hausturan, bai estetikoki eta bai mamiari dagokionez ere, [[Federiko Krutwig|Krutwig]], [[Jon Mirande|Mirande]] eta [[Gabriel Aresti|Aresti]] aipatu ohi dira aurrekaritzat. Modu ezberdinez gizakiaren eta munduaren ikuskera berriari atea haiek zabaldu zioten. Ildo horretan kokatzen da Azurmendiren poesia. 1960ko hamarkadan euskal poesia gaurkotzeko esfortzua egin zutenen idatzietan gizarte-arazoak, kezka existentzialak, erlijiosoak, euskalduntasunari lotutakoak, askatasun aldarriak... ageri dira. Fede zaharra, tradizioa eta ziurtasun guztiak galdu ziren sasoian poesia zen esan ezin zitekeena esaten hasteko modua. <div class="references-small" style="-moz-column-count:2; column-count:2;"> {{esaera2| :Gizona mixerablea da :gizon izaten hasteko :eskubideen deklarazio bat behar badu. :Gizona ben benetan mixerablea da, :Jainkoaren errebelazinoak :egia izateko Eliza bat behar badu :zaintzaile. :Zer haiz ba! Ez zekiagu :begiz begi batak bestea :begiratzen-eta. :Naturalezaren hiltzen doan :kreatura, :gizona. :Hi ---esaten diat. :Ze ni ez nauk konzeptu bat, :ez nauk gizon. :Ez zidakean definizio batek :esistentzia eman. :Neu bakarrik nauk, :sahets guztietatik ebakirik.}} Prometeo mixerablea (heroiko ez zana) (1968)<ref>Azurmendi,J.: ''Hitz berdeak'', Oñati, EFA, 1971</ref> {{esaera2| :Baina libre izatea :gauza ikaragarri zaila da :Marx bat :edo 1789 bat izan ez duen :herri zorigaiztokoarentzat. :Zerekin pagatu behar du? : --- :Baina libre izan nahi dugu, :zer kulpa daukat nik. :Eta txeke zuri faltsu baten antzean :Gernikako arbola bat asmatu diguten arren :libre nahia bekatu balitz bezala, :aitzakiaren bat beharko bagenu bezala, :guk, guztiz xinple, libre izan nahi dugu. :Nahi dugu, besterik ez. :Hauxe baita gure engainu azkenekoa: :libre izan nahia justifikatu behar dugula :pentsarazi digute :lehen kanpotik eta barrutik orain}} Manifestu atzeratua (1968)<ref>Azurmendi,J.: ''XX. Mendeko poesia kaierak'', Zarautz, Susa, 2000</ref> </div> == Idaztankera == Joxe Azurmendiren idaztankera darabilen euskararekin erabat lotuta dago. Bere obra euskara lantzeko ariketa gisa azaldu izan dute. Lantze horren abiapuntua hizkuntza batuaren defentsa eta erabileraren hautuan dago, ondoren noranahiko euskara sortuz. Esan daiteke Azurmendik komunitatea janzteko landu duela euskara.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-4"/>Azurmendiren ustean, haren euskara bilaketa baten emaitza da, umetan galdutakoa geroago berreskuratzetik datorrena<ref>''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean</ref>. [[Fito Rodriguez]]ek<ref>Rodriguez, F., 2010: Joxerenak atzera begira (J. Azurmendiren saiakeragintzaz), ''Hegats'', 45: 27-41</ref> dio idaztankera horretan xalotasuna eta dotorezia biltzen direla, mintzaira jori eta literarioa erabiliz, askotan gertukoa eta arrunta, beste askotan aldrebesa bezain zaila. Euskara hori irakurle ikasiei zuzendutakotzat jotzen duenik ere bada<ref>Altzibar, X., 2011: "XX. mendeko euskal literatura: saiakera", in Mari Jose Olaziregi (arg.), ''Euskal literaturaren historia'', Donostia, EIZEI.</ref>. Kontrara, badago, [[Elena Martinez Rubio]] bezala, Joxe Azurmendiri filosofoak ez diren irakurle eta jarraitzaile askorengana iristeko gaitasuna aitortzen dionik<ref>Martinez Rubio, E. 2020: Hizkera filosofikoa hizkuntza gutxiagotu baten testuinguruan, ''Jakin'', 237/38: 221-232</ref>. Azurmendik berak bere editore [[Xabier Mendiguren Elizegi|Xabier Mendiguren]]i inoiz eskertu izan dio bere euskara zibilizatzeko ahalegina ere.<ref>Azurmendi, Joxe (2007): ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', Bilbo, UEU. 10. or.</ref> Dena den, euskara literario horrekin eta erreferentzia klasiko, germaniko zein euskaldunekin, argudioak eta anekdotak txirikordatuz osatu ditu Azurmendik bere lanak. Sarri tonu ironiko<ref>Azurmendik ironia, batez ere, euskaldunen edo abertzaletasunaren aurka topikoak darabiltzatenak nabarmen uzteko erabiltzen du. Haritz Azurmendik aipatuko du egonkortutako estatuen nazionalismo banal edo ikusezinaren salaketa dela ironia hori, gehienetan Frantzia edo Espainiaren kasua hizpide hartuta. Ik. Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 34.or.</ref> eta zirikatzailearekin, baina beti iradokitzaile izateko asmoarekin<ref>Bi adibide: "<<Ene herri frantses maitearen erdian>> hobiratua egon gura omen zuen [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]], ez dago herri maite oinezko honen erdian. Hura, Frantziak nolanahiko arma eta jeneral eta hiltzaile nazional hilezkorrenentzat aparte daukan parabisuan dago, jade eta urre inperialezko kupulak koroaturiko [[Hôtel des Invalides|Les Invalides]] panteoi handiosoan. Ez diot inori bisita gomendatzen (bidaiatuz nazionalismotik sendatzen omen delakoa gezurtatzeko ez bada)", edo "[[Antonio Machado|Machadorentzat]] herri espainola bere barnemuinean sakonki espirituala, esentzialki kristaua da. (<<Euskaldun fededun>>a deigarriki bitxi aurkitzen omen dutenek -hori euskaldunen maniatzat daukatenek batez ere- [[Miguel Unamuno|Unamuno]] edo Machado bezalakoen Jainko Ibero, Jainko hispano eta Kristo espainolak erruz aurkitzea ez lukete zaila edukiko, bilatu nahiko balute, heterodoxo espainolen artean ere, <<espainol fededun >> ortodoxoak albora utzita)". Ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi" in ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin. 162 eta 171.or.</ref>. Haritz Azurmendi ikertzaileak ironia hori fenomeno bitxi baten baitan agertzen dela azaltzen du: Joxe Azurmendiren belaunaldiak jada egina du euskaraz, euskalduntasun moderno baten mesedetan, hainbat topikoren azterketa kritikoa; bitartean, hainbat erdal intelektual dira, metropoliari begira eta euskaldunekiko burlaizez, topiko horietan katigatuta geratu direnak<ref>Azurmendi, Haritz (2023): “Zertarako itzuli orain modernitate aurrera” in Joxe Azurmendi: ''Europa bezain zaharra'', Andoain, Jakin. 9. or.</ref>. Mikel Urdangarin Irastorza ikertzaileak Joxe Azurmendiren idaztankera bere pentsamenduaren adierazle gisa azaldu du. Azurmendik behin betiko sistema oso eta abstraktuetan sinesten ez duenez bere lanak ez dira hasieratik amaierara logikoki argudiatzen den tesi baten osaketa. Bere lanak xeheki irakurritako autore ezberdinen lanen nota eta iruzkin bildumak dira, elkarrizketa kritikoan garatuak<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 30-33 or.</ref>. Fito Rodríguezen esanetan, Joxe Azurmendiren lanak euskal prosaren egoera duintzen lagundu du. == Harrera == Azken urteotan Azurmendiren lana ezagutarazteko aurrera urrats esanguratsuak egin dira<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 50-52 or.</ref>. Aurreko hamarraldian, adibidez, [[Jakin]]-ek bere obra osoa digitalizatu zuen; hainbat artikulu idatzi ziren, asko bere ikasle izandakoek onduak<ref>Ana Moralesek ''Xerezaderen artxiboa'' literatur podkastean Joxe Azurmendiri egin zion sarreran Azurmendiren ikasle izandakoen estimazioa nabarmentzen du</ref>; ikastaro bat ere antolatu zuten [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]-n eta [[Hegats (aldizkaria)|Hegats]] literatura aldizkariak monografiko bat kaleratu zuen. Aurrerago ikerketa lerro sistematikoagoak abiatu dira. Hasteko, Azurmendi erreferentzia gisa hartzen duten hiru doktore tesi osatu dira dagoeneko [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]-n. 2019an ''Joxe Azurmendi Katedra'' sortu zen eta hainbat master amaierako lan bideratu dira. ''Euskal pentsamenduaren ur-jauzia'' kongresua ere antolatu zen. Era berean, curriculumean txertatu eta Bigarren Hezkuntzan lantzeko proposamen didaktikoak ere egin dira. Azurmendiren pentsamendua [[feminismoa]]rekin elkarrizketan ipintzeko saioak egin dituzte [[Alaitz Aizpuru]], [[Lorea Agirre]] edo [[Idurre Eskisabel]] bezalako autoreek. Ildo horretan, Mikel Urdangarin Irastorza ikertzaileak Azurmendik bere obran garatu duen subjektu eredua eta [[Simone de Beauvoir]], [[Silvia Federici]], [[Monique Wittig]], [[Maria Mies]], [[Judith Butler]], [[Vandana Shiva]] edo [[Jule Goikoetxea]] bezalako autore feministek landu dutena erkatu ditu Azurmendiren pentsamendua etorkizunera begira berrikusi, osatu eta sakontzeko<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU.</ref>. == Sariak eta eskertza == {{sakontzeko|Zerrenda:Joxe Azurmendiren sariak eta eskertza}} == Lanak == {{sakontzeko|Zerrenda:Joxe Azurmendiren lanak}} Euskal komunitate zientifikoaren [[Inguma (datu-basea)|Inguma]] datu-basean, berak idatzitako 180 lan inguru azaltzen dira<ref>[http://www.inguma.eus/egiledatuakgakoa.php?egile_gakoa=1102&hizkuntza=eu Joxe Azurmendiren produkzioa] Inguma datu-basearen arabera</ref>. == Erreferentziak == * Artikulu honen edukiaren zati bat ''Lapiko Kritikoa'' webguneko [https://web.archive.org/web/20121030173039/http://basque.criticalstew.org/?p=1438 «Joxe Azurmendi: biografia eta pentsamendua»] artikulutik hartua da (egileak: Andoni Olariaga, Jesus Mari Intxauspe eta Jon Jimenez; argitaratze data: 2010-04-24). Egileetako batek, Jesus Mari Intxauspek, hiru egileen izenean, artikulu hori [https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/ CC-By-SA 3.0 lizentziaren] pean jarri zuen 2014ko apirilaren 30ean. {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == * [[Alaitz Aizpuru|Aizpuru, Alaitz]] (koord.) (2012): ''Euskal Herriko pentsamenduaren gida'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-435-9}} * Aizpuru, Alaitz (2013): Suak erreko ez balu (I), ''[[hAUSnART]]'', 3:102-121. * Altzibar, Xabier (2011): "XX. mendeko euskal literatura: saiakera" in Mari Jose Olaziregi, ''Euskal literaturaren historia'', Donostia, EIZEI. {{ISBN|978-84-615-0546-3}}. Ingelesezko edizioa: Olaziregi, M. J. 2012: ''Basque Literary History'', Reno, Center for Basque Studies/University of Nevada {{ISBN|978-1-935709-19-0}} (pbk.) * [[Agustin Arrieta Urtizberea|Arrieta, Agustin]] (2013): "Eranskina: Joxe Azurmendiren ''Azken egunak Gandiagarekin''" in ''Arimak eta balioak'', Donostia, Jakin. {{ISBN|978-84-95234-48-3}} * [[Ibai Atutxa|Atutxa, Ibai]] (2022): ''Barbaroak eta zibilizatuak'', Tafalla, Txalaparta. {{ISBN|978-84-19319-17-3}} * [[Haritz Azurmendi Arrue|Azurmendi, Haritz]] (2019): ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. * [[Haritz Azurmendi Arrue|Azurmendi, Haritz]] eta [[Alba Garmendia Castaños|Garmendia, Alba]] (2019): Basque ‘68 in Light of Cultural Nationalism and Critical Utopia, ''Studies in Arts and Humanities'', 5 (1): 77-97. * [[Haritz Azurmendi Arrue|Azurmendi, Haritz]] (2024): “Sarbide bat Joxe Azurmendiren pentsamendura Bigarren Hezkuntzari begira” in Haritz Azurmendi, [[Alba Garmendia Castaños|Alba Garmendia]] eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} * [[Karlos del Olmo|del Olmo, Karlos]] (2013): "Joxe Azurmendi: Espainolak eta euskaldunak (1992)" in ''Egungo euskal saiakeraren historia'', Bilbo: EHU. {{ISBN|978-84-9860-829-8}} * Eizagirre, Xabier; Zabaleta, Iñaki (2021): ''Pentsamendu bat gure munduari. Joxe Azurmendi Kongresua'', Andoain, Jakin. {{ISBN|978-84-949759-2-9}} * [[Andoni Olariaga|Olariaga, Andoni]] (2017): ''Erlatibismoa eta egia-ostea'', Doktoretza-tesia, EHU. * [[Andoni Olariaga|Olariaga, Andoni]] (2019): ''Erlatibismoaren egiak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-691-9}} * ''Hegats. Literatur aldizkaria''. 45 zk. (2010) ISSN 1130-2445. (Joxe Azurmendiri buruzko monografikoa) * ''Jakin''. 237/38 zk. (2020) ISSN O211/495X. (''Joxe Azurmendi. Euskal pentsamenduaren ur-jauzia'' kongresuari buruzko ale monografikoa) * [[Pako Sudupe|Sudupe, Pako]] (2011): ''50eko Hamarkadako Euskal Literatura II'', Donostia, Utriusque Vasconiae {{ISBN|978-84-938329-5-7}} * Urdangarin, Mikel (2024): ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. == Ikus, gainera == * ''[[Jakin]]'' * [[Modernitate]] * [[Filosofia kontinental]] == Kanpo estekak == {{wikiesanak}} * [https://www.jakin.eus/digitalizazioa/azurmendi Joxe Azurmendiren obra osoa] Jakin.eus digitalizazio-gunean. * [http://www.jakingunea.com/memoria/solasaldiak/joxe-azurmendi/8 ''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean] * [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00019.htm Joxe Azurmendi literaturaren zubitegian] * [http://xerezade.org/irakurketa/filosofia-eta-poesia-hilobiz-hilobi ''Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi'' (2011, Jakin)] Xerezaderen Artxiboa literatur podkastean entzungai. * ''Hitz berdeak'' poema-liburuko [http://uberan.org/?aingura-hegodunak/category/bideoak/item/joxe-azurmendi-eta-imanol-ubeda ''Prometeo mixerablea''] poema Imanol Ubedak musikatua. * [http://www.armiarma.eus/emailuak/hitz-berdeak/ ''Hitz berdeak'' (1971, EFA)] * [https://archive.today/20121210082644/http://www.susa-literatura.com/cgi-bin/liburuak.pl?lib=best01 ''Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan'' (1989, Susa)] * [https://web.archive.org/web/20170418083434/http://www.susa-literatura.com/cgi-bin/liburuak.pl?lib=kaie05 ''XX. mendeko poesia kaierak - Joxe Azurmendi'' (2000, Susa)] * [http://www.ehu.es/santamaria/pdf/J1.pdf ''Karlos Santamariaren pentsamendua''. (2013, Jakin/EHU)] * [https://web.archive.org/web/20121030173039/http://basque.criticalstew.org/?p=1438 Joxe Azurmendi ''Lapiko Kritikoa'' webgunean] * [https://web.archive.org/web/20131102000317/http://www.hartza.com/Elkar34.html Elkarrik egindako elkarrizketa.] * {{de}} [https://susa-literatura.eus/cgi-bin/liburuak.pl?lib=alem04 ''Verspätetes Manifest''] * {{de}} [https://www.jakin.eus/show/f956018d3c6daa8c52958af1f42de21d9986261f Ein Denkmal der Achtung und Liebe. Humboldt über die baskische Landschaft], ''RIEV'', 48-1: 125-142, Eusko Ikaskuntza, 2003 ISSN 0212-7016 * {{en}} [https://web.archive.org/web/20160303184957/http://basque.criticalstew.org/wp-content/uploads/The-democrats-and-the-violent.pdf ''The democrats and the violent''] {{bizialdia|1941eko||Azurmendi, Joxe}} [[Kategoria:Joxe Azurmendi]] [[Kategoria:Euskal Herriko Aro Garaikidea]] [[Kategoria:Euskaltzain ohorezkoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:XX. mendeko filosofoak]] [[Kategoria:XXI. mendeko filosofoak]] [[Kategoria:Filosofia garaikidea]] [[Kategoria:Filosofoak hizkuntzaren arabera]] [[Kategoria:Filosofo politikoak]] [[Kategoria:Kulturaren filosofoak]] [[Kategoria:Filosofo moralak]] [[Kategoria:Etikoak]] [[Kategoria:Zientziaren filosofoak]] [[Kategoria:Teknologiaren filosofoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko literatura kritikariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko poetak]] [[Kategoria:Euskarazko poetak]] [[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]] [[Kategoria:Idazle katolikoak]] [[Kategoria:Saiakeragileak]] [[Kategoria:Gipuzkoako Urrezko Domina]] [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:Euskal nazionalismoaren ikertzaileak]] [[Kategoria:Filosofo sozialak]] a9vwysesvkvvne2oherekq6p62ch8kl 0 23264 10002997 9416907 2024-12-18T09:19:10Z 37.171.213.187 Patri Urkizu gaurko egunean zendu da 10002997 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Patricio "Patri" Urkizu Sarasua''' ([[Lezo]], [[Gipuzkoa]], [[1946]]ko [[irailaren 2]]a - Donostia, 2024ko Abenduak 18) euskal idazlea da. Filologia Erromanikoan lizentziaduna da [[Salamanca]]n eta Euskal Filologian doktore [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n. 1987an "''[[Pierre Urte|Pierre d´Urteren]] hiztegia: Londres 1715''" izenburuko tesiarekin [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] [[Koldo Mitxelena|Koldo Mitxelenaren]] zuzendaritzapean.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/w10aTesDocWar/tesisDoctoralJSP/w10aConsultarTesisDoctoralLookUpDispath.do?clave=accionVer113|izenburua=Pierre d´Urteren hiztegia: Londres 1715|sartze-data=2019-12-16|egunkaria=Tesiker, Euskarazko doktorego-tesiak|aldizkaria=|abizena=Urkizu Sarasua|izena=Patri|egile-lotura=Patri Urkizu|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[Fitxategi:Patri Urkizu Ahotsak.webm|thumb|265x265px|Patri Urkizu<ref>{{erreferentzia|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-097-012/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> haren ibilbide akademikoaz ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]] proiekturako)]] [[Euskal Idazleen Elkartea]]ren presidente izendatu zuten [[1989]]an, eta kargu hartan egon zen [[1997]] arte. Horrez gain, [[Eusko Ikaskuntza]]ko Hizkuntza eta Literatura saileko zuzendaria izan zen. Gaur egun [[euskaltzain urgazle]]a da. Errenteria eta Donostiako Institutuetan lehenik eta gero EUTG-n, Bordeaux III Michel de Montaigne-n, eta Madriden UNEDeko Unibertsitateetan irakasle izan da euskararen eta euskal literaturaren munduratzeaz arduratuz. Bartzelona, Madrid, Valentzia, Mérida, Pontevedra, Cuenca, Salamanca, Baiona, Donostia, Bilbao, Gasteiz, Iruñea, Lille, Lancaster, Montpellier eta beste zenbait hiritako Literatur Jardunaldietan parte hartu izan du. Bere semea [[Urtzi Urkizu]] kazetari eta idazlea da. [[Idoia Gereñu]] eta [[Arantzazu Fernandez]] izan dira Urkizuren ikasleak eta, gaur egun doktore direnak Urkizuren ikerketaren bidetik aritzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Aizpea|abizena=Goenaga Mendiola|urtea=2023-04-11|izenburua=Patri Urkizuri omenaldia|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2084/014/002/2023-04-11/patri-urkizuri-omenaldia.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-04-11}}</ref> == Lanak == 1973an hasi zen argitaratzen Iparraldeko teatro zaharra: xaribariak. Bi urte geroago, 1975ean, ''Euskal Teatroaren Historia'' [[Gabriel Aresti|Gabriel Arestiri]], eta, hamar urte geroago, ''Euskal Antzertia'' [[Piarres Lartzabal|Piarres Larzabal]] eta [[Antonio Labaien|Antonio Labaieni]], Ipar eta Hego Euskal Herriko bi zutabe nagusiak landu zituen. Denborarekin lortu zuen biltzea ''Zuberoako Irri-teatroa'' eta plazaratu ere [[Baigorri|Baigorriko]] [[Izpegi (argitaletxea)|Izpegi]] argitaletxean.<ref name=":0" /> Geroago etorri ziren [[Pastoral|pastoralak]] eta hor daude bilduak [[Urrutiko Hezkuntzarako Unibertsitate Nazionala|UNEDeko]] ''Teatro popular vasco''<ref>{{Erreferentzia|izena=Patricio|abizena=Urquizu|izenburua="Presentación de Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición (Madrid, 16 de enero de 2008)"|data=2009-01-01|url=http://dx.doi.org/10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|aldizkaria=Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca|alea=0|zenbakia=14|issn=1130-8508|doi=10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|sartze-data=2023-04-11}}</ref> titulupean, eta hitzaurre hirueledunarekin, euskara, gaztelania eta frantsesa, [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] obra zaharrenak».<ref name=":0" /> [[Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila|Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailak]] 80ko hamarkadan [[Antzerti (erakundea)|Antzerti]] martxan jarri zuen, eta [[Antzerti (aldizkaria)|bertako aldizkarian]] ere lanak argitaratu zituen. Bertan aritu zen Patri, antzerkigileak eta antzerki tradizionala erakusten beti.<ref name=":0" /> Liburu ugari plazaratu ditu, batzuek bakarrik burutuak eta beste batzuek elkarlanean hamaika aldizkari ezberdinetan aurki daitezkeelarik berak sinatzen dituen artikuluak: ''Antzerti berezia, Anuario del Seminario Julio de Urquijo, Argia, Berriak, Egan, Epos, Euskera, Hegats, Jakin, Lapurdum, Mundaiz, Oihenart, Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, Serta Revista iberorrománica de poesía y pensamiento poético'' eta beste. Ikerketa eta dibulgazioaz at sorkuntza arloan ere poesia eta narrazioa landu ditu: ─''Dorrejilko kanta'' (1977), ''Zeren azken finean'' (1984), ''Sekulorun sekulotan'' (1984), ''Zoazte hemendik'' (1995), ''Suaren froga'' (2021)…─. Bereziki Bertsogintzaz eta Euskal Teatroaz entseiu eta artikulu anitz idatzi ditu, testu ineditoak plazaratuz, Patxi Intxaurrandieta eta beste zenbaiten lankidetzaz. Adibidez: ''Euskal Antzertia'' (Antzerti 1984), ''Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak'' (Etor 1991), ''Anton Abbadiaren koplarien guduak. Bertso eta aire zenbaiten bilduma, 1851-1897'' (Eusko Ikaskuntza 1997), ''Zuberoako irri-teatroa. Recueil des farces charivariques basques'' (Izpegi 1998), ''Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia (Michael V. Gazzo, Txapela bete euri'', Egan 2004); ''Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición'' (UNED 2007), ''Teatro Vasco. Historia, reseña y entrevistas, antología bilingüe, catálogo e ilustraciones'' (UNED 2009), ''Albert Camus, Gizon Zuzenak'' (Egan 2017), “Euskal teatroaren azken ikerketez gogoeta xume batzu”, ''Ekin eta joka, Azken ikerketak euskal teatroaz'' (EHAZE, 2018), ea. === Narrazioa === * ''[[Nola Kursaal berria suntsitu zen]]'' ([[1984]], Elkar) * ''[[Sekulorun sekulotan]]'' ([[1975]], Kriselu) === Nobela === * ''[[Etsipenez. Jon Chahoren memorioizunak- 196 or., 19 cm.]]'' ([[1984]], Elkar). * ''[[Zoazte hemendik]]'' ([[1995]], Susa). === Saiakera === * ''[[Literatura eta kritika]]'' ([[1970]], Lur). * ''[[Euskal teatroaren historia]]'' ([[1975]], Kriselu). * ''[[Astolasterrak]]'' ([[1984]], E.J. Antzerti). * ''[[Euskal antzertia]]'' ([[1984]], E.J. Euskadiko Antzerti Zerbitzua). * ''[[Zuberoako irri teatroa]]'' ([[1989]], GAK). * ''[[Historia de la Literatura Vasca]]'' ([[2000]], UNED). * ''[[Balada zaharrez]]'' ([[2005]], Erein). * ''[[Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición. CD de los manuscritos]]'' ([[2007]], UNED) * ''[[Teatro Vasco. Historia, reseñas y entrevistas, antologia bilingüe, catalogo e ilustraciones]]'' ([[2009]], UNED). === Poesia === * ''[[Dorrejilko kanta]]'' ([[1977]], Luis Haranburu). * ''[[Zeren azken finean]]'' ([[1984]], GAK; [[Espainiako Kritika Saria euskarazko narratiba eta poesiari|Espainiako Kritika Saria euskarazko poesiari]]). === Biografia === * ''[[Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak. 1811-1858]]'' ([[1992]], BBK). * ''[[Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia]]'' ([[2004]], Egan). * ''[[Anton Abbadia. 1810-1897. Biografia saioa]]'' ([[2002]], Bilboko Udala). * ''[[Antoine d´Abbadie 1810 - 1897. Essai biographique. Traduit du basque par Edurne Alegria Aierdi]]'' ([[2011]], [[Atlantica]]) === Bilduma === ==== Bertsoa ==== * ''[[Eros, Eros... (Bertso eta poemak)]]'' ([[1985]], Baroja). * ''[[Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798)]]'' ([[1987]], Durangoko Udala). * ''[[Bertsolaritzaren Historia I. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. 1.ANONIMOAK]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Bertsolaritzaren Historia II. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak.2. 1545-1900]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Poesía vasca. Antología bilingüe. Introducción y selección vasca]]'' ([[2009]], UNED). ==== Kantua ==== * ''[[Senpereko Kantu Xaharrak]]'' ([[2001]], Lankidetzan bilduma. Eusko Ikaskuntza). * ''[[Agosti Chahoren kantutegia]]'' ([[2006]], Susa). ==== Gutun-liburuen apailatzea ==== * ''[[Jon Miranderen gutunak (1948-1972)]]'' ([[1995]], Susa). * ''[[Andima Ibinagabeitiaren gutunak (1935-1967)]]'' ([[2000]], Susa). * ''[[Koldo Mitxelenaren euskal gutunak (1951-1984)]]'' ([[2004]], Bilduma 18, Errenteria). ==== Bestelakoak ==== * ''[[Klaudio Otaegi olerkaria (1836-1890)]]'' ([[1991]], Etor). [[Xabier Azurmendi]]rekin lankidetzan. * ''Anton Abbadiaren koplarien guduak: bertso eta aire zenbaiten bilduma 1851-1897'', 1997, Bilbo & Donostia, Euskaltzaindia & Eusko Ikaskuntza. ISBN: 84-89516-50-2. * {{es}} ''[[Historia de la literatura vasca]]'' ([[2000]], Madril. UNED, ISBNː 84-362-4136-3). * ''[[1914-1918. Lekukoak]]'' ([[2015]], Maiatz). == Sariak eta errekonozimenduak == * [[1987]]: [[Resurrección Maria Azkue saria]] euskarazko ikerlanetarako. [[Bilbao Bizkaia Kutxa|Bilboko Aurrezki Kutxa]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Artetxe, Karmele 1976-|izenburua=Euskara unibertsitatera bidean : eragileak eta proiektuak (1939-1990)|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/907050485|isbn=978-84-8438-374-1|pmc=907050485|sartze-data=2020-03-27}}</ref> * [[2023]]: martxoaren 27an, [[Antzerkiaren Nazioarteko Eguna|Antzerkiaren Nazioarteko Egunean]], [[Donostia Antzerki Saria]] emateko egiten den urteroko ekitaldian, [[Patri Urkizu]] idazle eta antzerki ikertzaileari omenaldia eskaini zitzaion. Omenaldia aitortza-hitzekin hasi zen.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Gipuzkoako idazleak|Gipuzkoako idazleak]] == Kanpo estekak == * [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00161.htm Patri Urkizu literaturaren zubitegian] * [https://patriurkizu.eus/ Patri Urkizuren web ofiziala] * [https://irutxulo.hitza.eus/2023/04/28/ongi-lan-eginak-sariren-bat-jasotzen-duenean-eskertzekoa-da/] Inaxio Esnaola-Joseba Parrón: Elkarrizketa ''Hirutxuloko Hitza''n, 2355.zk., 2023/04/28 {{bizialdia|1946ko||Urkizu, Patri}} [[Kategoria:Lezoko idazleak]] [[Kategoria:Euskaltzain urgazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]] [[Kategoria:Euskarazko eleberrigileak]] [[Kategoria:Euskarazko tesi egileak]] 37u7ma434zdjhv7et3auq8cwitu7n9s 10003011 10002997 2024-12-18T09:31:15Z 67.218.243.102 10003011 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Patricio "Patri" Urkizu Sarasua''' ([[Lezo]], [[Gipuzkoa]], [[1946]]ko [[irailaren 2]]a - Donostia, 2024ko Abenduaren 18a) euskal idazle bat izan zen. Filologia Erromanikoko lizentzia burutu zuen [[Salamanca]]n eta Euskal Filologiako doktoregoa [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n 1987an, "''[[Pierre Urte|Pierre d´Urteren]] hiztegia: Londres 1715''" izenburuko tesiarekin, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] [[Koldo Mitxelena|Koldo Mitxelenaren]] zuzendaritzapean.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/w10aTesDocWar/tesisDoctoralJSP/w10aConsultarTesisDoctoralLookUpDispath.do?clave=accionVer113|izenburua=Pierre d´Urteren hiztegia: Londres 1715|sartze-data=2019-12-16|egunkaria=Tesiker, Euskarazko doktorego-tesiak|aldizkaria=|abizena=Urkizu Sarasua|izena=Patri|egile-lotura=Patri Urkizu|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[Fitxategi:Patri Urkizu Ahotsak.webm|thumb|265x265px|Patri Urkizu<ref>{{erreferentzia|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-097-012/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> haren ibilbide akademikoaz ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]] proiekturako)]] [[Euskal Idazleen Elkartea]]ren presidente izendatu zuten [[1989]]an, eta kargu hartan egon zen [[1997]] arte. Horrez gain, [[Eusko Ikaskuntza]]ko Hizkuntza eta Literatura saileko zuzendaria izan zen. Gaur egun [[euskaltzain urgazle]]a da. Errenteria eta Donostiako Institutuetan lehenik eta gero EUTG-n, Bordeaux III Michel de Montaigne-n, eta Madriden UNEDeko Unibertsitateetan irakasle izan da euskararen eta euskal literaturaren munduratzeaz arduratuz. Bartzelona, Madrid, Valentzia, Mérida, Pontevedra, Cuenca, Salamanca, Baiona, Donostia, Bilbao, Gasteiz, Iruñea, Lille, Lancaster, Montpellier eta beste zenbait hiritako Literatur Jardunaldietan parte hartu izan du. Bere semea [[Urtzi Urkizu]] kazetari eta idazlea da. [[Idoia Gereñu]] eta [[Arantzazu Fernandez]] izan dira Urkizuren ikasleak eta, gaur egun doktore direnak Urkizuren ikerketaren bidetik aritzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Aizpea|abizena=Goenaga Mendiola|urtea=2023-04-11|izenburua=Patri Urkizuri omenaldia|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2084/014/002/2023-04-11/patri-urkizuri-omenaldia.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-04-11}}</ref> == Lanak == 1973an hasi zen argitaratzen Iparraldeko teatro zaharra: xaribariak. Bi urte geroago, 1975ean, ''Euskal Teatroaren Historia'' [[Gabriel Aresti|Gabriel Arestiri]], eta, hamar urte geroago, ''Euskal Antzertia'' [[Piarres Lartzabal|Piarres Larzabal]] eta [[Antonio Labaien|Antonio Labaieni]], Ipar eta Hego Euskal Herriko bi zutabe nagusiak landu zituen. Denborarekin lortu zuen biltzea ''Zuberoako Irri-teatroa'' eta plazaratu ere [[Baigorri|Baigorriko]] [[Izpegi (argitaletxea)|Izpegi]] argitaletxean.<ref name=":0" /> Geroago etorri ziren [[Pastoral|pastoralak]] eta hor daude bilduak [[Urrutiko Hezkuntzarako Unibertsitate Nazionala|UNEDeko]] ''Teatro popular vasco''<ref>{{Erreferentzia|izena=Patricio|abizena=Urquizu|izenburua="Presentación de Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición (Madrid, 16 de enero de 2008)"|data=2009-01-01|url=http://dx.doi.org/10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|aldizkaria=Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca|alea=0|zenbakia=14|issn=1130-8508|doi=10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|sartze-data=2023-04-11}}</ref> titulupean, eta hitzaurre hirueledunarekin, euskara, gaztelania eta frantsesa, [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] obra zaharrenak».<ref name=":0" /> [[Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila|Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailak]] 80ko hamarkadan [[Antzerti (erakundea)|Antzerti]] martxan jarri zuen, eta [[Antzerti (aldizkaria)|bertako aldizkarian]] ere lanak argitaratu zituen. Bertan aritu zen Patri, antzerkigileak eta antzerki tradizionala erakusten beti.<ref name=":0" /> Liburu ugari plazaratu ditu, batzuek bakarrik burutuak eta beste batzuek elkarlanean hamaika aldizkari ezberdinetan aurki daitezkeelarik berak sinatzen dituen artikuluak: ''Antzerti berezia, Anuario del Seminario Julio de Urquijo, Argia, Berriak, Egan, Epos, Euskera, Hegats, Jakin, Lapurdum, Mundaiz, Oihenart, Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, Serta Revista iberorrománica de poesía y pensamiento poético'' eta beste. Ikerketa eta dibulgazioaz at sorkuntza arloan ere poesia eta narrazioa landu ditu: ─''Dorrejilko kanta'' (1977), ''Zeren azken finean'' (1984), ''Sekulorun sekulotan'' (1984), ''Zoazte hemendik'' (1995), ''Suaren froga'' (2021)…─. Bereziki Bertsogintzaz eta Euskal Teatroaz entseiu eta artikulu anitz idatzi ditu, testu ineditoak plazaratuz, Patxi Intxaurrandieta eta beste zenbaiten lankidetzaz. Adibidez: ''Euskal Antzertia'' (Antzerti 1984), ''Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak'' (Etor 1991), ''Anton Abbadiaren koplarien guduak. Bertso eta aire zenbaiten bilduma, 1851-1897'' (Eusko Ikaskuntza 1997), ''Zuberoako irri-teatroa. Recueil des farces charivariques basques'' (Izpegi 1998), ''Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia (Michael V. Gazzo, Txapela bete euri'', Egan 2004); ''Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición'' (UNED 2007), ''Teatro Vasco. Historia, reseña y entrevistas, antología bilingüe, catálogo e ilustraciones'' (UNED 2009), ''Albert Camus, Gizon Zuzenak'' (Egan 2017), “Euskal teatroaren azken ikerketez gogoeta xume batzu”, ''Ekin eta joka, Azken ikerketak euskal teatroaz'' (EHAZE, 2018), ea. === Narrazioa === * ''[[Nola Kursaal berria suntsitu zen]]'' ([[1984]], Elkar) * ''[[Sekulorun sekulotan]]'' ([[1975]], Kriselu) === Nobela === * ''[[Etsipenez. Jon Chahoren memorioizunak- 196 or., 19 cm.]]'' ([[1984]], Elkar). * ''[[Zoazte hemendik]]'' ([[1995]], Susa). === Saiakera === * ''[[Literatura eta kritika]]'' ([[1970]], Lur). * ''[[Euskal teatroaren historia]]'' ([[1975]], Kriselu). * ''[[Astolasterrak]]'' ([[1984]], E.J. Antzerti). * ''[[Euskal antzertia]]'' ([[1984]], E.J. Euskadiko Antzerti Zerbitzua). * ''[[Zuberoako irri teatroa]]'' ([[1989]], GAK). * ''[[Historia de la Literatura Vasca]]'' ([[2000]], UNED). * ''[[Balada zaharrez]]'' ([[2005]], Erein). * ''[[Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición. CD de los manuscritos]]'' ([[2007]], UNED) * ''[[Teatro Vasco. Historia, reseñas y entrevistas, antologia bilingüe, catalogo e ilustraciones]]'' ([[2009]], UNED). === Poesia === * ''[[Dorrejilko kanta]]'' ([[1977]], Luis Haranburu). * ''[[Zeren azken finean]]'' ([[1984]], GAK; [[Espainiako Kritika Saria euskarazko narratiba eta poesiari|Espainiako Kritika Saria euskarazko poesiari]]). === Biografia === * ''[[Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak. 1811-1858]]'' ([[1992]], BBK). * ''[[Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia]]'' ([[2004]], Egan). * ''[[Anton Abbadia. 1810-1897. Biografia saioa]]'' ([[2002]], Bilboko Udala). * ''[[Antoine d´Abbadie 1810 - 1897. Essai biographique. Traduit du basque par Edurne Alegria Aierdi]]'' ([[2011]], [[Atlantica]]) === Bilduma === ==== Bertsoa ==== * ''[[Eros, Eros... (Bertso eta poemak)]]'' ([[1985]], Baroja). * ''[[Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798)]]'' ([[1987]], Durangoko Udala). * ''[[Bertsolaritzaren Historia I. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. 1.ANONIMOAK]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Bertsolaritzaren Historia II. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak.2. 1545-1900]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Poesía vasca. Antología bilingüe. Introducción y selección vasca]]'' ([[2009]], UNED). ==== Kantua ==== * ''[[Senpereko Kantu Xaharrak]]'' ([[2001]], Lankidetzan bilduma. Eusko Ikaskuntza). * ''[[Agosti Chahoren kantutegia]]'' ([[2006]], Susa). ==== Gutun-liburuen apailatzea ==== * ''[[Jon Miranderen gutunak (1948-1972)]]'' ([[1995]], Susa). * ''[[Andima Ibinagabeitiaren gutunak (1935-1967)]]'' ([[2000]], Susa). * ''[[Koldo Mitxelenaren euskal gutunak (1951-1984)]]'' ([[2004]], Bilduma 18, Errenteria). ==== Bestelakoak ==== * ''[[Klaudio Otaegi olerkaria (1836-1890)]]'' ([[1991]], Etor). [[Xabier Azurmendi]]rekin lankidetzan. * ''Anton Abbadiaren koplarien guduak: bertso eta aire zenbaiten bilduma 1851-1897'', 1997, Bilbo & Donostia, Euskaltzaindia & Eusko Ikaskuntza. ISBN: 84-89516-50-2. * {{es}} ''[[Historia de la literatura vasca]]'' ([[2000]], Madril. UNED, ISBNː 84-362-4136-3). * ''[[1914-1918. Lekukoak]]'' ([[2015]], Maiatz). == Sariak eta errekonozimenduak == * [[1987]]: [[Resurrección Maria Azkue saria]] euskarazko ikerlanetarako. [[Bilbao Bizkaia Kutxa|Bilboko Aurrezki Kutxa]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Artetxe, Karmele 1976-|izenburua=Euskara unibertsitatera bidean : eragileak eta proiektuak (1939-1990)|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/907050485|isbn=978-84-8438-374-1|pmc=907050485|sartze-data=2020-03-27}}</ref> * [[2023]]: martxoaren 27an, [[Antzerkiaren Nazioarteko Eguna|Antzerkiaren Nazioarteko Egunean]], [[Donostia Antzerki Saria]] emateko egiten den urteroko ekitaldian, [[Patri Urkizu]] idazle eta antzerki ikertzaileari omenaldia eskaini zitzaion. Omenaldia aitortza-hitzekin hasi zen.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Gipuzkoako idazleak|Gipuzkoako idazleak]] == Kanpo estekak == * [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00161.htm Patri Urkizu literaturaren zubitegian] * [https://patriurkizu.eus/ Patri Urkizuren web ofiziala] * [https://irutxulo.hitza.eus/2023/04/28/ongi-lan-eginak-sariren-bat-jasotzen-duenean-eskertzekoa-da/] Inaxio Esnaola-Joseba Parrón: Elkarrizketa ''Hirutxuloko Hitza''n, 2355.zk., 2023/04/28 {{bizialdia|1946ko||Urkizu, Patri}} [[Kategoria:Lezoko idazleak]] [[Kategoria:Euskaltzain urgazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]] [[Kategoria:Euskarazko eleberrigileak]] [[Kategoria:Euskarazko tesi egileak]] bu81o11fmlp7lqk7ozrdh5rchus3md9 10003022 10003011 2024-12-18T09:45:16Z 37.171.213.187 Zendu den berria 10003022 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Patricio "Patri" Urkizu Sarasua''' ([[Lezo]], [[Gipuzkoa]], [[1946]]ko [[irailaren 2]]a - Donostia, 2024ko Abenduak 18) euskal idazle bat izan zen. Filologia Erromanikoko lizentzia burutu zuen [[Salamanca]]n eta Euskal Filologiako doktoregoa [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n 1987an, "''[[Pierre Urte|Pierre d´Urteren]] hiztegia: Londres 1715''" izenburuko tesiarekin, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] [[Koldo Mitxelena|Koldo Mitxelenaren]] zuzendaritzapean.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/w10aTesDocWar/tesisDoctoralJSP/w10aConsultarTesisDoctoralLookUpDispath.do?clave=accionVer113|izenburua=Pierre d´Urteren hiztegia: Londres 1715|sartze-data=2019-12-16|egunkaria=Tesiker, Euskarazko doktorego-tesiak|aldizkaria=|abizena=Urkizu Sarasua|izena=Patri|egile-lotura=Patri Urkizu|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[Fitxategi:Patri Urkizu Ahotsak.webm|thumb|265x265px|Patri Urkizu<ref>{{erreferentzia|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-097-012/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> haren ibilbide akademikoaz ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]] proiekturako)]] [[Euskal Idazleen Elkartea]]ren presidente izendatu zuten [[1989]]an, eta kargu hartan egon zen [[1997]] arte. Horrez gain, [[Eusko Ikaskuntza]]ko Hizkuntza eta Literatura saileko zuzendaria izan zen. Gaur egun [[euskaltzain urgazle]]a da. Errenteria eta Donostiako Institutuetan lehenik eta gero EUTG-n, Bordeaux III Michel de Montaigne-n, eta Madriden UNEDeko Unibertsitateetan irakasle izan da euskararen eta euskal literaturaren munduratzeaz arduratuz. Bartzelona, Madrid, Valentzia, Mérida, Pontevedra, Cuenca, Salamanca, Baiona, Donostia, Bilbao, Gasteiz, Iruñea, Lille, Lancaster, Montpellier eta beste zenbait hiritako Literatur Jardunaldietan parte hartu izan du. Bere semea [[Urtzi Urkizu]] kazetari eta idazlea da. [[Idoia Gereñu]] eta [[Arantzazu Fernandez]] izan dira Urkizuren ikasleak eta, gaur egun doktore direnak Urkizuren ikerketaren bidetik aritzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Aizpea|abizena=Goenaga Mendiola|urtea=2023-04-11|izenburua=Patri Urkizuri omenaldia|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2084/014/002/2023-04-11/patri-urkizuri-omenaldia.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-04-11}}</ref> == Lanak == 1973an hasi zen argitaratzen Iparraldeko teatro zaharra: xaribariak. Bi urte geroago, 1975ean, ''Euskal Teatroaren Historia'' [[Gabriel Aresti|Gabriel Arestiri]], eta, hamar urte geroago, ''Euskal Antzertia'' [[Piarres Lartzabal|Piarres Larzabal]] eta [[Antonio Labaien|Antonio Labaieni]], Ipar eta Hego Euskal Herriko bi zutabe nagusiak landu zituen. Denborarekin lortu zuen biltzea ''Zuberoako Irri-teatroa'' eta plazaratu ere [[Baigorri|Baigorriko]] [[Izpegi (argitaletxea)|Izpegi]] argitaletxean.<ref name=":0" /> Geroago etorri ziren [[Pastoral|pastoralak]] eta hor daude bilduak [[Urrutiko Hezkuntzarako Unibertsitate Nazionala|UNEDeko]] ''Teatro popular vasco''<ref>{{Erreferentzia|izena=Patricio|abizena=Urquizu|izenburua="Presentación de Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición (Madrid, 16 de enero de 2008)"|data=2009-01-01|url=http://dx.doi.org/10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|aldizkaria=Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca|alea=0|zenbakia=14|issn=1130-8508|doi=10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|sartze-data=2023-04-11}}</ref> titulupean, eta hitzaurre hirueledunarekin, euskara, gaztelania eta frantsesa, [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] obra zaharrenak».<ref name=":0" /> [[Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila|Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailak]] 80ko hamarkadan [[Antzerti (erakundea)|Antzerti]] martxan jarri zuen, eta [[Antzerti (aldizkaria)|bertako aldizkarian]] ere lanak argitaratu zituen. Bertan aritu zen Patri, antzerkigileak eta antzerki tradizionala erakusten beti.<ref name=":0" /> Liburu ugari plazaratu ditu, batzuek bakarrik burutuak eta beste batzuek elkarlanean hamaika aldizkari ezberdinetan aurki daitezkeelarik berak sinatzen dituen artikuluak: ''Antzerti berezia, Anuario del Seminario Julio de Urquijo, Argia, Berriak, Egan, Epos, Euskera, Hegats, Jakin, Lapurdum, Mundaiz, Oihenart, Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, Serta Revista iberorrománica de poesía y pensamiento poético'' eta beste. Ikerketa eta dibulgazioaz at sorkuntza arloan ere poesia eta narrazioa landu ditu: ─''Dorrejilko kanta'' (1977), ''Zeren azken finean'' (1984), ''Sekulorun sekulotan'' (1984), ''Zoazte hemendik'' (1995), ''Suaren froga'' (2021)…─. Bereziki Bertsogintzaz eta Euskal Teatroaz entseiu eta artikulu anitz idatzi ditu, testu ineditoak plazaratuz, Patxi Intxaurrandieta eta beste zenbaiten lankidetzaz. Adibidez: ''Euskal Antzertia'' (Antzerti 1984), ''Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak'' (Etor 1991), ''Anton Abbadiaren koplarien guduak. Bertso eta aire zenbaiten bilduma, 1851-1897'' (Eusko Ikaskuntza 1997), ''Zuberoako irri-teatroa. Recueil des farces charivariques basques'' (Izpegi 1998), ''Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia (Michael V. Gazzo, Txapela bete euri'', Egan 2004); ''Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición'' (UNED 2007), ''Teatro Vasco. Historia, reseña y entrevistas, antología bilingüe, catálogo e ilustraciones'' (UNED 2009), ''Albert Camus, Gizon Zuzenak'' (Egan 2017), “Euskal teatroaren azken ikerketez gogoeta xume batzu”, ''Ekin eta joka, Azken ikerketak euskal teatroaz'' (EHAZE, 2018), ea. === Narrazioa === * ''[[Nola Kursaal berria suntsitu zen]]'' ([[1984]], Elkar) * ''[[Sekulorun sekulotan]]'' ([[1975]], Kriselu) === Nobela === * ''[[Etsipenez. Jon Chahoren memorioizunak- 196 or., 19 cm.]]'' ([[1984]], Elkar). * ''[[Zoazte hemendik]]'' ([[1995]], Susa). === Saiakera === * ''[[Literatura eta kritika]]'' ([[1970]], Lur). * ''[[Euskal teatroaren historia]]'' ([[1975]], Kriselu). * ''[[Astolasterrak]]'' ([[1984]], E.J. Antzerti). * ''[[Euskal antzertia]]'' ([[1984]], E.J. Euskadiko Antzerti Zerbitzua). * ''[[Zuberoako irri teatroa]]'' ([[1989]], GAK). * ''[[Historia de la Literatura Vasca]]'' ([[2000]], UNED). * ''[[Balada zaharrez]]'' ([[2005]], Erein). * ''[[Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición. CD de los manuscritos]]'' ([[2007]], UNED) * ''[[Teatro Vasco. Historia, reseñas y entrevistas, antologia bilingüe, catalogo e ilustraciones]]'' ([[2009]], UNED). === Poesia === * ''[[Dorrejilko kanta]]'' ([[1977]], Luis Haranburu). * ''[[Zeren azken finean]]'' ([[1984]], GAK; [[Espainiako Kritika Saria euskarazko narratiba eta poesiari|Espainiako Kritika Saria euskarazko poesiari]]). === Biografia === * ''[[Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak. 1811-1858]]'' ([[1992]], BBK). * ''[[Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia]]'' ([[2004]], Egan). * ''[[Anton Abbadia. 1810-1897. Biografia saioa]]'' ([[2002]], Bilboko Udala). * ''[[Antoine d´Abbadie 1810 - 1897. Essai biographique. Traduit du basque par Edurne Alegria Aierdi]]'' ([[2011]], [[Atlantica]]) === Bilduma === ==== Bertsoa ==== * ''[[Eros, Eros... (Bertso eta poemak)]]'' ([[1985]], Baroja). * ''[[Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798)]]'' ([[1987]], Durangoko Udala). * ''[[Bertsolaritzaren Historia I. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. 1.ANONIMOAK]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Bertsolaritzaren Historia II. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak.2. 1545-1900]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Poesía vasca. Antología bilingüe. Introducción y selección vasca]]'' ([[2009]], UNED). ==== Kantua ==== * ''[[Senpereko Kantu Xaharrak]]'' ([[2001]], Lankidetzan bilduma. Eusko Ikaskuntza). * ''[[Agosti Chahoren kantutegia]]'' ([[2006]], Susa). ==== Gutun-liburuen apailatzea ==== * ''[[Jon Miranderen gutunak (1948-1972)]]'' ([[1995]], Susa). * ''[[Andima Ibinagabeitiaren gutunak (1935-1967)]]'' ([[2000]], Susa). * ''[[Koldo Mitxelenaren euskal gutunak (1951-1984)]]'' ([[2004]], Bilduma 18, Errenteria). ==== Bestelakoak ==== * ''[[Klaudio Otaegi olerkaria (1836-1890)]]'' ([[1991]], Etor). [[Xabier Azurmendi]]rekin lankidetzan. * ''Anton Abbadiaren koplarien guduak: bertso eta aire zenbaiten bilduma 1851-1897'', 1997, Bilbo & Donostia, Euskaltzaindia & Eusko Ikaskuntza. ISBN: 84-89516-50-2. * {{es}} ''[[Historia de la literatura vasca]]'' ([[2000]], Madril. UNED, ISBNː 84-362-4136-3). * ''[[1914-1918. Lekukoak]]'' ([[2015]], Maiatz). == Sariak eta errekonozimenduak == * [[1987]]: [[Resurrección Maria Azkue saria]] euskarazko ikerlanetarako. [[Bilbao Bizkaia Kutxa|Bilboko Aurrezki Kutxa]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Artetxe, Karmele 1976-|izenburua=Euskara unibertsitatera bidean : eragileak eta proiektuak (1939-1990)|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/907050485|isbn=978-84-8438-374-1|pmc=907050485|sartze-data=2020-03-27}}</ref> * [[2023]]: martxoaren 27an, [[Antzerkiaren Nazioarteko Eguna|Antzerkiaren Nazioarteko Egunean]], [[Donostia Antzerki Saria]] emateko egiten den urteroko ekitaldian, [[Patri Urkizu]] idazle eta antzerki ikertzaileari omenaldia eskaini zitzaion. Omenaldia aitortza-hitzekin hasi zen.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Gipuzkoako idazleak|Gipuzkoako idazleak]] == Kanpo estekak == * [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00161.htm Patri Urkizu literaturaren zubitegian] * [https://patriurkizu.eus/ Patri Urkizuren web ofiziala] * [https://irutxulo.hitza.eus/2023/04/28/ongi-lan-eginak-sariren-bat-jasotzen-duenean-eskertzekoa-da/] Inaxio Esnaola-Joseba Parrón: Elkarrizketa ''Hirutxuloko Hitza''n, 2355.zk., 2023/04/28 {{bizialdia|1946ko||Urkizu, Patri}} [[Kategoria:Lezoko idazleak]] [[Kategoria:Euskaltzain urgazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]] [[Kategoria:Euskarazko eleberrigileak]] [[Kategoria:Euskarazko tesi egileak]] ga6z3werma9jqok1jhwbpjl1cd0jekv 10003035 10003022 2024-12-18T09:52:52Z Xabier Armendaritz 448 Berria egunkariko hilberritik osatzea 10003035 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Patricio "Patri" Urkizu Sarasua''' ([[Lezo]], [[Gipuzkoa]], [[1946]]ko [[irailaren 2]]a - [[Donostia]], Gipuzkoa, [[2024]]ko [[abenduaren 18]]a) [[euskal idazle]] bat izan zen. Filologia Erromanikoko lizentzia burutu zuen [[Salamanca]]n; eta [[Euskal Filologia]]ko doktoregoa [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n, 1987an, ''[[Pierre Urte|Pierre d´Urteren]] hiztegia: Londres 1715'' izenburuko tesiarekin, [[Koldo Mitxelena|Koldo Mitxelenaren]] zuzendaritzapean.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/w10aTesDocWar/tesisDoctoralJSP/w10aConsultarTesisDoctoralLookUpDispath.do?clave=accionVer113|izenburua=Pierre d´Urteren hiztegia: Londres 1715|sartze-data=2019-12-16|egunkaria=Tesiker, Euskarazko doktorego-tesiak|aldizkaria=|abizena=Urkizu Sarasua|izena=Patri|egile-lotura=Patri Urkizu|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[Fitxategi:Patri Urkizu Ahotsak.webm|thumb|265x265px|Patri Urkizu<ref>{{erreferentzia|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-097-012/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> haren ibilbide akademikoaz ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]] proiekturako)]] [[Euskal Idazleen Elkartea]]ren lehendakari izendatu zuten [[1989]]an, eta kargu hartan aritu zen [[1997]] arte. Horrez gain, [[euskaltzain urgazle]]a eta [[Eusko Ikaskuntza]]ko Hizkuntza eta Literatura saileko zuzendaria izan zen. Irakasle jardun zuen, Errenteria eta Donostiako institutuetan lehenik, eta gero [[EUTG]]n, [[Bordeleko Unibertsitatea]]n eta Madrilgo [[UNED]]eko unibertsitatean. Horietan guztietan, eta horietatik kanpo ere, euskararen eta euskal literaturaren munduratzeaz arduratu zen. Izkribu galduen bila eman zuen bere ibilbidea, eta hainbat eta hainbat aurkitu eta aztertu zituen. Ibilbide luze eta oparoa egin zuen euskal antzerkia eta bertsolaritza ikertzen, bai eta [[Agosti Xaho]]k eta [[Anton Abadia]]k egindako lana aztertzen ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Patri Urkizu irakasle, idazle eta ikertzailea hil da|hizkuntza=eu|data=2024-12-18|url=https://www.berria.eus/kultura/patri-urkizu-irakasle-idazle-eta-ikertzailea-hil-da_2134992_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Besteak beste, [[Idoia Gereñu]] eta [[Arantzazu Fernandez]] izan dira Urkizuren ikasle; gaur egun doktore dira, Urkizuren ikerketaren bidetik.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Aizpea|abizena=Goenaga Mendiola|urtea=2023-04-11|izenburua=Patri Urkizuri omenaldia|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2084/014/002/2023-04-11/patri-urkizuri-omenaldia.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-04-11}}</ref> Idazle ere jardun zuen. Literatura kritika jorratu zuen, eta epaimahaikide izan zen literatura lehiaketa askotan. Bartzelona, Madrid, Valentzia, Mérida, Pontevedra, Cuenca, Salamanca, Baiona, Donostia, Bilbao, Gasteiz, Iruñea, Lille, Lancaster, Montpellier eta beste zenbait hiritako literatura jardunaldietan parte hartu zuen. Bere jaioterri [[Lezo]]ko (Gipuzkoa) alkate izan zen. Patriren seme [[Urtzi Urkizu]] kazetaria eta idazlea da. == Lanak == 1973an hasi zen argitaratzen Iparraldeko teatro zaharra: xaribariak. Bi urte geroago, 1975ean, ''Euskal Teatroaren Historia'' [[Gabriel Aresti|Gabriel Arestiri]], eta, hamar urte geroago, ''Euskal Antzertia'' [[Piarres Lartzabal|Piarres Larzabal]] eta [[Antonio Labaien|Antonio Labaieni]], Ipar eta Hego Euskal Herriko bi zutabe nagusiak landu zituen. Denborarekin lortu zuen biltzea ''Zuberoako Irri-teatroa'' eta plazaratu ere [[Baigorri|Baigorriko]] [[Izpegi (argitaletxea)|Izpegi]] argitaletxean.<ref name=":0" /> Geroago etorri ziren [[Pastoral|pastoralak]] eta hor daude bilduak [[Urrutiko Hezkuntzarako Unibertsitate Nazionala|UNEDeko]] ''Teatro popular vasco''<ref>{{Erreferentzia|izena=Patricio|abizena=Urquizu|izenburua="Presentación de Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición (Madrid, 16 de enero de 2008)"|data=2009-01-01|url=http://dx.doi.org/10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|aldizkaria=Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca|alea=0|zenbakia=14|issn=1130-8508|doi=10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|sartze-data=2023-04-11}}</ref> titulupean, eta hitzaurre hirueledunarekin, euskara, gaztelania eta frantsesa, [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] obra zaharrenak».<ref name=":0" /> [[Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila|Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailak]] 80ko hamarkadan [[Antzerti (erakundea)|Antzerti]] martxan jarri zuen, eta [[Antzerti (aldizkaria)|bertako aldizkarian]] ere lanak argitaratu zituen. Bertan aritu zen Patri, antzerkigileak eta antzerki tradizionala erakusten beti.<ref name=":0" /> Liburu ugari plazaratu ditu, batzuek bakarrik burutuak eta beste batzuek elkarlanean hamaika aldizkari ezberdinetan aurki daitezkeelarik berak sinatzen dituen artikuluak: ''Antzerti berezia, Anuario del Seminario Julio de Urquijo, Argia, Berriak, Egan, Epos, Euskera, Hegats, Jakin, Lapurdum, Mundaiz, Oihenart, Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, Serta Revista iberorrománica de poesía y pensamiento poético'' eta beste. Ikerketa eta dibulgazioaz at sorkuntza arloan ere poesia eta narrazioa landu ditu: ─''Dorrejilko kanta'' (1977), ''Zeren azken finean'' (1984), ''Sekulorun sekulotan'' (1984), ''Zoazte hemendik'' (1995), ''Suaren froga'' (2021)…─. Bereziki Bertsogintzaz eta Euskal Teatroaz entseiu eta artikulu anitz idatzi ditu, testu ineditoak plazaratuz, Patxi Intxaurrandieta eta beste zenbaiten lankidetzaz. Adibidez: ''Euskal Antzertia'' (Antzerti 1984), ''Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak'' (Etor 1991), ''Anton Abbadiaren koplarien guduak. Bertso eta aire zenbaiten bilduma, 1851-1897'' (Eusko Ikaskuntza 1997), ''Zuberoako irri-teatroa. Recueil des farces charivariques basques'' (Izpegi 1998), ''Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia (Michael V. Gazzo, Txapela bete euri'', Egan 2004); ''Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición'' (UNED 2007), ''Teatro Vasco. Historia, reseña y entrevistas, antología bilingüe, catálogo e ilustraciones'' (UNED 2009), ''Albert Camus, Gizon Zuzenak'' (Egan 2017), “Euskal teatroaren azken ikerketez gogoeta xume batzu”, ''Ekin eta joka, Azken ikerketak euskal teatroaz'' (EHAZE, 2018), ea. === Narrazioa === * ''[[Nola Kursaal berria suntsitu zen]]'' ([[1984]], Elkar) * ''[[Sekulorun sekulotan]]'' ([[1975]], Kriselu) === Nobela === * ''[[Etsipenez. Jon Chahoren memorioizunak- 196 or., 19 cm.]]'' ([[1984]], Elkar). * ''[[Zoazte hemendik]]'' ([[1995]], Susa). === Saiakera === * ''[[Literatura eta kritika]]'' ([[1970]], Lur). * ''[[Euskal teatroaren historia]]'' ([[1975]], Kriselu). * ''[[Astolasterrak]]'' ([[1984]], E.J. Antzerti). * ''[[Euskal antzertia]]'' ([[1984]], E.J. Euskadiko Antzerti Zerbitzua). * ''[[Zuberoako irri teatroa]]'' ([[1989]], GAK). * ''[[Historia de la Literatura Vasca]]'' ([[2000]], UNED). * ''[[Balada zaharrez]]'' ([[2005]], Erein). * ''[[Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición. CD de los manuscritos]]'' ([[2007]], UNED) * ''[[Teatro Vasco. Historia, reseñas y entrevistas, antologia bilingüe, catalogo e ilustraciones]]'' ([[2009]], UNED). === Poesia === * ''[[Dorrejilko kanta]]'' ([[1977]], Luis Haranburu). * ''[[Zeren azken finean]]'' ([[1984]], GAK; [[Espainiako Kritika Saria euskarazko narratiba eta poesiari|Espainiako Kritika Saria euskarazko poesiari]]). === Biografia === * ''[[Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak. 1811-1858]]'' ([[1992]], BBK). * ''[[Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia]]'' ([[2004]], Egan). * ''[[Anton Abbadia. 1810-1897. Biografia saioa]]'' ([[2002]], Bilboko Udala). * ''[[Antoine d´Abbadie 1810 - 1897. Essai biographique. Traduit du basque par Edurne Alegria Aierdi]]'' ([[2011]], [[Atlantica]]) === Bilduma === ==== Bertsoa ==== * ''[[Eros, Eros... (Bertso eta poemak)]]'' ([[1985]], Baroja). * ''[[Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798)]]'' ([[1987]], Durangoko Udala). * ''[[Bertsolaritzaren Historia I. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. 1.ANONIMOAK]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Bertsolaritzaren Historia II. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak.2. 1545-1900]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Poesía vasca. Antología bilingüe. Introducción y selección vasca]]'' ([[2009]], UNED). ==== Kantua ==== * ''[[Senpereko Kantu Xaharrak]]'' ([[2001]], Lankidetzan bilduma. Eusko Ikaskuntza). * ''[[Agosti Chahoren kantutegia]]'' ([[2006]], Susa). ==== Gutun-liburuen apailatzea ==== * ''[[Jon Miranderen gutunak (1948-1972)]]'' ([[1995]], Susa). * ''[[Andima Ibinagabeitiaren gutunak (1935-1967)]]'' ([[2000]], Susa). * ''[[Koldo Mitxelenaren euskal gutunak (1951-1984)]]'' ([[2004]], Bilduma 18, Errenteria). ==== Bestelakoak ==== * ''[[Klaudio Otaegi olerkaria (1836-1890)]]'' ([[1991]], Etor). [[Xabier Azurmendi]]rekin lankidetzan. * ''Anton Abbadiaren koplarien guduak: bertso eta aire zenbaiten bilduma 1851-1897'', 1997, Bilbo & Donostia, Euskaltzaindia & Eusko Ikaskuntza. ISBN: 84-89516-50-2. * {{es}} ''[[Historia de la literatura vasca]]'' ([[2000]], Madril. UNED, ISBNː 84-362-4136-3). * ''[[1914-1918. Lekukoak]]'' ([[2015]], Maiatz). == Sariak eta errekonozimenduak == * [[1987]]: [[Resurrección Maria Azkue saria]] euskarazko ikerlanetarako. [[Bilbao Bizkaia Kutxa|Bilboko Aurrezki Kutxa]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Artetxe, Karmele 1976-|izenburua=Euskara unibertsitatera bidean : eragileak eta proiektuak (1939-1990)|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/907050485|isbn=978-84-8438-374-1|pmc=907050485|sartze-data=2020-03-27}}</ref> * [[2023]]: martxoaren 27an, [[Antzerkiaren Nazioarteko Eguna|Antzerkiaren Nazioarteko Egunean]], [[Donostia Antzerki Saria]] emateko egiten den urteroko ekitaldian, [[Patri Urkizu]] idazle eta antzerki ikertzaileari omenaldia eskaini zitzaion. Omenaldia aitortza-hitzekin hasi zen.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Gipuzkoako idazleak|Gipuzkoako idazleak]] == Kanpo estekak == * [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00161.htm Patri Urkizu literaturaren zubitegian] * [https://patriurkizu.eus/ Patri Urkizuren web ofiziala] * [https://irutxulo.hitza.eus/2023/04/28/ongi-lan-eginak-sariren-bat-jasotzen-duenean-eskertzekoa-da/] Inaxio Esnaola-Joseba Parrón: Elkarrizketa ''Hirutxuloko Hitza''n, 2355.zk., 2023/04/28 {{bizialdia|1946ko||Urkizu, Patri}} [[Kategoria:Lezoko idazleak]] [[Kategoria:Euskaltzain urgazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]] [[Kategoria:Euskarazko eleberrigileak]] [[Kategoria:Euskarazko tesi egileak]] 4fx6l55mvf9xsho21mrxrihcj0p2ch6 10003037 10003035 2024-12-18T09:56:10Z Xabier Armendaritz 448 /* Kanpo estekak */ 10003037 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Patricio "Patri" Urkizu Sarasua''' ([[Lezo]], [[Gipuzkoa]], [[1946]]ko [[irailaren 2]]a - [[Donostia]], Gipuzkoa, [[2024]]ko [[abenduaren 18]]a) [[euskal idazle]] bat izan zen. Filologia Erromanikoko lizentzia burutu zuen [[Salamanca]]n; eta [[Euskal Filologia]]ko doktoregoa [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n, 1987an, ''[[Pierre Urte|Pierre d´Urteren]] hiztegia: Londres 1715'' izenburuko tesiarekin, [[Koldo Mitxelena|Koldo Mitxelenaren]] zuzendaritzapean.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/w10aTesDocWar/tesisDoctoralJSP/w10aConsultarTesisDoctoralLookUpDispath.do?clave=accionVer113|izenburua=Pierre d´Urteren hiztegia: Londres 1715|sartze-data=2019-12-16|egunkaria=Tesiker, Euskarazko doktorego-tesiak|aldizkaria=|abizena=Urkizu Sarasua|izena=Patri|egile-lotura=Patri Urkizu|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[Fitxategi:Patri Urkizu Ahotsak.webm|thumb|265x265px|Patri Urkizu<ref>{{erreferentzia|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-097-012/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> haren ibilbide akademikoaz ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]] proiekturako)]] [[Euskal Idazleen Elkartea]]ren lehendakari izendatu zuten [[1989]]an, eta kargu hartan aritu zen [[1997]] arte. Horrez gain, [[euskaltzain urgazle]]a eta [[Eusko Ikaskuntza]]ko Hizkuntza eta Literatura saileko zuzendaria izan zen. Irakasle jardun zuen, Errenteria eta Donostiako institutuetan lehenik, eta gero [[EUTG]]n, [[Bordeleko Unibertsitatea]]n eta Madrilgo [[UNED]]eko unibertsitatean. Horietan guztietan, eta horietatik kanpo ere, euskararen eta euskal literaturaren munduratzeaz arduratu zen. Izkribu galduen bila eman zuen bere ibilbidea, eta hainbat eta hainbat aurkitu eta aztertu zituen. Ibilbide luze eta oparoa egin zuen euskal antzerkia eta bertsolaritza ikertzen, bai eta [[Agosti Xaho]]k eta [[Anton Abadia]]k egindako lana aztertzen ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Patri Urkizu irakasle, idazle eta ikertzailea hil da|hizkuntza=eu|data=2024-12-18|url=https://www.berria.eus/kultura/patri-urkizu-irakasle-idazle-eta-ikertzailea-hil-da_2134992_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Besteak beste, [[Idoia Gereñu]] eta [[Arantzazu Fernandez]] izan dira Urkizuren ikasle; gaur egun doktore dira, Urkizuren ikerketaren bidetik.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Aizpea|abizena=Goenaga Mendiola|urtea=2023-04-11|izenburua=Patri Urkizuri omenaldia|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2084/014/002/2023-04-11/patri-urkizuri-omenaldia.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-04-11}}</ref> Idazle ere jardun zuen. Literatura kritika jorratu zuen, eta epaimahaikide izan zen literatura lehiaketa askotan. Bartzelona, Madrid, Valentzia, Mérida, Pontevedra, Cuenca, Salamanca, Baiona, Donostia, Bilbao, Gasteiz, Iruñea, Lille, Lancaster, Montpellier eta beste zenbait hiritako literatura jardunaldietan parte hartu zuen. Bere jaioterri [[Lezo]]ko (Gipuzkoa) alkate izan zen. Patriren seme [[Urtzi Urkizu]] kazetaria eta idazlea da. == Lanak == 1973an hasi zen argitaratzen Iparraldeko teatro zaharra: xaribariak. Bi urte geroago, 1975ean, ''Euskal Teatroaren Historia'' [[Gabriel Aresti|Gabriel Arestiri]], eta, hamar urte geroago, ''Euskal Antzertia'' [[Piarres Lartzabal|Piarres Larzabal]] eta [[Antonio Labaien|Antonio Labaieni]], Ipar eta Hego Euskal Herriko bi zutabe nagusiak landu zituen. Denborarekin lortu zuen biltzea ''Zuberoako Irri-teatroa'' eta plazaratu ere [[Baigorri|Baigorriko]] [[Izpegi (argitaletxea)|Izpegi]] argitaletxean.<ref name=":0" /> Geroago etorri ziren [[Pastoral|pastoralak]] eta hor daude bilduak [[Urrutiko Hezkuntzarako Unibertsitate Nazionala|UNEDeko]] ''Teatro popular vasco''<ref>{{Erreferentzia|izena=Patricio|abizena=Urquizu|izenburua="Presentación de Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición (Madrid, 16 de enero de 2008)"|data=2009-01-01|url=http://dx.doi.org/10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|aldizkaria=Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca|alea=0|zenbakia=14|issn=1130-8508|doi=10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|sartze-data=2023-04-11}}</ref> titulupean, eta hitzaurre hirueledunarekin, euskara, gaztelania eta frantsesa, [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] obra zaharrenak».<ref name=":0" /> [[Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila|Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailak]] 80ko hamarkadan [[Antzerti (erakundea)|Antzerti]] martxan jarri zuen, eta [[Antzerti (aldizkaria)|bertako aldizkarian]] ere lanak argitaratu zituen. Bertan aritu zen Patri, antzerkigileak eta antzerki tradizionala erakusten beti.<ref name=":0" /> Liburu ugari plazaratu ditu, batzuek bakarrik burutuak eta beste batzuek elkarlanean hamaika aldizkari ezberdinetan aurki daitezkeelarik berak sinatzen dituen artikuluak: ''Antzerti berezia, Anuario del Seminario Julio de Urquijo, Argia, Berriak, Egan, Epos, Euskera, Hegats, Jakin, Lapurdum, Mundaiz, Oihenart, Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, Serta Revista iberorrománica de poesía y pensamiento poético'' eta beste. Ikerketa eta dibulgazioaz at sorkuntza arloan ere poesia eta narrazioa landu ditu: ─''Dorrejilko kanta'' (1977), ''Zeren azken finean'' (1984), ''Sekulorun sekulotan'' (1984), ''Zoazte hemendik'' (1995), ''Suaren froga'' (2021)…─. Bereziki Bertsogintzaz eta Euskal Teatroaz entseiu eta artikulu anitz idatzi ditu, testu ineditoak plazaratuz, Patxi Intxaurrandieta eta beste zenbaiten lankidetzaz. Adibidez: ''Euskal Antzertia'' (Antzerti 1984), ''Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak'' (Etor 1991), ''Anton Abbadiaren koplarien guduak. Bertso eta aire zenbaiten bilduma, 1851-1897'' (Eusko Ikaskuntza 1997), ''Zuberoako irri-teatroa. Recueil des farces charivariques basques'' (Izpegi 1998), ''Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia (Michael V. Gazzo, Txapela bete euri'', Egan 2004); ''Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición'' (UNED 2007), ''Teatro Vasco. Historia, reseña y entrevistas, antología bilingüe, catálogo e ilustraciones'' (UNED 2009), ''Albert Camus, Gizon Zuzenak'' (Egan 2017), “Euskal teatroaren azken ikerketez gogoeta xume batzu”, ''Ekin eta joka, Azken ikerketak euskal teatroaz'' (EHAZE, 2018), ea. === Narrazioa === * ''[[Nola Kursaal berria suntsitu zen]]'' ([[1984]], Elkar) * ''[[Sekulorun sekulotan]]'' ([[1975]], Kriselu) === Nobela === * ''[[Etsipenez. Jon Chahoren memorioizunak- 196 or., 19 cm.]]'' ([[1984]], Elkar). * ''[[Zoazte hemendik]]'' ([[1995]], Susa). === Saiakera === * ''[[Literatura eta kritika]]'' ([[1970]], Lur). * ''[[Euskal teatroaren historia]]'' ([[1975]], Kriselu). * ''[[Astolasterrak]]'' ([[1984]], E.J. Antzerti). * ''[[Euskal antzertia]]'' ([[1984]], E.J. Euskadiko Antzerti Zerbitzua). * ''[[Zuberoako irri teatroa]]'' ([[1989]], GAK). * ''[[Historia de la Literatura Vasca]]'' ([[2000]], UNED). * ''[[Balada zaharrez]]'' ([[2005]], Erein). * ''[[Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición. CD de los manuscritos]]'' ([[2007]], UNED) * ''[[Teatro Vasco. Historia, reseñas y entrevistas, antologia bilingüe, catalogo e ilustraciones]]'' ([[2009]], UNED). === Poesia === * ''[[Dorrejilko kanta]]'' ([[1977]], Luis Haranburu). * ''[[Zeren azken finean]]'' ([[1984]], GAK; [[Espainiako Kritika Saria euskarazko narratiba eta poesiari|Espainiako Kritika Saria euskarazko poesiari]]). === Biografia === * ''[[Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak. 1811-1858]]'' ([[1992]], BBK). * ''[[Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia]]'' ([[2004]], Egan). * ''[[Anton Abbadia. 1810-1897. Biografia saioa]]'' ([[2002]], Bilboko Udala). * ''[[Antoine d´Abbadie 1810 - 1897. Essai biographique. Traduit du basque par Edurne Alegria Aierdi]]'' ([[2011]], [[Atlantica]]) === Bilduma === ==== Bertsoa ==== * ''[[Eros, Eros... (Bertso eta poemak)]]'' ([[1985]], Baroja). * ''[[Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798)]]'' ([[1987]], Durangoko Udala). * ''[[Bertsolaritzaren Historia I. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. 1.ANONIMOAK]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Bertsolaritzaren Historia II. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak.2. 1545-1900]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Poesía vasca. Antología bilingüe. Introducción y selección vasca]]'' ([[2009]], UNED). ==== Kantua ==== * ''[[Senpereko Kantu Xaharrak]]'' ([[2001]], Lankidetzan bilduma. Eusko Ikaskuntza). * ''[[Agosti Chahoren kantutegia]]'' ([[2006]], Susa). ==== Gutun-liburuen apailatzea ==== * ''[[Jon Miranderen gutunak (1948-1972)]]'' ([[1995]], Susa). * ''[[Andima Ibinagabeitiaren gutunak (1935-1967)]]'' ([[2000]], Susa). * ''[[Koldo Mitxelenaren euskal gutunak (1951-1984)]]'' ([[2004]], Bilduma 18, Errenteria). ==== Bestelakoak ==== * ''[[Klaudio Otaegi olerkaria (1836-1890)]]'' ([[1991]], Etor). [[Xabier Azurmendi]]rekin lankidetzan. * ''Anton Abbadiaren koplarien guduak: bertso eta aire zenbaiten bilduma 1851-1897'', 1997, Bilbo & Donostia, Euskaltzaindia & Eusko Ikaskuntza. ISBN: 84-89516-50-2. * {{es}} ''[[Historia de la literatura vasca]]'' ([[2000]], Madril. UNED, ISBNː 84-362-4136-3). * ''[[1914-1918. Lekukoak]]'' ([[2015]], Maiatz). == Sariak eta errekonozimenduak == * [[1987]]: [[Resurrección Maria Azkue saria]] euskarazko ikerlanetarako. [[Bilbao Bizkaia Kutxa|Bilboko Aurrezki Kutxa]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Artetxe, Karmele 1976-|izenburua=Euskara unibertsitatera bidean : eragileak eta proiektuak (1939-1990)|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/907050485|isbn=978-84-8438-374-1|pmc=907050485|sartze-data=2020-03-27}}</ref> * [[2023]]: martxoaren 27an, [[Antzerkiaren Nazioarteko Eguna|Antzerkiaren Nazioarteko Egunean]], [[Donostia Antzerki Saria]] emateko egiten den urteroko ekitaldian, [[Patri Urkizu]] idazle eta antzerki ikertzaileari omenaldia eskaini zitzaion. Omenaldia aitortza-hitzekin hasi zen.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Gipuzkoako idazleak|Gipuzkoako idazleak]] == Kanpo estekak == * [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00161.htm Patri Urkizu literaturaren zubitegian] * [https://patriurkizu.eus/ Patri Urkizuren web ofiziala] * [https://irutxulo.hitza.eus/2023/04/28/ongi-lan-eginak-sariren-bat-jasotzen-duenean-eskertzekoa-da/] Inaxio Esnaola-Joseba Parrón: Elkarrizketa ''Hirutxuloko Hitza''n, 2355.zk., 2023/04/28 {{bizialdia|1946ko|2024ko|Urkizu, Patri}} [[Kategoria:Lezoko idazleak]] [[Kategoria:Euskaltzain urgazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]] [[Kategoria:Euskarazko eleberrigileak]] [[Kategoria:Euskarazko tesi egileak]] kcaq53o6kwqc1jighdx6omzmn2k3d1s 10003045 10003037 2024-12-18T10:04:46Z Xabier Armendaritz 448 10003045 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Patricio "Patri" Urkizu Sarasua''' ([[Lezo]], [[Gipuzkoa]], [[1946]]ko [[irailaren 2]]a - [[Donostia]], Gipuzkoa, [[2024]]ko [[abenduaren 18]]a) [[euskal idazle]] bat izan zen. Filologia Erromanikoko lizentzia burutu zuen [[Salamanca]]n; eta [[Euskal Filologia]]ko doktoregoa [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n, 1987an, ''[[Pierre Urte|Pierre d´Urteren]] hiztegia: Londres 1715'' izenburuko tesiarekin, [[Koldo Mitxelena|Koldo Mitxelenaren]] zuzendaritzapean.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/w10aTesDocWar/tesisDoctoralJSP/w10aConsultarTesisDoctoralLookUpDispath.do?clave=accionVer113|izenburua=Pierre d´Urteren hiztegia: Londres 1715|sartze-data=2019-12-16|egunkaria=Tesiker, Euskarazko doktorego-tesiak|aldizkaria=|abizena=Urkizu Sarasua|izena=Patri|egile-lotura=Patri Urkizu|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[Fitxategi:Patri Urkizu Ahotsak.webm|thumb|265x265px|Patri Urkizu, bere ibilbide akademikoaz mintzo, [[Euskal Herriko Ahotsak]] proiekturako.<ref>{{erreferentzia|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-097-012/ | izenburua = Patri Urkizu Sarasua: ibilbide akademikoa | sartze-data = 2024-12-18 | aldizkaria = Ahotsak.eus | abizena = Etxeberria | izena = Idoia | hizkuntza = eu | formatua = bideoa}}</ref>]] [[Euskal Idazleen Elkartea]]ren lehendakari izendatu zuten [[1989]]an, eta kargu hartan aritu zen [[1997]] arte. Horrez gain, [[euskaltzain urgazle]]a eta [[Eusko Ikaskuntza]]ko Hizkuntza eta Literatura saileko zuzendaria izan zen. Irakasle jardun zuen, Errenteria eta Donostiako institutuetan lehenik, eta gero [[EUTG]]n, [[Bordeleko Unibertsitatea]]n eta Madrilgo [[UNED]]eko unibertsitatean. Horietan guztietan, eta horietatik kanpo ere, euskararen eta euskal literaturaren munduratzeaz arduratu zen. Izkribu galduen bila eman zuen bere ibilbidea, eta hainbat eta hainbat aurkitu eta aztertu zituen. Ibilbide luze eta oparoa egin zuen euskal antzerkia eta bertsolaritza ikertzen, bai eta [[Agosti Xaho]]k eta [[Anton Abadia]]k egindako lana aztertzen ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Patri Urkizu irakasle, idazle eta ikertzailea hil da|hizkuntza=eu|data=2024-12-18|url=https://www.berria.eus/kultura/patri-urkizu-irakasle-idazle-eta-ikertzailea-hil-da_2134992_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Besteak beste, [[Idoia Gereñu]] eta [[Arantzazu Fernandez]] izan dira Urkizuren ikasle; gaur egun doktore dira, Urkizuren ikerketaren bidetik.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Aizpea|abizena=Goenaga Mendiola|urtea=2023-04-11|izenburua=Patri Urkizuri omenaldia|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2084/014/002/2023-04-11/patri-urkizuri-omenaldia.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-04-11}}</ref> Idazle ere jardun zuen. Literatura kritika jorratu zuen, eta epaimahaikide izan zen literatura lehiaketa askotan. Bartzelona, Madrid, Valentzia, Mérida, Pontevedra, Cuenca, Salamanca, Baiona, Donostia, Bilbao, Gasteiz, Iruñea, Lille, Lancaster, Montpellier eta beste zenbait hiritako literatura jardunaldietan parte hartu zuen. Bere jaioterri [[Lezo]]ko (Gipuzkoa) alkate izan zen. Patriren seme [[Urtzi Urkizu]] kazetaria eta idazlea da. == Lanak == 1973an hasi zen argitaratzen Iparraldeko teatro zaharra: xaribariak. Bi urte geroago, 1975ean, ''Euskal Teatroaren Historia'' [[Gabriel Aresti|Gabriel Arestiri]], eta, hamar urte geroago, ''Euskal Antzertia'' [[Piarres Lartzabal|Piarres Larzabal]] eta [[Antonio Labaien|Antonio Labaieni]], Ipar eta Hego Euskal Herriko bi zutabe nagusiak landu zituen. Denborarekin lortu zuen biltzea ''Zuberoako Irri-teatroa'' eta plazaratu ere [[Baigorri|Baigorriko]] [[Izpegi (argitaletxea)|Izpegi]] argitaletxean.<ref name=":0" /> Geroago etorri ziren [[Pastoral|pastoralak]] eta hor daude bilduak [[Urrutiko Hezkuntzarako Unibertsitate Nazionala|UNEDeko]] ''Teatro popular vasco''<ref>{{Erreferentzia|izena=Patricio|abizena=Urquizu|izenburua="Presentación de Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición (Madrid, 16 de enero de 2008)"|data=2009-01-01|url=http://dx.doi.org/10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|aldizkaria=Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca|alea=0|zenbakia=14|issn=1130-8508|doi=10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|sartze-data=2023-04-11}}</ref> titulupean, eta hitzaurre hirueledunarekin, euskara, gaztelania eta frantsesa, [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] obra zaharrenak».<ref name=":0" /> [[Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila|Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailak]] 80ko hamarkadan [[Antzerti (erakundea)|Antzerti]] martxan jarri zuen, eta [[Antzerti (aldizkaria)|bertako aldizkarian]] ere lanak argitaratu zituen. Bertan aritu zen Patri, antzerkigileak eta antzerki tradizionala erakusten beti.<ref name=":0" /> Liburu ugari plazaratu ditu, batzuek bakarrik burutuak eta beste batzuek elkarlanean hamaika aldizkari ezberdinetan aurki daitezkeelarik berak sinatzen dituen artikuluak: ''Antzerti berezia, Anuario del Seminario Julio de Urquijo, Argia, Berriak, Egan, Epos, Euskera, Hegats, Jakin, Lapurdum, Mundaiz, Oihenart, Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, Serta Revista iberorrománica de poesía y pensamiento poético'' eta beste. Ikerketa eta dibulgazioaz at sorkuntza arloan ere poesia eta narrazioa landu ditu: ─''Dorrejilko kanta'' (1977), ''Zeren azken finean'' (1984), ''Sekulorun sekulotan'' (1984), ''Zoazte hemendik'' (1995), ''Suaren froga'' (2021)…─. Bereziki Bertsogintzaz eta Euskal Teatroaz entseiu eta artikulu anitz idatzi ditu, testu ineditoak plazaratuz, Patxi Intxaurrandieta eta beste zenbaiten lankidetzaz. Adibidez: ''Euskal Antzertia'' (Antzerti 1984), ''Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak'' (Etor 1991), ''Anton Abbadiaren koplarien guduak. Bertso eta aire zenbaiten bilduma, 1851-1897'' (Eusko Ikaskuntza 1997), ''Zuberoako irri-teatroa. Recueil des farces charivariques basques'' (Izpegi 1998), ''Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia (Michael V. Gazzo, Txapela bete euri'', Egan 2004); ''Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición'' (UNED 2007), ''Teatro Vasco. Historia, reseña y entrevistas, antología bilingüe, catálogo e ilustraciones'' (UNED 2009), ''Albert Camus, Gizon Zuzenak'' (Egan 2017), “Euskal teatroaren azken ikerketez gogoeta xume batzu”, ''Ekin eta joka, Azken ikerketak euskal teatroaz'' (EHAZE, 2018), ea. === Narrazioa === * ''[[Nola Kursaal berria suntsitu zen]]'' ([[1984]], Elkar) * ''[[Sekulorun sekulotan]]'' ([[1975]], Kriselu) === Nobela === * ''[[Etsipenez. Jon Chahoren memorioizunak- 196 or., 19 cm.]]'' ([[1984]], Elkar). * ''[[Zoazte hemendik]]'' ([[1995]], Susa). === Saiakera === * ''[[Literatura eta kritika]]'' ([[1970]], Lur). * ''[[Euskal teatroaren historia]]'' ([[1975]], Kriselu). * ''[[Astolasterrak]]'' ([[1984]], E.J. Antzerti). * ''[[Euskal antzertia]]'' ([[1984]], E.J. Euskadiko Antzerti Zerbitzua). * ''[[Zuberoako irri teatroa]]'' ([[1989]], GAK). * ''[[Historia de la Literatura Vasca]]'' ([[2000]], UNED). * ''[[Balada zaharrez]]'' ([[2005]], Erein). * ''[[Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición. CD de los manuscritos]]'' ([[2007]], UNED) * ''[[Teatro Vasco. Historia, reseñas y entrevistas, antologia bilingüe, catalogo e ilustraciones]]'' ([[2009]], UNED). === Poesia === * ''[[Dorrejilko kanta]]'' ([[1977]], Luis Haranburu). * ''[[Zeren azken finean]]'' ([[1984]], GAK; [[Espainiako Kritika Saria euskarazko narratiba eta poesiari|Espainiako Kritika Saria euskarazko poesiari]]). === Biografia === * ''[[Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak. 1811-1858]]'' ([[1992]], BBK). * ''[[Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia]]'' ([[2004]], Egan). * ''[[Anton Abbadia. 1810-1897. Biografia saioa]]'' ([[2002]], Bilboko Udala). * ''[[Antoine d´Abbadie 1810 - 1897. Essai biographique. Traduit du basque par Edurne Alegria Aierdi]]'' ([[2011]], [[Atlantica]]) === Bilduma === ==== Bertsoa ==== * ''[[Eros, Eros... (Bertso eta poemak)]]'' ([[1985]], Baroja). * ''[[Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798)]]'' ([[1987]], Durangoko Udala). * ''[[Bertsolaritzaren Historia I. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. 1.ANONIMOAK]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Bertsolaritzaren Historia II. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak.2. 1545-1900]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Poesía vasca. Antología bilingüe. Introducción y selección vasca]]'' ([[2009]], UNED). ==== Kantua ==== * ''[[Senpereko Kantu Xaharrak]]'' ([[2001]], Lankidetzan bilduma. Eusko Ikaskuntza). * ''[[Agosti Chahoren kantutegia]]'' ([[2006]], Susa). ==== Gutun-liburuen apailatzea ==== * ''[[Jon Miranderen gutunak (1948-1972)]]'' ([[1995]], Susa). * ''[[Andima Ibinagabeitiaren gutunak (1935-1967)]]'' ([[2000]], Susa). * ''[[Koldo Mitxelenaren euskal gutunak (1951-1984)]]'' ([[2004]], Bilduma 18, Errenteria). ==== Bestelakoak ==== * ''[[Klaudio Otaegi olerkaria (1836-1890)]]'' ([[1991]], Etor). [[Xabier Azurmendi]]rekin lankidetzan. * ''Anton Abbadiaren koplarien guduak: bertso eta aire zenbaiten bilduma 1851-1897'', 1997, Bilbo & Donostia, Euskaltzaindia & Eusko Ikaskuntza. ISBN: 84-89516-50-2. * {{es}} ''[[Historia de la literatura vasca]]'' ([[2000]], Madril. UNED, ISBNː 84-362-4136-3). * ''[[1914-1918. Lekukoak]]'' ([[2015]], Maiatz). == Sariak eta errekonozimenduak == * [[1987]]: [[Resurrección Maria Azkue saria]] euskarazko ikerlanetarako. [[Bilbao Bizkaia Kutxa|Bilboko Aurrezki Kutxa]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Artetxe, Karmele 1976-|izenburua=Euskara unibertsitatera bidean : eragileak eta proiektuak (1939-1990)|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/907050485|isbn=978-84-8438-374-1|pmc=907050485|sartze-data=2020-03-27}}</ref> * [[2023]]: martxoaren 27an, [[Antzerkiaren Nazioarteko Eguna|Antzerkiaren Nazioarteko Egunean]], [[Donostia Antzerki Saria]] emateko egiten den urteroko ekitaldian, [[Patri Urkizu]] idazle eta antzerki ikertzaileari omenaldia eskaini zitzaion. Omenaldia aitortza-hitzekin hasi zen.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Gipuzkoako idazleak|Gipuzkoako idazleak]] == Kanpo estekak == * [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00161.htm Patri Urkizu literaturaren zubitegian] * [https://patriurkizu.eus/ Patri Urkizuren web ofiziala] * [https://irutxulo.hitza.eus/2023/04/28/ongi-lan-eginak-sariren-bat-jasotzen-duenean-eskertzekoa-da/] Inaxio Esnaola-Joseba Parrón: Elkarrizketa ''Hirutxuloko Hitza''n, 2355.zk., 2023/04/28 {{bizialdia|1946ko|2024ko|Urkizu, Patri}} [[Kategoria:Lezoko idazleak]] [[Kategoria:Euskaltzain urgazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]] [[Kategoria:Euskarazko eleberrigileak]] [[Kategoria:Euskarazko tesi egileak]] 74mbdzze72mde5uaqt3ai9tdtri4i2b 10003249 10003045 2024-12-18T11:06:23Z Artegia 65203 10003249 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Patricio "Patri" Urkizu Sarasua''' ([[Lezo]], [[Gipuzkoa]], [[1946]]ko [[irailaren 2]]a - [[Donostia]], Gipuzkoa, [[2024]]ko [[abenduaren 18]]a) [[euskal idazle]] bat izan zen. Filologia Erromanikoko lizentzia burutu zuen [[Salamanca]]n; eta [[Euskal Filologia]]ko doktoregoa [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n, 1987an, ''[[Pierre Urte|Pierre d´Urteren]] hiztegia: Londres 1715'' izenburuko tesiarekin, [[Koldo Mitxelena|Koldo Mitxelenaren]] zuzendaritzapean.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/w10aTesDocWar/tesisDoctoralJSP/w10aConsultarTesisDoctoralLookUpDispath.do?clave=accionVer113|izenburua=Pierre d´Urteren hiztegia: Londres 1715|sartze-data=2019-12-16|egunkaria=Tesiker, Euskarazko doktorego-tesiak|aldizkaria=|abizena=Urkizu Sarasua|izena=Patri|egile-lotura=Patri Urkizu|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[Fitxategi:Patri Urkizu Ahotsak.webm|thumb|265x265px|Patri Urkizu, bere ibilbide akademikoaz mintzo, [[Euskal Herriko Ahotsak]] proiekturako.<ref>{{erreferentzia|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-097-012/ | izenburua = Patri Urkizu Sarasua: ibilbide akademikoa | sartze-data = 2024-12-18 | aldizkaria = Ahotsak.eus | abizena = Etxeberria | izena = Idoia | hizkuntza = eu | formatua = bideoa}}</ref>]] [[Euskal Idazleen Elkartea]]ren lehendakari izendatu zuten [[1989]]an, eta kargu hartan aritu zen [[1997]] arte. Horrez gain, [[euskaltzain urgazle]]a eta [[Eusko Ikaskuntza]]ko Hizkuntza eta Literatura saileko zuzendaria izan zen. Irakasle jardun zuen, Errenteria eta Donostiako institutuetan lehenik, eta gero [[EUTG]]n, [[Bordeleko Unibertsitatea]]n eta Madrilgo [[UNED]]eko unibertsitatean. Horietan guztietan, eta horietatik kanpo ere, euskararen eta euskal literaturaren munduratzeaz arduratu zen. Izkribu galduen bila eman zuen bere ibilbidea, eta hainbat eta hainbat aurkitu eta aztertu zituen. Ibilbide luze eta oparoa egin zuen euskal antzerkia eta bertsolaritza ikertzen, bai eta [[Agosti Xaho]]k eta [[Anton Abadia]]k egindako lana aztertzen ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Patri Urkizu irakasle, idazle eta ikertzailea hil da|hizkuntza=eu|data=2024-12-18|url=https://www.berria.eus/kultura/patri-urkizu-irakasle-idazle-eta-ikertzailea-hil-da_2134992_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Besteak beste, [[Idoia Gereñu]] eta [[Arantzazu Fernandez]] izan dira Urkizuren ikasle; gaur egun doktore dira, Urkizuren ikerketaren bidetik.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Aizpea|abizena=Goenaga Mendiola|urtea=2023-04-11|izenburua=Patri Urkizuri omenaldia|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2084/014/002/2023-04-11/patri-urkizuri-omenaldia.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-04-11}}</ref> Idazle ere jardun zuen. Literatura kritika jorratu zuen, eta epaimahaikide izan zen literatura lehiaketa askotan. Bartzelona, Madrid, Valentzia, Mérida, Pontevedra, Cuenca, Salamanca, Baiona, Donostia, Bilbao, Gasteiz, Iruñea, Lille, Lancaster, Montpellier eta beste zenbait hiritako literatura jardunaldietan parte hartu zuen. Bere jaioterri [[Lezo]]ko (Gipuzkoa) alkate izan zen. Patriren seme [[Urtzi Urkizu]] kazetaria eta idazlea da. == Lanak == 1973an hasi zen argitaratzen Iparraldeko teatro zaharra: xaribariak. Bi urte geroago, 1975ean, ''Euskal Teatroaren Historia'' [[Gabriel Aresti|Gabriel Arestiri]], eta, hamar urte geroago, ''Euskal Antzertia'' [[Piarres Lartzabal|Piarres Larzabal]] eta [[Antonio Labaien|Antonio Labaieni]], Ipar eta Hego Euskal Herriko bi zutabe nagusiak landu zituen. Denborarekin lortu zuen biltzea ''Zuberoako Irri-teatroa'' eta plazaratu ere [[Baigorri|Baigorriko]] [[Izpegi (argitaletxea)|Izpegi]] argitaletxean.<ref name=":0" /> Geroago etorri ziren [[Pastoral|pastoralak]] eta hor daude bilduak [[Urrutiko Hezkuntzarako Unibertsitate Nazionala|UNEDeko]] ''Teatro popular vasco''<ref>{{Erreferentzia|izena=Patricio|abizena=Urquizu|izenburua="Presentación de Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición (Madrid, 16 de enero de 2008)"|data=2009-01-01|url=http://dx.doi.org/10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|aldizkaria=Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca|alea=0|zenbakia=14|issn=1130-8508|doi=10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5952|sartze-data=2023-04-11}}</ref> titulupean, eta hitzaurre hirueledunarekin, euskara, gaztelania eta frantsesa, [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] obra zaharrenak».<ref name=":0" /> [[Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila|Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailak]] 80ko hamarkadan [[Antzerti (erakundea)|Antzerti]] martxan jarri zuen, eta [[Antzerti (aldizkaria)|bertako aldizkarian]] ere lanak argitaratu zituen. Bertan aritu zen Patri, antzerkigileak eta antzerki tradizionala erakusten beti.<ref name=":0" /> Liburu ugari plazaratu ditu, batzuek bakarrik burutuak eta beste batzuek elkarlanean hamaika aldizkari ezberdinetan aurki daitezkeelarik berak sinatzen dituen artikuluak: ''Antzerti berezia, Anuario del Seminario Julio de Urquijo, Argia, Berriak, Egan, Epos, Euskera, Hegats, Jakin, Lapurdum, Mundaiz, Oihenart, Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, Serta Revista iberorrománica de poesía y pensamiento poético'' eta beste. Ikerketa eta dibulgazioaz at sorkuntza arloan ere poesia eta narrazioa landu ditu: ─''Dorrejilko kanta'' (1977), ''Zeren azken finean'' (1984), ''Sekulorun sekulotan'' (1984), ''Zoazte hemendik'' (1995), ''Suaren froga'' (2021)…─. Bereziki Bertsogintzaz eta Euskal Teatroaz entseiu eta artikulu anitz idatzi ditu, testu ineditoak plazaratuz, Patxi Intxaurrandieta eta beste zenbaiten lankidetzaz. Adibidez: ''Euskal Antzertia'' (Antzerti 1984), ''Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak'' (Etor 1991), ''Anton Abbadiaren koplarien guduak. Bertso eta aire zenbaiten bilduma, 1851-1897'' (Eusko Ikaskuntza 1997), ''Zuberoako irri-teatroa. Recueil des farces charivariques basques'' (Izpegi 1998), ''Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia (Michael V. Gazzo, Txapela bete euri'', Egan 2004); ''Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición'' (UNED 2007), ''Teatro Vasco. Historia, reseña y entrevistas, antología bilingüe, catálogo e ilustraciones'' (UNED 2009), ''Albert Camus, Gizon Zuzenak'' (Egan 2017), “Euskal teatroaren azken ikerketez gogoeta xume batzu”, ''Ekin eta joka, Azken ikerketak euskal teatroaz'' (EHAZE, 2018), ea. === Narrazioa === * ''[[Nola Kursaal berria suntsitu zen]]'' ([[1984]], Elkar) * ''[[Sekulorun sekulotan]]'' ([[1975]], Kriselu) === Nobela === * ''[[Etsipenez. Jon Chahoren memorioizunak- 196 or., 19 cm.]]'' ([[1984]], Elkar). * ''[[Zoazte hemendik]]'' ([[1995]], Susa). === Saiakera === * ''[[Literatura eta kritika]]'' ([[1970]], Lur). * ''[[Euskal teatroaren historia]]'' ([[1975]], Kriselu). * ''[[Astolasterrak]]'' ([[1984]], E.J. Antzerti). * ''[[Euskal antzertia]]'' ([[1984]], E.J. Euskadiko Antzerti Zerbitzua). * ''[[Zuberoako irri teatroa]]'' ([[1989]], GAK). * ''[[Historia de la Literatura Vasca]]'' ([[2000]], UNED). * ''[[Balada zaharrez]]'' ([[2005]], Erein). * ''[[Teatro popular vasco. Manuscritos inéditos del siglo XVIII. Estudio y edición. CD de los manuscritos]]'' ([[2007]], UNED) * ''[[Teatro Vasco. Historia, reseñas y entrevistas, antologia bilingüe, catalogo e ilustraciones]]'' ([[2009]], UNED). === Poesia === * ''[[Dorrejilko kanta]]'' ([[1977]], Luis Haranburu). * ''[[Zeren azken finean]]'' ([[1984]], GAK; [[Espainiako Kritika Saria euskarazko narratiba eta poesiari|Espainiako Kritika Saria euskarazko poesiari]]). === Biografia === * ''[[Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak. 1811-1858]]'' ([[1992]], BBK). * ''[[Maria Dolores Agirre eta Euskal Antzertia]]'' ([[2004]], Egan). * ''[[Anton Abbadia. 1810-1897. Biografia saioa]]'' ([[2002]], Bilboko Udala). * ''[[Antoine d´Abbadie 1810 - 1897. Essai biographique. Traduit du basque par Edurne Alegria Aierdi]]'' ([[2011]], [[Atlantica]]) === Bilduma === ==== Bertsoa ==== * ''[[Eros, Eros... (Bertso eta poemak)]]'' ([[1985]], Baroja). * ''[[Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma (1798)]]'' ([[1987]], Durangoko Udala). * ''[[Bertsolaritzaren Historia I. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. 1.ANONIMOAK]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Bertsolaritzaren Historia II. Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak.2. 1545-1900]]'' ([[1991]], Etor). * ''[[Poesía vasca. Antología bilingüe. Introducción y selección vasca]]'' ([[2009]], UNED). ==== Kantua ==== * ''[[Senpereko Kantu Xaharrak]]'' ([[2001]], Lankidetzan bilduma. Eusko Ikaskuntza). * ''[[Agosti Chahoren kantutegia]]'' ([[2006]], Susa). ==== Gutun-liburuen apailatzea ==== * ''[[Jon Miranderen gutunak (1948-1972)]]'' ([[1995]], Susa). * ''[[Andima Ibinagabeitiaren gutunak (1935-1967)]]'' ([[2000]], Susa). * ''[[Koldo Mitxelenaren euskal gutunak (1951-1984)]]'' ([[2004]], Bilduma 18, Errenteria). ==== Bestelakoak ==== * ''[[Klaudio Otaegi olerkaria (1836-1890)]]'' ([[1991]], Etor). [[Xabier Azurmendi]]rekin lankidetzan. * ''Anton Abbadiaren koplarien guduak: bertso eta aire zenbaiten bilduma 1851-1897'', 1997, Bilbo & Donostia, Euskaltzaindia & Eusko Ikaskuntza. ISBN: 84-89516-50-2. * {{es}} ''[[Historia de la literatura vasca]]'' ([[2000]], Madril. UNED, ISBNː 84-362-4136-3). * ''[[1914-1918. Lekukoak]]'' ([[2015]], Maiatz). == Sariak eta errekonozimenduak == * [[1987]]: [[Resurrección Maria Azkue saria]] euskarazko ikerlanetarako. [[Bilbao Bizkaia Kutxa|Bilboko Aurrezki Kutxa]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Artetxe, Karmele 1976-|izenburua=Euskara unibertsitatera bidean : eragileak eta proiektuak (1939-1990)|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/907050485|isbn=978-84-8438-374-1|pmc=907050485|sartze-data=2020-03-27}}</ref> * [[2023]]: martxoaren 27an, [[Antzerkiaren Nazioarteko Eguna|Antzerkiaren Nazioarteko Egunean]], [[Donostia Antzerki Saria]] emateko egiten den urteroko ekitaldian, [[Patri Urkizu]] idazle eta antzerki ikertzaileari omenaldia eskaini zitzaion. Omenaldia aitortza-hitzekin hasi zen.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Gipuzkoako idazleak|Gipuzkoako idazleak]] == Kanpo estekak == * [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00161.htm Patri Urkizu literaturaren zubitegian] * [https://patriurkizu.eus/ Patri Urkizuren web ofiziala] * [https://irutxulo.hitza.eus/2023/04/28/ongi-lan-eginak-sariren-bat-jasotzen-duenean-eskertzekoa-da/] Inaxio Esnaola-Joseba Parrón: Elkarrizketa ''Hirutxuloko Hitza''n, 2355.zk., 2023/04/28 {{bizialdia|1946ko|2024ko|Urkizu, Patri}} [[Kategoria:Lezoko idazleak]] [[Kategoria:Euskaltzain urgazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]] [[Kategoria:Euskarazko eleberrigileak]] [[Kategoria:Euskarazko tesi egileak]] [[Kategoria:Donostian hildakoak]] fxob7q5xht91vyy1zdbszkcx78f1dwt 0 23445 10002734 9847970 2024-12-17T20:30:40Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002734 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Literatura}} {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Arnaut Oihenart'''<ref>EIMA: [https://web.archive.org/web/20120308235949/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> ([[Maule]], [[Zuberoa]], [[1592]]ko [[abuztuaren 7]]a - [[Donapaleu]], [[Nafarroa Beherea]], [[1668]]ko [[urtarrilaren 14]]a) [[euskara|euskal]] poeta, legegizona, historialaria eta politikaria izan zen. [[Joan Perez Lazarraga]]rekin batera, ezagutzen den lehen idazle laikoa. [[Euskara]]z, [[frantses]]ez eta [[latin]]ez idatzi zuen. Nahiz eta Ohienart XVII. mendean bizi, oraindik ez dago itxita bere obra, [[Gidor Bilbao]] ikertzaileak poema berriak aurkitu baititu azken urteetan.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Ainhoa|abizena=Sarasola|izenburua=Arnaut Oihenarten hiru poema ezezagun aurkitu ditu Gidor Bilbao ikertzaileak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/227284/arnaut-oihenarten-hiru-poema-ezezagun-aurkitu-ditu-gidor-bilbao-ikertzaileak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-04-27}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Miel E.|abizena=Elustondo|urtea=2023|izenburua=“Oihenarten poema berriak aurkitu ditugu, eta bila segitzen badugu, gauza gehiago aurkituko ditugu” - Euskal idazleen elkartea|hizkuntza=eu|url=https://idazleak.eus/eu/uberan/ldquo-oihenarten-poema-berriak-aurkitu-ditugu-eta-bila-segitzen-badugu-gauza-gehiago-aurkituko-ditugu-rdquo|aldizkaria=idazleak.eus|sartze-data=2023-04-27}}</ref> == Bizitza == Mauleko lurjabe eta merkatari familia batean jaio zen. Legeak [[Bordele]]n ikasi zituen. [[1663]]an Zuberoako estatuetako sindiko izendatu zuten, [[hirugarren Estatu|hirugarren estatuko]] kide gisa. Ardosko Joana baxenafarrarekin ezkondu eta Donapaleura joan zen, nafar estatuetan abokatu lanetan aritzera. [[Agaramontar]] leinuari buruzko informazioaren bila aritu zen [[Baiona]]ko, [[Paue]]ko, [[Tolosa Okzitania]]ko eta [[Paris]]ko agiri-gordailuetan. Nafarroako erregeordeak ukatu egin zion [[Nafarroako Comptos Ganbera]]ko agiriak begiratzea, susmoa hartuta Oihenartek informazio hura Nafarroaren inbasio gaztelarraren aurka idazteko erabiliko zuela. [[Euskal idazle]] gisa, poesia herri-tradizioko moldeetatik urrundu nahi izan zuen, auzo-erdaretako poesia jasora hurbiltzeko. Metrika zorrotza eta errima aberatsa darabil. Berari zor diogu euskal poesiaren gaineko lehen hausnartze literarioa; euskal idazleen artean horrelako kezka estetikoak erakusten dituen lehena da. == Lanak == === Esaera zaharrak eta olerkiak === * ''[[Les Proverbes Basques, recueillis par le Sr. d'Oihenart; plus les poésies basques du mesme auteur]]'' ([[1657]])<ref>{{erreferentzia|izena=Arnaud|abizena=Oihenart|urtea=1657|izenburua=Les Proverbes Basques, recueillis par le Sr. d'Oihenart; plus les poésies basques du mesme auteur|argitaletxea=Euskaltzaindia (2003)|ISBN=84-95438-14-3|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/ikerbilduma/55225.pdf}}</ref>, frantsesez idatzia. Bi zati ditu: lehena, atsotitzena; eta bigarrena, poesiena, ''[[O.ren gastaroa neurthitzetan|Oihenarten gastaroa neurthitzetan]]''<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz |abizena=Enzunza Mallona|izenburua=Gidor Bilbao: «Oihenart gehiago ezagutu dugu aurkikuntzari esker»|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1864/023/001/2023-04-29/oihenart-gehiago-ezagutu-dugu-aurkikuntzari-esker.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-04-29}}</ref>. Ez dakigu ziur atsotitzak berak jasoak ez baizik bidaliak ote diren. Hor daude [[Zalgize]]k igorritako 205 errefrau. Poesiak autobiografikoak dira: XX. mendean aurkitutako ''L'art poétique'' eskuizkribuan, bere ustez poesia euskaraz nola egin behar den azaltzen du, eta argitaratutako poemak hein batean teoriaren aplikazioa dira. Metrika zehatza darabil, eta hizkuntzaren aldetik berrizalea da. Hitz berriak eta aditz trinkoak asmatzen ditu, hala nola ''derora'' 'erortzen da', ''dikuzke'' 'ikuzten du', hots, 'garbitzen du', ''derakurt'' 'irakurtzen dut' aditzak, eta ''neurtitz'' hitz elkartua.{{#tag:ref|1971. urtean, Donostian argitaratu zen, [[Txillardegi|Larresorok]] prestatuta, eta [[Eugène Goienetxe]]ren hitzaurrearekin, ''Atsotitzak eta neurtitzak. Oihenarte''; ''Les Proverbes Basques, recueillis par le Sr. d'Oihenart; plus les poésies basques du mesme auteur'' (1657) liburuaren [[edizio kritiko]]a. [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri-Gogoa]] argitaletxea.|group="oh"}} === Historia (eta tartean, euskararen gramatika labur bat) === [[Fitxategi:Notitia Utrique Vasconiae 1.jpg|thumb|eskuinera|''[[Notitia utriusque Vasconiae, tum Ibericae, tum Aquitanicae]]'' liburuaren lehen edizioaren (1638) aurrealdea.]] * ''[[Notitia utriusque Vasconiae, tum Ibericae, tum Aquitanicae]]''<ref>{{es}} Arnaud Oihenart: [http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/riev/17141174.pdf ''Noticia de las dos Vasconias, de la ibérica y la aquitana'']{{Apurtutako esteka|date=urtarrila 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Oihenartek latinez idatzitako ''Notitia utriusque Vasconiae, tum Ibericae, tum Aquitanicae'' liburua, gaztelaniara itzulia. Itzultzailea: [[Javier Gorosterratzu]].</ref> (Paris, 1638), latinez idatzia: Bi Baskonien historia, [[Hego Euskal Herria|iberiarrarena]] eta [[Ipar Euskal Herria|akitaniarrarena]]. Euskaldun baten mota horretako lehen lana da; izan ere, lan horretan Euskal Herri osoaren historiaren berri ematen du, hala [[Hego Euskal Herria|Hegoaldea]] nola [[Ipar Euskal Herria|Iparraldea]] aintzat harturik. Historiarekin batera, euskararen morfologiari buruzko 24 orrialde dakartza (deklinabideaz, izenordainez eta aditzaz); gramatika klasikotik —greko-latindar gramatikatik— aldendu eta euskararentzat molde berriak aurkitzen ahalegintzen da. Lan horretan, bere garaikideen artean oso zabaldurik zeuden teorien aurrean (hala nola [[euskokantabrismo]]a eta [[tubalismo]]a), oso jarrera kritikoa azaltzen du. Haatik, gerora oinarrigabea dela frogatu den beste teoria baten alde egiten du: [[euskoiberismo]]aren alde. === Poetika === * ''[[L'art poetique|L'art poétique]]'', frantsesez idatzia: [[Piarres Lafitte]]k [[1967]]an eskuizkribua aurkitu eta bere aldizkarian (''[[Gure Herria]]'') argitaratu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arnault Oihenart|url=http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee78447|aldizkaria=Euskomedia|sartze-data=2017-01-16}}</ref> Euskarazko poesiaren inguruko gogoeta da: bere ustez euskarazko poemetan gorde behar liratekeen errima eta neurkera arauak ematen ditu. Nabari da molde tradizionalak gainditu eta inguruko hizkuntzen eredu jasoagoetara hurbildu nahi duela. Bere garaiko euskal poesiaren berri ematen du. Poemak ere badakartza. Obra horri guztiari, baina, orain arte ezagutzen ez ziren hiru poema gehitu behar zaizkio orain.<ref name=":0" /> [[Gidor Bilbao]] [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Ikasketa Klasikoen Saileko irakasle eta [[Monumenta Linguae Vasconum]] taldeko ikertzaileak egin zuen aurkikuntza.<ref name=":1" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sareko bilaketa digitalari esker aurkitu dituzte Oihenarten poema berriak|hizkuntza=eu|url=https://sustatu.eus/1682843873|aldizkaria=sustatu.eus|sartze-data=2023-05-01}}</ref> == Oharrak == <references group="oh" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} == Ikus, gainera == * [[Atsotitz bilduma]] * [[Euskal literatura]] * [[Ipar Euskal Herriko idazleak]] * [[Euskal hiztegien zerrenda]] == Kanpo estekak == * [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00355.htm «Arnaud Oihenart»], ''Literaturaren Zubitegia''. * Manex Goihenetxe, 1993, [https://web.archive.org/web/20071213033057/http://www.jakingunea.com/50urte/pdf/Jakin93_74/Jakin93_74_053.pdf "A. Oihenart eta bere ingurugiroa"], ''Jakin'', 74. zenbakia. * [https://on.soundcloud.com/DKmRL "Argia daritzanari" Imanol Epeldek abestua.] {{bizialdia|1592ko|1667ko|Oihenart, Arnaut}} [[Kategoria:Arnaut Oihenart]] [[Kategoria:Euskal Herriko historialariak]] a4q4zm34cbwosfq2tz9m7aw8m0lktv9 0 23464 10002745 9672185 2024-12-17T20:48:06Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002745 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Musika, antzerkia eta dantza}} {{Biografia_infotaula_automatikoa |jaiotza data= {{data|1729|10|23}} |heriotza data= {{data|1785|1|13}} {{adina|1729|10|23|1785|1|13}} }} '''Frantzisko Xabier Maria Munibe Idiakez''', tituluz '''''Peñafloridako kondea''''', ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1729]]ko [[urriaren 23]]a <ref name="#1">Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa - Fondo Parrokialak - http://mendezmende.org/eu/partidas/partida.php?bps=1&bpn=&bpa1=munibe&bpa2=_diaque_&bpse=--&bpmu=&bpa=1700&bpam=1750&buscarPartida=Bilatu&s=1&p=297481{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> - [[Bergara]], [[Gipuzkoa]], [[1785]]eko [[urtarrilaren 13]]a <ref>Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa - Fondo Parrokialak - http://mendezmende.org/eu/partidas/partida.php?bps=3&bpn=&bpa1=muni_e&bpa2=_diaque_&bpse=--&bpmu=&bpa=&bpam=&buscarPartida=Bilatu&s=3&p=655627{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Munibe Idiáquez, Xabier María - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/artikuluak/artikulua.php?id=eu&ar=82944|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2018-10-03}}</ref>) euskal idazle eta musikagilea izan zen. [[Euskal Herria]]n [[Argien Garaia|Ilustrazioaren]] ideiak zabaldu nahian [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]] sortu zuen. == Biografia == [[Fitxategi:Insausti jauregia Azkoitia 2006-12-29.JPG|thumb|320px|[[Insausti jauregia]], Munibek sortutako [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]]k duen egoitza nagusia]] Munibe, ''Francisco Xavier Maria Joseph Juaquin Phelipe Feliz Jacinto Ygnacio'' izenez bataiatua <ref name="#1"/>, [[azkoitia]]rra zen. Filipe IV.a erregeak 1635ean sortutako Peñaflorida etxeko zortzigarren kondea izan zen.. Azkoitiko [[jesusen Konpainia|jesuitekin]] egin zituen lehen ikasketak. Etxe leinargiko semea izaki, 1742tik aurrera [[Okzitania]]ko [[Tolosa Okzitania|Tolosan]] zientzia ikasketak egin zituen, betiere [[Frantzia]]ko [[entziklopedia]]zaleen haritik, zientzietan eta arte ederretan prestakuntza ona lortuz. 1747an aita hil zitzaion, eta Azkoitira itzuli zen. Hurrengo urtean, Areizagako baroiaren alaba Maria Josefa Areizagarekin ezkondu zen. Aitarengandik jaso zituen tituluak eta maiorazkoak: Apraiz etxekoa, Insaustitarrena eta Munibetarrena, besteak beste. Ezkonberriak [[Insausti jauregia]]n bizi izan ziren 1767. urtea arte. Peñaflorida kondea oso ezaguna izan zen, eta kargu politikoak izan zituen, Azkoitiko alkate izan zen, esaterako, 1747-1748. urteetan, eta berriz 1755ean eta 1765ean. [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Gipuzkoako Ahaldun Nagusi]] izan zen 1746, 1750, 1754, 1758 eta 1761. urteetan, eta 1758an diputatu Madrilgo [[Gorteak|gorteetan]]. Solasaldiak antolatzen zituen bere etxean, eta bertara biltzen ziren probintziako [[aitonen seme]]ak eta jakituria handiko gizonak, hasieran gizarteko gaiez hitz egitera, eta geroago baita ere zientzia gaiez, literaturaz, filosofiaz eta historiaz. [[Azkoitiko Zalduntxoak|Azkoitiko zalduntxoak]] izena jarri zitzaien. Igandeetan musika eta antzerki lanak egiten zituzten. XVIII. mendeko Ilustrazioak Euskal Herrian izandako ereduetako da Munibe. Munibe jaunak eta [[Azkoitiko Zalduntxoak|Azkoitiko Zalduntxoek]] [[Bergarako Errege Mintegia]] sustatu zuten. == Lanak == [[Fitxategi:Vitoria - Plaza del Conde Peñaflorida, Monumento al Conde de Peñaflorida 2.jpg|thumb|200px|Frantzisko Xabier Muniberen omenezko monumentua bere izena duen Gasteizko plazan.]] === Antzerkia === * ''[[El borracho burlado]]'' ([[1764]]): ''Luisa de la Misericordia'' izenburuarekin argitaratua, opereta modukoa da, bertsotan emana. Obra hau umorezko komedia da. Ez euskara hutsekoa, elebiduna baizik. Eta honela banatzen da elebitasunaren xehetasuna: kantak euskaraz, hitz lauak gaztelaniaz. Ekitaldi bakarra eta 35 agerraldi ditu. Gaia mozkor bati emandako eskarmentua da. Gipuzkeraz idatzita dago, eta herri xehearen oso hurbileko hizkera darabil. === Erlijioa === * ''[[Gabon-sariak]]'' edo ''Gavon-Sariac'' ([[1762]]): Erlijio-kutsuko kanta antzeztuak dira, [[Eguberria|gabonetarako]] idatziak. === Musika === * ''Irten ezazu, Adio provintziya, Aita gurea''. == Kanpo loturak == * {{eu}} [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00374.htm Franzisko Xabier Munibe literaturaren zubitegian] * {{eu}} [http://klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/M/MunibeSariak.htm ''Gabon-sariak''] lan osoa Klasikoen Gordailuan * {{eu}} [http://klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/M/MunibeBurlado.htm ''El borracho burlado''] lan osoa Klasikoen Gordailuan == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} {{bizialdia|1729ko|1785eko|Munibe, Frantzisko Xabier}} [[Kategoria:Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko kideak]] [[Kategoria:Azkoitiarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako ahaldun nagusiak]] [[Kategoria:Eguberria]] [[Kategoria:Frantzisko Xabier Munibe]] 9ki59ysvop4nyt1xrm4k215xtf95l72 0 23622 10002731 9278187 2024-12-17T20:26:52Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002731 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Esteban Garibai Zamalloa''' ([[Arrasate]], [[Gipuzkoa]], [[1533]]ko [[martxoaren 9]]a - [[Madril]], [[1599]])<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Esteban de Garibay y Zamalloa|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://www.euskomedia.org/aunamendi/52272|aldizkaria=Euskomedia|sartze-data=2017-02-14}}</ref> historialaria eta errege kronikaria izan zen. Lehendabiziko [[euskoiberismo|euskoiberistatzat]] du [[Julio Caro Baroja]]k.<ref>Caro Baroja, Julio (1982) ''Sobre la lengua vasca y el vascoiberismo'', Donostia, {{ISBN|84-7148-052-2}}.</ref> 1200ean Gipuzkoak eta Gaztelako Koroaren peko Nafarroaz kanpoko beste lurraldeek Gaztelarekin beren gogoz bat egin zutela babestu eta zabaldu zuen. == Bizitza == [[Oñatiko Unibertsitatea]]n, [[Gasteiz]]en eta [[Santo Domingo de la Calzada]]n egin zituen ikasketak. Gaztetan armadan izan zen, eta [[alferez]] titulua jaso zuen. Arrasateko alkate izan zen 1568-1569 bitarteko urteetan. Gipuzkoako egoerari buruz eginiko azterketen fruitu, [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|Batzar Nagusien]] erreforma eta ontzigintzaren gainbehera aztertzen zituen hirurogei ataleko obra idatzi zuen urte haietan. Diru estutasun batzuen ondoren, [[Filipe II.a Espainiakoa]]k harrera egin zion [[El Escorial|Escorialen]], eta erregeren liburuzain izendatu zuen 1575ean. 1585. urtean [[Madril]]a joan zen, eta historia eta genealogia lanak egin zituen han. Espainiako erregearen kronikari izendatu zuten 1592an. Garibaik ospe handia izan zuen bere garaian, baina ez zuten aintzat hartu XVII. mende erdialdetik aurrera, fantasiara erraz jotzen zuelakoan. Idazle eta langile nekaezina zen, eta inork ez bezala ezagutzen zuen [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Erdi Aroa]]ren bukaerako historia, nahiz, garaiak agintzen zuen bezala, Gaztelako erregeen alde egiten saiatu zen etengabe. Ez da Garibaik euskaraz eginiko testurik ezagutzen, baina esaera zaharren bilduma bi egin zituen, horietako bat [[Julio Urkixo]]k ''[[Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkaria]]''n argitaratu zuena. Bere memorietan, gainera, [[Milia Lasturkoren eresia]] ere bildu zuen ahozko tradiziotik. Testu hauek guztiak [[Mendebaleko euskara]]<nowiki/>ren ekialdeko aldaeran dira, hots, orduko Arrasate ingurukoan. Garibai hizkuntzalari, etimologista eta filologo gisa, [[Jose Ramon Zubiaurre]]k honela agertzen du: {{aipu|Garibai [[tubalismo]]aren eta [[euskokantabrismo]]aren jarraitzailea dugu. Hori dena frogatzeko [[toponimia]]z baliatu zen gure arrasatearra, eta horretan datza bere merezimendua: toponimiari emandako garrantzian. […] Lehen nahiko normala zen [[etimologia]] txarrak asmatzea, eta Garibaik horrelakorik ere aurkezten digu bere obretan. Baina [[euskara|euskal]] etimologia onak proposatu zizkigula ere esan behar da behin eta berriz. […] Filologo baten lanik premiazkoena hizkuntza baten testuak jasotzea eta ondo transmititzea izan da betidanik, batez ere testu zaharrak. Garibai, Erdi Aroko euskal testuen lehenetariko biltzailea dugu|Jose Ramon Zubiaurre, 1989, 50. orrialdea.}} == Idazlanak == Gehien-gehienik gaztelaniaz idatzi zuen, baina euskararen funtsezko altxorretako bat ditugu hark bildutako eresia eta errefrauak. Era berean, Espainiako bere historia luzean euskarazko hitzen aipuak ere jaso dira, euskal gramatikari buruzko pintzelada batzuekin batera, eta balada zatiren bat edo beste [[Leinu gerrak|leinu gerrekin]] zerikusia zuten gertaerak komentatzean. Historialari gisa, [[Espainia]]ko lehen historia unibertsala idatzi zuen, 40 liburukitan banatua, 32 urte zituela ''(Los XL libros del Compendio historial de las chronicas y universal historia de todos los reynos de España).'' Flandesen argitaratu zuen obra hura, 1571. urtean. Erregearen zerbitzuan izan ondoren, dinastiarentzako [[genealogia]] lana apailatu zuen 1586anː ''Ilustraciones Genealógicas de los Catholicos Reyes de las Españas, y de los Christianissimos de Francia, y de los Emperadores de Constantinopla, hasta el Catholico Rey nuestro señor don Philipe el II, y sus sereníssimos hijos.'' === Errefrauak === * ''[[Los Refranes de Garibay]]'': Garibaik esaera zaharren bi bilduma aipatzen ditu bere memorietan. Bata, Espainiako Historia Akademiak argitaratu zuen 1854an; bestea, [[Francisque Michel]]ek argitaratu zuen, ''Proverbes Basques'' lanaren baitan (Benito Maestrek oparitu omen zion eskuizkribua Micheli). Eskuizkribuak Madrilgo Liburutegi Nazionalean zeuden, baina galduak dira. == Esteban Garibairen omenezko toponimia == [[Fitxategi:GaribaiKalea.jpg|thumb|250px|[[Arrasate]]ko Garibai kalea.]] [[Arrasate]]n badira haren izena duten hainbat leku, hala nola [[Garibai etxea]], hari egindako monumentua eta Garibai etorbidea. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{Erreferentzia zerrenda}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} == Ikus, gainera == * ''[[Milia Lasturkoren eresia]]'' * [[Debagoiendar ospetsuen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00540.htm Esteban Garibai literaturaren zubitegian] {{bizialdia|1533ko|1599ko|Garibai, Esteban}} [[Kategoria:Euskal apologistak]] [[Kategoria:Euskal Herriko historialariak]] [[Kategoria:Arrasateko idazleak]] [[Kategoria:Oñatiko Unibertsitateko ikasleak]] [[Kategoria:XVI. mendeko historialariak]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] h8xc8lm010cs9qcisn1bgv8c3on0l5t 0 24387 10002628 10002073 2024-12-17T17:51:26Z Lainobeltz 56334 150.241.39.94 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Josugoni wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 8653102 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{gaixotasun infotaula}} {{ohar medikoa}} '''Miokardio infartu akutua''' (MIA) [[bihotz]]aren  [[miokardio]]aren kalte larria da, [[iskemia]] baten ondorioz gertatzen dena. Ohiko hizkeran '''bihotzeko''' deritzo<ref>{{euskalterm|biotzeko|2021-8-29}}</ref>. [[Zirkulazio koronario]]ak daraman eta bihotzak behar duen [[odol fluxua]]ren artean desoreka dagoenez, zelula kardiakoak hil egingo dira.  [[Arteria]]ren itxiera guztizkoa bada, arazoak larriagoak izango dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iván Alejandro|abizena=Cuyul Vásquez|izenburua=Consideraciones para el uso de la práctica basada en evidencia en el manejo de personas con dolor.|data=2019|url=http://dx.doi.org/10.20986/resed.2019.3712/2018|aldizkaria=Revista de la Sociedad Española del Dolor|issn=1134-8046|doi=10.20986/resed.2019.3712/2018|sartze-data=2019-11-03}}</ref> Gaixotasun koronarioen ondorioz infartuak gertatzen dira. Izan ere, [[arteria koronario]]ak buxatuta daudenean, bihotzeko odol fluxua desegokia izango da eta ondorioz, [[ehun]]ean kalteak eratuko dira. Zenbait kasutan, iskemia edota [[hipoxia]] egoeretan ehuna kaltetu arren,  zelula kardiakoak ez dira hilko. Egoera honi [[bularreko angina]] deritzo. Aldiz, hipoxia eta anoxia egoerak denbora batez luzatzen direnean, miokardioko zelulak [[nekrosi]]z hil egingo dira. Hain zuzen ere, egoera honi miokardio infartu akutu deritzo. Bihotz infartuek berehalako arreta medikoa behar dute; egoera hauetan atzerapenak egonez gero, hiltzeko arriskua izugarri areagotzen da. Hala ere, beste zenbait faktorek ere eragina izango dute; esaterako, odol fluxu desegokia jaso duen [[miokardio]]aren kantitateak. == Klinika == Sintomarik ohikoena '''[[torax]]ean''', hain zuzen ere, bular inguruan '''etengabeko mina''' edukitzea da. Askotan, min hori [[beso]], [[sorbalda]], [[bizkar]], [[lepo]] eta zenbait kasutan [[hortz]] eta [[Baraila|barailera]] hedatzen da. Bularrelo mina [[iskemia]] edota odol fluxu desegokiaren ondorioz gertatzen denean, [[bularreko angina]] deritzo. Hala ere, beste sintoma hauek miokardioko infartuaren seinale izan daitezke ere: * '''Abdomeneko mina'''. Sintoma hau infartuek bihotzaren aurpegi [[diafragma]]tikoan eragina izaten dutenean ageri ohi da. Kasu hauetan, abdomeneko min hori [[dispepsia]]rekin nahas daiteke. <ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Epelde|izenburua=Situación del tratamiento trombolítico del infarto agudo de miocardio en los Servicios de Urgencias de Cataluña|data=2003-02|url=http://dx.doi.org/10.4321/s0212-71992003000200006|aldizkaria=Anales de Medicina Interna|alea=2|zenbakia=20|issn=0212-7199|doi=10.4321/s0212-71992003000200006|sartze-data=2019-11-03}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Camille A.|abizena=Pearte|izenburua=Characteristics and Baseline Clinical Predictors of Future Fatal Versus Nonfatal Coronary Heart Disease Events in Older Adults: The Cardiovascular Health Study|orrialdeak=2177–2185|hizkuntza=en|abizena2=Furberg|abizena3=O’Meara|abizena4=Psaty|abizena5=Kuller|abizena6=Powe|abizena7=Manolio|izena2=Curt D.|izena3=Ellen S.|izena4=Bruce M.|izena5=Lewis|izena6=Neil R.|izena7=Teri|data=2006-05-09|url=https://www.ahajournals.org/doi/10.1161/CIRCULATIONAHA.105.610352|aldizkaria=Circulation|alea=18|zenbakia=113|issn=0009-7322|doi=10.1161/CIRCULATIONAHA.105.610352|sartze-data=2019-11-03}}</ref> * '''[[Disnea]] edo arnasa hartzeko arazoak'''. Sintoma hau aldiz, infartuen ondorioz [[bihotz gastua]] jaisten denean agertzen da. Horregatik, pazienteak arnasa hartzeko arazoak izango ditu, [[edema]] pulmonarra sortuz.   * Beste sintoma batzuk; [[zorabio]]ak, [[izerditze]]ak, [[botalarri]]ak, [[diaforesi]]a. Kasu larrienetan, honako sintoma hauek ere ager daitezke: * Ezagutzaren galera, [[shock kardiogeniko]]a edo bat bateko heriotza. Azken hau normalean [[fibrilazio bentrikular]] baten ondorioz gertatzen da. Infartu asko (erdia gutxi gorabehera) isilak dira, hau da, lehen aipatutako sintomak agertu gabe eman ohi dira. <ref>{{Erreferentzia|izena=William B.|abizena=Kannel|izenburua=Silent Myocardial Ischemia and Infarction: Insights from the Framingham Study|orrialdeak=583–591|data=1986-11|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0733-8651(18)30577-0|aldizkaria=Cardiology Clinics|alea=4|zenbakia=4|issn=0733-8651|doi=10.1016/s0733-8651(18)30577-0|sartze-data=2019-11-03}}</ref>Infartu isil hauek ohikoagoak izaten dira [[diabetes]]a duten pazienteengan, adinekoengan edota [[Bihotz-transplante|bihotz transplantea]] jaso duten pertsonengan. Gainera, emakumeek zenbait kasutan, gizonezkoei agertzen ez zaizkien sintomak izaten dituzte; esaterako, ezohiko nekea, bizkarreko mina... <br /> == Etiologia == [[Fitxategi:A man having a Heart Attack.png|thumb|261x261px|Gizon bat bihotz angina pairatzen]] Miokardioko infartu akutua [[kardiopatia iskemiko]]a (edo kardiopatia koronario) pairatzen duten pazienteetan agertzen da, bai patologia hau jadanik diagnostikatuta duten pazienteetan, bai patologiaren lehen sintoma gisa. Orokorrean, infartua pairatu baino lehen pazienteek [[bularreko angina]] pairatzen dute, hau da, mina edota presioa nabaritzen dute toraxean denbora luzean zehar edo esfortzu handirik egin gabe. Hau gertatzen da arteria koronarioetara ez delako behar beste odol heltzen eta miozitoen oxigeno eskasiaren ondorioz, angina sortzen da. [[Arteria koronario]]ak bihotza irrigatzen duten arteria nagusiak dira eta [[oxigeno]]a daramate [[miokardio]]ra. Beraz, miokardioak (bihotzeko muskuluak) infartua sufritzen du kardiopatia koronario garatua duenean eta arteria konorarioan dagoen [[ateroma plaka]] apurtzen denean. Horren ondorioz arteria ultzeratzen edo apurtzen da. Hala ere, ateroma plakak apurtu baino lehen [[Odol-hodi|odol hodia]] buxatzen dutenez, oxigeno gutxiago helduko da [[bihotz]]era eta horregatik gertatzen da bularreko angina infartua pairatu baino lehen. === Tronboak eta enboloak === [[Tronbosi|Tronboak]] eta [[Enbolo (argipena)|enboloak]] miokardio infartuaren eragileak izan daitezke: * [[Arteriosklerosi]]aren ondorioz odol hodian estuguneak sortzen dira eta '''tronboak''' errazago eratzen dira. Izan ere, tronboak plaketen, gatzapen faktoreen eta zelulen multzoa dira odol hodia buxatzen dutena.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Administrator|izenburua=¿Qué son los trombos?|hizkuntza=es-es|url=https://fundaciondelcorazon.com/dudas/cardiologia/1217-que-son-los-trombos.html|aldizkaria=Fundación Española del Corazón|sartze-data=2019-11-04}}</ref> * '''Enboloak''', odolean zehar garraiatu den tronboa da, odol hodi estu bateraino heldu dena eta han ezarri dena odol hodian zeharreko odol fluxua oztopatuz. === Arrisku faktoreak === Miokardioko infartuak agertzeko arrisku faktoreak oso erlazionatuta daude arteriosklerosiaren arrisku faktoreekin. Nagusienak hauek dira: * [[Hipertentsio|Hipertentsio arteriala]] * [[Kolesterol]] altua ([[hiperkolesterolemia]]): Konkretuki [[LDL kolesterola|LDL]] (dentsitate baxuko [[lipoproteina]]) altuak eta [[HDL kolesterola|HDL]] (dentsitate altuko lipoproteinak) baxuak izatearen onodrioz. * [[Tabakismo]]a * [[Homozisteinemia]]: Odolean dagoen homozisteina altuegia izatea, [[aminoazido]] [[toxikoa]] dena eta [[B2 bitamina|B₂]], [[B6 bitamina|B₆]], [[B12 bitamina|B₁₂]] eta [[azido foliko]]aren kantitate baxuak izateagatik handitzen dena. [[Fitxategi:Measuring a burger.jpg|thumb|165x165px|Dieta desegokia]][[Diabetes mellitus]]a * [[Gaixotasun zeliako]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward J|abizena=Ciaccio|izenburua=Cardiovascular involvement in celiac disease|orrialdeak=652|hizkuntza=en|abizena2=Lewis|abizena3=Biviano|abizena4=Iyer|abizena5=Garan|abizena6=Green|izena2=Suzanne K|izena3=Angelo B|izena4=Vivek|izena5=Hasan|izena6=Peter H|data=2017|url=http://www.wjgnet.com/1949-8462/full/v9/i8/652.htm|aldizkaria=World Journal of Cardiology|alea=8|zenbakia=9|issn=1949-8462|doi=10.4330/wjc.v9.i8.652|sartze-data=2019-11-04}}</ref> * [[Obesitate]]a: Dieta desegokia edo faktore genetikoen ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Salim|abizena=Yusuf|izenburua=Obesity and the risk of myocardial infarction in 27 000 participants from 52 countries: a case-control study|orrialdeak=1640–1649|abizena2=Hawken|abizena3=Ôunpuu|abizena4=Bautista|abizena5=Franzosi|abizena6=Commerford|abizena7=Lang|abizena8=Rumboldt|abizena9=Onen|izena2=Steven|izena3=Stephanie|izena4=Leonelo|izena5=Maria Grazia|izena6=Patrick|izena7=Chim C|izena8=Zvonko|izena9=Churchill L|data=2005-11-05|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0140673605676635|aldizkaria=The Lancet|alea=9497|zenbakia=366|issn=0140-6736|doi=10.1016/S0140-6736(05)67663-5|sartze-data=2019-11-04}}</ref> * [[Estres]]a * Aipagarria da ohikoagoa dela gizonetan emakumeetan baino. == Diagnostikoa == Miokardioko infartuaren [[diagnostiko]]a gizabanakoaren egungo [[Eritasun|gaixotasunaren]] alderdi klinikoak eta azterketa fisikoa barne hartuta formulatu behar da, [[elektrokardiograma]] eta gihar-zuntzen kalte zelularraren presentzia adierazten duten [[laborategi]]<nowiki/>ko probak egitearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=diagnosis and investigations - General Practice Notebook|url=http://www.gpnotebook.co.uk/simplepage.cfm?ID=892665874&linkID=23278&cook=yes|aldizkaria=www.gpnotebook.co.uk|sartze-data=2019-10-23}}</ref>. Hori dela eta, klinikoak [[min prekordial]] baten aurrean aplikatu behar duen [[semiologia]]k denbora nahikorekin behartu beharko luke miokardio infartu akutuaren diagnostikoa propasatzera, planteamenduaren atzerapenak denbora baliotsua galtzea dakarrelako. === Diagnostikoaren irizpideak<ref>{{Erreferentzia|izena=R. F.|abizena=Gillum|izenburua=International diagnostic criteria for acute myocardial infarction and acute stroke|orrialdeak=150–158|abizena2=Fortmann|abizena3=Prineas|abizena4=Kottke|izena2=S. P.|izena3=R. J.|izena4=T. E.|data=1984-7|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/6731265?dopt=Abstract|aldizkaria=American Heart Journal|alea=1|zenbakia=108|issn=0002-8703|pmid=6731265|doi=10.1016/0002-8703(84)90558-1|sartze-data=2019-10-23}}</ref> === Paziente batek infartuaren diagnostiko probablea jasotzen du honako irizpide hauetako bi baldin baditu, eta diagnostikoa behin betikoa izango da hirurak baldin baditu: -   30 minutu baino gehiago irauten duen bularreko [[min iskemikoa]]<nowiki/>ren historia klinikoa. -   Aldaketa [[Elektrokardiograma|elektrokardiogra]]<nowiki/>fikoak trazu serie batean. -   [[Serum]] biomarkatzaileen hazkundea edo jaitsiera, hala nola, MB [[kreatina kinasa]] eta [[troponina]]<nowiki/>rena. === Bihotzaren markatzaileak === [[Bihotzaren entzimak]] (CPK, T-Troponina, LDH) kalteak hautematen direnean [[bihotz]]<nowiki/>eko [[ehun]]<nowiki/>etik datozen eta [[odol]]<nowiki/>era isurtzen diren [[proteina]]<nowiki/>k dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Arie|abizena=Eisenman|izenburua=Troponin assays for the diagnosis of myocardial infarction and acute coronary syndrome: where do we stand?|orrialdeak=509–514|data=2006-07-01|url=https://doi.org/10.1586/14779072.4.4.509|aldizkaria=Expert Review of Cardiovascular Therapy|alea=4|zenbakia=4|issn=1477-9072|doi=10.1586/14779072.4.4.509|sartze-data=2019-10-23}}</ref>. Kalteak gertatzen direnean, [[bihotz-markatzaile]]<nowiki/>en mailak denborarekin igotzen dira, beraz, 24 orduko aldian ohikoa da odol laginak hartzea eta markatzaile entzimatiko horiek aztertzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Eugene|abizena=Braunwald|izenburua=ACC/AHA 2002 guideline update for the management of patients with unstable angina and non-ST-segment elevation myocardial infarction--summary article: a report of the American College of Cardiology/American Heart Association task force on practice guidelines (Committee on the Management of Patients With Unstable Angina)|orrialdeak=1366–1374|abizena2=Antman|abizena3=Beasley|abizena4=Califf|abizena5=Cheitlin|abizena6=Hochman|abizena7=Jones|abizena8=Kereiakes|abizena9=Kupersmith|izena2=Elliott M.|izena3=John W.|izena4=Robert M.|izena5=Melvin D.|izena6=Judith S.|izena7=Robert H.|izena8=Dean|izena9=Joel|data=2002-10-02|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12383588?dopt=Abstract|aldizkaria=Journal of the American College of Cardiology|alea=7|zenbakia=40|issn=0735-1097|pmid=12383588|doi=10.1016/s0735-1097(02)02336-7|sartze-data=2019-10-23}}</ref>. === Angiografia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angiocardiografía|hizkuntza=es|data=2019-07-22|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Angiocardiograf%C3%ADa&oldid=117615949|sartze-data=2019-10-23|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> === [[Fitxategi:Coronary Angiography.png|thumb]] [[Buxadura]] non eta nolakoa den aztertzeko proba nagusia da. Kasu arriskutsuenetan edo [[Odoljario|odol-jario]]<nowiki/>a berreskuratzeko esku-hartze bat egin behar den kasuetan, [[arteria koronario]]<nowiki/>en [[angiografia]] egin daiteke. [[Kateter]] bat [[arteria]] batean sartzen da, normalean [[arteria femoral]]<nowiki/>ean, eta bultzatu egiten da [[bihotz]]a irrigatzen duten arterietara heldu arte. Ondoren, [[kontraste irrati-opakua]] ematen da eta [[Erradiografia|erradiografi]]<nowiki/>en sekuentzia bat ([[fluoroskopia]]) hartzen da. == Tratamendua == Pazienteren batek, bihotz infartua izango duenaren susmoa badago, hurrengo tratamenduak jarri ohi dira abian, diagnostikoa ziurra ez bada ere: * [[Oxigeno]]a <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Infarto agudo de Miocardio. Causas, síntomas y tratamiento.|url=https://www.cun.es/enfermedades-tratamientos/enfermedades/infarto-miocardio|aldizkaria=www.cun.es|sartze-data=2019-10-23}}</ref> * [[Azido azetilsaliziliko]]a: [[odol]]eko [[Gatzapen|koaguloen]] agerpena ekiditeko erabiltzen den [[Sendagai|farmakoa]] da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ácido acetilsalicílico y cardiopatía: MedlinePlus enciclopedia médica|hizkuntza=es|url=https://medlineplus.gov/spanish/ency/patientinstructions/000092.htm|aldizkaria=medlineplus.gov|sartze-data=2019-10-23}}</ref> * [[Nitroglizerina]]: [[bihotz]]ak egiten duen lana gutxiagotzeko eta [[arteria koronario]]en artean odol fluxua hobetzeko. <ref name=":0" /> === Tratamendu farmakologikoa === Krisi kardiako baten aurrean erabili daitezkeen farmakoen artean hurrengoak daude: * [[Estatina]]k: odoleko [[kolesterol]] mailak jaisten dituzte. * [[Betabloqueantes|Betaoztopatzaileak]][[Presio arterial|: presio arteriala]] jaitsi eta odol zirkulazioa errazten dute. * [[Basodilatador|Basodilatatzaileak]]: odol hodien erlaxazioa eragiten dute, baita bihotzera iristen den oxigeno eta odol kantitatearen igoera ere, organo honen lana murriztuz. * [[Diuretiko]]ak: likido eta [[sodio]] soberakinak kanporatzea ahalbidetzen dute, [[bihotz]]aren lan karga murriztuz. <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Infarto de Miocardio: qué es, causas, síntomas y tratamiento {{!}} Cardioalianza|hizkuntza=es|url=http://cardioalianza.org/las-enfermedades-cardiovasculares/infarto-de-miocardio/|aldizkaria=Cardio Alianza|sartze-data=2019-10-23}}</ref> * [[Kaltzio]]aren oztopatzaileak: kaltzioaren sarrera [[miokardio]]ko zeluletara oztopatzen dute, [[bihotz]]ak egin behar duen indarra murriztuz eta [[arteria koronario]]<nowiki/>en uzkurtzeko joera gutxituz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Estilita|abizena=Esteva Espinosa|izenburua=Infarto agudo de miocardio. Clínica y tratamiento|orrialdeak=34–39|hizkuntza=es|data=2009-03-01|url=http://www.elsevier.es/es-revista-offarm-4-articulo-infarto-agudo-miocardio-clinica-tratamiento-13133617|aldizkaria=Offarm|alea=3|zenbakia=28|issn=0212-047X|sartze-data=2019-10-23}}</ref> * [[Tronbolitiko]]ak: [[arteria koronario]]<nowiki/>etan dauden [[Gatzapen|koaguloak]] disolbatzeko erabiltzen dira. * [[Antikoagulatzaile]]ak: [[odol]]aren loditasuna gutxitzen eta [[Gatzapen|koaguloen]] sorrera prebenitzen dute. <ref name=":0" /> === Tratamendu kirurjikoa === [[Fitxategi:Stent kokapena angioplastia eu.png|thumb|Miokardio infarturako tratamendu kirurjikoa: angioplastia. |196x196px]] ==== Angioplastia-kateterismo kardiakoa ==== Sare forma duen material bat ([[stent]] deiturikoa) [[arteria koronarioa]]ren hormetan jartzean datza, odol fluxua egokia izan dadin. Gorputz adarretako arteriak ([[arteria femoral]]a izterrean edota [[arteria erradiala]] besaurrean) erabiltzen dira [[kateter]]ra (malgua eta luzea den hodia) sartzeko eta horrela, lehen aipaturiko [[stent]]-a arteria koronarioan ezartzen da. Stent-a bi motatakoa izan daiteke: * Konbentzionala: metalez egina dagoena. * Farmakoaktiboa: hauek [[Sendagai|farmakoak]] jariatzen dituzte, hurrengo hilabete edo urteetan stent-aren oztopaketa ekiditearren. [[Tronbosi]]a ekiditeko, tratamendu mota hau jasaten duten pazienteek, medikuak agindutako farmakoak hartzen dituzte. [[Fitxategi:Blausen 0466 Heart Bypass Surgery.png|thumb|187x187px|Bypass koronarioa deritzon tratamendu kirurjikoa.]] ==== Bypass koronarioa ==== [[Kirurgia|Ebakuntza]] honetan, [[odol]]ak oztopoa sahiesteko “zubi” antzeko bat inplantatzen da. Horrela, [[zain safenoa]] (hankan topatzen dena) edo [[arteria erradiala]] (besaurrean kokatuta dagoena) [[arteria koronario]]a<nowiki/>rekin elkartzen dira eta odolak gorputz osoan hedatzeko bide berri bat izango du. Kontuan izan behar da [[Kirurgia|tratamendu kirurjikoak]] eta [[Sendagai|farmakoak]] osagarriak izan daitezkeela eta kasu batzuetan, [[Sendagai|farmakoek]] [[Kirurgia|ebakuntzak]] ordezkatzen dituztela. <ref name=":1" /> == Prebentzioa == Miokardio infartua prebenitu daiteke, hurrengo aholkuak jarraituz gero: * Erretzeari uztea. * [[Dieta]] osasuntsua eramatea, barazki, fruta, lekale eta zerealetan aberatsa dena. * Ariketa fisiko aerobikoa egitea. * Edari [[alkohol]]ikoak ekiditea. * [[Estres]]a ekiditea. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Infarto de Miocardio: Síntomas, Tratamientos, Causas e Información|hizkuntza=es|data=2009-03-26|url=https://cuidateplus.marca.com/enfermedades/enfermedades-vasculares-y-del-corazon/infarto-miocardio.html|aldizkaria=CuidatePlus|sartze-data=2019-10-23}}</ref> * [[Hipertentsio arteriala]], [[Diabetes|diabetes mellitus]] eta antzeko gaixotasunak pairatuz gero, hauen kontrol egokia izatea.<ref>{{Erreferentzia|abizena=https://www.preving.com/humans.txt|izenburua=Infarto agudo de miocardio: prevención y tratamiento|hizkuntza=es|data=2018-10-16|url=https://www.preving.com/infarto-agudo-miocardio-prevencion-tratamiento/|aldizkaria=Prevención de Riesgos Laborales|sartze-data=2019-10-23}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Elektrokardiograma]] (EKG). * [[Angiografia]]. * [[Bypass koronarioa]]. * [[Angioplastia]]. * [[Kardiologia]]. * [[Kirurgia kardiobaskular]]ra. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gaixotasun kardiobaskularrak]] [[Kategoria:Zahartzeari lotutako gaixotasunak]] [[Kategoria:Medikuntzako larrialdiak]] 08goiu71mgileeebhr6d5mb8gd3n24t 10 24535 10002555 9845727 2024-12-17T16:06:52Z Joxan Garaialde 90799 10002555 wikitext text/x-wiki {| cellpadding="10" align="{{{kokapena|center}}}" style="border-collapse:collapse; color: inherit; background-color:transparent; border-style:none; width:{{{zabalera|}}};" | width="20" valign="top" style="color:{{{4|silver}}};font-size:20px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:left;padding:2 2px;" | « | {{{1}}} | width="20" valign="bottom" style="color:{{{4|silver}}};font-size:20px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:right;padding:2 2px;" | » |- {{#if:{{{2|}}}| {{!}} colspan="2" style="padding-top: 10px; text-align:right;font-size: 90%;" {{!}} {{{2}}}}} <blockquote class="flexquote"{{#if:{{{estilo|}}}| style="{{{estilo|}}}"}}> <div class="flex"> <div class="quote">{{#if:{{{1|{{{col1|}}}}}}|{{{1|{{{col1|}}}}}}|<noinclude>{{Lorem ipsum}}</noinclude>}}</div>{{#if:{{{col2|}}}| <div class="separator"></div> <div class="quote">{{{col2|}}}</div>}}{{#if:{{{col3|}}}| <div class="separator"></div> <div class="quote">{{{col3|}}}</div>}} </div>{{#if:{{{2|<noinclude>2</noinclude>}}}| <div class="cite">{{{2|<noinclude>[[Lorem ipsum]]</noinclude>}}}{{{3|}}}</div>}} </blockquote><noinclude> |}<noinclude>{{txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> 51no0t0r12l6emqliwr7yv3egeedjrh 10002557 10002555 2024-12-17T16:08:21Z Joxan Garaialde 90799 10002557 wikitext text/x-wiki {| cellpadding="10" align="{{{kokapena|center}}}" style="border-collapse:collapse; color: inherit; background-color:transparent; border-style:none; width:{{{zabalera|}}};" | width="20" valign="top" style="color:{{{4|silver}}};font-size:20px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:left;padding:2 2px;" | « | {{{1}}} | width="20" valign="bottom" style="color:{{{4|silver}}};font-size:20px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:right;padding:2 2px;" | » |- {{#if:{{{2|}}}| {{!}} colspan="2" style="padding-top: 10px; text-align:right;font-size: 90%;" {{!}} {{{2}}}}} |}<noinclude>{{txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> 9ga9adi728n0na1vkglpwj5h7xtcg9b 0 32558 10002581 10001764 2024-12-17T16:25:22Z Joxan Garaialde 90799 10002581 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Giuseppe Fortunino Francesco Verdi''' (Le Roncole, [[Parmako probintzia|Parma]], [[Frantziako Lehen Inperioa]], gaur egun [[Italia]], [[1813]]ko [[urriaren 10]]a – [[Milan]], [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]], [[1901]]eko [[urtarrilaren 27]]a) musikagile erromantikoa izan zen, [[Erromantizismo]]aren garaikoa. [[Opera]] landu zuen, batik bat, garai guztietako garrantzitsuenetako bat. Haren obrak [[Gioachino Rossini|Rossini]], [[Vincenzo Bellini|Bellini]] eta [[Gaetano Donizetti|Donizettiren]] «[[Bel canto]]», eta «[[Verismo]]» korrontearen eta [[Giacomo Puccini|Pucciniren]] arteko zubi lana egiten du. Bere lehen operetan, [[Italiaren bateratzea|Italiaren batasuna]] bilatzen zuen Risorgimento mugimenduarekiko sinpatia erakutsi zuen. Laburki bada ere, politikari hautatu gisa ere parte hartu zuen. Bere hirugarren operaren, [[Nabucco|''Nabucco''ren]] (1842), «[[Va, pensiero]]» korua —eta antzeko koruak geroagoko operetan—, batasun-mugimenduaren izpirituan oso sartuta zeuden, eta konpositorea bera ideal horien ordezkaritzat hartu izan zen. Hala ere, Verdi, oso pertsona isila, ez zen herri mugimenduekin adiskidetzen saiatu, eta, arrakasta profesionala hartzen zuen heinean, bere opera-lanaren zama arindu, eta bere jaioterrian lurjabe gisa ezartzen saiatu zen. Musika mundua harritu zuen ''[[Aida]]'' operarekin (1871) izan zuen arrakastaren ondoren, hiru maisu-lan berantiarrekin itzultzean: [[Réquiem (Verdi)|''Requiem'']] (1874) eta [[Otelo (Verdi)|''Otelo'']] (1887) eta [[Falstaff (Verdi)|''Falstaff'']] (1893) operak. Lan ugariren egilea izan zen, haien artean: ''[[Aida (opera)|Aida]]'', ''[[Rigoletto]]'', ''[[Il trovatore]]'' edo ''[[La traviata]]'' gisako opera ospetsuak. Horrezaz gain, ''[[Macbeth (opera)|Macbeth]]'' eta ''[[Otelo (Verdi)|Otelo]]'', [[William Shakespeare]]k idatzitako lanak, musikatu zituen. Politikoki, ''[[Italiaren bateratzea|Risorgimento]]'', [[Italiar nazionalismo|Italiaren batasunaren eta askatasunaren alde]] jardun zuen higikundearen pertsona enblematikoa izan zen. Ezaguna da «Viva VERDI» [[goiburu]]a, [[Viktor Emanuel II.a Italiakoa|Vittorio Emanuele Re D'Italia]] erregearen alde egiteko erabiltzen zutena. == Bizitza == [[Fitxategi:Sant'Agata 01.jpg|thumb|200px|Sant'Agata, Verdiren etxea]] [[Fitxategi:V E R D I.jpg|thumb|200px|VERDI akronimoa erabiltzen zuten, Italiaren batasunaren alde egiten zutenek («Vittorio Emmanuele Re D'Italia»]] [[Fitxategi:Giuseppina Strepponi (1897).jpg|thumb|200px|Giuseppina Strepponi, Verdiren emaztea]] [[Fitxategi:Verdi State Funeral 1901.jpg|thumb|300px|eskuinera|Verdiren hiletak, [[1901]]ean]] ===Haurtzaroa eta heziketa=== Giuseppe Fortunino Francesco Verdi Le Roncolen jaio zen [[1813]]an. Aita Carlo Verdi zen; ama, berriz, Luigia Uttini, eta [[Parmako Dukerria]]n bizi ziren. [[Busseto|Bussetotik]] gertuko herria ([[Parmako Dukerria|Parmako dukerria]], [[Italia]])<ref group=Oh>Une horretan, [[Parmako dukerria]] [[Frantziako Lehen Inperiokoa]] zen, 1808an anexionatu ondoren.</ref>.​ Carlo Giuseppe Verdi (1785-1867) eta Luigia Uttiniren (1787-1851) lehen semea izan zen. 1813ko urriaren 11ko bataio erregistroak Carlo eta Luigia, «ostalari» eta «irule» gisa aipatzen ditu haren gurasoak, hurrenez hurren. Gainera, Verdi «atzo jaioa» gisa aipatzen du, baina, sarri, egunak ilunabarrean hasten zirela uste izaten zenez, urriaren 9a edo 10a izan zitekeen{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §2}}.​ Bere amak bezala, Verdik urriaren 9an ospatu zuen beti bere urtebetetzea, bere jaioteguna zena, bere ustez{{harvnp|Rosselli|2000|p=12}}. Ahizpa gazteago bat zuen, Giuseppa, 1833an 17 urterekin hil zena{{harvnp|Rosselli|2000|p=12}}.​ Haurtzaroan bere lagunik onena izan zela diote{{harvnp|Phillips-Matz|2004|p=4}}. Lau urte zituenetik, [[latin]] eta [[Italiera|italierazko]] eskola pribatuak jaso zituen herriko eskola-maisuarekin, Baistrocchirekin, eta seietan herriko eskolara joan zen. [[Organo (musika)|Organoa]] jotzen ikasi ondoren, hain zen handia musikarekiko erakutsitako interesa, ezen gurasoek [[espineta]] bat eman baitzioten azkenean{{harvnp|Rosselli|2000|p=14}}.​ Musikarako zuen dohaina dagoeneko nabarmena zen 1820-1821ean, herriko elizarekin elkartzen hasi zenean, [[Koru|koruan]] zerbitzatuz; [[meza laguntzaile]] gisa aritu zen aldi batez, eta organo-lezioak jaso zituen. Baistrocchiren heriotzaren ondoren, Verdi, zortzi urterekin, organista ofizial bihurtu zen, ordainsaridun gisa{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=17-21}}. Verdiren gurasoak, [[Roger Parker]] musikaren historialariak adierazi duenez: «lurjabe txikien eta merkatarien familietakoak ziren; izan ere, ez ziren nekazari analfabetoak, Verdiri, geroago, bere burua aurkeztea gustatu zitzaion gisa, sortua... Carlo Verdi gogorra zen semearen heziketan... Verdik gero ezkutatzen saiatu zen zerbait... Gazte goiztiartasun batetik sortzen da irudia, anbizio handiko aita batek sutsuki elikatua eta hezkuntza formal iraunkor, sofistikatu eta landuaz»{{harvnp|Parker|1998|p=933}}. [[Fitxategi:Ritratto di Antonio Barezzi.jpg|thumb|ezkerrera|[[Antonio Barezzi]], mezenas eta Giuseppe Verdiren aitaginarreba]] 1823an, hamar urte zituela, gurasoek haurra Bussetoko eskolara joatea erabaki zuten, eta ''Ginnasio'' batean (haurrentzako goi-mailako eskola) inskribatu zuten, Pietro Selettik zuzendua, bitartean, Le Roncolen zeukaten ostatua zuzentzen jarraitu zuten. Verdi Le Roncolera itzuli zen igandeetan organoa jotzera, oinez kilometro batzuk eginez{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=20-21}}.​ Hamaika urterekin, [[italiera]], [[Latin|latina]], [[humanitateak]] eta [[erretorika]] ikasi zituen. Hamabi urte zituela, eskolak hasi zituen [[Ferdinando Provesi|Ferdinando Provesirekin]], Bussetoko San Bartolomeo Apostolo Kolegiatako [[Kapera-maisu|kapera-maisua]], udal musika eskolako zuzendaria eta Tokiko Società Filarmonicako zuzendarikidearekin. Geroago, Verdik esan zuen: «hamahiru urtetik hemezortzira, era askotako piezak idatzi nituen: bandarentzako martxak ehundaka; agian, elizan, antzokian eta kontzertuetan erabiltzen ziren [[sinfonia]] txiki asko; bospasei [[Kontzertu (musika-forma)|kontzertu]] eta [[Piano|pianorako]] bariazio-multzoak nik neuk jo nituenak kontzertuetan, [[serenata]] asko, [[Kantata|kantatak]] (ariak, duetoak, hirukote asko) eta elizako hainbat musika pieza, zeinetatik ''[[Stabat Mater (ereserkia)|Stabat Mater]]''{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §2}} bat besterik ez dudan gogoan».​ Informazio hori Verdik, [[Giulio Ricordi]] editoreari bere bizitzaren amaieran, 1879an, diktatu zion autobiografiatik dator, eta bere bizitzako eta karrerako lehen urteen iturri nagusia izaten jarraitzen du{{harvnp|Kimbell|1981|p=92}}.​ Ez da beti fidagarria, batez ere, haurtzaroko gaiak baino polemikoagoak direnean{{harvnp|Parker|2007|pp=2-3}}{{harvnp|Parker|n.d.|loc=§3}}. Società Filarmonicako beste zuzendaria [[Antonio Barezzi]] zen, merkatari eta destilatzailea, garaikide batek musikaren «diletante kitzikatu» gisa deskribatu zuena. Verdi gaztea ez zen berehala sartu Filarmonikoan. 1827ko ekainerako, «Ginnasio»n ohorez graduatu zen, eta Provesiren musikan bakarrik kontzentratu ahal izan zuen. Kasualitatez, hamahiru urte zituela, musikari bat ordezkatzeko eskatu zitzaion, bere jaioterrian egin zuen lehen ekitaldi publikoan. Berehalako arrakasta izan zen, batez ere, askoren sorpresarako, bere musika jo zuelako, eta ospe handia lortu zuen herrian{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=27-30}}. El otro director de la ''Società Filarmonica'' era [[Antonio Barezzi]], un comerciante y destilador, que fue descrito por un contemporáneo como un «diletante excitado» de la música. El joven Verdi no se involucró de inmediato con la Filarmónica. Para junio de 1827, se había graduado con honores del ''Ginnasio'' y pudo concentrarse únicamente en la música de Provesi. Por casualidad, cuando tenía trece años, se le pidió que reemplazara a un músico, en lo que se convirtió en su primer evento público en su ciudad natal. Fue un éxito inmediato, principalmente porque tocó su propia música, para sorpresa de muchos, y recibió un fuerte reconocimiento local.{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=27-30}} 1829-1830erako, Filarmonikaren buru bihurtu zen: «gutako inork ezin zuen harekin lehiatu», erakundeko idazkariak, [[Giuseppe Demaldè|Giuseppe Demaldèk]] adierazi zuenez. Hamabost urte zituela, zortzi mugimenduko kantata bat idatzi zuen, ''I deliri di Saul'', [[Vittorio Alfieri|Vittorio Alfieriren]] drama batean oinarrituta, eta [[Bergamo|Bergamon]] aritu zen. Demaldèk eta Barezzik txalotu, eta adierazi zuten: «Irudimen bizia, ikuspegi filosofikoa eta irizmen ona erakusten du musika-tresnen aldeen jarreran»{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=32}}.​ 1829aren amaieran, ikasketak bukatu zituen Provesirekin, zeinak ez zuela gehiago erakustekorik adierazi zuen{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=35}}.​ Une horretan, Verdi Barezziren alabari, Margheritari, kantu eta piano eskolak ematen ibilia zen, eta, 1831n, estraofizialki konprometituta zeuden{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §2}}. Milanen finkatu zen, Italiako iparraldeko hiriburu kulturala, non kontserbatorioan ikasteko eskaera egin zuen arrakastarik gabe{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §2}}.​ Barezzik [[Vincenzo Lavigna|Vincenzo Lavignaren]] ikasle pribatu bilakatzeko akordioa lortu zuen, maisu kontzertista izana [[La Scala|La Scalan]] eta Verdiren konposizioak «oso esperantzagarri» gisa deskribatu zituena{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=46}}.​ Lavignak La Scalara harpidetzera bultzatu zuen, non [[Maria Malibran]] entzun zuen [[Gioachino Rossini]] eta [[Vincenzo Bellini|Vincenzo Belliniren]] operetan{{harvnp|Parker|2007|p=1}}.​ Verdi harremanetan sartu zen Milango musikaren munduan, eta horrek leku bat egiten lagundu zion. Harreman horien artean, Lavignak talde koral afizionatu baterako sarrera eman zion, Società Filarmonica, Pietro Massinik zuzendua{{harvnp|Werfel|Stefan|1973|pp=80-93}}.​ 1834an, maiz joaten zen Società-ra eta laster aurkitu zuen lana entsegu zuzendari —Rossiniren ''La Cenerentola, ossia la bonta in triunfo'' (Errauskine) obrarako— eta baxu jarraituko interprete gisa. Massinik bere lehen opera idaztera bultzatu zuen, hasieran, ''Rocester'' izenburupean, Antonio Piazza kazetariaren libretoarekin{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §2}}. ===Lehen operak=== [[Fitxategi:Margherita barezzi2-1-.jpg|thumb|ezkerrera|[[Margherita Barezzi]], Verdiren lehen emaztea]] 1834ko erdialdera, Verdik Provesiren antzinako postua lortu nahi izan zuen Busseton, baina arrakastarik gabe. Barezziren laguntzarekin, ''maestro di musica'' postu sekularra lortu zuen. Irakatsi, irakaspenak eman eta Filarmonika zuzendu zuen hainbat hilabetez, 1835. urtearen hasieran Milanera itzuli aurretik{{harvnp|Parker|1998|p=933}}.​ Hurrengo uztailerako, ziurtagiria lortu zuen Lavignan{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=67}}.​ Azkenik, 1835ean, Bussetoko eskolako zuzendari bihurtu zen hiru urteko kontratuarekin. 1836ko maiatzean ezkondu zen Margheritarekin, eta 1837ko martxoaren 26an bere lehen alaba jaio zen, Virginia Maria Luigia, eta, ondoren, Icilio Romano, 1838ko uztailaren 11n. Biak gazterik hil ziren: Virginia 1838ko abuztuaren 12an eta Icilio 1839ko urriaren 22an{{harvnp|Parker|n.d.|loc=§2}}. 1837an, konpositore gazteak laguntza eskatu zion Massiniri bere opera Milanen antolatzeko{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=79-80}}.​ La Scalako enpresa-gizona, [[Bartolomeo Merelli]], adostu zuen ''Oberto'' antzeztea —opera berreginaren izen berria, [[Temistocle Solera|Temistocle Solera-k]] berridatzitako liburuxkarekin{{harvnp|Kimbell|1981|pp=92, 96}}—​ 1839ko azaroan. Beste hamahiru emanaldi lortu zituen. Ondoren, Merellik beste hiru lanentzako kontratua eskaini zion{{harvnp|Budden|1993|p=71}}. Verdi bere bigarren operan lanean ari zen bitartean, ''Un giorno di regno'', Margherita [[entzefalitis]] batek jota hil zen, hogeita sei urte zituela. Verdik emaztea eta seme-alabak biziki maite zituen, eta haien heriotzek lur jota utzi zuten. ''Un giorno di regno'' komedia hilabete batzuk geroago estreinatu zen. Porrota izan zen, eta emanaldi bakarra egin zen{{harvnp|Budden|1993|p=71}}.​ Porrotaren ondoren, Verdik ez zuela berriz inoiz konposatuko agindu zuela diote{{harvnp|Parker|n.d.|loc=§3}},​ baina bere autobiografian kontatzen du nola Merellik konbentzitu zuen opera berri bat idatz zezan. Verdik esan zuen pixkanaka ''[[Nabucco]]'' obraren musika lantzen hasi zela (zeinaren libretoa, aurretik, [[Carl Otto Nicolai]]{{harvnp|Budden|1993|p=16}} musikagileak errefusatua zuen):​ «bertso hau gaur, bihar hori, nota bat hemen, hor esaldi oso bat eta apurka-apurka opera idatzi zen» gogoratuko zuen geroago{{harvnp|Werfel|Stefan|1973|pp=87-92}}.​ 1841eko udazkenerako amaitua zuen, hasieran ''Nabukodonosor'' izenburupean. Ondo hartua izan zen 1842ko martxoaren 9an estreinatu zenean, eta Verdiren arrakasta eutsi zuen antzokitik erretiratu zen arte, hogeita bederatzi opera beranduago —bertsio berrikusi eta eguneratu batzuk barne—{{harvnp|Parker|n.d.|loc=§3}}.​ 1842ko udazkeneko denboraldirako La Scalara itzultzean, 57 emanaldi jaso zituen guztira, aurrekaririk gabekoa eta gero berdindu gabea. Hiru urtean iritsi zen: [[Viena|Vienara]], [[Lisboa|Lisboara]], [[Bartzelona|Bartzelonara]], [[Berlin|Berlinera]], [[Paris|Parisera]] eta [[Hanburgo|Hanburgora]], besteak beste. 1848an, [[New York|New Yorken]] entzun zen eta, 1850ean, [[Buenos Aires|Buenos Airesen]]. Porterrek dio: «antzeko zifrak eman daitezke... Verdiren beste opera arrakastatsu guztiak zein zabal eta azkar hedatu ziren erakusteko»{{harvnp|Porter|1980|pp=638-639}}. ===«Espetxe» edo erretiro urteak (1842-1849)=== [[Fitxategi:Salvadore Cammarano-2.jpg|thumb|ezkerrera|''Alzira'', ''La battaglia di Legnano'' eta ''Luisa Miller'' operen libretoak [[Salvatore Cammarano|Salvatore Cammaranok]] idatzi zituen]] Verdirentzat, lan gogorreko aldia, hurrengo hamasei urteak izan ziren, hogei opera sortuz —berrikuspenak eta itzulpenak kontuan izan gabe—, eta ''[[Un ballo in maschera]]'' operarekin amaitu zen. Konpositore gaztearentzat, garaia frustrazioaz eta eragozpenez betea izan zen, eta maiz hartu zuen etsipenak. 1845eko apirilean, ''I due Foscari'' obra dela eta, idatzi zuen: «zoriontsu nago, ez dio axola zer harrera dudan, eta ez naiz ezertaz arduratzen. Ezin dut itxaron hurrengo hiru urteak igaro arte. Sei opera idatzi behar ditut, gero «addio» denari»{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=181}}.​ 1858an, kexatu zen: «''Nabucco'' idatziz geroztik, esan daiteke sekula ez dudala bake ordu bat bera ere izan. Hamasei urte "espetxean"»{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=379}}. [[1842]]an, ''[[Nabucco]]'' operarekin lehen arrakasta lortu zuen, eta Italiako musikagile gazte nagusienetakoa bihurtu zen. Opera estreinatu zuenean, [[Giuseppe Garibaldi|Garibaldi]], [[Viktor Emanuel II.a Italiakoa|Viktor Emanuel II.a Savoiakoa]] eta haien jarraitzaileak [[Italia]] batzeko ahaleginetan ari ziren, eta Verdik, nahi gabe, [[Austriar Inperioa|austriarren]] aurkako borroka horri, soinu banda jarri zion ''Nabucco''ri esker; ''Va, pensiero, sull'ali dorate'' [[Italiaren bateratzea|italiar Risorgimentoaren]] ereserkia bilakatu zen. Kaleak «Viva Verdi!» oihuz eta pintaketaz bete ziren, baina leloak ez zuen soilik konpositorearekiko zaletasuna adierazten, austriarren zentsura saihesteko akronimoa ere baitzen. Benetan, «Viva Vittorio Emanuelle Re d'Italia» esan nahi zuen<ref>Nagore IRAZUSTABARRENA: [http://www.argia.com/argia-astekaria/2417/viva-verdi ''Viva V.E.R.D.I.''] Argia.com. <small>Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Unported (CC BY-SA 3.0) lizentziaz argitaratua</small></ref>. Italia austriarren mendetik askatzeko higikundearen alde agertu zenez gero, Verdiren libretoei zentsura ezarri zitzaien zenbaitetan. [[Londres]]en eta [[Paris]]en bizi ondoren, [[1849]]an, Bussetora itzuli, eta han bizi izan zen bere bigarren emazte Giuseppina Strepponi kantariarekin. [[1860]]an, politikan parte hartu zuen, eta [[Italia]]ko lehen legebiltzarreko diputatu izan zen. Garai hartan, Verdi izan zen [[Europa]]ko operetan gehien antzezten zen egilea. Verdik garrantzia eman zion ahotsari, baita libretoari ere. Operak sortzen zituen arazoak konpontzen eta dramaren eta musikaren arteko batasuna lortzen ahalegindu zen. 26 bat opera idatzi zituen, eta baita eliza musika, kamera musika eta kantuak ere. ===Trilogia herrikoia (1849-1853)=== [[Fitxategi:Francesco Maria Piave.jpg|thumb|[[Francesco Maria Piave]] Verdiren libretoegile izan zen ''[[Rigoletto]]'' eta ''[[La traviata]]''n]] Verdi [[Giovanni Ricordi]] editoreari hitz eman zion [[Trieste|Triesterako]] opera batean, ''Stiffelio''n bihurtu zena 1850eko udaberrian. Geroago, Veneziako Fenice-rekin izandako harremanak direla eta, Piavek libreto bat idatzi zuen Victor Hugoren ''Le roi s'amuse'' (Erregea dibertitzen da) obra oinarri hartuta, eta konpositoreak, musika, ''[[Rigoletto]]''rentzat idatzi zuen, 1851ko martxoan. Trilogia herrikoia deituriko hiru operetako lehenengoa izan zen —gero, ''[[Il trovatore|Il Trovatore]]'' eta ''[[La traviata]]'' etorriko ziren—, operako maisutzat zuen ospea sendotuko zutenak{{harvnp|Newark|2004|p=198}}. ''Stiffelio''ren porrota —garaiko zentsoreei ere egozteko modukoa, elizgizon baten emaztearen ustezko adulterioaren gai tabuagatik mindu eta testuarekin eta pertsonaiekin jardun baitzuten— Verdi bultzatu zuen hura berriro lantzen saiatzera, nahiz Aroldoren (1857) bertsio erabat birziklatuak ere ez zion laketu{{harvnp|Rosselli|2000|p=90-91}}.​ ''Rigoletto'', erregetzaren ustezko hilketarekin eta haren ezaugarri likitsekin, zentsorek mindu ere zuen. Verdik ez zuen amore emango: {{Esaera2|Zer axola dio poliziari? Kezkatuta al daude sortuko duen efektuarekin?...Nik baino hobeto dakitela uste al dute?... Ikusten dut, heroia ez dela jada itsusi eta konkorduna! Zergatik? Konkordun bat kantari... Zergatik ez? Uste dut bikaina dela pertsonaia hori kanpotik itxuragabetua eta barregarria dela erakustea, baina barrutik grinatsu eta maitasunez betea. Nolakotasun horiexengatik aukeratu nuen gaia... ezabatuz gero, ezin dut musikan jarri{{harvnp|Rosselli|2000|pp=92-93}}.}} Erregearen ordez duke bat jarri zuen, eta erantzun publikoak eta Italia eta Europa osoan operak izan zuen arrakastak erabat ospatu zuten konpositorea{{harvnp|Rosselli|2000|p=101}}.​ Jakinik ''La donna è mobile'' dukearen kantuaren doinua arrakasta herrikoi bilakatuko zela, Verdik kendu egin zuen operarako orkestra entseguetatik, eta tenorearekin entseatu zuen, bereizirik{{harvnp|Taruskin|2010|p=585}}<ref group='lower-alpha'>Taruskin comenta: «su eventual éxito fue casi “demasiado” grande, ya que muchos... atribuyen... [a la ópera] o incluso a Verdi la alegría trivial de la canción sin darse cuenta de que su descaro era una calculada lámina irónica».{{harvsp|Taruskin|2010|p=586}}</ref>.​ == Lanak == === Operak === [[Fitxategi:Verdi Requiem poster 1874.jpg|thumb|200px|eskuinera|]] * ''Oberto, Conte di San Bonifacio'', [[Milan]]en [[1839]]an estreinatuta. * ''Un Giorno di Regno'', [[1840]] * ''Felice Romani''ren melodrama * ''[[Nabucco]]'', [[1842]] * ''I Lombardi'', [[1843]] * ''Ernani'', [[Venezia]], [[1844]] * ''I due Foscari'', [[Erroma]], [[1844]] * ''Giovanna d'Arco'', Milan, [[1845]] * ''Alzira'', [[Napoli]], [[1845]] * ''Attila'', Venezia, [[1846]] * ''Macbeth'', [[Florentzia]], [[1847]] * ''I masnadieri'', [[Londres]], [[1847]] * ''Jérusalem'', [[Paris]], [[1847]] * ''Il corsaro'', [[Trieste]], [[1848]] * ''La battaglia di Legnano'', [[Erroma]], [[1849]] * ''Luisa Miller'', [[Napoli]], [[1849]] * ''Stiffelio'', [[Trieste]], [[1850]] * ''Rigoletto'', [[Venezia]], [[1851]] * ''[[Il trovatore]]''. [[Erroma]], [[1853]] * ''[[La traviata]]'', Venezia, 1853 * ''Les vêpres siciliennes'', [[Paris]], [[1855]] * ''Le trouvère'', [[Paris]], [[1857]] * ''Simon Boccanegra'', [[Venezia]], [[1857]] * ''Aroldo'', [[Rimini]], [[1857]] * ''[[Un ballo in maschera]]'', [[Erroma]], [[1859]] * ''[[La forza del destino]]'', [[San Petersburgo]], [[1862]] * ''[[Macbeth (opera)|Macbeth]]'', [[Paris]], [[1865]] * ''[[Don Carlos]]'', [[Paris]], [[1867]] * ''La forza del destino'', [[Milan]], [[1869]] * ''[[Aida (opera)|Aida]]'', [[Kairo]], [[1871]] * ''[[Otelo (Verdi)|Otelo]]'', [[Milan]], [[1887]] * ''[[Falstaff]]'', [[Milan]], [[1893]] === Eliza musika eta opera ez dena === * ''Requiem'' ([[1873]]-[[1874]]) * ''Stabat Mater'' ([[1895]]-[[1897]]) * ''Te Deum'' ([[1895]]-[[1897]]) * ''Messa per Rossini'' (1869) (1988an estreinatua Stuttgarten) (beste konpositore batzuekin konposatua) * ''Inno delle Nazioni'' (Nazioen ereserkia) ([[1862]]) * ''Quattro Pezzi Sacri'' (lehenengo entzunaldia [[1898]]ko [[apirilaren 7]]an) * ''Mi Menorreko Soken Kuartetoa'' ([[1873]]) * ''Te Deum'' koroarentzat eta orkestrarentzat * ''Suoni la tromba'' ([[1848]]), Giuseppe Mameliren aberriaren himnoa letrarekin * ''Ave Maria'' ([[1880]]) Abestiak: * ''Sei Romanze'' ([[1838]]) ** ''Non t'accostar all'urna'' (Jacopo Vittorelli) ** ''More, Elisa, lo stanco poeta'' (Tommaso Bianchi) ** ''In solitaria stanza'' (Jacopo Vittorelli) ** ''Nell'orror di note oscura'' (Carlo Angiolini) ** ''Perduta ho la pace'' ** ''Deh, pietoso, o addolorata'' (Luigi Balestra) * ''L'esule'' ([[1839]]) (Temistocle Solera) * ''La seduzione'' ([[1839]]) (Luigi Balestra) * ''Guarda che bianca luna: notturno'' ([[1839]]) (Jacopo Vittorelli) * ''Album di Sei Romanze'' ([[1845]]) ** ''Il tramonto'' (Andrea Maffei) ** ''La zingara'' (S. Manfredo Maggioni) ** ''Ad una stella'' (Maffei) ** ''Lo Spazzacamino'' (Felice Romani) ** ''Il Mistero'' (Felice Romani) ** ''Brindisi'' (Maffei) * ''Il poveretto'' ([[1847]]) (Maggioni) * ''L'Abandonée'' ([[1849]]) (Escudier) * ''Stornello'' ([[1869]]) (anonimoa) * ''Pietà Signor'' ([[1894]]) (Verdi eta Boito) Obra galduak Verdik Bussetoko orkestrazale batentzat hainbat obra idatzi zuen, baina ez dira gorde, Verdik berak hautsi baitzituen, hain zuzen ere. == Asteroidea == 1982ko urriaren 27an, asteroide bat aurkitu eta [[3975 Verdi]] izena jarri zioten. == Lanak == === Operak === [[Fitxategi:Verdi Requiem poster 1874.jpg|thumb|200px|eskuinera|]] * ''Oberto, Conte di San Bonifacio'', [[Milan]]en [[1839]]an estreinatuta. * ''Un Giorno di Regno'', [[1840]] * ''Felice Romani''ren melodrama * ''[[Nabucco]]'', [[1842]] * ''I Lombardi'', [[1843]] * ''Ernani'', [[Venezia]], [[1844]] * ''I due Foscari'', [[Erroma]], [[1844]] * ''Giovanna d'Arco'', Milan, [[1845]] * ''Alzira'', [[Napoli]], [[1845]] * ''Attila'', Venezia, [[1846]] * ''Macbeth'', [[Florentzia]], [[1847]] * ''I masnadieri'', [[Londres]], [[1847]] * ''Jérusalem'', [[Paris]], [[1847]] * ''Il corsaro'', [[Trieste]], [[1848]] * ''La battaglia di Legnano'', [[Erroma]], [[1849]] * ''Luisa Miller'', [[Napoli]], [[1849]] * ''Stiffelio'', [[Trieste]], [[1850]] * ''Rigoletto'', [[Venezia]], [[1851]] * ''[[Il trovatore]]''. [[Erroma]], [[1853]] * ''[[La traviata]]'', Venezia, 1853 * ''Les vêpres siciliennes'', [[Paris]], [[1855]] * ''Le trouvère'', [[Paris]], [[1857]] * ''Simon Boccanegra'', [[Venezia]], [[1857]] * ''Aroldo'', [[Rimini]], [[1857]] * ''[[Un ballo in maschera]]'', [[Erroma]], [[1859]] * ''[[La forza del destino]]'', [[San Petersburgo]], [[1862]] * ''[[Macbeth (opera)|Macbeth]]'', [[Paris]], [[1865]] * ''[[Don Carlos]]'', [[Paris]], [[1867]] * ''La forza del destino'', [[Milan]], [[1869]] * ''[[Aida (opera)|Aida]]'', [[Kairo]], [[1871]] * ''[[Otelo (Verdi)|Otelo]]'', [[Milan]], [[1887]] * ''[[Falstaff]]'', [[Milan]], [[1893]] === Eliza musika eta opera ez dena === * ''Requiem'' ([[1873]]-[[1874]]) * ''Stabat Mater'' ([[1895]]-[[1897]]) * ''Te Deum'' ([[1895]]-[[1897]]) * ''Messa per Rossini'' (1869) (1988an estreinatua Stuttgarten) (beste konpositore batzuekin konposatua) * ''Inno delle Nazioni'' (Nazioen ereserkia) ([[1862]]) * ''Quattro Pezzi Sacri'' (lehenengo entzunaldia [[1898]]ko [[apirilaren 7]]an) * ''Mi Menorreko Soken Kuartetoa'' ([[1873]]) * ''Te Deum'' koroarentzat eta orkestrarentzat * ''Suoni la tromba'' ([[1848]]), Giuseppe Mameliren aberriaren himnoa letrarekin * ''Ave Maria'' ([[1880]]) Abestiak: * ''Sei Romanze'' ([[1838]]) ** ''Non t'accostar all'urna'' (Jacopo Vittorelli) ** ''More, Elisa, lo stanco poeta'' (Tommaso Bianchi) ** ''In solitaria stanza'' (Jacopo Vittorelli) ** ''Nell'orror di note oscura'' (Carlo Angiolini) ** ''Perduta ho la pace'' ** ''Deh, pietoso, o addolorata'' (Luigi Balestra) * ''L'esule'' ([[1839]]) (Temistocle Solera) * ''La seduzione'' ([[1839]]) (Luigi Balestra) * ''Guarda che bianca luna: notturno'' ([[1839]]) (Jacopo Vittorelli) * ''Album di Sei Romanze'' ([[1845]]) ** ''Il tramonto'' (Andrea Maffei) ** ''La zingara'' (S. Manfredo Maggioni) ** ''Ad una stella'' (Maffei) ** ''Lo Spazzacamino'' (Felice Romani) ** ''Il Mistero'' (Felice Romani) ** ''Brindisi'' (Maffei) * ''Il poveretto'' ([[1847]]) (Maggioni) * ''L'Abandonée'' ([[1849]]) (Escudier) * ''Stornello'' ([[1869]]) (anonimoa) * ''Pietà Signor'' ([[1894]]) (Verdi eta Boito) Obra galduak Verdik Bussetoko orkestrazale batentzat hainbat obra idatzi zuen, baina ez dira gorde, Verdik berak hautsi baitzituen, hain zuzen ere. == Asteroidea == 1982ko urriaren 27an, asteroide bat aurkitu eta [[3975 Verdi]] izena jarri zioten. == Erreferentziak == {{ lur | data=2014-09-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} ==Oharrak== {{Erreferentzia zerrenda|group=Oh}} == Ikus, gainera == * [[Julian Gaiarre]] * [[Donostiako Orfeoia]] * [[Bilboko Koral Elkartea]] * [[Sevillako Errege Orkestra Sinfonikoa]] * [[María Bayo]] * [[Montserrat Caballé]] * [[Josep Carreras]] * [[Suezko kanala]] * [[Freddie Mercury]] * [[Sherlock Holmes]] * [[Emilia-Romagna]] * [[Victor Hugo]] * [[Parmako probintzia]] * [[Parma]] * [[Giacomo Puccini]] * [[Franz Liszt]] * [[Viorica Ursuleac]] * [[Obertura]] * [[Libreto]] * [[Ofikleido]] * [[Alexandre Dumas (semea)]] * [[Espineta]] * [[La Scala]] * [[861 Aïda]] * [[Ángeles Caso]] * [[José Mardones]] * [[Jean Borthayre]] == Kanpo estekak == {{commonskat}} {{bizialdia|1813ko|1901eko|Verdi, Giuseppe}} [[Kategoria:Musika klasikoko musikagileak]] [[Kategoria:Erromantizismoaren musikagileak]] [[Kategoria:Opera egileak]] [[Kategoria:Italiako musikagileak]] [[Kategoria:Parmarrak]] [[Kategoria:Giuseppe Verdi| ]] [[Kategoria:XIX. mendeko musikagileak]] [[Kategoria:XX. mendeko musikagileak]] [[Kategoria:Istripu zerebrobaskularrak hildakoak]] [[Kategoria:Ohorezko Legioko zaldunak]] [[Kategoria:Milanen hildakoak]] 0h36i6zs2juybupssylkyfug5jwkjxl 10002659 10002581 2024-12-17T18:26:40Z Joxan Garaialde 90799 10002659 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Giuseppe Fortunino Francesco Verdi''' (Le Roncole, [[Parmako probintzia|Parma]], [[Frantziako Lehen Inperioa]], gaur egun [[Italia]], [[1813]]ko [[urriaren 10]]a – [[Milan]], [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]], [[1901]]eko [[urtarrilaren 27]]a) musikagile erromantikoa izan zen, [[Erromantizismo]]aren garaikoa. [[Opera]] landu zuen, batik bat, garai guztietako garrantzitsuenetako bat. Haren obrak [[Gioachino Rossini|Rossini]], [[Vincenzo Bellini|Bellini]] eta [[Gaetano Donizetti|Donizettiren]] «[[Bel canto]]», eta «[[Verismo]]» korrontearen eta [[Giacomo Puccini|Pucciniren]] arteko zubi lana egiten du. Bere lehen operetan, [[Italiaren bateratzea|Italiaren batasuna]] bilatzen zuen Risorgimento mugimenduarekiko sinpatia erakutsi zuen. Laburki bada ere, politikari hautatu gisa ere parte hartu zuen. Bere hirugarren operaren, [[Nabucco|''Nabucco''ren]] (1842), «[[Va, pensiero]]» korua —eta antzeko koruak geroagoko operetan—, batasun-mugimenduaren izpirituan oso sartuta zeuden, eta konpositorea bera ideal horien ordezkaritzat hartu izan zen. Hala ere, Verdi, oso pertsona isila, ez zen herri mugimenduekin adiskidetzen saiatu, eta, arrakasta profesionala hartzen zuen heinean, bere opera-lanaren zama arindu, eta bere jaioterrian lur-jabe gisa ezartzen saiatu zen. Musika mundua harritu zuen ''[[Aida]]'' operarekin (1871) izan zuen arrakastaren ondoren, hiru maisu-lan berantiarrekin itzultzean: [[Réquiem (Verdi)|''Requiem'']] (1874) eta [[Otelo (Verdi)|''Otelo'']] (1887) eta [[Falstaff (Verdi)|''Falstaff'']] (1893) operak. Lan ugariren egilea izan zen, haien artean: ''[[Aida (opera)|Aida]]'', ''[[Rigoletto]]'', ''[[Il trovatore]]'' edo ''[[La traviata]]'' gisako opera ospetsuak. Horrezaz gain, ''[[Macbeth (opera)|Macbeth]]'' eta ''[[Otelo (Verdi)|Otelo]]'', [[William Shakespeare]]k idatzitako lanak, musikatu zituen. Politikoki, ''[[Italiaren bateratzea|Risorgimento]]'', [[Italiar nazionalismo|Italiaren batasunaren eta askatasunaren alde]] jardun zuen higikundearen pertsona enblematikoa izan zen. Ezaguna da «Viva VERDI» [[goiburu]]a, [[Viktor Emanuel II.a Italiakoa|Vittorio Emanuele Re D'Italia]] erregearen alde egiteko erabiltzen zutena. == Bizitza == [[Fitxategi:Sant'Agata 01.jpg|thumb|200px|Sant'Agata, Verdiren etxea]] [[Fitxategi:V E R D I.jpg|thumb|200px|VERDI akronimoa erabiltzen zuten, Italiaren batasunaren alde egiten zutenek («Vittorio Emmanuele Re D'Italia»]] [[Fitxategi:Giuseppina Strepponi (1897).jpg|thumb|200px|Giuseppina Strepponi, Verdiren emaztea]] [[Fitxategi:Verdi State Funeral 1901.jpg|thumb|300px|eskuinera|Verdiren hiletak, [[1901]]ean]] ===Haurtzaroa eta heziketa=== Giuseppe Fortunino Francesco Verdi Le Roncolen jaio zen [[1813]]an. Aita Carlo Verdi zen; ama, berriz, Luigia Uttini, eta [[Parmako Dukerria]]n bizi ziren. [[Busseto|Bussetotik]] gertuko herria ([[Parmako Dukerria|Parmako dukerria]], [[Italia]])<ref group="Oh">Une horretan, [[Parmako dukerria]] [[Frantziako Lehen Inperiokoa]] zen, 1808an anexionatu ondoren.</ref>.​ Carlo Giuseppe Verdi (1785-1867) eta Luigia Uttiniren (1787-1851) lehen semea izan zen. 1813ko urriaren 11ko bataio erregistroak Carlo eta Luigia, «ostalari» eta «irule» gisa aipatzen ditu haren gurasoak, hurrenez hurren. Gainera, Verdi «atzo jaioa» gisa aipatzen du, baina, sarri, egunak ilunabarrean hasten zirela uste izaten zenez, urriaren 9a edo 10a izan zitekeen{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §2}}.​ Bere amak bezala, Verdik urriaren 9an ospatu zuen beti bere urtebetetzea, bere jaioteguna zena, bere ustez{{harvnp|Rosselli|2000|p=12}}. Ahizpa gazteago bat zuen, Giuseppa, 1833an 17 urterekin hil zena{{harvnp|Rosselli|2000|p=12}}.​ Haurtzaroan bere lagunik onena izan zela diote{{harvnp|Phillips-Matz|2004|p=4}}. Lau urte zituenetik, [[latin]] eta [[Italiera|italierazko]] eskola pribatuak jaso zituen herriko eskola-maisuarekin, Baistrocchirekin, eta seietan herriko eskolara joan zen. [[Organo (musika)|Organoa]] jotzen ikasi ondoren, hain zen handia musikarekiko erakutsitako interesa, ezen gurasoek [[espineta]] bat eman baitzioten azkenean{{harvnp|Rosselli|2000|p=14}}.​ Musikarako zuen dohaina dagoeneko nabarmena zen 1820-1821ean, herriko elizarekin elkartzen hasi zenean, [[Koru|koruan]] zerbitzatuz; [[meza laguntzaile]] gisa aritu zen aldi batez, eta organo-lezioak jaso zituen. Baistrocchiren heriotzaren ondoren, Verdi, zortzi urterekin, organista ofizial bihurtu zen, ordainsaridun gisa{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=17-21}}. Verdiren gurasoak, [[Roger Parker]] musikaren historialariak adierazi duenez: «lur-jabe txikien eta merkatarien familietakoak ziren; izan ere, ez ziren nekazari analfabetoak, Verdiri, geroago, bere burua aurkeztea gustatu zitzaion gisa, sortua... Carlo Verdi gogorra zen semearen heziketan... Verdik gero ezkutatzen saiatu zen zerbait... Gazte goiztiartasun batetik sortzen da irudia, anbizio handiko aita batek sutsuki elikatua eta hezkuntza formal iraunkor, sofistikatu eta landuaz»{{harvnp|Parker|1998|p=933}}. [[Fitxategi:Ritratto di Antonio Barezzi.jpg|thumb|ezkerrera|[[Antonio Barezzi]], mezenas eta Giuseppe Verdiren aitaginarreba]] 1823an, hamar urte zituela, gurasoek haurra Bussetoko eskolara joatea erabaki zuten, eta ''Ginnasio'' batean (haurrentzako goi-mailako eskola) inskribatu zuten, Pietro Selettik zuzendua, bitartean, Le Roncolen zeukaten ostatua zuzentzen jarraitu zuten. Verdi Le Roncolera itzuli zen igandeetan organoa jotzera, oinez kilometro batzuk eginez{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=20-21}}.​ Hamaika urterekin, [[italiera]], [[Latin|latina]], [[humanitateak]] eta [[erretorika]] ikasi zituen. Hamabi urte zituela, eskolak hasi zituen [[Ferdinando Provesi|Ferdinando Provesirekin]], Bussetoko San Bartolomeo Apostolo Kolegiatako [[Kapera-maisu|kapera-maisua]], udal musika eskolako zuzendaria eta Tokiko Società Filarmonicako zuzendarikidearekin. Geroago, Verdik esan zuen: «hamahiru urtetik hemezortzira, era askotako piezak idatzi nituen: bandarentzako martxak ehunka; agian, elizan, antzokian eta kontzertuetan erabiltzen ziren [[sinfonia]] txiki asko; bospasei [[Kontzertu (musika-forma)|kontzertu]] eta [[Piano|pianorako]] bariazio-multzoak nik neuk jo nituenak kontzertuetan, [[serenata]] asko, [[Kantata|kantatak]] (ariak, duetoak, hirukote asko) eta elizako hainbat musika pieza, zeinetatik ''[[Stabat Mater (ereserkia)|Stabat Mater]]''{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §2}} bat besterik ez dudan gogoan».​ Informazio hori Verdik, [[Giulio Ricordi]] editoreari bere bizitzaren amaieran, 1879an, diktatu zion autobiografiatik dator, eta bere bizitzako eta karrerako lehen urteen iturri nagusia izaten jarraitzen du{{harvnp|Kimbell|1981|p=92}}.​ Ez da beti fidagarria, batez ere, haurtzaroko gaiak baino polemikoagoak direnean{{harvnp|Parker|2007|pp=2-3}}{{harvnp|Parker|n.d.|loc=§3}}. Società Filarmonicako beste zuzendaria [[Antonio Barezzi]] zen, merkatari eta destilatzailea, garaikide batek musikaren «diletante kitzikatu» gisa deskribatu zuena. Verdi gaztea ez zen berehala sartu Filarmonikoan. 1827ko ekainerako, «Ginnasio»n ohorez graduatu zen, eta Provesiren musikan bakarrik kontzentratu ahal izan zuen. Kasualitatez, hamahiru urte zituela, musikari bat ordezkatzeko eskatu zitzaion, bere jaioterrian egin zuen lehen ekitaldi publikoan. Berehalako arrakasta izan zen, batez ere, askoren sorpresarako, bere musika jo zuelako, eta ospe handia lortu zuen herrian{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=27-30}}. 1829-1830erako, Filarmonikaren buru bihurtu zen: «gutako inork ezin zuen harekin lehiatu», erakundeko idazkariak, [[Giuseppe Demaldè|Giuseppe Demaldèk]] adierazi zuenez. Hamabost urte zituela, zortzi mugimenduko kantata bat idatzi zuen, ''I deliri di Saul'', [[Vittorio Alfieri|Vittorio Alfieriren]] drama batean oinarrituta, eta [[Bergamo|Bergamon]] aritu zen. Demaldèk eta Barezzik txalotu, eta adierazi zuten: «Irudimen bizia, ikuspegi filosofikoa eta irizmen ona erakusten du musika-tresnen aldeen jarreran»{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=32}}.​ 1829aren amaieran, ikasketak bukatu zituen Provesirekin, zeinak ez zuela gehiago erakustekorik adierazi zuen{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=35}}.​ Une horretan, Verdi Barezziren alabari, Margheritari, kantu eta piano eskolak ematen ibilia zen, eta, 1831n, estraofizialki konprometituta zeuden{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §2}}. Milanen finkatu zen, Italiako iparraldeko hiriburu kulturala, non kontserbatorioan ikasteko eskaera egin zuen arrakastarik gabe{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §2}}.​ Barezzik [[Vincenzo Lavigna|Vincenzo Lavignaren]] ikasle pribatu bilakatzeko akordioa lortu zuen, maisu kontzertista izana [[La Scala|La Scalan]] eta Verdiren konposizioak «oso esperantzagarri» gisa deskribatu zituena{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=46}}.​ Lavignak La Scalara harpidetzera bultzatu zuen, non [[Maria Malibran]] entzun zuen [[Gioachino Rossini]] eta [[Vincenzo Bellini|Vincenzo Belliniren]] operetan{{harvnp|Parker|2007|p=1}}.​ Verdi harremanetan sartu zen Milango musikaren munduan, eta horrek leku bat egiten lagundu zion. Harreman horien artean, Lavignak talde koral afizionatu baterako sarrera eman zion, Società Filarmonica, Pietro Massinik zuzendua{{harvnp|Werfel|Stefan|1973|pp=80-93}}.​ 1834an, maiz joaten zen Società-ra eta laster aurkitu zuen lana entsegu zuzendari —Rossiniren ''La Cenerentola, ossia la bonta in triunfo'' (Errauskine) obrarako— eta baxu jarraituko interprete gisa. Massinik bere lehen opera idaztera bultzatu zuen, hasieran, ''Rocester'' izenburupean, Antonio Piazza kazetariaren libretoarekin{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §2}}. ===Lehen operak=== [[Fitxategi:Margherita barezzi2-1-.jpg|thumb|ezkerrera|[[Margherita Barezzi]], Verdiren lehen emaztea]] 1834ko erdialdera, Verdik Provesiren antzinako postua lortu nahi izan zuen Busseton, baina arrakastarik gabe. Barezziren laguntzarekin, ''maestro di musica'' postu sekularra lortu zuen. Irakatsi, irakaspenak eman eta Filarmonika zuzendu zuen hainbat hilabetez, 1835. urtearen hasieran Milanera itzuli aurretik{{harvnp|Parker|1998|p=933}}.​ Hurrengo uztailerako, ziurtagiria lortu zuen Lavignan{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=67}}.​ Azkenik, 1835ean, Bussetoko eskolako zuzendari bihurtu zen hiru urteko kontratuarekin. 1836ko maiatzean ezkondu zen Margheritarekin, eta 1837ko martxoaren 26an bere lehen alaba jaio zen, Virginia Maria Luigia, eta, ondoren, Icilio Romano, 1838ko uztailaren 11n. Biak gazterik hil ziren: Virginia 1838ko abuztuaren 12an eta Icilio 1839ko urriaren 22an{{harvnp|Parker|n.d.|loc=§2}}. 1837an, konpositore gazteak laguntza eskatu zion Massiniri bere opera Milanen antolatzeko{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=79-80}}.​ La Scalako enpresa-gizona, [[Bartolomeo Merelli]], adostu zuen ''Oberto'' antzeztea —opera berreginaren izen berria, [[Temistocle Solera|Temistocle Solera-k]] berridatzitako liburuxkarekin{{harvnp|Kimbell|1981|pp=92, 96}}—​ 1839ko azaroan. Beste hamahiru emanaldi lortu zituen. Ondoren, Merellik beste hiru lanentzako kontratua eskaini zion{{harvnp|Budden|1993|p=71}}. Verdi bere bigarren operan lanean ari zen bitartean, ''Un giorno di regno'', Margherita [[entzefalitis]] batek jota hil zen, hogeita sei urte zituela. Verdik emaztea eta seme-alabak biziki maite zituen, eta haien heriotzek lur jota utzi zuten. ''Un giorno di regno'' komedia hilabete batzuk geroago estreinatu zen. Porrota izan zen, eta emanaldi bakarra egin zen{{harvnp|Budden|1993|p=71}}.​ Porrotaren ondoren, Verdik ez zuela berriz inoiz konposatuko agindu zuela diote{{harvnp|Parker|n.d.|loc=§3}},​ baina bere autobiografian kontatzen du nola Merellik konbentzitu zuen opera berri bat idatz zezan. Verdik esan zuen pixkanaka ''[[Nabucco]]'' obraren musika lantzen hasi zela (zeinaren libretoa, aurretik, [[Carl Otto Nicolai]]{{harvnp|Budden|1993|p=16}} musikagileak errefusatua zuen):​ «bertso hau gaur, bihar hori, nota bat hemen, hor esaldi oso bat eta apurka-apurka opera idatzi zen» gogoratuko zuen geroago{{harvnp|Werfel|Stefan|1973|pp=87-92}}.​ 1841eko udazkenerako amaitua zuen, hasieran ''Nabukodonosor'' izenburupean. Ondo hartua izan zen 1842ko martxoaren 9an estreinatu zenean, eta Verdiren arrakasta eutsi zuen antzokitik erretiratu zen arte, hogeita bederatzi opera beranduago —bertsio berrikusi eta eguneratu batzuk barne—{{harvnp|Parker|n.d.|loc=§3}}.​ 1842ko udazkeneko denboraldirako La Scalara itzultzean, 57 emanaldi jaso zituen guztira, aurrekaririk gabekoa eta gero berdindu gabea. Hiru urtean iritsi zen: [[Viena|Vienara]], [[Lisboa|Lisboara]], [[Bartzelona|Bartzelonara]], [[Berlin|Berlinera]], [[Paris|Parisera]] eta [[Hanburgo|Hanburgora]], besteak beste. 1848an, [[New York|New Yorken]] entzun zen eta, 1850ean, [[Buenos Aires|Buenos Airesen]]. Porterrek dio: «antzeko zifrak eman daitezke... Verdiren beste opera arrakastatsu guztiak zein zabal eta azkar hedatu ziren erakusteko»{{harvnp|Porter|1980|pp=638-639}}. ===«Espetxe» edo erretiro urteak (1842-1849)=== [[Fitxategi:Salvadore Cammarano-2.jpg|thumb|ezkerrera|''Alzira'', ''La battaglia di Legnano'' eta ''Luisa Miller'' operen libretoak [[Salvatore Cammarano|Salvatore Cammaranok]] idatzi zituen]] Verdirentzat, lan gogorreko aldia, hurrengo hamasei urteak izan ziren, hogei opera sortuz —berrikuspenak eta itzulpenak kontuan izan gabe—, eta ''[[Un ballo in maschera]]'' operarekin amaitu zen. Konpositore gaztearentzat, garaia frustrazioaz eta eragozpenez betea izan zen, eta maiz hartu zuen etsipenak. 1845eko apirilean, ''I due Foscari'' obra dela eta, idatzi zuen: «zoriontsu nago, ez dio axola zer harrera dudan, eta ez naiz ezertaz arduratzen. Ezin dut itxaron hurrengo hiru urteak igaro arte. Sei opera idatzi behar ditut, gero "addio" denari»{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=181}}.​ 1858an, kexatu zen: «''Nabucco'' idatziz geroztik, esan daiteke sekula ez dudala bake ordu bat bera ere izan. Hamasei urte "espetxean"»{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=379}}. [[1842]]an, ''[[Nabucco]]'' operarekin lehen arrakasta lortu zuen, eta Italiako musikagile gazte nagusienetakoa bihurtu zen. Opera estreinatu zuenean, [[Giuseppe Garibaldi|Garibaldi]], [[Viktor Emanuel II.a Italiakoa|Viktor Emanuel II.a Savoiakoa]] eta haien jarraitzaileak [[Italia]] batzeko ahaleginetan ari ziren, eta Verdik, nahi gabe, [[Austriar Inperioa|austriarren]] aurkako borroka horri, soinu banda jarri zion ''Nabucco''ri esker; ''Va, pensiero, sull'ali dorate'' [[Italiaren bateratzea|italiar Risorgimentoaren]] ereserkia bilakatu zen. Kaleak «Viva Verdi!» oihuz eta pintaketaz bete ziren, baina leloak ez zuen soilik konpositorearekiko zaletasuna adierazten, austriarren zentsura saihesteko akronimoa ere baitzen. Benetan, «Viva Vittorio Emanuelle Re d'Italia» esan nahi zuen<ref>Nagore IRAZUSTABARRENA: [http://www.argia.com/argia-astekaria/2417/viva-verdi ''Viva V.E.R.D.I.''] Argia.com. <small>Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Unported (CC BY-SA 3.0) lizentziaz argitaratua</small></ref>. Italia austriarren mendetik askatzeko higikundearen alde agertu zenez gero, Verdiren libretoei zentsura ezarri zitzaien zenbaitetan. [[Londres]]en eta [[Paris]]en bizi ondoren, [[1849]]an, Bussetora itzuli, eta han bizi izan zen bere bigarren emazte Giuseppina Strepponi kantariarekin. [[1860]]an, politikan parte hartu zuen, eta [[Italia]]ko lehen legebiltzarreko diputatu izan zen. Garai hartan, Verdi izan zen [[Europa]]ko operetan gehien antzezten zen egilea. Verdik garrantzia eman zion ahotsari, baita libretoari ere. Operak sortzen zituen arazoak konpontzen eta dramaren eta musikaren arteko batasuna lortzen ahalegindu zen. 26 bat opera idatzi zituen, eta baita eliza musika, kamera musika eta kantuak ere. ===Trilogia herrikoia (1849-1853)=== [[Fitxategi:Francesco Maria Piave.jpg|thumb|[[Francesco Maria Piave]] Verdiren libretoegile izan zen ''[[Rigoletto]]'' eta ''[[La traviata]]''n]] Verdi [[Giovanni Ricordi]] editoreari hitz eman zion [[Trieste|Triesterako]] opera batean, ''Stiffelio''n bihurtu zena 1850eko udaberrian. Geroago, Veneziako Fenice-rekin izandako harremanak direla eta, Piavek libreto bat idatzi zuen Victor Hugoren ''Le roi s'amuse'' (Erregea dibertitzen da) obra oinarri hartuta, eta konpositoreak, musika, ''[[Rigoletto]]''rentzat idatzi zuen, 1851ko martxoan. Trilogia herrikoia deituriko hiru operetako lehenengoa izan zen —gero, ''[[Il trovatore|Il Trovatore]]'' eta ''[[La traviata]]'' etorriko ziren—, operako maisutzat zuen ospea sendotuko zutenak{{harvnp|Newark|2004|p=198}}. ''Stiffelio''ren porrota —garaiko zentsoreei ere egozteko modukoa, elizgizon baten emaztearen ustezko adulterioaren gai tabuagatik mindu eta testuarekin eta pertsonaiekin jardun baitzuten— Verdi bultzatu zuen hura berriro lantzen saiatzera, nahiz Aroldoren (1857) bertsio erabat birziklatuak ere ez zion laketu{{harvnp|Rosselli|2000|p=90-91}}.​ ''Rigoletto'', erregetzaren ustezko hilketarekin eta haren ezaugarri likitsekin, zentsorek mindu ere zuen. Verdik ez zuen amore emango: {{Esaera2|Zer axola dio poliziari? Kezkatuta al daude sortuko duen efektuarekin?...Nik baino hobeto dakitela uste al dute?... Ikusten dut, heroia ez dela jada itsusi eta konkorduna! Zergatik? Konkordun bat kantari... Zergatik ez? Uste dut bikaina dela pertsonaia hori kanpotik itxuragabetua eta barregarria dela erakustea, baina barrutik grinatsu eta maitasunez betea. Nolakotasun horiexengatik aukeratu nuen gaia... ezabatuz gero, ezin dut musikan jarri{{harvnp|Rosselli|2000|pp=92-93}}.}} Erregearen ordez duke bat jarri zuen, eta erantzun publikoak eta Italia eta Europa osoan operak izan zuen arrakastak erabat ospatu zuten konpositorea{{harvnp|Rosselli|2000|p=101}}.​ Jakinik ''La donna è mobile'' dukearen kantuaren doinua arrakasta herrikoi bilakatuko zela, Verdik kendu egin zuen operarako orkestra entseguetatik, eta tenorearekin entseatu zuen, bereizirik{{harvnp|Taruskin|2010|p=585}}<ref group=Oh>Taruskinek dio: «haren balizko arrakasta ia “handiegia” izan zen, Askok operari edo Verdiri ere egozten diote abestiaren alaitasun hutsala, konturatu gabe haren lotsagabekeria ironia lamina kalkulatua zela».{{harvsp|Taruskin|2010|p=586}}</ref>.​ ===Finkatzea eta politika (1853-1860)=== [[Fitxategi:Verdi and Naples censor-caricature by Delfico.jpg|thumb|Verdi eta Napoliko zentsorea ''[[Un ballo in maschera]]'' prestatzen ari zela, Melchiorre Delficoren karikatura]] ''La traviata'' konposatu arte igaro ziren hamaika urteetan, Verdik hamasei opera idatzi zituen. Hurrengo hemezortzi urteetan —''Aida''raino—, eszena-tokirako sei lan berri baino ez zituen idatzi{{harvnp|Parker|n.d.|loc= §5}}.​ Pozik zegoen Sant'Agatara itzuli zelako eta 1856ko otsailean, «Musika erabat uzten zuela, pixka bat irakurri, eta nekazaritzaz eta zaldiez beste pixka bat arduratu, hori da dena esan zuen». Pare bat hilabete geroago, Ildo beretik idatzi zion Maffei kondesari: «Ez naiz ezer egiten ari; ez dut irakurtzen; ez dut idazten; zelaietan barrena nabil goizetik arratsera neure onera etorri nahian, orain arte arrakastarik gabe [[Sizilia|Siziliako]] bezperek urdail-arazoak eragin zizkidatelako. Opera madarikatuak!»{{harvnp|Walker|1962|p=218}}.​ Strepponik, 1858an, [[Léon Escudier]] editoreari idatzitako gutun batean, konpositorea gero eta gehiago erakartzen zuen bizimodua deskribatzen du: «Herrialdearekiko maitasuna mania, eromena, amorrua eta haserrea bihurtu zaio. Gustatzen zaion edozer gauza gehiegizkoa da. Ia egunsentian jaikitzen da, garia, artoa, mahatsondoak, eta abar aztertzeko. Zorionez, bizimodu horrekiko ditugun gustuak bat datoz, eguzkiaren irteerari dagokionez izan ezik, jantzi eta ikustea gustatzen baitzaio, niri, berriz, neure ohetik»{{harvnp|Walker|1962|p=219}}. Hala ere, maiatzaren 15ean, Verdik hurrengo udaberrirako opera baterako kontratua sinatu zuen La Fenicerekin. ''Simon Boccanegra'' izango zen. Bikotea [[Paris|Parisen]] geratu zen 1857ko urtarrilera arte, proposamen horiei eta ''Il trovatore''-ren itzulitako bertsioa «grand opéra» gisa aurkezteko eskaintzari heltzeko. Verdi eta Strepponi [[Venezia|Veneziara]] joan ziren martxoan ''Simon Boccanegra''ren estreinaldirako, baina «ustel» bat izan zen —Verdik esan zuenez, nahiz bigarren eta hirugarren gauetan, harrera nabarmen hobetu zen—{{harvnp|Phillips-Matz|1993|p=355}}. ===''La forza del destino''tik ''Otelo''ra (1860-1887)=== [[Fitxategi:Verdi Russia 1861-62.jpg|thumb|ezkerrera|Giuseppe Verdi Errusian, 1861-1862]] ''Un ballo in maschera'' taularatu ondorengo hilabeteetan, hainbat opera-konpainia hurbildu zitzaizkion lan berri baten bila edo lehendik zegoen bat aurkezteko eskaintzak eginez, baina denak errefusatu zituen{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=439-446}}.​ Hala ere, 1860ko abenduan [[San Petersburgo|San Petersburgoko]] Antzoki Inperialak 60.000 liberako gehi gastu guztiak eskaintza egin zuenean, pizgarri handia izan zen, zalantzarik gabe. Verdiri bururatu zitzaion 1835eko Rivaseko dukearen ''Don Alvaro o la fuerza del sino'' obra espainiarra moldatzeko ideia, eta berak ''La forza del destino'' bihurtu zuen, Piaveren libretoarekin. Verditarrak, estreinaldirako, 1861eko abenduan iritsi ziren San Petersburgora, baina, aktoreen zerrendaren arazoengatik, atzeratu egin behar izan zen{{harvnp|Rosselli|2000|p=124}}. Errusiatik itzultzean, Parisetik igarota, 1862ko otsailaren 24an, Verdik Italiako bi idazle gazterekin egin zuen topo: [[Arrigo Boito]] eta [[Franco Faccio]], hogei urtekoak. [[1862ko Londresko Erakusketa Unibertsal|1862ko Londresko Erakusketa Unibertsalerako]]{{harvnp|Phillips-Matz|1993|pp=446-449}}, musika-pieza bat idaztera gonbidatu zuten konpositorea, eta Boitori testu bat idazteko eskatu zion. [[Nazioen ereserkia|Nazioen ereserki]] bihurtu zen testu hori, eta [[Italia|Italiako]], [[Frantzia|Frantziako]] eta [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] ereserkien doinuak biltzen ditu. Boito, [[Giacomo Meyerbeer|Giacomo Meyerbeer-en]] «grand opéra»ren aldeko eta berezko opera-egile gisa, geroago, 1860ko hamarkadan, kritiko izan zen Verdiren mendekotasunean, formulan forman baino gehiago, eta horrek konpositorearen haserrea piztu zuen. Hala ere, konpositorearen gertuko kolaboratzaile bihurtu zen bere azken operetan{{harvnp|Parker|2007|pp=3-4}}.​ ''La forza del destino'' 1862ko irailean estreinatu zen San Petersburgon, eta Verdik San Estanislaoren Ordena jaso zuen{{harvnp|Budden|1993|p=88}}. == Lanak == === Operak === [[Fitxategi:Verdi Requiem poster 1874.jpg|thumb|200px|eskuinera|]] * ''Oberto, Conte di San Bonifacio'', [[Milan]]en [[1839]]an estreinatuta. * ''Un Giorno di Regno'', [[1840]] * ''Felice Romani''ren melodrama * ''[[Nabucco]]'', [[1842]] * ''I Lombardi'', [[1843]] * ''Ernani'', [[Venezia]], [[1844]] * ''I due Foscari'', [[Erroma]], [[1844]] * ''Giovanna d'Arco'', Milan, [[1845]] * ''Alzira'', [[Napoli]], [[1845]] * ''Attila'', Venezia, [[1846]] * ''Macbeth'', [[Florentzia]], [[1847]] * ''I masnadieri'', [[Londres]], [[1847]] * ''Jérusalem'', [[Paris]], [[1847]] * ''Il corsaro'', [[Trieste]], [[1848]] * ''La battaglia di Legnano'', [[Erroma]], [[1849]] * ''Luisa Miller'', [[Napoli]], [[1849]] * ''Stiffelio'', [[Trieste]], [[1850]] * ''Rigoletto'', [[Venezia]], [[1851]] * ''[[Il trovatore]]''. [[Erroma]], [[1853]] * ''[[La traviata]]'', Venezia, 1853 * ''Les vêpres siciliennes'', [[Paris]], [[1855]] * ''Le trouvère'', [[Paris]], [[1857]] * ''Simon Boccanegra'', [[Venezia]], [[1857]] * ''Aroldo'', [[Rimini]], [[1857]] * ''[[Un ballo in maschera]]'', [[Erroma]], [[1859]] * ''[[La forza del destino]]'', [[San Petersburgo]], [[1862]] * ''[[Macbeth (opera)|Macbeth]]'', [[Paris]], [[1865]] * ''[[Don Carlos]]'', [[Paris]], [[1867]] * ''La forza del destino'', [[Milan]], [[1869]] * ''[[Aida (opera)|Aida]]'', [[Kairo]], [[1871]] * ''[[Otelo (Verdi)|Otelo]]'', [[Milan]], [[1887]] * ''[[Falstaff]]'', [[Milan]], [[1893]] === Eliza musika eta opera ez dena === * ''Requiem'' ([[1873]]-[[1874]]) * ''Stabat Mater'' ([[1895]]-[[1897]]) * ''Te Deum'' ([[1895]]-[[1897]]) * ''Messa per Rossini'' (1869) (1988an estreinatua Stuttgarten) (beste konpositore batzuekin konposatua) * ''Inno delle Nazioni'' (Nazioen ereserkia) ([[1862]]) * ''Quattro Pezzi Sacri'' (lehenengo entzunaldia [[1898]]ko [[apirilaren 7]]an) * ''Mi Menorreko Soken Kuartetoa'' ([[1873]]) * ''Te Deum'' koroarentzat eta orkestrarentzat * ''Suoni la tromba'' ([[1848]]), Giuseppe Mameliren aberriaren himnoa letrarekin * ''Ave Maria'' ([[1880]]) Abestiak: * ''Sei Romanze'' ([[1838]]) ** ''Non t'accostar all'urna'' (Jacopo Vittorelli) ** ''More, Elisa, lo stanco poeta'' (Tommaso Bianchi) ** ''In solitaria stanza'' (Jacopo Vittorelli) ** ''Nell'orror di note oscura'' (Carlo Angiolini) ** ''Perduta ho la pace'' ** ''Deh, pietoso, o addolorata'' (Luigi Balestra) * ''L'esule'' ([[1839]]) (Temistocle Solera) * ''La seduzione'' ([[1839]]) (Luigi Balestra) * ''Guarda che bianca luna: notturno'' ([[1839]]) (Jacopo Vittorelli) * ''Album di Sei Romanze'' ([[1845]]) ** ''Il tramonto'' (Andrea Maffei) ** ''La zingara'' (S. Manfredo Maggioni) ** ''Ad una stella'' (Maffei) ** ''Lo Spazzacamino'' (Felice Romani) ** ''Il Mistero'' (Felice Romani) ** ''Brindisi'' (Maffei) * ''Il poveretto'' ([[1847]]) (Maggioni) * ''L'Abandonée'' ([[1849]]) (Escudier) * ''Stornello'' ([[1869]]) (anonimoa) * ''Pietà Signor'' ([[1894]]) (Verdi eta Boito) Obra galduak Verdik Bussetoko orkestrazale batentzat hainbat obra idatzi zuen, baina ez dira gorde, Verdik berak hautsi baitzituen, hain zuzen ere. == Asteroidea == 1982ko urriaren 27an, asteroide bat aurkitu eta [[3975 Verdi]] izena jarri zioten. == Erreferentziak == {{ lur | data=2014-09-26}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} ==Oharrak== {{Erreferentzia zerrenda|group=Oh}} ==Bibliografia== {{refbegin|2}} * {{Erreferentzia |abizena=Baldini|izena = Gabriele |urtea= 1980 |izenburua= The Story of Giuseppe Verdi: Oberto to Un Ballo in Maschera | url=https://archive.org/details/storyofgiuseppev00bald | suscripción= sí |lekua= Cambridge |argitaletxea= Cambridge University Press | isbn= 0-521-29712-5}} * {{Erreferentzia |abizena = Balthazar|izena =Scott E. |atala=The forms of set pieces |urtea= 2004 |izenburua=The Cambridge Companion to Verdi |serie= [[Cambridge Companions to Music]] |abizena-editor =Balthazar | nombre-editor =Scott E. |liburukia= |orrialdeak=49-68 |lekua=Cambridge |argitaletxea=Cambridge University Press | isbn = 978-0-521-63535-6}} * {{Erreferentzia |abizena=Berlin|izena =Isaiah |urtea=1979 |data=6 de octubre de 1979 |izenburua= The 'Naiveté' of Verdi|aldizkaria=[[The New Republic|New Republic]] |liburukia= |zenbakia= |orrialdeak= |url=https://newrepublic.com/article/91320/opera-verdi-isaiah-berlin|fechaacceso=14 de junio de 2015}} * {{Erreferentzia|abizena = Budden|izena = Julian|urtea= 1984a |izenburua= The Operas of Verdi, volumen 1|edizioa= 3. |lekua= Londres|argitaletxea= Cassell | isbn = 0-19-816262-6}} * {{Erreferentzia|abizena = Budden|izena = Julian|urtea= 1984b |izenburua= The Operas of Verdi, volumen 2 |edizioa= 3. |lekua= Londres|argitaletxea= Cassell | isbn = 0-19-816262-6}} * {{Erreferentzia|abizena = Budden|izena = Julian |urtea= 1984c |izenburua= The Operas of Verdi, volumen 3 |edizioa= 3. |lekua= Londres|argitaletxea= Cassell |isbn =0-19-816263-4}} * {{Erreferentzia|abizena = Budden|izena = Julian |urtea= 1993 |izenburua=Verdi (Master Musicians series)| url = https://archive.org/details/verdi0000budd_l7k3 |edizioa= birbegiratua|lekua=Londres|argitaletxea= J.M. Dent |isbn = 978-0-460-86111-3}} * {{Erreferentzia |abizena1= Chorley|izena1= Henry F. |urtea= 1972 |izenburua= Thirty Years' Musical Recollections |lekua= Nueva York |argitaletxea= Vienna House |isbn= 0-8443-0026-8 |url= https://archive.org/details/thirtyyearsmusic00chor }} * {{Erreferentzia |abizena=Christiansen|izena = Rupert|urtea= 1995 |izenburua= Prima Donna: A History| url=https://archive.org/details/primadonnahistor0000chri| edición=revisada y actualizada|lekua= Londres |argitaletxea= Pimlico | isbn= 978-0-712-67466-9}} * {{Erreferentzia |abizena = Chusid|izena =Martin |atala=Towards an Understanding of Verdi's Middle Period |urtea=1997 |izenburua=Verdi's Middle Period, 1849 to 1859 |abizena-editor =Chusid | nombre-editor =Martin |liburukia= |orrialdeak=1-14 |lekua=Chicago y Londres |argitaletxea=University of Chicago Press | isbn =0-226-10659-4}} * {{Erreferentzia |abizena=Conati|izena = Marcello (ed.)|urtea= 1986 |izenburua= Encounters with Verdi| edición=|lekua= Ithaca |argitaletxea= Cornell University Press | isbn= 978-0-801-49430-7}} * {{Erreferentzia |abizena = Gossett|izena =Philip |atala=''Edizioni distrutte'' and the Significance of Operatic Choruses during the Risorgimento |urtea= 2005 |izenburua=Opera and Society in Italy and France from Monteverdi to Bourdieu |abizena-editor =Johnson | nombre-editor =Victoria |liburukia= |orrialdeak=339-87 |lekua=Cambridge |argitaletxea=Cambridge University Press | isbn = 978-0-521-12420-1}} * {{Erreferentzia|abizena1=Gossett|izena1= Philip |urtea= 2008|izenburua= Divas and Scholars: Performing Italian Opera|lekua= Chicago |argitaletxea= University of Chicago Press | isbn= 978-0-226-30488-5}} * {{Erreferentzia |abizena=Gossett|izena =Philip |data=2012 |izenburua=Giuseppe Verdi and the Italian Risorgimento (Jayne Lecture, 2010) |aldizkaria=Proceedings of the American Philosophical Society |liburukia=156 |zenbakia=3 |orrialdeak=271-82 |url=http://www.amphilsoc.org/sites/default/files/proceedings/1560301Gossett.pdf |fechaacceso=11 de junio de 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150430221925/http://www.amphilsoc.org/sites/default/files/proceedings/1560301Gossett.pdf |archivedate=30 de abril de 2015}} * {{Erreferentzia |abizena = Harwood|izena =Gregory W. |atala=Verdi criticism |urtea= 2004 |izenburua=The Cambridge Companion to Verdi |abizena-editor =Balthazar | nombre-editor =Scott E. |liburukia= |orrialdeak=269-81 |lekua=Cambridge |argitaletxea=Cambridge University Press | isbn = 978-0-521-63535-6}} * {{Erreferentzia |abizena=Hepokoski|izena = James |urtea= 1983 |izenburua= Giuseppe Verdi "Falstaff" |lekua= Cambridge |argitaletxea= Cambridge University Press | isbn= 0521235340}} * {{Erreferentzia |abizena=Kerman|izena =Joseph |urtea=2006 |izenburua=Verdi and the Undoing of Women |jstor=3878271|aldizkaria=Cambridge Opera Journal|liburukia=18 |zenbakia=1 |orrialdeak=21-31|doi=10.1017/S0954586706002072 | suscripción= sí}} * {{Erreferentzia|abizena = Kimbell|izena = David R. B. |urtea= 1981 |izenburua= Verdi in the Age of Italian Romanticism | url=https://archive.org/details/verdiinageofital00kimb| suscripción= sí|edizioa= |lekua=Cambridge|argitaletxea= Cambridge University Press | isbn =978-0521316781}} * {{Erreferentzia |abizena=Klein|izena =John W. |urtea=1926 |izenburua=Verdi and ''Falstaff''|jstor=911833|aldizkaria=[[Musical Times]]|liburukia=67 |zenbakia=1001 |orrialdeak=605-07|doi=10.2307/911833 | suscripción= sí}} * {{Erreferentzia|abizena=Marchesi|izena =Gustavo |data=n.d. |izenburua=Muzio [Mussio], (Donnino) Emanuele|obra=[[Oxford Music Online]] |edizioa=sarean|url=http://0-www.oxfordmusiconline.com.catalogue.ulrls.lon.ac.uk/subscriber/article/grove/music/19487|fechaacceso=14 de julio de 2015}} * {{Erreferentzia |abizena = Martin|izena = George |urtea= 1984 |izenburua= Verdi: His Music, Life and Times |edizioa= | location = Nueva York |argitaletxea= Dodd, Mead and Company | isbn = 0-396-08196-7 | url = https://archive.org/details/verdihismusiclif00mart }} * {{Erreferentzia |abizena = Mazzucato|izena =Giannandrea |atala=Verdi, Giuseppe |urtea= 1910 | url = https://archive.org/stream/cu31924021782879#page/n11/mode/2up |izenburua=Grove's Dictionary of Music and Musicians |edizioa= 2ª |abizena-editor =Fuller Maitland | nombre-editor =J.A. |liburukia=5 |orrialdeak=247-60 |lekua=Nueva York |argitaletxea=Macmillan | isbn = }} * {{Erreferentzia |abizena=Mendelsohn|izena =Gerald A. |urtea=1978|izenburua=Verdi the Man and Verdi the Dramatist |jstor=746308|aldizkaria=19th-Century Music|liburukia=2 |zenbakia=2 |orrialdeak=110-42|argitaletxea=University of California Press|doi=10.2307/746308 | suscripción= sí}} * {{Erreferentzia |abizena=Mendelsohn|izena =Gerald A. |urtea=1979|izenburua=Verdi the Man and Verdi the Dramatist (II)|jstor=3519798|aldizkaria=19th-Century Music|liburukia=2 |zenbakia=3 |orrialdeak=214-30|argitaletxea=University of California Press|doi=10.2307/3519798 | suscripción= sí}} * {{Erreferentzia |abizena = Newark|izena =Cormac |atala="Ch'hai di nuovo, buffon?" or What's new with "Rigoletto" |urtea= 2004 |izenburua=The Cambridge Companion to Verdi |abizena-editor =Balthazar | nombre-editor =Scott E. |liburukia= |orrialdeak=197-208 |lekua=Cambridge |argitaletxea=Cambridge University Press | isbn = 978-0-521-63535-6}} * {{Erreferentzia |abizena = Osborne|izena = Charles |urtea= 1969 |izenburua= The Complete Opera of Verdi |edizioa= | location = Nueva York |argitaletxea= Da Capo Press, Inc. | isbn = 0-306-80072-1 | suscripción=sí | url = https://archive.org/details/completeoperasof0000osbo_c8s8 }} * {{Erreferentzia |abizena=Parker|izena =Roger |urtea=1982|izenburua=The Dramatic Structure of 'Il trovatore'|url=https://archive.org/details/sim_music-analysis_1982-07_1_2/page/155|jstor=854126|aldizkaria=Music Analysis|liburukia=1 |zenbakia=2 |orrialdeak=155-67|argitaletxea=John Wiley & Sons, Inc.|doi=10.2307/854126 | suscripción= sí}} * {{Erreferentzia |abizena = Parker|izena =Roger |atala=Verdi, Giuseppe |urtea=1998 |izenburua=The New Grove Dictionary of Opera |abizena-editor =Sadie | nombre-editor =Stanley |liburukia=4 |orrialdeak= |lekua=Londres |argitaletxea=Macmillan | isbn =0-333-73432-7}} * {{Erreferentzia |abizena=Parker|izena =Roger |data=2007 |izenburua=Verdi and Milan|obra=Lectures and Events |argitaletxea=[[Gresham College]] |url=http://www.gresham.ac.uk/lectures-and-events/verdi-and-milan |fechaacceso=9 de junio de 2015}} * {{Erreferentzia |abizena=Parker|izena =Roger |data=n.d. |izenburua=Verdi, Giuseppe|obra=[[Oxford Music Online]] |sined=1|edizioa=sarean|url=http://0-www.oxfordmusiconline.com.catalogue.ulrls.lon.ac.uk/subscriber/article/grove/music/29191|fechaacceso=9 de junio de 2015 | suscripción= sí}} * {{Erreferentzia |abizena=Phillips-Matz|izena = Mary Jane |urtea= 1993 |izenburua= Verdi: A Biography |lekua= Oxford |argitaletxea= Oxford University Press | isbn= 0-19-313204-4 | url= https://archive.org/details/verdi00mary }} * {{Erreferentzia |abizena = Phillips-Matz|izena =Mary Jane |atala=Verdi's life: a thematic biography |urtea= 2004 |izenburua=The Cambridge Companion to Verdi |abizena-editor =Balthazar | nombre-editor =Scott E. |liburukia= |orrialdeak=3-14 |lekua=Cambridge |argitaletxea=Cambridge University Press | isbn = 978-0-521-63535-6}} * {{Erreferentzia |abizena = Porter|izena =Andrew |atala=Verdi, Giuseppe |urtea=1980 |izenburua=The New Grove Dictionary of Music and Musicians |abizena-editor =Sadie | nombre-editor =Stanley |liburukia=19 |orrialdeak=635-65 |lekua=Londres |argitaletxea=Macmillan | isbn =0-333-23111-2}} * {{Erreferentzia|url= |izenburua=Verdi (1813-1901) |nombre =Emanuel |abizena=Reibel|authorlink=|lekua=Paris|argitaletxea= Jean-Paul Gisserot |urtea=2001 | isbn=978-2-877-47575-4 |fechaacceso= |idioma=fr}} * {{Erreferentzia|url=https://archive.org/details/lifeofverdimusic00john| suscripción= sí|izenburua=The life of Verdi |nombre =John |abizena=Rosselli|authorlink=|lekua=Cambridge|publisher=Cambridge University Press |urtea=2000 | isbn=978-0-521-66957-3 |fechaacceso= }} * {{Erreferentzia|abizena1= Sadie|izena1= Julie Anne |abizena2= Sadie|izena2= Stanley |urtea= 2005|izenburua= Calling on the Composer| url=https://archive.org/details/isbn_9780300107500| suscripción= sí|lekua= Yale| publisher= Yale University Press | isbn= 978-0-300-18394-8}} * {{Erreferentzia |abizena = Stowell|izena =Robin |atala=Traditional and progressive nineteenth-century trends |urtea= 2003 |izenburua=The Cambridge Companion to the String Quartet |abizena-editor =Stowell | nombre-editor =Robin |liburukia= |orrialdeak=250-65 |lekua=Cambridge |argitaletxea=Cambridge University Press | isbn = 978-0-521-00042-0}} * {{Erreferentzia|abizena=Taruskin|izena = Richard |urtea= 2010 |izenburua= Music in the Nineteenth Century|lekua= Oxford |argitaletxea= Oxford University Press | isbn= 978-0-19-538483-3}} * {{Erreferentzia |url=https://archive.org/stream/manverdi00walk/manverdi00walk_djvu.txt |izenburua=The Man Verdi |nombre =Frank |abizena=Walker|authorlink=|lekua=Nueva York|argitaletxea=Knopf |urtea=1962 |isbn=0-226-87132-0 |fechaacceso=11 de junio de 2015 }} * {{Erreferentzia |abizena1= Werfel|izena1= Franz |abizena2= Stefan|izena2= Paul |urtea= 1973 |izenburua= Verdi: The Man and His Letters |lekua= Nueva York |argitaletxea= Vienna House |isbn= 0-8443-0088-8 |suscripción=sí |url= https://archive.org/details/verdimaninhislet1942verd }} {{refend}} == Ikus, gainera == * [[Julian Gaiarre]] * [[Donostiako Orfeoia]] * [[Bilboko Koral Elkartea]] * [[Sevillako Errege Orkestra Sinfonikoa]] * [[María Bayo]] * [[Montserrat Caballé]] * [[Josep Carreras]] * [[Suezko kanala]] * [[Freddie Mercury]] * [[Sherlock Holmes]] * [[Emilia-Romagna]] * [[Victor Hugo]] * [[Parmako probintzia]] * [[Parma]] * [[Giacomo Puccini]] * [[Franz Liszt]] * [[Viorica Ursuleac]] * [[Obertura]] * [[Libreto]] * [[Ofikleido]] * [[Alexandre Dumas (semea)]] * [[Espineta]] * [[La Scala]] * [[861 Aïda]] * [[Ángeles Caso]] * [[José Mardones]] * [[Jean Borthayre]] == Kanpo estekak == {{commonskat}} {{bizialdia|1813ko|1901eko|Verdi, Giuseppe}} [[Kategoria:Musika klasikoko musikagileak]] [[Kategoria:Erromantizismoaren musikagileak]] [[Kategoria:Opera egileak]] [[Kategoria:Italiako musikagileak]] [[Kategoria:Parmarrak]] [[Kategoria:Giuseppe Verdi| ]] [[Kategoria:XIX. mendeko musikagileak]] [[Kategoria:XX. mendeko musikagileak]] [[Kategoria:Istripu zerebrobaskularrak hildakoak]] [[Kategoria:Ohorezko Legioko zaldunak]] [[Kategoria:Milanen hildakoak]] pmcylrxgmgeux6dnf7y02t067suef6f 0 41072 10002740 9489473 2024-12-17T20:39:38Z Ketxus 41163 /* Bibliografia */ Erreferentziak gehitzea 10002740 wikitext text/x-wiki {{beste erabilpenak|Barasoaingo nafar kanonistari|haren anaia zaharra|Martin Azpilkueta ''Zaharra''}} {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Martin Azpilkueta Jauregizar'''<ref>Dokumentazioan ''Azpilicueta'', ''Azpilcueta'' eta ''Aspilcueta'' ere topa daitezke.</ref> ([[Barasoain]], [[1492]]ko [[abenduaren 13]]a - [[Erroma]], [[1586]]ko [[ekainaren 21]]a), izengoitiz '''''Doctor Navarrus''''', [[Nafarroako Erresuma|nafar]] pentsalari eta kanonista izan zen. Haren garaiko intelektual nagusietakotzat jotzen da, gai ekonomikoen lanketagatik, ekonomia moralaren inguruko pentsamenduagatik eta XVIII. mendera arte ohikoak izan ez ziren hainbat kontzeptu ekonomiko lehenengoz teorizatzeagatik, tartean [[Interes tasa|diruaren prezioa]] edo [[Inflazio|inflazioa]]. == Bizitza == [[Fitxategi:Birth_house_of_Martín_de_Azpilicueta_in_Barásoain,_Navarre.jpg|thumb|Martin Azpilkuetaren jaiotetxea Barasoainen|ezkerrera]] [[Baztan]]dar jatorriko familia [[agaramontar]] batean jaio zen. Euskalduna zen umetatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pruden|abizena=Gartzia|urtea=2015|izenburua=Nafarroako auziaz|argitaletxea=Elkar|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=|url=https://www.worldcat.org/oclc/937757714|isbn=9788490274439}}</ref> Aita Martin Azpilkueta eta ama Maria Jauregizar izan zituen. Bizitzako lehen urteak [[Barasoain]]en eman eta gero, hamaika urte zituenean [[filosofia]] eta [[teologia]] ikasten hasi zen. [[1509]]an [[Alcalá de Henares]]ko unibertsitatean ibili zen ikasle. [[1510]]ean, [[Gaztelako Erresuma]]k Nafarroari eraso egitean, familiarekin batera [[Tolosa Okzitania|Okzitaniako Tolosara]] iragan zen. Bertan [[zuzenbide kanoniko]]a eta [[zuzenbide zibil]]a ikasi zituen. 1516an, Nafarroako gazteluak suntsitzeko Cisnerosen agindupean, familiaren Azpilkuetako jauregia ere eraitsia izan zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=MARTINUS AB AZPILCUETA DOCTOR NAVARRUS MARTIN AZPILKUETA DOKTOR NAFARRA (1492-1586)|url=www.ehu.eus › ehg › klasikoak › jaitsi?id=75&f=doc}}</ref> Doktoradutza iritsirik, Tolosa eta [[Cahors]]eko unibertsitateetan eskolak eman zituen. Bere familiak gogor jasan zuen gaztelar agintarien errepresioa, ondasun gehienak galduz eta eskubide horien gaineko auzi amaiezinetan sartuz. Tolosan apaiz bihurtu eta [[1523]]an Nafarroara itzuli zen. Familia osoa eta berbera sorterriko errege-erregina legitimoen aldeko agertu ziren Nafarroaren konkistan eta, erresuma birkonkistatzeko ahalegin osoa Hondarribiko setiora mugatua zenean, Azpilkuetak Karlos V.aren alde men egiten zuten nafarren barkamena prestatu zuen (1523ko udazkena). Hurrengo urtean, erlijioko botoak egin zituen [[Orreagako kolegiata|Orreagako]] kalonje agustindarren monasterioan. [[1524]]tik aurrera, hamalau urtean [[Salamanca]]n irakasle izan zen, eta bere ezagupenei esker ospe handia hartu zuen. [[Karlos Habsburgokoa|Karlos V.a]] enperadorearen aginduz, [[Coimbra]]ko unibertsitate sortu berrira joan zen irakasle; [[1555]]ean jubilatu eta Nafarroara itzuli arte eragin handia izan zuen [[Portugal]]go handiki askorengan. Coimbran zegoenean bertara ikastera joandako bere iloba [[Joanes Azpilikueta Iriberri|Joanes Azpilikuetaren]] tutore izan zen, [[Guaraniera|tupi-guarini]]<nowiki/>aren lehen gramatika idatzi zuenak [[Jesusen Lagundia|Jesusen Landundiaren]] kide egin arte. Bere iloba zen ere [[Frantzisko Xabierkoa]]; gutunez gomendioak eman zizkion biak Portugalen zeudela, baina ez zuen aurrez aurre ezagutu garai horretara arte<ref name="arantzabal" />. [[1577]]an, 85 urte zituela, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] [[Bartolome Karrantza]] [[Inkisizioa]]ren aurrean defenda zezan eskatu zion. Gorabehera askoren ondoren, auzia [[Erroma]]ra eramatea agindu zuen [[Pio V.a]]k, eta hara joan ziren defendatua eta defendatzailea. Erroman Pio V.a, [[Gregorio XIII.a]] eta [[Sixto V.a]]ren aholkularia izan zen. Bertan hil zen 94 urterekin. == Pentsamendua == [[Fitxategi:Azpilcueta - Manuale de' confessori, 1584 - 019.tif|thumb|ezkerrera|''Manuale de' confessori'', [[1584]] (Milano, [[Fondazione Mansutti]]).]] Aldi berean [[Teologia|teologo]], legelari eta [[ekonomia]]laritzat jo izan da. Idazlan ugari sortutakoa da. Eliza erreformatuak liturgian eta ideien zabalkundean berezko hizkuntzak erabiltzeari, Kontrarreforma Katolikoak latinari eutsiz erantzun zion Trentoko Kontzilioan. Aldiz, Azpilkuetak berezko hizkuntzak erabiltzearen alde agertu zen 1545eko bere ''Commento en Romance'' idazlanean, Coimbran argitaratuan, eta hor Aita Gurea, Salbe Maria, eta Kredoa idatzi zituen latinez zein erromantzez, alegia, gaztelaniaz; kontra izan zituen latin tradizioaren aldekoak. Geroago, 1586ko ''Miscellaneum centum'' idazlanean, azaldu zuen berezko hizkuntzak lehenago ere baliatu zirela erlijio gaietan, apezpikuek eta inkisidoreek baimenduta, eta "[[Euskaldun|kantabriar]] dohatsu eta ikasi bat" aipatu zuen: Lizarrako [[Antso Elsokoa]], euskara otoitz desberdinetan baliatu zuena. "Baserritarrek eta menditarrek" kristau doktrinaz duten ignorantzia latinaren erabilerari egotzi zion, "buruz ikasten baitute, haien berezko hizkuntza erabili ordez" === Kontzeptu ekonomikoak === Erlijio ikuspuntutik landu bazituen ere, ''De Usuras y Simonía'' lanean (1569) ekonomiaren historian garrantzia zuten hainbat gai landu zituen. ''Comentario resolutorio de usuras'' eta ''Manual de confesores y penitentes'' liburuetan maileguak, diruaren prezioa eta denbora [[diruaren denbora balio]]a teorizatu zituen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Pedro J.|abizena=Caranti|izenburua=Martín de Azpilcueta: The Spanish Scholastic on Usury and Time-Preference|orrialdeak=28–36|hizkuntza=en|data=2020-07-01|url=https://www.sciendo.com/article/10.2478/sh-2020-0010|aldizkaria=Studia Humana|alea=2|zenbakia=9|issn=2299-0518|doi=10.2478/sh-2020-0010|sartze-data=2022-12-22}}</ref> [[Salamancako Eskola]] deiturikoaren kide izan zen, beste jesuita, domingotar eta frantziskotar batzuekin batera, Ekonomia Klasikoaren sortzaileen oso aurrekoak (XVIII. mendeko britainiarra, [[Adam Smith]] eta bere jarraitzaileak, besteak beste), ekonomia modernoaren abiarazletzat hartzen direnak, ekonomia klasiko izan gabe. Ekonomiaren eta moralaren arteko harremanaz idatzi zuen, [[Tomas Akinokoa|Tomas Akinokoaren]] kontzeptuak garatuz. Prezio eta irabazi justua eta injustua bereizi zituen, adibidez<ref>{{Erreferentzia|izena=Muñoz-de|abizena=Juana|izenburua=Scholastic morality and the birth of economics: the thought of Martín de Azpilcueta|abizena2=R. (Rodrigo)|data=2001|url=https://dadun.unav.edu/handle/10171/41982|issn=1098-1217|sartze-data=2022-12-22}}</ref>. Amerikako metal preziatuen etorreraren ondorio ekonomikoez arduratu zen, [[diruaren teoria kuantitatiboa]]ren historiako lehen formulatzailea izanik; herrialde ezberdinetako diruaren erosteko ahalmenaren arteko aldea nabarmendu zuen, herrialde horietan zegoen [[metal preziatu]]en ugaritasunaren edo eskasiaren arabera. Balore-eskasia izeneko teoria honela definitzen du: «Merkantzia oro garestiago egiten da eskaria indartsuagoa denean eta eskaintza urria denean». {{esaera2|Dirua igo edo jaisten duzen zazpigarren gaia da bere falta edo kopien behar handia egotea da, gehiago balio du bere beharra dagoen garai edo lekuetan (...) esperientziaz Frantzian ikusten den bezala, non Espainian baino diru gutxiago dagoen, ogiak, ardoak, arropak eta gizonen lanek gutxiago balio dute; eta Espainian ere, diru gutxiago zegoenean, askoz gutxiagogatik ematen ziren salgaiak, gizonen lanak eta eskuak, Indian urrea eta zilarra aurkitu eta gero ematen zirenak baino. Honen arrazoia da diruak gehiago balio duela bere beharra dagoen lekuetan eta denboretan, dirua oparo dagoen leku eta uneetan baino.|<ref group="oh">El séptimo respecto que hace subir o bajar el dinero, que es de haber gran falta y necesidad o copia de él, vale más donde, o cuando hay gran falta dél (...) como por la experiencia se ve que en Francia, do hay menos dinero que en España, valen mucho menos el pan, vinos, paños, manos y trabajos de los hombres; y aun en España, el tiempo que había menos dinero, por mucho menos se daban las cosas vendibles, las manos y trabajos de los hombres, que después de las Indias descubiertas las cubrieron de oro y plata. La causa de lo cual es que el dinero vale más donde y cuando hay falta de él, que donde y cuando hay abundancia.</ref>''Comentario resolutorio de cambios'' (1556)<ref>{{Erreferentzia|izena=Miguel|abizena=Artola|izenburua=Textos fundamentales para la historia.|argitaletxea=Alianza|data=1982|url=https://www.worldcat.org/oclc/48274458|edizioa=3 ed|isbn=84-206-8009-5|pmc=48274458|sartze-data=2022-12-22}}</ref>}} Dirua beste salgai bat dela onartu zuen, eta, beraz, balio bat duela eta ordaindu egin behar dela: maileguaren [[Interes|interesa]]. Hala ere, [[Lukurreria|lukurreriaren]] aurka idatzi zuen, diruak prezioa zuela eta interesa egon zitekeela onartuta ere. Bere ustez, interesak jasotzea eta lukurreriaren ''bekatua''ren arteko aldea interes hori jasotzeko desira zen. Ez bazegoen desira espliziturik dirua emateko interes hori jasotzeko asmoz, orduan ez zen bekatua, baizik eta esker ona<ref name=":0" />. === Politika === Nafar semea izanda, bere burua nafar-euskalduntzat zuen. Hala idatzi zuen Tolosa Okzitanian pasa zuen denborari buruz: ''Los navarros y catalanes que abundaban en Tolosa, no eran comocidos de todos como españoles''<ref name="arantzabal">{{Erreferentzia|izena=Oskar|abizena=Arantzabal|izenburua=Azpilkueta, ekonomiaren aitzindari|argitaletxea=Pamiela|data= 2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/890273646|isbn=978-84-7681-821-3|pmc=890273646|sartze-data=2022-12-22}}</ref>. 1570an idatzi zuen ''Carta apologética al Duque de Alburquerque'' lanean aipatzen du: {{esaera2|Konfesatzen dut eta pozten naiz nafarra eta kantauriarra naizelako, zin egindako fideltasuna hain ondo gordetzen duen herri historiko hartakoa, batez ere erregeei (...). Baskoiak... ez dira aberatsak, baina Karlomagno baino askoz lehenago ezarri ziren.|<ref group="oh">''Confieso y me alegro de ser navarro y cántabro, de aquel histórico pueblo tan guardador de la fidelidad prometida, especialmente a los reyes (...). Los vascones... no son ricos, pero se erigieron mucho antes que Carlomagno''</ref><ref name="arantzabal" />}} Hala ere, ez zuen nazioen desberdintasuna babesten. Hala jaso zuen idatziz ere: {{esaera2|txikitatik ez nator bat batzuk edo besteak gorrotatzen dituzteneik soilik nazio edo alderdi bateko kide izateagatik (...) Nafarroak erditu baininduen, Gaztela Berriak hezi ninduen Alcalán, Frantziak gizondu ninduen, Gaztela Zaharrak goratu ninduen Salamancan eta Portugalek ohoratu ninduen.<ref group="oh">ya desde niño discrepo de quienes odian a otros por el único motivo de que pertenezcan a una u otra nación o partido [...] pues Navarra me engendró, Castilla la Nueva me edució en Alcalá, Francia me hizo hombre, Castilla la Vieja me ensalzó en Salamanca, Portugal me honró.</ref><ref name="arantzabal" />}} Salamancan irakasle izan zela Karlos Habsburgokoak eskainitako bi karguri muzin egin zien, eta boterearen eta demokraziaren inguruan idatzi zuen. 1528an ekitaldi publikoa antolatu zen Salamancan eta enperadorea ere joan zen entzutera. Bertan botere politikoa herrian zetzala defendatu zuen<ref name="arantzabal" />: {{esaera2|Erresuma ez da erregerena, herritarrena baizik, eta erregearen ahaltasuna bera ere herriarena da eta ez erregearena, beraz, herritarrek ezin diete erabat uko egin beren eskumenei.}} == Idazlan garrantzitsuenak == [[Fitxategi:Azpilcueta, Martin de – Consilia et responsa, 1594 – BEIC 14160564.jpg|thumb|''Consilia et responsa'', 1594]] Bere lanik garrantzitsuenak hauek dira: * ''Manual de Confesores y Penitentes'', [[Coimbra]]n [[1553]]an argitaratua, [[gaztelania|espainieraz]] zein [[latin]]ez sarritan berrargitaratua. * ''De Usuras y Simonía'' ([[1569]]). * ''De redditibus beneficiorum Ecclesiaticorum'', [[Valladolid]] ([[1566]]). * ''Comentario Resolutorio de Cambios''. * ''Enajenación de las Cosas Eclesiásticas''. * ''Comentario sobre los expolios de los clérigos''. * ''Cuatro Comentarios de Regulares''. * ''Tratado de las Horas Canónicas y de Oración''. * ''Tratados del Rosario''. * ''Silencio en el Oficio Divino''. * ''Capitulo Inter Verba''. * ''Capitulo Humanae Aures''. * ''Tractatus de Finibus Humanorum Actuum''. * ''Tratado de Penitencia''. * ''Tratado de Indulgencias y Jubileo''. * ''De Rescriptis''. * ''Tratado de Juditiis''. Haren lan guztiak [[Venezia]]n argitaratu zituzten [[1598]]an ''Compendium horum omnium Navarri operum'' izenburupean. == Martin Azpilkuetaren oroipena == [[1992]]an, Martin Azpilkuetaren jaiotzaren bosgarren mendeurrenaren harira, haren omenezko eskultura bat jarri zen Barasoainen, [[Oloritz]]en bizi den [[Juan Manuel Campos Mani]]k egina. Bertan berak esandako esaldi bat hiru hizkuntzaz (latin, euskara eta gaztelaniaz) dakar; euskarazko bertsioan, ''Herriak du agintea'' dio<ref>''[[La Voz de la Merindad]]'', 196. alea, 39. or.</ref>. [[2004]]an [[Nafarroako Gobernua]]ren [[Nafarroako Administrazio Publikoaren Institutua]]k [[Martin de Azpilicueta saria]] ezarri zuen, administrazio publikoen jarduerari, Nafarroako sektore publikoari eta foru zuzenbide zibilari buruzko ikerketak eta azterlanak sustatzeko. == Oharrak == {{erreferentzia zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{ lur | data=2014/04/10}} {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == * [[Juan Carlos Berrio]]: ''Escrito en piedra. El Doctor Navarro'' (I eta II) artikuluak, ''[[La Voz de la Merindad]], [[Tafalla]], 195 eta 196 aleak, [[2010]]eko abuztua eta iraila.'' * [https://web.archive.org/web/20120203021257/http://www.analecta-editorial.com/ARIGITA_Y_LASA__El_Dr_Navarrro_Martin_de_Azpilcueta.htm Mariano Arigita y Lasa. ''El doctor navarro don Martín de Azpilcueta y sus obras : estudio histórico crítico''], [[Analecta Editorial]], [[Iruñea]], [[1998]]. * [[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]] (2015): "Nafarroatik Nafarroara" in Pruden Gartzia: ''Nafarroako auziaz'', Donostia: Elkar. {{ISBN|978-84-9027-443-9}} *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} * Batzuen artean: ''Estudios sobre el Doctor Navarro: en el IV centenario de la muerte de Martín de Azpilcueta'', Eunsa (Ediciones Universidad de Navarra, S.A.), [[Barañain]], [[1988]]. * Gartzia, Pruden (2015): ''Nafarroako auziaz'', Donostia: Elkar. {{ISBN|978-84-9027-443-9}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} * Ramón Martínez Tapia: ''Filosofía política y derecho en el pensamiento del siglo XVI : el canonista Martín de Azpilcueta'', Colegio Notarial de Granada, [[Granada (argipena)|Granada]], [[1997]]. * Rodrigo Muñoz de Juana: ''Moral y economía en la obra de Martín de Azpilcueta'', Eunsa, Barañain, 1998. * [https://web.archive.org/web/20120203021607/http://www.analecta-editorial.com/OLORIZ__Nueva_biografia_del_Dr_Navarro_Martin_de_Azpilcueta_y_enumeracion_de_sus_obras.htm Hermilio de Olóriz Azparren. ''Nueva biografía del doctor D. Martín de Azpilcueta y enumeración de sus obras''], Analecta Editorial, Iruñea, 1998. * José María Recondo: ''El Doctor navarro don Martín de Azpilcueta'', [[Nafarroako Gobernua]], Iruñea, [[1987]]. == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://www.puntubi.com/laburrak/azpilikuetamartinteologoa.htm Martin Azpilkuetaren biografia] {{bizialdia|1492ko|1586ko|Azpilikueta, Martin}} [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ekonomialariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko legelariak]] [[Kategoria:Barasoaindarrak]] [[Kategoria:Erroman hildakoak]] kv4rbv3bzgdieny97jvrkqvhuik5n4y 0 42240 10003237 10001378 2024-12-18T11:03:14Z 150.241.33.161 10003237 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{taxotaula automatikoa | name = Txerria | image = Sow with piglet.jpg | taxon = Sus scrofa domesticus }} '''Txerria''' edo '''Ander Villa''' (''Sus scrofa domesticus'') [[Suido|Suidae]] familiako [[ugaztun]] bat da, ''[[Basurde|Sus scrofa]]'' basurdearen azpiespeziea. Txerri emeari '''urdanga''' ere deitzen zaio. Orain dela 5.000 urte egin zuten abere eta mundu guztitik zabaldua dago. == Izena == ''Txerri, txarri'' eta ''zerri'' formen artean, ''txerri'' hobesten du [[Hiztegi Batua]]k,<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltzaindiaren Hiztegia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=txerri&antzekoak=ez&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&layout=aurreratua&Itemid=&lang=eu&bila=bai|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''txarri'' Mendebaldekoa delarik eta ''zerri'' Iparraldeko eta [[Nafarrera|Nafarroako]] markaz agertzen delarik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OEH - Bilaketa - OEH|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu&query=herauts|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''Urde'' forma ere hedatua da euskaraz. ''Ordotsa'', berriz, txerri arra da, batzuetan zikiratua, baina aldiz, ernaltzeko hazten bada, ''apote, aketz'' edo ''herauts'' terminoekin ere ezagutzen da arra. Beste termino asko erabili izan dira euskaraz, asko [[Eufemismo|eufemistikoak]], hala nola ''bilobeltz'' edo ''lau-oineko''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CERDO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/cerdo/ar-30489/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> Era berean, terminoa eta bere ahaideak zikintasunaren [[sinonimo]] dira gizakiei esatekotan, hala nola "zerri urdea!" esamoldean.<ref name=":0" /> == Ezaugarriak == Txerriak [[Guruin|goi-guruina]] ez duten ugaztun bakarrak dira, horregatik bustitzen dira sarritan, bereziki klima beroetan. Ez badira nahikoa bustitzen bere azala gaiztotu daiteke, eta askotan baserrietan ur garbirik ez dutenez lokatzean nahiz simaurrean bustitzen dira. Pertsona zikinei "txerri" deitzen zaie irain gisa. Oso [[usaimen]] ona dute, eta [[Europa]]ko herrialde askotan [[trufa]]k aurkitzeko erabiltzen dira. === Elikadura === Txerria animalia guztiz orojalea da, baina belar eta hazi mota guztiez elikatu ohi da. Baserrietan, ohikoa da artoa, arroza, garia, garagarra edo erraz lor daitekeen beste edozein elikagai ematea. Animalia hauen dieta oso zaindua izaten da, dieta horrek zehaztuko baitu haien haragiaren kalitatea. Etxaldeek bi elikadura-prozesu mota erabiltzen dituzte txerrientzat. Lehenari abeltzaintza intentsiboa esaten zaio. Bertan, txerria korta batean ixten da, eta proteina ugari ematen zaizkio azkar haz dadin. Bestalde, alternatiba merkeago bat dago: txerria bazka edo elikagai naturalen konbinazio batez elikatzen da, proteina iturri prozesatu batzuekin batera. Ezohiko kasuetan, naturalki uzten zaie larrez edo baserrietan dagoen beste belarren batez elikatzeko. Hori jadanik ez da ia erabiltzen, txerriak denbora gehiegi behar duelako gizentzeko eta, azkenean, ez dituelako inoiz asetzen baserrien beharrak. Haurdunaldietan, txerramek proteina kopuru handiagoa eskatzen dute. Horregatik, ezinbestekoa da mota horretako mantenugai batzuk ematea, hala nola arrain-irinak edo haragi-irinak. Soja eta patata hondarrak ere oso onuragarriak suertatzen dira.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-05|url=https://atlasanimal.com/cerdo/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> === Bizilekua === Txerria klima tropikal eta epeletan bizi daiteke. Horregatik, baserrietara primeran egokitzen dira, non animalia horietako gehienak bertan bizi diren. Gainera, leku berezi hauek propietate guztiak ematen dizkiete inolako arazorik gabe biziraun ahal izateko. Badira txerri basati batzuk arrisku gutxiko basoetan eta belarrez eta haziez betetako edozein eremutan bizi direnak. Hala ere, baldintza horietan bizi diren animalia horien kopurua oso txikia da.<ref name=":1" /> === Ugalketa === Txerria bibiparoa da, eta horrek esan nahi du enbrioia amaren barruan garatzen dela jaio arte. Beraz, amak mantenugaiak ematen dizkio enbrioari jaio aurretik.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=CERDO {{!}} Características, alimentación, hábitat y cuidados|hizkuntza=es|data=2018-10-16|url=https://www.gtush.com/cerdo/|aldizkaria=Gtush|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Etxeko txerrama poliestrikoa da urtero, eta 21 eguneko zikloak ditu gutxi gorabehera. Obulazioaren ondorengo 16 egun inguruko gorputz luteoak funtzionalak dira. Obulazioa berez gertatzen da, araldia hasi eta 36-44 ordura, edo araldiaren erdia baino pixka bat geroago.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Iván|abizena=Cíntora|izenburua=Reproducción porcina|hizkuntza=es|data=1900-01-01|url=https://www.engormix.com/porcicultura/articulos/reproduccion-porcina-t25977.htm|aldizkaria=Engormix|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Pubertaroa aldi ezberdinetan ematen da generoaren eta espeziaren arabera. Gutxi gorabehera 5-7 hilabete igaro behar dira emeen kasuan, 100 eta 110 kg bitarteko gorputz-pisua dutelarik, eta 6-9 hilabete arren kasuan.<ref name=":2" /> Haurdunaldiak, batez beste, 114 egun irauten du, eta 8 eta 10 txerrikume bitarteko oheak ematen dira lehen erditzeko txerramentzat, eta 10-16 txerrikume txerrama helduentzat. Edoskitzaroan, txerramak erditu eta gutxira izan dezake araldi motz bat, baina normalean ez da egoera hau ematen eta ez da gurutzatzen txerrikumeei titia kendu arte.<ref name=":3" /> == Txerrikiak == Txerri haragia [[urdaiazpiko]]a, [[txorizo]]a edota [[hestebete|saltxitxa]] egiteko erabiltzen da. Nahiz eta txerri gehienak haragia lortzeko egiten diren, batzuk larruki leuna lortzeko ere erabiltzen dira, baita ile gogor batzuk (''zurdak''), [[Txarrantxa (alanbrea)|txarrantxa]] edo eskuila lortzeko ere. == Txerri-haragi motak == Txerriaren elikadura-balioak orekatuak dira, koipe-azido mono eta poliinsaturatuen proportzioa dela eta; gainera, B1 bitaminan oso aberatsa den iturria da. Proteina ugari eta mineral ugari izateagatik karakterizatzen den elikagaia da. Bere zatikatzea oso sakona da. Jarraian, txerri batengandik lor daitezkeen haragi mota guztiak aipatzen dira, dagokien izenarekin. # Solomo-zinta: pieza hau oso ezaguna da eta xerra gisa edo osorik kontsumitzen da, eta plantxan, enpanadan edo labean ere sukaldatu daiteke. # Azpizuna: pieza hau oso balioetsia da bere testura eta zaporeagatik, eta saltsekin edo saltsarik gabe elaboratzen da. # Mazoa: pieza hau oso balioetsia da haragi eta koipe eduki altua izateagatik. # Besoa: zati hau txerriaren aurreko hanketatik lortzen da, urdaiazpikoa egiteko prozesuari dagokionez antzekotasunak ditu, baina zapore eta usain ezberdina du. # Lepoaldeko txuletak eta lepoaldeko magroa: Saihetsen inguruan dagoen haragia da, eta plater erreak, frijituak edo barbakoan egindakoak burutu daitezke. # Saiheskia: oso ospetsua da parrillan, baina ez da prestatzeko modu bakarra. # Bularra: hirugiharraren eremutik lortzen da, eta koipe portzentaje altua aurkezten du. # Hirugiharra: zati honek zapore handia ematen dion koipe asko du. # Urdaia: hirugiharretik ateratako zatietako bat da, haragi gutxi du. # Kokospea: lepotik ateratzen da, zehazki, beheko aldetik. Koipe-edukia ere badu ezaugarri. # Ukondoa: pieza hau hezurrarekin batera eskuratu ohi da plater erreak edo koilara-platerak prestatzeko. # Eskuak: izenak dioen bezala, animaliaren "eskuei" edo euskarri-puntuei egiten die erreferentzia. Hezur asko ditu, eta gelatinazko ehundura eskaintzen du. # Oinak: txerriaren zati hau aurreko eskuen deskribapenean sartuko litzateke. # Masaila: txerriaren aurpegia, azala barne. # Belarriak: haragi hau kartilaginosoa da eta oso plater erabilia izaten da tabernetan anoa eta tapa bezala. # Muturra: oso ezagutua tapa moduko plater bezala. Txerri-haragi moten pieza horiez gain, jaki ezagunenetako bat lor daiteke: urdaiazpikoa. Animaliaren atzeko hankatik lortzen da, mundu mailan ezaguna eta hainbat modutan prestatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tipos de carne de cerdo y todas sus propiedades {{!}} Bartalent|hizkuntza=es-ES|url=https://www.bartalentlab.com/tendencias/gastronomia/tipos-propiedades-carne-cerdo|aldizkaria=Bartalent Lab|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri arraza Euskal Herrian == [[Fitxategi:Ascain - Cerdo pie negro País Vasco -BT- 01.jpg|thumb|300x300px|[[Euskal txerri]] arraza.]]Txerriak bizantziarren garaian atzerritik ekarri zituzten penintsulara, tokiko [[basurde]]ekin elkartuz. [[Euskal Herria]]n bertako hiru txerri arraza ezagunak izan dira garai historikoetan, haietatik [[euskal txerri]]a arrazak irauten du gaur egun eta [[Gasteizko muturmotz txerria]] zein [[Baztango txerria]] desagertu ziren joan den mendean. == Kanpoko arrazak == Euskal Herritik kanpora ere hainbat txerri arraza daude, horietatik ezagunenetakoa [[Vietnam]]go txerria izanik, bere itsura eta kolorearengatik. Arrazen artean hauek dira nagusiak: * Vietnamgo txerria * Razorback ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]) * Large white ([[Erresuma Batua]]) * Landrace * Yorkshire * Berkshire * Duroc * ... Txerriak klima epel eta erditropikoetara egokituta daude eta mundu osoan zehar honela banatzen dira: [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] – 454 milioi txerri, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] – 59 milioi, [[Brasil]] – 29 milioi, [[Alemania]] – 25 milioi, eta [[Espainia]] – 23 milioi. === Vietnamgo txerria === [[Fitxategi:Sus scrofa vietnamita.005 - Campañó.jpg|thumb|Vietnamgo txerri arraza]] Vietnamgo txerriak baldintza naturaletan 125 kilogramo pisatzen ditu, baina espazio itxi batean eta mugimendu gutxirekin 140 kilogramora iristen da. Bere gorputza luzea eta lodia da. Arrautza forma hartzen duen sabelaldea nabarmentzen da, denborarekin eta janari motarekin hazten dena. Bere larruazalak tolesdura ugari eta ilaje motza ditu, batzuek baldintza klimatikoekin bat datozen ilaje luzeagoak dituztela gogoraraziz. Bere izenaren arabera, ugaztun exotiko hau Vietnamgoa da jatorriz. Hala ere, badira zenbait aldaketa inguruko herrialdeetan lortutakoak, maskota-animaliatzat hartu eta zenbait ekoizlek beren kumeetan aldaketak egitea erabaki ondoren. Bere habitat naturala zabala da, baso hostotsuz eta bide natural luzez betea. Vietnamgo txerriak nahiago du zuhaixken segurtasuna aire zabalean mantendu baino, baina bere jatorria Artiodactilos taldekoa da, eta horrek kolonizatzaile perfektua bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo Vietnamita » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-07|url=https://atlasanimal.com/cerdo-vietnamita/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Espezie autoktonoentzako, habitatentzako edo ekosistementzako mehatxu larria izan daitekeenez, Vietnamgo txerria Espezie Exotiko Inbaditzaileen Espainiako Katalogoan sartu da (abuztuaren 2ko 630/2013 Errege Dekretuak arautzen du), eta Espainian debekatuta dago natura-ingurunean, edukitzan, garraioan, trafikoan eta merkataritzan sartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BOE.es - BOE-A-2013-8565 Real Decreto 630/2013, de 2 de agosto, por el que se regula el Catálogo español de especies exóticas invasoras.|url=https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2013-8565|aldizkaria=www.boe.es|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri hilketa Euskal Herrian == [[Fitxategi:1992-Goizueta txerria.jpg|thumb|1992. urtean [[Goizueta]] herriko baserri bateko txerri hilketa.]]{{sakontzeko|Txerriboda}} '''Txerri-hiltzea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zehazki - UPV/EHU|url=http://www.ehu.eus/ehg/cgi/zehazki/bila?m=has&z=matanza|aldizkaria=www.ehu.eus|sartze-data=2021-02-28}}</ref> edo '''txerriboda'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=txerriboda - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Txerriboda|aldizkaria=www1.euskadi.net|sartze-data=2021-02-28}}</ref> ([[bizkaiera]]z: ''txarriboda'', eta [[nafarrera]]z: ''zerri hiltzea'' edo ''zerriboda'') antzina [[San Martin eguna|San Martin egunez]] [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[baserri]]etan gauzatu ohi zen [[txerri]] hilketa zen. Gaur egun jada leku gutxitan eta oso urri egiten da, gehienetan erakustaldietan edota familia biltzen denean. Jarduera honen helburua [[negu]]ra begira baserriko biltegia behar zen [[haragi]]z hornitzekoa zen. Txerria hil ondoren, oihuta zen auzokideekin, normalean txerria hiltzen laguntzen zutenak, otordu bat egitea. {{clear}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Abeltzaintza]] * [[Euskal txerri]]a * [[Txerritegi]] * [[Txerriaren Gerra]] * [[Zerrenda:Animalien hotsak]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txerriak}} [[Kategoria:Txerriak| ]] [[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]] [[Kategoria:Animalia etxekotuak]] 9j3i036bz8pr60t0xkki6p0mj9gri2n 10003247 10003237 2024-12-18T11:05:27Z 150.241.33.180 malen zapirain 10003247 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{taxotaula automatikoa | name = Txerria | image = Sow with piglet.jpg | taxon = Sus scrofa domesticus }} '''Txerria''' edo malen zapirain (''Sus scrofa domesticus'') [[Suido|Suidae]] familiako [[ugaztun]] bat da, ''[[Basurde|Sus scrofa]]'' basurdearen azpiespeziea. Txerri emeari '''urdanga''' ere deitzen zaio. Orain dela 5.000 urte egin zuten abere eta mundu guztitik zabaldua dago. == Izena == ''Txerri, txarri'' eta ''zerri'' formen artean, ''txerri'' hobesten du [[Hiztegi Batua]]k,<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltzaindiaren Hiztegia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=txerri&antzekoak=ez&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&layout=aurreratua&Itemid=&lang=eu&bila=bai|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''txarri'' Mendebaldekoa delarik eta ''zerri'' Iparraldeko eta [[Nafarrera|Nafarroako]] markaz agertzen delarik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OEH - Bilaketa - OEH|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu&query=herauts|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''Urde'' forma ere hedatua da euskaraz. ''Ordotsa'', berriz, txerri arra da, batzuetan zikiratua, baina aldiz, ernaltzeko hazten bada, ''apote, aketz'' edo ''herauts'' terminoekin ere ezagutzen da arra. Beste termino asko erabili izan dira euskaraz, asko [[Eufemismo|eufemistikoak]], hala nola ''bilobeltz'' edo ''lau-oineko''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CERDO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/cerdo/ar-30489/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> Era berean, terminoa eta bere ahaideak zikintasunaren [[sinonimo]] dira gizakiei esatekotan, hala nola "zerri urdea!" esamoldean.<ref name=":0" /> == Ezaugarriak == Txerriak [[Guruin|goi-guruina]] ez duten ugaztun bakarrak dira, horregatik bustitzen dira sarritan, bereziki klima beroetan. Ez badira nahikoa bustitzen bere azala gaiztotu daiteke, eta askotan baserrietan ur garbirik ez dutenez lokatzean nahiz simaurrean bustitzen dira. Pertsona zikinei "txerri" deitzen zaie irain gisa. Oso [[usaimen]] ona dute, eta [[Europa]]ko herrialde askotan [[trufa]]k aurkitzeko erabiltzen dira. === Elikadura === Txerria animalia guztiz orojalea da, baina belar eta hazi mota guztiez elikatu ohi da. Baserrietan, ohikoa da artoa, arroza, garia, garagarra edo erraz lor daitekeen beste edozein elikagai ematea. Animalia hauen dieta oso zaindua izaten da, dieta horrek zehaztuko baitu haien haragiaren kalitatea. Etxaldeek bi elikadura-prozesu mota erabiltzen dituzte txerrientzat. Lehenari abeltzaintza intentsiboa esaten zaio. Bertan, txerria korta batean ixten da, eta proteina ugari ematen zaizkio azkar haz dadin. Bestalde, alternatiba merkeago bat dago: txerria bazka edo elikagai naturalen konbinazio batez elikatzen da, proteina iturri prozesatu batzuekin batera. Ezohiko kasuetan, naturalki uzten zaie larrez edo baserrietan dagoen beste belarren batez elikatzeko. Hori jadanik ez da ia erabiltzen, txerriak denbora gehiegi behar duelako gizentzeko eta, azkenean, ez dituelako inoiz asetzen baserrien beharrak. Haurdunaldietan, txerramek proteina kopuru handiagoa eskatzen dute. Horregatik, ezinbestekoa da mota horretako mantenugai batzuk ematea, hala nola arrain-irinak edo haragi-irinak. Soja eta patata hondarrak ere oso onuragarriak suertatzen dira.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-05|url=https://atlasanimal.com/cerdo/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> === Bizilekua === Txerria klima tropikal eta epeletan bizi daiteke. Horregatik, baserrietara primeran egokitzen dira, non animalia horietako gehienak bertan bizi diren. Gainera, leku berezi hauek propietate guztiak ematen dizkiete inolako arazorik gabe biziraun ahal izateko. Badira txerri basati batzuk arrisku gutxiko basoetan eta belarrez eta haziez betetako edozein eremutan bizi direnak. Hala ere, baldintza horietan bizi diren animalia horien kopurua oso txikia da.<ref name=":1" /> === Ugalketa === Txerria bibiparoa da, eta horrek esan nahi du enbrioia amaren barruan garatzen dela jaio arte. Beraz, amak mantenugaiak ematen dizkio enbrioari jaio aurretik.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=CERDO {{!}} Características, alimentación, hábitat y cuidados|hizkuntza=es|data=2018-10-16|url=https://www.gtush.com/cerdo/|aldizkaria=Gtush|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Etxeko txerrama poliestrikoa da urtero, eta 21 eguneko zikloak ditu gutxi gorabehera. Obulazioaren ondorengo 16 egun inguruko gorputz luteoak funtzionalak dira. Obulazioa berez gertatzen da, araldia hasi eta 36-44 ordura, edo araldiaren erdia baino pixka bat geroago.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Iván|abizena=Cíntora|izenburua=Reproducción porcina|hizkuntza=es|data=1900-01-01|url=https://www.engormix.com/porcicultura/articulos/reproduccion-porcina-t25977.htm|aldizkaria=Engormix|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Pubertaroa aldi ezberdinetan ematen da generoaren eta espeziaren arabera. Gutxi gorabehera 5-7 hilabete igaro behar dira emeen kasuan, 100 eta 110 kg bitarteko gorputz-pisua dutelarik, eta 6-9 hilabete arren kasuan.<ref name=":2" /> Haurdunaldiak, batez beste, 114 egun irauten du, eta 8 eta 10 txerrikume bitarteko oheak ematen dira lehen erditzeko txerramentzat, eta 10-16 txerrikume txerrama helduentzat. Edoskitzaroan, txerramak erditu eta gutxira izan dezake araldi motz bat, baina normalean ez da egoera hau ematen eta ez da gurutzatzen txerrikumeei titia kendu arte.<ref name=":3" /> == Txerrikiak == Txerri haragia [[urdaiazpiko]]a, [[txorizo]]a edota [[hestebete|saltxitxa]] egiteko erabiltzen da. Nahiz eta txerri gehienak haragia lortzeko egiten diren, batzuk larruki leuna lortzeko ere erabiltzen dira, baita ile gogor batzuk (''zurdak''), [[Txarrantxa (alanbrea)|txarrantxa]] edo eskuila lortzeko ere. == Txerri-haragi motak == Txerriaren elikadura-balioak orekatuak dira, koipe-azido mono eta poliinsaturatuen proportzioa dela eta; gainera, B1 bitaminan oso aberatsa den iturria da. Proteina ugari eta mineral ugari izateagatik karakterizatzen den elikagaia da. Bere zatikatzea oso sakona da. Jarraian, txerri batengandik lor daitezkeen haragi mota guztiak aipatzen dira, dagokien izenarekin. # Solomo-zinta: pieza hau oso ezaguna da eta xerra gisa edo osorik kontsumitzen da, eta plantxan, enpanadan edo labean ere sukaldatu daiteke. # Azpizuna: pieza hau oso balioetsia da bere testura eta zaporeagatik, eta saltsekin edo saltsarik gabe elaboratzen da. # Mazoa: pieza hau oso balioetsia da haragi eta koipe eduki altua izateagatik. # Besoa: zati hau txerriaren aurreko hanketatik lortzen da, urdaiazpikoa egiteko prozesuari dagokionez antzekotasunak ditu, baina zapore eta usain ezberdina du. # Lepoaldeko txuletak eta lepoaldeko magroa: Saihetsen inguruan dagoen haragia da, eta plater erreak, frijituak edo barbakoan egindakoak burutu daitezke. # Saiheskia: oso ospetsua da parrillan, baina ez da prestatzeko modu bakarra. # Bularra: hirugiharraren eremutik lortzen da, eta koipe portzentaje altua aurkezten du. # Hirugiharra: zati honek zapore handia ematen dion koipe asko du. # Urdaia: hirugiharretik ateratako zatietako bat da, haragi gutxi du. # Kokospea: lepotik ateratzen da, zehazki, beheko aldetik. Koipe-edukia ere badu ezaugarri. # Ukondoa: pieza hau hezurrarekin batera eskuratu ohi da plater erreak edo koilara-platerak prestatzeko. # Eskuak: izenak dioen bezala, animaliaren "eskuei" edo euskarri-puntuei egiten die erreferentzia. Hezur asko ditu, eta gelatinazko ehundura eskaintzen du. # Oinak: txerriaren zati hau aurreko eskuen deskribapenean sartuko litzateke. # Masaila: txerriaren aurpegia, azala barne. # Belarriak: haragi hau kartilaginosoa da eta oso plater erabilia izaten da tabernetan anoa eta tapa bezala. # Muturra: oso ezagutua tapa moduko plater bezala. Txerri-haragi moten pieza horiez gain, jaki ezagunenetako bat lor daiteke: urdaiazpikoa. Animaliaren atzeko hankatik lortzen da, mundu mailan ezaguna eta hainbat modutan prestatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tipos de carne de cerdo y todas sus propiedades {{!}} Bartalent|hizkuntza=es-ES|url=https://www.bartalentlab.com/tendencias/gastronomia/tipos-propiedades-carne-cerdo|aldizkaria=Bartalent Lab|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri arraza Euskal Herrian == [[Fitxategi:Ascain - Cerdo pie negro País Vasco -BT- 01.jpg|thumb|300x300px|[[Euskal txerri]] arraza.]]Txerriak bizantziarren garaian atzerritik ekarri zituzten penintsulara, tokiko [[basurde]]ekin elkartuz. [[Euskal Herria]]n bertako hiru txerri arraza ezagunak izan dira garai historikoetan, haietatik [[euskal txerri]]a arrazak irauten du gaur egun eta [[Gasteizko muturmotz txerria]] zein [[Baztango txerria]] desagertu ziren joan den mendean. == Kanpoko arrazak == Euskal Herritik kanpora ere hainbat txerri arraza daude, horietatik ezagunenetakoa [[Vietnam]]go txerria izanik, bere itsura eta kolorearengatik. Arrazen artean hauek dira nagusiak: * Vietnamgo txerria * Razorback ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]) * Large white ([[Erresuma Batua]]) * Landrace * Yorkshire * Berkshire * Duroc * ... Txerriak klima epel eta erditropikoetara egokituta daude eta mundu osoan zehar honela banatzen dira: [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] – 454 milioi txerri, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] – 59 milioi, [[Brasil]] – 29 milioi, [[Alemania]] – 25 milioi, eta [[Espainia]] – 23 milioi. === Vietnamgo txerria === [[Fitxategi:Sus scrofa vietnamita.005 - Campañó.jpg|thumb|Vietnamgo txerri arraza]] Vietnamgo txerriak baldintza naturaletan 125 kilogramo pisatzen ditu, baina espazio itxi batean eta mugimendu gutxirekin 140 kilogramora iristen da. Bere gorputza luzea eta lodia da. Arrautza forma hartzen duen sabelaldea nabarmentzen da, denborarekin eta janari motarekin hazten dena. Bere larruazalak tolesdura ugari eta ilaje motza ditu, batzuek baldintza klimatikoekin bat datozen ilaje luzeagoak dituztela gogoraraziz. Bere izenaren arabera, ugaztun exotiko hau Vietnamgoa da jatorriz. Hala ere, badira zenbait aldaketa inguruko herrialdeetan lortutakoak, maskota-animaliatzat hartu eta zenbait ekoizlek beren kumeetan aldaketak egitea erabaki ondoren. Bere habitat naturala zabala da, baso hostotsuz eta bide natural luzez betea. Vietnamgo txerriak nahiago du zuhaixken segurtasuna aire zabalean mantendu baino, baina bere jatorria Artiodactilos taldekoa da, eta horrek kolonizatzaile perfektua bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo Vietnamita » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-07|url=https://atlasanimal.com/cerdo-vietnamita/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Espezie autoktonoentzako, habitatentzako edo ekosistementzako mehatxu larria izan daitekeenez, Vietnamgo txerria Espezie Exotiko Inbaditzaileen Espainiako Katalogoan sartu da (abuztuaren 2ko 630/2013 Errege Dekretuak arautzen du), eta Espainian debekatuta dago natura-ingurunean, edukitzan, garraioan, trafikoan eta merkataritzan sartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BOE.es - BOE-A-2013-8565 Real Decreto 630/2013, de 2 de agosto, por el que se regula el Catálogo español de especies exóticas invasoras.|url=https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2013-8565|aldizkaria=www.boe.es|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri hilketa Euskal Herrian == [[Fitxategi:1992-Goizueta txerria.jpg|thumb|1992. urtean [[Goizueta]] herriko baserri bateko txerri hilketa.]]{{sakontzeko|Txerriboda}} '''Txerri-hiltzea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zehazki - UPV/EHU|url=http://www.ehu.eus/ehg/cgi/zehazki/bila?m=has&z=matanza|aldizkaria=www.ehu.eus|sartze-data=2021-02-28}}</ref> edo '''txerriboda'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=txerriboda - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Txerriboda|aldizkaria=www1.euskadi.net|sartze-data=2021-02-28}}</ref> ([[bizkaiera]]z: ''txarriboda'', eta [[nafarrera]]z: ''zerri hiltzea'' edo ''zerriboda'') antzina [[San Martin eguna|San Martin egunez]] [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[baserri]]etan gauzatu ohi zen [[txerri]] hilketa zen. Gaur egun jada leku gutxitan eta oso urri egiten da, gehienetan erakustaldietan edota familia biltzen denean. Jarduera honen helburua [[negu]]ra begira baserriko biltegia behar zen [[haragi]]z hornitzekoa zen. Txerria hil ondoren, oihuta zen auzokideekin, normalean txerria hiltzen laguntzen zutenak, otordu bat egitea. {{clear}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Abeltzaintza]] * [[Euskal txerri]]a * [[Txerritegi]] * [[Txerriaren Gerra]] * [[Zerrenda:Animalien hotsak]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txerriak}} [[Kategoria:Txerriak| ]] [[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]] [[Kategoria:Animalia etxekotuak]] h80qsw88iuxdyi702n1mwe8x980619u 10003252 10003247 2024-12-18T11:07:37Z 150.241.33.161 10003252 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{taxotaula automatikoa | name = Txerria | image = Sow with piglet.jpg | taxon = Sus scrofa domesticus }} '''Txerria''' edo sara artola(''Sus scrofa domesticus'') [[Suido|Suidae]] familiako [[ugaztun]] bat da, ''[[Basurde|Sus scrofa]]'' basurdearen azpiespeziea. Txerri emeari '''urdanga''' ere deitzen zaio. Orain dela 5.000 urte egin zuten abere eta mundu guztitik zabaldua dago. == Izena == ''Txerri, txarri'' eta ''zerri'' formen artean, ''txerri'' hobesten du [[Hiztegi Batua]]k,<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltzaindiaren Hiztegia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=txerri&antzekoak=ez&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&layout=aurreratua&Itemid=&lang=eu&bila=bai|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''txarri'' Mendebaldekoa delarik eta ''zerri'' Iparraldeko eta [[Nafarrera|Nafarroako]] markaz agertzen delarik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OEH - Bilaketa - OEH|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu&query=herauts|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''Urde'' forma ere hedatua da euskaraz. ''Ordotsa'', berriz, txerri arra da, batzuetan zikiratua, baina aldiz, ernaltzeko hazten bada, ''apote, aketz'' edo ''herauts'' terminoekin ere ezagutzen da arra. Beste termino asko erabili izan dira euskaraz, asko [[Eufemismo|eufemistikoak]], hala nola ''bilobeltz'' edo ''lau-oineko''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CERDO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/cerdo/ar-30489/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> Era berean, terminoa eta bere ahaideak zikintasunaren [[sinonimo]] dira gizakiei esatekotan, hala nola "zerri urdea!" esamoldean.<ref name=":0" /> == Ezaugarriak == Txerriak [[Guruin|goi-guruina]] ez duten ugaztun bakarrak dira, horregatik bustitzen dira sarritan, bereziki klima beroetan. Ez badira nahikoa bustitzen bere azala gaiztotu daiteke, eta askotan baserrietan ur garbirik ez dutenez lokatzean nahiz simaurrean bustitzen dira. Pertsona zikinei "txerri" deitzen zaie irain gisa. Oso [[usaimen]] ona dute, eta [[Europa]]ko herrialde askotan [[trufa]]k aurkitzeko erabiltzen dira. === Elikadura === Txerria animalia guztiz orojalea da, baina belar eta hazi mota guztiez elikatu ohi da. Baserrietan, ohikoa da artoa, arroza, garia, garagarra edo erraz lor daitekeen beste edozein elikagai ematea. Animalia hauen dieta oso zaindua izaten da, dieta horrek zehaztuko baitu haien haragiaren kalitatea. Etxaldeek bi elikadura-prozesu mota erabiltzen dituzte txerrientzat. Lehenari abeltzaintza intentsiboa esaten zaio. Bertan, txerria korta batean ixten da, eta proteina ugari ematen zaizkio azkar haz dadin. Bestalde, alternatiba merkeago bat dago: txerria bazka edo elikagai naturalen konbinazio batez elikatzen da, proteina iturri prozesatu batzuekin batera. Ezohiko kasuetan, naturalki uzten zaie larrez edo baserrietan dagoen beste belarren batez elikatzeko. Hori jadanik ez da ia erabiltzen, txerriak denbora gehiegi behar duelako gizentzeko eta, azkenean, ez dituelako inoiz asetzen baserrien beharrak. Haurdunaldietan, txerramek proteina kopuru handiagoa eskatzen dute. Horregatik, ezinbestekoa da mota horretako mantenugai batzuk ematea, hala nola arrain-irinak edo haragi-irinak. Soja eta patata hondarrak ere oso onuragarriak suertatzen dira.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-05|url=https://atlasanimal.com/cerdo/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> === Bizilekua === Txerria klima tropikal eta epeletan bizi daiteke. Horregatik, baserrietara primeran egokitzen dira, non animalia horietako gehienak bertan bizi diren. Gainera, leku berezi hauek propietate guztiak ematen dizkiete inolako arazorik gabe biziraun ahal izateko. Badira txerri basati batzuk arrisku gutxiko basoetan eta belarrez eta haziez betetako edozein eremutan bizi direnak. Hala ere, baldintza horietan bizi diren animalia horien kopurua oso txikia da.<ref name=":1" /> === Ugalketa === Txerria bibiparoa da, eta horrek esan nahi du enbrioia amaren barruan garatzen dela jaio arte. Beraz, amak mantenugaiak ematen dizkio enbrioari jaio aurretik.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=CERDO {{!}} Características, alimentación, hábitat y cuidados|hizkuntza=es|data=2018-10-16|url=https://www.gtush.com/cerdo/|aldizkaria=Gtush|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Etxeko txerrama poliestrikoa da urtero, eta 21 eguneko zikloak ditu gutxi gorabehera. Obulazioaren ondorengo 16 egun inguruko gorputz luteoak funtzionalak dira. Obulazioa berez gertatzen da, araldia hasi eta 36-44 ordura, edo araldiaren erdia baino pixka bat geroago.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Iván|abizena=Cíntora|izenburua=Reproducción porcina|hizkuntza=es|data=1900-01-01|url=https://www.engormix.com/porcicultura/articulos/reproduccion-porcina-t25977.htm|aldizkaria=Engormix|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Pubertaroa aldi ezberdinetan ematen da generoaren eta espeziaren arabera. Gutxi gorabehera 5-7 hilabete igaro behar dira emeen kasuan, 100 eta 110 kg bitarteko gorputz-pisua dutelarik, eta 6-9 hilabete arren kasuan.<ref name=":2" /> Haurdunaldiak, batez beste, 114 egun irauten du, eta 8 eta 10 txerrikume bitarteko oheak ematen dira lehen erditzeko txerramentzat, eta 10-16 txerrikume txerrama helduentzat. Edoskitzaroan, txerramak erditu eta gutxira izan dezake araldi motz bat, baina normalean ez da egoera hau ematen eta ez da gurutzatzen txerrikumeei titia kendu arte.<ref name=":3" /> == Txerrikiak == Txerri haragia [[urdaiazpiko]]a, [[txorizo]]a edota [[hestebete|saltxitxa]] egiteko erabiltzen da. Nahiz eta txerri gehienak haragia lortzeko egiten diren, batzuk larruki leuna lortzeko ere erabiltzen dira, baita ile gogor batzuk (''zurdak''), [[Txarrantxa (alanbrea)|txarrantxa]] edo eskuila lortzeko ere. == Txerri-haragi motak == Txerriaren elikadura-balioak orekatuak dira, koipe-azido mono eta poliinsaturatuen proportzioa dela eta; gainera, B1 bitaminan oso aberatsa den iturria da. Proteina ugari eta mineral ugari izateagatik karakterizatzen den elikagaia da. Bere zatikatzea oso sakona da. Jarraian, txerri batengandik lor daitezkeen haragi mota guztiak aipatzen dira, dagokien izenarekin. # Solomo-zinta: pieza hau oso ezaguna da eta xerra gisa edo osorik kontsumitzen da, eta plantxan, enpanadan edo labean ere sukaldatu daiteke. # Azpizuna: pieza hau oso balioetsia da bere testura eta zaporeagatik, eta saltsekin edo saltsarik gabe elaboratzen da. # Mazoa: pieza hau oso balioetsia da haragi eta koipe eduki altua izateagatik. # Besoa: zati hau txerriaren aurreko hanketatik lortzen da, urdaiazpikoa egiteko prozesuari dagokionez antzekotasunak ditu, baina zapore eta usain ezberdina du. # Lepoaldeko txuletak eta lepoaldeko magroa: Saihetsen inguruan dagoen haragia da, eta plater erreak, frijituak edo barbakoan egindakoak burutu daitezke. # Saiheskia: oso ospetsua da parrillan, baina ez da prestatzeko modu bakarra. # Bularra: hirugiharraren eremutik lortzen da, eta koipe portzentaje altua aurkezten du. # Hirugiharra: zati honek zapore handia ematen dion koipe asko du. # Urdaia: hirugiharretik ateratako zatietako bat da, haragi gutxi du. # Kokospea: lepotik ateratzen da, zehazki, beheko aldetik. Koipe-edukia ere badu ezaugarri. # Ukondoa: pieza hau hezurrarekin batera eskuratu ohi da plater erreak edo koilara-platerak prestatzeko. # Eskuak: izenak dioen bezala, animaliaren "eskuei" edo euskarri-puntuei egiten die erreferentzia. Hezur asko ditu, eta gelatinazko ehundura eskaintzen du. # Oinak: txerriaren zati hau aurreko eskuen deskribapenean sartuko litzateke. # Masaila: txerriaren aurpegia, azala barne. # Belarriak: haragi hau kartilaginosoa da eta oso plater erabilia izaten da tabernetan anoa eta tapa bezala. # Muturra: oso ezagutua tapa moduko plater bezala. Txerri-haragi moten pieza horiez gain, jaki ezagunenetako bat lor daiteke: urdaiazpikoa. Animaliaren atzeko hankatik lortzen da, mundu mailan ezaguna eta hainbat modutan prestatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tipos de carne de cerdo y todas sus propiedades {{!}} Bartalent|hizkuntza=es-ES|url=https://www.bartalentlab.com/tendencias/gastronomia/tipos-propiedades-carne-cerdo|aldizkaria=Bartalent Lab|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri arraza Euskal Herrian == [[Fitxategi:Ascain - Cerdo pie negro País Vasco -BT- 01.jpg|thumb|300x300px|[[Euskal txerri]] arraza.]]Txerriak bizantziarren garaian atzerritik ekarri zituzten penintsulara, tokiko [[basurde]]ekin elkartuz. [[Euskal Herria]]n bertako hiru txerri arraza ezagunak izan dira garai historikoetan, haietatik [[euskal txerri]]a arrazak irauten du gaur egun eta [[Gasteizko muturmotz txerria]] zein [[Baztango txerria]] desagertu ziren joan den mendean. == Kanpoko arrazak == Euskal Herritik kanpora ere hainbat txerri arraza daude, horietatik ezagunenetakoa [[Vietnam]]go txerria izanik, bere itsura eta kolorearengatik. Arrazen artean hauek dira nagusiak: * Vietnamgo txerria * Razorback ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]) * Large white ([[Erresuma Batua]]) * Landrace * Yorkshire * Berkshire * Duroc * ... Txerriak klima epel eta erditropikoetara egokituta daude eta mundu osoan zehar honela banatzen dira: [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] – 454 milioi txerri, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] – 59 milioi, [[Brasil]] – 29 milioi, [[Alemania]] – 25 milioi, eta [[Espainia]] – 23 milioi. === Vietnamgo txerria === [[Fitxategi:Sus scrofa vietnamita.005 - Campañó.jpg|thumb|Vietnamgo txerri arraza]] Vietnamgo txerriak baldintza naturaletan 125 kilogramo pisatzen ditu, baina espazio itxi batean eta mugimendu gutxirekin 140 kilogramora iristen da. Bere gorputza luzea eta lodia da. Arrautza forma hartzen duen sabelaldea nabarmentzen da, denborarekin eta janari motarekin hazten dena. Bere larruazalak tolesdura ugari eta ilaje motza ditu, batzuek baldintza klimatikoekin bat datozen ilaje luzeagoak dituztela gogoraraziz. Bere izenaren arabera, ugaztun exotiko hau Vietnamgoa da jatorriz. Hala ere, badira zenbait aldaketa inguruko herrialdeetan lortutakoak, maskota-animaliatzat hartu eta zenbait ekoizlek beren kumeetan aldaketak egitea erabaki ondoren. Bere habitat naturala zabala da, baso hostotsuz eta bide natural luzez betea. Vietnamgo txerriak nahiago du zuhaixken segurtasuna aire zabalean mantendu baino, baina bere jatorria Artiodactilos taldekoa da, eta horrek kolonizatzaile perfektua bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo Vietnamita » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-07|url=https://atlasanimal.com/cerdo-vietnamita/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Espezie autoktonoentzako, habitatentzako edo ekosistementzako mehatxu larria izan daitekeenez, Vietnamgo txerria Espezie Exotiko Inbaditzaileen Espainiako Katalogoan sartu da (abuztuaren 2ko 630/2013 Errege Dekretuak arautzen du), eta Espainian debekatuta dago natura-ingurunean, edukitzan, garraioan, trafikoan eta merkataritzan sartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BOE.es - BOE-A-2013-8565 Real Decreto 630/2013, de 2 de agosto, por el que se regula el Catálogo español de especies exóticas invasoras.|url=https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2013-8565|aldizkaria=www.boe.es|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri hilketa Euskal Herrian == [[Fitxategi:1992-Goizueta txerria.jpg|thumb|1992. urtean [[Goizueta]] herriko baserri bateko txerri hilketa.]]{{sakontzeko|Txerriboda}} '''Txerri-hiltzea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zehazki - UPV/EHU|url=http://www.ehu.eus/ehg/cgi/zehazki/bila?m=has&z=matanza|aldizkaria=www.ehu.eus|sartze-data=2021-02-28}}</ref> edo '''txerriboda'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=txerriboda - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Txerriboda|aldizkaria=www1.euskadi.net|sartze-data=2021-02-28}}</ref> ([[bizkaiera]]z: ''txarriboda'', eta [[nafarrera]]z: ''zerri hiltzea'' edo ''zerriboda'') antzina [[San Martin eguna|San Martin egunez]] [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[baserri]]etan gauzatu ohi zen [[txerri]] hilketa zen. Gaur egun jada leku gutxitan eta oso urri egiten da, gehienetan erakustaldietan edota familia biltzen denean. Jarduera honen helburua [[negu]]ra begira baserriko biltegia behar zen [[haragi]]z hornitzekoa zen. Txerria hil ondoren, oihuta zen auzokideekin, normalean txerria hiltzen laguntzen zutenak, otordu bat egitea. {{clear}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Abeltzaintza]] * [[Euskal txerri]]a * [[Txerritegi]] * [[Txerriaren Gerra]] * [[Zerrenda:Animalien hotsak]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txerriak}} [[Kategoria:Txerriak| ]] [[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]] [[Kategoria:Animalia etxekotuak]] mh44n7cc32t49kdysacn2x0tinccmxs 10003255 10003252 2024-12-18T11:08:14Z 150.241.33.161 10003255 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{taxotaula automatikoa | name = Txerria | image = Sow with piglet.jpg | taxon = Sus scrofa domesticus }} '''Txerria''' edo (''Sus scrofa domesticus'') [[Suido|Suidae]] familiako [[ugaztun]] bat da, ''[[Basurde|Sus scrofa]]'' basurdearen azpiespeziea. Txerri emeari '''urdanga''' ere deitzen zaio. Orain dela 5.000 urte egin zuten abere eta mundu guztitik zabaldua dago. == Izena == ''Txerri, txarri'' eta ''zerri'' formen artean, ''txerri'' hobesten du [[Hiztegi Batua]]k,<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltzaindiaren Hiztegia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=txerri&antzekoak=ez&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&layout=aurreratua&Itemid=&lang=eu&bila=bai|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''txarri'' Mendebaldekoa delarik eta ''zerri'' Iparraldeko eta [[Nafarrera|Nafarroako]] markaz agertzen delarik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OEH - Bilaketa - OEH|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu&query=herauts|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''Urde'' forma ere hedatua da euskaraz. ''Ordotsa'', berriz, txerri arra da, batzuetan zikiratua, baina aldiz, ernaltzeko hazten bada, ''apote, aketz'' edo ''herauts'' terminoekin ere ezagutzen da arra. Beste termino asko erabili izan dira euskaraz, asko [[Eufemismo|eufemistikoak]], hala nola ''bilobeltz'' edo ''lau-oineko''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CERDO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/cerdo/ar-30489/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> Era berean, terminoa eta bere ahaideak zikintasunaren [[sinonimo]] dira gizakiei esatekotan, hala nola "zerri urdea!" esamoldean.<ref name=":0" /> == Ezaugarriak == Txerriak [[Guruin|goi-guruina]] ez duten ugaztun bakarrak dira, horregatik bustitzen dira sarritan, bereziki klima beroetan. Ez badira nahikoa bustitzen bere azala gaiztotu daiteke, eta askotan baserrietan ur garbirik ez dutenez lokatzean nahiz simaurrean bustitzen dira. Pertsona zikinei "txerri" deitzen zaie irain gisa. Oso [[usaimen]] ona dute, eta [[Europa]]ko herrialde askotan [[trufa]]k aurkitzeko erabiltzen dira. === Elikadura === Txerria animalia guztiz orojalea da, baina belar eta hazi mota guztiez elikatu ohi da. Baserrietan, ohikoa da artoa, arroza, garia, garagarra edo erraz lor daitekeen beste edozein elikagai ematea. Animalia hauen dieta oso zaindua izaten da, dieta horrek zehaztuko baitu haien haragiaren kalitatea. Etxaldeek bi elikadura-prozesu mota erabiltzen dituzte txerrientzat. Lehenari abeltzaintza intentsiboa esaten zaio. Bertan, txerria korta batean ixten da, eta proteina ugari ematen zaizkio azkar haz dadin. Bestalde, alternatiba merkeago bat dago: txerria bazka edo elikagai naturalen konbinazio batez elikatzen da, proteina iturri prozesatu batzuekin batera. Ezohiko kasuetan, naturalki uzten zaie larrez edo baserrietan dagoen beste belarren batez elikatzeko. Hori jadanik ez da ia erabiltzen, txerriak denbora gehiegi behar duelako gizentzeko eta, azkenean, ez dituelako inoiz asetzen baserrien beharrak. Haurdunaldietan, txerramek proteina kopuru handiagoa eskatzen dute. Horregatik, ezinbestekoa da mota horretako mantenugai batzuk ematea, hala nola arrain-irinak edo haragi-irinak. Soja eta patata hondarrak ere oso onuragarriak suertatzen dira.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-05|url=https://atlasanimal.com/cerdo/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> === Bizilekua === Txerria klima tropikal eta epeletan bizi daiteke. Horregatik, baserrietara primeran egokitzen dira, non animalia horietako gehienak bertan bizi diren. Gainera, leku berezi hauek propietate guztiak ematen dizkiete inolako arazorik gabe biziraun ahal izateko. Badira txerri basati batzuk arrisku gutxiko basoetan eta belarrez eta haziez betetako edozein eremutan bizi direnak. Hala ere, baldintza horietan bizi diren animalia horien kopurua oso txikia da.<ref name=":1" /> === Ugalketa === Txerria bibiparoa da, eta horrek esan nahi du enbrioia amaren barruan garatzen dela jaio arte. Beraz, amak mantenugaiak ematen dizkio enbrioari jaio aurretik.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=CERDO {{!}} Características, alimentación, hábitat y cuidados|hizkuntza=es|data=2018-10-16|url=https://www.gtush.com/cerdo/|aldizkaria=Gtush|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Etxeko txerrama poliestrikoa da urtero, eta 21 eguneko zikloak ditu gutxi gorabehera. Obulazioaren ondorengo 16 egun inguruko gorputz luteoak funtzionalak dira. Obulazioa berez gertatzen da, araldia hasi eta 36-44 ordura, edo araldiaren erdia baino pixka bat geroago.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Iván|abizena=Cíntora|izenburua=Reproducción porcina|hizkuntza=es|data=1900-01-01|url=https://www.engormix.com/porcicultura/articulos/reproduccion-porcina-t25977.htm|aldizkaria=Engormix|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Pubertaroa aldi ezberdinetan ematen da generoaren eta espeziaren arabera. Gutxi gorabehera 5-7 hilabete igaro behar dira emeen kasuan, 100 eta 110 kg bitarteko gorputz-pisua dutelarik, eta 6-9 hilabete arren kasuan.<ref name=":2" /> Haurdunaldiak, batez beste, 114 egun irauten du, eta 8 eta 10 txerrikume bitarteko oheak ematen dira lehen erditzeko txerramentzat, eta 10-16 txerrikume txerrama helduentzat. Edoskitzaroan, txerramak erditu eta gutxira izan dezake araldi motz bat, baina normalean ez da egoera hau ematen eta ez da gurutzatzen txerrikumeei titia kendu arte.<ref name=":3" /> == Txerrikiak == Txerri haragia [[urdaiazpiko]]a, [[txorizo]]a edota [[hestebete|saltxitxa]] egiteko erabiltzen da. Nahiz eta txerri gehienak haragia lortzeko egiten diren, batzuk larruki leuna lortzeko ere erabiltzen dira, baita ile gogor batzuk (''zurdak''), [[Txarrantxa (alanbrea)|txarrantxa]] edo eskuila lortzeko ere. == Txerri-haragi motak == Txerriaren elikadura-balioak orekatuak dira, koipe-azido mono eta poliinsaturatuen proportzioa dela eta; gainera, B1 bitaminan oso aberatsa den iturria da. Proteina ugari eta mineral ugari izateagatik karakterizatzen den elikagaia da. Bere zatikatzea oso sakona da. Jarraian, txerri batengandik lor daitezkeen haragi mota guztiak aipatzen dira, dagokien izenarekin. # Solomo-zinta: pieza hau oso ezaguna da eta xerra gisa edo osorik kontsumitzen da, eta plantxan, enpanadan edo labean ere sukaldatu daiteke. # Azpizuna: pieza hau oso balioetsia da bere testura eta zaporeagatik, eta saltsekin edo saltsarik gabe elaboratzen da. # Mazoa: pieza hau oso balioetsia da haragi eta koipe eduki altua izateagatik. # Besoa: zati hau txerriaren aurreko hanketatik lortzen da, urdaiazpikoa egiteko prozesuari dagokionez antzekotasunak ditu, baina zapore eta usain ezberdina du. # Lepoaldeko txuletak eta lepoaldeko magroa: Saihetsen inguruan dagoen haragia da, eta plater erreak, frijituak edo barbakoan egindakoak burutu daitezke. # Saiheskia: oso ospetsua da parrillan, baina ez da prestatzeko modu bakarra. # Bularra: hirugiharraren eremutik lortzen da, eta koipe portzentaje altua aurkezten du. # Hirugiharra: zati honek zapore handia ematen dion koipe asko du. # Urdaia: hirugiharretik ateratako zatietako bat da, haragi gutxi du. # Kokospea: lepotik ateratzen da, zehazki, beheko aldetik. Koipe-edukia ere badu ezaugarri. # Ukondoa: pieza hau hezurrarekin batera eskuratu ohi da plater erreak edo koilara-platerak prestatzeko. # Eskuak: izenak dioen bezala, animaliaren "eskuei" edo euskarri-puntuei egiten die erreferentzia. Hezur asko ditu, eta gelatinazko ehundura eskaintzen du. # Oinak: txerriaren zati hau aurreko eskuen deskribapenean sartuko litzateke. # Masaila: txerriaren aurpegia, azala barne. # Belarriak: haragi hau kartilaginosoa da eta oso plater erabilia izaten da tabernetan anoa eta tapa bezala. # Muturra: oso ezagutua tapa moduko plater bezala. Txerri-haragi moten pieza horiez gain, jaki ezagunenetako bat lor daiteke: urdaiazpikoa. Animaliaren atzeko hankatik lortzen da, mundu mailan ezaguna eta hainbat modutan prestatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tipos de carne de cerdo y todas sus propiedades {{!}} Bartalent|hizkuntza=es-ES|url=https://www.bartalentlab.com/tendencias/gastronomia/tipos-propiedades-carne-cerdo|aldizkaria=Bartalent Lab|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri arraza Euskal Herrian == [[Fitxategi:Ascain - Cerdo pie negro País Vasco -BT- 01.jpg|thumb|300x300px|[[Euskal txerri]] arraza.]]Txerriak bizantziarren garaian atzerritik ekarri zituzten penintsulara, tokiko [[basurde]]ekin elkartuz. [[Euskal Herria]]n bertako hiru txerri arraza ezagunak izan dira garai historikoetan, haietatik [[euskal txerri]]a arrazak irauten du gaur egun eta [[Gasteizko muturmotz txerria]] zein [[Baztango txerria]] desagertu ziren joan den mendean. == Kanpoko arrazak == Euskal Herritik kanpora ere hainbat txerri arraza daude, horietatik ezagunenetakoa [[Vietnam]]go txerria izanik, bere itsura eta kolorearengatik. Arrazen artean hauek dira nagusiak: * Vietnamgo txerria * Razorback ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]) * Large white ([[Erresuma Batua]]) * Landrace * Yorkshire * Berkshire * Duroc * ... Txerriak klima epel eta erditropikoetara egokituta daude eta mundu osoan zehar honela banatzen dira: [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] – 454 milioi txerri, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] – 59 milioi, [[Brasil]] – 29 milioi, [[Alemania]] – 25 milioi, eta [[Espainia]] – 23 milioi. === Vietnamgo txerria === [[Fitxategi:Sus scrofa vietnamita.005 - Campañó.jpg|thumb|Vietnamgo txerri arraza]] Vietnamgo txerriak baldintza naturaletan 125 kilogramo pisatzen ditu, baina espazio itxi batean eta mugimendu gutxirekin 140 kilogramora iristen da. Bere gorputza luzea eta lodia da. Arrautza forma hartzen duen sabelaldea nabarmentzen da, denborarekin eta janari motarekin hazten dena. Bere larruazalak tolesdura ugari eta ilaje motza ditu, batzuek baldintza klimatikoekin bat datozen ilaje luzeagoak dituztela gogoraraziz. Bere izenaren arabera, ugaztun exotiko hau Vietnamgoa da jatorriz. Hala ere, badira zenbait aldaketa inguruko herrialdeetan lortutakoak, maskota-animaliatzat hartu eta zenbait ekoizlek beren kumeetan aldaketak egitea erabaki ondoren. Bere habitat naturala zabala da, baso hostotsuz eta bide natural luzez betea. Vietnamgo txerriak nahiago du zuhaixken segurtasuna aire zabalean mantendu baino, baina bere jatorria Artiodactilos taldekoa da, eta horrek kolonizatzaile perfektua bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo Vietnamita » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-07|url=https://atlasanimal.com/cerdo-vietnamita/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Espezie autoktonoentzako, habitatentzako edo ekosistementzako mehatxu larria izan daitekeenez, Vietnamgo txerria Espezie Exotiko Inbaditzaileen Espainiako Katalogoan sartu da (abuztuaren 2ko 630/2013 Errege Dekretuak arautzen du), eta Espainian debekatuta dago natura-ingurunean, edukitzan, garraioan, trafikoan eta merkataritzan sartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BOE.es - BOE-A-2013-8565 Real Decreto 630/2013, de 2 de agosto, por el que se regula el Catálogo español de especies exóticas invasoras.|url=https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2013-8565|aldizkaria=www.boe.es|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri hilketa Euskal Herrian == [[Fitxategi:1992-Goizueta txerria.jpg|thumb|1992. urtean [[Goizueta]] herriko baserri bateko txerri hilketa.]]{{sakontzeko|Txerriboda}} '''Txerri-hiltzea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zehazki - UPV/EHU|url=http://www.ehu.eus/ehg/cgi/zehazki/bila?m=has&z=matanza|aldizkaria=www.ehu.eus|sartze-data=2021-02-28}}</ref> edo '''txerriboda'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=txerriboda - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Txerriboda|aldizkaria=www1.euskadi.net|sartze-data=2021-02-28}}</ref> ([[bizkaiera]]z: ''txarriboda'', eta [[nafarrera]]z: ''zerri hiltzea'' edo ''zerriboda'') antzina [[San Martin eguna|San Martin egunez]] [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[baserri]]etan gauzatu ohi zen [[txerri]] hilketa zen. Gaur egun jada leku gutxitan eta oso urri egiten da, gehienetan erakustaldietan edota familia biltzen denean. Jarduera honen helburua [[negu]]ra begira baserriko biltegia behar zen [[haragi]]z hornitzekoa zen. Txerria hil ondoren, oihuta zen auzokideekin, normalean txerria hiltzen laguntzen zutenak, otordu bat egitea. {{clear}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Abeltzaintza]] * [[Euskal txerri]]a * [[Txerritegi]] * [[Txerriaren Gerra]] * [[Zerrenda:Animalien hotsak]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txerriak}} [[Kategoria:Txerriak| ]] [[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]] [[Kategoria:Animalia etxekotuak]] s18uk66hspobieivyydq8shnt47gj71 10003260 10003255 2024-12-18T11:09:09Z 150.241.33.180 iraide eta estanix bikote ederra 10003260 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{taxotaula automatikoa | name = Txerria | image = Sow with piglet.jpg | taxon = Sus scrofa domesticus }} '''Txerria''' edo iraide eta estanix bikote ederra (''Sus scrofa domesticus'') [[Suido|Suidae]] familiako [[ugaztun]] bat da, ''[[Basurde|Sus scrofa]]'' basurdearen azpiespeziea. Txerri emeari '''urdanga''' ere deitzen zaio. Orain dela 5.000 urte egin zuten abere eta mundu guztitik zabaldua dago. == Izena == ''Txerri, txarri'' eta ''zerri'' formen artean, ''txerri'' hobesten du [[Hiztegi Batua]]k,<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltzaindiaren Hiztegia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=txerri&antzekoak=ez&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&layout=aurreratua&Itemid=&lang=eu&bila=bai|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''txarri'' Mendebaldekoa delarik eta ''zerri'' Iparraldeko eta [[Nafarrera|Nafarroako]] markaz agertzen delarik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OEH - Bilaketa - OEH|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu&query=herauts|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''Urde'' forma ere hedatua da euskaraz. ''Ordotsa'', berriz, txerri arra da, batzuetan zikiratua, baina aldiz, ernaltzeko hazten bada, ''apote, aketz'' edo ''herauts'' terminoekin ere ezagutzen da arra. Beste termino asko erabili izan dira euskaraz, asko [[Eufemismo|eufemistikoak]], hala nola ''bilobeltz'' edo ''lau-oineko''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CERDO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/cerdo/ar-30489/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> Era berean, terminoa eta bere ahaideak zikintasunaren [[sinonimo]] dira gizakiei esatekotan, hala nola "zerri urdea!" esamoldean.<ref name=":0" /> == Ezaugarriak == Txerriak [[Guruin|goi-guruina]] ez duten ugaztun bakarrak dira, horregatik bustitzen dira sarritan, bereziki klima beroetan. Ez badira nahikoa bustitzen bere azala gaiztotu daiteke, eta askotan baserrietan ur garbirik ez dutenez lokatzean nahiz simaurrean bustitzen dira. Pertsona zikinei "txerri" deitzen zaie irain gisa. Oso [[usaimen]] ona dute, eta [[Europa]]ko herrialde askotan [[trufa]]k aurkitzeko erabiltzen dira. === Elikadura === Txerria animalia guztiz orojalea da, baina belar eta hazi mota guztiez elikatu ohi da. Baserrietan, ohikoa da artoa, arroza, garia, garagarra edo erraz lor daitekeen beste edozein elikagai ematea. Animalia hauen dieta oso zaindua izaten da, dieta horrek zehaztuko baitu haien haragiaren kalitatea. Etxaldeek bi elikadura-prozesu mota erabiltzen dituzte txerrientzat. Lehenari abeltzaintza intentsiboa esaten zaio. Bertan, txerria korta batean ixten da, eta proteina ugari ematen zaizkio azkar haz dadin. Bestalde, alternatiba merkeago bat dago: txerria bazka edo elikagai naturalen konbinazio batez elikatzen da, proteina iturri prozesatu batzuekin batera. Ezohiko kasuetan, naturalki uzten zaie larrez edo baserrietan dagoen beste belarren batez elikatzeko. Hori jadanik ez da ia erabiltzen, txerriak denbora gehiegi behar duelako gizentzeko eta, azkenean, ez dituelako inoiz asetzen baserrien beharrak. Haurdunaldietan, txerramek proteina kopuru handiagoa eskatzen dute. Horregatik, ezinbestekoa da mota horretako mantenugai batzuk ematea, hala nola arrain-irinak edo haragi-irinak. Soja eta patata hondarrak ere oso onuragarriak suertatzen dira.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-05|url=https://atlasanimal.com/cerdo/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> === Bizilekua === Txerria klima tropikal eta epeletan bizi daiteke. Horregatik, baserrietara primeran egokitzen dira, non animalia horietako gehienak bertan bizi diren. Gainera, leku berezi hauek propietate guztiak ematen dizkiete inolako arazorik gabe biziraun ahal izateko. Badira txerri basati batzuk arrisku gutxiko basoetan eta belarrez eta haziez betetako edozein eremutan bizi direnak. Hala ere, baldintza horietan bizi diren animalia horien kopurua oso txikia da.<ref name=":1" /> === Ugalketa === Txerria bibiparoa da, eta horrek esan nahi du enbrioia amaren barruan garatzen dela jaio arte. Beraz, amak mantenugaiak ematen dizkio enbrioari jaio aurretik.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=CERDO {{!}} Características, alimentación, hábitat y cuidados|hizkuntza=es|data=2018-10-16|url=https://www.gtush.com/cerdo/|aldizkaria=Gtush|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Etxeko txerrama poliestrikoa da urtero, eta 21 eguneko zikloak ditu gutxi gorabehera. Obulazioaren ondorengo 16 egun inguruko gorputz luteoak funtzionalak dira. Obulazioa berez gertatzen da, araldia hasi eta 36-44 ordura, edo araldiaren erdia baino pixka bat geroago.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Iván|abizena=Cíntora|izenburua=Reproducción porcina|hizkuntza=es|data=1900-01-01|url=https://www.engormix.com/porcicultura/articulos/reproduccion-porcina-t25977.htm|aldizkaria=Engormix|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Pubertaroa aldi ezberdinetan ematen da generoaren eta espeziaren arabera. Gutxi gorabehera 5-7 hilabete igaro behar dira emeen kasuan, 100 eta 110 kg bitarteko gorputz-pisua dutelarik, eta 6-9 hilabete arren kasuan.<ref name=":2" /> Haurdunaldiak, batez beste, 114 egun irauten du, eta 8 eta 10 txerrikume bitarteko oheak ematen dira lehen erditzeko txerramentzat, eta 10-16 txerrikume txerrama helduentzat. Edoskitzaroan, txerramak erditu eta gutxira izan dezake araldi motz bat, baina normalean ez da egoera hau ematen eta ez da gurutzatzen txerrikumeei titia kendu arte.<ref name=":3" /> == Txerrikiak == Txerri haragia [[urdaiazpiko]]a, [[txorizo]]a edota [[hestebete|saltxitxa]] egiteko erabiltzen da. Nahiz eta txerri gehienak haragia lortzeko egiten diren, batzuk larruki leuna lortzeko ere erabiltzen dira, baita ile gogor batzuk (''zurdak''), [[Txarrantxa (alanbrea)|txarrantxa]] edo eskuila lortzeko ere. == Txerri-haragi motak == Txerriaren elikadura-balioak orekatuak dira, koipe-azido mono eta poliinsaturatuen proportzioa dela eta; gainera, B1 bitaminan oso aberatsa den iturria da. Proteina ugari eta mineral ugari izateagatik karakterizatzen den elikagaia da. Bere zatikatzea oso sakona da. Jarraian, txerri batengandik lor daitezkeen haragi mota guztiak aipatzen dira, dagokien izenarekin. # Solomo-zinta: pieza hau oso ezaguna da eta xerra gisa edo osorik kontsumitzen da, eta plantxan, enpanadan edo labean ere sukaldatu daiteke. # Azpizuna: pieza hau oso balioetsia da bere testura eta zaporeagatik, eta saltsekin edo saltsarik gabe elaboratzen da. # Mazoa: pieza hau oso balioetsia da haragi eta koipe eduki altua izateagatik. # Besoa: zati hau txerriaren aurreko hanketatik lortzen da, urdaiazpikoa egiteko prozesuari dagokionez antzekotasunak ditu, baina zapore eta usain ezberdina du. # Lepoaldeko txuletak eta lepoaldeko magroa: Saihetsen inguruan dagoen haragia da, eta plater erreak, frijituak edo barbakoan egindakoak burutu daitezke. # Saiheskia: oso ospetsua da parrillan, baina ez da prestatzeko modu bakarra. # Bularra: hirugiharraren eremutik lortzen da, eta koipe portzentaje altua aurkezten du. # Hirugiharra: zati honek zapore handia ematen dion koipe asko du. # Urdaia: hirugiharretik ateratako zatietako bat da, haragi gutxi du. # Kokospea: lepotik ateratzen da, zehazki, beheko aldetik. Koipe-edukia ere badu ezaugarri. # Ukondoa: pieza hau hezurrarekin batera eskuratu ohi da plater erreak edo koilara-platerak prestatzeko. # Eskuak: izenak dioen bezala, animaliaren "eskuei" edo euskarri-puntuei egiten die erreferentzia. Hezur asko ditu, eta gelatinazko ehundura eskaintzen du. # Oinak: txerriaren zati hau aurreko eskuen deskribapenean sartuko litzateke. # Masaila: txerriaren aurpegia, azala barne. # Belarriak: haragi hau kartilaginosoa da eta oso plater erabilia izaten da tabernetan anoa eta tapa bezala. # Muturra: oso ezagutua tapa moduko plater bezala. Txerri-haragi moten pieza horiez gain, jaki ezagunenetako bat lor daiteke: urdaiazpikoa. Animaliaren atzeko hankatik lortzen da, mundu mailan ezaguna eta hainbat modutan prestatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tipos de carne de cerdo y todas sus propiedades {{!}} Bartalent|hizkuntza=es-ES|url=https://www.bartalentlab.com/tendencias/gastronomia/tipos-propiedades-carne-cerdo|aldizkaria=Bartalent Lab|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri arraza Euskal Herrian == [[Fitxategi:Ascain - Cerdo pie negro País Vasco -BT- 01.jpg|thumb|300x300px|[[Euskal txerri]] arraza.]]Txerriak bizantziarren garaian atzerritik ekarri zituzten penintsulara, tokiko [[basurde]]ekin elkartuz. [[Euskal Herria]]n bertako hiru txerri arraza ezagunak izan dira garai historikoetan, haietatik [[euskal txerri]]a arrazak irauten du gaur egun eta [[Gasteizko muturmotz txerria]] zein [[Baztango txerria]] desagertu ziren joan den mendean. == Kanpoko arrazak == Euskal Herritik kanpora ere hainbat txerri arraza daude, horietatik ezagunenetakoa [[Vietnam]]go txerria izanik, bere itsura eta kolorearengatik. Arrazen artean hauek dira nagusiak: * Vietnamgo txerria * Razorback ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]) * Large white ([[Erresuma Batua]]) * Landrace * Yorkshire * Berkshire * Duroc * ... Txerriak klima epel eta erditropikoetara egokituta daude eta mundu osoan zehar honela banatzen dira: [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] – 454 milioi txerri, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] – 59 milioi, [[Brasil]] – 29 milioi, [[Alemania]] – 25 milioi, eta [[Espainia]] – 23 milioi. === Vietnamgo txerria === [[Fitxategi:Sus scrofa vietnamita.005 - Campañó.jpg|thumb|Vietnamgo txerri arraza]] Vietnamgo txerriak baldintza naturaletan 125 kilogramo pisatzen ditu, baina espazio itxi batean eta mugimendu gutxirekin 140 kilogramora iristen da. Bere gorputza luzea eta lodia da. Arrautza forma hartzen duen sabelaldea nabarmentzen da, denborarekin eta janari motarekin hazten dena. Bere larruazalak tolesdura ugari eta ilaje motza ditu, batzuek baldintza klimatikoekin bat datozen ilaje luzeagoak dituztela gogoraraziz. Bere izenaren arabera, ugaztun exotiko hau Vietnamgoa da jatorriz. Hala ere, badira zenbait aldaketa inguruko herrialdeetan lortutakoak, maskota-animaliatzat hartu eta zenbait ekoizlek beren kumeetan aldaketak egitea erabaki ondoren. Bere habitat naturala zabala da, baso hostotsuz eta bide natural luzez betea. Vietnamgo txerriak nahiago du zuhaixken segurtasuna aire zabalean mantendu baino, baina bere jatorria Artiodactilos taldekoa da, eta horrek kolonizatzaile perfektua bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo Vietnamita » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-07|url=https://atlasanimal.com/cerdo-vietnamita/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Espezie autoktonoentzako, habitatentzako edo ekosistementzako mehatxu larria izan daitekeenez, Vietnamgo txerria Espezie Exotiko Inbaditzaileen Espainiako Katalogoan sartu da (abuztuaren 2ko 630/2013 Errege Dekretuak arautzen du), eta Espainian debekatuta dago natura-ingurunean, edukitzan, garraioan, trafikoan eta merkataritzan sartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BOE.es - BOE-A-2013-8565 Real Decreto 630/2013, de 2 de agosto, por el que se regula el Catálogo español de especies exóticas invasoras.|url=https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2013-8565|aldizkaria=www.boe.es|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri hilketa Euskal Herrian == [[Fitxategi:1992-Goizueta txerria.jpg|thumb|1992. urtean [[Goizueta]] herriko baserri bateko txerri hilketa.]]{{sakontzeko|Txerriboda}} '''Txerri-hiltzea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zehazki - UPV/EHU|url=http://www.ehu.eus/ehg/cgi/zehazki/bila?m=has&z=matanza|aldizkaria=www.ehu.eus|sartze-data=2021-02-28}}</ref> edo '''txerriboda'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=txerriboda - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Txerriboda|aldizkaria=www1.euskadi.net|sartze-data=2021-02-28}}</ref> ([[bizkaiera]]z: ''txarriboda'', eta [[nafarrera]]z: ''zerri hiltzea'' edo ''zerriboda'') antzina [[San Martin eguna|San Martin egunez]] [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[baserri]]etan gauzatu ohi zen [[txerri]] hilketa zen. Gaur egun jada leku gutxitan eta oso urri egiten da, gehienetan erakustaldietan edota familia biltzen denean. Jarduera honen helburua [[negu]]ra begira baserriko biltegia behar zen [[haragi]]z hornitzekoa zen. Txerria hil ondoren, oihuta zen auzokideekin, normalean txerria hiltzen laguntzen zutenak, otordu bat egitea. {{clear}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Abeltzaintza]] * [[Euskal txerri]]a * [[Txerritegi]] * [[Txerriaren Gerra]] * [[Zerrenda:Animalien hotsak]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txerriak}} [[Kategoria:Txerriak| ]] [[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]] [[Kategoria:Animalia etxekotuak]] f5a8ywst8uzdhw0muy6i5uc4ynorym4 10003265 10003260 2024-12-18T11:10:26Z 150.241.33.180 eta 10003265 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{taxotaula automatikoa | name = Txerria | image = Sow with piglet.jpg | taxon = Sus scrofa domesticus }} '''Txerria''' (''Sus scrofa domesticus'') [[Suido|Suidae]] familiako [[ugaztun]] bat da, ''[[Basurde|Sus scrofa]]'' basurdearen azpiespeziea. Txerri emeari '''urdanga''' ere deitzen zaio. Orain dela 5.000 urte egin zuten abere eta mundu guztitik zabaldua dago. == Izena == ''Txerri, txarri'' eta ''zerri'' formen artean, ''txerri'' hobesten du [[Hiztegi Batua]]k,<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltzaindiaren Hiztegia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=txerri&antzekoak=ez&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&layout=aurreratua&Itemid=&lang=eu&bila=bai|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''txarri'' Mendebaldekoa delarik eta ''zerri'' Iparraldeko eta [[Nafarrera|Nafarroako]] markaz agertzen delarik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OEH - Bilaketa - OEH|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu&query=herauts|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> ''Urde'' forma ere hedatua da euskaraz. ''Ordotsa'', berriz, txerri arra da, batzuetan zikiratua, baina aldiz, ernaltzeko hazten bada, ''apote, aketz'' edo ''herauts'' terminoekin ere ezagutzen da arra. Beste termino asko erabili izan dira euskaraz, asko [[Eufemismo|eufemistikoak]], hala nola ''bilobeltz'' edo ''lau-oineko''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CERDO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/cerdo/ar-30489/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2019-10-07}}</ref> Era berean, terminoa eta bere ahaideak zikintasunaren [[sinonimo]] dira gizakiei esatekotan, hala nola "zerri urdea!" esamoldean.<ref name=":0" /> == Ezaugarriak == Txerriak [[Guruin|goi-guruina]] ez duten ugaztun bakarrak dira, horregatik bustitzen dira sarritan, bereziki klima beroetan. Ez badira nahikoa bustitzen bere azala gaiztotu daiteke, eta askotan baserrietan ur garbirik ez dutenez lokatzean nahiz simaurrean bustitzen dira. Pertsona zikinei "txerri" deitzen zaie irain gisa. Oso [[usaimen]] ona dute, eta [[Europa]]ko herrialde askotan [[trufa]]k aurkitzeko erabiltzen dira. === Elikadura === Txerria animalia guztiz orojalea da, baina belar eta hazi mota guztiez elikatu ohi da. Baserrietan, ohikoa da artoa, arroza, garia, garagarra edo erraz lor daitekeen beste edozein elikagai ematea. Animalia hauen dieta oso zaindua izaten da, dieta horrek zehaztuko baitu haien haragiaren kalitatea. Etxaldeek bi elikadura-prozesu mota erabiltzen dituzte txerrientzat. Lehenari abeltzaintza intentsiboa esaten zaio. Bertan, txerria korta batean ixten da, eta proteina ugari ematen zaizkio azkar haz dadin. Bestalde, alternatiba merkeago bat dago: txerria bazka edo elikagai naturalen konbinazio batez elikatzen da, proteina iturri prozesatu batzuekin batera. Ezohiko kasuetan, naturalki uzten zaie larrez edo baserrietan dagoen beste belarren batez elikatzeko. Hori jadanik ez da ia erabiltzen, txerriak denbora gehiegi behar duelako gizentzeko eta, azkenean, ez dituelako inoiz asetzen baserrien beharrak. Haurdunaldietan, txerramek proteina kopuru handiagoa eskatzen dute. Horregatik, ezinbestekoa da mota horretako mantenugai batzuk ematea, hala nola arrain-irinak edo haragi-irinak. Soja eta patata hondarrak ere oso onuragarriak suertatzen dira.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-05|url=https://atlasanimal.com/cerdo/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> === Bizilekua === Txerria klima tropikal eta epeletan bizi daiteke. Horregatik, baserrietara primeran egokitzen dira, non animalia horietako gehienak bertan bizi diren. Gainera, leku berezi hauek propietate guztiak ematen dizkiete inolako arazorik gabe biziraun ahal izateko. Badira txerri basati batzuk arrisku gutxiko basoetan eta belarrez eta haziez betetako edozein eremutan bizi direnak. Hala ere, baldintza horietan bizi diren animalia horien kopurua oso txikia da.<ref name=":1" /> === Ugalketa === Txerria bibiparoa da, eta horrek esan nahi du enbrioia amaren barruan garatzen dela jaio arte. Beraz, amak mantenugaiak ematen dizkio enbrioari jaio aurretik.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=CERDO {{!}} Características, alimentación, hábitat y cuidados|hizkuntza=es|data=2018-10-16|url=https://www.gtush.com/cerdo/|aldizkaria=Gtush|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Etxeko txerrama poliestrikoa da urtero, eta 21 eguneko zikloak ditu gutxi gorabehera. Obulazioaren ondorengo 16 egun inguruko gorputz luteoak funtzionalak dira. Obulazioa berez gertatzen da, araldia hasi eta 36-44 ordura, edo araldiaren erdia baino pixka bat geroago.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Iván|abizena=Cíntora|izenburua=Reproducción porcina|hizkuntza=es|data=1900-01-01|url=https://www.engormix.com/porcicultura/articulos/reproduccion-porcina-t25977.htm|aldizkaria=Engormix|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Pubertaroa aldi ezberdinetan ematen da generoaren eta espeziaren arabera. Gutxi gorabehera 5-7 hilabete igaro behar dira emeen kasuan, 100 eta 110 kg bitarteko gorputz-pisua dutelarik, eta 6-9 hilabete arren kasuan.<ref name=":2" /> Haurdunaldiak, batez beste, 114 egun irauten du, eta 8 eta 10 txerrikume bitarteko oheak ematen dira lehen erditzeko txerramentzat, eta 10-16 txerrikume txerrama helduentzat. Edoskitzaroan, txerramak erditu eta gutxira izan dezake araldi motz bat, baina normalean ez da egoera hau ematen eta ez da gurutzatzen txerrikumeei titia kendu arte.<ref name=":3" /> == Txerrikiak == Txerri haragia [[urdaiazpiko]]a, [[txorizo]]a edota [[hestebete|saltxitxa]] egiteko erabiltzen da. Nahiz eta txerri gehienak haragia lortzeko egiten diren, batzuk larruki leuna lortzeko ere erabiltzen dira, baita ile gogor batzuk (''zurdak''), [[Txarrantxa (alanbrea)|txarrantxa]] edo eskuila lortzeko ere. == Txerri-haragi motak == Txerriaren elikadura-balioak orekatuak dira, koipe-azido mono eta poliinsaturatuen proportzioa dela eta; gainera, B1 bitaminan oso aberatsa den iturria da. Proteina ugari eta mineral ugari izateagatik karakterizatzen den elikagaia da. Bere zatikatzea oso sakona da. Jarraian, txerri batengandik lor daitezkeen haragi mota guztiak aipatzen dira, dagokien izenarekin. # Solomo-zinta: pieza hau oso ezaguna da eta xerra gisa edo osorik kontsumitzen da, eta plantxan, enpanadan edo labean ere sukaldatu daiteke. # Azpizuna: pieza hau oso balioetsia da bere testura eta zaporeagatik, eta saltsekin edo saltsarik gabe elaboratzen da. # Mazoa: pieza hau oso balioetsia da haragi eta koipe eduki altua izateagatik. # Besoa: zati hau txerriaren aurreko hanketatik lortzen da, urdaiazpikoa egiteko prozesuari dagokionez antzekotasunak ditu, baina zapore eta usain ezberdina du. # Lepoaldeko txuletak eta lepoaldeko magroa: Saihetsen inguruan dagoen haragia da, eta plater erreak, frijituak edo barbakoan egindakoak burutu daitezke. # Saiheskia: oso ospetsua da parrillan, baina ez da prestatzeko modu bakarra. # Bularra: hirugiharraren eremutik lortzen da, eta koipe portzentaje altua aurkezten du. # Hirugiharra: zati honek zapore handia ematen dion koipe asko du. # Urdaia: hirugiharretik ateratako zatietako bat da, haragi gutxi du. # Kokospea: lepotik ateratzen da, zehazki, beheko aldetik. Koipe-edukia ere badu ezaugarri. # Ukondoa: pieza hau hezurrarekin batera eskuratu ohi da plater erreak edo koilara-platerak prestatzeko. # Eskuak: izenak dioen bezala, animaliaren "eskuei" edo euskarri-puntuei egiten die erreferentzia. Hezur asko ditu, eta gelatinazko ehundura eskaintzen du. # Oinak: txerriaren zati hau aurreko eskuen deskribapenean sartuko litzateke. # Masaila: txerriaren aurpegia, azala barne. # Belarriak: haragi hau kartilaginosoa da eta oso plater erabilia izaten da tabernetan anoa eta tapa bezala. # Muturra: oso ezagutua tapa moduko plater bezala. Txerri-haragi moten pieza horiez gain, jaki ezagunenetako bat lor daiteke: urdaiazpikoa. Animaliaren atzeko hankatik lortzen da, mundu mailan ezaguna eta hainbat modutan prestatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tipos de carne de cerdo y todas sus propiedades {{!}} Bartalent|hizkuntza=es-ES|url=https://www.bartalentlab.com/tendencias/gastronomia/tipos-propiedades-carne-cerdo|aldizkaria=Bartalent Lab|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri arraza Euskal Herrian == [[Fitxategi:Ascain - Cerdo pie negro País Vasco -BT- 01.jpg|thumb|300x300px|[[Euskal txerri]] arraza.]]Txerriak bizantziarren garaian atzerritik ekarri zituzten penintsulara, tokiko [[basurde]]ekin elkartuz. [[Euskal Herria]]n bertako hiru txerri arraza ezagunak izan dira garai historikoetan, haietatik [[euskal txerri]]a arrazak irauten du gaur egun eta [[Gasteizko muturmotz txerria]] zein [[Baztango txerria]] desagertu ziren joan den mendean. == Kanpoko arrazak == Euskal Herritik kanpora ere hainbat txerri arraza daude, horietatik ezagunenetakoa [[Vietnam]]go txerria izanik, bere itsura eta kolorearengatik. Arrazen artean hauek dira nagusiak: * Vietnamgo txerria * Razorback ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]) * Large white ([[Erresuma Batua]]) * Landrace * Yorkshire * Berkshire * Duroc * ... Txerriak klima epel eta erditropikoetara egokituta daude eta mundu osoan zehar honela banatzen dira: [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] – 454 milioi txerri, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] – 59 milioi, [[Brasil]] – 29 milioi, [[Alemania]] – 25 milioi, eta [[Espainia]] – 23 milioi. === Vietnamgo txerria === [[Fitxategi:Sus scrofa vietnamita.005 - Campañó.jpg|thumb|Vietnamgo txerri arraza]] Vietnamgo txerriak baldintza naturaletan 125 kilogramo pisatzen ditu, baina espazio itxi batean eta mugimendu gutxirekin 140 kilogramora iristen da. Bere gorputza luzea eta lodia da. Arrautza forma hartzen duen sabelaldea nabarmentzen da, denborarekin eta janari motarekin hazten dena. Bere larruazalak tolesdura ugari eta ilaje motza ditu, batzuek baldintza klimatikoekin bat datozen ilaje luzeagoak dituztela gogoraraziz. Bere izenaren arabera, ugaztun exotiko hau Vietnamgoa da jatorriz. Hala ere, badira zenbait aldaketa inguruko herrialdeetan lortutakoak, maskota-animaliatzat hartu eta zenbait ekoizlek beren kumeetan aldaketak egitea erabaki ondoren. Bere habitat naturala zabala da, baso hostotsuz eta bide natural luzez betea. Vietnamgo txerriak nahiago du zuhaixken segurtasuna aire zabalean mantendu baino, baina bere jatorria Artiodactilos taldekoa da, eta horrek kolonizatzaile perfektua bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=▷ Cerdo Vietnamita » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores|hizkuntza=es|data=2021-02-07|url=https://atlasanimal.com/cerdo-vietnamita/|sartze-data=2022-03-15}}</ref> Espezie autoktonoentzako, habitatentzako edo ekosistementzako mehatxu larria izan daitekeenez, Vietnamgo txerria Espezie Exotiko Inbaditzaileen Espainiako Katalogoan sartu da (abuztuaren 2ko 630/2013 Errege Dekretuak arautzen du), eta Espainian debekatuta dago natura-ingurunean, edukitzan, garraioan, trafikoan eta merkataritzan sartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BOE.es - BOE-A-2013-8565 Real Decreto 630/2013, de 2 de agosto, por el que se regula el Catálogo español de especies exóticas invasoras.|url=https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2013-8565|aldizkaria=www.boe.es|sartze-data=2022-03-15}}</ref> == Txerri hilketa Euskal Herrian == [[Fitxategi:1992-Goizueta txerria.jpg|thumb|1992. urtean [[Goizueta]] herriko baserri bateko txerri hilketa.]]{{sakontzeko|Txerriboda}} '''Txerri-hiltzea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zehazki - UPV/EHU|url=http://www.ehu.eus/ehg/cgi/zehazki/bila?m=has&z=matanza|aldizkaria=www.ehu.eus|sartze-data=2021-02-28}}</ref> edo '''txerriboda'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=txerriboda - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Txerriboda|aldizkaria=www1.euskadi.net|sartze-data=2021-02-28}}</ref> ([[bizkaiera]]z: ''txarriboda'', eta [[nafarrera]]z: ''zerri hiltzea'' edo ''zerriboda'') antzina [[San Martin eguna|San Martin egunez]] [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[baserri]]etan gauzatu ohi zen [[txerri]] hilketa zen. Gaur egun jada leku gutxitan eta oso urri egiten da, gehienetan erakustaldietan edota familia biltzen denean. Jarduera honen helburua [[negu]]ra begira baserriko biltegia behar zen [[haragi]]z hornitzekoa zen. Txerria hil ondoren, oihuta zen auzokideekin, normalean txerria hiltzen laguntzen zutenak, otordu bat egitea. {{clear}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Abeltzaintza]] * [[Euskal txerri]]a * [[Txerritegi]] * [[Txerriaren Gerra]] * [[Zerrenda:Animalien hotsak]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txerriak}} [[Kategoria:Txerriak| ]] [[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]] [[Kategoria:Animalia etxekotuak]] 9wdpe28r6bvziefsysnns28sswhr6z1 0 43499 10002978 9975789 2024-12-18T09:04:29Z Ernestobanpiroa 58701 /* Bibliografia */ 10002978 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Angela Figuera Aymerich''' ([[Bilbo]], [[1902]]ko [[urriaren 30]]a - [[Madril]], [[1984]]ko [[apirilaren 2]]a) gaztelaniaz idatzi zuen olerkari [[bilbo]]tarra zen. Haren poesiaren ezaugarri nagusietarako batzuk gizakiarekiko elkartasuna eta amatasunaren goraipamena izan ziren. == Biografia == === Bilboko urteak === [[Fitxategi:Angela Figuera kalearen kartela Bilboko Miribilla auzoan.jpg|thumb|203x203px|Bere omenezko kalearen kartela Bilboko Miribilla auzoan.]] Angela [[Bilbo]]ko [[Abando]] zabalgune berrian jaio zen 1902ko urriaren 30ean. Kanpotik etorritako nahiko familia dirudun baten alaba, bederatzi anai-arrebetatik nagusia. Azken datu horrek hasiera-hasieratik bere izaera markatu zuen. Lehenengo irakaskuntza bukatu eta gero, Angela institutura joan zen. Ikasketetan jarraipen hori garai hartan ez zen batere arrunta, berea izan baitzen, hain zuzen, Penintsulan batxilergoa egiten zuen nesken lehenengo promozioa. Urte haietan jada nabaria zen Angelaren literaturarekiko zaletasuna, baita oztopoei aurre egiteko indarra ere: 1924an [[Filosofia eta Letrak]] ikasteko asmoa azaldu zuen etxean, aitaren gogoaren aurka; ondorioz, bi urtetan, Angelaren ikasketak geldirik egon ziren, azkenik bere asmoarekin atera arte. Zoritxarrez, ikasketak hasi eta gutxira aita hil egin zen, familia oso egoera ekonomiko larrian utzirik. Diru ezak eraginik eta ikasketak burutzeko, Angelak haren lehengusu zen [[Julio Figuera]]ren familiaren laguntza behar izan zuen. Helburu horrekin [[Madril]]era joan zen urtebeterako. Denbora horretan, bide batez, Juliorekin zuen harremana handitu zen eta karrera bukatu zuenerako ezkongai ziren biak. Bilbon bueltan, orduan ere arazo ekonomikoek berean jarraitzen zuten familian eta horrek bultzatu zituen Madrilera bizitzera joatera; une hartan idazleak 28 urte zituen. Espainiako hiriburura joanda ere, gauzak ez ziren errazak izan, baina poliki-poliki lan desberdinetan aritu ziren Angela eta besteak. 1932an institutuko oposizioak gainditu zituen Angelak eta [[Huelva]]ra destinatua izan zen. Hara joan baino lehen Juliorekin ezkondu zen. 1935ean, haurdun gelditu eta gero, erditzeko unean umea hilik jaio zen. === [[Gerra zibil]]a === Figueratarren bizimodua erabat aldatu zen [[1936]]ko estatu kolpearen ondorioz. Bikotea Madrilen zegoen eta Juliok errepublikaren aldeko ejertzitoan alistatzea erabaki zuen. Garai gogorrak izan ziren haiek. Baina dena ez zen txarra izan, urte horren abenduan Juan Ramon semea jaio baitzen. Julio destino desberdinetan penintsulan zehar ibili zen, bere emaztea Madrilen gelditzen zen bitartean. 1938an, azkenik, hirurak [[Murtzia]]ko [[Molina de Segura]] herrian biltzeko aukera izan zuten. Gatazkaren azkeneko hilabeteak bereziki gogorrak izan ziren, zeren eta Julio, [[komunismo|komunistatzat]] jota, espetxeratua izan baitzen. Paradojikoki, frankistarren garaipenak askatasuna berreskuratzea ekarri zion Juliori. === [[Frankismo]]ak errepresaliatuak === Gerra zibilaren amaieran Figuera familiaren egoera ez zen batere ona: titulazioak eta lanik gabe, galtzaileen bandoan, familiaren ondare guztia galduta, Julio paludismoaz gaixotuta, espetxeratua izateko beldurrez. Egoera hartan Madrilera itzultzea egokiena zelakoan, hara joan ziren eta bertan zerotik hasi ziren berriro ere. Urte horiek aztarna nabarmena utzi zuten Angelaren poesian. Berrogeita hamar urtetan Figueratarrak errealitate berrian, hau da, gerra ondorengo frankismo latzean, aurrera atera ziren, ekaitzaren ondoren bezala, lasaitasunean. Inguru-testu horretan Angelak idazteari ekin zion. Aktibitate hiri ez zen berria izan, ezen gazte garaietatik poesia egiteko zaletasun handia baitzuen, baina orduan aldaketa handi bat gertau zen: bere poemak argitaratu zituen. Liburuak ''Mujer de barro'' (1948) izenburua izan zuen eta ondorengo ''[[Soria]] pura'' (1949) lanarekin berreskuratutako bizitza horren isla izan zen. Bi liburu horiek Angelak “etapa subjetiva” bezala definitu zituen. Bertan elementu herritarrez betetako poesia aurkitzen dugu. Gaien aldetik, [[erotismo]]a, [[ama]]tasuna, paisaia eta horren inguruko [[sinbolismo]]a. Hurrengo liburua 1950ean agertu zen, ''Vencida por el ángel'', eta horretan aurrekoekin haustura erabatekoa izan zen, idazlearen hitzetan errealitatearen atea ireki egin zen eta horrekin batera bere poesiaren etapa berri bati eman zion hasiera, konpromisoarena alegia, “etapa preocupada” idazlearen hitzetan. [[Fitxategi:Angela Figuera kaleko ume-parkea Bilbon.jpg|thumb|325x325px|'''Angela Figuera kaleko ume-parkea Bilbon.''']] === Udak Euskal Herrian === Prozesu horretan eragin berezia izan zuten [[Blas Otero|Blas de Oterok]] eta [[Gabriel Celaya]]k; hiruron artean adiskidetasun handia sortu zen. Urte horietan, opor garaietan ere, Angela Bilbora itzuli zen. Han neba bat gelditzen zitzaion, [[Rafael Figuera]] margolaria. Rafaelen eskutik Bilboko idazle eta artista esanguratsuak ezagutu zituen Angelak: [[Angel Ortiz Alfau]], [[Mario Ángel Marrodán|Mario Angel Marrodán]], [[Jorge Oteiza]], [[Gregorio San Juan]], [[Rafael Zarco]], [[Federiko Krutwig]] eta beste asko. Urte batzuk geroago modu berean [[Gabriel Aresti]] ezagutu zuen. Hurrengo liburuetan gero eta gehiago ireki zen errealitatearen kezketara. Hasiera batean arazo metafisiko eta erlijiosoekin nahastuta, ikuspegi existentzialistatik. Horrela ''El grito inútil'' (1952), ''Los dias duros'' (1953) eta ''Víspera de la vida'' (1953) agertuko dira. Poema horietan olerkariak oso garbi azaldu zuen beste mundu baten aldarrikapena eta horren aldeko lan egin beharra. === Poesia eta disidentzia === 50. urtetako hamarkadaren bigarren parteak jarri zuen Angela zurrunbiloaren erdian. Urte horietan bere iritzi disidenteak jarrera erradikalagoak hartu zituen. Batetik, 1956an [[Paris]]era joan zen ikasketa batzuk egiteko asmoz. Bidaia aprobetxatuz [[Pablo Neruda]]rekin elkarrizketatu zen. Bestetik, urte berean bukatutzat eman zuen liburu berri bat, ''Belleza cruel'', baina Angelak garbi zuen [[zentsura]]k ez ziola osoa argitaratzen utziko. Azkenik, bere liburu ezagunena eta polemikoena izan zena [[Mexiko]]n agertu zen, 1958an, erbesteratutako [[Unión de Intelectuales Españoles]] zelakoak sarituta eta [[León Felipe]] idazlearen hitzaurre garrantzitsu batekin. Beraz, ''Belleza cruel'' zentsuraren baimenik gabe atera zen, eta ondorioz, klandestinoki zabaldu behar izan zen frankismopean. Handik gutxira Julio Figuerak lana lortu zuen [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] eta hara joan zen Angela ere. 1962an, ''Toco la tierra'' argitaratu zuen, baina nekea nabarmena zen berarengan. Idazlea gero eta ahaztuagoa aurkitzen zen. 1979ra arte itxoin behar izan zen bere beste liburu bat ezagutzeko, haurrei zuzendutakoa eta Julioren eraginez argitaratutakoa: ''Cuentos tontos para niños listos''. Azkenik, gaixondo luze baten ondoren [[1984]]eko apirilaren 2an hil zen, komunikabideetan kasik aipamenik izan gabe. Angela hil ondoren bere azkeneko liburua agertu zen, horixe ere haurrei zuzenduta, ''Canciones para todo el año''.<ref>[http://angelafigueraaymerich.gipuzkoakultura.net/index-es.php Gipuzkoako Foru Aldundiaren edukiak.]</ref> == Bere poesiaren inguruko balorazioa == Angela Figuerari buruzko balorazio orokor bat egiterakoan garbi dago hark utzitako obra ez dela oso handia, apenas hamar liburu eta zenbait itzulpen lan. Dudarik gabe, poesiaren baliorik handiena ez datza kantitatean, sakontasunean baizik. Angelaren poesia guztiz egiatia da eta, segur aski, horixe da bere ezaugarri nagusia. Bestalde, Angelak oso une gogorretan idatzi zuela esan beharra dago, frankismoko urte gordinetan, alegia. Une historiko hartan benetako erro bihurtzen da bilbotarraren figura: emakumea gizonen artean idazten, ama eta amona emakumearen paper aktiboagoa errebindikatzen, Euskal Herriko alaba Madrilen… Haren inguruan frankismoaren disidenteen figura eta taldeak konektatzen dira, kanpo eta barruko erbesteratuak. Hori guztia idazle handi baten aurrean gaudela ahaztu gabe. == Estiloa == Angelaren lehenengo poesian, gehiena argitaratu gabekoa, modernismoaren eragina nabaria da. Gerra ondoren, bere hasierako liburuetan [[Juan Ramón Jiménez]] idazlearen sinbolismoaren eragina zuzena da. [[Antonio Machado]]ren presentzia ere ikusten da, baina eragingile baino gehiago erreferente bezala.'' Vencida por el ángel'' liburuarekin [[existentzialismo]]a agertu zen Angelaren poesian. Dena dela, laster kezka sozialek eragindako elementuak ikusten dira; horiek izan ziren bere poema ospetsuenak eta, ondorioz, poeta sozial bezala sailkatu izan da askotan. Urte horietan “euskal poesiaren triunviratoa” aipatzen zen: [[Blas Otero|Blas de Otero]], [[Celaya]] eta Angela. Dena dela, sailkapen hori ez da batere egokia ezen Angelak bazekien poesiak ezin zuela gizartea aldatu. Etapa desberdin guztietan Angelaren poesiak itxura erraza du, nahiz eta gero horrela ez izan. Hiztegiaren aldetik, kaleko hizkera jaso zuen sarritan, jendearengana errazago ailegatzeko. == Lana<ref>{{erreferentzia|izena=Javier|abizena=González Oliver|urtea=2007|izenburua=Calles y rincones de Bilbao|argitaletxea=Bilboko Udala|orrialdea=135|ISBN=978-84-88714-99-2|hizkuntza=es}}</ref> == === Lirika === * ''Mujer de barro'', (1948). * ''Soria pura'' (1949). * ''Vencida por el ángel'' (1951). * ''El grito inútil'' (1952). * ''Los días duros'' (1953). * ''Víspera de la vida'' (1953). * ''Belleza cruel'' (1958). * ''Toco la tierra. Letanías'' (1962). * ''Obras completas'' (1986). === Haurrentzako poesia === * ''Cuentos tontos para niños listos'' (1979). * ''Canciones para todo el año'' (1984). === Testu euskeratuak === * [[Gabriel Aresti]]: "Zuzenbide debekatua", ''Lehen poemak''. Gabriel Arestiren Literatur Lanak, 1. Donostia: Susa, 1986. * [[Luis Gutierrez|Luigi Anselmi]]: Euskaratutako poemak: "Urloa", "Armagabea", "Ez baldin bazara une batez hil", "Gari-uztarik gorenak egun soil bat badirau ere" eta "[[Miguel Hernandez]]-i hainbat urte geroago". [[Pablo González de Langarika|Pablo Gonzalez de Langarika]] eta [[Sebastian Gartzia Trujillo]]: ''Ahotsa, Hitzak, Hizkuntzak. Euskal Olerki-antologia'' liburuan. Bilbo: Euskaltzaindia (2010). == Aitortzak == * Bere izena daraman kalea du Bilbon, Miribilla inguruan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ángela Figuera Kalea - Callejero de Bilbo - Callejero.net|hizkuntza=es|url=https://bilbo.callejero.net/angela-figuera-kalea.html|aldizkaria=bilbo.callejero.net|sartze-data=2023-08-27}}</ref> eta [[Gasteiz|Gasteizen]] beste bat, Lakua-Arriaga auzoan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angela Figuera Aymerich Kalea - Callejero de Vitoria-Gasteiz - Callejero.net|hizkuntza=es|url=https://vitoria-gasteiz.callejero.net/angela-figuera-aymerich-kalea.html|aldizkaria=vitoria-gasteiz.callejero.net|sartze-data=2023-08-27}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == * [[Mercedes ACILLONA]] (koord.): ''Homenaje a Ángela Figuera''. [[Letras de Deusto]], 106 zk., [[Bilbo]], 2005ko urtarrila.martxoa. * [[María BENGOA]]: ''La poeta Ángela Figuera''. [[Bilbo]]: [[Bilbao Bizkaia Kutxa|BBK]], 2003. * [[Carmen CIRIA SANTOS]]. "Ángela Figuera Aymerich (Bilbao, 1902-Madrid,1984)": [[Juan Antonio González Márquez]] (ed.). ''El Instituto La Rábida: ciento cincuenta años de educación y cultura en Huelva''. [[Huelva]]: Diputación Provincial, 2007. 2 liburuki. {{ISBN|978-84-8163-427-3}}. * [[Jo EVANS]]: ''Moving reflections: Gender, Faith and Aesthetics in the Work of Ángela Figuera Aymerich''. [[Londres|London]], Tamesis Book, 1996. * [[Pablo González de Langarika|Pablo Gonzalez de Langarika]] eta [[Jose Ramon Zabala Agirre]]: ''Angela Figuera Aymerich. Poesía entre la sombra y el barro''. "Bilbaínos recuperados" bilduma. Bilbo: Muelle de Uribitarte, 2012. {{ISBN|978-84-939946-2-4}}. * [[Mario Ángel Marrodán]]: ''Creadores líricos vascos con breve estudio crítico y antología''. II. liburukia. Bilbo: La Gran Enciclopedia Vasca, 1978. 11-17 eta 53-78 orrialdetan. * [[José Ramón ZABALA AGIRRE]]: ''Angela Figuera: una poesía en la encrucijada.'' [[Donostia]]: Filosofia eta Letrak, [[Deustuko Unibertsitatea]], 1994. == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://angelafigueraaymerich.gipuzkoakultura.net/index-es.php Gipuzkoako Foru Aldundiaren edukiak.] * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20071213033341/http://www.jakingunea.com/50urte/pdf/Jakin91_67/Jakin91_67_031.pdf Jakin aldizkarian argitaratutako testua.] * {{eu}} [http://www.euskonews.com/0255zbk/gaia25501es.html Artikulua Euskonews aldizkari digitalean.] * {{es}} [http://rabida.uhu.es/dspace/bitstream/handle/10272/3798/expediente_personal_angela_figuera_aymerich.pdf?sequence=2 Lotura honetan Huelvako "La Rabidan" institutuan gorde zen idazlearen irakasle-txostena ikus daiteke(Repositorio '''''Arias Montano''''' de la Universidad de Huelva)] * {{es}} [http://www.zurgai.com/Articulos.asp?IdRevista=23. Lotura honetan Angela Figuerari [[Zurgai]] aldizkariak eskaini zion lehenengo monografikoa (1987) ikus daiteke.]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{es}} [http://www.zurgai.com/Articulos.asp?IdRevista=71. Bigarren monografikoa (2009).]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{bizialdia|1902ko|1984ko|Figuera Aymerich, Angela}} [[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XX. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko poetak]] [[Kategoria:Idazle feministak]] [[Kategoria:Euskal Herriko poetak]] [[Kategoria:36ko belaunaldia]] [[Kategoria:Euskal Herriko feministak]] [[Kategoria:Emakume itzultzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko itzultzaileak]] [[Kategoria:Bilbotarrak]] [[Kategoria:Bilboko idazleak]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Emakume poetak]] ogx0erxd6g8ov6ayhfxlqdzfr6c1koy 10002979 10002978 2024-12-18T09:04:55Z Ernestobanpiroa 58701 /* Bibliografia */ 10002979 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Angela Figuera Aymerich''' ([[Bilbo]], [[1902]]ko [[urriaren 30]]a - [[Madril]], [[1984]]ko [[apirilaren 2]]a) gaztelaniaz idatzi zuen olerkari [[bilbo]]tarra zen. Haren poesiaren ezaugarri nagusietarako batzuk gizakiarekiko elkartasuna eta amatasunaren goraipamena izan ziren. == Biografia == === Bilboko urteak === [[Fitxategi:Angela Figuera kalearen kartela Bilboko Miribilla auzoan.jpg|thumb|203x203px|Bere omenezko kalearen kartela Bilboko Miribilla auzoan.]] Angela [[Bilbo]]ko [[Abando]] zabalgune berrian jaio zen 1902ko urriaren 30ean. Kanpotik etorritako nahiko familia dirudun baten alaba, bederatzi anai-arrebetatik nagusia. Azken datu horrek hasiera-hasieratik bere izaera markatu zuen. Lehenengo irakaskuntza bukatu eta gero, Angela institutura joan zen. Ikasketetan jarraipen hori garai hartan ez zen batere arrunta, berea izan baitzen, hain zuzen, Penintsulan batxilergoa egiten zuen nesken lehenengo promozioa. Urte haietan jada nabaria zen Angelaren literaturarekiko zaletasuna, baita oztopoei aurre egiteko indarra ere: 1924an [[Filosofia eta Letrak]] ikasteko asmoa azaldu zuen etxean, aitaren gogoaren aurka; ondorioz, bi urtetan, Angelaren ikasketak geldirik egon ziren, azkenik bere asmoarekin atera arte. Zoritxarrez, ikasketak hasi eta gutxira aita hil egin zen, familia oso egoera ekonomiko larrian utzirik. Diru ezak eraginik eta ikasketak burutzeko, Angelak haren lehengusu zen [[Julio Figuera]]ren familiaren laguntza behar izan zuen. Helburu horrekin [[Madril]]era joan zen urtebeterako. Denbora horretan, bide batez, Juliorekin zuen harremana handitu zen eta karrera bukatu zuenerako ezkongai ziren biak. Bilbon bueltan, orduan ere arazo ekonomikoek berean jarraitzen zuten familian eta horrek bultzatu zituen Madrilera bizitzera joatera; une hartan idazleak 28 urte zituen. Espainiako hiriburura joanda ere, gauzak ez ziren errazak izan, baina poliki-poliki lan desberdinetan aritu ziren Angela eta besteak. 1932an institutuko oposizioak gainditu zituen Angelak eta [[Huelva]]ra destinatua izan zen. Hara joan baino lehen Juliorekin ezkondu zen. 1935ean, haurdun gelditu eta gero, erditzeko unean umea hilik jaio zen. === [[Gerra zibil]]a === Figueratarren bizimodua erabat aldatu zen [[1936]]ko estatu kolpearen ondorioz. Bikotea Madrilen zegoen eta Juliok errepublikaren aldeko ejertzitoan alistatzea erabaki zuen. Garai gogorrak izan ziren haiek. Baina dena ez zen txarra izan, urte horren abenduan Juan Ramon semea jaio baitzen. Julio destino desberdinetan penintsulan zehar ibili zen, bere emaztea Madrilen gelditzen zen bitartean. 1938an, azkenik, hirurak [[Murtzia]]ko [[Molina de Segura]] herrian biltzeko aukera izan zuten. Gatazkaren azkeneko hilabeteak bereziki gogorrak izan ziren, zeren eta Julio, [[komunismo|komunistatzat]] jota, espetxeratua izan baitzen. Paradojikoki, frankistarren garaipenak askatasuna berreskuratzea ekarri zion Juliori. === [[Frankismo]]ak errepresaliatuak === Gerra zibilaren amaieran Figuera familiaren egoera ez zen batere ona: titulazioak eta lanik gabe, galtzaileen bandoan, familiaren ondare guztia galduta, Julio paludismoaz gaixotuta, espetxeratua izateko beldurrez. Egoera hartan Madrilera itzultzea egokiena zelakoan, hara joan ziren eta bertan zerotik hasi ziren berriro ere. Urte horiek aztarna nabarmena utzi zuten Angelaren poesian. Berrogeita hamar urtetan Figueratarrak errealitate berrian, hau da, gerra ondorengo frankismo latzean, aurrera atera ziren, ekaitzaren ondoren bezala, lasaitasunean. Inguru-testu horretan Angelak idazteari ekin zion. Aktibitate hiri ez zen berria izan, ezen gazte garaietatik poesia egiteko zaletasun handia baitzuen, baina orduan aldaketa handi bat gertau zen: bere poemak argitaratu zituen. Liburuak ''Mujer de barro'' (1948) izenburua izan zuen eta ondorengo ''[[Soria]] pura'' (1949) lanarekin berreskuratutako bizitza horren isla izan zen. Bi liburu horiek Angelak “etapa subjetiva” bezala definitu zituen. Bertan elementu herritarrez betetako poesia aurkitzen dugu. Gaien aldetik, [[erotismo]]a, [[ama]]tasuna, paisaia eta horren inguruko [[sinbolismo]]a. Hurrengo liburua 1950ean agertu zen, ''Vencida por el ángel'', eta horretan aurrekoekin haustura erabatekoa izan zen, idazlearen hitzetan errealitatearen atea ireki egin zen eta horrekin batera bere poesiaren etapa berri bati eman zion hasiera, konpromisoarena alegia, “etapa preocupada” idazlearen hitzetan. [[Fitxategi:Angela Figuera kaleko ume-parkea Bilbon.jpg|thumb|325x325px|'''Angela Figuera kaleko ume-parkea Bilbon.''']] === Udak Euskal Herrian === Prozesu horretan eragin berezia izan zuten [[Blas Otero|Blas de Oterok]] eta [[Gabriel Celaya]]k; hiruron artean adiskidetasun handia sortu zen. Urte horietan, opor garaietan ere, Angela Bilbora itzuli zen. Han neba bat gelditzen zitzaion, [[Rafael Figuera]] margolaria. Rafaelen eskutik Bilboko idazle eta artista esanguratsuak ezagutu zituen Angelak: [[Angel Ortiz Alfau]], [[Mario Ángel Marrodán|Mario Angel Marrodán]], [[Jorge Oteiza]], [[Gregorio San Juan]], [[Rafael Zarco]], [[Federiko Krutwig]] eta beste asko. Urte batzuk geroago modu berean [[Gabriel Aresti]] ezagutu zuen. Hurrengo liburuetan gero eta gehiago ireki zen errealitatearen kezketara. Hasiera batean arazo metafisiko eta erlijiosoekin nahastuta, ikuspegi existentzialistatik. Horrela ''El grito inútil'' (1952), ''Los dias duros'' (1953) eta ''Víspera de la vida'' (1953) agertuko dira. Poema horietan olerkariak oso garbi azaldu zuen beste mundu baten aldarrikapena eta horren aldeko lan egin beharra. === Poesia eta disidentzia === 50. urtetako hamarkadaren bigarren parteak jarri zuen Angela zurrunbiloaren erdian. Urte horietan bere iritzi disidenteak jarrera erradikalagoak hartu zituen. Batetik, 1956an [[Paris]]era joan zen ikasketa batzuk egiteko asmoz. Bidaia aprobetxatuz [[Pablo Neruda]]rekin elkarrizketatu zen. Bestetik, urte berean bukatutzat eman zuen liburu berri bat, ''Belleza cruel'', baina Angelak garbi zuen [[zentsura]]k ez ziola osoa argitaratzen utziko. Azkenik, bere liburu ezagunena eta polemikoena izan zena [[Mexiko]]n agertu zen, 1958an, erbesteratutako [[Unión de Intelectuales Españoles]] zelakoak sarituta eta [[León Felipe]] idazlearen hitzaurre garrantzitsu batekin. Beraz, ''Belleza cruel'' zentsuraren baimenik gabe atera zen, eta ondorioz, klandestinoki zabaldu behar izan zen frankismopean. Handik gutxira Julio Figuerak lana lortu zuen [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] eta hara joan zen Angela ere. 1962an, ''Toco la tierra'' argitaratu zuen, baina nekea nabarmena zen berarengan. Idazlea gero eta ahaztuagoa aurkitzen zen. 1979ra arte itxoin behar izan zen bere beste liburu bat ezagutzeko, haurrei zuzendutakoa eta Julioren eraginez argitaratutakoa: ''Cuentos tontos para niños listos''. Azkenik, gaixondo luze baten ondoren [[1984]]eko apirilaren 2an hil zen, komunikabideetan kasik aipamenik izan gabe. Angela hil ondoren bere azkeneko liburua agertu zen, horixe ere haurrei zuzenduta, ''Canciones para todo el año''.<ref>[http://angelafigueraaymerich.gipuzkoakultura.net/index-es.php Gipuzkoako Foru Aldundiaren edukiak.]</ref> == Bere poesiaren inguruko balorazioa == Angela Figuerari buruzko balorazio orokor bat egiterakoan garbi dago hark utzitako obra ez dela oso handia, apenas hamar liburu eta zenbait itzulpen lan. Dudarik gabe, poesiaren baliorik handiena ez datza kantitatean, sakontasunean baizik. Angelaren poesia guztiz egiatia da eta, segur aski, horixe da bere ezaugarri nagusia. Bestalde, Angelak oso une gogorretan idatzi zuela esan beharra dago, frankismoko urte gordinetan, alegia. Une historiko hartan benetako erro bihurtzen da bilbotarraren figura: emakumea gizonen artean idazten, ama eta amona emakumearen paper aktiboagoa errebindikatzen, Euskal Herriko alaba Madrilen… Haren inguruan frankismoaren disidenteen figura eta taldeak konektatzen dira, kanpo eta barruko erbesteratuak. Hori guztia idazle handi baten aurrean gaudela ahaztu gabe. == Estiloa == Angelaren lehenengo poesian, gehiena argitaratu gabekoa, modernismoaren eragina nabaria da. Gerra ondoren, bere hasierako liburuetan [[Juan Ramón Jiménez]] idazlearen sinbolismoaren eragina zuzena da. [[Antonio Machado]]ren presentzia ere ikusten da, baina eragingile baino gehiago erreferente bezala.'' Vencida por el ángel'' liburuarekin [[existentzialismo]]a agertu zen Angelaren poesian. Dena dela, laster kezka sozialek eragindako elementuak ikusten dira; horiek izan ziren bere poema ospetsuenak eta, ondorioz, poeta sozial bezala sailkatu izan da askotan. Urte horietan “euskal poesiaren triunviratoa” aipatzen zen: [[Blas Otero|Blas de Otero]], [[Celaya]] eta Angela. Dena dela, sailkapen hori ez da batere egokia ezen Angelak bazekien poesiak ezin zuela gizartea aldatu. Etapa desberdin guztietan Angelaren poesiak itxura erraza du, nahiz eta gero horrela ez izan. Hiztegiaren aldetik, kaleko hizkera jaso zuen sarritan, jendearengana errazago ailegatzeko. == Lana<ref>{{erreferentzia|izena=Javier|abizena=González Oliver|urtea=2007|izenburua=Calles y rincones de Bilbao|argitaletxea=Bilboko Udala|orrialdea=135|ISBN=978-84-88714-99-2|hizkuntza=es}}</ref> == === Lirika === * ''Mujer de barro'', (1948). * ''Soria pura'' (1949). * ''Vencida por el ángel'' (1951). * ''El grito inútil'' (1952). * ''Los días duros'' (1953). * ''Víspera de la vida'' (1953). * ''Belleza cruel'' (1958). * ''Toco la tierra. Letanías'' (1962). * ''Obras completas'' (1986). === Haurrentzako poesia === * ''Cuentos tontos para niños listos'' (1979). * ''Canciones para todo el año'' (1984). === Testu euskeratuak === * [[Gabriel Aresti]]: "Zuzenbide debekatua", ''Lehen poemak''. Gabriel Arestiren Literatur Lanak, 1. Donostia: Susa, 1986. * [[Luis Gutierrez|Luigi Anselmi]]: Euskaratutako poemak: "Urloa", "Armagabea", "Ez baldin bazara une batez hil", "Gari-uztarik gorenak egun soil bat badirau ere" eta "[[Miguel Hernandez]]-i hainbat urte geroago". [[Pablo González de Langarika|Pablo Gonzalez de Langarika]] eta [[Sebastian Gartzia Trujillo]]: ''Ahotsa, Hitzak, Hizkuntzak. Euskal Olerki-antologia'' liburuan. Bilbo: Euskaltzaindia (2010). == Aitortzak == * Bere izena daraman kalea du Bilbon, Miribilla inguruan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ángela Figuera Kalea - Callejero de Bilbo - Callejero.net|hizkuntza=es|url=https://bilbo.callejero.net/angela-figuera-kalea.html|aldizkaria=bilbo.callejero.net|sartze-data=2023-08-27}}</ref> eta [[Gasteiz|Gasteizen]] beste bat, Lakua-Arriaga auzoan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angela Figuera Aymerich Kalea - Callejero de Vitoria-Gasteiz - Callejero.net|hizkuntza=es|url=https://vitoria-gasteiz.callejero.net/angela-figuera-aymerich-kalea.html|aldizkaria=vitoria-gasteiz.callejero.net|sartze-data=2023-08-27}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == * [[Mercedes ACILLONA]] (koord.): ''Homenaje a Ángela Figuera''. [[Letras de Deusto]], 106 zk., [[Bilbo]], 2005ko urtarrila.martxoa. * [[María BENGOA]]: ''La poeta Ángela Figuera''. [[Bilbo]]: [[Bilbao Bizkaia Kutxa|BBK]], 2003. * [[Carmen CIRIA SANTOS]]. "Ángela Figuera Aymerich (Bilbao, 1902-Madrid,1984)": [[Juan Antonio González Márquez]] (ed.). ''El Instituto La Rábida: ciento cincuenta años de educación y cultura en Huelva''. [[Huelva]]: Diputación Provincial, 2007. 2 liburuki. {{ISBN|978-84-8163-427-3}}. * [[Jo EVANS]]: ''Moving reflections: Gender, Faith and Aesthetics in the Work of Ángela Figuera Aymerich''. [[Londres|London]], Tamesis Book, 1996. * [[Pablo González de Langarika|Pablo Gonzalez de Langarika]] eta [[Jose Ramon Zabala Agirre]]: ''Angela Figuera Aymerich. Poesía entre la sombra y el barro''. "Bilbaínos recuperados" bilduma. Bilbo: Muelle de Uribitarte, 2012. {{ISBN|978-84-939946-2-4}}. * [[Mario Ángel Marrodán]]: ''Creadores líricos vascos con breve estudio crítico y antología''. II. liburukia. Bilbo: La Gran Enciclopedia Vasca, 1978. 11-17 eta 53-78 orrialdetan. * [[Jose Ramón Zabala Agirre|José Ramón ZABALA AGIRRE]]: ''Angela Figuera: una poesía en la encrucijada.'' [[Donostia]]: Filosofia eta Letrak, [[Deustuko Unibertsitatea]], 1994. == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://angelafigueraaymerich.gipuzkoakultura.net/index-es.php Gipuzkoako Foru Aldundiaren edukiak.] * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20071213033341/http://www.jakingunea.com/50urte/pdf/Jakin91_67/Jakin91_67_031.pdf Jakin aldizkarian argitaratutako testua.] * {{eu}} [http://www.euskonews.com/0255zbk/gaia25501es.html Artikulua Euskonews aldizkari digitalean.] * {{es}} [http://rabida.uhu.es/dspace/bitstream/handle/10272/3798/expediente_personal_angela_figuera_aymerich.pdf?sequence=2 Lotura honetan Huelvako "La Rabidan" institutuan gorde zen idazlearen irakasle-txostena ikus daiteke(Repositorio '''''Arias Montano''''' de la Universidad de Huelva)] * {{es}} [http://www.zurgai.com/Articulos.asp?IdRevista=23. Lotura honetan Angela Figuerari [[Zurgai]] aldizkariak eskaini zion lehenengo monografikoa (1987) ikus daiteke.]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{es}} [http://www.zurgai.com/Articulos.asp?IdRevista=71. Bigarren monografikoa (2009).]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{bizialdia|1902ko|1984ko|Figuera Aymerich, Angela}} [[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XX. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko poetak]] [[Kategoria:Idazle feministak]] [[Kategoria:Euskal Herriko poetak]] [[Kategoria:36ko belaunaldia]] [[Kategoria:Euskal Herriko feministak]] [[Kategoria:Emakume itzultzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko itzultzaileak]] [[Kategoria:Bilbotarrak]] [[Kategoria:Bilboko idazleak]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Emakume poetak]] 48j2yqeu21ekuh4s2qmdbx6oa3vzb4r 10002981 10002979 2024-12-18T09:05:16Z Ernestobanpiroa 58701 /* Bibliografia */ 10002981 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Angela Figuera Aymerich''' ([[Bilbo]], [[1902]]ko [[urriaren 30]]a - [[Madril]], [[1984]]ko [[apirilaren 2]]a) gaztelaniaz idatzi zuen olerkari [[bilbo]]tarra zen. Haren poesiaren ezaugarri nagusietarako batzuk gizakiarekiko elkartasuna eta amatasunaren goraipamena izan ziren. == Biografia == === Bilboko urteak === [[Fitxategi:Angela Figuera kalearen kartela Bilboko Miribilla auzoan.jpg|thumb|203x203px|Bere omenezko kalearen kartela Bilboko Miribilla auzoan.]] Angela [[Bilbo]]ko [[Abando]] zabalgune berrian jaio zen 1902ko urriaren 30ean. Kanpotik etorritako nahiko familia dirudun baten alaba, bederatzi anai-arrebetatik nagusia. Azken datu horrek hasiera-hasieratik bere izaera markatu zuen. Lehenengo irakaskuntza bukatu eta gero, Angela institutura joan zen. Ikasketetan jarraipen hori garai hartan ez zen batere arrunta, berea izan baitzen, hain zuzen, Penintsulan batxilergoa egiten zuen nesken lehenengo promozioa. Urte haietan jada nabaria zen Angelaren literaturarekiko zaletasuna, baita oztopoei aurre egiteko indarra ere: 1924an [[Filosofia eta Letrak]] ikasteko asmoa azaldu zuen etxean, aitaren gogoaren aurka; ondorioz, bi urtetan, Angelaren ikasketak geldirik egon ziren, azkenik bere asmoarekin atera arte. Zoritxarrez, ikasketak hasi eta gutxira aita hil egin zen, familia oso egoera ekonomiko larrian utzirik. Diru ezak eraginik eta ikasketak burutzeko, Angelak haren lehengusu zen [[Julio Figuera]]ren familiaren laguntza behar izan zuen. Helburu horrekin [[Madril]]era joan zen urtebeterako. Denbora horretan, bide batez, Juliorekin zuen harremana handitu zen eta karrera bukatu zuenerako ezkongai ziren biak. Bilbon bueltan, orduan ere arazo ekonomikoek berean jarraitzen zuten familian eta horrek bultzatu zituen Madrilera bizitzera joatera; une hartan idazleak 28 urte zituen. Espainiako hiriburura joanda ere, gauzak ez ziren errazak izan, baina poliki-poliki lan desberdinetan aritu ziren Angela eta besteak. 1932an institutuko oposizioak gainditu zituen Angelak eta [[Huelva]]ra destinatua izan zen. Hara joan baino lehen Juliorekin ezkondu zen. 1935ean, haurdun gelditu eta gero, erditzeko unean umea hilik jaio zen. === [[Gerra zibil]]a === Figueratarren bizimodua erabat aldatu zen [[1936]]ko estatu kolpearen ondorioz. Bikotea Madrilen zegoen eta Juliok errepublikaren aldeko ejertzitoan alistatzea erabaki zuen. Garai gogorrak izan ziren haiek. Baina dena ez zen txarra izan, urte horren abenduan Juan Ramon semea jaio baitzen. Julio destino desberdinetan penintsulan zehar ibili zen, bere emaztea Madrilen gelditzen zen bitartean. 1938an, azkenik, hirurak [[Murtzia]]ko [[Molina de Segura]] herrian biltzeko aukera izan zuten. Gatazkaren azkeneko hilabeteak bereziki gogorrak izan ziren, zeren eta Julio, [[komunismo|komunistatzat]] jota, espetxeratua izan baitzen. Paradojikoki, frankistarren garaipenak askatasuna berreskuratzea ekarri zion Juliori. === [[Frankismo]]ak errepresaliatuak === Gerra zibilaren amaieran Figuera familiaren egoera ez zen batere ona: titulazioak eta lanik gabe, galtzaileen bandoan, familiaren ondare guztia galduta, Julio paludismoaz gaixotuta, espetxeratua izateko beldurrez. Egoera hartan Madrilera itzultzea egokiena zelakoan, hara joan ziren eta bertan zerotik hasi ziren berriro ere. Urte horiek aztarna nabarmena utzi zuten Angelaren poesian. Berrogeita hamar urtetan Figueratarrak errealitate berrian, hau da, gerra ondorengo frankismo latzean, aurrera atera ziren, ekaitzaren ondoren bezala, lasaitasunean. Inguru-testu horretan Angelak idazteari ekin zion. Aktibitate hiri ez zen berria izan, ezen gazte garaietatik poesia egiteko zaletasun handia baitzuen, baina orduan aldaketa handi bat gertau zen: bere poemak argitaratu zituen. Liburuak ''Mujer de barro'' (1948) izenburua izan zuen eta ondorengo ''[[Soria]] pura'' (1949) lanarekin berreskuratutako bizitza horren isla izan zen. Bi liburu horiek Angelak “etapa subjetiva” bezala definitu zituen. Bertan elementu herritarrez betetako poesia aurkitzen dugu. Gaien aldetik, [[erotismo]]a, [[ama]]tasuna, paisaia eta horren inguruko [[sinbolismo]]a. Hurrengo liburua 1950ean agertu zen, ''Vencida por el ángel'', eta horretan aurrekoekin haustura erabatekoa izan zen, idazlearen hitzetan errealitatearen atea ireki egin zen eta horrekin batera bere poesiaren etapa berri bati eman zion hasiera, konpromisoarena alegia, “etapa preocupada” idazlearen hitzetan. [[Fitxategi:Angela Figuera kaleko ume-parkea Bilbon.jpg|thumb|325x325px|'''Angela Figuera kaleko ume-parkea Bilbon.''']] === Udak Euskal Herrian === Prozesu horretan eragin berezia izan zuten [[Blas Otero|Blas de Oterok]] eta [[Gabriel Celaya]]k; hiruron artean adiskidetasun handia sortu zen. Urte horietan, opor garaietan ere, Angela Bilbora itzuli zen. Han neba bat gelditzen zitzaion, [[Rafael Figuera]] margolaria. Rafaelen eskutik Bilboko idazle eta artista esanguratsuak ezagutu zituen Angelak: [[Angel Ortiz Alfau]], [[Mario Ángel Marrodán|Mario Angel Marrodán]], [[Jorge Oteiza]], [[Gregorio San Juan]], [[Rafael Zarco]], [[Federiko Krutwig]] eta beste asko. Urte batzuk geroago modu berean [[Gabriel Aresti]] ezagutu zuen. Hurrengo liburuetan gero eta gehiago ireki zen errealitatearen kezketara. Hasiera batean arazo metafisiko eta erlijiosoekin nahastuta, ikuspegi existentzialistatik. Horrela ''El grito inútil'' (1952), ''Los dias duros'' (1953) eta ''Víspera de la vida'' (1953) agertuko dira. Poema horietan olerkariak oso garbi azaldu zuen beste mundu baten aldarrikapena eta horren aldeko lan egin beharra. === Poesia eta disidentzia === 50. urtetako hamarkadaren bigarren parteak jarri zuen Angela zurrunbiloaren erdian. Urte horietan bere iritzi disidenteak jarrera erradikalagoak hartu zituen. Batetik, 1956an [[Paris]]era joan zen ikasketa batzuk egiteko asmoz. Bidaia aprobetxatuz [[Pablo Neruda]]rekin elkarrizketatu zen. Bestetik, urte berean bukatutzat eman zuen liburu berri bat, ''Belleza cruel'', baina Angelak garbi zuen [[zentsura]]k ez ziola osoa argitaratzen utziko. Azkenik, bere liburu ezagunena eta polemikoena izan zena [[Mexiko]]n agertu zen, 1958an, erbesteratutako [[Unión de Intelectuales Españoles]] zelakoak sarituta eta [[León Felipe]] idazlearen hitzaurre garrantzitsu batekin. Beraz, ''Belleza cruel'' zentsuraren baimenik gabe atera zen, eta ondorioz, klandestinoki zabaldu behar izan zen frankismopean. Handik gutxira Julio Figuerak lana lortu zuen [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] eta hara joan zen Angela ere. 1962an, ''Toco la tierra'' argitaratu zuen, baina nekea nabarmena zen berarengan. Idazlea gero eta ahaztuagoa aurkitzen zen. 1979ra arte itxoin behar izan zen bere beste liburu bat ezagutzeko, haurrei zuzendutakoa eta Julioren eraginez argitaratutakoa: ''Cuentos tontos para niños listos''. Azkenik, gaixondo luze baten ondoren [[1984]]eko apirilaren 2an hil zen, komunikabideetan kasik aipamenik izan gabe. Angela hil ondoren bere azkeneko liburua agertu zen, horixe ere haurrei zuzenduta, ''Canciones para todo el año''.<ref>[http://angelafigueraaymerich.gipuzkoakultura.net/index-es.php Gipuzkoako Foru Aldundiaren edukiak.]</ref> == Bere poesiaren inguruko balorazioa == Angela Figuerari buruzko balorazio orokor bat egiterakoan garbi dago hark utzitako obra ez dela oso handia, apenas hamar liburu eta zenbait itzulpen lan. Dudarik gabe, poesiaren baliorik handiena ez datza kantitatean, sakontasunean baizik. Angelaren poesia guztiz egiatia da eta, segur aski, horixe da bere ezaugarri nagusia. Bestalde, Angelak oso une gogorretan idatzi zuela esan beharra dago, frankismoko urte gordinetan, alegia. Une historiko hartan benetako erro bihurtzen da bilbotarraren figura: emakumea gizonen artean idazten, ama eta amona emakumearen paper aktiboagoa errebindikatzen, Euskal Herriko alaba Madrilen… Haren inguruan frankismoaren disidenteen figura eta taldeak konektatzen dira, kanpo eta barruko erbesteratuak. Hori guztia idazle handi baten aurrean gaudela ahaztu gabe. == Estiloa == Angelaren lehenengo poesian, gehiena argitaratu gabekoa, modernismoaren eragina nabaria da. Gerra ondoren, bere hasierako liburuetan [[Juan Ramón Jiménez]] idazlearen sinbolismoaren eragina zuzena da. [[Antonio Machado]]ren presentzia ere ikusten da, baina eragingile baino gehiago erreferente bezala.'' Vencida por el ángel'' liburuarekin [[existentzialismo]]a agertu zen Angelaren poesian. Dena dela, laster kezka sozialek eragindako elementuak ikusten dira; horiek izan ziren bere poema ospetsuenak eta, ondorioz, poeta sozial bezala sailkatu izan da askotan. Urte horietan “euskal poesiaren triunviratoa” aipatzen zen: [[Blas Otero|Blas de Otero]], [[Celaya]] eta Angela. Dena dela, sailkapen hori ez da batere egokia ezen Angelak bazekien poesiak ezin zuela gizartea aldatu. Etapa desberdin guztietan Angelaren poesiak itxura erraza du, nahiz eta gero horrela ez izan. Hiztegiaren aldetik, kaleko hizkera jaso zuen sarritan, jendearengana errazago ailegatzeko. == Lana<ref>{{erreferentzia|izena=Javier|abizena=González Oliver|urtea=2007|izenburua=Calles y rincones de Bilbao|argitaletxea=Bilboko Udala|orrialdea=135|ISBN=978-84-88714-99-2|hizkuntza=es}}</ref> == === Lirika === * ''Mujer de barro'', (1948). * ''Soria pura'' (1949). * ''Vencida por el ángel'' (1951). * ''El grito inútil'' (1952). * ''Los días duros'' (1953). * ''Víspera de la vida'' (1953). * ''Belleza cruel'' (1958). * ''Toco la tierra. Letanías'' (1962). * ''Obras completas'' (1986). === Haurrentzako poesia === * ''Cuentos tontos para niños listos'' (1979). * ''Canciones para todo el año'' (1984). === Testu euskeratuak === * [[Gabriel Aresti]]: "Zuzenbide debekatua", ''Lehen poemak''. Gabriel Arestiren Literatur Lanak, 1. Donostia: Susa, 1986. * [[Luis Gutierrez|Luigi Anselmi]]: Euskaratutako poemak: "Urloa", "Armagabea", "Ez baldin bazara une batez hil", "Gari-uztarik gorenak egun soil bat badirau ere" eta "[[Miguel Hernandez]]-i hainbat urte geroago". [[Pablo González de Langarika|Pablo Gonzalez de Langarika]] eta [[Sebastian Gartzia Trujillo]]: ''Ahotsa, Hitzak, Hizkuntzak. Euskal Olerki-antologia'' liburuan. Bilbo: Euskaltzaindia (2010). == Aitortzak == * Bere izena daraman kalea du Bilbon, Miribilla inguruan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ángela Figuera Kalea - Callejero de Bilbo - Callejero.net|hizkuntza=es|url=https://bilbo.callejero.net/angela-figuera-kalea.html|aldizkaria=bilbo.callejero.net|sartze-data=2023-08-27}}</ref> eta [[Gasteiz|Gasteizen]] beste bat, Lakua-Arriaga auzoan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angela Figuera Aymerich Kalea - Callejero de Vitoria-Gasteiz - Callejero.net|hizkuntza=es|url=https://vitoria-gasteiz.callejero.net/angela-figuera-aymerich-kalea.html|aldizkaria=vitoria-gasteiz.callejero.net|sartze-data=2023-08-27}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == * [[Mercedes ACILLONA]] (koord.): ''Homenaje a Ángela Figuera''. [[Letras de Deusto]], 106 zk., [[Bilbo]], 2005ko urtarrila.martxoa. * [[María BENGOA]]: ''La poeta Ángela Figuera''. [[Bilbo]]: [[Bilbao Bizkaia Kutxa|BBK]], 2003. * [[Carmen CIRIA SANTOS]]. "Ángela Figuera Aymerich (Bilbao, 1902-Madrid,1984)": [[Juan Antonio González Márquez]] (ed.). ''El Instituto La Rábida: ciento cincuenta años de educación y cultura en Huelva''. [[Huelva]]: Diputación Provincial, 2007. 2 liburuki. {{ISBN|978-84-8163-427-3}}. * [[Jo EVANS]]: ''Moving reflections: Gender, Faith and Aesthetics in the Work of Ángela Figuera Aymerich''. [[Londres|London]], Tamesis Book, 1996. * [[Pablo González de Langarika|Pablo Gonzalez de Langarika]] eta [[Jose Ramon Zabala Agirre]]: ''Angela Figuera Aymerich. Poesía entre la sombra y el barro''. "Bilbaínos recuperados" bilduma. Bilbo: Muelle de Uribitarte, 2012. {{ISBN|978-84-939946-2-4}}. * [[Mario Ángel Marrodán]]: ''Creadores líricos vascos con breve estudio crítico y antología''. II. liburukia. Bilbo: La Gran Enciclopedia Vasca, 1978. 11-17 eta 53-78 orrialdetan. * [[Jose Ramon Zabala Agirre|José Ramón ZABALA AGIRRE]]: ''Angela Figuera: una poesía en la encrucijada.'' [[Donostia]]: Filosofia eta Letrak, [[Deustuko Unibertsitatea]], 1994. == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://angelafigueraaymerich.gipuzkoakultura.net/index-es.php Gipuzkoako Foru Aldundiaren edukiak.] * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20071213033341/http://www.jakingunea.com/50urte/pdf/Jakin91_67/Jakin91_67_031.pdf Jakin aldizkarian argitaratutako testua.] * {{eu}} [http://www.euskonews.com/0255zbk/gaia25501es.html Artikulua Euskonews aldizkari digitalean.] * {{es}} [http://rabida.uhu.es/dspace/bitstream/handle/10272/3798/expediente_personal_angela_figuera_aymerich.pdf?sequence=2 Lotura honetan Huelvako "La Rabidan" institutuan gorde zen idazlearen irakasle-txostena ikus daiteke(Repositorio '''''Arias Montano''''' de la Universidad de Huelva)] * {{es}} [http://www.zurgai.com/Articulos.asp?IdRevista=23. Lotura honetan Angela Figuerari [[Zurgai]] aldizkariak eskaini zion lehenengo monografikoa (1987) ikus daiteke.]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{es}} [http://www.zurgai.com/Articulos.asp?IdRevista=71. Bigarren monografikoa (2009).]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{bizialdia|1902ko|1984ko|Figuera Aymerich, Angela}} [[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XX. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko poetak]] [[Kategoria:Idazle feministak]] [[Kategoria:Euskal Herriko poetak]] [[Kategoria:36ko belaunaldia]] [[Kategoria:Euskal Herriko feministak]] [[Kategoria:Emakume itzultzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko itzultzaileak]] [[Kategoria:Bilbotarrak]] [[Kategoria:Bilboko idazleak]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Emakume poetak]] e8dtl47gakyyhhr29n10ep3kpvmgzr7 0 43627 10002661 9064557 2024-12-17T18:29:09Z Joxan Garaialde 90799 10002661 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} [[Fitxategi:Infrared dog.jpg|thumb|330px|Txakur txiki baten irudia, infragorrien bidez hartua (asmatutako koloreak).]] '''Infragorriak''' ('''IG''') edo '''izpi infragorriak''' [[argi ikusgai]]a baino [[uhin-luzera]] handiagoko [[erradiazio elektromagnetiko]]ak dira; beraz, ikusezinak dira [[giza]] begiarentzat. [[Espektro elektromagnetiko]]an, infragorriak [[argi ikusgai]]aren eta [[erradiazio infragorri]]aren artean daude, 700 nm-tik 1 mm-rainoko [[uhin-luzera]] tartean (430 THz - 300 GHz [[maiztasun]] tartean)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Principles of Remote Sensing - Centre for Remote Imaging, Sensing and Processing, CRISP|url=https://crisp.nus.edu.sg/~research/tutorial/em.htm|aldizkaria=crisp.nus.edu.sg|sartze-data=2022-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Antoni|abizena=Rogalski|izenburua=Infrared and terahertz detectors|data=2018|url=https://www.worldcat.org/oclc/1051779256|edizioa=Third edition|isbn=978-1-315-27133-0|pmc=1051779256|sartze-data=2022-10-19}}</ref>. Gorputz guztiek igortzen dute, gutxi-asko, erradiazio infragorria, eta giro tenperaturan gorputzek igorritako erradiazio gehiena infragorrian izaten da. Erradiazio infragorria [[1800]]<nowiki/>ean aurkitu zuen [[William Herschel]] astronomoak, [[Espektro elektromagnetiko|espektroan]] argi gorria baino energia ahulagoko erradiazio ikusezin batek termometro batean eragiten zuen tenperatura aldaketa neurtzean. [[Eguzki-erradiazio|Eguzkiak igorritako]] energiaren erdia baino gehixeago erradiazio infragorria da, nahiz eta [[Argi ikusgai|argi ikusgarria]]<nowiki/>n duen intentsitate handiena. [[Molekula|Molekulek]], haien [[errotazio-bibrazio]] mugimenduak aldatzerakoan, erradiazio infragorria [[Igorpen-espektro|igortzen]] edo [[xurgatzen]] dute. [[Momentu dipolar|Momentu dipolarrean]] aldaketa gertatzen da, eta horrek molekularen bibrazioa exzitatzen du. Eremu infragorriko fotoien transmizio eta xurgapena neurtzeko [[Infragorrien espektroskopia|Espectroskopia infragorria]] erabiltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Infrared Spectroscopy|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027110406/http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/Spectrpy/InfraRed/infrared.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Erradiazio infragorria prozesu industrial, zientifiko, militar, komertzial eta medikoetan erabiltzen da. Erabilpen militarren artean, zaintza lanetarako eta jarraipenerako erabiltzen da. Hauetaz aparte, efizientzia termikoaren analisia egiteko, ingurugiroaren gainbegiratzea egiteko, instalakuntza industrialen inspekzioa egiteko, urruneko tenperatura detekzioak egiteko, komunikazio alambrikorako, aurreikuspen meteorologikoak egiteko eta espektroskopiak egiteko erabiltzen dira izpi infragorriak. == Definizioa eta espektro elektromagnetikoarekin duen erlazioa == [[Fitxategi:ElectromagneticSpectrum5.png|thumb|Infragorriaren eta espektro elektromagnetikoaren arteko erlazioa]] Erradiazio infragorria ikusgaia den [[Espektro ikusgai|espektro ikusgaieko]] kolore gorriaren muga nomiletik (700 [[nanometro]]) milimetro baterarte (1 mm) hedatzen da. [[Uhin-luzera|Uhin luzera]] eremu horrek, gutxi gorabehera 430 [[THz]]- 300 [[GHz]] bitarteko frekuentziari dagokio. Infragorriaren azpitik, [[Espektro elektromagnetiko|espektro elektromagnetikoaren]] parte diren mikrouhinak kokatzen dira. == Sailkapena == sailkapenaErradiazio infragorria hiru tartetan banatzen da, [[uhin-luzera]]ren arabera: * [[Infragorri hurbil]]a (0,8 µm - 2,5 µm) * [[Infragorri ertain]]a (2,5 µm - 50 µm) * [[Infragorri urrun]]a (50 µm - 1000 µm) == Izpi infragorrien erabilpena == === Infragorri hurbila === Infragorri hurbila espektro infragorriaren uhin luzera laburrenari deritzo, infragorri ertainaren eta argi ikusgaiaren artean hedatzen denari, gutxi gorabehera 800-2500 nanometroren artekoa, nahiz eta unibertsalki ez dagoen onartutako definiziorik. ==== [[Astronomia|Astronomian]] ==== [[Astronomia|Astronomian]] infragorri hurbilen [[espektroskopia]], izar hotzen atmosferak aztertzeko eta izarraren espektroa zein motatakoa den jakiteko erabiltzen da. Infragorri [[Industria|industrial]] igortzaileak: Erabilpena, pinturak edo paperak lehortzeko, plastikoak termikoki finkatzeko eta beira manipulatzeko (kurbaturak, laminak,...) beste batzuen artean. Lau infragorri igortzaile bereizten dira, erabiltzen dituzten uhin luzeren arabera: * Uhin laburreko infragorri igortzaileak * Uhin ertain azkarreko infragorri igortzaileak * Uhin ertaineko infragorri igortzaileak * Uhin luzeko infragorri igortzaileak === Gaueko ikusmena === Ikusgaia den argia nahikoa ez denean, gaueko ikusmen materialean erabiltzen da objektuak ikusteko<ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=How Does Night Vision Work? Systems and Generations {{!}} ATN Corp|url=https://www.atncorp.com/hownightvisionworks|aldizkaria=www.atncorp.com|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Objektuek igorritako erradiazioa jasotzen dute eta hau pantaila batera isladatzen da, ingurugiroko argiaren fotoiak elektroi bihurtzen dituen prozesu bat jarraituz, non elektroi horiek ondoren, prozesu kimiko eta elektriko baten bitartez argi ikusgaian birsortzen diren. Argi infragorriaren edo gaueko ikusmenak eta irudi termikoak ez dira haien artean nahastu behar, azkenengo honek irudiak sortzen ditu objektu ezberdinen artean antzeman daitezkeen tenperatura ezberdintasunen bitartez, hauek igortzen duten erradiazio infragorria (beroa) islatuz<ref name="#1"/>. === Termografia === [[Fitxategi:STS-3 infrared on reentry.jpg|thumb|200x200px|Termografia objektuaren tenperatura antzemateko erabilita]] Erradiazio infragorria objektuen tenperatura antzemateko erabil daiteke distantzia batera, hauen igorketa ezaguna bada. Termografia (irudi termikoa) erabilpen militar eta industrialetarako erabiltzen da gehien bat, baina geroz eta erabilera publikoagoa bereganatzen doa, kamara infragorrien agertzearekin batera, ibilgailuetan erabiltzen diren kameratan, hauen produkzio kostua merkeagoa baita. Kamara termografikoek espektro elektromagnetikoaren eremu infragorriko erradiazioa antzematen dute (9.000-14.000 nanometro inguru) eta erradiazio horien irudiak sortzen dituzte. Jakinda, erradiazio infragorria objektu bakoitzak duen tenperaturaren arabera igortzen dela, Gorpu beltzaren erradiazio legea jarraituz, termografiak, argi ikusgairik gabe ingurua “ikusteko” aukera ematen du. Objektu baten tenperaturaren igoerarekin batera, honen erradiazio kopurua ere handitzen da, termografiak tenperatura aldaketa horiek antzematea ahalbidetzen duelarik. === Tratamendu fisioterapikoa === [[Fitxategi:Radiación infrarroja.jpg|thumb|Erradiazio infragorriaren bitartezko tratamendua jasotzen ari den pazientea]] Izpi infragorrien bitartezko terapia, termoterapia printzipioarekin lotuta dago, eta erradiazioaren aplikazioaren bitartez, beroa lortu nahi da. Izpi infragorriak, frekuentzia eta uhin luzera konkretuekin erabiltzen dira, pertsonaren azala zeharkatzea bilatuz, 2-10mm tako sakonerara gutxi gorabehera. Sortutako beroak, odol zirkulazioa handiagotu, zeluletara heltzen den oxigeno kopurua handitu eta nutriente berriak sortzen laguntzen du, ehunen erreparazioa eta zelulen erregenerazioa bultzatuz. Terapia hau, ez da inbaditzailea, ez du eragin desiragaitzik sortzen, ez du minik egiten eta tentsio muskularra murrizteko, odol zirkulazioa hobetzeko, mina arintzeko eta immunitate sistema hobetzeko erabiltzen da besteak beste<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rayos infrarrojos en fisioterapia - Fisiocasa|hizkuntza=es|data=2021-03-02|url=https://fisiocasa.es/uso-de-los-rayos-infrarrojos-en-fisioterapia/|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Izpi infragorriak helburu terapeutikoekin erabiltzeko, hauek zelan, noiz eta norekin aplika daitezkeen ezagutu behar dira, osasun arloko profesionalek aplikatu behar dituzte edo hauek emandako argibide eta jarraibide zehatzak jarraituz aplikatu beharko dira. Arazo, min edo patologia ezberdinen aurrean, erabiliko den tratamendu denbora, izpi infragorrien uhin luzera eta tratamenduaren aplikazio tokia, aldagarriak izango dira, beraz beharrezkoa izango da aldez aurretik, hauek iturri fidagarrietan kontsultatzea, tratamenduaren eraginkortasuna bermatzeko eta efektu desiragaitz edo kalteak prebenitzeko. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Kable ardazkide]] * [[Pare txirikordatu|Pare kordatu]] * [[Zuntz optiko]] * [[Lurreko mikrouhin]] * [[Satelite bidezko mikrouhin]] * [[Irrati-uhin]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{erradiazioelektromagnetiko}} [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Espektro elektromagnetikoa]] 035qdwtzpa4b8utsvmqvzo8jcedulr6 10002664 10002661 2024-12-17T18:34:04Z Joxan Garaialde 90799 10002664 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} [[Fitxategi:Infrared dog.jpg|thumb|330px|Txakur txiki baten irudia, infragorrien bidez hartua (asmatutako koloreak).]] '''Infragorriak''' ('''IG''') edo '''izpi infragorriak''' [[argi ikusgai]]a baino [[uhin-luzera]] handiagoko [[erradiazio elektromagnetiko]]ak dira; beraz, ikusezinak dira [[giza]] begiarentzat. [[Espektro elektromagnetiko]]an, infragorriak [[argi ikusgai]]aren eta [[erradiazio infragorri]]aren artean daude, 700 [[Nanometro|nm]]-tik 1 mm-rainoko [[uhin-luzera]] tartean (430 THz - 300 GHz [[maiztasun]] tartean)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Principles of Remote Sensing - Centre for Remote Imaging, Sensing and Processing, CRISP|url=https://crisp.nus.edu.sg/~research/tutorial/em.htm|aldizkaria=crisp.nus.edu.sg|sartze-data=2022-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Antoni|abizena=Rogalski|izenburua=Infrared and terahertz detectors|data=2018|url=https://www.worldcat.org/oclc/1051779256|edizioa=Third edition|isbn=978-1-315-27133-0|pmc=1051779256|sartze-data=2022-10-19}}</ref>. Gorputz guztiek igortzen dute, gutxi-asko, erradiazio infragorria, eta giro tenperaturan gorputzek igorritako erradiazio gehiena infragorrian izaten da. Erradiazio infragorria [[1800]]<nowiki/>ean aurkitu zuen [[William Herschel]] astronomoak, [[Espektro elektromagnetiko|espektroan]] argi gorria baino energia ahulagoko erradiazio ikusezin batek termometro batean eragiten zuen tenperatura aldaketa neurtzean. [[Eguzki-erradiazio|Eguzkiak igorritako]] energiaren erdia baino gehixeago erradiazio infragorria da, nahiz eta [[Argi ikusgai|argi ikusgarria]]<nowiki/>n duen intentsitate handiena. [[Molekula|Molekulek]], haien [[errotazio-bibrazio]] mugimenduak aldatzerakoan, erradiazio infragorria [[Igorpen-espektro|igortzen]] edo [[xurgatzen]] dute. [[Momentu dipolar|Momentu dipolarrean]] aldaketa gertatzen da, eta horrek molekularen bibrazioa exzitatzen du. Eremu infragorriko fotoien transmizio eta xurgapena neurtzeko [[Infragorrien espektroskopia|Espectroskopia infragorria]] erabiltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Infrared Spectroscopy|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027110406/http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/Spectrpy/InfraRed/infrared.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Erradiazio infragorria prozesu industrial, zientifiko, militar, komertzial eta medikoetan erabiltzen da. Erabilpen militarren artean, zaintza lanetarako eta jarraipenerako erabiltzen da. Hauetaz aparte, efizientzia termikoaren analisia egiteko, ingurugiroaren gainbegiratzea egiteko, instalakuntza industrialen inspekzioa egiteko, urruneko tenperatura detekzioak egiteko, komunikazio alambrikorako, aurreikuspen meteorologikoak egiteko eta espektroskopiak egiteko erabiltzen dira izpi infragorriak. == Definizioa eta espektro elektromagnetikoarekin duen erlazioa == [[Fitxategi:ElectromagneticSpectrum5.png|thumb|Infragorriaren eta espektro elektromagnetikoaren arteko erlazioa]] Erradiazio infragorria ikusgaia den [[Espektro ikusgai|espektro ikusgaieko]] kolore gorriaren muga nomiletik (700 [[nanometro]]) milimetro baterarte (1 mm) hedatzen da. [[Uhin-luzera|Uhin luzera]] eremu horrek, gutxi gorabehera 430 [[THz]]- 300 [[GHz]] bitarteko frekuentziari dagokio. Infragorriaren azpitik, [[Espektro elektromagnetiko|espektro elektromagnetikoaren]] parte diren mikrouhinak kokatzen dira. == Sailkapena == sailkapenaErradiazio infragorria hiru tartetan banatzen da, [[uhin-luzera]]ren arabera: * [[Infragorri hurbil]]a (0,8 µm - 2,5 µm) * [[Infragorri ertain]]a (2,5 µm - 50 µm) * [[Infragorri urrun]]a (50 µm - 1000 µm) == Izpi infragorrien erabilpena == === Infragorri hurbila === Infragorri hurbila espektro infragorriaren uhin luzera laburrenari deritzo, infragorri ertainaren eta argi ikusgaiaren artean hedatzen denari, gutxi gorabehera 800-2500 nanometroren artekoa, nahiz eta unibertsalki ez dagoen onartutako definiziorik. ==== [[Astronomia|Astronomian]] ==== [[Astronomia|Astronomian]] infragorri hurbilen [[espektroskopia]], izar hotzen atmosferak aztertzeko eta izarraren espektroa zein motatakoa den jakiteko erabiltzen da. Infragorri [[Industria|industrial]] igortzaileak: Erabilpena, pinturak edo paperak lehortzeko, plastikoak termikoki finkatzeko eta beira manipulatzeko (kurbaturak, laminak,...) beste batzuen artean. Lau infragorri igortzaile bereizten dira, erabiltzen dituzten uhin luzeren arabera: * Uhin laburreko infragorri igortzaileak * Uhin ertain azkarreko infragorri igortzaileak * Uhin ertaineko infragorri igortzaileak * Uhin luzeko infragorri igortzaileak === Gaueko ikusmena === Ikusgaia den argia nahikoa ez denean, gaueko ikusmen materialean erabiltzen da objektuak ikusteko<ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=How Does Night Vision Work? Systems and Generations {{!}} ATN Corp|url=https://www.atncorp.com/hownightvisionworks|aldizkaria=www.atncorp.com|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Objektuek igorritako erradiazioa jasotzen dute eta hau pantaila batera isladatzen da, ingurugiroko argiaren fotoiak elektroi bihurtzen dituen prozesu bat jarraituz, non elektroi horiek ondoren, prozesu kimiko eta elektriko baten bitartez argi ikusgaian birsortzen diren. Argi infragorriaren edo gaueko ikusmenak eta irudi termikoak ez dira haien artean nahastu behar, azkenengo honek irudiak sortzen ditu objektu ezberdinen artean antzeman daitezkeen tenperatura ezberdintasunen bitartez, hauek igortzen duten erradiazio infragorria (beroa) islatuz<ref name="#1"/>. === Termografia === [[Fitxategi:STS-3 infrared on reentry.jpg|thumb|200x200px|Termografia objektuaren tenperatura antzemateko erabilita]] Erradiazio infragorria objektuen tenperatura antzemateko erabil daiteke distantzia batera, hauen igorketa ezaguna bada. Termografia (irudi termikoa) erabilpen militar eta industrialetarako erabiltzen da gehien bat, baina geroz eta erabilera publikoagoa bereganatzen doa, kamara infragorrien agertzearekin batera, ibilgailuetan erabiltzen diren kameratan, hauen produkzio kostua merkeagoa baita. Kamara termografikoek espektro elektromagnetikoaren eremu infragorriko erradiazioa antzematen dute (9.000-14.000 nanometro inguru) eta erradiazio horien irudiak sortzen dituzte. Jakinda, erradiazio infragorria objektu bakoitzak duen tenperaturaren arabera igortzen dela, Gorpu beltzaren erradiazio legea jarraituz, termografiak, argi ikusgairik gabe ingurua “ikusteko” aukera ematen du. Objektu baten tenperaturaren igoerarekin batera, honen erradiazio kopurua ere handitzen da, termografiak tenperatura aldaketa horiek antzematea ahalbidetzen duelarik. === Tratamendu fisioterapikoa === [[Fitxategi:Radiación infrarroja.jpg|thumb|Erradiazio infragorriaren bitartezko tratamendua jasotzen ari den pazientea]] Izpi infragorrien bitartezko terapia, termoterapia printzipioarekin lotuta dago, eta erradiazioaren aplikazioaren bitartez, beroa lortu nahi da. Izpi infragorriak, frekuentzia eta uhin luzera konkretuekin erabiltzen dira, pertsonaren azala zeharkatzea bilatuz, 2-10mm tako sakonerara gutxi gorabehera. Sortutako beroak, odol zirkulazioa handiagotu, zeluletara heltzen den oxigeno kopurua handitu eta nutriente berriak sortzen laguntzen du, ehunen erreparazioa eta zelulen erregenerazioa bultzatuz. Terapia hau, ez da inbaditzailea, ez du eragin desiragaitzik sortzen, ez du minik egiten eta tentsio muskularra murrizteko, odol zirkulazioa hobetzeko, mina arintzeko eta immunitate sistema hobetzeko erabiltzen da besteak beste<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rayos infrarrojos en fisioterapia - Fisiocasa|hizkuntza=es|data=2021-03-02|url=https://fisiocasa.es/uso-de-los-rayos-infrarrojos-en-fisioterapia/|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Izpi infragorriak helburu terapeutikoekin erabiltzeko, hauek zelan, noiz eta norekin aplika daitezkeen ezagutu behar dira, osasun arloko profesionalek aplikatu behar dituzte edo hauek emandako argibide eta jarraibide zehatzak jarraituz aplikatu beharko dira. Arazo, min edo patologia ezberdinen aurrean, erabiliko den tratamendu denbora, izpi infragorrien uhin luzera eta tratamenduaren aplikazio tokia, aldagarriak izango dira, beraz beharrezkoa izango da aldez aurretik, hauek iturri fidagarrietan kontsultatzea, tratamenduaren eraginkortasuna bermatzeko eta efektu desiragaitz edo kalteak prebenitzeko. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Kable ardazkide]] * [[Pare txirikordatu|Pare kordatu]] * [[Zuntz optiko]] * [[Lurreko mikrouhin]] * [[Satelite bidezko mikrouhin]] * [[Irrati-uhin]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{erradiazioelektromagnetiko}} [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Espektro elektromagnetikoa]] 211dbi19m7ajlfrjgdymhhv8e5g7875 0 43869 10002691 9527500 2024-12-17T19:24:36Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002691 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} [[Fitxategi:Exodus_w_commentary_by_Abraham_ibn_Ezra_1488.jpg|thumb|300px|Abraham Ben Meir Ibn Ezrak eginiko lanetariko baten portada]] '''Abraham ben Ezra'''<ref>{{Euskaltzaindia181|orrialdea=16}}</ref> ({{lang-he|אברהם אבן עזרא}}) ([[Tutera]], [[1092]] &ndash; [[Calahorra]], [[1167]]) [[Nafarroa]]ko [[Nafarroako Erribera|Erriberako]] pertsonaia garrantzitsua izan zen. Medikua, poeta, gramatikoa, matematikaria, filosofoa, kabalista, astronomo eta bidaiaria izan zen. Bere bidaietan [[Ingalaterra]], [[Frantzia]], [[Italia]], [[Afrika]] eta [[Palestina]] bisitatu zituen. Hainbat liburu idatzi zituen eta bere omenez [[Abenezra (ilargiko kraterra)|Ilargiko krater batek]] bere izena darama. == Egindako lanak == === Gramatika hebraikoa === [[Hebreera]]z idazten zuen eta honen gramatikaren inguruko lan oso garrantzitsuak idatzi zituen: * ''Moznayim''. 1140. Hebreerazko gramatikan erabiltzen diren terminoen azalpen bat. * Hayyujen lanaren itzulpena hebreerara. * ''Sefer ha-Yesod'' edo ''Yesod Dikduk'', oraindik ere editatu gabekoa. * ''Tzakhot'', [[1145]], gramatikari buruzko lanik hoberena, hebreera modernoaren sarrera batekin. * ''Safah Berurah'' * [[Hasiera (Biblia)|Genesiaren]] inguruko lan gramatikal baten sarrera. === Beste lan batzuk === * ''Sefat Yeter'', [[Saadia Gaon]]en defentsa [[Dunash ben Labrat]]en aurrean. * ''Sefer ha-Shem'' * ''Yesod Mispar'', monografia txiki bat [[zenbaki]]en inguruan eta bukaeran [[Babiloniar Inperioa|Babiloniar]]-[[Hebreera]]ren puntuazioaren inguruko sarrera bat. * ''Iggeret Shabbat'', Sabbataren inguruko pentsaera, [[1158]]an idatzia. === Erlijioa === * ''Yesod Mora Vesod Hatorah'', [[1158]] [[Biblia]]ko mandamenduen arrazoipen bat. === Matematikak, astronomia eta astrologia === * ''Sefer ha-Ehad'', 1etik 9ra zenbakien berezitasunen inguruan. * ''Sefer ha-Mispar'' edo ''Yesod Mispar'', [[aritmetika]]ren inguruan. * ''Luhot'', taula astronomikoekin. * ''Sefer ha-'Ibbur'', egutegiaren inguruan. * ''Keli ha-Nehoseht'', [[astrolabio]]aren inguruan. * ''Shalosh She'elot'', [[David Narboni]]ren hiru gai kronologikori egindako erantzuna. * ''She'elot'' eta ''Kadrut'', [[Mashallah]] astrologoaren bi lanen itzulpena. * ''Sefer Ha'te'anim'', [[arabiar]] astrologiari sarrera. * ''Reshith Hochma'', astrologiara sarrera. == Ikus, gainera == * [[Erriberar ezagunak]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} {{Bizialdia|1092ko|1167ko|Ben Meir Ibn Ezra, Abraham}} [[Kategoria:Tuterarrak]] [[Kategoria:Hebreerazko idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko matematikariak]] [[Kategoria:XI. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:XII. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko medikuak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko zientzialariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko astronomoak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko juduak]] [[Kategoria:Euskal Herriko erdal idazleak]] [[Kategoria:Gizon filosofoak]] [[Kategoria:XII. mendeko filosofoak]] [[Kategoria:Teologo juduak]] ffgvpetcp5oyfx093q86galuum1u2cv 0 44381 10002696 9527503 2024-12-17T19:29:30Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002696 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Yehuda Halevi'''<ref>{{Euskaltzaindia181|orrialdea=16}}</ref> —{{lang-he|יהודה הלוי}}— edo '''Judah ben Shmuel ha-Levi''' —{{lang-he|הודה בן שמואל הלוי}}— ([[Tutera]], [[Nafarroako Erresuma]], [[1070]] &ndash; [[Jerusalem]], [[1141]]) poeta, medikua eta filosofoa izan zen, [[judu]]a; [[arabiar]] inguruneko judu poeta gorena. Haren lan aipagarrien artetik ''Diwan'' poema bilduma da nabarmenena, ''Siongo Oda'' Sioni opaturiko poemak eta ''Sefer ha-Kuzari (Kuzar-en liburua) '', judaismoaren filosofia elkarrizketen bidez aurkezten duen liburua. [[Hebreera]]z utzi zituen bere idazlanak. [[Nafarroa]]tik [[Kordoba]] eta [[Granada (Espainia)|Granadara]] joan zen bizitzera, eta handik [[Toledo]]ra, bertan ekinez [[mediku]] lanak egiteari. Halaber, han idatzi zuen ''Diwan'' poema sorta. == Bizitza == Tuteran sortu zen Yehuda Halevi, [[Zaragozako taifa|Zaragozako Taifan]]; hala ere, garai hartarako Aragoi eta Iruñeko Erresumak iparralde eta mendebaldetik inguratzen zuen. Arabiar moldeak ziren nagusi kulturan. 1090. urtea baino lehen, [[Andaluzia]]ra joan eta [[Moxe ben Ezra]] Granadako poeta juduaren ikasle izan zen Granadan. 1090ean Granadako hiria utzi behar izan zuen [[Almorabide|almorabiar]] berberiarrak bertan nagusitu ondoren eta Andaluziako beste hiri batzuetako aljama edo judu auzoetan ([[Lucena (Kordoba)|Lucena]], Sevilla) bizi izan zen hurrengo urteetan. Toledoko hirian izan zen ondoren. Une guztiz latzak bizi zituzten XII. mendearen hasiera hartan Gaztelako juduek eta biziki salatu zituen bere erlijio kideen aurkako ekintza haiek Yehuda Halevik. Bizitzako azken urteetan (1130) Kordoba aldera jo zuen, arabiarren artean egotea nahiago zuelako edo, eta [[Palestina]]ra joatea erabaki zuen azkenean. Alexandriako hirian bizi izan zen aldi batez eta Palestinarako bidean zegoela hil zen 1141. urtean. Gazterik hasi zen idazten Jehuda ha-Levi. Amodioaren eta adiskidetasunaren inguruko gaiak izan zituen gogokoen gaztetako lan haietan; samurrak eta irudimentsuak dira bere lanak. Hebreeraz idatzi bazuen ere, erromantzez onduriko kantu batzuk utzi zituen, [[jartxa]] edo arabieraz egindako bertsoen modura idatziak. Urteak aurrera zihoazen ahala, erlijio eta filosofia gaiek eta judu herriaren etorkizunak bete zuten, arian-arian, Yehuda Haleviren idatz gogoa. Erlijio eta filosofiaren alorretan, ez zen [[ortodoxia]] judutik aldendu. ''Diwan'' izeneko poema sortaz gainera, ''Kitab al Khazari'' edo ''Kitab alhuyya wa-l-dalil fi nusr al-din al-dalilda'' bere lan nagusia, "Gutxietsitako erlijioaren defentsari buruzko funts eta frogaren liburua" esan nahi duena. [[1130]] eta [[1140]] artean idatzi zuen, eta [[filosofia]]z eta [[judaismo]]aren inguruko lan handia da. == Lanak == * ''[[Haizearen hegaletan]]'' poesia antologia hirueleduna: euskara, gaztelania, hebreera. Euskaltzaindia, 2002. [[Xabier Kintana]]ren hitzaurrea eta euskarazko bertsioa. == Ikus, gainera == * [[Iruñeko Bibliak]] * [[Sefarad]] * [[Nafarroa Garaiko idazleak]] * [[Euskal Herriko erdal idazleak]] * [[Erriberar ezagunak]] == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} == Kanpo loturak == * Jehuda Halevi: [https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/51982.pdf ''Haizearen hegaletan'' poesia antologia hirueleduna: euskara, gaztelania, hebreera]. Euskaltzaindia, 2002. Euskaratzailea: [[Xabier Kintana]]. * {{en}} [http://www.sacred-texts.com/jud/khz/index.htm ''Kitab al Khazari''ren ingelesezko itzulpena] {{bizialdia|1070eko|1141eko|Halevi, Yehuda}} [[Kategoria:Tuterarrak]] [[Kategoria:Hebreerazko idazleak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko idazleak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko medikuak]] [[Kategoria:Euskal Herriko erdal idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko juduak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] hskrbe8my3kbb6bfzgayr7leri3tfuo 0 45373 10003029 9195424 2024-12-18T09:50:26Z 212.81.219.228 10003029 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:1 museo sevilla virgen.jpg|thumb|250px|[[Maria|Ama Birjinaren]] eskultura erromanikoa]] [[Fitxategi:Cat01.jpg|thumb|250px|[[Angulema]]ko katedral erromanikoa]] '''Erromanikoa''' edo '''erromarra''' [[Europa]]n [[XI. mendea|XI.]] eta [[XII. mendea|XII. mendeetan]] [[arkitektura]], [[eskulturagintza|eskultura]] eta [[margolaritza]] arloetan garatu zuten estilo '''''<u>tontoa</u>''''' da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Centro Expositivo ROM: Románico y Territorio {{!}} Aguilar de Campoo|hizkuntza=es|url=https://aguilardecampoo.es/index.php/turismo/centro-expositivo-rom-romanico-y-territorio/|sartze-data=2023-02-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=La fundación {{!}} Fundación Santa María la Real del patrimonio histórico|url=https://www.santamarialareal.org/la-fundacion|aldizkaria=www.santamarialareal.org|sartze-data=2023-02-03}}</ref>. VIII. eta IX. mendeetan gertaturiko inbasioak bukatu ondoren herri inbaditzaileak kultura bereganatu zuten. Mende hauetan sentimendu erlijioso-izpiritual sakona zegoen. [[Bekatu]]en kontzientziak eta beldurrak asko batu zuen gizartearen pentsamoldea. 1000en inguruan, munduaren amaiera gertatuko zelakoan bizi baitziren eta hori gainditu ostean [[Jainko]]ari eskerrak emateko joera zabaldu eta nagusitu zen eta honek eragin handia sortu zuen arte erromanikoan, [[Kristo]]ren garaipena du helburu. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] erromes-bide nagusietan zehar landu zuten bereziki, [[Tours]], [[Limoges]], [[Conques]], [[Tolosa Okzitania]]koa eta [[Santiago de Compostela]]rako bideetan alegia. Santiagoko erromesaldiak [[Clunyko abadia]]k bultzatu zituen. Santiagora heltzeko hainbat [[donejakue bidea|bide]] zeuden baina garrantzatuena frantses bidea da. Eraikin garrantzitsuenak elizak eta [[monasterio]]ak ziren. Erromanikoaren arkitektura oso inportantea zen, bere mende baitzeuden pintura eta eskultura. == Oinarriak == [[XI. mendea]]ren hasieran, mundu kristauak, bere burua zahartua eta higatua ikusirik, erabateko iraultza egin zuen, espirituala eta materiala, eta mundu berri bat eraiki zuen urte gutxian: zibilizazio erromanikoa. Zibilizazio horren adierazpen sakratua da, hain zuzen, arte erromanikoa. Erromaniko hitza erabiltzea, baina, askoz geroagoko kontua da, [[1820]]an [[Charles de Gerville]] [[frantzia]]r [[arkeologia|arkeologoak]] [[latin]]etik sortutako hizkuntzak izendatzeko erabiltzen zen hitz bera hautatu zuenekoa puntu erdiko arkuan oinarritzen zen arkitektura guztia -hau da, [[Antzinako Erroma|erromatarren]] ondorengo ([[V. mendea]]) eta [[gotiko (argipena)|gotikoaren]] ([[XIII. mendea]]) aurreko guztia- izendatzeko. Kontzeptua zehaztuz joan zen eta gaur egun sartaldeko [[XI. mendea|XI]] eta [[XII. mendea|XII. mendeetako]] arte kristaua adierazteko erabiltzen da. === XI. mendeko aldaketa: Clunyko ordena === {{sakontzeko|Cluny ordena}} [[1000]]. urteari buruzko beldurrak gaindituta, gizonak poz handiz hartu zuen mundua eta bizitza bere bidean ikusteak. Handik hara [[Europa]]ko gizona ez zen, lehenago bezala, [[Jainko]]a nahigabetu ote zuen beldurrez biziko beti. [[XI. mendea|XI. mendeko]] gizonak ez zuen jadanik munduaren amaieran kokatzen bere burua, bere aurrean gorpuztuz zihoan zer argitsu baten hasieran baizik. Errotikako aldaketa hura, baina, ez zen besterik gabe gertatu, zorioneko gertaeren bultzadez baizik. Urte horietan, adibidez, nekazaritzan iraultza eragin zuten asmakizunak eta hobekuntzak zabaldu ziren beneditar [[monasterio]]etatik kanpora: laborantza zikloa bi urtekoa izatetik (urte batean erein eta hurrengoan lugorri utzi), hiru urtekoa izatera aldatu zen, garraio abereak uztartzeko tresnak hobetu ziren, ferra asmatu zen, golde mota berri bat asmatu zen, gurpilduna eta hegalduna, lehenbiziko aldiz uraren indarra erabili zen errota mugitzeko, burdinazko tresnak [[zur]]ezkoak ordezkatzen hasi ziren, etab. Horrek guztiak ondorio nabarmenak izan zituen : biztanle kopurua handitu, gizon libreak (salerosleak eta eskulangileak) gehitu, [[izurri]]teak arindu, lur eremuak luberritu, goseteak gutxitu, bide herriak zabalduz barne eta kanpoko merkataritza zuzpertu, etab. Gizarte berri eta kementsu hura Historian gutxitan gertatzen den bezalako zibilizatze eztanda baten lekuko eta kide izango zen. [[Fitxategi:Dehio 212 Cluny.jpg|thumb|250px|ezkerrera|[[Clunyko abadia]]ko elizaren kanpoaldearen itxura [[Frantziako Iraultza]]n suntsitua izan zen arte.]] Eta halako batean, sartalde kristaua eraiki eta eraiki hasi zen. Apezpikuek, abadeek eta erregeek katedral berriak, monasterio berriak eta jauregi berriak nahi zituzten. Herri txikienak ere bere eliza nahi zuen. Europa osoa hasi zen eraikuntzan, eta eraikitze modu berri bat zabaldu zen alde guztietara, ezaugarri komun argiak zituena, baina tokian tokiko beharretara egokituak : arte erromanikoa sortu zen, lehenbiziko arte osotara europarra. Aldaketa haren eragile nagusia [[Cluny ordena]] izan zen. [[910]]. urtean [[Borgoina]]n sortu zen eta neurri iraultzaileak hartu zituen hasiera-hasieratik. [[Clunyko abadia]]ko fraide elkarteak aita santuaren babespean utzi zituen monasterioa eta bere ondasunak, eta jaun eta apezpikuengandik libre aritzeko eskubidea jaso zuen horrela. [[1078]]. urtetik aurrera, Hugo abade zelarik, erromanikoaren ezaugarriak hartu zituen monasterioak. Erromako elizak ere berrikuntza horren alde egin zuen. Lehenengo eta behin, aita santutzaren nagusitasuna berretsi zuen aginpide laikoaren gainetik. [[Nikolas II.a]] ([[1059]]-[[1061]]) eta [[Gregorio VII.a]] [[Aita santu|Aitasantuek]] ([[1073]]-[[1085]]) elizaren erreforma bultzatu zuten : batek [[kardinal (argipena)|kardinalen]] elkargoa sortu zuen [[Erromatar-Germaniar Inperioa Santua|Erromatar-Germaniar Inperio Santuko]] enperadore germaniarraren inbestidurak indargabetzeko eta aita santuak hautatu ahal izateko, eta besteak erabat debekatu zituen inbestidura laikoak. Horrek guztiak eragin zuen eraberritze espiritualaren ondorioz, liturgia berri bat sortu zen, Clunyk bultzatua neurri handi batean, eta garrantzi handia ematen hasi zitzaion komentuko mezari, hotsandiko zeremoniak eta prozesioak eginez. Eta hala, liturgiaren behar berrietara moldatzen hasi ziren abadiak eta katedralak. Aldi berean [[teologia]] eraberritu zen, kalonje erregularren elkarte eta apezpiku eskola sortu berrien bitartez. Ikuspegi kosmiko batetik begiesten zen mundua, eta beste hierarkia modu batzuk proposatzen ziren unibertsoarentzat. Gizonaren bizitzaren antolaketa ordena kosmikoaren ispilutzat hartzen zen. Gizartea gauzen ordena naturalaren arabera antolatu zen, existentziaren ikuspegi kosmiko baten arabera, espiritualtasunez betea. Bada, gizarte horren altzoan erne eta hazi zen arte erromanikoa, gizartearen beraren isla eta ispilu gisa. Neurri handi batean Clunyk zuzpertu zuen gizartea, eta bultzatu zuen artea. === Arte sakratua === [[Fitxategi:Iglesia de Santa Maria de Eunate.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Eunate]] eraikin erromanikoa [[Euskal Herria]]n.]] Gizonak bazekien jainkoak bere irudira egina zuela, hemen beheko guztia han goikoaren isla zela. Analogiaren ideia, sinbolismo ororen oinarri, izugarri indartu zen. Gauzak ulertzeko modu horretan dago, hain zuzen, arte erromanikoaren muina edo oinarria. [[Kristautasun]]ak bere berezko izaeragatik arte figuratiboa bultzatu behar zuen, baina eskura zuen eredu bakarra, [[Antzinako Grezia|greziar]] eta [[Antzinako Erroma|latindar]] mundua, teologiaz heretikotzat jotzen zuen, eta faltsutzat formaz, eredu gizatiar soiletan oinarritzen zelako. Beraz, arte kristauaren ezaugarriak ez ziren zehaztu hartarako baldintza egokiak sortu arte, alegia, XI. mendean existentziaren plano guztiak (fisikoa, psikikoa eta espirituala) harremanetan jarriko zituen arte erabateko bat -sakratua, beraz- sortu zen arte. [[Arte]] sakratu oro hizkuntza sinboliko baten bidez adierazten da. Baita arte erromanikoa ere. Arte erromanikoan ez dago forma edo irudirik funtsik ez duenik. Eraiki eta zizelatutako guztia transzendentea da. [[Ikur|Sinbolo]] edo ikurrak errealitatearen alderdi guztiak hautemanarazten dizkio ikusleari, bai agerian dagoena bai ezkutuan dagoena, norberaren ondo-ondoko kontzientea zabaltzen du eta, emozioak, irudiak eta oroitzapenak bere kasa uztartzen direlarik, kontzientziaraino azalarazten ditu inkontzienteko elementuak. Hizkuntza sinbolikoa da hitzez adieraz daitekeenaz harago adierazteko ahalmena duen hizkuntza molde bakarra . === Arte txikiak === Erromanikoaren historialariaren arreta eska­tzen duen esparru tekniko bat da arte txiki ala luxuz­koena da. Europa iparraldeko jatorria duten herrien edergarrietako tradizio handiko ahaleginetik abiatuta, erromanikoaren eskualdeetan zabaldu ziren hainbat objektu, kristau-ikuspegiak ukituta. Neurri txikiko objektuok honakoak izan daitezke: ku­txak, [[Erlikia-on­tzi|erlikia-on­tziak]], [[Antipendio|antipendioak]], [[ostilamendu]] liturgikoak... Arte txiki hauetan luxuzko materialak erabili ohi ziren, hala nola [[boli|bolia]], [[metal preziatu|metal preziatuak]], [[esmalte|esmalteak]], eta abar. Teknikan alderdi honetan egin ziren aurrerapenez gain, sinbolismoan ere aurrera egin zen objektu hauetan: egitura naturaletan, kontaketetan eta adieraz­penetan errealismo alderako joera garbi bat ikusten da objektu hauen iruditerian. === Estilo erromanikoaren bilakaera === Ez da erraza erromanikoa noiz hasi zen esatea. [[Arte]]ak sinboloaren beharra du erabateko artea izango bada, eta erromanikoa sinbolismo jakin baten euskarri eta eramaile gisa sortu zen. Horregatik ezin da XI.. endean eraikitako guztia erromanikotzat hartu, sinbolismoz jantzirik ez badago. Beraz, nolabait esateko, harrizko basiliketan lehenengo eskulturak azaldu zirenean sortu zen erromanikoa. [[Fitxategi:Sant-climent-exterior-boi04.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Sant Climent de Taüll]] herriko eliza erromanikoa [[Katalunia]]n.]] Estreinako erromanikoan, [[XI. mendea|XI. mendeko]] lehenbiziko hamarraldietan, [[arkitektura]]ri eman zitzaion garrantzia, eraikuntza askotan ez baitago eskulturarik edo tailurik batere. Tokian tokiko moldea hartu zuen, eta horien artean aipagarriena erromaniko laubardiarra da. [[Italia]]ko iparraldean jaio zen eta handik berehala zabaldu zen Frantziako hegoaldera eta [[Pirinioak|Pirinio]] inguruetara [[Katalunia]]n. Erromanikoak [[XI. mendea]]ren bukaeraneta [[XII. mendea]]ren hasieran iritsi zuen heldutasuna. Aldi hartan eskultura lana erantsi zitzaion arkitekturari, eta ezin hobeki uztartu ziren bata bestearekin. Ordurako, baliabide tekniko guztiak eskuratuak zituen erromanikoak, eta erabat menderatzen zuen sinbolismoa. Bigarren aldi horren hasieran eliza handiak egin ziren [[Donejakue bidea|Done Jakue Bidean]], besteetatik bereizten dituzten ezaugarri jakin batzuekin: deanbulatorioa eta triforioa dute, eta eskultura ugariz hornitua dute aurrealdea. Nahiz eta garai hartako eraikuntza guztiek ezaugarri gehienak berdinak izan Europa osoan, tokian tokiko estiloak sortu ziren: Borgoinako erromanikoa, [[Veneto]]koa, [[Gaztelako Erresuma|Gaztelakoa]], etab. Hirugarren eta azken aldia, gainbeherarena, [[XII. mendea]]ren bigarren erdian hasi zen. Erromanikoa mila formatan sakabanatu zen. Aldi hartako ezaugarri nagusia ugaritasuna da, oparotasuna . Sinboloak ere bere jatorrizko garbitasuna galdu zuen. Hala ere, [[barrokoa|barrokismo]] suerte horren erdian, erromanikoaren espiritu zaharrari eutsi zioten estilo batzuk sortu ziren zenbait lekutan. Bien bitartean, gehiegikeria horren kontrako errakzio gisa, eta espazio, bolumen, forma eta sinboloen erabilera oleenaren kontrako erreakzio gisa, zistertarren ordena sortu zen, [[1098]]. urtean. [[San Bernardo]] ([[1091]]-[[1153]]) ordenaren bultzatzaile nagusia izan zen, [[1115]]ean [[Clairvauxco monasterioa]] sortu zuenez geroztik. [[Zistertar]]ren antolamendurako joerak, batetik, eta forma erromanikoen gehiegikeria jadanik nabarmenak, bestetik, soiltasunera bultzatu zituen: alegia, lerro zuzena ([[ganga]]tan eta [[arku (argipena)|arkuetan]] baizik ez zuten erabili lerro makotua) eta oso irudi gutxi erabiltzera . Azken aldian erromanikoa zistertar indartsu batekin eta gotikoaren lehenengo eraikuntzekin batera bizi izan zen. Oro har, [[XII. mendea]]ren bukaeran erromanikoak galdua zuen izateko arrazoia, baina inertziaz [[XIII. mendea]]n ere aurrera egin zuen. Arte sakratua izanik, eraikitzaile erromanikoek tenpluak eraiki zituzten : [[eliza (eraikina)|elizak]], [[katedrala]]k, [[kolejiata]]k, [[monasterio]]ak. [[Tenplu]]a leku sakratu batean eraikiko zen, sortaldeari buioz kokatua. Eliza guztiek hiru egitura nagusi dituzte : burualdea, habeartea eta dorrea. Burualdea aldarea dagoen lekua da, elizgizonak daudena, biribil antzekoa (lehenengo elizetan eta zistertarretan izan ezik), eta zenaren gelaurrea sinbolizatzen du. Habeartea eliztarrak dauden lekua da, angeluzuzena, zenbait tartetan zatitua, eta Lurra sinbolizatzen du. Bien artean transeptua izaten da, zeharkako habeartea, habearte nagusiarekin angelu zuzena eratzen duena. Eta dorrea, berriz, kanpai lekua da, [[Zeru]]a eta [[Lurra]] elkarrekin lotzen dituen ardatza. Egitura horiek arte sakratuaren forma guztietan aurki badaitezke ere, [[kristautasun|kristauarentzat]] tenplua, makrokosmosaren eta gizonaren bitartekoa, Kristoren sinbolo ere bada, Jainko gizonaren gorputzaren sinboloa, eta Jainkoaren gorputza lurrean etzanda irudikatzen du: burualdea ([[abside]]a), besoak ([[transeptu]]a) eta oinak ([[habe]]artearen mendebaldeko muturra). == Arkitektura erromanikoa == {{sakontzeko|Arkitektura erromanikoa}} Erromanikoa arte arkitektonikoa zen batez ere. Arkitektura [[ganga]]duna da, [[ganga#Kanoi ganga|kanoi gangak]] eta [[zeharkako arku]]ak erabiltzen ditu. Azken honek gangaren bultzadak hartzen ditu eta pilarearen bidez lurrera eramaten ditu. Euste funtzioa du. Horrez gain, espazio karratuak estaltzeko [[ganga#Ertz ganga|ertz gangak]] erabiltzen zituzten, [[gurutzadura]]n, [[kupula]] bat erabiltzen zuten eta tronpen gainean jartzen zen. Gangak harriz eginda daude eta alboko bultzada sortzen dituzte. Euskarriak barrualdean kokatzen ziren, pilare konposatuak gehien erabiltzen zuten pilareak ziren. [[Zutabe|Kolomak]] ere bazeuden. Kanpoaldean,hormak [[bao]] gutxi eramaten zituzten. == Eskultura eta pintura == Biak monumentuetakoak dira eta arkitekturaren menpean daude, eskultura batez ere, atarietan, [[kapitel]]etan gehienetan txaranbelduak izaten dira, [[erdi puntuko arku|erdi puntuko]] erradioz zentrokidez eraturik. Kapitelen dekorazioa motibo geometrikoa izan daiteke, landare-motiboak, animalia-motiboak edo historikoak. Kapiteletan, gai profanoak ere lantzen ziren. Pinturan, horma pintatzen zuten "[[fresko]]" teknikarekin gehienetan. Kokagune inportanteenetan margotzen zuten, hau da, [[abside]]etan. Gai erlijiosoak dira eta helburu didaktikoa dute, erlijioa irakasteko gizarte analfabetoari. Gai biblikoak dira, sarri [[apokalipsia|apokaliptikoak]] eta ebanjeliokoak. Pintura burugaina ere badago, baina ez da oso garrantzitsua. == Erromanikoa Euskal Herrian == {{sakontzeko|Erromanikoa Euskal Herrian}} Erromanikoa Euskal Herrian gaur egun presente dago batik bat [[Nafarroa Garaia]]n eta [[Araba]]n. Europako beste toki batzuetan bezala, arte mota hau [[Donejakue bidea]]ri lotuta dago. <gallery mode="packed" heights="140px"> Ospitalepea 2006-08-02.JPG|[[Ospitalepea|Ospitalepeko]] eliza Leyre portico.jpg|[[Leire]]ko elizaren atea Sanguesa_santa_maria.jpg|[[Zangoza]]ko elizaren atea Zamartzeko elizako absidea eta erdi aroko hilobiak.jpg|[[Zamartze|Zamartzeko]] elizako absidea eta erdi aroko hilobiak </gallery> == Erreferentziak == {{Lur|data=2012-7-5}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Arte prerromanikoa|Arte aurre-erromanikoa]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20071116022655/http://www.circuloromanico.com/ Círculo Románico "Visigothic, Mozarab and Romanesque Art in Spain and Europe"] * {{en}} [http://www.britannica.com/eb/article-9083826/Romanesque-art Encyclopedia Britannica-n] * {{es}} [http://www.amigosdelromanico.org/ Amigos del Románico] * {{fr}} [https://web.archive.org/web/20110105204710/http://art-roman.net/ Art Roman] * {{es}}{{fr}}{{en}} [http://www.romanes.com/ Romanes] * {{es}} [http://www.lafronteradelduero.com/ Dueroko ibarraren Erromanikoa] * {{es}} [http://www.romanicoennavarra.info/ Nafarroako Erromanikoa] * {{es}} [https://web.archive.org/web/20090723121251/http://espanol.geocities.com/eubarmar/palencia/indice.html Palentziako Erromanikoa] * {{ca}}{{es}}[https://web.archive.org/web/20081221001014/http://www.mnac.cat/colleccio/col_romanic.jsp?lan=001 Kataluniako Erromanikoa] [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Erromanikoa]] 62b1u4uncjfaw2vh9x3tvazhee8qlzp 10003030 10003029 2024-12-18T09:51:30Z 212.81.219.228 10003030 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:1 museo sevilla virgen.jpg|thumb|250px|[[Maria|Ama Birjinaren]] eskultura erromanikoa]] [[Fitxategi:Cat01.jpg|thumb|250px|[[Angulema]]ko katedral erromanikoa]] '''Erromanikoa''' edo '''erromarra''' [[Europa]]n [[XI. mendea|XI.]] eta [[XII. mendea|XII. mendeetan]] [[arkitektura]], [[eskulturagintza|eskultura]] eta [[margolaritza]] arloetan garatu zuten estilo oso '''''<u>tontoa</u>''''' da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Centro Expositivo ROM: Románico y Territorio {{!}} Aguilar de Campoo|hizkuntza=es|url=https://aguilardecampoo.es/index.php/turismo/centro-expositivo-rom-romanico-y-territorio/|sartze-data=2023-02-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=La fundación {{!}} Fundación Santa María la Real del patrimonio histórico|url=https://www.santamarialareal.org/la-fundacion|aldizkaria=www.santamarialareal.org|sartze-data=2023-02-03}}</ref>. VIII. eta IX. mendeetan gertaturiko inbasioak bukatu ondoren herri inbaditzaileak kultura bereganatu zuten. Mende hauetan sentimendu erlijioso-izpiritual sakona zegoen. [[Bekatu]]en kontzientziak eta beldurrak asko batu zuen gizartearen pentsamoldea. 1000en inguruan, munduaren amaiera gertatuko zelakoan bizi baitziren eta hori gainditu ostean [[Jainko]]ari eskerrak emateko joera zabaldu eta nagusitu zen eta honek eragin handia sortu zuen arte erromanikoan, [[Kristo]]ren garaipena du helburu. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] erromes-bide nagusietan zehar landu zuten bereziki, [[Tours]], [[Limoges]], [[Conques]], [[Tolosa Okzitania]]koa eta [[Santiago de Compostela]]rako bideetan alegia. Santiagoko erromesaldiak [[Clunyko abadia]]k bultzatu zituen. Santiagora heltzeko hainbat [[donejakue bidea|bide]] zeuden baina garrantzatuena frantses bidea da. Eraikin garrantzitsuenak elizak eta [[monasterio]]ak ziren. Erromanikoaren arkitektura oso inportantea zen, bere mende baitzeuden pintura eta eskultura. == Oinarriak == [[XI. mendea]]ren hasieran, mundu kristauak, bere burua zahartua eta higatua ikusirik, erabateko iraultza egin zuen, espirituala eta materiala, eta mundu berri bat eraiki zuen urte gutxian: zibilizazio erromanikoa. Zibilizazio horren adierazpen sakratua da, hain zuzen, arte erromanikoa. Erromaniko hitza erabiltzea, baina, askoz geroagoko kontua da, [[1820]]an [[Charles de Gerville]] [[frantzia]]r [[arkeologia|arkeologoak]] [[latin]]etik sortutako hizkuntzak izendatzeko erabiltzen zen hitz bera hautatu zuenekoa puntu erdiko arkuan oinarritzen zen arkitektura guztia -hau da, [[Antzinako Erroma|erromatarren]] ondorengo ([[V. mendea]]) eta [[gotiko (argipena)|gotikoaren]] ([[XIII. mendea]]) aurreko guztia- izendatzeko. Kontzeptua zehaztuz joan zen eta gaur egun sartaldeko [[XI. mendea|XI]] eta [[XII. mendea|XII. mendeetako]] arte kristaua adierazteko erabiltzen da. === XI. mendeko aldaketa: Clunyko ordena === {{sakontzeko|Cluny ordena}} [[1000]]. urteari buruzko beldurrak gaindituta, gizonak poz handiz hartu zuen mundua eta bizitza bere bidean ikusteak. Handik hara [[Europa]]ko gizona ez zen, lehenago bezala, [[Jainko]]a nahigabetu ote zuen beldurrez biziko beti. [[XI. mendea|XI. mendeko]] gizonak ez zuen jadanik munduaren amaieran kokatzen bere burua, bere aurrean gorpuztuz zihoan zer argitsu baten hasieran baizik. Errotikako aldaketa hura, baina, ez zen besterik gabe gertatu, zorioneko gertaeren bultzadez baizik. Urte horietan, adibidez, nekazaritzan iraultza eragin zuten asmakizunak eta hobekuntzak zabaldu ziren beneditar [[monasterio]]etatik kanpora: laborantza zikloa bi urtekoa izatetik (urte batean erein eta hurrengoan lugorri utzi), hiru urtekoa izatera aldatu zen, garraio abereak uztartzeko tresnak hobetu ziren, ferra asmatu zen, golde mota berri bat asmatu zen, gurpilduna eta hegalduna, lehenbiziko aldiz uraren indarra erabili zen errota mugitzeko, burdinazko tresnak [[zur]]ezkoak ordezkatzen hasi ziren, etab. Horrek guztiak ondorio nabarmenak izan zituen : biztanle kopurua handitu, gizon libreak (salerosleak eta eskulangileak) gehitu, [[izurri]]teak arindu, lur eremuak luberritu, goseteak gutxitu, bide herriak zabalduz barne eta kanpoko merkataritza zuzpertu, etab. Gizarte berri eta kementsu hura Historian gutxitan gertatzen den bezalako zibilizatze eztanda baten lekuko eta kide izango zen. [[Fitxategi:Dehio 212 Cluny.jpg|thumb|250px|ezkerrera|[[Clunyko abadia]]ko elizaren kanpoaldearen itxura [[Frantziako Iraultza]]n suntsitua izan zen arte.]] Eta halako batean, sartalde kristaua eraiki eta eraiki hasi zen. Apezpikuek, abadeek eta erregeek katedral berriak, monasterio berriak eta jauregi berriak nahi zituzten. Herri txikienak ere bere eliza nahi zuen. Europa osoa hasi zen eraikuntzan, eta eraikitze modu berri bat zabaldu zen alde guztietara, ezaugarri komun argiak zituena, baina tokian tokiko beharretara egokituak : arte erromanikoa sortu zen, lehenbiziko arte osotara europarra. Aldaketa haren eragile nagusia [[Cluny ordena]] izan zen. [[910]]. urtean [[Borgoina]]n sortu zen eta neurri iraultzaileak hartu zituen hasiera-hasieratik. [[Clunyko abadia]]ko fraide elkarteak aita santuaren babespean utzi zituen monasterioa eta bere ondasunak, eta jaun eta apezpikuengandik libre aritzeko eskubidea jaso zuen horrela. [[1078]]. urtetik aurrera, Hugo abade zelarik, erromanikoaren ezaugarriak hartu zituen monasterioak. Erromako elizak ere berrikuntza horren alde egin zuen. Lehenengo eta behin, aita santutzaren nagusitasuna berretsi zuen aginpide laikoaren gainetik. [[Nikolas II.a]] ([[1059]]-[[1061]]) eta [[Gregorio VII.a]] [[Aita santu|Aitasantuek]] ([[1073]]-[[1085]]) elizaren erreforma bultzatu zuten : batek [[kardinal (argipena)|kardinalen]] elkargoa sortu zuen [[Erromatar-Germaniar Inperioa Santua|Erromatar-Germaniar Inperio Santuko]] enperadore germaniarraren inbestidurak indargabetzeko eta aita santuak hautatu ahal izateko, eta besteak erabat debekatu zituen inbestidura laikoak. Horrek guztiak eragin zuen eraberritze espiritualaren ondorioz, liturgia berri bat sortu zen, Clunyk bultzatua neurri handi batean, eta garrantzi handia ematen hasi zitzaion komentuko mezari, hotsandiko zeremoniak eta prozesioak eginez. Eta hala, liturgiaren behar berrietara moldatzen hasi ziren abadiak eta katedralak. Aldi berean [[teologia]] eraberritu zen, kalonje erregularren elkarte eta apezpiku eskola sortu berrien bitartez. Ikuspegi kosmiko batetik begiesten zen mundua, eta beste hierarkia modu batzuk proposatzen ziren unibertsoarentzat. Gizonaren bizitzaren antolaketa ordena kosmikoaren ispilutzat hartzen zen. Gizartea gauzen ordena naturalaren arabera antolatu zen, existentziaren ikuspegi kosmiko baten arabera, espiritualtasunez betea. Bada, gizarte horren altzoan erne eta hazi zen arte erromanikoa, gizartearen beraren isla eta ispilu gisa. Neurri handi batean Clunyk zuzpertu zuen gizartea, eta bultzatu zuen artea. === Arte sakratua === [[Fitxategi:Iglesia de Santa Maria de Eunate.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Eunate]] eraikin erromanikoa [[Euskal Herria]]n.]] Gizonak bazekien jainkoak bere irudira egina zuela, hemen beheko guztia han goikoaren isla zela. Analogiaren ideia, sinbolismo ororen oinarri, izugarri indartu zen. Gauzak ulertzeko modu horretan dago, hain zuzen, arte erromanikoaren muina edo oinarria. [[Kristautasun]]ak bere berezko izaeragatik arte figuratiboa bultzatu behar zuen, baina eskura zuen eredu bakarra, [[Antzinako Grezia|greziar]] eta [[Antzinako Erroma|latindar]] mundua, teologiaz heretikotzat jotzen zuen, eta faltsutzat formaz, eredu gizatiar soiletan oinarritzen zelako. Beraz, arte kristauaren ezaugarriak ez ziren zehaztu hartarako baldintza egokiak sortu arte, alegia, XI. mendean existentziaren plano guztiak (fisikoa, psikikoa eta espirituala) harremanetan jarriko zituen arte erabateko bat -sakratua, beraz- sortu zen arte. [[Arte]] sakratu oro hizkuntza sinboliko baten bidez adierazten da. Baita arte erromanikoa ere. Arte erromanikoan ez dago forma edo irudirik funtsik ez duenik. Eraiki eta zizelatutako guztia transzendentea da. [[Ikur|Sinbolo]] edo ikurrak errealitatearen alderdi guztiak hautemanarazten dizkio ikusleari, bai agerian dagoena bai ezkutuan dagoena, norberaren ondo-ondoko kontzientea zabaltzen du eta, emozioak, irudiak eta oroitzapenak bere kasa uztartzen direlarik, kontzientziaraino azalarazten ditu inkontzienteko elementuak. Hizkuntza sinbolikoa da hitzez adieraz daitekeenaz harago adierazteko ahalmena duen hizkuntza molde bakarra . === Arte txikiak === Erromanikoaren historialariaren arreta eska­tzen duen esparru tekniko bat da arte txiki ala luxuz­koena da. Europa iparraldeko jatorria duten herrien edergarrietako tradizio handiko ahaleginetik abiatuta, erromanikoaren eskualdeetan zabaldu ziren hainbat objektu, kristau-ikuspegiak ukituta. Neurri txikiko objektuok honakoak izan daitezke: ku­txak, [[Erlikia-on­tzi|erlikia-on­tziak]], [[Antipendio|antipendioak]], [[ostilamendu]] liturgikoak... Arte txiki hauetan luxuzko materialak erabili ohi ziren, hala nola [[boli|bolia]], [[metal preziatu|metal preziatuak]], [[esmalte|esmalteak]], eta abar. Teknikan alderdi honetan egin ziren aurrerapenez gain, sinbolismoan ere aurrera egin zen objektu hauetan: egitura naturaletan, kontaketetan eta adieraz­penetan errealismo alderako joera garbi bat ikusten da objektu hauen iruditerian. === Estilo erromanikoaren bilakaera === Ez da erraza erromanikoa noiz hasi zen esatea. [[Arte]]ak sinboloaren beharra du erabateko artea izango bada, eta erromanikoa sinbolismo jakin baten euskarri eta eramaile gisa sortu zen. Horregatik ezin da XI.. endean eraikitako guztia erromanikotzat hartu, sinbolismoz jantzirik ez badago. Beraz, nolabait esateko, harrizko basiliketan lehenengo eskulturak azaldu zirenean sortu zen erromanikoa. [[Fitxategi:Sant-climent-exterior-boi04.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Sant Climent de Taüll]] herriko eliza erromanikoa [[Katalunia]]n.]] Estreinako erromanikoan, [[XI. mendea|XI. mendeko]] lehenbiziko hamarraldietan, [[arkitektura]]ri eman zitzaion garrantzia, eraikuntza askotan ez baitago eskulturarik edo tailurik batere. Tokian tokiko moldea hartu zuen, eta horien artean aipagarriena erromaniko laubardiarra da. [[Italia]]ko iparraldean jaio zen eta handik berehala zabaldu zen Frantziako hegoaldera eta [[Pirinioak|Pirinio]] inguruetara [[Katalunia]]n. Erromanikoak [[XI. mendea]]ren bukaeraneta [[XII. mendea]]ren hasieran iritsi zuen heldutasuna. Aldi hartan eskultura lana erantsi zitzaion arkitekturari, eta ezin hobeki uztartu ziren bata bestearekin. Ordurako, baliabide tekniko guztiak eskuratuak zituen erromanikoak, eta erabat menderatzen zuen sinbolismoa. Bigarren aldi horren hasieran eliza handiak egin ziren [[Donejakue bidea|Done Jakue Bidean]], besteetatik bereizten dituzten ezaugarri jakin batzuekin: deanbulatorioa eta triforioa dute, eta eskultura ugariz hornitua dute aurrealdea. Nahiz eta garai hartako eraikuntza guztiek ezaugarri gehienak berdinak izan Europa osoan, tokian tokiko estiloak sortu ziren: Borgoinako erromanikoa, [[Veneto]]koa, [[Gaztelako Erresuma|Gaztelakoa]], etab. Hirugarren eta azken aldia, gainbeherarena, [[XII. mendea]]ren bigarren erdian hasi zen. Erromanikoa mila formatan sakabanatu zen. Aldi hartako ezaugarri nagusia ugaritasuna da, oparotasuna . Sinboloak ere bere jatorrizko garbitasuna galdu zuen. Hala ere, [[barrokoa|barrokismo]] suerte horren erdian, erromanikoaren espiritu zaharrari eutsi zioten estilo batzuk sortu ziren zenbait lekutan. Bien bitartean, gehiegikeria horren kontrako errakzio gisa, eta espazio, bolumen, forma eta sinboloen erabilera oleenaren kontrako erreakzio gisa, zistertarren ordena sortu zen, [[1098]]. urtean. [[San Bernardo]] ([[1091]]-[[1153]]) ordenaren bultzatzaile nagusia izan zen, [[1115]]ean [[Clairvauxco monasterioa]] sortu zuenez geroztik. [[Zistertar]]ren antolamendurako joerak, batetik, eta forma erromanikoen gehiegikeria jadanik nabarmenak, bestetik, soiltasunera bultzatu zituen: alegia, lerro zuzena ([[ganga]]tan eta [[arku (argipena)|arkuetan]] baizik ez zuten erabili lerro makotua) eta oso irudi gutxi erabiltzera . Azken aldian erromanikoa zistertar indartsu batekin eta gotikoaren lehenengo eraikuntzekin batera bizi izan zen. Oro har, [[XII. mendea]]ren bukaeran erromanikoak galdua zuen izateko arrazoia, baina inertziaz [[XIII. mendea]]n ere aurrera egin zuen. Arte sakratua izanik, eraikitzaile erromanikoek tenpluak eraiki zituzten : [[eliza (eraikina)|elizak]], [[katedrala]]k, [[kolejiata]]k, [[monasterio]]ak. [[Tenplu]]a leku sakratu batean eraikiko zen, sortaldeari buioz kokatua. Eliza guztiek hiru egitura nagusi dituzte : burualdea, habeartea eta dorrea. Burualdea aldarea dagoen lekua da, elizgizonak daudena, biribil antzekoa (lehenengo elizetan eta zistertarretan izan ezik), eta zenaren gelaurrea sinbolizatzen du. Habeartea eliztarrak dauden lekua da, angeluzuzena, zenbait tartetan zatitua, eta Lurra sinbolizatzen du. Bien artean transeptua izaten da, zeharkako habeartea, habearte nagusiarekin angelu zuzena eratzen duena. Eta dorrea, berriz, kanpai lekua da, [[Zeru]]a eta [[Lurra]] elkarrekin lotzen dituen ardatza. Egitura horiek arte sakratuaren forma guztietan aurki badaitezke ere, [[kristautasun|kristauarentzat]] tenplua, makrokosmosaren eta gizonaren bitartekoa, Kristoren sinbolo ere bada, Jainko gizonaren gorputzaren sinboloa, eta Jainkoaren gorputza lurrean etzanda irudikatzen du: burualdea ([[abside]]a), besoak ([[transeptu]]a) eta oinak ([[habe]]artearen mendebaldeko muturra). == Arkitektura erromanikoa == {{sakontzeko|Arkitektura erromanikoa}} Erromanikoa arte arkitektonikoa zen batez ere. Arkitektura [[ganga]]duna da, [[ganga#Kanoi ganga|kanoi gangak]] eta [[zeharkako arku]]ak erabiltzen ditu. Azken honek gangaren bultzadak hartzen ditu eta pilarearen bidez lurrera eramaten ditu. Euste funtzioa du. Horrez gain, espazio karratuak estaltzeko [[ganga#Ertz ganga|ertz gangak]] erabiltzen zituzten, [[gurutzadura]]n, [[kupula]] bat erabiltzen zuten eta tronpen gainean jartzen zen. Gangak harriz eginda daude eta alboko bultzada sortzen dituzte. Euskarriak barrualdean kokatzen ziren, pilare konposatuak gehien erabiltzen zuten pilareak ziren. [[Zutabe|Kolomak]] ere bazeuden. Kanpoaldean,hormak [[bao]] gutxi eramaten zituzten. == Eskultura eta pintura == Biak monumentuetakoak dira eta arkitekturaren menpean daude, eskultura batez ere, atarietan, [[kapitel]]etan gehienetan txaranbelduak izaten dira, [[erdi puntuko arku|erdi puntuko]] erradioz zentrokidez eraturik. Kapitelen dekorazioa motibo geometrikoa izan daiteke, landare-motiboak, animalia-motiboak edo historikoak. Kapiteletan, gai profanoak ere lantzen ziren. Pinturan, horma pintatzen zuten "[[fresko]]" teknikarekin gehienetan. Kokagune inportanteenetan margotzen zuten, hau da, [[abside]]etan. Gai erlijiosoak dira eta helburu didaktikoa dute, erlijioa irakasteko gizarte analfabetoari. Gai biblikoak dira, sarri [[apokalipsia|apokaliptikoak]] eta ebanjeliokoak. Pintura burugaina ere badago, baina ez da oso garrantzitsua. == Erromanikoa Euskal Herrian == {{sakontzeko|Erromanikoa Euskal Herrian}} Erromanikoa Euskal Herrian gaur egun presente dago batik bat [[Nafarroa Garaia]]n eta [[Araba]]n. Europako beste toki batzuetan bezala, arte mota hau [[Donejakue bidea]]ri lotuta dago. <gallery mode="packed" heights="140px"> Ospitalepea 2006-08-02.JPG|[[Ospitalepea|Ospitalepeko]] eliza Leyre portico.jpg|[[Leire]]ko elizaren atea Sanguesa_santa_maria.jpg|[[Zangoza]]ko elizaren atea Zamartzeko elizako absidea eta erdi aroko hilobiak.jpg|[[Zamartze|Zamartzeko]] elizako absidea eta erdi aroko hilobiak </gallery> == Erreferentziak == {{Lur|data=2012-7-5}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Arte prerromanikoa|Arte aurre-erromanikoa]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20071116022655/http://www.circuloromanico.com/ Círculo Románico "Visigothic, Mozarab and Romanesque Art in Spain and Europe"] * {{en}} [http://www.britannica.com/eb/article-9083826/Romanesque-art Encyclopedia Britannica-n] * {{es}} [http://www.amigosdelromanico.org/ Amigos del Románico] * {{fr}} [https://web.archive.org/web/20110105204710/http://art-roman.net/ Art Roman] * {{es}}{{fr}}{{en}} [http://www.romanes.com/ Romanes] * {{es}} [http://www.lafronteradelduero.com/ Dueroko ibarraren Erromanikoa] * {{es}} [http://www.romanicoennavarra.info/ Nafarroako Erromanikoa] * {{es}} [https://web.archive.org/web/20090723121251/http://espanol.geocities.com/eubarmar/palencia/indice.html Palentziako Erromanikoa] * {{ca}}{{es}}[https://web.archive.org/web/20081221001014/http://www.mnac.cat/colleccio/col_romanic.jsp?lan=001 Kataluniako Erromanikoa] [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Erromanikoa]] 6z6ydvqkzvfr7hgyv8lmk98thplwjgn 10003031 10003030 2024-12-18T09:52:18Z 212.81.219.228 10003031 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:1 museo sevilla virgen.jpg|thumb|250px|[[Maria|Ama Birjinaren]] eskultura erromanikoa]] [[Fitxategi:Cat01.jpg|thumb|250px|[[Angulema]]ko katedral erromanikoa]] '''Erromanikoa''' edo '''erromarra''' [[Europa]]n [[XI. mendea|XI.]] eta [[XII. mendea|XII. mendeetan]] [[arkitektura]], [[eskulturagintza|eskultura]] eta [[margolaritza]] arloetan garatu zuten estilo oso '''''<u>tontoa</u>''''' da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Centro Expositivo ROM: Románico y Territorio {{!}} Aguilar de Campoo|hizkuntza=es|url=https://aguilardecampoo.es/index.php/turismo/centro-expositivo-rom-romanico-y-territorio/|sartze-data=2023-02-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=La fundación {{!}} Fundación Santa María la Real del patrimonio histórico|url=https://www.santamarialareal.org/la-fundacion|aldizkaria=www.santamarialareal.org|sartze-data=2023-02-03}}</ref>. VIII. eta IX. mendeetan gertaturiko inbasioak bukatu ondoren herri inbaditzaileak kultura bereganatu zuten eta atera ziren los skibidi toilet. Mende hauetan sentimendu erlijioso-izpiritual sakona zegoen. [[Bekatu]]en kontzientziak eta beldurrak asko batu zuen gizartearen pentsamoldea. 1000en inguruan, munduaren amaiera gertatuko zelakoan bizi baitziren eta hori gainditu ostean [[Jainko]]ari eskerrak emateko joera zabaldu eta nagusitu zen eta honek eragin handia sortu zuen arte erromanikoan, [[Kristo]]ren garaipena du helburu. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] erromes-bide nagusietan zehar landu zuten bereziki, [[Tours]], [[Limoges]], [[Conques]], [[Tolosa Okzitania]]koa eta [[Santiago de Compostela]]rako bideetan alegia. Santiagoko erromesaldiak [[Clunyko abadia]]k bultzatu zituen. Santiagora heltzeko hainbat [[donejakue bidea|bide]] zeuden baina garrantzatuena frantses bidea da. Eraikin garrantzitsuenak elizak eta [[monasterio]]ak ziren. Erromanikoaren arkitektura oso inportantea zen, bere mende baitzeuden pintura eta eskultura. == Oinarriak == [[XI. mendea]]ren hasieran, mundu kristauak, bere burua zahartua eta higatua ikusirik, erabateko iraultza egin zuen, espirituala eta materiala, eta mundu berri bat eraiki zuen urte gutxian: zibilizazio erromanikoa. Zibilizazio horren adierazpen sakratua da, hain zuzen, arte erromanikoa. Erromaniko hitza erabiltzea, baina, askoz geroagoko kontua da, [[1820]]an [[Charles de Gerville]] [[frantzia]]r [[arkeologia|arkeologoak]] [[latin]]etik sortutako hizkuntzak izendatzeko erabiltzen zen hitz bera hautatu zuenekoa puntu erdiko arkuan oinarritzen zen arkitektura guztia -hau da, [[Antzinako Erroma|erromatarren]] ondorengo ([[V. mendea]]) eta [[gotiko (argipena)|gotikoaren]] ([[XIII. mendea]]) aurreko guztia- izendatzeko. Kontzeptua zehaztuz joan zen eta gaur egun sartaldeko [[XI. mendea|XI]] eta [[XII. mendea|XII. mendeetako]] arte kristaua adierazteko erabiltzen da. === XI. mendeko aldaketa: Clunyko ordena === {{sakontzeko|Cluny ordena}} [[1000]]. urteari buruzko beldurrak gaindituta, gizonak poz handiz hartu zuen mundua eta bizitza bere bidean ikusteak. Handik hara [[Europa]]ko gizona ez zen, lehenago bezala, [[Jainko]]a nahigabetu ote zuen beldurrez biziko beti. [[XI. mendea|XI. mendeko]] gizonak ez zuen jadanik munduaren amaieran kokatzen bere burua, bere aurrean gorpuztuz zihoan zer argitsu baten hasieran baizik. Errotikako aldaketa hura, baina, ez zen besterik gabe gertatu, zorioneko gertaeren bultzadez baizik. Urte horietan, adibidez, nekazaritzan iraultza eragin zuten asmakizunak eta hobekuntzak zabaldu ziren beneditar [[monasterio]]etatik kanpora: laborantza zikloa bi urtekoa izatetik (urte batean erein eta hurrengoan lugorri utzi), hiru urtekoa izatera aldatu zen, garraio abereak uztartzeko tresnak hobetu ziren, ferra asmatu zen, golde mota berri bat asmatu zen, gurpilduna eta hegalduna, lehenbiziko aldiz uraren indarra erabili zen errota mugitzeko, burdinazko tresnak [[zur]]ezkoak ordezkatzen hasi ziren, etab. Horrek guztiak ondorio nabarmenak izan zituen : biztanle kopurua handitu, gizon libreak (salerosleak eta eskulangileak) gehitu, [[izurri]]teak arindu, lur eremuak luberritu, goseteak gutxitu, bide herriak zabalduz barne eta kanpoko merkataritza zuzpertu, etab. Gizarte berri eta kementsu hura Historian gutxitan gertatzen den bezalako zibilizatze eztanda baten lekuko eta kide izango zen. [[Fitxategi:Dehio 212 Cluny.jpg|thumb|250px|ezkerrera|[[Clunyko abadia]]ko elizaren kanpoaldearen itxura [[Frantziako Iraultza]]n suntsitua izan zen arte.]] Eta halako batean, sartalde kristaua eraiki eta eraiki hasi zen. Apezpikuek, abadeek eta erregeek katedral berriak, monasterio berriak eta jauregi berriak nahi zituzten. Herri txikienak ere bere eliza nahi zuen. Europa osoa hasi zen eraikuntzan, eta eraikitze modu berri bat zabaldu zen alde guztietara, ezaugarri komun argiak zituena, baina tokian tokiko beharretara egokituak : arte erromanikoa sortu zen, lehenbiziko arte osotara europarra. Aldaketa haren eragile nagusia [[Cluny ordena]] izan zen. [[910]]. urtean [[Borgoina]]n sortu zen eta neurri iraultzaileak hartu zituen hasiera-hasieratik. [[Clunyko abadia]]ko fraide elkarteak aita santuaren babespean utzi zituen monasterioa eta bere ondasunak, eta jaun eta apezpikuengandik libre aritzeko eskubidea jaso zuen horrela. [[1078]]. urtetik aurrera, Hugo abade zelarik, erromanikoaren ezaugarriak hartu zituen monasterioak. Erromako elizak ere berrikuntza horren alde egin zuen. Lehenengo eta behin, aita santutzaren nagusitasuna berretsi zuen aginpide laikoaren gainetik. [[Nikolas II.a]] ([[1059]]-[[1061]]) eta [[Gregorio VII.a]] [[Aita santu|Aitasantuek]] ([[1073]]-[[1085]]) elizaren erreforma bultzatu zuten : batek [[kardinal (argipena)|kardinalen]] elkargoa sortu zuen [[Erromatar-Germaniar Inperioa Santua|Erromatar-Germaniar Inperio Santuko]] enperadore germaniarraren inbestidurak indargabetzeko eta aita santuak hautatu ahal izateko, eta besteak erabat debekatu zituen inbestidura laikoak. Horrek guztiak eragin zuen eraberritze espiritualaren ondorioz, liturgia berri bat sortu zen, Clunyk bultzatua neurri handi batean, eta garrantzi handia ematen hasi zitzaion komentuko mezari, hotsandiko zeremoniak eta prozesioak eginez. Eta hala, liturgiaren behar berrietara moldatzen hasi ziren abadiak eta katedralak. Aldi berean [[teologia]] eraberritu zen, kalonje erregularren elkarte eta apezpiku eskola sortu berrien bitartez. Ikuspegi kosmiko batetik begiesten zen mundua, eta beste hierarkia modu batzuk proposatzen ziren unibertsoarentzat. Gizonaren bizitzaren antolaketa ordena kosmikoaren ispilutzat hartzen zen. Gizartea gauzen ordena naturalaren arabera antolatu zen, existentziaren ikuspegi kosmiko baten arabera, espiritualtasunez betea. Bada, gizarte horren altzoan erne eta hazi zen arte erromanikoa, gizartearen beraren isla eta ispilu gisa. Neurri handi batean Clunyk zuzpertu zuen gizartea, eta bultzatu zuen artea. === Arte sakratua === [[Fitxategi:Iglesia de Santa Maria de Eunate.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Eunate]] eraikin erromanikoa [[Euskal Herria]]n.]] Gizonak bazekien jainkoak bere irudira egina zuela, hemen beheko guztia han goikoaren isla zela. Analogiaren ideia, sinbolismo ororen oinarri, izugarri indartu zen. Gauzak ulertzeko modu horretan dago, hain zuzen, arte erromanikoaren muina edo oinarria. [[Kristautasun]]ak bere berezko izaeragatik arte figuratiboa bultzatu behar zuen, baina eskura zuen eredu bakarra, [[Antzinako Grezia|greziar]] eta [[Antzinako Erroma|latindar]] mundua, teologiaz heretikotzat jotzen zuen, eta faltsutzat formaz, eredu gizatiar soiletan oinarritzen zelako. Beraz, arte kristauaren ezaugarriak ez ziren zehaztu hartarako baldintza egokiak sortu arte, alegia, XI. mendean existentziaren plano guztiak (fisikoa, psikikoa eta espirituala) harremanetan jarriko zituen arte erabateko bat -sakratua, beraz- sortu zen arte. [[Arte]] sakratu oro hizkuntza sinboliko baten bidez adierazten da. Baita arte erromanikoa ere. Arte erromanikoan ez dago forma edo irudirik funtsik ez duenik. Eraiki eta zizelatutako guztia transzendentea da. [[Ikur|Sinbolo]] edo ikurrak errealitatearen alderdi guztiak hautemanarazten dizkio ikusleari, bai agerian dagoena bai ezkutuan dagoena, norberaren ondo-ondoko kontzientea zabaltzen du eta, emozioak, irudiak eta oroitzapenak bere kasa uztartzen direlarik, kontzientziaraino azalarazten ditu inkontzienteko elementuak. Hizkuntza sinbolikoa da hitzez adieraz daitekeenaz harago adierazteko ahalmena duen hizkuntza molde bakarra . === Arte txikiak === Erromanikoaren historialariaren arreta eska­tzen duen esparru tekniko bat da arte txiki ala luxuz­koena da. Europa iparraldeko jatorria duten herrien edergarrietako tradizio handiko ahaleginetik abiatuta, erromanikoaren eskualdeetan zabaldu ziren hainbat objektu, kristau-ikuspegiak ukituta. Neurri txikiko objektuok honakoak izan daitezke: ku­txak, [[Erlikia-on­tzi|erlikia-on­tziak]], [[Antipendio|antipendioak]], [[ostilamendu]] liturgikoak... Arte txiki hauetan luxuzko materialak erabili ohi ziren, hala nola [[boli|bolia]], [[metal preziatu|metal preziatuak]], [[esmalte|esmalteak]], eta abar. Teknikan alderdi honetan egin ziren aurrerapenez gain, sinbolismoan ere aurrera egin zen objektu hauetan: egitura naturaletan, kontaketetan eta adieraz­penetan errealismo alderako joera garbi bat ikusten da objektu hauen iruditerian. === Estilo erromanikoaren bilakaera === Ez da erraza erromanikoa noiz hasi zen esatea. [[Arte]]ak sinboloaren beharra du erabateko artea izango bada, eta erromanikoa sinbolismo jakin baten euskarri eta eramaile gisa sortu zen. Horregatik ezin da XI.. endean eraikitako guztia erromanikotzat hartu, sinbolismoz jantzirik ez badago. Beraz, nolabait esateko, harrizko basiliketan lehenengo eskulturak azaldu zirenean sortu zen erromanikoa. [[Fitxategi:Sant-climent-exterior-boi04.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Sant Climent de Taüll]] herriko eliza erromanikoa [[Katalunia]]n.]] Estreinako erromanikoan, [[XI. mendea|XI. mendeko]] lehenbiziko hamarraldietan, [[arkitektura]]ri eman zitzaion garrantzia, eraikuntza askotan ez baitago eskulturarik edo tailurik batere. Tokian tokiko moldea hartu zuen, eta horien artean aipagarriena erromaniko laubardiarra da. [[Italia]]ko iparraldean jaio zen eta handik berehala zabaldu zen Frantziako hegoaldera eta [[Pirinioak|Pirinio]] inguruetara [[Katalunia]]n. Erromanikoak [[XI. mendea]]ren bukaeraneta [[XII. mendea]]ren hasieran iritsi zuen heldutasuna. Aldi hartan eskultura lana erantsi zitzaion arkitekturari, eta ezin hobeki uztartu ziren bata bestearekin. Ordurako, baliabide tekniko guztiak eskuratuak zituen erromanikoak, eta erabat menderatzen zuen sinbolismoa. Bigarren aldi horren hasieran eliza handiak egin ziren [[Donejakue bidea|Done Jakue Bidean]], besteetatik bereizten dituzten ezaugarri jakin batzuekin: deanbulatorioa eta triforioa dute, eta eskultura ugariz hornitua dute aurrealdea. Nahiz eta garai hartako eraikuntza guztiek ezaugarri gehienak berdinak izan Europa osoan, tokian tokiko estiloak sortu ziren: Borgoinako erromanikoa, [[Veneto]]koa, [[Gaztelako Erresuma|Gaztelakoa]], etab. Hirugarren eta azken aldia, gainbeherarena, [[XII. mendea]]ren bigarren erdian hasi zen. Erromanikoa mila formatan sakabanatu zen. Aldi hartako ezaugarri nagusia ugaritasuna da, oparotasuna . Sinboloak ere bere jatorrizko garbitasuna galdu zuen. Hala ere, [[barrokoa|barrokismo]] suerte horren erdian, erromanikoaren espiritu zaharrari eutsi zioten estilo batzuk sortu ziren zenbait lekutan. Bien bitartean, gehiegikeria horren kontrako errakzio gisa, eta espazio, bolumen, forma eta sinboloen erabilera oleenaren kontrako erreakzio gisa, zistertarren ordena sortu zen, [[1098]]. urtean. [[San Bernardo]] ([[1091]]-[[1153]]) ordenaren bultzatzaile nagusia izan zen, [[1115]]ean [[Clairvauxco monasterioa]] sortu zuenez geroztik. [[Zistertar]]ren antolamendurako joerak, batetik, eta forma erromanikoen gehiegikeria jadanik nabarmenak, bestetik, soiltasunera bultzatu zituen: alegia, lerro zuzena ([[ganga]]tan eta [[arku (argipena)|arkuetan]] baizik ez zuten erabili lerro makotua) eta oso irudi gutxi erabiltzera . Azken aldian erromanikoa zistertar indartsu batekin eta gotikoaren lehenengo eraikuntzekin batera bizi izan zen. Oro har, [[XII. mendea]]ren bukaeran erromanikoak galdua zuen izateko arrazoia, baina inertziaz [[XIII. mendea]]n ere aurrera egin zuen. Arte sakratua izanik, eraikitzaile erromanikoek tenpluak eraiki zituzten : [[eliza (eraikina)|elizak]], [[katedrala]]k, [[kolejiata]]k, [[monasterio]]ak. [[Tenplu]]a leku sakratu batean eraikiko zen, sortaldeari buioz kokatua. Eliza guztiek hiru egitura nagusi dituzte : burualdea, habeartea eta dorrea. Burualdea aldarea dagoen lekua da, elizgizonak daudena, biribil antzekoa (lehenengo elizetan eta zistertarretan izan ezik), eta zenaren gelaurrea sinbolizatzen du. Habeartea eliztarrak dauden lekua da, angeluzuzena, zenbait tartetan zatitua, eta Lurra sinbolizatzen du. Bien artean transeptua izaten da, zeharkako habeartea, habearte nagusiarekin angelu zuzena eratzen duena. Eta dorrea, berriz, kanpai lekua da, [[Zeru]]a eta [[Lurra]] elkarrekin lotzen dituen ardatza. Egitura horiek arte sakratuaren forma guztietan aurki badaitezke ere, [[kristautasun|kristauarentzat]] tenplua, makrokosmosaren eta gizonaren bitartekoa, Kristoren sinbolo ere bada, Jainko gizonaren gorputzaren sinboloa, eta Jainkoaren gorputza lurrean etzanda irudikatzen du: burualdea ([[abside]]a), besoak ([[transeptu]]a) eta oinak ([[habe]]artearen mendebaldeko muturra). == Arkitektura erromanikoa == {{sakontzeko|Arkitektura erromanikoa}} Erromanikoa arte arkitektonikoa zen batez ere. Arkitektura [[ganga]]duna da, [[ganga#Kanoi ganga|kanoi gangak]] eta [[zeharkako arku]]ak erabiltzen ditu. Azken honek gangaren bultzadak hartzen ditu eta pilarearen bidez lurrera eramaten ditu. Euste funtzioa du. Horrez gain, espazio karratuak estaltzeko [[ganga#Ertz ganga|ertz gangak]] erabiltzen zituzten, [[gurutzadura]]n, [[kupula]] bat erabiltzen zuten eta tronpen gainean jartzen zen. Gangak harriz eginda daude eta alboko bultzada sortzen dituzte. Euskarriak barrualdean kokatzen ziren, pilare konposatuak gehien erabiltzen zuten pilareak ziren. [[Zutabe|Kolomak]] ere bazeuden. Kanpoaldean,hormak [[bao]] gutxi eramaten zituzten. == Eskultura eta pintura == Biak monumentuetakoak dira eta arkitekturaren menpean daude, eskultura batez ere, atarietan, [[kapitel]]etan gehienetan txaranbelduak izaten dira, [[erdi puntuko arku|erdi puntuko]] erradioz zentrokidez eraturik. Kapitelen dekorazioa motibo geometrikoa izan daiteke, landare-motiboak, animalia-motiboak edo historikoak. Kapiteletan, gai profanoak ere lantzen ziren. Pinturan, horma pintatzen zuten "[[fresko]]" teknikarekin gehienetan. Kokagune inportanteenetan margotzen zuten, hau da, [[abside]]etan. Gai erlijiosoak dira eta helburu didaktikoa dute, erlijioa irakasteko gizarte analfabetoari. Gai biblikoak dira, sarri [[apokalipsia|apokaliptikoak]] eta ebanjeliokoak. Pintura burugaina ere badago, baina ez da oso garrantzitsua. == Erromanikoa Euskal Herrian == {{sakontzeko|Erromanikoa Euskal Herrian}} Erromanikoa Euskal Herrian gaur egun presente dago batik bat [[Nafarroa Garaia]]n eta [[Araba]]n. Europako beste toki batzuetan bezala, arte mota hau [[Donejakue bidea]]ri lotuta dago. <gallery mode="packed" heights="140px"> Ospitalepea 2006-08-02.JPG|[[Ospitalepea|Ospitalepeko]] eliza Leyre portico.jpg|[[Leire]]ko elizaren atea Sanguesa_santa_maria.jpg|[[Zangoza]]ko elizaren atea Zamartzeko elizako absidea eta erdi aroko hilobiak.jpg|[[Zamartze|Zamartzeko]] elizako absidea eta erdi aroko hilobiak </gallery> == Erreferentziak == {{Lur|data=2012-7-5}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Arte prerromanikoa|Arte aurre-erromanikoa]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20071116022655/http://www.circuloromanico.com/ Círculo Románico "Visigothic, Mozarab and Romanesque Art in Spain and Europe"] * {{en}} [http://www.britannica.com/eb/article-9083826/Romanesque-art Encyclopedia Britannica-n] * {{es}} [http://www.amigosdelromanico.org/ Amigos del Románico] * {{fr}} [https://web.archive.org/web/20110105204710/http://art-roman.net/ Art Roman] * {{es}}{{fr}}{{en}} [http://www.romanes.com/ Romanes] * {{es}} [http://www.lafronteradelduero.com/ Dueroko ibarraren Erromanikoa] * {{es}} [http://www.romanicoennavarra.info/ Nafarroako Erromanikoa] * {{es}} [https://web.archive.org/web/20090723121251/http://espanol.geocities.com/eubarmar/palencia/indice.html Palentziako Erromanikoa] * {{ca}}{{es}}[https://web.archive.org/web/20081221001014/http://www.mnac.cat/colleccio/col_romanic.jsp?lan=001 Kataluniako Erromanikoa] [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Erromanikoa]] a6mdx9l06dgrylgwzih5yavf42cwufl 10003034 10003031 2024-12-18T09:52:51Z 212.81.219.228 10003034 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:1 museo sevilla virgen.jpg|thumb|250px|[[Maria|Ama Birjinaren]] eskultura erromanikoa]] [[Fitxategi:Cat01.jpg|thumb|250px|[[Angulema]]ko katedral erromanikoa]] '''Erromanikoa''' edo '''erromarra''' [[Europa]]n [[XI. mendea|XI.]] eta [[XII. mendea|XII. mendeetan]] [[arkitektura]], [[eskulturagintza|eskultura]] eta [[margolaritza]] arloetan garatu zuten estilo da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Centro Expositivo ROM: Románico y Territorio {{!}} Aguilar de Campoo|hizkuntza=es|url=https://aguilardecampoo.es/index.php/turismo/centro-expositivo-rom-romanico-y-territorio/|sartze-data=2023-02-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=La fundación {{!}} Fundación Santa María la Real del patrimonio histórico|url=https://www.santamarialareal.org/la-fundacion|aldizkaria=www.santamarialareal.org|sartze-data=2023-02-03}}</ref>. VIII. eta IX. mendeetan gertaturiko inbasioak bukatu ondoren herri inbaditzaileak kultura bereganatu zuten eta atera ziren los skibidi toilet. Mende hauetan sentimendu erlijioso-izpiritual sakona zegoen. [[Bekatu]]en kontzientziak eta beldurrak asko batu zuen gizartearen pentsamoldea. 1000en inguruan, munduaren amaiera gertatuko zelakoan bizi baitziren eta hori gainditu ostean [[Jainko]]ari eskerrak emateko joera zabaldu eta nagusitu zen eta honek eragin handia sortu zuen arte erromanikoan, [[Kristo]]ren garaipena du helburu. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] erromes-bide nagusietan zehar landu zuten bereziki, [[Tours]], [[Limoges]], [[Conques]], [[Tolosa Okzitania]]koa eta [[Santiago de Compostela]]rako bideetan alegia. Santiagoko erromesaldiak [[Clunyko abadia]]k bultzatu zituen. Santiagora heltzeko hainbat [[donejakue bidea|bide]] zeuden baina garrantzatuena frantses bidea da. Eraikin garrantzitsuenak elizak eta [[monasterio]]ak ziren. Erromanikoaren arkitektura oso inportantea zen, bere mende baitzeuden pintura eta eskultura. == Oinarriak == [[XI. mendea]]ren hasieran, mundu kristauak, bere burua zahartua eta higatua ikusirik, erabateko iraultza egin zuen, espirituala eta materiala, eta mundu berri bat eraiki zuen urte gutxian: zibilizazio erromanikoa. Zibilizazio horren adierazpen sakratua da, hain zuzen, arte erromanikoa. Erromaniko hitza erabiltzea, baina, askoz geroagoko kontua da, [[1820]]an [[Charles de Gerville]] [[frantzia]]r [[arkeologia|arkeologoak]] [[latin]]etik sortutako hizkuntzak izendatzeko erabiltzen zen hitz bera hautatu zuenekoa puntu erdiko arkuan oinarritzen zen arkitektura guztia -hau da, [[Antzinako Erroma|erromatarren]] ondorengo ([[V. mendea]]) eta [[gotiko (argipena)|gotikoaren]] ([[XIII. mendea]]) aurreko guztia- izendatzeko. Kontzeptua zehaztuz joan zen eta gaur egun sartaldeko [[XI. mendea|XI]] eta [[XII. mendea|XII. mendeetako]] arte kristaua adierazteko erabiltzen da. === XI. mendeko aldaketa: Clunyko ordena === {{sakontzeko|Cluny ordena}} [[1000]]. urteari buruzko beldurrak gaindituta, gizonak poz handiz hartu zuen mundua eta bizitza bere bidean ikusteak. Handik hara [[Europa]]ko gizona ez zen, lehenago bezala, [[Jainko]]a nahigabetu ote zuen beldurrez biziko beti. [[XI. mendea|XI. mendeko]] gizonak ez zuen jadanik munduaren amaieran kokatzen bere burua, bere aurrean gorpuztuz zihoan zer argitsu baten hasieran baizik. Errotikako aldaketa hura, baina, ez zen besterik gabe gertatu, zorioneko gertaeren bultzadez baizik. Urte horietan, adibidez, nekazaritzan iraultza eragin zuten asmakizunak eta hobekuntzak zabaldu ziren beneditar [[monasterio]]etatik kanpora: laborantza zikloa bi urtekoa izatetik (urte batean erein eta hurrengoan lugorri utzi), hiru urtekoa izatera aldatu zen, garraio abereak uztartzeko tresnak hobetu ziren, ferra asmatu zen, golde mota berri bat asmatu zen, gurpilduna eta hegalduna, lehenbiziko aldiz uraren indarra erabili zen errota mugitzeko, burdinazko tresnak [[zur]]ezkoak ordezkatzen hasi ziren, etab. Horrek guztiak ondorio nabarmenak izan zituen : biztanle kopurua handitu, gizon libreak (salerosleak eta eskulangileak) gehitu, [[izurri]]teak arindu, lur eremuak luberritu, goseteak gutxitu, bide herriak zabalduz barne eta kanpoko merkataritza zuzpertu, etab. Gizarte berri eta kementsu hura Historian gutxitan gertatzen den bezalako zibilizatze eztanda baten lekuko eta kide izango zen. [[Fitxategi:Dehio 212 Cluny.jpg|thumb|250px|ezkerrera|[[Clunyko abadia]]ko elizaren kanpoaldearen itxura [[Frantziako Iraultza]]n suntsitua izan zen arte.]] Eta halako batean, sartalde kristaua eraiki eta eraiki hasi zen. Apezpikuek, abadeek eta erregeek katedral berriak, monasterio berriak eta jauregi berriak nahi zituzten. Herri txikienak ere bere eliza nahi zuen. Europa osoa hasi zen eraikuntzan, eta eraikitze modu berri bat zabaldu zen alde guztietara, ezaugarri komun argiak zituena, baina tokian tokiko beharretara egokituak : arte erromanikoa sortu zen, lehenbiziko arte osotara europarra. Aldaketa haren eragile nagusia [[Cluny ordena]] izan zen. [[910]]. urtean [[Borgoina]]n sortu zen eta neurri iraultzaileak hartu zituen hasiera-hasieratik. [[Clunyko abadia]]ko fraide elkarteak aita santuaren babespean utzi zituen monasterioa eta bere ondasunak, eta jaun eta apezpikuengandik libre aritzeko eskubidea jaso zuen horrela. [[1078]]. urtetik aurrera, Hugo abade zelarik, erromanikoaren ezaugarriak hartu zituen monasterioak. Erromako elizak ere berrikuntza horren alde egin zuen. Lehenengo eta behin, aita santutzaren nagusitasuna berretsi zuen aginpide laikoaren gainetik. [[Nikolas II.a]] ([[1059]]-[[1061]]) eta [[Gregorio VII.a]] [[Aita santu|Aitasantuek]] ([[1073]]-[[1085]]) elizaren erreforma bultzatu zuten : batek [[kardinal (argipena)|kardinalen]] elkargoa sortu zuen [[Erromatar-Germaniar Inperioa Santua|Erromatar-Germaniar Inperio Santuko]] enperadore germaniarraren inbestidurak indargabetzeko eta aita santuak hautatu ahal izateko, eta besteak erabat debekatu zituen inbestidura laikoak. Horrek guztiak eragin zuen eraberritze espiritualaren ondorioz, liturgia berri bat sortu zen, Clunyk bultzatua neurri handi batean, eta garrantzi handia ematen hasi zitzaion komentuko mezari, hotsandiko zeremoniak eta prozesioak eginez. Eta hala, liturgiaren behar berrietara moldatzen hasi ziren abadiak eta katedralak. Aldi berean [[teologia]] eraberritu zen, kalonje erregularren elkarte eta apezpiku eskola sortu berrien bitartez. Ikuspegi kosmiko batetik begiesten zen mundua, eta beste hierarkia modu batzuk proposatzen ziren unibertsoarentzat. Gizonaren bizitzaren antolaketa ordena kosmikoaren ispilutzat hartzen zen. Gizartea gauzen ordena naturalaren arabera antolatu zen, existentziaren ikuspegi kosmiko baten arabera, espiritualtasunez betea. Bada, gizarte horren altzoan erne eta hazi zen arte erromanikoa, gizartearen beraren isla eta ispilu gisa. Neurri handi batean Clunyk zuzpertu zuen gizartea, eta bultzatu zuen artea. === Arte sakratua === [[Fitxategi:Iglesia de Santa Maria de Eunate.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Eunate]] eraikin erromanikoa [[Euskal Herria]]n.]] Gizonak bazekien jainkoak bere irudira egina zuela, hemen beheko guztia han goikoaren isla zela. Analogiaren ideia, sinbolismo ororen oinarri, izugarri indartu zen. Gauzak ulertzeko modu horretan dago, hain zuzen, arte erromanikoaren muina edo oinarria. [[Kristautasun]]ak bere berezko izaeragatik arte figuratiboa bultzatu behar zuen, baina eskura zuen eredu bakarra, [[Antzinako Grezia|greziar]] eta [[Antzinako Erroma|latindar]] mundua, teologiaz heretikotzat jotzen zuen, eta faltsutzat formaz, eredu gizatiar soiletan oinarritzen zelako. Beraz, arte kristauaren ezaugarriak ez ziren zehaztu hartarako baldintza egokiak sortu arte, alegia, XI. mendean existentziaren plano guztiak (fisikoa, psikikoa eta espirituala) harremanetan jarriko zituen arte erabateko bat -sakratua, beraz- sortu zen arte. [[Arte]] sakratu oro hizkuntza sinboliko baten bidez adierazten da. Baita arte erromanikoa ere. Arte erromanikoan ez dago forma edo irudirik funtsik ez duenik. Eraiki eta zizelatutako guztia transzendentea da. [[Ikur|Sinbolo]] edo ikurrak errealitatearen alderdi guztiak hautemanarazten dizkio ikusleari, bai agerian dagoena bai ezkutuan dagoena, norberaren ondo-ondoko kontzientea zabaltzen du eta, emozioak, irudiak eta oroitzapenak bere kasa uztartzen direlarik, kontzientziaraino azalarazten ditu inkontzienteko elementuak. Hizkuntza sinbolikoa da hitzez adieraz daitekeenaz harago adierazteko ahalmena duen hizkuntza molde bakarra . === Arte txikiak === Erromanikoaren historialariaren arreta eska­tzen duen esparru tekniko bat da arte txiki ala luxuz­koena da. Europa iparraldeko jatorria duten herrien edergarrietako tradizio handiko ahaleginetik abiatuta, erromanikoaren eskualdeetan zabaldu ziren hainbat objektu, kristau-ikuspegiak ukituta. Neurri txikiko objektuok honakoak izan daitezke: ku­txak, [[Erlikia-on­tzi|erlikia-on­tziak]], [[Antipendio|antipendioak]], [[ostilamendu]] liturgikoak... Arte txiki hauetan luxuzko materialak erabili ohi ziren, hala nola [[boli|bolia]], [[metal preziatu|metal preziatuak]], [[esmalte|esmalteak]], eta abar. Teknikan alderdi honetan egin ziren aurrerapenez gain, sinbolismoan ere aurrera egin zen objektu hauetan: egitura naturaletan, kontaketetan eta adieraz­penetan errealismo alderako joera garbi bat ikusten da objektu hauen iruditerian. === Estilo erromanikoaren bilakaera === Ez da erraza erromanikoa noiz hasi zen esatea. [[Arte]]ak sinboloaren beharra du erabateko artea izango bada, eta erromanikoa sinbolismo jakin baten euskarri eta eramaile gisa sortu zen. Horregatik ezin da XI.. endean eraikitako guztia erromanikotzat hartu, sinbolismoz jantzirik ez badago. Beraz, nolabait esateko, harrizko basiliketan lehenengo eskulturak azaldu zirenean sortu zen erromanikoa. [[Fitxategi:Sant-climent-exterior-boi04.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Sant Climent de Taüll]] herriko eliza erromanikoa [[Katalunia]]n.]] Estreinako erromanikoan, [[XI. mendea|XI. mendeko]] lehenbiziko hamarraldietan, [[arkitektura]]ri eman zitzaion garrantzia, eraikuntza askotan ez baitago eskulturarik edo tailurik batere. Tokian tokiko moldea hartu zuen, eta horien artean aipagarriena erromaniko laubardiarra da. [[Italia]]ko iparraldean jaio zen eta handik berehala zabaldu zen Frantziako hegoaldera eta [[Pirinioak|Pirinio]] inguruetara [[Katalunia]]n. Erromanikoak [[XI. mendea]]ren bukaeraneta [[XII. mendea]]ren hasieran iritsi zuen heldutasuna. Aldi hartan eskultura lana erantsi zitzaion arkitekturari, eta ezin hobeki uztartu ziren bata bestearekin. Ordurako, baliabide tekniko guztiak eskuratuak zituen erromanikoak, eta erabat menderatzen zuen sinbolismoa. Bigarren aldi horren hasieran eliza handiak egin ziren [[Donejakue bidea|Done Jakue Bidean]], besteetatik bereizten dituzten ezaugarri jakin batzuekin: deanbulatorioa eta triforioa dute, eta eskultura ugariz hornitua dute aurrealdea. Nahiz eta garai hartako eraikuntza guztiek ezaugarri gehienak berdinak izan Europa osoan, tokian tokiko estiloak sortu ziren: Borgoinako erromanikoa, [[Veneto]]koa, [[Gaztelako Erresuma|Gaztelakoa]], etab. Hirugarren eta azken aldia, gainbeherarena, [[XII. mendea]]ren bigarren erdian hasi zen. Erromanikoa mila formatan sakabanatu zen. Aldi hartako ezaugarri nagusia ugaritasuna da, oparotasuna . Sinboloak ere bere jatorrizko garbitasuna galdu zuen. Hala ere, [[barrokoa|barrokismo]] suerte horren erdian, erromanikoaren espiritu zaharrari eutsi zioten estilo batzuk sortu ziren zenbait lekutan. Bien bitartean, gehiegikeria horren kontrako errakzio gisa, eta espazio, bolumen, forma eta sinboloen erabilera oleenaren kontrako erreakzio gisa, zistertarren ordena sortu zen, [[1098]]. urtean. [[San Bernardo]] ([[1091]]-[[1153]]) ordenaren bultzatzaile nagusia izan zen, [[1115]]ean [[Clairvauxco monasterioa]] sortu zuenez geroztik. [[Zistertar]]ren antolamendurako joerak, batetik, eta forma erromanikoen gehiegikeria jadanik nabarmenak, bestetik, soiltasunera bultzatu zituen: alegia, lerro zuzena ([[ganga]]tan eta [[arku (argipena)|arkuetan]] baizik ez zuten erabili lerro makotua) eta oso irudi gutxi erabiltzera . Azken aldian erromanikoa zistertar indartsu batekin eta gotikoaren lehenengo eraikuntzekin batera bizi izan zen. Oro har, [[XII. mendea]]ren bukaeran erromanikoak galdua zuen izateko arrazoia, baina inertziaz [[XIII. mendea]]n ere aurrera egin zuen. Arte sakratua izanik, eraikitzaile erromanikoek tenpluak eraiki zituzten : [[eliza (eraikina)|elizak]], [[katedrala]]k, [[kolejiata]]k, [[monasterio]]ak. [[Tenplu]]a leku sakratu batean eraikiko zen, sortaldeari buioz kokatua. Eliza guztiek hiru egitura nagusi dituzte : burualdea, habeartea eta dorrea. Burualdea aldarea dagoen lekua da, elizgizonak daudena, biribil antzekoa (lehenengo elizetan eta zistertarretan izan ezik), eta zenaren gelaurrea sinbolizatzen du. Habeartea eliztarrak dauden lekua da, angeluzuzena, zenbait tartetan zatitua, eta Lurra sinbolizatzen du. Bien artean transeptua izaten da, zeharkako habeartea, habearte nagusiarekin angelu zuzena eratzen duena. Eta dorrea, berriz, kanpai lekua da, [[Zeru]]a eta [[Lurra]] elkarrekin lotzen dituen ardatza. Egitura horiek arte sakratuaren forma guztietan aurki badaitezke ere, [[kristautasun|kristauarentzat]] tenplua, makrokosmosaren eta gizonaren bitartekoa, Kristoren sinbolo ere bada, Jainko gizonaren gorputzaren sinboloa, eta Jainkoaren gorputza lurrean etzanda irudikatzen du: burualdea ([[abside]]a), besoak ([[transeptu]]a) eta oinak ([[habe]]artearen mendebaldeko muturra). == Arkitektura erromanikoa == {{sakontzeko|Arkitektura erromanikoa}} Erromanikoa arte arkitektonikoa zen batez ere. Arkitektura [[ganga]]duna da, [[ganga#Kanoi ganga|kanoi gangak]] eta [[zeharkako arku]]ak erabiltzen ditu. Azken honek gangaren bultzadak hartzen ditu eta pilarearen bidez lurrera eramaten ditu. Euste funtzioa du. Horrez gain, espazio karratuak estaltzeko [[ganga#Ertz ganga|ertz gangak]] erabiltzen zituzten, [[gurutzadura]]n, [[kupula]] bat erabiltzen zuten eta tronpen gainean jartzen zen. Gangak harriz eginda daude eta alboko bultzada sortzen dituzte. Euskarriak barrualdean kokatzen ziren, pilare konposatuak gehien erabiltzen zuten pilareak ziren. [[Zutabe|Kolomak]] ere bazeuden. Kanpoaldean,hormak [[bao]] gutxi eramaten zituzten. == Eskultura eta pintura == Biak monumentuetakoak dira eta arkitekturaren menpean daude, eskultura batez ere, atarietan, [[kapitel]]etan gehienetan txaranbelduak izaten dira, [[erdi puntuko arku|erdi puntuko]] erradioz zentrokidez eraturik. Kapitelen dekorazioa motibo geometrikoa izan daiteke, landare-motiboak, animalia-motiboak edo historikoak. Kapiteletan, gai profanoak ere lantzen ziren. Pinturan, horma pintatzen zuten "[[fresko]]" teknikarekin gehienetan. Kokagune inportanteenetan margotzen zuten, hau da, [[abside]]etan. Gai erlijiosoak dira eta helburu didaktikoa dute, erlijioa irakasteko gizarte analfabetoari. Gai biblikoak dira, sarri [[apokalipsia|apokaliptikoak]] eta ebanjeliokoak. Pintura burugaina ere badago, baina ez da oso garrantzitsua. == Erromanikoa Euskal Herrian == {{sakontzeko|Erromanikoa Euskal Herrian}} Erromanikoa Euskal Herrian gaur egun presente dago batik bat [[Nafarroa Garaia]]n eta [[Araba]]n. Europako beste toki batzuetan bezala, arte mota hau [[Donejakue bidea]]ri lotuta dago. <gallery mode="packed" heights="140px"> Ospitalepea 2006-08-02.JPG|[[Ospitalepea|Ospitalepeko]] eliza Leyre portico.jpg|[[Leire]]ko elizaren atea Sanguesa_santa_maria.jpg|[[Zangoza]]ko elizaren atea Zamartzeko elizako absidea eta erdi aroko hilobiak.jpg|[[Zamartze|Zamartzeko]] elizako absidea eta erdi aroko hilobiak </gallery> == Erreferentziak == {{Lur|data=2012-7-5}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Arte prerromanikoa|Arte aurre-erromanikoa]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20071116022655/http://www.circuloromanico.com/ Círculo Románico "Visigothic, Mozarab and Romanesque Art in Spain and Europe"] * {{en}} [http://www.britannica.com/eb/article-9083826/Romanesque-art Encyclopedia Britannica-n] * {{es}} [http://www.amigosdelromanico.org/ Amigos del Románico] * {{fr}} [https://web.archive.org/web/20110105204710/http://art-roman.net/ Art Roman] * {{es}}{{fr}}{{en}} [http://www.romanes.com/ Romanes] * {{es}} [http://www.lafronteradelduero.com/ Dueroko ibarraren Erromanikoa] * {{es}} [http://www.romanicoennavarra.info/ Nafarroako Erromanikoa] * {{es}} [https://web.archive.org/web/20090723121251/http://espanol.geocities.com/eubarmar/palencia/indice.html Palentziako Erromanikoa] * {{ca}}{{es}}[https://web.archive.org/web/20081221001014/http://www.mnac.cat/colleccio/col_romanic.jsp?lan=001 Kataluniako Erromanikoa] [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Erromanikoa]] 163tdj5yzgkvbbc9bdhigvhvazf5yi2 10003054 10003034 2024-12-18T10:07:53Z Xabier Armendaritz 448 212.81.219.228 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Joxan Garaialde wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9195424 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:1 museo sevilla virgen.jpg|thumb|250px|[[Maria|Ama Birjinaren]] eskultura erromanikoa]] [[Fitxategi:Cat01.jpg|thumb|250px|[[Angulema]]ko katedral erromanikoa]] '''Erromanikoa''' edo '''erromarra''' [[Europa]]n [[XI. mendea|XI.]] eta [[XII. mendea|XII. mendeetan]] [[arkitektura]], [[eskulturagintza|eskultura]] eta [[margolaritza]] arloetan garatu zuten estilo artistikoa da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Centro Expositivo ROM: Románico y Territorio {{!}} Aguilar de Campoo|hizkuntza=es|url=https://aguilardecampoo.es/index.php/turismo/centro-expositivo-rom-romanico-y-territorio/|sartze-data=2023-02-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=La fundación {{!}} Fundación Santa María la Real del patrimonio histórico|url=https://www.santamarialareal.org/la-fundacion|aldizkaria=www.santamarialareal.org|sartze-data=2023-02-03}}</ref>. VIII. eta IX. mendeetan gertaturiko inbasioak bukatu ondoren herri inbaditzaileak kultura bereganatu zuten. Mende hauetan sentimendu erlijioso-izpiritual sakona zegoen. [[Bekatu]]en kontzientziak eta beldurrak asko batu zuen gizartearen pentsamoldea. 1000en inguruan, munduaren amaiera gertatuko zelakoan bizi baitziren eta hori gainditu ostean [[Jainko]]ari eskerrak emateko joera zabaldu eta nagusitu zen eta honek eragin handia sortu zuen arte erromanikoan, [[Kristo]]ren garaipena du helburu. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] erromes-bide nagusietan zehar landu zuten bereziki, [[Tours]], [[Limoges]], [[Conques]], [[Tolosa Okzitania]]koa eta [[Santiago de Compostela]]rako bideetan alegia. Santiagoko erromesaldiak [[Clunyko abadia]]k bultzatu zituen. Santiagora heltzeko hainbat [[donejakue bidea|bide]] zeuden baina garrantzatuena frantses bidea da. Eraikin garrantzitsuenak elizak eta [[monasterio]]ak ziren. Erromanikoaren arkitektura oso inportantea zen, bere mende baitzeuden pintura eta eskultura. == Oinarriak == [[XI. mendea]]ren hasieran, mundu kristauak, bere burua zahartua eta higatua ikusirik, erabateko iraultza egin zuen, espirituala eta materiala, eta mundu berri bat eraiki zuen urte gutxian: zibilizazio erromanikoa. Zibilizazio horren adierazpen sakratua da, hain zuzen, arte erromanikoa. Erromaniko hitza erabiltzea, baina, askoz geroagoko kontua da, [[1820]]an [[Charles de Gerville]] [[frantzia]]r [[arkeologia|arkeologoak]] [[latin]]etik sortutako hizkuntzak izendatzeko erabiltzen zen hitz bera hautatu zuenekoa puntu erdiko arkuan oinarritzen zen arkitektura guztia -hau da, [[Antzinako Erroma|erromatarren]] ondorengo ([[V. mendea]]) eta [[gotiko (argipena)|gotikoaren]] ([[XIII. mendea]]) aurreko guztia- izendatzeko. Kontzeptua zehaztuz joan zen eta gaur egun sartaldeko [[XI. mendea|XI]] eta [[XII. mendea|XII. mendeetako]] arte kristaua adierazteko erabiltzen da. === XI. mendeko aldaketa: Clunyko ordena === {{sakontzeko|Cluny ordena}} [[1000]]. urteari buruzko beldurrak gaindituta, gizonak poz handiz hartu zuen mundua eta bizitza bere bidean ikusteak. Handik hara [[Europa]]ko gizona ez zen, lehenago bezala, [[Jainko]]a nahigabetu ote zuen beldurrez biziko beti. [[XI. mendea|XI. mendeko]] gizonak ez zuen jadanik munduaren amaieran kokatzen bere burua, bere aurrean gorpuztuz zihoan zer argitsu baten hasieran baizik. Errotikako aldaketa hura, baina, ez zen besterik gabe gertatu, zorioneko gertaeren bultzadez baizik. Urte horietan, adibidez, nekazaritzan iraultza eragin zuten asmakizunak eta hobekuntzak zabaldu ziren beneditar [[monasterio]]etatik kanpora: laborantza zikloa bi urtekoa izatetik (urte batean erein eta hurrengoan lugorri utzi), hiru urtekoa izatera aldatu zen, garraio abereak uztartzeko tresnak hobetu ziren, ferra asmatu zen, golde mota berri bat asmatu zen, gurpilduna eta hegalduna, lehenbiziko aldiz uraren indarra erabili zen errota mugitzeko, burdinazko tresnak [[zur]]ezkoak ordezkatzen hasi ziren, etab. Horrek guztiak ondorio nabarmenak izan zituen : biztanle kopurua handitu, gizon libreak (salerosleak eta eskulangileak) gehitu, [[izurri]]teak arindu, lur eremuak luberritu, goseteak gutxitu, bide herriak zabalduz barne eta kanpoko merkataritza zuzpertu, etab. Gizarte berri eta kementsu hura Historian gutxitan gertatzen den bezalako zibilizatze eztanda baten lekuko eta kide izango zen. [[Fitxategi:Dehio 212 Cluny.jpg|thumb|250px|ezkerrera|[[Clunyko abadia]]ko elizaren kanpoaldearen itxura [[Frantziako Iraultza]]n suntsitua izan zen arte.]] Eta halako batean, sartalde kristaua eraiki eta eraiki hasi zen. Apezpikuek, abadeek eta erregeek katedral berriak, monasterio berriak eta jauregi berriak nahi zituzten. Herri txikienak ere bere eliza nahi zuen. Europa osoa hasi zen eraikuntzan, eta eraikitze modu berri bat zabaldu zen alde guztietara, ezaugarri komun argiak zituena, baina tokian tokiko beharretara egokituak : arte erromanikoa sortu zen, lehenbiziko arte osotara europarra. Aldaketa haren eragile nagusia [[Cluny ordena]] izan zen. [[910]]. urtean [[Borgoina]]n sortu zen eta neurri iraultzaileak hartu zituen hasiera-hasieratik. [[Clunyko abadia]]ko fraide elkarteak aita santuaren babespean utzi zituen monasterioa eta bere ondasunak, eta jaun eta apezpikuengandik libre aritzeko eskubidea jaso zuen horrela. [[1078]]. urtetik aurrera, Hugo abade zelarik, erromanikoaren ezaugarriak hartu zituen monasterioak. Erromako elizak ere berrikuntza horren alde egin zuen. Lehenengo eta behin, aita santutzaren nagusitasuna berretsi zuen aginpide laikoaren gainetik. [[Nikolas II.a]] ([[1059]]-[[1061]]) eta [[Gregorio VII.a]] [[Aita santu|Aitasantuek]] ([[1073]]-[[1085]]) elizaren erreforma bultzatu zuten : batek [[kardinal (argipena)|kardinalen]] elkargoa sortu zuen [[Erromatar-Germaniar Inperioa Santua|Erromatar-Germaniar Inperio Santuko]] enperadore germaniarraren inbestidurak indargabetzeko eta aita santuak hautatu ahal izateko, eta besteak erabat debekatu zituen inbestidura laikoak. Horrek guztiak eragin zuen eraberritze espiritualaren ondorioz, liturgia berri bat sortu zen, Clunyk bultzatua neurri handi batean, eta garrantzi handia ematen hasi zitzaion komentuko mezari, hotsandiko zeremoniak eta prozesioak eginez. Eta hala, liturgiaren behar berrietara moldatzen hasi ziren abadiak eta katedralak. Aldi berean [[teologia]] eraberritu zen, kalonje erregularren elkarte eta apezpiku eskola sortu berrien bitartez. Ikuspegi kosmiko batetik begiesten zen mundua, eta beste hierarkia modu batzuk proposatzen ziren unibertsoarentzat. Gizonaren bizitzaren antolaketa ordena kosmikoaren ispilutzat hartzen zen. Gizartea gauzen ordena naturalaren arabera antolatu zen, existentziaren ikuspegi kosmiko baten arabera, espiritualtasunez betea. Bada, gizarte horren altzoan erne eta hazi zen arte erromanikoa, gizartearen beraren isla eta ispilu gisa. Neurri handi batean Clunyk zuzpertu zuen gizartea, eta bultzatu zuen artea. === Arte sakratua === [[Fitxategi:Iglesia de Santa Maria de Eunate.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Eunate]] eraikin erromanikoa [[Euskal Herria]]n.]] Gizonak bazekien jainkoak bere irudira egina zuela, hemen beheko guztia han goikoaren isla zela. Analogiaren ideia, sinbolismo ororen oinarri, izugarri indartu zen. Gauzak ulertzeko modu horretan dago, hain zuzen, arte erromanikoaren muina edo oinarria. [[Kristautasun]]ak bere berezko izaeragatik arte figuratiboa bultzatu behar zuen, baina eskura zuen eredu bakarra, [[Antzinako Grezia|greziar]] eta [[Antzinako Erroma|latindar]] mundua, teologiaz heretikotzat jotzen zuen, eta faltsutzat formaz, eredu gizatiar soiletan oinarritzen zelako. Beraz, arte kristauaren ezaugarriak ez ziren zehaztu hartarako baldintza egokiak sortu arte, alegia, XI. mendean existentziaren plano guztiak (fisikoa, psikikoa eta espirituala) harremanetan jarriko zituen arte erabateko bat -sakratua, beraz- sortu zen arte. [[Arte]] sakratu oro hizkuntza sinboliko baten bidez adierazten da. Baita arte erromanikoa ere. Arte erromanikoan ez dago forma edo irudirik funtsik ez duenik. Eraiki eta zizelatutako guztia transzendentea da. [[Ikur|Sinbolo]] edo ikurrak errealitatearen alderdi guztiak hautemanarazten dizkio ikusleari, bai agerian dagoena bai ezkutuan dagoena, norberaren ondo-ondoko kontzientea zabaltzen du eta, emozioak, irudiak eta oroitzapenak bere kasa uztartzen direlarik, kontzientziaraino azalarazten ditu inkontzienteko elementuak. Hizkuntza sinbolikoa da hitzez adieraz daitekeenaz harago adierazteko ahalmena duen hizkuntza molde bakarra . === Arte txikiak === Erromanikoaren historialariaren arreta eska­tzen duen esparru tekniko bat da arte txiki ala luxuz­koena da. Europa iparraldeko jatorria duten herrien edergarrietako tradizio handiko ahaleginetik abiatuta, erromanikoaren eskualdeetan zabaldu ziren hainbat objektu, kristau-ikuspegiak ukituta. Neurri txikiko objektuok honakoak izan daitezke: ku­txak, [[Erlikia-on­tzi|erlikia-on­tziak]], [[Antipendio|antipendioak]], [[ostilamendu]] liturgikoak... Arte txiki hauetan luxuzko materialak erabili ohi ziren, hala nola [[boli|bolia]], [[metal preziatu|metal preziatuak]], [[esmalte|esmalteak]], eta abar. Teknikan alderdi honetan egin ziren aurrerapenez gain, sinbolismoan ere aurrera egin zen objektu hauetan: egitura naturaletan, kontaketetan eta adieraz­penetan errealismo alderako joera garbi bat ikusten da objektu hauen iruditerian. === Estilo erromanikoaren bilakaera === Ez da erraza erromanikoa noiz hasi zen esatea. [[Arte]]ak sinboloaren beharra du erabateko artea izango bada, eta erromanikoa sinbolismo jakin baten euskarri eta eramaile gisa sortu zen. Horregatik ezin da XI.. endean eraikitako guztia erromanikotzat hartu, sinbolismoz jantzirik ez badago. Beraz, nolabait esateko, harrizko basiliketan lehenengo eskulturak azaldu zirenean sortu zen erromanikoa. [[Fitxategi:Sant-climent-exterior-boi04.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Sant Climent de Taüll]] herriko eliza erromanikoa [[Katalunia]]n.]] Estreinako erromanikoan, [[XI. mendea|XI. mendeko]] lehenbiziko hamarraldietan, [[arkitektura]]ri eman zitzaion garrantzia, eraikuntza askotan ez baitago eskulturarik edo tailurik batere. Tokian tokiko moldea hartu zuen, eta horien artean aipagarriena erromaniko laubardiarra da. [[Italia]]ko iparraldean jaio zen eta handik berehala zabaldu zen Frantziako hegoaldera eta [[Pirinioak|Pirinio]] inguruetara [[Katalunia]]n. Erromanikoak [[XI. mendea]]ren bukaeraneta [[XII. mendea]]ren hasieran iritsi zuen heldutasuna. Aldi hartan eskultura lana erantsi zitzaion arkitekturari, eta ezin hobeki uztartu ziren bata bestearekin. Ordurako, baliabide tekniko guztiak eskuratuak zituen erromanikoak, eta erabat menderatzen zuen sinbolismoa. Bigarren aldi horren hasieran eliza handiak egin ziren [[Donejakue bidea|Done Jakue Bidean]], besteetatik bereizten dituzten ezaugarri jakin batzuekin: deanbulatorioa eta triforioa dute, eta eskultura ugariz hornitua dute aurrealdea. Nahiz eta garai hartako eraikuntza guztiek ezaugarri gehienak berdinak izan Europa osoan, tokian tokiko estiloak sortu ziren: Borgoinako erromanikoa, [[Veneto]]koa, [[Gaztelako Erresuma|Gaztelakoa]], etab. Hirugarren eta azken aldia, gainbeherarena, [[XII. mendea]]ren bigarren erdian hasi zen. Erromanikoa mila formatan sakabanatu zen. Aldi hartako ezaugarri nagusia ugaritasuna da, oparotasuna . Sinboloak ere bere jatorrizko garbitasuna galdu zuen. Hala ere, [[barrokoa|barrokismo]] suerte horren erdian, erromanikoaren espiritu zaharrari eutsi zioten estilo batzuk sortu ziren zenbait lekutan. Bien bitartean, gehiegikeria horren kontrako errakzio gisa, eta espazio, bolumen, forma eta sinboloen erabilera oleenaren kontrako erreakzio gisa, zistertarren ordena sortu zen, [[1098]]. urtean. [[San Bernardo]] ([[1091]]-[[1153]]) ordenaren bultzatzaile nagusia izan zen, [[1115]]ean [[Clairvauxco monasterioa]] sortu zuenez geroztik. [[Zistertar]]ren antolamendurako joerak, batetik, eta forma erromanikoen gehiegikeria jadanik nabarmenak, bestetik, soiltasunera bultzatu zituen: alegia, lerro zuzena ([[ganga]]tan eta [[arku (argipena)|arkuetan]] baizik ez zuten erabili lerro makotua) eta oso irudi gutxi erabiltzera . Azken aldian erromanikoa zistertar indartsu batekin eta gotikoaren lehenengo eraikuntzekin batera bizi izan zen. Oro har, [[XII. mendea]]ren bukaeran erromanikoak galdua zuen izateko arrazoia, baina inertziaz [[XIII. mendea]]n ere aurrera egin zuen. Arte sakratua izanik, eraikitzaile erromanikoek tenpluak eraiki zituzten : [[eliza (eraikina)|elizak]], [[katedrala]]k, [[kolejiata]]k, [[monasterio]]ak. [[Tenplu]]a leku sakratu batean eraikiko zen, sortaldeari buioz kokatua. Eliza guztiek hiru egitura nagusi dituzte : burualdea, habeartea eta dorrea. Burualdea aldarea dagoen lekua da, elizgizonak daudena, biribil antzekoa (lehenengo elizetan eta zistertarretan izan ezik), eta zenaren gelaurrea sinbolizatzen du. Habeartea eliztarrak dauden lekua da, angeluzuzena, zenbait tartetan zatitua, eta Lurra sinbolizatzen du. Bien artean transeptua izaten da, zeharkako habeartea, habearte nagusiarekin angelu zuzena eratzen duena. Eta dorrea, berriz, kanpai lekua da, [[Zeru]]a eta [[Lurra]] elkarrekin lotzen dituen ardatza. Egitura horiek arte sakratuaren forma guztietan aurki badaitezke ere, [[kristautasun|kristauarentzat]] tenplua, makrokosmosaren eta gizonaren bitartekoa, Kristoren sinbolo ere bada, Jainko gizonaren gorputzaren sinboloa, eta Jainkoaren gorputza lurrean etzanda irudikatzen du: burualdea ([[abside]]a), besoak ([[transeptu]]a) eta oinak ([[habe]]artearen mendebaldeko muturra). == Arkitektura erromanikoa == {{sakontzeko|Arkitektura erromanikoa}} Erromanikoa arte arkitektonikoa zen batez ere. Arkitektura [[ganga]]duna da, [[ganga#Kanoi ganga|kanoi gangak]] eta [[zeharkako arku]]ak erabiltzen ditu. Azken honek gangaren bultzadak hartzen ditu eta pilarearen bidez lurrera eramaten ditu. Euste funtzioa du. Horrez gain, espazio karratuak estaltzeko [[ganga#Ertz ganga|ertz gangak]] erabiltzen zituzten, [[gurutzadura]]n, [[kupula]] bat erabiltzen zuten eta tronpen gainean jartzen zen. Gangak harriz eginda daude eta alboko bultzada sortzen dituzte. Euskarriak barrualdean kokatzen ziren, pilare konposatuak gehien erabiltzen zuten pilareak ziren. [[Zutabe|Kolomak]] ere bazeuden. Kanpoaldean,hormak [[bao]] gutxi eramaten zituzten. == Eskultura eta pintura == Biak monumentuetakoak dira eta arkitekturaren menpean daude, eskultura batez ere, atarietan, [[kapitel]]etan gehienetan txaranbelduak izaten dira, [[erdi puntuko arku|erdi puntuko]] erradioz zentrokidez eraturik. Kapitelen dekorazioa motibo geometrikoa izan daiteke, landare-motiboak, animalia-motiboak edo historikoak. Kapiteletan, gai profanoak ere lantzen ziren. Pinturan, horma pintatzen zuten "[[fresko]]" teknikarekin gehienetan. Kokagune inportanteenetan margotzen zuten, hau da, [[abside]]etan. Gai erlijiosoak dira eta helburu didaktikoa dute, erlijioa irakasteko gizarte analfabetoari. Gai biblikoak dira, sarri [[apokalipsia|apokaliptikoak]] eta ebanjeliokoak. Pintura burugaina ere badago, baina ez da oso garrantzitsua. == Erromanikoa Euskal Herrian == {{sakontzeko|Erromanikoa Euskal Herrian}} Erromanikoa Euskal Herrian gaur egun presente dago batik bat [[Nafarroa Garaia]]n eta [[Araba]]n. Europako beste toki batzuetan bezala, arte mota hau [[Donejakue bidea]]ri lotuta dago. <gallery mode="packed" heights="140px"> Ospitalepea 2006-08-02.JPG|[[Ospitalepea|Ospitalepeko]] eliza Leyre portico.jpg|[[Leire]]ko elizaren atea Sanguesa_santa_maria.jpg|[[Zangoza]]ko elizaren atea Zamartzeko elizako absidea eta erdi aroko hilobiak.jpg|[[Zamartze|Zamartzeko]] elizako absidea eta erdi aroko hilobiak </gallery> == Erreferentziak == {{Lur|data=2012-7-5}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Arte prerromanikoa|Arte aurre-erromanikoa]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20071116022655/http://www.circuloromanico.com/ Círculo Románico "Visigothic, Mozarab and Romanesque Art in Spain and Europe"] * {{en}} [http://www.britannica.com/eb/article-9083826/Romanesque-art Encyclopedia Britannica-n] * {{es}} [http://www.amigosdelromanico.org/ Amigos del Románico] * {{fr}} [https://web.archive.org/web/20110105204710/http://art-roman.net/ Art Roman] * {{es}}{{fr}}{{en}} [http://www.romanes.com/ Romanes] * {{es}} [http://www.lafronteradelduero.com/ Dueroko ibarraren Erromanikoa] * {{es}} [http://www.romanicoennavarra.info/ Nafarroako Erromanikoa] * {{es}} [https://web.archive.org/web/20090723121251/http://espanol.geocities.com/eubarmar/palencia/indice.html Palentziako Erromanikoa] * {{ca}}{{es}}[https://web.archive.org/web/20081221001014/http://www.mnac.cat/colleccio/col_romanic.jsp?lan=001 Kataluniako Erromanikoa] [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Erromanikoa]] 7a06v2fp556s9s3jjxcuuz7hb46el3z 0 47007 10002569 9489510 2024-12-17T16:18:47Z Makenzis 82059 10002569 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = F.C. Internazionale Milano | irudia = [[Fitxategi:FC Internazionale Milano 2021.svg|150px]] | irudi oina = | ezizenak = ''Nerazzurri'' ("urdin-beltzak")<br />''Il Biscione'' ("suge handia") | hiria = [[Milano]] ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Giuseppe Meazza estadioa|Stadio Giuseppe Meazza]] | zelai inaugurazioa = [[1926]] | zelai edukiera = 82.955 | presidentea = {{banderaikur|Txina}} [[Steven Zhang]] | entrenatzailea = {{banderaikur|Italia}} [[Simone Inzaghi]] | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 1.a | ezker-esku eredua 1 = _internazionale2324h | gorputz eredua 1 = __internazionale2324h | eskuin-esku eredua 1 = _internazionale2324h | praka eredua 1 = _internazionale2324h | galtzerdi eredua 1 = _internazionale2324h | ezker-eskua 1 = 0041FF | gorputza 1 = 000000 | eskuin-eskua 1 = 000000 | prakak 1 = 000000 | galtzerdiak 1 = 000000 | ezker-esku eredua 2 = _internazionale2324a | gorputz eredua 2 = _internazionale2324a | eskuin-esku eredua 2 = _internazionale2324a | praka eredua 2 = | galtzerdi eredua 2 = _internazionale2324a | ezker-eskua 2 = FFFFFF | gorputza 2 = FFFFFF | eskuin-eskua 2 = FFFFFF | prakak 2 = FFFFFF | galtzerdiak 2 = FFFFFF | webgunea = [http://www.inter.it Webgune ofiziala] }} '''FC Internazionale Milano''', ezagunagoa '''''Inter''''' laburdurarekin, (izen osoa ''Football Club Internazionale Milano SpA'') [[Milan]]go [[futbol]] taldea da, [[Italia]]ko [[Serie A]] ligan jokatzen duena. Italian Liga eta Kopa ugari irabazteaz gain hiru aldiz lortu ditu [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako]] eta [[Kontinente arteko Futbol Kopa|Kontinente arteko Kopak]], azkena 2010an. Liga sortu zenetik denboraldi guztiak lehen mailan egin dituen futbol talde bakarra da. Etxeko partiduak [[Giuseppe Meazza estadioa]]n jokatu ohi ditu. == Historia == [[Fitxategi:Inter vs Juventus 2-0 (1930).jpg|thumb|250px|1930an [[Juventus FC]]-ren aurkako partida.]] [[Fitxategi:Inter1965-66.jpg|thumb|250px|1965eko [[Kontinente arteko Futbol Kopa]] irabazi zuen taldea.]] [[Fitxategi:Inter Coppa Italia cropped.jpg|thumb|250px|2006ko [[Italiako futbol kopa|Italiako kopako]] garaipena ospatzen.]] [[Fitxategi:Adriano score vs Milan February 2009.jpg|thumb|250px|[[AC Milan]]en aurkako derbia, 2009an.]] === Sorrera eta lehenengo urteak === 1899an ''Milan Cricket and Football Club'' sortu zen Milanen, gerora [[AC Milan]] izango zena. Jokalariak milandarrak eta ingelesak zituen. Hiru liga irabazi ondoren jokalarien artean istiluak sortu ziren eta 1908an ''Ristorante Orologio'' jatetxean Milan taldetik ateratako 44 bazkidek talde berria sortu zuten. Atzerriko jokalarien aldeko bazkideak ziren, hortik ''Internazionale'' izena. 1910an irabazi zuten lehenengo Liga baina ez modu oso normalean. Txapelketa [[FC Pro Vercelli 1892]]-rekin berdinduta bukatu zuten eta ondorioz bien arteko partida batek erabakiko zuen nor izango zen txapelduna. Pro Vercelli aldi berean lehiaketa militar bat jokatzen ari zen eta partidua atzeratzeko eskatu zuen baina Ligak ez zuen onartu. Protesta gisa Vercellikoek 11 urteko haurren taldea aurkeztu zuten eta Inter nagusitu zen 10-3ko emaitzaz. Vercelli zigortua izan zen gainera. Hurrengo liga 1920an irabazi zuen. === Faxismoaren garaia === Internazionale hiriko aberatsen taldea zen eta Milan aldiz languileena. Faxismoaren garaian talde biek izena aldatzeko presioak jasan zituzten, ingelesekin zerikusia zuen guztia arriskutsua baitzen eta Interrek '''Società Sportiva Ambrosiana''' izena hartu zuen, hiriko patroiaren izena hain zuzen ere. Elastikoa ere aldatu zuen, hiriko armarriaren oroitarri kamiseta zuria gurutze gorri handi batekin hartu baitzuen irudi, eta gainean ''Fascio Littorio'' lema ezarri zuen. Talde hartako izarra [[Giuseppe Meazza]] zen eta Italiako 3 Liga eta Kopa bat eskuratu zituen. === Grande Inter === Bigarren Mundu Gerra bukatzean betiko jantziak eta izena berreskuratu zituen. 1953 eta 1954ean liga berriak eskuratuta 1955ean Angelo Moratti k taldea erosi zuen 100 milioi liraren truke. [[Helenio Herrera]] entrenatzaile argentinarrarekin batera [[Luis Suárez]] fitxatu zuen eta italiar jokalari bikainekin zaleek '''Grande Inter''' izenarekin ezagutzen den garaia abiatu zen. Kapitaina Armando Picchi mitikoa zen. [[AC Milan]]ekin batera 60. hamarkada milandarrena izan zen. 3 Liga berriz gain Europa mailako tituluak (2 [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]]) eta Kontinente artekoak (2 Kopa) lortu zituen. === 70eko eta 80ko hamarkada apalak === 1968an Helenio Herrerak taldea utzi eta taldearen mailak behera egin zuen nabarmen. Hurrengo bi hamarkadetan 3 Liga (ia hamar urtean behin) eta 2 Kopa lortu zituen Italian eta Nazio arte mailan ezertxo ere ez. === 90eko hamarkada === 1989an lorturiko Liga garaipenean 3 alemaniar jokalari bikain zeuden, [[Lothar Matthäus]], [[Andreas Brehme]] eta [[Jürgen Klinsmann]]. Giovanni Trapattoni zen entrenatzailea. Garaipen honek animatuta jokalari onak fitxatzeari ekin zion eta 3 UEFA Kopa eskuratu zituen, 1991, 1994 eta 1998an. Azken honetan [[Ronaldo]] eta [[Iván Zamorano]] aritu ziren. Italian ez zuen ordea beste Liga edo Koparik irabazi. === XXI. mendea === Hurrengo Liga, 2006koa, era bitxian irabazi zuen. [[Juventus FC]] zen irabazlea, AC Milan bigarrena eta Inter hirugarren postuan gelditu zen. Ustelkeria kasuen ondorioz Juventus kanporatu egin zuten eta AC Milani 30 puntu kendu zizkioten. Honekin Interrek Milan gainditu eta lehen postua eskuratu zuen. Hurrengo lau ligak erreskadan eskuratu zituen, Italian nagusi zela erakutsiz. [[José Mourinho]] zen entrenatzailea eta [[Zlatan Ibrahimović]] suediarra taldeko izarra. 2010ean bost titulu eskuratu zituen, Italiako Liga, Kopa eta Superkopa, Europako Kopa eta azkenik [[FIFAren Kluben arteko Munduko Kopa]]. Aipagarria da Nazioarteko final bietan jokatu zuten jokalari guztiak atzerritarrak zirela. Hamar urte pasa behar izan ziren Inter Milanok liga berri bat eskuratzeko. 2020-21 denboraldian izan zen eta 12 puntutako aldea atera zion bigarrenari, hiri bereko [[AC Milan]]i. 2022an Kopa irabazi zuen eta 2023an Txapeldunen Ligako finalerako sailkatu zen finalerdietan AC Milan kanporatuta. Finañean [[Manchester City Football Club|Manchester City]] nagusitu zitzaion 1-0 emaitzaz. == Uniformea == Sorreratik bertatik marra urdin eta beltzdun elastikoa erabili du. Hasieran galtza zuriak zituen baina 1924tik aurrera galtza beltzak erabili ditu. 1928an ''Società Sportiva Ambrosiana'' izatera behartu zutenean hiriko banderako gurutze gorria erabili zuen, baina urtebetez soilik. === Historikoa === {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter190809h| gorputz eredua = _inter190809h| eskuin-esku eredua = _inter190809h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0060F0| gorputza = 0060F0| eskuin-eskua = ffffff| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1908-1915| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter191920h| gorputz eredua = _inter191920h| eskuin-esku eredua = _inter191920h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0060F0| gorputza = 0060F0| eskuin-eskua = 0060F0| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1919-1924| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter191920h| gorputz eredua = _inter192021h| eskuin-esku eredua = _inter191920h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0060F0| gorputza = 0060F0| eskuin-eskua = 0060F0| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1924-28| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _redcross| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000 | galtzerdiak = 000000| izenburua = 1928-29| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter2930h| gorputz eredua = _inter192930h| eskuin-esku eredua = _inter2930h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0050E0| gorputza = 0050E0| eskuin-eskua = ffffff| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1929-tik| }} | |} === Azken urteak === {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _internazionale1314h| gorputz eredua = _internazionale1314h| eskuin-esku eredua = _internazionale1314h| praka eredua = _internazionale1314h| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 000000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2013-2014| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter1415h| gorputz eredua = _internazionale1415h| eskuin-esku eredua = _inter1415h| praka eredua = _inter1415h| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 000000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2014-2015| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _black_stripes_thin1| gorputz eredua = _inter1516h| eskuin-esku eredua = _black_stripes_thin1| praka eredua = _blue_stripes| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0000FF| gorputza = 0000FF| eskuin-eskua = 0000FF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2015-2016| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter1617h| gorputz eredua = _inter1617h| eskuin-esku eredua = _inter1617h| praka eredua = | galtzerdi eredua = _inter1617h| ezker-eskua = 0000FF| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 0000FF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2016-2017| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter1617h| gorputz eredua = _inter1718h| eskuin-esku eredua = _inter1617h| praka eredua = | galtzerdi eredua = _inter1718h| ezker-eskua = 0000FF| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 0000FF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2017-2018| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter1819H| gorputz eredua = _inter1819H| eskuin-esku eredua = _inter1819H| praka eredua = _monterrey1213t1| galtzerdi eredua = _inter1819H| ezker-eskua = 000000| gorputza = ffffff| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2018-2019| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter1920h| gorputz eredua = _inter1920h| eskuin-esku eredua = _inter1920h| praka eredua = _inter1920h| galtzerdi eredua = _inter1920h2| ezker-eskua = 7d0b1d| gorputza = 7d0b1d| eskuin-eskua = 7d0b1d| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2019-2020| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter2021H| gorputz eredua = _inter2021H| eskuin-esku eredua = _inter2021H| praka eredua = _monterrey1213t1| galtzerdi eredua = _inter2021H| ezker-eskua = 1C57F0| gorputza = 1C57F0| eskuin-eskua = 1C57F0| prakak = 000000| galtzerdiak = 1C57F0| izenburua = 2020-2021| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter2122H| gorputz eredua = _inter2122H| eskuin-esku eredua = _inter2122H| praka eredua = _monterrey1213t1| galtzerdi eredua = _monterrey1213t1| ezker-eskua = 000000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2021-2022| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter2223H| gorputz eredua = _inter2223H| eskuin-esku eredua = _inter2223H| praka eredua = _inter2223H| galtzerdi eredua = _inter2223H| ezker-eskua = 000000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2022-2023| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _internazionale2324h| gorputz eredua = _internazionale2324h| eskuin-esku eredua = _internazionale2324h| praka eredua = _internazionale2324h| galtzerdi eredua = _internazionale2324h| ezker-eskua = 0041FF| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2023-2024| }} |} == 2022/2023 Taldea == 2022ko abuztuaren 10ean eguneratua. {{Fs start}} {{Fs player|no= 1|nat=SVN|pos=ATE|name=[[Samir Handanović]]}} {{Fs player|no= 2|nat=NED|pos=ATZ|name=[[Denzel Dumfries]]}} {{Fs player|no= 5|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Roberto Gagliardini]]}} {{Fs player|no= 6|nat=NED|pos=ATZ|name=[[Stefan de Vrij]]}} {{Fs player|no= 9|nat=BIH|pos=AUR|name=[[Edin Dzeko]]}} {{Fs player|no=10|nat=ARG|pos=AUR|name=[[Lautaro Martínez]]}} {{Fs player|no=12|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Raoul Bellanova]]|other=[[Cagliari Calcio|Cagliari]]tik utzita}} {{Fs player|no=14|nat=ALB|pos=ERD|name=[[Kristjan Asllani]]|other=[[Empoli FC|Empoli]]tik utzita}} {{Fs player|no=18|nat=GER|pos=ERD|name=[[Robin Gosens]]}} {{Fs player|no=19|nat=ARG|pos=AUR|name=[[Joaquín Correa]]}} {{Fs player|no=20|nat=TUR|pos=ERD|name=[[Hakan Calhanoglu]]}} {{Fs player|no=23|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Nicolò Barella]]}} {{Fs player|no=24|nat=CMR|pos=ATE|name=[[André Onana]]}} {{Fs player|no=32|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Federico Dimarco]]}} {{Fs player|no=33|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Danilo D'Ambrosio]]}} {{Fs player|no=36|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Matteo Darmian]]}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=37|nat=SVK|pos=ATZ|name=[[Milan Škriniar]]}} {{Fs player|no=77|nat=CRO|pos=ERD|name=[[Marcelo Brozović]]}} {{Fs player|no=87|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Antonio Candreva]]}} {{Fs player|no=90|nat=BEL|pos=AUR|name=[[Romelu Lukaku]]|other=[[Chelsea F.C.|Chelsea]]tik utzita}} {{Fs player|no=95|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Alessandro Bastoni]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Gaetano Oristanio]]}} {{Fs player|no= -|nat=CMR|pos=ERD|name=[[Lucien Agoumé]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Andrea Pinamonti]]}} {{Fs player|no= -|nat=COL|pos=AUR|name=[[Eddie Salcedo]]}} {{Fs player|no= -|nat=BEL|pos=ERD|name=[[Tibo Persyn]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Lorenzo Pirola]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Samuele Mulattieri]]}} {{Fs player|no= -|nat=AUT|pos=ATZ|name=[[Valentino Lazaro]]}} {{Fs player|no= -|nat=BRA|pos=ATZ|name=[[Dalbert Henrique|Dalbert]]}} {{Fs player|no= -|nat=ARM|pos=ERD|name=[[Henrikh Mkhitaryan]]}} {{Fs end}} == Palmaresa == === Italian: 35 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (19): 1910, 1920, 1930, 1938, 1940, 1953, 1954, 1963, 1965, 1966, 1971, 1980, 1989, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2021 * [[Italiako futbol kopa]] (9): 1939, 1978, 1982, 2005, 2006, 2010, 2011, 2022, 2023 * Italiako superkopa (7): 1989, 2005, 2006, 2008, 2010, 2021, 2022 === Nazioartean: 9 === ==== [[Kontinente arteko Futbol Kopa]] ==== * Txapelduna (2): 1964, 1965 ==== [[FIFAren Kluben arteko Munduko Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 2010 ==== [[UEFAko Txapeldunen Liga]] ==== * Txapelduna (3): 1964, 1965, 2010 * Finalista (3): 1967, 1972, 2023 ==== [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] ==== * Txapelduna (3): 1991, 1994, 1998 === Lagunartekoak === * [[International Champions Cup]] (1): 2017 == Jokaturiko nazioarteko finalak == {| class="wikitable" |- ! Txapelketa !! Urtea !! Txapelduna !! Emaitza !! Finalista !! Hiria |- | rowspan=3 | [[Kontinente arteko Futbol Kopa|Kontinentearteko Kopa]]<br/>eta<br/>[[FIFAren Kluben arteko Munduko Kopa|FIFAren Kublen artekoa]] || 1964 || '''Inter Milan''' || align=center|0-1, 2-0, 1-0 || {{banderaikur|Argentina}} [[Club Atlético Independiente|CA Independiente]] |- | 1965 || '''Inter Milan''' || align=center|3-0 , 0-0 || {{banderaikur|Argentina}} [[Club Atlético Independiente|CA Independiente]] |- | 2010 || '''Inter Milan''' || align=center|3-0 || {{banderaikur|Kongoko Errepublika Demokratikoa}} [[Tout Puissant Mazembe|TP Mazembe]] |- | bgcolor="efefef" rowspan=6 | [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]]<br/>eta<br/>[[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] || 1963-64 || '''Inter Milan''' || align=center|3-1 || {{banderaikur|Espainia}} [[Real Madril]] || [[Viena]] |- | 1964-65 || '''Inter Milan''' || align=center|1-0 || {{banderaikur|Portugal}} [[SL Benfica]] || [[Milan]] |- | 1966-67 || {{banderaikur|Eskozia}} [[Celtic FC]] || align=center|2-1 || '''Inter Milan''' || [[Lisboa]] |- | 1971-72 || {{banderaikur|Herbehereak}} [[Amsterdamgo Ajax|Ajax Amsterdam]] || align=center|2-0 || '''Inter Milan''' || [[Rotterdam]] |- | 2009-10 || '''Inter Milan''' || align=center|2-0 || {{banderaikur|Alemania}} [[FC Bayern München|FC Bayern Munich]] || [[Madril]] |- | 2022-23 || {{banderaikur|Ingalaterra}} [[Manchester City Football Club|Manchester City]] || align=center|1-0 || '''Inter Milan''' || [[Istanbul]] |- | rowspan=1 | [[UEFAren Europako Superkopa|Europako Superkopa]] || 2010 || {{banderaikur|Espainia}} [[Atletico Madril]] || align=center|2-0 || '''Inter Milan''' |- | bgcolor="efefef" rowspan=4 | [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] || 1990-91 || '''Inter Milan''' || align=center|2-0, 1-0 || {{banderaikur|Italia}} [[AS Roma]] |- | 1993-94 || '''Inter Milan''' || align=center|0-1, 1-0 || {{banderaikur|Austria}} [[SV Austria Salzburg|Austria Salzburg]] |- | 1996-97 || {{banderaikur|Alemania}} [[FC Schalke 04]] || align=center|1-0, 1-0 || '''Inter Milan''' |- | 1997-98 || '''Inter Milan''' || align=center|3-0 || {{banderaikur|Italia}} [[SS Lazio]] |} == Jokalariak == * {{banderaikur|Italia}} [[Giacinto Facchetti]] (1960-78). * {{banderaikur|Espainia}} [[Luis Suárez]] (1961-70). * {{banderaikur|Alemania}} [[Andreas Brehme]] (1988-92). * {{banderaikur|Alemania}} [[Lothar Matthäus]] (1988-92). * {{banderaikur|Argentina}} [[Ramón Díaz]] (1988-89). * {{banderaikur|Alemania}} [[Jürgen Klinsmann]] (1989-92). * {{banderaikur|Argentina}} [[Javier Zanetti]] (1995-). * {{banderaikur|Brasil}} [[Ronaldo]] (1997-2002). * {{banderaikur|Italia}} [[Fabio Cannavaro]] (2002-2004). * {{banderaikur|Argentina}} [[Hernán Crespo|Hernan Crespo]] (2002-03 eta 2006-2009) * {{banderaikur|Portugal}} [[Luís Figo]] (2005-2009) * {{banderaikur|Suedia}} [[Zlatan Ibrahimović|Zlatan Ibrahimovic]] (2006-09) * {{banderaikur|Kamerun}} [[Samuel Eto'o]] (2009-). == Entrenatzaileak == * {{banderaikur|Argentina}} [[Helenio Herrera]] (1960-68 eta 1973-74): Europako Kopa birritan eta Italiako Liga hiru aldiz irabazi zituen. * {{banderaikur|Italia}} [[Giovanni Trapattoni]] (1986-91): UEFAko Kopan behin eta Italiako Ligan beste behin txapelduna. * {{banderaikur|Italia}} [[Osvaldo Bagnoli]] (1992-94): UEFAko Kopan behin txapelduna. * {{banderaikur|Italia}} [[Luigi Simoni]] (1997-98): UEFAko Kopan behin txapelduna. * {{banderaikur|Portugal}} [[Jose Mourinho]] (2008-10): Txapeldunen Ligan behin txapelduna, 2 Liga eta Kopa 1. == Euskal taldeen aurkako partidak == Hauek dira Europako txapelketa ofizialetan Internazionalek euskal taldeen aurka jokatu dituen partidak: {| class="wikitable" |- ! Denboraldia !! Txapelketa !! Fasea !! Etxekoa !! Emaitza !! Kanpokoa |- | 1979-80 || [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] || Lehen itzulia || Internazionale<br/>[[Real Sociedad]] || align=center|3-0<br/>2-0 || [[Real Sociedad]]<br/>Internazionale |- | 2000-01 || [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] || Final zortzirenak || [[Deportivo Alavés|Alaves]]<br/>Internazionale || align=center|3-3<br/>0-2 || Internazionale<br/>[[Deportivo Alavés|Alaves]] |- | 2023-24 || [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] || Ligaxka fasea || [[Real Sociedad]]<br/>Internazionale || align=center|1-1<br/>0-0 || Internazionale<br/>[[Real Sociedad]] |} == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}}{{en}} [http://www.inter.it Interren webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} {{UEFAko Txapeldunen Ligako txapeldunak}} {{UEFA Europa Leagueko txapeldunak}} [[Kategoria:Inter Milan| ]] kbe3b6p4aw4ixpt8b7dubmbcq6dak7h 10002570 10002569 2024-12-17T16:19:07Z Makenzis 82059 /* Italian: 35 */ 10002570 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = F.C. Internazionale Milano | irudia = [[Fitxategi:FC Internazionale Milano 2021.svg|150px]] | irudi oina = | ezizenak = ''Nerazzurri'' ("urdin-beltzak")<br />''Il Biscione'' ("suge handia") | hiria = [[Milano]] ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Giuseppe Meazza estadioa|Stadio Giuseppe Meazza]] | zelai inaugurazioa = [[1926]] | zelai edukiera = 82.955 | presidentea = {{banderaikur|Txina}} [[Steven Zhang]] | entrenatzailea = {{banderaikur|Italia}} [[Simone Inzaghi]] | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 1.a | ezker-esku eredua 1 = _internazionale2324h | gorputz eredua 1 = __internazionale2324h | eskuin-esku eredua 1 = _internazionale2324h | praka eredua 1 = _internazionale2324h | galtzerdi eredua 1 = _internazionale2324h | ezker-eskua 1 = 0041FF | gorputza 1 = 000000 | eskuin-eskua 1 = 000000 | prakak 1 = 000000 | galtzerdiak 1 = 000000 | ezker-esku eredua 2 = _internazionale2324a | gorputz eredua 2 = _internazionale2324a | eskuin-esku eredua 2 = _internazionale2324a | praka eredua 2 = | galtzerdi eredua 2 = _internazionale2324a | ezker-eskua 2 = FFFFFF | gorputza 2 = FFFFFF | eskuin-eskua 2 = FFFFFF | prakak 2 = FFFFFF | galtzerdiak 2 = FFFFFF | webgunea = [http://www.inter.it Webgune ofiziala] }} '''FC Internazionale Milano''', ezagunagoa '''''Inter''''' laburdurarekin, (izen osoa ''Football Club Internazionale Milano SpA'') [[Milan]]go [[futbol]] taldea da, [[Italia]]ko [[Serie A]] ligan jokatzen duena. Italian Liga eta Kopa ugari irabazteaz gain hiru aldiz lortu ditu [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako]] eta [[Kontinente arteko Futbol Kopa|Kontinente arteko Kopak]], azkena 2010an. Liga sortu zenetik denboraldi guztiak lehen mailan egin dituen futbol talde bakarra da. Etxeko partiduak [[Giuseppe Meazza estadioa]]n jokatu ohi ditu. == Historia == [[Fitxategi:Inter vs Juventus 2-0 (1930).jpg|thumb|250px|1930an [[Juventus FC]]-ren aurkako partida.]] [[Fitxategi:Inter1965-66.jpg|thumb|250px|1965eko [[Kontinente arteko Futbol Kopa]] irabazi zuen taldea.]] [[Fitxategi:Inter Coppa Italia cropped.jpg|thumb|250px|2006ko [[Italiako futbol kopa|Italiako kopako]] garaipena ospatzen.]] [[Fitxategi:Adriano score vs Milan February 2009.jpg|thumb|250px|[[AC Milan]]en aurkako derbia, 2009an.]] === Sorrera eta lehenengo urteak === 1899an ''Milan Cricket and Football Club'' sortu zen Milanen, gerora [[AC Milan]] izango zena. Jokalariak milandarrak eta ingelesak zituen. Hiru liga irabazi ondoren jokalarien artean istiluak sortu ziren eta 1908an ''Ristorante Orologio'' jatetxean Milan taldetik ateratako 44 bazkidek talde berria sortu zuten. Atzerriko jokalarien aldeko bazkideak ziren, hortik ''Internazionale'' izena. 1910an irabazi zuten lehenengo Liga baina ez modu oso normalean. Txapelketa [[FC Pro Vercelli 1892]]-rekin berdinduta bukatu zuten eta ondorioz bien arteko partida batek erabakiko zuen nor izango zen txapelduna. Pro Vercelli aldi berean lehiaketa militar bat jokatzen ari zen eta partidua atzeratzeko eskatu zuen baina Ligak ez zuen onartu. Protesta gisa Vercellikoek 11 urteko haurren taldea aurkeztu zuten eta Inter nagusitu zen 10-3ko emaitzaz. Vercelli zigortua izan zen gainera. Hurrengo liga 1920an irabazi zuen. === Faxismoaren garaia === Internazionale hiriko aberatsen taldea zen eta Milan aldiz languileena. Faxismoaren garaian talde biek izena aldatzeko presioak jasan zituzten, ingelesekin zerikusia zuen guztia arriskutsua baitzen eta Interrek '''Società Sportiva Ambrosiana''' izena hartu zuen, hiriko patroiaren izena hain zuzen ere. Elastikoa ere aldatu zuen, hiriko armarriaren oroitarri kamiseta zuria gurutze gorri handi batekin hartu baitzuen irudi, eta gainean ''Fascio Littorio'' lema ezarri zuen. Talde hartako izarra [[Giuseppe Meazza]] zen eta Italiako 3 Liga eta Kopa bat eskuratu zituen. === Grande Inter === Bigarren Mundu Gerra bukatzean betiko jantziak eta izena berreskuratu zituen. 1953 eta 1954ean liga berriak eskuratuta 1955ean Angelo Moratti k taldea erosi zuen 100 milioi liraren truke. [[Helenio Herrera]] entrenatzaile argentinarrarekin batera [[Luis Suárez]] fitxatu zuen eta italiar jokalari bikainekin zaleek '''Grande Inter''' izenarekin ezagutzen den garaia abiatu zen. Kapitaina Armando Picchi mitikoa zen. [[AC Milan]]ekin batera 60. hamarkada milandarrena izan zen. 3 Liga berriz gain Europa mailako tituluak (2 [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]]) eta Kontinente artekoak (2 Kopa) lortu zituen. === 70eko eta 80ko hamarkada apalak === 1968an Helenio Herrerak taldea utzi eta taldearen mailak behera egin zuen nabarmen. Hurrengo bi hamarkadetan 3 Liga (ia hamar urtean behin) eta 2 Kopa lortu zituen Italian eta Nazio arte mailan ezertxo ere ez. === 90eko hamarkada === 1989an lorturiko Liga garaipenean 3 alemaniar jokalari bikain zeuden, [[Lothar Matthäus]], [[Andreas Brehme]] eta [[Jürgen Klinsmann]]. Giovanni Trapattoni zen entrenatzailea. Garaipen honek animatuta jokalari onak fitxatzeari ekin zion eta 3 UEFA Kopa eskuratu zituen, 1991, 1994 eta 1998an. Azken honetan [[Ronaldo]] eta [[Iván Zamorano]] aritu ziren. Italian ez zuen ordea beste Liga edo Koparik irabazi. === XXI. mendea === Hurrengo Liga, 2006koa, era bitxian irabazi zuen. [[Juventus FC]] zen irabazlea, AC Milan bigarrena eta Inter hirugarren postuan gelditu zen. Ustelkeria kasuen ondorioz Juventus kanporatu egin zuten eta AC Milani 30 puntu kendu zizkioten. Honekin Interrek Milan gainditu eta lehen postua eskuratu zuen. Hurrengo lau ligak erreskadan eskuratu zituen, Italian nagusi zela erakutsiz. [[José Mourinho]] zen entrenatzailea eta [[Zlatan Ibrahimović]] suediarra taldeko izarra. 2010ean bost titulu eskuratu zituen, Italiako Liga, Kopa eta Superkopa, Europako Kopa eta azkenik [[FIFAren Kluben arteko Munduko Kopa]]. Aipagarria da Nazioarteko final bietan jokatu zuten jokalari guztiak atzerritarrak zirela. Hamar urte pasa behar izan ziren Inter Milanok liga berri bat eskuratzeko. 2020-21 denboraldian izan zen eta 12 puntutako aldea atera zion bigarrenari, hiri bereko [[AC Milan]]i. 2022an Kopa irabazi zuen eta 2023an Txapeldunen Ligako finalerako sailkatu zen finalerdietan AC Milan kanporatuta. Finañean [[Manchester City Football Club|Manchester City]] nagusitu zitzaion 1-0 emaitzaz. == Uniformea == Sorreratik bertatik marra urdin eta beltzdun elastikoa erabili du. Hasieran galtza zuriak zituen baina 1924tik aurrera galtza beltzak erabili ditu. 1928an ''Società Sportiva Ambrosiana'' izatera behartu zutenean hiriko banderako gurutze gorria erabili zuen, baina urtebetez soilik. === Historikoa === {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter190809h| gorputz eredua = _inter190809h| eskuin-esku eredua = _inter190809h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0060F0| gorputza = 0060F0| eskuin-eskua = ffffff| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1908-1915| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter191920h| gorputz eredua = _inter191920h| eskuin-esku eredua = _inter191920h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0060F0| gorputza = 0060F0| eskuin-eskua = 0060F0| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1919-1924| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter191920h| gorputz eredua = _inter192021h| eskuin-esku eredua = _inter191920h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0060F0| gorputza = 0060F0| eskuin-eskua = 0060F0| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1924-28| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _redcross| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000 | galtzerdiak = 000000| izenburua = 1928-29| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter2930h| gorputz eredua = _inter192930h| eskuin-esku eredua = _inter2930h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0050E0| gorputza = 0050E0| eskuin-eskua = ffffff| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1929-tik| }} | |} === Azken urteak === {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _internazionale1314h| gorputz eredua = _internazionale1314h| eskuin-esku eredua = _internazionale1314h| praka eredua = _internazionale1314h| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 000000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2013-2014| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter1415h| gorputz eredua = _internazionale1415h| eskuin-esku eredua = _inter1415h| praka eredua = _inter1415h| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 000000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2014-2015| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _black_stripes_thin1| gorputz eredua = _inter1516h| eskuin-esku eredua = _black_stripes_thin1| praka eredua = _blue_stripes| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0000FF| gorputza = 0000FF| eskuin-eskua = 0000FF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2015-2016| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter1617h| gorputz eredua = _inter1617h| eskuin-esku eredua = _inter1617h| praka eredua = | galtzerdi eredua = _inter1617h| ezker-eskua = 0000FF| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 0000FF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2016-2017| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter1617h| gorputz eredua = _inter1718h| eskuin-esku eredua = _inter1617h| praka eredua = | galtzerdi eredua = _inter1718h| ezker-eskua = 0000FF| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 0000FF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2017-2018| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter1819H| gorputz eredua = _inter1819H| eskuin-esku eredua = _inter1819H| praka eredua = _monterrey1213t1| galtzerdi eredua = _inter1819H| ezker-eskua = 000000| gorputza = ffffff| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2018-2019| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter1920h| gorputz eredua = _inter1920h| eskuin-esku eredua = _inter1920h| praka eredua = _inter1920h| galtzerdi eredua = _inter1920h2| ezker-eskua = 7d0b1d| gorputza = 7d0b1d| eskuin-eskua = 7d0b1d| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2019-2020| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter2021H| gorputz eredua = _inter2021H| eskuin-esku eredua = _inter2021H| praka eredua = _monterrey1213t1| galtzerdi eredua = _inter2021H| ezker-eskua = 1C57F0| gorputza = 1C57F0| eskuin-eskua = 1C57F0| prakak = 000000| galtzerdiak = 1C57F0| izenburua = 2020-2021| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter2122H| gorputz eredua = _inter2122H| eskuin-esku eredua = _inter2122H| praka eredua = _monterrey1213t1| galtzerdi eredua = _monterrey1213t1| ezker-eskua = 000000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2021-2022| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _inter2223H| gorputz eredua = _inter2223H| eskuin-esku eredua = _inter2223H| praka eredua = _inter2223H| galtzerdi eredua = _inter2223H| ezker-eskua = 000000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2022-2023| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _internazionale2324h| gorputz eredua = _internazionale2324h| eskuin-esku eredua = _internazionale2324h| praka eredua = _internazionale2324h| galtzerdi eredua = _internazionale2324h| ezker-eskua = 0041FF| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2023-2024| }} |} == 2022/2023 Taldea == 2022ko abuztuaren 10ean eguneratua. {{Fs start}} {{Fs player|no= 1|nat=SVN|pos=ATE|name=[[Samir Handanović]]}} {{Fs player|no= 2|nat=NED|pos=ATZ|name=[[Denzel Dumfries]]}} {{Fs player|no= 5|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Roberto Gagliardini]]}} {{Fs player|no= 6|nat=NED|pos=ATZ|name=[[Stefan de Vrij]]}} {{Fs player|no= 9|nat=BIH|pos=AUR|name=[[Edin Dzeko]]}} {{Fs player|no=10|nat=ARG|pos=AUR|name=[[Lautaro Martínez]]}} {{Fs player|no=12|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Raoul Bellanova]]|other=[[Cagliari Calcio|Cagliari]]tik utzita}} {{Fs player|no=14|nat=ALB|pos=ERD|name=[[Kristjan Asllani]]|other=[[Empoli FC|Empoli]]tik utzita}} {{Fs player|no=18|nat=GER|pos=ERD|name=[[Robin Gosens]]}} {{Fs player|no=19|nat=ARG|pos=AUR|name=[[Joaquín Correa]]}} {{Fs player|no=20|nat=TUR|pos=ERD|name=[[Hakan Calhanoglu]]}} {{Fs player|no=23|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Nicolò Barella]]}} {{Fs player|no=24|nat=CMR|pos=ATE|name=[[André Onana]]}} {{Fs player|no=32|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Federico Dimarco]]}} {{Fs player|no=33|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Danilo D'Ambrosio]]}} {{Fs player|no=36|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Matteo Darmian]]}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=37|nat=SVK|pos=ATZ|name=[[Milan Škriniar]]}} {{Fs player|no=77|nat=CRO|pos=ERD|name=[[Marcelo Brozović]]}} {{Fs player|no=87|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Antonio Candreva]]}} {{Fs player|no=90|nat=BEL|pos=AUR|name=[[Romelu Lukaku]]|other=[[Chelsea F.C.|Chelsea]]tik utzita}} {{Fs player|no=95|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Alessandro Bastoni]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Gaetano Oristanio]]}} {{Fs player|no= -|nat=CMR|pos=ERD|name=[[Lucien Agoumé]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Andrea Pinamonti]]}} {{Fs player|no= -|nat=COL|pos=AUR|name=[[Eddie Salcedo]]}} {{Fs player|no= -|nat=BEL|pos=ERD|name=[[Tibo Persyn]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Lorenzo Pirola]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Samuele Mulattieri]]}} {{Fs player|no= -|nat=AUT|pos=ATZ|name=[[Valentino Lazaro]]}} {{Fs player|no= -|nat=BRA|pos=ATZ|name=[[Dalbert Henrique|Dalbert]]}} {{Fs player|no= -|nat=ARM|pos=ERD|name=[[Henrikh Mkhitaryan]]}} {{Fs end}} == Palmaresa == === Italian: 36 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (20): 1910, 1920, 1930, 1938, 1940, 1953, 1954, 1963, 1965, 1966, 1971, 1980, 1989, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2021, 2024 * [[Italiako futbol kopa]] (9): 1939, 1978, 1982, 2005, 2006, 2010, 2011, 2022, 2023 * Italiako superkopa (7): 1989, 2005, 2006, 2008, 2010, 2021, 2022 === Nazioartean: 9 === ==== [[Kontinente arteko Futbol Kopa]] ==== * Txapelduna (2): 1964, 1965 ==== [[FIFAren Kluben arteko Munduko Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 2010 ==== [[UEFAko Txapeldunen Liga]] ==== * Txapelduna (3): 1964, 1965, 2010 * Finalista (3): 1967, 1972, 2023 ==== [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] ==== * Txapelduna (3): 1991, 1994, 1998 === Lagunartekoak === * [[International Champions Cup]] (1): 2017 == Jokaturiko nazioarteko finalak == {| class="wikitable" |- ! Txapelketa !! Urtea !! Txapelduna !! Emaitza !! Finalista !! Hiria |- | rowspan=3 | [[Kontinente arteko Futbol Kopa|Kontinentearteko Kopa]]<br/>eta<br/>[[FIFAren Kluben arteko Munduko Kopa|FIFAren Kublen artekoa]] || 1964 || '''Inter Milan''' || align=center|0-1, 2-0, 1-0 || {{banderaikur|Argentina}} [[Club Atlético Independiente|CA Independiente]] |- | 1965 || '''Inter Milan''' || align=center|3-0 , 0-0 || {{banderaikur|Argentina}} [[Club Atlético Independiente|CA Independiente]] |- | 2010 || '''Inter Milan''' || align=center|3-0 || {{banderaikur|Kongoko Errepublika Demokratikoa}} [[Tout Puissant Mazembe|TP Mazembe]] |- | bgcolor="efefef" rowspan=6 | [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]]<br/>eta<br/>[[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] || 1963-64 || '''Inter Milan''' || align=center|3-1 || {{banderaikur|Espainia}} [[Real Madril]] || [[Viena]] |- | 1964-65 || '''Inter Milan''' || align=center|1-0 || {{banderaikur|Portugal}} [[SL Benfica]] || [[Milan]] |- | 1966-67 || {{banderaikur|Eskozia}} [[Celtic FC]] || align=center|2-1 || '''Inter Milan''' || [[Lisboa]] |- | 1971-72 || {{banderaikur|Herbehereak}} [[Amsterdamgo Ajax|Ajax Amsterdam]] || align=center|2-0 || '''Inter Milan''' || [[Rotterdam]] |- | 2009-10 || '''Inter Milan''' || align=center|2-0 || {{banderaikur|Alemania}} [[FC Bayern München|FC Bayern Munich]] || [[Madril]] |- | 2022-23 || {{banderaikur|Ingalaterra}} [[Manchester City Football Club|Manchester City]] || align=center|1-0 || '''Inter Milan''' || [[Istanbul]] |- | rowspan=1 | [[UEFAren Europako Superkopa|Europako Superkopa]] || 2010 || {{banderaikur|Espainia}} [[Atletico Madril]] || align=center|2-0 || '''Inter Milan''' |- | bgcolor="efefef" rowspan=4 | [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] || 1990-91 || '''Inter Milan''' || align=center|2-0, 1-0 || {{banderaikur|Italia}} [[AS Roma]] |- | 1993-94 || '''Inter Milan''' || align=center|0-1, 1-0 || {{banderaikur|Austria}} [[SV Austria Salzburg|Austria Salzburg]] |- | 1996-97 || {{banderaikur|Alemania}} [[FC Schalke 04]] || align=center|1-0, 1-0 || '''Inter Milan''' |- | 1997-98 || '''Inter Milan''' || align=center|3-0 || {{banderaikur|Italia}} [[SS Lazio]] |} == Jokalariak == * {{banderaikur|Italia}} [[Giacinto Facchetti]] (1960-78). * {{banderaikur|Espainia}} [[Luis Suárez]] (1961-70). * {{banderaikur|Alemania}} [[Andreas Brehme]] (1988-92). * {{banderaikur|Alemania}} [[Lothar Matthäus]] (1988-92). * {{banderaikur|Argentina}} [[Ramón Díaz]] (1988-89). * {{banderaikur|Alemania}} [[Jürgen Klinsmann]] (1989-92). * {{banderaikur|Argentina}} [[Javier Zanetti]] (1995-). * {{banderaikur|Brasil}} [[Ronaldo]] (1997-2002). * {{banderaikur|Italia}} [[Fabio Cannavaro]] (2002-2004). * {{banderaikur|Argentina}} [[Hernán Crespo|Hernan Crespo]] (2002-03 eta 2006-2009) * {{banderaikur|Portugal}} [[Luís Figo]] (2005-2009) * {{banderaikur|Suedia}} [[Zlatan Ibrahimović|Zlatan Ibrahimovic]] (2006-09) * {{banderaikur|Kamerun}} [[Samuel Eto'o]] (2009-). == Entrenatzaileak == * {{banderaikur|Argentina}} [[Helenio Herrera]] (1960-68 eta 1973-74): Europako Kopa birritan eta Italiako Liga hiru aldiz irabazi zituen. * {{banderaikur|Italia}} [[Giovanni Trapattoni]] (1986-91): UEFAko Kopan behin eta Italiako Ligan beste behin txapelduna. * {{banderaikur|Italia}} [[Osvaldo Bagnoli]] (1992-94): UEFAko Kopan behin txapelduna. * {{banderaikur|Italia}} [[Luigi Simoni]] (1997-98): UEFAko Kopan behin txapelduna. * {{banderaikur|Portugal}} [[Jose Mourinho]] (2008-10): Txapeldunen Ligan behin txapelduna, 2 Liga eta Kopa 1. == Euskal taldeen aurkako partidak == Hauek dira Europako txapelketa ofizialetan Internazionalek euskal taldeen aurka jokatu dituen partidak: {| class="wikitable" |- ! Denboraldia !! Txapelketa !! Fasea !! Etxekoa !! Emaitza !! Kanpokoa |- | 1979-80 || [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] || Lehen itzulia || Internazionale<br/>[[Real Sociedad]] || align=center|3-0<br/>2-0 || [[Real Sociedad]]<br/>Internazionale |- | 2000-01 || [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] || Final zortzirenak || [[Deportivo Alavés|Alaves]]<br/>Internazionale || align=center|3-3<br/>0-2 || Internazionale<br/>[[Deportivo Alavés|Alaves]] |- | 2023-24 || [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] || Ligaxka fasea || [[Real Sociedad]]<br/>Internazionale || align=center|1-1<br/>0-0 || Internazionale<br/>[[Real Sociedad]] |} == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}}{{en}} [http://www.inter.it Interren webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} {{UEFAko Txapeldunen Ligako txapeldunak}} {{UEFA Europa Leagueko txapeldunak}} [[Kategoria:Inter Milan| ]] mnhyiq5eg8moyuozaxy2vskay26jnpl 0 47419 10002755 9894673 2024-12-17T20:59:35Z CommonsDelinker 688 «An_gorta_Mor.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002755 wikitext text/x-wiki '''[[Ipar Irlanda]]ko muralak''' herrialde honetako gatazka islatzen duten muralak dira. Hauek nagusiki [[Belfast]] hiriko [[Falls Road]] eta [[Shankill Road]] kaleetan eta [[Derry]] hiriko [[Bogside]] auzoan kokatzen dira. Egun, Ipar Irlandan mural politiko ezagunenak daude, gehienak bertako gatazka bortitzari lotutakoak. [[1970]]etik aurrera, 2.000tik gora mural zenbatu dituzte. Mural hauetako asko, edukin politikoaz haratago, bere kalitate artistikoagatik onartzen dira. == Galeria == <gallery> Fitxategi:Bernadette mural, Bogside - geograph.org.uk - 1159263.jpg|Bernadette Devlin McAliskey ekintzaile errepublikarraren aldeko murala. Fitxategi:Carrickfergus.jpg|[[Ulsterko Boluntarioen Indarra]]ren (UVF) murala Carrickfergus-en. Fitxategi:George Best mural.jpg|George Best-en aldeko murala gune errepublikar batean. Fitxategi:Titanic Mural Belfast.jpg|Titanic-en hondoratzeari buruzko murala. Fitxategi:Bogside (15), August 2009.JPG|Derry Aske-ra ongietorria ematen duen mural ezaguna. Fitxategi:Paisos catalans belfast.jpg|[[Katalan Herriak|Katalan Herrien]] aldeko murala, Belfasten. Fitxategi:Belfast loyalist mural 2.jpg|Loialisten murala, Belfasten. Fitxategi:Ballymurphy.jpg|Mural errepublikarra, Belfasten. Fitxategi:Mural, Falls Road, Belfast (3) - geograph.org.uk - 802512.jpg|Gernika margolanaren hormairudia, Gernikako bonbardaketaren omenez. </gallery> == Ikus, gainera == * [[Grafiti|Graffitiak]] * [[Ipar Irlandako gatazka]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20080719223540/http://www.argia.com/irlanda-iparraldea/multimedia.php Irlanda iparraldeko mural katoliko eta protestanteen bilduma, bakoitza bere azalpenarekin] * {{en}} [https://web.archive.org/web/20110222153435/http://cain.ulst.ac.uk/murals/ Ipar Irlandako mural politikoei buruzko webgunea] * {{en}} [https://web.archive.org/web/20070524125749/http://www.scottishloyalists.co.uk/murals.htm Mural loialisten irudiak] * {{en}} [http://irelandsown.net/murals.htm Mural errepublikarren irudiak] * {{en}} [http://www.flickr.com/photos/abusinan/sets/1628534/ Mural eta monumentu errepublikarren irudiak] * {{en}} [http://www.flickr.com/photos/abusinan/sets/1628528/ Mural loialistak] * {{en}} [http://flickr.com/groups/nimurals/ Flick: Ipar Irlandako mural politikoak] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Ipar Irlandako gatazka]] [[Kategoria:Irlandar nazionalismoa]] [[Kategoria:Graffitia]] [[Kategoria:Muralak eta freskoak]] [[Kategoria:Belfasteko eraikinak]] [[Kategoria:Derryko eraikinak]] [[Kategoria:Arte politikoa]] omkqvqs24ywtv0dppd1t3g0czl4rdog 10002756 10002755 2024-12-17T21:05:04Z CommonsDelinker 688 «Ballymurphy.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002756 wikitext text/x-wiki '''[[Ipar Irlanda]]ko muralak''' herrialde honetako gatazka islatzen duten muralak dira. Hauek nagusiki [[Belfast]] hiriko [[Falls Road]] eta [[Shankill Road]] kaleetan eta [[Derry]] hiriko [[Bogside]] auzoan kokatzen dira. Egun, Ipar Irlandan mural politiko ezagunenak daude, gehienak bertako gatazka bortitzari lotutakoak. [[1970]]etik aurrera, 2.000tik gora mural zenbatu dituzte. Mural hauetako asko, edukin politikoaz haratago, bere kalitate artistikoagatik onartzen dira. == Galeria == <gallery> Fitxategi:Bernadette mural, Bogside - geograph.org.uk - 1159263.jpg|Bernadette Devlin McAliskey ekintzaile errepublikarraren aldeko murala. Fitxategi:Carrickfergus.jpg|[[Ulsterko Boluntarioen Indarra]]ren (UVF) murala Carrickfergus-en. Fitxategi:George Best mural.jpg|George Best-en aldeko murala gune errepublikar batean. Fitxategi:Titanic Mural Belfast.jpg|Titanic-en hondoratzeari buruzko murala. Fitxategi:Bogside (15), August 2009.JPG|Derry Aske-ra ongietorria ematen duen mural ezaguna. Fitxategi:Paisos catalans belfast.jpg|[[Katalan Herriak|Katalan Herrien]] aldeko murala, Belfasten. Fitxategi:Belfast loyalist mural 2.jpg|Loialisten murala, Belfasten. Fitxategi:Mural, Falls Road, Belfast (3) - geograph.org.uk - 802512.jpg|Gernika margolanaren hormairudia, Gernikako bonbardaketaren omenez. </gallery> == Ikus, gainera == * [[Grafiti|Graffitiak]] * [[Ipar Irlandako gatazka]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20080719223540/http://www.argia.com/irlanda-iparraldea/multimedia.php Irlanda iparraldeko mural katoliko eta protestanteen bilduma, bakoitza bere azalpenarekin] * {{en}} [https://web.archive.org/web/20110222153435/http://cain.ulst.ac.uk/murals/ Ipar Irlandako mural politikoei buruzko webgunea] * {{en}} [https://web.archive.org/web/20070524125749/http://www.scottishloyalists.co.uk/murals.htm Mural loialisten irudiak] * {{en}} [http://irelandsown.net/murals.htm Mural errepublikarren irudiak] * {{en}} [http://www.flickr.com/photos/abusinan/sets/1628534/ Mural eta monumentu errepublikarren irudiak] * {{en}} [http://www.flickr.com/photos/abusinan/sets/1628528/ Mural loialistak] * {{en}} [http://flickr.com/groups/nimurals/ Flick: Ipar Irlandako mural politikoak] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Ipar Irlandako gatazka]] [[Kategoria:Irlandar nazionalismoa]] [[Kategoria:Graffitia]] [[Kategoria:Muralak eta freskoak]] [[Kategoria:Belfasteko eraikinak]] [[Kategoria:Derryko eraikinak]] [[Kategoria:Arte politikoa]] 1th9e8xgtgnxrvvopw2qtv3mbyqdq20 10002760 10002756 2024-12-17T21:12:34Z CommonsDelinker 688 «Belfast_loyalist_mural_2.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002760 wikitext text/x-wiki '''[[Ipar Irlanda]]ko muralak''' herrialde honetako gatazka islatzen duten muralak dira. Hauek nagusiki [[Belfast]] hiriko [[Falls Road]] eta [[Shankill Road]] kaleetan eta [[Derry]] hiriko [[Bogside]] auzoan kokatzen dira. Egun, Ipar Irlandan mural politiko ezagunenak daude, gehienak bertako gatazka bortitzari lotutakoak. [[1970]]etik aurrera, 2.000tik gora mural zenbatu dituzte. Mural hauetako asko, edukin politikoaz haratago, bere kalitate artistikoagatik onartzen dira. == Galeria == <gallery> Fitxategi:Bernadette mural, Bogside - geograph.org.uk - 1159263.jpg|Bernadette Devlin McAliskey ekintzaile errepublikarraren aldeko murala. Fitxategi:Carrickfergus.jpg|[[Ulsterko Boluntarioen Indarra]]ren (UVF) murala Carrickfergus-en. Fitxategi:George Best mural.jpg|George Best-en aldeko murala gune errepublikar batean. Fitxategi:Titanic Mural Belfast.jpg|Titanic-en hondoratzeari buruzko murala. Fitxategi:Bogside (15), August 2009.JPG|Derry Aske-ra ongietorria ematen duen mural ezaguna. Fitxategi:Paisos catalans belfast.jpg|[[Katalan Herriak|Katalan Herrien]] aldeko murala, Belfasten. Fitxategi:Mural, Falls Road, Belfast (3) - geograph.org.uk - 802512.jpg|Gernika margolanaren hormairudia, Gernikako bonbardaketaren omenez. </gallery> == Ikus, gainera == * [[Grafiti|Graffitiak]] * [[Ipar Irlandako gatazka]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20080719223540/http://www.argia.com/irlanda-iparraldea/multimedia.php Irlanda iparraldeko mural katoliko eta protestanteen bilduma, bakoitza bere azalpenarekin] * {{en}} [https://web.archive.org/web/20110222153435/http://cain.ulst.ac.uk/murals/ Ipar Irlandako mural politikoei buruzko webgunea] * {{en}} [https://web.archive.org/web/20070524125749/http://www.scottishloyalists.co.uk/murals.htm Mural loialisten irudiak] * {{en}} [http://irelandsown.net/murals.htm Mural errepublikarren irudiak] * {{en}} [http://www.flickr.com/photos/abusinan/sets/1628534/ Mural eta monumentu errepublikarren irudiak] * {{en}} [http://www.flickr.com/photos/abusinan/sets/1628528/ Mural loialistak] * {{en}} [http://flickr.com/groups/nimurals/ Flick: Ipar Irlandako mural politikoak] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Ipar Irlandako gatazka]] [[Kategoria:Irlandar nazionalismoa]] [[Kategoria:Graffitia]] [[Kategoria:Muralak eta freskoak]] [[Kategoria:Belfasteko eraikinak]] [[Kategoria:Derryko eraikinak]] [[Kategoria:Arte politikoa]] sw3o7kf38bauh6ey0es43hf8pfcdph9 10002773 10002760 2024-12-17T21:47:37Z CommonsDelinker 688 «George_Best_mural.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002773 wikitext text/x-wiki '''[[Ipar Irlanda]]ko muralak''' herrialde honetako gatazka islatzen duten muralak dira. Hauek nagusiki [[Belfast]] hiriko [[Falls Road]] eta [[Shankill Road]] kaleetan eta [[Derry]] hiriko [[Bogside]] auzoan kokatzen dira. Egun, Ipar Irlandan mural politiko ezagunenak daude, gehienak bertako gatazka bortitzari lotutakoak. [[1970]]etik aurrera, 2.000tik gora mural zenbatu dituzte. Mural hauetako asko, edukin politikoaz haratago, bere kalitate artistikoagatik onartzen dira. == Galeria == <gallery> Fitxategi:Bernadette mural, Bogside - geograph.org.uk - 1159263.jpg|Bernadette Devlin McAliskey ekintzaile errepublikarraren aldeko murala. Fitxategi:Carrickfergus.jpg|[[Ulsterko Boluntarioen Indarra]]ren (UVF) murala Carrickfergus-en. Fitxategi:Titanic Mural Belfast.jpg|Titanic-en hondoratzeari buruzko murala. Fitxategi:Bogside (15), August 2009.JPG|Derry Aske-ra ongietorria ematen duen mural ezaguna. Fitxategi:Paisos catalans belfast.jpg|[[Katalan Herriak|Katalan Herrien]] aldeko murala, Belfasten. Fitxategi:Mural, Falls Road, Belfast (3) - geograph.org.uk - 802512.jpg|Gernika margolanaren hormairudia, Gernikako bonbardaketaren omenez. </gallery> == Ikus, gainera == * [[Grafiti|Graffitiak]] * [[Ipar Irlandako gatazka]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20080719223540/http://www.argia.com/irlanda-iparraldea/multimedia.php Irlanda iparraldeko mural katoliko eta protestanteen bilduma, bakoitza bere azalpenarekin] * {{en}} [https://web.archive.org/web/20110222153435/http://cain.ulst.ac.uk/murals/ Ipar Irlandako mural politikoei buruzko webgunea] * {{en}} [https://web.archive.org/web/20070524125749/http://www.scottishloyalists.co.uk/murals.htm Mural loialisten irudiak] * {{en}} [http://irelandsown.net/murals.htm Mural errepublikarren irudiak] * {{en}} [http://www.flickr.com/photos/abusinan/sets/1628534/ Mural eta monumentu errepublikarren irudiak] * {{en}} [http://www.flickr.com/photos/abusinan/sets/1628528/ Mural loialistak] * {{en}} [http://flickr.com/groups/nimurals/ Flick: Ipar Irlandako mural politikoak] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Ipar Irlandako gatazka]] [[Kategoria:Irlandar nazionalismoa]] [[Kategoria:Graffitia]] [[Kategoria:Muralak eta freskoak]] [[Kategoria:Belfasteko eraikinak]] [[Kategoria:Derryko eraikinak]] [[Kategoria:Arte politikoa]] qi6igw71oudgwtjzs1crtgrggxar8i5 10002779 10002773 2024-12-17T22:04:45Z CommonsDelinker 688 «Mural,_Falls_Road,_Belfast_(3)_-_geograph.org.uk_-_802512.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002779 wikitext text/x-wiki '''[[Ipar Irlanda]]ko muralak''' herrialde honetako gatazka islatzen duten muralak dira. Hauek nagusiki [[Belfast]] hiriko [[Falls Road]] eta [[Shankill Road]] kaleetan eta [[Derry]] hiriko [[Bogside]] auzoan kokatzen dira. Egun, Ipar Irlandan mural politiko ezagunenak daude, gehienak bertako gatazka bortitzari lotutakoak. [[1970]]etik aurrera, 2.000tik gora mural zenbatu dituzte. Mural hauetako asko, edukin politikoaz haratago, bere kalitate artistikoagatik onartzen dira. == Galeria == <gallery> Fitxategi:Bernadette mural, Bogside - geograph.org.uk - 1159263.jpg|Bernadette Devlin McAliskey ekintzaile errepublikarraren aldeko murala. Fitxategi:Carrickfergus.jpg|[[Ulsterko Boluntarioen Indarra]]ren (UVF) murala Carrickfergus-en. Fitxategi:Titanic Mural Belfast.jpg|Titanic-en hondoratzeari buruzko murala. Fitxategi:Bogside (15), August 2009.JPG|Derry Aske-ra ongietorria ematen duen mural ezaguna. Fitxategi:Paisos catalans belfast.jpg|[[Katalan Herriak|Katalan Herrien]] aldeko murala, Belfasten. </gallery> == Ikus, gainera == * [[Grafiti|Graffitiak]] * [[Ipar Irlandako gatazka]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20080719223540/http://www.argia.com/irlanda-iparraldea/multimedia.php Irlanda iparraldeko mural katoliko eta protestanteen bilduma, bakoitza bere azalpenarekin] * {{en}} [https://web.archive.org/web/20110222153435/http://cain.ulst.ac.uk/murals/ Ipar Irlandako mural politikoei buruzko webgunea] * {{en}} [https://web.archive.org/web/20070524125749/http://www.scottishloyalists.co.uk/murals.htm Mural loialisten irudiak] * {{en}} [http://irelandsown.net/murals.htm Mural errepublikarren irudiak] * {{en}} [http://www.flickr.com/photos/abusinan/sets/1628534/ Mural eta monumentu errepublikarren irudiak] * {{en}} [http://www.flickr.com/photos/abusinan/sets/1628528/ Mural loialistak] * {{en}} [http://flickr.com/groups/nimurals/ Flick: Ipar Irlandako mural politikoak] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Ipar Irlandako gatazka]] [[Kategoria:Irlandar nazionalismoa]] [[Kategoria:Graffitia]] [[Kategoria:Muralak eta freskoak]] [[Kategoria:Belfasteko eraikinak]] [[Kategoria:Derryko eraikinak]] [[Kategoria:Arte politikoa]] alji25lcrijpp33er3xu98wyb2yj1ke 0 47614 10002524 9302134 2024-12-17T15:06:44Z 79.148.125.10 n 10002524 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Ekonomia eta ekintzailetza}} [[Fitxategi:Product’s lifecycle-es.svg|240px|eskuinera]] Makroekonomia, '''bigarren sektore ekonomiko'''a [[ekonomia]]ren hiru esparruetako bat da, manufaktura bere gain hartzen duena. Kontzeptu horrek produktu bukatu eta erabilgarriak (kontsumorako produktuak edo kapitala) ekoizten dituzten edo eraikuntzan aritzen diren [[industria]]k hartzen ditu. Bigarren sektoreak, normalean, [[Lehen sektore|lehenak]] naturatik lortutako lehengaiak hartzen ditu eta horiekin beste enpresentzat, esportazioetarako edo kontsumitzaileentzako produktu erabilgarri bukatuak ekoizten ditu. Prozesu hori egiten duten industriek energia, lantegiak eta makinak darabiltzate. Hiru elementuon kontsumoaren arabera, bigarren sektorea bi azpitaldetan banatzen da: industria astuna (energia, lantegi eta makineria ugari behar duenean) eta industria arina (energia, lantegi eta makineria gutxiago beharrezkoak dituenean). Produktu bukatuak ekoizteko prozesuan, industria askok hondakinak eta [[kutsadura]] sortzen dituzte (ekonomian askotan kanpo-eragin negatibo kontzeptuaren barruan sartzen direnak). [[Ehungintza]] edo autogintza, adibidez, ezagunak dira haien kutsadura eta hondakin mailengatik.<ref>https://web.archive.org/web/20200805141751/http://www.businessdictionary.com/definition/secondary-sector.html</ref> Hala eta guztiz ere, bigarren sektorea tradizionalki garrantzitsutzat hartu izan da herrialdeen hazkunde ekonomikoa eta garapena bultzatzeko. Industrien esportazioa askotan [[Barne produktu gordin|Barne Produktu Gordinaren]] igoerarekin lotu izan da, honek errenten eta zerga-errenten (gobernuek zergen bidez lortzen dituzten diru-sarrerak) hazkundea bultzatzen duelarik.<ref><nowiki>https://www.marketing91.com</nowiki>: Secondary Industry: Meaning, Types, Characteristics, and Examples </ref> == Sarrera == Bigarren sektoreak lehen sektoreko produkzioa hartzen du (lehengaiak) eta enpresa edo kontsumitzaile nazionalei saltzeko eta esportatzeko egokiak diren produktu bukatuak sortzen ditu (hirugarren sektoreko banaketaren bidez). Industria horietako askok energia kantitate handiak kontsumitzen dituzte, kasu gehienetan fabrikak behar  eta makinak erabiltzen dira eraldatzeko prozesua aurrera eramateko. Askotan, kantitate horien arabera, sailkatzen dira ekonomia arinak edo astunak izan daiteke. Hondakinerako eta hondar-berorako materialak ere sortzen dituzte, ingurumen-arazoak edo kutsadura eragin dezaketenak. Ikerketa gehienen arabera, aldaketa klimatikoa sektore honekin hasi zen. Adibide klasikoen artean hurrengoak aurki ditzakegu: ehungintza, mota guztietako industria astunak, automobilen fabrikazioa edota artisautza. Sektore hau historikoki lau zatitan banandu da. Lehenengoa artisautza da, industria iraultzara arte garrantzi handiena zuena zen. Baina azken bi mendeetan, herrialde garatuetan batez ere, pisua galtzen joan da. Bigarren lekuan industria dago. Azken urteetan garrantzitsuena izan da, horregatik lan honetan bere bilakaera historikoa eta gaur egun bizitako aldaketak aztertuko ditugu. Gainera aurrerago ikusiko dugun moduan gaur egungo Euskal Herria ezin da ulertu industria gabe. Ondoren eraikuntza dago, azpisektore hau honek gizateria guztian zehar bere alboan egon da eta. Noski bertan ingeniaritza eta arkitekturan izandako aldaketekin batera lan egiteko era guztiz aldatu da. Azkenik, energia elektrikoaren sektorea dago. Lehen mailako energien bitartez elektrizitatea lortzen da. Argi dago prozesu hau egiteko modu asko daudela. Ondoren, batzuei buruz hitz egingo dugu. Bigarren sektorea osatzen duten lan moten artean, industria handiena da herrialde gehienetan. Aipatzekoa da industriak duen garrantzia herrialde bat edo eremu geografiko batean garapen eta hazkunde ekonomikoa lortzeko. Manufakturatutako produktuak esportatzen dituzten herrialdeek BPG-ren hazkunde handiagoa sortzeko joera dute eta horrek errentak eta, beraz, gastu publikoak, hala nola osasuna eta azpiegiturak eta finantzatzeko beharrezkoak diren diru-sarrerak handitzen laguntzen du. Estatu aberatsek gauza bat amankomunean badute industria indartsua da. Herrialde garatuen artean, ondo ordaindutako lanpostuen iturri garrantzitsua da klase ertainarentzat, kontsumoaren indizeak igotzen dituelako. Gainera, klase ertain horretan kalitatezko lanpostuak sortzen dira (mota guztietako ingeniaritzak), eta horrek hurrengo belaunaldiek ekonomian mugikortasun sozial handiagoa izatea errazten du. === Produkzio-faktoreak === Ekoizpen industriala lortzeko behar duguna ekoizpen-faktore gisa ezagutzen da, eta hainbat motatakoa izan daiteke: # Faktore fisikoak. lehengaiak, energia-iturriak, makinak, instalazioak, garraiobideak # Faktore ekonomikoak. Kapitala, diru-inbertsioa, eskaria (erosleen gaitasuna) # Faktore politikoak. Estatuaren esku-hartzea eta erregulazioa # Giza faktoreak. Lan-indarra: langileak === Faktore fisikoak === ===== Lehengaiak ===== Naturak ematen dizkigun baliabideak dira, eta gizakiakeraldatu eta produktuak egiten ditu. Animalia-jatorrikoak izan daitezke (abeltzaintza-baliabideak), landare-jatorrikoak (nekazaritza- eta baso-baliabideak) edo mineral-jatorrikoak (lurpetik ateratzen diren arrokak). Animalia eta landare jatorrikoak jatorri organikokoak direla esaten da. Mineralak bi motatakoak izan daitezke. Metalezkoak izan daitezke, hala nola hematiteak (hortik lortzen da burdina) edo bauxita (hortik lortzen da aluminioa), eta ez-metalezkoak izan daitezke (hainbat metalen nahasketaz osatutako arrokak), hala nola granitoa, gatza, eta abar. Batzuek jatorri fosileko lehengaiez ere hitz egiten dute (ikatza, petrolioa eta gas naturala), baina beste batzuk jatorri mineralekoak dira. Mineralen kontzentrazio-eremuei aztarnategi deitzen zaie. Naturatik ateratzeko, gizakiak meategiak edo meategiak sortzen ditu. Lehen sektoreko jarduera bat da (baliabideak lortzea), eta bigarren sektorearekin batera aztertu ohi da, harreman handia duelako. Aztarnategiak lurpean badaude, lurpean (gutxi eta galeriak), dragatuta (itsas hondotik materiala aterata) edo zulatuta (aztarnategira iristeko zulaketa birakaria). Gainazalean badaude, aire zabalekoak dira aztarnategiak. Meatzaritzaren errendimenduak merkatuaren eskariaren araberakoak dira, baita eskatutako maila teknologikoaren eta erauzketa-kostuaren araberakoak ere. Meatzaritza-jarduerak hainbat arazorekin du zerikusia: ingurumen-inpaktua, ekosistemak suntsituz edo kutsadura sortuz, baliabideak agortzea gehiegizko ustiapenagatik eta birziklatze eskasagatik, eta gizarte-borrokak, baliabide horiek kontrolatzeko aztarnategiak eta gatazka armatuak dauden eskualdeko biztanleekin. ===== Energia-iturriak ===== Naturak ematen dizkigun baliabideak dira, eta gure makinetarako energia (indarra) industrietatik, garraioetatik edo etxeko erabileratik lortzen dugu. Bi motatakoak izan daitezke: ez berriztagarriak, agortu daitekeen kopuru mugatua osatzen dutelako, edo berriztagarriak, agortezinak direlako. Energia ez-berriztagarriek abantaila bat dute: merkeagoak dira, baina kutsatzaileak dira, CO2 (karbono dioxidoa) isurtzen dute atmosferara, ingurumenari eta osasunari kalte eginez. Gainera, eremu geografiko zehatzetan kokatuta daude. Berriztagarriak, aldiz, ingurumena errespetatzen dute eta eskuragarriagoak dira, ia herrialde guztietan baitaude. Arazoa da garestiagoak direla eta sortutako energia metatzea zaila dela, eta, beraz, gainkarga edo hornikuntza falta arazoak daudela. Horregatik guztiagatik, energia berriztagarriak ezin dira garatu Estatuaren babesik gabe, ez inbertsio publikoekin, ez onuragarri zaien legeriarekin. Berriztagarriak ez diren energia-iturriak ikatza, petrolioa eta gas naturala dira. Hiru horiek erregai fosilak dira, hau da, material organikoaren deskonposiziotik datoz. Bero-ahalmen handia dutenez, erregai gisa erabiltzen dira zentral termikoetan (elektrizitate bihurtzen dira) eta etxeetarako galdaretan (bero-energia bihurtzen dira). Lehen mailako energia-iturri horietatik abiatuta, naturatik zuzenean lortzen direlako, beste energia batzuk sortzen dira, hala nola elektrizitatea edo petrolioaren deribatuak: gasolina, gasolioa, kerosenoa, fabriken eta ibilgailuen barne-errekuntzako motorretan erregai gisa erabiltzen direnak. Beste baliabide ez-berriztagarri bat uranioa da, zentral nuklearretan erabiltzen dena. Liberatutako energia aprobetxatzen da atomoak galdatzeko prozesu bat egiten denean. Energia nuklearrak ez du gas kutsatzailerik sortzen, baina istripu nuklearrak izateko arriskua dago, eta hondakin nuklearrak sortzen ditu, kontu handiz biltegiratu beharrekoak, ingurumenean kalterik eragin ez dezan. Energia berriztagarrien iturriak honako hauek dira: giza indarra, animalien indarra, energia mekanikoa sortzeko erabiltzen dena, energia hidraulikoa, errotak dituen uraren erorketa aprobetxatzen duena, zentral hidroelektrikoak urtegietan, eguzki-izpiak bi modutan aprobetxatzen dituen eguzki-orubea: eguzki-energia termikoa, ura berotzen duten eguzki-panelak dituena (eguzki-energia kontzentratua edo CSP) edo eguzki-energia geinikoa, haize fotoboltaikoa baliatzen duen panel fotovoltaikoekin (PV). Lehen mailako energia-iturri horietatik abiatuta, naturatik zuzenean lortzen direlako, beste energia batzuk sortzen dira, hala nola elektrizitatea edo landare-olioetatik lortzen diren bioerregaiekin egindako erregaiak. ===== Industria motak ===== Behar duten lehengai, energia, instalazio eta kapital (diru) kopuruaren arabera, hiru mota ezar ditzakegu: * Industria astunak * Industria erdi-ligeroak * Industria arinak. Ekoizpenaren hartzailearen arabera, hiru mota ezar ditzakegu: * Oinarrizko industriak (astunak), beste industria batzuek erabiltzeko produktu erdilanduak ematen dituztenak: erauzketa, energia, metalurgia, siderurgia, kimika astuna (ongarriak edo plastikoak), zementugintza, etab. * Gainerako industriei makineria ematen dieten ekipamendu-ondasunen industriak (erdilanabesak): eraikuntza-ondasunak, informatika, elektronika, mekanika, garraio-materiala, etab. * Kontsumorako ondasunen industriak (arinak), lehengaiak edo produktu erdilanduak kontsumitzaileari zuzenean saltzen zaizkion produktu elaboratu bihurtzen dituztenak: elikadura, informatika, ehungintza, altzariak, etxetresna elektrikoak, automobilak, kimika arina, farmakoak edo kosmetikoak, etab. Garapen teknologikoa oso handia bada, puntako industriei buruz ari gara (informatika, robotika, mikroelektronika) ====== Kapitala ====== Kapitala (dirua) jarri dutenek, hau da, inbertitzaileak, kontuan hartuz, honako sailkapena egin daiteke: * Industria pribatuak. Kapitala edo dirua partikularrek jartzen dute eta jabeak dira. * Industria publikoak. Kapitala Estatuak jartzen du eta jabea da. * Industria mistoak. Kapitala partikularrek zein Estatuak jartzen dute, eta Estatua jabekide bihurtzen da bere inbertsioari dagokionez. * Diruz lagundutako industriak. Industria mistoak dira, eta Estatuak kapitala jartzen du (diru-laguntzak), baina ez du jasotzen legokiokeen jabetza-ehunekoa, partikularren jabetzakoak izaten jarraitzen baitute. Denborarekin, enpresa industrialek kontzentratu egiten dira, hau da, aliatu edo elkartu egiten dira. Kontzentrazio horizontala da jarduera berean aritzen diren enpresak batzen direnean, lehia saihesteko. Kontzentrazio bertikala da produktu bat egiteko, erauzteko, eraldatzeko eta merkaturatzeko fase guztietan esku hartzen duten enpresak elkartzen direnean. == Historia == Bigarren sektorearen lehenengo aztarnak artisautzan topatzen ditugu. Artisautza gizonarekin sortu zen eta urteetan zehar izan zuen bilakaeran parte hartu zuen. Gizakiak naturako elementuak erabiltzen ikasi zuenean, hala nola harriak leuntzen, pintura naturalak egiten eta zura zizelkatzen, artisautza forma hartzen hasi zen. Adituak ez dira ados jartzen bere jatorriari buruz hitz egiterakoan, hipotesi anitz daude eta. Sarreran aipatu den moduan bigarren sektorearen barruan pisu gehien duen arloak industria da. Herrialde gehienetan bigarren sektorean agertzen diren beste motak ia ez dute garrantzirik. Hori dela eta industriaren historian sartuko gara. Gertakizun batek gauzak aldatu baditu industrian eta bigarren sektorean Industria Iraultza izan zen. XVIII. mendearen bigarren zatiak lan egiteko era aldatzen hasi zen Ingalaterrako iparraldean. Momentu horretara arte, gizakiek gauzak banaka ekoizten eta sortzen zituzten, baina historian lehen aldiz energiak mugitutako makinen bidez ondasunak eskala handian fabrikatzea lortu zen. Orduz geroztik, industriak izugarrizko bilakaera izan du, eta denboraren ikuspegiak aukera eman die historialariei hainbat fase aipatzeko, eta horien akotazioa egiteko, besteak beste, energia-iturri, lehengai edo industria-sektore jakin batzuen nagusitasuna erabili ohi da. Herrialde kapitalista garatuenen industrializazioaren hainbat etapa proposatu dira, batez ere, Europa mendebaldekoak eta Ipar Amerikakoak. Zenbait egilek azken garaietarako «Hirugarren Industria Iraultza» (eta laugarrena ere) bezalako adierazpenak egin dituzten arren, soilik Lehen eta Bigarren Industria Iraultzak guztiz onartuta daude adituen artean. Lehen Industria Iraultzak XVIII. mendetik 1870 urtera iraun zuen. Bere energia iturri nagusiena lurrinatik etorri zen eta gehien bat Ingalaterran gertatu zen. Bestalde, Bigarren Industria Iraultza 1870. urtetik lehen mundu gerrara arte garatu zen. Aldaketa industrial hauek Europa osora zabaldu ziren eta petrolioa oinarri bezala erabili zen. Lehen Industria Iraultzak aldaketa erraldoiak ekarri zituen garai hartako Europara. Lehenik eta behin, biztanleria izugarri hasi zen eta pixkanaka-pixkanaka nekazariak bere teknikak hobetu zituzten teknologia berriei esker. Gertaera honek hirien hazkundea lortu zuten, azken finean lan egiteko modu berriekin pertsona gutxiago behar ziren landa eremuetan. Ezin dira ahaztu lurrin makinaren ekarpen guztiak. hasieran asmakizun hau bakarrik industria textiletan erabiltzen zen, urteekin ordea hainbat esparru berrietara zabaldu zen. Meategietan eta metalezko lantegietan izandako eraginak jende guztia harritu zuen. Bere posibilitateak ikusi ondoren, garraioetan erabiltzen hasi ziren. Horrela lehenengo trenak eta lurrinezko itsasontziak sortu ziren. Bigarren Industria Iraultzan, 1870etik aurrera, panorama nabarmen aldatu zen. Aldaketek industria-konplexu osoari eragin zioten. Antolamenduaren ikuspegitik, enpresek tamaina eta izaera aldatu zituzten. Adam Smithek predikatutako liberalismoaren ideiek indarra hartu zuten. Aitzitik, industria berrietarako behar ziren inbertsioen bolumen handiak banketxeek horietan parte hartzea bultzatu zuen. Horrela, finantza eta industria korporazio erraldoiak sortzen hasi ziren eta askotan monopolioak ziren. Nazioen  esparruan, ingelesen nagusitasunak nazio ezberdinen arteko lehia bortitzari utzi zion lekua. Frantzia eta Alemania, eta baita Estatu Batuak eta Japonia ere, lehen mailako potentzia industrial bihurtu ziren, britainiarren nagusitasuna arrakastaz ahultzeko gai zirenak. Etapa honen hedapen ikusgarrian eta lehengaiak lortzeko nahiz ondoriozko ondasunak esportatzeko premian, inperialismo kolonialistaren motibazio nagusia ikusi da, nahiz eta puntu hori oraindik historialariek eztabaidatu duten. == Azpisektoreak == Bigarren sektoreak, lehengaiak ondasun edo salgai bihurtzearekin eta eraldaketarekin zerikusia duten herrialde bateko jarduera ekonomiko guztiak hartzen ditu, produktu berriak fabrikatzeko zein merkatuaren beharrak zuzenean hornitzeko oinarri gisa erabiltzen direnak, garrantzitsuenak, artisautza, industria, eraikuntza eta energiaren lorpena dira. === Artisautza === Espainiako artisautza 38.000 enpresak baino gehiagok osatzen duten ekoizpen-sektorea da, 125.000 pertsonari ematen die lana eta 4.042 milioi euroko BPGa du. Artisau baten lana da, normalean pertsona batek eskuz egiten duena, makinen edo automatizazioen laguntzarik gabe. Artisautza jarduera material gisa serieko edo industriako lanetik bereizten da. Artisautza eskuz landu behar da, eta zenbat eta prozesu industrial gutxiago izan, orduan eta artisauagoa izango da. Artisautza objektu erabat kulturala da, honek esan nahi duena lekuaren, testuinguru sozialaren, paisaiaren, klimaren, baliabideen eta historiaren arabera aldatu dezakeela da. Artisautza askotarikoa da Espainian, eta autonomia-erkidego bakoitzak hainbat identifikazio-produktu ditu. * Zeramikako lanak: hala nola Gaztela eta Leonen, Granadan, Talavera de la Reinan, Asturiasen, Murtziako Eskualdean edo Kanarietan egindakoak. * Beira: Segovian produzitzen da gehiena, La Granjako beira fabrikan. * Zurgintza: Galizia, Asturias, Katalunia, Gaztela eta Leon, Balear Uharteak eta Andaluzian. * Larrua: Huelva, Sevilla, Albacete eta Madrilen. * Saskigintza eta espartzua: Andaluzia, Extremadura, Gaztela eta Leon, Aragoi eta Valentzian. * Metalak: Albaceten aiztogintza, Toledo eta Eibarko ezpatak eta armak, eta Segoviako forja. Gainera, ehungintzaren sektorean ordezkaritza zabala du, Granadako Alpujarra, Zamorako jarapak eta antzeko beste batzuk Leonen, Ezcarayn, Lorcan eta Galizian. Bordatuak, Salamancako, Segoviako edo La Orotavakoak, esaterako) eta parpailak (Andaluzian eta Almagron ohikoak), ohikoena “el de Bolillos” izanik, oso hedatua dagoena. === Industria === Industria, energia erabiliz, lehengaiak produktu prozesatu, erdi landu edo ultra-prozesatu bihurtzeko helburu duen jarduera da. Industria honen garapenak materialak, makineria eta giza baliabideak behar ditu. Oinarrizko helburu etikoaren (ekologia: oinarri ekologikoa) eta jarduera motaren arabera, eremu sektorialetan banatzen dira, ekoizten dituzten produktuen arabera, eta hainbat industria mota daude. Fabrikazio-prozesua lehengaiak azken produktu bihurtzeko urratsa da. Fabrikazio-prozesua produktuaren diseinuarekin eta produktua fabrikatzeko erabilitako materialen zehaztapenekin hasten da. Material horiek fabrikazio-prozesuaren bidez aldatzen dira, eskatutako osagai bihurtzeko. Fabrikazioaren sektoreak lotura estua du ingeniaritzarekin eta diseinu industrialarekin. Ipar Amerikako fabrikatzaile handien adibide batzuk General Motors Corporation, General Electric, Procter & Gamble, AbbVie, Unilever, General Dynamics, Boeing, Pfizer, Precision Castparts eta Fiat Chrysler Automobiles dira. Europan, adibidez, Volkswagen Group, Siemens, BASF eta Michelin. Asiako adibideak Toyota, Yamaha, Panasonic, LG, Samsung, Godrej & Boyce eta Tata Motors dira. ==== Industriaren garrantziak ==== XIX. mendetik, industria izan da ekonomiaren sektore autoeragilea. Bigarren Mundu Gerrara arte, industria zen barne-produktu gordinari (BPG) ekarpen handiena egiten zion sektore ekonomikoa, eta eskulan gehien zuen sektorea. Orduz geroztik, makinen hobekuntzak eta zerbitzuen garapenak produktibitatea handitzea ekarri dutenez, bigarren tokira igaro da. Hala ere, funtsezkoa izaten jarraitzen du, garapen industrialik gabe ez baitago zerbitzurik. Europako inbertsio-kapitala nekazaritza-aberastasunaren metaketatik dator. Nekazaritzako kapitalak produktuak merkatura eramateko beharrezkoak diren ibilgailu industrialetan eta garraio-ibilgailuetan inbertituko du. Hasiera batean, industria-produktuek lurraren produktibitatea handituko dute, eta, horrela, eskulana liberatuko dute industrian aritzeko, eta nekazaritza-produktuen soberakinak lortuko dituzte, gero eta handiagoa den landa-eremukoak ez diren biztanleak elikatzeko. Beraz, nekazaritzak nahikoa lanpostu eta oinarrizko produktu ematen dizkio industria kapitalari. Horiek guztiak beharrezko baldintzak dira industria-iraultza garatzeko. Hirugarren munduko herrialdeetan eta industria osteko herrialde batzuetan, kapitala atzerriko inbertsiotik dator. Atzerriko inbertsioak beharrezko azpiegitura ezarri du eskulanak sortutako aberastasuna eta kapital-irabaziak ateratzeko; ez du beharrezko eskulana nekazaritzako lanetatik askatu, baizik eta behar den lana bakarrik libratu du. Hasieran, esklabotzara jo behar izan zuen lana bermatzeko. Hala ere, egitura ekonomikoaren aldaketek eta gizarte tradizionalaren suntsipenak kapital-hornidura nahikoa ziurtatu dute. ==== Manufaktura ==== Manufaktura industriaren forma oinarrizkoena da; hitzak eskuz egitea esan nahi du, baina ekonomian lehengaia erabilgarritasun jakin bateko produktu bihurtzea esan nahi du. Erabiltzen dugun ia guztia prozesu horren emaitza da, eta manufaktura den ia guztia lantegi handietan egiten da. ==== Motak ==== Industria motak dira lehengaiak azken kontsumoko edo tarteko kontsumoko produktu bihurtzen dituzten enpresak sailkatzeko kategoriak. Industriak hainbat irizpideren arabera sailka daitezke, jarraian azalduko dugun bezala: ===== Industriak, erabiltzen duten lehengai bolumenaren arabera ===== * Industria arina: kontsumo-ondasunak ekoizten dituena da. Kapitalaren, eskulanaren edo inputen erabilera handia behar ez izateagatik bereizten da. Sektore honetako adibide batzuk honako hauek dira: elikagaiak eta edariak, ehunak, farmazia-produktuak, kosmetikoak, aparatu elektronikoak, besteak beste. * Industria erdi-arina: produktu erdilanduak erabiltzen dituzte, oro har, automobilak edo makinak bezalako ekipamendu-ondasunak ekoizteko. * Industria astuna: lehengai kantitate handiak erabili edo ateratzen ditu, eta eraldatu egiten ditu. Horrela, beste industria batzuek eskatuko dituzten produktuak garatzen ditu. Hona hemen adibide batzuk: erauzketa-jarduerak (meatzaritza eta hidrokarburoen sektorea), siderurgia, industria kimikoa, etab. ===== Industria, garapen-mailaren arabera ===== * Industria hasiberria: hasierako heldutasun-mailan dagoena da. Bere jarduera ez da oso mekanizatua, eta eskari-maila baxu bati baino ez dio erantzuten. * Industria heldua: garapen mailarik handiena lortu dutenak dira. Orduan, haien hazkunde-tasak behera egiten du. Hori, zaharkituta dagoen teknologia erabiltzen ari direlako edo konpetentzia-maila handiagoa izan dezaketelako. * Puntako industria: teknologia berriak erabiltzeagatik hazkunde-tasa handiak lor ditzakeena da. Hau da, prozesu edo produktu berriak hobetu edo inplementatu ditu, negozioan errendimendu hobea lortuz eta etorkizunean izan ditzakeen diru-sarrerak handituz. ===== Industriak, jarduera-lurraldearen arabera ===== * Nazioko eta tokiko industriak: beren jarduera nazio baten barruan zentratzen dute. Tokiko industrien kasuan, nazio azpiko lurralde baten beharrak asetzera bideratzen dira. Hau da, herrialde bateko eskualde jakin batekoa, eskala txikikoa izanik. * Industria internazionala: nazioarteko merkataritza-jarduerak egiten dituena da. Jatorriz herrialde (matrize) batean ezartzen da, baina gero beste nazio batzuetara zabaltzen da enpresa erlazionatuak sortuz. Ekoizpen-zentroak lurralde batean baino gehiagotan ezar ditzake, adibidez, A herrialdean artefaktu baten zatiak fabrikatuz eta B herrialdean mihiztatuz. ===== Industria motak sektore ekonomikoaren arabera ===== * Elikagaiak. * Ehungintza. * Kimika. * Siderurgikoa (burdina eta altzairua ekoizten ditu). * Militarra. * Zementu-fabrika. * Turistikoa. * Basogintza. * Automobilgintzakoa. === Eraikuntza === Arkitekturaren eta ingeniaritzaren alorretan, azpiegiturak egiteko artea edo teknika da eraikuntza. Zentzu zabalagoan, eraikuntza esaten zaio egin aurretik, aldez aurretik proiektu eta plangintza jakin bat edukitzea eskatzen duen guztiari. Lehen biztanleak kobazuloetatik irteten hasi ziren unetik agertu zen eraikuntza. Hasieran, gizon batek buztinezko etxebizitzak eraiki zituen, baina prozesuan harria erabiltzen hasi ziren. Hala ere, denboraren poderioz, gizakia aldatu egin zen, hiri osoak agertu ziren, babesa behar zuten estatuak. Beraz, harresiak eta egitura defentsiboak eraiki behar izan ziren, eta horrek arkitekturaren garapena bultzatu zuen. Beren estatusa nabarmendu nahi zuten gobernari batzuek luxuzko jauregiak eta etxeak eraiki zituzten. Eraikuntza ezaguna egin zenean, pertsona eraikuntzarako material eta teknologia berriak sortzen edo saiatzen hasi zen. Eraikin asko Estatua aberatsa zen materialarekin egin ziren. Adibidez, erregistroen arabera, jakina zen X. mendean Mosku egurrez egina zegoela. Harrizko elizak baino ez ziren eraiki. XVIII. mendetik aurrera, hiriak eraikitzeko eta hiria garatzeko lehen planak agertu ziren. Eraikuntzarako baldintza bereziak ezarri ziren (3 edo 5 urte). Langileek denborarik ez bazuten, objektua beste langile bati ematen zitzaion. Eraikuntzan ere aplikatzen ziren legeak zeuden, eta horrek diziplina handia ematen zien langileei. ==== Eraikuntzaren garapena ==== Eraikuntzaren garapen aktiboa XX. mendearen hasieran gertatu zen, baina ejekuzioa eskulan astunaren laguntzarekin egin zen, eta eraikuntzako ekipoa ia ez zen erabili. Normalean, sustatzaile pribatuak eraikitzen zituzten, eta hauek oinarri material ahula zuten. Obraren tamaina txikia, eskulan merkea eta baldintza klimatiko txarrak zirela eta, eraikuntzako makinen ekoizpena oso maila baxuan zegoen, eta horrek eraikinen eraikuntza moteldu besterik ez zuen egin. Hala ere, denbora tarte labur baten ondoren, teknologiak eta eraikuntzako ekipoak (hondeamakinak, karrakagailuak, hormigoi-makinak) erabili ziren eskulana sinplifikatzeko. Eraikuntzaren beste alderdi batzuk ere mekanizatu ziren, eta horrek eraikuntza-denbora murriztea ahalbidetu zuen. SESBen bost urteko lehen planen urteetan jauzi handi bat iritsi zen, eraikuntzarako makina berriak sortzen hasi baitzen, kudeaketa besterik behar ez zuena, eta produkzioa handitu egin zen. Gainera, Bigarren Mundu Gerraren ondoren arrakasta handia lortu zen Estatua berrezarri eta berrezartzeko ingeniaritzan. Fabriken eta enpresen lehen industrializazioa eta automatizazioa hasten da. ==== Eraikuntza modernoa ==== Arkitekturaren eta, oro har, eraikuntzaren garapenarekin, teknologia erabat berriak aplikatzen hasi ziren. Pisu izugarria jasan dezaketen hormigoizko barietate berriak egin ziren. XXI. mendeko eraikuntza lurraren azterketarekin hasten da, eta horrek egituraren epe luzeko funtzionamendua bermatzen du. Gailu, material eta ekipo guztiz berriak erabiltzen hasi ziren, eta, horri esker, etxeak eraiki ditzakegu hilabeteetan. Garatzaileek abantaila asko ematen dizkiete etorkizuneko maizterrei, eta horiek bizitza errazagoa egiten diete pertsonei. Oso denbora gutxian hormigoi armatuzko egiturak eraikitzea ahalbidetzen duen eraikuntza monolitikoa ere oso ezaguna egin da. Eraikuntza hori da seguruena eta ohikoena, eta josturarik eza ere badu ezaugarri. Horrek nabarmen areagotzen du isolamendu termikoa eta akustikoa, eta egituraren pisua murrizten du. === Energia === Energia-sektoreak barne hartzen ditu energia-iturriak erauzteko jarduerak. Energia horiek energia erabilgarri bihurtzean, baita garraiatzean ere. ==== Energia-iturriak ==== Energia-iturriak hainbat aplikaziotarako energia erabilgarria ematen duten baliabideak dira. Industria-jarduera garatu ahal izateko hornidura energetiko egokiaren mende dago. Bi energia-iturri mota handi bereiz ditzakegu. Naturan mugatuta dauden eta agor daitezkeen baliabideak erabiltzen dituztenak (adibidez, petrolioa) energia ez-berriztagarriak deiturikoak dira, eta agortezinak ez diren baliabideak erabiltzen dituztenak (adibidez, eguzkia edo haizea), hau da, energia berriztagarriak. Espainia desoreka energetikoaren eta kanpoarekiko mendekotasunaren adibide argia da, energia-kontsumoa ekoizpena baino handiagoa da. Espainian, autohornikuntza % 22,1koa da; inportazioen zati handi bat ikatzak, petrolioak eta gasak osatzen dute. ==== Energia berriztagarriak ==== Energia berriztagarria iturri natural agortezinetatik lortzen den energia da, duten energia kopuru izugarriagatik edo baliabide naturalen bidez birsortzeko gai direlako. Energia berriztagarrien iturriak, energia berdea izenez ere ezagutzen direnak, 7 dira Lurrean. Hala ere, denak ezin dira modu berean aprobetxatu herrialde guztietan. Zehazki, energia berriztagarriak Espainian energia hidraulikoa, energia eolikoa eta eguzki-energia dira. ==== Energia berriztaezinak ==== Energia berriztaezinak, naturan kantitate mugatuetan dauden energia-iturriak dira, eta horiek guztiak kontsumitu ondoren, ezin dira ordezkatu, ekonomikoki bideragarria den ekoizpen- edo erauzketa-sistemarik ez dagoelako. Lau motatako energiak bereizten dira energia berriztaezinetan: ==== Ikatza ==== Ikatzaren ekoizpena 13 arrotan kokatzen da, eta horien artean hiru nabarmentzen dira (Asturias, Leon eta Palentzia), baina ez dute autohornidurarik onartzen eta inportatu beharra dago. Arazoak dira aztarnategi aberatsak agortu egin direla, beste batzuek ustiapenerako zailtasunak dituztela eta eskaria murriztu egin dela. Helburua zentral termikoetan elektrizitatea sortzea da. ==== Petrolioa ==== Lehenengo postuan dago kontsumoan. Ekoizpen nazional ez-garrantzitsua. Tarragonan petrolio-plataforma bat dago, itsas hondotik petrolioa ateratzen duena. Aplikazio ugari ditu (garraioa eta industria). Espainiak fintzeko gaitasun handia du (petrolioa gasolina edo gasolio bihurtzea). ==== Gas naturala ==== Abantailak: bero-ahalmen handia, gutxiago kutsatzen du eta prezioa baxua da. Aljeria eta Libiatik inportatzen da, autohornikuntza ez baita nahikoa. Aplikazioak erabilera industriala, transformazioa elektrizitatean eta etxeko erabileran dira. Ekoizpen nazionala Euskal Herrian kokatzen da. ==== Energia nuklearra ==== Elektrizitatea ekoizteko aplikatzen da. Kanpokoaren mende gaude uranioaren hornidurari, teknologiari eta istripu nuklearren arriskuei dagokienez. 1984tik ez da zentralik eraiki, baina inguruko beste herrialde batzuetatik inportatzen jarraitzen da energia mota hori. == Industria 4.0 == Industria 4.0 gizadiaren bilakaera tekniko-ekonomikoaren laugarren aldi hipotetiko bat deitzen duten adierazpenak dira, Lehen Industria Iraultzatik aurrera. 4.0 Industriaren kontzeptu honek mundua Laugarren Industria Iraultza dei daitekeenaren atarian dagoela adierazten du (hau da, industriaren garapenean mugarri garrantzitsu baten hurbileko data batean, fase berri bat edo etapa berri bat hasi dela esatea justifikatzen duena) .4.- Lurrunezko makinaren garapenaren eta mekanizazioaren ondoren (XVIII. mendearen bigarren erdia), elektrizitatearen garapenaren ondoren (XIX. mendearen amaiera eta etxerako azken etapa). Industria-egituraketa berriaren edo 4.0 industriaren kontzeptu hori Hannoverreko Azokan (industria-teknologiaren aretoan) maneiatu zen lehen aldiz 2011.20 urtean, eta azoka berean baina 2013an, kontzeptu hori eta bere inplikazioa zehazten dituen txosten xehatu bat aurkeztu eta defendatu zuen lantalde hautatu batek. Kontsumoaren eremuen bilakaera, kontsumo-eskari gero eta handiagoa eta berrikuntzaren etengabeko bilaketa funtsezko elementuak dira 4.0 izeneko industria-negozioaren ereduan, tresna teknologiko eta digitaletan oinarrituta. 4.0 Industria Iraultza izan da sektore honetan inplementazio teknologikoa lortzeko ardatz nagusia. IoT, Big Data, robotika eta IA teknologietan oinarritzen da, besteak beste, eta prozesuak optimoagoak eta eraginkorragoak izatea ahalbidetzen du, produktibitate handiagoa bultzatzeko. === Industrializazio-prozesuak izan duen eragina Espainiar estatuan === Lau etapa nagusi bereiziko ditugu: lehena 1855etik 1959ra, bigarrena 1959tik 1973ra, hirugarrena 1973tik 1986ra eta laugarrena 1986tik gaur egunera. ==== 1. Etapa: XX. mendearen erdialdera arte: industrializazioaren porrota ==== Iraultza industriala Espainian hasi zen, Europako gainerako herrialdeetan bezalaxe, baina mantsoago eta irregularrago, eta Katalunia, Euskal Herria eta Madril bakarrik industrializatu ziren, nekazaritzakoak izanik Espainiako gainerako herrialdeak; horri Espainiako Iraultza Industrialaren porrota deitu zaio. Tortellak eta Casaresek atzerapen edo porrot hori azaltzen dute, Espainia Mediterraneoko herrialdeen ereduaren barruan kokatuz, nekazaritza atzeratuago baitago klima eta jabetzaren egitura dela eta. Nekazaritzaren atzerapen horrek industriaren atzerapena azalduko luke. Gainera, gure industrializazio berantiarraren faktore garrantzitsu bat Europako herrialdeek meatze-baliabideak ustiatzea izan zen, eta bereziki Frantziak eta Ingalaterrak, nahiz eta azpiegiturak irabazi, lehengaien esportatzaile bihurtu ginen. # 1855etik 1870era, Espainiako Lehen Industria Iraultza gertatu zen. Bertan, 1855eko biurteko aurrerakoia aipatu behar dugu, Madozen desamortizazioarekin, eta trenbidearen legeak edo seiurteko iraultzailea meatzaritzaren desamortizazioarekin. # 1870etik 1959ra 2. Iraultza industriala gertatu zen. Egoera bereziak dira XIX. mendearen amaierako nekazaritza-krisia, Espainia behin betiko protekzionismoaren, Kubaren galeraren, lehen mundu-gerran esku ez hartzearen, hurrengo atzeraldiaren, 1929ko krisiaren ondorio urrien eta gerra zibilaren eta autarkiaren alde jarri zuena. Aldi horretan INI sortu zen, autohornikuntza saiatu zen eta banaketa kontrolatu zen. Emaitza miseria eta estraperloa izan ziren. Berrogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, nazioarteko egoerak aldatu egin ziren, eta Espainia bere isolamendutik atera zen AEBk eskua luzatu zionean Gerra Hotzaren nazioarteko testuinguruan zuen antikomunismoagatik. # 1959an Egonkortze Plana iritsi zen; beste etapa baten hasiera ofiziala. ==== 2. Etapa: 1959-1975: Garapen industriala. ==== Hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan, garapen planak sortu ziren, Frantziako ereduari jarraiki, hazkunde ekonomikoa bultzatzeko. Espainiak industria-iraultza osoa lortu du behin betiko. Espainia Europako merkatuetara zabaltzen hasi da. Faktore endogenoek (eskulan merkea) laguntzen diote Espainiako ekonomiaren hazkundeari, baina batez ere,  faktore exogenoek: # Atzerriko inbertsioak, # Etorkinen dibisak # Turismoa. # Petrolio ugari eta merkea Prozesu horretan, INI (Industriaren Institutu Nazionala) errentagarritasun gutxien zuten sektoreez arduratu zen: meatzaritzaz, energiaz eta ontzigintzaz. Denon poderioz, industriak eta ondasunak ugaritzen ziren. Gainera, ekipo-ondasunetarako eta oinarrizko industriarako (siderurgia eta kimika) fabrikaziotik kontsumo-ondasunetarako industrietara (automobilak, etxetresna elektrikoak) aldatu zen. Urte horietan hazkunde ekonomiko handia izan zen eta BPGren hazkundea urteko % 7ra iritsi zen. Ordainketa-balantza orekatu egin zen. Aldi berean, nekazaritza tradizionalaren krisia gertatu zen, landa-exodoarekin batera, eskualdeak jendez hustu zituena eta hirigintza- eta industria-pilaketa handiak sortu zituena. Zerbitzuen sektorearen pisua, batez ere turismoari esker, nabarmen handitu zen, eta Espainiako ekonomiaren tertziarizazioa hasi zen, hurrengo etapetako ezaugarria izango dena. ==== 3. Etapa: 1975-1985: krisia eta Espainiako industriaren birmoldaketa. ==== 1973ko krisiak eragin handia izan zuen Espainian, haren garapena faktore exogenoetan oinarritu baitzen. Horrela, kanpoko emigrazioa eten, turismoa geldiarazi eta hiriburu asko aberriratu ziren. Krisi horrek bereziki eragin zien maniobra-industriei, hala nola siderurgiari, ehungintzari eta ontzigintzari, hasiera batean estatuaren laguntzetara jo behar izan baitzuten. Krisi ekonomikoa frankismoaren amaierako krisi politikoak elikatu zuen. 1982an, PSOEk gehiengo absolutu nahikoa lortu zuen, eta, horri esker, beharrezkoa zen industria-birmoldaketari aurre egin ahal izan zion. Gainera, langile-ideologia baten eramaile izateak bidea erraztu zion langileekin, lanpostu asko galdu baitziren siderurgiako maniobra-industrietan, itsasontzietan edo ehungintzan Kantauri isurialdean, Euskal Herrian, Katalunian, Valentziako Erkidegoan edo Mendebaldeko Andaluzian. Aldaketa edo birmoldaketa hori beharrezko egiten zuten arrazoiak honako hauek ziren: eskulan merkeagoa zuten NPIen (herrialde industrializatu berriak) lehia, petrolioaren garestitzea eta teknologiaren bidez produktibitatea handitzeko beharra. Berriz industralizatzeko premiazko eremuak sortu ziren, inbertsio publikoa zuten industriak berraktibatuz. ZUR aplikatu zen eskualdeak Vigo, Ferrol, Bahía de Cádiz, Asturiasko Printzerria, Bilboko Itsasadarra, Madril eta Bartzelona izan ziren. Neurri horiek ez dira oso eraginkorrak izango, ez baitzuten emaitza onik eman Madrilen eta Bartzelonan izan ezik. ==== 4. Etapa: 1986-96: integrazio- eta nazioartekotze-etapa. ==== Etapa horretan, EBn integratzeak eta globalizazio-prozesuak industriaren bilakaera eragin zuten. Politika berriak honako hauek izan ziren: * Barneko muga-zergak kentzea, kanpoko inbertsioa erakartzeko. * Lan-kostu txikiagoak bilatzea ("lehiakortasuna"). Horrek lan-baldintzak okertzea ekarriko du (lan-prekarietatea), baina baita baldintza fiskal eta logistiko (mugimendu-baldintza) hobeak ere enpresaburuentzat. * Aurrekoa gorabehera, deslokalizazioak jasango dira (industriak eskulan merkeena duten herrialdeetara lekualdatzea), eta horien onuradun izango dira NPI (herrialde industrializatu berriak) edo gorabidean dauden herrialdeak. * Estatuaren esku-hartzea murriztea, zergak murrizteko eta atzerriko inbertsioa erakartzeko. ** 1995ean INI desagertu zen. ** Enpresa publiko eta erdi-publikoen pribatizazioak. ==== 5. Etapa: 1996-2008: eraikuntzaren burbuila. ==== Etapa horretan, etxebizitzaren sektorea pribatizatu egin zen, filosofia neoliberalari jarraituz. Kreditu pribatuari mugarik jarri gabe, higiezinen prezioa izugarri igo zen, eta irabazi handiko negozio bihurtu zen. Espainiara inbertsio asko iristen ziren kanpotik etekinaren bila. Inbertsioak batez ere bankuei (kontsumoari kreditua ematen ziona) eta eraikuntzarekin lotutako enpresei egin zitzaizkien. Horren ondorioz, eraikuntzaren industriaren pisua handitu egin zen. Burtsako espekulazio-jokoek mesfidantza-giroa sortu zutenean, inbertitzaileek bat-batean kendu zituzten inbertsioak (burbuilaren ziztada), eta eraikuntzaren sektorea hondoratu egin zen. Orain krisia inoiz baino sakonagoa da; izan ere, pribatizazioek eta Estatuaren pisua murrizteak oso txikia utzi dute, eta ezin izan diote aurre egin krisiari inbertsio publikoarekin (1970eko hamarkadakoarekin saiatu zen bezala). == Bibliogafia == * Francisco Ayén. (2021). 1 Sector secundario, resumen y actividades. 20/11/2021, de Profesor de Historia, Geografía y Arte Sitio web: <nowiki>https://www.profesorfrancisco.es/2011/03/sector-secundario-la-industria.html</nowiki> * Wikipedia. (2021). Industria. 25/11/2021, de Wikipedia Sitio web: <nowiki>https://es.wikipedia.org/wiki/Industria</nowiki> * Guillermo Westreicher. (2019). Tipos de industria. 18/11/2021, de Economipedia Sitio web: <nowiki>https://economipedia.com/definiciones/tipos-de-industria.html</nowiki> * (2017). Breve Historia de la Construcción. 15/10/2021, de BARDAHL INDUSTRIA Sitio web: <nowiki>https://www.bardahlindustria.com/breve-historia-construccion/</nowiki> * (2019). Cuarta Revolución Industrial. 20/11/2021, de Wikipediaq Sitio web: htt == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Lehen sektore|Lehen sektore ekonomikoa]] * [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektore ekonomikoa]] * [[Hiru sektoreen hipotesia]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20070601190846/http://www.industria.ejgv.euskadi.net/r44-651/es/ Eusko Jaurlaritzaren Industria, Merkataritza eta Turismo Saila] * {{es}} [http://www.cfnavarra.es/INDUSTRIA/index.htm Nafarroako Gobernuaren Industria, Teknologia, Merkataritza eta Lan Saila] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Bigarren sektorea]] 2qf5y0pclu77f8ew7nvjb40yan28epv 10002525 10002524 2024-12-17T15:07:29Z 79.148.125.10 o 10002525 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Ekonomia eta ekintzailetza}} [[Fitxategi:Product’s lifecycle-es.svg|240px|eskuinera]] Makroekonomia, '''bigarren sektore ekonomiko'''a [[ekonomia]]ren hiru esparruetako bat da, manufaktura bere gain hartzen duena. oooooooooooooooo horrek produktu bukatu eta erabilgarriak (kontsumorako produktuak edo kapitala) ekoizten dituzten edo eraikuntzan aritzen diren [[industria]]k hartzen ditu. Bigarren sektoreak, normalean, [[Lehen sektore|lehenak]] naturatik lortutako lehengaiak hartzen ditu eta horiekin beste enpresentzat, esportazioetarako edo kontsumitzaileentzako produktu erabilgarri bukatuak ekoizten ditu. Prozesu hori egiten duten industriek energia, lantegiak eta makinak darabiltzate. Hiru elementuon kontsumoaren arabera, bigarren sektorea bi azpitaldetan banatzen da: industria astuna (energia, lantegi eta makineria ugari behar duenean) eta industria arina (energia, lantegi eta makineria gutxiago beharrezkoak dituenean). Produktu bukatuak ekoizteko prozesuan, industria askok hondakinak eta [[kutsadura]] sortzen dituzte (ekonomian askotan kanpo-eragin negatibo kontzeptuaren barruan sartzen direnak). [[Ehungintza]] edo autogintza, adibidez, ezagunak dira haien kutsadura eta hondakin mailengatik.<ref>https://web.archive.org/web/20200805141751/http://www.businessdictionary.com/definition/secondary-sector.html</ref> Hala eta guztiz ere, bigarren sektorea tradizionalki garrantzitsutzat hartu izan da herrialdeen hazkunde ekonomikoa eta garapena bultzatzeko. Industrien esportazioa askotan [[Barne produktu gordin|Barne Produktu Gordinaren]] igoerarekin lotu izan da, honek errenten eta zerga-errenten (gobernuek zergen bidez lortzen dituzten diru-sarrerak) hazkundea bultzatzen duelarik.<ref><nowiki>https://www.marketing91.com</nowiki>: Secondary Industry: Meaning, Types, Characteristics, and Examples </ref> == Sarrera == Bigarren sektoreak lehen sektoreko produkzioa hartzen du (lehengaiak) eta enpresa edo kontsumitzaile nazionalei saltzeko eta esportatzeko egokiak diren produktu bukatuak sortzen ditu (hirugarren sektoreko banaketaren bidez). Industria horietako askok energia kantitate handiak kontsumitzen dituzte, kasu gehienetan fabrikak behar  eta makinak erabiltzen dira eraldatzeko prozesua aurrera eramateko. Askotan, kantitate horien arabera, sailkatzen dira ekonomia arinak edo astunak izan daiteke. Hondakinerako eta hondar-berorako materialak ere sortzen dituzte, ingurumen-arazoak edo kutsadura eragin dezaketenak. Ikerketa gehienen arabera, aldaketa klimatikoa sektore honekin hasi zen. Adibide klasikoen artean hurrengoak aurki ditzakegu: ehungintza, mota guztietako industria astunak, automobilen fabrikazioa edota artisautza. Sektore hau historikoki lau zatitan banandu da. Lehenengoa artisautza da, industria iraultzara arte garrantzi handiena zuena zen. Baina azken bi mendeetan, herrialde garatuetan batez ere, pisua galtzen joan da. Bigarren lekuan industria dago. Azken urteetan garrantzitsuena izan da, horregatik lan honetan bere bilakaera historikoa eta gaur egun bizitako aldaketak aztertuko ditugu. Gainera aurrerago ikusiko dugun moduan gaur egungo Euskal Herria ezin da ulertu industria gabe. Ondoren eraikuntza dago, azpisektore hau honek gizateria guztian zehar bere alboan egon da eta. Noski bertan ingeniaritza eta arkitekturan izandako aldaketekin batera lan egiteko era guztiz aldatu da. Azkenik, energia elektrikoaren sektorea dago. Lehen mailako energien bitartez elektrizitatea lortzen da. Argi dago prozesu hau egiteko modu asko daudela. Ondoren, batzuei buruz hitz egingo dugu. Bigarren sektorea osatzen duten lan moten artean, industria handiena da herrialde gehienetan. Aipatzekoa da industriak duen garrantzia herrialde bat edo eremu geografiko batean garapen eta hazkunde ekonomikoa lortzeko. Manufakturatutako produktuak esportatzen dituzten herrialdeek BPG-ren hazkunde handiagoa sortzeko joera dute eta horrek errentak eta, beraz, gastu publikoak, hala nola osasuna eta azpiegiturak eta finantzatzeko beharrezkoak diren diru-sarrerak handitzen laguntzen du. Estatu aberatsek gauza bat amankomunean badute industria indartsua da. Herrialde garatuen artean, ondo ordaindutako lanpostuen iturri garrantzitsua da klase ertainarentzat, kontsumoaren indizeak igotzen dituelako. Gainera, klase ertain horretan kalitatezko lanpostuak sortzen dira (mota guztietako ingeniaritzak), eta horrek hurrengo belaunaldiek ekonomian mugikortasun sozial handiagoa izatea errazten du. === Produkzio-faktoreak === Ekoizpen industriala lortzeko behar duguna ekoizpen-faktore gisa ezagutzen da, eta hainbat motatakoa izan daiteke: # Faktore fisikoak. lehengaiak, energia-iturriak, makinak, instalazioak, garraiobideak # Faktore ekonomikoak. Kapitala, diru-inbertsioa, eskaria (erosleen gaitasuna) # Faktore politikoak. Estatuaren esku-hartzea eta erregulazioa # Giza faktoreak. Lan-indarra: langileak === Faktore fisikoak === ===== Lehengaiak ===== Naturak ematen dizkigun baliabideak dira, eta gizakiakeraldatu eta produktuak egiten ditu. Animalia-jatorrikoak izan daitezke (abeltzaintza-baliabideak), landare-jatorrikoak (nekazaritza- eta baso-baliabideak) edo mineral-jatorrikoak (lurpetik ateratzen diren arrokak). Animalia eta landare jatorrikoak jatorri organikokoak direla esaten da. Mineralak bi motatakoak izan daitezke. Metalezkoak izan daitezke, hala nola hematiteak (hortik lortzen da burdina) edo bauxita (hortik lortzen da aluminioa), eta ez-metalezkoak izan daitezke (hainbat metalen nahasketaz osatutako arrokak), hala nola granitoa, gatza, eta abar. Batzuek jatorri fosileko lehengaiez ere hitz egiten dute (ikatza, petrolioa eta gas naturala), baina beste batzuk jatorri mineralekoak dira. Mineralen kontzentrazio-eremuei aztarnategi deitzen zaie. Naturatik ateratzeko, gizakiak meategiak edo meategiak sortzen ditu. Lehen sektoreko jarduera bat da (baliabideak lortzea), eta bigarren sektorearekin batera aztertu ohi da, harreman handia duelako. Aztarnategiak lurpean badaude, lurpean (gutxi eta galeriak), dragatuta (itsas hondotik materiala aterata) edo zulatuta (aztarnategira iristeko zulaketa birakaria). Gainazalean badaude, aire zabalekoak dira aztarnategiak. Meatzaritzaren errendimenduak merkatuaren eskariaren araberakoak dira, baita eskatutako maila teknologikoaren eta erauzketa-kostuaren araberakoak ere. Meatzaritza-jarduerak hainbat arazorekin du zerikusia: ingurumen-inpaktua, ekosistemak suntsituz edo kutsadura sortuz, baliabideak agortzea gehiegizko ustiapenagatik eta birziklatze eskasagatik, eta gizarte-borrokak, baliabide horiek kontrolatzeko aztarnategiak eta gatazka armatuak dauden eskualdeko biztanleekin. ===== Energia-iturriak ===== Naturak ematen dizkigun baliabideak dira, eta gure makinetarako energia (indarra) industrietatik, garraioetatik edo etxeko erabileratik lortzen dugu. Bi motatakoak izan daitezke: ez berriztagarriak, agortu daitekeen kopuru mugatua osatzen dutelako, edo berriztagarriak, agortezinak direlako. Energia ez-berriztagarriek abantaila bat dute: merkeagoak dira, baina kutsatzaileak dira, CO2 (karbono dioxidoa) isurtzen dute atmosferara, ingurumenari eta osasunari kalte eginez. Gainera, eremu geografiko zehatzetan kokatuta daude. Berriztagarriak, aldiz, ingurumena errespetatzen dute eta eskuragarriagoak dira, ia herrialde guztietan baitaude. Arazoa da garestiagoak direla eta sortutako energia metatzea zaila dela, eta, beraz, gainkarga edo hornikuntza falta arazoak daudela. Horregatik guztiagatik, energia berriztagarriak ezin dira garatu Estatuaren babesik gabe, ez inbertsio publikoekin, ez onuragarri zaien legeriarekin. Berriztagarriak ez diren energia-iturriak ikatza, petrolioa eta gas naturala dira. Hiru horiek erregai fosilak dira, hau da, material organikoaren deskonposiziotik datoz. Bero-ahalmen handia dutenez, erregai gisa erabiltzen dira zentral termikoetan (elektrizitate bihurtzen dira) eta etxeetarako galdaretan (bero-energia bihurtzen dira). Lehen mailako energia-iturri horietatik abiatuta, naturatik zuzenean lortzen direlako, beste energia batzuk sortzen dira, hala nola elektrizitatea edo petrolioaren deribatuak: gasolina, gasolioa, kerosenoa, fabriken eta ibilgailuen barne-errekuntzako motorretan erregai gisa erabiltzen direnak. Beste baliabide ez-berriztagarri bat uranioa da, zentral nuklearretan erabiltzen dena. Liberatutako energia aprobetxatzen da atomoak galdatzeko prozesu bat egiten denean. Energia nuklearrak ez du gas kutsatzailerik sortzen, baina istripu nuklearrak izateko arriskua dago, eta hondakin nuklearrak sortzen ditu, kontu handiz biltegiratu beharrekoak, ingurumenean kalterik eragin ez dezan. Energia berriztagarrien iturriak honako hauek dira: giza indarra, animalien indarra, energia mekanikoa sortzeko erabiltzen dena, energia hidraulikoa, errotak dituen uraren erorketa aprobetxatzen duena, zentral hidroelektrikoak urtegietan, eguzki-izpiak bi modutan aprobetxatzen dituen eguzki-orubea: eguzki-energia termikoa, ura berotzen duten eguzki-panelak dituena (eguzki-energia kontzentratua edo CSP) edo eguzki-energia geinikoa, haize fotoboltaikoa baliatzen duen panel fotovoltaikoekin (PV). Lehen mailako energia-iturri horietatik abiatuta, naturatik zuzenean lortzen direlako, beste energia batzuk sortzen dira, hala nola elektrizitatea edo landare-olioetatik lortzen diren bioerregaiekin egindako erregaiak. ===== Industria motak ===== Behar duten lehengai, energia, instalazio eta kapital (diru) kopuruaren arabera, hiru mota ezar ditzakegu: * Industria astunak * Industria erdi-ligeroak * Industria arinak. Ekoizpenaren hartzailearen arabera, hiru mota ezar ditzakegu: * Oinarrizko industriak (astunak), beste industria batzuek erabiltzeko produktu erdilanduak ematen dituztenak: erauzketa, energia, metalurgia, siderurgia, kimika astuna (ongarriak edo plastikoak), zementugintza, etab. * Gainerako industriei makineria ematen dieten ekipamendu-ondasunen industriak (erdilanabesak): eraikuntza-ondasunak, informatika, elektronika, mekanika, garraio-materiala, etab. * Kontsumorako ondasunen industriak (arinak), lehengaiak edo produktu erdilanduak kontsumitzaileari zuzenean saltzen zaizkion produktu elaboratu bihurtzen dituztenak: elikadura, informatika, ehungintza, altzariak, etxetresna elektrikoak, automobilak, kimika arina, farmakoak edo kosmetikoak, etab. Garapen teknologikoa oso handia bada, puntako industriei buruz ari gara (informatika, robotika, mikroelektronika) ====== Kapitala ====== Kapitala (dirua) jarri dutenek, hau da, inbertitzaileak, kontuan hartuz, honako sailkapena egin daiteke: * Industria pribatuak. Kapitala edo dirua partikularrek jartzen dute eta jabeak dira. * Industria publikoak. Kapitala Estatuak jartzen du eta jabea da. * Industria mistoak. Kapitala partikularrek zein Estatuak jartzen dute, eta Estatua jabekide bihurtzen da bere inbertsioari dagokionez. * Diruz lagundutako industriak. Industria mistoak dira, eta Estatuak kapitala jartzen du (diru-laguntzak), baina ez du jasotzen legokiokeen jabetza-ehunekoa, partikularren jabetzakoak izaten jarraitzen baitute. Denborarekin, enpresa industrialek kontzentratu egiten dira, hau da, aliatu edo elkartu egiten dira. Kontzentrazio horizontala da jarduera berean aritzen diren enpresak batzen direnean, lehia saihesteko. Kontzentrazio bertikala da produktu bat egiteko, erauzteko, eraldatzeko eta merkaturatzeko fase guztietan esku hartzen duten enpresak elkartzen direnean. == Historia == Bigarren sektorearen lehenengo aztarnak artisautzan topatzen ditugu. Artisautza gizonarekin sortu zen eta urteetan zehar izan zuen bilakaeran parte hartu zuen. Gizakiak naturako elementuak erabiltzen ikasi zuenean, hala nola harriak leuntzen, pintura naturalak egiten eta zura zizelkatzen, artisautza forma hartzen hasi zen. Adituak ez dira ados jartzen bere jatorriari buruz hitz egiterakoan, hipotesi anitz daude eta. Sarreran aipatu den moduan bigarren sektorearen barruan pisu gehien duen arloak industria da. Herrialde gehienetan bigarren sektorean agertzen diren beste motak ia ez dute garrantzirik. Hori dela eta industriaren historian sartuko gara. Gertakizun batek gauzak aldatu baditu industrian eta bigarren sektorean Industria Iraultza izan zen. XVIII. mendearen bigarren zatiak lan egiteko era aldatzen hasi zen Ingalaterrako iparraldean. Momentu horretara arte, gizakiek gauzak banaka ekoizten eta sortzen zituzten, baina historian lehen aldiz energiak mugitutako makinen bidez ondasunak eskala handian fabrikatzea lortu zen. Orduz geroztik, industriak izugarrizko bilakaera izan du, eta denboraren ikuspegiak aukera eman die historialariei hainbat fase aipatzeko, eta horien akotazioa egiteko, besteak beste, energia-iturri, lehengai edo industria-sektore jakin batzuen nagusitasuna erabili ohi da. Herrialde kapitalista garatuenen industrializazioaren hainbat etapa proposatu dira, batez ere, Europa mendebaldekoak eta Ipar Amerikakoak. Zenbait egilek azken garaietarako «Hirugarren Industria Iraultza» (eta laugarrena ere) bezalako adierazpenak egin dituzten arren, soilik Lehen eta Bigarren Industria Iraultzak guztiz onartuta daude adituen artean. Lehen Industria Iraultzak XVIII. mendetik 1870 urtera iraun zuen. Bere energia iturri nagusiena lurrinatik etorri zen eta gehien bat Ingalaterran gertatu zen. Bestalde, Bigarren Industria Iraultza 1870. urtetik lehen mundu gerrara arte garatu zen. Aldaketa industrial hauek Europa osora zabaldu ziren eta petrolioa oinarri bezala erabili zen. Lehen Industria Iraultzak aldaketa erraldoiak ekarri zituen garai hartako Europara. Lehenik eta behin, biztanleria izugarri hasi zen eta pixkanaka-pixkanaka nekazariak bere teknikak hobetu zituzten teknologia berriei esker. Gertaera honek hirien hazkundea lortu zuten, azken finean lan egiteko modu berriekin pertsona gutxiago behar ziren landa eremuetan. Ezin dira ahaztu lurrin makinaren ekarpen guztiak. hasieran asmakizun hau bakarrik industria textiletan erabiltzen zen, urteekin ordea hainbat esparru berrietara zabaldu zen. Meategietan eta metalezko lantegietan izandako eraginak jende guztia harritu zuen. Bere posibilitateak ikusi ondoren, garraioetan erabiltzen hasi ziren. Horrela lehenengo trenak eta lurrinezko itsasontziak sortu ziren. Bigarren Industria Iraultzan, 1870etik aurrera, panorama nabarmen aldatu zen. Aldaketek industria-konplexu osoari eragin zioten. Antolamenduaren ikuspegitik, enpresek tamaina eta izaera aldatu zituzten. Adam Smithek predikatutako liberalismoaren ideiek indarra hartu zuten. Aitzitik, industria berrietarako behar ziren inbertsioen bolumen handiak banketxeek horietan parte hartzea bultzatu zuen. Horrela, finantza eta industria korporazio erraldoiak sortzen hasi ziren eta askotan monopolioak ziren. Nazioen  esparruan, ingelesen nagusitasunak nazio ezberdinen arteko lehia bortitzari utzi zion lekua. Frantzia eta Alemania, eta baita Estatu Batuak eta Japonia ere, lehen mailako potentzia industrial bihurtu ziren, britainiarren nagusitasuna arrakastaz ahultzeko gai zirenak. Etapa honen hedapen ikusgarrian eta lehengaiak lortzeko nahiz ondoriozko ondasunak esportatzeko premian, inperialismo kolonialistaren motibazio nagusia ikusi da, nahiz eta puntu hori oraindik historialariek eztabaidatu duten. == Azpisektoreak == Bigarren sektoreak, lehengaiak ondasun edo salgai bihurtzearekin eta eraldaketarekin zerikusia duten herrialde bateko jarduera ekonomiko guztiak hartzen ditu, produktu berriak fabrikatzeko zein merkatuaren beharrak zuzenean hornitzeko oinarri gisa erabiltzen direnak, garrantzitsuenak, artisautza, industria, eraikuntza eta energiaren lorpena dira. === Artisautza === Espainiako artisautza 38.000 enpresak baino gehiagok osatzen duten ekoizpen-sektorea da, 125.000 pertsonari ematen die lana eta 4.042 milioi euroko BPGa du. Artisau baten lana da, normalean pertsona batek eskuz egiten duena, makinen edo automatizazioen laguntzarik gabe. Artisautza jarduera material gisa serieko edo industriako lanetik bereizten da. Artisautza eskuz landu behar da, eta zenbat eta prozesu industrial gutxiago izan, orduan eta artisauagoa izango da. Artisautza objektu erabat kulturala da, honek esan nahi duena lekuaren, testuinguru sozialaren, paisaiaren, klimaren, baliabideen eta historiaren arabera aldatu dezakeela da. Artisautza askotarikoa da Espainian, eta autonomia-erkidego bakoitzak hainbat identifikazio-produktu ditu. * Zeramikako lanak: hala nola Gaztela eta Leonen, Granadan, Talavera de la Reinan, Asturiasen, Murtziako Eskualdean edo Kanarietan egindakoak. * Beira: Segovian produzitzen da gehiena, La Granjako beira fabrikan. * Zurgintza: Galizia, Asturias, Katalunia, Gaztela eta Leon, Balear Uharteak eta Andaluzian. * Larrua: Huelva, Sevilla, Albacete eta Madrilen. * Saskigintza eta espartzua: Andaluzia, Extremadura, Gaztela eta Leon, Aragoi eta Valentzian. * Metalak: Albaceten aiztogintza, Toledo eta Eibarko ezpatak eta armak, eta Segoviako forja. Gainera, ehungintzaren sektorean ordezkaritza zabala du, Granadako Alpujarra, Zamorako jarapak eta antzeko beste batzuk Leonen, Ezcarayn, Lorcan eta Galizian. Bordatuak, Salamancako, Segoviako edo La Orotavakoak, esaterako) eta parpailak (Andaluzian eta Almagron ohikoak), ohikoena “el de Bolillos” izanik, oso hedatua dagoena. === Industria === Industria, energia erabiliz, lehengaiak produktu prozesatu, erdi landu edo ultra-prozesatu bihurtzeko helburu duen jarduera da. Industria honen garapenak materialak, makineria eta giza baliabideak behar ditu. Oinarrizko helburu etikoaren (ekologia: oinarri ekologikoa) eta jarduera motaren arabera, eremu sektorialetan banatzen dira, ekoizten dituzten produktuen arabera, eta hainbat industria mota daude. Fabrikazio-prozesua lehengaiak azken produktu bihurtzeko urratsa da. Fabrikazio-prozesua produktuaren diseinuarekin eta produktua fabrikatzeko erabilitako materialen zehaztapenekin hasten da. Material horiek fabrikazio-prozesuaren bidez aldatzen dira, eskatutako osagai bihurtzeko. Fabrikazioaren sektoreak lotura estua du ingeniaritzarekin eta diseinu industrialarekin. Ipar Amerikako fabrikatzaile handien adibide batzuk General Motors Corporation, General Electric, Procter & Gamble, AbbVie, Unilever, General Dynamics, Boeing, Pfizer, Precision Castparts eta Fiat Chrysler Automobiles dira. Europan, adibidez, Volkswagen Group, Siemens, BASF eta Michelin. Asiako adibideak Toyota, Yamaha, Panasonic, LG, Samsung, Godrej & Boyce eta Tata Motors dira. ==== Industriaren garrantziak ==== XIX. mendetik, industria izan da ekonomiaren sektore autoeragilea. Bigarren Mundu Gerrara arte, industria zen barne-produktu gordinari (BPG) ekarpen handiena egiten zion sektore ekonomikoa, eta eskulan gehien zuen sektorea. Orduz geroztik, makinen hobekuntzak eta zerbitzuen garapenak produktibitatea handitzea ekarri dutenez, bigarren tokira igaro da. Hala ere, funtsezkoa izaten jarraitzen du, garapen industrialik gabe ez baitago zerbitzurik. Europako inbertsio-kapitala nekazaritza-aberastasunaren metaketatik dator. Nekazaritzako kapitalak produktuak merkatura eramateko beharrezkoak diren ibilgailu industrialetan eta garraio-ibilgailuetan inbertituko du. Hasiera batean, industria-produktuek lurraren produktibitatea handituko dute, eta, horrela, eskulana liberatuko dute industrian aritzeko, eta nekazaritza-produktuen soberakinak lortuko dituzte, gero eta handiagoa den landa-eremukoak ez diren biztanleak elikatzeko. Beraz, nekazaritzak nahikoa lanpostu eta oinarrizko produktu ematen dizkio industria kapitalari. Horiek guztiak beharrezko baldintzak dira industria-iraultza garatzeko. Hirugarren munduko herrialdeetan eta industria osteko herrialde batzuetan, kapitala atzerriko inbertsiotik dator. Atzerriko inbertsioak beharrezko azpiegitura ezarri du eskulanak sortutako aberastasuna eta kapital-irabaziak ateratzeko; ez du beharrezko eskulana nekazaritzako lanetatik askatu, baizik eta behar den lana bakarrik libratu du. Hasieran, esklabotzara jo behar izan zuen lana bermatzeko. Hala ere, egitura ekonomikoaren aldaketek eta gizarte tradizionalaren suntsipenak kapital-hornidura nahikoa ziurtatu dute. ==== Manufaktura ==== Manufaktura industriaren forma oinarrizkoena da; hitzak eskuz egitea esan nahi du, baina ekonomian lehengaia erabilgarritasun jakin bateko produktu bihurtzea esan nahi du. Erabiltzen dugun ia guztia prozesu horren emaitza da, eta manufaktura den ia guztia lantegi handietan egiten da. ==== Motak ==== Industria motak dira lehengaiak azken kontsumoko edo tarteko kontsumoko produktu bihurtzen dituzten enpresak sailkatzeko kategoriak. Industriak hainbat irizpideren arabera sailka daitezke, jarraian azalduko dugun bezala: ===== Industriak, erabiltzen duten lehengai bolumenaren arabera ===== * Industria arina: kontsumo-ondasunak ekoizten dituena da. Kapitalaren, eskulanaren edo inputen erabilera handia behar ez izateagatik bereizten da. Sektore honetako adibide batzuk honako hauek dira: elikagaiak eta edariak, ehunak, farmazia-produktuak, kosmetikoak, aparatu elektronikoak, besteak beste. * Industria erdi-arina: produktu erdilanduak erabiltzen dituzte, oro har, automobilak edo makinak bezalako ekipamendu-ondasunak ekoizteko. * Industria astuna: lehengai kantitate handiak erabili edo ateratzen ditu, eta eraldatu egiten ditu. Horrela, beste industria batzuek eskatuko dituzten produktuak garatzen ditu. Hona hemen adibide batzuk: erauzketa-jarduerak (meatzaritza eta hidrokarburoen sektorea), siderurgia, industria kimikoa, etab. ===== Industria, garapen-mailaren arabera ===== * Industria hasiberria: hasierako heldutasun-mailan dagoena da. Bere jarduera ez da oso mekanizatua, eta eskari-maila baxu bati baino ez dio erantzuten. * Industria heldua: garapen mailarik handiena lortu dutenak dira. Orduan, haien hazkunde-tasak behera egiten du. Hori, zaharkituta dagoen teknologia erabiltzen ari direlako edo konpetentzia-maila handiagoa izan dezaketelako. * Puntako industria: teknologia berriak erabiltzeagatik hazkunde-tasa handiak lor ditzakeena da. Hau da, prozesu edo produktu berriak hobetu edo inplementatu ditu, negozioan errendimendu hobea lortuz eta etorkizunean izan ditzakeen diru-sarrerak handituz. ===== Industriak, jarduera-lurraldearen arabera ===== * Nazioko eta tokiko industriak: beren jarduera nazio baten barruan zentratzen dute. Tokiko industrien kasuan, nazio azpiko lurralde baten beharrak asetzera bideratzen dira. Hau da, herrialde bateko eskualde jakin batekoa, eskala txikikoa izanik. * Industria internazionala: nazioarteko merkataritza-jarduerak egiten dituena da. Jatorriz herrialde (matrize) batean ezartzen da, baina gero beste nazio batzuetara zabaltzen da enpresa erlazionatuak sortuz. Ekoizpen-zentroak lurralde batean baino gehiagotan ezar ditzake, adibidez, A herrialdean artefaktu baten zatiak fabrikatuz eta B herrialdean mihiztatuz. ===== Industria motak sektore ekonomikoaren arabera ===== * Elikagaiak. * Ehungintza. * Kimika. * Siderurgikoa (burdina eta altzairua ekoizten ditu). * Militarra. * Zementu-fabrika. * Turistikoa. * Basogintza. * Automobilgintzakoa. === Eraikuntza === Arkitekturaren eta ingeniaritzaren alorretan, azpiegiturak egiteko artea edo teknika da eraikuntza. Zentzu zabalagoan, eraikuntza esaten zaio egin aurretik, aldez aurretik proiektu eta plangintza jakin bat edukitzea eskatzen duen guztiari. Lehen biztanleak kobazuloetatik irteten hasi ziren unetik agertu zen eraikuntza. Hasieran, gizon batek buztinezko etxebizitzak eraiki zituen, baina prozesuan harria erabiltzen hasi ziren. Hala ere, denboraren poderioz, gizakia aldatu egin zen, hiri osoak agertu ziren, babesa behar zuten estatuak. Beraz, harresiak eta egitura defentsiboak eraiki behar izan ziren, eta horrek arkitekturaren garapena bultzatu zuen. Beren estatusa nabarmendu nahi zuten gobernari batzuek luxuzko jauregiak eta etxeak eraiki zituzten. Eraikuntza ezaguna egin zenean, pertsona eraikuntzarako material eta teknologia berriak sortzen edo saiatzen hasi zen. Eraikin asko Estatua aberatsa zen materialarekin egin ziren. Adibidez, erregistroen arabera, jakina zen X. mendean Mosku egurrez egina zegoela. Harrizko elizak baino ez ziren eraiki. XVIII. mendetik aurrera, hiriak eraikitzeko eta hiria garatzeko lehen planak agertu ziren. Eraikuntzarako baldintza bereziak ezarri ziren (3 edo 5 urte). Langileek denborarik ez bazuten, objektua beste langile bati ematen zitzaion. Eraikuntzan ere aplikatzen ziren legeak zeuden, eta horrek diziplina handia ematen zien langileei. ==== Eraikuntzaren garapena ==== Eraikuntzaren garapen aktiboa XX. mendearen hasieran gertatu zen, baina ejekuzioa eskulan astunaren laguntzarekin egin zen, eta eraikuntzako ekipoa ia ez zen erabili. Normalean, sustatzaile pribatuak eraikitzen zituzten, eta hauek oinarri material ahula zuten. Obraren tamaina txikia, eskulan merkea eta baldintza klimatiko txarrak zirela eta, eraikuntzako makinen ekoizpena oso maila baxuan zegoen, eta horrek eraikinen eraikuntza moteldu besterik ez zuen egin. Hala ere, denbora tarte labur baten ondoren, teknologiak eta eraikuntzako ekipoak (hondeamakinak, karrakagailuak, hormigoi-makinak) erabili ziren eskulana sinplifikatzeko. Eraikuntzaren beste alderdi batzuk ere mekanizatu ziren, eta horrek eraikuntza-denbora murriztea ahalbidetu zuen. SESBen bost urteko lehen planen urteetan jauzi handi bat iritsi zen, eraikuntzarako makina berriak sortzen hasi baitzen, kudeaketa besterik behar ez zuena, eta produkzioa handitu egin zen. Gainera, Bigarren Mundu Gerraren ondoren arrakasta handia lortu zen Estatua berrezarri eta berrezartzeko ingeniaritzan. Fabriken eta enpresen lehen industrializazioa eta automatizazioa hasten da. ==== Eraikuntza modernoa ==== Arkitekturaren eta, oro har, eraikuntzaren garapenarekin, teknologia erabat berriak aplikatzen hasi ziren. Pisu izugarria jasan dezaketen hormigoizko barietate berriak egin ziren. XXI. mendeko eraikuntza lurraren azterketarekin hasten da, eta horrek egituraren epe luzeko funtzionamendua bermatzen du. Gailu, material eta ekipo guztiz berriak erabiltzen hasi ziren, eta, horri esker, etxeak eraiki ditzakegu hilabeteetan. Garatzaileek abantaila asko ematen dizkiete etorkizuneko maizterrei, eta horiek bizitza errazagoa egiten diete pertsonei. Oso denbora gutxian hormigoi armatuzko egiturak eraikitzea ahalbidetzen duen eraikuntza monolitikoa ere oso ezaguna egin da. Eraikuntza hori da seguruena eta ohikoena, eta josturarik eza ere badu ezaugarri. Horrek nabarmen areagotzen du isolamendu termikoa eta akustikoa, eta egituraren pisua murrizten du. === Energia === Energia-sektoreak barne hartzen ditu energia-iturriak erauzteko jarduerak. Energia horiek energia erabilgarri bihurtzean, baita garraiatzean ere. ==== Energia-iturriak ==== Energia-iturriak hainbat aplikaziotarako energia erabilgarria ematen duten baliabideak dira. Industria-jarduera garatu ahal izateko hornidura energetiko egokiaren mende dago. Bi energia-iturri mota handi bereiz ditzakegu. Naturan mugatuta dauden eta agor daitezkeen baliabideak erabiltzen dituztenak (adibidez, petrolioa) energia ez-berriztagarriak deiturikoak dira, eta agortezinak ez diren baliabideak erabiltzen dituztenak (adibidez, eguzkia edo haizea), hau da, energia berriztagarriak. Espainia desoreka energetikoaren eta kanpoarekiko mendekotasunaren adibide argia da, energia-kontsumoa ekoizpena baino handiagoa da. Espainian, autohornikuntza % 22,1koa da; inportazioen zati handi bat ikatzak, petrolioak eta gasak osatzen dute. ==== Energia berriztagarriak ==== Energia berriztagarria iturri natural agortezinetatik lortzen den energia da, duten energia kopuru izugarriagatik edo baliabide naturalen bidez birsortzeko gai direlako. Energia berriztagarrien iturriak, energia berdea izenez ere ezagutzen direnak, 7 dira Lurrean. Hala ere, denak ezin dira modu berean aprobetxatu herrialde guztietan. Zehazki, energia berriztagarriak Espainian energia hidraulikoa, energia eolikoa eta eguzki-energia dira. ==== Energia berriztaezinak ==== Energia berriztaezinak, naturan kantitate mugatuetan dauden energia-iturriak dira, eta horiek guztiak kontsumitu ondoren, ezin dira ordezkatu, ekonomikoki bideragarria den ekoizpen- edo erauzketa-sistemarik ez dagoelako. Lau motatako energiak bereizten dira energia berriztaezinetan: ==== Ikatza ==== Ikatzaren ekoizpena 13 arrotan kokatzen da, eta horien artean hiru nabarmentzen dira (Asturias, Leon eta Palentzia), baina ez dute autohornidurarik onartzen eta inportatu beharra dago. Arazoak dira aztarnategi aberatsak agortu egin direla, beste batzuek ustiapenerako zailtasunak dituztela eta eskaria murriztu egin dela. Helburua zentral termikoetan elektrizitatea sortzea da. ==== Petrolioa ==== Lehenengo postuan dago kontsumoan. Ekoizpen nazional ez-garrantzitsua. Tarragonan petrolio-plataforma bat dago, itsas hondotik petrolioa ateratzen duena. Aplikazio ugari ditu (garraioa eta industria). Espainiak fintzeko gaitasun handia du (petrolioa gasolina edo gasolio bihurtzea). ==== Gas naturala ==== Abantailak: bero-ahalmen handia, gutxiago kutsatzen du eta prezioa baxua da. Aljeria eta Libiatik inportatzen da, autohornikuntza ez baita nahikoa. Aplikazioak erabilera industriala, transformazioa elektrizitatean eta etxeko erabileran dira. Ekoizpen nazionala Euskal Herrian kokatzen da. ==== Energia nuklearra ==== Elektrizitatea ekoizteko aplikatzen da. Kanpokoaren mende gaude uranioaren hornidurari, teknologiari eta istripu nuklearren arriskuei dagokienez. 1984tik ez da zentralik eraiki, baina inguruko beste herrialde batzuetatik inportatzen jarraitzen da energia mota hori. == Industria 4.0 == Industria 4.0 gizadiaren bilakaera tekniko-ekonomikoaren laugarren aldi hipotetiko bat deitzen duten adierazpenak dira, Lehen Industria Iraultzatik aurrera. 4.0 Industriaren kontzeptu honek mundua Laugarren Industria Iraultza dei daitekeenaren atarian dagoela adierazten du (hau da, industriaren garapenean mugarri garrantzitsu baten hurbileko data batean, fase berri bat edo etapa berri bat hasi dela esatea justifikatzen duena) .4.- Lurrunezko makinaren garapenaren eta mekanizazioaren ondoren (XVIII. mendearen bigarren erdia), elektrizitatearen garapenaren ondoren (XIX. mendearen amaiera eta etxerako azken etapa). Industria-egituraketa berriaren edo 4.0 industriaren kontzeptu hori Hannoverreko Azokan (industria-teknologiaren aretoan) maneiatu zen lehen aldiz 2011.20 urtean, eta azoka berean baina 2013an, kontzeptu hori eta bere inplikazioa zehazten dituen txosten xehatu bat aurkeztu eta defendatu zuen lantalde hautatu batek. Kontsumoaren eremuen bilakaera, kontsumo-eskari gero eta handiagoa eta berrikuntzaren etengabeko bilaketa funtsezko elementuak dira 4.0 izeneko industria-negozioaren ereduan, tresna teknologiko eta digitaletan oinarrituta. 4.0 Industria Iraultza izan da sektore honetan inplementazio teknologikoa lortzeko ardatz nagusia. IoT, Big Data, robotika eta IA teknologietan oinarritzen da, besteak beste, eta prozesuak optimoagoak eta eraginkorragoak izatea ahalbidetzen du, produktibitate handiagoa bultzatzeko. === Industrializazio-prozesuak izan duen eragina Espainiar estatuan === Lau etapa nagusi bereiziko ditugu: lehena 1855etik 1959ra, bigarrena 1959tik 1973ra, hirugarrena 1973tik 1986ra eta laugarrena 1986tik gaur egunera. ==== 1. Etapa: XX. mendearen erdialdera arte: industrializazioaren porrota ==== Iraultza industriala Espainian hasi zen, Europako gainerako herrialdeetan bezalaxe, baina mantsoago eta irregularrago, eta Katalunia, Euskal Herria eta Madril bakarrik industrializatu ziren, nekazaritzakoak izanik Espainiako gainerako herrialdeak; horri Espainiako Iraultza Industrialaren porrota deitu zaio. Tortellak eta Casaresek atzerapen edo porrot hori azaltzen dute, Espainia Mediterraneoko herrialdeen ereduaren barruan kokatuz, nekazaritza atzeratuago baitago klima eta jabetzaren egitura dela eta. Nekazaritzaren atzerapen horrek industriaren atzerapena azalduko luke. Gainera, gure industrializazio berantiarraren faktore garrantzitsu bat Europako herrialdeek meatze-baliabideak ustiatzea izan zen, eta bereziki Frantziak eta Ingalaterrak, nahiz eta azpiegiturak irabazi, lehengaien esportatzaile bihurtu ginen. # 1855etik 1870era, Espainiako Lehen Industria Iraultza gertatu zen. Bertan, 1855eko biurteko aurrerakoia aipatu behar dugu, Madozen desamortizazioarekin, eta trenbidearen legeak edo seiurteko iraultzailea meatzaritzaren desamortizazioarekin. # 1870etik 1959ra 2. Iraultza industriala gertatu zen. Egoera bereziak dira XIX. mendearen amaierako nekazaritza-krisia, Espainia behin betiko protekzionismoaren, Kubaren galeraren, lehen mundu-gerran esku ez hartzearen, hurrengo atzeraldiaren, 1929ko krisiaren ondorio urrien eta gerra zibilaren eta autarkiaren alde jarri zuena. Aldi horretan INI sortu zen, autohornikuntza saiatu zen eta banaketa kontrolatu zen. Emaitza miseria eta estraperloa izan ziren. Berrogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, nazioarteko egoerak aldatu egin ziren, eta Espainia bere isolamendutik atera zen AEBk eskua luzatu zionean Gerra Hotzaren nazioarteko testuinguruan zuen antikomunismoagatik. # 1959an Egonkortze Plana iritsi zen; beste etapa baten hasiera ofiziala. ==== 2. Etapa: 1959-1975: Garapen industriala. ==== Hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan, garapen planak sortu ziren, Frantziako ereduari jarraiki, hazkunde ekonomikoa bultzatzeko. Espainiak industria-iraultza osoa lortu du behin betiko. Espainia Europako merkatuetara zabaltzen hasi da. Faktore endogenoek (eskulan merkea) laguntzen diote Espainiako ekonomiaren hazkundeari, baina batez ere,  faktore exogenoek: # Atzerriko inbertsioak, # Etorkinen dibisak # Turismoa. # Petrolio ugari eta merkea Prozesu horretan, INI (Industriaren Institutu Nazionala) errentagarritasun gutxien zuten sektoreez arduratu zen: meatzaritzaz, energiaz eta ontzigintzaz. Denon poderioz, industriak eta ondasunak ugaritzen ziren. Gainera, ekipo-ondasunetarako eta oinarrizko industriarako (siderurgia eta kimika) fabrikaziotik kontsumo-ondasunetarako industrietara (automobilak, etxetresna elektrikoak) aldatu zen. Urte horietan hazkunde ekonomiko handia izan zen eta BPGren hazkundea urteko % 7ra iritsi zen. Ordainketa-balantza orekatu egin zen. Aldi berean, nekazaritza tradizionalaren krisia gertatu zen, landa-exodoarekin batera, eskualdeak jendez hustu zituena eta hirigintza- eta industria-pilaketa handiak sortu zituena. Zerbitzuen sektorearen pisua, batez ere turismoari esker, nabarmen handitu zen, eta Espainiako ekonomiaren tertziarizazioa hasi zen, hurrengo etapetako ezaugarria izango dena. ==== 3. Etapa: 1975-1985: krisia eta Espainiako industriaren birmoldaketa. ==== 1973ko krisiak eragin handia izan zuen Espainian, haren garapena faktore exogenoetan oinarritu baitzen. Horrela, kanpoko emigrazioa eten, turismoa geldiarazi eta hiriburu asko aberriratu ziren. Krisi horrek bereziki eragin zien maniobra-industriei, hala nola siderurgiari, ehungintzari eta ontzigintzari, hasiera batean estatuaren laguntzetara jo behar izan baitzuten. Krisi ekonomikoa frankismoaren amaierako krisi politikoak elikatu zuen. 1982an, PSOEk gehiengo absolutu nahikoa lortu zuen, eta, horri esker, beharrezkoa zen industria-birmoldaketari aurre egin ahal izan zion. Gainera, langile-ideologia baten eramaile izateak bidea erraztu zion langileekin, lanpostu asko galdu baitziren siderurgiako maniobra-industrietan, itsasontzietan edo ehungintzan Kantauri isurialdean, Euskal Herrian, Katalunian, Valentziako Erkidegoan edo Mendebaldeko Andaluzian. Aldaketa edo birmoldaketa hori beharrezko egiten zuten arrazoiak honako hauek ziren: eskulan merkeagoa zuten NPIen (herrialde industrializatu berriak) lehia, petrolioaren garestitzea eta teknologiaren bidez produktibitatea handitzeko beharra. Berriz industralizatzeko premiazko eremuak sortu ziren, inbertsio publikoa zuten industriak berraktibatuz. ZUR aplikatu zen eskualdeak Vigo, Ferrol, Bahía de Cádiz, Asturiasko Printzerria, Bilboko Itsasadarra, Madril eta Bartzelona izan ziren. Neurri horiek ez dira oso eraginkorrak izango, ez baitzuten emaitza onik eman Madrilen eta Bartzelonan izan ezik. ==== 4. Etapa: 1986-96: integrazio- eta nazioartekotze-etapa. ==== Etapa horretan, EBn integratzeak eta globalizazio-prozesuak industriaren bilakaera eragin zuten. Politika berriak honako hauek izan ziren: * Barneko muga-zergak kentzea, kanpoko inbertsioa erakartzeko. * Lan-kostu txikiagoak bilatzea ("lehiakortasuna"). Horrek lan-baldintzak okertzea ekarriko du (lan-prekarietatea), baina baita baldintza fiskal eta logistiko (mugimendu-baldintza) hobeak ere enpresaburuentzat. * Aurrekoa gorabehera, deslokalizazioak jasango dira (industriak eskulan merkeena duten herrialdeetara lekualdatzea), eta horien onuradun izango dira NPI (herrialde industrializatu berriak) edo gorabidean dauden herrialdeak. * Estatuaren esku-hartzea murriztea, zergak murrizteko eta atzerriko inbertsioa erakartzeko. ** 1995ean INI desagertu zen. ** Enpresa publiko eta erdi-publikoen pribatizazioak. ==== 5. Etapa: 1996-2008: eraikuntzaren burbuila. ==== Etapa horretan, etxebizitzaren sektorea pribatizatu egin zen, filosofia neoliberalari jarraituz. Kreditu pribatuari mugarik jarri gabe, higiezinen prezioa izugarri igo zen, eta irabazi handiko negozio bihurtu zen. Espainiara inbertsio asko iristen ziren kanpotik etekinaren bila. Inbertsioak batez ere bankuei (kontsumoari kreditua ematen ziona) eta eraikuntzarekin lotutako enpresei egin zitzaizkien. Horren ondorioz, eraikuntzaren industriaren pisua handitu egin zen. Burtsako espekulazio-jokoek mesfidantza-giroa sortu zutenean, inbertitzaileek bat-batean kendu zituzten inbertsioak (burbuilaren ziztada), eta eraikuntzaren sektorea hondoratu egin zen. Orain krisia inoiz baino sakonagoa da; izan ere, pribatizazioek eta Estatuaren pisua murrizteak oso txikia utzi dute, eta ezin izan diote aurre egin krisiari inbertsio publikoarekin (1970eko hamarkadakoarekin saiatu zen bezala). == Bibliogafia == * Francisco Ayén. (2021). 1 Sector secundario, resumen y actividades. 20/11/2021, de Profesor de Historia, Geografía y Arte Sitio web: <nowiki>https://www.profesorfrancisco.es/2011/03/sector-secundario-la-industria.html</nowiki> * Wikipedia. (2021). Industria. 25/11/2021, de Wikipedia Sitio web: <nowiki>https://es.wikipedia.org/wiki/Industria</nowiki> * Guillermo Westreicher. (2019). Tipos de industria. 18/11/2021, de Economipedia Sitio web: <nowiki>https://economipedia.com/definiciones/tipos-de-industria.html</nowiki> * (2017). Breve Historia de la Construcción. 15/10/2021, de BARDAHL INDUSTRIA Sitio web: <nowiki>https://www.bardahlindustria.com/breve-historia-construccion/</nowiki> * (2019). Cuarta Revolución Industrial. 20/11/2021, de Wikipediaq Sitio web: htt == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Lehen sektore|Lehen sektore ekonomikoa]] * [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektore ekonomikoa]] * [[Hiru sektoreen hipotesia]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20070601190846/http://www.industria.ejgv.euskadi.net/r44-651/es/ Eusko Jaurlaritzaren Industria, Merkataritza eta Turismo Saila] * {{es}} [http://www.cfnavarra.es/INDUSTRIA/index.htm Nafarroako Gobernuaren Industria, Teknologia, Merkataritza eta Lan Saila] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Bigarren sektorea]] pyl27rnvl0idaq7ca6ouccds73fsd4e 10002552 10002525 2024-12-17T16:03:41Z Xabier Armendaritz 448 79.148.125.10 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Treuiller wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9302134 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Ekonomia eta ekintzailetza}} [[Fitxategi:Product’s lifecycle-es.svg|240px|eskuinera]] Makroekonomian, '''bigarren sektore ekonomiko'''a [[ekonomia]]ren hiru esparruetako bat da, manufaktura bere gain hartzen duena. Kontzeptu horrek produktu bukatu eta erabilgarriak (kontsumorako produktuak edo kapitala) ekoizten dituzten edo eraikuntzan aritzen diren [[industria]]k hartzen ditu. Bigarren sektoreak, normalean, [[Lehen sektore|lehenak]] naturatik lortutako lehengaiak hartzen ditu eta horiekin beste enpresentzat, esportazioetarako edo kontsumitzaileentzako produktu erabilgarri bukatuak ekoizten ditu. Prozesu hori egiten duten industriek energia, lantegiak eta makinak darabiltzate. Hiru elementuon kontsumoaren arabera, bigarren sektorea bi azpitaldetan banatzen da: industria astuna (energia, lantegi eta makineria ugari behar duenean) eta industria arina (energia, lantegi eta makineria gutxiago beharrezkoak dituenean). Produktu bukatuak ekoizteko prozesuan, industria askok hondakinak eta [[kutsadura]] sortzen dituzte (ekonomian askotan kanpo-eragin negatibo kontzeptuaren barruan sartzen direnak). [[Ehungintza]] edo autogintza, adibidez, ezagunak dira haien kutsadura eta hondakin mailengatik.<ref>https://web.archive.org/web/20200805141751/http://www.businessdictionary.com/definition/secondary-sector.html</ref> Hala eta guztiz ere, bigarren sektorea tradizionalki garrantzitsutzat hartu izan da herrialdeen hazkunde ekonomikoa eta garapena bultzatzeko. Industrien esportazioa askotan [[Barne produktu gordin|Barne Produktu Gordinaren]] igoerarekin lotu izan da, honek errenten eta zerga-errenten (gobernuek zergen bidez lortzen dituzten diru-sarrerak) hazkundea bultzatzen duelarik.<ref><nowiki>https://www.marketing91.com</nowiki>: Secondary Industry: Meaning, Types, Characteristics, and Examples </ref> == Sarrera == Bigarren sektoreak lehen sektoreko produkzioa hartzen du (lehengaiak) eta enpresa edo kontsumitzaile nazionalei saltzeko eta esportatzeko egokiak diren produktu bukatuak sortzen ditu (hirugarren sektoreko banaketaren bidez). Industria horietako askok energia kantitate handiak kontsumitzen dituzte, kasu gehienetan fabrikak behar  eta makinak erabiltzen dira eraldatzeko prozesua aurrera eramateko. Askotan, kantitate horien arabera, sailkatzen dira ekonomia arinak edo astunak izan daiteke. Hondakinerako eta hondar-berorako materialak ere sortzen dituzte, ingurumen-arazoak edo kutsadura eragin dezaketenak. Ikerketa gehienen arabera, aldaketa klimatikoa sektore honekin hasi zen. Adibide klasikoen artean hurrengoak aurki ditzakegu: ehungintza, mota guztietako industria astunak, automobilen fabrikazioa edota artisautza. Sektore hau historikoki lau zatitan banandu da. Lehenengoa artisautza da, industria iraultzara arte garrantzi handiena zuena zen. Baina azken bi mendeetan, herrialde garatuetan batez ere, pisua galtzen joan da. Bigarren lekuan industria dago. Azken urteetan garrantzitsuena izan da, horregatik lan honetan bere bilakaera historikoa eta gaur egun bizitako aldaketak aztertuko ditugu. Gainera aurrerago ikusiko dugun moduan gaur egungo Euskal Herria ezin da ulertu industria gabe. Ondoren eraikuntza dago, azpisektore hau honek gizateria guztian zehar bere alboan egon da eta. Noski bertan ingeniaritza eta arkitekturan izandako aldaketekin batera lan egiteko era guztiz aldatu da. Azkenik, energia elektrikoaren sektorea dago. Lehen mailako energien bitartez elektrizitatea lortzen da. Argi dago prozesu hau egiteko modu asko daudela. Ondoren, batzuei buruz hitz egingo dugu. Bigarren sektorea osatzen duten lan moten artean, industria handiena da herrialde gehienetan. Aipatzekoa da industriak duen garrantzia herrialde bat edo eremu geografiko batean garapen eta hazkunde ekonomikoa lortzeko. Manufakturatutako produktuak esportatzen dituzten herrialdeek BPG-ren hazkunde handiagoa sortzeko joera dute eta horrek errentak eta, beraz, gastu publikoak, hala nola osasuna eta azpiegiturak eta finantzatzeko beharrezkoak diren diru-sarrerak handitzen laguntzen du. Estatu aberatsek gauza bat amankomunean badute industria indartsua da. Herrialde garatuen artean, ondo ordaindutako lanpostuen iturri garrantzitsua da klase ertainarentzat, kontsumoaren indizeak igotzen dituelako. Gainera, klase ertain horretan kalitatezko lanpostuak sortzen dira (mota guztietako ingeniaritzak), eta horrek hurrengo belaunaldiek ekonomian mugikortasun sozial handiagoa izatea errazten du. === Produkzio-faktoreak === Ekoizpen industriala lortzeko behar duguna ekoizpen-faktore gisa ezagutzen da, eta hainbat motatakoa izan daiteke: # Faktore fisikoak. lehengaiak, energia-iturriak, makinak, instalazioak, garraiobideak # Faktore ekonomikoak. Kapitala, diru-inbertsioa, eskaria (erosleen gaitasuna) # Faktore politikoak. Estatuaren esku-hartzea eta erregulazioa # Giza faktoreak. Lan-indarra: langileak === Faktore fisikoak === ===== Lehengaiak ===== Naturak ematen dizkigun baliabideak dira, eta gizakiakeraldatu eta produktuak egiten ditu. Animalia-jatorrikoak izan daitezke (abeltzaintza-baliabideak), landare-jatorrikoak (nekazaritza- eta baso-baliabideak) edo mineral-jatorrikoak (lurpetik ateratzen diren arrokak). Animalia eta landare jatorrikoak jatorri organikokoak direla esaten da. Mineralak bi motatakoak izan daitezke. Metalezkoak izan daitezke, hala nola hematiteak (hortik lortzen da burdina) edo bauxita (hortik lortzen da aluminioa), eta ez-metalezkoak izan daitezke (hainbat metalen nahasketaz osatutako arrokak), hala nola granitoa, gatza, eta abar. Batzuek jatorri fosileko lehengaiez ere hitz egiten dute (ikatza, petrolioa eta gas naturala), baina beste batzuk jatorri mineralekoak dira. Mineralen kontzentrazio-eremuei aztarnategi deitzen zaie. Naturatik ateratzeko, gizakiak meategiak edo meategiak sortzen ditu. Lehen sektoreko jarduera bat da (baliabideak lortzea), eta bigarren sektorearekin batera aztertu ohi da, harreman handia duelako. Aztarnategiak lurpean badaude, lurpean (gutxi eta galeriak), dragatuta (itsas hondotik materiala aterata) edo zulatuta (aztarnategira iristeko zulaketa birakaria). Gainazalean badaude, aire zabalekoak dira aztarnategiak. Meatzaritzaren errendimenduak merkatuaren eskariaren araberakoak dira, baita eskatutako maila teknologikoaren eta erauzketa-kostuaren araberakoak ere. Meatzaritza-jarduerak hainbat arazorekin du zerikusia: ingurumen-inpaktua, ekosistemak suntsituz edo kutsadura sortuz, baliabideak agortzea gehiegizko ustiapenagatik eta birziklatze eskasagatik, eta gizarte-borrokak, baliabide horiek kontrolatzeko aztarnategiak eta gatazka armatuak dauden eskualdeko biztanleekin. ===== Energia-iturriak ===== Naturak ematen dizkigun baliabideak dira, eta gure makinetarako energia (indarra) industrietatik, garraioetatik edo etxeko erabileratik lortzen dugu. Bi motatakoak izan daitezke: ez berriztagarriak, agortu daitekeen kopuru mugatua osatzen dutelako, edo berriztagarriak, agortezinak direlako. Energia ez-berriztagarriek abantaila bat dute: merkeagoak dira, baina kutsatzaileak dira, CO2 (karbono dioxidoa) isurtzen dute atmosferara, ingurumenari eta osasunari kalte eginez. Gainera, eremu geografiko zehatzetan kokatuta daude. Berriztagarriak, aldiz, ingurumena errespetatzen dute eta eskuragarriagoak dira, ia herrialde guztietan baitaude. Arazoa da garestiagoak direla eta sortutako energia metatzea zaila dela, eta, beraz, gainkarga edo hornikuntza falta arazoak daudela. Horregatik guztiagatik, energia berriztagarriak ezin dira garatu Estatuaren babesik gabe, ez inbertsio publikoekin, ez onuragarri zaien legeriarekin. Berriztagarriak ez diren energia-iturriak ikatza, petrolioa eta gas naturala dira. Hiru horiek erregai fosilak dira, hau da, material organikoaren deskonposiziotik datoz. Bero-ahalmen handia dutenez, erregai gisa erabiltzen dira zentral termikoetan (elektrizitate bihurtzen dira) eta etxeetarako galdaretan (bero-energia bihurtzen dira). Lehen mailako energia-iturri horietatik abiatuta, naturatik zuzenean lortzen direlako, beste energia batzuk sortzen dira, hala nola elektrizitatea edo petrolioaren deribatuak: gasolina, gasolioa, kerosenoa, fabriken eta ibilgailuen barne-errekuntzako motorretan erregai gisa erabiltzen direnak. Beste baliabide ez-berriztagarri bat uranioa da, zentral nuklearretan erabiltzen dena. Liberatutako energia aprobetxatzen da atomoak galdatzeko prozesu bat egiten denean. Energia nuklearrak ez du gas kutsatzailerik sortzen, baina istripu nuklearrak izateko arriskua dago, eta hondakin nuklearrak sortzen ditu, kontu handiz biltegiratu beharrekoak, ingurumenean kalterik eragin ez dezan. Energia berriztagarrien iturriak honako hauek dira: giza indarra, animalien indarra, energia mekanikoa sortzeko erabiltzen dena, energia hidraulikoa, errotak dituen uraren erorketa aprobetxatzen duena, zentral hidroelektrikoak urtegietan, eguzki-izpiak bi modutan aprobetxatzen dituen eguzki-orubea: eguzki-energia termikoa, ura berotzen duten eguzki-panelak dituena (eguzki-energia kontzentratua edo CSP) edo eguzki-energia geinikoa, haize fotoboltaikoa baliatzen duen panel fotovoltaikoekin (PV). Lehen mailako energia-iturri horietatik abiatuta, naturatik zuzenean lortzen direlako, beste energia batzuk sortzen dira, hala nola elektrizitatea edo landare-olioetatik lortzen diren bioerregaiekin egindako erregaiak. ===== Industria motak ===== Behar duten lehengai, energia, instalazio eta kapital (diru) kopuruaren arabera, hiru mota ezar ditzakegu: * Industria astunak * Industria erdi-ligeroak * Industria arinak. Ekoizpenaren hartzailearen arabera, hiru mota ezar ditzakegu: * Oinarrizko industriak (astunak), beste industria batzuek erabiltzeko produktu erdilanduak ematen dituztenak: erauzketa, energia, metalurgia, siderurgia, kimika astuna (ongarriak edo plastikoak), zementugintza, etab. * Gainerako industriei makineria ematen dieten ekipamendu-ondasunen industriak (erdilanabesak): eraikuntza-ondasunak, informatika, elektronika, mekanika, garraio-materiala, etab. * Kontsumorako ondasunen industriak (arinak), lehengaiak edo produktu erdilanduak kontsumitzaileari zuzenean saltzen zaizkion produktu elaboratu bihurtzen dituztenak: elikadura, informatika, ehungintza, altzariak, etxetresna elektrikoak, automobilak, kimika arina, farmakoak edo kosmetikoak, etab. Garapen teknologikoa oso handia bada, puntako industriei buruz ari gara (informatika, robotika, mikroelektronika) ====== Kapitala ====== Kapitala (dirua) jarri dutenek, hau da, inbertitzaileak, kontuan hartuz, honako sailkapena egin daiteke: * Industria pribatuak. Kapitala edo dirua partikularrek jartzen dute eta jabeak dira. * Industria publikoak. Kapitala Estatuak jartzen du eta jabea da. * Industria mistoak. Kapitala partikularrek zein Estatuak jartzen dute, eta Estatua jabekide bihurtzen da bere inbertsioari dagokionez. * Diruz lagundutako industriak. Industria mistoak dira, eta Estatuak kapitala jartzen du (diru-laguntzak), baina ez du jasotzen legokiokeen jabetza-ehunekoa, partikularren jabetzakoak izaten jarraitzen baitute. Denborarekin, enpresa industrialek kontzentratu egiten dira, hau da, aliatu edo elkartu egiten dira. Kontzentrazio horizontala da jarduera berean aritzen diren enpresak batzen direnean, lehia saihesteko. Kontzentrazio bertikala da produktu bat egiteko, erauzteko, eraldatzeko eta merkaturatzeko fase guztietan esku hartzen duten enpresak elkartzen direnean. == Historia == Bigarren sektorearen lehenengo aztarnak artisautzan topatzen ditugu. Artisautza gizonarekin sortu zen eta urteetan zehar izan zuen bilakaeran parte hartu zuen. Gizakiak naturako elementuak erabiltzen ikasi zuenean, hala nola harriak leuntzen, pintura naturalak egiten eta zura zizelkatzen, artisautza forma hartzen hasi zen. Adituak ez dira ados jartzen bere jatorriari buruz hitz egiterakoan, hipotesi anitz daude eta. Sarreran aipatu den moduan bigarren sektorearen barruan pisu gehien duen arloak industria da. Herrialde gehienetan bigarren sektorean agertzen diren beste motak ia ez dute garrantzirik. Hori dela eta industriaren historian sartuko gara. Gertakizun batek gauzak aldatu baditu industrian eta bigarren sektorean Industria Iraultza izan zen. XVIII. mendearen bigarren zatiak lan egiteko era aldatzen hasi zen Ingalaterrako iparraldean. Momentu horretara arte, gizakiek gauzak banaka ekoizten eta sortzen zituzten, baina historian lehen aldiz energiak mugitutako makinen bidez ondasunak eskala handian fabrikatzea lortu zen. Orduz geroztik, industriak izugarrizko bilakaera izan du, eta denboraren ikuspegiak aukera eman die historialariei hainbat fase aipatzeko, eta horien akotazioa egiteko, besteak beste, energia-iturri, lehengai edo industria-sektore jakin batzuen nagusitasuna erabili ohi da. Herrialde kapitalista garatuenen industrializazioaren hainbat etapa proposatu dira, batez ere, Europa mendebaldekoak eta Ipar Amerikakoak. Zenbait egilek azken garaietarako «Hirugarren Industria Iraultza» (eta laugarrena ere) bezalako adierazpenak egin dituzten arren, soilik Lehen eta Bigarren Industria Iraultzak guztiz onartuta daude adituen artean. Lehen Industria Iraultzak XVIII. mendetik 1870 urtera iraun zuen. Bere energia iturri nagusiena lurrinatik etorri zen eta gehien bat Ingalaterran gertatu zen. Bestalde, Bigarren Industria Iraultza 1870. urtetik lehen mundu gerrara arte garatu zen. Aldaketa industrial hauek Europa osora zabaldu ziren eta petrolioa oinarri bezala erabili zen. Lehen Industria Iraultzak aldaketa erraldoiak ekarri zituen garai hartako Europara. Lehenik eta behin, biztanleria izugarri hasi zen eta pixkanaka-pixkanaka nekazariak bere teknikak hobetu zituzten teknologia berriei esker. Gertaera honek hirien hazkundea lortu zuten, azken finean lan egiteko modu berriekin pertsona gutxiago behar ziren landa eremuetan. Ezin dira ahaztu lurrin makinaren ekarpen guztiak. hasieran asmakizun hau bakarrik industria textiletan erabiltzen zen, urteekin ordea hainbat esparru berrietara zabaldu zen. Meategietan eta metalezko lantegietan izandako eraginak jende guztia harritu zuen. Bere posibilitateak ikusi ondoren, garraioetan erabiltzen hasi ziren. Horrela lehenengo trenak eta lurrinezko itsasontziak sortu ziren. Bigarren Industria Iraultzan, 1870etik aurrera, panorama nabarmen aldatu zen. Aldaketek industria-konplexu osoari eragin zioten. Antolamenduaren ikuspegitik, enpresek tamaina eta izaera aldatu zituzten. Adam Smithek predikatutako liberalismoaren ideiek indarra hartu zuten. Aitzitik, industria berrietarako behar ziren inbertsioen bolumen handiak banketxeek horietan parte hartzea bultzatu zuen. Horrela, finantza eta industria korporazio erraldoiak sortzen hasi ziren eta askotan monopolioak ziren. Nazioen  esparruan, ingelesen nagusitasunak nazio ezberdinen arteko lehia bortitzari utzi zion lekua. Frantzia eta Alemania, eta baita Estatu Batuak eta Japonia ere, lehen mailako potentzia industrial bihurtu ziren, britainiarren nagusitasuna arrakastaz ahultzeko gai zirenak. Etapa honen hedapen ikusgarrian eta lehengaiak lortzeko nahiz ondoriozko ondasunak esportatzeko premian, inperialismo kolonialistaren motibazio nagusia ikusi da, nahiz eta puntu hori oraindik historialariek eztabaidatu duten. == Azpisektoreak == Bigarren sektoreak, lehengaiak ondasun edo salgai bihurtzearekin eta eraldaketarekin zerikusia duten herrialde bateko jarduera ekonomiko guztiak hartzen ditu, produktu berriak fabrikatzeko zein merkatuaren beharrak zuzenean hornitzeko oinarri gisa erabiltzen direnak, garrantzitsuenak, artisautza, industria, eraikuntza eta energiaren lorpena dira. === Artisautza === Espainiako artisautza 38.000 enpresak baino gehiagok osatzen duten ekoizpen-sektorea da, 125.000 pertsonari ematen die lana eta 4.042 milioi euroko BPGa du. Artisau baten lana da, normalean pertsona batek eskuz egiten duena, makinen edo automatizazioen laguntzarik gabe. Artisautza jarduera material gisa serieko edo industriako lanetik bereizten da. Artisautza eskuz landu behar da, eta zenbat eta prozesu industrial gutxiago izan, orduan eta artisauagoa izango da. Artisautza objektu erabat kulturala da, honek esan nahi duena lekuaren, testuinguru sozialaren, paisaiaren, klimaren, baliabideen eta historiaren arabera aldatu dezakeela da. Artisautza askotarikoa da Espainian, eta autonomia-erkidego bakoitzak hainbat identifikazio-produktu ditu. * Zeramikako lanak: hala nola Gaztela eta Leonen, Granadan, Talavera de la Reinan, Asturiasen, Murtziako Eskualdean edo Kanarietan egindakoak. * Beira: Segovian produzitzen da gehiena, La Granjako beira fabrikan. * Zurgintza: Galizia, Asturias, Katalunia, Gaztela eta Leon, Balear Uharteak eta Andaluzian. * Larrua: Huelva, Sevilla, Albacete eta Madrilen. * Saskigintza eta espartzua: Andaluzia, Extremadura, Gaztela eta Leon, Aragoi eta Valentzian. * Metalak: Albaceten aiztogintza, Toledo eta Eibarko ezpatak eta armak, eta Segoviako forja. Gainera, ehungintzaren sektorean ordezkaritza zabala du, Granadako Alpujarra, Zamorako jarapak eta antzeko beste batzuk Leonen, Ezcarayn, Lorcan eta Galizian. Bordatuak, Salamancako, Segoviako edo La Orotavakoak, esaterako) eta parpailak (Andaluzian eta Almagron ohikoak), ohikoena “el de Bolillos” izanik, oso hedatua dagoena. === Industria === Industria, energia erabiliz, lehengaiak produktu prozesatu, erdi landu edo ultra-prozesatu bihurtzeko helburu duen jarduera da. Industria honen garapenak materialak, makineria eta giza baliabideak behar ditu. Oinarrizko helburu etikoaren (ekologia: oinarri ekologikoa) eta jarduera motaren arabera, eremu sektorialetan banatzen dira, ekoizten dituzten produktuen arabera, eta hainbat industria mota daude. Fabrikazio-prozesua lehengaiak azken produktu bihurtzeko urratsa da. Fabrikazio-prozesua produktuaren diseinuarekin eta produktua fabrikatzeko erabilitako materialen zehaztapenekin hasten da. Material horiek fabrikazio-prozesuaren bidez aldatzen dira, eskatutako osagai bihurtzeko. Fabrikazioaren sektoreak lotura estua du ingeniaritzarekin eta diseinu industrialarekin. Ipar Amerikako fabrikatzaile handien adibide batzuk General Motors Corporation, General Electric, Procter & Gamble, AbbVie, Unilever, General Dynamics, Boeing, Pfizer, Precision Castparts eta Fiat Chrysler Automobiles dira. Europan, adibidez, Volkswagen Group, Siemens, BASF eta Michelin. Asiako adibideak Toyota, Yamaha, Panasonic, LG, Samsung, Godrej & Boyce eta Tata Motors dira. ==== Industriaren garrantziak ==== XIX. mendetik, industria izan da ekonomiaren sektore autoeragilea. Bigarren Mundu Gerrara arte, industria zen barne-produktu gordinari (BPG) ekarpen handiena egiten zion sektore ekonomikoa, eta eskulan gehien zuen sektorea. Orduz geroztik, makinen hobekuntzak eta zerbitzuen garapenak produktibitatea handitzea ekarri dutenez, bigarren tokira igaro da. Hala ere, funtsezkoa izaten jarraitzen du, garapen industrialik gabe ez baitago zerbitzurik. Europako inbertsio-kapitala nekazaritza-aberastasunaren metaketatik dator. Nekazaritzako kapitalak produktuak merkatura eramateko beharrezkoak diren ibilgailu industrialetan eta garraio-ibilgailuetan inbertituko du. Hasiera batean, industria-produktuek lurraren produktibitatea handituko dute, eta, horrela, eskulana liberatuko dute industrian aritzeko, eta nekazaritza-produktuen soberakinak lortuko dituzte, gero eta handiagoa den landa-eremukoak ez diren biztanleak elikatzeko. Beraz, nekazaritzak nahikoa lanpostu eta oinarrizko produktu ematen dizkio industria kapitalari. Horiek guztiak beharrezko baldintzak dira industria-iraultza garatzeko. Hirugarren munduko herrialdeetan eta industria osteko herrialde batzuetan, kapitala atzerriko inbertsiotik dator. Atzerriko inbertsioak beharrezko azpiegitura ezarri du eskulanak sortutako aberastasuna eta kapital-irabaziak ateratzeko; ez du beharrezko eskulana nekazaritzako lanetatik askatu, baizik eta behar den lana bakarrik libratu du. Hasieran, esklabotzara jo behar izan zuen lana bermatzeko. Hala ere, egitura ekonomikoaren aldaketek eta gizarte tradizionalaren suntsipenak kapital-hornidura nahikoa ziurtatu dute. ==== Manufaktura ==== Manufaktura industriaren forma oinarrizkoena da; hitzak eskuz egitea esan nahi du, baina ekonomian lehengaia erabilgarritasun jakin bateko produktu bihurtzea esan nahi du. Erabiltzen dugun ia guztia prozesu horren emaitza da, eta manufaktura den ia guztia lantegi handietan egiten da. ==== Motak ==== Industria motak dira lehengaiak azken kontsumoko edo tarteko kontsumoko produktu bihurtzen dituzten enpresak sailkatzeko kategoriak. Industriak hainbat irizpideren arabera sailka daitezke, jarraian azalduko dugun bezala: ===== Industriak, erabiltzen duten lehengai bolumenaren arabera ===== * Industria arina: kontsumo-ondasunak ekoizten dituena da. Kapitalaren, eskulanaren edo inputen erabilera handia behar ez izateagatik bereizten da. Sektore honetako adibide batzuk honako hauek dira: elikagaiak eta edariak, ehunak, farmazia-produktuak, kosmetikoak, aparatu elektronikoak, besteak beste. * Industria erdi-arina: produktu erdilanduak erabiltzen dituzte, oro har, automobilak edo makinak bezalako ekipamendu-ondasunak ekoizteko. * Industria astuna: lehengai kantitate handiak erabili edo ateratzen ditu, eta eraldatu egiten ditu. Horrela, beste industria batzuek eskatuko dituzten produktuak garatzen ditu. Hona hemen adibide batzuk: erauzketa-jarduerak (meatzaritza eta hidrokarburoen sektorea), siderurgia, industria kimikoa, etab. ===== Industria, garapen-mailaren arabera ===== * Industria hasiberria: hasierako heldutasun-mailan dagoena da. Bere jarduera ez da oso mekanizatua, eta eskari-maila baxu bati baino ez dio erantzuten. * Industria heldua: garapen mailarik handiena lortu dutenak dira. Orduan, haien hazkunde-tasak behera egiten du. Hori, zaharkituta dagoen teknologia erabiltzen ari direlako edo konpetentzia-maila handiagoa izan dezaketelako. * Puntako industria: teknologia berriak erabiltzeagatik hazkunde-tasa handiak lor ditzakeena da. Hau da, prozesu edo produktu berriak hobetu edo inplementatu ditu, negozioan errendimendu hobea lortuz eta etorkizunean izan ditzakeen diru-sarrerak handituz. ===== Industriak, jarduera-lurraldearen arabera ===== * Nazioko eta tokiko industriak: beren jarduera nazio baten barruan zentratzen dute. Tokiko industrien kasuan, nazio azpiko lurralde baten beharrak asetzera bideratzen dira. Hau da, herrialde bateko eskualde jakin batekoa, eskala txikikoa izanik. * Industria internazionala: nazioarteko merkataritza-jarduerak egiten dituena da. Jatorriz herrialde (matrize) batean ezartzen da, baina gero beste nazio batzuetara zabaltzen da enpresa erlazionatuak sortuz. Ekoizpen-zentroak lurralde batean baino gehiagotan ezar ditzake, adibidez, A herrialdean artefaktu baten zatiak fabrikatuz eta B herrialdean mihiztatuz. ===== Industria motak sektore ekonomikoaren arabera ===== * Elikagaiak. * Ehungintza. * Kimika. * Siderurgikoa (burdina eta altzairua ekoizten ditu). * Militarra. * Zementu-fabrika. * Turistikoa. * Basogintza. * Automobilgintzakoa. === Eraikuntza === Arkitekturaren eta ingeniaritzaren alorretan, azpiegiturak egiteko artea edo teknika da eraikuntza. Zentzu zabalagoan, eraikuntza esaten zaio egin aurretik, aldez aurretik proiektu eta plangintza jakin bat edukitzea eskatzen duen guztiari. Lehen biztanleak kobazuloetatik irteten hasi ziren unetik agertu zen eraikuntza. Hasieran, gizon batek buztinezko etxebizitzak eraiki zituen, baina prozesuan harria erabiltzen hasi ziren. Hala ere, denboraren poderioz, gizakia aldatu egin zen, hiri osoak agertu ziren, babesa behar zuten estatuak. Beraz, harresiak eta egitura defentsiboak eraiki behar izan ziren, eta horrek arkitekturaren garapena bultzatu zuen. Beren estatusa nabarmendu nahi zuten gobernari batzuek luxuzko jauregiak eta etxeak eraiki zituzten. Eraikuntza ezaguna egin zenean, pertsona eraikuntzarako material eta teknologia berriak sortzen edo saiatzen hasi zen. Eraikin asko Estatua aberatsa zen materialarekin egin ziren. Adibidez, erregistroen arabera, jakina zen X. mendean Mosku egurrez egina zegoela. Harrizko elizak baino ez ziren eraiki. XVIII. mendetik aurrera, hiriak eraikitzeko eta hiria garatzeko lehen planak agertu ziren. Eraikuntzarako baldintza bereziak ezarri ziren (3 edo 5 urte). Langileek denborarik ez bazuten, objektua beste langile bati ematen zitzaion. Eraikuntzan ere aplikatzen ziren legeak zeuden, eta horrek diziplina handia ematen zien langileei. ==== Eraikuntzaren garapena ==== Eraikuntzaren garapen aktiboa XX. mendearen hasieran gertatu zen, baina ejekuzioa eskulan astunaren laguntzarekin egin zen, eta eraikuntzako ekipoa ia ez zen erabili. Normalean, sustatzaile pribatuak eraikitzen zituzten, eta hauek oinarri material ahula zuten. Obraren tamaina txikia, eskulan merkea eta baldintza klimatiko txarrak zirela eta, eraikuntzako makinen ekoizpena oso maila baxuan zegoen, eta horrek eraikinen eraikuntza moteldu besterik ez zuen egin. Hala ere, denbora tarte labur baten ondoren, teknologiak eta eraikuntzako ekipoak (hondeamakinak, karrakagailuak, hormigoi-makinak) erabili ziren eskulana sinplifikatzeko. Eraikuntzaren beste alderdi batzuk ere mekanizatu ziren, eta horrek eraikuntza-denbora murriztea ahalbidetu zuen. SESBen bost urteko lehen planen urteetan jauzi handi bat iritsi zen, eraikuntzarako makina berriak sortzen hasi baitzen, kudeaketa besterik behar ez zuena, eta produkzioa handitu egin zen. Gainera, Bigarren Mundu Gerraren ondoren arrakasta handia lortu zen Estatua berrezarri eta berrezartzeko ingeniaritzan. Fabriken eta enpresen lehen industrializazioa eta automatizazioa hasten da. ==== Eraikuntza modernoa ==== Arkitekturaren eta, oro har, eraikuntzaren garapenarekin, teknologia erabat berriak aplikatzen hasi ziren. Pisu izugarria jasan dezaketen hormigoizko barietate berriak egin ziren. XXI. mendeko eraikuntza lurraren azterketarekin hasten da, eta horrek egituraren epe luzeko funtzionamendua bermatzen du. Gailu, material eta ekipo guztiz berriak erabiltzen hasi ziren, eta, horri esker, etxeak eraiki ditzakegu hilabeteetan. Garatzaileek abantaila asko ematen dizkiete etorkizuneko maizterrei, eta horiek bizitza errazagoa egiten diete pertsonei. Oso denbora gutxian hormigoi armatuzko egiturak eraikitzea ahalbidetzen duen eraikuntza monolitikoa ere oso ezaguna egin da. Eraikuntza hori da seguruena eta ohikoena, eta josturarik eza ere badu ezaugarri. Horrek nabarmen areagotzen du isolamendu termikoa eta akustikoa, eta egituraren pisua murrizten du. === Energia === Energia-sektoreak barne hartzen ditu energia-iturriak erauzteko jarduerak. Energia horiek energia erabilgarri bihurtzean, baita garraiatzean ere. ==== Energia-iturriak ==== Energia-iturriak hainbat aplikaziotarako energia erabilgarria ematen duten baliabideak dira. Industria-jarduera garatu ahal izateko hornidura energetiko egokiaren mende dago. Bi energia-iturri mota handi bereiz ditzakegu. Naturan mugatuta dauden eta agor daitezkeen baliabideak erabiltzen dituztenak (adibidez, petrolioa) energia ez-berriztagarriak deiturikoak dira, eta agortezinak ez diren baliabideak erabiltzen dituztenak (adibidez, eguzkia edo haizea), hau da, energia berriztagarriak. Espainia desoreka energetikoaren eta kanpoarekiko mendekotasunaren adibide argia da, energia-kontsumoa ekoizpena baino handiagoa da. Espainian, autohornikuntza % 22,1koa da; inportazioen zati handi bat ikatzak, petrolioak eta gasak osatzen dute. ==== Energia berriztagarriak ==== Energia berriztagarria iturri natural agortezinetatik lortzen den energia da, duten energia kopuru izugarriagatik edo baliabide naturalen bidez birsortzeko gai direlako. Energia berriztagarrien iturriak, energia berdea izenez ere ezagutzen direnak, 7 dira Lurrean. Hala ere, denak ezin dira modu berean aprobetxatu herrialde guztietan. Zehazki, energia berriztagarriak Espainian energia hidraulikoa, energia eolikoa eta eguzki-energia dira. ==== Energia berriztaezinak ==== Energia berriztaezinak, naturan kantitate mugatuetan dauden energia-iturriak dira, eta horiek guztiak kontsumitu ondoren, ezin dira ordezkatu, ekonomikoki bideragarria den ekoizpen- edo erauzketa-sistemarik ez dagoelako. Lau motatako energiak bereizten dira energia berriztaezinetan: ==== Ikatza ==== Ikatzaren ekoizpena 13 arrotan kokatzen da, eta horien artean hiru nabarmentzen dira (Asturias, Leon eta Palentzia), baina ez dute autohornidurarik onartzen eta inportatu beharra dago. Arazoak dira aztarnategi aberatsak agortu egin direla, beste batzuek ustiapenerako zailtasunak dituztela eta eskaria murriztu egin dela. Helburua zentral termikoetan elektrizitatea sortzea da. ==== Petrolioa ==== Lehenengo postuan dago kontsumoan. Ekoizpen nazional ez-garrantzitsua. Tarragonan petrolio-plataforma bat dago, itsas hondotik petrolioa ateratzen duena. Aplikazio ugari ditu (garraioa eta industria). Espainiak fintzeko gaitasun handia du (petrolioa gasolina edo gasolio bihurtzea). ==== Gas naturala ==== Abantailak: bero-ahalmen handia, gutxiago kutsatzen du eta prezioa baxua da. Aljeria eta Libiatik inportatzen da, autohornikuntza ez baita nahikoa. Aplikazioak erabilera industriala, transformazioa elektrizitatean eta etxeko erabileran dira. Ekoizpen nazionala Euskal Herrian kokatzen da. ==== Energia nuklearra ==== Elektrizitatea ekoizteko aplikatzen da. Kanpokoaren mende gaude uranioaren hornidurari, teknologiari eta istripu nuklearren arriskuei dagokienez. 1984tik ez da zentralik eraiki, baina inguruko beste herrialde batzuetatik inportatzen jarraitzen da energia mota hori. == Industria 4.0 == Industria 4.0 gizadiaren bilakaera tekniko-ekonomikoaren laugarren aldi hipotetiko bat deitzen duten adierazpenak dira, Lehen Industria Iraultzatik aurrera. 4.0 Industriaren kontzeptu honek mundua Laugarren Industria Iraultza dei daitekeenaren atarian dagoela adierazten du (hau da, industriaren garapenean mugarri garrantzitsu baten hurbileko data batean, fase berri bat edo etapa berri bat hasi dela esatea justifikatzen duena) .4.- Lurrunezko makinaren garapenaren eta mekanizazioaren ondoren (XVIII. mendearen bigarren erdia), elektrizitatearen garapenaren ondoren (XIX. mendearen amaiera eta etxerako azken etapa). Industria-egituraketa berriaren edo 4.0 industriaren kontzeptu hori Hannoverreko Azokan (industria-teknologiaren aretoan) maneiatu zen lehen aldiz 2011.20 urtean, eta azoka berean baina 2013an, kontzeptu hori eta bere inplikazioa zehazten dituen txosten xehatu bat aurkeztu eta defendatu zuen lantalde hautatu batek. Kontsumoaren eremuen bilakaera, kontsumo-eskari gero eta handiagoa eta berrikuntzaren etengabeko bilaketa funtsezko elementuak dira 4.0 izeneko industria-negozioaren ereduan, tresna teknologiko eta digitaletan oinarrituta. 4.0 Industria Iraultza izan da sektore honetan inplementazio teknologikoa lortzeko ardatz nagusia. IoT, Big Data, robotika eta IA teknologietan oinarritzen da, besteak beste, eta prozesuak optimoagoak eta eraginkorragoak izatea ahalbidetzen du, produktibitate handiagoa bultzatzeko. === Industrializazio-prozesuak izan duen eragina Espainiar estatuan === Lau etapa nagusi bereiziko ditugu: lehena 1855etik 1959ra, bigarrena 1959tik 1973ra, hirugarrena 1973tik 1986ra eta laugarrena 1986tik gaur egunera. ==== 1. Etapa: XX. mendearen erdialdera arte: industrializazioaren porrota ==== Iraultza industriala Espainian hasi zen, Europako gainerako herrialdeetan bezalaxe, baina mantsoago eta irregularrago, eta Katalunia, Euskal Herria eta Madril bakarrik industrializatu ziren, nekazaritzakoak izanik Espainiako gainerako herrialdeak; horri Espainiako Iraultza Industrialaren porrota deitu zaio. Tortellak eta Casaresek atzerapen edo porrot hori azaltzen dute, Espainia Mediterraneoko herrialdeen ereduaren barruan kokatuz, nekazaritza atzeratuago baitago klima eta jabetzaren egitura dela eta. Nekazaritzaren atzerapen horrek industriaren atzerapena azalduko luke. Gainera, gure industrializazio berantiarraren faktore garrantzitsu bat Europako herrialdeek meatze-baliabideak ustiatzea izan zen, eta bereziki Frantziak eta Ingalaterrak, nahiz eta azpiegiturak irabazi, lehengaien esportatzaile bihurtu ginen. # 1855etik 1870era, Espainiako Lehen Industria Iraultza gertatu zen. Bertan, 1855eko biurteko aurrerakoia aipatu behar dugu, Madozen desamortizazioarekin, eta trenbidearen legeak edo seiurteko iraultzailea meatzaritzaren desamortizazioarekin. # 1870etik 1959ra 2. Iraultza industriala gertatu zen. Egoera bereziak dira XIX. mendearen amaierako nekazaritza-krisia, Espainia behin betiko protekzionismoaren, Kubaren galeraren, lehen mundu-gerran esku ez hartzearen, hurrengo atzeraldiaren, 1929ko krisiaren ondorio urrien eta gerra zibilaren eta autarkiaren alde jarri zuena. Aldi horretan INI sortu zen, autohornikuntza saiatu zen eta banaketa kontrolatu zen. Emaitza miseria eta estraperloa izan ziren. Berrogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, nazioarteko egoerak aldatu egin ziren, eta Espainia bere isolamendutik atera zen AEBk eskua luzatu zionean Gerra Hotzaren nazioarteko testuinguruan zuen antikomunismoagatik. # 1959an Egonkortze Plana iritsi zen; beste etapa baten hasiera ofiziala. ==== 2. Etapa: 1959-1975: Garapen industriala. ==== Hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan, garapen planak sortu ziren, Frantziako ereduari jarraiki, hazkunde ekonomikoa bultzatzeko. Espainiak industria-iraultza osoa lortu du behin betiko. Espainia Europako merkatuetara zabaltzen hasi da. Faktore endogenoek (eskulan merkea) laguntzen diote Espainiako ekonomiaren hazkundeari, baina batez ere,  faktore exogenoek: # Atzerriko inbertsioak, # Etorkinen dibisak # Turismoa. # Petrolio ugari eta merkea Prozesu horretan, INI (Industriaren Institutu Nazionala) errentagarritasun gutxien zuten sektoreez arduratu zen: meatzaritzaz, energiaz eta ontzigintzaz. Denon poderioz, industriak eta ondasunak ugaritzen ziren. Gainera, ekipo-ondasunetarako eta oinarrizko industriarako (siderurgia eta kimika) fabrikaziotik kontsumo-ondasunetarako industrietara (automobilak, etxetresna elektrikoak) aldatu zen. Urte horietan hazkunde ekonomiko handia izan zen eta BPGren hazkundea urteko % 7ra iritsi zen. Ordainketa-balantza orekatu egin zen. Aldi berean, nekazaritza tradizionalaren krisia gertatu zen, landa-exodoarekin batera, eskualdeak jendez hustu zituena eta hirigintza- eta industria-pilaketa handiak sortu zituena. Zerbitzuen sektorearen pisua, batez ere turismoari esker, nabarmen handitu zen, eta Espainiako ekonomiaren tertziarizazioa hasi zen, hurrengo etapetako ezaugarria izango dena. ==== 3. Etapa: 1975-1985: krisia eta Espainiako industriaren birmoldaketa. ==== 1973ko krisiak eragin handia izan zuen Espainian, haren garapena faktore exogenoetan oinarritu baitzen. Horrela, kanpoko emigrazioa eten, turismoa geldiarazi eta hiriburu asko aberriratu ziren. Krisi horrek bereziki eragin zien maniobra-industriei, hala nola siderurgiari, ehungintzari eta ontzigintzari, hasiera batean estatuaren laguntzetara jo behar izan baitzuten. Krisi ekonomikoa frankismoaren amaierako krisi politikoak elikatu zuen. 1982an, PSOEk gehiengo absolutu nahikoa lortu zuen, eta, horri esker, beharrezkoa zen industria-birmoldaketari aurre egin ahal izan zion. Gainera, langile-ideologia baten eramaile izateak bidea erraztu zion langileekin, lanpostu asko galdu baitziren siderurgiako maniobra-industrietan, itsasontzietan edo ehungintzan Kantauri isurialdean, Euskal Herrian, Katalunian, Valentziako Erkidegoan edo Mendebaldeko Andaluzian. Aldaketa edo birmoldaketa hori beharrezko egiten zuten arrazoiak honako hauek ziren: eskulan merkeagoa zuten NPIen (herrialde industrializatu berriak) lehia, petrolioaren garestitzea eta teknologiaren bidez produktibitatea handitzeko beharra. Berriz industralizatzeko premiazko eremuak sortu ziren, inbertsio publikoa zuten industriak berraktibatuz. ZUR aplikatu zen eskualdeak Vigo, Ferrol, Bahía de Cádiz, Asturiasko Printzerria, Bilboko Itsasadarra, Madril eta Bartzelona izan ziren. Neurri horiek ez dira oso eraginkorrak izango, ez baitzuten emaitza onik eman Madrilen eta Bartzelonan izan ezik. ==== 4. Etapa: 1986-96: integrazio- eta nazioartekotze-etapa. ==== Etapa horretan, EBn integratzeak eta globalizazio-prozesuak industriaren bilakaera eragin zuten. Politika berriak honako hauek izan ziren: * Barneko muga-zergak kentzea, kanpoko inbertsioa erakartzeko. * Lan-kostu txikiagoak bilatzea ("lehiakortasuna"). Horrek lan-baldintzak okertzea ekarriko du (lan-prekarietatea), baina baita baldintza fiskal eta logistiko (mugimendu-baldintza) hobeak ere enpresaburuentzat. * Aurrekoa gorabehera, deslokalizazioak jasango dira (industriak eskulan merkeena duten herrialdeetara lekualdatzea), eta horien onuradun izango dira NPI (herrialde industrializatu berriak) edo gorabidean dauden herrialdeak. * Estatuaren esku-hartzea murriztea, zergak murrizteko eta atzerriko inbertsioa erakartzeko. ** 1995ean INI desagertu zen. ** Enpresa publiko eta erdi-publikoen pribatizazioak. ==== 5. Etapa: 1996-2008: eraikuntzaren burbuila. ==== Etapa horretan, etxebizitzaren sektorea pribatizatu egin zen, filosofia neoliberalari jarraituz. Kreditu pribatuari mugarik jarri gabe, higiezinen prezioa izugarri igo zen, eta irabazi handiko negozio bihurtu zen. Espainiara inbertsio asko iristen ziren kanpotik etekinaren bila. Inbertsioak batez ere bankuei (kontsumoari kreditua ematen ziona) eta eraikuntzarekin lotutako enpresei egin zitzaizkien. Horren ondorioz, eraikuntzaren industriaren pisua handitu egin zen. Burtsako espekulazio-jokoek mesfidantza-giroa sortu zutenean, inbertitzaileek bat-batean kendu zituzten inbertsioak (burbuilaren ziztada), eta eraikuntzaren sektorea hondoratu egin zen. Orain krisia inoiz baino sakonagoa da; izan ere, pribatizazioek eta Estatuaren pisua murrizteak oso txikia utzi dute, eta ezin izan diote aurre egin krisiari inbertsio publikoarekin (1970eko hamarkadakoarekin saiatu zen bezala). == Bibliogafia == * Francisco Ayén. (2021). 1 Sector secundario, resumen y actividades. 20/11/2021, de Profesor de Historia, Geografía y Arte Sitio web: <nowiki>https://www.profesorfrancisco.es/2011/03/sector-secundario-la-industria.html</nowiki> * Wikipedia. (2021). Industria. 25/11/2021, de Wikipedia Sitio web: <nowiki>https://es.wikipedia.org/wiki/Industria</nowiki> * Guillermo Westreicher. (2019). Tipos de industria. 18/11/2021, de Economipedia Sitio web: <nowiki>https://economipedia.com/definiciones/tipos-de-industria.html</nowiki> * (2017). Breve Historia de la Construcción. 15/10/2021, de BARDAHL INDUSTRIA Sitio web: <nowiki>https://www.bardahlindustria.com/breve-historia-construccion/</nowiki> * (2019). Cuarta Revolución Industrial. 20/11/2021, de Wikipediaq Sitio web: htt == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Lehen sektore|Lehen sektore ekonomikoa]] * [[Hirugarren sektore|Hirugarren sektore ekonomikoa]] * [[Hiru sektoreen hipotesia]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20070601190846/http://www.industria.ejgv.euskadi.net/r44-651/es/ Eusko Jaurlaritzaren Industria, Merkataritza eta Turismo Saila] * {{es}} [http://www.cfnavarra.es/INDUSTRIA/index.htm Nafarroako Gobernuaren Industria, Teknologia, Merkataritza eta Lan Saila] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Bigarren sektorea]] hd88771cvll3fjvvnqi7e0frifkvrja 0 47973 10002750 9259539 2024-12-17T20:52:00Z Ketxus 41163 /* Bibliografia */ Erreferentzia gehitzea 10002750 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Dominique Joseph Garat Hiriart''' ([[Baiona]],<ref>[[Pío Baroja]]k aditzera ematen duenez, ez omen zuen hori asko maite eta nahiago zuen bere burua ustariztar aurkeztea; ikus {{Erreferentzia | abizena1 = Baroja | izena1 = Pío | abizena2 = Navarro (itz.) | izena2 = Koro | abizena3 = Mujika Iraola | izena3 = Inazio | izenburua = Pío Barojaren Donostia | isbn = 84-96643-24-7 | argitaletxea = Alberdania | lekua = Irun | liburukia = | edizioa = | urtea = 2006 }} 15. or.</ref> [[Lapurdi]], [[1749]]ko [[irailaren 8]] – [[Uztaritze]], Lapurdi, [[1833]]ko [[abenduaren 9]]a) abokatua, kazetaria eta filosofoa izan zen, [[Frantses Akademia]]ko kide [[1803]]tik. [[Hargin beltz]] sutsua zen. == Bizitza == [[Paris]]a gazte joanda, akademietako sari asko irabazi zituen [[1770eko hamarkada|1770eko]] eta [[1780ko hamarkada|1780ko hamarkadetan]]. ''Mercure de France'' eta ''Journal de Paris'' kazetetan idatzi zuen. Parisen harremanak izan zituen Panckoucke editorearekin, [[Denis Diderot|Diderot]] edo [[Étienne Bonnot de Condillac|Condillac]] bezalako [[Filosofia|filosofoekin]], baita ere [[Jean le Rond d'Alembert|D'Alembert]] edo [[Georges-Louis Leclerc|Buffon]] bezalako [[Zientzia|zientzialariekin]].<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7cw-1">[[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]] (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Andoain, Jakin. 227. or.</ref> [[Lapurdi]]ko [[Hirugarren Estatu|Hirugarren Estatuko]] diputatu hautatu zuten [[1789]]ko [[Frantziako Estatu Orokorrak|Estatu Orokorretan]], [[Dominique Garat Hiriarte|Dominique]] anaiarekin batera. Hark bezala, Lapurdiko erakundeen aldeko borrokan jardun zuen, baina egiteko hartan ez zen anaia bezala nabarmendu. [[1792]]ko [[urriaren 9]]an [[Georges Jacques Danton|Dantonek]] Zuzentza ministro egin zuen, eta kargu horretan ([[1793]]ko [[urtarrilaren 20]]an) [[Luis XVI.a Frantziakoa|Louis XVI.ari]] heriotza-zigorra eman ziotela jakinarazi zioten. Bi egun geroago, [[Jean-Marie Roland de la Platière|Jean Marie Roland]] ordezkatu zuen Barne Arazoetako ministerioan: kargu horretan abuztu arte jardun zen. Urrian, [[girondar]] gisa espetxean eduki zuten bi hilabetez, baina berehala geratu zen aske, [[Maximilien Robespierre|Robespierrerekin]] zuen adiskidetasunari esker. [[1794]]ko [[uztailaren 27]]an [[Maximilien Robespierre|Robespierren]] aurka bozkatu zuen .Garaten lagun mina zen [[Nicolas de Condorcet|Condorcet]] ere heriotzera kondenatua izan zen eta hura salbatzeko Garatek bere bizia arriskuan ipini bazuen ere ez zuen lortu.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7cw-1"/> 1794-1795. urteetan [[Frantziako Herri Irakaskuntza]]rako batzorde nagusiko kide izan zen eta 1798an [[Napoli]]ra enbaxadore bidali zuten. Urte berean Zaharren Kontseiluko lehendakari aukeratu zuten eta konstituzio berria idazten hartu zuen parte ondoko urtean. [[Direktorio (Frantzia)|Direktorio]]pean, ''Conseil des Anciens'' batzarreko kide aukeratu zuten ([[1799]]). Geroago, [[Napoleon Bonaparte|Napoleonek]] senatari ([[1799]]) eta Inperioko konde ([[1808]]) izendatu zuen. Napoleonen Ehun Eguneko agintaldian, Ordezkarien Ganberako kide ere izan zen. Monarkiaren itzulerarekin batera ([[Borboien berrezarkuntza (Frantzia)|Berrezarkuntza]]) ez zuen arazo politikorik izan, eta [[1830]]an [[Académie des sciences morales et politiques|Zientzia moral eta politikoen Akademiako]] kide izendatu zuten. == Lanak == Garatek [[Euskal Herri]]ko herrialde guztiak eta herri erdi-independente gisa, [[Napoleondar Inperioa|Napoleonen inperioaren]] mendean betiere, egituratzeko egitasmoa azaldu zion hainbat aldiz Napoleoni: estatu erdi-independente horrek [[Fenizia Berria]] izena izan behar zuen. Asmo horren argigarri idatzi zuen ''Recherches sur le Peuple Primitif de l’Espagne, sur les révolutions de cette Péninsule, sur les Basques Espagnols et Français'' (1811, «Espainiako jatorrizko herriari, penintsula hartako iraultzei eta Espainiako nahiz Frantziako euskal herritarrei buruzko ikerketak»). Horrez gain, Frantziako iraultzari buruzko liburuak, biografiak eta filosofia lanak idatzi zituen; [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] frantses materialismoaren azken ordezkaritzat hartu izan da. Haren beste zenbait lan aipagarri: ''D. J. de Garat à M. de Condorcet'' (1791, «J. Garatek Condorcet jaunari»), ''Considérations sur la Révolution Française'' (1792, «Frantziako iraultzari buruzko gogoetak»), ''Mémoires sur la Révolution'' (1795, «Iraultzari buruzko oroitzapenak»). == Hezkuntzagintza == Garat iraultzaren arlo kulturalean ere nabarmendu zen.<ref>[[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]] (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Andoain, Jakin. 228-29. or.</ref> Iraultzan [[Antzinako Erregimena]] eta bertako erakunde kulturalak birrindu ondoren kulturgintza guztia berrantolatzeari ekin zitzaion "Ideologoak" deiturikoen eskutik. Kasu honetan Ideologia ulertu behar da garai hartan [[Antoine Destutt de Tracy|Destutt de Tracy]]k erabili zuen zentzuan: ezagutzarekin lotutako ideien zientzia gisa. Ideologo hauek [[Argien Garaia|Ilustrazioaren]] oinordekoak ziren filosofo eta zientzilariek osatzen zuten eta tartean aurkitzen zen Garat. Joseph Lakanal eta Garatek proposaturik [[Berolisko Konbentzioa|Konbentzioak]] heziketa publiko guztia eraldatzeko plan nazionala dekretatu zuen. == Pentsamendua == Goi Mailako Arauzko Eskolan ''adimenaren analisia'' izeneko ikastaroa eman zuen Garatek. Konferentzia horietan bere pentsamendua azaltzen zuen, [[Étienne Bonnot de Condillac|Condillac]] filosofoari jarraituz.<ref>[[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]] (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Andoain, Jakin. 230-33. or.</ref> [[Ezagutza]] eta [[zientzia]] oinarritzearen auziari [[René Descartes|Descartes]]ek erantzun bat eman zion [[Arrazionalismo (filosofia)|razionalismoa]]ren bidez. Aurrerago, zientziak ugaritzearekin batera, [[zentzumen]]etan oinarritutako sentsualismoa garatu zen Descartesen aurka. Garatek ildo honetan eraiki zuen bere pentsamendua. [[Moral]]a ere zentzumenetan oinarrituko du. Zentzu moral partikular bat ez dago baina zentzumen guztiek dute atseginarekin gozatzeko eta atsekabetik urruntzeko joera. Hortik sortuko dira ideia moralak. == Garat gatazka == 1795ean, konferentzia baten ondoren, Garatek sonatua bihurtuko zen eztabaida intelektuala izan zuen [[Louis-Claude de Saint-Martin|Saint-Martin]] bere ikaslearekin. Sain-Martinek, Garat sentsualistaren aurka, ezagutzarentzat eta moralarentzat bi iturburu ezberdin proposatuko ditu. Eskolako eztabaida bat besterik ez zena aurrerago, [[Borboien berrezarkuntza (Frantzia)|Berrezarkuntza]]n, hartuko du oihartzuna.<ref>[[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]] (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Andoain, Jakin. 234. or.</ref> Saint-Martinek Garatekin izandako eztabaida hori [[Frantziako Iraultza|Iraultzaren]] bere ikuspegiarekin lotuko du ''Lettre à un ami, ou Considérations politiques, philosophiques ou religieuses sur la Révolution française. Suivies du Précis d'une conférence publique entre un élève des écoles normales et le professeur Garat'' (1795) liburuan. Garatek Iraultzan [[Argien Garaia|Ilustrazioaren]] gailentzea ikusten zuen bitartean Saint-Martinek probidentziaren zigortzat hartzen zuen [[Antzinako Erregimena]]k egindako gehiegikeriengatik. Garaten sentsualismoak probidentzia ahaztu zuenez Berrezarkuntzan Saint-Martinek hartuko du ospea. == Iruditegia == <gallery mode="packed" heights="200"> Fitxategi:Dominique Joseph Garat.JPG|[[Johann Friedrich Dryander]] margolariak egindako Dominique Joseph Garaten erretratua (1794). Fitxategi:Joseph Garat (1749-1833) Proclaims the Arrest of King Louis XVI (1754-93), by H. de la Charlerie 2.jpg|[[1793]]ko [[urtarrilaren 20]]an Dominique Joseph Garatek [[Luis XVI.a Frantziakoa|Louis XVI.ari]] heriotza-zigorra jakinarazi zion unea irudikatzen duen [[irarlan]]a. </gallery> == Ikus, gainera == {{commonskat}} * [[Fenizia Berria]] * [[Étienne Polverel]] == Erreferentziak == {{ lur | data=2011-12-26}} {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == * [[Joxe Azurmendi|Azurmendi, J.]] 2020: "Dominique Joseph Garat" in ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Andoain, Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}}. * Bolinaga, I. 2012: ''La alternativa Garat. El proyecto napoleónico de crear un estado vasco'', [[Donostia]], [[Txertoa (argitaletxea)|Txertoa]]. {{ISBN|978-84-7148-530-4}}. * Duhart, Mixel: ''Yo, Domingo José Garat'', [[Donostia]], [[Txertoa (argitaletxea)|Txertoa]]. {{ISBN|84-7148-332-7}}. *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} * Alberto {{larritxo|Martínez Artola}}: [http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/garat-hiriart-dominique-joseph/ar-52019/ «Garat Hiriart, Dominique-Joseph»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''. {{bizialdia|1749ko|1833ko|Garat, Dominique Joseph}} [[Kategoria:Ipar Euskal Herriko historia]] [[Kategoria:Ipar Euskal Herriko politikariak]] [[Kategoria:Frantziako Iraultzako biografiak]] [[Kategoria:Baionarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:Frantziako diputatuak]] [[Kategoria:Euskal Herriko hargin beltzak]] [[Kategoria:Garat leinua]] [[Kategoria:Ohorezko Legioko komandanteak]] [[Kategoria:Baionan hildakoak]] lvvlfejvqt6zylyr07dtc5bixnd66af 0 48528 10003183 9953122 2024-12-18T10:46:09Z Eniisi Lisika 77002 10003183 wikitext text/x-wiki {{beste erabilpenak|intxaurrondoaren fruituari|oskol gogor batez estalitako fruitu indehiszentea|Intxaur (kontzeptu botaniko orokorra)}} {{elikagai infotaula}}'''Intxaurra''' edo '''eltzaurra'''<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=eltzaur|hizkuntza=eu|url=https://hiztegiak.elhuyar.eus/eu_es/eltzaur|aldizkaria=Elhuyar Hiztegia|sartze-data=2023-04-13}}</ref> [[Intxaurrondo|intxaurrondoare]]<nowiki/>n fruitua da, ihartu eta laster erortzen den azal berde batez, gogortzen den [[oskol]] batez eta jangarri den mami [[Arrakala|arrakalatsu]] eta [[Olio|oliotsu]] batez osatua. == Deskribapena == '''Intxaurra''', adiera botanikoan, [[drupa]] bat da: drupa baten [[hazi]] jangarria da eta normalean [[Fruitu lehor|fruitu leho]]<nowiki/>r gisa hartzen da. Oskola [[Kraskagailu|kraskatu]] eta bazterturik, simetrikoki antolaturiko bi [[erro]] jangarriak erabat heldutakoan jakiak laguntzen, edariak osatzen eta [[Otordu|otorduez]] kanpo ere kontsumitzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Edorta|abizena=Agirre|izenburua=Elikadura Hiztegi Entziklopedikoa 141003|orrialdea=Calameo|orrialdeak=440-441|hizkuntza=eu|url=https://www.calameo.com/read/003784223c56df4939476|aldizkaria=calameo.com|sartze-data=2023-04-15}}</ref> Intxaur arrunta fruitu [[oleaginoso]] biziki [[Energetiko|energetikoa]] da. Gainerako hazi oleaginosoen aldean, intxaurrak [[gantz-azido asegabe]] asko ditu eta [[omega-3]]<nowiki/>ren ekarpen handiena. [[Tokoferol]] eta [[Fenol|konposatu fenoliko]] ere ugari ditu eta, horri esker, intxaurraren jarduera [[Antioxidatzaile|antioxidatzailea]] ahaltsua da. [[Fitxategi:Juglans regia Echte Walnussfrucht 2.jpg|thumb|[[Intxaur]] arrunta. Morkola zabalduta, oskola ikusten da.]] Arbola, jatorriz, [[Eurasia|Eurasiako]] ingurune epeletako eskualde menditsuetan ugari zena, gaur egun planeta osoan zabaldua dago. [[Ekialde Ertain]] edo [[Ekialde Urruna|Urrunean]] sortu eta mundu zabalean barrena hedaturik, gurean sakon sustraitu zen fruitu oskoldun hau, [[Toponimia|toponimiak]] (Intxauspe, Intxaurraga, [[Insausti jauregia|Intsausti]], [[Eltzaburu|Elzaburu]], Eltzaurdi, Elsaurpe, Elzaurgarat, Elzaurdi)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ELTZAUR - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/eltzaur/ar-38649/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-04-15}}</ref> erakutsi bezala: zuhaitz apaingarri eta [[zur]] ederrekoa da, hostoak propietate [[Terapeutiko|terapeutikoak]] ditu, oskolaren gaineko [[morkol]] edo [[Koskabana|koskaban]] (azala) izenekoak zura (''[[Nogalina|nogalinaz]]'') tindatzen du eta intxaurra, [[Alergia|alergien]] eragile izan daitekeen arren, jangarri bikaina da, olio on-ona egiteko balio du eta iraganean umeek jolas askotako elementu behinena izan dute.<ref name=":0" />[[Fitxategi:Juglans regia polyploid fruit bottom.jpg|thumb|Ez da ohikoa oskolak hiru zati edukitzeak.]]Eltzaurrari ez ezik, bere tamaina edo itxurakoei ere hala esaten zaie: “[[Intxaur muskatu|intxaur muskatua]]”,<ref>{{Erreferentzia|izena=Imanol|abizena=Esnaola|urtea=2022|izenburua=Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak — Wikibooks|hizkuntza=eu|url=https://eu.wikibooks.org/wiki/Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Espeziak|aldizkaria=eu.wikibooks.org|sartze-data=2023-04-15}}</ref> “landare horren intxaurrak ez dira jangarriak”, “erori eta, kopetan intxaur bat harrotu zaio, baina jolasean dabil berriro”). === Izena === Izen [[konposatua]] da, seguruenik, azken osagaia '''''(h)ur''''' izaki, beste hitz batzuek bezala: ezkur, zintzur, boilur, kizkur, maskur, (p)apur, kuzkur, etc. Egungo hiztegi ezagun eta eskuragarriek dakartzatenaz gainera, ''[[Plazido Muxika|Plazido Muxikak]]''<ref>{{erreferentzia|izena=Plazido|abizena=Mugica|urtea=1965|izenburua=Diccionario castellano-vasco|argitaletxea=Mensajeros del Corazón de Jesús|ISBN=BI 93 - 65|hizkuntza=eu|hizkuntza1=es}}</ref> honako hitzekin, besteak beste, osatu zuen '''intxaurra''' sarrera: :''intxaur (Bizk, Gip), intzaur (Behe Naf, Lap), giltzaur, itzaur, etxagur, etxabur, giltzagur (BN), etzagur (R, Erronkari)… Oskola nahiko gogorra ez duen i.: garrigoi, garringoi, garrangoi, gariloi (B), zezen-intxaur (c), xokokari (BN), xokotero (R); mamia erauzten nekeza duen i.: txoltxi (G); mutur zorrotzeko i.: prantzes-intxaur; azal arrakalatsudun i., gogorra; lurreratzean gomazko pilotaren antzera boteka dabilena: marrubi-intxaur (G), moli-intxaur (BG), mando-intxaur, manu-intxaur (B); i. handi-handia: intzaur enkela (BN), i. beltza; janezina: kukun, kutun (B); i. txikia: eltzaur-angel; i. gogorra: kuskula, kalitxa, dantxari, kuku-sagar… 3. Intxaur-jokoak: arraka (c), arranga, kastorrean, torrean, tilka, trilla, kastor, bibika, bilauka, erreroko, kistor, arketan yoten (B); hatzetan intxaur-perikarpioak uzten duen orbana: intxaur-nato, maru, boskan, boskaran, moskol, moskoron (B), kaskaran, koskaran (L), sakolin, zokoton, zokolin, sokote, zokoten (G), moskan (BG), zeketen, zeketon, koskaran, sakarin (AN, Naf. Garai)… i. azala: morkol (G), kaskaban (L), nato (B), moskan (BG), eltzaur-mintz, eltzaur-axal; i. heltzakaren mamia: eltzaurki, intxaurki, eltzaur-mami…'' Hitz mordo bukaezin horrek (“intxaurrondo” sarreran ere, beste 20 hitz bildu zituen autoreak), toponimia edo leku-izenekin eta patronimia edo pertsona-izenekin batera ([[Sabin Intxaurraga]], [[Nekane Intxaurtza]], [[Agurtzane Intxaurraga]], [[Joseba Intxausti]]...), denek agerian uzten dute euskal kulturan berebiziko presentzia izan duela eltzaurrak.<ref name=":0" /> === Barietateak === [[Fitxategi:Juglans regia 2009 G2.jpg|thumb|Intxaur arrunta (heltzaka)]] Bi intxaur-espezie nagusi ohikoenak hazitarako lantzen dira: [[Intxaurrondo arrunt|intxaur ''persiar'']] edo ''intxaur ingelesa'' eta [[Intxaurrondo beltz|''intxaur beltza'']]. Aurrena (''[[Intxaurrondo arrunt|Juglans regia]]'') [[Persiar|Pertsian]] ([[Iran]]) sortu zen eta intxaur beltza (''[[Intxaurrondo beltz|Juglans nigra]]'') [[Ipar Amerika|Ipar Amerikako]] ekialdean. Bigarren honek zapore bizia du, baina oskolaren gogorrak eta zuritze nekezak direla eta, komertzialki ez da hazten intxaur jangarriak egiteko. [[Intxaur-kultibar|Intxaur-''kultibar'']] ugari garatu dira merkaturako, intxaur ingelesaren hibridoak dira gehienak. [[Fitxategi:California Blackwalnut.jpg|thumb|Kaliforniako intxaur beltza (heltzaka)]] Beste espezie ezagun batzuk dira: ''[[Juglans californica]]'', [[Kalifornia|Kaliforniako]] intxaur beltza (sarritan ''J. regia'' ugaltzeko ''[[errizoma]]'' gisa erabilia), ''[[Juglans cinerea]]'' (intxaur zuria) eta ''[[Juglans major]]'', [[Arizona|Arizonakoa]]. Hona elikadura erabilerarako merkaturatzen diren beste barietate nagusietako batzuk: {| class="wikitable" |'''Oskol bigunekoak''' |'''Oskol gogorrekoak''' |'''Beste barietate batzuk''' |- | * Mollar * Barthere * Franquette * Txori-intxaurra | * Arrunta * Parisienne * Eper-mokoa * Berantiarra * Goiztiarra * Bijoux | * Payne * Marmot * Corne * Brantome * Concord * Ehrhardt * Waterloo * Chandler​ |} == Kontsumoa == [[Fitxategi:Inside of a walnut in growth.jpg|thumb|Intxaur baten barrualdea (heltzaka oraindik)]] Intxaurra, fresko edo lehor, gordinik har daiteke, gainerako [[Fruitu lehor|fruitu lehorrak]] bezala. Erroak sukaldaritzan eta [[Gozogintza|gozogintzan]] oso erabiliak dira, entsalada, zopa, okela zuri eta gorrien eta arrainezko jakien apaingarri, [[lurringarri]] eta gozagarri. Intxaurra oinarri hartuta jangai asko osatzen dira: erreximenta, gaileta, ogi eta opilak, izozkiak, gazta konposatuak, postreak ([[Intxaursaltsa|intxaur saltsa]]), [[Hestebete|hestekiak]] ([[buru-gasna]], [[mortadela]]), ozpina, likoreak… ia denetik.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Imanol|abizena=Esnaola|urtea=2022|izenburua=Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak — Wikibooks|hizkuntza=eu|url=https://eu.wikibooks.org/wiki/Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruitu_lehorrak_eta_pasak|aldizkaria=eu.wikibooks.org|sartze-data=2023-04-15}}</ref> Ugaritasun orokor horren arrazoi bat da intxaurra jangarria dela unean bertan eta askoz geroago ere, are jana eskas-eskas dagoen garaietara arte; olio lurrintsua erauzten zaio intxaurrari, lehenbailehen kontsumitu beharrekoa; bestetik, intxaurkia (arbola honen zura), [[Xilofagia|xilofagoentzat]] etsai goxoa ez izateaz gainera, erabilera askotan baliatzen dela: [[Altzari|altzariak]], [[Kirten|kirtenak]], [[Eskulturagintza|eskulturak]]... beti etxe-zuloan baliatzekoak, aire zabalean ez baitu iraunkortasun luzeegirik. Bistan denez, biziki erabilia izan da Euskal Herri heze osoan;  [[Nafarroa Garaia]] zein [[Araba]] Hegoaldean, halere, [[Intxaurrondo arrunt|eltzaurrondoaren]] presentzia urrituz etorri da aspalditik, ez baitzaio gustatzen inguruan landareak izaterik; ondorioz, intxaurraren partez, gizakiak onuragarriagoak dituen landareak ipini izan dira. [[Babarrun]], [[sagar]] eta [[Gaztaina|gaztainekin]] batera, etxe askotan jaki negutarraren funtsa izan da, sarri ogiz lagunduta, eta beste elikagai batzuen lagungarri. Zatitu edo [[Birrindu|birrinduta]], gordinik edo [[Xigortze|xigortuta]], saltsa, zopa, postre eta [[Eltzekari|eltzekarietan]], entsalada edo postre askoren hornigai gisa. Euskal [[Intxaursaltsa|intxaur saltsa]] tradizionalaren osagai nagusietako bat da. [[Sagardotegi|Sagardotegian]], gazta eta sagar-dultzearekin batera, azken 60 urteko amaiera klasikoa osatu izan du.<ref name=":02">{{erreferentzia|izena=Edorta|abizena=Agirre|urtea=2022|izenburua=Amantala ta mantela|argitaletxea=Pamiela|orrialdea=235|ISBN=978 84 9172 259 5|hizkuntza=eu}}</ref> Merkatuan intxaur naturalak bi eratan daude [[Salgai (argipena)|salgai]]: oskol eta guzti, edo oskolik gabe, erditik zatituak, puska txikitan eta hauts edo ore gisa. Horiez gainera, hamaika produktu bihurturik merkaturatzen dira.<gallery mode="packed"> Fitxategi:Noix3coquilles.jpg|[[Intxaur|Intxaurra]] irekitzeko [[Kraskagailu|kraskagailua]] Fitxategi:Benutzung eines Nussknackers.gif|Kraskagailuaren erabilera (bideoa) Fitxategi:Walnuts no shell.jpg|Intxaur erroak jateko prest Fitxategi:Gozinaki with walnuts.jpg|''Gozinaki'' georgiarra (intxaurra eta [[Ezti|eztia]]), Fitxategi:Applesauce walnut coffee cake.jpg|Kafe-pastisa sagar-konpota eta intxaurrekin Fitxategi:Walnut murabba.jpg|intxaur heltzakaz prestaturiko Muraba </gallery>Intxaurra, fruitu lehorra denez, mudu askotan jan daiteke: * fresko, bera bakarrik, oskola eskuekin edo tresnaren batekin [[Kraskatu|kraskatuta]]: gordinik, xigortuta, [[Konfitatu|konfitaturik]], ozpinetan… * [[Erro|erroak]] sukaldaritzan erabiltzen dira entsalada edo opilak apaintzeko, okeletan [[Barrubete|txertatzeko,]] hestekiak [[Barrubete|barrubetetzeko]], etab. * [[budin]], galleta, ogi, flan, tarta, bizkotxo, [[irabiaki]], [[izozki]], pastel, [[opil]], [[konfitura]], [[marmelada]] eta beste hainbat gozoki egiten dira eltzaurrekin, * baita xarkuteriako terrinak, * nahasketen osagai gisa: [[Muesli|muesliak]], fruitu lehorrenak, etc.[[Fitxategi:Gazta eta intxaur entsalada.jpg|thumb|[[Gazta]] eta [[intxaur]] [[entsalada]]]] * intxaur ozpina ere egiten da, sagardo ozpinetan ale heltzakak murgildu eta epe luze batean bertan beratzen utzita, likidoa biziki ilundu arte. [[Garraztasun]] delikatuko [[Ongailu|ongailua]] da baina berehala kontsumitzekoa, [[zaharmindu]] aurretik, * jangai askoren osagai gisa: [[Intxaursaltsa|intxaur-saltsa]] (gozoa eta gazia)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Errezeten Fitxa: Intxaur-saltsa|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ikasbil.eus/eu/errezetak-fitxa?articleId=16244803|aldizkaria=www.ikasbil.eus|sartze-data=2023-07-18}}</ref>, i. zopa, i. tarta (irinik gabea), ''[[brownie]]'', i. gurina… * [[ozpinetako]] eltzaurrak: heldu gabeko fruitu osoak alegia, gaziak edo gozoak, kontserbazio-likidoa zein den, * ''nocino'' izeneko likorea ere, alkoholdun [[Almibar|almibarretan]] blaituriko intxaur [[heltzaka]] edo heldugabeekin egiten da, * intxaur ardoa ospakizunetarako berariaz egiten da herrialde batzuetan: [[Grezia|Grezian]], [[Turkia|Turkian]]… * hostoak eta [[Amentu|amentuak]] (lore arrak) likoreak eta [[Egoskin|egoskinak]] egiteko baliatzen ditu, batez ere, herri-medikuntzak, * ekainean biltzen diren intxaur heltzaka berriekin marmelada egiten da, azal eta guzti; bestetik, alea osorik almibarretan Ekialdeko Mediterraneoan konfitatzen da, * intxaur-azalen likorea: azal berdea [[Astringente|astringentea]] [[Beherako|beherakoa]] eta sabeleko minen aurka erabiltzen da, * intxaur-turroia: [[Okzitaniera|okzitanieraz]] mintzatzen diren eskualdeetan, [[amanda]] edo [[Arbendola|arbendolarekin]] nahasten da eltzaurra, [[nogat]], "intxaur pastel" eta antzekoak osatzeko. === Gordetzea === Hezetasunak intxaurra [[Zaharmin|zaharmindu]] eta [[lizundu]] egiten du. [[Ilunbe (argipena)|Ilunbe]] lehorrean, (iraganean) periodiko paperean bildurik edo, beste joera batzuei jarraiki, leku aireztatu, fresko eta lehor batean 10 – 12 ºC baino tenperatura hotzagoan, urtebete edo bi iraun dezake jangarri. Hozkailuan zaporea galtzen du. Intxaurra, beste arbola-intxaur batzuen modura, behar bezala prozesatu eta gorde behar da, jangarri iraun dezan. Okerreko [[Biltegiratze|biltegiratzeak]] onddo eta intsektuen erasoa ekarriko dio. Urdin edo lizunez jotako intxaurrak ahal bezain laster baztertu behar dira. === Intxaur olioa === Presio bidez, intxaurrari olioa ere [[Erauzketa|erauzten]] zaio, metodo klasikoari jarraiki. Ohiko [[prentsaketan]] etekina % 50ekoa da, hots, 40 kg mamik 20 l olio ematen dute. Kalitate [[Gastronomia|gastronomiko]] handiko produktua da, intxaur egosien gustua duena (inoiz, nabarmena). Nutrizio-propietate mesedegarri asko ditu: omega 3 gantz-azido ugari eta omega 6 gantz-azido gutxi, adibidez. Komertzioan salgai ohi dago, prezio handian, eta ''[[delicatessen]]'' mailako elikagai gisa kontsumitzen da, entsaladak eta jangai gordin edo hotzak apailatzeko. Erauzketa industrializazio-gune mekanizatuetan egin ezean, intxaur-olioa eskuz egitea oso nekeza da, lan-esku ugari eskatzen baitu. Argitan edota berotasunean utziz gero azkar zaharmintzen da, osagai dituen [[Gantz-azido asegabe|gantz-azido asegabeen]] proportzio handiaren eraginez. Horregatik ez ditu gogoko sukaldeko bero biziak, ez du balio kozinatzeko. Intxaur olioa fresko gordetzen da: + 13 °C-etan botila itxia eta + 4 °C-etan, ireki ondoren. Botilan hiru gatz ale (larriak) sartzeak hobeto kontserbatzea bermatuko luke. == Nutrizioa == {{Balio nutrizional infotaula|Intxaurra||name=Intxaur arrunta|image=Whole Walnut Kernel.jpg|image_size=100px|caption=Intxaur erroak|serving_size=100 gr.|kJ=2738|carbs=13.71 g|fat=65.21 g|protein=15.23 g|sugars=2.61 g|satfat=6.126 g|transfat=|monofat=8.933 g|polyfat=47.174 g|omega3fat=9 g|omega6fat=38 g|fiber=6.7 g|starch=0.06 g|water=4.07&nbsp;g|calcium_mg=98|iron_mg=2.91|phosphorus_mg=346|magnesium_mg=158|manganese_mg=3.414|sodium_mg=2|potassium_mg=441|zinc_mg=3.09|vitA_ug=1|vitA_iu=20|betacarotene_ug=12|lutein_ug=9|thiamin_mg=0.341|riboflavin_mg=0.15|niacin_mg=1.125|pantothenic_mg=0.570|vitB6_mg=0.537|folate_ug=98|vitB12_ug=0|vitC_mg=1.3|vitE_mg=0.7|vitK_ug=2.7|source_usda=1|note=[https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/?query=ndbNumber:12155 Esteka USDA Datu-Basera]}} Eltzaurra benetako altxorra da baina jatean ongi [[Murtxikatze|murtxikatzea]] komeni da, digestioa errazteko. [[Lipido]] asko dituenez (%60) biziki [[energetikoa]] da (583 kcal 100 gramoko); era berean, [[Zuntz dietetiko|zuntza]] eta [[omega-3]] eta [[Omega 6|omega-6]] gantz-azidoak ugari ditu. Intxaur batzuk egunero kontsumitzeak gaitz [[Kardiobaskular|kardiobaskularrak]] uxatzen dituela esaten da, [[Dentsitate txikiko lipoproteina|behe-kolesterola]] kanporatzen laguntzen duelako.<ref name=":1" /> Fruitu lehor gehienek gantz-azido monoase asko dituzte baina intxaur olioaren osakera hau da: [[Gantz-azido poliasegabe|gantz-azido poliasegabeak]], guztirako gantzaren % 72, eta [[Azido oleiko|azido oleikoa]], guztirako gantzaren % 13. === Propietate fisiologikoak: ikerlan kliniko batzuk === Hogeitaka argitalpenek plazaratutako artikuluen meta-analisiak iradokitzen du hezurdun fruituen 28 gramo eguneko kontsumituz gero, gaixotasun [[Arteria koronarioetako gaixotasun|koronarioak]], [[Diabetes|diabetesa]] eta [[Arnas gaixotasun|arnas gaitzak]] nozitzeko arriskua murrizten dela. Gaitz koronarioen garapena arrisku-faktore ugarirekin lotuta dago: adina, [[Tabakismo|tabakismoa]], [[Herentzia genetiko|herentzia]], sexua, [[LDL lipoprotein|LDL lipoproteinen]] ("kolesterol gaiztoa") tasa altua eta [[HDL lipoproteinen]] ("kolesterol mesedegarria") tasa apala dira horietako batzuk. Arestiko behaketek frogatu dute gaitz kardiobaskularrak nozitzeko arrisku-faktore bat edo gehiago duten pazienteek, [[Endotelio|endotelioa]] [[Basodilatazio|basodilatatzeko]] potentzialaren alterazioa garatzen dutela, eta horrek arrisku [[Kardiobaskular|kardiobaskularren]] iragarle dela, hein batean. Hortaz, funtsezkoa da funtzio endoteliala hobetzea. Endotelio [[Baskular (argipena)|baskularrak]] (odol-hodiak estaltzen dituen geruza) arterien basodilatazioa eragiten du, [[Oxido nitriko|nitrogeno monoxidoa]] (NmO) eta [[prostaziklina]] askatzearen bidez. NmO hori hedatuz, muskulu leunean gertuko zelulen erlaxazioa estimulatzen du. Berezko jarduera basodilatatzaileaz gain, baditu propietate [[Antiplaketario|antiplaketarioak]], [[Antioxidatzaile|antioxidatzaileak]], etab. Plaketen [[Agregazio (argipena)|agregazioaren]] eta [[Gatzapen|koagulazioaren]] aktibazio desegoki orok NmO eta prostaziklinaren ekoizpena masiboki estimulatzen du eta, hauek, bere aldetik, agregazioaren [[Inhibizio (argipena)|inhibizioa]], arteriaren basodilatazioa eta mikroagregatuak ezabatzea eragiten dute. Elikadurak erreaktibitate baskularrean eragina izan dezakeenez, ulertzekoa da ikerketek intxaurren kontsumoak endotelioaren funtzioa hobetu lezakeen ala ez aztertzea. Ikerlan batzuetan frogatu zen, [[hiperkolesterolemia]] nozitzen zuten subjektuengan, gantz azido monoaseen energiaren % 32a intxaurrek bete zuteneko dietak endotelioaren funtzioa hobetzen zuela, [[Dieta mediterraneo|dieta mediterraneoaren]] aldean. Intxaurren dietak kolesterol osoa eta LDL kolesterola ere murrizten dituen arren, ikerketa horrek adierazi zuen intxaurren efektu kardiobabeslea endotelioaren eraginetik etor daitekeela. Horrek frogatzen du gantz ugariko janariek eragiten duten endotelioaren funtzioa hondatzeari buelta ematen diola intxaurrak, [[Oliba olio|oliba olioak]] ez bezala. Emaitza horiek, 323 subjekturekin ausazko bost saiakuntza kontrolaturen [[Metaanalisi|metaanalisiak]] (2018) berretsi ditu. Emaitzek, intxaurrak kontsumitu ondoren funtzio endoteliala nabarmen igotzen dela adierazten dute. Metaanalisi horrek, eltzaurrak kontsumitzeak gehiegizko pisua duten subjektuei, hiperkolesterolemikoei edota II motako diabetesa duten subjektuei eraginiko hobekuntzak bildu zituen. Horrek iradokitzen du eltzaurren kontsumoa, ikuspegi klinikotik, garrantzitsua izan daitekeela funtzio endotelikoarentzat. == Historia kulturala == [[Fitxategi:A Pair Of Chnese Collectible Walnuts.jpg|thumb|Arte-lan gisa Txinan prestatuko intxaurrak.]] Ikuspegi (ezinbestean) [[Eurozentrismo|eurozentriko]] honetatik, iraganeko gizarteen ezagutza hedatuenetako bat intxaurren [[Toxikotasun|toxikotasunari]] buruzkoa da. Grezia eta Erroma klasikoetan egiaztatuta, kontzeptu horren transmisioa ez da eten egin. Horixe du bereizgarrietako bat, P. Leplongeon-en iritziz. Medikuntza, elikadura eta [[Agronomia|agronomiatik]] abiatuta, intxaurrak Europan izaniko historia kultural oso bat eraiki daiteke. [[Dioskorides|Dioskoridesek]], greziar [[Farmakologia|farmakologoak]], ''Medikuntza kontuen gaineko tratatuan'' (I. mendean) intxaurraren erabilera [[Sendabide|terapeutikoaz]]: “Intxaurra ez da digeritzen erraza, [[Behazun|behazuna]] eta [[Zefalea|burukomina]] sortzen du… areago, [[Barau|baraugileak]] hartzekotan, oka eragiteko balio du... Intxaur freskoak hobeak dira [[Urdail|urdailerako]] gozoagoak direlako: horregatik nahasten dira [[Baratxuri|baratxuriarekin]]...” Jangai gomendagarria ez bada ere, [[Tenia|teniak]] kanporatzeko sendagai aproposa da eta, gainera, [[Pozoi|pozoi hilgarrien]] aurkako [[Antidoto|antidotoa]]." Jakinik Dioskoridesen lana 1.600 urte baino gehiagotan Europako eta Ekialde Hurbileko sendabide naturalen gaineko ezagutza-iturri nagusia izan zenez, bere aholkuen eragin historikoa nabarmena izan zen. [[Fitxategi:Обикновен орех - 200г.,с.Карабунар, общ. Септември.jpg|thumb|Intxaurrondo arrunta (Bulgaria)]] [[Columela|Columela-k]], [[I. mendea|I. mendeko]] [[Agronomia|agronomoak]], intxaurra osagai duten sukaldaritzako errezetak bildu eta erakutsi zituen. Adibidez, ozpina egiteko erabil daiteke ardo zahartua edo [[pesto]] saltsa lodi bat oinarri hartuta (''Nekazaritzaz'', XII liburua). Hurrengo mendeetako errezetetan, intxaurra benetako janari gisa baino areago, [[ongarri|ongilu]] modura agertu zen. Beste osagai batzuekin nahasten zen haragi, arrain eta barazkien gustua hobetzeko. [[Galeno]] sendagile handiak ([[II. mendea]]), intxaur lehorrei galdutako freskotasuna berriro errekuperatzeko bidea eman zuen beste inoren aurretik: "… lehor daudenak, uretan beratzen badira, batzuek ohi duten eran, berdeen antzekoak izango dira” (''Elikagaien ezaugarriez'', II. liburua, 28. kap.). Garai modernora arte iraun duen [[sinesmen]] bat: intxaurrondoaren itzala oso freskoa izan arren, gizonentzat eta ondoko landaketentzat kaltegarria da, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]], I. mendean bizi izan zen [[entziklopedista]] erromatarrak irakatsi zuenez. [[Antzinaro Berantiarra|Antzinaro berantiarrean]], Paladio agronomoak ([[V. mendea|V. m]]) intxaur berdeak [[Lasto|lastoz]] edo hondarrez estalirik edo intxaurrondozko kutxa batean itxita kontserbatzeko teknikak irakatsi zituen. Bestalde, eltzaurra berde kontserbatzeko “intxaur marmeladaren” errezeta plazaratu zuen: “Intxaur heltzaka, oskolik gabe eta eztitan murgilduta, berde egongo da urtebete igaro ondoren ere.” Prozesu horrek, gerora landu eta garaturik, arrakasta handia bilduko zuen [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] eta Aro [[Aro Modernoa|Modernoan]]. [[Fitxategi:Got a nut! (19025364566).jpg|thumb|[[Katagorri|Urtxintxak]] intxaurra lortu du]] Garai haietan ere, fruitu lehorraren “bekatuek” bizirik iraun zuten: sukaldaritza liburu batzuek intxaurra aipatu ere ez dute egiten. Eta horri buruzko tratatuek eltzaurraren [[kaltegarritasuna]] neutralizatzeko formulak ematen dituzte. Intxaurra ez ote zen kaltegarriegi edo [[Zakar|zakarregia]] printze eta burgesen mahairako? Merkatuan balio eskaseko fruitua zen, gehienentzat eskuragarria eta, zalantzarik gabe, "oihes edo [[Trauskil|trauskilegia]]" gizaki ahaltsuen mahaian lekurik izateko. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], [[Pierre de Crescent|Pierre de Crescent-ek]] “irakatsi zuen” intxaur lehorrei bizioak kentzeko, garbitu eta gau osoan ur berotan beratu behar zirela. XV. mendearen ertzean intxaur marmelada freskoaren errezeta hau da, funtsean: fruitu berdeak, sanjuanetan dauden bezala, bildu, zuritu, beratu 10 egunez, iltzeak eta jengibrea gehitu eta dena eztiarekin egostea. [[XV. mendea|XV.]] - [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] oraindik ere, [[Italia]], [[Alemania]], [[Frantzia]] eta Europako beste leku batzuetan, intxaurraren berezko kaltegarritasuna ezabatzeko eta propietate sendagarriak eta dietetikoez janzteko errezetak bere hartan zeuden bizirik. [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]], sukaldaritzako argitalpenen berebiziko ugalpenarekin batera, eltzaurraren kontsumoa aztertu zen berriro: horrekiko mesfidantzari eusten zaio, hein handi batean; kontua da haren freskotasuna mantentzen ahalegintzea: hondarretan gorde, hidratatu eta azukrearen eraginez kaltegarritasuna indargabetzen ahalegindu beharra dago. Hala ere, intxaur-marmeladak merkataritza indartsu baten oinarri dira, bakarren batek ospea hartzeraino. [[Denis Diderot|Dideroten]] Entziklopediak honela dio: :''«Mesede ugari jasotzen dugu eltzaurretik. Edonork daki intxaurra jangai ona dela, eta heltzaka hobea dela lehortutakoan baino  … egoera honetan gogorrak, koipetsuak, kaltegarriak eta digestio nekezekoak direla: horietatik erauzten den olioa helburu anitzetarako erabiltzen da.”'' [[Argien Garaia|Argien Garaian]], zazpi idazle ingeles darabiltzate intxaurdun saltsak. H. Glassek, esate baterako, 1747an argitaratutako ''The Art of Cookery made Plain and Easy'' sukaldaritzazko best sellerrean, intxaurrak edo intxaur likoreak erabiltzea gomendatzen du arrain saltsak ([[antxoa]], [[ostra]], [[berdel]] saltsa) edo [[Aratxeki|aratxekia]] egiteko. Labur beharrez, Antzinaroan, Erdi Aroan eta XVIII. mendera arte sukaldaritzan intxaurra ez baina haren olioa erabili izan da, horretaz aipamen gutxi badago ere: biziki findu gabeko olioa zen, nekazarientzat eta morroientzat egokia, eta “zopa egiteko” edo “zerbitzarientzako gisatuak osatzeko” ona ([[Louis Ligetx|Louis Liger]]''''',''''' [[1700]] aldera). == Euskal mitologian == Beste bi sinbolo intimista azaltzen dira funtzio bera betetzen ondoko kondaira honetan, Orozkon bilduaren laburpena: “[[Urigoiti|Urigoitiko]] mutil artzain batek mendian ezagutu euan (zuen) andregai izugarri ederra, eta ezkontzekotan zegozan. Ederregia ez ete zan eta, amak abadearengana jo euan aholku bila: harek, neskaren oinei ondo begiratzeko gomendatu eutsen (zion): lamina bazan, hatzazalak barik erpeak eukiko eudiezala (zituela) oiloek legez. Hala egin euan mutilak, bai eta erpeak ikusi bere. Etxera joan eta tristuraz hil zan. Hilbegiran (beilan) egozanean neska galanta sartu zan etxera, '''''intxaur''''' batetik sobrekama ederra atera eta hartaz estali euan bere amorantearen gorpua. Gustatu jakien sobrekama bertan egozan emakumeei eta beren artean egin eudien (zuten): «Ez jona (din) eroango, ez jona eroango»; eta josi egin eudien oheari -garai hartan gorpuak ohean egoten ziren-. Baina atautan sartzeko orduan, josirik egon zein ez egon, sobrekama hartu laminak, '''''intxaurrean''''' sartu eta joan zen”. “Intxaur kuskuaren barneko oihala” narrazioa, [[Anuntxi Arana|Anuntxi Aranak]] bildua. == Bitxikeriak == Antzina uste zuten intxaurra jateak adimena areagotzen zuela, egur bilakaturiko oskolaren barneko bi erro jangarriek garunaren tankera dutelako; egun, sineskeria hori egia dela frogatu du zientziak. Eltzaurrondoak substantzia kimikoak jariatzen ditu lurzoruan, landare lehiakideak haztea galarazteko. Hori dela eta, intxaurrondoaren ondoan ez da komeni lorerik edo barazkirik landatzea. "Intxaurrondoa etxetik gertu landatu behar da, sukaldeko solasaldiak entzun ditzan". Kontua da arbola horrek hezetasun handiaren premia duela eta etxea zoru sendoan (harkaitz edo harri gainean) altxatu denez, ura bertatik igaroko da. === Altsasuko intxaurrondo zaharra === [[Fitxategi:Altsasu_-_central_square_-_CIMG5187.JPG|thumb|1991etik 2020era bitarte plazan bizi izan zen bigarren intxaurrondoa (2007).]] [[Altsasu|Altsasuarrek]] 350 bat urtez jan ahal zituzten '''intxaurrak''' plazan zuten [[intxaurrondo]] zaharretik. 1991n moztu behar izan zuten intxaurrondoa.<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=ALTSASUKO INTXAURRONDO OSPETSUARI MONUMENTUA|hizkuntza=eu-ES|data=2016-05-24|url=https://www.altsasu.net/eu/altsasuko-intxaurrondo-ospetsuari-monumentua/|aldizkaria=Altsasuko Udala / Ayuntamiento de Alsasua|sartze-data=2022-10-11}}</ref> Beste intxaurrondo bat jarri zuten plazan orduan baina 2020an haizete batek etzan zuen. Intxaurrondo zaharraren enborrarekin [[Altsasuko sustraiak (eskultura)|Altsasuko sustraiak]] eskultura moldatu zuen [[Joxe Ulibarrena]] eskultoreak. <gallery mode="packed"> Fitxategi:Altsasuko_sustraiak_Foruen_Plazan.jpeg Fitxategi:Altsasuko_erroak_Foruen_Plazan_18_52_12_024000.jpeg Fitxategi:Altsasuko_erroak_Foruen_Plazan_18_52_08_301000.jpeg Fitxategi:Altsasuko_erroak_Foruen_Plazan.jpeg Fitxategi:Altsasuko_erroak_Foruen_Plazan_18_51_57_980000.jpeg </gallery> == Mintzairan == * Itsasontziaren irudi gisa erabiltzen da, bai herri hizkeran, bai literaturan. * Kantitatea, tamaina adierazten du: “gorde intxaur bat ore”. * Zintzur-sagar edo tiroidearen ertzari esaten zaio. * Urrutiko intxaurrak: “urrutiko intxaurrak hamalau, bertaratu eta, lau” herri esaera. == Ekoizpena == [[Fitxategi:Intxaurrak.jpg|thumb|200x200px|Intxaurrak]] 2019an mundu osoan 4'5 milioi tona intxaur ekoiztu ziren, horietatik erdia inguru [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]]. {| class="wikitable" |+Mundu mailako ekoizpena (2019) !# !Herrialdea !Kopurua (tonak) |- |1 |Txina |2.520.000 |- |2 |[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] |590.000 |- |3 |[[Iran]] |320.000 |- |4 |[[Turkia]] |230.000 |- |5 |[[Mexiko]] |170.000 |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Intxaursaltsa]] * [[Praline]] * [[b:Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruitu_lehorrak_eta_pasak|Fruitu_lehorrak_eta_pasak]] * [[Intxaur muskatu]] * [[Pekan intxaur]] * [[Kraskagailu]] ( edo [[Intxaur hauskailu]]) * [[Intxaur azal baten barruan. Eguberri amarauna]] * [[Intxaur-hauskailua (balleta)]] == Kanpo estekak == * [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=sarreraIkusi&Itemid=&lang=es&id=162358 Intxaur - OEH - Orotariko Euskal Hiztegia] * [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=sarreraIkusi&Itemid=413&lang=en&id=143878 Eltzaur - OEH - Orotariko Euskal Hiztegia] * [http://www.eibarko-euskara.eus/node/13408?ikuspegi=lerroka Intxaur. Eibarko euskara] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Fruitu lehorrak]] [[Kategoria:Sagardotegi menua]] [[Kategoria:Oskoldun fruitu eta hazi jangarriak]] 0z6tjfxrw0bhhjpsqf27codbtuqfx06 14 53660 10002828 9731778 2024-12-18T00:36:12Z Franvj 161224 [[Kategoria:Gipuzkoako monumentuak]] kendua; [[Kategoria:CatAutoTOC eduki-taularik sortzen ez duten kategoriak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002828 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} {{Nagusia|Zerrenda:Gipuzkoako kultura ondasunak}} {{Izenburu eztabaidatua|ordezko izenburua=Gipuzkoako monumentuak}} [[Kategoria:Euskal Herriko ondarea]] [[Kategoria:Gipuzkoa]] [[Kategoria:CatAutoTOC eduki-taularik sortzen ez duten kategoriak]] [[Kategoria:Hego Euskal Herriko Kultura Ondasunak]] nx5v8o7z5r6djhexvnx3lm2h4ege724 0 53868 10003253 9108797 2024-12-18T11:07:48Z Gorkaazk 6950 10003253 wikitext text/x-wiki {{Liburu infotaula |izena =Werther |irudia =Goethe 1774.JPG |irudiaren testua =1774ko lehen argitalpenaren azala. |egilea =[[Johann Wolfgang von Goethe]] |urtea = [[1774]] |generoa=[[Eleberri]]a |izenburu originala=Die Leiden des jungen Werther |hizkuntza =[[aleman]]a |herrialdea ={{Bandera|Alemania}} |argitaratzailea = Weygand'sche Buchhandlung |argitaratze data =[[1774]] |bilduma = |formatua = |orrialdeak = |sariak= |ISBN = |izenburua euskaraz = Werther / Werther gaztearen arrangurak |itzultzailea = [[Gotzon Lobera|Gotzon Lobera Revilla]] / [[Matías Múgica]] |itzulpenaren argitaratzailea = [[Kriselu (argitaletxea)|Kriselu]] / [[Igela (argitaletxea)|Igela]] |itzulpenaren argitaratze data =[[1987]] / [[2013]] |itzulpenaren bilduma =Klasikoak |itzulpenaren orrialdeak = 151 / 176 |itzulpenaren ISBN = 9788477280521 / 9788493945985 }}{{izenburu etzana}} '''''Werther''''' (alemanez, ''Die Leiden des jungen Werther'') [[1774]]an argitaratu zen nobela epistolarra dugu, [[Johann Wolfgang von Goethe]]ren nobela erdi-autobiografikoa. '''''Werther gaztearen arrangurak'''' alemaniar literaturako [[Sturm und Drang]] mugimenduko lan garrantzitsua dugu. Goethek, [[Friedrich Schiller|Friedich von Schiller]]rekin batera, Weimarreko Mugimendu Klasikoa hasi aurretiko lan bakarrenetakoa da. [[Erromantizismo]]aren nobela aitzindaritzat hartzen da, aro literario honetan influentzia nabarmena sortu baitzuen. == Argumentua == {{argumentua}} ''Die Leiden des jungen Werther'', ''Werther gaztearen arrangurak'' bezala euskaratua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Werther gaztearen arrangurak – Igela|hizkuntza=eu|url=https://www.igela.eus/liburua/werther-gaztearen-arrangurak/|sartze-data=2024-12-18}}</ref>, nobela Wertherrek berak, izaera sentibera eta sutsudun duen artista gazteak, bere laguna den Wilhelm-i bidalitako karta sorta moduan idatzia dago. [[Eleberri epistolar]]ra, beraz. Gutunotan Werther Wahlheim izeneko fikziozko herri baten dagoela, tokiko datu eta barne-pentsamenduak kontatzen dizkio lagunari. Hala nola, Carlota (''Lotte'') izeneko neskatxa batez maitemindu dela, hauen ama zendu ostean bere neba-aizpen kargu egiten den neska gazte lirain batez. Zoritxarrez, Carlotak hamaika urte zaharragoa den Alberto (''Albert'') izeneko gizonarekin ezkon-hitza emanda du. Honek eragindako minaz ohartuta ere, Wertherrek Carlota eta Albertorekin adiskidetasun estua jorratzen du. Baina barneko suminak Walheimetik alde eginarazi dio, Weimarrera zuzenduz. Denborarekin, Walheimera itzuli eta inoiz ez bezalako sufrimendua pairatzen du Carlota eta Alberto ezkonduta ikustean. Egunak joanaz Carlotak inoiz ez duela maitatuko ohartzen da, eta gainera neskak, bere senarrarekiko errespetua dela eta, Wertherrek ordura arteko maiztasunaz ezin diola bisitatu behar erabakitzen du. Azkenekoz ikusten du neska eta “Ossian”-en zati bat errezitatzen dio, elkar musukatzen dira. Wertherrek gertaera honen aurretiaz, hirurotako batek – Carlotak, Albertok edo Wertherrek – hil behar zuela bazekien. Eta beste izaki bati min egiteko ezintasunaz, bere buruaz beste egitea besterik ez du irtenbide. Hil ondoren irakurria izateko agur-gutun bat idatzi ostean, Albertori ehizarako bi pistola eskatuz idazten dio. Carlotak albistea atsekabez harturik, pistolak bidaltzen dizkio, Wertherren nahia susmatu arren. Azkenik, Wertherrek bere buruaz beste egiten du. == Pertsonaiak == Werther: Natura maite duen, artista gazte, jaso, sentikor eta sutsua dugu. Honez gain, gizarteak asperturik bakarti bilakatu den pertsonaia: ez du burokrazia gogoko, ezta gizarte mailen arteko ezberdintasuna, ez eta zuzentasun eta ohorez agertu behar izana. Carlota (''Lotte''): Erromantizismoko emakume ametsezkoa irudikatzen du. Emakume lirain, ikasi, natural, umila da; emakume-amaren rolduna, erabat arduratsua, ingurukoaz zein ingurukoez zuhur dagoena. Alberto (''Albert''): Carlotaren senargaia, eta Wertherren irudiaren kontrapuntua: arrazoidun gizona da, pentsakorra. Batzuetan sentikortasun gabez irudikatzen da, eta horregatik ez ditu ulertzen Wertherren pentsamolde eta jokabidea. == Oharrak == Werther Goetheren lehen lorpen handia izan zen, bat-batean ezezaguna izatetik idazle entzutetsu izatea ahalbidetu baitzion. [[Napoleon Bonaparte]]k, esaterako, Europako lanik aipagarrienetakotzat eduki zuen. Napoleon gaztea zelarik Goetheren estiloak iradokitako monologo bat idatzi zuen eta, nagusitan jada, gerrateetara liburu honen ale bat zeraman. Nobelak ''Werther-Fieber'' (Wertherren sukarra) izeneko fenomeno batetara bultzatu zuen jendea. Europako gazteak nobelan Wertherrek zeraman arropekin janzten ziren. Baita, suizidio mimiko moduan ezagutzen diren lehengo kasuak ere, ustez bi mila irakurle suizidatzea eraginez. == Ikus, gainera == * [[Eleberri ospetsuen zerrenda|Eleberri ezagunen zerrenda]] * [[Literatura unibertsal]]a * [[Alemanezko literatura]] == Kanpo estekak == * [http://www.gradesaver.com/classicnotes/titles/werther GradeSaver study guide: ''The Sorrows of Young Werther''] * [http://librivox.org/die-leiden-des-jungen-werthers-by-johann-wolfgang-von-goethe/ Doako Audio-liburua (alemanieraz)] from [http://librivox.org LibriVox] * [http://www.the-sorrows-of-young-werther.com The-Sorrows-of-Young-Werther.com ] (personalised e-mail edition sending Werther's letters to your mailbox) {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Alemaniako eleberriak]] [[Kategoria:Alemanezko eleberriak]] [[Kategoria:Euskaratutako liburuak]] [[Kategoria:XVIII. mendeko eleberriak]] [[Kategoria:1774ko liburuak]] [[Kategoria:Johann Wolfgang von Goetheren liburuak]] rl7apr7h19z1eshq710z6xwsq19l2qp 10003258 10003253 2024-12-18T11:08:59Z Gorkaazk 6950 Gorkaazk wikilariak «[[Werther]]» orria «[[Werther gaztearen arrangurak]]» izenera aldatu du: Euskarazko azken bertsioa, Matias Múgicarena, horrela du izenburu 10003253 wikitext text/x-wiki {{Liburu infotaula |izena =Werther |irudia =Goethe 1774.JPG |irudiaren testua =1774ko lehen argitalpenaren azala. |egilea =[[Johann Wolfgang von Goethe]] |urtea = [[1774]] |generoa=[[Eleberri]]a |izenburu originala=Die Leiden des jungen Werther |hizkuntza =[[aleman]]a |herrialdea ={{Bandera|Alemania}} |argitaratzailea = Weygand'sche Buchhandlung |argitaratze data =[[1774]] |bilduma = |formatua = |orrialdeak = |sariak= |ISBN = |izenburua euskaraz = Werther / Werther gaztearen arrangurak |itzultzailea = [[Gotzon Lobera|Gotzon Lobera Revilla]] / [[Matías Múgica]] |itzulpenaren argitaratzailea = [[Kriselu (argitaletxea)|Kriselu]] / [[Igela (argitaletxea)|Igela]] |itzulpenaren argitaratze data =[[1987]] / [[2013]] |itzulpenaren bilduma =Klasikoak |itzulpenaren orrialdeak = 151 / 176 |itzulpenaren ISBN = 9788477280521 / 9788493945985 }}{{izenburu etzana}} '''''Werther''''' (alemanez, ''Die Leiden des jungen Werther'') [[1774]]an argitaratu zen nobela epistolarra dugu, [[Johann Wolfgang von Goethe]]ren nobela erdi-autobiografikoa. '''''Werther gaztearen arrangurak'''' alemaniar literaturako [[Sturm und Drang]] mugimenduko lan garrantzitsua dugu. Goethek, [[Friedrich Schiller|Friedich von Schiller]]rekin batera, Weimarreko Mugimendu Klasikoa hasi aurretiko lan bakarrenetakoa da. [[Erromantizismo]]aren nobela aitzindaritzat hartzen da, aro literario honetan influentzia nabarmena sortu baitzuen. == Argumentua == {{argumentua}} ''Die Leiden des jungen Werther'', ''Werther gaztearen arrangurak'' bezala euskaratua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Werther gaztearen arrangurak – Igela|hizkuntza=eu|url=https://www.igela.eus/liburua/werther-gaztearen-arrangurak/|sartze-data=2024-12-18}}</ref>, nobela Wertherrek berak, izaera sentibera eta sutsudun duen artista gazteak, bere laguna den Wilhelm-i bidalitako karta sorta moduan idatzia dago. [[Eleberri epistolar]]ra, beraz. Gutunotan Werther Wahlheim izeneko fikziozko herri baten dagoela, tokiko datu eta barne-pentsamenduak kontatzen dizkio lagunari. Hala nola, Carlota (''Lotte'') izeneko neskatxa batez maitemindu dela, hauen ama zendu ostean bere neba-aizpen kargu egiten den neska gazte lirain batez. Zoritxarrez, Carlotak hamaika urte zaharragoa den Alberto (''Albert'') izeneko gizonarekin ezkon-hitza emanda du. Honek eragindako minaz ohartuta ere, Wertherrek Carlota eta Albertorekin adiskidetasun estua jorratzen du. Baina barneko suminak Walheimetik alde eginarazi dio, Weimarrera zuzenduz. Denborarekin, Walheimera itzuli eta inoiz ez bezalako sufrimendua pairatzen du Carlota eta Alberto ezkonduta ikustean. Egunak joanaz Carlotak inoiz ez duela maitatuko ohartzen da, eta gainera neskak, bere senarrarekiko errespetua dela eta, Wertherrek ordura arteko maiztasunaz ezin diola bisitatu behar erabakitzen du. Azkenekoz ikusten du neska eta “Ossian”-en zati bat errezitatzen dio, elkar musukatzen dira. Wertherrek gertaera honen aurretiaz, hirurotako batek – Carlotak, Albertok edo Wertherrek – hil behar zuela bazekien. Eta beste izaki bati min egiteko ezintasunaz, bere buruaz beste egitea besterik ez du irtenbide. Hil ondoren irakurria izateko agur-gutun bat idatzi ostean, Albertori ehizarako bi pistola eskatuz idazten dio. Carlotak albistea atsekabez harturik, pistolak bidaltzen dizkio, Wertherren nahia susmatu arren. Azkenik, Wertherrek bere buruaz beste egiten du. == Pertsonaiak == Werther: Natura maite duen, artista gazte, jaso, sentikor eta sutsua dugu. Honez gain, gizarteak asperturik bakarti bilakatu den pertsonaia: ez du burokrazia gogoko, ezta gizarte mailen arteko ezberdintasuna, ez eta zuzentasun eta ohorez agertu behar izana. Carlota (''Lotte''): Erromantizismoko emakume ametsezkoa irudikatzen du. Emakume lirain, ikasi, natural, umila da; emakume-amaren rolduna, erabat arduratsua, ingurukoaz zein ingurukoez zuhur dagoena. Alberto (''Albert''): Carlotaren senargaia, eta Wertherren irudiaren kontrapuntua: arrazoidun gizona da, pentsakorra. Batzuetan sentikortasun gabez irudikatzen da, eta horregatik ez ditu ulertzen Wertherren pentsamolde eta jokabidea. == Oharrak == Werther Goetheren lehen lorpen handia izan zen, bat-batean ezezaguna izatetik idazle entzutetsu izatea ahalbidetu baitzion. [[Napoleon Bonaparte]]k, esaterako, Europako lanik aipagarrienetakotzat eduki zuen. Napoleon gaztea zelarik Goetheren estiloak iradokitako monologo bat idatzi zuen eta, nagusitan jada, gerrateetara liburu honen ale bat zeraman. Nobelak ''Werther-Fieber'' (Wertherren sukarra) izeneko fenomeno batetara bultzatu zuen jendea. Europako gazteak nobelan Wertherrek zeraman arropekin janzten ziren. Baita, suizidio mimiko moduan ezagutzen diren lehengo kasuak ere, ustez bi mila irakurle suizidatzea eraginez. == Ikus, gainera == * [[Eleberri ospetsuen zerrenda|Eleberri ezagunen zerrenda]] * [[Literatura unibertsal]]a * [[Alemanezko literatura]] == Kanpo estekak == * [http://www.gradesaver.com/classicnotes/titles/werther GradeSaver study guide: ''The Sorrows of Young Werther''] * [http://librivox.org/die-leiden-des-jungen-werthers-by-johann-wolfgang-von-goethe/ Doako Audio-liburua (alemanieraz)] from [http://librivox.org LibriVox] * [http://www.the-sorrows-of-young-werther.com The-Sorrows-of-Young-Werther.com ] (personalised e-mail edition sending Werther's letters to your mailbox) {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Alemaniako eleberriak]] [[Kategoria:Alemanezko eleberriak]] [[Kategoria:Euskaratutako liburuak]] [[Kategoria:XVIII. mendeko eleberriak]] [[Kategoria:1774ko liburuak]] [[Kategoria:Johann Wolfgang von Goetheren liburuak]] rl7apr7h19z1eshq710z6xwsq19l2qp 10003269 10003258 2024-12-18T11:11:10Z Gorkaazk 6950 10003269 wikitext text/x-wiki {{Liburu infotaula |izena =Werther |irudia =Goethe 1774.JPG |irudiaren testua =1774ko lehen argitalpenaren azala. |egilea =[[Johann Wolfgang von Goethe]] |urtea = [[1774]] |generoa=[[Eleberri]]a |izenburu originala=Die Leiden des jungen Werther |hizkuntza =[[aleman]]a |herrialdea ={{Bandera|Alemania}} |argitaratzailea = Weygand'sche Buchhandlung |argitaratze data =[[1774]] |bilduma = |formatua = |orrialdeak = |sariak= |ISBN = |izenburua euskaraz = Werther / Werther gaztearen arrangurak |itzultzailea = [[Gotzon Lobera|Gotzon Lobera Revilla]] / [[Matías Múgica]] |itzulpenaren argitaratzailea = [[Kriselu (argitaletxea)|Kriselu]] / [[Igela (argitaletxea)|Igela]] |itzulpenaren argitaratze data =[[1987]] / [[2013]] |itzulpenaren bilduma =Klasikoak |itzulpenaren orrialdeak = 151 / 176 |itzulpenaren ISBN = 9788477280521 / 9788493945985 }}{{izenburu etzana}} '''''Werther''''' edo '''''Werther gaztearen arrangurak'''', (alemanez, ''Die Leiden des jungen Werther'') [[1774]]an argitaratu zen [[eleberri epistolar|nobela epistolarra]] dugu, [[Johann Wolfgang von Goethe]]ren nobela erdi-autobiografikoa. '''''Werther gaztearen arrangurak''''' alemaniar literaturako [[Sturm und Drang]] mugimenduko lan garrantzitsua dugu. Goethek, [[Friedrich Schiller|Friedich von Schiller]]rekin batera, Weimarreko Mugimendu Klasikoa hasi aurretiko lan bakarrenetakoa da. [[Erromantizismo]]aren nobela aitzindaritzat hartzen da, aro literario honetan influentzia nabarmena sortu baitzuen. == Argumentua == {{argumentua}} ''Die Leiden des jungen Werther'', ''Werther gaztearen arrangurak'' bezala euskaratua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Werther gaztearen arrangurak – Igela|hizkuntza=eu|url=https://www.igela.eus/liburua/werther-gaztearen-arrangurak/|sartze-data=2024-12-18}}</ref>, nobela Wertherrek berak, izaera sentibera eta sutsudun duen artista gazteak, bere laguna den Wilhelm-i bidalitako karta sorta moduan idatzia dago. [[Eleberri epistolar]]ra, beraz. Gutunotan Werther Wahlheim izeneko fikziozko herri baten dagoela, tokiko datu eta barne-pentsamenduak kontatzen dizkio lagunari. Hala nola, Carlota (''Lotte'') izeneko neskatxa batez maitemindu dela, hauen ama zendu ostean bere neba-aizpen kargu egiten den neska gazte lirain batez. Zoritxarrez, Carlotak hamaika urte zaharragoa den Alberto (''Albert'') izeneko gizonarekin ezkon-hitza emanda du. Honek eragindako minaz ohartuta ere, Wertherrek Carlota eta Albertorekin adiskidetasun estua jorratzen du. Baina barneko suminak Walheimetik alde eginarazi dio, Weimarrera zuzenduz. Denborarekin, Walheimera itzuli eta inoiz ez bezalako sufrimendua pairatzen du Carlota eta Alberto ezkonduta ikustean. Egunak joanaz Carlotak inoiz ez duela maitatuko ohartzen da, eta gainera neskak, bere senarrarekiko errespetua dela eta, Wertherrek ordura arteko maiztasunaz ezin diola bisitatu behar erabakitzen du. Azkenekoz ikusten du neska eta “Ossian”-en zati bat errezitatzen dio, elkar musukatzen dira. Wertherrek gertaera honen aurretiaz, hirurotako batek – Carlotak, Albertok edo Wertherrek – hil behar zuela bazekien. Eta beste izaki bati min egiteko ezintasunaz, bere buruaz beste egitea besterik ez du irtenbide. Hil ondoren irakurria izateko agur-gutun bat idatzi ostean, Albertori ehizarako bi pistola eskatuz idazten dio. Carlotak albistea atsekabez harturik, pistolak bidaltzen dizkio, Wertherren nahia susmatu arren. Azkenik, Wertherrek bere buruaz beste egiten du. == Pertsonaiak == Werther: Natura maite duen, artista gazte, jaso, sentikor eta sutsua dugu. Honez gain, gizarteak asperturik bakarti bilakatu den pertsonaia: ez du burokrazia gogoko, ezta gizarte mailen arteko ezberdintasuna, ez eta zuzentasun eta ohorez agertu behar izana. Carlota (''Lotte''): Erromantizismoko emakume ametsezkoa irudikatzen du. Emakume lirain, ikasi, natural, umila da; emakume-amaren rolduna, erabat arduratsua, ingurukoaz zein ingurukoez zuhur dagoena. Alberto (''Albert''): Carlotaren senargaia, eta Wertherren irudiaren kontrapuntua: arrazoidun gizona da, pentsakorra. Batzuetan sentikortasun gabez irudikatzen da, eta horregatik ez ditu ulertzen Wertherren pentsamolde eta jokabidea. == Oharrak == Werther Goetheren lehen lorpen handia izan zen, bat-batean ezezaguna izatetik idazle entzutetsu izatea ahalbidetu baitzion. [[Napoleon Bonaparte]]k, esaterako, Europako lanik aipagarrienetakotzat eduki zuen. Napoleon gaztea zelarik Goetheren estiloak iradokitako monologo bat idatzi zuen eta, nagusitan jada, gerrateetara liburu honen ale bat zeraman. Nobelak ''Werther-Fieber'' (Wertherren sukarra) izeneko fenomeno batetara bultzatu zuen jendea. Europako gazteak nobelan Wertherrek zeraman arropekin janzten ziren. Baita, suizidio mimiko moduan ezagutzen diren lehengo kasuak ere, ustez bi mila irakurle suizidatzea eraginez. == Ikus, gainera == * [[Eleberri ospetsuen zerrenda|Eleberri ezagunen zerrenda]] * [[Literatura unibertsal]]a * [[Alemanezko literatura]] == Kanpo estekak == * [http://www.gradesaver.com/classicnotes/titles/werther GradeSaver study guide: ''The Sorrows of Young Werther''] * [http://librivox.org/die-leiden-des-jungen-werthers-by-johann-wolfgang-von-goethe/ Doako Audio-liburua (alemanieraz)] from [http://librivox.org LibriVox] * [http://www.the-sorrows-of-young-werther.com The-Sorrows-of-Young-Werther.com ] (personalised e-mail edition sending Werther's letters to your mailbox) {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Alemaniako eleberriak]] [[Kategoria:Alemanezko eleberriak]] [[Kategoria:Euskaratutako liburuak]] [[Kategoria:XVIII. mendeko eleberriak]] [[Kategoria:1774ko liburuak]] [[Kategoria:Johann Wolfgang von Goetheren liburuak]] d63ukk4xyqi1cr90ratcoebii17num0 10003272 10003269 2024-12-18T11:11:49Z Gorkaazk 6950 10003272 wikitext text/x-wiki {{Liburu infotaula |izena =Werther |irudia =Goethe 1774.JPG |irudiaren testua =1774ko lehen argitalpenaren azala. |egilea =[[Johann Wolfgang von Goethe]] |urtea = [[1774]] |generoa=[[Eleberri]]a |izenburu originala=Die Leiden des jungen Werther |hizkuntza =[[aleman]]a |herrialdea ={{Bandera|Alemania}} |argitaratzailea = Weygand'sche Buchhandlung |argitaratze data =[[1774]] |bilduma = |formatua = |orrialdeak = |sariak= |ISBN = |izenburua euskaraz = Werther / Werther gaztearen arrangurak |itzultzailea = [[Gotzon Lobera|Gotzon Lobera Revilla]] / [[Matías Múgica]] |itzulpenaren argitaratzailea = [[Kriselu (argitaletxea)|Kriselu]] / [[Igela (argitaletxea)|Igela]] |itzulpenaren argitaratze data =[[1987]] / [[2013]] |itzulpenaren bilduma =Klasikoak |itzulpenaren orrialdeak = 151 / 176 |itzulpenaren ISBN = 9788477280521 / 9788493945985 }}{{izenburu etzana}} '''''Werther''''' edo '''''Werther gaztearen arrangurak''''', (alemanez, ''Die Leiden des jungen Werther'') [[1774]]an argitaratu zen [[eleberri epistolar|nobela epistolarra]] dugu, [[Johann Wolfgang von Goethe]]ren nobela erdi-autobiografikoa. '''''Werther gaztearen arrangurak''''' alemaniar literaturako [[Sturm und Drang]] mugimenduko lan garrantzitsua dugu. Goethek, [[Friedrich Schiller|Friedich von Schiller]]rekin batera, Weimarreko Mugimendu Klasikoa hasi aurretiko lan bakarrenetakoa da. [[Erromantizismo]]aren nobela aitzindaritzat hartzen da, aro literario honetan influentzia nabarmena sortu baitzuen. == Argumentua == {{argumentua}} ''Die Leiden des jungen Werther'', ''Werther gaztearen arrangurak'' bezala euskaratua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Werther gaztearen arrangurak – Igela|hizkuntza=eu|url=https://www.igela.eus/liburua/werther-gaztearen-arrangurak/|sartze-data=2024-12-18}}</ref>, nobela Wertherrek berak, izaera sentibera eta sutsudun duen artista gazteak, bere laguna den Wilhelm-i bidalitako karta sorta moduan idatzia dago. [[Eleberri epistolar]]ra, beraz. Gutunotan Werther Wahlheim izeneko fikziozko herri baten dagoela, tokiko datu eta barne-pentsamenduak kontatzen dizkio lagunari. Hala nola, Carlota (''Lotte'') izeneko neskatxa batez maitemindu dela, hauen ama zendu ostean bere neba-aizpen kargu egiten den neska gazte lirain batez. Zoritxarrez, Carlotak hamaika urte zaharragoa den Alberto (''Albert'') izeneko gizonarekin ezkon-hitza emanda du. Honek eragindako minaz ohartuta ere, Wertherrek Carlota eta Albertorekin adiskidetasun estua jorratzen du. Baina barneko suminak Walheimetik alde eginarazi dio, Weimarrera zuzenduz. Denborarekin, Walheimera itzuli eta inoiz ez bezalako sufrimendua pairatzen du Carlota eta Alberto ezkonduta ikustean. Egunak joanaz Carlotak inoiz ez duela maitatuko ohartzen da, eta gainera neskak, bere senarrarekiko errespetua dela eta, Wertherrek ordura arteko maiztasunaz ezin diola bisitatu behar erabakitzen du. Azkenekoz ikusten du neska eta “Ossian”-en zati bat errezitatzen dio, elkar musukatzen dira. Wertherrek gertaera honen aurretiaz, hirurotako batek – Carlotak, Albertok edo Wertherrek – hil behar zuela bazekien. Eta beste izaki bati min egiteko ezintasunaz, bere buruaz beste egitea besterik ez du irtenbide. Hil ondoren irakurria izateko agur-gutun bat idatzi ostean, Albertori ehizarako bi pistola eskatuz idazten dio. Carlotak albistea atsekabez harturik, pistolak bidaltzen dizkio, Wertherren nahia susmatu arren. Azkenik, Wertherrek bere buruaz beste egiten du. == Pertsonaiak == Werther: Natura maite duen, artista gazte, jaso, sentikor eta sutsua dugu. Honez gain, gizarteak asperturik bakarti bilakatu den pertsonaia: ez du burokrazia gogoko, ezta gizarte mailen arteko ezberdintasuna, ez eta zuzentasun eta ohorez agertu behar izana. Carlota (''Lotte''): Erromantizismoko emakume ametsezkoa irudikatzen du. Emakume lirain, ikasi, natural, umila da; emakume-amaren rolduna, erabat arduratsua, ingurukoaz zein ingurukoez zuhur dagoena. Alberto (''Albert''): Carlotaren senargaia, eta Wertherren irudiaren kontrapuntua: arrazoidun gizona da, pentsakorra. Batzuetan sentikortasun gabez irudikatzen da, eta horregatik ez ditu ulertzen Wertherren pentsamolde eta jokabidea. == Oharrak == Werther Goetheren lehen lorpen handia izan zen, bat-batean ezezaguna izatetik idazle entzutetsu izatea ahalbidetu baitzion. [[Napoleon Bonaparte]]k, esaterako, Europako lanik aipagarrienetakotzat eduki zuen. Napoleon gaztea zelarik Goetheren estiloak iradokitako monologo bat idatzi zuen eta, nagusitan jada, gerrateetara liburu honen ale bat zeraman. Nobelak ''Werther-Fieber'' (Wertherren sukarra) izeneko fenomeno batetara bultzatu zuen jendea. Europako gazteak nobelan Wertherrek zeraman arropekin janzten ziren. Baita, suizidio mimiko moduan ezagutzen diren lehengo kasuak ere, ustez bi mila irakurle suizidatzea eraginez. == Ikus, gainera == * [[Eleberri ospetsuen zerrenda|Eleberri ezagunen zerrenda]] * [[Literatura unibertsal]]a * [[Alemanezko literatura]] == Kanpo estekak == * [http://www.gradesaver.com/classicnotes/titles/werther GradeSaver study guide: ''The Sorrows of Young Werther''] * [http://librivox.org/die-leiden-des-jungen-werthers-by-johann-wolfgang-von-goethe/ Doako Audio-liburua (alemanieraz)] from [http://librivox.org LibriVox] * [http://www.the-sorrows-of-young-werther.com The-Sorrows-of-Young-Werther.com ] (personalised e-mail edition sending Werther's letters to your mailbox) {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Alemaniako eleberriak]] [[Kategoria:Alemanezko eleberriak]] [[Kategoria:Euskaratutako liburuak]] [[Kategoria:XVIII. mendeko eleberriak]] [[Kategoria:1774ko liburuak]] [[Kategoria:Johann Wolfgang von Goetheren liburuak]] tqudv0c6v2s408xobx49xrpjsf9obh3 14 54548 10002824 9710852 2024-12-18T00:05:46Z Franvj 161224 [[Kategoria:Bizkaiko Antzerki Ikastegiko ikasleak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002824 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} {{Izenburu eztabaidatua|ordezko izenburua=Bizkaiko monumentuak}} [[Kategoria:Euskal Herriko ondarea]] [[Kategoria:Bizkaia]] [[Kategoria:Hego Euskal Herriko Kultura Ondasunak]] [[Kategoria:Bizkaiko monumentuak]] [[Kategoria:Bizkaiko Antzerki Ikastegiko ikasleak]] 9ygo74o5sl12r1hd65ay9f1quhdvbo0 0 56801 10003166 8880613 2024-12-18T10:42:50Z Xabier Armendaritz 448 ikus Euskaltzaindiaren 166. araua 10003166 wikitext text/x-wiki {{Argitzeko|ibaiari|Urdazuri (argipena)}} {{geografia fisiko infotaula | izena = Urdazuri | bertako izena = Urdazuri ([[euskara|eu]]) Nivelle ([[frantses|fr]]) | argazkia = Ugarana_dantxarinean.jpg | oina = Ugarana ibaia [[Urdazubi]]n | mapa = | herrialdea = [[Lapurdi]], [[Nafarroa Garaia]] | luzera = 45 | arroa = 233 | emaria = 5 | iturria = Orabidea, Otsondo | ahoa = [[Donibane Lohizuneko badia]], [[Bizkaiko golkoa]] }} '''Urdazuri''' [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] eta [[Lapurdi]]ko [[ibai]] bat da. [[Dantxarinea]]n sortzen da, Otsondo eta Orabidea errekak elkartuta, eta [[Donibane Lohizune]] eta [[Ziburu]] artean itsasoratzen da, 45 kilometroko ibilbidea eginda (31 km Lapurdin, eta 14 km Nafarroan). [[Senpere]], [[Ainhoa]] eta [[Azkaine]] zeharkatzen ditu bere ibilbidean. Urak [[Donibane Lohizuneko badia]]n isurtzen ditu. IV. mendean ''[[Chronographus anni 354]]'' idazlanak azaltzen duenez, Errobi bi kilometroren baliokidean zen nabigagarria ibaian gora.<ref>{{erreferentzia|izena=Tomás|abizena=Urzainqui|urtea=1998|izenburua=La Navarra marítima|argitaletxea=Pamiela|orrialdea=201|orrialdeak=|ISBN=84-7681-284-1|hizkuntza=es}}</ref> == Ibaiadarrak == * [[Ugarana ibaia]] * [[Lapitxuri]] * [[Opalazioko erreka]], [[Ainhoa]]n * [[Lizuniagako erreka]], [[Sara]]tik datorrena * [[Amezpetuko erreka]] == Gurutzaturiko udalerriak == [[Fitxategi:Ascain Nivelle 1.JPG|eskuinera|thumb|ezkerrera|180px|Ibaia, [[Azkaine]]n.]] * [[Urdazubi]] * [[Ainhoa]] * [[Senpere]] * [[Azkaine]] * [[Ziburu]] * [[Donibane Lohizune]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * Joseba Aurkenerena: Urruña eta Urdazuriko gudua. [https://zuzeu.eus/euskal-herria/urruna-urdazuriko-guduan/] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lapurdiko ibaiak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko ibaiak]] [[Kategoria:Urdazubiko geografia]] [[Kategoria:Ainhoako geografia (Lapurdi)]] [[Kategoria:Senpereko geografia]] [[Kategoria:Azkaineko geografia]] [[Kategoria:Ziburuko geografia]] [[Kategoria:Donibane Lohizuneko geografia]] [[Kategoria:Natura 2000 Euskal Herrian]] [[Kategoria:Euskal Herriko natura eremuak]] c33xeblejb2yv9kaa5xbdly8gq8dt2o 0 62039 10002800 7359243 2024-12-17T22:52:42Z Adam Cli 52511 Argazki bat. 10002800 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko auzo infotaula |izena = Ondiz |irudia = Ondizko tipula ortua.jpg |herria = Leioa |dn=43 |mn=19 |sn=25 |de=2 |me=59 |se=32 |probintzia= Bizkaia |kokapena = kokapenmapaEH }} '''Ondiz''' [[Leioa]]ko ([[Bizkaia]]) auzo historikoa da, izen bereko baseliza bertan duena. Auzoan [[ikastola]] eta beste eskola batzuk ere badaude. [[Fitxategi:Ondiz, Leioa 4.jpg|thumb|288px|Airetiko ikuspegia]] [[2007]]ko [[urtarrilaren 1]]eko erroldaren arabera, auzoak 1.239 biztanle ditu. == Demografia eta biztanleria == {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Ondizko biztanleria ! [[2000]] !! [[2001]] !! [[2002]] !! [[2003]] !! [[2004]] !! [[2005]] !! [[2006]] !! [[2007]] |- | align=center| 1.239|| align=center| 1.214 || align=center| 1.204 || align=center| 1.190 || align=center| 1.179 || align=center| 1.171 || align=center| 1.131 || align=center| 1.123 |} == Baseliza == [[Fitxategi:Leioako Ondizko baseliza.JPG|thumb|ezkerrera|240px|[[Ondizko Andra Mariaren baseliza]].]] Aipatzekoa da [[Ondizko Andra Mariaren baseliza]]: jatorriz [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]], gaur egungo eraikina [[XIV. mendea|XIV. mendekoa]] da. [[Karlistaldiak|Karlistaldietan]] gotorleku izan zen. {{Leioako auzo aurkibidea}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{geografia zirriborroa|Bizkaia}} {{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}} [[Kategoria:Leioako auzoak]] ss9lpnpdx8bc2dav1knkyehb49iboth 0 62114 10003111 8788510 2024-12-18T10:25:18Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003111 wikitext text/x-wiki {{geografia_fisiko_infotaula}} '''Mendebaldeko Antartika''', baita ere Antartika Txikia ({{koord|79|0|S|100|0|W}}), [[Antartika]] zatitzen den bi eskualde handietako bat da, justu [[Ozeano Barea]]ri begira dagoena. Bere barnean honako lurralde hauek daude: * Marie Byrd lurraldea, * Ellsworth lurraldea eta * [[Antartikako penintsula|Penintsula antartikoa]]. [[Ekialdeko Antartika]]tik [[Ross itsasoa]] eta [[Weddell itsasoa]] banatzen zaizkio, [[penintsula]] erraldoia balitz bezala. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Mendebaldeko Antartika]] f1c4iz221kpl4h7ejdkmgxgsuxmn1sl 0 62255 10002432 10002110 2024-12-17T13:40:53Z Artegia 65203 10002432 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Parisko Notre-Dame katedrala]]k ireki ditu berriro ateak. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Gloria Alcahud]], espainiar margolaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a - [[Carlos Ibarra]], bizkaitar piano-jotzaile, musika zuzendari eta musikaria (j. [[1937]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Dorothy Allison]], lesbiana estatubatuar idazlea (j. [[1949]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Silvia Pinal]], mexikar aktorea (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Tchinda Andrade]], Cabo Verdeko trans aktibista (j. [[1979]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Josef Jelínek]], txekiar futbolaria (j. [[1941]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Sandra Reyes]], kolonbiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Ilke Wyludda]], alemaniar disko-jaurtitzailea (j. [[1969]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Helmut Duckadam]], errumaniar futbol atezaina (j. [[1959]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Neale Fraser]], australiar tenislaria (j. [[1933]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Ignacio Olabarri]], bizkaitar historialaria eta [[Nafarroako Unibertsitatea|Nafarroako Unibertsitateko]] katedraduna (j. [[1950]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[René Orozco]], txiletar doktorea eta akademikoa (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Jacques Roubaud]], frantziar idazlea, itzultzailea eta matematikaria (j. [[1932]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Tom Voyce]], ingeles errugbilaria (j. [[1981]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Serif Gören]], turkiar zinema-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Dalton Trevisan]], brasildar ipuingilea (j. [[1925]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Mario Fernández]], bizkaitar abokatu eta politikari jeltzalea (j. [[1943]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[El Tuli|Jesus Ilundain, ''El Tuli'']], iruindar [[sanfermin]]zale ezaguna (j. [[1931]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Martial Solal]], frantziar piano-jotzailea, musikagilea eta orkestra-zuzendaria (j. [[1927]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Fermin Eguia]], argentinar margolari, marrazkilari eta akuarelista surrealista (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Raúl Ilaquiche]], ekuadortar abokatu, margolari eta buruzagi indigena (j. [[1973]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Jose Zugasti]], gipuzkoar eskultore eta ilustratzailea (j. [[1952]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Javier Etxenike]], euskal irakasle eta ekonomialaria, goi mailako kargu enpresa desberdinetan (j. [[1951]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Juan Txillida Ameztoi]], gipuzkoar pintore eta eskultorea (j. [[1956]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Luis Suárez Fernández]], espainiar historialaria, Behe Erdi Aroko eta Errege-erregina Katolikoen garaiko historiako aditu handienetakoa (j. [[1924]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria (j. [[1992]]). ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] 9hcg752re72zwrli27t8vucqsu8khsa 10002952 10002432 2024-12-18T08:45:18Z Artegia 65203 /* Abendua */ 10002952 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Parisko Notre-Dame katedrala]]k ireki ditu berriro ateak. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Gloria Alcahud]], espainiar margolaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a - [[Carlos Ibarra]], bizkaitar piano-jotzaile, musika zuzendari eta musikaria (j. [[1937]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Dorothy Allison]], lesbiana estatubatuar idazlea (j. [[1949]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Silvia Pinal]], mexikar aktorea (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Tchinda Andrade]], Cabo Verdeko trans aktibista (j. [[1979]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Josef Jelínek]], txekiar futbolaria (j. [[1941]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Sandra Reyes]], kolonbiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Ilke Wyludda]], alemaniar disko-jaurtitzailea (j. [[1969]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Helmut Duckadam]], errumaniar futbol atezaina (j. [[1959]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Neale Fraser]], australiar tenislaria (j. [[1933]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Ignacio Olabarri]], bizkaitar historialaria eta [[Nafarroako Unibertsitatea|Nafarroako Unibertsitateko]] katedraduna (j. [[1950]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[René Orozco]], txiletar doktorea eta akademikoa (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Jacques Roubaud]], frantziar idazlea, itzultzailea eta matematikaria (j. [[1932]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Tom Voyce]], ingeles errugbilaria (j. [[1981]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Serif Gören]], turkiar zinema-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Dalton Trevisan]], brasildar ipuingilea (j. [[1925]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Mario Fernández]], bizkaitar abokatu eta politikari jeltzalea (j. [[1943]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[El Tuli|Jesus Ilundain, ''El Tuli'']], iruindar [[sanfermin]]zale ezaguna (j. [[1931]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Martial Solal]], frantziar piano-jotzailea, musikagilea eta orkestra-zuzendaria (j. [[1927]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Fermin Eguia]], argentinar margolari, marrazkilari eta akuarelista surrealista (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Raúl Ilaquiche]], ekuadortar abokatu, margolari eta buruzagi indigena (j. [[1973]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Jose Zugasti]], gipuzkoar eskultore eta ilustratzailea (j. [[1952]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Javier Etxenike]], euskal irakasle eta ekonomialaria, goi mailako kargu enpresa desberdinetan (j. [[1951]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Juan Txillida Ameztoi]], gipuzkoar pintore eta eskultorea (j. [[1956]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Luis Suárez Fernández]], espainiar historialaria, Behe Erdi Aroko eta Errege-erregina Katolikoen garaiko historiako aditu handienetakoa (j. [[1924]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jose Antonio Lopetegi|Jose Antonio Lopetegi, ''Agerre II.a'']], gipuzkoar harri-jasotzailea (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria (j. [[1992]]). ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] ocoknf18cs63wdp3xnd0lrgdu37x7r4 10002995 10002952 2024-12-18T09:18:56Z Artegia 65203 /* Abendua */ 10002995 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Parisko Notre-Dame katedrala]]k ireki ditu berriro ateak. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Gloria Alcahud]], espainiar margolaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a - [[Carlos Ibarra]], bizkaitar piano-jotzaile, musika zuzendari eta musikaria (j. [[1937]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Dorothy Allison]], lesbiana estatubatuar idazlea (j. [[1949]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Silvia Pinal]], mexikar aktorea (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Tchinda Andrade]], Cabo Verdeko trans aktibista (j. [[1979]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Josef Jelínek]], txekiar futbolaria (j. [[1941]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Sandra Reyes]], kolonbiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Ilke Wyludda]], alemaniar disko-jaurtitzailea (j. [[1969]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Helmut Duckadam]], errumaniar futbol atezaina (j. [[1959]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Neale Fraser]], australiar tenislaria (j. [[1933]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Ignacio Olabarri]], bizkaitar historialaria eta [[Nafarroako Unibertsitatea|Nafarroako Unibertsitateko]] katedraduna (j. [[1950]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[René Orozco]], txiletar doktorea eta akademikoa (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Jacques Roubaud]], frantziar idazlea, itzultzailea eta matematikaria (j. [[1932]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Tom Voyce]], ingeles errugbilaria (j. [[1981]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Serif Gören]], turkiar zinema-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Dalton Trevisan]], brasildar ipuingilea (j. [[1925]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Mario Fernández]], bizkaitar abokatu eta politikari jeltzalea (j. [[1943]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[El Tuli|Jesus Ilundain, ''El Tuli'']], iruindar [[sanfermin]]zale ezaguna (j. [[1931]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Martial Solal]], frantziar piano-jotzailea, musikagilea eta orkestra-zuzendaria (j. [[1927]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Diane Delano]], estatubatuar aktorea (j. [[1957]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Fermin Eguia]], argentinar margolari, marrazkilari eta akuarelista surrealista (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Raúl Ilaquiche]], ekuadortar abokatu, margolari eta buruzagi indigena (j. [[1973]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Jose Zugasti]], gipuzkoar eskultore eta ilustratzailea (j. [[1952]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Javier Etxenike]], euskal irakasle eta ekonomialaria, goi mailako kargu enpresa desberdinetan (j. [[1951]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Juan Txillida Ameztoi]], gipuzkoar pintore eta eskultorea (j. [[1956]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Luis Suárez Fernández]], espainiar historialaria, Behe Erdi Aroko eta Errege-erregina Katolikoen garaiko historiako aditu handienetakoa (j. [[1924]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jose Antonio Lopetegi|Jose Antonio Lopetegi, ''Agerre II.a'']], gipuzkoar harri-jasotzailea (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria (j. [[1992]]). ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] hbzvq1chxhcd30m7i2hrv7nvoj96omq 10003179 10002995 2024-12-18T10:45:23Z Artegia 65203 /* Abendua */ 10003179 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Parisko Notre-Dame katedrala]]k ireki ditu berriro ateak. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Gloria Alcahud]], espainiar margolaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a - [[Carlos Ibarra]], bizkaitar piano-jotzaile, musika zuzendari eta musikaria (j. [[1937]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Dorothy Allison]], lesbiana estatubatuar idazlea (j. [[1949]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Silvia Pinal]], mexikar aktorea (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Tchinda Andrade]], Cabo Verdeko trans aktibista (j. [[1979]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Josef Jelínek]], txekiar futbolaria (j. [[1941]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Sandra Reyes]], kolonbiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Ilke Wyludda]], alemaniar disko-jaurtitzailea (j. [[1969]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Helmut Duckadam]], errumaniar futbol atezaina (j. [[1959]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Neale Fraser]], australiar tenislaria (j. [[1933]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Ignacio Olabarri]], bizkaitar historialaria eta [[Nafarroako Unibertsitatea|Nafarroako Unibertsitateko]] katedraduna (j. [[1950]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[René Orozco]], txiletar doktorea eta akademikoa (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Jacques Roubaud]], frantziar idazlea, itzultzailea eta matematikaria (j. [[1932]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Tom Voyce]], ingeles errugbilaria (j. [[1981]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Serif Gören]], turkiar zinema-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Dalton Trevisan]], brasildar ipuingilea (j. [[1925]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Mario Fernández]], bizkaitar abokatu eta politikari jeltzalea (j. [[1943]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[El Tuli|Jesus Ilundain, ''El Tuli'']], iruindar [[sanfermin]]zale ezaguna (j. [[1931]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Martial Solal]], frantziar piano-jotzailea, musikagilea eta orkestra-zuzendaria (j. [[1927]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Diane Delano]], estatubatuar aktorea (j. [[1957]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Fermin Eguia]], argentinar margolari, marrazkilari eta akuarelista surrealista (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Raúl Ilaquiche]], ekuadortar abokatu, margolari eta buruzagi indigena (j. [[1973]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Jose Zugasti]], gipuzkoar eskultore eta ilustratzailea (j. [[1952]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Javier Etxenike]], euskal irakasle eta ekonomialaria, goi mailako kargu enpresa desberdinetan (j. [[1951]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Juan Txillida Ameztoi]], gipuzkoar pintore eta eskultorea (j. [[1956]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Luis Suárez Fernández]], espainiar historialaria, Behe Erdi Aroko eta Errege-erregina Katolikoen garaiko historiako aditu handienetakoa (j. [[1924]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Aigars Fadejevs]], letoniar atleta, [[ibilketa atletiko]]ko aditua (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jose Antonio Lopetegi|Jose Antonio Lopetegi, ''Agerre II.a'']], gipuzkoar harri-jasotzailea (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria (j. [[1992]]). ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] a03ajz9fkz0pyuclb12p8psg7yrpae7 10003218 10003179 2024-12-18T10:58:05Z Artegia 65203 10003218 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Parisko Notre-Dame katedrala]]k ireki ditu berriro ateak. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Gloria Alcahud]], espainiar margolaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a - [[Carlos Ibarra]], bizkaitar piano-jotzaile, musika zuzendari eta musikaria (j. [[1937]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Dorothy Allison]], lesbiana estatubatuar idazlea (j. [[1949]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Silvia Pinal]], mexikar aktorea (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Tchinda Andrade]], Cabo Verdeko trans aktibista (j. [[1979]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Josef Jelínek]], txekiar futbolaria (j. [[1941]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Sandra Reyes]], kolonbiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Ilke Wyludda]], alemaniar disko-jaurtitzailea (j. [[1969]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Helmut Duckadam]], errumaniar futbol atezaina (j. [[1959]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Neale Fraser]], australiar tenislaria (j. [[1933]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Ignacio Olabarri]], bizkaitar historialaria eta [[Nafarroako Unibertsitatea|Nafarroako Unibertsitateko]] katedraduna (j. [[1950]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[René Orozco]], txiletar doktorea eta akademikoa (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Jacques Roubaud]], frantziar idazlea, itzultzailea eta matematikaria (j. [[1932]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Tom Voyce]], ingeles errugbilaria (j. [[1981]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Serif Gören]], turkiar zinema-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Dalton Trevisan]], brasildar ipuingilea (j. [[1925]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Mario Fernández]], bizkaitar abokatu eta politikari jeltzalea (j. [[1943]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[El Tuli|Jesus Ilundain, ''El Tuli'']], iruindar [[sanfermin]]zale ezaguna (j. [[1931]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Martial Solal]], frantziar piano-jotzailea, musikagilea eta orkestra-zuzendaria (j. [[1927]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Diane Delano]], estatubatuar aktorea (j. [[1957]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Fermin Eguia]], argentinar margolari, marrazkilari eta akuarelista surrealista (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Raúl Ilaquiche]], ekuadortar abokatu, margolari eta buruzagi indigena (j. [[1973]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Jose Zugasti]], gipuzkoar eskultore eta ilustratzailea (j. [[1952]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Javier Etxenike]], euskal irakasle eta ekonomialaria, goi mailako kargu enpresa desberdinetan (j. [[1951]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Juan Txillida Ameztoi]], gipuzkoar pintore eta eskultorea (j. [[1956]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Luis Suárez Fernández]], espainiar historialaria, Behe Erdi Aroko eta Errege-erregina Katolikoen garaiko historiako aditu handienetakoa (j. [[1924]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Aigars Fadejevs]], letoniar atleta, [[ibilketa atletiko]]ko aditua (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jose Antonio Lopetegi|Jose Antonio Lopetegi, ''Agerre II.a'']], gipuzkoar harri-jasotzailea (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria (j. [[1992]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Rik Van Looy]], belgiar txirrindularia, [[Monumentu (txirrindularitza)|txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena (j. [[1933]]). ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] lxgh9k1hh1c5kt93olh6rrnpp407gk7 10003238 10003218 2024-12-18T11:03:52Z Artegia 65203 10003238 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Parisko Notre-Dame katedrala]]k ireki ditu berriro ateak. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Gloria Alcahud]], espainiar margolaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a - [[Carlos Ibarra]], bizkaitar piano-jotzaile, musika zuzendari eta musikaria (j. [[1937]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Dorothy Allison]], lesbiana estatubatuar idazlea (j. [[1949]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Silvia Pinal]], mexikar aktorea (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Tchinda Andrade]], Cabo Verdeko trans aktibista (j. [[1979]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Josef Jelínek]], txekiar futbolaria (j. [[1941]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Sandra Reyes]], kolonbiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Ilke Wyludda]], alemaniar disko-jaurtitzailea (j. [[1969]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Helmut Duckadam]], errumaniar futbol atezaina (j. [[1959]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Neale Fraser]], australiar tenislaria (j. [[1933]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Ignacio Olabarri]], bizkaitar historialaria eta [[Nafarroako Unibertsitatea|Nafarroako Unibertsitateko]] katedraduna (j. [[1950]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[René Orozco]], txiletar doktorea eta akademikoa (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Jacques Roubaud]], frantziar idazlea, itzultzailea eta matematikaria (j. [[1932]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Tom Voyce]], ingeles errugbilaria (j. [[1981]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Serif Gören]], turkiar zinema-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Dalton Trevisan]], brasildar ipuingilea (j. [[1925]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Mario Fernández]], bizkaitar abokatu eta politikari jeltzalea (j. [[1943]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[El Tuli|Jesus Ilundain, ''El Tuli'']], iruindar [[sanfermin]]zale ezaguna (j. [[1931]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Martial Solal]], frantziar piano-jotzailea, musikagilea eta orkestra-zuzendaria (j. [[1927]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Diane Delano]], estatubatuar aktorea (j. [[1957]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Fermin Eguia]], argentinar margolari, marrazkilari eta akuarelista surrealista (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Raúl Ilaquiche]], ekuadortar abokatu, margolari eta buruzagi indigena (j. [[1973]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Jose Zugasti]], gipuzkoar eskultore eta ilustratzailea (j. [[1952]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Javier Etxenike]], euskal irakasle eta ekonomialaria, goi mailako kargu enpresa desberdinetan (j. [[1951]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Juan Txillida Ameztoi]], gipuzkoar pintore eta eskultorea (j. [[1956]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Luis Suárez Fernández]], espainiar historialaria, Behe Erdi Aroko eta Errege-erregina Katolikoen garaiko historiako aditu handienetakoa (j. [[1924]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Aigars Fadejevs]], letoniar atleta, [[ibilketa atletiko]]ko aditua (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jose Antonio Lopetegi|Jose Antonio Lopetegi, ''Agerre II.a'']], gipuzkoar harri-jasotzailea (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria (j. [[1992]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Patri Urkizu]], gipuzkoar idazlea eta Euskal Filologian doktore [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Rik Van Looy]], belgiar txirrindularia, [[Monumentu (txirrindularitza)|txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena (j. [[1933]]). ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] rsydwdivbyqma373s3up0o47fs2624e 10003248 10003238 2024-12-18T11:05:29Z Artegia 65203 10003248 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Parisko Notre-Dame katedrala]]k ireki ditu berriro ateak. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Gloria Alcahud]], espainiar margolaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a - [[Carlos Ibarra]], bizkaitar piano-jotzaile, musika zuzendari eta musikaria (j. [[1937]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Dorothy Allison]], lesbiana estatubatuar idazlea (j. [[1949]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Silvia Pinal]], mexikar aktorea (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Tchinda Andrade]], Cabo Verdeko trans aktibista (j. [[1979]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Josef Jelínek]], txekiar futbolaria (j. [[1941]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Sandra Reyes]], kolonbiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Ilke Wyludda]], alemaniar disko-jaurtitzailea (j. [[1969]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Helmut Duckadam]], errumaniar futbol atezaina (j. [[1959]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Neale Fraser]], australiar tenislaria (j. [[1933]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Ignacio Olabarri]], bizkaitar historialaria eta [[Nafarroako Unibertsitatea|Nafarroako Unibertsitateko]] katedraduna (j. [[1950]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[René Orozco]], txiletar doktorea eta akademikoa (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Jacques Roubaud]], frantziar idazlea, itzultzailea eta matematikaria (j. [[1932]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Tom Voyce]], ingeles errugbilaria (j. [[1981]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Serif Gören]], turkiar zinema-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Dalton Trevisan]], brasildar ipuingilea (j. [[1925]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Mario Fernández]], bizkaitar abokatu eta politikari jeltzalea (j. [[1943]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[El Tuli|Jesus Ilundain, ''El Tuli'']], iruindar [[sanfermin]]zale ezaguna (j. [[1931]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Martial Solal]], frantziar piano-jotzailea, musikagilea eta orkestra-zuzendaria (j. [[1927]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Diane Delano]], estatubatuar aktorea (j. [[1957]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Fermin Eguia]], argentinar margolari, marrazkilari eta akuarelista surrealista (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Raúl Ilaquiche]], ekuadortar abokatu, margolari eta buruzagi indigena (j. [[1973]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Jose Zugasti]], gipuzkoar eskultore eta ilustratzailea (j. [[1952]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Javier Etxenike]], euskal irakasle eta ekonomialaria, goi mailako kargu enpresa desberdinetan (j. [[1951]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Juan Txillida Ameztoi]], gipuzkoar pintore eta eskultorea (j. [[1956]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Luis Suárez Fernández]], espainiar historialaria, Behe Erdi Aroko eta Errege-erregina Katolikoen garaiko historiako aditu handienetakoa (j. [[1924]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Aigars Fadejevs]], letoniar atleta, [[ibilketa atletiko]]ko aditua (j. [[1975]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jose Antonio Lopetegi|Jose Antonio Lopetegi, ''Agerre II.a'']], gipuzkoar harri-jasotzailea (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Beatriz Sarlo]], argentinar intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria (j. [[1992]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Patri Urkizu]], gipuzkoar idazlea eta Euskal Filologian doktore [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Rik Van Looy]], belgiar txirrindularia, [[Monumentu (txirrindularitza)|txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena (j. [[1933]]). ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] 0gan2rk6dnzjoixqdafqsqr51wmexnf 0 62257 10002669 9584020 2024-12-17T18:40:42Z 90.169.209.15 /* Aurreikuspenak */ 10002669 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{Urtea_beste_egutegi_batean|XXX}} {{urtegertaerak}} '''2025'''a [[asteazkenez hasitako urte arrunt]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == === [[Urtarril]]a === anne y maider se hacen un 2pa === [[Otsail]]a === anne y maider se hacen muchos 2pa === [[Martxo]]a === === [[Apiril]]a === === [[Maiatz]]a === === [[Ekain]]a === === [[Uztail]]a === === [[Abuztu]]a === === [[Irail]]a === === [[Urri]]a === === [[Azaro]]a === === [[Abendu]]a === ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2025]] 0u0df9cviqfrznzvvfer40mfnbncurv 10002671 10002669 2024-12-17T18:41:03Z Ternera 162525 90.169.209.15 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Tegel wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 8034348 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{Urtea_beste_egutegi_batean|XXX}} {{urtegertaerak}} '''2025'''a [[asteazkenez hasitako urte arrunt]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == === [[Urtarril]]a === === [[Otsail]]a === === [[Martxo]]a === === [[Apiril]]a === === [[Maiatz]]a === === [[Ekain]]a === === [[Uztail]]a === === [[Abuztu]]a === === [[Irail]]a === === [[Urri]]a === === [[Azaro]]a === === [[Abendu]]a === ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2025]] 22un6srpgys52pfbyw4gatvui99kwg6 0 62447 10002744 9447214 2024-12-17T20:45:48Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002744 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa |jaiotza data= [[1529]]/[[1530]] |heriotza data= [[1588]] }} '''Joanes Uharte Donibanekoa'''<ref>Joanes Uharte Donibanekoa: [http://www.ueu.eus/download/artikulua/uztaro46_1.pdf ''Zientzietarako argimenen azterketa''] (Xabier Kintanaren itzulpena, 1996).</ref> —nazioartean ''Juan Huarte'' izen-deiturez ezaguna<ref>«Berriz ere Kintanari segituz ''Joanes Uharte Donibanekoa'' gomendatzen dugu; nazioartean ''Juan Huarte'' erabiltzen da.»<br /> Irati ICIAR eta Jaione AGIRRE: [http://www.euskaltzaindia.net/dok/ikerbilduma/70512.pdf «Euskal forma onomastiko baten proposamena pertsona izen historikoen azterketan oinarrituta»], ''Euskalgintza XXI. mendeari buruz'', Euskaltzaindiaren Nazioarteko XV. Biltzarra.</ref>— ([[Donibane Garazi]], [[Nafarroa Beherea]], [[1529]]ko bukaera edo [[1530]]eko hasiera - [[Linares (Jaén)|Linares]], [[Jaéngo probintzia|Jaen]], [[Espainia]], [[1588]]) [[mediku]] eta [[filosofo]]a izan zen. [[Aragoiko Koroa|Aragoin]] eta [[Gaztelako Erresuma|Gaztelan]] ikasi zuen, [[Huesca]]ko eta [[Alcalá de Henares|Alcala de Henaresko]] unibertsitateetan, Giza Zientziak eta [[Medikuntza]], hurrenez hurren. == Bizitza == Oso gazte zela, Gaztelara aldera jo zuen haren familiak eta [[Baeza]]n (Jaen) bizilekua hartu. [[1530]]<nowiki/>ean egin zion uko [[Karlos I.a Espainiakoa|Karlos V.a]] enperadore eta Gaztelako erregeak Nafarroa Behereari, [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoa]]<nowiki/>k Nafarroa inbaditu ondoren ([[1512]]) eta, Gaztelako erregearen zerbitzariak zirelako edo, uhartetarrek lurralde hura utzi egin behar izan zuten. Arte eta Filosofiako ikasketak egin zituen Huescako Unibertsitatean eta Medikuntzakoak Alcalako Unibertsitatean. Medikua izan zen lanbidez, baina filosofoa izatez. [[Eskolastika]]ko filosofian ikasia zen arren, [[etika]]ko eta [[metafisika]]ko alorretatik aldendu eta [[natura]]ri buruzko gogoetak egin zituen, filosofia berri baten ildoan. == Idazlan nagusia: ''Zientzietarako argimenen azterketa'' == [[Fitxategi:Juan Huarte de San Juan (1603) Examen de ingenios para las sciencias.jpg|thumb|''Examen de ingenios para las sciencias'', [[1603]].]] [[1575]]ean [[Baeza]]n ([[Jaéngo probintzia|Jaen]]) eman zuen argitara lehenengo aldiz ''Examen de ingenios para las sciencias'' ([[gaztelania]]z idatzia; euskaraz ''Zientzietarako argimenen azterketa'' [[Xabier Kintana]]ren itzulpena, [[1996]]), Uharteren lan nagusia, handik aurrera argitalpen eta itzulpen ugari izan zuen obra. [[Psikologia]], [[neurologia]], [[pedagogia]], [[antropologia]], [[anatomia patologiko|patologia]] eta [[soziologia]] arloak jorratzen ditu. Idazlanak arrakasta eta oihartzun handia lortu zuen, eta [[XVI. mendea]] amaitu baino lehen [[Espainia]]n lau aldiz berrargitaratu behar izan zuten, besteak beste [[Iruñea]]n [[1578]]an. Halaber, hainbat [[hizkuntza]]tara itzuli zuten, besteak beste [[latin]]era, [[frantses]]era, [[italiera]]ra, [[ingeles]]era eta [[aleman|alemanera]]. Kordobako eta Madrilgo [[Inkisizioa]]ren auzitegiaren aurrean salatua izan zen [[1579]]<nowiki/>an, eta Inkisizioak debekaturiko liburuen zerrendan zegoen lau urte geroago. Liburuari zuzenketak egin ziezazkiola agindu zion Inkisizioak, eta agindua bete zuen arren ([[1594]]<nowiki/>an, Uharte hil ondoan, eman zen ezagutzera bigarren bertsioa), [[Vatikanoko II. kontzilioa|Vatikanoko II. Kontzilioa]] arte ez zen zentsuraren atzaparretatik libre egon. Debekuak gorabehera, liburuak eragin handia izan zuen hainbat idazlerengan: adibidez, [[Miguel de Cervantes]]ek ''[[On Kixote Mantxakoa|Kixotea]]'' idazteko inspirazio iturri izan zuen. ''Examen de ingenios para las sciencias'' obra psikologia modernoaren korronte fisiologiko eta esperimentalaren aitzindaritzat hartzen da gaur egun, eta [[frenologia]]ri buruz XIX. mendean idatzi zuten ikerlari batzuentzat inspirazioa ere izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mariano Cubí, propagador de la frenología en España. Con una breve recuerdo del auge y caída de la frenología|url=https://nah.sen.es/es/103-revistas/vol2/numero-3/175-mariano-cubi-propagador-de-la-frenologia-en-espana-con-una-breve-recuerdo-del-auge-y-caida-de-la-frenologia|aldizkaria=nah.sen.es|sartze-data=2021-04-14}}</ref>. == Kaleak == * [[Uharte doktorea kalea (Iruñea)]] == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} {{Erreferentzia zerrenda}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} == Kanpo estekak == * José Biedma: [http://www.cibernous.com/autores/biedma/teoria/filrenac/huarte.html «El poder de la imaginación y la fecundidad del entendimiento en el examen de ingenios para las ciencias de Juan Huarte de San Juan»]. {{bizialdia|1530eko|1588ko|Uharte Donibanekoa, Joanes}} [[Kategoria:Donibanegaraztarrak]] [[Kategoria:Nafarroa Behereko medikuak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:Kristau berriak]] 2n95hand5gw65q06j64hhwd40hjml4s 1 63644 10002719 645507 2024-12-17T20:17:35Z Theklan 336 10002719 wikitext text/x-wiki == Estellerria/Lizarrerria == Aupa. Artikuluaren arabera, Lizarrako merindadea eta Estellerria/Lizarrerria gauza bera dira. Baina ikusi [http://www.euskaltzaindia.net/eoda/bilatu.asp?nonkodea=5.2&hizkuntza=eu hemen]. Badirudi Estellerrria Lizarrako merindadeko eskuladeetako bat dela, Vianaldea eta beste batzurekin batera, ezta? Norbaitek hau argitu dezake? --[[Lankide:Orereta|Orereta]]<small> ([[Lankide Eztabaida:Orereta|erantzunak]])</small> 09:25, 8 Otsaila 2008 (UTC) :Denbora asko pasa da galdera hau egin zenetik, 16 urte, baina oraindik ere galdera interesgarria da. [[Vianaldea]] eta [[Lizarraldea]] artikuluak ditugunez, akaso Estellerria ez da merindade guztia izendatzeko onena. Edozein kasutan, banaketa hau artikuluan agertu beharko litzateke. -[[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:17, 17 abendua 2024 (CET) rn3y0kpae9gj57r2r8bccz3enapi5bx 10002721 10002719 2024-12-17T20:19:59Z Theklan 336 /* Geografia fisikoa */ atal berria 10002721 wikitext text/x-wiki == Estellerria/Lizarrerria == Aupa. Artikuluaren arabera, Lizarrako merindadea eta Estellerria/Lizarrerria gauza bera dira. Baina ikusi [http://www.euskaltzaindia.net/eoda/bilatu.asp?nonkodea=5.2&hizkuntza=eu hemen]. Badirudi Estellerrria Lizarrako merindadeko eskuladeetako bat dela, Vianaldea eta beste batzurekin batera, ezta? Norbaitek hau argitu dezake? --[[Lankide:Orereta|Orereta]]<small> ([[Lankide Eztabaida:Orereta|erantzunak]])</small> 09:25, 8 Otsaila 2008 (UTC) :Denbora asko pasa da galdera hau egin zenetik, 16 urte, baina oraindik ere galdera interesgarria da. [[Vianaldea]] eta [[Lizarraldea]] artikuluak ditugunez, akaso Estellerria ez da merindade guztia izendatzeko onena. Edozein kasutan, banaketa hau artikuluan agertu beharko litzateke. -[[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:17, 17 abendua 2024 (CET) == Geografia fisikoa == Hidrologian Ega ibaia eta bertara isurtzen direnak zeintzuk diren agertu beharko litzateke. Eta, agian, merezi du [[Urederra]] aipatzea, turismo asko erakartzen baitu, eta Lizarrako merindadean baitago. Bestetik, udalerrien izenak euskaraz jarriko nituzke, eta ez nuke jarriko beste zutabe bat izen ofizialekin, eta beste bat... gaztelaniazkoarekin? Ez dut uste beharrezkoa denik. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:19, 17 abendua 2024 (CET) jcw6xenf7urq8up8soqezktscw0uepm 10002723 10002721 2024-12-17T20:20:50Z Theklan 336 /* Geografia fisikoa */ 10002723 wikitext text/x-wiki == Estellerria/Lizarrerria == Aupa. Artikuluaren arabera, Lizarrako merindadea eta Estellerria/Lizarrerria gauza bera dira. Baina ikusi [http://www.euskaltzaindia.net/eoda/bilatu.asp?nonkodea=5.2&hizkuntza=eu hemen]. Badirudi Estellerrria Lizarrako merindadeko eskuladeetako bat dela, Vianaldea eta beste batzurekin batera, ezta? Norbaitek hau argitu dezake? --[[Lankide:Orereta|Orereta]]<small> ([[Lankide Eztabaida:Orereta|erantzunak]])</small> 09:25, 8 Otsaila 2008 (UTC) :Denbora asko pasa da galdera hau egin zenetik, 16 urte, baina oraindik ere galdera interesgarria da. [[Vianaldea]] eta [[Lizarraldea]] artikuluak ditugunez, akaso Estellerria ez da merindade guztia izendatzeko onena. Edozein kasutan, banaketa hau artikuluan agertu beharko litzateke. -[[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:17, 17 abendua 2024 (CET) == Geografia fisikoa == Hidrologian Ega ibaia eta bertara isurtzen direnak zeintzuk diren agertu beharko litzateke. Eta, agian, merezi du [[Urederra]] aipatzea, turismo asko erakartzen baitu, eta Lizarrako merindadean baitago. Bestetik, udalerrien izenak euskaraz jarriko nituzke, eta ez nuke jarriko beste zutabe bat izen ofizialekin, eta beste bat... gaztelaniazkoarekin? Ez dut uste beharrezkoa denik. Udalerriez gain, udalerri ez diren beste batzuk daude zerrendan, kontzeju, benta, eliza eta horrelakoak. Horiek ez dira agertu behar zerrendan. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:19, 17 abendua 2024 (CET) b8vjr403z2ipd2hyhdg8l6vbkm49zwa 10002729 10002723 2024-12-17T20:25:33Z Theklan 336 /* Historia */ atal berria 10002729 wikitext text/x-wiki == Estellerria/Lizarrerria == Aupa. Artikuluaren arabera, Lizarrako merindadea eta Estellerria/Lizarrerria gauza bera dira. Baina ikusi [http://www.euskaltzaindia.net/eoda/bilatu.asp?nonkodea=5.2&hizkuntza=eu hemen]. Badirudi Estellerrria Lizarrako merindadeko eskuladeetako bat dela, Vianaldea eta beste batzurekin batera, ezta? Norbaitek hau argitu dezake? --[[Lankide:Orereta|Orereta]]<small> ([[Lankide Eztabaida:Orereta|erantzunak]])</small> 09:25, 8 Otsaila 2008 (UTC) :Denbora asko pasa da galdera hau egin zenetik, 16 urte, baina oraindik ere galdera interesgarria da. [[Vianaldea]] eta [[Lizarraldea]] artikuluak ditugunez, akaso Estellerria ez da merindade guztia izendatzeko onena. Edozein kasutan, banaketa hau artikuluan agertu beharko litzateke. -[[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:17, 17 abendua 2024 (CET) == Geografia fisikoa == Hidrologian Ega ibaia eta bertara isurtzen direnak zeintzuk diren agertu beharko litzateke. Eta, agian, merezi du [[Urederra]] aipatzea, turismo asko erakartzen baitu, eta Lizarrako merindadean baitago. Bestetik, udalerrien izenak euskaraz jarriko nituzke, eta ez nuke jarriko beste zutabe bat izen ofizialekin, eta beste bat... gaztelaniazkoarekin? Ez dut uste beharrezkoa denik. Udalerriez gain, udalerri ez diren beste batzuk daude zerrendan, kontzeju, benta, eliza eta horrelakoak. Horiek ez dira agertu behar zerrendan. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:19, 17 abendua 2024 (CET) == Historia == Erreferentzia gehiago behar dira, eta badira ere oso gainetik pasatzen direnak, baina interes berezia dutenak, adibidez, Antzinako Erromari lotutakoak. Badago dokumentazio ugari gaiari buruz sarean zein liburuetan. Bestetik, Orokietako gudua aipatzen da, baina [[Orokieta]] Basaburuan dago, ez Lizarrako merindadea. Oro har, gaizki itzulitako termino ugari daude, agian itzultzaile automatikoaren erruz? Horiek zuzendu behar dira. Historia garaikidean ere... gauza asko gehitu daitezke. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:25, 17 abendua 2024 (CET) d3lf89xwbejgbai6bj1p9nh26l3zlnt 10002732 10002729 2024-12-17T20:27:22Z Theklan 336 /* Politika atala */ atal berria 10002732 wikitext text/x-wiki == Estellerria/Lizarrerria == Aupa. Artikuluaren arabera, Lizarrako merindadea eta Estellerria/Lizarrerria gauza bera dira. Baina ikusi [http://www.euskaltzaindia.net/eoda/bilatu.asp?nonkodea=5.2&hizkuntza=eu hemen]. Badirudi Estellerrria Lizarrako merindadeko eskuladeetako bat dela, Vianaldea eta beste batzurekin batera, ezta? Norbaitek hau argitu dezake? --[[Lankide:Orereta|Orereta]]<small> ([[Lankide Eztabaida:Orereta|erantzunak]])</small> 09:25, 8 Otsaila 2008 (UTC) :Denbora asko pasa da galdera hau egin zenetik, 16 urte, baina oraindik ere galdera interesgarria da. [[Vianaldea]] eta [[Lizarraldea]] artikuluak ditugunez, akaso Estellerria ez da merindade guztia izendatzeko onena. Edozein kasutan, banaketa hau artikuluan agertu beharko litzateke. -[[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:17, 17 abendua 2024 (CET) == Geografia fisikoa == Hidrologian Ega ibaia eta bertara isurtzen direnak zeintzuk diren agertu beharko litzateke. Eta, agian, merezi du [[Urederra]] aipatzea, turismo asko erakartzen baitu, eta Lizarrako merindadean baitago. Bestetik, udalerrien izenak euskaraz jarriko nituzke, eta ez nuke jarriko beste zutabe bat izen ofizialekin, eta beste bat... gaztelaniazkoarekin? Ez dut uste beharrezkoa denik. Udalerriez gain, udalerri ez diren beste batzuk daude zerrendan, kontzeju, benta, eliza eta horrelakoak. Horiek ez dira agertu behar zerrendan. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:19, 17 abendua 2024 (CET) == Historia == Erreferentzia gehiago behar dira, eta badira ere oso gainetik pasatzen direnak, baina interes berezia dutenak, adibidez, Antzinako Erromari lotutakoak. Badago dokumentazio ugari gaiari buruz sarean zein liburuetan. Bestetik, Orokietako gudua aipatzen da, baina [[Orokieta]] Basaburuan dago, ez Lizarrako merindadea. Oro har, gaizki itzulitako termino ugari daude, agian itzultzaile automatikoaren erruz? Horiek zuzendu behar dira. Historia garaikidean ere... gauza asko gehitu daitezke. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:25, 17 abendua 2024 (CET) == Politika atala == Agian, politika atala zehaztuegia dago beste guztiarekin alderatuta, eta azkar zahartzen den informazioa duela uste dut, bereziki udal hauteskundeena. Agian sintetikoagoa izan daiteke atal guztia, edo maparen batekin lagundu. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:27, 17 abendua 2024 (CET) nn46pzsi8919fro0loez4kva76v7is1 10003098 10002732 2024-12-18T10:21:09Z Nelaiam 168993 /* Estellerria/Lizarrerria */ Erantzun 10003098 wikitext text/x-wiki == Estellerria/Lizarrerria == Aupa. Artikuluaren arabera, Lizarrako merindadea eta Estellerria/Lizarrerria gauza bera dira. Baina ikusi [http://www.euskaltzaindia.net/eoda/bilatu.asp?nonkodea=5.2&hizkuntza=eu hemen]. Badirudi Estellerrria Lizarrako merindadeko eskuladeetako bat dela, Vianaldea eta beste batzurekin batera, ezta? Norbaitek hau argitu dezake? --[[Lankide:Orereta|Orereta]]<small> ([[Lankide Eztabaida:Orereta|erantzunak]])</small> 09:25, 8 Otsaila 2008 (UTC) :Denbora asko pasa da galdera hau egin zenetik, 16 urte, baina oraindik ere galdera interesgarria da. [[Vianaldea]] eta [[Lizarraldea]] artikuluak ditugunez, akaso Estellerria ez da merindade guztia izendatzeko onena. Edozein kasutan, banaketa hau artikuluan agertu beharko litzateke. -[[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:17, 17 abendua 2024 (CET) :[http://www.enciclopedianavarra.com/ Gran Enciclopedia de Navarra]n argitaraturiko Tierra Estella atalaren arabera, Batzuetan, Lizarraldea edo Estelleria erabiltzen da Merindadea honi buruz hitz egiteko, baina termino hau ez da guztiz zuzena. Izan ere, Lizarrako merindadeak Lizarraldeako eskualdeak eta Estellerriko Erribera eskualdeak osatzen dute. [[Lankide:Nelaiam|Nelaiam]] ([[Lankide eztabaida:Nelaiam|eztabaida]]) 11:21, 18 abendua 2024 (CET) == Geografia fisikoa == Hidrologian Ega ibaia eta bertara isurtzen direnak zeintzuk diren agertu beharko litzateke. Eta, agian, merezi du [[Urederra]] aipatzea, turismo asko erakartzen baitu, eta Lizarrako merindadean baitago. Bestetik, udalerrien izenak euskaraz jarriko nituzke, eta ez nuke jarriko beste zutabe bat izen ofizialekin, eta beste bat... gaztelaniazkoarekin? Ez dut uste beharrezkoa denik. Udalerriez gain, udalerri ez diren beste batzuk daude zerrendan, kontzeju, benta, eliza eta horrelakoak. Horiek ez dira agertu behar zerrendan. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:19, 17 abendua 2024 (CET) == Historia == Erreferentzia gehiago behar dira, eta badira ere oso gainetik pasatzen direnak, baina interes berezia dutenak, adibidez, Antzinako Erromari lotutakoak. Badago dokumentazio ugari gaiari buruz sarean zein liburuetan. Bestetik, Orokietako gudua aipatzen da, baina [[Orokieta]] Basaburuan dago, ez Lizarrako merindadea. Oro har, gaizki itzulitako termino ugari daude, agian itzultzaile automatikoaren erruz? Horiek zuzendu behar dira. Historia garaikidean ere... gauza asko gehitu daitezke. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:25, 17 abendua 2024 (CET) == Politika atala == Agian, politika atala zehaztuegia dago beste guztiarekin alderatuta, eta azkar zahartzen den informazioa duela uste dut, bereziki udal hauteskundeena. Agian sintetikoagoa izan daiteke atal guztia, edo maparen batekin lagundu. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:27, 17 abendua 2024 (CET) 29a7yf0ha77f2j62fmqecs7sdjzhwly 0 68238 10003310 9919465 2024-12-18T11:30:18Z Eliatxo 96586 /* Lanak */ 10003310 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea = {{bandera|Gales}} |jaiotza data= {{data|1955|6|23}} |heriotza data= {{data|2016|7|31}} {{adina|1955|6|23|2016|7|31}} }} '''Gwynn ap Gwilym''' ([[Bangor]], [[Gales]] [[1955]]eko [[ekainaren 23]]a - [[2016]]ko [[uztailaren 31]]) [[gales]]tar poeta, idazle eta argitaratzailea izan zen. Artzain [[anglikanismo|anglikanoa]] izateaz gain [[Aberystwyth]]eko [[Galesko Unibertsitatea|Galesko Unibertsitateko]] irakaslea izan zen. == Lanak == * ''Gwales'' (1983) * ''Yr Ymyl Aur'' (1997) * ''Dydd Oedd a Diwedd Iddo'' (2002) * ''Cyfres o Esboniadau: Llyfr Deuteronomium'' (2002) {{Bizialdia|1955eko|2016ko|ap Gwilym, Gwynn}} [[Kategoria:Galesko idazleak]] [[Kategoria:Galesezko idazleak]] [[Kategoria:Galesezko poetak]] [[Kategoria:Bangortarrak (Gales)]] [[Kategoria:Erresuma Batuko apaiz anglikanoak]] 5lcocvfdvg2u6rrhl7nja8fqh76ruhs 10003312 10003310 2024-12-18T11:30:50Z Eliatxo 96586 /* Lanak */ 10003312 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea = {{bandera|Gales}} |jaiotza data= {{data|1955|6|23}} |heriotza data= {{data|2016|7|31}} {{adina|1955|6|23|2016|7|31}} }} '''Gwynn ap Gwilym''' ([[Bangor]], [[Gales]] [[1955]]eko [[ekainaren 23]]a - [[2016]]ko [[uztailaren 31]]) [[gales]]tar poeta, idazle eta argitaratzailea izan zen. Artzain [[anglikanismo|anglikanoa]] izateaz gain [[Aberystwyth]]eko [[Galesko Unibertsitatea|Galesko Unibertsitateko]] irakaslea izan zen. == Lanak == * ''Gwales'' (1983) * ''Yr Ymyl Aur'' (1997) * ''Dydd Oedd a Diwedd Iddo'' (2002) * ''Cyfres o Esboniadau: Llyfr Deuteronomium'' (2002) {{Bizialdia|1955eko|2016ko|ap Gwilym, Gwynn}} [[Kategoria:Galesko idazleak]] [[Kategoria:Galesezko idazleak]] [[Kategoria:Galesezko poetak]] [[Kategoria:Bangortarrak (Gales)]] [[Kategoria:Erresuma Batuko apaiz anglikanoak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko irakasleak]] n2t03c8dy0o2o34h7obcwdtpes657fv 0 68367 10003177 9127352 2024-12-18T10:44:46Z Eliatxo 96586 /* Ikus, gainera */ 10003177 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Kate Roberts''' ([[Gwynedd]], [[Gales]], [[1891]]ko [[otsailaren 13]]a - [[Denbigh]], [[Gales]], [[1985]]eko [[apirilaren 4]]a) [[XX. mendea|XX. mendeko]] idazle [[gales]]tar gailenetako bat zen. Istorio laburrak eta eleberriak idatzi zituen. Kate, gainera, [[nazionalismo|nazionalista]] [[gales]]tarra zen. == Biografia == [[Rhosgadfan]] herrian ([[Gwynedd]]) jaio zen. Bere aita, Owen Roberts hargina zen ogibidez herriko arbel-harrobian. [[Gales (hizkuntza)|Galeseran]] graduatu zen [[Bangorko Unibertsitatea|Ipar Galesko Unibertsitate Eskolan]] eta ondoren irakasle egon zen [[Gales]]ko hegoaldean. Anaia hil zitzaion [[Lehen Mundu Gerra]]n zehar eta gertakizun horrek idaztera bultzatu zuen. [[Plaid Cymru]] alderdi politiko nazionalista galestarreko lehendabiziko kideetako bat izan zen. Alderdiaren bileretan Morris T. Williams ezagutu zuen eta [[1928]]an berarekin ezkondu zen. Morris inprimatzailea zen, eta azkenik, inprimategia eta ''Gwasg Gee'' argitaletxea erosi zuen. [[1935]]ean [[Denbigh]]era bizitzera joan ziren. Inprimategian liburuak, panfletoak eta ''Y Faner'' izeneko galeserazko astekaria argitaratzen zuten, zeinetan Katek aldizka idazten baitzuen. [[1946]]an, bere senarra hil zenean, inprimategiaren ardura hartu eta 10 urtez bertan lan egin zuen. Erretiratu eta gero, [[Denbigh]]en bizitzen jarraitu zuen eta [[1985]]ean hil zen. == Lanak == * ''O Gors y Bryniau'' (1925) * ''Deian a Loli'' (1927) * ''Rhigolau Bywyd'' (1929) * ''Laura Jones'' (1930) * ''Traed Mewn Cyffion'' (1936) * ''Ffair Gaeaf'' (1937) * ''Stryd y Glep'' (1949) * ''Y Byw sy'n Cysgu'' (1956) * ''Te yn y Grug'' (1959) * ''Y Lôn Wen'' (1960) * ''Tywyll Heno'' (1962) * ''Hyn o Fyd'' (1964) * ''Tegwch y Bore'' (1967) * ''Prynu Dol'' (1969) * ''Gobaith'' (1972) * ''Yr Wylan Deg'' (1976) * ''Haul a Drycin'' (1981). == Ikus, gainera == * [[Galestar ospetsuen zerrenda|Galestar ezagunen zerrenda]] {{bizialdia|1891ko|1985eko|Roberts, Kate}} [[Kategoria:Galesko idazleak]] [[Kategoria:Galesezko idazleak]] [[Kategoria:Gwynedd konderriko jendea]] [[Kategoria:Galesko eleberrigileak]] [[Kategoria:Galesko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Galesko ipuingileak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Emakume eleberrigileak]] 5jpxz40n62s3uttz6gwym0enqkdt4gu 0 68378 10002406 9340562 2024-12-17T13:29:41Z Makenzis 82059 10002406 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = ACF Fiorentina | irudia = [[Fitxategi:2022 ACF Fiorentina logo.svg|100px]] | irudi oina = | ezizenak = ''Viola'' ("morea")<br />''Gigliati'' ("liliak") | hiria = [[Firenze]], ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1926]] (A.C. Fiorentina)<br /> [[2003]] (A.C. Firenze Fiorentina) | zelaia = [[Stadio Artemio Franchi]] | zelai inaugurazioa = [[1931]] | zelai edukiera = 47.282 | presidentea = {{banderaikur|Italia}} Rocco B. Commisso | entrenatzailea = {{banderaikur|Italia}}{{banderaikur|Alemania}} Vincenzo Italiano | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 8.a | ezker-esku eredua 1 = _fiorentina2223H | gorputz eredua 1 =_fiorentina2223H | eskuin-esku eredua 1 =_fiorentina2223H | praka eredua 1 = _fiorentina2223H | galtzerdi eredua 1 =_fiorentina2223h | ezker-eskua 1 = 4C1D84 | gorputza 1 = 4C1D84 | eskuin-eskua 1 = 4C1D84 | prakak 1 = 4C1D84 | galtzerdiak 1 = 4C1D84 | ezker-esku eredua 2 =_fiorentina2223A | gorputz eredua 2 =_fiorentina2223A | eskuin-esku eredua 2 =_fiorentina2223A | praka eredua 2 =_fiorentina2223A | galtzerdi eredua 2 =_fiorentina2223a | ezker-eskua 2 = FFFFFF | gorputza 2 = FFFFFF | eskuin-eskua 2 = FFFFFF | prakak 2 = FFFFFF | galtzerdiak 2 = FFFFFF | webgunea = [https://www.acffiorentina.com/ Webgune ofiziala] }} [[Fitxategi:Luca Toni Fiorentina.jpg|thumb|250px|Luca Toni aurrelaria.]] '''Associazione Calcio Firenze Fiorentina''' [[Florentzia]] eta [[Toscana]] osoko [[futbol]] talde nagusia da. Italiako 2 liga eta sei kopa eskuratu ditu. Aipatzekoa da lehenengo talde italiarra izan zela UEFAk antolaturiko txapelketa bat irabazten zuena, 1961eko [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]]. Garai onena 50. eta 60. hamarkadetan izan bazuen ere, gaur egun talde indartsua du. Etxeko partidak [[Stadio Artemio Franchi]] zelaian jokatzen ditu. == Historia == === Sorrera === Alderdi Faxista Nazionaleko Luigi Ridolfik Florentzian Italiako talde indartsua osatu nahi zuen eta 1926an hirian zeuden ''P.G. Libertas'' eta ''Club Sportivo Firenze'' batu zituen. Beheko mailan hasi eta 1931ean lortu zuen Serie A-ra iristea. Taldea nabarmen indartu zuten eta estadio ikusgarria eraiki ere bai. 1940an iritsi zen lehen titulua, Italiako Kopa, baina Bigarren Mundu Gerraren ondorioz taldeak gainbehera izan zuen. === Urrezko aroa === 1950. hamarkadan ligako talde indartsua bihurtu zen berriz eta 1956an lehenengo Liga irabazi zuen, bigarren gelditu zen [[AC Milan]]i 12 puntu aterata. Hurrengo urtean [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopako]] finalera iritsi zen, hau lortzen zuen lehen talde italiarra zen, baina [[Real Madril]]ek 2-0 garaitu zuen. 1957 eta 1960 arteko liga guztietan bigarren egin zuen. 1960. hamarkadak hasiera bikaina izan zuen, Europako Errekopako lehenengo bi finalak ere jokatu baitzituen. 1961eko finala [[Rangers F.C.|Glasgow Rangersi]] irabazi eta 1962koa [[Atletico Madril|Atlético de Madriden]] aurka galduz. 1961ean Italiako kopa ere irabazi zuen eta 1966an beste kopa bat. Azkenik 1969an sorpresaz bigarren ''scudettoa'' (liga) irabazi zuen, orain arteko azkena. Dena dela 1972 eta 1978 artean maila galtzeko zorian izan zen. === Pontello aroa === 1980an Flavio Pontello enpresagizonak erosi zuen Fiorentina eta taldea Giancarlo Antognoniren inguruan eraikiz 1982an bigarren postua lortu zuen ligan, azken partidan anulaturiko gol baten erruz irabazi gabe gelditu zen gainera. Hurrengo urteetan gorabehera handiak ezagutu zituen taldeak. Honen adibide da 1990an maila mantentzeko borrokan ari zen bitartean [[UEFA Europa League|UEFA Kopako]] finala jokatu izana. [[Juventus FC|Juventusen]] aurka jokatu zuen, Turinen 3-1 galduz eta Florentzian 0-0 berdinduz, ondorioz turindarrak jabetu ziren kopaz. Urte hortan bertan Flavio Pontellok diru arazo larriak izan zituen eta jokalariak saltzeari ekin zion. === Cecchi Gori aroa === Cecchi Gori bihurtu zen jabe berria. 1993an hil egin zen baina proiektuak aurrera jarraitu zuen. Ez zuen ordea esperotako bultzadarik eman eta titulu bakarrak 1996ko Italiako kopa eta superkopa izan ziren. Bigarren mailan ere egon zen taldea. 1999an hirugarren egin zuen ligan eta Txapeldunen Ligan jokatu ahal izan zuen. === XXI mendea === '''A.C. Fiorentina''' izena izan zuen 2003an diru arazoen erruz taldea desagertu zen arte. Orduan talde berria osatu zuten, ''Associazione Calcio Firenze Fiorentina''. 2006an Italiako partida salerosketaren auzian sartuta egon zen eta Serie B-ra jaitsarazi zuten Juventusekin batera. Hurrengo urtean Serie A-ra igo eta 2008an UEFA Kopako finalerdietara iritsi zen. Glasgow Rangersek kanporatu zuen penalti jaurtiketetan. Azken urteetan Ligaren goi aldean ibili da. 2014an Kopako finalera iritsi da baina [[Società Sportiva Calcio Napoli|SSC Napolik]] 3-1 irabazi dio. == Uniformea == Hasierako urteetan kolore zuri-gorriak izan zituen eta 1929tik aurrera kolore morea izan du. {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _redhalf| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1926-27| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _chivas1011t| gorputz eredua = _chivas1011t| eskuin-esku eredua = _chivas1011t| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1927-29| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _vneck| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = _whitehorizontal| ezker-eskua = 682488| gorputza = 682488| eskuin-eskua = 682488| prakak = ffffff| galtzerdiak = 682488| izenburua = 1929-81| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = | eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 5526B9| gorputza = 5526B9| eskuin-eskua = 5526B9| prakak = 5526B9| galtzerdiak = 5526B9| izenburua = 1981-etik| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _fiorentina1819h| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 5526B9| gorputza = 5526B9| eskuin-eskua = 5526B9| prakak = 000000| galtzerdiak = 5526B9| izenburua = 2018-2019| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _acf1920h| gorputz eredua = _acf1920h| eskuin-esku eredua = _acf1920h| praka eredua = _acf1920h| galtzerdi eredua = _acf1920h| ezker-eskua = 5C2180| gorputza = 55C2180| eskuin-eskua = 5C2180| prakak = 000000| galtzerdiak = 5C2180| izenburua = 2019-2020| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _fiorentina2021H| gorputz eredua = _fiorentina2021H| eskuin-esku eredua = _fiorentina2021H| praka eredua = _fiorentina2021H| galtzerdi eredua = _fiorentina2021H| ezker-eskua = 4C1D84| gorputza = 4C1D84| eskuin-eskua = 4C1D84| prakak = 4C1D84| galtzerdiak = 4C1D84| izenburua = 2020-2021| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _fiorentina2122h| gorputz eredua = _fiorentina2122h| eskuin-esku eredua = _fiorentina2122h| praka eredua = _fiorentina2122h| galtzerdi eredua = _fiorentina2122h| ezker-eskua = 4C1D84| gorputza = 4C1D84| eskuin-eskua = 4C1D84| prakak = 4C1D84| galtzerdiak = 4C1D84| izenburua = 2021-2022| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _fiorentina2223H| gorputz eredua = _fiorentina2223H| eskuin-esku eredua = _fiorentina2223H| praka eredua = _fiorentina2223H| galtzerdi eredua = _fiorentina2223h| ezker-eskua = 4C1D84| gorputza = 4C1D84| eskuin-eskua = 4C1D84| prakak = 4C1D84| galtzerdiak = 4C1D84| izenburua = 2022-2023| }} |} == Palmaresa == === Italian: 9 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (2): 1955-56, 1968-69. * [[Italiako futbol kopa]] (6): 1940, 1961, 1966, 1975, 1996, 2001. * Italiako superkopa (1): 1996. === Nazioartean: 2 === ==== [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]] ==== * Txapelduna (0) * Finalista (1): 1957 ==== [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] ==== * Txapelduna (1): 1961 * Finalista (1): 1962 ==== [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] ==== * Txapelduna (0) * Finalista (1): 1990 ==== [[Mitropa Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 1966 ==== [[UEFA Europa Conference League]] ==== * Finalista (1): 2023 == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}} [http://www.acffiorentina.it Taldearen webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} [[Kategoria:ACF Fiorentina| ]] 8hwa4xaj52abhsobgrzt265926k156y 0 68855 10002903 9922349 2024-12-18T07:31:10Z Demonocrazy 1830 Ikusgela bideoa gehitu. 10002903 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Plastika eta ikus-entzunezkoak}} {{lan infotaula}} [[Fitxategi:Ikusgela-Euskal_zinema.webm|start=336|thumbtime=350|thumb|{{ikusgela}}[[Euskal zinema|Euskal zinemaren]] gaineko bideoko Ikuskaren gaineko zatia.]] '''''Ikuska''''' euskarazko film dokumental-sail aitzindaria izan zen, [[1970eko hamarkada]]ren bukaeran eta [[1980ko hamarkada]]ren hasieran eginikoak. Sailaren ekoizleak [[Antxon Ezeiza]] eta Luis Iriondo izan ziren; eta babesleak, berriz, [[Bertan Filmak]], [[Orbegozo Fundazioa]] eta [[Euskadiko Kutxa]]. 35 [[milimetro]]tan grabatu zituzten. Argazkilaria [[Javier Agirresarobe]] zen.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Josu|abizena=Martinez|urtea=2014|izenburua=Ikuska saila: ostarte bat laino itsasoan|argitaletxea=Jakin|orrialdeak=204: 95-102.|hizkuntza=eu|url=https://www.jakin.eus/show/bf4750b00a060c012d6a908b5eb3f2704b7d4f63}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|abizena=Erredakzioa|izenburua=Ikuska dokumentalen saila berreditatu du EKHEk|hizkuntza=eu|data=2016-11-28|url=https://www.zinea.eus/2016/11/28/ikuska-berreditatu/|aldizkaria=Zinea|sartze-data=2021-09-16}}</ref> == Sorrera (1979-1984) == Antxon Ezeizak eta Luis Iriondok abiatutako proiektua izan zen Ikuska film labur dokumentalen saila. Frankismo osteko Euskal Herria erretratatuko zuten proiektu zinematografikoak egin nahi izan zituzten, euskal zinearen oinarriak finkatzen hasteko, eta pixkanaka, industria bat garatzeko. Hala, 21 lanez osatutako bilduma egitea ebatzi zuten, kultura, gizartea eta politika landuko zituzten dokumentalak, euskaraz errodatutakoak, alderdi politikoengandik aldenduta eta kutsu ideologikorik gabeak.<ref name=":2" /> ''Ikuska'' saileko film bakoitzak bere gidoilaria eta bere zuzendaria zituen, eta film guztiek [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] gaiak jorratu dituzte. == Bertsio digitalak (2016) == [[Euskal Komunikabideen Hedapenerako Elkartea|Euskal Komunikabideen Hedapenerako Elkarteak]] (EHKE) 2016an 21 dokumental horiek berreditatu zuen euskarri digitalean. [[Bertan Filmeak]] eta [[Euskadiko Filmoteka|Euskadiko Filmotekaren]] laguntzarekin eta Laboral Kutxaren babesarekin, dokumentalak formatu Digitalean berrargitaratu zituen EKHEk. Bi formatutan plazaratu zituzten: liburua eta 3 DVD eta eduki berberak dituen USB txartela.<ref name=":2" /> Jatorrizko bertsioak 35 milimetrotan errodatu zirenez, zinema areto komertzialetan soilik eskaini zitezkeen, eta horrek kultur elkarteak eta parrokiako aretoak kanpo utzi zituen. == Zuzendariak == 35 milimetrotan errodatu zituzten, lan guztiak homogeneoak izan zitezen, eta Caja Laboral Popularrek, Orbegozo Fundazioak eta Cegasak lagundu zuten proiektua finantzatzen. Ezeizarekin batera (lau zuzendu zituen), Jose Luis Egea, Pedro Olea, Anton Merikaetxebarria, Xabier Elorriaga, Koldo Izagirre, Juanba Berasategi, Koldo Larrañaga, Jose Julián Bakedano, Iñaki Eizmendi, Montxo Armendariz, [[Mirentxu Loiarte]] (emakumezko bakarra), Imanol Uribe, Juan Miguel Gutiérrez eta Pedro de la Sota zinegileek ere osatu zituzten laburrak, eta ikusmin handia piztu zuten.<ref name=":2" /> == Katebegi bat Euskal Zinema Nazionalaren historian == '''Ikuska''' saila aitzindari izan zen, Euskal Herria bere osotasunean hartzen zuelako, herritarrak eurak zirelako euren kezka eta arazoak kontatzen zituztenak, euskara berreskuratzeko eta erabiltzeko urrats kualitatibo bat izan zelako, eta pentsaera askotako pertsonen arteko Elkarlaneko ezohiko eredua izan zelako.<ref name=":1" /> Baina Ikuska sailak tamalez ez zuen lortu euskal gizartearengana modu normalizatu batean iristea. Eta ez zuen batere jarraipenik izan hurrengo hamarkadetako zinemagintzan. Parte hartu zuten zuzendari gehienak Madrilera itzuli ziren Ikuska saila bukatu zenean, beren euskal ibilera hura anekdota gisa geratu zelarik. [[Antxon Ezeiza|Ezeiza]], [[Juan Bautista Berasategi|Berasategi]] eta [[Koldo Izagirre|Izagirre]] izango ziren salbuespen bakarrak.<ref name=":1" /> Ikuska saila katebegi bat gehiago izan zen etenez beteta dagoen Euskal Zinema Nazionalaren katean, Baina katebegi hura ostarte eder bat eder bat ere izan zen Euskal Herriko laino itsasoan. <ref name=":1" /> Antxon Ezeizarentzat '''''Ikuska''''' proiektuak Euskal Herrian zinema egitea ahalbidetu nahi zuen, Madrilen mendean egon gabe. 1980ko hamarkadan, [[Euskal Herriko zinema|euskal zinema]] nazionalari buruzko eztabaida sutsua egon zen, gero 1990eko hamarkadan eztabaida hori itzali egin zen pixkanaka, ulertuta euskal zinema dela [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] ekoizten dena. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Andoni|abizena=Imaz|izenburua=Zinemaren aldiak eta aldiriak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/ahomentan2021/09/12/zinemaren-aldiak-eta-aldiriak.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-09-14}}</ref> {{Esaera2|[[Ikuska]] proiektua ezezaguna da belaunaldi berrientzat. Euskara zinema aretoetan entzuten den lehen aldia da, gaiek interesa dute, askotariko planteamendu zinematografikoak daude, gero karrera egin duen zuzendari pila bat dago... Jendeak ez ditu ikusi, ez ditu ezagutu ere egiten. Ni harritu egin nintzen: «Zergatik ez da hau erreferente bat?».|[[Maialen Beloki]]<ref name=":0" />}} == Kapituluak == === Ikuska 1 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Jose Luis Egea]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Musika: [[Benito Lertxundi]], José Antonio de Donostia === Ikuska 2<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ikuska 2 (Short 1979) - IMDb|hizkuntza=en-US|url=https://www.imdb.com/title/tt0885077/|sartze-data=2021-09-13}}</ref> === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Pedro Olea]] * Gidoilaria: [[Pedro Olea]] * Aktoreak: [[Andres Idoiaga]], [[Mari Cruz Bilbao]], [[Asuncion Garmendia]], [[Joseba Elosegi]], [[Joseba Zabaleta]], [[Fernando Goitisolo]] * Iraupena: 14 min. * Muntaia: [[Alberto Magan]] * Musika: [[Urko]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], [[Koldo Izagirre]], [[Bixente Karda]], [[Iñaki Eizmendi]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0885077/ imdb.com] === Ikuska 3 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Antton Merikaetxebarria]] * Gidoilaria: [[Antton Merikaetxebarria]] * Sariak: [[1979]]ko [[Donostiako Zinemaldia]]ren [[Urrezko Maskorra]] * Muntaia: Alberto Magan * Musika: [[Gustav Holst]], [[Antón Larrauri|Anton Larrauri]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, [[Bixente Karda]], [[José Luis Egea]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0206824/ imdb.com] === Ikuska 4 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Xabier Elorriaga]] * Gidoilaria: [[Xabier Elorriaga]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1979]]ko [[Zinebi]]ren bigarren saria * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Montxo Rejano]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0464984/ imdb.com] === Ikuska 5 === * Urtea: [[1979]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1979]]ko [[Zinebi]]ren lehenengo saria * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea === Ikuska 6 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Juan Bautista Berasategi]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Imanol Mendez]], [[Joxean Muñoz]], [[José María Sánchez Carrión]], [[Xabier Irigarai]] === Ikuska 7 === * Urtea: [[1979]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Angel Uriarte]] === Ikuska 8 === * Urtea: [[1980]] * Zuzendaria: [[Koldo Larrañaga]] * Gidoilaria: [[Koldo Larrañaga]] * Aktoreak: Jesus Perez de Viñaspre, Kepa Enbeitia, Elvira Diaz de Lezana, [[Araceli Diaz de Lezana]], Nicasio Garaigordobil * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Eduardo Biurrun * Musika: [[Jesus Guridi]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, José Luis Egea * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0435047/ imdb.com] === Ikuska 9 === * Urtea: [[1980]] * Zuzendaria: [[Jose Julian Bakedano]] * Gidoigilea: [[Jose Julian Bakedano]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1980]]eko [[Zinebi]]ren lehenengo saria * Muntaia: Eduardo Biurrun * Kolaboratzaileak: José Luis Egea, Iro Landaluze, Imanol Larrinaga, J.M. Susperregi, [[Felix Arkarazo|Félix Azkarazo]], Iñaki Gonzalo Bilbao === Ikuska 10 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Iñaki Eizmendi]] * Gidoilaria: [[Iñaki Eizmendi]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaborazioak: José Luis Egea, J.M. Susperregi, Iñaki Zabaña, Peio Vicente, Juán Luis Lasa === Ikuska 11 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Montxo Armendariz]] * Gidoigilea: [[Montxo Armendariz]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaborazioak: José Luis Egea, Luis Hilos, Pedro Montero, Peio Vicente, Juán Luis Lasa * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0470809/ imdb.com] === Ikuska 12 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Mirentxu Loiarte]] * Gidoigilea: [[Mirentxu Loiarte]] * Aktoreak: Karmele Lasarte, María Jesús Zabaleta, Kristian Etxaluz, Itziar Urbiola * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: José Luis Egea, [[Ana Oiarbide]], Peio Vicente, Juán Luis Lasa === Ikuska 13 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Imanol Uribe]] * Gidoilaria: [[Imanol Uribe]] * Iraupena: 11 min. * Sariak: [[1983]]ko Euskal Zinemaren Saria * Muntaia: [[Imanol Uribe]] * Kolaboratzaileak: [[Peio Lizarralde]], Gonzalo Fernandez Berridi, Bixente Karda, J.J. Arkaute * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0479684/ imdb.com] === Ikuska 14 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan === Ikuska 15 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Juan Miguel Gutierrez]] * Gidoia: [[Juan Miguel Gutierrez]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: [[Imanol Uribe]] === Ikuska 16 === * Urtea: [[1983]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Gidoilaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Musika: [[Maite Iridin]] * Kolaboratzaileak: [[Jose Alberdi Elorza|Joxe Alberdi]], [[Jokin Apalategi]] === Ikuska 17 === * Urtea: [[1983]] * Zuzendaria: [[Pedro de la Sota]] * Gidoigilea: [[Pedro de la Sota]] * Aktoreak: Benjamín Diego, Pedro Clemente, Javier Olabiaga, Antonio Santiago, Francisco Quintana * Iraupena: 9 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Animazioa: [[Imanol Larrinaga]] === Ikuska 18 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Gidoigilea: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Kolaboratzaileak: Jose Goitia, Peio Vicente, [[Xabier Amuriza]] === Ikuska 19 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Pedro de la Sota]] * Gidoigilea: [[Pedro de la Sota]] * Iraupena: 12 min. * Muntaia: José Luis Berlanga * Kolaboratzaileak: José Goitia, Pío Vicente, Marzel Etxandi, Jokin Apalategi, [[Bernardo Atxaga]] === Ikuska 20 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 12 min. * Muntaia: Alberto Magan == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Dokumentalak Euskal Herrian]] * [[Euskal zinema]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko dokumentalak]] [[Kategoria:Javier Agirresaroberen filmak]] [[Kategoria:1980ko hamarkada]] ac4qkj5l1rd5iwzgsnly03tp2rw02d0 10002907 10002903 2024-12-18T07:35:27Z Demonocrazy 1830 Primeran-en jarri izana gehitzea 10002907 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Plastika eta ikus-entzunezkoak}} {{lan infotaula}} [[Fitxategi:Ikusgela-Euskal_zinema.webm|start=336|thumbtime=350|thumb|{{ikusgela}}[[Euskal zinema|Euskal zinemaren]] gaineko bideoko Ikuskaren gaineko zatia.]] '''''Ikuska''''' euskarazko film dokumental-sail aitzindaria izan zen, [[1970eko hamarkada]]ren bukaeran eta [[1980ko hamarkada]]ren hasieran eginikoak. Sailaren ekoizleak [[Antxon Ezeiza]] eta Luis Iriondo izan ziren; eta babesleak, berriz, [[Bertan Filmak]], [[Orbegozo Fundazioa]] eta [[Euskadiko Kutxa]]. 35 [[milimetro]]tan grabatu zituzten. Argazkilaria [[Javier Agirresarobe]] zen.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Josu|abizena=Martinez|urtea=2014|izenburua=Ikuska saila: ostarte bat laino itsasoan|argitaletxea=Jakin|orrialdeak=204: 95-102.|hizkuntza=eu|url=https://www.jakin.eus/show/bf4750b00a060c012d6a908b5eb3f2704b7d4f63}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|abizena=Erredakzioa|izenburua=Ikuska dokumentalen saila berreditatu du EKHEk|hizkuntza=eu|data=2016-11-28|url=https://www.zinea.eus/2016/11/28/ikuska-berreditatu/|aldizkaria=Zinea|sartze-data=2021-09-16}}</ref> == Sorrera (1979-1984) == Antxon Ezeizak eta Luis Iriondok abiatutako proiektua izan zen Ikuska film labur dokumentalen saila. Frankismo osteko Euskal Herria erretratatuko zuten proiektu zinematografikoak egin nahi izan zituzten, euskal zinearen oinarriak finkatzen hasteko, eta pixkanaka, industria bat garatzeko. Hala, 21 lanez osatutako bilduma egitea ebatzi zuten, kultura, gizartea eta politika landuko zituzten dokumentalak, euskaraz errodatutakoak, alderdi politikoengandik aldenduta eta kutsu ideologikorik gabeak.<ref name=":2" /> ''Ikuska'' saileko film bakoitzak bere gidoilaria eta bere zuzendaria zituen, eta film guztiek [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] gaiak jorratu dituzte. == Bertsio digitalak == === Digitalizazioa === [[Euskal Komunikabideen Hedapenerako Elkartea|Euskal Komunikabideen Hedapenerako Elkarteak]] (EHKE) [[2016|2016an]] 21 dokumental horiek berreditatu zituen euskarri digitalean. [[Bertan Filmeak]] eta [[Euskadiko Filmoteka|Euskadiko Filmotekaren]] laguntzarekin eta Laboral Kutxaren babesarekin, dokumentalak formatu Digitalean berrargitaratu zituen EKHEk. Bi formatutan plazaratu zituzten: liburua eta 3 DVD eta eduki berberak dituen USB txartela.<ref name=":2" /> Jatorrizko bertsioak 35 milimetrotan errodatu zirenez, zinema areto komertzialetan soilik eskaini zitezkeen, eta horrek kultur elkarteak eta parrokiako aretoak kanpo utzi zituen. === Online === [[2024|2024ko]] [[Abendu|abenduan]] [[Euskal Irrati Telebista|EITBko]] [[Primeran]] plataforman jarri zituzten eskuragarri 25 film laburrak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxea, auzoa, herria, euskara; Ikuska osoa Primeran-en da|hizkuntza=eu|data=2024-12-18|url=https://www.berria.eus/komunikazioa/etxea-auzoa-herria-euskara-ikuska-osoa-primeran-en-da_2134924_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Zuzendariak == 35 milimetrotan errodatu zituzten, lan guztiak homogeneoak izan zitezen, eta Caja Laboral Popularrek, Orbegozo Fundazioak eta Cegasak lagundu zuten proiektua finantzatzen. Ezeizarekin batera (lau zuzendu zituen), Jose Luis Egea, Pedro Olea, Anton Merikaetxebarria, Xabier Elorriaga, Koldo Izagirre, Juanba Berasategi, Koldo Larrañaga, Jose Julián Bakedano, Iñaki Eizmendi, Montxo Armendariz, [[Mirentxu Loiarte]] (emakumezko bakarra), Imanol Uribe, Juan Miguel Gutiérrez eta Pedro de la Sota zinegileek ere osatu zituzten laburrak, eta ikusmin handia piztu zuten.<ref name=":2" /> == Katebegi bat Euskal Zinema Nazionalaren historian == '''Ikuska''' saila aitzindari izan zen, Euskal Herria bere osotasunean hartzen zuelako, herritarrak eurak zirelako euren kezka eta arazoak kontatzen zituztenak, euskara berreskuratzeko eta erabiltzeko urrats kualitatibo bat izan zelako, eta pentsaera askotako pertsonen arteko Elkarlaneko ezohiko eredua izan zelako.<ref name=":1" /> Baina Ikuska sailak tamalez ez zuen lortu euskal gizartearengana modu normalizatu batean iristea. Eta ez zuen batere jarraipenik izan hurrengo hamarkadetako zinemagintzan. Parte hartu zuten zuzendari gehienak Madrilera itzuli ziren Ikuska saila bukatu zenean, beren euskal ibilera hura anekdota gisa geratu zelarik. [[Antxon Ezeiza|Ezeiza]], [[Juan Bautista Berasategi|Berasategi]] eta [[Koldo Izagirre|Izagirre]] izango ziren salbuespen bakarrak.<ref name=":1" /> Ikuska saila katebegi bat gehiago izan zen etenez beteta dagoen Euskal Zinema Nazionalaren katean, Baina katebegi hura ostarte eder bat eder bat ere izan zen Euskal Herriko laino itsasoan. <ref name=":1" /> Antxon Ezeizarentzat '''''Ikuska''''' proiektuak Euskal Herrian zinema egitea ahalbidetu nahi zuen, Madrilen mendean egon gabe. 1980ko hamarkadan, [[Euskal Herriko zinema|euskal zinema]] nazionalari buruzko eztabaida sutsua egon zen, gero 1990eko hamarkadan eztabaida hori itzali egin zen pixkanaka, ulertuta euskal zinema dela [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] ekoizten dena. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Andoni|abizena=Imaz|izenburua=Zinemaren aldiak eta aldiriak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/ahomentan2021/09/12/zinemaren-aldiak-eta-aldiriak.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-09-14}}</ref> {{Esaera2|[[Ikuska]] proiektua ezezaguna da belaunaldi berrientzat. Euskara zinema aretoetan entzuten den lehen aldia da, gaiek interesa dute, askotariko planteamendu zinematografikoak daude, gero karrera egin duen zuzendari pila bat dago... Jendeak ez ditu ikusi, ez ditu ezagutu ere egiten. Ni harritu egin nintzen: «Zergatik ez da hau erreferente bat?».|[[Maialen Beloki]]<ref name=":0" />}} == Kapituluak == === Ikuska 1 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Jose Luis Egea]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Musika: [[Benito Lertxundi]], José Antonio de Donostia === Ikuska 2<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ikuska 2 (Short 1979) - IMDb|hizkuntza=en-US|url=https://www.imdb.com/title/tt0885077/|sartze-data=2021-09-13}}</ref> === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Pedro Olea]] * Gidoilaria: [[Pedro Olea]] * Aktoreak: [[Andres Idoiaga]], [[Mari Cruz Bilbao]], [[Asuncion Garmendia]], [[Joseba Elosegi]], [[Joseba Zabaleta]], [[Fernando Goitisolo]] * Iraupena: 14 min. * Muntaia: [[Alberto Magan]] * Musika: [[Urko]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], [[Koldo Izagirre]], [[Bixente Karda]], [[Iñaki Eizmendi]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0885077/ imdb.com] === Ikuska 3 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Antton Merikaetxebarria]] * Gidoilaria: [[Antton Merikaetxebarria]] * Sariak: [[1979]]ko [[Donostiako Zinemaldia]]ren [[Urrezko Maskorra]] * Muntaia: Alberto Magan * Musika: [[Gustav Holst]], [[Antón Larrauri|Anton Larrauri]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, [[Bixente Karda]], [[José Luis Egea]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0206824/ imdb.com] === Ikuska 4 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Xabier Elorriaga]] * Gidoilaria: [[Xabier Elorriaga]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1979]]ko [[Zinebi]]ren bigarren saria * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Montxo Rejano]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0464984/ imdb.com] === Ikuska 5 === * Urtea: [[1979]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1979]]ko [[Zinebi]]ren lehenengo saria * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea === Ikuska 6 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Juan Bautista Berasategi]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Imanol Mendez]], [[Joxean Muñoz]], [[José María Sánchez Carrión]], [[Xabier Irigarai]] === Ikuska 7 === * Urtea: [[1979]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Angel Uriarte]] === Ikuska 8 === * Urtea: [[1980]] * Zuzendaria: [[Koldo Larrañaga]] * Gidoilaria: [[Koldo Larrañaga]] * Aktoreak: Jesus Perez de Viñaspre, Kepa Enbeitia, Elvira Diaz de Lezana, [[Araceli Diaz de Lezana]], Nicasio Garaigordobil * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Eduardo Biurrun * Musika: [[Jesus Guridi]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, José Luis Egea * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0435047/ imdb.com] === Ikuska 9 === * Urtea: [[1980]] * Zuzendaria: [[Jose Julian Bakedano]] * Gidoigilea: [[Jose Julian Bakedano]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1980]]eko [[Zinebi]]ren lehenengo saria * Muntaia: Eduardo Biurrun * Kolaboratzaileak: José Luis Egea, Iro Landaluze, Imanol Larrinaga, J.M. Susperregi, [[Felix Arkarazo|Félix Azkarazo]], Iñaki Gonzalo Bilbao === Ikuska 10 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Iñaki Eizmendi]] * Gidoilaria: [[Iñaki Eizmendi]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaborazioak: José Luis Egea, J.M. Susperregi, Iñaki Zabaña, Peio Vicente, Juán Luis Lasa === Ikuska 11 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Montxo Armendariz]] * Gidoigilea: [[Montxo Armendariz]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaborazioak: José Luis Egea, Luis Hilos, Pedro Montero, Peio Vicente, Juán Luis Lasa * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0470809/ imdb.com] === Ikuska 12 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Mirentxu Loiarte]] * Gidoigilea: [[Mirentxu Loiarte]] * Aktoreak: Karmele Lasarte, María Jesús Zabaleta, Kristian Etxaluz, Itziar Urbiola * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: José Luis Egea, [[Ana Oiarbide]], Peio Vicente, Juán Luis Lasa === Ikuska 13 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Imanol Uribe]] * Gidoilaria: [[Imanol Uribe]] * Iraupena: 11 min. * Sariak: [[1983]]ko Euskal Zinemaren Saria * Muntaia: [[Imanol Uribe]] * Kolaboratzaileak: [[Peio Lizarralde]], Gonzalo Fernandez Berridi, Bixente Karda, J.J. Arkaute * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0479684/ imdb.com] === Ikuska 14 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan === Ikuska 15 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Juan Miguel Gutierrez]] * Gidoia: [[Juan Miguel Gutierrez]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: [[Imanol Uribe]] === Ikuska 16 === * Urtea: [[1983]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Gidoilaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Musika: [[Maite Iridin]] * Kolaboratzaileak: [[Jose Alberdi Elorza|Joxe Alberdi]], [[Jokin Apalategi]] === Ikuska 17 === * Urtea: [[1983]] * Zuzendaria: [[Pedro de la Sota]] * Gidoigilea: [[Pedro de la Sota]] * Aktoreak: Benjamín Diego, Pedro Clemente, Javier Olabiaga, Antonio Santiago, Francisco Quintana * Iraupena: 9 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Animazioa: [[Imanol Larrinaga]] === Ikuska 18 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Gidoigilea: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Kolaboratzaileak: Jose Goitia, Peio Vicente, [[Xabier Amuriza]] === Ikuska 19 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Pedro de la Sota]] * Gidoigilea: [[Pedro de la Sota]] * Iraupena: 12 min. * Muntaia: José Luis Berlanga * Kolaboratzaileak: José Goitia, Pío Vicente, Marzel Etxandi, Jokin Apalategi, [[Bernardo Atxaga]] === Ikuska 20 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 12 min. * Muntaia: Alberto Magan == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Dokumentalak Euskal Herrian]] * [[Euskal zinema]] == Kanpo estekak == * [https://cdnweb.primeran.eus/s/ikuska Ikuska Primeran plataforman] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko dokumentalak]] [[Kategoria:Javier Agirresaroberen filmak]] [[Kategoria:1980ko hamarkada]] bg9sagoocr3kwamjznis82wuml2cbp5 10002911 10002907 2024-12-18T07:41:23Z Demonocrazy 1830 /* Katebegi bat Euskal Zinema Nazionalaren historian */ 10002911 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Plastika eta ikus-entzunezkoak}} {{lan infotaula}} [[Fitxategi:Ikusgela-Euskal_zinema.webm|start=336|thumbtime=350|thumb|{{ikusgela}}[[Euskal zinema|Euskal zinemaren]] gaineko bideoko Ikuskaren gaineko zatia.]] '''''Ikuska''''' euskarazko film dokumental-sail aitzindaria izan zen, [[1970eko hamarkada]]ren bukaeran eta [[1980ko hamarkada]]ren hasieran eginikoak. Sailaren ekoizleak [[Antxon Ezeiza]] eta Luis Iriondo izan ziren; eta babesleak, berriz, [[Bertan Filmak]], [[Orbegozo Fundazioa]] eta [[Euskadiko Kutxa]]. 35 [[milimetro]]tan grabatu zituzten. Argazkilaria [[Javier Agirresarobe]] zen.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Josu|abizena=Martinez|urtea=2014|izenburua=Ikuska saila: ostarte bat laino itsasoan|argitaletxea=Jakin|orrialdeak=204: 95-102.|hizkuntza=eu|url=https://www.jakin.eus/show/bf4750b00a060c012d6a908b5eb3f2704b7d4f63}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|abizena=Erredakzioa|izenburua=Ikuska dokumentalen saila berreditatu du EKHEk|hizkuntza=eu|data=2016-11-28|url=https://www.zinea.eus/2016/11/28/ikuska-berreditatu/|aldizkaria=Zinea|sartze-data=2021-09-16}}</ref> == Sorrera (1979-1984) == Antxon Ezeizak eta Luis Iriondok abiatutako proiektua izan zen Ikuska film labur dokumentalen saila. Frankismo osteko Euskal Herria erretratatuko zuten proiektu zinematografikoak egin nahi izan zituzten, euskal zinearen oinarriak finkatzen hasteko, eta pixkanaka, industria bat garatzeko. Hala, 21 lanez osatutako bilduma egitea ebatzi zuten, kultura, gizartea eta politika landuko zituzten dokumentalak, euskaraz errodatutakoak, alderdi politikoengandik aldenduta eta kutsu ideologikorik gabeak.<ref name=":2" /> ''Ikuska'' saileko film bakoitzak bere gidoilaria eta bere zuzendaria zituen, eta film guztiek [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] gaiak jorratu dituzte. == Bertsio digitalak == === Digitalizazioa === [[Euskal Komunikabideen Hedapenerako Elkartea|Euskal Komunikabideen Hedapenerako Elkarteak]] (EHKE) [[2016|2016an]] 21 dokumental horiek berreditatu zituen euskarri digitalean. [[Bertan Filmeak]] eta [[Euskadiko Filmoteka|Euskadiko Filmotekaren]] laguntzarekin eta Laboral Kutxaren babesarekin, dokumentalak formatu Digitalean berrargitaratu zituen EKHEk. Bi formatutan plazaratu zituzten: liburua eta 3 DVD eta eduki berberak dituen USB txartela.<ref name=":2" /> Jatorrizko bertsioak 35 milimetrotan errodatu zirenez, zinema areto komertzialetan soilik eskaini zitezkeen, eta horrek kultur elkarteak eta parrokiako aretoak kanpo utzi zituen. === Online === [[2024|2024ko]] [[Abendu|abenduan]] [[Euskal Irrati Telebista|EITBko]] [[Primeran]] plataforman jarri zituzten eskuragarri 25 film laburrak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxea, auzoa, herria, euskara; Ikuska osoa Primeran-en da|hizkuntza=eu|data=2024-12-18|url=https://www.berria.eus/komunikazioa/etxea-auzoa-herria-euskara-ikuska-osoa-primeran-en-da_2134924_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Zuzendariak == 35 milimetrotan errodatu zituzten, lan guztiak homogeneoak izan zitezen, eta Caja Laboral Popularrek, Orbegozo Fundazioak eta Cegasak lagundu zuten proiektua finantzatzen. [[Antxon Ezeiza|Ezeizarekin]] batera (lau zuzendu zituen), [[José Luis Egea|Jose Luis Egea]], [[Pedro Olea]], [[Antton Merikaetxebarria|Anton Merikaetxebarria]], [[Xabier Elorriaga]], [[Koldo Izagirre]], [[Juan Bautista Berasategi|Juanba Berasategi]], [[Koldo Larrañaga Juaristi|Koldo Larrañaga]], [[José Julián Bakedano|Jose Julián Bakedano]], Iñaki Eizmendi, [[Montxo Armendariz]], [[Mirentxu Loiarte]] (emakumezko bakarra), [[Imanol Uribe]], [[Juan Miguel Gutiérrez]] eta [[Pedro de la Sota]] zinegileek ere osatu zituzten laburrak, eta ikusmin handia piztu zuten.<ref name=":2" /> == Katebegi bat Euskal Zinema Nazionalaren historian == {{Sakontzeko|Euskal zinema}} '''Ikuska''' saila aitzindari izan zen, Euskal Herria bere osotasunean hartzen zuelako, herritarrak eurak zirelako euren kezka eta arazoak kontatzen zituztenak, euskara berreskuratzeko eta erabiltzeko urrats kualitatibo bat izan zelako, eta pentsaera askotako pertsonen arteko Elkarlaneko ezohiko eredua izan zelako.<ref name=":1" /> Baina Ikuska sailak tamalez ez zuen lortu euskal gizartearengana modu normalizatu batean iristea. Eta ez zuen batere jarraipenik izan hurrengo hamarkadetako zinemagintzan. Parte hartu zuten zuzendari gehienak Madrilera itzuli ziren Ikuska saila bukatu zenean, beren euskal ibilera hura anekdota gisa geratu zelarik. [[Antxon Ezeiza|Ezeiza]], [[Juan Bautista Berasategi|Berasategi]] eta [[Koldo Izagirre|Izagirre]] izango ziren salbuespen bakarrak.<ref name=":1" /> Ikuska saila katebegi bat gehiago izan zen etenez beteta dagoen Euskal Zinema Nazionalaren katean, Baina katebegi hura ostarte eder bat eder bat ere izan zen Euskal Herriko laino itsasoan. <ref name=":1" /> Antxon Ezeizarentzat '''''Ikuska''''' proiektuak Euskal Herrian zinema egitea ahalbidetu nahi zuen, Madrilen mendean egon gabe. 1980ko hamarkadan, [[euskal zinema]] nazionalari buruzko eztabaida sutsua egon zen, gero [[1990eko hamarkada|1990eko hamarkadan]] eztabaida hori itzali egin zen pixkanaka, ulertuta [[Euskal Herriko zinema|euskal zinema]] dela [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] ekoizten dena. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Andoni|abizena=Imaz|izenburua=Zinemaren aldiak eta aldiriak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/ahomentan2021/09/12/zinemaren-aldiak-eta-aldiriak.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-09-14}}</ref> {{Esaera2|[[Ikuska]] proiektua ezezaguna da belaunaldi berrientzat. Euskara zinema aretoetan entzuten den lehen aldia da, gaiek interesa dute, askotariko planteamendu zinematografikoak daude, gero karrera egin duen zuzendari pila bat dago... Jendeak ez ditu ikusi, ez ditu ezagutu ere egiten. Ni harritu egin nintzen: «Zergatik ez da hau erreferente bat?».|[[Maialen Beloki]]<ref name=":0" />}} == Kapituluak == === Ikuska 1 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Jose Luis Egea]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Musika: [[Benito Lertxundi]], José Antonio de Donostia === Ikuska 2<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ikuska 2 (Short 1979) - IMDb|hizkuntza=en-US|url=https://www.imdb.com/title/tt0885077/|sartze-data=2021-09-13}}</ref> === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Pedro Olea]] * Gidoilaria: [[Pedro Olea]] * Aktoreak: [[Andres Idoiaga]], [[Mari Cruz Bilbao]], [[Asuncion Garmendia]], [[Joseba Elosegi]], [[Joseba Zabaleta]], [[Fernando Goitisolo]] * Iraupena: 14 min. * Muntaia: [[Alberto Magan]] * Musika: [[Urko]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], [[Koldo Izagirre]], [[Bixente Karda]], [[Iñaki Eizmendi]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0885077/ imdb.com] === Ikuska 3 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Antton Merikaetxebarria]] * Gidoilaria: [[Antton Merikaetxebarria]] * Sariak: [[1979]]ko [[Donostiako Zinemaldia]]ren [[Urrezko Maskorra]] * Muntaia: Alberto Magan * Musika: [[Gustav Holst]], [[Antón Larrauri|Anton Larrauri]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, [[Bixente Karda]], [[José Luis Egea]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0206824/ imdb.com] === Ikuska 4 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Xabier Elorriaga]] * Gidoilaria: [[Xabier Elorriaga]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1979]]ko [[Zinebi]]ren bigarren saria * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Montxo Rejano]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0464984/ imdb.com] === Ikuska 5 === * Urtea: [[1979]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1979]]ko [[Zinebi]]ren lehenengo saria * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea === Ikuska 6 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Juan Bautista Berasategi]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Imanol Mendez]], [[Joxean Muñoz]], [[José María Sánchez Carrión]], [[Xabier Irigarai]] === Ikuska 7 === * Urtea: [[1979]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Angel Uriarte]] === Ikuska 8 === * Urtea: [[1980]] * Zuzendaria: [[Koldo Larrañaga]] * Gidoilaria: [[Koldo Larrañaga]] * Aktoreak: Jesus Perez de Viñaspre, Kepa Enbeitia, Elvira Diaz de Lezana, [[Araceli Diaz de Lezana]], Nicasio Garaigordobil * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Eduardo Biurrun * Musika: [[Jesus Guridi]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, José Luis Egea * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0435047/ imdb.com] === Ikuska 9 === * Urtea: [[1980]] * Zuzendaria: [[Jose Julian Bakedano]] * Gidoigilea: [[Jose Julian Bakedano]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1980]]eko [[Zinebi]]ren lehenengo saria * Muntaia: Eduardo Biurrun * Kolaboratzaileak: José Luis Egea, Iro Landaluze, Imanol Larrinaga, J.M. Susperregi, [[Felix Arkarazo|Félix Azkarazo]], Iñaki Gonzalo Bilbao === Ikuska 10 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Iñaki Eizmendi]] * Gidoilaria: [[Iñaki Eizmendi]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaborazioak: José Luis Egea, J.M. Susperregi, Iñaki Zabaña, Peio Vicente, Juán Luis Lasa === Ikuska 11 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Montxo Armendariz]] * Gidoigilea: [[Montxo Armendariz]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaborazioak: José Luis Egea, Luis Hilos, Pedro Montero, Peio Vicente, Juán Luis Lasa * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0470809/ imdb.com] === Ikuska 12 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Mirentxu Loiarte]] * Gidoigilea: [[Mirentxu Loiarte]] * Aktoreak: Karmele Lasarte, María Jesús Zabaleta, Kristian Etxaluz, Itziar Urbiola * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: José Luis Egea, [[Ana Oiarbide]], Peio Vicente, Juán Luis Lasa === Ikuska 13 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Imanol Uribe]] * Gidoilaria: [[Imanol Uribe]] * Iraupena: 11 min. * Sariak: [[1983]]ko Euskal Zinemaren Saria * Muntaia: [[Imanol Uribe]] * Kolaboratzaileak: [[Peio Lizarralde]], Gonzalo Fernandez Berridi, Bixente Karda, J.J. Arkaute * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0479684/ imdb.com] === Ikuska 14 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan === Ikuska 15 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Juan Miguel Gutierrez]] * Gidoia: [[Juan Miguel Gutierrez]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: [[Imanol Uribe]] === Ikuska 16 === * Urtea: [[1983]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Gidoilaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Musika: [[Maite Iridin]] * Kolaboratzaileak: [[Jose Alberdi Elorza|Joxe Alberdi]], [[Jokin Apalategi]] === Ikuska 17 === * Urtea: [[1983]] * Zuzendaria: [[Pedro de la Sota]] * Gidoigilea: [[Pedro de la Sota]] * Aktoreak: Benjamín Diego, Pedro Clemente, Javier Olabiaga, Antonio Santiago, Francisco Quintana * Iraupena: 9 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Animazioa: [[Imanol Larrinaga]] === Ikuska 18 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Gidoigilea: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Kolaboratzaileak: Jose Goitia, Peio Vicente, [[Xabier Amuriza]] === Ikuska 19 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Pedro de la Sota]] * Gidoigilea: [[Pedro de la Sota]] * Iraupena: 12 min. * Muntaia: José Luis Berlanga * Kolaboratzaileak: José Goitia, Pío Vicente, Marzel Etxandi, Jokin Apalategi, [[Bernardo Atxaga]] === Ikuska 20 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 12 min. * Muntaia: Alberto Magan == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Dokumentalak Euskal Herrian]] * [[Euskal zinema]] == Kanpo estekak == * [https://cdnweb.primeran.eus/s/ikuska Ikuska Primeran plataforman] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko dokumentalak]] [[Kategoria:Javier Agirresaroberen filmak]] [[Kategoria:1980ko hamarkada]] cfmdv883k766rfi4dow1symho7yn6md 10002921 10002911 2024-12-18T07:56:22Z Demonocrazy 1830 Irudia gehitu. 10002921 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Plastika eta ikus-entzunezkoak}} {{lan infotaula}} '''''Ikuska''''' euskarazko film dokumental-sail aitzindaria izan zen, [[1970eko hamarkada]]ren bukaeran eta [[1980ko hamarkada]]ren hasieran eginikoak. Sailaren ekoizleak [[Antxon Ezeiza]] eta Luis Iriondo izan ziren; eta babesleak, berriz, [[Bertan Filmak]], [[Orbegozo Fundazioa]] eta [[Euskadiko Kutxa]]. 35 [[milimetro]]tan grabatu zituzten. Argazkilaria [[Javier Agirresarobe]] zen.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Josu|abizena=Martinez|urtea=2014|izenburua=Ikuska saila: ostarte bat laino itsasoan|argitaletxea=Jakin|orrialdeak=204: 95-102.|hizkuntza=eu|url=https://www.jakin.eus/show/bf4750b00a060c012d6a908b5eb3f2704b7d4f63}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|abizena=Erredakzioa|izenburua=Ikuska dokumentalen saila berreditatu du EKHEk|hizkuntza=eu|data=2016-11-28|url=https://www.zinea.eus/2016/11/28/ikuska-berreditatu/|aldizkaria=Zinea|sartze-data=2021-09-16}}</ref> == Sorrera (1979-1984) == Antxon Ezeizak eta Luis Iriondok abiatutako proiektua izan zen Ikuska film labur dokumentalen saila. Frankismo osteko Euskal Herria erretratatuko zuten proiektu zinematografikoak egin nahi izan zituzten, euskal zinearen oinarriak finkatzen hasteko, eta pixkanaka, industria bat garatzeko. Hala, 21 lanez osatutako bilduma egitea ebatzi zuten, kultura, gizartea eta politika landuko zituzten dokumentalak, euskaraz errodatutakoak, alderdi politikoengandik aldenduta eta kutsu ideologikorik gabeak.<ref name=":2" /> ''Ikuska'' saileko film bakoitzak bere gidoilaria eta bere zuzendaria zituen, eta film guztiek [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] gaiak jorratu dituzte. == Bertsio digitalak == === Digitalizazioa === [[File:Ikuska Dokumentalak digitalean.png|thumb|'''Ikuska '''dokumental-saila formatu digitalean.]][[Euskal Komunikabideen Hedapenerako Elkartea|Euskal Komunikabideen Hedapenerako Elkarteak]] (EHKE) [[2016|2016an]] 21 dokumental horiek berreditatu zituen euskarri digitalean. [[Bertan Filmeak]] eta [[Euskadiko Filmoteka|Euskadiko Filmotekaren]] laguntzarekin eta Laboral Kutxaren babesarekin, dokumentalak formatu Digitalean berrargitaratu zituen EKHEk. Bi formatutan plazaratu zituzten: liburua eta 3 DVD eta eduki berberak dituen USB txartela.<ref name=":2" /> Jatorrizko bertsioak 35 milimetrotan errodatu zirenez, zinema areto komertzialetan soilik eskaini zitezkeen, eta horrek kultur elkarteak eta parrokiako aretoak kanpo utzi zituen. === Online === [[2024|2024ko]] [[Abendu|abenduan]] [[Euskal Irrati Telebista|EITBko]] [[Primeran]] plataforman jarri zituzten eskuragarri 25 film laburrak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxea, auzoa, herria, euskara; Ikuska osoa Primeran-en da|hizkuntza=eu|data=2024-12-18|url=https://www.berria.eus/komunikazioa/etxea-auzoa-herria-euskara-ikuska-osoa-primeran-en-da_2134924_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Zuzendariak == 35 milimetrotan errodatu zituzten, lan guztiak homogeneoak izan zitezen, eta Caja Laboral Popularrek, Orbegozo Fundazioak eta Cegasak lagundu zuten proiektua finantzatzen. [[Antxon Ezeiza|Ezeizarekin]] batera (lau zuzendu zituen), [[José Luis Egea|Jose Luis Egea]], [[Pedro Olea]], [[Antton Merikaetxebarria|Anton Merikaetxebarria]], [[Xabier Elorriaga]], [[Koldo Izagirre]], [[Juan Bautista Berasategi|Juanba Berasategi]], [[Koldo Larrañaga Juaristi|Koldo Larrañaga]], [[José Julián Bakedano|Jose Julián Bakedano]], Iñaki Eizmendi, [[Montxo Armendariz]], [[Mirentxu Loiarte]] (emakumezko bakarra), [[Imanol Uribe]], [[Juan Miguel Gutiérrez]] eta [[Pedro de la Sota]] zinegileek ere osatu zituzten laburrak, eta ikusmin handia piztu zuten.<ref name=":2" /> == Katebegi bat Euskal Zinema Nazionalaren historian == {{Sakontzeko|Euskal zinema}} [[Fitxategi:Ikusgela-Euskal_zinema.webm|start=336|thumbtime=350|thumb|{{ikusgela}}[[Euskal zinema|Euskal zinemaren]] gaineko bideoko Ikuskaren gaineko zatia.]] '''Ikuska''' saila aitzindari izan zen, Euskal Herria bere osotasunean hartzen zuelako, herritarrak eurak zirelako euren kezka eta arazoak kontatzen zituztenak, euskara berreskuratzeko eta erabiltzeko urrats kualitatibo bat izan zelako, eta pentsaera askotako pertsonen arteko Elkarlaneko ezohiko eredua izan zelako.<ref name=":1" /> Baina Ikuska sailak tamalez ez zuen lortu euskal gizartearengana modu normalizatu batean iristea. Eta ez zuen batere jarraipenik izan hurrengo hamarkadetako zinemagintzan. Parte hartu zuten zuzendari gehienak Madrilera itzuli ziren Ikuska saila bukatu zenean, beren euskal ibilera hura anekdota gisa geratu zelarik. [[Antxon Ezeiza|Ezeiza]], [[Juan Bautista Berasategi|Berasategi]] eta [[Koldo Izagirre|Izagirre]] izango ziren salbuespen bakarrak.<ref name=":1" /> Ikuska saila katebegi bat gehiago izan zen etenez beteta dagoen Euskal Zinema Nazionalaren katean, Baina katebegi hura ostarte eder bat eder bat ere izan zen Euskal Herriko laino itsasoan. <ref name=":1" /> Antxon Ezeizarentzat '''''Ikuska''''' proiektuak Euskal Herrian zinema egitea ahalbidetu nahi zuen, Madrilen mendean egon gabe. 1980ko hamarkadan, [[euskal zinema]] nazionalari buruzko eztabaida sutsua egon zen, gero [[1990eko hamarkada|1990eko hamarkadan]] eztabaida hori itzali egin zen pixkanaka, ulertuta [[Euskal Herriko zinema|euskal zinema]] dela [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] ekoizten dena. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Andoni|abizena=Imaz|izenburua=Zinemaren aldiak eta aldiriak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/ahomentan2021/09/12/zinemaren-aldiak-eta-aldiriak.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-09-14}}</ref> {{Esaera2|[[Ikuska]] proiektua ezezaguna da belaunaldi berrientzat. Euskara zinema aretoetan entzuten den lehen aldia da, gaiek interesa dute, askotariko planteamendu zinematografikoak daude, gero karrera egin duen zuzendari pila bat dago... Jendeak ez ditu ikusi, ez ditu ezagutu ere egiten. Ni harritu egin nintzen: «Zergatik ez da hau erreferente bat?».|[[Maialen Beloki]]<ref name=":0" />}} == Kapituluak == === Ikuska 1 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Jose Luis Egea]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Musika: [[Benito Lertxundi]], José Antonio de Donostia === Ikuska 2<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ikuska 2 (Short 1979) - IMDb|hizkuntza=en-US|url=https://www.imdb.com/title/tt0885077/|sartze-data=2021-09-13}}</ref> === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Pedro Olea]] * Gidoilaria: [[Pedro Olea]] * Aktoreak: [[Andres Idoiaga]], [[Mari Cruz Bilbao]], [[Asuncion Garmendia]], [[Joseba Elosegi]], [[Joseba Zabaleta]], [[Fernando Goitisolo]] * Iraupena: 14 min. * Muntaia: [[Alberto Magan]] * Musika: [[Urko]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], [[Koldo Izagirre]], [[Bixente Karda]], [[Iñaki Eizmendi]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0885077/ imdb.com] === Ikuska 3 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Antton Merikaetxebarria]] * Gidoilaria: [[Antton Merikaetxebarria]] * Sariak: [[1979]]ko [[Donostiako Zinemaldia]]ren [[Urrezko Maskorra]] * Muntaia: Alberto Magan * Musika: [[Gustav Holst]], [[Antón Larrauri|Anton Larrauri]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, [[Bixente Karda]], [[José Luis Egea]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0206824/ imdb.com] === Ikuska 4 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Xabier Elorriaga]] * Gidoilaria: [[Xabier Elorriaga]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1979]]ko [[Zinebi]]ren bigarren saria * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Montxo Rejano]] * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0464984/ imdb.com] === Ikuska 5 === * Urtea: [[1979]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1979]]ko [[Zinebi]]ren lehenengo saria * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea === Ikuska 6 === * Urtea: [[1979]] * Zuzendaria: [[Juan Bautista Berasategi]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Imanol Mendez]], [[Joxean Muñoz]], [[José María Sánchez Carrión]], [[Xabier Irigarai]] === Ikuska 7 === * Urtea: [[1979]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, Bixente Karda, José Luis Egea, [[Angel Uriarte]] === Ikuska 8 === * Urtea: [[1980]] * Zuzendaria: [[Koldo Larrañaga]] * Gidoilaria: [[Koldo Larrañaga]] * Aktoreak: Jesus Perez de Viñaspre, Kepa Enbeitia, Elvira Diaz de Lezana, [[Araceli Diaz de Lezana]], Nicasio Garaigordobil * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Eduardo Biurrun * Musika: [[Jesus Guridi]] * Kolaboratzaileak: [[Juan Bautista Berasategi]], Koldo Izagirre, José Luis Egea * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0435047/ imdb.com] === Ikuska 9 === * Urtea: [[1980]] * Zuzendaria: [[Jose Julian Bakedano]] * Gidoigilea: [[Jose Julian Bakedano]] * Iraupena: 10 min. * Sariak: [[1980]]eko [[Zinebi]]ren lehenengo saria * Muntaia: Eduardo Biurrun * Kolaboratzaileak: José Luis Egea, Iro Landaluze, Imanol Larrinaga, J.M. Susperregi, [[Felix Arkarazo|Félix Azkarazo]], Iñaki Gonzalo Bilbao === Ikuska 10 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Iñaki Eizmendi]] * Gidoilaria: [[Iñaki Eizmendi]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaborazioak: José Luis Egea, J.M. Susperregi, Iñaki Zabaña, Peio Vicente, Juán Luis Lasa === Ikuska 11 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Montxo Armendariz]] * Gidoigilea: [[Montxo Armendariz]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaborazioak: José Luis Egea, Luis Hilos, Pedro Montero, Peio Vicente, Juán Luis Lasa * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0470809/ imdb.com] === Ikuska 12 === * Urtea: [[1981]] * Zuzendaria: [[Mirentxu Loiarte]] * Gidoigilea: [[Mirentxu Loiarte]] * Aktoreak: Karmele Lasarte, María Jesús Zabaleta, Kristian Etxaluz, Itziar Urbiola * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan * Kolaboratzaileak: José Luis Egea, [[Ana Oiarbide]], Peio Vicente, Juán Luis Lasa === Ikuska 13 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Imanol Uribe]] * Gidoilaria: [[Imanol Uribe]] * Iraupena: 11 min. * Sariak: [[1983]]ko Euskal Zinemaren Saria * Muntaia: [[Imanol Uribe]] * Kolaboratzaileak: [[Peio Lizarralde]], Gonzalo Fernandez Berridi, Bixente Karda, J.J. Arkaute * Lotura: [http://www.imdb.com/title/tt0479684/ imdb.com] === Ikuska 14 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Magan === Ikuska 15 === * Urtea: [[1982]] * Zuzendaria: [[Juan Miguel Gutierrez]] * Gidoia: [[Juan Miguel Gutierrez]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: [[Imanol Uribe]] === Ikuska 16 === * Urtea: [[1983]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Gidoilaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 10 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Musika: [[Maite Iridin]] * Kolaboratzaileak: [[Jose Alberdi Elorza|Joxe Alberdi]], [[Jokin Apalategi]] === Ikuska 17 === * Urtea: [[1983]] * Zuzendaria: [[Pedro de la Sota]] * Gidoigilea: [[Pedro de la Sota]] * Aktoreak: Benjamín Diego, Pedro Clemente, Javier Olabiaga, Antonio Santiago, Francisco Quintana * Iraupena: 9 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Animazioa: [[Imanol Larrinaga]] === Ikuska 18 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Gidoigilea: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 11 min. * Muntaia: Alberto Yaccelini * Kolaboratzaileak: Jose Goitia, Peio Vicente, [[Xabier Amuriza]] === Ikuska 19 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Pedro de la Sota]] * Gidoigilea: [[Pedro de la Sota]] * Iraupena: 12 min. * Muntaia: José Luis Berlanga * Kolaboratzaileak: José Goitia, Pío Vicente, Marzel Etxandi, Jokin Apalategi, [[Bernardo Atxaga]] === Ikuska 20 === * Urtea: [[1984]] * Zuzendaria: [[Antxon Ezeiza]] * Iraupena: 12 min. * Muntaia: Alberto Magan == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Dokumentalak Euskal Herrian]] * [[Euskal zinema]] == Kanpo estekak == * [https://cdnweb.primeran.eus/s/ikuska Ikuska Primeran plataforman] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko dokumentalak]] [[Kategoria:Javier Agirresaroberen filmak]] [[Kategoria:1980ko hamarkada]] 6gs741l535l7njgns642i1ewikrj085 0 70787 10002642 8367450 2024-12-17T17:58:08Z Wayratuta 119550 /* Kampo loturak */ Ortografia zuzenketa 10002642 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''David Heinemeier Hansson''' ([[Kopenhage]], [[1979]]ko [[urriaren 15]]a) programatzaile [[Danimarka|daniar]] bat da, [[Ruby on Rails]] [[framework]]a eta [[Instiki|Instiki wikien]] sortzailea. [[37signals]] enpresaren bazkide fundatzaile da. == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20050810000731/http://www.loudthinking.com/ Loud Thinking] - Hanssonen webloga * [http://37signals.com/ 37signals] {{biografia zirriborroa}} {{bizialdia|1979ko||Hansson, David Heinemeier}} [[Kategoria:Informatikariak]] [[Kategoria:Blogariak]] [[Kategoria:Automobilismo gidariak]] [[Kategoria:Kopenhagetarrak]] 0qgrx23br6rqpjmxzmgqxv6lznimw4w 0 76655 10002591 9582014 2024-12-17T16:36:35Z Marklar2007 1545 +[[Kategoria:Rasidar Kalifa-herria]]; ±[[Kategoria:Islama]]→[[Kategoria:Islamdar terminologia]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002591 wikitext text/x-wiki '''Ondo gidatutako kalifak''' ({{lang-ar|الخلفاء الراشدون|al-julafā<nowiki>'</nowiki> ar-rāshidūn}}) [[sunismo|sunitar]] musulmandar tradizioan, [[Mahoma]] [[632]]an hil ondoren egon ziren lau lehen kalifei emandako izena da. Zenbait europar hizkuntzetan, '''kalifa ortodoxo''' bezala ere ezagutzen dira. [[Urdu]] hizkuntzako sunitek, batzuetan, '''lau lagunak''' deitzen dituzte ({{lang-ur|چار یار|chaar yaar}}). Laurak, profetaren oso hurbileko lagunak ziren, eta [[Umma]]k aho batez aukeratuak izan ziren, ondoren etorri ziren [[omeiatar Kaliferria|omeiar]] eta [[abbastar Kaliferria|abasidarrak]] ez bezala. * [[Abu Bakr]] * [[Umar]] ibn al-Jattab * [[Uthman ibn Affan|Uthman]] ibn Affan * [[Ali ibn Abi Talib]] Batzuk [[Hasan ibn Ali]] bosgarren ''rāshid'' kalifa bezala jartzen dute. Xiien arabera, lehen kalifa Ali izan zen, xiitar [[iman (islama)|imanek]] jarraitua, argudiatzen dutenez, oinordekotza hau Mahomak berak erabaki baitzuen. [[Jariiismo|Abadientzako]] bi '''ondo gidatutako kalifa''' baino ez ziren egon, euren iritziz, Uthman eta Aliren kalifaldien zatiak baino ez baitziren ''ondo gidatuak'' izan. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Islamdar terminologia]] [[Kategoria:Mahomaren ingurukoak]] [[Kategoria:Rasidar Kalifa-herria]] k9qdrzj9nmnrurw2z6hh9sa57mrr00z 10002592 10002591 2024-12-17T16:38:35Z Marklar2007 1545 10002592 wikitext text/x-wiki '''Ondo gidatutako kalifak''' ({{lang-ar|الخلفاء الراشدون|al-julafā<nowiki>'</nowiki> ar-rāshidūn}}) musulman [[sunismo|suniten]] tradizioan, [[Mahoma]] [[632]]an hil ondoren egon ziren lau lehen kalifei emandako izena da. Zenbait europar hizkuntzetan, '''kalifa ortodoxo''' bezala ere ezagutzen dira. [[Urdu]] hizkuntzako sunitek, batzuetan, '''lau lagunak''' deitzen dituzte ({{lang-ur|چار یار|chaar yaar}}). Laurak, profetaren oso hurbileko lagunak ziren, eta [[Umma]]k aho batez aukeratuak izan ziren, ondoren etorri ziren [[omeiatar Kaliferria|omeiatar]] eta [[abbastar Kaliferria|abbastarrak]] ez bezala. * [[Abu Bakr]] * [[Umar]] ibn al-Jattab * [[Uthman ibn Affan|Uthman]] ibn Affan * [[Ali ibn Abi Talib]] Batzuk [[Hasan ibn Ali]] bosgarren ''rāshid'' kalifa bezala jartzen dute. Xiiten arabera, lehen kalifa Ali izan zen, xiitar [[iman (islama)|imanek]] jarraitua, argudiatzen dutenez, oinordekotza hau Mahomak berak erabaki baitzuen. [[Kharijismo|Kharijientzako]] bi «ondo gidatutako kalifa» baino ez ziren egon, euren iritziz, Uthman eta Aliren kalifaldien zatiak baino ez baitziren «ondo gidatuak» izan. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Islamdar terminologia]] [[Kategoria:Mahomaren ingurukoak]] [[Kategoria:Rasidar Kalifa-herria]] s29i70g0d867yqgihlkin4dyoszp71o 0 80494 10002720 9527833 2024-12-17T20:18:39Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002720 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} {{Argitzeko|Henrike III.aren emazteari|Margarita Nafarroakoa}} '''Margarita Frantziakoa''' edo '''Margarita Valoiskoa''' ([[Saint-Germain-en-Laye]], [[1553]]ko [[maiatzaren 14]] &ndash; [[Paris]], [[1615]]eko [[maiatzaren 27]]), '''''Margot erregina''''' ezizenaz ere ezaguna, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] erregina ezkontidea izan zen [[1572]]-[[1599]] bitartean, eta [[Frantziako Erresuma|Frantziako]] erregina [[1589]]-[[1599]] bitartean. Kultura handiko emakumea zen eta oroitzapen liburu bat (''Mémoires'') eta poemak idatzi zituen. == Bizitza == [[Henrike II.a Frantziakoa]]ren eta [[Katalina Medici]]ren zazpigarren alaba zen. Haren hiru neba Frantziako errege izan ziren: [[Frantzisko II.a Frantziakoa|Frantzisko II.a]], [[Karlos IX.a Frantziakoa|Karlos IX.a]] eta [[Henrike III.a Frantziakoa|Henrike III.a]]. Ahizpa bat, [[Elisabet Valoiskoa (1546-1568)|Elisabet]], [[Filipe II.a Espainiakoa]]ren hirugarren emaztea izan zen, eta beste bat, [[Klaudia Valoiskoa|Klaudia]], [[Karlos III.a Lorenakoa]]rekin ezkondu zen. [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] errege [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike III.arekin]] ezkondu zen [[1572]]ko abuztuan. Sei egun geroago [[San Bartolome gaueko sarraskia|San Bartolome eguneko sarraskia]] gertatu zen, eta badirudi berari esker irten zela senarra bizirik ataka hartatik. Senar-emazteak bereizirik bizi izan ziren luzaroan, eta guztiz ospetsuak bihurtu ziren [[Paris]]en Margot erreginaren amodiozko ibilerak. Eskandalu haiek ezin eramanik, [[Auvernia]]ko [[Usson (Puy-de-Dôme)|Ussongo]] gazteluan itxiarazi zuen senarrak [[1587]]an, zeuzkan maitale guztien izenak banan-banan esanarazi ondoren. [[1605]] arte eduki zuten itxirik. [[1599]]an egin zuten senarra [[Frantziako Erresuma|Frantziako]] errege, Henrike IV.a izenez, eta [[1600]]ean lortu zuen dibortzioa errege berriak, emazteak ondorengorik eman ez ziola eta. [[1605]]ean utzi zuten aske Margarita eta Parisen bizi izan zen azken urteetan. == Ezkontza eta seme-alabak == [[1572]]ko [[abuztuaren 18]]an, [[Paris]]en, [[Henrike III.a Nafarroakoa]]rekin, [[Frantziako Erresuma|Frantziako]] [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike IV.a]] izango zenarekin ezkondu zen. Bien arteko harremana txarra zen eta ez zuten seme-alabarik izan. [[1600]]an Henrikek ezkontza banatzeko baimena lortu zuen. Horren ondoren ez zen berriro ezkondu. == Artea == Liburu eta film asko haren bizitzan oinarriturik daude: * [[Alexandre Dumas]]en ''[[La Reine Margot (eleberria)|La Reine Margot]]'' ([[1845]]) * [[Camilla de Morlhon]]en ''[[La Reine Margot (1909ko filma)|La Reine Margot]]'' filma ([[1909]]), [[Berthe Bovy]]ka antzeztua. * [[Jean Dreville]]en ''[[La Reine Margot (1954ko filma)|La Reine Margot]]'' filma ([[1954]]), [[Jeanne Moreau]]ka antzeztua. * [[Rene Lucot]]en ''La Reine Margot'' telefilma ([[1961]]). * [[Patrice Chéreau]]ren ''[[La Reine Margot (1994ko filma)|La Reine Margot]]'' filma ([[1994]]), [[Isabelle Adjani]]k antzeztua. == Erreferentziak == {{ lur | data=2013/01/22}} == Bibliografia == *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1553ko|1615eko|Margarita Frantziakoa}} [[Kategoria:Nafarroako errege-erreginen ezkontideak]] [[Kategoria:Frantziako erregina ezkontideak]] [[Kategoria:Frantziako Erlijio Gerrak]] [[Kategoria:Frantziako dukesak]] [[Kategoria:Frantziako printzesak]] [[Kategoria:Frantziako Borboi etxea]] [[Kategoria:Pneumoniak hildakoak]] [[Kategoria:Erregeen alabak]] 913h4pxhk80jr8p5oravja40kc874qs 0 82105 10003032 9997526 2024-12-18T09:52:22Z 212.81.219.228 10003032 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa | irudia = Lionel-Messi-Argentina-2022-FIFA-World-Cup (cropped).jpg | Ama = Celia María Cuccittini }} '''Lionel Andres Messi Cuccitini the goat''', '''Leo Messi''' izen-deiturez ezagunagoa ([[Rosario]], [[Argentina]], [[1987]]ko [[ekainaren 24]]a) [[futbolari]] profesionala da. Jaiotzatik duen Argentinako nazionalitateaz gainera, Espainiakoa ere badu. [[Rosario]]n jaio zen, [[Santa Fe (Argentina)|Santa Fe]] hiritik hegoaldera. Gaur egun, [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Inter Miami CF|Inter Miami]] taldeko futbolaria da, bai eta [[Argentinako futbol selekzio nazionala|Argentinako selekzio nazionalekoa]] ere. Futbol zelai barruan bere kokapen ohikoena aurrelariarena da. Messi inoizko futbolari onenetarikoa da, adituen ustez. Urrezko Baloi gehien (8) eta Urrezko Bota gehien (6) dituen jokalaria da; bietan, [[Cristiano Ronaldo]] portugaldarra dago bigarren postuan. Izan ere, Messik bere ibilaldi luze eta oparoan Cristiano izan du aurkari nagusi. Selekzioarekin, argentinarrak [[2022ko Munduko Futbol Txapelketa|2022ko Munduko Txapelketa]] irabazi zuen; bere hitzetan, bere ibilaldian "falta zitzaion gauza bakarra".<ref>{{Erreferentzia|izenburua=📹 Messi: «Ya lo había conseguido todo, el Mundial con Argentina era lo único que me faltaba»|hizkuntza=es|data=2023-07-01|url=https://onefootball.com/es/noticias/messi-ya-lo-habia-conseguido-todo-el-mundial-con-argentina-era-lo-unico-que-me-faltaba-36896522|aldizkaria=OneFootball|sartze-data=2023-07-02}}</ref> == Bizitza == Messik 5 urterekin hasi zuen futbol-ibilbidea, bere auzoko Grandoli futbol taldean, non bere aita entrenatzailea zen. Bi urte geroago Newell's Old Boysen bertan aritu zen 2000ra arte. Bere entrenatzaile Enrique Domínguezek txikitatik jokaldi harrigarriak egiten zituela esaten zuen, “Maradonak soilik egin litzakeenak". 11 urte zituenean [[River Plate]] talde ospetsuak ez zuen onartu jokalari gisa hormonetan arazoak zituelako eta tratamendua oso garestia zelako, hain zuzen, 900 dolar hilero 3 urtean zehar. Lehenengo urte eta erdian bere aitaren enpresak laguntza eman zion familiari, baina geroago arazo ekonomikoak egon ziren. Orduan Kataluniara joatea erabaki zuen. Mutikoak hamahiru urte zituenean Bartzelonako futbol taldera joan zen probak egitera. Carles Rexach zen garai hartako entrenatzailea. Proba horiek 15 egunekoak ziren, baina Carles Rexachek lehenengo entrenamendua ikusi eta jokalari hori fitxatu egin behar zela esan zuen, eta horrela izan zen. Bartzelonak Leo Messiri bere lehenengo kontratu profesionala eskaini zion eta gainera haren tratamendu pertsonala ordainduko ziola agindu zuen. Bartzelonara heldu zenetik aurrerapen handia izan zuen (Infantil A, Cadete B, Cadete A, Juvenil A, Barça C, Barça B eta maila absolutura), baina kosta zitzaion kategoria horietara iristea. Hamahiru urterekin iritsi zenean, paperak ez zituen eta horregatik ezin izan zuen denboraldi hasieran partidarik jokatu. Behin paperak izanda, joka zezakeen, baina hasi eta gutxira min hartu zuen. Haur-kategoria mailatik lehenengo taldera denbora oso azkarrean heldu zen eta 16 urte zituenean Bartzelonako lehen taldearekin debutatu zuen Fútbol Club Oporto-ren aurkako partidan, José Mourinho bertako entrenatzailea izanik. Geroago LFP ligan debuta egin zuen, Real Club Deportivo Españolen aurka, Kataluniako derbi ospetsuan, Bartzelonak 0-1 irabaziz. Debut horretan Messi markak hausten hasi zen, [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona Futbol Klubeko]] jokalari gazteena izan zelako debuta egiten ligan (17 urte). == Goi mailan == === Bartzelona Futbol Kluba (2004-2021) === ==== 2005/2006 ==== Irailaren 16an, [[Bartzelona Futbol Kluba]]k, bigarren aldiz denbora laburrean, kontratuaren luzatzea ziurtatu zion. Gehitze horretan Messiren soldata hobetu zen, eta klubarekiko konpromisoa 2014 arte luzatu zen. 2005eko irailaren 26an, espainiar nazionalitatea lortu zuen eta horregatik RFEFan jokalari komunitario bihurtu zen. Bi egun geroago [[Txapeldunen Liga]]n debutatu zuen, [[Camp Nou]]n, [[Udinese]]ren aurka. Partida bikaina egin zuen; horregatik, aldatu zutenean, txalo zaparrada handia jaso zuen. ==== 2006/2007 ==== 2006/2007 denboraldia golak sartuz hasi zuen Messik, horietako bat irailaren 27an Werder Bremenen azkenengo minutuan lortu zuena, Txapeldunen Ligako lehenengo partidetan. Zoritxarrez azaroaren 12an Leo Messi lesionatu egin zen eta hilabete batzuk egon zen jokatu gabe. Behin lesioa alde batera utzita, otsailaren 11n berriz jokatzen hasi zen. 2007ko martxoaren 10ean Leo Messik [[Real Madril|Real Madrid]]-en aurka bere lehenengo hat-trick-a lortu zuen, hirugarren gola partidako azkenengo minutuan lorturik eta bere taldeari puntu zoragarri bat emanez. Messik partida horretan beste marka bat hautsi zuen, 12 urte ziren Barcelona-Real Madrid partida batean jokalari batek hiru gol egiten zituela.1995-ean Ivan Zamoranok eta 1994n Romariok. Denboraldia amaitu eta Bartzelonak ez zuen titulu bakar bat ere lortu, nahiz eta denboraldi hori Messik bizi izandako onena izan une horretaraino. Urte horretan historiako golik politenetakotzat jotzen dena egin zuen Leo Messik, [[Getafe]]ren aurka, Errege kopan; Diego Armando Maradonak Ingalaterrari sartutako golaren antz handia izan zuen. Egun gutxira liga amaitu zen, eta Messi Espainiako ligako iberoamerikar jokalari onena izendatu zuten. ==== 2007/2008 ==== [[2008]]ko martxoaren 4an, Txapeldunen Ligako partida batean Celticen aurka Leo Messi lesionatu egin zen, lesio muskularra izan zuen eta hilabete eta erdi egon zen jokatu ezinik. Messi negarrez atera zen zelaitik, baina jendeak izugarrizko txalo zaparrada eman zion. Hurrengo partidak ezin izan zituen jokatu, baina Txapeldunen Ligako finalerdietan [[Manchester United Football Club|Manchester Uniteden]] aurka jokatu zuen. Bartzelonak 1-0 galdu zuen. Partida hura izan zen Leo Messik eta Cristiano Ronaldok elkarren aurka jokatu zuten lehenengo partida. Denboraldia amaitu zenean, aurreko urtean bezala, Bartzelonak ez zuen titulurik eskuratu, baina aurreko urtean bezala Leo Messik izugarrizko denboraldia egin zuen. 2008ko uztailaren 26an Leo Messik partida batean kapitain moduan debuta egin zuen, [[Josep Guardiola]] entrenatzaile izanik. 2008ko abuztuaren 3an Leo Messik zenbakia aldatu zuen eta "10" zenbakia ezarri zioten, klubeko jokalari erreferentzia bihurtuz."10" zenbakia eraman zuen aurreko jokalaria [[Ronaldo de Assis Moreira|Ronaldinho]] izan zen. ==== 2008/2009 ==== [[Fitxategi:039 men at work UEFA 2009, Rome.jpg|thumb|250px|Messi, [[UEFAko Txapeldunen Liga]]ko finalean, [[Manchester United]]en aurka.]] 2009ko otsailaren 1ean Leo Messi Bartzelonako historian sartu zen, taldearen ligako 5.000. gola lortu zuen Racing de Santander taldearen aurka El Sardinero estadioan. Bartzelonak 1-2 irabazi zuen eta bi golak argentinarrarenak izan ziren. Gainera gol "bereziak" izan ziren, Leo Messi aulkian zegoen eta zelaira atera zenean ekipoa 1-0 galtzen ari zen. Minutu batzuk geroago Messiren bi golei esker Bartzelonak partida irabazi zuen. 2009ko maiatzaren 2an Leo Messik Real Madrilen aurka jokatutako partidan bi gol sartu zituen. Azken emaitza gaur egun historian dagoen emaitza da, 2-6 irabazi baitzuen Bartzelonak Real Madrilen aurka Santiago Bernabeu estadioan. 2009ko maiatzaren 27an Estadio Olimpico de Roma zelaian Leo Messi eta bere taldekideek Txapeldunen liga irabazi zuten Manchester Uniteden aurka, arerioen taldean Cristiano Ronaldo egonda. Azken emaitza 2-0koa izan zen eta Messik partidako bigarren gola lortu zuen. Urte horretan [[Urrezko Baloia]] eta [[Urteko Munduko Futbolariaren Saria]] (Fifa World Player) tituluak eskuratu zituen, momentuko jokalaririk onena izendatuz. ==== 2009/2010 ==== [[2009]]ko [[irailaren 18]]an, Leo Messik bere kontratua luzatu zuen 2016ra arte eta bere klausula 250 milioikoa izatera pasatu zen. 2010eko urtarrilaren 16an, 22 urte 6 hilabete eta 23 egunekin Leo Messi Bartzelonarekin 100 gol sartzea lortu izan duen jokalaririk gazteen bihurtu zen. 2010eko maiatzaren 21ean Zaragozaren aurka jokatutako partidaren ostean Messik beste marka bat hautsi zuen: bi tripleta jarraian lortu izan dituen lehenengo jokalaria bihurtu zen, astebetean 8 gol sarturik. Hat-trick-a Valentzia eta Zaragozari egin zien eta Zaragozaren aurka lortutako bigarren gola zuzenean [[Ronaldo]]<nowiki/>k Compostelaren aurka lortutako golarekin konparatu zen. Une horretatik aurrera Leo Messi Maradona baina hobea ote zatekeen ere esan zuten. [[Fitxategi:Lionel Messi Joan Gamper Trophy.jpg|eskuinera|thumb|250px|]] 2010eko apirilaren 6an, Leo Messi Txapeldunen Ligako partida batean lau gol sartzeko zortea izan zuen historiako lehenengo jokalaria bihurtu zen. Aurrean zuen taldea [[Arsenal Football Club]] taldea zen eta Messiren lau golei esker Bartzelonak aurrera egin zuen. Denboraldia amaitu zenean Bartzelonak liga irabazi zuen, 99 puntu eskuratuz. Horrela, beste marka berri bat hautsiz, Real Madrid izan baitzen ordurarte puntu gehien lortu zituen taldea, 92 punturekin hain zuzen. Messik denboraldia 34 golekin amaitu zuen Ronaldoren gol kopuru bera sartuz 1996/1997, ''Pichici'' eta ''Bota de oro'' garaikurrak lortuz. ==== 2010/2011 ==== Ligako lehen jardunaldian bere karrerako golik azkarrena sartu zuen, eta klubaren historiako 3. goleatzaile bihurtu zen gol kopuruari dagokionez. 10 jardunaldiz jarraian golak sartzen aritu zen. Bartzelonak Madrili 5-0 irabazi zionean, ordea, ez zuen golik sartu. [[Urrezko Baloia]] irabazi zuen, eta Messiren taldekide [[Andrés Iniesta|Iniesta]] eta [[Xavi Hernández|Xavi]] ere sarirako izendatuen artean izan ziren. 53 gol sartu zituen denboraldi osoan: 12 Europako Txapeldunen Ligan, 31 Espainiako ligan, 7 Espainiako kopan eta 3 Espainiako superkopan. Espainiako liga eta Txapeldunen Liga irabazi zituen Bartzelonarekin. ==== 2011-2021 ==== 2011tik aurrera [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelonak]] hainbat titulu irabazi ditu, eta beti jokalari garrantzitsuena izan da. 2014tik 2017ra inoizko erasoko hirukote onenetariko bat osatu zuen [[Neymar]] eta [[Luis Alberto Suárez|Luis Suarezekin]] batera. 2011tik beste 4 [[Urrezko Baloia|urrezko baloi]] eskuratu ditu: 2011an, 2012an, 2015ean eta 2019an. 2017an [[Cristiano Ronaldo]] bosnako berdinketa lortu zuen argentinarrarekin, baina 2019an argentinako izarrak seigarrena lortu zuen. Denbora honetan beste alderdi bat landu zuen, falta jaurtiketa. === Paris Saint-Germain (2021-2023) === === Inter de Miami (2023-gaur egun) === Europan 2022-2023 denboraldia bukatu aurretik, gauza jakina zen Leo Messik ez zuela talde frantziarrean jarraituko. Honen aurrean, Bartzelonara itzuliko ote zen zurrumurruak zabaltzen hasi ziren, baina azkenean ekainaren erdialdean Inter de Miamira joango zela baieztatu zen. Musutruk iritsi zen talde estatubatuarrera, kontratua amaitu baitzuen PSG-rekin. Honela amaitu zen mito argentinarraren ibilaldia kontinente zaharreko futbolean. == Selekzio nazionala: Argentina == Selekzioko kategoria guztietatik pasatu ostean, Mundial sub-20an egindako txapelketagatik, txapeldun gertatu ziren argentinarrak, Messik Jose Pekerman Argentinako entrenatzailearen deia jaso zuen. Hungariaren aurka, 2005eko abuztuaren 17an Messik debuta egin zuen 63. minutuan eta 47 segundo geroago kanporatu egin zuten Vimos Vanczak jokalari hungariarrarekin iskanbila bat eduki eta gero. Irailaren 3an aukera berria izan zuen selekzioarekin, Paraguai aurka zutelarik. 2007ko [[Amerika Kopa]]n finalera iristea lortu zuen, baina finalean Brasilen aurka 3-0 galdu zuten argentinarrek. 2008an jokatu ziren Joko Olinpikoetan, Argentinak urrea lortu zuen, finalean Nigeriari irabazita, Angel Di Mariaren gol bati esker. [[Fitxategi:Messi olympics-soccer-7.jpg|thumb|ezkerrera|250px|]] == Hat-trick-ak == * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Real Madril|Real Madrid]] (maiatzak 10), 2006/2007 Liga. * [[Atletico Madril|Club Atlético de Madrid]] &ndash; [[Bartzelona Futbol Kluba]] (urtarrilak 6), Errege kopa, 2008/2009. * [[Club Deportivo Tenerife|CD Tenerife]] &ndash; [[Bartzelona Futbol Kluba]] (urtarrilak 10), 2009/2010 Liga. * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Valencia Club de Fútbol]] (maiatzak 14), 2009/2010 Liga. * [[Real Zaragoza|Zaragoza]] &ndash; [[Bartzelona Futbol Kluba]] (martxoak 21), 2009/10 Liga. * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Arsenal Football Club|Arsenal FC]] (4 gol), (apirila 6), Txapeldunen Liga 2009/2010 * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] (abuztuak 21), 2010eko superkopa. * Unión Deportiva Almería - [[Bartzelona Futbol Kluba]] (azaroak 20), 2010/2011 Liga. * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Real Betis Balompié]] (urtarrilak 12), Errege kopa, 2010/2011. * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Atletico Madril]] (otsailak 5), 2010/11 Liga. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.youtube.com/watch?v=Tv5VotXzOQA Messiri buruzko bideoa youtube.com webgunean.] * [http://www.youtube.com/watch?v=Fzdak66A4jM Messiri buruzko bideoa youtube.com webgunean.] {{bizialdia|1987ko||Messi, Lionel}} {{Urrezko Baloia}} [[Kategoria:Rosariotarrak]] [[Kategoria:Argentinako futbolariak]] [[Kategoria:Italiar argentinarrak]] [[Kategoria:FC Barcelonako futbolariak]] [[Kategoria:Urrezko Baloiaren saridunak]] [[Kategoria:2008ko Udako Olinpiar Jokoetako futbolariak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak futbolean]] [[Kategoria:2008ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Argentinako futbol selekzio nazionaleko futbolariak]] [[Kategoria:Ezkerrak]] [[Kategoria:Ligue 1eko jokalariak]] [[Kategoria:La Ligako jokalariak]] [[Kategoria:UEFAko Txapeldunen Liga irabazi duten jokalariak]] [[Kategoria:2006ko Munduko Futbol Txapelketako jokalariak]] [[Kategoria:Argentinako urrezko dominadun olinpikoak]] g1uprwlb2xr1vltoq6jcqcqra8yc6qg 10003036 10003032 2024-12-18T09:53:39Z Tanbiruzzaman 148865 212.81.219.228 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Xabier Armendaritz wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9976626 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa | irudia = Lionel-Messi-Argentina-2022-FIFA-World-Cup (cropped).jpg | Ama = Celia María Cuccittini }} '''Lionel Andres Messi Cuccitini''', '''Leo Messi''' izen-deiturez ezagunagoa ([[Rosario]], [[Argentina]], [[1987]]ko [[ekainaren 24]]a) [[futbolari]] profesionala da. Jaiotzatik duen Argentinako nazionalitateaz gainera, Espainiakoa ere badu. [[Rosario]]n jaio zen, [[Santa Fe (Argentina)|Santa Fe]] hiritik hegoaldera. Gaur egun, [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Inter Miami CF|Inter Miami]] taldeko futbolaria da, bai eta [[Argentinako futbol selekzio nazionala|Argentinako selekzio nazionalekoa]] ere. Futbol zelai barruan bere kokapen ohikoena aurrelariarena da. Messi inoizko futbolari onenetarikoa da, adituen ustez. Urrezko Baloi gehien (8) eta Urrezko Bota gehien (6) dituen jokalaria da; bietan, [[Cristiano Ronaldo]] portugaldarra dago bigarren postuan. Izan ere, Messik bere ibilaldi luze eta oparoan Cristiano izan du aurkari nagusi. Selekzioarekin, argentinarrak [[2022ko Munduko Futbol Txapelketa|2022ko Munduko Txapelketa]] irabazi zuen; bere hitzetan, bere ibilaldian "falta zitzaion gauza bakarra".<ref>{{Erreferentzia|izenburua=📹 Messi: «Ya lo había conseguido todo, el Mundial con Argentina era lo único que me faltaba»|hizkuntza=es|data=2023-07-01|url=https://onefootball.com/es/noticias/messi-ya-lo-habia-conseguido-todo-el-mundial-con-argentina-era-lo-unico-que-me-faltaba-36896522|aldizkaria=OneFootball|sartze-data=2023-07-02}}</ref> == Bizitza == Messik 5 urterekin hasi zuen futbol-ibilbidea, bere auzoko Grandoli futbol taldean, non bere aita entrenatzailea zen. Bi urte geroago Newell's Old Boysen bertan aritu zen 2000ra arte. Bere entrenatzaile Enrique Domínguezek txikitatik jokaldi harrigarriak egiten zituela esaten zuen, “Maradonak soilik egin litzakeenak". 11 urte zituenean [[River Plate]] talde ospetsuak ez zuen onartu jokalari gisa hormonetan arazoak zituelako eta tratamendua oso garestia zelako, hain zuzen, 900 dolar hilero 3 urtean zehar. Lehenengo urte eta erdian bere aitaren enpresak laguntza eman zion familiari, baina geroago arazo ekonomikoak egon ziren. Orduan Kataluniara joatea erabaki zuen. Mutikoak hamahiru urte zituenean Bartzelonako futbol taldera joan zen probak egitera. Carles Rexach zen garai hartako entrenatzailea. Proba horiek 15 egunekoak ziren, baina Carles Rexachek lehenengo entrenamendua ikusi eta jokalari hori fitxatu egin behar zela esan zuen, eta horrela izan zen. Bartzelonak Leo Messiri bere lehenengo kontratu profesionala eskaini zion eta gainera haren tratamendu pertsonala ordainduko ziola agindu zuen. Bartzelonara heldu zenetik aurrerapen handia izan zuen (Infantil A, Cadete B, Cadete A, Juvenil A, Barça C, Barça B eta maila absolutura), baina kosta zitzaion kategoria horietara iristea. Hamahiru urterekin iritsi zenean, paperak ez zituen eta horregatik ezin izan zuen denboraldi hasieran partidarik jokatu. Behin paperak izanda, joka zezakeen, baina hasi eta gutxira min hartu zuen. Haur-kategoria mailatik lehenengo taldera denbora oso azkarrean heldu zen eta 16 urte zituenean Bartzelonako lehen taldearekin debutatu zuen Fútbol Club Oporto-ren aurkako partidan, José Mourinho bertako entrenatzailea izanik. Geroago LFP ligan debuta egin zuen, Real Club Deportivo Españolen aurka, Kataluniako derbi ospetsuan, Bartzelonak 0-1 irabaziz. Debut horretan Messi markak hausten hasi zen, [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona Futbol Klubeko]] jokalari gazteena izan zelako debuta egiten ligan (17 urte). == Goi mailan == === Bartzelona Futbol Kluba (2004-2021) === ==== 2005/2006 ==== Irailaren 16an, [[Bartzelona Futbol Kluba]]k, bigarren aldiz denbora laburrean, kontratuaren luzatzea ziurtatu zion. Gehitze horretan Messiren soldata hobetu zen, eta klubarekiko konpromisoa 2014 arte luzatu zen. 2005eko irailaren 26an, espainiar nazionalitatea lortu zuen eta horregatik RFEFan jokalari komunitario bihurtu zen. Bi egun geroago [[Txapeldunen Liga]]n debutatu zuen, [[Camp Nou]]n, [[Udinese]]ren aurka. Partida bikaina egin zuen; horregatik, aldatu zutenean, txalo zaparrada handia jaso zuen. ==== 2006/2007 ==== 2006/2007 denboraldia golak sartuz hasi zuen Messik, horietako bat irailaren 27an Werder Bremenen azkenengo minutuan lortu zuena, Txapeldunen Ligako lehenengo partidetan. Zoritxarrez azaroaren 12an Leo Messi lesionatu egin zen eta hilabete batzuk egon zen jokatu gabe. Behin lesioa alde batera utzita, otsailaren 11n berriz jokatzen hasi zen. 2007ko martxoaren 10ean Leo Messik [[Real Madril|Real Madrid]]-en aurka bere lehenengo hat-trick-a lortu zuen, hirugarren gola partidako azkenengo minutuan lorturik eta bere taldeari puntu zoragarri bat emanez. Messik partida horretan beste marka bat hautsi zuen, 12 urte ziren Barcelona-Real Madrid partida batean jokalari batek hiru gol egiten zituela.1995-ean Ivan Zamoranok eta 1994n Romariok. Denboraldia amaitu eta Bartzelonak ez zuen titulu bakar bat ere lortu, nahiz eta denboraldi hori Messik bizi izandako onena izan une horretaraino. Urte horretan historiako golik politenetakotzat jotzen dena egin zuen Leo Messik, [[Getafe]]ren aurka, Errege kopan; Diego Armando Maradonak Ingalaterrari sartutako golaren antz handia izan zuen. Egun gutxira liga amaitu zen, eta Messi Espainiako ligako iberoamerikar jokalari onena izendatu zuten. ==== 2007/2008 ==== [[2008]]ko martxoaren 4an, Txapeldunen Ligako partida batean Celticen aurka Leo Messi lesionatu egin zen, lesio muskularra izan zuen eta hilabete eta erdi egon zen jokatu ezinik. Messi negarrez atera zen zelaitik, baina jendeak izugarrizko txalo zaparrada eman zion. Hurrengo partidak ezin izan zituen jokatu, baina Txapeldunen Ligako finalerdietan [[Manchester United Football Club|Manchester Uniteden]] aurka jokatu zuen. Bartzelonak 1-0 galdu zuen. Partida hura izan zen Leo Messik eta Cristiano Ronaldok elkarren aurka jokatu zuten lehenengo partida. Denboraldia amaitu zenean, aurreko urtean bezala, Bartzelonak ez zuen titulurik eskuratu, baina aurreko urtean bezala Leo Messik izugarrizko denboraldia egin zuen. 2008ko uztailaren 26an Leo Messik partida batean kapitain moduan debuta egin zuen, [[Josep Guardiola]] entrenatzaile izanik. 2008ko abuztuaren 3an Leo Messik zenbakia aldatu zuen eta "10" zenbakia ezarri zioten, klubeko jokalari erreferentzia bihurtuz."10" zenbakia eraman zuen aurreko jokalaria [[Ronaldo de Assis Moreira|Ronaldinho]] izan zen. ==== 2008/2009 ==== [[Fitxategi:039 men at work UEFA 2009, Rome.jpg|thumb|250px|Messi, [[UEFAko Txapeldunen Liga]]ko finalean, [[Manchester United]]en aurka.]] 2009ko otsailaren 1ean Leo Messi Bartzelonako historian sartu zen, taldearen ligako 5.000. gola lortu zuen Racing de Santander taldearen aurka El Sardinero estadioan. Bartzelonak 1-2 irabazi zuen eta bi golak argentinarrarenak izan ziren. Gainera gol "bereziak" izan ziren, Leo Messi aulkian zegoen eta zelaira atera zenean ekipoa 1-0 galtzen ari zen. Minutu batzuk geroago Messiren bi golei esker Bartzelonak partida irabazi zuen. 2009ko maiatzaren 2an Leo Messik Real Madrilen aurka jokatutako partidan bi gol sartu zituen. Azken emaitza gaur egun historian dagoen emaitza da, 2-6 irabazi baitzuen Bartzelonak Real Madrilen aurka Santiago Bernabeu estadioan. 2009ko maiatzaren 27an Estadio Olimpico de Roma zelaian Leo Messi eta bere taldekideek Txapeldunen liga irabazi zuten Manchester Uniteden aurka, arerioen taldean Cristiano Ronaldo egonda. Azken emaitza 2-0koa izan zen eta Messik partidako bigarren gola lortu zuen. Urte horretan [[Urrezko Baloia]] eta [[Urteko Munduko Futbolariaren Saria]] (Fifa World Player) tituluak eskuratu zituen, momentuko jokalaririk onena izendatuz. ==== 2009/2010 ==== [[2009]]ko [[irailaren 18]]an, Leo Messik bere kontratua luzatu zuen 2016ra arte eta bere klausula 250 milioikoa izatera pasatu zen. 2010eko urtarrilaren 16an, 22 urte 6 hilabete eta 23 egunekin Leo Messi Bartzelonarekin 100 gol sartzea lortu izan duen jokalaririk gazteen bihurtu zen. 2010eko maiatzaren 21ean Zaragozaren aurka jokatutako partidaren ostean Messik beste marka bat hautsi zuen: bi tripleta jarraian lortu izan dituen lehenengo jokalaria bihurtu zen, astebetean 8 gol sarturik. Hat-trick-a Valentzia eta Zaragozari egin zien eta Zaragozaren aurka lortutako bigarren gola zuzenean [[Ronaldo]]<nowiki/>k Compostelaren aurka lortutako golarekin konparatu zen. Une horretatik aurrera Leo Messi Maradona baina hobea ote zatekeen ere esan zuten. [[Fitxategi:Lionel Messi Joan Gamper Trophy.jpg|eskuinera|thumb|250px|]] 2010eko apirilaren 6an, Leo Messi Txapeldunen Ligako partida batean lau gol sartzeko zortea izan zuen historiako lehenengo jokalaria bihurtu zen. Aurrean zuen taldea [[Arsenal Football Club]] taldea zen eta Messiren lau golei esker Bartzelonak aurrera egin zuen. Denboraldia amaitu zenean Bartzelonak liga irabazi zuen, 99 puntu eskuratuz. Horrela, beste marka berri bat hautsiz, Real Madrid izan baitzen ordurarte puntu gehien lortu zituen taldea, 92 punturekin hain zuzen. Messik denboraldia 34 golekin amaitu zuen Ronaldoren gol kopuru bera sartuz 1996/1997, ''Pichici'' eta ''Bota de oro'' garaikurrak lortuz. ==== 2010/2011 ==== Ligako lehen jardunaldian bere karrerako golik azkarrena sartu zuen, eta klubaren historiako 3. goleatzaile bihurtu zen gol kopuruari dagokionez. 10 jardunaldiz jarraian golak sartzen aritu zen. Bartzelonak Madrili 5-0 irabazi zionean, ordea, ez zuen golik sartu. [[Urrezko Baloia]] irabazi zuen, eta Messiren taldekide [[Andrés Iniesta|Iniesta]] eta [[Xavi Hernández|Xavi]] ere sarirako izendatuen artean izan ziren. 53 gol sartu zituen denboraldi osoan: 12 Europako Txapeldunen Ligan, 31 Espainiako ligan, 7 Espainiako kopan eta 3 Espainiako superkopan. Espainiako liga eta Txapeldunen Liga irabazi zituen Bartzelonarekin. ==== 2011-2021 ==== 2011tik aurrera [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelonak]] hainbat titulu irabazi ditu, eta beti jokalari garrantzitsuena izan da. 2014tik 2017ra inoizko erasoko hirukote onenetariko bat osatu zuen [[Neymar]] eta [[Luis Alberto Suárez|Luis Suarezekin]] batera. 2011tik beste 4 [[Urrezko Baloia|urrezko baloi]] eskuratu ditu: 2011an, 2012an, 2015ean eta 2019an. 2017an [[Cristiano Ronaldo]] bosnako berdinketa lortu zuen argentinarrarekin, baina 2019an argentinako izarrak seigarrena lortu zuen. Denbora honetan beste alderdi bat landu zuen, falta jaurtiketa. === Paris Saint-Germain (2021-2023) === === Inter de Miami (2023-gaur egun) === Europan 2022-2023 denboraldia bukatu aurretik, gauza jakina zen Leo Messik ez zuela talde frantziarrean jarraituko. Honen aurrean, Bartzelonara itzuliko ote zen zurrumurruak zabaltzen hasi ziren, baina azkenean ekainaren erdialdean Inter de Miamira joango zela baieztatu zen. Musutruk iritsi zen talde estatubatuarrera, kontratua amaitu baitzuen PSG-rekin. Honela amaitu zen mito argentinarraren ibilaldia kontinente zaharreko futbolean. == Selekzio nazionala: Argentina == Selekzioko kategoria guztietatik pasatu ostean, Mundial sub-20an egindako txapelketagatik, txapeldun gertatu ziren argentinarrak, Messik Jose Pekerman Argentinako entrenatzailearen deia jaso zuen. Hungariaren aurka, 2005eko abuztuaren 17an Messik debuta egin zuen 63. minutuan eta 47 segundo geroago kanporatu egin zuten Vimos Vanczak jokalari hungariarrarekin iskanbila bat eduki eta gero. Irailaren 3an aukera berria izan zuen selekzioarekin, Paraguai aurka zutelarik. 2007ko [[Amerika Kopa]]n finalera iristea lortu zuen, baina finalean Brasilen aurka 3-0 galdu zuten argentinarrek. 2008an jokatu ziren Joko Olinpikoetan, Argentinak urrea lortu zuen, finalean Nigeriari irabazita, Angel Di Mariaren gol bati esker. [[Fitxategi:Messi olympics-soccer-7.jpg|thumb|ezkerrera|250px|]] == Hat-trick-ak == * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Real Madril|Real Madrid]] (maiatzak 10), 2006/2007 Liga. * [[Atletico Madril|Club Atlético de Madrid]] &ndash; [[Bartzelona Futbol Kluba]] (urtarrilak 6), Errege kopa, 2008/2009. * [[Club Deportivo Tenerife|CD Tenerife]] &ndash; [[Bartzelona Futbol Kluba]] (urtarrilak 10), 2009/2010 Liga. * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Valencia Club de Fútbol]] (maiatzak 14), 2009/2010 Liga. * [[Real Zaragoza|Zaragoza]] &ndash; [[Bartzelona Futbol Kluba]] (martxoak 21), 2009/10 Liga. * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Arsenal Football Club|Arsenal FC]] (4 gol), (apirila 6), Txapeldunen Liga 2009/2010 * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] (abuztuak 21), 2010eko superkopa. * Unión Deportiva Almería - [[Bartzelona Futbol Kluba]] (azaroak 20), 2010/2011 Liga. * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Real Betis Balompié]] (urtarrilak 12), Errege kopa, 2010/2011. * [[Bartzelona Futbol Kluba]] &ndash; [[Atletico Madril]] (otsailak 5), 2010/11 Liga. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.youtube.com/watch?v=Tv5VotXzOQA Messiri buruzko bideoa youtube.com webgunean.] * [http://www.youtube.com/watch?v=Fzdak66A4jM Messiri buruzko bideoa youtube.com webgunean.] {{bizialdia|1987ko||Messi, Lionel}} {{Urrezko Baloia}} [[Kategoria:Rosariotarrak]] [[Kategoria:Argentinako futbolariak]] [[Kategoria:Italiar argentinarrak]] [[Kategoria:FC Barcelonako futbolariak]] [[Kategoria:Urrezko Baloiaren saridunak]] [[Kategoria:2008ko Udako Olinpiar Jokoetako futbolariak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak futbolean]] [[Kategoria:2008ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Argentinako futbol selekzio nazionaleko futbolariak]] [[Kategoria:Ezkerrak]] [[Kategoria:Ligue 1eko jokalariak]] [[Kategoria:La Ligako jokalariak]] [[Kategoria:UEFAko Txapeldunen Liga irabazi duten jokalariak]] [[Kategoria:2006ko Munduko Futbol Txapelketako jokalariak]] [[Kategoria:Argentinako urrezko dominadun olinpikoak]] mxf2qk7xgkaywiew4uzol3lotig5te3 0 87604 10002735 9354990 2024-12-17T20:34:22Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002735 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Bartolome Karrantza'''<ref>EIMA: [https://web.archive.org/web/20131215005445/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak'']</ref> ([[Miranda Arga]], [[1503]]- [[Erroma]], [[1576]]ko [[maiatzaren 2]]), [[Teologia|teologo]] [[Nafarroa|nafarra]] izan zen, batzuetan ''Miranda'' edo ''Karrantza eta Miranda'' abizenekin deitua. == Biografia == Aita Pedro Karrantza noblea zuen. [[Alcalá de Henares]]en ikasi zuen [[Teologia]] [[1515]] eta [[1520]] artean, non Antso Karrantza osaba irakasletzat izan zuen. [[1520]]ean [[Predikatzaileen Ordena|domingotar]] bihurtu eta [[1521]] eta [[1527]] artean irakasle izan zen, hasieran [[Salamancako Unibertsitatea|Salamancan]] eta gero [[Valladolid]]en. Orduko irakaslerik famatuena izan zen. [[1530]]ean [[Inkisizioa]]ri salatua izan zen [[Erasmo Rotterdamgoa|Erasmoren]] jarraitzailea izateagatik, baina ezin zen ezer frogatu. [[1539]]an [[Erroma]]ra joan zen non [[Paulo III.a]] [[Aita santu|Aita Santua]] ezagutu zuen. [[Valladolid]]era itzuli eta [[zentsura|zentsorez]] (''cualificador'') lan egin zuen [[Inkisizioa]]rentzat. [[1540]]ean [[Kanariak]] eta [[Cusco]]ko diozesien apezpikua izateko proposatua izan bazen, uko egin zuen. [[Karlos Habsburgokoa|Karlos V.ak]] ordezkari izendatu zion [[1546]]ko [[Trentoko Kontzilioa]]n. Hantxe ''De necessaria residentia personali'' hitzaldia eman zuen. [[Garizuma]]ko bere sermoia, zindokuntzari buruzkoa, aipatua zen oso. Ordenaren probintzial izendatu zuten [[Gaztela]]n. [[1554]]an erregeak [[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe II.a]] bere semearekin batera bidali zuen [[Ingalaterra]]ra azken honen ezkontza negoziatzeko. [[1557]] [[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe II.ak]] [[Toledo]]ko artzapezpiku izateko proposatu eta Bartolomek onartu zuen aiherkundez. [[Karlos Habsburgokoa|Karlos V.ari]] azken igurtzia eman zion. [[Anberes]]en [[1558]]an argitaratutako ''Comentarios sobre el Catechismo'' bere liburua zela eta, berriro [[Inkisizioa]]ren aurrean salatua izan zen. Hala ere, [[1563]]an [[Trentoko Kontzilioa]]k onartua zen. Ordurako Filipe erregearen babesa galduta zuen eta [[1559]]an [[Torrelaguna]]n atxilotu eta zortzi urte eman zituen gartzelan. Liburua ''[[Index Librorum Prohibitorum|Indexen]]'' kokatua izan zen. Karrantzak [[Erroma]]ri apelatu eta [[1566]]ko [[abendu]]an [[Sant'Angelo gaztelua|Castel Sant'Angelora]] eramana zen. Azken epaiketan, Karrantzak [[Martin Azpilikueta]] eta Frantses Nafarroakoa abokatua zituela, ezin zuten [[heresia]] frogatu, baina Karrantzak hamasei akats idazteagatik abjuratu behar zuen. Epaiketa egin eta zazpi egun geroago hil zen. [[Jose Ignacio Telletxea]]ren aburuz, akatsak arduratu gabe idatzi bazituen ere, ezin da ukatu [[Philipp Melanchthon]] [[luteranismo|luteranoak]] bere ideietan zuen eragina. [[1546]]an [[Venezia]]n argitaratutako ''Summa Conciliorum et Pontificum'' bere liburua, ostera, askotan aipatua izan da. == Lanak == Hona hemen berrikitan argitaratutako bere lanak: * ''Tratado sobre la virtud de la justicia (1540)'' [[Nafarroako Unibertsitatea]], [[2003]]. * ''Summa conciliorum et pontificum a petro usq ad pautu tertium'' Valentziako Unibertsitatea, [[2000]]. * ''Comentarios sobre el catecismo cristiano''. Biblioteca de Autores Cristianos, [[1999]]. * ''La forma de rezar el rosario de Nuestra Señora: con una breve declaración de las oraciones del Pater Noster y del Ave María''. Fundación Universitaria Española, [[1999]]. * ''Controversia sobre la necesaria residencia personal de los obispos.'' Fundación Universitaria Española, [[1994]]. * ''Speculum pastorum''. Seminario Teológico de San Ildefonso, [[1992]]. * ''Comentarios al Catechismo''. Atlas, [[1976]]. * ''Comentario sobre el Catechismo Christiano II''. Biblioteca de Autores Cristianos, [[1972]]. * ''Comentarios sobre el Catechismo-christiano I''. Biblioteca de Autores Cristianos, [[1972]]. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} == Kanpo loturak == {{Commonscat|Bartolomé Carranza}} * {{en}} [http://www.newadvent.org/cathen/03376a.htm Catholic Encyclopedia] * {{es}} [https://web.archive.org/web/20071014075114/http://filosofia.tk/oprhernandez/bartolome_carranza.htm Biografia] {{bizialdia|1503ko|1576ko|Karrantza, Bartolome}} [[Kategoria:Euskal Herriko teologoak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko apaizak]] [[Kategoria:Salamancako Unibertsitateko irakasleak]] [[Kategoria:Domingotar fraideak]] [[Kategoria:Erromatar Eliza Katolikoko teologoak]] [[Kategoria:Mirandarrak]] [[Kategoria:Erroman hildakoak]] png2d74giotttwsbvuskd4kwtr6t8rb 0 89565 10002376 9972893 2024-12-17T12:33:13Z Josulin10 168485 Artikulua oso motza zen. Hobetu egin dugu. 10002376 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Cshaft.gif|300px|thumb|Birabarkia (gorriz), pistoiak (grisez) haien zilindroetan (urdinez), eta inertzia-bolantea (beltzez)]]{{Lanean|Irazoking Josulin10 PaGoal}} '''Birabarkia'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EH - Bilaketa - Bilaketa|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_hiztegianbilatu&task=bilaketa&Itemid=1693&lang=eu-ES&nondik=0&zenbat=50&entryId=9612&query=birabarki|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> ukondoz eta kontrapisuz egindako ardatz bat da, hainbat [[Makina|makinetan]] agertzen dena. Biela-biradera mekanismoaren printzipioa aplikatuz, mugimendu zuzen alternatiboa birakari bihurtzen du edo alderantziz. Birabarkia [[Motor|motore]] alternatiboetan erabiltzen da, pistoien mugimendu zuzena zilindroen barruan [[Biela|bielei]] transmitituz, eta birabarkiaren mugimendu birakaria sortuz. Berehala, [[gurpil]]etara eta beste elementuetara transmititzen da, transmisiorako beste mekanismo bat erabiliz. Birabarkia motorraren funtsezko elementua da. Normalean, esfortzu handia jasaten duten [[aleazio]]ekin egiten da eta zulotxoak izan ditzakete lubrifikatzailea pasatzeko. Hala ere, aleazio horiek ezin dute 40 Rockwell «C» (40 RHC) baino gogortasun handiagoa izan. Aleazioa zenbat eta gogorragoa izan, orduan eta hauskorragoa egiten da pieza eta hautsi egin daiteke jasaten dituen indar handien ondorioz. Birabarki-mota desberdinak daude; batzuek bi biraderatik behin euskarri bat dute, eta badira euskarri bat dutenak biradera bakoitzaren artean. Adibidez, lineako lau zilindroko motorrerako (automobil-motorrik ohikoena), hiru euskarrikoak daude (gaur egun ez da erabiltzen), eta bost euskarrikoak, gaur egun ohikoena. Beste disposizio batzuetan, hala nola V motako motorretan edo kontrako horizontaletan (boxer), arau hori alda daiteke, motorrak duen zilindro kopuruaren arabera. Birabarkia eta pistoiaren funtzionamendua motorraren ardatza dira, eta pixkanaka horrela erabiltzen da gaur egungo barne-errekuntzako motorra duten automobiletan. == Historia == === '''Biradera-mekanismoa''' === ==== '''Espainia''' ==== Iberiarrek edo zeltiberiarrek lehenengo biraderak asmatu zituzten. Errotako gurpilak biratzeko erabiltzen ziren K.a 600-500<ref>{{Erreferentzia|izena=Natalia|abizena=Alonso i Martínez|izenburua=«Moliendo en ibero, moliendo en griego»: aculturación y resistencia tecnológica en el Mediterráneo occidental durante la Edad del Hierro|orrialdeak=23–36|data=2015|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=5294175|aldizkaria=Vegueta: Anuario de la Facultad de Geografía e Historia|alea=15|issn=1133-598X|sartze-data=2024-12-17}}</ref> urteen bitartean, eta hortik gerora zabaldu zen erabilera. Errota horiek biradera-mekanismo bat osatzen dute. '''Txina Han''' Txinako lehen esku-biraderak Han dinastian agertu ziren (K.a. 202- K.o. 220). Zeta harilkatzeko, kalamua iruteko, nekazaritza bahetzeko haizagailurako, urak indartutako lau aldaketetan, hidraulikoki indartutako [[hauspo]] metalurgikoetarako eta putzuko errotetan erabiltzen ziren. Biraketa-baheketako haizagailuak, alea oskoletatik eta zurtoinetatik bereizteko eraginkortasuna handitu zuen. Hala ere badirudi Txinan, biraderak mugimendu zirkularra mugimendu zuzen alternatiboa bihurtzeko zuen ahalmena ez zela kontuan hartu, eta hau, ez zen erabili XX. mende ingurura arte. ==== '''Erromatar Inperioa''' ==== Biradera bat agertu zen V. mendeko Espainia zeltiberiarrean, eta, azkenean, Erromatar Inperioan zehar barreiatu zen. Erromatar burdinazko biradera bat, K.o. II. mendekoa, Suitzako Augusta Raurican lurpetik aterata izan zen. Biraderaz egindako errota erromatarra II. mendearen amaieran datatua dago. Biradera bielarekin konbinatu izanaren ebidentziak, Hierapolisko Zerrategian agertu ziren, III. mendean. Siria erromatarreko eta Efesoko [[Zerrategi|zerrategietan]] ere badaude, VI.mendean datatutakoak. Hierapolisko Zerrategiko [[Frontoi (arkitektura)|frontoiak]] [[gurpil hidrauliko]] bat du, ur-kanal batez elikatuta. Engranaje-tren baten bidez, biela eta biradera motak blokeak mozten dituzten bi bastidore zerra indartzen ditu. Arkeologikoki egiaztatutako beste bi zerrategietako biela-biradera mekanismoek engranaje-trenik gabe lan egiten zuten. Alemanian, hidraulikoki indartutako marmolezko zerrak IV. mendearen amaierako Ausonio poetak aipatu zituen; garai beretik gertu, zerra mota horiek [[Gregorio Nisakoa|Gregorio de Nisa]] Anatoliakoak ere adierazten dituela dirudi. ==== '''Erdi Aroko Europa''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Herriko Historia: Erdi Aroa - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/euskal-herriko-historia-erdi-aroa/ar-154220/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> ==== Eskuzko biradera batek eragindako zorrozteko makina birakari bat "Utrecht Psalter" karolingiozko eskuizkribuan agertzen da. 830 inguruko lumazko marrazkia jatorrizko zahar batera itzultzen da. Gurpilak biratzeko erabiltzen diren biraderak X. mendetik XIII. mendera bitarteko hainbat lanetan erakusten edo deskribatzen dira. Arotzaren birabarkian konposatutako biraderaren lehen deskribapenak 1420 eta 1430 artean agertu ziren Europako iparraldeko artelanetan. Biradera konposatuaren adopzio azkarra [[Hustar gerrak|Hustar Gerran]] teknologia militarraren egoerari buruz idatzi zuen ingeniari alemaniar ezezagun baten lanetan agertzen da: lehenik, biela biraderei aplikatuta berriro agertu zen; bigarrenik, biradera bikoitz konposatuak ere bielez hornitzen hasi ziren; eta, hirugarrenik, [[Inertzia-bolante|inertzia-bolantea]], biradera horiek puntu hila gainditzeko erabili zen (ing. dead-spot). 1463an, kontzeptua hobetu egin zuen Roberto Valturio ingeniari italiar eta idazleak, eta bost joko zituen bote bat bistaratu zuen, non biradera paraleloak biela batek lotzen dituen potentzia-iturri bakar baten bidez. Ideia hori bere herrikide Francesco di Giorgio margolari italiarrak ere hartu zuen. XV. mendearen hasierarako, biradera arrunta izatera iritsi zen Europan, Konrad Kyeser (1366 - 1405) ingeniari militarraren lanetan ikusten den bezala. Kyeser-en "Bellifortis" -en deskribatutako gailuetan biradera duten errotak daude, bertako baleztak zabaltzeko. Kyeserrek, halaber, [[Arkimedesen torlojua|Arkimedesen torlojuak]] erabili zituen ura eskuzko biradera batekin jasotzeko. Berrikuntza horrek hodia urratsez urrats lantzeko praktika zaharra ordezkatu zuen. Pisanellok pistoi-ponpa bat margotu zuen, gurpil hidrauliko batek gidatua eta bi biradera sinplek eta bi bielak operatua. XV. mendean pinoi eta biradera bidezko kremaileradun gailuak sartu ziren, "cranequins" izenekoak. Gailu horiek baleztaren existentziari egokitzen zitzaizkien, are indar handiagoa izateko bide gisa, arma misila hedatzen zen bitartean. Ehungintzan, harizko matazak biribilkatzeko biradera zuten gurdiak sartu zituzten. === '''Birabarkia''' === ==== '''Erdi Aroko ekialde hurbila''' ==== Eskuzko biradera ez manuala Banū Mūsā anaiek idatzitako IX. mendeko “Libro de mecanismos ingeniosos" liburuan deskribatutako gailu hidrauliko batzuetan agertu zen. Automatikoki operatutako biradera horiek hainbat gailutan agertu ziren, Al-Jazariren asmakuntza zenbait mendetan aurreratuz, eta Europan bost menderen buruan  lehen aldiz azalduz. Hala ere, Banū Mūsā-ek deskribatutako biradera automatikoak ez zuen erabateko errotazioa ahalbidetzen, baina aldaketa txiki bat baino ez zen behar izan birabarkia bihurtzeko. Artukida Sultanatoan, Al-Jazari ingeniari arabiarrak (1136-1206) biradera bieladun sistema bat deskribatu zuen makina birakari batean, ura jasotzeko erabiltzen zituen bere bi makinatan. Sally Ganchy egileak birabarkia identifikatu zuen zilindro bikiko ponpa-mekanismoan, biradera eta ardatzeko bi mekanismoak barne. ==== '''Europa errenazentista''' ==== Guido da Vigevano (1280 - 1349) fisikari italiarrak, gurutzada berri baterako prestatzen ari zela, gerra-gurdi bat eraikitzeko irudiak egin zituen. Ontzi hori biradera konposatuek eta eskuz biratutako hortzezko gurpilek bultzatua zen, eta hori Lynn Townsend Whitek birabarki-prototipo goiztiar gisa identifikatu zuen. 1340. urtearen inguruan datatutako "Luttrell Psalter" salmo-liburuak higatzeko harri bat deskribatzen du, bi biraderek biratzen zutena, ardatzaren mutur bakoitzean bana zegoelarik. Geroago, XV. mendean, engranajedun esku-errota agertu zen, biradera batekin edo birekin gidatua. 1480 inguruan, Erdi Aroko higatzeko harri birakaria hobetu egin zen pedal- eta biradera- mekanismoarekin. Bultzada-gurdietan (ing. push-carts) muntatutako biraderak, lehenik, 1589ko erliebe alemaniar batean agertu ziren. Birabarkiak, halaber, [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vincik]] (1452 - 1519)  eta Cornelis Corneliszoon van Uitgeest izeneko nekazari eta errota holandar baten jabeak deskribatu zituzten 1592an. Haizeak indartutako zerrategi batek birabarkia erabiltzen zuen haize-errotaren mugimendu zirkularra mugimendu lineala bihurtzeko, horrela zerraren indarra handituz. Corneliszooni patente bat eman zitzaion 1597an birabarkiagatik. ==== '''Europa modernoa''' ==== XVI. mendetik aurrera, makinen diseinuetan txertatutako biradera eta bielen ebidentziak ugariak izan ziren garaiko tratatuetan: Agostino Ramellíren 1588ko "The Diverse and Artifactitious Machines" obrak hemezortzi adibide deskribatzen ditu, eta kopuru hori Georg Andreas Böcklerrek 45 makina desberdinetara gehitu zuen haren "Theatrum Machinarum Novum" liburuan. XX. mendearen hasieran biraderak ohikoak izan ziren makina batzuetan. Esaterako, 1930 baino lehenagoko argazki ia guztiak, biraderekin eragindako erloju-motorrek indartu zituzten. Pistoi-motorrek biraderak erabiltzen dituzte pistoiaren mugimendu lineala biraketa-mugimendu bihurtzeko. XX. mendearen hasierako automobilen barne-errekuntzako motorrak eskuzko biraderekin pizten ziren, pizte-motorrak erabilera orokorrera iritsi ziren arte. 1918an, Reo jabearen eskuliburuak honela deskribatu zuen nola eragin eskuzko biradera batekin automobil bati: {| class="wikitable" |'''Pausua''' |'''Argibideak''' |- |1 |Ziurtatu martxa aldatzeko palanka posizio neutralean dagoela. |- |2 |Enbrage-pedala desblokeatuta dago eta enbragea konektatuta. Balazta-pedala ahal bezain sakon bultzatzen da aurrerantz, balaztak atzeko gurpilean doituz. |- |3 |Ikus ezazu txinparta kontrolatzeko palanka, hau da, direkzio-bolantearen goi-eskuinaldean dagoen palanka laburra, atzerantz botea dagoela ahal bezainbeste. Ziurtatu palanka nagusia, karburadorea kontrolatuz, direkzio-zutabearen gainean aurrerantz bultzatzen dela atzeko posiziotik hazbete bat inguru mugituz. |- |4 |Biratu pizte-etengailua "B" edo "M" markatutako puntura. |- |5 |Doitu karburadorearen kontrola direkzio-zutabean "START" markatutako puntura. Ziurtatu karburadorean gasolina dagoela. Horretarako, saiatu beherantz presionatzen aurrealdetik proiektatzen den larakoan karburadorearen depositua urez betez. Urez betetzean huts egiten badu, karburadoreari erregaia ez zaiola behar bezala ematen esan nahi du, eta, hortaz, ezinezkoa da motorra piztea. |- |6 |Karburadoreak erregai-hornidura bat duela ziurtatzean eutsi pizte-biraderari, ondoren bultza puntan trinketa biradera-ardatzeko larakoarekin konektatzeko, eta biratu motorraren gainean, kolpe azkar bat gorantz emanez. Inoiz ez bultza beherantz; izan ere, edozein arrazoirengatik egiten badu, motorrak atzerantz joko du, eta operadorea arriskuan jar dezake. |} == Barne-errekuntzako motorrak == Motor handiak zilindro anitzekoak izaten dira, banakako ibiltarteetako pizte-pultsazioak murrizteko, pistoi bat baino gehiago lotuz birabarki konplexu bati. Motor txiki asko, [[Ziklomotor|ziklomotorretan]] edo lorategiko makinetan aurkitutakoak, zilindro bakarrekoak dira eta pistoi bakarra erabiltzen dute, birabarkiaren diseinua sinplifikatuz. Birabarkia zenbait tonatako indarraren baliokideak izan daitezkeen esfortzu handien mende dago. Birabarkia bolanteari konektatuta dago (irteerako talka leuntzeko eta energia torke bihurtzeko erabiltzen da), baita motorraren blokeari ere muinoi nagusietan kojineteak erabiliz, eta, azkenik, pistoiei ere konektatuta dago dagokien bielaren bitartez. Motor batek bere energiaren % 75 galtzen du marruskadura, zarata eta bibrazio moduan, birabarkian eta pistoiaren eremuan. Gainerako galerak balbula-trenean gertatzen dira (arrapatze-katea, bandak, poleak, espeka-ardatza, lobuluak, balbulak, zigiluak, etab.), bero moduan esaterako. === '''Kojineteak''' === Birabarkiak ardatz lineal bat du, eta, bertan, motorraren blokeari lotutako kojinete ordezkagarriak (kojinete nagusiak) kojinete-muinoekin hausten dira. Birabarkiak, zilindro anitzeko motor batean zilindro bakoitzaren albo-kargen esfortzu handia jasaten duenez, horrelako hainbat kojinete jarri behar dira esfortzu hori jasan dezaten, ez mutur bakoitzean bat bakarrik. Hori faktore bat zen V8 motorraren gehikuntzan, birabarki motzak erabiliz, 8 linean motorrari lehentasuna emanez. Aipatutako motorraren birabarki handiek ustekabeko flexio kantitatea jasaten zuten diseinu-ingeniariak konpresio-arrazoi eta errotazio-abiadura handiak erabiltzen hasi zirenean. Horregatik, jarduera handiko motorrek, askotan, jarduera txikiko antzeko motorrek baino kojinete nagusi gehiago izaten dituzte. === '''Pistoiaren ibilbidea''' === Pistoiaren ibiltartearen neurria, biradera-ardatzak birabarkiaren ardatzetik bultzatzen duen distantziak zehazten du. Hala, motorraren desplazamendua. Motor baten abiadura txikiko torkea areagotzeko ohiko modu bat ibilbidea areagotzea da, batzuetan "karrereatzen ari den ardatz" gisa ezagutzen dena (shaft-stroking ing.). Horrek, halaber, bibrazioa areagotzen du, baina motorraren abiadura handiko ahalmena mugatzen du. Konpentsazio gisa, hobetu egiten da motorraren abiadura txikiko eragiketa; izan ere, balbula txikiago baten bidez egiten den sarrera-ibilbiderik handiena turbulentzia eta sarrerako kargaren nahasketa handiagoa da. Abiadura handiko produkzio-motor gehienak bi modutara sailkatzen dira: "gutun-azal karratua" (ing. over square) edo ibilbide laburrekoa, non azken hauen ibilbidea zilindroaren diametroa baino txikiagoa den. Horrela, "ardatz karrereatuaren" abiaduraren eta luzeraren arteko balantze propioa dago, eta emaitza hobeak lortzen dira. === '''Motorraren konfigurazioa''' === Konfigurazioak (pistoi kopurua eta beste pistoi bakoitzarekiko kokapena adierazten duena) lineako motorrak, V motorrak edo planoak ditu. Hala ere, batzuetan, motor baten oinarrizko bloke bera birabarki ezberdinekin erabil daiteke pizte-ordena aldatzeko. Adibidez, 90 °-ko V6 motorraren konfigurazioak (1960-ko hamarkadako GM V6-etan bezala, batzuetan 3 bulkadako birabarkiak dituen V8 motor baten sei zilindro erabiltzetik eratorriak) potentzia-fluxuan pultsu propioa duen motor bat sortzen du, pizte-pultsuen arteko arrakalaren ondorioz. Etenaldi laburren eta luzeen artean txandakatzen da, 90 ° -ko motorraren blokea ez baitagokio birabarkiaren 120 ° -ko tarteari. Hala ere, motor berak potentzia-pultsu espazialak sor ditzake zilindro bakoitzerako biradera indibidualeko bultzadadun birabarkiak erabiltzean, eta, horrela, bereizi egiten da pistoiak gaur egun 120° desfasatuta egon daitezen, GM 3800 motorrean bezala. Produkzioko V8 motor gehienek lau bulkada-biradera erabiltzen dituzte, 90º-ko tartearekin; jarduera handiko V8 motorrek, berriz, askotan birabarkia laua izaten dute (flat crankshaft), 180º-ko tartedun bulkada-biraderekin, eta, funtsean, lau lerroko bi motorretan gertatzen dira, birabarki amankomun batean biraka. Aldea entzun daiteke, birabarkia laua bada, motorrak tonu altuagoa duelako birabarkia lau/gurutzatuak baino (ing. cross-plane) (adibidez, IRL IndyCar Series, NASCAR Sprint Cup Seriesekin konparatuta, edo Ferrari 355, Chevrolet Corvette batekin alderatuta). Birabarki mota hori lehen V8 motorretan ere erabili zen. Ikusi artikulu nagusia birabarki lau gurutzatuetan. === '''Motorraren balantzea''' === Motor batzuetan, pisuari kontra egin behar da pistoi eta biela bakoitzak hartzen duen masarako, motorraren balantzea hobetzeko. Eskuarki, birabarkiaren zati gisa urtzen dira, baina, batzuetan, pieza galduak izaten dira. === '''Beso gidatzaileak''' === Motorraren konfigurazio batzuetan, birabarkiak lotura zuzenak ditu alboko biraderen artean, ohiko tarteko kojinete nagusirik gabe. Lotura horiei beso gidatzaile esaten zaie (ing. flying arms). Batzuetan, V6 eta V8 motorretan erabiltzen da konponketa hori; izan ere, bestela behar diren V angelu desberdinekin diseina daiteke motorra, pizte-tarte uniformea sortzeko. Bitartean, kojinete nagusi gutxi batzuk erabiltzen ditu, eta, normalean, pistoi bakarrarekin, bulkada-biradera bidez. Konponketa horrek murriztu egiten ditu motorraren pisua eta luzera, birabarkiaren zurruntasun txikiagoaren kontura. === '''Abiazioko motor birakariak''' === Hegazkineko lehen motorretako batzuk motor birakari baten diseinua ziren; birabarkia egiturari finkatuta zegoen, eta, horren ordez, zilindroak helizearekin txandakatzen ziren. === '''Motor erradialak''' === Motor erradiala barne-errekuntzako motorraren konfigurazio mota bat da. Berrelkartzeko, zilindroek kanpora begira jartzen dute erdiko birabarkitik, gurpil baten erradioek bezala. Izar estilizatu baten antza du aurrez aurre ikusten denean, eta motor izar deitzen zaio (ing. star engine; al. Sternmotor; fr. French Moteur en étoile) zenbait hizkuntzatan. Konfigurazio erradiala oso ohikoa izan zen hegazkin-motorretan turbina-motorrak baino lehenago. == Eraikuntza == Birabarkiak monolitikoak (pieza bakarrekoak) edo pieza bat baino gehiagokoak izan daitezke. Birabarki monolitikoak dira ohikoenak, baina motor txikiago eta handiago batzuek birabarki mihiztagarriak erabiltzen dituzte. === '''Forjaketa eta isurketa, eta makinatzea''' === Birabarkiak altzairuzko barretatik forjatu daitezke, normalean, forjatu biribilduaren edo altzairu harikorrez urtuaren bidez. Gaur egun, gero eta fabrikatzaile gehiagok bultzatzen dute birabarki-forjatuak erabiltzea, pisu arina dutelako, neurri trinkoagoak dituztelako eta berezko moteltzea hobea delako. Birabarki-forjatuekin, gehienbat, banadiozko altzairu mikroaleatuak erabiltzen dira; izan ere, altzairu horiek aire bidez hoztu daitezke erresistentzia handia lortu ondoren, bero-tratamendu gehigarririk gabe, kojineteentzako gainazalak gogortzea izan ezik. Aleazio-eduki txikia duenez, materiala aleazio handiko altzairuak baino merkeagoa da. Karbono-altzairuak ere erabiltzen dira, baina bero-tratamendu gehigarria behar dute nahi diren propietateak lortzeko. Gaur egun, burdinurtuzko birabarkiak askoz ere gehiago aurkitzen dira ekoizpen-motor merkeagoetan (esaterako, Ford Focusen diesel-motorretan aurkitutakoetan), kargak baxuagoak baitira. Halaber, motor batzuek burdinurtuzko birabarkiak erabiltzen dituzte irteera baxuko bertsioak egiteko; irteera altuko bertsio garestienek, berriz, altzairu forjatua erabiltzen dute. Halaber, askotan, birabarkiak "billet" bidez, huts-kalitateko altzairuzko barra batez, mekanizatu daitezke. Zuntz-fluxuak (isurketan sortutako materialaren konposizio kimikoaren in-homogeneotasun lokalak) birabarkiaren formari jarraitzen ez badio ere (eta hori ez da desiragarria), normalean, hori ez da arazoa izaten, kalitate handiagoko altzairuak erabil baitaitezke, eta normalean zaila izaten da altzairu horiek forjatzea. Unitateko, birabarkiak oso garestiak izaten dira. Izan ere, material asko mugitu behar da [[Tornu (tresna)|tornu]] eta [[Fresagailu|fresatzeko]] makinekin, materialaren kostu handia eta tratamendu termikoa ordaintzeko. Hala ere, tresna garestirik behar ez denez, ekoizpen-metodo horrek produkzio txiki bat kostu handirik gabe egiteko aukera ematen du aurrerantzean. Kostuak murrizteko ahaleginean, birabarki erabiliak ere makina daitezke. Sarritan, birabarkiaren esmerilaketa-prozesu batek erraz egokitu dezake barrualde on bat. Halaber, kalte larriak jasan dituzten birabarkiak soldadura-eragiketa batekin konpon daitezke, esmerilatu aurretik, arku murgilduko soldadura-makina bat erabiltzen baitu. Muinoi-diametrorik txikienak egokitzeko, biela-biradera esmerilatu batek bultzada gaindimentsionatua du, eta, beharbada, motorraren kojinete azpidimentsionatuak eragiketan behar den lasaiera ahalbidetzeko erabiltzen dira. Birabarkien makinaketa edo birfabrikazioa perdoi zehatzetan egiten da, neurri bakoiti bakar bat ere ez duten kojinete edo muinoiekin. Bultzada-gainazalak mikroleunduak dira, motor leuneko eragiketa baterako beharrezkoa den gainazal-akaberak emateko eta bultzada-kojineteak higatzeko. Muinoi bakoitza zehaztasun kritikoz ikuskatzen eta neurtzen da. Makinatu ondoren, olio-zuloak alakatu egiten dira lubrifikazioa hobetzeko, eta muinoi bakoitza leuntzen da, kojinete-bizitza handiagoa izateko. Birfabrikatutako birabarkiak zehatz-mehatz garbitzen dira, eta arreta berezia jartzen da olio-pasarteak nibelatu eta kanporantz arrabotatzeko, kutsatzaileak mugiarazteko. Birabarkiaren birfabrikazioak, eskuarki, honako urrats hauek barne hartzen ditu: == Esfortzua birabarkietan == Ardatza indar bati baino gehiagori lotuta dago, baina, oro har, bi posiziotan aztertu behar da. Lehenik eta behin, faila gehieneko tolestura-posizioan gerta daiteke, biraderaren erdian edo mutur bakoitzean. Egoera horretan, faila tolesturaren ondorio da, eta zilindroko presioa maximoa da. Bigarrenik, biraderak huts egin dezake bihurrituagatik; beraz, biela bihurritu maximoaren posizioan egiaztatu behar da. Posizio horretako presioa presio maximoa da, baina presio maximoaren frakzio bat baino ez. == Birabarkia kontra-biraka == Motor edo konpresore batean biradera pistoiaren ohiko konponketa batean, biela batek birabarkira konektatzen du pistoi bat. Pistoia bere ibilian mugitzen denez, bielak aldatu egiten du pistoiaren mugimenduaren norabide-angelua, eta biela libre da bi horien arteko konexioan biratzeko. Hori dela eta, pistoia eta birabarkia, ez dira bielatik okertuta transmititzen, eta bielak transmititutako indarrak bielaren luzetarako ardatzean zehar transmititzen dira. Pistoiak bielan eragindako indarra pistoira itzultzeko bielak eragindako erreakzio-indarra da. Bielak pistoiaren mugimendu-norabideko angelu bat egiten duenean, bielak pistoian eragindako erreakzio-indarrak alboko osagai bat du. Alboko indar horrek alde batera bultzatzen du pistoia zilindroaren hormaren kontra. Pistoia zilindroan mugitzen denez, alboko indar horrek marruskadura gehigarria eragiten du pistoiaren eta zilindroaren hormaren artean. Marruskadurak barne-errekuntzako motor batean galdutako guztien % 20 hartzen du, gutxi gorabehera, % 50 pistoiaren eta zilindroaren marruskaduragatik izanik. Biela-biraderako konponketa baztergarri batean, pistoi bakoitza bi birabarkitara konektatuta dago, eta, beraz, bielen angelua dela-eta, alboko indarrak bertan behera geratzen dira. Horrek pistoi-zilindro marruskadura murrizten du, eta horregatik erregai-kontsumoa. Konponketa simetrikoak pisuen aurkako baldintzak murrizten ditu, batez ere masa murriztuz eta motorrarentzat azeleratzeko eta desazeleratzeko erraza dena eginez. Motorraren burua eta torkearen efektuak ere kentzen ditu. Birabarki-konponketa kontra-errotatu batzuk patentatu dira, adibidez, US2010/0263621. Birabarki-konponketa kontra-birakari baten adibide goiztiar bat Lanchesterren motor bikoitz laua da (ing. flat-twin). == Irudiak == [[Fitxategi:80erwelle.jpg|ezkerrera|thumb|Zilindro bakarreko bi aldiko motor baten birabarki desmuntagarria (Piaggio).]] [[Fitxategi:Formguss Kurbelwelle Eisen Sand.png|none|thumb|Lau zilindroko eta bost euskarriko birabarkia, kontrapisu bikoitza duena automobil-motor baten biela bidez.]] [[Fitxategi:Marine Motor Crankshaft.jpg|ezkerrera|thumb|Itsasontziko motor baten birabarkia, sei zilindro eta zazpi euskarri dituena.]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Autoen osagaiak]] [[Kategoria:Barne-errekuntzako motorrak]] 9t17t2fkzkby29kgf6cy5wggvbotlm0 10002609 10002376 2024-12-17T17:25:24Z 79.116.22.143 kalkoa 10002609 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Cshaft.gif|300px|thumb|Birabarkia (gorriz), pistoiak (grisez) haien zilindroetan (urdinez), eta inertzia-bolantea (beltzez)]]{{Lanean|Irazoking Josulin10 PaGoal}} '''Birabarkia'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EH - Bilaketa - Bilaketa|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_hiztegianbilatu&task=bilaketa&Itemid=1693&lang=eu-ES&nondik=0&zenbat=50&entryId=9612&query=birabarki|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> ukondoz eta kontrapisuz egindako ardatz bat da, hainbat [[Makina|makinetan]] agertzen dena. Biela-biradera mekanismoaren printzipioa aplikatuz, mugimendu zuzen alternatiboa birakari bihurtzen du edo alderantziz. Birabarkia [[Motor|motore]] alternatiboetan erabiltzen da, pistoien mugimendu zuzena zilindroen barruan [[Biela|bielei]] transmitituz, eta birabarkiaren mugimendu birakaria sortuz. Berehala, [[gurpil]]etara eta beste elementuetara transmititzen da, transmisiorako beste mekanismo bat erabiliz. Birabarkia motorraren funtsezko elementua da. Normalean, esfortzu handia jasaten duten [[aleazio]]ekin egiten da eta zulotxoak izan ditzakete lubrifikatzailea pasatzeko. Hala ere, aleazio horiek ezin dute 40 Rockwell «C» (40 RHC) baino gogortasun handiagoa izan. Aleazioa zenbat eta gogorragoa izan, orduan eta hauskorragoa egiten da pieza eta hautsi egin daiteke jasaten dituen indar handien ondorioz. Birabarki-mota desberdinak daude; batzuek bi biraderatik behin euskarri bat dute, eta badira euskarri bat dutenak biradera bakoitzaren artean. Adibidez, lineako lau zilindroko motorrerako (automobil-motorrik ohikoena), hiru euskarrikoak daude (gaur egun ez da erabiltzen), eta bost euskarrikoak, gaur egun ohikoena. Beste disposizio batzuetan, hala nola V motako motorretan edo kontrako horizontaletan (boxer), arau hori alda daiteke, motorrak duen zilindro kopuruaren arabera. Birabarkia eta pistoiaren funtzionamendua motorraren ardatza dira, eta pixkanaka horrela erabiltzen da gaur egungo barne-errekuntzako motorra duten automobiletan. == Historia == === '''Biradera-mekanismoa''' === ==== '''Espainia''' ==== Iberiarrek edo zeltiberiarrek lehenengo biraderak asmatu zituzten. Errotako gurpilak biratzeko erabiltzen ziren K.a 600-500<ref>{{Erreferentzia|izena=Natalia|abizena=Alonso i Martínez|izenburua=«Moliendo en ibero, moliendo en griego»: aculturación y resistencia tecnológica en el Mediterráneo occidental durante la Edad del Hierro|orrialdeak=23–36|data=2015|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=5294175|aldizkaria=Vegueta: Anuario de la Facultad de Geografía e Historia|alea=15|issn=1133-598X|sartze-data=2024-12-17}}</ref> urteen bitartean, eta hortik gerora zabaldu zen erabilera. Errota horiek biradera-mekanismo bat osatzen dute. '''Txina Han''' Txinako lehen esku-biraderak Han dinastian agertu ziren (K.a. 202- K.o. 220). Zeta harilkatzeko, kalamua iruteko, nekazaritza bahetzeko haizagailurako, urak indartutako lau aldaketetan, hidraulikoki indartutako [[hauspo]] metalurgikoetarako eta putzuko errotetan erabiltzen ziren. Biraketa-baheketako haizagailuak, alea oskoletatik eta zurtoinetatik bereizteko eraginkortasuna handitu zuen. Hala ere badirudi Txinan, biraderak mugimendu zirkularra mugimendu zuzen alternatiboa bihurtzeko zuen ahalmena ez zela kontuan hartu, eta hau, ez zen erabili XX. mende ingurura arte. ==== '''Erromatar Inperioa''' ==== Biradera bat agertu zen V. mendeko Espainia zeltiberiarrean, eta, azkenean, Erromatar Inperioan zehar barreiatu zen. Erromatar burdinazko biradera bat, K.o. II. mendekoa, Suitzako Augusta Raurican lurpetik aterata izan zen. Biraderaz egindako errota erromatarra II. mendearen amaieran datatua dago. Biradera bielarekin konbinatu izanaren ebidentziak, Hierapolisko Zerrategian agertu ziren, III. mendean. Siria erromatarreko eta Efesoko [[Zerrategi|zerrategietan]] ere badaude, VI.mendean datatutakoak. Hierapolisko Zerrategiko [[Frontoi (arkitektura)|frontoiak]] [[gurpil hidrauliko]] bat du, ur-kanal batez elikatuta. Engranaje-tren baten bidez, biela eta biradera motak blokeak mozten dituzten bi bastidore zerra indartzen ditu. Arkeologikoki egiaztatutako beste bi zerrategietako biela-biradera mekanismoek engranaje-trenik gabe lan egiten zuten. Alemanian, hidraulikoki indartutako marmolezko zerrak IV. mendearen amaierako Ausonio poetak aipatu zituen; garai beretik gertu, zerra mota horiek [[Gregorio Nisakoa|Gregorio de Nisa]] Anatoliakoak ere adierazten dituela dirudi. ==== '''Erdi Aroko Europa''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Herriko Historia: Erdi Aroa - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/euskal-herriko-historia-erdi-aroa/ar-154220/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> ==== Eskuzko biradera batek eragindako zorrozteko makina birakari bat "Utrecht Psalter" karolingiozko eskuizkribuan agertzen da. 830 inguruko lumazko marrazkia jatorrizko zahar batera itzultzen da. Gurpilak biratzeko erabiltzen diren biraderak X. mendetik XIII. mendera bitarteko hainbat lanetan erakusten edo deskribatzen dira. Arotzaren birabarkian konposatutako biraderaren lehen deskribapenak 1420 eta 1430 artean agertu ziren Europako iparraldeko artelanetan. Biradera konposatuaren adopzio azkarra [[Hustar gerrak|Hustar Gerran]] teknologia militarraren egoerari buruz idatzi zuen ingeniari alemaniar ezezagun baten lanetan agertzen da: lehenik, biela biraderei aplikatuta berriro agertu zen; bigarrenik, biradera bikoitz konposatuak ere bielez hornitzen hasi ziren; eta, hirugarrenik, [[Inertzia-bolante|inertzia-bolantea]], biradera horiek puntu hila gainditzeko erabili zen (ing. dead-spot). 1463an, kontzeptua hobetu egin zuen Roberto Valturio ingeniari italiar eta idazleak, eta bost joko zituen bote bat bistaratu zuen, non biradera paraleloak biela batek lotzen dituen potentzia-iturri bakar baten bidez. Ideia hori bere herrikide Francesco di Giorgio margolari italiarrak ere hartu zuen. XV. mendearen hasierarako, biradera arrunta izatera iritsi zen Europan, Konrad Kyeser (1366 - 1405) ingeniari militarraren lanetan ikusten den bezala. Kyeser-en "Bellifortis" -en deskribatutako gailuetan biradera duten errotak daude, bertako baleztak zabaltzeko. Kyeserrek, halaber, [[Arkimedesen torlojua|Arkimedesen torlojuak]] erabili zituen ura eskuzko biradera batekin jasotzeko. Berrikuntza horrek hodia urratsez urrats lantzeko praktika zaharra ordezkatu zuen. Pisanellok pistoi-ponpa bat margotu zuen, gurpil hidrauliko batek gidatua eta bi biradera sinplek eta bi bielak operatua. XV. mendean pinoi eta biradera bidezko kremaileradun gailuak sartu ziren, "cranequins" izenekoak. Gailu horiek baleztaren existentziari egokitzen zitzaizkien, are indar handiagoa izateko bide gisa, arma misila hedatzen zen bitartean. Ehungintzan, harizko matazak biribilkatzeko biradera zuten gurdiak sartu zituzten. === '''Birabarkia''' === ==== '''Erdi Aroko ekialde hurbila''' ==== Eskuzko biradera ez manuala Banū Mūsā anaiek idatzitako IX. mendeko “Libro de mecanismos ingeniosos" liburuan deskribatutako gailu hidrauliko batzuetan agertu zen. Automatikoki operatutako biradera horiek hainbat gailutan agertu ziren, Al-Jazariren asmakuntza zenbait mendetan aurreratuz, eta Europan bost menderen buruan  lehen aldiz azalduz. Hala ere, Banū Mūsā-ek deskribatutako biradera automatikoak ez zuen erabateko errotazioa ahalbidetzen, baina aldaketa txiki bat baino ez zen behar izan birabarkia bihurtzeko. Artukida Sultanatoan, Al-Jazari ingeniari arabiarrak (1136-1206) biradera bieladun sistema bat deskribatu zuen makina birakari batean, ura jasotzeko erabiltzen zituen bere bi makinatan. Sally Ganchy egileak birabarkia identifikatu zuen zilindro bikiko ponpa-mekanismoan, biradera eta ardatzeko bi mekanismoak barne. ==== '''Europa errenazentista''' ==== Guido da Vigevano (1280 - 1349) fisikari italiarrak, gurutzada berri baterako prestatzen ari zela, gerra-gurdi bat eraikitzeko irudiak egin zituen. Ontzi hori biradera konposatuek eta eskuz biratutako hortzezko gurpilek bultzatua zen, eta hori Lynn Townsend Whitek birabarki-prototipo goiztiar gisa identifikatu zuen. 1340. urtearen inguruan datatutako "Luttrell Psalter" salmo-liburuak higatzeko harri bat deskribatzen du, bi biraderek biratzen zutena, ardatzaren mutur bakoitzean bana zegoelarik. Geroago, XV. mendean, engranajedun esku-errota agertu zen, biradera batekin edo birekin gidatua. 1480 inguruan, Erdi Aroko higatzeko harri birakaria hobetu egin zen pedal- eta biradera- mekanismoarekin. Bultzada-gurdietan (ing. push-carts) muntatutako biraderak, lehenik, 1589ko erliebe alemaniar batean agertu ziren. Birabarkiak, halaber, [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vincik]] (1452 - 1519)  eta Cornelis Corneliszoon van Uitgeest izeneko nekazari eta errota holandar baten jabeak deskribatu zituzten 1592an. Haizeak indartutako zerrategi batek birabarkia erabiltzen zuen haize-errotaren mugimendu zirkularra mugimendu lineala bihurtzeko, horrela zerraren indarra handituz. Corneliszooni patente bat eman zitzaion 1597an birabarkiagatik. ==== '''Europa modernoa''' ==== XVI. mendetik aurrera, makinen diseinuetan txertatutako biradera eta bielen ebidentziak ugariak izan ziren garaiko tratatuetan: Agostino Ramellíren 1588ko "The Diverse and Artifactitious Machines" obrak hemezortzi adibide deskribatzen ditu, eta kopuru hori Georg Andreas Böcklerrek 45 makina desberdinetara gehitu zuen haren "Theatrum Machinarum Novum" liburuan. XX. mendearen hasieran biraderak ohikoak izan ziren makina batzuetan. Esaterako, 1930 baino lehenagoko argazki ia guztiak, biraderekin eragindako erloju-motorrek indartu zituzten. Pistoi-motorrek biraderak erabiltzen dituzte pistoiaren mugimendu lineala biraketa-mugimendu bihurtzeko. XX. mendearen hasierako automobilen barne-errekuntzako motorrak eskuzko biraderekin pizten ziren, pizte-motorrak erabilera orokorrera iritsi ziren arte. 1918an, Reo jabearen eskuliburuak honela deskribatu zuen nola eragin eskuzko biradera batekin automobil bati: {| class="wikitable" |'''Pausua''' |'''Argibideak''' |- |1 |Ziurtatu martxa aldatzeko palanka posizio neutralean dagoela. |- |2 |Enbrage-pedala desblokeatuta dago eta enbragea konektatuta. Balazta-pedala ahal bezain sakon bultzatzen da aurrerantz, balaztak atzeko gurpilean doituz. |- |3 |Ikus ezazu txinparta kontrolatzeko palanka, hau da, direkzio-bolantearen goi-eskuinaldean dagoen palanka laburra, atzerantz botea dagoela ahal bezainbeste. Ziurtatu palanka nagusia, karburadorea kontrolatuz, direkzio-zutabearen gainean aurrerantz bultzatzen dela atzeko posiziotik hazbete bat inguru mugituz. |- |4 |Biratu pizte-etengailua "B" edo "M" markatutako puntura. |- |5 |Doitu karburadorearen kontrola direkzio-zutabean "START" markatutako puntura. Ziurtatu karburadorean gasolina dagoela. Horretarako, saiatu beherantz presionatzen aurrealdetik proiektatzen den larakoan karburadorearen depositua urez betez. Urez betetzean huts egiten badu, karburadoreari erregaia ez zaiola behar bezala ematen esan nahi du, eta, hortaz, ezinezkoa da motorra piztea. |- |6 |Karburadoreak erregai-hornidura bat duela ziurtatzean eutsi pizte-biraderari, ondoren bultza puntan trinketa biradera-ardatzeko larakoarekin konektatzeko, eta biratu motorraren gainean, kolpe azkar bat gorantz emanez. Inoiz ez bultza beherantz; izan ere, edozein arrazoirengatik egiten badu, motorrak atzerantz joko du, eta operadorea arriskuan jar dezake. |} == Barne-errekuntzako motorrak == Motor handiak zilindro anitzekoak izaten dira, banakako ibiltarteetako pizte-pultsazioak murrizteko, pistoi bat baino gehiago lotuz birabarki konplexu bati. Motor txiki asko, [[Ziklomotor|ziklomotorretan]] edo lorategiko makinetan aurkitutakoak, zilindro bakarrekoak dira eta pistoi bakarra erabiltzen dute, birabarkiaren diseinua sinplifikatuz. Birabarkia zenbait tonatako indarraren baliokideak izan daitezkeen esfortzu handien mende dago. Birabarkia bolanteari konektatuta dago (irteerako talka leuntzeko eta energia torke bihurtzeko erabiltzen da), baita motorraren blokeari ere muinoi nagusietan kojineteak erabiliz, eta, azkenik, pistoiei ere konektatuta dago dagokien bielaren bitartez. Motor batek bere energiaren % 75 galtzen du marruskadura, zarata eta bibrazio moduan, birabarkian eta pistoiaren eremuan. Gainerako galerak balbula-trenean gertatzen dira (arrapatze-katea, bandak, poleak, espeka-ardatza, lobuluak, balbulak, zigiluak, etab.), bero moduan esaterako. === '''Kojineteak''' === Birabarkiak ardatz lineal bat du, eta, bertan, motorraren blokeari lotutako kojinete ordezkagarriak (kojinete nagusiak) kojinete-muinoekin hausten dira. Birabarkiak, zilindro anitzeko motor batean zilindro bakoitzaren albo-kargen esfortzu handia jasaten duenez, horrelako hainbat kojinete jarri behar dira esfortzu hori jasan dezaten, ez mutur bakoitzean bat bakarrik. Hori faktore bat zen V8 motorraren gehikuntzan, birabarki motzak erabiliz, 8 linean motorrari lehentasuna emanez. Aipatutako motorraren birabarki handiek ustekabeko flexio kantitatea jasaten zuten diseinu-ingeniariak konpresio-arrazoi eta errotazio-abiadura handiak erabiltzen hasi zirenean. Horregatik, jarduera handiko motorrek, askotan, jarduera txikiko antzeko motorrek baino kojinete nagusi gehiago izaten dituzte. === '''Pistoiaren ibilbidea''' === Pistoiaren ibiltartearen neurria, biradera-ardatzak birabarkiaren ardatzetik bultzatzen duen distantziak zehazten du. Hala, motorraren desplazamendua. Motor baten abiadura txikiko torkea areagotzeko ohiko modu bat ibilbidea areagotzea da, batzuetan "karrereatzen ari den ardatz" gisa ezagutzen dena (shaft-stroking ing.). Horrek, halaber, bibrazioa areagotzen du, baina motorraren abiadura handiko ahalmena mugatzen du. Konpentsazio gisa, hobetu egiten da motorraren abiadura txikiko eragiketa; izan ere, balbula txikiago baten bidez egiten den sarrera-ibilbiderik handiena turbulentzia eta sarrerako kargaren nahasketa handiagoa da. Abiadura handiko produkzio-motor gehienak bi modutara sailkatzen dira: "gutun-azal karratua" (ing. over square) edo ibilbide laburrekoa, non azken hauen ibilbidea zilindroaren diametroa baino txikiagoa den. Horrela, "ardatz karrereatuaren" abiaduraren eta luzeraren arteko balantze propioa dago, eta emaitza hobeak lortzen dira. === '''Motorraren konfigurazioa''' === Konfigurazioak (pistoi kopurua eta beste pistoi bakoitzarekiko kokapena adierazten duena) lineako motorrak, V motorrak edo planoak ditu. Hala ere, batzuetan, motor baten oinarrizko bloke bera birabarki ezberdinekin erabil daiteke pizte-ordena aldatzeko. Adibidez, 90 °-ko V6 motorraren konfigurazioak (1960-ko hamarkadako GM V6-etan bezala, batzuetan 3 bulkadako birabarkiak dituen V8 motor baten sei zilindro erabiltzetik eratorriak) potentzia-fluxuan pultsu propioa duen motor bat sortzen du, pizte-pultsuen arteko arrakalaren ondorioz. Etenaldi laburren eta luzeen artean txandakatzen da, 90 ° -ko motorraren blokea ez baitagokio birabarkiaren 120 ° -ko tarteari. Hala ere, motor berak potentzia-pultsu espazialak sor ditzake zilindro bakoitzerako biradera indibidualeko bultzadadun birabarkiak erabiltzean, eta, horrela, bereizi egiten da pistoiak gaur egun 120° desfasatuta egon daitezen, GM 3800 motorrean bezala. Produkzioko V8 motor gehienek lau bulkada-biradera erabiltzen dituzte, 90º-ko tartearekin; jarduera handiko V8 motorrek, berriz, askotan birabarkia laua izaten dute (flat crankshaft), 180º-ko tartedun bulkada-biraderekin, eta, funtsean, lau lerroko bi motorretan gertatzen dira, birabarki amankomun batean biraka. Aldea entzun daiteke, birabarkia laua bada, motorrak tonu altuagoa duelako birabarkia lau/gurutzatuak baino (ing. cross-plane) (adibidez, IRL IndyCar Series, NASCAR Sprint Cup Seriesekin konparatuta, edo Ferrari 355, Chevrolet Corvette batekin alderatuta). Birabarki mota hori lehen V8 motorretan ere erabili zen. Ikusi artikulu nagusia birabarki lau gurutzatuetan. === '''Motorraren balantzea''' === Motor batzuetan, pisuari kontra egin behar da pistoi eta biela bakoitzak hartzen duen masarako, motorraren balantzea hobetzeko. Eskuarki, birabarkiaren zati gisa urtzen dira, baina, batzuetan, pieza galduak izaten dira. === '''Beso gidatzaileak''' === Motorraren konfigurazio batzuetan, birabarkiak lotura zuzenak ditu alboko biraderen artean, ohiko tarteko kojinete nagusirik gabe. Lotura horiei beso gidatzaile esaten zaie (ing. flying arms). Batzuetan, V6 eta V8 motorretan erabiltzen da konponketa hori; izan ere, bestela behar diren V angelu desberdinekin diseina daiteke motorra, pizte-tarte uniformea sortzeko. Bitartean, kojinete nagusi gutxi batzuk erabiltzen ditu, eta, normalean, pistoi bakarrarekin, bulkada-biradera bidez. Konponketa horrek murriztu egiten ditu motorraren pisua eta luzera, birabarkiaren zurruntasun txikiagoaren kontura. === '''Abiazioko motor birakariak''' === Hegazkineko lehen motorretako batzuk motor birakari baten diseinua ziren; birabarkia egiturari finkatuta zegoen, eta, horren ordez, zilindroak helizearekin batera biratzen zuen. === '''Motor erradialak''' === Motor erradiala barne-errekuntzako motorraren konfigurazio mota bat da. Berrelkartzeko, zilindroek kanpora begira jartzen dute erdiko birabarkitik, gurpil baten erradioek bezala. Izar estilizatu baten antza du aurrez aurre ikusten denean, eta motor izar deitzen zaio (ing. star engine; al. Sternmotor; fr. French Moteur en étoile) zenbait hizkuntzatan. Konfigurazio erradiala oso ohikoa izan zen hegazkin-motorretan turbina-motorrak baino lehenago. == Eraikuntza == Birabarkiak monolitikoak (pieza bakarrekoak) edo pieza bat baino gehiagokoak izan daitezke. Birabarki monolitikoak dira ohikoenak, baina motor txikiago eta handiago batzuek birabarki mihiztagarriak erabiltzen dituzte. === '''Forjaketa eta isurketa, eta makinatzea''' === Birabarkiak altzairuzko barretatik forjatu daitezke, normalean, forjatu biribilduaren edo altzairu harikorrez urtuaren bidez. Gaur egun, gero eta fabrikatzaile gehiagok bultzatzen dute birabarki-forjatuak erabiltzea, pisu arina dutelako, neurri trinkoagoak dituztelako eta berezko moteltzea hobea delako. Birabarki-forjatuekin, gehienbat, banadiozko altzairu mikroaleatuak erabiltzen dira; izan ere, altzairu horiek aire bidez hoztu daitezke erresistentzia handia lortu ondoren, bero-tratamendu gehigarririk gabe, kojineteentzako gainazalak gogortzea izan ezik. Aleazio-eduki txikia duenez, materiala aleazio handiko altzairuak baino merkeagoa da. Karbono-altzairuak ere erabiltzen dira, baina bero-tratamendu gehigarria behar dute nahi diren propietateak lortzeko. Gaur egun, burdinurtuzko birabarkiak askoz ere gehiago aurkitzen dira ekoizpen-motor merkeagoetan (esaterako, Ford Focusen diesel-motorretan aurkitutakoetan), kargak baxuagoak baitira. Halaber, motor batzuek burdinurtuzko birabarkiak erabiltzen dituzte irteera baxuko bertsioak egiteko; irteera altuko bertsio garestienek, berriz, altzairu forjatua erabiltzen dute. Halaber, askotan, birabarkiak "billet" bidez, huts-kalitateko altzairuzko barra batez, mekanizatu daitezke. Zuntz-fluxuak (isurketan sortutako materialaren konposizio kimikoaren in-homogeneotasun lokalak) birabarkiaren formari jarraitzen ez badio ere (eta hori ez da desiragarria), normalean, hori ez da arazoa izaten, kalitate handiagoko altzairuak erabil baitaitezke, eta normalean zaila izaten da altzairu horiek forjatzea. Unitateko, birabarkiak oso garestiak izaten dira. Izan ere, material asko mugitu behar da [[Tornu (tresna)|tornu]] eta [[Fresagailu|fresatzeko]] makinekin, materialaren kostu handia eta tratamendu termikoa ordaintzeko. Hala ere, tresna garestirik behar ez denez, ekoizpen-metodo horrek produkzio txiki bat kostu handirik gabe egiteko aukera ematen du aurrerantzean. Kostuak murrizteko ahaleginean, birabarki erabiliak ere makina daitezke. Sarritan, birabarkiaren esmerilaketa-prozesu batek erraz egokitu dezake barrualde on bat. Halaber, kalte larriak jasan dituzten birabarkiak soldadura-eragiketa batekin konpon daitezke, esmerilatu aurretik, arku murgilduko soldadura-makina bat erabiltzen baitu. Muinoi-diametrorik txikienak egokitzeko, biela-biradera esmerilatu batek bultzada gaindimentsionatua du, eta, beharbada, motorraren kojinete azpidimentsionatuak eragiketan behar den lasaiera ahalbidetzeko erabiltzen dira. Birabarkien makinaketa edo birfabrikazioa perdoi zehatzetan egiten da, neurri bakoiti bakar bat ere ez duten kojinete edo muinoiekin. Bultzada-gainazalak mikroleunduak dira, motor leuneko eragiketa baterako beharrezkoa den gainazal-akaberak emateko eta bultzada-kojineteak higatzeko. Muinoi bakoitza zehaztasun kritikoz ikuskatzen eta neurtzen da. Makinatu ondoren, olio-zuloak alakatu egiten dira lubrifikazioa hobetzeko, eta muinoi bakoitza leuntzen da, kojinete-bizitza handiagoa izateko. Birfabrikatutako birabarkiak zehatz-mehatz garbitzen dira, eta arreta berezia jartzen da olio-pasarteak nibelatu eta kanporantz arrabotatzeko, kutsatzaileak mugiarazteko. Birabarkiaren birfabrikazioak, eskuarki, honako urrats hauek barne hartzen ditu: == Esfortzua birabarkietan == Ardatza indar bati baino gehiagori lotuta dago, baina, oro har, bi posiziotan aztertu behar da. Lehenik eta behin, faila gehieneko tolestura-posizioan gerta daiteke, biraderaren erdian edo mutur bakoitzean. Egoera horretan, faila tolesturaren ondorio da, eta zilindroko presioa maximoa da. Bigarrenik, biraderak huts egin dezake bihurrituagatik; beraz, biela bihurritu maximoaren posizioan egiaztatu behar da. Posizio horretako presioa presio maximoa da, baina presio maximoaren frakzio bat baino ez. == Birabarkia kontra-biraka == Motor edo konpresore batean biradera pistoiaren ohiko konponketa batean, biela batek birabarkira konektatzen du pistoi bat. Pistoia bere ibilian mugitzen denez, bielak aldatu egiten du pistoiaren mugimenduaren norabide-angelua, eta biela libre da bi horien arteko konexioan biratzeko. Hori dela eta, pistoia eta birabarkia, ez dira bielatik okertuta transmititzen, eta bielak transmititutako indarrak bielaren luzetarako ardatzean zehar transmititzen dira. Pistoiak bielan eragindako indarra pistoira itzultzeko bielak eragindako erreakzio-indarra da. Bielak pistoiaren mugimendu-norabideko angelu bat egiten duenean, bielak pistoian eragindako erreakzio-indarrak alboko osagai bat du. Alboko indar horrek alde batera bultzatzen du pistoia zilindroaren hormaren kontra. Pistoia zilindroan mugitzen denez, alboko indar horrek marruskadura gehigarria eragiten du pistoiaren eta zilindroaren hormaren artean. Marruskadurak barne-errekuntzako motor batean galdutako guztien % 20 hartzen du, gutxi gorabehera, % 50 pistoiaren eta zilindroaren marruskaduragatik izanik. Biela-biraderako konponketa baztergarri batean, pistoi bakoitza bi birabarkitara konektatuta dago, eta, beraz, bielen angelua dela-eta, alboko indarrak bertan behera geratzen dira. Horrek pistoi-zilindro marruskadura murrizten du, eta horregatik erregai-kontsumoa. Konponketa simetrikoak pisuen aurkako baldintzak murrizten ditu, batez ere masa murriztuz eta motorrarentzat azeleratzeko eta desazeleratzeko erraza dena eginez. Motorraren burua eta torkearen efektuak ere kentzen ditu. Birabarki-konponketa kontra-errotatu batzuk patentatu dira, adibidez, US2010/0263621. Birabarki-konponketa kontra-birakari baten adibide goiztiar bat Lanchesterren motor bikoitz laua da (ing. flat-twin). == Irudiak == [[Fitxategi:80erwelle.jpg|ezkerrera|thumb|Zilindro bakarreko bi aldiko motor baten birabarki desmuntagarria (Piaggio).]] [[Fitxategi:Formguss Kurbelwelle Eisen Sand.png|none|thumb|Lau zilindroko eta bost euskarriko birabarkia, kontrapisu bikoitza duena automobil-motor baten biela bidez.]] [[Fitxategi:Marine Motor Crankshaft.jpg|ezkerrera|thumb|Itsasontziko motor baten birabarkia, sei zilindro eta zazpi euskarri dituena.]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Autoen osagaiak]] [[Kategoria:Barne-errekuntzako motorrak]] inynsay4jxgdzrkezu32ltn9cvqdtcu 0 90911 10003303 9922339 2024-12-18T11:27:13Z Ksarasola 1491 sarrera osatzea. Sustatu.eus.tik 10003303 wikitext text/x-wiki {{Goi mailako domeinu infotaula | kolorea = #A5DF00 | izena = .eus | sorrera = [[2014]] | mota = [[Goi mailako domeinu orokor]]ra | egoera = Aktibo | erregistroa = [https://www.puntu.eus/eu/ www.puntu.eus] webgunean egin daiteke | babeslea = [[PuntuEus Fundazioa]] | baldintzak = Euskara edo euskal kulturarekin zerikusia izan beharra dauka | egitura = | gatazkapolitika = | webgunea = [https://www.puntu.eus/eu/ www.puntu.eus] }} [[Fitxategi:Puntueus-logoa.png|thumb|PuntuEUS Fundazioaren logoa]] '''.EUS domeinua''' edo '''PUNTUEUS''', [[Euskara]] eta [[Euskal Kultura]]ren [[Hizkuntza-komunitate|Komunitatearen]] [[Internet]]eko [[goi mailako domeinu orokor]]ra da. Bere helburua [[euskara]] eta [[Euskal Kultura|euskal kultura]] sustatu eta [[Euskara]] eta [[Euskal Kultura]]ren [[Hizkuntza-komunitate|Komunitatea]] kohesionatzea da. [[.eus]], hortaz, tresna bat da, [[euskara]] beste hizkuntzen mailan kokatzen duena, [[euskara]]ren normalizazioan lagunduko duena eta [[euskara]]ren herriari nazioarteko aitortza eskaintzen diona. PuntuEus Fundazioa patronatu batek gidatzen du, eta fundazioaren azpian lantalde bat ere badago, eta zuzendari bat, [[Josu Waliño]]. Fundazioari dagokionez beste erakunde batzuk ere badaude partaideen artean: EITB, Euskal Kultur Erakundea, ESLE Software Libreko Enpresen Euskal elkartea, Elkar Fundazioa, Euskaltel Fundazioa, Euskaltzaindia, Euskalgintzaren Kontseilua eta Euskal Herriko Unibertsitateak. Patronatuko lehendakariak hauek izan dira: [[Andoni Sagarna]] (2012-2015), [[Joan Mari Torrealdai]] Jakin aldizkariko zuzendaria izandakoa (2015-2017), [[Iñaki Goirizelaia]] EHUko errektore izandakoa (2017-2024), eta [[Olatz Arbelaitz]] informatikaria 2024tik.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Google.eus aktibatu da gaur, PuntuEus domeinuen hamargarren urteurrenean|hizkuntza=eu|url=https://sustatu.eus/1734451920|aldizkaria=sustatu.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Joan Mari Torrealdai, PuntuEUS Fundazioko lehendakaria, 2015eko Lekuona Saria|hizkuntza=eu|url=https://www.domeinuak.eus/eu/berria/joan-mari-torrealdai-puntueus-fundazioko-lehendakaria-2015eko-lekuona-saria/|aldizkaria=Domeinuak .eus|sartze-data=2020-08-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aro berria hasi du PuntuEUS Fundazioak|hizkuntza=eu|url=https://www.domeinuak.eus/eu/berria/aro-berria-hasi-du-puntueus-fundazioak/|aldizkaria=Domeinuak .eus|sartze-data=2020-08-02}}</ref><gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Torrealdai_puntuEUS_lehendakaria_01.png|PuntuEUS Fundazioko bilera (2015) Fitxategi:Torrealdai_Goirizelaia_puntuEUS_lehendakariak.jpg|[[Iñaki Goirizelaia|Gorizelaiari]] [[Joan Mari Torrealdai|Torrealdaik]] lehendaritza pasatzen 2017an. </gallery>Fundazioa eratu zelarik, 2012ko maiatzean egin zuen eskaera euskal talde honek .eus lortzeko eskabide ofiziala [[ICANN|ICANNen]] (domeinuak kudeatzen dituen nazioarteko erakundean) eta 2013ko maiatzean lortu zuten baietza. Urtebeteko prestakuntza lanak ondoren eta, gero, iraupena ziurtatzeko beharrezkoa zen hazkundea, 2024ko 15.000 domeinuetara iritsi arte, tarte baterako etorkizuna ziurtatzen diona.<ref name=":0" /> [[Fitxategi:Domini .eus.JPG|thumb|.eus domeinuaren aldeko pankarta [[Tolosa]]n.]] == Eskuratzeko Prozedura == Edonork eska dezake [[.eus]] [[interneteko domeinu|domeinu-izen]] bat, [[.com]] edo [[.org]] bezala. Izan partikularra edo erakunde/enpresa/elkartea, izan hemengoa edo hangoa. [[.eus]] [[interneteko domeinu|domeinu-izen]] bat eskuratzeko ez da eskatzailea nor den begiratuko, webgunea baizik. [[Interneteko domeinu|Domeinua]] eskatzeko pausuak hiru dira: [https://www.domeinuak.eus/eu/ www.domeinuak.eus] webgunean sartu eta domeinua eskuragarri dagoen begiratu beharko litzateke lehenik eta behin. Eskuragarri badago, agertuko den [[erregistradore]] zerrendatik bat aukeratu; eta, haren webgunean, erosketa prozesua gauzatu. [[.eus]] [[interneteko domeinu|domeinu-izenen]] azken prezioa [[erregistradore]]ek jarriko dute, eskaintzen dituzten zerbitzuen arabera. Hau da, [[erregistradore]] ezberdinek prezio ezberdinean eskain dezakete. Prezioak beste zerbitzu batzuk ere barnebil ditzake ([[.eus]] [[posta elektroniko]]a, [[Domain Name System|DNSen]] kudeaketa, web espazioa eta abar). Edozein kasutan, [[.eus]] domeinuen azken prezioa [[erregistradore]]ek finkatzen dute. === .eus izateko gutxieneko baldintzak === [[.eus]] domeinu-izen bat erregistratzeko gutxienez hauetako baldintza bat bete behar dute webguneek: Eskatzen duten webguneek euskarazko eduki esanguratsu bat izan behar dute edo webgunearen edukiak euskal kulturaz aritu behar du, 'kultura' bere adierarik zabalenean ulertuta. == Aitzindariak == 2014. urteko Abenduaren 3ra arte [[.eus]] domeinuaren Aitzindariak ziren aktibatuta zeuden [[.eus]] [[interneteko domeinu|domeinu-izen]] bakarrak. Aitzindari horiek hautatzeko garaian hilabeteko epea eman zen proposamenak bidaltzeko eta beste hilabete eman zen [[.eus]] [[interneteko domeinu|domeinu-izen]] horiek erregistratu, aktibatu eta ikusgarri izateko urrats guztiak ematen. Guztira, 113 [[interneteko domeinu|domeinu-izen]] ezberdin proposatu ziren, 92 entitateren eskutik. Hasiera batean 90 Aitzindari hautatuko zirela esan zen arren, 93 aukeratuko zirela erabaki zen, muga teknikoak direla eta. Horregatik, erabaki bat hartu zen: [[.eus]] [[Interneteko domeinu|Domeinuaren]] Aitzindari izan nahi zuten 92 entitateei aukera ematea [[.eus]] [[interneteko domeinu|domeinua]] eskuratzeko. Hortaz, entitate bakoitzak soilik [[interneteko domeinu|domeinu-izen]] bakarra eska zezakeen. 92 horietatik 9 [[enpresa]]k dira, 23 erakunde publiko, 14 [[hedabide]], eta azkenik, 46 entitate [[euskal kultura|euskal kulturgintza]] barruan kokatzen direnak (mota eta sektore ezberdinetako entitateak barnebiltzen dirtu). Horietatik guztietatik 22, puntuEUS fundazioko kide dira. == Fundazioa == [[PuntuEus Fundazioa]] [[irabazteko asmorik gabeko erakunde|irabazi asmorik gabeko erakunde]] pribatua da. [[PuntuEus Fundazioa]]k aurkeztu zuen, 2012ko maiatzean, [[.eus]] [[interneteko domeinu|domeinuaren]] eskaria [[ICANN]] erakundearen aurrean eta bera izan zen, 2013ko abenduan, [[ICANN]] erakundearekin kontratua sinatu zuena. Hori horrela, PuntuEus Fundazioa da [[.eus]] [[interneteko domeinu|domeinua]] kudeatu, kontrolatu eta administratzeko ardura duen erakundea. PuntuEus Fundazioaren sortzailea PuntuEus Elkartea da eta honakoak dira elkartearen kide guztiak; horietako batzuk, une honetan, Fundazioaren patronatuan ordezkatuak daude. === Patronatuaren kideak === [[Fitxategi:Puntueus ekimenaren logoa.gif|thumb|280px|PuntuEus logoaren bertsio zaharragoa.]] * [[Euskaltzaindia]] * [[Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseilua]] * [[Euskal Herriko Unibertsitatea]] * [[Euskal Irrati Telebista]] * [[Euskal Kultur Erakundea]] * [[ESLE]] * [[Euskaltel Fundazioa]] * Puntueus Elkartea === Fundazioaren kideak === * [[Euskaltzaindia]] * [[Hamaika Telebista|11 Telebista]] * [[Argia (aldizkaria)|Argia]] * [[Arrosa sarea|ARROSA, Euskal Herriko Irrati Sarea]] * [[Center for Basque Studies|Center for Basque Studies, University of Nevada, Reno]] * [[Centros Vascos de Venezuela]] * [[Noticias Taldea|CMN, Noticias Taldea]] * [[Deustuko Unibertsitatea]] * [[Euskal Kultur Erakundea|EKE, Euskal Kultur Erakundea]] * [[El Centro Vasco de Mexico D.F.]] * [[Elhuyar Fundazioa]] * [[Elkar Fundazioa]] * [[Lana Euskalduntzeko Kooperatiba|EMUN, Lana Euskalduntzeko Kooperatiba]] * [[Euskal Herriko Abokatuen Elkartea|Eskubideak, Euskal Herriko Abokatuen Elkartea]] * [[Euskadiko Software Libre Enpresen Elkartea|ESLE, Euskadiko Software Libre Enpresen Elkartea]] * [[Euskadiko Gazteriaren Kontseilua]] * [[Euskadiko Informatikako Ingeniarien Elkargo Ofiziala]] * [[Euskal Aktoreen Batasuna]] * [[Euskal Herriko Gazteriaren Kontseilua]] * [[Euskal Herriko Giza Eskubideen Behatokia]] * [[Euskal Herriko Ikastolen Konfederazioa]] * [[Euskal Herriko Telekomunikazio Ingeniarien Elkargoa]] * [[Euskal Herriko Txistulari Elkartea]] * [[Euskal Herriko Unibertsitatea]] * [[Euskal Idazleen Elkartea]] * [[Euskal Irrati Telebista]] * [[Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen Elkartea]] * [[Euskal Kantuzaleen Elkartea]] * [[Euskal Komunikabideen Hedapenerako Elkartea]] * [[Euskal Konfederazioa]] * [[Euskal PEN]] * [[Euskaltel Fundazioa]] * [[Euskara Kultur Elkargoa]] * [[Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseilua]] * [[Euskarazko Komunikazio Taldea]] * [[Eusko-ikaskuntza]] * [[Euskokultur Fundazioa]] * [[Euzko Etxea de Santiago de Chile]] * [[Federación de Entidades Vasco-Argentinas|FEVA, Federación de Entidades Vasco-Argentinas]] * [[Federación de Instituciones Vascas de Uruguay|FIVU, Federación de Instituciones Vascas de Uruguay]] * [[Gaindegia]] * [[Gerediaga Elkartea]] * [[Goiena Komunikazio Zerbitzuak|GOIENA Komunikazio Zerbitzuak]] * [[Ikastolen Elkartea|Ikastolen Elkartea – Partaide IEP]] * [[Internet&Euskadi]] * [[MAIATZ, iparraldeko argitaletxea]] * [[Mondragon Unibertsitatea]] * [[North American Basque Organizations|NABO, North American Basque Organizations]] * [[Sortzen ikasbatuaz]] * [[Soziolinguistika klusterra|Soziolinguistika Klusterra]] * [[SUA Edizioak]] * [[Susa-Literatura]] * [[Euskaltzaleen Topagunea|Topagunea]] * [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]] * [[Bai Euskarari Ziurtagiriaren Elkartea]] * [[ZTK elkartea|ZTK elkartea, iparraldeko argitaletxea]] == Historia == [[Fitxategi:PuntuEus- Komunitate oso baten domeinua.webm|thumb|.Eus domeinuaren sustapen iragarkia]] 2014ko abenduaren 3an, 1.200 erabiltzaile baino gehiago batu zitzazkien hasierako 92 aitzindariei [[Euskararen Nazioarteko Eguna]] medio. Gainera, egun horretatik aurrera edonork erabil zezakeen<ref>Jon Olano - Ander Perez, [https://web.archive.org/web/20160304121041/http://www.berria.eus/albisteak/105989/milatik_gora_dira_eus_domeinua_duten_webguneak.htm «Milatik gora dira '.eus' domeinua duten webguneak»], ''Berria'', 2014-12-03</ref>. Abenduaren 6an, [[posta elektroniko]]an '.eus' domeinua jartzeko eskaintza berezia jarri zen martxan<ref>[https://web.archive.org/web/20141214032412/http://www.berria.eus/albisteak/106080/posta_elektronikoan_eus_domeinua_jartzeko_eskaintza_berezia_hiru_egunez.htm «Posta elektronikoan '.eus' domeinua jartzeko eskaintza berezia, hiru egunez»], ''Berria'', 2014-12-05</ref>. 2015eko Martxoaren 19tik 31ra eskaintza berezia jarri zen martxan [[Korrika]]ren 19. edizioarekin bat eginez, domeinua 29,95 €ko prezioan jarriz<ref>[http://www.domeinuak.eus/eu/albisteak/29/eus-domeinua-korrikarekin-batera-dator/ «.eus domeinua Korrikarekin batera dator»], ''PuntuEUS Fundazioa'', 2015-03-16</ref>. [[2019]]ko uztailaren amaieratik 19 eurotik hasita, merkeago, erosi eta berriztatu ahal izan zen .eus domeinua, ia 10.000 domeinu izateak ahalbidetuta. [[Iñaki Goirizelaia]] Fundazioko presidenteak azaldu zuenez, “10.000 domeinu lortzear gauden honetan, proiektua bideragarria dela erakutsi dugu, baita egonkorra ere. Ezagunak gara eta konfiantza transmititzen dugu. Lortutako domeinu-kopuruak ahalbidetu du .eus ere Interneteko gainerako domeinuentzat ohikoa den prezioan finkatzea. Aurrerantzean, 19 eurotik hasita erosi ahalko da, eta prezio horretan berritu ahalko da hurrengo urteetan ere”. <ref>https://www.eitb.eus/eu/albisteak/teknologia/osoa/6503971/eus-domeinuak-bost-urte-beteko-ditu-2019ko-ekainaren-28an/</ref> == Errekonozimenduak == * [[2012]]: [[Ibilaldia]]n omendua teknologia berrietan euskara sartzeko egindako lanengatik beste hauekin batera: [[Lapurdi]]ko Harluxetar lehengusu ingeniariak: [[Klaudio Harluxet]] eta [[René Harluxet]]; [[Aurki (web-bilatzailea)|Aurki]], [[Sustatu (bloga)|Sustatu]], [[CodeSyntax|Codesyntax]]: [[Luistxo Fernandez]]). [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUko]] [[Informatikari euskaldunen bilkurak|Informatika saila]]''':''' [[Olatz Arbelaitz]]; EHUko [[Donostiako Informatika Fakultatea]]: [[Iñaki Alegria]] eta [[Kepa Sarasola]]; EHUko [[AhoLab|Aholab]] Taldea: [[Inma Hernaez]]; [[.eus|puntueus]]:<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Ikastolen Elkartea, Bizkaia|urtea=2012-06-03|izenburua=Euskara Teknologia Berrietan. Elkarrizketak 2012ko Ibilaldian omendukoekin.|argitaletxea=Ikastolen Elkartea|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.youtube.com/watch?v=h5vwoawzkBM?t=1299|sartze-data=2020-02-11}}</ref> [[Iratxe Esnaola Arribillaga|Iratxe Esnaola]]; [[kaixo.com]]: [[Aitor Lopez de Aberasturi]]; [[Erentzun ikastola]]: [[Fultxo Crespo]]; Hachtibista, sare sozialak: [[Gorka Julio]]; [[Euskal Jakintza]]: [[Maite Goñi]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibilaldia 2012 omenaldia: Euskara teknologia berrietan sartzeko aintzindariak – Hizkuntza-teknologiak|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ixa/2012/06/07/ibilaldia-2012-omenaldia-ikt-eu/|sartze-data=2020-02-11}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == Beste herrialde batzuetan ere, xede berdina duten hainbat ekimen daude: * [[DotCYM]] ([[Gales]]ko bertako [[gales (hizkuntza)|hizkuntza]] eta kulturarena) * [[DotSCO]] ([[Eskozia]]ko bertako hizkuntzena eta kulturarena) * [[Point BZH]] ([[Bretainia]]ko bertako [[bretainiera|hizkuntza]] eta kulturarena) * [[PuntoGal|PuntoGAL]] ([[Galizia]]ko bertako [[galiziera|hizkuntza]] eta kulturarena) * [[PuntuLLI]] ([[Leongo Herria|Leongo]] bertako [[leones|hizkuntza]] eta kulturarena) == Kanpo estekak == * [https://www.puntu.eus/eu/ PuntuEus Fundazioaren orrialdea] * [https://web.archive.org/web/20140813040635/http://www.aitzindariak.eus/ .eus domeinuaren aitzindariak] {{autoritate kontrola}} {{Goi mailako domeinu orokor aurkibidea}} [[Kategoria:Euskara elkarteak]] [[Kategoria:Goi mailako domeinu orokorrak|eus]] [[Kategoria:Euskara eta ingurune digitalak]] h40ah7np4zhysuzhxxjhv0tbb15v7o7 0 92878 10002880 9601819 2024-12-18T04:40:41Z Franvj 161224 Aldatu estekaren helbidea. 10002880 wikitext text/x-wiki {{Argitzeko|Nafarroa Garaiko gazteluari|Xabier (argipena)}} {{eraikin infotaula | irudia = Xabierko gaztelua.webm | irudi-oina = Xabierko gazteluaren ikuspegia airetik | garaia = [[X. mendea]] }} '''Xabierko gaztelua''' [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] [[Xabier]] hiribilduaren muino batean dagoen [[gaztelu]]a da, [[Iruñea|Iruñetik]] 52 km ekialderantz eta [[Zangoza]]tik 8 [[kilometro|kilometrora]] kokatuta<ref>[http://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=3110 www.turismo.navarra.es]</ref>. [[Aragoi (ibaia)|Aragoi ibaiaren]] ezkerraldean kokatzen da. Historikoki sinbolismo handikoa da, bertan jaio baitzen [[Frantzisko Xabierkoa|Frantses (Frantzisko) Xabier]], eta Nafarroako Erresumako familia gorenetako baten jabetza zelako, Jatsu-Azpilkueta, Erresumaren burujabetzaren alde borrokatu zena. Egun, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Konpainia]] da haren jabea. == Izena == Gazteluak bertako hiriaren izena du. Antzinako ''etxebarri'' izenaren eboluzioa omen da: exaberria, exabier eta xabier<ref name=hiru>[http://www.hiru.com/historia/gazteluak/nafarroa_garaia_xabier Euskal Herriko 101 Gaztelu - Xabierko gaztelua]</ref>. == Deskribapena eta eraikuntza == Gazteluak hiru atal ditu, antzinatasunaren arabera mailakatuta. Dorre nagusia ez ezik, ziegak eta kapera ere azpimarratzekoak dira. Kaperan gurutzefika gotikoa eta hormetan Heriotzaren Dantza irudikatzen duten margolanak daude Dorre nagusia, "San Migel dorrea" izena duena, alde zaharrena da, gaztelua sortu zuen dorre-talaia<ref>[http://www.sanguesa.org/index.php?section=60&lang=eu www.sanguesa.org]{{Apurtutako esteka|date=urria 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Gazteluan betan jaiotako [[Frantzisko Xabierkoa]]ri sagaratutako museoa ere badago<ref>[http://www.navarra.es/home_eu/Temas/Turismo+ocio+y+cultura/Museos/Museos+de+figuras+historicas/javier.htm www.navarra.es - Xabierko Gazteluaren Museoa]</ref>. Gazteluaren basamentuetan oinalde [[musulman]]ak daude, [[X. mendea|X. mendekoak]] izan litezkeenak. [[XI. mendea]]n inguruko barrutia eraiki zuten, antzinako gelak sortu zuena. [[XIII. mendea]]n gainera, lau aldetan atal poligonal bi eta dorre bi gehitu zituzten. [[Fitxategi:Javier3.jpg|thumb|erdian|400px|Gazteluaren ikuspegi panoramikoa.]] == Historia == === Erdi Aroa === Gazteluaren aztarna zaharrenak [[X. mendea|X. mendekoa]]<nowiki/>k dira. Garai hartan, dorre bat baizik ez zen, San Migelen Dorrea deitua.[[Nafarroako Erresumaren inbasioa (1199-1200)|1198ko Nafarroaren inbasioan]], indar aragoitarrek atzeman zuten, eta zenbait urtez hala geratu ziren gaztelua eta gertuko hiribildua, [[Antso VII.a Nafarroakoa]]k [[1223]] inguru berreskuratu zituen arte: [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako erregeak]] [[Aragoi]]ko infanteari 9.000 soseko mailegua eman eta berme moduan gaztelua eta herria bereganatu zituen atzera. Azken epea bukatu eta aragoiarrak ezin izan zuenez dirua itzuli, behin betiko geratu ziren Nafarroan. Era horretan [[Escó]], [[Peña]], [[Petilla Aragoi|Petilla]], [[Gallur]], [[Trasmoz]], [[Sádaba]], eta beste hainbat [[gaztelu]] ere lortu zituen. [[1236]]an [[Tibalt I.a Nafarroakoa|Tibalt I.ak]] Adan Sadakoari eman zion. Sada leinuan egon zen [[1474]]an Joana Aznarez Sada Martin Azpilkueta baztandarrarekin ezkondu zen arte. Azpilkuetako jaunaren alaba Maria [[Joanes Jatsu]]<nowiki/>rekin ezkondu zen, eta Joanes bihurtu zen gazteluko jaun.<ref name="hiru" /> Bertan jaio zen Frantses Xabier, Joanes Jatsuren eta Maria Azpilkuetaren seigarren semea. Ordurako [[Lubanarro|lubanarroa]] ere bazuen, eta zubi mugikorra zuen barnealdera igaro ahal izateko.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Gotzon|abizena=Aranburu|izenburua=Euskal Herriko historia ezkutua|argitaletxea=Gaiak|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/433059708|isbn=84-96371-09-3|pmc=433059708|sartze-data=2022-11-04}}</ref> [[Fitxategi:PANJavier2.jpg|thumb|erdian|400px|Gazteluaren ikuspegi panoramikoa.]] === Nafarroaren konkista === [[Fitxategi:Xabierko gaztelua - Eraberritu aurretik (1894).jpg|thumb|Eraberritu aurreko Xabierko gaztelua (1894 edo lehenagokoa)]] [[1512]]ko [[Nafarroako konkista]] eta gero, [[Joanes Jatsu]] eta haren oinordeko [[Mikel Jatsu Azpilikueta]] [[agaramontar]]rek [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako errege-erreginen]] alde egin zutenez, [[Francisco Jiménez de Cisneros|Cisneros kardinalak]] [[1516]]an gazteluaren eraiste osoa agindu zuen. Zorionez, mozketa bat baino ez zuten egin:<ref>[[Iñaki Sagredo|Sagredo Garde, Iñaki]]: ''"Navarra. Castillos que defendieron el Reino"'' ([[2006]]) [[Iruñea]], [[Pamiela]] {{ISBN|84-7681-477-1}}</ref> * Inguruko harresia bota zuten, eta baita bertako almena eta gezileihoak ere. * Lubanarroa bete zuten, lurrazala parekatuz. * Portada erraldoiak hautsi zituzten. * Dorre biak bote zituzten. * Zubi altxagarria eta lorategia hondatu zituzten. * San Migel dorrea erdira beheratu zuten. 1521ean, Mikel Jatsu zen Xabierko jauna, eta [[Hondarribiko setioa|Hondarribian gotortu zen 1522-1524an]], Karlos V.aren indar setiatzaileei aurre egiten. Zehazki, azpilkuetarrek eta Mariak berak ezin izan zituzten konfiskatu hainbat ondasun berreskuratu. Xabierko gazteluak familiaren eskuetan jarraitzen bazuen ere, familia hondamendi politiko eta ekonomikoan erortzen joan zen. Gaztelua gero eta gehiago hondatzen joan zen urteen joanean. === Mendetako bilakaera === Oinordetzaz oinordetza, gazteluak, [[Xabier]] herriarekin batera, Villahermosako dukeen eskuetan bukatu zuen. [[XIX. mendea]]ren bukaeran gaztelua erortzeko zorian zegoen eta, María del Carmen de Aragón-Azlor Villahermosako dukesak ordainduta, [[Angel Goikoetxea]] arkitektoak zaharberritu egin zuen gaztelua.<ref name="hiru" /> Aldiz, arkitekto horrek berreraikuntza faltsua egin zuen, hainbat atal asmatuz; gainera, dukesa haren aginduz, basilika bat eraiki zuten gazteluari itsatsia 1901ean.<ref name=":0" /> [[XX. mendea]]ren hasieran, Villahermosa dukesak gaztelua eta eraikitako basilika [[Jesusen Konpainia]]ri eman zion. Redondo jesuitaren ekimenez, errore horiek zuzentzen saiatu ziren 1952an, baina basilika, maitatu ez arren, ez zuten eraitsi.<ref name=":0" /> Urtero, [[martxo]]aren hasieran, gaztelura doan [[erromesaldi]]a egiten da [[Nafarroa]]ren eta [[Euskal Herria]]ren zaindari den [[Frantzisko Xabierkoa]] omentzeko: [[Xabierraldi]] izenekoa. <gallery mode="packed" heights="140"> Fitxategi:Castell de Javier 02.JPG|Harresiak. Fitxategi:Castillo de Javier. Basílica.jpg|Ondoan dagoen [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] [[basilika]]. Fitxategi:Castell de Javier - Santuari.JPG|Basilikaren barnealdea. Fitxategi:Escudo de Javier.svg|Xabierko jaunen armarria, egun [[Xabier]] hiribilduarena dena. </gallery> == Xabierraldia == Urtero martxo aldera, [[Iruñea|Iruñetik]] hasi eta Xabierko gazteluaren aurrean amaitzen den [[Xabierraldi]]a izeneko erromesaldia burutu ohi da, [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Espainiako Gerra Zibil]] ostean hasia. == Ikus gainera == * [[Nafarroako kultura ondasunak]] * [[Peñako gaztelua]] * [[Erronkariarren zubia]] * [[Xabierraldi]]a == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|1}} == Kanpo estekak == {{Atari|Nafarroa|Nafarroa}} * {{eu}} [http://www.hiru.com/historia/gazteluak/nafarroa_garaia_xabier Euskal Herriko 101 Gaztelu - Xabierko gaztelua] {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko gazteluak}} [[Kategoria:Nafarroa Garaiko gazteluak]] [[Kategoria:Nafarroako museoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko historia-museoak]] [[Kategoria:Xabierko eraikinak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak]] [[Kategoria:Nafarroako ikurrak]] [[Kategoria:Frantzisko Xabierkoa]] omu5ok3tpuubzhojtpydgcfiolj50rf 10002882 10002880 2024-12-18T04:49:24Z Franvj 161224 Estekaren helbidea aldatzea. 10002882 wikitext text/x-wiki {{Argitzeko|Nafarroa Garaiko gazteluari|Xabier (argipena)}} {{eraikin infotaula | irudia = Xabierko gaztelua.webm | irudi-oina = Xabierko gazteluaren ikuspegia airetik | garaia = [[X. mendea]] }} '''Xabierko gaztelua''' [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] [[Xabier]] hiribilduaren muino batean dagoen [[gaztelu]]a da, [[Iruñea|Iruñetik]] 52 km ekialderantz eta [[Zangoza]]tik 8 [[kilometro|kilometrora]] kokatuta<ref>[http://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=3110 www.turismo.navarra.es]</ref>. [[Aragoi (ibaia)|Aragoi ibaiaren]] ezkerraldean kokatzen da. Historikoki sinbolismo handikoa da, bertan jaio baitzen [[Frantzisko Xabierkoa|Frantses (Frantzisko) Xabier]], eta Nafarroako Erresumako familia gorenetako baten jabetza zelako, Jatsu-Azpilkueta, Erresumaren burujabetzaren alde borrokatu zena. Egun, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Konpainia]] da haren jabea. == Izena == Gazteluak bertako hiriaren izena du. Antzinako ''etxebarri'' izenaren eboluzioa omen da: exaberria, exabier eta xabier<ref name=hiru>[http://www.hiru.com/historia/gazteluak/nafarroa_garaia_xabier Euskal Herriko 101 Gaztelu - Xabierko gaztelua]</ref>. == Deskribapena eta eraikuntza == Gazteluak hiru atal ditu, antzinatasunaren arabera mailakatuta. Dorre nagusia ez ezik, ziegak eta kapera ere azpimarratzekoak dira. Kaperan gurutzefika gotikoa eta hormetan Heriotzaren Dantza irudikatzen duten margolanak daude Dorre nagusia, "San Migel dorrea" izena duena, alde zaharrena da, gaztelua sortu zuen dorre-talaia<ref>[http://www.sanguesa.org/index.php?section=60&lang=eu www.sanguesa.org]{{Apurtutako esteka|date=urria 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Gazteluan betan jaiotako [[Frantzisko Xabierkoa]]ri sagaratutako museoa ere badago<ref>[http://www.navarra.es/home_eu/Temas/Turismo+ocio+y+cultura/Museos/Museos+de+figuras+historicas/javier.htm www.navarra.es - Xabierko Gazteluaren Museoa]</ref>. Gazteluaren basamentuetan oinalde [[musulman]]ak daude, [[X. mendea|X. mendekoak]] izan litezkeenak. [[XI. mendea]]n inguruko barrutia eraiki zuten, antzinako gelak sortu zuena. [[XIII. mendea]]n gainera, lau aldetan atal poligonal bi eta dorre bi gehitu zituzten. [[Fitxategi:Javier3.jpg|thumb|erdian|400px|Gazteluaren ikuspegi panoramikoa.]] == Historia == === Erdi Aroa === Gazteluaren aztarna zaharrenak [[X. mendea|X. mendekoa]]<nowiki/>k dira. Garai hartan, dorre bat baizik ez zen, San Migelen Dorrea deitua.[[Nafarroako Erresumaren inbasioa (1199-1200)|1198ko Nafarroaren inbasioan]], indar aragoitarrek atzeman zuten, eta zenbait urtez hala geratu ziren gaztelua eta gertuko hiribildua, [[Antso VII.a Nafarroakoa]]k [[1223]] inguru berreskuratu zituen arte: [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako erregeak]] [[Aragoi]]ko infanteari 9.000 soseko mailegua eman eta berme moduan gaztelua eta herria bereganatu zituen atzera. Azken epea bukatu eta aragoiarrak ezin izan zuenez dirua itzuli, behin betiko geratu ziren Nafarroan. Era horretan [[Escó]], [[Peña]], [[Petilla Aragoi|Petilla]], [[Gallur]], [[Trasmoz]], [[Sádaba]], eta beste hainbat [[gaztelu]] ere lortu zituen. [[1236]]an [[Tibalt I.a Nafarroakoa|Tibalt I.ak]] Adan Sadakoari eman zion. Sada leinuan egon zen [[1474]]an Joana Aznarez Sada Martin Azpilkueta baztandarrarekin ezkondu zen arte. Azpilkuetako jaunaren alaba Maria [[Joanes Jatsu]]<nowiki/>rekin ezkondu zen, eta Joanes bihurtu zen gazteluko jaun.<ref name="hiru" /> Bertan jaio zen Frantses Xabier, Joanes Jatsuren eta Maria Azpilkuetaren seigarren semea. Ordurako [[Lubanarro|lubanarroa]] ere bazuen, eta zubi mugikorra zuen barnealdera igaro ahal izateko.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Gotzon|abizena=Aranburu|izenburua=Euskal Herriko historia ezkutua|argitaletxea=Gaiak|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/433059708|isbn=84-96371-09-3|pmc=433059708|sartze-data=2022-11-04}}</ref> [[Fitxategi:PANJavier2.jpg|thumb|erdian|400px|Gazteluaren ikuspegi panoramikoa.]] === Nafarroaren konkista === [[Fitxategi:Xabierko gaztelua - Eraberritu aurretik (1894).jpg|thumb|Eraberritu aurreko Xabierko gaztelua (1894 edo lehenagokoa)]] [[1512]]ko [[Nafarroako konkista]] eta gero, [[Joanes Jatsu]] eta haren oinordeko [[Mikel Jatsu Azpilikueta]] [[agaramontar]]rek [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako errege-erreginen]] alde egin zutenez, [[Francisco Jiménez de Cisneros|Cisneros kardinalak]] [[1516]]an gazteluaren eraiste osoa agindu zuen. Zorionez, mozketa bat baino ez zuten egin:<ref>[[Iñaki Sagredo|Sagredo Garde, Iñaki]]: ''"Navarra. Castillos que defendieron el Reino"'' ([[2006]]) [[Iruñea]], [[Pamiela]] {{ISBN|84-7681-477-1}}</ref> * Inguruko harresia bota zuten, eta baita bertako almena eta gezileihoak ere. * Lubanarroa bete zuten, lurrazala parekatuz. * Portada erraldoiak hautsi zituzten. * Dorre biak bote zituzten. * Zubi altxagarria eta lorategia hondatu zituzten. * San Migel dorrea erdira beheratu zuten. 1521ean, Mikel Jatsu zen Xabierko jauna, eta [[Hondarribiko setioa|Hondarribian gotortu zen 1522-1524an]], Karlos V.aren indar setiatzaileei aurre egiten. Zehazki, azpilkuetarrek eta Mariak berak ezin izan zituzten konfiskatu hainbat ondasun berreskuratu. Xabierko gazteluak familiaren eskuetan jarraitzen bazuen ere, familia hondamendi politiko eta ekonomikoan erortzen joan zen. Gaztelua gero eta gehiago hondatzen joan zen urteen joanean. === Mendetako bilakaera === Oinordetzaz oinordetza, gazteluak, [[Xabier]] herriarekin batera, Villahermosako dukeen eskuetan bukatu zuen. [[XIX. mendea]]ren bukaeran gaztelua erortzeko zorian zegoen eta, María del Carmen de Aragón-Azlor Villahermosako dukesak ordainduta, [[Angel Goikoetxea]] arkitektoak zaharberritu egin zuen gaztelua.<ref name="hiru" /> Aldiz, arkitekto horrek berreraikuntza faltsua egin zuen, hainbat atal asmatuz; gainera, dukesa haren aginduz, basilika bat eraiki zuten gazteluari itsatsia 1901ean.<ref name=":0" /> [[XX. mendea]]ren hasieran, Villahermosa dukesak gaztelua eta eraikitako basilika [[Jesusen Konpainia]]ri eman zion. Redondo jesuitaren ekimenez, errore horiek zuzentzen saiatu ziren 1952an, baina basilika, maitatu ez arren, ez zuten eraitsi.<ref name=":0" /> Urtero, [[martxo]]aren hasieran, gaztelura doan [[erromesaldi]]a egiten da [[Nafarroako Erresumaren inbasioa (1199-1200)|Nafarroaren]] eta [[Euskal Herria]]ren zaindari den [[Frantzisko Xabierkoa]] omentzeko: [[Xabierraldi]] izenekoa. <gallery mode="packed" heights="140"> Fitxategi:Castell de Javier 02.JPG|Harresiak. Fitxategi:Castillo de Javier. Basílica.jpg|Ondoan dagoen [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] [[basilika]]. Fitxategi:Castell de Javier - Santuari.JPG|Basilikaren barnealdea. Fitxategi:Escudo de Javier.svg|Xabierko jaunen armarria, egun [[Xabier]] hiribilduarena dena. </gallery> == Xabierraldia == Urtero martxo aldera, [[Iruñea|Iruñetik]] hasi eta Xabierko gazteluaren aurrean amaitzen den [[Xabierraldi]]a izeneko erromesaldia burutu ohi da, [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Espainiako Gerra Zibil]] ostean hasia. == Ikus gainera == * [[Nafarroako kultura ondasunak]] * [[Peñako gaztelua]] * [[Erronkariarren zubia]] * [[Xabierraldi]]a == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|1}} == Kanpo estekak == {{Atari|Nafarroa|Nafarroa}} * {{eu}} [http://www.hiru.com/historia/gazteluak/nafarroa_garaia_xabier Euskal Herriko 101 Gaztelu - Xabierko gaztelua] {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko gazteluak}} [[Kategoria:Nafarroa Garaiko gazteluak]] [[Kategoria:Nafarroako museoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko historia-museoak]] [[Kategoria:Xabierko eraikinak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak]] [[Kategoria:Nafarroako ikurrak]] [[Kategoria:Frantzisko Xabierkoa]] 2dx9nw0scp4dm2pa1qdl2uqcaf7gxmw 0 93890 10002733 9883514 2024-12-17T20:29:52Z Theklan 336 10002733 wikitext text/x-wiki {{Garraio publiko infotaula | izena = Lizarrerria Bus | letrakolore = #f0b501 | fondokolore = #e22332 | logoa = [[Fitxategi:Lizarrerria Bus Logo.svg|300px]]<br>{{map draw|type=mapframe | align=center | height=300 | frameless=yes | width=300|zoom=11|commons=Lizarrerria Bus.map}} | irudia = [[Fitxategi:La_Estellesa-Tierra_Estella_Bus.jpg|300px]] | irudiaren testua = {{Lizarrerria Bus|2}} lineako autobusa [[Arroitz]]erantz, ''[[Lizarra]] - Geltokia''ren inguruetan | eskualdeak = [[Lizarrerria]], {{bandera|Nafarroa}}<br>{{bandera|Euskal Herria}} | jabea = [[Nafarroako Gobernua]] | garraio_mota = [[autobus|Hiri autobusak]]<br>[[autobus|Hiriarteko autobusak]] | lineak = {{Lizarrerria Bus|1}} {{Lizarrerria Bus|2}} | geltokiak = 30 | bidaiariak = 162 000 (2014)<ref>https://www.diariodenavarra.es/20090207/tierraestella/el-tierra-estella-bus-gana-13-000-viajeros-encamina-hacia-200-000-anuales.html?not=2009020702135837&idnot=2009020702135837&dia=20090207&seccion=tierraestella&seccion2=tierraestella&chnl=10</ref> | presidentea = [[Manu Aierdi]]<ref>https://web.archive.org/web/20200329143651/http://www.gobiernoabierto.navarra.es/eu/gardentasuna/egitura-eta-organigrama</ref> | webgunea = [https://www.laestellesa.com/es/tierra-estella www.laestellesa.es] | hasiera = [[2004]]ko [[irailaren 1]]a {{adina|2004|9|1}} | eragilea = [[Nafarroako Gobernua]] | ibilgailu_kopurua= 3 <ref>https://www.navarra.es/home_es/Actualidad/Sala+de+prensa/Noticias/2009/04/16/Nuevo+vehiculo+para+el+servicio+Tierra+Estella+Bus.htm</ref> | maiztasuna = ''linearen araberakoa'' |sarearen_luzera = 42,56 [[kilometro|km]] |abiadura_batez = 20 [[km/h]] |mapa_bs= {{BS3-2|KHSTa saffron|||'''[[Abartzuza]]'''}} {{BS3-2|STR saffron|||||5'}} {{BS3-2|HST saffron|||[[Bearin]]}} {{BS3-2|STR saffron|||||5'}} {{BS3-2|INT-L saffron|KINTa-R red||'''[[Lizarra]] - Ospitalea'''}} {{BS3-2|STR saffron|STR red||||1'}} {{BS3-2|INT-L saffron|INT-R red||[[Lizarra]] - Zezen-plaza}} {{BS3-2|STR saffron|STR red||||2'}} {{BS3-2|INT-L saffron|INT-R red||[[Lizarra]] - Errekoletak}} {{BS3-2|STR saffron|STR red||||2'|2'}} {{BS3-2|INT(L)g saffron|INT(L)g red|||[[Lizarra]] - Imakulata|}} {{BS3-2|INT(R)f saffron|INT(R)f red||[[Lizarra]] - '''Geltokia'''|||1'}} {{BS3-2|INT(L)g saffron|INT(L)g red|||[[Lizarra]] - Udaletxea|}} {{BS3-2|STR saffron|STR red||||2'|2'}} {{BS3-2|INT-L saffron|INT-R red||[[Lizarra]] - Fray Diego}} {{BS3-2|STR saffron|STR red||||3'}} {{BS3-2|INT-L saffron|INT-R red||[[Lizarra]] - Rocamador}} {{BS3-2|STR saffron|STR2 red|STRc3 red|||1'|}} {{BS3-2|BHF saffron|STRc1 red|STR+4 red|[[Lizarra]] - Karlos VII|||3'}} {{BS3-2|STR saffron||BHF red||[[Lizarra]] - Renolit|1'|}} {{BS3-2|BHF saffron||STR red|[[Aiegi]] - Belin|||2'}} {{BS3-2|STR saffron||BHF red||[[Lizarra]] - Gurutze Gorria|1'|}} {{BS3-2|BHF saffron||STR red|[[Aiegi]] - Errepidea|||3'}} {{BS3-2|STR saffron||BHF red||[[Bilatorta]] - Errepidea|2'|}} {{BS3-2|BHF saffron||STR red|[[Aiegi]] - Iratxe|||2'}} {{BS3-2|STR saffron||BHF red||[[Bilatorta]] - Nagusi Plaza|1'|}} {{BS3-2|BHF saffron||STR red|'''[[Aiegi]] - Urbanizazioa'''|||1'}} {{BS3-2|ABZg2 saffron|STRc3 saffron|BHF red||[[Bilatorta]] - Eliza||}} {{BS3-2|STR saffron|HST saffron|BHF red|[[Iguzkitza (kontzejua)|Iguzkitza]]|'''[[Bilatorta]] - Ezkien'''||}} {{BS3-2|STR saffron|STR saffron|STR red|||3'|2'}} {{BS3-2|HST-L saffron|HST-R saffron|HST red|[[Azketa]]|[[Bilatorta]] - Nobeleta||}} {{BS3-2|STR saffron|STR saffron|STR red|||3'|6'}} {{BS3-2|STR saffron|KHSTe saffron|KHSTe red|'''[[Villamayor de Monjardin|Deiu]]'''|'''[[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]'''||}} {{BS3-2|STR saffron|||||3'}} {{BS3-2|HST saffron|||[[Urbiola]]}} {{BS3-2|STR saffron|||||1'}} {{BS3-2|HST saffron|||[[Lukin]]}} {{BS3-2|STR saffron|||||1'}} {{BS3-2|HST saffron|||[[Barbarin]]}} {{BS3-2|STR saffron|||||4'}} {{BS3-2|HST saffron|||[[Arroitz]] - Plaza}} {{BS3-2|STR saffron|||||1'}} {{BS3-2|KHSTe saffron|||'''[[Arroitz]] - San Andres'''}} }} '''Lizarrerria Bus''' ('''Tierra Estella Bus''', [[gaztelania]]z) [[Lizarrako merindadea|Lizarrerrian]] autobus zerbitzua da, 50 000 pertsona [[Lizarrako merindadea|Lizarrako Merindadeko]] pertsonari zerbitzatzen diena. ''Lizarrerria Bus'' [[Lizarrako merindadea|Lizarrerrian]] lan egiten duen [[Autobus|hiri-garraioko zerbitzu]] bakarra da, [[Nafarroako Gobernua]]k zuzentzen eta koordinatzen du eta [[La Estellesa|La Estellesa SA]] enpresak jarduten du. Autobusak zuriak eta gorriak dira, eta horiek dira [[Lizarra]]ko koloreak. == Historia == Lehenengo bi lineak ({{Lizarrerria Bus|1}} eta {{Lizarrerria Bus|2}} lineak) [[2004]]ko [[irail]]ean jarri ziren martxan. Bere helburua, [[Lizarra]] hiriari berari zerbitzua ematea zen, baita biztanle kopuru handia duten herri mugakideei ere, [[Aiegi]] eta [[Villatuerta|Bilatorta]] kasu. Hori zen sare primitiboa:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Tierra Estella Bus pierde 40.000 usuarios desde su récord en 2009. Noticias de Navarra|data=2019-10-19|url=https://web.archive.org/web/20191019211520/https://www.noticiasdenavarra.com/2016/12/19/vecinos/estella-y-merindad/el-tierra-estella-bus-pierde-40000-usuarios-desde-su-record-en-2009|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-03-29}}</ref> {| align="center" |+ '''''Lizarrerria Bus''en sarea [[2004]]ko [[irail]]ean''' ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Linea}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Izena}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Hasiera}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Ibilbidea}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Amaiera}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Geldialdiak}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Bidaiariak}} |- | align="center" |{{Lizarrerria Bus|1}} | align="center" |'''Lizarra - Oteitza<br>''Estella - Oteiza''''' | align="center" |[[García Orcoyen Ospitalea|Garcia Orcoyen Ospitalea]] | align="center" |''Deierri etorbidea · Imakulada / Geltokia · Iruñeko etorbidea · Erregeta kalea · Larresbeltza kalea''<br>[[Oteitza (udalerria)|Oteitzara]] hedatzea: ''Erdiguneko errepidea'' | align="center" |[[Villatuerta|Bilatorta]]<br>[[Oteitza (udalerria)|Oteitza]] | align="center" |15 | align="center" |91 650 |- bgcolor="#efefef" | align="center" |{{Lizarrerria Bus|2}} | align="center" |'''Lizarra - Aiegi<br>''Estella - Ayegui''''' | align="center" |[[García Orcoyen Ospitalea|Garcia Orcoyen Ospitalea]] | align="center" |''Deierri etorbidea · Imakulada / Geltokia · Errepidea kalea · Logroñoko errepidea''<br>[[Abartzuza]]ra hedatzea: ''Andiko errepidea'' | align="center" |[[Aiegi]]<br>[[Abartzuza]] | align="center" |16 | align="center" |103 350 |} [[2008]]an, zazpi herri berri gehitu zitzaizkion zerbitzuari: [[Arroitz]], [[Urbiola]], [[Lukin]], [[Barbarin]], [[Iguzkitza (kontzejua)|Iguzkitza]], [[Villamayor de Monjardín|Deiu]] eta [[Azketa]], {{Lizarrerria Bus|2}} linearen luzapen eran. == Egungo sarea == === Sarea osatzen duten lineak === ==== Lineak ==== Sareak bi line ditu, biak iparraldetik hegoalderako ardatzak, nagusiki 08: 00etatik 20: 00etara aktibo daudenak. {| align="center" ! rowspan="2" bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Linea}} ! rowspan="2" bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Ibilbidea}} ! rowspan="2" bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Hasiera}} ! rowspan="2" bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Azken<br>zabalkuntza}} ! rowspan="2" bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Luzera (km)}} ! rowspan="2" bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Geldialdiak}} ! colspan="3" bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Maiztasuna}} |- ! bgcolor="#e22332" |{{color|#ebc200|Lanegunak}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#ebc200|Larunbatak}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#ebc200|Jaiegunak}} |- | align="center" |{{Lizarrerria Bus|1}} | align="center" |[[García Orcoyen Ospitalea|Ospitalea]] ↔ [[Villatuerta|Bilatorta]] — [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]] | colspan="2" align="center" |[[2004]] | align="center" |22,1 | align="center" |16 | align="center" |60' | colspan="2" align="center" |60' - 120' |- bgcolor="#efefef" | align="center" |{{Lizarrerria Bus|2}} | align="center" |[[Abartzuza]] — [[García Orcoyen Ospitalea|Ospitalea]] ↔ [[Aiegi]] — [[Villamayor de Monjardín|Deiu]] / [[Arroitz]] | align="center" |[[2004]] | align="center" |[[2008]] | align="center" |31,7 | align="center" |23 | align="center" |60' | colspan="2" align="center" |60' - 120' |} ==== Ibilbidea ==== Bi lineek [[Lizarra]]tik egiten dute ibilbidea, baina gero {{Lizarrerria Bus|1}} lineak ''Iruñetik Medinacelira errepide zaharra'' edo [[NA-1110|<font style="background-color:#FFFF00;color:#000000"> '''&nbsp;NA-1110&nbsp;'''</font>]] doan hartzen du ekialderantz, [[Villatuerta|Bilatortara]] iristeko, eta {{Lizarrerria Bus|2}} lineak gauza bera egiten du, baina mendebalderantz, [[Aiegi]] eta [[Arroitz]] norabidean. Gainera, {{Lizarrerria Bus|2}} lineak zerbitzu batzuetan jarraitzen du [[Lizarra]]ko iparraldean, ''Andia errepidea'' edo [[NA-120|<font style="background-color:#FFA500;color:#000000"> '''&nbsp;NA-120&nbsp;'''</font>]] hartuz [[Abartzuza]]raino. {| align="center" | align="center" |'''{{Lizarrerria Bus|1}} linearen geldialdiak''' | align="center" |'''{{Lizarrerria Bus|2}} linearen geldialdiak''' |- | valign="top" | {| cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:white; text-align: center" |- bgcolor="#e22332" !&nbsp; !&nbsp; !&nbsp; ! colspan="2" |{{color|#f0b501|Geldialdia}} !{{color|#f0b501|Udalerria}} !{{color|#f0b501|Konexioak}} ! |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |'''Ospitalea''' |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|2}} [[Fitxategi:MadridMetro-BusUrbano.svg|20px|link=Nbus]] | align="left" | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Zezen-plaza |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|2}} | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Errekoletak |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|2}} | align="left" | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|'''∧'''}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Imakulata |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|2}} | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|'''∨'''}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |'''Geltokia''' |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|2}} [[Fitxategi:MadridMetro-BusUrbano.svg|20px|link=Nbus]] | align="left" | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|'''∧'''}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Udaletxea |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|2}} |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Fray Diego |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|2}} | align="left" | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Rocamador |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|2}} |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Renolit |[[Lizarra]] | align="left" | | align="left" | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Gurutze Gorria |[[Lizarra]] | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Errepidea |[[Villatuerta|Bilatorta]] | align="left" |[[Fitxategi:MadridMetro-BusUrbano.svg|20px|link=Nbus]] | align="left" | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Nagusi Plaza |[[Villatuerta|Bilatorta]] | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Regueta |[[Villatuerta|Bilatorta]] | align="left" | | align="left" | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Eliza |[[Villatuerta|Bilatorta]] | align="left" | | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |'''Ezkien''' |[[Villatuerta|Bilatorta]] | align="left" | | align="left" | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|•}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |Nobeleta |[[Villatuerta|Bilatorta]] | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|•}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | colspan="2" align="left" |'''Oteitza''' |[[Oteitza (udalerria)|Oteitza]] | align="left" | | align="left" | |} | valign="top" | {| cellspacing="0" cellpadding="2" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:white; text-align: center" |- bgcolor="#f0b501" !&nbsp; ! !&nbsp; !&nbsp; ! ! colspan="2" |{{color|#e22332|Geldialdia}} !{{color|#e22332|Udalerria}} !{{color|#e22332|Konexioak}} ! |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | | align="left" colspan="2" |'''Abartzuza''' |[[Abartzuza]] | align="left" |[[Fitxategi:MadridMetro-BusUrbano.svg|20px|link=Nbus]] | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | | align="left" colspan="2" |Bearin |[[Bearin]] | | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|■}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | | colspan="2" align="left" |'''Ospitalea''' |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|1}} [[Fitxategi:MadridMetro-BusUrbano.svg|20px|link=Nbus]] | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|■}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | | colspan="2" align="left" |Zezen-plaza |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|1}} | align="left" | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|■}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | | colspan="2" align="left" |Errekoletak |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|1}} | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|'''∧'''}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | | colspan="2" align="left" |Imakulata |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|1}} | align="left" | |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|'''∨'''}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | | colspan="2" align="left" |'''Geltokia''' |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|1}} [[Fitxategi:MadridMetro-BusUrbano.svg|20px|link=Nbus]] | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|'''∧'''}} | bgcolor="#efefef" |&nbsp; | | colspan="2" align="left" |Udaletxea |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|1}} |- | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|'''∨'''}} | bgcolor="#ffffff" |&nbsp; | | colspan="2" align="left" |Fray Diego |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|1}} |- bgcolor="#efefef" | | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|■}} | | | colspan="2" align="left" |Rocamador |[[Lizarra]] | align="left" |{{Lizarrerria Bus|1}} |- | | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|■}} | | | colspan="2" align="left" |Karlos VII |[[Lizarra]] | align="left" | | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|■}} | | | colspan="2" align="left" |Belin |[[Aiegi]] | align="left" | |- | | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|■}} | | | colspan="2" align="left" |Errepidea |[[Aiegi]] | align="left" |[[Fitxategi:MadridMetro-BusUrbano.svg|20px|link=Nbus]] | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|■}} | | | colspan="2" align="left" |Iratxe |[[Aiegi]] | align="left" | |- | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#f0b501|■}} | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|■}} | bgcolor="#f0b501" |{{color|#f0b501|■}} | | colspan="2" align="left" |'''Urbanizazioa''' |[[Aiegi]] | align="left" | | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | | bgcolor="#f0b501" |&nbsp; | | colspan="2" align="left" |Iguzkitza |[[Iguzkitza]] | align="left" | | align="left" | |- | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | | colspan="2" align="left" |Azketa |[[Iguzkitza]] | align="left" |[[Fitxategi:MadridMetro-BusUrbano.svg|20px|link=Nbus]] | align="left" | |-bgcolor="#efefef" | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | | bgcolor="#f0b501" |&nbsp; | | colspan="2" align="left" |'''Deiu''' |[[Villamayor de Monjardín|Deiu]] | align="left" | |- | | | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | | colspan="2" align="left" |Urbiola |[[Urbiola]] | align="left" |[[Fitxategi:MadridMetro-BusUrbano.svg|20px|link=Nbus]] | align="left" | |- bgcolor="#efefef" | | | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | | colspan="2" align="left" |Lukin |[[Lukin]] | align="left" | | align="left" | |- | | | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | | colspan="2" align="left" |Barbarin |[[Barbarin]] | align="left" | | align="left" | |-bgcolor="#efefef" | | | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | | colspan="2" align="left" |Plaza |[[Arroitz]] | align="left" | |- | | | | bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|•}} | | colspan="2" align="left" |'''San Andres''' |[[Arroitz]] | align="left" | |} |} === Geldialdiak === ''Lizarrerria Bus''aren sarea 30 geldialdiak osatzen dute, sare osoan zehar banatuta. Izena bi modutan jasotzen dute: [[Lizarra]]n, [[Aiegi]]n, [[Villatuerta|Bilatortan]] edo [[Arroitz]]en ote dauden edo beste edozein lekutan ote dauden arabera. Lehenengoan, herriaren izena jartzen da, eta ondoren, erreferentziazko leku bat. Hala, [[Lizarrako zezen-plaza]]ren aurrean dagoen geltokia <code>Lizarra - Zezen-plaza</code> da, eta [[Bilatortako eliza]]ren inguruetan dagoena <code>Bilatorta - Eliza</code> gisa iragartzen da. Gainontzeko herrientzat, berriz, beren izenarekin besterik ez zaie deitzen, [[Abartzuza]]n <code>Abartzuza</code> eta [[Lukin]]en <code>Lukin</code> geralekua izanik. === Sarearen ustiapena === Gaur egun, [[Nafarroa Garaia|Nafarroako]] [[La Estellesa|La Estellesa SA]] enpresak ustiatzen du sarea laburtua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=laestellesa.es|url=http://www.laestellesa.es/tierra-estella|aldizkaria=www.laestellesa.es|sartze-data=2020-03-29}}</ref> ==== Ordutegia ==== Oro har, goizeko 8etarako zirkulatzen ari dira bi lineak. {{Lizarrerria Bus|1}} linearen lehen irteera 7: 45ean [[Oteitza (udalerria)|Oteitzatik]] da, [[García Orcoyen Ospitalea|Garcia Orcoyen ospitalerako]] noranzkoan, eta larunbat, igande eta jaiegunetan ordubete atzeratzen da. {{Lizarrerria Bus|2}} lineari dagokionez, 7: 30ean irtengo da lehen autobusa [[Aiegi|Iratxetik]], baita [[García Orcoyen Ospitalea|Garcia Orcoyen Ospitaleko]] norabidean ere. Gauean, [[Lizarra]]tik azken irteerak 20: 15ean dira {{Lizarrerria Bus|1}} linearako, [[García Orcoyen Ospitalea|Ospitaletik]], [[Villatuerta|Bilatortako]] norabidean, eta 21: 00etan ''autobus geltokitik'', [[Arroitz]]eko norabidean, {{Lizarrerria Bus|2}} linearako. Asteburuetan, {{Lizarrerria Bus|1}} lineako azken irteera ordubete atzeratzen da, 21:15 arte, eta {{Lizarrerria Bus|1}} lineakoa ez da ordu batetik bestera aldatzen, baina [[García Orcoyen Ospitalea|Garcia Orcoyen ospitaletik]] egiten da. ==== Maiztasunak ==== Line bakoitza pasatzeko batez besteko maiztasuna 60 minutukoa da, [[Lizarra]]tik bat urrundu ahala handituz.<ref>https://web.archive.org/web/20171011085916/http://www.laestellesa.com/themed/laestellesa/files/uploads/37/31/02/HORARIO%20TIERRA%20ESTELLA%20BUS%20INVIERNO.pdf</ref> {| align="center" |+ | align="center"|'''{{Lizarrerria Bus|1}} linearen maiztasunak''' | |- | valign="top" | {| | align="center" bgcolor="#e22332" | | align="center" colspan="13" bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|'''Lanegunak'''}} | align="center" colspan="12" bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|'''Larunbat eta Jaiegunak'''}} |- bgcolor="#efefef" | align=right bgcolor="#e22332" |'''{{color|#f0b501|Oteitza}}''' |07:45 | |09:45 | | |12:45 |13:45 | | |16:45 | |18:45 |19:45 |08:45 |09:45 | | | |13:05 | |15:45 | | | |20:45 |- | align=right bgcolor="#e22332" |'''{{color|#f0b501|Bilatorta}}''' |07:55 |08:50 |09:50 |10:50 |11:50 |12:50 |13:50 |14:50 |15:50 |16:50 |17:50 |18:50 |19:50 |08:55 |09:55 | |10:55 | |13:15 | |15:55 | | |19:55 |20:55 |- bgcolor="#efefef" | align=right bgcolor="#e22332" |'''{{color|#f0b501|Imakulata}}''' |08:10 |09:10 |10:10 | |12:10 |13:10 |14:10 |15:10 |16:10 |17:10 |18:10 |19:10 |20:10 |09:10 |10:10 | |11:10 | |13:30 | |16:10 | | |20:10 |21:10 |- | align=right bgcolor="#e22332" |'''{{color|#f0b501|Ospitalea}}''' |08:15 |09:15 |10:15 |11:15 |12:15 |13:15 |14:15 |15:15 |16:15 |17:15 |18:15 |19:15 |20:15 |09:15 | |10:35 |11:15 |12:35 | | | |16:35 |19:35 |20:15 |21:15 |- bgcolor="#efefef" | align=right bgcolor="#e22332" |'''{{color|#f0b501|Geltokia}}''' |08:20 |09:20 |10:20 |11:20 |12:20 |13:20 |14:20 |15:20 |16:20 |17:20 |18:20 |19:20 |20:20 |09:20 | |10:40 | |12:40 | |15:20 | |16:40 |19:40 |20:20 |21:20 |- | align=right bgcolor="#e22332" |'''{{color|#f0b501|Bilatorta}}''' |08:35 |09:35 |10:35 |11:35 |12:35 |13:35 |14:35 |15:35 |16:35 |17:35 |18:35 |19:35 |20:35 |09:35 | |10:55 | |12:55 | |15:35 | |16:55 |19:55 |20:35 |21:35 |- bgcolor="#efefef" | align=right bgcolor="#e22332" |'''{{color|#f0b501|Oteitza}}''' | |09:45 | | |12:45 |13:45 | | |16:45 | |18:45 |19:45 | |09:45 | | | |13:05 | |15:45 | | | |20:45 | |} | |- | align="center"|'''{{Lizarrerria Bus|2}} linearen maiztasunak''' | |- | {| |+ | align="center" bgcolor="#f0b501" | | colspan="17" align="center" bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|'''Lanegunak'''}} | colspan="8" align="center" bgcolor="#f0b501" |{{color|#e22332|'''Larunbat eta Jaiegunak'''}} |- | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Deiu*}}''' | | | |10:15 | | | | |13:15 | | | | | | | | |&nbsp; | | | | | | | |- bgcolor="#efefef" | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Arroitz}}''' | |08:15 | | | | | |12:30 | | | |16:15 | | | | |20:15 | |09:45 | | |13:45 |16:15 | |20:15 |- | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Aiegi}}''' |07:30 |08:30 |09:30 |10:30 |11:30 | |12:30 |12:45 |13:30 |14:30 |15:30 |16:30 |17:30 |18:30 | |19:30 |20:30 |08:30 |10:00 |10:30 |12:30 |14:00 |16:30 |17:30 |20:30 |- bgcolor="#efefef" | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Imakulata}}''' |07:40 |08:40 |09:40 |10:40 |11:40 | |12:40 |12:55 |13:40 |14:40 |15:40 |16:40 |17:40 |18:40 | |19:40 |20:40 |08:40 |10:10 |10:40 |12:40 |14:10 |16:40 |17:40 |20:40 |- | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Ospitalea}}''' |07:45 |08:45 |09:45 |10:45 |11:45 | |12:45 |13:00 |13:45 |14:45 |15:45 |16:45 |17:45 |18:45 | |19:45 |20:45 |08:45 |10:15 |10:45 |12:45 | |16:45 |17:45 |20:45 |- bgcolor="#efefef" | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Abartzuza}}''' | |09:00 | | | | | |13:10 | | | |17:00 | | | |20:00 | |09:00 | | |13:00 | |17:00 | |21:00 |- | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Ospitalea}}''' |07:45 |09:10 |09:45 |10:45 |11:45 |12:00 |12:45 |13:20 |13:45 |14:45 |15:45 |17:10 |17:45 |18:45 |19:45 |20:10 | |09:10 |10:15 |12:10 |13:10 | |17:10 |19:45 |21:10 |- bgcolor="#efefef" | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Geltokia}}''' |07:50 |09:15 |09:50 |10:50 |11:50 |12:05 |12:50 |13:25 |13:50 |14:50 |15:50 |17:15 |17:50 |18:50 |19:50 |20:15 |21:00 |09:15 |10:20 |12:15 |13:15 |15:50 |17:15 |19:50 |21:15 |- | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Aiegi}}''' |08:00 |09:25 |10:00 |11:00 |12:00 |12:15 |13:00 |13:35 |14:00 |15:00 |16:00 |17:25 |18:00 |19:00 |20:00 |20:25 |21:10 |09:25 |10:30 |12:25 |13:25 |16:00 |17:25 |20:00 |21:25 |- bgcolor="#efefef" | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Arroitz}}''' |08:15 | | | | |12:30 | | | | |16:15 | | | |20:15 | | |09:35 | | |13:35 |16:10 | |20:10 | |- | align="right" bgcolor="#f0b501" |'''{{color|#e22332|Deiu*}}''' | | |10:15 | | | |13:15 | | | | | | | | | | |&nbsp; | | | | | | | |} | |- | colspan="2" |<nowiki>*</nowiki> [[Villamayor de Monjardín|Deiurako]] zerbitzuak astearteetan eta ostegunetan bakarrik egiten dira |} ==== Trafikoaren aldaketak ==== Gaur egun, ez dago gorabeherarik ''Lizarerria Bus'' sarean. === Flota === Sareko autobus guztiak [[Scania]] markakoak dira, 12 metro luzekoak. Autobusak zuriak eta gorriak dira, [[Lizarra]]ren koloreak. Barrualdea argitsua da, eta bi koloretako eserlekuak ditu: urdinak eta gorriak. Eserleku gorriak mugikortasun arazoak dituzten pertsonei, adinekoei, haurdun dauden emakumeei eta gaixoei zuzenduta daude; urdinetan, berriz, edonor eser daiteke. Bi gune daude, bigarren atearen parean daudenak, besaulki edo gurpildun aulkientzat erreserbatuak, baita arrapala tolesgarri bat ere ate.<ref>navarra.es/home_es/Actualidad/Sala+de+prensa/Noticias/2009/04/16/Nuevo+vehiculo+para+el+servicio+Tierra+Estella+Bus.htm</ref> {| align="center" ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Eredua}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Marka}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Unitateak}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Lineak}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|Oharrak}} |- | align="center" |N94UB Castrosua CS40 | align="center" |[[Scania]] | align="center" |2 | align="center" |{{Lizarrerria Bus|1}} {{Lizarrerria Bus|2}} | align="center" |Errekuntzako ibilgailuak |- bgcolor="#efefef" | align="center" |N270UB Castrosua City Versus | align="center" |[[Scania]] | align="center" |1 | align="center" |{{Lizarrerria Bus|1}} {{Lizarrerria Bus|2}} | align="center" |Errekuntzako ibilgailuak |} === Trafikoa === ''Lizarrerria Bus''aren sareko autobusek 162 000 bidaiariak [[2014]]en erregistratu zen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=M.P.AMO.ESTELLA|izenburua=Estella plantea una subida en el bonobús del interurbano|hizkuntza=es|data=2012-04-30|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/tierra_estella_valdizarbe/estella/2012/04/30/estella_plantea_los_pueblos_una_subida_bonobus_del_interurbano_78779_1376.html|aldizkaria=diariodenavarra.es|sartze-data=2020-03-30}}</ref> {| align="center" ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|2004}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|2005}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|2006}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|2007}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|2008}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|2010}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|2011}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|2013}} ! bgcolor="#e22332" |{{color|#f0b501|2014}} |- | align="center" |35 327 | bgcolor="#efefef" align="center" |158 826 | align="center" |177 258 | bgcolor="#efefef" align="center" |182 362 | align="center" |195 076 | bgcolor="#efefef" align="center" |195 657 | align="center" |176 072 | bgcolor="#efefef" align="center" |172 000 | align="center" |162 000 |} === Zerbitzuaren kalitatea === ==== Iruzurra ==== Neurririk ez badago ere, ''Lizarrerria Bus''aren sareko iruzur-tasa oso txikia da, bi faktore nagusirengatik: batetik, aurreko atetik bakarrik sartzea, gidaria dagoen tokitik; horri esker, arau-hausleak erraz detekta daitezke, eta, bigarrenik, autobus guztietan bideozaintza-kamerak egotea. Autobus bakoitzeko hiru kamera daude, eta ibilgailu artikulatuetan sei ere bai; horiek barnealdearen ikuspegi orokorra lortzen dute, bai eta atzeko ate bakoitzaren ikuspegi zabaldua ere, eta gidariak sarrera iraunkorra du horietara. ==== Irisgarritasuna ==== ''Lizarrerria Bus''ako flotako autobusen %100ak arrapala bikoitza du atzeko lehen atean, bat automatikoa eta bestea eskuzkoa. Gainera, altuera berean, autobus guztiek gurpildun aulkientzat gordetako bi gune dituzte, eta horiek besaulkiekin partekatzen dituzte. Gainera, itsuek aginte bat dute, eta, presioa egitean, autobus bat gertu badago, azken horrek megafonia bat aktibatuko du, zer lineatakoa den, zer norabidetan doan eta pertsonarengandik zer distantziatara dagoen adierazteko. == ''Lizarrerria Bus''aren etorkizuna == {{Etorkizuna}} === Sarea zabaltzea === ==== Hego Lizarrerrian ==== [[2020]]ko [[otsail]]ean, [[Lizarrako merindadea|Lizarrerria]] hegoaldeko sei herrik ''Lizarrerria Bus'' ontzia bertako kaleetara iristea exijitu zioten [[Nafarroako Gobernua]]ri. [[Allo]], [[Arellano]], [[Deikaztelu]], [[Lerin]], [[Morentin]], eta [[Aberin]] udalerriak dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Susana|abizena=Esparza|izenburua=Seis pueblos de la merindad se unen para pedir el Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2020-02-09|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/tierra-estella/2020/02/09/seis-pueblos-merindad-unen-para-pedir-tierra-estella-bus-679801-1006.html|aldizkaria=diariodenavarra.es|sartze-data=2020-03-30}}</ref> Handik egun batzuetara, [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuko Lurralde Antolaketa, Etxebizitza, Garraio, Paisaia eta Proiektu Estrategikoen Departamentuak]] iragarri zuen eskari hori sartzen ari dela garatzen ari den ''Errepideko Bidaiarien Herriarteko Garraioaren Plan Integralean'' (PITNA). Gainera, egunero bost pasarte izango zituztela adierazi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Susana|abizena=Esparza|izenburua=Transportes atiende las demandas de conexiones en la zona de Allo|hizkuntza=es|data=2020-02-12|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/tierra-estella/2020/02/12/transportes-atiende-las-demandas-conexiones-zona-allo-680099-1006.html|aldizkaria=diariodenavarra.es|sartze-data=2020-03-30}}</ref> ==== Deierrian ==== [[2017]]an, [[Deierri]] ibarreko udalak iragarri zuen [[Nafarroako Gobernua]]ri exijituko diola ''Lizarrerria Bus'' handitzeko, hango ibarrari zerbitzua emateko. Beste arrazoi batzuen artean, merindade-buruarekin ([[Lizarra]]) zein osasun-zentroarekin ([[Villatuerta|Bilatorta]]) lotura ezartzea aipatu dute.<ref>{{Erreferentzia|izena=María Puy|abizena=Amo|izenburua=Yerri plantea que el Tierra Estella Bus vaya a más concejos|hizkuntza=es|data=2017-02-14|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/tierra_estella/2017/02/14/yerri_plantea_tierra_estella_bus_vya_varios_concejos_516957_1006.html|aldizkaria=diariodenavarra.es|sartze-data=2020-03-30}}</ref> Era berean, [[Deierri]]k, [[Lizarra]]ko udaletxearekin batera, [[Allozko urtegia]] [[Lizarra]]rekin lotuko zuen udako linea bat eskatu zuen, udan jende asko ibiltzen baitzen, [[Lizarra]]ko erdigunetik 15 minutu baino gutxiagora dagoen hondartzaren alternatiba baita. Kasu honetan, [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuko Lurralde Antolaketa, Etxebizitza, Garraio, Paisaia eta Proiektu Estrategikoen Departamentuak]] proposamena onartu zuen, [[Lizarra]] eta [[Lerate]]ko badiaren artean linea bat sortuko zela iragarriz, uda batez proba moduan, mantentzen den ikusteko. Aurreikuspenen arabera, linea ''Errepideko Bidaiarien Herriarteko Garraioaren Plan Integralean'' (PITNA) sartuko da, beste proposamen batzuekin batera. Halaber, asteburuetan eta jaiegunetan funtzionatzea aurreikusten da.<ref>{{Erreferentzia|izena=María Puy|abizena=Amo|izenburua=Línea de autobús unirá en verano Estella y el pantano de Alloz|hizkuntza=es|data=2017-04-05|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/tierra_estella/2017/04/05/linea_autobus_unira_verano_estella_pantano_alloz_525262_1006.html|aldizkaria=diariodenavarra.es|sartze-data=2020-03-30}}</ref> ==== Lizarran ==== ''Errepideko Bidaiarien Herriarteko Garraioaren Plan Integralak'' (PITNA) {{Lizarrerria Bus|1}} eta {{Lizarrerria Bus|2}} lineetarako ordutegi aldaketak eta geltoki berriak ere aurreikusten ditu.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=ARAMENDÍA|izenburua=Estella pide cinco mejoras en las rutas del Tierra Estella Bus|hizkuntza=es|data=2017-02-11|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/tierra_estella/2017/02/11/estella_pide_cinco_mejoras_rutas_tierra_estella_bus_516469_1006.html|aldizkaria=diariodenavarra.es|sartze-data=2020-03-30}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Lizarrako merindadea|Lizarrerria]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20090228171041/http://www.laestellesa.com/comarcal-estella.htm Lizarrerria Busi buruzko informazioa.] {{autoritate kontrola}} {{Nafarroako garraio aurkibidea}} [[Kategoria:Euskal Herriko garraio enpresak]] [[Kategoria:Lizarrako garraioa]] [[Kategoria:Bilatortako garraioa]] [[Kategoria:Aiegiko garraioa]] [[Kategoria:Oiteitzako garraioa]] [[Kategoria:Azketako garraioa]] [[Kategoria:Urbiolako garraioa]] [[Kategoria:Lukingo garraioa]] [[Kategoria:Barbaringo garraioa]] [[Kategoria:Arroitzko garraioa]] [[Kategoria:Lizarrerria]] 8ug488fbl0dq73j2xn3e7h684kly021 0 94388 10003106 9299027 2024-12-18T10:24:08Z Saioa Munduate Etxeberria 168989 10003106 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Puyko Andre Mariaren basilika | irudia = Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 01.jpg | irudi-oina = Aurrealdea. | herria = [[Lizarra]] | helbidea = Abartzuza kalea z/g | herrialdea = EH-NA | dn = 42 | mn = 40 | sn = 31 | de = 2 | me = 1 | se = 48 | garaia = | garaiera = | solairuak = | arkitektoa = | eraikitzailea = | egitura ingeneritza = | amaiera = | jabea = | webgunea = }} '''Puyko Andre Mariaren basilika''' [[Lizarra]]ko goiko aldean dagoen eliza modernoa da, udalerriko bi zaindarietako baten omenez [[XX. mendea]]n eraikitakoa [[XI. mendea|XI. mendeko]] baseliza izan zena eta gero tenplu [[barrokoa]]ren gainean. Lizarra auzoaren gaineko muino baten gainean dago, gaur egungo Lizarra hiriaren jatorrizko gunea dena, eta bertatik hiri osoaren ikuspegia ikusten da, bai eta komunikazio eta sarbide bideena eta inguruko mendiena ere. Barrualdean [[Puyko Andre Maria]]ren [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] irudi [[arte gotikoa|gotikoa]] dago. <gallery mode=packed heights=150> Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 02.jpg|Aurrealdea. Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 03.jpg|Aldarea. Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 05.jpg|Puyko Andre Mariaren irudia. Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 06.jpg|Kristoren irudia. </gallery> == Etimologia == "Puyko Ama Birjina" izena, euskaraz, '''"Notre-Dame du Puy"''' edo '''"Le Puy-en-Velayko Andre Maria"''' izenarekin lotzen da, eta honek lotura zuzena du Frantziako '''Le Puy-en-Velay''' hiriaren santuarioarekin, bertan dagoen Andre Maria birjinaren irudi ospetsuarekin. Horrela, testuan aipatzen den "Puyko Ama Birjina" deitura, Euskal Herrian zabaldutako eta Frantziako santuarioarekin erlazionatutako birjinaren izena da. Le Puy-en-Velayko santuarioa, '''Notre-Dame du Puy''', oso garrantzitsua izan zen Erdi Aroan, Frantziako eta Europako erromesek asko bisitatzen zuten lekua izan baitzen. Santuario honek, gainera, '''Jakobeen Bidea''' (Camino de Santiago) edo erromesaldi-ibilbideekiko harreman estua izan zuen, eta horrek eragin handia izan zuen mendebaldeko Europa osoko kristau elizetan. Le Puy-en-Velayko santuarioan Andre Mariaren irudi bat dago, eta irudi hau, txikia izan arren, mendiko leku batean kokatzen denez, berehala hartzen du garrantzi handia erromesaldietan eta toki horren sakralizazioan. Honek, agian, '''"Poyo"''' edo '''"Pueyo"''' izen-aldaerak hartzen dituela adierazten du, izen horiek, historian, tokian tokiko mendietan edo altueran kokatutako lekuak izendatzeko erabili izan direla. '''Puy''' izenak, horrela, tokien edo lekuko altueraren adierazle izateaz gain, leku sakratu edo erlijioso moduan, toki hori nabarmen bihurtzen du. Le Puy-en-Velayko santuarioa, alegia, mendian dago eta bere kokapena honek, hain zuzen, izenaren eragina eta sakralizazio-prozesuaren garrantzia azpimarratzen du. Horrenbestez, "Puyko Ama Birjina" izenaren erabilera Euskal Herrian, '''Le Puy-en-Velay'''-ko '''Notre-Dame du Puy''' santuarioarekin dagoen lotura zuzena adierazten du. Euskal Herrian, XVII. eta XVIII. mendeetan, erromesaldiak eta erlijio-joerak Frantziara eta '''Le Puy'''-ra iritsi ziren, eta horrek ekarri zuen Andre Maria birjinaren eta haren kultuaren zabalkundea. Le Puy-en-Velayko santuarioak eragina izan zuen Euskal Herrian, non halako izendapenak eta erromesen bisitak hareagotzen ziren, eta bertako irudia eta izena Euskal Herrian ere ezagun bihurtu ziren. Horrela, '''"Puyko Ama Birjina"''' izenaren erabilera Euskal Herrian, Frantziako '''Notre-Dame du Puy''' birjinarekin eta haren santuarioarekin lotuta egon daiteke. Izan ere, '''Puy''' izenak, "goialdean" edo altueran kokatutako lekuaren adierazgarri gisa, ez du soilik geografikoaren esanahia, baizik eta erlijio-sakralizazioaren adierazle izan daiteke, hiri eta toki horien garrantzia areagotuz. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basílica de Nuestra Señora del Puy|hizkuntza=es|data=2024-12-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Bas%C3%ADlica_de_Nuestra_Se%C3%B1ora_del_Puy#CITAREFGarc%C3%ADa_Ga%C3%ADnzaHeredia_MorenoCarmona_RivasOrbe_Sivatte1982|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basílica de Nuestra Señora del Puy|hizkuntza=es|data=2024-12-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Bas%C3%ADlica_de_Nuestra_Se%C3%B1ora_del_Puy#cite_note-FOOTNOTEArbeizaJimeno_Jur%C3%ADo19833-3|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Historia eta legenda == == Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko basiliken zerrenda|Euskal Herriko basilikak]] * [[Euskal Herriko onomastika]] == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{fr}}[http://www.turismonavarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=3159& Basilikari buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgune turistikoan] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko basilikak]] [[Kategoria:Lizarrako elizak]] [[Kategoria:Okzitanierazko hitzak eta esaldiak]] [[Kategoria:Victor Eusaren eraikinak]] n5qntdxhwnotd3ivkogcv2cyp0kg283 10003113 10003106 2024-12-18T10:25:40Z Saioa Munduate Etxeberria 168989 10003113 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Puyko Andre Mariaren basilika | irudia = Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 01.jpg | irudi-oina = Aurrealdea. | herria = [[Lizarra]] | helbidea = Abartzuza kalea z/g | herrialdea = EH-NA | dn = 42 | mn = 40 | sn = 31 | de = 2 | me = 1 | se = 48 | garaia = | garaiera = | solairuak = | arkitektoa = | eraikitzailea = | egitura ingeneritza = | amaiera = | jabea = | webgunea = }} '''Puyko Andre Mariaren basilika''' [[Lizarra]]ko goiko aldean dagoen eliza modernoa da, udalerriko bi zaindarietako baten omenez [[XX. mendea]]n eraikitakoa [[XI. mendea|XI. mendeko]] baseliza izan zena eta gero tenplu [[barrokoa]]ren gainean. Lizarra auzoaren gaineko muino baten gainean dago, gaur egungo Lizarra hiriaren jatorrizko gunea dena, eta bertatik hiri osoaren ikuspegia ikusten da, bai eta komunikazio eta sarbide bideena eta inguruko mendiena ere. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basílica de Nuestra Señora del Puy|hizkuntza=es|data=2024-12-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Bas%C3%ADlica_de_Nuestra_Se%C3%B1ora_del_Puy#CITAREFGarc%C3%ADa_Ga%C3%ADnzaHeredia_MorenoCarmona_RivasOrbe_Sivatte1982|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basílica de Nuestra Señora del Puy|hizkuntza=es|data=2024-12-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Bas%C3%ADlica_de_Nuestra_Se%C3%B1ora_del_Puy#CITAREFGuti%C3%A9rrez_Eraso1970|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Barrualdean [[Puyko Andre Maria]]ren [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] irudi [[arte gotikoa|gotikoa]] dago. <gallery mode=packed heights=150> Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 02.jpg|Aurrealdea. Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 03.jpg|Aldarea. Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 05.jpg|Puyko Andre Mariaren irudia. Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 06.jpg|Kristoren irudia. </gallery> == Etimologia == "Puyko Ama Birjina" izena, euskaraz, '''"Notre-Dame du Puy"''' edo '''"Le Puy-en-Velayko Andre Maria"''' izenarekin lotzen da, eta honek lotura zuzena du Frantziako '''Le Puy-en-Velay''' hiriaren santuarioarekin, bertan dagoen Andre Maria birjinaren irudi ospetsuarekin. Horrela, testuan aipatzen den "Puyko Ama Birjina" deitura, Euskal Herrian zabaldutako eta Frantziako santuarioarekin erlazionatutako birjinaren izena da. Le Puy-en-Velayko santuarioa, '''Notre-Dame du Puy''', oso garrantzitsua izan zen Erdi Aroan, Frantziako eta Europako erromesek asko bisitatzen zuten lekua izan baitzen. Santuario honek, gainera, '''Jakobeen Bidea''' (Camino de Santiago) edo erromesaldi-ibilbideekiko harreman estua izan zuen, eta horrek eragin handia izan zuen mendebaldeko Europa osoko kristau elizetan. Le Puy-en-Velayko santuarioan Andre Mariaren irudi bat dago, eta irudi hau, txikia izan arren, mendiko leku batean kokatzen denez, berehala hartzen du garrantzi handia erromesaldietan eta toki horren sakralizazioan. Honek, agian, '''"Poyo"''' edo '''"Pueyo"''' izen-aldaerak hartzen dituela adierazten du, izen horiek, historian, tokian tokiko mendietan edo altueran kokatutako lekuak izendatzeko erabili izan direla. '''Puy''' izenak, horrela, tokien edo lekuko altueraren adierazle izateaz gain, leku sakratu edo erlijioso moduan, toki hori nabarmen bihurtzen du. Le Puy-en-Velayko santuarioa, alegia, mendian dago eta bere kokapena honek, hain zuzen, izenaren eragina eta sakralizazio-prozesuaren garrantzia azpimarratzen du. Horrenbestez, "Puyko Ama Birjina" izenaren erabilera Euskal Herrian, '''Le Puy-en-Velay'''-ko '''Notre-Dame du Puy''' santuarioarekin dagoen lotura zuzena adierazten du. Euskal Herrian, XVII. eta XVIII. mendeetan, erromesaldiak eta erlijio-joerak Frantziara eta '''Le Puy'''-ra iritsi ziren, eta horrek ekarri zuen Andre Maria birjinaren eta haren kultuaren zabalkundea. Le Puy-en-Velayko santuarioak eragina izan zuen Euskal Herrian, non halako izendapenak eta erromesen bisitak hareagotzen ziren, eta bertako irudia eta izena Euskal Herrian ere ezagun bihurtu ziren. Horrela, '''"Puyko Ama Birjina"''' izenaren erabilera Euskal Herrian, Frantziako '''Notre-Dame du Puy''' birjinarekin eta haren santuarioarekin lotuta egon daiteke. Izan ere, '''Puy''' izenak, "goialdean" edo altueran kokatutako lekuaren adierazgarri gisa, ez du soilik geografikoaren esanahia, baizik eta erlijio-sakralizazioaren adierazle izan daiteke, hiri eta toki horien garrantzia areagotuz. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basílica de Nuestra Señora del Puy|hizkuntza=es|data=2024-12-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Bas%C3%ADlica_de_Nuestra_Se%C3%B1ora_del_Puy#CITAREFGarc%C3%ADa_Ga%C3%ADnzaHeredia_MorenoCarmona_RivasOrbe_Sivatte1982|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basílica de Nuestra Señora del Puy|hizkuntza=es|data=2024-12-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Bas%C3%ADlica_de_Nuestra_Se%C3%B1ora_del_Puy#cite_note-FOOTNOTEArbeizaJimeno_Jur%C3%ADo19833-3|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Historia eta legenda == == Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko basiliken zerrenda|Euskal Herriko basilikak]] * [[Euskal Herriko onomastika]] == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{fr}}[http://www.turismonavarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=3159& Basilikari buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgune turistikoan] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko basilikak]] [[Kategoria:Lizarrako elizak]] [[Kategoria:Okzitanierazko hitzak eta esaldiak]] [[Kategoria:Victor Eusaren eraikinak]] sz0ba61kbktvzdkkl1rs2w4adpnizup 10003311 10003113 2024-12-18T11:30:46Z Saioa Munduate Etxeberria 168989 10003311 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Puyko Andre Mariaren basilika | irudia = Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 01.jpg | irudi-oina = Aurrealdea. | herria = [[Lizarra]] | helbidea = Abartzuza kalea z/g | herrialdea = EH-NA | dn = 42 | mn = 40 | sn = 31 | de = 2 | me = 1 | se = 48 | garaia = | garaiera = | solairuak = | arkitektoa = | eraikitzailea = | egitura ingeneritza = | amaiera = | jabea = | webgunea = }} '''Puyko Andre Mariaren basilika''' [[Lizarra]]ko goiko aldean dagoen eliza modernoa da, udalerriko bi zaindarietako baten omenez [[XX. mendea]]n eraikitakoa [[XI. mendea|XI. mendeko]] baseliza izan zena eta gero tenplu [[barrokoa]]ren gainean. Lizarra auzoaren gaineko muino baten gainean dago, gaur egungo Lizarra hiriaren jatorrizko gunea dena, eta bertatik hiri osoaren ikuspegia ikusten da, bai eta komunikazio eta sarbide bideena eta inguruko mendiena ere. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basílica de Nuestra Señora del Puy|hizkuntza=es|data=2024-12-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Bas%C3%ADlica_de_Nuestra_Se%C3%B1ora_del_Puy#CITAREFGarc%C3%ADa_Ga%C3%ADnzaHeredia_MorenoCarmona_RivasOrbe_Sivatte1982|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basílica de Nuestra Señora del Puy|hizkuntza=es|data=2024-12-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Bas%C3%ADlica_de_Nuestra_Se%C3%B1ora_del_Puy#CITAREFGuti%C3%A9rrez_Eraso1970|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Barrualdean [[Puyko Andre Maria]]ren [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] irudi [[arte gotikoa|gotikoa]] dago. <gallery mode=packed heights=150> Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 02.jpg|Aurrealdea. Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 03.jpg|Aldarea. Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 05.jpg|Puyko Andre Mariaren irudia. Fitxategi:Estella - Basílica de Nuestra Señora del Puy 06.jpg|Kristoren irudia. </gallery> == Etimologia == "Puyko Ama Birjina" izena, euskaraz, '''"[[Notre-Dame du Puy]]"''' edo '''"Le Puy-en-Velayko Andre Maria"''' izenarekin lotzen da, eta honek lotura zuzena du Frantziako '''[[Le Puy-en-Velay]]''' hiriaren santuarioarekin, bertan dagoen Andre Maria birjinaren irudi ospetsuarekin. Horrela, testuan aipatzen den "Puyko Ama Birjina" deitura, Euskal Herrian zabaldutako eta Frantziako santuarioarekin erlazionatutako birjinaren izena da. Le Puy-en-Velayko santuarioa, '''Notre-Dame du Puy''', oso garrantzitsua izan zen [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Frantziako eta Europako [[Erromes|erromesek]] asko bisitatzen zuten lekua izan baitzen. [[Santuario]] honek, gainera, [[Donejakue bidea|Done Jakue bidea (]][[Camino de Santiago]]) edo erromesaldi-ibilbideekiko harreman estua izan zuen, eta horrek eragin handia izan zuen [[mendebaldeko Europa]] osoko [[Kristau eliza|kristau elizetan]]. Le Puy-en-Velayko santuarioan Andre Mariaren irudi bat dago, eta irudi hau, txikia izan arren, mendiko leku batean kokatzen denez, berehala hartzen du garrantzi handia erromesaldietan eta toki horren [[sakralizazioan]]. Honek, agian, '''"Poyo"''' edo '''"Pueyo"''' izen-aldaerak hartzen dituela adierazten du, izen horiek, historian, tokian tokiko mendietan edo altueran kokatutako lekuak izendatzeko erabili izan direla. '''Puy''' izenak, horrela, tokien edo lekuko altueraren adierazle izateaz gain, leku sakratu edo [[Erlijio|erlijioso]] moduan, toki hori nabarmen bihurtzen du. Le Puy-en-Velayko santuarioa, alegia, mendian dago eta bere kokapena honek, hain zuzen, izenaren eragina eta sakralizazio prozesuaren garrantzia azpimarratzen du. Horrenbestez, "Puyko Ama Birjina" izenaren erabilera [[Euskal Herria|Euskal Herrian]], '''[[Le Puy-en-Velay]]'''-ko '''Notre-Dame du Puy''' santuarioarekin dagoen lotura zuzena adierazten du. Euskal Herrian, XVII. eta XVIII. mendeetan, erromesaldiak eta erlijio joerak [[Frantzia|Frantziara]] eta '''Le Puy'''-ra iritsi ziren, eta horrek ekarri zuen Andre Maria birjinaren eta haren kultuaren zabalkundea. Le Puy-en-Velayko [[Santuarioa|santuarioak]] eragina izan zuen Euskal Herrian, non halako izendapenak eta erromesen bisitak hareagotzen ziren, eta bertako irudia eta izena Euskal Herrian ere ezagun bihurtu ziren. Horrela, '''"Puyko Ama Birjina"''' izenaren erabilera Euskal Herrian, Frantziako '''Notre-Dame du Puy''' [[Birjintasun|birjinarekin]] eta haren santuarioarekin lotuta egon daiteke. Izan ere, '''Puy''' izenak, "[[Goialdea|goialdean]]" edo altueran kokatutako lekuaren adierazgarri gisa, ez du soilik [[geografikoaren]] esanahia, baizik eta erlijio-sakralizazioaren adierazle izan daiteke, hiri eta toki horien garrantzia areagotuz. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basílica de Nuestra Señora del Puy|hizkuntza=es|data=2024-12-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Bas%C3%ADlica_de_Nuestra_Se%C3%B1ora_del_Puy#CITAREFGarc%C3%ADa_Ga%C3%ADnzaHeredia_MorenoCarmona_RivasOrbe_Sivatte1982|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basílica de Nuestra Señora del Puy|hizkuntza=es|data=2024-12-10|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Bas%C3%ADlica_de_Nuestra_Se%C3%B1ora_del_Puy#cite_note-FOOTNOTEArbeizaJimeno_Jur%C3%ADo19833-3|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Fusilamendu [[Karlismo|karlista]] == '''Lizarrako fusilamenduak''' '''Karlistaldian''', Espainian gertatutako gerra zibila, 1833tik 1839ra bitartean, '''Isabel II.aren erregealdia''' eta '''Carlos V.aren''' errege-pretendentearen aldeko karlisten artean. Bi gertaerak eragin handia izan zuten Euskal Herrian eta, oro har, Espainiako historian, eta biak bakearen eta amaieraren sinboloak izan ziren. '''Lizarrako Fusilamenduak (1839)''' '''Lizarrako fusilamenduak''' 1839ko otsailaren 18an gertatu ziren, '''Rafael Maroto''' jeneral karlistaren aginduz. Marotok, Karlisten alderdiko buruzagi nagusietako batek, '''Juan Antonio Guergué''', '''Francisco García''', '''Pablo Sanz y Baeza''', '''Teodoro Carmona''', '''Luis Antonio Ibáñez''' eta '''José Javier Úriz''' fusilatzeko agindu zuen. Gertakari honek larriki markatu zuen '''Karlistaldiko amaiera''', eta zenbait historiagilek gertaera horiek '''karlisten artean''' izan zen "odolustea" gisa ikusten dituzte. Fusilamendu hauek gertatu ziren '''Estellako kanpoaldean''', eta Marotok justifikatu zuen ekintza hau, bere ustez, buruzagi horiek armak utzi eta pazifismoaren bidean jartzea egokia zela, baina ekintza honek '''karlisten artean presio sozial eta militar handia sortu zuen''', eta gatazka gero eta odoltsuago bilakatu zen. Gertaera hau ezinbestekoa izan zen gerra zibila amaitzeko bidean, eta nabarmen erakutsi zuen bi aldeetako haserrea eta borroka latza, baina baita '''Karlistaldiko amaiera''' eta '''karlisten anaitasunaren''' desegitea ere. <ref>{{Erreferentzia|izena=Diego|abizena=Ochagavía Fernández|izenburua=Abrazos y tiros: Los fusilamientos de Estella y el Abrazo de Vergara|orrialdeak=363–372|data=1964|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=61484|aldizkaria=Berceo|alea=73|issn=0210-8550|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Deskribapena == Garai hartako sarrera ataripe bat kontserbatzen bada ere, 1929-1951 bitartean gaur egungo tenplua eraiki zen, Victor Eusa arkitekto iruindarraren planoetan oinarrituta, benetan bi proiektu ezberdin gauzatu zituena: bata 1929an eta bestea 1949an. Lehenengoak, «Sezession-en ereduekiko mendekotasun handiagoa eta espazio-ikuskera errazagoa izanik», ez zuen aurrera egin, eta bigarrenean, berriz, «espazioaren modelazioan kezka handiagoa» nabarmendu zen, nabarmenki islatuta baino «kapera nagusian, girola moduan pentsatua, eraikinaren funtsezko gaia, esparru gardena eta, aldi berean, konplexua izanik». Tenpluaren oinplanoa eta dekorazio guztia zortzi puntako izar baten formaren inguruan dago, Lizarra hiriaren sinboloa dena (latinez Stella, "izarra"). Tenpluak XIII. mende amaierako edo XIV. mende hasierako birjinaren irudia gordetzen du. Zilarrez forratutako zurezkoa da. Tenpluan kopia bat dago, jatorrian prozesioetan zehar ateratzeko sortu zena. == Historia eta legenda == == Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko basiliken zerrenda|Euskal Herriko basilikak]] * [[Euskal Herriko onomastika]] == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{fr}}[http://www.turismonavarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=3159& Basilikari buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgune turistikoan] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko basilikak]] [[Kategoria:Lizarrako elizak]] [[Kategoria:Okzitanierazko hitzak eta esaldiak]] [[Kategoria:Victor Eusaren eraikinak]] oy50g5e7lbgnqpf70eloruutk9vp1pv 0 95196 10002632 9999464 2024-12-17T17:53:30Z Xirkan 12788 10002632 wikitext text/x-wiki {{letra etzanetako izenburua}} '''''Foederati''-ak''' ({{lang-la|foederatus}} singularrez, ''foederati'' pluralez) hiri edo [[tribu]]ak ziren, [[Antzinako Erroma]]rekin ''fœdus'' izeneko ituna sinatua zutenak.<ref name="brit">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Foedus |url=https://www.britannica.com/topic/foedus#ref156283 |argitaletxea=britannica.com |sartze-data=2024-12-9}}</ref> [[Erromatar Errepublika|Erroma errepublikanoan]], [[Italia (erromatar probintzia)|Italia]] probintziako ''socii''-ak izendatzeko erabiltzen zen hitza. [[Erromatar Inperioa|Inperio garaian]], berriz, atzerriko estatuak, erresuma bezeroak edo [[barbaro|tribu barbaroak]] izan zitezkeen ''foederati''-ak. Itunak hainbat baldintza zituen, sinatzaileen arteko adiskidetasun-harreman iraunkorrak ezartzeko. Bi mota zeuden: ''foedus aequum''-a berdinen arteko hitzarmena zen, betierekoa, bi aldeak elkarri laguntzera behartzen zituena, bai defentsa gerretan, bai bestelako beharrizanetan; ''foedus iniquum''-ak, ordea, Erromaren nagusitasuna aitortzen zuen, eta beste sinatzailea beharturik zegoen Erromari laguntzera eraso-gerretan ere.<ref name="brit"/> == Izena == ''Foedus'' [[latin]]ezko hitzak [[Antzinako Erroma|Erromaren]] eta beste nazio baten arteko hitzarmen solemne eta loteslea izendatzen zuen, elkarri laguntzeko eginbidea ekartzen zuena. Euskarazko [[federalismo|federazio]] eta [[federalismo]] hitzen sustraian dago. == Erroma errepublikanoan == Erromatar Errepublikaren hasieran, Erroma defendatzera beharturik zeuden [[Italiar penintsula|Italiako]] tribuak. Herri horiek ez ziren [[erromatar kolonia]]k, ezta [[erromatar hiritartasuna]]ren (''civitas'') onuradunak ere. Laziotarrak odoleko aliatutzat hartzen ziren, baina gainerakoak ''foederati'' edo ''socii'' ziren. Beraz, ''foedus'' hitzarmenek eginbideak ekartzen zizkieten ''socii''-ei, ordainetan hiritartasunaren onura jaso gabe. Horrek tirabirak eragin zituen, eta [[K.a. 91]]n [[Gerra Soziala]] piztu zen Erromaren eta haren aliatu italikoen artean.<ref>{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Social War |url=https://www.britannica.com/event/Social-War-Roman-history |argitaletxea=britannica.com |sartze-data=2024-12-9}}</ref> [[K. a. 90]]eko ''Lex Julia''-k hiritartasuna eskaini zien Erromaren aurka altxatu ez ziren ''socii''-ei, eta armak berehala uzten zutenei. [[K. a. 89]]ko ''Lex Plautia Papiria''-k, berriz, [[Arno (ibaia)|Arno]] eta [[Rubikon]] ibaietatik hegoaldera bizi ziren italiar guztiei eman zien erromatar hiritartasuna.<ref>{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Parte istituzionale: lex Plautia Papiria |url=https://web.archive.org/web/20201129043744/https://www.uniba.it/docenti/gallo-annarosa/attivita-didattica/materiale-didattico/parte-istituzionale-lex-plautia-papiria/view |argitaletxea=Università degli Studi di Bari Aldo Moro, uniba.it |sartze-data=2024-12-9}}</ref> [[Italiar penintsula]]tik haratago ere zeuden ''foederati'' batzuk, hala nola, Gades (gaur egungo [[Cádiz]]), Ebusus ([[Eivissa uhartea]]) eta [[Massalia]] ([[Marseilla]]). == Erromatar Inperioan == [[Fitxategi:Evariste-Vital Luminais - Goths traversant une rivière.jpg|eskuinera|thumb|300px|[[Bisigodo|Bisigodoak]] Erromaren ''foederati''-ak izan ziren.]] [[III. mendea|III. mendetik]] aurrera, [[Erromatar Inperioa]]ren garaian, ''foederati'' hitzaren esanahia hedatu zen, Erromarekin hitzarmena zuten herri [[barbaro]]ak izendatzeko.<ref>{{Erreferentzia|egilea= Guégan, Pierrick |izenburua=Les Barbares dans l'armee romaine de 260 à 363 apres J.-C. |url=https://www.academia.edu/35861175/Les_Barbares_dans_larmee_romaine_de_260_%C3%A0_363_apres_J_C |argitaletxea=Université Rennes, academia.edu |sartze-data=2024-12-11}}</ref> [[Frankoak|Franko]], [[Bandalo|bandalo]], [[alano]] edota [[bisigodo]]ekin egindako itunen arabera, herri horiek sari bat jasotzen zuten, erromatar armada soldaduz hornitzearen truke. Atzerritar soldaduak ez ziren [[Erromatar legio|legioan]] sartzen, indar laguntzaileetan baizik.<ref name="sh">{{Erreferentzia|egilea= Sivan, Hagith |izenburua=On Foederati, Hospitalitas, and the Settlement of the Goths in A.D. 418 |url=https://kuscholarworks.ku.edu/server/api/core/bitstreams/d5c54029-b620-47eb-8550-e2ac182360ac/content |argitaletxea=The American Journal of Philology, 108. liburukia, 4. zenbakia (negua, 1987), 759-772 orrialdeak, kuscholarworks.ku.edu |sartze-data=2024-12-12}}</ref> Hasieran, erromatar saria [[diru]]tan edo elikagaietan ematen zitzaien herri barbaroei. [[IV. mendea|IV. mendetik]] aitzina, ordea, zerga bidez bildutako dirua urritu zenez gero, enperadoreek lurren jabetza eman zieten eta, beraz, inperioaren barnean bizitzeko baimena; era horretan, barbaroek hutsik zeuden lurrak lantzen zituzten.<ref name="her">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=7 clés pour comprendre les Barbares: Des grandes invasions au baptême de Clovis |url=https://www.herodote.net/Des_grandes_invasions_au_bapteme_de_Clovis-synthese-2615-23.php |argitaletxea=herodote.net |sartze-data=2024-12-12}}</ref> Godoen eta erromatarren arteko lehenbiziko itun handia [[332]]an sinatu zen, [[Konstantino]] enperadorearen agintaldian.<ref name="cas">{{Erreferentzia|egilea=Castillo Lozano, José Ángel |izenburua=Los godos y el Imperio romano: los mecanismos de integración «del extranjero, el otro y el extraño» en el Bajo Imperio |url=https://www.uhu.es/publicaciones/ojs/index.php/onoba/article/view/2594 |argitaletxea= Onoba. Revista de Arqueología y Antigüedad, (3), uhu.es |sartze-data=2024-12-12}}</ref> Frankoak [[358]]an federatu ziren, [[Juliano (enperadorea)|Julianok]] [[Mosa (ibaia)|Mosa]] eta [[Eskalda]] ibaien arteko lurrak eman zizkielarik, [[Rhin]]eko muga defendatzearen aldera.<ref>{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Frank |url=https://www.britannica.com/topic/Frank-people |argitaletxea=britannica.com |sartze-data=2024-12-12}}</ref> Erromatarren eta godoen arteko ituna bi herri independenteren artekoa zen, muga Danubio ibaiak markatzen zuela. Baina hori erabat aldatu zen [[376]]an. Urte hartan, [[huno]]en erasoaren beldur, [[bisigodo]]ek Danubio zeharkatzeko baimena galdegin zioten [[Valente]] enperadoreari. Enperadoreak onartu zituen ibaiaren hegoaldean, eta ordainetan godoek ''[[limes]]''-a, inperioaren muga, defendatzeko laguntza hitzeman zioten.<ref name="her"/><ref name="sh"/> Alabaina, erromatar gobernariek tratu txarra eman zieten, eta bisigodoak matxinatu ziren. [[378]]an, erromatar armada azpiratu zuten [[Hadrianopolisko gudua|Hadrianopolisen]]. [[Gerra Gotikoa (376-382)|Gerra Gotikoa]] [[382]]an amaitu zen, eta bisigodoak [[Trazia]]n kokatu ziren, ''foederati'' izaerarekin.<ref name="cas"/><ref name="sh"/> [[V. mendea]]ren hasieran, hunoek erasoaldi bortitzak egin zituzten Rhin haranean. [[Domino-efektu]]z, alanoak, bandaloak eta [[suebo]]ak behartuak izan ziren [[Galia]]rantz atzeraka egitera. Ordurako Erromak ez zuen sarkinei aurre egiteko baliabiderik. Anarkia giro hartan, talde handiek lortu zuten ''foederati'' estatusa inperioaren lurretan kokatzeko. [[418]]an, [[Honorio]]k bisigodoen esku utzi zuen [[Akitania Bigarrena]]. [[419]]an, bandaloak [[Hispania]]ra iritsi ziren, eta iparraldeko Afrikara [[429]]an. Era horretan, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]] probintziarik aberatsenak galduz joan zen, eta enperadorearen agintea [[Italia (erromatar probintzia)|Italiara]] eta Proventzara mugaturik geratu zen.<ref name="her"/> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antzinako Erroma]] [[Kategoria:Latinezko hitzak eta esaldiak]] [[Kategoria:Antzinako Erromako nazioarteko harremanak]] lb42mjxrppgaznrrd70l0wmc6lkgh8p 0 97523 10002644 8888263 2024-12-17T17:58:49Z Wayratuta 119550 /* Kampo loturak */ Ortografia zuzenketa 10002644 wikitext text/x-wiki {{Musika talde infotaula | izena = Galneryus | irudia = 2017y09m30d 224640691.jpg | irudi testua = | irudi zabalera = 240px | ezizenak = | jatorria = [[Japonia]] | instrumentuak = | musika mota = [[Power metal]]a <br /> [[Neo-classical metal]]a | urteak = 2001 – Gaur arte | diskoetxeak = [[VAP Records]]<br /> | webgunea = https://galneryus.jp | taldekideak = Sho <br /> Syu <br /> Yuhki <br /> Taka <br /> Fumiya | lehenagoko taldekideak = }} '''Galneryus''' [[japoniar]] [[power metal]] musika talde bat da, [[Dream Theater]], [[Helloween]], [[Sonata Artica]], [[Stratovarius]] eta [[X Japan]] metal taldeen eragin handiarekin. == Biografia == === 2001 - 2003 === Galneryusek dauzka Syu ([[Animetal]]) gitarra jotzailea eta Yama-B abeslaria buru bezala. Zaila da hitz egitea haien soinuaz japoniar talde bat bezala, Europar edo Estatu Batuetako banda bat bezalako soinua lortzen baitute, horregatik Sonata Artica edo Stratovarius taldeekin konparatzen dituzte. Galneryus 2001ean hasi zen, Syu gitarra jotzaileak power metalezko talde bat sortu naiz zuelako, jo zuen beste taldetatik gauza desberdina sortuz. Bere talde Valkyr aldendu ondoren bere proiektu berria hasi zuen Yama-B abeslariarekin, irratian abesten ezagutu zuena. Bi musikariek herri berdinean bizi ziren eta power metal talde bat egitea zuten helburu. Beste laguntzaile batzuekin egin zirenean hasi ziren abestiak idazten, jotzen eta kontzertuak ematen, "United Flag" maketa ateratzen 2003an lortuz. Artista berri guztiak bezala kopia gutxi atera zituzten. Urte berean bigarren maketa kaleratu zuten, "Rebel Flag". VAP diskografiak (non Syuk Animetalekin diskoak atera zituen) kontratu bat proposatu zien beraien lehen albuma ateratzeko, "The Flag of Punishment", 2003ko urrian. Lehen disko honek argi uzten zuen nolakoa izango zen haien soinu bereizgarria. Publikoak eta prentsa ondo jaso zuten albuma eta laster bihurtu ziren japoniako musikaren parte indartsu batean. === 2005 === Bigarren albuma "Advance to the Fall", martxoan aterata, mundu osoan zehar ezagutarazi zuen taldeak, "Silent Revelation" singlearen eraginez bereziki. Benetako arrakastan bihurtu zen diskoa. === 2006 === Kontzertu batzuk eta gero taldeak estudiora bueltatu zen urrengo albuma grabatzeko, "Beyond the End of Despair", uztailean argitaratua. Hilabete batzuk geroago beraien lehengo DVDa atera zuten, "Live for Rebirth", Die for Rebirth birako kontzertuko bideoekin. Pure Rock Japan 2006 gertakizunen parte hartu eta gero eta "Tribute to Death Note" albumean lagunduta Tsui baxu jotzailea taldea utzi zuen 2007ko hasieran. === 2007 === Laugarren albuma "One for all – All for one" argitaratu zuten Yu-To baxu jotzaile berriarekin. === 2008 === Martxoaren 5ean kaleratzen dute bigarren DVDa Live for All - Live for One biran grabatua. Martxoaren 19an “Alsatia/Cause Disarray” maxisinglea salgai jartzen dute [[Mnemosyne no Musume-tachi]] animearen Opening eta Endingarekin eta beste bi abestiekin. Maiatzaren 18an “Path to the Fifth Flag” bira hasten dute. Uztailaren 30an "Shining Moments" singlea kaleratzen dute disko berriaren aurrerapen bezala. Irailaren 10ean bosgarren albuma salgai jartzen da “Reincarnation” izenarekin. Hilabete bat geroago Yama-Bk Reincarnation bira amaitu ondoren taldea uztearen asmoa duela adierazten du. === 2009 === Martxoaren 25ean bi disko best of ateratzen dute “Best of the awakening days” eta “Best of the braving days”. == Kideak == * [[Masatoshi "Sho" Ono]] - Ahotsa * [[Syu]] - Gitarra * [[Yuhki]] - Teklatua * [[Taka]] - Baxua * [[Fumiya]] - Bateria === Aitzineko kideak === * [[Yama-B]] - Ahotsa * [[Tsui]] - Baxua * [[Yu-To]] - Baxua * [[Junichi Satoh]] - Bateria == Diskografia == === Albumak === * Flag of Punishment (2003.10.22) * Advance to the Fall (2005.03.23) * Beyond the End of Despair (2006.07.12) * One For All - All For One (2007.08.22) * Voices From the Past (Ohore diskoa) (2007.10.08) * Reincarnation (2008.09.10) * Voices from the past II (Ohore diskoa) (2008) * Resurrection (2010.23.6) * Voices From the Past III (2010.8.20) * Phoenix Rising (2011.10.5) * Angel of Salvation (2012.10.10) === Singleak === * Everlasting (CD+DVD) (2007.06.27) * Everlasting (2007.06.27) * Alsatia/Cause Disarray (2008.03.19) * Shining Moments (2008.07.30) * Begnning of the Resurrection (2010.04.21) * Future Never Dies (2011.09.07) * Kizuna (2012.01.25) * Hunting for Your Dream (2012.07.17) === EP === * Rebel Flag (2002.08.23) * United Flag (2001) === Beste diskoen kolaboratzaile === * Soldier of Fortune ([[Loudness]]) - (JAPANESE HEAVY METAL TRIBUTE/魂II) (2002.12.11) * Black Diamond ([[Stratovarius]]) - (STAND PROUD!II) (2002.12.11) http://es.youtube.com/watch?v=rEdu-GfA5QE * Struggle for the freedom flag - (HARD ROCK SUMMIT IN OSAKA) (2004.06.16) * SERENADE (D.N.mix) - (The songs for DEATH NOTE the movie〜the last name TRIBUTE) (2006.12.20) === DVD === * Live for Rebirth (DVD+CD) (2006.11.22) * Live for All - Live for One (DVD+CD) (2008.03.05) * The Best of the Braving Days (DVD+CD) (2009.03.25) * The Best of the Awakening Days (DVD+CD) (2009.03.25) === Bideoak === * Struggle for the Freedom Flag (''Flag of Punishment'') * Silent Revelation (''Advance to the Fall'') * My Last Farewell (''Beyond the end of despair'') * Everlasting (''Everlasting (Single)'') * New Legend (''One For All - All For One'') * Alsatia (''Alsatia/Cause Disarray (Single)'') * Shining Moments (''Reincarnation'') == Kanpo estekak == * [https://galneryus.jp Web Gune Ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20201003213355/http://www.vap.co.jp/galneryus/ Ofizial Gunea VAP Recordsen] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Japoniako heavy metal musika taldeak]] s124w2hh89pn8h2mtdohubzgzarhx5p 0 102270 10002758 8179264 2024-12-17T21:12:04Z CommonsDelinker 688 «Beidh_ár_lá_linn_mural.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002758 wikitext text/x-wiki '''Tiocfaidh ár lá''' ([[irlandako gaelera|gaeleraz]] {{IPA|ˈtʲʊki aːɾˠ ˈl̪ˠaː}} ahoskatuta) [[euskara]]z ''iritsiko da gure eguna'' esan nahi duen esaldia da. Esaldi honek [[Irlanda]]ren eta [[Ipar Irlanda]]ren bateratzeari aipu egiten dio. Irlandako militante errepublikarren eslogan ospetsua bihurtu zen [[1980ko hamarkada|80ko hamarkadan]]. == Aldaerak == ;''Beidh an lá linn'' : ({{IPA|bʲɛj ən ˈl̪ˠaː lʲɪnʲ}}) "eguna gurekin izango da" esan nahi du. Hainbat [[irlandako gaelera|gaeleradunek]], horien artean [[Ciarán Carson]] idazlea, diote ''Tiocfaidh ár lá'' esaldia ez dela guztiz zuzena [[ingeles]]aren eragin nabarmena duelako. '''Beidh ár lá linn''' aldaerak "gure eguna gurekin izango da" esan nahi du eta esaldi hau mugimendu errepublikarrean ere erabilia da. ;''Beidh lá eile ag an bPaorach!'' : ({{IPA|bʲɛj ˈl̪ˠaː ɛlʲə ɡə bˠiːɾˠəx}}), "Powerrek beste egun bat izango du" esan nahi du. [[Dungarvan]]go [[Edmund Power]]ren azken hitzak izan ziren, [[1798]]ko [[1798ko Irlandako matxinada|Wexfordeko Matxinadan]] parte hartzeagatik exekutatua. [[Éamon de Valera]]k sarritan zerabilen esaldia da. == Ikus, gainera == * [[Slán Abhaile]] * [[Chhut-thâu-thiⁿ]], [[Taiwan]]go mugimendu independentistaren eslogana. == Erabilpenak == Tiocfaidh Ár Lá (TÁL) [[Celtic FC|Celtic F.C.]] futbol taldearen irlandar errepublikar hintxen aldizkariaren izena da. [[1991]]. urtean sortu zen, [[Celtic FC|Celtic F.C.]] taldearen aurkari porrokatua den [[Rangers F.C.]] baino makalago zebilenean. [[Su Ta Gar|Su ta Gar]] euskal [[heavy metal]] taldeak abesti baten izenburuan erabili zuen. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Irlandako mugimendu errepublikarra]] [[Kategoria:Irlanderazko hitzak eta esaldiak]] [[Kategoria:Eslogan politikoak]] do8u9fdpnsmyr0t6qjqobajress1f28 0 102405 10003286 4745330 2024-12-18T11:16:32Z Franvj 161224 Akats ortografikoak zuzendu dira 10003286 wikitext text/x-wiki '''Bidebieta''' izenak hurrengoei egin ahal dio erreferentzi: * [[Miracruz-Bidebieta|Mirakruz-Bidebieta]] Donostia udalerriko auzoa. * [[Bidebieta (Basauri)]], Basauri udalerriko auzoa. * [[Bidebieta-Basauri geltokia]], [[Bilboko Renfe Aldiriak|Bilboko Renfeko aldirien sareko]] tren geltokia. {{argipen}} 33wf02jtwcjgdawe2znnct2sdq30wy0 0 102584 10002889 9819300 2024-12-18T05:51:57Z Smy987 30434 10002889 wikitext text/x-wiki '''Asia-Pazifikoa''' edo '''APAC''' [[Ozeano Barea]]ren mendebaldeko eremuari deritzo. [[Ekialdeko Asia]], [[Hego-ekialdeko Asia]], [[Ozeania]] eta [[Australasia]] hartzen ditu behe barnean. == Herrialdeak == Asia-Pazifikoko eskualdeak herrialde hauek hartzen ditu barne: * {{bandera|Afganistan}} * {{bandera|Australia}} * {{bandera|Bangladesh}} * {{bandera|Bahrain}} * {{bandera|Bhutan}} * {{bandera|Bougainville}} * {{bandera|Brunei}} * {{bandera|Chuuk}} * {{bandera|Kanbodia}} * {{bandera|Txina}} ** {{bandera|Hong Kong}} ** {{bandera|Macau}} * {{bandera|Taiwan}} * {{bandera|Gabonetako Uhartea}} * {{bandera|Cocos Uharteak}} * {{bandera|Fiji}} * {{bandera|Pazko Uhartea}} * {{bandera|India}} * {{bandera|Indonesia}} * {{bandera|Iran}} * {{bandera|Irak}} * {{bandera|Israel}} * {{bandera|Japonia}} * {{bandera|Jordania}} * {{bandera|Kazakhstan}} * {{bandera|Kiribati}} * {{bandera|Ipar Korea}} * {{bandera|Hego Korea}} * {{bandera|Kurdistan}} * {{bandera|Kuwait}} * {{bandera|Kirgizistan}} * {{bandera|Laos}} * {{bandera|Libano}} * {{bandera|Malaysia}} * {{bandera|Marshall Uharteak}} * {{bandera|Mikronesiako Estatu Federatuak}} * {{bandera|Mongolia}} * {{bandera|Myanmar}} * {{bandera|Nauru}} * {{bandera|Nepal}} * {{bandera|Kaledonia Berria}} * {{bandera|Zeelanda Berria}} * {{bandera|Norfolk uhartea}} * {{bandera|Oman}} * {{bandera|Palau}} * {{bandera|Pakistan}} * {{bandera|Palestina}} * {{bandera|Papua Ginea Berria}} * {{bandera|Filipinak}} * {{bandera|Pitcairn Uharteak}} * {{bandera|Qatar}} * {{bandera|Samoa}} * {{bandera|Saudi Arabia}} * {{bandera|Singapur}} * {{bandera|Salomon Uharteak}} * {{bandera|Sri Lanka}} * {{bandera|Siria}} * {{bandera|Tajikistan}} * {{bandera|Thailandia}} * {{bandera|Ekialdeko Timor}} * {{bandera|Tokelau}} * {{bandera|Tonga}} * {{bandera|Torres Itsasarteko Uharteak}} * {{bandera|Turkmenistan}} * {{bandera|Tuvalu}} * {{bandera|Uzbekistan}} * {{bandera|Vanuatu}} * {{bandera|Vietnam}} * {{Wallis eta Futuna}} * {{bandera|Yemen}} * Ameriketako Estatu Batuen lurraldeak: ** {{Bandera|Samoa Estatubatuarra}} ** {{Bandera|Guam}} ** {{Bandera|Hawaii}} ** {{Bandera|Ipar Marianak}} ** {{bandera|Wake Uhartea}} Batzuetan ere barne hartzen dira: * {{bandera|Mongolia}} * {{bandera|Myanmar}} (Birmania) * {{bandera|Errusia}} (Errusiako ekialdeak [[Ozeano Barea]]n dago) * [[Hegoaldeko Asia]]ko herrialdeak:<ref name="transparency">[https://web.archive.org/web/20090625000418/http://www.transparency.org/regional_pages/asia_pacific Transparency International]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20090513014031/http://report2007.amnesty.org/eng/Regions/Asia-Pacific Amnesty International 2007]</ref> ** {{bandera|Afganistan}} ** {{bandera|Bangladesh}} ** {{bandera|India}} ** {{bandera|Nepal}} ** {{bandera|Sri Lanka}} ** {{bandera|Pakistan}} ** {{bandera|Bhutan}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Asiako herrialde eta lurralde aurkibidea}} [[Kategoria:Asiako geografia]] nib7cqyv07prh2u9q239d9bzp0i2ukh 0 103677 10002784 9883218 2024-12-17T22:16:28Z Treuiller 59723 10002784 wikitext text/x-wiki {{Lan infotaula}} '''''Oro laño mee batek...''''' [[Benito Lertxundi]]k [[1974|1974an]] [[Artezi]] diskoetxearekin argitaratutako diskoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Benito|abizena=Lertsundi|urtea=1974|izenburua=Oro laño mee batek...|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/benito-lertxundi/oro-lano-mee-batek|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-08-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oro laño mee batek|hizkuntza=eu|url=https://www.benitolertxundi.com/oro-lano-mehe|aldizkaria=Benito Lertxundi|sartze-data=2024-08-18}}</ref> [[Fitxategi:Benito Lertsundi Guregipuzkoa 1005800.jpg|thumb|[[Benito Lertxundi]] (1971)]] ''[[Oi lur, oi lur]]'' eta ''[[Herribehera]] jota'' kanta ezagunak barne hartzen ditu lan horrek. == Kantak == # ''[[Oi lur, oi lur]]'' ([[Xabier Lizardi|Lizardi]] - Lertxundi) # ''[[Hasarre egon nahi nuke]]'' ([[Xabier Lete]] - Lertxundi) # ''Zure askatasunagatik'' ([[J.A. Artze]] - Lertxundi) # ''[[Herribehera]]'' (Lertxundi) # ''[[Txori ttikia]]'' (J.A. Artze - Lertxundi) # ''[[Euskal Pizkundea|Euskal pizkundea]]'' (Lizardi - Lertxundi) # [[Esku ezkerra (Haur bati)|''Esku ezkerra'' (Haur bati)]] (Lertxundi) # ''[[Entzun zazu]]'' (Eskoziako doinua - Lertxundi) # ''[[Oria|Oria ibaia]]'' (Lertxundi) # ''[[Oi gure lurra]]'' (Lertxundi) == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * ''[[Ez dok amairu (diskoa)|Ez dok amairu]]'' (1971, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]), (2004, [[Elkar]]) * ''[[...eta maita herria, üken dezadan plazera|..eta maita herria, üken dezadan plazera]]'' (1975, [[Artezi]]) * ''[[Zuberoa/Askatasunaren semeei]]'' (1977, [[Artezi]]) * ''[[Altabizkar/Itzaltzuko bardoari]]'' (1981, [[Elkar]]) * ''[[Gaueko ele ixilen baladak]]'' (1985, [[Elkar]]) * ''[[Mauleko bidean... izatearen mugagabean]]'' (1987, [[Elkar]]) * ''[[Pazko gaierdi ondua]]'' (1989, [[Elkar]]) * ''[[Hunkidura Kuttunak I]]'' (1993, [[Elkar]]) * ''[[Hunkidura Kuttunak II]]'' (1994, [[Elkar]]) * ''[[Hitaz oroit]]'' (1996, [[Elkar]]) * ''[[Auhen sinfonikoa]]'' (1998, [[Elkar]]) * ''[[Nere ekialdean]]'' (2002, [[Elkar]]) * ''[[40 urtez ikasten egonak]]'' (2005, [[Elkar]]) * ''[[Itsas ulu zolia]]'' (2008, [[Elkar]]) == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{fr}}[http://www.euskalnet.net/turibeechevarria/html/eh_orolano.htm Diskoaren aipamena]{{Apurtutako esteka|date=maiatza 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Benito Lertxundiren diskoak]] [[Kategoria:1974ko musika diskoak]] rpssdi4px4co452hy171b28np6xy2kq 10002785 10002784 2024-12-17T22:17:52Z Treuiller 59723 /* Erreferentziak */ 10002785 wikitext text/x-wiki {{Lan infotaula}} '''''Oro laño mee batek...''''' [[Benito Lertxundi]]k [[1974|1974an]] [[Artezi]] diskoetxearekin argitaratutako diskoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Benito|abizena=Lertxundi|urtea=1974|izenburua=Oro laño mee batek...|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/benito-lertxundi/oro-lano-mee-batek|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-08-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oro laño mee batek|hizkuntza=eu|url=https://www.benitolertxundi.com/oro-lano-mehe|aldizkaria=Benito Lertxundi|sartze-data=2024-08-18}}</ref> [[Fitxategi:Benito Lertsundi Guregipuzkoa 1005800.jpg|thumb|[[Benito Lertxundi]] (1971)]] ''[[Oi lur, oi lur]]'' eta ''[[Herribehera]]'' kanta ezagunak barne hartzen ditu lan horrek. == Kantak == # ''[[Oi lur, oi lur]]'' ([[Xabier Lizardi|Lizardi]] - Lertxundi) # ''[[Hasarre egon nahi nuke]]'' ([[Xabier Lete]] - Lertxundi) # ''Zure askatasunagatik'' ([[J.A. Artze]] - Lertxundi) # ''[[Herribehera]]'' (Lertxundi) # ''[[Txori ttikia]]'' (J.A. Artze - Lertxundi) # ''[[Euskal Pizkundea|Euskal pizkundea]]'' (Lizardi - Lertxundi) # [[Esku ezkerra (Haur bati)|''Esku ezkerra'' (Haur bati)]] (Lertxundi) # ''[[Entzun zazu]]'' (Eskoziako doinua - Lertxundi) # ''[[Oria|Oria ibaia]]'' (Lertxundi) # ''[[Oi gure lurra]]'' (Lertxundi) == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * ''[[Ez dok amairu (diskoa)|Ez dok amairu]]'' (1971, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]), (2004, [[Elkar]]) * ''[[...eta maita herria, üken dezadan plazera|..eta maita herria, üken dezadan plazera]]'' (1975, [[Artezi]]) * ''[[Zuberoa/Askatasunaren semeei]]'' (1977, [[Artezi]]) * ''[[Altabizkar/Itzaltzuko bardoari]]'' (1981, [[Elkar]]) * ''[[Gaueko ele ixilen baladak]]'' (1985, [[Elkar]]) * ''[[Mauleko bidean... izatearen mugagabean]]'' (1987, [[Elkar]]) * ''[[Pazko gaierdi ondua]]'' (1989, [[Elkar]]) * ''[[Hunkidura Kuttunak I]]'' (1993, [[Elkar]]) * ''[[Hunkidura Kuttunak II]]'' (1994, [[Elkar]]) * ''[[Hitaz oroit]]'' (1996, [[Elkar]]) * ''[[Auhen sinfonikoa]]'' (1998, [[Elkar]]) * ''[[Nere ekialdean]]'' (2002, [[Elkar]]) * ''[[40 urtez ikasten egonak]]'' (2005, [[Elkar]]) * ''[[Itsas ulu zolia]]'' (2008, [[Elkar]]) == Kanpo estekak == * {{eu}}{{es}}{{fr}}[http://www.euskalnet.net/turibeechevarria/html/eh_orolano.htm Diskoaren aipamena]{{Apurtutako esteka|date=maiatza 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Benito Lertxundiren diskoak]] [[Kategoria:1974ko musika diskoak]] gyskhldlqhsutrl1cxmtgqdrz7pd22d 0 110932 10002379 8931413 2024-12-17T12:41:46Z AleGG09 168496 Artikulua hobetu eta osatu 10002379 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Excavator Postiguet Beach 2.jpg|thumb|300px|Gurpildun hondeamakina.]] '''Hondeamakina''' (baita ere '''hondeagailua, pala hondeatzailea''' edo '''indusmakina''') [[lurzoru]]a zulatzeko eta hondakinak beste leku batera eramateko erabiltzen den makina da. 360° biratzeko gai den [[makina]] autopropultsatua da, besoa eta koilara dituena. [[Pneumatiko|Pneumatikoen]] edo [[Beldar (automozioa)|beldarren]] gainean mugitzen dira sostengu-egitura batera, eta egitura horrek finko irauten du goiko aldeak libreki biratzen duen bitartean. Hondeamakinei dagokienez, eraikuntzan lurra mugitzearekin bakarrik erlaziona daiteke; hala ere, gaur egun, sektore hauetan aplika daiteke: [[nekazaritza]], [[metalurgia]], [[meatzaritza]], [[betegarri sanitarioak]], tratatutako uren [[Kanalizazio|kanalen]] garbiketa, etab. Osagarriak egokitu daitezke, hala nola [[Mailu hidrau|mailu hidraulikoak]] edo [[Fresatzeko makina|fresatzeko makinak]], meatzaritzako eta tuneleko tresnak. Normalean, [[Atzerako hondeamakina|pala mistoa]] hondeamakina gisa aipatzen da oker. == Zatiak == [[Fitxategi:Caterpillar 330B Hydraulic Excavator bucket and arm - Hillsboro, Oregon.JPG|thumb|Hondeamakina baten besoa eta koilara]] Hondeatzeko pala baten osagai nagusien artean, hauek nabarmentzen dira, oro har: '''Eragintza-sistemak:''' zilindro hidraulikoak dira gehienak, baina kable eta dibisioen bidez, transmisio mekanikoen bidez, zilindro pneumatikoen bidez eta abar erabiltzen dutenak ere badaude. '''Biraketa-koroa''': txasisaren gainean dagoen egituraren euskarri gisa balio du, hau etengabe biratzeko aukera emanez, txasisa geldirik dagoen bitartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What is an excavator? What is it made of?|hizkuntza=en-US|data=2022-07-22|url=https://yandram.com/blog/what-is-an-excavator/|aldizkaria=yandram.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bangor Daily News - Google News Archive Search|url=https://news.google.com/newspapers?nid=2457&dat=20060109&id=SsA8AAAAIBAJ&sjid=Ey4MAAAAIBAJ&pg=1480,1690624|aldizkaria=news.google.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kanpoko edo barruko hortz-geruza, motor independentea eta balazta duen pinoi batek erasotua. '''Txasisa:''' kate edo gurpil pneumatikoen bidez mugi daitekeen egitura eramailea da. Gurpilduna izanez gero, egonkortzaileak izango ditu oinarri-euskarriak osatzeko. Hondeamakina baten hiru sekzio nagusiak errodaje-trena, kaxa eta besoa dira (luma ere erabiltzen da). Errodaje-trenak beldarrak, beldarren bastidorea eta amaierako transmisioak ditu. Motor hidrauliko bat dute, eta banakako beldarrei transmisioa ematen dieten engranajeak. Errodaje-trenak hondeamakina baten antzeko hortz bat ere izan dezake<ref>{{Erreferentzia|url=https://web.archive.org/web/20121019163238/http://www.brighthubengineering.com/building-construction-design/44424-types-of-excavators-and-their-uses/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=What is an excavator? What is it made of?|hizkuntza=en-US|data=2022-07-22|url=https://yandram.com/blog/what-is-an-excavator/|aldizkaria=yandram.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Kabinak operadorearen kabina, kontrapisua, motorra eta eta erregai- eta olio-deposituak ditu. Etxea erdiko kisketa baten bidez lotzen zaio errodaje-trenari. Goi-presioko olioa beldarren motor hidraulikoei ematen zaie, larako ardatzean dagoen pibote hidrauliko baten bidez. Horri esker, makinak 360° biratu dezake oztoporik gabe, eta, hala, ezker-eskuin mugitzen da. == Motak == [[Fitxategi:O&K RH40-B excavator in action in mine - video screenshot.jpg|thumb|240x240px|Aurrealdeko hondeamakina]] Gaur egun, tamaina askotako hondeamakina daude: 16 tonako kargadun minihondeamakinetik 45 tona edo gehiagoko karga duten hondeamakinetara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tips to Help You Operate Your Mini Excavator {{!}} Natparts|data=2013-12-31|url=https://web.archive.org/web/20131231002035/http://natparts.com/tips-to-help-you-operate-your-mini-excavator/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Bi hondeamakina mota daude, koilara-besoa-luma multzoaren diseinuak bereizten dituenak eta lan egiteko modua baldintzatzen dutenak: '''Aurrealdeko hondeamakina edo pala bultzatzailea:''' koilara gorantz eta aurrerantz edukitzeagatik bereizten dena. Deskarga-altuera handiagoa du. Meatzaritzako lanetan erabilgarria da, materialak lan-kotatik gora kargatzen direnean. [[Fitxategi:Excavator side.jpg|thumb|245x245px|Atzerakako hondeamakina]] '''Atzerakako hondeamakina:''' koilara beherantz eta atzerantz dauka. Kota baxuagoetara iristeko aukera ematen du. Batez ere, eraikuntzan erabiltzen da, zanga, zimendu, lur-erauzketa eta abarretarako. == Ikus, gainera == * [[Atzerako hondeamakina|Pala mistoa]] * [[Pala]] == Erreferentziak == <references /> {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Eraikuntzako makinak]] [[Kategoria:Ibilgailuak]] 8c0axclyzanj1bowfe1ap2cvatw6tc2 0 117658 10002776 9351999 2024-12-17T21:56:26Z Treuiller 59723 10002776 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} ''Goizean argi hastean'' (jatorrizko [[zuberera]]z ''Goizian argi hastian'') [[Zuberoa]]ko jatorria duen euskal herri kanta da, [[Pierre Bordazarre]]k (Etxahun-Irurik) idatzia. Berak egindako 100 kantu baino gehiago bildu zituen liburu batean. Horietatik ezagunenak dira, seguruenik, [[Agur Xiberua|''Agur Xiberua'',]] ''Goizian argi hastian'' eta ''[[Oi Ama Eskual Herri|Oi ama Eskual Herria]]''. [[Aho-soinu|Harmonika]] eta [[txirula]] jotzen ere ikasi zuen. [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerran]] soldadu aritzea egokitu zitzaion, eta gerra horretan galdu zuen anaia. Pierre bederatzi hilabetez preso egon zen Alemanian, Ogibidez [[Nekazaritza|laboraria]] eta [[Artzaintza|artzaina]] zen.<gallery mode="packed" heights="100"> Fitxategi:1988-Etxahun Iruri.jpg|[[Pierre Bordazarre|Etxahun Iruri]] Fitxategi:Chiayi Old Prison, a prison cell, Chiayi City (Taiwan).jpg|Leiho bat </gallery>Abesti horren moldaketak euskal musikari ugarik egin dituzte: [[Benito Lertxundi]], [[Amaia Zubiria]] eta [[Txomin Artola]]...<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Senperen kantuz - Liburutegia - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/liburutegia/view/9959-senperen-kantuz|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2022-04-15}}</ref><gallery mode="packed" heights="100"> Fitxategi:Musikaire o6 Benito lertxundi 012.jpg|[[Benito Lertxundi|Benito lertxundi]] Fitxategi:Amaia Zubiria.jpg|[[Amaia Zubiria]] Fitxategi:Txomin Artola.jpg|[[Txomin Artola]] </gallery> == Hitzak == Goizean argi hastean, ene leiho hegian Txori bat pausatzen da eta goratik hasten kantan. Txori ejerra, hain alegera, entzuten haüdanean, Ene bihotzeko tristüra, laster doak airean.<br /> Ene txoririk maitena, zertara jin hiz nigana Iratzarrazi naük, nüalarik ametsik ejerrena. Jinik hain goizik, uste hiana banüala hanitx pena? Ez, ez, habil kontsolatzera malerusago dena. Txorittoa joan düzü ta ez arra agertü, Dolütan niz ote zaionez nik errana gaitzitü. Goiz güzietan, ene kanberan, trixterik niz haidürü, Nahiz haren aire xarmant bat berriz ere behatü. == Musika == <score vorbis="1" midi="1" lang="lilypond"> \new Staff \with { midiInstrument = "flute" } { \override Staff.TimeSignature.stencil=##f \key g \major \relative c' { \time 2/4 r8 r4 \repeat volta 2 {d8 g4 fis8g8 a4 b8a8 g4(g8) r8 b8.c16 d8b8 c4 b4 a4. a8 a4 a8b8 \break c4 d8e8 \time 3/4_"3/4" d4 b2 \time 2/4_"2/4" a8.b16 c8e8 d4 c4 b4(b8) r8 } } \relative c' { \time 2/4 \repeat volta 2 {a'8.b16 c8.b16 c4(c8) r8 \break d8.c16 b8.e16 \time 3/4_"3/4" d2 g,4 \time 2/4_"2/4" g'4 fis8e8 d4 b4 \time 3/4_"3/4" a2 r8 d8 \time 2/4_"2/4" b4. a8 \break b8.c16 d4.e16 | \time 3/4_"3/4" d4 c2 \time 2/4_"2/4" a8.b16 c8e8 d4 c4 b4(b8) } } } \addlyrics { \lyricmode { Goi -- zi -- an ar -- gi has -- ti -- an, e -- ne lei -- ho he -- gi -- an txo -- ri bat pau -- sa -- tzen da e -- ta go -- ra -- tik has -- ten kan -- tan. Txo -- ri ei -- je -- rra, hain a -- le -- ge -- ra, en -- tzu -- ten hai -- da -- ni -- an, e -- ne bi -- ho -- tze -- ko tris -- tu -- ra lais -- ter du -- ak ai -- di -- an. } } \midi { \context { \Score tempoWholesPerMinute = #(ly:make-moment 90 4) } } </score> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * ''[[Agur Xiberua]]'' * [[Oi Ama Eskual Herri|Oi Ama Eskal Herri]] * ''[[Laida pilotaria]]'' * ''[[De Trevilleren azken hitzak]]'', * ''[[Ama Euskadi.]]'' * ''[[Etxahun Koblakari (pastorala)|Etxahun Koblakari]] pastorala'' * ''[[Iparragirre (pastorala)|Iparragirre]] pastorala'' == Kanpo estekak == * [http://www.youtube.com/watch?v=STNluqf7kXo Benito Lertxundi abeslariaren "Goizian argi hastian" abestiko bertsioa entzungai] * [http://kantuan.eus/kantuan_abestiak/kantuak_folders/goizian_argi_hastian?esparrua=abestiak&abesti_zehatza=goizian_argi_hastian Goizian argi hastian]. (2013, Baiona kantuz, Youtube) [[René Cassin|Rene Cassin]] pastoralaren bukaeran * [https://www.eke.eus/eu/kultura/musika/koru_kantua/maris/goizian_argi_hastian Goizian argi hastian]. Partitura. [[Euskal Kultur Erakundea]] * [http://kantuan.eus/kantuan_abestiak/kantuak_folders/goizian_argi_hastian?esparrua=abestiak&abesti_zehatza=goizian_argi_hastian Goizian argi hastian]. kantuan.eus webgunean * [https://kantuz.esponde.net/kantuak/goizian_argi_hastian Itzulpena frantsesez] : https://kantuz.esponde.net/kantuak/goizian_argi_hastian<nowiki/>p {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal abesti herrikoiak]] [[Kategoria:Benito Lertxundiren abestiak]] [[Kategoria:Zuberoako abestiak]] [[Kategoria:Pierre Bordazarre]] [[Kategoria:Konposizioak sol maiorren]] k7w07s3g8vi7w4pj3h2c117nhi74fxk 10002777 10002776 2024-12-17T21:56:51Z Treuiller 59723 10002777 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''''Goizean argi hastean''''' (jatorrizko [[zuberera]]z ''Goizian argi hastian'') [[Zuberoa]]ko jatorria duen euskal herri kanta da, [[Pierre Bordazarre]]k (Etxahun-Irurik) idatzia. Berak egindako 100 kantu baino gehiago bildu zituen liburu batean. Horietatik ezagunenak dira, seguruenik, [[Agur Xiberua|''Agur Xiberua'',]] ''Goizian argi hastian'' eta ''[[Oi Ama Eskual Herri|Oi ama Eskual Herria]]''. [[Aho-soinu|Harmonika]] eta [[txirula]] jotzen ere ikasi zuen. [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerran]] soldadu aritzea egokitu zitzaion, eta gerra horretan galdu zuen anaia. Pierre bederatzi hilabetez preso egon zen Alemanian, Ogibidez [[Nekazaritza|laboraria]] eta [[Artzaintza|artzaina]] zen.<gallery mode="packed" heights="100"> Fitxategi:1988-Etxahun Iruri.jpg|[[Pierre Bordazarre|Etxahun Iruri]] Fitxategi:Chiayi Old Prison, a prison cell, Chiayi City (Taiwan).jpg|Leiho bat </gallery>Abesti horren moldaketak euskal musikari ugarik egin dituzte: [[Benito Lertxundi]], [[Amaia Zubiria]] eta [[Txomin Artola]]...<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Senperen kantuz - Liburutegia - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/liburutegia/view/9959-senperen-kantuz|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2022-04-15}}</ref><gallery mode="packed" heights="100"> Fitxategi:Musikaire o6 Benito lertxundi 012.jpg|[[Benito Lertxundi|Benito lertxundi]] Fitxategi:Amaia Zubiria.jpg|[[Amaia Zubiria]] Fitxategi:Txomin Artola.jpg|[[Txomin Artola]] </gallery> == Hitzak == Goizean argi hastean, ene leiho hegian Txori bat pausatzen da eta goratik hasten kantan. Txori ejerra, hain alegera, entzuten haüdanean, Ene bihotzeko tristüra, laster doak airean.<br /> Ene txoririk maitena, zertara jin hiz nigana Iratzarrazi naük, nüalarik ametsik ejerrena. Jinik hain goizik, uste hiana banüala hanitx pena? Ez, ez, habil kontsolatzera malerusago dena. Txorittoa joan düzü ta ez arra agertü, Dolütan niz ote zaionez nik errana gaitzitü. Goiz güzietan, ene kanberan, trixterik niz haidürü, Nahiz haren aire xarmant bat berriz ere behatü. == Musika == <score vorbis="1" midi="1" lang="lilypond"> \new Staff \with { midiInstrument = "flute" } { \override Staff.TimeSignature.stencil=##f \key g \major \relative c' { \time 2/4 r8 r4 \repeat volta 2 {d8 g4 fis8g8 a4 b8a8 g4(g8) r8 b8.c16 d8b8 c4 b4 a4. a8 a4 a8b8 \break c4 d8e8 \time 3/4_"3/4" d4 b2 \time 2/4_"2/4" a8.b16 c8e8 d4 c4 b4(b8) r8 } } \relative c' { \time 2/4 \repeat volta 2 {a'8.b16 c8.b16 c4(c8) r8 \break d8.c16 b8.e16 \time 3/4_"3/4" d2 g,4 \time 2/4_"2/4" g'4 fis8e8 d4 b4 \time 3/4_"3/4" a2 r8 d8 \time 2/4_"2/4" b4. a8 \break b8.c16 d4.e16 | \time 3/4_"3/4" d4 c2 \time 2/4_"2/4" a8.b16 c8e8 d4 c4 b4(b8) } } } \addlyrics { \lyricmode { Goi -- zi -- an ar -- gi has -- ti -- an, e -- ne lei -- ho he -- gi -- an txo -- ri bat pau -- sa -- tzen da e -- ta go -- ra -- tik has -- ten kan -- tan. Txo -- ri ei -- je -- rra, hain a -- le -- ge -- ra, en -- tzu -- ten hai -- da -- ni -- an, e -- ne bi -- ho -- tze -- ko tris -- tu -- ra lais -- ter du -- ak ai -- di -- an. } } \midi { \context { \Score tempoWholesPerMinute = #(ly:make-moment 90 4) } } </score> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * ''[[Agur Xiberua]]'' * [[Oi Ama Eskual Herri|Oi Ama Eskal Herri]] * ''[[Laida pilotaria]]'' * ''[[De Trevilleren azken hitzak]]'', * ''[[Ama Euskadi.]]'' * ''[[Etxahun Koblakari (pastorala)|Etxahun Koblakari]] pastorala'' * ''[[Iparragirre (pastorala)|Iparragirre]] pastorala'' == Kanpo estekak == * [http://www.youtube.com/watch?v=STNluqf7kXo Benito Lertxundi abeslariaren "Goizian argi hastian" abestiko bertsioa entzungai] * [http://kantuan.eus/kantuan_abestiak/kantuak_folders/goizian_argi_hastian?esparrua=abestiak&abesti_zehatza=goizian_argi_hastian Goizian argi hastian]. (2013, Baiona kantuz, Youtube) [[René Cassin|Rene Cassin]] pastoralaren bukaeran * [https://www.eke.eus/eu/kultura/musika/koru_kantua/maris/goizian_argi_hastian Goizian argi hastian]. Partitura. [[Euskal Kultur Erakundea]] * [http://kantuan.eus/kantuan_abestiak/kantuak_folders/goizian_argi_hastian?esparrua=abestiak&abesti_zehatza=goizian_argi_hastian Goizian argi hastian]. kantuan.eus webgunean * [https://kantuz.esponde.net/kantuak/goizian_argi_hastian Itzulpena frantsesez] : https://kantuz.esponde.net/kantuak/goizian_argi_hastian<nowiki/>p {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal abesti herrikoiak]] [[Kategoria:Benito Lertxundiren abestiak]] [[Kategoria:Zuberoako abestiak]] [[Kategoria:Pierre Bordazarre]] [[Kategoria:Konposizioak sol maiorren]] ciau41hmc5szv7601w7xpwb33sjrupg 0 132431 10003180 9280487 2024-12-18T10:45:28Z Xabier Armendaritz 448 10003180 wikitext text/x-wiki {{Gerra infotaula | izena = Ugaranako gudua | guda = [[Iberiar Penintsulako Gerra]] | irudia = [[Fitxategi:Bataille de la Nivelle.jpg|300px]] | oina = W. Heath eta James Jenkins ''"Martial achivements of Great Britain and her allies 1799-1815"'', [[1831]] | data =[[1813]]ko [[azaroaren 10]]a | lekua =[[Ugarana ibaia]]ren harana {{bandera|Lapurdi}}<br />{{koord|43|18|33|N|1|38|8|W|type:event}} | emaitza =Aliatuen garaipena | gudulari1 =[[Fitxategi:Flag of France.svg|25px]] [[Frantziako Lehen Inperioa]] | gudulari2 =[[Fitxategi:Flag of Spain (1785-1873 and 1875-1931).svg|25px]] [[Espainia|Espainiako erresuma]]<br />[[Fitxategi:Flag of the United Kingdom.svg|25px]] [[Erresuma Batua]]<br />[[Fitxategi:Flag Portugal (1707).svg|25px]] [[Portugal|Portugalgo erresuma]] | komandante1 =[[Nicolas Jean de Dieu Soult|Soult mariskala]] | komandante2 =[[Arthur Wellesley|Wellingtongo markesa]] | indarra1 =60.000 soldadu | indarra2 =80.000 soldadu | galera1 =4.351 erori edo zauritu | galera2 =2.450 erori edo zauritu }} '''Ugaranako gudua''' [[Iberiar Penintsulako Gerra]]ko [[gudu]] bat izan zen, [[1813]]ko [[azaroaren 10]]ean [[Ugarana ibaia]]ren inguruan gertatua.<ref>{{Erreferentzia | izena1 = Charles | abizena1 = Oman| izenburua =History of the Peninsular War| urtea = 1902 | url = https://archive.org/details/historyofpenins06oman | alea = VII}}</ref> Aliatuek [[Donostiako setioa|Donostia konkistatu]] eta gero, [[Arthur Wellesley|Wellingtonen]] armada [[Nicolas Jean de Dieu Soult|Soulten]] napoleondar armadaren bila joan zen. Britainiar gudaroste nagusia zen dibisoi arinak [[Larhun|Larrunen]] lehendabizikoa erasoa egin eta garaipena lortu ondoren, 3. dibisioak Soulten armada bitan zatitu zuen [[Senpere]] aldean. Arratsaldeko ordu bietarako, frantziarrek atzera egin eta 4.351 lagun galdu zituzten. == Aurrekariak == [[Donostiako setioa]]n, anglo-portugaldar armada [[1813]]ko [[irail]]aren hasieran hirian sartu eta portua hartu zuten. [[Abuztuaren 31]]an egindako [[San Martzialgo gudua (1813)|San Martzialgo guduan]], Soultek ezin zituen espainiarren defentsak zeharkatu eta [[Bidasoa|Bidasoko]] muga defenditzera lotu zuten frantziarrek. [[Urriaren 7]]ko egunsentian, [[Bidasoko gudua]]n hain zuzen ere, aliatuek frantziarrak ustekabean harrapatu eta [[Bidasoa]]ren iparraldeko ertza ez ezik [[Larhun|Larrun]] inguruko zenbait gotorleku ere hartu zituzten, eta alde biek guztira 1.600 lagun inguru galdu zituzten.<ref>{{Erreferentzia| abizena1 = Glover| izena1 =Michael| izenburua = The Peninsular War 1807-1814| non= [[Londres]]| argitaletxea = Penguin| urtea = [[2001]]| isbn = 0-141-39041-7}}</ref> == Guda-zelaia == [[Nicolas Jean de Dieu Soult|Soult mariskalak]] zuzendutako armada [[Ugarana ibaia]]ren haranean dauden muinoetan kokatu zen, bertan gotorlekuak eraikiz. Lerroa [[Bizkaiko golkoa|Bizkaiko golkotik]] orduan jadanik elurtuta zegoen [[Orreaga]]ko pasabidera zihoan, 30 [[kilometro]]ko ibilbidea eginez. Defentsarako 60.000 soldadu besterik ez zituenez, egoera larrian zegoen Soult. Ez zituen tropak erreserban eta honek erabakigarria izan zen guduaren emaitzarako. Gainera [[Baiona]]n zuen kuartel nagusira zihoazela, Wellingtonek eraso eta mariskala ustekabean harrapatu zuen. Napoleondar armadaren kokagune nagusia [[Larhun|Larrun]] mendian zegoen eta tontorretik gertu dagoen arroila batean frantziar ingeniariek hiru gotorleku eraiki zituzten. Hauek bazekiten [[Larhun|Larrun]] galduta gudu osoa ere galduko zuketela. Wellingtonen plana Soulten lerro osoan zehar gudarosteak plazaratzea bazen ere, erdigunean prestatu zuen eraso nagusia. Erdigunetik edo ezkerraldeko hegaletik lerroa haustuta, frantziar eskuinaldeko hegala hartuko zuketen. Hori zela eta, britainiar ezkerraldeko hegala (frantziar eskuinaldekoa erasotuko zuena) zuzentzeko Sir John Hope eta osatzeko 1. eta 5. dibisioak eta [[Manuel Freyre|Freireren]] espainiarrak aukeratu zituen. Beresfordek erdigunea zuzendu zuen 3., 4. eta 7. dibisioak eta dibisoi arina erabiliz. Eskuinaldeko hegalean (frantziar ezkerraldekoa erasotuko zuena) Hillen 2. eta 6. dibisioak eta Morilloko espainiarrak eta Hamiltonen portugaldarrak kokatu zituen. Wellingtonek erasotzeko data ere aukeratu zuen: [[azaroaren 10]]a. == Gudua == Egunsentia baino lehen, Dibisio arina [[Larhun|Larrungo]] tontorretik hurbil dagoen [[ordoki]]ra ailegatu zen. Bere helburua bertan zeuden hiru gotorlekuak astintzea zen. Hori zela eta, arroilara joan eta bertan itxaron zuten erasotzeko agindua. Kanoi batek tiro egin eta erasoaldia hasi zen: 43., Oxfordshireko 52. eta 95. errejimentuek - 17. portugaldar ehiztariek (''Caçadores'') lagunduta - eraso eta frantziarrek ustekabean harrapatu zituzten. Hauek ihes egin zuten beste gotorlekuetara. [[Fitxategi:John Colborne.jpg|thumb|John Colborne]] 43. eta 95. errejimentuek tontorra eraso bitartean, anglo-portugaldar armadak kostaldetik gertuago dagoen Mouiz ordokian zegoen beste gotorlekua ere eraso zuen. Erasoaldi hau John Colbornek zuzendutako 52. infanteria arinaren errejimentuak egin zuen, 95. errejimentuaren laguntzari esker. Tontorrean bezala, berriro napoleondar armada ustekabean harrapatu, eta tirorik egin gabe frantziarrek alde egin eta britainiarrek gotorlekua konkistatu zuten. Behin [[Larhun|Larrun]] lortuta, aliatuen bederatzi dibisioek eraso zuten. 3. dibisioak [[Amotze]]ko zubia hartu zuenean Soulten armada bitan zatitu eta arratsaldeko ordu bietarako erretretan zegoen. Frantziarrek 4351 eta Wellingtonek 2450 erori izan zituzten. == Ondorioak == Wellingtonek eskuinaldeko hegalaren atzetik joan izan balu, denak harrapatu eta preso hartuko zituzkeen, baina gaueko erasoak gustukoak zituenez, ez jazartzeko agindu eta gudu-zelaian eman zuten gaua. Garaipenaren ondorioz anglo-portugaldar armada [[Ipar Euskal Herria]]ren zati handi bat kontrolatzeko gai izan zen<ref>{{Erreferentzia| abizena1 =Smith| izena1 =Digby| izenburua = The Napoleonic Wars Data Book| non= [[Londres]]| argitaletxea = Greenhill| urtea = [[1998]]| isbn =1-85367-276-9| orrialdea = 459-460}}</ref>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko guduak]] [[Kategoria:Iberiar Penintsulako Gerraren guduak]] [[Kategoria:Lapurdiko historia]] [[Kategoria:1813]] [[Kategoria:Espainiak parte hartutako guduak]] nfohkaeil9qt6hnpr4usrbvb4syghc7 0 135918 10002808 9966604 2024-12-17T23:31:10Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002808 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa | image = Meganyctiphanes norvegica2.jpg | image caption = ''[[Meganyctiphanes norvegica]]'' | authority = [[Pierre André Latreille|Latreille]], 1802 | subdivision_ranks = Azpiordenak | display children = 1 }} '''Decapoda''' ([[greziera]]: hamar hanka) [[krustazeo]] ordena bat dira, [[Malacostraca]] klasearen barruan. Oso ezagunak diren taldeak ditu bere baitan, adibidez [[Karramarro|Brachyura]] ([[karramarro]]ak, [[txangurru]]ak...), [[Nephropidae]] ([[otarrain]]ak) eta [[Dendrobranchiata]] ([[izkira]]k). Dekapodo guztiek 10 hanka dituzte. Krustazeo guztiek dituzten 16 apendize torazikoen artean azken 10ak dira. Lehenengo hiru pareek ahoan erabiltzen dituzte eta horregatik [[maxilipedo]] deitzen zaie. Decapoda askok, ordea, aurreko hankak pintza bezala erabiltzen dituzte. == Familiak == {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P105 wd:Q35409 . ?item wdt:P171 ?sub0 . ?sub0 (wdt:P171)* wd:Q4610 } |sort=label |columns=P225:Familia,P18:Irudia |row_template=Zutabe_formatoa/Familiak |thumb=80 }} {| class='wikitable sortable' ! Familia ! Irudia {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Acanthephyridae | p18 = [[Fitxategi:HymenodoraGlacialis.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Aciculopodidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Acidopsidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Aegeridae | p18 = [[Fitxategi:Aeger elegans fossil.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Aeglidae | p18 = [[Fitxategi:Aegla sp. from Nahuel Huapi Lake, Bariloche, Argentina.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Aethridae | p18 = [[Fitxategi:Hepatus epheliticus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Agostocarididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Albuneidae | p18 = [[Fitxategi:Sand critter.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Alpheidae | p18 = [[Fitxategi:Alpheus distinguendus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Alvinocarididae | p18 = [[Fitxategi:Alvinocaris.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Amphionididae | p18 = [[Fitxategi:Amphionides reynaudii larvae.png|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Anacalliacidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Anchistioididae | p18 = [[Fitxategi:Anchistioides compressus (MNHN-IU-2014-22825).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Antrocarcinidae | p18 = [[Fitxategi:Antrocarcinus petrosus (MNHN-IU-2014-10483) 002.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Aphanodactylidae | p18 = [[Fitxategi:Pinnotheres pisum.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Aristeidae | p18 = [[Fitxategi:Fish4525 - Flickr - NOAA Photo Library.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Astacidae | p18 = [[Fitxategi:Crayfisch Astacus astacus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Atelecyclidae | p18 = [[Fitxategi:Atelecyclus rotundatus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Atyidae | p18 = [[Fitxategi:Caridina japonica.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Axianassidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Axiidae | p18 = [[Fitxategi:Mud lobster.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Barbouriidae | p18 = [[Fitxategi:Marine isopods collected in the Philippines by the U.S. fisheries steamer Albatross in 1907-08 (1910) (14783571592).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Basinotopidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Bathycalliacidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Bathypalaemonellidae | p18 = [[Fitxategi:Bathypalaemonella adenensis (MNHN-IU-2008-16764).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Belliidae | p18 = [[Fitxategi:Bellia picta.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Benthesicymidae | p18 = [[Fitxategi:Palaeobenthesicymus libanensis reconstruction.png|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Blepharipodidae | p18 = [[Fitxategi:Blepharipoda.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Brankocleistostomidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Bresiliidae | p18 = [[Fitxategi:Bresilia corsicana (MNHN-IU-2014-22819).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Brusiniidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Bucculentidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Bythocarididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Bythograeidae | p18 = [[Fitxategi:Austinograea yunohana cropped.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Calappidae | p18 = [[Fitxategi:Calappa japonica.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Callianassidae | p18 = [[Fitxategi:Pestarella tyrrhena.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Callianideidae | p18 = [[Fitxategi:Callianidea typa.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Callianopsidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Callichimaeridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Callichiridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Calocarididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Camarocarcinidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cambaridae | p18 = [[Fitxategi:Procambarus clarkii.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cambaroididae | p18 = [[Fitxategi:Cambaroides japonicus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Camptandriidae | p18 = [[Fitxategi:Baruna trigranulum (MNHN-IU-2014-19819) 001.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Campylonotidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cancridae | p18 = [[Fitxategi:Cancer pagurus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cancrinidae | p18 = [[Fitxategi:Cancrinos claviger.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Carcineretidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Carcinidae | p18 = [[Fitxategi:Liocarcinus navigator.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Carcinoplacidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Carinocarcinoididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Carpiliidae | p18 = [[Fitxategi:Crab Carpilius convexus edit1.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Carpopenaeidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Catoptridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cenomanocarcinidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Chasmocarcinidae | p18 = [[Fitxategi:Chasmocarcinidae (MNHN-IU-2013-1968).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cheiragonidae | p18 = [[Fitxategi:Erimacrus isenbeckii.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Chilenophoberidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Chimaerastacidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Chirostylidae | p18 = [[Fitxategi:Eumunida picta.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Chlorotocellidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Christmaplacidae | p18 = [[Fitxategi:Harryplax severus holotype.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Clytiopsidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Coenobitidae | p18 = [[Fitxategi:Bernard l'hermite.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Coleiidae | p18 = [[Fitxategi:Coleia mediterranea.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Componocancridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Conleyidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Coralaxiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Crangonidae | p18 = [[Fitxategi:Crangon crangon.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cretapsaridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cricoidoscelosidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Crossotonotidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cryptochiridae | p18 = [[Fitxategi:Galle de Hapalocarcinus marsupialis dans Pocillopora.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Ctenochelidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cyclodorippidae | p18 = [[Fitxategi:Cyclodorippidae (MNHN-IU-2013-1820).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Cymonomidae | p18 = [[Fitxategi:FMIB 46962 Cymonomus granulatus (A M-Edw), 800 metres de profondeur.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Dacryopilumnidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Dairidae | p18 = [[Fitxategi:Specimen of Daira perlata.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Dairoididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Dakoticancridae | p18 = [[Fitxategi:Avitelmessus grapsoides.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Daldorfiidae | p18 = [[Fitxategi:Specimen of Daldorfia horrida.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Desmocarididae | p18 = [[Fitxategi:Desmocaris bisliniata (10.7717-peerj.846) Figure 6.png|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Diaulacidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Diogenidae | p18 = [[Fitxategi:Diogenes pugilator.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Disciadidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Domeciidae | p18 = [[Fitxategi:Bonite-crustacés-pl02.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Dorippidae | p18 = [[Fitxategi:Paradorippe granulata - National Museum of Nature and Science, Tokyo - DSC06758.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Dotillidae | p18 = [[Fitxategi:Kometsukigani 06g0139v.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Dromiidae | p18 = [[Fitxategi:Dromia personata.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Dynomenidae | p18 = [[Fitxategi:Dynomène de Latreille (Dynomene hispida).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Eiconaxiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Eiconaxiopsididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Enoplometopidae | p18 = [[Fitxategi:Enoplometopus antillensis01.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Eocarcinidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Epialtidae | p18 = [[Fitxategi:Libinia emarginata.png|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Epiloboceridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Eriphiidae | p18 = [[Fitxategi:Eriphia verrucosa (2).JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Erymidae | p18 = [[Fitxategi:Eryma mandelslohi (Krebs) - Oberer Brauner Jura - Bissingen unter Teck.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Eryonidae | p18 = [[Fitxategi:Eryon cuvieri Solnhofen.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Ethusidae | p18 = [[Fitxategi:Ethusidae - Ethusa mascarone.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Etyidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Etyiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Eucalliacidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Eugonatonotidae | p18 = [[Fitxategi:Eugonatonotus chacei (MNHN-IU-2008-16629).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Eumedonidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Eumunididae | p18 = [[Fitxategi:Eumunida picta.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Euryplacidae | p18 = [[Fitxategi:Orbitoplax weaveri 01 SR EC 07-01-05.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Euryrhynchidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Feldmanniidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Galatheacarididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Galatheidae | p18 = [[Fitxategi:Galathea intermedia.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Galenidae | p18 = [[Fitxategi:Specimen of Halimede tyche in National Museum of Natural Science in Taiwan.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Gastrodoridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Gatuniidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Gecarcinidae | p18 = [[Fitxategi:Gecarcinus quadratus (Nosara).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Gecarcinucidae | p18 = [[Fitxategi:Parath convex 060324-4042 ckup.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Geryonidae | p18 = [[Fitxategi:Chaceon affinis.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Glaessnericarididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Glaessneropsidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Glypheidae | p18 = [[Fitxategi:Neoglyphea inopinata cropped.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Glyphocrangonidae | p18 = [[Fitxategi:Glyphocrangonidae (MNHN-IU-2013-3041) 002.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Glyptograpsidae | p18 = [[Fitxategi:FMIB 43510 Glyptograpsus jamaicensis.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Gnathophyllidae | p18 = [[Fitxategi:Bumblebee Shrimp.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Goneplacidae | p18 = [[Fitxategi:Goneplax rhomboides 2.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Goniochelidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Goniodromitidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Gourretiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Grapsidae | p18 = [[Fitxategi:Sally lightfoot crab.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Hapalogastridae | p18 = [[Fitxategi:Placetron-Cribrinopsis.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Heloeciidae | p18 = [[Fitxategi:Semaphore crab-Heloecius cordiformis.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Hepatidae | p18 = [[Fitxategi:Hepatus epheliticus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Heteroziidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Hexapodidae | p18 = [[Fitxategi:Hexapodidae (MNHN-IU-2013-1704).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Hippidae | p18 = [[Fitxategi:Emeritaanaloga.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Hippolytidae | p18 = [[Fitxategi:P1030755.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Homolidae | p18 = [[Fitxategi:Paromola cuvieri.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Homolodromiidae | p18 = [[Fitxategi:Dicranodromia mahieuxii.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Hymenoceridae | p18 = [[Fitxategi:Harlequin Shrimp 1.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Hymenosomatidae | p18 = [[Fitxategi:Amarinus lacustris.png|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Hypothalassidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Hypothalassiidae | p18 = [[Fitxategi:Hypothalassia armata.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Ibericancridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Inachidae | p18 = [[Fitxategi:Inachus dorsettensis.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Inachoididae | p18 = [[Fitxategi:Fish4520 - Flickr - NOAA Photo Library.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Iphiculidae | p18 = [[Fitxategi:Iphiculus spongiosus (MNHN-IU-2013-535).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Kakaducarididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Kiwaidae | p18 = [[Fitxategi:Yeti crab.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Konidromitidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Kuwaitupogebiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Laomediidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Latreilliidae | p18 = [[Fitxategi:Eplumula phalangium 02.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Lazarocleistostomidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Lecythocaridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Leptograpsodidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Leucosiidae | p18 = [[Fitxategi:Ebalia tumefacta.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Linnaeoxanthidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Lipkecallianassidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Lipkiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Lithodidae | p18 = [[Fitxategi:Spiny king crab md.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Lithophylacidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Litocheiridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Litogastroidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Lomisidae | p18 = [[Fitxategi:Lomis hirta Graham Milledge.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Longodromitidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Longusorbiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Luciferidae | p18 = [[Fitxategi:Photonectes margarita.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Lyreididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Lysmatidae | p18 = [[Fitxategi:Lysmata en Nephtygorgia.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Macromaxillocarididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Macrophthalmidae | p18 = [[Fitxategi:Yamatoosagani 07h9903c.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Macropipidae | p18 = [[Fitxategi:Etrille(Necora).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Majidae | p18 = [[Fitxategi:Sheepcrab 300.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Mamaiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Marocarcinidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Martinocarcinidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Mathildellidae | p18 = [[Fitxategi:Branchioplax washingtoniana 01 SR EC 07-01-13.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Matutidae | p18 = [[Fitxategi:Kinsengani0905-1.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Mcrocarcinidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Mecochiridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Menippidae | p18 = [[Fitxategi:Tasmanian Giant Crab.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Merguiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Mesochiridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Meticonaxiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Micheleidae | p18 = [[Fitxategi:Tethisea indica (MNHN-IU-2016-8101).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Mictyridae | p18 = [[Fitxategi:Soldier crab Croajingolong.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Mithracidae | p18 = [[Fitxategi:Spongy Decorator Crab (11713749685).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Mithracitidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Munididae | p18 = [[Fitxategi:Cervimunida princeps (Squat lobster).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Munidopsidae | p18 = [[Fitxategi:Shinkaia crosnieri by OpenCage.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Nanocassiopidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Nautilocorystidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Necrocarcinidae | p18 = [[Fitxategi:Necrocarcinidae - Corazzatocarcinus hadjoulae.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Nematocarcinidae | p18 = [[Fitxategi:Guide to the Crustacea, Arachnida, Onychophora and Myriopoda exhibited in the Department of Zoology, British Museum (Natural History) (1910) (14759486446).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Neoglypheidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Nephropidae | p18 = [[Fitxategi:KreeftbijDenOsse.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Nephropsidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Nodoprosopidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Ocypodidae | p18 = [[Fitxategi:FloridaGhostCrab.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Ogyrididae | p18 = [[Fitxategi:Ogyrides alphaerostris.png|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Oplophoridae | p18 = [[Fitxategi:Fish4539 - Flickr - NOAA Photo Library.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Oregoniidae | p18 = [[Fitxategi:Spider Crabs Fighting.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Orithopsidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Orithyiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Palinuridae | p18 = [[Fitxategi:California spiny lobster.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Ovalipidae | p18 = [[Fitxategi:Sand-crab-ovalipes-australiensis-397517-large.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Oziidae | p18 = [[Fitxategi:Ozius truncatus.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Paguridae | p18 = [[Fitxategi:Pagurus bernhardus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Palaemonidae | p18 = [[Fitxategi:Pederson's Shrimp.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Palaeocorystidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Palaeopentachelidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Palaeoxanthopsidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Paleoxanthopsidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Palicidae | p18 = [[Fitxategi:Palicidae (MNHN-IU-2013-1916).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pandalidae | p18 = [[Fitxategi:Pandborealisind.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Panopeidae | p18 = [[Fitxategi:Dyspanopeus sayi.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Paracalliacidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Parapaguridae | p18 = [[Fitxategi:Parapagurus pilosimanus.png|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Parapinnixidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Parapylochelidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Parastacidae | p18 = [[Fitxategi:Cherax destructor (Cyan yabby).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Parathelphusidae | p18 = [[Fitxategi:Parath convex 060324-4042 ckup.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Parthenopidae | p18 = [[Fitxategi:Parthenope validus subsp. laciniatus (Platylambrus laciniata) - National Museum of Nature and Science, Tokyo - DSC06759.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pasiphaeidae | p18 = [[Fitxategi:Pasiphaea sivado 1.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pemphicidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Penaeidae | p18 = [[Fitxategi:Penaeus monodon.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Percnidae | p18 = [[Fitxategi:Percnon planissimum tgasgn01.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Phyllotymolinidae | p18 = [[Fitxategi:Phyllotymolinidae (MNHN-IU-2014-8160).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Physetocarididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pilumnidae | p18 = [[Fitxategi:Pilumnus hirtellus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pilumnoididae | p18 = [[Fitxategi:Sponge with crab PB198262.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pinnotheridae | p18 = [[Fitxategi:Pinnotheres pisum.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pirimelidae | p18 = [[Fitxategi:Pirimela denticulata.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pisidae | p18 = [[Fitxategi:Fish4560 - Flickr - NOAA Photo Library.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Plagusiidae | p18 = [[Fitxategi:Percnon gibbesi Linosa 053.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Planopilumnidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Platychelidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Platykottidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Platythelphusidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Platyxanthidae | p18 = [[Fitxategi:Platyxanthus crenulatus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pleopteryxidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Polybiidae | p18 = [[Fitxategi:Etrille(Necora).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Polychelidae | p18 = [[Fitxategi:Polycheles sculptus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Porcellanidae | p18 = [[Fitxategi:Petrolisthes elongatus (New Zealand half crab).JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Potamidae | p18 = [[Fitxategi:Potamon fluviatile02.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Potamonautidae | p18 = [[Fitxategi:Freshwater crab - Potamonautidae.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Potamonidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Poupiniidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Priscinachidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Procaridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Procarididae | p18 = [[Fitxategi:Procaris Ascensionis.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Processidae | p18 = [[Fitxategi:Processa sp. (canaliculata à confirmer).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Progeryonidae | p18 = [[Fitxategi:Progeryon guinotae (MNHN-IU-2017-8072) 001.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Prosopidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Protastacidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Psalidopodidae | p18 = [[Fitxategi:PsalidopusSpiniventrisRay.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Psammocarcinidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pseudocarcinidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pseudochelidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pseudogourretiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pseudorhombilidae | p18 = [[Fitxategi:Pseudorhombila octodentata (10.1590-2358-2936e2021016) Figure 1.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pseudothelphusidae | p18 = [[Fitxategi:Guinotia dentata.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pseudoziidae | p18 = [[Fitxategi:FMIB 43363 Pseudozius inornatus, male, Kallua.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Ptenoplacidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pylochelidae | p18 = [[Fitxategi:PylochelesMiersiiRay.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Pylojacquesidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Raninidae | p18 = [[Fitxategi:Lyreidus tridentatus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Retroplumidae | p18 = [[Fitxategi:Retroplumidae - Retropluma craverii.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Retrorsichelidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Rhynchocinetidae | p18 = [[Fitxategi:Rhynchocinetes sp.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Scalopidiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Schobertellidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Sergestidae | p18 = [[Fitxategi:Acetes japonicus 01 bottle from Japan.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Sesarmidae | p18 = [[Fitxategi:Chiromantes haematocheir.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Sicyoniidae | p18 = [[Fitxategi:Sicyonia carinata.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Solenoceridae | p18 = [[Fitxategi:Fish4543 - Flickr - NOAA Photo Library.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Sotoplacidae | p18 = [[Fitxategi:Sotoplax robertsi (MNHN-IU-2017-8019) 002.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Sphaerodromiidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Spongicolidae | p18 = [[Fitxategi:Stenopus hispidus (high res).jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Stenochiridae | p18 = [[Fitxategi:Pseudastacus pustulosus.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Stenopodidae | p18 = [[Fitxategi:Stenopus spinosus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Sternostylidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Strahlaxiidae | p18 = [[Fitxategi:Neaxius acanthus - 2.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Stylodactylidae | p18 = [[Fitxategi:Parastylodactylus semblatae (MNHN-IU-2014-22172).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Sundathelphusidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Symethidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Synaxidae | p18 = [[Fitxategi:Blind furry lobster.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Tanaocheleidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Tanaochelidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Tanidromitidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Tetrachelidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Tetraliidae | p18 = [[Fitxategi:Tetraloides nigrifrons (MNHN-IU-2017-8054) 001.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Tetriasidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Thalassinidae | p18 = [[Fitxategi:Thalassina anomala.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Thalassocarididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Thaumastochelidae | p18 = [[Fitxategi:Thaumastocheles japonicus by OpenCage.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Thiidae | p18 = [[Fitxategi:Thia scutellata.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Thomassiniidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Thoridae | p18 = [[Fitxategi:Eualus (YPM IZ 069930).jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Tithonohomolidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Torynommatidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Trapeziidae | p18 = [[Fitxategi:Trapezia tigrina - Red Spotted Guard Crab.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Tricarinidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Trichodactylidae | p18 = [[Fitxategi:F de Castelnau-crustacésPl02.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Trichopeltariidae | p18 = [[Fitxategi:Trichopeltarion intesi (MNHN-IU-2008-12844) 001.jpeg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Tumidocarcinidae | p18 = [[Fitxategi:Pulalius.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Tychidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Typhlocarididae | p18 = [[Fitxategi:Typhlocaris galilea - plate from Transactions of the Linnean Society of London - CROP.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Ucididae | p18 = [[Fitxategi:Ucides cordatus in Saubara, Bahia.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Udorellidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Uncinidae | p18 = [[Fitxategi:Uncina.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Upogebiidae | p18 = [[Fitxategi:Upogebia deltaura.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Varunidae | p18 = [[Fitxategi:Hamagani0811.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Venipaguridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Vultocinidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Xanthidae | p18 = [[Fitxategi:Xantho incisus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Xenograpsidae | p18 = [[Fitxategi:Specimen of Xenograpsus testudinatus-2.JPG|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Xenophthalmidae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Xiphocarididae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Xylopaguridae }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Zanthopsidae | p18 = [[Fitxategi:Harpactocarcinus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Scyllaridae | p18 = [[Fitxategi:Scyllarides latus.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Corystidae | p18 = [[Fitxategi:Corystes cassivelaunus 1.jpg|center|80px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Familiak | p225 = Portunidae | p18 = [[Fitxategi:Liocarcinus depurator.jpg|center|80px]] }} |} {{Wikidata list end}} {{commonskat}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Decapoda]] f3wo0e6ocsa6cc4vxuur0u1uqmg3fwx 0 137704 10002678 9268984 2024-12-17T18:45:44Z CTVP 169542 Hobetuko dut artikulu osoa. 10002678 wikitext text/x-wiki '''''Definizioa:'''''[[Fitxategi:Makino-S33-MachiningCenter-example.jpg|thumb|250px|[[Ur]]ezko hozgarria darabilen ebaketa makina.]] '''''Taladrina''''' mekanizazioaren prozesuetan erabiltzen den likido bat da, zulaketaren, fresaketaren eta torneaketaren operazioetan, batez ere. Gainera, beste metal-mozketa batzuetan erabiltzen da. Bere funtzio nagusia dira ebaketa-erraminta eta mekanizatzen ari den pieza '''lubrifikatzea eta hoztea'''. Horrela, fabrikaziozko-prozesuan erramintaren higadura eta frikzioa jaisten dira eta, aldi berean, gainberotzea saihesten da. Taladrina uraz, olioz eta aditiboaz konposatuta dago. Hozteko eta lubrifikatzeko ura eta olioa erabiltzen dira, hurrenez hurren. Horretaz aparte, aditiboak erabiltzen dira taladrinaren ezaugarriak hobetzeko, besteak beste, lubrifikatzaile, antikorrosibo eta aparraren kontrakoa izatea. '''''Taladrinaren historia''''' Ebaketa-jariakinen historia – eta beraz, taladrinarena – XX. mendearen hasieran  hasti zen formalki, Frederick Winslow Taylorrek, bere tratatu ezagunean ''“On the art of cutting metals”'', baieztatu zuen uraren edo beste likido baten txorro baten injekzioarekin, ebaketaren abiadurak %40 gora egiten zuela '''[Taylor, 1903]'''. Ordutik aurrera, mekanizazio-prozesuetan erramintaren bizitza erabilgarria luzatzeko eta osagaien gainazaleko osotasuna mantentzeko, hozgarri eta lubrifikatzaile desberdinak garatu dira Taylorren proposamen horri jarraituta. Gaur egun, ebaketa-jariakin horiek petroliotik etortzen dira, eta '''1 irudian''' ikus daiteke nola zatitzen diren '''[Debnath et al. 2014].''' [[Fitxategi:Ebaketa-likidoren klasifikazioa.jpg|thumb|'''1 irudia.''' Ebaketa-jariakinen klasifikazioa]] '''''Propietateak''''' Gaur egun, industrialki 3 motako taladrina erabiltzen dira. Lehenengoa, ura eta oinarri mineraleko oliozko emultsio bat da. Taladrina horretan, olioaren konzentrazioa %40 edo gehiagokoa da. Bigarrena, oinarri erdi-sintetikozko taladrinak daude. Kasu horretan, olioaren kontzentrazioa %2.5-%10 artekoa da. Azkenik, badago beste motako taladrina bat, taladrina sintetiko bezala ezagututa. Taladrina horrek ez du olio mineralik edo sintetikorik, aditiboak bakarrik baizik. Alabaina, bere prezioa taladrina arruntarena baino lau aldiz, gutxi gorabehera, garestiagoa da. Hori dela eta, azken horren erabilera ez dago hain zabalduta ikuspegi industrialetik. '''1. taulan''' taladrina bakoitzaren abantailak eta desabantailak ikus daitezke. [[Fitxategi:Taladrinaren ezaugarriak abantailak desabantailak.jpg|thumb|''1.   '''Taula: Taladrinaren abantailak eta desabantailak''''']] Egin nahi den mekanizazio-eragiketaren  arabera, taladrina mineralak eta semi-sintetikoak konzentrazio zehatza behar dute, eta hori lotuta dago ebaketaren abiadurarekin. Hori adierazteko '''2. taula''' erabiliko da; bertan laburbiltzen da nola aldatzen den uraren eta olioaren ehunekoa, mekanizazioaren eragiketa nagusiaren arabera. [[Fitxategi:Taula taladrinarenm ehunekoa.jpg|thumb|'''''2.   taula. Olio eta uraren ehunekoak''''']] '''''Etorkizuna''''' Mekanizazioaren arloan oso frogatuta dago taladrinak produktibitatea hobetzen duela, baina kontuan hartu behar da taladrina erabiltzeak inpaktua daukala, bai ekonomikoa, baita ingurumenekoa. Adibidez, ekonomikoki, Alemaniako automobilgintzan, bere erabilerak pieza fabrikatzeko kostu osoaren %7-17 da '''[Klocke and Eisenblatter, 1997]''' eta aeronautikaren arloan zifra horrek %20-30 arte  egin du gora, balio erantsi handiko osagaietan, batez ere '''[Shokrani et al. 2012]'''. Gainera, behin bere bizitza erabilgarria amaitzen denean, bere tratamenduak 0,6€/kg kostatzen du gutxi gorabehera. Horretaz aparte, ingurumenaren ikuspegitik, Europan 320.000 Tm/urte erabiltzen da eta azpimarratu behar da bere tratamendua ez dela guztiz efizientea, kantitate horretatik % 30 galtzen da eta, bai ihesengatik, baita zikinengatik ere, piezaren garbiketaren prozesuengatik, eta abar. '''[Lawal et al. 2012, Byrne et al. 2003]'''. Bestalde, gizakiaren osasunean duen eraginari buruz, NIOSH-en arabera (''National Institute of Occupational, Safety and Health de EE.UU.'') mundu osoan 1,2 miloi inguru langilek jasaten dute taladrinaren ondorio kaltegarriak, besteak beste, azalaren narritadura edo aknea, eta kasurik larrienetan, birika-funtzioaren galera edo pneumonia hipersentikorra '''[Park et al. 2010, Cetin et al. 2011]'''. Hori dela eta, ikerkuntzaren arlotik ingurumenarentzat garbiak diren beste alternatibak bilatzen ari dira, petrolioaren produktuak alde batera uzteko. Haien artean, CryoMQL teknologia aurkezten da irtenbidea egokien gisa, CO2 birziklatuta eta olio biodegradagarriaren mikropartikulak ebaketa-jariakina bezala erabiltzen baitu. Horren bidez, CryoMQL teknologiak aldi berean lubrifikatu eta hoztu egiten du, azken batean, taladrinak bezala, baina ingurumen-inpaktua murriztuta. '''[HRE-ren webguena]'''. == Erreferentziak == [1] Taylor, F.W. ''On the art of Cutting Metals''. ASME, 1903. [2] Debnath, S.; Reddy, M. M.; and Yi, Q. S. Environmental friendly cutting fluids and cooling techniques in machining: a review. ''Journal of Cleaner Production'', 2014, 83, 33 – 47. [3] Klocke, F. & Eisenblatter, G. Dry Cutting CIRP ''Annals - Manufacturing Technology'', 1997, 46, 519 – 526. [4] Shokrani, A.; Dhokia, V. & Newman, S. Environmentally conscious machining of difficult-to-machine materials with regard to cutting fluids International ''Journal of Machine Tools and Manufacture'', 2012, 57, 83-101. [5] Lawal, S.; Choudhury, I. & Nukman, Y. Application of vegetable oil-based metalworking fluids in machining ferrous metals. A review International ''Journal of Machine Tools and Manufacture'', 2012, 52, 1 – 12. [6] Byrne, G.; Dornfeld, D. & Denkena, B. Advancing Cutting Technology CIRP ''Annals - Manufacturing Technology'', 2003, 52, 483 – 507. [7] Park, K.-H.; Olortegui-Yume, J.; Yoon, M.-C. & Kwon, P. A study on droplets and their distribution for minimum quantity lubrication (MQL) International ''Journal of Machine Tools and Manufacture'', 2010, 50, 824 – 833. [8] Cetin, M. H.; Ozcelik, B.; Kuram, E. & Demirbas, E. Evaluation of vegetable based cutting fluids with extreme pressure and cutting parameters in turning of AISI 304L by Taguchi method ''Journal of Cleaner Production'', 2011, 19, 2049 – 2056. [9] <nowiki>https://hre.es/soluciones-de-ingenieria/sistema-de-lubricacion-criogenico-becold/</nowiki> accedido 2024/11/19, 19:05.{{autoritate kontrola}} {{zirriborro}} [[Kategoria:Makinen elementuak]] [[Kategoria:Hozgarriak]] [[Kategoria:Metalgintza]] [[Kategoria:Hondakin arriskutsuak]] o39j0ohccxwwu8m4zz7j0eavoilg4jm 0 144045 10003230 9648841 2024-12-18T11:01:57Z Franvj 161224 [[Kategoria:Euskarazko wikipedian behar ditugun artikuluak Wikiproiektua]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003230 wikitext text/x-wiki {{etorkizuna}} [[Fitxategi:ketari-20070917151140.jpg|thumb|300px|eskuinera|Jaizkibelgo labarra, kanpo portua egin nahi den tokia]] '''Pasaiako portuko kanpo ditxoa''', '''Pasaiako kanpo portua''' edo '''Pasaiako kanpo kaia''' Pasaiako Portuko Agintaritzak [[Jaizkibel]]go itsaslabarrean —[[Pasaia]]ko udalerrian— eraiki asmo duen portu instalazioa da. Eztabaida handia eragin du, ea inbertsio handi hori egiteko beharrik ba ote den, eta ea ''[[Batasuneko garrantzizko leku|Europar Batasuneko garrantzizko leku]]'' izatea proposatzeko eta [[Natura 2000]] sarean sartuta izateko adinako natura balioak dituen toki hori<ref>[https://web.archive.org/web/20041025030246/http://www.euskadi.net/biodiversidad/lic_jaizkibel_e.htm ''Natura 2000 Sarea EAEn: Jaizkibel''], Eusko Jaurlaritzako Lurralde Antolamendu eta Ingurugiro Saila.</ref> zenbateraino hondatuko lukeen. == Izena == Pasaiako Portuko Agintaritzak ''Pasaiako portuko kanpo ditxoa'' deritzo proiektu horri; proiektuaren aurka gehien nabarmendu den ekologista taldeak ([[Jaizkibel Bizirik]]) ''Pasaiako kanpo kaia'' deritzo;<ref>[http://www.nodo50.org/jaizkibel/?page_id=54 ''Kanpo kaiaren mehatxua''], Jaizkibel Bizirik taldearen webgunea.</ref> hedabideetan, berriz, ''Pasaiako kanpo portua'', ''Pasaiako superportua'' edo ''Jaizkibelgo superportua'' izenekin agertu ohi da, nahiz eta Pasaiako Portuko Agintaritzako lehendakari den [[Miguel Ángel Buen|Miguel Buenek]] superportua denik ukatu duen;<ref name="EntrevistaSuplementoEspecial">[https://web.archive.org/web/20120627200221/http://www.puertopasajes.net/eu/noticias_det_puerto_pasajes.php?lang=eu&idNoticia=506&idSeccion=4&idOrigen=2&pag=1 Entrevista con Miguel Buen en Suplemento Especial ''El Diario Vasco'' (06.02.2010) para el Consejo Europeo de Competitividad»], Pasaiako Portuko Agintaritzaren webgunetik hartua.</ref> era berean, [[2010]]ean proiektuari eman zitzaion tamaina txikiagoa dela eta, badirudi ''superportu'' izenak oinarria galdu duela kritikoen artean ere.<ref>Xabier POMBO GONZALEZ (Ezker Batua - Berdeak alderdiaren zinegotzia, Pasaiako Udalekoa): [https://web.archive.org/web/20100720195359/http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2010/07/16/opinion/tribuna-abierta/de-superpuerto-a-txiki-puerto «De 'superpuerto' a 'txiki puerto'»], ''Noticias de Gipuzkoa'', 2010-07-16.</ref> ''Ekoportua'' ere deitu zion Pasaiako Portuko Agintaritzak, [[2008]]ko dokumentu batean.<ref>[https://web.archive.org/web/20160306202601/http://puertopasajes.net/eu/noticias_det_puerto_pasajes.php?idnoticia=30&idorigen=1&idseccion=5&lang=eu&pag=1 «La Autoridad Portuaria de Pasajes presenta al Consejo de Administración las alternativas de desarrollo futuro»], Pasaiako Portuko Agintaritzaren webgunetik hartua.</ref> == Proiektuaren azalpena == [[Fitxategi:Pasaiako kanpo-porturako 2010eko urtarrileko bertsio bat.jpg|thumb|340px|thumb|2010eko urtarrilean Donostialdeko Lurralde Plan Partzialaren hasierako onespenerako aurkeztutako kanpo-ditxoaren bertsioetako bat.]] Kanpo portua egiteko lehenengo asmoak [[XX. mendea]]ren bukaeran azaldu ziren arren, [[Joxe Joan Gonzalez de Txabarri]] Pasaiako Portuko Agintaritzako lehendakari zela eman zitzaion bultzada proiektuari, [[Juan José Ibarretxe|Juan Jose Ibarretxe]] buru zuen [[Eusko Jaurlaritza]]ren babesarekin,<ref name="MiguelBuenNuevoPresidente">Miguel Angel MATA: [https://web.archive.org/web/20110904055126/http://www.puertopasajes.net/noticias_det_puerto_pasajes.php?lang=es&idNoticia=334&idSeccion=4&idOrigen=2&pag=1 «Miguel Buen, nuevo presidente del puerto de Pasajes»], ''Diario Vasco'', 2009-06-17, Pasaiako Portuko Agintaritzaren webgunetik hartua.</ref> [[Espainia|Espainiako Erresuman]] portuetako azpiegituren eraikuntzak neurriz gaineko hazkundeko burbuila bat izan zuen garaian.<ref>María FERNÁNDEZ: [http://economia.elpais.com/economia/2014/10/17/actualidad/1413536757_932328.html «Los puertos pagan sus excesos»], ''El País'', 2014-10-17.</ref> [[Pasaiako portua]] txiki geratu zela eta badia barruan tokirik geratzen ez zela argudiatuz, [[Espainiako Sustapen Ministerioa]]ren eta [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]ren laguntzaz Jaizkibelgo itsaslabarrean portu berria eraikitzeko proiektua lantzeari ekin zion. Egitasmo horren bitartez, Jaizkibelgo itsaslabarrean kaiak eraikiko lirateke, eta Pasaiako badia barruko kaietan beste jarduera ekonomiko batzuk egingo lirateke: besteak beste, kirol portuak, etxebizitzak, parkeak, dendaguneak eta bestelakoak eraikiko lirateke, gaur egun portuarenak diren lurretan. Halaber, bi tunel egingo lirateke Jaizkibel mendiaren pean, kanpo portura errepidez eta trenez heldu ahal izateko.<ref>[https://web.archive.org/web/20100611230853/http://www.gipuzkoa.net/noticias/archivos/acceso_puerto.pdf ''Pasaiako portuko kanpo dartsenara sartzeko informazio estudioa''], Gipuzkoako Foru Aldundiaren webgunean.</ref> Pasaiako Portuko Agintaritzaren asmoa da kanpo ditxoa egiteko lanak [[2013]]. urtean hasi eta [[2020]]an burutzea.<ref name="PuertoReducido">Fernando SEGURA: [https://web.archive.org/web/20120628020319/http://www.puertopasajes.net/eu/noticias_det_puerto_pasajes.php?lang=eu&idNoticia=571&idSeccion=4&idOrigen=2&pag=1 «Aprobado el puerto reducido»], ''Diario Vasco'', 2010-06-24, Pasaiako Portuko Agintaritzaren webgunetik hartua.</ref> Miguel Buenek 2010eko otsailean eginiko adierazpenen arabera, kanpo ditxoa egiteak gizarteari ekarriko dizkion abantaila nagusiak bi dira:<ref name="EntrevistaSuplementoEspecial" /> # Hotsa, hautsa eta arriskua dakarten jarduerak hirigunetik aldentzea. # Lanpostuak sortzea: urtean 5.000 lanpostu, eraikuntza lanek iraungo duten 10-15 urtean; eta 1.500 lanpostu berri. === Kostuak === [[2010]]. urtearen erdialderaino lantzen aritu ziren diseinuarekin, kostua 1500 milioi euro izango zela kalkulatu zen, portuak azalera lehorreko 200 hektarea izanik eta 3.200 metroko babes dikea izanik. Portu jardueraren «aurreikuspen baikorregiak» erabili zituztela eta, ordea, 2010eko ekainean, Pasaiako Portuko Agintaritzako Administrazio Kontseiluak erabaki zuen kanpo ditxoa txikiagoa egitea: azalera lehorreko 100 hektarea eta 2.800 metroko babes dikea. Diseinu berriarekin, kostua 750 milioi euro izango dela kalkulatu da.<ref name="PuertoReducido" /> Administrazio Kontseiluko kideen artetik, kanpo ditxoa egitearen alde daudenak izan ziren aldaketa horren alde bozkatu zutenak: [[PSE-EE]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] eta [[Hamaikabat]] alderdietakoak —dela [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Aldundiko]] ordezkarien, dela udaletako ordezkarien bidez—, bai eta [[Eusko Jaurlaritza]]ko, [[ADEGI]]ko eta [[Gipuzkoako Merkataritza Ganbera]]ko ordezkariak ere. Kanpo portua egitearen aurka daudenak izan ziren aldaketaren kontra bozkatu zutenak: [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] ordezkaria, [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] ordezkaria eta [[Lezo]]ko alkatea.<ref name="PuertoReducido" /> Kanpo ditxoa egitearen ingurumen kostua, berriz, urteko 172 milioi euro izango da, ingurumenaren gaineko eragin txikiena aurresaten duen hipotesia betetzen bada; eragin handieneko hipotesia betez gero, ordea, urtean 535 milioi euro izango da ingurumen kostua. Hala zehaztu da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]], [[Bartzelonako Unibertsitate Autonomoa|Bartzelonako Unibertsitate Autonomoko]] eta [[Balear Uharteetako Unibertsitatea|Balear Uharteetako Unibertsitateko]] bost irakaslek eginiko azterketan.<ref>David HOYOS, Pere RIERA, Javier FERNANDEZ-MACHO, Carmen GALLASTEGUI eta Dolores GARCIA: [https://web.archive.org/web/20100623172753/http://www.et.bs.ehu.es/biltoki/EPS/dt200802.pdf ''Valuing environmental impacts of coastal development projects: a choice modelling application in Spain''], Euskal Herriko Unibertsitateko Ekonomia Aplikatua III (Ekonometria eta Estatistika) Saila, 2008. ISSN: 1134-8984.</ref> === Pasaiako Portuko Agintaritzaren txostena (2010eko iraila) === Pasaiako Portuko Agintaritzak, 2010eko irailean, proiektuari buruzko txostena aurkeztu zuen. Bost hautabide aztertu ziren:<ref>[https://web.archive.org/web/20120702010512/http://www.puertopasajes.net/panel/archivos/noticias/12865242961.pdf ''Informe de Sostenibilidad Ambiental del Plan Director de Infraestructuras del Puerto de Pasaia''], Pasaiako Portuko Agintaritza, 2010eko iraila.</ref> * '''Zero hautabidea (esku-hartzerik ez):''' Pasaiako portuko oraingo konfigurazioa eta jarduteko era ez luke aldatuko, eta oraingo portu jarduera osorik mantenduko luke. * '''Lehenengo hautabidea (beste portuekiko lankidetza):''' hiri ingurunearekin bateragarri ez diren jarduera hauts-sortzaileak eta gogaikarriak inguruko beste portu batzuetara eramango lituzke, bereziki Bilboko eta Baionako portuetara. * '''Bigarren hautabidea (oraingo portua hobetzea eta ondoan jarduera logistikorako eremua eratzea):''' Pasaiako portua oraingo toki berean mantenduko luke, oraingo trafikoekin lan egingo luke, eta portuaren inguruan jarduera logistikorako eremua eratuko luke, portuari laguntzeko eta oraingo biltegi ahalmena handitzeko. * '''Hirugarren hautabidea (portu berria, Jaizkibelgo itsasbazterrean, 170 hektareakoa):''' Pasaiako Portuko Azpiegituren 2008ko Plan Zuzendariaren testuan (IBERINSA enpresak idatzia) proposatutako hautabidea. * '''Laugarren hautabidea (portu berria, Jaizkibelgo itsasbazterrean, 100 hektareakoa):''' IBERINSA enpresak 2010ean idatzitako ''Modificaciones al Estudio de Agitación y Maniobras de una 1ª Fase de la dársena exterior de Pasaia'' dokumentuan aurkeztua eta Pasaiako Portuko Agintaritzako Administrazio Kontseiluak 2010eko ekainean onartua. Txostenak laugarren hautabidearen alde egiten du, ekonomia onurarik handiena hautabide horrexek ekarriko duela irizten baitio. === Proiektua onartzeko izapideen egoera === [[Espainiako Nekazaritza, Elikadura eta Ingurumeneko Ministerioa|Espainiako Ingurumen Ministerioak]] ingurumenaren gaineko eraginari buruzko onarpena eman zain dago orain proiektua.<ref name="MiguelBuenNuevoPresidente" /> [[2009]]. urtearen hondarrean, ministerio horrek Pasaiako Portuko Azpiegituren Plan Zuzentzailearen Ingurumen Ebaluazio Estrategikorako Erreferentzia Dokumentua eman zuen. Dokumentu horretan oinarrituta, Portuko Agintaritzak Ingurumen Sostengagarritasunaren Txostena eman zuen 2010eko irailean ([[Pasaiako portuko kanpo ditxoa#Pasaiako Portuko Agintaritzaren txostena (2010eko iraila)|ikus aurreko atala]]); eta, txostena aztertuta, Ingurumen Ministerioak bere irizpena eman behar du orain, ea kanpo ditxoaren proiektua behin betiko onartzen duen.<ref name="SimancasDocumentoReferencia">Pepe SIMANCAS: [http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2009/10/28/economia/medio-ambiente-insta-a-que-el-plan-director-detalle-la-regeneracion-de-la-bahia-pasaitarra «Medio Ambiente insta a que el Plan Director detalle la regeneración de la bahía pasaitarra»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Noticias de Gipuzkoa'', 2009-10-28.</ref> Espainiako Ingurumen Ministerioaren irizpenetik jakin ahal izan denez, kanpo ditxoa egitearen oso aurkakoa da.<ref name=MikelOrmazabal20110426>Mikel ORMAZABAL: [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/Ministerio/Medio/Ambiente/da/varapalo/puerto/exterior/elpepiesppvs/20110426elpvas_2/Tes «El Ministerio de Medio Ambiente da un varapalo al puerto exterior»], ''El País'', 2011-04-26.</ref> Ingurumen Ministerioak dioenez, «ez dirudi portuko trafikoak kanpo ditxoa egitea justifikatzen duenik»;<ref name=Olabe>Antxon OLABE: [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/Darsena/exterior/Pasaia/cemento/gracias/elpepuespvas/20110509elpvas_9/Tes «Dársena exterior de Pasaia. Más cemento no, gracias»], ''El País'', 2011-05-09.</ref> kanpo ditxoa egiteak eragin «nabarmena eta ezin itzulizkoa» izango luke Jaizkibelen dauden [[Batasunaren Garrantzizko Leku|Europar Batasunaren garrantzizko lekuetan]]; eta eragiketa «sostengaezina» da, ekonomiaren ikuspegitik.<ref name=MikelOrmazabal20110426/> Ondorio gisa, Ingurumen Ministerioaren irizpenak esaten du bigarren hautabidea dela egokiena (hau da, oraingo portu instalazioak hobetzea, Lezo-Gaintxurizketan plataforma logistikoa eratzea, eta Herrera onbideratzea): «itsasoko eta lehorreko jabaria babestearen ikuspegi hertsitik, komenigarri deritzogu bigarren hautabidean sakontzeari. Izan ere, itsasbazterreko kanpo lur zerrendan aurrez dagoen egoerari aldaketarik gabe eusteko aukera ematen du, badia onbideratzen laguntzen du, eta portu jarduera garatzearekin bateragarri diren trafiko bolumenak (2030. urtea) lortzearen alde egiten du».<ref name=MikelOrmazabal20110426/><ref name=Olabe/> Antxon Olabe ekonomialariaren ustez, «mahai gainean jarri den gogoeta sailarekin, pentsatzekoa da ingurumen balioztapena proiektuaren aurkakoa izango dela. Nire ustez, horixe litzateke ekonomia arrazionaltasunaren, ingurumen sostengagarriasunaren eta herri honi buruzko etorkizunezko ikuspegi modernoaren garaipena. Gipuzkoako lurralde historikoaren eta Euskal Herriaren oparotasunerako oinarriek ez dute zer ikusirik kostaldeko gune baliotsuenetakoa eta ongien kontserbatu direnetakoa zementuz estaltzearekin. Hobe da okerreko noranzkoan apustu egiten ez jarraitzea».<ref name=Olabe/> === Proiektua egin edo ez, Gipuzkoako Aldundiaren erabakia === [[Fitxategi:Martín Garitano (2011).jpg|thumb|[[Martin Garitano]] buru duen [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Gipuzkoako gobernuak]] erabakiko du kanpo ditxoa egin edo ez]] Espainiako Ingurumen Ministerioaren txostena kontra izan arren, une hartan Gipuzkoako ahaldun nagusi zen [[Markel Olano]]k esan zuen, hala ere, proiektua inoiz baino indartsuago zegoela eta «oztopoak ingurumen eskakizun guztiak betez» gaindituko zituela. «Azken ingurumen oztopoa gaindituko dugulako ziurtasuna agertu nahi dut», adierazi zuen Olanok. Haren iritziz, bateragarriak dira kanpo ditxoa eraikitzea eta ingurumen eskakizunak betetzea.<ref>[http://www.berria.info/albisteak/50028/espainiako_ingurumen_ministerioak_pasaiako_kanpoko_portuaren_aurkako_txostena_egin_du.htm «Espainiako Ingurumen Ministerioak Pasaiako kanpoko portuaren aurkako txostena egin du»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2011-04-26.</ref> 2011ko ekainaren hasieran, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusia]]k ebatzi zuen [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k duela Pasaiako Portua Antolatzeko Plan Berezia izapidetzeko eskumena. Izan ere, [[Pasaia]]ko eta [[Lezo]]ko alkateek errekurtsoa aurkeztua zuten, eskumena udalena zela onartzea eskatzeko.<ref name=ElTSJPVfalla>[http://www.gara.net/paperezkoa/20110604/270441/es/El/TSJPV/falla/que/la/Diputacion/es/competente/en/el/puerto/de/Pasaia/ «El TSJPV falla que la Diputación es competente en el puerto de Pasaia»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2011-06-04.</ref> Bien bitartean, ordea, Gipuzkoako gobernua [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJren]] eskuetatik (Markel Olano buru zela) [[Bildu]]ren eskuetara igaro zen ([[Martin Garitano]] buru dela); hau da, kanpo portua egitearen aldeko izatetik, kontrako izatera pasatu zen. 2011ko urriaren 5ean, [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak]] Pasaiako kanpo kaiaren proiektuen alde (eta [[Euskal Y-a|Euskal Y]]-aren alde) azaldu ziren, [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJk]], [[PSE-EE|PSEk]] eta [[PP]]k horren alde bozkatu baitzuten; «horrela, Pasaiako badia erabat berritzeko eta portuko jarduera ekonomikoari eusteko aukera legoke» adierazi zuten.<ref>[http://www.berria.info/albisteak/55662/gipuzkoako_batzar_nagusiak_ahtaren_eta_pasaiako_kanpo_kaiaren_alde_azaldu_dira.htm «Gipuzkoako Batzar Nagusiak AHTaren eta Pasaiako kanpo kaiaren alde azaldu dira»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2011-10-05.</ref><ref name=batzar_nagusiek_ahta_eta_pasaiako_portua_nahi_dituzte>[http://paperekoa.berria.info/harian/2011-10-06/010/002/batzar_nagusiek_ahta_eta_pasaiako_portua_nahi_dituzte.htm «Batzar Nagusiek AHTa eta Pasaiako portua nahi dituzte»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2011-10-06.</ref> Bi egun geroago, ordea, Gipuzkoako Aldundiak adierazi zuen ez dituela proiektu horiek abiatuko, «herrialdea ekonomikoki jota utzi dutelako. [...] Kanpo kaia eta antzeko makroproiektuak ez dira inola ere behar, baina Gipuzkoako ekonomia horretan oinarritu nahi izan dute. Ez da onargarria krisi garaian horrelako azpiegitura handiak proposatzea. PP, EAJ eta PSEk lehengo akats bera egin dute». Diputazioaren ustez, «interes ekonomiko pribatuak» daude horrelako azpiegituren atzean, eta horretarako diru publikoa erabili nahi dute. Gipuzkoako gobernuarentzat, beste batzuk dira lehentasuneko egitasmoak; Pasaiaren kasuan, badiaren berreskuratzea, «bertako herritarren erabakiak errespetatuta».<ref>[http://www.berria.info/albisteak/55753/gipuzkoako_aldundiak_ez_ditu_herrialdea_ekonomikoki_jota_utzi_duten_proiektuak_abiatuko.htm «Gipuzkoako Aldundiak ez ditu "herrialdea ekonomikoki jota" utzi duten proiektuak abiatuko»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2011-10-07.</ref> == Erakunde publikoen jarrera == [[Fitxategi:Jaizkibelgo labarra eta Pasaiako badiako sarrera.jpg|thumb|300px|eskuinera|Kanpo portuaren kokalekua izango litzatekeena: Jaizkibelgo labarra. Atzealdean, Pasaiako badiako sarrera ageri da.]] Hasieratik, proiektuaren alde izan dira [[Eusko Jaurlaritza]] (nahiz [[Juan José Ibarretxe|Juan Jose Ibarretxe]], nahiz [[Patxi López|Patxi Lopez]] lehendakari izanik) eta [[Gipuzkoako Foru Aldundia]] (2011ko ekainaren 23raino, nahiz [[Roman Sudupe Olaizola|Roman Sudupe]], nahiz [[Joxe Joan Gonzalez de Txabarri]], nahiz [[Markel Olano]] ahaldun nagusi zirenean), eta proiektuaren aurka [[Eusko Jaurlaritzako Lurralde Antolamendu eta Ingurumen Saila]] ([[Sabin Intxaurraga]] sailburu zenean), [[Gipuzkoako Foru Aldundia]] (2011ko ekainaren 23tik, [[Martin Garitano]] ahaldun nagusi izanik), [[Lezo]]ko Udala eta [[Pasaia]]ko Udala.<ref name="MiguelBuenNuevoPresidente" /><ref name="EstudioDiputaciónCuestiona">Mikel ORMAZABAL: [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/estudio/Diputacion/cuestiona/necesidad/puerto/exterior/Pasajes/elpepiesppvs/20050123elpvas_3/Tes?print=1 «Un estudio de la Diputación cuestiona la necesidad del puerto exterior de Pasajes»], ''El País'', 2005-01-23.</ref> Beraz, alderdi politikoez den bezainbatean, proiektuaren alde ageri dira [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]], [[Hamaikabat]] eta [[PSE-EE]]; eta proiektuaren aurka ageri dira [[Aralar]], [[Bildu]], [[Eusko Alkartasuna|EA]], [[Ezker Batua-Berdeak|Ezker Batua - Berdeak]] eta legez kanpo utzi den [[ezker abertzalea]].<ref>Mikel ORMAZABAL: [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/EA/rechaza/puerto/exterior/Pasajes/propone/coordinarse/Bilbao/Bayona/elpepiesppvs/20100123elpvas_8/Tes/ «EA rechaza el puerto exterior de Pasajes y propone coordinarse con Bilbao y Bayona»], ''El País'', 2010-01-23.</ref><ref name="MiguelBuenNuevoPresidente" /><ref>Nagore BELASTEGI: [http://www.gara.net/paperezkoa/20100701/207824/eu/Pasaiako-kanpo-portua-ez-eraikitzeko-sinadura-bilketa-jarri-dute-abian?Hizk=eu «Pasaiako kanpo portua ez eraikitzeko sinadura bilketa jarri dute abian»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2010-07-01.</ref><ref>[http://www.hamaikabat.com/index.php/2010/03/h1-oarsoaldea-denuncia-la-paralisis-de-los-ayuntamientos-de-la-izquierda-abertzale/?lang=eu «H1! Oarsoaldeak ezker abertzalearen udalen paralizazioa salatu du»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Hamaikabaten webgunetik hartua.</ref><ref>A. URIONA eta M. ORMAZABAL: [http://www.elpais.com/articulo/espana/Todavia/tiempo/salvar/costa/elpepiesp/20080110elpepinac_21/Tes/ «Todavía a tiempo de salvar la costa»], ''El País'', 2008-01-10.</ref><ref>Sabin INTXAURRAGA: [https://web.archive.org/web/20110615001351/http://www.ekologistakmartxan.org/uploads/media/CriticaalSuperpuertodeJaizkibel-SabinIntxaurraga.pdf «Pasaia: ¿Es necesario el puerto exterior?»], 2004-04-07. Ekologistak Martxan taldearen webgunean eskuragarri.</ref><ref name=batzar_nagusiek_ahta_eta_pasaiako_portua_nahi_dituzte/> [[Espainiako Gobernua]]k, berriz, ez du joera jakinik (nahiz eta bere Ingurumen Ministerioak, gorago aipatu denez, proiektua ingurumenerako oso kaltegarritzat eta ekonomiarako sostengaezintzat jo duen behin baino gehiagotan), eta Gonzalez de Txabarri aldekotasun horixe lortzearren aukeratu omen zuten Pasaiako Portuko Agintaritzako lehendakari: {{aipua|La elección del ex diputado general de Gipuzkoa en julio de 2007 ya supuso una apuesta del Gobierno de Ibarretxe por la nueva dársena pasaitarra. Con amplia experiencia como diputado y bien considerado en Madrid, el anterior Ejecutivo autonómico buscó aprovechar las buenas relaciones de González de Txabarri con el Ministerio para relanzar el proyecto.|Miguel Angel Mata: «Miguel Buen, nuevo presidente del puerto de Pasajes»<ref name="MiguelBuenNuevoPresidente" />}} Erakunde publiko horietatik guztietatik, Gipuzkoako Aldundiak du Pasaiako portuko kanpo ditxoa egingo den edo ez erabakitzeko eskumena.<ref name=ElTSJPVfalla/> Bada, Gipuzkoako ahaldun nagusiaren kargua hartzeko hitzaldian, [[Martin Garitano]]k hauxe esan zuen: {{aipua|Pasaiako kanpo kaiaren egitasmoak Gipuzkoako jendarte sektore zabalen, eragile sozial eta politikoen aurkakotasuna jaso du. Gure ustez, amortizatua dagoen eta egun izan dituen gorabehera guztien ondorioz sinesgarritasunik ez duen egitasmoa da. Gipuzkoarren gehiengoak egitasmo hori bertan behera uzteko eskaria egiten du.<ref>{{eu}} [http://www.gara.net/agiriak/20110623_garitano.pdf «Intervención íntegra de Martin Garitano»], ''Gara'', 2011-06-23.</ref>}} == Ekologisten eta hainbat gizarte talderen kritikak == Hainbat elkarte proiektu horren aurka azaldu da hasieratik, [[Jaizkibel]]go [[itsaslabar]]rak [[Batasunaren Garrantzizko Leku|BGL]] izendaturik eta [[Natura 2000]] sarean sarturik daudelako, kanpo portua horrekin bateragarri ez delako, eta kanpo portuak kalte handiak eragingo lituzkeelako bai mendian bertan, bai itsaspean. Talde horietako batzuek [[Jaizkibel Bizirik]] elkartea osatu zuten [[2003]]. urtean. Besteak beste, informazio gehiago eskatzen diete Administrazio publikoei; eta, proiektuak ingurumenari dakarkion kaltea eta eskatzen duen dirutza handia aintzat hartuta, erreferendum bidez erabaki dadila proiektua egingo den ala ez. [[2007]]ko otsailean, Jaizkibel Bizirik elkarteak salatu zuen Gipuzkoako Foru Aldundiak isilpean gorde zuela [[2006]]ko martxoan bukatutako txosten bat, ''Documento de reflexiones sobre el Esquema de Ordenación Territorial de Pasaialdea y el Corredor Intermodal del Jaizkibel'' izenekoa. Txosten horretan azaltzen diren datuak aztertuta, kanpo portuaren ekonomia bideragarritasuna ez dago bermatuta; gainera, milioi bat metro koadro okupatu beharko dira kanpo portuak eskatzen dituen azpiegitura guztiak egin ahal izateko, eta horrek «[[Oiartzualdea]] kolapsatuko du».<ref>[http://www.diariovasco.com/prensa/20070210/pasaia/denuncian-puerto-exterior-ocupara_20070210.html «Denuncian que por el puerto exterior se ocupará 1 millón de m² para transporte»], ''Diario Vasco'', 2007-02-10. Txostenaren azalpen laburra.</ref><ref>Osina Talde Ekologista: [https://web.archive.org/web/20091227222550/http://www.nodo50.org/osina/article.php3?id_article=329 «Un estudio de la Diputación confirma que el puerto exterior colapsara Oarsoaldea»]. Txostenaren azalpen luzea.</ref> [[Jaizkibel Bizirik]] elkarteak dio arazoa ez dela toki falta, Pasaiako Portuko Agintaritzak egiten duen kudeaketa txarra baizik. Ekologista talde horrek dioenez, Pasaiako portuaren oraingo edukiera aski da orain arte neurtu den trafikorik handienaren bikoitza ere kudeatu ahal izateko, eta kanpo portuak izango lukeen edukiera baino handiagoa da. Jaizkibel Bizirik elkartearen ustez, Pasaiako Portuko Agintaritzak nahita eragiten ditu trabak eta oztopoak, kanpo portua justifikatzearren; arazoa da gaur egungo portu instalazioak ez direla ondo aprobetxatzen. Izan ere, txatarraren eta siderurgiako gaien biltegi erraldoitzat erabiltzen da, bi hilabetez baino luzaroago gordetzen baitira hor.<ref>Jaizkibel Bizirik: [http://www.nodo50.org/jaizkibel/Dokumentazioa/Jaizkibel%20Bizirik/Paneles_Solucion.jpg «Konponbidea, barneko portua bateragarria izatea»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} panela.</ref> Beraz, kanpo kaia egitea «diru publikoa xahutzea» dela deritzo ekologista elkarte horrek.<ref>Jaizkibel Bizirik: [http://www.nodo50.org/jaizkibel/wp-content/uploads/2010/10/Triptico_10Razones_JaizkibelBizirik.pdf ''Gure 10 arrazoiak, kanpo kaiaren aurka eta suntsiketarik gabeko biziberritzearen alde egoteko''].</ref> [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]], [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]], [[EHNE]] eta [[Ezker Sindikalaren Konbergentzia|ESK]] sindikatuek ere kritika gogorrak egin dizkiote kanpo kaiaren proiektuari:<ref>Aitzol ZABALETA: [http://pasaia.hitza.info/paperekoa/2009-02-19/p00006002/ELA_LAB_EHNE_eta_ESK_sindikatuek_ez_dute_kanpo_kairik_nahi.htm «ELA, LAB, EHNE eta ESK sindikatuek ez dute kanpo kairik nahi»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Oarsoaldeko Hitza'', 2009-02-19.</ref> * Egungo portua aski da: «Ohikoa da Portuan ainguratutako itsasontzi gutxi ikustea eta kaiak hutsik ikustea, denbora luzez pilatutako zamekin». Proposatzen den portuaren «neurri izugarria» ez dator bat ez edukiontzien gaur egungo trafiko «eskasarekin», ez eta «itsas autopistarekin» ere. Ideia horrekin bat etorrita, Eusko Jaurlaritzako Ingurumen sailburuorde izandako [[Ibon Galarraga]] ekonomialariak dio Pasaiako Portu Agintaritzak kanpo ditxoa ekonomikoki bideragarria dela esateko egindako azterketak ez duela inolako oinarririk —adibidez, Pasaiako zentral termikorako ekartzen den ikatz kantitatea bikoiztuko dela aurreikusten du (egiaz, ikatz kantitate hori gutxitzeko planak egin dira)—, eta diru hori bestelako inbertsioetara bideratzea askoz onuragarriago litzatekeela pasaiatarrentzat eta gainerako euskal herritarrentzat.<ref>Ibon GALARRAGA: [http://www.diariovasco.com/v/20111111/opinion/articulos-opinion/puerto-exterior-pasaia-argumentos-20111111.html «Puerto exterior de Pasaia: argumentos para un no»], ''Diario Vasco'', 2011-11-11.</ref> * Kanpo kaiaren eraikuntzak «negozioa» du helburu bakar, eta salgaien biltegi eta jarduera kutsatzaileen kokaleku izango da. * Kanpo kaiak lanpostuak sortzeko aurreikuspenak «faltsuak eta oinarririk gabekoak» dira. Horretan bat dator Javier Belza ingurumen ekonomialaria.<ref>[https://web.archive.org/web/20101218141401/http://eu.oceana.org/es/eu/prensa-e-informes/comunicados-de-prensa/el-puerto-exterior-de-pasaia-es-ilegal-y-no-asegura-puestos-de-trabajo «El puerto exterior de Pasaia es ilegal y no asegura puestos de trabajo»], Oceanak, Euskadiko Biologoen Elkargo Ofizialak eta Pasaiako Udalak antolatutako adituen arteko bilerari buruzko prentsa oharra, 2010-12-15.</ref> [[Greenpeace]]ren esanetan, kanpo portua egiten baldin bada, portu espekulazioko beste kasu bat litzateke, hau da, gutxi batzuek irabazi handia egingo lukete, lurzorua bereganatuz eta hor eraikiz. Ekologista talde horrek dioenez, ez dago kanpo portuaren bideragarritasuna oinarritzen duen ekonomia arloko daturik, eta [[Espainiako Sustapen Ministerioa|Sustapen Ministerioak]] aukera bakarra baizik ez luke aintzat hartu behar: zero hautabidea, hots, kanpo porturik ez eraikitzea eta oraingo portu eremua berrantolatzea.<ref>Greenpeace (2010): [http://www.greenpeace.org/raw/content/espana/reports/100713-23.pdf ''Destrucción a toda costa 2010, Euskadi'']{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> Gainera, Greenpeacek dioenez, kanpo portua oso kutsagarria izango da, izango dituen energia instalazioengatik, eta Pasaiako portuak bere abantaila nagusia galduko du: olatuen aurrean orain duen babes naturala. Izan ere, Sustapen Ministerioko Obra Publikoen Azterketa eta Esperimentaziorako Zentroaren (CEDEX) azterlanak ikusirik, olatuek eraginda urtean 79 egunetaraino ere bere jarduera eten beharko du kanpo portuak. Beraz, kanpo portuarekin, trafikoa gehitu beharrean, oraingo trafikoa galtzeko arriskua du Pasaiako portuak.<ref>Greenpeace: [http://www.greenpeace.org/raw/content/espana/reports/100111-03.pdf «A la Dirección General de Costas»]{{Apurtutako esteka|date=maiatza 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 2009-08-24.</ref> Euskadiko Biologoen Elkargo Ofizialak eta [[Oceana (itsasoen kontserbaziorako nazioarteko elkartea)|Oceana]] elkarteak (itsasoen kontserbazioaz arduratzen den nazioarteko erakunderik handiena) adierazi dute Pasaiako kanpo portua «legez kanpokoa eta inkoherentea» dela. Pasaiako Portu Agintaritzarekin bat datoz Pasaiako hiri ingurunea oso hondatuta dagoela, batez ere salgaien joan-etorriak egiten duen hotsagatik, zama lanetan botatzen den hautsagatik, eta zentral termikoak sortzen duen kutsaduragatik; eta lehenbailehen esku hartu behar dela egoera sostengaezin horri aurre egiteko. Hala ere, arrazoitu dute Pasaiako Portu Agintaritzak aukeratutako proiektuak ez duela justifikaziorik, eta ingurumenaren babeserako Europar Batasuneko arauak eta nazioarteko hitzarmenak urratzen dituela.<ref>Euskadiko Biologoen Elkargo Ofiziala eta Oceana: [https://web.archive.org/web/20110303170956/http://eu.oceana.org/sites/default/files/euo/OCEANA_12_razones_Pasaia.pdf «El Puerto de Pasaia: 12 razones por las que es ilegal e incoherente»].</ref> === Jaizkibel Bizirik elkarteko kideak === Kanpo portua ez egitearen aldeko taldeen artetik, [[Jaizkibel Bizirik]] nabarmendu da bereziki. Kide hauek ditu: [[Munduko Natura Funtsa|WWF/Adena]] Gipuzkoa; [[Haritzalde Natur Taldea]]; [[Eguzki (elkartea)|Eguzki]]; [[Ekologistak Martxan]]; Superportuaren aurkako Taldea; Berdeak EG; Mutriku Natur Taldea; Itsas Enara Ornitologi Elkartea; [[Club Vasco de Camping Elkartea|Club Vasco de Camping]]; Jaizkibel Mendi Taldea; Badia; Lezoren Alde; Aukera; [[Aralar]]; [[Ezker Batua-Berdeak|Ezker Batua - Berdeak]]; [[AuB]]; [[Batasuna]]; [[Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista|EHAK]]; [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]]; [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] administrazioa; AHTren aurkako Asanblada; AHT Elkartzen; Lezoko Gazte Asanblada; Gazterri; Gaztaño auzo elkartea; Oiartzualdeko [[Euskal Herrian Euskaraz|EHE]]; Lezo Bizirik; Girizi mendi taldea; Batasuna kirol elkartea; Euskal Itsas Elkartea; Oreretako [[Elkartzen]]; Arraguako goiko eskola; Lasarte-Oria Bizirik; Tiñelu elkartea; [[Zintzilik Irratia]]; Txintxarri.<ref>[http://www.nodo50.org/jaizkibel/?p=703 «Jaizkibel Bizirik hace publico un estudio de la Diputacion que considera de alta prioridad incluir los fondos marinos en el espacio protegido de Jaizkibel»], Jaizkibel Bizirik elkartearen webgunetik hartua.</ref> === Jaizkibelgo eta Uliako itsas eremua babesteko proposamena === Euskadiko Biologoen Elkargo Ofizialak, Euskal Izurde eta Balezaleen Elkarteak eta [[Oceana (itsasoen kontserbaziorako nazioarteko elkartea)|Oceana]] itsasoen kontserbaziorako nazioarteko elkarteak proposamen zientifikoa aurkeztu dute, [[Ulia]]tik ([[Donostia]]) [[Biarritz]]eraino bitarteko kostaldeko itsas eremua babes dadin, [[Natura 2000|Natura 2000 Sarean]] itsasoko [[igarobide ekologiko]]tzat sartuta. Proposamen horren barruan, Ulia eta Jaizkibel bitarteko itsaslabarrei, zehazki, berebiziko balioa aitortu diote, eremu horretan —Euskal Herriko itsasbazterraren alderik gehien-gehienetan ez bezala— natura inguruneak gizakiaren ia eraginik gabe iraun duelako, artifizial bihurtu gabe, egoera erdi-birjinean, urbanizatze jarduera oso txikiarekin; eta horri esker Europar Batasuneko eta nazioarteko legeetan babestu beharrekotzat jotzen diren hainbat aberastasun dituelako. Proposamen horrekin, habitatak oneratzea eta itsas espezieak (bai arrantzakoak, bai babestuak) ugaritzea lortuko litzateke.<ref>Xavier PASTOR (proiektuaren zuzendaria): [https://web.archive.org/web/20110812094239/http://eu.oceana.org/sites/default/files/reports/OCEANA_Informe_Jaizkibel_2010_1.pdf ''Protección de la zona marina frente a Jaizkibel y Ulia, Euskadi''], Oceana, 2010eko uztaila.</ref> Txostenean ageri da Eusko Jaurlaritza eta Espainiako Gobernua beren helburuak betetzetik oso urruti dabiltzala, itsasoko bioaniztasuna babesteari buruz, Euskal Autonomia Erkidegoan, Europar Batasunean eta nazioartean natura babestearren onartu diren arauak eta hitzarmenak aintzat hartuta. Bada, eremu hori babesteak helburu horiek betetzen lagunduko luke. == Pasaiako kanpo portuko aferaren kronologia == [[Pasaia]]ko kanpo portuko aferak honako kronologia izan zuen:<ref>[https://web.archive.org/web/20140808055100/http://www.berria.eus/albisteak/94433/bkronologiab_iritzi_kontrajarrien_egitasmoa.htm «Kronologia. Iritzi kontrajarrien egitasmoa»], ''Berria'', 2014-07-30</ref> * '''2006'''. Jaizkibia SA elkartea sortu zuten abenduan, [[Donostia]]n. Badia biziberritzeko ardura zuen elkarte publiko horrek, eta [[Eusko Jaurlaritza]]k, [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k, [[Espainiako Gobernua]]k eta [[Donostia]], [[Pasaia]], [[Lezo]], [[Errenteria]], [[Oiartzun]], [[Irun]] eta Hondarribiko udalek osatu zuten. * '''2007'''. Pasaiako Udalak, abenduan, [[Pasaiako Portuko Agintaritza]]ren proposamenarekiko ezadostasuna agertu zuen. Azaldu zuen ez zeudela lotuta [[Pasaia]] berritzea eta kanpo kaia egitea. * '''2009'''. [[Europar Batasuna]]k kanpoko kaiari buruzko argibideak eskatu zizkion [[Madril]]i. * '''2011'''. [[Eusko Jaurlaritza]]k, aldundiak, [[Espainiako Gobernua]]k eta Portuko Agintaritzak kanpoko kaia sustatzeko akordioa sinatu zuten apirilean. * '''2012'''. Kanpoko kaia egiteko plana bertan behera uzteko eskatu zuen aldundiak urtarrilean. * '''2014'''. Pasaiako portuko kanpo ditxoa egiteko proiektua erretiratu egin zuen Portuko Agintaritzak.<ref>[https://web.archive.org/web/20140808054923/http://www.berria.eus/albisteak/94432/pasaiako_kanpoko_portua_egiteko_proiektua_erretiratu_egingo_du_portu_agintaritzak.htm «Pasaiako kanpoko portua egiteko proiektua erretiratu egingo du portu agintaritzak»], ''Berria'', 2014-07-30</ref>. Urte berean, [[irailaren 25]]ean, [[Pasaiako Portu Agintaritza]]ko administrazio kontseiluak Azpiegituren Egitasmo Zuzentzailea bertan behera uztea erabaki zuen, beraz, ez zuten kanpo porturik edo superporturik egingo Pasaian<ref>[http://www.eitb.eus/eu/albisteak/ekonomia/osoa/2579684/pasaia-superportua--ez-dute-egingo-kanpoko-portua/ «Pasaiako kanpo portuaren proiektua bertan behera geratu da»], ''EiTB'', 2014-09-25</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Pasaiako portua]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20110227001303/http://www.puertopasajes.net/eu/index.php?lang=eu Pasaiako Portu Agintaritzaren webgunea.] * [http://www.nodo50.org/jaizkibel/ Jaizkibel Bizirik ekologista taldearen webgunea.] * Espainiako Ingurumen Ministerioa: [http://www.ekologistakmartxan.org/uploads/media/Documento_refereancia_del_M_1_._Medioambiente_sobre_el_Puerto_de_Pasaia.pdf ''Documento de Referencia para la Evaluación Ambiental Estratégica del Plan Director de Infraestructuras del Puerto de Pasajes'']{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Ekologistak Martxan taldearen webgunean eskuragarri. * {{es}}{{en}} [https://web.archive.org/web/20101223202052/http://eu.oceana.org/es/eu/que-hacemos/proteccion-de-habitats/atlantico-gallego-y-cantabrico/ulia-jaizkibel/vision-general Jaizkibelgo eta Uliako itsas eremuko ekosistemari buruzko informazioa], Oceana itsasoen kontserbaziorako nazioarteko elkartearen webgunean. * {{eu}} https://web.archive.org/web/20150109140714/http://www.foropuertopasaia.com/eu/. Kanpo porturaren inguruko eztabaida gunea. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{nabarmendutako artikulua}} [[Kategoria:Jaizkibel]] [[Kategoria:Gipuzkoako garraioa]] [[Kategoria:Euskal Herriko portuak]] [[Kategoria:Pasaiako eraikinak]] [[Kategoria:Pasaiako geografia]] [[Kategoria:Euskal Herriko eraikuntza makroproiektuak]] [[Kategoria:Euskarazko wikipedian behar ditugun artikuluak Wikiproiektua]] rmoalvmxfntjakszls9bjcfhp5z4p7y 10003270 10003230 2024-12-18T11:11:22Z Franvj 161224 [[Kategoria:Euskarazko wikipedian behar ditugun artikuluak Wikiproiektua]] kendua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003270 wikitext text/x-wiki {{etorkizuna}} [[Fitxategi:ketari-20070917151140.jpg|thumb|300px|eskuinera|Jaizkibelgo labarra, kanpo portua egin nahi den tokia]] '''Pasaiako portuko kanpo ditxoa''', '''Pasaiako kanpo portua''' edo '''Pasaiako kanpo kaia''' Pasaiako Portuko Agintaritzak [[Jaizkibel]]go itsaslabarrean —[[Pasaia]]ko udalerrian— eraiki asmo duen portu instalazioa da. Eztabaida handia eragin du, ea inbertsio handi hori egiteko beharrik ba ote den, eta ea ''[[Batasuneko garrantzizko leku|Europar Batasuneko garrantzizko leku]]'' izatea proposatzeko eta [[Natura 2000]] sarean sartuta izateko adinako natura balioak dituen toki hori<ref>[https://web.archive.org/web/20041025030246/http://www.euskadi.net/biodiversidad/lic_jaizkibel_e.htm ''Natura 2000 Sarea EAEn: Jaizkibel''], Eusko Jaurlaritzako Lurralde Antolamendu eta Ingurugiro Saila.</ref> zenbateraino hondatuko lukeen. == Izena == Pasaiako Portuko Agintaritzak ''Pasaiako portuko kanpo ditxoa'' deritzo proiektu horri; proiektuaren aurka gehien nabarmendu den ekologista taldeak ([[Jaizkibel Bizirik]]) ''Pasaiako kanpo kaia'' deritzo;<ref>[http://www.nodo50.org/jaizkibel/?page_id=54 ''Kanpo kaiaren mehatxua''], Jaizkibel Bizirik taldearen webgunea.</ref> hedabideetan, berriz, ''Pasaiako kanpo portua'', ''Pasaiako superportua'' edo ''Jaizkibelgo superportua'' izenekin agertu ohi da, nahiz eta Pasaiako Portuko Agintaritzako lehendakari den [[Miguel Ángel Buen|Miguel Buenek]] superportua denik ukatu duen;<ref name="EntrevistaSuplementoEspecial">[https://web.archive.org/web/20120627200221/http://www.puertopasajes.net/eu/noticias_det_puerto_pasajes.php?lang=eu&idNoticia=506&idSeccion=4&idOrigen=2&pag=1 Entrevista con Miguel Buen en Suplemento Especial ''El Diario Vasco'' (06.02.2010) para el Consejo Europeo de Competitividad»], Pasaiako Portuko Agintaritzaren webgunetik hartua.</ref> era berean, [[2010]]ean proiektuari eman zitzaion tamaina txikiagoa dela eta, badirudi ''superportu'' izenak oinarria galdu duela kritikoen artean ere.<ref>Xabier POMBO GONZALEZ (Ezker Batua - Berdeak alderdiaren zinegotzia, Pasaiako Udalekoa): [https://web.archive.org/web/20100720195359/http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2010/07/16/opinion/tribuna-abierta/de-superpuerto-a-txiki-puerto «De 'superpuerto' a 'txiki puerto'»], ''Noticias de Gipuzkoa'', 2010-07-16.</ref> ''Ekoportua'' ere deitu zion Pasaiako Portuko Agintaritzak, [[2008]]ko dokumentu batean.<ref>[https://web.archive.org/web/20160306202601/http://puertopasajes.net/eu/noticias_det_puerto_pasajes.php?idnoticia=30&idorigen=1&idseccion=5&lang=eu&pag=1 «La Autoridad Portuaria de Pasajes presenta al Consejo de Administración las alternativas de desarrollo futuro»], Pasaiako Portuko Agintaritzaren webgunetik hartua.</ref> == Proiektuaren azalpena == [[Fitxategi:Pasaiako kanpo-porturako 2010eko urtarrileko bertsio bat.jpg|thumb|340px|thumb|2010eko urtarrilean Donostialdeko Lurralde Plan Partzialaren hasierako onespenerako aurkeztutako kanpo-ditxoaren bertsioetako bat.]] Kanpo portua egiteko lehenengo asmoak [[XX. mendea]]ren bukaeran azaldu ziren arren, [[Joxe Joan Gonzalez de Txabarri]] Pasaiako Portuko Agintaritzako lehendakari zela eman zitzaion bultzada proiektuari, [[Juan José Ibarretxe|Juan Jose Ibarretxe]] buru zuen [[Eusko Jaurlaritza]]ren babesarekin,<ref name="MiguelBuenNuevoPresidente">Miguel Angel MATA: [https://web.archive.org/web/20110904055126/http://www.puertopasajes.net/noticias_det_puerto_pasajes.php?lang=es&idNoticia=334&idSeccion=4&idOrigen=2&pag=1 «Miguel Buen, nuevo presidente del puerto de Pasajes»], ''Diario Vasco'', 2009-06-17, Pasaiako Portuko Agintaritzaren webgunetik hartua.</ref> [[Espainia|Espainiako Erresuman]] portuetako azpiegituren eraikuntzak neurriz gaineko hazkundeko burbuila bat izan zuen garaian.<ref>María FERNÁNDEZ: [http://economia.elpais.com/economia/2014/10/17/actualidad/1413536757_932328.html «Los puertos pagan sus excesos»], ''El País'', 2014-10-17.</ref> [[Pasaiako portua]] txiki geratu zela eta badia barruan tokirik geratzen ez zela argudiatuz, [[Espainiako Sustapen Ministerioa]]ren eta [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]ren laguntzaz Jaizkibelgo itsaslabarrean portu berria eraikitzeko proiektua lantzeari ekin zion. Egitasmo horren bitartez, Jaizkibelgo itsaslabarrean kaiak eraikiko lirateke, eta Pasaiako badia barruko kaietan beste jarduera ekonomiko batzuk egingo lirateke: besteak beste, kirol portuak, etxebizitzak, parkeak, dendaguneak eta bestelakoak eraikiko lirateke, gaur egun portuarenak diren lurretan. Halaber, bi tunel egingo lirateke Jaizkibel mendiaren pean, kanpo portura errepidez eta trenez heldu ahal izateko.<ref>[https://web.archive.org/web/20100611230853/http://www.gipuzkoa.net/noticias/archivos/acceso_puerto.pdf ''Pasaiako portuko kanpo dartsenara sartzeko informazio estudioa''], Gipuzkoako Foru Aldundiaren webgunean.</ref> Pasaiako Portuko Agintaritzaren asmoa da kanpo ditxoa egiteko lanak [[2013]]. urtean hasi eta [[2020]]an burutzea.<ref name="PuertoReducido">Fernando SEGURA: [https://web.archive.org/web/20120628020319/http://www.puertopasajes.net/eu/noticias_det_puerto_pasajes.php?lang=eu&idNoticia=571&idSeccion=4&idOrigen=2&pag=1 «Aprobado el puerto reducido»], ''Diario Vasco'', 2010-06-24, Pasaiako Portuko Agintaritzaren webgunetik hartua.</ref> Miguel Buenek 2010eko otsailean eginiko adierazpenen arabera, kanpo ditxoa egiteak gizarteari ekarriko dizkion abantaila nagusiak bi dira:<ref name="EntrevistaSuplementoEspecial" /> # Hotsa, hautsa eta arriskua dakarten jarduerak hirigunetik aldentzea. # Lanpostuak sortzea: urtean 5.000 lanpostu, eraikuntza lanek iraungo duten 10-15 urtean; eta 1.500 lanpostu berri. === Kostuak === [[2010]]. urtearen erdialderaino lantzen aritu ziren diseinuarekin, kostua 1500 milioi euro izango zela kalkulatu zen, portuak azalera lehorreko 200 hektarea izanik eta 3.200 metroko babes dikea izanik. Portu jardueraren «aurreikuspen baikorregiak» erabili zituztela eta, ordea, 2010eko ekainean, Pasaiako Portuko Agintaritzako Administrazio Kontseiluak erabaki zuen kanpo ditxoa txikiagoa egitea: azalera lehorreko 100 hektarea eta 2.800 metroko babes dikea. Diseinu berriarekin, kostua 750 milioi euro izango dela kalkulatu da.<ref name="PuertoReducido" /> Administrazio Kontseiluko kideen artetik, kanpo ditxoa egitearen alde daudenak izan ziren aldaketa horren alde bozkatu zutenak: [[PSE-EE]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] eta [[Hamaikabat]] alderdietakoak —dela [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Aldundiko]] ordezkarien, dela udaletako ordezkarien bidez—, bai eta [[Eusko Jaurlaritza]]ko, [[ADEGI]]ko eta [[Gipuzkoako Merkataritza Ganbera]]ko ordezkariak ere. Kanpo portua egitearen aurka daudenak izan ziren aldaketaren kontra bozkatu zutenak: [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAko]] ordezkaria, [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABeko]] ordezkaria eta [[Lezo]]ko alkatea.<ref name="PuertoReducido" /> Kanpo ditxoa egitearen ingurumen kostua, berriz, urteko 172 milioi euro izango da, ingurumenaren gaineko eragin txikiena aurresaten duen hipotesia betetzen bada; eragin handieneko hipotesia betez gero, ordea, urtean 535 milioi euro izango da ingurumen kostua. Hala zehaztu da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]], [[Bartzelonako Unibertsitate Autonomoa|Bartzelonako Unibertsitate Autonomoko]] eta [[Balear Uharteetako Unibertsitatea|Balear Uharteetako Unibertsitateko]] bost irakaslek eginiko azterketan.<ref>David HOYOS, Pere RIERA, Javier FERNANDEZ-MACHO, Carmen GALLASTEGUI eta Dolores GARCIA: [https://web.archive.org/web/20100623172753/http://www.et.bs.ehu.es/biltoki/EPS/dt200802.pdf ''Valuing environmental impacts of coastal development projects: a choice modelling application in Spain''], Euskal Herriko Unibertsitateko Ekonomia Aplikatua III (Ekonometria eta Estatistika) Saila, 2008. ISSN: 1134-8984.</ref> === Pasaiako Portuko Agintaritzaren txostena (2010eko iraila) === Pasaiako Portuko Agintaritzak, 2010eko irailean, proiektuari buruzko txostena aurkeztu zuen. Bost hautabide aztertu ziren:<ref>[https://web.archive.org/web/20120702010512/http://www.puertopasajes.net/panel/archivos/noticias/12865242961.pdf ''Informe de Sostenibilidad Ambiental del Plan Director de Infraestructuras del Puerto de Pasaia''], Pasaiako Portuko Agintaritza, 2010eko iraila.</ref> * '''Zero hautabidea (esku-hartzerik ez):''' Pasaiako portuko oraingo konfigurazioa eta jarduteko era ez luke aldatuko, eta oraingo portu jarduera osorik mantenduko luke. * '''Lehenengo hautabidea (beste portuekiko lankidetza):''' hiri ingurunearekin bateragarri ez diren jarduera hauts-sortzaileak eta gogaikarriak inguruko beste portu batzuetara eramango lituzke, bereziki Bilboko eta Baionako portuetara. * '''Bigarren hautabidea (oraingo portua hobetzea eta ondoan jarduera logistikorako eremua eratzea):''' Pasaiako portua oraingo toki berean mantenduko luke, oraingo trafikoekin lan egingo luke, eta portuaren inguruan jarduera logistikorako eremua eratuko luke, portuari laguntzeko eta oraingo biltegi ahalmena handitzeko. * '''Hirugarren hautabidea (portu berria, Jaizkibelgo itsasbazterrean, 170 hektareakoa):''' Pasaiako Portuko Azpiegituren 2008ko Plan Zuzendariaren testuan (IBERINSA enpresak idatzia) proposatutako hautabidea. * '''Laugarren hautabidea (portu berria, Jaizkibelgo itsasbazterrean, 100 hektareakoa):''' IBERINSA enpresak 2010ean idatzitako ''Modificaciones al Estudio de Agitación y Maniobras de una 1ª Fase de la dársena exterior de Pasaia'' dokumentuan aurkeztua eta Pasaiako Portuko Agintaritzako Administrazio Kontseiluak 2010eko ekainean onartua. Txostenak laugarren hautabidearen alde egiten du, ekonomia onurarik handiena hautabide horrexek ekarriko duela irizten baitio. === Proiektua onartzeko izapideen egoera === [[Espainiako Nekazaritza, Elikadura eta Ingurumeneko Ministerioa|Espainiako Ingurumen Ministerioak]] ingurumenaren gaineko eraginari buruzko onarpena eman zain dago orain proiektua.<ref name="MiguelBuenNuevoPresidente" /> [[2009]]. urtearen hondarrean, ministerio horrek Pasaiako Portuko Azpiegituren Plan Zuzentzailearen Ingurumen Ebaluazio Estrategikorako Erreferentzia Dokumentua eman zuen. Dokumentu horretan oinarrituta, Portuko Agintaritzak Ingurumen Sostengagarritasunaren Txostena eman zuen 2010eko irailean ([[Pasaiako portuko kanpo ditxoa#Pasaiako Portuko Agintaritzaren txostena (2010eko iraila)|ikus aurreko atala]]); eta, txostena aztertuta, Ingurumen Ministerioak bere irizpena eman behar du orain, ea kanpo ditxoaren proiektua behin betiko onartzen duen.<ref name="SimancasDocumentoReferencia">Pepe SIMANCAS: [http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2009/10/28/economia/medio-ambiente-insta-a-que-el-plan-director-detalle-la-regeneracion-de-la-bahia-pasaitarra «Medio Ambiente insta a que el Plan Director detalle la regeneración de la bahía pasaitarra»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Noticias de Gipuzkoa'', 2009-10-28.</ref> Espainiako Ingurumen Ministerioaren irizpenetik jakin ahal izan denez, kanpo ditxoa egitearen oso aurkakoa da.<ref name=MikelOrmazabal20110426>Mikel ORMAZABAL: [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/Ministerio/Medio/Ambiente/da/varapalo/puerto/exterior/elpepiesppvs/20110426elpvas_2/Tes «El Ministerio de Medio Ambiente da un varapalo al puerto exterior»], ''El País'', 2011-04-26.</ref> Ingurumen Ministerioak dioenez, «ez dirudi portuko trafikoak kanpo ditxoa egitea justifikatzen duenik»;<ref name=Olabe>Antxon OLABE: [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/Darsena/exterior/Pasaia/cemento/gracias/elpepuespvas/20110509elpvas_9/Tes «Dársena exterior de Pasaia. Más cemento no, gracias»], ''El País'', 2011-05-09.</ref> kanpo ditxoa egiteak eragin «nabarmena eta ezin itzulizkoa» izango luke Jaizkibelen dauden [[Batasunaren Garrantzizko Leku|Europar Batasunaren garrantzizko lekuetan]]; eta eragiketa «sostengaezina» da, ekonomiaren ikuspegitik.<ref name=MikelOrmazabal20110426/> Ondorio gisa, Ingurumen Ministerioaren irizpenak esaten du bigarren hautabidea dela egokiena (hau da, oraingo portu instalazioak hobetzea, Lezo-Gaintxurizketan plataforma logistikoa eratzea, eta Herrera onbideratzea): «itsasoko eta lehorreko jabaria babestearen ikuspegi hertsitik, komenigarri deritzogu bigarren hautabidean sakontzeari. Izan ere, itsasbazterreko kanpo lur zerrendan aurrez dagoen egoerari aldaketarik gabe eusteko aukera ematen du, badia onbideratzen laguntzen du, eta portu jarduera garatzearekin bateragarri diren trafiko bolumenak (2030. urtea) lortzearen alde egiten du».<ref name=MikelOrmazabal20110426/><ref name=Olabe/> Antxon Olabe ekonomialariaren ustez, «mahai gainean jarri den gogoeta sailarekin, pentsatzekoa da ingurumen balioztapena proiektuaren aurkakoa izango dela. Nire ustez, horixe litzateke ekonomia arrazionaltasunaren, ingurumen sostengagarriasunaren eta herri honi buruzko etorkizunezko ikuspegi modernoaren garaipena. Gipuzkoako lurralde historikoaren eta Euskal Herriaren oparotasunerako oinarriek ez dute zer ikusirik kostaldeko gune baliotsuenetakoa eta ongien kontserbatu direnetakoa zementuz estaltzearekin. Hobe da okerreko noranzkoan apustu egiten ez jarraitzea».<ref name=Olabe/> === Proiektua egin edo ez, Gipuzkoako Aldundiaren erabakia === [[Fitxategi:Martín Garitano (2011).jpg|thumb|[[Martin Garitano]] buru duen [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Gipuzkoako gobernuak]] erabakiko du kanpo ditxoa egin edo ez]] Espainiako Ingurumen Ministerioaren txostena kontra izan arren, une hartan Gipuzkoako ahaldun nagusi zen [[Markel Olano]]k esan zuen, hala ere, proiektua inoiz baino indartsuago zegoela eta «oztopoak ingurumen eskakizun guztiak betez» gaindituko zituela. «Azken ingurumen oztopoa gaindituko dugulako ziurtasuna agertu nahi dut», adierazi zuen Olanok. Haren iritziz, bateragarriak dira kanpo ditxoa eraikitzea eta ingurumen eskakizunak betetzea.<ref>[http://www.berria.info/albisteak/50028/espainiako_ingurumen_ministerioak_pasaiako_kanpoko_portuaren_aurkako_txostena_egin_du.htm «Espainiako Ingurumen Ministerioak Pasaiako kanpoko portuaren aurkako txostena egin du»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2011-04-26.</ref> 2011ko ekainaren hasieran, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusia]]k ebatzi zuen [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k duela Pasaiako Portua Antolatzeko Plan Berezia izapidetzeko eskumena. Izan ere, [[Pasaia]]ko eta [[Lezo]]ko alkateek errekurtsoa aurkeztua zuten, eskumena udalena zela onartzea eskatzeko.<ref name=ElTSJPVfalla>[http://www.gara.net/paperezkoa/20110604/270441/es/El/TSJPV/falla/que/la/Diputacion/es/competente/en/el/puerto/de/Pasaia/ «El TSJPV falla que la Diputación es competente en el puerto de Pasaia»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2011-06-04.</ref> Bien bitartean, ordea, Gipuzkoako gobernua [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJren]] eskuetatik (Markel Olano buru zela) [[Bildu]]ren eskuetara igaro zen ([[Martin Garitano]] buru dela); hau da, kanpo portua egitearen aldeko izatetik, kontrako izatera pasatu zen. 2011ko urriaren 5ean, [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak]] Pasaiako kanpo kaiaren proiektuen alde (eta [[Euskal Y-a|Euskal Y]]-aren alde) azaldu ziren, [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJk]], [[PSE-EE|PSEk]] eta [[PP]]k horren alde bozkatu baitzuten; «horrela, Pasaiako badia erabat berritzeko eta portuko jarduera ekonomikoari eusteko aukera legoke» adierazi zuten.<ref>[http://www.berria.info/albisteak/55662/gipuzkoako_batzar_nagusiak_ahtaren_eta_pasaiako_kanpo_kaiaren_alde_azaldu_dira.htm «Gipuzkoako Batzar Nagusiak AHTaren eta Pasaiako kanpo kaiaren alde azaldu dira»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2011-10-05.</ref><ref name=batzar_nagusiek_ahta_eta_pasaiako_portua_nahi_dituzte>[http://paperekoa.berria.info/harian/2011-10-06/010/002/batzar_nagusiek_ahta_eta_pasaiako_portua_nahi_dituzte.htm «Batzar Nagusiek AHTa eta Pasaiako portua nahi dituzte»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2011-10-06.</ref> Bi egun geroago, ordea, Gipuzkoako Aldundiak adierazi zuen ez dituela proiektu horiek abiatuko, «herrialdea ekonomikoki jota utzi dutelako. [...] Kanpo kaia eta antzeko makroproiektuak ez dira inola ere behar, baina Gipuzkoako ekonomia horretan oinarritu nahi izan dute. Ez da onargarria krisi garaian horrelako azpiegitura handiak proposatzea. PP, EAJ eta PSEk lehengo akats bera egin dute». Diputazioaren ustez, «interes ekonomiko pribatuak» daude horrelako azpiegituren atzean, eta horretarako diru publikoa erabili nahi dute. Gipuzkoako gobernuarentzat, beste batzuk dira lehentasuneko egitasmoak; Pasaiaren kasuan, badiaren berreskuratzea, «bertako herritarren erabakiak errespetatuta».<ref>[http://www.berria.info/albisteak/55753/gipuzkoako_aldundiak_ez_ditu_herrialdea_ekonomikoki_jota_utzi_duten_proiektuak_abiatuko.htm «Gipuzkoako Aldundiak ez ditu "herrialdea ekonomikoki jota" utzi duten proiektuak abiatuko»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2011-10-07.</ref> == Erakunde publikoen jarrera == [[Fitxategi:Jaizkibelgo labarra eta Pasaiako badiako sarrera.jpg|thumb|300px|eskuinera|Kanpo portuaren kokalekua izango litzatekeena: Jaizkibelgo labarra. Atzealdean, Pasaiako badiako sarrera ageri da.]] Hasieratik, proiektuaren alde izan dira [[Eusko Jaurlaritza]] (nahiz [[Juan José Ibarretxe|Juan Jose Ibarretxe]], nahiz [[Patxi López|Patxi Lopez]] lehendakari izanik) eta [[Gipuzkoako Foru Aldundia]] (2011ko ekainaren 23raino, nahiz [[Roman Sudupe Olaizola|Roman Sudupe]], nahiz [[Joxe Joan Gonzalez de Txabarri]], nahiz [[Markel Olano]] ahaldun nagusi zirenean), eta proiektuaren aurka [[Eusko Jaurlaritzako Lurralde Antolamendu eta Ingurumen Saila]] ([[Sabin Intxaurraga]] sailburu zenean), [[Gipuzkoako Foru Aldundia]] (2011ko ekainaren 23tik, [[Martin Garitano]] ahaldun nagusi izanik), [[Lezo]]ko Udala eta [[Pasaia]]ko Udala.<ref name="MiguelBuenNuevoPresidente" /><ref name="EstudioDiputaciónCuestiona">Mikel ORMAZABAL: [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/estudio/Diputacion/cuestiona/necesidad/puerto/exterior/Pasajes/elpepiesppvs/20050123elpvas_3/Tes?print=1 «Un estudio de la Diputación cuestiona la necesidad del puerto exterior de Pasajes»], ''El País'', 2005-01-23.</ref> Beraz, alderdi politikoez den bezainbatean, proiektuaren alde ageri dira [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]], [[Hamaikabat]] eta [[PSE-EE]]; eta proiektuaren aurka ageri dira [[Aralar]], [[Bildu]], [[Eusko Alkartasuna|EA]], [[Ezker Batua-Berdeak|Ezker Batua - Berdeak]] eta legez kanpo utzi den [[ezker abertzalea]].<ref>Mikel ORMAZABAL: [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/EA/rechaza/puerto/exterior/Pasajes/propone/coordinarse/Bilbao/Bayona/elpepiesppvs/20100123elpvas_8/Tes/ «EA rechaza el puerto exterior de Pasajes y propone coordinarse con Bilbao y Bayona»], ''El País'', 2010-01-23.</ref><ref name="MiguelBuenNuevoPresidente" /><ref>Nagore BELASTEGI: [http://www.gara.net/paperezkoa/20100701/207824/eu/Pasaiako-kanpo-portua-ez-eraikitzeko-sinadura-bilketa-jarri-dute-abian?Hizk=eu «Pasaiako kanpo portua ez eraikitzeko sinadura bilketa jarri dute abian»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2010-07-01.</ref><ref>[http://www.hamaikabat.com/index.php/2010/03/h1-oarsoaldea-denuncia-la-paralisis-de-los-ayuntamientos-de-la-izquierda-abertzale/?lang=eu «H1! Oarsoaldeak ezker abertzalearen udalen paralizazioa salatu du»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Hamaikabaten webgunetik hartua.</ref><ref>A. URIONA eta M. ORMAZABAL: [http://www.elpais.com/articulo/espana/Todavia/tiempo/salvar/costa/elpepiesp/20080110elpepinac_21/Tes/ «Todavía a tiempo de salvar la costa»], ''El País'', 2008-01-10.</ref><ref>Sabin INTXAURRAGA: [https://web.archive.org/web/20110615001351/http://www.ekologistakmartxan.org/uploads/media/CriticaalSuperpuertodeJaizkibel-SabinIntxaurraga.pdf «Pasaia: ¿Es necesario el puerto exterior?»], 2004-04-07. Ekologistak Martxan taldearen webgunean eskuragarri.</ref><ref name=batzar_nagusiek_ahta_eta_pasaiako_portua_nahi_dituzte/> [[Espainiako Gobernua]]k, berriz, ez du joera jakinik (nahiz eta bere Ingurumen Ministerioak, gorago aipatu denez, proiektua ingurumenerako oso kaltegarritzat eta ekonomiarako sostengaezintzat jo duen behin baino gehiagotan), eta Gonzalez de Txabarri aldekotasun horixe lortzearren aukeratu omen zuten Pasaiako Portuko Agintaritzako lehendakari: {{aipua|La elección del ex diputado general de Gipuzkoa en julio de 2007 ya supuso una apuesta del Gobierno de Ibarretxe por la nueva dársena pasaitarra. Con amplia experiencia como diputado y bien considerado en Madrid, el anterior Ejecutivo autonómico buscó aprovechar las buenas relaciones de González de Txabarri con el Ministerio para relanzar el proyecto.|Miguel Angel Mata: «Miguel Buen, nuevo presidente del puerto de Pasajes»<ref name="MiguelBuenNuevoPresidente" />}} Erakunde publiko horietatik guztietatik, Gipuzkoako Aldundiak du Pasaiako portuko kanpo ditxoa egingo den edo ez erabakitzeko eskumena.<ref name=ElTSJPVfalla/> Bada, Gipuzkoako ahaldun nagusiaren kargua hartzeko hitzaldian, [[Martin Garitano]]k hauxe esan zuen: {{aipua|Pasaiako kanpo kaiaren egitasmoak Gipuzkoako jendarte sektore zabalen, eragile sozial eta politikoen aurkakotasuna jaso du. Gure ustez, amortizatua dagoen eta egun izan dituen gorabehera guztien ondorioz sinesgarritasunik ez duen egitasmoa da. Gipuzkoarren gehiengoak egitasmo hori bertan behera uzteko eskaria egiten du.<ref>{{eu}} [http://www.gara.net/agiriak/20110623_garitano.pdf «Intervención íntegra de Martin Garitano»], ''Gara'', 2011-06-23.</ref>}} == Ekologisten eta hainbat gizarte talderen kritikak == Hainbat elkarte proiektu horren aurka azaldu da hasieratik, [[Jaizkibel]]go [[itsaslabar]]rak [[Batasunaren Garrantzizko Leku|BGL]] izendaturik eta [[Natura 2000]] sarean sarturik daudelako, kanpo portua horrekin bateragarri ez delako, eta kanpo portuak kalte handiak eragingo lituzkeelako bai mendian bertan, bai itsaspean. Talde horietako batzuek [[Jaizkibel Bizirik]] elkartea osatu zuten [[2003]]. urtean. Besteak beste, informazio gehiago eskatzen diete Administrazio publikoei; eta, proiektuak ingurumenari dakarkion kaltea eta eskatzen duen dirutza handia aintzat hartuta, erreferendum bidez erabaki dadila proiektua egingo den ala ez. [[2007]]ko otsailean, Jaizkibel Bizirik elkarteak salatu zuen Gipuzkoako Foru Aldundiak isilpean gorde zuela [[2006]]ko martxoan bukatutako txosten bat, ''Documento de reflexiones sobre el Esquema de Ordenación Territorial de Pasaialdea y el Corredor Intermodal del Jaizkibel'' izenekoa. Txosten horretan azaltzen diren datuak aztertuta, kanpo portuaren ekonomia bideragarritasuna ez dago bermatuta; gainera, milioi bat metro koadro okupatu beharko dira kanpo portuak eskatzen dituen azpiegitura guztiak egin ahal izateko, eta horrek «[[Oiartzualdea]] kolapsatuko du».<ref>[http://www.diariovasco.com/prensa/20070210/pasaia/denuncian-puerto-exterior-ocupara_20070210.html «Denuncian que por el puerto exterior se ocupará 1 millón de m² para transporte»], ''Diario Vasco'', 2007-02-10. Txostenaren azalpen laburra.</ref><ref>Osina Talde Ekologista: [https://web.archive.org/web/20091227222550/http://www.nodo50.org/osina/article.php3?id_article=329 «Un estudio de la Diputación confirma que el puerto exterior colapsara Oarsoaldea»]. Txostenaren azalpen luzea.</ref> [[Jaizkibel Bizirik]] elkarteak dio arazoa ez dela toki falta, Pasaiako Portuko Agintaritzak egiten duen kudeaketa txarra baizik. Ekologista talde horrek dioenez, Pasaiako portuaren oraingo edukiera aski da orain arte neurtu den trafikorik handienaren bikoitza ere kudeatu ahal izateko, eta kanpo portuak izango lukeen edukiera baino handiagoa da. Jaizkibel Bizirik elkartearen ustez, Pasaiako Portuko Agintaritzak nahita eragiten ditu trabak eta oztopoak, kanpo portua justifikatzearren; arazoa da gaur egungo portu instalazioak ez direla ondo aprobetxatzen. Izan ere, txatarraren eta siderurgiako gaien biltegi erraldoitzat erabiltzen da, bi hilabetez baino luzaroago gordetzen baitira hor.<ref>Jaizkibel Bizirik: [http://www.nodo50.org/jaizkibel/Dokumentazioa/Jaizkibel%20Bizirik/Paneles_Solucion.jpg «Konponbidea, barneko portua bateragarria izatea»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} panela.</ref> Beraz, kanpo kaia egitea «diru publikoa xahutzea» dela deritzo ekologista elkarte horrek.<ref>Jaizkibel Bizirik: [http://www.nodo50.org/jaizkibel/wp-content/uploads/2010/10/Triptico_10Razones_JaizkibelBizirik.pdf ''Gure 10 arrazoiak, kanpo kaiaren aurka eta suntsiketarik gabeko biziberritzearen alde egoteko''].</ref> [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]], [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]], [[EHNE]] eta [[Ezker Sindikalaren Konbergentzia|ESK]] sindikatuek ere kritika gogorrak egin dizkiote kanpo kaiaren proiektuari:<ref>Aitzol ZABALETA: [http://pasaia.hitza.info/paperekoa/2009-02-19/p00006002/ELA_LAB_EHNE_eta_ESK_sindikatuek_ez_dute_kanpo_kairik_nahi.htm «ELA, LAB, EHNE eta ESK sindikatuek ez dute kanpo kairik nahi»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Oarsoaldeko Hitza'', 2009-02-19.</ref> * Egungo portua aski da: «Ohikoa da Portuan ainguratutako itsasontzi gutxi ikustea eta kaiak hutsik ikustea, denbora luzez pilatutako zamekin». Proposatzen den portuaren «neurri izugarria» ez dator bat ez edukiontzien gaur egungo trafiko «eskasarekin», ez eta «itsas autopistarekin» ere. Ideia horrekin bat etorrita, Eusko Jaurlaritzako Ingurumen sailburuorde izandako [[Ibon Galarraga]] ekonomialariak dio Pasaiako Portu Agintaritzak kanpo ditxoa ekonomikoki bideragarria dela esateko egindako azterketak ez duela inolako oinarririk —adibidez, Pasaiako zentral termikorako ekartzen den ikatz kantitatea bikoiztuko dela aurreikusten du (egiaz, ikatz kantitate hori gutxitzeko planak egin dira)—, eta diru hori bestelako inbertsioetara bideratzea askoz onuragarriago litzatekeela pasaiatarrentzat eta gainerako euskal herritarrentzat.<ref>Ibon GALARRAGA: [http://www.diariovasco.com/v/20111111/opinion/articulos-opinion/puerto-exterior-pasaia-argumentos-20111111.html «Puerto exterior de Pasaia: argumentos para un no»], ''Diario Vasco'', 2011-11-11.</ref> * Kanpo kaiaren eraikuntzak «negozioa» du helburu bakar, eta salgaien biltegi eta jarduera kutsatzaileen kokaleku izango da. * Kanpo kaiak lanpostuak sortzeko aurreikuspenak «faltsuak eta oinarririk gabekoak» dira. Horretan bat dator Javier Belza ingurumen ekonomialaria.<ref>[https://web.archive.org/web/20101218141401/http://eu.oceana.org/es/eu/prensa-e-informes/comunicados-de-prensa/el-puerto-exterior-de-pasaia-es-ilegal-y-no-asegura-puestos-de-trabajo «El puerto exterior de Pasaia es ilegal y no asegura puestos de trabajo»], Oceanak, Euskadiko Biologoen Elkargo Ofizialak eta Pasaiako Udalak antolatutako adituen arteko bilerari buruzko prentsa oharra, 2010-12-15.</ref> [[Greenpeace]]ren esanetan, kanpo portua egiten baldin bada, portu espekulazioko beste kasu bat litzateke, hau da, gutxi batzuek irabazi handia egingo lukete, lurzorua bereganatuz eta hor eraikiz. Ekologista talde horrek dioenez, ez dago kanpo portuaren bideragarritasuna oinarritzen duen ekonomia arloko daturik, eta [[Espainiako Sustapen Ministerioa|Sustapen Ministerioak]] aukera bakarra baizik ez luke aintzat hartu behar: zero hautabidea, hots, kanpo porturik ez eraikitzea eta oraingo portu eremua berrantolatzea.<ref>Greenpeace (2010): [http://www.greenpeace.org/raw/content/espana/reports/100713-23.pdf ''Destrucción a toda costa 2010, Euskadi'']{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> Gainera, Greenpeacek dioenez, kanpo portua oso kutsagarria izango da, izango dituen energia instalazioengatik, eta Pasaiako portuak bere abantaila nagusia galduko du: olatuen aurrean orain duen babes naturala. Izan ere, Sustapen Ministerioko Obra Publikoen Azterketa eta Esperimentaziorako Zentroaren (CEDEX) azterlanak ikusirik, olatuek eraginda urtean 79 egunetaraino ere bere jarduera eten beharko du kanpo portuak. Beraz, kanpo portuarekin, trafikoa gehitu beharrean, oraingo trafikoa galtzeko arriskua du Pasaiako portuak.<ref>Greenpeace: [http://www.greenpeace.org/raw/content/espana/reports/100111-03.pdf «A la Dirección General de Costas»]{{Apurtutako esteka|date=maiatza 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 2009-08-24.</ref> Euskadiko Biologoen Elkargo Ofizialak eta [[Oceana (itsasoen kontserbaziorako nazioarteko elkartea)|Oceana]] elkarteak (itsasoen kontserbazioaz arduratzen den nazioarteko erakunderik handiena) adierazi dute Pasaiako kanpo portua «legez kanpokoa eta inkoherentea» dela. Pasaiako Portu Agintaritzarekin bat datoz Pasaiako hiri ingurunea oso hondatuta dagoela, batez ere salgaien joan-etorriak egiten duen hotsagatik, zama lanetan botatzen den hautsagatik, eta zentral termikoak sortzen duen kutsaduragatik; eta lehenbailehen esku hartu behar dela egoera sostengaezin horri aurre egiteko. Hala ere, arrazoitu dute Pasaiako Portu Agintaritzak aukeratutako proiektuak ez duela justifikaziorik, eta ingurumenaren babeserako Europar Batasuneko arauak eta nazioarteko hitzarmenak urratzen dituela.<ref>Euskadiko Biologoen Elkargo Ofiziala eta Oceana: [https://web.archive.org/web/20110303170956/http://eu.oceana.org/sites/default/files/euo/OCEANA_12_razones_Pasaia.pdf «El Puerto de Pasaia: 12 razones por las que es ilegal e incoherente»].</ref> === Jaizkibel Bizirik elkarteko kideak === Kanpo portua ez egitearen aldeko taldeen artetik, [[Jaizkibel Bizirik]] nabarmendu da bereziki. Kide hauek ditu: [[Munduko Natura Funtsa|WWF/Adena]] Gipuzkoa; [[Haritzalde Natur Taldea]]; [[Eguzki (elkartea)|Eguzki]]; [[Ekologistak Martxan]]; Superportuaren aurkako Taldea; Berdeak EG; Mutriku Natur Taldea; Itsas Enara Ornitologi Elkartea; [[Club Vasco de Camping Elkartea|Club Vasco de Camping]]; Jaizkibel Mendi Taldea; Badia; Lezoren Alde; Aukera; [[Aralar]]; [[Ezker Batua-Berdeak|Ezker Batua - Berdeak]]; [[AuB]]; [[Batasuna]]; [[Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista|EHAK]]; [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]]; [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] administrazioa; AHTren aurkako Asanblada; AHT Elkartzen; Lezoko Gazte Asanblada; Gazterri; Gaztaño auzo elkartea; Oiartzualdeko [[Euskal Herrian Euskaraz|EHE]]; Lezo Bizirik; Girizi mendi taldea; Batasuna kirol elkartea; Euskal Itsas Elkartea; Oreretako [[Elkartzen]]; Arraguako goiko eskola; Lasarte-Oria Bizirik; Tiñelu elkartea; [[Zintzilik Irratia]]; Txintxarri.<ref>[http://www.nodo50.org/jaizkibel/?p=703 «Jaizkibel Bizirik hace publico un estudio de la Diputacion que considera de alta prioridad incluir los fondos marinos en el espacio protegido de Jaizkibel»], Jaizkibel Bizirik elkartearen webgunetik hartua.</ref> === Jaizkibelgo eta Uliako itsas eremua babesteko proposamena === Euskadiko Biologoen Elkargo Ofizialak, Euskal Izurde eta Balezaleen Elkarteak eta [[Oceana (itsasoen kontserbaziorako nazioarteko elkartea)|Oceana]] itsasoen kontserbaziorako nazioarteko elkarteak proposamen zientifikoa aurkeztu dute, [[Ulia]]tik ([[Donostia]]) [[Biarritz]]eraino bitarteko kostaldeko itsas eremua babes dadin, [[Natura 2000|Natura 2000 Sarean]] itsasoko [[igarobide ekologiko]]tzat sartuta. Proposamen horren barruan, Ulia eta Jaizkibel bitarteko itsaslabarrei, zehazki, berebiziko balioa aitortu diote, eremu horretan —Euskal Herriko itsasbazterraren alderik gehien-gehienetan ez bezala— natura inguruneak gizakiaren ia eraginik gabe iraun duelako, artifizial bihurtu gabe, egoera erdi-birjinean, urbanizatze jarduera oso txikiarekin; eta horri esker Europar Batasuneko eta nazioarteko legeetan babestu beharrekotzat jotzen diren hainbat aberastasun dituelako. Proposamen horrekin, habitatak oneratzea eta itsas espezieak (bai arrantzakoak, bai babestuak) ugaritzea lortuko litzateke.<ref>Xavier PASTOR (proiektuaren zuzendaria): [https://web.archive.org/web/20110812094239/http://eu.oceana.org/sites/default/files/reports/OCEANA_Informe_Jaizkibel_2010_1.pdf ''Protección de la zona marina frente a Jaizkibel y Ulia, Euskadi''], Oceana, 2010eko uztaila.</ref> Txostenean ageri da Eusko Jaurlaritza eta Espainiako Gobernua beren helburuak betetzetik oso urruti dabiltzala, itsasoko bioaniztasuna babesteari buruz, Euskal Autonomia Erkidegoan, Europar Batasunean eta nazioartean natura babestearren onartu diren arauak eta hitzarmenak aintzat hartuta. Bada, eremu hori babesteak helburu horiek betetzen lagunduko luke. == Pasaiako kanpo portuko aferaren kronologia == [[Pasaia]]ko kanpo portuko aferak honako kronologia izan zuen:<ref>[https://web.archive.org/web/20140808055100/http://www.berria.eus/albisteak/94433/bkronologiab_iritzi_kontrajarrien_egitasmoa.htm «Kronologia. Iritzi kontrajarrien egitasmoa»], ''Berria'', 2014-07-30</ref> * '''2006'''. Jaizkibia SA elkartea sortu zuten abenduan, [[Donostia]]n. Badia biziberritzeko ardura zuen elkarte publiko horrek, eta [[Eusko Jaurlaritza]]k, [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k, [[Espainiako Gobernua]]k eta [[Donostia]], [[Pasaia]], [[Lezo]], [[Errenteria]], [[Oiartzun]], [[Irun]] eta Hondarribiko udalek osatu zuten. * '''2007'''. Pasaiako Udalak, abenduan, [[Pasaiako Portuko Agintaritza]]ren proposamenarekiko ezadostasuna agertu zuen. Azaldu zuen ez zeudela lotuta [[Pasaia]] berritzea eta kanpo kaia egitea. * '''2009'''. [[Europar Batasuna]]k kanpoko kaiari buruzko argibideak eskatu zizkion [[Madril]]i. * '''2011'''. [[Eusko Jaurlaritza]]k, aldundiak, [[Espainiako Gobernua]]k eta Portuko Agintaritzak kanpoko kaia sustatzeko akordioa sinatu zuten apirilean. * '''2012'''. Kanpoko kaia egiteko plana bertan behera uzteko eskatu zuen aldundiak urtarrilean. * '''2014'''. Pasaiako portuko kanpo ditxoa egiteko proiektua erretiratu egin zuen Portuko Agintaritzak.<ref>[https://web.archive.org/web/20140808054923/http://www.berria.eus/albisteak/94432/pasaiako_kanpoko_portua_egiteko_proiektua_erretiratu_egingo_du_portu_agintaritzak.htm «Pasaiako kanpoko portua egiteko proiektua erretiratu egingo du portu agintaritzak»], ''Berria'', 2014-07-30</ref>. Urte berean, [[irailaren 25]]ean, [[Pasaiako Portu Agintaritza]]ko administrazio kontseiluak Azpiegituren Egitasmo Zuzentzailea bertan behera uztea erabaki zuen, beraz, ez zuten kanpo porturik edo superporturik egingo Pasaian<ref>[http://www.eitb.eus/eu/albisteak/ekonomia/osoa/2579684/pasaia-superportua--ez-dute-egingo-kanpoko-portua/ «Pasaiako kanpo portuaren proiektua bertan behera geratu da»], ''EiTB'', 2014-09-25</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Pasaiako portua]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20110227001303/http://www.puertopasajes.net/eu/index.php?lang=eu Pasaiako Portu Agintaritzaren webgunea.] * [http://www.nodo50.org/jaizkibel/ Jaizkibel Bizirik ekologista taldearen webgunea.] * Espainiako Ingurumen Ministerioa: [http://www.ekologistakmartxan.org/uploads/media/Documento_refereancia_del_M_1_._Medioambiente_sobre_el_Puerto_de_Pasaia.pdf ''Documento de Referencia para la Evaluación Ambiental Estratégica del Plan Director de Infraestructuras del Puerto de Pasajes'']{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Ekologistak Martxan taldearen webgunean eskuragarri. * {{es}}{{en}} [https://web.archive.org/web/20101223202052/http://eu.oceana.org/es/eu/que-hacemos/proteccion-de-habitats/atlantico-gallego-y-cantabrico/ulia-jaizkibel/vision-general Jaizkibelgo eta Uliako itsas eremuko ekosistemari buruzko informazioa], Oceana itsasoen kontserbaziorako nazioarteko elkartearen webgunean. * {{eu}} https://web.archive.org/web/20150109140714/http://www.foropuertopasaia.com/eu/. Kanpo porturaren inguruko eztabaida gunea. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{nabarmendutako artikulua}} [[Kategoria:Jaizkibel]] [[Kategoria:Gipuzkoako garraioa]] [[Kategoria:Euskal Herriko portuak]] [[Kategoria:Pasaiako eraikinak]] [[Kategoria:Pasaiako geografia]] [[Kategoria:Euskal Herriko eraikuntza makroproiektuak]] os9j13s2y3k08owkbrb0f3yuuh84xvb 0 145804 10002712 8397630 2024-12-17T20:04:59Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002712 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa|jaiotza data=[[XIV. mendea|XIV. mendeko]] erdia}} '''Shem-Tob ben Isaak Xaprut'''<ref>{{Euskaltzaindia181}}</ref> ({{lang-he|שם טוב אבן שפרוט}}; [[Tutera]], [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] erdia - [[galdera-marka|?]]) [[filosofia|filosofo]], [[medikuntza|mediko]] eta polemista euskal-judua izan zen<ref name="je">{{Erreferentzia|url=http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=43&letter=I|izena1=Richard|abizena1=Gottheil|izena2=Meyer|abizena2=Kayserling|entziklopedia= Jewish Encyclopedia|izenburua=Ibn Shaprut}}</ref>. Batzuetan bera baino lehen jaiotako [[Shem-Ṭob ben Isaac Tortosakoa]]rekin<ref>{{Erreferentzia|izena1=Julius|abizena1=Fürst|alea=iii.|orrialdea=[https://archive.org/details/bibliothecajuda02frgoog/page/n274 259]|izenburua=Bibliotheca Judaica|url=https://archive.org/details/bibliothecajuda02frgoog|lekua=[[Leipzig]]|urtea=[[1849]]-[[1863]]}}</ref> edo bere izenkidea eta [[X. mendea]]n [[khazariar]]ren erregea zen [[Hasdai Ibn Shaprut]]ekin nahasten dute. == Biografia == Bere gaztaroan [[jatorrizko bekatu]] eta [[eroskunde]]ari buruzko jendaurreko eztabaida famatua izan zuen Pedro Martínez de Lunarekin, gero [[Benedikto XIII.a Avignongoa]] [[antipapa]] bilakatuko zena<ref name="je"/>. Eztabaida hau [[Iruñea]]n [[1375]]eko [[abenduaren 26]]an apezpikuak eta [[teologia|teologoen]] aurrean izan zen<ref>''Eben Boḥan'' liburuaren laburpena den "Wikkuaḥ" eskuizkribua, [[Frantziako Liburutegi Nazionala|Parisko Liburutegi Nazionala]], 831. zbk</ref>. [[Karlos II.a Nafarroakoa#Gatazkak Gaztelan|1370eko hamarkadan Nafarroan izandako gatazkak zirela eta]], Ibn Xaprut, beste askok egin zuten moduan, erbesteratu eta [[Tarazona]]ra joan zen, non juduen eta kristauen medikua izan zen<ref>{{Erreferentzia|izena1=Eliakim|abizena1=Carmoly|izenburua=Histoire des Médecins Juifs, Anciens et Modernes|lekua=[[Brusela]]|urtea=[[1844]]|orrialdea=101}}</ref><ref>{{Erreferentzia|url=http://idd00bmy.eresmas.net/itarazonajudia.html|izenburua=A guide of the Judería (Jewish quarter) of Tarazona|izena1=Miguel Angel|abizena1=Motis Dolader|argitaletxea=Association of Friends of the Jewish Culture of Tarazona "Moshe de Portella"}}</ref>. Ordurako jadanik eruditu talmudiko garrantzitsuenetarikoen artean zegoen<ref>{{Erreferentzia|izena1=Graziadio|abizena1=Nepi|izena2=Mordecai|abizena2=Ghirondi|izenburua=Toledot Gedole Yisrael|orrialdea=352|lekua=[[Metz]]|urtea=[[1828]]}}</ref> zen eta Sheshetek eta berak elkarri bidali zizkioten eskutitzak. == Lanak == * [[1380]]ko [[maiatz]]ean edo [[1385]]ean Tarazonan zela, bere liburu nagusia idatzi zuen, bataiatutako juduen aurka argitaratutako<ref>{{Erreferentzia|izena1=Isidore|abizena1=Loeb|izenburua=La Controverse Religieuse|aldizkaria=Revue de l'Histoire des Religions|alea=xviii|orrialdea=145}}</ref> ''"Eben Boḥan"'' izenekoa<ref>{{Erreferentzia|izena1=José Vicente|abizena1=Niclós|izenburua=Šem t.ob ibn Šaprut. «La piedra de toque» (Eben Bohan). Una obra de controversia judeo-cristiana. Introducción, edición crítica, traducción y notas al libro I|argitaletxea=Bibliotheca Hispana Bíblica|liburuakia=16|lekua=[[Madril]]|urtea=[[1997]]}}</ref>. [[Jacob ben Reuben]]en ''"Milḥamot Adonai"'' liburuan oinarrituta<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anti-Semitism: Its History and Causes|izena1=Bernard|abizena1=Lazare|orrialdea=172|argitaletxea=Cosimo, Inc.|urtea=[[2006]]|url=http://books.google.es/books?id=VP81v2Y24HUC&printsec=frontcover&hl=en#v=onepage&q&f=false|isbn=1596056010, 9781596056015}}</ref>, elkarrizketa moduan idatzitako liburu honek hamalau kapitulu edo "ate" ditu. ''"Milḥamot"''en alde bateko kopia<ref>{{Erreferentzia|izena1=Samuel David|abizena1=Luzzatto|izenburua=Bet ha-Oẓar|liburukia= ii.|lekua=[[Przemysl]]|urtea=[[1888]]|orrialdea=32}}</ref> baino jarraipen edo luzatzea da. Bukatu ondoren, hamabortzgarren kapitulu bat gehitu zuen, Alfontso Valladolidekoak Jacob ben Reubenen lanaren aurkako idatziak erantzuteko. Kapitulu interesgarriena, "Lamas" ("Samael") ezizenarekin idatzia, hamahirugarrena da, adituen ustetan [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] [[Arthur Schopenhauer|Schopenhauer]] batena dela<ref name="je"/>. Egun ''"Eben Boḥan"''en zenbait eskuizkribu badaude. * Polemista juduak laguntzeko, Ibn Xaprutek [[Ebanjelio]]ak [[hebreera]]ra itzuli zituen. Egun dauden eskuizkribuetan, Jona izeneko hasiberri baten oharrak ditu. * [[Avizena]]ren [[Medikuntzaren Kanona|Kanonaren]] lehenengo liburuaren iruzkina idatzi zuen, ''"En Kol"'' izenekoa<ref>{{Erreferentzia|izena1=Moritz|abizena1=Steinschneider|izenburua=Catalogus Codicum Hebræorum Bibliothecæ Academiæ Lugduno-Batavæ|url=https://archive.org/details/cataloguscodicu00biblgoog|lekua=[[Leiden]]|urtea=[[1858]]|orrialdeak=2548-2557}}</ref>. Horretarako Sulaiman ibn Yaishen eta Lorkiren hebreerazko itzulpenak erabili omen zituen. * [[Ibn Ezra]]ren [[Pentateuko]]ari buruzko iruzkinari buruzko superiruzkina idatzi zuen, ''"Ẓafnat Pa'aneaḥ"'' izenekoa<ref>{{Erreferentzia|izena1=M.|abizena1=Friedländer|izenburua=Publications of the Society of Hebrew Literature|alea=ii.|liburukia=iv.|orrialdea=221}}</ref>. * ''"Pardes Rimmonim"'', ''haggadot'' izeneko testu talmudikoen azalpenak, [[Sabbionetta]]n [[1554]]an argitaratutakoak<ref name="je"/>. * ''"Besorat Mattai"'', [[Mateoren Ebanjelioa]]ren hebreerazko itzulpena, azkenekoz [[1879]]an [[Göttingen]]en Ad. Herbstek argitaratua<ref name="je"/>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} {{bizialdia|?|?|Xaprut, Ben}} [[Kategoria:Tuterarrak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko medikuak]] [[Kategoria:Euskal Herriko erdal idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko juduak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] rxabij93sqql5sm2rl8t0akqitx566a 0 146863 10002815 9999415 2024-12-17T23:36:06Z Eliatxo 96586 /* Bibliografia */ 10002815 wikitext text/x-wiki {{zuzendu}} {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Harriet Martineau''' ([[Norwich]], [[1802]]ko [[ekainaren 12]]a - [[Ambleside]], [[1876]]ko [[ekainaren 27]]a) Ingalaterrako idazlea, ekonomialaria, soziologoa, filosofoa eta gizarte-ekintzailea izan zen, bereziki feminista eta abolizionista. Lehenengo emakume soziologotzat hartua izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael R|abizena=Hill|izenburua=Harriet martineau : theoretical and methodological perspectives|argitaletxea=Routledge|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/228134555|isbn=0-415-94528-3|pmc=228134555|sartze-data=2021-05-16}}</ref> == Bizitza == Harriet Martineau [[1802]]ko [[ekainaren 12]]an jaio zen, [[Norwich]]-en, [[Ingalaterra]]n. Zortzi seme-alabetako familia batean, Harriet seigarren alaba zen. Bere aita, Thomas Martineau, arropen manufakturan aritzen zen. Negozioa oparoa zen eta honek eragina izan zuen familiak bizi-maila erosoa izateko. Hala ere, [[1829]]. urtean porrot egin zuen, [[1825]]. urtetik [[Britainia Handia]]n gertatutako krisi ekonomikoaren ondorioz. Amaren maitasunaren falta sentitu zuen eta osasun makala izan zuen. Harriet Martineauk 12 urte zituenetik entzumen arazoak izaten hasi zen. [[Gortasun]]a areagotu ahala nortasun barnekoiagoa erakusten zuen. Bere familian ezintasun intelektuala zuela uste zuten, arreta finkatzea eragozten ziona, eta ez ziren konturatu isolamendu horrek jatorri patologikoa zuela. Edonola ere, Martineau anderea, hizkuntza askotan trebea zen. Haren bizitzan zehar egoera gogorrak gainditzeak bultzada handia suposatu zion. Harriet Martineau 19 urterekin noizean behin bere lanak argitaratzen hasi zen, familiak estutasun ekonomiko batzuk pasa baitzituen. Bere bizitzan 50 bat liburu eta artikulu idatzi zituen. 20 urte zituelarik, tristura handia jasan zuen, harentzat oso garrantzitsuak ziren hiru pertsona hiltzean: aita, Thomas anaia nagusia eta tutorea, bere senarra ere izan zena, John Worthington. Handik aurrera ez zuen berriro ere ezkondu nahi izan eta nolabait ezkontzaren aurka jarri zen, honek emakume eta gizonen arteko desberdintasunak inposatzen zituelako. [[1821|1821e]]ko bukaeran, Martineau emakumeek, amak eta ahizpek, bizimodua aurrera eraman ahal izateko, josten lan egin behar izan zuten eta Harrietek, noizbehinka, kontribuzio unitaristekin, ''Monthly Repository'' aldizkarian idazten zuen. [[1822]]tik aurrera aldizkari horren ohiko kolaboratzailea bihurtu zen, urtean 50 libra esterlinaren truke. Aldizkariaren [[1822]]ko urriko 17. edizioan, artikulu bat idatzi zuen. Artikulu hartan hitz egiten zuen, Ingalaterran nesken eta mutilen gaitasun intelektualaren aurrerabidea modu berdinean lortzeko hezkuntza-prozesua jarraitzeko gai izango litzatekeen, [http://Female%20Education Female Education] zeritzona. Anekdota moduan Martineauk bizirik lurperatzeko beldurra zuela aipatu daiteke. Horregatik, bere [[testamentu]]an zeukan guztia bere sendagileari utzi zion eta, horren truke, sendagileak burua moztu beharko zion. == Ideiak == Neurridun ekonomikoaren nobelak idazteko originaltasuna izan zuen. Hauetan [[XIX. mendea|XIX.mendeko]] britainiar sistema emankorra azaltzen zuen eredu ekonomiko klasikoaren printzipioak deskribatzen ziren. Martineauk erabili zuen modelo kapitalistaren egitura ingeles eskola klasikoaren hiru ezaugarritan oinarritzen zen: produkzio-bideen jabetza pribatua, lan emankorren espezializaziora daraman eta horregatik merkataritza trukeari ahokatuta dagoen giza natura, eta ekimen pribatuaren estimulu jariatua denboran izaten diren enpresen onuren berrinbertsio jarraituak azaldua. Agente ekonomiko guztiek, enpresaburu eta langile, haien interesak elkartzen zituzten herrialdearen ekoizpena baliabideen enplegu beterantz zuzenduz. Irakurleen onarpena hain ona izan zen, liburuak segidan berrargitaratu zirela irakurleen geroz eta handiagoa zen eskaria asetzeko. Honen ustez, gizarte bat behatzeko orduan beharrezkoa da aspektu guztiak aztertzea, hala nola, soziologikoak, politikoak, erlijiosoak, e.a. Modu berean, emakumearen egoera ulertzeko ikuspuntu edo analisi sozialak egin behar zirelakoan zegoen. Horretaz aparte, ordura arte garrantzi handirik ez zuten gai edo egoera soziologikoak (bikote harremanak, seme-alabak, e.a) aztertzeaz arduratu zen, horiek guztiak begirada soziologiko batetik. Azken finean, Harriet Martineau anderearen ustetan, soziologoak behaketatik haratago joan behar zirela gizartearen onurarako eman daitezen. Hala ere, ezin dugu ahaztu Martineauk emakumeen eskubideen alde aldarrikatu zuela bere burua eta gainera Comteren pentsamenduak zabaltzen lagundu zuela. Emakumeen eskubideen defendatzailea izan zen. [[John Stuart Mill]]ek [[1866]]an lehen aldiz britainiar parlamentuan egon zenari emakumeentzako boto eskubidea eskatu zion eta Harrietek honetarako lan handia egin zuen. Esklabotasunari aurre egin zion, zenbait perspektibatatik aztertuta: morala, soziala eta ekonomikoa. Bildumaren laugarren nobelan,'' Demerara'' izenburuarekin, zurien historia eta beltzen esklabotasuna eta esplotazioa erakutsi zuen. Haren bizitza, norabidez aldatu zuen eta berehala ospearen bitartez famatua bihurtu zen. [[1832]]tik argitaratze arrakasta iritsi zitzaion. Ekonomiaren 25 nobelatako bilduma argitaratzen hasi zen ekonomia politikoaren Ilustrazioa izenburu jaso zen urtean. Harrezkero argitaratze prestigioaren eta intelektualarengandik, bere bizi-mailan atseden bat hartzeko aukera izan zuen. Londresera joan zen bizitzera eta bertan britainiar sozietate nagusi batekin elkartu zen; haren adiskidetasunen artean Richard Monckton Milnes parlamentaria, Charles Buller eta Jane Marcet ekonomista klasikoak zeuden. Emakume kulturadun eta bidaiaria izan zen. [[1834]]-[[1836]] artean [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], amerikar espiritu libreagatik erakarrita ibili zen eta haren ekonomia hazkundearen potentzialagatik erakusten zuen. Beste toki batzuk bisitatu zituen, [[New York|New York,]] [[Filadelfia|Philadelphia]], [[Baltimore]] eta [[Washington]]. Buru abolizionista batzuk ezagutu eta beraiekin mintzatu zen askotan esklabutzaren aurkako iritzia goraipatuz. Hau guztia, [[1837]].urtean argitaratutako ''Society in America'' liburuan isladatu zuen. [[1839]]. urtean Venezian barrena bidaia bat egiteari ekin zion baina bertan behera utzi behar izan zuen obulutegiko min izugarri handi bategatik. Arrazoi honegatik bost urtez [[Newcastle upon Tyne|Newcastle-en]] ondoan kokatuta dagoen [[Tybemouth]] herrian geratu behar izan zuen. [[1844]].urtean Mesmerismen tratatua izan zen, eztabaidagarria zen tratamendu hipnotiko batez, berari eraginkorra suertatu zitzaiolarik. Behin indarberrituta Amblesiden finkatu zen, Distrito de Los Lagos parean kokaturik dagoen hiri batean eta bertan eraiki zuen bere etxea, The Knoll. Hau izan zen bere etxebizitza hil zen arte. [[1846]]-[[1847]] urte bitartean ekialde hurbiletik, [[Egipto]] eta Lur Saindutik bidaia luze berri bati ekin zion. Haren bizipen eta gertatutako behaketak [[1848]].urtean ''Eastern Life: Present and Past'' argitaratzera eraman zuen. Harrietek Jane Marceten obra ezagutu eta miretsi zuen. Jane Marcet ''Conservation on political economy'' liburuarekin [[1816]]<nowiki/>an Britainia Handian ospe handia lortu zuen idazlea izan zen. Liburu honetan ekonomiaren politika legeak azaltzen ziren. Martineau-k Janeri 1832an idatziriko gutun batean esaten zion bere liburua irakurri zuela "behin eta berriz, gozamenez, liburua bere eskutan erori zen urte osoan zehar". Harriet-ek, Jane Marceten arrakasta ikusita, ekonomia politikoa nobelen bidez azaltzearen ideia garatu zuen, bere ustez modu hoberena baitzen produkzio legeak, elkartrukea, distribuzioa eta aberastasunaren kontsumoa azaltzeko. Bere nobeletan erabili zuen doktrina ekonomikoa [[Adam Smith]] eta James Miller-engan ageri zena izan zen. Monthly Repository-ren editorea zen William J. Fox bere anaiarekin kontaktuan jarri zen, Charles Fox, honek azkenean 25 nobelak editatu zituen. Bilduma honi ''Illustration of Political Economy'' izenburua eman zion. Bildumako lehenengo nobela "Vida en territorio salvaje" izan zen, [[Hegoafrika|Hego Afrikan]] kokaturiko kolonia Ingeles baten joan-etorriak kontatzen zituen. Lehenengo liburu honetan lanaren banaketa behartzen zuen eskulanaren espezializazioari esker garatutako produkzio prozeduren jatorria azpimarratzen zuen. Irakurketarekin batera produkzio atalak bultzatzen zituen eta merkatuetan merkantzien elkartrukea geroago. Bildumako azken nobelan, "La moraleja de muchas fábulas", ekonomia ingeleseko hazkuntza potentzialtasunaren arrazoien laburpena biltzen du. Gizarte eta ekonomia aurrerakuntzaren bidetik zihoan estatu baten ekonomia bideratzeko, aurrerapen teknologikoaren eta komertzio internazionalaren garapenak nabarmendu zituen. Bildumaren arrakasta berehalakoa izan zen. 1855. urtearen hasieran, bihotzeko arazoak aurkitu zizkioten eta hortik aurrera, 20 urtez bere autobiografia idatzi zuen, 2 liburutan banaturik. Hauek hil ondoren argitaratu egin ziren. 1852-1866 urte bitartean ''Daily New'' egunkarian 1600 artikulu inguru idatzi zituen. [[1855]].ean berriz ere gaixotu zen eta haren bizitza, larri ikusten zuenez, bere autobiografia bat publikoki ezagutzeko idaztea erabaki zuen. [[1876]]ko ekainaren 27an Amblesiden 74 urte zituela hil zen, erritu erlijiosorik gabe lurperatu zutelarik. Harriet-en biografia urte bat beranduago argitaratua izan zen. == Lanak == H. Martineau hainbat lan kaleratu zituen, haien artean, soziologiari zegokionak, aldizkarietako artikuluak eta bere autobiografia. * ''Illustrations of taxation''; 5 liburuki; Charles Fox, 1834 * ''Illustrations of Political Economy''; 9 liburuki; Charles Fox, 1834 * ''Miscellanies''; 2 liburuki; Hilliard, Gray and Co., 1836 * ''Society in America''; 3 liburuki; Saunders and Otley, 1837; (berrargitalpena: [[Cambridge University Press]], 2009; {{ISBN|978-1-108-00373-5}}); [[iarchive:societyinameric05martgoog|Internet Archive]] * ''Retrospect of Western Travel''; Saunders and Otley, 1838, (Project Gutenberg [http://www.gutenberg.org/etext/40280 Volume 1], [http://www.gutenberg.org/etext/40281 2. liburuki]) * ''How to Observe Morals and Manners''; Charles Knight and Co, 1838; [http://books.google.co.uk/books?id=BZnkEQ7rblAC&dq=%22How+to+Observe+Morals+and+Manners%22&cad=0 Google Books], [http://www.gutenberg.org/etext/33944 Project Gutenberg] * ''Deerbrook''; Londres, 1839; [http://www.gutenberg.org/etext/24210 Project Gutenberg] * ''The Hour and the Man: An Historical Romance'', 1839, [http://www.gutenberg.org/etext/24120 Project Gutenberg] * ''The Crofton Boys. A Tale''; Charles Knight, 1841; [http://www.gutenberg.org/etext/22410 Project Gutenberg] * ''Life in the Sickroom'', 1844 * ''Household Education'', 1848, [http://www.gutenberg.org/etext/38179 Project Gutenberg] * ''Eastern Life. Present and Past''; 3 liburuki; Edward Moxon, 1848 * ''The History of the Thirty Years' Peace, A.D. 1816–1846'' (1849) * ''Feats on the Fiord. A Tale of Norway''; Routledge, Warne, & Routledge, 1865, [http://www.gutenberg.org/etext/35892 Project Gutenberg] * ''Harriet Martineau's Autobiography. With Memorials by Maria Weston Chapman''; 2 liburuki; Smith, Elder & Co, 1877; [http://oll.libertyfund.org/?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=2010&Itemid=27 Liberty Fund]. * ''A Complete Guide to the English Lakes''; John Garnett 1855. * Atkinson, H.G. & Martineau, H.; ''Letters on the Laws of Man's Nature and Development''; Chapman, 1851 ([[Cambridge University Press]], 2009; {{ISBN|978-1-108-00415-2}}) * Comte, A; Martineatu, H. (tr.); ''The Positive Philosophy of Auguste Comte''; 2 liburuki; Chapman, 1853 (reissued by [[Cambridge University Press]], 2009; {{ISBN|978-1-108-00118-2}}) -1848an Egiptotik, Jerusalendik eta Ekialde hurbiltik bidai luze bat gauzatu ondoren liburu bat idatzi zuen bere esperientziak bilduz. -Daily News en parte hartu zuen hainbat urtetan zehar, 1000 artikulu baino gehiago publikatuz. -1855an larriki gaixotu ondoren bere autobiografia idatzi zuen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izenburua=Harriet Martineau - Pioneering feminist and social scientist - History's HEROES from E2BN|hizkuntza=en|url=http://historysheroes.e2bn.org/hero/4286|aldizkaria=historysheroes.e2bn.org|sartze-data=2021-05-16}}{{Apurtutako esteka|date=abendua 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{en}} [http://www.brycchancarey.com/abolition/martineau.htm Harriet Martineauren biografia eta bibliografia.] {{bizialdia|1802ko|1876ko|Martineau, Harriet}} [[Kategoria:Idazle feministak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko ateoak]] [[Kategoria:Emakume ekonomialariak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Ingalaterrako saiakeragileak]] [[Kategoria:Emakume filosofoak]] [[Kategoria:Ingalaterrako abolizionistak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko filosofoak]] k1kidfuwe7c92gj4c3riz1hqp4lk10w 0 154167 10002648 9783596 2024-12-17T18:00:29Z Wayratuta 119550 /* Kampo estekak */ Ortografia zuzenketa 10002648 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa | taxon = Cettia cetti | authority = ([[Coenraad Jacob Temminck|Temminck]], 1820) }} [[Fitxategi:Cettia cetti MHNT 232 RdN Oued Lucus Maroc.jpg |thumb|''Cettia cetti '']] '''Errekatxindorra''' (''Cettia cetti'') [[Cettiidae]] [[familia (biologia)|familiako]] hegazti [[Passeriformes|paseriformea]] da, [[Eurasia]]ko eskualde epeletan eta ipar-mendebaldeko [[Afrika]]n bizi dena<ref>BirdLife International ([[2004]]). ''Cettia cetti''. 2006. IUCN Red List of Threatened Species. IUCN 2006</ref>. == Deskribapena == Silvinae azpifamiliako ia espezie guztiak lumaje diskretuak dituzten hegaztiak dira, arreak eta grisak izaten dira nagusi eta orbanen kolore deigarririk gabe. Errekatxindorraren deskribapena, beraz, monotono samarra izan daiteke eta ez da beti erraza izaten bere identifikazioa errazteko seinalatu beharreko bereizgarri argiak aurkitzea. Normalean landarediaren artean ezkutuko bizimodua daramate, beraz, hobeto antzematen eta identifikatzen dira entzumenaren bidez ikusmenaren bidez baino, baina hain zaila da idatzi batean txori baten kantua transkribatzea, kasu gehienetan amore ematen dugu. Errekatxindorra taldearen erakusle leiala da. Txikia, mozkotea, buztan eta hego labur eta biribilduak, dena arre kolorekoa da, gainean tonu gorrixkagoa du eta azpitik argiagoa, zuri-grisaxka. Hegoak eta buztana ilunagoak. Bekain zuria, ez oso markatua, begiaren gainean, moko arre ilun mehe eta zuzena eta hanka arre argiak. Sexuak ez dira bereizten. Azpimarratzekoa da buztaneko bereizgarria, 10 luma baino ez ditu, familiako gainontzeko espezieetan, berriz, luma errektriz-ak 12 dira.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Administracion de la Comunidad Autonoma de Euskadi|urtea=1989|izenburua=Euskal Autonomiu Elkarteko Ornodunak|argitaletxea=Graficas Santamaria S.A|orrialdea=252|ISBN=84-7542-639-5|hizkuntza=Es}}</ref> == Biologia eta ohiturak == Kantu nahastezina du, batere melodikoa ez baina indartsua eta zaratatsua, ustekabean harrapatzen duena harritzeko gai dena. Nota zorrotz eta sarkorren benetako eztanda bat da, txoriak, aldakuntzarik gabe, tarte luzeagoan edo laburragoan errepikatzen dituen dozena bat ahapaldi. Bere bizitza sastraken adartxoetan edo bere azpiko lur bigun eta hezean gertatzen da, gehienetan uretatik hurbil. Gutxi ikusten da. Batzuetan ur bildu bat zeharkatzen ikusten da, gezi bat bezala zuzen beste ertzeko sasi batean murgiltzeko. Hemen sedentarioa da, beraz, negu gogorrek asko eragiten diote, biztanleria gutxituz. Eguraldi onarekin intsektujale garbia, badirudi neguan, intsektuen eskasia ikusita, hazietara jotzen duela bere energia beharrak osatzeko, zeinak altuak izan behar baitu espezie txiki eta aktibo batean. Arrak kokatzen dira eta oso goiz hasten dira kantatzen, otsailean. Habia belarrez eta beste landare-zuntzez egina izan ohi da, lurretik hurbil dauden landare-zurtoin batzuekin nahastuta. Katilu sakona du, sahatsen biloekin, lumekin eta kotoi antzeko beste landare batzuekin tapizatuta. Normalean 4 arrautza erruten ditu. Emeak 13 egun inguru inkubatzen ditu. Bera da gainera elikatzen arduratzen dena, pare bat astean, gero utzi egiten dute habia, baina beste bi aste habiaren inguruan ibiltzen dira eta elikatzeko bere beharra dute oraindik. Denbora hori igaro ondoren independente bihurtzen dira eta sakabanatu egiten dira. == Banaketa, habitata eta estatusa == Europako eremu epeletan eta mediterraneoko eremuan bizi da. Afrika ipar-mendebaldean eta Asiako mendebaldean. Europan hedatzen ari da, non, bere eremu mediterraneotik, Frantziatik barrena Herbeheretako eta Alemaniako hegoaldeko puntuetara iritsi da. Gainera, kanala zeharkatu du Ingalaterrako hegoaldeko muturra okupatzeko. Iberia guztia. Banaketa orokorra du Euskal Herrian, ugariagoa da eremu mediterraneoan, Nahiko arrunta da Kantauri zerrendaren kostaldeko erdian eta arraroagoa barnealderantz, nahiz eta ibaietatik hemen ere sartzen den. Arabako iparraldeko eremu handietan ere nahiko urria dirudi, non, ibaien eta erreken dragatu eta zuzenketak ur ertzetako muga sastrakatsua kendu baitu. Ez ditu gustuko altuerarik edo haran esturik, Ataungo Agaunza bezain estu batean askotan entzun izan arren. Uretatik urrun dauden puntuetan sastraka habitat lodiak har ditzake, nahiz eta hemen gutxitan egiten duen arren. Sastraka eta haltzadietan, sahats piloetan eta beste zuhaixka batzuetan aurkitzen da ur ertzean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://sites.google.com/d/1Agpx4F5Lkl4Bj0v0u0cdy7LQ8zNCO4jE/p/11Gze2fZcqX046t2By3QZMoQZoMkzJFv2/edit Araozko kontuak]{{Biologia zirriborroa}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Cettiidae]] [[Kategoria:Euskal Herriko hegaztiak]] [[Kategoria:Europako hegaztiak]] pb0geh2q5n7hnj79tg4up86jem0ib2u 0 159745 10002940 10000667 2024-12-18T08:31:27Z Wikimadari 128278 liburuaren argazkia erantsi 10002940 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa }} '''Alaia Martin Etxebeste''' ([[Oiartzun]], [[Gipuzkoa]], {{data|1987|12|28}}) [[bertsolari]]a, [[Gidoilari|gidoigilea]], kultur sortzailea eta [[Ikus-entzunezko komunikazio|ikus-entzunezko komunikatzailea]] da. == Bizitza == Oiartzungo [[Ugaldetxo]] auzoan jaio zen. Ama oiartzuarra du, Xeberoeneko Maixux Etxebeste Odriozola, eta aita [[Irun|irundarra]], Xabier Martin Sandoval. Sei urte zaharrago den anaia bat du, [[Jon Martin Etxebeste|Jon]], bera ere bertsolaria, beste jarduera batzuen artean. Haurtzaro ikastolan egin zituen oinarrizko ikasketak, aurrez [[Iturburu udal haur-eskola|Iturburu Udal haur-eskolatik]] pasata. Batxilergoa Orereta ikastolan eta [[Bilbo|Bilbon]] eta [[Argentina|Argentinan]] unibertsitateko ikasketak. Ikus-entzunezko Komunikazioan lizentziatua da, [[Zinemagintza|zinemagintzan]] espezializatua. == Bertsolari ibilbidea == 12 urterekin hasi zen bertsotan Haurtzaro ikastolako bertso eskolan. Geroztik, Oiartzungo, [[Santutxu|Santutxuko]] eta Ahalduntze bertso eskoletan ibilitakoa da. Oiartzungo Martzelina Bertsozale Elkarteko kide da. Bere lehen eskolarteko saioa [[Añorga|Añorgan]] egin zuen, Maddi Suarez Korta eta [[Karmele Mitxelena Etxebeste]] lagun zituela. Orduz geroztik bertso-plaza asko egina da. 2011ko Gipuzkoako txapelketa nagusia bizitza aldatu zion txapelketa modura gogoratzen du eta ongien sentitu izan den txapelketa, berriz, 2015ekoa dela aitortzen du.<ref>{{erreferentzia|izena=Oiartzun irratia|urtea=2022|izenburua=Zana zalako|url=http://oiartzunirratia.eu/oiartzun_irratia_receive/attachments/article/3776/ZANA%20ZALAKO%20Alaia%20Martin%20Etxebeste%202022-09-13.mp3}}</ref> 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa irabazi zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=da 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako txapelduna|hizkuntza=eu|data=2024-12-14|url=https://www.berria.eus/gipuzkoako-bertsolari-txapelketaren-finala-zuzenean_300014_126.html?_gl=1*1rveky*_up*MQ..*_ga*MjU0MjU3ODU2LjE3MzQyMTA3Nzc.*_ga_EC0FSX7N43*MTczNDIxMDc3Ny4xLjAuMTczNDIxMDc3Ny4wLjAuMA..|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-14}}</ref>. == Txapelketak == === Gazte txapelketak === * [[Euskal Herriko Eskolarteko Bertsolari Txapelketa|Euskal Herriko Eskolarteko Txapelketa]] ** [[Fitxategi:Alaia Martin BTN22.jpg|thumb|247x247px|BTN. Lehen final aurrekoa Elizondon 2022ko urriak 22an]]Bigarrena (2): 2003, 2004. * [[Gipuzkoako Eskolarteko Bertsolari Txapelketa|Gipuzkoako Eskolarteko Txapelketa]] ** Txapelduna (1): 2004. ** Bigarrena (1): 2003. ** Finalista (5): 2001, 2002, 2003, 2004, 2005. * [[Zarauzko udaletxea|Zarauzko udala]] Baserri saria. 2005 eta 2008an (18 eta 21 urterekin).<ref>{{erreferentzia|izena=Zarautzko udala|urtea=2020|izenburua=1985-2020 irabazleen zerrenda|argitaletxea=Kultura departamentua|hizkuntza=euskara|url=https://www.zarautz.eus/documents/2952655/4083509/_1985-2020ko+irabazleen+zerrenda.pdf/13f531f9-f6c3-93c9-ba9c-197e8066980b}}</ref> * [[Lizardi saria (bertoslaritza)|Lizardi saria]]: Txapelduna (1): 2008. * [[Erniarraitz saria]]: Txapelduna (1): 2010. === Txapelketa nagusiak === * [[Bertsolari Txapelketa Nagusia]] ** Finalista (1): 2022<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaia Martin Etxebeste|hizkuntza=eu|data=2022-12-30|url=https://www.bertsolari.eus/bertsolaritzaren-hemeroteka/alaia-martin-etxebeste-ilusio-handia-nuen-eta-leku-egin-diot-emozio-horri/|aldizkaria=Bertsolari|sartze-data=2023-01-19}}</ref> (bosgarren postua eskuratu zuen, [[Getxo]], [[Elizondo]] eta [[Amurrio|Amurrioko]] kanporaketetan lehen postuan geratu ondoren).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaia Martin — Bertsolari Txapelketa Nagusia 2022|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/bertsolari-txapelketa-nagusia/parte-hartzaileak/alaia-martin|aldizkaria=www.bertsozale.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref> ** Finalaurrekoak (2): 2013, 2017. * [[Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]] ** Txapelduna (1): 2024.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Alaia Martinek irabazi du Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|hizkuntza=eu|data=2024-12-14|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241214/alaia-martinek-irabazi-gipuzkoako-bertsolari-txapelketa|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-14}}</ref> ** Txapeldunorde (1): 2015. ** Hirugarren (2): 2011, 2019.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaia Martin Etxebeste, Ilunbeko finalean|hizkuntza=eu|data=2019-12-13|url=https://www.diariovasco.com/oarsoaldea/oiartzun/alaia-martin-etxebeste-20191214002532-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2023-01-19}}</ref> == Bertsolaritzari lotutako bestelako jardunak == Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko Transmisio atalean irakasle ibilia da<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Alaia Martin - Biografiak - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/haitzondo/view/2507-alaia-martin|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref> UEU 2021ean Udako Bertso Eskolako irakasleetariko bat izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udako Bertso Eskola. :: ikasi :: Udako Euskal Unibertsitatea|url=http://www.ueu.eus/ikasi/udako-ikastaroa/1610/Udako+Bertso+Eskola|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref> == Kazetari lanetan == 2016tik 2020ra Euskadi Irratiko Zubiak programa aurkeztu zuen [[Artzen Letona|Artzen Letonarekin]] batera hasieran, Pantxis Bidartekin ondoren. Kolaboratzaile izan ziren Saioa Alkaiza eta Lohizune Amatria. Programa honek 2021eko Irratiaren Argia saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiak {{!}} EITB Euskadi Irratia|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/zubiak/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref> Barrubiak saioko gidaritza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Barrubiak|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/nahieran/irratia/euskadi-irratia/barrubiak/5088721/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref> Herritmia saioko gidaritza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udako programazioaren suziria piztu du Euskadi Irratiak|hizkuntza=eu|data=2020-06-24|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/osoa/7324429/udako-programazioaren-suziria-piztu-du-euskadi-irratiak-ekainaren-24ean/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2023-01-19}}</ref> ''7K'' Aldizkarian, zein irratian iritzi-emaile ibilitakoa. 2008an desagertutako ''[[Xirika]]''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atzoko Prentsa Digitala|url=https://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DKPAtzokoPrentsaWEB/argitalpen/380527/informazioa|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2023-01-19}}</ref> gehigarriko elkarrizketatzailea izan zen, bai eta ''ON'' eta ''[[Gaztezulo]]'' aldizkariko iritzi emailea ere. == Bestelako sormen lanak == Bertsolaritzan zentratua badabil ere, sormenarekin zerikusia duten alor asko lantzea gustatzen zaio: ikus-entzunezkoak, artikulugintza, poemagintza, ipuingintza etab.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7ZL-1">{{Erreferentzia|izenburua=Oiartzun urtekaria 2019 by Oiartzungo Udala - Issuu|hizkuntza=en|url=https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/xanistebanak_2019|aldizkaria=issuu.com|sartze-data=2023-01-19}}</ref> Gidoigintzan ibili da [[Martin (telesaila)|''Martin'' telesailean]], ''[[Sautrela (saioa)|Sautrelan]]'', ''Izan egin eragin'' eta ''Tximeletak'' dokumentaletan eta baita irrati saioetan ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|izenburua=Getxophoto 2021: 'Getxophoto Por... Alaia Martin eta Imanol Uria'|hizkuntza=eu|data=2021-08-25|url=https://www.kulturklik.euskadi.eus/ekitaldia/2021/09/18/getxophoto-2021-getxophoto-por-alaia-martin-eta-imanol-uria-/z12-detalle/eu/|aldizkaria=www.kulturklik.euskadi.eus|sartze-data=2023-01-23}}</ref> Abestien letra egilea: Esti eta Mikel Markez, Iker Lauroba, Topagunea 2008, Olatz Salvador, Bizipoza proiektua (Beroa Elkartea)...<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OLATZ SALVADOR {{!}} Ahots hari (ft Rozalén)|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=p9N3H488H0Y|sartze-data=2023-01-19}}</ref> ''Leihoen afasia'' (Eztena Jaialdia) antzerki-kronika liburuaren egilea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEIHOEN AFASIA - ALAIA MARTIN ETXEBESTE - 9788409162659|url=https://www.agapea.com/Alaia-Martin-Etxebeste/Leihoen-afasia-9788409162659-i.htm|sartze-data=2023-01-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f,r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda,r01e00000ff26d465bca470b813ace4356db5b18d,r01e00000ff26d466e5a470b86ed436e63765a17f|izenburua=Alaia Martin Etxebeste: 'La poesía es una magnífica manera de sacar lo de dentro'|hizkuntza=es|data=2019-12-26|url=https://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2019122612193866/alaia-martin-etxebeste-la-poesia-es-una-magnifica-manera-de-sacar-lo-de-dentro-/kulturklik/es/z12-detalle/es/|aldizkaria=www.kulturklik.euskadi.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref> Bertsoklika. Korriklika saioak bere bertsoaz lagunduta (2019).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bertsoklika: Alaia Martin Etxebeste - TBX.eus|url=https://tbx.eus/DRTysBg5dbI|aldizkaria=tbx.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref> Oiartzungo Arte Egunak-eko partaide, Hiru Binaka zirkuituan (2020, 2022).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oiartzungo 'Arte Egunak' ospatuko dira asteburu honetan|hizkuntza=eu|data=2022-09-07|url=https://www.diariovasco.com/oarsoaldea/oiartzun/oiartzungo-arte-egunak-20220908214349-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2023-01-19}}</ref> [[Fitxategi:PUF. Noiztik bizi gara etziak jota?.png|ezkerrera|frameless|167x167px|PUF liburua. 2024]] Ez Gaude Konforme. 11 Lore. Lurdes Iriondoren omenez Agurtzane Intxaurragak landutako omenaldi ikuskizunean testuen egile eta aurkezle (2020).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ezpela 50 urte|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/nahieran/oholtzan/oholtzan/osoa/3395/184035/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2023-01-19}}</ref> Mugmus Kolektiboaren “GARAIZ 60 t.m” ikuskizunaren kale-aldaera prestatu zuen eta bertan parte hartzen du (2021).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GARAIZ 60 t.m. - KALE teaserra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=B2JYd31LdN0|sartze-data=2023-01-19}}</ref> Martzelina Lopetegi Olaiz bertsolari oiartzuarrari historian merezi duen lekua emateko proiektuetan dabil, tartean. “Martzelina Lopetegi Olaiz. Edo.” argitalpenean, Karmele Mitxelena eta Iraitz Mateorekin (2023). "Puf" liburuaren sortzailea. Hiru atalez osatutako galdera liburua da, Alaiak idatzi eta Udane Ansak ilustratua (2024).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Puf|hizkuntza=eu|url=https://durangokoazoka.eus/eu/egitaraua/1063|aldizkaria=durangokoazoka.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> == Herritar aitortza == "Oiartzuar emakumeak udalekuetan" egitasmoaren barruan, bere izena eraman zuen haur talde batek 2018an.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7ZL-1"/> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://bdb.bertsozale.eus/web/haitzondo/view/2507-alaia-martin «Alaia Martin»] Bertsozale.com webgunea. * [https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/2012_urtekaria/9] Oiartzun Urtekaria 2012. Herriko seme-alabak. Jonekin. * [https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/155_ap] Aski Prexko udaleko aldizkarian gidoilari eta kazetagintzaz mintzo. * [https://web.archive.org/web/20230119083811/http://oiartzunirratia.eu/oiartzun_irratia_receive/attachments/article/2973/Alaia%20Martin%202020-09-01.mp3] Kulturaz elkarrizketa Oiartzungo irratian. * [https://www.berria.eus/paperekoa/1905/024/001/2022-12-16/gauza-mamitsu-eta-argitsuak-esateko-gogo-handiz-nago.htm] Txapelketa aurreko elkarrizketa Berrian. * [https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/2022-12-17/hemeroteca_articles/leherketa-txikiak-gertatzen-ari-dira-bertsogintzan-hori-ikusteko-ederra-da-txapelketa] Txapelketa ondorengo elkarrizketa Naiz-en. {{bizialdia|1987ko||Martin, Alaia}} [[Kategoria:Gipuzkoako bertsolariak]] [[Kategoria:Emakume bertsolariak]] [[Kategoria:Oiartzuarrak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Emakume sortzaileak]] [[Kategoria:Feministak]] [[Kategoria:Ikus-entzunezko komunikazio]] 70m4ebf418ykypwh4dan4vhrnmftw4u 0 163232 10002357 9787501 2024-12-17T12:10:28Z Andmujika 167827 /* Arberatze-Zilhekoa */ esteka gehitu 10002357 wikitext text/x-wiki {{Infotaula |above= {{PAGENAME}} |abovestyle=background-color:#ddffdd |image=[[Fitxategi:Euskal-Herria-Zuzenean-Arrosa-2002-2.jpg|erdian|220px]] Kontzertu bat 2002ko ekitaldian, Arrosan. |label1=Ekitaldiak |data1=26 |label2=Udalerria |data2=[[Arberatze-Zilhekoa]] ([[Nafarroa Beherea]]) eta beste batzuk. |label3=Estiloak |data3=asko |label4=[[Webgune]]a |data4=[https://ehz.eus/ www.ehz.eus] }} [[Fitxategi:EHZ Festibalaren 25. edizioa Irisarrin.jpg|alt=Euskal Herria Zuzenean festibakaren 25. edizioan, omenaldi hunkigarri bat egin zioten festibalari. Pentzeko oholtzatik EHZko lehen belaundiko bi kidek, Menane Oxandabaratz eta Antton Lannesek, hitza hartu zuten festibalak urte guzti hauetan izan duen bilakera adieraziz.|thumb|25. EHZ Irisarrin, festibalean eginiko mende laurdeneko omenaldi ekitaldia. (2021/07/03) ]] '''Euskal Herria Zuzenean''' (edo '''EHZ''') urtero uztailaren 1etik hurbilen dagoen asteburuan egiten den hiru eguneko musika jaialdia da, [[euskara|euskal]] kultura eta hizkuntza ardatz dituena. 1996an sortua, [[Arrosa]]n (Nafarroa Beherea) antolatu zen 2003 arte, [[Idauze-Mendi]]ra (Zuberoa) aldatu zen 2008 arte, eta [[Heleta]]ra (Nafarroa Beherea) 2009tik 2012ra. 2013tik goiti [[Lekorne]]n (Lapurdi) antolatu zen, 2017a arte; 2018an [[Baiona]]n, [[Itsasu]]n eta [[Baigorri]]n antolatu zen; 2019tik 2023ra, [[Irisarri]]n; eta 2024an [[Arberatze-Zilhekoa|Arberatze-Zilhekoan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=festibala|hizkuntza=eu-ES|url=https://ehz.eus/eu/festibala/|aldizkaria=EHZ|sartze-data=2024-05-07}}</ref> Jaialdiak kalitatezko kontzertuak proposatu nahi ditu, denentzako prezio merkean. Festibal militantea den aldetik, populuaren parte hartzea bilatzen du, aldezten dituen ideia eta [[Balio (etika)|balioen]] inguruan: [[euskara|euskal]] kultura eta hizkuntza garatzea; borroka [[antikapitalismo|antikapitalista]] eta [[globalizazioaren aurkako mugimendu|altermundialista]]; [[ekologia]]; eta [[garapen iraunkor]]ra. Hiru egunez festibaleko publikoak Euskal Herrian eta munduan egiten diren borrokak ezagutzen ahal ditu mintzaldien bitartez, entzunez eta parte hartuz. == Historia == EHZ, 1992an sortu zen PIZTU elkartearen zuzeneko jarraipena da. Hasieratik, elkarteak Euskal Herrian ikusgarri egitean oinarrituriko laguntza eta truke plataforma bat izatea zuen helburu, eta EHZ festibala ildo horretatik sortu zen, 1996an, Arrosan. Garai hartan, jaialdi gutxi zeuden Euskal Herrian zein Europa osoan. Geroztik, EHZk beti lan ildo hauek izan ditu<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Herria Zuzenean festibala|url=https://ehz-festibala.eu/ehzelkartea|aldizkaria=ehz-festibala.eu|sartze-data=2021-07-05}}</ref>: * Dinamika azkar baten planteatzea Iparraldeko barnealdean, 3 egunetako gertakari indartsu baten inguruan. * Euskal nortasuna, kultura eta hizkuntza balioestea. * Gure garaiko balioen bozeramaile izatea. * Boluntariotzan oinarrituriko antolakuntzaren bitartez, jatorri eta eremu sozial ezberdinetako gazteen arteko elkarlana bultzatu eta loturak sortu. [[Fitxategi:EHZ festibaleko desmuntaia 2017.jpg|thumb|271x271px|2017ko edizioan, eguraldi txarrak kalte handiak egin zituen (irudian, desmuntaketa).]] Elkartearen eginkizun nagusia, urte hauetan guztietan, hiru eguneko festibalaren antolakuntza izan da dudarik gabe: * 8 urtez Arrosan (1996-2003) * 5 urtez Idauze-Mendin (2004-2008) * 4 urtez Heletan (2009-2012) * 5 urtez Lekornen, 2013tik 2017a arte. 2017an eguraldi txarragatik bertan behera geratu ziren ekitaldi gehienak<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=EHZ festibalak "auzolan erraldoia" eskatu du jaialdia bertan behera utzi ostean|url=https://www.argia.eus/albistea/ehz-festibala-bertan-behera-utzi-dute|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-07-05}}</ref>. * Baionan, Itsasun eta Baigorrin, 2018an ("EHZ nomada" deitu zena<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Aurreikuspenen kontra, Euskal Herria Zuzenean izanen da aurten ere|url=https://www.argia.eus/albistea/aurreikuspenen-kontra-euskal-herria-zuzenean-izanen-da-aurten-ere|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-07-05}}</ref>) * 4 edizio Irisarrin, 2019tik 2023ra (2020an [[COVID-19 pandemia|Covid izurritea]] zela eta ez zen antolatu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aurten ez da EHZ festibala egingo|url=https://www.argia.eus/albistea/aurten-ez-da-ehz-festibala-egingo|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-07-05}}</ref>) * 2024an [[Arberatze|Arberatzen]] antolatuko dutela iragarri zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ekhi Erremundegi|abizena=Beloki|izenburua=Arberatzen izanen da 2024ko EHZ|hizkuntza=eu|data=2023-09-30|url=https://www.berria.eus/albisteak/233441/arberatzen-izanen-da-2024ko-ehz.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-09-30}}</ref> == Xedeak == [[Fitxategi:Euskal-Herria-Zuzenean-Arrosa-2002.jpg|thumb|Euskal Herria Zuzenean festibala, 2002ean (Arrosa).]] EHZ, gaur, Frantziako 1901 Legearen pean den elkartea da, [[Irabazteko asmorik gabeko erakunde|irabazi asmorik gabekoa]], eta ezein [[alderdi politiko]], [[sindikatu]], [[enepresa]] edo [[erakunde publiko]]rekiko independentea da. Lau lan ardatz hauek ditu<ref name=":0" />: * Ekitaldiak * Lurralde garapena * Sentsibilizazioa * Sorkuntza artistikoei laguntzea == Programazioa, urtez urte == === Arrosan === [[Fitxategi:Euskal-Herria-Zuzenean-Arrosa-2001.jpg|thumb|2002, Arrosa: mendian eginiko ikurra]]'''1996''': [[Def Con Dos]], [[Regg'Lyss]], [[Etsaiak]], [[Su Ta Gar|Su ta gar]], [[Sustraia (taldea)|Sustraia]], [[Kashbad]], [[Joxe Ripiau]]; [[Fabulous Trobadors]], [[Anje Duhalde]], [[Terry O'neill]]. '''1997''': [[Zebda]], [[Massilia Sound System|Massilia Sound system]], [[Oskorri]], [[les naufragés]], [[Exkixu]], [[Ixo Rai!]], [[Potato]], E.V, [[Marousse]], [[Zpeizurdiak]], [[Edgar de l'Est]], [[Joxe Ripiau]], [[Zaldibobo]], [[Aire Ahizpak]], Monica Bargallo, Rigor Mortis, Buruko Mina, Os diplomaticos, De Monte Alto, Bawawa Son. '''1998''': [[Celtas Cortos]], [[La Polla Records]], [[Canta U Populu Corsu]], [[Joxe Ripiau]], [[Aire Ahizpak]]... '''1999''': [[Fermin Muguruza]] eta Brigadistak, [[Bad Manners]], [[Sergent Garcia]], [[La Ruda Salska]], [[Gnawa diffusion]], Charanga, [[Saï Saï]], Steppin'Jogo, L'Imposture, [[Habeas Corpus (musika taldea)|Habeas Corpus]], Rakoto, [[Pi L.T.|Pi-LT]], [[Skunk]], [[Amparanoia]], [[Haurtzarrak]], Bigeniel Droch, [[Pier Paul Berzaitz]], Nomadas, Batzaldi, Tapia, Leturia eta Patxi. '''2000''': Mix up, Lo Mumba, [[Laurel Aitken]] & The Bask ska all stars, [[Doktor Deslai]], Lion Sound System, [[Todos Tus Muertos|Todos Tus muertos]], Mass Hysteria, [[Anestesia (musika taldea)|Anestesia]], Portbello Bones, Seven hate, Damon Jee, [[Chjami aghjalesi]], [[Niko Etxart]], Rageous Gratoons, [[Macaco (musika taldea)|Macaco]], [[Tapia eta Leturia Band]]. '''2001''': [[Sergent Garcia]], 100 % collègues, [[Le Maximum Kouette]], [[Tonino Carotone]], [[Txapelpunk]], DJ Alf, SO clan, N, Assassin, [[Macka B]], Baobab, Alma,  Empalot, Kolpe-K,  [[Su Ta Gar|Sutagar]],  DJ Kino, [[Lluis Llach]], o beber, [[Flor del Fango]], [[Kepa Junkera]], [[Celtas Cortos]]. '''2002''': [[Amparanoia]], Mahamudra, K2Rriddim, Piarres, [[Pi L.T.|Pi-Lt]], [[Selektah Kolektiboa]], [[Kuraia (musika taldea)|Kuraia]], DJ Magid, Les hurlements de Léo, Max Roméo, Sonoma, [[Canta U Populu Corsu|Canta u populu corsu]], Okabe, X syndicate, Root system, [[Anje Duhalde]], [[Aire Ahizpak]], Victims Family, [[Eraso!|Eraso]], Bad f line, DJ Jack freddy, Noir désir, Marcel & son orcheste, Le peuple de l'herbe, [[Unama]], Tapia Leturia ta Patxi, Zurartean, Xabaltx, Danyel Waro, Zpaze banako. '''2003''': Okabe, [[Skunk]], Burning Heads, [[Zebda]], Hamlet, International Karate Punks, DJ Magid, Golgoth13, [[Sagarroi (musika taldea)|Sagarroi]], Marakooja, Steppin'jogo, Lagony, [[Sorkun]], [[Skatalites]], Lofofora, Punish yourself, Kaophonic tribu, DJ Krishna, [[Unama]], Dantzapiko, Kuatuor, Hegalka, I Muvrini, [[Oskorri]], Les tontons flingueurs, [[Banda Bassotti]], Lou seriol. === Idauze-Mendi === [[Fitxategi:Joaldunak-kanping.jpg|thumb|313x313px|Joaldunak kanpalekuan, 2006an.]]'''2004''': Vaguement la jungle, Swad, Sleepers, Fabulous Troubadors, [[Gari]], [[Gojira]],  [[Amaren alabak]], Niko Wayne Toussaint, AK, [[Sally Nyolo]], [[Kuraia (musika taldea)|Kuraia]], [[New York Ska-Jazz Ensemble|New York Ska Jazz ensemble]], [[Ruby Steiner]], DJ Pirate, Cheveu, Rubin Steiner, Samary lail, [[Anari]], Mix6T, Paco ta Marieder, Mardi Grass Brass Band, Ceitre cinn, Java, Les motivés, Elaudi, [[Fermin Muguruza]], The Witch. '''2005''': [[Amaren alabak]], Che Sudaka, Svinkels, Daniel Hélin, Luke, Izate, [[Skunk]], Maksagar taldea, Marc Perrone, Bertso et slam o féminin, Mal de Ojo, [[Zea Mays]], Okabe, Sinclair, BKBO, Watcha, [[Willis Drummond]], Bikini Machine, Elisa Do Brasil, [[Karidadeko Benta]], [[Niko Etxart]], Maceo Parker, Didier Super, Wolfundkind, Pinel, High Tone. '''2006''': Groundation, Manimal, Femmouzes T, [[Babylon Circus]], [[Ken Zazpi]], [[Berri Txarrak]], Elefunkman, Ras Daniel Ray, Holako, Otxalde, [[L'Arcusgi]], Shaolin Temple defenders, Debout sur le zinc, [[La Kinky beat]], Missil, Stu, Zibool, [[Garazi Philantropik orchestra]], Dyonisos, [[Têtes Raides]], [[Yann Tiersen]]. '''2007''': [[Skatalites]], [[Gojira]], La Phaze, Pich, La fin de la société, [[Lendakaris Muertos|Lendakaris muertos]], [[Lisabö|Lisabo]], DJ John Lord Fonda, [[Anestesia (musika taldea)|Anestesia]], [[Fermin Muguruza]], [[Les ogres de Barback]], [[Delorean]], [[Gozategi]], [[Karidadeko Benta|Karidadeko benta]], Familia Arthus, La rue des Pavots, I love Ufo, [[Willis Drummond]], DJ Moule, [[Kepa Junkera]], [[Mouss et Hakim]], [[Tokyo Ska Paradise Orchestra]], [[All Jazz Era]], Ekintza. '''2008''': [[Keny Arkana]], Ojos de brujo sound system, [[Obrint Pas]], Borrokan, Ultra Vomit, DJ Loo & Placido, Txikan, Clawfinger, MAP (Ministère des Affaires Populaires), Bauchklang, [[Latzen]], Alamo Race Track, Pib all star, Sister Simone & the holy balls, Inserta, [[Potato]], [[Orkresta]], Restons calmes, [[Toot’s & the Maytals]], [[Ruper Ordorika]], [[Tonino Carotone]], [[Esne beltza]], Booze brothers, Akerbeltz, [[Amaren Alabak]], [[Iron eta Maider]]. === Heleta === '''2009''': [[Zura]], Borrokan, The Bellrays, Safaa Arapiyat, [[Manu Chao]], [[Willis Drummond]], [[Emir Kusturica & The No Smoking Orchestra|Emir Kusturica]], Kalash l'Afro, Miss DJ Blue, Wankin Noddles, Che Sudaka, [[Deabruak Teilatuetan|Deabruak teilatuetan]], [[We Are Standard|We are standard]], [[Des-kontrol|Deskontrol]], Puppetmastaz, Beat Torrent, Dj Madgic Baraka Music, IceBerg, The Congos, Sebastien Schuller, Seun Kuti, DJ Moustic, Bost Gehio, Milsup. '''2010''': [[Gojira]], The Jim Jones Revue, Le catcheur et ka pute, 2 Many DJ's, Broken Social Scene, Elenes, [[Alpha Blondy]], Casey, [[Izïa Higelin|Izia]], Hint, Ez3kiel, Rinôçérose, The Subs, [[Berri Txarrak]], [[Zea Mays]], Moi-Moi, ça-i, Le Peuple de l'Herbe, [[La Pegatina]], Mister Saguak, [[Balkan Beat Box]], [[Bizardunak]], [[Rachid Taha]], [[Mikel Urdangarin]], Musikherria. '''2011''': Morcheeba, IAM, [[Goran Bregović|Goran Bregovic]], Nasser, Killers, Mopa, Le Prince Miiaou, [[Estricalla]], Le catcheur et la Pute, [[Anari]], [[Ken Zazpi]], Jim Jones Revue, Shakaponk, Chineese Man, Goose, Split 77, The rodeo idiot engine, [[Atom Rhumba|Atom rhumba]], Drunken balordi, IPK, [[Tiken Jah Fakoly]], La Phaze, [[Betagarri]], Prowpuskowic, ZEP, [[Norte Apache]], [[Bongo Botrako]], Ardibeltza, Musikherria, Auras. '''2012''': [[Public Enemy|Public Ennemy]], [[Gojira]], Danakil, [[We Are Standard]], Cobra, [[Matxura (musika taldea)|Matxura]], Miyavi, MoiMoi, Islaia, Anai Arrebak, If Renaud was a Punk, Bilau, [[MobyDick|Mobydick]], [[Sepultura]], The Bloody Beetroots DJ Set, Youssoupha, [[17 Hippies]], [[Esne Beltza]], [[Su Ta Gar]], [[Bebe (abeslaria)|Bebe]], Raggasonic et The Abyssinians, HK et les Saltimbanks, Vendetta et Laket,  IPK Prod, Chakaraka. === Lekorne === [[Fitxategi:EHZ 2013 Lekorne kanpalekua.jpg|thumb|316x316px|Lekorneko gaztelua eta kanpalekua (2013ko edizioa).]]'''2013''': [[Fermin Muguruza]], [[Skandalue]], Zuloak, Alice Francis, Aguxtin, [[Xutik!|Xutik]], Keny Arkana, [[Willis Drummond]], Viva Bazooka, Piano Chat, [[Anestesia (musika taldea)|Anestesia]], Etienne de Crécy, Polygorn, [[Jimmy Cliff]], Herri Oihua, Iheskide, Kocani Orkestar, [[Belako (Musika Taldea)|Belako]], Black Lips, Casey, Gull, Le Mutant, Capsula, Misteur Valaire, L'Hereu Escampa, Concrete Knives, Elisa Do Brasil, Miss Trouble, Archive, Motxila 21, If Renaud was a Punk, [[Les Ogres de Barback]], Bal 2 Vieux, Hola a todo el mundo, [[Itziarren Semeak]]. '''2014''': [[Amadou et Mariam]], Andreas eta Nicolas, Bigflo & Oli, Birth of Joy, Bonaparte, Cabaret Freaks, Castro, Cinq Mars, Cubenx et Odei, Cuchufellos, Dirty South Family, Dub Inc, [[Esne Beltza]], [[Gatibu]], Gojats of Hedas, [[Joxe Replay]], [[Kashbad]], Kuma no Motor, La Bundu Band, La Collectore, Mexican Institute of Sound, [[Niña Coyote eta Chico Tornado]], Plu, Popof, [[Ruper Ordorika]], Shantel, [[Ska-P]], [[Skontra]], The Bombins, The excitements, The inspector Cluzo, The Legendary Tigerman, The Lookers, Torii, Yannis Odua, [[Zea Mays (musika taldea)|Zea Mays]], [[Zezenaren Taldea]]. [[Fitxategi:EHZ 2014 kanpalekua.jpg|alt=EHZ-ko laguntzaileen kanpalekua gauez (2014ko edizioa).|thumb|317x317px|Laguntzaileen kanpalekua gauez (2014ko edizioa).]] '''2015''': [[Anje Duhalde]], [[Agustin Alkhat|Aguxtin Alkhat]], [[Maialen Errotabehere]] eta [[Petti]], [[Anestesia (musika taldea)|Anestesia]], [[Berri Txarrak]], Bertsu, Battle, [[Bilbomatiks]], Boris Brejcha, La Compagnie du Petit Monsieur, [[Cotton Claw]], [[Cumbian’Bero]], De Luxe, Elektro de Luxe, Elektrotxaranga-TTEK, Erotic Market, Garaztarrak, Goliath, Il Muro del Canto, Iron Skulls, Jim Jones and the Righteous Mind, [[Joseba B. Lenoir|Joseba Lenoir Gang]], Kasernarat, Kolinga, Kuma No Motor, Last Fair Deal, Last Train, Martin Mey, Massilia Sound System, Mutxikoak, [[Old School Funky Family]], Oreka, [[Pelax]], Bonbon Noir et Crotte de Bique, Polygorn, Random Recipe, Rouge Elea, [[Skakeitan]], Skip and Die, [[Tania de Sousa]], The Ofenders, Txoborro & Tor, Un Gos Robant, Woods... '''2016''': [[Crystal Fighters]], [[Nneka]], [[Kadavar]], [[Fermin Muguruza]] & new Orleans Basque orkestra, Clap! Clap!, [[Belako (Musika Taldea)|Belako]], Alo Wala, Mammùt, [[Willis Drummond]], The Rumjacks, La Yegros, El_Txef_A, Kaviar Special, [[2zio]], [[Niña Coyote eta Chico Tornado|Niña Coyote & Chico Tornado]], Francky goes to Pointe a Pitre, [[Gozategi]], [[Lumi]], [[Holako Deluxe]], [[McOnak]], [[Eskean Kristo|Eskean Kristö]]. '''2017''': Eguraldi oso txarra izan zenez bertan behera geratu zen<ref name=":1" />. Mahai inguru batzuk, zenbait ikuskizun eta kontzerturen bat burutu ziren, hala ere, haietako asko elkartasuna adierazteko. EHZk berak ere kontzertu bat antolatu zuen Ezpeletan honakoekin: [[Pi L.T.|PiLT]], [[Zea Mays (musika taldea)|Zea Mays]], [[Anestesia (musika taldea)|Anestesia]] eta [[Biarritz Dance School]]. (Jatorrizko egitarauan honako artista hauek ageri ziren: Akua Naru, Oum, Gatibu, Marta Ren, Nova Twins, Smokey Joe and the Twins, Duchess Says, PiLT, La Cafetera Roja, Zea Mays, Kumbia Queers, Gablé, Wucan, Huntza...) '''2018''': Hainbat faktorek eragindako barne hausnarketa betean, ez zen ohiko festibalik egin. Aldiz, "EHZ nomada" antolatu zen, hots hiru egunetako bakoitzean herri ezberdinetan egin ziren ekitaldiak<ref name=":2" />.[[Fitxategi:Irisarri herria.jpg|thumb|221x221px|Azken edizioak Irisarrin ospatu dira.]] === Irisarri === '''2019''': <u>Ostirala:</u> [[Diabolo Kiwi]], [[Liher]], [[Izaki Gardenak]], [[Gari (musikaria)|Gari]], [[Koban (musika taldea)|Koban]], Madeleine, [[Nizuri Tazuneri]]. <u>Larunbata:</u> [[Pelax]], [[Niña Coyote eta Chico Tornado]], [[Anari]], Old School Funky Family, Rodeo, Alba, [[The Very Small Orchestra]]. <u>Igandea:</u> [[La Jodedera]], [[Broken Brothers Brass Band]], [[Ray Fernández|Ray Fernandez]], [[Willis Drummond]], Ohianeko Zuhainetan, [[Ibil bedi|Ibil Bedi]]. '''2021''': <u>Ostirala:</u> [[Olatz Salvador]], [[Rüdiger]], Juanita Banana, [[Lukiek]], Herdoil, [[Ro (musika taldea)|Ro]], Torheit, [[Mairu (musika taldea)|Mäirü]], Proleter. <u>Larunbata:</u> [[Entrexatak]] [[Tio Teronen Semeak]],, [[Zea Mays (musika taldea)|Zea Mays]], Frigo, [[Physis vs Nomos]], [[Eneritz Furyak]] [[Agustin Alkhat|Aguxtin Alkhat]], [[Jewel Usain]], Fetiche, [[Anestesia (musika taldea)|Anestesia]],, [[Tremenda Jauría|Tremenda Jauria]], [[Chill Mafia]]. <u>Igandea:</u> [[Xiberoots]], [[Ruper Ordorika]], [[Kuartz (musika taldea)|Kuartz]], [[Diabolo Kiwi]], [[Astobaba]], [[Rukula (musika taldea)|Rukula]], [[Potato]], [[Lyre le Temps]], [[Nogen (musika taldea)|Nogen]] (bertan behera), [[Reykjavik 606]], [[Andoni Ollokiegi]]. '''2022''': <u>Ostirala:</u> Lumi, [[Amorante (musikaria)|Amorante]], [[Senor Glifozat]], [[Juanita Banana]], [[Delirium Tremens (musika taldea)|Delirium tremens]], [[Eesah Yasuke]] (bertan behera), [[Sepultura]], [[0ra]], [[Fizt&Furiuz]], [[Atoem (musika taldea)|Atoem]]. <u>Larunbata:</u> [[Erabil Kolektiboa]], [[Sarini zirko]], [[Gaititstaneko orkestra]], [[Haatik (dantza taldea)|Haatik]], [[Kilimak (musika taldea)|Kilimak]], [[Madelyn Ann]], [[Lee scratch pourri]], [[Pasadena (musika taldea)|Pasadena]], [[Vulk]], [[Ezpalak (musika taldea)|Ezpalak]], [[Bulego (musika taldea)|Bulego]], [[Odei Barroso|Ødei]], [[Dj Txako (musika taldea)|Dj Txako]], [[Merina gris (musika taldea)|Merina gris]], [[Calling Marian]]. <u>Igandea:</u> [[Ibil bedi|Ibilbedi]], [[Rakatapunk]], [[Frikun]], [[Sofa (musika taldea)|Sofa]], [[Marko et selektarak]], [[Ah! Kwantou]], [[Xutik!|Xutik]], [[Joseba Irazoki]] eta lagunak, [[Niko Etxart]] eta hapa hapa, [[Fusible (musika taldea)|Fusible]]. [[Kinbonbo brass band]], [[Gailu (musika taldea)|Gailu]], [[Dj Reimy]], [[Joseba Tapia|Joseba Tabia]]. '''2023'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EHZ Festibala - Egitaraua|url=https://www.ehz.eus/eu/egitaraua#kontzertuak|aldizkaria=www.ehz.eus|sartze-data=2023-06-30}}</ref>: <u>Ostirala</u>: [[J Martina]], [[Muare]], [[Kuma No Motor]], [[Liher]], aKts, [[Mandarine (musika taldea)|Mandarine]], [[Habia (musika taldea)|Habia]], Madmadmad, François Del Mundo, [[Belako (musika taldea)|Belako]] (ezin izan baitzuen jo, [[Lukiek]] taldeak ordeztu zuen), [[Willis Drummond|Willis Drummond.]] <u>Larunbata</u>: [[Ztah]], Krav Boca, DIA DJ, Billie Brelok, RTZ, Ixtaklok, Nize, Gatibu, [[Aho Zakil Konekxion]], Vapa, Arima, Ixabe, [[Miren Narbaiza|Mice]], Ada Oda, [[Zetak]], Otxo, Zo-Zongó!!, Alarma Morea. <u>Igandea</u>: Nocturne, Bilabal, Cumbiam´ bero, Patxaranga, [[Sofa (musika taldea)|Sofa]], [[Kolinga (musika taldea)|Kolinga]], Estelle. D, Pisoo & OPH, Atzarbale, FM Belfast, Daudane, [[Afrika Bibang]], [[Soulfly]], [[Kristonak]], Bahez, Goxua´n Salsa. === Arberatze-Zilhekoa === '''2024''': <u>Ostirala:</u> [[Pelax]], [[Janus Lester]], Sei Sega, Auhen, Tshegue, Bananas, [[Belako (musika taldea)|Belako]], Benizze, Meule, Euskabaret eta [[Broken Brothers Brass Band]]. <u>Larunbata</u>: [[Gorka Urbizu]], [[Anari]], Libe, Karma, Haira, RTZ Kolektiboa, Harat, [[Su Ta Gar]], Kimule, Lysistrata, [[Nakar (musika taldea)|Nakar]], Süne, Buuzbu, Gaitamik, Otonaia, Zabala, Ke Lepo eta Vox Low. <u>Igandea</u>: Octopussy, Rüdiger, Katoum, Vincen García, Ezezez, [[Bañolet|Bloñ]], Ü, Old School Funky Family, Amoba, Munhogain, Seguime, Beethoven, Euskorleans, Cie Par Allèles, Pantzo Man Show, Cocanha, Dj Reimy eta Raimondo el Canastero. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Pauline Guelle]] * [[Biarritz En Eté]] * [[Bidache metal]] * [[Bilbao BBK Live]] * [[Hatortxu Rock]] == Kanpo estekak == * [https://www.ehz.eus/eu/ Webgune ofiziala.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko musika jaialdiak]] [[Kategoria:Rock jaialdiak]] [[Kategoria:Ipar Euskal Herriko musika]] [[Kategoria:Lekorneko kultura]] [[Kategoria:Heletako kultura]] [[Kategoria:Arrosako kultura]] rferbztio8yokpe35fsfz0j9ksu9hpy 0 202603 10003080 8572825 2024-12-18T10:14:40Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003080 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Graham kostaldea''' ({{lang-en|Graham Coast}}) [[Danco kostaldea|Danco kostaldetik]] banatzen duen [[Renard lurmuturra]] eta [[Loubet kostaldea]]rekin duen muga den [[Bellue lurmuturra]]ren artean dagoen [[Antartikako penintsula|Penintsula antartikoaren]] ipar-mendebaldeko kostalde zatia da. [[Biscoe uharteak|Biscoe uharteen]] parean dago, hauengandik [[Grandidier kanala]]k banatzen duelarik. [[Antartandeak|Antartandeek]] Graham kostaldea [[Antartikako erdiuhartea]] sortaldeko kostaldeetatik banatzen dute, [[Oskar II.a kostaldea]] eta [[Foyn kostaldea]]gandik zehazki. Kostalde hau [[John Biscoe]]k zuzendutako britainiar espedizioak aurkitu zuen [[1832]]ko [[otsailaren 17|otsailak 17]] eta 18 bitartean. Biscoek [[James Graham]]en omenez izendatu zuen. Bellue lurmuturra [[Jean-Baptiste Charcot]]ek zuzendutako [[1909]]-[[1910]]eko [[Frantziar Espedizio Antartikoa]]k aurkitu zuen ''Pourquoi-Pas ? IV'' itsasontzian, zeinek Bellue [[amiral]]aren omenez izendatu zuen. == Lurralde-aldarrikapenak == [[Argentina]]k Graham kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak * Txilek ''Costa de Graham'' * Erresuma Batuak ''Graham coast'' == Kanpo-estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] a1mbavsr1xdfyjs2qrahhizkkxsjrs0 0 202724 10003087 7256617 2024-12-18T10:17:12Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003087 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Foyn kostaldea''' ({{lang-en|Foyn coast}}) [[Alexander lurmuturra]] (edo Suedia lurmuturra), [[Oskar II.a kostaldea|Oskar II.a kostaldetik]] banatzen duena, eta [[Bowman kostaldea|Bowman kostaldetik]] banatzen duen [[Northrop lurmuturra]]ren artean dagoen [[antartikako penintsula|penintsula antartikoaren]] kostalde zatia da ([[Graham Lurraldea]]), [[Weddell itsasoa]]n. [[Antartandeak|Antartandeek]] Foyn kostaldea penintsula antartikoaren mendebaldeko zatian dauden kostaldeak diren [[Loubet kostaldea]] eta [[Graham kostaldea|Graham kostaldetik]] banatzen dute. [[Larsen izotz hesia]] Foyn kostaldetik [[Weddell itsasoa]]n zehar hedatzen da. Kostalde honetan Robinson lurmuturra eta Cabinet lakua nabarmentzen dira. Kostalde hau [[1893]]an aurkitu zuen [[Carl Anton Larsen]] esploratzaile norvegiarrak ''Jason'' izeneko itsasontzian, izena [[Svend Foyn]] balea ehiztariaren omenez eman ziona, balea ehiza erraztu zuen [[arpoi]] granada asmatu zuena. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Foyn kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak ''costa Foyn'' deitzen du. * Txilek ''Costa Foyn'' * Erresuma Batuak ''Foyn coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] 79cy5gs0i55a1ksqup0mk3tuakpvbcc 0 202786 10003079 7256633 2024-12-18T10:14:06Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003079 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Loubet kostaldea''' ({{lang-en|Loubet Coast}}) [[Graham kostaldea]]rekin muga den [[Bellue lurmuturra]] eta [[Fallières kostaldea]]gandik banatzen duen [[Bourgeois fiordoa]]ren arteko [[antartikako penintsula|penintsula antartikoaren]] kosta zatia da ([[Graham Lurraldea]]). [[Biscoe uharteak]] eta [[Adelaida uhartea]]ren artean dago, hauengandik [[Grandidier kanala]]k banatzen dituelarik. [[Antartandeak|Antartandeek]] Loubet kostaldea [[Foyn kostaldea|Foyn kostaldetik]] banatzen dute, azken hau penintsula antartikoaren ekialdeko zatian dagoelarik. Loubet kostaldea 1905eko urtarrilean aurkitu zuen [[Jean-Baptiste Charcot]]ek zuzendutako [[Frantziar Espedizio Antartikoa]]k ''Pourquois Pas'' itsasontzian, [[Frantziako presidenteen zerrenda|Frantziako presidentea]] zen [[Emile Loubet]]en omenez izendatu zuena. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Foyn kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak: - * Txilek. ''Costa Loubet'' * Erresuma Batuak: ''Loubet coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] bip1ovt7ttjuaqot60nx9ua8a8noyfc 0 202870 10003076 7256651 2024-12-18T10:12:40Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003076 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Bowman kostaldea''' ({{lang-en|Bowman Coast}}) [[Antartikako penintsula]]ren ekialdeko kostaldeko zatia da, ([[Graham Lurraldea]]ren hegoaldeko muturra) [[Weddell itsasoa]]n, [[Northrop lurmuturra]] ([[Foyn kostaldea]]gandik banatzen duena) eta [[Agassiz lurmuturra]]ren artean ([[Wilkins kostaldea]]gandik banatzen duena). [[Antartandeak|Antartandeek]] Bowman kostaldea [[Fallières kostaldea]]gandik banatzen dute, penintsula Antartikoaren mendebaldeko zatian dagoena. [[Larsen izotz hesia]] Bowman kostaldetik Weddell itsasoan zehar hedatzen da. Kostalde honetan [[Joerg penintsula]] eta [[Mobiloil lakua]] nabarmentzen dira. Kosta hau hegazki batetik aurkitua izan zen [[1928]]an. [[Hubert Wilkins]]ek aurkitu eta argazkitu zuen, [[Isaiah Bowman]]en omenez izendatu zuena, [[American Geographical Society]]ren zuzendaria zena. Agassiz lurmuturra [[Kenyon penintsula]]ren muturrean dago, eta [[1940]]an aurkitu zuen Estatu Batuetako Zerbitzu Antartikoko Espedizioak. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Bowman kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak ''costa Bowman'' deitzen du * Txilek ''Costa Bowman'' * Erresuma Batuak ''Bowman coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] c3osc4tle49zfr864tpx8hi8xp5j42s 0 203103 10003071 7256684 2024-12-18T10:11:46Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003071 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Fallières kostaldea''' ({{lang-en|Fallières Coast}}) [[Loubet kostaldea|Loubet kostaldetik]] banatzen duen [[Bourgeois fiordoa]] eta [[Palmer Lurraldea|Palmer Lurraldeko]] [[Rymill kostaldea]]rekin muga den [[Jeremy lurmuturra]]ren artean dagoen [[antartikako penintsula|penintsula antartikoaren]] mendebaldeko kostalde zatia da, [[Graham Lurraldea]]n. [[Antartandeak|Antartandeek]] Fallières kostaldea penintsula antartikoaren ekialdeko kostaldeak diren [[Bowman kostaldea]] eta [[Wilkins kostaldea|Wilkins kostaldetik]] banatzen dute. [[Margarita badia]] [[Bellingshausen itsasoa]]ren sarrera handi bat da, Fallières kostaldeak [[Adelaida uhartea]]rekin iparraldean eta [[Alexandro I.aren uhartea|Alexandro I.a uharteak]] hegoaldean eratzen dutena. Kostaldearen hegoaldeko zatian [[Wordie badia]] dago, [[Wordie izotz hesia]]k hartzen duena. Fallières kostaldearen ondoan zenbait uharte eta uhartexka ikus daitezke. Fallières kostaldea [[1905]]ean esploratu zuen [[Jean-Baptiste Charcot]]ek lideratutako [[Frantziar Espedizio Antartikoa]]k ''Pourquoi-Pas ? IV'' itsasontzian, [[Frantzia]]ko presidentea zen [[Armand Fallières]]en omenez izendatu zuena, espedizioaren sustatzailea. Jeremy lurmuturra [[John Rymill]]ek lideratutako [[Graham Lurralderako Britainiar Espedizioa]]k aurkitu zuen [[1934]] eta [[1937]] bitartean, Jeremy Scotten omenez izendatu zuena. Fallières kostaldean dauden uhartexka edo [[Debenham uharteak|Debenham uharteetan]] [[Argentinako Armada]]k [[1951]]ko [[martxoaren 21|martxoak 21ean]] Barry (edo San Martín) uhartexkan [[San Martín basea]] inauguratu zuen. [[1960]]an desaktibatua izan zen, eta erabilera iraunkorrerako berrirekia [[1976]]ko [[martxoaren 21|martxoak 21ean]]. Ondoko Barbara uhartexkan [[Hernán Pujato]] generalaren eta beste aitzindari antartiko baten hondarrak dituen [[mausoleo]] bat dago. Argentinar Armadak zenbait babesleku ezarri zituen Fallières kostaldean eta ondoko uhartexketan: [[El Plumerillo babeslekua]] ([[1953]]ko [[apirilaren 23|apirilak 23an]] Rymill badiako Babesleku uhartexketan), [[Yapeyú babeslekua]] ([[1956]]ko [[azaroaren 4|azaroak 4an]] Molinero mendikatean), [[Chacabuco babeslekua]] ([[1956]]ko [[azaroaren 21|azaroak 21ean]] [[Bills Gulch]] [[glaziar]]raren inguruan), [[Maipú babeslekua]] ([[1956]]ko [[abenduaren 14|abenduak 14an]] Bills Gulch glaziarraren inguruan), [[17 de Agosto babeslekua]] ([[1957]]ko [[abuztuaren 17|abuztuak 17an]] [[Millerand uhartea]]n), [[Granaderos babeslekua]] ([[1957]]ko [[abuztuaren 17|abuztuak 17an]] Terra Firma uhartexketan), [[Nogal de Saldán babeslekua]] ([[1958]]ko [[irailaren 26|irailak 26an]] Jeremu lurmuturretik hegoekialdera). [[Ona babeslekua]] [[1995]]ean ezarri zuen [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako gobernuak San Martín basearen ondoko glaziarretan. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Fallières kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak ''costa Fallières'' deitzen du. * Txilek ''Costa Fallières'' * Erresuma Batuak ''Fallières coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] 9qbrn1mu8r1vmagbpa3x3l1ip4hxp2m 0 203156 10003084 7256692 2024-12-18T10:16:25Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003084 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Palmer kostaldea''' edo '''Davis kostaldea''' ({{lang-en|Davis Coast}}) [[Trinidad penintsula]]tik banatzen duen [[Kjellman lurmuturra]] eta [[Danco kostaldea|Danco kostaldetik]] banatzen duen [[Sterneck lurmuturra]]ren artean dagoen [[Antartikako penintsula]]ren mendebaldeko kostalde zatia da. Antartikako Izenen Batzorde Aholkulariak ({{lang-en|Advisory Committee on Antarctic Names}}, ACAN) [[John Davis]] kapitainaren omenez izendatu zuen, «Cecilia» estatubatuar itsasontziko kapitaina zen foka ehiztaria, Antartika kontinentean dokumentatua dagoen lehen lehorreratzea egin zuela zioena, [[Hughes badia]]n, kostalde honetan, 1821eko otsailak 7an. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Palmer edo Davis kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak ''costa Palmer'' deitzen du. * Txilek ''Costa de Palmer'' * Erresuma Batuak ''Davis coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] 6htwh985z1l955vwqouxwpxitqxokf1 0 203385 10003093 7256728 2024-12-18T10:18:38Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003093 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Oskar II.a kostaldea''', '''Oskar II.a Erregea''' edo '''Oskar II.a''' ({{lang-en|Oscar II Coast}}) [[antartikako penintsula|penintsula antartikoaren]] [[Graham Lurraldea]]ren ekialdeko kostaldearen zati bat da, [[Fairweather lurmuturra]] (edo Eguraldi Ona lurmuturra), [[Nordenskjöld kostaldea]]gandik banatzen duena, eta [[Alexander lurmutura]]ren (edo Suedia lurmuturra) artean, [[Foyn kostaldea]]gandik banatzen duena. [[Antartandeak|Antartandeek]] Oskar II.a kostaldea penintsula antartikoaren mendebaldean dauden kostaldeak diren [[Danco kostaldea]] eta [[Graham kostaldea]]gandik banatzen dute. [[Larsen izotz hesia]] Oskar II.a kostaldetik hedatzen da [[Weddell itsasoa]]n zehar. Kostaldearen barnealdeak Larsen izotz hesian amaitzen diren [[glaziar]]rek banandutako mendikate transbertsalak ditu. Kostalde hau 1893an aurkitu eta kartografiatu zuen [[Carl Anton Larsen]]ek, [[Oskar II.a Suediakoa]] eta [[Norvegiakoa]] erregearen omenez izendatu zuena. 1893ko abenduak 1ean Larsenek [[Jason penintsula]] aurkitu zuen, 1555 metroko altuerara iristen den Oskar II.a kostaldearen irtengunea, Jason mendia izendatuz bere itsasontziaren omenez, baina penintsula bat zela jakin gabe. Jason penintsula 40 miliatan zehar hedatzen da ekialdetik mendebalderako norantzan 2 eta 10 milia arteko zabalera batekin, [[Framnes lurmuturra]] edo puntan amaituz. Kostalde hau 1902an esploratu zuen [[Otto Nordenskjöld]]ek zuzendutako [[Suediar Espedizio Antartikoa]]k [[Antarctic]] itsasontzian, bertako kapitaina Larsen zelarik. [[Argentinako Armada]]k [[Santa Teresita babeslekua]] inauguratu zuen [[1953]]ko [[urriaren 4|urriak 4an]] Adie kalatxoan eta [[Arcondo babesleku nagusia]] 1963ko urriak 12an Jason penintsulako Arcondo [[nunatak]]ean. 1966ko apirilean [[Argentinako Aire Armada]]k Oskar II.a kostaldean, bere operazioetarako laguntza bezala, [[TA-33 Laguntza Estazioa]] ezarri zuen. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Oskar II.a kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte. Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak ''costa Oscar II'' edo ''Rey Oscar II'' deitzen du. * Txilek ''Costa Óscar II'' * Erresuma Batuak ''Oscar II coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] qq1e1atclotiw66bvi63cclelehyjpq 0 204440 10003105 7257541 2024-12-18T10:24:02Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003105 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Zumberge kostaldea''' ({{lang-en|Zumberge Coast}}) [[Ronne izotz hesia]]ren gainean dagoen [[Weddell itsasoa]]ren kostalde zatia da, [[antartikako penintsula|penintsula antartikoaren]] [[Palmer Lurraldea]] eta [[Ellsworth Lurraldea]]ren arteko mugaren bi aldeetan dagoena, [[2009]]an [[Antartikan Ikertzeko Batzorde Zientifikoa]]k definitu zuena, [[Evans izotz korrontea]]ren lurrerako konexio lerroan. 2009 baino lehen Zumberge kostalde guztia Ellsworth Lurraldearen zatitzat hartzen zen, iparralderantz [[Adams lurmuturra|Adams lurmuturreraino]] iristen zena. Zumberge kostaldearen ipar muturra [[Zumberge lurmuturra]] da, [[Orville kostaldea]]rekin muga dena, bere hegoaldeko muga [[Herkules lakua|Herkules lakurako]] hego sarrera delarik, [[Edith Ronne Lurraldea]]rekin muga dena. [[Antartandeak|Antartandeek]] [[Bellingshausen itsasoa]]n dagoen [[Bryan kostaldea]]gandik banatzen dute, eta [[Ellsworth mendiak|Ellsworth mendiek]] Ellsworth lurraldearen barnealdetik banatzen dute. Zumberge kostaldea 1961 eta 1966 bitartean kartografiatu zuen airetik hartutako argazkien bidez [[Ameriketako Estatu Batuetako Geologia Zerbitzua]]k, eta [[Landsat I]] satelitearen irudi bidez 1974ko urtarrila eta otsaila artean. Baita ere [[Marie Byrd Lurraldea]]n dagoen [[Siple Basea|Siple Basetik]] abiatzen ziren [[radar]]dun zunden bidez. Zumberge kostaldea izena [[Antartikako Izendapenari Buruzko Batzorde Kontsultibo]]ak eman zion 1986an [[James Zumberge]] geologo estatubatuarraren omenez, nork 1957 eta 1964 bitartean Ronne izotz hesiari buruzko ikerketak zuzendu zituen. [[Fowler penintsula]] kostaldean nabarmentzen da Weddell itsasoan barneratuz, bere iparraldeko kostaldea Evans izotz korrontean eta hegoaldekoa [[Carlson lakua]]n daudelarik. Azken honek [[Fletcher penintsula]]tik banatzen du. Kostalde parean [[Portillo uhartea]] nabarmentzen da. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Zumberge kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Hiru aldarrikapenak [[Itun Antartikoa]]n mugatzen ditu Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak . * Txilek * Erresuma Batuak ''Zumberge Coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] 7exym5xwck1jsr8np08f8wd9yir80c4 0 204504 10003053 7257563 2024-12-18T10:07:06Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003053 wikitext text/x-wiki {{geografia_fisiko_infotaula}} '''Rymill kostaldea''' ({{lang-en|Rymill Coast}}) [[Graham Lurraldea|Graham Lurraldeko]] [[Fallières kostaldea]]rekin muga den [[Jeremy lurmuturra]] eta [[English kostaldea]]rekin muga den [[Buttress nunatakak|Buttress nunataken]] arteko [[antartikako penintsula|penintsula antartikoaren]] mendebaldeko kostalde zatia da ([[Palmer Lurraldea]]ren iparmendebaldeko muturra). [[Antartandeak|Antartandeek]] Rymill kostaldea penintsula antartikoaren ekialdean dauden kostaldeetatik banatzen dute: [[Black kostaldea]] eta [[Wilkins kostaldea]]. [[Jurgi VI.a kanala]]k Rymill kostaldea [[Alexandro I.aren uhartea|Alexandro I.a uhartetik]] banatzen du. Kostaldearen zati bat [[Dyer ordokia]]ri dagokio. Eremu hau, neurri batean, airetik argazkitu zuen [[Lincoln Ellsworth]]ek [[1935]]eko [[azaroaren 23|azaroak 23an]]. [[Graham Lurralderako Britaniar Espedizioa]]k gune honen aireko argazki gehiago artu zituen [[1936]]ko [[urri]]a eta [[azaro]]a bitartean. Beste aire espedizio batzuk Rymill kostaldea argazkitu zuten beranduago: [[Ameriketako Estatu Batuetako Antartikar Zerbitzua]]k [[1940]]an, [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] [[British Antarctic Survey|Falkland Islands Dependencies Surveyk]] [[1948]] eta [[1950]] bitartean ([[Stonington uhartea|Stonington uhartetik]] abiatuz), [[Ronnen Antartikar Ikerketa Espedizioa]]k [[1947]]an eta [[Ameriketako Estatu Batuetako Itsas Armada]]k [[1966]]an. Rymill kostaldea izena [[1985]]ean ezarri zuen United Kingdom Antarctic Place-Names Committeek [[John Rymill]] ohoratzeko, Graham Lurralderako Britainiar Espedizioaren liderra zena. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Foyn kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte. Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak * Txilek * Erresuma Batuak ''Rymill Coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako kostaldeak]] mc94t5ga58sikoi30sfxi0umtityvnd 10003056 10003053 2024-12-18T10:08:25Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako kostaldeak]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003056 wikitext text/x-wiki {{geografia_fisiko_infotaula}} '''Rymill kostaldea''' ({{lang-en|Rymill Coast}}) [[Graham Lurraldea|Graham Lurraldeko]] [[Fallières kostaldea]]rekin muga den [[Jeremy lurmuturra]] eta [[English kostaldea]]rekin muga den [[Buttress nunatakak|Buttress nunataken]] arteko [[antartikako penintsula|penintsula antartikoaren]] mendebaldeko kostalde zatia da ([[Palmer Lurraldea]]ren iparmendebaldeko muturra). [[Antartandeak|Antartandeek]] Rymill kostaldea penintsula antartikoaren ekialdean dauden kostaldeetatik banatzen dute: [[Black kostaldea]] eta [[Wilkins kostaldea]]. [[Jurgi VI.a kanala]]k Rymill kostaldea [[Alexandro I.aren uhartea|Alexandro I.a uhartetik]] banatzen du. Kostaldearen zati bat [[Dyer ordokia]]ri dagokio. Eremu hau, neurri batean, airetik argazkitu zuen [[Lincoln Ellsworth]]ek [[1935]]eko [[azaroaren 23|azaroak 23an]]. [[Graham Lurralderako Britaniar Espedizioa]]k gune honen aireko argazki gehiago artu zituen [[1936]]ko [[urri]]a eta [[azaro]]a bitartean. Beste aire espedizio batzuk Rymill kostaldea argazkitu zuten beranduago: [[Ameriketako Estatu Batuetako Antartikar Zerbitzua]]k [[1940]]an, [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] [[British Antarctic Survey|Falkland Islands Dependencies Surveyk]] [[1948]] eta [[1950]] bitartean ([[Stonington uhartea|Stonington uhartetik]] abiatuz), [[Ronnen Antartikar Ikerketa Espedizioa]]k [[1947]]an eta [[Ameriketako Estatu Batuetako Itsas Armada]]k [[1966]]an. Rymill kostaldea izena [[1985]]ean ezarri zuen United Kingdom Antarctic Place-Names Committeek [[John Rymill]] ohoratzeko, Graham Lurralderako Britainiar Espedizioaren liderra zena. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Foyn kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte. Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak * Txilek * Erresuma Batuak ''Rymill Coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] 677y2tpmxzwpu9wnznigyt76fxf9bnz 0 204611 10003099 7257589 2024-12-18T10:21:27Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003099 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Wilkins kostaldea''' [[Bowman kostaldea|Bowman kostaldetik]] banatzen duen [[Agassiz lurmuturra]] eta [[Black kostaldea]]rekin muga den [[Boggs lurmuturra]]ren artean dagoen [[Antartikako penintsula]]ren ekialdeko kostalde zatia da. Advisory Committee on Antarctic Namesek Sir [[Hurbert Wilkins]]en omenez izendatu zuen, [[Decepción uhartea|Decepción uhartetik]] hegoalderantz abiatu eta penintsula antartikoa honen ekialdeko zatiraino [[1928]]ko [[abenduaren 20|abenduak 20an]] airez zeharkatu zuen lehena. Hegoalderantz jarraitu zuen [[Stefansson itsasartea]] eta [[Hearst uhartea|Hearst uharteraino]], erdialde inguruan Wilkins kostaldearekin muga egiten duena. 1965eko apirilak 20an [[Argentinako Aire Armada]]k 1 Laguntza Estazioa Hearst uhartean ezarri zuen. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Wilkins kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak ''costa Wilkins'' deitzen du. * Txilek ''Costa Wilkins'' * Erresuma Batuak ''Wilkins coast'' ''Artikulu hau ingelesezko eta gaztelaniazko wikipedietatik itzulia dago''. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] 414kg2ybpjshv0ended12adhmk1h956 10003101 10003099 2024-12-18T10:22:06Z Marklar2007 1545 10003101 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Wilkins kostaldea''' [[Bowman kostaldea|Bowman kostaldetik]] banatzen duen [[Agassiz lurmuturra]] eta [[Black kostaldea]]rekin muga den [[Boggs lurmuturra]]ren artean dagoen [[Antartikako penintsula]]ren ekialdeko kostalde zatia da. Advisory Committee on Antarctic Namesek Sir [[Hurbert Wilkins]]en omenez izendatu zuen, [[Decepción uhartea|Decepción uhartetik]] hegoalderantz abiatu eta penintsula antartikoa honen ekialdeko zatiraino [[1928]]ko [[abenduaren 20|abenduak 20an]] airez zeharkatu zuen lehena. Hegoalderantz jarraitu zuen [[Stefansson itsasartea]] eta [[Hearst uhartea|Hearst uharteraino]], erdialde inguruan Wilkins kostaldearekin muga egiten duena. 1965eko apirilak 20an [[Argentinako Aire Armada]]k 1 Laguntza Estazioa Hearst uhartean ezarri zuen. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Wilkins kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak ''costa Wilkins'' deitzen du. * Txilek ''Costa Wilkins'' * Erresuma Batuak ''Wilkins coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] 67asyem3dgjwvr0y2ifogsk0ct5jmtz 0 204945 10003096 7257663 2024-12-18T10:20:17Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003096 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Lassiter kostaldea''' ({{lang-en|Lassiter Coast}}) [[Mackintosh lurmuturra]], [[Black kostaldea]]rekin muga dena, eta [[Orville kostaldea]]rekin muga den [[Bowman penintsula]]ko hego muturrean dagoen [[Adams lurmuturra]]ren artean, [[Palmer Lurraldea]]n, [[Weddell itsasoa]]n daogen [[antartikako penintsula|penintsula antartikoaren]] hegoekialdeko kostalde zatia da. [[Antartandeak|Antartandeek]] Lassiter kostaldea [[English kostaldea|English kostaldetik]] banatzen dute, penintsula antartikoaren mendebaldeko zatian dagoena. Lassiter kostaldearen iparraldeko zatia [[Ameriketako Estatu Batuetako Antartikar Zerbitzua|Ameriketako Estatu Batuetako Antatika Zerbitzuko]] kideek aurkitu zuten, nortzuk airetik argazkitu zuten [[1940]]ko [[abenduaren 30|abenduak 30ean]]. [[Ronne Antartikar Ikerketa Espedizioa]]k, [[Finne Ronne]] [[fragata]] kapitainak zuzendua, kostaldea airetik argazkitu zuen [[1947]]an. Ronnek eta [[British Antarctic Survey]]k elkarrekin kartografiatu zuten. Lassiter kostaldeak bere izena [[Ameriketako Estatu Batuetako Aire Armada]]ko pilotua zen James W. Lassitergatik jaso zuen, aire esplorazioko progamaren arduraduna izan zena. Lassiter kostaldean [[New Bedford badia|New Bedford]], [[Howkins badia|Howkins]] eta [[Keller badia|Keller]] badiak daude. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Lassiter kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte. Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak ''costa Lassiter'' deitzen du. * Txilek ''Costa Lassiter'' * Erresuma Batuak ''Lassiter coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] 2wg27jrmm38sz64p4n8yf6frh27cahn 0 224465 10003050 7258165 2024-12-18T10:06:31Z Marklar2007 1545 10003050 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''English kostaldea''' ({{lang-en|English Coast}}) [[Antartikako penintsula]]ren mendebaldeko kostalde zati bat da ([[Palmer Lurraldea]]ren hegomendebaldeko muturra), [[Buttress nunatakak]], [[Rymill kostaldea]]rekin muga egiten duena eta [[Rydberg penintsula]]ren artean, azken hau penintsula antartikoaren hegomendebaldeko muturra, [[2009]]an [[Antartikan Ikertzeko Batzorde Zientifikoa]]k definitu zuena eta [[Ellsworth Lurraldea|Ellsworth Lurraldeko]] [[Bryan kostaldea]]gandik banatzen duena. [[Antartandeak|Antartandeek]] English kostaldea penintsula antartikoaren ekialdeko ertzean dauden kostaldeak diren [[Black kostaldea]] eta [[Lassiter kostaldea]]gandik banatzen dute. [[Jurgi VI.a itsasartea]]k English kostaldea [[Alexandro I.aren uhartea|Alexandro I.a uhartetik]] banatzen du. Kanalean [[Eklund uharteak]] daude. [[Ronne badia]]n, [[Bellingshausen itsasoa]]n English kostaldearen parean [[Spaatz uhartea]], [[Smyley uhartea]], [[Sims uhartea]] eta [[Case uhartea]] daude. English kostaldea airetik aurkitu zuen 1940ko abenduan [[Finn Ronne]]k, C. R. Eklundek eta [[Ameriketako Estatu Batuetako Zerbitzu Antartiko]]ko beste kide batzuek. Bere izena [[Robert English]] kapitainaren omenez jaso zuen, [[Richard Evelyn Byrd]]ek 1933 eta 1935 artean egin zuen espedizioko kide bat zena. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k 74º Mendebal longitudetik ekialdera dagoen English kostaldearen zatia [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte. Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak * Txilek * Erresuma Batuak ''English Coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsula]] [[Kategoria:Antartikako kostaldeak]] 7ne1yt2pa9kr4pylhlznsv2pjq0wvjb 10003051 10003050 2024-12-18T10:06:46Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako penintsula]] kendua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003051 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''English kostaldea''' ({{lang-en|English Coast}}) [[Antartikako penintsula]]ren mendebaldeko kostalde zati bat da ([[Palmer Lurraldea]]ren hegomendebaldeko muturra), [[Buttress nunatakak]], [[Rymill kostaldea]]rekin muga egiten duena eta [[Rydberg penintsula]]ren artean, azken hau penintsula antartikoaren hegomendebaldeko muturra, [[2009]]an [[Antartikan Ikertzeko Batzorde Zientifikoa]]k definitu zuena eta [[Ellsworth Lurraldea|Ellsworth Lurraldeko]] [[Bryan kostaldea]]gandik banatzen duena. [[Antartandeak|Antartandeek]] English kostaldea penintsula antartikoaren ekialdeko ertzean dauden kostaldeak diren [[Black kostaldea]] eta [[Lassiter kostaldea]]gandik banatzen dute. [[Jurgi VI.a itsasartea]]k English kostaldea [[Alexandro I.aren uhartea|Alexandro I.a uhartetik]] banatzen du. Kanalean [[Eklund uharteak]] daude. [[Ronne badia]]n, [[Bellingshausen itsasoa]]n English kostaldearen parean [[Spaatz uhartea]], [[Smyley uhartea]], [[Sims uhartea]] eta [[Case uhartea]] daude. English kostaldea airetik aurkitu zuen 1940ko abenduan [[Finn Ronne]]k, C. R. Eklundek eta [[Ameriketako Estatu Batuetako Zerbitzu Antartiko]]ko beste kide batzuek. Bere izena [[Robert English]] kapitainaren omenez jaso zuen, [[Richard Evelyn Byrd]]ek 1933 eta 1935 artean egin zuen espedizioko kide bat zena. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k 74º Mendebal longitudetik ekialdera dagoen English kostaldearen zatia [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte. Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak * Txilek * Erresuma Batuak ''English Coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako kostaldeak]] 9qjc5896d1xvz9883vb3qtqupwo47wk 10003067 10003051 2024-12-18T10:10:59Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako kostaldeak]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003067 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''English kostaldea''' ({{lang-en|English Coast}}) [[Antartikako penintsula]]ren mendebaldeko kostalde zati bat da ([[Palmer Lurraldea]]ren hegomendebaldeko muturra), [[Buttress nunatakak]], [[Rymill kostaldea]]rekin muga egiten duena eta [[Rydberg penintsula]]ren artean, azken hau penintsula antartikoaren hegomendebaldeko muturra, [[2009]]an [[Antartikan Ikertzeko Batzorde Zientifikoa]]k definitu zuena eta [[Ellsworth Lurraldea|Ellsworth Lurraldeko]] [[Bryan kostaldea]]gandik banatzen duena. [[Antartandeak|Antartandeek]] English kostaldea penintsula antartikoaren ekialdeko ertzean dauden kostaldeak diren [[Black kostaldea]] eta [[Lassiter kostaldea]]gandik banatzen dute. [[Jurgi VI.a itsasartea]]k English kostaldea [[Alexandro I.aren uhartea|Alexandro I.a uhartetik]] banatzen du. Kanalean [[Eklund uharteak]] daude. [[Ronne badia]]n, [[Bellingshausen itsasoa]]n English kostaldearen parean [[Spaatz uhartea]], [[Smyley uhartea]], [[Sims uhartea]] eta [[Case uhartea]] daude. English kostaldea airetik aurkitu zuen 1940ko abenduan [[Finn Ronne]]k, C. R. Eklundek eta [[Ameriketako Estatu Batuetako Zerbitzu Antartiko]]ko beste kide batzuek. Bere izena [[Robert English]] kapitainaren omenez jaso zuen, [[Richard Evelyn Byrd]]ek 1933 eta 1935 artean egin zuen espedizioko kide bat zena. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k 74º Mendebal longitudetik ekialdera dagoen English kostaldearen zatia [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte. Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak * Txilek * Erresuma Batuak ''English Coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] 2oaet6lfymm4khgl9iqlcwnlgeees6y 0 224698 10003095 7258230 2024-12-18T10:19:39Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Antartikako geografia]] kendua; [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003095 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Black kostaldea''' [[Antartikako penintsula]]ren zati bat da, hego-ekialdeko kostaldean dagoena, [[Palmer Lurraldea]]n, [[Weddell itsasoa]]n, [[Wilkins kostaldea]]rekin muga den [[Boggs lurmuturra]] eta [[Lassiter kostaldea]]rekin muga den [[Mackintosh lurmuturra]]ren artean. [[Antartandeak|Antartandeek]] Black kostaldea penintsula antartikoaren mendebaldean dagoen [[Rymill kostaldea]]gandik banatzen dute. Black kostaldea [[Ameriketako Estatu Batuetako Zerbitzu Antartiko]]ko kideek aurkitu zuten, nortzuk airetik argazkitu zuten [[1940]]ko [[abenduaren 30|abenduak 30ean]]. Jatorrian ''Richard Black Coast'' izenarekin izendatua izan zen, Este Basetik aurkikuntza hegaldia lideratu zuen [[Richard Blackburn Black]] komodoroaren omenez, baina [[1956]]an bere izena ''Black Coast''era laburtu zen. Black kostaldearen parean [[Dolleman uhartea]], [[Steele uhartea]] eta [[Butler uhartea]] daude. == Lurralde aldarrikapenak == [[Argentina]]k Black kostaldea [[Suaren Lurraldea, Antartika eta Hego Atlantikoko Uharteak]] probintziako [[Argentinar Lurralde Antartikoa|Argentinar Antartika]] departamendu barnean sartzen du, [[Txile]]rentzat [[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea|Magallanes eta Txileko Antartika]] eskualdeko [[Txileko Antartikako Probintzia]]ko [[Antartika (hiria)|Antartika]] hiriaren zati da, eta [[Erresuma Batua]]rentzat [[Britainiar Lurralde Antartikoa|Britainiar Antartikaren]] zati. Aldarrikapen hauek [[Itun Antartikoa]]ren baldintzek mugatzen dituzte. Herrialde aldarrikatzaileen izendapenak: * Argentinak ''costa Black'' deitzen du. * Txilek ''Costa Black'' * Erresuma Batuak ''Black Coast'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antartikako penintsulako kostaldeak]] lms8oeb4432aamrt9iujl9njlo6deu3 0 225629 10002650 9596291 2024-12-17T18:03:17Z Wayratuta 119550 Hitzak zuzendu 10002650 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Taxoare | irudia = | irudi oina = | kokapena = [[Taxoare]], [[Aranguren]]<br />{{bandera|Nafarroa}}<br />{{bandera|EH}}<br /> | inaugurazioa = [[1982]] | mota = | edukiera = | neurriak = | jabea = [[Osasuna futbol kluba|Osasuna]] | etxeko taldea = <center>[[Osasuna futbol kluba|Osasuna]] }} '''Taxoare''' [[Osasuna futbol kluba|Osasunaren]] kirol instalakuntzak dira, [[Taxoare|Arangurengo izen bereko herrian]], <span data-segmentid="6" class="cx-segment">[[Iruñerria|Iruñerriko]] hegoaldean kokatua, [[1982]]ko uztailean [[Fermin Ezkurra|Fermín Ezkurra]] klubeko presidenteak inauguratu zuen[[Fermin Ezkurra|.]]</span> <span data-segmentid="11" class="cx-segment">Osasunaren emakumezkoen taldeak eta gazte taldeek Taxoaren jokatzen dute. <ref>{{erreferentzia|url=http://nuevo.osasuna.es/el-club/instalaciones.html}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref></span> == Historia == [[Fitxategi:Taxoare_Osasuna.jpg|thumb|260px|Taxoaren dagoen eskultura]] [[1982]]ko [[uztail]]ean inauguratu zutenetik, bertan lehen taldeko entrenamenduak egin dituzte. [[Fermin Ezkurra]] presidenteak 80.000 metro karratuko azalera zuen instalazioa eraiki zuen harrobia lantzeko. 1987/88 denboraldian klubak inguruko eremu batzuk erosi zituen eta [[2001]]ean beste hiru zelai gehitu zizkioten. == Instalakuntzak == * <span data-segmentid="27" class="cx-segment">Belar naturaleko 2 zelai.</span> * <span data-segmentid="28" class="cx-segment">Belar artifizialeko 5 zelai.</span> * <span data-segmentid="29" class="cx-segment">Atezainen entrenamenduko zelai.</span> * <span data-segmentid="30" class="cx-segment">Igerilekua eta ur-parkea.</span> * <span data-segmentid="31" class="cx-segment">Gimnasioa.</span> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Sadar]] * [[Osasuna futbol kluba|Osasuna]] * [[Osasuna B]] * [[Osasuna (emakumezkoen taldea)|Osasuna Femenino]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20090318114358/http://osasuna.es/dev/cantera/instalaciones Osasunaren webgunea: Instalazioak] {{autoritate kontrola}} {{Osasuna}} {{Iruñeko leku interesgarriak}} [[Kategoria:Osasunaren futbol zelaiak]] [[Kategoria:Arangurengo kirola]] [[Kategoria:Arangurengo eraikinak]] hifd7nxy3uirdub3s9tfusdblbathao 0 226157 10003202 9991571 2024-12-18T10:53:40Z Joseba65 69297 /* Gizonezkoa */ 10003202 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:MaillotEspaña.PNG|100px|eskuinera]] [[Fitxategi:TDP2007 ETAP4 pro-cycling.org (16).jpg|eskuinera|thumb|150px|[[Joaquim Rodríguez]], [[2007]]an Espainiako txapelduna zena.]] '''Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa''' [[1902]]z geroztik urtero (nahiz eta lehendabizikoz [[1897]]an antolatu) egiten duten lasterketa da, [[Espainia]]ko txapeldun izendatzen duena. Txapelketa gehien lortu dituen txirrindularia [[Mariano Cañardo]] nafarra da, guztira lau aldiz Espainiako txapelduna izandakoa. == Palmaresa == === Gizonezkoa === {|cellpadding="5" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:85%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Egoitza |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1897]]||'''[[José Pesoa]]||[[Juan Sugranes]]||[[Clemente Fabián]]||[[Ávila|Avila]] |- |[[1902]]||'''[[Tomás Peñalva]]||[[Salvador Seguí]]||[[José Manuel Pekín]] - [[Miguel Bayona]] (tandema)||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1903]]||'''[[Ricardo Peris]]||[[Tomás Peñalva]]||[[Julio Álvarez]]||[[Madril]] |- |[[1904]]||'''[[Tomás Peñalva]]||[[Ricardo Peris]]||[[Julio Álvarez]]||[[Valentzia]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1905]]||'''[[Pablo Pujol]]||[[José Pérez]]||[[Tomás Peñalva]]||[[Tarragona]] |- |[[1906]]||'''[[Luis Amuñategi]]||[[Juan Adrián Campesinos]]||[[Domingo Álvarez]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1907]]||'''[[Luis Amuñategi]]||[[Tomás Sanz]]||[[Marcelino Cuesta]]||[[Bilbo]] |- |[[1908]]||'''[[Vicente Blanco]]||[[Esteban Espinosa]]||[[Marcelino Cuesta]]||[[Gijón]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1909]]||'''[[Vicente Blanco]]||[[José Pérez]]||[[Eduard Leonard]]||[[Valentzia]] |- |[[1910]]||'''[[José Magdalena]]||[[Otilio Borrás]]||[[Jaime Durán]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1911]]||'''[[Jaime Durán]]||[[Lázaro Villada]]||[[Sebastià Masdeu]]||[[Madril]] |- |[[1912]]||'''[[José Magdalena]]||[[Joaquín Martí]]||[[Antonio Crespo]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1913]]||'''[[Juan Martí]]||[[Lorenzo Oca]]||[[Joaquín Larrañaga]]||[[Gasteiz]] |- |[[1914]]||'''[[Óscar Leblanc]]||[[Antonio Crespo]]||[[José Magdalena]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1915]]||'''[[Simón Febrer]]||[[Juan Zumalde]]||[[José Magdalena]]||[[Bilbo]] |- |[[1916]]||'''[[José Manchón]]||[[Óscar Leblanc]]||[[José Magdalena]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1917]]||'''[[Lázaro Villada]]||[[Óscar Leblanc]]||[[José Magdalena]]||[[Madril]] |- |[[1918]]||'''[[Simón Febrer]]||[[Juan Martínez]]||[[Miguel Colchón]]||[[Sevilla]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1919]]||'''[[Jaime Janer]]||[[Juan Martínez]]||[[Guillermo Antón]]||[[Santander]] |- |[[1920]]||'''[[Miguel Bover]]||[[Jaime Janer]]||[[José Saura]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1921]]||'''[[Ramón Valentín]]||[[Miguel García]]||[[Guillermo Antón]]||[[Madril]] |- |[[1922]]||'''[[José Saura]]||[[José María Sanz]]||[[Miguel García]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1923]]||'''[[Jaime Janer]]||[[Telmo García]]||[[Muç Miquel]]||[[Figueres]] |- |[[1924]]||'''[[Juan Bautista Llorens]]||[[Telmo García]]||[[Teodoro Montheys]]||[[Bilbo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1925]]||'''[[Ricardo Montero]]||[[Jaime Janer]]||[[Telmo García]]||[[Donostia]] |- |[[1926]]||'''[[José Saura]]||[[Juan Bautista Llorens]]||[[Ricardo Montero]]||[[Sevilla]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1927]]||'''[[Muç Miquel]]||[[Telmo García]]||[[Francisco Cepeda]]||[[Bartzelona]] |- |[[1928]]||'''[[Telmo García]]||[[Eduardo Fernández]]||[[José María Sanz]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1929]]||'''[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[José María Sanz]]||[[Sebastián Aguilar]]||[[Donostia]] |- |[[1930]]||'''[[Mariano Cañardo]]||[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Vicente Bachero]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1931]]||'''[[Mariano Cañardo]]||[[Antonio Escuriet]]||[[José Nicolau]]||[[Madril]] |- |[[1932]]||'''[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Mariano Cañardo]]||[[Salvador Cardona]]||[[Donostia]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1933]]||'''[[Mariano Cañardo]]||[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Vicente Bachero]]||[[Bartzelona]] |- |[[1934]]||'''[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Mariano Cañardo]]||[[Salvador Cardona]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1935]]||'''[[Salvador Cardona]]||[[Mariano Cañardo]]||[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Valentzia]] |- |[[1936]]||'''[[Mariano Cañardo]]||[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Mariano Gascón]]||[[Palma Mallorcakoa]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |1937||colspan= 4|''[[Espainiako Gerra Zibila]] zela eta ez zuten egin'' |- |[[1938]]||'''[[Fermín Trueba]]||[[Francisco Goenaga]]||[[Francisco Aresti]]||[[Bilbo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1939]]||'''[[Francisco Antonio Andrés Sancho|Fco. Antonio Andrés Sancho]]||[[Mariano Cañardo]]||[[Vicente Trueba]]||[[Santander]] |- |[[1940]]||'''[[Federico Ezkerra]]||[[Diego Cháfer]]||[[Mariano Cañardo]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1941]]||'''[[Francisco Antonio Andrés Sancho|Fco. Antonio Andrés Sancho]]||[[Antonio Martín Egia]]||[[Julián Berrendero]]||[[Madril]] |- |[[1942]]||'''[[Julián Berrendero]]|| [[Francisco Antonio Andrés Sancho|Fco. Ant. Andrés Sancho]]||[[Diego Cháfer]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1943]]||'''[[Julián Berrendero]]||[[José Bejarano]]||[[Antonio Martín Egia]]||[[Madril]] |- |[[1944]]||'''[[Julián Berrendero]]||[[Antonio Martín Egia]]||[[Vicente Carretero]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1945]]||'''[[Juan Gimeno]]||[[Joaquín Olmos]]||[[Delio Rodríguez]]||[[Madril]] |- |[[1946]]||'''[[Bernardo Ruiz]]||[[Francisco Antonio Andrés Sancho|Fco. Antonio Andrés Sancho]]||[[Bernardo Capó]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1947]]||'''[[Bernardo Capó]]||[[Bernardo Ruiz]]||[[Miguel Gual]]||[[Madril]] |- |[[1948]]||'''[[Bernardo Ruiz]]||[[Antonio Gelabert]]||[[Julián Berrendero]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1949]]||'''[[José Serra]]||[[Bernardo Capó]]||[[Julián Berrendero]]||[[Madril]] |- |[[1950]]||'''[[Antonio Gelabert]]||[[Bernardo Ruiz]]||[[José Vidal Porcar]]||[[Bartzelona]]-[[Bilbo]]-[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1951]]||'''[[Bernardo Ruiz]]||[[Andrés Trobat]]||[[Victorio García]]||[[Bartzelona]]-[[Zamora]]-[[Madril]] |- |[[1952]]||'''[[Andrés Trobat]]||[[José Mateo]]||[[Cosme Barrutia]]||[[Avilés]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1953]]||'''[[Francesc Massip]]||[[Andrés Trobat]]||[[Francisco Alomar]]||[[Bartzelona]] |- |[[1954]]||'''[[Emilio Rodríguez]]||[[Bernardo Ruiz]]||[[Francisco Alomar]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1955]]||'''[[Antonio Gelabert]]||[[José Escolano]]||[[José Sierra]]||[[Bartzelona]] |- |[[1956]]||'''[[Antonio Ferraz]]||[[Bernardo Ruiz]]||[[Francesc Massip]]||[[Bergara]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1957]]||'''[[Antonio Ferraz]]||[[René Marigil]]||[[Antonio Jiménez Quiles]]||[[Durango]] |- |[[1958]]||'''[[Federico Martín Bahamontes]]||[[Salvador Botella]]||[[Jesús Loroño]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1959]]||'''[[Antonio Suárez]]||[[Federico Martín Bahamontes]]||[[Jesús Galdeano]]||[[Madril]] |- |[[1960]]||'''[[Antonio Suárez]]||[[Jesús Loroño]]||[[Fernando Manzaneque]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1961]]||'''[[Antonio Suárez]]||[[Jesús Loroño]]||[[Federico Martín Bahamontes]]||[[Madril]] |- |[[1962]]||'''[[Luis Otaño]]||[[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]]||[[Manuel Martín Piñera]]||[[Zaragoza]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1963]]||'''[[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]]||[[Miguel Pacheco]]||[[Fernando Manzaneque]]||[[Lizarra]] |- |[[1964]]||'''[[Julio Jiménez]]||[[José Luis Talamillo]]||[[Luis Otaño]]||[[Bilbo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1965]]||'''[[Antonio Gómez del Moral]]||[[José Antonio Momeñe]]||[[Gabriel Mas]]||[[Palma Mallorcakoa]] |- |[[1966]]||'''[[Luis Otaño]]||[[Carlos Etxeberria]]||[[Ginés García Perán]]||[[Alfafar]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1967]]||'''[[Luis Pedro Santamarina]]||[[Carlos Etxeberria]]||[[Ginés García Perán]]||[[Sabadell]] |- |[[1968]]||'''[[Luis Ocaña]]||[[Antonio Gómez del Moral]]||[[Jesús Aranzabal]]||[[Mungia]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1969]]||'''[[Ramón Sáez]]||[[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]]||[[José Antonio Momeñe]]||[[Ampuero]] |- |[[1970]]||'''[[José Antonio González Linares]]||[[Jesús Aranzabal]]||[[Nemesio Jiménez]]||[[El Tiemblo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1971]]||'''[[Eduard Castelló]]||[[Andres Gandarias|Andrés Gandarias]]||[[Txomin Perurena]]||[[Bartzelona]] |- |[[1972]]||'''[[Luis Ocaña]]||[[Txomin Perurena]]||[[Agustín Tamames]]||[[Segovia]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1973]]||'''[[Txomin Perurena]]||[[José Luis Abilleira]]||[[Juan Zurano]]||[[Bartzelona]] |- |[[1974]]||'''[[Vicente López Carril]]||[[Manuel Esparza]]||[[Antonio Menéndez]]||[[Mieres]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1975]]||'''[[Txomin Perurena]]||[[Javier Elorriaga]]||[[Jaime Huélamo]]||[[Torrejón de Ardoz]] |- |[[1976]]||'''[[Agustín Tamames]]||[[Miguel Maria Lasa|Miguel María Lasa]]||[[José Luis Viejo]]||[[Lizarra]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1977]]||'''[[Manuel Esparza]]||[[Jose Nazabal]]||[[Jordi Fortià]]||[[Sabadell]] |- |[[1978]]||'''[[Enrique Martínez Heredia]]||[[Luis Alberto Ordiales]]||[[Antonio Menéndez]]||[[Villablino|Caboalles de Abajo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1979]]||'''[[Faustino Rupérez]]||[[Miguel Maria Lasa|Miguel María Lasa]]||Deskalifikatua||[[Murtzia]] |- |[[1980]]||'''[[Juan Fernández Martín|Juan Fernández]]||[[Miguel Maria Lasa|Miguel María Lasa]]||[[Javier Elorriaga]]||[[Ampuero]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1981]]||'''[[Eulalio García]]||[[Enrique Martínez Heredia]]||[[Juan Fernández Martín|Juan Fernández]]||[[Salamanca]] |- |[[1982]]||'''[[José Luis Laguía]]||[[Eulalio García]]||[[Federico Etxabe]]||[[Torrejón de Ardoz]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1983]]||'''[[Carlos Hernández]]||[[Alfonso Gutiérrez]]||[[Antoni Coll]]||[[Avilés]] |- |[[1984]]||'''[[Jesús Ignacio Ibañez Loyo]]||[[Celestino Prieto]]||[[Eduardo Chozas]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1985]]||'''[[José Luis Navarro]]||[[Peio Ruiz Cabestany]]||[[Javier Castellar]]||[[Valladolid]] |- |[[1986]]||'''[[Alfonso Gutiérrez]]||[[Ricardo Martínez Matey|Ricardo Martínez]]||[[Manuel Jorge Domínguez]]||[[Arrasate]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1987]]||'''[[Juan Carlos González Salvador]]||[[Alfonso Gutiérrez]]||[[Manuel Jorge Domínguez]]||[[Bera]] |- |[[1988]]||'''[[Juan Fernández Martín|Juan Fernández]]||[[Manuel Jorge Domínguez]]||[[Jokin Mujika]]||[[Ponteareas]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1989]]||'''[[Carlos Hernández]]||[[Jesús Suárez Cueva]]||[[Casimiro Moreda]]||[[Mazarrón]] |- |[[1990]]||'''[[Laudelino Cubino]]||[[Francisco Javier Mauleon|Francisco Javier Mauleón]]||[[Miguel Indurain]]||[[Gasteiz]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1991]]||'''[[Juan Carlos González Salvador]]||[[José Luis Rodríguez García]]||[[Manuel Jorge Domínguez]]||[[Santander]] |- |[[1992]]||'''[[Miguel Indurain]]||[[Jon Unzaga]]||[[Carlos Hernández]]||[[Oviedo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1993]]||'''[[Ignacio García Camacho]]||[[Miguel Indurain]]||[[Fernando Escartín]]||[[Vigo]] |- |[[1994]]||'''[[Abraham Olano]]||[[Ángel Edo]]||[[Melchor Mauri]]||[[Sabiñánigo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1995]]||'''[[Jesús Montoya]]||[[José María Jiménez]]||[[Vicente Aparicio]]||[[Segovia]] |- |[[1996]]||'''[[Manuel Fernández Ginés]]||[[Abraham Olano]]||[[Fernando Escartín]]|| [[Sabiñánigo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1997]]||'''[[José María Jiménez]]||[[Cesar Solaun|César Solaun]]|| [[David Etxebarria]]|| [[Melilla]] |- |[[1998]]||'''[[Ángel Casero]]||[[Juan Carlos Domínguez]]||[[Óscar Freire]]|| [[Jerez de la Frontera]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1999]]||'''[[Ángel Casero]]||[[Roberto Heras]]||[[Joseba Beloki]]|| [[Kordoba]] |- |[[2000]]||'''[[Álvaro González de Galdeano]]||[[Francisco Cerezo]]||[[Ángel Edo]]|| [[Murtzia]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2001]]||'''[[José Iván Gutiérrez]]||[[Santiago Blanco]]||[[Aitor Garmendia]]|| [[León (Espainia)|León]] |- |[[2002]]||'''[[Juan Carlos Guillamón]]||[[Abraham Olano]]||[[Miguel Ángel Martín Perdiguero]]|| [[Salamanca]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2003]]||'''[[Rubén Plaza]]||[[Rafael Casero]]||[[Benjamín Noval]]|| [[Alcobendas]] |- |[[2004]]||'''[[Francisco Mancebo]]||[[Alejandro Valverde]]||[[Paco Lara]]|| [[Kantabria]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2005]]||'''[[Juanma Garate|Juan Manuel Garate]]||[[Francisco Mancebo]]||[[Jordi Berenguer]]|| [[Murtzia]] |- |[[2006]]||colspan= 3| ''Etena'' || [[Móstoles]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2007]]||'''[[Joaquim Rodríguez]]||[[Alejandro Valverde]]||[[Eladio Jiménez]]|| [[Cuenca]] |----- |[[2008]]||'''[[Alejandro Valverde]]||[[Óscar Sevilla]]||[[Óscar Pereiro]]|| [[Talavera de la Reina]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2009]]||'''[[Rubén Plaza]]||[[Constantino Zaballa]]||[[Alejandro Valverde]]|| [[Kantabria]] |----- |[[2010]]||'''[[José Iván Gutiérrez]]||[[Francisco José Ventoso|Fran Ventoso]]||[[Koldo Fernandez de Larrea|Koldo Fernández de Larrea]]|| [[Albacete]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2011]]||'''[[José Joaquín Rojas]]||[[Koldo Fernandez de Larrea|Koldo Fernández de Larrea]]||[[Jesús Herrada]]|| [[Castelló de la Plana]] |----- |[[2012]]||'''[[Francisco José Ventoso|Fran Ventoso]]||[[Koldo Fernandez de Larrea|Koldo Fernández de Larrea]]||[[Francisco José Pacheco]]|| [[Salamanca]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2013]]||'''[[Jesús Herrada]] || [[Ion Izagirre]] || [[Luis León Sánchez]] || [[Bembibre]] |----- |[[2014]]||'''[[Ion Izagirre]]||[[Alejandro Valverde]]||[[Carlos Barbero]]|| [[Ponferrada]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2015]]||'''[[Alejandro Valverde]]||[[Carlos Barbero]]||[[Jesús Herrada]]|| [[Cáceres]] |----- |[[2016]]||'''[[José Joaquín Rojas]]||[[Ángel Vicioso]]||[[Jordi Simón]]||[[Cocentaina]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | [[2017]]|| '''[[Jesús Herrada]] || [[Alejandro Valverde]] || [[Ion Izagirre]] || [[Soria]] |----- | [[2018]]|| '''[[Gorka Izagirre]] || [[Alejandro Valverde]] || [[Omar Fraile]] || [[Castelló de la Plana]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | [[2019]]|| '''[[Alejandro Valverde]] || [[Luis León Sánchez]] || [[Jesús Herrada]] || [[Murcia]] |----- | [[2020]]|| '''[[Luis León Sánchez]] || [[Gorka Izagirre]] || [[Vicente García de Mateos]] || [[Jaén]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | [[2021]]|| '''[[Omar Fraile]] || [[Jesús Herrada]] || [[Alex Aranburu]] || [[La Nucía]] |- | [[2022]]|| '''[[Carlos Rodríguez Cano]] || [[Jesús Herrada]] || [[Alex Aranburu]] || [[Palma]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | [[2023]]|| '''[[Oier Lazkano]] || [[Juan Ayuso]] || [[Alex Aranburu]] || [[San Lorenzo de El Escorial]] |----- | [[2024]] ||'''[[Alex Aranburu]] ||[[Oier Lazkano]] || [[Jesús Herrada]] || [[San Lorenzo de El Escorial]] |- |} ==== 23 urtez azpikoa ==== {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:85%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- | 1996 || '''[[Javier Otxoa]] || [[Juan Carlos Guillamón]]|| [[Francisco Mancebo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 1997 || '''[[Francisco Tomás García]] || [[Aitor Kintana]]|| [[Jorge Ferrio]] |- | 1998 || '''[[Luis Murcia]] || [[Antonio Núñez (cyclisme)|Antonio Núñez]]|| [[Marc Prat]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 1999 || '''[[Patxi Ugarte]] || [[Jesús Manzano]]|| [[Samuel Sánchez]] |- | 2000 || '''[[David Arroyo]] || [[Xavier Tondo]]|| [[Miguel Martínez Giraldez]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2001 || '''[[Alejandro Valverde]] || [[Israel Núñez]]|| [[Javier Lindez]] |- | 2002 || '''[[Unai Elorriaga Zubiaur]] || [[Francisco Gutiérrez]] || [[Francisco Ventoso]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2003 || '''[[Isaac Escola]] || [[Pedro Castillo (ciclista)|Pedro Castillo]] || [[Silvestre Callau]] |- | 2004 || '''[[Joseba Agirrezabala]] || [[José Luis Carrasco]] || [[Igor Antón]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2005 || '''[[Javier Moreno Bazán|Javier Moreno]] || [[Francisco José González]] || [[Juan Carlos Fernández]] |- | 2006 || '''[[José David Aguilera]] || [[Luis Enrique Puertas]] || [[Serafín Martínez]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2007 || '''[[Carlos Delgado Puente|Carlos Delgado]] || [[Esteban Plaza]] || [[José Carlos López]] |- | 2008 || '''[[David Gutierrez Palacios]] || [[Andrés Vigil]] || [[Ion Izagirre]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2009 || '''[[Pedro Merino]] || [[Airán Fernández]] || [[Higinio Fernández]] |- | 2010 || '''[[Albert Torres]] || [[Francisco García (ciclista)|Francisco García]] || [[David Serrano]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2011 || '''[[Román Osuna]] || [[Víctor Martín]] || [[Haritz Orbe]] |- | 2012 || '''[[Ramón Domene]] || [[Cristobal Sánchez]] || [[Ibai Salas]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2013 || '''[[Mario González Salas]] || [[Beñat Txoperena]] || [[Óscar Hernández (ciclista)|Óscar Hernández]] |- | 2014 || '''[[Gonzalo Andrés]] || [[Francisco García Rus]] || [[Carlos Antón Jiménez]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2015 || '''[[Jaime Rosón]] || [[Xavier Pastallé]] || [[Óscar Pelegrí]] |- | 2016 || '''[[Óscar Pelegrí]] || [[Jon Irisarri]] || [[Juanjo Agüero]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2017 || '''[[Isaac Cantón]] || [[Álvaro Cuadros]] || [[Diego Pablo Sevilla]] |----- | 2018 || '''[[Iñigo Elosegi]] || [[Carmelo Urbano]] || [[Gabriel Pons]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2019 || '''[[Carmelo Urbano]] || [[Arturo Grávalos]] || [[Oier Ibarguren]] |----- | 2020 || '''[[Javier Romo]] || [[Jokin Murgialdai]] || [[Eduardo Pérez-Landaluce]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2021 || '''[[Iván Cobo]] || [[Marcel Camprubi]] || [[Unai Iribar]] |----- | 2022 || '''[[Joseba López]]''' || [[José Marín (ciclista)|José Marín]] || [[Abel Balderstone]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2023 || '''[[Unai Aznar]] || [[Josep Tomás]] || [[Fran Muñoz]] |- |2024 || '''[[Hugo de la Calle]] || [[César Pérez]] || [[Martin Rey]] |} === Emakumezkoa === {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:85%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- | 1991 || '''[[Josune Gorostidi]] || [[Ainhoa Artolazabal]] || [[Conchita Carbayeda]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 1992 || '''[[Ainhoa Artolazabal]] || [[Conchita Carbayeda]] || [[Belén Cuevas]] |- | 1993 || '''[[Alicia Amezgarai]] || [[Margarita Fullana]] || [[Joane Somarriba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 1994 || '''[[Joane Somarriba]] || [[Fátima Blázquez]] || [[Berta Fernández]] |- | 1995 || '''[[María José López]] || [[Rosario Corral]] || [[Izaskun Bengoa]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 1996 || '''[[Izaskun Bengoa]] || [[Teodora Ruano]] || [[Joane Somarriba]] |- | 1997 || '''[[Izaskun Bengoa]] || [[Rosa María Bravo]] || [[Joane Somarriba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 1998 || '''[[Rosa María Bravo]] || [[Izaskun Bengoa]] || [[Berta Fernández]] |- | 1999 || '''[[Margarita Fullana]] || [[Rosa María Bravo]] || [[Teodora Ruano]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2000 || '''[[Rosa María Bravo]] || [[Marta Vilajosana]] || [[Teodora Ruano]] |- | 2001 || '''[[Teodora Ruano]] || [[Ana Ramírez]] || [[María Isabel Moreno]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2002 || '''[[Arantzazu Azpiroz]] || [[Ana Ramírez]] || [[María Mercedes Cagigas]] |- | 2003 || '''[[Eneritz Iturriagaetxebarria|Eneritz Iturriaga]] || [[Rosa María Bravo]] || [[Joane Somarriba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2004 || '''[[Ana Ramírez Bauxel]] || [[Fátima Blázquez]] || [[Arantzazu Azpiroz]] |- | 2005 || '''[[María Isabel Moreno]] || [[Leticia Gil]] || [[Agurtzane Elorriaga]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2006 || '''[[María Isabel Moreno]] || [[Eneritz Iturriagaetxebarria|Eneritz Iturriaga]] || [[Cristina Alcalde]] |- | 2007 || '''[[María Isabel Moreno]] || [[Marta Vilajosana]] || [[Arantzazu Azpiroz]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2008 || '''[[Itsaso Leunda]] || [[Fátima Blázquez]] || [[Judit Masdeu]] |- | 2009 || '''[[Marta Vilajosana]] || [[Belén López]] || [[Leticia Gil]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2010 || '''[[Leire Olaberria]] || [[Débora Gálvez]] || [[Rosa María Bravo]] |- | 2011 || '''[[Rosa María Bravo]] || [[Anna Ramirez]] || [[Silvia Tirado]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2012 || '''[[Anna Sanchis]] || [[Anna Ramírez]] || [[Ane Santesteban]] |- | 2013 || '''[[Ane Santesteban]] || [[Mayalen Noriega]] || [[Lucía González]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2014 || '''[[Anna Ramírez]] || [[Irene San Sebastián]] || [[Sheyla Gutiérrez]] |- | 2015 || '''[[Anna Sanchis]] || [[Ane Santesteban]] || [[Alicia González]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2016 || '''[[Mavi García]] || [[Anna Sanchis]] || [[Sheyla Gutiérrez]] |- | 2017 || '''[[Sheyla Gutiérrez]] || [[Mavi García]] || [[Ane Santesteban]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2018 || '''[[Eider Merino]] || [[Gloria Rodríguez Sánchez]] || [[Mavi García]] |- | 2019 || '''[[Lourdes Oiarbide]] || [[Irene Méndez]] || [[Mireia Benito]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2020 || '''[[Mavi García]] || [[Ane Santesteban]] || [[Eider Merino]] |- | 2021 || '''[[Mavi García]] || [[Ane Santesteban]] || [[Sara Martín]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2022 || '''[[Mavi García]] || [[Ane Santesteban]] || [[Iurani Blanco]] |- | 2023 || '''[[Mavi García]] || [[Sara Martín]] || [[Mireia Benito]] |- | 2024 || '''[[Usoa Ostolaza]] || [[Iurani Blanco]] || [[Mavi García]] |} == Ikus, gainera == * [[Espainiako erlojupeko txirrindularitza txapelketa]] * [[Espainiako Ziklo-kros Txapelketa]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20131113121259/http://rfec.trackglobe.com/familias/Palmar%C3%A9s%20carretera.pdf Espainiako Txirrindularitza Federakundearen webgunea: palmaresa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Espainiako txirrindularitza lasterketak]] [[Kategoria:Txirrindularitza txapelketa nazionalak]] ki63wnzu3dja6z0c54k9cxqiaapxyjb 0 229825 10003157 9999378 2024-12-18T10:40:49Z Xabier Armendaritz 448 10003157 wikitext text/x-wiki '''Ugarana''' edo '''Ugaran''' [[toponimo]] bat, da ondorengo leku hauek izendatzen dituena: * '''[[Ugaran (Amoroto)|Ugaran]]''', Amorotoko (Bizkaia) auzo bat; * '''[[Ugaran (Oñati)|Ugaran]]''', Araotz haraneko auzo bat, Oñatin (Gipuzkoa); * '''[[Ugarana (Dima)|Ugarana]]''', Dimako (Bizkaia) auzo bat; * '''[[Ugarana (ibaia)|Ugarana]]''', Nafarroako eta Lapurdiko ibai bat, [[Urdazuri]]ren ibaiadarra; ** [[Ugaranako gudua]], Ugarana ibaiaren inguruan gertatutako gudua. {{argipen}} o0udcam3brigmi9mz8l4wh5pdpb72rq 0 230055 10002742 9236905 2024-12-17T20:43:20Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002742 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa | jaiotza data = [[1511]]ko [[irailaren 29]]a |nazionalitatea={{bandera|Aragoiko Erresuma}}<br/>{{bandera|Nafarroako Erresuma}} }} '''Miguel Servet''' edo ''Miguel de Villanueva'' (benetako izena ''Miguel Serveto y Conesa'' eta [[latin]]ez ''Michael Servetus''), ([[Villanueva de Sigena]], [[Aragoiko Erresuma]] edo [[Nafarroako Erresuma|Tutera, Nafarroako Erresuma]], [[1511]]ko [[irailaren 29]]a) - [[Geneva]], [[Suitza]], [[1553]]ko [[urriaren 27]]a), XVI. mendeko zientzialari eta teologoa izan zen. Hainbat arlo jorratu zituen, hala nola [[astronomia]], [[meteorologia]], [[geografia]], [[teologia]] , [[matematika]], [[anatomia]] eta [[medikuntza]]. [[Erreforma protestantea|Erreforma Protestantea]]ren aldaera bat bultzatu zuenez [[Geneva]]n atxilotu eta [[Calvino]]ren aginduz sutan erre zuten. == Biografia == Historia ofizialaren arabera [[Villanueva de Sigena]]n ([[Huescako probintzia|Huesca]]) jaioa dela esan den arren, Francisco Javier Gonzalez Etxeberria ikertzaileak berriki [[Tutera]]n jaio zelako frogak bildu ditu, Nafarroako Erresuman<ref>{{es}} [http://www.miguelservetinvestigacion.com Miguel Servet ikerketa]</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.unedtudela.es/noticias/noticia/5432|izenburua=“Miguel Servet fue un personaje tan polémico como importante. (…) Nos encontramos con documentos oficiales que recogen que nació en Tudela y que se llamaba Miguel de Villanueva”|sartze-data=2019-11-17|egunkaria=UNED de Tudela|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref> Santi Leone irakasle eta ikertzailea, berez, halabeharrez Cascanten jaio delakoan dago, Tuteran<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Santi|abizena=Lorente|izenburua=“Miguel Servet, un tudelano quemado dos veces”|hizkuntza=eu-ES|data=2020-04-08|url=https://nabarralde.eus/es/miguel-servet-un-tudelano-quemado-dos-veces/|aldizkaria=Nabarralde|sartze-data=2021-07-08}}</ref>; 1548an, Frantzian zela, sorterria Tutera zuela adierazi zuen<ref name=":0" />. Ondorioz, non jaio zen gai eztabaidatua da, tradizionalki [[Villanueva de Sigena]] herria hobetsi izan baita haren sorterritzat. Jaiotegunaren inguruan ere zalantzak daude. Litekeena 1511ean jaioa izatea bada ere 1509koa izan daiteke. Historia ofizialak irailaren 29an jaio zela hobesten du [[Mikel (goiaingerua)|San Migel]] eguna izanik izen hau ezarri ziotelako, baina froga argirik ez dago. Hizkuntzak gustatzen zitzaizkionez ([[latin]]a, [[greziera]] eta [[hebreera]] hitz egiten zituen), [[Tolosa Okzitania|Tolosa Okzitaniara]] joan zen [[Zuzenbide]] ikasketak burutzera Juan de Quintanaren ikasle gisa. Han ezagutu zuen [[Erreforma protestantea|Erreforma Protestantea]]. Quintana [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a Espainiakoaren]] konfesorea zen eta hau Boloniako enperadore izendatu zutenean Miguel Servet sekitoarekin batera joan zen [[Italia]] eta [[Alemania]]n zehar. == Teologoa == Bidaia bukatzean bere irakaslea utzi eta Europako hainbat hiritan ibili zen protestantismoa ezagutu nahian. Bere ideiak zirela eta hainbat erreformatzailerekin ere arazoak izan zituen, batez ere 1531ean ''De Trinitatis Erroribus'' ([[Hirutasun]]aren akatsak) argitaratu ondoren. Bide beretik jarraitu zuen bere hurrengo liburuetan ere, eta alde batekoak eta bestekoak haserretu zituen. ''Michel de Villeneuve'' izen faltsua hartu eta [[Lyon]]era bizitzera joan zen atxilotu eta Genevan erre zuten arte. === Kartzelan idatzitako gutuna === ≪Jaun agurgarriak: Atxilotuta nago, [[Joan Kalbin]]ek aurkeztutako delitu-karguak direla-eta. Akusazio faltsuak egin ditu, hauek leporatzen baitizkit: 1. [[Arima]]k hilkorrak direla. 2. [[Kristo|Jesu Kristok]] bere gorputzaren laurdena baino ez zuela jaso [[Maria|Ama Birjinarengandik]]. Gauza ikaragarriak dira horiek. [[Heresia]] eta delitu guztien artean, ez dago handiagorik arima hilkorra dela aldarrikatzea baino.≫ Miguel Servetek kartzelan idatzitako gutunak, [[Geneva]], 1553ko irailaren 22a == Zientzialaria == 1553an '''[[Birika]]tako zirkulazioa''' deskribatu zuen lehen europarra izan zen. Bere deskribapena ez zen oso berandurarte ezagutu, izan ere bere azalpenak ez zituen medikuntza liburu batean argitaratu, ''Christianismi Restitutio'' teologia liburuan baizik. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] bere liburu guztiak erretzeko agindu zuen eta hiru baino ez ziren salbatu, mendeetan ezkutatuta egon zirenak. urteetan pentsatu izan zen William Harvey ingelesa izan zela aurkitzailea, 1616an deskribatu baitzuen. Hala ere, jakina da [[Damasko]]ko Ibn al-Nafisek deskribatu zuela lehenengo XIII. mendean, nahiz eta hizkuntza arazoak zirela eta Europara berria ez zen iritsi. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} == Ikus, gainera == * [[Erriberar ezagunak]] == Kanpo estekak == * {{eu}} Joseba Aurkenerena: Migel Servet fanatismo erlijiosoaren garretan [http://kazeta.naiz.eus/eu/info_kz/20161128/migel-servet-fanatismo-erlijiosoaren-garretan] {{bizialdia|1511ko|1553ko|Servet, Miguel}} [[Kategoria:Espainiako medikuak]] [[Kategoria:Espainiako protestanteak]] [[Kategoria:Huesca probintziako jendea]] [[Kategoria:Parisko Unibertsitateko ikasleak]] [[Kategoria:Miguel Servet]] [[Kategoria:Sutan erreak]] 5if7qck1w0txjp45hky3k8qoetvj8ab 0 238588 10002767 9277155 2024-12-17T21:29:47Z CommonsDelinker 688 «Belfast_murals_Ac.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002767 wikitext text/x-wiki {{Argitzeko|Irlandako britainiar mugimendu nazionalistari|Unionismo}} '''Unionismoa''' ({{lang-en|unionism}}) [[Irlanda]]n herrialde hau eta [[Erresuma Batua]]ren arteko [[politika]] batasunaren aldeko ideologia bat da. [[1922]]an [[Irlandako Estatu Askea]]k [[independentzia]] lortu zuenetik (gaur egun [[Irlandako Errepublika]] dena), unionismoaren helburua [[Ipar Irlanda]] eta Erresuma Batuaren arteko batasuna mantentzen saiatu izan da. Irlanda eta Erresuma Batuaren arteko politika batasunaren jatorria [[XII. mendea|XII. mendetik]] dator. [[1800]]. urtean [[Batasun Agiria (1800)|Batasun Agiriari]] esker [[Britainia Handiko Erresuma]] eta [[Irlandako Erresuma]] batu eta [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]] sortu zen. [[1922]]. urtean Irlandako hogeita sei estatuk independentzia lortu eta [[Irlandako Estatu Askea]] eratu zuten (gerora [[Commonwealth]] erakundetik atera eta [[Irlandako Errepublika]] bilakatu zen), aldiz gainontzeko sei konderriak [[Ipar Irlanda]] eratu eta [[Erresuma Batua]]ren barnean mantendu ziren. Gaur egun unionismoa [[Ipar Irlanda]] eta [[Erresuma Batua]]ren arteko lotura mantentzearen alde dago. Irlandako Errepublikan jada unionismoa ia zeharo desagertua dago, herrialde hori eta Erresuma Batuaren berbatasun bat ia ezinezkoa baita. Unionismoaren aurkako ideologia [[irlandar nazionalismo]]a da, biak ere [[etnia]] eta [[hizkuntza]]ri lotuak daude, eta orain dela guxti arte baita [[erlijio]]ra ere. Unionista denak, edo ia gehienak, [[protestantismo|protestanteak]] dira, eta irlandar nazionalista gehienak [[katolizismo|katolikoak]], halere badaude unionista katoliko eta nazionalista protestanteen kasuak ere, baita unionista eta nazionalista emigranteen ondorengoak izan eta ez protestante, ezta katolikoan ez diren belaunaldi gazteak ere. == Ikus gainera == * [[Unionismo (Espainia)]] * [[Ulstergo loialismo|Loialismoa]] * [[Orange Ordena|Orangismoa]] * [[Ipar Irlandako gatazka]] * [[Orange Ordena]] * [[Irlandar nazionalismo]]a * [[Irlandar errepublikanismo]]a * [[Ulstergo Alderdi Unionista]] * [[Alderdi Demokratiko Unionista]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Unionismo]] [[Kategoria:Erresuma Batuko historia politikoa]] re9oawibf5v32zr1pav9fg8wmu1sop3 0 241125 10002761 9038399 2024-12-17T21:12:43Z CommonsDelinker 688 «Belfast_loyalist_mural_2.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002761 wikitext text/x-wiki '''Ulstergo loialismoa''' [[Ipar Irlanda]]ko ideologia edo pentsakera [[nazionalismo|nazionalista]] bat da. Loialismo izendapenak [[Irlandako Batasuna]]ren aurkako jarrera izendatzen du. Loialismoaren jarraitzaileak gehienbat Ipar Irlandan jaiotako [[protestantismo|protestanteak]] dira, eskualde hau berez [[Ulster]] probintziako bederatzi konderrietako sei konderriz osatuta dagoelarik, gainontzeko hiru konderriak [[Irlandako Errepublika]]n daudelarik. Loialismoa [[ingeles]]ezko ''loyal'' eta ''loyalism'' hitzetatik dator, [[euskara]]z leial eta leialtasuna, hots, [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] koroa eta errege-erreginei loial izatea esan nahi du. Iturri batzuen arabera, loialismoa oraindik handiagoa den ideologia edo pentsakera baten barnean dago: [[Unionismo (Irlanda)|Unionismoa]], azken hau Ipar Irlandako ideologia edo pentsakera politiko nagusia da, bertako biztanleriaren zati handiena haren aldekoa baita. Batzuen arabera loialismoa langile mailan emango litzateke eta unionismoak ez bezala ekintza armatuak burutu nahiz bortizkeria erabiltzeko joera handiago luke. Aldiz, beste batzuen arabera bi ideologia hauen arteko ezberdintasuna ez dago hainen garbi, loalismoak Ipar Irlandako protestanteek estatu edo aberri independiente bat izateko asmoaren islada litzateke: Ulster, [[Irlanda]] nahiz Erresuma Batutik kanpora. == Erakunde armatu loialistak == * [[Ulsterko Boluntarioen Indarra]] * [[Ulsterren Defentsarako Elkartea]] * [[Loialista Boluntarioen Indarra]] * [[Esku Gorriaren Defendatzaileak]] == Ikus gainera == * [[Unionismo (Irlanda)|Unionismo]] * [[Orange Ordena|Orangismo]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Unionismo]] [[Kategoria:Nazionalismo erlijiosoa]] mpng3rf4ub6mz2qrg7vh79wanfhmywr 0 242447 10002389 9845737 2024-12-17T13:01:32Z Makenzis 82059 10002389 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = Società Sportiva Calcio Napoli | irudia = [[Fitxategi:SSC Napoli 2024 (deep blue navy).svg|150px]] | ezizenak = ''Azzurri'', ''Partenopei'' | hiria = [[Napoli]] ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1926]] | zelaia = [[Stadio San Paolo|Stadio Diego Armando Maradona]] | zelai inaugurazioa = [[1959]] | zelai edukiera = 60.240 | presidentea = {{banderaikur|Italia}} [[Aurelio De Laurentiis]] | entrenatzailea = {{banderaikur|Frantzia}} Rudi Garcia | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 10.a | ezker-esku eredua 1 =_sscnapoli2223H | gorputz eredua 1 =_sscnapoli2223H | eskuin-esku eredua 1 =_sscnapoli2223H | praka eredua 1 = | galtzerdi eredua 1 =_sscnapoli2223H | ezker-eskua 1 = 0792E7 | gorputza 1 = 0792E7 | eskuin-eskua 1 = 0792E7 | prakak 1 = FFFFFF | galtzerdiak 1 = 0792E7 | ezker-esku eredua 2 = _sscnapoli2223A1 | gorputz eredua 2 = _sscnapoli2223A1 | eskuin-esku eredua 2 = _sscnapoli2223A1 | praka eredua 2 = | galtzerdi eredua 2 = _sscnapoli2122a | ezker-eskua 2 = ffffff | gorputza 2 = ffffff | eskuin-eskua 2 = ffffff | prakak 2 = 0792E7 | galtzerdiak 2 = ffffff | webgunea = [http://www.sscnapoli.it/ Webgune ofiziala] }} [[Fitxategi:Barça - Napoli - 20140806 - 25.jpg|thumb|250px|[[Bartzelona Futbol Kluba|FC Barcelonaren]] aurkako partida [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Ligan]].]] [[Fitxategi:NapoliUltras1.jpg|thumb|250px|Napoliko ultrak [[Stadio San Paolo]]-ko "infernuan".]] '''Società Sportiva Calcio Napoli''' [[Italia]]ko [[Napoli]] hiriko futbol klub nagusia da. Giorgio Ascarelli, napolitar industria gizonak, [[1926]]an sortu zuen, ''Associazione Calcio Napoli'' izenarekin, eta [[1964]]an egungo izena hartu zuen. Italiako [[Serie A]]n jokatzen du. Etxeko partiduak [[Stadio San Paolo|Stadio Diego Armando Maradona]] estadioan jokatu ohi ditu. Bere palmaresean bi Scudetto, Italiako 6 Kopa, Italiako Superkopa bat eta [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] bat dauzka. Italiako futbol historiako 8. talderik onena<ref>[http://www.rsssf.com/tablesi/italalltime.html Italy - Serie A All-Time Table 1929/30-2010/11] Rsssf.com</ref> eta ''tifosi'' (zaletu) gehien dituen 4. da<ref>[http://www.demos.it/a00624.php Gli Italiani e il calcio] Demos.it</ref>. == Historia == === Hasierako urteak === Napolin sorturiko lehenengo futbol taldea 1904ko ''Naples Foot-Ball & Cricket Club'' izan zen. William Poth marinel ingelesak sortu zuen. Kamiseta urdin marratua zeukan eta Arabik ontziko tripulazio ingelesaren aurka jokatu zuen lehen partida 3-2 irabaziz. 1906an ''Naples Foot-Ball Club'' izena hartu zuen. 1912an taldeko atzerritarrek talde berria osatu zuten, ''Internazionale Napoli'' izenekoa. Lehen Mundu Gerraren ondoren berriz bat egin zuten eta 1926an ''Associazione Calcio Napoli'' bihurtu ziren. 1933 eta 1934ean ligako hirugarren postua eskuratu zuen taldeak. === Lehenengo garai ona === Bigarren Mundu Gerraren ondoren lehen eta bigarren mailan aritu izan zen eta lortu zuen titulu bakarra 1962ko Italiako Kopa izan zuen. 1964ko ekainaren 25ean gaur egungo ''Società Sportiva Calcio Napoli'' izena hartu zuen. 1966an [[Alpeetako Kopa]] irabazi zuen eta 1968an Ligan bigarren egin zuen AC Milanen atzetik. 1971 eta 1974ean berriz ere hirugarren postuak lortu zituen eta Europako txapelketetan jokatzeko aukera izan zuen. Azkenik 1976an Italiako Kopa berria eta Anglo-Italiar Ligako Kopa lortu zituen. === Maradonaren urrezko garaia === 1983an maila galtzear egon zen baina 1984ko ekainaren 30ean [[Diego Armando Maradona]] fitxatu zuen eta bere inguruan taldea eraikiz lehenengo ligagaraipenak iritsi ziren, 1987 eta 1990an. 90. hamarkadan kirol mailan jeitsiera izan zuen eta arazo ekonomikoak ere azaldu zitzaizkion eta 1998an maila galdu zuen. === XXI mendea === 2004an porrot ekonomikoa izan eta taldea desagertu egin zen. Talde berria eratu zuten ''Napoli Soccer'' eta maila beherenean hasi zen jokatzen. Hala ere jendeak jarraitu zuen estadioa betetzen, Serie A-ko talde batzuek baino ikusle gehiago biltzenziren partidak ikusteko. 2006n Serie B-ra igo eta aurreko izena berreskuratu zuen. 2007an Serie A-ra itzuli zen. Ordutik emaitza onak lortu ditu, 2012 eta 2014ko kopak eta ligan ere postu onak, Txapeldunen Liga jokatzera eraman dutenak. 2016an bigarren egin zuen Ligan eta [[Gonzalo Higuaín]] pitxitxia izan zen. 2017an hirugarrena izan zen eta 2018an bi jardunaldi falta arte titulurako lehian egon zen baina azkenean bigarren postuan amaitu zuen, [[Juventus FC|Juventusengandik]] lau puntutara. 2018-19 denboraldian ere bigarren postuan amaitu zuen, Juventusengandik urruti ordea. 2020an COVID-19 pandemiaren ondoren jokatu zen Italiako Kopan [[Juventus FC|Juventus]] penalti jaurtiketetan garaitu zuen. == Uniformea == {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _navy_stripes| gorputz eredua = _navystripes| eskuin-esku eredua = _navy_stripes| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 2D8BFF| gorputza = 2D8BFF| eskuin-eskua = 2D8BFF| prakak = 000000| galtzerdiak = ffffff| izenburua = Naples FBC (1904)| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _whiteborder| gorputz eredua = _collarwhite| eskuin-esku eredua = _whiteborder| praka eredua = | galtzerdi eredua = _3_stripes_white| ezker-eskua = 000088| gorputza = 000088| eskuin-eskua = 000088| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000088| izenburua = Internazionale Napoli (1912)| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _napoli1516h| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 1188cd| gorputza = 1188cd| eskuin-eskua = 1188cd| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 1188cd| izenburua = AC Napoli (1926)| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _napoli1819h| gorputz eredua = _napoli1819h| eskuin-esku eredua = _napoli1819h| praka eredua = _napoli1819h| galtzerdi eredua = _napoli1819h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2018-19| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _napoli1920H| gorputz eredua = _napoli1920H| eskuin-esku eredua = _napoli1920H| praka eredua = _napoli1920H| galtzerdi eredua = _napoli1920H| ezker-eskua = 158ec6| gorputza = 158ec6| eskuin-eskua = 158ec6| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 158ec6| izenburua = 2019-20| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _napoli2021H| gorputz eredua = _sscnapoli2021h| eskuin-esku eredua = _napoli2021H| praka eredua = _napoli2021H| galtzerdi eredua = _napoli2021H| ezker-eskua = 0792E7| gorputza = 0792E7| eskuin-eskua = 0792E7| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 0792E7| izenburua = 2020-21| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _sscnapoli2122h| gorputz eredua = _sscnapoli2122h| eskuin-esku eredua = _sscnapoli2122h| praka eredua = _sscnapoli2122h| galtzerdi eredua = _whitetop| ezker-eskua = 0792E7| gorputza = 0792E7| eskuin-eskua = 0792E7| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 0792E7| izenburua = 2021-22| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _sscnapoli2223H| gorputz eredua = _sscnapoli2223H| eskuin-esku eredua = _sscnapoli2223H| praka eredua = | galtzerdi eredua = _sscnapoli2223H| ezker-eskua = 0792E7| gorputza = 0792E7| eskuin-eskua = 0792E7| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 0792E7| izenburua = 2022-23| }} | |} == Palmaresa == === Italian: 11 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (3): 1986-87, 1989-90, 2022-23. * [[Italiako futbol kopa]] (6): 1962, 1976, 1987, 2012, 2014, 2020. * Italiako superkopa (2): 1990, 2014. === Nazioartean: 4 === ==== [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 1989 ==== [[UEFA Intertoto Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 2008 ==== [[Alpeetako Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 1966 ==== [[Anglo-Italiar Ligako Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 1976 == 2023/2024 Taldea == 2023ko uztailaren 19an eguneratua. {{Fs start}} {{Fs player|no= 1|nat=ITA|pos=ATE|name=[[Alex Meret]]}} {{Fs player|no= 4|nat=GER|pos=ERD|name=[[Diego Demme]]}} {{Fs player|no= 5|nat=BRA|pos=ATZ|name=[[Juan Jesus]]}} {{Fs player|no= 6|nat=POR|pos=ATZ|name=[[Mário Rui]]}} {{Fs player|no= 7|nat=MKD|pos=ERD|name=[[Eljif Elmas]]}} {{Fs player|no= 9|nat=NGA|pos=AUR|name=[[Victor Osimhen]]}} {{Fs player|no=11|nat=MEX|pos=AUR|name=[[Hirving Lozano]]}} {{Fs player|no=13|nat=KOS|pos=ATZ|name=[[Amir Rrahmani]]}} {{Fs player|no=16|nat=POL|pos=ATE|name=[[Hubert Idasiak]]}} {{Fs player|no=17|nat=URU|pos=ATZ|name=[[Mathías Olivera]]}} {{Fs player|no=18|nat=ARG|pos=AUR|name=[[Giovanni Simeone]]}} {{Fs player|no=20|nat=POL|pos=ERD|name=[[Piotr Zielinski]]}} {{Fs player|no=21|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Matteo Politano]]}} {{Fs player|no=22|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Giovanni Di Lorenzo]]|other=kapitaina}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=23|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Alessio Zerbin]]}} {{Fs player|no=55|nat=NOR|pos=ATZ|name=[[Leo Östigard]]}} {{Fs player|no=68|nat=SVK|pos=ERD|name=[[Stanislav Lobotka]]}} {{Fs player|no=70|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Gianluca Gaetano]]}} {{Fs player|no=77|nat=GEO|pos=AUR|name=[[Khvicha Kvaratskhelia]]}} {{Fs player|no=81|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Giacomo Raspadori]]}} {{Fs player|no=99|nat=CMR|pos=ERD|name=[[André Zambo Anguissa]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Antonio Cioffi]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Filippo Costa]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Alessandro Zanoli]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=ATE|name=[[Nikita Contini]]}} {{Fs player|no= -|nat=NGA|pos=ERD|name=[[Michael Folorunsho]]}} {{Fs player|no= -|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Giuseppe Ambrosino]]}} {{Fs end}} == Euskal taldeen aurkako partidak == Hauek dira Europako txapelketa ofizialetan Napolik euskal taldeen aurka jokatu dituen partidak: {| class="wikitable" |- ! Denboraldia !! Txapelketa !! Fasea !! Etxekoa !! Emaitza !! Kanpokoa |- | 2014-15 || [[UEFAko Txapeldunen Liga]] || Aurre kanporaketa || Napoli<br/>[[Bilboko Athletic Kluba|Athletic]] || align=center|1-1<br/> 3-1 || [[Bilboko Athletic Kluba|Athletic]]<br/>Napoli |- | 2020-21 || [[UEFA Europa League]] || Multzokako fasea || [[Real Sociedad]]<br/>Napoli || align=center|0-1<br/>1-1 || Napoli<br/>[[Real Sociedad]] |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{it}} {{en}} {{es}} {{zh}} [http://www.sscnapoli.it/ Webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} {{UEFA Europa Leagueko txapeldunak}} [[Kategoria:SSC Napoli| ]] bzz23aoio72g36xtw2gx8ftf9ay70d6 0 242989 10002440 9340541 2024-12-17T13:45:51Z Makenzis 82059 10002440 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = SS Lazio | irudia = [[Fitxategi:S.S. Lazio logo.svg|150px]] | irudi oina = | ezizenak = Biancocelesti<br />Biancazzurri<br />Aquile<br />Aquilotti | hiria = [[Roma]], ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1900]] | zelaia = [[Stadio Olimpico]] | zelai inaugurazioa = [[1937]] | zelai edukiera = 73.261 | presidentea = {{banderaikur|Italia}} [[Claudio Lotito]] | entrenatzailea = {{banderaikur|Italia}} Maurizio Sarri | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 7.a | ezker-esku eredua 1 =_lazio2223h | gorputz eredua 1 =_lazio2223h | eskuin-esku eredua 1 =_lazio2223h | praka eredua 1 = _lazio2223h | galtzerdi eredua 1 = _lazio2223h | ezker-eskua 1 = 80C6FF | gorputza 1 = 80C6FF | eskuin-eskua 1 = 80C6FF | prakak 1 = FFFFFF | galtzerdiak 1 = FFFFFF | ezker-esku eredua 2 =_lazio2223a | gorputz eredua 2 =_lazio2223a | eskuin-esku eredua 2 =_lazio2223a | praka eredua 2 = _lazio2223a | galtzerdi eredua 2 = _lazio2223a | ezker-eskua 2 = ffffff | gorputza 2 = ffffff | eskuin-eskua 2 = ffffff | prakak 2 = 000040 | galtzerdiak 2 = 000040 | webgunea = [http://www.sslazio.it/ Webgune ofiziala] }} [[Fitxategi:2008 09 Lazio Roma 108.JPG|thumb|250px|Erromako derbia [[AS Roma]]ren aurka, 2008an.]] [[Fitxategi:Tifosi curva nord lazio.jpg|thumb|250px|SS Lazioren zaleak [[Stadio Olimpico|Erromako Estadio Olinpikoan]].]] '''Società Sportiva Lazio''' edo '''SS Lazio''' [[Erroma]]ko bi [[futbol]] talde nagusietako bat da, [[Lazio]] eskualdearen izena daukana. Italian hainbat titulu lortu ditu, 2 liga eta sei kopa, eta Europa mailan ere badu garaipenik, garrantzitsuena jokatu zen azkenengo [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] eta ondoren [[UEFAren Europako Superkopa|Superkopa]]. Etxeko partidak [[Stadio Olimpico|Erromako Estadio Olinpikoan]] jokatzen ditu eta etsai nagusia hiriko beste taldea du, [[AS Roma]]. == Historia == === Sorrera eta lehenengo urteak === ''Società Podistica Lazio'' izenarekin sortu zen taldea 1900 urtean eta 1910an futbolarentzako atala eratu zuen. Italia iparraldeko talde indartsuei aurre egin nahian, 1927an [[Alderdi Nazional Faxista]]k Erromako talde guztiak batu nahi izan zituen eta horrela sortu zen [[Lazio]], baina AS Roma ez zuen elkarketa horretan sartu nahi izan eta bere bideari jarraitu zion. === Gerra ostea === Bigarren Mundu Gerraren ondoren 1958 arte itxaron behar izan zuen lehenengo titulua lortzeko, Italiako Kopa hain zuzen ere. [[ACF Fiorentina]] garaitu zuen 1-0 emaitzaz. 1971ean [[Alpeetako Kopa]] irabazi zuen finalean [[FC Basel]] talde suitzarra 3-1 gaindituz. 1974 urtean bere lehenengo liga eskuratu zuen. === XXI mendea === 1998an lorturiko bigarren kopak eta batez ere 1999ko [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] eta [[UEFAren Europako Superkopa|Superkopa]] garaipenek bultzada eman zioten taldeari. Horrela iritsi zen bigarren liga garaipena 1999-2000 denboraldikoa. Hamarkada berrian beste lau kopa eskuratu ditu, azkena 2013an. 2014-15 denboraldia bikaina izan zen eta Ligan 3. izateaz gain Kopako finalera ere iritsi zen, baina [[Juventus FC]]-k eskuratu du titulua luzapenean sarturiko gol bati esker. Hurrengo urteetan ere Europako postuetan gelditu da. 2018-19 denboraldian Ligan zortzigarren egin zuen baina bi titulu berri eskuratu zituen, Italiako Kopa eta Superkopa, biak ala biak azken 10 urtetan hirugarrenak. == Zaletuak eta eskuin muturra == Taldeak zaletuen artean [[eskuin mutur]]ra eta [[faxismo]]aren jarraitzaileak izateagatik ospea du, hauek batez ere estadioaren Iparraldeko Bihurgunea (''Curva Nord'') deritzon eremuan jartzen dira, eremu honetako taldeen artean ''[[Irriducibili]]'' eskuin muturreko taldea nabarmentzen da. == Uniformea == Hasierako urteetan kolore zuri, beltz eta urdin argia izan zituen, {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = | eskuin-esku eredua = | praka eredua = _whitesides| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1901-02| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _whitehalf| eskuin-esku eredua = | praka eredua = _whitesides| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = BADAFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1902-05| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _whitequarters14| eskuin-esku eredua = | praka eredua = _whitesides| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = BADAFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1911-12| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _whitecollarplain| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 89CFF0| gorputza = 89CFF0| eskuin-eskua = 89CFF0| prakak = ffffff| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1912-56| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _whiteborder| gorputz eredua = _collarwhite| eskuin-esku eredua = _whiteborder| praka eredua = | galtzerdi eredua = _band_white| ezker-eskua = 77BBFF| gorputza = 77BBFF| eskuin-eskua = 77BBFF| prakak = ffffff| galtzerdiak = ffffff| izenburua = 1956-2002| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = | eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 89CFF0| gorputza = 89CFF0| eskuin-eskua = 89CFF0| prakak = ffffff| galtzerdiak = 89CFF0| izenburua = 2002-tik| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _sslazio1819h| gorputz eredua = _sslazio1819h| eskuin-esku eredua = _sslazio1819h| praka eredua = _sslazio1819h| galtzerdi eredua = _sslazio1819h| ezker-eskua = b0d0ff| gorputza = 141414| eskuin-eskua = b0d0ff| prakak = 000000| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2018-19| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _lazio1920h| gorputz eredua = _lazio1920h| eskuin-esku eredua = _lazio1920h| praka eredua = _lazio1920h| galtzerdi eredua = _lazio1920h| ezker-eskua = 5699EB| gorputza = 5699EB| eskuin-eskua = 5699EB| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2019-20| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _lazio2021H| gorputz eredua = _lazio2021H| eskuin-esku eredua = _lazio2021H| praka eredua = _lazio2021H| galtzerdi eredua = _toponwhite| ezker-eskua = 80C6FF| gorputza = 80C6FF| eskuin-eskua = 80C6FF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 80C6FF| izenburua = 2020-21| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _lazio2122h| gorputz eredua = _lazio2122h| eskuin-esku eredua = _lazio2122h| praka eredua = _lazio2122h| galtzerdi eredua = _lazio2122h| ezker-eskua = 80C6FF| gorputza = 80C6FF| eskuin-eskua = 80C6FF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2021-22| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _lazio2223h| gorputz eredua = _lazio2223h| eskuin-esku eredua = _lazio2223h| praka eredua = _lazio2223h| galtzerdi eredua = _lazio2223h| ezker-eskua = 80C6FF| gorputza = 80C6FF| eskuin-eskua = 80C6FF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 2022-23| }} | |} == Palmaresa == === Italian: 14 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (2): 1973–74, 1999–2000. * [[Italiako futbol kopa]] (7): 1958, 1998, 2000, 2004, 2009, 2013, 2019. * Italiako superkopa (5): 1998, 2000, 2009, 2017, 2019. === Nazioartean: 3 === ==== [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] ==== * Txapelduna (1): 1999. ==== [[UEFAren Europako Superkopa|Europako Superkopa]] ==== * Txapelduna (1): 1999. ==== [[Alpeetako Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 1971. == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}} [http://www.sslazio.it Taldearen webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} [[Kategoria:SS Lazio]] swlws7tvcigbxhk96qjok2vk4zmd3jm 0 271770 10002358 9992725 2024-12-17T12:10:35Z Gorkaazk 6950 /* Lanak */ 10002358 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Joanot Martorell''' ([[Valentzia]], [[circa|c.]] [[1413]] &ndash; [[Valentzia]], [[1465]]) [[valentzia]]r idazlea izan zen. Valentziako [[zaldun]] [[aristokrazia|aristokrata]] baten semea zen. Gaztaroan, zaldungoko legeei jarraituz, bere arrebari ohorea lapurtu zion zaldun bat desafiatu zuen, eta [[Ingalaterra]]ko Henrike IV.a jarri zuen borrokaren lekuko eta epaile. Bizitzan zehar behin baino gehiagotan izan zituen horrelako desafioak, ohitura hori ordurako anakronikoa bazen ere. == Lanak == Martolellena da ''[[Tirant lo Blanc]]'' zaldungo liburua. [[Katalan]]ez idatzita dago, eta 1490ean argitaratu zen lehen aldiz, Valentzian. [[Cervantes]]en hitzetan, salbuespena da zaldungo generoaren barruan, fantasiarik ez dagoelako, pertsonaiak bat datozelako historiarekin eta lekuak errealismoz deskribatzen direlako. == Erreferentziak == {{commonskat}} {{ lur | data=2011/12/27}} {{bizialdia|1413ko|1468ko|Martorell, Joanot}} [[Kategoria:Valentziarrak]] [[Kategoria:Espainiako idazleak]] [[Kategoria:Katalanezko idazleak]] hmvfr3yzutuwl8p4bo3a6hbblahj734 0 279480 10002748 8894600 2024-12-17T20:49:58Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002748 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Manuel Ignacio Altuna Portu''' ([[Azkoitia]], [[1722]]ko [[irailaren 3]]a - [[1762]]ko [[maiatzaren 27]]a) [[Azkoitiko Zalduntxoak|Azkoitiko Zalduntxoetako]] bat izan zen, [[Altuna Portu etxea|Altuna Portu]] etxean jaioa.<ref>http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/azkoitia/ar-21240-21775/</ref> [[Frantzisko Xabier Munibe|Peñaflorida kondearekin]] batean, [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea|Euskal Herriaren Adiskideak]] elkartea prestatu zutenetako bat izan zen. Atzerrian bizi izan zen eta garaiko gizartearen aurrerapenaz arduratuak zeuden gizon ospetsuenak ezagutzeko parada izan zuen. Hala, [[Jean-Jacques Rousseau|Jean Jacques Rousseau]] adiskide izan zuen, eta haren Parisko etxean bizi izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Diderot (1713-1784) - Jakin.eus|url=https://www.jakin.eus/aldizkaria/artikulua/diderot-1713-1784/1623|aldizkaria=www.jakin.eus|sartze-data=2021-12-01}}</ref>. Halaber, idazle suitzarrak Altunaren dohainak aipatu zituen ''Aitorkizunak'' izenburuko autobiografian. Antza denez, [[Ilustrazio|ilustratu]] azkoitiar honengandik dator [[Donostia]]ko [[Altuna Logia Agurgarria]] izeneko elkarte [[masoi]]aren izena.<ref>https://rlaltuna.com/nuestra-historia/</ref> == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/27}} {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} == Kanpo estekak == * MENDIZABAL JUARISTI, Juan Bautista: [https://web.archive.org/web/20180115184634/http://azkoitia.eus/eu/component/content/article/1752-el-amigo-azkotiarra-de-rousseau ''El amigo azkoitiarra de Rousseau''], Azkoitiko udala {{bizialdia|1722ko|1762ko|Altuna, Manuel Ignacio}} [[Kategoria:Azkoitiko idazleak]] [[Kategoria:Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko kideak]] r7bg9hoe4nofili71v6kkjr6hpng7y8 0 282089 10002610 10002007 2024-12-17T17:28:13Z Xirkan 12788 [[Special:Contributions/150.241.33.140|150.241.33.140]] ([[User talk:150.241.33.140|eztabaida]]) wikilariaren [[Special:Diff/10002007|10002007]] berrikuspena desegin da 10002610 wikitext text/x-wiki {{ohar medikoa}} {{Gaixotasun infotaula | izena = Apendizitisa | irudia = Acute Appendicitis.jpg | alt = | oina = Apendizitis ([[heste sobre]] handituta). | DiseasesDB = 885 | OGNS = | OMIM = | MedlinePlus = 000256 | eMedicineSubj = | eMedicineTopic = 3430 | MeSH = C06.405.205.099 | GeneReviewsNBK = | GeneReviewsName = }} '''Apendizitis'''a [[heste sobre|apendize ileozekalaren]] [[hantura]] da. Apendizea [[heste lodi]]aren behealdeko zatian ([[Itsu (heste lodia)|itsuan]]) dagoen luzakina da, tutu itxurakoa. Gaitzak eskuineko [[hobi iliako]]an oinaze handiak, [[goragale]]a eta [[leukozitosi]]a eragiten ditu. Apendize handitua lehertzeak infekzio larria ekar lezake ([[peritonitis]]a). [[Kirurgia]] bidez [[apendizektomia]] egitea beste erremediorik ez da ezagutzen. == Ezaugarri nagusiak == Apendizitisa larrialdiko ebakuntza (apendizektomia) behar duen patologia da. Ebakuntza horretan, apendize handitua erauzi egiten da, baina ebakuntza egin ezean, apendizea apur liteke [[peritonitis]]<nowiki/>a edo [[shock septiko]]a eraginez: horrek ondorio oso larriak dakartza, hilkortasun tasa handia baitago. Mundu osoan hedatuta dagoen patologia da, munduko biztanleen %7 inguruk bere bizitzan zehar apendizektomia bat izango duelako <ref> Brunicardi, F. (2006). "29. atala: El apéndice". Schartz: Principios de cirugia (8va ed.). McGraw-Hill. {{ISBN|9789701053737}} </ref> == Etiologia == Apendizearen argiaren buxadurak sortzen du. Eragile ohikoenak hauek dira: * Folikulu linfoideen hiperplasia apendizitis gehienen kausa izaten da. [[Infekzio]] baten ondorioz, [[folikulu linfoide]]ak handitzen dira eta apendizearen buxadura sortzen dute. Gogoratu folikulu linfoideak, bestEak beste, apendizearen mukosetan daudela eta [[linfozito]] asko dituztela. * Apendikolitoa, hots, hondar fekalek eragindako apendizearen buxadura. * Parasitoak: [[Nematodo]] eta [[zestodo]] batzuek ([[Enterobius vermicularis]], [[Ascaris lumbricoides]], [[Taenia]]...) apendizearen argia okluitu ahal dute. * [[Tumore]]ak: kasu gutxi batzuetan besterik ez dute apendizitisa sortzen <ref> [https://medlineplus.gov/spanish/ency/article/000256.htm Medline Plus: Apendicitis] </ref> == Sintomak eta diagnostikoa == Zilbor inguruko mina, eskuineko zokogune edo hobi iliakoan, hasierako sintoma da. Mina, bereziki, toki zehatz batean areagotu egiten da (Mc Burneyren puntuan), eta oso handia izan daiteke. [[Fitxategi:McBurney's point.jpg|thumb|Mc Burneyren puntua 1 da]] Horrekin batera, jangura eza, [[goragale]]ak eta [[oka]]k ohikoak dira, baita [[sukar]] baxua ere. Diagnostikoa egiteko, sendagileak azterketa fisikoa, [[odol-analisi]]a ([[leukozitosi]] eta [[C proteina erreaktibo]]aren maila altua erakutsiko duena), [[ekografia]] edota [[Eskaner (medikuntza)|eskanerra]] darabiltza. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/27}} {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * Joana MENDIBURU: [http://zientzia.net/artikuluak/apendizitisa-larritasun-gutxiko-mina/ ''Apendizitisa, larritasun gutxiko mina'']{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Zientzia.net {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Digestio aparatuaren gaixotasunak]] [[Kategoria:Medikuntzako larrialdiak]] 8v0doroydq1epx6qr901icghj8bkgik 0 282215 10002615 9032317 2024-12-17T17:37:31Z Wayratuta 119550 Irudi bat aldatu; hizkuntza txantiloia 10002615 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Tefilin2in1WR.gif|thumb|alt=1=Tefillin|Bi filakteria, burukoa (eskuinean) eta besokoa (ezkerrean).]] [[Judaismo]]an, '''filakteria''' ({{Lang-he|תפילין|tefilin}}) larru beltzezko kutxa txiki biribila da, barruan [[Tora|Torako]] testuak idatzita dauzkaten [[pergamino]]ak gordetzen dituena. [[Deuteronomioa]]n esaten denaren arabera, 13 urtetik gorako gizonezko juduek bi filakteria erabili behar dituzte, Jaungoikoaren legearen betebeharrak ez ahazteko. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] artean, hitzaren esanahia hedatu egin zen, edozein [[ikur]]dun [[xingola]] edo paper kiribildu izendatzeko erabilia, bereziki erlijioso edo heraldikoak, hala nola agurra, loria eta abar<ref name="lex">{{erreferentzia|izena=Rosina|abizena=Lajo Pérez|urtea=1990|izenburua=Léxico de arte|argitaletxea=Akal|orrialdea=82|hizkuntza=es|isbn=978-84-460-0924-5|sarreradata=2015-5-18}}</ref>. == Irudi galeria == <gallery mode="packed" heights="220"> Fitxategi:Picardo Anunciación.jpeg|Erdi Aroko filakteria bat, artean testuak irudikatzeko erabiltzen zen baliabidea. Fitxategi:Jew in Podolsk.jpg|Gizon judu bat otoitzean, filakteriak jantzita dituela. Fitxategi:Ramon Llull.jpg|[[Ramom Llull]] filakteria batekin ahoan: ''Lux mea est ipse dominus''. </gallery> == Erreferentziak == {{lur | data=2011/12/27}} {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Judaismoa]] [[Kategoria:Hebreerazko hitzak eta esaldiak Hebrear Biblian]] ilrx44zajgh2g4g0o0d9fjf0eowi776 0 282734 10002715 9260771 2024-12-17T20:08:36Z Ketxus 41163 /* Bibliografia */ Erreferentziak gehitzea 10002715 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |jaiotza data = [[1530]] inguru |heriotza data = [[1589]]ko [[irailaren 1]]a }} '''Pedro Malon Etxaide''' ([[Cascante]], [[Nafarroa Garaia]], [[1530]] inguruan - [[Bartzelona]], [[Katalunia]], [[1589]]ko [[irailaren 1]]a) [[San Agustinen Ordena|agustindar]] elizgizon [[mistizismo|mistikoa]] eta [[humanista]] izan zen. == Bizitza == [[Salamanca]]n [[frai Luis Leongoa]]ren eta aita Gebararen ikasle izan zen. Geroago [[Burgos]]en ([[1569]]-[[1572]]) [[Zaragoza]]n eta [[Bartzelona]]n irakasle aritu zen. [[Huesca]]ko unibertsitatean [[teologia]]ko doktoretza lortu zuen.<ref>[http://www.euskomedia.org/aunamendi/28089 Pedro Malón de Echaide], Auñamendi Entziklopedia</ref> Haren obra nagusia: ''La conversión de la Magdalena.'' Garrantzi handia izan zuen [[gaztelaniazko literatura]]n eta teologian. == Idazlanak == * ''La conversión de la Magdalena'', ([[Bartzelona]], [[1588]]). [[Gaztelania]]ren erabilpen teologiko eta pastorala defendatzen du, garai horetan jarrera aurrerakoia zena, prestigio mailan [[latin]]aren parean jartzen zuelako. * ''Tratado de San Pedro y de San Juan'' (galdua) * ''Libro de todos los santos'' (galdua). == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} * {{es}} Gullón, Ricardo: ''Diccionario de literatura española e hispanoamericana''. [[Madrid]], Alianza Editorial, [[1993]]. {{ISBN|84-206-5292-X}} * {{es}} Valbuena Prat, Ángel: ''Historia de la literatura española'', [[Bartzelona]], Gustavo Gili, [[1937]] == Ikus, gainera == * [[Erriberar ezagunak]] == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/27}} {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo loturak == * [http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3410331 Joseba Intxausti, ''Gaztelaniaren aldeko manifestua (Malon Etxaide, 1588)''], [[Bat aldizkaria|Bat]], 77. zkia. {{Bizialdia|1530eko|1589ko|Malon Etxaide, Pedro}} [[Kategoria:Euskal Herriko teologoak]] [[Kategoria:Humanistak]] [[Kategoria:Mistikoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko apaiz katolikoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko erdal idazleak]] [[Kategoria:Gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:Cascantearrak]] [[Kategoria:Agustindarrak]] [[Kategoria:Bartzelonan hildakoak]] l2e7ca4l9h8u569tcbjhv559tcyrhpi 0 291415 10002702 9529398 2024-12-17T19:33:45Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002702 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa |jaiotza data= ? }} '''Petri Artaxoakoa''' (? - [[Iruñea]], [[1193]]ko [[ekainaren 13]]a) nafar elizgizona izan zen. Bertan ikasi zuelako '''Petri Pariskoa''' ere deitua<ref>[[José Yanguas]]: [http://books.google.es/books?id=nFxBAAAAcAAJ&pg=PA106 ''Historia compendiada del Reino de Navarra''], 106. orr.</ref>, [[1167]]an Iruñeko gotzaina izendatu zuten<ref>[[Prudencio Sandoval]]: [http://books.google.es/books?id=6jzhZMKxcB4C&pg=RA5-PA10 ''Catalogo de los Obispos, que ha tenido la Santa Iglesia de Pamplona''], 83-84. orr.</ref>. [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.aren]] aholkulari eta enbaxadorea ere izan zen<ref>Gaspar Ibáñez de Segovia: [http://books.google.es/books?id=AqcGAAAAQAAJ&pg=PA103 ''Crónica del rey D. Alonso VIII''], XXXVI. kap.</ref> 1177. urtean, erregearen aginduz, [[Londres]]a joan zen [[Ingalaterra]]ko erregearen eta [[Gaztela]]ko erregearen arteko gatazkan bitartekaritza egitera. 1179. urtean [[Erroma]]ra joan zen [[Alexandro III.a]]k deitua, [[Letrango III. kontzilio]]ra. [[Nafarroako Foru Orokorra|Nafarroako Foru Orokorrean]], apezpikuaren eskariz erregeak erlijio-ordenen alde hartutako xedapen batzuk agertzen dira{{lur erref}}. Berak eratutako [[Irantzuko monasterioa]]n lurperatu zuten<ref>[[Esteban Garibai]]: [http://books.google.es/books?id=BQkwEt1SxAAC&pg=RA1-PA62 ''Los quarenta libros del compendio historial de las chronicas''], XXIII. lib., XIIII. kap.</ref>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} {{oinordekotza | titulua = [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]] | epea = [[1167]] &ndash; [[1193]] | aurrekoa = [[Viviano]] | ondorengoa = [[Martin Tafallakoa]] }} {{bizialdia|?|1193ko|Artaxoakoa, Petri}} [[Kategoria:Iruñeko apezpikuak]] [[Kategoria:Diplomatikoak]] [[Kategoria:Iruñean hildakoak]] [[Kategoria:Artaxoarrak]] cyddkm920bqlj0ity4d0drobr4wj7f4 0 292129 10002918 9999740 2024-12-18T07:46:02Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 10002918 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/raceinfobox|Q3539819}} '''Jaumendreu garaikurra''' [[1945]] eta [[1969]] artean [[Katalunia]]n ospatu zen [[txirrindularitza]] proba bat da. [[Montjuïc]]en ospatzen zen, [[Bartzelona]]n [[1963]] eta [[1969]] artean [[Setmana Catalana]]ko etapa bat bezala ospatu zen. [[Miguel Poblet]] eta [[Francesc Massip]] izan dira proba hau gutxienez bi aldiz irabaztea lortu duten bakarrak. == Palmaresa == {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:80%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- | 1945 | {{Banderaikur|Espainia|1939}} '''[[Miguel Poblet]] | {{Banderaikur|EH}} [[Antonio Martín Egia]] | {{Banderaikur|Espainia|1939}} [[Francesc Massip]] |- | 1946 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Bernardo Ruiz]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Antonio Gelabert Armengual|Antonio Gelabert]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Miguel Gual]] |- | 1947 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Miguel Poblet]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Bernardo Ruiz]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Bernat Capó]] |- | 1948 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Francesc Massip]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Miguel Poblet]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Vicente Torrella]] |- | 1949 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Antonio Gelabert Armengual|Antonio Gelabert]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Bernardo Capó]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Artur Dorsé]] |- | 1950 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Francesc Massip]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Joaquin Filba]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Sergio Celebrowsky]] |- | 1951 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Mariano Corrales]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Juan Crespo]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Miguel Chacón]] |- |1952 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Francisco Tarragona]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Angel Paris]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Santiago Mostajo]] |- |1953 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[José Segú]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Federico Martín Bahamontes]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Jaime Calucho]] |- |1954 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Anicet Utset]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[José Segú]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Santiago Mostajo]] |- |1955 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Salvador Botella]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Santiago Mostajo]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Alfred Esmatges]] |- |1956 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Miguel Bover]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Salvador Botella]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Gabriel Company|Gabriel Company Bauzà]] |- |1957 | {{Banderaikur|EH}} '''[[Antonio Ferraz]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Miguel Bover]] | {{Banderaikur|EH}} [[Jesús Galdeano]] |- |colspan=4 align=center|''1958. Ez zen jokatu'' |- |1959 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Juan Campillo]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Fernando Mitjà]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[José Carlos Sánchez]] |- |1960 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Antonio Bertrán]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[José Pérez Francés]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Joan Escolà]] |- |1961 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[José Martín Quesada]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Antonio Gómez del Moral]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Juan Antonio Belmonte]] |- |1962 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Salvador Rosa]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Luis Mayoral]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Ángel Ibáñez]] |- |1963 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Fernando Manzaneque]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Antonio Suárez]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[José Pérez Francés]] |- |1964 | {{Banderaikur|FRA}} '''[[Joseph Novales]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Gabriel Mas]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Manuel Martín Piñera]] |- |1965 | {{Banderaikur|EH}} '''[[Gregorio San Miguel]] | {{Banderaikur|EH}} [[Luis Otaño]] | {{Banderaikur|EH}} [[Juan José Sagardui]] |- |1966 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[Antonio Gómez del Moral]] | {{Banderaikur|EH}} [[José Antonio Momeñe]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[José Manuel López Rodríguez]] |- |1967 | {{Banderaikur|Espainia|1945}} '''[[José Pérez Francés]] | {{Banderaikur|EH}} [[Txomin Perurena]] | {{Banderaikur|Espainia|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |- |1968 | {{Banderaikur|FRA}} '''[[Paul Lemeteyer]] | {{Banderaikur|FRA}} [[Serge Bolley]] | {{Banderaikur|EH}} [[José Ramón Goienetxe]] |- | 1969 | {{Banderaikur|ITA}} '''[[Dino Zandegù]] | {{Banderaikur|BEL}} [[Guido Reybrouck]] | {{Banderaikur|BEL}} [[Georges Vandenberghe]] |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindularitza lasterketak]] [[Kategoria:Bartzelonako kirola]] k2233ixsvw64vyum1do7p6aee1xzr13 0 292383 10003200 9991062 2024-12-18T10:52:40Z Artegia 65203 10003200 wikitext text/x-wiki {{Txirrindulari infotaula | izena = Rik Van Looy | irudia = Rik van Looy (1964).jpg | izen osoa = Henrik Van Looy | ezizena = L'Empereur de Herentals, Rik II | jaiotza data = [[1933]]ko [[abenduaren 20|abenduak 20a]] | jaiotza herria = [[Grobbendonk]] | jaiotza herrialdea = {{banderaikur|Belgika}} | heriotza data = | heriotza herria = | heriotza herrialdea = | altuera = | pisua = | taldea = Erretiratua | modalitatea = Errepidea / pista | rola = Esprinterra | trebetasuna = Orotarik | amateur urteak = | profesional urteak = 1953-1954<br />1955<br />1956–1958<br />1959-1962<br />1963<br />1964-1966<br />1967-1970 | profesional taldeak = L'Avenir<br />Van Hauwaert-Maes<br />Guerra<br />Faema<br />GBC<br />Solo Superia<br />Willem II | zuzendutako urteak = | zuzendutako taldeak = | garaipen nagusiak = '''Txapelketak'''<br /> [[Fitxategi:Jersey belgianflag.svg|20px]] Belgikako Errepide Txapelketa (1958, 1963)<br /> [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] Munduko Txirrindularitza Txapelketa (1960, 1961)<br /> '''Klasikak'''<br /> [[Paris-Roubaix]] (1961, 1962, 1965)<br /> [[Milan-San Remo]] (1958)<br /> [[Flandriako Tourra]] (1959, 1962)<br /> [[Lombardiako Giroa|Lonbardiako Giroa]] (1959)<br /> [[Lieja-Bastogne-Lieja|Liège–Bastogne–Liège]] (1961)<br /> [[La Flèche Wallonne|Flèche Wallonne]] (1968)<br /> [[Paris-Tours]] (1959, 1967) '''Etapakako itzuliak''' <br /> '''Itzuli handiak''' <br /> [[Italiako Giroa]]:<br /> : 11 etapa (1959-1962) [[Frantziako Tourra]]: :7 etapa :[[Fitxategi:Jersey green.svg|20px]] (1963) [[Espainiako Vuelta|Espainiako Itzulia]]: 18 etapa :[[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] (1959, 1965) }} '''Rik (Henrik) Van Looy''' ([[Grobbendonk]], [[1933]]ko [[abenduaren 20|abenduak 20]] – [[2024]]ko [[abenduaren 18]]a) ''L'Empereur de Herentals'' eta ''Rik II'' ezizenduna belgiar txirrindulari bat izan zen, profesionala [[1953]] eta [[1970]] artean, denbora horretan 365 garaipen lortu zituelarik. Esprinter boteretsu bat zen, pista zein errepideko probetan parte hartu zuena. Zaletu bezala ehun garaipen baino gehiago lortu zituen txirrindularitza itzulietan, [[1952]] eta [[1953]]an [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] irabaztea ere lortuz. Profesional bezala hirurehun garaipen baino gehiago lortu zituen. [[Monumentu (txirrindularitza)|Txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena izan zen, beranduago, hauek ere belgiarrak ziren [[Eddy Merckx]] eta [[Roger De Vlaeminck]]ek berdindu zuten balentria. Bi urtez jarraian irabazi zuen [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]], bi aldiz bigarren postuan amaitzeaz gain. Ez zuen soilik egun bakarreko probetan garaipena lortu, baizik eta etapatan banatutako itzulietan ere arrakasta izan zuela, [[Paris-Niza]]n lortu zituen hamairu etapa garaipenak nabarmentzen direlarik. Hiru [[Itzuli Handiak|Itzuli Handietan]] lortu zituen etapa garaipenak, batzuetan erabateko nagusitasunez. Bere emaitzarik hoberenak [[Espainiako Vuelta]]n lortu zituen, non 18 etapa garaipen lortu zituen eta 3. izan zen [[1959ko Espainiako Itzulia|1959ko]] eta [[1965eko Espainiako Itzulia|1965eko]] edizioetan. [[Italiako Giroa]]n 11 etapa garaipen lortu zituen, eta 4. izan zen [[1959ko Italiako Giroa|1959ko]] edizioan eta 7. [[1961eko Italiako Giroa|1961ekoan]]. [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] 7 etapa garaipen lortu zituen eta 10. sailkatu zen [[1963ko Frantziako Tourra|1963ko]] edizioan. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|kopurua = 2| '''1956''' * [[Gante-Wevelgem]] * 2. [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketan]] [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|16px]] * [[Herbehereetako Itzulia]] * [[Paris-Brusela]] * [[Scheldeprijs|Scheldeprijs Vlaanderen]] * 2. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean '''1957''' * [[Gante-Wevelgem]] * [[Bernocchi Kopa]] * [[Schaal Sels]] * [[Herbehereetako Itzulia]] * [[Scheldeprijs|Scheldeprijs Vlaanderen]] * 2. [[Sassari-Cagliari]]<nowiki/>n * 3. [[Houtlandeko Zirkuitua]]n '''1958''' * [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|20px]] * [[Milan-San Remo]] * [[Paris-Brusela]] * [[Bernocchi Kopa]] * 5 etapa [[1958ko Espainiako Itzulia]]n * 2. [[Desgrange-Colombo Challengea]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean '''1959''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Lombardiako Giroa|Lonbardiako Giroa]] * [[Paris-Tours]] * [[Vilvoordeko Sari Nagusia]] * 3. [[1959ko Espainiako Itzulia]]n, 4 etapa eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * 4 etapa [[1959ko Italiako Giroa]]n * [[Sardiniako Giroa]] * [[Flandriako txapelketa]] * [[Levanteko Itzulia]] * 3. [[Super Prestige Pernod International]]ean '''1960''' * [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|16px]] [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] * 3 etapa [[1960ko Italiako Giroa]]n * 3 etapa [[Paris-Niza]]n * 2. [[Sassari-Cagliari]]<nowiki/>n '''1961''' * [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|16px]] [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] * [[1961eko Paris-Roubaix]] * [[Liege-Bastogne-Liege]] * [[Belgikako Itzulia]] * 2 etapa [[Paris-Niza]]n * 3 etapa [[1961eko Italiako Giroa]]n * 3. [[Super Prestige Pernod International]]ean '''1962''' * [[Gante-Wevelgem]] * [[Flandriako Tourra]] * [[1962ko Paris-Roubaix]] * 2 etapa [[Paris-Niza]]n * Etapa 1 [[1962ko Italiako Giroa]]n * [[Sardiniako Giroa]] * 3. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger-Turm]]en '''1963''' * [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|20px]] * 4 etapa [[Paris-Niza]]n * 4 etapa [[1963ko Frantziako Tourra|1963ko Frantziako Tourrean]] eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey green.svg|20px]] * 2 etapa [[Dauphiné Libéré]]n * 2. [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketan]] [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|16px]] * [[Boucles de l'Aulne]] '''1964''' * Etapa 1 [[1964ko Espainiako Itzulia]]n * Etapa 1 [[Dauphiné Libéré]]n * [[E3 Harelbeke]] * [[Boucles de l'Aulne]] * [[Paris-Luxenburgo]] '''1965''' * [[1965eko Paris-Roubaix]] * [[Sassari-Cagliari]] * [[Sardiniako Giroa]] * [[E3 Harelbeke]] * 3. [[1965eko Espainiako Itzulia]]n, 8 etapa eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * 2 etapa [[1965eko Frantziako Tourra|1965eko Frantziako Tourrean]] '''1966''' * Etapa 1 [[Paris-Niza]]n * [[E3 Harelbeke]] '''1967''' * [[Paris-Tours]] * Etapa 1 [[Paris-Niza]]n '''1968''' * [[Fleche Wallone]] '''1969''' * Etapa 1 [[1969ko Frantziako Tourra|1969ko Frantziako Tourrean]] * [[E3 Harelbeke]] }} == Emaitzak lasterketa nagusietan == ===Itzuli Handiak=== {| class="wikitable" |- style="background:#eee;" !Itzuli Handia !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |UT |— |— |— |'''[[1959ko Italiako Giroa|4.]]''' |[[1960ko Italiako Giroa|11.]] |'''[[1961eko Italiako Giroa|7.]]''' |UT |UT |— |— |— |UT |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |— |— |— |— |— |— |— |UT |'''10.''' |UT |31. |KON |UT |— |KON |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |— |— |UT |style="background:burlywood;"|'''[[1959ko Espainiako Itzulia|3.]]''' |— |— |— |— |UT |style="background:burlywood;"|'''[[1965eko Espainiako Itzulia|3.]]''' |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] '''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txapelketa]]''' |— |style="background:#ddf;"|'''2.''' |— |— |— | style="text-align:center; background:yellow;"|'''1.''' | style="text-align:center; background:yellow;"|'''1.''' |— |style="background:#ddf;"|'''2.''' |— |— |— |— |— |— |} === Klasikoak, Txapelketak eta Olinpiar Jokoak === {| class="wikitable" style="font-size: 95%; text-align: center; background-color: #fff;" |- ! colspan="2" | Lasterketa !! 1952 !! 1953 !! 1954 !! 1955 !! 1956 !! 1957 !! 1958 !! 1959 !! 1960 !! 1961 !! 1962 !! 1963 !! 1964 !! 1965 !! 1966 !! 1967 !1968 !1969 !1970 |- | colspan="2" |[[Omloop Het Nieuwsblad]] | — | — | 36. | — |'''8.''' |'''5.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | — | — | — | — | — | — | — | 20. | — | — | — |42. |- | colspan="2" |[[Kuurne-Brusela-Kuurne]] | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | 59. | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Milan-San Remo]]''' | — | — | — | — | 52. | 74. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 35. |'''6.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 14. | 71. |'''4.''' | 41. | — | 12. |'''10.''' |82. | — |- | colspan="2" |[[E3 Harelbeke]] | X | X | X | X | X | X | — | — | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''6''' |13. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |11. |- | colspan="2" |[[Gante-Wevelgem]] | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 12. | — | 61. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''8.''' | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | 15. | 22. | 34. |'''8.''' |'''10.''' | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Flandriako Tourra]]''' | — | — | — | — | 11. | 17. | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''6.''' |'''10.''' |'''6.''' | 16. | 26. | '''10.''' | — | — |- | colspan="2" |[[Scheldeprijs]] | — | — | '''4.''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | '''5.''' | — | — | — | — | — | — | — | — | — | 20. | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Paris-Roubaix]]''' | — | — | [[1954ko Paris-Roubaix|11.]] | — | [[1956ko Paris-Roubaix|11.]] | — | style="background-color: #ffce70;" |'''[[1958ko Paris-Roubaix|3.]]''' |'''[[1959ko Paris-Roubaix|4.]]''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1961eko Paris-Roubaix|1.]]''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1962ko Paris-Roubaix|1.]]''' | style="background-color:#dddddd;" |'''[[1963ko Paris-Roubaix|2.]]''' | [[1964ko Paris-Roubaix|16.]] | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1965eko Paris-Roubaix|1.]]''' |'''[[1966ko Paris-Roubaix|9.]]''' | style="background-color:#dddddd;" |'''[[1967ko Paris-Roubaix|2.]]''' | — |[[1969ko Paris-Roubaix|22.]] | — |- | colspan="2" |[[Flèche Brabançonne]] | X | X | X | X | X | X | X | X | X | — | — | — | — | — | — | — | 36. | — | — |- | colspan="2" |[[Amstel Gold Race]] | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | — | 15. |25. |— |— |- | colspan="2" |[[Flèche Wallonne]] | — | — | 44. | 53. | — | — | 13. | — |'''8.''' | 43. | 26. | — | — | — | 11. | 15. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 23. |— |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Lieja-Bastogne-Lieja]]''' | — | — | — | — |'''5.''' | — |'''10.''' | — |'''4.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''8.''' | — | — | — | — | — |— |— |— |- | colspan="2" |[[Paris-Brusela]] | — | — | 20. | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 42. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''5''' |'''7.''' |'''7.''' | — | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 34. | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | — | — | — | — |- | colspan="2" |[[Paris-Tours]] | — |'''7.''' | — | — | — |'''6.''' |'''4.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | — | — | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''4.''' |45. |— |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Lombardiako Giroa]]''' | — | — | — | — |'''4.''' | — | 27. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 11. | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — |- | colspan="2" |[[Fitxategi:Olympic rings with transparent rims.svg|28px]] [[Txirrindularitza Olinpiar Jokoetan|Olinpiar Jokoak (errepide)]] | UT | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="2" | Ez zen jokatu |- | colspan="2" |[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] | — | — | UT | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' |'''4.''' | UT | 38. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 30. | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 32. | UT | — | — |15. |24. |— |- | colspan="2" |[[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|22px]] [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa|Belgikako txapelketa]] | — | — | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''5.''' |'''4.''' | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | — | 17. | — | 13. |'''7.''' | — |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |- | style="text-align:center;"|KON||Kontrolez kanpo |} == Taldeak == * L'Avenir ([[1953]]-[[1954]]) * Van Hauwaert-Maes ([[1955]]) * Guerra ([[1956]]-[[1958]]) * Faema ([[1959]]-[[1962]]) * GBC ([[1963]]) * Solo Superia ([[1964]]-[[1966]]) * Willem II ([[1967]]-[[1970]]) == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} * {{fr}}[https://web.archive.org/web/20110914195750/http://www.memoire-du-cyclisme.net/palmares/van_looy_rik.php Rik Van Looyren palmares osoa] {{commonskat}} {{bizialdia|1933ko||Van Looy, Rik}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Flandriako txirrindulariak]] [[Kategoria:1952ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak txirrindularitzan]] [[Kategoria:1952ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]] [[Kategoria:Belgikako urrezko dominadun olinpikoak]] 0muqav5z4gcv5wk8o831rbxe1jpnl6c 10003201 10003200 2024-12-18T10:53:02Z Artegia 65203 10003201 wikitext text/x-wiki {{Txirrindulari infotaula | izena = Rik Van Looy | irudia = Rik van Looy (1964).jpg | izen osoa = Henrik Van Looy | ezizena = L'Empereur de Herentals, Rik II | jaiotza data = [[1933]]ko [[abenduaren 20|abenduak 20a]] | jaiotza herria = [[Grobbendonk]] | jaiotza herrialdea = {{banderaikur|Belgika}} | heriotza data = | heriotza herria = | heriotza herrialdea = | altuera = | pisua = | taldea = Erretiratua | modalitatea = Errepidea / pista | rola = Esprinterra | trebetasuna = Orotarik | amateur urteak = | profesional urteak = 1953-1954<br />1955<br />1956–1958<br />1959-1962<br />1963<br />1964-1966<br />1967-1970 | profesional taldeak = L'Avenir<br />Van Hauwaert-Maes<br />Guerra<br />Faema<br />GBC<br />Solo Superia<br />Willem II | zuzendutako urteak = | zuzendutako taldeak = | garaipen nagusiak = '''Txapelketak'''<br /> [[Fitxategi:Jersey belgianflag.svg|20px]] Belgikako Errepide Txapelketa (1958, 1963)<br /> [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] Munduko Txirrindularitza Txapelketa (1960, 1961)<br /> '''Klasikak'''<br /> [[Paris-Roubaix]] (1961, 1962, 1965)<br /> [[Milan-San Remo]] (1958)<br /> [[Flandriako Tourra]] (1959, 1962)<br /> [[Lombardiako Giroa|Lonbardiako Giroa]] (1959)<br /> [[Lieja-Bastogne-Lieja|Liège–Bastogne–Liège]] (1961)<br /> [[La Flèche Wallonne|Flèche Wallonne]] (1968)<br /> [[Paris-Tours]] (1959, 1967) '''Etapakako itzuliak''' <br /> '''Itzuli handiak''' <br /> [[Italiako Giroa]]:<br /> : 11 etapa (1959-1962) [[Frantziako Tourra]]: :7 etapa :[[Fitxategi:Jersey green.svg|20px]] (1963) [[Espainiako Vuelta|Espainiako Itzulia]]: 18 etapa :[[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] (1959, 1965) }} '''Rik (Henrik) Van Looy''' ([[Grobbendonk]], [[1933]]ko [[abenduaren 20|abenduak 20]] – [[2024]]ko [[abenduaren 18]]a) ''L'Empereur de Herentals'' eta ''Rik II'' ezizenduna belgiar txirrindulari bat izan zen, profesionala [[1953]] eta [[1970]] artean, denbora horretan 365 garaipen lortu zituelarik. Esprinter boteretsu bat zen, pista zein errepideko probetan parte hartu zuena. Zaletu bezala ehun garaipen baino gehiago lortu zituen txirrindularitza itzulietan, [[1952]] eta [[1953]]an [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] irabaztea ere lortuz. Profesional bezala hirurehun garaipen baino gehiago lortu zituen. [[Monumentu (txirrindularitza)|Txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena izan zen, beranduago, hauek ere belgiarrak ziren [[Eddy Merckx]] eta [[Roger De Vlaeminck]]ek berdindu zuten balentria. Bi urtez jarraian irabazi zuen [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]], bi aldiz bigarren postuan amaitzeaz gain. Ez zuen soilik egun bakarreko probetan garaipena lortu, baizik eta etapatan banatutako itzulietan ere arrakasta izan zuela, [[Paris-Niza]]n lortu zituen hamairu etapa garaipenak nabarmentzen direlarik. Hiru [[Itzuli Handiak|Itzuli Handietan]] lortu zituen etapa garaipenak, batzuetan erabateko nagusitasunez. Bere emaitzarik hoberenak [[Espainiako Vuelta]]n lortu zituen, non 18 etapa garaipen lortu zituen eta 3. izan zen [[1959ko Espainiako Itzulia|1959ko]] eta [[1965eko Espainiako Itzulia|1965eko]] edizioetan. [[Italiako Giroa]]n 11 etapa garaipen lortu zituen, eta 4. izan zen [[1959ko Italiako Giroa|1959ko]] edizioan eta 7. [[1961eko Italiako Giroa|1961ekoan]]. [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] 7 etapa garaipen lortu zituen eta 10. sailkatu zen [[1963ko Frantziako Tourra|1963ko]] edizioan. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|kopurua = 2| '''1956''' * [[Gante-Wevelgem]] * 2. [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketan]] [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|16px]] * [[Herbehereetako Itzulia]] * [[Paris-Brusela]] * [[Scheldeprijs|Scheldeprijs Vlaanderen]] * 2. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean '''1957''' * [[Gante-Wevelgem]] * [[Bernocchi Kopa]] * [[Schaal Sels]] * [[Herbehereetako Itzulia]] * [[Scheldeprijs|Scheldeprijs Vlaanderen]] * 2. [[Sassari-Cagliari]]<nowiki/>n * 3. [[Houtlandeko Zirkuitua]]n '''1958''' * [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|20px]] * [[Milan-San Remo]] * [[Paris-Brusela]] * [[Bernocchi Kopa]] * 5 etapa [[1958ko Espainiako Itzulia]]n * 2. [[Desgrange-Colombo Challengea]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean '''1959''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Lombardiako Giroa|Lonbardiako Giroa]] * [[Paris-Tours]] * [[Vilvoordeko Sari Nagusia]] * 3. [[1959ko Espainiako Itzulia]]n, 4 etapa eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * 4 etapa [[1959ko Italiako Giroa]]n * [[Sardiniako Giroa]] * [[Flandriako txapelketa]] * [[Levanteko Itzulia]] * 3. [[Super Prestige Pernod International]]ean '''1960''' * [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|16px]] [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] * 3 etapa [[1960ko Italiako Giroa]]n * 3 etapa [[Paris-Niza]]n * 2. [[Sassari-Cagliari]]<nowiki/>n '''1961''' * [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|16px]] [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] * [[1961eko Paris-Roubaix]] * [[Liege-Bastogne-Liege]] * [[Belgikako Itzulia]] * 2 etapa [[Paris-Niza]]n * 3 etapa [[1961eko Italiako Giroa]]n * 3. [[Super Prestige Pernod International]]ean '''1962''' * [[Gante-Wevelgem]] * [[Flandriako Tourra]] * [[1962ko Paris-Roubaix]] * 2 etapa [[Paris-Niza]]n * Etapa 1 [[1962ko Italiako Giroa]]n * [[Sardiniako Giroa]] * 3. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger-Turm]]en '''1963''' * [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|20px]] * 4 etapa [[Paris-Niza]]n * 4 etapa [[1963ko Frantziako Tourra|1963ko Frantziako Tourrean]] eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey green.svg|20px]] * 2 etapa [[Dauphiné Libéré]]n * 2. [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketan]] [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|16px]] * [[Boucles de l'Aulne]] '''1964''' * Etapa 1 [[1964ko Espainiako Itzulia]]n * Etapa 1 [[Dauphiné Libéré]]n * [[E3 Harelbeke]] * [[Boucles de l'Aulne]] * [[Paris-Luxenburgo]] '''1965''' * [[1965eko Paris-Roubaix]] * [[Sassari-Cagliari]] * [[Sardiniako Giroa]] * [[E3 Harelbeke]] * 3. [[1965eko Espainiako Itzulia]]n, 8 etapa eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * 2 etapa [[1965eko Frantziako Tourra|1965eko Frantziako Tourrean]] '''1966''' * Etapa 1 [[Paris-Niza]]n * [[E3 Harelbeke]] '''1967''' * [[Paris-Tours]] * Etapa 1 [[Paris-Niza]]n '''1968''' * [[Fleche Wallone]] '''1969''' * Etapa 1 [[1969ko Frantziako Tourra|1969ko Frantziako Tourrean]] * [[E3 Harelbeke]] }} == Emaitzak lasterketa nagusietan == ===Itzuli Handiak=== {| class="wikitable" |- style="background:#eee;" !Itzuli Handia !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |UT |— |— |— |'''[[1959ko Italiako Giroa|4.]]''' |[[1960ko Italiako Giroa|11.]] |'''[[1961eko Italiako Giroa|7.]]''' |UT |UT |— |— |— |UT |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |— |— |— |— |— |— |— |UT |'''10.''' |UT |31. |KON |UT |— |KON |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |— |— |UT |style="background:burlywood;"|'''[[1959ko Espainiako Itzulia|3.]]''' |— |— |— |— |UT |style="background:burlywood;"|'''[[1965eko Espainiako Itzulia|3.]]''' |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] '''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txapelketa]]''' |— |style="background:#ddf;"|'''2.''' |— |— |— | style="text-align:center; background:yellow;"|'''1.''' | style="text-align:center; background:yellow;"|'''1.''' |— |style="background:#ddf;"|'''2.''' |— |— |— |— |— |— |} === Klasikoak, Txapelketak eta Olinpiar Jokoak === {| class="wikitable" style="font-size: 95%; text-align: center; background-color: #fff;" |- ! colspan="2" | Lasterketa !! 1952 !! 1953 !! 1954 !! 1955 !! 1956 !! 1957 !! 1958 !! 1959 !! 1960 !! 1961 !! 1962 !! 1963 !! 1964 !! 1965 !! 1966 !! 1967 !1968 !1969 !1970 |- | colspan="2" |[[Omloop Het Nieuwsblad]] | — | — | 36. | — |'''8.''' |'''5.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | — | — | — | — | — | — | — | 20. | — | — | — |42. |- | colspan="2" |[[Kuurne-Brusela-Kuurne]] | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | 59. | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Milan-San Remo]]''' | — | — | — | — | 52. | 74. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 35. |'''6.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 14. | 71. |'''4.''' | 41. | — | 12. |'''10.''' |82. | — |- | colspan="2" |[[E3 Harelbeke]] | X | X | X | X | X | X | — | — | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''6''' |13. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |11. |- | colspan="2" |[[Gante-Wevelgem]] | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 12. | — | 61. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''8.''' | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | 15. | 22. | 34. |'''8.''' |'''10.''' | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Flandriako Tourra]]''' | — | — | — | — | 11. | 17. | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''6.''' |'''10.''' |'''6.''' | 16. | 26. | '''10.''' | — | — |- | colspan="2" |[[Scheldeprijs]] | — | — | '''4.''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | '''5.''' | — | — | — | — | — | — | — | — | — | 20. | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Paris-Roubaix]]''' | — | — | [[1954ko Paris-Roubaix|11.]] | — | [[1956ko Paris-Roubaix|11.]] | — | style="background-color: #ffce70;" |'''[[1958ko Paris-Roubaix|3.]]''' |'''[[1959ko Paris-Roubaix|4.]]''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1961eko Paris-Roubaix|1.]]''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1962ko Paris-Roubaix|1.]]''' | style="background-color:#dddddd;" |'''[[1963ko Paris-Roubaix|2.]]''' | [[1964ko Paris-Roubaix|16.]] | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1965eko Paris-Roubaix|1.]]''' |'''[[1966ko Paris-Roubaix|9.]]''' | style="background-color:#dddddd;" |'''[[1967ko Paris-Roubaix|2.]]''' | — |[[1969ko Paris-Roubaix|22.]] | — |- | colspan="2" |[[Flèche Brabançonne]] | X | X | X | X | X | X | X | X | X | — | — | — | — | — | — | — | 36. | — | — |- | colspan="2" |[[Amstel Gold Race]] | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | — | 15. |25. |— |— |- | colspan="2" |[[Flèche Wallonne]] | — | — | 44. | 53. | — | — | 13. | — |'''8.''' | 43. | 26. | — | — | — | 11. | 15. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 23. |— |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Lieja-Bastogne-Lieja]]''' | — | — | — | — |'''5.''' | — |'''10.''' | — |'''4.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''8.''' | — | — | — | — | — |— |— |— |- | colspan="2" |[[Paris-Brusela]] | — | — | 20. | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 42. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''5''' |'''7.''' |'''7.''' | — | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 34. | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | — | — | — | — |- | colspan="2" |[[Paris-Tours]] | — |'''7.''' | — | — | — |'''6.''' |'''4.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | — | — | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''4.''' |45. |— |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Lombardiako Giroa]]''' | — | — | — | — |'''4.''' | — | 27. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 11. | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — |- | colspan="2" |[[Fitxategi:Olympic rings with transparent rims.svg|28px]] [[Txirrindularitza Olinpiar Jokoetan|Olinpiar Jokoak (errepide)]] | UT | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="2" | Ez zen jokatu |- | colspan="2" |[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] | — | — | UT | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' |'''4.''' | UT | 38. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 30. | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 32. | UT | — | — |15. |24. |— |- | colspan="2" |[[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|22px]] [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa|Belgikako txapelketa]] | — | — | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''5.''' |'''4.''' | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | — | 17. | — | 13. |'''7.''' | — |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |- | style="text-align:center;"|KON||Kontrolez kanpo |} == Taldeak == * L'Avenir ([[1953]]-[[1954]]) * Van Hauwaert-Maes ([[1955]]) * Guerra ([[1956]]-[[1958]]) * Faema ([[1959]]-[[1962]]) * GBC ([[1963]]) * Solo Superia ([[1964]]-[[1966]]) * Willem II ([[1967]]-[[1970]]) == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} * {{fr}}[https://web.archive.org/web/20110914195750/http://www.memoire-du-cyclisme.net/palmares/van_looy_rik.php Rik Van Looyren palmares osoa] {{commonskat}} {{bizialdia|1933ko|2024ko|Van Looy, Rik}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Flandriako txirrindulariak]] [[Kategoria:1952ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak txirrindularitzan]] [[Kategoria:1952ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]] [[Kategoria:Belgikako urrezko dominadun olinpikoak]] 7jfvvovdvrqlfq7hpbsmp3qv71mmcs5 10003205 10003201 2024-12-18T10:54:20Z Artegia 65203 10003205 wikitext text/x-wiki {{Txirrindulari infotaula | izena = Rik Van Looy | irudia = Rik van Looy (1964).jpg | izen osoa = Henrik Van Looy | ezizena = L'Empereur de Herentals, Rik II | jaiotza data = [[1933]]ko [[abenduaren 20|abenduak 20a]] | jaiotza herria = [[Grobbendonk]] | jaiotza herrialdea = {{banderaikur|Belgika}} | heriotza data = [[2024]]ko [[abenduaren 18]]a | heriotza herria = | heriotza herrialdea = | altuera = | pisua = | taldea = | modalitatea = Errepidea / pista | rola = Esprinterra | trebetasuna = Orotarik | amateur urteak = | profesional urteak = 1953-1954<br />1955<br />1956–1958<br />1959-1962<br />1963<br />1964-1966<br />1967-1970 | profesional taldeak = L'Avenir<br />Van Hauwaert-Maes<br />Guerra<br />Faema<br />GBC<br />Solo Superia<br />Willem II | zuzendutako urteak = | zuzendutako taldeak = | garaipen nagusiak = '''Txapelketak'''<br /> [[Fitxategi:Jersey belgianflag.svg|20px]] Belgikako Errepide Txapelketa (1958, 1963)<br /> [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] Munduko Txirrindularitza Txapelketa (1960, 1961)<br /> '''Klasikak'''<br /> [[Paris-Roubaix]] (1961, 1962, 1965)<br /> [[Milan-San Remo]] (1958)<br /> [[Flandriako Tourra]] (1959, 1962)<br /> [[Lombardiako Giroa|Lonbardiako Giroa]] (1959)<br /> [[Lieja-Bastogne-Lieja|Liège–Bastogne–Liège]] (1961)<br /> [[La Flèche Wallonne|Flèche Wallonne]] (1968)<br /> [[Paris-Tours]] (1959, 1967) '''Etapakako itzuliak''' <br /> '''Itzuli handiak''' <br /> [[Italiako Giroa]]:<br /> : 11 etapa (1959-1962) [[Frantziako Tourra]]: :7 etapa :[[Fitxategi:Jersey green.svg|20px]] (1963) [[Espainiako Vuelta|Espainiako Itzulia]]: 18 etapa :[[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] (1959, 1965) }} '''Rik (Henrik) Van Looy''' ([[Grobbendonk]], [[1933]]ko [[abenduaren 20|abenduak 20]] – [[2024]]ko [[abenduaren 18]]a) ''L'Empereur de Herentals'' eta ''Rik II'' ezizenduna belgiar txirrindulari bat izan zen, profesionala [[1953]] eta [[1970]] artean, denbora horretan 365 garaipen lortu zituelarik. Esprinter boteretsu bat zen, pista zein errepideko probetan parte hartu zuena. Zaletu bezala ehun garaipen baino gehiago lortu zituen txirrindularitza itzulietan, [[1952]] eta [[1953]]an [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] irabaztea ere lortuz. Profesional bezala hirurehun garaipen baino gehiago lortu zituen. [[Monumentu (txirrindularitza)|Txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena izan zen, beranduago, hauek ere belgiarrak ziren [[Eddy Merckx]] eta [[Roger De Vlaeminck]]ek berdindu zuten balentria. Bi urtez jarraian irabazi zuen [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]], bi aldiz bigarren postuan amaitzeaz gain. Ez zuen soilik egun bakarreko probetan garaipena lortu, baizik eta etapatan banatutako itzulietan ere arrakasta izan zuela, [[Paris-Niza]]n lortu zituen hamairu etapa garaipenak nabarmentzen direlarik. Hiru [[Itzuli Handiak|Itzuli Handietan]] lortu zituen etapa garaipenak, batzuetan erabateko nagusitasunez. Bere emaitzarik hoberenak [[Espainiako Vuelta]]n lortu zituen, non 18 etapa garaipen lortu zituen eta 3. izan zen [[1959ko Espainiako Itzulia|1959ko]] eta [[1965eko Espainiako Itzulia|1965eko]] edizioetan. [[Italiako Giroa]]n 11 etapa garaipen lortu zituen, eta 4. izan zen [[1959ko Italiako Giroa|1959ko]] edizioan eta 7. [[1961eko Italiako Giroa|1961ekoan]]. [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] 7 etapa garaipen lortu zituen eta 10. sailkatu zen [[1963ko Frantziako Tourra|1963ko]] edizioan. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|kopurua = 2| '''1956''' * [[Gante-Wevelgem]] * 2. [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketan]] [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|16px]] * [[Herbehereetako Itzulia]] * [[Paris-Brusela]] * [[Scheldeprijs|Scheldeprijs Vlaanderen]] * 2. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean '''1957''' * [[Gante-Wevelgem]] * [[Bernocchi Kopa]] * [[Schaal Sels]] * [[Herbehereetako Itzulia]] * [[Scheldeprijs|Scheldeprijs Vlaanderen]] * 2. [[Sassari-Cagliari]]<nowiki/>n * 3. [[Houtlandeko Zirkuitua]]n '''1958''' * [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|20px]] * [[Milan-San Remo]] * [[Paris-Brusela]] * [[Bernocchi Kopa]] * 5 etapa [[1958ko Espainiako Itzulia]]n * 2. [[Desgrange-Colombo Challengea]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean '''1959''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Lombardiako Giroa|Lonbardiako Giroa]] * [[Paris-Tours]] * [[Vilvoordeko Sari Nagusia]] * 3. [[1959ko Espainiako Itzulia]]n, 4 etapa eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * 4 etapa [[1959ko Italiako Giroa]]n * [[Sardiniako Giroa]] * [[Flandriako txapelketa]] * [[Levanteko Itzulia]] * 3. [[Super Prestige Pernod International]]ean '''1960''' * [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|16px]] [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] * 3 etapa [[1960ko Italiako Giroa]]n * 3 etapa [[Paris-Niza]]n * 2. [[Sassari-Cagliari]]<nowiki/>n '''1961''' * [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|16px]] [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] * [[1961eko Paris-Roubaix]] * [[Liege-Bastogne-Liege]] * [[Belgikako Itzulia]] * 2 etapa [[Paris-Niza]]n * 3 etapa [[1961eko Italiako Giroa]]n * 3. [[Super Prestige Pernod International]]ean '''1962''' * [[Gante-Wevelgem]] * [[Flandriako Tourra]] * [[1962ko Paris-Roubaix]] * 2 etapa [[Paris-Niza]]n * Etapa 1 [[1962ko Italiako Giroa]]n * [[Sardiniako Giroa]] * 3. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger-Turm]]en '''1963''' * [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|20px]] * 4 etapa [[Paris-Niza]]n * 4 etapa [[1963ko Frantziako Tourra|1963ko Frantziako Tourrean]] eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey green.svg|20px]] * 2 etapa [[Dauphiné Libéré]]n * 2. [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketan]] [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|16px]] * [[Boucles de l'Aulne]] '''1964''' * Etapa 1 [[1964ko Espainiako Itzulia]]n * Etapa 1 [[Dauphiné Libéré]]n * [[E3 Harelbeke]] * [[Boucles de l'Aulne]] * [[Paris-Luxenburgo]] '''1965''' * [[1965eko Paris-Roubaix]] * [[Sassari-Cagliari]] * [[Sardiniako Giroa]] * [[E3 Harelbeke]] * 3. [[1965eko Espainiako Itzulia]]n, 8 etapa eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * 2 etapa [[1965eko Frantziako Tourra|1965eko Frantziako Tourrean]] '''1966''' * Etapa 1 [[Paris-Niza]]n * [[E3 Harelbeke]] '''1967''' * [[Paris-Tours]] * Etapa 1 [[Paris-Niza]]n '''1968''' * [[Fleche Wallone]] '''1969''' * Etapa 1 [[1969ko Frantziako Tourra|1969ko Frantziako Tourrean]] * [[E3 Harelbeke]] }} == Emaitzak lasterketa nagusietan == ===Itzuli Handiak=== {| class="wikitable" |- style="background:#eee;" !Itzuli Handia !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |UT |— |— |— |'''[[1959ko Italiako Giroa|4.]]''' |[[1960ko Italiako Giroa|11.]] |'''[[1961eko Italiako Giroa|7.]]''' |UT |UT |— |— |— |UT |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |— |— |— |— |— |— |— |UT |'''10.''' |UT |31. |KON |UT |— |KON |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |— |— |UT |style="background:burlywood;"|'''[[1959ko Espainiako Itzulia|3.]]''' |— |— |— |— |UT |style="background:burlywood;"|'''[[1965eko Espainiako Itzulia|3.]]''' |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] '''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txapelketa]]''' |— |style="background:#ddf;"|'''2.''' |— |— |— | style="text-align:center; background:yellow;"|'''1.''' | style="text-align:center; background:yellow;"|'''1.''' |— |style="background:#ddf;"|'''2.''' |— |— |— |— |— |— |} === Klasikoak, Txapelketak eta Olinpiar Jokoak === {| class="wikitable" style="font-size: 95%; text-align: center; background-color: #fff;" |- ! colspan="2" | Lasterketa !! 1952 !! 1953 !! 1954 !! 1955 !! 1956 !! 1957 !! 1958 !! 1959 !! 1960 !! 1961 !! 1962 !! 1963 !! 1964 !! 1965 !! 1966 !! 1967 !1968 !1969 !1970 |- | colspan="2" |[[Omloop Het Nieuwsblad]] | — | — | 36. | — |'''8.''' |'''5.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | — | — | — | — | — | — | — | 20. | — | — | — |42. |- | colspan="2" |[[Kuurne-Brusela-Kuurne]] | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | 59. | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Milan-San Remo]]''' | — | — | — | — | 52. | 74. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 35. |'''6.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 14. | 71. |'''4.''' | 41. | — | 12. |'''10.''' |82. | — |- | colspan="2" |[[E3 Harelbeke]] | X | X | X | X | X | X | — | — | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''6''' |13. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |11. |- | colspan="2" |[[Gante-Wevelgem]] | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 12. | — | 61. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''8.''' | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | 15. | 22. | 34. |'''8.''' |'''10.''' | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Flandriako Tourra]]''' | — | — | — | — | 11. | 17. | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''6.''' |'''10.''' |'''6.''' | 16. | 26. | '''10.''' | — | — |- | colspan="2" |[[Scheldeprijs]] | — | — | '''4.''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | '''5.''' | — | — | — | — | — | — | — | — | — | 20. | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Paris-Roubaix]]''' | — | — | [[1954ko Paris-Roubaix|11.]] | — | [[1956ko Paris-Roubaix|11.]] | — | style="background-color: #ffce70;" |'''[[1958ko Paris-Roubaix|3.]]''' |'''[[1959ko Paris-Roubaix|4.]]''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1961eko Paris-Roubaix|1.]]''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1962ko Paris-Roubaix|1.]]''' | style="background-color:#dddddd;" |'''[[1963ko Paris-Roubaix|2.]]''' | [[1964ko Paris-Roubaix|16.]] | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1965eko Paris-Roubaix|1.]]''' |'''[[1966ko Paris-Roubaix|9.]]''' | style="background-color:#dddddd;" |'''[[1967ko Paris-Roubaix|2.]]''' | — |[[1969ko Paris-Roubaix|22.]] | — |- | colspan="2" |[[Flèche Brabançonne]] | X | X | X | X | X | X | X | X | X | — | — | — | — | — | — | — | 36. | — | — |- | colspan="2" |[[Amstel Gold Race]] | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | — | 15. |25. |— |— |- | colspan="2" |[[Flèche Wallonne]] | — | — | 44. | 53. | — | — | 13. | — |'''8.''' | 43. | 26. | — | — | — | 11. | 15. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 23. |— |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Lieja-Bastogne-Lieja]]''' | — | — | — | — |'''5.''' | — |'''10.''' | — |'''4.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''8.''' | — | — | — | — | — |— |— |— |- | colspan="2" |[[Paris-Brusela]] | — | — | 20. | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 42. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''5''' |'''7.''' |'''7.''' | — | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 34. | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | — | — | — | — |- | colspan="2" |[[Paris-Tours]] | — |'''7.''' | — | — | — |'''6.''' |'''4.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | — | — | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''4.''' |45. |— |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Lombardiako Giroa]]''' | — | — | — | — |'''4.''' | — | 27. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 11. | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — |- | colspan="2" |[[Fitxategi:Olympic rings with transparent rims.svg|28px]] [[Txirrindularitza Olinpiar Jokoetan|Olinpiar Jokoak (errepide)]] | UT | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="2" | Ez zen jokatu |- | colspan="2" |[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] | — | — | UT | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' |'''4.''' | UT | 38. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 30. | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 32. | UT | — | — |15. |24. |— |- | colspan="2" |[[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|22px]] [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa|Belgikako txapelketa]] | — | — | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''5.''' |'''4.''' | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | — | 17. | — | 13. |'''7.''' | — |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |- | style="text-align:center;"|KON||Kontrolez kanpo |} == Taldeak == * L'Avenir ([[1953]]-[[1954]]) * Van Hauwaert-Maes ([[1955]]) * Guerra ([[1956]]-[[1958]]) * Faema ([[1959]]-[[1962]]) * GBC ([[1963]]) * Solo Superia ([[1964]]-[[1966]]) * Willem II ([[1967]]-[[1970]]) == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} * {{fr}}[https://web.archive.org/web/20110914195750/http://www.memoire-du-cyclisme.net/palmares/van_looy_rik.php Rik Van Looyren palmares osoa] {{commonskat}} {{bizialdia|1933ko|2024ko|Van Looy, Rik}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Flandriako txirrindulariak]] [[Kategoria:1952ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak txirrindularitzan]] [[Kategoria:1952ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]] [[Kategoria:Belgikako urrezko dominadun olinpikoak]] sh645cw1ncoavfypsq153u7luouis99 10003254 10003205 2024-12-18T11:08:11Z Artegia 65203 10003254 wikitext text/x-wiki {{Txirrindulari infotaula | izena = Rik Van Looy | irudia = Rik van Looy (1964).jpg | izen osoa = Henrik Van Looy | ezizena = L'Empereur de Herentals, Rik II | jaiotza data = [[1933]]ko [[abenduaren 20|abenduak 20a]] | jaiotza herria = [[Grobbendonk]] | jaiotza herrialdea = {{banderaikur|Belgika}} | heriotza data = [[2024]]ko [[abenduaren 18]]a | heriotza herria = [[Herentals]] | heriotza herrialdea = | altuera = | pisua = | taldea = | modalitatea = Errepidea / pista | rola = Esprinterra | trebetasuna = Orotarik | amateur urteak = | profesional urteak = 1953-1954<br />1955<br />1956–1958<br />1959-1962<br />1963<br />1964-1966<br />1967-1970 | profesional taldeak = L'Avenir<br />Van Hauwaert-Maes<br />Guerra<br />Faema<br />GBC<br />Solo Superia<br />Willem II | zuzendutako urteak = | zuzendutako taldeak = | garaipen nagusiak = '''Txapelketak'''<br /> [[Fitxategi:Jersey belgianflag.svg|20px]] Belgikako Errepide Txapelketa (1958, 1963)<br /> [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] Munduko Txirrindularitza Txapelketa (1960, 1961)<br /> '''Klasikak'''<br /> [[Paris-Roubaix]] (1961, 1962, 1965)<br /> [[Milan-San Remo]] (1958)<br /> [[Flandriako Tourra]] (1959, 1962)<br /> [[Lombardiako Giroa|Lonbardiako Giroa]] (1959)<br /> [[Lieja-Bastogne-Lieja|Liège–Bastogne–Liège]] (1961)<br /> [[La Flèche Wallonne|Flèche Wallonne]] (1968)<br /> [[Paris-Tours]] (1959, 1967) '''Etapakako itzuliak''' <br /> '''Itzuli handiak''' <br /> [[Italiako Giroa]]:<br /> : 11 etapa (1959-1962) [[Frantziako Tourra]]: :7 etapa :[[Fitxategi:Jersey green.svg|20px]] (1963) [[Espainiako Vuelta|Espainiako Itzulia]]: 18 etapa :[[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] (1959, 1965) }} '''Rik (Henrik) Van Looy''' ([[Grobbendonk]], [[1933]]ko [[abenduaren 20|abenduak 20]] – [[Herentals]], [[2024]]ko [[abenduaren 18]]a) ''L'Empereur de Herentals'' eta ''Rik II'' ezizenduna belgiar txirrindulari bat izan zen, profesionala [[1953]] eta [[1970]] artean, denbora horretan 365 garaipen lortu zituelarik. Esprinter boteretsu bat zen, pista zein errepideko probetan parte hartu zuena. Zaletu bezala ehun garaipen baino gehiago lortu zituen txirrindularitza itzulietan, [[1952]] eta [[1953]]an [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] irabaztea ere lortuz. Profesional bezala hirurehun garaipen baino gehiago lortu zituen. [[Monumentu (txirrindularitza)|Txirrindularitzako bost monumentuak]] irabazi zituen lehena izan zen, beranduago, hauek ere belgiarrak ziren [[Eddy Merckx]] eta [[Roger De Vlaeminck]]ek berdindu zuten balentria. Bi urtez jarraian irabazi zuen [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]], bi aldiz bigarren postuan amaitzeaz gain. Ez zuen soilik egun bakarreko probetan garaipena lortu, baizik eta etapatan banatutako itzulietan ere arrakasta izan zuela, [[Paris-Niza]]n lortu zituen hamairu etapa garaipenak nabarmentzen direlarik. Hiru [[Itzuli Handiak|Itzuli Handietan]] lortu zituen etapa garaipenak, batzuetan erabateko nagusitasunez. Bere emaitzarik hoberenak [[Espainiako Vuelta]]n lortu zituen, non 18 etapa garaipen lortu zituen eta 3. izan zen [[1959ko Espainiako Itzulia|1959ko]] eta [[1965eko Espainiako Itzulia|1965eko]] edizioetan. [[Italiako Giroa]]n 11 etapa garaipen lortu zituen, eta 4. izan zen [[1959ko Italiako Giroa|1959ko]] edizioan eta 7. [[1961eko Italiako Giroa|1961ekoan]]. [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] 7 etapa garaipen lortu zituen eta 10. sailkatu zen [[1963ko Frantziako Tourra|1963ko]] edizioan. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|kopurua = 2| '''1956''' * [[Gante-Wevelgem]] * 2. [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketan]] [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|16px]] * [[Herbehereetako Itzulia]] * [[Paris-Brusela]] * [[Scheldeprijs|Scheldeprijs Vlaanderen]] * 2. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean '''1957''' * [[Gante-Wevelgem]] * [[Bernocchi Kopa]] * [[Schaal Sels]] * [[Herbehereetako Itzulia]] * [[Scheldeprijs|Scheldeprijs Vlaanderen]] * 2. [[Sassari-Cagliari]]<nowiki/>n * 3. [[Houtlandeko Zirkuitua]]n '''1958''' * [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|20px]] * [[Milan-San Remo]] * [[Paris-Brusela]] * [[Bernocchi Kopa]] * 5 etapa [[1958ko Espainiako Itzulia]]n * 2. [[Desgrange-Colombo Challengea]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean '''1959''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Lombardiako Giroa|Lonbardiako Giroa]] * [[Paris-Tours]] * [[Vilvoordeko Sari Nagusia]] * 3. [[1959ko Espainiako Itzulia]]n, 4 etapa eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * 4 etapa [[1959ko Italiako Giroa]]n * [[Sardiniako Giroa]] * [[Flandriako txapelketa]] * [[Levanteko Itzulia]] * 3. [[Super Prestige Pernod International]]ean '''1960''' * [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|16px]] [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] * 3 etapa [[1960ko Italiako Giroa]]n * 3 etapa [[Paris-Niza]]n * 2. [[Sassari-Cagliari]]<nowiki/>n '''1961''' * [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|16px]] [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] * [[1961eko Paris-Roubaix]] * [[Liege-Bastogne-Liege]] * [[Belgikako Itzulia]] * 2 etapa [[Paris-Niza]]n * 3 etapa [[1961eko Italiako Giroa]]n * 3. [[Super Prestige Pernod International]]ean '''1962''' * [[Gante-Wevelgem]] * [[Flandriako Tourra]] * [[1962ko Paris-Roubaix]] * 2 etapa [[Paris-Niza]]n * Etapa 1 [[1962ko Italiako Giroa]]n * [[Sardiniako Giroa]] * 3. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger-Turm]]en '''1963''' * [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|20px]] * 4 etapa [[Paris-Niza]]n * 4 etapa [[1963ko Frantziako Tourra|1963ko Frantziako Tourrean]] eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey green.svg|20px]] * 2 etapa [[Dauphiné Libéré]]n * 2. [[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txirrindularitza Txapelketan]] [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|16px]] * [[Boucles de l'Aulne]] '''1964''' * Etapa 1 [[1964ko Espainiako Itzulia]]n * Etapa 1 [[Dauphiné Libéré]]n * [[E3 Harelbeke]] * [[Boucles de l'Aulne]] * [[Paris-Luxenburgo]] '''1965''' * [[1965eko Paris-Roubaix]] * [[Sassari-Cagliari]] * [[Sardiniako Giroa]] * [[E3 Harelbeke]] * 3. [[1965eko Espainiako Itzulia]]n, 8 etapa eta puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * 2 etapa [[1965eko Frantziako Tourra|1965eko Frantziako Tourrean]] '''1966''' * Etapa 1 [[Paris-Niza]]n * [[E3 Harelbeke]] '''1967''' * [[Paris-Tours]] * Etapa 1 [[Paris-Niza]]n '''1968''' * [[Fleche Wallone]] '''1969''' * Etapa 1 [[1969ko Frantziako Tourra|1969ko Frantziako Tourrean]] * [[E3 Harelbeke]] }} == Emaitzak lasterketa nagusietan == ===Itzuli Handiak=== {| class="wikitable" |- style="background:#eee;" !Itzuli Handia !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |UT |— |— |— |'''[[1959ko Italiako Giroa|4.]]''' |[[1960ko Italiako Giroa|11.]] |'''[[1961eko Italiako Giroa|7.]]''' |UT |UT |— |— |— |UT |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |— |— |— |— |— |— |— |UT |'''10.''' |UT |31. |KON |UT |— |KON |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |— |— |UT |style="background:burlywood;"|'''[[1959ko Espainiako Itzulia|3.]]''' |— |— |— |— |UT |style="background:burlywood;"|'''[[1965eko Espainiako Itzulia|3.]]''' |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] '''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txapelketa]]''' |— |style="background:#ddf;"|'''2.''' |— |— |— | style="text-align:center; background:yellow;"|'''1.''' | style="text-align:center; background:yellow;"|'''1.''' |— |style="background:#ddf;"|'''2.''' |— |— |— |— |— |— |} === Klasikoak, Txapelketak eta Olinpiar Jokoak === {| class="wikitable" style="font-size: 95%; text-align: center; background-color: #fff;" |- ! colspan="2" | Lasterketa !! 1952 !! 1953 !! 1954 !! 1955 !! 1956 !! 1957 !! 1958 !! 1959 !! 1960 !! 1961 !! 1962 !! 1963 !! 1964 !! 1965 !! 1966 !! 1967 !1968 !1969 !1970 |- | colspan="2" |[[Omloop Het Nieuwsblad]] | — | — | 36. | — |'''8.''' |'''5.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | — | — | — | — | — | — | — | 20. | — | — | — |42. |- | colspan="2" |[[Kuurne-Brusela-Kuurne]] | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | 59. | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Milan-San Remo]]''' | — | — | — | — | 52. | 74. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 35. |'''6.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 14. | 71. |'''4.''' | 41. | — | 12. |'''10.''' |82. | — |- | colspan="2" |[[E3 Harelbeke]] | X | X | X | X | X | X | — | — | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''6''' |13. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |11. |- | colspan="2" |[[Gante-Wevelgem]] | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 12. | — | 61. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''8.''' | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | 15. | 22. | 34. |'''8.''' |'''10.''' | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Flandriako Tourra]]''' | — | — | — | — | 11. | 17. | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''6.''' |'''10.''' |'''6.''' | 16. | 26. | '''10.''' | — | — |- | colspan="2" |[[Scheldeprijs]] | — | — | '''4.''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | '''5.''' | — | — | — | — | — | — | — | — | — | 20. | — |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Paris-Roubaix]]''' | — | — | [[1954ko Paris-Roubaix|11.]] | — | [[1956ko Paris-Roubaix|11.]] | — | style="background-color: #ffce70;" |'''[[1958ko Paris-Roubaix|3.]]''' |'''[[1959ko Paris-Roubaix|4.]]''' | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1961eko Paris-Roubaix|1.]]''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1962ko Paris-Roubaix|1.]]''' | style="background-color:#dddddd;" |'''[[1963ko Paris-Roubaix|2.]]''' | [[1964ko Paris-Roubaix|16.]] | style="background-color:#ffff4a;" |'''[[1965eko Paris-Roubaix|1.]]''' |'''[[1966ko Paris-Roubaix|9.]]''' | style="background-color:#dddddd;" |'''[[1967ko Paris-Roubaix|2.]]''' | — |[[1969ko Paris-Roubaix|22.]] | — |- | colspan="2" |[[Flèche Brabançonne]] | X | X | X | X | X | X | X | X | X | — | — | — | — | — | — | — | 36. | — | — |- | colspan="2" |[[Amstel Gold Race]] | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | X | — | 15. |25. |— |— |- | colspan="2" |[[Flèche Wallonne]] | — | — | 44. | 53. | — | — | 13. | — |'''8.''' | 43. | 26. | — | — | — | 11. | 15. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 23. |— |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Lieja-Bastogne-Lieja]]''' | — | — | — | — |'''5.''' | — |'''10.''' | — |'''4.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''8.''' | — | — | — | — | — |— |— |— |- | colspan="2" |[[Paris-Brusela]] | — | — | 20. | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 42. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''5''' |'''7.''' |'''7.''' | — | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 34. | style="background-color: #ffce70;" |'''3.''' | — | — | — | — |- | colspan="2" |[[Paris-Tours]] | — |'''7.''' | — | — | — |'''6.''' |'''4.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | — | — | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''4.''' |45. |— |- | style="background:lightgrey;" | |'''[[Lombardiako Giroa]]''' | — | — | — | — |'''4.''' | — | 27. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 11. | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — |- | colspan="2" |[[Fitxategi:Olympic rings with transparent rims.svg|28px]] [[Txirrindularitza Olinpiar Jokoetan|Olinpiar Jokoak (errepide)]] | UT | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="3" | Ez zen jokatu | — | colspan="2" | Ez zen jokatu |- | colspan="2" |[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] | — | — | UT | — | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' |'''4.''' | UT | 38. | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | 30. | style="background-color:#dddddd;" |'''2.''' | 32. | UT | — | — |15. |24. |— |- | colspan="2" |[[Fitxategi:MaillotBélgica.PNG|22px]] [[Belgikako errepide txirrindularitzako txapelketa|Belgikako txapelketa]] | — | — | — | — | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' |'''5.''' |'''4.''' | — | — | style="background-color:#ffff4a;" |'''1.''' | — | — | 17. | — | 13. |'''7.''' | — |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |- | style="text-align:center;"|KON||Kontrolez kanpo |} == Taldeak == * L'Avenir ([[1953]]-[[1954]]) * Van Hauwaert-Maes ([[1955]]) * Guerra ([[1956]]-[[1958]]) * Faema ([[1959]]-[[1962]]) * GBC ([[1963]]) * Solo Superia ([[1964]]-[[1966]]) * Willem II ([[1967]]-[[1970]]) == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} * {{fr}}[https://web.archive.org/web/20110914195750/http://www.memoire-du-cyclisme.net/palmares/van_looy_rik.php Rik Van Looyren palmares osoa] {{commonskat}} {{bizialdia|1933ko|2024ko|Van Looy, Rik}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Flandriako txirrindulariak]] [[Kategoria:1952ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak txirrindularitzan]] [[Kategoria:1952ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]] [[Kategoria:Belgikako urrezko dominadun olinpikoak]] 1kyo1sw8rz47i1ablurudu7pjbsp36k 0 293438 10003225 9553908 2024-12-18T10:59:39Z Joseba65 69297 /* Sailkapen nagusia */ 10003225 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q9094866}} '''1967ko Andaluziako Itzulia''' [[txirrindularitza]] itzuli honen 14. edizioa izan zen. [[1967]]ko [[otsailaren 12|otsailak 12]] eta 19 artean ospatu zen, 8 etapatan banatutako 1077 kilometroko ibilbidea eginez, [[Málaga|Malagan]] hasi eta amaituz. 50 txirrindularik parte hartu zuten 10 taldetan banatuta, eta 41ek amaitu zuten proba. Garailea [[Ramón Mendiburu|Ramon Mendiburu]] izan zen, eta, proba, batez beste, 33,305 kilometro orduko abiaduran bete zuen. Mendiko sailkapena [[Mariano Díaz]]ek irabazi zuen, eta taldekakoa Fagorrek. == Etapak == {| class="wikitaula" width="98%" | bgcolor="#CCCCCC" align="center"|'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Data''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center"|'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Etapa garailea''' |-bgcolor="#EFEFEF" | 1.a || align="center" | [[otsailaren 12|otsailak 12]] || [[Málaga|Malaga]] - [[Málaga|Malaga]] || align="center" | 55,0|| [[Fitxategi:Flag of Belgium (civil).svg|20px|Belgika]] [[Edward Sels]] |- | 2.a || align="center" | [[otsailaren 13|otsailak 13]] || [[Málaga|Malaga]] - [[Nerja]] || align="center" | 91,0|| {{Banderaikur|Euskadi}} [[Ramón Mendiburu|Ramon Mendiburu]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 3.a || align="center" | [[otsailaren 14|otsailak 14]] || [[Nerja]] - [[Granada (argipena)|Granada]] || align="center" | 132,0 || [[Fitxategi:Flag of Belgium (civil).svg|20px|Belgika]] [[Edward Sels]] |- | 4.a || align="center" | [[otsailaren 15|otsailak 15]] || [[Granada (argipena)|Granada]] - [[Kordoba]] || align="center" | 235 || [[Fitxategi:Flag of Belgium (civil).svg|20px|Belgika]] [[Edward Sels]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 5.a || align="center" | [[otsailaren 16|otsailak 16]] || [[Kordoba]] - [[Sevilla]] || align="center" | 145,0|| {{Banderaikur|Euskadi}} [[Gabino Ereñozaga]] |- | 6.a || align="center" | [[otsailaren 17|otsailak 17]] || [[Sevilla]] - [[El Puerto de Santa María]] || align="center" | 114,0|| [[Fitxategi:Flag of Belgium (civil).svg|20px|Belgika]] [[Emiel Coppens]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 7.a || align="center" | [[otsailaren 18|otsailak 18]] || [[El Puerto de Santa María]] - [[La Línea de la Concepción]] || align="center" | 153,0 || [[Fitxategi:Flag of Belgium (civil).svg|20px|Belgika]] [[Edward Sels]] |- | 8.a || align="center" | [[otsailaren 19|otsailak 19]] || [[La Línea de la Concepción]] - [[Málaga|Malaga]] || align="center" | 132,0|| [[Fitxategi:Flag of Belgium (civil).svg|20px|Belgika]] [[Emiel Coppens]] |- |} == Sailkapen nagusia == {| {| class="wikitable" |- ! scope="col" | ! scope="col" | Txirrindularia ! scope="col" | Denbora |- | style="text-align:center;" | 1 | {{flagathlete|[[Ramón Mendiburu]]|EH}} | style="text-align:right;" | {{nowrap|32o 10' 42"}} |- | style="text-align:center;" | 2 | {{flagathlete|[[Gabino Ereñozaga]]|EH}} | style="text-align:right;" | + 2' 00" |- | style="text-align:center;" | 3 | {{flagathlete|[[José Antonio Momeñe]]|EH}} | style="text-align:right;" | + 2' 57" |- | style="text-align:center;" | 4 | {{flagathlete|[[Juan Daniel Perera]]|ESP}} | style="text-align:right;" | + |- | style="text-align:center;" | 5 | {{flagathlete|[[Willy Bocklant]]|BEL}} | style="text-align:right;" | + |- | style="text-align:center;" | 6 | {{flagathlete|[[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]]|ESP}} | style="text-align:right;" | + |- | style="text-align:center;" | 7 | {{flagathlete|[[Jesus Isasi]]|EH}} | style="text-align:right;" | + |- | style="text-align:center;" | 8 | {{flagathlete|[[Victor Van Schil]]|BEL}} | style="text-align:right;" | + |- | style="text-align:center;" | 9 | {{flagathlete|[[Ginés García Perán]]|ESP}} | style="text-align:right;" | + |- | style="text-align:center;" | 10 | {{flagathlete|[[Jesús Aranzabal]]|EH}} | style="text-align:right;" | + |} |} == Kanpo estekak == * {{es}}[http://www.sitiodeciclismo.net/voorloopfiche.php?wedstrijdvoorloopid=743 El sitio de ciclismo] {{autoritate kontrola}} {{Andaluziako Itzulia}} [[Kategoria:1967 kirolean]] o5u1wc6yudmj6h1tpg0fsttl6ynlq3z 0 343130 10002926 9860082 2024-12-18T08:10:32Z Crisolympic16 39573 10002926 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Flag of Panam Sports.svg|thumb|280x280px|Panamerikar Jokoen [[bandera]].]] '''Panamerikar Jokoak''' 4 urtetik behin ospatzen den ospakizun kirolanitz bat da. Bertan, [[Amerika]]r kontinenteko herrialde guztiek parte hartzen dute, eta [[Panamerikar Kirol Erakundea]]k antolatzen ditu. Azkenengo edizioa [[Mexiko]]ko [[Guadalajara (Mexiko)|Guadalajara]] hirian ospatu zen [[2011]]n. == Historia == [[Fitxategi: Panamericanos.jpg|thumb|250px|Aristides Roubanis greziar kirolariak historiako lehen panamerikar [[Pebetontzi|pebeteroa]] piztu zuen [[Buenos Aires]]en [[1951]]n.]] Panamerikar Joko batzuk ospatzeko ideia [[1920ko hamarkada]]tik ospatzen diren [[Erdialdeko Amerikako eta Karibeko Jokoak|Erdialdeko Amerikako eta Karibeko Jokoetatik]] dator. [[1932]]an lehen proposamen bat egin zen. Lehen edizioa [[1942]]an ospatu behar zen [[Buenos Aires]]en, baina [[Bigarren Mundu Gerra]]ren ondorioz bertan behera utzi behar zen, [[1951]]raino atzeratuz eta egoitza mantenduz. Ordutik etenik gabe ospatu dira lau urtetik behin, kontinenteko alde guztietako hirietatik pasatuz. Edizio bakoitzean, Panamerikar Jokoak tamainaz eta garrantziz handitzen joan ziren. Mende erdi baino gutxiagoan herrialde, kirolari eta modalitate kopurua bikoiztu zen, munduko kirol egutegiko lehiaketa nagusienetako bat bihurtu den arte, bere azken edizioan 42 herrialdek eta 5000 kirolarik parte hartzera iritsiz. Zenbait erakundek Panamerikar Jokoak [[lacrosse]]a edo ulama edo [[mesoamerikar pilota jokoa]] bezalako antzinako amerikar kirolak ez gehitzeagatik kritikatu dituzte. Hala, kontinenteko lehen biztanleak izan ziren Amerikako indigenen tradizioa baztertzen da. == Jokoak == {| class="wikitaula" style="font-size:90%;" width=95% |- bgcolor=#EFEFEF !Urtea !Edizioa !colspan=2|Egoitza !Iraupena !Herrialdeak !Kirolak !Kirolariak |- ![[1951]] ![[1951ko Panamerikar Jokoak|I. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Argentina|tamaño=30px}} |[[Buenos Aires]] |[[otsailaren 25|otsailak 25]]-[[martxoaren 9|martxoak 9]] |align=right|21 |align=right|18 |align=right|2.513 |- ![[1955]] ![[1955eko Panamerikar Jokoak|II. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Mexiko|1934|tamaño=30px}} |[[Mexiko Hiria]] |[[martxoaren 12|martxoak 12]]-[[martxoaren 26|martxoak 26]] |align=right|22 |align=right|17 |align=right|2.583 |- ![[1959]] ![[1959ko Panamerikar Jokoak|III. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|AEB|1959|tamaño=30px}} |[[Chicago]] |[[abuztuaren 27|abuztuak 27]]-[[irailaren 7|irailak 7]] |align=right|25 |align=right|15 |align=right|2.263 |- ![[1963]] ![[1963ko Panamerikar Jokoak|IV. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Brasil|1960|tamaño=30px}} |[[São Paulo]] |[[apirilaren 20|apirilak 20]]-[[maiatzaren 5|maiatzak 5]] |align=right|22 |align=right|19 |align=right|1.665 |- ![[1967]] ![[1967ko Panamerikar Jokoak|V. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Kanada|tamaño=30px}} |[[Winnipeg]] |[[uztailaren 23|uztailak 23]]-[[abuztuaren 6|abuztuak 6]] |align=right|29 |align=right|19 |align=right|2.361 |- ![[1971]] ![[1971ko Panamerikar Jokoak|VI. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Kolonbia|tamaño=30px}} |[[Santiago de Cali|Cali]] |[[uztailaren 30|uztailak 30]]-[[abuztuaren 13|abuztuak 13]] |align=right|32 |align=right|17 |align=right|2.935 |- ![[1975]] ![[1975eko Panamerikar Jokoak|VII. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Mexiko|tamaño=30px}} |[[Mexiko Hiria]] |[[urriaren 12|urriak 12]]-[[urriaren 26|urriak 26]] |align=right|33 |align=right|19 |align=right|3.146 |- ![[1979]] ![[1979ko Panamerikar Jokoak|VIII. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Puerto Rico|tamaño=30px}} |[[San Juan de Puerto Rico|San Juan]] |[[uztailaren 1|uztailak 1]]-[[uztailaren 15|uztailak 15]] |align=right|34 |align=right|21 |align=right|3.700 |- ![[1983]] ![[1983ko Panamerikar Jokoak|IX. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Venezuela|1954|tamaño=30px}} |[[Caracas]] |[[abuztuaren 14|abuztuak 14]]-[[abuztuaren 22|abuztuak 22]] |align=right|36 |align=right|22 |align=right|3.426 |- ![[1987]] ![[1987ko Panamerikar Jokoak|X. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|AEB|1959|tamaño=30px}} |[[Indianapolis]] |[[abuztuaren 8|abuztuak 8]]-[[abuztuaren 23|abuztuak 23]] |align=right|38 |align=right|27 |align=right|4.453 |- ![[1991]] ![[1991ko Panamerikar Jokoak|XI. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Kuba|tamaño=30px}} |[[Habana]] |[[abuztuaren 2|abuztuak 2]]-[[abuztuaren 18|abuztuak 18]] |align=right|39 |align=right|28 |align=right|4.519 |- ![[1995]] ![[1995eko Panamerikar Jokoak|XII. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Argentina|tamaño=30px}} |[[Mar del Plata]] |[[martxoaren 12|martxoak 12]]-[[martxoaren 26|martxoak 26]] |align=right|42 |align=right|34 |align=right|5.144 |- ![[1999]] ![[1999ko Panamerikar Jokoak|XIII. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Kanada|tamaño=30px}} |[[Winnipeg]] |[[uztailaren 23|uztailak 23]]-[[abuztuaren 8|abuztuak 8]] |align=right|42 |align=right|33 |align=right|5.275 |- ![[2003]] ![[2003ko Panamerikar Jokoak|Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Dominikar Errepublika|tamaño=30px}} |[[Santo Domingo]] |[[abuztuaren 1|abuztuak 1]]-[[abuztuaren 17|abuztuak 17]] |align=right|42 |align=right|34 |align=right|5.500 |- ![[2007]] ![[2007ko Panamerikar Jokoak|XV. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Brasil|tamaño=30px}} |[[Rio de Janeiro]] |[[uztailaren 12|uztailak 12]]-[[uztailaren 29|uztailak 29]] |align=right|42 |align=right|33 |align=right|5.662 |- ![[2011]] ![[2011ko Panamerikar Jokoak|XVI. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Mexiko|tamaño=30px}} |[[Guadalajara (Mexiko)|Guadalajara]] |[[urriaren 14|urriak 14]]-[[urriaren 30|urriak 30]] |align=right|42 |align=right|36 |align=right|5.996<ref>[http://espndeportes.espn.go.com/news/story?id=1392902&s=pan&type=story Guadalajara recibirá a 5.996 deportistas]</ref> |- ![[2015]] ![[2015eko Panamerikar Jokoak|XVII. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Kanada|tamaño=30px}} |[[Toronto]] |[[uztailaren 10|uztailak 10]]-[[uztailaren 26|uztailak 26]] |align=right|41 |align=right|36 |align=right|6.132 |- ![[2019]] ![[2019ko Panamerikar Jokoak|XVIII. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Peru|tamaño=30px}} |[[Lima]] |[[uztailaren 26|uztailak 26]]-[[abuztuaren 11|abuztuak 11]] |align=right|41 |align=right|39 |align=right|6.668 |- ![[2023]] ![[2023ko Panamerikar Jokoak|XIX. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Txile|tamaño=30px}} |[[Santiago (Txile)|Santiago]] |[[urriaren 6|urriak 6]]-[[urriaren 2|urriak 22]] | | | |- ![[2027]] ![[2027ko Panamerikar Jokoak|XX. Panamerikar Jokoak]] |align=center|{{bandera|Kolonbia|tamaño=30px}} |[[Barranquilla]] | | | | |} == Domina taula == [[Fitxategi:PASO members.png|thumb|250px|Panamerikar Jokoetan parte hartzen duten herrialdeen mapa.]] Jarraian ikus daitekeena [[Panamerikar Jokoetako domina taula historikoa]] da. Dominak [[Olinpiar Batzorde Nazional]]en arabera sailkatuak daude, eta gehiengotik gutxienekora sailkatzen dira lortutako urrezko dominen arabera. Berdinketa balego, berdin ordenatzen da zilarrezko domina kopuruaren arabera, eta, kasu honetan ere berdinketa balego, beste horrenbeste egingo litzateke brontzezko dominekin. Azkenik, bi herrialde edo gehiagoren artean urrezko, zilarrezko eta brontzezko dominen kopuruan berdinketa balego, herrialde guzti horiek postu berean zerrendaratuko lirateke eta alfabetikoki sailkatuko lirateke. {| {{Domina taula|class=wikitaula sortable}} |- ||1||{{banderaikur|AEB}} [[Ameriketako Estatu Batuak]] ||1.861||1.379||933||4.173 |- ||2|| {{banderaikur|Kuba}} [[Kuba Panamerikar Jokoetan|Kuba]]||839||566||527||1.932 |- ||3|| {{banderaikur|Kanada}} [[Kanada]]||377||586||733||1.696 |- ||4|| {{banderaikur|Brasil}} [[Brasil Panamerikar Jokoetan|Brasil]]||287||319||460||1.066 |- ||5|| {{banderaikur|Argentina}} [[Argentina Panamerikar Jokoetan|Argentina]]||279||305||407||991 |- ||6|| {{banderaikur|Mexiko}} [[Mexiko Panamerikar Jokoetan|Mexiko]]||199||259||459||917 |- ||7|| {{banderaikur|Venezuela}} [[Venezuela Panamerikar Jokoetan|Venezuela]]||84||183||257||524 |- ||8|| {{banderaikur|Kolonbia}} [[Kolonbia Panamerikar Jokoetan|Kolonbia]]||82||134||195||411 |- ||9|| {{banderaikur|Txile}} [[Txile Panamerikar Jokoetan|Txile]] ||39||85||133||257 |- ||10|| {{banderaikur|Puerto Rico}} [[Puerto Rico Panamerikar Jokoetan|Puerto Rico]]||27||79||121||227 |- ||11|| {{banderaikur|Dominikar Errepublika}} [[Dominikar Errepublika Panamerikar Jokoetan|Dominikar Errepublika]]||26||52||105||183 |- ||12|| {{banderaikur|Jamaika}} [[Jamaika]]||22||42||58||122 |- ||13|| {{banderaikur|Ekuador}} [[Ekuador Panamerikar Jokoetan|Ekuador]]||21||21||46||88 |- ||14|| {{banderaikur|Guatemala}} [[Guatemala Panamerikar Jokoetan|Guatemala]]||14||14||37||65 |- ||15|| {{banderaikur|Uruguai}} [[Uruguai Panamerikar Jokoetan|Uruguai]]||11||24||43||78 |- ||16|| {{banderaikur|Trinidad eta Tobago}} [[Trinidad eta Tobago]]||8||20||27||55 |- ||17|| {{banderaikur|Bahamak}} [[Bahamak]]||7|||13||11||31 |- ||18|| {{banderaikur|Peru}} [[Peru Panamerikar Jokoetan|Peru]]||5||30||59||94 |- ||19|| {{banderaikur|Holandarren Antillak}} [[Holandarren Antillak]]||5||9||17||31 |- ||20|| {{banderaikur|Costa Rica}} [[Costa Rica Panamerikar Jokoetan|Costa Rica]]||5||6||8||19 |- ||21|| {{banderaikur| Panama}} [[Panama Panamerikar Jokoetan|Panama]]||3||23||31||57 |- ||22|| {{banderaikur|Surinam}} [[Surinam]] ||3||2||5||10 |- ||23|| {{banderaikur|Guyana}} [[Guyana]]||2||4||12||18 |- ||24|| {{banderaikur|El Salvador}} [[El Salvador Panamerikar Jokoetan|El Salvador]]||1||7||12||20 |- ||25|| {{banderaikur|Bermuda}} [[Bermuda]]||1||4||3||8 |- ||26|| {{banderaikur|Kaiman uharteak}} [[Kaiman uharteak]] ||1||4||1||6 |- ||27|| {{banderaikur|Antigua eta Barbuda}} [[Antigua eta Barbuda]] ||1||0||3||4 |- ||28|| {{banderaikur|Nikaragua}} [[Nikaragua Panamerikar Jokoetan|Nikaragua]] ||0||4||7||11 |- ||29|| {{banderaikur|Birjina uharte amerikarrak}} [[Birjina uharte amerikarrak]] ||0||4||6||10 |- ||30|| {{banderaikur|Barbados}} [[Barbados]] ||0||3||9||12 |- ||31|| {{banderaikur|Haiti}} [[Haiti]] ||0||2||5||7 |- ||32|| {{banderaikur|Saint Kitts eta Nevis}} [[Saint Kitts eta Nevis]] ||0||2||0||2 |- ||33|| {{banderaikur|Paraguai}} [[Paraguai Panamerikar Jokoetan|Paraguai]] ||0||1||6||7 |- ||34|| {{banderaikur|Bolivia}} [[Bolivia Panamerikar Jokoetan|Bolivia]] ||0||1||4||5 |- ||34|| {{banderaikur|Honduras}} [[Honduras Panamerikar Jokoetan|Honduras]] ||0||1||4||5 |- ||36|| {{banderaikur|Dominika}} [[Dominika]] ||0||1||2||3 |- ||37|| {{banderaikur|Grenada}} [[Grenada]] ||0||1||2||3 |- ||38|| {{banderaikur|Belize}} [[Belize]] ||0||0||2||2 |- || || {{banderaikur|Santa Luzia}} [[Santa Luzia]] ||0||0||2||2 |- ||40|| {{banderaikur|Saint Vincent eta Grenadinak}} [[Saint Vincent eta Grenadinak]] ||0||0||1||1 |- | ||'''Guztira''' ||'''4.208'''||'''4.080'''||'''4.749'''||'''13.037''' |} == Neguko Panamerikar Jokoak == '''Neguko Panamerikar Jokoen''' edizio bakarra [[1990]]eko [[irailaren 16|irailak 16]] eta 22 artean ospatu zen [[Argentina]]ko [[Mendoza probintzia]]ko [[Las Leñas]] hirian. Jatorrian [[1989]]rako programatua zegoen, baina elur eskasiak ospakizunaren data aldatzera behartu zuen. Alabaina, baldintza klimatikoengatik eta elur urriagatik, soilik neguko 4 kirol praktikatu ziren (Jaitsiera, Slaloma, Super Erraldoia eta Eslalom Erraldoia). 8 herrialdek eta 97 kirolarik parte hartu zuten. [[Santiago (Txile)|Santiago Txilekoa]] aukeratu zen Neguko Panamerikar Jokoen II. edizioaren egoitza izateko, [[1993]]an ospatu beharrekoak. Arazo administratibo batzuk eta [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBen]] ezezkoak neguko kirol guztiak egon ezean, bere ospakizuna atzeratu zuten. Ordutik ez dira data edo egoitza gehiago izendatu. == Kirol ospakizun batzuk == * [[Atletismoa Panamerikar Jokoetan]] * [[Saskibaloia Panamerikar Jokoetan]] * [[Eskubaloia Panamerikar Jokoetan]] * [[Beisbola Panamerikar Jokoetan]] * [[Eskrima Panamerikar Jokoetan]] * [[Futbola Panamerikar Jokoetan]] * [[Futbol sala Panamerikar Jokoetan]] * [[Gimnasia artistikoa Panamerikar Jokoetan]] * [[Belar hockeya Panamerikar Jokoetan]] * [[Judoa Panamerikar Jokoetan]] * [[Karatea Panamerikar Jokoetan]] * [[Igeriketa Panamerikar Jokoetan]] * [[Taekwondoa Panamerikar Jokoetan]] * [[Errugbia Panamerikar Jokoetan]] * [[Tenisa Panamerikar Jokoetan]] * [[Mahai-tenisa Panamerikar Jokoetan]] == Erreferentziak == {{erref zer}} == Ikus, gainera == * [[Olinpiar Jokoak]] * [[Hego Amerikako Jokoak]] * [[Bolibartar Jokoak]] * [[Frankofoniako Jokoak]] * [[Iberoamerikako Jokoak]] * [[Erdialdeko Amerikako eta Karibeko Jokoak]] * [[Erdialdeko Amerikako Jokoak]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Panamerikar Jokoak| ]] ffgtp4g6fk0uyfdni3jiir73t5tbx3q 0 375974 10003305 7677778 2024-12-18T11:27:54Z Franvj 161224 10003305 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Bidebietako parkea | irudia = | irudi-oina = | herria = [[Donostia]] | helbidea = [[Bidebieta]], [[Miracruz-Bidebieta]] | herrialdea = EH | lekua = Donostia | lurraldea = {{bandera|Gipuzkoa}} | dn = 43 | mn = 19 | sn = 22.77 | de = 1 | me = 56 | se = 38.05 | garaia = | webgunea = }} '''Bidebietako parkea''' [[Gipuzkoa]]ko [[Donostia]] hiriburuko Mirakruz-Bidebieta barrutian dagoen [[Mirakruz-Bidebieta|Bidebieta]] auzoko [[parke]] bat da. Hiriaren ekialdean, [[Mendiola]] mendiaren magalean dago. Parke hau oso hurbil dago Bidebietako auzoko kiroldegitik. Auzotarren laguntzaz diseinatu zen, eta, bertan, mundu osoko zuhaitz eta landareakikus daitezke. Gainera, haurrentzako jolas gune koloretsuak ditu. 5.500 metro karratu ditu. Bidebietako parkeak [[frantses lorategi]]aren eredukoa du. Txikitxoek zein handiagoek jolas dezakete bertan. Txikienentzat betiko jolasak daude: zabuak, txirristak, tunelak, etxeak... Asko, gainera, txalupa edo hegazkin itxurakoak dira. Handiagoentzat, berriz, eskalatzeko pareta harri koskorrez betea, txirrista mugikorra, txingoa lurrean irudikatua eta twisterra. Eta arratsalde pasa dabilenarentzat badira bi urmael eta, haien artean, bidexka erosoak. Nekatuz gero edo irakurri nahi izanez gero, non-nahi daude eserlekuak. Labanda eta erramu usain goxoa dago, gainera. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Donostiako parkeak}} [[Kategoria:Miracruz-Bidebietako parkeak]] 1opjw05q3d0zb272l6iuov8domex942 0 386880 10002458 9927712 2024-12-17T14:02:53Z Makenzis 82059 10002458 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = A.S. Roma | ezkutu irudia = | ezizenak = ''i Giallorossi'' (hori-gorriak)<br />''i Lupi'' (otsoak) | hiria = [[Erroma]], ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1927]] | zelaia = [[Stadio Olimpico]] | zelai inaugurazioa = [[1937]] | zelai edukiera = 70.634 | presidentea = {{banderaikur|AEB}} [[James Pallotta]] | entrenatzailea = {{banderaikur|Portugal}} [[José Mourinho]] | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 6.a | ezker-esku eredua 1 = _roma2223h | gorputz eredua 1 = _roma2223h | eskuin-esku eredua 1 = _roma2223h | praka eredua 1 = | galtzerdi eredua 1 = | ezker-eskua 1 = 83001B | gorputza 1 = 83001B | eskuin-eskua 1 = 83001B | prakak 1 = 83001B | galtzerdiak 1 = 83001B | ezker-esku eredua 2 = _roma2223a | gorputz eredua 2 = _roma2223a | eskuin-esku eredua 2 = _roma2223a | praka eredua 2 = _roma2223a | galtzerdi eredua 2 = _roma2223a | ezker-eskua 2 = ffffff | gorputza 2 = ffffff | eskuin-eskua 2 = ffffff | prakak 2 = ffffff | galtzerdiak 2 = ffffff | webgunea = [http://www.asroma.it/ Webgune ofiziala] }} [[Fitxategi:Coppa Italia 2008 premiazione.jpg|thumb|250px| Francesco Totti 2008ko [[Italiako futbol kopa|Italiako Kopako]] garaikurra altxatzen.]] [[Fitxategi:ASRomaOlimpico.jpg|thumb|250px|AS Romaren zaleak [[Stadio Olimpico|Erromako Estadio Olinpikoan]].]] [[Fitxategi:2008 09 Lazio Roma 108.JPG|thumb|250px|Erromako derbia [[SS Lazio]]ren aurka, 2008an.]] '''Associazione Sportiva Roma''' [[Erroma]]ko bi [[futbol]] talde nagusietako bat da. [[Serie A]] (Italiako liga) 3 aldiz irabazi du eta [[Italiako futbol kopa|Italiako Kopa]] gehien dituena da, 9 hain zuzen ere. Europa mailan garaipen bakarra izan du, 1961eko [[Hirietako Ferien Kopa]], baina 1984ean [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopako]] finala jokatzera iritsi zen, [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]]-rekin penaltietan galdu zuena. 2023 berriz ere jokatu du europako finala sevillaren aurka; penaltietan galdu zuen. Etxeko partidak [[Stadio Olimpico|Erromako Estadio Olinpikoan]] jokatzen ditu. Etsai nagusia hiriko beste taldea du, [[SS Lazio]]. == Historia == === Sorrera === A.S. Roma 1927ko udan sortu zuen [[Alderdi Nazional Faxista]]ko idazkaria zen Italo Foschik hiriburuko ''Roman FC'', ''SS Alba-Audace'' eta ''Fortitudo-Pro Roma SGS'' taldeak batzean. Helburua Italia iparraldeko talde indartsuei aurre egingo zien Erromako taldea egitea zen. [[SS Lazio]]k uko egin zion elkarketa honi. 1931ean bigarren egin zuen ligan baina hortik aurrera emaitza apalak izan zituen harik eta 1941-42ko liga eskuratu zuen arte. === 60ko hamarkada === [[Bigarren Mundu Gerra]]ren ondorengo urteetan ez zuen maila haundirik erakutsi. 1961ean sorpresa emanez [[Hirietako Ferien Kopa]] irabazi zuen finalean [[Birmingham City Football Club|Birmingham City FC]] gaindituz. 1964ean Italiako Kopa irabazi zuen eta 1969an bigarrena. === 80ko hamarkada === Berriz ere kopa garaipen batekin hasi zuen hamarkada eta 1991 artean beste lau lortu zituen. 1983an bigarren liga ere irabazi zuen Nils Liedholm suediarra entrenatzaile zuela. Bolada bikaina hartu zuen eta 1984ean [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopako]] finala jokatu zuen [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]]-ren aurka, eta 1-1 berdindu ostean penalti jaurtiketatak galdu zuen Erroman bertan jokatu zen finala. === XXI. mendea === 2000-01 denboraldian hirugarren liga lortu zuen. Puntako taldea izateko asmotan ibili arren sarritan gelditu zen bigarren txapelketa bietan. Hala ere beste bi kopa eskuratu zituen 2007 eta 2008an, guztira 9 baditu jadanik. Azken urteetan maila bikaina eman du eta 2013-14, 2014-15 eta 2016-17 denboraldietan Ligako bigarren postua eskuratu zuen beti ere [[Juventus FC]]-ren atzetik. 2017-18 denboraldian Txapeldunen Ligako finaerdietara sailkatu zen. 2022an estreinatu berria zen [[UEFA Europa Conference League|Conference League]] irabazi zuen finalean [[Feyenoord Rotterdam]] 1-0 garaituz. Hurrengo urtean [[UEFA Europa League]]ko finalera iritsi zen eta [[Sevilla Fútbol Club|Sevillaren]] aurka penaltietan galdu zuen. == Uniformea == Sorreratik bertatik granate koloreko elastikoa, galtza zuriak eta galtzerdi beltzak erabili ditu. Aldaketa ohikoena galtzen kolorea izan da, elastikoaren olore berekoa edo beltza erabili baitu. 1968 eta 1973 urteen artean zuriz jokatu zuen. === Historikoa === {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _asroma2728h| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = _asroma20s| ezker-eskua = 880000| gorputza = A00000| eskuin-eskua = 880000| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1927-38| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _asroma2830h| gorputz eredua = _asroma2830h| eskuin-esku eredua = _asroma2830h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = A00000| gorputza = A00000| eskuin-eskua = A00000| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1928-30| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _asroma3233h2| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 000000| gorputza = 000000| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1932-36| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _asroma4243h| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 880000| gorputza = 880000| eskuin-eskua = 880000| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1938-78| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _asroma7073h| gorputz eredua = _asroma1213a| eskuin-esku eredua = _asroma7073h| praka eredua = | galtzerdi eredua = _asroma60s| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 1969-73| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _asroma80s90s| gorputz eredua = _asroma8491h| eskuin-esku eredua = _asroma80s90s| praka eredua = | galtzerdi eredua = _asroma8491h| ezker-eskua = 810b19| gorputza = 810b19| eskuin-eskua = 810b19| prakak = 810b19| galtzerdiak = 810b19| izenburua = 1980-tik| }} | |} === Azken urteak === {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _asroma1718h| gorputz eredua = _asroma1718h| eskuin-esku eredua =_asroma1718h| praka eredua = _asroma1718h| galtzerdi eredua = _asroma1718h| ezker-eskua = 6a0c27| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = 6a0c27| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2017-2018| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _asroma1819h| gorputz eredua = _asroma1819h| eskuin-esku eredua =_asroma1819h| praka eredua = _asroma1819h| galtzerdi eredua = _asroma1819h| ezker-eskua = 6a0c27| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = 6a0c27| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = feb42f| izenburua = 2018-2019| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _roma1920h| gorputz eredua = _roma1920h| eskuin-esku eredua = _roma1920h| praka eredua = | galtzerdi eredua = _asr1920h| ezker-eskua = 8E1111| gorputza = 8E1111| eskuin-eskua = 8E1111| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 8E1111| izenburua = 2019-2020| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _roma2021h| gorputz eredua = _roma2021h| eskuin-esku eredua = _roma2021h| praka eredua = _roma2021h| galtzerdi eredua = _roma2021h| ezker-eskua = 8E1111| gorputza = 8E1111| eskuin-eskua = 8E1111| prakak = 8E1111| galtzerdiak = 8E1111| izenburua = 2020-2021| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _roma2122h| gorputz eredua = _roma2122h| eskuin-esku eredua =_roma2122h| praka eredua = _roma2122h| galtzerdi eredua = _roma2122h| ezker-eskua = 9d1229| gorputza = 9d1229| eskuin-eskua = 9d1229| prakak = 9d1229| galtzerdiak = 9d1229| izenburua = 2021-2022| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _roma2223h| gorputz eredua = _roma2223h| eskuin-esku eredua =_roma2223h| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 83001B| gorputza = 83001B| eskuin-eskua = 83001B| prakak = 83001B| galtzerdiak = 83001B| izenburua = 2022-2023| }} | |} == 2022/2023 Taldea == 2022ko abuztuaren 8an eguneratua. {{Fs start}} {{Fs player|no= 1|nat=POR|pos=ATE|name=[[Rui Patrício]]}} {{Fs player|no= 2|nat=NED|pos=ATZ|name=[[Rick Karsdorp]]}} {{Fs player|no= 3|nat=BRA|pos=ATZ|name=[[Roger Ibañez]]}} {{Fs player|no= 4|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Bryan Cristante]]}} {{Fs player|no= 5|nat=URU|pos=ATZ|name=[[Matías Viña]]}} {{Fs player|no= 6|nat=ENG|pos=ATZ|name=[[Chris Smalling]]}} {{Fs player|no= 7|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Lorenzo Pellegrini]]}} {{Fs player|no= 8|nat=SER|pos=ERD|name=[[Nemanja Matić]]}} {{Fs player|no= 9|nat=ENG|pos=AUR|name=[[Tammy Abraham]]}} {{Fs player|no=13|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Riccardo Calafiori]]}} {{Fs player|no=14|nat=UZB|pos=AUR|name=[[Eldor Shomurodov]]}} {{Fs player|no=19|nat=TUR|pos=ATZ|name=[[Zeki Celik]]}} {{Fs player|no=21|nat=ARG|pos=AUR|name=[[Paulo Dybala]]}} {{Fs player|no=22|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Nicolò Zaniolo]]}} {{Fs player|no=23|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Gianluca Mancini]]}} {{Fs player|no=24|nat=ALB|pos=ATZ|name=[[Marash Kumbulla]]}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=37|nat=ITA|pos=ATZ|name=[[Leonardo Spinazzola]]}} {{Fs player|no=42|nat=GUI|pos=ERD|name=[[Amadou Diawara]]}} {{Fs player|no=52|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Edoardo Bove]]}} {{Fs player|no=55|nat=GMB|pos=ERD|name=[[Ebrima Darboe]]}} {{Fs player|no=59|nat=POL|pos=ERD|name=[[Nicola Zalewski]]}} {{Fs player|no=63|nat=ITA|pos=ATE|name=[[Pietro Boer]]}} {{Fs player|no=64|nat=GHA|pos=AUR|name=[[Felix Afena-Gyan]]}} {{Fs player|no=65|nat=ITA|pos=ERD|name=[[Filippo Tripi]]}} {{Fs player|no=92|nat=ITA|pos=AUR|name=[[Stephan El Shaarawy]]}} {{Fs player|no=99|nat=SER|pos=ATE|name=[[Mile Svilar]]}} {{Fs player|no= -|nat=NED|pos=AUR|name=[[Justin Kluivert]]}} {{Fs player|no= -|nat=CRO|pos=ERD|name=[[Ante Coric]]}} {{Fs player|no= -|nat=ESP|pos=ERD|name=[[Gonzalo Villar]]}} {{Fs player|no= -|nat=NED|pos=ERD|name=[[Georginio Wijnaldum]]|other=[[Paris Saint-Germain FC|PSGtik]] utzita}} {{Fs player|no= -|nat=CIV|pos=ATZ|name=[[William Bianda]]}} {{Fs end}} == Palmaresa == === Italian: 14 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (3): 1941–42, 1982–83, 2000–01. * [[Italiako futbol kopa]] (9): 1964, 1969, 1980, 1981, 1984, 1986, 1991, 2007, 2008. * Italiako superkopa (2): 2001, 2007. === Nazioartean: 2 === * [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]]: ** Txapelduna (0) ** Finalista (1): 1984. * [[Hirietako Ferien Kopa]] (1): 1961. * [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] (0): finalista 1991ean eta 2023an. * [[UEFA Europa Conference League|Europa Conference League]] (1): 2022. == Euskal taldeen aurkako partidak == AS Romak kanporaketa bakarra jokatu du euskal taldeen aurka: {| class="wikitable" |- ! Denboraldia !! Txapelketa !! Fasea !! Etxekoa !! Emaitza !! Kanpokoa |- | 2022-23 || [[UEFA Europa League]] || final zortzirenak || Roma<br/>[[Real Sociedad]] || align=center|2-0<br/>0-0 || [[Real Sociedad]]<br/>Roma |- | 2024-25 || [[UEFA Europa League]] || ligaxka || Roma || align=center|1-1 || [[Athletic]] |} == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}} [http://www.asroma.it/ Webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} [[Kategoria:AS Roma| ]] 2eg9fwcjfxyuwayrbmgy6lcary62we7 0 386884 10002395 9615483 2024-12-17T13:16:07Z Makenzis 82059 10002395 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = Torino Football Club SpA | irudia = | ezizenak = ''I Granata'' ("granateak")<br />''Il Toro'' ("zezena") | hiria = [[Torino]] ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1906]] (AC Torino)<br />[[2005]] (Torino FC) | zelaia = [[Stadio Olimpico (Turin)|Stadio Olimpico]] | zelai inaugurazioa = [[2006]] | zelai edukiera = 28.140 | presidentea = {{banderaikur|Italia}} [[Urbano Cairo]] | entrenatzailea = {{banderaikur|Kroazia}} Ivan Jurić | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 9.a | webgunea = [http://www.torinofc.it/ Webgune ofiziala] | ezker-esku eredua 1 =_torinofc2223h | gorputz eredua 1 =_torinofc2223h | eskuin-esku eredua 1 =_torinofc2223h | praka eredua 1 = _torinofc2223h | galtzerdi eredua 1 = _torinofc2223h | ezker-eskua 1 = 6b2738 | gorputza 1 = 6b2738 | eskuin-eskua 1 = 6b2738 | prakak 1 = 6b2738 | galtzerdiak 1 = 6b2738 | ezker-esku eredua 2 = _torinofc2223a | gorputz eredua 2 = _torinofc2223a | eskuin-esku eredua 2 = _torinofc2223a | praka eredua 2 = _torinofc2223a | galtzerdi eredua 2 = _torinofc2223a | ezker-eskua 2 = FFFFFF | gorputza 2 = FFFFFF | eskuin-eskua 2 = FFFFFF | prakak 2 = 7a1e2f | galtzerdiak 2 = 742738 }} [[Fitxategi:Torino fc 1929.jpg|thumb|250px|1929ko taldea.]] [[Fitxategi:Grande Torino 1948 49.jpg|thumb|250px|''Il Grande Torino'', 1948-49.]] '''Torino Football Club SpA [[Turin]]'''go ([[Italia]]) [[futbol]] talde bat da. [[Juventus FC]] hirikidearen itzalean egon bada ere, baditu hainbat titulu, hala nola 7 [[Serie A|Liga]] eta 5 [[Italiako futbol kopa|Kopa]]. [[UEFA Europa League|UEFA Kopako]] finalista ere izan zen 1992an. Garairik onena, hala ere, 1940ko hamarkadan izan zuen. Etxeko partidak [[Stadio Olimpico (Turin)|Stadio Olimpicoan]] jokatzen ditu. == Historia == === Hasierako urteak === ''Foot-Ball Club Torino'' 1906ko abenduaren 3an sortu zen. [[Juventus FC]]-etik ateratako Alfredo Dick izan zen Torinoren fundatzailea, beraz hasiera hasieratik izan zen lehia nabaria bi taldeen artean. Turinen 1908an Italiako lehenengo nazioarteko txapelketa antolatu zen [[Torneo Internazionale Stampa Sportiva]]. Torino finalera iritsi zen baina [[Servette FC]] suitzarrak irabazi zion 3-1. 1926-27 urtean Italiako liga irabazi zuen baina Juventusen aurkako partidan tranpa egin zuelakoan titulua kendu zioten. Hurrengo urtean irabazi zuen bere lehenengo liga. Hurrengo titulua 1936ko Kopa izan zuen. === Il Grande Torino (1942-1949) === Valentino Mazzola kapitain zuen taldeak 5 Scudetto (Liga) eta Kopa bat irabazi zuen. Oraindik ere Italian inoiz izan den talde onena kontsideratzen da eta ''Il Grande Torino'' ezizena eman zitzaion. 1949an Turindik gertu dauden Supergako muinoetan hegazkin istripua izan zuen eta jokalari guztiak hil ziren, bat izan ezik. === 1970eko hamarkada === 1949ko tragediaren ondoren taldeari asko kostatu zitzaion berriz ere talde on bat eratzea. 1968 eta 1971ko kopak irabazi zituen eta 1976an bere orain arteko azkenengo liga ere bai. === 1990eko hamarkada === Azken tituluak 1990eko hamarkadan iritsi ziren. 1991n, [[Mitropa Kopa]] nahiko baztertua irabazi zuen eta 1993an, Italiako Kopa. 1992an Europako txapelketa bateko lehen finala jokatu zuen, [[UEFA Europa League|UEFA Kopan]] izan zen eta [[Amsterdamgo Ajax|Ajax Amsterdamek]] garaitu bazuen ere, lehia gogorra izan zen: Italian 2-2 berdindu zuten eta Herbeheretan, 0-0. Kanpoan sarturiko golek erabaki zuten, beraz, titulua. === XXI. mendea === Mende berria Serie B (2. mailan) hasi zuen. 2005ean lehen mailara itzuli zen, baina diru arazoak zirela-eta, ez zioten hartarako baimenik eman. Jokalari onenek alde egin zuten artean eta taldea desagertzea sahiesteko, birsortu behar izan zuten. Hainbat alditan bigarren mailan izan ondoren, 2011-2012 denboraldian lehen mailara igo zen. 2013-2014 urtean zazpigarren egin eta, gero, [[UEFA Europa League]] jokatu du. Athletic gainditu zuen baina final hamaseirenetan [[FC Zenit San Petersburgo|Zenit]] talde errusiarrak kanporatu. == Uniformea == Sorreratik izan du elastiko granatea eta galtza zuriak. 1970eko hamarkadan ekipamendu guztia granatea zuen: horrela irabazi zuen 1975-76ko scudettoa. {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _torino1819H| gorputz eredua = _torino1819H| eskuin-esku eredua = _torino1819H| praka eredua = _torino1819A| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 800000| gorputza = 800000| eskuin-eskua = 800000| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 55151a| izenburua = 2018-2019| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _torino1920h| gorputz eredua = _torino1920h| eskuin-esku eredua = _torino1920h| praka eredua = _torino1920h| galtzerdi eredua = _torino1920h| ezker-eskua = 800000| gorputza = 800000| eskuin-eskua = 800000| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 55151a| izenburua = 2019-2020| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _torino2021h| gorputz eredua = _torino2021h| eskuin-esku eredua = _torino2021h| praka eredua = _torino2021h| galtzerdi eredua = _torino2021h| ezker-eskua = 800000| gorputza = 800000| eskuin-eskua = 800000| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 800000| izenburua = 2020-2021| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _torino2122h| gorputz eredua = _torino2122h| eskuin-esku eredua = _torino2122h| praka eredua = _torino2122a| galtzerdi eredua = _torino2122h| ezker-eskua = 7a1e2f| gorputza = 800000| eskuin-eskua = 7a1e2f| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2021-2022| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _torinofc2223h| gorputz eredua = _torinofc2223h| eskuin-esku eredua = _torinofc2223h| praka eredua = _torinofc2223h| galtzerdi eredua = _torinofc2223h| ezker-eskua = 6b2738| gorputza = 6b2738| eskuin-eskua = 6b2738| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 6b2738| izenburua = 2022-2023| }} | |} == Palmaresa == === Italian: 13 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (7): 1927–28, 1942–43, 1945–46, 1946–47, 1947–48, 1948–49, 1975–76 * [[Italiako futbol kopa]] (5): 1936, 1943, 1968, 1971, 1993 * Italiako superkopa (1): 1993 === Nazioartean: 1 === ==== [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] ==== * Txapelduna (0) * Finalista (1): 1992 ==== [[Mitropa Kopa]] ==== * Txapelduna (1): 1991 == Euskal taldeen aurkako partidak == Hauek dira Europako txapelketa ofizialetan Torinok euskal taldeen aurka jokatu dituen partidak: {| class="wikitable" |- ! Denboraldia !! Txapelketa !! Fasea !! Etxekoa !! Emaitza !! Kanpokoa |- | 2014-15 || [[UEFA Europa League|UEFA Kopa]] || Final hamaseirenak || Torino<br/>[[Bilboko Athletic Kluba|Athletic]] || align=center|2-2<br/>2-3 || [[Bilboko Athletic Kluba|Athletic]]<br/>Torino |} == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}} [http://www.torinofc.it/ Webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} [[Kategoria:Torino FC]] dzsd280g8yjv2rkf5uf69fdohltowz2 0 386885 10002383 9321022 2024-12-17T12:44:06Z Makenzis 82059 10002383 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = Genoa Cricket & Football Club | ezkutu irudia = | ezizenak = ''I Rossoblu'' ("gorri-urdinak")<br />''Il Griffone'' | hiria = [[Genova]] ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1893]] | zelaia = [[Stadio Luigi Ferraris]] | zelai inaugurazioa = [[1911]]<br />[[1989]] (berriztua) | zelai edukiera = 36.536 | presidentea = {{banderaikur|Italia}} [[Enrico Preziosi]] | entrenatzailea = {{banderaikur|Italia}} | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 11.a (Serie A) | webgunea = [http://genoacfc.it/ Webgune ofiziala] | ezker-esku eredua 1 = _genoa2122h | gorputz eredua 1 = _genoa2122h | eskuin-esku eredua 1 = _genoa2122h | praka eredua 1 = _genoa2122h | galtzerdi eredua 1 = _genoa2122h | ezker-eskua 1 = FFFFFF | gorputza 1 = FFFFFF | eskuin-eskua 1 = FFFFFF | prakak 1 = FFFFFF | galtzerdiak 1 = 000052 | ezker-esku eredua 2 = _genoa2122a | gorputz eredua 2 = _genoa2122a | eskuin-esku eredua 2 = _genoa2122a | praka eredua 2 = _genoa2122a | galtzerdi eredua 2 = _genoa2122a | ezker-eskua 2 = FFFFFF | gorputza 2 = FFFFFF | eskuin-eskua 2 = FFFFFF | prakak 2 = FFFFFF | galtzerdiak 2 = FFFFFF }} [[Fitxategi:Genoa 1893.png|thumb|250px|1898ko Italiako aurreneko futbol liga irabazi zuen taldea.]] [[Fitxategi:Italian Football Champion 1902.jpg|thumb|250px|1902an Italiako txapelduna izan zen taldea.]] [[Fitxategi:Genoa Cricket and Football Club 1923-24.jpg|thumb|250px|1924ko taldea, azken liga lortu zuena.]] [[Fitxategi:Genova-Genoa in A-2007-DSCF0461.JPG|thumb|250px|Zaleak [[Genova]]ko plazan 2007ko lehen mailarako igoera ospatzen.]] '''Genoa Cricket & Football Club''' [[Italia]]ko futbol talde zaharrenetakoa da. [[Genova]] hirian sortu zen 1893an eta XX mende hasieran Italiako futbol indartsuena izan zen bederatzi [[Serie A|Liga]] irabaziz, azkenengoa 1924ean. [[Italiako futbol kopa|Italiako Kopa]] bet ere badu. Azken hamarkadetan hiriko beste taldea den [[UC Sampdoria]]ren itzalean egon da. Etxeko partidak [[Stadio Luigi Ferraris]] berriztuan jokatzen ditu. == Historia == === Hasierako urte bikainak === Taldea ''Genoa Cricket & Athletic Club'' izenarekin sortu zen 1893ko irailaren 7an eta batez ere [[kriket]]ean eta [[atletismo]]an aritzen zen, [[futbol]]a bigarren mailako kirola zen. Futbolaren arrakasta igotzen ari zenez 1897rako kirol garrantzitsuena bihurtu zen eta 1898an ''Genoa Cricket & Football Club'' bihurtu zen. Hori nabariagoa izan zen 1898 eta 1904 artean Italiako liga guztiak (bat ezik) irabazi zituenean. Genoa atzerrian partida jokatu zuen lehen taldea izan zen, 1903ko apirilaren 27an [[OGC Nice|FVC Nice]]-ri 0-3 irabazi zion. 1905erako jadanik beste talde batzuen maila asko igo zen, [[Juventus FC]], [[AC Milan]] edo [[FC Pro Vercelli 1892|USC Pro Vercelli]] eta Genoak puntako taldea izaten jarraitzen bazuen ere hamar urte behar izan zituen titulu berri bat eskuratzeko. Azkenengo Ligak 1923 eta 1924 urteetan lortu zituen. === Genova 1893 Circolo del Calcio === Gobernu faxistak ez zuen Genoaren izen ingelesa gustuko eta 1928an izena aldatu arazi zioten eta ''Genova 1893 Circolo del Calcio'' bihurtu zen. 30. hamarkadan ordea nahiko pattal ibili zen, eta 1934. urtean bigarren mailara jaitsi zen lehen aldiz. 1936an lehen mailara itzuli eta 1937an Italiako Kopa irabazi zuen, bere azken titulua. === Gerra ostean Alpeetako Kopak === 1945 urtean Bigarren Mundu gerra bukatu eta lehenengo hartu zuen neurria ''Genoa Cricket & Football Club'' izena berreskuratzea izan zen. Maila ordea ez zuen berreskuratu eta ordutik aurrera talde apala izan zen. 1959-60 denboraldian bigarren mailara jaitsi zen, baina hurrengo urtean berri igo eta 1962an [[Alpeetako Kopa]] irabazi zuen, garai hartan txapelketa garrantzitsua zen italiarrentzat. 1964 urtean berriz lortu zuen Alpeetako Kopa. Pozakl ordea ez zuen asko iraun eta hurrengo urtean berriz jaitsi zen bigarren mailara. === XXI mendea === Mende berria Serie C1 (3. mailan) hasi zuen eta 2007 arte ez zuen lortu lehen mailara itzultzerik. Ordutik bertan ari da, pare bat aldiz jaistear ibili bada ere. == Uniformea == ''Genoa Cricket & Football Club'' klub britainiarra zen eta [[Ingalaterrako futbol selekzio nazionala]]ren uniformea izan zuen sorreran. 1899an kolore zuri-urdinak hartu zituen, Genoa portu hiria zela irudikatuz. 1901 urtean hartu zituen kolore gorri eta urdin klasikoak. {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = | eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000040| galtzerdiak = 000040| izenburua = 1893-1898| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _blue_stripes| gorputz eredua = _bluestripes| eskuin-esku eredua = _blue_stripes| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 0000FF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = 1899-1900| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _redborder| gorputz eredua = _redhalf| eskuin-esku eredua = _blueborder| praka eredua = | galtzerdi eredua = _redtop| ezker-eskua = 0000ff| gorputza = 0000ff| eskuin-eskua = ff0000| prakak = 0000ff| galtzerdiak = 0000ff| izenburua = klasikoa| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _genoa1516h| gorputz eredua = _genoa1718h| eskuin-esku eredua = _genoa1516h| praka eredua = _genoa1516h| galtzerdi eredua = _genoa1718h| ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = FFFFFF| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = 000080| galtzerdiak = 000080| izenburua = 2017-18| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _genoa1718H| gorputz eredua = _genoa1819h| eskuin-esku eredua = _genoa1718H| praka eredua = _genoa1819h| galtzerdi eredua = _genoa1819h| ezker-eskua = 000080| gorputza = DF0000| eskuin-eskua = DF0000| prakak = 000080| galtzerdiak = 000080| izenburua = 2018-19| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _genoa1920H| gorputz eredua = _genoa1920H| eskuin-esku eredua = _genoa1920H| praka eredua = _genoa1920H| galtzerdi eredua = _genoa1920H| ezker-eskua = 000080| gorputza = DF0000| eskuin-eskua = DF0000| prakak = 000080| galtzerdiak = 000080| izenburua = 2019-20| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _genoa2021H| gorputz eredua = _genoa2021H| eskuin-esku eredua = _genoa2021H| praka eredua = _genoa2021H| galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0f1e41| gorputza = 0f1e41| eskuin-eskua = 0f1e41| prakak = 0f1e41| galtzerdiak = 0f1e41| izenburua = 2020-21| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _genoa2122h| gorputz eredua = _genoa2122h| eskuin-esku eredua = _genoa2122h| praka eredua = _genoa2122h| galtzerdi eredua = _genoa2122h| ezker-eskua = 0f1e41| gorputza = 0f1e41| eskuin-eskua = 0f1e41| prakak = 0f1e41| galtzerdiak = 000052| izenburua = 2021-22| }} | |} == Palmaresa == === Italian: 10 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (9): 1898, 1899, 1900, 1902, 1903, 1904, 1914–15, 1922–23, 1923–24 * [[Italiako futbol kopa]] (1): 1937 === Nazioartean: 2 === * [[Alpeetako Kopa]] (2): 1962, 1964. == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}} [http://genoacfc.it/ Webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} [[Kategoria:Genoa CFC]] scc1hxbugzcu2syjufj1s7o6adyuofa 0 386904 10002482 9817155 2024-12-17T14:21:13Z Makenzis 82059 10002482 wikitext text/x-wiki {{Erakunde infotaula | ezker-esku eredua 1 = _bologna2122H | gorputz eredua 1 = _bologna2122H | eskuin-esku eredua 1 = _bologna2122H | praka eredua 1 = _bologna2122H | galtzerdi eredua 1 = _bologna2122H | ezker-eskua 1 = 040040 | gorputza 1 = 040040 | eskuin-eskua 1 = 040040 | prakak 1 = 040040 | galtzerdiak 1 = 01013B | ezker-esku eredua 2 = _bologna2122A | gorputz eredua 2 = _bologna2122A | eskuin-esku eredua 2 = _bologna2122A | praka eredua 2 = _bologna2122A | galtzerdi eredua 2 = _bologna2122A | ezker-eskua 2 = FFFFFF | gorputza 2 = FFFFFF | eskuin-eskua 2 = FFFFFF | prakak 2 = FFFFFF | galtzerdiak 2 = FFFFFF }} [[Fitxategi:Bologna Associazione Giuoco del Calcio 1936-37.jpg|280px|thumb|1936-37ko liga irabazi zuen taldea.]] '''Bologna Football Club 1909''' Italiako [[futbol]] talde zaharrenetakoa da, [[Bolonia]] hirikoa. Italiako 7 liga eta bi kopa irabazi ditu. Etxeko partidak [[Stadio Renato Dall'Ara]] estadioan jokatzen ditu. == Historia == === Sorrera eta hasierako urte bikainak === Taldea 1909an sortu zuen Emilio Arnstein [[austriar]] futbol zaleak eta XX. mendearen hasierako hamarkadetan talde indartsua izan zen, batez ere 20. eta 30. hamarkadetan. [[Bigarren Mundu Gerra]] Italian hasi zenerako irabaziak zituen jadanik sei liga. === Azkenengo tituluak eta gainbehera === Hurrengo hamarkadetan lehen mailako erdi pareko postuetan kokaturik egon zen harik eta 1964an bere zazpigarren liga, eta orain arteko azkena, eskuratu zuen arte. 1970. hamarkadaren hasieran bi kopa eskuratu zituen, bigarrena Palermoren aurka bana berdindu ostean penalti jaurtiketek erabaki zuten. 1982an lehen mailatik jeitsi zen eta berehala hirugarren mailaraino joan zen. 2006 arte ez zuen bigarren mailara igotzerik lortu eta 2008an lehen mailara igo zen berriz Francesca Menarini entrenatzailearen eskutik. === Bologna 2010 === 2010an Consorte bankariak eta Zanetti negozio-gizonak ''Bologna 2010'' kontsortzioa eratu eta Bologna FC hartu zuen beren gain. 2014 urtean maila galdu zuen baina 2015ean play offak irabazi eta Seria A-ra itzuli zen. Ordutik beheko postuetan ari den arren mantentzea lortu du. == Uniformea == Praka zuridun eta praka urdindun modeloak tartekatu izan ditu 1974tik aurrera. {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _bologna19091910h| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = ff0000| gorputza = 000066| eskuin-eskua = 000066| prakak = ffffff| galtzerdiak = 000066| izenburua = 1909| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _bologna19251926h| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 003063| gorputza = 003063| eskuin-eskua = 003063| prakak = ffffff| galtzerdiak = 003063| izenburua = 1910-1950| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _bologna19631964h| gorputz eredua = _bologna19631964h| eskuin-esku eredua = _bologna6364h| praka eredua = | galtzerdi eredua = _band red| ezker-eskua = D70000| gorputza = 003063| eskuin-eskua = D70000| prakak = ffffff| galtzerdiak = 003063| izenburua = 1950-tik| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _bologna9192h| gorputz eredua = _bologna9192h| eskuin-esku eredua = _bologna9192h| praka eredua = | galtzerdi eredua = _band_red| ezker-eskua = 00274f| gorputza = 00274f| eskuin-eskua = 00274f| prakak = 00274f| galtzerdiak = 00274f| izenburua = 1974-tik| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _bologna1819h| gorputz eredua = _bologna1819h| eskuin-esku eredua = _bologna1819h| praka eredua = _bologna1819h| galtzerdi eredua = _bologna1819h| ezker-eskua = CF0F1A| gorputza = 0CF0F1A| eskuin-eskua = CF0F1A| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 040040| izenburua = 2018-19| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _bologna1920h| gorputz eredua = _bologna1920h| eskuin-esku eredua = _bologna1920h| praka eredua = _bologna1920h| galtzerdi eredua = _bologna1920h| ezker-eskua = CF0F1A| gorputza = 0CF0F1A| eskuin-eskua = CF0F1A| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = 040040| izenburua = 2019-20| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _bologna2021H| gorputz eredua = _bologna2021H| eskuin-esku eredua = _bologna2021H| praka eredua = _bologna2021H| galtzerdi eredua = _bologna2021H| ezker-eskua = 040040| gorputza = 040040| eskuin-eskua = 040040| prakak = 040040| galtzerdiak = 040040| izenburua = 2020-21| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _bologna2122H| gorputz eredua = _bologna2122H| eskuin-esku eredua = _bologna2122H| praka eredua = _bologna2122H| galtzerdi eredua = _bologna2122H| ezker-eskua = 040040| gorputza = 040040| eskuin-eskua = 040040| prakak = 040040| galtzerdiak = 01013B| izenburua = 2021-22| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _bologna2223h| gorputz eredua = _bologna2223h| eskuin-esku eredua = _bologna2223h| praka eredua = _bologna2223h| galtzerdi eredua = _bologna2223h| ezker-eskua = 040040| gorputza = 040040| eskuin-eskua = 040040| prakak = 040040| galtzerdiak = 01013B| izenburua = 2021-22| }} |} == Palmaresa == === Italian: 9 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (7): 1924-25, 1928-29, 1935-36, 1936-37, 1938-39, 1940-41, 1963-64 * [[Italiako futbol kopa]] (2): 1970, 1974. === Nazioartean: 4 === * [[UEFA Intertoto Kopa]] (1): 1998. * [[Mitropa Kopa]] (3): 1932, 1934, 1961. == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}} [http://www.bolognafc.it/ Taldearen webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} [[Kategoria:Bologna FC 1909]] 9kta4zqu7qagei0jorrgzz5ikba99w3 14 434521 10002802 9725853 2024-12-17T23:03:12Z Franvj 161224 [[Kategoria:Euskal Autonomia Erkidegoa]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002802 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Euskal Herriko kultura]] [[Kategoria:Euskal Herriko monumentuak]] [[Kategoria:Euskal Herriko historia kulturala]] [[Kategoria:Kultura Ondasunak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Euskal Autonomia Erkidegoa]] eh6uc5rwaxyg822k4dsz0b0zja81j5a 106 436060 10002817 7983396 2024-12-17T23:37:58Z Franvj 161224 [[Kategoria:Nafarroako Dugu]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002817 wikitext text/x-wiki '''Nafarroa Garaiko kultura ondasunak''' legeak ezartzen dituen eta [[Nafarroako Foru Erkidegoa]]n dauden [[kultura ondasun]]ak dira, Ipar Euskal Herriko [[monumentu historiko (Frantzia)|monumentu historiko]]en parekoak. Lege honen aurretik, 16/1985eko ekainaren 25eko Espainiako Ondare Historikoaren legeak ezartzen dituen. Ondasun guzti hauek R.I.-XX-YYYYYYY-00000 motako kodea dute. Lehenengo bi zifrek ondasun mota adierazten dute; hurrengo zazpi zifrek ondasunaren identifikazio-kodea osatzen dute eta azken bost zifrek ondasunaren zatiak identifikatzeko balio dute. [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren Kultura Saila]]ri dagokio ondasunak kudeatzea, mantentzea, izendatzea, eta kultura ondasun izendapena kentzea. Zerrenda hau ez da osoa, ondasunak urtero izendatzen eta sailkatzen baitira. {{TOC limit|3}} == Donejakue Bidea Nafarroan == [[Donejakue]] bideak 377 eraikin zerrendatu ditu [[UNESCO]]k, ofizialki, Nafarroan.<ref>{{Erreferentzia|izena=UNESCO World Heritage|abizena=Centre|izenburua=Routes of Santiago de Compostela: Camino Francés and Routes of Northern Spain|hizkuntza=en|url=http://whc.unesco.org/en/list/669/|aldizkaria=UNESCO World Heritage Centre|sartze-data=2019-07-29}}</ref>. Zerrenda bideen zatien arabera eskaintzen da hemen: * [[Zerrenda:Aragoiko bideko ondasunak Nafarroan]] * [[Zerrenda:Frantses bideko ondasunak Nafarroan]] * [[Zerrenda:Nafar bideko ondasunak]] == Udalerrien arabera == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Zerrenda:Abartzuzako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ablitasko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Aiegiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Allingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Altsasuko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Añorbeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Arbizuko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Arakilgo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Arellanoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ariako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Aribeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Armañantzasko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Artaxoako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Artzibarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Atarrabiako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Aurizko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Barañaingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Bargotako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Basaburuako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Baztango kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Biurrun-Olkozko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Burlatako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Cabanillasko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Cintruénigoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Corellako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Cortesko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Deierriko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Donamariako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Doneztebeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Eloko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Erroibarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Esako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Eslabako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Esteribarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Etaiuko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ezkabarteko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Fiteroko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Fontellasko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Galarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Galipentzuko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Galozeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Garaioako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Garesko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Garinoaingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Garraldako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Gesalazko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Hiriberriko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ibargoitiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Irunberriko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Iruñeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Itzako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lanako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Larraungo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Leozko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Legardako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lesakako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lizarrako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lodosako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Longidako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Los Arcoseko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lukingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Luzaideko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Martzillako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Mendigorriko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Muruzabalgo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Nabaskozeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Noain Elortzibarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Oltza zendeako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Orbaizetako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Orbarako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Orisoaingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Orreagako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Oteitzako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Otsagabiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:San Martin Unxeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Sartagudako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Tafallako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Tebas-Muru Artederretako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Torres del Ríoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Tulebrasko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Tuterako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Uharte Arakilgo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Untzitibarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Urdazubiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Urraulbeitiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Urraulgoitiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Uxueko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Vianako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Villamayor de Monjardíngo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Villatuertako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Xabierko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zangozako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zarrakazteluko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ziraukiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zizur Nagusiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zizurko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zubietako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zugarramurdiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zuñigako kultura ondasunak]] }} == Estazio megalitikoaren arabera == * [[Zerrenda:Abartan-Saioako estazio megalitikoko monumentuak]] * [[Zerrenda:Anue-Esteribarko estazio megalitikoko monumentuak]] * [[Zerrenda:Aralar mendebaldeko estazio megalitikoko monumentuak]] * [[Zerrenda:Arano-Goizuetako estazio megalitikoko monumentuak]] * [[Zerrenda:Artikutza-Agiñako estazio megalitikoko monumentuak]] * [[Zerrenda:Urbasako estazio megalitikoko monumentuak]] == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == *[http://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recursos.aspx?tipoBuscador=pm Monumentu ondarea] (http://www.turismo.navarra.es gunean) ==Ikus, gainera== {{Euskal Herriko ondarea}} [[Kategoria:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|*]] [[Kategoria:Nafarroako Dugu]] 1rabep1np2vrhmj2uykcnedgk5qiz40 10002820 10002817 2024-12-17T23:45:43Z Franvj 161224 [[Kategoria:Nafarroako Dugu]] kendua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002820 wikitext text/x-wiki '''Nafarroa Garaiko kultura ondasunak''' legeak ezartzen dituen eta [[Nafarroako Foru Erkidegoa]]n dauden [[kultura ondasun]]ak dira, Ipar Euskal Herriko [[monumentu historiko (Frantzia)|monumentu historiko]]en parekoak. Lege honen aurretik, 16/1985eko ekainaren 25eko Espainiako Ondare Historikoaren legeak ezartzen dituen. Ondasun guzti hauek R.I.-XX-YYYYYYY-00000 motako kodea dute. Lehenengo bi zifrek ondasun mota adierazten dute; hurrengo zazpi zifrek ondasunaren identifikazio-kodea osatzen dute eta azken bost zifrek ondasunaren zatiak identifikatzeko balio dute. [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren Kultura Saila]]ri dagokio ondasunak kudeatzea, mantentzea, izendatzea, eta kultura ondasun izendapena kentzea. Zerrenda hau ez da osoa, ondasunak urtero izendatzen eta sailkatzen baitira. {{TOC limit|3}} == Donejakue Bidea Nafarroan == [[Donejakue]] bideak 377 eraikin zerrendatu ditu [[UNESCO]]k, ofizialki, Nafarroan.<ref>{{Erreferentzia|izena=UNESCO World Heritage|abizena=Centre|izenburua=Routes of Santiago de Compostela: Camino Francés and Routes of Northern Spain|hizkuntza=en|url=http://whc.unesco.org/en/list/669/|aldizkaria=UNESCO World Heritage Centre|sartze-data=2019-07-29}}</ref>. Zerrenda bideen zatien arabera eskaintzen da hemen: * [[Zerrenda:Aragoiko bideko ondasunak Nafarroan]] * [[Zerrenda:Frantses bideko ondasunak Nafarroan]] * [[Zerrenda:Nafar bideko ondasunak]] == Udalerrien arabera == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Zerrenda:Abartzuzako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ablitasko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Aiegiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Allingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Altsasuko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Añorbeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Arbizuko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Arakilgo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Arellanoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ariako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Aribeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Armañantzasko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Artaxoako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Artzibarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Atarrabiako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Aurizko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Barañaingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Bargotako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Basaburuako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Baztango kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Biurrun-Olkozko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Burlatako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Cabanillasko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Cintruénigoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Corellako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Cortesko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Deierriko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Donamariako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Doneztebeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Eloko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Erroibarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Esako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Eslabako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Esteribarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Etaiuko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ezkabarteko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Fiteroko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Fontellasko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Galarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Galipentzuko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Galozeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Garaioako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Garesko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Garinoaingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Garraldako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Gesalazko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Hiriberriko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ibargoitiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Irunberriko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Iruñeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Itzako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lanako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Larraungo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Leozko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Legardako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lesakako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lizarrako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lodosako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Longidako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Los Arcoseko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lukingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Luzaideko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Martzillako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Mendigorriko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Muruzabalgo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Nabaskozeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Noain Elortzibarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Oltza zendeako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Orbaizetako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Orbarako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Orisoaingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Orreagako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Oteitzako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Otsagabiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:San Martin Unxeko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Sartagudako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Tafallako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Tebas-Muru Artederretako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Torres del Ríoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Tulebrasko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Tuterako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Uharte Arakilgo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Untzitibarko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Urdazubiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Urraulbeitiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Urraulgoitiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Uxueko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Vianako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Villamayor de Monjardíngo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Villatuertako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Xabierko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zangozako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zarrakazteluko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ziraukiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zizur Nagusiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zizurko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zubietako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zugarramurdiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zuñigako kultura ondasunak]] }} == Estazio megalitikoaren arabera == * [[Zerrenda:Abartan-Saioako estazio megalitikoko monumentuak]] * [[Zerrenda:Anue-Esteribarko estazio megalitikoko monumentuak]] * [[Zerrenda:Aralar mendebaldeko estazio megalitikoko monumentuak]] * [[Zerrenda:Arano-Goizuetako estazio megalitikoko monumentuak]] * [[Zerrenda:Artikutza-Agiñako estazio megalitikoko monumentuak]] * [[Zerrenda:Urbasako estazio megalitikoko monumentuak]] == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == *[http://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recursos.aspx?tipoBuscador=pm Monumentu ondarea] (http://www.turismo.navarra.es gunean) ==Ikus, gainera== {{Euskal Herriko ondarea}} [[Kategoria:Nafarroa Garaiko kultura ondasunak|*]] 8ab2798aqdrxc9hscec9ka53u4tp9lf 106 479155 10002821 9365068 2024-12-17T23:53:05Z Franvj 161224 [[Kategoria:Euskal Autonomia Erkidegoa]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002821 wikitext text/x-wiki '''Bizkaiko kultura ondasunak''' Euskal Kultura Ondareari buruzko uztailaren 3ko 7/1990 legeak ezartzen dituen eta [[Bizkaia]]n dauden [[kultura ondasun]]ak dira, Ipar Euskal Herriko [[monumentu historiko (Frantzia)|monumentu historiko]]en parekoak. Lege honen aurretik, 16/1985eko ekainaren 25eko Espainiako Ondare Historikoaren legeak ezartzen dituen. Ondasun guzti hauek R.I.-XX-YYYYYYY-00000 motako kodea dute. Lehenengo bi zifrek ondasun mota adierazten dute; hurrengo zazpi zifrek ondasunaren identifikazio-kodea osatzen dute eta azken bost zifrek ondasunaren zatiak identifikatzeko balio dute. [[Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila]]ri dagokio Bizkaiko ondasunen kudeaketa, mantenua, izendapena eta kultura ondasun maila kentzea. Zerrenda hau ez da osoa, ondasunak urtero izendatzen eta sailkatzen baitira. == Udalerriaren arabera == {{zutabeak|kopurua=3| === A === * [[Zerrenda:Abadiñoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Abanto-Zierbenako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ajangizko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Alonsotegiko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Amorotoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Areatzako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Arratzuko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Artzentalesko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Aulestiko kultura ondasunak]] === B === * [[Zerrenda:Bakioko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Balmasedako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Barakaldoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Berangoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Bermeoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Berriatuako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Berrizko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Bilboko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Busturiako kultura ondasunak]] === D === * [[Zerrenda:Dimako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Durangoko kultura ondasunak]] === E === * [[Zerrenda:Eako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Elorrioko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Erandioko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ermuako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Errigoitiko kultura ondasunak]] === F === * [[Zerrenda:Foruako kultura ondasunak]] === G === * [[Zerrenda:Galdakaoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Galdamesko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Gatikako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Gautegiz-Arteagako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Gernika-Lumoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Getxoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Gizaburuagako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Gordexolako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Gueñesko kultura ondasunak]] === I === * [[Zerrenda:Ispasterko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Izurtzako kultura ondasunak]] === K === * [[Zerrenda:Karrantzako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Kortezubiko kultura ondasunak]] === L === * [[Zerrenda:Larrabetzuko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lekeitioko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Lezamako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Loiuko kultura ondasunak]] === M === * [[Zerrenda:Mallabiako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Markina-Xemeingo kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Mendatako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Mendexako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Meñakako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Morgako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Mungiako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Munitibar-Arbatzegi Gerrikaitzko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Muskizko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Muxikako kultura ondasunak]] === O === * [[Zerrenda:Ondarroako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Orozkoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ortuellako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Otxandioko kultura ondasunak]] === P === * [[Zerrenda:Plentziako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Portugaleteko kultura ondasunak]] === S === * [[Zerrenda:Santurtziko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Sestaoko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Sopuertako kultura ondasunak]] === T === * [[Zerrenda:Trapagaranko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Turtziozko kultura ondasunak]] === U === * [[Zerrenda:Ugao-Miraballesko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Urduñako kultura ondasunak]] === Z === * [[Zerrenda:Zallako kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zamudioko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Zeberioko kultura ondasunak]] * [[Zerrenda:Ziortza-Bolibarko kultura ondasunak]] }} == Kanpo estekak == {{Euskal Herriko ondarea}} [[Kategoria:Bizkaiko Kultura Ondasunak|*]] [[Kategoria:Euskal Autonomia Erkidegoa]] k1y2wvbjvlnbde2t8qrco2ixc8rxeya 0 479854 10002930 7656332 2024-12-18T08:14:15Z Jose Angel Urquia Goitia 129751 Artikulua osatzen 10002930 wikitext text/x-wiki {{Taxotaula automatikoa | taxon = Salaria fluviatilis | authority = ([[Ignacio Jordán Claudio de Asso y del Río|Asso]], 1801)}} '''Ibai-kabuxa''' (''Salaria fluviatilis'') [[Blenniidae]] familiako arraina da. [[Mediterraneoa|Mediterraneon]] ahoa duten ibaietan bizi da, [[Europa]]n eta [[Afrika]]n. 15 zentimetroko luzera du.<ref>Crivelli, A.J. 2005. [http://www.iucnredlist.org/search/details.php/60764/all Salaria fluviatilis]. IUCNren Zerrenda Gorria</ref> == Deskribapena == Gure ibaietan arrain honen tamaina ez da 10 cm-tik gorakoa izaten. Bere itxuragatik erraz atzematen da. Gorputza luzanga eta alboetatik konprimitua da eta mukiz estalita dago; buruak aho erraldoia du eta bertan hortz ugari sartzen dira, horien artean lau nabarmentzen dira, bi goian eta bi behean, handiak eta txakurraren itxurakoak, lepoa gandorraren itxurako tolesdura batek ildaskatua du, eta hori oso nabaria da arretan. Begi bakoitzaren gainean garro itxurako dermiko eranskin txiki bat sartzen da. Bizkarreko hegatsa oso luzea da eta bere aurreko zatian erradio arantzatsuekin; buruaren atzeko muturretik pedunkulu kaudalera iristen da. Bere aldetik, kaudal-hegatsa ganbila da. Espezie honen ezaugarri berezia da hegats-bentralen txertatzea pektoral-hegatzen aurrean kokatzen dela.<ref>{{erreferentzia|abizena=Administracion de la Comunidad Autonoma de Euskadi|urtea=1989|izenburua=Euskal Autonomiu Elkarteko Ornodunak|argitaletxea=Graficas Santamaria S.A.|orrialdea=98|ISBN=84-7542-639-5|hizkuntza=Es}}</ref> Kolorea oso aldakorra da, nahiz eta hondoa arre-horixka duten aleak eta hegatsetan zehar ere zabaltzen diren orban ilun irregularrez margotuta daudenak diren nagusi. == Biologia eta ohiturak == Gure latitudeetan, espezie hau ur gezatan bizi den bere familiako bakarra da; beste guztiak itsasokoak dira. Ibai kabutxa sedentarioa eta bentonikoa da. Hondoko harrien azpian isolatuta eta ezkutatuta bizi da; bere gorputzaren koloreak izugarri mimetikoak direlako oharkabean pasarazten dute. Atsedenaldian gorputza flexionatuta egoten da normalean, hegats-bentraletan pausatua, eta horrek mehatxatuta bagago, buztana astinduz azkar ihes egiteko aukera ematen dio. Taktika bera erabiltzen du zelatan ehizatzeko, ibai kabutxa bere eskura dauden eta harrapatzen dituen harrapakin guztiez elikatzen den harrapari bat baita. Haien dietan, funtsean haragijalea da, elikadura mota guztietako intsektuen larbak, krustazeoak eta arrainkumeak daude. Ugalketa udaberrian gertatzen da, apiriletik ekainera bitartean. Sexu-dimorfismoa oso nabaria da, arrak kolore ilunagoa dute, ia uniformea, orban ez oso nabarmenekin eta gandorra emeek baino askoz nabarmenagoa dute. Emeek hondoan jartzen dituzte arrautzak, harrien azpian babestuta. Arrautzak ernaldu ondoren arra arduratzen da errunaldiaren zaintzaz, harrapari posibleen erasoetatik defendatuz. == Banaketa, habitata eta egoera == Ibai kabutxa Mediterraneoko banaketa duen espeziea da, Europako hegoaldeko eta Afrikako iparraldeko herrialdeetan zehar hedatzen dena. Iberiar penintsulan Katalunian, Ebro arroan, Jucar eta Guadiana ibaietan kokatu da. Gure lurraldean Araban baino ez dugu aurkitu, Omecillo eta Bayas ibaietan, Ebroko ibaiadarretan harrapatu ez den arren, logikoa da pentsatzea badagoela, ibai honetan beherago bizi delako. Beti ibaien beheko ibilguetan aurkitu izan dugu, harriz osatutako hondoa eta sakonera metro batera iristen ez den eremuak okupatuz. Gure arrain faunan espezie arraroa da, nahiz eta agertzen den tokietan bere kopuruak garrantzitsuak diren. Bereziki ugaria da Bayas-en Igaytik igarotzean. Bere etorkizuna ibaiaren baldintza biologiko onak mantentzeak baldintzatzen du, uraren kalitateari dagokionez arrain zorrotza baita. Ikuspuntu zoogeografikotik, detektatu den Arabako tokiak interesgarriak dira, banaketa-mugaren parte direlako. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Biologia zirriborroa}} [[Kategoria:Blenniidae]] [[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar arrainak]] [[Kategoria:1799. urtean deskribatutako taxoiak]] [[Kategoria:1801. urtean deskribatutako taxoiak]] [[Kategoria:Afrikako ur gezako arrainak]] 5quu9vq8kuwa7kw1brr7i374fatdfqv 14 480112 10002803 9722591 2024-12-17T23:04:49Z Eliatxo 96586 10002803 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Erresuma Batuko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Eskoziako idazleak]] aft0qs094pf9aijjm7ypzds7j56zm0t 0 533463 10003008 7316375 2024-12-18T09:26:21Z 79.154.164.225 10003008 wikitext text/x-wiki '''Ostalaritza''' diru trukean bidaiariei [[ostatu]] eta oro har herritarrei jan eta edateko zerbitzuak eskaintzen dizkien [[sektore ekonomiko]]a da, [[hotel]]ak, [[ostatu]]ak, [[taberna]]k, [[jatetxe]]ak eta antzekoak barnehartzen dituena,. [[Turismo]]arekin estu loturik dagoen sektorea da. '''Ostalaritza establezimenduen tipologia.''' Ostalaritzaren sektorea bi jarduera nagusik osatzen dute, ostatua edo hotel- eta jatetxe-jarduera, zeinak, aldi berean, hainbat jarduera  hartzen dituzten barne. Ostatatu zerbitzuari dagozkion eztablezimendu  tipologiaren barruan honako hauek aurki ditzakegu: hotelak eta antzeko ostatuak; ostatu turistikoak eta egonaldi laburreko beste ostatu batzuk; kanpinak eta karabanetarako aparkalekuak eta beste bizitoki batzuk; Bestetik, janari eta edarien zerbitzuetan hauek bereiz daitezke: jatetxeak eta janari-postuak; ekitaldietarako prestatutako janariak eta beste janari-zerbitzu batzuen hornitzea eta edari-establezimenduak. '''Ohiko ostatu-eztablezimenduen mota.''' Ostalaritzaren sektorearen barruan, ostatu-zerbitzua nagusiki arduratzen da bezeroei aldi baterako ostatua emateaz. Talde honetan hainbat  ostat-eztablezimendu daude. Hurrengoak dira nagusiak: B & Bs Bed & Breakfastak txikiak dira eta ostatua eta gosaria eskaintzen dute. Jabe gehienak eraikin berean bizi dira, eta ostatu-hartzaileek bainugela propioa edo partekatua duen gela pribatua dute. Hotel-establezimenduak Gau baterako edo gehiagorako ostatu motarik ezagunena. Ostatuaz gain, hotelek zerbitzu gehigarriak eskaintzen dituzte, hala nola gela-zerbitzua, garbiketa, otorduak eta bestelakoak. Eskaintzen dituzten instalazioen eta zerbitzuen ezaugarrien eta kalitatearen arabera, talde eta kategoria hauetan sailkatuko dira; 1. taldean, hotelak, bost, lau, hiru, bi eta izar batekoak 2. taldean. hostalak eta ostatuak, hiru, bi eta izar bat. 3. taldean.  fondak 4. taldean. hotelak-Apartamenduak, lau, hiru, bi eta izar bat.'''⁵''' Motelak Motelak hotelen antzekoak dira, baina errepideko bidaia batean atseden hartzeko diseinatuta daude, hala nola gidarientzat. Helburua dela eta, errepidearen ondoan egoten dira, eta doako aparkalekua dute. kanpotik sarrera independentea du. Motelak, «Hotelak» taldearen barruan dago , hiru, bi eta izar bateko kategorietan sailkatzen dira. Aterpetxeak Komunitatean ostatu hartzeko modu bat da. Aterpetxeek gela partekatuak dituzte, hau da, ostatu-hartzaileek oheagatik ordaintzen dute, eta ez logelagatik. Sukaldea eta dutxak ostalari guztiek partekatzen dituzte. Baliteke intimitate handirik ez eskaintzea, baina merkeak dira aurrekontu gutxiko bidaiarientzat. Resortak Resortak hotelen oso antzekoak dira, baina zerbitzu eta instalazio gehiago eskaintzen dituzte. Praktikan, horrek esan nahi du ostatu-hartzaileek nahi duten guztia lor dezaketela beren ostatuaren erosotasunetik. Resortek jatetxeak, kafetegiak, tabernak, dendak, bainuetxeak eta parkeak eskaintzen dituzte. Resorts askok dena barne duten paketeak eskaintzen dituzte. Hotel-paketea ostatu-hartzaile baten egonaldia hobetzeko diseinatutako zerbitzu, prestazio eta esperientzien multzoa da. Bere helburua esperientzia integrala ematea da. Esperientzia horrek prezio murriztua izan ohi du, elementu bakoitza bere aldetik erostearekin alderatuta. '''Ohiko janari- eta edari-establezimenduen  motak.''' Janariak eta edariak egiten dituzten negozioez ari gara. Hainbat negozio mota sartuko genituzke, hala nola jatetxeak, otordu-etxeak, kafetegiak, tabernak, mesoiak, ardotegiak. Jatetxeak Bezeroek janariaz, edariaz eta zerbitzuaz gozatzeko erabiltzen dituzten ostalaritza-establezimenduak dira. Talde horretan,besteak beste, goi mailako sukaldaritzako edo ohiko jatetxeak, eramateko janariarenak, janari lasterrekoak daude. Jatetxeak Frantzian jaio ziren, XVIII. mendearen bigarren erdian. Kontzeptu berria zen jatekoa dastatzera joateko. Lehenengo jatetxearen sortzailea Dossier Boulanger izenez ezagutzen dugu. Rue Des Pouliesen zuen lokal batean bere platerak dastatzera joan nahi zuenarentzako gune bat sortzeko ideia izan zuen sukaldaria izan zen. Hasieran, salda berreraikitzaileak zerbitzatzen zituen, baina laster zabaldu zuen bere karta hainbat platerekin. Frantziako Iraultzaren ondoren, familia aristokratikoetako sukaldari askok lana galdu eta Boulangerren ideiari jarraitzea erabaki zuten. Batzuek Parisen bertan ireki zituzten beren negozioak, baina beste batzuek Frantziako beste toki batzuetan, Ingalaterran eta Europako beste nazio batzuetan sortu zituzten beren negozioak. Catering-a Catering-a ohikoak ez diren lekuetan edo instalazioetatik kanpo antolatzea da. Catering-a janariak prestatzeari, leku jakin batean emateari, zerbitzuari eta arretari buruzkoa da, hala nola oturuntza bat antolatzea enpresaren instalazioetan edo pop-up kafetegi bat irekitzea zelai edo jolas-parke batean. Pop-up kontzeptua lokal ibiltariak eta aldi baterakoak edo iragankorrak dira, egun gutxitan irekita daudenak esperientzia errepikaezina eskaintzeko. Tabernak eta kafetegiak Jendea erlaxatzeko, sozializatzeko, edari bat eta aperitibo bat hartzeko diseinatuta daude. Jatetxeetatik bereizten dira, giro lasaiagoa dutelako. Kafea, tea eta aperitibo arinak daude, eta tabernek edari alkoholdun eta ez-alkoholdun aukera zabala eta entretenimendua eskaintzen dute. '''Aktibitate ekonomiko honen ezaugarriak''' Lehen eta bigarren sektoreak nekazaritzan eta industrian oinarritzen diren bitartean,  hirugarren sektoreak biztanleek eskatzen dituzten zerbitzuak ekoiztea helburu duten jarduera guztiak osatzen du'''¹'''. Ostalaritza aktibitate ekonomikoaren hirugarren sektorean kokatzen da, edozein ekonomiarentzat oso garrantzitsua izanda  lan-aukera garrantzitsuak garatzen baititu. Estatuko gainerako autonomia-erkidegoekin alderatuta, zerbitzuen sektoreko negozio-zifran partaidetza handiena izan zuten autonomia-erkidegoak Madril ( % 33,3), Katalunia ( % 19,5) eta Andaluzia ( % 9,9) izan ziren 2022an. Euskadi Estatuko bosgarren ekonomia izan zen. Euskadiko ekonomia-jardueran hirugarren sektoreak garrantzi handia du eskaintzen dituen ondasun eta zerbitzuen kopuruei esker. 2022an zerbitzuen sektorea izan zen euskal ekonomiaren hazkundearen liderra, izan ere, 30.365 milio euroko negozio bolumena zuen'''¹'''. Horrez gain, hirugarren sektorea bere osotasunean aintzat hartuta, % 4,7 hazi zen ''''''eta okupazio-tasa % 3 igo zen'''⁴''' . 2023an sortu ziren enplegu berri gehienak izan ziren, lanaldi osoko ia 14.000 lanpostu baliokideren hazkundeari esker (%2,0). Horrela, enpleguari dagokionez, zerbitzu sektorea EAEko ekonomiaren enplegu osoaren %72,4ra iritsi zen.'''³''' {| class="wikitable" | colspan="5" | '''Taula 2.- Magnitude erregionalizatuak, autonomia-erkidegoka zerbitzu sektorea. 2022. Lokalak.Milaka euro.Langileak''' |- | |'''Lokal kopurua''' |'''Negozio bolumena''' '''(euro)''' |'''Aktibo materialetako inbertsioa''' |'''Langile okupatuak''' |- |'''Estatua''' |2.344.569 |717.332.552 |45.798.790 |8.344.263 |- |'''Andalucia''' |365.389 |71.055.425 |3.660.697 |1.181.832 |- |'''Aragoi''' |61.558 |13.348.347 |906.716 |200.215 |- |'''Asturiaseko Printzerria''' |49.205 |8.538.998 |452.752 |147.016 |- |'''Balear Uharteak''' |73.799 |27.969.834 |1.985.144 |263.007 |- |'''Kanarias''' |111.084 |29.578.666 |1.587.976 |406.100 |- |'''Kantabria''' |27.432 |5.087.581 |224.036 |84.361 |- |'''Gaztela eta Leon''' |100.245 |17.655.463 |844.530 |319.370 |- |'''Gaztela-Mantxa''' |78.587 |13.586.962 |719.046 |227.447 |- |'''Katalunia''' |449.352 |139.688.367 |8.015.024 |1.607.187 |- |'''Valentziako Erkidegoa''' |253.398 |58.327.414 |3.810.257 |795.812 |- |'''Extremadura''' |39.434 |5.500.256 |459.463 |117.604 |- |'''Galizia''' |138.250 |26.118.223 |1.330.796 |384.921 |- |'''Madrilgo Erkidegoa''' |416.625 |239.061.325 |18.661.301 |1.893.853 |- |'''Murtziako Erregioa''' |61.932 |13.639.616 |744.291 |216.461 |- |'''Nafarroako Foru Erkidegoa''' |25.363 |6.737.253 |255.645 |92.798 |- |'''Euskal Autonomia Erkidegoa''' |'''76.921''' |'''30.364.907''' |'''2.008.126''' |'''348.021''' |- |'''Errioxa''' |11.548 |2.848.977 |109.922 |42.387 |- |'''CeutaKanarias''' |2.162 |6.838.906 |17.525 |7.468 |- |'''Melilla''' |2.283 |1.386.032 |5.545 |8.405 |} Iturria: Instituto Nacional de Estadística  2022. urtea. '''Ostalaritzari lotutako adierazle ekonomikoak Euskadin''' Euskal Autonomia Erkidegoa (EAE) 2,22 milioi biztanle eduki arren, 2022. urteko datuen arabera,  EAEko   Barne-Produktu Gordina (BPG) 79.350 milioi eurokoa izan zen. Espainiako estatuko bosgarren ekonomia izan zen, hau da, Espainiako BPGren % 5,9 izan zen'''²'''. 2023an  BPGpc (Barne-produktu gordina biztanleriako) 32.130 eurora iritsi zen EAEn. Zifra hori  EB-27ko (30.669 euro) zenbatekoen artean zegoen'''³'''. EAEko ostalaritza-jarduera testuinguru ekonomiko orokor batean kokatzeko, gainerako sektoreekin alderatzerakoan, azaltzen da Euskal Autonomia Erkidegoko ekoizpen-egituran manufaktura-industriaren pisu handia nabarmentzen dela, EAEko BPGaren % 23ren bat gutxi gora-behera. Izan ere, makineriaren, ekipamendu-ondasunen, metalezko produktuen eta garraio-materialaren fabrikazioa nabarmendu ohi da. Ostalarizak, merkataritza eta garraiorekin batera, pisu erlatiboari eusten dio. {| class="wikitable" | colspan="3" |'''Taula 1.- EAEko Barne-Produktu Gordina merkatuko prezioetan eta Balio Erantsi Gordina oinarrizko preziotan, jarduera-adarren arabera.''' '''2022. Mila euro.''' |- | |'''Uneko prezioak''' |'''Portzentajezko egitura''' |- |'''Nekatzaritza;abeltzaintza''' |356.471 |0,40 |- |'''Erauzketa-industriak;manufaktura-industria''' |18.289.034 |23,00 |- |'''Eraikuntza''' |4.351.223 |5,50 |- |'''Merkataritza; garraioa; ostalaritza''' |14.979.273 |18,90 |- |'''Informazioa eta komunikazioak''' |1.969.253 |<nowiki>2,50|</nowiki> |- |'''Finantza- eta aseguru-jarduerak''' |2.768.778 |3,50 |- |'''Higiezinen jarduerak''' |8.020.848 |10,10 |- |'''Jarduera profesionalak, zientifikoak eta teknikoak''' |5.942.341 |7,50 |- |'''Administrazio publikoa;hezkuntza''' |12.344.101 |15,60 |- |'''Arte-, jolas- eta entretenimendu-jarduerak''' |3.212.610 |4,00 |- |'''Balio erantsi gordin osoa''' |72.233.932 |91,00 |- | |'''79.350.168''' |'''100,00''' |} Iturria: Instituto Nacional de Estadística  2022. urtea. '''Euskadiko ostalaritza sektorearen adierazle ekonomikoak beste zerbitzuekin alderatuta.''' Ostalaritza sektorea EAEn hirugarren sektoreak duen azpisektore garrantzitsu horietako bat da. Bost jarduera-multzo osatzen du ostalaritzaren sektoreak Ekonomia Jardueren Sailkapen Nazionalaren (EJSN -93) arabera: hotelak (55.1. taldea); kanpamenduak eta beste ostatu batzuk (55.2. taldea); jatetxeak (55.3. taldeak).; edarien establezimenduak (55.4. taldeak), eta janariak hornitzeko beste zerbitzu batzuk (55.5. taldea). 2022. urtean ostalaritzaren jardueraren hazkundea  %4,9 izan zen, turismoaren bultzadaren ondorioz3. Eustat-ek ahalbidetutako 2022-2023 urteko datuak erabiliz,  Merkataritza, Ostalaritza eta Garraioa taldea  2023, urteko aurrerapenean 17.608.020 eurora iritsi zen. Gainera, behera dagoen taularen datuen arabera ikus daiteke  Barne produktu gordinari dagokionezko hazkunde bat izan duela. {| class="wikitable" | colspan="3" |'''Taula 3.- EAEko Barne Produktu Gordina (BPG.). Ostalaritza eta beste sektoreak.''' '''2022. Milaka euro.''' |- | |'''2022''' |'''2023 (a)''' |- |'''Nekatzaritza;Abeltzaintza;Arrantza''' |716.638 |779.192,0 |- |'''Industria eta Energia''' |18.931.360 |19.902.093 |- |'''Eraikuntza''' |4.259.938 |4.514.846 |- |'''Zerbitzuak''' |54.433.920 |58.724.838 |- |'''Merkataritza, Ostalaritza,Garraioa''' |'''16.601.699''' |'''17.608.020''' |- |'''Administrazio Publikoa, Hezkuntza, Osasuna''' |13.647.242 |14.221.321 |- |'''Gainerako zerbitzuak''' |24.184.979 |26.895.497 |- |'''Guztira''' |'''78.341.856''' |'''83.920.969''' |} Iturria:  Eustat. 2022. urtea. '''EAEko ostalaritza establezimenduen ezaugarriak.''' INE-k ahalbidetutako 2023. urteko datuen arabera, Euskadi Autonomia Erkidegoan ostalaritza-jarduerara bideratutako establezimenduen kopurua 13.285 izan ziren. Beste sektoretan gertatzen ez den bezala, ostalaritzaren sektorea EA Erkidegoan homogeneoki dago banatuta, izan ere, hiru lurralde historikoetan dago eta  udalerri guztietan ageri da. INE-k emadako datuak analizatzekotan, EAEko ostalaritza-sektorean garrantzi handia du janari eta edarien zerbitzuak, izan ere,  2023. urtean establezimenduen % 90,24 jatetxe-sektorera bideratuta zeuden bitartean, ostatu-sektorea ez zen establezimenduen % 10,00era iritsi. Ostatuen azpisektoreen artean edari-establezimenduek beste azpisektoreek baino pisu gehiago dute, Horrela, urte horretan edari- establezimenduek ehuneko 57,87a irudikatu zuten. Bigarren postuan,  jatetxe eta janari-postuen jarduerak aurki daitezke {| class="wikitable" | colspan="4" |'''Taula 4.- EAEko ostalaritza sektoreko jarduerak,''' '''Establezimenduak.2023.''' |- | colspan="2" | |'''Zk.''' |'''%.''' |- | colspan="2" |'''Ostatatu zerbitzuak''' |'''1.296''' |'''9,76''' |- | |Hotelak eta antzeko ostatuak |581 |4.37 |- | |Ostatu turistikoak eta egonaldi laburreko beste ostatu batzuk |602 |4,53 |- | |Kanpinak eta karabanetarako aparkalekuak |22 |0,17 |- | |Beste bizitoki batzuk |91 |0,69 |- | colspan="2" |'''Janari eta edarien zerbitzuak''' |'''11.989''' |'''90,24''' |- | |Jatetxeak eta janari-postuak |4.002 |30,12 |- | |Ekitaldietarako prestatutako janariak eta beste janari-zerbitzu batzuk hornitzea |299 |2,25 |- | |Edari-establezimenduak |7688 |57,87 |- | colspan="2" |'''Guztira''' |'''13.285''' |'''100''' |} Iturria:  INE. 2023. urtea. '''Ostalaritza establezimenduen tamaina.''' Ostalaritza-sektoreko establezimendu gehiena mikroenpresak dira, hau da, 10 langile baino gutxiago daukatenak. 2023. urteko datuen arabera, mikroenpresak establezimendu guztien %95,50 ziren. Enpresa txikiak (10 eta 49 arteko pertsona okupatuak) establezimendu guztien %4,15 ziren, Halaber, nabarmen daiteke, bai ostatu zerbitzu sektorean bai janari eta edari zerbitzu sektorean, sektoreko lau establezimendutik hiruk bost langile baino gutxiago dituela. {| class="wikitable" | colspan="12" |'''Taula 5.- EAEko ostalaritza sektoreko jarduerak,''' '''Establezimendu tamaia.2023.''' |- | |'''Guztira''' |'''Beharginik gabe''' |'''1etik-2ra''' |'''3tik-5era''' |'''6tik-9ra''' |'''10etik-19ra''' |'''20tik-49ra''' |'''50etik-99ra''' |'''100etik-199ra''' |'''200etik-499ra''' |'''500etik aurrera''' |- |'''Ostatatu zerbitzuak''' |'''1.296''' |'''548''' |'''356''' |'''175''' |'''99''' |'''55''' |'''51''' |'''8''' |'''4''' |'''0''' |'''0''' |- |Hotelak eta antzeko ostatuak |581 |124 |158 |114 |79 |50 |44 |8 |4 |0 |0 |- |Ostatu turistikoak eta egonaldi laburreko beste ostatu batzuk |602 |383 |164 |38 |12 |3 |2 |0 |0 |0 |0 |- |Kanpinak eta karabanetarako aparkalekuak |22 |3 |8 |7 |3 |1 |0 |0 |0 |0 |0 |- |Beste bizitoki batzuk |91 |38 |26 |16 |5 |1 |5 |0 |0 |0 |0 |- |'''Janari eta edarien zerbitzuak''' |'''11.989''' |'''2.638''' |'''5.460''' |'''2.702''' |'''719''' |'''312''' |'''132''' |'''11''' |'''6''' |'''5''' |'''4''' |- |Jatetxeak eta janari-postuak |4.002 |329 |1.597 |1.238 |464 |253 |115 |5 |1 |0 |0 |- |Ekitaldietarako prestatutako janariak eta beste janari-zerbitzu batzuk hornitzea |299 |84 |93 |63 |13 |19 |8 |5 |5 |5 |4 |- |Edari-establezimenduak |7.688 |2.225 |3.770 |1.401 |242 |40 |9 |1 |0 |0 |0 |} Iturria:  INE. 2023. urtea. '''Ostalaritza establezimenduen enplegua.''' Eustat-Euskal Estatistika Erakundearen zifrei erreparatuz, 2022an Euskadik 1.126.785 landun zituen. Hala, enpleguaren ia % 75 zerbitzuen sektoreari zegokion. {| class="wikitable" | colspan="3" |'''Taula 6.-EAEko lanpostuak, jarduera-adarraren arabera.2023.''' |- | |'''Zk.''' |'''%.''' |- |'''Nekatzaritza;Abeltzaintza;Arrantza''' |'''18.590''' |'''1.65''' |- |'''Industria eta Energia''' |'''211.832''' |'''18,80''' |- |'''Eraikuntza''' |'''65.302''' |'''5,80''' |- |'''Zerbitzuak''' |'''833.061''' |'''73,75''' |- |'''Guztira''' |'''1.126.785''' |'''100''' |} Iturria:  INE. 2023. urtea. EAEko ostalaritzaren sektoreak enplegua sortzeko sekulako ahalmena du. Hala, ostalaritza jarduerak ia 62.500 langile zituen 2022. urtearen amaieran. Estadistika datuek kontuan hartuta, esan daiteke  soldatapekoak nagusitzen direla,  sektoreko langile guztien %82,27a ordezkatuz. Autonomoak, berriz, ez dira % 18ra heltzen, Eta enplegua  janari eta edarien jarduerakoetan metatzen da. Gainera, sektoreko enpleguak nagusiki hirikoak dira. {| class="wikitable" | colspan="7" |'''Taula 7.- EAEko ostalaritza-sektorearen makromagnitudeak.Langileak.2022.''' |- | |'''Ostalaritza Sektorea''' |'''%''' |'''Ostatu zerbitzua''' |'''%''' |'''Janari eta edari zerbitzua''' |'''%''' |- |'''Langile okupatuak''' |'''62.406''' |'''100''' |'''6.629''' |'''100''' |'''55.777''' |'''100''' |- |'''Beregainak''' |'''11.063''' |'''17,73''' |'''716''' |'''10,80''' |'''10.347''' |'''18,85''' |- |'''Soldatapekoak''' |'''51.343''' |'''82,27''' |'''5.913''' |'''89,20''' |'''45.430''' |'''81,45''' |} Iturria:  Eustat. 2022. urtea. Zerbitzuen inkesta Ostalaritzako bi jarduera-adarrak analizatzerakoan, adierazten da ostatu-establezimenduen azpisektorekoen barruan, hoteletan pertsona gehiago egiten dutela lan beste ostatuetan baino .     Bestalde, janari eta edari establezimenduen azpisektorekoen barruan, edari establezimenduek nagusitzen dute enplegua. Izan ere, nabarmentzekoa da  ostalaritzan lan egiten duten bi pertsonatik bat establezimendu horietako batean aritzen baita. Grafikoak erakusten du ostalaritza zerbitzuak duen atal guztien artean jatetxeak liderrak direla enpleguaren sorrerari dagokionez. {| class="wikitable" | colspan="5" |'''Taula 8.- EAEko ostatu-zerbitzuaren makromagnitudeak. Langileak. 2022.''' |- | |'''Hotelak''' |'''%''' |'''Beste ostatuak''' |'''%''' |- |'''Langile okupatuak''' |'''4.908''' |'''100''' |'''1.721''' |'''100''' |- |'''Beregainak''' |'''220''' |'''4,48''' |'''496''' | '''28,82''' |- |'''Soldatapekoak''' |'''4.688''' |'''85,52''' |'''1.225''' |'''71,18''' |} Iturria:  Eustat. 2022. urtea. Zerbitzuen inkesta {| class="wikitable" | colspan="7" |'''Taula 9.- EAEko  janari eta edari zerbitzuaren makromagnitudeak.Langileak. 2022.''' |- | |'''Jatetxeak''' |'''%''' |'''Beste janari zerbitzuak''' |'''%''' |'''Edari establezimentuak''' |'''%''' |- |'''Langile okupatuak''' |'''26.405''' |'''100''' |'''10.694''' |'''100''' |'''18.678''' |'''100''' |- |'''Beregainak''' |'''2.821''' |'''10,58''' |'''123''' | '''1,15''' |'''7.403''' | '''39,63''' |- |'''Soldatapekoak''' |'''23.584''' |'''89,32''' |'''10.571''' |'''98,95''' |'''11.275''' |'''60,37''' |} Iturria:  Eustat. 2022. urtea. Zerbitzuen inkesta Begi bistan dago hiru jarduera-eremuak, hotelak, jatetxeak eta edari-establezimenduak, EAEko jarduera ekonomiko osoari egiten dioten ekarpenean garrantzi handia dituztela. '''Ostalaritza sektorean turismoaren eragina''' Turismoa funtsezko sektorea da edozein ekonomiatan, eta dudarik gabe, indar eragile garrantzitsuenetako bat da ostalaritzaren industriarentzat. EAEko turismo-eskaintzaren aniztasuna askotarikoa da. Naturako atseden-turismoak, hiriko turismoak, turismo-ibilbideek, kultura-turismoak, kostaldeko turismoak eta turismo gastronomikoak, besteak beste, bisitatu nahi dituzten pertsonei bideratutako  eskaintza zabala   marrazten dute. Euskadira etortzen diren turisten gehiena aisia-arrazoiengatik etortzen da. Horietatik, ia denak oporraldia edo aisia-egun batzuk igarotzeko asmoz etortzen dira. Eta turisten beharrei erantzuteko ostalaritza sektorea dago. '''Turismo jarduera ezaugarriak Euskadin''' '''Turismo mota''' Turisten jarduera nagusiak hiriko turismoan kokatzen dira eta Euskadira etortzen diren pertsonek gehien egiten dituzten jarduerak gastronomiaren alderdi guztiekin zerikusia dutenak dira: pintxoak jatea, jatetxeetan jatea, produktu gastronomikoak erostea, etab. Baita hiriko turismoaren eta turismo kulturalaren arloko jarduerak egitea ere, lurralde osoan presentzia handia dutenak. '''Euskadiko helmuga turistikoak''' Euskal Autonomia Erkidegoko beste helmuga batzuetan ere mota horretako turistak daude, baina nagusiki Bilbon (%39,5) eta Gasteizen (%39). '''Turisten jatorria''' Euskadira etortzen diren turisten % 57 estatukoak dira. Horien % 11 barne-turismotzat jotzen da (erkidegoan bertan bizi direnak), eta % 46 estatuko beste autonomia-erkidego batzuetatik etortzen da. Estatu barruan, Madrilgo Autonomia Erkidegotik etorritakoak nabarmentzen dira (% 12). Nazioarteko turistak Euskadira etortzen diren pertsona guztien % 43 dira eta merkatu nagusien artean Frantziatik etorritako turistek dute garrantzirik handiena (% 9). Nolakoak diren Euskadira etortzen direnak Euskadira etortzen diren turisten batez besteko adina 49 urtekoa da. 59 urtetik gorakoen adin-tarteak aisia-arrazoiengatik Euskadira etortzen diren turisten % 30 hartzen du. Gazteenen adin-tartea, aldiz, (18 eta 39 urte artean) ozta-ozta iristen da % 12ra. '''Ostatu-motak''' Euskadin hotel-establezimenduetan ostatu hartzea da ohikoena (% 84). Horien ondoren eta garrantziaren araberako hurrenkeran, kanpinean (% 9) gaua ematen duten turistak, landa-ostatuetan (% 5) ematen dutenak eta apartamentu turistikoetan (% 2,5) ematen dutenak daude. '''Txosnak: Euskal Herriko jai-identitatea''' Txosnak jaietako etxolak dira, non edariak eta janariak zerbitzatzen diren.Herri adierazpen aldarrikatzailea, parte-hartzailea, kooperatiboa eta solidarioa dira. Euskal Herriko hirietako, herrietako edo auzoetako jaietan txoznak agertzen dira. Hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaierako tradizionalegiak eta oso instituzionalizatuak ziren jai ofizialen ordezko gune gisa sortu ziren. Garaiko jai-programa tradizionalaren eta ofizialaren alternatibaren bila ibiltzea zen helburua Txosnetako herri-kolektibo askok izaera borrokalaria eta aldarrikatzailea galdu  badute ere, oraindik ere erreferente sozial eta kultural garrantzitsua dira, jaietako eredu parte-hartzaile, herrikoi, parekide eta euskaldunaren aldeko apustua eginez. '''Taulak''' Taula1. EAEko Barne-Produktu Gordina merkatuko prezioetan eta Balio Erantsi Gordina oinarrizko preziotan, jarduera-adarren arabera. 2022. Mila euro. Taula 2. Magnitude erregionalizatuak, autonomia-erkidegoka zerbitzu sektorua. 2022. Lokalak.Milaka euro Pertsonak. Taula 3.  EAEko Barne Produktu Gordina (BPG. ) Ostalaritza eta beste sektoreak. 2022. Milaka euro.  Taula 4.  EAEko ostalaritza sektoreko jarduerak, Establezimenduak.2023. Taula 5.  EAEko ostalaritza sektoreko jarduerak,Establezimendu tamaia.2023. Taula 6. EAEko lanpostuak, jarduera-adarraren arabera.2023. Taula 7. EAEko ostalaritza-sektorearen makromagnitudeak.Langileak.2022. Taula 8. EAEko ostatu-zerbitzuaren makromagnitudeak. Langileak. 2022. Taula 9. EAEko janari eta edari zerbitzuaren makromagnitudeak.Langileak. 2022, == Glosarioa == == BEG                     Balio erantsi gordina == == BPG                      Barne Produktu Gordina == == BPGpc                   Barne-produktu gordina biztanleriako == == EAE                     Euskal Autonomia Erkidegoa == == EB                         Europar Batasuna == == EJSN                     Ekonomia Jardueren Sailkapen Nazionala == Eustat                   Euskal Estatistika Erakundea == INE                       Espainiako Estatistika Institutua == == Erreferentziak == 1 Federico J. Caballero Ferrari (24 de enero, 2016). Economipedia.com 2 Fichas Comunidades Autonomas La Caixa <nowiki>https://www.caixabankresearch.com/es/publicaciones/fichas-comunidades-autonomas/pais-vasco</nowiki> 3  EAEko ekonomiaren urteko txostena 2023. Ekonomia, Lan eta Enplegu Saila. <nowiki>https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/informe_anual_2015/eu_publica/adjuntos/2023_euskera.pdf&ved=2ahUKEwiZ8bKj9-2JAxVhhv0HHV5uGtwQFnoECBsQAQ&usg=AOvVaw16ym2c_N8FLQS_YjwJKN5O</nowiki> 4  “EUSKAL EKONOMIA 2022ko txostena” Laboral Kutxako Ikerketa Departamentua. 5 Orden de 19 de julio de 1968 por la que se dictan normas sobre clasificación de los establecimientos hoteleros == Webgrafia == === Basque Tour. (2023) Aisia-turisten tipologiak Euskadin Helbide honetan lortua <nowiki>https://www.basquetour.eus/analisis-de-la-oferta-y-demanda-turistica-de-abril-2024--y-resultados--del-perfil-de-la-industria-turistica-en-euskadi-2023.htm</nowiki> === == Caixabank. 2024Ko azaroaren 28an. Fichas Comunidades Autonomas . Pais Vasco. Caixabankresearch.com-eko  artikulua. Helbide honetan lortua: <nowiki>https://www.caixabankresearch.com/es/publicaciones/fichas-comunidades-autonomas/pais-vasco</nowiki>. == == Economipedia.com. 20Ko martxoaren 13an eguneratuta.Sector terciario o servicios: Qué es, características y ejemplos Economipedia.com-eko artikulua. Helbide honetan lortua: <nowiki>https://economipedia.com/definiciones/sector-terciario-servicios.html</nowiki> == == Euskal Estatistika Erakundea (Eustat). (2022a). EAEko Barne Produktu Gordina (BPG.). Ostalaritza eta beste sektoreak. 2022. Milaka euro.. Datu estatistikoak.Helbide honetan lortua: <nowiki>https://www.eustat.eus/elementos/ele0014300/producto-interior-bruto-pib--de-la-ca-de-euskadi-por-componentes-oferta-y-demanda-precios-corrientes-miles-de-euros/tbl0014370_c.html</nowiki> == == Euskal Estatistika Erakundea (Eustat). (2022b). EAEko ostalaritza-sektorearen makromagnitudeak. Langileak.2022. Datu estatistikoak.Helbide honetan lortua: <nowiki>https://www.eustat.eus/estadisticas/tema_364/opt_0/tipo_1/ti_hosteleria/temas.html</nowiki> == == Euskal Estatistika Erakundea (Eustat). (2022c).EAEko ostalaritza sektorearen makromagnitudeak, Jarduera taldearen arabera. Mila euro. 2022. Datu estatistikoak. Helbide honetan lortua: <nowiki>https://www.eustat.eus/elementos/tbl0011761_e.html</nowiki> == == Eusko Jaurlaritza, Web Zerbitzuak.2023.EAEko ekonomiaren urteko txostena 2023. Ekonomia, Lan eta Enplegu Saila. Helbide honetan lortua: <nowiki>https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/informe_anual_2015/eu_publica/adjuntos/2023_euskera.pdf&ved=2ahUKEwiZ8bKj9</nowiki> == == Instituto Nacional de Estadistica (INE) (2022a). Locales por CCAA, actividad principal y estrato de asalariados..2023. Datu estatistikoak.Helbide honetan lortua: <nowiki>https://www.ine.es/jaxiT3/Datos.htm?t=294</nowiki> == == Instituto Nacional de Estadistica (INE) (2022b). Magnitudes regionalizadas según comunidades y ciudades autónomas y actividad principal.2022. Datu estatistikoak.Helbide honetan lortua: <nowiki>https://www.ine.es/jaxiT3/Datos.htm?t=36188</nowiki> == == Instituto Nacional de Estadistica (INE) (2022c).P.I.B. a precios de mercado y valor añadido bruto a precios básicos por ramas de actividad: Precios corrientes por comunidades y ciudades autónomas, magnitud y periodo.  2016-2022.Datu estatistikoak. Helbide honetan lortua: <nowiki>https://www.ine.es/jaxi/Datos.htm?tpx=67281</nowiki> == == Kanpo estekak == == <nowiki>https://www.euskadi.eus</nowiki> == == <nowiki>https://www.eustat.eus</nowiki> == == <nowiki>https://www.ine.es</nowiki> == {{autoritate kontrola}} {{zirriborro}} [[Kategoria:Ostalaritza| ]] lkr2p18vbv6r6neoto8a4jezffkvign 0 564352 10002611 9999476 2024-12-17T17:30:16Z Xirkan 12788 10002611 wikitext text/x-wiki {{Antzinako herrialde infotaula | izena= Bandalo eta Alanoen Erresuma | izena bertako hizkuntzan=''Regnum Vandalorum'' | hasiera urtea= [[435]] | amaiera urtea= [[534]] | gobernua= [[Monarkia]] | bandera= | armarria= | nongo= | mapa= Vandal Kingdom at its maximum extent in the 470s.png | mapa testua= Erresumak historian izan zuen zabalerarik handiena | a1=[[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]] | a1 bandera=Labarum.svg | a2=[[Bandalo]]ak | o1=[[Bizantziar Inperioa]] | o1 bandera=Simple Labarum.svg | hiriburua=[[Annaba|Hippo Regius]] (435–439)<ref name="Merrills">{{erreferentzia|izena1=Andrew |abizena1=Merrills |izena2= Richard |abizena2=Miles |izenburua= The Vandals |argitaletxea=Blackwell Publishing|urtea= 2007|orrialdea= 60}}</ref><br>[[Kartago]] (439<ref>{{erreferentzia|izenburua= An Empire of Cities|izena= Penelope M. |abizena= Allison |bilduma= The Cambridge Illustrated History of the Roman World |argitaletxea= Cambridge University Press|urtea= 2001|orrialdea= 223}}</ref>–534<ref name="Merrills"/>) | hiriburu mota=Hiriburuak | hizkuntza=[[Bandaloera]], [[latin]]a | erlijioa=[[Arrianismo]], Nizeatar kristauak }} '''Bandaloen Erresuma''' ({{lang-la|Regnum Vandalum}}) [[Germaniar herriak|germaniar]] erresuma izan zen, [[Genseriko]] [[bandalo]]en erregeak [[435]]ean sortutakoa, [[iparraldeko Afrika]]ko lurralde batzuk eta [[Mediterraneoa|Mediterraneoko]] zenbait uharte hartzen zituena. Hasieran, [[Numidia]] eta [[Mauritania (antzinako eskualdea)|Mauritania]] erromatar probintzietan kokatu ziren, baina handik zabaldu zuten beren eremua. [[534]]an, [[Justiniano I.a|Justiniano]] [[Bizantziar Inperioa|bizantziar]] enperadoreak erresuma guztia konkistatu zuen [[Bandaloen Gerra]]n. [[Nizeako kredoa|Nizeatar]] kristauen jazarpenagatik ospe txarra hartu zuten arren, bandaloak [[mezenasgo|mezenas]] handiak izan ziren. Iparraldeko Afrikan eraikin handiak egin zituzten eta [[latinezko literatura]] bultzatu zuten. == Erregeen zerrenda == * [[Genseriko]] (435–477) * [[Huneriko]] (477–484) * [[Gunthamundo]] (484–496) * [[Thrasamundo]] (496–523) * [[Hilderiko]] (523–530) * [[Gelimer]] (530–534) == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Historia zirriborroa}} [[Kategoria:Bandaloak]] [[Kategoria:Espainiako historia]] [[Kategoria:Frantziako historia]] [[Kategoria:Italiako historia]] [[Kategoria:Tunisiako historia]] [[Kategoria:Maltako historia]] [[Kategoria:Aljeriako historia]] [[Kategoria:Libiako historia]] [[Kategoria:Erdi Aroko Europako estatuak]] [[Kategoria:VIII. mendean desagertutako herrialdeak]] 9byhujo0h90zck28vbnzpam7j67vj3u 2 583176 10002840 9999861 2024-12-18T01:18:38Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002840 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Hiribehere.jpg|thumb|[[Uztaritze]]ko<nowiki/> frontoia ''neguan''. Hiribehere auzoan.]][[Uztaritze]]n<nowiki/> ([[Lapurdi]]) gaude '''Wikipedia''' ikastaro bat egiten. == Bizitza == === Haurtzaroa === === Gaztaroa === ==== Unibertsitatea ==== fhetjsjfdjsfjk == Ikasketak == == WIKIMARATOI BAT ANTOLATZEKO PAUSOAK == Kippleboyren arabera. #Ez da baimenik eskatu behar baino komenigarria da ''Wikipediako komunitateko'' kideekin kontatzea eta horrekin gutxieneko parte hartzea bermatzea.</br>Wikipedian artikulu bat egiteko bi gauza behar dira:</br> a) Argitaratutako iturriak edukitzea (erreferentzia bibliografikoak)</br> b) Boluntario bat. # '''Toki bat''' behar da. Wifia, mahaiak, eta kafea. # '''Artikulu zerrenda''' bat gehien landu nahi dituzun gaiak jasoaz (adibidez: tokiko historia, pertsonaiak, udalerriko espazioak, tokiak, eraikinak, monumentuak....)</br>Oharra: ziurtatu aukeratutako gaiaren inguruko materiala badagoela. # '''Wikipedian orrialde''' bat sortu (Wikiproiektu bat edo Wikipedia orria) jarduera iragartzeko. Adibidez Katalunian Joan Brossaren inguruan sortu zuten hau:https://ca.wikipedia.org/wiki/Viquip%C3%A8dia:Viquimarat%C3%B3_Joan_Brossa; Edota Amarapediaren inguruan sortutako proiektua:https://eu.wikipedia.org/wiki/Wikiproiektu:Amarapedia-Olatu_Talka_2015 # '''Jarduera burutzeko jendea''': honetan bi perfil ezberdineko jendea aurkitu daiteke: 1. Wikilari aktiboak, proiektuan editatzeko interesa dutenak; 2. Tokiko jendea bere ondarearen inguruan interesa dutenak eta Wikipedia nola funtzionatzen duen jakiteko interesa dutenak.</br>Liburutegiko erabiltzaileen artean, historiarekin eta tokiko gaiekin interesa duten horiek bilatu, eta parte hartzera animatu.</br>Euskararen sustapenaren inguruan sentsiblea den eta aktiboak diren pertsonak bilatu. Baliteke laguntzea ez gaiarengatik baizik euskara interneten sustatzeko helburuarekin. # '''Ikastaroak''' antolatu editatzeko interesa duen jendearekin. Ikastaroa wikilari boluntario batek emango luke.</br>Oharra: ikasleen profilaren arabera, ikusizko editorea erabiltzea gomendatzen da. Ikasleak informatikan trebeak badira zuzenean kodearekin lan egin daiteke. # '''Deialdi''' bat egin (kartelak, sare sozialak, ohiko erabiltzaileak...) # '''Topaketa egin eta editatu'''!! {{Aurkibide taula | izenburua = [[Soziologia]] | irudia = | zerrenda = {{zutabe}} * [[Gizarte teoria]] * [[Lanaren soziologia]] * [[Gizarte ikerkuntza]] * [[Elkarrekintza (gizarte zientziak)]] * [[Aaron Cicourel]] * ''[[The Social Construction of Reality]]'' * ''[[Soziologiarako gonbitea. Ikusmolde humanistiko bat]]'' * [[Nazioarteko Soziologia Elkarte]] * [[Euroeszeptizismo]] * [[Etnozentrismo]] * [[Eurozentrismo]] * [[Isiltasunaren espiral]] * [[Amerikako soziologia elkarteko lehendakarien zerrenda]] * [[Amerikar Soziologia Elkartea]] * [[Arau sozial]] * [[Gizarte zibil]] * [[Francesco Alberoni]] * [[Harvey Sacks]] * [[Gizatalde]] {{zutabe berria}} * [[Anselm Strauss]] * [[Luc Boltanski]] * [[Werner Sombart]] * [[Michel Crozier]] * [[Everett Hughes]] * [[Edwin Sutherland]] * [[Jean Ziegler]] * [[Michel Freitag]] * [[Edward Osborne Wilson]] * [[Harrison White]] * [[Mark Granovetter]] * [[Bruno Latour]] * [[Sare sozialen analisia]] * [[Heinz von Foerster]] * [[Axel Honneth]] * [[Fei Xiaotong]] * [[Karl Mannheim]] * [[Norbert Elias]] * [[Ernest Burgess]] * [[Ernest Gellner]] * [[Jane Addams]] {{zutabe berria}} * [[Arnold Gehlen]] * [[Edvard Westermarck]] * [[Richard Sennett]] * [[Alfred Louis Kroeber]] * [[Florian Znaniecki]] * [[Maurice Halbwachs]] * [[Immanuel Wallerstein]] * [[Jean-Claude Passeron]] * [[Raymond Boudon]] * [[Richard Hoggart]] * [[Charles Wright Mills]] * [[Herbert Blumer]] * [[Ulrich Beck]] * [[Max Horkheimer]] * [[Robert Ezra Park]] * [[Erakundeen soziologia]] * [[Howard Becker]] * [[Manuel Castells]] * [[Komunikazioaren soziologia]] * [[Francis Jauregiberri]] * [[Alain Touraine]] {{zutabe berria}} * [[Transakzio finantzarioak zergapetzeko eta hiritarren ekintzarako elkartea]] * [[Chicagoko Soziologia Eskola]] * [[Etnometodologia]] * [[Elkarrekintza sinboliko]] * [[Fenomenologia]] * [[Harold Garfinkel]] * [[Charles Horton Cooley]] * [[Malgusegurtasuna]] * [[William Isaac Thomas]] * [[Thomas Luckmann]] * [[Robert King Merton]] * [[George Herbert Mead]] * [[Erving Goffman]] * [[Peter L. Berger]] * [[Peter Wagner]] * [[Gilles Lipovetsky]] {{zutabe amaiera}} }} <noinclude> <br/> {{Aurkibide taula | izenburua = [[Politika]] | irudia = | zerrenda = {{zutabe}} * [[Austriako Askatasunaren Alderdia]] * [[Forza Italia (2013)]] * [[Ezkerreko Alderdia (Frantzia)]] * [[5 Izar Mugimendua]] * [[Erresuma Batuaren Independentziaren Alderdia]] * [[Eurotalde]] * [[Jean-Claude Juncker]] * [[Ernest Lluch]] {{zutabe amaiera}} }} <noinclude> <br/> ==Proba== {{Liburu ilustratu infotaula | izenburua = Proba | irudia = Fireworks over Ponte Vecchio 2.JPG | idazlea = dtjtjkrykt5 | ilustratzailea = Ilustratzaile proba | argitarapen urtea =2010 | orrialde kopurua = 200 | formatoa = Koloretan }} ==gehitu atala== <center><big><big>[https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Xabier_Ca%C3%B1as/Proba_orria&action=edit&section=new Gehitu atal berria]</big></big></center> == proba == {| width="100%" cellpadding="0" cellspacing="0" style="border:2px solid #aaa; border-left:-moz-border-radius: 0 10px 10px 0; -webkit-border-radius: 0 10px 10px 0; border-radius: 0 10px 10px 0; vertical-align:middle;" |width="250" | | style="border:2px solid #aaa; border-left:none; border-right:none;" |[[Fitxategi:Donostiapedia ikurra.jpg|link=|600px]] | style="border:2px solid #aaa; border-left:none; -moz-border-radius: 0 10px 10px 0; -webkit-border-radius: 0 10px 10px 0; border-radius: 0 10px 10px 0; vertical-align:middle;" | {| align="right" style="text-align:left; margin-bottom:3px;" cellspacing="0" cellpadding="0" | style="padding-right:3px" | [[File:Wikipedia-logo-v2-no-text.svg|right|17px|link=]] | style="padding-right:20px; vertical-align:top" | '''Wikipedia''' |- | style="padding-right:3px" | [[File:Commons-logo.svg|right|12px|link=]] | style="padding-right:20px; vertical-align:top" | [[Commons:Category:Amarapedia|Wikimedia Commons]] |- | style="padding-right:3px" | [[File:Wikisource-logo.svg|right|15px|link=]] | style="padding-right:20px; vertical-align:top" | [[Wikisource:eu:Azala|Wikiturriak]] |- | style="padding-right:3px" | [[File:Wikidata-logo-en.svg|right|15px|link=]] | style="padding-right:20px; vertical-align:top" | [[:d:Wikidata:Main_Page|Wikidata]] |} |} <div style="border:1px solid #aaa; background-image: linear-gradient(bottom, rgb(238,238,238) 0%, rgb(250,250,250) 50%, rgb(255,255,255) 96%); background-image: -o-linear-gradient(bottom, rgb(238,238,238) 0%, rgb(250,250,250) 50%, rgb(255,255,255) 96%); background-image: -moz-linear-gradient(bottom, rgb(238,238,238) 0%, rgb(250,250,250) 50%, rgb(255,255,255) 96%); background-image: -webkit-linear-gradient(bottom, rgb(238,238,238) 0%, rgb(250,250,250) 50%, rgb(255,255,255) 96%); background-image: -ms-linear-gradient(bottom, rgb(238,238,238) 0%, rgb(250,250,250) 50%, rgb(255,255,255) 96%); background-image: -webkit-gradient(linear, left bottom, left top, color-stop(0, rgb(238,238,238)), color-stop(0.5, rgb(250,250,250)), color-stop(0.96, rgb(255,255,255))); -moz-border-radius: 10px; -webkit-border-radius: 10px; border-radius:10px; margin-bottom:3px"><table width="100%" cellspacing="0" cellpadding="0" valign="top" border="0" style="background:transparent; font-weight:bold;"><tr><!-- --><td width="10%" style="border-right:1px solid #aaa; padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:Donostiapedia Liburua|Aurkezpena]]</td><!-- --><td width="15%" style="border-right:1px solid #aaa; padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:Donostiapedia Liburua/Nola parte hartu|Nola parte hartu]]</td><!-- --><td width="15%" style="border-right:1px solid #aaa; padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:Donostiapedia Liburua/Batzordeak|Batzordeak]]</td><!-- --><td width="10%" style="border-right:1px solid #aaa; padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:Donostiapedia Liburua/Lantegiak|Lantegiak]]</td><!-- --><td width="10%" style="border-right:1px solid #aaa; padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:Donostiapedia Liburua/Irudiak|Irudiak]]</td><!-- --><td width="10%" style="padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:Donostiapedia Liburua/Albisteak|Albisteak]]</td></tr></table></div> == Infotaula automatikoa == {{infobox |above = {{{izena}}} |headerstyle = background-color: #99c; |abovestyle = background-color: #99c; |subheader = [[Brusela-Hiriburua eskualdeko udalerrien zerrenda|Brusela-Hiriburua eskualdeko udalerria]] |image1 = {{#if:{{#Property:P18}}|[[Fitxategi:{{#invoke:Wikidata | formatStatements | property=P18 | rank=one}}|285px]]}} |caption = {{#if:{{{irudiaren testua|}}}|{{{irudiaren testua}}}}} |image2 = {{#if:{{#Property:P80}}|[[Fitxategi:{{#Property:P41}}|100x100px]][[Fitxategi:{{#Property:P94}}|88x88px]]}} |header1 = Administrazioa |label2 = Estatua |data2 = {{bandera|Belgika}} |label3 = Eskualdea |data3 = {{bandera|Brusela-Hiriburua}} |label5 = Alkatea |data5 = {{#if:{{{alkatea|}}}|{{{alkatea}}}}} |label6 = Postakodea |data6 = {{#if:{{#Property:P281}}|<code>{{#Property:P281}}</code>}} |label7 = [[NIS/INS]] kodea |data7 = {{#if:{{#Property:P1567}}|<code>{{#Property:P1567}}</code>}} |header10 = Geografia |label11 = Koordenatuak |data11 = {{#if:{{#property:P625}}|{{cal coor|display=inline,title}}}} |data12 = {{#if:{{#property:P242}}|[[Fitxategi:{{#property:P242}}|285px]]}} |data13 = {{#if:{{#property:P625}}|{{kokapen mapa |Belgika |lat_dir = N |lon_dir = E |lat_deg = {{Lat wd/g}} |lat_min = {{Lat wd/m}} |lat_sec = {{Lat wd/s}} |lon_deg = {{Lon wd/g}} |lon_min = {{Lon wd/m}} |lon_sec = {{Lon wd/s}} |label = {{{izena|{{PAGENAME}}}}} |position = |float = center |width=285 |caption = {{{caption|}}} }} }} |label14 = Garaiera |data14 = {{#if:{{#property:P2044}}|{{#property:P2044}} [[metro|m.]]}} |label15 = Eremua |data15 = {{formatnum:{{Brusela-Hiriburuko udalerri infotaula automatikoa/Azalera|{{#Property:P1567}}}}}} km² |header20 = Demografia |label21 = Biztanleria |data21 = {{formatnum:{{Brusela-Hiriburuko udalerri infotaula automatikoa/Biztanleria|{{#Property:P1567}}}}}} biztanle<ref>''Direction générale Statistique et Information économique.'' [http://www.census2011.be/download/downloads_fr.html 2011ko errolda]</ref> |label22 = Dentsitatea |data22 = {{formatnum:{{#expr:{{Brusela-Hiriburuko udalerri infotaula automatikoa/Biztanleria|{{#Property:P1567}}}}/{{Brusela-Hiriburuko udalerri infotaula automatikoa/Azalera|{{#Property:P1567}}}}round2}}}} bizt/km² |header30 = Bestelako informazioa |label32 = Telefono aurrizkia |data32 = <code>{{#if:{{#property:P473}}|{{#property:P473}}}}</code> |label34 = Ordu-eremua |data34 = {{#if:{{#property:P421}}|{{#property:P421}}}} |label39 = Webgunea |data39 = {{#if:{{#property:P856}}|[{{#property:P856}} Webgune ofiziala]}} }}<noinclude>{{txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> == Haurrentzako liburuen txantiloi frogak == ===arrunta=== {{Liburu infotaula |izena = Txan fantasma |izenburu originala= Txan fantasma |irudia = Txan fantasma.jpg |irudi tamaina= 300px |generoa= [[Haur eta Gazte Literatura]] |herrialdea = [[Euskal Herria]] |egilea = [[Mariasun Landa]] |bilduma = [[Klis-klasikoak]] |argitaratzailea = Elkar |Orri kopurua = 63 orrialde |argitaratze data = 1984,1999,2011 |formatua = [[Liburua]] }} ===ilustratua=== {{Liburu ilustratu infotaula | izenburua = Txan fantasma | irudia = Txan fantasma.jpg | idazlea =[[Mariasun Landa]] | ilustratzailea = | argitarapen urtea = 1984,1999,2011 | orrialde kopurua = 63 orrialde | formatoa = [[Liburua]] }} == Oharrak == [[:en:Template:Infobox telescope]] {{infobox | bodyclass = vcard | aboveclass = fn org | title = {{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}} | image = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{#invoke:Wikidata|getValue|P18|{{{image|FETCH_WIKIDATA}}} }}|size={{{image_size|}}}|sizedefault=frameless|alt={{{alt|}}}}} | caption = {{{caption|{{#invoke:Wikidata|claim|P18|qualifier=P2096|FETCH_WIKIDATA}}}}} | label2 = Organisation | data2 = {{#invoke:Wikidata|getValue|P137|{{{organization|{{{organisation|FETCH_WIKIDATA}}}}}}}} | label3 = Location(s) | class3 = label | data3 = {{#invoke:Wikidata|getValue|P276|{{{location|FETCH_WIKIDATA}}} }}{{#if:{{#Property:P276}}|{{#if:{{#Property:P17}}|{{#if:{{{location|}}}| |, {{#invoke:Wikidata|getValue|P17|FETCH_WIKIDATA}} }} }} }} | label4 = Coordinates | data4 = {{#if:{{{coords|}}} | {{{coords}}} | {{#if:{{#Property:P625}} | {{Coord|nosave=1|display=inline,title}} }} }} | label5 = Altitude | data5 = {{#invoke:Wikidata|getValue|P2044|{{{altitude|FETCH_WIKIDATA}}}}} | label6 = Weather | data6 = {{{weather|}}} | label7 = [[Wavelength]] | data7 = {{#invoke:Wikidata|getValue|P2808|{{{wavelength|FETCH_WIKIDATA}}}}} | label8 = Built | rowclass8 = note | data8 = {{{built|{{#if:{{#Property:P793}} | {{Start date|{{#invoke:Wikidata|claim|P793|qualifier=P580|FETCH_WIKIDATA}}–{{#invoke:Wikidata|claim|P793|qualifier=P582|FETCH_WIKIDATA}} }} }}}}} | label9 = [[First light (astronomy)|First light]] | data9 = {{#invoke:Wikidata|getValue|P729|{{{first_light|FETCH_WIKIDATA}}}}} | label10 = Telescope&nbsp;style | rowclass10 = note | class10 = category | data10 = {{#invoke:Wikidata|getValue|P31|{{{style|FETCH_WIKIDATA}}}}} | label11 = Diameter | rowclass11 = note | data11 = {{#invoke:Wikidata|getValue|P2386|{{{diameter|FETCH_WIKIDATA}}}}} | label12 = Secondary dia. | rowclass12 = note | data12 = {{{diameter2|}}} | label13 = Tertiary dia. | rowclass13 = note | data13 = {{{diameter3|}}} | label14 = [[Angular resolution]] | data14 = {{{angular_resolution|}}} | label15 = Collecting&nbsp;area | data15 = {{#invoke:Wikidata|getValue|P2046|{{{area|FETCH_WIKIDATA}}}}} | label16 = [[Focal length]] | data16 = {{#invoke:Wikidata|getValue|P2151|{{{focal_length|FETCH_WIKIDATA}}}}} | label17 = [[Telescope mount|Mounting]] | data17 = {{{mounting|}}} | label18 = Dome | data18 = {{{dome|}}} | label19 = Website | data19 = {{{website|{{#if:{{#property:P856}}|{{Url|1={{#invoke:Wikidata|getValue|P856|FETCH_WIKIDATA}} }} }} }}} | header20 = {{{nrhp|{{{embedded|{{{module|}}}}}}}}} | data21 = <div style="text-align: center;">{{#if:{{#invoke:Wikidata|getValue|P373|{{{commons|FETCH_WIKIDATA}}} }} | {{icon|Commons}} [[Commons:{{#if:{{{commons|}}} | {{{commons}}} | Category:{{#invoke:Wikidata|getValue|P373|FETCH_WIKIDATA}} }} |Related media on Wikimedia Commons]]}}</div> | below = <div style="text-align: right;">&#91;[[d:{{#invoke:Wikidata|pageId}}|edit on Wikidata]]]</div> }}<includeonly>{{#invoke:check for unknown parameters|check|unknown=[[Category:Articles using Infobox telescope using locally defined parameters]]}}</includeonly><noinclude> {{documentation}} </noinclude> ==margolari donostiar == {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?yob ?yod WHERE { ?item wdt:P19 ?pob . ?pob wdt:P131* wd:Q10313. OPTIONAL { ?item wdt:P569 ?dob . BIND(YEAR(?dob) as ?yob) } OPTIONAL { ?item wdt:P570 ?dod . BIND(YEAR(?dod) as ?yod) } . } |wdq=. |sort=569 |section=31 |columns=number:#,P18,label:izen,description:deskribapena,?yob:Jaiotza data,?yod:Heriotza data,P19 }} == gizaki == {| class='wikitable sortable' ! # ! irudia ! izen ! deskribapena ! Jaiotza data ! Heriotza data ! jaiolekua |- | style='text-align:right'| 1 | [[Fitxategi:Naroa Agirre pertika-jauzilaria.jpg|center|128px]] | [[Naroa Agirre]] | Donostiako pertika-jauzilari | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 2 | | [[Epifanio Fernández]] | futbolari espainiarra | 1919 | 1977 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 3 | | [[Asier Hernandez]] | aktore espainiarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 4 | | [[Asier Oruesagasti]] | aktore euskalduna | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 5 | | [[Martxelo Rubio]] | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 6 | [[Fitxategi:Tessa Andonegi.jpg|center|128px]] | [[Tessa Andonegi]] | aktorea | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 7 | [[Fitxategi:Aduriz València CF.jpg|center|128px]] | [[Aritz Aduriz]] | euskal herritar futbolaria | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 8 | [[Fitxategi:CARTE DE VISITE DEL GENERAL ECHAGÜE (COLECCIÓN ROMERO ORTIZ).jpg|center|128px]] | [[Rafael Etxague]] | | 1815 | 1915 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 9 | [[Fitxategi:Jose Antonio Santesteban.jpg|center|128px]] | [[José Antonio Santesteban|Jose Antonio Santesteban]] | | 1835 | 1906 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 10 | | [[Beltran Pagola]] | Musikagile eta musikari euskal herritarra (1878-1950) | 1878 | 1950 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 11 | [[Fitxategi:Catalina de Erauso.jpg|center|128px]] | [[Katalina Erauso]] | espainiar errege armada kolonialeko buruzagi militar eta idazle euskalduna, generoz emakume jaioa eta gizon hila | 1592 | 1650 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 12 | [[Fitxategi:LFAreta2010.jpg|center|128px]] | [[Luis Felipe Areta]] | | 1942 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 13 | [[Fitxategi:El escultor donostiarra Eduardo Chillida (1 de 2) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]] | [[Eduardo Txillida]] | euskal herritar eskultorea | 1924 | 2002 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 14 | [[Fitxategi:Mikel Arteta 2021 (cropped).png|center|128px]] | [[Mikel Arteta]] | futbolari ohi eta entrenatzaile donostiarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 15 | [[Fitxategi:Portrait of Pío Baroja (cropped).jpg|center|128px]] | [[Pío Baroja]] | Euskal Herriko idazlea | 1872 | 1956 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 16 | [[Fitxategi:Rebeca Linares at AVN Adult Entertainment Expo 2009.jpg|center|128px]] | [[Rebeca Linares]] | | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 17 | | [[Álvaro de Laiglesia]] | | 1922 | 1981 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 18 | [[Fitxategi:FotoDefensor2022.jpg|center|128px]] | [[Ángel Gabilondo|Angel Gabilondo]] | politikaria eta akademikoa | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 19 | [[Fitxategi:2016 09 21 Oskar Moreno ZINEMALDIA 64 KALEBEGIAK 0029 Txikitan (cropped).jpg|center|128px]] | [[Miren Ibarguren]] | Donostian jaiotako aktorea | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 20 | [[Fitxategi:Estíbaliz Gabilondo.jpg|center|128px]] | [[Estibaliz Gabilondo]] | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 21 | | [[Iñigo Chaurreau]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 22 | [[Fitxategi:Ivan Campo.jpg|center|128px]] | [[Iván Campo]] | futbolari Gipuzkoarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 23 | [[Fitxategi:Fernando Savater by Gonzalo Merat.jpg|center|128px]] | [[Fernando Savater]] | | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 24 | [[Fitxategi:Premios Goya 2018 - Alberto Iglesias.jpg|center|128px]] | [[Alberto Iglesias]] | musikagile donostiarra | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 25 | [[Fitxategi:Luis Arconada (cropped).jpg|center|128px]] | [[Luis Migel Arkonada|Luis Miguel Arkonada]] | euskal futbolaria | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 26 | [[Fitxategi:Krasnodar-Real Sosiedad (6).jpg|center|128px]] | [[Xabi Prieto]] | futbolari gipuzkoarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 27 | [[Fitxategi:Julio-Medem by MariResendiz.jpg|center|128px]] | [[Julio Medem]] | | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 28 | [[Fitxategi:Mikel Laboa abeslaria.jpg|center|128px]] | [[Mikel Laboa]] | Euskal kantu berriko donostiar kantaria | 1934 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 29 | [[Fitxategi:Idiakez01.JPG|center|128px]] | [[Iñigo Idiakez]] | futolari eta entrenatzaile gipuzkoarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 30 | [[Fitxategi:Igor gabilondo.jpg|center|128px]] | [[Igor Gabilondo]] | futbolari gipuzkoarra | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 31 | [[Fitxategi:Premios Goya 2018 - Marta Etura.jpg|center|128px]] | [[Marta Etura]] | Donostiako aktorea | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 32 | [[Fitxategi:Leire Pajín 2017.jpg|center|128px]] | [[Leire Pajín]] | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 33 | | [[Javier Urrutikoetxea]] | futbolari espainiarra | 1952 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 34 | | [[Yoana Martinez|Yoana Martínez]] | badminton jokalari espainiarra | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 35 | [[Fitxategi:Entrega de los premios Euskadi de Literatura 2017 04 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Arantxa Urretabizkaia]] | euskal idazlea | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 36 | [[Fitxategi:José Luis Arrieta - Tour de Romandie 2008.jpg|center|128px]] | [[Jose Luis Arrieta]] | txirrindulari nafarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 37 | [[Fitxategi:(Cristina Garmendia) Campus Party 2010 Dia2 (4523460120) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Cristina Garmendia]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 38 | [[Fitxategi:Asier Maeztu.jpg|center|128px]] | [[Asier Maeztu]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 39 | [[Fitxategi:Ander murillo.jpg|center|128px]] | [[Ander Murillo]] | futbolari gipuzkoarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 40 | [[Fitxategi:19-12-G.ª Martín copia.jpg|center|128px]] | [[Jesus Munarritz]] | | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 41 | [[Fitxategi:Fabricio de Potestad en París (cropped).jpg|center|128px]] | [[Fabricio de Potestad]] | | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 42 | [[Fitxategi:RAMONTRECET2.jpg|center|128px]] | [[Ramón Trecet]] | kazetari gipuzkoarra | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 43 | [[Fitxategi:Miss Spain 07 Natalia Zabala Arroyo.jpg|center|128px]] | [[Natalia Zabala]] | | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 44 | [[Fitxategi:Bakartxo Tejeria 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Bakartxo Tejeria|Bakartxo Tejeria Otermin]] | Eusko Legebiltzarreko mahaiburua | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 45 | [[Fitxategi:Mons.Munilla (30612833130).jpg|center|128px]] | [[José Ignacio Munilla]] | | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 46 | [[Fitxategi:Nely Carla Alberto, 2017.jpg|center|128px]] | [[Nely Carla Alberto]] | | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 47 | | [[Paul de la Cuesta]] | | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 48 | | [[Ramón Mendiburu]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 49 | [[Fitxategi:Antonio de Oquendo.jpg|center|128px]] | [[Antonio Okendo]] | | 1577 | 1640 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 50 | [[Fitxategi:Arantza Ezenarro. Abeslaria. Sopranoa.jpg|center|128px]] | [[Arantza Ezenarro]] | Abeslaria. Sopranoa | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 51 | [[Fitxategi:Leizaola Lehendakaria.jpg|center|128px]] | [[Jesus Maria Leizaola]] | politikari gipuzkoarra | 1896 | 1989 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 52 | | [[Xabier Zubiri]] | | 1898 | 1983 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 53 | [[Fitxategi:MARTINEZ, JOSE ALBERTO.jpg|center|128px]] | [[Alberto Martínez]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 54 | [[Fitxategi:Jaime Mayor Oreja 2015 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jaime Mayor Oreja]] | politikari espainiarra | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 55 | [[Fitxategi:Iban Mayoz Euskal Bizikleta 2008, 3rd stage.jpg|center|128px]] | [[Iban Mayoz]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 56 | | [[Iñigo Diaz de Cerio]] | futbolari gipuzkoarra | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 57 | [[Fitxategi:JVG Acosta TR 2011.jpg|center|128px]] | [[Txente García Acosta]] | txirrindulari nafarra | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 58 | [[Fitxategi:Silvestre Igoa, Estadio, 1950-07-15 (374) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Silvestre Igoa]] | futbolari espainiarra | 1920 | 1969 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 59 | | [[Emilio Gurutzeta]] | | 1941 | 1987 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 60 | [[Fitxategi:La oreja de Van Gogh - Rock in Rio Madrid 2012 - 35.jpg|center|128px]] | [[Haritz Garde]] | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 61 | [[Fitxategi:La oreja de Van Gogh - Rock in Rio Madrid 2012 - 38.jpg|center|128px]] | [[Pablo Benegas]] | musikagile espainiarra | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 62 | | [[Manfred Sommer]] | | 1933 | 2007 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 63 | | [[Estanis Argote]] | futbolari zarauztarra | 1956 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 64 | [[Fitxategi:Martín Marculeta.jpg|center|128px]] | [[Martin Markuleta]] | | 1907 | 1984 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 65 | | [[Gorka Larrea]] | futbolari giùzkoarra | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 66 | [[Fitxategi:Txillardegi DaniBlanco Argia.jpg|center|128px]] | [[Txillardegi|Jose Luis Alvarez Enparantza]] | idazle, hizkuntzalari eta intelektual euskalduna (1929-2012) | 1929 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 67 | [[Fitxategi:La oreja de Van Gogh - Rock in Rio Madrid 2012 - 33.jpg|center|128px]] | [[Xabier San Martin]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 68 | | [[Sebastián Ontoria]] | futbolari espainiarra | 1920 | 2004 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 69 | [[Fitxategi:La Oreja de Van Gogh en Barcelona - 4051919999.jpg|center|128px]] | [[Leire Martínez Otxoa|Leire Martínez]] | euskal kantaria, La Oreja de Van Gogh taldeko kidea | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 70 | [[Fitxategi:AUPA REAL! MONOLOGOAK (40436626441).jpg|center|128px]] | [[Andoni Agirregomezkorta]] | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 71 | | [[Javier Pradera]] | | 1934 | 2011 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 72 | [[Fitxategi:Lander Aperribai.jpg|center|128px]] | [[Lander Aperribai]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 73 | | ''[[:d:Q1344051|Henry O'Donnell, 1st Count of la Bisbal]]'' | gudari espainiarra | 1776 | 1834 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 74 | [[Fitxategi:Paco Bienzobas.jpg|center|128px]] | [[Paco Bienzobas]] | futbolari gipuzkoarra | 1909 | 1981 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 75 | [[Fitxategi:Manuel Alonso (cropped).jpg|center|128px]] | [[Manuel Alonso]] | tenislari espainiarra | 1895 | 1984 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 76 | | [[Jon Belaustegi]] | eskubaloi jokalari espainiarra | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 77 | [[Fitxategi:Sergio de Lis.jpg|center|128px]] | [[Sergio de Lis]] | txirrindularia | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 78 | [[Fitxategi:Fermín Lasala y Collado.jpg|center|128px]] | [[Fermin Lasala Collado|Fermín Lasala Collado]] | | 1832 | 1918 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 79 | | [[Ivan Zulueta]] | | 1943 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 80 | [[Fitxategi:Santiago Iglesias.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1534155|Santiago Iglesias]]'' | | 1872 | 1939 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 81 | [[Fitxategi:Juan Aguirre, de Amaral (24-07-2009).jpg|center|128px]] | [[Juan Aguirre]] | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 82 | [[Fitxategi:Pedro Agustín Girón.jpg|center|128px]] | [[Pedro Agustín Girón]] | | 1778 | 1842 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 83 | [[Fitxategi:Ramón Jáuregui (2010).jpg|center|128px]] | [[Ramón Jáuregui]] | euskal politikaria | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 84 | | [[Josu Mondelo]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 85 | | ''[[:d:Q1709638|José Santos Iztueta Mendizábal]]'' | | 1929 | 2007 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 86 | [[Fitxategi:Elftalfoto Athletic de Bilbao (archief), Bestanddeelnr 929-1073 (Churruca).jpg|center|128px]] | [[Iñaki Txurruka]] | futbolari gipuzkoarra | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 87 | [[Fitxategi:2016 Lyoness Open - Adrián Otaegui (27525711482).jpg|center|128px]] | [[Adrian Otaegi]] | golf-jokalari espainiarra | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 88 | [[Fitxategi:Santiago Güell i López.jpg|center|128px]] | [[Santiago Güell López]] | | 1883 | 1954 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 89 | | [[Javier Olaizola]] | futbolari eta entrenatzaile gipuzkoarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 90 | [[Fitxategi:Nicanor Zabaleta, Lira Espejo y Juan Vicente Lecuna.jpg|center|128px]] | [[Nicanor Zabaleta]] | | 1907 | 1993 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 91 | | [[José María Palacín]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 92 | [[Fitxategi:Latxaga.jpg|center|128px]] | [[Jose Maria San Sebastian]] | idazle euskalduna | 1933 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 93 | | [[Raul Cancio]] | | 1911 | 1961 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 94 | | [[Klara Badiola]] | euskal aktorea | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 95 | [[Fitxategi:Juan karlos izagirre 0001.JPG|center|128px]] | [[Juan Karlos Izagirre]] | politikari espainiarra | 1963 | | [[Igeldo]] |- | style='text-align:right'| 96 | [[Fitxategi:Jesus Maria Arruti.JPG|center|128px]] | [[Jesus Maria Arruti]] | golf-jokalari espainiarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 97 | [[Fitxategi:Domingo Sanchez Blanco con Martin Berasategui.jpg|center|128px]] | [[Martin Berasategi]] | donostiar sukaldaria | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 98 | | [[Pedro Sanjuan]] | | 1886 | 1976 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 99 | [[Fitxategi:Busto de Pablo Sorozábal (Madrid) 01.jpg|center|128px]] | [[Pablo Sorozabal]] | musikagile euskal herritarra (1897-1988) | 1897 | 1988 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 100 | | [[Peio Ruiz Cabestany]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 101 | | [[Melitón Manzanas]] | espainiar polizia eta torturatzailea | 1909 | 1968 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 102 | | [[Luis Maria Prada]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 103 | [[Fitxategi:General Ramón Blanco y Erenas.jpg|center|128px]] | [[Ramón Blanco]] | | 1833 | 1906 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 104 | | [[Begoña Ameztoi]] | | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 105 | | [[Ignacio Eizagirre]] | futbolari gipuzkoarra | 1920 | 2013 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 106 | [[Fitxategi:José María Usandizaga.jpg|center|128px]] | [[Jose Maria Usanditzaga]] | Euskal musikagilea (1887-1915) | 1887 | 1915 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 107 | [[Fitxategi:Iker Martinez.jpg|center|128px]] | [[Iker Martinez de Lizardui]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 108 | | [[Miguel Fuentes]] | futbolari gipuzkoarra | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 109 | | [[Txema Garcia Luena]] | futbolari andorratarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 110 | [[Fitxategi:José Ángel Berraondo.jpg|center|128px]] | [[José Ángel Berraondo]] | | 1878 | 1950 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 111 | [[Fitxategi:Ramon Saizarbitoria idazlea 2010ean.PNG|center|128px]] | [[Ramon Saizarbitoria]] | euskal idazlea | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 112 | [[Fitxategi:Iñaki Gabilondo by Gonzalo Merat.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Gabilondo]] | kazetari espainiarra | 1942 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 113 | [[Fitxategi:Gonzalo Arconada.jpg|center|128px]] | [[Gonzalo Arconada]] | | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 114 | [[Fitxategi:Paz Fernández Felgueroso 2021.jpg|center|128px]] | [[Paz Fernández Felgueroso]] | politikari espainiarra | 1937 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 115 | [[Fitxategi:Andoni Imaz billabonatarra (94-427).jpg|center|128px]] | [[Andoni Imaz]] | futbolari gipuzkoarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 116 | [[Fitxategi:Elena Arzak.jpg|center|128px]] | [[Elena Arzak]] | sukaldariburu euskalduna | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 117 | | [[Agustin Elduaien]] | futbolari espainiarra | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 118 | | [[Benito Díaz|Benito Diaz]] | | 1898 | 1990 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 119 | | [[Alejandro Pedraz]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 120 | | [[Eugenio Etxebeste]] | | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 121 | [[Fitxategi:Jesus maria alkain 001.jpg|center|128px]] | [[Jesus Maria Alkain]] | | 1922 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 122 | [[Fitxategi:Juan Mari Arzak.jpg|center|128px]] | [[Juan Mari Arzak]] | Donostiako sukaldariburua | 1942 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 123 | | [[Javier Ortiz]] | kazetari espainiarra | 1948 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 124 | [[Fitxategi:Iñaki Alkiza (cropped).jpg|center|128px]] | [[Iñaki Alkiza]] | | 1933 | 2023 | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 125 | | [[Bittor Alkiza]] | futbolari gipuzkoarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 126 | [[Fitxategi:Enrique Jordá Gallastegi.jpg|center|128px]] | [[Enrique Jordá]] | Orkestra-zuzendari donostiarra | 1911 | 1996 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 127 | [[Fitxategi:Extima k3000244 ret.jpg|center|128px]] | [[Ramon Lazkano]] | | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 128 | [[Fitxategi:Juan Pablo Fusi Aizpurua.jpg|center|128px]] | [[Juan Pablo Fusi]] | historialari espainiarra | 1945 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 129 | [[Fitxategi:El alcalde de San Sebastián Fernando Sasiaín, encabezando una manifestación en 1935.jpg|center|128px]] | [[Fernando Sasiain]] | politikari espainiarra | 1894 | 1957 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 130 | | [[René-Louis Lafforgue]] | | 1928 | 1967 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 131 | | [[Javier Palacín]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 132 | [[Fitxategi:2009 Women's British Open - Tania Elosegui (1).jpg|center|128px]] | [[Tania Elosegi]] | golf-jokalari espainiarra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 133 | [[Fitxategi:Aita Donostia argazkia.jpg|center|128px]] | [[Jose Gonzalo Zulaika|Jose Gontzalo Zulaika]] | euskal musikagilea eta idazlea | 1886 | 1956 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 134 | | [[Aitzol Iriondo]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 135 | | [[Alfredo Goienetxe]] | | 1937 | 2002 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 136 | [[Fitxategi:Amaia Zubiria.jpg|center|128px]] | [[Amaia Zubiria]] | Euskal abeslaria | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 137 | | [[Antxon Ezeiza]] | Zinema zuzendaria, gidoilaria | 1935 | 2011 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 138 | | [[Antonio Lozes]] | futbolari frantziarra | 1905 | 1945 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 139 | [[Fitxategi:Ibon Sarasola (2012).jpg|center|128px]] | [[Ibon Sarasola]] | euskal idazlea | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 140 | [[Fitxategi:José mathe.jpg|center|128px]] | [[José María Mathé]] | | 1800 | 1875 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 141 | [[Fitxategi:Pedro Subijana en el Akelarre.jpg|center|128px]] | [[Pedro Subijana]] | Sukaldariburua | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 142 | | [[Txetxo Bengoetxea]] | | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 143 | | [[Carmen Gurruchaga]] | | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 144 | | [[Bernardo Atorrasagastegi]] | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 145 | [[Fitxategi:With Andoni Luis Aduriz of Mugartiz.jpg|center|128px]] | [[Andoni Luis Aduriz]] | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 146 | [[Fitxategi:Barbara Goenaga 3-19 estreno (cropped).jpg|center|128px]] | [[Barbara Goenaga]] | aktore euskalduna | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 147 | [[Fitxategi:Aitona.jpg|center|128px]] | [[Karlos Santamaria]] | Matematikari, humanista, idazle eta euskaltzain | 1909 | 1997 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 148 | | [[Chumy Chúmez]] | | 1927 | 2003 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 149 | [[Fitxategi:Conchita Montenegro Argentinean Magazine AD 2.jpg|center|128px]] | [[Conchita Montenegro]] | | 1912<br/>1911 | 2007 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 150 | | [[Cristina Martínez]] | | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 151 | [[Fitxategi:"La guerra ha terminado" - 20 (8542744747).jpg|center|128px]] | [[Darío Villalba]] | | 1939 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 152 | | [[Gorka Pintado]] | futbolari Gipuzkoarra | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 153 | | [[Eduardo Moreno Bergaretxe]] | | 1950 | 1976 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 154 | [[Fitxategi:Enrique Múgica en la rueda de prensa posterior al Consejo de Ministros.jpg|center|128px]] | [[Enrique Múgica]] | euskal herritar politikaria | 1932 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 155 | [[Fitxategi:Esther Ferrer artista.jpg|center|128px]] | [[Esther Ferrer]] | euskal artista | 1937 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 156 | [[Fitxategi:Patxi Iturrioz.jpg|center|128px]] | [[Patxi Iturriotz]] | politikari gipuzkoarra | 1937 | 2024 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 157 | [[Fitxategi:Alvaro bermejo.JPG|center|128px]] | [[Álvaro Bermejo]] | | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 158 | [[Fitxategi:El ministro de Cultura, Íñigo Cavero, sale del Congreso de los Diputados.jpg|center|128px]] | [[Iñigo Cavero]] | | 1929 | 2002 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 159 | | [[Alberto Surio]] | kazetari espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 160 | [[Fitxategi:Iban Zaldua idazlea 2008an.jpg|center|128px]] | [[Iban Zaldua]] | euskal idazlea | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 161 | | [[Ignacio Olague]] | | 1903 | 1974 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 162 | [[Fitxategi:Inazio Maria Etxaide.jpg|center|128px]] | [[Ignazio Maria Etxaide]] | euskal idazlea | 1884 | 1962 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 163 | | [[Iñaki Izagirre (izotz-hockeyko jokalaria)]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 164 | | [[Javier Aguirre Fernández|Javier Aguirre]] | Donostiako zinema zuzendaria | 1935 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 165 | [[Fitxategi:Javier Gurruchaga.jpg|center|128px]] | [[Javier Gurrutxaga]] | | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 166 | | [[Jose Maria Lojendio]] | euskal idazle eta legegizona | 1910 | 1978 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 167 | | [[Jose Ignacio Telletxea]] | | 1928 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 168 | | ''[[:d:Q3187727|Juan María Lizarralde Urreta]]'' | | 1956 | 1990 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 169 | | ''[[:d:Q3266816|Luis Salazar]]'' | margolari espainiarra | 1956 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 170 | [[Fitxategi:Miguel de Oquendo.jpg|center|128px]] | [[Miguel Okendo]] | Gaztelako Koroaren zerbitzutan lan egin zuen euskal marinela | 1534 | 1588 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 171 | [[Fitxategi:Mikel Antza.jpg|center|128px]] | [[Mikel Albisu|Mikel Albisu Iriarte]] | euskal idazlea | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 172 | | ''[[:d:Q3313609|Mikel Zubimendi Berastegui]]'' | politikari espainiarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 173 | [[Fitxategi:Miren Azkarate.jpg|center|128px]] | [[Miren Azkarate]] | hizkuntzalari, irakasle eta politikaria | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 174 | [[Fitxategi:Lourdes Oñederra 2013.jpg|center|128px]] | [[Lourdes Oñederra]] | euskal idazlea | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 175 | | [[Gorka Otxoa]] | aktore espainiarra | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 176 | [[Fitxategi:Juan Mari Bandrés se reúne con Adolfo Suárez en el palacio de la Moncloa.jpg|center|128px]] | [[Juan Maria Bandrés]] | politikari espainiarra | 1932 | 2011 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 177 | | [[Juan Mari Mujika]] | futbolari gipuzkoarra | 1963 | 2004 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 178 | [[Fitxategi:Juantxo EQUO.jpg|center|128px]] | [[Juan Lopez de Uralde]] | politikari espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 179 | | [[Juan Miguel Alonso]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 180 | | [[Mikel Azurmendi]] | euskal idazlea | 1942 | 2021 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 181 | [[Fitxategi:Pablofeijoo.JPG|center|128px]] | [[Pablo Feijóo|Pablo Feijoo]] | hamabosteko errugbilari espainiarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 182 | [[Fitxategi:Mariano Arrate.png|center|128px]] | [[Mariano Arrate]] | futbolari gipuzkoarra | 1892 | 1963 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 183 | | [[Silverio Izagirre]] | futbolari espainiarra | 1897 | 1935 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 184 | [[Fitxategi:Juan Artola - Fondo Car-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]] | [[Juan Artola]] | futbolari espainiarra | 1895 | 1937 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 185 | | ''[[:d:Q3374025|Pedro Carrasquedo]]'' | politikari frantziarra | 1951 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 186 | | [[Marco Antonio Boronat]] | | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 187 | | [[Iker Urreizti]] | saskibaloi jokalari gipuzkoarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 188 | [[Fitxategi:Rodrigo Soriano, de Compañy.jpg|center|128px]] | [[Rodrigo Soriano]] | | 1872<br/>1868 | 1944 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 189 | | [[Juan del Campo Esteibar|Juan del Campo]] | hockey jokalari espainiarra | 1923 | 2010 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 190 | | [[Daniel Rodríguez Pérez]] | futbolari gipuzkoarra | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 191 | [[Fitxategi:Yon etxaide.jpg|center|128px]] | [[Yon Etxaide|Jon Etxaide]] | euskal idazlea | 1920 | 1998 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 192 | | [[Jose Manuel Aizpurua]] | | 1902 | 1936 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 193 | [[Fitxategi:Jon Santacana Cropped.jpg|center|128px]] | [[Jon Santacana]] | | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 194 | | [[Elixabete Capa]] | futbolari gipuzkoarra | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 195 | | [[Enrique Iartza]] | futbolari gipuzkoarra | 1930 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 196 | | [[Rafael Anson]] | | 1935 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 197 | | [[Jon Cuyami]] | futbolari ginearra | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 198 | | [[Agustin Gajate]] | futbolari gipuzkoarra | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 199 | | [[Maider Telleria]] | hockey jokalari espainiarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 200 | [[Fitxategi:Leizaola eta Elosegi. Euskal Herria..jpg|center|128px]] | [[Joseba Elosegi]] | Euzko Gudarosteko ofiziala eta politikaria | 1915 | 1990 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 201 | | [[Nagore Gabellanes]] | hockey jokalari espainiarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 202 | | [[Teresa Motos]] | hockey jokalari espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 203 | [[Fitxategi:María San Gil 2007 (cropped).jpg|center|128px]] | [[María San Gil|María San Gil Noain]] | politikari espainiarra | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 204 | [[Fitxategi:Antonio Peña Goiri, de Cuchy, La Semana Cómica 20-07-1888 (60).jpg|center|128px]] | [[Antonio Peña Goñi]] | Euskal musikologoa | 1846 | 1896 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 205 | [[Fitxategi:Iñigo Lamarca Iturbe.jpg|center|128px]] | [[Iñigo Lamarca]] | abokatua | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 206 | [[Fitxategi:Nicolás Sartorius 2014 - tmex (cropped).jpg|center|128px]] | [[Nicolás Sartorius]] | | 1938 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 207 | [[Fitxategi:Francisco Letamendia, Ortzi.jpg|center|128px]] | [[Francisco Letamendia]] | | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 208 | | [[José María Lasarte]] | | 1912 | 1974 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 209 | [[Fitxategi:El dirigente de la izquierda abertzale Joseba Permach.jpg|center|128px]] | [[Joseba Permach]] | politikari gipuzkoarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 210 | [[Fitxategi:Carlos Martínez Gorriarán 2014 - Zoquejo Diario.jpg|center|128px]] | [[Carlos Martínez Gorriarán|Carlos Martínez Gorriaran]] | politikari espainiarra | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 211 | | [[Miguel Amilibia]] | politikari espainiarra | 1901 | 1982 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 212 | [[Fitxategi:Juan Manuel Besnes e Irigoyen.jpg|center|128px]] | [[Juan Manuel Besnes|Juan Manuel Besnes Irigoien]] | margolaria | 1789 | 1865 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 213 | | [[José Antonio Maturana]] | politikari espainiarra | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 214 | | [[Luis García-Ochoa]] | margolari espainiarra | 1920 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 215 | [[Fitxategi:Lander Gabilondo.jpg|center|128px]] | [[Lander Gabilondo]] | futbolari gipuzkoarra | 1987 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 216 | [[Fitxategi:Teniente coronel Fernando Norzagaray.png|center|128px]] | [[Fernando Norzagarai]] | | 1808 | 1860 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 217 | [[Fitxategi:Oscar Terol Lekukoak 2011.jpg|center|128px]] | [[Oscar Terol|Óscar Terol]] | aktore espainiarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 218 | | [[Miguel Artola]] | | 1923 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 219 | | [[Jon Kortaberria]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 220 | | [[Pablo Martín Asuero]] | idazle espainiarra | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 221 | [[Fitxategi:Juan Antonio de Urbiztondo, marqués de la Solana.jpg|center|128px]] | [[Antonio Urbiztondo]] | gudari espainiarra | 1803<br/>1794 | 1857<br/>1866 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 222 | | [[Jose Luis Galilea]] | | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 223 | | [[Juanjo Valencia]] | futbolari gipuzkoarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 224 | | [[Juan Manuel Zamora]] | futbolari espainiarra | 1942 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 225 | [[Fitxategi:1657533899748 NPC0080 Ana MIRANDA DE LAGE 001 MOBILE.jpg|center|128px]] | [[Ana Miranda de Lage]] | politikari espainiarra | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 226 | [[Fitxategi:JUAN DOMINGUEZ.jpg|center|128px]] | [[Juan Domínguez]] | futbolari gipuzkoarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 227 | | [[Mikel Roteta]] | futbolari eta entrenatzaile gipuzkoarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 228 | | [[Pedro Armillas]] | | 1914 | 1984 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 229 | [[Fitxategi:Cándida y Blanquita Suárez.png|center|128px]] | [[Blanquita Suárez]] | | 1894 | 1983 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 230 | | ''[[:d:Q3945891|Salvador Díaz Iraola]]'' | futbol entrenatzaile espainiarra | 1889 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 231 | | [[Sergio Mendizabal|Sergio Mendizábal]] | aktore espainiarra | 1920 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 232 | [[Fitxategi:Urko.JPG|center|128px]] | [[Urko Otegi]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 233 | | [[Ekaitz Saies]] | piraguista espainiarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 234 | | [[Izaskun Aranburu]] | piraguista espainiarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 235 | | [[Luis Karril]] | arrantzalea, arraunlaria | 1847 | 1892 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 236 | | [[Idoia López Riaño]] | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 237 | [[Fitxategi:Aintzane Encinas.jpg|center|128px]] | [[Aintzane Encinas]] | futbolari gipuzkoarra | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 238 | [[Fitxategi:Alberto Machimbarrena (cropped).jpg|center|128px]] | [[Alberto Matxinbarrena]] | futbolari gipuzkoarra | 1888 | 1923 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 239 | | [[Alejo Mancisidor]] | | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 240 | | [[Alfonso Feijoo]] | hamabosteko errugbilari espainiarra | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 241 | | [[Andres Vilariño]] | | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 242 | | [[Arantza del Puerto]] | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 243 | | [[Luis Pérez Pascual]] | futbolari espainiarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 244 | [[Fitxategi:Bilintx.jpg|center|128px]] | [[Bilintx]] | euskal idazlea (1831-1876) | 1832 | 1876 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 245 | [[Fitxategi:Pilar Kaltzada.jpg|center|128px]] | [[Pilar Kaltzada|Pili Kaltzada]] | euskal idazle eta kazetaria | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 246 | [[Fitxategi:Lourdes Iriondo.jpg|center|128px]] | [[Lourdes Iriondo]] | euskal idazle eta abeskaria | 1937 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 247 | | [[Oier Mendizabal]] | | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 248 | [[Fitxategi:Imanol Larzabal.jpg|center|128px]] | [[Imanol Larzabal]] | euskal egile abeslaria | 1947 | 2004 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 249 | [[Fitxategi:Aquí vivió Joaquín Satrústegui (cropped).JPG|center|128px]] | [[Joaquín Satrustegi]] | | 1909 | 1992 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 250 | | [[Mikel Unanue Calvo|Mikel Unanue]] | esku huskako pilotaria | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 251 | [[Fitxategi:Odón Elorza ensayando la defensa de la candidatura de San Sebastián para Capital Europea de la Cultura en el Centro cívico de Intxaurrondo.jpg|center|128px]] | [[Odón Elorza]] | politikari espainiarra | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 252 | | [[Jose Ramon Rekalde]] | | 1932 | 2016 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 253 | [[Fitxategi:Iñaki Beti Sáez.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Beti]] | idazle espainiarra | 1958 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 254 | | [[Itziar Okariz]] | artista euskalduna | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 255 | [[Fitxategi:Carlos Bea Circuit Judge.jpg|center|128px]] | [[Carlos Bea]] | | 1934 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 256 | | [[Carlos Iturraspe]] | | 1910 | 1981 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 257 | | [[Domingo Patrizio Meagher]] | euskal idazlea | 1703 | 1772 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 258 | | [[Elena Urkizu]] | hockey jokalari gipuzkoarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 259 | [[Fitxategi:Elixabete Sarasola (6088517987) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Elixabete Sarasola]] | futbolari espainiarra | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 260 | | ''[[:d:Q5379830|Enrique Sarasola]]'' | | 1937 | 2002 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 261 | | [[Iker Fernández]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 262 | [[Fitxategi:Capitán de Intanteria Fausto García Pérez.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5397325|Fausto García Pérez]]'' | militarra | 1884 | 1917 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 263 | [[Fitxategi:Juan Astigarrabia eskainitako oroigarria Donostian.jpg|center|128px]] | [[Juan Astigarribia]] | euskal politikari komunista | 1901 | 1989 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 264 | [[Fitxategi:Fernando Aramburu en Dresde (cropped).JPG|center|128px]] | [[Fernando Aramburu|Fernando Aranburu]] | | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 265 | | ''[[:d:Q5490817|Luis Enrique Rodríguez-San Pedro Bezares]]'' | historialari espainiarra | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 266 | | [[Felix Mendizabal]] | atleta espainiarra | 1891 | 1959 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 267 | | [[Blaki]] | aktore espainiarra | 1934 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 268 | [[Fitxategi:Touch Tour Hija Del Aire 70718 MC 0136.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5552280|José Luis Torrijo]]'' | aktore espainiarra | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 269 | [[Fitxategi:Anton Uriarte.JPG|center|128px]] | [[Anton Uriarte]] | | 1949 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 270 | [[Fitxategi:Diego Vasallo Trío DKluba (47562133651).jpg|center|128px]] | [[Diego Vasallo]] | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 271 | [[Fitxategi:JLOlaizola2004.jpg|center|128px]] | [[José Luis Olaizola]] | idazle espainiarra | 1927 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 272 | [[Fitxategi:Jaime Bores.jpg|center|128px]] | [[Jaime Bores]] | | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 273 | [[Fitxategi:Gorka Maneiro, portavoz UPYD.jpg|center|128px]] | [[Gorka Maneiro]] | politikari espainiarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 274 | | [[Rafael Berrio]] | konpositorea, abeslaria eta gitarra-jolea | 1963 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 275 | | [[Manuel Aldai]] | | 1917 | 1976 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 276 | | [[Jose Elosegi]] | Donostiako alkatea (1902-05,1925-27) eta senataria (1921-22, 1923) | 1872 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 277 | | ''[[:d:Q5662827|Alberto Borges]]'' | | 1928 | 1994 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 278 | | [[Alberto Delgado]] | | 1938 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 279 | [[Fitxategi:Aprieto 2009.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q5663448|Alberto Prieto Espinosa]]'' | | 1945 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 280 | [[Fitxategi:Bicorne officier génie IMG 3207.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5665624|Alejandro de Hore]]'' | gudari espainiarra | 1778 | 1820 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 281 | | ''[[:d:Q5667177|Alfonso Sanz]]'' | diplomazialari espainiarra | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 282 | [[Fitxategi:AlonsoIbarrola.jpg|center|128px]] | [[Alonso Ibarrola]] | | 1934 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 283 | | [[Ana Agud]] | | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 284 | | [[Ana Martínez de Aguilar]] | historialari espainiarra | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 285 | | [[Ana Otero]] | aktore espainiarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 286 | | [[Ana Urtxuegia]] | politikari espainiarra | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 287 | | [[Pilar López Júlvez]] | Koreografoa eta dantzaria | 1912 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 288 | [[Fitxategi:Nagel2017.jpg|center|128px]] | [[Andrés Nagel]] | eskultore espainiarra | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 289 | | [[Trino Arizkorreta]] | futbolari espainiarra | 1902 | 1964 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 290 | | [[Antonio Kortazar]] | arkitekto donostiarra | 1823 | 1884 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 291 | | [[Antonio Vega de Seoane Etxeberria]] | | 1887 | 1943 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 292 | [[Fitxategi:Cavacon Italy.jpg|center|128px]] | [[Arantza Sestayo]] | margolari espainiarra | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 293 | | [[Aranzazu González]] | gipuzkoar igerilari paralinpiko ohia | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 294 | | ''[[:d:Q5707187|Arturo Cubillas]]'' | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 295 | | [[Balbino Sáenz]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 296 | [[Fitxategi:Elorriagapisarik.jpg|center|128px]] | [[Beatriz Elorriaga|Beatriz Elorriaga Pisarik]] | Politikaria | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 297 | | [[Begoña Amunarriz]] | politikari gipuzkoarra | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 298 | | ''[[:d:Q5725782|Benito Aizpurúa]]'' | gudari espainiarra | 1774 | 1833 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 299 | | [[Bonifacio Alfonso]] | | 1933 | 2011 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 300 | | [[Cristian Alberdi]] | futbolari gipuzkoarra | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 301 | [[Fitxategi:Denis Itxaso 2024.jpg|center|128px]] | [[Denis Itxaso]] | politikari espainiarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 302 | | [[Edmundo Markuleta]] | | 1923 | 1989 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 303 | | [[Eduardo Iglesias]] | idazle espainiarra | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 304 | [[Fitxategi:Esther Basurto - DSC 8403.jpg|center|128px]] | [[Esther Basurto]] | boleibol jokalari espainiarra | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 305 | | [[Bruno Oteiza]] | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 306 | | [[Fermin Matxinbarrena]] | | 1835 | 1897 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 307 | | [[Fermin Lasala Urbieta]] | euskal politikaria eta Donostiako oligarkiako kide (1798-1853) | 1798 | 1853 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 308 | | [[Fernando Espinosa de los Monteros]] | | 1884 | 1937 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 309 | | ''[[:d:Q5859880|Fernando Martínez de la Escalera y Pérez de Rozas]]'' | | 1871 | 1900 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 310 | [[Fitxategi:Diferentes autoridades en la estación del Norte, entre ellas se encuentran Joaquín Pavía Bermingham (presidente de la Cruz Roja), Irastorza (el obispo de Orihuela) y Venancio Nardiz... (2 de 2, cropped) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5866322|Francisco Javier de Irastorza Loinaz]]'' | | 1875 | 1943 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 311 | [[Fitxategi:Gabrielinsausti.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5873378|Gabriel Insausti]]'' | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 312 | | [[Gonzalo Txillida]] | margolari espainiarra | 1926 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 313 | | [[Guillermo Galeote]] | | 1941 | 2021 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 314 | | ''[[:d:Q5913142|Ignacio Carrión]]'' | | 1938 | 2016 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 315 | | [[Ignacio Etxarri]] | Donostiar futbolaria | 1932 | 2003 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 316 | [[Fitxategi:Ignaciomartinrugby.JPG|center|128px]] | [[Ignacio Martin]] | hamabosteko errugbilari espainiarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 317 | | ''[[:d:Q5913482|Ignacio Pardo-Manuel de Villena y Egaña]]'' | | 1907 | 1963 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 318 | [[Fitxategi:Sanchez nicolay ignacio.png|center|128px]] | ''[[:d:Q5913588|Ignacio Sánchez Nicolay]]'' | | 1927 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 319 | | [[Ignacio del Moral|Ignacio del Moral Ituarte]] | | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 320 | [[Fitxategi:Iñaki Font - Seminci 2016.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Font]] | | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 321 | [[Fitxategi:Iñigo Iruin.jpg|center|128px]] | [[Iñigo Iruin]] | politikari espainiarra | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 322 | | [[Javier Aramburu]] | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 323 | | [[Xabier Exposito]] | | 1931 | | [[Añorga]] |- | style='text-align:right'| 324 | [[Fitxategi:1908-04-01, Por el Arte, Joaquín Otamendi.jpg|center|128px]] | [[Joaquín Otamendi]] | arkitekto espainiarra | 1874 | 1960 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 325 | [[Fitxategi:Joaquin de Arteaga, XVIII marqués de Santillana (1909).jpg|center|128px]] | [[Joaquín Arteaga]] | politikari espainiarra | 1870 | 1947 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 326 | | [[Joseba Arzak|José Antonio Arzac Iriondo]] | futbolari gipuzkoarra | 1943 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 327 | | [[José Antonio Santamaría]] | | 1946 | 1993 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 328 | [[Fitxategi:José Eugenio Azpiroz 2014 (cropped).jpg|center|128px]] | [[José Eugenio Azpiroz]] | | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 329 | | [[Jose Luis Agirre Beldarrain]] | futbolari eta entrenatzaile gipuzkoarra | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 330 | | [[José Luis Álvarez Santacristina]] | | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 331 | | ''[[:d:Q5942100|José Manuel Goicoa]]'' | | 1757 | 1804 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 332 | | [[José María Otamendi]] | | 1885 | 1959 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 333 | | [[Jose Maria Kerexeta]] | futbolari espainiarra | 1919 | 1989 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 334 | [[Fitxategi:1927, La Asamblea Nacional, José de Hoyos y Vinent (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5943727|José María de Hoyos y Vinent]]'' | | 1874 | 1959 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 335 | | ''[[:d:Q5946521|José Álvarez de las Asturias-Bohorques Pérez de Guzmán]]'' | | 1934 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 336 | | ''[[:d:Q5948578|Juan Carlos Santamaría]]'' | | 1964 | 2016 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 337 | | [[Juan José Ocón]] | | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 338 | | [[Juan Larzabal]] | | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 339 | | ''[[:d:Q5950753|Juan Luis Fabo]]'' | politikari espainiarra | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 340 | | ''[[:d:Q5950876|Juan M. Velázquez]]'' | idazle espainiarra | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 341 | [[Fitxategi:Boda del embajador Juan Pablo Lojendio y Consuelo Pardo Manuel de Villena, marquesa de Vellisca, en la iglesia de Santa María (3 de 9) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka (cropped).jpg|center|128px]] | [[Juan Pablo Lojendio Irure|Juan Pablo Lojendio]] | | 1906 | 1973 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 342 | | [[Juan Pablo Lojendio Pardo-Manuel de Villena]] | aristokrata espainiarra | 1950 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 343 | | ''[[:d:Q5954018|Juanjo Olaizola]]'' | | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 344 | [[Fitxategi:Olaizola0762 (cropped).JPG|center|128px]] | [[Julen Olaizola]] | saskibaloi jokalari gipuzkoarra | 1993 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 345 | | [[Julián Otamendi]] | arkitekto espainiarra | 1889 | 1966 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 346 | [[Fitxategi:Karmelo C. Iribarren 2.JPG|center|128px]] | [[Karmelo C. Iribarren]] | Donostiar poeta | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 347 | | ''[[:d:Q5973812|Lesmes de Basterrica]]'' | | 1807 | 1881 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 348 | [[Fitxategi:Luisgasca.jpg|center|128px]] | [[Luis Gasca]] | | 1933 | 2021 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 349 | [[Fitxategi:Retrato M.Escalera.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5993656|Manuel Martínez de la Escalera]]'' | | 1867 | 1949 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 350 | [[Fitxategi:Yurrita (Real Club Deportivo Español) - El Gráfico 368.jpg|center|128px]] | [[Mariano Iurrita]] | futbolari espainiarra | 1904 | 1976 | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 351 | [[Fitxategi:Marisa Ciriza.jpg|center|128px]] | [[Marisa Ziritza]] | kazetari espainiarra | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 352 | | ''[[:d:Q5999353|Marisol González]]'' | | 1942 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 353 | [[Fitxategi:Martín Domínguez Esteban.jpg|center|128px]] | [[Martín Domínguez]] | arkitekto espainiarra | 1897 | 1970 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 354 | [[Fitxategi:María Elósegui Itxaso 2016 (cropped).jpeg|center|128px]] | [[María Elósegui]] | | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 355 | | [[María de la Peña]] | abokatu espainiarra | 1901 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 356 | | [[Migel Muñoa]] | katedradun espainiarra | 1868 | 1953 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 357 | | [[Miguel Otamendi]] | | 1878 | 1958 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 358 | | [[Miguel Primo de Rivera Urkixo]] | politikari eta abokatu frankista | 1934 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 359 | | [[Mikel Iribas]] | futbolari donostiarra | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 360 | [[Fitxategi:Mikel martins.jpg|center|128px]] | [[Mikel Martins]] | futbolari gipuzkoarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 361 | | [[Mikel Motos]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1993 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 362 | [[Fitxategi:(Natalia Figueroa) Almodóvar y Raphael ya son Hijos Adoptivos de Madrid 20 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Natalia Figueroa]] | | 1939 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 363 | | [[Iñigo García]] | atleta gipuzkoarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 364 | | [[Pedro Bidagor]] | | 1906 | 1996 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 365 | [[Fitxategi:Pedro Erquicia 2012 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Pedro Erquicia]] | kazetari espainiarra | 1943 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 366 | | [[Pilar Cabero]] | idazle espainiarra | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 367 | | [[Itsaso Nabaskues]] | futbolari espainiarra | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 368 | | [[Rafael Mendizabal]] | | 1940 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 369 | [[Fitxategi:Ramón Gómez Ugalde.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6099703|Ramón Gómez Ugalde]]'' | politikari espainiarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 370 | | [[Iñaki Kijera Zelarain]] | | 1961 | 1979 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 371 | [[Fitxategi:Ricardo Miralles, 2012 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Ricardo Miralles]] | historialari espainiarra | 1954 | 2022 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 372 | [[Fitxategi:RicardoSanz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6108469|Ricardo Sanz]]'' | margolari espainiarra | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 373 | | ''[[:d:Q6121181|Santiago Valenzuela]]'' | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 374 | | [[Silvia Iranzo]] | | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 375 | | [[Teodoro Fernández Larrañaga]] | arkitekto txiletarra | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 376 | [[Fitxategi:Astigarraga - Memorial de Tomás Alba Irazusta 3.jpg|center|128px]] | [[Tomas Alba Irazusta]] | Donostiako zinegotzia | 1937 | 1979 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 377 | [[Fitxategi:Urko Aiartza 2016.jpg|center|128px]] | [[Urko Aiartza]] | Donostiako euskal politikaria | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 378 | | [[Javier Etxaniz Peña|Javier Etxaniz]] | piraguista gipuzkoarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 379 | | ''[[:d:Q6173338|Ángel Menéndez Menéndez]]'' | antzerkigile espainiarra | 1923 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 380 | [[Fitxategi:2019 ICF Canoe slalom World Championships 233 - Joan Crespo.jpg|center|128px]] | [[Joan Crespo]] | piraguista espainiarra | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 381 | [[Fitxategi:Slalom World Championships 16 18 39 438 (10270890223).jpg|center|128px]] | [[Jon Ergüin|Jon Erguin]] | piraguista gipuzkoarra | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 382 | | ''[[:d:Q6291387|José Antonio Aguirre]]'' | | 1799 | 1860 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 383 | [[Fitxategi:Jose Manterola, euskal idazlea (1849-1884).jpg|center|128px]] | [[Jose Manterola]] | euskal idazlea | 1849 | 1884 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 384 | [[Fitxategi:Euskal erria agirre miramon 1887.jpg|center|128px]] | [[Jose Manuel Agirre Miramon|Jose Manuel Agirre]] | | 1813 | 1887 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 385 | [[Fitxategi:Juan de Amézqueta, Eugenio Caxés.jpg|center|128px]] | [[Juan Amezketa]] | | 1595 | 1625 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 386 | [[Fitxategi:José María Alonso de Areyzaga 1921.jpg|center|128px]] | [[José María Alonso]] | | 1890 | 1979 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 387 | | [[Lucas Egibar]] | | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 388 | | [[Luis Núñez Astrain]] | | 1939 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 389 | | [[Luis Usoz]] | hockey jokalari espainiarra | 1932 | 1992 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 390 | | [[Maialen Zelaia]] | futbolari gipuzkoarra | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 391 | | [[Maider Luengo]] | hockey jokalari espainiarra | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 392 | | [[Juantxo Koka]] | esku huskako pilotaria | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 393 | | ''[[:d:Q6752534|Manuel D'Ornellas]]'' | kazetari perutarra | 1937 | 1999 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 394 | | [[Maria Eizmendi]] | piraguista espainiarra | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 395 | [[Fitxategi:CSC 0136 (41699317160) Mikel Orbegozo (cropped).jpg|center|128px]] | [[Mikel Orbegozo]] | futbolari gipuzkoarra | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 396 | | [[Oier Larraintzar]] | futbolari gipuzkoarra | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 397 | | [[Pedro Murua]] | hockey jokalari gipuzkoarra | 1930 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 398 | | [[Ramón Cid|Ramon Cid]] | | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 399 | | [[Rita Oraá]] | boleibol jokalari espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 400 | | [[Sergio Rey]] | boxeolari espainiarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 401 | | [[Silvia del Rincón]] | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 402 | | [[Tatiana Garmendia]] | eskubaloi jokalari donostiarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 403 | [[Fitxategi:Mikel Zalbide 2007-VI-2.jpg|center|128px]] | [[Mikel Zalbide]] | euskal hizkuntzalari eta soziolinguista | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 404 | | [[Aitor Huegun]] | futbolari gipuzkoarra | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 405 | [[Fitxategi:El Instituto Vasco Etxepare renueva las convocatorias de ayudas para la difusión exterior de la cultura (1).jpg|center|128px]] | [[Aizpea Goenaga|Aitzpea Goenaga]] | Euskal idazle, aktore eta zuzendaria | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 406 | [[Fitxategi:Alberto Maneiro.jpg|center|128px]] | [[Alberto Maneiro]] | aktore espainiarra | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 407 | | [[Amaia Saizar]] | abeslari espainiarra | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 408 | [[Fitxategi:Ander Izagirre3.jpg|center|128px]] | [[Ander Izagirre]] | Donostiar idazlea eta kazetaria | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 409 | [[Fitxategi:Antton Valverde abeslaria 2011n.jpg|center|128px]] | [[Antton Valverde]] | Euskal musikagilea | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 410 | [[Fitxategi:Ascensio Martiarena.png|center|128px]] | [[Ascensio Martiarena]] | margolari espainiarra | 1884 | 1966 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 411 | | [[Baldomero Vega de Seoane]] | politikari espainiarra | 1850 | 1910 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 412 | [[Fitxategi:Borja Kobeaga.jpg|center|128px]] | [[Borja Kobeaga]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 413 | | [[Carlos Blasco]] | euskal politikaria | 1924 | 1996 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 414 | [[Fitxategi:Carmen de la Maza.jpg|center|128px]] | [[Carmen de la Maza]] | euskal antzezlea | 1940 | 2022 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 415 | | [[Anastasio Bienzobas]] | futbolari gipuzkoarra | 1913 | 1982 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 416 | | [[Emilio Ibarra|Emilio Ybarra]] | | 1936 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 417 | [[Fitxategi:ErnestoWikipediaOK.jpg|center|128px]] | [[Ernesto Gasco]] | politikari espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 418 | [[Fitxategi:Esther López - DSC 4503.JPG|center|128px]] | [[Esther López|Esther Lopez]] | gipuzkoar boleibol jokalari ohia | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 419 | | [[Eugenio Imatz]] | filosofo espainiarra | 1900 | 1951 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 420 | [[Fitxategi:D. Fermín Calbetón en Eibar de Indalecio Ojanguren (Cropped).jpg|center|128px]] | [[Fermín Calbetón|Fermin Calbetón]] | Irundar ospetsua, politikaria eta ministroa | 1853 | 1919 | [[Donostia]]<br/>[[Irun]] |- | style='text-align:right'| 421 | | [[Fernando Múgica Herzog]] | politikari espainiarra | 1933 | 1996 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 422 | [[Fitxategi:Gemma Zabaleta 2011.jpg|center|128px]] | [[Gemma Zabaleta|Gemma Zabaleta Areta]] | euskal politikaria | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 423 | | [[Ignacio Pinedo]] | | 1925 | 1991 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 424 | | [[Iker Sarriegi]] | | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 425 | [[Fitxategi:Isidoro Fernández (44195298170).jpg|center|128px]] | [[Isidoro Fernández]] | euskal aktorea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 426 | | [[Iñaki Badiola]] | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 427 | | [[Iñaki Salvador]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 428 | | [[Jesus Olasagasti]] | margolari espainiarra | 1907 | 1955 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 429 | | [[Jon Santamaria]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 430 | | [[Jorge Ruiz Cabestany]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1956 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 431 | | [[Josefina Serratosa]] | aktore espainiarra | 1911 | 1990 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 432 | | [[José Antonio Gasca]] | | 1936 | 1982 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 433 | | [[José Antonio Pagola]] | | 1937 | | [[Añorga]] |- | style='text-align:right'| 434 | [[Fitxategi:Jlansorena.jpg|center|128px]] | [[Jose Luis Ansorena]] | Euskal musikagile, abesbatza zuzendari eta apaiza | 1928 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 435 | | [[José Luis Piquín]] | Irundar ospetsua | 1928 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 436 | | [[Jose Maria Mendiola]] | idazle espainiarra | 1929 | 2003 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 437 | [[Fitxategi:José Ángel Ascunce.jpg|center|128px]] | [[Jose Angel Ascunce]] | idazle espainiarra | 1946 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 438 | [[Fitxategi:Juan Carlos Eguillor (estudioko argazkia).jpg|center|128px]] | [[Juan Carlos Egillor]] | Euskal ilustratzailea eta margolaria | 1947 | 2011 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 439 | [[Fitxategi:Juan Luis Goenaga cropped.jpg|center|128px]] | [[Juan Luis Goenaga]] | margolari gipuzkoarra | 1950 | 2024 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 440 | | [[Juan Ramón Viles|Juan Ramon Viles]] | politikari espainiarra | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 441 | | [[Juan Usabiaga]] | | 1879 | 1953 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 442 | | [[Kristian Pielhoff]] | telebista aurkezle espainiarra | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 443 | | [[Manuel Delgado]] | | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 444 | [[Fitxategi:Mariano-ferrerArgia Dani Blanco.jpg|center|128px]] | [[Mariano Ferrer]] | kazetari donostiarra | 1939 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 445 | [[Fitxategi:Marta Cárdenas (2018).jpg|center|128px]] | [[Marta Cárdenas]] | euskal artista | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 446 | | [[Miguel San Sebastián]] | | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 447 | [[Fitxategi:Paco-Sagarzazu-zinemira.jpg|center|128px]] | [[Paco Sagarzazu]] | aktore espainiarra | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 448 | | [[Paula Martel]] | aktore donostiarra | 1936 | 2024 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 449 | | [[Rafael Ruiz Balerdi]] | margolari espainiarra | 1934 | 1992 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 450 | | [[Raul Urrutikoetxea]] | margolari espainiarra | 1962 | 2002 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 451 | | [[Bixente Ameztoi]] | margolari gipuzkoarra | 1946 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 452 | | [[Yolanda Vicente]] | politikari espainiarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 453 | | ''[[:d:Q9098236|Álvaro de la Riva Guzmán de Frutos]]'' | diplomazialari espainiarra | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 454 | | [[Ángel García Ronda]] | politikari espainiarra | 1939 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 455 | | [[Ángel Mariscal]] | futbolari espainiarra | 1904 | 1979 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 456 | | ''[[:d:Q9267453|Gerardo Meil Landwerlin]]'' | ikertzailea | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 457 | | [[Yolanda Martín]] | | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 458 | | [[Juan Ugarte Aiestaran]] | futbolari gipuzkoarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 459 | | [[Ibon Pérez Arrieta]] | futbolari espainiarra | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 460 | [[Fitxategi:Universidad Católica - Huachipato, 2018-05-05 - Beñat San José - 01.jpg|center|128px]] | [[Beñat San Jose]] | | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 461 | | ''[[:d:Q10873302|Manuel Alonso Erausquin]]'' | | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 462 | [[Fitxategi:Raimundo Sarriegiren eskultura.jpg|center|128px]] | [[Raimundo Sarriegi]] | | 1838 | 1913 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 463 | [[Fitxategi:Inazio Mujika Iraola (Miren Mujika).jpg|center|128px]] | [[Inazio Mujika]] | Euskal idazlea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 464 | [[Fitxategi:Ane Gabarain 2012 (Bi eta bat).jpg|center|128px]] | [[Ane Gabarain]] | Euskal aktorea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 465 | [[Fitxategi:Beñat Sarasola (Oier Aranzabal).jpg|center|128px]] | [[Beñat Sarasola]] | euskal idazlea | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 466 | [[Fitxategi:Cromo Eduardo Clavero.webp|center|128px]] | [[Eduardo Clavero]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 467 | | [[Iker Cobo]] | toreatzaile espainiarra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 468 | | [[Jaime Azpilikueta]] | | 1941 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 469 | | [[Joseba Andoni Leizaola]] | Euskal politikaria | 1931 | 2017 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 470 | | [[Joseba Alvarez|Joseba Alvarez Forcada]] | politikari eta euskara teknikari donostiarra | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 471 | | [[Jose Luis Orbegozo]] | | 1929 | 2010 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 472 | | [[Juan Gorostidi]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1945 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 473 | | [[Juan José Quintanilla]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 474 | | [[Luis Fuente]] | margolari espainiarra | 1950 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 475 | | [[Marta Bizkarrondo]] | unibertsitateko irakasle espainiarra | 1947 | 2007 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 476 | | [[Ramón Reparaz|Ramon Reparaz]] | aktore espainiarra | 1931 | 2006 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 477 | [[Fitxategi:Richard Oribe 2016.jpg|center|128px]] | [[Richard Oribe]] | igerilari gipuzkoarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 478 | [[Fitxategi:Comisión de Monumentos de Navarra (1931) (Victoriano Juaristi).jpg|center|128px]] | [[Victoriano Juaristi|Victoriano Juaristi Sagartzazu]] | Irundar ospetsua | 1880 | 1949 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 479 | | [[Maialen Arrazola]] | arraunlaria | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 480 | | [[Jesús Urteaga]] | | 1921 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 481 | | [[Carlos Corcuera]] | politikari espainiarra | 1936 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 482 | | [[Natxo Azpilikueta|Ignacio Azpilikueta]] | futbolari gipuzkoarra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 483 | | ''[[:d:Q11926452|Ignasi Joaniquet i Sirvent]]'' | | 1938 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 484 | | [[Izaskun Gómez Cermeño]] | Pasaiko alkatea 2015tik | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 485 | | [[Iñaki Álaba]] | futbolari gipuzkoarra | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 486 | | ''[[:d:Q11927500|Jesus Maria Lasagabaster]]'' | | 1931 | 2013 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 487 | [[Fitxategi:Joan Mari Irigoien - Dani Blanco.jpg|center|128px]] | [[Joan Mari Irigoien]] | euskal idazlea | 1948 | 2023 | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 488 | | [[Jose Migel Zúñiga|José Miguel Zúñiga]] | futbolari espainiarra | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 489 | [[Fitxategi:Donostia Orfeón.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q11929289|Juan Goróstidi Garmendia]]'' | | 1900 | 1968 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 490 | [[Fitxategi:Koldo Izagirre.png|center|128px]] | [[Koldo Izagirre]] | euskal idazlea | 1953 | | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 491 | | [[Mikel Antia]] | futbolari gipuzkoarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 492 | | [[Paul Berrondo]] | aktore espainiarra | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 493 | [[Fitxategi:ToribioAltzagaBereTaldea.png|center|128px]] | [[Toribio Altzaga]] | euskal idazlea | 1861 | 1941 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 494 | | ''[[:d:Q11984845|Charles Barbière]]'' | | 1861 | 1945 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 495 | [[Fitxategi:Pamploma 1984 Manu.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q12181347|Manu García]]'' | gitarra-jotzaile espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 496 | [[Fitxategi:María Eizaguirre Benidorm Fest (cropped).jpg|center|128px]] | [[Maria Eizagirre]] | gipuzkoar kazetaria | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 497 | | [[Epifania Argaitz Munibe]] | musikagile espainiarra | 1812 | 1889 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 498 | [[Fitxategi:Fernando Gonzalo.jpg|center|128px]] | [[Fernando Gonzalo]] | | 1942 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 499 | [[Fitxategi:Abelino barriola.jpg|center|128px]] | [[Abelino Barriola]] | euskal idazlea | 1876 | 1944 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 500 | [[Fitxategi:Adela Gonzalez 2013.jpg|center|128px]] | [[Adela González|Adela González Acuña]] | | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 501 | [[Fitxategi:Ainhoa Aierbe 2010.jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Aierbe]] | aktore gipuzkoarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 502 | [[Fitxategi:Ainhoa Beola.jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Beola]] | | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 503 | | [[Ainhoa Zubillaga]] | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 504 | | [[Aitor Gabilondo López|Aitor Gabilondo]] | telebista gidoilari eta ekoizlea | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 505 | | [[Aitor Merino]] | zinema zuzendari eta aktorea | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 506 | [[Fitxategi:Aitor Zabaletari oroigarria..jpg|center|128px]] | [[Aitor Zabaleta]] | | 1970 | 1998 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 507 | [[Fitxategi:Aitzpea Leizaola, Iturengo ihauterian.jpg|center|128px]] | [[Aitzpea Leizaola]] | Antolpologo eta unibertsitateko irakaslea | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 508 | | [[Alejandro Alberdi]] | musikari espainiarra | 1897 | 1982 | [[Igeldo]] |- | style='text-align:right'| 509 | [[Fitxategi:Alfontso Mujika euskaltzaindia2021.jpg|center|128px]] | [[Alfontso Mujika|Alfontso Mujika Etxeberria]] | Elhuyarreko hiztgigile eta itzultzailea | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 510 | | [[Amaia Andrés]] | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 511 | | [[Amaia Lizarralde]] | donostiar aktorea eta zinema ekoizlea | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 512 | [[Fitxategi:Amale Arzelus.JPG|center|128px]] | [[Amale Arzelus]] | | 1924 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 513 | | [[Ana María Parra Gómez]] | | 1928 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 514 | | [[Ana María Batanero]] | | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 515 | | [[Anartz Zuazua]] | Donostiako aktore eta antzerki zuzendari | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 516 | | [[Anbrosio Zatarain Etxebeste]] | | 1912 | 1999 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 517 | | [[Ander Arzelus]] | euskal idazlea | 1898 | 1949 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 518 | | [[Andoni Elizondo]] | | 1932 | 1986 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 519 | [[Fitxategi:Andoni Sagarna.png|center|128px]] | [[Andoni Sagarna]] | euskaltzain, hizkuntza-teknologo eta idazle | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 520 | | [[Ane Mendizabal]] | modelo espainiarra | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 521 | | [[Ane Sanchez]] | aktore espainiarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 522 | | [[Angel Cabanas|Angel Cábanas]] | | 1883 | 1964 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 523 | | [[Anizeto Zugasti]] | euskal idazlea | 1904 | 1983 | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 524 | | [[Anton Mendizabal]] | eskultore gipuzkoarra | 1945 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 525 | | [[Antonio Cavero]] | | 1932 | 2013 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 526 | | [[Antonio Vega Cortázar]] | kirol-tiratzaile espainiarra | 1932 | 2011 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 527 | [[Fitxategi:Arantxa Gurmendi.png|center|128px]] | [[Arantxa Gurmendi]] | aktore gipuzkoarra | 1944 | 2023 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 528 | | [[Arantza Etxeburua]] | euskal idazlea | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 529 | [[Fitxategi:Arantza Díaz de Ilarraza (DRI0401).jpg|center|128px]] | [[Arantza Diaz de Ilarraza Sanchez]] | informatikaria, ikertzailea eta unibertsitateko irakaslea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 530 | [[Fitxategi:Arantza urkaregi 0001.jpg|center|128px]] | [[Arantza Urkaregi]] | | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 531 | [[Fitxategi:Aritz Gorrotxategi.JPG|center|128px]] | [[Aritz Gorrotxategi]] | euskal idazlea | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 532 | | [[Arkaitz Gartziandia]] | gipuzkoar aktorea | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 533 | | [[Artemio Zarco]] | | 1930 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 534 | [[Fitxategi:Augustin anabitarte.jpg|center|128px]] | [[Augustin Anabitarte]] | euskal idazlea | 1891 | 1981 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 535 | | [[Begoña Aretxaga]] | antropologo gipuzkoarra | 1960 | 2002 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 536 | [[Fitxategi:Begoña del Teso (30748286591).jpg|center|128px]] | [[Begoña del Teso]] | kazetari espainiarra | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 537 | [[Fitxategi:Beñat Gaztelumendi bertsolaria 2009an.jpg|center|128px]] | [[Beñat Gaztelumendi]] | Bertsolari gipuzkoarra | 1987 | | [[Añorga]] |- | style='text-align:right'| 538 | | [[Blanca Lacambra]] | atleta espainiarra | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 539 | | [[Carlos Sanz Ramírez]] | margolari espainiarra | 1943 | 1987 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 540 | | [[Carlos Zabala]] | Gipuzkoako aktorea | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 541 | | [[Clara Gangutia]] | donostiar margolaria | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 542 | | [[Claudio Delgado]] | | 1843 | 1916<br/>1918 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 543 | | [[Consuelo Herrera Menta]] | | 1901 | 2010 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 544 | | [[Cristina Cuesta]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 545 | [[Fitxategi:Cristina Iglesias - Berria.jpg|center|128px]] | [[Cristina Iglesias]] | | 1956 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 546 | [[Fitxategi:Dani Fano (Maite Landatxe).jpg|center|128px]] | [[Dani Fano]] | ilustratzailea, komikigilea | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 547 | [[Fitxategi:Dolores redondo.jpg|center|128px]] | [[Dolores Redondo]] | Donostiar idazlea | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 548 | | [[Domingo Etxeberri]] | | 1700 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 549 | | [[Domingo Kanpaña]] | | 1801 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 550 | | [[Domingo Zaldua]] | futbolari espainiarra | 1903 | 1980 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 551 | | [[Dorleta Urretabizkaia]] | euskal idazlea | 1979<br/>1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 552 | | [[Eduardo Txillida Beltzuntze]] | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 553 | [[Fitxategi:Egoitz Lasa aktorea 2012an.jpg|center|128px]] | [[Egoitz Lasa]] | aktore donostiarra | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 554 | | [[Eider Rubio]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 555 | [[Fitxategi:Eli Tolaretxipi.jpg|center|128px]] | [[Eli Tolaretxipi]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 556 | | [[Emiliano Eizagirre]] | | 1888 | 1967 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 557 | | [[Emilio Gurrutxaga]] | | 1934 | 2021 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 558 | [[Fitxategi:Eneko Goia .jpg|center|128px]] | [[Eneko Goia|Eneko Goya Laso]] | Eusko Alderdi Jeltzaleako politikaria | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 559 | [[Fitxategi:EnekoOolasagastiArgia.jpg|center|128px]] | [[Eneko Olasagasti]] | euskal idazlea | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 560 | | [[Engrazio Arantzadi|Engrazio Aranzadi]] | euskal idazlea | 1873 | 1937 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 561 | [[Fitxategi:Enkarni Genua.jpg|center|128px]] | [[Enkarni Genua]] | euskal idazlea | 1942 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 562 | | [[Esteban Antxustegi]] | euskal idazlea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 563 | [[Fitxategi:Eugenio Ibarzabal.png|center|128px]] | [[Eugenio Ibarzabal]] | euskal ekonomilaria, kazetaria eta idazlea | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 564 | | [[Euken Ostolaza]] | | 1961 | 2023 | [[Igeldo]] |- | style='text-align:right'| 565 | | [[Eva Mirones]] | arraunlaria | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 566 | | [[Faustina Carril Arozena]] | katedradun gipuzkoarra | 1910 | 1997 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 567 | | [[Faustino Amiano]] | arraunlaria | 1944 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 568 | | [[Fausto Arotzena]] | artxibozain espainiarra | 1896 | 1980 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 569 | [[Fitxategi:Felix Maraña Remigio Mendiburuz Mahaingurua 2001 egunkara.jpg|center|128px]] | [[Felix Maraña]] | | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 570 | | [[Fermin Imaz]] | Bertsolari gipuzkoarra | 1879 | 1929 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 571 | [[Fitxategi:Fermin Leizaola.jpg|center|128px]] | [[Fermin Leizaola]] | Etnologo eta espeleologo gipuzkoarra | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 572 | [[Fitxategi:Fernando-bernues--2016 argia.jpg|center|128px]] | [[Fernando Bernués]] | Antzerki zuzendari | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 573 | | [[Flavio Martinez]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 574 | | [[Francisco Gaskue]] | | 1848 | 1920 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 575 | | [[Frantzisko Apalategi]] | euskal idazlea | 1867 | 1948 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 576 | [[Fitxategi:Francisco López Alén - Euskal-Erria.jpg|center|128px]] | [[Frantzisko Lopez|Frantzisko Lopez Alen]] | euskal idazlea (1866-1910) | 1866 | 1910 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 577 | | [[Félix Zuaznabar]] | | 1790 | 1860 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 578 | | [[Gabriel Korta]] | euskal idazlea | 1951 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 579 | | [[Garazi Falcon]] | aktore espainiarra | 1993 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 580 | | [[Garikoitz Azkue]] | arraunlaria | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 581 | | [[Gonzalo Fernández Berridi]] | | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 582 | | [[Gonzalo Tejada]] | | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 583 | | [[Gotzon Aleman]] | euskal idazlea | 1953 | 1978 | [[Donostia]]<br/>[[Zumarraga]] |- | style='text-align:right'| 584 | | [[Harkaitz Zubiri]] | euskal idazlea | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 585 | | [[Hernando Espinosa de los Monteros]] | | 1916 | 1991 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 586 | | [[Iban Maiza]] | atleta espainiarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 587 | | [[Ignacio Alkorta]] | arraunlaria | 1937 | 2022 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 588 | [[Fitxategi:Ignazia Zabalo 2022 Ciordia zoom.png|center|128px]] | [[Ignazia Zabalo]] | | 1905 | 1939 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 589 | | [[Ignacio Arozena]] | | 1931 | 2003 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 590 | | [[Ignacio Egibar]] | arraunlaria | 1931 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 591 | | [[Ignacio Etxandi]] | | 1912 | 1953 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 592 | | [[Ignacio María Barriola]] | | 1906 | 1998 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 593 | | [[Ignacio Ugarte]] | margolari espainiarra | 1862<br/>1858 | 1914 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 594 | | [[Imanol Irigoien]] | euskal idazlea | 1940 | | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 595 | | [[Imanol Olaizola]] | | 1920 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 596 | | [[Imanol Plaza]] | | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 597 | [[Fitxategi:Iñaki Irazabalbeitia donostiarra.jpg|center|128px]] | [[Inaki Irazabalbeitia]] | euskal idazlea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 598 | | [[Ines Goikoetxea Irurtzun|Ines Goikoetxea]] | euskal idazlea | 1939 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 599 | [[Fitxategi:Iratxe-Retolaza berria.webp|center|128px]] | [[Iratxe Retolaza Gutierrez]] | euskal idazlea | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 600 | | [[Irene Laffitte]] | | 1941 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 601 | | [[Itziar Basterrika|Itziar Basterrika Unanue]] | | 1960 | | [[Zubieta (Gipuzkoa)|Zubieta]] |- | style='text-align:right'| 602 | [[Fitxategi:Red Álava.jpg|center|128px]] | [[Itziar Mujika Irastorza]] | Ekintzailea, Alava sareko kidea | 1904 | 1992 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 603 | | [[Itziar Urretabizkaia]] | aktore euskalduna | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 604 | | [[Iñaki Beraetxe]] | euskal aktorea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 605 | | [[Iñaki Camino]] | | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 606 | [[Fitxategi:Iñaki-Egaña-2002.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Egaña]] | Euskal historialaria | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 607 | | [[Inaxio Esnaola Aranzadi|Iñaki Esnaola Aranzadi]] | | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 608 | [[Fitxategi:Fòrum crisi de civilització 001.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Gil de San Vicente]] | | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 609 | | [[Iñaki Olabeaga]] | euskal idazlea | 1901 | 1983 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 610 | | [[Iñaki Ruiz de Egino]] | margolari eta eskultore gipuzkoarra | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 611 | | [[Iñigo Ormazabal]] | margolari espainiarra | 1951 | 2021 | [[Añorga]] |- | style='text-align:right'| 612 | | [[Iñigo Segurola]] | Lorezaina | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 613 | | [[Iñigo Sanz de Ormazabal]] | | 1956 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 614 | | [[Jacinto Antonio Etxeberri]] | | 1625 | 1673 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 615 | | [[Jaime Camps]] | atleta espainiarra | 1896 | 1921 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 616 | | [[Javier Alkain]] | | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 617 | | [[Javier Arozena]] | donostiar margolaria | 1935 | 2016 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 618 | | [[Javier Cano]] | arraunlaria | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 619 | | [[Javier María Hernández Arsuaga]] | | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 620 | | [[Javier Velar]] | arraunlaria | 1933 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 621 | | [[Jesus Agirregabiria]] | tenor | 1892 | 1975 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 622 | | [[Jesus Maria Arozamena|Jesus Maria Arotzamena]] | | 1918 | 1972 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 623 | [[Fitxategi:Jesus-mari-arrieta.jpg|center|128px]] | [[Jesus Maria Arrieta]] | idazle gipuzkoarra | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 624 | | [[Joaquin Gurrutxaga]] | idazle espainiarra | 1910 | 2000 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 625 | | [[Joaquín Antonio Kamino]] | (1754-1819) | 1754 | 1819 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 626 | | [[Joaquín Urio]] | | 1947 | | [[Martutene]] |- | style='text-align:right'| 627 | | [[Jokin Ansorena]] | euskal idazlea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 628 | | [[Jon Ander Aranburu]] | | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 629 | [[Fitxategi:Mondragon 34.JPG|center|128px]] | [[Jon Anza]] | | 1962 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 630 | | [[Jon Tecedor]] | | 1975 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 631 | [[Fitxategi:Jorge González Aranguren.jpg|center|128px]] | [[Jorge González Aranguren]] | | 1938 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 632 | | [[Jose Antonio Carril]] | opera abeslari espainiarra | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 633 | | [[Jose Antonio Mujika]] | euskal idazlea | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 634 | [[Fitxategi:JpseAntonioSistiaga 2017Durangokartela.jpg|center|128px]] | [[Jose Antonio Sistiaga]] | margolari gipuzkoarra | 1932 | 2023 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 635 | | [[Jose Begiristain]] | | 1879 | 1952 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 636 | [[Fitxategi:José Vicente de Echagaray.jpg|center|128px]] | [[Jose Bizente Etxagarai|José Vicente Etxagarai]] | euskal idazlea (1773-1855) | 1773 | 1855 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 637 | | [[Jose Egileor|Jose Egileor Beldarrain]] | aktore espainiarra | 1890 | 1966 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 638 | | [[Jose Garmendia|José Garmendia Zabala]] | | 1885 | 1924 | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 639 | [[Fitxategi:José Goicoa Barcaíztegui.jpg|center|128px]] | [[Jose Goikoa]] | arkitekto espainiarra | 1844 | 1911 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 640 | | [[Jose Ignacio Alvarez Usabiaga]] | | 1945 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 641 | | [[Jose Ignacio Olaizola]] | | 1952 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 642 | [[Fitxategi:JoseIgnazioansorenaargia.jpg|center|128px]] | [[Jose Ignazio Ansorena]] | euskal txi(stulari, pailazo (Mirri) eta idazlea | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 643 | [[Fitxategi:EuskadiIkerketaSaria1999.png|center|128px]] | [[Jose Luis Melena]] | | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 644 | | [[Jose Luis Urrusolo]] | | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 645 | | [[Joxe Mari Segurola|José María Segurola]] | arraunlaria | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 646 | | [[Jose Maria Agesta|Joxe Mari Agesta]] | euskal idazlea | 1874 | 1951 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 647 | | [[Jose Maria Berasategi]] | aktore gipuzkoarra | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 648 | [[Fitxategi:Jose Maria Larrokaren grabatua.png|center|128px]] | [[Jose Maria Larroka|Jose Maria Larroka Estala]] | idazle espainiarra | 1813 | 1891 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 649 | | [[Jose Maria Soroa]] | politikari espainiarra | 1772 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 650 | [[Fitxategi:Joserra Ahiartza.jpg|center|128px]] | [[Jose Ramon Aihartza]] | zoologo, EHUko irakasle | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 651 | | [[Jose Ramon Amondarain]] | margolari espainiarra | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 652 | | [[Jose Ramon Erauskin]] | Bertsolaria eta idazlea | 1906 | | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 653 | | [[Josean Bengoetxea]] | Donostiar aktorea | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 654 | [[Fitxategi:Joseba Aurkenerena.jpg|center|128px]] | [[Joseba Aurkenerena]] | euskal idazlea | 1956 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 655 | [[Fitxategi:CSC 0148 (41699315570) beitia (cropped).jpg|center|128px]] | [[Joseba Beitia]] | futbolari gipuzkoarra | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 656 | [[Fitxategi:Joseba-Etxarri-2003.jpg|center|128px]] | [[Joseba Etxarri]] | euskal idazlea | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 657 | [[Fitxategi:Jose zubimendi.jpg|center|128px]] | [[Joseba Zubimendi]] | euskal idazlea | 1898 | 1939 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 658 | [[Fitxategi:Mayor Alquezar 2.jpg|center|128px]] | [[Josetxo Mayor]] | | 1934 | 2017 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 659 | [[Fitxategi:Josu Landa 11tb.png|center|128px]] | [[Josu Landa]] | euskal idazlea | 1960 | | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 660 | [[Fitxategi:Josune Zabala.jpg|center|128px]] | [[Josune Zabala]] | hizkuntzalari euskalduna | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 661 | | [[José Antonio Almandoz]] | arraunlaria | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 662 | | [[José Antonio Martiarena]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 663 | | [[Jose Mari Aristegi|José Aristegi]] | arraunlaria | 1928 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 664 | | [[José Ibarburu]] | arraunlaria | 1928 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 665 | | [[José Ignacio García Ramos]] | ikertzailea | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 666 | | [[José Luis Iturralde]] | musikagile espainiarra | 1908 | 1985 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 667 | | [[José Luis Martínez de Ubago]] | kirol-tiratzaile espainiarra | 1926 | 2014 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 668 | | [[José Luis Almandoz|José Luís Almandoz]] | arraunlaria | 1938 | 2013 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 669 | | [[José Manuel Collado]] | Donostiako politikari espainiarra | 1792 | 1864 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 670 | [[Fitxategi:Joxan OIZ.JPG|center|128px]] | [[Joxan Oiz]] | euskal idazlea | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 671 | | [[Joxe Aierbe]] | | 1934 | 2012 | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 672 | [[Fitxategi:Joxe Austin Arrieta idazlea.jpg|center|128px]] | [[Joxe Austin Arrieta]] | euskal idazlea | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 673 | [[Fitxategi:Joxemari Olasagasti.jpg|center|128px]] | [[Joxe Mari Olasagasti]] | | 1959 | | [[Igeldo]] |- | style='text-align:right'| 674 | [[Fitxategi:Joxean Muñoz (Iñigo Royo) bertikala.jpg|center|128px]] | [[Joxean Muñoz]] | euskal idazlea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 675 | [[Fitxategi:Joxemi Zumalabe kazetaria.jpg|center|128px]] | [[Joxemi Zumalabe]] | | 1950 | 1993 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 676 | | [[Juan Agustin Zumalabe]] | | 1914 | 1981 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 677 | | [[Juan Antonio Letamendia]] | euskal idazlea | 1940 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 678 | | [[Juan Carlos Guerra]] | euskal idazlea | 1860 | 1941 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 679 | | [[Juan Carlos Alduntzin]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 680 | | [[Juan Etxeberri]] | | 1609 | 1662 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 681 | | [[Juan Jose Etxeberria]] | | 1935 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 682 | | [[Juan Jose Makazaga]] | | 1887 | 1963 | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 683 | | [[Juan José Prado]] | atleta espainiarra | 1956 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 684 | [[Fitxategi:Juan Mari Beltran - 2019 - Caubet Gogoan.jpg|center|128px]] | [[Juan Mari Beltran]] | musikari, musikologo eta irakasle gipuzkoarra | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 685 | | [[Juan Mari Mendizabal]] | | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 686 | [[Fitxategi:Retrato de Juan Plazaola Artola.jpg|center|128px]] | [[Juan Plazaola Artola]] | | 1919 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 687 | | [[Juan Txillida Ameztoi]] | | 1956 | 2024 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 688 | | [[Juani Mendiola]] | aktore gipuzkoarra | 1924 | 2006 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 689 | | [[Juanjo Mendioroz]] | | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 690 | | [[Judit Mariezkurrena]] | aktore espainiarra | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 691 | [[Fitxategi:Judith Jáuregui, Folle Journée 2017, 0551 2.jpg|center|128px]] | [[Judith Jauregi]] | piano-jotzaile espainiarra | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 692 | | [[Julen Colinas]] | futbolari gipuzkoarra | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 693 | | [[Julia Otxoa]] | idazle espainiarra | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 694 | | [[Julio Franco|Julio Franco Tardaguila]] | margolari espainiarra | 1903 | 1980 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 695 | [[Fitxategi:Sanchez irure.jpg|center|128px]] | [[Kaietano Sanchez|Kaietano Sanchez Irure]] | euskal idazlea | 1856 | 1916 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 696 | | [[Karlos Otegi]] | euskal idazlea | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 697 | | [[Karmele Aranburu Puente]] | aktore eta abeslari donostiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 698 | [[Fitxategi:Katalina Eleizegi Maiz.jpg|center|128px]] | [[Katalina Eleizegi]] | euskal idazlea | 1889 | 1963 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 699 | | [[Kike Diaz de Rada]] | aktore espainiarra | 1959 | 2024 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 700 | [[Fitxategi:Koldo-almandoz photo-dani-blanco.jpg|center|128px]] | [[Koldo Almandoz]] | zinemagilea eta kazetaria | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 701 | | [[Koldo Royo]] | | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 702 | | [[Kote Cabezudo]] | argazkilari espainiarra | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 703 | | [[Lluís Omedes]] | | 1938 | 2022 | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 704 | | [[Luis Angel Bollo]] | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 705 | | [[Luis Mokoroa]] | | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 706 | | [[Luis Tolosa]] | | 1903 | 1956 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 707 | [[Fitxategi:Luisa Etxenike 2022.jpg|center|128px]] | [[Luisa Etxenike|Luisa Etxenike Urbistondo]] | idazle espainiarra | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 708 | [[Fitxategi:Maddalen Iriarte 2023.jpg|center|128px]] | [[Maddalen Iriarte|Maddalen Iriarte Okiñena]] | euskal kazetaria eta politikaria | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 709 | | [[Maite Gonzalez|Maite Gonzalez Esnal]] | euskal idazlea | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 710 | | [[Manuel Carrasco]] | futbolari espainiarra | 1896<br/>1894 | 1935 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 711 | | [[Manuel Ibarburu]] | arraunlaria | 1937 | 2021 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 712 | [[Fitxategi:Manuel Matxain tokan2.jpg|center|128px]] | [[Manuel Matxain]] | | 1916 | 1999 | [[Aiete]] |- | style='text-align:right'| 713 | | [[Manuel Pagola]] | idazle espainiarra | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 714 | | [[Mari Aiestaran]] | hockey jokalari espainiarra | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 715 | [[Fitxategi:Mari Jose Olaziregi irakasle eta kritikaria 2011n.jpg|center|128px]] | [[Mari Jose Olaziregi]] | euskal idazlea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 716 | [[Fitxategi:Mari Jose Azurmendi.jpg|center|128px]] | [[Maria Jose Azurmendi]] | soziolinguista, irakaslea | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 717 | | [[Mariano Royo Ximenez]] | margolari espainiarra | 1949 | 1985 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 718 | | [[Marina Arruti]] | golf-jokalari espainiarra | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 719 | [[Fitxategi:Mario Salegi 1997.jpg|center|128px]] | [[Mario Salegi]] | euskal idazlea | 1918 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 720 | | [[Martin Anso]] | euskal idazlea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 721 | [[Fitxategi:Thun thun 1894 09 30 marcelino soroa.jpg|center|128px]] | [[Martzelino Soroa|Marzelino Soroa]] | euskal idazlea | 1848 | 1902 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 722 | | [[María Kutz]] | | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 723 | | [[Miguel Pelay Orozco]] | idazle gipuzkoarra | 1913 | 1998 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 724 | [[Fitxategi:Mikel Garmendia Olaziregi 2009an Ordizian.JPG|center|128px]] | [[Mikel Garmendia Olaziregi]] | | 1915 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 725 | [[Fitxategi:Mikel Lasa.jpg|center|128px]] | [[Mikel Lasa]] | euskal idazlea | 1938 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 726 | | [[Mikel Zubeldia]] | euskal idazlea | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 727 | | [[Mirari Garcia de Kortazar|Mirari Garcia de Cortazar]] | euskal idazlea | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 728 | | [[Naty Altuna]] | | 1915 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 729 | | [[Nekane Lasarte]] | | 1930 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 730 | [[Fitxategi:Nerea Sancho 2012.jpg|center|128px]] | [[Nerea Sancho]] | | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 731 | [[Fitxategi:NEREA TXAPARTEGI.jpg|center|128px]] | [[Nerea Txapartegi Madariaga]] | Euskaltzalea eta gaztetatik militantea herri mugimenduetan eta antolaketa politikoan. | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 732 | | [[Nicolás de Miguel]] | politikari espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 733 | [[Fitxategi:Nora galparsoro kurdistan 2013 001.jpg|center|128px]] | [[Nora Galparsoro]] | | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 734 | | [[Norman Landa]] | surflari espainiarra | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 735 | [[Fitxategi:Oierguillan.jpg|center|128px]] | [[Oier Guillan]] | euskal idazlea | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 736 | | [[Oihana Maritorena]] | aktore espainiarra | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 737 | [[Fitxategi:Fabian Loidi motoan.jpg|center|128px]] | [[Paben Loidi]] | euskal idazlea | 1909 | 1985 | [[Añorga]] |- | style='text-align:right'| 738 | [[Fitxategi:1900-08-18, Instantáneas, Pablo de Alzola (cropped).jpg|center|128px]] | [[Pablo Altzola]] | | 1841 | 1912 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 739 | | [[Pablo Malo]] | zine zuzendaria | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 740 | [[Fitxategi:Pablo munoz (4859786062).jpg|center|128px]] | [[Pablo Muñoz]] | euskal kazetari eta idazle | 1941 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 741 | | [[Patxi Barko]] | | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 742 | [[Fitxategi:Patxi Santamaria+Nekane Igarza-5 (7255219332).jpg|center|128px]] | [[Patxi Santamaria]] | | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 743 | | [[Paul Zubillaga]] | | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 744 | | [[Pedro Soraluze]] | | 1900 | 1919 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 745 | [[Fitxategi:Thun thun 1894 07 08 pepe artola.jpg|center|128px]] | [[Pepe Artola]] | euskal idazlea | 1864 | 1929 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 746 | | [[Rafa Albisu]] | | 1931 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 747 | [[Fitxategi:Munoadibujando.jpg|center|128px]] | [[Rafael Munoa]] | margolari espainiarra | 1930 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 748 | | [[Rafael Treku]] | | 1932 | 2000 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 749 | [[Fitxategi:Ramon Agirre 2.jpg|center|128px]] | [[Ramon Agirre]] | gipuzkoar aktorea | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 750 | | [[Ramon Intzagarai]] | euskal idazlea | 1878 | 1947 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 751 | | [[Ramón Zuriarrain|Ramón Zurriarain]] | | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 752 | | [[Ricardo Izagirre|Ricardo Izagirre Epalza]] | idazle espainiarra | 1902 | 1971 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 753 | | [[Rodolfo Bozas]] | euskal idazlea | 1913 | 1978 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 754 | | [[Rosa Valverde]] | | 1953 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 755 | [[Fitxategi:Thun thun 1894 06 02 rosario artola.jpg|center|128px]] | [[Rosario Artola]] | euskal idazlea | 1869 | 1950 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 756 | | [[Santiago Beitia]] | arraunlaria | 1938 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 757 | | [[Santos Gandia]] | | 1899 | 1975 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 758 | | [[Sara Carracelas]] | igerilari paralinpiko euskalduna | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 759 | [[Fitxategi:Serafín Baroja.png|center|128px]] | [[Serafin Baroja]] | euskal idazlea | 1840 | 1912 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 760 | [[Fitxategi:Sigfrido-Koch-Arruti (Usoz).jpg|center|128px]] | [[Sigfrido Koch]] | Donostiako argazkilari eta atleta korrikolaria | 1936 | 1992 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 761 | [[Fitxategi:Retrato-Sigfrido-Koch-Bengoetxea.jpg|center|128px]] | [[Sigfrido Koch Bengoetxea]] | argazkilari espainiarra | 1908 | 1973 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 762 | | [[Soterotxo]] | arraunlaria | 1889 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 763 | | [[Susana Corcuera|Susana Corcuera Leunda]] | euskal politikaria | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 764 | [[Fitxategi:Teresa Calo Fontán.jpg|center|128px]] | [[Teresa Calo]] | gipuzkoar aktorea, dramagilea eta gidoigilea | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 765 | [[Fitxategi:Teresa del Valle.jpg|center|128px]] | [[Teresa del Valle]] | antropologo, irakasle eta ikertzaile gipuzkoarra | 1937 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 766 | | [[Trinido Vaqueriza]] | arraunlaria | 1929 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 767 | [[Fitxategi:Txan Magoa.jpg|center|128px]] | [[Txan magoa]] | | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 768 | [[Fitxategi:Txantxillo urnietan.jpg|center|128px]] | [[Txantxillo]] | | 1927 | 2003 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 769 | [[Fitxategi:Urnieta-aldea.jpg|center|128px]] | [[Txema Garcia-Viana]] | euskal idazlea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 770 | | [[Urko (abeslaria)|Urko]] | euskal musikaria | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 771 | [[Fitxategi:Urko menaia 001.JPG|center|128px]] | [[Urko Menaia]] | abeslari espainiarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 772 | | [[Valentín Rocandio]] | atleta espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 773 | | [[Xabi Puerta]] | | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 774 | | [[Xabier Alvarez de Eulate]] | | 1919 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 775 | [[Fitxategi:Xabier Artola Zubillaga.jpg|center|128px]] | [[Xabier Artola Zubillaga]] | euskal idazle, argazkilari , irakasle eta ikertzaile hizkuntzaren prozesamenduan | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 776 | | [[Xabier Mujika]] | euskal idazlea | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 777 | [[Fitxategi:Txirri mirri txiribiton.jpg|center|128px]] | [[Xabier Otaegi]] | pailazo euskalduna | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 778 | [[Fitxategi:Xabier Peñaler Munoaundin.jpg|center|128px]] | [[Xabier Peñalver]] | euskal arkeologoa | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 779 | [[Fitxategi:Xebe Diez, eguraldi gizona (96-177).jpg|center|128px]] | [[Xebe Diez]] | | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 780 | | [[Álvaro Fernández]] | argazkilari espainiarra | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 781 | | [[Ángel De la Hoz]] | arkitekto espainiarra | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 782 | | [[Juan Antonio Rodríguez Duflox]] | futbolari espainiarra | 1937 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 783 | | [[Guillermo Lazkano]] | musikagile espainiarra | 1910 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 784 | | ''[[:d:Q12388915|Francisco Echave]]'' | | 1910 | 1969 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 785 | | [[Manuel Sagasti]] | musikagile espainiarra | 1789 | 1818 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 786 | | [[Xabier Sarasa]] | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 787 | | [[José María Castivia]] | futbolari espainiarra | 1926 | 2013 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 788 | | [[Jesús María Visitacion Villan|Jesús María Visitación Villán]] | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 789 | | [[Ivan Vázquez Basurko|Ivan Vazquez Basurco]] | futbolari espainiarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 790 | | [[Aitzol Arzallus|Aitzol Arzallus Lizeaga]] | | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 791 | | ''[[:d:Q14111958|María del Mar Vaquero Periánez]]'' | politikari espainiarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 792 | [[Fitxategi:1925-01-01, El Imparcial, Los de casa, vistos por Pellicer, 03 (cropped) Rodrigo Lavín.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q14565143|Cipriano Rodrigo Lavín]]'' | | 1882 | 1972 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 793 | | ''[[:d:Q14916705|Luis Matilla]]'' | | 1938 | 2024 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 794 | [[Fitxategi:Itziar nogeras 001.jpg|center|128px]] | [[Itziar Nogeras]] | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 795 | [[Fitxategi:El periodista José Yoldi 02 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15142898|José Yoldi]]'' | kazetari espainiarra | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 796 | [[Fitxategi:Krasnodar-Real Sosiedad (22).jpg|center|128px]] | [[Joseba Zaldua]] | futbolari gipuzkoarra | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 797 | | [[Ángel Martínez Sanjuán]] | | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 798 | | ''[[:d:Q15449389|Ignacio Czeguhn]]'' | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 799 | | [[Gerardo Bujanda]] | | 1919 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 800 | | [[Antxon Agirre]] | | 1946 | 2014 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 801 | | [[Miguel María Lojendio]] | | 1908 | 1977 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 802 | | [[Marco Sangalli]] | futbolari gipuzkoarra | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 803 | [[Fitxategi:Zientzia Club Elena2.png|center|128px]] | [[Elena Lazkano|Elena Lazkano Ortega]] | ikertzailea | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 804 | [[Fitxategi:Mikel Azpiroz kontzertuan.jpg|center|128px]] | [[Mikel Azpiroz]] | Euskal musikari eta piano-jolea | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 805 | [[Fitxategi:Jesús María Zubiarraín 1971.jpg|center|128px]] | [[Jesús María Zubiarrain]] | futbolari espainiarra | 1945 | 1993 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 806 | | [[Iñaki Ábalos]] | arkitekto espainiarra | 1956 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 807 | | [[Txomin Arrotegi]] | futbolari gipuzkoarra | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 808 | | [[Iñigo Arteaga]] | futbolari eta entrenatzaile donostiarra | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 809 | | ''[[:d:Q16175375|Jesús Bartolomé i Carrascal]]'' | politikari espainiarra | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 810 | [[Fitxategi:Arancha Gonzalez By Clement Gibon HS.jpg|center|128px]] | [[Arancha González Laya|Arancha González]] | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 811 | [[Fitxategi:Spartak-aek-15 — копия (2).jpg|center|128px]] | [[Imanol Idiakez]] | | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 812 | | ''[[:d:Q16242155|Fernando de Villanueva]]'' | | | 1679 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 813 | | [[José María Astarbe]] | Donostiar futbolaria | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 814 | | [[Miguel Azkarate]] | Donostiar futbolaria | 1938 | 2019 | [[Añorga]] |- | style='text-align:right'| 815 | | ''[[:d:Q16301829|Iñaki Rodríguez]]'' | saskibaloi jokalari espainiarra | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 816 | | [[Alfonso Otazu]] | historialari gipuzkoarra | 1949 | 2022 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 817 | | [[Arantxa Kaltzada]] | kazetari espainiarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 818 | [[Fitxategi:Aritz Elustondo 2018.jpg|center|128px]] | [[Aritz Elustondo]] | futbolari gipuzkoarra | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 819 | | [[Benito Elizalde]] | arraunlaria | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 820 | | [[Karlos Nguema]] | | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 821 | [[Fitxategi:CeciliaSarasola84.jpg|center|128px]] | [[Cecilia Sarasola Iurrita|Cecilia Sarasola]] | euskal fisikaria | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 822 | | [[Ekhiñe Egiguren]] | Donostiar idazlea | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 823 | | [[Elena Ibarbia]] | | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 824 | | [[Felix Erdozia]] | arraunlaria | 1915 | 2010 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 825 | | [[Iratxe Esnaola Aldanondo|Iratxe Esnaola]] | euskal idazlea | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 826 | | [[Itxaso Araque]] | euskal idazlea | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 827 | [[Fitxategi:Iñaki Alegria informatikaria 2009an.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Alegria|Iñaki Alegria Loinaz]] | informatikari eta ikertzailea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 828 | | [[Jesus Acín|Jesus Acín Urzainqui]] | | 1952 | 2013 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 829 | | [[Jesus Mari Alberdi]] | musikagile espainiarra | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 830 | [[Fitxategi:Josetxo Ibazeta.jpg|center|128px]] | [[Josetxo Ibazeta]] | | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 831 | | [[Joxe Jabier Uresberueta]] | arraunlari gipuzkoarra | 1850 | 1927 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 832 | | [[Karmelo Leizaola]] | | 1901 | 1935 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 833 | [[Fitxategi:Txirrimirrietatxiribiton.jpg|center|128px]] | [[Kattalin Ansorena]] | euskal pailazoa | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 834 | | [[Koro Garmendia|Koro Garmendia Iartza]] | euskal politikari eta ikertzailea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 835 | | [[Miriam Gómez]] | aktore espainiarra | 1998 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 836 | | [[Patxi Azparren]] | Euskara irakasle eta antropologoa | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 837 | | [[Pedro Maria Lasarte]] | | | 1894 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 838 | | [[Rosa Zarra]] | | 1901 | 1995 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 839 | [[Fitxategi:Sabino Ormazabal.jpg|center|128px]] | [[Sabino Ormazabal]] | | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 840 | [[Fitxategi:Txaro Arteaga 2018.jpg|center|128px]] | [[Txaro Arteaga]] | kazetaria eta EAEko Emakunde erakundearen zuzendaria | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 841 | | [[Urko Egea]] | | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 842 | [[Fitxategi:Alonso de Idiaquez, 1st Duke of Ciudad Real.jpg|center|128px]] | [[Alonso Idiakez Butroe eta Muxika]] | Espainiar Koroaren zerbitzuko militar eta politikari euskalduna | 1565 | 1618 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 843 | [[Fitxategi:Eva Rey.png|center|128px]] | ''[[:d:Q16565426|Eva Rey]]'' | | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 844 | | ''[[:d:Q16570252|Félix Lobo Aleu]]'' | | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 845 | | [[Jose Maria Agirre Gonzalo]] | politikari espainiarra | 1897 | 1988 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 846 | | ''[[:d:Q16594546|Luis Miner]]'' | Espainiako idazlea eta apaiza | 1890 | 1956 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 847 | | [[Paulino Garagorri]] | filosofo espainiarra | 1916 | 2007 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 848 | | [[Peporro]] | Donostiar futbolaria | 1929 | 2004 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 849 | | [[José María Galardi]] | Donostiar futbolaria | 1931 | 2006 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 850 | | [[Patxi Gorriti]] | Donostiar futbolaria | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 851 | [[Fitxategi:Sabino-zubeldia.jpg|center|128px]] | [[Sabino Zubeldia]] | futbolari espainiarra | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 852 | | [[José María Bautista]] | futbolari gipuzkoarra | 1956 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 853 | | [[Jose Maria Markuleta]] | futbolari espainiarra | 1920 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 854 | | [[Pedro María Olano]] | futbolari gipuzkoarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 855 | | [[Eustaquio Zubillaga]] | gipuzkoar futbolaria | 1933 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 856 | | ''[[:d:Q16941797|Aitor Goikoetxea]]'' | | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 857 | | [[Xanti Martín]] | futbolari donostiarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 858 | | [[Iñaki Pérez de Arriluzea|Iñaki Perez de Arriluzea]] | futbolari donostiarra | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 859 | | [[César Gálvez]] | futbolari donostiiarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 860 | [[Fitxategi:2018 EC Laura Barquero Aritz Maestu 2018-01-18 19-59-44 (cropped) - Maestu.jpg|center|128px]] | [[Aritz Maestu]] | izotz gaineko patinatzaile artistiko espainiarra | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 861 | | [[Patricio Fuentes]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 862 | | ''[[:d:Q17388566|María del Carmen Merino]]'' | aktore espainiarra | 1919 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 863 | | ''[[:d:Q17414098|José Ignacio Zubeldia Zaldúa]]'' | futbolari espainiarra | 1925 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 864 | | [[Jose Manuel Mendizabal]] | gudari espainiarra | 1910 | 1978 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 865 | | ''[[:d:Q17505550|Tomas Matauko]]'' | artista plastiko, zinemagile ; Frantzian bizi denez | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 866 | | [[Kenan Kodro]] | futbolari donostiarra | 1993 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 867 | [[Fitxategi:Miren Lazkano (ESP) 2017.jpg|center|128px]] | [[Miren Lazkano]] | | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 868 | | [[Egoitz Sánchez]] | | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 869 | [[Fitxategi:2ª Copa de España de Slalom Olímpico 49.jpg|center|128px]] | [[Irati Goikoetxea Astaburuaga]] | piraguista gipuzkoarra | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 870 | | [[Juan Lizariturry]] | tenislari espainiarra | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 871 | | [[Ignacio Solorzano]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 872 | | [[Jorge Vea]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 873 | [[Fitxategi:Benita Asas Manterola.jpg|center|128px]] | [[Benita Asas|Benita Asas Manterola]] | | 1873 | 1968 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 874 | [[Fitxategi:Vitry-en-Artois - Paris-Arras Tour, étape 1, 22 mai 2015, départ (A046).JPG|center|128px]] | [[Unai Intziarte]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 875 | | [[Igor Paskual]] | gitarra-jotzaile espainiarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 876 | [[Fitxategi:María Teresa Sesé Lazcano.jpg|center|128px]] | [[María Teresa Sesé Lazcano|María Teresa Sesé]] | Euskal herritar idazle | 1917 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 877 | [[Fitxategi:Eugenio del Río Gabarain.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q18857368|Eugenio del Río Gabarain]]'' | | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 878 | | [[Clara Azurmendi]] | badminton jokalari espainiarra | 1998 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 879 | | [[Alejandro Vea]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 880 | | ''[[:d:Q19414401|Michael Zöllner]]'' | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 881 | [[Fitxategi:Teresa Eskoriatza.jpg|center|128px]] | [[Teresa Eskoriatza]] | Donostiar kazetaria, idazlea eta itzultzailea | 1891 | 1968 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 882 | [[Fitxategi:Joserra Senperena2.jpg|center|128px]] | [[Joserra Senperena]] | Euskal piano jotzailea | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 883 | | [[Myriam Gorospe]] | | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 884 | [[Fitxategi:19042-miriam+cabeza.jpg|center|128px]] | [[Miriam Cabeza]] | aktore espainiarra | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 885 | | [[Eneko Capilla]] | futbolari gipuzkoarra | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 886 | | [[Darío Brizuela]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 887 | [[Fitxategi:Andrés Herzog frente al Congreso de los Diputados.jpg|center|128px]] | [[Andrés Herzog]] | | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 888 | | [[Iñigo Del Valle]] | | 1987 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 889 | | [[Alaitz Eguren]] | aktore espainiarra | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 890 | | [[Gorka Giralt]] | futbolari gipuzkoarra | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 891 | | [[Tanis Marcellán]] | futbolari gipuzkoarra | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 892 | | [[Daniel Maté]] | | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 893 | | [[Beñat Mendizabal]] | | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 894 | | [[Arantxa Moñux]] | Bikoizlea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 895 | [[Fitxategi:CSKA-RM18 (12) (cropped.jpg|center|128px]] | [[Álvaro Odriozola]] | futbolari gipuzkoarra | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 896 | [[Fitxategi:Luca Sangalli 2018.jpg|center|128px]] | [[Luca Sangalli]] | futbolari gipuzkoarra | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 897 | | [[Nekane Sarobe]] | Bikoizlea | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 898 | [[Fitxategi:Pablo Zabalo arkitektoa eta Carlos Elguezabal eskultorea.jpg|center|128px]] | [[Pablo Zabalo]] | | 1893 | 1961 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 899 | | [[Óscar Hernández]] | idazle espainiarra | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 900 | | [[Álvaro Pérez Florentino]] | futbolari gipuzkoarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 901 | | ''[[:d:Q19999998|Fernando Ossa]]'' | mendigoizale espainiarra | 1960 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 902 | | [[Idoia Montón]] | gipuzkoar margolaria eta eskultorea | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 903 | | ''[[:d:Q20004846|Juan Jesús Castilla Polo]]'' | gudari espainiarra | 1917 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 904 | | ''[[:d:Q20005395|Manuel Blanco Chivite]]'' | | 1945 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 905 | | ''[[:d:Q20005420|Manuel Gómez de Pablos]]'' | | 1922 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 906 | | [[Abilio Barbero]] | historialari espainiarra | 1931 | 1990 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 907 | | [[Javier Garcia Egotxeaga]] | euskal politikaria | 1940 | 2002 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 908 | [[Fitxategi:Felisa Martin.jpg|center|128px]] | [[Felisa Martín]] | Donostiar fisikaria eta meteorologoa | 1898 | 1979 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 909 | [[Fitxategi:Juan José Pradero Ortega..tif|center|128px]] | [[Juan José Pradera|Juan José Pradera Ortega]] | politikari espainiarra | 1914 | 1976 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 910 | [[Fitxategi:Carlos Ruspoli 5th Duke of Alcudia and Sueca.jpg|center|128px]] | [[Carlos Rúspoli]] | aristokrata espainiarra | 1932 | 2016 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 911 | | ''[[:d:Q20021088|Federico Álvarez Arregui]]'' | idazle espainiarra | 1927 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 912 | | [[Juan María Benegas]] | futbolari espainiarra | 1934 | 2006 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 913 | [[Fitxategi:Daniel Múgica.jpg|center|128px]] | [[Daniel Muxika]] | idazle espainiarra | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 914 | [[Fitxategi:José Juan Santesteban - Iconografía biográfica de Guipúzcoa.jpg|center|128px]] | [[Jose Juan Santesteban|José Juan Santesteban]] | | 1809 | 1884 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 915 | | ''[[:d:Q20436586|Andrés Rivero]]'' | | 1919 | 1983 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 916 | | [[Jon Arzamendi]] | futbolari gipuzkoarra | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 917 | | [[Alexander Iriondo]] | futbolari gipuzkoarra | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 918 | [[Fitxategi:Javier Alberdi.JPG|center|128px]] | [[Javier Alberdi]] | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 919 | [[Fitxategi:Montse Maritxalar.jpg|center|128px]] | [[Montserrat Maritxalar|Montse Maritxalar Anglada]] | ikertzaile | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 920 | | [[Mari Karmen Alzueta]] | Santo Tomas Ikastolako zuzendaria | 1928 | 1983 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 921 | | [[Aitor Morcillo]] | futbolari gipuzkoarra | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 922 | | [[Nicanor Narbarte]] | | 1892 | 1970 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 923 | [[Fitxategi:Bandera de la Concha 2016 - Urdaibai 02.jpg|center|128px]] | [[Gorka Aranberri]] | arraunlari gipuzkoarra | 1987 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 924 | [[Fitxategi:Markel Ormazabal.jpg|center|128px]] | [[Markel Ormazabal]] | ikertzailea | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 925 | | [[Mikel Otaegi]] | pailazo euskalduna | 1987 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 926 | [[Fitxategi:Iker rodellar.jpg|center|128px]] | [[Iker Rodellar]] | futbolari gipuzkoarra | 1987 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 927 | | [[Maite R. Ochotorena]] | | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 928 | | [[Fernando Ruiz]] | euskal aktorea | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 929 | [[Fitxategi:Carmen Adán 19.jpg|center|128px]] | [[Carme Adán]] | politikari espainiarra | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 930 | [[Fitxategi:Madrid rinde homenaje al campeón de motociclismo Ángel Nieto (11) - José Ramón Lete (cropped).jpg|center|128px]] | [[José Ramón Lete]] | politikari espainiarra | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 931 | | ''[[:d:Q20534015|Ernesto Sánchez Pombo]]'' | kazetari espainiarra | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 932 | [[Fitxategi:Elena odriozola 2016 001.jpg|center|128px]] | [[Elena Odriozola]] | Ilustratzaile donostiarra | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 933 | | [[Francisco Urkola|Francisco Urkola Lazkanotegi]] | arkitekto espainiarra | 1873 | 1943 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 934 | | [[Álvaro Fernández Gabiria]] | | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 935 | | ''[[:d:Q20740264|Gonzalo Álvarez Chillida]]'' | historialari espainiarra | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 936 | [[Fitxategi:Jose Goñi Aizpurua.png|center|128px]] | [[José Goñi Aizpurua|José Goñi Aizpurúa]] | | 1908 | 1964 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 937 | [[Fitxategi:ManuelaVarelaPazoDeFamilia.jpg|center|128px]] | [[Manuela Varela]] | aktore espainiarra | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 938 | | ''[[:d:Q20888442|Andrés de Blas Guerrero]]'' | | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 939 | [[Fitxategi:Familia Zuloaga en Segovia.jpg|center|128px]] | [[Juan Zuloaga]] | | 1884 | 1968 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 940 | | [[Jaime de Salazar y Acha]] | | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 941 | | [[Vicente Carrión|Vicente Carrión Arregi]] | | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 942 | [[Fitxategi:Foto Isabel Blanco Ollero.jpg|center|128px]] | [[Isabel Blanco Ollero]] | idazle espainiarra | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 943 | | [[Iñaki Bolea]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 944 | | ''[[:d:Q21001350|Fernando Modrego Caballero]]'' | politikari espainiarra | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 945 | | [[Amparo Gastón]] | | 1921 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 946 | [[Fitxategi:Peio Arnáez - O'Noh.jpg|center|128px]] | [[Peio Arnáez]] | aktore espainiarra | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 947 | [[Fitxategi:Olatz Beobide.jpg|center|128px]] | [[Olatz Beobide]] | donostiar aktorea eta zuzendaria | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 948 | | [[Uxue Fraile]] | euskal ultramaratoilaria | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 949 | | [[Gorka Magallón]] | | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 950 | | ''[[:d:Q21065585|Alejandro Garmendia]]'' | margolari espainiarra | 1959 | 2017 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 951 | | [[Luiso Berdejo]] | | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 952 | | ''[[:d:Q21088507|Ander Arrinda]]'' | Izotz-hockey jokalaria | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 953 | | [[Matias Aranzabal]] | futbolari espainiarra | 1900 | 1963 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 954 | | [[Antonio Arrillaga]] | | 1900 | 1963 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 955 | | [[Jose Maria Elosegi|Jose Maria Elosegi Itxaso]] | Donostiako dokumental egile, produkzio zuzendari, gidoilari eta hizlaria | 1958 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 956 | | [[Práxedes Diego Altuna]] | idazlea | 1865 | 1931 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 957 | | [[Antonio Igoa]] | Errealeko futbolaria | 1933 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 958 | | [[Poch]] | Musikari donostiarra | 1956 | 1998 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 959 | [[Fitxategi:Nekane Aramburu.jpg|center|128px]] | [[Nekane Aranburu]] | | 1950 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 960 | | ''[[:d:Q21570563|Cirilo Tornos Laffite]]'' | abokatu espainiarra | 1886 | 1963 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 961 | [[Fitxategi:Jule-Goikoetxea Norabidea eus Argia.jpg|center|128px]] | [[Jule Goikoetxea Mentxaka|Jule Goikoetxea]] | ikertzailea | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 962 | | [[Alfredo Tamayo]] | euskal herritar jesuita, teologo eta irakaslea | 1924 | 2014 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 963 | | [[Agustin Arrazola]] | | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 964 | | ''[[:d:Q21936883|Joaquín Azpiazu Zulaica]]'' | | 1887 | 1953 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 965 | | [[Elene Lizarralde]] | | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 966 | | [[Carlos Ruiz del Castillo]] | politikari espainiarra | 1896 | 1984 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 967 | [[Fitxategi:Ana Ruiz Mitxelena. Oiartzun taldeko porteroa.jpg|center|128px]] | [[Ana Ruiz Mitxelena]] | euskal futbolaria | 1967 | 1993 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 968 | | [[Gorka Gurutzeta]] | futbolari donostiarra | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 969 | [[Fitxategi:Fernando1.jpg|center|128px]] | [[Fernando de Prado]] | historialari espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 970 | | [[José María Goizueta]] | | 1816 | 1884 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 971 | | ''[[:d:Q22814249|Dalianah Arekion]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 972 | | ''[[:d:Q22918512|Josef Bustidui]]'' | | 1882 | 1964 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 973 | | [[Iñigo Salbidea]] | | 1952 | 2016 | [[Antigua (Donostia)|Antigua]] |- | style='text-align:right'| 974 | [[Fitxategi:Aitziber Alonso.JPG|center|128px]] | [[Aitziber Alonso]] | Euskal ilustratzailea | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 975 | [[Fitxategi:(Jorge García Castaño) Acto IU Las Rozas Elecciones Europeas (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jorge García Castaño]] | politikari espainiarra | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 976 | [[Fitxategi:Iñaki Martiarena "Mattin".JPG|center|128px]] | [[Iñaki Martiarena]] | euskal ilustratzailea | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 977 | [[Fitxategi:52570 N 16-07-12-22-59-39.jpeg|center|128px]] | [[Vicente Manterola]] | | 1833 | 1891 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 978 | [[Fitxategi:José María de Amilibia y Machimbarrena.jpg|center|128px]] | [[Jose Maria Amilibia|José María Amilibia]] | | 1900 | 1933 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 979 | | [[Julio Villar]] | | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 980 | | [[José María Montesinos]] | matematikari espainiarra | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 981 | | [[José Manuel Martiarena]] | euskal politikaria | 1946 | | [[Igeldo]] |- | style='text-align:right'| 982 | | [[José Miguel Martín]] | politikari espainiarra | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 983 | | [[León Carrasco]] | | 1879 | 1936 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 984 | [[Fitxategi:Bernardo Bermúdez Jambrina.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q24013692|Bernardo Bermúdez Jambrina]]'' | | 1883 | 1918 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 985 | | [[Alazne Etxeberria]] | gipuzkoar aktorea | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 986 | | ''[[:d:Q24205961|Christian Guerche]]'' | | 1928 | 1993 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 987 | | [[Pedro Aguilera]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 988 | [[Fitxategi:María Berasarte.jpg|center|128px]] | [[María Berasarte]] | abeslari espainiarra | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 989 | | ''[[:d:Q24943228|Ramón Trevijano Etcheverría]]'' | | 1932 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 990 | [[Fitxategi:Mi madre Maria Elena Arizmenmdi en 1955.jpg|center|128px]] | [[Maria Elena Arizmendi]] | | 1916 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 991 | | [[Naiara Arnedo]] | | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 992 | | [[Jorge Ballesteros]] | gipuzkoar kirol-tiratzailea eta polizia | 1983 | 2023 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 993 | | [[Luis Camino]] | | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 994 | | [[Mila Beldarrain]] | idazlea | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 995 | [[Fitxategi:Paloma Miranda de Lage.jpg|center|128px]] | [[Paloma Miranda de Lage]] | historialari espainiarra | 1943 | 1999 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 996 | | [[Pablo Agustin Agirre]] | gudari espainiarra | | 1745 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 997 | | [[Migel Martínez de Engómez]] | | 1430 | 1493 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 998 | | [[Jose Belmonte]] | ilustratzaile espainiarra | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 999 | | [[Leire Ferro]] | | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1000 | [[Fitxategi:Miren Josune Tolaretxipi.jpg|center|128px]] | [[Miren Josune Tolaretxipi]] | katedradun gipuzkoarra | 1926 | 2017 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1001 | [[Fitxategi:Unai Gaztelumendi.jpg|center|128px]] | [[Unai Gaztelumendi]] | Bertsolari gipuzkoarra | 1988 | | [[Añorga]] |- | style='text-align:right'| 1002 | | [[Diego Pérez (izotz hockey jokalaria)|Diego Pérez]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1003 | [[Fitxategi:Maritxu Urreta Zulaika.jpg|center|128px]] | [[Maritxu Urreta]] | euskal ilustratzaile, argazkilari eta itzultzailea | 1915 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1004 | | ''[[:d:Q26428482|Gora Sagués Oscoz]]'' | | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1005 | | [[Asier Sota]] | | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1006 | [[Fitxategi:Jokin Mitxelena.jpg|center|128px]] | [[Jokin Mitxelena|Jokin Mitxelena Erice]] | euskal ilustratzailea | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1007 | [[Fitxategi:Maria Dolores Goya.jpg|center|128px]] | [[Maria Dolores Goya Mendiola]] | irakaslea | 1913 | 1986 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1008 | | [[Iñigo Llopis]] | | 1998 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1009 | [[Fitxategi:Zapirain.jpg|center|128px]] | [[Jose Zapirain Irastorza (Txapillo)|Jose Zapirain Irastorza]] | donostiar idazlea eta bertsolaria | 1842 | 1914 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1010 | | [[Jon Mikel Udakiola]] | marrazkilari espainiarra | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1011 | [[Fitxategi:Santos Latasa,Jaime 2018 Karlsruhe.jpg|center|128px]] | [[Jaime Santos Latasa]] | xakelari espainiarra | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1012 | [[Fitxategi:Basabi Elgeta Auntxa trikitilariak Goiena 02.jpg|center|128px]] | [[Jazinto Rivas]] | Gipuzkoako trikitilaria (1906-1964) | 1906 | 1964 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1013 | | [[Nad Spiro|Rosa Arruti]] | konpositorea | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1014 | [[Fitxategi:Iñigo Barandiaran (cropped).jpg|center|128px]] | [[Iñigo Barandiaran Benito|Íñigo Barandiaran Benito]] | politikari espainiarra | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1015 | | ''[[:d:Q27786506|Martín Llade]]'' | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1016 | [[Fitxategi:Muslera.jpg|center|128px]] | [[Mario Muslera]] | | 1873 | 1936 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1017 | | ''[[:d:Q27786591|Mikel Irastorza]]'' | politikari espainiarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1018 | | [[Koldo Artola]] | | 1938 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1019 | | [[Juana Larando]] | emakumezko kortsarioa | 1600 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1020 | | [[Amaia Merino]] | aktore, gidoilari eta zuzendari gipuzkoarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1021 | | [[Segundo Azpiazu]] | | 1944 | 2016 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1022 | | [[Ignacio Barandiaran]] | gipuzkoar historialari eta arkeologoa | 1937 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1023 | | ''[[:d:Q28195017|Lourdes Méndez Pérez]]'' | antropologo espainiarra | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1024 | [[Fitxategi:1925-07-03, Nuevo Mundo, Figuras del teatro en Madrid, Primera figura de la Compañía de Barreto es Maruja Lopetegui, Walken (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28466455|Maruja Lopetegui]]'' | | 1904 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1025 | | ''[[:d:Q28501223|Rafael Esparza García]]'' | politikari espainiarra | 1893 | 1936 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1026 | | ''[[:d:Q28501923|María Soledad de Nuestra Señora]]'' | | 1932 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1027 | | ''[[:d:Q28503006|Luis López Escoriaza]]'' | margolari espainiarra | 1909 | 1985 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1028 | | [[Imanol Sarriegi]] | gipuzkoar futbolaria | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1029 | | [[Nikolas Sorozabal]] | Aieteko bertsolaria | 1899 | | [[Aiete]] |- | style='text-align:right'| 1030 | | ''[[:d:Q28540491|José Trino]]'' | futbolari espainiarra | 1902 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1031 | | [[Vicente Martín]] | argazkilaria, Gipuzkoan aritua | 1926 | 2016 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1032 | | [[Begoña García-Zapirain]] | | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1033 | [[Fitxategi:Retrato fotográfico de Juan Guerrero Urreisti.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28822912|Juan José Guerrero Urreisti]]'' | | 1901 | 1980 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1034 | [[Fitxategi:Jon Sarasti.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28861912|Jon Sarasti]]'' | | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1035 | [[Fitxategi:Ane Aldalur.jpg|center|128px]] | [[Ane Aldalur]] | Saskibaloi jokalaria | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1036 | | ''[[:d:Q28870765|Jesús Gay Ruidíaz]]'' | politikari espainiarra | 1927 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1037 | | ''[[:d:Q28872547|José Ramón Arrieta Arrieta]]'' | politikari espainiarra | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1038 | | ''[[:d:Q28872634|María del Carmen de Aragón Amunárriz]]'' | politikari espainiarra | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1039 | | [[Manu Moreno]] | | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1040 | [[Fitxategi:Martin Etxeberria Zuloaga.jpg|center|128px]] | [[Martin Etxeberria Zuloaga]] | | 1945 | 2017 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1041 | [[Fitxategi:Teresa Chapa Brunet.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28922614|Teresa Chapa Brunet]]'' | arkeologoa | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1042 | | [[Gretel Ammann]] | | 1947 | 2000 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1043 | [[Fitxategi:Pilar Sansinenea Goñi.jpg|center|128px]] | [[Pilar Sansinenea]] | Maistra, euskaltzalea eta espeleologoa | 1905 | 1997 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1044 | [[Fitxategi:Maria José Aranzasti.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29001903|María Jose Aranzasti]]'' | Arte historiagilea | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1045 | | [[Mari Jose Mendieta]] | Euskal idazlea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1046 | [[Fitxategi:Ramon Zulaika.jpg|center|128px]] | [[Ramon Zulaika]] | idazle espainiarra | 1929 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1047 | | [[Luis Peña Basurto]] | ikertzailea | 1909 | 1990 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1048 | [[Fitxategi:Ana Malagon.jpg|center|128px]] | [[Ana Malagon]] | euskal idazlea | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1049 | | [[Ramón Zapirain Heraufset]] | Donostiako pertsonaia | 1869 | 1926 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1050 | [[Fitxategi:FMArocena2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29053834|Félix María Arocena]]'' | | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1051 | [[Fitxategi:Manu-maritxalar.jpg|center|128px]] | [[Manu Maritxalar]] | arraunlaria, boxeolaria | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1052 | [[Fitxategi:Iker Lauroba.jpg|center|128px]] | [[Iker Lauroba]] | donostiar abeslaria | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1053 | [[Fitxategi:Edorta Agirre.jpg|center|128px]] | [[Edorta Agirre]] | euskal idazlea, itzultzailea eta elikadura alorreko kazetaria | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1054 | [[Fitxategi:Jabier Agirre medikua (Argia).jpg|center|128px]] | [[Jabier Agirre]] | euskal herritar mediku eta hiztegigilea | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1055 | [[Fitxategi:Arantza Portabales.jpg|center|128px]] | [[Arantza Portabales]] | idazle espainiarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1056 | [[Fitxategi:(Pedro Corral) Noviembre de 2018. Conferencia Adolfo Suarez Illana dentro del FORO MADRID del Partido Popular de Madrid. (45072740945) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Pedro María Corral]] | historialari espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1057 | | [[Javier Agirre Iturralde]] | arkitekto espainiarra | 1853 | 1939 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1058 | [[Fitxategi:Antoine d'Abbadie 1.jpg|center|128px]] | [[Antonio Arzak]] | euskal idazlea | 1855 | 1904 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1059 | | [[Mikel Karton]] | donostiar abeslaria | 1982 | | [[Intxaurrondo (auzoa)|Intxaurrondo]] |- | style='text-align:right'| 1060 | | [[Irati Elizalde]] | euskal kazetari eta telebista-aurkezlea | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1061 | [[Fitxategi:AMEchaide.jpg|center|128px]] | [[Ana Etxaide]] | donostiar filologoa eta ohorezko euskaltzaina | 1936 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1062 | | [[Onintza Aduriz]] | euskal saskibaloi-jokalaria | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1063 | | [[Maria Eraunzetamurgil]] | euskal saskibaloi-jokalaria | 1998 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1064 | | [[Lara Gonzalez Duarte]] | euskal saskibaloi-jokalaria | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1065 | | [[Iulene Olabarria]] | euskal saskibaloi-jokalaria | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1066 | | [[Laura Arroyo]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1067 | | [[Nerea Lizarralde]] | kazetari espainiarra | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1068 | | [[Ankenai]] | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1069 | [[Fitxategi:Governors + Pelax (39981417221).jpg|center|128px]] | [[Pelax]] | | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1070 | [[Fitxategi:Asuero doktorea Gurutze Gorritik ateratzen 1929.png|center|128px]] | [[Fernando Asuero]] | Donostiar medikua | 1887 | 1942 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1071 | [[Fitxategi:Arkaitz Rodriguez.jpg|center|128px]] | [[Arkaitz Rodriguez|Arkaitz Rodriguez Torres]] | euskal politikaria | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1072 | [[Fitxategi:Nerea-Kortajarena-Ibañez.png|center|128px]] | [[Nerea Kortajarena|Nerea Kortajarena Ibañez]] | euskal politikaria | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1073 | | [[Carolina Sagarmendi]] | gipuzkoar txirrindularia | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1074 | | [[Olatz Ferran]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1075 | | ''[[:d:Q30346412|Патрисио Гонсалес]]'' | | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1076 | [[Fitxategi:Hugo Guillamón 2020.png|center|128px]] | [[Hugo Guillamon]] | futbolari Donostiarra | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1077 | | [[Uxue Ezkurdia]] | eskubaloi jokalari espainiarra | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1078 | [[Fitxategi:Aizpea Oihaneder 2012.jpg|center|128px]] | [[Aizpea Oihaneder]] | euskal sukaldari eta telebista aurkezlea | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1079 | | [[Eider Lizarbe]] | gipuzkoar eskubaloi jokalaria | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1080 | [[Fitxategi:Marian-iriarte Elhuyar Diaz de Rada.jpg|center|128px]] | [[Marian Iriarte]] | EHUko kimikaria eta irakaslea | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1081 | [[Fitxategi:Azucena Vieites.jpg|center|128px]] | [[Azucena Vieites]] | artista espainiarra | 1967 | | [[Hernani]]<br/>[[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1082 | | [[Elvira Gangutia]] | donostiar hizkuntzalaria | 1937 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1083 | | ''[[:d:Q30904564|Josechu Lalanda]]'' | ilustratzaile espainiarra | 1939 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1084 | [[Fitxategi:Maggy Barrère Unzueta.png|center|128px]] | [[Maggy Barrère]] | | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1085 | [[Fitxategi:Paula estevez.jpg|center|128px]] | [[Paula Estévez]] | Euskal ilustratzailea | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1086 | | [[Markel Gajate]] | euskal aktore, antzezle eta modeloa | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1087 | | [[Iker Beñaran]] | Donostiako abeslaria | 1993 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1088 | [[Fitxategi:Itxaso martin.jpg|center|128px]] | [[Itxaso Martin]] | euskal idazlea | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1089 | | [[Usoa Zumeta]] | serigrafia-egile | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1090 | | ''[[:d:Q33319243|Mikel Casal]]'' | euskal ilustratzailea | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1091 | [[Fitxategi:Aia Kruse 3.jpg|center|128px]] | [[Aia Kruse]] | aktorea | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1092 | [[Fitxategi:Iñigo Aranburu.jpg|center|128px]] | [[Iñigo Aranburu]] | euskal aktorea | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1093 | | [[Andoni de Carlos]] | gidoigilea | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1094 | | [[Alex Tello]] | gipuzkoar aktorea | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1095 | [[Fitxategi:Aitzole Araneta Europride 2018.jpg|center|128px]] | [[Aitzole Araneta]] | euskal sexologo eta ekintzaile transfeminista | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1096 | | ''[[:d:Q34163764|Juan Luis Larrea]]'' | | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1097 | [[Fitxategi:Maddi Zubeldia.jpg|center|128px]] | [[Maddi Zubeldia]] | euskal idazlea | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1098 | | ''[[:d:Q36578538|Ricardo Sabadie]]'' | | 1926 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1099 | [[Fitxategi:JADIKU2.jpg|center|128px]] | [[Josean Díez de Quevedo|Jose Antonio Díez de Quevedo]] | Donostiako artista | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1100 | | [[Estibaliz Bajo]] | gipuzkoar futbolaria | 1987 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1101 | [[Fitxategi:Moraza098 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Vicente Moraza|Ainhoa Vicente]] | gipuzkoar futbolaria | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1102 | | ''[[:d:Q37384424|Rafael Zardoya]]'' | biologo espainiarra | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1103 | [[Fitxategi:Real Sociedad vs Athletic Club CSC 0542 (34319027776) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Cristina Cornejo]] | gipuzkoar futbolaria | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1104 | | [[Maider López Sáenz]] | artista | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1105 | [[Fitxategi:Maddi Torre Larrañaga.jpg|center|128px]] | [[Maddi Torre]] | gipuzkoar futbolaria | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1106 | | [[Nora Azurmendi]] | eskubaloi jokalari espainiarra | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1107 | | [[Raquel Delgado]] | gipuzkoar saskibaloi-jokalaria | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1108 | [[Fitxategi:Ane Albisu 2014.jpg|center|128px]] | [[Ane Albisu]] | euskal aktore, euskal filologo eta euskara irakaslea | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1109 | [[Fitxategi:UPV EHU Summer Courses 2019 Law.jpg|center|128px]] | [[Idoia Otaegi|Idoia Otaegui]] | euskal legelaria eta unibertsitate irakaslea | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1110 | | [[Xabi San Sebastian]] | | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1111 | [[Fitxategi:Pablo Juantegui.png|center|128px]] | [[Pablo Juantegi]] | | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1112 | | [[Koro Navarro]] | euskal itzultzailea | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1113 | | [[Asier Osinalde]] | euskal idazlea | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1114 | | [[Migel Laburu]] | gipuzkoar idazlea, ikertzailea, historialaria eta itsas-modelogilea | 1918 | 1999 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1115 | | [[Luis Maria Lojendio|Luis María de Lojendio]] | | 1907 | 1987 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1116 | | [[Koro Arizmendi]] | Mexikon erbesteratuko euskal odontologoa | 1929 | 2017 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1117 | [[Fitxategi:Xabier Gutiérrez (38522073866).jpg|center|128px]] | [[Xabier Gutiérrez]] | Sukaldari eta idazlea | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1118 | [[Fitxategi:Virginia Imaz.jpg|center|128px]] | [[Virginia Imaz]] | Pailazoa eta aktorea | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1119 | | [[Aitor Osuna]] | abeslari espainiarra | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1120 | | [[Fernando Boada|Fernando Boada González]] | politikari espainiarra | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1121 | | ''[[:d:Q44612714|Manuel María Escudero Zamora]]'' | politikari espainiarra | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1122 | | [[Maria Arritokieta Marañon|María Arritokieta Marañón Basarte]] | politikari espainiarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1123 | | [[Ignacio Maria Etxeberria|Ignacio María Echeberría Monteberría]] | politikari espainiarra | 1941 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1124 | | ''[[:d:Q45020976|Emilio Ramos Unamuno]]'' | gudari espainiarra | 1879 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1125 | | [[Eulogio Genova]] | arraunlaria | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1126 | | [[Felipe Ugarte]] | politikari espainiarra | 1916 | 1988 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1127 | | [[Benita Ganuza]] | politikari gipuzkoarra | 1930 | 1985 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1128 | [[Fitxategi:Sabina Urraca en 2023.jpg|center|128px]] | [[Sabina Urraca]] | | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1129 | | [[Rubén Sánchez Mohedas]] | | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1130 | [[Fitxategi:Josu Tellabide 12 46 17 528000.jpeg|center|128px]] | [[Josu Tellabide]] | Donostiako etnologo eta idazle | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1131 | | [[Ramon Usanditzaga]] | | 1889 | 1964 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1132 | | [[Adrián de Loyarte]] | Euskal idazle eta kazetaria, | 1882 | 1962 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1133 | [[Fitxategi:Karlos Zurutuza.jpg|center|128px]] | [[Karlos Zurutuza]] | Kazetaria | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1134 | | [[Sara Azurza]] | abeslari donostiarra | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1135 | [[Fitxategi:Arantxa Elizondo Lopetegi.jpg|center|128px]] | [[Arantxa Elizondo Lopetegi]] | politologoa | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1136 | [[Fitxategi:Bassmatti-wikipedia.jpg|center|128px]] | [[Juan Luis Etxeberria]] | musikaria | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1137 | [[Fitxategi:Olatz Salvador 7.jpg|center|128px]] | [[Olatz Salvador]] | musikari eta kantautorea | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1138 | | ''[[:d:Q47912756|Juan Antonio Ruiz de Alda Azarola]]'' | | 1933 | 1988 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1139 | | [[Mayte Toca]] | | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1140 | | ''[[:d:Q48606026|Idazlea]]'' | Idazle gipuzkoarra | 1942 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1141 | | [[Carlos Aurtenetxe Marculeta]] | Gipuzkoar idazlea | 1942 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1142 | | ''[[:d:Q49215428|Jesús de Gaviria]]'' | abeslari espainiarra | 1896 | 1975 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1143 | | ''[[:d:Q50205104|Javier Aizpurua]]'' | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1144 | [[Fitxategi:1928-12-15, La Gaceta Literaria, Amalia G. de Salaverría.jpg|center|128px]] | [[Amalia Galarraga]] | gipuzkoar idazlea eta feminista | 1885 | 1971 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1145 | [[Fitxategi:Arantza Campos Rubio.jpg|center|128px]] | [[Arantza Campos]] | | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1146 | [[Fitxategi:Marian Arregi.jpg|center|128px]] | [[Marian Arregi]] | Euskal musikari eta dantzaria | 1944 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1147 | | [[Ana María Muñoz Amilibia]] | arkeologoa eta historiaurrelaria | 1932 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1148 | | ''[[:d:Q50569001|Carlos Mayor Oreja]]'' | politikari espainiarra | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1149 | | ''[[:d:Q50669215|Yves Bentégeac]]'' | | 1927 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1150 | | [[Xabier Berzosa]] | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1151 | | [[Sebastian Zapirain]] | politikari espainiarra | 1903 | 1996 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1152 | [[Fitxategi:(Álvaro Moraga) ISABEL DÍAZ AYUSO ACUDE A LA REUNIÓN DEL GRUPO POPULAR EN LA ASAMBLEA DE MADRID. (40055570753) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q51885710|Álvaro Moraga Valiente]]'' | politikari espainiarra | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1153 | | [[Olatz Arrieta]] | gipuzkoar kazetaria eta berriemailea | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1154 | | [[Naiara Etxeberria]] | euskal aktorea eta yoga irakaslea | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1155 | | ''[[:d:Q52772740|Amaia Urra]]'' | | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1156 | | ''[[:d:Q52832838|Ion Munduate]]'' | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1157 | [[Fitxategi:Enrique Echeburua.jpg|center|128px]] | [[Enrique Echeburua]] | psikologo klinikoa. Euskal Herriko Unibertsitateko katedraduna | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1158 | | ''[[:d:Q53544275|Carmen Castro]]'' | | 1912 | 1997 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1159 | [[Fitxategi:Lucía Artazcoz Lazcano.jpg|center|128px]] | [[Lucía Artazcoz Lazcano]] | Medikua, ikerlaria, dibulgatzailea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1160 | | ''[[:d:Q53553757|Rafael Aguirre Franco]]'' | | 1937 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1161 | | [[Javier Merino]] | aktore gipuzkoarra | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1162 | [[Fitxategi:Sakanako Plan Estrategikoa.jpg|center|128px]] | [[Manu Aierdi|Manu Ayerdi]] | Nafar politikaria | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1163 | [[Fitxategi:Manuel Urtizberea.jpg|center|128px]] | [[Manuel Urtizberea]] | Idazlea eta itzultzailea | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1164 | | [[Inocencia Arangoa]] | euskal margolari eta zeramikaria | 1884 | 1972 | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 1165 | [[Fitxategi:Jon Insausti.jpg|center|128px]] | [[Jon Insausti]] | euskal politikaria | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1166 | | ''[[:d:Q54430860|Luis Sáez Larumbe]]'' | gudari espainiarra | 1920 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1167 | [[Fitxategi:(Iván Redondo) Pedro Sánchez asiste a la toma de posesión de los altos cargos de su Gabinete.jpg|center|128px]] | [[Iván Redondo]] | | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1168 | | [[Bernard Quemada]] | | 1926 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1169 | | ''[[:d:Q55118025|Xabier Barrutieta Basurko]]'' | arkitektoa | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1170 | [[Fitxategi:María Mújika 2017 European Athletics U23 Championships, 110m hurdles women semifinal2 14-07-2017 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55185566|María Mújika]]'' | atleta espainiarra | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1171 | | ''[[:d:Q55231045|Alberto Garaizábal]]'' | | 1875 | 1947 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1172 | | [[Manuel Zamarreño Villoria]] | | 1955 | 1998 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1173 | [[Fitxategi:Isabel Azkarate.jpg|center|128px]] | [[Isabel Azkarate]] | Argazkilari eta fotokazetari euskalduna | 1950 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1174 | [[Fitxategi:Thun thun 1894 09 02 alfredo laffitte.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55688810|Alfredo de Laffitte y Obineta]]'' | | 1854 | 1934 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1175 | | ''[[:d:Q55837137|Luis Brochetón y Muguruza]]'' | margolari espainiarra | 1826 | 1863 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1176 | | ''[[:d:Q55947170|Juan María Álvarez Emparanza]]'' | | 1933 | 1996 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1177 | | ''[[:d:Q55949775|Rafael Echaide Itarte]]'' | arkitekto espainiarra | 1923 | 1994 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1178 | | ''[[:d:Q55990658|Juan Carlos Savater]]'' | | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1179 | | [[José Llanos]] | | 1948 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1180 | | [[Maialen Garcia]] | hockey jokalari espainiarra | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1181 | | [[Idoia Mariezkurrena]] | atleta, xabalina jaurtiketan nabarmendua | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1182 | [[Fitxategi:XabierAgote ElkarrekinTogether.png|center|128px]] | [[Xabier Agote]] | Zurezko ontziak sortzen duen artisaua. (Albaola elkarteko lehendakaria) | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1183 | [[Fitxategi:Maite Garagorri (cropped).jpg|center|128px]] | [[Maite Garagorri]] | Donostiako ikastoletako andereño aitzindarietako bat | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1184 | | ''[[:d:Q56161772|José Antonio Domínguez Salazar]]'' | | 1911 | 2007 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1185 | | [[Ana Terradillos]] | gipuzkoar kazetaria | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1186 | | [[Lolo Encinas]] | | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1187 | [[Fitxategi:Josu Esnal Arrizabalaga.jpg|center|128px]] | [[Josu Esnal|Josu Esnal Arrizabalaga]] | euskaltzale donostiarra | 1966 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1188 | | [[Gorka Gorospe]] | | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1189 | | ''[[:d:Q56377661|Tatiana Pérez de Guzmán el Bueno]]'' | | 1923 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1190 | | ''[[:d:Q56401654|Antonio María Blanco Castañola]]'' | | 1803 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1191 | | ''[[:d:Q56402593|Carlos Villar Turrau]]'' | gudari espainiarra | 1945 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1192 | | ''[[:d:Q56477982|Gaizka Madejon Cambra]]'' | | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1193 | | ''[[:d:Q56582713|Sergio García Martín]]'' | | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1194 | | ''[[:d:Q56683499|Vicente Asuero y Ruiz de Arcaute]]'' | politikari espainiarra | 1915 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1195 | | [[Mitxel Ezquiaga]] | gipuzkoar kazetari, idazle eta telebista aurkezlea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1196 | | [[Antonio Vega de Seoane Barroso]] | politikari espainiarra | 1914 | 1988 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1197 | | [[Eneko Irigarai]] | | 1936 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1198 | | [[Ion Aramendi]] | gipuzkoar kazetari eta telebista aurkezlea | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1199 | | ''[[:d:Q57063611|Arantxa Arbe]]'' | | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1200 | | ''[[:d:Q57083889|Aingeru Mayor]]'' | irakasle eta ikertzaile hizkuntzaren prozesamenduan | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1201 | [[Fitxategi:Xabier Arregi Artze Noaua.jpg|center|128px]] | [[Xabier Arregi Iparragirre]] | ikertzaile hizkuntzaren prozesamenduan eta Usurbilgo alkatea (2015-2019) | 1964 | | [[Zubieta (Gipuzkoa)|Zubieta]] |- | style='text-align:right'| 1202 | [[Fitxategi:Madrazo, Federico de (Josefa del Águila Ceballos, luego marquesa de Espeja).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q57483453|Josefa del Águila Ceballos]]'' | | 1826 | 1888 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1203 | [[Fitxategi:Lola Valverde.jpg|center|128px]] | [[Lola Valverde]] | historialari espainiarra | 1941 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1204 | [[Fitxategi:Antton Etxeberria Ekimen ozeanikoak2.jpg|center|128px]] | [[Antton Etxeberria]] | gipuzkoar aktore eta titiriteroa | 1959 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1205 | [[Fitxategi:Nerea Arriola-irribartsu.jpg|center|128px]] | [[Nerea Arriola|Nerea Arriola Urberuaga]] | aktore, youtuber, irrati esatari | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1206 | | [[Mikel Unanue (curling jokalaria)|Mikel Unanue]] | donostiar curling-jokalaria | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1207 | | [[Oihane Otaegi]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1208 | | [[Leire Otaegi]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1209 | [[Fitxategi:Ainhoa Bastarrika.jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Bastarrika Iriarte]] | emakume zientzalari donostiarra | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1210 | | [[Ricardo Ramón]] | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1211 | | ''[[:d:Q57654466|Eukene Lizeaga]]'' | euskal idazlea | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1212 | | ''[[:d:Q57655023|Patxi Lopez de Tejada Flores]]'' | euskal idazlea | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1213 | | ''[[:d:Q57655729|Ander Arraras]]'' | | 1998 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1214 | | ''[[:d:Q57659267|Urtzi Zubizarreta]]'' | euskal idazlea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1215 | | ''[[:d:Q57659655|Nerea Beldarrain]]'' | euskal idazlea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1216 | | ''[[:d:Q57659689|Ibai Mendinueta]]'' | euskal idazlea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1217 | | [[Sunti Amilibia]] | euskal idazlea | 1917 | 2013 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1218 | | ''[[:d:Q57659770|Iñigo Barbancho]]'' | euskal idazlea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1219 | | [[Gorka Mercero]] | euskal idazlea | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1220 | | [[Estefana Irastorza]] | poeta | 1925 | 2018 | [[Molinao]] |- | style='text-align:right'| 1221 | [[Fitxategi:Manuel Villegas López.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q58281519|Manuel Villegas López]]'' | | 1906 | 1980 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1222 | | [[José Luis de la Cuesta]] | | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1223 | | [[Meltxor Agirre|Melchor de Aguirre]] | arkitekto espainiarra | 1630 | 1697 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1224 | | ''[[:d:Q58486970|Mikel Sanz]]'' | saskibaloi jokalari espainiarra | 1999 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1225 | | ''[[:d:Q58486971|Asier Azpeitia]]'' | saskibaloi jokalari espainiarra | 1998 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1226 | | [[Asier Leoz]] | euskal herritar irakasle eta irrati esataria | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1227 | [[Fitxategi:(Regina Leal) 20190726 Sanidad 13 Regina Leal (48379103411) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q58869099|Regina Leal]]'' | | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1228 | | ''[[:d:Q58952038|Alberto Pérez-Mediavilla]]'' | ikertzailea | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1229 | [[Fitxategi:Asier Usarraga Aviron.webp|center|128px]] | [[Asier Usarraga]] | Donostiako hamabosteko errugbilaria Baionako taldean | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1230 | | [[Isabel Herguera]] | gipuzkoar artista bisuala da, animazio-zuzendaria, ekoizlea eta irakaslea | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1231 | | ''[[:d:Q59492173|Jon Joseba Troitiño]]'' | | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1232 | | ''[[:d:Q59496931|José María Artola Barrenechea]]'' | | 1927 | 2011 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1233 | | [[Aitor Beltrán]] | aktore espainiarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1234 | [[Fitxategi:Maite lopetegi.jpg|center|128px]] | [[Maite Lopetegi]] | Euskal itzultzailea | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1235 | [[Fitxategi:Ander Barrenetxea 2018.jpg|center|128px]] | [[Ander Barrenetxea Muguruza|Ander Barrenetxea]] | gipuzkoar futbolaria | 2001 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1236 | | ''[[:d:Q59922441|Julián Antonio Ramírez]]'' | | 1916 | 2007 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1237 | | [[Ion Errea]] | | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1238 | [[Fitxategi:Ander-gonzalez.jpg|center|128px]] | [[Ander González]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1239 | [[Fitxategi:Miren Arrieta.jpg|center|128px]] | [[Miren Arrieta]] | Aktorea | 1998 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1240 | | ''[[:d:Q60829733|Alfonso María Abella y García de Eulate]]'' | politikari espainiarra | 1925 | 2003 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1241 | | [[Gorka Reizabal]] | kazetari espainiarra | 1952 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1242 | | ''[[:d:Q61060375|José Ignacio San Martín López]]'' | gudari espainiarra | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1243 | | ''[[:d:Q61061378|Javier Vega de Seoane Azpilicueta]]'' | | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1244 | | ''[[:d:Q61061675|Manuel Azpilicueta Ferrer]]'' | | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1245 | | ''[[:d:Q61062122|Juan Aizpurua Azqueta]]'' | politikari espainiarra | 1918 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1246 | [[Fitxategi:Música de la belleza, opera gestual y pasacalle castizo alegran la mañana del domingo 19.jpg|center|128px]] | [[Elena Setién]] | Donostiako musikaria | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1247 | [[Fitxategi:Andrea Muñiz Eusko Legebiltzarrean 2007.jpg|center|128px]] | [[Andrea Muñiz Celestino]] | pertsona transgeneroen eta transexualen aldeko ekintzailea | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1248 | | [[Belén Cruz]] | aktore espainiarra | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1249 | | [[Azu Muguruza]] | Emakumezkoen saskibaloi entrenatzailea | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1250 | | [[Asier Lopez Etxeberria]] | arraunlari gipuzkoarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1251 | | [[Alex Sola]] | futbolari gipuzkoarra | 1999 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1252 | | [[Ignacio Maria Lojendio]] | | 1914 | 2002 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1253 | [[Fitxategi:Mireneganagoya.jpg|center|128px]] | [[Miren Egaña Goya]] | gipuzkoar irakasle eta etnografoa | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1254 | | [[María Abrisqueta de Zulueta]] | gipuzkoar idazlea, pedagogoa, Espainian eta Kuban gidaritzaren sortzailea | 1911 | 1992 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1255 | [[Fitxategi:Jose Mari Quesada Lasarte 1.jpg|center|128px]] | [[Jose Mari Quesada Lasarte]] | ETAkidea | 1934 | 1968 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1256 | | [[Iñaki Olaizola Eizagirre]] | gipuzkoar itsasontzigintza-ingeniari eta antropologoa | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1257 | [[Fitxategi:Juan Carlos Etxeberria 2012.jpg|center|128px]] | [[Juan Carlos Etxeberria]] | gipuzkoar kazetaria | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1258 | | ''[[:d:Q62116521|Olga de Dios]]'' | ilustratzaile espainiarra | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1259 | | [[Patricia Rodríguez Barrios]] | gipuzkoar kirol talde-zuzendaria | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1260 | | [[Teresa Castro]] | gipuzkoar gidoilaria, ilustratzailea eta LGBT eskubideen aldeko aktibista | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1261 | [[Fitxategi:Iosu Zabala Iturralde (cropped).jpg|center|128px]] | [[Iosu Zabala Iturralde]] | Mondragon Unibertsitateko errektore ohia | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1262 | [[Fitxategi:Isabel Alvarez Azcune.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q62574554|Isabel Alvarez Azcune]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1263 | [[Fitxategi:Amalur Alvarez (cropped-2).jpg|center|128px]] | [[Amalur Alvarez]] | abokatua eta ikerlaria | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1264 | | [[Ventura Barkaiztegi Urbina]] | | 1762 | 1816 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1265 | | [[Karmele Izagirre]] | prentsa arrosako kazetaria | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1266 | | [[José Luis Egea]] | | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1267 | [[Fitxategi:Martín Zubimendi - 2223.jpg|center|128px]] | [[Martin Zubimendi|Martín Zubimendi]] | futbolari gipuzkoarra | 1999 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1268 | | ''[[:d:Q63531187|Carolina de Montúfar y García-Infante]]'' | | 1825 | 1891 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1269 | [[Fitxategi:Carmen Diaz Mintegui.jpg|center|128px]] | [[Carmen Diez Mintegi]] | antropologo donostiarra | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1270 | | ''[[:d:Q63860283|Agustín Zaragüeta]]'' | argazkilari espainiarra | 1859 | 1929 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1271 | | ''[[:d:Q63860470|Ricardo Iriarte]]'' | argazkilari espainiarra | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1272 | | ''[[:d:Q63860483|Justy García Koch]]'' | argazkilari espainiarra | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1273 | | [[Alberto Fernández-Ibarburu|Alberto Fernández Ibarburu]] | argazkilari espainiarra | 1917 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1274 | | [[Alberto Berzal]] | aktore espainiarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1275 | | [[Maitane Basasoro Ziganda|Q64008040]] | ikertzailea | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1276 | [[Fitxategi:Antxon Lafont Gaindegia 02.jpg|center|128px]] | [[Antxon Lafont]] | Euskal enpresaburu eta aholkularia | 1935 | 2024 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1277 | | ''[[:d:Q64177328|Laura Domínguez Arroyo]]'' | politikari espainiarra | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1278 | | [[Maialen Sorzabalbere]] | gidoilaria | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1279 | | [[Maru Solores]] | zinemagilea | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1280 | [[Fitxategi:Aitor Cevidanes.png|center|128px]] | [[Aitor Cevidanes]] | albaitari eta ikertzailea | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1281 | | [[Luis Migel Kerexeta]] | auzitegi medikua eta Euskal Herriko Unibertsitatearen irakaslea | 1962 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1282 | | ''[[:d:Q64518333|Amaia Rojo]]'' | gidoigilea | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1283 | | ''[[:d:Q64746341|Maite Caballero]]'' | euskal artista | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1284 | | [[Miguel Berzosa]] | euskal komikilari | 1945 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1285 | | [[Jesús Lucas Erro]] | euskal komikilaria | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1286 | | ''[[:d:Q64785172|Mikel Azparren]]'' | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1287 | | [[Pello Gutierrez|Pello Gutierrez Peñalva]] | euskal komikilaria | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1288 | | ''[[:d:Q64991828|Josean Olabe]]'' | Euskal gidoilaria eta marrazkilaria | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1289 | | [[Markel Sainz]] | euskal aktorea | 2001 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1290 | [[Fitxategi:Lorea Intxausti 202107.jpg|center|128px]] | [[Lorea Intxausti]] | euskal aktorea | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1291 | [[Fitxategi:Xanti Korkostegi 2020 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Xanti Korkostegi]] | euskal aktorea | 2002 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1292 | | [[Iñigo Bikuña]] | | 1998 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1293 | [[Fitxategi:Antton-gurrutxaga Elhuyar.jpg|center|128px]] | [[Antton Gurrutxaga|Antton Gurrutxaga Hernaiz]] | hizkuntzalari konputazionala eta euskaltzain urgazlea da. Aitzindaria hiztegigintza eta lexikografia konputazionalean | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1294 | | ''[[:d:Q65767115|Francisco Javier Espinosa de los Monteros y Herreros de Tejada, 3rd Marquess of Valtierra]]'' | | 1911 | 1984 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1295 | [[Fitxategi:Luis Navarro 2017.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q65770185|Luis Navarro]]'' | unibertsitateko irakasle espainiarra | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1296 | | ''[[:d:Q65770789|Iñaki Yarza]]'' | unibertsitateko irakasle espainiarra | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1297 | [[Fitxategi:Vuelta espana 2022 CRI Elche Alicante-71 - 52324649482.jpg|center|128px]] | [[Xabier Mikel Azparren]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1999 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1298 | | ''[[:d:Q65945589|Juan José Aranguren]]'' | eskultore donostiarra | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1299 | | ''[[:d:Q66724615|Iñaki Crespo]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1300 | [[Fitxategi:OSE- Anduaga74 (50229813103).jpg|center|128px]] | [[Xabier Anduaga]] | abeslari espainiarra | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1301 | [[Fitxategi:Amaiur esnaola2.jpg|center|128px]] | [[Amaiur Esnaola]] | ikertzaile biologoa | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1302 | | [[Maider Fernandez]] | gipuzkoar hezitzailea eta zinemagilea | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1303 | | ''[[:d:Q69492750|Alfonso C. Chacón Oreja]]'' | unibertsitateko irakasle espainiarra | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1304 | | [[Joanes Labaien]] | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1305 | [[Fitxategi:Guillermo Roa.jpg|center|128px]] | [[Guillermo Roa]] | Zientzia dubulgatzaile eta Irrati-esataria | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1306 | | [[Ibon Martín]] | gipuzkoar idazlea eta kazetaria | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1307 | | ''[[:d:Q71024147|Juan Pagola Bireben]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1308 | | [[Silvia Albert Sopale]] | donostiar aktore, antzerki-zuzendari, sortzaile eta arrazakeriaren kontrako ekintzaile feminista | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1309 | | ''[[:d:Q71435434|Bruno Marcos]]'' | | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1310 | [[Fitxategi:Pilar Rodríguez Pérez.jpg|center|128px]] | [[Pilar Rodríguez Pérez]] | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1311 | | [[Josean Gómez]] | | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1312 | | ''[[:d:Q73151609|Vicente Machimbarrena Gogorza]]'' | politikari espainiarra | 1865 | 1949 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1313 | | [[Aritz Moreno]] | zinema zuzendari espainiarra | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1314 | | [[Ignacio Latierro]] | euskal politikaria | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1315 | | ''[[:d:Q73503174|Antonio Got Insausti]]'' | | 1878 | 1938<br/>1939 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1316 | [[Fitxategi:Basilio Sierra informatikaria.png|center|128px]] | [[Basilio Sierra]] | Ikertzaile eta unibertsitateko irakaslea | | | [[Igeldo]] |- | style='text-align:right'| 1317 | | [[Arkaitz Diaz Gorostegi]] | euskal arraunlaria | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1318 | | ''[[:d:Q74888008|Imelda Bengoa]]'' | saskibaloi jokalari espainiarra | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1319 | | [[Elena Moreno Zaldibar]] | donostiar sakibaloi-jokalari ohia | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1320 | [[Fitxategi:Iurgi Caminos Saski Baskonia 20171215 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q75247420|Iurgi Caminos]]'' | | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1321 | | ''[[:d:Q75360119|José María de Mesía y de Lesseps, 7th Duke of Tamanes]]'' | | 1917 | 1970 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1322 | [[Fitxategi:Joaquín Ignacio Mencos y Doussinague 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q75371270|Joaquin Mencos y Doussinague, Marques de Real Defensa]]'' | | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1323 | | ''[[:d:Q75961045|Juan Rafael Aldai Lasarte]]'' | arkitekto donostiarra, Kontxako barandaren diseinatzailea | 1879 | 1955 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1324 | | [[Ramon Kortazar|Ramon Kortazar Urruzola]] | arkitekto donostiarra | 1867 | 1945 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1325 | | ''[[:d:Q76463354|Santiago Agustín de Zuloaga]]'' | | 1715 | 1780 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1326 | [[Fitxategi:Luixa Reizabal UEU Unibertsitatea.net.jpg|center|128px]] | [[Luixa Reizabal|Luixa Reizabal Arruabarrena]] | ikertzailea | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1327 | | [[Elena Torregarai|Elena Torregarai Pagola]] | historialari eta unibertsitate irakasle | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1328 | | [[Ekhi Bravo]] | gipuzkoar futbolaria | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1329 | | [[Antxon Gómez]] | | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1330 | | [[Lide Arana|Lide Arana Urbieta]] | biokimikaria | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1331 | | [[Maitane Arnoso]] | | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1332 | | ''[[:d:Q81813230|Josu Okinena]]'' | piano-jotzaile espainiarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1333 | | ''[[:d:Q81814225|Gillen Munguía]]'' | abeslari espainiarra | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1334 | | [[Luis Ureña]] | | 1899 | 1961 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1335 | | ''[[:d:Q82785277|José Domingo de Mintegui]]'' | | 1756 | 1843 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1336 | [[Fitxategi:Itziar Aranburu Garcia.jpg|center|128px]] | [[Itziar Aranburu|Itziar Aranburu Garcia]] | euskal sortzailea | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1337 | | [[Koldo Zuazua]] | zinema ekoizlea | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1338 | | ''[[:d:Q84519636|Luis Azqueta Brunet]]'' | | 1918 | 2006 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1339 | [[Fitxategi:Loli Lopez Goñi.jpg|center|128px]] | [[Loli Lopez Goñi]] | euskal mendigoizalea | 1930 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1340 | | ''[[:d:Q84729084|Félix Azpilicueta Viguera]]'' | politikari espainiarra | 1910 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1341 | | [[Juan Bono de Quejo]] | esklabo-trafikatzailea | 1475 | 1528 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1342 | | ''[[:d:Q84854157|Idoia Ochoa]]'' | | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1343 | | [[José Manuel Brunet y Prat]] | | 1806 | 1892 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1344 | | ''[[:d:Q85416102|Enrique Banús]]'' | | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1345 | | ''[[:d:Q85416187|Sara Barrena]]'' | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1346 | | ''[[:d:Q86834276|Antonio Epelde Hueto]]'' | politikari espainiarra | 1914 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1347 | [[Fitxategi:Marina Sáenz (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q86848375|Marina Echebarría Sáenz]]'' | | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1348 | | ''[[:d:Q86849415|Jose Manuel Elosegui y Lizariturry]]'' | politikari espainiarra | 1915 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1349 | | ''[[:d:Q86850074|Carlos Cavero Beyard]]'' | politikari espainiarra | 1926 | 1979 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1350 | [[Fitxategi:Izar Agirresarobe (2020ko otsaila).jpg|center|128px]] | [[Izar Agirresarobe]] | Zientziaren arloan diharduen filosofoa | 1993 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1351 | | ''[[:d:Q86929305|Manuel Maria Escudero y Rueda]]'' | politikari espainiarra | 1920 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1352 | | ''[[:d:Q86930509|Josefina Veglison Jornet]]'' | politikari espainiarra | 1915 | 1992 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1353 | | ''[[:d:Q87070418|Ricardo Alía]]'' | idazle | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1354 | | [[Isabel Etxeberria Ramirez]] | itzultzailea eta irakaslea | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1355 | | [[Lur Olaizola]] | | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1356 | | ''[[:d:Q87392095|Miguel Muñoa Carresson]]'' | politikari espainiarra | 1918 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1357 | [[Fitxategi:Amaiur Sarriegi - FCB v Real Sociedad - DSC 1492 (51263300234) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Amaiur Sarriegi]] | gipuzkoar futbolaria | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1358 | | ''[[:d:Q87835159|Oihane Jaka]]'' | biologo, poeta | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1359 | | [[Karmele Soler]] | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1360 | | [[Iban Malo]] | gipuzkoar aktorea | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1361 | | ''[[:d:Q88376927|Juan Carlos Arruti Azpitarte]]'' | | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1362 | | ''[[:d:Q88402037|Marta Rincón]]'' | ikertzailea | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1363 | [[Fitxategi:Maite Eskarmendi 2014.jpg|center|128px]] | [[Maite Eskarmendi]] | telebista aurkezlea | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1364 | | ''[[:d:Q89131252|Ana de Sagrera]]'' | | 1918 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1365 | | [[Jose Arana Irastorza]] | Gerra Zibilean hildako Eusko Abertzale Ekintzako lehen gudaria | 1913 | 1936 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1366 | [[Fitxategi:Aiora Jaka, 2013-04-21.jpg|center|128px]] | [[Aiora Jaka]] | itzultzailea, irakaslea eta ikertzailea, Donostian jaioa | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1367 | [[Fitxategi:Andrea Khaltaoui. Ikertzailea.jpg|center|128px]] | [[Andrea Khalfaoui]] | ikertzailea | 1993 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1368 | | ''[[:d:Q89900980|Xosé Miguel Alonso Boó]]'' | kazetari espainiarra | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1369 | [[Fitxategi:Jaione Camborda (2023).jpg|center|128px]] | [[Jaione Camborda]] | zinemagilea | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1370 | [[Fitxategi:Maria Colera Intxausti.jpg|center|128px]] | [[Maria Colera|Maria Colera Intxausti]] | gipuzkoar itzultzailea eta interpretea | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1371 | | [[Mikel Navarro]] | | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1372 | | [[Joseba Zalakain]] | kazetari gipuzkoarra | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1373 | [[Fitxategi:Monumento a las Trece Rosas en mayo de 2021 08.jpg|center|128px]] | [[Blanca Brisac Vázquez]] | Donostian jaiotako piano-jotzailea, Hamairu arrosak taldeko partaidea | 1910 | 1939 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1374 | | [[Idoia Santamaria|Idoia Santamaria Urkaregi]] | gipuzkoar itzultzailea eta zuzentzailea | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1375 | [[Fitxategi:AnderGortazar.jpg|center|128px]] | [[Ander Gortazar|Ander Gortazar Balerdi]] | ikertzailea | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1376 | | [[Aitziber Estanga]] | musikaria | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1377 | | ''[[:d:Q91433224|María José Usandizaga Rodríguez]]'' | politikari espainiarra | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1378 | [[Fitxategi:Nerea Iriarte. Kazetaria.jpg|center|128px]] | [[Nerea Iriarte]] | kazetaria | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1379 | [[Fitxategi:Aritz Trueba Kultur sarea.jpg|center|128px]] | [[Aritz Trueba]] | ilustratzailea, komikigilea | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1380 | [[Fitxategi:Alicia Amatriain and Marijn Rademake.jpg|center|128px]] | [[Alicia Amatriain]] | ballet dantzari espainiarra | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1381 | [[Fitxategi:Txirrimirrietatxiribiton.jpg|center|128px]] | [[Peru Ansorena]] | pailazo euskalduna | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1382 | | [[Txipia]] | Donostiako futbolaria | 1914 | 1998 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1383 | [[Fitxategi:1927, La Asamblea Nacional, Vicente Laffite Obineta.jpg|center|128px]] | [[Vicente Laffite]] | politikari espainiarra | 1859 | 1944 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1384 | [[Fitxategi:Kholiop.jpg|center|128px]] | [[Julio Peña Fernández]] | donostiar aktorea | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1385 | | ''[[:d:Q93224598|José Luis López Zubillaga]]'' | | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1386 | | ''[[:d:Q93225068|Alfonso Pérez de Laborda]]'' | | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1387 | | ''[[:d:Q93239768|Fernando Guerrero]]'' | | 1920 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1388 | | ''[[:d:Q93427438|Ignacio M. Palacios Martínez]]'' | | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1389 | [[Fitxategi:Lola Garrido.jpg|center|128px]] | [[Lola Garrido]] | Donostiar arte-komisarioa, arte-bildumagilea | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1390 | | ''[[:d:Q93435496|Xabier Salaberria]]'' | artista | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1391 | | ''[[:d:Q93435746|Juan Carlos Jimenez de Aberasturi]]'' | Agirizaina | 1945 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1392 | | ''[[:d:Q93618354|Xabi Zabaleta]]'' | gidoilaria | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1393 | | ''[[:d:Q94579175|Teresa Alonso Gutiérrez]]'' | | 1925 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1394 | | [[Aurkene Iturrioz]] | kazetaria | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1395 | | ''[[:d:Q95209544|Josune Lasa]]'' | | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1396 | [[Fitxategi:Sara Zozaya. Musikaria.jpg|center|128px]] | [[Sara Zozaya]] | euskal musikaria | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1397 | | [[Koruko Aizarna]] | politikari espainiarra | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1398 | [[Fitxategi:Itziaralkorta EI.jpg|center|128px]] | [[Itziar Alkorta Idiakez]] | Donostiako abokatu eta EHUko irakaslea | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1399 | | [[Amaia Iraundegi]] | Aktorea | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1400 | | ''[[:d:Q95648246|María Brunet de Prat]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1401 | | ''[[:d:Q96007510|Luis Morenés, 15th Count of Villada]]'' | | 1903 | 1987 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1402 | | [[Nerea Irastorza|Nerea Irastorza Landa]] | Neurozientzialaria | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1403 | | ''[[:d:Q96634680|Ander Lacalle]]'' | euskal aktorea | 2001 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1404 | [[Fitxategi:Igor Calzada.png|center|128px]] | [[Igor Calzada]] | ikertzailea | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1405 | [[Fitxategi:DSF0336.jpg|center|128px]] | [[Olaia Urtiaga]] | gipuzkoar kazetaria, irrati esataria eta telebista aurkezlea | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1406 | [[Fitxategi:Miren Jone Azurza.jpg|center|128px]] | [[Miren Jone Azurza]] | Euskal kazetaria eta ohorezko euskaltzaina | 1929 | 2022 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1407 | | ''[[:d:Q97145511|Carlos Saez de Egilaz]]'' | | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1408 | | ''[[:d:Q97346045|Jon Cazenave]]'' | argazkilari | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1409 | | ''[[:d:Q97353375|Gabriela Cendoya Bergareche]]'' | bildumagile | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1410 | | ''[[:d:Q97382447|Clemente Ibarguren]]'' | | 1849 | 1933 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1411 | | [[Txema Indias]] | futbolari Gipuzkoarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1412 | | [[Gurutze del Ama]] | futbolari espainiarra | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1413 | | ''[[:d:Q97681460|Leonardo Santa Isabel Artucha]]'' | | 1869 | 1947 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1414 | [[Fitxategi:Mikel 7.jpg|center|128px]] | [[Mikel Arrizabalaga Aizpurua]] | Irakasle, mendizale, idazle eta argitapenen kudeatzailea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1415 | | ''[[:d:Q98069499|Francisco Xabier Chimeno Inza]]'' | | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1416 | [[Fitxategi:FCB v Real Sociedad - DSC 1340 (51263599370) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Cecilia Marcos]] | futbolari espainiarra | 2001 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1417 | | ''[[:d:Q98168927|Ainhoa Quinto Olloquiegui]]'' | | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1418 | | [[Bingen Elortza]] | aktore espainiarra | 1993 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1419 | [[Fitxategi:Uxoa Iñurrieta-uninet2016.jpg|center|128px]] | [[Uxoa Iñurrieta|Uxoa Inurrieta]] | Gipuzkoako Itzultzaile eta hizkuntzalari konputazionala | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1420 | | [[Irma Hoffren|Irma Hoffrén]] | Dantzaria | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1421 | [[Fitxategi:Marta San Adrián.jpg|center|128px]] | [[Marta San Adrián Rocandio]] | futbolari espainiarra | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1422 | | ''[[:d:Q98908736|José María Recondo]]'' | | 1927 | 2003 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1423 | | ''[[:d:Q99033209|Marina de Gabaráin]]'' | | 1917 | 1972 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1424 | | [[Eva Salaberria]] | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1425 | | ''[[:d:Q99485414|Vicente Lardizabal]]'' | | 1746 | 1814 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1426 | [[Fitxategi:Aitor Bengoetxea azkena.jpg|center|128px]] | [[Aitor Bengoetxea|Aitor Bengoetxea Alkorta]] | | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1427 | [[Fitxategi:2016.03.18 JALema.jpg|center|128px]] | [[José Ángel Lema Pueyo]] | ikerlaria | 1960 | 2022 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1428 | | [[Gregorio Sena]] | futbolari gipuzkoarra | 1890 | 1956 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1429 | | [[Popotxo Aiestaran|Pedro Aiestaran]] | aktore | 1951 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1430 | | [[Amaia Serrano Mariezkurrena]] | Literatura kritikaria eta irakaslea | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1431 | | ''[[:d:Q100257367|Asier Urbieta]]'' | | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1432 | | ''[[:d:Q100257563|Ander Azurmendi]]'' | aktorea | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1433 | | [[Mikel Bujanda]] | Gipuzkoar kazetari eta euskaltzain urgazlea | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1434 | [[Fitxategi:Iratxe Ansa. Dantzaria eta koreografoa.jpg|center|128px]] | [[Iratxe Ansa]] | gipuzkoar dantzaria eta koreografoa | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1435 | [[Fitxategi:Goyas 2023 - Jone Laspiur.jpg|center|128px]] | [[Jone Laspiur]] | gipuzkoar aktorea | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1436 | | [[Rakel Arenaza Acedo|Rakel Arenaza]] | abeslari espainiarra | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1437 | | [[Aintzane Crujeiras]] | gipuzkoar aktorea | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1438 | [[Fitxategi:Ibai Marin.jpg|center|128px]] | [[Ibai Marin]] | abeslaria eta gitarra jotzailea, Donostian jaioa, rock estilokoa | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1439 | | [[Ladislao Zabala]] | | 1953 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1440 | | ''[[:d:Q102128213|Jaime de los Ríos]]'' | sortzaile | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1441 | [[Fitxategi:Hur Gorostiaga - Bilbo Hiria Irratia - 2017.jpg|center|128px]] | [[Hur Gorostiaga]] | Seaskako zuzendaria eta kazetari ohia | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1442 | | [[Amagoia Lauzirika]] | gipuzkoar aktorea | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1443 | | [[Jose Luis Teres]] | irakaslea, mikologiaren ikertzailea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1444 | | [[Alejo Alberdi]] | musikari donostiarra, Derribos Arias eta beste talde batzuetakoa | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1445 | [[Fitxategi:Amaia illarreta.png|center|128px]] | [[Amaia Illarreta]] | Gipuzkoar dantzari, irakasle, pedagogo eta kultur ekintzailea | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1446 | | [[Antton Mendizabal]] | dantzari gipuzkoarra | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1447 | | [[Sem Westerveld]] | futbolari nederlandarra | 2002 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1448 | | ''[[:d:Q104767146|María del Pilar Azlor de Aragón y Guillamas]]'' | | 1908 | 1996 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1449 | | [[Belen Azpeitia]] | Donostiako lasterkaria | 1952 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1450 | | ''[[:d:Q104816812|Susana Reberdito]]'' | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1451 | | [[Unai Elizasu]] | gai-jartzailea | 1980 | | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 1452 | | [[Juan Jose Zubiri]] | | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1453 | [[Fitxategi:Mentxu Alkorta.jpg|center|128px]] | [[Mentxu Alkorta Arzak|Mentxu Alkorta]] | dantzaria, trikitilaria | 1947 | 2021 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1454 | | [[Felix Goñi|Félix Goñi Urcelay]] | gipuzkoar biokimakari ikertzailea | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1455 | | [[Carmen Artaza]] | mezzosopranoa | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1456 | | [[Pilar Mendibil]] | Militante feminista eta lesbiana euskalduna | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1457 | | ''[[:d:Q105575641|Juan Pérez Agirregoikoa]]'' | | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1458 | | ''[[:d:Q105668925|Aitor Soroa]]'' | Ixa taldeko ikertzailea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1459 | [[Fitxategi:Mikelen Txokoa - Altza (2020) 14.jpg|center|128px]] | [[Idoia Aierbe|Idoia Aierbe Iribar]] | Euskal Herriko gatazkan torturatua | 1962 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1460 | | ''[[:d:Q105821475|Yosigo]]'' | euskal argazkilaria | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1461 | [[Fitxategi:Jose Ramon Zabala.jpg|center|128px]] | [[Jose Ramon Zabala Agirre]] | irakasle, ekologista eta literatura kritikaria | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1462 | | ''[[:d:Q105958820|Carlos Munguía]]'' | opera abeslari espainiarra | 1921 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1463 | | ''[[:d:Q105987965|Oihane Espunez]]'' | euskal artista | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1464 | [[Fitxategi:Red Álava.jpg|center|128px]] | [[Delia Lauroba]] | Abertzalea, Ekintzailea, Emakume Abertzale batzako kidea | 1909 | 2004 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1465 | [[Fitxategi:Eutsi berdintasunari (Marienea-Basauri, 2021) 2.jpg|center|128px]] | [[Zuriñe Arrue]] | eskalatzailea | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1466 | | ''[[:d:Q106262036|Ángela Albéniz Amestoy]]'' | piano-jotzaile espainiarra | 1817 | 1871 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1467 | [[Fitxategi:Kerman Orbegozo.jpg|center|128px]] | [[Kerman Orbegozo]] | euskal politikaria | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1468 | | ''[[:d:Q106544512|Carmen Solorzano Sanchez]]'' | euskal politikaria | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1469 | | [[Cristina Laborda]] | euskal politikaria | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1470 | | ''[[:d:Q106571456|Ricardo Hueso Abancens]]'' | euskal politikaria | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1471 | | ''[[:d:Q106571465|Jon Salaberria Sansinenea]]'' | euskal politikaria | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1472 | | ''[[:d:Q106595442|Andrés Martín Asuero]]'' | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1473 | [[Fitxategi:Niña de los Duques de Aliaga y Faustíto Víana.png|center|128px]] | ''[[:d:Q106596268|Fausto de Saavedra y Collado]]'' | | 1902 | 1980 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1474 | | ''[[:d:Q106612168|Dolores Echaide]]'' | | 1928 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1475 | | ''[[:d:Q106643837|Javier Maria Sada]]'' | Donostiako idazlea eta kronista | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1476 | | [[Iñaki Subijana]] | Gipuzkoako epailea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1477 | | ''[[:d:Q106708152|Guillermo Echenique González]]'' | euskal politikaria | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1478 | [[Fitxategi:Mario Capelete - Ourense CF - CD Laredo 2022-23.jpg|center|128px]] | [[Mario Capelete]] | Futbolari gipuzkoarra | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1479 | [[Fitxategi:Agustin Arruabarrena Dekanoa 2013 01.jpg|center|128px]] | [[Agustin Arruabarrena|Agustin Arruabarrena Frutos]] | EHUko informatikari, irakasle eta ikertzailea | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1480 | | [[Usue Mori Carrascal]] | Ikertzailea, ORCID: 0000-0002-2057-1770 | 1987 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1481 | [[Fitxategi:Gari Otamendi Dantzan Ikasi Topaketak (Eibar, 2022).jpg|center|128px]] | [[Gari Otamendi]] | euskal dantzari eta musikaria | 1980 | | [[Añorga]] |- | style='text-align:right'| 1482 | | [[Iñigo Orozko]] | Futbolari gipuzkoarra | 1993 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1483 | | [[Ekaitz Jiménez]] | Futbolari donostiarra | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1484 | | ''[[:d:Q106960631|Patricia Fernández Goberna]]'' | abeslari espainiarra | 1957 | 2016 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1485 | | ''[[:d:Q106963127|Nacho Fernández Goberna]]'' | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1486 | | [[Alexander Petxarroman]] | Futbolari gipuzkoarra | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1487 | [[Fitxategi:Soroborda ur-biltegiko sarrera..JPG|center|128px]] | [[Antton Larretxau]] | Teknikaria eta aditua edateko uraren kudeaketan Donostian | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1488 | [[Fitxategi:Jon ander olasagasti.jpg|center|128px]] | [[Jon Ander Olasagasti]] | Futbolari gipuzkoarra | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1489 | | ''[[:d:Q107102040|Félix Gila Esteban]]'' | | 1895 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1490 | | [[Jon Gurutzeta]] | Futbolari Donostiarra | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1491 | | [[Jose Angel Lopetegi]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1492 | | ''[[:d:Q107324855|Juan de Arístegui Laborde]]'' | | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1493 | | ''[[:d:Q107338471|Iñaki Martín]]'' | | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1494 | | [[Borja Barragué|Borja Barragué Calvo]] | irakaslea, ikertzailea eta idazlea | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1495 | | ''[[:d:Q107370331|María Coro Clavero Maestre]]'' | | 1911 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1496 | | ''[[:d:Q107411013|Ángel Ter]]'' | | 1922 | 1987 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1497 | | [[Maria Jose Bravo]] | ikasle | 1964 | 1980 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1498 | | [[Jose Maria Iraola]] | Gipuzkoar Musikaria | | | [[Igeldo]] |- | style='text-align:right'| 1499 | | [[Jokin Otamendi]] | | 1941 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1500 | | [[Unai Ruiz-Zeberio]] | Atezain Donostiarra | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1501 | | ''[[:d:Q107576741|Jesús Burguera]]'' | | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1502 | [[Fitxategi:JAGalarraga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q107604536|Juan Antonio Galarraga]]'' | | 1920 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1503 | | ''[[:d:Q107619181|Francisco Unzurrunzaga Loinaz]]'' | | 1923 | 2013 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1504 | | ''[[:d:Q107710755|Aimar Bretos]]'' | Kazetaria, irratiko esataria | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1505 | | ''[[:d:Q107724642|Eduardo Vírgala]]'' | | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1506 | | [[Eva García Magriñá]] | Ikertzailea | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1507 | [[Fitxategi:Aintzane Muguruza (cropped).jpg|center|128px]] | [[Aintzane Muguruza|Aintzane Muguruza Mendarte]] | ekintzaile eta feminista donostiarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1508 | | ''[[:d:Q108029718|Ventura de Landaeta y Horna]]'' | | 1655 | 1735 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1509 | [[Fitxategi:Josefa Tito Recalde primera empresaria y emprendedora del jabón en Herrera, Guipúzcoa, España.jpg|center|128px]] | [[Josefa Tito Recalde]] | enpresaburua | 1802 | 1858 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1510 | [[Fitxategi:Isabel Etxeberria Gorriti by Borràs.jpg|center|128px]] | [[Isabel Etxeberria Gorriti|Isabel Etxeberria]] | Donostiar irakaslea | 1915 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1511 | | ''[[:d:Q108099446|Izaskun Álvarez Gainza]]'' | euskal artista | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1512 | | ''[[:d:Q108099460|Miren Barrena]]'' | euskal artista | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1513 | [[Fitxategi:Eva Ugalde.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q108312130|Eva Ugalde]]'' | musikagile espainiarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1514 | | [[Ander Martín Odriozola]] | Futbolari donostiarra | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1515 | | [[Fatima Frutos]] | Gaztelaniako idazlea | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1516 | | [[Amaia Elizalde|Amaia Elizalde Estenaga]] | irakasle eta literatur kritikari euskalduna | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1517 | | [[Maialen Beloki|Maialen Beloki Berasategi]] | Donostiako Zemaldiko zuzendariordea 2016tik | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1518 | [[Fitxategi:Arancha de las Heras por Julia Robles.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q108571195|Arancha de las Heras]]'' | | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1519 | | ''[[:d:Q108576749|Igor Gomez Maneiro]]'' | | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1520 | [[Fitxategi:Gene Yurre familian.jpg|center|128px]] | [[Gene Yurre]] | euskal dantzari profesionala (1928-2008) | 1928 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1521 | | ''[[:d:Q108586406|Antonio de Oteiza]]'' | | 1926 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1522 | | ''[[:d:Q108599161|Neves Rodríguez]]'' | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1523 | | [[Jimena Alonso]] | | 1937 | 2021 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1524 | | [[Elena Mendizabal]] | euskal artista | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1525 | | ''[[:d:Q108720397|Gabriele Muguruza Goenaga]]'' | euskal artista | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1526 | | ''[[:d:Q108720742|Lorea Oar-Arteta]]'' | euskal artista | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1527 | | ''[[:d:Q108735970|PIlar Soberón]]'' | euskal artista | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1528 | [[Fitxategi:Marrero.jpg|center|128px]] | [[Unai Marrero]] | futbolari gipuzkoarra | 2001 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1529 | | ''[[:d:Q108878660|Claudia Fernández]]'' | | 2003 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1530 | | [[Gavina Viana Viana]] | Lider errepublikarra. | 1891 | 2000 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1531 | | ''[[:d:Q108899487|Marina Palacio]]'' | zinegilea | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1532 | | ''[[:d:Q108917604|Sarah Loinaz]]'' | | 1998 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1533 | | ''[[:d:Q109311855|Borja Corcóstegui Guraya]]'' | | 1950 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1534 | | [[Mikel Salegi Urbieta]] | Guardia Zibilak hildako gaztea | 1953 | 1974 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1535 | [[Fitxategi:José Francisco Navarro Arzac.jpg|center|128px]] | [[Jose Frantzisko Navarro Arzak]] | euskal herritar ingeniaria, asmatzailea eta enpresaburua | 1823 | 1909 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1536 | [[Fitxategi:José María de Orbe en el MoMA (NY).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q109424788|José María de Orbe]]'' | | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1537 | | ''[[:d:Q109426187|Fernando Yarza de la Sierra]]'' | | 1950 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1538 | | ''[[:d:Q109527106|Nader Koochaki]]'' | arte ikertzailea | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1539 | | [[Eider Sánchez]] | Telekomunikazio ingeniaria | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1540 | | ''[[:d:Q109836121|José Orbegozo Goróstegui]]'' | | 1870 | 1939 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1541 | | ''[[:d:Q109856492|Maialen Berridi Agirre]]'' | Gipuzkoar familia-medikua | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1542 | | ''[[:d:Q110096493|Jorge Urbiola López de Montenegro]]'' | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1543 | | ''[[:d:Q110255170|Francisco Javier Lizasoain Muguiro]]'' | | 1907 | 1936 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1544 | | ''[[:d:Q110316241|Juan Aguirre Sorondo]]'' | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1545 | | [[Aitor Badiola (abeslaria)|Aitor Badiola]] | Abeslaria | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1546 | | [[Miren Koruko Gonzalez Galarraga]] | gipuzkoar irakaslea | 1941 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1547 | | ''[[:d:Q110537018|Mikel Bikondoa Elizegi]]'' | | 1942 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1548 | | ''[[:d:Q110537028|Juan Carlos Eguileor]]'' | | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1549 | | ''[[:d:Q110537042|Carlos Martínez Añibarro]]'' | | 1924 | 1991 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1550 | | ''[[:d:Q110548527|Irati Cano]]'' | artista bisuala | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1551 | | ''[[:d:Q110557676|Juan Echaide]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1552 | [[Fitxategi:Kutsidazu Bidea Ainere Mikel.png|center|128px]] | [[Mikel Sarriegi (aktorea)|Mikel Sarriegi]] | aktorea eta Zurriola Antzerki Eskolako irakaslea | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1553 | | [[Adur Etxezarreta]] | | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1554 | | ''[[:d:Q110680773|Javier San José Marqués]]'' | arkitekto espainiarra | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1555 | | ''[[:d:Q110681846|Gabriel Navajas]]'' | | 1892 | 1972 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1556 | | [[Sara Ayesa]] | artista | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1557 | | [[Uxue del Río]] | artista, irudigilea eta diseinatzaile grafikoa | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1558 | [[Fitxategi:Ane Iturzaeta sarean eus.jpg|center|128px]] | [[Ane Iturzaeta|Ane Iturzaeta Agirre]] | Informatikako Ingeniaria eta Gladys sariduna 2021ean | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1559 | | ''[[:d:Q110952313|José Pedro Calvo-Sotelo y Olry de Labry]]'' | | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1560 | [[Fitxategi:Echaniz P. - 2024 Canoe Slalom WC Prague (481).jpg|center|128px]] | [[Pau Etxaniz]] | | 2001 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1561 | | ''[[:d:Q111488240|Ramón Saleta Neira]]'' | | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1562 | | ''[[:d:Q111598604|Xabier Sarasola Aramendia]]'' | Telekomunikazio ingeniari ikertzailea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1563 | | [[Sua Enparantza|Sua Enparantza Alustiza]] | dantzari eta aktore donostiarra | 2003 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1564 | | ''[[:d:Q111985967|Juan Carlos Iglesias Chouzas]]'' | | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1565 | [[Fitxategi:Napi al seu estudi.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111994162|Napi]]'' | | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1566 | | [[Aitor Gabilondo Marín]] | euskal aktore, gidoilari eta abeslaria da | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1567 | | ''[[:d:Q112389802|Ana Martin Larranaga]]'' | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1568 | | ''[[:d:Q112539719|Ricardo Tejada]]'' | | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1569 | [[Fitxategi:Arantza San Sebastian.jpg|center|128px]] | [[Arantza San Sebastian]] | irakaslea | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1570 | [[Fitxategi:Mari Jose Molina Guerrero.jpg|center|128px]] | [[Mari Jose Molina Guerrero]] | Irakasle feminista eta militante ezkertiarra | 1951 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1571 | [[Fitxategi:Sierre-Zinal 2022 Sara Alonso.jpg|center|128px]] | [[Sara Alonso Martinez]] | | 1999 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1572 | | ''[[:d:Q112847007|Maialen Iñarra Arregi]]'' | Gipuzkoar soziolinguista | | | [[Zubieta (Gipuzkoa)|Zubieta]] |- | style='text-align:right'| 1573 | | [[Joana Garitano]] | gipuzkoar aktorea | 2008 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1574 | | ''[[:d:Q112999908|José María Sansinenea]]'' | | 1896 | 1924 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1575 | [[Fitxategi:Goyas 2023 - Sin identificar -055.jpg|center|128px]] | [[Mikel Gurrea]] | zinemagilea | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1576 | | [[Xabier Alegria]] | Kazetaria, itzultzailea | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1577 | | [[Miguel Sena]] | futbolari gipuzkoarra | 1884 | 1969 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1578 | | [[Iñaki Aginaga Beristain]] | gipuzkoar intelektual, ikertzaile eta politikaria | 1929 | 2021 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1579 | | ''[[:d:Q113377995|Luis Alzúa Orbegozo]]'' | | 1856 | 1928 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1580 | [[Fitxategi:Jose angel Torres3.png|center|128px]] | [[Jose Angel Torres|Jose Angel Torres Saenz]] | Geologo eta paleontologo gipuzkoarra | 1959 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1581 | | [[Alfonso Sena]] | futbolari gipuzkoarra | 1886 | 1958 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1582 | | [[Imanol Aiestaran]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1583 | [[Fitxategi:Enekoitz Azparren at the rider presentation of Itzulia Basque Country stage 3.jpg|center|128px]] | [[Enekoitz Azparren]] | txirrindulari gipuzkoarra | 2002 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1584 | [[Fitxategi:Aita Larroka 2.jpg|center|128px]] | [[Jesus Mari Garcia Ripalda]] | Militante komunista | 1952 | 1975 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1585 | [[Fitxategi:Sandra Garayoa.jpg|center|128px]] | [[Sandra Garayoa]] | Irudigilea, ilustratzailea | 1993 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1586 | [[Fitxategi:Brunet-jose-l-92.jpg|center|128px]] | [[José Brunet Bermingham]] | 19. mendeko argazkilari eta enpresari donostiarra | 1836 | 1891 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1587 | | [[Oier Sarriegi]] | futbolari gipuzkoarra | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1588 | | [[Anatz Elizondo]] | futbolari gipuzkoarra | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1589 | | [[Ander El Haddadi]] | futbolari gipuzkoarra | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1590 | | ''[[:d:Q114295534|José Miguel Iriberri Rodríguez]]'' | | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1591 | | [[Iñaki Larramendi]] | euskal militante abertzalea eta enpresaburua | 1929 | 2022 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1592 | | [[Jon Zeberio]] | futbolari gipuzkoarra | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1593 | | ''[[:d:Q114576611|Iban Toledo Ibañez]]'' | | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1594 | | ''[[:d:Q114658271|Unai Ruiz Ameztoy]]'' | sortzaile multidisziplinarra | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1595 | | ''[[:d:Q114658462|Maite Alonso]]'' | arte komisarioa | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1596 | [[Fitxategi:Liher taldea.jpg|center|128px]] | [[Lide Hernando]] | | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1597 | [[Fitxategi:BELÉN MORENO.jpg|center|128px]] | [[Belén Moreno Zaldibar|Belen Moreno Zaldibar]] | Diziplina aunitzeko artista. Eskultura, ilustrazioa eta diseinu grafikoan espezializatua | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1598 | | ''[[:d:Q115036278|Ángel Martínez San Juan]]'' | politikari espainiarra | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1599 | | ''[[:d:Q115043205|Juan José Irastorza Aldasoro]]'' | politikari espainiarra | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1600 | | ''[[:d:Q115043220|Miguel Ángel Prieto Echegaray]]'' | politikari espainiarra | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1601 | | ''[[:d:Q115043512|Emilia Fernández Núñez]]'' | | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1602 | | ''[[:d:Q115043585|Diego Rodríguez Carrillo]]'' | politikari espainiarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1603 | | ''[[:d:Q115043630|Rebeca Grajea de la Torre]]'' | | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1604 | | ''[[:d:Q115051754|Leire Lacunza Miranda]]'' | artista | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1605 | | ''[[:d:Q115058056|Alberto Pascual Rodríguez]]'' | | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1606 | | ''[[:d:Q115156647|Isabel Eizmendi Pérez]]'' | | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1607 | | ''[[:d:Q115405057|Ana María Saizar]]'' | | 1924 | 2013 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1608 | [[Fitxategi:Harkaitz Millan GFA.png|center|128px]] | [[Harkaitz Millan]] | politikari espainiarra | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1609 | | ''[[:d:Q115578535|Asier Azpiroz Iztueta]]'' | | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1610 | | ''[[:d:Q115594531|Aieteko Etxeberria]]'' | bertsolaria | | | [[Aiete]] |- | style='text-align:right'| 1611 | | [[Asier Azpiroz]] | Zubietako bertsolaria | 1991 | | [[Zubieta (Gipuzkoa)|Zubieta]] |- | style='text-align:right'| 1612 | | ''[[:d:Q115617231|Mikel Bermejo]]'' | | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1613 | | ''[[:d:Q115627328|Manu Gomez]]'' | bertsolaria | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1614 | | [[Miren Urbieta-Vega]] | musikaria, abeslaria | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1615 | | [[Gartxot Unsain]] | Donostiako kantautorea | 1987 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1616 | [[Fitxategi:Alberto Ruiz de Galarreta.png|center|128px]] | ''[[:d:Q116040144|Alberto Ruiz de Galarreta Mocoroa]]'' | | 1922 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1617 | | [[Olatz Urkia]] | kazetaria eta idazlea | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1618 | [[Fitxategi:Pablo Ibarburu.jpg|center|128px]] | [[Pablo Ibarburu]] | | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1619 | | ''[[:d:Q116457305|Juan de Echaide]]'' | (1577-1657) | 1577 | 1657 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1620 | | [[Maider Yabar]] | Donostiako trapezista eta aktorea | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1621 | | [[Soledad Ruz]] | Flamenko dantzaria | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1622 | [[Fitxategi:Miren Eraso Iturrioz.jpg|center|128px]] | [[Miren Eraso Iturrioz|Miren Eraso]] | Artearen historialari eta sustatzailea, editorea eta dokumentu-kudeaketan aditua. | 1960 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1623 | | ''[[:d:Q116620360|Jose Maria Elosegi Amundarain]]'' | ingeniaria | 1927 | 2023 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1624 | | [[Alberto Dadie]] | futbolari gipuzkoarra | 2002 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1625 | | [[Sergio González Álvarez]] | futbolari gipuzkoarra | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1626 | | [[Charo Roquero|Charo Roquero Ussía]] | historialari eta idazlea | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1627 | | ''[[:d:Q116788929|Xanti Zapirain]]'' | euskal idazlea | 1952 | 2022 | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 1628 | | [[Pedro Ugarte (inprimatzailea)|Pedro Ugarte]] | Gipuzkoako inprimatzailea | 1683 | 1729 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1629 | | ''[[:d:Q116872161|Narciso Rota]]'' | | 1926 | 2004 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1630 | | ''[[:d:Q116885787|Fernando Olaizola Gorbea]]'' | | 1926 | 2007 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1631 | | [[Jokin Urretabizkaia]] | Donostiako aizkolaria | 1999 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1632 | | ''[[:d:Q116956752|Inigo Quilez]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1633 | | ''[[:d:Q117004608|Jone Forcada Adarraga]]'' | Ikastolako irakaslea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1634 | | ''[[:d:Q117007556|Maddi Alvarez Forcada]]'' | Ikastolako irakaslea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1635 | | ''[[:d:Q117021314|Jon Alvarez Forcada]]'' | Irakaslea Lezon | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1636 | [[Fitxategi:Ainhoa Ezeiza by Gorka Palazio.jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Ezeiza]] | unibertsitateko irakasle | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1637 | | ''[[:d:Q117124516|Coro Cillán]]'' | | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1638 | | [[Assumpta Aierdi]] | Ekintzaile soziala | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1639 | | [[Eider Conde]] | | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1640 | [[Fitxategi:Susana Margarita Cámara Angulo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q117706067|Susana Margarita Cámara Ángulo]]'' | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1641 | | [[Aritz Huete]] | futbolari gipuzkoarra | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1642 | | [[Reyes Carrere]] | kirolaria eta politikaria | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1643 | | [[Oihana Muga Zuriarrain|Oihana Muga]] | Pediatra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1644 | | ''[[:d:Q118829746|Haizea Poza Peña]]'' | | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1645 | | ''[[:d:Q118829764|Ane Meoki i Izaguirre]]'' | | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1646 | | [[Alizia Stürtze]] | gipuzkoar historialaria | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1647 | | ''[[:d:Q119164877|Sara Aiesa]]'' | Artista, margolaria | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1648 | [[Fitxategi:Dr. Cardenas (1).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q119362398|Santiago de Cárdenas Díaz de Espada]]'' | | 1936 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1649 | | ''[[:d:Q119535335|Adriana Ubani]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1650 | [[Fitxategi:Lazkano M. – 2023 Canoe Slalom WC Prague 5499.jpg|center|128px]] | [[Olatz Arregui|Olatz Arregi]] | Donostiar piraguista | 1999 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1651 | [[Fitxategi:Pablo Fdez. Arrieta.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q120281415|Арриета, Пабло Фернандес]]'' | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1652 | | ''[[:d:Q120358588|Alex Mendizabal]]'' | musikaria | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1653 | | ''[[:d:Q120403210|Alvaro Machinbarrena]]'' | eskultorea | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1654 | | ''[[:d:Q120545958|Amalur Gaztañaga]]'' | kultura-kudeatzailea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1655 | [[Fitxategi:OIhane Mendizabal Sandonis arkeologoa.jpg|center|128px]] | [[Oihane Mendizabal]] | gipuzkoar arkeologoa | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1656 | [[Fitxategi:Ion Martinez Eibarren.png|center|128px]] | [[Ion Martinez]] | Umoregile eta aktore gipuzkoarra | 1980 | | [[Antigua (Donostia)|Antigua]] |- | style='text-align:right'| 1657 | | [[Laura Goldarazena]] | Donostiar arraunlaria | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1658 | | ''[[:d:Q120838034|François Séverac]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1659 | | [[Natalia Azpiazu]] | Gipuzkoar atleta | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1660 | | [[Kontxi Laso]] | Gipuzkoar atleta | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1661 | | [[Iñigo Etxezarreta]] | gipuzkoar ekintzaile transfeminista | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1662 | | [[Maider Redin]] | Donostiako igerilaria | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1663 | [[Fitxategi:Manu-Ceberio-2023-iraila-Irigain.jpg|center|128px]] | [[Manu Ceberio|Manu Ceberio Rodríguez]] | gipuzkoar arkeologoa | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1664 | | [[Tomas Hernández Mendizabal]] | euskal artista | 1940 | 2021 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1665 | | ''[[:d:Q121877584|Edorta Juaristi]]'' | | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1666 | [[Fitxategi:Amparo Lopez.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122190464|Amparo López Antelo]]'' | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1667 | | ''[[:d:Q122216302|Barca]]'' | | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1668 | | ''[[:d:Q122226789|Ane Zaldibar]]'' | marrazkilaria eta ilustratzailea | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1669 | | ''[[:d:Q122278743|Saioa Burutaran]]'' | artista | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1670 | | ''[[:d:Q122283165|Ane Azkona]]'' | artista | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1671 | | ''[[:d:Q122331670|Bego Aldalur]]'' | DJa eta Krii kolektiboaren sortzailea | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1672 | | ''[[:d:Q122397581|Idoia Unzurrunzaga]]'' | arkitektura- eta erretratu-argazkilaria | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1673 | | [[Iker Olaizola]] | futbolari gipuzkoarra | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1674 | | ''[[:d:Q122500131|Jone Amezaga]]'' | dantzaria | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1675 | | [[Patxi Lazkano]] | Altzako bertsolaria XX. mendekoa | 1916 | 1994 | [[Altza]]<br/>[[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1676 | | ''[[:d:Q122697624|Maite Basterra]]'' | argazkilaria eta diseinatzailea | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1677 | | ''[[:d:Q122700067|Maite Rosende]]'' | ilustratzailea | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1678 | | ''[[:d:Q122700306|Maite Zabaleta]]'' | diseinatzaile grafikoa | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1679 | | ''[[:d:Q122724232|Malus Arbide]]'' | artista, ilustratzailea eta estanpazio tekniketan espezialista | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1680 | | ''[[:d:Q122741098|Euken Alberdi]]'' | | 2002 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1681 | | ''[[:d:Q122761094|Nagore Eceiza]]'' | zinemagilea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1682 | | ''[[:d:Q122762320|Nagore Olarra]]'' | diziplina anitzeko artista | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1683 | | [[Amaia Abanda Elustondo]] | Ikertzailea | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1684 | | [[Iñaki Alkorta]] | enpresaburu | 1950 | 2023 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1685 | [[Fitxategi:1921-03-31, La Acción, Juan Vitórica y Casuso (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123147426|Juan Vitórica y Casuso]]'' | | 1877 | 1936 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1686 | | ''[[:d:Q123179533|Beatriz Setien]]'' | artista | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1687 | | ''[[:d:Q123243598|Ainhoa Gutiérrez del Pozo]]'' | zinemagilea eta ikerlaria | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1688 | | ''[[:d:Q123358845|Ander Pérez de Arenaza]]'' | animatzailea eta ilustratzailea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1689 | [[Fitxategi:Balbino Garcia-Albizu 01.jpg|center|128px]] | [[Balbino García de Albizu]] | Nafarroako etnografo eta dibulgatzailea | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1690 | | ''[[:d:Q123458039|Gemma Urraka]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1691 | [[Fitxategi:Koro Zumalabe.png|center|128px]] | [[Koro Zumalabe Goenaga]] | Matematika irakaslea eta itzultzailea | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1692 | | [[Joxe Migel Zumalabe]] | Gipuzkoako irakasle, aparejadore, lexikografo, euskaltzale eta pintorea (1906-1992) | 1906 | 1992 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1693 | | ''[[:d:Q123501531|Telmo Trenor]]'' | Dja | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1694 | [[Fitxategi:Faustino Aranzabal.jpg|center|128px]] | [[Faustino Aranzabal]] | margolari, koroegrafo | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1695 | | [[Larraitz Amezaga del Frago]] | Endometriosiari aurre egiteko EndoFeliz kanalaren eta liburuaren egilea | 1990 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1696 | [[Fitxategi:Oskar Estanga 2007ko Euskal Jaiak.png|center|128px]] | [[Oskar Estanga Arzallus]] | Trikitilari Donostiarra | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1697 | | [[Angel Armendariz]] | gipuzkoar arkeologoa eta historiaurrelaria | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1698 | | [[Unai García Sebastián]] | futbolari gipuzkoarra | 2001 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1699 | | ''[[:d:Q123818865|Daniel Mera]]'' | artista | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1700 | | ''[[:d:Q123846511|Sonia San José Santamarta]]'' | gipuzkoar arkeologoa | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1701 | | ''[[:d:Q123939047|Emma Villacieros Machimbarrena]]'' | | 1932 | 2018 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1702 | | ''[[:d:Q123956491|Pedro Samuel Martín]]'' | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1703 | | ''[[:d:Q124287438|Mikel Mendizábal]]'' | | 2000 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1704 | | ''[[:d:Q124290409|José David Portales]]'' | artista digitala | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1705 | | ''[[:d:Q124300384|Garikoitz C. Murua]]'' | graffiteroa | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1706 | | [[Ainize Txopitea]] | diseinatzaile grafikoa eta artista | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1707 | | ''[[:d:Q124347468|Helena Jiménez de Aberasturi]]'' | koadernatzailea | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1708 | [[Fitxategi:Ana Mendiola.jpg|center|128px]] | [[Ana Mendiola Mugika]] | Dantzaria, poeta eta batez ere dantza irakasle eta sortzailea. | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1709 | | ''[[:d:Q124350453|Iker Ferrer]]'' | | 2007 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1710 | | ''[[:d:Q124357797|Idoia Mauleon]]'' | artista | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1711 | | ''[[:d:Q124382015|Jonander Agirre]]'' | arkitektoa | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1712 | | ''[[:d:Q124393368|Mikel Otxoteko]]'' | artista eta ikertzaile independientea | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1713 | | ''[[:d:Q124452047|Aitor Ucar]]'' | musikaria | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1714 | | ''[[:d:Q124466260|Ana Segovia]]'' | diseinatzailea eta litografoa | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1715 | | [[Sonia San Jose]] | donostiar arkeologoa | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1716 | | [[Jon Merino]] | futbolari gipuzkoarra | 2003 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1717 | | ''[[:d:Q124611393|Kai van Westering]]'' | | 2003 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1718 | [[Fitxategi:Koro Mariezkurrena Gastearena.jpg|center|128px]] | [[Koro Mariezkurrena Gastearena|Koro Mariezkurrena Gastearerena]] | Arkeozoologoa | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1719 | | ''[[:d:Q124626628|Kris Meraki]]'' | ehungintza-sortzailea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1720 | | ''[[:d:Q124733438|Paulino García]]'' | | 1896 | 1970 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1721 | | ''[[:d:Q124820945|José Ramón Milá de la Roca Astigarraga]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1722 | | ''[[:d:Q124858738|Miguel Garay]]'' | arkitektoa | 1936 | 2023 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1723 | | ''[[:d:Q124960067|Maite Peña]]'' | | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1724 | | [[Lander Olasagasti]] | futbolari gipuzkoarra | 2004 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1725 | | [[Susana Koska]] | aktorea, dokumentalen errealizadorea eta euskal idazlea | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1726 | | ''[[:d:Q125156756|Iñaki Múgica Arregui]]'' | | 1945 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1727 | | [[Lourdes Fernández Fernández]] | Arte kudeatzailea | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1728 | | [[Itziar Arana Iraola]] | | 1905 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1729 | | ''[[:d:Q125219938|José Isasa Olaizola]]'' | | 1911 | 1947 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1730 | | ''[[:d:Q125266231|Silvia Manzana]]'' | teatro antzezlea, zuzendaria eta idazlea | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1731 | | ''[[:d:Q125266407|Sara Delgado]]'' | abeslaria eta Dj-a | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1732 | | ''[[:d:Q125320189|Cosme Churruca]]'' | | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1733 | | ''[[:d:Q125461655|Imanol Aparicio]]'' | | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1734 | | ''[[:d:Q125504874|Imanol Salaberria]]'' | artista | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1735 | [[Fitxategi:Ion zubillaga.jpg|center|128px]] | [[Ion Zubillaga]] | futbolari gipuzkoarra | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1736 | | ''[[:d:Q125510943|Maria Garcia Marraco]]'' | dokumentalista eta zinemagilea | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1737 | | [[Nerea Zusberro|Nerea Zusberro Alberro]] | Kirolari eta kazetari euskalduna | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1738 | [[Fitxategi:EIDER GOENAGA.jpg|center|128px]] | [[Eider Goenaga|Eider Goenaga Lizaso]] | Kazetari euskalduna, Berriako zuzendariordea | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1739 | [[Fitxategi:Maider Maraña.jpg|center|128px]] | [[Maider Maraña|Maider Koro Maraña Saavedra]] | gizarte-ekintzaile donostiarra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1740 | | [[Iker Izeta]] | futbolari gipuzkoarra | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1741 | | [[Natalia Ortiz Ceberio]] | ikertzaile eta idazlea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1742 | | [[Izaskun Andonegi|Izaskun Andonegi Goikoetxea]] | Doluaren kudeaketan aditua | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1743 | | ''[[:d:Q125863938|Francisco J. Fernández]]'' | | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1744 | [[Fitxategi:Iñaki Maritxalar Oskarbi 2024 02.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Maritxalar]] | Oskarbi musika taldeko kidea | 1950 | | [[Altza]]<br/>[[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1745 | | ''[[:d:Q125925390|Itziar Almagro]]'' | hizlari | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1746 | | ''[[:d:Q125925803|Larraitz Dorronsoro Ayerbe]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1747 | | ''[[:d:Q125936903|Iñaki Enbil Lobera]]'' | idazlea | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1748 | | ''[[:d:Q125937075|Iñigo Agote Beloki]]'' | Kimikaria | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1749 | | ''[[:d:Q125945722|Ignacio Pío Galdós Murga]]'' | idazlea | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1750 | | ''[[:d:Q125946648|Tomás García Azkonobieta]]'' | Idazlea eta irakaslea | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1751 | | ''[[:d:Q125947642|Aitziber Ayesta Aldanondo]]'' | terapeuta | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1752 | | ''[[:d:Q125947884|Elisabet Azurmendi]]'' | margolaria | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1753 | | ''[[:d:Q125958364|Mercedes García]]'' | idazlea, poeta | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1754 | | ''[[:d:Q125958876|Maria Eugenia Ibarburu Asurmendi]]'' | Historialaria | 1950 | 1996 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1755 | | ''[[:d:Q125995861|Jose Antonio Maiz]]'' | Informatikaria, fisikaria | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1756 | | ''[[:d:Q125998855|Iñigo Lizari Illarramendi]]'' | abokatua | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1757 | | ''[[:d:Q126008047|Francisco Javier Lopez Landatxe]]'' | kultur kudeatzailea | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1758 | | ''[[:d:Q126009629|José Ignacio Montes Astigarraga]]'' | Txistularia | 1931 | 1979 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1759 | | ''[[:d:Q126010362|Asier Olaizola Bermejo]]'' | idazlea | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1760 | | ''[[:d:Q126011101|Denis Santacana]]'' | dantzaria, artista | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1761 | | ''[[:d:Q126013571|Eric Gálvez Álvarez]]'' | Euzko Alderdi Jeltzaleko politikaria | 1985 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1762 | | ''[[:d:Q126025126|Ana Rosa Pérez Lizarraga]]'' | psikologoa | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1763 | | ''[[:d:Q126025218|Nora Pilarte Galdona]]'' | ilustratzailea | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1764 | | ''[[:d:Q126028835|Lierni Munduate Oruesagasti]]'' | idazlea | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1765 | | ''[[:d:Q126029054|Manuel Munoa]]'' | poeta | | 1947 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1766 | | ''[[:d:Q126049710|Mikel Soro]]'' | ilustratzailea | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1767 | | ''[[:d:Q126049771|Juan Ramón Ullibarri]]'' | musikaria | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1768 | | ''[[:d:Q126049986|Francisco Unzurrunzaga]]'' | editorea, inpresorea | 1906 | 1984 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1769 | | ''[[:d:Q126050197|Iker Zinkunegi Arrillaga]]'' | idazlea | | | [[Igeldo]] |- | style='text-align:right'| 1770 | | ''[[:d:Q126058998|Javier Usabiaga Azarlosa]]'' | pintorea | 1935 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1771 | | ''[[:d:Q126125785|Tomás Eceizabarrena]]'' | misiolari | 1923 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1772 | | ''[[:d:Q126127683|José Marino Arrieta]]'' | idazlea | 1863 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1773 | | ''[[:d:Q126164997|Enrique Bazako Goiburu]]'' | psikologoa | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1774 | | ''[[:d:Q126165273|Geronimo Elizegi]]'' | poeta | 1872 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1775 | | ''[[:d:Q126165508|Félix Erdocia Martiarena]]'' | arraunlaria, kirolaria | 1915 | 2010 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1776 | | ''[[:d:Q126165680|Félix Garbayo Cortajarena]]'' | idazlea | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1777 | | ''[[:d:Q126191512|Ramón Guelbenzu Iribar]]'' | poeta | 1876 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1778 | | ''[[:d:Q126191937|Antonio Kortajarena]]'' | bertsolaria | 1915 | 1999 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1779 | | ''[[:d:Q126194063|Carlos María Lamsfus Sesé]]'' | | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1780 | | ''[[:d:Q126326020|Juan Carlos Mora Afán]]'' | historialaria | 1968 | | [[Altza]] |- | style='text-align:right'| 1781 | | ''[[:d:Q126326511|Xabier Tolaretxipi Lizarralde]]'' | aktorea | 1923 | 1976 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1782 | | ''[[:d:Q126362876|Usua de la Fuente]]'' | musikaria | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1783 | | ''[[:d:Q126362965|Koldo Soret]]'' | musikaria | | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1784 | | ''[[:d:Q126366427|Francisco Yarza Guereño]]'' | erlijiosoa | 1904 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1785 | [[Fitxategi:Juana Aiestaran.jpg|center|128px]] | [[Juana Aiestaran Mendiluze]] | | 1885 | 1954 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1786 | | ''[[:d:Q126811760|Andoni Olaetxea]]'' | musikaria | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1787 | [[Fitxategi:Maite Rosende Maite Rosende eta Nerea Ariznabarreta (cropped).jpg|center|128px]] | [[Maite Rosende Gutierrez]] | Ilustratzailea | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1788 | | ''[[:d:Q126940522|Amaia Rojo Sierra]]'' | historialaria | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1789 | | ''[[:d:Q127038496|Ane Baztarrika]]'' | tailerista, ehungintzako diseinatzailea eta yoga irakaslea | 1989 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1790 | | ''[[:d:Q127598461|Clara Elizondo]]'' | artista | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1791 | | ''[[:d:Q127604326|David Portales]]'' | artista digital 3d senior eta environment technical director | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1792 | | ''[[:d:Q127604529|Diego Matxinbarrena]]'' | artista | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1793 | | [[Iker Galindo]] | futbolari gipuzkoarra | 2004 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1794 | | [[Andy Criere]] | | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1795 | | ''[[:d:Q129258755|Hugo Sanz Rodero]]'' | | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1796 | | ''[[:d:Q129486016|Esther Ibarrola]]'' | artista | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1797 | | ''[[:d:Q129640849|Arantxa Gereño]]'' | artista | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1798 | | ''[[:d:Q129641485|Asun del Pozo]]'' | margolaria | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1799 | | [[Ander Ezpeleta]] | futbolari gipuzkoarra | 2008 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1800 | [[Fitxategi:Itaso Güemes.jpg|center|128px]] | [[Itsaso Güemes Oiarbide]] | Kazetaritza eta komunikazio arloan jarduten duen herritarra | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1801 | [[Fitxategi:FJUZ1968.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q130162384|Francisco Javier Urquía Zaldúa]]'' | | 1921 | 2003 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1802 | | [[Ander Cepas]] | | 2004 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1803 | | [[Fernando Mitxelena]] | gipuzkoar tiratzailea | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1804 | | ''[[:d:Q130284577|Iker Oyarzábal]]'' | | 2001 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1805 | | [[Jakes Gorosabel]] | futbolari gipuzkoarra | 2004 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1806 | | [[Amaia Ochandorena]] | | 1997 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1807 | [[Fitxategi:Eduardo Blasco 01 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q130391426|Eduardo Blasco]]'' | | 1994 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1808 | | ''[[:d:Q130403885|Ekain Jiménez Valencia]]'' | euskal idazle eta arkitektoa | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1809 | | ''[[:d:Q130472914|Xavi Duran]]'' | | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1810 | | ''[[:d:Q130487197|Nieves Zuñiga Martirena]]'' | | 1960 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1811 | | ''[[:d:Q130571030|Peio Aldazábal Bardají]]'' | | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1812 | | ''[[:d:Q130602439|Manu Gaigne]]'' | musikaria | 1995 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1813 | | ''[[:d:Q130619206|Xabier Arribas]]'' | margolaria, argazkilaria eta irakaslea | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1814 | | ''[[:d:Q131010414|Sara del Rio]]'' | soziologoa | 1996 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1815 | | ''[[:d:Q131152714|Lander Arretxea]]'' | Ikus-entzunezko gidoilari eta zuzendari donostiarra | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1816 | | ''[[:d:Q131169376|Ana Laborde Marqueze]]'' | | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1817 | | ''[[:d:Q131178600|Gaizka Izagirre]]'' | erredaktore eta zine eta telesail kritikaria | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1818 | | ''[[:d:Q131191396|Iñaki Imaz]]'' | artista | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1819 | | ''[[:d:Q131286992|Nerea Aizpurua Iraola]]'' | irakurlea | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1820 | | ''[[:d:Q131292498|Nere Pagola]]'' | zine zuzendaria eta muntatzailea eta Euskadiko Filmategiko teknikoa | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1821 | | ''[[:d:Q131292715|Mikel Zatarain]]'' | gidoigile eta zuzendari donostiarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1822 | | ''[[:d:Q131299288|Mikel R. Nieto]]'' | komisarioa, artista eta ikertzailea | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1823 | [[Fitxategi:Elena Fernandez Iturrioz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q131340853|Elena Fernandez Iturrioz]]'' | Igerilari eta igeriketako entrenatzaile eta monitorea | 1959 | 2014 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1824 | [[Fitxategi:Carlos Ruiz Oskarbi 2021.jpg|center|128px]] | [[Carlos Ruiz González (Oskarbi)|Carlos Ruiz González]] | Oskarbi taldeko akordeoi-jotzaile eta abeslaria | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1825 | | ''[[:d:Q131378953|Iago Irixoa Cortes]]'' | historialaria, ikerlaria | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1826 | | ''[[:d:Q131398489|Ramón Amilibia Machimbarrena]]'' | | 1908 | 2000 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1827 | | [[Andoni Arzak]] | futbolari gipuzkoarra | 2003 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1828 | | [[Manex Gibelalde]] | futbolari gipuzkoarra | 2004 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1829 | | ''[[:d:Q131430555|Juan Pablo Huércanos]]'' | arte komisarioa | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 1830 | | ''[[:d:Q131450061|Adrián J. Sáez]]'' | | 1988 | | [[Donostia]] |} == Misc == {| class='wikitable sortable' ! # ! irudia ! izen ! deskribapena ! Jaiotza data ! Heriotza data ! jaiolekua |- | style='text-align:right'| 1 | | [[Manuel Solórzano Sánchez]] | | 1956 | | [[Donostia]] |} {{Wikidata list end}} {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P170 wd:Q5432 . ?item wdt:P31 wd:Q3305213 } |section= |sort=571 |columns=P18,label:Artikulua,P571:Data,P195:Bilduma |thumb=128 }} {| class='wikitable sortable' ! irudia ! Artikulua ! Data ! Bilduma |- | [[Fitxategi:Maja desnuda (museo del Prado).jpg|center|128px]] | [[Maja biluzia]] | 1800<br/>18th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:San Bernardino de Siena (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q496966|Bernardino Sienakoa predikatzen Alfontso V.a Aragoikoaren aurrean]]'' | 1781<br/>1780s | [[San Frantzisko Handiaren Errege Basilika]] |- | [[Fitxategi:Goya Dog.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q500936|Txakurra]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV de rojo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q600033|Charles IV in Red]]'' | 1789 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La muerte del picador.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q607761|The Death of the Picador]]'' | 1793 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Judith y Holofernes (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q644887|Judith and Holofernes]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya-duquesa de alba.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q655420|The Black Duchess]]'' | 1797 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - The Marquesa de Pontejos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q860950|The Marquesa de Pontejos]]'' | 1786 | ''[[:d:Q46596638|Andrew W. Mellon collection]]''<br/>[[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:La familia de Carlos IV, por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | [[Karlos IV.aren familia]] | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:GOYA - Entierro de la Sardina (Real Academia de Bellas Artes de San Fernando, 1812-14).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q920041|The Burial of the Sardine]]'' | 1812<br/>19th century | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Retrato de la Marquesa de Santa Cruz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q926809|Portrait of the Marchioness of Santa Cruz]]'' | 1805 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El paseo de Andalucía.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q940886|The Pretty Woman and the Masked Men (The Road of Andalusia)]]'' | 1777 | ''[[:d:Q1631251|Museo del vino]]''<br/>[[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya.pelele.prado.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q952796|The Straw Manikin]]'' | 1791<br/>1790s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Vision fantástica o Asmodea (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q959628|Asmodea]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La merienda a orilla del Manzanares.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q962302|Picnic on the banks of the Manzanares]]'' | 1776 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Los fusilamientos del tres de mayo - 1814.jpg|center|128px]] | [[Maiatzaren hiruko fusilamenduak]] | 1814 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya, Saturno devorando a su hijo (1819-1823).jpg|center|128px]] | [[Saturno bere semea jaten]] | 1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Doña Isabel de Porcel by Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1585399|Portrait of Doña Isabel de Porcel]]'' | 1800s | [[National Gallery]] |- | [[Fitxategi:Duelo a garrotazos, por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1747282|Fight with Cudgels]]'' | 1820 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya MilkMaid.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2088930|The Milkmaid of Bordeaux]]'' | 1827 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Riña de gatos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2155855|Cat fight]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El coloso.jpg|center|128px]] | [[Kolosoa (margolana)|Kolosoa]] | 19th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El Aquelarre.jpg|center|128px]] | [[Akelarrea (Goya, 1823)|Akelarrea]] | 1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El Quitasol (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2537138|The Parasol]]'' | 1770s | ''[[:d:Q12316997|Hola Ghost]]''<br/>[[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya Maja ubrana2.jpg|center|128px]] | [[Maja jantzia]] | 1800 | [[Pradoko Museoa]]<br/>[[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:GOYA - El aquelarre (Museo Lázaro Galdiano, Madrid, 1797-98).jpg|center|128px]] | [[Akelarrea (Goya, 1798)|Akelarrea]] | 1798 | [[Lázaro Galdiano museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya Self-Portrait with Dr Arrieta MIA 5214.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2736720|Self-portrait with Dr Arrieta]]'' | 1820 | ''[[:d:Q1700481|Minneapolis Institute of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Aparición de la Virgen del Pilar a Santiago y a sus discípulos zaragozanos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2835791|Apparition of the Virgin of Pilar to Santiago and his disciples Zaragoza]]'' | 1768 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Truth, Time and History (Francisco Goya Y Lucientes) - Nationalmuseum - 22643.tif|center|128px]] | ''[[:d:Q2837807|Truth, Time and History]]'' | 1797 | [[Suediako Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Asalto de ladrones.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2879235|Assault of Thieves]]'' | 1793<br/>1794 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - La Tirana - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2944272|La Tirana]]'' | 1799 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:El dos de mayo de 1808 en Madrid.jpg|center|128px]] | [[1808ko maiatzaren 2a Madrilen]] | 2024 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Don Manuel Osorio Manrique de Zúñiga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3035829|Don Manuel Osorio de Zuniga]]'' | 1787 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:La novillada.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3211168|the bullfight]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | | ''[[:d:Q3211825|Banderillas en el campo]]'' | 1793 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Majas on Balcony by follower of Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3218257|Majas on a Balcony]]'' | 1808 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:La nevada, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3246755|The Snowstorm (Winter)]]'' | 1787 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Viejos comiendo sopa.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3291664|Two Old Men Eating Soup]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Hombres leyendo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3292190|Men Reading]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La romería de San Isidro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3314110|A Pilgrimage to San Isidro]]'' | 1820s<br/>1819 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of the Matador Pedro Romero - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3399456|Pedro Romero]]'' | 1795 | ''[[:d:Q1741629|Kimbell Art Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Atropos o Las Parcas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3543882|Atropos]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Cristo en la cruz (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3543898|Christ Crucified]]'' | 1780 | [[Pradoko Museoa]]<br/>''[[:d:Q6034310|Museo de la Trinidad]]'' |- | [[Fitxategi:Luis de Etruria.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3702506|Portrait of Luis of Etruria]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El infante Francisco de Paula.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3702509|The infante Francisco de Paula]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El infante Antonio Pascual.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3702511|Portrait of Infante Antonio Pascual of Spain (1755-1817)]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El infante Carlos María Isidro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3702514|Portrait of the Infante Carlos María Isidro of Spain]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La infanta María Josefa.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3702520|Portrait of Maria Josefa of Spain]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La pradera de San Isidro de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3788057|The Meadow of San Isidro]]'' | 1788 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Escena de Inquisición - Google Art Project.jpg|center|128px]] | [[Inkisizioaren fede autoa (Goya)|Inkisizioaren fede autoa]] | 1812 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya, The Bewitched Man.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q3822732|The Bewitched Man]]'' | 1798<br/>1790s | [[National Gallery]] |- | [[Fitxategi:La gallina ciega (cartón restaurado) por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3825327|Blind Man's Bluff]]'' | 1788 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Adoration of the Name of God by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3825362|Adoration of the Name of God]]'' | 1772 | [[Pilarreko basilika]] |- | [[Fitxategi:Aníbal vencedor que por primera vez mira Italia desde los Alpes - Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3825595|The Victorious Hannibal Seeing Italy from the Alps for the First Time]]'' | 1770 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Autorretrato en el taller, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3825991|Self-portrait in the Studio]]'' | 1790 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:La familia del infante don Luis.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3826029|The Family of the Infante Don Luis]]'' | 1783<br/>1784 | ''[[:d:Q3747192|Magnani-Rocca Fundazioa]]'' |- | [[Fitxategi:Maja y celestina en un balcón.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3843585|Maja and Celestine on the balcony]]'' | 1808 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Los duques de Osuna y sus hijos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3937421|The Duke and Duchess of Osuna and their Children]]'' | 1788<br/>1780s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:José Álvarez de Toledo, Duque de Alba.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3937433|José Álvarez de Toledo, marqués de Villafranca y duque de Alba]]'' | 1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya Alba1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3937445|Portrait of the Duchess of Alba]]'' | 1795 | ''[[:d:Q81452|House of Alba]]'' |- | [[Fitxategi:Los zancos (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4273903|The stilts]]'' | 1791 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Le Rémouleur Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4402545|The Knifegrinder]]'' | 1808 | [[Arte Ederren Museoa (Budapest)]]<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes 025.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4659044|A Procession of Flagellants]]'' | 1812 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Manola (La Leocadia) - WGA10107.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4901871|La Leocadia]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV vestido de cazador.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5079271|Charles IV in his Hunting Clothes]]'' | 1799 | [[Madrilgo Errege Jauregia]] |- | [[Fitxategi:Retrato de la condesa de Chinchón.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5177084|Countess of Chinchon]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Die Weinlese - 1786.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q5356863|The Grape Harvest]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Caza con reclamo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5412381|Hunting with a decoy]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Alegoría de la industria.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5664591|Allegory of Industry]]'' | 1804 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Asunción de la Virgen y San Íñigo, attributed to Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5707936|Assumption of the Virgin Mary and Saint Íñigo]]'' | 1760 | ''[[:d:Q5910585|Church of San Juan el Real]]'' |- | [[Fitxategi:Cazador junto fuente Goya lou.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5759379|Hunter at a fountain]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Consagración de San Luis Gonzaga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5783623|Consecration of Aloysius Gonzaga as patron saint of youth]]'' | 1763 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Cristo en el huerto de los olivos (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5791722|Christ on the Mount of Olives]]'' | 1819 | ''[[:d:Q17635455|Calasanctian Museum of the Piarist Fathers]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Boy on a Ram - 1979.479 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5795925|Boy on a Ram]]'' | 1786 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Cómicos ambulantes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5796865|The Strolling Players]]'' | 1793 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El albañil borracho.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5823782|El albañil borracho (boceto)]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El albañil herido.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5823784|The wounded bricklayer]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El ciego de la guitarra.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5824333|The blind guitarist]]'' | 1778 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El columpio (1787).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5824419|The swing (1787)]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:El columpio.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5824421|The Swing]]'' | 1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El juego de la pelota a pala.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825437|The game of pelota with rackets]]'' | 1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Majo de la guitarra.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825624|Majo with a Guitar]]'' | 1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El militar y la señora.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825747|The soldier and the lady]]'' | 1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El muchacho del pájaro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825829|the Boy with a bird]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El médico, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825884|El Médico]]'' | 1780 | ''[[:d:Q2051997|National Galleries Scotland]]'' |- | [[Fitxategi:El niño del árbol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825919|The tree boy]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El prendimiento de Cristo (boceto).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5826221|The arrest of Christ]]'' | 1798 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El resguardo de tabacos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5826428|the tobacco guards]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La riña en la Venta Nueva.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5839103|A Fight at the Venta Nueva]]'' | 1777 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La era.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5849818|Summer]]'' | 1787<br/>1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Gato acosado.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5876312|Harassed cat]]'' | 1788 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Las mozas del cántaro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5949045|Women carrying pitchers]]'' | 1791 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La Sagrada Familia, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5965178|Familia Santua]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La acerolera.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5965644|The seller of acerola]]'' | 1778<br/>1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La caída.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966100|The Fall]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:La cita.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966181|the Rendezvous]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La cucaña.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966369|The Greasy Pole]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:La ermita de San Isidro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966561|The hermitage of Saint Isidor]]'' | 1798 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La feria de Madrid.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966685|Madrid fair]]'' | 1778<br/>1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La gallina ciega (boceto) por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966799|Blind Man's Bluff (sketch)]]'' | 1789<br/>1788 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La letra con sangre entra.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5967125|School scene]]'' | 1780 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:La marica en un árbol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5967298|The magpie in a tree]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya y Lucientes, Francisco - The Threshing Floor - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5968321|The Threshing Floor]]'' | 1786 | [[Lázaro Galdiano museoa]] |- | [[Fitxategi:Las lavanderas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5971141|the washerwomen]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Mozas del cántaro (boceto).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5971199|Women carrying pitchers (sketch)]]'' | 1791 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Los leñadores.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5980972|the lumberjacks]]'' | 1780<br/>18th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Los pobres en la fuente.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5981123|The Poor at the Fountain]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Merienda campestre.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6011091|Picnic]]'' | 1786 | [[National Gallery]] |- | [[Fitxategi:Muchachos jugando a soldados.jpg|center|128px]] | [[Haurrak soldadu jolasean]] | 1778<br/>1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Muchachos trepando a un árbol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6025702|Boys climbing a tree]]'' | 1791 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Mujeres conversando por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6026023|Women chatting]]'' | 1791 | [[Wadsworth Atheneum]] |- | [[Fitxategi:Niños con mastines.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6043547|Boys with Mastiffs]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Niños del carretón de Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6043561|Children with a Cart]]'' | 1779 | ''[[:d:Q1743116|Toledoko Arte Museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Pastor tocando la dulzaina.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6066127|Shepherd playing a Dulzaina]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Procesión rural.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6087145|Village procession]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Ferdinand Guillemardet.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6106755|Ferdinand Guillemardet]]'' | 1798 | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Goya-Marqués de San Adrián (Museo de Navarra) 02.jpg|center|128px]] | [[San Adriango markesaren erretratua]] | 1804 | [[Nafarroako Museoa]] |- | [[Fitxategi:Riña en el Mesón del Gallo de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6109322|Riña en el Mesón del Gallo]]'' | 1777 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Santa Bárbara (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6120259|Saint Barbara]]'' | 1773<br/>1772 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Mujer y dos niños junto a una fuente.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6155839|A woman and two children by a fountain]]'' | 1786 | ''[[:d:Q5637846|Carmen Thyssen-Bornemisza bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Virgen del Pilar (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6163605|Our Lady of the Pillar]]'' | 1769 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Leocadia Zorrilla.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6280307|Josefa Bayeu]]'' | 1810s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Peregrinación a la fuente de San Isidro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6368790|Pilgrimage to the Fountain of San Isidro]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Las gigantillas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6375502|The Game of Horse and Rider]]'' | 1791 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Mujeres riendo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6746233|Man Mocked by Two Women]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya - Portrait of the Duke of Wellington.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7232352|Portrait of the Duke of Wellington]]'' | 1812 | [[National Gallery]] |- | [[Fitxategi:Interior of a prison.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7245744|Prison Interior]]'' | 1815 | ''[[:d:Q895434|Bowes Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Goya y Lucientes, de - La fragua - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7348709|The Forge]]'' | 1819 | ''[[:d:Q682827|The Frick Collection]]'' |- | [[Fitxategi:(Castres) La Junte des Philippines - Francisco de Goya - Musée Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7743869|The Junta of the Philippines]]'' | 1815 | ''[[:d:Q246821|Goya Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Courtyard with Lunatics by Goya 1794.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8049268|Yard with Lunatics]]'' | 1790s | ''[[:d:Q3303786|Meadows Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Alegoría de la villa de Madrid.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q8193990|Allegory of the City of Madrid]]'' | 1809<br/>1810 | [[Madrilgo Historia Museoa]] |- | [[Fitxategi:Asalto al coche.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8206122|Attack on a Coach]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Autorretrato Goya 1815.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8209964|Self-Portrait (1815, Prado)]]'' | 1815 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - La casa de locos - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8341785|The Madhouse]]'' | 1814 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Cazador cargando su escopeta (restaurado) Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8343057|Hunter loading his rifle]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:2 alte Männer, um 1821-23.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8770466|Two Old Men]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El baile a orillas del Manzanares.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8773579|Dance of the Majos at the Banks of Manzanares]]'' | 1776 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El bebedor.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8773590|the Drinker]]'' | 1777 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El cazador con sus perros.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8773624|Hunter with his Dogs]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El pescador de caña.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8773996|fisherman with his rod]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La duquesa de Alba y la Beata.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9018501|The Duchess of Alba and la Beata]]'' | 1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Partida de caza.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9019160|The Quail Shoot]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La cometa.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9019200|The Kite]]'' | 1778<br/>1770s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Muchachos cogiendo fruta.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9035612|Boys picking fruit]]'' | 1778 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Niños inflando una vejiga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9050336|children inflating a bladder]]'' | 1778<br/>1770s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Perros en traílla, por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9058643|Dogs and hunting gear]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Godoy como general - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9068379|Portrait of Manuel Godoy]]'' | 1801 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Triple generacion.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9072596|The Holy Family with Saint Joachim and Saint Anne Before the Eternal Glory]]'' | 1769 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:St. Francis Borgia Helping a Dying Impenitent by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9073448|St. Francis Borgia Helping a Dying Impenitent]]'' | 1788 | [[Valentziako katedrala]] |- | [[Fitxategi:Autorretrato de Goya (1795).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9162661|Self-portrait on Linen]]'' | 1790s<br/>1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:(Agen) Autorretrato de Goya (1783) - Musée des Beaux-Arts d'Agen.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9162662|Self-portrait]]'' | 1783 | ''[[:d:Q3330185|Ageneko arte ederretako museoa]]'' |- | [[Fitxategi:(Castres) Autoportrait aux lunettes, Francisco de Goya y Lucientes, Musée Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9162680|Self portrait with spectacles]]'' | 1800 | ''[[:d:Q246821|Goya Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Goya - The Time - c. 1810.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9198364|The Time and the old woman]]'' | 1810s | ''[[:d:Q2628596|Palais des Beaux-Arts de Lille]]'' |- | [[Fitxategi:Goya Maria del Rosario Fernandez La Tirana 1794.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9271714|La Tirana (Goya, 1794)]]'' | 1794 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya Martinez.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9638626|Portrait of Sebastián Martínez y Pérez]]'' | 1792 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Maria Luisa de Parma con tontillo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q10359997|María Luisa of Parma wearing panniers]]'' | 1789 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Las floreras.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q10977752|The Flower Girls or Spring]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El balancín.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11681356|The Seesaw]]'' | 1779 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:El cacharrero, por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11681359|The Crockery Vendor]]'' | 1779<br/>1770s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Jugadores de naipes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11686798|Card Players]]'' | 1777 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya self portrait (1771-75).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11687060|Self-portrait]]'' | 1770s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:La caza del jabalí.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11687830|The Boar Hunt]]'' | 1775 | [[Madrilgo Errege Jauregia]] |- | [[Fitxategi:La última comunión de san José de Calasanz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11688018|The last communion of St Joseph of Calasanz]]'' | 1819 | ''[[:d:Q5839403|école Pías de San Antón]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Still Life with Golden Bream - 94.245 - Museum of Fine Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11694854|Still Life with Golden Bream]]'' | 1808 | ''[[:d:Q1565911|Museum of Fine Arts, Houston]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - cardealvallabriga01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11735638|Cardinal Luis María de Borbón y Vallabriga]]'' | 1790s | [[São Pauloko arte museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV por Goya (Academia de la Historia).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11750094|Portrait of Charles IV of Spain]]'' | 1789 | [[Espainiako Historiaren Errege Akademia|Historiaren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:The Letter or the Young by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11757892|The Letter]]'' | 1814<br/>1819 | ''[[:d:Q2628596|Palais des Beaux-Arts de Lille]]'' |- | [[Fitxategi:Goya Pato muerto.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770756|Dead duck]]'' | 1800s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Naturaleza muerta con botellas, frutas y pan por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770760|Still life with fruit, bottles, breads]]'' | 1820s | ''[[:d:Q682406|Museum collection Am Römerholz]]'' |- | [[Fitxategi:Bodegón con costillas y cabeza de cordero por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770763|Still-Life: A Butcher's Counter]]'' | 19th century | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Pavo muerto (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770764|Dead turkey]]'' | 1808<br/>19th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Pavo desplumado por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770765|Plucked turkey]]'' | 1810 | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Still-Life Three Salmon Steaks - WGA10065.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770766|Still Life with Three Salmon Slices]]'' | 19th century | ''[[:d:Q682406|Museum collection Am Römerholz]]'' |- | [[Fitxategi:Aves muertas por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770769|Dead Birds]]'' | 1800s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya Liebres muertas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770777|Dead hares]]'' | 1800s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya Becadas o chochas muertas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770778|Still Life with Woodcocks]]'' | 1800s | ''[[:d:Q3303786|Meadows Museum]]'' |- | [[Fitxategi:La porteuse d'eau Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11793036|The Water Bearer]]'' | 1808 | [[Arte Ederren Museoa (Budapest)]] |- | [[Fitxategi:Asensio Julià.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824905|Asensio Juliá]]'' | 1814 | ''[[:d:Q1465805|Clark Art Institute]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de Asensio Julià.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824906|Portrait of Asensio Julià]]'' | 1798 | [[Thyssen-Bornemisza Museoa]] |- | [[Fitxategi:Retrato de Francisco Bayeu, por Goya 1786.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824910|Portrait of Francisco Bayeu]]'' | 1786 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Bayeu, por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824912|Francisco Bayeu]]'' | 1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV (Goya) 1790.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824919|Charles IV of Spain]]'' | 1789 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - María Teresa de Borbón y Vallabriga, later Condesa de Chinchón.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824923|María Teresa de Borbón y Vallabriga, later Condesa de Chinchón]]'' | 1783 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Ritratto di María Luisa de Borbón y Vallabriga - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824924|Portrait of María Luisa de Borbón y Vallabriga]]'' | 1800 | [[Uffizi Galeria]] |- | [[Fitxategi:María Teresa de Vallabriga by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824925|Portrait of Doña María Teresa de Vallabriga y Rozas (1759-1820)]]'' | 1783 | ''[[:d:Q66481459|Pérez Simón Collection]]'' |- | [[Fitxategi:M.Teresa Vallabriga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824926|Doña Maria Teresa de Vallabriga]]'' | 1783 | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:María Teresa de Vallabriga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824927|Portrait of Maria Teresa de Vallabriga]]'' | 1783 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Portrait of María Teresa de Vallabriga on Horseback - WGA9990.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824928|Portrait of María Teresa de Vallabriga on Horseback]]'' | 1783 | [[Uffizi Galeria]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de Martín Zapater.jpg|center|128px]] | [[Martín Zapaterren erretratua]] | 1790 | ''[[:d:Q3137182|Museo de Arte de Ponce]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Portrait of Senora Ceán Bermudez - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824930|Portrait of Senora Ceán Bermudez]]'' | 1790s<br/>1785 | [[Arte Ederren Museoa (Budapest)]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of Martín Zapater - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824931|Portrait of Martín Zapater]]'' | 1797 | [[Bilboko Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Retrato de Rafael Esteve Vilella Goya 1815.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824934|Portrait of Rafael Esteve i Vilella]]'' | 1815 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:YoungDonLuisMaria.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824944|Luis María de Borbón y Vallabriga]]'' | 1783 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Infante Luis of Spain - Count of Chinchón (1727-1785) by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824949|portrait of Infante Luis of Spain]]'' | 1783 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Alegoría del Amor o Cupido y Psique por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11905200|Allegory of Love, Cupid and Psyche]]'' | 1798 | [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Vuelo de brujas (1798).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15728649|Witches' Flight]]'' | 1797<br/>1798 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - La boda, 1791 - 1792, P000799.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15849955|The wedding]]'' | 1792<br/>1790s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Portrait of Antonia Zárate - WGA10053.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15880867|Portrait of Doña Antonia Zárate]]'' | 1805 | [[Irlandako Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:La conducción de un sillar, por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15918340|Driving an ashlar]]'' | 1786 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Sacrificio a Pan.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15918344|The Sacrifice to Pan]]'' | 1771 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of Jacques Galos - BF5 - Barnes Foundation.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15919598|Portrait of Jacques Galos]]'' | 1826 | ''[[:d:Q808462|Barnes Foundation]]'' |- | | ''[[:d:Q15994180|Portrait of Maria Luisa de Parma]]'' | 1800 | [[Víctor Balaguer Liburutegi Museoa|Víctor Balaguer Liburutegi-Museoa]] |- | [[Fitxategi:Apartado de toros (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16021055|Rounding up the bulls]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Un garrochista.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16038551|A spearman]]'' | 1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:The Count of Floridablanca by Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16038602|The Count of Floridablanca]]'' | 1783 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Caza muerta (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16536677|Dead game]]'' | 1775 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:D. Jose Duaso y Latre.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16563670|Portrait of Jose Duaso y Latre]]'' | 1824 | ''[[:d:Q2163496|Museo de Bellas Artes de Sevilla]]'' |- | [[Fitxategi:Portrait of Jose Pio de Molina Goya.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q16563693|Portrait of José Pío de Molina]]'' | 1827 | ''[[:d:Q689829|Kunst Museum Winterthur | Reinhart am Stadtgarten]]'' |- | [[Fitxategi:Juan Bautista de Muguiro por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16563718|Portrait of Juan Bautista de Muguiro]]'' | 1827 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de Leandro Fernández Moratín - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16571011|Leandro Fernández de Moratín]]'' | 1799 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Manuel Silvela.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16574389|Portrait of Manuel Silvela]]'' | 1809 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Maria Martinez de Puga Goya 1824.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16575273|Portrait of María Martínez de Puga]]'' | 1824 | ''[[:d:Q682827|The Frick Collection]]'' |- | [[Fitxategi:El padre Jose de La Canal Goya 1808-1824.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16583819|Portrait of Jose de La Canal]]'' | 1808 | [[Lázaro Galdiano museoa]] |- | [[Fitxategi:Portret van Don Ramón Satué Rijksmuseum SK-A-2963.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q16594979|Don Ramón Satuéren erretratua]]'' | 1823 | [[Rijksmuseum]] |- | [[Fitxategi:Goya - La corrida de toros, 1808-1812, 0675.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16614084|A Village Bullfight]]'' | 1815 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Muchachos cazando con mochuelo (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16665477|Boys hunting with an owl]]'' | 1775 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Pajaros volando (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16671645|Flying birds]]'' | 1786 | ''[[:d:Q28379998|Fundación Goya en Aragón]]'' |- | [[Fitxategi:El Sueño Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16878229|El Sueño]]'' | 1790 | [[Irlandako Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - The Countess del Carpio, Marquesa de la Solana - WGA10014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16928483|The Countess del Carpio, Marquesa de La Solana]]'' | 1790s | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Goya El Atraco.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17174374|The hold up]]'' | 1776 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya El Balancin (1791-1792).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17174550|The Seesaw (1791)]]'' | 1791 | [[Filadelfiako Arte Museoa]] |- | [[Fitxategi:Caníbales contemplando restos humanos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17175551|Cannibals contemplating human remains]]'' | 1800s | [[Besaçongo Arte Ederren eta Arkeologia Museoa|Besançoneko arte ederretako eta arkeologia museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Cannibales dépeçant leurs victimes, 1800 vers, 896.1.176.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17175552|Cannibals Chopping up Victims]]'' | 1800s | [[Besaçongo Arte Ederren eta Arkeologia Museoa|Besançoneko arte ederretako eta arkeologia museoa]] |- | [[Fitxategi:Bullfight in a Divided Ring MET DT513.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17176660|Bullfight in a Divided Ring]]'' | 1816 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Fabricación de balas en la Sierra de Tardienta por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17354516|Manufacture of bullets in the Sierra de Tardienta]]'' | 1810 | [[Zarzuela jauregia]] |- | [[Fitxategi:Fabricación de la pólvora en la Sierra de Tardienta por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17354517|Powder manufacturing in the Sierra de Tardienta]]'' | 1814 | [[El Escorial monasterioa|San Lorenzo de El Escorial monasterioa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Bartolomé Sureda y Miserol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519472|Portrait of Bartolomé Sureda y Miserol]]'' | 1804 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:José Moñino y Redondo, conde de Floridablanca.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519473|José Moñino y Redondo, count de Floridablanca]]'' | 1783 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato ecuestre de Fernando VII - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519474|Equestrian portrait of Ferdinand VII]]'' | 1808 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Gaspar Melchor de Jovellanos.jpg|center|128px]] | [[Gaspar Melchor de Jovellanos (margolana)]] | 1798 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Nicolas Guye met Koninklijke Orde van Spanje 1810.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519476|General Nicolas Philippe Guye]]'' | 1810 | ''[[:d:Q4013975|Virginia Museum of Fine Arts]]'' |- | [[Fitxategi:Juan Martín Díez, el Empecinado by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519477|Portrait de Juan Martin Diez, the Determined]]'' | 1809 | [[Mendebaldeko Artearen Museo Nazionala (Tokio)|Mendebaldeko Artearen Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:El Lazarillo de Tormes de Goya.jpg|center|128px]] | [[Lazarillo de Tormes (Goya)]] | 1804 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Tomás Pérez de Estala by Francisco Goya (private collection).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519479|Portrait of Tomás Pérez de Estala]]'' | 1798 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Condesa de Fernán Núñez por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519487|Fernán Núñez kondesaren erretratua]]'' | 1803 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Duchess Countess of Benavente by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519488|Portrait of the Duchess of Osuna]]'' | 1785 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Marquesa de lazan -Liria.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519489|Portrait of the Marquise de Lazán]]'' | 1804 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes (Francisco de Goya) (Spanish - Portrait of the Marquesa de Santiago - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519490|Portrait of the Marquesa de Santiago]]'' | 1804 | [[J. Paul Getty Museoa]] |- | [[Fitxategi:Senora Sabasa Garcia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519491|Señora Sabasa Garcia]]'' | 1804 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]]<br/>''[[:d:Q46596638|Andrew W. Mellon collection]]'' |- | [[Fitxategi:La marquesa de Villafranca pintando a su marido.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519492|The Marchioness of Villafranca Painting her Husband]]'' | 1804 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya, Thérèse Louise de Sureda, c. 1803-1804, NGA 991.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519493|Teresa Sureda]]'' | 1804 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Goya Duque de Fernán Núñez.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519494|Fernán Núñez kondearen erretratua]]'' | 1803 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of the Poet Moratín - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17572260|Portrait of the Poet Moratín]]'' | 1824 | [[Bilboko Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Mujer dormida Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17635416|Sleeping woman]]'' | 1790 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Las santas Justa y Rufina.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17638855|SS. Justa and Rufina]]'' | 1817 | [[Sevillako katedrala|Santa María de la Sedeko katedrala]] |- | [[Fitxategi:Cabezas en un paisaje.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17640222|Heads in a landscape]]'' | 1819 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:The Architect Ventura Rodriguez (Francisco Goya Y Lucientes) - Nationalmuseum - 21624.tif|center|128px]] | ''[[:d:Q18599675|The Architect Ventura Rodriguez]]'' | 1784 | [[Suediako Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Poetry and Poets (Francisco Goya Y Lucientes) - Nationalmuseum - 22642.tif|center|128px]] | ''[[:d:Q18601009|Poetry and Poets]]'' | 1808 | [[Suediako Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of El General Ricardos - Walters 37283.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18748498|Portrait of El General Ricardos]]'' | 18th century | ''[[:d:Q210081|Walters Art Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Portrait de Mariana Waldstein, 9e marquise de Santa Cruz, 1797 - 1799, RF 1976 69.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18811669|Mariana Waldstein, Ninth Marquesa de Santa Cruz]]'' | 1790s | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Femme a l eventail Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18915957|Woman with a Fan]]'' | 1800s | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Portrait of a man by Goya (presumed to be Evaristo Pérez de Castro).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18925567|Portrait of a Man]]'' | 18th century | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Portrait de Luis María de Cistué y Martínez (1788-1842), 1790, RF 2009 5.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18926011|Portrait of Luis María de Cistué Martínez]]'' | 1791 | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:BMVB - Francisco Goya y Lucientes - Carlos IV - 8629.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19163150|Charles IV]]'' | 1789 | [[Víctor Balaguer Liburutegi Museoa|Víctor Balaguer Liburutegi-Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - María Luisa de Parma (RAH).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19163180|Queen María Luisa]]'' | 1789 | [[Espainiako Historiaren Errege Akademia|Historiaren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Un Oficial, c.1804 (Frick Collection).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19857280|An Officer (probably the Count of Teba)]]'' | 1804 | ''[[:d:Q682827|The Frick Collection]]'' |- | [[Fitxategi:The Duke of Osuna by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19857281|Don Pedro, Duque de Osuna]]'' | 1785 | ''[[:d:Q682827|The Frick Collection]]'' |- | [[Fitxategi:Fernando de Borbón, príncipe de Asturias.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19905291|Ferdinand VII (1784–1833), Prince of Asturias]]'' | 1800 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Tiburcio Pérez y Cuervo (1785-86–1841), the Architect MET DP295718.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19911709|Portrait of Tiburcio Pérez y Cuervo, the Architect]]'' | 1820 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:José Costa y Bonells (died l870), Called Pepito MET DP123853.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19911764|José Costa y Bonells, Called Pepito]]'' | 1800 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Narcisa Barañana de Goicoechea by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19911877|Narcisa Barañana de Goicoechea]]'' | 1815 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Josefa de Castilla Portugal y van Asbrock de Garcini (1775–about 1850) MET DT11823.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19912000|Portrait of Josefa de Castilla Portugal y van Asbrock de Garcini]]'' | 1804 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Ignacio Garcini y Queralt (1752–1825), Brigadier of Engineers MET DT11822.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19912222|Portrait of Ignacio Garcini y Queralt]]'' | 1804 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Augustin Estève (copia da Francisco Goya) - Ritratto di Carlo IV, re di Spagna.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20007353|Portrait of Charles IV, King of Spain]]'' | 1790s | ''[[:d:Q290549|National Museum of Capodimonte]]'' |- | [[Fitxategi:Augustin Estève (copia da Francisco Goya) - Ritratto di Maria Luisa di Parma.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20007355|Portrait of Maria Luisa di Parma]]'' | | ''[[:d:Q290549|National Museum of Capodimonte]]'' |- | | ''[[:d:Q20013187|Armario relicario de Fuendetodos]]'' | 1763 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:San Ignacio de Loyola.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20018301|Saint Ignacius of Loyola]]'' | 1780s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya - Don José Queraltó.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20032142|José Queraltó]]'' | 1802 | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Marquesa de Caballero - BStGS inv. no. HUW 13.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q20032143|Marquesa de Caballero]]'' | 1807 | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Naufragio Goya2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20088067|The Shipwreck]]'' | 1790s | ''[[:d:Q895434|Bowes Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes (Francisco de Goya) (Spanish - Bullfight, Suerte de Varas - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20178241|Bullfight, Suerte de Varas]]'' | 1824 | [[J. Paul Getty Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Joven dama con mantilla y basquiña.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20181269|Young Lady Wearing a Mantilla and Basquina]]'' | 19th century | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Goya - Don Antonio Noriega.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20181309|Don Antonio Noriega]]'' | 1801 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]]<br/>''[[:d:Q2074027|Samuel H. Kress Collection]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Victor Guye.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20183120|Portrait of Victor Guye]]'' | 1810 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Countess of Altamira and her Daughter by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20184572|Condesa de Altamira and Her Daughter, María Agustina]]'' | 1780s | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Ramón de Posada y Soto por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20202613|Don Ramon de Posada y Soto]]'' | 1801 | [[Arte Ederretako Museoa (San Frantzisko)]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of Isidoro Maiquez - 1933.1077 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20266381|Portrait of Isidoro Maiquez]]'' | 1807 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Friar Pedro Offers Shoes to El Maragato and Prepares to Push Aside His Gun - 1933.1072 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20266941|Friar Pedro Offers Shoes to El Maragato and Prepares to Push Aside His Gun]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Friar Pedro Binds El Maragato with a Rope - 1933.1076 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20267015|Friar Pedro Binds El Maragato with a Rope]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Friar Pedro Shoots El Maragato as His Horse Runs Off - 1933.1075 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20267576|Friar Pedro Shoots El Maragato as His Horse Runs Off]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of General José Manuel Romero - 1970.1036 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20267786|Portrait of General José Manuel Romero]]'' | 1810 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Friar Pedro Clubs El Maragato with the Butt of the Gun - 1933.1074 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20267965|Friar Pedro Clubs El Maragato with the Butt of the Gun]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - El Maragato Threatens Friar Pedro de Zaldivia with His Gun - 1933.1071 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20267966|El Maragato Threatens Friar Pedro de Zaldivia with His Gun]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Friar Pedro Wrests the Gun from El Maragato - 1933.1073 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20268051|Friar Pedro Wrests the Gun from El Maragato]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - The Hanged Monk - 1936.225 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20268076|The Hanged Monk]]'' | 1810 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Winter Scene - 1990.558 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20268407|Winter Scene]]'' | 1786 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya y Lucientes - Portrait of a Man in a Brown Coat - 10.33 - Museum of Fine Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20539642|Portrait of a Man in a Brown Coat]]'' | | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya y Lucientes - Officer on Horseback - 39.748 - Museum of Fine Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20539646|Officer on Horseback]]'' | | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya y Lucientes - Portrait of a Young Man in Brown, possibly Javier Goya - 48.558 - Museum of Fine Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20539650|Portrait of a Young Man in Brown, possibly Javier Goya]]'' | | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya y Lucientes - Annunciation - 1988.218 - Museum of Fine Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20539653|Annunciation]]'' | 1785 | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Boceto de la Verdad, el Tiempo y la Historia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20539657|Time, Truth and History]]'' | 2nd millennium | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | | ''[[:d:Q20809066|Mounted Cavalier with a Javelin]]'' | | [[Filadelfiako Arte Museoa]] |- | | ''[[:d:Q20809067|Portrait of the Toreador José Romero]]'' | | [[Filadelfiako Arte Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - El tío Paquete.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21711730|El tío Paquete]]'' | 1820 | [[Thyssen-Bornemisza Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de Fernando VII.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21711731|Fernando VII.aren erretratua]]'' | 1810s | [[Thyssen-Bornemisza Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco-Goya - Portrait-of-the-Actress-Antonia-Zarate.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21728497|Portrait of the Actress Antonia Zarate]]'' | 1810 | [[Hermitage Museoa|Hermitage museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya - The Repentant St. Peter - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23940477|The Repentant St. Peter]]'' | 1820s | ''[[:d:Q578485|The Phillips Collection]]'' |- | [[Fitxategi:The rape of Europa, Goya.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q25352024|The Rape of Europa]]'' | 1772 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Portrait of marquise de Montehermoso by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q25802789|Portrait of marquise de Montehermoso]]'' | 1810 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Portrait of Andrés del Peral - WGA10031.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q26713620|Don Andrés del Peral]]'' | 18th century | [[National Gallery]] |- | [[Fitxategi:Carlos III cazador.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766092|Charles III in Hunting Dress]]'' | 1780s<br/>1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Sagrada Familia, Hacia 1787, P007857.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766122|The Holy Family]]'' | 1787 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Tadea Arias de Enríquez by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766125|Tadea Arias de Enríquez]]'' | 1789 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Inmaculada Concepción (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766139|The Immaculate Conception]]'' | 1784<br/>1780s | [[Pradoko Museoa]] |- | | ''[[:d:Q27766154|Tobias and the Angel]]'' | 1787 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766385|Charles IV in Court Dress]]'' | 1789 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Portrait of General Antonio Ricardos by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766419|General Antonio Ricardos]]'' | 1793 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:General Jose de Urrutia (1739-1803) por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766426|General José de Urrutia]]'' | 1798 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La marquesa viuda de Villafranca por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766435|María Antonia Gonzaga, Dowager Marchioness of Villafranca]]'' | 1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Cardenal luis maria-WIKI.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766451|Cardinal Luis María de Borbón y Vallabriga]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV a caballo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766480|Carlos IV on Horseback]]'' | 18th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Maria Luisa de Parma a caballo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766493|Queen María Luisa on horseback]]'' | 1799 | [[Pradoko Museoa]] |- | | ''[[:d:Q27766645|Commerce]]'' | 1800s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Manuela Goicoechea y Galarza.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766716|Manuela Goicoechea y Galarza]]'' | 1805 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Alegoría de la Agricultura.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766725|Agriculture]]'' | 1800s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Juana Galarza de Goicoechea.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766743|Juana Galarza de Goicoechea]]'' | 1805 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:San Juan Bautista niño en el desierto por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766866|Saint John the Baptist in the Desert]]'' | 1810s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Isidoro Máiquez by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766872|The Actor Isidoro Máiquez]]'' | 1807 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Las santas Justa y Rufina (boceto).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766885|Saint Justa and Saint Rufina]]'' | 1817 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La duquesa de Abrantes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766895|The Duchess of Abrantes]]'' | 1816 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Fernando VII en un campamento, por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766899|Ferdinand VII at an Encampment]]'' | 19th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya - Portrait of Ferdinand VII of Spain in his robes of state (1815) - Prado.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766907|Ferdinand VII in Court Dress]]'' | 1815<br/>1814<br/>1810s | [[Pradoko Museoa]] |- | | ''[[:d:Q27895615|Portrait of a Young Man]]'' | | [[Indianapolisko Arte Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of Félix Colón de Larriátegui - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27895672|Félix Colón de Larriátegui]]'' | 1794 | [[Indianapolisko Arte Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Manuel Quijano - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27946452|Portrait of Manuel Quijano]]'' | 1815 | [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de GOYA Y Lucientes - Aparición de San Isidoro al Rey Fernando el Santo ante los muros de Sevilla - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27951102|Apparition of Saint Isidore to Saint Ferdinand, king, before the walls of Seville]]'' | 2nd millennium | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Escena de guerra - Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27951105|War Scene]]'' | 1808 | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Incendio de un hospital - Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27951106|Fire of a Hospital]]'' | | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Escena de disciplinantes, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27951107|Scene of Disciplines]]'' | 1808 | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Fiesta popular bajo un puente - Francisco José de Goya y Lucientes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27951108|Popular Party Under a Bridge or Popular Dance]]'' | | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Anonymous - Irrenhaus - 3844 - Österreichische Galerie Belvedere.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28002003|The Madhouse]]'' | 1790s | [[Österreichische Galerie Belvedere|Belvedere Galeria]] |- | [[Fitxategi:Anonymous - Selbstbildnis - 8869 - Kunsthistorisches Museum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28009310|Selbstbildnis]]'' | | [[Österreichische Galerie Belvedere|Belvedere Galeria]]<br/>[[Kunsthistorisches Museum]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Juan Agustín Ceán Bermúdez by Goya (c. 1785).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28114673|Portrait of Juan Agustín Ceán Bermúdez]]'' | 1785 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Dogs Chasing a Cat on a Man on a Donkey - BF689.1 - Barnes Foundation.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28127542|Dogs Chasing a Cat on a Man on a Donkey]]'' | | ''[[:d:Q808462|Barnes Foundation]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Old People Singing and Dancing - BF689.2 - Barnes Foundation.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28127543|Old People Singing and Dancing]]'' | | ''[[:d:Q808462|Barnes Foundation]]'' |- | [[Fitxategi:Goya (attr.), il miracolo di sant'antonio, 1798, 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28145591|The Miracle of St. Anthony]]'' | 1798 | ''[[:d:Q1043967|Carnegie Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Monk Talking to an Old Woman - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28797537|Monk Talking to an Old Woman]]'' | 1820s | ''[[:d:Q2603905|Princeton University Art Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Goya. Bulls.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28862416|Bulls]]'' | | ''[[:d:Q2087788|National Gallery of Armenia]]'' |- | [[Fitxategi:Bandido asesinando a una mujer por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29016194|Bandit murdering a woman III]]'' | 2nd millennium | No/unknown value |- | | ''[[:d:Q29654458|Le Christ au jardin des oliviers]]'' | 1800s | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Cercle, milieu, entourage de - Le mariage inégal, RF 1970 33.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29654459|Le Mariage inégal]]'' | 18th century | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Der Zweikampf - 8617 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29897905|Der Zweikampf]]'' | 1820s | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Hexenhinrichtung - 8616 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29905818|Hexenhinrichtung]]'' | 1820s | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Mönchspredigt - 8615 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29946547|Mönchspredigt]]'' | 1820s | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Die Landpartie - HUW 23 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29959236|Die Landpartie]]'' | 18th century | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Vicente Osorio de Moscoso as child.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005127|Vicente Osorio de Moscoso, hrabia Trastamara]]'' | 1780s | No/unknown value<br/>''[[:d:Q1565911|Museum of Fine Arts, Houston]]'' |- | [[Fitxategi:Vicente Joaquín Osorio de Moscoso, conde de Altamira by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005128|Portrait of Vicente Joaquín Osorio de Moscoso]]'' | 1780s | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Francisco Cabarrús.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005130|Portrait of Francisco Cabarrús]]'' | 1788 | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Carlos III de España, de Francisco de Goya (Banco de España).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005131|Charles III of Spain]]'' | 1780s | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Miguel Fernandez Duran, markiz de Tolosa by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005133|Miguel Fernández Durán, marquis of Tolosa]]'' | 1780s | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:José de Toro y Zambrano (Banco de España).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005134|Portrait of José de Toro y Zambrano]]'' | 1785 | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Francisco Javier de Larrumbe, de Francisco de Goya (Banco de España).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005136|Portrait of Francisco Javier de Larrumbe]]'' | 1787 | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Ramón Pignatelli.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005137|portrait of Ramón Pignatelli]]'' | 1790 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Gaspar Melchor de Jovellanos by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005139|Gaspar Melchor de Jovellanos]]'' | 1780s | ''[[:d:Q1581475|Eskultura Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Francesco Sabatini by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005145|Francesco Sabatini]]'' | 1770s | ''[[:d:Q3303786|Meadows Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Carlos IV Goya Coleccion Rivero Jerez.png|center|128px]] | ''[[:d:Q30005159|Charles IV in the uniform of a colonel of the Guardia de Corps]]'' | 18th century | ''[[:d:Q6033986|Royal Collections Gallery]]'' |- | [[Fitxategi:Antonio de Porcel by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005160|Portrait of Antonio de Porcel]]'' | 1806 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Miguel de Múzquiz y Goyeneche, I conde de Gausa y I marqués de Villar de Ladrón.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005171|Miguel de Múzquiz y Goyeneche]]'' | 1780s | [[Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Juan Agustín Ceán Bermúdez by Francisco de Goya (1792-93).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005228|Portrait of Juan Agustín Ceán Bermúdez]]'' | 2nd millennium | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Antonio Veián y Monteagudo (Museo de Huesca).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30037155|Antonio Veián y Monteagudo]]'' | 1782 | [[Huescako museoa|Huescako Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Hl. Lucia - 1190 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30056632|Saint Lucy]]'' | 18th century | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Goya (Kopie nach) - Königin Maria Luisa, Gemahlin Karls IV. von Spanien - 12132 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30063401|Königin Maria Luisa, Gemahlin Karls IV. von Spanien (Kopie nach)]]'' | | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Der Verwundete - 8618 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30065419|Der Verwundete]]'' | 1820s | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Ländlicher Tanz am Ufer einer Meeresbucht - 12770 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30068719|Ländlicher Tanz am Ufer einer Meeresbucht]]'' | | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:10th Duke of Osuna by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q33133477|Francisco Téllez-Girón, 10th Duke de Osuna]]'' | 1816 | [[Léon Bonnat museoa]] |- | [[Fitxategi:L'Aparició de la Mare de Déu del Pilar, Francisco de Goya, 1775-1785.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q33258904|Apparition of the Virgin of the Pilar]]'' | 1775 | [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Pedro Téllez Girón, IX duque de Osuna por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q35113740|Portrait of the Duke of Osuna]]'' | 1785 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya - Friar Miguel Fernández Flores, 1815, 1911.25.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q38615120|Portrait of Don Fr. Miguel Fernandez y Flores]]'' | 1815 | ''[[:d:Q847508|Worcester Art Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Éxtasis de San Antonio Abad por Francisco Goya (Museo de Zaragoza, after restauration).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q42859860|The Ecstasy of Saint Anthony Abbot]]'' | 1771 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Muerte de san Francisco Javier.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q42964722|Death of Saint Francis Xabier]]'' | 1770s | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | | ''[[:d:Q43256868|Seated Woman and Man in Spanish Cloak]]'' | | [[Suediako Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:San Luis Gonzaga (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q44206822|San Luis Gonzaga]]'' | 1798 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Duque de San Carlos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q45138549|Portrait of the Duke of San Carlos]]'' | 1815 | |- | [[Fitxategi:Goya (Copia) - La reina María Luisa de Parma, 1790, P007104.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q45354804|María Luisa de Parma, reina de España]]'' | 18th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Venus y Adonis (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q45354854|Venus and Adonis]]'' | 1771 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Fernando VII por Goya (Museo de Zaragoza).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q45354921|Portrait of Ferdinand VII in his royal coat]]'' | 1815 | |- | [[Fitxategi:Retrato de Dama con Mantilla.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q45833309|Retrato de Dama con Mantilla]]'' | 1820s | |- | [[Fitxategi:Arzobispo Joaquin Company por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q46995797|Archbishop Joaquin Company]]'' | 1800 | ''[[:d:Q16609717|Alma Mater Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Portrait of Félix de Azara by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q47002645|Portrait of Felix de Azara]]'' | 1805 | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | [[Fitxategi:The Philippine Junta (sketch) by Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q47011257|The Junta of the Philippines]]'' | 1816 | [[Gemäldegalerie (Berlin)|Gemäldegalerie]] |- | [[Fitxategi:El general Ricardos, ante su cañón de batalla por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q47068521|El general Ricardos, ante su cañón de batalla por Goya]]'' | 1794 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of Don Juan Antonio Cuervo - 1943.90 - Cleveland Museum of Art.tiff|center|128px]] | ''[[:d:Q47205749|Portrait of Juan Antonio Cuervo]]'' | 1819 | ''[[:d:Q657415|Cleveland Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Tadeo Bravo de Rivero by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q47504733|Portrait of Tadeo Bravo de Rivero]]'' | 1806 | [[Brooklyn Museum]] |- | [[Fitxategi:Francisco goya, ritratto di don juan antonio llorente, 1809-13, 02.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q49873216|Juan Antonio Llorente]]'' | 19th century | [[São Pauloko arte museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Fernando VII.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q49873242|Portrait of Ferdinand VII of Spain]]'' | 1808 | [[São Pauloko arte museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Condessa de Casa Flores.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q49873351|The Countess of Casa Flores]]'' | 1790s | [[São Pauloko arte museoa]] |- | [[Fitxategi:1808-12 Goya Der Maibaum anagoria.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q50113885|The Maypole]]'' | 19th century | [[Alte Nationalgalerie]] |- | [[Fitxategi:Ignacio Omulryan Rourera por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50379730|Portrait of Don Ignacio Omulryan y Rourera]]'' | 1815 | ''[[:d:Q1976985|The Nelson-Atkins Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de José Munárriz - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50379753|José Luis Munárriz]]'' | 1815 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de Juan de Villanueva - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50379960|Portrait of Juan de Villanueva]]'' | 1805 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of Don Miguel De Lardizábal.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q50572724|Portrait of Don Miguel De Lardizábal]]'' | 1815 | ''[[:d:Q1419555|National Gallery Prague]]'' |- | [[Fitxategi:Retrato de José Antonio Marqués Caballero.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50912187|Portrait of José Antonio Marqués de Caballero]]'' | 1807 | [[Arte Ederren Museoa (Budapest)]] |- | [[Fitxategi:Episode in the Spanish War of Independence, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50981111|A Scene from the Spanish War of Independence]]'' | 1810 | [[Arte Ederren Museoa (Budapest)]] |- | [[Fitxategi:(Castres) Portrait de Francisco del Mazo, Francisco de Goya y Lucientes, Musée Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q51789821|Portrait of Francisco del Mazo]]'' | 1810s | ''[[:d:Q246821|Goya Museum]]''<br/>No/unknown value |- | [[Fitxategi:Pantaleón Pérez de Nenin por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52061293|Portrait of the Officer Pantaleón Pérez de Nenin]]'' | 1808 | |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya (1746-1828) (imitator of) - Don Francisco Bayeu y Subias (1734–1795) (after an original painting from 1786) - 446824 - National Trust.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52301433|Don Francisco Bayeu y Subias (1734-1795)]]'' | 19th century | [[National Trust]] |- | [[Fitxategi:El bordador Juan López de Robredo por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52313371|The embroiderer Juan López de Robredo]]'' | 2nd millennium | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Manuel García de la Prada por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52315977|Portrait of Manuel García de la Prada]]'' | 1800s | ''[[:d:Q5263501|Des Moines Art Center]]''<br/>''[[:d:Q475667|Führermuseum]]''<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]''<br/>No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco Goya - Night Scene from the Inquisition - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55424078|Night Scene from the Inquisition]]'' | 1810 | ''[[:d:Q1132918|National Museum of Art, Architecture and Design]]'' |- | [[Fitxategi:Goya, Portrait of a Picador, National Gallery, Oslo (36420542816) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55424311|Portrait of a Picador]]'' | No/unknown value | ''[[:d:Q1132918|National Museum of Art, Architecture and Design]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya (atribuido) - Palomas y pollos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55582991|Pigeons and Fowls]]'' | 18th century | ''[[:d:Q6298930|Juan B. Castagnino Fine Arts Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Bandidos fusilando a sus prisioneros por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q56396888|Bandits shooting their prisoners]]'' | 19th century | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Tomás Pérez de Estala by Francisco Goya (1804).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q57163691|Tomás Pérez de Estala]]'' | 1795<br/>1800s | ''[[:d:Q169542|Hamburger Kunsthalle]]'' |- | [[Fitxategi:Mariano Ferrer y Aulet by Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q58191004|Mariano Ferrer y Aulet]]'' | 1780 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:Santa Lutgarda-Goya.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q58333126|Santa Lutgarda]]'' | 1787 | ''[[:d:Q6102052|Real Monasterio de San Joaquín y Santa Ana]]'' |- | [[Fitxategi:Joaquina Candado (Museo de Bellas Artes de Valencia).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q58333429|Portrait of Joaquina Candado Ricarte]]'' | 1802 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:María Luisa de Parma, reina de España.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59260209|Queen of Spain Maria Louisa, née Bourbon-Parma]]'' | 1790 | [[Pradoko Museoa]]<br/>[[Víctor Balaguer Liburutegi Museoa|Víctor Balaguer Liburutegi-Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Muerte de San José o el Tránsito de San José.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59421365|The transit of St. Joseph]]'' | 1787 | ''[[:d:Q6102052|Real Monasterio de San Joaquín y Santa Ana]]'' |- | [[Fitxategi:San Bernardo de Claraval curando a un tullido por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59586724|Saint Bernard of Clairvaux curing a cripple]]'' | | ''[[:d:Q6102052|Real Monasterio de San Joaquín y Santa Ana]]'' |- | [[Fitxategi:José de Palafox por Goya (Prado).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59685067|General José de Palafox on Horseback]]'' | 1814 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Sacrificio a Vesta.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59784186|Sacrifice to Vesta]]'' | 1771 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya (Copia) - El rey Carlos IV, 1790, P007103.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59912999|Portrait of King Charles IV]]'' | 1790 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:San Cristóbal por Francisco de Goya (restaurado).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60170272|Saint Christopher]]'' | 1767 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Juan Martín de Goicoechea y Galarza por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60194148|Juan Martín de Goicoechea y Galarza]]'' | 1790 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Don Manuel Lapeña, later Marquis of Bondad Real - A99 - Hispanic Society of America.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60232751|Don Manuel Lapeña, later Marquis of Bondad Real]]'' | 1799 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:San Francisco de Borja says goodbye to his family.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60316725|San Francisco de Borja says goodbye to his family]]'' | 1788 | |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Saint Ambrose - 1969.23 - Cleveland Museum of Art.tif|center|128px]] | ''[[:d:Q60470497|Saint Ambrose]]'' | 1796 | ''[[:d:Q657415|Cleveland Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Bernarda Tavira by Francisco de Goya..jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q63994879|Bernarda Tavira]]'' | | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of Cesárea Goicoechea y Galarza - 34.1365 - Rhode Island School of Design Museum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64512226|Portrait of Cesárea Goicoechea y Galarza]]'' | 1805 | ''[[:d:Q2148186|Rhode Island School of Design Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of Gerónima Goicoechea y Galarza - 34.1366 - Rhode Island School of Design Museum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64512360|Portrait of Gerónima Goicoechea y Galarza]]'' | 1805 | ''[[:d:Q2148186|Rhode Island School of Design Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Two Children Looking at a Book - 21.129 - Rhode Island School of Design Museum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64516132|Two Children Looking at a Book]]'' | 1820s | ''[[:d:Q2148186|Rhode Island School of Design Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Goya - Dona Amalia Bonells de Costa - 41.80 - Detroit Institute of Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64562726|Dona Amalia Bonells de Costa]]'' | 1805 | [[Detroit Institute of Arts]] |- | [[Fitxategi:Mujeres atacadas por soldados por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64798466|Act of Violence against Two Women]]'' | 1810s | ''[[:d:Q163804|Städel Museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Escena de rapto y asesinato por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64799246|Attack on a Woman]]'' | 1810s | ''[[:d:Q163804|Städel Museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Witches by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q65037314|The incantation]]'' | | [[Lázaro Galdiano museoa]] |- | [[Fitxategi:Antonio Adán de Yarza by Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q66244624|Antonio Adán de Yarza]]'' | 1780s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:María Ramona de Barbachano by Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q66439420|María Ramona de Barbachano]]'' | 1780s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:(Agen) Le Ballon - Francisco de Goya - Musée des Beaux-Arts d'Agen.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q66604875|The Balloon]]'' | 1810s | ''[[:d:Q3330185|Ageneko arte ederretako museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Don Juan Bautista de Goicoechea y Urrutia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q68975875|Don Juan Bautista de Goicoechea y Urrutia]]'' | 1815 | ''[[:d:Q658725|Staatliche Kunsthalle Karlsruhe]]'' |- | [[Fitxategi:José de Cistué y Coll, barón de la Menglana por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q71996381|José de Cistué y Coll]]'' | 1788 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:José de Cistué y Coll, de Francisco de Goya (Museo Ibercaja Camón Aznar).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q71999342|José de Cistué y Coll]]'' | 1788 | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | [[Fitxategi:La cocina de las brujas por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q72046674|the witches kitchen]]'' | | |- | [[Fitxategi:Portrait of Admiral Jose de Mazarredo (Attributed to Francisco José de Goya y Lucientes).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q72796718|Admirał José de Mazarredo]]'' | 1785 | ''[[:d:Q3837886|Lowe Art Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de una dama en un Mantilla Negro (ca.1824).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q77974826|Portrait of a Lady in a Black Mantilla]]'' | 1824 | [[Irlandako Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - El Conde del Tajo (ca.1800).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q77975891|The Count of the Tagus]]'' | 1800 | [[Irlandako Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Equestrian Portrait of the 1st Duke of Wellington - WM. 1566-1948 - Apsley House.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q78366461|Equestrian Portrait of the 1st Duke of Wellington]]'' | 1812 | [[Apsley House]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Saavedra (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q79394767|Portrait of Don Francisco de Saavedra]]'' | 1798 | ''[[:d:Q12110695|Courtauld Gallery]]'' |- | [[Fitxategi:Mariano Luis de Urquijo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q79502699|Portrait of Mariano Luis de Urquijo]]'' | 1790s | [[Espainiako Historiaren Errege Akademia|Historiaren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:PORTRAIT OF PRINCE ALOIS WENZEL VON KAUNITZ-RIETBERG.PNG|center|128px]] | ''[[:d:Q80447783|Portrait of prince Aloys Wenzel von Kaunitz-Rietberg]]'' | 1816 | ''[[:d:Q7246059|Private Collection]]'' |- | [[Fitxategi:Retrato de Camilo Goya for Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q83284655|Portrait of Camilo Goya]]'' | 1780s | [[Zuloaga museoa|Zuloaga museoaren etxea]] |- | [[Fitxategi:Retrato de Mariano Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q83808748|Portrait of Mariano Goya, the Artist's Grandson]]'' | 1810s | |- | [[Fitxategi:FRANCISCO GOYA PORTRAIT OF MARIANO GOYA, THE ARTIST'S GRANDSON.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q84045740|Portrait of Mariano Goya, the Artist’s Grandson]]'' | 1827 | ''[[:d:Q3303786|Meadows Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Marianito Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q84046685|Portrait of Mariano Goya]]'' | 1810 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Don Juan y el Comendador por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q84090616|Don Juan and the Commendatore]]'' | | |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of the Poet Moratín - Google Art Project.jpg|center|128px]] | [[Moratín poetaren erretratua]] | 1824 | |- | [[Fitxategi:Juan Meléndez Valdés por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q88112889|Juan Antonio Meléndez Valdés]]'' | 1797 | ''[[:d:Q895434|Bowes Museum]]'' |- | [[Fitxategi:El juez Altamirano por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q88384267|Portrait of Carlos López Altamirano]]'' | 1796 | ''[[:d:Q860812|Montrealgo Arte Ederren Museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Pedro Gil de Tejada por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q88883791|Portrait of Pedro Gil de Tejada]]'' | 1790s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Juan José de Arias Saavedra y Verdugo por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q88966971|Portrait of Juan José de Arias Saavedra y Verdugo]]'' | 1790s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya - Don Valentín Bellvís de Moncada y Pizarro, around 1795, Fondo Cultural Villar Mir.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q89351341|Portrait of Valentín Bellvís de Moncada y Pizarro]]'' | 1795 | ''[[:d:Q9015805|Juan Miguel Villar Mir]]'' |- | [[Fitxategi:Retrato de Fernando VII, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q90842660|Portrait of Ferdinand VII of Spain]]'' | 1814 | ''[[:d:Q6033887|Santander eta Kantabriako Arte Moderno eta Garaikide Museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Duke of Roca by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q91032501|Portrait of the Duke of Roca]]'' | 1795 | ''[[:d:Q1368166|San Diego Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Bernardo de Iriarte por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q97503353|Bernardo de Iriarte]]'' | 1796 | [[Arte Ederren Museoa (Estrasburgo)]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Bildnis Don Juan Bautista de Goicoechea y Urrutia - 2515 - Staatliche Kunsthalle Karlsruhe.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q104522002|Don Juan Bautista de Goicoechea y Urrutia]]'' | 1815 | ''[[:d:Q658725|Staatliche Kunsthalle Karlsruhe]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Otoño (1786).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q104773720|Autumn]]'' | 1786 | ''[[:d:Q1465805|Clark Art Institute]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Portrait of Pedro Mocarte - A1890 - Hispanic Society of America.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105605966|Portrait of Pedro Mocarte]]'' | 1805 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Sketch for a Portrait of an Officer of the King's Dragoons - A200 - Hispanic Society of America.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105609001|Sketch for a Portrait of an Officer of the King's Dragoons]]'' | 1808 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Brigadier General Alberto Foraster by Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105609230|Brigadier General Alberto Foraster]]'' | 1804 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Attributed to Francisco de Goya - The Duchess of Alba, Sketch - LA2195 - Hispanic Society of America.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105611586|The Duchess of Alba, Sketch]]'' | 1796 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Banderillas en el campo por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105658823|Banderillas in the field]]'' | 1793 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Un incendio (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105658837|Blaze, Fire at night]]'' | 1793 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Hercules and Omphale by F.Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106368575|Hercules and Omphale]]'' | 1784 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Juego de niños, el paso.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106698545|Children playing leapfrog]]'' | 1780 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:Visión fantasmal por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106757112|Ghostly Vision]]'' | 1801 | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | [[Fitxategi:Rita Luna, attributed to Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106814613|Actress Rita Luna]]'' | 1810s | |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Charles IV, King of Spain - 3.2017 - Fogg Museum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106862596|Charles IV, King of Spain]]'' | 18th century | ''[[:d:Q3783572|Harvard Art Museums]]''<br/>''[[:d:Q809600|Fogg Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Baile de máscaras o Danzantes enmascarados bajo un arco por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q107223587|Masked ball]]'' | 19th century | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | [[Fitxategi:Boceto de La carga de los mamelucos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q107223671|El dos de mayo de 1808 en Madrid]]'' | 1814 | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | [[Fitxategi:Esopo y Menipo (Museo Ibercaja Camón Aznar).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q107223794|Aesop and Menippus]]'' | 1778 | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | | ''[[:d:Q107437319|Bildnis eines Mönchs]]'' | | [[Gemäldegalerie (Berlin)|Gemäldegalerie]] |- | [[Fitxategi:Fray Juan Fernández de Rojas por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q108929262|Brother Juan Fernández de Rojas]]'' | | [[Espainiako Historiaren Errege Akademia|Historiaren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Majas en un balcón por Goya (colección particular).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q109442292|Majas on the Balcony]]'' | 19th century | No/unknown value |- | [[Fitxategi:La visita del fraile por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q110271705|The Friar's visit]]'' | 19th century | ''[[:d:Q6001534|Marquess of la Romana]]'' |- | [[Fitxategi:Interior de prisión por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q110271719|Interior of a prison]]'' | 19th century | ''[[:d:Q6001534|Marquess of la Romana]]'' |- | [[Fitxategi:Atribuido a; Goya - Matrimonio desigual, 1819(ca), 02022.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q110866801|Matrimonio desigual]]'' | 1819 | [[Lázaro Galdiano museoa]] |- | [[Fitxategi:Aparición de la Virgen a San Julián por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111487771|Apparition of the Virgin to St. Julian]]'' | 1790 | |- | [[Fitxategi:Francisco Jose de Goya (1746-1828) - Knabenbildnis - 1499 - Führermuseum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111644377|Knabenbildnis]]'' | 1771 | ''[[:d:Q475667|Führermuseum]]''<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Jose de Goya (1746-1828) - Bildnis der Clara de Soria im Atelier von sechs Jahren - 1500 - Führermuseum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111644378|Bildnis der Clara de Sonia im Alter von 6 Jahren]]'' | 1771 | ''[[:d:Q475667|Führermuseum]]''<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Jose de Goya (1746-1828) - Die bekleidete Maja, erste Studie - 2028 - Führermuseum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111645229|Maja (...unleserlich)]]'' | 1771 | ''[[:d:Q475667|Führermuseum]]''<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | [[Fitxategi:Muerte de san Alberto de Jerusalén por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111829577|Death of Saint Albert of Jerusalem]]'' | 1770s | No/unknown value |- | | ''[[:d:Q112215314|Portrait of Isabella of Bourbon]]'' | | ''[[:d:Q2647884|Hermann Göring Collection]]''<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | | ''[[:d:Q112229303|head of a gentleman with hat]]'' | | ''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | | ''[[:d:Q112230785|La Junta]]'' | | ''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | | ''[[:d:Q112234654|Portrait of a gentleman]]'' | | ''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | [[Fitxategi:Suerte de matar por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q113381120|Luck of killing]]'' | 1793 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:El prendimiento de Cristo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q113537173|The arrest of Christ]]'' | 1798 | |- | [[Fitxategi:Fiesta popular bajo un puente por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q114397698|Volksfest unter einer Brücke]]'' | 19th century | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:El arrastre por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q114597777|El arrastre]]'' | 1793 | No/unknown value<br/>''[[:d:Q15975306|House of Medinaceli]]'' |- | [[Fitxategi:Escena de bandidos por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q114800247|Escena de bandidos]]'' | 19th century | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Sebastian Gabriel de Borbón y Braganza by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q115965910|Sebastián Gabriel de Borbón as a child]]'' | 1822 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:What a sacrifice! LACMA 63.11.14.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q117790108|What a sacrifice!]]'' | 1799 | ''[[:d:Q1641836|Los Angeles County Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:'The Madman' by Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q117912283|The Madman]]'' | | ''[[:d:Q1164968|Voergaard Castle]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Act of Violence against Two Women, 1810 – 1812, 1981.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q118142029|Act of Violence against Two Women]]'' | 1810s | |- | [[Fitxategi:Goya - Time, Truth and History, about 1797–99 or 1804, 27.1330.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q118142042|Time, Truth and History]]'' | | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Nude Woman Reclining Against a Rock, 1824–25, 63.1081.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q118142051|Nude Woman Reclining Against a Rock]]'' | 1820s | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | | ''[[:d:Q119010797|Boys Playing at See-Saw]]'' | 18th century | [[Pollok House]] |- | | ''[[:d:Q119010798|Boys Playing at Soldiers]]'' | 18th century | [[Pollok House]] |- | | ''[[:d:Q119023114|Don Francisco de Saavedra]]'' | 1798 | ''[[:d:Q12110695|Courtauld Gallery]]'' |- | | ''[[:d:Q119499723|Scene at a Bullfight: División de place]]'' | | [[Ashmolean Museoa]] |- | | ''[[:d:Q119499737|Scene at a Bullfight: Diversión de España]]'' | | [[Ashmolean Museoa]] |- | | ''[[:d:Q119713978|Saint Anthony Raising a Dead Man]]'' | | ''[[:d:Q895434|Bowes Museum]]'' |- | | ''[[:d:Q120720725|La Visitación de Santa Isabel]]'' | 1774 | ''[[:d:Q6033943|Museum of Fine Arts of Córdoba]]'' |- | [[Fitxategi:(Agen) La misa de parida - Francisco de Goya - Musée des Beaux-Arts d'Agen.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q121726907|La Messe des relevailles]]'' | 19th century | ''[[:d:Q3330185|Ageneko arte ederretako museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Melendez valdes.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q122852157|Portrait of Juan Meléndez Valdés (1754-1817), Spanish writer]]'' | 1790 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Retrato ecuestre de Manuel Godoy.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122889099|Boceto para el retrato ecuestre de Manuel Godoy, duque de la Alcudia]]'' | 1794 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Portrait of Jose Alvarez de Toledo, Duke of Alba and Marquess of Villafranca, c. 1795, by Goya - Art Institute of Chicago - DSC09509.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q122902235|Portrait of José María Álvarez de Toledo, 15th Duke of Medina Sidonia (1756-1796)]]'' | 1795 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Retrato del duque de alba por Francisco de Goya (colección privada Madrid).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122902316|Portrait of José María Álvarez de Toledo, 15th Duke of Medina Sidonia (1756-1796)]]'' | 1795 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Queen Maria Luisa of Spain (sketch).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122949488|Portrait of Queen Maria Luisa of Spain]]'' | 1799 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:WLA taft Portrait of Queen Maria Luisa of Spain Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122949511|Portrait of Queen Maria Luisa of Spain]]'' | 1800 | ''[[:d:Q7675043|Taft Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Countess of Haro by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122974285|Portrait of Countess of Haro]]'' | | |- | [[Fitxategi:The Count of Fernán Núñez by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122974601|Porträt des Grafen Fernand Núnez VII.]]'' | 1803 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Antonio Raimundo Ibáñez.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122981989|Don Antonio Raimundo Ibáñez]]'' | 1800s | [[Baltimoreko Arte Museoa]] |- | [[Fitxategi:Dona Francisca Vicenta Chollet y Caballero by Francisco de Goya y Lucientes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122984569|Portrait of Francisca Vicenta Chollet y Caballero]]'' | 1806 | [[Norton Simon museoa]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Queen María Isabel de Braganza y Borbón by Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123027450|María Isabel de Braganza]]'' | 1810s | ''[[:d:Q3303786|Meadows Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Borja Téllez y Girón, X duque de Osuna (boceto, Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123034604|Porträt des Francisco Téllez-Girón, 10th Duke de Osuna (1785-1820)]]'' | 1816 | |- | [[Fitxategi:José de Vargas Ponce por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123046937|José de Vargas Ponce]]'' | 1805 | [[Espainiako Historiaren Errege Akademia|Historiaren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Queen Maria Luisa of Spain by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123047614|Porträt der Maria Luisa of Parma (1751-1819)]]'' | 19th century | |- | [[Fitxategi:Maria Luisa de Parma por Goya (Real Fábrica de Tabacos).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123172285|María Luisa de Parma, reina de España]]'' | 1789 | [[Indietako Artxibategi Nagusia|Indietako Agiritegi Nagusia]] |- | [[Fitxategi:Boceto de La última comunión de San José de Calasanz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q124092649|The last communion of Saint José de Calasanz (1557-1648)]]'' | 1810s | [[Léon Bonnat museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Autoportrait, 1800 vers, 9.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q124093940|Autoportrait]]'' | 1800 | [[Léon Bonnat museoa]] |- | [[Fitxategi:Alberto Foraster by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q125581124|Alberto Foraster]]'' | 1804 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Anibal vencedor contempla Italia desde los Alpes (boceto).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q126165336|Hannibal the Conqueror viewing Italy for the first time from the Alps (sketch)]]'' | 1771 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Antonio Aniceto de Porlier, marqués de Bajamar por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q128031716|Antonio Aniceto de Porlier, marqués de Bajamar]]'' | 1780 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Artist unknown , Spanish, 19th or 20th century - The Communion (A Mass), 1955.750.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q130543397|The Communion (A Mass)]]'' | | ''[[:d:Q1465805|Clark Art Institute]]'' |- | [[Fitxategi:Atribuido a; Goya - Procesión de disciplinantes, 02016.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q130724132|Procesión de disciplinantes]]'' | 19th century | |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Autorretrato - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q131123782|Selbstporträt]]'' | 1815 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Bandido desnudando a una mujer por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q131349941|Asalto de bandidos II]]'' | 2nd millennium | |} {{Wikidata list end}} == Txillidaren lanak == {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P170 wd:Q156736 . ?item wdt:P31 wd:Q860861 } |section= |sort=571 |columns=P18,label:Artikulua,P571:Data,P195:Bilduma |thumb=128 }} {| class='wikitable sortable' ! irudia ! Artikulua ! Data ! Bilduma |- | [[Fitxategi:Eduardo Chillida Buscando la Luz 1997.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1017255|Buscando la Luz]]'' | 1997 | |- | [[Fitxategi:Elogio del Horizonte, Gijón 2021A.jpg|center|128px]] | [[Zerumugaren Goraipamena]] | 1990 | |- | [[Fitxategi:Haizearen orrazia 0006.jpg|center|128px]] | [[Haizearen orrazia]] | 1976 | |- | [[Fitxategi:Topos V - 001.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3819918|Topos V]]'' | 1986 | |- | [[Fitxategi:Monumentoalatolerancia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6023146|Monument to tolerance]]'' | 1992-04-01 | |- | [[Fitxategi:Elogi de l'aigua 02.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q11918904|Elogio del agua]]'' | 1987 | |- | | ''[[:d:Q17521358|Stele to Goethe]]'' | 1982 | ''[[:d:Q2072647|Centre national des arts plastiques]]'' |- | [[Fitxategi:Escultura Chillida entera día.jpg|center|128px]] | [[Gure Aitaren Etxea]] | 1988 | |- | [[Fitxategi:Flemingi Omenaldia. Homenaje a Fleming 01.jpg|center|128px]] | [[Omenaldia Flemingi (Txillida)|Omenaldia Flemingi]] | | |- | [[Fitxategi:Münster, Skulptur -Toleranz durch Dialog- -- 2016 -- 2476.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21042181|Tolerance through Dialogue]]'' | 1993 | |- | [[Fitxategi:Barcelona 1.08 468 a.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22337853|Mural G-333]]'' | 1998 | |- | [[Fitxategi:Boog van de vrijheid (1).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q57913723|Arco de la Libertad]]'' | 1993 | |- | [[Fitxategi:Bundeskanzleramt - Berlin - Deutschland - Germany - 08.jpg|center|128px]] | [[Berlin (Txillida)|Berlin]] | 2000 | |- | [[Fitxategi:Duesseldorf-Chillida.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q101608972|Monumento]]'' | 1971 | |- | | ''[[:d:Q105621873|Lotura I]]'' | 1992 | |- | [[Fitxategi:Berlin, Tiergarten, Potsdamer Strasse 50, Neue Nationalgalerie, Skulptur Gudari von Eduardo Chillida 02.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q116480566|Gudari]]'' | 1975 | |- | | ''[[:d:Q116501099|Zuhaitz]]'' | 1989-01-01 | |- | [[Fitxategi:Museo de bellas artes de bilbao (3812466917).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q124247778|Topalekua IV]]'' | 1973 | |- | [[Fitxategi:Bilbao - Puente Pedro Arrupe.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q124247878|Begirari VI]]'' | | |- | [[Fitxategi:De musica IV (Eduardo Chillida) (Bonn) jm01711.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q127587803|De Musica IV]]'' | 1999 | |} {{Wikidata list end}} == Canoren idazlanak == {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P50 wd:Q3082769 . ?item wdt:P31 wd:Q571 } |section= |sort=571 |columns=P18,label:Artikulua,P571:Data,P195:Bilduma |thumb=128 }} {{Wikidata list end}} == Atxagaren idazlanak == {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P50 wd:Q221771. ?item wdt:P31 wd:Q571 } |section= |sort=571 |columns=P18,label:Artikulua,P571:Data,P123 |thumb=128 }} {{Wikidata list end}} == Euskarazko liburuen zerrenda == {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P364 wd:Q8752 . ?item wdt:P31 wd:Q571 } |section= |sort=571 |columns=#,P18,label:Artikulua,P50,P577,P123 |thumb=128 }} {{Wikidata list end}} ==Museoak== {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q33506 . ?item wdt:P131 wd:Q10313 |sort=571 |columns=label:Museoa,deskribapena,p131:Lekua,P580,P582,p625,P18 |thumb=128 |language=eu,es,en,fr,ca,gl,oc, }} {{Wikidata list end}} == Medikuntzan falta direnak == == Created Wed, 10 Aug 2016 23:06:00 +0000 by [//tools.wmflabs.org/missingtopics/ the MissingTopics tool] ([//tools.wmflabs.org/missingtopics/?language=eu&project=wikipedia&depth=2&category=Medikuntza&article=&wikimode=1&limitnum=1&notemplatelinks=0&nosingles=1 run again with these settings]) == {| !Wanted!!Title |- ! 155 | [[Terminologia anatomikoa]] |- ! 153 | [[Medical Subject Headings]] |- ! 135 | [[Foundational Model of Anatomy]] |- ! 134 | [[Terminologia Anatomica]] |- ! 92 | [[Asteridae]] |- ! 92 | [[Elsevier]] |- ! 18 | [[OMIM]] |- ! 13 | [[ICD-10 Chapter E]] |- ! 13 | [[Sushruta Samhita]] |- ! 13 | [[Zikutina]] |- ! 13 | [[Castoreum]] |- ! 13 | [[Saussurea]] |- ! 13 | [[Datura metel]] |- ! 13 | [[Datura inoxia]] |- ! 13 | [[Lactuca virosa]] |- ! 13 | [[Şerafeddin Sabuncuoğlu]] |- ! 13 | [[Zhang Zhongjing]] |- ! 8 | [[Glukokortikoide]] |- ! 7 | [[Kolonoskopia]] |- ! 7 | [[ICD-10 Chapter R]] |- ! 7 | [[Endotelio]] |- ! 7 | [[Traumatismo]] |- ! 7 | [[Salisb.]] |- ! 6 | [[ICD-10 Chapter M]] |- ! 6 | [[Errinitis]] |- ! 6 | [[Osteoporosi]] |- ! 6 | [[Azido karboniko]] |- ! 5 | [[Ultzera]] |- ! 5 | [[Psikoaktibo]] |- ! 5 | [[Umami]] |- ! 5 | [[Bronkitis]] |- ! 5 | [[Dastamenaren nahasmendu]] |- ! 5 | [[Scovilleren eskala]] |- ! 5 | [[Zianosi]] |- ! 5 | [[Zapore ondoko]] |- ! 5 | [[ICD-10 Chapter D]] |- ! 5 | [[E.H.L.Krause]] |- ! 5 | [[Mill.]] |- ! 5 | [[Lam.]] |- ! 5 | [[Gozo (zaporea)]] |- ! 5 | [[ICD-10 Chapter K]] |- ! 5 | [[ICD-10 Chapter I]] |- ! 5 | [[ICD-10 Chapter N]] |- ! 5 | [[Proba erradiologiko]] |- ! 5 | [[GeneReviews]] |- ! 5 | [[Min (dastamen)]] |- ! 5 | [[Mintz]] |- ! 4 | [[Biofisika]] |- ! 4 | [[Bularreko min]] |- ! 4 | [[ICD-10 Chapter A]] |- ! 4 | [[Butxadura]] |- ! 4 | [[Bizikor]] |- ! 4 | [[ICD-10 Chapter B]] |- ! 4 | [[ICD-10 Chapter J]] |- ! 4 | [[Simplified molecular input line entry specification]] |- ! 4 | [[R-esaldien zerrenda]] |- ! 4 | [[Espasmo]] |- ! 4 | [[Philip Miller]] |- ! 4 | [[FEV1]] |- ! 4 | [[Friedrich Kasimir Medikus]] |- ! 4 | [[Gastroskopia]] |- ! 4 | [[Nerbio periferiko]] |- ! 4 | [[Pleurodesi]] |- ! 4 | [[Entzefalopatia espongiforme]] |- ! 4 | [[Hipnotiko]] |- ! 4 | [[ChemSpider]] |- ! 4 | [[DC.]] |- ! 4 | [[S-esaldien zerrenda]] |- ! 4 | [[Ekzema]] |- ! 4 | [[EC zenbakia]] |- ! 4 | [[Hipoxia]] |- ! 4 | [[ChEMBL]] |- ! 4 | [[KEGG]] |- ! 4 | [[Amnesia]] |- ! 4 | [[Azatioprina]] |- ! 4 | [[Kirurgia kardiobaskular]] |- ! 4 | [[B hepatitis]] |- ! 4 | [[Lasaigarri]] |- ! 4 | [[International Chemical Identifier]] |- ! 4 | [[Antiinflamatorio]] |- ! 4 | [[ATC kode]] |- ! 4 | [[Belardi]] |- ! 4 | [[Aneurisma]] |- ! 4 | [[Lesio]] |- ! 3 | [[Hemoptisi]] |- ! 3 | [[Unique Ingredient Identifier]] |- ! 3 | [[Henry Hallett Dale]] |- ! 3 | [[Mesenkima]] |- ! 3 | [[Urdaileko minbizi]] |- ! 3 | [[Koagulazio faktore]] |- ! 3 | [[RTECS]] |- ! 3 | [[Disfagia]] |- ! 3 | [[Disartria]] |- ! 3 | [[Pers.]] |- ! 3 | [[Gilib.]] |- ! 3 | [[PubChem]] |- ! 3 | [[Androgeno]] |- ! 3 | [[Dulac]] |- ! 3 | [[Terminologia Histologica]] |- ! 3 | [[AKTA]] |- ! 3 | [[Errefrakzio indizea]] |- ! 3 | [[Patrick Steptoe]] |- ! 3 | [[Morula]] |- ! 3 | [[Pleurarako hodi]] |- ! 3 | [[Moench]] |- ! 3 | [[Kirurgia baskular]] |- ! 3 | [[Anemia hemolitiko]] |- ! 3 | [[Willem Einthoven]] |- ! 3 | [[Grayren anatomia:6]] |- ! 3 | [[Fibroblasto]] |- ! 3 | [[Miopatia]] |- ! 3 | [[Antihipertentsibo]] |- ! 3 | [[Antimikrobiano]] |- ! 3 | [[Raf.]] |- ! 3 | [[Korinbo]] |- ! 3 | [[Adenokartzinoma]] |- ! 3 | [[Otitis]] |- ! 3 | [[NFPA 704]] |- ! 3 | [[Formazio aldaketa entalpia estandarra]] |- ! 3 | [[Entzefalitis]] |- ! 3 | [[Heinrich Wilhelm Schott]] |- ! 3 | [[Konbultsio]] |- ! 3 | [[ICD-10 Chapter F]] |- ! 3 | [[Amitriptilina]] |- ! 3 | [[Sulfasalazina]] |- ! 3 | [[Boiss.]] |- ! 3 | [[Neuropatia periferiko]] |- ! 3 | [[Gaixotasun sistemiko]] |- ! 3 | [[Lezako Ospitalea]] |- ! 3 | [[Gerhard Domagk]] |- ! 3 | [[Lobulu]] |- ! 3 | [[Amiloidosi]] |- ! 3 | [[Immunogutxitzaile]] |- ! 3 | [[Belar txar]] |- ! 3 | [[Benth.]] |- ! 3 | [[Tendinitis]] |- ! 3 | [[ICD-10 Chapter T]] |- ! 3 | [[MSDS]] |- ! 3 | [[Ile-folikulu]] |- ! 3 | [[Biriketako zain]] |- ! 3 | [[Biriketako fibrosi]] |- ! 3 | [[Exantema]] |- ! 3 | [[Adenoma]] |- ! 3 | [[Ziklosporina]] |- ! 3 | [[Orno lunbar]] |- ! 3 | [[S45: Istripu bat gertatuz gero edo gaixo sentitzen bazara eskatu mediu baten gomendioa ahalik eta azkarren (ikus ezazu etiketa baldin badago)]] |- ! 3 | [[Espektorazio]] |- ! 3 | [[Medikuntzaren Historia]] |- ! 3 | [[Melanoma]] |- ! 3 | [[William Aiton]] |- ! 3 | [[Hezur-traumatismo]] |- ! 3 | [[Hiperparatiroidismo]] |- ! 3 | [[G proteina]] |- ! 3 | [[Georg Haas]] |- ! 3 | [[ORL-ko tumore]] |- ! 3 | [[6-merkaptopurina]] |- ! 3 | [[Tramadol]] |- ! 3 | [[Trisomia]] |- ! 3 | [[Hipodermis]] |- ! 3 | [[Kondrozito]] |- ! 3 | [[ChEBI]] |- ! 3 | [[Heste lodiko minbizi]] |- ! 2 | [[Naproxeno]] |- ! 2 | [[Neumotorax]] |- ! 2 | [[Narcís Sala udal zelaia]] |- ! 2 | [[Koroiditis]] |- ! 2 | [[Mutel]] |- ! 2 | [[Muskarina]] |- ! 2 | [[Mentheae]] |- ! 2 | [[Leucanthemum]] |- ! 2 | [[Masetero]] |- ! 2 | [[Les Aigües parkea]] |- ! 2 | [[Laringoskopia]] |- ! 2 | [[Medikuntza Prebentiboa]] |- ! 2 | [[Leukotrieno]] |- ! 2 | [[Liposolugarri]] |- ! 2 | [[Kontsulta]] |- ! 2 | [[Martin Rodbell]] |- ! 2 | [[Lou Gehrig]] |- ! 2 | [[Loki gihar]] |- ! 2 | [[Laringitis]] |- ! 2 | [[Laparoskopia]] |- ! 2 | [[Krikoide kartilago]] |- ! 2 | [[Miokardiopatia]] |- ! 2 | [[Miositis]] |- ! 2 | [[Missense]] |- ! 2 | [[Mossèn Costa eta Llobera lorategiak]] |- ! 2 | [[LDH]] |- ! 2 | [[La Jolla]] |- ! 2 | [[Menisko]] |- ! 2 | [[Lantzeolatu]] |- ! 2 | [[Mesotelioma]] |- ! 2 | [[Laberint d'Horta parkea]] |- ! 2 | [[Musculus uvulae]] |- ! 2 | [[Potentilla]] |- ! 2 | [[Tiroideko tumore]] |- ! 2 | [[Tiroideko hormona]] |- ! 2 | [[Tiopental]] |- ! 2 | [[Thomas Newman]] |- ! 2 | [[Tiroideren tumore]] |- ! 2 | [[Tiroiditis]] |- ! 2 | [[Torsten N. Wiesel]] |- ! 2 | [[Torr.]] |- ! 2 | [[Tornikete]] |- ! 2 | [[Toraxeko min]] |- ! 2 | [[Thomas Hodgkin]] |- ! 2 | [[Zubi koronario]] |- ! 2 | [[Suero]] |- ! 2 | [[Sudur-trenkada]] |- ! 2 | [[Stapf]] |- ! 2 | [[Stanley Cohen]] |- ! 2 | [[Teatre Grec]] |- ! 2 | [[Teatre Poliorama]] |- ! 2 | [[Telomerasa]] |- ! 2 | [[Teatre Tívoli]] |- ! 2 | [[Teatre Romea (Bartzelona)]] |- ! 2 | [[Toxikotasun]] |- ! 2 | [[Transudatu]] |- ! 2 | [[William Parry Murphy]] |- ! 2 | [[Willd.]] |- ! 2 | [[Whartonen hodia]] |- ! 2 | [[Wall.]] |- ! 2 | [[Zaintiratu]] |- ! 2 | [[Zelula faltziforme]] |- ! 2 | [[Ziklostomo]] |- ! 2 | [[Ziklofosfamida]] |- ! 2 | [[Zeramika Museoa (Bartzelona)]] |- ! 2 | [[Zentzumen-errezeptore]] |- ! 2 | [[Viburnum]] |- ! 2 | [[Urteroko]] |- ! 2 | [[Txalo]] |- ! 2 | [[Turcz.]] |- ! 2 | [[Tronbozitosi]] |- ! 2 | [[Tronboxano]] |- ! 2 | [[Txileko Alderdi Sozialista]] |- ! 2 | [[UN zenbakia]] |- ! 2 | [[Uretako landare]] |- ! 2 | [[Urdaileko ultzera]] |- ! 2 | [[Ubeldura]] |- ! 2 | [[Sm.]] |- ! 2 | [[Sistema linbiko]] |- ! 2 | [[Philip Bozzini]] |- ! 2 | [[Peyer-en plaka]] |- ! 2 | [[Peter Mansfield]] |- ! 2 | [[Perikardioaren gaixotasun]] |- ! 2 | [[Philip Showalter Hench]] |- ! 2 | [[Pilokarpina]] |- ! 2 | [[Poblenou parkea]] |- ! 2 | [[Plural]] |- ! 2 | [[Pleurako minbizi]] |- ! 2 | [[Pinatu]] |- ! 2 | [[Paul Lauterbur]] |- ! 2 | [[Papilomabirus]] |- ! 2 | [[Obulazio]] |- ! 2 | [[Nutt.]] |- ! 2 | [[Nolinoideae]] |- ! 2 | [[Nikolaus Joseph von Jacquin]] |- ! 2 | [[Opuntioideae]] |- ! 2 | [[Osteina]] |- ! 2 | [[Pankuronio]] |- ! 2 | [[Paduako Unibertsitatea]] |- ! 2 | [[Osteoklasto]] |- ! 2 | [[Pregabalina]] |- ! 2 | [[Presbizia]] |- ! 2 | [[Salizilato]] |- ! 2 | [[Saint Christopher Hospizioa]] |- ! 2 | [[S36/37/39: Jantzi arropa, eskularru eta begi/aurpegi babes bereziak]] |- ! 2 | [[S28: Larruarekin kontaktuan sartzen bada berehala garbitu behar da ... ugarirekin (ekoizleak argitu behar du)]] |- ! 2 | [[Santalaceae]] |- ! 2 | [[Sebo-guruin]] |- ! 2 | [[Simonk.]] |- ! 2 | [[Selman Abraham Waksam]] |- ! 2 | [[Seboflurano]] |- ! 2 | [[S26: Begiekin kontaktua gertatzen badea, urarekin garbitu ahalik eta azkarren eta eskatu laguntza medikoa]] |- ! 2 | [[Robin Warren]] |- ! 2 | [[Proto-onkogene]] |- ! 2 | [[Proteoglukano]] |- ! 2 | [[Prostatitis]] |- ! 2 | [[Propofol]] |- ! 2 | [[Protoplasma]] |- ! 2 | [[Protronbina]] |- ! 2 | [[Robert Richardson (zinemagilea)]] |- ! 2 | [[R8: Material erregaiekin kontaktatzean sua sor dezake]] |- ! 2 | [[Psikoestimulatzaile]] |- ! 2 | [[Nicholas Cohen]] |- ! 2 | [[Hornem.]] |- ! 2 | [[Briq.]] |- ! 2 | [[Bornm.]] |- ! 2 | [[Borkh.]] |- ! 2 | [[Bomer]] |- ! 2 | [[Bronkiti]] |- ! 2 | [[Bronkitis akutu]] |- ! 2 | [[Burtsitis]] |- ! 2 | [[Burkitten linfoma]] |- ! 2 | [[Bubani]] |- ! 2 | [[Bruce Beutler]] |- ! 2 | [[Blastomero]] |- ! 2 | [[Birologia]] |- ! 2 | [[Besapeko arteria]] |- ! 2 | [[Bernh.]] |- ! 2 | [[Begi-globo]] |- ! 2 | [[Bataz besteko dosi hilgarria]] |- ! 2 | [[Besapeko zain]] |- ! 2 | [[Bihotz-taupada]] |- ! 2 | [[Birikako Hipertentsio]] |- ! 2 | [[Biokimikari]] |- ! 2 | [[Bioerabilgarritasun]] |- ! 2 | [[Biloxka]] |- ! 2 | [[C.A.Mey.]] |- ! 2 | [[C.Presl]] |- ! 2 | [[Dislalia]] |- ! 2 | [[Disfasia]] |- ! 2 | [[Digoxina]] |- ! 2 | [[Difenhidramina]] |- ! 2 | [[DrugBank]] |- ! 2 | [[EMG]] |- ! 2 | [[Ekdisi]] |- ! 2 | [[Edward Lewis]] |- ! 2 | [[Edgar Douglas Adrian]] |- ! 2 | [[ERCP]] |- ! 2 | [[Dickinson W. Richards]] |- ! 2 | [[Dibertikulitis]] |- ! 2 | [[Cistaceae]] |- ! 2 | [[Christian de Duve]] |- ! 2 | [[Charles Louis L'Héritier de Brutelle]] |- ! 2 | [[Carol Greider]] |- ! 2 | [[Colchicaceae]] |- ! 2 | [[Collserola parkea]] |- ! 2 | [[Dentina]] |- ! 2 | [[Dekorazio-Arteen Museoa]] |- ! 2 | [[Crataegus]] |- ! 2 | [[CosmoCaixa]] |- ! 2 | [[Baskulopatia periferiko]] |- ! 2 | [[Bartzelonako lorategi botanikoa]] |- ! 2 | [[Angelica]] |- ! 2 | [[Anemia aplasiko]] |- ! 2 | [[André Frédéric Cournand]] |- ! 2 | [[Andrew Z. Fire]] |- ! 2 | [[Anthemideae]] |- ! 2 | [[Antiagregatzaile]] |- ! 2 | [[Antipiretiko]] |- ! 2 | [[Antipaludiko]] |- ! 2 | [[Antiarritmiko]] |- ! 2 | [[Antiagregatzailea]] |- ! 2 | [[Amentu]] |- ! 2 | [[Allan M. Cormack]] |- ! 2 | [[Adenopatia]] |- ! 2 | [[Abszesu]] |- ! 2 | [[ATC code A01]] |- ! 2 | [[ABU]] |- ! 2 | [[Agrobacterium tumefaciens]] |- ! 2 | [[Ahuldade]] |- ! 2 | [[Alfa-1-antitripsina]] |- ! 2 | [[Aldizkako]] |- ! 2 | [[Akromegalia]] |- ! 2 | [[Aireztapen mekaniko]] |- ! 2 | [[Apendizektomia]] |- ! 2 | [[Apofisi]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Egiptoar Museoa]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Botanika Institutua]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Arte Garaikideko Museos]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Argizari Museoa]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Ehun eta Jantzi Museoa]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Etmologia Museoa]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Perfume Museoa]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Musikaren Museoa]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Museo Erotikoa]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Kultura Garaikideko Zentroa]] |- ! 2 | [[Bartzelonako Aquariuma]] |- ! 2 | [[Bartzelona Hiriko Historiaren Museoa]] |- ! 2 | [[Ateroesklerosi]] |- ! 2 | [[Arvid Carlsson]] |- ! 2 | [[Artriti]] |- ! 2 | [[Aquifoliales]] |- ! 2 | [[Atrakurio]] |- ! 2 | [[Atzerapen mental]] |- ! 2 | [[Barthélemy Charles Joseph Dumortier]] |- ! 2 | [[Balbula mitral]] |- ! 2 | [[Azidoen disoziazio konstantea]] |- ! 2 | [[Aurreko heste]] |- ! 2 | [[Ekokardiograma]] |- ! 2 | [[El Clot parkea]] |- ! 2 | [[Hezurreko tumore]] |- ! 2 | [[Heste suminkor]] |- ! 2 | [[Herbert Spencer Gasser]] |- ! 2 | [[Hepatitis autoimmune]] |- ! 2 | [[Hipergluzemia]] |- ! 2 | [[Histeroskopia]] |- ! 2 | [[International Union of Basic and Clinical Pharmacology]] |- ! 2 | [[ICD-10 VIII. kapitulua: Diseases of the ear and mastoid process]] |- ! 2 | [[ICD-10 Chapter G]] |- ! 2 | [[Howard Walter Florey]] |- ! 2 | [[Hemsl.]] |- ! 2 | [[Hemodialisi]] |- ! 2 | [[HKEE]] |- ! 2 | [[Gueldenst.]] |- ! 2 | [[Gorpu]] |- ! 2 | [[Gorozki]] |- ! 2 | [[Haloperidol]] |- ! 2 | [[Har Gobind Khorana]] |- ! 2 | [[Hazikurri]] |- ! 2 | [[Hashimotoren tiroditis]] |- ! 2 | [[Hartzaile]] |- ! 2 | [[Harald zur Hausen]] |- ! 2 | [[Intsulinoma]] |- ! 2 | [[Ipurtezur]] |- ! 2 | [[Karkaxa]] |- ! 2 | [[Karkax]] |- ! 2 | [[Karbidopa]] |- ! 2 | [[Kaposiren sarkoma]] |- ! 2 | [[Kartzinoma epidermoide]] |- ! 2 | [[Klopidogrel]] |- ! 2 | [[Koliko nefritiko]] |- ! 2 | [[Kolektomia]] |- ! 2 | [[Koagulopatia]] |- ! 2 | [[Klorpromazina]] |- ! 2 | [[Kaliza]] |- ! 2 | [[Jules Hoffmann]] |- ! 2 | [[Izurri septizemiko]] |- ! 2 | [[Itrakonazol]] |- ! 2 | [[Isotretinoina]] |- ! 2 | [[Iritis]] |- ! 2 | [[J.Presl]] |- ! 2 | [[Jeps.]] |- ! 2 | [[Joseph Erlanger]] |- ! 2 | [[Joseph Dalton Hooker]] |- ! 2 | [[John Snow]] |- ! 2 | [[Joan Miró parkea]] |- ! 2 | [[Gluteo]] |- ! 2 | [[Gliadina]] |- ! 2 | [[Espanya Industrial parkea]] |- ! 2 | [[Esklerodermia]] |- ! 2 | [[Esentzia-olio]] |- ! 2 | [[Erretinoide]] |- ! 2 | [[Estenosi]] |- ! 2 | [[Estoloi]] |- ! 2 | [[Fisch.]] |- ! 2 | [[Exudatu]] |- ! 2 | [[Etomidato]] |- ! 2 | [[Estomatitis]] |- ! 2 | [[Ernst Boris Chain]] |- ! 2 | [[Ernalezintasun]] |- ! 2 | [[Endokarditis]] |- ! 2 | [[Els Tres Turons parkea]] |- ! 2 | [[Elias Magnus Fries]] |- ! 2 | [[Elastina]] |- ! 2 | [[Endokrino]] |- ! 2 | [[Endometrio]] |- ! 2 | [[Equisetopsida]] |- ! 2 | [[Epstein-Barr birus]] |- ! 2 | [[Epidermi]] |- ! 2 | [[Entzimopatia]] |- ! 2 | [[Fisiologo]] |- ! 2 | [[Flupentixol]] |- ! 2 | [[George Richards Minot]] |- ! 2 | [[Genetiko]] |- ! 2 | [[Garondo gihar]] |- ! 2 | [[Gaixotasun neurologiko]] |- ! 2 | [[Gernu-inkontinentzia]] |- ! 2 | [[Gernu-meatu]] |- ! 2 | [[Giltzurruneko tumore]] |- ! 2 | [[Giltzurrun gutxiegitasun]] |- ! 2 | [[Gihar pektoral]] |- ! 2 | [[Gibeleko minbizi]] |- ! 2 | [[Gaixotasun kardiobaskular]] |- ! 2 | [[Gaixotasun digestibo]] |- ! 2 | [[Frederic Marès Museoa]] |- ! 2 | [[François Jacob]] |- ! 2 | [[Fosforilazio]] |- ! 2 | [[Folikulu]] |- ! 2 | [[Fundació Antoni Tàpies]] |- ! 2 | [[Fundació Joan Miró]] |- ! 2 | [[Gaixotasun autosomiko]] |- ! 2 | [[Gaindosi]] |- ! 2 | [[Fòrum parkea]] |- ! 2 | [[Koloneko minbizi]] |} == Created Wed, 10 Aug 2016 23:03:53 +0000 by [//tools.wmflabs.org/missingtopics/ the MissingTopics tool] ([//tools.wmflabs.org/missingtopics/?language=eu&project=wikipedia&depth=2&category=Euskal_Herriko_margolariak&article=&wikimode=1&limitnum=1&notemplatelinks=0&nosingles=1 run again with these settings]) == {| !Wanted!!Title |- ! 2 | [[Akuaforte]] |- ! 2 | [[Antonio López]] |- ! 2 | [[Arte figuratibo]] |- ! 4 | [[Arteleku]] |- ! 4 | [[Debako Arte Eskola]] |- ! 3 | [[Euskal Artisten Elkartea]] |- ! 4 | [[Euskal Herri Enblematikoa]] |- ! 2 | [[Figurazio]] |- ! 2 | [[Historialari]] |- ! 3 | [[Informalismo]] |- ! 2 | [[Lola Valverde]] |- ! 2 | [[Marino Plaza]] |- ! 2 | [[Pilar Belzunce]] |- ! 2 | [[San Fernando Arte Ederretako Eskola]] |- ! 3 | [[San Fernandoko Arte Ederretako Eskola]] |- ! 2 | [[Ur taldea]] |} ==EHU-Wikipedia== {| width="100%" cellpadding="0" cellspacing="0" style="border:2px solid #aaa; border-left:-moz-border-radius: 0 10px 10px 0; -webkit-border-radius: 0 10px 10px 0; border-radius: 0 10px 10px 0; vertical-align:middle;" |width="250" |[[Fitxategi:Filigreed Wikipedia Logo.png|link=|314px]] | style="border:2px solid #aaa; border-left:none; border-right:none;" |<span style="font-family: 'Helvetica Neue', Helvetica, Arial, sans-serif; font-weight: normal; color: gray; font-size:15px;"><br/>''«ezagutza elkarrekin eraikitzen»''.</span><br/><br/><span style="font-weight: bold; color: #0000FF; font-size:30px; font-family: 'Helvetica Neue', Helvetica, Arial, sans-serif;">EHU-Wikipedia 2016</span> | style="border:2px solid #aaa; border-left:none; border-right:none;" |[[Fitxategi:Wikimedia Friends.png|link=|150px]] | style="border:2px solid #aaa; border-left:none; -moz-border-radius: 0 10px 10px 0; -webkit-border-radius: 0 10px 10px 0; border-radius: 0 10px 10px 0; vertical-align:middle;" | {| align="right" style="text-align:left; margin-bottom:3px;" cellspacing="0" cellpadding="0" | style="padding-right:3px" | [[File:Wikipedia-logo-v2-no-text.svg|right|17px|link=]] | style="padding-right:20px; vertical-align:top" | '''Wikipedia''' |- | style="padding-right:3px" | [[File:Commons-logo.svg|right|12px|link=]] | style="padding-right:20px; vertical-align:top" | [[Commons:Category:Donostiapedia|Wikimedia Commons]] |- | style="padding-right:3px" | [[File:Wikisource-logo.svg|right|15px|link=]] | style="padding-right:20px; vertical-align:top" | [[Wikisource:eu:Azala|Wikiturriak]] |- | style="padding-right:3px" | [[File:Wikidata-logo-en.svg|right|15px|link=]] | style="padding-right:20px; vertical-align:top" | [[:d:Wikidata:Main_Page|Wikidata]] |} |} <div style="border:1px solid #aaa; background-image: linear-gradient(bottom, rgb(238,238,238) 0%, rgb(250,250,250) 50%, rgb(255,255,255) 96%); background-image: -o-linear-gradient(bottom, rgb(238,238,238) 0%, rgb(250,250,250) 50%, rgb(255,255,255) 96%); background-image: -moz-linear-gradient(bottom, rgb(238,238,238) 0%, rgb(250,250,250) 50%, rgb(255,255,255) 96%); background-image: -webkit-linear-gradient(bottom, rgb(238,238,238) 0%, rgb(250,250,250) 50%, rgb(255,255,255) 96%); background-image: -ms-linear-gradient(bottom, rgb(238,238,238) 0%, rgb(250,250,250) 50%, rgb(255,255,255) 96%); background-image: -webkit-gradient(linear, left bottom, left top, color-stop(0, rgb(238,238,238)), color-stop(0.5, rgb(250,250,250)), color-stop(0.96, rgb(255,255,255))); -moz-border-radius: 10px; -webkit-border-radius: 10px; border-radius:10px; margin-bottom:3px"><table width="100%" cellspacing="0" cellpadding="0" valign="top" border="0" style="background:transparent; font-weight:bold;"><tr><!-- --><td width="10%" style="border-right:1px solid #aaa; padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:EHU-Wikipedia 2016|Aurkezpena]]</td><!-- --><td width="15%" style="border-right:1px solid #aaa; padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:EHU-Wikipedia 2016/Formakuntza|Formakuntza]]</td><!-- --><td width="15%" style="border-right:1px solid #aaa; padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:EHU-Wikipedia 2016/Artikuluak|Artikuluak]]</td><!-- --><td width="10%" style="border-right:1px solid #aaa; padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:EHU-Wikipedia 2016/Baliabideak|Baliabideak]]</td><!-- --><td width="10%" style="border-right:1px solid #aaa; padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:EHU-Wikipedia 2016/Harreman|Harremanetan jarri]]</td><!-- --><td width="10%" style="padding:0.3em; text-align:center; background-color: transparent; border-bottom: none;">[[Wikiproiektu:EHU-Wikipedia 2016/MEG|Maiz egindako galderak]]</td></tr></table></div> ---- <categorytree style="background-color:transparent">Donostia</categorytree> == Intercultur == * [[Amets Arzallus]] {{egina}} *[[Jesus Altuna]] {{egina}} * [[Zaldieroa]] * [[Txomin Hegi]] * [[Martin Ugalde]] * [[Manuel de la Sota]] * [[Luis Haranburu Altuna]] * [[Luis Garde]] * [[Hasier Etxeberria]] * [[Aurelia Arkotxa]] {{egina}} * [[Ehun metro]] {{egina}} * [[Martutene (eleberria)|Martutene]] {{egina}} * [[Asisko Urmeneta]] * [[Makrosoziologia]] {{egina}} * [[Itxaro Borda]] {{egina}} * [[Guadalupeko baseliza]] {{egina}} == Nafarroako kontzejuak == * [https://query.wikidata.org/#SELECT%20%3Ftown%20%3FtownLabel%0AWHERE%20%7B%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP31%2Fwdt%3AP279%2a%20wd%3AQ2989421%20.%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP131%20wd%3AQ4018%20.%0A%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%09%09bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22eu%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20%7D%0A%20%20%0A%7D%20%20 kontzejuak] * [https://query.wikidata.org/#SELECT%20%3Ftown%20%3FtownLabel%20%3Fkoord%0AWHERE%20%7B%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP31%2Fwdt%3AP279%2a%20wd%3AQ2989421%20.%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP131%20wd%3AQ4018%20.%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP625%20%3Fkoord%20.%0A%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%09%09bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22eu%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20%7D%0A%20%20%0A%7D%20%20 kontzejuak mapan] == Auzoak == * [https://query.wikidata.org/#SELECT%20%3Ftown%20%3FtownLabel%20%3Fkoord%0AWHERE%20%7B%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP31%2Fwdt%3AP279%2a%20wd%3AQ123705%20.%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP131%20wd%3AQ10282%20.%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP625%20%3Fkoord%20.%0A%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%09%09bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22eu%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20%7D%0A%20%20%0A%7D%20%20 Iruñeko auzoak] * [https://query.wikidata.org/#SELECT%20%3Ftown%20%3FtownLabel%20%3Fkoord%0AWHERE%20%7B%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP31%2Fwdt%3AP279%2a%20wd%3AQ123705%20.%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP131%20wd%3AQ10313%20.%0A%20%20%3Ftown%20wdt%3AP625%20%3Fkoord%20.%0A%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%09%09bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22eu%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20%7D%0A%20%20%0A%7D%20%20 Donostiako auzoak] == Bertsolariak sortu dituzten herriak== [https://query.wikidata.org/#SELECT%20%3Fperson%20%3FpersonLabel%20%3FjaiolekuLabel%20%3Fkoordenatuak%20%3Fjaiodata%20%3Firudia%0A%0AWHERE%20%7B%0A%20%20%3Fperson%20wdt%3AP106%20wd%3AQ630993%20.%0A%20%20%3Fperson%20wdt%3AP19%20%3Fjaioleku%20.%0A%20%20%3Fjaioleku%20wdt%3AP625%20%3Fkoordenatuak%20.%0A%20%20%3Fperson%20wdt%3AP569%20%3Fjaiodata%20.%0A%20%20%3Fperson%20wdt%3AP18%20%3Firudia%20.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%09%09bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22eu%22%20.%0A%20%20%20%20%20%20%7D%0A%20%20%0A%7D%20%20 Bertsolarien herriak] == Idazlezainak == <center> {| class="wikitable sortable" |- ! Zki/N.!! Idazlea/Escriptor !! Lankidea (eu) !! Usuari (ca) !!<center>{{banderaikur|Espainia}}<br /> '''[[Gaztelania|es]]'''</center> !! <center>{{banderaikur|Katalunia}}<br /> '''[[Katalana|ca]]'''</center> !! <center>{{banderaikur|UK}}<br /> '''[[Ingelesa|en]]'''</center>!! <center>{{banderaikur|Frantzia}}<br /> '''[[Frantsesa|fr]]'''</center> !! <center>{{banderaikur|Galizia}}<br /> '''[[Galegoa|ga]]'''</center> |- | 1 || [[Lorea Agirre]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 2 || [[Joxe Austin Arrieta]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 3 || [[Yolanda Arrieta]] || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:es:Yolanda Arrieta|egina]]}} || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 4 || [[Rai Bueno]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 5 || [[Andoni Egaña]] || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:es:Andoni Egaña|egina]]}} || <center>—</center> || {{egina|[[:en:Andoni Egaña|egina]]}} || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 6 || [[Unai Elorriaga]] || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:es:Unai Elorriaga|egina]]}} || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:gl:Unai Elorriaga|egina]]}} |- | 7 || [[Hedoi Etxarte]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 8 || [[Hasier Etxeberria]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 9 || [[Juan Carlos Etxegoien|Juan Carlos Etxegoien (''Xamar'')]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:fr:Xamar|egina]]}} || <center>—</center> |- | 10 || [[Juan Kruz Igerabide]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:gl:Juan Kruz Igerabide|egina]]}} |- | 11 || [[Arantxa Iturbe]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 12 || [[Iñigo Lamarca]] || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:es:Iñigo Lamarca|egina]]}} || <center>—</center> || {{egina|[[:en:Iñigo Lamarca|egina]]}} || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 13 || [[Mariasun Landa]] || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:es:Mariasun Landa|egina]]}} || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:fr:Mariasun Landa|egina]]}} || <center>—</center> |- | 14 || [[Karlos Linazasoro Izagirre|Karlos Linazasoro]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 15 || [[Miren Agur Meabe]] || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:es:Miren Agur Meabe|egina]]}} || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 16 || [[Mari Jose Mendieta]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 17 || [[Joxantonio Ormazabal]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 18 || [[Karlos Santisteban]] || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:es:Karlos Santisteban|egina]]}} || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 19 || [[Joanes Urkixo]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 20 || [[Asisko Urmeneta]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 21 || [[Itziar Zubizarreta]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 22 || [[Patxi Zubizarreta]] || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || {{egina|[[:fr:Patxi Zubizarreta|egina]]}} || <center>—</center> |- | 23 || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 24 || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- | 25 || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> || <center>—</center> |- |} </center> == Grafikoak == <div class="mw-summary" style="background-color:#F0F0F0; border: solid silver 1px; padding:1em 1em 1.5em; {{#switch: {{{align|}}} | center = margin: auto; | left = float: left; clear: left; margin: 0.5em 1.4em 0.8em 0; | none = | right = float: right; clear: right; margin: 0.5em 0 0.8em 1.4em; | }} {{#if: {{{font-size|}}}|font-size: {{{font-size}}};}} {{#if:{{{width|<noinclude>1</noinclude>}}} | width: {{{width|<noinclude>50em</noinclude>}}};}} {{{style|}}}"> {{MediaWiki:summary}} {{Inputbox|{{#if:{{{summary|}}}|{{{summary}}}|&nbsp;}}}} <span style="font-size: 115%">☐</span> {{MediaWiki:minoredit}} <span style="font-size: 115%">☑</span> [[Help:watchlist|{{MediaWiki:watchthis}}]] <span style="font-size: 90%">{{MediaWiki:Wikimedia-copyrightwarning}}</span> {{button|{{MediaWiki:savearticle}}|format={{#ifeq:{{{boldsave|yes}}}|yes|bold|normal}}}} {{button|[[Help:show preview|{{MediaWiki:showpreview}}]]}} {{button|[[Help:Diff|{{MediaWiki:showdiff}}]]}} [[Help:Editing|{{MediaWiki:cancel}}]] {{#if: {{{caption|}}}|<div>{{{caption}}}}}</div><noinclude> {{documentation}}</noinclude> == Uruguai == === Gaztelaniaz bai eta euskaraz ez === Gazteleraniaz dauden eta euskaraz ez dauden euskal jatorriko uruguaitarrak. {{Zutabe-zerrenda|kopurua = 4| # Adolfo Gelsi Bidart # Alberto Fermín Zubiría # Alberto Zumarán # Alejandro Atchugarry # Alfonso Requiterena # Antonio Alzamendi # Arotxa # Atanasio Cruz Aguirre # Avelino Arredondo # Benjamín Irazábal # Carlos Aguiar # Carlos Anaya # Carol Aviaga # Claudio Arbiza # César Vega # Daniel Chavarría # Danny Bergara # Daoiz Uriarte # Dardo Ortiz # Diego Vicente Aguirre # Diego Arismendi # Domingo Bordaberry # Dora Ibarburu # Dámaso Antonio Larrañaga # Eduardo Jiménez de Aréchaga # Eduardo Víctor Haedo # Enrique de Arrascaeta # Enzo Bordabehere # Ernesto Amorín Larrañaga # Ernesto Aroztegui # Fernando Peña # Fortunato Anzoátegui # Giorgian De Arrascaeta # Gonzalo Aguirre Ramírez # Gonzalo Uriarte Audi # Ignacio Ithurralde # Ildefonso Aroztegui # Jonathan Urretaviscaya # Jorge Larrañaga # Jorge Machiñena # José Arrieta # José Hualde # José Irureta Goyena Anza # José Sasía # Juan Campisteguy # Juan D. Jackson # Juan José de Amézaga # Juan Pedro Amestoy # Julián Murguía # Justino Zavala Muniz # Kléber Silva Iribarnegaray # Lauro Ayestarán # Lizán # Macarena Gelman # Marcelo Guerrero Gorriarán # Mario Bergara # Mario Saralegui # Marosa di Giorgio # Martín Aguirre Pérez # Martín Aguirrezabala # Martín Echegoyen # María Urruzola # Matías Aguirregaray # Miguel Saralegui # Miguel Ángel Odriozola # Nibia Sabalsagaray # Pablo Atchugarry # Pablo Aurrecochea # Pablo Bengoechea # Pablo Irrazábal # Pablo Iturralde # Pablo Zufriategui # Pantaleón Astiazarán # Pedro Bordaberry # Pedro Zabalza Arrospide # Rafael zufriategui # Raúl Iturria # Raúl Ugarte # Raúl Ybarra San Martín # Renzo Pi Hugarte # Ricardo Reilly Salaverry # Rodney Arismendi # Rodrigo Aguirre # Rubén Loza Aguerrebere # Ruperto Elichiribehety # Santiago Ostolaza # Santiago Urrutia # Santos Inzaurralde # Sebastián Eguren # Waldemar Sasías # Yonatan Irrazabal }} ===Ingelesez bai eta euskaraz ez=== {{Zutabe-zerrenda|kopurua = 4| * Agustín Ormaechea * Alejandro Atchugarry * Alfredo Zitarrosa * Antonio Alzamendi * Arotxa * Atanasio Aguirre * Avelino Arredondo * Carlos Anaya * Claudio Arbiza * Daniel Chavarria * Diego Aguirre * Diego Ormaechea * Domingo Bordaberry * Domingo Ordoñana * Dámaso Antonio Larrañaga * Emilio Oribe * Enzo Bordabehere * Gastón Guruceaga * Giorgian De Arrascaeta * Gonzalo Aguirre * Gustavo Munúa * Ignacio Ithurralde * Inocencio María Yéregui * Jerónimo Etcheverry * Joaquín Izuibejeres * Jonathan Urretaviscaya * Jorge Larrañaga * Josemir Lujambio * José Belloni Es Lindo * José Nasazzi * Juan Campisteguy * Juan D. Jackson * Juan José de Amézaga * Julián Legaspi * Kenya Mori * Lauro Ayestarán * Luis Alberto Lacalle Pou * Macarena Gelman * Marcelo Guerrero * Mariano Arana * Mariano Lazcano * Marina Arismendi * Martín Echegoyen * Martín Sastre * Matías Aguirregaray * Pablo Atchugarry * Pablo Aurrecochea * Pablo Bengoechea * Pedro Bordaberry * Renzo Pi Hugarte * Roberto Echavarren * Rodney Arismendi * Rodolfo Nin Novoa * Santiago García * Santiago Ostolaza * Sebastián Eguren * Tabaré Aguerre * Zoilo Canavery * Óscar Aguirregaray }} === Euskaraz bai eta gaztelaniaz ez === * Alberto Irigoyen * Eusko-uruguaitar * Joxe Mendiaga * Ramón Artagaveytia === Euskaraz eskatzen diren gaiak === == Created Mon, 24 Jul 2017 18:23:48 +0000 by [//tools.wmflabs.org/missingtopics/ the MissingTopics tool] ([//tools.wmflabs.org/missingtopics/?language=eu&project=wikipedia&depth=2&category=Euskal_uruguaitarrak&article=&wikimode=1&limitnum=1&notemplatelinks=0 run again with these settings]) == {| !Wanted!!Title |- ! 6 | [[Autores.uy]] |- ! 2 | [[Colorado Party]] |- ! 2 | [[National Party]] |- ! 2 | [[Movement of Popular Participation]] |- ! 2 | [[Pedro Bordaberry]] |- ! 2 | [[Domingo Bordaberry]] |- ! 1 | [[Labayru Argitaletxea]] |- ! 1 | [[La Lira]] |- ! 1 | [[Magnizidio]] |- ! 1 | [[Kolischer kontserbatorioa]] |- ! 1 | [[Mercedes (Uruguai)]] |- ! 1 | [[Mercedes]] |- ! 1 | [[Martín Recaredo Echegoyen]] |- ! 1 | [[Juan José de Amézaga]] |- ! 1 | [[Jesualdo Sosa]] |- ! 1 | [[Jonathan Urretaviscaya]] |- ! 1 | [[Jeronimo Uztaritz Institutua]] |- ! 1 | [[Jeneral]] |- ! 1 | [[Héctor Gutiérrez Ruiz]] |- ! 1 | [[Jorge Larrañaga]] |- ! 1 | [[Jose Mendiague pastorala]] |- ! 1 | [[Metro karratuko]] |- ! 1 | [[Juan Campisteguy]] |- ! 1 | [[José Batlle y Ordóñez]] |- ! 1 | [[Josu Hormaetxea]] |- ! 1 | [[Knight Grand Cross of the Order of St Michael and St George]] |- ! 1 | [[National Order of Merit]] |- ! 1 | [[Santiago Ostolaza]] |- ! 1 | [[San José de Mayo]] |- ! 1 | [[San José (departamendua)]] |- ! 1 | [[Sodre]] |- ! 1 | [[Urrezko Bota]] |- ! 1 | [[Zelmar Michelini]] |- ! 1 | [[Zazpiak Bat. Eskualdun Kantuak]] |- ! 1 | [[William Whitelaw]] |- ! 1 | [[Rosario Barredo]] |- ! 1 | [[Rodney Arismendi]] |- ! 1 | [[Pando (Uruguai)]] |- ! 1 | [[Order of the Southern Cross]] |- ! 1 | [[Haitza]] |- ! 1 | [[Pedro Zabalza Arrospide]] |- ! 1 | [[Peruko Eguzkiaren Ordena]] |- ! 1 | [[Ricardo Zabalza Waksman]] |- ! 1 | [[Rampla Juniors Fútbol Club]] |- ! 1 | [[Rampla Juniors Football Club]] |- ! 1 | [[Minas]] |- ! 1 | [[Futbol entrenatzaile]] |- ! 1 | [[Club Atlético River Plate (Uruguay)]] |- ! 1 | [[Club Atlético Rentistas]] |- ! 1 | [[Club Atlético Bella Vista]] |- ! 1 | [[Central Español Fútbol Club]] |- ! 1 | [[Club Deportivo Los Millonarios]] |- ! 1 | [[Club Nacional]] |- ! 1 | [[Daniel Chavarría]] |- ! 1 | [[Colorado Alderdia]] |- ! 1 | [[Collar of the Order of Isabella the Catholic]] |- ! 1 | [[Central Español]] |- ! 1 | [[Carlos Anaya]] |- ! 1 | [[Argentine Civil Wars]] |- ! 1 | [[Antonio Alzamendi]] |- ! 1 | [[Andrés Irujo Saria]] |- ! 1 | [[Alfredo Zitarrosa]] |- ! 1 | [[Atanasio de la Cruz Aguirre]] |- ! 1 | [[Avelino Arredondo]] |- ! 1 | [[C.A. Rentistas]] |- ! 1 | [[Broad Front]] |- ! 1 | [[Bertsulari.com]] |- ! 1 | [[Danubio Fútbol Club]] |- ! 1 | [[Darwin geurean]] |- ! 1 | [[Eusko-venezuelar]] |- ! 1 | [[Eusko-perutar]] |- ! 1 | [[Eusko-kubatar]] |- ! 1 | [[Eusko-filipinar]] |- ! 1 | [[Eusko Jauralitza]] |- ! 1 | [[Euskonews]] |- ! 1 | [[Alberto Demicheli]] |- ! 1 | [[Frente Amplio]] |- ! 1 | [[Federico Leicht]] |- ! 1 | [[Eusko-australiar]] |- ! 1 | [[Euskal Erria (Uruguai)]] |- ! 1 | [[Dámaso Antonio Larrañaga]] |- ! 1 | [[Domingo Ordoñana]] |- ! 1 | [[Domingo Bordaberry Elizondo]] |- ! 1 | [[Eduardo Fabini]] |- ! 1 | [[Eduardo Víctor Haedo]] |- ! 1 | [[Eskual Herria]] |- ! 1 | [[Enrique Mossera]] |- ! 1 | [[Emilio Oribe]] |- ! 1 | [[Gonzalo Aguirre]] |} == Taula finalerdiak == {| class="wikitable sortable" |- ! '''Bertsolaria''' !! '''8H''' !! '''8T''' !! '''Puntutan''' !! '''10T''' !! '''Bakarka''' !! '''Guztira''' |- |[[Sustrai Colina]] ||align=center|137.00 ||align=center|135.00 ||align=center|138.50 ||align=center|141.00 ||align=center|149.50 || align=center|'''701.00''' |- |[[Beñat Gaztelumendi]] ||align=center|140.50 ||align=center|129.00 ||align=center|137.50 ||align=center|136.50 ||align=center|151.00|| align=center|'''694.50''' |- |[[Jon Maia]] ||align=center|138.50 ||align=center|132.50 ||align=center|133.50 ||align=center|136.00 ||align=center|141.00 || align=center|'''681.50''' |- |[[Nerea Ibarzabal]] ||align=center|133.50 ||align=center|131.00 ||align=center|129.50 ||align=center|132.00 ||align=center|149.50 || align=center|'''675.50''' |- |[[Jon Martin]] ||align=center|134.00 ||align=center|132.50 ||align=center|128.50 ||align=center|134.50 ||align=center|139.00 || align=center|'''668.50''' |- |[[Etxahun Lekue]] ||align=center|131.50 ||align=center|109.00 ||align=center|124.50 ||align=center|124.50 ||align=center|125.50 || align=center|'''615.00''' |} {| class="wikitable sortable" |- ! '''Bertsolaria''' !! '''Bastida''' !! '''Irun''' !! '''Maule-Lextarre''' !! '''Durango''' !! '''Amurrio''' !! '''Donibane Lohizune''' !! '''Iruñea''' !! '''Guztira''' |- |[[Maialen Lujanbio]] || ||align=center|750.00 || || || ||align=center|707.50 || ||align=center|1457.50 |- |[[Igor Elortza]] ||align=center|703.00 || || || || ||align=center|710.00 || ||align=center|1413.00 |- |[[Sustrai Colina]] ||align=center|705.50 || || || ||align=center|701.00 || || ||align=center|1406.50 |- |[[Beñat Gaztelumendi]] || || ||align=center|694.50|| ||align=center|694.50|| || ||align=center|1389.00 |- |[[Jon Maia]] || || || ||align=center|675.00 ||align=center|681.50||||||align=center|1356.50 |- |[[Jon Martin]] ||align=center|671.00 ||||||||align=center|668.50 ||||||align=center|1339.50 |- |[[Julio Soto]] ||||||align=center|668.50||||||align=center|671.00||||align=center|1339.50 |- |[[Nerea Ibarzabal]] ||||||align=center|663.00||||align=center|675.50||||||align=center|1338.50 |- |[[Jone Uria]] ||align=center|669.00 ||||||||||align=center|668.50|| ||align=center|1337.50 |- |[[Agin Laburu]] ||align=center|690.00 ||||||||||align=center|634.50|| ||align=center|1324.50 |- |[[Iñaki Apalategi]] ||||||||align=center|648.00|| ||align=center|633.50|| ||align=center|1281.50 |- |[[Etxahun Lekue]]||||||align=center|656.50||||align=center|615.00||||||align=center|1271.50 |- |[[Aitor Mendiluze]] ||||||||align=center|740.50 ||||||?||align=center|740.50 |- |[[Aitor Sarriegi]] ||||align=center|705.00 || || || || ||||align=center|705.00 |- |[[Miren Amuriza]] || || || ||align=center|678.50|| || ||?||align=center|678.50 |- |[[Oihana Iguaran]] || || || ||align=center|671.00 || || || ?||align=center|671.00 |- |[[Unai Agirre]] || ||align=center|667.50 || |||||||| ||align=center|667.50 |- |[[Alaia Martin]] || ||align=center|651.00 || |||||||| ||align=center|651.00 |- |[[Miren Artetxe]] || |||| ||align=center|639.00 |||||| ? ||align=center|639.00 |- |[[Nerea Elustondo]] |||| ||align=center|637.50 |||||||| ||align=center|637.50 |- |[[Maddalen Arzallus]] || ||align=center|634.50 || |||||||| ||align=center|634.50 |- |[[Aimar Karrika]] || ||align=center|605.00 || |||||||| ||align=center|605.00 |- |[[Beñat Iguaran]] ||||||align=center|604.00 |||||||| ||align=center|604.00 |- |[[Nahikari Gabilondo]] ||align=center|600.00 |||||||||||| ||align=center|600.00 |} == Lapurdiko udalerriak 5.000tik behera== {| class="wikitable" !# !!Title !!Page ID !!Namespace !!Size (bytes) !!Last change |- |1 ||Arbona ||9152 ||(Article) ||4228 ||20180115114020 |- |2 ||Kanbo ||9173 ||(Article) ||4886 ||20180115114020 |- |3 ||Itsasu ||9175 ||(Article) ||4329 ||20180115114020 |- |4 ||Luhuso ||9176 ||(Article) ||3805 ||20180115114020 |- |5 ||Zuraide ||9178 ||(Article) ||3882 ||20180115114020 |- |6 ||Haltsu ||9180 ||(Article) ||3288 ||20180115114020 |- |7 ||Larresoro ||9182 ||(Article) ||2849 ||20180115114020 |- |8 ||Milafranga ||9193 ||(Article) ||3635 ||20180115114020 |- |9 ||Mugerre ||9194 ||(Article) ||4047 ||20180115114020 |- |10 ||Urketa ||9195 ||(Article) ||4240 ||20180115114020 |- |11 ||Ahurti ||9197 ||(Article) ||3060 ||20180115114020 |- |12 ||Lekorne ||9201 ||(Article) ||3145 ||20180115114020 |- |13 ||Lekuine ||9202 ||(Article) ||3065 ||20180115114020 |- |14 ||Makea ||9203 ||(Article) ||3136 ||20180115114020 |- |15 ||Bokale (Lapurdi) ||9205 ||(Article) ||4987 ||20180115114020 |- |16 ||Gixune ||9206 ||(Article) ||3304 ||20180115114020 |- |17 ||Serres ||102199 ||(Article) ||1660 ||20180115114312 |- |18 ||Urkodoi ||102202 ||(Article) ||1624 ||20180115114312 |} {| class="sortable wikitable" !# !!Title !!Page ID !!Namespace !!Size (bytes) !!Last change 1 Ainharbe 8417 (Article) 3918 20180115114019 2 Aloze 8418 (Article) 1616 20180115114019 3 Altzai-Altzabeheti-Zunharreta 8566 (Article) 3483 20180115114019 4 Arrokiaga 8568 (Article) 2376 20180115114019 5 Arüe-Ithorrotze-Olhaibi 8569 (Article) 3676 20180115114019 6 Berrogaine-Larüntze 8572 (Article) 2425 20180115114019 7 Domintxaine-Berroeta 8574 (Article) 3633 20180115114019 8 Etxebarre 8578 (Article) 2464 20180115114020 9 Ezpeize-Ündüreine 8579 (Article) 3511 20180115114020 10 Gamere-Zihiga 8580 (Article) 3417 20180115114020 11 Garindaine 8581 (Article) 2868 20180115114020 12 Gotaine-Irabarne 8582 (Article) 3353 20180115114020 13 Hauze 8583 (Article) 3131 20180115114020 14 Idauze-Mendi 8584 (Article) 4332 20180115114020 15 Iruri 8585 (Article) 2857 20180115114020 16 Jeztaze 8586 (Article) 4742 20180115114020 17 Lakarri-Arhane-Sarrikotagaine 8587 (Article) 3253 20180115114020 18 Lexantzü-Zunharre 8589 (Article) 2618 20180115114020 19 Ligi-Atherei 8590 (Article) 4198 20180115114020 20 Liginaga-Astüe 8591 (Article) 2114 20180115114020 21 Lohitzüne-Oihergi 8592 (Article) 2905 20180115114020 22 Mendikota 8593 (Article) 2885 20180115114020 23 Mitikile-Larrori-Mendibile 8594 (Article) 2807 20180115114020 24 Muskildi 8596 (Article) 2654 20180115114020 25 Ospitalepea 8597 (Article) 4229 20180115114020 26 Ozaraine-Erribareita 8598 (Article) 2914 20180115114020 27 Ozaze-Zühara 8599 (Article) 2955 20180115114020 28 Pagola 8600 (Article) 3420 20180115114020 29 Sarrikotapea 8602 (Article) 2258 20180115114020 30 Urdiñarbe 8605 (Article) 4545 20180115114020 31 Ürrüstoi-Larrabile 8606 (Article) 2517 20180115114020 32 Aloze-Ziboze-Onizegaine 44368 (Article) 2755 20180115114133 33 Ziboze 44369 (Article) 1815 20180115114133 34 Altzai 44924 (Article) 3062 20180115114135 35 Arüe 51005 (Article) 2681 20180115114143 36 Atharratze 51006 (Article) 2238 20180115114143 37 Lakarri 67020 (Article) 1968 20180115114212 38 Altzabeheti 67292 (Article) 1807 20180115114212 39 Zunharreta 67293 (Article) 1553 20180115114212 40 Onizegaine 67294 (Article) 2820 20180115114212 41 Mitikile 69144 (Article) 1880 20180115114213 42 Irabarne 74419 (Article) 2091 20180115114219 43 Aloze-Ziboze 100616 (Article) 2267 20180115114312 44 Zalgize 107823 (Article) 1281 20180115114317 45 Bildoze 137443 (Article) 1406 20180115114353 46 Onizepea 137447 (Article) 2368 20180115114353 47 Arhane 163126 (Article) 906 20180115114426 48 Ürrüstoi 163130 (Article) 1098 20180115114426 49 Atherei 163135 (Article) 1304 20180115114426 50 Berroeta (Zuberoa) 163137 (Article) 1117 20180115114426 51 Gamere 163220 (Article) 1728 20180115114426 52 Sarrikotagaine 163224 (Article) 1400 20180115114426 53 Zihiga 163226 (Article) 1364 20180115114426 54 Domintxaine 163227 (Article) 3472 20180115114426 55 Gotaine 163228 (Article) 1553 20180115114426 56 Idauze 163230 (Article) 2137 20180115114426 57 Ithorrotze 163333 (Article) 1980 20180115114426 58 Ithorrotze-Olhaibi 163343 (Article) 3971 20180115114426 59 Liginaga 163347 (Article) 1441 20180115114426 60 Larrabile 163349 (Article) 1019 20180115114426 61 Lexantzü 163352 (Article) 1704 20180115114426 62 Lextarre 163354 (Article) 4008 20180115114426 63 Ligi 163441 (Article) 1662 20180115114426 64 Lohitzüne 163443 (Article) 1657 20180115114426 65 Mendibile (Zuberoa) 163446 (Article) 1460 20180115114426 66 Larrori 163448 (Article) 1363 20180115114426 67 Mendi (Idauze-Mendi) 163449 (Article) 1368 20180115114426 68 Olhaibi 163456 (Article) 3034 20180115114426 69 Ozaze 163457 (Article) 1587 20180115114426 70 Ozaraine 163473 (Article) 2652 20180115114426 71 Erribareita 163474 (Article) 1380 20180115114426 72 Oihergi 163475 (Article) 1381 20180115114426 73 Astüe 163477 (Article) 1309 20180115114426 74 Doneztebe (Zuberoa) 163478 (Article) 1255 20180115114426 75 Sorholüze 163483 (Article) 1262 20180115114426 76 Zunharre 163494 (Article) 1141 20180115114426 77 Ezpeize 163499 (Article) 1671 20180115114426 78 Ündüreine 163501 (Article) 1620 20180115114426 |} {| class="sortable wikitable" !# !!Title !!Page ID !!Namespace !!Size (bytes) !!Last change 1 Pagola 8600 (Article) 3420 20180115114020 2 Ahatsa-Altzieta-Bazkazane 9260 (Article) 3717 20180115114020 3 Aiziritze-Gamue-Zohazti 9263 (Article) 2561 20180115114020 4 Aiherra 10940 (Article) 4929 20180115114059 5 Ainhize-Monjolose 10941 (Article) 2822 20180115114059 6 Aintzila 10942 (Article) 2408 20180115114059 7 Amendüze-Unaso 10948 (Article) 2708 20180115114059 8 Amorotze-Zokotze 10949 (Article) 2503 20180115114059 9 Arberatze-Zilhekoa 10952 (Article) 2357 20180115114059 10 Arboti-Zohota 10953 (Article) 2433 20180115114059 11 Arhantsusi 11401 (Article) 1981 20180115114059 12 Armendaritze 11402 (Article) 2657 20180115114059 13 Arnegi 11403 (Article) 2730 20180115114059 14 Arrosa 11404 (Article) 1984 20180115114059 15 Arrueta-Sarrikota 11405 (Article) 2651 20180115114059 16 Azkarate (Nafarroa Beherea) 11406 (Article) 2323 20180115114100 17 Banka 11407 (Article) 4300 20180115114100 18 Bastida (Nafarroa Beherea) 11410 (Article) 3803 20180115114100 19 Behaskane-Laphizketa 11411 (Article) 2179 20180115114100 20 Behauze 11412 (Article) 1796 20180115114100 21 Behorlegi 11413 (Article) 2375 20180115114100 22 Bidarrai 11414 (Article) 2595 20180115114100 23 Bithiriña 11418 (Article) 2554 20180115114100 24 Bunuze 11420 (Article) 2212 20180115114100 25 Lekunberri (Nafarroa Beherea) 12049 (Article) 3833 20180115114100 26 Urepele 12060 (Article) 4427 20180115114100 27 Izpura 12214 (Article) 2224 20180115114100 28 Iholdi 12219 (Article) 3351 20180115114100 29 Burgue-Erreiti 12228 (Article) 3735 20180115114100 30 Donaixti-Ibarre 12230 (Article) 2425 20180115114100 31 Donamartiri 12231 (Article) 3079 20180115114100 32 Gabadi 12250 (Article) 2070 20180115114100 33 Oragarre 12251 (Article) 3156 20180115114100 34 Erango 12252 (Article) 2716 20180115114100 35 Ostankoa 12254 (Article) 2846 20180115114100 36 Mendibe 12257 (Article) 3357 20180115114100 37 Mehaine 12261 (Article) 2195 20180115114100 38 Ortzaize 12262 (Article) 3589 20180115114100 39 Zaro 12354 (Article) 2937 20180115114100 40 Uhartehiri 12368 (Article) 2650 20180115114100 41 Uharte Garazi 12369 (Article) 3313 20180115114100 42 Suhuskune 12557 (Article) 2481 20180115114100 43 Samatze 12558 (Article) 2832 20180115114100 44 Martxueta 12804 (Article) 2991 20180115114101 45 Lüküze-Altzümarta 12805 (Article) 2017 20180115114101 46 Lasa 12806 (Article) 2958 20180115114101 47 Donoztiri 12807 (Article) 2615 20180115114101 48 Ezterenzubi 12808 (Article) 2931 20180115114101 49 Izura-Azme 12809 (Article) 4450 20180115114101 50 Izturitze 12810 (Article) 3756 20180115114101 51 Larzabale-Arroze-Zibitze 12812 (Article) 3854 20180115114101 52 Irulegi 12813 (Article) 4035 20180115114101 53 Irisarri 12814 (Article) 4062 20180115114101 54 Ilharre 12815 (Article) 2194 20180115114101 55 Eiheralarre 12817 (Article) 2342 20180115114101 56 Duzunaritze-Sarasketa 12818 (Article) 2585 20180115114101 57 Heleta 12819 (Article) 3313 20180115114101 58 Larribarre-Sorhapürü 12821 (Article) 2931 20180115114101 59 Landibarre 12823 (Article) 3694 20180115114101 60 Gamarte 12825 (Article) 2597 20180115114101 61 Ibarrola 12826 (Article) 2360 20180115114101 62 Hozta 12827 (Article) 2070 20180115114101 63 Jatsu (Garazi) 12830 (Article) 2750 20180115114101 64 Ahatsa 60936 (Article) 4850 20180115114150 65 Ezkoze 64235 (Article) 2309 20180115114155 66 Gamue-Zohazti 101310 (Article) 1375 20180115114312 67 Burgue-Erango-Erreiti 102197 (Article) 1009 20171230173819 68 Burgue 116701 (Article) 3827 20180115114322 69 Zohazti 116955 (Article) 4982 20180115114322 70 Arboti 116988 (Article) 4790 20180115114322 71 Zohota 117051 (Article) 4290 20180115114322 72 Zilhekoa 117294 (Article) 3710 20180115114324 73 Laphizketa 117375 (Article) 4739 20180115114324 74 Altzümarta 117645 (Article) 4457 20180115114324 75 Arrueta 118153 (Article) 4977 20180115114324 76 Monjolose 653810 (Article) 2511 20180115115910 |} ==Tolosako Tren istripua == Iturriak: * [https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/tolosa/pudo-matar-anos-20180330002220-ntvo.html Diario Vasco] * [https://elpais.com/diario/1978/03/30/espana/260060423_850215.html El País] * [https://ataria.eus/tolosa/1522164173463-lau-hamarkada-tren-istripua-tolosa-1978 Ataria] h9ghwr36fho4b9zfrtmdh8lykr735y8 0 583425 10002647 8198730 2024-12-17T17:59:59Z Wayratuta 119550 Ortografia zuzenketa 10002647 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''Jumanji''' [[1995]]eko [[Joe Johnston]] estatubatuar [[zinema zuzendari]]aren [[fantasia]] eta [[abentura]]zko film bat da. [[Chris Van Allsburg]] idazlearen izenburu berdineko ''[[Jumanji (istorio laburra)|Jumanji]]'' istorio laburran oinarritua da. [[Robin Williams]], [[Kirsten Dunst]], [[David Alan Grier]], [[Bonnie Hunt]], [[Jonathan Hyde]], eta [[Bebe Neuwirth]] aktoreek antzeztu zuten. [[2017]]ean ''[[Jumanji: Welcome to the Jungle]]'' eta [[2019]]an ''[[Jumanji: The Next Level]]'' izeneko jarraipenak izan zituen. == Argumentua == {{argumentua}} Alan Parrish ([[Robin Williams]]) 25 urtez Jumanji izeneko antzinako mahai-joko magiko baten barnean harrapaturik gelditu da. Azkenean, bi neskato-mutikok ([[Kirsten Dunst]] eta [[Bradley Pierce]]) askatzen dutenenan, animalia exotiko andana bat ere aske geldituko da. Alanek bere herria suntsiketatik salbatu beharko du. == Aktoreak == * [[Robin Williams]]: Alan Parrish * [[Adam Hann-Byrd]]: Alan Parrish gaztea * [[Bonnie Hunt]]: Sarah Whittle * [[Laura Bell Bundy]]: Sarah Whittle gaztea * [[Kirsten Dunst]]: Judy Shepherd * [[Bradley Pierce]]: Peter Shepherd * [[David Alan Grier]]: Carl Bentley * [[Bebe Neuwirth]]: Nora Shepherd * [[Jonathan Hyde]]: Sam Parrish / Van Pelt * [[Patricia Clarkson]]: Carol-Anne Parrish == Kanpo estekak == * [http://www.imdb.com/title/tt0113497/ ''Jumanji'' filmaren IMDBko fitxa irakurgai] {{en}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Joe Johnstonek zuzendutako filmak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]] [[Kategoria:Fantasiazko filmak]] [[Kategoria:Abentura filmak]] [[Kategoria:Umorezko filmak]] [[Kategoria:Haur filmak]] [[Kategoria:Anai-arrebei buruzko filmak]] [[Kategoria:Umezurtzei buruzko filmak]] [[Kategoria:Trauma ondoko estres nahasmenduari buruzko filmak]] [[Kategoria:Eskola jazarpenari buruzko filmak]] [[Kategoria:Liburuetan oinarritutako filmak]] [[Kategoria:Oihanetan girotutako filmak]] [[Kategoria:1995eko filmak]] hmpp4177ftwjglu699kahp6d9mqjhw0 14 590931 10003176 9765542 2024-12-18T10:44:31Z Eliatxo 96586 10003176 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} {{Nagusia|Roald Dahl}} {{commonskat}} [[Kategoria:Erresuma Batuko idazleak]] [[Kategoria:Galesko idazleak]] [[Kategoria:Galesko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Beldurrezko idazleak]] [[Kategoria:Galesko eleberrigileak]] m0g5g0q03lm95henxh994t2moolfzu2 0 594854 10002499 9914865 2024-12-17T14:37:22Z Makenzis 82059 10002499 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = Atalanta Bergamasca Calcio SpA | ezkutu irudia = | ezizenak = ''La Dea'' ("jainkosa"), ''Nerazzurri'' ("beltz-urdinak")<br/>''Regina delle provinciali'' ("probintzietako erregina") | hiria = [[Bergamo]] ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1907]] | zelaia = [[Stadio Atleti Azzurri d'Italia]] | zelai inaugurazioa = [[1928]] | zelai edukiera = 24.642 | presidentea = {{banderaikur|Italia}} [[Antonio Percassi]] | entrenatzailea = {{banderaikur|Italia}} [[Gian Piero Gasperini]] | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 4.a | webgunea = [http://www.atalanta.it/ Webgune ofiziala] | ezker-esku eredua 1 = _atalantabc2223h | gorputz eredua 1 = _atalantabc2223h | eskuin-esku eredua 1 = _atalantabc2223h | praka eredua 1 = _atalantabc2223h | galtzerdi eredua 1 = _atalantabc2223h | ezker-eskua 1 = 0060F0 | gorputza 1 = 0060F0 | eskuin-eskua 1 = 0060F0 | prakak 1 = 000000 | galtzerdiak 1 = 000000 | ezker-esku eredua 2 = _atalantabc2223a | gorputz eredua 2 = _atalantabc2223a | eskuin-esku eredua 2 = _atalantabc2223a | praka eredua 2 = _atalantabc2223a | galtzerdi eredua 2 = _atalantabc2223a | ezker-eskua 2 = FFFFFF | gorputza 2 = FFFFFF | eskuin-eskua 2 = FFFFFF | prakak 2 = FFFFFF | galtzerdiak 2 = FFFFFF }} '''Atalanta Bergamasca Calcio SpA''' [[Italia]]ko [[futbol]] talde bat da, [[Bergamo]] hirikoa. [[2024]]. urtean [[UEFA Europa League]] txapelketa irabazi zuen. Etxeko partidak [[Stadio Atleti Azzurri d'Italia]]n jokatzen ditu. == Historia == 1904an bazen futbol talde bat Bergamon, ''Bergamasca'' izenekoa eta [[1907]]an ''Atalanta'' izeneko bat sortu zuten. [[Atalanta]] jainkosa grekoaren izena jarri zioten. 1920an talde biek bat egin zuten. Historia luzea duen talde apala izan arren ''Regina delle provinciali'' ("probintzietako erregina") izena eman izan zaio, izan ere metropoli handietakoak ez diren taldeen artean historia politena duena baita, 53 denboraldi egin baititu Serie A-n. Lortu duen lehenengo titulua [[1963]]ko Kopa da, finalean [[Torino FC]] 3-1 emaitzaz garaitu zuen. 1987an bigarren final bat jokatu zuen baina [[Società Sportiva Calcio Napoli|SSC Napolik]] erraz irabazi zion. Honek ordea [[Europako Futbol Errekopa]] jokatzeko aukera eman zion, bigarren mailako taldea zen arren, eta final erdietara iritsi zen, lehen mailakoa ez den talde batek lortu duen emaitzarik onena da oraindik ere. Gerora txapelduna izango zen [[RKV Malinas]] talde belgikarrak kanporatu zuen etxean zein kanpoan 2-1 emaitzaz irabazita. 1991ean [[UEFA Kopa]] jokatu zuen, baina [[F.C. Internazionale Milano|Milango Interrek]] kanporatu zuen final laurdenetan. 1996an jokatu zuen orain arteko azken Kopa finala eta berriz ere galtzaile atera zen, oraingoan [[ACF Fiorentina]]ren aurrean. 2016-17 denboraldia bikaina izan zen eta laugarren postuan sailkatu zen, inoizko emaitzarik onena, 1948ko bosgarren postua gainditu baitzuen. Hurrengo urtean [[UEFA Europa League]]ra itzuli zen. 2017-18 denboraldian 7. postuan amaitu zuen eta Europa Leaguerako sailkatu zen berriz. 2018-19an denboraldi bikaina osatu zuen, ligan hirugarren egin baitzuen eta Kopa finala ere jokatu baitzuen, txapeldun izan ez bazen ere.Hurrengo bi ligatan ere hirugarrena izan da eta 2021ean Kopa final berria jokatu zuen, baina oraingoan ere ez zuen titulua lortu. 2023-2024 denboraldia bikaina izan zen eta [[UEFA Europa League]] txapelketa irabazi zuen finalean [[Bayer 04 Leverkusen|Bayer Leverkusen]] 3-0 emaitzaz garaituta. Bayerrek denboraldi hartan galdutako partida bakarra izan zen. == Uniformea == 1907an sortu zenean Atalantak kolore zuri-beltza zuen eta Bergamascak zuri-urdina. Biak 1920an elkartu zirenean kolore urdina eta beltza hartu zituzten. {| | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _black_stripes_thin1| gorputz eredua = _blackstripes6| eskuin-esku eredua = _black_stripes_thin1| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = ffffff| gorputza = ffffff| eskuin-eskua = ffffff| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = Atalanta 1907| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _whitestripes| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = FFFFFF| gorputza = 1293CC| eskuin-eskua = FFFFFF| prakak = FFFFFF| galtzerdiak = FFFFFF| izenburua = Bergamasca| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = | gorputz eredua = _blackhalf| eskuin-esku eredua = | praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 000000| gorputza = 0079CF| eskuin-eskua = 0079CF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 1920| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _black_stripes| gorputz eredua = _blackstripes| eskuin-esku eredua = _black_stripes| praka eredua = | galtzerdi eredua = | ezker-eskua = 0079CF| gorputza = 0079CF| eskuin-eskua = 0079CF| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = klasikoa| }} |- | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _atalanta1819h| gorputz eredua = _atalanta1819h| eskuin-esku eredua = _atalanta1819h| praka eredua = _atalanta1819h| galtzerdi eredua = _atalanta1819h| ezker-eskua = 000000| gorputza = 141414| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2018-19| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _atalanta1920h| gorputz eredua = _atalanta1920h| eskuin-esku eredua = _atalanta1920h| praka eredua = _atalanta1920h| galtzerdi eredua = _atalanta1920h| ezker-eskua = 000000| gorputza = 141414| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2019-20| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _atalanta2021C| gorputz eredua = _atalanta2021C| eskuin-esku eredua = _atalanta2021C| praka eredua = _atalanta2021C| galtzerdi eredua = _atalanta2021C| ezker-eskua = 000000| gorputza = 141414| eskuin-eskua = 000000| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2020-21| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _atalantabc2122h| gorputz eredua = _atalantabc2122h| eskuin-esku eredua = _atalantabc2122h| praka eredua = _atalantabc2122h| galtzerdi eredua = _atalantabc2122h| ezker-eskua = 0060F0| gorputza = 0060F0| eskuin-eskua = 0060F0| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2021-22| }} | {{Futbolerako kit-a | ezker-esku eredua = _atalantabc2223h| gorputz eredua = _atalantabc2223h| eskuin-esku eredua = _atalantabc2223h| praka eredua = _atalantabc2223h| galtzerdi eredua = _atalantabc2223h| ezker-eskua = 0060F0| gorputza = 0060F0| eskuin-eskua = 0060F0| prakak = 000000| galtzerdiak = 000000| izenburua = 2022-23| }} |} == Palmaresa == === Italian: 13 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (0): hirugarren 2019an, 2020an eta 2021ean. * Serie B (5): 1940, 1959, 1984, 2006, 2011. * [[Italiako futbol kopa]]: ** Txapelduna (1): 1963 ** Finalista (4): 1987, 1996, 2019, 2021 === Nazioartean: 1 === * [[UEFAren Europako Superkopa]] (0): finalista 2024an. * [[UEFA Europa League]] (1): 2024. * [[Europako Futbol Errekopa]] (0): finalerdiak 1988an. * [[UEFA Kopa]] (0): finalaurdenak 1991ean. == Ikus, gainera == * [[Italiako futbol taldeen zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{it}} [http://www.atalanta.it/ Webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} [[Kategoria:Atalanta BC]] nl5pxjrxqm6qchn9mquevz6bss4c8x5 0 598738 10002394 9931881 2024-12-17T13:14:08Z EkainRegil 166596 Ingelesezko wikipediatik osatu 10002394 wikitext text/x-wiki '''Freeware'''-a, edo '''doako programak''', [[software]]-a dira, normalean [[Software jabedun|jabedunak]], erabiltzailearentzat diru-kosturik gabe banatzen direna. Ez dago adostasunik –eskubide, [[Software lizentzia|lizentzia]] edo EULA multzoari buruz, ''freewarea'' anbiguotasunik gabe definitzen duena; editore bakoitzak bere arauak definitzen ditu eskaintzen duen freewarearentzako. Adibidez, aldaketa, hirugarrenen bidezko birbanaketa eta [[alderantzizko ingeniaritza]] editore batzuek baimentzen dute, baina beste batzuek ez.<ref name="linfo">{{Cite web|izenburua=Freeware Definition|data=2006-10-22|url=http://www.linfo.org/freeware.html|lana=The Linux Information Project|accessdate=2009-06-12}}</ref><ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Lawrence D|abizena=Graham|urtea=1999|izenburua=Legal battles that shaped the computer industry|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=175|ISBN=978-1-56720-178-9|hizkuntza=en|aipua=Freeware, however, is generally only free in terms of price; the author typically retains all other rights, including the rights to copy, distribute, and make derivative works from the software.}}</ref><ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref> [[Software libre|Software librea]] ez bezala (horiek ere doan banatzen dira askotan), freewareen [[Iturburu kode|iturburu-kodea]] normalean ez dago eskuragarri.<ref name="linfo" /><ref name="gnu" /><ref name="dod-definition">{{Erreferentzia|izenburua=Frequently Asked Questions regarding Open Source Software (OSS) and the Department of Defense (DoD)|url=http://dodcio.defense.gov/OpenSourceSoftwareFAQ.aspx#Q:_Are_.22non-commercial_software.22.2C_.22freeware.22.2C_or_.22shareware.22_the_same_thing_as_open_source_software.3F|accessdate=2012-06-11}}</ref><ref name="wolfire2010">{{Cite web|abizena=Rosen|izenburua=Open-source software is not always freeware|argitaletxea=wolfire.com|izena1=David|data=May 16, 2010|url=http://blog.wolfire.com/2010/05/Open-source-software-is-not-always-freeware|accessdate=2016-01-18}}</ref> Freewarea bere jabeari mesede egiteko pentsatuta egon daiteke, adibidez, bertsio kapazago baten salmentak sustatuz, freemium eta [[shareware]] negozio ereduetan bezala.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Lyons|izenburua=A tale of two pricing systems for services|orrialdeak=19–42|hizkuntza=en|abizena2=Messinger|abizena3=Niu|abizena4=Stroulia|izena1=Kelly|izena2=Paul R.|izena3=Run H.|izena4=Eleni|data=2012|kazeta=Information Systems and E-Business Management|liburukia=10|alea=1|issn=1617-9846|doi=10.1007/s10257-010-0151-3}}</ref> == Historia == ''Freeware'' terminoa 1982an<ref>{{Erreferentzia|izena=Damon|abizena=Camille|izenburua=Shareware:|orrialdeak=75–81|data=1987-01|url=http://dx.doi.org/10.1300/j115v06n03_08|aldizkaria=Medical Reference Services Quarterly|alea=3|zenbakia=6|issn=0276-3869|doi=10.1300/j115v06n03_08|sartze-data=2024-11-19}}</ref> sortu zuen Andrew Fluegelmanek, PC-Talk, berak sortutako komunikazio-aplikazioa, banaketa-kanal komertzialetatik kanpo saldu nahi baitzuen<ref>{{erreferentzia|izena=Kevin|abizena=Strehlo|izenburua=Andrew Fluegleman: In Memoriam|hizkuntza=en|data=1985-07-30|url=http://textfiles.fisher.hu/news/freeware.txt|artxibo-url=https://web.archive.org/web/20060614133129/http://textfiles.fisher.hu/news/freeware.txt|artxibo-data=2006-06-14}}</ref>. Fluegelmanek ''[[Shareware|sharewarearen]]'' prozesu beraren bidez banatu zuen programa<ref>{{erreferentzia|izena=Tom|abizena=Smith|izenburua=The Price of Quality Software|hizkuntza=en|url=http://www.pc-shareware.com/quality.htm}}</ref>. Software motak alda daitezkeenez, freewarea shareware bilakatu daiteke.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Corbly|izenburua=The Free Software Alternative: Freeware, Open Source Software, and Libraries|orrialdeak=65|izena1=James Edward|data=2014-09-25|url=http://ejournals.bc.edu/ojs/index.php/ital/article/view/5105|kazeta=Information Technology and Libraries|liburukia=33|alea=3|issn=2163-5226|doi=10.6017/ital.v33i3.5105}}</ref> Laurogeiko eta laurogeita hamarreko hamarkadetan, ''freeware'' hitza iturburu-koderik gabe kaleratutako softwareari aplikatu zitzaion maiz.<ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref><ref name="fsf">{{Cite web|abizena=Stallman|izenburua=Words to Avoid (or Use with Care) Because They Are Loaded or Confusing|argitaletxea=Free Software Foundation|izena1=Richard M.|url=https://www.gnu.org/philosophy/words-to-avoid.html#Freeware|lana=GNU.org|accessdate=2017-05-01}}</ref> == Definizioak == === Software lizentzia === {{Nagusia|Software lizentzia}}Freewarea doainik erabil daiteke, eta, oro har, funtzionalitate mugatua du, komertzialki edo shareware gisa banatzen den gaitasun handiagoa duen bertsio batekiko. Oro har, erabat funtzionala da denbora-tarte mugagabe batean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rod|abizena=Dixon|izenburua=Open source software law|argitaletxea=Artech House|data=2004|isbn=978-1-58053-719-3|sartze-data=2024-11-19|aipua=On the other hand, freeware does not require any payment from the licensee or end-user, but it is not precisely free software, despite the fact that to an end-user the software is acquired in what appears to be an identical manner.|serie=Artech House telecommunications library}}</ref> [[Free Software Foundation|Software Librearen Fundazioak]] [[Software libre|software librea]] deitzen duenarekin kontrastean, freeware-aren egileak normalean mugatu egiten ditu erabiltzaileak softwarea erabiltzeko, kopiatzeko, banatzeko, aldatzeko, lan eratorriak egiteko edo [[Alderantzizko ingeniaritza|alderantzizko ingeniaritzarako]] dituen eskubideak.<ref name="linfo">{{Cite web|izenburua=Freeware Definition|data=2006-10-22|url=http://www.linfo.org/freeware.html|lana=The Linux Information Project|accessdate=2009-06-12}}</ref><ref name=":0" /><ref name="adobe-reader">{{Cite web|izenburua=ADOBE Personal Computer Software License Agreement|argitaletxea=[[Adobe Inc.|Adobe]]|url=https://www.adobe.com/products/eulas/pdfs/Reader10_combined-20100625_1419.pdf|accessdate=2011-02-16}}</ref><ref name="adobe-distribution">{{Cite web|izenburua=ADOBE READER AND RUNTIME SOFTWARE – DISTRIBUTION LICENSE AGREEMENT FOR USE ON PERSONAL COMPUTERS|argitaletxea=[[Adobe Inc.|Adobe]]|url=https://www.adobe.com/cfusion/mmform/index.cfm?name=distribution_form&pv=rdr|accessdate=2011-02-16}}</ref> Software-lizentziak erabilera-murrizketa gehigarriak ezar ditzake<ref>{{Cite web|izenburua=IrfanView Software License Agreement.|url=http://www.irfanview.com/eula.htm|accessdate=2011-02-16}}</ref>; adibidez, lizentzia "doakoa izan daiteke erabilera pribatu, ez komertzialerako" soilik, {{Erref behar|data=2018/12}} edo sare batean, zerbitzari batean edota beste software-pakete batzuekin batera erabiltzea ere debeka dezake.<ref name="adobe-reader" /><ref name="adobe-distribution" /> Murrizketak lizentziagatik ezar ditzake edo softwareak berak aplika ditzake; adibidez, baliteke paketeak sare batean ez funtzionatzea.{{Erref behar|data=2018/12}} === Beste software lizentzia batzuekiko erlazioa === [[Fitxategi:Open-source-vs-freeware.svg|thumb|[[Venn diagrama|Venn-en diagrama]] honek software librearen eta kode irekiko softwarearen arteko erlazio tipikoa deskribatzen du: 2010ean Wolfire Games-eko David Rosen-en arabera, [[Kode irekiko software|kode irekiko softwarea]] (laranjaz) gehienetan doakoa da, baina ez beti. Freewarek (berdez) gutxitan eskuragarri jartzen dute bere iturburu-kodea.<ref name="wolfire2010">{{Cite web|abizena=Rosen|izenburua=Open-source software is not always freeware|argitaletxea=wolfire.com|izena1=David|data=May 16, 2010|url=http://blog.wolfire.com/2010/05/Open-source-software-is-not-always-freeware|accessdate=2016-01-18}}</ref>]] [[Ameriketako Estatu Batuetako Defentsa Saila|Ameriketako Estatu Batuetako Defentsa Sailak]] "kode irekiko softwarea" (hau da, software librea edo software librea eta kode irekikoa) "freeware" edo "sharewarea" ez bezala definitzen du; azken horietan "Gobernuak ez du jatorrizko iturburu-koderako sarbiderik".<ref name="dod-definition">{{Erreferentzia|izenburua=Frequently Asked Questions regarding Open Source Software (OSS) and the Department of Defense (DoD)|url=http://dodcio.defense.gov/OpenSourceSoftwareFAQ.aspx#Q:_Are_.22non-commercial_software.22.2C_.22freeware.22.2C_or_.22shareware.22_the_same_thing_as_open_source_software.3F|accessdate=2012-06-11}}</ref> Ingelesez, "free" hitzak "doako" edo "libre" adieraz dezake. Izan ere, "freeware"-aren kasuan, doakotasunari deritzo, eta "free software"-arenean, aldiz, askatasunari (software librea esaten zaio euskeraz, alegia). Azken hauek erabiltzaileari softwarea edozertarako exekutatzeko, eraldatzeko, eta birbanatzeko eskubideak aitortzen dizkiote, eta, freewarea ez bezala, prezio batengatik sal daitezke. [[Free Software Foundation|Software Librearen Fundazioaren]] (FSF) arabera, "freeware" kategoria gutxi definituta dago, eta ez du definizio argirik, nahiz eta FSF-ak [[Software libre|software]] libreari freeware deitu behar ez zaiola azpimarratzen duen.<ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref> Oxfordeko Ingeles Hiztegiak, aldiz, freewarea "dohain eskuragarri" izatea besterik ez du zehazten (batzuetan erabiltzaileek hornitzaileari dohaintza egin beharko lioketela iradokiz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=freeware - Quick search results {{!}} Oxford English Dictionary|hizkuntza=en|url=https://www.oed.com/search/dictionary/?q=freeware|aldizkaria=www.oed.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Freeware produktu batzuk ordaindutako bertsioekin batera banatzen dira, ezaugarri gehiago edo murriztapen gutxiagoko lizentzia-baldintzak dituztenak. Estrategia horri freemium ("doainik" + "premium") esaten zaio, doako bertsioa premium bertsiorako sustapen gisa pentsatua baitago.<ref name="freeisnot">{{Cite web|abizena=Wainewright|izenburua=Free is not a business model|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|izena1=Phil|data=July 6, 2009|url=http://www.zdnet.com/blog/saas/free-is-not-a-business-model/807|lana=[[ZDNet]]}}</ref> Kode oinarri bat partekatzen dute biek maiz, zer ekoizten den zehazteko [[konpilatzaile]] bandera bat erabiliz. Adibidez, [[BBEdit]]-ek ezaugarri gutxiago dituen [[BBEdit Lite]] edizioa du. XnView doan dago erabilera pertsonalerako, baina erabilera komertzialerako lizentzia erosi behar da. Doako bertsioa publizitateak sostengatu dezake, [[DivX]]-ekin gertatu zen bezala. Publizitateak sostengatutako software-ek eta registerware-ek ere badute antzekotasunik freewarearekin. Publizitatedun softwareek ez dute eskatzen lizentzia bat ordaintzea; ordez, publizitatea erakusten dute garapen kostuak estaltzeko edo diru sarrera bitarteko gisa. Produktua erabili ahal izateko, editorearekin harpidetzera behartzen dute erabiltzailea registerware-ek. Produktu komertzialek [[Produktu aktibazio|erregistroa]] behar izan dezakete baimendutako erabilera bermatzeko; registerwareek ez.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=An exercise in frustration? Registerware forces users to jump through hoops|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=11 Jan 1999|url=https://books.google.com/books?id=akoEAAAAMBAJ&q=registerware&pg=RA1-PA101|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=21|alea=2|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Is registerware an anti-piracy necessity?|argitaletxea=InfoWorld Media Group|data=1 Feb 1999|url=https://books.google.com/books?id=ZkoEAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA46|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=21|alea=5|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=Since you asked...|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=14 Oct 2002|url=https://books.google.com/books?id=jz0EAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA61|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=24|alea=41|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=A vote for fair play|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=18 Nov 2002|url=https://books.google.com/books?id=yT0EAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA68|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=24|alea=46|issn=0199-6649}}</ref> Shareware-ek birbanatzea ahalbidetzen dute, baina lizentziak erabilera mugatua soilik baimentzen du lizentzia-tasa ordaindu aurretik.<ref>{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2023-04-03}} </ref> Ezaugarri batzuk ezgaituak izan daitezke ordaindu aurretik; kasu horretan, batzuetan, crippleware izenez ezagutzen dira. Bai freewareek bai sharewareek batzuetan ebaluazio epe mugatua dute; ondoren, softwarea automatikoki desaktibatzen da edo erregistro kuota bat ordaintzeko eskaera bat erakusten hasten da. Azken kasu honetan nagware bezala ezagutzen dira. === Creative Commons lizentziak === [[Creative Commons]]-ek lizentziak eskaintzen ditu, egile-eskubideek gobernatutako lan guztiei aplikatzekoak, softwarea barne. Lizentzia horiei esker, garatzaileek "freewarea" definitu ahal dute legezko eremu seguru eta nazioarteko batean.<ref>{{Cite web|izenburua=Creative Commons Legal Code|argitaletxea=[[Creative Commons]]|data=January 9, 2008|url=https://creativecommons.org/licenses/by/2.5/au/legalcode|accessdate=February 22, 2010}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Peters|izenburua=CC's Next Generation Licenses — Welcome Version 4.0!|izena1=Diane|data=November 25, 2013|url=https://creativecommons.org/weblog/entry/40768|lana=Creative Commons|accessdate=November 26, 2013}}</ref><ref>{{Cite web|urtea=2013|izenburua=What's new in 4.0?|url=https://creativecommons.org/Version4|lana=Creative Commons|accessdate=November 26, 2013}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=CC 4.0, an end to porting Creative Commons licences?|argitaletxea=TechnoLlama|data=September 25, 2011|url=http://www.technollama.co.uk/cc-4-0-an-end-to-porting-creative-commons-licenses|accessdate=August 11, 2013}}</ref> Hainbat erabilera-adibide daude; adibidez, [[The White Chamber]], Mari0 edota [[Assault Cube]] bideojokoak, guztiak freewarea dira CC BY-NC-SA lizentziapean argitaratuak egoteagatik; partekatze ez-komertziala soilik baimenduta egonik.<ref name="contentlicense">{{Cite web|izenburua=AssaultCube - License|url=http://assault.cubers.net/docs/license.html#entirepackage|lana=assault.cubers.net|accessdate=2011-01-30}}</ref> == Murrizketak == 2015eko Maiatzean [[Google AdWords]]-en freewarea iragartzea debekatu zuten, "iturri autoritarioentzat" izan ezik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Legal requirements - Advertising Policies Help|hizkuntza=en|url=https://support.google.com/adspolicy/answer/6023676#uc|aldizkaria=support.google.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Beraz, webguneak eta [[Blog|blogak]] dira [[Malware|malwarea]] ez den freeware eskuragarri eta erabilgarriei buruzko informazioa lortzeko baliabide nagusia. Hala ere, ordenagailuei buruzko aldizkari edo egunkari askok freewareei kalifikazioak ematen dizkiete eta [[Disko trinko (CD)|disko]] [[Disko trinko (CD)|trinkoak]] edo freewarea duten beste biltegiratze baliabide batzuk dakartzate. Freewarea maiz sartzen da beste produktu batzuekin, hala nola [[Argazki-kamera digital|kamera]] digitalekin edo eskanerrekin. Freewarea kritikatua izan da "jasangaitza" dela esanez, erakunde bakar batek izan behar duelako produktua eguneratzeko eta hobetzeko ardura, eta, ondoren, produktua kargurik gabe ematen delako.<ref name="freeisnot">{{Cite web|abizena=Wainewright|izenburua=Free is not a business model|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|izena1=Phil|data=July 6, 2009|url=http://www.zdnet.com/blog/saas/free-is-not-a-business-model/807|lana=[[ZDNet]]}}</ref> Beste freeware proiektu batzuk behin-behineko programa gisa argitaratzen dira, besterik gabe, promesik eta ondorengo garapen-itxaropenik gabe. Horiek [[Iturburu kode|iturburu-kodea]] ekar dezakete, software libreak bezala, erabiltzaileek behar dituzten edo nahi dituzten aldaketak egin ahal izateko, baina kode hori exekutagarri konpilatuaren lizentziaren mende dago oraindik, eta ez da software librea. == "Doako" proba == '''"Doako" proba''' bezeroek produktu bat doan eta denbora mugatu batez erabiltzeko aukera ematen duen beste kontzeptu bat da.<ref>{{Cite web|izenburua=FREE TRIAL {{!}} definition in the Cambridge English Dictionary|url=https://dictionary.cambridge.org/us/dictionary/english/free-trial|lana=Cambridge Dictionary|accessdate=3 April 2024}}</ref> Software monopolio batek sare efektu indartsua duenean, errentagarriagoa izan daiteke berarentzat "doako" proba bat eskaintzea.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Cheng|izenburua=Free trial or no free trial: Optimal software product design with network effects|orrialdeak=437–447|abizena2=Tang|izena1=Hsing Kenneth|izena2=Qian Candy|data=September 2010|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.ejor.2010.01.014|kazeta=European Journal of Operational Research|liburukia=205|alea=2|issn=0377-2217|doi=10.1016/j.ejor.2010.01.014}}</ref> Gainera, "doako" proba baten bidez lortutakobezeroen bizi-balioa ohiko bezeroena baino askoz baxuagoa da, baina marketin-komunikazioei ere gehiago erantzuten diete.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Datta|izenburua=The Challenge of Retaining Customers Acquired with Free Trials|orrialdeak=217–234|hizkuntza=en|abizena2=Foubert|abizena3=Van Heerde|izena1=Hannes|izena2=Bram|izena3=Harald J.|data=April 2015|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1509/jmr.12.0160|kazeta=Journal of Marketing Research|liburukia=52|alea=2|issn=0022-2437|doi=10.1509/jmr.12.0160}}</ref> "Doako" probak erabiltzera bultza dezaketen faktore batzuk hauek dira:<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Zhu|izenburua=Investigating consumer attitude and intention toward free trials of technology-based services|orrialdeak=328–334|abizena2=Chang|izena1=Dong Hong|izena2=Ya Ping|data=January 2014|url=https://doi.org/10.1016/j.chb.2013.09.008|kazeta=Computers in Human Behavior|liburukia=30|issn=0747-5632|doi=10.1016/j.chb.2013.09.008}}</ref> * antzemandako baliagarritasuna * antzemandako erabilerraztasuna * antzemandako arriskua * eragin soziala * generoa == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Software lizentzia]] * [[Software libre]] * [[Shareware]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Softwarea]] [[Kategoria:Freeware]] [[Kategoria:Software lizentziak]] nt116gs5chd76p6l6vs9da122wrpzjs 10002402 10002394 2024-12-17T13:23:23Z EkainRegil 166596 Adibide batzuk gehitu 10002402 wikitext text/x-wiki '''Freeware'''-a, edo '''doako programak''', [[software]]-a dira, normalean [[Software jabedun|jabedunak]], erabiltzailearentzat diru-kosturik gabe banatzen direna. Ez dago adostasunik –eskubide, [[Software lizentzia|lizentzia]] edo EULA multzoari buruz, ''freewarea'' anbiguotasunik gabe definitzen duena; editore bakoitzak bere arauak definitzen ditu eskaintzen duen freewarearentzako. Adibidez, aldaketa, hirugarrenen bidezko birbanaketa eta [[alderantzizko ingeniaritza]] editore batzuek baimentzen dute, baina beste batzuek ez.<ref name="linfo">{{Cite web|izenburua=Freeware Definition|data=2006-10-22|url=http://www.linfo.org/freeware.html|lana=The Linux Information Project|accessdate=2009-06-12}}</ref><ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Lawrence D|abizena=Graham|urtea=1999|izenburua=Legal battles that shaped the computer industry|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=175|ISBN=978-1-56720-178-9|hizkuntza=en|aipua=Freeware, however, is generally only free in terms of price; the author typically retains all other rights, including the rights to copy, distribute, and make derivative works from the software.}}</ref><ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref> [[Software libre|Software librea]] ez bezala (horiek ere doan banatzen dira askotan), freewareen [[Iturburu kode|iturburu-kodea]] normalean ez dago eskuragarri.<ref name="linfo" /><ref name="gnu" /><ref name="dod-definition">{{Erreferentzia|izenburua=Frequently Asked Questions regarding Open Source Software (OSS) and the Department of Defense (DoD)|url=http://dodcio.defense.gov/OpenSourceSoftwareFAQ.aspx#Q:_Are_.22non-commercial_software.22.2C_.22freeware.22.2C_or_.22shareware.22_the_same_thing_as_open_source_software.3F|accessdate=2012-06-11}}</ref><ref name="wolfire2010">{{Cite web|abizena=Rosen|izenburua=Open-source software is not always freeware|argitaletxea=wolfire.com|izena1=David|data=May 16, 2010|url=http://blog.wolfire.com/2010/05/Open-source-software-is-not-always-freeware|accessdate=2016-01-18}}</ref> Freewarea bere jabeari mesede egiteko pentsatuta egon daiteke, adibidez, bertsio kapazago baten salmentak sustatuz, freemium eta [[shareware]] negozio ereduetan bezala.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Lyons|izenburua=A tale of two pricing systems for services|orrialdeak=19–42|hizkuntza=en|abizena2=Messinger|abizena3=Niu|abizena4=Stroulia|izena1=Kelly|izena2=Paul R.|izena3=Run H.|izena4=Eleni|data=2012|kazeta=Information Systems and E-Business Management|liburukia=10|alea=1|issn=1617-9846|doi=10.1007/s10257-010-0151-3}}</ref> Adibide batzuk honako hauek dira: [[Discord]], [[Google Chrome]], [[Microsoft Edge]], [[Opera (nabigatzailea)|Opera]], [[Skype]], [[Steam (zerbitzua)|Steam]], edota [[TikTok]]. == Historia == ''Freeware'' terminoa 1982an<ref>{{Erreferentzia|izena=Damon|abizena=Camille|izenburua=Shareware:|orrialdeak=75–81|data=1987-01|url=http://dx.doi.org/10.1300/j115v06n03_08|aldizkaria=Medical Reference Services Quarterly|alea=3|zenbakia=6|issn=0276-3869|doi=10.1300/j115v06n03_08|sartze-data=2024-11-19}}</ref> sortu zuen Andrew Fluegelmanek, PC-Talk, berak sortutako komunikazio-aplikazioa, banaketa-kanal komertzialetatik kanpo saldu nahi baitzuen<ref>{{erreferentzia|izena=Kevin|abizena=Strehlo|izenburua=Andrew Fluegleman: In Memoriam|hizkuntza=en|data=1985-07-30|url=http://textfiles.fisher.hu/news/freeware.txt|artxibo-url=https://web.archive.org/web/20060614133129/http://textfiles.fisher.hu/news/freeware.txt|artxibo-data=2006-06-14}}</ref>. Fluegelmanek ''[[Shareware|sharewarearen]]'' prozesu beraren bidez banatu zuen programa<ref>{{erreferentzia|izena=Tom|abizena=Smith|izenburua=The Price of Quality Software|hizkuntza=en|url=http://www.pc-shareware.com/quality.htm}}</ref>. Software motak alda daitezkeenez, freewarea shareware bilakatu daiteke.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Corbly|izenburua=The Free Software Alternative: Freeware, Open Source Software, and Libraries|orrialdeak=65|izena1=James Edward|data=2014-09-25|url=http://ejournals.bc.edu/ojs/index.php/ital/article/view/5105|kazeta=Information Technology and Libraries|liburukia=33|alea=3|issn=2163-5226|doi=10.6017/ital.v33i3.5105}}</ref> Laurogeiko eta laurogeita hamarreko hamarkadetan, ''freeware'' hitza iturburu-koderik gabe kaleratutako softwareari aplikatu zitzaion maiz.<ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref><ref name="fsf">{{Cite web|abizena=Stallman|izenburua=Words to Avoid (or Use with Care) Because They Are Loaded or Confusing|argitaletxea=Free Software Foundation|izena1=Richard M.|url=https://www.gnu.org/philosophy/words-to-avoid.html#Freeware|lana=GNU.org|accessdate=2017-05-01}}</ref> == Definizioak == === Software lizentzia === {{Nagusia|Software lizentzia}}Freewarea doainik erabil daiteke, eta, oro har, funtzionalitate mugatua du, komertzialki edo shareware gisa banatzen den gaitasun handiagoa duen bertsio batekiko. Oro har, erabat funtzionala da denbora-tarte mugagabe batean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rod|abizena=Dixon|izenburua=Open source software law|argitaletxea=Artech House|data=2004|isbn=978-1-58053-719-3|sartze-data=2024-11-19|aipua=On the other hand, freeware does not require any payment from the licensee or end-user, but it is not precisely free software, despite the fact that to an end-user the software is acquired in what appears to be an identical manner.|serie=Artech House telecommunications library}}</ref> [[Free Software Foundation|Software Librearen Fundazioak]] [[Software libre|software librea]] deitzen duenarekin kontrastean, freeware-aren egileak normalean mugatu egiten ditu erabiltzaileak softwarea erabiltzeko, kopiatzeko, banatzeko, aldatzeko, lan eratorriak egiteko edo [[Alderantzizko ingeniaritza|alderantzizko ingeniaritzarako]] dituen eskubideak.<ref name="linfo">{{Cite web|izenburua=Freeware Definition|data=2006-10-22|url=http://www.linfo.org/freeware.html|lana=The Linux Information Project|accessdate=2009-06-12}}</ref><ref name=":0" /><ref name="adobe-reader">{{Cite web|izenburua=ADOBE Personal Computer Software License Agreement|argitaletxea=[[Adobe Inc.|Adobe]]|url=https://www.adobe.com/products/eulas/pdfs/Reader10_combined-20100625_1419.pdf|accessdate=2011-02-16}}</ref><ref name="adobe-distribution">{{Cite web|izenburua=ADOBE READER AND RUNTIME SOFTWARE – DISTRIBUTION LICENSE AGREEMENT FOR USE ON PERSONAL COMPUTERS|argitaletxea=[[Adobe Inc.|Adobe]]|url=https://www.adobe.com/cfusion/mmform/index.cfm?name=distribution_form&pv=rdr|accessdate=2011-02-16}}</ref> Software-lizentziak erabilera-murrizketa gehigarriak ezar ditzake<ref>{{Cite web|izenburua=IrfanView Software License Agreement.|url=http://www.irfanview.com/eula.htm|accessdate=2011-02-16}}</ref>; adibidez, lizentzia "doakoa izan daiteke erabilera pribatu, ez komertzialerako" soilik, {{Erref behar|data=2018/12}} edo sare batean, zerbitzari batean edota beste software-pakete batzuekin batera erabiltzea ere debeka dezake.<ref name="adobe-reader" /><ref name="adobe-distribution" /> Murrizketak lizentziagatik ezar ditzake edo softwareak berak aplika ditzake; adibidez, baliteke paketeak sare batean ez funtzionatzea.{{Erref behar|data=2018/12}} === Beste software lizentzia batzuekiko erlazioa === [[Fitxategi:Open-source-vs-freeware.svg|thumb|[[Venn diagrama|Venn-en diagrama]] honek software librearen eta kode irekiko softwarearen arteko erlazio tipikoa deskribatzen du: 2010ean Wolfire Games-eko David Rosen-en arabera, [[Kode irekiko software|kode irekiko softwarea]] (laranjaz) gehienetan doakoa da, baina ez beti. Freewarek (berdez) gutxitan eskuragarri jartzen dute bere iturburu-kodea.<ref name="wolfire2010">{{Cite web|abizena=Rosen|izenburua=Open-source software is not always freeware|argitaletxea=wolfire.com|izena1=David|data=May 16, 2010|url=http://blog.wolfire.com/2010/05/Open-source-software-is-not-always-freeware|accessdate=2016-01-18}}</ref>]] [[Ameriketako Estatu Batuetako Defentsa Saila|Ameriketako Estatu Batuetako Defentsa Sailak]] "kode irekiko softwarea" (hau da, software librea edo software librea eta kode irekikoa) "freeware" edo "sharewarea" ez bezala definitzen du; azken horietan "Gobernuak ez du jatorrizko iturburu-koderako sarbiderik".<ref name="dod-definition">{{Erreferentzia|izenburua=Frequently Asked Questions regarding Open Source Software (OSS) and the Department of Defense (DoD)|url=http://dodcio.defense.gov/OpenSourceSoftwareFAQ.aspx#Q:_Are_.22non-commercial_software.22.2C_.22freeware.22.2C_or_.22shareware.22_the_same_thing_as_open_source_software.3F|accessdate=2012-06-11}}</ref> Ingelesez, "free" hitzak "doako" edo "libre" adieraz dezake. Izan ere, "freeware"-aren kasuan, doakotasunari deritzo, eta "free software"-arenean, aldiz, askatasunari (software librea esaten zaio euskeraz, alegia). Azken hauek erabiltzaileari softwarea edozertarako exekutatzeko, eraldatzeko, eta birbanatzeko eskubideak aitortzen dizkiote, eta, freewarea ez bezala, prezio batengatik sal daitezke. [[Free Software Foundation|Software Librearen Fundazioaren]] (FSF) arabera, "freeware" kategoria gutxi definituta dago, eta ez du definizio argirik, nahiz eta FSF-ak [[Software libre|software]] libreari freeware deitu behar ez zaiola azpimarratzen duen.<ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref> Oxfordeko Ingeles Hiztegiak, aldiz, freewarea "dohain eskuragarri" izatea besterik ez du zehazten (batzuetan erabiltzaileek hornitzaileari dohaintza egin beharko lioketela iradokiz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=freeware - Quick search results {{!}} Oxford English Dictionary|hizkuntza=en|url=https://www.oed.com/search/dictionary/?q=freeware|aldizkaria=www.oed.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Freeware produktu batzuk ordaindutako bertsioekin batera banatzen dira, ezaugarri gehiago edo murriztapen gutxiagoko lizentzia-baldintzak dituztenak. Estrategia horri freemium ("doainik" + "premium") esaten zaio, doako bertsioa premium bertsiorako sustapen gisa pentsatua baitago.<ref name="freeisnot">{{Cite web|abizena=Wainewright|izenburua=Free is not a business model|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|izena1=Phil|data=July 6, 2009|url=http://www.zdnet.com/blog/saas/free-is-not-a-business-model/807|lana=[[ZDNet]]}}</ref> Kode oinarri bat partekatzen dute biek maiz, zer ekoizten den zehazteko [[konpilatzaile]] bandera bat erabiliz. Adibidez, [[BBEdit]]-ek ezaugarri gutxiago dituen [[BBEdit Lite]] edizioa du. XnView doan dago erabilera pertsonalerako, baina erabilera komertzialerako lizentzia erosi behar da. Doako bertsioa publizitateak sostengatu dezake, [[DivX]]-ekin gertatu zen bezala. Publizitateak sostengatutako software-ek eta registerware-ek ere badute antzekotasunik freewarearekin. Publizitatedun softwareek ez dute eskatzen lizentzia bat ordaintzea; ordez, publizitatea erakusten dute garapen kostuak estaltzeko edo diru sarrera bitarteko gisa. Produktua erabili ahal izateko, editorearekin harpidetzera behartzen dute erabiltzailea registerware-ek. Produktu komertzialek [[Produktu aktibazio|erregistroa]] behar izan dezakete baimendutako erabilera bermatzeko; registerwareek ez.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=An exercise in frustration? Registerware forces users to jump through hoops|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=11 Jan 1999|url=https://books.google.com/books?id=akoEAAAAMBAJ&q=registerware&pg=RA1-PA101|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=21|alea=2|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Is registerware an anti-piracy necessity?|argitaletxea=InfoWorld Media Group|data=1 Feb 1999|url=https://books.google.com/books?id=ZkoEAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA46|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=21|alea=5|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=Since you asked...|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=14 Oct 2002|url=https://books.google.com/books?id=jz0EAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA61|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=24|alea=41|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=A vote for fair play|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=18 Nov 2002|url=https://books.google.com/books?id=yT0EAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA68|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=24|alea=46|issn=0199-6649}}</ref> Shareware-ek birbanatzea ahalbidetzen dute, baina lizentziak erabilera mugatua soilik baimentzen du lizentzia-tasa ordaindu aurretik.<ref>{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2023-04-03}} </ref> Ezaugarri batzuk ezgaituak izan daitezke ordaindu aurretik; kasu horretan, batzuetan, crippleware izenez ezagutzen dira. Bai freewareek bai sharewareek batzuetan ebaluazio epe mugatua dute; ondoren, softwarea automatikoki desaktibatzen da edo erregistro kuota bat ordaintzeko eskaera bat erakusten hasten da. Azken kasu honetan nagware bezala ezagutzen dira. === Creative Commons lizentziak === [[Creative Commons]]-ek lizentziak eskaintzen ditu, egile-eskubideek gobernatutako lan guztiei aplikatzekoak, softwarea barne. Lizentzia horiei esker, garatzaileek "freewarea" definitu ahal dute legezko eremu seguru eta nazioarteko batean.<ref>{{Cite web|izenburua=Creative Commons Legal Code|argitaletxea=[[Creative Commons]]|data=January 9, 2008|url=https://creativecommons.org/licenses/by/2.5/au/legalcode|accessdate=February 22, 2010}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Peters|izenburua=CC's Next Generation Licenses — Welcome Version 4.0!|izena1=Diane|data=November 25, 2013|url=https://creativecommons.org/weblog/entry/40768|lana=Creative Commons|accessdate=November 26, 2013}}</ref><ref>{{Cite web|urtea=2013|izenburua=What's new in 4.0?|url=https://creativecommons.org/Version4|lana=Creative Commons|accessdate=November 26, 2013}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=CC 4.0, an end to porting Creative Commons licences?|argitaletxea=TechnoLlama|data=September 25, 2011|url=http://www.technollama.co.uk/cc-4-0-an-end-to-porting-creative-commons-licenses|accessdate=August 11, 2013}}</ref> Hainbat erabilera-adibide daude; adibidez, [[The White Chamber]], Mari0 edota [[Assault Cube]] bideojokoak, guztiak freewarea dira CC BY-NC-SA lizentziapean argitaratuak egoteagatik; partekatze ez-komertziala soilik baimenduta egonik.<ref name="contentlicense">{{Cite web|izenburua=AssaultCube - License|url=http://assault.cubers.net/docs/license.html#entirepackage|lana=assault.cubers.net|accessdate=2011-01-30}}</ref> == Murrizketak == 2015eko Maiatzean [[Google AdWords]]-en freewarea iragartzea debekatu zuten, "iturri autoritarioentzat" izan ezik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Legal requirements - Advertising Policies Help|hizkuntza=en|url=https://support.google.com/adspolicy/answer/6023676#uc|aldizkaria=support.google.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Beraz, webguneak eta [[Blog|blogak]] dira [[Malware|malwarea]] ez den freeware eskuragarri eta erabilgarriei buruzko informazioa lortzeko baliabide nagusia. Hala ere, ordenagailuei buruzko aldizkari edo egunkari askok freewareei kalifikazioak ematen dizkiete eta [[Disko trinko (CD)|disko]] [[Disko trinko (CD)|trinkoak]] edo freewarea duten beste biltegiratze baliabide batzuk dakartzate. Freewarea maiz sartzen da beste produktu batzuekin, hala nola [[Argazki-kamera digital|kamera]] digitalekin edo eskanerrekin. Freewarea kritikatua izan da "jasangaitza" dela esanez, erakunde bakar batek izan behar duelako produktua eguneratzeko eta hobetzeko ardura, eta, ondoren, produktua kargurik gabe ematen delako.<ref name="freeisnot">{{Cite web|abizena=Wainewright|izenburua=Free is not a business model|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|izena1=Phil|data=July 6, 2009|url=http://www.zdnet.com/blog/saas/free-is-not-a-business-model/807|lana=[[ZDNet]]}}</ref> Beste freeware proiektu batzuk behin-behineko programa gisa argitaratzen dira, besterik gabe, promesik eta ondorengo garapen-itxaropenik gabe. Horiek [[Iturburu kode|iturburu-kodea]] ekar dezakete, software libreak bezala, erabiltzaileek behar dituzten edo nahi dituzten aldaketak egin ahal izateko, baina kode hori exekutagarri konpilatuaren lizentziaren mende dago oraindik, eta ez da software librea. == "Doako" proba == '''"Doako" proba''' bezeroek produktu bat doan eta denbora mugatu batez erabiltzeko aukera ematen duen beste kontzeptu bat da.<ref>{{Cite web|izenburua=FREE TRIAL {{!}} definition in the Cambridge English Dictionary|url=https://dictionary.cambridge.org/us/dictionary/english/free-trial|lana=Cambridge Dictionary|accessdate=3 April 2024}}</ref> Software monopolio batek sare efektu indartsua duenean, errentagarriagoa izan daiteke berarentzat "doako" proba bat eskaintzea.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Cheng|izenburua=Free trial or no free trial: Optimal software product design with network effects|orrialdeak=437–447|abizena2=Tang|izena1=Hsing Kenneth|izena2=Qian Candy|data=September 2010|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.ejor.2010.01.014|kazeta=European Journal of Operational Research|liburukia=205|alea=2|issn=0377-2217|doi=10.1016/j.ejor.2010.01.014}}</ref> Gainera, "doako" proba baten bidez lortutakobezeroen bizi-balioa ohiko bezeroena baino askoz baxuagoa da, baina marketin-komunikazioei ere gehiago erantzuten diete.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Datta|izenburua=The Challenge of Retaining Customers Acquired with Free Trials|orrialdeak=217–234|hizkuntza=en|abizena2=Foubert|abizena3=Van Heerde|izena1=Hannes|izena2=Bram|izena3=Harald J.|data=April 2015|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1509/jmr.12.0160|kazeta=Journal of Marketing Research|liburukia=52|alea=2|issn=0022-2437|doi=10.1509/jmr.12.0160}}</ref> "Doako" probak erabiltzera bultza dezaketen faktore batzuk hauek dira:<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Zhu|izenburua=Investigating consumer attitude and intention toward free trials of technology-based services|orrialdeak=328–334|abizena2=Chang|izena1=Dong Hong|izena2=Ya Ping|data=January 2014|url=https://doi.org/10.1016/j.chb.2013.09.008|kazeta=Computers in Human Behavior|liburukia=30|issn=0747-5632|doi=10.1016/j.chb.2013.09.008}}</ref> * antzemandako baliagarritasuna * antzemandako erabilerraztasuna * antzemandako arriskua * eragin soziala * generoa == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Software lizentzia]] * [[Software libre]] * [[Shareware]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Softwarea]] [[Kategoria:Freeware]] [[Kategoria:Software lizentziak]] d6csmpgnlpk0vqfhzvtjd5gzjfcutkk 10002422 10002402 2024-12-17T13:37:34Z EkainRegil 166596 erreferientziak gehitu euskeraz 10002422 wikitext text/x-wiki '''Freeware'''-a, edo '''doako programak''', [[software]]-a dira, normalean [[Software jabedun|jabedunak]], erabiltzailearentzat diru-kosturik gabe banatzen direna. Ez dago adostasunik –eskubide, [[Software lizentzia|lizentzia]] edo EULA multzoari buruz, ''freewarea'' anbiguotasunik gabe definitzen duena; editore bakoitzak bere arauak definitzen ditu eskaintzen duen freewarearentzako. Adibidez, aldaketa, hirugarrenen bidezko birbanaketa eta [[alderantzizko ingeniaritza]] editore batzuek baimentzen dute, baina beste batzuek ez.<ref name="linfo">{{Cite web|izenburua=Freeware Definition|data=2006-10-22|url=http://www.linfo.org/freeware.html|lana=The Linux Information Project|accessdate=2009-06-12}}</ref><ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Lawrence D|abizena=Graham|urtea=1999|izenburua=Legal battles that shaped the computer industry|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=175|ISBN=978-1-56720-178-9|hizkuntza=en|aipua=Freeware, however, is generally only free in terms of price; the author typically retains all other rights, including the rights to copy, distribute, and make derivative works from the software.}}</ref><ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref> [[Software libre|Software librea]] ez bezala (horiek ere doan banatzen dira askotan), freewareen [[Iturburu kode|iturburu-kodea]] normalean ez dago eskuragarri.<ref name="linfo" /><ref name="gnu" /><ref name="dod-definition">{{Erreferentzia|izenburua=Frequently Asked Questions regarding Open Source Software (OSS) and the Department of Defense (DoD)|url=http://dodcio.defense.gov/OpenSourceSoftwareFAQ.aspx#Q:_Are_.22non-commercial_software.22.2C_.22freeware.22.2C_or_.22shareware.22_the_same_thing_as_open_source_software.3F|accessdate=2012-06-11}}</ref><ref name="wolfire2010">{{Cite web|abizena=Rosen|izenburua=Open-source software is not always freeware|argitaletxea=wolfire.com|izena1=David|data=May 16, 2010|url=http://blog.wolfire.com/2010/05/Open-source-software-is-not-always-freeware|accessdate=2016-01-18}}</ref> Freewarea bere jabeari mesede egiteko pentsatuta egon daiteke, adibidez, bertsio kapazago baten salmentak sustatuz, freemium eta [[shareware]] negozio ereduetan bezala.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Lyons|izenburua=A tale of two pricing systems for services|orrialdeak=19–42|hizkuntza=en|abizena2=Messinger|abizena3=Niu|abizena4=Stroulia|izena1=Kelly|izena2=Paul R.|izena3=Run H.|izena4=Eleni|data=2012|kazeta=Information Systems and E-Business Management|liburukia=10|alea=1|issn=1617-9846|doi=10.1007/s10257-010-0151-3}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Software libre, freeware y shareware - Multimedia - Gipuzkoako Foru Aldundia|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.gipuzkoa.eus/eu/web/multimedia/-/software-libre-freeware-y-shareware|aldizkaria=ORAIN Gipuzkoa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Asurmendi Sainz|abizena=Jabier|izenburua=Ona, ederra, merkea... eta askea|hizkuntza=eu|data=2007-02-01|url=https://zientzia.eus/artikuluak/ona-ederra-merkea-eta-askea/|aldizkaria=Zientzia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Adibide batzuk honako hauek dira: [[Discord]], [[Google Chrome]], [[Microsoft Edge]], [[Opera (nabigatzailea)|Opera]], [[Skype]], [[Steam (zerbitzua)|Steam]], edota [[TikTok]]. == Historia == ''Freeware'' terminoa 1982an<ref>{{Erreferentzia|izena=Damon|abizena=Camille|izenburua=Shareware:|orrialdeak=75–81|data=1987-01|url=http://dx.doi.org/10.1300/j115v06n03_08|aldizkaria=Medical Reference Services Quarterly|alea=3|zenbakia=6|issn=0276-3869|doi=10.1300/j115v06n03_08|sartze-data=2024-11-19}}</ref> sortu zuen Andrew Fluegelmanek, PC-Talk, berak sortutako komunikazio-aplikazioa, banaketa-kanal komertzialetatik kanpo saldu nahi baitzuen<ref>{{erreferentzia|izena=Kevin|abizena=Strehlo|izenburua=Andrew Fluegleman: In Memoriam|hizkuntza=en|data=1985-07-30|url=http://textfiles.fisher.hu/news/freeware.txt|artxibo-url=https://web.archive.org/web/20060614133129/http://textfiles.fisher.hu/news/freeware.txt|artxibo-data=2006-06-14}}</ref>. Fluegelmanek ''[[Shareware|sharewarearen]]'' prozesu beraren bidez banatu zuen programa<ref>{{erreferentzia|izena=Tom|abizena=Smith|izenburua=The Price of Quality Software|hizkuntza=en|url=http://www.pc-shareware.com/quality.htm}}</ref>. Software motak alda daitezkeenez, freewarea shareware bilakatu daiteke.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Corbly|izenburua=The Free Software Alternative: Freeware, Open Source Software, and Libraries|orrialdeak=65|izena1=James Edward|data=2014-09-25|url=http://ejournals.bc.edu/ojs/index.php/ital/article/view/5105|kazeta=Information Technology and Libraries|liburukia=33|alea=3|issn=2163-5226|doi=10.6017/ital.v33i3.5105}}</ref> Laurogeiko eta laurogeita hamarreko hamarkadetan, ''freeware'' hitza iturburu-koderik gabe kaleratutako softwareari aplikatu zitzaion maiz.<ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref><ref name="fsf">{{Cite web|abizena=Stallman|izenburua=Words to Avoid (or Use with Care) Because They Are Loaded or Confusing|argitaletxea=Free Software Foundation|izena1=Richard M.|url=https://www.gnu.org/philosophy/words-to-avoid.html#Freeware|lana=GNU.org|accessdate=2017-05-01}}</ref> == Definizioak == === Software lizentzia === {{Nagusia|Software lizentzia}}Freewarea doainik erabil daiteke, eta, oro har, funtzionalitate mugatua du, komertzialki edo shareware gisa banatzen den gaitasun handiagoa duen bertsio batekiko. Oro har, erabat funtzionala da denbora-tarte mugagabe batean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rod|abizena=Dixon|izenburua=Open source software law|argitaletxea=Artech House|data=2004|isbn=978-1-58053-719-3|sartze-data=2024-11-19|aipua=On the other hand, freeware does not require any payment from the licensee or end-user, but it is not precisely free software, despite the fact that to an end-user the software is acquired in what appears to be an identical manner.|serie=Artech House telecommunications library}}</ref> [[Free Software Foundation|Software Librearen Fundazioak]] [[Software libre|software librea]] deitzen duenarekin kontrastean, freeware-aren egileak normalean mugatu egiten ditu erabiltzaileak softwarea erabiltzeko, kopiatzeko, banatzeko, aldatzeko, lan eratorriak egiteko edo [[Alderantzizko ingeniaritza|alderantzizko ingeniaritzarako]] dituen eskubideak.<ref name="linfo">{{Cite web|izenburua=Freeware Definition|data=2006-10-22|url=http://www.linfo.org/freeware.html|lana=The Linux Information Project|accessdate=2009-06-12}}</ref><ref name=":0" /><ref name="adobe-reader">{{Cite web|izenburua=ADOBE Personal Computer Software License Agreement|argitaletxea=[[Adobe Inc.|Adobe]]|url=https://www.adobe.com/products/eulas/pdfs/Reader10_combined-20100625_1419.pdf|accessdate=2011-02-16}}</ref><ref name="adobe-distribution">{{Cite web|izenburua=ADOBE READER AND RUNTIME SOFTWARE – DISTRIBUTION LICENSE AGREEMENT FOR USE ON PERSONAL COMPUTERS|argitaletxea=[[Adobe Inc.|Adobe]]|url=https://www.adobe.com/cfusion/mmform/index.cfm?name=distribution_form&pv=rdr|accessdate=2011-02-16}}</ref> Software-lizentziak erabilera-murrizketa gehigarriak ezar ditzake<ref>{{Cite web|izenburua=IrfanView Software License Agreement.|url=http://www.irfanview.com/eula.htm|accessdate=2011-02-16}}</ref>; adibidez, lizentzia "doakoa izan daiteke erabilera pribatu, ez komertzialerako" soilik, {{Erref behar|data=2018/12}} edo sare batean, zerbitzari batean edota beste software-pakete batzuekin batera erabiltzea ere debeka dezake.<ref name="adobe-reader" /><ref name="adobe-distribution" /> Murrizketak lizentziagatik ezar ditzake edo softwareak berak aplika ditzake; adibidez, baliteke paketeak sare batean ez funtzionatzea.{{Erref behar|data=2018/12}} === Beste software lizentzia batzuekiko erlazioa === [[Fitxategi:Open-source-vs-freeware.svg|thumb|[[Venn diagrama|Venn-en diagrama]] honek software librearen eta kode irekiko softwarearen arteko erlazio tipikoa deskribatzen du: 2010ean Wolfire Games-eko David Rosen-en arabera, [[Kode irekiko software|kode irekiko softwarea]] (laranjaz) gehienetan doakoa da, baina ez beti. Freewarek (berdez) gutxitan eskuragarri jartzen dute bere iturburu-kodea.<ref name="wolfire2010">{{Cite web|abizena=Rosen|izenburua=Open-source software is not always freeware|argitaletxea=wolfire.com|izena1=David|data=May 16, 2010|url=http://blog.wolfire.com/2010/05/Open-source-software-is-not-always-freeware|accessdate=2016-01-18}}</ref>]] [[Ameriketako Estatu Batuetako Defentsa Saila|Ameriketako Estatu Batuetako Defentsa Sailak]] "kode irekiko softwarea" (hau da, software librea edo software librea eta kode irekikoa) "freeware" edo "sharewarea" ez bezala definitzen du; azken horietan "Gobernuak ez du jatorrizko iturburu-koderako sarbiderik".<ref name="dod-definition">{{Erreferentzia|izenburua=Frequently Asked Questions regarding Open Source Software (OSS) and the Department of Defense (DoD)|url=http://dodcio.defense.gov/OpenSourceSoftwareFAQ.aspx#Q:_Are_.22non-commercial_software.22.2C_.22freeware.22.2C_or_.22shareware.22_the_same_thing_as_open_source_software.3F|accessdate=2012-06-11}}</ref> Ingelesez, "free" hitzak "doako" edo "libre" adieraz dezake. Izan ere, "freeware"-aren kasuan, doakotasunari deritzo, eta "free software"-arenean, aldiz, askatasunari (software librea esaten zaio euskeraz, alegia). Azken hauek erabiltzaileari softwarea edozertarako exekutatzeko, eraldatzeko, eta birbanatzeko eskubideak aitortzen dizkiote, eta, freewarea ez bezala, prezio batengatik sal daitezke. [[Free Software Foundation|Software Librearen Fundazioaren]] (FSF) arabera, "freeware" kategoria gutxi definituta dago, eta ez du definizio argirik, nahiz eta FSF-ak [[Software libre|software]] libreari freeware deitu behar ez zaiola azpimarratzen duen.<ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref> Oxfordeko Ingeles Hiztegiak, aldiz, freewarea "dohain eskuragarri" izatea besterik ez du zehazten (batzuetan erabiltzaileek hornitzaileari dohaintza egin beharko lioketela iradokiz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=freeware - Quick search results {{!}} Oxford English Dictionary|hizkuntza=en|url=https://www.oed.com/search/dictionary/?q=freeware|aldizkaria=www.oed.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Freeware produktu batzuk ordaindutako bertsioekin batera banatzen dira, ezaugarri gehiago edo murriztapen gutxiagoko lizentzia-baldintzak dituztenak. Estrategia horri freemium ("doainik" + "premium") esaten zaio, doako bertsioa premium bertsiorako sustapen gisa pentsatua baitago.<ref name="freeisnot">{{Cite web|abizena=Wainewright|izenburua=Free is not a business model|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|izena1=Phil|data=July 6, 2009|url=http://www.zdnet.com/blog/saas/free-is-not-a-business-model/807|lana=[[ZDNet]]}}</ref> Kode oinarri bat partekatzen dute biek maiz, zer ekoizten den zehazteko [[konpilatzaile]] bandera bat erabiliz. Adibidez, [[BBEdit]]-ek ezaugarri gutxiago dituen [[BBEdit Lite]] edizioa du. XnView doan dago erabilera pertsonalerako, baina erabilera komertzialerako lizentzia erosi behar da. Doako bertsioa publizitateak sostengatu dezake, [[DivX]]-ekin gertatu zen bezala. Publizitateak sostengatutako software-ek eta registerware-ek ere badute antzekotasunik freewarearekin. Publizitatedun softwareek ez dute eskatzen lizentzia bat ordaintzea; ordez, publizitatea erakusten dute garapen kostuak estaltzeko edo diru sarrera bitarteko gisa. Produktua erabili ahal izateko, editorearekin harpidetzera behartzen dute erabiltzailea registerware-ek. Produktu komertzialek [[Produktu aktibazio|erregistroa]] behar izan dezakete baimendutako erabilera bermatzeko; registerwareek ez.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=An exercise in frustration? Registerware forces users to jump through hoops|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=11 Jan 1999|url=https://books.google.com/books?id=akoEAAAAMBAJ&q=registerware&pg=RA1-PA101|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=21|alea=2|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Is registerware an anti-piracy necessity?|argitaletxea=InfoWorld Media Group|data=1 Feb 1999|url=https://books.google.com/books?id=ZkoEAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA46|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=21|alea=5|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=Since you asked...|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=14 Oct 2002|url=https://books.google.com/books?id=jz0EAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA61|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=24|alea=41|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=A vote for fair play|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=18 Nov 2002|url=https://books.google.com/books?id=yT0EAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA68|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=24|alea=46|issn=0199-6649}}</ref> Shareware-ek birbanatzea ahalbidetzen dute, baina lizentziak erabilera mugatua soilik baimentzen du lizentzia-tasa ordaindu aurretik.<ref>{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2023-04-03}} </ref> Ezaugarri batzuk ezgaituak izan daitezke ordaindu aurretik; kasu horretan, batzuetan, crippleware izenez ezagutzen dira. Bai freewareek bai sharewareek batzuetan ebaluazio epe mugatua dute; ondoren, softwarea automatikoki desaktibatzen da edo erregistro kuota bat ordaintzeko eskaera bat erakusten hasten da. Azken kasu honetan nagware bezala ezagutzen dira. === Creative Commons lizentziak === [[Creative Commons]]-ek lizentziak eskaintzen ditu, egile-eskubideek gobernatutako lan guztiei aplikatzekoak, softwarea barne. Lizentzia horiei esker, garatzaileek "freewarea" definitu ahal dute legezko eremu seguru eta nazioarteko batean.<ref>{{Cite web|izenburua=Creative Commons Legal Code|argitaletxea=[[Creative Commons]]|data=January 9, 2008|url=https://creativecommons.org/licenses/by/2.5/au/legalcode|accessdate=February 22, 2010}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Peters|izenburua=CC's Next Generation Licenses — Welcome Version 4.0!|izena1=Diane|data=November 25, 2013|url=https://creativecommons.org/weblog/entry/40768|lana=Creative Commons|accessdate=November 26, 2013}}</ref><ref>{{Cite web|urtea=2013|izenburua=What's new in 4.0?|url=https://creativecommons.org/Version4|lana=Creative Commons|accessdate=November 26, 2013}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=CC 4.0, an end to porting Creative Commons licences?|argitaletxea=TechnoLlama|data=September 25, 2011|url=http://www.technollama.co.uk/cc-4-0-an-end-to-porting-creative-commons-licenses|accessdate=August 11, 2013}}</ref> Hainbat erabilera-adibide daude; adibidez, [[The White Chamber]], Mari0 edota [[Assault Cube]] bideojokoak, guztiak freewarea dira CC BY-NC-SA lizentziapean argitaratuak egoteagatik; partekatze ez-komertziala soilik baimenduta egonik.<ref name="contentlicense">{{Cite web|izenburua=AssaultCube - License|url=http://assault.cubers.net/docs/license.html#entirepackage|lana=assault.cubers.net|accessdate=2011-01-30}}</ref> == Murrizketak == 2015eko Maiatzean [[Google AdWords]]-en freewarea iragartzea debekatu zuten, "iturri autoritarioentzat" izan ezik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Legal requirements - Advertising Policies Help|hizkuntza=en|url=https://support.google.com/adspolicy/answer/6023676#uc|aldizkaria=support.google.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Beraz, webguneak eta [[Blog|blogak]] dira [[Malware|malwarea]] ez den freeware eskuragarri eta erabilgarriei buruzko informazioa lortzeko baliabide nagusia. Hala ere, ordenagailuei buruzko aldizkari edo egunkari askok freewareei kalifikazioak ematen dizkiete eta [[Disko trinko (CD)|disko]] [[Disko trinko (CD)|trinkoak]] edo freewarea duten beste biltegiratze baliabide batzuk dakartzate. Freewarea maiz sartzen da beste produktu batzuekin, hala nola [[Argazki-kamera digital|kamera]] digitalekin edo eskanerrekin. Freewarea kritikatua izan da "jasangaitza" dela esanez, erakunde bakar batek izan behar duelako produktua eguneratzeko eta hobetzeko ardura, eta, ondoren, produktua kargurik gabe ematen delako.<ref name="freeisnot">{{Cite web|abizena=Wainewright|izenburua=Free is not a business model|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|izena1=Phil|data=July 6, 2009|url=http://www.zdnet.com/blog/saas/free-is-not-a-business-model/807|lana=[[ZDNet]]}}</ref> Beste freeware proiektu batzuk behin-behineko programa gisa argitaratzen dira, besterik gabe, promesik eta ondorengo garapen-itxaropenik gabe. Horiek [[Iturburu kode|iturburu-kodea]] ekar dezakete, software libreak bezala, erabiltzaileek behar dituzten edo nahi dituzten aldaketak egin ahal izateko, baina kode hori exekutagarri konpilatuaren lizentziaren mende dago oraindik, eta ez da software librea. == "Doako" proba == '''"Doako" proba''' bezeroek produktu bat doan eta denbora mugatu batez erabiltzeko aukera ematen duen beste kontzeptu bat da.<ref>{{Cite web|izenburua=FREE TRIAL {{!}} definition in the Cambridge English Dictionary|url=https://dictionary.cambridge.org/us/dictionary/english/free-trial|lana=Cambridge Dictionary|accessdate=3 April 2024}}</ref> Software monopolio batek sare efektu indartsua duenean, errentagarriagoa izan daiteke berarentzat "doako" proba bat eskaintzea.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Cheng|izenburua=Free trial or no free trial: Optimal software product design with network effects|orrialdeak=437–447|abizena2=Tang|izena1=Hsing Kenneth|izena2=Qian Candy|data=September 2010|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.ejor.2010.01.014|kazeta=European Journal of Operational Research|liburukia=205|alea=2|issn=0377-2217|doi=10.1016/j.ejor.2010.01.014}}</ref> Gainera, "doako" proba baten bidez lortutakobezeroen bizi-balioa ohiko bezeroena baino askoz baxuagoa da, baina marketin-komunikazioei ere gehiago erantzuten diete.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Datta|izenburua=The Challenge of Retaining Customers Acquired with Free Trials|orrialdeak=217–234|hizkuntza=en|abizena2=Foubert|abizena3=Van Heerde|izena1=Hannes|izena2=Bram|izena3=Harald J.|data=April 2015|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1509/jmr.12.0160|kazeta=Journal of Marketing Research|liburukia=52|alea=2|issn=0022-2437|doi=10.1509/jmr.12.0160}}</ref> "Doako" probak erabiltzera bultza dezaketen faktore batzuk hauek dira:<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Zhu|izenburua=Investigating consumer attitude and intention toward free trials of technology-based services|orrialdeak=328–334|abizena2=Chang|izena1=Dong Hong|izena2=Ya Ping|data=January 2014|url=https://doi.org/10.1016/j.chb.2013.09.008|kazeta=Computers in Human Behavior|liburukia=30|issn=0747-5632|doi=10.1016/j.chb.2013.09.008}}</ref> * antzemandako baliagarritasuna * antzemandako erabilerraztasuna * antzemandako arriskua * eragin soziala * generoa == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Software lizentzia]] * [[Software libre]] * [[Shareware]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Softwarea]] [[Kategoria:Freeware]] [[Kategoria:Software lizentziak]] nx25u9r06lnejn8m29dzse9yumbyoxe 10002436 10002422 2024-12-17T13:42:57Z EkainRegil 166596 Sarrera txukundu 10002436 wikitext text/x-wiki '''Freeware'''-a, edo '''doako programak''', [[software]]-a dira, normalean [[Software jabedun|jabedunak]], erabiltzailearentzat diru-kosturik gabe banatzen direnak. Ez dago adostasunik –eskubide, [[Software lizentzia|lizentzia]] edo [[EULA]] (end user license agreement, erabiltzaile finalaren lizentzia-akordioa) multzoari buruz, ''freewarea'' anbiguotasunik gabe definitzen duena; editore bakoitzak bere arauak definitzen ditu eskaintzen duen freewarearentzat. Adibidez, aldaketa, [[hirugarrenen bidezko birbanaketa]] eta [[alderantzizko ingeniaritza]] editore batzuek baimentzen dute, baina beste batzuek ez.<ref name="linfo">{{Cite web|izenburua=Freeware Definition|data=2006-10-22|url=http://www.linfo.org/freeware.html|lana=The Linux Information Project|accessdate=2009-06-12}}</ref><ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Lawrence D|abizena=Graham|urtea=1999|izenburua=Legal battles that shaped the computer industry|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=175|ISBN=978-1-56720-178-9|hizkuntza=en|aipua=Freeware, however, is generally only free in terms of price; the author typically retains all other rights, including the rights to copy, distribute, and make derivative works from the software.}}</ref><ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref> [[Software libre|Software librea]] ez bezala (horiek ere doan banatzen dira askotan), freewareen [[Iturburu kode|iturburu-kodea]] normalean ez dago eskuragarri.<ref name="linfo" /><ref name="gnu" /><ref name="dod-definition">{{Erreferentzia|izenburua=Frequently Asked Questions regarding Open Source Software (OSS) and the Department of Defense (DoD)|url=http://dodcio.defense.gov/OpenSourceSoftwareFAQ.aspx#Q:_Are_.22non-commercial_software.22.2C_.22freeware.22.2C_or_.22shareware.22_the_same_thing_as_open_source_software.3F|accessdate=2012-06-11}}</ref><ref name="wolfire2010">{{Cite web|abizena=Rosen|izenburua=Open-source software is not always freeware|argitaletxea=wolfire.com|izena1=David|data=May 16, 2010|url=http://blog.wolfire.com/2010/05/Open-source-software-is-not-always-freeware|accessdate=2016-01-18}}</ref> Freewarea bere jabeari mesede egiteko pentsatuta egon daiteke, adibidez, bertsio kapazago baten salmentak sustatuz, [[freemium]] eta [[shareware]] negozio ereduetan bezala.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Lyons|izenburua=A tale of two pricing systems for services|orrialdeak=19–42|hizkuntza=en|abizena2=Messinger|abizena3=Niu|abizena4=Stroulia|izena1=Kelly|izena2=Paul R.|izena3=Run H.|izena4=Eleni|data=2012|kazeta=Information Systems and E-Business Management|liburukia=10|alea=1|issn=1617-9846|doi=10.1007/s10257-010-0151-3}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Software libre, freeware y shareware - Multimedia - Gipuzkoako Foru Aldundia|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.gipuzkoa.eus/eu/web/multimedia/-/software-libre-freeware-y-shareware|aldizkaria=ORAIN Gipuzkoa|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Asurmendi Sainz|abizena=Jabier|izenburua=Ona, ederra, merkea... eta askea|hizkuntza=eu|data=2007-02-01|url=https://zientzia.eus/artikuluak/ona-ederra-merkea-eta-askea/|aldizkaria=Zientzia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Freeware motako software adibide batzuk honako hauek dira: [[Discord]], [[Google Chrome]], [[Microsoft Edge]], [[Opera (nabigatzailea)|Opera]], [[Skype]], [[Steam (zerbitzua)|Steam]], edota [[TikTok]]. == Historia == ''Freeware'' terminoa 1982an<ref>{{Erreferentzia|izena=Damon|abizena=Camille|izenburua=Shareware:|orrialdeak=75–81|data=1987-01|url=http://dx.doi.org/10.1300/j115v06n03_08|aldizkaria=Medical Reference Services Quarterly|alea=3|zenbakia=6|issn=0276-3869|doi=10.1300/j115v06n03_08|sartze-data=2024-11-19}}</ref> sortu zuen Andrew Fluegelmanek, PC-Talk, berak sortutako komunikazio-aplikazioa, banaketa-kanal komertzialetatik kanpo saldu nahi baitzuen<ref>{{erreferentzia|izena=Kevin|abizena=Strehlo|izenburua=Andrew Fluegleman: In Memoriam|hizkuntza=en|data=1985-07-30|url=http://textfiles.fisher.hu/news/freeware.txt|artxibo-url=https://web.archive.org/web/20060614133129/http://textfiles.fisher.hu/news/freeware.txt|artxibo-data=2006-06-14}}</ref>. Fluegelmanek ''[[Shareware|sharewarearen]]'' prozesu beraren bidez banatu zuen programa<ref>{{erreferentzia|izena=Tom|abizena=Smith|izenburua=The Price of Quality Software|hizkuntza=en|url=http://www.pc-shareware.com/quality.htm}}</ref>. Software motak alda daitezkeenez, freewarea shareware bilakatu daiteke.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Corbly|izenburua=The Free Software Alternative: Freeware, Open Source Software, and Libraries|orrialdeak=65|izena1=James Edward|data=2014-09-25|url=http://ejournals.bc.edu/ojs/index.php/ital/article/view/5105|kazeta=Information Technology and Libraries|liburukia=33|alea=3|issn=2163-5226|doi=10.6017/ital.v33i3.5105}}</ref> Laurogeiko eta laurogeita hamarreko hamarkadetan, ''freeware'' hitza iturburu-koderik gabe kaleratutako softwareari aplikatu zitzaion maiz.<ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref><ref name="fsf">{{Cite web|abizena=Stallman|izenburua=Words to Avoid (or Use with Care) Because They Are Loaded or Confusing|argitaletxea=Free Software Foundation|izena1=Richard M.|url=https://www.gnu.org/philosophy/words-to-avoid.html#Freeware|lana=GNU.org|accessdate=2017-05-01}}</ref> == Definizioak == === Software lizentzia === {{Nagusia|Software lizentzia}}Freewarea doainik erabil daiteke, eta, oro har, funtzionalitate mugatua du, komertzialki edo shareware gisa banatzen den gaitasun handiagoa duen bertsio batekiko. Oro har, erabat funtzionala da denbora-tarte mugagabe batean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rod|abizena=Dixon|izenburua=Open source software law|argitaletxea=Artech House|data=2004|isbn=978-1-58053-719-3|sartze-data=2024-11-19|aipua=On the other hand, freeware does not require any payment from the licensee or end-user, but it is not precisely free software, despite the fact that to an end-user the software is acquired in what appears to be an identical manner.|serie=Artech House telecommunications library}}</ref> [[Free Software Foundation|Software Librearen Fundazioak]] [[Software libre|software librea]] deitzen duenarekin kontrastean, freeware-aren egileak normalean mugatu egiten ditu erabiltzaileak softwarea erabiltzeko, kopiatzeko, banatzeko, aldatzeko, lan eratorriak egiteko edo [[Alderantzizko ingeniaritza|alderantzizko ingeniaritzarako]] dituen eskubideak.<ref name="linfo">{{Cite web|izenburua=Freeware Definition|data=2006-10-22|url=http://www.linfo.org/freeware.html|lana=The Linux Information Project|accessdate=2009-06-12}}</ref><ref name=":0" /><ref name="adobe-reader">{{Cite web|izenburua=ADOBE Personal Computer Software License Agreement|argitaletxea=[[Adobe Inc.|Adobe]]|url=https://www.adobe.com/products/eulas/pdfs/Reader10_combined-20100625_1419.pdf|accessdate=2011-02-16}}</ref><ref name="adobe-distribution">{{Cite web|izenburua=ADOBE READER AND RUNTIME SOFTWARE – DISTRIBUTION LICENSE AGREEMENT FOR USE ON PERSONAL COMPUTERS|argitaletxea=[[Adobe Inc.|Adobe]]|url=https://www.adobe.com/cfusion/mmform/index.cfm?name=distribution_form&pv=rdr|accessdate=2011-02-16}}</ref> Software-lizentziak erabilera-murrizketa gehigarriak ezar ditzake<ref>{{Cite web|izenburua=IrfanView Software License Agreement.|url=http://www.irfanview.com/eula.htm|accessdate=2011-02-16}}</ref>; adibidez, lizentzia "doakoa izan daiteke erabilera pribatu, ez komertzialerako" soilik, {{Erref behar|data=2018/12}} edo sare batean, zerbitzari batean edota beste software-pakete batzuekin batera erabiltzea ere debeka dezake.<ref name="adobe-reader" /><ref name="adobe-distribution" /> Murrizketak lizentziagatik ezar ditzake edo softwareak berak aplika ditzake; adibidez, baliteke paketeak sare batean ez funtzionatzea.{{Erref behar|data=2018/12}} === Beste software lizentzia batzuekiko erlazioa === [[Fitxategi:Open-source-vs-freeware.svg|thumb|[[Venn diagrama|Venn-en diagrama]] honek software librearen eta kode irekiko softwarearen arteko erlazio tipikoa deskribatzen du: 2010ean Wolfire Games-eko David Rosen-en arabera, [[Kode irekiko software|kode irekiko softwarea]] (laranjaz) gehienetan doakoa da, baina ez beti. Freewarek (berdez) gutxitan eskuragarri jartzen dute bere iturburu-kodea.<ref name="wolfire2010">{{Cite web|abizena=Rosen|izenburua=Open-source software is not always freeware|argitaletxea=wolfire.com|izena1=David|data=May 16, 2010|url=http://blog.wolfire.com/2010/05/Open-source-software-is-not-always-freeware|accessdate=2016-01-18}}</ref>]] [[Ameriketako Estatu Batuetako Defentsa Saila|Ameriketako Estatu Batuetako Defentsa Sailak]] "kode irekiko softwarea" (hau da, software librea edo software librea eta kode irekikoa) "freeware" edo "sharewarea" ez bezala definitzen du; azken horietan "Gobernuak ez du jatorrizko iturburu-koderako sarbiderik".<ref name="dod-definition">{{Erreferentzia|izenburua=Frequently Asked Questions regarding Open Source Software (OSS) and the Department of Defense (DoD)|url=http://dodcio.defense.gov/OpenSourceSoftwareFAQ.aspx#Q:_Are_.22non-commercial_software.22.2C_.22freeware.22.2C_or_.22shareware.22_the_same_thing_as_open_source_software.3F|accessdate=2012-06-11}}</ref> Ingelesez, "free" hitzak "doako" edo "libre" adieraz dezake. Izan ere, "freeware"-aren kasuan, doakotasunari deritzo, eta "free software"-arenean, aldiz, askatasunari (software librea esaten zaio euskeraz, alegia). Azken hauek erabiltzaileari softwarea edozertarako exekutatzeko, eraldatzeko, eta birbanatzeko eskubideak aitortzen dizkiote, eta, freewarea ez bezala, prezio batengatik sal daitezke. [[Free Software Foundation|Software Librearen Fundazioaren]] (FSF) arabera, "freeware" kategoria gutxi definituta dago, eta ez du definizio argirik, nahiz eta FSF-ak [[Software libre|software]] libreari freeware deitu behar ez zaiola azpimarratzen duen.<ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref> Oxfordeko Ingeles Hiztegiak, aldiz, freewarea "dohain eskuragarri" izatea besterik ez du zehazten (batzuetan erabiltzaileek hornitzaileari dohaintza egin beharko lioketela iradokiz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=freeware - Quick search results {{!}} Oxford English Dictionary|hizkuntza=en|url=https://www.oed.com/search/dictionary/?q=freeware|aldizkaria=www.oed.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Freeware produktu batzuk ordaindutako bertsioekin batera banatzen dira, ezaugarri gehiago edo murriztapen gutxiagoko lizentzia-baldintzak dituztenak. Estrategia horri freemium ("doainik" + "premium") esaten zaio, doako bertsioa premium bertsiorako sustapen gisa pentsatua baitago.<ref name="freeisnot">{{Cite web|abizena=Wainewright|izenburua=Free is not a business model|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|izena1=Phil|data=July 6, 2009|url=http://www.zdnet.com/blog/saas/free-is-not-a-business-model/807|lana=[[ZDNet]]}}</ref> Kode oinarri bat partekatzen dute biek maiz, zer ekoizten den zehazteko [[konpilatzaile]] bandera bat erabiliz. Adibidez, [[BBEdit]]-ek ezaugarri gutxiago dituen [[BBEdit Lite]] edizioa du. XnView doan dago erabilera pertsonalerako, baina erabilera komertzialerako lizentzia erosi behar da. Doako bertsioa publizitateak sostengatu dezake, [[DivX]]-ekin gertatu zen bezala. Publizitateak sostengatutako software-ek eta registerware-ek ere badute antzekotasunik freewarearekin. Publizitatedun softwareek ez dute eskatzen lizentzia bat ordaintzea; ordez, publizitatea erakusten dute garapen kostuak estaltzeko edo diru sarrera bitarteko gisa. Produktua erabili ahal izateko, editorearekin harpidetzera behartzen dute erabiltzailea registerware-ek. Produktu komertzialek [[Produktu aktibazio|erregistroa]] behar izan dezakete baimendutako erabilera bermatzeko; registerwareek ez.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=An exercise in frustration? Registerware forces users to jump through hoops|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=11 Jan 1999|url=https://books.google.com/books?id=akoEAAAAMBAJ&q=registerware&pg=RA1-PA101|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=21|alea=2|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Is registerware an anti-piracy necessity?|argitaletxea=InfoWorld Media Group|data=1 Feb 1999|url=https://books.google.com/books?id=ZkoEAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA46|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=21|alea=5|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=Since you asked...|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=14 Oct 2002|url=https://books.google.com/books?id=jz0EAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA61|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=24|alea=41|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=A vote for fair play|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=18 Nov 2002|url=https://books.google.com/books?id=yT0EAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA68|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=24|alea=46|issn=0199-6649}}</ref> Shareware-ek birbanatzea ahalbidetzen dute, baina lizentziak erabilera mugatua soilik baimentzen du lizentzia-tasa ordaindu aurretik.<ref>{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2023-04-03}} </ref> Ezaugarri batzuk ezgaituak izan daitezke ordaindu aurretik; kasu horretan, batzuetan, crippleware izenez ezagutzen dira. Bai freewareek bai sharewareek batzuetan ebaluazio epe mugatua dute; ondoren, softwarea automatikoki desaktibatzen da edo erregistro kuota bat ordaintzeko eskaera bat erakusten hasten da. Azken kasu honetan nagware bezala ezagutzen dira. === Creative Commons lizentziak === [[Creative Commons]]-ek lizentziak eskaintzen ditu, egile-eskubideek gobernatutako lan guztiei aplikatzekoak, softwarea barne. Lizentzia horiei esker, garatzaileek "freewarea" definitu ahal dute legezko eremu seguru eta nazioarteko batean.<ref>{{Cite web|izenburua=Creative Commons Legal Code|argitaletxea=[[Creative Commons]]|data=January 9, 2008|url=https://creativecommons.org/licenses/by/2.5/au/legalcode|accessdate=February 22, 2010}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Peters|izenburua=CC's Next Generation Licenses — Welcome Version 4.0!|izena1=Diane|data=November 25, 2013|url=https://creativecommons.org/weblog/entry/40768|lana=Creative Commons|accessdate=November 26, 2013}}</ref><ref>{{Cite web|urtea=2013|izenburua=What's new in 4.0?|url=https://creativecommons.org/Version4|lana=Creative Commons|accessdate=November 26, 2013}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=CC 4.0, an end to porting Creative Commons licences?|argitaletxea=TechnoLlama|data=September 25, 2011|url=http://www.technollama.co.uk/cc-4-0-an-end-to-porting-creative-commons-licenses|accessdate=August 11, 2013}}</ref> Hainbat erabilera-adibide daude; adibidez, [[The White Chamber]], Mari0 edota [[Assault Cube]] bideojokoak, guztiak freewarea dira CC BY-NC-SA lizentziapean argitaratuak egoteagatik; partekatze ez-komertziala soilik baimenduta egonik.<ref name="contentlicense">{{Cite web|izenburua=AssaultCube - License|url=http://assault.cubers.net/docs/license.html#entirepackage|lana=assault.cubers.net|accessdate=2011-01-30}}</ref> == Murrizketak == 2015eko Maiatzean [[Google AdWords]]-en freewarea iragartzea debekatu zuten, "iturri autoritarioentzat" izan ezik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Legal requirements - Advertising Policies Help|hizkuntza=en|url=https://support.google.com/adspolicy/answer/6023676#uc|aldizkaria=support.google.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Beraz, webguneak eta [[Blog|blogak]] dira [[Malware|malwarea]] ez den freeware eskuragarri eta erabilgarriei buruzko informazioa lortzeko baliabide nagusia. Hala ere, ordenagailuei buruzko aldizkari edo egunkari askok freewareei kalifikazioak ematen dizkiete eta [[Disko trinko (CD)|disko]] [[Disko trinko (CD)|trinkoak]] edo freewarea duten beste biltegiratze baliabide batzuk dakartzate. Freewarea maiz sartzen da beste produktu batzuekin, hala nola [[Argazki-kamera digital|kamera]] digitalekin edo eskanerrekin. Freewarea kritikatua izan da "jasangaitza" dela esanez, erakunde bakar batek izan behar duelako produktua eguneratzeko eta hobetzeko ardura, eta, ondoren, produktua kargurik gabe ematen delako.<ref name="freeisnot">{{Cite web|abizena=Wainewright|izenburua=Free is not a business model|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|izena1=Phil|data=July 6, 2009|url=http://www.zdnet.com/blog/saas/free-is-not-a-business-model/807|lana=[[ZDNet]]}}</ref> Beste freeware proiektu batzuk behin-behineko programa gisa argitaratzen dira, besterik gabe, promesik eta ondorengo garapen-itxaropenik gabe. Horiek [[Iturburu kode|iturburu-kodea]] ekar dezakete, software libreak bezala, erabiltzaileek behar dituzten edo nahi dituzten aldaketak egin ahal izateko, baina kode hori exekutagarri konpilatuaren lizentziaren mende dago oraindik, eta ez da software librea. == "Doako" proba == '''"Doako" proba''' bezeroek produktu bat doan eta denbora mugatu batez erabiltzeko aukera ematen duen beste kontzeptu bat da.<ref>{{Cite web|izenburua=FREE TRIAL {{!}} definition in the Cambridge English Dictionary|url=https://dictionary.cambridge.org/us/dictionary/english/free-trial|lana=Cambridge Dictionary|accessdate=3 April 2024}}</ref> Software monopolio batek sare efektu indartsua duenean, errentagarriagoa izan daiteke berarentzat "doako" proba bat eskaintzea.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Cheng|izenburua=Free trial or no free trial: Optimal software product design with network effects|orrialdeak=437–447|abizena2=Tang|izena1=Hsing Kenneth|izena2=Qian Candy|data=September 2010|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.ejor.2010.01.014|kazeta=European Journal of Operational Research|liburukia=205|alea=2|issn=0377-2217|doi=10.1016/j.ejor.2010.01.014}}</ref> Gainera, "doako" proba baten bidez lortutakobezeroen bizi-balioa ohiko bezeroena baino askoz baxuagoa da, baina marketin-komunikazioei ere gehiago erantzuten diete.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Datta|izenburua=The Challenge of Retaining Customers Acquired with Free Trials|orrialdeak=217–234|hizkuntza=en|abizena2=Foubert|abizena3=Van Heerde|izena1=Hannes|izena2=Bram|izena3=Harald J.|data=April 2015|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1509/jmr.12.0160|kazeta=Journal of Marketing Research|liburukia=52|alea=2|issn=0022-2437|doi=10.1509/jmr.12.0160}}</ref> "Doako" probak erabiltzera bultza dezaketen faktore batzuk hauek dira:<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Zhu|izenburua=Investigating consumer attitude and intention toward free trials of technology-based services|orrialdeak=328–334|abizena2=Chang|izena1=Dong Hong|izena2=Ya Ping|data=January 2014|url=https://doi.org/10.1016/j.chb.2013.09.008|kazeta=Computers in Human Behavior|liburukia=30|issn=0747-5632|doi=10.1016/j.chb.2013.09.008}}</ref> * antzemandako baliagarritasuna * antzemandako erabilerraztasuna * antzemandako arriskua * eragin soziala * generoa == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Software lizentzia]] * [[Software libre]] * [[Shareware]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Softwarea]] [[Kategoria:Freeware]] [[Kategoria:Software lizentziak]] ovhgpi7dsx1xvxjqthf4kwq8ohtqadt 0 640136 10002778 9786201 2024-12-17T22:00:12Z Treuiller 59723 10002778 wikitext text/x-wiki {{abesti infotaula | izena = Oi Ama Eskual Herri | irudia = | taldea = [[Benito Lertxundi]] | argitalpena = [[1981]] | albuma = [[Altabizkar/Itzaltzuko bardoari]] | grabazioa = | formatua = | musika mota = [[Folk]] | iraupena = | hizkuntza = [[Euskara]] | diskoetxea = | ekoizlea = | idazlea = [[Pierre Bordazarre]] | aurrekoa = | hurrengoa = }} {{letra etzanetako izenburua}} [[Fitxategi:Etxahun iruri armiarma.jpg|thumb|[[Pierre Bordazarre|Etxahun Iruri]] (Pierre Bordazarre)]] [[Fitxategi:Musikaire o6 Benito lertxundi 012.jpg|thumb|[[Benito Lertxundi]]]] '''''Oi Ama Eskual Herri''''' [[Pierre Bordazarre]] (Etxahun Iruri) zuberotarrak idatzi zuen abestia da, '''''Anaia etxen da ezkuntü''''' izenpean. Urteak pasata [[Benito Lertxundi]] kantautoreak [[1981]]ean moldatu zuen abestia ''Oi Ama Eskual Herri'' izenburuarekin, eta ''[[Altabizkar/Itzaltzuko bardoari|Altabizkar / Itzaltzuko bardoari]]'' bere laugarren albumean argitaratu. Etxahun Irurik [[Mireille Mathieu]] frantses abeslariaren ''Acropolis adieu'' hartu zuen doinurako oinarri. [[Pierre Bordazarre]]k (1908-1979) bereak ziren 100 kantu baino gehiago bildu zituen ''Khantan'' liburuan 1977an.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Khantan - Etxahun-Iruri|url=https://armiarma.eus/emailuak/mizka/etxahun-iruri.htm|aldizkaria=armiarma.eus|sartze-data=2022-04-17}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Pierre|abizena=Bordazarre|urtea=1977|izenburua=Khantan|argitaletxea=I.P.A. Jakes Larrondo agertzailea|hizkuntza=eu|url=https://armiarma.eus/emailuak/mizka/etxahun-iruri.htm|url2=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/es/fondo-documental/cancionero-vasco/ab-3663/}}</ref> Horietatik ezagunenak dira, seguruenik, [[Agur Xiberua|''Agur Xiberua'',]] ''[[Goizean argi hastean|Goizian argi hastian]]'' eta ''Oi ama Eskual Herria''. [[Aho-soinu|Harmonika]] eta [[txirula]] jotzen ere ikasi zuen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n soldadu aritzea egokitu zitzaion, eta gerra horretan galdu zuen anaia. Pierre Bordazarre bederatzi hilabetez preso egon zen Alemanian, Euskal Herritik urruti. Ogibidez [[Nekazaritza|laboraria]] eta [[Artzaintza|artzaina]] zen. Benito Lertxundiren bertsioak, segur aski zabalduenak, akats batzuk ditu letretan. Etxahun Iruriren hau oso kanta ezagun bilakatu zen eta 2005ean [[Euskal Telebista]]k antolatu zuen [[Euskal Kanturik Onena]] saioan doinu hautatuen zerrendan egon zen. Doinu goxoa izan arren, 2012an Donostiako eztegu batean istilu bat sortu zuen .<ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=La boda acabó en pelea multitudinaria|data=2012-10-30|url=http://www.diariovasco.com/v/20121030/al-dia-local/boda-acabo-pelea-multitudinaria-20121030.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref> == Hitzak ==                 I Anaia etxen da ezkuntü, Bortxatü niz orai joaitera Ene opilaren egitera, Pariserat banoazü                 ''Errepika'' O ama Eskual-Herri goxoa, Zütarik hürrün tristerik banoa, Adios ene etxondoa, Adios Xiberoa                 II Pariseko bizitzea, Lan kostüz irus bagoatzü Hargatik berantzen zitadazü, Zure berriz ikustea.                 III Bena denbora da llabürxko, Otoi ama entzün nezazü Xoko bat haüta ezadazü, Azken egün horientako. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * ''[[Agur Xiberua]]'' * ''[[Goizean argi hastean|Goizian argi hastian]]'' * ''[[Laida pilotaria]]'' * ''[[De Trevilleren azken hitzak]]'', * ''[[Ama Euskadi.]]'' * ''[[Etxahun Koblakari (pastorala)|Etxahun Koblakari]] pastorala'' * ''[[Iparragirre (pastorala)|Iparragirre]] pastorala'' == Kanpo estekak == * [https://www.youtube.com/watch?v=dZc_rvQt93E Oi ama Euskal Herri] [[Benito Lertxundi|Benito Lertsundi]], ([[Gabi de la Maza]], Youtube) * [https://www.youtube.com/watch?v=C_jeCvpiiwQ Oi ama Euskal Herri (Bankako menditarrak)]. [[Benito Lertxundi|Benito Lertsundi]], ([[Gabi de la Maza]], Youtube) * [https://www.diariovasco.com/v/20121030/al-dia-local/boda-acabo-pelea-multitudinaria-20121030.html?ref=https%3A%2F%2Feu.wikipedia.org%2F 2012an Donostiako eztegu batean istilu bat] sortu zen, beste arrazoi batzuengatik eta kantu hau jarri edo ez jartzeagatik. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Benito Lertxundiren abestiak]] [[Kategoria:1981eko abestiak]] 7axdgr8za6fd5w8wuu1b364rz1qauu1 0 647136 10002982 9996301 2024-12-18T09:06:37Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002982 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa |authority = Vieillot, 1816}} '''''Laniarius''''' [[hegazti]] genero bat da. [[Malaconotidae]] familiaren barruan sailkatzen dira. == Espezieak == {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P105 wd:Q7432 . ?item wdt:P171 ?sub0 . ?sub0 (wdt:P171)* wd:Q1029627 } |sort=P225 |columns=number:#,P225:Espeziea,P18:Irudia,P141:Egoera |row_template=Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda |thumb=100 |links=red }} {| class='wikitable sortable' ! # ! Espeziea ! Irudia ! Egoera {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1 | p225 = Laniarius aethiopicus | p18 = [[Fitxategi:Ethiopian Boubou (Laniarius aethiopicus), Sidama, Ethiopia 1.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2 | p225 = Laniarius amboimensis | p18 = [[Fitxategi:Gabela Bushshrike 114ND500 DSC2752.jpg|center|100px]] | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 3 | p225 = Laniarius atrococcineus | p18 = [[Fitxategi:Laniarius atrococcineus -Pretoria, South Africa-8 (2).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 4 | p225 = Laniarius atroflavus | p18 = [[Fitxategi:LaniariusAtroflavusSmit.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 5 | p225 = Laniarius barbarus | p18 = [[Fitxategi:Bwbw barbari Laniarius barbarus.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 6 | p225 = Laniarius bertrandi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 7 | p225 = Laniarius bicolor | p18 = [[Fitxategi:Laniarius.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 8 | p225 = Laniarius blanfordi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 9 | p225 = Laniarius bocagei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 10 | p225 = Laniarius brauni | p18 = [[Fitxategi:Laniarius brauni imported from iNaturalist photo 9005374 on 19 November 2020 (cropped).jpg|center|100px]] | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 11 | p225 = Laniarius castaneiceps }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 12 | p225 = Laniarius erlangeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 13 | p225 = Laniarius erythrogaster | p18 = [[Fitxategi:Bubú cabecinegro (Laniarius erythrogaster), Terekeka, Sudán del Sur, 2024-01-29, DD 72.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 14 | p225 = Laniarius ferrugineus | p18 = [[Fitxategi:Laniarius ferrugineus00.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 15 | p225 = Laniarius fuelleborni | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 16 | p225 = Laniarius funebris | p18 = [[Fitxategi:Slate-colored Boubou, Serengeti.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 17 | p225 = Laniarius helenae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 18 | p225 = Laniarius holomelas | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 19 | p225 = Laniarius lagdeni }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 20 | p225 = Laniarius leucorhynchus | p18 = [[Fitxategi:Laniarius leucorhynchus.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 21 | p225 = Laniarius luehderi | p18 = [[Fitxategi:Luehders Bushshrike specimen RWD.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 22 | p225 = Laniarius major | p18 = [[Fitxategi:Laniarius major major, Lac Ruhondo, Rwanda 1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 23 | p225 = Laniarius monteiri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 24 | p225 = Laniarius mufumbiri | p18 = [[Fitxategi:Papyrus Gonolek (Laniarius mufumbiri) - Kibale National Park, Uganda.jpg|center|100px]] | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 25 | p225 = Laniarius multicolor }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 26 | p225 = Laniarius nigerrimus | p18 = [[Fitxategi:Manda Boubou - Laniarius nigerrimus, Manda Island210624-2 (51318128920).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 27 | p225 = Laniarius nigrifrons }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 28 | p225 = Laniarius nigrithorax }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 29 | p225 = Laniarius poensis | p18 = [[Fitxategi:Naturalis Biodiversity Center - RMNH.AVES.37657 1 - Laniarius fulleborni poensis (Alexander, 1903) - Laniidae - bird skin specimen.jpeg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 30 | p225 = Laniarius poliochlamys }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 31 | p225 = Laniarius quadricolor }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 32 | p225 = Laniarius ruficeps | p18 = [[Fitxategi:DryoscopusTelephonusKeulemans.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 33 | p225 = Laniarius sublacteus | p18 = [[Fitxategi:Zanzibar Boubou.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 34 | p225 = Laniarius turatii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 35 | p225 = Laniarius ussheri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 36 | p225 = Laniarius willardi }} |} {{Wikidata list end}} [[Kategoria:Malaconotidae]] swza99mx4m4out6exs72kx4alt2ojsg 0 652157 10002630 10002042 2024-12-17T17:52:17Z Lainobeltz 56334 lehengoratzea 10002630 wikitext text/x-wiki {{ohar medikoa}} {{gaixotasun infotaula}} '''Bihotzerrea''' [[abdomen]]eran eta bereziki [[urdail]]ean sentitzen den berotasun-sentsazioa da, [[azido gastriko]]ak janariarekin batera edo gabe [[esofago]]ra igotzean eragindakoa. Gehienetan [[hiatoko hernia]]ren kasuan gertatzen da, baina ez da kasu bakarra. Azido horien errefluxuak [[narritadura]]k eragin ditzake [[hestegorri]]an, azidotasuna nahiz beste sintomak garatuz. == Eragilea == Bihotzerreak eragile ugari ditu, hala nola zenbait [[medikamentu]] (antikolinergikoak, bihotzeko gaixotasunetarako beta-blokeatzaileak, dopaminaren antzeko medikamentuak...), [[obesitate]]a, [[tabakismo]]a edota [[haurdunaldi]]a. == Sorrera == Gehienetan, hiatoko herniak sorrarazten du bihotzerrea, hau da, urdailaren goiko aldea barrunbe torazikorantz desplazatua dagoenean. Honen ondorioz, esofagoan dagoen esfinterra ezin da modu egokian itxi, hestegorrian azidoen mugimendua baimenduz. == Sintomak == * [[Goragale]]a, jan eta gero. * [[Bularrezur]]raren atzeko aldean janaria trabatuta sentitzea. * Azidotasun gastrikoa edo bularreko min sumingarria nabaritzea. Honako sintoma hauek ere izan daitezke, nahiz eta ohikoak ez izan: * Oka egitea. * Eztula nahiz txistu egitea. * Elikagaiak irensteko zailtasunak izatea. * [[Zotin]]a izatea. * Eztarriko mina. * [[Sinusitis]] kronikoa. * [[Pneumonia]]. * Eztarri narritatua. * [[Laringitis]] kronikoa. == Antiazidoen zeregina == [[Antiazido]]ak gatzak izan ohi dira, eta hauen zeregina azidoen neutralizazioa da. == Antiazido motak == === Antiazidoak === Erabilienak aluminio, magnesio eta kaltzio gatzak dira, bikarbonato gatzak, hain zuzen ere. Tradizionalki sodio bikarbonatoa ere erabili izan da. Hala ere, hauen erabilera periodikoa ez da gomendagarria; izan ere, magnesio gatzak beherakoa eragin dezake, eta aluminio gatzak, aldiz, idorreria. Hori dela eta, bi gatz hauek konbinatu egiten dira, bi albo-ondorio hauek indargabetzeko. === H₂ blokeatzaileak === [[Hidrogeno]]a blokeatzen dutenez, [[azido klorhidriko]]aren eraketa murrizten dute. Honi esker, urdaila ez da gehiegi betetzen, eta horrek azidoen mugimendua zailtzen du hestegorrian zehar. === Protoi-bonba inhibitzaileak === === Prozinetikoak === === Agente apar-eragileak === == Diagnostikoa == * [[Anamnesi]]a. * [[Miaketa fisiko]]a. * [[RPR (proba)]] eta [[VDRL]] laborategi-probak. * Bakterio eragilearen behaketa mikroskopikoa. == Tratamendua == * Gaur egun [[sifili]]a [[antibiotiko]]z sendatzen ahal da, baina bakarrik lehen eta bigarren faseetan. [[Penizilina]] erabili ahal da hirugarren fasean ere, baina penizilina g-sodikoa izan behar da, eta zain barneko injekzioarekin bakarrik, antibiotikoa hobeto hedatzeko. Penizilinaren dosiak aldatu ahal dira gaixotasunaren egoerarekin. Lehen mailako infekzioetan dosi bakar bat eman ahal da, baina txarrera joaten bada dosi bat baino gehiago eman behar zaio pazienteari. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{medikuntza zirriborroa}} [[Kategoria:Sintomak]] [[Kategoria:Digestio aparatuaren gaixotasunak]] qzvjdyalmpkeuee2l7b56izc4gap80v 0 653342 10002470 7327992 2024-12-17T14:11:08Z Ibaigar 168988 Informazioa gehitu dut 10002470 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Ysios upategia | irudia = Ysios.JPG | irudi-oina = Hegoaldeko fatxada | herria = [[Guardia]] | herrialdea = EH-AR | dn = 42 | mn = 34 | sn = 7 | de = 2 | me = 35 | se = 27 | garaia = 2001 | arkitektoa = [[Santiago Calatrava]] }} '''Ysios''' [[Guardia]]ko [[upategi]] bat da, [[2001]]ean eraikia. [[Pernod Ricard]] [[ardo]]-enpresak [[Santiago Calatrava]] arkitektoari [[Toloñoko mendilerroa]]rekin bat egiten zuen eraikina egitea eskatu zion.<ref>{{erreferentzia|izena= Giles |abizena= Tremlett|izenburua= Celebrated architect Santiago Calatrava told to pay for leaking roof |url=http://www.theguardian.com/world/2013/apr/17/architect-santiago-calatrava-leaking-roof|data=2013/4/17}}</ref> Horretarako [[hormigoi armatu]]zko bi horma zurez bildurik eta [[aluminio]]zko teilatu bat eraiki zituen. Obrak 1998an hasi ziren eta 2001ean inauguratu ziren. Eraikina hormigoi armatuzko bi horma euskarritan bermatuta dago, eta horien artean 26 metroko tartea dago. Horma horiek zurezko xafla bertikalez estalita daude. Xafla horiek kobrezko gatzen bidez tratatzen dira, eta lerro sinusoide bat marrazten dute, itxitura gisa eta barrika-ilara bat gogorarazten dute. Estalkia alboko hormetan bermatuta dauden egurrezko habeek osatzen dute, eta, horrela, azalera uhindua deskribatzen da. Kanpoko akaberan erabilitako materiala aluminioa da, hormetako zurarekin kontrastatzen duena. Upeltegiaren barrualdea kanpoaldearen ikuspegi abangoardistarekin batera doa. 2013ko apirilean, Bodegas Ysiosek salaketa jarri zuen Calatravaren aurka, itoginak eta hezetasunak zirela eta. Azkenean, auzia adiskidetasunez ebatzi zen. == Upategiaren deskribapena == Bere inguruko paisaiarekin harmonian dagoen upategiak dira. Mahastiek lur honek kalitate goreneko mahatsak landatzeko eskaintzen dituen berezitasunez gozatzen dute. Lotura pertsonala du upategi honek mahastiarekin. Mikro-landaketaren filosofiari eta ardogintzari esker, eskualdeko berezitasuna adierazten duten aparteko ardoak egiten dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vino españoles de la bodega Ysios{{!}} iberoWine|url=https://www.iberowine.es/vinos/ysios|aldizkaria=www.iberowine.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Bertan gainera dastaketa desberdinak egiteko esperientziak eskaintzen dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bodegas Ysios {{!}} Busca tu experiencia|url=https://visits.bodegasysios.com/|aldizkaria=visits.bodegasysios.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Eraikina oinplano angeluzuzen soila da, ekialde-mendebalde ardatz batean zehar, ardoa egiteko prozesuaren programa lineala egokitzeko. Estalkia zur ijeztuzko habeekin egina dago, eta fatxaden jarraitutasun gisa tratatzen da. Emaitza erregulatutako gainazal uhindua da, luzetarako ardatzean zehar eboluzionatu ahala gainazal ahurrak eta ganbilak konbinatzen dituena. Sabaiari eusten dioten egurrezko habeak alboko horma euskarrietan bermatuta daude. Eraikinaren bi muturretan, alboko fatxaden gainean, salgaien bi sarrera daude, eraikuntzaren linealtasuna nabarmenduz. Fatxada nagusiko hormak hormigoizkoak dira, gainerako hormak bezala, eta zedro-egurrezko listoiez estali ziren, horizontalean jarrita, sarrera nagusiaren gainean jarritako beirate garaia nabarmentzen duten habe inklinatu nabarmenak izan ezik, horiek posizio bertikalean jarri baitziren. Listoi horizontalak bereziki hormen uhinen arabera egokitu ziren. Upeltegien aurrealdea inguratzen duten urmaelak kolore zuriko zeramika hautsiekin aplikatu ziren. Material hori ohikoa da Calatravako obretan, eta nabarmentzekoa da Valentziako Arteen eta Zientzien Hiriko eraikinetan edo Bartzelonako Montjuïc-eko Komunikazio Dorrearen oinarrian erabili zela. Teilatua aluminiozko panelez estali zuten, eta kontraste handia sortu zuten fatxadako egurrarekin. Eguzki-argiak estalkian sortzen duen efektuak haren bihurritasuna areagotzen du eta inguruko mahastien eta mendien lasaitasunarekin kontrastatzen duen efektu zinetikoa sortzen du. == Historia == 2001ean Bodegas Ysios inauguratu zen, ardo bikainak, berritzaileak eta jatorri-deituraren nortasuna errespetatzen dutenak egiteko uste sendoarekin. Upeltegia eraikitzeaz gain, ardo berezia izango zena gogora ekarriko zuen izen bat aukeratzeko interes berezia jarri zuten. Ysios Isis eta Osiris egiptoar jainkoei egindako zerga da. Bigarrenak bere herriari soroak lantzen irakasten zion bitartean, Isisek (jainkosa ama eta Naturaren babeslea) mahatsen eraldaketa ardo bihurtzen zuen. Upeltegiak ekitaldi pribatuak onartzen ditu enpresentzat, partikularren kasuan bisita daiteke. Ardoaren zale sutsu eta sibaritentzat Ysios Kluba dago. Bertara iristeko, barrika erdia (150 botila pertsonalizatu) edo bat (300 botila) erosi behar dira gutxienez. Upategiko kide eta bazkide izateak areto independente batez gozatzeko aukera ematen du. Bertan, estrategikoki kokatutako leihate bat nabarmentzen da, urteko urtaroekin eta eguneko orduetan zehar aldatzen den koadro natural bat. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Arkitektura zirriborroa}} [[Kategoria:Guardiako eraikinak]] [[Kategoria:Upategiak]] [[Kategoria:2001ean amaitutako eraikinak]] 6ysc6h5dobzpvdmkgtu2gbl4fhwr3zk 10002497 10002470 2024-12-17T14:34:05Z Ibaigar 168988 gauzak gehitu ditut 10002497 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Ysios upategia | irudia = Ysios.JPG | irudi-oina = Hegoaldeko fatxada | herria = [[Guardia]] | herrialdea = EH-AR | dn = 42 | mn = 34 | sn = 7 | de = 2 | me = 35 | se = 27 | garaia = 2001 | arkitektoa = [[Santiago Calatrava]] }} '''Ysios''' [[Guardia]]ko [[upategi]] bat da, [[2001]]ean eraikia. [[Pernod Ricard]] [[ardo]]-enpresak [[Santiago Calatrava]] arkitektoari [[Toloñoko mendilerroa]]rekin bat egiten zuen eraikina egitea eskatu zion.<ref>{{erreferentzia|izena= Giles |abizena= Tremlett|izenburua= Celebrated architect Santiago Calatrava told to pay for leaking roof |url=http://www.theguardian.com/world/2013/apr/17/architect-santiago-calatrava-leaking-roof|data=2013/4/17}}</ref> Horretarako [[hormigoi armatu]]zko bi horma zurez bildurik eta [[aluminio]]zko teilatu bat eraiki zituen. Obrak 1998an hasi ziren eta 2001ean inauguratu ziren. Eraikina hormigoi armatuzko bi horma euskarritan bermatuta dago, eta horien artean 26 metroko tartea dago. Horma horiek zurezko xafla bertikalez estalita daude. Xafla horiek kobrezko gatzen bidez tratatzen dira, eta lerro sinusoide bat marrazten dute, itxitura gisa eta barrika-ilara bat gogorarazten dute. Estalkia alboko hormetan bermatuta dauden egurrezko habeek osatzen dute, eta, horrela, azalera uhindua deskribatzen da. Kanpoko akaberan erabilitako materiala aluminioa da, hormetako zurarekin kontrastatzen duena. Upeltegiaren barrualdea kanpoaldearen ikuspegi abangoardistarekin batera doa. 2013ko apirilean, Bodegas Ysiosek salaketa jarri zuen Calatravaren aurka, itoginak eta hezetasunak zirela eta. Azkenean, auzia adiskidetasunez ebatzi zen. == Upategiaren deskribapena == Bere inguruko paisaiarekin harmonian dagoen upategiak dira. [[Mahasti|Mahastiek]] lur honek kalitate goreneko mahatsak landatzeko eskaintzen dituen berezitasunez gozatzen dute. Lotura pertsonala du upategi honek mahastiarekin. Mikro-landaketaren filosofiari eta ardogintzari esker, eskualdeko berezitasuna adierazten duten aparteko ardoak egiten dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vino españoles de la bodega Ysios{{!}} iberoWine|url=https://www.iberowine.es/vinos/ysios|aldizkaria=www.iberowine.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Bertan gainera dastaketa desberdinak egiteko esperientziak eskaintzen dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bodegas Ysios {{!}} Busca tu experiencia|url=https://visits.bodegasysios.com/|aldizkaria=visits.bodegasysios.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Eraikina oinplano angeluzuzen soila da, ekialde-mendebalde ardatz batean zehar, ardoa egiteko prozesuaren programa lineala egokitzeko. Estalkia zur ijeztuzko habeekin egina dago, eta fatxaden jarraitutasun gisa tratatzen da. Emaitza erregulatutako gainazal uhindua da, luzetarako ardatzean zehar eboluzionatu ahala gainazal ahurrak eta ganbilak konbinatzen dituena. Sabaiari eusten dioten egurrezko habeak alboko horma euskarrietan bermatuta daude. Eraikinaren bi muturretan, alboko fatxaden gainean, salgaien bi sarrera daude, eraikuntzaren linealtasuna nabarmenduz. Fatxada nagusiko hormak hormigoizkoak dira, gainerako hormak bezala, eta zedro-egurrezko listoiez estali ziren, horizontalean jarrita, sarrera nagusiaren gainean jarritako beirate garaia nabarmentzen duten habe inklinatu nabarmenak izan ezik, horiek posizio bertikalean jarri baitziren. Listoi horizontalak bereziki hormen uhinen arabera egokitu ziren. Upeltegien aurrealdea inguratzen duten urmaelak kolore zuriko zeramika hautsiekin aplikatu ziren. Material hori ohikoa da Calatravako obretan, eta nabarmentzekoa da Valentziako Arteen eta Zientzien Hiriko eraikinetan edo Bartzelonako Montjuïc-eko Komunikazio Dorrearen oinarrian erabili zela. Teilatua aluminiozko panelez estali zuten, eta kontraste handia sortu zuten fatxadako egurrarekin. Eguzki-argiak estalkian sortzen duen efektuak haren bihurritasuna areagotzen du eta inguruko mahastien eta mendien lasaitasunarekin kontrastatzen duen efektu zinetikoa sortzen du. == Historia == 2001ean Bodegas Ysios inauguratu zen, ardo bikainak, berritzaileak eta jatorri-deituraren nortasuna errespetatzen dutenak egiteko uste sendoarekin. Upeltegia eraikitzeaz gain, ardo berezia izango zena gogora ekarriko zuen izen bat aukeratzeko interes berezia jarri zuten. Ysios Isis eta Osiris egiptoar jainkoei egindako zerga da. Bigarrenak bere herriari soroak lantzen irakasten zion bitartean, Isisek (jainkosa ama eta Naturaren babeslea) mahatsen eraldaketa ardo bihurtzen zuen. Upeltegiak ekitaldi pribatuak onartzen ditu enpresentzat, partikularren kasuan bisita daiteke. Ardoaren zale sutsu eta sibaritentzat Ysios Kluba dago. Bertara iristeko, barrika erdia (150 botila pertsonalizatu) edo bat (300 botila) erosi behar dira gutxienez. Upategiko kide eta bazkide izateak areto independente batez gozatzeko aukera ematen du. Bertan, estrategikoki kokatutako leihate bat nabarmentzen da, urteko urtaroekin eta eguneko orduetan zehar aldatzen den koadro natural bat. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Arkitektura zirriborroa}} [[Kategoria:Guardiako eraikinak]] [[Kategoria:Upategiak]] [[Kategoria:2001ean amaitutako eraikinak]] a7vupopj63tfc0wrr5wlgc4jb9lwhb9 0 653351 10003024 10001086 2024-12-18T09:46:39Z Iraide.martin 168991 Aldaketa 10003024 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula | izena =Guardiako aintzirak | bertako izena = | argazkia =LAGUNAS LAGUARDIA (ARGAZKIA EJ M.ARRAZOLA).jpg | oina =Prao de la Paúl aintzira | mapa = | herrialdea ={{Bandera|Araba}} | garaiera = | dn=42 | mn=32 | sn=34 | de=2 | me=34 | se=0 | eremua = 80,5735 [[hektarea]] | zabalera = | luzera = | gehi sakonera = | arroa = | ertza = | betebidea = | hustubidea =Ez du | uharteak = | hiriak =[[Guardia]] }} '''Guardiako aintzirak''' [[Araba]]ko lau [[hezegune]] dira, [[Guardia]] hiritik gertu daudenak. Aintziretako hiru -[[Carralogroñoko urmaela|Carralogroño]], [[Carravalsecako urmaela|Carravalseca]] eta [[Muscoko urmaela|Musco]]- aldi baterako urmaelak dira, jatorri naturala dutenak; laugarrena, [[Prao de la Paúl]], [[urtegi]] txiki bat da. 2015ean, [[Eusko Jaurlaritza]]k aintzirak [[Batasunaren Garrantzizko Leku]] (BGL) izendatu zituen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/y22-bopv/es/p43aBOPVWebWar/VerParalelo.do?cd2015002925|izenburua=Ebazpena, 2015eko ekainaren 22koa, Natura Ingurunearen eta Ingurumen Plangintzaren zuzendariarena, zeinaren bidez jendaurrean jartzen baita honako hau: Arabako Lurralde Historikoan, Laguardiako Aintzirak (ES2110021) Batasunaren Garrantzizko Lekua (BGL) Kontserbazio Bereziko Eremu (KBE) izendatzea|egilea=[[EHAA]]|data=2015-7-1}}</ref> Ingurune [[Sakonune endorreiko|endorreiko]] bat osatzen dute, hau da, bertara doan urak ez da mediterranear isurialdekoa, baizik eta bertan geratzen da, ihesbide barik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZEC Lagunas de Laguardia eus - natura2000 - web.araba.eus|url=https://natura2000.araba.eus/eu//-/zec-lagunas-de-laguardia|aldizkaria=natura2000.araba.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref>. == Ezaugarriak == Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak arian-arian galdutako hezeguneak dira, laborantzarako lehortu baitziren. Muscoko urmaelaren kasua: drainatu, lehortu eta landatu egin zuten. Beste hiru [[hezegune]]ak biotopo babestu izendatu zituzten arte ez zioten Musco lehengoratzeari ekin.<ref name="irekia"/> 1995eko dekretu baten bitartez, [[biotopo babestu]] izendatu zituzten Carralogroño, Carravalseca y Prao de la Paúlko urmaelak. Garai hartan, drainatuta, lehortuta eta landatuta zegoen Musco, eta jabe pribatuen esku. Horregatik guztiagatik –eta nahiz eta Guardiako urmael multzoaren parte izan–, hasiera batean, ez zuten biotopo babestuaren barruan sartu; bai, ordea, haren aldirietako babes-gunean.<ref name="irekia"/> Biotopo babestuaren gunetik at gelditu bazen ere, oinarriak ezarri ziren, gerora Musco ere han sartzeko, aurreikusi baitzuten Muscoko urmaela lehengoratzeko programa bat abiaraziko zutela, Eusko Jaurlaritzaren eta [[Arabako Foru Aldundia]]ren artean (biotopo babestuaren kudeatzaile gisa jardungo zuen azkenak). Foru Aldundiak Muscoko urmaeleko lurrak eskuratu zituenean, bide eman zitzaion eremu hori lehengoratzeari heltzeko aukerari, eta, horrekin batera, biotopo babestuaren barruan sartzekoari.<ref name="irekia"/> Guardiako urmaelen inguruan, [[mahasti]]en laborantza da nagusi. Urmaelen ekosisteman eragin du jarduera horrek; izan ere, isurialdeen arroetan landaredi natural gutxi dago –[[albitz-belar]]di, [[belardi]] eta bazterreko [[sastraka]]k lur-zati publikoetan edo laborantzen ertzetan, non, egun, apenas baitago larratzerik, baina hainbat bertako hegazti bizi baitira. Laborantzaren eraginez, jalkinak, ongarriak eta fitosanitarioak iristen dira urmaeletako asketara, gainazaleko herrestatzea dela eta.<ref name="irekia"/> Gainera, urmaelen inguru gehiena hartzeraino iritsi da laborantza-jarduera, ur-bazterretaraino ere, eta, ondorioz, landaredi-orlarik egotea eragotzi du.<ref name="irekia">{{erreferentzia|url=http://www.irekia.euskadi.eus/eu/news/27153-las-lagunas-laguardia-proceso-final-para-ser-declaradas-zona-especial-conservacion-zec|izenburua=Guardiako urmaelak Kontserbatzeko Eremu Berezi (KBE) izendatzeko azken urratsa|data=2015-6-30|argitaletxea=Irekia|postscriptum= CC-BY-3.0 lizentzia}}</ref> == Funtzionamendu hidrologikoa == [[Sakonune endorreiko|Kubeta endorreikoek]] ez dute kanporanzko drainatzerik, eta, normalean, ez dute euri-ura baino gehiago jasotzen. Hutsune horien maila asko aldatzen da urtaroen eta urteen joanean, eta sakonera jakin bat duten uneak eta erabat lehortuta dauden uneak tartekatzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Complejo lagunar de Laguardia|url=https://laguardia-alava.com/es/complejo-lagunar-de-laguardia|aldizkaria=laguardia-alava.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Udazken]] amaierako euriteek urmaelak partzialki betetzen dituzte, eta [[Udaberri|udaberriko]] hilabeteetan hartzen dute sakonera handiena. Une horretatik aurrera, [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] txikienek eta tenperatura altuek lehortu egiten dituzte, eta gainazal zurixka bihurtzen dira. Kolore zurixka hori uretan disolbaturiko [[Gatz (kimika)|gatzen]] lurruntze bidezko prezipitaziotik dator. [[Uda]] ostean, udazkeneko euriteek berriro bete dituzte [[Urmael|urmaelak]], eta ziklo berri bati ekiten diote. Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak dira hezegune batzuen azken adibideak; lehortu ondoren, desagertu egin dira. Horixe da Muscoko antzinako hezegunearen kasua, bi urmaelen artean kokatua.<ref name=":0" /> == Jarduera biologikoa == Urtarokotasun hain markatua duen ingurune batean, askotarikoak dira aurki daitezkeen bizimoduak. Gainera, hain bitarteko berezia bada, forma horiek oso bereziak izango dira. Uretan, munduan bitxikeriak diren landareak bizi dira. Urmaelaren ertzetan gazitasunera egokitutako [[Belar|belarkarak]] eta [[Ihi|ihiak]] daude. [[Lezkadi|Lezkadi-populazio]] trinkoek eremu zabalak estaltzen dituzte, batez ere Carralogroñon, non hainbat [[Hegazti|hegaztiren]] babesa aurkitzen duten. Aintzira horietan bizi den [[flora]] esklusiboa bada, [[fauna]] ere bai. Ornogabeek Mediterraneoko itsasertzeko espezieak dituzte. Hegaztiena da talderik ikusgarriena. Aintzira naturalak leku pribilegiatuak dira [[Zankaluze|zangaluzeentzat]], [[Migrazioen Garaia|migrazioetan]] atseden hartzeko erabiltzen baitituzte. Urtaro jakin batzuetan urmaelak daudenez, uretako hegaztiak ezin dira hazi urte batzuetan, ez baitaude urpean aldi egokian. Prao de la Paulek, berriz, urte osoan izaten du ura, eta hantxe egoten dira [[Basahate|basahatea]], [[Kopetazuri arrunt|kopetazuri arrunta]] eta [[Murgil handi|murgil-handia.]]<gallery mode="slideshow"> Fitxategi:Stelzenläufer (Himantopus himantopus).jpg|Zangaluzea Fitxategi:Anas platyrhynchos male female.jpg|Basahatea Fitxategi:Kopetazuri arrunta Plaiaundi.jpg|Kopetazuri arrunta Fitxategi:Podiceps cristatus 2 - Lake Dulverton.jpg|Murgil-handia </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko urtegi aurkibidea}} [[Kategoria:Euskal Herriko aintzirak]] [[Kategoria:Natura 2000 Euskal Herrian]] [[Kategoria:Guardia]] [[Kategoria:Euskal Herriko hezeguneak]] [[Kategoria:Euskal Herriko sakonune endorreikoak]] [[Kategoria:Aintzira endorreikoak]] 7qk5od9b3zs9a5m0lbthd0crdwtkoky 10003078 10003024 2024-12-18T10:13:55Z Iraide.martin 168991 Aldaketa 10003078 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula | izena =Guardiako aintzirak | bertako izena = | argazkia =LAGUNAS LAGUARDIA (ARGAZKIA EJ M.ARRAZOLA).jpg | oina =Prao de la Paúl aintzira | mapa = | herrialdea ={{Bandera|Araba}} | garaiera = | dn=42 | mn=32 | sn=34 | de=2 | me=34 | se=0 | eremua = 80,5735 [[hektarea]] | zabalera = | luzera = | gehi sakonera = | arroa = | ertza = | betebidea = | hustubidea =Ez du | uharteak = | hiriak =[[Guardia]] }} '''Guardiako aintzirak''' [[Araba]]ko lau [[hezegune]] dira, [[Guardia]] hiritik gertu daudenak. Aintziretako hiru -[[Carralogroñoko urmaela|Carralogroño]], [[Carravalsecako urmaela|Carravalseca]] eta [[Muscoko urmaela|Musco]]- aldi baterako urmaelak dira, jatorri naturala dutenak; laugarrena, [[Prao de la Paúl]], [[urtegi]] txiki bat da. 2015ean, [[Eusko Jaurlaritza]]k aintzirak [[Batasunaren Garrantzizko Leku]] (BGL) izendatu zituen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/y22-bopv/es/p43aBOPVWebWar/VerParalelo.do?cd2015002925|izenburua=Ebazpena, 2015eko ekainaren 22koa, Natura Ingurunearen eta Ingurumen Plangintzaren zuzendariarena, zeinaren bidez jendaurrean jartzen baita honako hau: Arabako Lurralde Historikoan, Laguardiako Aintzirak (ES2110021) Batasunaren Garrantzizko Lekua (BGL) Kontserbazio Bereziko Eremu (KBE) izendatzea|egilea=[[EHAA]]|data=2015-7-1}}</ref> Ingurune [[Sakonune endorreiko|endorreiko]] bat osatzen dute, hau da, bertara doan urak ez da mediterranear isurialdekoa, baizik eta bertan geratzen da, ihesbide barik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZEC Lagunas de Laguardia eus - natura2000 - web.araba.eus|url=https://natura2000.araba.eus/eu//-/zec-lagunas-de-laguardia|aldizkaria=natura2000.araba.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref>. == Ezaugarriak == Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak arian-arian galdutako hezeguneak dira, laborantzarako lehortu baitziren. Muscoko urmaelaren kasua: drainatu, lehortu eta landatu egin zuten. Beste hiru [[hezegune]]ak biotopo babestu izendatu zituzten arte ez zioten Musco lehengoratzeari ekin.<ref name="irekia"/> 1995eko dekretu baten bitartez, [[biotopo babestu]] izendatu zituzten Carralogroño, Carravalseca y Prao de la Paúlko urmaelak. Garai hartan, drainatuta, lehortuta eta landatuta zegoen Musco, eta jabe pribatuen esku. Horregatik guztiagatik –eta nahiz eta Guardiako urmael multzoaren parte izan–, hasiera batean, ez zuten biotopo babestuaren barruan sartu; bai, ordea, haren aldirietako babes-gunean.<ref name="irekia"/> Biotopo babestuaren gunetik at gelditu bazen ere, oinarriak ezarri ziren, gerora Musco ere han sartzeko, aurreikusi baitzuten Muscoko urmaela lehengoratzeko programa bat abiaraziko zutela, Eusko Jaurlaritzaren eta [[Arabako Foru Aldundia]]ren artean (biotopo babestuaren kudeatzaile gisa jardungo zuen azkenak). Foru Aldundiak Muscoko urmaeleko lurrak eskuratu zituenean, bide eman zitzaion eremu hori lehengoratzeari heltzeko aukerari, eta, horrekin batera, biotopo babestuaren barruan sartzekoari.<ref name="irekia"/> Guardiako urmaelen inguruan, [[mahasti]]en laborantza da nagusi. Urmaelen ekosisteman eragin du jarduera horrek; izan ere, isurialdeen arroetan landaredi natural gutxi dago –[[albitz-belar]]di, [[belardi]] eta bazterreko [[sastraka]]k lur-zati publikoetan edo laborantzen ertzetan, non, egun, apenas baitago larratzerik, baina hainbat bertako hegazti bizi baitira. Laborantzaren eraginez, jalkinak, ongarriak eta fitosanitarioak iristen dira urmaeletako asketara, gainazaleko herrestatzea dela eta.<ref name="irekia"/> Gainera, urmaelen inguru gehiena hartzeraino iritsi da laborantza-jarduera, ur-bazterretaraino ere, eta, ondorioz, landaredi-orlarik egotea eragotzi du.<ref name="irekia">{{erreferentzia|url=http://www.irekia.euskadi.eus/eu/news/27153-las-lagunas-laguardia-proceso-final-para-ser-declaradas-zona-especial-conservacion-zec|izenburua=Guardiako urmaelak Kontserbatzeko Eremu Berezi (KBE) izendatzeko azken urratsa|data=2015-6-30|argitaletxea=Irekia|postscriptum= CC-BY-3.0 lizentzia}}</ref> == Funtzionamendu hidrologikoa == [[Sakonune endorreiko|Kubeta endorreikoek]] ez dute kanporanzko drainatzerik, eta, normalean, ez dute euri-ura baino gehiago jasotzen. Hutsune horien maila asko aldatzen da urtaroen eta urteen joanean, eta sakonera jakin bat duten uneak eta erabat lehortuta dauden uneak tartekatzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Complejo lagunar de Laguardia|url=https://laguardia-alava.com/es/complejo-lagunar-de-laguardia|aldizkaria=laguardia-alava.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Udazken]] amaierako euriteek urmaelak partzialki betetzen dituzte, eta [[Udaberri|udaberriko]] hilabeteetan hartzen dute sakonera handiena. Une horretatik aurrera, [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] txikienek eta tenperatura altuek lehortu egiten dituzte, eta gainazal zurixka bihurtzen dira. [[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 02.jpg|eskuinera|335x335px]] Kolore zurixka hori uretan disolbaturiko [[Gatz (kimika)|gatzen]] lurruntze bidezko prezipitaziotik dator. [[Uda]] ostean, udazkeneko euriteek berriro bete dituzte [[Urmael|urmaelak]], eta ziklo berri bati ekiten diote. Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak dira hezegune batzuen azken adibideak; lehortu ondoren, desagertu egin dira. Horixe da Muscoko antzinako hezegunearen kasua, bi urmaelen artean kokatua.<ref name=":0" /> == Jarduera biologikoa == Urtarokotasun hain markatua duen ingurune batean, askotarikoak dira aurki daitezkeen bizimoduak. Gainera, hain bitarteko berezia bada, forma horiek oso bereziak izango dira.<ref name=":0" /> Uretan, munduan bitxikeriak diren landareak bizi dira. Urmaelaren ertzetan gazitasunera egokitutako [[Belar|belarkarak]] eta [[Ihi|ihiak]] daude. [[Lezkadi|Lezkadi-populazio]] trinkoek eremu zabalak estaltzen dituzte, batez ere Carralogroñon, non hainbat [[Hegazti|hegaztiren]] babesa aurkitzen duten. Aintzira horietan bizi den [[flora]] esklusiboa bada, [[fauna]] ere bai. Ornogabeek Mediterraneoko itsasertzeko espezieak dituzte. Hegaztiena da talderik ikusgarriena. Aintzira naturalak leku pribilegiatuak dira [[Zankaluze|zangaluzeentzat]], [[Migrazioen Garaia|migrazioetan]] atseden hartzeko erabiltzen baitituzte. Urtaro jakin batzuetan urmaelak daudenez, uretako hegaztiak ezin dira hazi urte batzuetan, ez baitaude urpean aldi egokian. Prao de la Paulek, berriz, urte osoan izaten du ura, eta hantxe egoten dira [[Basahate|basahatea]], [[Kopetazuri arrunt|kopetazuri arrunta]] eta [[Murgil handi|murgil-handia.]]<ref name=":0" /><gallery mode="slideshow"> Fitxategi:Stelzenläufer (Himantopus himantopus).jpg|Zangaluzea Fitxategi:Anas platyrhynchos male female.jpg|Basahatea Fitxategi:Kopetazuri arrunta Plaiaundi.jpg|Kopetazuri arrunta Fitxategi:Podiceps cristatus 2 - Lake Dulverton.jpg|Murgil-handia </gallery>Irailean eta martxoan izaten dira hegazti gehien Guardian. Adituek diote aurki daitezkeen espezie deigarrienen artean [[Koartza hauskara|lertxun hauskara]], [[Zingira-mirotz|zingira-mirotza]] edo [[Koartza gorri|koartza gorria]] daudela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gontzal Rubinos|abizena=Artolozaga|izenburua=Ruta por las lagunas de Laguardia.|hizkuntza=es|data=2018-12-21|url=https://turismovasco.com/araba/que-ver-araba/ruta-por-las-lagunas-de-laguardia/|aldizkaria=Turismo País Vasco|sartze-data=2024-12-18}}</ref><gallery mode="slideshow"> Fitxategi:Ardea cinerea - Pak Thale.jpg|Lertxun hauskara Fitxategi:Circus aeruginosus female Valencia 1.jpeg|Zingira-mirotza Fitxategi:Ardpur3.jpg|Koartza gorri </gallery> == Aintzatespenak == Urmael-konplexua oso interesgarria da, bai [[Geologia|geologiaren]] ikuspegitik, bai bertan bizi den flora eta fauna bereziagatik. Ez alferrik, nazioarteko garrantzia duten hezeguneen zerrendan sartu dute, [[Ramsarko hitzarmena|Ramsar Hitzarmenaren]] bidez. Gainera, mahastizaintzako eta ardogintzako eskualde ia esklusibo batean dago, eta aberastasun handia du inguruko aztarnategi arkeologikoetan: [[La Hoya]] herrixka eta [[Sorginaren Txabola]] trikuharria, beste askoren artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|abizena=r01e00000ff26d4661aa470b88b07821bd8d58380|izenburua=Biotopo Protegido Complejo Lagunar de Laguardia|hizkuntza=es|data=2006-07-21|url=https://turismo.euskadi.eus/es/espacios-naturales/biotopo-protegido-complejo-lagunar-de-laguardia/webtur00-content/es/|aldizkaria=turismo.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Informazio gehigarria == Prao de la Paul ibilbidea, 2,5 km hezegunea inguratuz, desgaitasuna duten pertsonentzat irisgarria da, baina ez da gomendagarria euria egiten duenean. Hegaztien behatoki bat dago, 18/20 pertsona ingururentzako lekua duena (turismo bulegoan eska daitezke giltzak). Arabako Errioxa osoa zeharkatzeko bide seinaleztatuak daude, besteak beste, ardoaren eta arrainaren ibilbidea (GR-38), [[Oion|Oionetik]] [[Otxandio|Otxandiora]] Arabako lurralde osoa hegoaldetik iparraldera zeharkatzen duena, Bizkaiko kostaldera iritsi arte, [[Bermeo|Bermeora]] edo [[Lekeitio|Lekeitiora]], hain zuzen ere. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko urtegi aurkibidea}} [[Kategoria:Euskal Herriko aintzirak]] [[Kategoria:Natura 2000 Euskal Herrian]] [[Kategoria:Guardia]] [[Kategoria:Euskal Herriko hezeguneak]] [[Kategoria:Euskal Herriko sakonune endorreikoak]] [[Kategoria:Aintzira endorreikoak]] 00q1m8pyfq1tbws98g3e2eu4l6gpkdu 10003160 10003078 2024-12-18T10:42:02Z Iraide.martin 168991 Aldaketa 10003160 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula | izena =Guardiako aintzirak | bertako izena = | argazkia =LAGUNAS LAGUARDIA (ARGAZKIA EJ M.ARRAZOLA).jpg | oina =Prao de la Paúl aintzira | mapa = | herrialdea ={{Bandera|Araba}} | garaiera = | dn=42 | mn=32 | sn=34 | de=2 | me=34 | se=0 | eremua = 80,5735 [[hektarea]] | zabalera = | luzera = | gehi sakonera = | arroa = | ertza = | betebidea = | hustubidea =Ez du | uharteak = | hiriak =[[Guardia]] }} '''Guardiako aintzirak''' [[Araba]]ko lau [[hezegune]] dira, [[Guardia]] hiritik gertu daudenak. Aintziretako hiru -[[Carralogroñoko urmaela|Carralogroño]], [[Carravalsecako urmaela|Carravalseca]] eta [[Muscoko urmaela|Musco]]- aldi baterako urmaelak dira, jatorri naturala dutenak; laugarrena, [[Prao de la Paúl]], [[urtegi]] txiki bat da. 2015ean, [[Eusko Jaurlaritza]]k aintzirak [[Batasunaren Garrantzizko Leku]] (BGL) izendatu zituen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/y22-bopv/es/p43aBOPVWebWar/VerParalelo.do?cd2015002925|izenburua=Ebazpena, 2015eko ekainaren 22koa, Natura Ingurunearen eta Ingurumen Plangintzaren zuzendariarena, zeinaren bidez jendaurrean jartzen baita honako hau: Arabako Lurralde Historikoan, Laguardiako Aintzirak (ES2110021) Batasunaren Garrantzizko Lekua (BGL) Kontserbazio Bereziko Eremu (KBE) izendatzea|egilea=[[EHAA]]|data=2015-7-1}}</ref> Ingurune [[Sakonune endorreiko|endorreiko]] bat osatzen dute, hau da, bertara doan urak ez da mediterranear isurialdekoa, baizik eta bertan geratzen da, ihesbide barik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZEC Lagunas de Laguardia eus - natura2000 - web.araba.eus|url=https://natura2000.araba.eus/eu//-/zec-lagunas-de-laguardia|aldizkaria=natura2000.araba.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref>. == Ezaugarriak == Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak arian-arian galdutako hezeguneak dira, laborantzarako lehortu baitziren. Muscoko urmaelaren kasua: drainatu, lehortu eta landatu egin zuten. Beste hiru [[hezegune]]ak biotopo babestu izendatu zituzten arte ez zioten Musco lehengoratzeari ekin.<ref name="irekia"/> 1995eko dekretu baten bitartez, [[biotopo babestu]] izendatu zituzten Carralogroño, Carravalseca y Prao de la Paúlko urmaelak. Garai hartan, drainatuta, lehortuta eta landatuta zegoen Musco, eta jabe pribatuen esku. Horregatik guztiagatik –eta nahiz eta Guardiako urmael multzoaren parte izan–, hasiera batean, ez zuten biotopo babestuaren barruan sartu; bai, ordea, haren aldirietako babes-gunean.<ref name="irekia"/> Biotopo babestuaren gunetik at gelditu bazen ere, oinarriak ezarri ziren, gerora Musco ere han sartzeko, aurreikusi baitzuten Muscoko urmaela lehengoratzeko programa bat abiaraziko zutela, Eusko Jaurlaritzaren eta [[Arabako Foru Aldundia]]ren artean (biotopo babestuaren kudeatzaile gisa jardungo zuen azkenak). Foru Aldundiak Muscoko urmaeleko lurrak eskuratu zituenean, bide eman zitzaion eremu hori lehengoratzeari heltzeko aukerari, eta, horrekin batera, biotopo babestuaren barruan sartzekoari.<ref name="irekia"/> Guardiako urmaelen inguruan, [[mahasti]]en laborantza da nagusi. Urmaelen ekosisteman eragin du jarduera horrek; izan ere, isurialdeen arroetan landaredi natural gutxi dago –[[albitz-belar]]di, [[belardi]] eta bazterreko [[sastraka]]k lur-zati publikoetan edo laborantzen ertzetan, non, egun, apenas baitago larratzerik, baina hainbat bertako hegazti bizi baitira. Laborantzaren eraginez, jalkinak, ongarriak eta fitosanitarioak iristen dira urmaeletako asketara, gainazaleko herrestatzea dela eta.<ref name="irekia"/> Gainera, urmaelen inguru gehiena hartzeraino iritsi da laborantza-jarduera, ur-bazterretaraino ere, eta, ondorioz, landaredi-orlarik egotea eragotzi du.<ref name="irekia">{{erreferentzia|url=http://www.irekia.euskadi.eus/eu/news/27153-las-lagunas-laguardia-proceso-final-para-ser-declaradas-zona-especial-conservacion-zec|izenburua=Guardiako urmaelak Kontserbatzeko Eremu Berezi (KBE) izendatzeko azken urratsa|data=2015-6-30|argitaletxea=Irekia|postscriptum= CC-BY-3.0 lizentzia}}</ref> == Funtzionamendu hidrologikoa == [[Sakonune endorreiko|Kubeta endorreikoek]] ez dute kanporanzko drainatzerik, eta, normalean, ez dute euri-ura baino gehiago jasotzen. Hutsune horien maila asko aldatzen da urtaroen eta urteen joanean, eta sakonera jakin bat duten uneak eta erabat lehortuta dauden uneak tartekatzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Complejo lagunar de Laguardia|url=https://laguardia-alava.com/es/complejo-lagunar-de-laguardia|aldizkaria=laguardia-alava.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Udazken]] amaierako euriteek urmaelak partzialki betetzen dituzte, eta [[Udaberri|udaberriko]] hilabeteetan hartzen dute sakonera handiena. Une horretatik aurrera, [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] txikienek eta tenperatura altuek lehortu egiten dituzte, eta gainazal zurixka bihurtzen dira. [[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 02.jpg|eskuinera|335x335px]] Kolore zurixka hori uretan disolbaturiko [[Gatz (kimika)|gatzen]] lurruntze bidezko prezipitaziotik dator. [[Uda]] ostean, udazkeneko euriteek berriro bete dituzte [[Urmael|urmaelak]], eta ziklo berri bati ekiten diote. Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak dira hezegune batzuen azken adibideak; lehortu ondoren, desagertu egin dira. Horixe da Muscoko antzinako hezegunearen kasua, bi urmaelen artean kokatua.<ref name=":0" /> == Jarduera biologikoa == Urtarokotasun hain markatua duen ingurune batean, askotarikoak dira aurki daitezkeen bizimoduak. Gainera, hain bitarteko berezia bada, forma horiek oso bereziak izango dira.<ref name=":0" /> Uretan, munduan bitxikeriak diren landareak bizi dira. Urmaelaren ertzetan gazitasunera egokitutako [[Belar|belarkarak]] eta [[Ihi|ihiak]] daude. [[Lezkadi|Lezkadi-populazio]] trinkoek eremu zabalak estaltzen dituzte, batez ere Carralogroñon, non hainbat [[Hegazti|hegaztiren]] babesa aurkitzen duten. Aintzira horietan bizi den [[flora]] esklusiboa bada, [[fauna]] ere bai. Ornogabeek Mediterraneoko itsasertzeko espezieak dituzte. Hegaztiena da talderik ikusgarriena. Aintzira naturalak leku pribilegiatuak dira [[Zankaluze|zangaluzeentzat]], [[Migrazioen Garaia|migrazioetan]] atseden hartzeko erabiltzen baitituzte. Urtaro jakin batzuetan urmaelak daudenez, uretako hegaztiak ezin dira hazi urte batzuetan, ez baitaude urpean aldi egokian. Prao de la Paulek, berriz, urte osoan izaten du ura, eta hantxe egoten dira [[Basahate|basahatea]], [[Kopetazuri arrunt|kopetazuri arrunta]] eta [[Murgil handi|murgil-handia.]]<ref name=":0" /><gallery mode="slideshow"> Fitxategi:Stelzenläufer (Himantopus himantopus).jpg|Zangaluzea Fitxategi:Anas platyrhynchos male female.jpg|Basahatea Fitxategi:Kopetazuri arrunta Plaiaundi.jpg|Kopetazuri arrunta Fitxategi:Podiceps cristatus 2 - Lake Dulverton.jpg|Murgil-handia </gallery>Irailean eta martxoan izaten dira hegazti gehien Guardian. Adituek diote aurki daitezkeen espezie deigarrienen artean [[Koartza hauskara|lertxun hauskara]], [[Zingira-mirotz|zingira-mirotza]] edo [[Koartza gorri|koartza gorria]] daudela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gontzal Rubinos|abizena=Artolozaga|izenburua=Ruta por las lagunas de Laguardia.|hizkuntza=es|data=2018-12-21|url=https://turismovasco.com/araba/que-ver-araba/ruta-por-las-lagunas-de-laguardia/|aldizkaria=Turismo País Vasco|sartze-data=2024-12-18}}</ref><gallery mode="slideshow"> Fitxategi:Ardea cinerea - Pak Thale.jpg|Lertxun hauskara Fitxategi:Circus aeruginosus female Valencia 1.jpeg|Zingira-mirotza Fitxategi:Ardpur3.jpg|Koartza gorri </gallery> == Urmaeletatik ibilbidea<ref>{{Erreferentzia|izena=Gasteiz|abizena=Hoy|izenburua=Lagunas de Laguardia: un paraíso para las aves entre viñedos|hizkuntza=es|data=2023-08-30|url=https://www.gasteizhoy.com/zec-lagunas-laguardia-biotopo-protegido-complejo-lagunar-laguardia/|aldizkaria=Gasteiz Hoy|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Ibilbidea Laguardian hasi eta Baltsarako bidetik jaisten da, Gasteiz eta Logroño lotzen dituen {{Errepidea|A|124}} errepidea gurutzatu arte. Behin errepidea gaindituta, ibilbideak bat egiten du GR38 Ardoaren eta Arrainaren Ibilbidearekin eta GR120 Inaziotar Bidearekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gasteiz|abizena=Hoy|izenburua=Lagunas de Laguardia: un paraíso para las aves entre viñedos|hizkuntza=es|data=2023-08-30|url=https://www.gasteizhoy.com/zec-lagunas-laguardia-biotopo-protegido-complejo-lagunar-laguardia/|aldizkaria=Gasteiz Hoy|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Jarraitu seiehun bat metro nekazaritzako bide batetik bidegurutze batera iritsi arte. Bidegurutze horretan, ezkerretara hartu eta Balsa del Praori buelta eman dakioke, edo eskuinetara, trazadurari jarraituz beste urmaeletarantz. Praoko pasealeku perimetralaren aukerak 2.4 km ditu, hezegunea inguratzen du eta ibilbide didaktikoa osatzen duten hainbat ekipamendu ditu: askaldegia, behatokia, begiratoki-harmaila eta Talaiako begiratokia. Aurreko bidegurutzean eskuinera jarraituz gero, GR38 eta GR120 ibilbideen zati komunetik jarraitzen da, eta Prao de la Paúl baltsaren gainezkabidearen parean, Urmael-multzoaren ibilbideak partzelari-bide bat hartzen du, Erdialdeko Eremuko aintziretarantz joateko, eta berriro zeharkatzen du {{Errepidea|A|124}} errepidea. Errepidea gurutzatu ondoren, bi aukera daude: ibilbide motza egin sistema mesosalinoaren barruko paseoa eginez (2,6km) edo urmael guztiak ikusi ibilbide osoa eginez. Behin hegoalderantz ibilita, Carralogroño eta Carravalseca urmaelak ikusi ondoren, bideak bira egiten du, eta iparralderantz igotzen hasten da berriro, Musco eta Carralogroño urmaela ezkerretara utzita, berriro errepidea topatu arte. {{Errepidea|A|124}} errepidetik ez itzultzeko, ibilbide berdeak ibilbide zirkularra ixten du, eta Praoko putzurantz itzultzen da, garai batean GR38 Ardoaren eta Arrainaren Ibilbideak jarraitzen zuen trazaduratik. Partzelariako pistetatik igarotzen da, Prao de la Paul baltsaren ibilbidearekin berriro bat egin arte, aurretik bide berdeko 130 m-ko zati txiki bat libratuz. Zerbitzuan dagoen ibilbidearen luzera 12,08 km da guztira, baina, berez, aukeratzen den ibilbidearen arabera (bat, bi, hiru edo lau urmaelak bisitatzen badira), distantzia bat edo bestea egin daiteke. Banakako barne-pasealekuak (guztiak Laguardiako herritik ateratzen direnak) 3,5 Km-koak dira Prao de la Paúl baltsaren inguruko pasealekuaren kasuan, eta 7,8 Km-koak Mesosalino sistemaren barneko pasealekua eta Praoko baltsa eginez gero (Carravalseca ikusi gabe). == Aintzatespenak == === Ramsar Hitzarmena === Urmael-konplexua oso interesgarria da, bai [[Geologia|geologiaren]] ikuspegitik, bai bertan bizi den flora eta fauna bereziagatik. Ez alferrik, nazioarteko garrantzia duten hezeguneen zerrendan sartu dute, [[Ramsarko hitzarmena|Ramsar Hitzarmenaren]] bidez. Gainera, mahastizaintzako eta ardogintzako eskualde ia esklusibo batean dago, eta aberastasun handia du inguruko aztarnategi arkeologikoetan: [[La Hoya]] herrixka eta [[Sorginaren Txabola]] trikuharria, beste askoren artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|abizena=r01e00000ff26d4661aa470b88b07821bd8d58380|izenburua=Biotopo Protegido Complejo Lagunar de Laguardia|hizkuntza=es|data=2006-07-21|url=https://turismo.euskadi.eus/es/espacios-naturales/biotopo-protegido-complejo-lagunar-de-laguardia/webtur00-content/es/|aldizkaria=turismo.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === [[Natura 2000|Natura 2000 Europako Sare Ekologikoa]] === [[Fitxategi:Natura 2000 logo.svg|eskuinera|134x134px]] Natura 2000 biodibertsitatea kontserbatzeko eremuen [[Europar Batasuna|Europako]] sare ekologiko bat da. Habitataren Zuzentarauaren arabera ezarritako Kontserbazio Bereziko Eremuak (KBE) eta Hegaztientzako Babes Bereziko Eremuak (HBBE) ditu, Hegaztien Zuzentarauaren arabera izendatutakoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Natura 2000|hizkuntza=es|url=https://www.miteco.gob.es/es/biodiversidad/temas/espacios-protegidos/red-natura-2000.html|aldizkaria=Ministerio para la Transición Ecológica y el Reto Demográfico|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Horren helburua da Europako espezieen eta habitat moten epe luzeko biziraupena bermatzea, biodibertsitatearen galera geldiarazten lagunduz. Europako Batasunean natura kontserbatzeko tresna nagusia da. === Euskal Autonomia Erkidegoak babestutako biotopoa === ==== Espazioa izendatzeko irizpideen identifikazioa ==== Biotopo Babestu izendatu dute, hemendik gertu dagoen urmael-multzoa kontserbatzeko eta babesteko Guardia: Carralogroño, Carralvaseca, Prao de la Paul eta Laguna del Carralogroño aintzirak Goroldioa. Euskal Autonomia Erkidego osoan dagoen enklabe bakarra da, bere genesi endorréikoagatik. Flora endemismo ugari eta Tolypela salina alga artikulatua ditu, mundu mailan bakana dena, baita Mediterraneoko lur gazietan ohikoa den entomofauna ere. Berdin 118 hegazti-espezie bizi dira bertan, eta horien artean nabarmentzekoa da porroi europarraren (Aythya ferina) ugalketa, Euskadiko herri bakarra baita. ==== Adierazpena eta kudeaketa-tresna ==== * 417/1995 DEKRETUA, irailaren 19koa, Laguardiako Carralogroño, Carravalseca eta Prao de la Paul urmaelak Biotopo Babestu izendatzen dituena. * 255/1998 DEKRETUA, irailaren 29koa, Carralogroño, Carravalseca eta Prao de la Paul urmaelak biotopo babestu deklaratzen dituen Dekretua aldatzen duena, haren lurralde-eremuan Musco urmaela sartzeko. * 34/2016 DEKRETUA, martxoaren 1ekoa, Guardiako Aintzirak Kontserbatzeko Eremu Berezia (ES2110021) izendatzen duena eta Guardiako Aintzira Guneko Biotopo Babestuaren araudia eta mugaketa aldatzen dituena. * 36/2017 EBAZPENA, martxoaren 1ekoa, Jaurlaritzaren Idazkaritzako eta Legebiltzarrarekiko Harremanetarako zuzendariarena, zeinaren bidez xedatzen baita argitara ematea Guardiako Aintzirak (ES2110021) Kontserbazio Bereziko Eremua (KBE) eta Guardiako Aintzira Guneko Biotopo Babestua kudeatzeko jarraibideak eta neurriak ==== Gunearen helburuak (kudeaketa-helburuak)<ref>{{erreferentzia|izena=Eusko Jaurlartiza|urtea=2022|izenburua=ANÁLISIS DE LOS BIOTOPOS PROTEGIDOS DE EUSKADI PARA LA ADAPTACIÓN DE ESTA FIGURA DE PROTECCIÓN A LA LEY 9/2021 DE CONSERVACIÓN DEL PATRIMONIO NATURAL EN EUSKADI}}</ref> ==== Arau-tresnen bidez, Biotopoaren kontserbazio-helburuak ezartzen dira. Helburu horiek bat datoz KBErekin, eta, beraz, 34/2016 Dekretuan eta 36/2017 Ebazpenean bildutako kudeaketa-tresna bakarra ezarri da haientzat. Kontserbazio-helburuak funtsezko elementu hauetarako ezartzen dira: * El Prado de la Paúl aintzirako ur gezatako habitaten potentzial ekologikoa berreskuratzea, hezegunearen egoera ekologiko ona lortzeko, intereseko hegazti eta ugaztunen habitataren egokitasuna hobetuz. * Urmael endorreikoetan dauden habitat halofiloen kontserbazio-egoera ona lortzea. * Habitaten, belardien eta sastraken kontserbazio-egoera hobetzea, baita horien mende dauden fauna-espezieena ere. * Habitataren baldintza orokorrak hobetzea anfibio-espezieentzat. * Zehaztasun nahikoarekin ezagutzea KBEko biodibertsitatearen kontserbazio-egoera eta biotpo babestua. * KBEri eta Biotopoari eragiten dieten erabakiak hartzeko prozesuetan gizartearen parte-hartzea sustatzea, bai eta herritarren inplikazioa ere haien kontserbazioan. * Organo publiko eskudun guztien koordinazio instituzionala hobetzea eta ingurumen- eta sektore-araudia egokitzea * Inguruko beste KBE gune batzuekiko konektibitatea ziurtatu (KBE bakarrik) == Informazio gehigarria == Prao de la Paul ibilbidea, 2,5 km hezegunea inguratuz, desgaitasuna duten pertsonentzat irisgarria da, baina ez da gomendagarria euria egiten duenean. Hegaztien behatoki bat dago, 18/20 pertsona ingururentzako lekua duena (turismo bulegoan eska daitezke giltzak). Arabako Errioxa osoa zeharkatzeko bide seinaleztatuak daude, besteak beste, ardoaren eta arrainaren ibilbidea (GR-38), [[Oion|Oionetik]] [[Otxandio|Otxandiora]] Arabako lurralde osoa hegoaldetik iparraldera zeharkatzen duena, Bizkaiko kostaldera iritsi arte, [[Bermeo|Bermeora]] edo [[Lekeitio|Lekeitiora]], hain zuzen ere. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko urtegi aurkibidea}} [[Kategoria:Euskal Herriko aintzirak]] [[Kategoria:Natura 2000 Euskal Herrian]] [[Kategoria:Guardia]] [[Kategoria:Euskal Herriko hezeguneak]] [[Kategoria:Euskal Herriko sakonune endorreikoak]] [[Kategoria:Aintzira endorreikoak]] nts54q2aac5aftskp5lerzy6c9o9wos 10003228 10003160 2024-12-18T11:00:44Z Iraide.martin 168991 10003228 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula | izena =Guardiako aintzirak | bertako izena = | argazkia =LAGUNAS LAGUARDIA (ARGAZKIA EJ M.ARRAZOLA).jpg | oina =Prao de la Paúl aintzira | mapa = | herrialdea ={{Bandera|Araba}} | garaiera = | dn=42 | mn=32 | sn=34 | de=2 | me=34 | se=0 | eremua = 80,5735 [[hektarea]] | zabalera = | luzera = | gehi sakonera = | arroa = | ertza = | betebidea = | hustubidea =Ez du | uharteak = | hiriak =[[Guardia]] }} '''Guardiako aintzirak''' [[Araba]]ko lau [[hezegune]] dira, [[Guardia]] hiritik gertu daudenak. Aintziretako hiru -[[Carralogroñoko urmaela|Carralogroño]], [[Carravalsecako urmaela|Carravalseca]] eta [[Muscoko urmaela|Musco]]- aldi baterako urmaelak dira, jatorri naturala dutenak; laugarrena, [[Prao de la Paúl]], [[urtegi]] txiki bat da. 2015ean, [[Eusko Jaurlaritza]]k aintzirak [[Batasunaren Garrantzizko Leku]] (BGL) izendatu zituen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/y22-bopv/es/p43aBOPVWebWar/VerParalelo.do?cd2015002925|izenburua=Ebazpena, 2015eko ekainaren 22koa, Natura Ingurunearen eta Ingurumen Plangintzaren zuzendariarena, zeinaren bidez jendaurrean jartzen baita honako hau: Arabako Lurralde Historikoan, Laguardiako Aintzirak (ES2110021) Batasunaren Garrantzizko Lekua (BGL) Kontserbazio Bereziko Eremu (KBE) izendatzea|egilea=[[EHAA]]|data=2015-7-1}}</ref> Ingurune [[Sakonune endorreiko|endorreiko]] bat osatzen dute, hau da, bertara doan urak ez da mediterranear isurialdekoa, baizik eta bertan geratzen da, ihesbide barik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZEC Lagunas de Laguardia eus - natura2000 - web.araba.eus|url=https://natura2000.araba.eus/eu//-/zec-lagunas-de-laguardia|aldizkaria=natura2000.araba.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref>. == Ezaugarriak == Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak arian-arian galdutako hezeguneak dira, laborantzarako lehortu baitziren. Muscoko urmaelaren kasua: drainatu, lehortu eta landatu egin zuten. Beste hiru [[hezegune]]ak biotopo babestu izendatu zituzten arte ez zioten Musco lehengoratzeari ekin.<ref name="irekia"/> 1995eko dekretu baten bitartez, [[biotopo babestu]] izendatu zituzten Carralogroño, Carravalseca y Prao de la Paúlko urmaelak. Garai hartan, drainatuta, lehortuta eta landatuta zegoen Musco, eta jabe pribatuen esku. Horregatik guztiagatik –eta nahiz eta Guardiako urmael multzoaren parte izan–, hasiera batean, ez zuten biotopo babestuaren barruan sartu; bai, ordea, haren aldirietako babes-gunean.<ref name="irekia"/> Biotopo babestuaren gunetik at gelditu bazen ere, oinarriak ezarri ziren, gerora Musco ere han sartzeko, aurreikusi baitzuten Muscoko urmaela lehengoratzeko programa bat abiaraziko zutela, Eusko Jaurlaritzaren eta [[Arabako Foru Aldundia]]ren artean (biotopo babestuaren kudeatzaile gisa jardungo zuen azkenak). Foru Aldundiak Muscoko urmaeleko lurrak eskuratu zituenean, bide eman zitzaion eremu hori lehengoratzeari heltzeko aukerari, eta, horrekin batera, biotopo babestuaren barruan sartzekoari.<ref name="irekia"/> Guardiako urmaelen inguruan, [[mahasti]]en laborantza da nagusi. Urmaelen ekosisteman eragin du jarduera horrek; izan ere, isurialdeen arroetan landaredi natural gutxi dago –[[albitz-belar]]di, [[belardi]] eta bazterreko [[sastraka]]k lur-zati publikoetan edo laborantzen ertzetan, non, egun, apenas baitago larratzerik, baina hainbat bertako hegazti bizi baitira. Laborantzaren eraginez, jalkinak, ongarriak eta fitosanitarioak iristen dira urmaeletako asketara, gainazaleko herrestatzea dela eta.<ref name="irekia"/> Gainera, urmaelen inguru gehiena hartzeraino iritsi da laborantza-jarduera, ur-bazterretaraino ere, eta, ondorioz, landaredi-orlarik egotea eragotzi du.<ref name="irekia">{{erreferentzia|url=http://www.irekia.euskadi.eus/eu/news/27153-las-lagunas-laguardia-proceso-final-para-ser-declaradas-zona-especial-conservacion-zec|izenburua=Guardiako urmaelak Kontserbatzeko Eremu Berezi (KBE) izendatzeko azken urratsa|data=2015-6-30|argitaletxea=Irekia|postscriptum= CC-BY-3.0 lizentzia}}</ref> == Funtzionamendu hidrologikoa == [[Sakonune endorreiko|Kubeta endorreikoek]] ez dute kanporanzko drainatzerik, eta, normalean, ez dute euri-ura baino gehiago jasotzen. Hutsune horien maila asko aldatzen da urtaroen eta urteen joanean, eta sakonera jakin bat duten uneak eta erabat lehortuta dauden uneak tartekatzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Complejo lagunar de Laguardia|url=https://laguardia-alava.com/es/complejo-lagunar-de-laguardia|aldizkaria=laguardia-alava.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref>[[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 02.jpg|eskuinera|335x335px]][[Udazken]] amaierako euriteek urmaelak partzialki betetzen dituzte, eta [[Udaberri|udaberriko]] hilabeteetan hartzen dute sakonera handiena. Une horretatik aurrera, [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] txikienek eta tenperatura altuek lehortu egiten dituzte, eta gainazal zurixka bihurtzen dira. Kolore zurixka hori uretan disolbaturiko [[Gatz (kimika)|gatzen]] lurruntze bidezko prezipitaziotik dator. [[Uda]] ostean, udazkeneko euriteek berriro bete dituzte [[Urmael|urmaelak]], eta ziklo berri bati ekiten diote. Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak dira hezegune batzuen azken adibideak; lehortu ondoren, desagertu egin dira. Horixe da Muscoko antzinako hezegunearen kasua, bi urmaelen artean kokatua.<ref name=":0" /> == Jarduera biologikoa == Urtarokotasun hain markatua duen ingurune batean, askotarikoak dira aurki daitezkeen bizimoduak. Gainera, hain bitarteko berezia bada, forma horiek oso bereziak izango dira.<ref name=":0" /> Uretan, munduan bitxikeriak diren landareak bizi dira. Urmaelaren ertzetan gazitasunera egokitutako [[Belar|belarkarak]] eta [[Ihi|ihiak]] daude. [[Lezkadi|Lezkadi-populazio]] trinkoek eremu zabalak estaltzen dituzte, batez ere Carralogroñon, non hainbat [[Hegazti|hegaztiren]] babesa aurkitzen duten. Aintzira horietan bizi den [[flora]] esklusiboa bada, [[fauna]] ere bai. Ornogabeek Mediterraneoko itsasertzeko espezieak dituzte. Hegaztiena da talderik ikusgarriena. Aintzira naturalak leku pribilegiatuak dira [[Zankaluze|zangaluzeentzat]], [[Migrazioen Garaia|migrazioetan]] atseden hartzeko erabiltzen baitituzte. Urtaro jakin batzuetan urmaelak daudenez, uretako hegaztiak ezin dira hazi urte batzuetan, ez baitaude urpean aldi egokian. Prao de la Paulek, berriz, urte osoan izaten du ura, eta hantxe egoten dira [[Basahate|basahatea]], [[Kopetazuri arrunt|kopetazuri arrunta]] eta [[Murgil handi|murgil-handia.]]<ref name=":0" /><gallery mode="slideshow"> Fitxategi:Stelzenläufer (Himantopus himantopus).jpg|Zangaluzea Fitxategi:Anas platyrhynchos male female.jpg|Basahatea Fitxategi:Kopetazuri arrunta Plaiaundi.jpg|Kopetazuri arrunta Fitxategi:Podiceps cristatus 2 - Lake Dulverton.jpg|Murgil-handia </gallery>Irailean eta martxoan izaten dira hegazti gehien Guardian. Adituek diote aurki daitezkeen espezie deigarrienen artean [[Koartza hauskara|lertxun hauskara]], [[Zingira-mirotz|zingira-mirotza]] edo [[Koartza gorri|koartza gorria]] daudela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gontzal Rubinos|abizena=Artolozaga|izenburua=Ruta por las lagunas de Laguardia.|hizkuntza=es|data=2018-12-21|url=https://turismovasco.com/araba/que-ver-araba/ruta-por-las-lagunas-de-laguardia/|aldizkaria=Turismo País Vasco|sartze-data=2024-12-18}}</ref><gallery mode="slideshow"> Fitxategi:Ardea cinerea - Pak Thale.jpg|Lertxun hauskara Fitxategi:Circus aeruginosus female Valencia 1.jpeg|Zingira-mirotza Fitxategi:Ardpur3.jpg|Koartza gorri </gallery> == Urmaeletatik ibilbidea<ref>{{Erreferentzia|izena=Gasteiz|abizena=Hoy|izenburua=Lagunas de Laguardia: un paraíso para las aves entre viñedos|hizkuntza=es|data=2023-08-30|url=https://www.gasteizhoy.com/zec-lagunas-laguardia-biotopo-protegido-complejo-lagunar-laguardia/|aldizkaria=Gasteiz Hoy|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Ibilbidea Laguardian hasi eta Baltsarako bidetik jaisten da, Gasteiz eta Logroño lotzen dituen {{Errepidea|A|124}} errepidea gurutzatu arte. Behin errepidea gaindituta, ibilbideak bat egiten du GR38 Ardoaren eta Arrainaren Ibilbidearekin eta GR120 Inaziotar Bidearekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gasteiz|abizena=Hoy|izenburua=Lagunas de Laguardia: un paraíso para las aves entre viñedos|hizkuntza=es|data=2023-08-30|url=https://www.gasteizhoy.com/zec-lagunas-laguardia-biotopo-protegido-complejo-lagunar-laguardia/|aldizkaria=Gasteiz Hoy|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Jarraitu seiehun bat metro nekazaritzako bide batetik bidegurutze batera iritsi arte. Bidegurutze horretan, ezkerretara hartu eta Balsa del Praori buelta eman dakioke, edo eskuinetara, trazadurari jarraituz beste urmaeletarantz. Praoko pasealeku perimetralaren aukerak 2.4 km ditu, hezegunea inguratzen du eta ibilbide didaktikoa osatzen duten hainbat ekipamendu ditu: askaldegia, behatokia, begiratoki-harmaila eta Talaiako begiratokia. Aurreko bidegurutzean eskuinera jarraituz gero, GR38 eta GR120 ibilbideen zati komunetik jarraitzen da, eta Prao de la Paúl baltsaren gainezkabidearen parean, Urmael-multzoaren ibilbideak partzelari-bide bat hartzen du, Erdialdeko Eremuko aintziretarantz joateko, eta berriro zeharkatzen du {{Errepidea|A|124}} errepidea. Errepidea gurutzatu ondoren, bi aukera daude: ibilbide motza egin sistema mesosalinoaren barruko paseoa eginez (2,6km) edo urmael guztiak ikusi ibilbide osoa eginez. Behin hegoalderantz ibilita, Carralogroño eta Carravalseca urmaelak ikusi ondoren, bideak bira egiten du, eta iparralderantz igotzen hasten da berriro, Musco eta Carralogroño urmaela ezkerretara utzita, berriro errepidea topatu arte. {{Errepidea|A|124}} errepidetik ez itzultzeko, ibilbide berdeak ibilbide zirkularra ixten du, eta Praoko putzurantz itzultzen da, garai batean GR38 Ardoaren eta Arrainaren Ibilbideak jarraitzen zuen trazaduratik. Partzelariako pistetatik igarotzen da, Prao de la Paul baltsaren ibilbidearekin berriro bat egin arte, aurretik bide berdeko 130 m-ko zati txiki bat libratuz. Zerbitzuan dagoen ibilbidearen luzera 12,08 km da guztira, baina, berez, aukeratzen den ibilbidearen arabera (bat, bi, hiru edo lau urmaelak bisitatzen badira), distantzia bat edo bestea egin daiteke. Banakako barne-pasealekuak (guztiak Laguardiako herritik ateratzen direnak) 3,5 Km-koak dira Prao de la Paúl baltsaren inguruko pasealekuaren kasuan, eta 7,8 Km-koak Mesosalino sistemaren barneko pasealekua eta Praoko baltsa eginez gero (Carravalseca ikusi gabe). == Aintzatespenak == === Ramsar Hitzarmena === Urmael-konplexua oso interesgarria da, bai [[Geologia|geologiaren]] ikuspegitik, bai bertan bizi den flora eta fauna bereziagatik. Ez alferrik, nazioarteko garrantzia duten hezeguneen zerrendan sartu dute, [[Ramsarko hitzarmena|Ramsar Hitzarmenaren]] bidez. Gainera, mahastizaintzako eta ardogintzako eskualde ia esklusibo batean dago, eta aberastasun handia du inguruko aztarnategi arkeologikoetan: [[La Hoya]] herrixka eta [[Sorginaren Txabola]] trikuharria, beste askoren artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|abizena=r01e00000ff26d4661aa470b88b07821bd8d58380|izenburua=Biotopo Protegido Complejo Lagunar de Laguardia|hizkuntza=es|data=2006-07-21|url=https://turismo.euskadi.eus/es/espacios-naturales/biotopo-protegido-complejo-lagunar-de-laguardia/webtur00-content/es/|aldizkaria=turismo.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === [[Natura 2000|Natura 2000 Europako Sare Ekologikoa]] === [[Fitxategi:Natura 2000 logo.svg|eskuinera|134x134px]] Natura 2000 biodibertsitatea kontserbatzeko eremuen [[Europar Batasuna|Europako]] sare ekologiko bat da. Habitataren Zuzentarauaren arabera ezarritako Kontserbazio Bereziko Eremuak (KBE) eta Hegaztientzako Babes Bereziko Eremuak (HBBE) ditu, Hegaztien Zuzentarauaren arabera izendatutakoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Natura 2000|hizkuntza=es|url=https://www.miteco.gob.es/es/biodiversidad/temas/espacios-protegidos/red-natura-2000.html|aldizkaria=Ministerio para la Transición Ecológica y el Reto Demográfico|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Horren helburua da Europako espezieen eta habitat moten epe luzeko biziraupena bermatzea, biodibertsitatearen galera geldiarazten lagunduz. Europako Batasunean natura kontserbatzeko tresna nagusia da. === Euskal Autonomia Erkidegoak babestutako biotopoa === ==== Espazioa izendatzeko irizpideen identifikazioa ==== Biotopo Babestu izendatu dute, hemendik gertu dagoen urmael-multzoa kontserbatzeko eta babesteko Guardia: Carralogroño, Carralvaseca, Prao de la Paul eta Laguna del Carralogroño aintzirak Goroldioa. Euskal Autonomia Erkidego osoan dagoen enklabe bakarra da, bere genesi endorréikoagatik. Flora endemismo ugari eta Tolypela salina alga artikulatua ditu, mundu mailan bakana dena, baita Mediterraneoko lur gazietan ohikoa den entomofauna ere. Berdin 118 hegazti-espezie bizi dira bertan, eta horien artean nabarmentzekoa da porroi europarraren (Aythya ferina) ugalketa, Euskadiko herri bakarra baita. ==== Adierazpena eta kudeaketa-tresna ==== * 417/1995 DEKRETUA, irailaren 19koa, Laguardiako Carralogroño, Carravalseca eta Prao de la Paul urmaelak Biotopo Babestu izendatzen dituena. * 255/1998 DEKRETUA, irailaren 29koa, Carralogroño, Carravalseca eta Prao de la Paul urmaelak biotopo babestu deklaratzen dituen Dekretua aldatzen duena, haren lurralde-eremuan Musco urmaela sartzeko. * 34/2016 DEKRETUA, martxoaren 1ekoa, Guardiako Aintzirak Kontserbatzeko Eremu Berezia (ES2110021) izendatzen duena eta Guardiako Aintzira Guneko Biotopo Babestuaren araudia eta mugaketa aldatzen dituena. * 36/2017 EBAZPENA, martxoaren 1ekoa, Jaurlaritzaren Idazkaritzako eta Legebiltzarrarekiko Harremanetarako zuzendariarena, zeinaren bidez xedatzen baita argitara ematea Guardiako Aintzirak (ES2110021) Kontserbazio Bereziko Eremua (KBE) eta Guardiako Aintzira Guneko Biotopo Babestua kudeatzeko jarraibideak eta neurriak ==== Gunearen helburuak (kudeaketa-helburuak)<ref>{{erreferentzia|izena=Eusko Jaurlartiza|urtea=2022|izenburua=ANÁLISIS DE LOS BIOTOPOS PROTEGIDOS DE EUSKADI PARA LA ADAPTACIÓN DE ESTA FIGURA DE PROTECCIÓN A LA LEY 9/2021 DE CONSERVACIÓN DEL PATRIMONIO NATURAL EN EUSKADI}}</ref> ==== Arau-tresnen bidez, Biotopoaren kontserbazio-helburuak ezartzen dira. Helburu horiek bat datoz KBErekin, eta, beraz, 34/2016 Dekretuan eta 36/2017 Ebazpenean bildutako kudeaketa-tresna bakarra ezarri da haientzat. Kontserbazio-helburuak funtsezko elementu hauetarako ezartzen dira: * El Prado de la Paúl aintzirako ur gezatako habitaten potentzial ekologikoa berreskuratzea, hezegunearen egoera ekologiko ona lortzeko, intereseko hegazti eta ugaztunen habitataren egokitasuna hobetuz. * Urmael endorreikoetan dauden habitat halofiloen kontserbazio-egoera ona lortzea. * Habitaten, belardien eta sastraken kontserbazio-egoera hobetzea, baita horien mende dauden fauna-espezieena ere. * Habitataren baldintza orokorrak hobetzea anfibio-espezieentzat. * Zehaztasun nahikoarekin ezagutzea KBEko biodibertsitatearen kontserbazio-egoera eta biotpo babestua. * KBEri eta Biotopoari eragiten dieten erabakiak hartzeko prozesuetan gizartearen parte-hartzea sustatzea, bai eta herritarren inplikazioa ere haien kontserbazioan. * Organo publiko eskudun guztien koordinazio instituzionala hobetzea eta ingurumen- eta sektore-araudia egokitzea * Inguruko beste KBE gune batzuekiko konektibitatea ziurtatu (KBE bakarrik) == Informazio gehigarria == Prao de la Paul ibilbidea, 2,5 km hezegunea inguratuz, desgaitasuna duten pertsonentzat irisgarria da, baina ez da gomendagarria euria egiten duenean. Hegaztien behatoki bat dago, 18/20 pertsona ingururentzako lekua duena (turismo bulegoan eska daitezke giltzak). Arabako Errioxa osoa zeharkatzeko bide seinaleztatuak daude, besteak beste, ardoaren eta arrainaren ibilbidea (GR-38), [[Oion|Oionetik]] [[Otxandio|Otxandiora]] Arabako lurralde osoa hegoaldetik iparraldera zeharkatzen duena, Bizkaiko kostaldera iritsi arte, [[Bermeo|Bermeora]] edo [[Lekeitio|Lekeitiora]], hain zuzen ere. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko urtegi aurkibidea}} [[Kategoria:Euskal Herriko aintzirak]] [[Kategoria:Natura 2000 Euskal Herrian]] [[Kategoria:Guardia]] [[Kategoria:Euskal Herriko hezeguneak]] [[Kategoria:Euskal Herriko sakonune endorreikoak]] [[Kategoria:Aintzira endorreikoak]] dt8yaizh4b7t9mrvmnt5spfqg0b380g 2 654133 10002885 9999913 2024-12-18T05:05:48Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002885 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P2611 ?sub1 } |section= |sort=label |columns=P18,label:Title,description,P106,P569,P21,P27,P2611,item |thumb=128 |min_section= |freq=30 }} {| class='wikitable sortable' ! irudia ! Title ! description ! jarduera ! jaiotza data ! sexua edo generoa ! herritartasuneko herrialdea ! TED speaker ID ! item |- | [[Fitxategi:Ajjacobs.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q278801|A. J. Jacobs]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]] | 1968-03-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/a_j_jacobs a_j_jacobs] | [[:d:Q278801|Q278801]] |- | [[Fitxategi:AR Rahman At The ‘Marvel Anthem’ Launch.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q108560|A. R. Rahman]]'' | | [[musikagile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1327329|multi-instrumentalist]]''<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q1198887|musika-zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1966-01-06<br/>1967-01-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/ar_rahman ar_rahman] | [[:d:Q108560|Q108560]] |- | | ''[[:d:Q23759591|Aakash Odedra]]'' | | [[koreografo]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]'' | 1984-07-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/aakash_odedra aakash_odedra] | [[:d:Q23759591|Q23759591]] |- | [[Fitxategi:Aaron OConnell.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2895013|Aaron D. O'Connell]]'' | fisikari estatubatuarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1981-03-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/aaron_o_connell aaron_o_connell] | [[:d:Q2895013|Q2895013]] |- | [[Fitxategi:Aaron Huey, 2011.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q302103|Aaron Huey]]'' | | ''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]] | 1975-12-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/aaron_huey aaron_huey] | [[:d:Q302103|Q302103]] |- | [[Fitxategi:Aaron Koblin.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4662151|Aaron Koblin]]'' | | [[diseinatzaile grafiko]] | 1982-01-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/aaron_koblin aaron_koblin] | [[:d:Q4662151|Q4662151]] |- | | ''[[:d:Q82925462|Aaswath Raman]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q21329070|materials scientist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | | | [https://www.ted.com/speakers/aaswath_raman aaswath_raman] | [[:d:Q82925462|Q82925462]] |- | | ''[[:d:Q23769266|Abe Davis]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/abe_davis abe_davis] | [[:d:Q23769266|Q23769266]] |- | | ''[[:d:Q320497|Abha Dawesar]]'' | | [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]] | 1974-01-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/abha_dawesar abha_dawesar] | [[:d:Q320497|Q320497]] |- | | ''[[:d:Q76490837|Abigail Marsh]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1976 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/abigail_marsh abigail_marsh] | [[:d:Q76490837|Q76490837]] |- | [[Fitxategi:Abigail Washburn (6001364251).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3603703|Abigail Washburn]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q9648008|banjo-jotzaile]]'' | 1977-11-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/abigail_washburn abigail_washburn] | [[:d:Q3603703|Q3603703]] |- | [[Fitxategi:Dr Abraham Verghese in 2023 06.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1446797|Abraham Verghese]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[India]] | [https://www.ted.com/speakers/abraham_verghese abraham_verghese] | [[:d:Q1446797|Q1446797]] |- | | ''[[:d:Q22976267|Achenyo Idachaba]]'' | | [[enpresaburu]] | 1969 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/achenyo_idachaba achenyo_idachaba] | [[:d:Q22976267|Q22976267]] |- | [[Fitxategi:Adam Davidson (NPR) May 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4678940|Adam Davidson]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1970 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/adam_davidson adam_davidson] | [[:d:Q4678940|Q4678940]] |- | [[Fitxategi:Star Wars- The Last Jedi Japan Premiere Red Carpet- Adam Driver (27163437599) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Adam Driver]] | aktore estatubatuarra | ''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[Antzezle|aktore]] | 1983-11-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/adam_driver adam_driver] | [[:d:Q4678990|Q4678990]] |- | [[Fitxategi:Adam Galinsky.png|center|128px]] | ''[[:d:Q19873437|Adam Galinsky]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1969 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/adam_galinsky adam_galinsky] | [[:d:Q19873437|Q19873437]] |- | | ''[[:d:Q23662644|Adam Garone]]'' | aktibista australiarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/adam_garone adam_garone] | [[:d:Q23662644|Q23662644]] |- | [[Fitxategi:Adam Grant.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q14712273|Adam Grant]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q122759479|organizational psychologist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1981-08-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/adam_grant adam_grant] | [[:d:Q14712273|Q14712273]] |- | | ''[[:d:Q23759997|Adam Grosser]]'' | | ''[[:d:Q5532381|general partner]]''<br/>''[[:d:Q16023665|venture capitalist]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/adam_grosser adam_grosser] | [[:d:Q23759997|Q23759997]] |- | | ''[[:d:Q87666320|Adam Kucharski]]'' | | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]'' | 1986 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/adam_kucharski adam_kucharski] | [[:d:Q87666320|Q87666320]] |- | [[Fitxategi:Adam Ockelford.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23712711|Adam Ockelford]]'' | | ''[[:d:Q14915627|musikologo]]''<br/>''[[:d:Q16145150|musika-irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1959 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/adam_ockelford adam_ockelford] | [[:d:Q23712711|Q23712711]] |- | [[Fitxategi:Adam Ostrow at The Future of Social Media in Higher Education - Hosted by McGraw-Hill (4333514730) (2).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4679571|Adam Ostrow]]'' | | [[enpresaburu]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/adam_ostrow adam_ostrow] | [[:d:Q4679571|Q4679571]] |- | [[Fitxategi:Adam Sadowsky presenting at the Cusp Conference, Chicago IL September 2011.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4679718|Adam Sadowsky]]'' | aktore estatubatuarra | [[Antzezle|aktore]] | 1970-10-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/adam_sadowsky adam_sadowsky] | [[:d:Q4679718|Q4679718]] |- | [[Fitxategi:AdamSavageJul2011 cropped.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q297618|Adam Savage]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q21560152|special effects artist]]'' | 1967-07-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/adam_savage adam_savage] | [[:d:Q297618|Q297618]] |- | [[Fitxategi:Adam Spencer 255.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q4679827|Adam Spencer]]'' | | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[komediante]]<br/>[[Disk jockey|discjockey]]<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]'' | 1969-01-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/adam_spencer adam_spencer] | [[:d:Q4679827|Q4679827]] |- | | ''[[:d:Q28421819|Aditi Gupta]]'' | | [[idazle]]<br/>[[enpresaburu]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/aditi_gupta aditi_gupta] | [[:d:Q28421819|Q28421819]] |- | | ''[[:d:Q4683041|Aditi Shankardass]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/aditi_shankardass aditi_shankardass] | [[:d:Q4683041|Q4683041]] |- | [[Fitxategi:AdoraSvitakOct10.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4684605|Adora Svitak]]'' | | [[idazle]]<br/>[[hizlari]] | 1997-10-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/adora_svitak adora_svitak] | [[:d:Q4684605|Q4684605]] |- | | ''[[:d:Q23728757|Adrianne Haslet-Davis]]'' | | ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>''[[:d:Q15472169|mezenas]]''<br/>[[irakasle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/adrianne_haslet_davis adrianne_haslet_davis] | [[:d:Q23728757|Q23728757]] |- | | ''[[:d:Q23671006|Afra Raymond]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/afra_raymond afra_raymond] | [[:d:Q23671006|Q23671006]] |- | [[Fitxategi:Ahn Trio (anyjazz65).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q845628|Ahn Trio]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/ahn_trio ahn_trio]<br/>[https://www.ted.com/speakers/812 812] | [[:d:Q845628|Q845628]] |- | [[Fitxategi:Ai Jen Poo 2012 Shankbone 2.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q4696468|Ai-jen Poo]]'' | sindikalista estatubatuarra | ''[[:d:Q15627169|sindikalista]]'' | 1974 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ai_jen_poo ai_jen_poo] | [[:d:Q4696468|Q4696468]] |- | | ''[[:d:Q23809255|Aicha el-Wafi and Phyllis Rodriguez]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/aicha_el_wafi_phyllis_rodriguez aicha_el_wafi_phyllis_rodriguez] | [[:d:Q23809255|Q23809255]] |- | [[Fitxategi:Aimee Mullins portrait 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q261056|Aimee Mullins]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q11513337|atleta]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1976 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/aimee_mullins aimee_mullins] | [[:d:Q261056|Q261056]] |- | [[Fitxategi:Aja Monet 2017.jpg|center|128px]] | [[Aja Monet]] | poeta estatubatuarra | [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]'' | 1987-08-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/aja_monet aja_monet] | [[:d:Q16157106|Q16157106]] |- | | ''[[:d:Q16221463|Ajit Narayanan]]'' | | [[asmatzaile]] | 1981-08-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/ajit_narayanan ajit_narayanan] | [[:d:Q16221463|Q16221463]] |- | [[Fitxategi:Akash with the President of India.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q56249786|Akash Manoj]]'' | | [[asmatzaile]] | 2001-12-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/akash_manoj akash_manoj] | [[:d:Q56249786|Q56249786]] |- | [[Fitxategi:Al Gore, Vice President of the United States, official portrait 1994.jpg|center|128px]] | [[Al Gore]] | | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>[[idazle]]<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1948-03-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/al_gore al_gore]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2 2] | [[:d:Q19673|Q19673]] |- | [[Fitxategi:Al Seckel in 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2023240|Al Seckel]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1958-09-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/al_seckel al_seckel] | [[:d:Q2023240|Q2023240]] |- | | ''[[:d:Q23657171|Al Vernacchio]]'' | | [[irakasle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/al_vernacchio al_vernacchio] | [[:d:Q23657171|Q23657171]] |- | | ''[[:d:Q2891977|Al-Mayassa bint Hamad Al-Thani]]'' | | ''[[:d:Q140686|lehendakari]]'' | 1983 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Qatar]] | [https://www.ted.com/speakers/sheikha_al_mayassa sheikha_al_mayassa] | [[:d:Q2891977|Q2891977]] |- | [[Fitxategi:Babagana Monguno und Alaa Murabit MSC 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20684900|Alaa Murabit]]'' | | [[mediku]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1989-10-26 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/alaa_murabit alaa_murabit] | [[:d:Q20684900|Q20684900]] |- | [[Fitxategi:Alain de Botton.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123273|Alain de Botton]]'' | | [[idazle]]<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]''<br/>[[kazetari]] | 1969-12-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/alain_de_botton alain_de_botton] | [[:d:Q123273|Q123273]] |- | [[Fitxategi:Alan Eustace in 2008.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18340990|Alan Eustace]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[hegazkinlari]]<br/>''[[:d:Q6060450|jauskari]]'' | 1957 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alan_eustace alan_eustace] | [[:d:Q18340990|Q18340990]] |- | [[Fitxategi:Alan Kay (3097597186) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q92742|Alan Kay]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q6168364|jazz guitarist]]'' | 1940-05-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alan_kay alan_kay] | [[:d:Q92742|Q92742]] |- | [[Fitxategi:Alanlightman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2664403|Alan Lightman]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]'' | 1948-11-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alan_lightman alan_lightman] | [[:d:Q2664403|Q2664403]] |- | | ''[[:d:Q4707679|Alan Russell]]'' | eleberrigile estatubatuarra | [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]] | 1956-06-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alan_russell alan_russell] | [[:d:Q4707679|Q4707679]] |- | [[Fitxategi:AlanSiegel2010TED.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4707764|Alan Siegel]]'' | | [[enpresaburu]] | 1938-08-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alan_siegel alan_siegel] | [[:d:Q4707764|Q4707764]] |- | | ''[[:d:Q23663053|Alanna Shaikh]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/alanna_shaikh alanna_shaikh]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1383 1383] | [[:d:Q23663053|Q23663053]] |- | | ''[[:d:Q23712851|Alastair Parvin]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>[[asmatzaile]] | 1983-10-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/alastair_parvin alastair_parvin] | [[:d:Q23712851|Q23712851]] |- | [[Fitxategi:Albert-Laszlo Barabasi - Annual Meeting of the New Champions 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q725467|Albert-László Barabási]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q93173891|network scientist]]'' | 1967-03-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hungaria]]<br/>[[Errumania]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/albert_laszlo_barabasi albert_laszlo_barabasi] | [[:d:Q725467|Q725467]] |- | [[Fitxategi:Alberto Cairo - veDrò 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3608178|Alberto Cairo]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q694748|fisioterapeuta]]''<br/>[[abokatu]] | 1952-05-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/alberto_cairo alberto_cairo] | [[:d:Q3608178|Q3608178]] |- | [[Fitxategi:Alec Soth Headshot.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q979236|Alec Soth]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1969 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alec_soth alec_soth] | [[:d:Q979236|Q979236]] |- | [[Fitxategi:Premio Abdón Cifuentes 2015 - Alejandro Aravena 01.jpg|center|128px]] | [[Alejandro Aravena]] | arkitekto txiletarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1967-06-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Txile]] | [https://www.ted.com/speakers/alejandro_aravena alejandro_aravena] | [[:d:Q3609433|Q3609433]] |- | [[Fitxategi:Photo A. Sanchez Alvarado Si'an Kaan.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27916228|Alejandro Sánchez Alvarado]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1964-02-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/alejandro_sanchez_alvarado alejandro_sanchez_alvarado] | [[:d:Q27916228|Q27916228]] |- | | ''[[:d:Q23661662|Aleph Molinari]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[film-zuzendari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Mexiko]] | [https://www.ted.com/speakers/aleph_molinari aleph_molinari] | [[:d:Q23661662|Q23661662]] |- | | ''[[:d:Q23759674|Alessandra Orofino]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/alessandra_orofino alessandra_orofino] | [[:d:Q23759674|Q23759674]] |- | | ''[[:d:Q23712668|Alessandro Acquisti]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/alessandro_acquisti alessandro_acquisti] | [[:d:Q23712668|Q23712668]] |- | | ''[[:d:Q41804368|Alex Edmans]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]] | 1980 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/alex_edmans alex_edmans] | [[:d:Q41804368|Q41804368]] |- | [[Fitxategi:Alex Honnold in 2023 in Antarctica.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q979249|Alex Honnold]]'' | | ''[[:d:Q3951423|arroka-eskalatzaile]]''<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1985-08-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alex_honnold alex_honnold] | [[:d:Q979249|Q979249]] |- | [[Fitxategi:Alex Kipman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18237257|Alex Kipman]]'' | | | 1979 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/alex_kipman alex_kipman] | [[:d:Q18237257|Q18237257]] |- | | ''[[:d:Q23671474|Alex Laskey]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/alex_laskey alex_laskey] | [[:d:Q23671474|Q23671474]] |- | [[Fitxategi:Alex Steffen, 2008 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4717834|Alex Steffen]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1968 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alex_steffen alex_steffen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/74 74] | [[:d:Q4717834|Q4717834]] |- | [[Fitxategi:Alex Tabarrok speaking at TED in 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4717865|Alex Tabarrok]]'' | | [[ekonomialari]] | 1966 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/alex_tabarrok alex_tabarrok] | [[:d:Q4717865|Q4717865]] |- | | ''[[:d:Q23727955|Alex Wissner-Gross]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/alex_wissner_gross alex_wissner_gross] | [[:d:Q23727955|Q23727955]] |- | [[Fitxategi:Double Take-Alexa Meade.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q621627|Alexa Meade]]'' | | ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]'' | 1986-09-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alexa_meade alexa_meade] | [[:d:Q621627|Q621627]] |- | | ''[[:d:Q16185639|Alexander Tsiaras]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]'' | 1953 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alexander_tsiaras alexander_tsiaras] | [[:d:Q16185639|Q16185639]] |- | | ''[[:d:Q107342867|Alexey Karpenkov]]'' | fisikari errusiarra | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1987-01-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]<br/>[[Errusia]] | [https://www.ted.com/speakers/alexeykarpenkov alexeykarpenkov] | [[:d:Q107342867|Q107342867]] |- | [[Fitxategi:TechCrunch Disrupt NY 2015 - Day 3 (17205541529).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4721504|Alexis Ohanian]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q16023665|venture capitalist]]''<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]'' | 1985-04-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alexis_ohanian alexis_ohanian] | [[:d:Q4721504|Q4721504]] |- | | ''[[:d:Q23784887|Ali Carr-Chellman]]'' | | ''[[:d:Q723682|dekano]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ali_carr_chellman ali_carr_chellman] | [[:d:Q23784887|Q23784887]] |- | [[Fitxategi:Alice Bows-Larkin at Elevate Festival 2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23760514|Alice Bows-Larkin]]'' | | [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/alice_bows_larkin alice_bows_larkin] | [[:d:Q23760514|Q23760514]] |- | [[Fitxategi:Alice Dreger.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15430564|Alice Dreger]]'' | | [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alice_dreger alice_dreger] | [[:d:Q15430564|Q15430564]] |- | | ''[[:d:Q20017747|Alice Goffman]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[idazle]] | 1982 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alice_goffman alice_goffman] | [[:d:Q20017747|Q20017747]] |- | | ''[[:d:Q111986830|Alicia Eggert]]'' | | [[artista]] | 1981 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alicia_eggert alicia_eggert] | [[:d:Q111986830|Q111986830]] |- | [[Fitxategi:Alicia Garza.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19609542|Alicia Garza]]'' | aktibista estatubatuarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1981-01-04 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alicia_garza alicia_garza] | [[:d:Q19609542|Q19609542]] |- | | ''[[:d:Q23759747|Alisa Miller]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/alisa_miller alisa_miller] | [[:d:Q23759747|Q23759747]] |- | [[Fitxategi:Alison Gopnik Photo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2647225|Alison Gopnik]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[filosofo]] | 1955-06-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alison_gopnik alison_gopnik]<br/>[https://www.ted.com/speakers/998 998] | [[:d:Q2647225|Q2647225]] |- | [[Fitxategi:Alison Jackson at Haifa Museum of Art (2).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q431375|Alison Jackson]]'' | argazkilari britainiarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1960-05-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/alison_jackson alison_jackson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/186 186] | [[:d:Q431375|Q431375]] |- | [[Fitxategi:MJK39380 Alison Killing (See-Conference 2017).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23769251|Alison Killing]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>''[[:d:Q42909|erreportari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/alison_killing alison_killing] | [[:d:Q23769251|Q23769251]] |- | | ''[[:d:Q23782666|Alix Generous]]'' | | [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/alix_generous alix_generous] | [[:d:Q23782666|Q23782666]] |- | | ''[[:d:Q23727980|Allan Adams]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/allan_adams allan_adams] | [[:d:Q23727980|Q23727980]] |- | | ''[[:d:Q23784267|Allan Jones]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/allan_jones allan_jones] | [[:d:Q23784267|Q23784267]] |- | [[Fitxategi:Allan Savory (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4730957|Allan Savory]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]'' | 1935-09-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Zimbabwe]] | [https://www.ted.com/speakers/allan_savory allan_savory] | [[:d:Q4730957|Q4730957]] |- | | ''[[:d:Q23662577|Allison Hunt]]'' | | ''[[:d:Q2296674|social media manager]]''<br/>''[[:d:Q1900657|marketer]]''<br/>''[[:d:Q61911662|marketing consultant]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/allison_hunt allison_hunt] | [[:d:Q23662577|Q23662577]] |- | [[Fitxategi:Bala portrait.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4647578|Alwar Balasubramaniam]]'' | | [[artista]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q11569986|grabatzaile]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q1925963|artista grafiko]]'' | 1971-06-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/a_balasubramaniam a_balasubramaniam] | [[:d:Q4647578|Q4647578]] |- | | ''[[:d:Q23782900|Alyson McGregor]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alyson_mcgregor alyson_mcgregor] | [[:d:Q23782900|Q23782900]] |- | | [[Alyssa Monks]] | margolari estatubatuarra | ''[[:d:Q1028181|margolari]]'' | 1977-11-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/alyssa_monks alyssa_monks] | [[:d:Q450477|Q450477]] |- | [[Fitxategi:Amanda Bennett, USAGM CEO.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16151611|Amanda Bennett]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]] | 1952-07-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amanda_bennett amanda_bennett] | [[:d:Q16151611|Q16151611]] |- | [[Fitxategi:Amanda-Burden (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4739580|Amanda Burden]]'' | | ''[[:d:Q2815948|paisaiaren arkitektoa]]''<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>[[politikari]] | 1944-01-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amanda_burden amanda_burden] | [[:d:Q4739580|Q4739580]] |- | [[Fitxategi:Amanda Gorman 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Amanda Gorman]] | | [[poeta]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | 1998-03-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amanda_gorman amanda_gorman] | [[:d:Q52369134|Q52369134]] |- | [[Fitxategi:Amanda serious.jpg|center|128px]] | [[Amanda Palmer]] | | [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q2914170|kale-artista]]''<br/>[[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[kantugile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1976-04-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amanda_palmer amanda_palmer] | [[:d:Q240377|Q240377]] |- | | ''[[:d:Q47554100|Amanda Williams]]'' | | ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | 1974 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amanda_williams amanda_williams] | [[:d:Q47554100|Q47554100]] |- | [[Fitxategi:Re-publica Portland 2019 - d1 (48935550272).jpg|center|128px]] | [[Amber Case]] | ziborg antropologoa | [[antropologo]] | 1987 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amber_case amber_case] | [[:d:Q23797155|Q23797155]] |- | [[Fitxategi:Amber Galloway.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27902885|Amber Galloway Gallego]]'' | | ''[[:d:Q10691728|sign language interpreter]]'' | 1977-03-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amber_galloway_gallego amber_galloway_gallego] | [[:d:Q27902885|Q27902885]] |- | [[Fitxategi:Ameenah Gurib-Fakim.jpg|center|128px]] | [[Ameenah Gurib-Fakim]] | | [[politikari]]<br/>[[kimikari]] | 1959-10-17 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Maurizio]] | [https://www.ted.com/speakers/ameenah_gurib_fakim ameenah_gurib_fakim]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2073 2073] | [[:d:Q20022984|Q20022984]] |- | [[Fitxategi:AmelKarboul20160204London.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15703367|Amel Karboul]]'' | politikari tunisiarra | [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1973-04-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Tunisia]] | [https://www.ted.com/speakers/dr_amel_karboul dr_amel_karboul] | [[:d:Q15703367|Q15703367]] |- | | ''[[:d:Q4746085|Ami Klin]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ami_klin ami_klin]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1370 1370] | [[:d:Q4746085|Q4746085]] |- | [[Fitxategi:Amishi Jha.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16211585|Amishi Jha]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1970-12-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amishi_jha amishi_jha] | [[:d:Q16211585|Q16211585]] |- | | ''[[:d:Q23784357|Amit Sood]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/amit_sood amit_sood] | [[:d:Q23784357|Q23784357]] |- | [[Fitxategi:Amory Lovins, 2011 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q474194|Amory Lovins]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q11295636|car designer]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1947-11-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amory_lovins amory_lovins] | [[:d:Q474194|Q474194]] |- | [[Fitxategi:Amos Winter - MIT Mobility Lab.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21550740|Amos Winter]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q5669847|assistant professor]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amos_winter amos_winter] | [[:d:Q21550740|Q21550740]] |- | | ''[[:d:Q4749093|Amy B. Smith]]'' | | [[asmatzaile]] | 1962-11-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amy_smith amy_smith]<br/>[https://www.ted.com/speakers/3 3] | [[:d:Q4749093|Q4749093]] |- | [[Fitxategi:Acuddy.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4749151|Amy Cuddy]]'' | unibertsitateko irakasle estatubatuarra | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1972-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amy_cuddy amy_cuddy] | [[:d:Q4749151|Q4749151]] |- | [[Fitxategi:Photo Credit- Evgenia Eliseeva.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30069746|Amy Edmondson]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>[[zientzialari]] | 1959-03-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amy_edmondson amy_edmondson] | [[:d:Q30069746|Q30069746]] |- | | ''[[:d:Q23656175|Amy Lockwood]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/amy_lockwood amy_lockwood] | [[:d:Q23656175|Q23656175]] |- | | ''[[:d:Q23798804|Amy O'Toole]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/amy_o_toole amy_o_toole] | [[:d:Q23798804|Q23798804]] |- | [[Fitxategi:2024 - Amy Purdy - 2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4749355|Amy Purdy]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q15709642|snowboarder]]'' | 1979-11-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amy_purdy amy_purdy] | [[:d:Q4749355|Q4749355]] |- | [[Fitxategi:Amy Tan.jpg|center|128px]] | [[Amy Tan]] | | [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]'' | 1952-02-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amy_tan amy_tan] | [[:d:Q234989|Q234989]] |- | [[Fitxategi:Dubai Future Forum 2024 - Amy Webb.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4749439|Amy Webb]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>[[kazetari]] | 1974-10-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/amy_webb amy_webb] | [[:d:Q4749439|Q4749439]] |- | [[Fitxategi:Anab Jain (3331817244).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q125746197|Anab Jain]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q846430|futurist]]''<br/>''[[:d:Q1414443|zinemagilea]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/anab_jain anab_jain] | [[:d:Q125746197|Q125746197]] |- | | ''[[:d:Q23661617|Anand Agarawala]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/anand_agarawala anand_agarawala] | [[:d:Q23661617|Q23661617]] |- | [[Fitxategi:Anand Giridharadas - PopTech 2011 - Camden Maine USA.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4751249|Anand Giridharadas]]'' | | ''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1981-09-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anand_giridharadas anand_giridharadas] | [[:d:Q4751249|Q4751249]] |- | | ''[[:d:Q18398176|Anand Varma]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anand_varma anand_varma] | [[:d:Q18398176|Q18398176]] |- | [[Fitxategi:Ananda Shankar Jayant for her outstanding contribution to Bharatanatyam (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19898324|Ananda Shankar Jayant]]'' | | [[koreografo]] | 1961-09-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/ananda_shankar_jayant ananda_shankar_jayant] | [[:d:Q19898324|Q19898324]] |- | [[Fitxategi:Anant Agarwal in 2015 New America panel.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q92736|Anant Agarwal]]'' | | [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]] | 1959<br/>1958 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anant_agarwal anant_agarwal] | [[:d:Q92736|Q92736]] |- | [[Fitxategi:Anas Aremeyaw Anas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4751775|Anas Aremeyaw Anas]]'' | kazetari ghanatarra | [[kazetari]] | 1970s | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ghana]] | [https://www.ted.com/speakers/anas_aremeyaw_anas anas_aremeyaw_anas] | [[:d:Q4751775|Q4751775]] |- | | ''[[:d:Q16199723|Anastasia Taylor-Lind]]'' | argazkilari britainiarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/anastasia_taylor_lind anastasia_taylor_lind] | [[:d:Q16199723|Q16199723]] |- | | ''[[:d:Q23772818|Anders Fjellberg]]'' | kazetari norvegiarra | [[kazetari]] | 1988-10-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Norvegia]] | [https://www.ted.com/speakers/anders_fjellberg anders_fjellberg] | [[:d:Q23772818|Q23772818]] |- | | ''[[:d:Q23784626|Anders Ynnerman]]'' | akademikoa suediarra | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1963-03-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/anders_ynnerman anders_ynnerman] | [[:d:Q23784626|Q23784626]] |- | [[Fitxategi:TechCrunch Disrupt NY 2016 - Day 3 (26682587010).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23712695|Andras Forgacs]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/andras_forgacs andras_forgacs] | [[:d:Q23712695|Q23712695]] |- | [[Fitxategi:Andrea Ghez (cropped1).jpg|center|128px]] | [[Andrea M. Ghez]] | | [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[matematikari]]<br/>[[zientzialari]] | 1965-06-16<br/>1965 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/andrea_ghez andrea_ghez] | [[:d:Q493956|Q493956]] |- | [[Fitxategi:Andreas Ekström.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q5707482|Andreas Ekström]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]] | 1975-10-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/andreas_ekstrom andreas_ekstrom] | [[:d:Q5707482|Q5707482]] |- | | ''[[:d:Q23670498|Andreas Raptopoulos]]'' | | ''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/andreas_raptopoulos andreas_raptopoulos] | [[:d:Q23670498|Q23670498]] |- | [[Fitxategi:Andreas Schleicher 2013 (8721296410).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q71557|Andreas Schleicher]]'' | | [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[zientzialari]] | 1964-07-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/andreas_schleicker andreas_schleicker] | [[:d:Q71557|Q71557]] |- | | ''[[:d:Q23713628|Andres Lozano]]'' | | [[zientzialari]]<br/>[[mediku]] | 20th century<br/>1959 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/andres_lozano andres_lozano] | [[:d:Q23713628|Q23713628]] |- | | ''[[:d:Q23728849|Andrew Bastawrous]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/andrew_bastawrous andrew_bastawrous] | [[:d:Q23728849|Q23728849]] |- | [[Fitxategi:Andrew Bird (52413565996) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q503783|Andrew Bird]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q3560496|fiddler]]''<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[Zinema-editore|film-muntatzaile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q1792566|whistle artist]]'' | 1973-07-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/andrew_bird andrew_bird] | [[:d:Q503783|Q503783]] |- | [[Fitxategi:Kiosk Copyright, Design, and Digital Culture (15461376932) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23662266|Andrew Blum]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1977-03-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/andrew_blum andrew_blum] | [[:d:Q23662266|Q23662266]] |- | | ''[[:d:Q23713796|Andrew Fitzgerald]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/andrew_fitzgerald andrew_fitzgerald] | [[:d:Q23713796|Q23713796]] |- | | ''[[:d:Q23073107|Andrew J. Connolly]]'' | astronomo britainiarra | ''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[astronomo]]<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/andrew_connolly andrew_connolly] | [[:d:Q23073107|Q23073107]] |- | [[Fitxategi:Andrew McAfee FT-McKinsey BBYA 2014(LowerContrast).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15109666|Andrew McAfee]]'' | | [[ekonomialari]] | 1967 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/andrew_mcafee andrew_mcafee] | [[:d:Q15109666|Q15109666]] |- | [[Fitxategi:Andrew Mwenda.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4591759|Andrew Mwenda]]'' | kazetari ugandarra | [[kazetari]] | 1972 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Uganda]] | [https://www.ted.com/speakers/andrew_mwenda andrew_mwenda] | [[:d:Q4591759|Q4591759]] |- | [[Fitxategi:Andrew Solomon 2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q645362|Andrew Solomon]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1113899|psikologo kliniko]]'' | 1963-10-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/andrew_solomon andrew_solomon] | [[:d:Q645362|Q645362]] |- | [[Fitxategi:Andrew Stanton cropped 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q328723|Andrew Stanton]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[animatzaile]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]'' | 1965-12-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/andrew_stanton andrew_stanton]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1134 1134] | [[:d:Q328723|Q328723]] |- | | ''[[:d:Q20020931|Andrew Youn]]'' | | ''[[:d:Q12336252|gizarte ekintzaile]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/andrew_youn andrew_youn] | [[:d:Q20020931|Q20020931]] |- | | ''[[:d:Q23840135|Andrés Ruzo]]'' | | [[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/andres_ruzo andres_ruzo] | [[:d:Q23840135|Q23840135]] |- | | ''[[:d:Q4760818|Andy Hobsbawm]]'' | | [[musikari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1963-06-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/andy_hobsbawm andy_hobsbawm] | [[:d:Q4760818|Q4760818]] |- | [[Fitxategi:Andy Puddicombe (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16214139|Andy Puddicombe]]'' | | ''[[:d:Q854997|bhikkhu]]''<br/>[[enpresaburu]] | 1972-09-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/andy_puddicombe andy_puddicombe]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1519 1519] | [[:d:Q16214139|Q16214139]] |- | [[Fitxategi:Andy Yen - Is Privacy Supporting Cybercrime.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23759707|Andy Yen]]'' | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/andy_yen andy_yen] | [[:d:Q23759707|Q23759707]] |- | [[Fitxategi:Angel Hsu headshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59348689|Angel Hsu]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1983-02-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/angel_hsu angel_hsu] | [[:d:Q59348689|Q59348689]] |- | | ''[[:d:Q4762378|Angela Belcher]]'' | biokimikari amerikarra | [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]'' | 1968 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/angela_belcher angela_belcher] | [[:d:Q4762378|Q4762378]] |- | [[Fitxategi:Angela Duckworth, 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16198258|Angela Duckworth]]'' | psikologo estatubatuarra | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2994387|aholkulari]]'' | 1970 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/angela_lee_duckworth angela_lee_duckworth]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1648 1648] | [[:d:Q16198258|Q16198258]] |- | | ''[[:d:Q23797730|Angela Patton]]'' | | ''[[:d:Q2462658|manager]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/angela_patton angela_patton] | [[:d:Q23797730|Q23797730]] |- | [[Fitxategi:Angelo Vermeulen.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q13429632|Angelo Vermeulen]]'' | | ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[astronauta]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[artista]]<br/>[[ikertzaile]] | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Belgika]] | [https://www.ted.com/speakers/angelo_vermeulen angelo_vermeulen] | [[:d:Q13429632|Q13429632]] |- | [[Fitxategi:Angélica Dass retratos.jpg|center|128px]] | [[Angélica Dass]] | argazkilari brasildarra | [[artista]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1979 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/angelica_dass angelica_dass] | [[:d:Q51882246|Q51882246]] |- | [[Fitxategi:Anil Ananthaswamy.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23783480|Anil Ananthaswamy]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/anil_ananthaswamy anil_ananthaswamy] | [[:d:Q23783480|Q23783480]] |- | [[Fitxategi:Congreso Futuro - 2019-01-14 - 09.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22087352|Anil K Seth]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1972-06-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/anil_seth anil_seth] | [[:d:Q22087352|Q22087352]] |- | [[Fitxategi:Anil K gupta Erudite Conclave Medical College, Thiruvananthapuram.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q4764657|Anil Kumar Gupta]]'' | | ''[[:d:Q1900657|marketer]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1949 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/anil_gupta anil_gupta] | [[:d:Q4764657|Q4764657]] |- | | ''[[:d:Q83274545|Anirudh Sharma]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/anirudh_sharma anirudh_sharma] | [[:d:Q83274545|Q83274545]] |- | | ''[[:d:Q60195513|Anjali Tripathi]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/anjali_tripathi anjali_tripathi] | [[:d:Q60195513|Q60195513]] |- | [[Fitxategi:Anjan Chatterjee-neuroscientist.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4765748|Anjan Chatterjee]]'' | | [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1958-10-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anjan_chatterjee anjan_chatterjee] | [[:d:Q4765748|Q4765748]] |- | | ''[[:d:Q16981606|Anjan Sundaram]]'' | kazetari indiarra | [[kazetari]] | 1983 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/anjan_sundaram anjan_sundaram] | [[:d:Q16981606|Q16981606]] |- | | ''[[:d:Q23782708|Ann Cooper]]'' | | ''[[:d:Q2576499|nutrizionista]]''<br/>''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>''[[:d:Q1495660|gastronomia-kritikari]]'' | 1934 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ann_cooper ann_cooper] | [[:d:Q23782708|Q23782708]] |- | | ''[[:d:Q23783053|Ann Morgan]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ann_morgan ann_morgan] | [[:d:Q23783053|Q23783053]] |- | [[Fitxategi:AnnMarie Thomas (17598060293) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22073671|AnnMarie Thomas]]'' | | ''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/annmarie_thomas annmarie_thomas] | [[:d:Q22073671|Q22073671]] |- | [[Fitxategi:Anna Deavere Smith.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q286777|Anna Deavere Smith]]'' | | ''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1950-09-18<br/>1950 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anna_deavere_smith anna_deavere_smith] | [[:d:Q286777|Q286777]] |- | | ''[[:d:Q4767076|Anna Heringer]]'' | arkitekto alemaniarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1977-10-13<br/>1977 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/anna_heringer anna_heringer] | [[:d:Q4767076|Q4767076]] |- | | ''[[:d:Q23656753|Anna Mracek Dietrich]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/anna_mracek_dietrichs anna_mracek_dietrichs] | [[:d:Q23656753|Q23656753]] |- | [[Fitxategi:Anna Rosling Rönnlund on "Factfulness".jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q24680868|Anna Rosling Rönnlund]]'' | | [[software garatzaile]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>[[diseinatzaile]] | 1975-04-04 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/anna_rosling_ronnlund anna_rosling_ronnlund] | [[:d:Q24680868|Q24680868]] |- | | ''[[:d:Q58754610|Anna Rothschild]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/anna_rothschild anna_rothschild] | [[:d:Q58754610|Q58754610]] |- | [[Fitxategi:Anne Curzan - Anatol Rodgers Lecture.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19364739|Anne Curzan]]'' | hizkuntzalari estatubatuarra | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]'' | 1969 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/anne_curzan anne_curzan] | [[:d:Q19364739|Q19364739]] |- | [[Fitxategi:Anne-Lamott-2013-San-Francisco (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2838773|Anne Lamott]]'' | | [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]] | 1954-04-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anne_lamott anne_lamott] | [[:d:Q2838773|Q2838773]] |- | | ''[[:d:Q56722014|Anne Madden]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/anne_madden anne_madden] | [[:d:Q56722014|Q56722014]] |- | [[Fitxategi:Anne Milgram official DEA photo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4768651|Anne Milgram]]'' | abokatu estatubatuarra | [[abokatu]] | 1970-12-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anne_milgram anne_milgram] | [[:d:Q4768651|Q4768651]] |- | [[Fitxategi:Special Operations Policy Forum 2018 (45000180525).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q465477|Anne-Marie Slaughter]]'' | | [[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''<br/>''[[:d:Q21281706|academic administrator]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]'' | 1958-09-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anne_marie_slaughter anne_marie_slaughter] | [[:d:Q465477|Q465477]] |- | | ''[[:d:Q23670515|Annette Heuser]]'' | aktibista estatubatuarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/annette_heuser annette_heuser] | [[:d:Q23670515|Q23670515]] |- | [[Fitxategi:Annie Lennox March 2023.jpg|center|128px]] | [[Annie Lennox]] | eskoziar abeslaria | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>''[[:d:Q2340668|music video director]]''<br/>[[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q96034777|HIV/AIDS activist]]'' | 1954-12-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/annie_lennox annie_lennox] | [[:d:Q151231|Q151231]] |- | [[Fitxategi:Annie Murphy Paul & Alice Wilder (7747958128).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23657111|Annie Murphy Paul]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/annie_murphy_paul annie_murphy_paul] | [[:d:Q23657111|Q23657111]] |- | [[Fitxategi:Anote Tong (1) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q57456|Anote Tong]]'' | | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]'' | 1952-06-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kiribati]] | [https://www.ted.com/speakers/anote_tong anote_tong] | [[:d:Q57456|Q57456]] |- | [[Fitxategi:Anthony Atala, Printing a Human Kidney on Stage (5507356887).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4772039|Anthony Atala]]'' | | [[mediku]] | 1958-07-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anthony_atala anthony_atala] | [[:d:Q4772039|Q4772039]] |- | [[Fitxategi:Anthony Goldbloom Kaggle founder and CEO (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4772605|Anthony Goldbloom]]'' | | [[enpresaburu]] | 1983-06-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/anthony_goldbloom anthony_goldbloom] | [[:d:Q4772605|Q4772605]] |- | [[Fitxategi:ACLU Anthony D Romero.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1568107|Anthony Romero]]'' | abokatu estatubatuarra | [[abokatu]] | 1965-07-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anthony_d_romero anthony_d_romero] | [[:d:Q1568107|Q1568107]] |- | | ''[[:d:Q97585702|Anthony Veneziale]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/anthony_veneziale anthony_veneziale] | [[:d:Q97585702|Q97585702]] |- | | ''[[:d:Q23759553|Antonio Donato Nobre]]'' | | [[zientzialari]] | 1958 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/antonio_donato_nobre antonio_donato_nobre] | [[:d:Q23759553|Q23759553]] |- | [[Fitxategi:AntonyGarrettLisi.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2600403|Antony Garrett Lisi]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q13561328|surflari]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]'' | 1968-01-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/garrett_lisi garrett_lisi] | [[:d:Q2600403|Q2600403]] |- | [[Fitxategi:Antony Gormley Встреча с Гормли на выставке crop.jpg|center|128px]] | [[Antony Gormley]] | eskultorea | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q2707485|eszenografo]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[marrazkilari]]<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>[[artista]] | 1950-08-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/antony_gormley antony_gormley] | [[:d:Q360371|Q360371]] |- | [[Fitxategi:António Damásio no Fronteiras do Pensamento Porto Alegre 2013 cropped.png|center|128px]] | ''[[:d:Q380207|António Damásio]]'' | | ''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[filosofo]] | 1944-02-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Portugal]] | [https://www.ted.com/speakers/antonio_damasio antonio_damasio] | [[:d:Q380207|Q380207]] |- | [[Fitxategi:António Guterres, 23.03.23.jpg|center|128px]] | [[António Guterres]] | politikari portugesra | [[politikari]] | 1949-04-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Portugal]] | [https://www.ted.com/speakers/antonio_guterres antonio_guterres] | [[:d:Q311440|Q311440]] |- | [[Fitxategi:Anupam Mishra.png|center|128px]] | ''[[:d:Q4777823|Anupam Mishra]]'' | | [[idazle]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1947-06-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]]<br/>[[Britainiar Raj]]<br/>[[Indiako Agindupeko Lurra]] | [https://www.ted.com/speakers/anupam_mishra anupam_mishra] | [[:d:Q4777823|Q4777823]] |- | | ''[[:d:Q58813001|Anushka Naiknaware]]'' | | [[asmatzaile]] | 2003 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/anushka_naiknaware anushka_naiknaware] | [[:d:Q58813001|Q58813001]] |- | | ''[[:d:Q24051923|Aomawa Shields]]'' | astronomo estatubatuarra | [[astronomo]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/aomawa_shields aomawa_shields] | [[:d:Q24051923|Q24051923]] |- | | ''[[:d:Q23657177|Aparna Rao]]'' | | [[artista]] | 1978 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/aparna_rao aparna_rao] | [[:d:Q23657177|Q23657177]] |- | | ''[[:d:Q4780347|Apollo Robbins]]'' | | ''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q15855449|magialari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]] | 1974-05-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/apollo_robbins apollo_robbins] | [[:d:Q4780347|Q4780347]] |- | [[Fitxategi:Picture of Ari Wallach.png|center|128px]] | ''[[:d:Q4790131|Ari Wallach]]'' | | ''[[:d:Q846430|futurist]]'' | 1974 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ari_wallach ari_wallach] | [[:d:Q4790131|Q4790131]] |- | | ''[[:d:Q93523410|Ariana Curtis]]'' | | [[historialari]]<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q47090899|museum professional]]'' | | | | [https://www.ted.com/speakers/ariana_curtis ariana_curtis] | [[:d:Q93523410|Q93523410]] |- | [[Fitxategi:Arianna Huffington 2011 Shankbone 2.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q233397|Arianna Huffington]]'' | | ''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q864380|biografo]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[politikari]]<br/>[[ahots-aktore]] | 1950-07-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Grezia]] | [https://www.ted.com/speakers/arianna_huffington arianna_huffington] | [[:d:Q233397|Q233397]] |- | [[Fitxategi:Ariel Garten Playing Quintephone at ICMC2007imgp7900cpq.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4790411|Ariel Garten]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]'' | 1979-09-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/ariel_garten ariel_garten] | [[:d:Q4790411|Q4790411]] |- | | ''[[:d:Q23662627|Aris Venetikidis]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/aris_venetikidis aris_venetikidis] | [[:d:Q23662627|Q23662627]] |- | | ''[[:d:Q59428262|Armando Azua-Bustos]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/armando_azua_bustos armando_azua_bustos] | [[:d:Q59428262|Q59428262]] |- | | ''[[:d:Q709449|Arthur Ganson]]'' | | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q713223|artista egoiliar]]'' | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/arthur_ganson arthur_ganson] | [[:d:Q709449|Q709449]] |- | | ''[[:d:Q4800011|Arthur Potts Dawson]]'' | | | 1971-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/arthur_potts_dawson arthur_potts_dawson] | [[:d:Q4800011|Q4800011]] |- | [[Fitxategi:Arthur T. Benjamin in 2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2865351|Arthur T. Benjamin]]'' | matematikari estatubatuarra | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1961-03-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/arthur_benjamin arthur_benjamin] | [[:d:Q2865351|Q2865351]] |- | [[Fitxategi:Arunachalam Muruganantham in California.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q235553|Arunachalam Muruganantham]]'' | | [[asmatzaile]]<br/>[[enpresaburu]] | 1962-10-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/arunachalam_muruganantham arunachalam_muruganantham] | [[:d:Q235553|Q235553]] |- | [[Fitxategi:Arvind Gupta Oct 2010 IUCAA.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q3633965|Arvind Gupta]]'' | | [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]'' | 1345-12-05<br/>1953-12-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/arvind_gupta arvind_gupta] | [[:d:Q3633965|Q3633965]] |- | | ''[[:d:Q23727967|Ash Beckham]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ash_beckham ash_beckham] | [[:d:Q23727967|Q23727967]] |- | [[Fitxategi:Asha de Vos cropped.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23768737|Asha de Vos]]'' | biologo srilankarra | ''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1979 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Sri Lanka]] | [https://www.ted.com/speakers/asha_de_vos asha_de_vos] | [[:d:Q23768737|Q23768737]] |- | | ''[[:d:Q23783386|Asher Hasan]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/asher_hasan asher_hasan] | [[:d:Q23783386|Q23783386]] |- | [[Fitxategi:Ashley Judd SXSW 2024.jpg|center|128px]] | [[Ashley Judd]] | aktore estatubatuarra | [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1968-04-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ashley_judd ashley_judd] | [[:d:Q228645|Q228645]] |- | | ''[[:d:Q87237972|Ashley V. Whillans]]'' | aktore kanadarra | ''[[:d:Q99193996|behavioral scientist]]''<br/>''[[:d:Q5669847|assistant professor]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[autore]] | 1988-05-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/ashley_whillans_1 ashley_whillans_1] | [[:d:Q87237972|Q87237972]] |- | [[Fitxategi:Aschraf Ghani MSC 2017 2 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Axraf Ghani|Ashraf Ghani]] | | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[antropologo]] | 1949-05-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Afganistango Errepublika Islamikoa|Afganistango Islamiar Errepublika]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ashraf_ghani ashraf_ghani] | [[:d:Q172388|Q172388]] |- | | ''[[:d:Q4806016|Ashton Applewhite]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1952-06-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ashton_applewhite ashton_applewhite] | [[:d:Q4806016|Q4806016]] |- | | ''[[:d:Q23782514|Aspen Baker]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/aspen_baker aspen_baker] | [[:d:Q23782514|Q23782514]] |- | [[Fitxategi:Astro Teller candid.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4811519|Astro Teller]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]'' | 1970-05-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/astro_teller astro_teller] | [[:d:Q4811519|Q4811519]] |- | [[Fitxategi:Atul Gawande, USAID Assistant Administrator.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2751383|Atul Gawande]]'' | | ''[[:d:Q18533509|medikuntza-idazlea]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[zirujau]]<br/>[[ikertzaile]] | 1965-11-05<br/>1965-05-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/atul_gawande_1 atul_gawande_1] | [[:d:Q2751383|Q2751383]] |- | [[Fitxategi:Aubrey de Grey - How We Will Beat Aging.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q175969|Aubrey de Grey]]'' | | ''[[:d:Q20107384|gerontologist]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[idazle]] | 1963-04-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/aubrey_de_grey aubrey_de_grey] | [[:d:Q175969|Q175969]] |- | [[Fitxategi:EPFL 2020 Auke Ijspeert Portrait.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q24040710|Auke Jan Ijspeert]]'' | idazle suitzarra | [[idazle]]<br/>[[ikertzaile]] | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/auke_ijspeert auke_ijspeert] | [[:d:Q24040710|Q24040710]] |- | | ''[[:d:Q23795350|Auret van Heerden]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/auret_van_heerden auret_van_heerden] | [[:d:Q23795350|Q23795350]] |- | | ''[[:d:Q22279966|Avi Reichental]]'' | | [[asmatzaile]] | 1957-01-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/avi_reichental avi_reichental] | [[:d:Q22279966|Q22279966]] |- | [[Fitxategi:Avi rubin kimball brace cfp2006.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4828480|Avi Rubin]]'' | | [[ingeniari]] | 1967-11-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/avi_rubin avi_rubin] | [[:d:Q4828480|Q4828480]] |- | | ''[[:d:Q33199187|Axel Reinaud]]'' | | ''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1967-10-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/axel_reinaud axel_reinaud] | [[:d:Q33199187|Q33199187]] |- | [[Fitxategi:Ayah Bdeir.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4830820|Ayah Bdeir]]'' | | [[artista]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[diseinatzaile]] | 1982 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]]<br/>[[Libano]] | [https://www.ted.com/speakers/ayah_bdeir ayah_bdeir]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1267 1267] | [[:d:Q4830820|Q4830820]] |- | [[Fitxategi:Ayana Johnson, profile of a marine biologist.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50074170|Ayana Elizabeth Johnson]]'' | | ''[[:d:Q16185210|policy advisor]]'' | 1980-08-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ayana_elizabeth_johnson ayana_elizabeth_johnson] | [[:d:Q50074170|Q50074170]] |- | [[Fitxategi:Ayọ Tometi - 2021 (51648565860) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19885291|Ayọ Tometi]]'' | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1984-08-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/opal_tometi opal_tometi] | [[:d:Q19885291|Q19885291]] |- | | ''[[:d:Q4832583|Azim Khamisa]]'' | | [[idazle]] | 1959 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/azim_n_khamisa azim_n_khamisa] | [[:d:Q4832583|Q4832583]] |- | [[Fitxategi:Aziz Abu Sarah.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q65030161|Aziz Abu Sarah]]'' | | ''[[:d:Q1039099|turista-gidari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]'' | 1980 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/aziz_abu_sarah aziz_abu_sarah] | [[:d:Q65030161|Q65030161]] |- | | ''[[:d:Q23728292|Aziza Chaouni]]'' | arkitekto marokoarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1977-06-26 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Maroko]] | [https://www.ted.com/speakers/aziza_chaouni aziza_chaouni] | [[:d:Q23728292|Q23728292]] |- | | ''[[:d:Q4834072|B. Joseph Pine II]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1958 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joseph_pine joseph_pine] | [[:d:Q4834072|Q4834072]] |- | | ''[[:d:Q23769545|BJ Miller]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1971-10-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bj_miller bj_miller] | [[:d:Q23769545|Q23769545]] |- | | ''[[:d:Q16245994|Baba Shiv]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q84506120|business administration scholar]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/baba_shiv baba_shiv] | [[:d:Q16245994|Q16245994]] |- | [[Fitxategi:Bahia Shehab.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23662610|Bahia Shehab]]'' | | ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1977 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Libano]] | [https://www.ted.com/speakers/bahia_shehab bahia_shehab] | [[:d:Q23662610|Q23662610]] |- | | ''[[:d:Q23662600|Bandi Mbubi]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bandi_mbubi bandi_mbubi] | [[:d:Q23662600|Q23662600]] |- | | ''[[:d:Q4858477|Barat Ali Batoor]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1983 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/barat_ali_batoor barat_ali_batoor] | [[:d:Q4858477|Q4858477]] |- | | ''[[:d:Q4858754|Barbara Block]]'' | | ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1958 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/barbara_block barbara_block]<br/>[https://www.ted.com/speakers/801 801] | [[:d:Q4858754|Q4858754]] |- | | ''[[:d:Q29871142|Barbara J. King]]'' | antropologo estatubatuarra | [[antropologo]]<br/>[[idazle]] | 1956-08-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/barbara_j_king barbara_j_king] | [[:d:Q29871142|Q29871142]] |- | | ''[[:d:Q23016646|Barbara Natterson-Horowitz]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q3264451|kardiologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/barbara_natterson_horowitz barbara_natterson_horowitz] | [[:d:Q23016646|Q23016646]] |- | | ''[[:d:Q4864717|Barry Schuler]]'' | | [[enpresaburu]] | 1953-09-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/barry_schuler barry_schuler] | [[:d:Q4864717|Q4864717]] |- | [[Fitxategi:Barry Schwartz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3500411|Barry Schwartz]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]'' | 1946-08-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/barry_schwartz barry_schwartz] | [[:d:Q3500411|Q3500411]] |- | [[Fitxategi:BartKnols2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23662325|Bart Knols]]'' | | [[katedradun]] | 1965 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bart_knols bart_knols] | [[:d:Q23662325|Q23662325]] |- | | ''[[:d:Q23795783|Bart Weetjens]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bart_weetjens bart_weetjens] | [[:d:Q23795783|Q23795783]] |- | | ''[[:d:Q4865683|Barton Seaver]]'' | | ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]'' | 1979-04-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/barton_seaver barton_seaver] | [[:d:Q4865683|Q4865683]] |- | | ''[[:d:Q23769533|Bassam Tariq]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]'' | 1986-10-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bassam_tariq bassam_tariq] | [[:d:Q23769533|Q23769533]] |- | | ''[[:d:Q23671506|Bastian Schaefer]]'' | | [[ingeniari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bastian_schaefer bastian_schaefer] | [[:d:Q23671506|Q23671506]] |- | [[Fitxategi:Beardyman at Camp Bestival 2008.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2573649|Beardyman]]'' | | ''[[:d:Q59958430|beatboxer]]''<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q4110598|video blogger]]''<br/>[[youtuber]] | 1982-05-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/beardyman beardyman] | [[:d:Q2573649|Q2573649]] |- | [[Fitxategi:Beau Lotto.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23795352|Beau Lotto]]'' | | [[artista]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/beau_lotto beau_lotto] | [[:d:Q23795352|Q23795352]] |- | | ''[[:d:Q23662243|Becci Manson]]'' | | ''[[:d:Q33383789|retoucher]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/becci_manson becci_manson] | [[:d:Q23662243|Q23662243]] |- | | ''[[:d:Q23795670|Becky Blanton]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/becky_blanton becky_blanton] | [[:d:Q23795670|Q23795670]] |- | [[Fitxategi:Official portrait of Baroness Kidron crop 2, 2024.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q335605|Beeban Kidron]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]'' | 1961-05-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/beeban_kidron beeban_kidron] | [[:d:Q335605|Q335605]] |- | [[Fitxategi:Bel Pesce - 12285922333.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23769253|Bel Pesce]]'' | | [[idazle]]<br/>[[enpresaburu]] | 1988-02-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/bel_pesce bel_pesce] | [[:d:Q23769253|Q23769253]] |- | | ''[[:d:Q23760173|Ben Ambridge]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ben_ambridge ben_ambridge] | [[:d:Q23760173|Q23760173]] |- | | ''[[:d:Q23796181|Ben Cameron]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ben_cameron ben_cameron] | [[:d:Q23796181|Q23796181]] |- | [[Fitxategi:Ben Goldacre TAM London 2009.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q816499|Ben Goldacre]]'' | | ''[[:d:Q17433421|zientzia kazetari]]''<br/>''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[zientzialari]]<br/>[[idazle]] | 1974-05-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/ben_goldacre ben_goldacre] | [[:d:Q816499|Q816499]] |- | | ''[[:d:Q23656758|Ben Kacyra]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ben_kacyra ben_kacyra] | [[:d:Q23656758|Q23656758]] |- | [[Fitxategi:Loz-katchor.png|center|128px]] | ''[[:d:Q464432|Ben Katchor]]'' | | [[komikigile]]<br/>''[[:d:Q8178443|libretista]]''<br/>''[[:d:Q1114448|umorista grafiko]]''<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]'' | 1951-11-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ben_katchor ben_katchor]<br/>[https://www.ted.com/speakers/438 438] | [[:d:Q464432|Q464432]] |- | | ''[[:d:Q23657093|Ben Roche]]'' | | ''[[:d:Q156839|sukaldari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ben_roche ben_roche] | [[:d:Q23657093|Q23657093]] |- | | ''[[:d:Q4886414|Ben Saunders]]'' | | ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1977-08-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/ben_saunders ben_saunders] | [[:d:Q4886414|Q4886414]] |- | | ''[[:d:Q23760188|Ben Wellington]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ben_wellington ben_wellington] | [[:d:Q23760188|Q23760188]] |- | [[Fitxategi:Benedetta Berti (2019), FORUM 2000, Prague.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23769525|Benedetta Berti]]'' | ikertzaile italiarra | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/benedetta_berti benedetta_berti] | [[:d:Q23769525|Q23769525]] |- | | ''[[:d:Q4888224|Benjamin B. Dunlap]]'' | | [[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1937-12-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ben_dunlap ben_dunlap] | [[:d:Q4888224|Q4888224]] |- | [[Fitxategi:Benjamin R Barber in 2010 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q817665|Benjamin Barber]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1939-08-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/benjamin_barber benjamin_barber]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1565 1565] | [[:d:Q817665|Q817665]] |- | | ''[[:d:Q23782723|Benjamin Wallace]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]] | 1968-09-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/benjamin_wallace benjamin_wallace] | [[:d:Q23782723|Q23782723]] |- | [[Fitxategi:Benjamin Zander 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q817758|Benjamin Zander]]'' | | ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]'' | 1939-03-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/benjamin_zander benjamin_zander]<br/>[https://www.ted.com/speakers/247 247] | [[:d:Q817758|Q817758]] |- | [[Fitxategi:Benoit Mandelbrot mg 1804-d.jpg|center|128px]] | [[Benoît Mandelbrot]] | | [[matematikari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[zientzialari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1924-11-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Polonia]]<br/>[[Frantzia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/benoit_mandelbrot benoit_mandelbrot] | [[:d:Q101740|Q101740]] |- | [[Fitxategi:Bernie Krause (8734312024).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2899063|Bernie Krause]]'' | | [[musikari]]<br/>''[[:d:Q19850998|soinu artista]]'' | 1938-12-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bernie_kraus bernie_kraus] | [[:d:Q2899063|Q2899063]] |- | [[Fitxategi:Bertrand Piccard 2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q366255|Bertrand Piccard]]'' | | ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>''[[:d:Q728425|aeronauta]]'' | 1958-03-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]]<br/>[[Belgika]] | [https://www.ted.com/speakers/bertrand_piccard bertrand_piccard] | [[:d:Q366255|Q366255]] |- | [[Fitxategi:BethNoveckJI1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3661885|Beth Simone Noveck]]'' | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2994387|aholkulari]]'' | 1971 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/beth_noveck beth_noveck] | [[:d:Q3661885|Q3661885]] |- | | ''[[:d:Q23661644|Bilal Bomani]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bilal_bomani bilal_bomani] | [[:d:Q23661644|Q23661644]] |- | [[Fitxategi:Bill Clinton.jpg|center|128px]] | [[Bill Clinton]] | Ameriketako Estatu Batuetako 42. presidentea | [[politikari]]<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q372436|estatu-politikari]]''<br/>''[[:d:Q12800682|saxofoi-jotzaile]]''<br/>[[gobernadore]]<br/>[[legelari]] | 1946-08-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bill_clinton bill_clinton] | [[:d:Q1124|Q1124]] |- | | ''[[:d:Q23784989|Bill Davenhall]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bill_davenhall bill_davenhall] | [[:d:Q23784989|Q23784989]] |- | | ''[[:d:Q23662933|Bill Doyle]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bill_doyle bill_doyle] | [[:d:Q23662933|Q23662933]] |- | [[Fitxategi:Bill Gates - 2023 - P062021-967902 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Bill Gates]] | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[programatzaile]]<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]'' | 1955-10-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bill_gates bill_gates] | [[:d:Q5284|Q5284]] |- | [[Fitxategi:Bill Gross.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16192727|Bill Gross]]'' | | [[enpresaburu]] | 1958 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bill_gross bill_gross] | [[:d:Q16192727|Q16192727]] |- | [[Fitxategi:Bill Joy at World Economic Forum (Davos), 2003-01 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q335047|Bill Joy]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[enpresaburu]] | 1954-11-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bill_joy bill_joy] | [[:d:Q335047|Q335047]] |- | [[Fitxategi:Bill Strickland in 2008.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4911032|Bill Strickland]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1947-08-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bill_strickland bill_strickland] | [[:d:Q4911032|Q4911032]] |- | [[Fitxategi:Bill T. Jones.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2903368|Bill T. Jones]]'' | | [[koreografo]] | 1952-02-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bill_t_jones bill_t_jones] | [[:d:Q2903368|Q2903368]] |- | [[Fitxategi:BJK headshot 2011 5x7 300dpi.jpg|center|128px]] | [[Billie Jean King]] | | ''[[:d:Q10833314|tenislari]]''<br/>''[[:d:Q13219424|tenis entrenatzaile]]''<br/>[[kirol esatari]]<br/>[[idazle]] | 1943-11-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/billie_jean_king billie_jean_king] | [[:d:Q54527|Q54527]] |- | [[Fitxategi:Billy Collins.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q863057|Billy Collins]]'' | poeta estatubatuarra | [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q16308156|scholar of English]]'' | 1941-03-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/billy_collins billy_collins] | [[:d:Q863057|Q863057]] |- | [[Fitxategi:Billy Graham bw photo, April 11, 1966.jpg|center|128px]] | [[Billy Graham]] | | [[Artzain (kristautasuna)|artzain]]<br/>''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>''[[:d:Q432386|predikari]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>''[[:d:Q1423891|ministro]]'' | 1918-11-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/billy_graham billy_graham] | [[:d:Q213550|Q213550]] |- | | ''[[:d:Q23798780|Birke Baehr]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/birke_baehr birke_baehr] | [[:d:Q23798780|Q23798780]] |- | [[Fitxategi:Bjarke Ingels in Frankfurt.20150617.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q429817|Bjarke Ingels]]'' | arkitekto danimarkarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1974-10-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | ''[[:d:Q756617|Danimarka]]'' | [https://www.ted.com/speakers/bjarke_ingels bjarke_ingels] | [[:d:Q429817|Q429817]] |- | [[Fitxategi:Bjørn Lomborg 1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q318511|Bjørn Lomborg]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]'' | 1965-01-06<br/>1924-01-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | ''[[:d:Q756617|Danimarka]]'' | [https://www.ted.com/speakers/bjorn_lomborg bjorn_lomborg] | [[:d:Q318511|Q318511]] |- | [[Fitxategi:Black Yoyo 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17214011|Black]]'' | | | 1982-12-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Japonia]] | [https://www.ted.com/speakers/black black] | [[:d:Q17214011|Q17214011]] |- | | ''[[:d:Q23797800|Black Label Movement]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/black_label_movement black_label_movement] | [[:d:Q23797800|Q23797800]] |- | [[Fitxategi:PhotonQ-Demis Hassabis on Artificial Playful Intelligence (15366514658) (2).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4924259|Blaise Agüera y Arcas]]'' | | [[ingeniari]] | 1975-08-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Mexiko]] | [https://www.ted.com/speakers/blaise_aguera_y_arcas blaise_aguera_y_arcas] | [[:d:Q4924259|Q4924259]] |- | | ''[[:d:Q23662240|Boaz Almog]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/boaz_almog boaz_almog] | [[:d:Q23662240|Q23662240]] |- | [[Fitxategi:Bob Inglis congressional portrait.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q888008|Bob Inglis]]'' | | [[politikari]]<br/>[[abokatu]] | 1959-10-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bob_inglis bob_inglis] | [[:d:Q888008|Q888008]] |- | [[Fitxategi:DIG13846-061.jpg|center|128px]] | [[Bob Woodward]] | kazetari estatubatuarra | [[idazle]]<br/>[[kazetari]] | 1943-03-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bob_woodward bob_woodward] | [[:d:Q312782|Q312782]] |- | [[Fitxategi:Bobby Ghosh - 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4935035|Bobby Ghosh]]'' | | ''[[:d:Q164236|gerra-berriemaile]]'' | 1967 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/bobby_ghosh bobby_ghosh] | [[:d:Q4935035|Q4935035]] |- | [[Fitxategi:Bobby McFerrin 2011.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q310894|Bobby McFerrin]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>''[[:d:Q59958430|beatboxer]]''<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[animatzaile]] | 1950-03-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bobby_mcferrin bobby_mcferrin] | [[:d:Q310894|Q310894]] |- | [[Fitxategi:Boghuma Kabisen Titanji 2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23670967|Boghuma Kabisen Titanji]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kamerun]] | [https://www.ted.com/speakers/boghuma_kabisen_titanji boghuma_kabisen_titanji] | [[:d:Q23670967|Q23670967]] |- | [[Fitxategi:Re publica Accra 18 – Day 2 (44534526750) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2411298|Boniface Mwangi]]'' | argazkilari kenyarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1983-07-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/boniface_mwangi boniface_mwangi] | [[:d:Q2411298|Q2411298]] |- | [[Fitxategi:Bassler.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60545293|Bonnie Bassler]]'' | | ''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]'' | 1962 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bonnie_bassler bonnie_bassler] | [[:d:Q60545293|Q60545293]] |- | [[Fitxategi:Bono singing in Indianapolis on Joshua Tree Tour 2017 9-10-17.jpg|center|128px]] | [[Bono (abeslaria)]] | | [[egile abeslari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q13235160|ekoizle]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1960-05-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/bono bono] | [[:d:Q834621|Q834621]] |- | | ''[[:d:Q23713817|Boyd Varty]]'' | idazle hegoafrikarra | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/boyd_varty boyd_varty] | [[:d:Q23713817|Q23713817]] |- | [[Fitxategi:Etech05 Bran1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4956294|Bran Ferren]]'' | diseinatzaile estatubatuarra | [[diseinatzaile]] | 1953-01-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bran_ferren bran_ferren] | [[:d:Q4956294|Q4956294]] |- | [[Fitxategi:Brenda-laurel-sxsw.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4960717|Brenda Laurel]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q18882335|bideo-joko diseinatzaile]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[informatikari]] | 1950-11-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/brenda_laurel brenda_laurel] | [[:d:Q4960717|Q4960717]] |- | [[Fitxategi:Brenda Romero at 2015 IGF Awards-GDCA (16102142533) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q521361|Brenda Romero]]'' | | ''[[:d:Q58287519|video game developer]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q54845077|role-playing game designer]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1966-10-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/brenda_brathwaite brenda_brathwaite] | [[:d:Q521361|Q521361]] |- | [[Fitxategi:Dr. Brene Brown at Texas Conference for Women (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4961808|Brené Brown]]'' | | ''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>[[idazle]] | 1965-11-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/brene_brown brene_brown] | [[:d:Q4961808|Q4961808]] |- | [[Fitxategi:Brewster Kahle (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q92945|Brewster Kahle]]'' | | ''[[:d:Q20013489|digital librarian]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q635734|artxibozain]]''<br/>[[liburuzain]] | 1960-10-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/brewster_kahle brewster_kahle] | [[:d:Q92945|Q92945]] |- | [[Fitxategi:Professor Brian Cox OBE FRS.jpg|center|128px]] | [[Brian Cox (fisikaria)|Brian Cox]] | fisikari ingelesa | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[astronomo]]<br/>[[teklatu-jotzaile]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[ahots-aktore]] | 1968-03-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/brian_cox brian_cox] | [[:d:Q463581|Q463581]] |- | | ''[[:d:Q4963566|Brian Dettmer]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]] | 1974 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/brian_dettmer brian_dettmer] | [[:d:Q4963566|Q4963566]] |- | [[Fitxategi:Brian Goldman - EMWF 2018 - DanH-0278 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4963859|Brian Goldman]]'' | | [[mediku]] | 1956-06-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/brian_goldman brian_goldman] | [[:d:Q4963859|Q4963859]] |- | [[Fitxategi:Brian Greene, February 28, 2014 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60815|Brian Greene]]'' | Estatubatuar fisikaria | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[autore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>[[matematikari]] | 1963-02-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/brian_greene brian_greene]<br/>[https://www.ted.com/speakers/227 227] | [[:d:Q60815|Q60815]] |- | | ''[[:d:Q68215808|Brian Little]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]]<br/>[[idazle]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/brian_little brian_little] | [[:d:Q68215808|Q68215808]] |- | [[Fitxategi:Brian Skerry.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q4965308|Brian Skerry]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>[[kazetari]] | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/brian_skerry brian_skerry]<br/>[https://www.ted.com/speakers/717 717] | [[:d:Q4965308|Q4965308]] |- | | ''[[:d:Q4970590|British Paraorchestra]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/british_paraorchestra british_paraorchestra] | [[:d:Q4970590|Q4970590]] |- | [[Fitxategi:Britta Riley (6993163852).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23656783|Britta Riley]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/britta_riley britta_riley] | [[:d:Q23656783|Q23656783]] |- | [[Fitxategi:Brittney Cooper.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52187077|Brittney C. Cooper]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1980-12-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/brittney_cooper brittney_cooper] | [[:d:Q52187077|Q52187077]] |- | | ''[[:d:Q75732840|Bronwyn King]]'' | | [[mediku]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bronwyn_king bronwyn_king] | [[:d:Q75732840|Q75732840]] |- | [[Fitxategi:Bruce Aylward at NetHope Global Summit (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q87914789|Bruce Aylward]]'' | | ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''<br/>[[mediku]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/bruce_aylward bruce_aylward] | [[:d:Q87914789|Q87914789]] |- | [[Fitxategi:Bruce Bueno de Mesquita.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2926412|Bruce Bueno de Mesquita]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1946-11-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bruce_bueno_de_mesquita bruce_bueno_de_mesquita]<br/>[https://www.ted.com/speakers/344 344] | [[:d:Q2926412|Q2926412]] |- | [[Fitxategi:Bruce Feiler.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4977459|Bruce Feiler]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1964-10-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bruce_feiler bruce_feiler] | [[:d:Q4977459|Q4977459]] |- | | ''[[:d:Q4977974|Bruce McCall]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q12406482|umorista]]'' | 1935<br/>1935-05-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bruce_mccall bruce_mccall] | [[:d:Q4977974|Q4977974]] |- | [[Fitxategi:Bruce Schneier 1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q368328|Bruce Schneier]]'' | | [[kriptografo]]<br/>[[matematikari]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1963-01-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bruce_schneier bruce_schneier] | [[:d:Q368328|Q368328]] |- | | ''[[:d:Q23759795|Bruno Bowden]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bruno_bowden bruno_bowden] | [[:d:Q23759795|Q23759795]] |- | | ''[[:d:Q5395568|Bruno Maisonnier]]'' | | [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 1958-08-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/bruno_maisonnier bruno_maisonnier] | [[:d:Q5395568|Q5395568]] |- | | ''[[:d:Q23759670|Bruno Torturra]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/bruno_torturra bruno_torturra] | [[:d:Q23759670|Q23759670]] |- | [[Fitxategi:Bryan Stevenson in 2012 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2698978|Bryan Stevenson]]'' | abokatu estatubatuarra | [[abokatu]] | 1959-11-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bryan_stevenson bryan_stevenson] | [[:d:Q2698978|Q2698978]] |- | [[Fitxategi:Sanjit Bunker Roy at Time 2010.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2654764|Bunker Roy]]'' | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q16278103|squash player]]''<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>''[[:d:Q662729|public figure]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q12336252|gizarte ekintzaile]]'' | 1945-08-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]]<br/>[[Britainiar Raj]] | [https://www.ted.com/speakers/bunker_roy bunker_roy] | [[:d:Q2654764|Q2654764]] |- | [[Fitxategi:Burt Rutan - Cropped.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q453046|Burt Rutan]]'' | | ''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[hegazkinlari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[ingeniari]] | 1943-06-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/burt_rutan burt_rutan] | [[:d:Q453046|Q453046]] |- | [[Fitxategi:Dr.BurcinMP.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q54871429|Burçin Mutlu-Pakdil]]'' | astronomo turkiarra | [[astronomo]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Turkia]] | [https://www.ted.com/speakers/burcin_mutlu_pakdil burcin_mutlu_pakdil] | [[:d:Q54871429|Q54871429]] |- | | ''[[:d:Q23691925|Béatrice Coron]]'' | artista frantziarra | [[artista]] | 1956-07-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/beatrice_coron beatrice_coron] | [[:d:Q23691925|Q23691925]] |- | [[Fitxategi:CKWilliams.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2930440|C. K. Williams]]'' | | [[poeta]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]] | 1936-11-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/c_k_williams c_k_williams] | [[:d:Q2930440|Q2930440]] |- | | ''[[:d:Q23662175|C. Noel Bairey Merz]]'' | ikertzailea | [[mediku]]<br/>[[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/c_noel_bairey_merz c_noel_bairey_merz] | [[:d:Q23662175|Q23662175]] |- | [[Fitxategi:Caitlin Doughty in red evergreen background.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18149464|Caitlin Doughty]]'' | | [[youtuber]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Ehorztetxe]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1984-08-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/caitlin_doughty caitlin_doughty] | [[:d:Q18149464|Q18149464]] |- | | ''[[:d:Q23662822|Caitria O'Neill]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/caitria_o_neill caitria_o_neill] | [[:d:Q23662822|Q23662822]] |- | | ''[[:d:Q23782397|Caleb Chung]]'' | | [[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/caleb_chung caleb_chung] | [[:d:Q23782397|Q23782397]] |- | | ''[[:d:Q18921892|Cameron Herold]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/cameron_herold cameron_herold] | [[:d:Q18921892|Q18921892]] |- | [[Fitxategi:Cameron Russell upstate New York 2008.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5026365|Cameron Russell]]'' | modelo estatubatuarra | ''[[:d:Q865851|supermodelo]]''<br/>[[idazle]] | 1987-06-14 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cameron_russell cameron_russell] | [[:d:Q5026365|Q5026365]] |- | [[Fitxategi:Architecture for Humanity - Design like you give a damn.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1916995|Cameron Sinclair]]'' | arkitekto britainiarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1973-11-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/cameron_sinclair cameron_sinclair] | [[:d:Q1916995|Q1916995]] |- | [[Fitxategi:Camille A. Brown.tif|center|128px]] | ''[[:d:Q5026614|Camille A. Brown]]'' | | [[koreografo]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]'' | 1979 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/camille_brown camille_brown] | [[:d:Q5026614|Q5026614]] |- | [[Fitxategi:Camille Seaman (16574061918).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23657188|Camille Seaman]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[artista]] | 1969 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/camille_seaman camille_seaman] | [[:d:Q23657188|Q23657188]] |- | | ''[[:d:Q23662781|Candy Chang]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/candy_chang candy_chang] | [[:d:Q23662781|Q23662781]] |- | [[Fitxategi:Carin Bondar 1 (22826880310).jpg|center|128px]] | [[Carin Bondar]] | kanadar biologoa, idazlea, zinemagilea, hizlaria eta telebistako pertsonalitatea. Animalien bizitza sexualean aditua | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[hizlari]] | 1975-05-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/carin_bondar carin_bondar] | [[:d:Q23670521|Q23670521]] |- | [[Fitxategi:Carl Honoré.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4355090|Carl Honoré]]'' | kazetari kanadarra | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1967-12-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/carl_honore carl_honore] | [[:d:Q4355090|Q4355090]] |- | [[Fitxategi:Carl Safina.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5040752|Carl Safina]]'' | biologo estatubatuarra | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]'' | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/carl_safina carl_safina] | [[:d:Q5040752|Q5040752]] |- | | ''[[:d:Q23662330|Carl Schoonover]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/carl_schoonover carl_schoonover] | [[:d:Q23662330|Q23662330]] |- | [[Fitxategi:Carlo Ratti (3330956571).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q552294|Carlo Ratti]]'' | arkitekto italiarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[asmatzaile]] | 1971-01-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/carlo_ratti carlo_ratti]<br/>[https://www.ted.com/speakers/887 887] | [[:d:Q552294|Q552294]] |- | [[Fitxategi:Carlos Orsi IQC 2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9697265|Carlos Orsi]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]'' | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/carlos_orsi_tres_perguntas_contra_fake_news carlos_orsi_tres_perguntas_contra_fake_news] | [[:d:Q9697265|Q9697265]] |- | | ''[[:d:Q5043415|Carmen Agra Deedy]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]'' | 1960 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/carmen_agra_deedy carmen_agra_deedy]<br/>[https://www.ted.com/speakers/280 280] | [[:d:Q5043415|Q5043415]] |- | [[Fitxategi:Carne Ross (Independent Diplomat).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2682141|Carne Ross]]'' | diplomazialari britainiarra | ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q69423232|zinema gidoilari]]'' | 1966 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/carne_ross carne_ross]<br/>[https://www.ted.com/speakers/793 793] | [[:d:Q2682141|Q2682141]] |- | | ''[[:d:Q28697869|Carol Fishman Cohen]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/carol_f_cohen carol_f_cohen] | [[:d:Q28697869|Q28697869]] |- | [[Fitxategi:Carol Dweck for Innovation documentary.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2939829|Carol S. Dweck]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1946-10-17 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/carol_dweck carol_dweck] | [[:d:Q2939829|Q2939829]] |- | [[Fitxategi:Carole Cadwalladr 2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5044664|Carole Cadwalladr]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q42909|erreportari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[eleberrigile]] | 1969-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/carole_cadwalladr carole_cadwalladr] | [[:d:Q5044664|Q5044664]] |- | [[Fitxategi:Caroline Casey (born 1971) at World Economic Forum Davos 2021.png|center|128px]] | ''[[:d:Q23797152|Caroline Casey]]'' | | | 1971 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/caroline_casey caroline_casey] | [[:d:Q23797152|Q23797152]] |- | [[Fitxategi:Photo - Festival de Cornouaille 2012 - Loreena McKennitt en concert le 26 juillet - 006.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q450712|Caroline Lavelle]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]'' | 1969 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/caroline_lavelle caroline_lavelle] | [[:d:Q450712|Q450712]] |- | [[Fitxategi:Caroline Paul.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3660607|Caroline Paul]]'' | | [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[suhiltzaile]] | 1963-07-29 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/caroline_paul caroline_paul] | [[:d:Q3660607|Q3660607]] |- | [[Fitxategi:Caroline Phillips (Baiona) (Portrait mode).jpg|center|128px]] | [[Caroline Phillips]] | musikari estatubatuarra | [[musikari]]<br/>''[[:d:Q19890746|Interneteko ekintzailea]]'' | 1974 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/caroline_phillips caroline_phillips] | [[:d:Q23797623|Q23797623]] |- | [[Fitxategi:Carolyn Bertozzi IMG 9384.jpg|center|128px]] | [[Carolyn Bertozzi]] | | [[kimikari]]<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1966-10-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/carolyn_bertozzi carolyn_bertozzi] | [[:d:Q7442|Q7442]] |- | [[Fitxategi:Carolyn Jones by Jaka Vinsek 2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21781554|Carolyn Jones]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1957 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/carolyn_jones carolyn_jones] | [[:d:Q21781554|Q21781554]] |- | [[Fitxategi:Carolyn-porco-2016.jpg|center|128px]] | [[Carolyn Porco]] | estatubatuar astronomoa, planeta zientzialaria | [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q16742203|planetary scientist]]'' | 1953-03-06 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/carolyn_porco carolyn_porco] | [[:d:Q257420|Q257420]] |- | [[Fitxategi:Carolyn Steel - Hungry City.jpg|center|128px]] | [[Carolyn Steel]] | arkitekto, idazle eta ikertzailea | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[irakasle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/carolyn_steel carolyn_steel] | [[:d:Q23783079|Q23783079]] |- | | ''[[:d:Q64436737|Carrie Nugent]]'' | | ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1984 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/carrie_nugent carrie_nugent] | [[:d:Q64436737|Q64436737]] |- | [[Fitxategi:Carrie Poppy at Skepticon 2018 (30766946987).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q61719716|Carrie Poppy]]'' | | [[aurkezle]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/carrie_poppy carrie_poppy] | [[:d:Q61719716|Q61719716]] |- | | ''[[:d:Q23797359|Carter Emmart]]'' | | [[artista]]<br/>[[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/carter_emmart carter_emmart] | [[:d:Q23797359|Q23797359]] |- | | ''[[:d:Q23662237|Carvens Lissaint]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/carvens_lissaint carvens_lissaint] | [[:d:Q23662237|Q23662237]] |- | [[Fitxategi:Cary Fowler Department of State official photograph.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2940713|Cary Fowler]]'' | | ''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1781198|agronomo]]'' | 1949-12-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cary_fowler cary_fowler] | [[:d:Q2940713|Q2940713]] |- | | ''[[:d:Q23783406|Cat Laine]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/cat_laine cat_laine] | [[:d:Q23783406|Q23783406]] |- | | ''[[:d:Q23662763|Catarina Mota]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/catarina_mota catarina_mota] | [[:d:Q23662763|Q23662763]] |- | [[Fitxategi:Catherine Bracy.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16727624|Catherine Bracy]]'' | | [[hizlari]]<br/>''[[:d:Q12376667|technologist]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/catherine_bracy catherine_bracy] | [[:d:Q16727624|Q16727624]] |- | | ''[[:d:Q20035599|Catherine Crump]]'' | | [[abokatu]] | 1978 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/catherine_crump catherine_crump] | [[:d:Q20035599|Q20035599]] |- | | ''[[:d:Q23782401|Catherine Mohr]]'' | | ''[[:d:Q3437279|roboticist]]'' | 1968-11-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/catherine_mohr catherine_mohr] | [[:d:Q23782401|Q23782401]] |- | | ''[[:d:Q123700709|Catherine Price]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/catherine_price catherine_price] | [[:d:Q123700709|Q123700709]] |- | [[Fitxategi:Cathy O'Neil at Google Cambridge.jpg|center|128px]] | [[Cathy O'Neil|Cathy O´Neil]] | Amerikar matematikaria | [[matematikari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[idazle]] | 1972 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cathy_o_neil cathy_o_neil] | [[:d:Q16499729|Q16499729]] |- | [[Fitxategi:Cecile Richards, former president of Planned Parenthood, after receiving the Presidential Medal of Freedom on November 20, 2024 in the White House (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5056393|Cecile Richards]]'' | politikari estatubatuarra | [[politikari]] | 1958-07-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cecile_richards cecile_richards] | [[:d:Q5056393|Q5056393]] |- | | ''[[:d:Q9931|Cecilia R. Aragon]]'' | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q6075971|aerobatics pilot]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1960 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cecilia_aragon cecilia_aragon] | [[:d:Q9931|Q9931]] |- | [[Fitxategi:Celeste Headlee, co-host of The Takeaway, April, 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5057852|Celeste Headlee]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[Kantari|abeslari]] | 1969-12-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/celeste_headlee celeste_headlee] | [[:d:Q5057852|Q5057852]] |- | | ''[[:d:Q23663116|Cesar Harada]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/cesar_harada cesar_harada] | [[:d:Q23663116|Q23663116]] |- | [[Fitxategi:Cesar Kuriyama Picture.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q22088262|Cesar Kuriyama]]'' | | [[enpresaburu]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/cesar_kuriyama cesar_kuriyama] | [[:d:Q22088262|Q22088262]] |- | [[Fitxategi:Re-publica Portland 2019 - d1 (48934812908).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q81911422|Chad Frischmann]]'' | | ''[[:d:Q18121578|directeur de recherche]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chad_frischmann chad_frischmann] | [[:d:Q81911422|Q81911422]] |- | [[Fitxategi:TanChadeMeng-20170715-BuddhistFellowship-Singapore.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5066429|Chade-Meng Tan]]'' | | [[ingeniari]] | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chade_meng_tan chade_meng_tan] | [[:d:Q5066429|Q5066429]] |- | | ''[[:d:Q5074528|Charity Sunshine Tillemann-Dick]]'' | | ''[[:d:Q2865819|opera abeslari]]''<br/>[[musikagile]] | 1983-07-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/charity_tilleman_dick charity_tilleman_dick] | [[:d:Q5074528|Q5074528]] |- | | ''[[:d:Q59166742|Charity Wayua]]'' | ikertzailea | [[kimikari]]<br/>[[ikertzaile]] | 1985 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/charity_wayua charity_wayua] | [[:d:Q59166742|Q59166742]] |- | | ''[[:d:Q23783383|Charles Anderson]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/charles_anderson charles_anderson] | [[:d:Q23783383|Q23783383]] |- | [[Fitxategi:Charles C. Mann at the Miller Center.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1749059|Charles C. Mann]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q17433421|zientzia kazetari]]'' | 1955-06-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/charles_c_mann charles_c_mann] | [[:d:Q1749059|Q1749059]] |- | [[Fitxategi:CharlesElachi.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1950678|Charles Elachi]]'' | | [[ingeniari]]<br/>[[astronomo]] | 1947-04-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/charles_elachi charles_elachi] | [[:d:Q1950678|Q1950678]] |- | [[Fitxategi:Charles Fleischer.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q658690|Charles Fleischer]]'' | | ''[[:d:Q18545066|bakarrizketalari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[komediante]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[telebista-aktore]] | 1950-08-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/charles_fleischer charles_fleischer] | [[:d:Q658690|Q658690]] |- | [[Fitxategi:Charles Hazlewood conducts the Paraorchestra at Southbank Centre (sq cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5078872|Charles Hazlewood]]'' | | ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]'' | 1966-11-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/charles_hazlewood charles_hazlewood] | [[:d:Q5078872|Q5078872]] |- | [[Fitxategi:Charles J. Moore.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5079370|Charles J. Moore]]'' | | ''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/charles_moore charles_moore] | [[:d:Q5079370|Q5079370]] |- | [[Fitxategi:Charles Limb3.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23783472|Charles Limb]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/charles_limb charles_limb] | [[:d:Q23783472|Q23783472]] |- | [[Fitxategi:Charles Leadbeater author of WeThink 2008-09-17.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q354448|Charles R. Leadbeater]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8125919|aholkulari politiko]]'' | 1959-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/charles_leadbeater charles_leadbeater] | [[:d:Q354448|Q354448]] |- | | ''[[:d:Q23714138|Charles Robertson]]'' | | [[ekonomialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/charles_robertson charles_robertson] | [[:d:Q23714138|Q23714138]] |- | [[Fitxategi:Charlie Todd (Improw Everywhere) (8704860056) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23657205|Charlie Todd]]'' | komediante estatubatuarra | [[komediante]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/charlie_todd charlie_todd] | [[:d:Q23657205|Q23657205]] |- | | ''[[:d:Q18057048|Charmian Gooch]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1965-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/charmian_gooch charmian_gooch] | [[:d:Q18057048|Q18057048]] |- | | ''[[:d:Q23657121|Chee Pearlman]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chee_pearlman chee_pearlman] | [[:d:Q23657121|Q23657121]] |- | [[Fitxategi:ChelseaShields2.png|center|128px]] | ''[[:d:Q21285550|Chelsea Shields]]'' | antropologo estatubatuarra | [[antropologo]] | 1981-11 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chelsea_shields chelsea_shields] | [[:d:Q21285550|Q21285550]] |- | | ''[[:d:Q5092736|Cheryl Y. Hayashi]]'' | biologo estatubatuarra | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q17344952|arachnologist]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cheryl_hayashi cheryl_hayashi] | [[:d:Q5092736|Q5092736]] |- | [[Fitxategi:India's Role in the World (39195651954).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5094180|Chetna Gala Sinha]]'' | aktibista indiarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[nekazari]] | 1959-03-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/chetana_gala_sinha chetana_gala_sinha] | [[:d:Q5094180|Q5094180]] |- | [[Fitxategi:Field experiment in Nihonbashi, Tokyo (Feb 2017) 1-19 screenshot.png|center|128px]] | [[Chieko Asakawa]] | | [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>''[[:d:Q60985281|館長]]'' | 1958 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Japonia]] | [https://www.ted.com/speakers/chieko_asakawa chieko_asakawa] | [[:d:Q11557098|Q11557098]] |- | | ''[[:d:Q99432535|Chika Ezeanya Esiobu]]'' | | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chika_ezeanya_esiobu chika_ezeanya_esiobu] | [[:d:Q99432535|Q99432535]] |- | | ''[[:d:Q15647582|Chiki Sarkar]]'' | | ''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chiki_sarkar chiki_sarkar] | [[:d:Q15647582|Q15647582]] |- | [[Fitxategi:Chimamanda Ngozi Adichie (2015).png|center|128px]] | [[Chimamanda Ngozi Adichie]] | | [[irakasle]]<br/>[[poeta]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q15949613|ipuingile]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[kazetari]] | 1977-09-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/chimamanda_ngozi_adichie chimamanda_ngozi_adichie] | [[:d:Q230141|Q230141]] |- | [[Fitxategi:Chinaka Hodge 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21593044|Chinaka Hodge]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chinaka_hodge chinaka_hodge] | [[:d:Q21593044|Q21593044]] |- | | ''[[:d:Q64597330|Chip Colwell-Chanthaphonh]]'' | | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q589298|erredaktoreburu]]''<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]] | 1975-09-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chip_colwell chip_colwell] | [[:d:Q64597330|Q64597330]] |- | [[Fitxategi:ChipConley Google.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15452491|Chip Conley]]'' | | ''[[:d:Q1631120|hotel manager]]''<br/>[[idazle]] | 1960-10-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chip_conley chip_conley] | [[:d:Q15452491|Q15452491]] |- | [[Fitxategi:6.28.12ChipKiddByLuigiNovi1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3675120|Chip Kidd]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]] | 1964-09-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chip_kidd chip_kidd] | [[:d:Q3675120|Q3675120]] |- | [[Fitxategi:Chris Abani (32683010407).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1076935|Chris Abani]]'' | | [[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | 1966-12-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Nigeria]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_abani chris_abani]<br/>[https://www.ted.com/speakers/137 137] | [[:d:Q1076935|Q1076935]] |- | | ''[[:d:Q5105677|Chris Adami]]'' | fisikari estatubatuarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1962-08-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/christoph_adami christoph_adami] | [[:d:Q5105677|Q5105677]] |- | [[Fitxategi:Chris Anderson (16209935970).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q706222|Chris Anderson]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]] | 1961-07-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_anderson_wired chris_anderson_wired] | [[:d:Q706222|Q706222]] |- | [[Fitxategi:TED Curator Chris Anderson.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2536856|Chris Anderson]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]] | 1957 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_anderson_ted chris_anderson_ted] | [[:d:Q2536856|Q2536856]] |- | [[Fitxategi:Chris Bangle in 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q702921|Chris Bangle]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q11295636|car designer]]'' | 1956-10-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_bangle chris_bangle]<br/>[https://www.ted.com/speakers/6 6] | [[:d:Q702921|Q702921]] |- | | ''[[:d:Q5105920|Chris Bliss]]'' | | ''[[:d:Q17307272|zirkuko artista]]''<br/>''[[:d:Q10540773|malabarista]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_bliss chris_bliss] | [[:d:Q5105920|Q5105920]] |- | [[Fitxategi:Chris Burkard.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q16200974|Chris Burkard]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1986-03-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_burkard chris_burkard] | [[:d:Q16200974|Q16200974]] |- | | ''[[:d:Q23759541|Chris Domas]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chris_domas chris_domas] | [[:d:Q23759541|Q23759541]] |- | | ''[[:d:Q23712280|Chris Downey]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chris_downey chris_downey] | [[:d:Q23712280|Q23712280]] |- | | ''[[:d:Q23662509|Chris Gerdes]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chris_gerdes chris_gerdes] | [[:d:Q23662509|Q23662509]] |- | [[Fitxategi:Chris Hadfield 2011.jpg|center|128px]] | [[Chris Hadfield]] | | [[astronauta]]<br/>''[[:d:Q1053574|ekoizle exekutiboa]]''<br/>[[hegazkinlari]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q1208175|kamerari]]'' | 1959-08-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_hadfield chris_hadfield] | [[:d:Q1076962|Q1076962]] |- | | ''[[:d:Q2895170|Chris Jordan]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q69320328|environmental artist]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1963 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_jordan chris_jordan] | [[:d:Q2895170|Q2895170]] |- | [[Fitxategi:Chris Kluwe postgame 2010-11-28.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1077409|Chris Kluwe]]'' | | ''[[:d:Q19204627|amerikar futboleko jokalari]]''<br/>[[musikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]'' | 1981-12-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_kluwe chris_kluwe] | [[:d:Q1077409|Q1077409]] |- | | ''[[:d:Q23727966|Chris McKnett]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chris_mcknett chris_mcknett] | [[:d:Q23727966|Q23727966]] |- | [[Fitxategi:Chris Milk - Headshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1077562|Chris Milk]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1975 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_milk chris_milk] | [[:d:Q1077562|Q1077562]] |- | | ''[[:d:Q46993874|Chris Sheldrick]]'' | | | 1981-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chris_sheldrick chris_sheldrick] | [[:d:Q46993874|Q46993874]] |- | [[Fitxategi:ChrisUrmson2018.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23760309|Chris Urmson]]'' | | ''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>[[ingeniari]] | 1976 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/chris_urmson chris_urmson] | [[:d:Q23760309|Q23760309]] |- | [[Fitxategi:Christian Picciolini.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5110031|Christian Picciolini]]'' | | ''[[:d:Q1344174|talent agent]]''<br/>[[Ordezkari artistiko]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1973-11-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/christian_picciolini christian_picciolini] | [[:d:Q5110031|Q5110031]] |- | [[Fitxategi:Christiana Figueres in London - 2018 (39536174340) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Christiana Figueres]] | antropologoa eta ekonomialaria | ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1956-08-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Costa Rica]] | [https://www.ted.com/speakers/christiana_figueres christiana_figueres] | [[:d:Q518828|Q518828]] |- | [[Fitxategi:Rafael Mariano Grossi & Christiane Amanpour (cop26 0474) (51649883934) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Christiane Amanpour]] | britaniar albiste-aurkezlea eta nazioarteko korrespontsala | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Berriemaile|korrespontsal]]<br/>''[[:d:Q94498772|program host]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]'' | 1958-01-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/christiane_amanpour christiane_amanpour] | [[:d:Q236939|Q236939]] |- | [[Fitxategi:Christien Meindertsma (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q12270277|Christien Meindertsma]]'' | artista nederlandarra | [[artista]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[diseinatzaile]] | 1980 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/christien_meindertsma christien_meindertsma] | [[:d:Q12270277|Q12270277]] |- | [[Fitxategi:TNW USA 2015 (23184168653) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64853888|Christina Wallace]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>[[idazle]] | 1983 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/christina_wallace christina_wallace] | [[:d:Q64853888|Q64853888]] |- | [[Fitxategi:Warinner-headshot-3.png|center|128px]] | ''[[:d:Q23662209|Christina Warinner]]'' | | [[antropologo]]<br/>[[arkeologo]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/christina_warinner christina_warinner] | [[:d:Q23662209|Q23662209]] |- | | ''[[:d:Q56647253|Christine L. Porath]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/christine_porath christine_porath] | [[:d:Q56647253|Q56647253]] |- | [[Fitxategi:Christine Sun Kim.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19664324|Christine Sun Kim]]'' | | ''[[:d:Q19850998|soinu artista]]'' | 1980 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/christine_sun_kim christine_sun_kim] | [[:d:Q19664324|Q19664324]] |- | | ''[[:d:Q61820616|Christoph Keplinger]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/christoph_keplinger christoph_keplinger] | [[:d:Q61820616|Q61820616]] |- | [[Fitxategi:Christoph Niemann (2).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q110841|Christoph Niemann]]'' | | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2000124|posta zigilu diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[animatzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1970 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/christoph_niemann christoph_niemann] | [[:d:Q110841|Q110841]] |- | [[Fitxategi:Wiki ategeka.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17411054|Christopher Ategeka]]'' | | ''[[:d:Q623279|chief operating officer]]'' | 1984-07-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Uganda]] | [https://www.ted.com/speakers/christopher_ategeka christopher_ategeka] | [[:d:Q17411054|Q17411054]] |- | | ''[[:d:Q23797209|Christopher C. Deam]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/christopher_deam christopher_deam] | [[:d:Q23797209|Q23797209]] |- | | ''[[:d:Q16728823|Christopher Emdin]]'' | | ''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[kazetari]] | 1978 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_emdin chris_emdin] | [[:d:Q16728823|Q16728823]] |- | | ''[[:d:Q5112847|Christopher McDougall]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1962-01-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/christopher_mcdougall christopher_mcdougall] | [[:d:Q5112847|Q5112847]] |- | [[Fitxategi:Chris nowinski.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1140002|Christopher Nowinski]]'' | | ''[[:d:Q13474373|borrokalari profesionala]]''<br/>[[idazle]] | 1978-09-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chris_nowinski chris_nowinski] | [[:d:Q1140002|Q1140002]] |- | [[Fitxategi:Christopher Poole at XOXO Festival September 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3135308|Christopher Poole]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]] | 1988 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/christopher_moot_poole christopher_moot_poole] | [[:d:Q3135308|Q3135308]] |- | | ''[[:d:Q5113183|Christopher Ryan]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1962-02-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/christopher_ryan christopher_ryan] | [[:d:Q5113183|Q5113183]] |- | [[Fitxategi:2013-12-29 30C3 - Christopher Soghoian 3145.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q652791|Christopher Soghoian]]'' | | [[informatikari]] | 1981 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/christopher_soghoian christopher_soghoian] | [[:d:Q652791|Q652791]] |- | [[Fitxategi:Leweb 2014 - conference - leweb trends - the future of the mind - christopher decharms.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5113488|Christopher deCharms]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1966 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/christopher_decharms christopher_decharms] | [[:d:Q5113488|Q5113488]] |- | [[Fitxategi:Chrystia Freeland in Ukraine - 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4492815|Chrystia Freeland]]'' | | ''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1968-08-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/chrystia_freeland chrystia_freeland] | [[:d:Q4492815|Q4492815]] |- | [[Fitxategi:Chuck Nice at Caroline's.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5115638|Chuck Nice]]'' | | ''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]'' | 1966-07-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/chuck_nice chuck_nice] | [[:d:Q5115638|Q5115638]] |- | [[Fitxategi:Disrupt SF TechCrunch Disrupt San Francisco 2019 - Day 2 Cindy Gallop Cropped.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q5120529|Cindy Gallop]]'' | | ''[[:d:Q21507004|sexu-hezitzaile]]''<br/>''[[:d:Q816432|project manager]]''<br/>''[[:d:Q1900657|marketer]]'' | 1960-02-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/cindy_gallop cindy_gallop] | [[:d:Q5120529|Q5120529]] |- | [[Fitxategi:Claron Mc Faddon 01 (cropped).JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q454090|Claron McFadden]]'' | | [[musikari]]<br/>''[[:d:Q2865819|opera abeslari]]'' | 1961 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/claron_mcfadden claron_mcfadden] | [[:d:Q454090|Q454090]] |- | [[Fitxategi:Clay Shirky (6723907001).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q930425|Clay Shirky]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q139648|technology evangelist]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1964 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/clay_shirky clay_shirky] | [[:d:Q930425|Q930425]] |- | | ''[[:d:Q23728708|Clayton Cameron]]'' | | [[musikari]] | 1959 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/clayton_cameron clayton_cameron] | [[:d:Q23728708|Q23728708]] |- | [[Fitxategi:-rp17 - Tag 3 (33728174294).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q61483352|Clemantine Wamariya]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | 1988 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ruanda]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/clemantine_wamariya clemantine_wamariya] | [[:d:Q61483352|Q61483352]] |- | [[Fitxategi:2010-05-08 Cleo Wade (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q26865869|Cleo Wade]]'' | poeta estatubatuarra | [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q110990999|Instagrammer]]''<br/>[[artista]] | 1989-09-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cleo_wade cleo_wade] | [[:d:Q26865869|Q26865869]] |- | | ''[[:d:Q556998|Clifford Stoll]]'' | astronomo estatubatuarra | [[astronomo]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[idazle]] | 1950-06-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/clifford_stoll clifford_stoll] | [[:d:Q556998|Q556998]] |- | [[Fitxategi:Clint Smith - 2019 (48915241016) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23759721|Clint Smith]]'' | | [[poeta]]<br/>[[irakasle]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q876864|editore-laguntzaile]]''<br/>[[youtuber]] | 1988-08-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/clint_smith clint_smith] | [[:d:Q23759721|Q23759721]] |- | [[Fitxategi:Coleman Hughes on Rebel Wisdom.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q62977947|Coleman Hughes]]'' | idazle estatubatuarra | ''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]'' | 1996 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/coleman_hughes coleman_hughes] | [[:d:Q62977947|Q62977947]] |- | [[Fitxategi:Colette Pichon Battle.webp|center|128px]] | ''[[:d:Q99439559|Colette Pichon Battle]]'' | | [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/colette_pichon_battle colette_pichon_battle] | [[:d:Q99439559|Q99439559]] |- | | ''[[:d:Q1108379|Colin Camerer]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1959-12-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/colin_camerer colin_camerer]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1566 1566] | [[:d:Q1108379|Q1108379]] |- | | ''[[:d:Q5145149|Colin Grant]]'' | | ''[[:d:Q3406651|radio producer]]''<br/>[[idazle]] | 1961-04-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/colin_grant colin_grant] | [[:d:Q5145149|Q5145149]] |- | [[Fitxategi:Colin Powell official Secretary of State photo.jpg|center|128px]] | [[Colin Powell]] | | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q38239859|army officer]]''<br/>''[[:d:Q7330070|Kanpo Harremanetarako ministro]]'' | 1937-04-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/colin_powell colin_powell] | [[:d:Q150851|Q150851]] |- | | ''[[:d:Q23662150|Colin Robertson]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/colin_robertson colin_robertson] | [[:d:Q23662150|Q23662150]] |- | | ''[[:d:Q23670969|Colin Stokes]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/colin_stokes colin_stokes] | [[:d:Q23670969|Q23670969]] |- | [[Fitxategi:Transmediale-2010-Conrad Wolfram.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5162640|Conrad Wolfram]]'' | | [[matematikari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1970-06-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/conrad_wolfram conrad_wolfram] | [[:d:Q5162640|Q5162640]] |- | | ''[[:d:Q2997459|Corneille Ewango]]'' | | [[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]] | [https://www.ted.com/speakers/corneille_ewango corneille_ewango] | [[:d:Q2997459|Q2997459]] |- | | ''[[:d:Q23760253|Cosmin Mihaiu]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/cosmin_mihaiu cosmin_mihaiu] | [[:d:Q23760253|Q23760253]] |- | [[Fitxategi:Courtney Martin at PopTech 2014 02.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21062672|Courtney E. Martin]]'' | autore estatubatuarra | [[autore]] | 1979-12-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/courtney_e_martin courtney_e_martin] | [[:d:Q21062672|Q21062672]] |- | [[Fitxategi:Craigventer2.jpg|center|128px]] | [[Craig Venter]] | ikertzailea | ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[ikertzaile]] | 1946-10-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/craig_venter craig_venter]<br/>[https://www.ted.com/speakers/7 7] | [[:d:Q311003|Q311003]] |- | | ''[[:d:Q23769089|Cristina Domenech]]'' | | | 1954 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/cristina_domenech cristina_domenech] | [[:d:Q23769089|Q23769089]] |- | | ''[[:d:Q23728751|Curtis Wong]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/curtis_wong curtis_wong] | [[:d:Q23728751|Q23728751]] |- | [[Fitxategi:2010 Cynthia Breazeal 4641804653.png|center|128px]] | ''[[:d:Q21585|Cynthia Breazeal]]'' | | [[ingeniari]] | 1967-11-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cynthia_breazeal cynthia_breazeal]<br/>[https://www.ted.com/speakers/817 817] | [[:d:Q21585|Q21585]] |- | [[Fitxategi:Cynthia Erivo (Wicked Premiere in Sydney).jpg|center|128px]] | [[Cynthia Erivo]] | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>[[kantugile]] | 1987-01-08 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/cynthia_erivo cynthia_erivo] | [[:d:Q21592474|Q21592474]] |- | [[Fitxategi:Cyntia Kenyon 01.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q437333|Cynthia Kenyon]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]'' | 1954-02-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cynthia_kenyon cynthia_kenyon] | [[:d:Q437333|Q437333]] |- | | ''[[:d:Q5200139|Cynthia P. Schneider]]'' | diplomazialari estatubatuarra | ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]'' | 1953-08-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cynthia_schneider cynthia_schneider] | [[:d:Q5200139|Q5200139]] |- | [[Fitxategi:Cedric Villani at his office 2015 n3.jpg|center|128px]] | [[Cédric Villani]] | | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q97768158|professors, scientific professions]]'' | 1973-10-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/cedric_villani cedric_villani] | [[:d:Q334065|Q334065]] |- | [[Fitxategi:Cesar Hidalgo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22004920|César A. Hidalgo]]'' | ikertzailea | [[idazle]]<br/>[[ikertzaile]] | 1979-12-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Txile]]<br/>[[Espainia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/cesar_hidalgo cesar_hidalgo] | [[:d:Q22004920|Q22004920]] |- | | ''[[:d:Q114338974|DK Osseo-Asare]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dk_osseo_asare dk_osseo_asare] | [[:d:Q114338974|Q114338974]] |- | [[Fitxategi:Chairman Alexander Rinnooy Kan, Daan Roosegaarde en Aldith Hunkar at DeLaMar, Amsterdam NL.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5207373|Daan Roosegaarde]]'' | | ''[[:d:Q3492227|berritzaile]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q106208189|computer artist]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>''[[:d:Q108818918|light artist]]''<br/>''[[:d:Q7016454|new media artist]]''<br/>[[artista]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[software garatzaile]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]'' | 1979-07-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/daan_roosegaarde daan_roosegaarde] | [[:d:Q5207373|Q5207373]] |- | [[Fitxategi:Dale-Dougherty-2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4819967|Dale Dougherty]]'' | | [[informatikari]] | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dale_dougherty dale_dougherty]<br/>[https://www.ted.com/speakers/940 940] | [[:d:Q4819967|Q4819967]] |- | [[Fitxategi:Dalia Mogahed.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3012376|Dalia Mogahed]]'' | | [[zientzialari]] | 1974 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Egipto]] | [https://www.ted.com/speakers/dalia_mogahed dalia_mogahed] | [[:d:Q3012376|Q3012376]] |- | [[Fitxategi:Dambisa Moyo.jpg|center|128px]] | [[Dambisa Moyo]] | | [[ekonomialari]]<br/>[[idazle]] | 1969-02-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Zambia]] | [https://www.ted.com/speakers/dambisa_moyo dambisa_moyo] | [[:d:Q466993|Q466993]] |- | | ''[[:d:Q23662494|Damian Palin]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/damian_palin damian_palin] | [[:d:Q23662494|Q23662494]] |- | [[Fitxategi:Whose Streets? A Social Cinema Screening (35731793401).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28086150|Damon Davis]]'' | | ''[[:d:Q1414443|zinemagilea]]''<br/>[[musikari]]<br/>[[artista]] | 1985-03-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/damon_davis damon_davis] | [[:d:Q28086150|Q28086150]] |- | [[Fitxategi:DamonH.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23656822|Damon Horowitz]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/damon_horowitz damon_horowitz] | [[:d:Q23656822|Q23656822]] |- | [[Fitxategi:Dan Ariely January 2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q731905|Dan Ariely]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]] | 1967-04-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/dan_ariely dan_ariely] | [[:d:Q731905|Q731905]] |- | | ''[[:d:Q23759547|Dan Barasch]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/daniel_barasch daniel_barasch] | [[:d:Q23759547|Q23759547]] |- | [[Fitxategi:Dan Barber of Blue Hill.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5213116|Dan Barber]]'' | sukaldariburu estatubatuarra | ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]'' | 1969 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dan_barber dan_barber] | [[:d:Q5213116|Q5213116]] |- | | ''[[:d:Q60770645|Dan Bell]]'' | | ''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''<br/>[[aurkezle]]<br/>[[youtuber]] | 1977-02-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dan_bell dan_bell] | [[:d:Q60770645|Q60770645]] |- | | ''[[:d:Q23727949|Dan Berkenstock]]'' | | | 1980-06-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dan_berkenstock dan_berkenstock] | [[:d:Q23727949|Q23727949]] |- | [[Fitxategi:Dan Bricklin.jpg|center|128px]] | [[Dan Bricklin]] | | [[informatikari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[ingeniari]] | 1951-07-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dan_bricklin dan_bricklin] | [[:d:Q92624|Q92624]] |- | [[Fitxategi:DanBuettnerOct10.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5213207|Dan Buettner]]'' | | ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[hizlari]] | 1960 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dan_buettner dan_buettner] | [[:d:Q5213207|Q5213207]] |- | | ''[[:d:Q23796178|Dan Cobley]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dan_cobley dan_cobley] | [[:d:Q23796178|Q23796178]] |- | | ''[[:d:Q23759538|Dan Ellsey]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dan_ellsey dan_ellsey] | [[:d:Q23759538|Q23759538]] |- | | ''[[:d:Q16224737|Dan Gross]]'' | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dan_gross dan_gross] | [[:d:Q16224737|Q16224737]] |- | | ''[[:d:Q90630014|Dan Knights]]'' | | ''[[:d:Q3779582|mikrobiologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q43548373|speedcuber]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dan_knights dan_knights] | [[:d:Q90630014|Q90630014]] |- | | ''[[:d:Q23785279|Dan Meyer]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dan_meyer dan_meyer] | [[:d:Q23785279|Q23785279]] |- | | ''[[:d:Q23759543|Dan Pacholke]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dan_pacholke dan_pacholke] | [[:d:Q23759543|Q23759543]] |- | [[Fitxategi:Curing the Charitable Curse.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5214160|Dan Pallotta]]'' | | [[enpresaburu]] | 1961-01-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dan_pallotta dan_pallotta] | [[:d:Q5214160|Q5214160]] |- | | ''[[:d:Q5214203|Dan Phillips]]'' | | [[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dan_phillips dan_phillips] | [[:d:Q5214203|Q5214203]] |- | [[Fitxategi:Daniel Dennett 2.jpg|center|128px]] | [[Daniel Dennett]] | filosofo estatubatuarra | [[filosofo]]<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1942-03-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dan_dennett dan_dennett]<br/>[https://www.ted.com/speakers/92 92] | [[:d:Q215263|Q215263]] |- | | ''[[:d:Q109822743|Daniel Engber]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3745071|zientzia idazle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/daniel_engber daniel_engber] | [[:d:Q109822743|Q109822743]] |- | [[Fitxategi:Daniel Todd Gilbert.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q449564|Daniel Gilbert]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]] | 1957-11-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dan_gilbert dan_gilbert] | [[:d:Q449564|Q449564]] |- | | ''[[:d:Q3701617|Daniel Goldstein]]'' | psikologo estatubatuarra | ''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1969-04-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dan_goldstein dan_goldstein] | [[:d:Q3701617|Q3701617]] |- | [[Fitxategi:Daniel Goleman - World Economic Forum Annual Meeting 2011.jpg|center|128px]] | [[Daniel Goleman]] | | [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1946-03-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/daniel_goleman daniel_goleman] | [[:d:Q351701|Q351701]] |- | | ''[[:d:Q23712794|Daniel H. Cohen]]'' | | | 1953-11-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dan_cohen dan_cohen] | [[:d:Q23712794|Q23712794]] |- | [[Fitxategi:Daniel H. Pink (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q978171|Daniel H. Pink]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1964-07-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/daniel_pink daniel_pink] | [[:d:Q978171|Q978171]] |- | [[Fitxategi:Daniel Kahneman (3283955327) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Daniel Kahneman]] | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[autore]] | 1934-03-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/daniel_kahneman daniel_kahneman]<br/>[https://www.ted.com/speakers/607 607] | [[:d:Q233950|Q233950]] |- | [[Fitxategi:Daniel Kish - PopTech 2011 - Camden Maine USA 3.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5217808|Daniel Kish]]'' | | | 1966 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/daniel_kish daniel_kish] | [[:d:Q5217808|Q5217808]] |- | [[Fitxategi:Kraft-PicColor.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5217831|Daniel Kraft]]'' | | ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/daniel_kraft daniel_kraft] | [[:d:Q5217831|Q5217831]] |- | [[Fitxategi:Levitin.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1981608|Daniel Levitin]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q20669622|musika kazetaria]]''<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]'' | 1957-12-27<br/>1957 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/daniel_levitin daniel_levitin] | [[:d:Q1981608|Q1981608]] |- | [[Fitxategi:Daniel Libeskind.jpg|center|128px]] | [[Daniel Libeskind]] | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1946-05-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Polonia]]<br/>[[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/daniel_libeskind daniel_libeskind] | [[:d:Q154538|Q154538]] |- | | ''[[:d:Q27881272|Daniel Lismore]]'' | | ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]'' | 1984-12-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/daniel_lismore daniel_lismore] | [[:d:Q27881272|Q27881272]] |- | [[Fitxategi:DanielWolpert.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15990373|Daniel M. Wolpert]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q2055046|fisiologo]]'' | 1963-09-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/daniel_wolpert daniel_wolpert] | [[:d:Q15990373|Q15990373]] |- | [[Fitxategi:Daniel Pauly Pauly Symposium.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q581515|Daniel Pauly]]'' | biologo frantziarra | ''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1946-05-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/daniel_pauly daniel_pauly] | [[:d:Q581515|Q581515]] |- | | ''[[:d:Q23670526|Daniel Reisel]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/daniel_reisel daniel_reisel] | [[:d:Q23670526|Q23670526]] |- | | ''[[:d:Q23662187|Daniel Schnitzer]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/daniel_schnitzer daniel_schnitzer] | [[:d:Q23662187|Q23662187]] |- | [[Fitxategi:DanielSuarezJI.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1162833|Daniel Suarez]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[eleberrigile]] | 1964-12-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/daniel_suarez daniel_suarez]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1571 1571] | [[:d:Q1162833|Q1162833]] |- | [[Fitxategi:Daniel Tammet Paris portrait.jpg|center|128px]] | [[Daniel Tammet]] | entsegugile, itzultzaile, informatikari, irakasle, savant | [[idazle]]<br/>[[esperantista]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[poeta]] | 1979-01-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/daniel_tammet daniel_tammet] | [[:d:Q12857|Q12857]] |- | | ''[[:d:Q23768726|Daniele Quercia]]'' | | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/daniele_quercia daniele_quercia] | [[:d:Q23768726|Q23768726]] |- | | ''[[:d:Q28366283|Danielle Feinberg]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[argazki-zuzendari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/danielle_feinberg danielle_feinberg] | [[:d:Q28366283|Q28366283]] |- | [[Fitxategi:Danielle Citron 110748.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19867132|Danielle K. Citron]]'' | | [[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1968-12-17 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/danielle_citron danielle_citron] | [[:d:Q19867132|Q19867132]] |- | [[Fitxategi:Danielle Wood (48278825827) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q63304349|Danielle Wood]]'' | | [[ingeniari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/danielle_wood danielle_wood] | [[:d:Q63304349|Q63304349]] |- | [[Fitxategi:Danielle de Niese.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q271031|Danielle de Niese]]'' | | ''[[:d:Q2865819|opera abeslari]]''<br/>[[musikari]] | 1979-04-11 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/danielle_de_niese danielle_de_niese] | [[:d:Q271031|Q271031]] |- | | ''[[:d:Q24040721|Danit Peleg]]'' | | ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]'' | 1989 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/danit_peleg danit_peleg] | [[:d:Q24040721|Q24040721]] |- | | ''[[:d:Q112551695|Dannagal G. Young]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]'' | 1976 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dannagal_young dannagal_young] | [[:d:Q112551695|Q112551695]] |- | [[Fitxategi:Danny Dorling at Bookmarks bookshop, Bloomsbury in 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5220292|Danny Dorling]]'' | geografo britainiarra | [[geografo]] | 1968-01-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/danny_dorling danny_dorling] | [[:d:Q5220292|Q5220292]] |- | [[Fitxategi:Daphné Bavelier.tif|center|128px]] | ''[[:d:Q19956013|Daphne Bavelier]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q16328995|député de l'Université]]'' | 1966 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/daphne_bavelier daphne_bavelier] | [[:d:Q19956013|Q19956013]] |- | [[Fitxategi:The Future of Higher Education Daphne Koller (8411917358).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11755|Daphne Koller]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1968-08-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Israel]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/daphne_koller daphne_koller]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1309 1309] | [[:d:Q11755|Q11755]] |- | | ''[[:d:Q1165874|Daria van den Bercken]]'' | piano-jotzaile nederlandarra | [[piano-jotzaile]] | 1979-08-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/daria_van_den_bercken daria_van_den_bercken] | [[:d:Q1165874|Q1165874]] |- | [[Fitxategi:Making Education Work (29872410888) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q43396457|Darrick Hamilton]]'' | | [[ekonomialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/darrick_hamilton darrick_hamilton] | [[:d:Q43396457|Q43396457]] |- | [[Fitxategi:Dave Eggers (11483).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q589497|Dave Eggers]]'' | | [[idazle]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2823717|activist shareholder]]'' | 1970-03-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dave_eggers dave_eggers] | [[:d:Q589497|Q589497]] |- | [[Fitxategi:Dave Meslin, at ELN Studio 2010 IMG 9800 (5266909950).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23783490|Dave Meslin]]'' | | [[artista]]<br/>[[koreografo]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dave_meslin dave_meslin] | [[:d:Q23783490|Q23783490]] |- | | ''[[:d:Q23768720|Dave Troy]]'' | | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dave_troy dave_troy] | [[:d:Q23768720|Q23768720]] |- | [[Fitxategi:Dave deBronkart-20091229.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5230186|Dave deBronkart]]'' | | | 1950-02-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dave_debronkart dave_debronkart] | [[:d:Q5230186|Q5230186]] |- | [[Fitxategi:David B. Agus World Economic Forum 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5230638|David Agus]]'' | ikertzailea | [[mediku]]<br/>''[[:d:Q16062369|onkologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1965-01-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_agus david_agus] | [[:d:Q5230638|Q5230638]] |- | [[Fitxategi:David Autor - Festival Economia 2015.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q19609648|David Autor]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q876864|editore-laguntzaile]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1967 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_autor david_autor] | [[:d:Q19609648|Q19609648]] |- | | ''[[:d:Q5231412|David Binder]]'' | | | 1967-10-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_binder david_binder] | [[:d:Q5231412|Q5231412]] |- | [[Fitxategi:David Birch (6777171896).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23663105|David Birch]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_birch david_birch] | [[:d:Q23663105|Q23663105]] |- | | ''[[:d:Q23795339|David Bismark]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q816432|project manager]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/david_bismark david_bismark] | [[:d:Q23795339|Q23795339]] |- | [[Fitxategi:David Blaine by David Shankbone.jpg|center|128px]] | [[David Blaine]] | | ''[[:d:Q2914170|kale-artista]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q15855449|magialari]]''<br/>''[[:d:Q1658894|ilusionista]]''<br/>''[[:d:Q465501|stunt performer]]''<br/>''[[:d:Q107986049|escape artist]]''<br/>''[[:d:Q111844534|regurgitation performer]]'' | 1973-04-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_blaine david_blaine] | [[:d:Q353983|Q353983]] |- | [[Fitxategi:David Bolinsky 2010.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16151626|David Bolinsky]]'' | | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q19507792|zientzia ilustratzailea]]''<br/>[[animatzaile]] | 1952-05-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_bolinsky david_bolinsky] | [[:d:Q16151626|Q16151626]] |- | [[Fitxategi:David Brooks - National Book Festival 2019 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q938475|David Brooks]]'' | | [[Argitaratzaile|editore]]<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''<br/>[[kazetari]] | 1961-08-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_brooks david_brooks] | [[:d:Q938475|Q938475]] |- | [[Fitxategi:David Byrne San Diego.jpg|center|128px]] | [[David Byrne]] | | [[zinema ekoizle]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[musikari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q20669622|musika kazetaria]]''<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q11569986|grabatzaile]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]'' | 1952-05-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_byrne david_byrne] | [[:d:Q336640|Q336640]] |- | [[Fitxategi:David Cage 20080927 Festival du jeu video 05.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q218686|David Cage]]'' | | ''[[:d:Q2702296|bideo-joko produktore]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q18882335|bideo-joko diseinatzaile]]'' | 1969-06-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/david_cage david_cage] | [[:d:Q218686|Q218686]] |- | [[Fitxategi:David Cameron Official Portrait 2023 (cropped).jpg|center|128px]] | [[David Cameron]] | politikari britainiarra | [[politikari]] | 1966-10-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/david_cameron david_cameron] | [[:d:Q192|Q192]] |- | [[Fitxategi:TYPO Berlin 2014 – Day Two (14178868916).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q562699|David Carson]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]] | 1955-09-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_carson david_carson] | [[:d:Q562699|Q562699]] |- | [[Fitxategi:David chalmers.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q366123|David Chalmers]]'' | | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1966-04-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/david_chalmers david_chalmers] | [[:d:Q366123|Q366123]] |- | | ''[[:d:Q1909499|David Christian]]'' | historialari estatubatuarra | [[historialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1946-06-30<br/>1946-12-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_christian david_christian] | [[:d:Q1909499|Q1909499]] |- | | ''[[:d:Q23657118|David Damberger]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_damberger david_damberger] | [[:d:Q23657118|Q23657118]] |- | [[Fitxategi:David Deutsch.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q543682|David Deutsch]]'' | fisikari britainiarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]'' | 1953-05-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/david_deutsch david_deutsch]<br/>[https://www.ted.com/speakers/48 48] | [[:d:Q543682|Q543682]] |- | [[Fitxategi:David Eagleman (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q999577|David Eagleman]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1971-04-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_eagleman david_eagleman] | [[:d:Q999577|Q999577]] |- | | ''[[:d:Q5233407|David Epstein]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1980 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_epstein david_epstein] | [[:d:Q5233407|Q5233407]] |- | | ''[[:d:Q23759665|David Gallo]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_gallo david_gallo] | [[:d:Q23759665|Q23759665]] |- | | ''[[:d:Q23768708|David Grady]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_grady david_grady] | [[:d:Q23768708|Q23768708]] |- | | ''[[:d:Q23769550|David Griffin]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_griffin david_griffin] | [[:d:Q23769550|Q23769550]] |- | [[Fitxategi:Davidgruber.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q24054769|David Gruber]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_gruber david_gruber] | [[:d:Q24054769|Q24054769]] |- | [[Fitxategi:Sophia with her creator David Hanson at Digital World 2017 conference, Dhaka, Bangladesh in December 2017.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5234712|David Hanson]]'' | | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]'' | 1969-12-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_hanson david_hanson] | [[:d:Q5234712|Q5234712]] |- | | ''[[:d:Q5235077|David Hoffman]]'' | zinema zuzendari estatubatuarra | [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q47541952|produktore]]'' | 1941 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_hoffman david_hoffman]<br/>[https://www.ted.com/speakers/218 218] | [[:d:Q5235077|Q5235077]] |- | [[Fitxategi:David Holt.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5235117|David Holt]]'' | | ''[[:d:Q17378128|hitz esana egiten duen artista]]''<br/>''[[:d:Q101084010|folk musician]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>[[farmazialari]] | 1946-10-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_holt david_holt] | [[:d:Q5235117|Q5235117]] |- | | ''[[:d:Q82775159|David Ikard]]'' | | ''[[:d:Q17167049|literaturan aditu]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1972 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_ikard david_ikard] | [[:d:Q82775159|Q82775159]] |- | | ''[[:d:Q15437070|David Isay]]'' | | ''[[:d:Q3406651|radio producer]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]'' | 1966-12-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dave_isay dave_isay] | [[:d:Q15437070|Q15437070]] |- | [[Fitxategi:David J. Anderson speaking at Keystone in Korea.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5235389|David J. Anderson]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q20739288|neurobiologist]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1956 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_anderson david_anderson] | [[:d:Q5235389|Q5235389]] |- | | ''[[:d:Q5235397|David J. Brenner]]'' | | ''[[:d:Q14906342|biofisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_brenner david_brenner] | [[:d:Q5235397|Q5235397]] |- | | ''[[:d:Q61657085|David J. Wright]]'' | ikertzaile estatubatuarra | [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q41674|webmaster]]''<br/>''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''<br/>''[[:d:Q7621877|estratega]]''<br/>[[idazle]] | 1967 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/2004326 2004326] | [[:d:Q61657085|Q61657085]] |- | | ''[[:d:Q5235901|David Keith]]'' | | [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1963 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/david_keith david_keith] | [[:d:Q5235901|Q5235901]] |- | | ''[[:d:Q24570636|David Korins]]'' | | ''[[:d:Q2707485|eszenografo]]''<br/>''[[:d:Q51085009|scenic designer]]'' | 1976-08-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_korins david_korins] | [[:d:Q24570636|Q24570636]] |- | [[Fitxategi:David Kwong at NYSM (cropped).gif|center|128px]] | ''[[:d:Q16204183|David Kwong]]'' | | ''[[:d:Q15855449|magialari]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q25493168|crossword creator]]'' | 1980-08-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_kwong david_kwong] | [[:d:Q16204183|Q16204183]] |- | [[Fitxategi:David Lammy, 2024 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q534727|David Lammy]]'' | politikari britainiarra | [[politikari]]<br/>[[abokatu]]<br/>[[legelari]] | 1972-07-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Guyana]] | [https://www.ted.com/speakers/david_lammy david_lammy] | [[:d:Q534727|Q534727]] |- | | ''[[:d:Q23727546|David Lang]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_lang david_lang] | [[:d:Q23727546|Q23727546]] |- | | ''[[:d:Q16731592|David Logan]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1968-03-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_logan david_logan] | [[:d:Q16731592|Q16731592]] |- | [[Fitxategi:David M Kelley (9375796736) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1174951|David M. Kelley]]'' | | [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]'' | 1951-02-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_kelley david_kelley] | [[:d:Q1174951|Q1174951]] |- | [[Fitxategi:David John Cameron MacKay by David Stern.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q446862|David MacKay]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[katedradun]] | 1967-04-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/david_mackay david_mackay]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1360 1360] | [[:d:Q446862|Q446862]] |- | [[Fitxategi:David Macaulay.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1134356|David Macaulay]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]'' | 1946-12-02<br/>1942-12-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_macaulay david_macaulay] | [[:d:Q1134356|Q1134356]] |- | | ''[[:d:Q5237283|David McCandless]]'' | | [[kazetari]] | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_mccandless david_mccandless] | [[:d:Q5237283|Q5237283]] |- | | ''[[:d:Q23782406|David Merrill]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_merrill david_merrill] | [[:d:Q23782406|Q23782406]] |- | [[Fitxategi:David Miliband 2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q272670|David Miliband]]'' | | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1706722|research fellow]]'' | 1965-07-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_miliband david_miliband] | [[:d:Q272670|Q272670]] |- | [[Fitxategi:David Perry.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1643588|David Perry]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1967-04-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/david_perry david_perry] | [[:d:Q1643588|Q1643588]] |- | | ''[[:d:Q23662636|David Pizarro]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_pizarro david_pizarro] | [[:d:Q23662636|Q23662636]] |- | [[Fitxategi:DavidPogueOct10.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3018632|David Pogue]]'' | | ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q14915627|musikologo]]''<br/>[[idazle]] | 1963-03-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_pogue david_pogue] | [[:d:Q3018632|Q3018632]] |- | [[Fitxategi:DavidPuttnamBAFTA07b.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q335507|David Puttnam]]'' | | [[zinema ekoizle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q47541952|produktore]]'' | 1941-02-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/david_puttnam david_puttnam]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1798 1798] | [[:d:Q335507|Q335507]] |- | | ''[[:d:Q23663083|David R. Dow]]'' | | [[abokatu]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_r_dow david_r_dow] | [[:d:Q23663083|Q23663083]] |- | | ''[[:d:Q25189761|David R. Williams]]'' | | [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1954-06-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_r_williams david_r_williams] | [[:d:Q25189761|Q25189761]] |- | | ''[[:d:Q3018716|David Rockwell]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]] | 1956 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_rockwell david_rockwell]<br/>[https://www.ted.com/speakers/9 9] | [[:d:Q3018716|Q3018716]] |- | [[Fitxategi:David Rothkopf Bio Photo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1176391|David Rothkopf]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1955-12-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_rothkopf david_rothkopf] | [[:d:Q1176391|Q1176391]] |- | [[Fitxategi:David S. Rose.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5239392|David S. Rose]]'' | | [[enpresaburu]] | 1957-06-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_s_rose david_s_rose] | [[:d:Q5239392|Q5239392]] |- | | ''[[:d:Q24054786|David Sedlak]]'' | | ''[[:d:Q19377727|environmental engineer]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_sedlak david_sedlak] | [[:d:Q24054786|Q24054786]] |- | [[Fitxategi:David Moinina Sengeh in Boston in 2013 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23728768|David Sengeh]]'' | | [[ikertzaile]]<br/>[[politikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/david_sengeh david_sengeh] | [[:d:Q23728768|Q23728768]] |- | [[Fitxategi:Br.David St.Gerold.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q324330|David Steindl-Rast]]'' | | [[monje]]<br/>''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1926-07-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/br_david_steindl_rast br_david_steindl_rast]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1617 1617] | [[:d:Q324330|Q324330]] |- | [[Fitxategi:David W. Titley.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17385810|David Titley]]'' | | ''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]'' | 1958-10-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/david_titley david_titley] | [[:d:Q17385810|Q17385810]] |- | [[Fitxategi:David Whyte 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4352814|David Whyte]]'' | poeta britainiarra | [[poeta]] | 1955-11-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/david_whyte david_whyte] | [[:d:Q4352814|Q4352814]] |- | [[Fitxategi:Dawn Landes at the Chicago Winery 2015-02-03 21.39.45 (16255005127).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2803858|Dawn Landes]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q128124|soinu-ingeniari]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[disko-ekoizle]] | 1980-12-05 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dawn_landes dawn_landes]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2448 2448] | [[:d:Q2803858|Q2803858]] |- | [[Fitxategi:Swami Dayananda Saraswati.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5243052|Dayananda Saraswati]]'' | | [[filosofo]] | 1930-08-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Britainiar Raj]]<br/>[[India]]<br/>[[Indiako Agindupeko Lurra]] | [https://www.ted.com/speakers/swami_dayananda_saraswati swami_dayananda_saraswati] | [[:d:Q5243052|Q5243052]] |- | [[Fitxategi:Sen. DeAndrea Salvador.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55759657|DeAndrea Salvador]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[politikari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/deandrea_salvador deandrea_salvador] | [[:d:Q55759657|Q55759657]] |- | [[Fitxategi:Dean Kamen visits Team Whiteman 160426-F-TQ704-039 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Dean Kamen]] | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[asmatzaile]] | 1951-04-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dean_kamen dean_kamen] | [[:d:Q720457|Q720457]] |- | [[Fitxategi:DeanOrnishJI1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1181109|Dean Ornish]]'' | | [[mediku]]<br/>''[[:d:Q2576499|nutrizionista]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1953-07-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dr_dean_ornish dr_dean_ornish] | [[:d:Q1181109|Q1181109]] |- | [[Fitxategi:Deb Roy (11881280833).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16875165|Deb Roy]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/deb_roy deb_roy] | [[:d:Q16875165|Q16875165]] |- | [[Fitxategi:Deborah Lipstadt, U.S. Special Envoy.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q254798|Deborah Lipstadtqp]]'' | historialari estatubatuarra | ''[[:d:Q17489339|Aro Modernoko historialari]]''<br/>[[historialari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1947-03-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/deborah_lipstadt deborah_lipstadt] | [[:d:Q254798|Q254798]] |- | [[Fitxategi:Deborah Gordon.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2310251|Deborah M. Gordon]]'' | biologo estatubatuarra | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q20650437|myrmecologist]]''<br/>''[[:d:Q3055126|entomologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1955-12-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/deborah_gordon deborah_gordon] | [[:d:Q2310251|Q2310251]] |- | | ''[[:d:Q23797192|Deborah Rhodes]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/deborah_rhodes deborah_rhodes] | [[:d:Q23797192|Q23797192]] |- | [[Fitxategi:Deborah Scranton 2010 Tribeca Shankbone.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5248376|Deborah Scranton]]'' | zinema zuzendari estatubatuarra | [[film-zuzendari]] | 1962 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/deborah_scranton deborah_scranton]<br/>[https://www.ted.com/speakers/150 150] | [[:d:Q5248376|Q5248376]] |- | [[Fitxategi:Deborah Willis.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5248410|Deborah Willis]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]'' | 1948-02-05 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/deborah_willis deborah_willis] | [[:d:Q5248410|Q5248410]] |- | | ''[[:d:Q23759731|Debra Jarvis]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/debra_jarvis debra_jarvis] | [[:d:Q23759731|Q23759731]] |- | | ''[[:d:Q114466073|Deepak Shukla]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[autore]] | 1986-08-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/deepak-shukla deepak-shukla] | [[:d:Q114466073|Q114466073]] |- | [[Fitxategi:Deepika Kurup White House Science Fair.png|center|128px]] | [[Deepika Kurup]] | zientifikoa eta asmatzailea (edateko ura) | [[zientzialari]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[ikasle]] | 1996-04-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/deepika_kurup deepika_kurup] | [[:d:Q17466359|Q17466359]] |- | [[Fitxategi:Deeyah Khan 2017 (cropped).png|center|128px]] | ''[[:d:Q2741760|Deeyah Khan]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[musikari]] | 1977-08-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Norvegia]] | [https://www.ted.com/speakers/deeyah_khan deeyah_khan] | [[:d:Q2741760|Q2741760]] |- | | ''[[:d:Q23727975|Del Harvey]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/del_harvey del_harvey] | [[:d:Q23727975|Q23727975]] |- | [[Fitxategi:Dutton HandAxe Steve Jurvetson.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1187362|Denis Dutton]]'' | | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1944-02-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/denis_dutton denis_dutton] | [[:d:Q1187362|Q1187362]] |- | | ''[[:d:Q20090899|Denise L. Herzing]]'' | | ''[[:d:Q15450044|cetologist]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/denise_herzing denise_herzing] | [[:d:Q20090899|Q20090899]] |- | [[Fitxategi:2017 02월 22일 MBN Y Forum 2017 (22).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23795342|Dennis Hong]]'' | | ''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1971-01-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dennis_hong dennis_hong] | [[:d:Q23795342|Q23795342]] |- | | ''[[:d:Q23782382|Dennis vanEngelsdorp]]'' | | ''[[:d:Q3055126|entomologo]]''<br/>''[[:d:Q852389|erlezain]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1969-10-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dennis_vanengelsdorp dennis_vanengelsdorp] | [[:d:Q23782382|Q23782382]] |- | | ''[[:d:Q3023696|Dereck and Beverly Joubert]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/beverly_dereck_joubert beverly_dereck_joubert]<br/>[https://www.ted.com/speakers/856 856] | [[:d:Q3023696|Q3023696]] |- | [[Fitxategi:Derek Paravicini 20apr08 2.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q3023778|Derek Paravicini]]'' | | ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[piano-jotzaile]] | 1979-07-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/derek_paravicini derek_paravicini]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1674 1674] | [[:d:Q3023778|Q3023778]] |- | [[Fitxategi:Derek Sivers, November 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5262357|Derek Sivers]]'' | | [[enpresaburu]]<br/>[[musikari]] | 1969-09-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/derek_sivers derek_sivers] | [[:d:Q5262357|Q5262357]] |- | [[Fitxategi:Devdutt Pattanaik 02.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5266636|Devdutt Pattanaik]]'' | | ''[[:d:Q24387326|mythographer]]''<br/>[[idazle]] | 1970-12-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/devdutt_pattanaik devdutt_pattanaik] | [[:d:Q5266636|Q5266636]] |- | | ''[[:d:Q23796030|Diana Laufenberg]]'' | maistra estatubatuarra | [[irakasle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/diana_laufenberg diana_laufenberg] | [[:d:Q23796030|Q23796030]] |- | [[Fitxategi:Diana Nyad by Gage Skidmore.jpg|center|128px]] | [[Diana Nyad]] | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q11313148|sportswriter]]''<br/>''[[:d:Q10843402|igerilari]]''<br/>''[[:d:Q16278103|squash player]]''<br/>''[[:d:Q107932010|long-distance swimmer]]'' | 1949-08-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/diana_nyad diana_nyad] | [[:d:Q5271254|Q5271254]] |- | | ''[[:d:Q5271279|Diana Reiss]]'' | | [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1948 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/diana_reiss diana_reiss] | [[:d:Q5271279|Q5271279]] |- | | ''[[:d:Q23797204|Diane Benscoter]]'' | | ''[[:d:Q1900167|psikoterapeuta]]''<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/diane_benscoter diane_benscoter] | [[:d:Q23797204|Q23797204]] |- | | ''[[:d:Q23662554|Diane Kelly]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/diane_kelly diane_kelly] | [[:d:Q23662554|Q23662554]] |- | [[Fitxategi:NLN Diane Savino.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5271567|Diane Savino]]'' | politikari estatubatuarra | [[politikari]] | 1963-09-28 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/diane_j_savino diane_j_savino] | [[:d:Q5271567|Q5271567]] |- | | ''[[:d:Q23796688|Dianna Cohen]]'' | | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dianna_cohen dianna_cohen] | [[:d:Q23796688|Q23796688]] |- | [[Fitxategi:Didier Sornette.png|center|128px]] | ''[[:d:Q1210578|Didier Sornette]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1957-06-25<br/>1957 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/didier_sornette didier_sornette] | [[:d:Q1210578|Q1210578]] |- | | ''[[:d:Q17155900|Dilip Ratha]]'' | | [[filosofo]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dilip_ratha dilip_ratha] | [[:d:Q17155900|Q17155900]] |- | | ''[[:d:Q5277447|Dimitar Sasselov]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[astronomo]] | 1961-08-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Bulgaria]] | [https://www.ted.com/speakers/dimitar_sasselov dimitar_sasselov] | [[:d:Q5277447|Q5277447]] |- | [[Fitxategi:Dina Katabi.png|center|128px]] | [[Dina Katabi]] | | [[informatikari]] | 1970 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dina_katabi dina_katabi] | [[:d:Q15995234|Q15995234]] |- | | ''[[:d:Q28976249|Dina Zielinski]]'' | | [[ikertzaile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dina_zielinski dina_zielinski] | [[:d:Q28976249|Q28976249]] |- | | ''[[:d:Q80843138|Dixon Chibanda]]'' | | ''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>[[ikertzaile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dixon_chibanda dixon_chibanda] | [[:d:Q80843138|Q80843138]] |- | [[Fitxategi:Francis Kere, 2019.jpg|center|128px]] | [[Diébédo Francis Kéré]] | Burkina Fasoko arkitektoa | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1965-04-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]]<br/>[[Burkina Faso]] | [https://www.ted.com/speakers/diebedo_francis_kere diebedo_francis_kere] | [[:d:Q99416|Q99416]] |- | [[Fitxategi:Dolores Huerta (33552046043) (1).jpg|center|128px]] | [[Dolores Huerta]] | | ''[[:d:Q15627169|sindikalista]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1930-04-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dolores_huerta dolores_huerta] | [[:d:Q468843|Q468843]] |- | | ''[[:d:Q5293005|Don Levy]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>[[gidoilari]] | 1932 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/don_levy don_levy] | [[:d:Q5293005|Q5293005]] |- | [[Fitxategi:Don Tapscott BW.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q984369|Don Tapscott]]'' | | ''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[irakasle]]<br/>[[idazle]]<br/>[[enpresaburu]] | 1947-06-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/don_tapscott don_tapscott] | [[:d:Q984369|Q984369]] |- | [[Fitxategi:DonaldHoffman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23769269|Donald Hoffman]]'' | | ''[[:d:Q14565186|cognitive scientist]]''<br/>''[[:d:Q112972705|popular science author]]'' | 1955-12-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/donald_hoffman donald_hoffman] | [[:d:Q23769269|Q23769269]] |- | [[Fitxategi:Donald Norman at AWF05.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q92804|Donald Norman]]'' | | [[ingeniari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q15978655|aholkulari]]'' | 1935-12-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/don_norman don_norman] | [[:d:Q92804|Q92804]] |- | [[Fitxategi:Donald Sadoway at NTNU (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5295111|Donald Sadoway]]'' | ikertzailea | [[ingeniari]]<br/>[[ikertzaile]] | 1950-03-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/donald_sadoway donald_sadoway]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1143 1143] | [[:d:Q5295111|Q5295111]] |- | | ''[[:d:Q23712628|Dong Woo Jang]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hego Korea]] | [https://www.ted.com/speakers/dong_woo_jang dong_woo_jang] | [[:d:Q23712628|Q23712628]] |- | [[Fitxategi:NBF2024-doris-kearns-goodwin.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q442008|Doris Kearns Goodwin]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]] | 1943-01-04 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/doris_kearns_goodwin doris_kearns_goodwin] | [[:d:Q442008|Q442008]] |- | | ''[[:d:Q23662639|Doris Kim Sung]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/doris_kim_sung doris_kim_sung] | [[:d:Q23662639|Q23662639]] |- | [[Fitxategi:Dorothy Roberts.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q5298611|Dorothy Roberts]]'' | abokatu estatubatuarra | [[abokatu]] | 1956-03-08 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dorothy_roberts dorothy_roberts] | [[:d:Q5298611|Q5298611]] |- | [[Fitxategi:Sxsw-20230311-rushkoff-PORTRAIT.jpg|center|128px]] | [[Douglas Rushkoff]] | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1961-02-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/douglas_rushkoff douglas_rushkoff] | [[:d:Q717884|Q717884]] |- | [[Fitxategi:Dr. Srikumar Rao.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5304404|Dr. Srikumar Rao]]'' | | ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]'' | 1951-04-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/srikumar_rao srikumar_rao] | [[:d:Q5304404|Q5304404]] |- | [[Fitxategi:Dread Scott.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q26899216|Dread Scott]]'' | | ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]'' | 1965 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dread_scott dread_scott] | [[:d:Q26899216|Q26899216]] |- | | ''[[:d:Q5307132|Drew Berry]]'' | | [[animatzaile]]<br/>''[[:d:Q4915128|biomediku]]'' | 1970 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/drew_berry drew_berry] | [[:d:Q5307132|Q5307132]] |- | [[Fitxategi:Drew Curtis 2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5307157|Drew Curtis]]'' | politikari estatubatuarra | [[politikari]] | 1973-02-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/drew_curtis drew_curtis] | [[:d:Q5307157|Q5307157]] |- | | ''[[:d:Q23661672|Drew Dudley]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/drew_dudley drew_dudley] | [[:d:Q23661672|Q23661672]] |- | | ''[[:d:Q56964152|Dustin M Schroeder]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q12094958|geophysicist]]'' | | | | [https://www.ted.com/speakers/dustin_schroeder dustin_schroeder] | [[:d:Q56964152|Q56964152]] |- | [[Fitxategi:DY portrait edit.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5317151|Dustin Yellin]]'' | | ''[[:d:Q21477194|contemporary artist]]'' | 1975-07-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dustin_yellin_1 dustin_yellin_1] | [[:d:Q5317151|Q5317151]] |- | | ''[[:d:Q23656142|Dyan deNapoli]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dyan_denapoli dyan_denapoli] | [[:d:Q23656142|Q23656142]] |- | [[Fitxategi:Welcome to Night Vale in Atlanta (17860741530) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50874748|Dylan Marron]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1988-05-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/dylan_marron dylan_marron] | [[:d:Q50874748|Q50874748]] |- | | ''[[:d:Q5403061|ETHEL]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/ethel ethel] | [[:d:Q5403061|Q5403061]] |- | [[Fitxategi:Eames Demetrios Keynote - Industrial Designers Society of America Western Conference Keynote.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23795632|Eames Demetrios]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]] | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eames_demetrios eames_demetrios] | [[:d:Q23795632|Q23795632]] |- | | ''[[:d:Q23795453|Eben Bayer]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/eben_bayer eben_bayer] | [[:d:Q23795453|Q23795453]] |- | | ''[[:d:Q23662606|Ed Gavagan]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ed_gavagan ed_gavagan] | [[:d:Q23662606|Q23662606]] |- | | ''[[:d:Q23797198|Ed Ulbrich]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ed_ulbrich ed_ulbrich] | [[:d:Q23797198|Q23797198]] |- | [[Fitxategi:Ed Yong (cropped).JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q3047215|Ed Yong]]'' | kazetari britainiarra | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[zientzialari]] | 1981-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/ed_yong ed_yong] | [[:d:Q3047215|Q3047215]] |- | [[Fitxategi:Eddi Reader2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q443837|Eddi Reader]]'' | | [[musikari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]] | 1959-08-29 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Eskozia]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/eddi_reader eddi_reader] | [[:d:Q443837|Q443837]] |- | [[Fitxategi:Eddie Obeng on ball.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5336369|Eddie Obeng]]'' | | ''[[:d:Q48072011|business theorist]]'' | 1959 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ghana]] | [https://www.ted.com/speakers/eddie_obeng eddie_obeng] | [[:d:Q5336369|Q5336369]] |- | | ''[[:d:Q23727579|Eddy Cartaya]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/eddy_cartaya eddy_cartaya] | [[:d:Q23727579|Q23727579]] |- | [[Fitxategi:Edi Rama (2024-02-29).jpg|center|128px]] | [[Edi Rama]] | politikari albaniarra | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]'' | 1964-07-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Albania]] | [https://www.ted.com/speakers/edi_rama edi_rama] | [[:d:Q316901|Q316901]] |- | [[Fitxategi:Edie thumb 33 ft.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5338692|Edith Widder]]'' | | ''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]'' | 1951-06-11 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/edith_widder edith_widder] | [[:d:Q5338692|Q5338692]] |- | [[Fitxategi:Foto oficial de Eduardo Paes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q972007|Eduardo Paes]]'' | politikari brasildarra | [[politikari]] | 1969-11-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/mayor_eduardo_paes mayor_eduardo_paes] | [[:d:Q972007|Q972007]] |- | [[Fitxategi:Cómo piensa un matemático, Eduardo Sáenz de Cabezón 3 (cropped).png|center|128px]] | ''[[:d:Q23769256|Eduardo Sáenz de Cabezón]]'' | | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1972-06-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Bartzelona]]<br/>[[Espainia]] | [https://www.ted.com/speakers/eduardo_saenz_de_cabezon eduardo_saenz_de_cabezon] | [[:d:Q23769256|Q23769256]] |- | [[Fitxategi:Edward Boyden World Economic Forum 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5341974|Edward Boyden]]'' | | ''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1979-08-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ed_boyden ed_boyden] | [[:d:Q5341974|Q5341974]] |- | [[Fitxategi:Ed Burtynsky (38148537).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q967163|Edward Burtynsky]]'' | argazkilari kanadarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1955-02-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/edward_burtynsky edward_burtynsky] | [[:d:Q967163|Q967163]] |- | [[Fitxategi:Edward O. Wilson, 2003 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Edward Osborne Wilson|Edward O. Wilson]] | | ''[[:d:Q3055126|entomologo]]''<br/>''[[:d:Q19356916|sociobiologist]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[naturalista]]<br/>''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''<br/>''[[:d:Q3745071|zientzia idazle]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q20650437|myrmecologist]]'' | 1929-06-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/e_o_wilson e_o_wilson] | [[:d:Q211029|Q211029]] |- | [[Fitxategi:Edward Snowden-2.jpg|center|128px]] | [[Edward Snowden]] | | [[Sistema administratzaile]]<br/>''[[:d:Q5121444|intelligence officer]]''<br/>[[Segurtasun-zaintzaile|segurtasuneko jagole]]<br/>[[Barneko salatzaile]]<br/>''[[:d:Q181043|Disidentzia]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q56027752|intelligence analyst]]'' | 1983-06-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Errusia]] | [https://www.ted.com/speakers/edward_snowden edward_snowden] | [[:d:Q13424289|Q13424289]] |- | | ''[[:d:Q23795681|Edward Tenner]]'' | | [[idazle]] | 1944 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/edward_tenner edward_tenner] | [[:d:Q23795681|Q23795681]] |- | [[Fitxategi:Edwidge Danticat by David Shankbone.jpg|center|128px]] | [[Edwidge Danticat]] | haitiar-estatubatuar idazlea, eleberrigilea eta ipuingilea | [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>''[[:d:Q15949613|ipuingile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1969-01-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Haiti]] | [https://www.ted.com/speakers/edwidge_danticat edwidge_danticat] | [[:d:Q450346|Q450346]] |- | | ''[[:d:Q23691666|Einstein]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/einstein_the_parrot einstein_the_parrot] | [[:d:Q23691666|Q23691666]] |- | [[Fitxategi:Elaine Morgan in 1998.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q449734|Elaine Morgan]]'' | | [[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | 1920-11-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/elaine_morgan elaine_morgan] | [[:d:Q449734|Q449734]] |- | [[Fitxategi:Dr Eleanor Longden.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23712765|Eleanor Longden]]'' | ikertzailea | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/eleanor_longden eleanor_longden] | [[:d:Q23712765|Q23712765]] |- | [[Fitxategi:Dr Eleni Gabre-Madhin.png|center|128px]] | ''[[:d:Q3050741|Eleni Zaude Gabre-Madhin]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Etiopia]] | [https://www.ted.com/speakers/eleni_gabre_madhin eleni_gabre_madhin] | [[:d:Q3050741|Q3050741]] |- | [[Fitxategi:אלי ביר איחוד הצלה.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16214344|Eli Beer]]'' | aktibista israeldarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1973-09-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/eli_beer eli_beer] | [[:d:Q16214344|Q16214344]] |- | [[Fitxategi:Eli Pariser - Flickr - Knight Foundation.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1328841|Eli Pariser]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | 1980-12-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eli_pariser eli_pariser] | [[:d:Q1328841|Q1328841]] |- | [[Fitxategi:ElifShafak Ask EbruBilun Wiki.jpg|center|128px]] | [[Elif Shafak]] | | [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[kazetari]] | 1971-10-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Turkia]] | [https://www.ted.com/speakers/elif_shafak elif_shafak]<br/>[https://www.ted.com/speakers/752 752] | [[:d:Q270739|Q270739]] |- | [[Fitxategi:Elise LeGrow at Roy Thomson Hall - 2017 (36530356835).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5361673|Elise LeGrow]]'' | abeslari kanadarra | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]] | 1987-06-04 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/elise_legrow elise_legrow] | [[:d:Q5361673|Q5361673]] |- | [[Fitxategi:Elizabeth Blackburn CHF Heritage Day 2012 Rush 001.JPG|center|128px]] | [[Elizabeth Blackburn]] | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1948-11-26 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_blackburn elizabeth_blackburn] | [[:d:Q26321|Q26321]] |- | [[Fitxategi:Elizabeth Wayne at Sci Foo camp, 2018.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q48720234|Elizabeth C. Wayne]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q19902880|biomedical engineer]]''<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>[[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_wayne elizabeth_wayne] | [[:d:Q48720234|Q48720234]] |- | | ''[[:d:Q5362609|Elizabeth Coleman]]'' | | ''[[:d:Q21281706|academic administrator]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1937 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/liz_coleman liz_coleman] | [[:d:Q5362609|Q5362609]] |- | [[Fitxategi:Elizabeth Diller.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1225543|Elizabeth Diller]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]'' | 1954 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/liz_diller liz_diller]<br/>[https://www.ted.com/speakers/290 290] | [[:d:Q1225543|Q1225543]] |- | [[Fitxategi:Elizabeth Gilbert at TED.jpg|center|128px]] | [[Elizabeth Gilbert]] | | [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]'' | 1969-07-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_gilbert elizabeth_gilbert] | [[:d:Q231424|Q231424]] |- | [[Fitxategi:Elizabeth Kapuʻuwailani Lindsey.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5363053|Elizabeth Kapu'uwailani Lindsey]]'' | aktore estatubatuarra | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[antropologo]]<br/>''[[:d:Q18581305|edertasun lehiaketan parte-hartzaile]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1956-04-17 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_lindsey elizabeth_lindsey] | [[:d:Q5363053|Q5363053]] |- | | ''[[:d:Q18155703|Elizabeth Lesser]]'' | | [[emagin]] | 1953 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_lesser elizabeth_lesser] | [[:d:Q18155703|Q18155703]] |- | | ''[[:d:Q24040890|Elizabeth Lev]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1967 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_lev elizabeth_lev] | [[:d:Q24040890|Q24040890]] |- | [[Fitxategi:Elizabeth Loftus.jpg|center|128px]] | [[Elizabeth Loftus]] | psikologo kognitibo estatubatuarra | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q93068487|forensic psychologist]]'' | 1944-10-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_loftus elizabeth_loftus] | [[:d:Q262154|Q262154]] |- | | ''[[:d:Q18913035|Elizabeth Murchison]]'' | | ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>''[[:d:Q16062369|onkologo]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_murchison elizabeth_murchison] | [[:d:Q18913035|Q18913035]] |- | [[Fitxategi:Elizabeth Nyamayaro (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23782690|Elizabeth Nyamayaro]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]'' | 1975-08-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Zimbabwe]] | [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_nyamayaro elizabeth_nyamayaro] | [[:d:Q23782690|Q23782690]] |- | [[Fitxategi:ElizabethPisaniAtQEDcon2014-2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5363352|Elizabeth Pisani]]'' | | ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''<br/>[[kazetari]] | 1964 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_pisani elizabeth_pisani] | [[:d:Q5363352|Q5363352]] |- | [[Fitxategi:Ellen 't Hoen, at UNITAID Market Forum, April 7, 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5364710|Ellen 't Hoen]]'' | abokatu nederlandarra | [[abokatu]] | 1960 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/ellen_t_hoen ellen_t_hoen] | [[:d:Q5364710|Q5364710]] |- | [[Fitxategi:Ellen Dunham-Jones (6931479086) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23796172|Ellen Dunham-Jones]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1959-01-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ellen_dunham_jones ellen_dunham_jones] | [[:d:Q23796172|Q23796172]] |- | | ''[[:d:Q5364858|Ellen Gustafson]]'' | | [[enpresaburu]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ellen_gustafson ellen_gustafson] | [[:d:Q5364858|Q5364858]] |- | | ''[[:d:Q23662797|Ellen Jorgensen]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1955-06-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ellen_jorgensen ellen_jorgensen] | [[:d:Q23662797|Q23662797]] |- | [[Fitxategi:Ellen McArthur, 2010 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Ellen MacArthur]] | britainiar distantzia luzeko nabigatzailea | ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q254651|itsasturi]]''<br/>[[geografo]]<br/>''[[:d:Q476246|estropadalari]]'' | 1976-07-08 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/ellen_macarthur ellen_macarthur] | [[:d:Q262259|Q262259]] |- | | ''[[:d:Q78906351|Ellen Støkken Dahl]]'' | | [[mediku]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1991 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Norvegia]] | [https://www.ted.com/speakers/ellen_stokken_dahl ellen_stokken_dahl] | [[:d:Q78906351|Q78906351]] |- | | ''[[:d:Q23784323|Elliot Krane]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/elliot_krane elliot_krane] | [[:d:Q23784323|Q23784323]] |- | [[Fitxategi:Elon Musk Colorado 2022 (cropped2).jpg|center|128px]] | [[Elon Musk]] | ingeniari, enpresari, asmatzailea. | [[programatzaile]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[politikari]] | 1971-06-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hegoafrika]]<br/>[[Kanada]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/elon_musk elon_musk] | [[:d:Q317521|Q317521]] |- | | ''[[:d:Q23760249|Elora Hardy]]'' | arkitekto indonesiarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1980 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Indonesia]] | [https://www.ted.com/speakers/elora_hardy elora_hardy] | [[:d:Q23760249|Q23760249]] |- | | ''[[:d:Q5368497|Elyn Saks]]'' | abokatu estatubatuarra | [[abokatu]] | 1955-11-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/elyn_saks elyn_saks] | [[:d:Q5368497|Q5368497]] |- | | ''[[:d:Q23759555|Eman Mohammed]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Palestina]] | [https://www.ted.com/speakers/eman_mohammed eman_mohammed] | [[:d:Q23759555|Q23759555]] |- | [[Fitxategi:Emeli Sandé September 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q470429|Emeli Sandé]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]'' | 1987-03-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/emeli_sande emeli_sande] | [[:d:Q470429|Q470429]] |- | [[Fitxategi:Emiliano Salinas.png|center|128px]] | ''[[:d:Q8263870|Emiliano Salinas]]'' | | ''[[:d:Q1416279|finantza-analista]]''<br/>[[ekonomialari]] | 1976-02-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Mexiko]] | [https://www.ted.com/speakers/emiliano_salinas emiliano_salinas] | [[:d:Q8263870|Q8263870]] |- | | ''[[:d:Q23782719|Emilie Wapnick]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/emilie_wapnick emilie_wapnick] | [[:d:Q23782719|Q23782719]] |- | [[Fitxategi:Emily Balcetis in 2022.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23768714|Emily Balcetis]]'' | | ''[[:d:Q10672931|gizarte-psikologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/emily_balcetis emily_balcetis] | [[:d:Q23768714|Q23768714]] |- | | ''[[:d:Q106452648|Emily Esfahani Smith]]'' | | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/emily_esfahani_smith emily_esfahani_smith] | [[:d:Q106452648|Q106452648]] |- | | ''[[:d:Q4260929|Emily Levine]]'' | | ''[[:d:Q12406482|umorista]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[hizlari]] | 1944-10-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/emily_levine emily_levine] | [[:d:Q4260929|Q4260929]] |- | | ''[[:d:Q106860592|Emily Nagoski]]'' | | [[ikertzaile]]<br/>[[katedradun]] | 1977 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/emily_nagoski emily_nagoski] | [[:d:Q106860592|Q106860592]] |- | [[Fitxategi:ECB COVID-19 Webinar Series Emily Oster 54m40s.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5372306|Emily Oster]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1980-02-14 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/emily_oster emily_oster]<br/>[https://www.ted.com/speakers/126 126] | [[:d:Q5372306|Q5372306]] |- | [[Fitxategi:Emily Pilloton - PopTech 2009 - Camden, ME.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23795673|Emily Pilloton]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>''[[:d:Q16515647|mentor]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/emily_pilloton emily_pilloton] | [[:d:Q23795673|Q23795673]] |- | [[Fitxategi:Emma Teeling for The Story of Your Stuff.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21392291|Emma C. Teeling]]'' | zoologo irlandarra | ''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/emma_teeling emma_teeling] | [[:d:Q21392291|Q21392291]] |- | | ''[[:d:Q19662329|Emma Marris]]'' | | ''[[:d:Q3745071|zientzia idazle]]'' | 1979-01-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/emma_marris emma_marris] | [[:d:Q19662329|Q19662329]] |- | [[Fitxategi:Emmanuel Jal (152417).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1338331|Emmanuel Jal]]'' | | ''[[:d:Q2252262|rapero]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]] | 1980-01-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Sudan]] | [https://www.ted.com/speakers/emmanuel_jal emmanuel_jal]<br/>[https://www.ted.com/speakers/492 492] | [[:d:Q1338331|Q1338331]] |- | [[Fitxategi:Emi Mahmoud Islamic Poet.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q26702742|Emtithal Mahmoud]]'' | | [[poeta]]<br/>[[idazle]] | 1993 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Sudan]] | [https://www.ted.com/speakers/emtithal_mahmoud emtithal_mahmoud] | [[:d:Q26702742|Q26702742]] |- | | ''[[:d:Q5379508|Enric Sala]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1968-11-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Espainia]] | [https://www.ted.com/speakers/enric_sala enric_sala] | [[:d:Q5379508|Q5379508]] |- | | ''[[:d:Q89654407|Enrico Ramirez-Ruiz]]'' | | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/enrico_ramirez_ruiz enrico_ramirez_ruiz] | [[:d:Q89654407|Q89654407]] |- | [[Fitxategi:Enrique Peñalosa no Fronteiras do Pensamento Porto Alegre (7417396154).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q989831|Enrique Peñalosa]]'' | politikari kolonbiarra | [[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]'' | 1954-09-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kolonbia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/enrique_penalosa enrique_penalosa] | [[:d:Q989831|Q989831]] |- | [[Fitxategi:Erez Lieberman Aiden.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5385746|Erez Lieberman Aiden]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[matematikari]]<br/>[[historialari]]<br/>[[filosofo]] | 1980 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/erez_lieberman_aiden erez_lieberman_aiden] | [[:d:Q5385746|Q5385746]] |- | | ''[[:d:Q23795686|Eric Berlow]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eric_berlow eric_berlow] | [[:d:Q23795686|Q23795686]] |- | | ''[[:d:Q23797191|Eric Dishman]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/eric_dishman eric_dishman] | [[:d:Q23797191|Q23797191]] |- | | ''[[:d:Q23783074|Eric Giler]]'' | | | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/eric_giler eric_giler] | [[:d:Q23783074|Q23783074]] |- | | ''[[:d:Q976346|Eric Haseltine]]'' | | ''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>''[[:d:Q56027752|intelligence analyst]]''<br/>[[asmatzaile]] | 1951-10-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eric_haseltine eric_haseltine] | [[:d:Q976346|Q976346]] |- | | ''[[:d:Q107663251|Eric Hirshberg]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/eric_hirshberg eric_hirshberg] | [[:d:Q107663251|Q107663251]] |- | [[Fitxategi:Eric J Topol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5387640|Eric J. Topol]]'' | | ''[[:d:Q3264451|kardiologo]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]'' | 1954-06-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eric_topol eric_topol] | [[:d:Q5387640|Q5387640]] |- | [[Fitxategi:Eric Lewis-33.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5386963|Eric Lewis]]'' | | ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[piano-jotzaile]] | 1973-05-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eric_lewis eric_lewis] | [[:d:Q5386963|Q5386963]] |- | [[Fitxategi:Eric Liu.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5386981|Eric Liu]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1968 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eric_liu eric_liu] | [[:d:Q5386981|Q5386981]] |- | | ''[[:d:Q23785222|Eric Mead]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/eric_mead eric_mead] | [[:d:Q23785222|Q23785222]] |- | [[Fitxategi:Manhatta author at NYBG 2022 jeh (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5387689|Eric W. Sanderson]]'' | ekologo estatubatuarra | ''[[:d:Q15839134|ekologo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eric_sanderson eric_sanderson] | [[:d:Q5387689|Q5387689]] |- | [[Fitxategi:Eric Whitacre.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q726206|Eric Whitacre]]'' | musikagile estatubatuarra | ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q14915627|musikologo]]''<br/>[[abesbatza-zuzendari]] | 1970-01-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eric_whitacre eric_whitacre] | [[:d:Q726206|Q726206]] |- | [[Fitxategi:EricXunLi2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18653772|Eric X. Li]]'' | | [[idazle]] | 1968-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/eric_x_li eric_x_li] | [[:d:Q18653772|Q18653772]] |- | | ''[[:d:Q23662179|Erica Frenkel]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/erica_frenkel erica_frenkel]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1216 1216] | [[:d:Q23662179|Q23662179]] |- | [[Fitxategi:Erik Brynjolfsson at MIT Sloan CIO Symposium 2013 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5388515|Erik Brynjolfsson]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/erik_brynjolfsson erik_brynjolfsson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1486 1486] | [[:d:Q5388515|Q5388515]] |- | [[Fitxategi:Erik Hersman PopTech 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5388622|Erik Hersman]]'' | | [[ingeniari]] | 1975 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/erik_hersman erik_hersman] | [[:d:Q5388622|Q5388622]] |- | [[Fitxategi:Erik Johansson portrait.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18353878|Erik Johansson]]'' | argazkilari suediarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]'' | 1985 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/erik_johannson erik_johannson] | [[:d:Q18353878|Q18353878]] |- | | ''[[:d:Q23671001|Erik Schlangen]]'' | | [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q13582652|ingeniari zibil]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/erik_schlangen erik_schlangen] | [[:d:Q23671001|Q23671001]] |- | [[Fitxategi:Erin McKean.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2559665|Erin McKean]]'' | | ''[[:d:Q14972848|lexikografo]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]'' | 1971 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/erin_mckean erin_mckean] | [[:d:Q2559665|Q2559665]] |- | | ''[[:d:Q23760623|Ernest Madu]]'' | | ''[[:d:Q3264451|kardiologo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ernest_madu ernest_madu] | [[:d:Q23760623|Q23760623]] |- | [[Fitxategi:Ernesto Sirolli.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23662694|Ernesto Sirolli]]'' | | | 1950-09-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/ernesto_sirolli ernesto_sirolli] | [[:d:Q23662694|Q23662694]] |- | [[Fitxategi:Erricka Bridgeford 03.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q47003561|Erricka Bridgeford]]'' | aktibista estatubatuarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1972-10-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/erricka_bridgeford erricka_bridgeford] | [[:d:Q47003561|Q47003561]] |- | [[Fitxategi:Esta Soler Headshot North Porch.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22703937|Esta Soler]]'' | aktibista estatubatuarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1947 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/esta_soler esta_soler] | [[:d:Q22703937|Q22703937]] |- | [[Fitxategi:Esther Duflo - Pop!Tech 2009 - 001 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Esther Duflo]] | ikertzailea | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1972-10-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Frantzia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/esther_duflo esther_duflo] | [[:d:Q434509|Q434509]] |- | [[Fitxategi:Esther Perel 2017.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17388335|Esther Perel]]'' | psikologo belgikarra | ''[[:d:Q1900167|psikoterapeuta]]''<br/>''[[:d:Q16614000|sexu-terapeuta]]''<br/>''[[:d:Q6001194|marriage counselor]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1958 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Belgika]] | [https://www.ted.com/speakers/esther_perel esther_perel] | [[:d:Q17388335|Q17388335]] |- | | ''[[:d:Q61980065|Ethan Lindenberger]]'' | | | 2001 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ethan_lindenberger ethan_lindenberger] | [[:d:Q61980065|Q61980065]] |- | [[Fitxategi:Ethan A. Nadelmann - World Economic Forum on Latin America.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5402967|Ethan Nadelmann]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1957-03-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ethan_nadelmann ethan_nadelmann]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2032 2032] | [[:d:Q5402967|Q5402967]] |- | [[Fitxategi:Ethan Zuckerman (48278826342) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4451591|Ethan Zuckerman]]'' | | ''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]'' | 1973-01-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ethan_zuckerman ethan_zuckerman] | [[:d:Q4451591|Q4451591]] |- | [[Fitxategi:EugeniaCheng PhiBetaKappa EnLightningTalksChicago2016 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20831455|Eugenia Cheng]]'' | matematikari britainiarra | [[matematikari]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[irakasle]] | 1976-08-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/eugenia_cheng eugenia_cheng] | [[:d:Q20831455|Q20831455]] |- | | ''[[:d:Q433087|Euna Lee]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1972 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Hego Korea]] | [https://www.ted.com/speakers/euna_lee euna_lee] | [[:d:Q433087|Q433087]] |- | [[Fitxategi:Euvin Naidoo - World Economic Forum on Africa 2012 crop.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5414626|Euvin Naidoo]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/euvin_naidoo euvin_naidoo] | [[:d:Q5414626|Q5414626]] |- | [[Fitxategi:Eva Galperin 2013 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q35746033|Eva Galperin]]'' | | [[Sistema administratzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eva_galperin eva_galperin] | [[:d:Q35746033|Q35746033]] |- | [[Fitxategi:Eva Vertes in 2006.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5415201|Eva Vertes George]]'' | | | 1985 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/eva_vertes eva_vertes] | [[:d:Q5415201|Q5415201]] |- | [[Fitxategi:Eva Zeisel.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q216141|Eva Zeisel]]'' | | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q7541856|zeramikari]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[artista]] | 1906-11-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Hungaria]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eva_zeisel eva_zeisel] | [[:d:Q216141|Q216141]] |- | | ''[[:d:Q23783431|Evan Grant]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/evan_grant evan_grant] | [[:d:Q23783431|Q23783431]] |- | [[Fitxategi:Ev Williams (15527604887).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q561960|Evan Williams]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[informatikari]] | 1972-03-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/evan_williams evan_williams] | [[:d:Q561960|Q561960]] |- | [[Fitxategi:Eve Ensler at a Hudson Union Society event in March 2011.jpg|center|128px]] | [[Eve Ensler]] | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1953-05-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/eve_ensler eve_ensler] | [[:d:Q2086841|Q2086841]] |- | [[Fitxategi:Evelyn-glennie.jpg|center|128px]] | [[Evelyn Glennie]] | eskoziar perkusionista birtuoso gorra | [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>''[[:d:Q386854|bateria-jotzaile]]''<br/>''[[:d:Q12795793|marimba player]]''<br/>''[[:d:Q66370835|xylophonist]]'' | 1965-07-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/evelyn_glennie evelyn_glennie] | [[:d:Q239275|Q239275]] |- | [[Fitxategi:Wer kann die neue Zukunft machen? (17333061348).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q93054|Evgeny Morozov]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[informatikari]] | 1984 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Bielorrusia]] | [https://www.ted.com/speakers/evgeny_morozov evgeny_morozov] | [[:d:Q93054|Q93054]] |- | | ''[[:d:Q23784493|Eythor Bender]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/eythor_bender eythor_bender] | [[:d:Q23784493|Q23784493]] |- | [[Fitxategi:NEXT14 Day 2 - Image by Dan Taylor - dan@heisenbergmedia.com-140 (13935053809).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23796639|Fabian Hemmert]]'' | | ''[[:d:Q11287574|industrial designer]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/fabian_hemmert fabian_hemmert] | [[:d:Q23796639|Q23796639]] |- | | ''[[:d:Q16223327|Fabian Oefner]]'' | artista suitzarra | [[artista]] | 1984 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/fabian_oefner fabian_oefner] | [[:d:Q16223327|Q16223327]] |- | [[Fitxategi:TEDxBrooklyn - Fabien Cousteau (5173719132).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5427748|Fabien Cousteau]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]'' | 1967-10-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/fabien_cousteau fabien_cousteau] | [[:d:Q5427748|Q5427748]] |- | [[Fitxategi:Fadi-chehade-toronto.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q536854|Fadi Chehadé]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Libano]]<br/>[[Egipto]] | [https://www.ted.com/speakers/fadi_chehade fadi_chehade] | [[:d:Q536854|Q536854]] |- | | ''[[:d:Q23670985|Fahad Al-Attiya]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Qatar]] | [https://www.ted.com/speakers/fahad_al_attiya fahad_al_attiya] | [[:d:Q23670985|Q23670985]] |- | | ''[[:d:Q23662658|Faith Jegede]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/faith_jegede faith_jegede] | [[:d:Q23662658|Q23662658]] |- | | ''[[:d:Q21259711|Faith Osier]]'' | ikertzaile kenyarra | [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q12119633|immunologo]]'' | 1972 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/faith_osier faith_osier] | [[:d:Q21259711|Q21259711]] |- | [[Fitxategi:Farida Nabourema (103909).jpg|center|128px]] | [[Farida Nabourema]] | | ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]] | 1990-04-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Togo]] | [https://www.ted.com/speakers/farida_nabourema farida_nabourema] | [[:d:Q54362908|Q54362908]] |- | | ''[[:d:Q42791593|Fatima AlZahra'a Alatraktchi]]'' | | [[ikertzaile]]<br/>[[ingeniari]] | 1989-04-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | ''[[:d:Q756617|Danimarka]]'' | [https://www.ted.com/speakers/fatima_alzahra_a_alatraktchi fatima_alzahra_a_alatraktchi] | [[:d:Q42791593|Q42791593]] |- | [[Fitxategi:Fei-Fei Li at AI for Good 2017.jpg|center|128px]] | [[Fei-fei Li]] | Stanford Unibertsitateko informatikaria | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1976-07-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/fei_fei_li fei_fei_li]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2454 2454] | [[:d:Q18686107|Q18686107]] |- | [[Fitxategi:Imam Feisal Abdul Rauf (1).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5441577|Feisal Abdul Rauf]]'' | | [[Imam]] | 1948-10-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/imam_feisal_abdul_rauf imam_feisal_abdul_rauf] | [[:d:Q5441577|Q5441577]] |- | | ''[[:d:Q5442186|Felix Dennis]]'' | | ''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>[[enpresaburu]] | 1947-05-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/felix_dennis felix_dennis] | [[:d:Q5442186|Q5442186]] |- | | ''[[:d:Q23783216|Fields Wicker-Miurin]]'' | | | 1958 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/fields_wicker_miurin fields_wicker_miurin] | [[:d:Q23783216|Q23783216]] |- | | ''[[:d:Q23784380|Fiorenzo Omenetto]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/fiorenzo_omenetto fiorenzo_omenetto] | [[:d:Q23784380|Q23784380]] |- | | ''[[:d:Q42562201|Floyd E Romesberg]]'' | | ''[[:d:Q864835|bioteknologo]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/floyd_romesberg floyd_romesberg] | [[:d:Q42562201|Q42562201]] |- | | ''[[:d:Q23782707|Frances Larson]]'' | | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q15985128|medical historian]]'' | 1976-08-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/frances_larson frances_larson] | [[:d:Q23782707|Q23782707]] |- | | ''[[:d:Q23783036|Francesco Sauro]]'' | | [[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/francesco_sauro francesco_sauro]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2667 2667] | [[:d:Q23783036|Q23783036]] |- | [[Fitxategi:Francis Collins official portrait.jpg|center|128px]] | [[Francis Collins]] | | ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[mediku]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[kimikari]] | 1950-04-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/francis_collins francis_collins]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1556 1556] | [[:d:Q336658|Q336658]] |- | | ''[[:d:Q23759562|Francis de los Reyes]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/francis_de_los_reyes francis_de_los_reyes] | [[:d:Q23759562|Q23759562]] |- | | ''[[:d:Q23769571|Franco Sacchi]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[Zinema-editore|film-muntatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/franco_sacchi franco_sacchi] | [[:d:Q23769571|Q23769571]] |- | [[Fitxategi:Frank O. Gehry - Parc des Ateliers (cropped).jpg|center|128px]] | [[Frank Gehry]] | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1929-02-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/frank_gehry frank_gehry] | [[:d:Q180374|Q180374]] |- | | ''[[:d:Q23657144|Frank Warren]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/frank_warren frank_warren] | [[:d:Q23657144|Q23657144]] |- | [[Fitxategi:Franklin Leonard for Mercer.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16499779|Franklin Leonard]]'' | | [[enpresaburu]]<br/>[[zinema ekoizle]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/franklin_leonard franklin_leonard] | [[:d:Q16499779|Q16499779]] |- | [[Fitxategi:Frans Lanting; September 13, 2006; Ittoqqortoormiit, Greenland.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q722227|Frans Lanting]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1951-07-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/frans_lanting frans_lanting] | [[:d:Q722227|Q722227]] |- | [[Fitxategi:Frans de Waal.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q303350|Frans de Waal]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q16825962|primatologist]]''<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]''<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[autore]]<br/>[[ikertzaile]] | 1948-10-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/frans_de_waal frans_de_waal] | [[:d:Q303350|Q303350]] |- | [[Fitxategi:Pope Francis, June 2024 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko]] | Elizaren 266. Aita Santua | ''[[:d:Q1469535|apaiz katoliko latindar]]''<br/>[[kimikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>''[[:d:Q432386|predikari]]''<br/>''[[:d:Q16827718|confessor]]''<br/>''[[:d:Q352507|pastor]]''<br/>''[[:d:Q102039658|apezpiku katoliko latindar]]''<br/>''[[:d:Q611644|apezpiku katoliko]]''<br/>[[politikari]] | 1936-12-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Argentina]] | [https://www.ted.com/speakers/pope_francis pope_francis] | [[:d:Q450675|Q450675]] |- | | ''[[:d:Q19787217|Franz Freudenthal]]'' | | [[mediku]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Bolivia]] | [https://www.ted.com/speakers/franz_freudenthal franz_freudenthal] | [[:d:Q19787217|Q19787217]] |- | [[Fitxategi:Françoise Mouly.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q941550|Françoise Mouly]]'' | | ''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]''<br/>[[marrazkilari]]<br/>''[[:d:Q1111648|colorist]]''<br/>[[Arte zuzendaritza|zuzendari artistiko]]<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]'' | 1955-10-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/francoise_mouly francoise_mouly] | [[:d:Q941550|Q941550]] |- | | ''[[:d:Q23769264|Fred Jansen]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/fred_jansen fred_jansen] | [[:d:Q23769264|Q23769264]] |- | [[Fitxategi:The Global Energy Context Fred Krupp talks (8417459670).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5495700|Fred Krupp]]'' | | [[abokatu]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1954 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/fred_krupp fred_krupp] | [[:d:Q5495700|Q5495700]] |- | [[Fitxategi:Fred Swaniker - PopTech 2015 - Camden, Maine.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16216114|Fred Swaniker]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1976 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ghana]] | [https://www.ted.com/speakers/fred_swaniker fred_swaniker] | [[:d:Q16216114|Q16216114]] |- | [[Fitxategi:Frédéric Kaplan (3330993703).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23714153|Frederic Kaplan]]'' | | [[ikertzaile]]<br/>[[zientzialari]] | 1974-06-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/frederic_kaplan frederic_kaplan] | [[:d:Q23714153|Q23714153]] |- | | ''[[:d:Q23785270|Frederick Balagadde]]'' | | [[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/frederick_balagadde frederick_balagadde] | [[:d:Q23785270|Q23785270]] |- | [[Fitxategi:Fredros Okumu.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q49675220|Fredros O Okumu]]'' | | ''[[:d:Q12773412|parasitologist]]''<br/>''[[:d:Q3055126|entomologo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/fredros_okumu fredros_okumu] | [[:d:Q49675220|Q49675220]] |- | | ''[[:d:Q5499597|Fredy Peccerelli]]'' | | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Guatemala]] | [https://www.ted.com/speakers/fredy_peccerelli fredy_peccerelli] | [[:d:Q5499597|Q5499597]] |- | [[Fitxategi:Freeman Hrabowski 2012 Shankbone.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q5500990|Freeman A. Hrabowski III]]'' | | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q4376769|university president]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]'' | 1950-08-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/freeman_hrabowski freeman_hrabowski] | [[:d:Q5500990|Q5500990]] |- | [[Fitxategi:Freeman Dyson.jpg|center|128px]] | [[Freeman Dyson]] | | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>''[[:d:Q16742096|fisikari nuklear]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1923-12-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/freeman_dyson freeman_dyson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/259 259] | [[:d:Q153717|Q153717]] |- | [[Fitxategi:GT Bynum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q25040837|G. T. Bynum]]'' | politikari estatubatuarra | ''[[:d:Q11986654|lobbyist]]'' | 1977-08-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/g_t_bynum g_t_bynum] | [[:d:Q25040837|Q25040837]] |- | | ''[[:d:Q23797774|Gabby Giffords and Mark Kelly]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/mark_kelly_and_gabby_giffords mark_kelly_and_gabby_giffords] | [[:d:Q23797774|Q23797774]] |- | | ''[[:d:Q52106895|Gabby Rivera]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gabby_rivera gabby_rivera] | [[:d:Q52106895|Q52106895]] |- | | ''[[:d:Q16727388|Gabe Barcia-Colombo]]'' | zinema zuzendari estatubatuarra | [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gabriel_barcia_colombo gabriel_barcia_colombo]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1388 1388] | [[:d:Q16727388|Q16727388]] |- | [[Fitxategi:TNW Con EU15- Gabe Zichermann -1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16214845|Gabe Zichermann]]'' | | [[enpresaburu]] | 1974-05-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/gabe_zichermann gabe_zichermann]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1107 1107] | [[:d:Q16214845|Q16214845]] |- | [[Fitxategi:“Astronomía con ondas Gravitacionales” (43603989761).jpg|center|128px]] | [[Gabriela González]] | fisikari argentinarra | [[astronomo]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]] | 1965-02-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Argentina]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gabriela_gonzalez gabriela_gonzalez] | [[:d:Q16843449|Q16843449]] |- | | ''[[:d:Q23759565|Gail Reed]]'' | | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/gail_reed gail_reed] | [[:d:Q23759565|Q23759565]] |- | [[Fitxategi:Garry Kasparov European Union 2023 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Gari Kasparov]] | | ''[[:d:Q10873124|xakelari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6430706|kritikari]]'' | 1963-04-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Errusia]]<br/>[[Kroazia]] | [https://www.ted.com/speakers/garry_kasparov garry_kasparov] | [[:d:Q28614|Q28614]] |- | [[Fitxategi:Garik Israelian.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5523322|Garik Israelyan]]'' | | ''[[:d:Q752129|astrofisikari]]'' | 1963 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]<br/>[[Armenia]] | [https://www.ted.com/speakers/garik_israelian garik_israelian] | [[:d:Q5523322|Q5523322]] |- | | ''[[:d:Q23661679|Garth Lenz]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/garth_lenz garth_lenz] | [[:d:Q23661679|Q23661679]] |- | | ''[[:d:Q23662677|Gary Greenberg]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/gary_greenberg gary_greenberg] | [[:d:Q23662677|Q23662677]] |- | [[Fitxategi:The hidden root of global poverty, according to Gary Haugen? It's broken law enforcement.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5525220|Gary Haugen]]'' | | ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | 1963<br/>1964 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gary_haugen gary_haugen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2420 2420] | [[:d:Q5525220|Q5525220]] |- | [[Fitxategi:Gary Kovacs at the World Economic Forum Annual Meeting of the New Champions in Tianjin, China, 2012..jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3916015|Gary Kovacs]]'' | | [[ekonomialari]] | 1963<br/>1964 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/gary_kovacs gary_kovacs] | [[:d:Q3916015|Q3916015]] |- | | ''[[:d:Q23785051|Gary Lauder]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/gary_lauder gary_lauder] | [[:d:Q23785051|Q23785051]] |- | | ''[[:d:Q23712673|Gary Slutkin]]'' | | ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gary_slutkin gary_slutkin] | [[:d:Q23712673|Q23712673]] |- | [[Fitxategi:Gary Vaynerchuk public domain.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3098629|Gary Vaynerchuk]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q139648|technology evangelist]]''<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q897317|mahastizaina]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q215536|merkatari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]] | 1975-11-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gary_vaynerchuk gary_vaynerchuk] | [[:d:Q3098629|Q3098629]] |- | [[Fitxategi:Gary William Flake FLoC 2006.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5526162|Gary William Flake]]'' | ikertzailea | [[enpresaburu]]<br/>[[ikertzaile]] | 1960s | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gary_flake gary_flake]<br/>[https://www.ted.com/speakers/672 672] | [[:d:Q5526162|Q5526162]] |- | [[Fitxategi:Gary Wolf (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17090269|Gary Wolf]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1961 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gary_wolf gary_wolf] | [[:d:Q17090269|Q17090269]] |- | [[Fitxategi:Gastón Acurio realizó conversatorio en la ADP sobre la proyección externa de la gastronomía peruana.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q142216|Gastón Acurio]]'' | | [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q156839|sukaldari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]'' | 1967-10-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Peru]] | [https://www.ted.com/speakers/gaston_acurio gaston_acurio] | [[:d:Q142216|Q142216]] |- | | ''[[:d:Q27663103|Gautam Bhan]]'' | | ''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/gautam_bhan gautam_bhan] | [[:d:Q27663103|Q27663103]] |- | | ''[[:d:Q5528244|Gavin Pretor-Pinney]]'' | idazle britainiarra | [[idazle]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/gavin_pretor_pinney gavin_pretor_pinney] | [[:d:Q5528244|Q5528244]] |- | [[Fitxategi:Gavin Schmidt - climate scientist.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1496443|Gavin Schmidt]]'' | | ''[[:d:Q1113838|klimatologo]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gavin_schmidt gavin_schmidt]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1782 1782] | [[:d:Q1496443|Q1496443]] |- | [[Fitxategi:Gayle King of CBS 2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5528805|Gayle King]]'' | | ''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q106568011|magazine editor]]'' | 1954-12-28<br/>1956 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gayle_king gayle_king] | [[:d:Q5528805|Q5528805]] |- | [[Fitxategi:2015-10-06 WDC 0045 Gayle Tzemach Lemmon (22009448265).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5528818|Gayle Tzemach Lemmon]]'' | | [[idazle]] | 1973-09-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gayle_tzemach_lemmon gayle_tzemach_lemmon] | [[:d:Q5528818|Q5528818]] |- | [[Fitxategi:GeWang.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5529428|Ge Wang]]'' | | [[ingeniari]]<br/>[[informatikari]] | 1977-11-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ge_wang ge_wang] | [[:d:Q5529428|Q5529428]] |- | [[Fitxategi:Geena Rocero for Chromat.jpg|center|128px]] | [[Geena Rocero]] | | [[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''<br/>[[playmate]] | 1983-10-24 | [[Emakume trans|emakume transgenero]] | [[Filipinak]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/geena_rocero geena_rocero] | [[:d:Q16205705|Q16205705]] |- | [[Fitxategi:Geert Chatrou 2005.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3759206|Geert Chatrou]]'' | | [[musikari]]<br/>''[[:d:Q713200|artista eszeniko]]'' | 1969-02-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/geert_chatrou geert_chatrou] | [[:d:Q3759206|Q3759206]] |- | [[Fitxategi:NBF2024-gene-luen-yang.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5531537|Gene Luen Yang]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q107436166|graphic novelist]]''<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]''<br/>[[komikigile]] | 1973-08-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Txinako Herri Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/gene_yang gene_yang] | [[:d:Q5531537|Q5531537]] |- | [[Fitxategi:Genevieve Bell by Tegan Osborne (ABC RN).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5533059|Genevieve Bell]]'' | | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1968 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/genevieve_bell genevieve_bell] | [[:d:Q5533059|Q5533059]] |- | | ''[[:d:Q23760544|Genevieve von Petzinger]]'' | | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q21272406|paleoantropologo]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/genevieve_von_petzinger genevieve_von_petzinger] | [[:d:Q23760544|Q23760544]] |- | [[Fitxategi:Geoff Mulgan.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4993665|Geoff Mulgan]]'' | | [[ekonomialari]] | 1961 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/geoff_mulgan geoff_mulgan]<br/>[https://www.ted.com/speakers/517 517] | [[:d:Q4993665|Q4993665]] |- | [[Fitxategi:GeoffreyCanada.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5534498|Geoffrey Canada]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1952-01-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/geoffrey_canada geoffrey_canada] | [[:d:Q5534498|Q5534498]] |- | [[Fitxategi:Geoffrey West by Augustas Didzgalvis.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q964122|Geoffrey West]]'' | fisikari britainiarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1940-12-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/geoffrey_west geoffrey_west] | [[:d:Q964122|Q964122]] |- | [[Fitxategi:George Ayittey detail.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3101406|George Ayittey]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[idazle]] | 1945-10-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ghana]] | [https://www.ted.com/speakers/george_ayittey george_ayittey] | [[:d:Q3101406|Q3101406]] |- | [[Fitxategi:George Dyson, portrait 2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q447285|George Dyson]]'' | historialari estatubatuarra | [[historialari]]<br/>''[[:d:Q17486338|teknologiaren historialaria]]'' | 1953-03-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/george_dyson george_dyson] | [[:d:Q447285|Q447285]] |- | [[Fitxategi:George M. Whitesides HD2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q701501|George M. Whitesides]]'' | | [[kimikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1939-08-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/george_whitesides george_whitesides]<br/>[https://www.ted.com/speakers/609 609] | [[:d:Q701501|Q701501]] |- | [[Fitxategi:George beach crop4.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q390147|George Monbiot]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q106638245|documentary participant]]'' | 1963-01-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/george_monbiot george_monbiot] | [[:d:Q390147|Q390147]] |- | [[Fitxategi:Papandreou handover cropped.jpg|center|128px]] | [[Georgios Papandreu (1952)|George Papandreou]] | politikari greziarra | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]'' | 1952-06-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Grezia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/george_papandreou george_papandreou] | [[:d:Q151917|Q151917]] |- | [[Fitxategi:George smoot 06N7133a.jpg|center|128px]] | [[George Smoot]] | | [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1945-02-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/george_smoot george_smoot] | [[:d:Q179572|Q179572]] |- | | ''[[:d:Q1508284|George Steinmetz]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[idazle]] | 1957-10-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/george_steinmetz george_steinmetz] | [[:d:Q1508284|Q1508284]] |- | [[Fitxategi:George Takei in 2024 (cropped).jpg|center|128px]] | [[George Takei]] | | [[komediante]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[idazle]] | 1937-04-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/george_takei george_takei]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2018 2018] | [[:d:Q110154|Q110154]] |- | | ''[[:d:Q70058501|George Tulevski]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/george_tulevski george_tulevski] | [[:d:Q70058501|Q70058501]] |- | | ''[[:d:Q21600083|Georgette Mulheir]]'' | | ''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/georgette_mulheir georgette_mulheir] | [[:d:Q21600083|Q21600083]] |- | | ''[[:d:Q23727544|Geraldine Hamilton]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/geraldine_hamilton geraldine_hamilton] | [[:d:Q23727544|Q23727544]] |- | | ''[[:d:Q15442598|Gerard Ryle]]'' | kazetari australiarra | [[kazetari]] | 1965 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/gerard_ryle gerard_ryle] | [[:d:Q15442598|Q15442598]] |- | [[Fitxategi:Gero Miesenböck FRS.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5552368|Gero Miesenböck]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1965-07-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Austria]] | [https://www.ted.com/speakers/gero_miesenboeck gero_miesenboeck] | [[:d:Q5552368|Q5552368]] |- | [[Fitxategi:Gever Tulley.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5554907|Gever Tulley]]'' | | [[informatikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gever_tulley gever_tulley] | [[:d:Q5554907|Q5554907]] |- | | ''[[:d:Q88420518|Giada Gerboni]]'' | | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/giada_gerboni giada_gerboni] | [[:d:Q88420518|Q88420518]] |- | [[Fitxategi:Gian Francesco Giudice.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q3762636|Gian Francesco Giudice]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1961-01-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/gian_giudice gian_giudice] | [[:d:Q3762636|Q3762636]] |- | [[Fitxategi:2019-04-13 Yanis Varoufakis by Olaf Kosinsky-0658 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Gianis Varufakis]] | | [[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[autore]] | 1961-03-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Grezia]]<br/>[[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/yanis_varoufakis yanis_varoufakis] | [[:d:Q40688|Q40688]] |- | [[Fitxategi:Giles Duley.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5561638|Giles Duley]]'' | argazkilari britainiarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]'' | 1971-09-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/giles_duley giles_duley] | [[:d:Q5561638|Q5561638]] |- | [[Fitxategi:Gill Hicks.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5561888|Gill Hicks]]'' | | | 1968 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/gill_hicks gill_hicks] | [[:d:Q5561888|Q5561888]] |- | [[Fitxategi:Giorgia Lupi, 2017.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50345179|Giorgia Lupi]]'' | | [[diseinatzaile]] | 1981 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/giorgia_lupi giorgia_lupi] | [[:d:Q50345179|Q50345179]] |- | [[Fitxategi:Giulia Enders 2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16937497|Giulia Enders]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[mediku]] | 1990 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/giulia_enders giulia_enders] | [[:d:Q16937497|Q16937497]] |- | [[Fitxategi:Glenn Greenwald 2014-01-20 001.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5568842|Glenn Greenwald]]'' | | [[abokatu]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[legelari]] | 1967-03-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/2081 2081]<br/>[https://www.ted.com/speakers/glenn_greenwald glenn_greenwald] | [[:d:Q5568842|Q5568842]] |- | [[Fitxategi:Golan levin.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5578394|Golan Levin]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]]<br/>''[[:d:Q6934789|artista multimedia]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]'' | 1972 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/golan_levin golan_levin] | [[:d:Q5578394|Q5578394]] |- | [[Fitxategi:Gordon Brown (2008).jpg|center|128px]] | [[Gordon Brown]] | | [[politikari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q864380|biografo]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[historialari]] | 1951-02-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/gordon_brown gordon_brown] | [[:d:Q10648|Q10648]] |- | [[Fitxategi:Grady Booch, CHM 2011 2 cropped.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q92803|Grady Booch]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[software garatzaile]] | 1955-02-27<br/>1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/grady_booch grady_booch] | [[:d:Q92803|Q92803]] |- | | ''[[:d:Q5592891|Graham Hawkes]]'' | | [[ingeniari]] | 1947-12-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/graham_hawkes graham_hawkes] | [[:d:Q5592891|Q5592891]] |- | | ''[[:d:Q23795659|Graham Hill]]'' | | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/graham_hill graham_hill] | [[:d:Q23795659|Q23795659]] |- | [[Fitxategi:Graham T. Allison, Jr.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2663882|Graham T. Allison]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]] | 1940-03-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/graham_allison graham_allison] | [[:d:Q2663882|Q2663882]] |- | [[Fitxategi:Disrupt SF TechCrunch Disrupt San Francisco 2019 - Day 2 (48838200316) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q100604534|Greg Brockman]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>[[programatzaile]]<br/>[[ikertzaile]] | 1987-11-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/greg_brockman greg_brockman] | [[:d:Q100604534|Q100604534]] |- | | ''[[:d:Q23663036|Greg Gage]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/greg_gage greg_gage] | [[:d:Q23663036|Q23663036]] |- | [[Fitxategi:Greg Lynn.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q513374|Greg Lynn]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1964 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/greg_lynn greg_lynn]<br/>[https://www.ted.com/speakers/387 387] | [[:d:Q513374|Q513374]] |- | | ''[[:d:Q23796887|Greg Stone]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/greg_stone greg_stone] | [[:d:Q23796887|Q23796887]] |- | [[Fitxategi:Greg Asner.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23670497|Gregory Asner]]'' | | [[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/greg_asner greg_asner] | [[:d:Q23670497|Q23670497]] |- | [[Fitxategi:Image copy.png|center|128px]] | ''[[:d:Q5607114|Gregory Petsko]]'' | | ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[kimikari]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1948-08-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gregory_petsko gregory_petsko] | [[:d:Q5607114|Q5607114]] |- | | ''[[:d:Q372400|Gregory Stock]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1949 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gregory_stock gregory_stock]<br/>[https://www.ted.com/speakers/432 432] | [[:d:Q372400|Q372400]] |- | [[Fitxategi:Greta Thunberg in Stckholm (cropped5).jpg|center|128px]] | [[Greta Thunberg]] | Klimaren aldeko aktibista suediarra | [[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 2003-01-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/greta_thunberg greta_thunberg] | [[:d:Q56434717|Q56434717]] |- | [[Fitxategi:Photo of Gretchen Carlson in 2017.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q465597|Gretchen Carlson]]'' | | ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q18581305|edertasun lehiaketan parte-hartzaile]]'' | 1966-06-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gretchen_carlson gretchen_carlson] | [[:d:Q465597|Q465597]] |- | [[Fitxategi:Grégoire Courtine in 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23670337|Grégoire Courtine]]'' | ikertzailea | [[zientzialari]] | 1975 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/gregoire_courtine gregoire_courtine] | [[:d:Q23670337|Q23670337]] |- | [[Fitxategi:Guillaume Nery.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3120107|Guillaume Néry]]'' | | ''[[:d:Q17318006|freediver]]''<br/>''[[:d:Q1866686|urpekari]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[aurkezle]] | 1982-07-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/guillaume_nery guillaume_nery] | [[:d:Q3120107|Q3120107]] |- | [[Fitxategi:Casely-Hayford2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5620629|Gus Casely-Hayford]]'' | | ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>[[historialari]] | 1964 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/gus_casely_hayford gus_casely_hayford] | [[:d:Q5620629|Q5620629]] |- | | ''[[:d:Q23809293|Gustavo Dudamel & Teresa Carreño Youth Orchestra]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/the_teresa_carreno_youth_orchestra the_teresa_carreno_youth_orchestra] | [[:d:Q23809293|Q23809293]] |- | | ''[[:d:Q23728362|Guy Hoffman]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/guy_hoffman guy_hoffman] | [[:d:Q23728362|Q23728362]] |- | | ''[[:d:Q23769541|Guy Winch]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/guy_winch guy_winch] | [[:d:Q23769541|Q23769541]] |- | | ''[[:d:Q23657222|Guy-Philippe Goldstein]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/guy_philippe_goldstein guy_philippe_goldstein] | [[:d:Q23657222|Q23657222]] |- | [[Fitxategi:Gwynne Shotwell at pre-launch briefing for CRS-2 mission (KSC-2013-1704).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1557944|Gwynne Shotwell]]'' | | ''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1963-11-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/gwynne_shotwell gwynne_shotwell] | [[:d:Q1557944|Q1557944]] |- | [[Fitxategi:Haas&Hahn Dutch Artists.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17097956|Haas&Hahn]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/haas_hahn haas_hahn] | [[:d:Q17097956|Q17097956]] |- | | ''[[:d:Q23662747|Hadyn Parry]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/hadyn_parry hadyn_parry] | [[:d:Q23662747|Q23662747]] |- | [[Fitxategi:Halima-Aden.jpg|center|128px]] | [[Halima Aden]] | modelo estatubatuarra | [[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q22336956|gizaldeko ekintzaile]]'' | 1997-09-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/halima_aden halima_aden] | [[:d:Q28859847|Q28859847]] |- | [[Fitxategi:Halla Tómasdóttir at Arctic Circle 2024 cropped.jpg|center|128px]] | [[Halla Tómasdóttir]] | politikari islandiarra | [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1968-10-11 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Islandia]] | [https://www.ted.com/speakers/halla_tomasdottir halla_tomasdottir] | [[:d:Q24494577|Q24494577]] |- | | ''[[:d:Q23748667|Hamish Jolly]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/hamish_jolly hamish_jolly] | [[:d:Q23748667|Q23748667]] |- | | ''[[:d:Q5647664|Handspring Puppet Company]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/handspring_puppet_company handspring_puppet_company] | [[:d:Q5647664|Q5647664]] |- | [[Fitxategi:Hank Willis Thomas at the unveiling of the "The Embrace" (FmcSzEoXoAAQCdX) (1) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5648502|Hank Willis Thomas]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q21550489|conceptual artist]]'' | 1976-03-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/hank_willis_thomas hank_willis_thomas] | [[:d:Q5648502|Q5648502]] |- | [[Fitxategi:Hanna Rosin 216714.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3126824|Hanna Rosin]]'' | kazetari estatubatuarra | [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1970 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/hanna_rosin hanna_rosin] | [[:d:Q3126824|Q3126824]] |- | | ''[[:d:Q23662784|Hannah Brencher]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/hannah_brencher hannah_brencher] | [[:d:Q23662784|Q23662784]] |- | [[Fitxategi:Hannah Fry at the Data of Tomorrow Conference 2017 (36638999274) (cropped 2).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23657278|Hannah Fry]]'' | | ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[matematikari]]<br/>''[[:d:Q20856740|audio-liburu kontalari]]''<br/>[[aurkezle]]<br/>[[hizlari]]<br/>[[autore]]<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1984-02-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/hannah_fry hannah_fry] | [[:d:Q23657278|Q23657278]] |- | [[Fitxategi:Hannah-Gadsby-at-the-2024-Edinburgh-Festival-Fringe-2 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5648835|Hannah Gadsby]]'' | komediante australiarra | [[komediante]]<br/>[[Antzezle|aktore]] | 1978-01-12 | [[Genero ez bitar|ez-bitar]] | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/hannah_gadsby hannah_gadsby] | [[:d:Q5648835|Q5648835]] |- | [[Fitxategi:Hans Rosling, 2016 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q588259|Hans Rosling]]'' | | [[mediku]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]] | 1948-07-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/hans_rosling hans_rosling] | [[:d:Q588259|Q588259]] |- | | ''[[:d:Q5653782|Harald Haas]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]] | 1968 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/harald_haas harald_haas] | [[:d:Q5653782|Q5653782]] |- | | ''[[:d:Q22278084|Harald Haas]]'' | Wikimediako argipen orri | | | | | [https://www.ted.com/speakers/harald_haas harald_haas] | [[:d:Q22278084|Q22278084]] |- | [[Fitxategi:Flickr - World Economic Forum - Harish Manwani - Annual Meeting of the New Champions Tianjin 2008.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5657894|Harish Manwani]]'' | | [[enpresaburu]] | 1954<br/>1953<br/>1953-06-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/harish_manwani harish_manwani] | [[:d:Q5657894|Q5657894]] |- | | ''[[:d:Q23769245|Harry Baker]]'' | | [[poeta]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/harry_baker harry_baker] | [[:d:Q23769245|Q23769245]] |- | | ''[[:d:Q23840678|Harry Cliff]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/harry_cliff harry_cliff] | [[:d:Q23840678|Q23840678]] |- | [[Fitxategi:Harsha Bhogle walks for Manish Malhotra & Shaina NC's show for CPAA 21.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q12053146|Harsha Bhogle]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q7888586|kimika-ingeniari]]'' | 1961-07-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/harsha_bhogle harsha_bhogle] | [[:d:Q12053146|Q12053146]] |- | [[Fitxategi:Harvey V Fineberg 2021 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5677639|Harvey V. Fineberg]]'' | | ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]'' | 1945-09-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/harvey_fineberg harvey_fineberg] | [[:d:Q5677639|Q5677639]] |- | [[Fitxategi:Hasan Elahi 20110204.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5678224|Hasan M. Elahi]]'' | eskultore estatubatuarra | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1972 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/hasan_elahi hasan_elahi] | [[:d:Q5678224|Q5678224]] |- | | ''[[:d:Q23809276|Hawa Abdi & Deqo Mohamed]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/dr_hawa_abdi_dr_deqo_mohamed dr_hawa_abdi_dr_deqo_mohamed] | [[:d:Q23809276|Q23809276]] |- | | ''[[:d:Q20740945|Heather Barnett]]'' | artista britainiarra | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/heather_barnett_1 heather_barnett_1] | [[:d:Q20740945|Q20740945]] |- | [[Fitxategi:Heather Brooke, 2012 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2367689|Heather Brooke]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1970 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/heather_brooke heather_brooke]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1317 1317] | [[:d:Q2367689|Q2367689]] |- | [[Fitxategi:Heather Knight, College of Engineering (41832666920).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23797061|Heather Knight]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/heather_knight heather_knight] | [[:d:Q23797061|Q23797061]] |- | [[Fitxategi:HectorRuiz.png|center|128px]] | ''[[:d:Q563211|Hector Ruiz]]'' | | [[ingeniari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1945-12-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Mexiko]] | [https://www.ted.com/speakers/hector_ruiz hector_ruiz] | [[:d:Q563211|Q563211]] |- | | ''[[:d:Q56697413|Heidi M Sosik]]'' | | ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/heidi_m_sosik heidi_m_sosik] | [[:d:Q56697413|Q56697413]] |- | [[Fitxategi:Helen Czerski 2022.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4509588|Helen Czerski]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1978-11-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/helen_czerski helen_czerski] | [[:d:Q4509588|Q4509588]] |- | [[Fitxategi:Helen Fisher at LaWeb 2008 in Paris.jpg|center|128px]] | [[Helen Fisher]] | estatubatuar antropologoa eta biologoa | [[antropologo]] | 1945-05-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/helen_fisher helen_fisher] | [[:d:Q457262|Q457262]] |- | | ''[[:d:Q65383021|Helen Pearson]]'' | idazle britainiarra | [[idazle]] | 1973 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/helen_pearson helen_pearson] | [[:d:Q65383021|Q65383021]] |- | | ''[[:d:Q1605088|Hendrik N. Poinar]]'' | biologo estatubatuarra | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1969-05-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/hendrik hendrik] | [[:d:Q1605088|Q1605088]] |- | | ''[[:d:Q78849966|Henna-Maria Uusitupa]]'' | ikertzaile finlandiarra | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Finlandia]] | [https://www.ted.com/speakers/henna_maria_uusitupa henna_maria_uusitupa] | [[:d:Q78849966|Q78849966]] |- | [[Fitxategi:Henrietta Fore UNICEF (cropped).jpg|center|128px]] | [[Henrietta H. Fore]] | estatubatuar diplomazialaria, UNICEFeko zuzendari exekutiboa | ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q4115780|environmental health officer]]'' | 1948-12-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/henrietta_fore henrietta_fore] | [[:d:Q12057924|Q12057924]] |- | | ''[[:d:Q23712262|Henry Evans]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/henry_evans henry_evans] | [[:d:Q23712262|Q23712262]] |- | | ''[[:d:Q18044616|Henry Lin]]'' | astronomo estatubatuarra | [[astronomo]] | 1995 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/henry_lin henry_lin] | [[:d:Q18044616|Q18044616]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Henry Markram.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2000022|Henry Markram]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]'' | 1962-03-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]]<br/>[[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/henry_markram henry_markram] | [[:d:Q2000022|Q2000022]] |- | [[Fitxategi:Herbie Hancock.jpg|center|128px]] | [[Herbie Hancock]] | | [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q806349|musika-talde gidaria]]''<br/>''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[teklatu-jotzaile]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]'' | 1940-04-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/herbie_hancock herbie_hancock] | [[:d:Q105875|Q105875]] |- | | ''[[:d:Q23795333|Heribert Watzke]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/heribert_watzke heribert_watzke] | [[:d:Q23795333|Q23795333]] |- | | ''[[:d:Q23712659|Hetain Patel]]'' | | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/hetain_patel hetain_patel] | [[:d:Q23712659|Q23712659]] |- | [[Fitxategi:Radically Reinventing Social Systems (45933060145) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5760932|Hilary Cottam]]'' | | ''[[:d:Q978044|executive]]'' | 1965 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/hilary_cottam hilary_cottam] | [[:d:Q5760932|Q5760932]] |- | | ''[[:d:Q23796161|Hillel Cooperman]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/hillel_cooperman hillel_cooperman] | [[:d:Q23796161|Q23796161]] |- | [[Fitxategi:Orgyen Trinley Dorje, 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q465033|His Holiness the 17th Gyalwang Karmapa Orgyen Trinley Dorje|]]'' | | [[poeta]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q29514511|compiler]]''<br/>''[[:d:Q854997|bhikkhu]]'' | 1985-06-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Txinako Herri Errepublika]]<br/>[[Dominika]] | [https://www.ted.com/speakers/his_holiness_the_17th_karmapa his_holiness_the_17th_karmapa]<br/>[https://www.ted.com/speakers/539 539] | [[:d:Q465033|Q465033]] |- | [[Fitxategi:Waiter- The New World of 3D Printing and Computation (9972110315).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q12406466|Hod Lipson]]'' | | ''[[:d:Q3437279|roboticist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ingeniari]] | 1967 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/hod_lipson hod_lipson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/151 151] | [[:d:Q12406466|Q12406466]] |- | | ''[[:d:Q5882187|Holly Morris]]'' | telebista aurkezle estatubatuarra | ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1965-09-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/holly_morris holly_morris] | [[:d:Q5882187|Q5882187]] |- | [[Fitxategi:Homaro Cantu Cusp Conference 2008.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5887763|Homaro Cantu]]'' | | ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>[[asmatzaile]] | 1976-09-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/homaro_cantu homaro_cantu] | [[:d:Q5887763|Q5887763]] |- | [[Fitxategi:Dubai Future Forum 2024 - Honor Harger.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5896804|Honor Harger]]'' | | [[artista]]<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]<br/>[[diseinatzaile]] | 1975 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Zeelanda Berria]]<br/>[[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/honor_harger honor_harger] | [[:d:Q5896804|Q5896804]] |- | [[Fitxategi:HowardRheingoldJI4.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q962698|Howard Rheingold]]'' | kazetari estatubatuarra | ''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[idazle]] | 1947-07-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/howard_rheingold howard_rheingold]<br/>[https://www.ted.com/speakers/192 192] | [[:d:Q962698|Q962698]] |- | [[Fitxategi:Hubertus Knabe auf dem Blauen Sofa (6318869369) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q74348|Hubertus Knabe]]'' | historialari alemaniarra | ''[[:d:Q17489339|Aro Modernoko historialari]]''<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | 1959-07-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/hubertus_knabe hubertus_knabe] | [[:d:Q74348|Q74348]] |- | [[Fitxategi:Hugh Herr, 2013-crop.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3738041|Hugh Herr]]'' | | [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>''[[:d:Q3951423|arroka-eskalatzaile]]'' | 1964-10-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/hugh_herr hugh_herr]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1779 1779] | [[:d:Q3738041|Q3738041]] |- | [[Fitxategi:HELDER (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17280334|Hélder Guimarães]]'' | | | 1982-11-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Portugal]] | [https://www.ted.com/speakers/helder_guimaraes helder_guimaraes] | [[:d:Q17280334|Q17280334]] |- | | ''[[:d:Q23797233|Iain Hutchison]]'' | | [[zirujau]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/iain_hutchison iain_hutchison] | [[:d:Q23797233|Q23797233]] |- | [[Fitxategi:Iain McGilchrist.png|center|128px]] | ''[[:d:Q16732304|Iain McGilchrist]]'' | psikiatra britainiarra | ''[[:d:Q211346|psikiatra]]'' | 1953 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/iain_mcgilchrist iain_mcgilchrist] | [[:d:Q16732304|Q16732304]] |- | [[Fitxategi:Ian Bremmer headshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5980992|Ian Bremmer]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1969-11-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ian_bremmer ian_bremmer] | [[:d:Q5980992|Q5980992]] |- | | ''[[:d:Q39202|Ian Dunbar]]'' | | ''[[:d:Q202883|albaitari]]'' | 1947-04-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/ian_dunbar ian_dunbar] | [[:d:Q39202|Q39202]] |- | | ''[[:d:Q55314755|Ian Firth]]'' | | ''[[:d:Q2305987|egitura ingeniari]]'' | 1956-02-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/ian_firth ian_firth] | [[:d:Q55314755|Q55314755]] |- | [[Fitxategi:Professor Ian Goldin, Director, Oxford Martin School, University of Oxford.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5981666|Ian Goldin]]'' | | ''[[:d:Q806798|bankari]]''<br/>[[ekonomialari]] | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/ian_goldin ian_goldin] | [[:d:Q5981666|Q5981666]] |- | | ''[[:d:Q5982726|Ian Ritchie]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[enpresaburu]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/ian_ritchie ian_ritchie] | [[:d:Q5982726|Q5982726]] |- | [[Fitxategi:Ibeyi by Maya Dagnino 1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16800947|Ibeyi]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/ibeyi ibeyi] | [[:d:Q16800947|Q16800947]] |- | [[Fitxategi:Ibram Kendi 2019 Texas Book Festival.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q31213305|Ibram X. Kendi]]'' | historialari estatubatuarra | [[historialari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]] | 1982-08-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ibram_kendi ibram_kendi] | [[:d:Q31213305|Q31213305]] |- | [[Fitxategi:Iké Udé - 2024 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18217444|Iké Udé]]'' | argazkilari nigeriarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1964 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/ike_ude ike_ude] | [[:d:Q18217444|Q18217444]] |- | | ''[[:d:Q23759716|Ilona Szabó de Carvalho]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]'' | 1978-05-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/ilona_szabo_de_carvalho ilona_szabo_de_carvalho] | [[:d:Q23759716|Q23759716]] |- | [[Fitxategi:Web Summit 2018 - Centre Stage - Day 2, November 7 DSC 5287 (44853624505) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q230484|Imogen Heap]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>''[[:d:Q1294626|music artist]]''<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1977-12-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/imogen_heap imogen_heap]<br/>[https://www.ted.com/speakers/487 487] | [[:d:Q230484|Q230484]] |- | | ''[[:d:Q1139870|Improv Everywhere]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/improv_everywhere improv_everywhere] | [[:d:Q1139870|Q1139870]] |- | [[Fitxategi:InaraGeorge2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q274117|Inara George]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[musikari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[musikagile]] | 1974-07-04 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/inara_george inara_george] | [[:d:Q274117|Q274117]] |- | [[Fitxategi:Ines Pedras Architekten und Planer Albretch in Denmark Hall Exhibition.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q104034316|Ines J. Pedras]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[artista]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Espainia]] | [https://www.ted.com/speakers/imported imported] | [[:d:Q104034316|Q104034316]] |- | | ''[[:d:Q23795297|Inge Missmahl]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/inge_missmahl inge_missmahl] | [[:d:Q23795297|Q23795297]] |- | [[Fitxategi:Íngrid Betancourt (2014) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Ingrid Betancourt]] | | [[politikari]] | 1961-12-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Frantzia]]<br/>[[Kolonbia]]<br/>[[Seychelleak]] | [https://www.ted.com/speakers/ingrid_betancourt ingrid_betancourt] | [[:d:Q152472|Q152472]] |- | [[Fitxategi:Iqbal Quadir.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3347269|Iqbal Quadir]]'' | | ''[[:d:Q11960402|propriétaire d'entreprise]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1958-08-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/iqbal_quadir iqbal_quadir] | [[:d:Q3347269|Q3347269]] |- | | ''[[:d:Q89307223|Irina Kareva]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/irina_kareva irina_kareva] | [[:d:Q89307223|Q89307223]] |- | [[Fitxategi:Iredlener-photo small.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q6075109|Irwin Redlener]]'' | | [[mediku]] | 1944-08-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/irwin_redlener irwin_redlener] | [[:d:Q6075109|Q6075109]] |- | | ''[[:d:Q4578334|Isaac Lidsky]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[abokatu]] | 1979-07-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/isaac_lidsky isaac_lidsky] | [[:d:Q4578334|Q4578334]] |- | [[Fitxategi:Isaac Mizrahi (12852).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1673431|Isaac Mizrahi]]'' | | ''[[:d:Q667982|creative director]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>[[diseinatzaile]] | 1961-10-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/isaac_mizrahi isaac_mizrahi]<br/>[https://www.ted.com/speakers/312 312] | [[:d:Q1673431|Q1673431]] |- | [[Fitxategi:Isabel Allende Frankfurter Buchmesse 2015 (cropped).JPG|center|128px]] | [[Isabel Allende]] | Chileko idazlaria | [[eleberrigile]] | 1942-08-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Txile]] | [https://www.ted.com/speakers/isabel_allende isabel_allende]<br/>[https://www.ted.com/speakers/181 181] | [[:d:Q83566|Q83566]] |- | [[Fitxategi:Isabel B Congo Bonobo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18684694|Isabel Behncke]]'' | | ''[[:d:Q16825962|primatologist]]''<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]'' | 1976-11-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Txile]] | [https://www.ted.com/speakers/isabel_behncke_izquierdo isabel_behncke_izquierdo] | [[:d:Q18684694|Q18684694]] |- | [[Fitxategi:Isabel wilkerson 2010.jpg|center|128px]] | [[Isabel Wilkerson]] | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1961 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/isabel_wilkerson isabel_wilkerson] | [[:d:Q6077806|Q6077806]] |- | | ''[[:d:Q23760196|Ismael Nazario]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ismael_nazario ismael_nazario] | [[:d:Q23760196|Q23760196]] |- | [[Fitxategi:Itay Talgam02.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6094174|Itay Talgam]]'' | | ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[piano-jotzaile]] | 1958 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/itay_talgam itay_talgam] | [[:d:Q6094174|Q6094174]] |- | [[Fitxategi:Ivan Coyote.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6096094|Ivan Coyote]]'' | | ''[[:d:Q17378128|hitz esana egiten duen artista]]''<br/>[[poeta]]<br/>[[idazle]] | 1969-08-11 | [[Genero ez bitar|ez-bitar]] | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/ivan_coyote ivan_coyote] | [[:d:Q6096094|Q6096094]] |- | [[Fitxategi:Ivan Krastev (48049273052) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2340462|Ivan Krastev]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1965-01-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Bulgaria]] | [https://www.ted.com/speakers/ivan_krastev ivan_krastev] | [[:d:Q2340462|Q2340462]] |- | | ''[[:d:Q23662491|Ivan Oransky]]'' | ikertzaile errusiarra | [[ikertzaile]]<br/>[[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Errusia]] | [https://www.ted.com/speakers/ivan_oransky ivan_oransky] | [[:d:Q23662491|Q23662491]] |- | [[Fitxategi:NEXT Conference 2024 (54023049561).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q130418516|Ivan Poupyrev]]'' | | [[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]] | [https://www.ted.com/speakers/ivan_poupyrev ivan_poupyrev] | [[:d:Q130418516|Q130418516]] |- | [[Fitxategi:Iwan at Rock Garden.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q3156399|Iwan Baan]]'' | argazkilari nederlandarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q3381574|architectural photographer]]''<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1975-02-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/iwan_baan iwan_baan] | [[:d:Q3156399|Q3156399]] |- | [[Fitxategi:Iyad Rahwan (24346536449).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29453267|Iyad Rahwan]]'' | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1978 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Siria]]<br/>[[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/iyad_rahwan iyad_rahwan] | [[:d:Q29453267|Q29453267]] |- | [[Fitxategi:J. J. Abrams (23175170706) (cropped).jpg|center|128px]] | [[J. J. Abrams]] | | [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[musikagile]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q13235160|ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>''[[:d:Q1053574|ekoizle exekutiboa]]''<br/>[[showrunner]] | 1966-06-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/j_j_abrams j_j_abrams] | [[:d:Q188137|Q188137]] |- | [[Fitxategi:J. K. Rowling 2010.jpg|center|128px]] | [[J. K. Rowling]] | | [[zinema ekoizle]]<br/>[[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q111597957|transgeneroen eskubideen aurkako ekintzaile]]'' | 1965-07-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jk_rowling jk_rowling]<br/>[https://www.ted.com/speakers/661 661] | [[:d:Q34660|Q34660]] |- | [[Fitxategi:Dr Marshall Shepherd (2332653215).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16205502|J. Marshall Shepherd]]'' | | ''[[:d:Q2310145|meteorologo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/j_marshall_shepherd j_marshall_shepherd] | [[:d:Q16205502|Q16205502]] |- | [[Fitxategi:Senator Vance official portrait. 118th Congress.jpg|center|128px]] | [[J.D. Vance]] | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q5172469|corporate lawyer]]''<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q215536|merkatari]]'' | 1984-08-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jd_vance jd_vance] | [[:d:Q28935729|Q28935729]] |- | [[Fitxategi:-rpTEN - Tag 1 (26171481963).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q12318774|J.P. Rangaswami]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1957-11-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/jp_rangaswami jp_rangaswami] | [[:d:Q12318774|Q12318774]] |- | | ''[[:d:Q23657167|JD Schramm]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jd_schramm jd_schramm] | [[:d:Q23657167|Q23657167]] |- | [[Fitxategi:JR (artist) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1312565|JR]]'' | | ''[[:d:Q19890761|artibista]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q15095148|grafiti artista]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q21477194|contemporary artist]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]'' | 1983-02-22<br/>1986 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/jr jr] | [[:d:Q1312565|Q1312565]] |- | | ''[[:d:Q23769228|Jaap de Roode]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jaap_de_roode jaap_de_roode] | [[:d:Q23769228|Q23769228]] |- | | ''[[:d:Q23782383|Jacek Utko]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jacek_utko jacek_utko] | [[:d:Q23782383|Q23782383]] |- | [[Fitxategi:Jack Andraka 2013.jpg|center|128px]] | [[Jack Andraka]] | | [[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q30086937|cancer researcher]]'' | 1997-01-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jack_andraka jack_andraka] | [[:d:Q2626989|Q2626989]] |- | | ''[[:d:Q23657134|Jack Choi]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jack_choi jack_choi] | [[:d:Q23657134|Q23657134]] |- | [[Fitxategi:Jack Conte 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q14648645|Jack Conte]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>[[musikari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[youtuber]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1984-07-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jack_conte jack_conte] | [[:d:Q14648645|Q14648645]] |- | [[Fitxategi:Remarks by Mr. Jack Dangermond at the Geographic Information Systems Conference (2).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3157158|Jack Dangermond]]'' | | [[geografo]]<br/>[[enpresaburu]] | 1945 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jack_dangermond jack_dangermond] | [[:d:Q3157158|Q3157158]] |- | [[Fitxategi:Jack Horner.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q247264|Jack Horner]]'' | | [[geologo]]<br/>''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>''[[:d:Q16271064|herpetologoa]]'' | 1946-06-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jack_horner jack_horner] | [[:d:Q247264|Q247264]] |- | | ''[[:d:Q23729170|Jackie Savitz]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jackie_savitz jackie_savitz] | [[:d:Q23729170|Q23729170]] |- | [[Fitxategi:RabbiJackieTabick.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6116680|Jackie Tabick]]'' | | [[errabino]] | 1948 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jackie_tabick jackie_tabick] | [[:d:Q6116680|Q6116680]] |- | [[Fitxategi:JacksonBrowne3.jpg|center|128px]] | [[Jackson Browne]] | | [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[teklatu-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q13235160|ekoizle]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1948-10-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jackson_brown jackson_brown] | [[:d:Q355009|Q355009]] |- | | ''[[:d:Q6117187|Jackson Katz]]'' | | [[zientzialari]]<br/>[[zinema ekoizle]] | 1960-05-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jackson_katz jackson_katz] | [[:d:Q6117187|Q6117187]] |- | [[Fitxategi:Jake Barton in Local Projects, Aug 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17386582|Jacob Barton]]'' | diseinatzaile estatubatuarra | [[diseinatzaile]] | 1972-11-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jake_barton jake_barton] | [[:d:Q17386582|Q17386582]] |- | [[Fitxategi:Jacob Collier -1180632.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q24900882|Jacob Collier]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[musikari]] | 1994-08-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jacob_collier jacob_collier] | [[:d:Q24900882|Q24900882]] |- | [[Fitxategi:Jacqueline Novogratz DJO2709.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q924979|Jacqueline Novogratz]]'' | | ''[[:d:Q806798|bankari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q1416279|finantza-analista]]''<br/>''[[:d:Q15978655|aholkulari]]'' | 1961-03-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jacqueline_novogratz jacqueline_novogratz] | [[:d:Q924979|Q924979]] |- | [[Fitxategi:2018-us-nationalbookfestival-jacqueline-woodson.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6120237|Jacqueline Woodson]]'' | | [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[poeta]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1963-02-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jacqueline_woodson jacqueline_woodson] | [[:d:Q6120237|Q6120237]] |- | [[Fitxategi:Jad Abumrad.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2856132|Jad Abumrad]]'' | | ''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1973-04-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jad_abumrad jad_abumrad] | [[:d:Q2856132|Q2856132]] |- | | ''[[:d:Q19663314|Jae Rhim Lee]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[ikertzaile]] | 1975 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jae_rhim_lee jae_rhim_lee] | [[:d:Q19663314|Q19663314]] |- | [[Fitxategi:Фото Игорь Катаев 1-1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q923927|Jaime Lerner]]'' | | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1937-12-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/jaime_lerner jaime_lerner] | [[:d:Q923927|Q923927]] |- | | ''[[:d:Q23662959|Jake Wood]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jake_wood jake_wood] | [[:d:Q23662959|Q23662959]] |- | | ''[[:d:Q89526310|Jakob Magolan]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/jakob_magolan jakob_magolan] | [[:d:Q89526310|Q89526310]] |- | [[Fitxategi:Jakob Trollbäck.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6215569|Jakob Trollbäck]]'' | diseinatzaile suediarra | [[diseinatzaile]] | 1959-10-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/jakob_trollback jakob_trollback] | [[:d:Q6215569|Q6215569]] |- | [[Fitxategi:Jamais Cascio 2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22277279|Jamais Cascio]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q54845077|role-playing game designer]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jamais_cascio jamais_cascio] | [[:d:Q22277279|Q22277279]] |- | [[Fitxategi:Rev James A Forbes speaking 2006.png|center|128px]] | ''[[:d:Q6128099|James A. Forbes]]'' | | ''[[:d:Q1234713|teologo]]'' | 1935-09-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_forbes james_forbes] | [[:d:Q6128099|Q6128099]] |- | | ''[[:d:Q23760213|James A. White Sr.]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/james_a_white_sr james_a_white_sr] | [[:d:Q23760213|Q23760213]] |- | | ''[[:d:Q23671470|James B. Glattfelder]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/james_b_glattfelder james_b_glattfelder] | [[:d:Q23671470|Q23671470]] |- | [[Fitxategi:James Balog Iceland.png|center|128px]] | ''[[:d:Q6129316|James Balog]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1952-07-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_balog james_balog] | [[:d:Q6129316|Q6129316]] |- | [[Fitxategi:James Beacham - Kolkata 2023-12-19 9686.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q67466997|James Beacham]]'' | fisikari estatubatuarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_beacham james_beacham] | [[:d:Q67466997|Q67466997]] |- | [[Fitxategi:Re publica 2015 - Tag 1 (17379378221).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20683898|James Bridle]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>[[artista]] | 1980-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/james_bridle james_bridle] | [[:d:Q20683898|Q20683898]] |- | | ''[[:d:Q23769563|James Burchfield]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/james_burchfield james_burchfield] | [[:d:Q23769563|Q23769563]] |- | [[Fitxategi:James Cameron October 2012.jpg|center|128px]] | [[James Cameron]] | | [[zinema ekoizle]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Zinema-editore|film-muntatzaile]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q47541952|produktore]]'' | 1954-08-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/james_cameron james_cameron] | [[:d:Q42574|Q42574]] |- | [[Fitxategi:James D Watson.jpg|center|128px]] | [[James Dewey Watson]] | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[kimikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]'' | 1928-04-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_watson james_watson] | [[:d:Q83333|Q83333]] |- | [[Fitxategi:James Hansen profile (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q724095|James E. Hansen]]'' | fisikari estatubatuarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]'' | 1941-03-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_hansen james_hansen] | [[:d:Q724095|Q724095]] |- | [[Fitxategi:Jim Flynn Political Studies University of Otago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1383120|James Flynn]]'' | | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]] | 1934-04-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Zeelanda Berria]] | [https://www.ted.com/speakers/jim_flynn jim_flynn] | [[:d:Q1383120|Q1383120]] |- | [[Fitxategi:James Geary 1051144.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6134546|James Geary]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_geary james_geary]<br/>[https://www.ted.com/speakers/478 478] | [[:d:Q6134546|Q6134546]] |- | | ''[[:d:Q9010694|James H. Fallon]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1947-10-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jim_fallon jim_fallon] | [[:d:Q9010694|Q9010694]] |- | | ''[[:d:Q6136003|James Heywood]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 1966-10-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jamie_heywood jamie_heywood] | [[:d:Q6136003|Q6136003]] |- | [[Fitxategi:Jim w mustache.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q962004|James Howard Kunstler]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1948-10-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_howard_kunstler james_howard_kunstler] | [[:d:Q962004|Q962004]] |- | | ''[[:d:Q23712699|James Lyne]]'' | | ''[[:d:Q123577390|cybersecurity specialist]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/james_lyne james_lyne]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1472 1472] | [[:d:Q23712699|Q23712699]] |- | [[Fitxategi:Nachtwey MSK2011.jpg|center|128px]] | [[James Nachtwey]] | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q11496048|gerra argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>[[kazetari]] | 1948-03-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_nachtwey james_nachtwey]<br/>[https://www.ted.com/speakers/84 84] | [[:d:Q437013|Q437013]] |- | [[Fitxategi:James Patten (24375372394).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23748686|James Patten]]'' | | [[asmatzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q11977439|interaction designer]]'' | 1977 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/james_patten james_patten] | [[:d:Q23748686|Q23748686]] |- | [[Fitxategi:Preferred official head-shot from James Randi Educational Foundation.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q294918|James Randi]]'' | | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q15855449|magialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1658894|ilusionista]]'' | 1928-08-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_randi james_randi] | [[:d:Q294918|Q294918]] |- | [[Fitxategi:Admiral Stavridis in the remote studio at The Fletcher School.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q116464|James Stavridis]]'' | | ''[[:d:Q10669499|itsas ofizial]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[Itsastar|marinel]]<br/>[[soldadu]] | 1955-02-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_stavridis james_stavridis] | [[:d:Q116464|Q116464]] |- | [[Fitxategi:JamesSurowieckiMUleft.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1496028|James Surowiecki]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1967-04-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/james_surowiecki james_surowiecki] | [[:d:Q1496028|Q1496028]] |- | | ''[[:d:Q6144629|James Veitch]]'' | | [[komediante]]<br/>[[antzerki zuzendari]] | 1980-04-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/james_veitch james_veitch] | [[:d:Q6144629|Q6144629]] |- | [[Fitxategi:Jamie Bartlett in conversation with Inotai Edit at CASM 14.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20675953|Jamie Bartlett]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1979 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jamie_bartlett jamie_bartlett] | [[:d:Q20675953|Q20675953]] |- | | ''[[:d:Q23662542|Jamie Drummond]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jamie_drummond jamie_drummond] | [[:d:Q23662542|Q23662542]] |- | [[Fitxategi:Jamie Oliver (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jamie Oliver]] | | ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>''[[:d:Q3427922|jatetxe-jabe]]''<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q27431213|cookbook writer]]''<br/>[[youtuber]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1975-05-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jamie_oliver jamie_oliver] | [[:d:Q190051|Q190051]] |- | | ''[[:d:Q23795294|Jamil Abu-Wardeh]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jamil_abu_wardeh jamil_abu_wardeh] | [[:d:Q23795294|Q23795294]] |- | [[Fitxategi:Portrait de Jamila Gordon2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106919199|Jamila Gordon]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]]<br/>[[Somalia]] | [https://www.ted.com/speakers/jamila_gordon jamila_gordon] | [[:d:Q106919199|Q106919199]] |- | | ''[[:d:Q23759680|Jamila Lyiscott]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jamila_lyiscott jamila_lyiscott] | [[:d:Q23759680|Q23759680]] |- | | ''[[:d:Q6148692|Jan Chipchase]]'' | | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jan_chipchase jan_chipchase] | [[:d:Q6148692|Q6148692]] |- | [[Fitxategi:Jane Marie Chen, 2012 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6151247|Jane Chen]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1978-12-05 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jane_chen jane_chen] | [[:d:Q6151247|Q6151247]] |- | [[Fitxategi:Jane Fonda Cannes 2014.jpg|center|128px]] | [[Jane Fonda]] | | ''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[ahots-aktore]] | 1937-12-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jane_fonda jane_fonda] | [[:d:Q41142|Q41142]] |- | [[Fitxategi:Johanna lohr jane-goodall.jpg|center|128px]] | [[Jane Goodall]] | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]'' | 1934-04-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jane_goodall jane_goodall] | [[:d:Q184746|Q184746]] |- | [[Fitxategi:Jane McGonigal Meet the Media Guru 1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2699296|Jane McGonigal]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q3630699|jolas diseinatzailea]]'' | 1977-10-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jane_mcgonigal jane_mcgonigal]<br/>[https://www.ted.com/speakers/600 600] | [[:d:Q2699296|Q2699296]] |- | [[Fitxategi:Champions for Change photo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6152636|Jane Poynter]]'' | | [[enpresaburu]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jane_poynter jane_poynter] | [[:d:Q6152636|Q6152636]] |- | [[Fitxategi:Janet Echelman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2346435|Janet Echelman]]'' | eskultore estatubatuarra | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]'' | 1966-02-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/janet_echelman janet_echelman] | [[:d:Q2346435|Q2346435]] |- | | ''[[:d:Q23729136|Janet Iwasa]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q15839136|biologo zelularra]]''<br/>[[animatzaile]]<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1978 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/janet_iwasa janet_iwasa] | [[:d:Q23729136|Q23729136]] |- | [[Fitxategi:Janette Sadik-Khan.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6153709|Janette Sadik-Khan]]'' | politikari estatubatuarra | [[politikari]]<br/>[[legelari]] | 1961-04-28<br/>1961 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/janette_sadik_khan janette_sadik_khan] | [[:d:Q6153709|Q6153709]] |- | | [[Janine Benyus]] | idazle amerikarra | [[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[naturalista]] | 1958 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/janine_benyus janine_benyus] | [[:d:Q3161983|Q3161983]] |- | [[Fitxategi:Janine Shepherd.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6154579|Janine Shepherd]]'' | | ''[[:d:Q4270517|eskiatzaile]]''<br/>''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>[[hegazkinlari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]'' | 1962-01-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/janine_shepherd janine_shepherd] | [[:d:Q6154579|Q6154579]] |- | [[Fitxategi:Janine di Giovanni at the International Journalism Festival 2024 in Perugia, Italy (cropped2).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1304314|Janine di Giovanni]]'' | kazetari estatubatuarra | ''[[:d:Q164236|gerra-berriemaile]]''<br/>[[kazetari]] | 1961 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/janine_di_giovanni janine_di_giovanni] | [[:d:Q1304314|Q1304314]] |- | [[Fitxategi:Beyond the Cradle 2019 Janna Levin (47422163091).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6155075|Janna Levin]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>[[matematikari]] | 1967 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/janna_levin janna_levin] | [[:d:Q6155075|Q6155075]] |- | [[Fitxategi:Jared diamond.jpg|center|128px]] | [[Jared Diamond]] | zientzia dibulgatzailea, idazlea | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q2055046|fisiologo]]''<br/>[[geografo]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1225716|ornitologo]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1937-09-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jared_diamond jared_diamond] | [[:d:Q205772|Q205772]] |- | | ''[[:d:Q23657161|Jared Ficklin]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jared_ficklin jared_ficklin] | [[:d:Q23657161|Q23657161]] |- | [[Fitxategi:Jaron Lanier 1.jpg|center|128px]] | [[Jaron Lanier]] | | [[informatikari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[filosofo]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]'' | 1960-05-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jaron_lanier jaron_lanier] | [[:d:Q92862|Q92862]] |- | [[Fitxategi:Jarreth Merz 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1683706|Jarreth Merz]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]'' | 1970-05-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]]<br/>[[Ghana]] | [https://www.ted.com/speakers/jarreth_merz jarreth_merz] | [[:d:Q1683706|Q1683706]] |- | [[Fitxategi:Jarrett Krosoczka (10747).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6161021|Jarrett J. Krosoczka]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]'' | 1977-12-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jarrett_j_krosoczka jarrett_j_krosoczka]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1511 1511] | [[:d:Q6161021|Q6161021]] |- | | ''[[:d:Q23795288|Jason Clay]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jason_clay jason_clay] | [[:d:Q23795288|Q23795288]] |- | | ''[[:d:Q23795888|Jason Fried]]'' | | [[idazle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1974 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jason_fried jason_fried] | [[:d:Q23795888|Q23795888]] |- | | ''[[:d:Q23662557|Jason McCue]]'' | | [[abokatu]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jason_mccue jason_mccue] | [[:d:Q23662557|Q23662557]] |- | [[Fitxategi:Jason Pontin.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6163277|Jason Pontin]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q16023665|venture capitalist]]'' | 1967-05-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jason_pontin jason_pontin] | [[:d:Q6163277|Q6163277]] |- | | ''[[:d:Q1684006|Jason deCaires Taylor]]'' | eskultore britainiarra | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q7541856|zeramikari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1974-08-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jason_decaires_taylor jason_decaires_taylor] | [[:d:Q1684006|Q1684006]] |- | [[Fitxategi:Javed Aktar 2010.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2319562|Javed Akhtar]]'' | | [[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q822146|kanta-idazle]]''<br/>[[kantugile]]<br/>[[politikari]] | 1945-01-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Britainiar Raj]]<br/>[[India]] | [https://www.ted.com/speakers/javed_akhtar javed_akhtar] | [[:d:Q2319562|Q2319562]] |- | | ''[[:d:Q23656752|Jay Bradner]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jay_bradner jay_bradner] | [[:d:Q23656752|Q23656752]] |- | [[Fitxategi:Jay Walker.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6167147|Jay S. Walker]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1955-11-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jay_walker jay_walker] | [[:d:Q6167147|Q6167147]] |- | | ''[[:d:Q19667282|Jay Silver]]'' | | | 1979-09-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jay_silver jay_silver] | [[:d:Q19667282|Q19667282]] |- | | ''[[:d:Q23657155|Jean-Baptiste Michel]]'' | | [[matematikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jean_baptiste_michel jean_baptiste_michel] | [[:d:Q23657155|Q23657155]] |- | [[Fitxategi:Jean-Paul Mari.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3168596|Jean-Paul Mari]]'' | idazle frantziarra | ''[[:d:Q164236|gerra-berriemaile]]''<br/>[[kazetari]] | 1950-10-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/jean_paul_mari jean_paul_mari] | [[:d:Q3168596|Q3168596]] |- | [[Fitxategi:Jeanne Gang.jpg|center|128px]] | [[Jeanne Gang]] | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1964-03-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jeanne_gang jeanne_gang] | [[:d:Q444257|Q444257]] |- | | ''[[:d:Q23760219|Jedidah Isler]]'' | | ''[[:d:Q752129|astrofisikari]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jedidah_isler jedidah_isler] | [[:d:Q23760219|Q23760219]] |- | [[Fitxategi:Jeff Bezos at Amazon Spheres Grand Opening in Seattle - 2018 (39074799225) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jeff Bezos]] | | [[informatikari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q2868586|commercial astronaut]]'' | 1964-01-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jeff_bezos jeff_bezos] | [[:d:Q312556|Q312556]] |- | | ''[[:d:Q23662685|Jeff Hancock]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q26759595|communication scholar]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jeff_hancock jeff_hancock] | [[:d:Q23662685|Q23662685]] |- | [[Fitxategi:Jeff Hawkins by Jeff Kubina.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q92993|Jeff Hawkins]]'' | ikertzailea | [[enpresaburu]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1957-06-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jeff_hawkins jeff_hawkins] | [[:d:Q92993|Q92993]] |- | | ''[[:d:Q23768700|Jeff Iliff]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jeff_iliff jeff_iliff] | [[:d:Q23768700|Q23768700]] |- | [[Fitxategi:Jeff Skoll 2013 (5576999744).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q710924|Jeff Skoll]]'' | | [[zinema ekoizle]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]'' | 1965-01-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/jeff_skoll jeff_skoll] | [[:d:Q710924|Q710924]] |- | [[Fitxategi:Jeffsmithedited-400x600.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15498191|Jeff Smith]]'' | politikari estatubatuarra (1973-) | [[politikari]] | 1973-12-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jeff_smith jeff_smith] | [[:d:Q15498191|Q15498191]] |- | | ''[[:d:Q23713807|Jeff Speck]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]'' | 1963-08-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jeff_speck jeff_speck] | [[:d:Q23713807|Q23713807]] |- | [[Fitxategi:Table-cum-touch display.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6175484|Jefferson Han]]'' | | [[ingeniari]]<br/>[[informatikari]] | 1975 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jeff_han jeff_han] | [[:d:Q6175484|Q6175484]] |- | | ''[[:d:Q23760258|Jeffrey Brown]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rev_jeffrey_brown rev_jeffrey_brown] | [[:d:Q23760258|Q23760258]] |- | [[Fitxategi:Jeffrey Kluger.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1686458|Jeffrey Kluger]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q876864|editore-laguntzaile]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]] | 1954-05-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jeffrey_kluger jeffrey_kluger] | [[:d:Q1686458|Q1686458]] |- | [[Fitxategi:Jehane Noujaim.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2264148|Jehane Noujaim]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>[[gidoilari]] | 1974-05-17 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jehane_noujaim jehane_noujaim] | [[:d:Q2264148|Q2264148]] |- | [[Fitxategi:Jen Golbeck 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15429153|Jen Golbeck]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1976-12-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jennifer_golbeck jennifer_golbeck] | [[:d:Q15429153|Q15429153]] |- | [[Fitxategi:Jenna McCarthy.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6177767|Jenna McCarthy]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jenna_mccarthy jenna_mccarthy] | [[:d:Q6177767|Q6177767]] |- | [[Fitxategi:WorldPride 2017 - Madrid Summit - 170626 182102.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23809207|Jenni Chang & Lisa Dazols]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/jenni_chang_and_lisa_dazols jenni_chang_and_lisa_dazols] | [[:d:Q23809207|Q23809207]] |- | [[Fitxategi:Wikiconference NA DSC 6441.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q702510|Jennifer 8. Lee]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1976-03-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jennifer_8_lee jennifer_8_lee] | [[:d:Q702510|Q702510]] |- | | ''[[:d:Q24578998|Jennifer Brea]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jen_brea jen_brea] | [[:d:Q24578998|Q24578998]] |- | [[Fitxategi:Professor Jennifer Doudna ForMemRS (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jennifer Doudna]] | Amerikar biokimikaria | ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[kimikari]]<br/>''[[:d:Q15142825|kristalografo]]'' | 1964-02-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jennifer_doudna jennifer_doudna] | [[:d:Q56068|Q56068]] |- | [[Fitxategi:Secretary Jennifer Granholm (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jennifer Granholm]] | politikari estatubatuarra | [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q18581305|edertasun lehiaketan parte-hartzaile]]''<br/>[[epaile]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]'' | 1959-02-05 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jennifer_granholm jennifer_granholm] | [[:d:Q234994|Q234994]] |- | [[Fitxategi:Jennifer Granick.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6178367|Jennifer Granick]]'' | abokatu estatubatuarra | [[abokatu]] | 1969-06-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jennifer_granick jennifer_granick] | [[:d:Q6178367|Q6178367]] |- | [[Fitxategi:TNW Conference 2014 - Jennifer Healey (14014859332) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23713350|Jennifer Healey]]'' | | ''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jennifer_healey jennifer_healey] | [[:d:Q23713350|Q23713350]] |- | | ''[[:d:Q61138464|Jennifer Kahn]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[hizlari]] | 1986 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jennifer_kahn jennifer_kahn] | [[:d:Q61138464|Q61138464]] |- | | ''[[:d:Q6178542|Jennifer Lin]]'' | piano-jotzaile estatubatuarra | [[piano-jotzaile]] | 1990 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jennifer_lin jennifer_lin] | [[:d:Q6178542|Q6178542]] |- | [[Fitxategi:Jennifer Pahlka of Code for America, speaking at the opening of Open Up!.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6178697|Jennifer Pahlka]]'' | | [[enpresaburu]] | 1969-12-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jen_pahlka jen_pahlka] | [[:d:Q6178697|Q6178697]] |- | | ''[[:d:Q23728486|Jennifer Senior]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jennifer_senior jennifer_senior] | [[:d:Q23728486|Q23728486]] |- | [[Fitxategi:Jennifer Wilcox .jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60197318|Jennifer Wilcox]]'' | | [[kimikari]] | 1974-07-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jen_wilcox jen_wilcox] | [[:d:Q60197318|Q60197318]] |- | [[Fitxategi:Jer Thorp - PopTech 2012 - Camden Maine USA (8102975934) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23662183|Jer Thorp]]'' | artista kanadarra | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[hizlari]]<br/>[[artista]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/jer_thorp jer_thorp] | [[:d:Q23662183|Q23662183]] |- | [[Fitxategi:JeremyJackson1243.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15485171|Jeremy B. C. Jackson]]'' | | ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>''[[:d:Q16037036|paleobiologist]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[idazle]] | 1942-11-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jeremy_jackson jeremy_jackson] | [[:d:Q15485171|Q15485171]] |- | [[Fitxategi:Jeremy Gilley (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1653797|Jeremy Gilley]]'' | aktore britainiarra | [[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>[[Antzezle|aktore]] | 1969 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jeremy_gilley jeremy_gilley] | [[:d:Q1653797|Q1653797]] |- | [[Fitxategi:Jeremy Heimans Purpose Co-founder CEO.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16729741|Jeremy Heimans]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1977 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/jeremy_heimans jeremy_heimans] | [[:d:Q16729741|Q16729741]] |- | [[Fitxategi:Jeremy Howard.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6181501|Jeremy Howard]]'' | | ''[[:d:Q29169143|data scientist]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]'' | 1973-11-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/jeremy_howard jeremy_howard] | [[:d:Q6181501|Q6181501]] |- | [[Fitxategi:Jeremy Rifkin, 2009 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jeremy Rifkin]] | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q12047093|prognostician]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[filosofo]] | 1945-01-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jeremy_rifkin jeremy_rifkin] | [[:d:Q505154|Q505154]] |- | | ''[[:d:Q6186043|Jessa Gamble]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1979-04-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jessa_gamble jessa_gamble] | [[:d:Q6186043|Q6186043]] |- | | ''[[:d:Q20966512|Jesse J. Perez]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[koreografo]] | 1977 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jesse_j_perez jesse_j_perez] | [[:d:Q20966512|Q20966512]] |- | [[Fitxategi:Jesse Schell (4670646737).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6186836|Jesse Schell]]'' | | [[software garatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]] | 1970-06-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jesse_schell jesse_schell] | [[:d:Q6186836|Q6186836]] |- | | ''[[:d:Q23656726|Jessi Arrington]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jessi_arrington jessi_arrington] | [[:d:Q23656726|Q23656726]] |- | [[Fitxategi:Jessica Green visits the Center for Total Health 39089 (13428328504).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21062122|Jessica Green]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jessica_green jessica_green] | [[:d:Q21062122|Q21062122]] |- | [[Fitxategi:Jessica Jackley.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6187288|Jessica Jackley]]'' | | ''[[:d:Q2462658|manager]]'' | 1977-10-29 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jessica_jackley jessica_jackley] | [[:d:Q6187288|Q6187288]] |- | | ''[[:d:Q23783057|Jessica Shortall]]'' | | [[idazle]] | 1900 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jessica_shortall jessica_shortall] | [[:d:Q23783057|Q23783057]] |- | [[Fitxategi:Jherek Bischoff Roxy Theater 18 July 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16199394|Jherek Bischoff]]'' | musikari estatubatuarra | [[musikari]] | 1979-09-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jherek_bischoff jherek_bischoff] | [[:d:Q16199394|Q16199394]] |- | [[Fitxategi:증명사진 jiha.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16887739|Ji-hae Park]]'' | biolin-jotzaile korearra | ''[[:d:Q1259917|biolin-jotzaile]]'' | 1985 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Hego Korea]] | [https://www.ted.com/speakers/ji_hae_park ji_hae_park] | [[:d:Q16887739|Q16887739]] |- | [[Fitxategi:Jill Bolte Taylor - observing a stroke from within.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2550602|Jill Bolte Taylor]]'' | | ''[[:d:Q10872101|anatomista]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1959-05-04 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jill_bolte_taylor jill_bolte_taylor] | [[:d:Q2550602|Q2550602]] |- | | [[Jill Farrant]] | | ''[[:d:Q15839136|biologo zelularra]]''<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1961 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/jill_farrant jill_farrant] | [[:d:Q15839341|Q15839341]] |- | [[Fitxategi:JillHeinerth.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17484182|Jill Heinerth]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q55383113|cave diver]]''<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]'' | 1965 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/jill_heinerth jill_heinerth] | [[:d:Q17484182|Q17484182]] |- | | ''[[:d:Q23759545|Jill Shargaa]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jill_shargaa jill_shargaa] | [[:d:Q23759545|Q23759545]] |- | [[Fitxategi:Jill Sobule in 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q520324|Jill Sobule]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]] | 1965-01-16<br/>1959-01-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jill_sobule jill_sobule]<br/>[https://www.ted.com/speakers/105 105] | [[:d:Q520324|Q520324]] |- | [[Fitxategi:Jill Tarter at TED in 2009.jpg|center|128px]] | [[Jill Tarter]] | astronomo estatubatuarra | [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]'' | 1944-01-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jill_cornell_tarter jill_cornell_tarter] | [[:d:Q445596|Q445596]] |- | [[Fitxategi:Jim Al-Khalili (cropped and shadow enhanced).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q259054|Jim Al-Khalili]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[idazle]] | 1962-09-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jim_al_khalili jim_al_khalili] | [[:d:Q259054|Q259054]] |- | | ''[[:d:Q13566451|Jim Holt]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]'' | 1954-10-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jim_holt jim_holt] | [[:d:Q13566451|Q13566451]] |- | [[Fitxategi:Jim Simons at MSRI.jpg|center|128px]] | [[Jim Simons]] | matematikari estatubatuarra | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[kriptografo]]<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q683476|finantza-aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]'' | 1938-04-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jim_simons jim_simons]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2417 2417] | [[:d:Q560847|Q560847]] |- | | ''[[:d:Q6198539|Jim Toomey]]'' | | ''[[:d:Q1114448|umorista grafiko]]'' | 1960-12-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jim_toomey jim_toomey] | [[:d:Q6198539|Q6198539]] |- | [[Fitxategi:Jim Yong Kim (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q313297|Jim Yong Kim]]'' | | [[mediku]]<br/>[[antropologo]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1959-12-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jim_yong_kim jim_yong_kim] | [[:d:Q313297|Q313297]] |- | [[Fitxategi:JimmyCarterPortrait2.jpg|center|128px]] | [[Jimmy Carter]] | | ''[[:d:Q10669499|itsas ofizial]]''<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[politikari]]<br/>[[nekazari]]<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>''[[:d:Q3492027|submariner]]''<br/>''[[:d:Q372436|estatu-politikari]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q22336956|gizaldeko ekintzaile]]'' | 1924-10-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jimmy_carter jimmy_carter] | [[:d:Q23685|Q23685]] |- | [[Fitxategi:Jimmy Nelson (photographer) - TEDxAMS 2014-1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17198658|Jimmy Nelson]]'' | argazkilari britainiarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]'' | 1967 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jimmy_nelson jimmy_nelson] | [[:d:Q17198658|Q17198658]] |- | [[Fitxategi:Jimmy Wales in New York City March 2023 blurred cropped.jpg|center|128px]] | [[Jimmy Wales]] | | [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q41546637|wikimedialaria]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q215536|merkatari]]'' | 1966-08-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jimmy_wales jimmy_wales] | [[:d:Q181|Q181]] |- | | ''[[:d:Q23670510|Jinsop Lee]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jinsop_lee jinsop_lee] | [[:d:Q23670510|Q23670510]] |- | | ''[[:d:Q18208314|JoAnn Kuchera-Morin]]'' | | [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1951 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joann_kuchera_morin joann_kuchera_morin] | [[:d:Q18208314|Q18208314]] |- | | ''[[:d:Q6204680|Joachim de Posada]]'' | | ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]'' | 1948 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joachim_de_posada joachim_de_posada] | [[:d:Q6204680|Q6204680]] |- | [[Fitxategi:Joan Blades (2011).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6204866|Joan Blades]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1956-03-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joan_blades joan_blades] | [[:d:Q6204866|Q6204866]] |- | [[Fitxategi:Joan Halifax and the Dalai Lama.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3179589|Joan Halifax]]'' | | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q24262594|idazle erlijioso]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]] | 1942-07-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joan_halifax joan_halifax] | [[:d:Q3179589|Q3179589]] |- | [[Fitxategi:Joanne Chory at Salk in 2022 11 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Joanne Chory]] | | ''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]'' | 1955-03-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joanne_chory joanne_chory] | [[:d:Q15994359|Q15994359]] |- | [[Fitxategi:EPFL Jocelyne Bloch Portrait.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q38548794|Jocelyne Bloch]]'' | | ''[[:d:Q9385011|neurosurgeon]]'' | 1971 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/jocelyne_bloch jocelyne_bloch] | [[:d:Q38548794|Q38548794]] |- | [[Fitxategi:JodyWilliamsMay2010 headcrop.jpg|center|128px]] | [[Jody Williams]] | | [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]'' | 1950-10-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jody_williams jody_williams] | [[:d:Q211239|Q211239]] |- | [[Fitxategi:Joe Gebbia, 2012 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19560551|Joe Gebbia]]'' | | [[informatikari]] | 1981-08-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joe_gebbia joe_gebbia] | [[:d:Q19560551|Q19560551]] |- | | ''[[:d:Q23727954|Joe Kowan]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/joe_kowan joe_kowan] | [[:d:Q23727954|Q23727954]] |- | | ''[[:d:Q18714137|Joe Landolina]]'' | | ''[[:d:Q19902880|biomedical engineer]]'' | 1993-01-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/joe_landolina joe_landolina] | [[:d:Q18714137|Q18714137]] |- | [[Fitxategi:Joe Madiath, Skoll Foundation.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6211071|Joe Madiath]]'' | | [[enpresaburu]] | 1950-12-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/joe_madiath joe_madiath] | [[:d:Q6211071|Q6211071]] |- | [[Fitxategi:Joe Sabia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6212143|Joe Sabia]]'' | | [[artista]] | 1924 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/joe_sabia joe_sabia]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1110 1110] | [[:d:Q6212143|Q6212143]] |- | | ''[[:d:Q23662319|Joe Smith]]'' | | [[abokatu]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/joe_smith joe_smith] | [[:d:Q23662319|Q23662319]] |- | | ''[[:d:Q6213282|Joel Burns]]'' | politikari estatubatuarra | [[politikari]] | 1969-02-04<br/>1965-02-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joel_burns joel_burns] | [[:d:Q6213282|Q6213282]] |- | | ''[[:d:Q47784150|Joel Jackson]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/joel_jackson joel_jackson] | [[:d:Q47784150|Q47784150]] |- | [[Fitxategi:Joel S. Levine NASA headshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23785260|Joel Levine]]'' | | ''[[:d:Q16742203|planetary scientist]]''<br/>''[[:d:Q17276189|atmospheric scientist]]''<br/>''[[:d:Q27177003|research professor]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]'' | 1942 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joel_levine joel_levine] | [[:d:Q23785260|Q23785260]] |- | [[Fitxategi:Joel Selanikio at TEDxAustin in 2013 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23671459|Joel Selanikio]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joel_selanikio joel_selanikio] | [[:d:Q23671459|Q23671459]] |- | [[Fitxategi:Joey Alexander with MPR leader (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19922013|Joey Alexander]]'' | | ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[musikagile]] | 2003-06-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Indonesia]] | [https://www.ted.com/speakers/joey_alexander joey_alexander] | [[:d:Q19922013|Q19922013]] |- | [[Fitxategi:Re publica 19 - Day 3 (47015668824).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6075610|Johan Rockström]]'' | | ''[[:d:Q3644587|hidrologo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1781198|agronomo]]''<br/>''[[:d:Q16529590|ingurumen zientzialari]]'' | 1965-12-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/johan_rockstrom johan_rockstrom]<br/>[https://www.ted.com/speakers/792 792] | [[:d:Q6075610|Q6075610]] |- | [[Fitxategi:Johannhari.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q437536|Johann Hari]]'' | kazetari britainiarra | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1979-01-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/johann_hari johann_hari] | [[:d:Q437536|Q437536]] |- | | ''[[:d:Q23795344|Johanna Blakley]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/johanna_blakley johanna_blakley] | [[:d:Q23795344|Q23795344]] |- | | ''[[:d:Q116964435|John Biewen]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q11814411|dokumentalista]]''<br/>[[katedradun]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/john_biewen john_biewen] | [[:d:Q116964435|Q116964435]] |- | [[Fitxategi:2012-04-21 USA Trip 1574 - NECSS (New York) (7980184439).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6222357|John Bohannon]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[kazetari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_bohannon john_bohannon] | [[:d:Q6222357|Q6222357]] |- | | ''[[:d:Q23796177|John Delaney]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/john_delaney john_delaney] | [[:d:Q23796177|Q23796177]] |- | [[Fitxategi:John Doerr.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1380459|John Doerr]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1951-06-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_doerr john_doerr] | [[:d:Q1380459|Q1380459]] |- | | ''[[:d:Q6233855|John Francis]]'' | | [[idazle]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1946 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_francis john_francis] | [[:d:Q6233855|Q6233855]] |- | [[Fitxategi:John Gerzema (2014).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6235206|John Gerzema]]'' | | ''[[:d:Q16849727|negozio aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]'' | 1961 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_gerzema john_gerzema]<br/>[https://www.ted.com/speakers/568 568] | [[:d:Q6235206|Q6235206]] |- | [[Fitxategi:Image of John Graham-Cumming.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3181625|John Graham-Cumming]]'' | | [[ingeniari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[idazle]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/john_graham_cumming john_graham_cumming] | [[:d:Q3181625|Q3181625]] |- | [[Fitxategi:Let's Talk about Money - Vlogbrothers YouTube at 0009 (cropped).png|center|128px]] | ''[[:d:Q630446|John Green]]'' | | [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[youtuber]]<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>''[[:d:Q6430706|kritikari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>''[[:d:Q4110598|video blogger]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q58209937|history teacher]]'' | 1977-08-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_green john_green] | [[:d:Q630446|Q630446]] |- | | ''[[:d:Q23688353|John Hardy]]'' | artista kanadarra | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/john_hardy john_hardy] | [[:d:Q23688353|Q23688353]] |- | [[Fitxategi:John Hockenberry at New America NYC (Dis)Honesty - The Truth About Lies (19962005979) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6239461|John Hockenberry]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]'' | 1956-06-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_hockenberry john_hockenberry] | [[:d:Q6239461|Q6239461]] |- | [[Fitxategi:John Hodgman at BookExpo (05165).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q329372|John Hodgman]]'' | | [[idazle]]<br/>[[komediante]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[aurkezle]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1971-06-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_hodgman john_hodgman] | [[:d:Q329372|Q329372]] |- | | ''[[:d:Q23784955|John Hunter]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/john_hunter john_hunter] | [[:d:Q23784955|Q23784955]] |- | | ''[[:d:Q23783403|John Kasaona]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/john_kasaona john_kasaona] | [[:d:Q23783403|Q23783403]] |- | | ''[[:d:Q124285668|John Koenig]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/john_koenig john_koenig] | [[:d:Q124285668|Q124285668]] |- | [[Fitxategi:John La Grou at TED 2014 Vancouver.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23783066|John La Grou]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/john_la_grou john_la_grou] | [[:d:Q23783066|Q23783066]] |- | [[Fitxategi:John Legend 2019 by Glenn Francis.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q44857|John Legend]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[disko-ekoizle]] | 1978-12-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_legend john_legend] | [[:d:Q44857|Q44857]] |- | [[Fitxategi:John lloyd secret comedy podcast.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q366162|John Lloyd]]'' | | [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[zinema ekoizle]] | 1951-09-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/john_lloyd john_lloyd] | [[:d:Q366162|Q366162]] |- | [[Fitxategi:SXSW-2024-alih-OB7A0084-John Maeda.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q93024|John Maeda]]'' | | [[diseinatzaile grafiko]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q7016454|new media artist]]'' | 1966 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_maeda john_maeda]<br/>[https://www.ted.com/speakers/155 155] | [[:d:Q93024|Q93024]] |- | [[Fitxategi:JohnMcWhorter.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2468338|John McWhorter]]'' | hizkuntzalari estatubatuarra | ''[[:d:Q89675028|creolist]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]] | 1965-10-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_mcwhorter john_mcwhorter] | [[:d:Q2468338|Q2468338]] |- | | ''[[:d:Q23782393|John Q. Walker]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/john_walker john_walker] | [[:d:Q23782393|Q23782393]] |- | [[Fitxategi:John Searle speaking at Google 1.jpg|center|128px]] | [[John Rogers Searle]] | filosofo estatubatuarra | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]'' | 1932-07-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_searle john_searle] | [[:d:Q295012|Q295012]] |- | | ''[[:d:Q23783401|John Underkoffler]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/john_underkoffler john_underkoffler] | [[:d:Q23783401|Q23783401]] |- | [[Fitxategi:John Wilbanks Portrait by Nick Vedros.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2000014|John Wilbanks]]'' | ikertzaile estatubatuarra | [[ikertzaile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_wilbanks john_wilbanks] | [[:d:Q2000014|Q2000014]] |- | [[Fitxategi:Johnwooden.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q551032|John Wooden]]'' | | [[ofizier]]<br/>''[[:d:Q5137571|saskibaloi entrenatzaile]]''<br/>''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''<br/>[[idazle]] | 1910-10-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/john_wooden john_wooden] | [[:d:Q551032|Q551032]] |- | | ''[[:d:Q6267100|Johnny Lee]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/johnny_lee johnny_lee] | [[:d:Q6267100|Q6267100]] |- | [[Fitxategi:Joichi Ito Headshot 2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q934616|Joi Ito]]'' | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q16023665|venture capitalist]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[ingeniari]] | 1966-06-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Japonia]] | [https://www.ted.com/speakers/joi_ito joi_ito] | [[:d:Q934616|Q934616]] |- | [[Fitxategi:Jok Church.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6269643|Jok Church]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]'' | 1949-11-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jok_church jok_church] | [[:d:Q6269643|Q6269643]] |- | | ''[[:d:Q16729389|Jon Gosier]]'' | | [[ingeniari]] | 1981-04-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jon_gosier jon_gosier] | [[:d:Q16729389|Q16729389]] |- | | ''[[:d:Q19880666|Jon Mooallem]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jon_mooallem jon_mooallem] | [[:d:Q19880666|Q19880666]] |- | | ''[[:d:Q23662502|Jon Nguyen]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jon_nguyen jon_nguyen] | [[:d:Q23662502|Q23662502]] |- | [[Fitxategi:Jon Ronson (27846097432) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3400803|Jon Ronson]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1967-05-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jon_ronson jon_ronson] | [[:d:Q3400803|Q3400803]] |- | [[Fitxategi:Jonas Eliasson at TEDxKTH 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5708819|Jonas Eliasson]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1969-02-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/jonas_eliasson jonas_eliasson] | [[:d:Q5708819|Q5708819]] |- | [[Fitxategi:Nordic prime ministers’ meeting in Helsinki 1.11.2022 - 52469398971 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jonas Gahr Støre]] | norvegiar politikaria, Norvegiako 36. lehen ministroa | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[Akziodun]]<br/>''[[:d:Q2192875|multimillionaire]]'' | 1960-08-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Norvegia]] | [https://www.ted.com/speakers/jonas_gahr_store jonas_gahr_store] | [[:d:Q467948|Q467948]] |- | [[Fitxategi:Jonathan Eisen - PLOS Biology Tenth Anniversary (cropped).png|center|128px]] | ''[[:d:Q2000017|Jonathan A. Eisen]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q2904006|bioinformatikari]]''<br/>''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1967<br/>1968-08-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_eisen jonathan_eisen] | [[:d:Q2000017|Q2000017]] |- | [[Fitxategi:8oCongresoInnovacion08.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q15710897|Jonathan Bergmann]]'' | irakasle estatubatuarra | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q5758653|bigarren mailako irakaskuntza katedraduna]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jon_bergmann jon_bergmann] | [[:d:Q15710897|Q15710897]] |- | | ''[[:d:Q23782385|Jonathan Drori]]'' | | ''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q2994387|aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>''[[:d:Q5352191|teknikari]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_drori jonathan_drori] | [[:d:Q23782385|Q23782385]] |- | | ''[[:d:Q23662200|Jonathan Foley]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_foley jonathan_foley] | [[:d:Q23662200|Q23662200]] |- | [[Fitxategi:Jonathan Haidt 2012 03.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q845573|Jonathan Haidt]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[ikertzaile]] | 1963-10-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_haidt jonathan_haidt] | [[:d:Q845573|Q845573]] |- | [[Fitxategi:Jonathan Harris.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6273354|Jonathan Harris]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]]<br/>''[[:d:Q7016454|new media artist]]'' | 1979-08-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_harris jonathan_harris] | [[:d:Q6273354|Q6273354]] |- | [[Fitxategi:Jonathan Klein Getty 2023.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6273583|Jonathan Klein]]'' | | [[enpresaburu]] | 1960 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_klein jonathan_klein] | [[:d:Q6273583|Q6273583]] |- | | ''[[:d:Q46999694|Jonathan Rossiter]]'' | | [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_rossiter jonathan_rossiter] | [[:d:Q46999694|Q46999694]] |- | [[Fitxategi:Rabbi Jonathan Sacks zt"l.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q336766|Jonathan Sacks]]'' | | [[errabino]]<br/>''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1948-03-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/rabbi_lord_jonathan_sacks rabbi_lord_jonathan_sacks] | [[:d:Q336766|Q336766]] |- | [[Fitxategi:John Tepperman (2014).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17145793|Jonathan Tepperman]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]] | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_tepperman jonathan_tepperman] | [[:d:Q17145793|Q17145793]] |- | | ''[[:d:Q23662788|Jonathan Trent]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_trent jonathan_trent] | [[:d:Q23662788|Q23662788]] |- | [[Fitxategi:Wilker poptech.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18385701|Jonathan Wilker]]'' | | [[kimikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_wilker jonathan_wilker] | [[:d:Q18385701|Q18385701]] |- | [[Fitxategi:Zittrain-20080308-crop.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6274894|Jonathan Zittrain]]'' | katedradun estatubatuarra | [[legelari]]<br/>[[katedradun]] | 1969-12-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jonathan_zittrain jonathan_zittrain] | [[:d:Q6274894|Q6274894]] |- | | ''[[:d:Q2068759|Jor-El]]'' | | [[zientzialari]]<br/>[[asmatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jor_el jor_el] | [[:d:Q2068759|Q2068759]] |- | [[Fitxategi:Premios Goya 2018 - Jorge Drexler.jpg|center|128px]] | [[Jorge Drexler]] | | [[musikari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q2854916|otorrinolaringologo]]'' | 1964-09-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Uruguai]] | [https://www.ted.com/speakers/jorge_drexler jorge_drexler] | [[:d:Q543506|Q543506]] |- | [[Fitxategi:NASA Univision Hispanic Education Campaign DVIDS858679 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1981462|Jorge Ramos]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8209871|Autor]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1958-03-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Mexiko]] | [https://www.ted.com/speakers/jorge_ramos jorge_ramos] | [[:d:Q1981462|Q1981462]] |- | | ''[[:d:Q23759657|Jorge Soto]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jorge_soto jorge_soto] | [[:d:Q23759657|Q23759657]] |- | | ''[[:d:Q23670640|Jose Miguel Sokoloff]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jose_miguel_sokoloff jose_miguel_sokoloff] | [[:d:Q23670640|Q23670640]] |- | [[Fitxategi:Joseph DeRisi 2021.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6282538|Joseph DeRisi]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q15634281|birologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1969 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joe_derisi joe_derisi] | [[:d:Q6282538|Q6282538]] |- | [[Fitxategi:Joseph DeSimone 2010 11 22 History Live.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q6282541|Joseph DeSimone]]'' | ikertzailea | [[ingeniari]]<br/>[[kimikari]]<br/>[[ikertzaile]] | 1964-05-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joseph_desimone joseph_desimone]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2457 2457] | [[:d:Q6282541|Q6282541]] |- | | ''[[:d:Q97553147|Joseph E. Ravenell]]'' | | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/joseph_ravenell joseph_ravenell] | [[:d:Q97553147|Q97553147]] |- | | ''[[:d:Q23671269|Joseph Kim]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ipar Korea]] | [https://www.ted.com/speakers/joseph_kim joseph_kim] | [[:d:Q23671269|Q23671269]] |- | | ''[[:d:Q16499778|Joseph Lekuton]]'' | politikari kenyarra | [[politikari]] | 1960s | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/joseph_lekuton joseph_lekuton] | [[:d:Q16499778|Q16499778]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Dr. Joseph S. Nye, Jr., Assistant Secretary of Defense, International Security Affairs.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q210362|Joseph Nye]]'' | | ''[[:d:Q16947320|geopolitikari]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1937-01-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joseph_nye joseph_nye] | [[:d:Q210362|Q210362]] |- | | ''[[:d:Q123202312|Joseph Redmon]]'' | | [[informatikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joseph_redmon joseph_redmon] | [[:d:Q123202312|Q123202312]] |- | [[Fitxategi:Josette Sheeran Shiner 2020.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q433934|Josette Sheeran]]'' | | ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[moderatzaile]] | 1954-06-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/josette_sheeran josette_sheeran] | [[:d:Q433934|Q433934]] |- | [[Fitxategi:Josh Luber.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23783050|Josh Luber]]'' | | | 1978-02-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/josh_luber josh_luber] | [[:d:Q23783050|Q23783050]] |- | [[Fitxategi:Joshua-foer-2007.png|center|128px]] | ''[[:d:Q16729033|Joshua Foer]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1982-09-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joshua_foer joshua_foer] | [[:d:Q16729033|Q16729033]] |- | | ''[[:d:Q6289972|Joshua Klein]]'' | | | 1974 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/joshua_klein joshua_klein] | [[:d:Q6289972|Q6289972]] |- | | ''[[:d:Q6290132|Joshua Prager]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>[[historialari]]<br/>[[idazle]] | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joshua_prager joshua_prager]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1469 1469] | [[:d:Q6290132|Q6290132]] |- | | ''[[:d:Q6290134|Joshua Ramus]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1969-08-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joshua_prince_ramus joshua_prince_ramus] | [[:d:Q6290134|Q6290134]] |- | [[Fitxategi:Joshua Roman (TED 2011).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6290164|Joshua Roman]]'' | | ''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]'' | 1983-12-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/joshua_roman joshua_roman] | [[:d:Q6290164|Q6290164]] |- | | ''[[:d:Q6290197|Joshua Silver]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q12013238|oftalmologo]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/joshua_silver joshua_silver] | [[:d:Q6290197|Q6290197]] |- | | ''[[:d:Q23656020|Joshua Walters]]'' | | [[komediante]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/joshua_walters joshua_walters] | [[:d:Q23656020|Q23656020]] |- | [[Fitxategi:Antonio ABREU.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q671147|José Antonio Abreu]]'' | | [[piano-jotzaile]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1939-05-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Venezuela]] | [https://www.ted.com/speakers/jose_antonio_abreu jose_antonio_abreu] | [[:d:Q671147|Q671147]] |- | | ''[[:d:Q23662467|José Bowen]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jose_bowen jose_bowen] | [[:d:Q23662467|Q23662467]] |- | [[Fitxategi:Jose Andres.jpg|center|128px]] | [[José Andrés|José Ramón Andrés Puerta]] | | ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q156839|sukaldari]]'' | 1969-07-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Espainia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/jose_andres jose_andres] | [[:d:Q3751091|Q3751091]] |- | [[Fitxategi:Joy Buolamwini, 2018 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Joy Buolamwini]] | Informatikari afroamerikarra | [[informatikari]] | 1989 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/joy_buolamwini joy_buolamwini] | [[:d:Q31359093|Q31359093]] |- | | ''[[:d:Q23729164|Joy Sun]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/joy_sun joy_sun] | [[:d:Q23729164|Q23729164]] |- | | ''[[:d:Q57017996|Joy Wolfram]]'' | ikertzaile finlandiarra | ''[[:d:Q88105809|nanoscientist]]'' | 1989 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Finlandia]] | [https://www.ted.com/speakers/joy_wolfram joy_wolfram] | [[:d:Q57017996|Q57017996]] |- | [[Fitxategi:Juan Enríquez - PopTech 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15454884|Juan Enríquez]]'' | politikari mexikarra | ''[[:d:Q3745071|zientzia idazle]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[zientzialari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1959 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Mexiko]] | [https://www.ted.com/speakers/juan_enriquez juan_enriquez] | [[:d:Q15454884|Q15454884]] |- | [[Fitxategi:Jude Kelly @ Edge Hill Station, Liverpool - 2460482450.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6302366|Jude Kelly]]'' | | [[antzerki zuzendari]] | 1954-03-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/jude_kelly jude_kelly] | [[:d:Q6302366|Q6302366]] |- | | ''[[:d:Q18683810|Judith Adong]]'' | | [[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[idazle]] | 1977 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Uganda]] | [https://www.ted.com/speakers/adong_judith adong_judith] | [[:d:Q18683810|Q18683810]] |- | [[Fitxategi:Judith Heumann, 2014 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Judith Heumann]] | Ezgaitasundun pertsonen eskubideen aldeko amerikar aktibista | ''[[:d:Q61857538|disability rights activist]]''<br/>[[funtzionario]] | 1947-12-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/judith_heumann judith_heumann] | [[:d:Q6303462|Q6303462]] |- | [[Fitxategi:2012 at Elon University 14 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6303488|Judith Jamison]]'' | | [[koreografo]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>''[[:d:Q1797162|zuzendari artistiko]]'' | 1943-05-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/judith_jamison judith_jamison] | [[:d:Q6303488|Q6303488]] |- | | ''[[:d:Q24053213|Judson Brewer]]'' | psikiatra estatubatuarra | ''[[:d:Q211346|psikiatra]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/judson_brewer judson_brewer] | [[:d:Q24053213|Q24053213]] |- | | ''[[:d:Q23671268|Judy MacDonald Johnston]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/judy_macdonald_johnston judy_macdonald_johnston] | [[:d:Q23671268|Q23671268]] |- | [[Fitxategi:Julia Bacha Headshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q519340|Julia Bacha]]'' | zinema zuzendari brasildarra | [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]'' | 1980 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/julia_bacha julia_bacha]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1039 1039] | [[:d:Q519340|Q519340]] |- | [[Fitxategi:20150126 Julia Galef 2.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q19873435|Julia Galef]]'' | | ''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>[[hizlari]] | 1983-07-04<br/>1983 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/julia_galef julia_galef] | [[:d:Q19873435|Q19873435]] |- | [[Fitxategi:Julia Shaw 2018-03-10 cropped.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q26996789|Julia Shaw]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1987 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Alemania]]<br/>[[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/julia_shaw julia_shaw] | [[:d:Q26996789|Q26996789]] |- | [[Fitxategi:Sweeney julia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q270774|Julia Sweeney]]'' | | [[telebista-aktore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1959-10-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/julia_sweeney julia_sweeney] | [[:d:Q270774|Q270774]] |- | [[Fitxategi:RUEDA DE PRENSA CONJUNTA ENTRE CANCILLER RICARDO PATIÑO Y JULIAN ASSANGE (cropped).jpg|center|128px]] | [[Julian Assange]] | | ''[[:d:Q19890746|Interneteko ekintzailea]]''<br/>[[hacker]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[aurkezle]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Barneko salatzaile]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]'' | 1971-07-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/julian_assange julian_assange]<br/>[https://www.ted.com/speakers/779 779] | [[:d:Q360|Q360]] |- | [[Fitxategi:Julian Baggini-1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q737519|Julian Baggini]]'' | | [[filosofo]]<br/>[[idazle]] | 1968-09-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/julian_baggini julian_baggini] | [[:d:Q737519|Q737519]] |- | [[Fitxategi:The Power of Sound - Thursday (Dovregubben) - NMD 2013 (8723048924) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23795650|Julian Treasure]]'' | | | 1958-04-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/julian_treasure julian_treasure] | [[:d:Q23795650|Q23795650]] |- | | ''[[:d:Q23785249|Juliana Machado Ferreira]]'' | | [[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/juliana_machado_ferreira juliana_machado_ferreira] | [[:d:Q23785249|Q23785249]] |- | [[Fitxategi:Juliana Rotich - World Economic Forum on Africa 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q51700|Juliana Rotich]]'' | | ''[[:d:Q12336252|gizarte ekintzaile]]'' | 1977 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/juliana_rotich juliana_rotich] | [[:d:Q51700|Q51700]] |- | | ''[[:d:Q23657214|Julie Burstein]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q3406651|radio producer]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/julie_burstein julie_burstein] | [[:d:Q23657214|Q23657214]] |- | [[Fitxategi:Julie Taymor at Opening Ceremony of the Tokyo International Film Festival 2022 (52461091576).jpg|center|128px]] | [[Julie Taymor]] | | [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1323191|jantzi-diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q2707485|eszenografo]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[antzerki zuzendari]]<br/>''[[:d:Q28054786|opera director]]''<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]'' | 1952-12-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/julie_taymor julie_taymor] | [[:d:Q240490|Q240490]] |- | | ''[[:d:Q104130163|Juliet K Brophy]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/juliet_brophy juliet_brophy] | [[:d:Q104130163|Q104130163]] |- | [[Fitxategi:Jun Wang at the HGM 2015 meeting.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16027697|Jun Wang]]'' | | ''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>[[mediku]] | 1976-06-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Txinako Herri Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/jun_wang jun_wang] | [[:d:Q16027697|Q16027697]] |- | [[Fitxategi:Justin Baldoni at 2015 PaleyFest.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1303706|Justin Baldoni]]'' | aktore estatubatuarra | [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[Disk jockey|discjockey]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q1053574|ekoizle exekutiboa]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1984-01-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/justin_baldoni justin_baldoni] | [[:d:Q1303706|Q1303706]] |- | [[Fitxategi:Justin Davidson introduces his book Magnetic City at Columbia GSAPP.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6317508|Justin Davidson]]'' | | [[musikagile]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1350157|musika-kritikari]]'' | 1966 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/justin_davidson justin_davidson] | [[:d:Q6317508|Q6317508]] |- | | ''[[:d:Q23657166|Justin Hall-Tipping]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/justin_hall_tipping justin_hall_tipping] | [[:d:Q23657166|Q23657166]] |- | | ''[[:d:Q10313432|Júlio Gil]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]] | 1924-04-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Portugal]] | [https://www.ted.com/speakers/julio_gil julio_gil] | [[:d:Q10313432|Q10313432]] |- | [[Fitxategi:2007GoogleTaiwanPressConference KaifuLee.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q699605|Kai-Fu Lee]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q1265807|information scientist]]'' | 1961-12-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Taiwan]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kai_fu_lee kai_fu_lee] | [[:d:Q699605|Q699605]] |- | [[Fitxategi:Kailash Satyarthi.jpg|center|128px]] | [[Kailash Satyarthi]] | Indiako ekintzailea, umeen giza eskubideen aldeko ekintzailea. | ''[[:d:Q85305832|children's rights activist]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1326886|ingeniari elektriko]]'' | 1954-01-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/kailash_satyarthi kailash_satyarthi] | [[:d:Q3442375|Q3442375]] |- | [[Fitxategi:Kaitlyn Sadtler headshot.png|center|128px]] | ''[[:d:Q88258658|Kaitlyn Sadtler]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q12119633|immunologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kaitlyn_sadtler kaitlyn_sadtler] | [[:d:Q88258658|Q88258658]] |- | [[Fitxategi:L-16-06-14-A-007 (27595809641) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18386676|Kakenya Ntaiya]]'' | | ''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1978 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/kakenya_ntaiya kakenya_ntaiya] | [[:d:Q18386676|Q18386676]] |- | [[Fitxategi:WebsterHall2008.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q445648|Kaki King]]'' | | [[gitarra-jotzaile]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikari]]<br/>[[egile abeslari]] | 1979-08-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kaki_king kaki_king] | [[:d:Q445648|Q445648]] |- | | ''[[:d:Q6355487|Kamal Meattle]]'' | | [[enpresaburu]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/kamal_meattle kamal_meattle] | [[:d:Q6355487|Q6355487]] |- | | ''[[:d:Q70058569|Kamau Gachigi]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kamau_gachigi kamau_gachigi] | [[:d:Q70058569|Q70058569]] |- | | ''[[:d:Q23759742|Kare Anderson]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kare_anderson kare_anderson] | [[:d:Q23759742|Q23759742]] |- | [[Fitxategi:Karen Armstrong.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q256548|Karen Armstrong]]'' | | ''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3155377|Islamicist]]''<br/>''[[:d:Q17488357|erlijio-historialari]]'' | 1944-11-14 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/karen_armstrong karen_armstrong] | [[:d:Q256548|Q256548]] |- | | ''[[:d:Q23662231|Karen Bass]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/karen_bass karen_bass] | [[:d:Q23662231|Q23662231]] |- | | ''[[:d:Q43199273|Karen G. Lloyd]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/karen_lloyd karen_lloyd] | [[:d:Q43199273|Q43199273]] |- | [[Fitxategi:Karen Tse.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6369726|Karen I. Tse]]'' | | | 1964-10-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/karen_tse karen_tse] | [[:d:Q6369726|Q6369726]] |- | | [[Karen Jean Meech]] | estatubatuar astronomoa | [[astronomo]] | 1959-07-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/karen_j_meech karen_j_meech] | [[:d:Q6369738|Q6369738]] |- | | ''[[:d:Q6370083|Karen Thompson Walker]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1980 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/karen_t_walker karen_t_walker] | [[:d:Q6370083|Q6370083]] |- | [[Fitxategi:I Am Because You Are (17715083350) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19609479|Karim Abouelnaga]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1991-12-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/karim_abouelnaga karim_abouelnaga] | [[:d:Q19609479|Q19609479]] |- | [[Fitxategi:Karima Bennoune.png|center|128px]] | ''[[:d:Q23759696|Karima Bennoune]]'' | | [[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[legelari]] | 1967-06-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Aljeria]] | [https://www.ted.com/speakers/karima_bennoune karima_bennoune] | [[:d:Q23759696|Q23759696]] |- | [[Fitxategi:Karissa wikipedia2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q63190411|Karissa Sanbonmatsu]]'' | | ''[[:d:Q84505215|structural biologist]]'' | | [[Emakume trans|emakume transgenero]] | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/karissa_sanbonmatsu karissa_sanbonmatsu] | [[:d:Q63190411|Q63190411]] |- | [[Fitxategi:GDC Europe 2015 Session- Cities- Skylines, a Case Study (Tuesday (20660971258).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28828004|Karoliina Korppoo]]'' | | ''[[:d:Q18882335|bideo-joko diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q54845077|role-playing game designer]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Finlandia]] | [https://www.ted.com/speakers/karoliina_korppoo karoliina_korppoo] | [[:d:Q28828004|Q28828004]] |- | | ''[[:d:Q23783421|Kartick Satyanarayan]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kartick_satyanarayan kartick_satyanarayan] | [[:d:Q23783421|Q23783421]] |- | [[Fitxategi:Kary Mullis.jpg|center|128px]] | [[Kary Mullis]] | | ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>[[kimikari]] | 1944-12-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kary_mullis kary_mullis] | [[:d:Q157224|Q157224]] |- | | ''[[:d:Q54892135|Kasiva Mutua]]'' | | ''[[:d:Q4351403|perkusionista]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/kasiva_mutua kasiva_mutua] | [[:d:Q54892135|Q54892135]] |- | | ''[[:d:Q46805725|Kate A Stafford]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kate_stafford kate_stafford] | [[:d:Q46805725|Q46805725]] |- | [[Fitxategi:Kate Darling 2017.jpg|center|128px]] | [[Kate Darling]] | | [[abokatu]]<br/>[[zientzialari]]<br/>[[legelari]] | 1982-01-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/kate_darling kate_darling] | [[:d:Q67188911|Q67188911]] |- | [[Fitxategi:Decoded speaker 2011 (6308556603).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23784307|Kate Hartman]]'' | | [[artista]] | 1981 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kate_hartman kate_hartman]<br/>[https://www.ted.com/speakers/898 898] | [[:d:Q23784307|Q23784307]] |- | [[Fitxategi:Kate Marvel.jpg|center|128px]] | [[Kate Marvel]] | zientzialari klimatikoa eta idazle zientifikoa | ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>[[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kate_marvel kate_marvel] | [[:d:Q55640226|Q55640226]] |- | [[Fitxategi:Kate Orff - Climate Change and the Scales of Environment (24705846441) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6375703|Kate Orff]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q2815948|paisaiaren arkitektoa]]''<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]] | 1971 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kate_orff kate_orff] | [[:d:Q6375703|Q6375703]] |- | [[Fitxategi:Kate Raworth, 2018 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Kate Raworth]] | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1970-12-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/kate_raworth kate_raworth] | [[:d:Q37424557|Q37424557]] |- | [[Fitxategi:-rpTEN - Tag 1 (26750367556).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23670574|Kate Stone]]'' | | [[zientzialari]] | | [[Emakume trans|emakume transgenero]] | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/kate_stone kate_stone] | [[:d:Q23670574|Q23670574]] |- | | ''[[:d:Q80672929|Katharine Wilkinson]]'' | | ''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]] | 1983-01-05<br/>1983 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/katharine_wilkinson katharine_wilkinson] | [[:d:Q80672929|Q80672929]] |- | | ''[[:d:Q23795674|Katherine Fulton]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/katherine_fulton katherine_fulton] | [[:d:Q23795674|Q23795674]] |- | | ''[[:d:Q23301824|Katherine Kuchenbecker]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>[[ikertzaile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/katherine_kuchenbecker katherine_kuchenbecker] | [[:d:Q23301824|Q23301824]] |- | [[Fitxategi:Katherine Maher (cropped).jpg|center|128px]] | [[Katherine Maher]] | Wikimedia Fundazioko zuzendari exekutiboa | ''[[:d:Q267936|zuzendari exekutiboa]]'' | 1983-04-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/katherine_maher katherine_maher] | [[:d:Q23034479|Q23034479]] |- | [[Fitxategi:Kathryn Schulz - official author photo.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q3194102|Kathryn Schulz]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1974 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kathryn_schulz kathryn_schulz] | [[:d:Q3194102|Q3194102]] |- | [[Fitxategi:Katie Bouman answers questions about the Event Horizon Telescope project.jpg|center|128px]] | [[Katie Bouman]] | AEBko informatikaria, zulo beltz baten argazki bat lortu zuen lehen pertsona | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1326886|ingeniari elektriko]]'' | 1989-05-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/katie_bouman katie_bouman] | [[:d:Q63080922|Q63080922]] |- | [[Fitxategi:Katie Hinde speaks at NIH in 2016.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q41201157|Katie Hinde]]'' | | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 2000 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/katie_hinde katie_hinde] | [[:d:Q41201157|Q41201157]] |- | [[Fitxategi:Performance artist Kat Kai Koi-Kes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q54921856|Katlego Kai Kolanyane-Kesupile]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1988-01 | [[Emakume trans|emakume transgenero]] | [[Botswana]] | [https://www.ted.com/speakers/katlego_kolanyane_kesupile katlego_kolanyane_kesupile] | [[:d:Q54921856|Q54921856]] |- | [[Fitxategi:Katrina Spade Headshot 2017.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55081332|Katrina Spade]]'' | | [[diseinatzaile]] | 1977-09-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/katrina_spade katrina_spade] | [[:d:Q55081332|Q55081332]] |- | [[Fitxategi:Kavita N. Ramdas World Economic Forum 2013.jpg|center|128px]] | [[Kavita Ramdas]] | zientzialari indiarra | [[zientzialari]] | 1963<br/>1962-09-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/kavita_ramdas kavita_ramdas] | [[:d:Q6379296|Q6379296]] |- | [[Fitxategi:KeesMoeliker.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4493781|Kees Moeliker]]'' | biologo nederlandarra | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1225716|ornitologo]]'' | 1960-10-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/kees_moeliker kees_moeliker] | [[:d:Q4493781|Q4493781]] |- | [[Fitxategi:TED Magic Show.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5566371|Keith Barry]]'' | | ''[[:d:Q15855449|magialari]]'' | 1976-10-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/keith_barry keith_barry] | [[:d:Q5566371|Q5566371]] |- | | ''[[:d:Q23782683|Keith Bellows]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/keith_bellows keith_bellows] | [[:d:Q23782683|Q23782683]] |- | | ''[[:d:Q22095432|Keith Chen]]'' | | [[ekonomialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/keith_chen keith_chen] | [[:d:Q22095432|Q22095432]] |- | | ''[[:d:Q23661670|Keith Nolan]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/keith_nolan keith_nolan] | [[:d:Q23661670|Q23661670]] |- | [[Fitxategi:Keith Schacht.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6384989|Keith Schacht]]'' | | [[enpresaburu]] | 1979-12-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/keith_schacht keith_schacht] | [[:d:Q6384989|Q6384989]] |- | [[Fitxategi:Keller Rinaudo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23713542|Keller Rinaudo]]'' | | ''[[:d:Q3951423|arroka-eskalatzaile]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]'' | 1987 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/keller_rinaudo keller_rinaudo] | [[:d:Q23713542|Q23713542]] |- | [[Fitxategi:Kelli Anderson 1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23662160|Kelli Anderson]]'' | | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kelli_anderson kelli_anderson] | [[:d:Q23662160|Q23662160]] |- | | ''[[:d:Q23712681|Kelli Swazey]]'' | | [[antropologo]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kelli_swazey kelli_swazey] | [[:d:Q23712681|Q23712681]] |- | | ''[[:d:Q16216668|Kelly McGonigal]]'' | psikologo estatubatuarra | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1977-10-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kelly_mcgonigal kelly_mcgonigal] | [[:d:Q16216668|Q16216668]] |- | | ''[[:d:Q59828743|Kelly Richmond Pope]]'' | | ''[[:d:Q8142883|kriminologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kelly_richmond_pope kelly_richmond_pope] | [[:d:Q59828743|Q59828743]] |- | [[Fitxategi:Ken-Goldberg-Apr-2019-med-res.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6387683|Ken Goldberg]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q6934789|artista multimedia]]''<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]'' | 1961-10-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ken_goldberg ken_goldberg] | [[:d:Q6387683|Q6387683]] |- | [[Fitxategi:KenJenningsByPhilKonstantin.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q186|Ken Jennings]]'' | | ''[[:d:Q1709010|software ingeniari]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q47454185|game show contestant]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q61747890|mind gamer]]''<br/>''[[:d:Q22662561|game show host]]''<br/>[[idazle]] | 1974-05-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ken_jennings ken_jennings] | [[:d:Q186|Q186]] |- | [[Fitxategi:Sir Ken Robinson (cropped).jpg|center|128px]] | [[Ken Robinson]] | entsegugile, idazle eta hizlari ingelesa. Hezkuntza gaia jorratu duen idazlea. | ''[[:d:Q13423598|education expert]]''<br/>''[[:d:Q1758037|parlamentuko lehendakari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[hezitzaile]]<br/>''[[:d:Q736415|conferencier]]''<br/>''[[:d:Q106638245|documentary participant]]'' | 1950-03-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/sir_ken_robinson sir_ken_robinson] | [[:d:Q718012|Q718012]] |- | | ''[[:d:Q6389224|Kenichi Ebina]]'' | | ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[koreografo]] | 1974-01-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Japonia]] | [https://www.ted.com/speakers/kenichi_ebina kenichi_ebina] | [[:d:Q6389224|Q6389224]] |- | [[Fitxategi:Kenneth Cukier.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23729173|Kenneth Cukier]]'' | kazetari britainiarra | [[kazetari]] | 1968 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/kenneth_cukier kenneth_cukier] | [[:d:Q23729173|Q23729173]] |- | | ''[[:d:Q6390295|Kenneth Kamler]]'' | | ''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''<br/>[[zirujau]] | 1947 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ken_kamler ken_kamler] | [[:d:Q6390295|Q6390295]] |- | [[Fitxategi:Kenneth J. Lacovara with Dreadnoughtus femur.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17517145|Kenneth Lacovara]]'' | paleontologo estatubatuarra | ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]'' | 1961-03-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kenneth_lacovara kenneth_lacovara] | [[:d:Q17517145|Q17517145]] |- | | ''[[:d:Q23769238|Kenneth Shinozuka]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kenneth_shinozuka kenneth_shinozuka] | [[:d:Q23769238|Q23769238]] |- | | ''[[:d:Q6391818|Kent Larson]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kent_larson kent_larson] | [[:d:Q6391818|Q6391818]] |- | | ''[[:d:Q92662381|Keolu Fox]]'' | | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/keolu_fox keolu_fox] | [[:d:Q92662381|Q92662381]] |- | [[Fitxategi:Keren Elazari at the SingularityU The Netherlands Summit 2016 (29027689414) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23728252|Keren Elazari]]'' | | ''[[:d:Q28344495|computer security consultant]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18922761|white hat]]''<br/>[[hizlari]] | 1981 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/keren_elezari keren_elezari] | [[:d:Q23728252|Q23728252]] |- | | ''[[:d:Q23662144|Kevin Allocca]]'' | | [[informatikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kevin_allocca kevin_allocca] | [[:d:Q23662144|Q23662144]] |- | [[Fitxategi:Kevin Bales at Chatham House 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1740079|Kevin Bales]]'' | | ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1952-02-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kevin_bales kevin_bales] | [[:d:Q1740079|Q1740079]] |- | | ''[[:d:Q23712692|Kevin Breel]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kevin_breel kevin_breel] | [[:d:Q23712692|Q23712692]] |- | | ''[[:d:Q16159323|Kevin Briggs]]'' | polizia estatubatuarra | ''[[:d:Q384593|polizia]]'' | 1960s | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kevin_briggs kevin_briggs] | [[:d:Q16159323|Q16159323]] |- | [[Fitxategi:Kevin Kelly, 2016 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2707355|Kevin Kelly]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q876864|editore-laguntzaile]]''<br/>''[[:d:Q45916492|co-founder]]'' | 1952-04-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kevin_kelly kevin_kelly] | [[:d:Q2707355|Q2707355]] |- | | ''[[:d:Q6397296|Kevin R. Stone]]'' | | [[zirujau]] | 1955-06-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kevin_stone kevin_stone] | [[:d:Q6397296|Q6397296]] |- | [[Fitxategi:Kevin Rudd DFAT (smile).jpg|center|128px]] | [[Kevin Rudd]] | | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]'' | 1957-09-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/kevin_rudd kevin_rudd] | [[:d:Q43135|Q43135]] |- | [[Fitxategi:Kevin Slavin (5417557447).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23656201|Kevin Slavin]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kevin_slavin kevin_slavin] | [[:d:Q23656201|Q23656201]] |- | [[Fitxategi:At the WEF in Davos- Kevin Surace (5851680253).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6397572|Kevin Surace]]'' | | [[enpresaburu]] | 1962-07-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kevin_surace kevin_surace] | [[:d:Q6397572|Q6397572]] |- | | ''[[:d:Q90746452|Kevin Y Njabo]]'' | | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/kevin_njabo kevin_njabo] | [[:d:Q90746452|Q90746452]] |- | | ''[[:d:Q23769225|Khadija Gbla]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/khadija_gbla khadija_gbla] | [[:d:Q23769225|Q23769225]] |- | [[Fitxategi:Khalida Brohi.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20987867|Khalida Brohi]]'' | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[idazle]] | 1988 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Pakistan]] | [https://www.ted.com/speakers/khalida_brohi khalida_brohi]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2043 2043] | [[:d:Q20987867|Q20987867]] |- | | ''[[:d:Q23795688|Kim Gorgens]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kim_gorgens kim_gorgens] | [[:d:Q23795688|Q23795688]] |- | | ''[[:d:Q19893432|Kim Katrin Milan]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[artista]]<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[hezitzaile]] | 1984-03-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kim_katrin_milan kim_katrin_milan] | [[:d:Q19893432|Q19893432]] |- | [[Fitxategi:Kimyoungha.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q140135|Kim Young-ha]]'' | idazle korearra | [[idazle]] | 1968-11-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hego Korea]] | [https://www.ted.com/speakers/young_ha_kim young_ha_kim] | [[:d:Q140135|Q140135]] |- | | ''[[:d:Q20684882|Kimberley Motley]]'' | abokatu estatubatuarra | [[abokatu]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kimberley_motley kimberley_motley] | [[:d:Q20684882|Q20684882]] |- | [[Fitxategi:Kimberlé Crenshaw (40901215153).jpg|center|128px]] | [[Kimberlé Williams Crenshaw]] | | [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1959-05-05 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kimberle_crenshaw kimberle_crenshaw] | [[:d:Q6409990|Q6409990]] |- | [[Fitxategi:Kiran Bedi at the SWIM Conference.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q2722085|Kiran Bedi]]'' | | ''[[:d:Q384593|polizia]]''<br/>''[[:d:Q10833314|tenislari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]] | 1949-06-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/kiran_bedhi kiran_bedhi]<br/>[https://www.ted.com/speakers/816 816] | [[:d:Q2722085|Q2722085]] |- | [[Fitxategi:Kiran Bir Sethi.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17089348|Kiran Bir Sethi]]'' | | [[enpresaburu]] | 1966-04-08 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/kiran_sethi kiran_sethi] | [[:d:Q17089348|Q17089348]] |- | [[Fitxategi:Kiran Gandhi.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28545688|Kiran Gandhi]]'' | | [[musikari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q386854|bateria-jotzaile]]'' | 1989 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/madame_gandhi madame_gandhi] | [[:d:Q28545688|Q28545688]] |- | [[Fitxategi:Kirby Ferguson by Rachel Lovinger.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23662751|Kirby Ferguson]]'' | | [[film-zuzendari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kirby_ferguson kirby_ferguson] | [[:d:Q23662751|Q23662751]] |- | | ''[[:d:Q23785264|Kirk Citron]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kirk_citron kirk_citron] | [[:d:Q23785264|Q23785264]] |- | | ''[[:d:Q23661631|Kirk Sorensen]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kirk_sorensen kirk_sorensen] | [[:d:Q23661631|Q23661631]] |- | [[Fitxategi:Kirsty Duncan2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3197422|Kirsty Duncan]]'' | politikari kanadarra | [[politikari]]<br/>[[geografo]] | 1966-10-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/kirsty_duncan kirsty_duncan] | [[:d:Q3197422|Q3197422]] |- | | ''[[:d:Q23748704|Kitra Cahana]]'' | | [[artista]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/kitra_cahana kitra_cahana] | [[:d:Q23748704|Q23748704]] |- | | ''[[:d:Q23657081|Klaus Stadlmann]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/klaus_stadlmann klaus_stadlmann] | [[:d:Q23657081|Q23657081]] |- | [[Fitxategi:Kotchakorn Voraakhom (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59160125|Kotchakorn Voraakhom]]'' | | ''[[:d:Q2815948|paisaiaren arkitektoa]]'' | 1981 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Thailandia]] | [https://www.ted.com/speakers/kotchakorn_voraakhom kotchakorn_voraakhom] | [[:d:Q59160125|Q59160125]] |- | [[Fitxategi:Kris Tompkins11.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6437293|Kris Tompkins]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]'' | 1950-06-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kristine_tompkins kristine_tompkins] | [[:d:Q6437293|Q6437293]] |- | [[Fitxategi:Krista Donaldson.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23713567|Krista Donaldson]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 1973 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/krista_donaldson krista_donaldson] | [[:d:Q23713567|Q23713567]] |- | [[Fitxategi:Krista tippett 1050.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q6437693|Krista Tippett]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]'' | 1960-11-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/krista_tippett krista_tippett] | [[:d:Q6437693|Q6437693]] |- | | ''[[:d:Q6437748|Kristen Ashburn]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]'' | 1973 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kristen_ashburn kristen_ashburn] | [[:d:Q6437748|Q6437748]] |- | | ''[[:d:Q23760564|Kristen Marhaver]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kristen_marhaver kristen_marhaver] | [[:d:Q23760564|Q23760564]] |- | | ''[[:d:Q57891612|Kristin Poinar]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/kristin_poinar kristin_poinar] | [[:d:Q57891612|Q57891612]] |- | | ''[[:d:Q23795680|Kristina Gjerde]]'' | | [[abokatu]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kristina_gjerde kristina_gjerde] | [[:d:Q23795680|Q23795680]] |- | [[Fitxategi:AI for Good Global Summit 2018 (42155745511).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27576279|Kriti Sharma]]'' | | ''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]'' | 1988 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kriti_sharma kriti_sharma] | [[:d:Q27576279|Q27576279]] |- | | ''[[:d:Q6449926|Kwabena Boahen]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1326886|ingeniari elektriko]]''<br/>''[[:d:Q26848923|bioengineer]]'' | 1964-09-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Ghana]] | [https://www.ted.com/speakers/kwabena_boahen kwabena_boahen] | [[:d:Q6449926|Q6449926]] |- | [[Fitxategi:Kwame Anthony Appiah in 2024 at the Library of Congress Great Hall (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q572741|Kwame Anthony Appiah]]'' | | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1954-05-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/anthony_appiah anthony_appiah] | [[:d:Q572741|Q572741]] |- | | ''[[:d:Q6451751|Kym Worthy]]'' | abokatu estatubatuarra | [[abokatu]]<br/>[[kazetari]] | 1957 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kym_worthy kym_worthy] | [[:d:Q6451751|Q6451751]] |- | [[Fitxategi:Kyra D. Gaunt 02.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q63699019|Kyra Gaunt]]'' | | ''[[:d:Q17484288|etnomusikologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kyra_gaunt kyra_gaunt] | [[:d:Q63699019|Q63699019]] |- | [[Fitxategi:LZ Granderson on New America.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6460513|LZ Granderson]]'' | | ''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[kazetari]] | 1972-03-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lz_granderson lz_granderson] | [[:d:Q6460513|Q6460513]] |- | [[Fitxategi:LaToye Ruby Frazier Look 3 2011 Ramspott.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19667999|LaToya Ruby Frazier]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[hezitzaile]]<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>''[[:d:Q56884373|book artist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[artista]] | 1982 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/latoya_ruby_frazier latoya_ruby_frazier] | [[:d:Q19667999|Q19667999]] |- | [[Fitxategi:Lakshmi Pratury.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6479908|Lakshmi Pratury]]'' | | [[enpresaburu]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lakshmi_pratury lakshmi_pratury] | [[:d:Q6479908|Q6479908]] |- | | ''[[:d:Q23301825|Lalitesh Katragadda]]'' | | [[ingeniari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lalitesh_katragadda lalitesh_katragadda] | [[:d:Q23301825|Q23301825]] |- | [[Fitxategi:Laolu Senbanjo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30323325|Laolu Senbanjo]]'' | | [[artista]]<br/>[[abokatu]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/laolu_senbanjo laolu_senbanjo] | [[:d:Q30323325|Q30323325]] |- | [[Fitxategi:Lara Setrakian.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6488591|Lara Setrakian]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1982-02-04 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lara_setrakian lara_setrakian] | [[:d:Q6488591|Q6488591]] |- | [[Fitxategi:Larry Brilliant in 2023 04.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2301314|Larry Brilliant]]'' | | ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''<br/>[[mediku]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[enpresaburu]] | 1944-05-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/larry_brilliant larry_brilliant] | [[:d:Q2301314|Q2301314]] |- | | ''[[:d:Q6490024|Larry Burns]]'' | | [[ingeniari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/larry_burns larry_burns] | [[:d:Q6490024|Q6490024]] |- | [[Fitxategi:Larry Page in the European Parliament, 17.06.2009.jpg|center|128px]] | [[Larry Page]] | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]] | 1973-03-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sergey_brin_and_larry_page sergey_brin_and_larry_page] | [[:d:Q4934|Q4934]] |- | | ''[[:d:Q23662777|Larry Smith]]'' | | [[ekonomialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/larry_smith larry_smith] | [[:d:Q23662777|Q23662777]] |- | | ''[[:d:Q23760296|Latif Nasser]]'' | | ''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]'' | 1986-07-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/latif_nasser latif_nasser] | [[:d:Q23760296|Q23760296]] |- | [[Fitxategi:Laura Boushnak.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q23767452|Laura Boushnak]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1976 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kuwait]] | [https://www.ted.com/speakers/laura_boushnak laura_boushnak] | [[:d:Q23767452|Q23767452]] |- | | ''[[:d:Q90497004|Laura Galante]]'' | | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/laura_galante laura_galante] | [[:d:Q90497004|Q90497004]] |- | [[Fitxategi:LauraJSnyder.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18207085|Laura J. Snyder]]'' | | [[historialari]]<br/>[[filosofo]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1964 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/laura_snyder laura_snyder] | [[:d:Q18207085|Q18207085]] |- | | ''[[:d:Q23498217|Laura L. Carstensen]]'' | psikologo estatubatuarra | ''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1953 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/laura_carstensen laura_carstensen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1277 1277] | [[:d:Q23498217|Q23498217]] |- | | ''[[:d:Q28114721|Laura Robinson]]'' | kazetari kanadarra | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/laura_robinson laura_robinson] | [[:d:Q28114721|Q28114721]] |- | | ''[[:d:Q20675690|Laura Schulz]]'' | psikologo estatubatuarra | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/laura_schulz laura_schulz] | [[:d:Q20675690|Q20675690]] |- | | ''[[:d:Q23769557|Laura Trice]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/laura_trice laura_trice] | [[:d:Q23769557|Q23769557]] |- | [[Fitxategi:Laurel Braitman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16738992|Laurel Braitman]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1978-02-11 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/laurel_braitman laurel_braitman] | [[:d:Q16738992|Q16738992]] |- | [[Fitxategi:SallanCommencement.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q54704043|Lauren Cole Sallan]]'' | | ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q16037036|paleobiologist]]''<br/>''[[:d:Q4205432|iktiologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lauren_sallan lauren_sallan] | [[:d:Q54704043|Q54704043]] |- | | ''[[:d:Q23798375|Lauren Hodge]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lauren_hodge lauren_hodge] | [[:d:Q23798375|Q23798375]] |- | [[Fitxategi:Lauren Zalaznick.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23797175|Lauren Zalaznick]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lauren_zalaznick lauren_zalaznick] | [[:d:Q23797175|Q23797175]] |- | [[Fitxategi:Laurie Garrett at Poptech shot by Kris Krug.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11351111|Laurie Garrett]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1951 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/laurie_garrett laurie_garrett]<br/>[https://www.ted.com/speakers/302 302] | [[:d:Q11351111|Q11351111]] |- | | ''[[:d:Q16215537|Laurie R. Santos]]'' | psikologo estatubatuarra | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1162163|zuzendari]]'' | 1975 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/laurie_santos laurie_santos] | [[:d:Q16215537|Q16215537]] |- | [[Fitxategi:Lawrence Lessig May 2017.jpg|center|128px]] | [[Lawrence Lessig]] | | [[legelari]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[politikari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[irakasle]] | 1961-06-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/larry_lessig larry_lessig] | [[:d:Q217790|Q217790]] |- | | ''[[:d:Q6509162|Leah Buechley]]'' | | [[ingeniari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/leah_buechley leah_buechley] | [[:d:Q6509162|Q6509162]] |- | [[Fitxategi:LeahChaseAp08Crop.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6509170|Leah Chase]]'' | | ''[[:d:Q3427922|jatetxe-jabe]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]'' | 1923-01-06 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/leah_chase leah_chase] | [[:d:Q6509170|Q6509170]] |- | [[Fitxategi:Leana Wen 2017 04 14.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6509479|Leana Wen]]'' | ikertzailea | [[mediku]]<br/>[[idazle]]<br/>[[ikertzaile]] | 1983-01-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Txinako Herri Errepublika]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/leana_wen leana_wen] | [[:d:Q6509479|Q6509479]] |- | [[Fitxategi:Escape from North Korea.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17306046|Lee Hyeon-seo]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | 1980 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ipar Korea]] | [https://www.ted.com/speakers/hyeonseo_lee hyeonseo_lee] | [[:d:Q17306046|Q17306046]] |- | [[Fitxategi:삼성전자 연구원 이진하 트위터 프로필 사진.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21059962|Lee Jin-ha]]'' | diseinatzaile korearra | [[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hego Korea]] | [https://www.ted.com/speakers/jinha_lee jinha_lee] | [[:d:Q21059962|Q21059962]] |- | | ''[[:d:Q23760283|Lee Mokobe]]'' | | [[poeta]] | | [[Gizon trans|gizon transgenero]] | | [https://www.ted.com/speakers/lerato_mokobe lerato_mokobe] | [[:d:Q23760283|Q23760283]] |- | [[Fitxategi:LeeSmolinAtHarvard.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q437263|Lee Smolin]]'' | | [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1955-06-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/lee_smolin lee_smolin]<br/>[https://www.ted.com/speakers/310 310] | [[:d:Q437263|Q437263]] |- | [[Fitxategi:Leland Melvin.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q632907|Leland D. Melvin]]'' | | [[astronauta]]<br/>''[[:d:Q19204627|amerikar futboleko jokalari]]''<br/>[[ingeniari]] | 1964-02-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/leland_melvin leland_melvin] | [[:d:Q632907|Q632907]] |- | [[Fitxategi:Lemn Sissay hopemas xmas partyeventful-org-uk low 18 (5273390039).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6521230|Lemn Sissay]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15958754|esatari]]''<br/>[[poeta]] | 1967-05-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/lemn_sissay lemn_sissay] | [[:d:Q6521230|Q6521230]] |- | [[Fitxategi:Lemon Andersen.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6521290|Lemon Andersen]]'' | aktore estatubatuarra | [[Antzezle|aktore]] | 1975-04-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lemon_andersen lemon_andersen] | [[:d:Q6521290|Q6521290]] |- | [[Fitxategi:Lennart Green 2006.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5769932|Lennart Green]]'' | | ''[[:d:Q15855449|magialari]]'' | 1941-12-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/lennart_green lennart_green] | [[:d:Q5769932|Q5769932]] |- | [[Fitxategi:Leo Igwe at TAM 7-12-2012.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q6523857|Leo Igwe]]'' | | ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q10527030|humanista]]'' | 1970-07-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/leo_igwe leo_igwe] | [[:d:Q6523857|Q6523857]] |- | [[Fitxategi:LeonardSusskindStanfordNov2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q203243|Leonard Susskind]]'' | fisikari estatubatuarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]] | 1940-05-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/leonard_susskind leonard_susskind]<br/>[https://www.ted.com/speakers/992 992] | [[:d:Q203243|Q203243]] |- | [[Fitxategi:Lera Boroditsky.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6528728|Lera Boroditsky]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q14565186|cognitive scientist]]''<br/>[[katedradun]] | 1976-05-08 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Bielorrusia]] | [https://www.ted.com/speakers/lera_boroditsky lera_boroditsky] | [[:d:Q6528728|Q6528728]] |- | [[Fitxategi:Dr. Leroy Cronin portrait.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6528921|Leroy Cronin]]'' | | [[kimikari]] | 1973-06-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/lee_cronin lee_cronin] | [[:d:Q6528921|Q6528921]] |- | | ''[[:d:Q4116838|Lesley Hazleton]]'' | idazle britainiarra | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q24262594|idazle erlijioso]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[hizlari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]'' | 1945-09-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lesley_hazleton lesley_hazleton] | [[:d:Q4116838|Q4116838]] |- | | ''[[:d:Q23656887|Leslie Dodson]]'' | | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/leslie_dodson leslie_dodson] | [[:d:Q23656887|Q23656887]] |- | | ''[[:d:Q6531033|Leslie Morgan Steiner]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1965-07-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/leslie_morgan_steiner leslie_morgan_steiner]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1527 1527] | [[:d:Q6531033|Q6531033]] |- | | ''[[:d:Q6531172|Leslie T. Chang]]'' | | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/leslie_chang leslie_chang] | [[:d:Q6531172|Q6531172]] |- | | ''[[:d:Q124728014|Levon Biss]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/levon_biss levon_biss] | [[:d:Q124728014|Q124728014]] |- | [[Fitxategi:Headshot Lewis Pugh.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q715979|Lewis Pugh]]'' | | ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q10843402|igerilari]]'' | 1969-12-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/lewis_pugh lewis_pugh] | [[:d:Q715979|Q715979]] |- | | ''[[:d:Q23670651|Leyla Acaroglu]]'' | | ''[[:d:Q2306091|soziologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/leyla_acaroglu leyla_acaroglu] | [[:d:Q23670651|Q23670651]] |- | [[Fitxategi:Leymah Gbowee (cropped).jpg|center|128px]] | [[Leymah Gbowee]] | | [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1972-02-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Liberia]] | [https://www.ted.com/speakers/leymah_gbowee leymah_gbowee] | [[:d:Q107037|Q107037]] |- | [[Fitxategi:Lian Pin Koh, Founding Director, ConservationDrones.org; and Professor of Applied Ecology and Conservation, University of Adelaide (34299001125) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23670480|Lian Pin Koh]]'' | | ''[[:d:Q15839134|ekologo]]'' | 1976-04-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lian_pin_koh lian_pin_koh] | [[:d:Q23670480|Q23670480]] |- | [[Fitxategi:Lidia Yuknavitch 2141146.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21067165|Lidia Yuknavitch]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1963-06-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lidia_yuknavitch lidia_yuknavitch] | [[:d:Q21067165|Q21067165]] |- | | ''[[:d:Q6547401|Lil Buck]]'' | | [[koreografo]]<br/>''[[:d:Q17307272|zirkuko artista]]''<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]'' | 1988-05-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lil_buck lil_buck] | [[:d:Q6547401|Q6547401]] |- | [[Fitxategi:Lili Haydn.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q51603|Lili Haydn]]'' | | [[musikagile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q1259917|biolin-jotzaile]]'' | 1969-12-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/lili_haydn lili_haydn] | [[:d:Q51603|Q51603]] |- | [[Fitxategi:Lily Tomlin in 2014.jpg|center|128px]] | [[Lily Tomlin]] | | ''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]] | 1939-09-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lily_tomlin lily_tomlin] | [[:d:Q229271|Q229271]] |- | | ''[[:d:Q21552205|Linda A. Hill]]'' | | [[hezitzaile]]<br/>[[ekonomialari]] | 1956-07-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/linda_hill linda_hill] | [[:d:Q21552205|Q21552205]] |- | | ''[[:d:Q23760269|Linda Cliatt-Wayman]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/linda_cliatt_wayman linda_cliatt_wayman] | [[:d:Q23760269|Q23760269]] |- | [[Fitxategi:Linda Liukas at the Data of Tomorrow Conference 2017 (23496747288).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20252140|Linda Liukas]]'' | | [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[hizlari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | 1986 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Finlandia]] | [https://www.ted.com/speakers/linda_liukas linda_liukas] | [[:d:Q20252140|Q20252140]] |- | [[Fitxategi:LinuxCon Europe Linus Torvalds 03 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Linus Torvalds]] | | [[programatzaile]] | 1969-12-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Finlandia]] | [https://www.ted.com/speakers/linus_torvalds linus_torvalds] | [[:d:Q34253|Q34253]] |- | | ''[[:d:Q23712829|Lisa Bu]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lisa_bu lisa_bu] | [[:d:Q23712829|Q23712829]] |- | | ''[[:d:Q52394619|Lisa Dyson]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1974 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lisa_dyson lisa_dyson] | [[:d:Q52394619|Q52394619]] |- | [[Fitxategi:Lisa Feldman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6557970|Lisa Feldman Barrett]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1963 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/lisa_feldman_barrett lisa_feldman_barrett] | [[:d:Q6557970|Q6557970]] |- | [[Fitxategi:Lisa Gansky, entrepreneur, investor and author of The Mesh (15851050897).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6558012|Lisa Gansky]]'' | | [[idazle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1958-05-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lisa_gansky lisa_gansky] | [[:d:Q6558012|Q6558012]] |- | | ''[[:d:Q13563157|Lisa Genova]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[idazle]] | 1970-11-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lisa_genova lisa_genova] | [[:d:Q13563157|Q13563157]] |- | [[Fitxategi:Lisa Harouni (6783963974).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23661649|Lisa Harouni]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lisa_harouni lisa_harouni] | [[:d:Q23661649|Q23661649]] |- | [[Fitxategi:Kofi Portrait.png|center|128px]] | ''[[:d:Q6558163|Lisa Kristine]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1965-09-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lisa_kristine lisa_kristine] | [[:d:Q6558163|Q6558163]] |- | [[Fitxategi:Lisa Margonelli 2011 (6263290261).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23797751|Lisa Margonelli]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lisa_margonelli lisa_margonelli] | [[:d:Q23797751|Q23797751]] |- | [[Fitxategi:Liu Bolin painted portrait from Laurent Baillet.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q710377|Liu Bolin]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]'' | 1973-01-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Txinako Herri Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/liu_bolin liu_bolin] | [[:d:Q710377|Q710377]] |- | [[Fitxategi:Liv Boeree 2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q272529|Liv Boeree]]'' | | ''[[:d:Q15295720|poker jokalari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]] | 1984-07-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ingalaterra]] | [https://www.ted.com/speakers/liv_boeree liv_boeree] | [[:d:Q272529|Q272529]] |- | | ''[[:d:Q109566748|Liz Ogbu]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/liz_ogbu liz_ogbu] | [[:d:Q109566748|Q109566748]] |- | [[Fitxategi:Portrait-liza-donnelly.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6660387|Liza Donnelly]]'' | | ''[[:d:Q1114448|umorista grafiko]]'' | 1955-01-26 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/liza_donnelly liza_donnelly] | [[:d:Q6660387|Q6660387]] |- | [[Fitxategi:Napoleoni Loretta by Peter Hodsoll 380dpi.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2617501|Loretta Napoleoni]]'' | kazetari italiarra | [[kazetari]] | 1955-07-05 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/loretta_napoleoni loretta_napoleoni] | [[:d:Q2617501|Q2617501]] |- | [[Fitxategi:Loretta Ross The Laura Flanders Show 2017.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50361895|Loretta Ross]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]] | 1953-08-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/loretta_j_ross loretta_j_ross] | [[:d:Q50361895|Q50361895]] |- | | ''[[:d:Q6681071|Lori Gottlieb]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1900167|psikoterapeuta]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[autore]] | 1966-12-20<br/>1967 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lori_gottlieb lori_gottlieb] | [[:d:Q6681071|Q6681071]] |- | [[Fitxategi:Privacy and security in a connected age.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6681722|Lorrie Cranor]]'' | ikertzaile estatubatuarra | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1971-02-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lorrie_faith_cranor lorrie_faith_cranor] | [[:d:Q6681722|Q6681722]] |- | [[Fitxategi:Louie Schwartzberg (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3260256|Louis Schwartzberg]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[argazki-zuzendari]] | 1950-02-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/louie_schwartzberg louie_schwartzberg] | [[:d:Q3260256|Q3260256]] |- | | ''[[:d:Q454074|Louise Leakey]]'' | | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>[[arkeologo]]<br/>''[[:d:Q17488316|historiaurrelari]]''<br/>''[[:d:Q21272406|paleoantropologo]]'' | 1972-03-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/louise_leakey louise_leakey] | [[:d:Q454074|Q454074]] |- | [[Fitxategi:Fresco Louise Foto Henk Thomas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3490296|Louise O. Fresco]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ingeniari]] | 1952-02-11 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/louise_fresco louise_fresco] | [[:d:Q3490296|Q3490296]] |- | | ''[[:d:Q11763228|Luca Turin]]'' | | ''[[:d:Q5287861|chief technology officer]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>[[idazle]] | 1953-11-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Libano]] | [https://www.ted.com/speakers/luca_turin luca_turin] | [[:d:Q11763228|Q11763228]] |- | [[Fitxategi:Lucianne Walkowicz (cropped).png|center|128px]] | ''[[:d:Q23656158|Lucianne M. Walkowicz]]'' | | [[astronomo]] | 1979 | [[Genero ez bitar|ez-bitar]] | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/lucianne_walkowicz lucianne_walkowicz] | [[:d:Q23656158|Q23656158]] |- | [[Fitxategi:TEDxAmsterdam Live 0511 (5933038975).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16194527|Lucien Engelen]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | 1962-07-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lucien_engelen lucien_engelen] | [[:d:Q16194527|Q16194527]] |- | [[Fitxategi:Body Architect.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23662194|Lucy McRae]]'' | | [[artista]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q11977439|interaction designer]]'' | 1979 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/lucy_mcrae lucy_mcrae] | [[:d:Q23662194|Q23662194]] |- | | ''[[:d:Q23662726|Ludwick Marishane]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ludwick_marishane ludwick_marishane] | [[:d:Q23662726|Q23662726]] |- | | ''[[:d:Q68704888|Luhan Yang]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/luhan_yang luhan_yang] | [[:d:Q68704888|Q68704888]] |- | [[Fitxategi:Luis von Ahn.jpg|center|128px]] | [[Luis von Ahn]] | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1978-08-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Guatemala]] | [https://www.ted.com/speakers/luis_von_ahn luis_von_ahn] | [[:d:Q92984|Q92984]] |- | [[Fitxategi:Luisa Neubauer at 15 September 2023 Fridays for Future rally.jpg|center|128px]] | [[Luisa Neubauer]] | | ''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[geografo]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1996-04-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/luisa_neubauer luisa_neubauer] | [[:d:Q61625543|Q61625543]] |- | [[Fitxategi:Luke Sital-Singh (Haldern Pop Festival 2014) IMGP1705 smial wp.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16232430|Luke Sital-Singh]]'' | egile abeslari britainiarra | [[egile abeslari]] | 1988-03-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/luke_sital_singh luke_sital_singh] | [[:d:Q16232430|Q16232430]] |- | | ''[[:d:Q23727939|Luke Syson]]'' | | [[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q1162163|zuzendari]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/luke_syson luke_syson] | [[:d:Q23727939|Q23727939]] |- | | ''[[:d:Q6702999|Luma Mufleh]]'' | | [[zientzialari]] | 1975-03-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/luma_mufleh luma_mufleh] | [[:d:Q6702999|Q6702999]] |- | | ''[[:d:Q27494203|Luvvie Ajayi]]'' | | ''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q70591255|digital strategist]]'' | 1985-01-05 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Nigeria]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/luvvie_ajayi luvvie_ajayi] | [[:d:Q27494203|Q27494203]] |- | | ''[[:d:Q91830904|Lýdia Machová]]'' | | [[Eleaniztun]] | 1989-04-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/lydia_machova lydia_machova] | [[:d:Q91830904|Q91830904]] |- | [[Fitxategi:Maajid Nawaz speaking at LibDem campaign event.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6721039|Maajid Nawaz]]'' | | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[idazle]] | 1977-11-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/maajid_nawaz maajid_nawaz] | [[:d:Q6721039|Q6721039]] |- | [[Fitxategi:Mac Barnett 2018.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6722199|Mac Barnett]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]'' | 1982-08-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mac_barnett mac_barnett] | [[:d:Q6722199|Q6722199]] |- | | ''[[:d:Q23782713|Mac Stone]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mac_stone mac_stone] | [[:d:Q23782713|Q23782713]] |- | [[Fitxategi:Madeleine Albright 1997.jpg|center|128px]] | [[Madeleine Albright]] | | ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[enbaxadore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[ministro]]<br/>''[[:d:Q7330070|Kanpo Harremanetarako ministro]]'' | 1937-05-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Txekoslovakia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/madeleine_albright madeleine_albright]<br/>[https://www.ted.com/speakers/814 814] | [[:d:Q174438|Q174438]] |- | [[Fitxategi:Mae Carol Jemison.jpg|center|128px]] | [[Mae Jemison]] | | [[astronauta]]<br/>[[mediku]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]'' | 1956-10-17 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mae_jemison mae_jemison]<br/>[https://www.ted.com/speakers/444 444] | [[:d:Q34091|Q34091]] |- | [[Fitxategi:Magatte Wade 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30547266|Magatte Wade]]'' | | [[enpresaburu]] | 1976 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Senegal]] | [https://www.ted.com/speakers/magatte_wade magatte_wade] | [[:d:Q30547266|Q30547266]] |- | | ''[[:d:Q84076056|Magda Sayeg]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/magda_sayeg magda_sayeg] | [[:d:Q84076056|Q84076056]] |- | | ''[[:d:Q600738|Magnus Larsson]]'' | tenislari suediarra | ''[[:d:Q10833314|tenislari]]'' | 1970-03-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/magnus_larsson magnus_larsson] | [[:d:Q600738|Q600738]] |- | [[Fitxategi:Mai Lan.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15211605|Mai Lan]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[musikari]] | 1982 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/mai_lan mai_lan] | [[:d:Q15211605|Q15211605]] |- | [[Fitxategi:Maira kalman 2010.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6736888|Maira Kalman]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[diseinatzaile]] | 1949 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/maira_kalman maira_kalman] | [[:d:Q6736888|Q6736888]] |- | | ''[[:d:Q6738379|Majora Carter]]'' | | [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q104541864|urban activist]]'' | 1966-10-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/majora_carter majora_carter] | [[:d:Q6738379|Q6738379]] |- | [[Fitxategi:Malcolm Gladwell 2014 (cropped) -2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q318429|Malcolm Gladwell]]'' | | [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1963-09-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/malcolm_gladwell malcolm_gladwell] | [[:d:Q318429|Q318429]] |- | | ''[[:d:Q23713725|Malcolm London]]'' | | [[poeta]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/malcolm_london malcolm_london] | [[:d:Q23713725|Q23713725]] |- | [[Fitxategi:MalcomMcLarenspeaking.jpg|center|128px]] | [[Malcolm McLaren]] | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q1344174|talent agent]]''<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[Ordezkari artistiko]]<br/>''[[:d:Q21550489|conceptual artist]]'' | 1946-01-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/malcolm_mclaren malcolm_mclaren] | [[:d:Q325377|Q325377]] |- | [[Fitxategi:Mallika-sarabhai-before-performance-saarang-2011-iit-madras.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3518417|Mallika Sarabhai]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1954-05-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/mallika_sarabhai mallika_sarabhai] | [[:d:Q3518417|Q3518417]] |- | [[Fitxategi:Rp23wiki-67.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1525015|Malte Spitz]]'' | politikari alemaniarra | [[politikari]] | 1984-04-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/malte_spitz malte_spitz] | [[:d:Q1525015|Q1525015]] |- | [[Fitxategi:Manal al-Shraif face (cropped).jpg|center|128px]] | [[Manal Al Sharif]] | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[informatikari]] | 1979-04-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Saudi Arabia]] | [https://www.ted.com/speakers/manal_al_sharif manal_al_sharif]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1587 1587] | [[:d:Q445754|Q445754]] |- | | ''[[:d:Q23782698|Mandy Len Catron]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mandy_len_catron mandy_len_catron] | [[:d:Q23782698|Q23782698]] |- | | ''[[:d:Q41571330|Manoush Zomorodi]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1973-06-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/manoush_zomorodi manoush_zomorodi] | [[:d:Q41571330|Q41571330]] |- | [[Fitxategi:Manu Prakash at TED.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22063727|Manu Prakash]]'' | | ''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q26848923|bioengineer]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/manu_prakash manu_prakash] | [[:d:Q22063727|Q22063727]] |- | [[Fitxategi:Manuel Lima.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6752682|Manuel Lima]]'' | | ''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[diseinatzaile]] | 1978-05-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Portugal]] | [https://www.ted.com/speakers/manuel_lima manuel_lima] | [[:d:Q6752682|Q6752682]] |- | [[Fitxategi:Marc Abraham in Chile with AECH 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6755336|Marc Abrahams]]'' | | ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[Ig Nobel sariak]] | 1956 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/marc_abrahams marc_abrahams] | [[:d:Q6755336|Q6755336]] |- | [[Fitxategi:Marc Bamuthi Joseph, interview with YBCA (July 2014).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6755368|Marc Bamuthi Joseph]]'' | | [[koreografo]] | 1975 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/marc_bamuthi_joseph marc_bamuthi_joseph] | [[:d:Q6755368|Q6755368]] |- | | ''[[:d:Q23662529|Marc Goodman]]'' | | [[informatikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/marc_goodman marc_goodman] | [[:d:Q23662529|Q23662529]] |- | [[Fitxategi:Marc koska.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6755670|Marc Koska]]'' | | [[enpresaburu]] | 1961-03-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/marc_koska marc_koska] | [[:d:Q6755670|Q6755670]] |- | | ''[[:d:Q19881192|Marc Kushner]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1977-09-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/marc_kushner marc_kushner] | [[:d:Q19881192|Q19881192]] |- | | ''[[:d:Q15917299|Marc Pachter]]'' | | [[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]] | 1943-05-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/marc_pachter marc_pachter] | [[:d:Q15917299|Q15917299]] |- | [[Fitxategi:Marc raibert cebit hannover 2018.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6755817|Marc Raibert]]'' | | [[ingeniari]] | 1949-10-22<br/>1949-12-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/marc_raibert marc_raibert] | [[:d:Q6755817|Q6755817]] |- | [[Fitxategi:MarcelDicke2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18521479|Marcel Dicke]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3055126|entomologo]]'' | 1957-11-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/marcel_dicke marcel_dicke] | [[:d:Q18521479|Q18521479]] |- | | ''[[:d:Q23303134|Marcin Jakubowski]]'' | | | 1972 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/marcin_jakubowski marcin_jakubowski] | [[:d:Q23303134|Q23303134]] |- | [[Fitxategi:MarcoAlverà.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q43191861|Marco Alverà]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 1975-08-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/marco_alvera marco_alvera] | [[:d:Q43191861|Q43191861]] |- | | ''[[:d:Q23728391|Marco Annunziata]]'' | | [[ekonomialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/marco_annunziata marco_annunziata] | [[:d:Q23728391|Q23728391]] |- | [[Fitxategi:Marco Tempest.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q124966|Marco Tempest]]'' | | [[antzerki zuzendari]]<br/>''[[:d:Q15855449|magialari]]'' | 1964-12-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/marco_tempest marco_tempest] | [[:d:Q124966|Q124966]] |- | | ''[[:d:Q18352586|Marcus Byrne]]'' | akademikoa hegoafrikarra | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/marcus_byrne marcus_byrne] | [[:d:Q18352586|Q18352586]] |- | [[Fitxategi:Sautoy2 cropped.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q536457|Marcus du Sautoy]]'' | | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]] | 1965-08-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/marcus_du_sautoy marcus_du_sautoy]<br/>[https://www.ted.com/speakers/420 420] | [[:d:Q536457|Q536457]] |- | | ''[[:d:Q101242984|Margaret Bourdeaux]]'' | | ''[[:d:Q18121578|directeur de recherche]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/margaret_bourdeaux margaret_bourdeaux] | [[:d:Q101242984|Q101242984]] |- | | ''[[:d:Q23765418|Margaret Gould Stewart]]'' | diseinatzaile estatubatuarra | [[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/margaret_stewart margaret_stewart] | [[:d:Q23765418|Q23765418]] |- | [[Fitxategi:Margaret Heffernan.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6759505|Margaret Heffernan]]'' | | [[idazle]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]'' | 1955-06-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/margaret_heffernan margaret_heffernan] | [[:d:Q6759505|Q6759505]] |- | [[Fitxategi:MargaretMitchell2022.jpg|center|128px]] | [[Margaret Mitchell (zientzialaria)]] | ikertzailea | [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q123574267|AI ethicist]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/margaret_mitchell margaret_mitchell] | [[:d:Q50346871|Q50346871]] |- | [[Fitxategi:Margaret Wertheim speaking at TED in 2009 (cropped closer).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4990332|Margaret Wertheim]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[matematikari]] | 1958-08-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/margaret_wertheim margaret_wertheim]<br/>[https://www.ted.com/speakers/334 334] | [[:d:Q4990332|Q4990332]] |- | [[Fitxategi:P059772-352564 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Margrethe Vestager]] | daniar politikaria | [[politikari]]<br/>[[poeta]] | 1968-04-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | ''[[:d:Q756617|Danimarka]]'' | [https://www.ted.com/speakers/margrethe_vestager margrethe_vestager] | [[:d:Q270820|Q270820]] |- | | ''[[:d:Q23671015|Maria Bezaitis]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/maria_bezaitis maria_bezaitis] | [[:d:Q23671015|Q23671015]] |- | [[Fitxategi:Maria DAMANAKI.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q261709|Maria Damanaki]]'' | politikari greziarra | [[politikari]]<br/>[[ingeniari]] | 1952-05-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Grezia]] | [https://www.ted.com/speakers/maria_damanaki maria_damanaki] | [[:d:Q261709|Q261709]] |- | [[Fitxategi:Marian Bantjes Pop!Tech.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3847649|Marian Bantjes]]'' | | [[diseinatzaile grafiko]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1229025|tipografo]]'' | 1963-03-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/marian_bantjes marian_bantjes] | [[:d:Q3847649|Q3847649]] |- | [[Fitxategi:Marian Wright Edelman, 2010 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1896700|Marian Wright Edelman]]'' | | [[idazle]]<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q85305832|children's rights activist]]'' | 1939-06-06 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/marian_wright_edelman marian_wright_edelman] | [[:d:Q1896700|Q1896700]] |- | [[Fitxategi:Mariana Mazzucato.jpg|center|128px]] | [[Mariana Mazzucato]] | italiar-estatubatuar ekonomialaria | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[autore]] | 1968-06-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Italia]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/mariana_mazzucato mariana_mazzucato] | [[:d:Q15127513|Q15127513]] |- | | ''[[:d:Q88976878|Marily Oppezzo]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/marily_oppezzo marily_oppezzo] | [[:d:Q88976878|Q88976878]] |- | [[Fitxategi:Marina Abramović. The Cleaner (45524492341).jpg|center|128px]] | [[Marina Abramović]] | performancelari eta artista serbiarra | ''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q19850998|soinu artista]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q2707485|eszenografo]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[artista]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]'' | 1946-11-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | ''[[:d:Q1290149|Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialista]]''<br/>[[Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialista]]<br/>[[Jugoslaviako Errepublika Federala]]<br/>[[Serbia eta Montenegro]]<br/>[[Serbia]]<br/>[[Jugoslavia]] | [https://www.ted.com/speakers/marina_abramovic marina_abramovic] | [[:d:Q47496|Q47496]] |- | | ''[[:d:Q23760166|Marisa Fick-Jordan]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/marisa_fick_jordan marisa_fick_jordan] | [[:d:Q23760166|Q23760166]] |- | [[Fitxategi:Nacht van de Radicale Vernieuwing (44737558181) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q33044550|Marjan van Aubel]]'' | | ''[[:d:Q7541856|zeramikari]]''<br/>[[diseinatzaile]] | 1985 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/marjan_van_aubel marjan_van_aubel] | [[:d:Q33044550|Q33044550]] |- | [[Fitxategi:Mark Applebaum at TEDx Stanford (7231657568).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6766581|Mark Applebaum]]'' | musikagile estatubatuarra | [[musikagile]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[musikari]] | 1967 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mark_applebaum mark_applebaum] | [[:d:Q6766581|Q6766581]] |- | | ''[[:d:Q23784752|Mark Bezos]]'' | | [[enpresaburu]] | 1969-05-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mark_bezos mark_bezos] | [[:d:Q23784752|Q23784752]] |- | [[Fitxategi:Mark Bittman 2017.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3294002|Mark Bittman]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]'' | 1950-02-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mark_bittman mark_bittman]<br/>[https://www.ted.com/speakers/234 234] | [[:d:Q3294002|Q3294002]] |- | [[Fitxategi:Mark Forsyth portrait.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16216552|Mark Forsyth]]'' | idazle britainiarra | ''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q16312408|etymologist]]''<br/>[[kazetari]] | 1977-04-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/mark_forsyth mark_forsyth] | [[:d:Q16216552|Q16216552]] |- | | ''[[:d:Q23670507|Mark Kendall]]'' | | ''[[:d:Q19902880|biomedical engineer]]'' | 1972-04-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/mark_kendall mark_kendall] | [[:d:Q23670507|Q23670507]] |- | | ''[[:d:Q15994669|Mark Pagel]]'' | | ''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1954-06-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mark_pagel mark_pagel] | [[:d:Q15994669|Q15994669]] |- | [[Fitxategi:D07cd11-Guarup-Xingu-2007-Sue photos (22).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6769279|Mark Plotkin]]'' | | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>''[[:d:Q32518759|ethnobotanist]]'' | 1955-05-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mark_plotkin mark_plotkin] | [[:d:Q6769279|Q6769279]] |- | [[Fitxategi:Mark Pollock.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6769287|Mark Pollock]]'' | | ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[arraunlari]] | 1976-02-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/mark_pollock mark_pollock] | [[:d:Q6769287|Q6769287]] |- | | ''[[:d:Q23662165|Mark Raymond]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mark_raymond mark_raymond] | [[:d:Q23662165|Q23662165]] |- | [[Fitxategi:Mark Ronson and Jennifer Su, 2011 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q425821|Mark Ronson]]'' | | [[Disk jockey|discjockey]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[Kantari|abeslari]] | 1975-09-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mark_ronson mark_ronson] | [[:d:Q425821|Q425821]] |- | | ''[[:d:Q6769512|Mark Roth]]'' | | ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]'' | 1958 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mark_roth mark_roth] | [[:d:Q6769512|Q6769512]] |- | | ''[[:d:Q23713549|Mark Shaw]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mark_shaw mark_shaw] | [[:d:Q23713549|Q23713549]] |- | [[Fitxategi:Mark Z. Jacobson.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6770480|Mark Z. Jacobson]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q19377727|environmental engineer]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[zientzialari]] | 1965 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mark_z_jacobson mark_z_jacobson] | [[:d:Q6770480|Q6770480]] |- | | ''[[:d:Q23662733|Markham Nolan]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/markham_nolan markham_nolan] | [[:d:Q23662733|Q23662733]] |- | | ''[[:d:Q23656649|Markus Fischer]]'' | | [[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/markus_fischer markus_fischer] | [[:d:Q23656649|Q23656649]] |- | [[Fitxategi:Markus giesler.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1789020|Markus Giesler]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q104629540|editor]]'' | 1976-07-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/markus_giesler markus_giesler] | [[:d:Q1789020|Q1789020]] |- | | ''[[:d:Q16751209|Marla Spivak]]'' | | ''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q3055126|entomologo]]'' | 1955 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/marla_spivak marla_spivak] | [[:d:Q16751209|Q16751209]] |- | [[Fitxategi:Marlene Zuk, Palmerston North City Library.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q7472231|Marlene Zuk]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]'' | 1956-05-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/marlene_zuk marlene_zuk] | [[:d:Q7472231|Q7472231]] |- | [[Fitxategi:Martin Ford Speaking July 2016.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19971558|Martin Ford]]'' | | [[idazle]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q846430|futurist]]''<br/>[[hizlari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/martin_ford martin_ford] | [[:d:Q19971558|Q19971558]] |- | | ''[[:d:Q23656755|Martin Hanczyc]]'' | | [[kimikari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/martin_hanczyc martin_hanczyc] | [[:d:Q23656755|Q23656755]] |- | [[Fitxategi:Martin Jacques (2012).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6775790|Martin Jacques]]'' | kazetari britainiarra | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15958754|esatari]]'' | 1945-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/martin_jacques martin_jacques] | [[:d:Q6775790|Q6775790]] |- | [[Fitxategi:Official portrait of Lord Rees of Ludlow crop 2.jpg|center|128px]] | [[Martin John Rees]] | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[astronomo]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q2998308|kosmologo]]'' | 1942-06-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/sir_martin_rees sir_martin_rees] | [[:d:Q335213|Q335213]] |- | | ''[[:d:Q20011313|Martin Pistorius]]'' | | [[autore]]<br/>''[[:d:Q6859454|web developer]]''<br/>[[diseinatzaile]] | 1975-12-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hegoafrika]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/martin_pistorius martin_pistorius] | [[:d:Q20011313|Q20011313]] |- | [[Fitxategi:Flickr - The U.S. Army - Comprehensive Soldiers Fitness (1)cropped.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q320927|Martin Seligman]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q18437198|bridge jokalari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1942-08-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/martin_seligman martin_seligman] | [[:d:Q320927|Q320927]] |- | [[Fitxategi:Photo of filmmaker Martin Villeneuve, April 2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3295670|Martin Villeneuve]]'' | | [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1978-03-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/martin_villeneuve martin_villeneuve] | [[:d:Q3295670|Q3295670]] |- | | ''[[:d:Q30754553|Martina Flor]]'' | | [[diseinatzaile grafiko]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/martina_flor martina_flor] | [[:d:Q30754553|Q30754553]] |- | [[Fitxategi:Martine-Rothblatt2-5773.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6777103|Martine Rothblatt]]'' | estatubatuar abokatua, idazlea eta enpresaburua | [[abokatu]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1954-10-10 | [[Emakume trans|emakume transgenero]] | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/martine_rothblatt martine_rothblatt] | [[:d:Q6777103|Q6777103]] |- | [[Fitxategi:Marvin Minsky at OLPC.jpg|center|128px]] | [[Marvin Minsky]] | Adimen Artifizialaren sortzaileetako bat (1927-2016) | [[matematikari]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]'' | 1927-08-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/marvin_minsky marvin_minsky] | [[:d:Q204815|Q204815]] |- | [[Fitxategi:Marvin Rees - 2023 (52717617130) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q24039198|Marvin Rees]]'' | politikari britainiarra | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q837703|non-executive director]]'' | 1972-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/marvin_rees marvin_rees] | [[:d:Q24039198|Q24039198]] |- | [[Fitxategi:Marwa Al-Sabouni.png|center|128px]] | ''[[:d:Q71169687|Marwa Al-Sabouni]]'' | arkitekto siriarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]] | 1981-09-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Siria]] | [https://www.ted.com/speakers/marwa_al_sabouni marwa_al_sabouni] | [[:d:Q71169687|Q71169687]] |- | [[Fitxategi:Mary-lou-jepsen-google-io-2013.jpg|center|128px]] | [[Mary Lou Jepsen]] | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]] | 1965-04-06 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mary_lou_jepsen mary_lou_jepsen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1465 1465] | [[:d:Q41638|Q41638]] |- | [[Fitxategi:Mary Norris 2019 Texas Book Festival.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20979342|Mary Norris]]'' | | [[kazetari]] | 1952-02-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mary_norris mary_norris] | [[:d:Q20979342|Q20979342]] |- | [[Fitxategi:Mary Roach at TED in 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q444136|Mary Roach]]'' | | ''[[:d:Q18533509|medikuntza-idazlea]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q123853167|magazine writer]]'' | 1959-03-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mary_roach mary_roach] | [[:d:Q444136|Q444136]] |- | [[Fitxategi:Mary Robinson (2014).jpg|center|128px]] | [[Mary Robinson]] | | [[politikari]]<br/>[[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q808967|barrister]]'' | 1944-05-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/mary_robinson mary_robinson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2526 2526] | [[:d:Q188214|Q188214]] |- | [[Fitxategi:MARY T. BASSETT in 2023 06.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23767444|Mary Travis Bassett]]'' | | ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mary_bassett mary_bassett] | [[:d:Q23767444|Q23767444]] |- | | ''[[:d:Q23498467|Maryn McKenna]]'' | | [[kazetari]] | 1959-01-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/maryn_mckenna maryn_mckenna] | [[:d:Q23498467|Q23498467]] |- | [[Fitxategi:Massimo banzi.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16174456|Massimo Banzi]]'' | diseinatzaile italiarra | [[diseinatzaile]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q2994387|aholkulari]]'' | 1968-02-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/massimo_banzi massimo_banzi] | [[:d:Q16174456|Q16174456]] |- | | ''[[:d:Q91168750|Mathias Basner]]'' | | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/mathias_basner mathias_basner] | [[:d:Q91168750|Q91168750]] |- | | ''[[:d:Q23783045|Mathias Jud]]'' | | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/mathias_jud mathias_jud] | [[:d:Q23783045|Q23783045]] |- | | ''[[:d:Q3298792|Mathieu Lehanneur]]'' | diseinatzaile frantziarra | [[diseinatzaile]] | 1974-08-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/mathieu_lehanneur mathieu_lehanneur]<br/>[https://www.ted.com/speakers/501 501] | [[:d:Q3298792|Q3298792]] |- | [[Fitxategi:Matt Cutts Headshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q890702|Matt Cutts]]'' | | [[informatikari]] | 1972 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/matt_cutts matt_cutts] | [[:d:Q890702|Q890702]] |- | | ''[[:d:Q16194081|Matt Goldman]]'' | | [[disko-ekoizle]]<br/>[[kantugile]] | 1969-12-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/matt_goldman matt_goldman] | [[:d:Q16194081|Q16194081]] |- | | ''[[:d:Q3299487|Matt Johnson]]'' | | ''[[:d:Q386854|bateria-jotzaile]]''<br/>''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[software garatzaile]]<br/>''[[:d:Q1779650|design engineer]]'' | 1970-11-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/matt_johnson matt_johnson] | [[:d:Q3299487|Q3299487]] |- | | ''[[:d:Q23769530|Matt Kenyon]]'' | | [[artista]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]'' | 1977 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/matt_kenyon matt_kenyon] | [[:d:Q23769530|Q23769530]] |- | | ''[[:d:Q23662668|Matt Killingsworth]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/matt_killingsworth matt_killingsworth] | [[:d:Q23662668|Q23662668]] |- | | ''[[:d:Q23662543|Matt Mills]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/matthew_mills_and_tamara_roukaerts matthew_mills_and_tamara_roukaerts] | [[:d:Q23662543|Q23662543]] |- | [[Fitxategi:Matt Mullenweg (1).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q92877|Matt Mullenweg]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1984-01-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/matt_mullenweg matt_mullenweg] | [[:d:Q92877|Q92877]] |- | [[Fitxategi:Official portrait of Viscount Ridley crop 2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q961972|Matt Ridley]]'' | | ''[[:d:Q806798|bankari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[lur-jabe]] | 1958-02-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/matt_ridley matt_ridley] | [[:d:Q961972|Q961972]] |- | | ''[[:d:Q23301826|Matt Weinstein]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/matt_weinstein matt_weinstein] | [[:d:Q23301826|Q23301826]] |- | | ''[[:d:Q124606154|Matthew A. Wilson]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/matt_wilson matt_wilson] | [[:d:Q124606154|Q124606154]] |- | [[Fitxategi:Matthew Carter, 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q383244|Matthew Carter]]'' | | ''[[:d:Q354034|type designer]]''<br/>''[[:d:Q635734|artxibozain]]''<br/>[[diseinatzaile]] | 1937-10-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/matthew_carter matthew_carter] | [[:d:Q383244|Q383244]] |- | | ''[[:d:Q23783062|Matthew Childs]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/matthew_childs matthew_childs] | [[:d:Q23783062|Q23783062]] |- | | ''[[:d:Q23759559|Matthew O'Reilly]]'' | | ''[[:d:Q1497094|emergency medical technician]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/matthew_o_reilly matthew_o_reilly] | [[:d:Q23759559|Q23759559]] |- | | ''[[:d:Q23783080|Matthew White]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/matthew_white matthew_white] | [[:d:Q23783080|Q23783080]] |- | | ''[[:d:Q24041573|Matthew Williams]]'' | | [[Atleta|kirolari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/matthew_williams matthew_williams] | [[:d:Q24041573|Q24041573]] |- | [[Fitxategi:Portrait de Matthieu Ricard.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q732418|Matthieu Ricard]]'' | | ''[[:d:Q854997|bhikkhu]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]'' | 1946-02-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/matthieu_ricard matthieu_ricard] | [[:d:Q732418|Q732418]] |- | [[Fitxategi:Seracini.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q283470|Maurizio Seracini]]'' | | [[ingeniari]]<br/>[[Aditu]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1946-12-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/maurizio_seracini maurizio_seracini]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1296 1296] | [[:d:Q283470|Q283470]] |- | | ''[[:d:Q23662756|Max Little]]'' | | [[matematikari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/max_little max_little] | [[:d:Q23662756|Q23662756]] |- | [[Fitxategi:Max Tegmark.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2076321|Max Tegmark]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[astronomo]]<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''<br/>[[idazle]] | 1967-05-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/max_tegmark max_tegmark] | [[:d:Q2076321|Q2076321]] |- | [[Fitxategi:20101227 May El-Khalil cropped.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1489143|May El-Khalil]]'' | | | 1955-12-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/may_el_khalil may_el_khalil] | [[:d:Q1489143|Q1489143]] |- | | ''[[:d:Q4081184|Maya Beiser]]'' | | ''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]'' | 1963-12-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/maya_beiser maya_beiser] | [[:d:Q4081184|Q4081184]] |- | [[Fitxategi:Maya Penn headshot.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q19664921|Maya Penn]]'' | | [[animatzaile]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]''<br/>''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]'' | 2000-02-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/maya_penn_1 maya_penn_1] | [[:d:Q19664921|Q19664921]] |- | [[Fitxategi:General Session with Maysoon Zayid.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6797978|Maysoon Zayid]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[komediante]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1974 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/maysoon_zayid maysoon_zayid] | [[:d:Q6797978|Q6797978]] |- | [[Fitxategi:Maz Jobrani VOA 02 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1142510|Maz Jobrani]]'' | | [[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[komediante]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[Antzezle|aktore]] | 1972-02-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Iran]] | [https://www.ted.com/speakers/maz_jobrani maz_jobrani] | [[:d:Q1142510|Q1142510]] |- | | ''[[:d:Q23798616|McKenna Pope]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mckenna_pope mckenna_pope] | [[:d:Q23798616|Q23798616]] |- | | ''[[:d:Q23759676|Meaghan Ramsey]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/meaghan_ramsey meaghan_ramsey] | [[:d:Q23759676|Q23759676]] |- | [[Fitxategi:Mechai Viravaidya 2008 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6584188|Mechai Viravaidya]]'' | politikari thailandiarra | [[politikari]] | 1941-01-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Thailandia]] | [https://www.ted.com/speakers/mechai_viravaidya mechai_viravaidya] | [[:d:Q6584188|Q6584188]] |- | | ''[[:d:Q23759544|Meera Vijayann]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/meera_vijayann meera_vijayann]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2071 2071] | [[:d:Q23759544|Q23759544]] |- | | ''[[:d:Q23670504|Meg Jay]]'' | | ''[[:d:Q1113899|psikologo kliniko]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1969-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/meg_jay meg_jay] | [[:d:Q23670504|Q23670504]] |- | | ''[[:d:Q23662848|Megan Kamerick]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q5394545|freelance journalist]]''<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/megan_kamerick megan_kamerick] | [[:d:Q23662848|Q23662848]] |- | [[Fitxategi:Megan Phelps-Roper 266660.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22279168|Megan Phelps-Roper]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q2296674|social media manager]]'' | 1986-01-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/megan_phelps_roper megan_phelps_roper] | [[:d:Q22279168|Q22279168]] |- | [[Fitxategi:Megan Washington.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6808754|Megan Washington]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]'' | 1986-01-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/megan_washington megan_washington] | [[:d:Q6808754|Q6808754]] |- | | ''[[:d:Q59706643|Mei Lin Neo]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/mei_lin_neo mei_lin_neo] | [[:d:Q59706643|Q59706643]] |- | [[Fitxategi:Meklit Hadero and Susie Ibarra (15276289548) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6810590|Meklit Hadero Meklit]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[egile abeslari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/meklit_hadero meklit_hadero] | [[:d:Q6810590|Q6810590]] |- | | ''[[:d:Q23688634|Melati and Isabel Wijsen]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/melati_and_isabel_wijsen melati_and_isabel_wijsen] | [[:d:Q23688634|Q23688634]] |- | [[Fitxategi:Melinda Gates - World Economic Forum Annual Meeting 2011.jpg|center|128px]] | [[Melinda Gates]] | | [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q15472169|mezenas]]''<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1964-08-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/melinda_french_gates melinda_french_gates]<br/>[https://www.ted.com/speakers/803 803] | [[:d:Q463877|Q463877]] |- | [[Fitxategi:Melissa Fleming (2021).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23759770|Melissa Fleming]]'' | | ''[[:d:Q17221|bozeramaile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/melissa_fleming melissa_fleming] | [[:d:Q23759770|Q23759770]] |- | | ''[[:d:Q23662348|Melissa Garren]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/melissa_garren melissa_garren] | [[:d:Q23662348|Q23662348]] |- | | ''[[:d:Q85954688|Melissa J. Moore]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/melissa_j_moore melissa_j_moore] | [[:d:Q85954688|Q85954688]] |- | | ''[[:d:Q23662916|Melissa Marshall]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/melissa_marshall melissa_marshall] | [[:d:Q23662916|Q23662916]] |- | [[Fitxategi:Mellody Hobson.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6813152|Mellody Hobson]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1969-04-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mellody_hobson mellody_hobson] | [[:d:Q6813152|Q6813152]] |- | | ''[[:d:Q24054818|Melvin Russell]]'' | polizia estatubatuarra | ''[[:d:Q384593|polizia]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/melvin_russell melvin_russell] | [[:d:Q24054818|Q24054818]] |- | [[Fitxategi:Memory Banda.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23760334|Memory Banda]]'' | aktibista malawiarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1996-09-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Malawi]] | [https://www.ted.com/speakers/memory_banda memory_banda] | [[:d:Q23760334|Q23760334]] |- | [[Fitxategi:Mena Trott from The Sew Weekly.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q52826|Mena Grabowski Trott]]'' | blogalari amerikarra | ''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1977-09-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mena_trott mena_trott] | [[:d:Q52826|Q52826]] |- | | ''[[:d:Q54956679|Mennat El Ghalid]]'' | | ''[[:d:Q2487799|mikologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mennat_el_ghalid mennat_el_ghalid] | [[:d:Q54956679|Q54956679]] |- | [[Fitxategi:Meta - Meron Gribetz - Founder-CEO - A.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q25095565|Meron Gribetz]]'' | | [[enpresaburu]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/meron_gribetz meron_gribetz] | [[:d:Q25095565|Q25095565]] |- | [[Fitxategi:Mia Birdsong.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23782693|Mia Birdsong]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mia_birdsong mia_birdsong] | [[:d:Q23782693|Q23782693]] |- | [[Fitxategi:Michael Nielsen.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6833069|Michael A. Nielsen]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>[[programatzaile]] | 1974-01-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_nielsen michael_nielsen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1094 1094] | [[:d:Q6833069|Q6833069]] |- | [[Fitxategi:Michael Anti.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q536668|Michael Anti]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1975 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Txinako Herri Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_anti michael_anti] | [[:d:Q536668|Q536668]] |- | [[Fitxategi:Michael Bierut.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3856114|Michael Bierut]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]'' | 1957 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_bierut michael_bierut] | [[:d:Q3856114|Q3856114]] |- | [[Fitxategi:Michael Botticelli.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6828740|Michael Botticelli]]'' | politikari estatubatuarra | [[politikari]] | 1958-01-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_botticelli michael_botticelli] | [[:d:Q6828740|Q6828740]] |- | | ''[[:d:Q6829848|Michael Dickinson]]'' | ikertzailea | [[ingeniari]]<br/>[[ikertzaile]] | 1963 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_dickinson michael_dickinson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1551 1551] | [[:d:Q6829848|Q6829848]] |- | | ''[[:d:Q23670632|Michael Green]]'' | arkitekto kanadarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1966 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_green michael_green] | [[:d:Q23670632|Q23670632]] |- | | ''[[:d:Q23759758|Michael Green]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_green_spi michael_green_spi] | [[:d:Q23759758|Q23759758]] |- | | ''[[:d:Q6830936|Michael Hansmeyer]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1973 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_hansmeyer michael_hansmeyer] | [[:d:Q6830936|Q6830936]] |- | | ''[[:d:Q40001545|Michael Hendryx]]'' | | [[katedradun]] | 1960 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_hendryx michael_hendryx] | [[:d:Q40001545|Q40001545]] |- | [[Fitxategi:Sociologist Michael Kimmel in 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1498283|Michael Kimmel]]'' | | ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1951-02-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_kimmel michael_kimmel] | [[:d:Q1498283|Q1498283]] |- | [[Fitxategi:Michael Patrick Lynch at Senate House.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6832368|Michael Lynch]]'' | | [[filosofo]] | 1966 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_lynch michael_lynch] | [[:d:Q6832368|Q6832368]] |- | | ''[[:d:Q23662341|Michael McDaniel]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_mcdaniel michael_mcdaniel] | [[:d:Q23662341|Q23662341]] |- | | ''[[:d:Q6832811|Michael Merzenich]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1942-05-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_merzenich michael_merzenich] | [[:d:Q6832811|Q6832811]] |- | | ''[[:d:Q23727972|Michael Metcalfe]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_metcalfe michael_metcalfe] | [[:d:Q23727972|Q23727972]] |- | | ''[[:d:Q3308398|Michael Moschen]]'' | | ''[[:d:Q17307272|zirkuko artista]]'' | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_moschen michael_moschen] | [[:d:Q3308398|Q3308398]] |- | | ''[[:d:Q23662981|Michael Norton]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_norton michael_norton] | [[:d:Q23662981|Q23662981]] |- | | ''[[:d:Q23784724|Michael Pawlyn]]'' | arkitekto britainiarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1967-09-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_pawlyn michael_pawlyn] | [[:d:Q23784724|Q23784724]] |- | [[Fitxategi:Michael Pollan at Yale 1 cropped.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1138996|Michael Pollan]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]'' | 1955-02-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_pollan michael_pollan] | [[:d:Q1138996|Q1138996]] |- | [[Fitxategi:Michael porter.jpg|center|128px]] | [[Michael Porter]] | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1947-05-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_porter michael_porter]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1622 1622] | [[:d:Q272146|Q272146]] |- | | ''[[:d:Q23783071|Michael Pritchard]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_pritchard michael_pritchard] | [[:d:Q23783071|Q23783071]] |- | | ''[[:d:Q23768729|Michael Rubinstein]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_rubinstein michael_rubinstein] | [[:d:Q23768729|Q23768729]] |- | [[Fitxategi:Michael Sandel Me Judice.png|center|128px]] | ''[[:d:Q381044|Michael Sandel]]'' | | ''[[:d:Q18930007|filosofo politiko]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1953-03-05<br/>1953-05-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_sandel michael_sandel] | [[:d:Q381044|Q381044]] |- | [[Fitxategi:Michael Shellenberger.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6834344|Michael Shellenberger]]'' | | [[autore]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q30131998|cultural anthropologist]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]'' | 1971-06-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_shellenberger michael_shellenberger] | [[:d:Q6834344|Q6834344]] |- | [[Fitxategi:Michael Shermer wiki portrait4.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q126225|Michael Shermer]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q16063546|historian of science]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[filosofo]] | 1954-09-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_shermer michael_shermer] | [[:d:Q126225|Q126225]] |- | [[Fitxategi:Michael Specter Headshot new.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2356503|Michael Specter]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_specter michael_specter] | [[:d:Q2356503|Q2356503]] |- | [[Fitxategi:Michael Stevens VidCon 2016.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q14436762|Michael Stevens]]'' | | [[youtuber]]<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[hezitzaile]]<br/>[[hizlari]]<br/>[[komediante]]<br/>''[[:d:Q138858|animatzaile]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1986-01-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_stevens michael_stevens] | [[:d:Q14436762|Q14436762]] |- | [[Fitxategi:MTTKeepingScore.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q520493|Michael Tilson Thomas]]'' | | ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q16145150|musika-irakasle]]'' | 1944-12-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_tilson_thomas michael_tilson_thomas] | [[:d:Q520493|Q520493]] |- | [[Fitxategi:General Fusion Michel Laberge (33250324636).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23727986|Michel Laberge]]'' | fisikari kanadarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1961 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/michel_laberge michel_laberge] | [[:d:Q23727986|Q23727986]] |- | | ''[[:d:Q60754633|Michel M Dugon]]'' | | ''[[:d:Q5669847|assistant professor]]'' | | | | [https://www.ted.com/speakers/michel_dugon michel_dugon] | [[:d:Q60754633|Q60754633]] |- | | ''[[:d:Q23661627|Michelle Borkin]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michelle_borkin michelle_borkin] | [[:d:Q23661627|Q23661627]] |- | [[Fitxategi:Michelle Obama 2013 official portrait.jpg|center|128px]] | [[Michelle Obama]] | | [[abokatu]]<br/>[[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>[[legelari]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]'' | 1964-01-17 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michelle_obama michelle_obama] | [[:d:Q13133|Q13133]] |- | [[Fitxategi:Mick Cornett (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q12003032|Mick Cornett]]'' | | [[politikari]]<br/>[[kazetari]] | 1958-07-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mick_cornett mick_cornett] | [[:d:Q12003032|Q12003032]] |- | [[Fitxategi:Mick Ebeling (2015).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6838160|Mick Ebeling]]'' | | [[zinema ekoizle]] | 1970-11-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mick_ebeling mick_ebeling] | [[:d:Q6838160|Q6838160]] |- | | ''[[:d:Q16732921|Mick Mountz]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mick_mountz mick_mountz] | [[:d:Q16732921|Q16732921]] |- | [[Fitxategi:Miguel Nicolelis (16397324065).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q976399|Miguel Nicolelis]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[mediku]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]'' | 1961-03-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/miguel_nicolelis miguel_nicolelis] | [[:d:Q976399|Q976399]] |- | [[Fitxategi:Mihaly Csikszentmihalyi.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q316147|Mihaly Csikszentmihalyi]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q211346|psikiatra]]'' | 1934-09-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hungaria]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mihaly_csikszentmihalyi mihaly_csikszentmihalyi] | [[:d:Q316147|Q316147]] |- | | ''[[:d:Q89906394|Miho Janvier]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/miho_janvier miho_janvier] | [[:d:Q89906394|Q89906394]] |- | | ''[[:d:Q957612|Mike Archer]]'' | | ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1945-03-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/michael_archer michael_archer] | [[:d:Q957612|Q957612]] |- | | ''[[:d:Q23657163|Mike Biddle]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/michael_biddle michael_biddle] | [[:d:Q23657163|Q23657163]] |- | [[Fitxategi:Mikematas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21463338|Mike Matas]]'' | | [[diseinatzaile grafiko]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q107573818|icon designer]]'' | 1986-03-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mike_matas mike_matas] | [[:d:Q21463338|Q21463338]] |- | [[Fitxategi:Mike Rowe.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q455808|Mike Rowe]]'' | | ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[ahots-aktore]] | 1962-03-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mike_rowe mike_rowe] | [[:d:Q455808|Q455808]] |- | | ''[[:d:Q24053199|Mike Velings]]'' | | ''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''<br/>''[[:d:Q56249301|pisciculturist]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mike_velings mike_velings] | [[:d:Q24053199|Q24053199]] |- | [[Fitxategi:Mike deGruy.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6849378|Mike deGruy]]'' | | ''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''<br/>[[argazki-zuzendari]] | 1951-12-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mike_degruy mike_degruy] | [[:d:Q6849378|Q6849378]] |- | [[Fitxategi:Mikhail Zygar 2024 (2).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4194814|Mikhail Zygar]]'' | kazetari errusiarra | ''[[:d:Q15973695|political reporter]]''<br/>''[[:d:Q12144794|prosalari]]''<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q164236|gerra-berriemaile]]''<br/>''[[:d:Q589298|erredaktoreburu]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]'' | 1981-01-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Errusia]] | [https://www.ted.com/speakers/mikhail_zygar mikhail_zygar] | [[:d:Q4194814|Q4194814]] |- | [[Fitxategi:Mikko Hypponen (12340136955) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2489610|Mikko Hyppönen]]'' | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q28344495|computer security consultant]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>[[Aditu]] | 1969-10-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Finlandia]] | [https://www.ted.com/speakers/mikko_hypponen mikko_hypponen] | [[:d:Q2489610|Q2489610]] |- | [[Fitxategi:Milton glaser.jpg|center|128px]] | [[Milton Glaser]] | | [[diseinatzaile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]]<br/>''[[:d:Q1229025|tipografo]]''<br/>''[[:d:Q1925963|artista grafiko]]'' | 1929-06-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/milton_glaser milton_glaser] | [[:d:Q1351481|Q1351481]] |- | | ''[[:d:Q4794835|Mina Bissell]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q15839136|biologo zelularra]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[ikertzaile]] | 1940 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Iran]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mina_bissell mina_bissell] | [[:d:Q4794835|Q4794835]] |- | | ''[[:d:Q73482980|Mindy Scheier]]'' | | ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[diseinatzaile]] | 1971 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mindy_scheier mindy_scheier] | [[:d:Q73482980|Q73482980]] |- | | ''[[:d:Q23809265|Miranda Wang & Jeanny Yao]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/miranda_wang_and_jenny_yao miranda_wang_and_jenny_yao] | [[:d:Q23809265|Q23809265]] |- | [[Fitxategi:Miru Kim in paris catacombs.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6874759|Miru Kim]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1981 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/miru_kim miru_kim] | [[:d:Q6874759|Q6874759]] |- | [[Fitxategi:MishaGlenny.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3859025|Misha Glenny]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[historialari]] | 1958-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/misha_glenny misha_glenny]<br/>[https://www.ted.com/speakers/486 486] | [[:d:Q3859025|Q3859025]] |- | [[Fitxategi:Mitchel Resnick.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q650983|Mitchel Resnick]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1956-06-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mitch_resnick mitch_resnick]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1529 1529] | [[:d:Q650983|Q650983]] |- | | ''[[:d:Q23795567|Mitchell Besser]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mitchell_besser mitchell_besser] | [[:d:Q23795567|Q23795567]] |- | [[Fitxategi:Mitchell joachim 2008.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q984089|Mitchell Joachim]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]] | 1972-02-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/mitchell_joachim mitchell_joachim] | [[:d:Q984089|Q984089]] |- | | ''[[:d:Q23795336|Miwa Matreyek]]'' | | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/miwa_matreyek miwa_matreyek] | [[:d:Q23795336|Q23795336]] |- | | ''[[:d:Q23712268|Mohamed Ali]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mohamed_ali mohamed_ali] | [[:d:Q23712268|Q23712268]] |- | | ''[[:d:Q23712650|Mohamed Hijri]]'' | | [[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/mohamed_hijri mohamed_hijri] | [[:d:Q23712650|Q23712650]] |- | [[Fitxategi:Molly Crockett at World Economic Forum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15989936|Molly J. Crockett]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1983-05 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/molly_crockett molly_crockett] | [[:d:Q15989936|Q15989936]] |- | [[Fitxategi:Dubai Future Forum 2024 - Molly Stevens.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15896847|Molly Stevens]]'' | ikertzailea | [[ingeniari]]<br/>[[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/molly_stevens molly_stevens] | [[:d:Q15896847|Q15896847]] |- | [[Fitxategi:Mona Chalabi, 2013 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21793960|Mona Chalabi]]'' | kazetari britainiarra | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/mona_chalabi mona_chalabi] | [[:d:Q21793960|Q21793960]] |- | [[Fitxategi:Monica Byrne Author.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21642356|Monica Byrne]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]] | 1981-07-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/monica_byrne monica_byrne] | [[:d:Q21642356|Q21642356]] |- | [[Fitxategi:Monica Lewinsky 2014 IDA Awards (cropped).jpg|center|128px]] | [[Monica Lewinsky]] | | ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q10672931|gizarte-psikologo]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1973-07-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/monica_lewinsky monica_lewinsky] | [[:d:Q212659|Q212659]] |- | [[Fitxategi:MONIKA BULAJ 2015.1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3860861|Monika Bulaj]]'' | kazetari poloniarra | [[kazetari]] | 1966-05-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Polonia]] | [https://www.ted.com/speakers/monika_bulaj monika_bulaj] | [[:d:Q3860861|Q3860861]] |- | | ''[[:d:Q23662833|Morgan O'Neill]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/morgan_o_neill morgan_o_neill] | [[:d:Q23662833|Q23662833]] |- | [[Fitxategi:Morgan Spurlock 2012 Shankbone.JPG|center|128px]] | [[Morgan Spurlock]] | | [[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q11814411|dokumentalista]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1970-11-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/morgan_spurlock morgan_spurlock] | [[:d:Q364421|Q364421]] |- | | ''[[:d:Q23769521|Morgana Bailey]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/morgana_bailey morgana_bailey] | [[:d:Q23769521|Q23769521]] |- | [[Fitxategi:Morley.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6912508|Morley]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[musikari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[disko-ekoizle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/morley morley] | [[:d:Q6912508|Q6912508]] |- | [[Fitxategi:La guerra gaucha-Sebastián Chiola-Ángel Magaña.jpg|center|128px]] | [[Moshe Safdie]] | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1938-07-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]]<br/>[[Israel]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/moshe_safdie moshe_safdie] | [[:d:Q220944|Q220944]] |- | [[Fitxategi:Congreso Futuro - 2019-01-14 - 26.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15429344|Moshe Szyf]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/moshe_szyf moshe_szyf] | [[:d:Q15429344|Q15429344]] |- | | ''[[:d:Q23768724|Mundano]]'' | | [[artista]] | 1986 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/mundano mundano] | [[:d:Q23768724|Q23768724]] |- | | ''[[:d:Q23662706|Munir Virani]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/munir_virani munir_virani] | [[:d:Q23662706|Q23662706]] |- | [[Fitxategi:Murray Gell-Mann - World Economic Forum Annual Meeting 2012.jpg|center|128px]] | [[Murray Gell-Mann]] | ikertzailea | ''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1929-09-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/murray_gell_mann murray_gell_mann]<br/>[https://www.ted.com/speakers/173 173] | [[:d:Q172840|Q172840]] |- | [[Fitxategi:Musimbi Kanyoro, CEO and President, Global Fund for Women, speaking at the Girl Summit 2014 (14701908346).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16185411|Musimbi Kanyoro]]'' | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1953-11-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/musimbi_kanyoro musimbi_kanyoro] | [[:d:Q16185411|Q16185411]] |- | [[Fitxategi:Mustafa Akyol.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q6943223|Mustafa Akyol]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q84681895|political analyst]]''<br/>[[idazle]] | 1972-02-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Turkia]] | [https://www.ted.com/speakers/mustafa_akyol mustafa_akyol] | [[:d:Q6943223|Q6943223]] |- | | ''[[:d:Q23759569|Myriam Sidibe]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/myriam_sidibe myriam_sidibe] | [[:d:Q23759569|Q23759569]] |- | [[Fitxategi:Monica Araya donated by Dave Malkoff (sq cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q109969488|Mónica Araya]]'' | | [[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Costa Rica]] | [https://www.ted.com/speakers/monica_araya monica_araya] | [[:d:Q109969488|Q109969488]] |- | | ''[[:d:Q22095670|N. Jeremy Kasdin]]'' | | [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/jeremy_kasdin jeremy_kasdin] | [[:d:Q22095670|Q22095670]] |- | [[Fitxategi:Nadezhda Tolokonnikova während einer Paneldisskusion auf der republica 2015-cropped.jpg|center|128px]] | [[Nadezhda Tolokonnikova]] | errusiar ekintzaile politikoa eta musikaria | [[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q108309647|sewing machine slave]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q1027930|webcam model]]''<br/>[[artista]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q12359071|anarkista]]'' | 1989-11-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Errusia]] | [https://www.ted.com/speakers/nadya_tolokonnikova nadya_tolokonnikova] | [[:d:Q288956|Q288956]] |- | [[Fitxategi:Nadia Al-Sakkaf, AlJazeera Channel - May 11, 2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20423647|Nadia Al-Sakkaf]]'' | | [[politikari]]<br/>[[kazetari]] | 1977-03-08 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Yemen]] | [https://www.ted.com/speakers/nadia_al_sakkaf nadia_al_sakkaf] | [[:d:Q20423647|Q20423647]] |- | [[Fitxategi:Nadine Burke Harris (38590996961).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19878640|Nadine Burke Harris]]'' | | [[mediku]] | 1975-10-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nadine_burke_harris_1 nadine_burke_harris_1] | [[:d:Q19878640|Q19878640]] |- | [[Fitxategi:Nagin Cox with JPL icon.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28678622|Nagin Cox]]'' | | ''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]'' | 1965 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[India]] | [https://www.ted.com/speakers/nagin_cox nagin_cox] | [[:d:Q28678622|Q28678622]] |- | | ''[[:d:Q23795283|Naif Al-Mutawa]]'' | | ''[[:d:Q1113899|psikologo kliniko]]''<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/naif_al_mutawa naif_al_mutawa] | [[:d:Q23795283|Q23795283]] |- | [[Fitxategi:Nalini Nadkarni speaking at TED in 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1275902|Nalini M. Nadkarni]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]'' | 1954-10-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nalini_nadkarni nalini_nadkarni] | [[:d:Q1275902|Q1275902]] |- | | ''[[:d:Q6962654|Nancy Duarte]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1758037|parlamentuko lehendakari]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]'' | 1950 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nancy_duarte nancy_duarte] | [[:d:Q6962654|Q6962654]] |- | | ''[[:d:Q11789453|Nancy Etcoff]]'' | psikologo estatubatuarra | ''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1955 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nancy_etcoff nancy_etcoff] | [[:d:Q11789453|Q11789453]] |- | | ''[[:d:Q23768711|Nancy Frates]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nancy_frates nancy_frates] | [[:d:Q23768711|Q23768711]] |- | [[Fitxategi:Introduction to the Simons Center, Nancy Kanwisher, 2m33s.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6962770|Nancy Kanwisher]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1958 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nancy_kanwisher nancy_kanwisher] | [[:d:Q6962770|Q6962770]] |- | [[Fitxategi:Nancy Lublin.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6962820|Nancy Lublin]]'' | | [[enpresaburu]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q3492227|berritzaile]]''<br/>''[[:d:Q2994387|aholkulari]]'' | 1971-06-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nancy_lublin nancy_lublin]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1307 1307] | [[:d:Q6962820|Q6962820]] |- | | ''[[:d:Q18156724|Nancy N. Rabalais]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1950 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nancy_n_rabalais nancy_n_rabalais] | [[:d:Q18156724|Q18156724]] |- | [[Fitxategi:Nandan M. Nilekani.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1391255|Nandan Nilekani]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[politikari]] | 1955-06-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/nandan_nilekani nandan_nilekani] | [[:d:Q1391255|Q1391255]] |- | [[Fitxategi:Nanfu Wang 2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q24609090|Nanfu Wang]]'' | zinema zuzendari txinatarra | [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q1414443|zinemagilea]]''<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]'' | 1985 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Txinako Herri Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/nanfu_wang nanfu_wang] | [[:d:Q24609090|Q24609090]] |- | [[Fitxategi:Naná Vasconcelos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q707607|Naná Vasconcelos]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>[[musikari]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[Antzezle|aktore]] | 1944-08-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/nana_vasconcelos nana_vasconcelos] | [[:d:Q707607|Q707607]] |- | | ''[[:d:Q11584846|Naoko Ishii]]'' | seiyū japoniarra | [[seiyū]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Japonia]] | [https://www.ted.com/speakers/naoko_ishii naoko_ishii] | [[:d:Q11584846|Q11584846]] |- | [[Fitxategi:Naomi Klein - Brainwash Festival 2017.jpg|center|128px]] | [[Naomi Klein]] | | [[kazetari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]'' | 1970-05-08 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/naomi_klein naomi_klein]<br/>[https://www.ted.com/speakers/845 845] | [[:d:Q236606|Q236606]] |- | | ''[[:d:Q59631607|Naomi McDougall Jones]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[film-zuzendari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/naomi_mcdougall_jones naomi_mcdougall_jones] | [[:d:Q59631607|Q59631607]] |- | [[Fitxategi:Naomi Oreskes 2nd European TA conference in Berlin 2015.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q205618|Naomi Oreskes]]'' | | ''[[:d:Q16063546|historian of science]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q12094958|geophysicist]]''<br/>''[[:d:Q11424604|earth scientist]]'' | 1958-11-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/naomi_oreskes naomi_oreskes] | [[:d:Q205618|Q205618]] |- | | ''[[:d:Q23798128|Naomi Shah]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/naomi_shah naomi_shah] | [[:d:Q23798128|Q23798128]] |- | | ''[[:d:Q126278106|Natalie Cargill]]'' | | ''[[:d:Q12362622|filantropo]]''<br/>[[abokatu]] | 1990 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/natalie_cargill natalie_cargill] | [[:d:Q126278106|Q126278106]] |- | [[Fitxategi:Natalie Jeremijenko.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6968182|Natalie Jeremijenko]]'' | ikertzailea | [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q1779650|design engineer]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[ikertzaile]] | 1966 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/natalie_jeremijenko natalie_jeremijenko] | [[:d:Q6968182|Q6968182]] |- | [[Fitxategi:Natalie MacMaster - Seattle - 2010.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6968206|Natalie MacMaster]]'' | | ''[[:d:Q3560496|fiddler]]''<br/>[[musikari]] | 1972-06-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/natalie_macmaster natalie_macmaster] | [[:d:Q6968206|Q6968206]] |- | [[Fitxategi:Natalie Merchant 07 15 2017 -13 (36837904352).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q238215|Natalie Merchant]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1963-10-26 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/natalie_merchant natalie_merchant] | [[:d:Q238215|Q238215]] |- | [[Fitxategi:Natalie Panek, NASA internship with Henning Leidecker.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50379483|Natalie Panek]]'' | | ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]'' | 1983 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/natalie_panek natalie_panek] | [[:d:Q50379483|Q50379483]] |- | | ''[[:d:Q23656760|Natalie Warne]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/natalie_warne natalie_warne] | [[:d:Q23656760|Q23656760]] |- | | ''[[:d:Q57201099|Natasha Hurley-Walker]]'' | | ''[[:d:Q752129|astrofisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/natasha_hurley_walker natasha_hurley_walker] | [[:d:Q57201099|Q57201099]] |- | | ''[[:d:Q16982366|Natasha Tsakos]]'' | aktore estatubatuarra | [[Antzezle|aktore]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/natasha_tsakos natasha_tsakos] | [[:d:Q16982366|Q16982366]] |- | | ''[[:d:Q23661623|Nate Garvis]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nate_garvis nate_garvis] | [[:d:Q23661623|Q23661623]] |- | [[Fitxategi:Nate silver poker.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q562521|Nate Silver]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q15295720|poker jokalari]]'' | 1978-01-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nate_silver nate_silver] | [[:d:Q562521|Q562521]] |- | [[Fitxategi:NBF2024-nathalie-cabrol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21005247|Nathalie Cabrol]]'' | | ''[[:d:Q16742203|planetary scientist]]''<br/>''[[:d:Q17318006|freediver]]''<br/>''[[:d:Q3061999|astrobiologist]]''<br/>''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''<br/>[[autore]] | 1963-08-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Frantzia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nathalie_cabrol nathalie_cabrol] | [[:d:Q21005247|Q21005247]] |- | | ''[[:d:Q23656749|Nathalie Miebach]]'' | | [[artista]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nathalie_miebach nathalie_miebach] | [[:d:Q23656749|Q23656749]] |- | [[Fitxategi:Nathan Myhrvold.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q365578|Nathan Myhrvold]]'' | | [[matematikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q156839|sukaldari]]''<br/>''[[:d:Q978044|executive]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1959-08-03<br/>1959 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nathan_myhrvold nathan_myhrvold] | [[:d:Q365578|Q365578]] |- | [[Fitxategi:Nathan Wolfe 2011 Shankbone.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q15438588|Nathan Wolfe]]'' | | ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''<br/>''[[:d:Q15634281|birologo]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1970-08-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nathan_wolfe nathan_wolfe] | [[:d:Q15438588|Q15438588]] |- | [[Fitxategi:Nathaniel Kahn.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3329419|Nathaniel Kahn]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]] | 1962-11-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nathaniel_kahn nathaniel_kahn] | [[:d:Q3329419|Q3329419]] |- | | ''[[:d:Q54954376|Natsai Audrey Chieza]]'' | | [[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/natsai_audrey_chieza natsai_audrey_chieza] | [[:d:Q54954376|Q54954376]] |- | [[Fitxategi:2018-07-01 ZDF Fernsehgarten Naturally 7-0347.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1970037|Naturally 7]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/naturally_7 naturally_7] | [[:d:Q1970037|Q1970037]] |- | | ''[[:d:Q6982299|Navi Radjou]]'' | | [[ekonomialari]] | 1970-08-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/navi_radjou navi_radjou] | [[:d:Q6982299|Q6982299]] |- | [[Fitxategi:Ndidi Nwuneli.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19564385|Ndidi Okonkwo Nwuneli]]'' | idazle nigeriarra | [[idazle]] | 1975-03-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/ndidi_nwuneli ndidi_nwuneli] | [[:d:Q19564385|Q19564385]] |- | [[Fitxategi:Negin Farsad.png|center|128px]] | ''[[:d:Q6987345|Negin Farsad]]'' | komediante estatubatuarra | [[komediante]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1978 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/negin_farsad negin_farsad] | [[:d:Q6987345|Q6987345]] |- | [[Fitxategi:Neha Narula at World Economic Forum Davos 2023.png|center|128px]] | ''[[:d:Q102962826|Neha Narula]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/neha_narula neha_narula] | [[:d:Q102962826|Q102962826]] |- | [[Fitxategi:Neil Burgess Royal Society.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23657268|Neil Burgess]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1966-07-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/neil_burgess neil_burgess] | [[:d:Q23657268|Q23657268]] |- | [[Fitxategi:Neil Gershenfeld 2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1030183|Neil Gershenfeld]]'' | fisikari estatubatuarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]] | 1959-12-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/neil_gershenfeld neil_gershenfeld]<br/>[https://www.ted.com/speakers/88 88] | [[:d:Q1030183|Q1030183]] |- | | [[Neil Harbisson]] | artista, argazkilari, musikari eta ziborg | [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1982-07-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/neil_harbisson neil_harbisson] | [[:d:Q1355729|Q1355729]] |- | [[Fitxategi:Neil MacGregor Frankfurter Buchmesse 2015.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q1226759|Neil MacGregor]]'' | | ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1946-06-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/neil_macgregor neil_macgregor]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1018 1018] | [[:d:Q1226759|Q1226759]] |- | [[Fitxategi:Neil Pasricha San Diego.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16733247|Neil Pasricha]]'' | | ''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q26831130|life coach]]'' | 1979-09-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/neil_pasricha neil_pasricha] | [[:d:Q16733247|Q16733247]] |- | [[Fitxategi:Neil Turok AIMS.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1386754|Neil Turok]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[astronomo]]<br/>[[ikertzaile]] | 1958-11-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/neil_turok neil_turok]<br/>[https://www.ted.com/speakers/207 207] | [[:d:Q1386754|Q1386754]] |- | [[Fitxategi:Nellie McKay.png|center|128px]] | ''[[:d:Q454975|Nellie McKay]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q18545066|bakarrizketalari]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]'' | 1982-04-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nellie_mckay nellie_mckay]<br/>[https://www.ted.com/speakers/248 248] | [[:d:Q454975|Q454975]] |- | [[Fitxategi:Neri Oxman - Pop!Tech 2009 - Camden, ME.jpg|center|128px]] | [[Neri Oxman]] | israeldar-estatubatuar arkitektoa, diseinatzailea eta irakaslea | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[artista]] | 1976 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Israel]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/neri_oxman neri_oxman] | [[:d:Q4981374|Q4981374]] |- | [[Fitxategi:Newton Aduaka.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2422311|Newton Aduaka]]'' | zinema zuzendari nigeriarra | [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]] | 1966 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/newton_aduaka newton_aduaka] | [[:d:Q2422311|Q2422311]] |- | [[Fitxategi:Okonjo-Iweala, Ngozi (2008 portrait).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q289350|Ngozi Okonjo-Iweala]]'' | | ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>[[ministro]] | 1954-06-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/ngozi_okonjo_iweala ngozi_okonjo_iweala]<br/>[https://www.ted.com/speakers/115 115] | [[:d:Q289350|Q289350]] |- | [[Fitxategi:Niall Ferguson no Fronteiras do Pensamento São Paulo 2017 (37840342015) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q377638|Niall Ferguson]]'' | historialari britainiarra | ''[[:d:Q17488363|historialari ekonomiko]]''<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[kazetari]] | 1964-04-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/niall_ferguson niall_ferguson] | [[:d:Q377638|Q377638]] |- | | ''[[:d:Q22279054|Nic Marks]]'' | | ''[[:d:Q2732142|estatistikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nic_marks nic_marks] | [[:d:Q22279054|Q22279054]] |- | [[Fitxategi:Nicholas Christakis.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1094336|Nicholas A. Christakis]]'' | | ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[mediku]] | 1962-05-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nicholas_christakis nicholas_christakis] | [[:d:Q1094336|Q1094336]] |- | [[Fitxategi:Nicholas Negroponte USNA 20090415 cropped.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q92601|Nicholas Negroponte]]'' | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]] | 1943-12-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nicholas_negroponte nicholas_negroponte] | [[:d:Q92601|Q92601]] |- | [[Fitxategi:Nicholas Herbert Stern, Baron Stern of Brentford.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q335441|Nicholas Stern, Baron Stern of Brentford]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q806798|bankari]]'' | 1946-04-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/lord_nicholas_stern lord_nicholas_stern]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2127 2127] | [[:d:Q335441|Q335441]] |- | [[Fitxategi:Prof Nick Bostrom 324-1.jpg|center|128px]] | [[Nick Bostrom]] | filosofo suediarra | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1973-03-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/nick_bostrom nick_bostrom] | [[:d:Q460475|Q460475]] |- | [[Fitxategi:Nick Hanauer Laura Flanders 2016.png|center|128px]] | ''[[:d:Q14633126|Nick Hanauer]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1959 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nick_hanauer nick_hanauer] | [[:d:Q14633126|Q14633126]] |- | | ''[[:d:Q23769567|Nick Sears]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nick_sears_1 nick_sears_1] | [[:d:Q23769567|Q23769567]] |- | | ''[[:d:Q7028078|Nick Veasey]]'' | argazkilari britainiarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/nick_veasey nick_veasey] | [[:d:Q7028078|Q7028078]] |- | | ''[[:d:Q23727944|Nicolas Perony]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nicholas_perony nicholas_perony] | [[:d:Q23727944|Q23727944]] |- | [[Fitxategi:Nicole-maines-2019.jpg|center|128px]] | [[Nicole Maines]] | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]'' | 1997-10-07 | [[Emakume trans|emakume transgenero]] | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nicole_maines nicole_maines] | [[:d:Q33124715|Q33124715]] |- | | ''[[:d:Q24054775|Nicole Paris & Ed Cage]]'' | | ''[[:d:Q59958430|beatboxer]]'' | | | | [https://www.ted.com/speakers/nicole_paris nicole_paris] | [[:d:Q24054775|Q24054775]] |- | [[Fitxategi:NielsDiffrient.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3277342|Niels Diffrient]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q11287574|industrial designer]]'' | 1928-09-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/niels_diffrient niels_diffrient] | [[:d:Q3277342|Q3277342]] |- | | ''[[:d:Q23783481|Nigel Marsh]]'' | | [[idazle]] | 1964 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nigel_marsh nigel_marsh] | [[:d:Q23783481|Q23783481]] |- | [[Fitxategi:Nighat Dad.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20050928|Nighat Dad]]'' | | [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]'' | 1981 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Pakistan]] | [https://www.ted.com/speakers/nighat_dad nighat_dad] | [[:d:Q20050928|Q20050928]] |- | | ''[[:d:Q23729145|Nikolai Begg]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nikolai_begg nikolai_begg] | [[:d:Q23729145|Q23729145]] |- | [[Fitxategi:Nilofer Merchant At Inspirefest 2017 -July 2017--130283 (35410533590).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23670940|Nilofer Merchant]]'' | | [[idazle]]<br/>[[hizlari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nilofer_merchant nilofer_merchant] | [[:d:Q23670940|Q23670940]] |- | [[Fitxategi:Nina Fedoroff at the New America Foundation (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4494049|Nina Fedoroff]]'' | biologo estatubatuarra | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]'' | 1942 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nina_fedoroff nina_fedoroff] | [[:d:Q4494049|Q4494049]] |- | [[Fitxategi:Nina Jablonski.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q16730096|Nina G. Jablonski]]'' | ikertzailea | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q21272406|paleoantropologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1953-08-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nina_jablonski nina_jablonski]<br/>[https://www.ted.com/speakers/340 340] | [[:d:Q16730096|Q16730096]] |- | [[Fitxategi:Nina Tandon.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23657225|Nina Tandon]]'' | | [[zientzialari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[ingeniari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nina_tandon nina_tandon] | [[:d:Q23657225|Q23657225]] |- | [[Fitxategi:Nirmalya Kumar.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q7040060|Nirmalya Kumar]]'' | irakasle indiarra | [[irakasle]] | 1960-03-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/nirmalya_kumar nirmalya_kumar] | [[:d:Q7040060|Q7040060]] |- | [[Fitxategi:Nita A Farahany at the World Economic Forum in 2016.png|center|128px]] | ''[[:d:Q60322343|Nita A Farahany]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]]<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q47455777|bioethicist]]'' | 1978-04-28 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nita_farahany nita_farahany] | [[:d:Q60322343|Q60322343]] |- | [[Fitxategi:Re publica 19 - Day 2 (32852536387).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q63790029|Niti Bhan]]'' | | [[enpresaburu]]<br/>[[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/niti_bhan niti_bhan] | [[:d:Q63790029|Q63790029]] |- | [[Fitxategi:Nizar Ibrahim.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23769268|Nizar Ibrahim]]'' | | ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]'' | 1982 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]]<br/>No/unknown value | [https://www.ted.com/speakers/nizar_ibrahim nizar_ibrahim] | [[:d:Q23769268|Q23769268]] |- | [[Fitxategi:Nnedi Okorafor (37108184821).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3877423|Nnedi Okorafor]]'' | | [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[hezitzaile]]<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]'' | 1974-04-08 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/nnedi_okorafor nnedi_okorafor] | [[:d:Q3877423|Q3877423]] |- | [[Fitxategi:Noah Feldman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1959850|Noah Feldman]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[abokatu]]<br/>[[legelari]]<br/>[[autore]] | 1970-05-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/noah_feldman noah_feldman] | [[:d:Q1959850|Q1959850]] |- | | ''[[:d:Q23663073|Noah Wilson-Rich]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/noah_wilson_rich noah_wilson_rich] | [[:d:Q23663073|Q23663073]] |- | [[Fitxategi:SXSW-2024-alih-OB7A0967-Nonny de la Pena.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18354191|Nonny de la Peña]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]] | 1963 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/nonny_de_la_pena nonny_de_la_pena] | [[:d:Q18354191|Q18354191]] |- | | ''[[:d:Q92203204|Nora E. Atkinson]]'' | | ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nora_atkinson nora_atkinson] | [[:d:Q92203204|Q92203204]] |- | | ''[[:d:Q23797707|Nora York]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/nora_york nora_york] | [[:d:Q23797707|Q23797707]] |- | [[Fitxategi:Noreena Hertz - Trento - 1.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q94555|Noreena Hertz]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q18190897|foreign correspondent]]''<br/>''[[:d:Q1416279|finantza-analista]]'' | 1967-09-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/noreena_hertz noreena_hertz] | [[:d:Q94555|Q94555]] |- | | ''[[:d:Q18817338|Noriko Arai]]'' | | [[matematikari]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]'' | 1962 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Japonia]] | [https://www.ted.com/speakers/noriko_arai noriko_arai] | [[:d:Q18817338|Q18817338]] |- | [[Fitxategi:Un edificio sostenible de acero y cristal, nuevo proyecto de Foster para Madrid 04 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Norman Foster]] | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]'' | 1935-06-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/norman_foster norman_foster]<br/>[https://www.ted.com/speakers/157 157] | [[:d:Q104898|Q104898]] |- | [[Fitxategi:Norman Lear 1975 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1270283|Norman Lear]]'' | | ''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[showrunner]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1922-07-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/norman_lear norman_lear] | [[:d:Q1270283|Q1270283]] |- | | ''[[:d:Q7052808|Norman Spack]]'' | | ''[[:d:Q4531850|endokrinologo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/norman_spack norman_spack] | [[:d:Q7052808|Q7052808]] |- | | ''[[:d:Q23769298|Noy Thrupkaew]]'' | | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/noy_thrupkaew noy_thrupkaew] | [[:d:Q23769298|Q23769298]] |- | [[Fitxategi:OK Go at Lotusphere 2012.jpg|center|128px]] | [[OK Go]] | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/ok_go ok_go] | [[:d:Q736107|Q736107]] |- | | ''[[:d:Q87990786|Oded Shoseyov]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/oded_shoseyov oded_shoseyov] | [[:d:Q87990786|Q87990786]] |- | | ''[[:d:Q61994730|Ofer Levy]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ofer_levy ofer_levy] | [[:d:Q61994730|Q61994730]] |- | [[Fitxategi:Ola Rosling on Factfulness.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22280133|Ola Rosling]]'' | | [[software garatzaile]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[idazle]] | 1975-11-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/ola_rosling ola_rosling] | [[:d:Q22280133|Q22280133]] |- | [[Fitxategi:Ólafur Elíasson Internationale Jury Berlinale 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Olafur Eliasson]] | artista danimarkarra | ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]'' | 1967-02-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | ''[[:d:Q756617|Danimarka]]'' | [https://www.ted.com/speakers/olafur_eliasson olafur_eliasson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/336 336] | [[:d:Q365691|Q365691]] |- | [[Fitxategi:Ole Scheeren in Frankfurt.20130525.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q67031|Ole Scheeren]]'' | arkitekto alemaniarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/ole_scheeren ole_scheeren] | [[:d:Q67031|Q67031]] |- | [[Fitxategi:NBF2024-oliver-jeffers.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3350659|Oliver Jeffers]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[artista]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | 1977 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/oliver_jeffers oliver_jeffers] | [[:d:Q3350659|Q3350659]] |- | [[Fitxategi:Oliversacks.jpg|center|128px]] | [[Oliver Sacks]] | Neurologo eta idazle britainiarra | [[idazle]]<br/>[[kimikari]]<br/>''[[:d:Q551835|mediku idazlea]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[mediku]] | 1933-07-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/oliver_sacks oliver_sacks] | [[:d:Q258662|Q258662]] |- | [[Fitxategi:OluTimehin Adegbeye Norwegian Council for Africa 2018 (174840).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q32537994|OluTimehin Kukoyi]]'' | | [[idazle]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | 1991-10-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/olutimehin_adegbeye olutimehin_adegbeye] | [[:d:Q32537994|Q32537994]] |- | [[Fitxategi:TaiwoLeiden2023.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q99501373|Olúfẹ́mi Táíwò]]'' | | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1956 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/olu_fe_mi_ta_i_wo olu_fe_mi_ta_i_wo] | [[:d:Q99501373|Q99501373]] |- | | ''[[:d:Q7089622|Omar Ahmad]]'' | | ''[[:d:Q5287861|chief technology officer]]''<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>[[politikari]] | 1964-06-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/omar_ahmad omar_ahmad] | [[:d:Q7089622|Q7089622]] |- | [[Fitxategi:Official portrait of Baroness O'Neill of Bengarve crop 3.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q336089|Onora O'Neill]]'' | | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[politikari]] | 1941-08-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/onora_o_neill onora_o_neill] | [[:d:Q336089|Q336089]] |- | | ''[[:d:Q23656126|Onyx Ashanti]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/onyx_ashanti onyx_ashanti] | [[:d:Q23656126|Q23656126]] |- | | ''[[:d:Q23759585|Oren Yakobovich]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/oren_yakobovich oren_yakobovich] | [[:d:Q23759585|Q23759585]] |- | [[Fitxategi:Okolloh.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q49275|Ory Okolloh]]'' | | [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q19890746|Interneteko ekintzailea]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]'' | 1977 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/ory_okolloh ory_okolloh] | [[:d:Q49275|Q49275]] |- | | ''[[:d:Q7106910|Oskar Eustis]]'' | | ''[[:d:Q1797162|zuzendari artistiko]]''<br/>[[antzerki zuzendari]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]] | 1958-07-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/oskar_eustis oskar_eustis] | [[:d:Q7106910|Q7106910]] |- | [[Fitxategi:P. Dee Boersma portrait at International Penguin Conference 10.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16971310|P. Dee Boersma]]'' | | ''[[:d:Q76928813|conservation biologist]]''<br/>''[[:d:Q1225716|ornitologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q104828277|biology teacher]]'' | 1946-11-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/dee_boersma dee_boersma] | [[:d:Q16971310|Q16971310]] |- | [[Fitxategi:P W Singer Political Scientist and International Relations Expert (26294536015).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q320696|P. W. Singer]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[politikari]] | 1974 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/p_w_singer p_w_singer] | [[:d:Q320696|Q320696]] |- | [[Fitxategi:Official portrait of Lord Ashdown of Norton-sub-Hamdon crop 2.jpg|center|128px]] | [[Paddy Ashdown]] | | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]'' | 1941-02-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/paddy_ashdown paddy_ashdown] | [[:d:Q333066|Q333066]] |- | [[Fitxategi:Pam Warhurst at TDC12.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7129276|Pam Warhurst]]'' | | ''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]'' | 1950 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/pam_warhurst pam_warhurst] | [[:d:Q7129276|Q7129276]] |- | [[Fitxategi:PamelaMeyerSeptember2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21063835|Pamela Meyer]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/pamela_meyer pamela_meyer] | [[:d:Q21063835|Q21063835]] |- | [[Fitxategi:March for Science San Francisco 20170422-4376.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7129246|Pamela Ronald]]'' | genetista estatubatuarra | ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1961 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/pamela_ronald pamela_ronald] | [[:d:Q7129246|Q7129246]] |- | [[Fitxategi:Vienna 2013-07-12 'central garden' - Blublut feat. Colin Webster 078 Pamelia Kurstin.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q275179|Pamelia Kurstin]]'' | musikari estatubatuarra | [[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]''<br/>[[musikagile]]<br/>[[musikari]] | 1976-05-28 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/pamelia_kurstin pamelia_kurstin] | [[:d:Q275179|Q275179]] |- | [[Fitxategi:Pankaj Ghemawat - 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7131284|Pankaj Ghemawat]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1959-09-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>No/unknown value | [https://www.ted.com/speakers/pankaj_ghemawat pankaj_ghemawat] | [[:d:Q7131284|Q7131284]] |- | [[Fitxategi:Paola Antonelli in 2008.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q440493|Paola Antonelli]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]] | 1963-05-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/paola_antonelli paola_antonelli] | [[:d:Q440493|Q440493]] |- | | ''[[:d:Q23662717|Paolo Cardini]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/paolo_cardini paolo_cardini] | [[:d:Q23662717|Q23662717]] |- | [[Fitxategi:Dubai Future Forum 2024 - Parag Khanna.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2051465|Parag Khanna]]'' | | [[autore]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]'' | 1977-07-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[India]] | [https://www.ted.com/speakers/parag_khanna parag_khanna] | [[:d:Q2051465|Q2051465]] |- | | ''[[:d:Q97655984|Paramjit Parmar]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/pj_parmar pj_parmar] | [[:d:Q97655984|Q97655984]] |- | [[Fitxategi:Pardis Sabeti - PopTech 2011 - Camden Maine USA.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3063122|Pardis C. Sabeti]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[mediku]]<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]'' | 1975-12-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Iran]] | [https://www.ted.com/speakers/pardis_sabeti pardis_sabeti] | [[:d:Q3063122|Q3063122]] |- | [[Fitxategi:Yeonmi Park (53065489343) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18437771|Park Yeon-mi]]'' | | ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1993-10-04 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ipar Korea]]<br/>[[Hego Korea]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/yeonmi_park yeonmi_park] | [[:d:Q18437771|Q18437771]] |- | [[Fitxategi:Parul Sehgal NBCC 2011 Shankbone.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7141204|Parul Sehgal]]'' | | [[autore]]<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>[[kazetari]] | 1982 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/parul_sehgal_1 parul_sehgal_1] | [[:d:Q7141204|Q7141204]] |- | [[Fitxategi:Pat Mitchell (8157972890) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7143792|Pat Mitchell]]'' | kazetari estatubatuarra | [[enpresaburu]] | 1943-01-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/pat_mitchell pat_mitchell] | [[:d:Q7143792|Q7143792]] |- | [[Fitxategi:2011 portrait - Patience Mthunzi (6197342763) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23782661|Patience Mthunzi]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1976-05-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/patience_mthunzi patience_mthunzi] | [[:d:Q23782661|Q23782661]] |- | [[Fitxategi:Stanford2010PatriciaBurchat.png|center|128px]] | ''[[:d:Q23782676|Patricia Burchat]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1958 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/patricia_burchat patricia_burchat] | [[:d:Q23782676|Q23782676]] |- | | ''[[:d:Q7145662|Patricia K. Kuhl]]'' | psikologo estatubatuarra | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q2854916|otorrinolaringologo]]'' | 1946-11-05 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/patricia_kuhl patricia_kuhl] | [[:d:Q7145662|Q7145662]] |- | | ''[[:d:Q23784397|Patricia Ryan]]'' | | [[irakasle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/patricia_ryan patricia_ryan] | [[:d:Q23784397|Q23784397]] |- | [[Fitxategi:Patrick Awuah (Ashesi).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7146064|Patrick Awuah, Jr.]]'' | | ''[[:d:Q6017510|Independent inventor]]''<br/>''[[:d:Q1132207|business incubator]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[ingeniari]] | 1965 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Ghana]] | [https://www.ted.com/speakers/patrick_awuah patrick_awuah] | [[:d:Q7146064|Q7146064]] |- | [[Fitxategi:Patrick Chappatte-IMG 8680-square.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q116361|Patrick Chappatte]]'' | | ''[[:d:Q3658608|karikaturagile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[komikigile]] | 1967 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/patrick_chappatte patrick_chappatte] | [[:d:Q116361|Q116361]] |- | [[Fitxategi:Patrisse Cullors.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20090524|Patrisse Khan-Cullors]]'' | artista estatubatuarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1984 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/patrisse_cullors patrisse_cullors] | [[:d:Q20090524|Q20090524]] |- | | ''[[:d:Q23769549|Patrícia Medici]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/patricia_medici patricia_medici] | [[:d:Q23769549|Q23769549]] |- | | ''[[:d:Q7148280|Patsy Rodenburg]]'' | aktore britainiarra | [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q20971450|voice coach]]''<br/>[[autore]]<br/>[[antzerki zuzendari]] | 1953-09-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/patsy_rodenburg patsy_rodenburg] | [[:d:Q7148280|Q7148280]] |- | [[Fitxategi:Dubai Future Forum 2024 - Pattie Maes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7552|Pattie Maes]]'' | zientzialari belgikarra | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1961 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Belgika]] | [https://www.ted.com/speakers/pattie_maes pattie_maes] | [[:d:Q7552|Q7552]] |- | | ''[[:d:Q60539319|Patty McCord]]'' | | ''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q978044|executive]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/patty_mccord patty_mccord] | [[:d:Q60539319|Q60539319]] |- | | ''[[:d:Q23782390|Paul Bennett]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/paul_bennett paul_bennett] | [[:d:Q23782390|Q23782390]] |- | [[Fitxategi:Paul Bloom no Fronteiras do Pensamento Porto Alegre 2014 (14929910380).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1590549|Paul Bloom]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1963-12-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_bloom paul_bloom] | [[:d:Q1590549|Q1590549]] |- | [[Fitxategi:Paul Collier World Economic Forum 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2059187|Paul Collier]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1949-04-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_collier paul_collier] | [[:d:Q2059187|Q2059187]] |- | | ''[[:d:Q23661675|Paul Conneally]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/paul_conneally paul_conneally] | [[:d:Q23661675|Q23661675]] |- | [[Fitxategi:Paul Debevec.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q93006|Paul Debevec]]'' | | [[ingeniari]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[film-zuzendari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_debevec paul_debevec] | [[:d:Q93006|Q93006]] |- | [[Fitxategi:PaulGilding.png|center|128px]] | ''[[:d:Q2754187|Paul Gilding]]'' | | [[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_gilding paul_gilding] | [[:d:Q2754187|Q2754187]] |- | [[Fitxategi:OmegaAuthPhoto.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16196964|Paul Greenberg]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1967 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_greenberg paul_greenberg] | [[:d:Q16196964|Q16196964]] |- | [[Fitxategi:Paul J. Zak.png|center|128px]] | ''[[:d:Q1967906|Paul J. Zak]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1962-02-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_zak paul_zak] | [[:d:Q1967906|Q1967906]] |- | | ''[[:d:Q23712890|Paul Kemp-Robertson]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/paul_kemp_robertson paul_kemp_robertson] | [[:d:Q23712890|Q23712890]] |- | | ''[[:d:Q16274683|Paul Knoepfler]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]]<br/>[[ikertzaile]] | 1967-04-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_knoepfler paul_knoepfler] | [[:d:Q16274683|Q16274683]] |- | [[Fitxategi:NMD 2019 Høyrepopulismens fremvekst 6 (32873985077) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7152025|Paul Lewis]]'' | kazetari britainiarra | [[kazetari]] | 1981 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_lewis paul_lewis] | [[:d:Q7152025|Q7152025]] |- | [[Fitxategi:Paul maccready.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1374080|Paul MacCready]]'' | | ''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[hegazkinlari]]<br/>''[[:d:Q27732138|glider pilot]]'' | 1925-09-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_maccready paul_maccready] | [[:d:Q1374080|Q1374080]] |- | | ''[[:d:Q705347|Paul Moller]]'' | | [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[enpresaburu]] | 1936-12-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_moller paul_moller] | [[:d:Q705347|Q705347]] |- | [[Fitxategi:Paul Nicklen’s Polar Wonderland.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7152732|Paul Nicklen]]'' | argazkilari kanadarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]'' | 1968-07-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_nicklen paul_nicklen] | [[:d:Q7152732|Q7152732]] |- | [[Fitxategi:Paul Pholeros, SUST cropped.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15430944|Paul Pholeros]]'' | arkitekto australiarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1953 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_pholeros paul_pholeros] | [[:d:Q15430944|Q15430944]] |- | | ''[[:d:Q23728301|Paul Piff]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/paul_piff paul_piff] | [[:d:Q23728301|Q23728301]] |- | [[Fitxategi:Paul Romer, 2005 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Paul Romer]] | | [[ekonomialari]]<br/>[[matematikari]] | 1955-11-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_romer paul_romer]<br/>[https://www.ted.com/speakers/471 471] | [[:d:Q509262|Q509262]] |- | | ''[[:d:Q7153314|Paul Root Wolpe]]'' | | ''[[:d:Q2306091|soziologo]]'' | 1957-02-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_root_wolpe paul_root_wolpe] | [[:d:Q7153314|Q7153314]] |- | [[Fitxategi:Paul Sereno Lab Photo (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q562813|Paul Sereno]]'' | | ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]'' | 1957-10-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_sereno paul_sereno] | [[:d:Q562813|Q562813]] |- | | ''[[:d:Q23657114|Paul Snelgrove]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/paul_snelgrove paul_snelgrove] | [[:d:Q23657114|Q23657114]] |- | [[Fitxategi:Paul Stamets with Agarikon.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q783942|Paul Stamets]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q2487799|mikologo]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1955-07-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_stamets paul_stamets] | [[:d:Q783942|Q783942]] |- | [[Fitxategi:Paul Tudor Jones, Tudor Investments.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7154092|Paul Tudor Jones]]'' | | [[burtsa agente]]<br/>''[[:d:Q43423468|hedge fund manager]]''<br/>''[[:d:Q3704253|trader]]''<br/>[[enpresaburu]] | 1954-09-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_tudor_jones_ii paul_tudor_jones_ii] | [[:d:Q7154092|Q7154092]] |- | | ''[[:d:Q2663689|Paul W. Ewald]]'' | | ''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]'' | 1950s<br/>1953 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_ewald paul_ewald]<br/>[https://www.ted.com/speakers/230 230] | [[:d:Q2663689|Q2663689]] |- | | ''[[:d:Q7154189|Paul W. K. Rothemund]]'' | akademikoa estatubatuarra | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paul_rothemund paul_rothemund] | [[:d:Q7154189|Q7154189]] |- | | ''[[:d:Q23498304|Paula Johnson]]'' | | ''[[:d:Q3264451|kardiologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1959 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paula_johnson paula_johnson] | [[:d:Q23498304|Q23498304]] |- | [[Fitxategi:Paula Scher interview OnCreativity.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7154764|Paula Scher]]'' | | [[diseinatzaile grafiko]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[irakasle]] | 1948-10-06 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paula_scher paula_scher] | [[:d:Q7154764|Q7154764]] |- | | ''[[:d:Q64748198|Paula Stone Williams]]'' | | ''[[:d:Q7143049|pastoral counseling]]''<br/>[[idazle]] | 1951 | [[Emakume trans|emakume transgenero]] | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/paula_stone_williams paula_stone_williams] | [[:d:Q64748198|Q64748198]] |- | [[Fitxategi:Pavan Sukhdev (10186874696) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16254734|Pavan Sukhdev]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1960-03-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/pavan_sukhdev pavan_sukhdev] | [[:d:Q16254734|Q16254734]] |- | | ''[[:d:Q7156113|Pawan Sinha]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/pawan_sinha pawan_sinha] | [[:d:Q7156113|Q7156113]] |- | | ''[[:d:Q23671263|Pearl Arredondo]]'' | | [[irakasle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/pearl_arredondo pearl_arredondo] | [[:d:Q23671263|Q23671263]] |- | [[Fitxategi:Peggy Orenstein on Boys and Sex.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7160710|Peggy Orenstein]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1961-11-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/peggy_orenstein peggy_orenstein] | [[:d:Q7160710|Q7160710]] |- | [[Fitxategi:Penelope Boston lecturing on Subsurface Astrobiology Cave Habitats on Earth, Mars, and Beyond.webp|center|128px]] | ''[[:d:Q7162562|Penelope Boston]]'' | | ''[[:d:Q16742175|espeleologo]]''<br/>[[geologo]]<br/>''[[:d:Q3061999|astrobiologist]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/penelope_boston penelope_boston] | [[:d:Q7162562|Q7162562]] |- | | ''[[:d:Q23662947|Penelope Jagessar Chaffer]]'' | | [[film-zuzendari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/penelope_jagessar_chaffer penelope_jagessar_chaffer] | [[:d:Q23662947|Q23662947]] |- | [[Fitxategi:Per Espen Stoknes (2017) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11995189|Per Espen Stoknes]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[politikari]] | 1967-03-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Norvegia]] | [https://www.ted.com/speakers/per_espen_stoknes per_espen_stoknes] | [[:d:Q11995189|Q11995189]] |- | | ''[[:d:Q23783063|Pete Alcorn]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/pete_alcorn pete_alcorn] | [[:d:Q23783063|Q23783063]] |- | [[Fitxategi:Peter Attia at Ancestral Health Symposium.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23712954|Peter Attia]]'' | | [[zirujau]]<br/>[[mediku]]<br/>[[ikertzaile]] | 1973-03-19<br/>1973 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_attia peter_attia] | [[:d:Q23712954|Q23712954]] |- | [[Fitxategi:Peter Calthorpe on book tour (6545182197) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7173152|Peter Calthorpe]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1949 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_calthorpe peter_calthorpe] | [[:d:Q7173152|Q7173152]] |- | | ''[[:d:Q950763|Peter D. Ward]]'' | | ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[idazle]] | 1949 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_ward peter_ward] | [[:d:Q950763|Q950763]] |- | [[Fitxategi:Peter-Diamandis-Headshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q562799|Peter Diamandis]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[idazle]] | 1961-05-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_diamandis peter_diamandis] | [[:d:Q562799|Q562799]] |- | | ''[[:d:Q7173699|Peter Donnelly]]'' | | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]'' | 1959-05-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_donnelly peter_donnelly]<br/>[https://www.ted.com/speakers/63 63] | [[:d:Q7173699|Q7173699]] |- | | ''[[:d:Q23712235|Peter Doolittle]]'' | | [[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/peter_doolittle peter_doolittle] | [[:d:Q23712235|Q23712235]] |- | [[Fitxategi:Petereigenfeature.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q95830|Peter Eigen]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1938-06-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_eigen peter_eigen] | [[:d:Q95830|Q95830]] |- | [[Fitxategi:Peter Gabriel Allan Warren.jpg|center|128px]] | [[Peter Gabriel]] | musikari, konpositore eta konpositore britainiarra (1950 jaioa) | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>''[[:d:Q2643890|kantari]]''<br/>[[poeta]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q69423232|zinema gidoilari]]'' | 1950-02-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_gabriel peter_gabriel] | [[:d:Q175195|Q175195]] |- | | ''[[:d:Q23759857|Peter Haas]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_haas peter_haas] | [[:d:Q23759857|Q23759857]] |- | [[Fitxategi:Peter Hirshberg (916338285).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23769555|Peter Hirshberg]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_hirshberg peter_hirshberg] | [[:d:Q23769555|Q23769555]] |- | [[Fitxategi:Peter Molyneux 20080927 Festival du jeu video 02.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q164565|Peter Molyneux]]'' | | ''[[:d:Q863368|bideo-joko programatzaile]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>''[[:d:Q3630699|jolas diseinatzailea]]''<br/>''[[:d:Q18882335|bideo-joko diseinatzaile]]'' | 1959-05-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_molyneux peter_molyneux] | [[:d:Q164565|Q164565]] |- | [[Fitxategi:Peter Norvig in 2019.jpg|center|128px]] | [[Peter Norvig]] | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]'' | 1956-12-05<br/>1956-12-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_norvig peter_norvig] | [[:d:Q92832|Q92832]] |- | | ''[[:d:Q58812993|Peter Ouko]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/peter_ouko peter_ouko] | [[:d:Q58812993|Q58812993]] |- | | ''[[:d:Q20853515|Peter Reinhart]]'' | | [[okin]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 20th century<br/>1950 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/peter_reinhart peter_reinhart] | [[:d:Q20853515|Q20853515]] |- | | ''[[:d:Q23662569|Peter Saul]]'' | | [[mediku]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_saul peter_saul] | [[:d:Q23662569|Q23662569]] |- | [[Fitxategi:Peter Singer 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Peter Singer]] | filosofo australiarra | [[filosofo]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>[[politikari]] | 1946-07-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_singer peter_singer] | [[:d:Q211539|Q211539]] |- | | ''[[:d:Q23796156|Peter Tyack]]'' | | ''[[:d:Q107267362|behavioral ecologist]]''<br/>''[[:d:Q107267423|marine mammalogist]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/peter_tyack peter_tyack] | [[:d:Q23796156|Q23796156]] |- | | ''[[:d:Q23712817|Peter van Manen]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/peter_van_manen peter_van_manen] | [[:d:Q23712817|Q23712817]] |- | [[Fitxategi:Peter van Uhm.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2079298|Peter van Uhm]]'' | gudari nederlandarra | [[militar]] | 1955-07-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/peter_van_uhm peter_van_uhm] | [[:d:Q2079298|Q2079298]] |- | | ''[[:d:Q7181721|Phil Borges]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1942 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/phil_borges phil_borges] | [[:d:Q7181721|Q7181721]] |- | | ''[[:d:Q3378790|Phil Hansen]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]] | 1979 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/phil_hansen phil_hansen] | [[:d:Q3378790|Q3378790]] |- | [[Fitxategi:Philip Plait 2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2701388|Phil Plait]]'' | astronomo estatubatuarra | [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q1412961|Trekkie]]'' | 1964-09-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/phil_plait phil_plait]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1109 1109] | [[:d:Q2701388|Q2701388]] |- | | ''[[:d:Q23728383|Philip Evans]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/philip_evans philip_evans] | [[:d:Q23728383|Q23728383]] |- | [[Fitxategi:Philip K. Howard.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7183880|Philip K. Howard]]'' | abokatu estatubatuarra | [[abokatu]] | 1948 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/philip_k_howard philip_k_howard]<br/>[https://www.ted.com/speakers/621 621] | [[:d:Q7183880|Q7183880]] |- | [[Fitxategi:Philip Rosedale in 2021 by Chris Michel 1d35908-4-26.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1978446|Philip Rosedale]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]] | 1968-09-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/philip_rosedale philip_rosedale] | [[:d:Q1978446|Q1978446]] |- | [[Fitxategi:Professor Zimbardo (cropped).jpg|center|128px]] | [[Philip Zimbardo]] | | ''[[:d:Q10672931|gizarte-psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[autore]] | 1933-03-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/philip_zimbardo philip_zimbardo] | [[:d:Q296042|Q296042]] |- | [[Fitxategi:PhilippePetitAAFeb09.jpg|center|128px]] | [[Philippe Petit]] | | ''[[:d:Q11957145|akrobata]]''<br/>''[[:d:Q17307272|zirkuko artista]]''<br/>''[[:d:Q15855449|magialari]]''<br/>''[[:d:Q3090865|funanbulista]]''<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q465501|stunt performer]]'' | 1949-08-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/philippe_petit philippe_petit] | [[:d:Q705289|Q705289]] |- | [[Fitxategi:Phillippe Starck 2011.jpg|center|128px]] | [[Philippe Starck]] | | ''[[:d:Q11287574|industrial designer]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[enpresaburu]] | 1949-01-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/philippe_starck philippe_starck] | [[:d:Q316906|Q316906]] |- | [[Fitxategi:Pia Mancini.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18326639|Pia Mancini]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Argentina]] | [https://www.ted.com/speakers/pia_mancini pia_mancini] | [[:d:Q18326639|Q18326639]] |- | [[Fitxategi:Pico Iyer 2.08.12 (6847745503).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2955951|Pico Iyer]]'' | idazle britainiarra | [[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[idazle]] | 1957-02-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/pico_iyer pico_iyer] | [[:d:Q2955951|Q2955951]] |- | | ''[[:d:Q766390|Pilobolus]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/pilobolus pilobolus] | [[:d:Q766390|Q766390]] |- | | ''[[:d:Q23662189|Plankton Chronicles Project]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/plankton_chronicles_project plankton_chronicles_project] | [[:d:Q23662189|Q23662189]] |- | | ''[[:d:Q56882240|Poppy Crum]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/poppy_crum poppy_crum] | [[:d:Q56882240|Q56882240]] |- | [[Fitxategi:Pranavmistry.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2722796|Pranav Mistry]]'' | | [[informatikari]] | 1981-05-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/pranav_mistry pranav_mistry] | [[:d:Q2722796|Q2722796]] |- | | ''[[:d:Q59696234|Pratik Shah]]'' | | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/pratik_shah pratik_shah] | [[:d:Q59696234|Q59696234]] |- | [[Fitxategi:Preston Reed June 2011.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q357378|Preston Reed]]'' | | ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q6168364|jazz guitarist]]''<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]'' | 1955-04-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/preston_reed preston_reed] | [[:d:Q357378|Q357378]] |- | [[Fitxategi:Priti Krishtel - Initiative for Medicines, Access and Knowledge (I-MAK).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q110316854|Priti Krishtel]]'' | | [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/priti_krishtel priti_krishtel] | [[:d:Q110316854|Q110316854]] |- | | ''[[:d:Q106904404|Priya Parker]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/priya_parker priya_parker] | [[:d:Q106904404|Q106904404]] |- | [[Fitxategi:Priyanka Chopra at Bulgary launch, 2024 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Priyanka Chopra]] | indiar abeslari eta antzezlea | ''[[:d:Q18581305|edertasun lehiaketan parte-hartzaile]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q3357567|argazki-modelo]]''<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]] | 1982-07-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/priyanka_chopra priyanka_chopra] | [[:d:Q158957|Q158957]] |- | [[Fitxategi:LSU Museum of Natural Science - Prosanta Chakrabarty with zoological specimen.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21338838|Prosanta Chakrabarty]]'' | | ''[[:d:Q4205432|iktiologo]]'' | 1978-11-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/prosanta_chakrabarty prosanta_chakrabarty] | [[:d:Q21338838|Q21338838]] |- | | ''[[:d:Q23656762|Péter Fankhauser]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/peter_fankhauser peter_fankhauser] | [[:d:Q23656762|Q23656762]] |- | | ''[[:d:Q23783069|Qi Zhang]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/qi_zhang qi_zhang] | [[:d:Q23783069|Q23783069]] |- | | ''[[:d:Q45175182|Qudus Onikeku]]'' | | ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[koreografo]] | 1984 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/qudus_onikeku qudus_onikeku] | [[:d:Q45175182|Q45175182]] |- | | ''[[:d:Q23657158|Quixotic Fusion]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/quixotic quixotic] | [[:d:Q23657158|Q23657158]] |- | | ''[[:d:Q23657089|Quyen Nguyen]]'' | | [[zientzialari]]<br/>[[zirujau]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/quyen_nguyen quyen_nguyen] | [[:d:Q23657089|Q23657089]] |- | [[Fitxategi:Lukedubois.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7273818|R. Luke DuBois]]'' | | [[musikagile]]<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]'' | 1975-09-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/r_luke_dubois r_luke_dubois] | [[:d:Q7273818|Q7273818]] |- | [[Fitxategi:Rachel Armstrong (8460277065).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23795664|Rachel Armstrong]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rachel_armstrong rachel_armstrong] | [[:d:Q23795664|Q23795664]] |- | [[Fitxategi:Explaining the Sharing Economy - Rachel Botsman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20995290|Rachel Botsman]]'' | idazle britainiarra | [[idazle]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]'' | 1978 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/rachel_botsman rachel_botsman] | [[:d:Q20995290|Q20995290]] |- | | ''[[:d:Q23783093|Rachel Pike]]'' | | ''[[:d:Q105839787|atmospheric chemist]]''<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rachel_pike rachel_pike] | [[:d:Q23783093|Q23783093]] |- | | ''[[:d:Q7279417|Rachel Sussman]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[artista]] | 1975 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rachel_sussman rachel_sussman] | [[:d:Q7279417|Q7279417]] |- | [[Fitxategi:Horizonte 2014 Fr 1464.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q18397247|Rachelle Garniez]]'' | | [[kantugile]]<br/>[[Kantari|abeslari]] | 1965-03-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rachelle_garniez rachelle_garniez] | [[:d:Q18397247|Q18397247]] |- | | ''[[:d:Q17517256|Radhika Nagpal]]'' | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/radhika_nagpal radhika_nagpal] | [[:d:Q17517256|Q17517256]] |- | [[Fitxategi:Raffaello D’Andrea, Professor and artist (48088758103).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16864843|Raffaello D'Andrea]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1967-08-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/raffaello_d_andrea raffaello_d_andrea] | [[:d:Q16864843|Q16864843]] |- | | ''[[:d:Q23795356|Raghava KK]]'' | | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/kk_raghava kk_raghava] | [[:d:Q23795356|Q23795356]] |- | [[Fitxategi:Ramesh Mashelkar Apr09.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7283012|Raghunath Anant Mashelkar]]'' | | ''[[:d:Q7888586|kimika-ingeniari]]''<br/>[[kimikari]] | 1943-01-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]]<br/>[[Britainiar Raj]]<br/>[[Indiako Agindupeko Lurra]] | [https://www.ted.com/speakers/r_a_mashelkar r_a_mashelkar] | [[:d:Q7283012|Q7283012]] |- | | ''[[:d:Q23768717|Rainer Strack]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rainer_strack rainer_strack] | [[:d:Q23768717|Q23768717]] |- | [[Fitxategi:Rainn Wilson 2011 Shankbone 2.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q349548|Rainn Wilson]]'' | aktore estatubatuarra | [[komediante]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q948329|karaktere aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q685433|saltzaile]]''<br/>[[Antzezle|aktore]] | 1966-01-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rainn_wilson rainn_wilson] | [[:d:Q349548|Q349548]] |- | [[Fitxategi:Raj Jayadev at Pacific News Service 40th anniversary celebration.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q100178541|Raj Jayadev]]'' | | ''[[:d:Q28532974|community organizer]]'' | 1975 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/raj_jayadev raj_jayadev] | [[:d:Q100178541|Q100178541]] |- | [[Fitxategi:Raj Panjabi, NSC Senior Director.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28101938|Raj Panjabi]]'' | | [[mediku]] | 1981-02-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/raj_panjabi raj_panjabi] | [[:d:Q28101938|Q28101938]] |- | [[Fitxategi:Rajesh Rao 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q14751924|Rajesh P.N. Rao]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[informatikari]] | 1970-07-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/rajesh_rao rajesh_rao] | [[:d:Q14751924|Q14751924]] |- | | ''[[:d:Q23760316|Rajiv Maheswaran]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rajiv_maheswaran rajiv_maheswaran] | [[:d:Q23760316|Q23760316]] |- | | ''[[:d:Q23784293|Ralph Langner]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ralph_langner ralph_langner] | [[:d:Q23784293|Q23784293]] |- | [[Fitxategi:Ralph nader portrait.jpg|center|128px]] | [[Ralph Nader]] | | [[abokatu]]<br/>[[historialari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q11986654|lobbyist]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>''[[:d:Q15958642|politika-idazle]]'' | 1934-02-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ralph_nader ralph_nader] | [[:d:Q193156|Q193156]] |- | [[Fitxategi:Ramanan laxminarayan.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23759575|Ramanan Laxminarayan]]'' | | [[ekonomialari]] | 1970 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ramanan_laxminarayan ramanan_laxminarayan] | [[:d:Q23759575|Q23759575]] |- | [[Fitxategi:Ramesh Raskar (11539797465).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16735003|Ramesh Raskar]]'' | ikertzaile estatubatuarra | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1265807|information scientist]]'' | 1970-06-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ramesh_raskar ramesh_raskar] | [[:d:Q16735003|Q16735003]] |- | | ''[[:d:Q23657180|Ramona Pierson]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ramona_pierson ramona_pierson] | [[:d:Q23657180|Q23657180]] |- | | ''[[:d:Q23712989|Ramsey Musallam]]'' | | [[irakasle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ramsey_musallam ramsey_musallam] | [[:d:Q23712989|Q23712989]] |- | [[Fitxategi:Rana el Kaliouby.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17465952|Rana el Kaliouby]]'' | | [[informatikari]] | 1978 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Egipto]] | [https://www.ted.com/speakers/rana_el_kaliouby rana_el_kaliouby]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2533 2533] | [[:d:Q17465952|Q17465952]] |- | [[Fitxategi:Randall Munroe 2016.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q285048|Randall Munroe]]'' | | [[programatzaile]]<br/>[[komikigile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q98668847|geohasher]]'' | 1984-10-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/randall_munroe randall_munroe] | [[:d:Q285048|Q285048]] |- | [[Fitxategi:RandyPausch Wiki 2.jpg|center|128px]] | [[Randy Pausch]] | | ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1960-10-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/randy_pausch randy_pausch]<br/>[https://www.ted.com/speakers/643 643] | [[:d:Q49828|Q49828]] |- | | ''[[:d:Q23751633|Raspyni Brothers]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/raspyni_brothers raspyni_brothers] | [[:d:Q23751633|Q23751633]] |- | [[Fitxategi:The Raul Midón Trio - Leverkusener Jazztage 2017-1537.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1375278|Raul Midón]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q6168364|jazz guitarist]]'' | 1966-03-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/raul_midon raul_midon]<br/>[https://www.ted.com/speakers/168 168] | [[:d:Q1375278|Q1375278]] |- | | ''[[:d:Q23784984|Ravin Agrawal]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ravin_agrawal ravin_agrawal] | [[:d:Q23784984|Q23784984]] |- | | ''[[:d:Q5555893|Ray Anderson]]'' | | [[idazle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1934-07-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ray_anderson ray_anderson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/351 351] | [[:d:Q5555893|Q5555893]] |- | [[Fitxategi:Web Summit 2018 - Forum - Day 2, November 7 HM1 7481 (44858045925).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7297378|Ray Dalio]]'' | | ''[[:d:Q43423468|hedge fund manager]]''<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]'' | 1949-08-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ray_dalio ray_dalio] | [[:d:Q7297378|Q7297378]] |- | [[Fitxategi:Ray Kurzweil @ SXSW 2017 (32594766664).jpg|center|128px]] | [[Ray Kurzweil]] | | [[asmatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q846430|futurist]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>[[filosofo]] | 1948-02-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ray_kurzweil ray_kurzweil] | [[:d:Q298341|Q298341]] |- | [[Fitxategi:Ray Zahab speaking at TED in 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7298329|Ray Zahab]]'' | | ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q11513337|atleta]]'' | 1968<br/>1969 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/ray_zahab ray_zahab] | [[:d:Q7298329|Q7298329]] |- | | ''[[:d:Q24054740|Raymond Wang]]'' | | [[asmatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/raymond_wang raymond_wang] | [[:d:Q24054740|Q24054740]] |- | | ''[[:d:Q7300377|Read Montague]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1960 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/read_montague read_montague] | [[:d:Q7300377|Q7300377]] |- | | ''[[:d:Q86113114|Rebecca A Brachman]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rebecca_brachman rebecca_brachman] | [[:d:Q86113114|Q86113114]] |- | [[Fitxategi:Rebecca Goldstein.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q766723|Rebecca Goldstein]]'' | | [[filosofo]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q864380|biografo]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q2468727|Ikasketa klasikoetan aditua]]'' | 1950-02-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rebecca_newberger_goldstein rebecca_newberger_goldstein] | [[:d:Q766723|Q766723]] |- | [[Fitxategi:Rebecca MacKinnon 2022.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2915379|Rebecca MacKinnon]]'' | | ''[[:d:Q42909|erreportari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | 1969-09-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rebecca_mackinnon rebecca_mackinnon] | [[:d:Q2915379|Q2915379]] |- | | ''[[:d:Q7301850|Rebecca Onie]]'' | | [[zientzialari]] | 1977 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rebecca_onie rebecca_onie] | [[:d:Q7301850|Q7301850]] |- | | ''[[:d:Q7301901|Rebecca Saxe]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/rebecca_saxe rebecca_saxe] | [[:d:Q7301901|Q7301901]] |- | [[Fitxategi:Reed Hastings, Web 2.0 Conference.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7306657|Reed Hastings]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]'' | 1960-10-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/reed_hastings reed_hastings] | [[:d:Q7306657|Q7306657]] |- | | ''[[:d:Q23759787|Reed Kroloff]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/reed_kroloff reed_kroloff] | [[:d:Q23759787|Q23759787]] |- | [[Fitxategi:Reggie Watts at PopTech 2011 (a).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3423441|Reggie Watts]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[musikari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q1198887|musika-zuzendari]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]'' | 1972-03-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/reggie_watts reggie_watts]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1160 1160] | [[:d:Q3423441|Q3423441]] |- | [[Fitxategi:DARPA Director Dr regina dugan.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q1709949|Regina E. Dugan]]'' | | [[ingeniari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1963-03-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/regina_dugan regina_dugan]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1161 1161] | [[:d:Q1709949|Q1709949]] |- | | ''[[:d:Q23783055|Regina Hartley]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/regina_hartley regina_hartley] | [[:d:Q23783055|Q23783055]] |- | [[Fitxategi:Renata Salecl.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6118610|Renata Salecl]]'' | | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1962-01-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Eslovenia]]<br/>[[Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialista]] | [https://www.ted.com/speakers/renata_salecl renata_salecl] | [[:d:Q6118610|Q6118610]] |- | | ''[[:d:Q23795629|Renny Gleeson]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/renny_gleeson renny_gleeson] | [[:d:Q23795629|Q23795629]] |- | [[Fitxategi:Renzo Piano, portrait.jpg|center|128px]] | [[Renzo Piano]] | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[politikari]] | 1937-09-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/renzo_piano renzo_piano] | [[:d:Q190148|Q190148]] |- | [[Fitxategi:Renee Hlozek.png|center|128px]] | ''[[:d:Q54318944|Renée Hložek]]'' | | ''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''<br/>[[astronomo]]<br/>''[[:d:Q1706722|research fellow]]'' | 1983-11-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/1388817 1388817] | [[:d:Q54318944|Q54318944]] |- | [[Fitxategi:2018-prathamusa-reshma-saujani.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7315375|Reshma Saujani]]'' | politikari estatubatuarra | [[politikari]]<br/>[[abokatu]] | 1975-11-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/reshma_saujani reshma_saujani] | [[:d:Q7315375|Q7315375]] |- | | ''[[:d:Q11140288|Reuben Heyday Margolin]]'' | eskultore estatubatuarra | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/reuben_margolin reuben_margolin] | [[:d:Q11140288|Q11140288]] |- | | ''[[:d:Q114630044|Reuben Jonathan Miller]]'' | | ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q8142883|kriminologo]]''<br/>''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]''<br/>''[[:d:Q37941017|fieldworker]]''<br/>''[[:d:Q27177003|research professor]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/reuben_jonathan_miller reuben_jonathan_miller] | [[:d:Q114630044|Q114630044]] |- | [[Fitxategi:Rhiannon Giddens of Carolina Chocolate Drops North Carolina USA July 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7320514|Rhiannon Giddens]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q9648008|banjo-jotzaile]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q1259917|biolin-jotzaile]]''<br/>''[[:d:Q8178443|libretista]]'' | 1977-02-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rhiannon_giddens rhiannon_giddens] | [[:d:Q7320514|Q7320514]] |- | | ''[[:d:Q17486500|Ric Elias]]'' | | [[enpresaburu]] | 1967-05-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Puerto Rico]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ric_elias ric_elias] | [[:d:Q17486500|Q17486500]] |- | | ''[[:d:Q706665|Ricardo Semler]]'' | | [[enpresaburu]]<br/>[[idazle]] | 1959 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/ricardo_semler ricardo_semler] | [[:d:Q706665|Q706665]] |- | | ''[[:d:Q7323191|Rich Benjamin]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rich_benjamin rich_benjamin] | [[:d:Q7323191|Q7323191]] |- | [[Fitxategi:5.3.10RichardBransonByDavidShankbone.jpg|center|128px]] | [[Richard Branson]] | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]] | 1950-07-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/richard_branson richard_branson] | [[:d:Q194419|Q194419]] |- | [[Fitxategi:Dinner with Richard Dawkins and CFI... like a candle in the dark.jpg|center|128px]] | [[Richard Dawkins]] | | ''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]''<br/>''[[:d:Q3745071|zientzia idazle]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q16270720|theoretical biologist]]''<br/>''[[:d:Q15632482|epistemologo]]''<br/>''[[:d:Q19356916|sociobiologist]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q69423232|zinema gidoilari]]''<br/>''[[:d:Q116695160|video game actor]]''<br/>[[ahots-aktore]] | 1941-03-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/richard_dawkins richard_dawkins]<br/>[https://www.ted.com/speakers/93 93] | [[:d:Q44461|Q44461]] |- | [[Fitxategi:RichardFeynman-PaineMansionWoods1984 copyrightTamikoThiel bw.jpg|center|128px]] | [[Richard Feynman]] | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q16745601|quantum physicist]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[autore]] | 1918-05-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/richard_feynman richard_feynman]<br/>[https://www.ted.com/speakers/673 673] | [[:d:Q39246|Q39246]] |- | [[Fitxategi:Richard Baraniuk at the SPARC 2014 OA Meeting - DSC00777 (cropped).JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q7323946|Richard G. Baraniuk]]'' | ikertzailea | [[asmatzaile]]<br/>[[ikertzaile]] | 1965 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/richard_baraniuk richard_baraniuk]<br/>[https://www.ted.com/speakers/26 26] | [[:d:Q7323946|Q7323946]] |- | [[Fitxategi:Richard G Wilkinson.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2096593|Richard G. Wilkinson]]'' | | ''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]'' | 1943-07-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/richard_wilkinson richard_wilkinson] | [[:d:Q2096593|Q2096593]] |- | [[Fitxategi:Mayor Richard J. Berry first photo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7326701|Richard J. Berry]]'' | politikari estatubatuarra | [[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[enpresaburu]] | 1962-11-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/richard_j_berry richard_j_berry] | [[:d:Q7326701|Q7326701]] |- | [[Fitxategi:Richard L. Pyle On Boat in Philippines, with Poseidon SE7EN Rebreather.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21340682|Richard L. Pyle]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q4205432|iktiologo]]''<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q109120509|zoological collector]]''<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]'' | 1967-03-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/richard_pyle richard_pyle] | [[:d:Q21340682|Q21340682]] |- | [[Fitxategi:Richard H. Ledgett.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17079639|Richard Ledgett]]'' | | | 1958 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rick_ledgett rick_ledgett] | [[:d:Q17079639|Q17079639]] |- | | ''[[:d:Q320884|Richard Preston]]'' | | [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>''[[:d:Q17433421|zientzia kazetari]]'' | 1954-08-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/richard_preston richard_preston] | [[:d:Q320884|Q320884]] |- | | ''[[:d:Q23656666|Richard Resnick]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/richard_resnick richard_resnick] | [[:d:Q23656666|Q23656666]] |- | | ''[[:d:Q23785283|Richard Sears]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/richard_sears richard_sears] | [[:d:Q23785283|Q23785283]] |- | | ''[[:d:Q23657219|Richard Seymour]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/richard_seymour richard_seymour] | [[:d:Q23657219|Q23657219]] |- | [[Fitxategi:Richard St. John, The 8 Traits Successful People Have in Common - Gulltaggen 2010 (4561385080).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23795641|Richard St. John]]'' | | ''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]'' | 1947 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/richard_st_john richard_st_john] | [[:d:Q23795641|Q23795641]] |- | | ''[[:d:Q23797900|Richard Turere]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/richard_turere richard_turere] | [[:d:Q23797900|Q23797900]] |- | | ''[[:d:Q23670529|Richard Weller]]'' | | [[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/richard_weller richard_weller] | [[:d:Q23670529|Q23670529]] |- | | ''[[:d:Q23662323|Rick Guidotti]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rick_guidotti_s rick_guidotti_s] | [[:d:Q23662323|Q23662323]] |- | [[Fitxategi:Rick.Smolan.headshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7331756|Rick Smolan]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1949-11-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rick_smolan rick_smolan] | [[:d:Q7331756|Q7331756]] |- | [[Fitxategi:Rick Warren (2016).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q380107|Rick Warren]]'' | | ''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[Artzain (kristautasuna)|artzain]] | 1954-01-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rick_warren rick_warren] | [[:d:Q380107|Q380107]] |- | [[Fitxategi:Rickard Falkvinge - 2006-06-03 (Jon Åslund).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q443624|Rickard Falkvinge]]'' | | [[politikari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q1662485|information professional]]'' | 1972-01-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/rick_falkvinge rick_falkvinge] | [[:d:Q443624|Q443624]] |- | | ''[[:d:Q23759728|Rishi Manchanda]]'' | | [[mediku]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rishi_manchanda rishi_manchanda] | [[:d:Q23759728|Q23759728]] |- | | ''[[:d:Q23671271|Rita F. Pierson]]'' | | | 1951-10-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rita_f_pierson rita_f_pierson] | [[:d:Q23671271|Q23671271]] |- | | ''[[:d:Q3433529|Rives]]'' | poeta estatubatuarra | [[poeta]] | 1968-10-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rives rives] | [[:d:Q3433529|Q3433529]] |- | | ''[[:d:Q23796184|Rob Dunbar]]'' | | ''[[:d:Q11424604|earth scientist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rob_dunbar rob_dunbar] | [[:d:Q23796184|Q23796184]] |- | | ''[[:d:Q22087979|Rob Forbes]]'' | | [[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rob_forbes rob_forbes] | [[:d:Q22087979|Q22087979]] |- | | ''[[:d:Q23783483|Rob Harmon]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rob_harmon rob_harmon] | [[:d:Q23783483|Q23783483]] |- | [[Fitxategi:Rob Hopkins, 2014 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1594109|Rob Hopkins]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q17010072|militante]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1968-06-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/rob_hopkins rob_hopkins] | [[:d:Q1594109|Q1594109]] |- | [[Fitxategi:Congreso Futuro 2020 - Rob Knight 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20657126|Rob Knight]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[zientzialari]] | 1976 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Zeelanda Berria]] | [https://www.ted.com/speakers/rob_knight rob_knight] | [[:d:Q20657126|Q20657126]] |- | [[Fitxategi:Robb Willer.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q41634525|Robb Willer]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]'' | 1977 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/robb_willer robb_willer] | [[:d:Q41634525|Q41634525]] |- | [[Fitxategi:Kid President in White House 2013 Easter Egg Roll Promo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18196390|Robby Novak]]'' | aktore estatubatuarra | [[Antzezle|aktore]] | 2004-01-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/kid_president kid_president] | [[:d:Q18196390|Q18196390]] |- | [[Fitxategi:Dr. Ballard visit 2023 (52976464273) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q312867|Robert Ballard]]'' | | ''[[:d:Q10669499|itsas ofizial]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[geologo]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1942-06-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_ballard robert_ballard] | [[:d:Q312867|Q312867]] |- | [[Fitxategi:330-PSA-153-63 (USN 711326) (22171848378) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2357840|Robert Fischell]]'' | fisikari estatubatuarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[asmatzaile]] | 1929-02-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_fischell robert_fischell] | [[:d:Q2357840|Q2357840]] |- | | ''[[:d:Q23728142|Robert Full]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/robert_full robert_full] | [[:d:Q23728142|Q23728142]] |- | | ''[[:d:Q23797194|Robert Gupta]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/robert_gupta robert_gupta] | [[:d:Q23797194|Q23797194]] |- | | ''[[:d:Q17299886|Robert Hammond]]'' | | | 1960s | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/robert_hammond robert_hammond] | [[:d:Q17299886|Q17299886]] |- | | ''[[:d:Q7345891|Robert J. Gordon]]'' | | [[ekonomialari]] | 1940-09-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_j_gordon robert_j_gordon] | [[:d:Q7345891|Q7345891]] |- | [[Fitxategi:Robert J. Lang, origami expert.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q642995|Robert J. Lang]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[matematikari]] | 1961-05-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_lang robert_lang] | [[:d:Q642995|Q642995]] |- | | ''[[:d:Q16150166|Robert J. Waldinger]]'' | | ''[[:d:Q211346|psikiatra]]'' | 1951 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/robert_waldinger robert_waldinger] | [[:d:Q16150166|Q16150166]] |- | | ''[[:d:Q23797695|Robert Lee Hotz]]'' | | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_lee_hotz robert_lee_hotz] | [[:d:Q23797695|Q23797695]] |- | | ''[[:d:Q8342|Robert Legato]]'' | | [[argazki-zuzendari]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1956-05-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_legato robert_legato] | [[:d:Q8342|Q8342]] |- | | ''[[:d:Q7347308|Robert Mankoff]]'' | | ''[[:d:Q1114448|umorista grafiko]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]] | 1944-05-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bob_mankoff bob_mankoff] | [[:d:Q7347308|Q7347308]] |- | | ''[[:d:Q23759693|Robert Muggah]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]'' | 1974-07-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_muggah robert_muggah] | [[:d:Q23759693|Q23759693]] |- | [[Fitxategi:Robert Neuwirth in 2011.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7348003|Robert Neuwirth]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q15931838|ikerketa kazetari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_neuwirth robert_neuwirth] | [[:d:Q7348003|Q7348003]] |- | [[Fitxategi:RobReid.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2798390|Robert Reid]]'' | | ''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[enpresaburu]] | 1966-10-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rob_reid rob_reid] | [[:d:Q2798390|Q2798390]] |- | [[Fitxategi:Robert Sapolsky-edited.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3118802|Robert Sapolsky]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1957-04-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_sapolsky robert_sapolsky] | [[:d:Q3118802|Q3118802]] |- | [[Fitxategi:Robert Swan in 2018.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2582394|Robert Swan]]'' | | ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]'' | 1956-07-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_swan robert_swan] | [[:d:Q2582394|Q2582394]] |- | [[Fitxategi:Robert Thurman 2006.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1377791|Robert Thurman]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]] | 1941-08-03<br/>1941-08-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bob_thurman bob_thurman] | [[:d:Q1377791|Q1377791]] |- | [[Fitxategi:Robert Wright journalist.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3123126|Robert Wright]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q4110598|video blogger]]''<br/>[[idazle]] | 1957-01-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robert_wright robert_wright] | [[:d:Q3123126|Q3123126]] |- | | ''[[:d:Q23809243|Roberto D'Angelo & Francesca Fedeli]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/roberto_and_francesca_d_angelo roberto_and_francesca_d_angelo] | [[:d:Q23809243|Q23809243]] |- | [[Fitxategi:Robinchase2008.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7352317|Robin Chase]]'' | | [[enpresaburu]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robin_chase robin_chase] | [[:d:Q7352317|Q7352317]] |- | [[Fitxategi:Robin Hanson in a field 2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2159779|Robin Hanson]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15319501|social scientist]]'' | 1959-08-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robin_hanson robin_hanson] | [[:d:Q2159779|Q2159779]] |- | [[Fitxategi:Robin Ince - EdSciFest 2014.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q7352559|Robin Ince]]'' | | [[komediante]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q18545066|bakarrizketalari]]''<br/>[[aurkezle]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]'' | 1969-02-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/robin_ince robin_ince] | [[:d:Q7352559|Q7352559]] |- | [[Fitxategi:RobinMorgan profile.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q450796|Robin Morgan]]'' | | [[poeta]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[ahots-aktore]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | 1941-01-29<br/>1942-01-29 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robin_morgan robin_morgan] | [[:d:Q450796|Q450796]] |- | | ''[[:d:Q23782688|Robin Murphy]]'' | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]'' | 1957-08-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/robin_murphy robin_murphy] | [[:d:Q23782688|Q23782688]] |- | | ''[[:d:Q23713828|Robin Nagle]]'' | | [[antropologo]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/robin_nagle robin_nagle] | [[:d:Q23713828|Q23713828]] |- | | ''[[:d:Q55583699|Robin Steinberg]]'' | | [[abokatu]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/robin_steinberg robin_steinberg] | [[:d:Q55583699|Q55583699]] |- | | ''[[:d:Q23760207|Robyn Stein DeLuca]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/robyn_stein_deluca robyn_stein_deluca] | [[:d:Q23760207|Q23760207]] |- | [[Fitxategi:Rodney Brooks ML40.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q92809|Rodney Brooks]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>[[matematikari]] | 1954-12-30 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/rodney_brooks rodney_brooks] | [[:d:Q92809|Q92809]] |- | [[Fitxategi:Rodney Mullen PopTech 2013 01 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q313447|Rodney Mullen]]'' | skater estatubatuarra | ''[[:d:Q17502714|skater]]'' | 1966-08-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/rodney_mullen rodney_mullen] | [[:d:Q313447|Q313447]] |- | | ''[[:d:Q24052043|Rodrigo Bijou]]'' | | ''[[:d:Q65952601|computer security engineer]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rodrigo_bijou rodrigo_bijou] | [[:d:Q24052043|Q24052043]] |- | | ''[[:d:Q23712290|Rodrigo Canales]]'' | | [[irakasle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rodrigo_canales rodrigo_canales] | [[:d:Q23712290|Q23712290]] |- | [[Fitxategi:Rodrigo y Gabriela.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1469093|Rodrigo y Gabriela]]'' | | ''[[:d:Q215380|musika talde]]'' | | | | [https://www.ted.com/speakers/rodrigo_y_gabriela rodrigo_y_gabriela] | [[:d:Q1469093|Q1469093]] |- | | ''[[:d:Q106736121|Roger Antonsen]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1569495|unibertsitateko irakaslea]]''<br/>[[matematikari]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[programatzaile]] | 1976-08-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Norvegia]] | [https://www.ted.com/speakers/roger_antonsen roger_antonsen] | [[:d:Q106736121|Q106736121]] |- | | ''[[:d:Q23657103|Roger Doiron]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/roger_doiron roger_doiron] | [[:d:Q23657103|Q23657103]] |- | [[Fitxategi:Roger Ebert cropped.jpg|center|128px]] | [[Roger Ebert|Q212173]] | Ameriketako Estatu Batuetako zinema-kritikaria (1942–2013) | [[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q4220892|zinema-kritikari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q42909|erreportari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[aurkezle]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]'' | 1942-06-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/roger_ebert roger_ebert]<br/>[https://www.ted.com/speakers/904 904] | [[:d:Q212173|Q212173]] |- | [[Fitxategi:2021 - Centre Stage SM5 1003 (51652425540) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7358633|Roger McNamee]]'' | | ''[[:d:Q1979607|finantzari]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>[[musikari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]'' | 1956-05-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/roger_mcnamee roger_mcnamee] | [[:d:Q7358633|Q7358633]] |- | | ''[[:d:Q23728309|Roger Stein]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/roger_stein roger_stein] | [[:d:Q23728309|Q23728309]] |- | | ''[[:d:Q57010924|Roger T. Hanlon]]'' | | ''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1947-05-17<br/>1947 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/roger_hanlon roger_hanlon] | [[:d:Q57010924|Q57010924]] |- | | ''[[:d:Q7359408|Rogier van der Heide]]'' | | ''[[:d:Q1823479|argi-diseinatzailea]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1970 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/rogier_van_der_heide rogier_van_der_heide] | [[:d:Q7359408|Q7359408]] |- | [[Fitxategi:Rokia Traoré - Festival du Bout du Monde 2013 - 003.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q256065|Rokia Traoré]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]] | 1974-01-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Mali]]<br/>[[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/rokia_traore rokia_traore]<br/>[https://www.ted.com/speakers/166 166] | [[:d:Q256065|Q256065]] |- | | ''[[:d:Q52151628|Rola Hallam]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Siria]] | [https://www.ted.com/speakers/rola_hallam rola_hallam] | [[:d:Q52151628|Q52151628]] |- | | ''[[:d:Q17388690|Roman Mars]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q112120568|tvůrce rozhlasových pořadů]]''<br/>[[hizlari]] | 1974-10-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/roman_mars roman_mars] | [[:d:Q17388690|Q17388690]] |- | | ''[[:d:Q23769241|Romina Libster]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/romina_libster romina_libster] | [[:d:Q23769241|Q23769241]] |- | [[Fitxategi:Mr. Romulus Whitaker.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q3532796|Romulus Whitaker]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q16271064|herpetologoa]]'' | 1943-05-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]]<br/>[[Britainiar Raj]]<br/>[[Indiako Agindupeko Lurra]] | [https://www.ted.com/speakers/romulus_whitaker romulus_whitaker] | [[:d:Q3532796|Q3532796]] |- | | ''[[:d:Q11099812|Ron Eglash]]'' | matematikari estatubatuarra | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1958-12-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ron_eglash ron_eglash] | [[:d:Q11099812|Q11099812]] |- | | ''[[:d:Q7363766|Ron Finley]]'' | | ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q758780|lorezain]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ron_finley ron_finley] | [[:d:Q7363766|Q7363766]] |- | [[Fitxategi:Photo of Ron Gutman.png|center|128px]] | ''[[:d:Q7363861|Ron Gutman]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ron_gutman ron_gutman] | [[:d:Q7363861|Q7363861]] |- | | ''[[:d:Q7364137|Ron McCallum]]'' | akademikoa australiarra | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1948-10-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/ron_mccallum ron_mccallum] | [[:d:Q7364137|Q7364137]] |- | | ''[[:d:Q7365256|Ronald S. Sullivan Jr.]]'' | katedradun estatubatuarra | [[katedradun]] | 1966-12-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ronald_sullivan ronald_sullivan] | [[:d:Q7365256|Q7365256]] |- | | ''[[:d:Q23662811|Ronny Edry]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ronny_edry ronny_edry] | [[:d:Q23662811|Q23662811]] |- | [[Fitxategi:Rory Bremner at the Savoy 2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3400702|Rory Bremner]]'' | | [[komediante]]<br/>''[[:d:Q3149505|improviser]]''<br/>[[telebista-aktore]] | 1961-04-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/rory_bremner rory_bremner] | [[:d:Q3400702|Q3400702]] |- | [[Fitxategi:Official portrait of Rory Stewart crop 2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q328892|Rory Stewart]]'' | | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3579035|bidaia idazle]]''<br/>[[ofizier]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[Atleta|kirolari]]<br/>[[aurkezle]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1973-01-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/rory_stewart rory_stewart]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1045 1045] | [[:d:Q328892|Q328892]] |- | [[Fitxategi:Business of Software - Rory Sutherland.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19666293|Rory Sutherland]]'' | | ''[[:d:Q10355417|advertising person]]''<br/>''[[:d:Q4178004|publizista]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>''[[:d:Q106879368|marketing theorist]]''<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]'' | 1965-11-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/rory_sutherland rory_sutherland] | [[:d:Q19666293|Q19666293]] |- | [[Fitxategi:Rose George on The Big Necessity.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4949823|Rose George]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]'' | 1969 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/rose_george rose_george] | [[:d:Q4949823|Q4949823]] |- | [[Fitxategi:Rose Goslinga - PopTech 2011 - Camden Maine USA (6264061943).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23759550|Rose Goslinga]]'' | | ''[[:d:Q285759|aseguru-artekari]]''<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rose_goslinga rose_goslinga] | [[:d:Q23759550|Q23759550]] |- | | ''[[:d:Q76469472|Rose Mutiso]]'' | fisikari kenyarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 1986 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/rose_m_mutiso rose_m_mutiso] | [[:d:Q76469472|Q76469472]] |- | | ''[[:d:Q23728320|Roselinde Torres]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/roselinde_torres roselinde_torres] | [[:d:Q23728320|Q23728320]] |- | | [[Rosie King]] | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | 1998 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/rosie_king rosie_king] | [[:d:Q23759581|Q23759581]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Ross Lovegrove.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q573143|Ross Lovegrove]]'' | diseinatzaile britainiarra | [[diseinatzaile]] | 1958-08-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/ross_lovegrove ross_lovegrove]<br/>[https://www.ted.com/speakers/28 28] | [[:d:Q573143|Q573143]] |- | [[Fitxategi:Roxane gay 9134940.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q16202911|Roxane Gay]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q20708269|Scrabble player]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q876864|editore-laguntzaile]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]'' | 1974-10-15 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/roxane_gay roxane_gay] | [[:d:Q16202911|Q16202911]] |- | | ''[[:d:Q23728739|Roy Gould]]'' | | [[zientzialari]]<br/>[[astronomo]] | 1947 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/roy_gould roy_gould] | [[:d:Q23728739|Q23728739]] |- | [[Fitxategi:Official portrait of Roz Savage MP crop 2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7375304|Roz Savage]]'' | | ''[[:d:Q21081635|ocean rower]]''<br/>[[politikari]] | 1967-12-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/roz_savage roz_savage] | [[:d:Q7375304|Q7375304]] |- | | ''[[:d:Q7376380|Ruby Sales]]'' | aktibista estatubatuarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1948-07-08 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ruby_sales ruby_sales] | [[:d:Q7376380|Q7376380]] |- | [[Fitxategi:Ruby-Wax-2016 (cropped again).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q460549|Ruby Wax]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[komediante]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q73306227|television writer]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>[[gidoilari]] | 1953-04-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ruby_wax ruby_wax] | [[:d:Q460549|Q460549]] |- | [[Fitxategi:Rufus Cappadocia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7378014|Rufus Cappadocia]]'' | | ''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]'' | 1967 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/rufus_cappadocia rufus_cappadocia] | [[:d:Q7378014|Q7378014]] |- | | ''[[:d:Q23809230|Rufus Griscom & Alisa Volkman]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/rufus_griscom_alisa_volkam rufus_griscom_alisa_volkam] | [[:d:Q23809230|Q23809230]] |- | [[Fitxategi:Rumaitha Al Busaidi at Sustainable Development Impact Summit 2021.png|center|128px]] | ''[[:d:Q106923101|Rumaitha Al Busaidi]]'' | | [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Oman]] | [https://www.ted.com/speakers/rumaitha_al_busaidi rumaitha_al_busaidi] | [[:d:Q106923101|Q106923101]] |- | | ''[[:d:Q23713556|Rupal Patel]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/rupal_patel rupal_patel] | [[:d:Q23713556|Q23713556]] |- | [[Fitxategi:Russ B. Altman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7381092|Russ Altman]]'' | | ''[[:d:Q2904006|bioinformatikari]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q26848923|bioengineer]]'' | 1961-11-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/russ_altman russ_altman] | [[:d:Q7381092|Q7381092]] |- | [[Fitxategi:Russell G Foster - EdSciFest 2014 (20).JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q7381511|Russell G. Foster]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q12013238|oftalmologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1959-08-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/russell_foster russell_foster]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1623 1623] | [[:d:Q7381511|Q7381511]] |- | [[Fitxategi:Rutger Bregman (2024)-32 (2).jpg|center|128px]] | [[Rutger Bregman]] | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q24885626|pentsalari]]'' | 1988-04-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/rutger_bregman rutger_bregman] | [[:d:Q19747970|Q19747970]] |- | [[Fitxategi:Ruth Chang.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7382918|Ruth Chang]]'' | filosofo estatubatuarra | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q63677188|law professor]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ruth_chang ruth_chang] | [[:d:Q7382918|Q7382918]] |- | | ''[[:d:Q23727935|Ryan Holladay]]'' | | [[artista]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ryan_holladay ryan_holladay] | [[:d:Q23727935|Q23727935]] |- | | ''[[:d:Q23783358|Ryan Lobo]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/ryan_lobo ryan_lobo] | [[:d:Q23783358|Q23783358]] |- | [[Fitxategi:TerBurgDSCF0820 (34367491515).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16876158|Ryan Merkley]]'' | | ''[[:d:Q707492|military chief of staff]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/ryan_merkley ryan_merkley] | [[:d:Q16876158|Q16876158]] |- | [[Fitxategi:Sakena Yacoobi Profile.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7402892|Sakena Yacoobi]]'' | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]] | 1950 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Afganistan]] | [https://www.ted.com/speakers/sakena_yacoobi sakena_yacoobi] | [[:d:Q7402892|Q7402892]] |- | | ''[[:d:Q23670961|Saki Mafundikwa]]'' | | ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]'' | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Botswana]] | [https://www.ted.com/speakers/saki_mafundikwa saki_mafundikwa] | [[:d:Q23670961|Q23670961]] |- | [[Fitxategi:Sally Kohn by Gage Skidmore.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7405192|Sally Kohn]]'' | kazetari estatubatuarra | [[abokatu]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q11499163|analista politiko]]''<br/>''[[:d:Q111535220|nonprofit administrator]]''<br/>''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q28532974|community organizer]]'' | 1977-03-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sally_kohn sally_kohn] | [[:d:Q7405192|Q7405192]] |- | [[Fitxategi:Salman Khan TED 2011.jpg|center|128px]] | [[Salman Khan]] | | [[irakasle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[matematikari]]<br/>[[youtuber]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1976-10-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/salman_khan salman_khan] | [[:d:Q471472|Q471472]] |- | | ''[[:d:Q23670952|Salvatore Iaconesi]]'' | | [[artista]]<br/>[[hacker]]<br/>[[ingeniari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/salvatore_iaconesi salvatore_iaconesi] | [[:d:Q23670952|Q23670952]] |- | [[Fitxategi:Sam Harris 2016 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q296047|Sam Harris]]'' | | [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1967-04-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sam_harris sam_harris] | [[:d:Q296047|Q296047]] |- | [[Fitxategi:SamKass2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16220987|Sam Kass]]'' | | ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]'' | 1980 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sam_kass sam_kass] | [[:d:Q16220987|Q16220987]] |- | | ''[[:d:Q23795645|Sam Martin]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sam_martin sam_martin] | [[:d:Q23795645|Q23795645]] |- | | ''[[:d:Q4844862|Sam Richards]]'' | | ''[[:d:Q2306091|soziologo]]'' | 1960-09-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sam_richards sam_richards] | [[:d:Q4844862|Q4844862]] |- | [[Fitxategi:Samantha Nutt New Image - -14.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q7408709|Samantha Nutt]]'' | | [[mediku]] | 1969-10-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/samantha_nutt samantha_nutt] | [[:d:Q7408709|Q7408709]] |- | [[Fitxategi:Samantha Power in 2023 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q454970|Samantha Power]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1970-09-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/samantha_power samantha_power] | [[:d:Q454970|Q454970]] |- | | ''[[:d:Q23782711|Samuel Cohen]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/samuel_cohen samuel_cohen] | [[:d:Q23782711|Q23782711]] |- | [[Fitxategi:Sandi Toksvig - Secret Comedy Podcast - 2013 (9468814916) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q293020|Sandi Toksvig]]'' | | [[komediante]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q3149505|improviser]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | 1958-05-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>''[[:d:Q756617|Danimarka]]'' | [https://www.ted.com/speakers/sandi_toksvig sandi_toksvig] | [[:d:Q293020|Q293020]] |- | | ''[[:d:Q111649594|Sandor Markon]]'' | | [[hezitzaile]]<br/>[[asmatzaile]] | 1948-11-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hungaria]] | [https://www.ted.com/speakers/speaker0046 speaker0046] | [[:d:Q111649594|Q111649594]] |- | | ''[[:d:Q23670660|Sandra Aamodt]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sandra_aamodt sandra_aamodt] | [[:d:Q23670660|Q23670660]] |- | | ''[[:d:Q23657109|Sandra Fisher-Martins]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sandra_fisher_martins sandra_fisher_martins] | [[:d:Q23657109|Q23657109]] |- | | ''[[:d:Q23782729|Sandrine Thuret]]'' | | [[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sandrine_thuret sandrine_thuret] | [[:d:Q23782729|Q23782729]] |- | | ''[[:d:Q7417607|Sanford Biggers]]'' | | [[artista]]<br/>''[[:d:Q11569986|grabatzaile]]'' | 1970 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sanford_biggers sanford_biggers] | [[:d:Q7417607|Q7417607]] |- | [[Fitxategi:Sangeeta N. Bhatia-Heritage-Day-2019-115.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7417919|Sangeeta N. Bhatia]]'' | | [[ingeniari]] | 1968 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sangeeta_bhatia sangeeta_bhatia] | [[:d:Q7417919|Q7417919]] |- | | ''[[:d:Q23769249|Sangu Delle]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sangu_delle sangu_delle] | [[:d:Q23769249|Q23769249]] |- | | ''[[:d:Q23713544|Sanjay Dastoor]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sanjay_dastoor sanjay_dastoor] | [[:d:Q23713544|Q23713544]] |- | [[Fitxategi:Sanjay Pradhan at World Economic Forum Davos 2022.png|center|128px]] | ''[[:d:Q23662565|Sanjay Pradhan]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sanjay_pradhan sanjay_pradhan] | [[:d:Q23662565|Q23662565]] |- | | ''[[:d:Q23728286|Sara Lewis]]'' | | [[zientzialari]] | 1953 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sara_lewis sara_lewis] | [[:d:Q23728286|Q23728286]] |- | [[Fitxategi:Sara Menker 2017.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q54908063|Sara Menker]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Etiopia]] | [https://www.ted.com/speakers/sara_menker sara_menker] | [[:d:Q54908063|Q54908063]] |- | [[Fitxategi:Sara Ramírez3.jpg|center|128px]] | [[Sara Ramírez]] | mexikar-estatubatuar aktore eta abeslaria | [[telebista-aktore]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[ahots-aktore]] | 1975-08-31 | [[Genero ez bitar|ez-bitar]] | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Mexiko]] | [https://www.ted.com/speakers/sara_ramirez sara_ramirez] | [[:d:Q40069|Q40069]] |- | [[Fitxategi:Sara Seager.jpg|center|128px]] | [[Sara Seager]] | kanadiar astronomoa, ikertzailea eta irakaslea | [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1971-07-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/sara_seager sara_seager] | [[:d:Q7421764|Q7421764]] |- | | ''[[:d:Q23760629|Sarah Bergbreiter]]'' | | [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sarah_bergbreiter sarah_bergbreiter] | [[:d:Q23760629|Q23760629]] |- | [[Fitxategi:Sarah P Corbett.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16205571|Sarah Corbett]]'' | | ''[[:d:Q10694573|ehungintzako artista]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/sarah_corbett sarah_corbett] | [[:d:Q16205571|Q16205571]] |- | [[Fitxategi:SarahJones.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7422463|Sarah Jones]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[film-zuzendari]] | 1973-11-29 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sarah_jones sarah_jones] | [[:d:Q7422463|Q7422463]] |- | [[Fitxategi:Sarah Kaminsky - TEDxTalk 2010 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23797164|Sarah Kaminsky]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]] | 1979-03-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/sarah_kaminsky sarah_kaminsky] | [[:d:Q23797164|Q23797164]] |- | [[Fitxategi:Sarah Kay 2018.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q32931|Sarah Kay]]'' | poeta estatubatuarra | [[poeta]]<br/>[[idazle]] | 1988-06-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sarah_kay sarah_kay] | [[:d:Q32931|Q32931]] |- | | ''[[:d:Q7422530|Sarah Lewis]]'' | | [[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1979-08-17 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sarah_lewis sarah_lewis] | [[:d:Q7422530|Q7422530]] |- | [[Fitxategi:Sarah Parcak, 2014 (crop).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7422673|Sarah Parcak]]'' | | ''[[:d:Q1350189|egiptologoa]]''<br/>[[antropologo]]<br/>[[arkeologo]] | 1979 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sarah_parcak sarah_parcak] | [[:d:Q7422673|Q7422673]] |- | | ''[[:d:Q24890253|Sarah T. Stewart-Mukhopadhyay]]'' | | [[astronomo]] | 1973 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sarah_t_stewart sarah_t_stewart] | [[:d:Q24890253|Q24890253]] |- | [[Fitxategi:Sarah-Jayne Blakemore, University College London.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15739591|Sarah-Jayne Blakemore]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1974-08-11 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/sarah_jayne_blakemore sarah_jayne_blakemore] | [[:d:Q15739591|Q15739591]] |- | | ''[[:d:Q23656709|Sasha Dichter]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sasha_dichter sasha_dichter] | [[:d:Q23656709|Q23656709]] |- | [[Fitxategi:Saul Griffith shot at Pop!Tech by Kris Krug.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7427302|Saul Griffith]]'' | | [[asmatzaile]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1974 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/saul_griffith saul_griffith] | [[:d:Q7427302|Q7427302]] |- | [[Fitxategi:Sauti-Sol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7427621|Sauti Sol]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/sauti_sol sauti_sol] | [[:d:Q7427621|Q7427621]] |- | | ''[[:d:Q17017620|Saša Vučinić]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Serbia]] | [https://www.ted.com/speakers/sasa_vucinic sasa_vucinic] | [[:d:Q17017620|Q17017620]] |- | | ''[[:d:Q539960|Scilla Elworthy]]'' | | ''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | 1943-06-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/scilla_elworthy scilla_elworthy]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1403 1403] | [[:d:Q539960|Q539960]] |- | | ''[[:d:Q23782703|Scott Dinsmore]]'' | | [[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/scott_dinsmore scott_dinsmore] | [[:d:Q23782703|Q23782703]] |- | | ''[[:d:Q23662590|Scott Fraser]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/scott_fraser scott_fraser] | [[:d:Q23662590|Q23662590]] |- | [[Fitxategi:Scott Galloway (51933097365) (cropped) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29017701|Scott Galloway]]'' | | [[katedradun]]<br/>[[hizlari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1964-11-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/scott_galloway scott_galloway] | [[:d:Q29017701|Q29017701]] |- | | ''[[:d:Q3476245|Scott Kim]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]] | 1955 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/scott_kim scott_kim] | [[:d:Q3476245|Q3476245]] |- | [[Fitxategi:Scott McCloud.Making Comics Tour.RISD.gk.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q454833|Scott McCloud]]'' | | [[komikigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]'' | 1960-06-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/scott_mccloud scott_mccloud] | [[:d:Q454833|Q454833]] |- | | ''[[:d:Q23661641|Scott Rickard]]'' | | [[matematikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/scott_rickard scott_rickard] | [[:d:Q23661641|Q23661641]] |- | | ''[[:d:Q21551156|Scott Summit]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/scott_summit scott_summit] | [[:d:Q21551156|Q21551156]] |- | | ''[[:d:Q37390205|Sean Davis]]'' | | ''[[:d:Q2904006|bioinformatikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sean_davis sean_davis] | [[:d:Q37390205|Q37390205]] |- | | ''[[:d:Q24054846|Sean Follmer]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sean_follmer sean_follmer] | [[:d:Q24054846|Q24054846]] |- | | ''[[:d:Q23817870|Sean Gourley]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Zeelanda Berria]] | [https://www.ted.com/speakers/sean_gourley sean_gourley] | [[:d:Q23817870|Q23817870]] |- | [[Fitxategi:Seanmcarroll2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3129354|Sean M. Carroll]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1966-10-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sean_carroll sean_carroll] | [[:d:Q3129354|Q3129354]] |- | [[Fitxategi:Sebastian Deterding (6777479684).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23662471|Sebastian Deterding]]'' | | ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/sebastian_deterding sebastian_deterding] | [[:d:Q23662471|Q23662471]] |- | [[Fitxategi:Sebastian Junger, April 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q969298|Sebastian Junger]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[argazki-zuzendari]]<br/>[[Antzezle|aktore]] | 1962-01-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sebastian_junger sebastian_junger] | [[:d:Q969298|Q969298]] |- | | ''[[:d:Q7442523|Sebastian Seung]]'' | fisikari estatubatuarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1966 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sebastian_seung sebastian_seung]<br/>[https://www.ted.com/speakers/751 751] | [[:d:Q7442523|Q7442523]] |- | [[Fitxategi:Sebastian Thrun at IAA 2019 IMG 0893.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q62901|Sebastian Thrun]]'' | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]'' | 1967-05-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/sebastian_thrun sebastian_thrun]<br/>[https://www.ted.com/speakers/972 972] | [[:d:Q62901|Q62901]] |- | | ''[[:d:Q23795349|Sebastian Wernicke]]'' | | ''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>[[informatikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sebastian_wernicke sebastian_wernicke] | [[:d:Q23795349|Q23795349]] |- | [[Fitxategi:Sebastião Salgado (cropped).jpg|center|128px]] | [[Sebastião Salgado]] | argazkilari brasildarra | ''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1944-02-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]]<br/>[[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/sebastiao_salgado sebastiao_salgado] | [[:d:Q358158|Q358158]] |- | [[Fitxategi:Sendhil Mullainathan - Behavioral Economics of Extreme Poverty - 2014 (13927918920) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q655590|Sendhil Mullainathan]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1973 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/sendhil_mullainathan sendhil_mullainathan]<br/>[https://www.ted.com/speakers/546 546] | [[:d:Q655590|Q655590]] |- | [[Fitxategi:Serena Williams at 2013 US Open.jpg|center|128px]] | [[Serena Williams]] | estatubatuar tenislari ohi profesionala | ''[[:d:Q10833314|tenislari]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[idazle]]<br/>[[diseinatzaile]] | 1981-09-26 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/serena_williams serena_williams] | [[:d:Q11459|Q11459]] |- | | ''[[:d:Q23729052|Sergei Lupashin]]'' | | ''[[:d:Q3437279|roboticist]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sergei_lupashin sergei_lupashin] | [[:d:Q23729052|Q23729052]] |- | [[Fitxategi:Sergey Brin Ted 2010 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Sergey Brin]] | | [[informatikari]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 1973-08-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sergey_brin sergey_brin] | [[:d:Q92764|Q92764]] |- | [[Fitxategi:Seth F. Berkley - Annual Meeting of the New Champions 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7456439|Seth Berkley]]'' | | ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]'' | 1956-10-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/seth_berkley seth_berkley] | [[:d:Q7456439|Q7456439]] |- | [[Fitxategi:Seth Godin in 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q439396|Seth Godin]]'' | | [[idazle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[Antzezle|aktore]] | 1960-07-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/seth_godin seth_godin] | [[:d:Q439396|Q439396]] |- | | ''[[:d:Q7456582|Seth Priebatsch]]'' | | [[enpresaburu]] | 1989 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/seth_priebatsch seth_priebatsch]<br/>[https://www.ted.com/speakers/784 784] | [[:d:Q7456582|Q7456582]] |- | [[Fitxategi:CSICON 2011-Seth Shostak.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q5762284|Seth Shostak]]'' | | [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1943-07-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/seth_shostak seth_shostak] | [[:d:Q5762284|Q5762284]] |- | [[Fitxategi:Sethembile Msezane- Portrait.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q54915207|Sethembile Msezane]]'' | artista hegoafrikarra | [[artista]] | 1991 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/sethembile_msezane sethembile_msezane] | [[:d:Q54915207|Q54915207]] |- | [[Fitxategi:Seyi Oyesola.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7459066|Seyi Oyesola]]'' | | [[mediku]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Nigeria]] | [https://www.ted.com/speakers/seyi_oyesola seyi_oyesola] | [[:d:Q7459066|Q7459066]] |- | | ''[[:d:Q23498237|Shabana Basij-Rasikh]]'' | | [[hezitzaile]]<br/>''[[:d:Q22336956|gizaldeko ekintzaile]]'' | 1990 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Afganistan]] | [https://www.ted.com/speakers/shabana_basij_rasikh shabana_basij_rasikh] | [[:d:Q23498237|Q23498237]] |- | [[Fitxategi:Shad Begum at 2012 IWOC Award (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7460202|Shad Begum]]'' | | ''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]'' | 1979-01-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Pakistan]] | [https://www.ted.com/speakers/shad_begum shad_begum] | [[:d:Q7460202|Q7460202]] |- | | ''[[:d:Q16212117|Shaffi Mather]]'' | | [[enpresaburu]] | 1970-02-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/shaffi_mather shaffi_mather] | [[:d:Q16212117|Q16212117]] |- | [[Fitxategi:Shah Rukh Khan graces the launch of the new Santro.jpg|center|128px]] | [[Shahrukh Khan|Shah Rukh Khan]] | | ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[telebista-aktore]] | 1965-11-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/shah_rukh_khan shah_rukh_khan] | [[:d:Q9535|Q9535]] |- | [[Fitxategi:Shai Agassi2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1235658|Shai Agassi]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 1968-04-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/shai_agassi shai_agassi] | [[:d:Q1235658|Q1235658]] |- | [[Fitxategi:Shai Reshef.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7462389|Shai Reshef]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]] | 1955-09-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/shai_reshef shai_reshef] | [[:d:Q7462389|Q7462389]] |- | [[Fitxategi:Shaka Senghor - Flickr - Knight Foundation.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23498341|Shaka Senghor]]'' | | ''[[:d:Q1569495|unibertsitateko irakaslea]]''<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/shaka_senghor shaka_senghor] | [[:d:Q23498341|Q23498341]] |- | [[Fitxategi:Shane Koyczan and the Short Story Long.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6483777|Shane Koyczan]]'' | poeta kanadarra | ''[[:d:Q17378128|hitz esana egiten duen artista]]''<br/>[[poeta]] | 1976-05-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/shane_koyczan shane_koyczan] | [[:d:Q6483777|Q6483777]] |- | | ''[[:d:Q22278829|Shane Legg]]'' | | ''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Zeelanda Berria]] | [https://www.ted.com/speakers/shane_legg shane_legg] | [[:d:Q22278829|Q22278829]] |- | [[Fitxategi:ShaoLan speaks at TED 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19058856|Shaolan Hsueh]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[irakasle]] | 1971 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Taiwan]] | [https://www.ted.com/speakers/shaolan_hsueh shaolan_hsueh] | [[:d:Q19058856|Q19058856]] |- | [[Fitxategi:Sharmeen Obaid Chinoy World Economic Forum 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3563826|Sharmeen Obaid-Chinoy]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]] | 1978-11-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Pakistan]] | [https://www.ted.com/speakers/sharmeen_obaid_chinoy sharmeen_obaid_chinoy] | [[:d:Q3563826|Q3563826]] |- | | ''[[:d:Q7489999|Sharon Brous]]'' | | [[errabino]] | 1973 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sharon_brous sharon_brous] | [[:d:Q7489999|Q7489999]] |- | [[Fitxategi:Sharon F Terry headshot 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7490049|Sharon F. Terry]]'' | | | 1956-11-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sharon_terry sharon_terry] | [[:d:Q7490049|Q7490049]] |- | [[Fitxategi:Sharon Weinberger al Magnànim (34839642425).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7490261|Sharon Weinberger]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[idazle]] | 1972 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sharon_weinberger sharon_weinberger] | [[:d:Q7490261|Q7490261]] |- | [[Fitxategi:Shashi Tharoor 2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q195616|Shashi Tharoor]]'' | | [[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]'' | 1956-03-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/shashi_tharoor shashi_tharoor]<br/>[https://www.ted.com/speakers/560 560] | [[:d:Q195616|Q195616]] |- | [[Fitxategi:Shawn Achor by Gage Skidmore.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16156426|Shawn Achor]]'' | psikologo estatubatuarra | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[autore]] | 1978-03-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/shawn_achor shawn_achor] | [[:d:Q16156426|Q16156426]] |- | | ''[[:d:Q7492127|Shea Hembrey]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]] | 1974 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/shea_hembrey shea_hembrey] | [[:d:Q7492127|Q7492127]] |- | [[Fitxategi:Sheena Iyengar.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29752|Sheena Iyengar]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1969-11-29 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/sheena_iyengar sheena_iyengar] | [[:d:Q29752|Q29752]] |- | | ''[[:d:Q17118618|Sheila Nirenberg]]'' | neurozientzialari estatubatuarra | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sheila_nirenberg sheila_nirenberg] | [[:d:Q17118618|Q17118618]] |- | | ''[[:d:Q23797211|Sheila Patek]]'' | | ''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]'' | 1972 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sheila_patek sheila_patek] | [[:d:Q23797211|Q23797211]] |- | [[Fitxategi:Shekhar kapur 02.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q522232|Shekhar Kapur]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[Kontulari publiko|kontulari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]'' | 1945-12-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Britainiar Raj]]<br/>[[Indiako Agindupeko Lurra]]<br/>[[India]] | [https://www.ted.com/speakers/shekhar_kapur shekhar_kapur] | [[:d:Q522232|Q522232]] |- | | ''[[:d:Q14159717|Shereen El Feki]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[idazle]] | 1968 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Egipto]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/shereen_el_feki shereen_el_feki] | [[:d:Q14159717|Q14159717]] |- | [[Fitxategi:Sherry Turkle.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52919|Sherry Turkle]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]'' | 1948-06-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sherry_turkle sherry_turkle]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1166 1166] | [[:d:Q52919|Q52919]] |- | [[Fitxategi:Sherwin Nuland.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2278468|Sherwin B. Nuland]]'' | | [[zirujau]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]'' | 1930-12-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sherwin_nuland sherwin_nuland] | [[:d:Q2278468|Q2278468]] |- | [[Fitxategi:Sheryl Sandberg WEF 2013 (crop by James Tamim).jpg|center|128px]] | [[Sheryl Sandberg]] | | [[ekonomialari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1969-08-28 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sheryl_sandberg sheryl_sandberg] | [[:d:Q234653|Q234653]] |- | [[Fitxategi:WuDunn, Sheryl.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7126275|Sheryl WuDunn]]'' | | [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q2883465|inbertsio bankari]]''<br/>[[kazetari]] | 1959-11-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sheryl_wudunn sheryl_wudunn] | [[:d:Q7126275|Q7126275]] |- | [[Fitxategi:Shigeru Ban.jpg|center|128px]] | [[Shigeru Ban]] | arkitekto japoniarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q2145981|zaharberritzaile]]'' | 1957-08-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Japonia]] | [https://www.ted.com/speakers/shigeru_ban shigeru_ban] | [[:d:Q526725|Q526725]] |- | | ''[[:d:Q23729147|Shih Chieh Huang]]'' | | [[artista]] | 1975 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/shih_chieh_huang shih_chieh_huang] | [[:d:Q23729147|Q23729147]] |- | [[Fitxategi:Shilo Shiv Suleman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20685693|Shilo Shiv Suleman]]'' | artista indiarra | [[artista]] | 1989 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/shilo_shiv_suleman shilo_shiv_suleman] | [[:d:Q20685693|Q20685693]] |- | | ''[[:d:Q23795685|Shimon Schocken]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/shimon_schocken shimon_schocken] | [[:d:Q23795685|Q23795685]] |- | | ''[[:d:Q23796822|Shimon Steinberg]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/shimon_steinberg shimon_steinberg] | [[:d:Q23796822|Q23796822]] |- | | ''[[:d:Q18233521|Shimpei Takahashi]]'' | | [[enpresaburu]] | 1979 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Japonia]] | [https://www.ted.com/speakers/shimpei_takahashi shimpei_takahashi] | [[:d:Q18233521|Q18233521]] |- | [[Fitxategi:Viennale talk (2), Shirin Neshat.jpg|center|128px]] | [[Shirin Neshat]] | artista, film zuzendari eta argazkilari irandarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''<br/>''[[:d:Q1414443|zinemagilea]]''<br/>''[[:d:Q106227216|bideo instalazioen artista]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q11814411|dokumentalista]]''<br/>''[[:d:Q28054786|opera director]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]'' | 1957-03-26 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Iran]] | [https://www.ted.com/speakers/shirin_neshat shirin_neshat]<br/>[https://www.ted.com/speakers/830 830] | [[:d:Q262413|Q262413]] |- | [[Fitxategi:Shivani Sirona (38198572896).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q61446521|Shivani Siroya]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/shivani_siroya shivani_siroya] | [[:d:Q61446521|Q61446521]] |- | | ''[[:d:Q23662139|Shlomo Benartzi]]'' | | [[ekonomialari]] | 1968 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/shlomo_benartzi shlomo_benartzi] | [[:d:Q23662139|Q23662139]] |- | [[Fitxategi:Shohini brch 2018-1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52707485|Shohini Ghose]]'' | | [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/shohini_ghose shohini_ghose] | [[:d:Q52707485|Q52707485]] |- | [[Fitxategi:Shonda Rhimes at the 75th Annual Peabody Awards (cropped).jpg|center|128px]] | [[Shonda Rhimes]] | estatubatuar gidoilaria, film-zuzendaria eta ekoizlea | [[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[showrunner]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[film-zuzendari]] | 1970-01-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/shonda_rhimes shonda_rhimes] | [[:d:Q242329|Q242329]] |- | [[Fitxategi:Shree Bose (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23797949|Shree Bose]]'' | | [[zientzialari]] | 1994-03-27 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/shree_bose shree_bose]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1190 1190] | [[:d:Q23797949|Q23797949]] |- | | ''[[:d:Q23728304|Shubhendu Sharma]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/shubhendu_sharma shubhendu_sharma] | [[:d:Q23728304|Q23728304]] |- | [[Fitxategi:Shukla bose.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7504834|Shukla Bose]]'' | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/shukla_bose shukla_bose] | [[:d:Q7504834|Q7504834]] |- | | ''[[:d:Q23662246|Shyam Sankar]]'' | | ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 1982 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/shyam_sankar shyam_sankar] | [[:d:Q23662246|Q23662246]] |- | | ''[[:d:Q16192736|Siamak Hariri]]'' | arkitekto kanadarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1958 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/siamak_hariri siamak_hariri] | [[:d:Q16192736|Q16192736]] |- | [[Fitxategi:Sian Beilock - Dartmouth College - 10 January 2024 - 21 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16198523|Sian Beilock]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[idazle]] | 1976-01-10 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sian_leah_beilock sian_leah_beilock] | [[:d:Q16198523|Q16198523]] |- | [[Fitxategi:Siddhartha Mukherjee.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q983450|Siddhartha Mukherjee]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q551835|mediku idazlea]]''<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q16062369|onkologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[zientzialari]] | 1970 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/siddhartha_mukherjee siddhartha_mukherjee] | [[:d:Q983450|Q983450]] |- | [[Fitxategi:Siddhartha Roy - Kolkata 2011-05-21 3594.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q27663696|Siddhartha Roy]]'' | biologo indiarra | ''[[:d:Q16529590|ingurumen zientzialari]]'' | 1954-04-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/siddhartha_roy siddhartha_roy] | [[:d:Q27663696|Q27663696]] |- | | ''[[:d:Q23670511|Siddharthan Chandran]]'' | | [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/siddharthan_chandran siddharthan_chandran] | [[:d:Q23670511|Q23670511]] |- | [[Fitxategi:Siegfried Woldhek (2017).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7510710|Siegfried Woldhek]]'' | artista nederlandarra | [[artista]] | 1951-05-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/siegfried_woldhek siegfried_woldhek] | [[:d:Q7510710|Q7510710]] |- | [[Fitxategi:Simon Anholt.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q7518172|Simon Anholt]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]'' | 1961 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/simon_anholt simon_anholt] | [[:d:Q7518172|Q7518172]] |- | | ''[[:d:Q23657275|Simon Berrow]]'' | | [[zientzialari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/simon_berrow simon_berrow] | [[:d:Q23657275|Q23657275]] |- | | ''[[:d:Q23657193|Simon Lewis]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/simon_lewis simon_lewis] | [[:d:Q23657193|Q23657193]] |- | [[Fitxategi:Simon Sinek speaks to I MIG Marines (2) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7519777|Simon Sinek]]'' | | ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>[[idazle]] | 1973-10-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/simon_sinek simon_sinek] | [[:d:Q7519777|Q7519777]] |- | [[Fitxategi:Simone Giertz 2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23304510|Simone Giertz]]'' | | ''[[:d:Q4110598|video blogger]]''<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1990-11-01 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/simone_giertz simone_giertz] | [[:d:Q23304510|Q23304510]] |- | [[Fitxategi:Sinan Aral - 2016.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q88200399|Sinan Aral]]'' | | ''[[:d:Q15319501|social scientist]]''<br/>''[[:d:Q29169143|data scientist]]'' | 1974 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Turkia]] | [https://www.ted.com/speakers/sinan_aral sinan_aral] | [[:d:Q88200399|Q88200399]] |- | | ''[[:d:Q7530129|Sirena Huang]]'' | biolin-jotzaile estatubatuarra | ''[[:d:Q1259917|biolin-jotzaile]]'' | 1994-05-18 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sirena_huang sirena_huang] | [[:d:Q7530129|Q7530129]] |- | [[Fitxategi:Sisonke Msimang - TEDxSoweto 2014 - arm raised (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q72181398|Sisonke Msimang]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q84681895|political analyst]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/sisonke_msimang sisonke_msimang] | [[:d:Q72181398|Q72181398]] |- | [[Fitxategi:Sivamani 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3595145|Sivamani]]'' | | ''[[:d:Q4351403|perkusionista]]'' | 1959-12-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/sivamani sivamani] | [[:d:Q3595145|Q3595145]] |- | [[Fitxategi:Siyanda Mohutsiwa (26683928862) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27987700|Siyanda Mohutsiwa]]'' | idazle botswanarra | [[idazle]] | 1993-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Botswana]] | [https://www.ted.com/speakers/siyanda_mohutsiwa siyanda_mohutsiwa] | [[:d:Q27987700|Q27987700]] |- | | ''[[:d:Q19564457|Skylar Tibbits]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/skylar_tibbits skylar_tibbits] | [[:d:Q19564457|Q19564457]] |- | | ''[[:d:Q1493085|Sleepy Man]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/sleepy_man_banjo_boys sleepy_man_banjo_boys] | [[:d:Q1493085|Q1493085]] |- | [[Fitxategi:Sofi Tukker 06 04 2016 -14 (27454016316) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22044898|Sofi Tukker]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/sofi_tukker sofi_tukker] | [[:d:Q22044898|Q22044898]] |- | | ''[[:d:Q108514270|Sofia Jawed-Wessel]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sofia_jawed_wessel sofia_jawed_wessel] | [[:d:Q108514270|Q108514270]] |- | [[Fitxategi:SOMI, концерт в рамках фестиваля "Акваджаз" в "Зимнем театре".jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7560413|Somi]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[musikari]] | 1979-06-06<br/>1981-06-06 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/somi_kakoma somi_kakoma] | [[:d:Q7560413|Q7560413]] |- | | ''[[:d:Q23661638|Sonaar Luthra]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/sonaar_luthra sonaar_luthra] | [[:d:Q23661638|Q23661638]] |- | [[Fitxategi:SoniaShahByJohnnyMartyr.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3964777|Sonia Shah]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]] | 1969 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sonia_shah sonia_shah] | [[:d:Q3964777|Q3964777]] |- | [[Fitxategi:Sophal Ear (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20685614|Sophal Ear]]'' | | [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1960s | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanbodia]] | [https://www.ted.com/speakers/sophal_ear sophal_ear] | [[:d:Q20685614|Q20685614]] |- | [[Fitxategi:Sophie Howe Change Now.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q102277721|Sophie Howe]]'' | | [[politikari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/sophie_howe sophie_howe] | [[:d:Q102277721|Q102277721]] |- | [[Fitxategi:Sophie Hunger 2009.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q260336|Sophie Hunger]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]] | 1983-03-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/sophie_hunger sophie_hunger] | [[:d:Q260336|Q260336]] |- | [[Fitxategi:Sophie scott photo.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q17278767|Sophie Scott]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1966 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/sophie_scott sophie_scott] | [[:d:Q17278767|Q17278767]] |- | [[Fitxategi:Annual Membership Meeting 2017 9832 3 - Soraya Chemaly.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60695598|Soraya Chemaly]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1966 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/soraya_chemaly soraya_chemaly] | [[:d:Q60695598|Q60695598]] |- | [[Fitxategi:Soul Rebels in 2012.png|center|128px]] | ''[[:d:Q7564283|Soul Rebels Brass Band]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/the_soul_rebels the_soul_rebels] | [[:d:Q7564283|Q7564283]] |- | | ''[[:d:Q91346129|Soyapi L Mumba]]'' | | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/soyapi_mumba soyapi_mumba] | [[:d:Q91346129|Q91346129]] |- | [[Fitxategi:Spencer Wells.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3595861|Spencer Wells]]'' | genetista estatubatuarra | ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1969-04-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/spencer_wells spencer_wells] | [[:d:Q3595861|Q3595861]] |- | [[Fitxategi:Srđa Popović, 2012 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2315360|Srđa Popović]]'' | | ''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[politikari]] | 1973-02-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Serbia]] | [https://www.ted.com/speakers/srdja_popovic srdja_popovic] | [[:d:Q2315360|Q2315360]] |- | [[Fitxategi:Stacey Abrams by Gage Skidmore.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7595813|Stacey Abrams]]'' | | [[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q106758751|voting rights activist]]''<br/>[[abokatu]]<br/>[[legelari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | 1973-12-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stacey_abrams stacey_abrams] | [[:d:Q7595813|Q7595813]] |- | | ''[[:d:Q23769382|Stacey Baker]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stacey_baker stacey_baker] | [[:d:Q23769382|Q23769382]] |- | | ''[[:d:Q23796642|Stacey Kramer]]'' | | ''[[:d:Q125129579|brand strategist]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stacey_kramer stacey_kramer] | [[:d:Q23796642|Q23796642]] |- | [[Fitxategi:Stanley McChrystal BG 1999.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q374338|Stanley A. McChrystal]]'' | gudari estatubatuarra | ''[[:d:Q38239859|army officer]]''<br/>''[[:d:Q11545923|buruzagi militarra]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1954-08-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stanley_mcchrystal stanley_mcchrystal] | [[:d:Q374338|Q374338]] |- | | ''[[:d:Q23713770|Stefan Larsson]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stefan_larsson stefan_larsson] | [[:d:Q23713770|Q23713770]] |- | [[Fitxategi:MJK61338 Stefan Sagmeister (Beyond Tellerrand München 2018).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q89568|Stefan Sagmeister]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1229025|tipografo]]''<br/>[[diseinatzaile grafiko]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | 1962-08-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Austria]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/stefan_sagmeister stefan_sagmeister] | [[:d:Q89568|Q89568]] |- | [[Fitxategi:Stefan Wolff.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7606332|Stefan Wolff]]'' | | [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]'' | 1969-02-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stefan_wolff stefan_wolff] | [[:d:Q7606332|Q7606332]] |- | [[Fitxategi:Stefana Broadbent (6920625333).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23795676|Stefana Broadbent]]'' | | [[antropologo]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stefana_broadbent stefana_broadbent] | [[:d:Q23795676|Q23795676]] |- | | ''[[:d:Q27825327|Stefano Fratepietro]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[autore]]<br/>[[Zibersegurtasun|Segurtasun informatiko]] | 1983-04-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/stefano_fratepietro stefano_fratepietro] | [[:d:Q27825327|Q27825327]] |- | [[Fitxategi:Stefano Mancuso Laterza.png|center|128px]] | ''[[:d:Q23795300|Stefano Mancuso]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>''[[:d:Q20739288|neurobiologist]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1965-05-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Italia]] | [https://www.ted.com/speakers/stefano_mancuso stefano_mancuso] | [[:d:Q23795300|Q23795300]] |- | [[Fitxategi:Stefon Harris.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q720524|Stefon Harris]]'' | | ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]'' | 1973-03-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stefon_harris stefon_harris] | [[:d:Q720524|Q720524]] |- | [[Fitxategi:Stella Young.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16222140|Stella Young]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q61857538|disability rights activist]]'' | 1982-02-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/stella_young stella_young]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1937 1937] | [[:d:Q16222140|Q16222140]] |- | [[Fitxategi:Stephanie Burt.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7608816|Stephanie Burt]]'' | | ''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[poeta]] | 1971 | [[Emakume trans|emakume transgenero]]<br/>''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stephen_burt stephen_burt] | [[:d:Q7608816|Q7608816]] |- | [[Fitxategi:Secretary Blinken Participates in an Interview (51700746148).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q76832840|Stephanie Busari]]'' | | [[kazetari]] | 1977-08-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stephanie_busari stephanie_busari] | [[:d:Q76832840|Q76832840]] |- | | ''[[:d:Q23727585|Stephen Cave]]'' | | [[filosofo]]<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stephen_cave stephen_cave] | [[:d:Q23727585|Q23727585]] |- | | ''[[:d:Q23661665|Stephen Coleman]]'' | | | 1942 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stephen_coleman stephen_coleman] | [[:d:Q23661665|Q23661665]] |- | | ''[[:d:Q120052205|Stephen DeBerry]]'' | | [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q16023665|venture capitalist]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stephen_deberry stephen_deberry] | [[:d:Q120052205|Q120052205]] |- | [[Fitxategi:Stephen Friend at NightScience 2013 in Paris.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q891710|Stephen Friend]]'' | | [[zientzialari]] | 1953-12-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stephen_friend stephen_friend] | [[:d:Q891710|Q891710]] |- | [[Fitxategi:Stephen Hawking.StarChild.jpg|center|128px]] | [[Stephen Hawking]] | Britainiar fisikari teoriko, kosmologo eta idazlea | ''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''<br/>[[idazle]] | 1942-01-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/stephen_hawking stephen_hawking]<br/>[https://www.ted.com/speakers/209 209] | [[:d:Q17714|Q17714]] |- | | ''[[:d:Q23661621|Stephen Lawler]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stephen_lawler stephen_lawler] | [[:d:Q23661621|Q23661621]] |- | [[Fitxategi:Steve Palumbi on Climate Change Recovery (52391781204).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23797692|Stephen Palumbi]]'' | | ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1956 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stephen_palumbi stephen_palumbi] | [[:d:Q23797692|Q23797692]] |- | [[Fitxategi:Stephen Petranek 2018.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23301821|Stephen Petranek]]'' | | [[kazetari]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stephen_petranek stephen_petranek] | [[:d:Q23301821|Q23301821]] |- | | ''[[:d:Q23662878|Stephen Ritz]]'' | | [[irakasle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/stephen_ritz stephen_ritz] | [[:d:Q23662878|Q23662878]] |- | | ''[[:d:Q3498677|Stephen Webb]]'' | fisikari britainiarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1963-02-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/stephen_webb stephen_webb] | [[:d:Q3498677|Q3498677]] |- | [[Fitxategi:Stephen Wilkes Headshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7610852|Stephen Wilkes]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1957 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stephen_wilkes stephen_wilkes] | [[:d:Q7610852|Q7610852]] |- | [[Fitxategi:Stephen Wolfram PR.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q310798|Stephen Wolfram]]'' | | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q715679|patent inventor]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>''[[:d:Q215536|merkatari]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1959-08-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stephen_wolfram stephen_wolfram] | [[:d:Q310798|Q310798]] |- | | ''[[:d:Q23670647|Steve Howard]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/steve_howard steve_howard] | [[:d:Q23670647|Q23670647]] |- | [[Fitxategi:Steve Jobs Headshot 2010-CROP2.jpg|center|128px]] | [[Steve Jobs]] | enpresari amerikarra eta Apple Inc. enpresaren fundatzailea | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1053574|ekoizle exekutiboa]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]'' | 1955-02-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/steve_jobs steve_jobs] | [[:d:Q19837|Q19837]] |- | [[Fitxategi:Steve Jurvetson Headshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9079904|Steve Jurvetson]]'' | | [[enpresaburu]] | 1967-03-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Estonia]] | [https://www.ted.com/speakers/steve_jurvetson steve_jurvetson] | [[:d:Q9079904|Q9079904]] |- | [[Fitxategi:TNW Conference 2012 - Day 2 (6970534756).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23656010|Steve Keil]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/steve_keil steve_keil] | [[:d:Q23656010|Q23656010]] |- | | ''[[:d:Q23712705|Steve Ramirez]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/steve_ramirez steve_ramirez] | [[:d:Q23712705|Q23712705]] |- | [[Fitxategi:Dame Stephanie Shirley - 2013.jpg|center|128px]] | [[Steve Shirley]] | britaniar informatikari, enpresari, eta filantropoa | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[enpresaburu]] | 1933-09-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Alemania]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/dame_stephanie_steve_shirley dame_stephanie_steve_shirley] | [[:d:Q214661|Q214661]] |- | [[Fitxategi:Steve Silberman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7613926|Steve Silberman]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]]<br/>[[kazetari]] | 1957-12-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/steve_silberman steve_silberman] | [[:d:Q7613926|Q7613926]] |- | | ''[[:d:Q7614168|Steve Truglia]]'' | | ''[[:d:Q2833480|stunt coordinator]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q17318006|freediver]]''<br/>''[[:d:Q465501|stunt performer]]'' | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/steve_truglia steve_truglia] | [[:d:Q7614168|Q7614168]] |- | | ''[[:d:Q23662571|Steven Addis]]'' | | ''[[:d:Q125129579|brand strategist]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/steven_addis steven_addis] | [[:d:Q23662571|Q23662571]] |- | [[Fitxategi:Professor Steven Cowley FRS.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2347488|Steven Cowley]]'' | fisikari britainiarra | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1951 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/steven_cowley steven_cowley]<br/>[https://www.ted.com/speakers/463 463] | [[:d:Q2347488|Q2347488]] |- | [[Fitxategi:Steven Levitt, 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q730969|Steven D. Levitt]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1967-05-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/steven_levitt steven_levitt]<br/>[https://www.ted.com/speakers/30 30] | [[:d:Q730969|Q730969]] |- | [[Fitxategi:Steven Strogatz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1384920|Steven H. Strogatz]]'' | matematikari estatubatuarra | [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1959-08-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/steven_strogatz steven_strogatz]<br/>[https://www.ted.com/speakers/382 382] | [[:d:Q1384920|Q1384920]] |- | [[Fitxategi:Steven Berlin Johnson - South by Southwest 2008 crop.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q980046|Steven Johnson]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>[[idazle]] | 1968-06-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/steven_johnson steven_johnson] | [[:d:Q980046|Q980046]] |- | [[Fitxategi:Attorney Steven M. Wise at Boston Vegetarian Society, 10-13-2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7615012|Steven M. Wise]]'' | | [[legelari]]<br/>[[abokatu]] | 1950-12-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/steven_wise steven_wise] | [[:d:Q7615012|Q7615012]] |- | [[Fitxategi:StevenPetrow02.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7615140|Steven Petrow]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1957-07-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/steven_petrow steven_petrow] | [[:d:Q7615140|Q7615140]] |- | [[Fitxategi:Steven Pinker in 2023 A 04 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Steven Pinker]] | psikologoa, hizkuntzalaria, idazlea antropologoa, filosofoa, unibertsitateko irakaslea | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>[[antropologo]]<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q84320739|evolutionary psychologist]]''<br/>''[[:d:Q115736435|experimental psychologist]]'' | 1954-09-18 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/steven_pinker steven_pinker] | [[:d:Q212730|Q212730]] |- | | ''[[:d:Q23670976|Steven Schwaitzberg]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/steven_schwaitzberg steven_schwaitzberg] | [[:d:Q23670976|Q23670976]] |- | [[Fitxategi:Stevesoundcheck.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4442562|Steven Sharp Nelson]]'' | | ''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]''<br/>[[musikagile]] | 1977-07-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/steven_sharp_nelson steven_sharp_nelson] | [[:d:Q4442562|Q4442562]] |- | | ''[[:d:Q7615646|Stew]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]'' | 1961-08-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stew stew] | [[:d:Q7615646|Q7615646]] |- | [[Fitxategi:Stewart Brand -Sausalito, California, USA -at home-14Dec2010.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q971994|Stewart Brand]]'' | | ''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1208175|kamerari]]'' | 1938-12-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stewart_brand stewart_brand] | [[:d:Q971994|Q971994]] |- | [[Fitxategi:Sting in April 2018.jpg|center|128px]] | [[Sting]] | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q584301|baxu-jotzaile]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q21166956|lauta-jotzaile]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[Kantari|abeslari]] | 1951-10-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/sting sting] | [[:d:Q483203|Q483203]] |- | [[Fitxategi:Stuart Firestein 2012.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q7626530|Stuart Firestein]]'' | biologo estatubatuarra | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1949 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stuart_firestein stuart_firestein] | [[:d:Q7626530|Q7626530]] |- | [[Fitxategi:Stuart Kauffman.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q516009|Stuart Kauffman]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]'' | 1939-09-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stuart_kauffman stuart_kauffman] | [[:d:Q516009|Q516009]] |- | | ''[[:d:Q23783413|Stuart L. Brown]]'' | | [[zientzialari]] | 1933 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/stuart_brown stuart_brown] | [[:d:Q23783413|Q23783413]] |- | [[Fitxategi:Stuart Russell 01.jpg|center|128px]] | [[Stuart J. Russell|Stuart Russell]] | | [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/stuart_russell stuart_russell] | [[:d:Q3656334|Q3656334]] |- | [[Fitxategi:Sue Austin at TedX Monterrey (crop).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23308975|Sue Austin]]'' | artista britainiarra | [[artista]] | 1965-09-07 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/sue_austin sue_austin] | [[:d:Q23308975|Q23308975]] |- | | ''[[:d:Q61457270|Sue Klebold]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1949-03-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sue_klebold sue_klebold] | [[:d:Q61457270|Q61457270]] |- | [[Fitxategi:Sue Savage Rumbaugh 2011 Shankbone.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q3088125|Sue Savage-Rumbaugh]]'' | | ''[[:d:Q16825962|primatologist]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q16831394|mammalogist]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1946-08-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/susan_savage_rumbaugh susan_savage_rumbaugh] | [[:d:Q3088125|Q3088125]] |- | [[Fitxategi:Sugra mitra.jpg|center|128px]] | [[Sugata Mitra]] | | [[informatikari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1952-02-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/sugata_mitra sugata_mitra] | [[:d:Q4352958|Q4352958]] |- | [[Fitxategi:SuheirHammad.jpg|center|128px]] | [[Suheir Hammad]] | Palestinar-amerikar poeta | [[poeta]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]] | 1973-10-25 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Palestinako Estatua|Palestina]] | [https://www.ted.com/speakers/suheir_hammad suheir_hammad] | [[:d:Q2895141|Q2895141]] |- | [[Fitxategi:Suki Kim, Miami Book Fair 2015 - 2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7635852|Suki Kim]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[irakasle]] | 1970-09-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Hego Korea]] | [https://www.ted.com/speakers/suki_kim suki_kim] | [[:d:Q7635852|Q7635852]] |- | | ''[[:d:Q20858396|Suleika Jaouad]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]'' | 1988-07-05 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/suleika_jaouad suleika_jaouad] | [[:d:Q20858396|Q20858396]] |- | [[Fitxategi:SunithaKrishnanJI1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3530114|Sunitha Krishnan]]'' | | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1972-05-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/sunitha_krishnan sunitha_krishnan] | [[:d:Q3530114|Q3530114]] |- | | ''[[:d:Q7640561|Sunni Brown]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1977-07-08 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sunni_brown sunni_brown] | [[:d:Q7640561|Q7640561]] |- | | ''[[:d:Q56709133|Surya Mattu]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/surya_mattu surya_mattu] | [[:d:Q56709133|Q56709133]] |- | [[Fitxategi:Susan Blackmore (2014).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q155199|Susan Blackmore]]'' | | [[Langile autonomo]]<br/>''[[:d:Q1569495|unibertsitateko irakaslea]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[Irakasleen klaustro]]<br/>[[ikertzaile]] | 1951-07-29 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/susan_blackmore susan_blackmore] | [[:d:Q155199|Q155199]] |- | [[Fitxategi:SusanCainPortrait 250px 20120305.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2036370|Susan Cain]]'' | | [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]'' | 1968-03-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/susan_cain susan_cain] | [[:d:Q2036370|Q2036370]] |- | | ''[[:d:Q23769279|Susan Colantuono]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/susan_colantuono susan_colantuono] | [[:d:Q23769279|Q23769279]] |- | [[Fitxategi:Susan Shaw with Seal Pup 2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15429604|Susan D. Shaw]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''<br/>''[[:d:Q113827227|environmental health scientist]]'' | 1943-10-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/susan_shaw susan_shaw] | [[:d:Q15429604|Q15429604]] |- | [[Fitxategi:SDH-3249.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7647750|Susan Desmond-Hellmann]]'' | | ''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]'' | 1958 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sue_desmond_hellman sue_desmond_hellman] | [[:d:Q7647750|Q7647750]] |- | | ''[[:d:Q23759572|Susan Etlinger]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/susan_etlinger susan_etlinger] | [[:d:Q23759572|Q23759572]] |- | [[Fitxategi:Susan L. Solomon Philanthropy Summit 2016 00.47.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16151526|Susan L. Solomon]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]] | 1951-08-23 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/susan_solomon susan_solomon] | [[:d:Q16151526|Q16151526]] |- | [[Fitxategi:Dr Susan Lim Mey Lee.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7648117|Susan Lim]]'' | | [[zirujau]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1962 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/susan_lim susan_lim] | [[:d:Q7648117|Q7648117]] |- | [[Fitxategi:Susan Pinker no Fronteiras do Pensamento São Paulo 2017 (38182000214).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q542461|Susan Pinker]]'' | | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | 1957-06-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/susan_pinker susan_pinker] | [[:d:Q542461|Q542461]] |- | [[Fitxategi:As Conexões e Desconexões do Amor - Suzana Herculano-Houzel em Sorocaba.jpg|center|128px]] | [[Suzana Herculano-Houzel]] | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | 1972 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/suzana_herculano_houzel suzana_herculano_houzel] | [[:d:Q10375239|Q10375239]] |- | | ''[[:d:Q70058784|Suzanne Barakat]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/suzanne_barakat suzanne_barakat] | [[:d:Q70058784|Q70058784]] |- | [[Fitxategi:Christine Butler-426.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7650902|Suzanne Lee]]'' | | ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[ikertzaile]] | 1970 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/suzanne_lee suzanne_lee] | [[:d:Q7650902|Q7650902]] |- | | ''[[:d:Q23727927|Suzanne Talhouk]]'' | | [[poeta]]<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/suzanne_talhouk suzanne_talhouk] | [[:d:Q23727927|Q23727927]] |- | [[Fitxategi:Suzanne Simard.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q26702907|Suzanne W. Simard]]'' | ekologo kanadarra | ''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>[[naturalista]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1960 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/suzanne_simard suzanne_simard] | [[:d:Q26702907|Q26702907]] |- | [[Fitxategi:Eat Play Collide Sheehy (33259941573).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55230019|Suzie Sheehy]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1984 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/suzie_sheehy suzie_sheehy] | [[:d:Q55230019|Q55230019]] |- | [[Fitxategi:Professor Svante Paabo ForMemRS (cropped).jpg|center|128px]] | [[Svante Pääbo]] | genetista suediarra | ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]'' | 1955-04-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suedia]] | [https://www.ted.com/speakers/svante_paabo svante_paabo] | [[:d:Q170342|Q170342]] |- | [[Fitxategi:Belarusian Leader of the Democratic Opposition Sviatlana Tsikhanouskaya (Svyatlana Tsikhanouskaya) on March 22, 2023 - (cropped).jpg|center|128px]] | [[Sviatlana Tsikhanouskaia]] | bielorrusiar politikaria eta hezitzailea | [[politikari]] | 1982-09-11 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Bielorrusia]] | [https://www.ted.com/speakers/sviatlana_tsikhanouskaya sviatlana_tsikhanouskaya] | [[:d:Q97010473|Q97010473]] |- | [[Fitxategi:Sxip Shirey performing in 2010.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7659404|Sxip Shirey]]'' | musikagile estatubatuarra | [[musikagile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sxip_shirey sxip_shirey] | [[:d:Q7659404|Q7659404]] |- | [[Fitxategi:SylviaEarle.jpg|center|128px]] | [[Sylvia Earle]] | | ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1935-08-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/sylvia_earle sylvia_earle] | [[:d:Q439046|Q439046]] |- | | ''[[:d:Q3510362|Sébastien de Halleux]]'' | | [[informatikari]] | 1977-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Belgika]] | [https://www.ted.com/speakers/sebastien_de_halleux sebastien_de_halleux] | [[:d:Q3510362|Q3510362]] |- | [[Fitxategi:Autessereheadshot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23759752|Séverine Autesserre]]'' | | ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1706722|research fellow]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1976-12-06 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Frantzia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/severine_autesserre severine_autesserre] | [[:d:Q23759752|Q23759752]] |- | [[Fitxategi:Caroline Shaw with Attacca Quartet and So Percussion at Miller Theater - 49517620871.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3487248|Sō Percussion]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/so_percussion so_percussion] | [[:d:Q3487248|Q3487248]] |- | [[Fitxategi:T. Boone Pickens discusses the impact of shale natural gas on the American economy at the Hudson Institute on 6 April 2016 - 25 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q370092|T. Boone Pickens]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''<br/>''[[:d:Q1524582|abeltzain]]'' | 1928-05-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/t_boone_pickens t_boone_pickens]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1170 1170] | [[:d:Q370092|Q370092]] |- | [[Fitxategi:TabethaSuzanneBoyajian.jpg|center|128px]] | [[Tabetha S. Boyajian]] | astronomo estatubatuarra | [[astronomo]] | 1980 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tabetha_boyajian tabetha_boyajian] | [[:d:Q22080714|Q22080714]] |- | [[Fitxategi:TaiyeSelasi P1030135.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q7484811|Taiye Selasi]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1979-11-02 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/taiye_selasi taiye_selasi] | [[:d:Q7484811|Q7484811]] |- | | ''[[:d:Q11496991|Takaharu Tezuka]]'' | arkitekto japoniarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1964-02-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Japonia]] | [https://www.ted.com/speakers/takaharu_tezuka takaharu_tezuka] | [[:d:Q11496991|Q11496991]] |- | | ''[[:d:Q23760236|Tal Danino]]'' | | ''[[:d:Q864503|biologo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tal_danino tal_danino] | [[:d:Q23760236|Q23760236]] |- | | ''[[:d:Q23662204|Tal Golesworthy]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tal_golesworthy tal_golesworthy] | [[:d:Q23662204|Q23662204]] |- | [[Fitxategi:Tali Sharot.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19667092|Tali Sharot]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/tali_sharot tali_sharot] | [[:d:Q19667092|Q19667092]] |- | | ''[[:d:Q23729163|Talithia Williams]]'' | | ''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/talithia_williams talithia_williams] | [[:d:Q23729163|Q23729163]] |- | | ''[[:d:Q23662544|Tamara Roukaerts]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/tamara_roukaerts tamara_roukaerts] | [[:d:Q23662544|Q23662544]] |- | [[Fitxategi:TanTTLe.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q10823919|Tan Le]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1977-05-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/tan_le tan_le] | [[:d:Q10823919|Q10823919]] |- | | ''[[:d:Q23714031|Tania Luna]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tania_luna tania_luna] | [[:d:Q23714031|Q23714031]] |- | | ''[[:d:Q39754563|Tania S. Douglas]]'' | | [[katedradun]] | 1969-08-11 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tania_douglas tania_douglas] | [[:d:Q39754563|Q39754563]] |- | [[Fitxategi:Tania Simoncelli.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7683264|Tania Simoncelli]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tania_simoncelli tania_simoncelli] | [[:d:Q7683264|Q7683264]] |- | [[Fitxategi:Tara Houska .jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q104094025|Tara Houska]]'' | abokatu estatubatuarra | [[abokatu]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8125919|aholkulari politiko]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tara_houska tara_houska] | [[:d:Q104094025|Q104094025]] |- | [[Fitxategi:Tarana Burke from She's Revolutionary.jpg|center|128px]] | [[Tarana Burke]] | Bronx-eko aktibista estatubatuarra, Me Too mugimenduaren sortzailea | ''[[:d:Q17010072|militante]]''<br/>[[irakasle]]<br/>[[pertsona ospetsu]]<br/>''[[:d:Q34074720|feminista]]'' | 1973-09-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tarana_burke tarana_burke] | [[:d:Q43177774|Q43177774]] |- | | ''[[:d:Q534385|Taryn Simon]]'' | argazkilari estatubatuarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''<br/>[[artista]] | 1975-02-04 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/taryn_simon taryn_simon] | [[:d:Q534385|Q534385]] |- | | ''[[:d:Q108168053|Tasos Frantzolas]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Grezia]] | [https://www.ted.com/speakers/tasos_frantzolas tasos_frantzolas] | [[:d:Q108168053|Q108168053]] |- | [[Fitxategi:CDH - Comissão de Direitos Humanos e Legislação Participativa (26495983277).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23759688|Tasso Azevedo]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/tasso_azevedo tasso_azevedo] | [[:d:Q23759688|Q23759688]] |- | [[Fitxategi:MAKERS event New York Feb 7, 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q443207|Tavi Gevinson]]'' | | [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q106568011|magazine editor]]'' | 1996-04-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tavi_gevinson tavi_gevinson] | [[:d:Q443207|Q443207]] |- | [[Fitxategi:Taylor Mali.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5973239|Taylor Mali]]'' | | [[irakasle]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[poeta]] | 1965-03-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/taylor_mali taylor_mali] | [[:d:Q5973239|Q5973239]] |- | [[Fitxategi:Taylor Wilson - 02.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1421302|Taylor Wilson]]'' | | [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q16742096|fisikari nuklear]]'' | 1994-05-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/taylor_wilson taylor_wilson] | [[:d:Q1421302|Q1421302]] |- | | ''[[:d:Q7693254|Ted Halstead]]'' | idazle estatubatuarra | [[idazle]] | 1968-07-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ted_halstead ted_halstead] | [[:d:Q7693254|Q7693254]] |- | [[Fitxategi:MK34966 Teddy Cruz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17350521|Teddy Cruz]]'' | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Guatemala]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/teddy_cruz teddy_cruz] | [[:d:Q17350521|Q17350521]] |- | [[Fitxategi:Teitur Lassen 20090502-DSCF1829.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q737181|Teitur Lassen]]'' | | [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]] | 1977-01-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | ''[[:d:Q756617|Danimarka]]'' | [https://www.ted.com/speakers/teitur teitur]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2396 2396] | [[:d:Q737181|Q737181]] |- | [[Fitxategi:Temple Grandin at TED.jpg|center|128px]] | [[Temple Grandin]] | | ''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1947-08-29 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/temple_grandin temple_grandin] | [[:d:Q232810|Q232810]] |- | [[Fitxategi:Teresa Bejan 2018.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30674189|Teresa Bejan]]'' | | ''[[:d:Q15994177|Politikari teorikoa]]'' | 1984-03-30 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/teresa_bejan teresa_bejan] | [[:d:Q30674189|Q30674189]] |- | | ''[[:d:Q23783488|Terry Moore]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/terry_moore terry_moore] | [[:d:Q23783488|Q23783488]] |- | [[Fitxategi:Thandiwe Newton Peabody Awards, June 2021.png|center|128px]] | ''[[:d:Q229029|Thandie Newton]]'' | | ''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]'' | 1972-11-06 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/thandie_newton thandie_newton] | [[:d:Q229029|Q229029]] |- | [[Fitxategi:Thandiswa Mazwai1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4348940|Thandiswa Mazwai]]'' | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[egile abeslari]] | 1976-03-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/thandiswa_mazwai thandiswa_mazwai] | [[:d:Q4348940|Q4348940]] |- | [[Fitxategi:A Tribe Called Red, Hideaway Records and Bar, February 2014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4660300|The Halluci Nation]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/a_tribe_called_red a_tribe_called_red] | [[:d:Q4660300|Q4660300]] |- | | ''[[:d:Q23797818|The LXD]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/lxd lxd] | [[:d:Q23797818|Q23797818]] |- | | ''[[:d:Q23797880|The Lady Lifers]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/the_lady_lifers the_lady_lifers] | [[:d:Q23797880|Q23797880]] |- | | ''[[:d:Q23798957|The TED Staff]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/daffodil_hudson daffodil_hudson] | [[:d:Q23798957|Q23798957]] |- | [[Fitxategi:Unleashing Entrepreneurial Innovation with Stanford University Theaster Gates.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7777257|Theaster Gates]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]]<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>''[[:d:Q7541856|zeramikari]]'' | 1973-08-28 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/theaster_gates theaster_gates] | [[:d:Q7777257|Q7777257]] |- | | ''[[:d:Q7781067|Thelma Golden]]'' | | [[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]] | 1966-09-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/thelma_golden thelma_golden] | [[:d:Q7781067|Q7781067]] |- | [[Fitxategi:Jansen Theo Hannover.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q540764|Theo Jansem]]'' | | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q21000481|kinetic artist]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q1779650|design engineer]]'' | 1948-03-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]] | [https://www.ted.com/speakers/theo_jansen theo_jansen] | [[:d:Q540764|Q540764]] |- | [[Fitxategi:2015LinnellFlansburghTMBG.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q420880|They Might Be Giants]]'' | | | | | | [https://www.ted.com/speakers/they_might_be_giants they_might_be_giants] | [[:d:Q420880|Q420880]] |- | [[Fitxategi:Thom Mayne, USC, 2023.jpg|center|128px]] | [[Thom Mayne]] | | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1944-01-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/thom_mayne thom_mayne] | [[:d:Q312847|Q312847]] |- | [[Fitxategi:Thomas Dolby, 2006.jpg|center|128px]] | [[Thomas Dolby]] | | ''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[kantugile]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[musikari]]<br/>[[musikagile]] | 1958-10-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/thomas_dolby thomas_dolby]<br/>[https://www.ted.com/speakers/107 107] | [[:d:Q553790|Q553790]] |- | | ''[[:d:Q23783479|Thomas Goetz]]'' | | ''[[:d:Q5780518|dibulgatzaile]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/thomas_goetz thomas_goetz] | [[:d:Q23783479|Q23783479]] |- | [[Fitxategi:141008 03 HR ThomasHeatherwick CREDIT ElenaHeatherwick.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3051023|Thomas Heatherwick]]'' | | ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]] | 1970-02-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/thomas_heatherwick thomas_heatherwick] | [[:d:Q3051023|Q3051023]] |- | [[Fitxategi:Tidenes TV-seilas - NMD 2012 (7176547966) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23768719|Thomas Hellum]]'' | | ''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Norvegia]] | [https://www.ted.com/speakers/thomas_hellum thomas_hellum] | [[:d:Q23768719|Q23768719]] |- | | ''[[:d:Q77873402|Thomas L. Griffiths]]'' | | ''[[:d:Q14565186|cognitive scientist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tom_griffiths tom_griffiths] | [[:d:Q77873402|Q77873402]] |- | | ''[[:d:Q7792920|Thomas P. Campbell]]'' | | ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]'' | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/thomas_p_campbell thomas_p_campbell]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1217 1217] | [[:d:Q7792920|Q7792920]] |- | [[Fitxategi:Thomas Barnett.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q381984|Thomas P. M. Barnett]]'' | | ''[[:d:Q16947320|geopolitikari]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q115429803|geostrategist]]'' | 1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/thomas_barnett thomas_barnett]<br/>[https://www.ted.com/speakers/33 33] | [[:d:Q381984|Q381984]] |- | [[Fitxategi:Thomas Piketty2.jpg|center|128px]] | [[Thomas Piketty]] | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1706722|research fellow]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]] | 1971-05-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/thomas_piketty thomas_piketty] | [[:d:Q984448|Q984448]] |- | [[Fitxategi:2014-01-08 Thomas Pogge 4737-cropped.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q66820|Thomas Pogge]]'' | filosofo alemaniarra | [[filosofo]] | 1953-08-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/thomas_pogge thomas_pogge] | [[:d:Q66820|Q66820]] |- | [[Fitxategi:Thomas Insel NIMH 2011.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q891667|Thomas R. Insel]]'' | | ''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1951-10-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/thomas_insel thomas_insel] | [[:d:Q891667|Q891667]] |- | [[Fitxategi:Tom Shannon, The Highline.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7817541|Thomas Shannon]]'' | | [[artista]]<br/>[[asmatzaile]] | 1947-06-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tom_shannon tom_shannon]<br/>[https://www.ted.com/speakers/445 445] | [[:d:Q7817541|Q7817541]] |- | | ''[[:d:Q23657200|Thomas Suarez]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/thomas_suarez thomas_suarez] | [[:d:Q23657200|Q23657200]] |- | [[Fitxategi:Thomas Thwaites - PopTech 2011 - Camden Maine USA (6267267862).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23784804|Thomas Thwaites]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q11977439|interaction designer]]''<br/>[[asmatzaile]] | 1980 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/thomas_thwaites thomas_thwaites] | [[:d:Q23784804|Q23784804]] |- | [[Fitxategi:Thordis Elva December 2019.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28962547|Thordis Elva]]'' | idazle islandiarra | ''[[:d:Q709113|write]]''<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Islandia]] | [https://www.ted.com/speakers/thordis_elva thordis_elva] | [[:d:Q28962547|Q28962547]] |- | | ''[[:d:Q7798747|Thulasiraj Ravilla]]'' | aktibista indiarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/ravilla_thulasiraj ravilla_thulasiraj] | [[:d:Q7798747|Q7798747]] |- | [[Fitxategi:Tierney Thys5 (14807437303) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20090055|Tierney Thys]]'' | | ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]'' | 1966 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tierney_thys tierney_thys] | [[:d:Q20090055|Q20090055]] |- | [[Fitxategi:Sir Tim Berners-Lee (cropped).jpg|center|128px]] | [[Tim Berners-Lee]] | | [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[programatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q6859454|web developer]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[asmatzaile]] | 1955-06-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/tim_berners_lee tim_berners_lee] | [[:d:Q80|Q80]] |- | | ''[[:d:Q7803180|Tim Birkhead]]'' | | ''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1225716|ornitologo]]'' | 1950-02-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/tim_birkhead tim_birkhead] | [[:d:Q7803180|Q7803180]] |- | [[Fitxategi:Interview with IDEO CEO Tim Brown about innovating together (Drucker Forum 2018) 3-5 screenshot.png|center|128px]] | ''[[:d:Q1735158|Tim Brown]]'' | | ''[[:d:Q11287574|industrial designer]]'' | 1962-06-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/tim_brown tim_brown] | [[:d:Q1735158|Q1735158]] |- | [[Fitxategi:Tim Harford in 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1141956|Tim Harford]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]'' | 1973-09-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/tim_harford tim_harford] | [[:d:Q1141956|Q1141956]] |- | [[Fitxategi:Tim Jackson, Denmark 2018.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q509730|Tim Jackson]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]] | 1957-06-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/tim_jackson tim_jackson] | [[:d:Q509730|Q509730]] |- | [[Fitxategi:Tim Leberecht - 2016.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23663091|Tim Leberecht]]'' | | [[autore]]<br/>''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]] | 1972 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Alemania]] | [https://www.ted.com/speakers/tim_leberecht tim_leberecht] | [[:d:Q23663091|Q23663091]] |- | [[Fitxategi:Timothy Ferriss (2315822162).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q563672|Timothy Ferriss]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q139648|technology evangelist]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]'' | 1977-07-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tim_ferriss tim_ferriss] | [[:d:Q563672|Q563672]] |- | | ''[[:d:Q7807273|Timothy J. Bartik]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1952-10-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/timothy_bartik timothy_bartik] | [[:d:Q7807273|Q7807273]] |- | | ''[[:d:Q23662586|Timothy Prestero]]'' | | [[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/timothy_prestero timothy_prestero] | [[:d:Q23662586|Q23662586]] |- | | ''[[:d:Q2435551|Tina Seelig]]'' | | [[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q20158113|management engineer]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | 1958<br/>1957 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tina_seelig tina_seelig] | [[:d:Q2435551|Q2435551]] |- | | ''[[:d:Q19893434|Tiq Milan]]'' | | [[hizlari]]<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''<br/>[[kazetari]] | | [[Gizon trans|gizon transgenero]] | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tiq_milan tiq_milan] | [[:d:Q19893434|Q19893434]] |- | [[Fitxategi:Titus Kaphar at CitizenUCon17 - Reckoning With History - Panel Discussion.png|center|128px]] | ''[[:d:Q28839817|Titus Kaphar]]'' | margolari estatubatuarra | ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[marrazkilari]] | 1976 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/titus_kaphar titus_kaphar] | [[:d:Q28839817|Q28839817]] |- | | ''[[:d:Q23670500|Toby Eccles]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/toby_eccles toby_eccles] | [[:d:Q23670500|Q23670500]] |- | [[Fitxategi:Toby Shapshak - In Africa, necessity is the mother of innovation - Screenshot.png|center|128px]] | ''[[:d:Q19664221|Toby Shapshak]]'' | kazetari hegoafrikarra | [[kazetari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/toby_shapshak toby_shapshak] | [[:d:Q19664221|Q19664221]] |- | [[Fitxategi:Tod Machover JI1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3738050|Tod Machover]]'' | | [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q16145150|musika-irakasle]]''<br/>[[piano-jotzaile]] | 1953-11-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tod_machover tod_machover] | [[:d:Q3738050|Q3738050]] |- | | ''[[:d:Q23662531|Todd Humphreys]]'' | | ''[[:d:Q5669847|assistant professor]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/todd_humphreys todd_humphreys] | [[:d:Q23662531|Q23662531]] |- | | ''[[:d:Q23656743|Todd Kuiken]]'' | | ''[[:d:Q19902880|biomedical engineer]]''<br/>[[mediku]]<br/>[[ingeniari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/todd_kuiken todd_kuiken] | [[:d:Q23656743|Q23656743]] |- | [[Fitxategi:Tom Chatfield - Debating Europe.png|center|128px]] | ''[[:d:Q7815261|Tom Chatfield]]'' | idazle britainiarra | [[idazle]] | 1980 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/tom_chatfield tom_chatfield] | [[:d:Q7815261|Q7815261]] |- | | ''[[:d:Q7816025|Tom Gruber]]'' | | [[ingeniari]] | 1959 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tom_gruber tom_gruber] | [[:d:Q7816025|Q7816025]] |- | | ''[[:d:Q23765117|Tom Honey]]'' | | ''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>[[bikario]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/rev_tom_honey rev_tom_honey] | [[:d:Q23765117|Q23765117]] |- | | ''[[:d:Q23655997|Tom Rielly]]'' | | [[komediante]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tom_rielly tom_rielly] | [[:d:Q23655997|Q23655997]] |- | | ''[[:d:Q23712919|Tom Thum]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tom_thum tom_thum] | [[:d:Q23712919|Q23712919]] |- | | ''[[:d:Q23783043|Tom Uglow]]'' | | ''[[:d:Q667982|creative director]]''<br/>[[diseinatzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tom_uglow tom_uglow] | [[:d:Q23783043|Q23783043]] |- | [[Fitxategi:Tom Wujec Speaking Photo.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q7818114|Tom Wujec]]'' | autore kanadarra | [[autore]] | 1959-07-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/tom_wujec tom_wujec] | [[:d:Q7818114|Q7818114]] |- | [[Fitxategi:Tomás Saraceno a Firenze, 21 febbraio 2020, 04.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2441279|Tomás Saraceno]]'' | artista | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>[[artista]] | 1973 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Argentina]] | [https://www.ted.com/speakers/toma_s_saraceno toma_s_saraceno] | [[:d:Q2441279|Q2441279]] |- | | ''[[:d:Q23727824|Toni Griffin]]'' | | ''[[:d:Q131062|hirigile]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/toni_griffin toni_griffin] | [[:d:Q23727824|Q23727824]] |- | [[Fitxategi:Tony Fadell.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q92879|Tony Fadell]]'' | | [[asmatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1969-03-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tony_fadell tony_fadell] | [[:d:Q92879|Q92879]] |- | | ''[[:d:Q9360020|Tony Porter]]'' | | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tony_porter tony_porter] | [[:d:Q9360020|Q9360020]] |- | [[Fitxategi:Tony Robbins.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q380429|Tony Robbins]]'' | | ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]'' | 1960-02-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tony_robbins tony_robbins] | [[:d:Q380429|Q380429]] |- | | ''[[:d:Q23782672|Tony Wyss-Coray]]'' | | [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tony_wyss_coray tony_wyss_coray] | [[:d:Q23782672|Q23782672]] |- | | ''[[:d:Q23769244|Topher White]]'' | | ''[[:d:Q5352191|teknikari]]''<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/topher_white topher_white] | [[:d:Q23769244|Q23769244]] |- | | ''[[:d:Q23759778|Torsten Reil]]'' | | ''[[:d:Q20739288|neurobiologist]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/torsten_reil torsten_reil] | [[:d:Q23759778|Q23759778]] |- | [[Fitxategi:Touria El Glaoui.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27999600|Touria El Glaoui]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]<br/>''[[:d:Q173950|arte-merkatari]]'' | 1974 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Maroko]] | [https://www.ted.com/speakers/touria_el_glaoui touria_el_glaoui] | [[:d:Q27999600|Q27999600]] |- | [[Fitxategi:TraceeEllisRossbyErikMelvin (1).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q534371|Tracee Ellis Ross]]'' | | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[komediante]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | 1972-10-29 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tracee_ellis_ross tracee_ellis_ross] | [[:d:Q534371|Q534371]] |- | [[Fitxategi:Tracy Chevalier tree.jpg|center|128px]] | [[Tracy Chevalier]] | | [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[gidoilari]] | 1962-10-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/tracy_chevalier tracy_chevalier]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1393 1393] | [[:d:Q232212|Q232212]] |- | [[Fitxategi:Travis Kalanick at DLD Munich 2015 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7836291|Travis Kalanick]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[informatikari]] | 1976-08-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/travis_kalanick travis_kalanick] | [[:d:Q7836291|Q7836291]] |- | [[Fitxategi:Travis rieder5188080.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q88971005|Travis N Rieder]]'' | | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/travis_rieder travis_rieder] | [[:d:Q88971005|Q88971005]] |- | | ''[[:d:Q18763756|Trevor Aaronson]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15931838|ikerketa kazetari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[idazle]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/trevor_aaronson trevor_aaronson] | [[:d:Q18763756|Q18763756]] |- | [[Fitxategi:Tristan Harris at Collision Conf 2018.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59781806|Tristan Harris]]'' | | [[enpresaburu]] | 1984 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/tristan_harris tristan_harris] | [[:d:Q59781806|Q59781806]] |- | [[Fitxategi:Tristram Stuart, 2016 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2451241|Tristram Stuart]]'' | historialari britainiarra | [[idazle]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]'' | 1977-03-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/tristram_stuart tristram_stuart] | [[:d:Q2451241|Q2451241]] |- | | ''[[:d:Q23729168|Tristram Wyatt]]'' | | ''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]'' | 1956-12-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/tristram_wyatt tristram_wyatt] | [[:d:Q23729168|Q23729168]] |- | [[Fitxategi:Attitudes from Tehran - New America Foundation - Trita Parsi.png|center|128px]] | ''[[:d:Q4674518|Trita Parsi]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]'' | 1974-07-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Iran]] | [https://www.ted.com/speakers/trita_parsi trita_parsi] | [[:d:Q4674518|Q4674518]] |- | [[Fitxategi:Tshering Tobgay.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7849613|Tshering Tobgay]]'' | politikari bhutandarra | [[politikari]] | 1965-09-19 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Bhutan]] | [https://www.ted.com/speakers/tshering_tobgay tshering_tobgay] | [[:d:Q7849613|Q7849613]] |- | [[Fitxategi:Tyler Cowen 1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q602278|Tyler Cowen]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]'' | 1962-01-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tyler_cowen tyler_cowen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1186 1186] | [[:d:Q602278|Q602278]] |- | | ''[[:d:Q23670993|Tyler DeWitt]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/tyler_dewitt tyler_dewitt] | [[:d:Q23670993|Q23670993]] |- | [[Fitxategi:Tyrone Hayes at King University in 2013 (10680719164).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7861609|Tyrone Hayes]]'' | biologo estatubatuarra | ''[[:d:Q864503|biologo]]'' | 1967-07-29 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/tyrone_hayes tyrone_hayes] | [[:d:Q7861609|Q7861609]] |- | [[Fitxategi:Gegenschatz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q666346|Ueli Gegenschatz]]'' | | ''[[:d:Q6060450|jauskari]]'' | 1971-01-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/ueli_gegenschatz ueli_gegenschatz] | [[:d:Q666346|Q666346]] |- | | ''[[:d:Q21635200|Uldus Bakhtiozina]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]'' | 1986-07-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Errusia]] | [https://www.ted.com/speakers/uldus_bakhtiozina uldus_bakhtiozina] | [[:d:Q21635200|Q21635200]] |- | [[Fitxategi:Alon Uri.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7900508|Uri Alon]]'' | | ''[[:d:Q11827483|ordinary professor]]''<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1969-03-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/uri_alon uri_alon] | [[:d:Q7900508|Q7900508]] |- | | ''[[:d:Q42791358|Uri Hasson]]'' | | ''[[:d:Q20739288|neurobiologist]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/uri_hasson uri_hasson] | [[:d:Q42791358|Q42791358]] |- | [[Fitxategi:Frankfurter Buchmesse 2011 - Ursus Wehrli 1.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q1672786|Ursus Wehrli]]'' | argazkilari suitzarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1969-08-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/ursus_wehrli ursus_wehrli] | [[:d:Q1672786|Q1672786]] |- | | ''[[:d:Q23662548|Usman Riaz]]'' | | [[musikari]]<br/>[[film-zuzendari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/usman_riaz usman_riaz] | [[:d:Q23662548|Q23662548]] |- | [[Fitxategi:Valarie Kaur Aug 2016.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q25197171|Valarie Kaur]]'' | | ''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]'' | 1981-02-14 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/valarie_kaur valarie_kaur] | [[:d:Q25197171|Q25197171]] |- | [[Fitxategi:Van Jones (27958227305) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3742492|Van Jones]]'' | | ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[abokatu]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q1021386|eskubide zibilen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]'' | 1968-09-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/van_jones van_jones] | [[:d:Q3742492|Q3742492]] |- | [[Fitxategi:Vernā Myers.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23769282|Vernā Myers]]'' | aktibista estatubatuarra | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/verna_myers verna_myers] | [[:d:Q23769282|Q23769282]] |- | | ''[[:d:Q23663066|Vicki Arroyo]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/vicki_arroyo vicki_arroyo] | [[:d:Q23663066|Q23663066]] |- | [[Fitxategi:Viktor Frankl2.jpg|center|128px]] | [[Victor Frankl|Victor Emil Frankl]] | | ''[[:d:Q1900167|psikoterapeuta]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q64485042|existentziaren terapeuta]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[zirujau]]<br/>[[hegazkinlari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1905-03-26 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Austria]] | [https://www.ted.com/speakers/viktor_e_frankl viktor_e_frankl] | [[:d:Q154723|Q154723]] |- | | ''[[:d:Q28823210|Victor Rios]]'' | | ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/victor_rios victor_rios] | [[:d:Q28823210|Q28823210]] |- | [[Fitxategi:VVescovo at the Calypso Deep Prior to Diving Feb 2020 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60050774|Victor Vescovo]]'' | | ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>[[astronauta]] | 1966-02-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/victor_vescovo victor_vescovo] | [[:d:Q60050774|Q60050774]] |- | | ''[[:d:Q7929163|Vijay Kumar]]'' | | ''[[:d:Q3437279|roboticist]]'' | 1962-04-12<br/>1962 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/vijay_kumar vijay_kumar] | [[:d:Q7929163|Q7929163]] |- | [[Fitxategi:Visita - Artista Plástico Vik Muniz (53515588190) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1288454|Vik Muniz]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q33123562|landa artista]]''<br/>[[marrazkilari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q14623005|arkitektura proiektuen marrazkilaria]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]'' | 1961-12-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Brasil]] | [https://www.ted.com/speakers/vik_muniz vik_muniz]<br/>[https://www.ted.com/speakers/32 32] | [[:d:Q1288454|Q1288454]] |- | [[Fitxategi:Vikram Patel at The Asian Awards.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21712261|Vikram Patel]]'' | psikiatra indiarra | ''[[:d:Q211346|psikiatra]]'' | 1964-05-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/vikram_patel vikram_patel] | [[:d:Q21712261|Q21712261]] |- | | ''[[:d:Q87839253|Vikram Sharma]]'' | | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/vikram_sharma vikram_sharma] | [[:d:Q87839253|Q87839253]] |- | [[Fitxategi:Vilayanur S Ramachandran 2011 Shankbone.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q380221|Vilayanur S. Ramachandran]]'' | | ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[idazle]] | 1951-08-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[India]] | [https://www.ted.com/speakers/vilayanur_ramachandran vilayanur_ramachandran] | [[:d:Q380221|Q380221]] |- | | ''[[:d:Q23662545|Vinay Venkatraman]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/vinay_venkatraman vinay_venkatraman] | [[:d:Q23662545|Q23662545]] |- | | ''[[:d:Q16682693|Vincent Cochetel]]'' | | | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/vincent_cochetel vincent_cochetel] | [[:d:Q16682693|Q16682693]] |- | [[Fitxategi:Vincent Moon.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q977743|Vincent Moon]]'' | zinema zuzendari frantziarra | [[film-zuzendari]] | 1979-08-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/vincent_moon vincent_moon]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2104 2104] | [[:d:Q977743|Q977743]] |- | [[Fitxategi:Dr Vint Cerf ForMemRS.jpg|center|128px]] | [[Vint Cerf]] | | [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q139648|technology evangelist]]'' | 1943-06-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/vint_cerf vint_cerf] | [[:d:Q92743|Q92743]] |- | [[Fitxategi:Virginia Postrel.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7934461|Virginia Postrel]]'' | | [[idazle]]<br/>[[kazetari]] | 1960-01-14 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/virginia_postrel virginia_postrel] | [[:d:Q7934461|Q7934461]] |- | | ''[[:d:Q85678964|Vishaan Chakrabarti]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/vishaan_chakrabarti vishaan_chakrabarti] | [[:d:Q85678964|Q85678964]] |- | | ''[[:d:Q23783076|Vishal Vaid]]'' | | [[musikari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/vishal_vaid vishal_vaid] | [[:d:Q23783076|Q23783076]] |- | | ''[[:d:Q88839071|Vittorio Loreto]]'' | | [[ikertzaile]] | | | | [https://www.ted.com/speakers/vittorio_loreto vittorio_loreto] | [[:d:Q88839071|Q88839071]] |- | [[Fitxategi:Vivek Maru.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q24248305|Vivek Maru]]'' | | ''[[:d:Q380075|abokatu defendatzaile]]''<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/vivek_maru vivek_maru] | [[:d:Q24248305|Q24248305]] |- | [[Fitxategi:Vusi Mahlasela 2015.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q909069|Vusi Mahlasela]]'' | | [[musikagile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[Kantari|abeslari]] | 1965 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Hegoafrika]] | [https://www.ted.com/speakers/vusi_mahlasela vusi_mahlasela] | [[:d:Q909069|Q909069]] |- | [[Fitxategi:Wadah Khanfar.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2918071|Wadah Khanfar]]'' | kazetari palestinarra | [[kazetari]] | 1968-09-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Palestinako Estatua|Palestina]] | [https://www.ted.com/speakers/wadah_khanfar wadah_khanfar] | [[:d:Q2918071|Q2918071]] |- | [[Fitxategi:Wade-Davis (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7959036|Wade Davis]]'' | antropologo kanadarra | [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q32518759|ethnobotanist]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1953-12-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Kanada]] | [https://www.ted.com/speakers/wade_davis wade_davis]<br/>[https://www.ted.com/speakers/62 62] | [[:d:Q7959036|Q7959036]] |- | [[Fitxategi:Wael ghonim.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q312823|Wael Ghonim]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[politikari]] | 1980-12-23 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Egipto]] | [https://www.ted.com/speakers/wael_ghonim wael_ghonim] | [[:d:Q312823|Q312823]] |- | [[Fitxategi:SXSW-2024-OB7A0147-alih-Wajahat Ali.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q65493690|Wajahat Ali]]'' | | [[idazle]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/wajahat_ali wajahat_ali] | [[:d:Q65493690|Q65493690]] |- | | ''[[:d:Q55080924|Wale Oyejide]]'' | | [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>[[musikari]] | 1981 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/wale_oyejide wale_oyejide] | [[:d:Q55080924|Q55080924]] |- | | [[Wanda Díaz-Merced]] | | ''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/wanda_diaz_merced wanda_diaz_merced] | [[:d:Q41570105|Q41570105]] |- | [[Fitxategi:Wanjira Mathai at Global Scholars Symposium 2013.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q79996197|Wanjira Mathai]]'' | | [[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1971-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/wanjira_mathai wanjira_mathai] | [[:d:Q79996197|Q79996197]] |- | [[Fitxategi:Wanuri Kahiu.png|center|128px]] | [[Wanuri Kahiu]] | kenyar zinema zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea | [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]] | 1980-06-21 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kenya]] | [https://www.ted.com/speakers/wanuri_kahiu wanuri_kahiu] | [[:d:Q3566180|Q3566180]] |- | [[Fitxategi:Wayne McGregor (Random Dance Company) (2545447164).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2553119|Wayne McGregor]]'' | | [[koreografo]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[antzerki zuzendari]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]'' | 1970-03-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/wayne_mcgregor wayne_mcgregor] | [[:d:Q2553119|Q2553119]] |- | | ''[[:d:Q23727987|Wendy Chung]]'' | ikertzailea | ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[mediku]]<br/>[[ikertzaile]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/wendy_chung wendy_chung] | [[:d:Q23727987|Q23727987]] |- | [[Fitxategi:Wendy Freedman (4617812603).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5384049|Wendy Freedman]]'' | | [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | 1957-07-17 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Kanada]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/wendy_freedman wendy_freedman] | [[:d:Q5384049|Q5384049]] |- | | ''[[:d:Q7982704|Wendy Luers]]'' | | [[politikari]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/wendy_woods wendy_woods] | [[:d:Q7982704|Q7982704]] |- | [[Fitxategi:Wendy Suzuki at National Institutes of Health Director’s Lecture (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q56065068|Wendy Suzuki]]'' | | ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/wendy_suzuki wendy_suzuki] | [[:d:Q56065068|Q56065068]] |- | | ''[[:d:Q56026002|Wendy Troxel]]'' | ikertzailea | [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/wendy_troxel wendy_troxel] | [[:d:Q56026002|Q56026002]] |- | [[Fitxategi:Wes Moore credit Amunankhra House Ltd.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7983732|Wes Moore]]'' | | [[soldadu]]<br/>[[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''<br/>''[[:d:Q2883465|inbertsio bankari]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1978-10-15 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/wes_moore wes_moore] | [[:d:Q7983732|Q7983732]] |- | [[Fitxategi:TechCrunch Disrupt San Francisco 2018 - day 1 (43784198524).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23688148|Will Marshall]]'' | | ''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>[[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/will_marshall will_marshall] | [[:d:Q23688148|Q23688148]] |- | [[Fitxategi:Will Potter 0959.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q8003021|Will Potter]]'' | kazetari estatubatuarra | [[kazetari]] | 1980 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/will_potter will_potter] | [[:d:Q8003021|Q8003021]] |- | [[Fitxategi:Will Wright - Game Developers Conference 2010 (2).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q309493|Will Wright]]'' | | [[informatikari]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>''[[:d:Q3630699|jolas diseinatzailea]]''<br/>''[[:d:Q58287519|video game developer]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q7016454|new media artist]]'' | 1960-01-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/will_wright will_wright] | [[:d:Q309493|Q309493]] |- | [[Fitxategi:Willard Wigan (sq cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8003505|Willard Wigan]]'' | | ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]'' | 1957-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/willard_wigan willard_wigan] | [[:d:Q8003505|Q8003505]] |- | [[Fitxategi:Bill Ford 2011.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q321698|William Clay Ford]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q13382533|taekwondolari]]''<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]'' | 1957-05-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bill_ford bill_ford]<br/>[https://www.ted.com/speakers/912 912] | [[:d:Q321698|Q321698]] |- | [[Fitxategi:Danny Hillis2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q92942|William Daniel Hillis]]'' | | [[asmatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[idazle]] | 1956-09-25 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/danny_hillis danny_hillis]<br/>[https://www.ted.com/speakers/961 961] | [[:d:Q92942|Q92942]] |- | [[Fitxategi:William K. Black.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3568755|William K. Black]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>[[abokatu]] | 1951-09-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/william_black william_black]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1888 1888] | [[:d:Q3568755|Q3568755]] |- | [[Fitxategi:William Kamkwamba at TED in 2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q448964|William Kamkwamba]]'' | | [[asmatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1327627|electrotechnician]]'' | 1987-08-05 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Malawi]] | [https://www.ted.com/speakers/william_kamkwamba william_kamkwamba]<br/>[https://www.ted.com/speakers/245287 245287] | [[:d:Q448964|Q448964]] |- | | ''[[:d:Q23783392|William Li]]'' | | [[zientzialari]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/william_li william_li] | [[:d:Q23783392|Q23783392]] |- | [[Fitxategi:William McDonough (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1662745|William McDonough]]'' | arkitekto estatubatuarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1951-02-20 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/william_mcdonough william_mcdonough] | [[:d:Q1662745|Q1662745]] |- | | ''[[:d:Q23662458|William Noel]]'' | | ''[[:d:Q12008505|academic librarian]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/will_noel will_noel] | [[:d:Q23662458|Q23662458]] |- | | ''[[:d:Q8018871|William Stone]]'' | | ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>[[asmatzaile]] | 1952-12-07 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/bill_stone bill_stone] | [[:d:Q8018871|Q8018871]] |- | | ''[[:d:Q18749288|William Ury]]'' | | [[autore]]<br/>[[antropologo]] | 1953 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/william_ury william_ury] | [[:d:Q18749288|Q18749288]] |- | [[Fitxategi:Willie Smits.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q939502|Willie Smits]]'' | | ''[[:d:Q21244999|forestry scientist]]''<br/>''[[:d:Q19509237|animal rights advocate]]''<br/>''[[:d:Q3779582|mikrobiologo]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1957-02-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Herbehereetako Erresuma]]<br/>[[Indonesia]] | [https://www.ted.com/speakers/willie_smits willie_smits] | [[:d:Q939502|Q939502]] |- | | ''[[:d:Q23301429|Wingham Rowan]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/wingham_rowan wingham_rowan] | [[:d:Q23301429|Q23301429]] |- | | ''[[:d:Q23662498|Wolfgang Kessling]]'' | | ''[[:d:Q169470|fisikari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/wolfgang_kessling wolfgang_kessling] | [[:d:Q23662498|Q23662498]] |- | | ''[[:d:Q8033686|Woody Norris]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[asmatzaile]] | 1938 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/woody_norris woody_norris] | [[:d:Q8033686|Q8033686]] |- | [[Fitxategi:Xaviervilalta2010.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8043321|Xavier Vilalta]]'' | arkitekto espainiarra | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | 1980-05-08 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Espainia]] | [https://www.ted.com/speakers/xavier_vilalta xavier_vilalta] | [[:d:Q8043321|Q8043321]] |- | | ''[[:d:Q23713831|Xu Liu]]'' | | ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]'' | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/xu_liu xu_liu] | [[:d:Q23713831|Q23713831]] |- | [[Fitxategi:Yang Lan - Annual Meeting of the New Champions 2012.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8048424|Yang Lan]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[aurkezle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q1420621|media proprietor]]'' | 1968-03-31 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Txinako Herri Errepublika]] | [https://www.ted.com/speakers/yang_lan yang_lan] | [[:d:Q8048424|Q8048424]] |- | [[Fitxategi:Yann Arthus-Bertrand, 2009 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Yann Arthus-Bertrand]] | argazkilari frantziarra | ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q728425|aeronauta]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]] | 1946-03-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/yann_arthus_bertrand yann_arthus_bertrand] | [[:d:Q314223|Q314223]] |- | | ''[[:d:Q23728380|Yann Dall'Aglio]]'' | | [[filosofo]] | 20th century | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/yann_dall_aglio yann_dall_aglio] | [[:d:Q23728380|Q23728380]] |- | [[Fitxategi:Huang Yasheng.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q14948726|Yasheng Huang]]'' | | [[ekonomialari]] | 1960-03-03 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/yasheng_huang yasheng_huang] | [[:d:Q14948726|Q14948726]] |- | [[Fitxategi:-5 - Yassmin Abdel-Magied.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23760263|Yassmin Abdel-Magied]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>[[ingeniari]] | 1991-03-03 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Australia]] | [https://www.ted.com/speakers/yassmin_abdel_magied yassmin_abdel_magied] | [[:d:Q23760263|Q23760263]] |- | | ''[[:d:Q129739802|Yifat Susskind]]'' | | ''[[:d:Q1021386|eskubide zibilen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/yifat_susskind yifat_susskind] | [[:d:Q129739802|Q129739802]] |- | | ''[[:d:Q23656971|Yoav Medan]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/yoav_medan yoav_medan] | [[:d:Q23656971|Q23656971]] |- | [[Fitxategi:YochaiBenklerJI6.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q982240|Yochai Benkler]]'' | | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q16012028|lege-aditua]]''<br/>[[legelari]] | 1964 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/yochai_benkler yochai_benkler] | [[:d:Q982240|Q982240]] |- | [[Fitxategi:Yoruba Richen (7311549170).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16738382|Yoruba Richen]]'' | | [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]] | 1972 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/yoruba_richen yoruba_richen] | [[:d:Q16738382|Q16738382]] |- | [[Fitxategi:Yossi Vardi, 2005.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4027187|Yossi Vardi]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]] | 1942-09-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/yossi_vardi yossi_vardi] | [[:d:Q4027187|Q4027187]] |- | [[Fitxategi:MKr364751 Yuval Noah Harari (Frankfurter Buchmesse 2024).jpg|center|128px]] | [[Yuval Noah Harari|Yuval Harari]] | | ''[[:d:Q3332711|mediebalista]]''<br/>''[[:d:Q112972705|popular science author]]''<br/>''[[:d:Q1493121|historialari militar]]''<br/>[[filosofo]]<br/>[[idazle]] | 1976-02-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Israel]] | [https://www.ted.com/speakers/yuval_noah_harari yuval_noah_harari] | [[:d:Q2484404|Q2484404]] |- | | ''[[:d:Q23712653|Yuyu Rau]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/yuyu_rau yuyu_rau] | [[:d:Q23712653|Q23712653]] |- | [[Fitxategi:Yves Behar.jpg|center|128px]] | [[Yves Béhar]] | | [[diseinatzaile]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | 1967-05-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/yves_behar yves_behar]<br/>[https://www.ted.com/speakers/236 236] | [[:d:Q123419|Q123419]] |- | | ''[[:d:Q23728732|Yves Morieux]]'' | | ''[[:d:Q683476|finantza-aholkulari]]'' | 1960 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/yves_morieux yves_morieux] | [[:d:Q23728732|Q23728732]] |- | [[Fitxategi:Yves Rossi mg 4625.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q460670|Yves Rossy]]'' | | [[hegazkinlari]]<br/>[[asmatzaile]] | 1959-08-27 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Suitza]] | [https://www.ted.com/speakers/yves_rossy yves_rossy] | [[:d:Q460670|Q460670]] |- | [[Fitxategi:Zach Kaplan and Brian Fitzpatrick at ORD Camp 2014 (13907776842) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8063810|Zach Kaplan]]'' | | [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]] | 1970s | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/zach_kaplan zach_kaplan] | [[:d:Q8063810|Q8063810]] |- | | ''[[:d:Q23670988|Zahra' Langhi]]'' | | ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[politikari]] | 1975-01-28 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Libia]] | [https://www.ted.com/speakers/zahra_langhi zahra_langhi] | [[:d:Q23670988|Q23670988]] |- | [[Fitxategi:Zainab Salbi.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q12214935|Zainab Salbi]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | 1969-09-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | ''[[:d:Q3108185|Ba'athist Iraq]]''<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/zainab_salbi zainab_salbi] | [[:d:Q12214935|Q12214935]] |- | [[Fitxategi:Zak Ebrahim (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23728371|Zak Ebrahim]]'' | | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>''[[:d:Q16003550|bakezale]]'' | 1983-03-24 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/zak_ebrahim zak_ebrahim] | [[:d:Q23728371|Q23728371]] |- | [[Fitxategi:Ze Frank at the 2010 Streamy Awards (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q169286|Ze Frank]]'' | artista estatubatuarra | [[artista]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]'' | 1972-03-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/ze_frank ze_frank] | [[:d:Q169286|Q169286]] |- | [[Fitxategi:Zeresenay Alemseged (2013-01).JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q163169|Zeresenay Alemseged]]'' | | [[antropologo]]<br/>[[arkeologo]]<br/>''[[:d:Q17488316|historiaurrelari]]''<br/>''[[:d:Q21272406|paleoantropologo]]''<br/>[[ikertzaile]] | 1969-06-04 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Etiopia]] | [https://www.ted.com/speakers/zeresenay_alemseged zeresenay_alemseged]<br/>[https://www.ted.com/speakers/141 141] | [[:d:Q163169|Q163169]] |- | [[Fitxategi:Zeynep Tufekci crop.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q23759736|Zeynep Tüfekçi]]'' | | ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q123853167|magazine writer]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[ikertzaile]] | 20th century | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Turkia]] | [https://www.ted.com/speakers/zeynep_tufekci zeynep_tufekci] | [[:d:Q23759736|Q23759736]] |- | [[Fitxategi:Remise du Prix Sakharov à Malala Yousafzai Strasbourg 20 novembre 2013 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8071389|Ziauddin Yousafzai]]'' | | ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q47799218|education activist]]'' | 1969-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Pakistan]] | [https://www.ted.com/speakers/ziauddin_yousafzai ziauddin_yousafzai] | [[:d:Q8071389|Q8071389]] |- | | ''[[:d:Q23728728|Ziyah Gafić]]'' | argazkilari bosniarra | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1980 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Bosnia-Herzegovina]] | [https://www.ted.com/speakers/ziyah_gafic ziyah_gafic] | [[:d:Q23728728|Q23728728]] |- | [[Fitxategi:Zubaida Bai at World Economic Forum Growth Summit 2023.png|center|128px]] | ''[[:d:Q24572427|Zubaida Bai]]'' | | [[enpresaburu]] | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | | [https://www.ted.com/speakers/zubaida_bai zubaida_bai] | [[:d:Q24572427|Q24572427]] |- | [[Fitxategi:EL Seed (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q12955922|eL Seed]]'' | | ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]'' | 1981-08-21 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Tunisia]]<br/>[[Frantzia]] | [https://www.ted.com/speakers/el_seed el_seed] | [[:d:Q12955922|Q12955922]] |- | [[Fitxategi:IO Tillett Wright.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5972933|iO Tillett Wright]]'' | | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]'' | 1985-09-02 | [[Gizon trans|gizon transgenero]] | [[Ameriketako Estatu Batuak]] | [https://www.ted.com/speakers/io_tillett_wright io_tillett_wright] | [[:d:Q5972933|Q5972933]] |- | [[Fitxategi:Douglas adams portrait.jpg|center|128px]] | [[Douglas Adams|Q42]] | idazle eta umorista britaniarra | [[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[komediante]]<br/>[[idazle]]<br/>[[musikari]] | 1952-03-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Erresuma Batua]] | [https://www.ted.com/speakers/douglas_adams douglas_adams] | [[:d:Q42|Q42]] |} {{Wikidata list end}} 144mks6jfemjrrhfyac3pvmvwigwgxx 2 654295 10002924 9999946 2024-12-18T08:00:23Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002924 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?yob ?yod WHERE { ?item wdt:P19 ?pob . ?pob wdt:P131* ?parts . wd:Q3995 wdt:P527 ?parts . OPTIONAL { ?item wdt:P569 ?dob . BIND(YEAR(?dob) as ?yob) } OPTIONAL { ?item wdt:P570 ?dod . BIND(YEAR(?dod) as ?yod) } . } LIMIT 2900 |wdq=. |sort=569 |section=31 |columns=number:#,P18,label:izen,description:deskribapena,?yob:Jaiotza data,?yod:Heriotza data,P19 }} == gizaki == {| class='wikitable sortable' ! # ! irudia ! izen ! deskribapena ! Jaiotza data ! Heriotza data ! jaiolekua |- | style='text-align:right'| 1 | | [[Paskual Andagoiakoa|Pascual Andagoia]] | Euskal esploratzailea (1495-1548) | 1498 | 1548 | [[Kuartango]] |- | style='text-align:right'| 2 | [[Fitxategi:Panizo Atletico Bilbao.png|center|128px]] | [[José Luis López Panizo|Jose Luis Lopez Panizo]] | futbolari bizkaitarra | 1922 | 1990 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 3 | [[Fitxategi:Pedro López de Ayala.jpg|center|128px]] | [[Petri II.a Lopez Aiarakoa|Pedro Lopez de Aiala]] | | 1332 | 1407 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 4 | [[Fitxategi:CARTE DE VISITE DEL GENERAL ECHAGÜE (COLECCIÓN ROMERO ORTIZ).jpg|center|128px]] | [[Rafael Etxague]] | | 1815 | 1915 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 5 | [[Fitxategi:Jose Antonio Santesteban.jpg|center|128px]] | [[José Antonio Santesteban|Jose Antonio Santesteban]] | | 1835 | 1906 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 6 | | [[Beltran Pagola]] | Musikagile eta musikari euskal herritarra (1878-1950) | 1878 | 1950 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 7 | [[Fitxategi:Jose Uruñuela.jpg|center|128px]] | [[Jose Tomas Uruñuela]] | musikagile espainiarra | 1891 | 1963 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 8 | [[Fitxategi:Catalina de Erauso.jpg|center|128px]] | [[Katalina Erauso]] | espainiar errege armada kolonialeko buruzagi militar eta idazle euskalduna, generoz emakume jaioa eta gizon hila | 1592 | 1650 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 9 | [[Fitxategi:LFAreta2010.jpg|center|128px]] | [[Luis Felipe Areta]] | | 1942 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 10 | [[Fitxategi:El escultor donostiarra Eduardo Chillida (1 de 2) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]] | [[Eduardo Txillida]] | euskal herritar eskultorea | 1924 | 2002 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 11 | | [[Juan Ortiz de Zarate]] | | 1510 | 1576 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 12 | [[Fitxategi:Felix Ayo en 2017.jpg|center|128px]] | [[Félix Ayo]] | | 1933 | 2023 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 13 | | [[Unai Uribarri]] | txirrindulari bizkaitarra | 1984 | | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 14 | [[Fitxategi:Henninger Turm 2006 - Igor Astarloa.jpg|center|128px]] | [[Igor Astarloa]] | txirrindulari bizkaitarra | 1976 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 15 | [[Fitxategi:Mikel Arteta 2021 (cropped).png|center|128px]] | [[Mikel Arteta]] | futbolari ohi eta entrenatzaile donostiarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 16 | [[Fitxategi:A portrait of Miguel de la Torre y Pando.jpg|center|128px]] | [[Miguel de la Torre]] | | 1786 | 1843 | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 17 | [[Fitxategi:Andoni Zubizarreta.jpg|center|128px]] | [[Andoni Zubizarreta]] | futbolari arabarra | 1961 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 18 | [[Fitxategi:Branca de Navarra.jpg|center|128px]] | [[Zuria Nafarroakoa (1133-1156)|Zuria Nafarroakoa, Gaztelako erregina]] | | 1137 | 1156 | [[Guardia]] |- | style='text-align:right'| 19 | [[Fitxategi:Portrait of Pío Baroja (cropped).jpg|center|128px]] | [[Pío Baroja]] | Euskal Herriko idazlea | 1872 | 1956 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 20 | [[Fitxategi:Rebeca Linares at AVN Adult Entertainment Expo 2009.jpg|center|128px]] | [[Rebeca Linares]] | | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 21 | [[Fitxategi:Joseba Sarrionandia - 2016 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Joseba Sarrionandia]] | euskal idazlea | 1958 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 22 | [[Fitxategi:Dolores002.jpg|center|128px]] | [[Dolores Ibarruri]] | Politikaria | 1895 | 1989 | [[Gallarta]] |- | style='text-align:right'| 23 | | [[Joan Perez Betolatza|Joan Perez Betolaza]] | euskal idazlea | 1550 | | [[Betolatza]] |- | style='text-align:right'| 24 | [[Fitxategi:AlexUbago.jpg|center|128px]] | [[Álex Ubago]] | egile abeslari espainiarra | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 25 | | [[Álvaro de Laiglesia]] | | 1922 | 1981 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 26 | [[Fitxategi:FotoDefensor2022.jpg|center|128px]] | [[Ángel Gabilondo|Angel Gabilondo]] | politikaria eta akademikoa | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 27 | [[Fitxategi:Rosa Díez en un homenaje a Oswaldo Payá y Harold Cepero.jpg|center|128px]] | [[Rosa Díez]] | politikari espainiarra | 1952 | | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 28 | [[Fitxategi:Medal with Queen Margaret of Sicily.jpg|center|128px]] | [[Margarita Iruñekoa]] | | 1130 | 1183 | [[Guardia]] |- | style='text-align:right'| 29 | [[Fitxategi:Maider Unda, 2016-cropped.jpg|center|128px]] | [[Maider Unda]] | euskal herritar kirol borrokalaria | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 30 | [[Fitxategi:2016 09 21 Oskar Moreno ZINEMALDIA 64 KALEBEGIAK 0029 Txikitan (cropped).jpg|center|128px]] | [[Miren Ibarguren]] | Donostian jaiotako aktorea | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 31 | [[Fitxategi:Anne Igartiburu2 050 edit.jpg|center|128px]] | [[Anne Igartiburu]] | Espainiar aktore eta aurkezlea | 1969 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 32 | [[Fitxategi:Estíbaliz Gabilondo.jpg|center|128px]] | [[Estibaliz Gabilondo]] | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 33 | [[Fitxategi:Mécia Lopes de Haro.jpg|center|128px]] | [[Mentzia Lopitz Harokoa|Mentzia Lopez Harokoa]] | | 1215 | 1270 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 34 | [[Fitxategi:Karra Elejalde, XIII Premis Gaudí (2021).jpg|center|128px]] | [[Karra Elejalde]] | aktore espainiarra | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 35 | [[Fitxategi:VGG.17.1.jpg|center|128px]] | [[Ignacio Hidalgo de Cisneros]] | | 1896 | 1966 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 36 | [[Fitxategi:SM-AB 2018 (11).jpg|center|128px]] | [[Óscar de Marcos]] | futbolari arabarra | 1989 | | [[Eltziego]] |- | style='text-align:right'| 37 | | [[Iñigo Chaurreau]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 38 | | [[Iñigo Ortiz de Retez]] | | | 1545 | [[Erretes Lanteno]] |- | style='text-align:right'| 39 | | [[Iñigo Vélez]] | futbolari eta entrenatzaile gasteiztarra | 1982 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 40 | [[Fitxategi:Inigo Velez de Guevara.JPG|center|128px]] | [[Eneko Belitz Gebarakoa (7. kondea)|Eneko Velez Gebarakoa (7. kondea)]] | diplomazialari espainiarra | 1566 | 1644 | [[Gatzaga Buradon]] |- | style='text-align:right'| 41 | | [[Aaron Carretero]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 42 | [[Fitxategi:Ivan Campo.jpg|center|128px]] | [[Iván Campo]] | futbolari Gipuzkoarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 43 | [[Fitxategi:Fernando Savater by Gonzalo Merat.jpg|center|128px]] | [[Fernando Savater]] | | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 44 | [[Fitxategi:José Ignacio López de Arriortúa 2018 (cropped).jpg|center|128px]] | [[José Ignacio Lopez de Arriortua]] | | 1941 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 45 | [[Fitxategi:Premios Goya 2018 - Alberto Iglesias.jpg|center|128px]] | [[Alberto Iglesias]] | musikagile donostiarra | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 46 | [[Fitxategi:Iker Romero20130817.png|center|128px]] | [[Iker Romero]] | eskubaloi jokalari arabarra | 1980 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 47 | [[Fitxategi:1891-04-11, Madrid Cómico, Emilio Serrano, Cilla (cropped).jpg|center|128px]] | [[Emilio Serrano Ruiz]] | musikagile espainiarra | 1850 | 1939 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 48 | [[Fitxategi:Luis Arconada (cropped).jpg|center|128px]] | [[Luis Migel Arkonada|Luis Miguel Arkonada]] | euskal futbolaria | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 49 | [[Fitxategi:Martin Fiz recibiendo la distición Lan Onari 01.jpg|center|128px]] | [[Martín Fiz|Martin Fiz]] | | 1963 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 50 | [[Fitxategi:Juan Jose Ibarretxe 2016 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Juan Jose Ibarretxe|Juan José Ibarretxe Markuartu]] | euskal politikaria | 1957 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 51 | [[Fitxategi:Krasnodar-Real Sosiedad (6).jpg|center|128px]] | [[Xabi Prieto]] | futbolari gipuzkoarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 52 | [[Fitxategi:Julio-Medem by MariResendiz.jpg|center|128px]] | [[Julio Medem]] | | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 53 | | [[Álvaro González de Galdeano]] | txirrindulari arabarra | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 54 | [[Fitxategi:Ander Iturraspe 2015.jpg|center|128px]] | [[Ander Iturraspe]] | Bizkaitar futbolaria | 1989 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 55 | [[Fitxategi:Aitor Karanka.jpg|center|128px]] | [[Aitor Karanka]] | futbolari eta entrenatzaile gasteiztarra | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 56 | [[Fitxategi:Koldo 2011.jpg|center|128px]] | [[Koldo Alvarez de Eulate]] | | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 57 | [[Fitxategi:Luis Orgaz Yoldi.jpg|center|128px]] | [[Luis Orgaz]] | | 1881 | 1946 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 58 | [[Fitxategi:Samaniego.jpg|center|128px]] | [[Félix María Samaniego]] | arabar poeta | 1745 | 1801 | [[Guardia]] |- | style='text-align:right'| 59 | [[Fitxategi:Mikel Laboa abeslaria.jpg|center|128px]] | [[Mikel Laboa]] | Euskal kantu berriko donostiar kantaria | 1934 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 60 | [[Fitxategi:José María Cirarda Lachiondo (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jose Maria Zirarda]] | | 1917 | 2008 | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 61 | | [[Sabino Barinaga Alberdi]] | | 1922 | 1988 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 62 | [[Fitxategi:Galdos 4JDD 2010.JPG|center|128px]] | [[Aitor Galdos]] | txirrindulari bizkaitarra | 1979 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 63 | [[Fitxategi:Aitor Hernandez 4JDD 2010.JPG|center|128px]] | [[Aitor Hernández]] | txirrindulari bizkaitarra | 1982 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 64 | [[Fitxategi:Aitor ocio.jpg|center|128px]] | [[Aitor Ocio]] | futbolari gasteiztarra | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 65 | | [[Aitor Tornavaca]] | futbolari arabarra | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 66 | [[Fitxategi:Aketza Pena Iza 197 HEW Cyclassics 2005.jpg|center|128px]] | [[Aketza Peña]] | txirrindulari bizkaitarra | 1981 | | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 67 | [[Fitxategi:Idiakez01.JPG|center|128px]] | [[Iñigo Idiakez]] | futolari eta entrenatzaile gipuzkoarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 68 | [[Fitxategi:Fran Yeste.JPG|center|128px]] | [[Fran Yeste|Francisco Javier Yeste]] | futbolari basauritarra | 1979 | | ''[[:d:Q24003186|Basauri]]'' |- | style='text-align:right'| 69 | [[Fitxategi:Igor gabilondo.jpg|center|128px]] | [[Igor Gabilondo]] | futbolari gipuzkoarra | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 70 | [[Fitxategi:Premios Goya 2018 - Marta Etura.jpg|center|128px]] | [[Marta Etura]] | Donostiako aktorea | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 71 | [[Fitxategi:Leire Pajín 2017.jpg|center|128px]] | [[Leire Pajín]] | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 72 | [[Fitxategi:Gaizka Toquero.jpg|center|128px]] | [[Gaizka Tokero|Gaizka Toquero]] | futbolari arabarra | 1984 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 73 | [[Fitxategi:Jon aurtenetxe.jpg|center|128px]] | [[Jon Aurtenetxe]] | futbolari bizkaitarra | 1992 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 74 | | [[Javier Urrutikoetxea]] | futbolari espainiarra | 1952 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 75 | [[Fitxategi:Monumento a Juan de Garay.jpg|center|128px]] | [[Juan Garai]] | | 1528 | 1583 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 76 | | [[Ustaritz Aldekoaotalora]] | futbolari bizkaitarra | 1983 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 77 | [[Fitxategi:Juan-de-Zumarraga.jpg|center|128px]] | [[Juan Zumarraga]] | | 1468 | 1548 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 78 | [[Fitxategi:Koldo Fernandez - Critérium du Dauphiné 2012 - Prologue (cropped).jpg|center|128px]] | [[Koldo Fernandez de Larrea]] | txirrindulari arabarra | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 79 | | [[Igor González de Galdeano]] | euskal txirrindularia | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 80 | [[Fitxategi:Miguel Ricardo de Álava.jpg|center|128px]] | [[Miguel Ricardo Alaba]] | | 1772<br/>1770 | 1843 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 81 | [[Fitxategi:Inigo Landaluze (Tour de France 2007 - stage 7).jpg|center|128px]] | [[Iñigo Landaluze]] | txirrindulari bizkaitarra | 1977 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 82 | [[Fitxategi:José Joaquín de Viana.png|center|128px]] | [[José Joaquín Viana]] | | 1718 | 1773 | [[Lagran]] |- | style='text-align:right'| 83 | | [[Yoana Martinez|Yoana Martínez]] | badminton jokalari espainiarra | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 84 | [[Fitxategi:Entrega de los premios Euskadi de Literatura 2017 04 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Arantxa Urretabizkaia]] | euskal idazlea | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 85 | [[Fitxategi:Tour de Romandie 2011 - Prologue - Jonathan Castroviejo (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jonathan Castroviejo]] | txirrindulari bizkaitarra | 1987 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 86 | | [[Ambrosio Etxebarria]] | | 1922 | 2010 | [[Zeberio]] |- | style='text-align:right'| 87 | [[Fitxategi:Mendilibar.jpg|center|128px]] | [[Jose Luis Mendilibar]] | Zaldibarko euskal futbolari eta entrenatzailea | 1961 | | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 88 | [[Fitxategi:Marino Lejarreta.jpg|center|128px]] | [[Marino Lejarreta]] | txirrindulari bizkaitarra | 1957 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 89 | [[Fitxategi:Ruben Perez 4JDD 2010.JPG|center|128px]] | [[Rubén Pérez]] | txirrindulari bizkaitarra | 1981 | | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 90 | [[Fitxategi:Beñat Intxausti CD 2011.jpg|center|128px]] | [[Beñat Intxausti]] | txirrindulari bizkaitarra | 1986 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 91 | | [[José Rezabal]] | | 1747 | 1800 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 92 | [[Fitxategi:José Luis Arrieta - Tour de Romandie 2008.jpg|center|128px]] | [[Jose Luis Arrieta]] | txirrindulari nafarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 93 | [[Fitxategi:GIR10123 movistar (41560024105).jpg|center|128px]] | [[Víctor de la Parte]] | txirrindulari arabarra | 1986 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 94 | [[Fitxategi:(Cristina Garmendia) Campus Party 2010 Dia2 (4523460120) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Cristina Garmendia]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 95 | [[Fitxategi:Asier Maeztu.jpg|center|128px]] | [[Asier Maeztu]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 96 | [[Fitxategi:Ander murillo.jpg|center|128px]] | [[Ander Murillo]] | futbolari gipuzkoarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 97 | [[Fitxategi:Andoni Lafuente.jpg|center|128px]] | [[Andoni Lafuente]] | txirrindulari bizkaitarra | 1985 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 98 | [[Fitxategi:Francisco Galdos - Tour 1976.jpg|center|128px]] | [[Francisco Galdos]] | txirrindulari arabarra | 1947 | | [[Lasarte (Gasteiz)|Lasarte]] |- | style='text-align:right'| 99 | [[Fitxategi:19-12-G.ª Martín copia.jpg|center|128px]] | [[Jesus Munarritz]] | | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 100 | [[Fitxategi:Guamán Poma Nueva Coronica f. 661v detail.jpg|center|128px]] | [[Martin Murua]] | | 1525 | 1618 | [[Gipuzkoa]] |- | style='text-align:right'| 101 | [[Fitxategi:Fabricio de Potestad en París (cropped).jpg|center|128px]] | [[Fabricio de Potestad]] | | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 102 | | [[Félix Urtubi]] | gudari espainiarra | 1906 | 1936 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 103 | | [[Lurgorri]] | Politikari gipuzkoarra (1916-1937) | 1916 | 1937 | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 104 | [[Fitxategi:RAMONTRECET2.jpg|center|128px]] | [[Ramón Trecet]] | kazetari gipuzkoarra | 1943 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 105 | [[Fitxategi:Inaki Isasi (Tour de France - stage 7).jpg|center|128px]] | [[Iñaki Isasi]] | txirrindulari arabarra | 1977 | | [[Aiara]] |- | style='text-align:right'| 106 | [[Fitxategi:Miss Spain 07 Natalia Zabala Arroyo.jpg|center|128px]] | [[Natalia Zabala]] | | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 107 | [[Fitxategi:Valentin Zubiaurre Agirrezabal-6175 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Ramon Zubiaurre]] | margolari espainiarra | 1882 | 1969 | [[Garai]] |- | style='text-align:right'| 108 | | [[Alonso Salazar]] | | 1401 | 1526 | [[Enkarterri]] |- | style='text-align:right'| 109 | [[Fitxategi:Alfredo Saenz.jpg|center|128px]] | [[Alfredo Sáenz Abad]] | | 1942 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 110 | [[Fitxategi:Bakartxo Tejeria 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Bakartxo Tejeria|Bakartxo Tejeria Otermin]] | Eusko Legebiltzarreko mahaiburua | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 111 | | [[Xabier Castillo]] | futbolari bizkaitarra | 1986 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 112 | [[Fitxategi:Mons.Munilla (30612833130).jpg|center|128px]] | [[José Ignacio Munilla]] | | 1961 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 113 | [[Fitxategi:Eneko Llanos Ironman 2016.jpg|center|128px]] | [[Eneko Llanos]] | triatleta espainiarra | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 114 | | [[Jose Luis Artetxe]] | futbolari espainiarra | 1930 | 2016 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 115 | [[Fitxategi:SM-AB 2018 (8) etxeita (cropped).jpg|center|128px]] | [[Xabier Etxeita]] | futbolari zornotzarra | 1987 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 116 | [[Fitxategi:Jon UNZAGA.jpg|center|128px]] | [[Jon Unzaga]] | txirrindulari arabarra | 1962 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 117 | [[Fitxategi:Nely Carla Alberto, 2017.jpg|center|128px]] | [[Nely Carla Alberto]] | | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 118 | [[Fitxategi:Eli Pinedo, jugadora de la selección española de balonmano.jpg|center|128px]] | [[Elisabeth Pinedo]] | eskubaloi jokalari arabarra | 1981 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 119 | [[Fitxategi:Patricia Elorza - Jornada de las Estrellas de Balonmano 2013 - 01.jpg|center|128px]] | [[Patricia Elorza]] | eskubaloi jokalari espainiarra | 1984 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 120 | | [[Paul de la Cuesta]] | | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 121 | [[Fitxategi:Justo Antonio de Olaguíbel - Euskal-Erria (1896).jpg|center|128px]] | [[Justo Antonio Olagibel]] | arkitekto espainiarra (1752-1818) | 1752 | 1818 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 122 | | [[Ramón Mendiburu]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1940 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 123 | [[Fitxategi:AngelCelada.jpg|center|128px]] | [[Angel Celada]] | | 1953 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 124 | | [[Juan Luis Moraza]] | eskultore espainiarra | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 125 | [[Fitxategi:Antonio Trueba.jpg|center|128px]] | [[Antonio Trueba]] | Erdarazko euskal idazlea eta Bizkaiko kronikagilea | 1819 | 1889 | [[Galdames]] |- | style='text-align:right'| 126 | [[Fitxategi:Antonio de Oquendo.jpg|center|128px]] | [[Antonio Okendo]] | | 1577 | 1640 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 127 | | [[Francisco Javier Mauleon]] | txirrindulari nafarra | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 128 | [[Fitxategi:Antton luengo.jpg|center|128px]] | [[Antton Luengo]] | txirrindulari bizkaitarra | 1981 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 129 | [[Fitxategi:Iturbe.JPG|center|128px]] | [[Iker Iturbe]] | saskibaloi jokalari arabarra | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 130 | [[Fitxategi:(Iker Jiménez) Inauguración exposición 'Cuarto milenio' (31906217660) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Iker Jiménez]] | kazetari espainiarra | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 131 | | [[José María Basualdo]] | txirrindulari arabarra | 1948 | | [[Luiaondo]] |- | style='text-align:right'| 132 | [[Fitxategi:Arantza Ezenarro. Abeslaria. Sopranoa.jpg|center|128px]] | [[Arantza Ezenarro]] | Abeslaria. Sopranoa | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 133 | [[Fitxategi:Tania Calvo.jpg|center|128px]] | [[Tania Calvo]] | txirrindulari arabarra | 1992 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 134 | [[Fitxategi:Alfonso Alonso 2015 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Alfonso Alonso|Alfonso Alonso Aranegui]] | euskal politikaria | 1967 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 135 | [[Fitxategi:WorldPride 2017 - Madrid - Manifestación - 170701 172432.jpg|center|128px]] | [[Javier Maroto]] | politikari espainiarra | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 136 | [[Fitxategi:Leizaola Lehendakaria.jpg|center|128px]] | [[Jesus Maria Leizaola]] | politikari gipuzkoarra | 1896 | 1989 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 137 | | [[Teodoro Gonzalez de Zarate]] | | 1882 | 1937 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 138 | [[Fitxategi:Nando Athletic Club 1945.png|center|128px]] | [[Nando González]] | | 1921 | 1988 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 139 | [[Fitxategi:Ricardo García Ambroa - Critérium du Dauphiné 2012 - Prologue.jpg|center|128px]] | [[Ricardo García Ambroa]] | txirrindulari arabarra | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 140 | [[Fitxategi:Arkaitz Durán.jpg|center|128px]] | [[Arkaitz Duran]] | txirrindulari arabarra | 1986 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 141 | | ''[[:d:Q678157|Jean Hayet]]'' | | 1939 | 2006 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 142 | | [[Xabier Zubiri]] | | 1898 | 1983 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 143 | [[Fitxategi:MARTINEZ, JOSE ALBERTO.jpg|center|128px]] | [[Alberto Martínez]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 144 | [[Fitxategi:Jaime Mayor Oreja 2015 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jaime Mayor Oreja]] | politikari espainiarra | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 145 | [[Fitxategi:Iban Mayoz Euskal Bizikleta 2008, 3rd stage.jpg|center|128px]] | [[Iban Mayoz]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 146 | | [[Iñigo Diaz de Cerio]] | futbolari gipuzkoarra | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 147 | [[Fitxategi:Victor Erice.jpg|center|128px]] | [[Victor Erize]] | zinema zuzendaria | 1940 | | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 148 | | [[Koikili Lertxundi]] | futbolari bizkaitarra | 1980 | | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 149 | [[Fitxategi:Juanito Oiarzabal ME.jpg|center|128px]] | [[Juanito Oiarzabal]] | euskal mendigoizale eta alpinista | 1956 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 150 | | [[Luis Ibarra]] | | 1917 | 1983 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 151 | [[Fitxategi:JVG Acosta TR 2011.jpg|center|128px]] | [[Txente García Acosta]] | txirrindulari nafarra | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 152 | [[Fitxategi:Carrera ciclista en el campo de Atotxa (12 de 19) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]] | [[Eusebio Vélez]] | txirrindulari arabarra | 1935 | 2020 | [[Dura]] |- | style='text-align:right'| 153 | [[Fitxategi:Silvestre Igoa, Estadio, 1950-07-15 (374) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Silvestre Igoa]] | futbolari espainiarra | 1920 | 1969 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 154 | | [[José María Zarraga]] | | 1930 | 2012 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 155 | | [[Bingen Mendizabal]] | musikagile espainiarra | 1962 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 156 | | [[Emilio Gurutzeta]] | | 1941 | 1987 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 157 | [[Fitxategi:Inaki Azkuna 2005.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Azkuna]] | Bilboko alkatea (1999-2014) | 1943 | 2014 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 158 | [[Fitxategi:Beñat Albizuri EB05.jpg|center|128px]] | [[Beñat Albizuri]] | txirrindulari bizkaitarra | 1981 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 159 | [[Fitxategi:Estíbaliz Martínez 01.PNG|center|128px]] | [[Estíbaliz Martínez]] | | 1980 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 160 | [[Fitxategi:Tania Lamarca en Ibiza 02.PNG|center|128px]] | [[Tania Lamarca]] | | 1980 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 161 | [[Fitxategi:Lorena Guréndez 01.PNG|center|128px]] | [[Lorena Guréndez]] | | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 162 | [[Fitxategi:Juanito Gardeazabal.png|center|128px]] | [[Juan Gardeazabal]] | | 1923 | 1969 | [[Bilbo]]<br/>[[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 163 | [[Fitxategi:La oreja de Van Gogh - Rock in Rio Madrid 2012 - 35.jpg|center|128px]] | [[Haritz Garde]] | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 164 | [[Fitxategi:La oreja de Van Gogh - Rock in Rio Madrid 2012 - 38.jpg|center|128px]] | [[Pablo Benegas]] | musikagile espainiarra | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 165 | | [[Kristobal Oñate]] | | 1504 | 1567 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 166 | | [[Ignacio Gracia]] | | 1955 | | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 167 | | [[Manfred Sommer]] | | 1933 | 2007 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 168 | [[Fitxategi:Portrait of Francisco de Garay.jpg|center|128px]] | [[Frantzisko Garai]] | | 1475 | 1523 | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 169 | [[Fitxategi:Juan Ignacio Arrieta Ochoa de Chinchetru.jpg|center|128px]] | [[Juan Ignacio Arrieta]] | | 1951 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 170 | | [[Dalmacio Langarika]] | txirrindulari bizkaitarra | 1919 | 1985 | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 171 | | [[Manuel Sarabia]] | futbolari gallartarra | 1957 | | [[Gallarta]] |- | style='text-align:right'| 172 | [[Fitxategi:GI220047 landa.jpg|center|128px]] | [[Mikel Landa]] | txirrindulari arabarra | 1989 | | [[Murgia]] |- | style='text-align:right'| 173 | | [[Pedro Maria Iturriaga]] | futbolari espainiarra | 1939 | 2006 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 174 | | [[Estanis Argote]] | futbolari zarauztarra | 1956 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 175 | [[Fitxategi:Jesus Mari Zamora 1981.jpg|center|128px]] | [[Jesus Maria Zamora]] | futbolari gipuzkoarra | 1955 | | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 176 | | [[Teodoro Olarte Aizpuru]] | politikari espainiarra | 1873 | 1936 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 177 | [[Fitxategi:Martín Marculeta.jpg|center|128px]] | [[Martin Markuleta]] | | 1907 | 1984 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 178 | | [[Justo Ruiz]] | | 1969 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 179 | [[Fitxategi:Angel Landa.jpg|center|128px]] | [[Angel Landa|Angel Landa Bidarte]] | Sestaoko euskal mendigoizalea | 1936<br/>1935 | 2020 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 180 | [[Fitxategi:David Etxebarria EB05.jpg|center|128px]] | [[David Etxebarria]] | txirrindulari bizkaitarra | 1973 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 181 | [[Fitxategi:Espana Javier Ruiz de Larrinaga Ibanez.JPG|center|128px]] | [[Javier Ruiz de Larrinaga]] | txirrindulari arabarra | 1979 | | [[Ametzaga (Zuia)]] |- | style='text-align:right'| 182 | [[Fitxategi:Sebastian Iradier.jpg|center|128px]] | [[Sebastian Iradier|Sebastián Iradier]] | musikagilea, Gasteizen 1809. urtean jaioa | 1809 | 1865 | [[Lantziego]] |- | style='text-align:right'| 183 | | [[Gorka Larrea]] | futbolari giùzkoarra | 1984 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 184 | | [[Edu Roldán]] | futbolari arabarra | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 185 | | [[Andrés García Calle]] | idazle espainiarra | 1909 | 1980 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 186 | [[Fitxategi:Salustiano Olózaga.jpg|center|128px]] | [[Salustiano Olotzaga]] | | 1805 | 1873 | [[Oion]] |- | style='text-align:right'| 187 | | [[Javier Lara]] | toreatzaile espainiarra | 1977 | | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 188 | [[Fitxategi:Stevan Kragujevic, francuski pisac Jean Cassou u Beogradu, 12. februara 1963.jpg|center|128px]] | [[Jean Cassou]] | idazle frantziarra | 1897 | 1986 | [[Bilbo]]<br/>[[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 189 | | [[Nikolas Alzola]] | euskal idazlea | 1922 | 1981 | [[Izurtza]] |- | style='text-align:right'| 190 | [[Fitxategi:Blas de Villate, conde de Valmaseda.jpg|center|128px]] | [[Blas Villate]] | gudari espainiarra | 1824 | 1882 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 191 | | [[Alberto Ortega]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 192 | [[Fitxategi:Gabriel J. de Yermo.PNG|center|128px]] | ''[[:d:Q977391|Gabriel J. de Yermo]]'' | | 1757 | 1813 | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 193 | [[Fitxategi:Jesús Guridi 1915.png|center|128px]] | [[Jesus Guridi]] | musikagile arabarra | 1886 | 1961 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 194 | [[Fitxategi:Bruno Mauricio de Zabala.jpg|center|128px]] | [[Bruno Maurizio Zabala]] | | 1682 | 1736 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 195 | [[Fitxategi:Txillardegi DaniBlanco Argia.jpg|center|128px]] | [[Txillardegi|Jose Luis Alvarez Enparantza]] | idazle, hizkuntzalari eta intelektual euskalduna (1929-2012) | 1929 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 196 | [[Fitxategi:Iñaki Lejarreta.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Lejarreta]] | txirrindulari bizkaitarra | 1983 | 2012 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 197 | [[Fitxategi:La oreja de Van Gogh - Rock in Rio Madrid 2012 - 33.jpg|center|128px]] | [[Xabier San Martin]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 198 | [[Fitxategi:Karmelo Etxenagusia.jpg|center|128px]] | [[Karmelo Etxenagusia]] | bizkaitar idazle, abade eta teologoa (1932-2008) | 1932 | 2008 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 199 | [[Fitxategi:Carmelo Cedrun Atletico Bilbao.png|center|128px]] | [[Carmelo Cedrun]] | | 1930 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 200 | [[Fitxategi:La oreja de Van Gogh - Rock in Rio Madrid 2012 - 40.jpg|center|128px]] | [[Álvaro Fuentes]] | musikari espainiarra | 1975 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 201 | | [[Sebastián Ontoria]] | futbolari espainiarra | 1920 | 2004 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 202 | [[Fitxategi:La Oreja de Van Gogh en Barcelona - 4051919999.jpg|center|128px]] | [[Leire Martínez Otxoa|Leire Martínez]] | euskal kantaria, La Oreja de Van Gogh taldeko kidea | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 203 | [[Fitxategi:Dani (Athletic).jpg|center|128px]] | [[Daniel Ruiz-Bazán|Daniel Ruiz]] | futbolari bizkaitarra | 1951 | | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 204 | | [[Ignacio Rotaetxe]] | euskal politikaria | 1888 | 1951 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 205 | [[Fitxategi:AUPA REAL! MONOLOGOAK (40436626441).jpg|center|128px]] | [[Andoni Agirregomezkorta]] | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 206 | | ''[[:d:Q1220455|Diego Hurtado de Mendoza y Guevara]]'' | diplomazialari espainiarra | 1590 | 1639 | [[Lacorzana]] |- | style='text-align:right'| 207 | | [[Lázaro Ibarretxe]] | futbolari espainiarra | 1894 | 1959 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 208 | | [[Rafael Aburto]] | arkitekto espainiarra | 1913 | 2014 | [[Neguri]] |- | style='text-align:right'| 209 | [[Fitxategi:Federico Baraibar idazle gasteiztarra.jpg|center|128px]] | [[Federico Baraibar]] | Arabar idazle, itzultzaile eta arkeologoa | 1851 | 1918 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 210 | [[Fitxategi:Mateo Benigno de Moraza.jpg|center|128px]] | [[Mateo Moraza]] | politikari espainiarra | 1817 | 1878 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 211 | [[Fitxategi:SC Wiener Neustadt vs. FC Wacker Innsbruck 20120225 (27).jpg|center|128px]] | [[Iñaki Bea]] | futbolari eta entrenatzaile arabarra | 1978 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 212 | [[Fitxategi:Busto de Miguel Ángel Blanco en los jardines a los que da nombre en Madrid.jpg|center|128px]] | [[Miguel Ángel Blanco]] | politikari espainiarra | 1968 | 1997 | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 213 | | [[Egoitz Murgoitio]] | txirrindulari bizkaitarra | 1983 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 214 | [[Fitxategi:Egoitz-garcia-1397494048.jpg|center|128px]] | [[Egoitz García]] | txirrindulari bizkaitarra | 1986 | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 215 | [[Fitxategi:Premios Goya 2018 - Unax Ugalde.jpg|center|128px]] | [[Unax Ugalde]] | euskal aktorea | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 216 | | [[Emilio Alonso Larrazabal]] | futbolari espainiarra | 1912 | 1989 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 217 | | [[Javier Pradera]] | | 1934 | 2011 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 218 | [[Fitxategi:Ramiro de Maeztu, de Indalecio Ojanguren (Azpeitia, 1934).jpg|center|128px]] | [[Ramiro Maeztu]] | | 1874 | 1936 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 219 | [[Fitxategi:Lander Aperribai.jpg|center|128px]] | [[Lander Aperribai]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 220 | | [[Enrique Larrinaga]] | futbolari espainiarra | 1911 | 1993 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 221 | | ''[[:d:Q1344051|Henry O'Donnell, 1st Count of la Bisbal]]'' | gudari espainiarra | 1776 | 1834 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 222 | | [[Jon Idigoras]] | Ezker abertzaleko buruzagi politikoa (1936-2005) | 1936 | 2005 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 223 | [[Fitxategi:Gamboa, Sarvia y sotomayor.JPG|center|128px]] | [[Martin Ruiz de Gamboa]] | | 1533 | 1590 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 224 | | [[Eriz Ruiz de Erentxun]] | txirrindulari arabarra | 1984 | | [[Luku]] |- | style='text-align:right'| 225 | [[Fitxategi:Paco Bienzobas.jpg|center|128px]] | [[Paco Bienzobas]] | futbolari gipuzkoarra | 1909 | 1981 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 226 | [[Fitxategi:Manuel Alonso (cropped).jpg|center|128px]] | [[Manuel Alonso]] | tenislari espainiarra | 1895 | 1984 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 227 | [[Fitxategi:20131109 David De Paula Gallardo 9509.jpg|center|128px]] | [[David De Paula]] | futbolari durangarra | 1984 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 228 | | [[Jon Belaustegi]] | eskubaloi jokalari espainiarra | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 229 | | [[Unai Yus]] | txirrindulari arabarra | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 230 | | [[Jeronimo Mendieta]] | | 1525 | 1604 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 231 | [[Fitxategi:Sergio de Lis.jpg|center|128px]] | [[Sergio de Lis]] | txirrindularia | 1986 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 232 | [[Fitxategi:Jose Antonio Ardanza eta Patxi Lopez (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jose Antonio Ardanza]] | Euskal Autonomia Erkidegoko 4. lehendakaria | 1941 | 2024 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 233 | [[Fitxategi:Ricardo Becerro de Bengoa, en El Diario Palentino.jpg|center|128px]] | [[Ricardo Becerro de Bengoa]] | | 1845 | 1902 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 234 | [[Fitxategi:Osaka07 D8M Mikel Odriozola.jpg|center|128px]] | [[Mikel Odriozola]] | atleta gipuzkoarra | 1973 | | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 235 | [[Fitxategi:Fermín Lasala y Collado.jpg|center|128px]] | [[Fermin Lasala Collado|Fermín Lasala Collado]] | | 1832 | 1918 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 236 | | [[Fidel Uriarte]] | | 1945 | 2016 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 237 | [[Fitxategi:Hektor Llanos Burguera on bike at 2009 Wildflower Triathlon.jpg|center|128px]] | [[Hektor Llanos]] | triatleta espainiarra | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 238 | | [[Felix Erauskin]] | atleta espainiarra | 1907 | 1987 | [[Zeanuri]] |- | style='text-align:right'| 239 | | [[Ivan Zulueta]] | | 1943 | 2009 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 240 | | [[Ian Uranga]] | futbolari bizkaitarra | 1987 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 241 | [[Fitxategi:FullSizeRender3.jpg|center|128px]] | [[Edu Zelaieta]] | euskal idazlea | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 242 | [[Fitxategi:Santiago Iglesias.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1534155|Santiago Iglesias]]'' | | 1872 | 1939 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 243 | | [[Jose Maria Larrauri]] | | 1918 | 2008 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 244 | [[Fitxategi:Juan Aguirre, de Amaral (24-07-2009).jpg|center|128px]] | [[Juan Aguirre]] | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 245 | | [[Eneko Arieta]] | futbolari espainiarra | 1933 | 2004 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 246 | | [[Iñigo Lizeranzu]] | futbolari eta entrenatzaile bizkaitarra | 1959 | | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 247 | | ''[[:d:Q1648931|José Luis Serna Alzate]]'' | | 1936 | 2014 | [[Arantzazu (Bizkaia)|Arantzazu]] |- | style='text-align:right'| 248 | [[Fitxategi:Ignacio aldecoa (estatua).jpg|center|128px]] | [[Ignacio Aldekoa]] | idazle espainiarra | 1925 | 1969 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 249 | [[Fitxategi:Pedro Agustín Girón.jpg|center|128px]] | [[Pedro Agustín Girón]] | | 1778 | 1842 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 250 | [[Fitxategi:Ramón Jáuregui (2010).jpg|center|128px]] | [[Ramón Jáuregui]] | euskal politikaria | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 251 | [[Fitxategi:Arras - Paris-Arras Tour, étape 3, 25 mai 2014, (B051).JPG|center|128px]] | [[Jon Aberasturi]] | txirrindulari arabarra | 1989 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 252 | | [[Jon García Aguado|Jon García]] | | 1977 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 253 | | [[Josu Mondelo]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 254 | | ''[[:d:Q1709638|José Santos Iztueta Mendizábal]]'' | | 1929 | 2007 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 255 | [[Fitxategi:Marques de valde-espina.jpg|center|128px]] | [[Juan Nepomuceno Orbe Mariaka]] | | 1817 | 1891 | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 256 | | [[Julian Ugarte]] | | 1929 | 1987 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 257 | [[Fitxategi:1878-06-15, La Ilustración Española y Americana, Julián Zulueta.jpg|center|128px]] | [[Julian Zulueta]] | | 1814 | 1878 | [[Anuntzeta]] |- | style='text-align:right'| 258 | [[Fitxategi:Pablo Laso Real Madrid Baloncesto Euroleague 20171012.jpg|center|128px]] | [[Pablo Laso]] | Saskibaloi jokalari ohia eta entrenatzailea | 1967 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 259 | | [[Anton Arieta]] | futbolari espainiarra | 1946 | 2022 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 260 | [[Fitxategi:Elftalfoto Athletic de Bilbao (archief), Bestanddeelnr 929-1073 (Churruca).jpg|center|128px]] | [[Iñaki Txurruka]] | futbolari gipuzkoarra | 1949 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 261 | | [[Luis Maria Perez de Onraita]] | | 1933 | 2015 | [[Gauna]] |- | style='text-align:right'| 262 | | ''[[:d:Q1876540|Luis Weiler]]'' | | 1863 | 1918 | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 263 | [[Fitxategi:MSanchodeGuerra.jpg|center|128px]] | [[Maria Josefa Santxo|Maria Josefa Santxo de Guerra]] | jesusen zerbitzarien ordenaren fundatzailea eta santua | 1842 | 1912 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 264 | [[Fitxategi:2016 Lyoness Open - Adrián Otaegui (27525711482).jpg|center|128px]] | [[Adrian Otaegi]] | golf-jokalari espainiarra | 1992 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 265 | [[Fitxategi:Pedro Celestino Negrete.jpg|center|128px]] | [[Pedro Celestino Negrete]] | | 1777 | 1846 | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 266 | | [[Iñigo González de Heredia]] | txirrindulari espainiarra | 1971 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 267 | | [[Mikel Pradera]] | txirrindulari bizkaitarra | 1975 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 268 | | [[Óscar López Uriarte]] | txirrindulari bizkaitarra | 1970 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 269 | [[Fitxategi:Tour de Romandie 2013 - Stage 5 - Adrián Sáez.jpg|center|128px]] | [[Adrián Saez de Arregi]] | txirrindulari arabarra | 1986 | | [[Araia]] |- | style='text-align:right'| 270 | | [[Aitor Kintana]] | txirrindulari arabarra | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 271 | | [[Agustín Gómez Pagola|Agustín Gómez]] | | 1922 | 1975 | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 272 | | [[Alberto Lopez de Munain]] | txirrindulari arabarra | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 273 | | [[Joan Alaba]] | arkitekto espainiarra | 1480 | 1537 | [[Zigoitia]] |- | style='text-align:right'| 274 | [[Fitxategi:Santiago Güell i López.jpg|center|128px]] | [[Santiago Güell López]] | | 1883 | 1954 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 275 | [[Fitxategi:Martín de Alzaga.jpg|center|128px]] | [[Martin Altzaga]] | | 1755 | 1812 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 276 | [[Fitxategi:Pedro Morenés.jpg|center|128px]] | [[Pedro Morenés]] | politikari espainiarra | 1948 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 277 | | [[Javier Olaizola]] | futbolari eta entrenatzaile gipuzkoarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 278 | [[Fitxategi:Iñigo Calderón Brighton vs Spurs.jpg|center|128px]] | [[Iñigo Calderón]] | futbolari espainiarra | 1982 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 279 | [[Fitxategi:Nicanor Zabaleta, Lira Espejo y Juan Vicente Lecuna.jpg|center|128px]] | [[Nicanor Zabaleta]] | | 1907 | 1993 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 280 | [[Fitxategi:Manuel de Solà-Morales - Creu de Sant Jordi 2009.jpg|center|128px]] | [[Manuel de Solà-Morales Rubió]] | arkitekto espainiarra | 1939 | 2012 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 281 | | [[José María Palacín]] | txirrindulari gipuzkoarra | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 282 | [[Fitxategi:Laura Gómez Ropiñón & Sugoi Uriarte 2012.jpg|center|128px]] | [[Sugoi Uriarte]] | judoka espainiarra | 1984 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 283 | [[Fitxategi:Latxaga.jpg|center|128px]] | [[Jose Maria San Sebastian]] | idazle euskalduna | 1933 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 284 | | [[Ramon Etxarren Izturitz]] | | 1929 | 2014 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 285 | [[Fitxategi:RaulFuentes.jpg|center|128px]] | [[Raúl (abeslaria)|Raúl]] | abeslari espainiarra | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 286 | | [[Raul Cancio]] | | 1911 | 1961 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 287 | | [[Klara Badiola]] | euskal aktorea | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 288 | [[Fitxategi:Jesus Maria Arruti.JPG|center|128px]] | [[Jesus Maria Arruti]] | golf-jokalari espainiarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 289 | | [[Erkaitz Elkoroiribe]] | txirrindulari bizkaitarra | 1972 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 290 | [[Fitxategi:Gorka Arrizabalaga EB05.jpg|center|128px]] | [[Gorka Arrizabalaga]] | txirrindulari bizkaitarra | 1977 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 291 | | [[Javi González|Javier González]] | futbolari bilbotarra | 1974 | | [[Zorrotza]] |- | style='text-align:right'| 292 | [[Fitxategi:Francisco Antonio de Agurto, Marqués de Gastañaga.jpg|center|128px]] | [[Francisco Antonio Agurto]] | | 1640 | 1702 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 293 | [[Fitxategi:Amezola-aiaraldea.jpg|center|128px]] | [[José Ametzola|José Amezola]] | | 1874 | 1922 | [[Urkabustaiz]] |- | style='text-align:right'| 294 | [[Fitxategi:Alberto LEANIZBARRUTIA.jpg|center|128px]] | [[Alberto Leanizbarrutia]] | txirrindulari bizkaitarra | 1963 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 295 | | [[Mikel Zarrabeitia]] | txirrindulari bizkaitarra | 1970 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 296 | | [[Iñaki Aiarzaguena]] | txirrindulari bizkaitarra | 1969 | | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 297 | | [[Javier Elorriaga]] | txirrindulari bizkaitarra | 1947 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 298 | | [[Jose Maria Etxebarria Aiestaran|Jose Maria Etxebarria]] | futbolari espainiarra | 1920 | 1966 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 299 | | [[Eduardo Estibariz]] | futbolari gasteiztarra | 1966 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 300 | | [[Óscar de Paula]] | futbolari eta entrenatzaile durangarra | 1975 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 301 | | [[David Karanka]] | futbolari gasteiztarra | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 302 | | [[Felipe Guréndez]] | futbolari arabarra | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 303 | | [[César Caneda]] | futbolari gasteiztarra | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 304 | [[Fitxategi:Joseba arriaga.jpg|center|128px]] | [[Joseba Arriaga]] | futbolari bizkaitarra | 1982 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 305 | | [[Antonio Barrios]] | | 1910 | 2002 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 306 | | [[José Luis Molinuevo]] | | 1917 | 2002 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 307 | [[Fitxategi:Festival de Málaga 2024 - Almudena Cid (cropped).jpg|center|128px]] | [[Almudena Cid]] | | 1980 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 308 | | [[Jesús Ignacio Ibañez Loyo]] | txirrindulari arabarra | 1960 | | [[Zuia]] |- | style='text-align:right'| 309 | | [[Bittor Garaigordobil]] | | 1915 | 2018 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 310 | [[Fitxategi:Amadeo García.jpg|center|128px]] | [[Amadeo Gartzia de Salazar]] | | 1887<br/>1886 | 1947 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 311 | [[Fitxategi:Javier MURGUIALDAY.jpg|center|128px]] | [[Javier Murgialdai]] | euskal txirrindularia | 1962 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 312 | [[Fitxategi:Pedro Uralde.jpg|center|128px]] | [[Pello Uralde]] | futbolari arabarra | 1958 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 313 | [[Fitxategi:Ezquerra in de bergen- Ezquerra in the mountains.jpg|center|128px]] | [[Federico Ezkerra]] | txirrindulari bizkaitarra | 1909 | 1986 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 314 | | [[Aurelio González]] | txirrindulari bizkaitarra | 1940 | | [[Turtzioz]] |- | style='text-align:right'| 315 | [[Fitxategi:Domingo de Salazar.jpg|center|128px]] | [[Domingo Salazar]] | | 1512 | 1594 | [[Bastida (Araba)|Bastida]] |- | style='text-align:right'| 316 | [[Fitxategi:Leganés - Monumento a Carmelo Bernaola.JPG|center|128px]] | [[Carmelo Bernaola]] | musikagile espainiarra | 1929 | 2002 | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 317 | | [[Félix Sarriugarte]] | futbolari durangarra | 1964 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 318 | [[Fitxategi:Andoni Cedrún 2019.jpg|center|128px]] | [[Andoni Cedrun]] | futbolari bizkaitarra | 1960 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 319 | | [[Ibon Ajuria (txirrindularia)|Ibon Ajuria]] | txirrindulari bizkaitarra | 1971 | | [[Izurtza]] |- | style='text-align:right'| 320 | [[Fitxategi:Vitoria - Estadio de Mendizorroza 6.jpg|center|128px]] | [[José Manuel Esnal]] | | 1950 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 321 | | [[Alberto Schommer]] | argazkilari espainiarra | 1928 | 2015 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 322 | | [[Gregorio San Miguel]] | txirrindulari bizkaitarra | 1940 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 323 | [[Fitxategi:Francisco Cepeda 1930 Tour de France.jpg|center|128px]] | [[Francisco Cepeda]] | txirrindulari bizkaitarra | 1906 | 1935 | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 324 | [[Fitxategi:Roberto Olabe.jpg|center|128px]] | [[Roberto Olabe]] | | 1967 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 325 | | [[Aitor Silloniz]] | txirrindulari bizkaitarra | 1977 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 326 | | [[Igor Martinez]] | futbolari arabarra | 1989 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 327 | | [[Asier Goiria]] | futbolari bizkaitarra | 1980 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 328 | [[Fitxategi:Federiko Krutwig euskaltzaina 1989an.jpg|center|128px]] | [[Federiko Krutwig]] | euskal idazlea | 1921 | 1998 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 329 | | [[Paul Abasolo]] | futbolari bizkaitarra | 1984 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 330 | | [[Josu Silloniz]] | txirrindulari bizkaitarra | 1978 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 331 | [[Fitxategi:Aitziber Porras.png|center|128px]] | [[Aitziber Porras]] | errugbilaria | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 332 | [[Fitxategi:NatxoCicatriz.jpg|center|128px]] | [[Natxo Etxebarrieta]] | | 1964 | 1996 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 333 | [[Fitxategi:José Santos de la Hera.JPG|center|128px]] | [[José Santos de la Hera]] | politikari espainiarra | 1792 | 1859 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 334 | | [[Fernando de la Quadra-Salcedo]] | | 1890 | 1936 | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 335 | [[Fitxategi:Pedro Vallana.jpg|center|128px]] | [[Pedro Vallana]] | futbolari espainiarra | 1897 | 1980 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 336 | [[Fitxategi:Jaime Castellanos en el palacio de la Moncloa (2005).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2839294|Jaime Castellanos]]'' | | 1952 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 337 | [[Fitxategi:Palomaoshea.jpg|center|128px]] | [[Paloma O'Shea]] | piano-jotzaile espainiarra | 1936 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 338 | | [[Lorenzo Prestamero]] | | 1733 | 1817 | [[Urizaharra]] |- | style='text-align:right'| 339 | [[Fitxategi:Anton Barrutia. Txirrindularia.jpg|center|128px]] | [[Anton Barrutia]] | txirrindulari bizkaitarra | 1933 | 2021 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 340 | [[Fitxategi:Adolfo Suárez se entrevista con el presidente de la Generalitat de Cataluña, Josep Tarradellas (cropped).jpeg|center|128px]] | [[Antonio Ibáñez Freire]] | | 1913 | 2003 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 341 | | [[Asier Salcedo]] | futbolari gasteiztarra | 1980 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 342 | | [[Eliseo Gil]] | arkeologo espainiarra | 1961 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 343 | [[Fitxategi:KOLDO CHAMORRO.jpg|center|128px]] | [[Koldo Chamorro]] | argazkilari espainiarra | 1949 | 2009 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 344 | | [[Txarli Prieto|Txarli Prieto San Vicente]] | euskal politikaria | 1957 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 345 | | [[Enrique Vázquez Castro]] | | 1964 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 346 | [[Fitxategi:Xabier Agirre 2010 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Xabier Agirre Lopez|Xabier Agirre López]] | euskal politikaria | 1951 | 2021 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 347 | | [[Blanca Castilla de Cortázar]] | gazteiztar antropologoa eta filosofoa da | 1951 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 348 | [[Fitxategi:Velasco Broca.jpg|center|128px]] | [[César Velasco]] | zinema zuzendari espainiarra | 1978 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 349 | [[Fitxategi:Villarreal-magues.jpg|center|128px]] | [[Bruno Villarreal]] | Euskal militar karlista | 1802 | 1861 | [[Barrundia]] |- | style='text-align:right'| 350 | | [[Carmelo Morales]] | txirrindulari bizkaitarra | 1930 | 2003 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 351 | [[Fitxategi:Jose Mari Sagardui, Gatza.jpg|center|128px]] | [[Jose Mari Sagardui]] | ETAko kide ohia | 1958 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 352 | | [[Iñaki Pérez Beotegi]] | | 1948 | 2008 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 353 | [[Fitxategi:Diego Mazquiaran Torrontegui fortuna.JPG|center|128px]] | [[Diego Mazkiaran]] | toreatzaile espainiarra | 1895 | 1940 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 354 | | [[Julian Gorospe]] | txirrindulari bizkaitarra | 1960 | | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 355 | | [[Eneko Zarrabeitia]] | | 1981 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 356 | | [[Félix González Gorostizaga]] | txirrindulari bizkaitarra | 1945 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 357 | [[Fitxategi:Inés etxegibel.jpg|center|128px]] | [[Ines Etxegibel]] | | 1974 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 358 | | [[Ismael Lejarreta]] | txirrindulari bizkaitarra | 1953 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 359 | [[Fitxategi:Iván Fandiño en Brihuega en 2014.jpg|center|128px]] | [[Iván Fandiño]] | toreatzaile espainiarra | 1980 | 2017 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 360 | [[Fitxategi:Baiona Ttipian Jean-Michel Larrasquet eta Jasone Salaberriaren omenezko plazatxoaren kartela.jpg|center|128px]] | [[Jasone Salaberria]] | hizkuntzalaria | 1952 | 2021 | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 361 | | [[Joan Salazar]] | | 1410 | 1479 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 362 | | [[Jorge Garcia Sertutxa]] | | 1968 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 363 | [[Fitxategi:José Antonio de Echávarri.png|center|128px]] | [[José Antonio Etxabarri]] | | 1789 | 1834 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 364 | [[Fitxategi:(Corcuera) Rueda de prensa para informar de los resultados de las elecciones generales de 1989. Pool Moncloa. 20 de octubre de 1989 (cropped).jpeg|center|128px]] | [[José Luis Corcuera]] | politikari espainiarra | 1945 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 365 | | [[Jose Luis Uribezubia]] | txirrindulari bizkaitarra | 1945 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 366 | [[Fitxategi:José María Peña.jpg|center|128px]] | [[José María Peña]] | futbolari espainiarra | 1895 | 1988 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 367 | | [[Juan Gorostiaga]] | euskal idazlea | 1905 | 1988 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 368 | [[Fitxategi:IUY.83.3.JPG|center|128px]] | [[Julio Urkixo|Julio de Urquijo]] | euskal idazlea | 1871 | 1950 | [[Deustu]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 369 | [[Fitxategi:Portrait of Luis de Las Casas of Havana by Juan del Rio circa 1790s Oficina del Historiador de Ciudad de La Habana.png|center|128px]] | ''[[:d:Q3266895|Luis de las Casas y Aragorri]]'' | | 1745 | 1800 | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 370 | | [[Valentin Foronda]] | | 1751 | 1821 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 371 | | [[Jakob Gaon]] | | 1500 | 1463 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 372 | | [[Felix Ormazabal]] | euskal politikaria | 1940 | 2022 | [[Araia]] |- | style='text-align:right'| 373 | [[Fitxategi:Eguía - Magués.jpg|center|128px]] | [[Nazario Egia]] | | 1777 | 1865 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 374 | [[Fitxategi:Ramon garcia hernando presentador de television.jpg|center|128px]] | [[Ramón García]] | Espainiako aurkezlea | 1961 | | [[Indautxu Klinika]] |- | style='text-align:right'| 375 | | [[Odon Apraiz]] | euskal idazlea (1896-1985) | 1896 | 1984 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 376 | | [[Olatz Fernández de Arroyabe]] | hamabosteko errugbilari elorriotarra | 1970 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 377 | [[Fitxategi:Juan Artola - Fondo Car-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]] | [[Juan Artola]] | futbolari espainiarra | 1895 | 1937 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 378 | [[Fitxategi:Sebastián Hurtado de Corcuera.jpg|center|128px]] | [[Sebastián Hurtado de Corcuera]] | gudari espainiarra | 1587 | 1660 | [[Bergonda]] |- | style='text-align:right'| 379 | [[Fitxategi:Patxi Uribarren euskaltzain aramaioarra.jpg|center|128px]] | [[Patxi Uribarren]] | | 1942 | | [[Etxaguen (Aramaio)]] |- | style='text-align:right'| 380 | | ''[[:d:Q3374025|Pedro Carrasquedo]]'' | politikari frantziarra | 1951 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 381 | | [[Patricia Pinedo]] | eskubaloi jokalari arabarra | 1981 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 382 | [[Fitxategi:Iñaki Alonso.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Alonso]] | Espainiako futbol entrenatzailea | 1968 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 383 | | [[Manuel Guzmán García]] | gipuzkoar politikari errepublikanoa (1878 - 1936) | 1878 | 1936 | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 384 | | [[Marco Antonio Boronat]] | | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 385 | | [[Txuma Murugarren]] | euskal idazlea | 1964 | | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 386 | | [[Iker Urreizti]] | saskibaloi jokalari gipuzkoarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 387 | [[Fitxategi:Sergio de la Fuente - Real Valladolid - 2022-02-13.jpg|center|128px]] | [[Sergio de la Fuente]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1989 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 388 | | [[Ion Gabella]] | aktore espainiarra | 1968 | 2002 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 389 | [[Fitxategi:Domingo de Basavilbaso.jpg|center|128px]] | [[Domingo Basabilbaso]] | | 1709 | 1775 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 390 | | [[Rafael Ladrón de Guevara]] | txirrindulari arabarra | 1952 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 391 | [[Fitxategi:Erramun Olabide 1927an.jpg|center|128px]] | [[Erramun Olabide]] | Apaiza, hizkuntzalaria eta itzultzailea izan zen. | 1869 | 1942 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 392 | | [[Rafael Bastide]] | hamabosteko errugbilari espainiarra | 1977 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 393 | [[Fitxategi:Rodrigo Soriano, de Compañy.jpg|center|128px]] | [[Rodrigo Soriano]] | | 1872<br/>1868 | 1944 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 394 | | [[Juan del Campo Esteibar|Juan del Campo]] | hockey jokalari espainiarra | 1923 | 2010 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 395 | [[Fitxategi:Simón de Anda y Salazar.jpg|center|128px]] | [[Simón Anda]] | | 1709 | 1776 | [[Subilla Morillas]] |- | style='text-align:right'| 396 | | [[Xabier Izaga]] | euskal idazlea | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 397 | [[Fitxategi:Xabier Zumalde Romero.jpg|center|128px]] | [[Xabier Zumalde]] | euskal militante abertzalea | 1938 | 2023 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 398 | | [[Daniel Rodríguez Pérez]] | futbolari gipuzkoarra | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 399 | [[Fitxategi:Yon etxaide.jpg|center|128px]] | [[Yon Etxaide|Jon Etxaide]] | euskal idazlea | 1920 | 1998 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 400 | | [[Carlos García García]] | futbolari bizkaitarra | 1970 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 401 | | [[Jose Manuel Aizpurua]] | | 1902 | 1936 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 402 | [[Fitxategi:Jon Santacana Cropped.jpg|center|128px]] | [[Jon Santacana]] | | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 403 | | [[Elixabete Capa]] | futbolari gipuzkoarra | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 404 | | [[Enrique Iartza]] | futbolari gipuzkoarra | 1930 | 2001 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 405 | | [[Rafael Anson]] | | 1935 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 406 | [[Fitxategi:Francisco de Eguía.png|center|128px]] | [[Frantzisko Egia|Francisco Egia]] | | 1750 | 1827 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 407 | | [[Federico Bilbao]] | | 1935 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 408 | | [[Frantzisko Esquivel]] | arkeologo espainiarra | 1550 | 1624 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 409 | [[Fitxategi:Francisco Garate Bergareche.jpg|center|128px]] | [[Francisco Garate Bergaretxe]] | futbolari euskalduna | 1917<br/>1916 | 1986 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 410 | [[Fitxategi:Francisco Sáinz y Pinto, por Luis de Madrazo.jpg|center|128px]] | [[Francisco Sainz Pinto]] | | 1823 | 1853 | [[Lanestosa]] |- | style='text-align:right'| 411 | | [[Jon Cuyami]] | futbolari ginearra | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 412 | [[Fitxategi:General Jose de Urrutia (1739-1803) por Goya.jpg|center|128px]] | [[José de Urrutia y de las Casas]] | | 1739 | 1803 | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 413 | | [[Agustin Gajate]] | futbolari gipuzkoarra | 1958 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 414 | | [[Maider Telleria]] | hockey jokalari espainiarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 415 | | [[Silvia Manrique]] | hockey jokalari espainiarra | 1973 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 416 | [[Fitxategi:Leizaola eta Elosegi. Euskal Herria..jpg|center|128px]] | [[Joseba Elosegi]] | Euzko Gudarosteko ofiziala eta politikaria | 1915 | 1990 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 417 | | [[Nagore Gabellanes]] | hockey jokalari espainiarra | 1973 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 418 | | [[Teresa Motos]] | hockey jokalari espainiarra | 1963 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 419 | [[Fitxategi:Ogeta.jpg|center|128px]] | [[Jose Maria Palacios]] | esku huskako pilotaria | 1935 | 2002 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 420 | [[Fitxategi:Sorkun enlas Kontrafiestas 2.jpg|center|128px]] | [[Sorkun]] | abeslari errenteriarra | 1977 | | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 421 | [[Fitxategi:Felipe Arrese Beitia.png|center|128px]] | [[Felipe Arrese Beitia]] | euskal idazlea | 1841 | 1906 | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 422 | [[Fitxategi:María San Gil 2007 (cropped).jpg|center|128px]] | [[María San Gil|María San Gil Noain]] | politikari espainiarra | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 423 | [[Fitxategi:OSE- Mena09 (50246543908).jpg|center|128px]] | [[Juanjo Mena]] | | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 424 | [[Fitxategi:Heraclio Alfaro Fournier.png|center|128px]] | [[Heraclio Alfaro]] | | 1893 | 1962 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 425 | [[Fitxategi:Antonio Peña Goiri, de Cuchy, La Semana Cómica 20-07-1888 (60).jpg|center|128px]] | [[Antonio Peña Goñi]] | Euskal musikologoa | 1846 | 1896 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 426 | [[Fitxategi:Iñigo Lamarca Iturbe.jpg|center|128px]] | [[Iñigo Lamarca]] | abokatua | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 427 | [[Fitxategi:(Antonio María Oriol) Llegada de vagónes del 'Talgo' al puerto de Pasaia (26 de 29) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka (cropped).jpg|center|128px]] | [[Antonio María Oriol]] | | 1913 | 1996 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 428 | [[Fitxategi:Nicolás Sartorius 2014 - tmex (cropped).jpg|center|128px]] | [[Nicolás Sartorius]] | | 1938 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 429 | | [[José Antonio Agiriano]] | euskal politikaria | 1932 | 1996 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 430 | | [[Luis Alberto Agiriano]] | politikari espainiarra | 1940 | 2019 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 431 | [[Fitxategi:Don. Jesus María de Viana.jpg|center|128px]] | [[Jesús María Viana]] | euskal politikaria | 1942 | 1987 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 432 | | [[Ramón Rabanera]] | politikari espainiarra | 1948 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 433 | | [[Ramón Biguri]] | | 1886 | 1960 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 434 | [[Fitxategi:Francisco Letamendia, Ortzi.jpg|center|128px]] | [[Francisco Letamendia]] | | 1944 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 435 | | [[José María Lasarte]] | | 1912 | 1974 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 436 | [[Fitxategi:MEP Andoni Monforte.jpg|center|128px]] | [[Andoni Monforte]] | euskal politikaria | 1946 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 437 | [[Fitxategi:Iñaki Ruiz de Pinedo.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Ruiz de Pinedo]] | euskal politikaria | 1954 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 438 | [[Fitxategi:El dirigente de la izquierda abertzale Joseba Permach.jpg|center|128px]] | [[Joseba Permach]] | politikari gipuzkoarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 439 | [[Fitxategi:Domingo Iturrate Zubero.jpg|center|128px]] | [[Domingo Iturrate]] | | 1901 | 1927 | [[Dima]] |- | style='text-align:right'| 440 | [[Fitxategi:ATHA-SCH-PC-34970.jpg|center|128px]] | [[Micaela Portilla]] | gasteiztar antropologo, historialari eta pedagogoa | 1922 | 2005 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 441 | [[Fitxategi:Carlos Martínez Gorriarán 2014 - Zoquejo Diario.jpg|center|128px]] | [[Carlos Martínez Gorriarán|Carlos Martínez Gorriaran]] | politikari espainiarra | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 442 | | [[Miguel Amilibia]] | politikari espainiarra | 1901 | 1982 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 443 | [[Fitxategi:Juan Manuel Besnes e Irigoyen.jpg|center|128px]] | [[Juan Manuel Besnes|Juan Manuel Besnes Irigoien]] | margolaria | 1789 | 1865 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 444 | | [[José Antonio Maturana]] | politikari espainiarra | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 445 | [[Fitxategi:E. Champourcin y E.Checa.jpg|center|128px]] | [[Ernestina Champourcin]] | idazle espainiarra | 1904 | 1999 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 446 | | [[Luis García-Ochoa]] | margolari espainiarra | 1920 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 447 | [[Fitxategi:Lander Gabilondo.jpg|center|128px]] | [[Lander Gabilondo]] | futbolari gipuzkoarra | 1987 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 448 | [[Fitxategi:Teniente coronel Fernando Norzagaray.png|center|128px]] | [[Fernando Norzagarai]] | | 1808 | 1860 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 449 | [[Fitxategi:Valentin Zubiaurre.jpg|center|128px]] | [[Valentin Zubiaurre Urionabarrenetxea]] | euskal musikagilea | 1837 | 1914 | [[Garai]] |- | style='text-align:right'| 450 | | [[Aitor Bugallo]] | txirrindulari arabarra | 1973 | 2016 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 451 | | [[Ruben Gorospe]] | txirrindulari bizkaitarra | 1964 | | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 452 | [[Fitxategi:Oscar Terol Lekukoak 2011.jpg|center|128px]] | [[Oscar Terol|Óscar Terol]] | aktore espainiarra | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 453 | | [[Miguel Artola]] | | 1923 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 454 | [[Fitxategi:Txikito de Eibar.jpg|center|128px]] | [[Indalecio Sarasketa]] | | 1860 | 1900 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 455 | [[Fitxategi:Cardenal Andrés de Orbe y Larreategui.jpg|center|128px]] | [[Andrés Orbe Larreategi]] | | 1672 | 1740 | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 456 | | [[Juan Antonio Iza-Zamakola|Juan Antonio Zamakola]] | idazle espainiarra (1756-1826) | 1758 | 1826 | [[Dima]] |- | style='text-align:right'| 457 | [[Fitxategi:Francisco de Longa y Anchía (Museo de Bellas Artes de Valencia).jpg|center|128px]] | [[Francisco Longa]] | gudari espainiarra | 1783 | 1831 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 458 | | [[Luis Urrengoetxea]] | politikari espainiarra | 1879 | 1940 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 459 | | [[Sheila Márquez]] | modelo espainiarra | 1985 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 460 | | [[Jon Kortaberria]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 461 | | [[Gabino Olaso|Gabino Olaso Zabala]] | | 1869 | 1936 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 462 | | [[Pablo Martín Asuero]] | idazle espainiarra | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 463 | [[Fitxategi:Juan Antonio de Urbiztondo, marqués de la Solana.jpg|center|128px]] | [[Antonio Urbiztondo]] | gudari espainiarra | 1803<br/>1794 | 1866<br/>1857 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 464 | [[Fitxategi:Gustavo de Maeztu, de Sancha, Nuevo Mundo, 08-10-1920 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Gustavo Maeztu]] | | 1887 | 1947 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 465 | | [[Gonzalo Díaz Beitia]] | futbolari espainiarra | 1937 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 466 | | [[Hermenegildo Elices]] | futbolari espainiarra | 1914 | 1964 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 467 | [[Fitxategi:Ignacio Garate Bergareche futbolaria.jpg|center|128px]] | [[Ignacio Garate]] | futbolari euskalduna | 1929 | 2007 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 468 | [[Fitxategi:Iker en el L3-8b+ de "Leve,Leve", Cao Grande.png|center|128px]] | [[Iker Pou]] | | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 469 | | [[Isidoro Urra]] | futbolari espainiarra | 1916 | 2006 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 470 | | [[Javier Etxebarria]] | futbolari espainiarra | 1940 | 2016 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 471 | | [[Javier Hormaza]] | futbolari espainiarra | 1944 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 472 | [[Fitxategi:Jesus Echave.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3808188|Jesús Echave]]'' | | 1954 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 473 | | [[Jose Luis Galilea]] | | 1972 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 474 | | [[Jose Maria Igartua]] | Futbolaria | 1950 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 475 | | [[Txetxu Gallego]] | futbolari bizkaitarra | 1959 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 476 | | [[Juan Jose Elgezabal]] | futbolari bizkaitarra | 1963 | | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 477 | | [[Juanjo Valencia]] | futbolari gipuzkoarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 478 | | [[Juan Manuel Zamora]] | futbolari espainiarra | 1942 | 2015 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 479 | | [[Alberto Alcocer Ribacoba]] | | 1886<br/>1866 | 1957 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 480 | [[Fitxategi:1657533899748 NPC0080 Ana MIRANDA DE LAGE 001 MOBILE.jpg|center|128px]] | [[Ana Miranda de Lage]] | politikari espainiarra | 1946 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 481 | [[Fitxategi:Mikel Urdangarin.jpg|center|128px]] | [[Mikel Urdangarin]] | euskal kantaria | 1971 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 482 | [[Fitxategi:Eneko Atxa cropped.jpg|center|128px]] | [[Eneko Atxa]] | Sukaldari euskalduna | 1977 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 483 | | [[Egoitz Jaio]] | futbolari bizkaitarra | 1980 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 484 | [[Fitxategi:San Prudencio La Redonda Logrono Spain.jpg|center|128px]] | [[Prudentzio (santua)]] | | 550 | 589 | [[Armentia]] |- | style='text-align:right'| 485 | | [[Jaime Valdivielso]] | | 1940 | 2016 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 486 | [[Fitxategi:JUAN DOMINGUEZ.jpg|center|128px]] | [[Juan Domínguez]] | futbolari gipuzkoarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 487 | | [[Mikel Roteta]] | futbolari eta entrenatzaile gipuzkoarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 488 | [[Fitxategi:Pablo Berasaluze.jpg|center|128px]] | [[Pablo Berasaluze]] | esku huskako pilotaria | 1977 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 489 | | [[Sivori|Arturo Igoroin]] | futbolari arabarra | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 490 | | [[Luis Carlos Santiago]] | saskibaloi jokalari gipuzkoarra | 1946 | | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 491 | | [[Luis Maria Zugazaga]] | futbolari espainiarra | 1944 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 492 | | [[Manuel Etura]] | futbolari espainiarra | 1934 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 493 | | [[Manolín Martínez]] | futbolari espainiarra | 1928 | 2014 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 494 | [[Fitxategi:Xabier Amuriza.jpg|center|128px]] | [[Xabier Amuriza]] | euskal idazlea eta bertsolaria | 1941 | | [[Etxano]] |- | style='text-align:right'| 495 | | [[Patxi Bolaños]] | futbolari bizkaitarra | 1961 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 496 | | [[Pedro Armillas]] | | 1914 | 1984 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 497 | [[Fitxategi:Cándida y Blanquita Suárez.png|center|128px]] | [[Blanquita Suárez]] | | 1894 | 1983 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 498 | | ''[[:d:Q3945891|Salvador Díaz Iraola]]'' | futbol entrenatzaile espainiarra | 1889 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 499 | | [[Sergio Mendizabal|Sergio Mendizábal]] | aktore espainiarra | 1920 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 500 | | [[Uguzne Mezo]] | futbolari bizkaitarra | 1979 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 501 | [[Fitxategi:Urko.JPG|center|128px]] | [[Urko Otegi]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1981 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 502 | [[Fitxategi:Venancio Athletic Club 1953.png|center|128px]] | [[Venancio Pérez|Venancio Perez]] | futbolari espainiarra | 1921 | 1994 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 503 | | [[Víctor Marro]] | futbolari espainiarra | 1946 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 504 | | [[Zuriñe Gil]] | futbolari arabarra | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 505 | | [[Ekaitz Saies]] | piraguista espainiarra | 1982 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 506 | | [[Izaskun Aranburu]] | piraguista espainiarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 507 | [[Fitxategi:Roberto Íñiguez (cropped).JPG|center|128px]] | [[Roberto Iñiguez de Heredia]] | | 1967 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 508 | | [[Leopoldo Menéndez]] | | 1891 | 1965<br/>1960 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 509 | [[Fitxategi:Fernando Velazquez UBB.jpg|center|128px]] | [[Fernando Velázquez]] | euskal musikagilea | 1976 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 510 | | [[Luis Karril]] | arrantzalea, arraunlaria | 1847 | 1892 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 511 | | [[Idoia López Riaño]] | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 512 | [[Fitxategi:Aintzane Encinas.jpg|center|128px]] | [[Aintzane Encinas]] | futbolari gipuzkoarra | 1988 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 513 | [[Fitxategi:Alberto Machimbarrena (cropped).jpg|center|128px]] | [[Alberto Matxinbarrena]] | futbolari gipuzkoarra | 1888 | 1923 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 514 | [[Fitxategi:Alejandro Goicoechea Omar (MUNCYT, Eulogia Merle).jpg|center|128px]] | [[Alejandro Goikoetxea]] | | 1895 | 1984 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 515 | | [[Alejo Mancisidor]] | | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 516 | | [[Alfonso Feijoo]] | hamabosteko errugbilari espainiarra | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 517 | | [[Andere Legina]] | futbolari espainiarra | 1989 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 518 | | ''[[:d:Q4760252|Andrés Quintana]]'' | | 1777 | 1812 | [[Antoñana]] |- | style='text-align:right'| 519 | | [[Andres Vilariño]] | | 1951 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 520 | | [[Arantza del Puerto]] | | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 521 | | [[Juan Pedro Belza]] | beisbol jokalari espainiarra | 1968 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 522 | [[Fitxategi:Modesto Lomba en la inauguración de la exposición en la Sala Canal de Isabel II del modisto Manuel Pertegaz.jpg|center|128px]] | [[Modesto Lomba]] | | 1962 | | [[Arkauti]] |- | style='text-align:right'| 523 | | [[Antonio Ferraz]] | txirrindulari bizkaitarra | 1929 | 2024 | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 524 | | [[Luis Pérez Pascual]] | futbolari espainiarra | 1971 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 525 | | [[Koldobika Jauregi (idazlea)|Luis Jauregi]] | euskal idazlea | 1896 | 1971 | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 526 | | [[Frantzisko Jabier Landaburu]] | euskal politikaria | 1907 | 1963 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 527 | [[Fitxategi:Bilintx.jpg|center|128px]] | [[Bilintx]] | euskal idazlea (1831-1876) | 1832 | 1876 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 528 | [[Fitxategi:Pilar Kaltzada.jpg|center|128px]] | [[Pilar Kaltzada|Pili Kaltzada]] | euskal idazle eta kazetaria | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 529 | [[Fitxategi:Lourdes Iriondo.jpg|center|128px]] | [[Lourdes Iriondo]] | euskal idazle eta abeskaria | 1937 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 530 | | [[Evaristo Bustintza|Ebaristo Bustintza]] | euskal idazlea | 1866 | 1929 | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 531 | [[Fitxategi:Rafa Larreina.jpg|center|128px]] | [[Rafa Larreina|Rafael Larreina Valderrama]] | politikari espainiarra | 1956 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 532 | | [[Oier Mendizabal]] | | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 533 | | [[Roberto García Ariño]] | esku huskako pilotaria | 1950 | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 534 | [[Fitxategi:Imanol Larzabal.jpg|center|128px]] | [[Imanol Larzabal]] | euskal egile abeslaria | 1947 | 2004 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 535 | [[Fitxategi:Aquí vivió Joaquín Satrústegui (cropped).JPG|center|128px]] | [[Joaquín Satrustegi]] | | 1909 | 1992 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 536 | [[Fitxategi:14 07 2022 MEDALLA JA CUERDA (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jose Angel Cuerda]] | politikari arabarra | 1934 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 537 | | [[Mikel Unanue Calvo|Mikel Unanue]] | esku huskako pilotaria | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 538 | [[Fitxategi:Odón Elorza ensayando la defensa de la candidatura de San Sebastián para Capital Europea de la Cultura en el Centro cívico de Intxaurrondo.jpg|center|128px]] | [[Odón Elorza]] | politikari espainiarra | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 539 | | [[Jose Ramon Rekalde]] | | 1932 | 2016 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 540 | [[Fitxategi:Tomas meabe.jpg|center|128px]] | [[Tomás Meabe]] | Euskal idazle eta politikaria (1879-1915) | 1879 | 1915 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 541 | [[Fitxategi:Mauro Entrialgo (cropped).jpg|center|128px]] | [[Mauro Entrialgo]] | | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 542 | [[Fitxategi:Iñaki Beti Sáez.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Beti]] | idazle espainiarra | 1958 | 2012 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 543 | | [[Itziar Okariz]] | artista euskalduna | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 544 | | [[Barbara Malda]] | hockey jokalari espainiarra | 1984 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 545 | [[Fitxategi:Carlos Bea Circuit Judge.jpg|center|128px]] | [[Carlos Bea]] | | 1934 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 546 | | [[Carlos Iturraspe]] | | 1910 | 1981 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 547 | | [[Carlos Mena]] | | 1971 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 548 | | [[Francisco Javier Lauzurika]] | | 1890 | 1964 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 549 | | [[Diego Vidal de Liendo]] | | 1602 | 1648 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 550 | | [[Diego Borika]] | | 1742 | 1800 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 551 | | [[Domingo Patrizio Meagher]] | euskal idazlea | 1703 | 1772 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 552 | | [[Elena Urkizu]] | hockey jokalari gipuzkoarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 553 | [[Fitxategi:Elixabete Sarasola (6088517987) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Elixabete Sarasola]] | futbolari espainiarra | 1991 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 554 | | ''[[:d:Q5379830|Enrique Sarasola]]'' | | 1937 | 2002 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 555 | | [[Gonzalo Saenz de Samaniego]] | politikari arabarra | 1966 | | [[Samaniego]] |- | style='text-align:right'| 556 | | [[Ana Bejerano]] | bizkaitar abeslaria | 1961 | 2022 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 557 | | [[Iker Fernández]] | | 1977 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 558 | [[Fitxategi:Capitán de Intanteria Fausto García Pérez.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5397325|Fausto García Pérez]]'' | militarra | 1884 | 1917 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 559 | | [[José Ignacio Alkorta]] | politikari espainiarra | 1910 | 1983 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 560 | | [[Luis María Diaz de Otazu]] | txirrindulari arabarra | 1966 | | [[Albeiz]] |- | style='text-align:right'| 561 | [[Fitxategi:Pedro Egaña.jpg|center|128px]] | [[Pedro Egaña]] | politikari espainiarra | 1803 | 1885 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 562 | | [[Hodei Beobide]] | | 1985 | | [[Ubide (Bizkaia)|Ubide]] |- | style='text-align:right'| 563 | | [[Enrique Ginea]] | argazkilari espainiarra | 1874 | 1944 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 564 | | [[Pablo Gómez Ortiz de Guzmán]] | Futbolari eta entrenatzaile gasteiztarra | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 565 | [[Fitxategi:Eugenio de Llaguno y Amírola.jpg|center|128px]] | [[Eugenio Llaguno]] | idazle espainiarra | 1724 | 1799 | [[Menagarai]] |- | style='text-align:right'| 566 | [[Fitxategi:Leticia comeron2.jpg|center|128px]] | [[Leticia Comerón]] | politikari espainiarra | 1982 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 567 | [[Fitxategi:Juan Astigarrabia eskainitako oroigarria Donostian.jpg|center|128px]] | [[Juan Astigarribia]] | euskal politikari komunista | 1901 | 1989 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 568 | [[Fitxategi:Mission San Carlos Borromeo de Carmelo (Carmel, CA) - Mora Chapel, cenotaph - Fray Fermín Lasuén.jpg|center|128px]] | [[Fermin Lasuen]] | Kalifornia Garaiko euskal jatorriko misiolaria | 1736 | 1803 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 569 | [[Fitxategi:Fernando Aramburu en Dresde (cropped).JPG|center|128px]] | [[Fernando Aramburu|Fernando Aranburu]] | | 1959 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 570 | | [[Fernando Barrón|Fernando Barrón Ortiz]] | | 1892 | 1953<br/>1943 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 571 | | ''[[:d:Q5483134|Francisco Antonio de Echávarri]]'' | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 572 | | ''[[:d:Q5484145|Francisco de Murga]]'' | | | 1636 | [[Artomaña]] |- | style='text-align:right'| 573 | | [[Iñigo López de Mendoza (Laudioko jauna)]] | | 1150 | 1300 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 574 | | ''[[:d:Q5490817|Luis Enrique Rodríguez-San Pedro Bezares]]'' | historialari espainiarra | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 575 | | [[Juan Ibarrola]] | | 1900 | 1976 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 576 | | [[Felix Mendizabal]] | atleta espainiarra | 1891 | 1959 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 577 | | [[Blaki]] | aktore espainiarra | 1934 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 578 | [[Fitxategi:Touch Tour Hija Del Aire 70718 MC 0136.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5552280|José Luis Torrijo]]'' | aktore espainiarra | 1967 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 579 | [[Fitxategi:Anton Uriarte.JPG|center|128px]] | [[Anton Uriarte]] | | 1949 | 2019 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 580 | [[Fitxategi:Diego Vasallo Trío DKluba (47562133651).jpg|center|128px]] | [[Diego Vasallo]] | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 581 | | [[Santiago Orue]] | | 1964 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 582 | [[Fitxategi:JLOlaizola2004.jpg|center|128px]] | [[José Luis Olaizola]] | idazle espainiarra | 1927 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 583 | [[Fitxategi:Jaime Bores.jpg|center|128px]] | [[Jaime Bores]] | | 1968 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 584 | | [[Óscar Santor]] | futbolari espainiarra | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 585 | [[Fitxategi:Gorka Maneiro, portavoz UPYD.jpg|center|128px]] | [[Gorka Maneiro]] | politikari espainiarra | 1974 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 586 | | [[Rafael Berrio]] | konpositorea, abeslaria eta gitarra-jolea | 1963 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 587 | | [[Ignacio Esnaola]] | txirrindulari gipuzkoarra | 2000 | 2000 | [[Gipuzkoa]] |- | style='text-align:right'| 588 | [[Fitxategi:Joxe Iriarte.jpg|center|128px]] | [[Joxe Iriarte]] | euskal idazlea | 1945 | | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 589 | [[Fitxategi:Angel Galindez Celayeta.png|center|128px]] | [[Angel Galindez|Angel Galindez Zelaieta]] | ingeniari espainiarra | 1918 | 2003 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 590 | | [[Roberto Cuevas]] | futbolari bizkaitarra | 1981 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 591 | | [[Ángel García Ariño]] | | 1934 | 2000 | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 592 | | [[Manuel Aldai]] | | 1917 | 1976 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 593 | | [[Asier Zengotitabengoa]] | saskibaloi jokalari arabarra | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 594 | | ''[[:d:Q5660642|Agustín Fernández Gamboa]]'' | | 1789 | 1850 | [[Langara Ganboa]] |- | style='text-align:right'| 595 | | [[Esteban Terreros]] | | 1707 | 1782 | [[Turtzioz]] |- | style='text-align:right'| 596 | | [[Jose Elosegi]] | Donostiako alkatea (1902-05,1925-27) eta senataria (1921-22, 1923) | 1872 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 597 | | ''[[:d:Q5662827|Alberto Borges]]'' | | 1928 | 1994 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 598 | | [[Alberto Delgado]] | | 1938 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 599 | [[Fitxategi:Aprieto 2009.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q5663448|Alberto Prieto Espinosa]]'' | | 1945 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 600 | [[Fitxategi:Bicorne officier génie IMG 3207.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5665624|Alejandro de Hore]]'' | gudari espainiarra | 1778 | 1820 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 601 | [[Fitxategi:ALEXVALLEJO5.jpg|center|128px]] | [[Alex Vallejo|Alexander Vallejo]] | futbolari gasteiztarra | 1992 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 602 | [[Fitxategi:Alfonso Gómez (pianist).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5666891|Alfonso Gómez Ruiz de Arcaute]]'' | piano-jotzaile espainiarra | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 603 | | ''[[:d:Q5667177|Alfonso Sanz]]'' | diplomazialari espainiarra | 1954 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 604 | | [[Alfredo Álvarez Plágaro]] | margolari espainiarra | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 605 | [[Fitxategi:AlonsoIbarrola.jpg|center|128px]] | [[Alonso Ibarrola]] | | 1934 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 606 | | ''[[:d:Q5671311|Alvarortega]]'' | | 1963 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 607 | | [[Ana Agud]] | | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 608 | | [[Ana Martínez de Aguilar]] | historialari espainiarra | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 609 | | [[Ana Otero]] | aktore espainiarra | 1970 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 610 | | [[Ana Urtxuegia]] | politikari espainiarra | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 611 | | [[Pilar López Júlvez]] | Koreografoa eta dantzaria | 1912 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 612 | [[Fitxategi:Nagel2017.jpg|center|128px]] | [[Andrés Nagel]] | eskultore espainiarra | 1947 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 613 | | [[Trino Arizkorreta]] | futbolari espainiarra | 1902 | 1964 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 614 | | [[Amaia Lopez de Munain]] | | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 615 | [[Fitxategi:Antonio Casado da Rocha.jpg|center|128px]] | [[Antonio Casado da Rocha]] | euskal idazlea eta filosofoa | 1970 | | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 616 | | [[Antonio Kortazar]] | arkitekto donostiarra | 1823 | 1884 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 617 | | ''[[:d:Q5698481|Antonio González-Vigil]]'' | | 1954 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 618 | | [[Antonio Mentxaka]] | | 1921 | 2002 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 619 | | [[Antonio Saez de Ibarra]] | | 1914 | 1936 | [[Ixona]] |- | style='text-align:right'| 620 | | [[Antonio Vega de Seoane Etxeberria]] | | 1887 | 1943 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 621 | [[Fitxategi:Antonio de Lezama.png|center|128px]] | [[Antonio Lezama]] | | 1888 | 1971 | [[Guardia]] |- | style='text-align:right'| 622 | [[Fitxategi:Cavacon Italy.jpg|center|128px]] | [[Arantza Sestayo]] | margolari espainiarra | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 623 | [[Fitxategi:ArantzazuMartinez.jpg|center|128px]] | [[Arantzazu Martínez]] | margolari espainiarra | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 624 | | [[Aranzazu González]] | gipuzkoar igerilari paralinpiko ohia | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 625 | | ''[[:d:Q5707187|Arturo Cubillas]]'' | | 1964 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 626 | | [[Balbino Sáenz]] | | 1962 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 627 | | [[Bartolome Salazar]] | | | 1670 | [[Karkamu]] |- | style='text-align:right'| 628 | [[Fitxategi:Elorriagapisarik.jpg|center|128px]] | [[Beatriz Elorriaga|Beatriz Elorriaga Pisarik]] | Politikaria | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 629 | | [[Begoña Amunarriz]] | politikari gipuzkoarra | 1948 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 630 | | ''[[:d:Q5725782|Benito Aizpurúa]]'' | gudari espainiarra | 1774 | 1833 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 631 | [[Fitxategi:Blanca Apilánez.JPG|center|128px]] | [[Blanca Apilánez]] | aktore espainiarra | 1953 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 632 | | [[Bonifacio Alfonso]] | | 1933 | 2011 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 633 | | [[Buenaventura Saenz de Biteri|Buenaventura Saenz de Viteri Azkunaga]] | | 1758 | 1819 | [[Legutio]] |- | style='text-align:right'| 634 | | [[Carlos Basabe]] | Bizkaitar futbolaria | 1924 | 1994 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 635 | | [[Carlos Urkijo|Carlos Urquijo]] | politikari espainiarra | 1964 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 636 | [[Fitxategi:1928-01-01, El Sol, La redacción de ''El Sol'', vista por Bagaría (cropped) Carlos de Baraibar.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5752174|Carlos de Baraibar]]'' | | 1895 | 1972 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 637 | | [[Carmen San Esteban]] | aktore espainiarra | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 638 | | [[Cesáreo Galíndez]] | | 1894 | 1990 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 639 | | [[Ziriako Iturri]] | politikari espainiarra | 1844 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 640 | | [[Cristian Alberdi]] | futbolari gipuzkoarra | 1980 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 641 | [[Fitxategi:Arceniega - Santuario de Nuestra Señora de la Encina, interiores 12.jpg|center|128px]] | [[Cristobal de la Cámara]] | | 1571 | 1641 | [[Artziniega]] |- | style='text-align:right'| 642 | [[Fitxategi:César Villar y Villate, de Christian Franzen.jpg|center|128px]] | [[César del Villar]] | | 1843 | 1917 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 643 | [[Fitxategi:Denis Itxaso 2024.jpg|center|128px]] | [[Denis Itxaso]] | politikari espainiarra | 1975 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 644 | [[Fitxategi:DiegoPerezdearrilucea.jpg|center|128px]] | [[Diego Perez de Arriluzea]] | | 1888 | 1975 | [[Dulantzi]] |- | style='text-align:right'| 645 | [[Fitxategi:Diego de Álava y Esquivel.JPG|center|128px]] | [[Diego Alaba Eskibel]] | | | 1562 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 646 | | [[Domingo Akasuso]] | | 1658 | 1727 | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 647 | [[Fitxategi:Andres Espinosa euskal mendizalea.jpg|center|128px]] | [[Andrés Espinosa]] | | 1903 | 1985 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 648 | | ''[[:d:Q5815512|Dámaso de Barrenengoa]]'' | | 1828 | 1896 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 649 | | ''[[:d:Q5817781|Prudencio Murguiondo]]'' | | 1770 | 1826 | [[Gipuzkoa]] |- | style='text-align:right'| 650 | | [[Edmundo Markuleta]] | | 1923 | 1989 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 651 | | [[Eduardo Iglesias]] | idazle espainiarra | 1952 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 652 | | [[Enrique Aresti]] | | 1852 | 1946 | [[Artziniega]] |- | style='text-align:right'| 653 | | ''[[:d:Q5833955|Enrique de Castilla]]'' | | 1288 | 1299 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 654 | | [[Ramón Gil de la Quadra]] | politikari espainiarra | 1775 | 1860 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 655 | | [[Esteban Azkarraga]] | | 1587 | 1648 | [[Gipuzkoa]] |- | style='text-align:right'| 656 | [[Fitxategi:Estefania Beltran de Heredia.jpg|center|128px]] | [[Estefania Beltran de Heredia|Estefanía Beltrán de Heredia Arroniz]] | euskal politikaria | 1960 | | [[Uribarri Harana]] |- | style='text-align:right'| 657 | [[Fitxategi:Esther Basurto - DSC 8403.jpg|center|128px]] | [[Esther Basurto]] | boleibol jokalari espainiarra | 1978 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 658 | | [[Bruno Oteiza]] | | 1976 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 659 | [[Fitxategi:Foto de retrato de Eusebio de Calonje y Fenollet.jpg|center|128px]] | [[Eusebio Calonge]] | | 1813 | 1873 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 660 | [[Fitxategi:Romarate Anonimo MuseoNavalMadrid.png|center|128px]] | [[Jacinto Romarate]] | | 1775 | 1836 | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 661 | | [[Felipe González Vallejo]] | politikari espainiarra | 1769 | 1824 | [[Kanpezu]] |- | style='text-align:right'| 662 | [[Fitxategi:Fernando Albizu.jpg|center|128px]] | [[Fernando Albizu]] | aktore espainiarra | 1963 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 663 | | [[Fermin Matxinbarrena]] | | 1835 | 1897 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 664 | | [[Fermin Lasala Urbieta]] | euskal politikaria eta Donostiako oligarkiako kide (1798-1853) | 1798 | 1853 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 665 | | ''[[:d:Q5859332|Fernando Cardiñanos]]'' | | 1731 | 1794 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 666 | | [[Fernando Espinosa de los Monteros]] | | 1884 | 1937 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 667 | | ''[[:d:Q5859880|Fernando Martínez de la Escalera y Pérez de Rozas]]'' | | 1871 | 1900 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 668 | | [[Fidel Fuidio]] | | 1880 | 1936 | [[Ekora]] |- | style='text-align:right'| 669 | | [[Javier Otxoa de Etxaguen]] | xakelari espainiarra | 1954 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 670 | [[Fitxategi:Diferentes autoridades en la estación del Norte, entre ellas se encuentran Joaquín Pavía Bermingham (presidente de la Cruz Roja), Irastorza (el obispo de Orihuela) y Venancio Nardiz... (2 de 2, cropped) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5866322|Francisco Javier de Irastorza Loinaz]]'' | | 1875 | 1943 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 671 | [[Fitxategi:Gabrielinsausti.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5873378|Gabriel Insausti]]'' | | 1969 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 672 | | ''[[:d:Q5873411|Gabriel López López]]'' | politikari espainiarra | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 673 | [[Fitxategi:Gloria guzman.jpg|center|128px]] | [[Gloria Guzmán]] | antzezlea, abeslaria eta dantzaria | 1902 | 1979 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 674 | | [[Gonzalo Txillida]] | margolari espainiarra | 1926 | 2008 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 675 | | [[Gonzalo Yáñez de Mendoza]] | | 1297 | 1359 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 676 | [[Fitxategi:Gotzon Mantuliz en Tailandia 2010.jpg|center|128px]] | [[Gotzon Mantuliz]] | | 1988 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 677 | | [[Gotzon Sánchez]] | aktore gipuzkoarra | 1972 | | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 678 | | [[Guillermo Galeote]] | | 1941 | 2021 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 679 | [[Fitxategi:Lehendakariak Hasier Arraiz hartu du (cropped).jpg|center|128px]] | [[Hasier Arraiz]] | | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 680 | | [[Ibai Rejas]] | futbolari gasteiztarra | 1982 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 681 | | ''[[:d:Q5913142|Ignacio Carrión]]'' | | 1938 | 2016 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 682 | | [[Ignacio Etxarri]] | Donostiar futbolaria | 1932 | 2003 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 683 | [[Fitxategi:Ignaciomartinrugby.JPG|center|128px]] | [[Ignacio Martin]] | hamabosteko errugbilari espainiarra | 1983 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 684 | | ''[[:d:Q5913482|Ignacio Pardo-Manuel de Villena y Egaña]]'' | | 1907 | 1963 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 685 | [[Fitxategi:Sanchez nicolay ignacio.png|center|128px]] | ''[[:d:Q5913588|Ignacio Sánchez Nicolay]]'' | | 1927 | 2005 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 686 | | [[Ignacio del Moral|Ignacio del Moral Ituarte]] | | 1957 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 687 | | [[Iker Gereñu]] | futbolari arabarra | 1982 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 688 | | [[Iker Garai]] | futbolari eta entrenatzaile arabarra | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 689 | | [[Iker Urbina]] | politikari espainiarra | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 690 | | ''[[:d:Q5919754|Inés Íñiguez de Mendoza]]'' | | 1200 | 1300 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 691 | [[Fitxategi:Iñaki Font - Seminci 2016.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Font]] | | 1979 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 692 | | [[Iñaki Ocenda]] | futbolari ohi eta entrenatzaile gasteiztarra | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 693 | [[Fitxategi:Iñigo Iruin.jpg|center|128px]] | [[Iñigo Iruin]] | politikari espainiarra | 1953 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 694 | | [[Javier Aramburu]] | | 1966 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 695 | | [[Javier Ybarra Ybarra]] | | 1952 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 696 | | [[Joaquín José Landazuri|Joaquín José Landazuri Romarate]] | euskal idazlea (1730-1805) | 1730 | 1805 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 697 | [[Fitxategi:1908-04-01, Por el Arte, Joaquín Otamendi.jpg|center|128px]] | [[Joaquín Otamendi]] | arkitekto espainiarra | 1874 | 1960 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 698 | [[Fitxategi:Joaquín Planell 1951.jpg|center|128px]] | [[Joaquín Planell]] | | 1891 | 1969 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 699 | [[Fitxategi:Joaquin de Arteaga, XVIII marqués de Santillana (1909).jpg|center|128px]] | [[Joaquín Arteaga]] | politikari espainiarra | 1870 | 1947 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 700 | | [[Jon Agirre Agiriano]] | | 1942 | 2022 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 701 | [[Fitxategi:Ignacio María de Álava y Sáenz de Navarrete, capitán general de la Armada Española.jpg|center|128px]] | [[Ignazio Maria Alaba|Ignacio Maria Alaba]] | | 1750 | 1817 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 702 | | ''[[:d:Q5937197|Josu Montero]]'' | idazle espainiarra | 1962 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 703 | [[Fitxategi:Jose Alberto Batiz.jpg|center|128px]] | [[José Alberto Batiz]] | gitarra-jotzaile espainiarra | 2000 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 704 | | [[Joseba Arzak|José Antonio Arzac Iriondo]] | futbolari gipuzkoarra | 1943 | 2020 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 705 | | [[José Antonio Santamaría]] | | 1946 | 1993 | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 706 | [[Fitxategi:Daniel Maeztu en la Lehendakaritza (26 de octubre de 2011).jpg|center|128px]] | [[Dani Maeztu]] | Euskal Herriko politikaria | 1974 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 707 | | [[José Cardiel]] | | 1704 | 1782 | [[Guardia]] |- | style='text-align:right'| 708 | [[Fitxategi:José Eugenio Azpiroz 2014 (cropped).jpg|center|128px]] | [[José Eugenio Azpiroz]] | | 1955 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 709 | | [[Josef Imatz]] | gipuzkoar ekonomialari eta politikaria (1767-1834) | 1767 | 1834 | [[Errenteria]] |- | style='text-align:right'| 710 | | [[Jose Luis Agirre Beldarrain]] | futbolari eta entrenatzaile gipuzkoarra | 1965 | | [[Donostia]] |- | style='text-align:right'| 711 | | ''[[:d:Q5941588|José Luis Pasarín Aristi]]'' | poeta euskalduna | 1943 | 2024 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 712 | [[Fitxategi:GuggenheimMuseumBilbaoEntrance2003.jpg|center|128px]] | [[Jose Maria Agirre Larraona]] | polizia espainiarra | 1962 | 1997 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 713 | | [[José María Pérez Medrano]] | futbolari espainiarra | 1920 | 2008 | [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla Labarka]] |- | style='text-align:right'| 714 | [[Fitxategi:(Jota Cuspinera) Presentación de Jota Cuspinera, técnico del Montakit Fuenlabrada. Onda Fuenlabrada. 2015 (cropped) (cropped).jpg|center|128px]] | [[José Ramón Cuspinera]] | | 1970 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 715 | | ''[[:d:Q5945461|José Santos Incháurregui]]'' | | 1767 | 1811 | [[Jugo]] |- | style='text-align:right'| 716 | [[Fitxategi:Valdivieso-Retrato de Ramón José de Abecia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5946163|José de Abecía]]'' | gudari espainiarra | 1785 | 1861 | [[Markia]] |- | style='text-align:right'| 717 | | [[Juan Antonio Jandiola]] | politikari espainiarra | 1786 | 1830 | [[San Esteban Galdames]] |- | style='text-align:right'| 718 | | [[Juan Arce Mayora]] | gudari espainiarra | 1885 | 2000 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 719 | | ''[[:d:Q5949134|Juan Domingo Zamácola y Jáuregui]]'' | | 1746 | 1823 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 720 | | [[Juan José Mencía]] | futbolari bizkaitarra | 1923 | 2012 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 721 | | ''[[:d:Q5952137|Juan Pío de Gana]]'' | | | 1807 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 722 | | [[Juan Bautista Artzamendi]] | | 1635 | 1705 | [[Zigoitia]] |- | style='text-align:right'| 723 | | [[Juan Erdoitza]] | arkitekto espainiarra | 1697 | 1799 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 724 | | ''[[:d:Q5953297|Juan de Marquina]]'' | | 1428 | 1500 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 725 | | [[Juan de Orobiogoitia Agirre]] | | 1718 | 1794 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 726 | [[Fitxategi:Marques de Villafuerte.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5953506|Juan de Urdanegui]]'' | gudari espainiarra | 1619 | 1682 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 727 | | [[Justo Etxeguren]] | | 1884 | 1937 | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 728 | | [[Karlos Barrutia]] | futbolari ohi eta entrenatzaile durangarra | 1970 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 729 | | [[Koldo Mendaza]] | argazkilari espainiarra | 1964 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 730 | [[Fitxategi:Lorenzo Calvo de Rozas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5978985|Lorenzo Calvo de Rozas]]'' | politikari espainiarra | 1773 | 1850 | [[San Ciprián]] |- | style='text-align:right'| 731 | [[Fitxategi:Retrat de l'arquitecte Lorenzo de la Hidalga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5979144|Lorenzo de la Hidalga]]'' | arkitekto mexikarra | 1810 | 1872 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 732 | [[Fitxategi:Luis de San Miguel de los Santos.JPG|center|128px]] | [[Luis Erdoitza]] | | 1891 | 1937 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 733 | | [[Luis María Salazar]] | | 1758 | 1838 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 734 | | [[Manuel García Cruz]] | | 1957 | | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 735 | [[Fitxategi:Manugartzia.jpg|center|128px]] | [[Manu Gartzia|Manuel Alejandro García]] | futbolari arabarra | 1986 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 736 | | ''[[:d:Q5993685|Manuel María Lejarreta]]'' | diplomazialari espainiarra | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 737 | | [[Manuel Quintano]] | | 1756 | 1818 | [[Bastida (Araba)|Bastida]] |- | style='text-align:right'| 738 | | ''[[:d:Q5995808|Marcelo Gangoiti]]'' | | 1914 | 1996 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 739 | [[Fitxategi:Marcos Sagasti.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5996703|Marcos Sagasti]]'' | irakasle espainiarra | 1839 | 1916 | [[Uribarri Harana]] |- | style='text-align:right'| 740 | | ''[[:d:Q5997333|Ildefonso Elorreaga]]'' | | 1782 | 1817 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 741 | | ''[[:d:Q5997917|Mariano Renovales]]'' | gudari espainiarra | 1774 | 1820 | [[Artzentales]] |- | style='text-align:right'| 742 | | [[Martin Otxoa de Kapanaga]] | XVII. mendeko bizkaitar idazle eta abadea | | 1661 | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 743 | | ''[[:d:Q6002971|Martín de Beratúa]]'' | arkitekto espainiarra | 1700 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 744 | [[Fitxategi:Mezo bigarrena.jpg|center|128px]] | [[Mezo Bigarrena]] | Euskal-argentinar kantaria | 1951 | 1993 | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 745 | [[Fitxategi:Miguel Odriozola Pietas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6014851|Miguel Odriozola Pietas]]'' | politikari espainiarra | 1903 | 1974 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 746 | [[Fitxategi:General Miguel Ponte.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6014959|Miguel Ponte]]'' | | 1882 | 1952 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 747 | [[Fitxategi:Entrega de los premios Euskadi de Literatura 2017 12 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Mikel Valverde]] | ilustratzaile arabarra | 1966 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 748 | | ''[[:d:Q6026438|Munia Arabakoa]]'' | | 740 | 780 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 749 | [[Fitxategi:Inma Shara amurrioarra 2009an.jpg|center|128px]] | [[Inma Shara]] | orkestra zuzendaria | 1972 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 750 | | [[Oihana Zubikoa]] | aktore arabarra | 1994 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 751 | | [[Pedro María Uribe-Etxebarria]] | botanikari espainiarra | 1953 | 2013 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 752 | | [[Pedro Ortiz de Zarate]] | | 1485 | 1547 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 753 | | ''[[:d:Q6070200|Pedro Sáenz Izquierdo]]'' | | | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 754 | [[Fitxategi:Fray Pedro de Bardeci.jpg|center|128px]] | [[Pedro Bardezi]] | | 1641 | 1700 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 755 | | [[Pedro Ganboa]] | | 1512 | 1552 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 756 | | ''[[:d:Q6070522|Pedro de Miguel]]'' | | 1956 | 2007 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 757 | | [[Ramón Aboitiz Musatadi]] | | 1930 | 2010 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 758 | | [[Reyes Moleres]] | aktore espainiarra | 1968 | | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 759 | [[Fitxategi:Ricardo Puga.JPG|center|128px]] | [[Ricardo Puga]] | aktore espainiarra | 1886 | 1939 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 760 | | [[Ricardo Urgoiti]] | | 1900 | 1979 | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 761 | | ''[[:d:Q6110861|Rodrigo de Portuondo]]'' | gudari espainiarra | | 1529 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 762 | | ''[[:d:Q6113539|Rufo Ganuza]]'' | idazle espainiarra | 1968 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 763 | [[Fitxategi:Sabino Cuadra.jpg|center|128px]] | [[Sabino Cuadra]] | politikari espainiarra | 1949 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 764 | | ''[[:d:Q6116544|Sabino Padilla]]'' | | 1958 | | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 765 | | [[Sagrario Ruiz de Apodaca]] | kazetari espainiarra | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 766 | | [[Santxo Santxez Bikuñakoa|Santxo Sánchez Bikuñakoa]] | | 1200 | 1300 | [[Bikuña]] |- | style='text-align:right'| 767 | | [[Santos Angel Otxandategi]] | | 1749 | 1803<br/>1802 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 768 | [[Fitxategi:Almte Gral Suanzes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6122103|Saturnino Suanzes de la Hidalga]]'' | gudari espainiarra | 1921 | 2010 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 769 | [[Fitxategi:Teodoro Iradier.jpg|center|128px]] | [[Teodoro Iradier]] | | 1869 | 1940 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 770 | | ''[[:d:Q6141786|Teodoro Olarte]]'' | unibertsitateko irakasle espainiarra | 1908 | 1980 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 771 | [[Fitxategi:Teresa Aranguren (cropped).jpg|center|128px]] | [[Teresa Aranguren]] | kazetari espainiarra | 1944 | | [[Artziniega]] |- | style='text-align:right'| 772 | | ''[[:d:Q6148693|Tomás de Arrigunaga]]'' | gudari espainiarra | 1760 | 1841 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 773 | [[Fitxategi:Toti Martinez de Lezea Bilbon.jpg|center|128px]] | [[Toti Martinez de Lezea]] | idazlea | 1949 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 774 | [[Fitxategi:Vicente Galarza y Zuloaga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6161126|Vicente Galarza y Zuloaga]]'' | politikari espainiarra | 1837 | 1908 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 775 | | [[Victor Gil Lechoza]] | | 1932 | 2001 | [[Galdames]] |- | style='text-align:right'| 776 | [[Fitxategi:Xabier Añua.png|center|128px]] | [[Xabier Añua]] | | 1935 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 777 | | ''[[:d:Q6169062|Xabier Pikaza]]'' | | 1941 | | [[Orozko]] |- | style='text-align:right'| 778 | [[Fitxategi:Zacarias de Vizcarra.jpg|center|128px]] | [[Zakarias Bizkarra]] | euskal apaiz tradizionalista | 1880 | 1963 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 779 | | [[Zutoia Alarcia]] | aktore espainiarra | 1959 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 780 | | [[Ángel Abad]] | politikari espainiarra | 1936 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 781 | | [[Ángel Álvarez de Miranda]] | | 1915 | 1957 | [[Manzanos]] |- | style='text-align:right'| 782 | [[Fitxategi:Joan Perez Lazarragaren oroitarria (Larrea, Araba).JPG|center|128px]] | [[Joan Perez Lazarraga|Juan Perez de Lazarraga]] | euskal idazlea | 1548 | 1605 | [[Larrea (Barrundia)|Larrea]] |- | style='text-align:right'| 783 | | [[Joana Arranz]] | futbolari espainiarra | 1988 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 784 | [[Fitxategi:Josu Larrazabal.jpg|center|128px]] | [[Josu Larrazabal]] | | 1981 | | [[Orozko]] |- | style='text-align:right'| 785 | | [[Jose Aretxe]] | | 1731 | 1789 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 786 | [[Fitxategi:Estatua JuanAntonioDeUrrutia En Queretaro2017.jpg|center|128px]] | [[Juan Antonio Urrutia Arana]] | aristokrata espainiarra | 1670 | 1743 | [[Lanteno]] |- | style='text-align:right'| 787 | [[Fitxategi:Juan de Zengotita.jpg|center|128px]] | [[Juan Bautista Zengotita]] | | 1736<br/>1735 | 1802 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 788 | | [[Juan Gabriel Concepción]] | atleta espainiarra | 1972 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 789 | | [[Juan Gartzia de Salazar]] | | 1639 | 1710 | [[Tuesta]] |- | style='text-align:right'| 790 | [[Fitxategi:Juanma Bajo Ulloa.jpg|center|128px]] | [[Juanma Bajo Ulloa]] | | 1967 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 791 | | [[Jurdan Martitegi]] | | 1980 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 792 | | ''[[:d:Q6454675|José Manuel Martínez Bande]]'' | | 1907 | 2001 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 793 | [[Fitxategi:Monumento-P. Bilbao Encera (cropped).jpg|center|128px]] | [[Pedro Bilbao]] | | 1909 | 1992 | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 794 | [[Fitxategi:LUIS VENEGAS.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6701191|Luis Venegas]]'' | argitaratzaile espainiarra | 1979 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 795 | | [[Manuel Suárez de Begoña]] | | 1895 | 1936 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 796 | [[Fitxategi:Manuela Lareo Polanco.jpg|center|128px]] | [[Manuela Lareo]] | futbolari espainiarra | 1992 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 797 | | ''[[:d:Q6757943|Marcos Vidal]]'' | | 1967<br/>1965 | | [[Frankfurt am Main]]<br/>[[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 798 | [[Fitxategi:María de Maeztu, 1923.jpg|center|128px]] | [[María Maeztu]] | pedagogoa | 1882<br/>1881 | 1948 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 799 | | [[Martin Buesa]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 800 | | [[Maria Elisa Diaz de Mendibil]] | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 801 | | [[Mikel Álvaro]] | futbolari arabarra | 1982 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 802 | | [[Natxo Garro]] | futbolari arabarra | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 803 | [[Fitxategi:Real Sociedad vs Athletic Club CSC 0595 (34319025226) (naiara).jpg|center|128px]] | [[Naiara Beristain]] | futbolari bizkaitarra | 1992 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 804 | | [[Pablo Paredes Arratia]] | futbolari arabarra | 1983 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 805 | [[Fitxategi:Pablo Uranga Elgetako iturrian.jpg|center|128px]] | [[Pablo Uranga]] | margolari espainiarra | 1861 | 1934 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 806 | [[Fitxategi:Laredo-pablo de xérica.jpg|center|128px]] | [[Pablo de Jerica|Pablo Jérica Korta]] | euskal idazlea | 1781 | 1841 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 807 | | [[Roberto Lombraña]] | futbolari bizkaitarra | 1975 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 808 | | [[Rubén Royo]] | futbolari espainiarra | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 809 | | [[Sergio Gamiz|Sergio Gámiz]] | futbolari arabarra | 1978 | | [[Kanpezu]] |- | style='text-align:right'| 810 | [[Fitxategi:AngelSalas.JPG|center|128px]] | [[Ángel Salas]] | | 1906 | 1994 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 811 | | [[Álvaro Martínez Beltrán]] | | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 812 | | [[Óscar Vega]] | boxeolari espainiarra | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 813 | | [[Adrian Aldekoa]] | Euskal Herriko margolaria | 1887 | 1945 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 814 | | [[Aitor Zarate]] | saskibaloi jokalari arabarra | 1966 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 815 | [[Fitxategi:Zurbano - Monumento a Alfredo Donnay 2.jpg|center|128px]] | [[Alfredo Donnay]] | idazle espainiarra | 1894 | 1986 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 816 | | [[Amado Gómez Ugarte|Amado Gomez Ugarte]] | idazle espainiarra | 1956 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 817 | [[Fitxategi:El ciclista Amelio Mendijur en una prueba ciclista (2 de 2) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]] | [[Amelio Mendijur]] | | 1943 | 1965 | [[Apilaiz|Apinaiz]] |- | style='text-align:right'| 818 | [[Fitxategi:Andoni Ferreño.jpg|center|128px]] | [[Andoni Ferreño]] | | 1965 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 819 | | [[Andrés Agustín Orbe]] | | 1722 | 1754 | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 820 | | [[Antonio Berasategi]] | txirrindulari arabarra | 1978 | | [[Araia]] |- | style='text-align:right'| 821 | | [[Asier Berasaluze]] | | 1983 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 822 | [[Fitxategi:Blanca Urgell gasteiztarra.jpg|center|128px]] | [[Blanca Urgell]] | filologo eta irakaslea | 1962 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 823 | | [[Borja Agirretxu]] | futbolari getxoztarra | 1968 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 824 | [[Fitxategi:Carlos Totorika 2015.jpg|center|128px]] | [[Carlos Totorika]] | politikari espainiarra | 1956 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 825 | [[Fitxategi:Carmelo Goienetxea.jpg|center|128px]] | [[Carmelo Goienetxea]] | futbolari espainiarra | 1898 | 1984 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 826 | | [[Cipriano Agirrezabal]] | txirrindulari bizkaitarra | 1922 | 2001 | [[Arriandi (Iurreta)|Arriandi]] |- | style='text-align:right'| 827 | | [[Cosme Barrutia]] | txirrindulari bizkaitarra | 1929 | 2005 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 828 | | [[Daniel Txopitea]] | | 1950 | 1997 | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 829 | | [[Julián Agirrezabal]] | txirrindulari bizkaitarra | 1926 | 2017 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 830 | | [[Eduardo López Albizu]] | | 1931 | 1992 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 831 | [[Fitxategi:Team Espana WK Valkenburg 2012.jpg|center|128px]] | [[Eneritz Iturriagaetxebarria]] | txirrindulari bizkaitarra | 1980 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 832 | | [[Enrique Bedia]] | idazle espainiarra | 1802 | 1863 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 833 | | [[Ernesto Ladrón de Guevara]] | politikari arabarra | 1950 | | [[Durruma (Donemiliaga)|Durruma]] |- | style='text-align:right'| 834 | [[Fitxategi:Errose Bustinza.jpg|center|128px]] | [[Errose Bustintza]] | euskal idazlea | 1899 | 1953 | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 835 | [[Fitxategi:Marqués de Urquijo.jpg|center|128px]] | [[Estanislao Urkixo Landaluze]] | | 1816 | 1889 | [[Aiara]] |- | style='text-align:right'| 836 | | [[Eulogio Serdán|Eulogio Serdan]] | (1853-1929) | 1853 | 1929 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 837 | | [[Fernando Murua]] | musikari espainiarra | 1962 | 2002 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 838 | | [[Felix Iturriaga]] | txirrindulari bizkaitarra | 1941 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 839 | | [[Félix Susaeta]] | | 1860 | 1948 | [[Andetxa]] |- | style='text-align:right'| 840 | | [[Gaizka Lejarreta]] | txirrindulari bizkaitarra | 1978 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 841 | | [[Gerardo López de Gereñu]] | | 1904 | 1992 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 842 | [[Fitxategi:Gorka Aginagalde aktore gasteiztarra 2010ean.jpg|center|128px]] | [[Gorka Aginagalde]] | aktore espainiarra | 1966 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 843 | [[Fitxategi:Hilario-Azkarate-1967.jpg|center|128px]] | [[Hilario Azkarate]] | Pilota txapeldun euskalduna (1935-2012) | 1935 | 2012 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 844 | [[Fitxategi:Imanol-landa-eaj.jpg|center|128px]] | [[Imanol Landa]] | politikari bizkaitarra | 1966 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 845 | | [[Imanol Murga]] | txirrindulari arabarra | 1958 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 846 | | [[Isabel Orbe]] | psikiatra eta politikaria | 1945 | 1995 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 847 | [[Fitxategi:Iñaki Aldekoa politikaria 2011n.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Aldekoa Azarloza]] | ezker abertzaleko politikaria | 1940 | 2021 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 848 | | [[Iñaki Cerrajería]] | | 1957 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 849 | [[Fitxategi:Gerenabarrena Artziniegan.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Gerenabarrena|Iñaki Gerenabarrena Martínez de Lahidalga]] | politikari arabarra | 1962 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 850 | | [[Iñaki Gil Uriarte]] | sindikalista espainiarra | 1956 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 851 | [[Fitxategi:Javier Armentia.jpg|center|128px]] | [[Javier Armentia]] | | 1962 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 852 | | [[Jesús Arana]] | | 1948 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 853 | [[Fitxategi:García Ariño I.jpg|center|128px]] | [[Jesús García Ariño]] | esku huskako pilotaria | 1934 | 2019 | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 854 | | [[Jesús Llano]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1961 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 855 | | [[Joaquín Lucarini]] | eskultore espainiarra | 1905 | 1969 | [[Fontecha|Fontetxa]] |- | style='text-align:right'| 856 | | [[Jon Koldo Urien]] | txirrindulari bizkaitarra | 1959 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 857 | | [[Joseba Azkarraga|Joseba Azkarraga Rodero]] | politikari euskal herritarra | 1950 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 858 | | [[Josu Feijoo]] | mendigoizalea | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 859 | [[Fitxategi:Jose Antonio Cotrina photo by Alberto Santos.jpg|center|128px]] | [[José Antonio Cotrina]] | | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 860 | [[Fitxategi:José María Yermo.jpg|center|128px]] | [[Jose Maria Yermo]] | | 1903 | 1960 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 861 | | [[José Miguel Fernández López de Uralde]] | | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 862 | | [[Juan Antonio Zarrabeitia]] | txirrindulari bizkaitarra | 1967 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 863 | | [[Juan Carlos Alonso]] | txirrindulari bizkaitarra | 1958 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 864 | | [[Juan Carlos Díaz Quincoces]] | futbolari espainiarra | 1933 | 2002 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 865 | | [[Juan Carlos Jones]] | atleta espainiarra | 1947 | 1997 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 866 | | [[Juan Cueto]] | gudari espainiarra | 1881 | 1937 | [[Legutio]] |- | style='text-align:right'| 867 | [[Fitxategi:Sacamantecas.jpg|center|128px]] | [[Juan Díaz de Garayo]] | Serieko hiltzaile arabarra | 1821 | 1881 | [[Egilatz]] |- | style='text-align:right'| 868 | [[Fitxategi:Obispo Espada.jpg|center|128px]] | [[Juan Diaz de Espada]] | | 1757<br/>1756 | 1832 | [[Arroiabe]] |- | style='text-align:right'| 869 | [[Fitxategi:Juan Maria Uribezubia, Eddy Merckx.png|center|128px]] | [[Juan Maria Uribezubia]] | txirrindulari bizkaitarra | 1940 | 2018 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 870 | | [[Juan Ramón Iturriza|Juan Ramon Iturritza Zabala]] | euskal idazlea | 1741 | 1812 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 871 | [[Fitxategi:Juan de Yciar.png|center|128px]] | [[Joanes Itziar|Joan Itziarkoa]] | | 1523 | 1501 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 872 | | [[Laura de la Calle]] | | 1979 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 873 | [[Fitxategi:Leire Corrales.jpg|center|128px]] | [[Leire Corrales|Leire Corrales Goti]] | euskal politikaria | 1975 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 874 | | [[Lope Larreakoa]] | eskultore espainiarra | 1540 | 1623 | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 875 | | [[Luis Maria Unamuno]] | | 1873 | 1943 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 876 | | [[Manuel Arostegi]] | politikari espainiarra | 1758 | 1813 | [[Elgea]] |- | style='text-align:right'| 877 | [[Fitxategi:Martina Ibaibarriaga.jpg|center|128px]] | [[Martina Ibaibarriaga]] | gudari espainiarra | 1788 | 1849 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 878 | [[Fitxategi:Martin amigo-nuestra señora de la concepcion animas-santoña 1690.jpg|center|128px]] | [[Martin Amigo]] | margolari espainiarra | 1650 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 879 | | ''[[:d:Q9029834|Martín de Gainza]]'' | arkitekto espainiarra | 1505 | 1556 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 880 | [[Fitxategi:Martín de los Heros.jpg|center|128px]] | [[Martín de los Heros]] | | 1783 | 1859 | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 881 | | [[Miguel Egiluz]] | margolari espainiarra | 1934 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 882 | [[Fitxategi:Rajoy entrega condecoraciones de Alfonso X el Sabio (cropped).jpg|center|128px]] | [[Migel Zugaza]] | Museo zuzendaria | 1964 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 883 | | [[Nieves Ibeas]] | | 1961 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 884 | [[Fitxategi:Thun thun 1894 09 16 astarloa.jpg|center|128px]] | [[Pablo Pedro Astarloa]] | apaiza, hizkuntzalaria eta filologoa (1752-1806) | 1752 | 1806 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 885 | [[Fitxategi:Retrato Pedro Ipiña Beaskoextea.JPG|center|128px]] | [[Pedro Ipiña]] | | 1903 | 1985 | [[Arantzazu (Bizkaia)|Arantzazu]] |- | style='text-align:right'| 886 | | [[Pedro Larraondo]] | | | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 887 | [[Fitxategi:Retrato de Fray Pedro de Urbina (Bartolomé Esteban Murillo).jpg|center|128px]] | [[Pedro Urbina]] | | 1585 | 1663 | [[Berantevilla]] |- | style='text-align:right'| 888 | [[Fitxategi:Maria del Pilar Unzalu Perez de Eulate.jpg|center|128px]] | [[Pilar Unzalu]] | politikari espainiarra | 1957 | 2021 | [[Iturrieta]] |- | style='text-align:right'| 889 | | [[Pio Lindegaard]] | | 1920 | 1999 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 890 | | [[Ricardo Vinós]] | matematikari espainiarra | 1888 | 1957 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 891 | | [[Susana Soleto]] | aktore arabarra | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 892 | [[Fitxategi:Valentin Solagaistua.jpg|center|128px]] | [[Valentin Solagaistua]] | politikari espainiarra | 1937 | 2011 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 893 | | [[Victoriano Mateo Ramírez]] | artista espainiarra | 1872 | 1951 | [[Arabako Errioxa|Arabako Errioxako kuadrilla]] |- | style='text-align:right'| 894 | [[Fitxategi:Xabier Montoia 2010ean.jpg|center|128px]] | [[Xabier Montoia]] | euskal idazlea eta musikaria | 1955 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 895 | | [[Ángel García Hernández]] | gudari espainiarra (1900-1930) | 1900 | 1930 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 896 | | ''[[:d:Q10363379|Juan Machín de Arteaga]]'' | | 1390 | 1500 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 897 | | [[Iñaki Garmendia Larrea]] | futbolari arabarra | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 898 | | [[Aitor Blanco]] | futbolari espainiarra | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 899 | | [[Andres Poza|Andrés de Poza]] | | 1530 | 1595 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 900 | [[Fitxategi:Juan Maria Ollora politikari gasteiztarra.jpg|center|128px]] | [[Juan Maria Ollora]] | euskal politikaria | 1949 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 901 | | [[Joaquín Gómez Peruyera]] | futbolari espainiarra | 1937 | 2013 | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 902 | | ''[[:d:Q11213397|José Antonio Ortiz de Zárauz]]'' | | 1653 | 1709 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 903 | | [[Jose Maria Knörr]] | | 1916 | 2012 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 904 | | ''[[:d:Q11366680|Tomás de Renovales y Goicolea]]'' | gudari espainiarra | 1787 | 1835 | [[Artzentales]] |- | style='text-align:right'| 905 | [[Fitxategi:Andrés Antonio de Gorbea y Gancedo.jpg|center|128px]] | [[Andrés Antonio Gorbea]] | | 1792 | 1852 | [[Aiara]] |- | style='text-align:right'| 906 | | [[Felipe Alberdi]] | txirrindulari bizkaitarra | 1930 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 907 | | [[Fernando Martinez de Gereñu]] | txirrindulari arabarra | 1963 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 908 | [[Fitxategi:Artamendi 1934 Astelena.jpg|center|128px]] | [[Ignacio Artamendi]] | | 1900 | 1953 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 909 | | [[Iñaki Gorostiza]] | esku huskako pilotaria | 1953 | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 910 | [[Fitxategi:Iván Sánchez llegando a la meta.jpg|center|128px]] | [[Iván Sánchez]] | atleta espainiarra | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 911 | [[Fitxategi:Inaki-Oyarzabal-numero-PP-Vitoria EDIIMA20131020 0259 1 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Iñaki Oyarzábal|Iñaki Oyarzabal]] | politikari espainiarra | 1966 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 912 | | [[Jon Egiarte]] | txirrindulari bizkaitarra | 1960 | 2018 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 913 | [[Fitxategi:JoneBerriozabal Legislatura23-27.jpg|center|128px]] | [[Jone Berriozabal|Jone Berriozabal Bóveda]] | euskal politikaria | 1982 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 914 | | [[Jose Luis Ugarte]] | | 1928 | 2008 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 915 | | [[José Ángel Urien]] | txirrindulari bizkaitarra | 1961 | 1987 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 916 | [[Fitxategi:Karlos Santisteban.jpg|center|128px]] | [[Karlos Santisteban]] | euskal idazlea | 1960 | | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 917 | | [[Matías Maestro|Matías José Maestro]] | | 1766 | 1835 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 918 | | [[Daría Campillo Paniagua]] | | 1873 | 1936 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 919 | | [[Pello Varela]] | | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 920 | [[Fitxategi:Txema Blasco en "Badaezpada El vecino afectuoso" de Pello Varela (2).jpg|center|128px]] | [[Txema Blasco]] | aktore Arabarra | 1941 | 2024 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 921 | | [[Oscar Velado]] | aktore espainiarra | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 922 | | [[Felix Bilbao Ugarriza]] | | 1873 | 1943 | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 923 | | [[Alfredo Marco Tabar]] | politikari espainiarra | 1933 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 924 | | ''[[:d:Q11905248|Amado Alejandro Ascasso Trincado]]'' | politikari espainiarra | 1927 | 2017 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 925 | | [[Antonio Martín Egia]] | txirrindulari arabarra | 1918 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 926 | | ''[[:d:Q11912519|Carmelo Enrique Renobales Vivanco]]'' | politikari espainiarra | 1921 | 1996 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 927 | | [[Eugenia Martín Mendizabal]] | politikari espainiarra | 1959 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 928 | | [[Garikoitz Basauri]] | futbolari Bizkaitarra | 1974 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 929 | | [[Gontzal Suances]] | futbolari bizkaitarra | 1972 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 930 | | [[Jesús María Rodríguez Orrantia]] | politikari espainiarra | 1948 | | [[Galdames]] |- | style='text-align:right'| 931 | | [[Jorge Ordóñez|Jorge Ordóñez García]] | futbolari bizkaitarra | 1976 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 932 | [[Fitxategi:Natxo González.jpg|center|128px]] | [[Natxo González]] | futbol entrenatzaile espainiarra | 1966 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 933 | | [[José Landazabal]] | futbolari espainiarra | 1899 | 1970 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 934 | | [[José Luis Baroja]] | futbolari espainiarra | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 935 | | ''[[:d:Q11929252|Juan Antonio Mentxaka Lorente]]'' | futbolari espainiarra | 1963 | | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 936 | | [[Eleder Acedo]] | futbolari bizkaitarra | 1968 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 937 | | [[Koldo Sarasua]] | futbolari bizkaitarra | 1972 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 938 | | ''[[:d:Q11934274|Luis de Urquijo y Ussía]]'' | | 1881 | 1956 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 939 | | [[Mario Larrea]] | futbolari gasteiztarra | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 940 | | [[Martín Azúa]] | diseinatzaile espainiarra | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 941 | | ''[[:d:Q11940702|Pedro Agustín de Echavarri Hurtado de Mendoza]]'' | | 1756 | 1828 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 942 | | [[Pedro Ignazio Barrutia]] | euskal idazlea | 1682 | 1759 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 943 | | [[Raúl Otxoa]] | futbolari arabarra | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 944 | | ''[[:d:Q11947676|Santiago Izaguirre Calvo]]'' | | 1957 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 945 | [[Fitxategi:Unai Iturriagak Egunkaria libre! btn09.jpg|center|128px]] | [[Unai Iturriaga]] | euskal bertsolari, idazle, abeslari, komikigile | 1974 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 946 | [[Fitxategi:Ibarra (Aramayona), monumento al músico Vicente Goicoechea y Errasti.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q11954633|Vicente Goicoechea]]'' | musikagile espainiarra | 1854 | 1916 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 947 | | [[Luis Aranburu]] | | 1905 | 1999 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 948 | [[Fitxategi:Pablo Ibarluzea.JPG|center|128px]] | [[Pablo Ibarluzea]] | aktore espainiarra | 1980 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 949 | | [[Abdón González de Alaitza]] | kazetari arabarra | 1876 | 1926 | [[Musitu]] |- | style='text-align:right'| 950 | [[Fitxategi:Txiki Muñoz.jpg|center|128px]] | [[Adolfo Muñoz]] | euskal sindikalista | 1959 | | [[Mañueta]] |- | style='text-align:right'| 951 | [[Fitxategi:Morais EJ.jpg|center|128px]] | [[Adolfo Morais]] | matematikari arabarra | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 952 | [[Fitxategi:Afrika Bibang Azkuna Zentroa Bilbao.jpg|center|128px]] | [[Afrika Bibang]] | abeslari bizkaitarra | 1975 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 953 | | [[Aitor Alzola]] | politikari espainiarra | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 954 | [[Fitxategi:Aitziber Agirre 2019.jpg|center|128px]] | [[Aitziber Agirre]] | Biokimikaria | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 955 | | [[Alberto J. Gorritiberea]] | | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 956 | | [[Alberto Morgado Liberal]] | | 1990 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 957 | | [[Alberto Zerain]] | mendigoizale euskalduna | 1961 | 2017 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 958 | | [[Alberto Morrás]] | txirrindulari arabarra | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 959 | | [[Alipio Larrauri]] | politikari bizkaitarra | 1883 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 960 | | [[Amador Palma]] | atleta espainiarra | 1902 | 1958 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 961 | | [[Ander Arruti]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1990 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 962 | [[Fitxategi:Andere Arriolabengoa. Bertsolaria.jpg|center|128px]] | [[Andere Arriolabengoa]] | Bertsolari arabarra | 1982 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 963 | | [[Andoni Alonso]] | | 1966 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 964 | | [[Andoni Eguskiza]] | | 1977 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 965 | | [[Andoni Perez Cuadrado]] | | 1926 | 2020 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 966 | | [[Andres Iturzaeta]] | euskal idazlea | 1838 | 1912 | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 967 | [[Fitxategi:Angel Zelaieta.jpg|center|128px]] | [[Angel Zelaieta]] | euskal idazlea | 1940 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 968 | | [[Angela Arregi]] | Jostuna, diseinatzailea | 1939 | 2006 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 969 | | [[Antero González de Audikana]] | futbolari espainiarra | 1901 | 1978 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 970 | | [[Antonio Arroyo]] | politikari espainiarra | | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 971 | | [[Antonio Ferrer Bolart]] | Bizkaiko espeleologoa | 1900 | 1976 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 972 | | [[Antonio Lanzagorta]] | gudari espainiarra | 1695 | | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 973 | | [[Antonio Olloqui]] | | 1923 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 974 | | [[Antxon Gomez]] | euskal idazlea | 1964 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 975 | [[Fitxategi:Arana anuntxi-Argia.jpg|center|128px]] | [[Anuntxi Arana]] | Euskal idazle eta antropologoa | 1947 | | [[Luiaondo]] |- | style='text-align:right'| 976 | | [[Aquilina Terreros San Martín]] | | 1866 | 1972 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 977 | | [[Aritza Bergara]] | | 1972 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 978 | | [[Arkaitz García]] | igerilari espainiarra | 1983 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 979 | | [[Arkaitz Pérez]] | futbolari arabarra | 1986 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 980 | | [[Arturo Peña]] | atleta espainiarra | 1903 | 1969 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 981 | | [[Asier Hormaza]] | euskal aktorea | 1970 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 982 | | [[Atxo Apellaniz]] | arabar mendizalea | 1954 | 1994 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 983 | | [[Aurora Arnaiz]] | | 1913 | 2009 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 984 | | [[Balbino Garitaonaindia]] | idazle espainiarra | 1857 | 1916 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 985 | | [[Beatriz Martinez de Antoñana]] | aktore euskalduna | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 986 | [[Fitxategi:Bernardo Garate.jpg|center|128px]] | [[Bernardo Garate]] | Ermuko pilotaria | 1883 | 1955 | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 987 | | [[Bernardo Gabiola Lazpita]] | musikagile espainiarra | 1880 | 1944 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 988 | | [[Biktor Olaeta]] | | 1922 | 2007 | [[Lumo]] |- | style='text-align:right'| 989 | [[Fitxategi:Bingen Ametzaga Aresti (3).jpg|center|128px]] | [[Bingen Ametzaga Aresti|Bingen Ametzaga]] | euskal idazlea | 1901 | 1969 | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 990 | | [[Bitor Garitaonandia]] | euskal idazlea | 1876 | 1929 | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 991 | [[Fitxategi:Kapanaga.jpg|center|128px]] | [[Bittor Kapanaga]] | euskal idazlea | 1925 | 2011 | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 992 | [[Fitxategi:Ibarra (Aramayona), monumento al músico Vicente Goicoechea y Errasti.JPG|center|128px]] | [[Bixente Goikoetxea Errasti]] | musikagile arabarra | 1854 | 1916 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 993 | | [[Carlos Marcote]] | | 1950 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 994 | [[Fitxategi:Cástor Andéchaga.jpg|center|128px]] | [[Castor Andetxaga]] | | 1801 | 1874 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 995 | | [[Cecilio Ugarte]] | gimnasta artistikoa espainiarra | 1947 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 996 | | [[Covadonga Solaguren|Covadonga Solaguren Santamaría]] | | 1966 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 997 | | [[Domingo Fernández Medrano]] | arkeologo arabarra | 1901 | 1978 | [[Alda]] |- | style='text-align:right'| 998 | | [[Eduardo Arriaga]] | politikari espainiarra | 1850 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 999 | | [[Eduardo Bajo Ulloa]] | gidoilari espainiarra | 1969 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1000 | | [[Eduardo Aznar Coste]] | politikari espainiarra | 1920 | 1981 | [[Areeta]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 1001 | | [[Eduardo Eskartzaga]] | | 1884 | 1954 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 1002 | | [[Eduardo Urkiola]] | margolari espainiarra | 1865 | 1932 | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1003 | | [[Emilio Gebara|Emilio Guevara Saleta]] | politikari arabarra | 1941 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1004 | [[Fitxategi:Emilio Lopez Adan idazlea.jpg|center|128px]] | [[Emilio Lopez|Emilio Lopez Adan]] | euskal idazlea eta militante abertzale historikoa | 1946 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1005 | | [[Emilio Álava]] | | 1889 | 1974 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1006 | | [[Eneko Abasolo]] | Bertsolari bizkaitarra | 1976 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1007 | [[Fitxategi:Eneko Acero, 2009ko Islas Canarias Santa Pro.jpg|center|128px]] | [[Eneko Acero]] | surflari espainiarra | 1977 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1008 | | [[Eneko Etxebarrieta]] | | 1967 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1009 | [[Fitxategi:000 Panaroma 003Damiano-Levati-TNF.jpg|center|128px]] | [[Eneko Pou]] | | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1010 | | [[Enrike Renteria]] | margolari espainiarra | 1900 | 1982 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1011 | | [[Enrique Eguren]] | zientzialari arabarra | 1888 | 1944 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1012 | | [[Esteban Belasko]] | arabar eskultorea | 1550 | 1602 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1013 | | [[Fat Fish]] | | 2000 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1014 | | [[Federiko Belaustegigoitia]] | euskal idazlea | 1876 | 1947 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1015 | [[Fitxategi:Felix Arkarazo.jpg|center|128px]] | [[Felix Arkarazo]] | Euskal aktorea eta bikoizlea | 1958 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1016 | | [[Fermin Herran]] | | 1852 | 1908 | [[Añana]] |- | style='text-align:right'| 1017 | [[Fitxategi:Vitoria - Museo de Bellas Artes 06.jpg|center|128px]] | [[Fernando Amarika]] | margolari arabarra | 1866 | 1956 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1018 | | [[Fernando Ortiz de Latierro]] | idazle espainiarra | 1872 | 1966 | [[Mendoza (Gasteiz)|Mendoza]] |- | style='text-align:right'| 1019 | | [[Filipe Etxebarria]] | | 1898 | 1945 | [[Gorozika (Muxika)|Gorozika]] |- | style='text-align:right'| 1020 | [[Fitxategi:FitoRodriguezBornaetxea.jpg|center|128px]] | [[Fito Rodriguez]] | euskal idazlea | 1955 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1021 | | [[Francisco Cotarelo]] | | 1884 | 1943 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1022 | [[Fitxategi:Ereima k3000444 ret.jpg|center|128px]] | [[Francisco Ibáñez Irribarria]] | musikagile espiniarra | 1951 | | [[Oion]] |- | style='text-align:right'| 1023 | | [[Frantzisko Gamarrakoa|Francisco de Gamarra]] | | 1561<br/>1558 | 1626 | [[Gamarra|Gamarra Nagusia]] |- | style='text-align:right'| 1024 | | [[Frantzisko Beraskola]] | | 1564 | 1598 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 1025 | | [[Frantzisko Maria Etxezarreta]] | | 1777 | 1842 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1026 | | [[Frantzisko Ramon Egia]] | | 1750 | 1827 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1027 | [[Fitxategi:Fredi Paia bertsolaria 2008an.jpg|center|128px]] | [[Fredi Paia]] | Bertsolari bizkaitarra | 1981 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1028 | | [[Félix Alfaro]] | politikari arabarra | 1895 | 1989 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1029 | | [[Gabriel Jauregi|Gabriel Jauregi Uribarren]] | idazle espainiarra | 1895 | 1945 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1030 | | [[Gabriel Laiseka]] | | 1936 | | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1031 | | [[Gabriela Gómez Abaitua]] | ballet dantzari espainiarra | 1985 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1032 | | [[Gaizka Amondarain]] | euskal idazlea | 1982 | | [[Arantzazu (Bizkaia)|Arantzazu]] |- | style='text-align:right'| 1033 | [[Fitxategi:Garazi Sanchez. Surflaria.jpg|center|128px]] | [[Garazi Sánchez|Garazi Sanchez]] | surflari espainiarra | 1992 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1034 | | [[Hector Orruño]] | | 1980 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1035 | [[Fitxategi:Helena Franco.jpg|center|128px]] | [[Helena Franco]] | | 1967 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1036 | | [[Ibai Zabala]] | esku huskako pilotaria | 1987 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 1037 | | [[Idoia Cuadra Ibañez de Elejalde|Idoia Cuadra Ibáñez de Elejalde]] | politikari espainiarra | 1969 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1038 | | [[Ignacio Astigarraga]] | txirrindulari bizkaitarra | 1936 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1039 | | [[Ignacio Díaz Olano]] | margolari espainiarra | 1860 | 1937 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1040 | [[Fitxategi:Bertsolari Txapelketa nagusia 2013 IMG 7581 (11385106224).jpg|center|128px]] | [[Igor Elortza]] | Bertsolari bizkaitarra | 1975 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1041 | | [[Iker Acero]] | | 2000 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1042 | | [[Iker Fuentes]] | surflari bizkaitiarra | 1978 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1043 | [[Fitxategi:Irati Elorrieta 2019.jpg|center|128px]] | [[Irati Elorrieta]] | euskal idazlea | 1979 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1044 | [[Fitxategi:Irati Anda 7083825.jpg|center|128px]] | [[Irati Anda]] | Eskalatzailea | 1982 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1045 | | [[Isabel Diaz]] | euskal idazlea | 1966 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1046 | | [[Ismael Fidalgo]] | margolari espainiarra | 1928 | 2010 | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 1047 | [[Fitxategi:ItsasoPradera. Kirolaria.jpg|center|128px]] | [[Itsaso Pradera]] | Pilotaria | 1986 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1048 | [[Fitxategi:Euskararen historia liburua (Ivan Igartua).jpg|center|128px]] | [[Ivan Igartua]] | euskal idazlea, eslavista eta irakaslea | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1049 | | [[Iñaki Arranz]] | | 1963 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1050 | | [[Iñaki Gil Diaz de Argote]] | | 1963 | 2018 | [[Lasarte (Gasteiz)|Lasarte]] |- | style='text-align:right'| 1051 | | [[Iñaki Irasizabal]] | euskal idazlea | 1969 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1052 | | [[Iñaki Iza]] | | 1986 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1053 | | [[Iñaki Larrinaga]] | Pilotaria (1988) | 1988 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1054 | | [[Iñaki Larrinbe]] | artista arabarra | 1967 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1055 | [[Fitxategi:Lasagabaster-iñaki.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Lasagabaster]] | | 1953 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1056 | | [[Iñaki Núñez|Iñaki Nuñez]] | | 1953 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1057 | | [[Iñaki Ortiz de Villalba]] | abeslari espainiarra | 1971 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1058 | [[Fitxategi:Iñaki Viñaspre Gasteizko jaietan 2008 8 7.JPG|center|128px]] | [[Iñaki Viñaspre]] | Gasteizko bertsolaria | 1984 | | [[Abetxuku]] |- | style='text-align:right'| 1059 | | [[Iñaki Zarraoa]] | politikari bizkaitarra | | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1060 | | [[Iñigo Benito]] | | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1061 | | [[Jacinto Eskibel]] | | 1595 | 1633 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1062 | | [[Jaime Etxebarria]] | hockey jokalari espainiarra | 1937 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1063 | [[Fitxategi:Jaime-Kerexeta.jpg|center|128px]] | [[Jaime Kerexeta]] | euskal idazlea | 1918 | 1998 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1064 | | [[Jaione Aiastui]] | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1065 | | [[Javi Ulla]] | | 1965 | | [[Iruña Oka]] |- | style='text-align:right'| 1066 | | [[Javier Aspuru]] | | 1956 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1067 | | [[Javier Carro|Javier Carro Iglesias]] | | 1960 | | [[Izarra (Urkabustaiz)]] |- | style='text-align:right'| 1068 | [[Fitxategi:Diaz noci 2024.jpg|center|128px]] | [[Javier Díaz Noci]] | Unibertsitateko iralaske eta ikertzailea | 1964 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1069 | [[Fitxategi:Javier de Andrés 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Javier de Andrés|Javier de Andrés Guerra]] | euskal politikaria | 1967 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1070 | | [[Jesus Mari Elejalde]] | arabar apaiz eta idazlea | 1935 | 2020 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1071 | | [[Joan Batista Gamiz|Juan Bautista Gamiz Ruiz de Oteo]] | euskal idazlea (1696-1773) | 1696 | 1773 | [[Sabando]] |- | style='text-align:right'| 1072 | [[Fitxategi:Jone-Uria-2.jpg|center|128px]] | [[Jone Uria]] | Bertsolaria, matematikaria | 1990 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1073 | | [[Jose Enrike Urrutia Capeau|Jose Enrike Urrutia]] | euskal idazlea | 1954 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1074 | | [[José Julián Bakedano|Jose Julian Bakedano Sarrionandia]] | zinema zuzendaria eta idazlea | 1948 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1075 | | [[Jose Mari Etxebarria Lejarraga]] | | 1942 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1076 | | [[Jose Matia|Jose Matia Calvo]] | | 1806 | 1871 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1077 | | [[Jose Miguel Jimeno|Jose Miguel Jimeno Mateo]] | margolari espainiarra | 1932 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1078 | | [[Jose Paulo Ulibarri|Jose Paulo Ulibarri Galindez]] | euskal idazlea | 1775 | 1847 | [[Okondo]] |- | style='text-align:right'| 1079 | | [[Jose Ramon Agiriano]] | | 1940 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1080 | | [[Joseba Urizar]] | Euskal idazlea | 1964 | 2021 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1081 | | [[Josemari Velez de Mendizabal]] | euskal idazlea | 1949 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1082 | | [[Josu Zabala Ajuriagerra]] | musikaria (Hertzainak, 7 eskale, Gu ta gutarrak) | 1954 | | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 1083 | | [[Josu Zubiaur]] | | 1935 | 2015 | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1084 | | [[José Ignacio Ruiz]] | | 1929 | 2014 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 1085 | | [[José Luis Álava]] | | 1940 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1086 | [[Fitxategi:José Mardones.png|center|128px]] | [[José Mardones]] | euskal herritar opera-abeslaria | 1868 | 1932 | [[Fontecha|Fontetxa]] |- | style='text-align:right'| 1087 | [[Fitxategi:José María Jáuregui.jpg|center|128px]] | [[José María Jauregi]] | futbolari bizkaitarra | 1896 | 1988 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1088 | [[Fitxategi:1900-08-18, Instantáneas, Martínez de las Rivas (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jose Maria Martinez de las Rivas|José María Martínez de las Rivas]] | | 1848 | 1913 | [[Galdames]] |- | style='text-align:right'| 1089 | | [[José Olivares]] | | 1892 | 1960 | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1090 | [[Fitxategi:Zengotita-Bengoa.jpg|center|128px]] | [[Juan Bizente Zengotita-Bengoa]] | euskal karmeldar eta idazlea | 1862 | 1943 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 1091 | | [[Juan Carlos Meana]] | artista arabarra | 1964 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1092 | | [[Jon Kurutz Ibargutxi]] | euskal idazlea | 1883 | 1969 | [[Ubide (Bizkaia)|Ubide]] |- | style='text-align:right'| 1093 | | [[Juan Domingo Etxebarria]] | idazle espainiarra | 2000 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1094 | | [[Juan Domingo Untzueta]] | | 1794 | 1870 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1095 | | [[Juan Etzeta-Dudagoitia]] | | 1737 | | [[Bolibar (Ziortza-Bolibar)]] |- | style='text-align:right'| 1096 | | [[Juan Francisco Hurtado Ametzaga]] | | 1656 | 1694 | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 1097 | | [[Juan Ignazio Etxano]] | | 1948 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1098 | | [[Juan Iñiguez Ibarguen]] | | | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1099 | [[Fitxategi:Juan-Jose-Goiriena.jpg|center|128px]] | [[Juan Jose Goiriena de Gandarias|Juan José Goiriena de Gandarias]] | | 1948 | 2020 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1100 | | [[Juan Jose Zearreta|Juan Jose Zearreta Urigoitialdekozea]] | ikertzaile | 1947 | 2009 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1101 | | [[Juan Kastañiza]] | | 1710 | 1770 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 1102 | | [[Juan Kruz de la Fuente|Juan Kruz De la Fuente]] | euskal idazlea | 1760 | 1831 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1103 | | [[Juan Manuel Urbina|Juan Manuel de Urbina]] | gudari espainiarra | 1715 | 1774 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1104 | | [[Juan Mieg Solozabal]] | | 1938 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1105 | | [[Juan Olabarri]] | | 1936 | 2018 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1106 | | [[Juan Pagazaurtundua]] | | 1864 | 1950 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1107 | | [[Juan Santiago Aranburu]] | | 1860 | 1937 | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 1108 | [[Fitxategi:Juan Vallejo - 2012.jpg|center|128px]] | [[Juan Vallejo]] | Arabar mendizalea eta eskalatzailea | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1109 | | [[Juana Tejedor Garrastazu]] | | 1896 | 2005 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1110 | [[Fitxategi:Juanan Urkijo idazlea.jpg|center|128px]] | [[Juanan Urkijo]] | idazle espainiarra | 1959 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1111 | | [[Julen Arriolabengoa Unzueta|Julen Arriolabengoa]] | euskal idazlea | 1960 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1112 | [[Fitxategi:Julen Arzuaga.jpg|center|128px]] | [[Julen Arzuaga|Julen Arzuaga Gumuzio]] | euskal politikaria | 1972 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1113 | | [[Julian Albizuri]] | | 1978 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 1114 | | [[Julian Apraiz Arias]] | arkitekto arabarra | 1876 | 1962 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1115 | | [[Julio Solaun]] | hockey jokalari espainiarra | 1942 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1116 | | [[Karmele Berasategi|Karmele Berasategi Juguera]] | politikari espainiarra | 1946 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1117 | [[Fitxategi:Karmele Jaio.jpg|center|128px]] | [[Karmele Jaio]] | euskal idazlea | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1118 | [[Fitxategi:Katixa Agirre.jpg|center|128px]] | [[Katixa Agirre]] | euskal idazlea | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1119 | | [[Kepa Acero]] | surflari bizkaitarra | 1980 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1120 | | [[Kepa Derteano]] | | 1923 | 2004 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1121 | | [[Kepa Ormaetxea]] | euskal idazlea | 1891 | 1949 | [[Etxano]]<br/>[[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1122 | [[Fitxategi:Kepa Sojo.jpg|center|128px]] | [[Kepa Sojo]] | | 1968 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1123 | [[Fitxategi:Bilbao - San Anton 28.JPG|center|128px]] | [[Klaudio Gallastegi]] | euskal idazlea | 1906 | 1988 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1124 | [[Fitxategi:Koldo Amestoi Egunkaria 1995-02-10.png|center|128px]] | [[Koldo Ameztoi]] | euskal idazlea | 1952 | | [[Arrueta]]<br/>''[[:d:Q48751217|Arrueta]]'' |- | style='text-align:right'| 1125 | [[Fitxategi:Jason Evans + Koldo Biguri Cynhadledd y Cwl Celt - Celtic Knot, Aberystwyth, Wales; 2018 18.jpg|center|128px]] | [[Koldo Biguri]] | euskal itzultzailea | 1962 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1126 | | [[Koldo Saratxaga]] | | 1947 | | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 1127 | [[Fitxategi:Euskal erria velasco 1891.jpg|center|128px]] | [[Ladislao Belasko|Ladislao Belasko Fernández de la Cuesta]] | (1817-1891) | 1817 | 1891 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1128 | [[Fitxategi:Laura Garrido 2012.jpg|center|128px]] | [[Laura Garrido|Laura Garrido Knörr]] | euskal politikaria | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1129 | [[Fitxategi:Loli Astoreka 2017.jpg|center|128px]] | [[Loli Astoreka]] | aktore euskalduna | 1958 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1130 | | [[Lope Sánchez]] | | | | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 1131 | [[Fitxategi:Lorenzo Fernández de Viana y Ugarte.jpg|center|128px]] | [[Lorenzo Fernandez de Viana]] | eskultore espainiarra | 1866 | 1929 | [[Lantziego]] |- | style='text-align:right'| 1132 | [[Fitxategi:Lourdes Unzueta Zamalloa.jpg|center|128px]] | [[Lourdes Unzueta]] | euskal idazlea | 1956 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1133 | | [[Luis Berrizbeitia]] | euskal idazlea | 1963 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1134 | [[Fitxategi:Luis Maria Uriarte Aldaiturriaga arkitekto laudioarra 2009an.jpg|center|128px]] | [[Luis Maria Uriarte]] | | 1950 | | [[Luiaondo]] |- | style='text-align:right'| 1135 | [[Fitxategi:1928-03-14, La Voz, Luis Olariaga, Sancha (cropped).jpg|center|128px]] | [[Luis Olariaga Puiana]] | | 1885 | 1976 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1136 | | [[Luis Urbina (militarra)|Luis Urbina]] | | 1721 | 1799 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1137 | [[Fitxategi:Luzia Urigoitia.jpg|center|128px]] | [[Luzia Urigoitia]] | Ekintzailea, ETA kidea | 1959 | 1987 | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 1138 | | [[Maider Garcia de Bikuña]] | politikari espainiarra | 1976 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 1139 | | [[Maite Aurrekoetxea Viloria]] | musikagile espainiarra | 1971 | | [[Bilbo]]<br/>[[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 1140 | [[Fitxategi:Manex Agirre bertsolaria 2010ean (cropped).jpg|center|128px]] | [[Manex Agirre]] | Arabako bertsolaria | 1982 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1141 | | [[Manuel Diaz de Arkaia]] | | 1841 | 1916 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1142 | [[Fitxategi:Manu Sota.jpg|center|128px]] | [[Manuel de la Sota|Manu Sota]] | euskal idazlea | 1897 | 1979 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1143 | | [[Marcelino Ugalde]] | irakasle espainiarra | 1881 | 1949 | [[Lantziego]] |- | style='text-align:right'| 1144 | | [[Mari Carmen López de Okariz]] | euskal politikaria | 1957 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1145 | [[Fitxategi:María López Rio2016b.jpg|center|128px]] | [[Maria Lopez de Egilaz]] | hockey jokalari espainiarra | 1984 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1146 | | [[Maria Magunazelaia]] | euskal txirrindulari | 1904 | 2000 | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 1147 | | [[Mariano de Corral]] | margolari espainiarra | 1926 | 2009 | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1148 | [[Fitxategi:Marije Fullaondo.jpg|center|128px]] | [[Marije Fullaondo]] | Euskal politikaria | 1964 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1149 | | [[Martin Artzadun]] | Euskal idazlea (1675-1741) | 1675 | 1741 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1150 | [[Fitxategi:Matxalen Ziarsolo. Eskubaloi jokalaria.jpg|center|128px]] | [[Matxalen Ziarsolo]] | Eskubaloi jokalaria | 1982 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 1151 | | [[Mauro Ortiz de Urbina|Mauro Ortiz de Urbina Uribarren]] | margolari espainiarra | 1882 | 1936 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1152 | | [[Mercedes Maroto-Valer]] | Arabar ingeniaria | 1971 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1153 | | [[Miguel Jimeno de Lahidalga]] | margolari espainiarra | 1895 | 1977 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1154 | | [[Mikel Basabe]] | | 1966 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1155 | [[Fitxategi:Isbergues - Grand Prix d'Isbergues, 20 septembre 2015 (B020).JPG|center|128px]] | [[Mikel Bizkarra]] | txirrindulari bizkaitarra | 1989 | | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 1156 | [[Fitxategi:Mikel Hernandez Abaitua-16 (7248552326).jpg|center|128px]] | [[Mikel Hernández Abaitua|Mikel Hernandez Abaitua]] | euskal idazlea | 1959 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1157 | [[Fitxategi:DFERIA 2019-Macbeth.jpg|center|128px]] | [[Mikel Losada]] | euskal aktorea | 1978 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 1158 | [[Fitxategi:Miren Amuriza 2011n.jpg|center|128px]] | [[Miren Amuriza]] | Bizkaiko euskal bertsolaria | 1990 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 1159 | | [[Natalia Rojo|Natalia Rojo Solana]] | euskal politikaria | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1160 | | [[Nerea Antia|Nerea Antia Vinós]] | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1161 | | [[Nicanor Zurikaldai]] | poeta espainiarra | 1845 | 1919 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 1162 | | [[Nicolas Armentia]] | | 1845 | 1909 | [[Bernedo]] |- | style='text-align:right'| 1163 | | [[Nikolas Zubia]] | euskal idazlea | | 1692 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1164 | [[Fitxategi:Oihane Perea Gasteizen 2009-8-5.JPG|center|128px]] | [[Oihane Perea]] | Arabako bertsolaria | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1165 | [[Fitxategi:Pablo-barrio-Uberan 2021.jpg|center|128px]] | [[Pablo Barrio]] | euskal idazlea | 1958 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 1166 | [[Fitxategi:Patxi Iturregi.jpg|center|128px]] | [[Patxi Iturregi]] | euskal idazlea | 1952 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1167 | | [[Patxi Peula]] | | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1168 | | [[Patxi Salaberri Muñoa|Patxi Salaberri]] | euskal idazlea | 1956 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1169 | [[Fitxategi:Paul-Bilbao-Sarria.png|center|128px]] | [[Paul Bilbao|Paul Bilbao Sarria]] | ikertzailea | 1971 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1170 | [[Fitxategi:Urteco Domeca gustijetaraco verbaldi icasbidecuac, ceinzubetan azalduten dan Erromaco catecismua.jpg|center|128px]] | [[Pedro Astarloa]] | euskal idazlea | 1751 | 1821 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1171 | | [[Pedro Fontecha]] | politikari espainiarra | 1673 | 1753 | [[Nograro]] |- | style='text-align:right'| 1172 | | [[Pedro Hilarion Sarrionandia]] | | 1865 | 1914 | [[Garai]] |- | style='text-align:right'| 1173 | | [[Pedro Hurtado de Mendoza (teologoa)]] | filosofo espainiarra | 1578 | 1651 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1174 | | [[Pedro Ibarra]] | Euskal Herriko unibertsitateko irakaslea | 1942 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1175 | | [[Pedro Pascual Barturen]] | musikagile bizkaitarra | 1936 | | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 1176 | | [[Pedro Pujana]] | | 1915 | 2001 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1177 | [[Fitxategi:Peru Magdalena in 2007.jpg|center|128px]] | [[Peru Magdalena]] | euskal idazlea | 1980 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1178 | [[Fitxategi:Pilar Zubiaurre.jpg|center|128px]] | [[Pilar Zubiaurre]] | Bizkaitar idazlea eta feminista | 1884 | 1970 | [[Garai]] |- | style='text-align:right'| 1179 | | [[Pillipa Zugatzaga]] | euskal idazlea | 1866 | 1928 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1180 | [[Fitxategi:Vitoria - Diputacion Foral Alava13.JPG|center|128px]] | [[Prudentzio Maria Berastegi]] | | 1747 | 1826 | [[Maurga]] |- | style='text-align:right'| 1181 | | [[Rafa Ugalde]] | euskal idazlea | 1961 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1182 | | [[Rafael Axpe]] | kirol-tiratzaile espainiarra | 1954 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1183 | | [[Rafael Camiña]] | hockey jokalari espainiarra | 1944 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1184 | | [[Rafael Lafuente]] | | 1936 | 2005 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1185 | | [[Ramon Belaustegigoitia]] | fubtolari arabarra | 1891 | 1981 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1186 | | [[Ramon de la Sota Aburto]] | | 1887 | 1978 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1187 | | [[Ramón Vizcaíno]] | | 1907 | 1999 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1188 | | [[Ricardo Toja]] | margolari espainiarra | 1932 | 2012 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 1189 | [[Fitxategi:Rikardo Arregi Diaz de Heredia.png|center|128px]] | [[Rikardo Arregi Diaz de Heredia]] | euskal idazlea | 1958 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1190 | | [[Rikardo Gonzalez de Durana]] | Bertsolari arabarra | 1959 | | [[Oreitia]] |- | style='text-align:right'| 1191 | | [[Roberto Uriarte Urizar|Rober Uriarte]] | esku huskako pilotaria | 1986 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1192 | [[Fitxategi:Rercilla10.jpg|center|128px]] | [[Roberto Ertzilla Abaitua]] | | 1950 | 2024 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1193 | | [[Roberto Rodet|Roberto Rodet Villa]] | margolari espainiarra | 1915 | 1989 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1194 | | [[Robustiano Bilbao]] | futbolari espainiarra | 1900 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1195 | | [[Ruben Santxez]] | | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1196 | [[Fitxategi:Sabin salaberri 001.jpg|center|128px]] | [[Sabin Salaberri]] | musikagile espainiarra | 1934 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1197 | | [[Santiago Bengoa]] | sindikalista espainiarra | 1955 | 2021 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1198 | | [[Santiago Uranga]] | margolari bizkaitarra | 1913 | 1979 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1199 | [[Fitxategi:Santos Iñurrieta.jpg|center|128px]] | [[Santos Iñurrieta]] | | 1950 | 2023 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1200 | [[Fitxategi:Dos pelos, Sebastian Fernandez de Lezeta.jpg|center|128px]] | [[Sebastian Fernandez de Lezeta]] | | 1770 | 1822 | [[Uribarri Harana]] |- | style='text-align:right'| 1201 | | [[Teodoro Dublang]] | margolari espainiarra | 1874 | 1940 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1202 | | [[Teresa Ahedo]] | margolari espainiarra | 1941 | | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 1203 | [[Fitxategi:Teresa Mendizabal.jpg|center|128px]] | [[Teresa Mendizabal]] | Euskal Herriko fisikaria | 1940 | 2022 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1204 | | [[Tomas San Miguel]] | musikari espainiarra | 1953 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1205 | | [[Txaber Trojaola]] | surflari espainiarra | 1986 | | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 1206 | | [[Txarly Martinez de Bujanda]] | | 1958 | | [[Santikurutze Kanpezu]] |- | style='text-align:right'| 1207 | [[Fitxategi:(Txema Urquijo) Aiaraldea Gaur. BIDEO ERREPORTAJEA. Aiaraldeko hautagaiak, igandeko emaitzen zain.jpg|center|128px]] | [[Txema Urkijo]] | abokatu espainiarra | 1961 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1208 | | [[Umandi|Andoni Urrestarazu]] | euskal idazlea | 1902 | 1993 | [[Araia]] |- | style='text-align:right'| 1209 | | [[Xabier Altube]] | euskal idazlea | 1971 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1210 | [[Fitxategi:Egaña margotzen.jpg|center|128px]] | [[Xabier Egaña|Xabier Egaña Albizu]] | | 1943 | | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1211 | | [[Xabier Losantos]] | | 1960 | | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1212 | [[Fitxategi:Xabier Olaso (Mari Jose Alvarez).jpg|center|128px]] | [[Xabier Olaso]] | euskal idazlea | 1964 | | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 1213 | [[Fitxategi:Xabier Paya 7083824.jpg|center|128px]] | [[Xabier Paya]] | bertsolari, Itzultzaile, bikoizlari, ikerlari eta irakasle | 1982 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1214 | | [[Xabier Sánchez Erauskin|Xabier Sanchez Erauskin]] | | 1935 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1215 | | [[Zigor Enbeita]] | Bertsolari arabarra | 1971 | | [[Abornikano]] |- | style='text-align:right'| 1216 | | [[Zuriñe Fernández Gerenabarrena]] | musikagile arabarra | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1217 | [[Fitxategi:Roberto Maraury Barredo.jpg|center|128px]] | [[Roberto Maraury]] | | 1888 | 1958 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1218 | [[Fitxategi:Guillermo Lauzurica.JPG|center|128px]] | [[Guillermo Lauzurika]] | musikagile espainiarra | 1968 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1219 | [[Fitxategi:Sofía Martínez Ramírez.JPG|center|128px]] | [[Sofía Martínez]] | musikagile espainiarra | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1220 | [[Fitxategi:Enrique Jaso Paz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q12387851|Enrique Jaso Paz]]'' | politikari espainiarra | 1879 | 1936 | [[Guardia]] |- | style='text-align:right'| 1221 | | ''[[:d:Q12390801|Jaime Carvajal y Urquijo]]'' | | 1939 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1222 | | ''[[:d:Q12391302|Julio Gutiérrez Rubio]]'' | politikari espainiarra | 1923 | 2014 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1223 | | [[Maite Dono]] | | 1969 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1224 | | [[Manuel Markinez]] | futbolari espainiarra | 1916 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1225 | | [[Urbano Ruiz]] | futbolari bizkaitarra | 1911 | 1986 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1226 | | [[Vicente Valle]] | futbolari bizkaitarra | 1918 | 1993 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1227 | | [[Xabier Ramos Garate]] | futbolari getxoztarra | 1966 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1228 | | [[Teresita Barajuen]] | | 1907 | 2013 | [[Foronda]] |- | style='text-align:right'| 1229 | [[Fitxategi:Lens - Paris-Arras Tour, étape 1, 23 mai 2014, départ (B019).JPG|center|128px]] | [[Jon Larrinaga Muguruza]] | txirrindulari arabarra | 1990 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1230 | [[Fitxategi:Josune Irabien Marigorta.jpg|center|128px]] | [[Josune Irabien|Josune Irabien Marigorta]] | Amurrioko Alkatea | 1970 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1231 | [[Fitxategi:Nati lopez de munain tokikom Alea.jpg|center|128px]] | [[Nati López de Munain|Nati López de Munain Alzola]] | politikari espainiarra | 1960 | | [[Burgu]] |- | style='text-align:right'| 1232 | | ''[[:d:Q14015606|Luis Aldazabal Ruiz de Viñaspre]]'' | politikari espainiarra | 1980 | 2022 | [[Eltziego]] |- | style='text-align:right'| 1233 | [[Fitxategi:Juan Carlos Ramirez-Escudero.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q14016199|Juan Carlos Ramírez-Escudero Isusi]]'' | euskal politikaria | 1956 | | [[Gaubea]] |- | style='text-align:right'| 1234 | | ''[[:d:Q14086231|Félix Caperos Elosúa]]'' | politikari espainiarra | 1971 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1235 | [[Fitxategi:Joseba Zorrilla.jpg|center|128px]] | [[Joseba Zorrilla|Joseba Zorrilla Ibañez]] | Balmasedako politikaria | 1967 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1236 | [[Fitxategi:Aitziber idigoras Anboto.jpg|center|128px]] | [[Aitziber Irigoras]] | politikari bizkaitarra | 1973 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1237 | [[Fitxategi:Ana Otadui.jpg|center|128px]] | [[Ana Otadui]] | politikari bizkaitarra | 1976 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1238 | | [[Koldo Artaraz Martin]] | politikari bizkaitarra | 2000 | | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 1239 | [[Fitxategi:1921-08-27, Caras y Caretas, La acción de España en Marruecos (cropped) Joaquín Fanjul.jpg|center|128px]] | [[Joaquín Fanjul]] | | 1880 | 1936 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1240 | [[Fitxategi:Luis Larroque.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q14324032|Luis Larroque]]'' | | 1938 | 2009 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1241 | | [[Plácido Allende]] | | 1861 | 1911 | [[Menagarai]] |- | style='text-align:right'| 1242 | | [[Blanca García Manzanares]] | politikari espainiarra | 1946 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1243 | [[Fitxategi:El CD Leganés a Primera (26911425003) Albizua (cropped).jpg|center|128px]] | [[Unai Albizua]] | futbolari arabarra | 1989 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1244 | | ''[[:d:Q15640563|Francisco Goenechea]]'' | futbolari espainiarra | 1900 | 2000 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1245 | | [[Zigor Martínez]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1992 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1246 | | [[Nicolás Mentxaka Beitia]] | futbolari espainiarra (1909-) | 1909 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1247 | | [[José Luis Mentxaka]] | futbolari espainiarra | 1942 | | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1248 | | [[Iñigo Agirre]] | | 1942 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1249 | | ''[[:d:Q16173645|Ramón Bajo Fanlo]]'' | | 1927 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1250 | [[Fitxategi:Domingo Cardenal Gandasegui.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16185075|Domingo Cardenal Gandasegui]]'' | | 1825 | 1901 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1251 | | ''[[:d:Q16185898|Martin Olave]]'' | | 1507 | 1556 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1252 | | [[Luis María Otiñano]] | futbolari espainiarra | 1943 | 1997 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1253 | | [[Enrique Basauri]] | futbolari espainiarra | 1953 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1254 | [[Fitxategi:Igor Merino Cortazar.jpg|center|128px]] | [[Igor Merino]] | txirrindulari bizkaitarra | 1990 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1255 | [[Fitxategi:ImasDphotoArt.jpeg|center|128px]] | [[Ramón Ibarra]] | aktore bizkaitarra | 1958 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1256 | [[Fitxategi:Paco Obregón.JPG|center|128px]] | [[Paco Obregón]] | aktorea | 1952 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1257 | [[Fitxategi:Paula Orive 01.png|center|128px]] | [[Paula Oribe]] | | 1982 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1258 | [[Fitxategi:Leroy Singing 2015.jpg|center|128px]] | [[Leroy Sanchez]] | | 1991 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1259 | | [[Mario Zorrilla]] | aktore espainiarra | 1965 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1260 | | [[Esteban Etxebarria]] | futbolari bilbotarra | 1923 | 1987 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1261 | [[Fitxategi:Arkaitz bellon 01.jpg|center|128px]] | [[Arkaitz Bellon]] | | 1978 | 2014 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1262 | | [[José Luis Pérez|José Luis Pérez Álvarez]] | futbolari bizkaitarra | 1940 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1263 | | [[Raúl Ojeda]] | futbolari espainiarra | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1264 | | [[Salvador Alberdi Egaña]] | politikari eusko-argentinarra | 1757 | 1822 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1265 | [[Fitxategi:Manuel Benedito - Retrato de Antonio Basagoiti Arteta.jpg|center|128px]] | [[Antonio Basagoiti Arteta]] | | 1848 | 1933 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1266 | | [[Antonio Izagirre]] | | 1913 | 2017 | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 1267 | | [[Francisca Ametzua]] | | 1881 | 1936 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1268 | [[Fitxategi:Garbiñe saez.jpg|center|128px]] | [[Garbiñe Saez|Garbiñe Sáez Molinuevo]] | politikari bizkaitarra | 1980 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1269 | | [[Gregorio Olabarria Bengoa]] | | 1958 | 1980 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1270 | | [[Javier Atutxa]] | politikari jeltzalea | 1937 | 2013 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1271 | | [[Jorge Camiña]] | hockey jokalari espainiarra | 1947 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1272 | [[Fitxategi:Luis Cañas, winemaker, Villabuena (Alava - Araba).jpg|center|128px]] | [[Luis Cañas]] | | 1928 | 2019 | [[Villabuena Araba|Villabuena]] |- | style='text-align:right'| 1273 | | [[Luis Gonzalez de Etxabarri|Luis Gonzalez]] | euskal idazlea | 1893 | 1971 | [[Ubide (Bizkaia)|Ubide]] |- | style='text-align:right'| 1274 | | [[Norberto Torres]] | arraunlari espainiarra | 1944 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1275 | | [[Pablo Gorostiaga]] | politikari arabarra | 1941 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1276 | | [[Raúl Arza]] | sindikalista espainiarra | 1963 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1277 | | [[Sabina de la Cruz]] | | 1929 | 2020 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1278 | | [[Teo Santos]] | sindikalista espainiarra | 1960 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1279 | [[Fitxategi:Beatriz Nogales 01.png|center|128px]] | [[Beatriz Nogales]] | | 1983 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1280 | | [[Francisco Javier Izkoa]] | futbolari bizkaitarra | 1946 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1281 | | [[Francisco Olabarrieta]] | Arabar epaile eta politikaria | 1784 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1282 | | ''[[:d:Q16569304|Francisco de Acebal y Arratia]]'' | politikari espainiarra | 1795 | 1854 | [[Menagarai]] |- | style='text-align:right'| 1283 | | ''[[:d:Q16572611|Gregorio Martínez de Antoñana]]'' | | 1885 | 1971 | [[Kanpezu]] |- | style='text-align:right'| 1284 | | [[José Mardones Llorente]] | futbolari espainiarra | 1914 | 1969 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1285 | | ''[[:d:Q16584304|Juan Antonio de Jáuregui y Retes]]'' | | 1680 | 1764 | [[Menagarai]] |- | style='text-align:right'| 1286 | | [[Luis Zabala]] | futbolari espainiarra | 1912 | 1986 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1287 | | [[Naiara Gómez]] | bizkaitar piraguista | | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1288 | | [[Pablo Barcos]] | futbolari espainiarra | 1913 | 1997 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1289 | | ''[[:d:Q16624328|Ramón de Urrutia y Las Casas]]'' | | 1742 | 1812 | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 1290 | | [[Severino Manzaneda]] | | 1644 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1291 | | [[Unai Aranzadi]] | bizkaitar kazetari eta zinegilea | 1975 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1292 | | [[Aritz Itxisoa]] | | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1293 | [[Fitxategi:COShea2019.jpg|center|128px]] | [[Covadonga O'Shea]] | | 1938 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1294 | | [[José Luis García Saiz|José Luis García Sáiz]] | futbolari bizkaitarra | 1940 | 2018 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1295 | | [[Paulino Luesma]] | politikari espainiarra | 1949 | 2014 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1296 | | [[Juan María Duñabeitia]] | futbolari bizkaitarra | 1945 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1297 | [[Fitxategi:Lens - Sochaux (15-09-2018) 78.jpg|center|128px]] | [[Einar Galilea]] | futbolari arabarra | 1994 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1298 | | [[Carlos Martínez Ugarte]] | futbolari espainiarra | 1967 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1299 | | [[Javier Obregón]] | eszenografo | 1958 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1300 | | ''[[:d:Q17301542|Ramón de Llano y Chávarri]]'' | | 1750 | 1850 | [[Aiara]] |- | style='text-align:right'| 1301 | | [[David Martínez de Aguirre]] | | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1302 | [[Fitxategi:2015 UEC Track Elite European Championships 294.JPG|center|128px]] | [[Illart Zuazubiskar]] | txirrindulari espainiarra | 1990 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1303 | | [[Antonio Odriozola]] | | 1911 | 1987 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1304 | | [[Koldo Zabala]] | | 1935 | 2014 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1305 | | [[Fernando Ibarra López-Dóriga|Fernando Luis Ybarra López-Dóriga]] | | 1930 | 2001 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1306 | | ''[[:d:Q17478319|Jesús Enciso Viana]]'' | | 1906 | 1964 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1307 | | ''[[:d:Q17563196|Juan Sáenz de Buruaga]]'' | | 1707 | 1777 | [[Berrikao]] |- | style='text-align:right'| 1308 | | [[Ana María Vidal-Abarca]] | politikari espainiarra | 1938 | 2015 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1309 | | [[Antxon Iturbe]] | saskibaloi jokalari arabarra | 1979 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1310 | [[Fitxategi:La literatura española; resumen de historia crítica (1916) (14779483254).jpg|center|128px]] | [[Diego Alaba Viamont]] | | 1557 | 1596 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1311 | | [[Sonsoles Álvarez de Toledo]] | aristokrata espainiarra | 1932 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1312 | | ''[[:d:Q17632514|Francisco Hidalgo de Cisneros y Manso de Zúñiga]]'' | gudari espainiarra | 1885 | 1964 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1313 | | ''[[:d:Q17632538|Francisco Pérez de Saravia]]'' | gudari espainiarra | 1710 | 1774 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1314 | [[Fitxategi:Sergio llamas.jpg|center|128px]] | [[Sergio Llamas]] | futbolari arabarra | 1993 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1315 | [[Fitxategi:José Colá y Goiti.png|center|128px]] | [[José Colá|José Colá y Goiti]] | arkeologo espainiarra (1841-1924) | 1841 | 1924 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1316 | | [[Agustín García Braceras]] | futbolari espainiarra | 1931 | 2010 | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 1317 | [[Fitxategi:TxeluAngoitiaFotografo2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18001580|Txelu Angoitia]]'' | argazkilari espainiarra | 1960 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1318 | | [[Josu Hernáez]] | futbolari euskalduna | 1985 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1319 | | [[Salvador Azpiazu]] | gasteiztar marrazkilaria, ilustratzailea eta argazkilaria | 1867 | 1927 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1320 | [[Fitxategi:OYARBIDE Lourdes - Présentation TCFIA 2024.jpg|center|128px]] | [[Lourdes Oiarbide]] | txirrindulari arabarra | 1994 | | [[Egino]] |- | style='text-align:right'| 1321 | [[Fitxategi:ImanolEstevez Cyclist.jpg|center|128px]] | [[Imanol Estévez]] | txirrindulari arabarra | 1993 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1322 | | [[Jonathan Reguero]] | futbolari gasteiztarra | 1989 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1323 | | [[Juan José Maiztegi]] | | 1878 | 1943 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1324 | | [[Pablo Mendibil]] | | 1788 | 1832 | [[Dulantzi]] |- | style='text-align:right'| 1325 | | [[Sergio Pérez Leyva]] | futbolari gasteiztarra | 1993 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1326 | | [[Balbino Sobrado]] | argazkilari espainiarra | 1883 | 1964 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1327 | | ''[[:d:Q18418762|Javier Sáez de Ibarra]]'' | idazle espainiarra | 1961 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1328 | | [[Pedro Asua]] | | 1890 | 1936 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1329 | [[Fitxategi:Koldo Losada Manolto GafotasEgunkaria2000.jpg|center|128px]] | [[Koldo Losada]] | | 1960 | 2014 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1330 | [[Fitxategi:Blanca de Silos.jpg|center|128px]] | [[Blanca de Silos]] | antzezlea | 1914 | 2002 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1331 | | ''[[:d:Q18649861|Mikel Bernal Fernández]]'' | | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1332 | [[Fitxategi:Ibon Navarro.png|center|128px]] | [[Ibon Navarro]] | | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1333 | [[Fitxategi:Antonio Aldama y Mendívil.jpg|center|128px]] | [[Antonio Aldama]] | politikari espainiarra | 1867 | 1930 | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1334 | | ''[[:d:Q18752847|Joseph Zenzano]]'' | politikari espainiarra | 1710 | 1790 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 1335 | | [[Pedro Astray]] | futbolari arabarra | 1992 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1336 | | [[Baltasar Ametzola]] | politikari bizkaitarra | 1878 | 1960 | [[Urkabustaiz]] |- | style='text-align:right'| 1337 | | [[Txetxu Gavilanes]] | izotz-hockeyko jokalari arabarra | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1338 | | ''[[:d:Q19259315|Andeka Gorrotxategi]]'' | opera abeslari espainiarra | 2000 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1339 | [[Fitxategi:Guillemor gortazar.jpg|center|128px]] | [[Guillermo Gortazar|Guillermo Gortázar]] | | 1951 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1340 | [[Fitxategi:Patxi Goikolea Areitio-aurtena 1-futbolaria.jpg|center|128px]] | [[Patxi Goikolea Areitioaurtena]] | futbolari euskalduna | 1927 | 2000 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1341 | | [[Diego Ahedo (abadea)|Diego Ahedo]] | historialari espainiarra | 1555 | 1613 | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 1342 | [[Fitxategi:2021 WK Vlaanderen 082 Eider Merino.jpg|center|128px]] | [[Eider Merino]] | txirrindulari balmasedarra (Bizkaia) | 1994 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1343 | | [[Martin Alonso Sarria]] | Euskal Herriko politikari eta historialaria | | 1642 | [[Abezia]] |- | style='text-align:right'| 1344 | | [[Fausto Iñigitz de Betolatza]] | arkitekto espainiarra | 1849 | 1924 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1345 | [[Fitxategi:OlatzAgorria tokikom Anboto.org 20140709 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Olatz Agorria]] | txirrindulari bizkaitarra | 1996 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1346 | | [[Zakarias Salterain]] | misiolari espainiarra | 1887 | 1957 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1347 | | [[José Ignacio Vegas]] | euskal historialaria eta arkeologoa (1934-2024) | 1934 | 2024 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1348 | | [[Gregorio López Irasuegi]] | politikari espainiarra | 1946 | 1988 | [[Izurtza]] |- | style='text-align:right'| 1349 | [[Fitxategi:Josu Rekalde Izagirre.jpg|center|128px]] | [[Josu Rekalde Izagirre]] | | 1959 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1350 | | [[Juan María Balier]] | txirrindulari bizkaitarra | 1941 | 2012 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1351 | | ''[[:d:Q20006076|Nicolás de Uríen]]'' | | 1869 | 1909 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1352 | | [[Pedro Morales Moya]] | | 1922 | 2023 | [[Espejo]] |- | style='text-align:right'| 1353 | | [[Roberto Morales]] | txirrindulari bizkaitarra | 1937 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1354 | [[Fitxategi:Muskiz - Escultura 03.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20013498|Osmundo Bilbao Garamendi]]'' | misiolari espainiarra | 1944 | 1982 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1355 | | [[Agustín Cabrera]] | toreatzaile espainiarra | 1891 | 1949 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1356 | | [[Juan de la Granja]] | | 1785 | 1853 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1357 | [[Fitxategi:Ojuela 44.jpg|center|128px]] | [[Joseph Ignacio del Campo]] | | 1726 | 1782 | [[San Pedro Galdames]] |- | style='text-align:right'| 1358 | [[Fitxategi:Badillo-carretero-rivas ubieta.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20015125|Francisco de las Rivas y Ubieta]]'' | | 1808 | 1882 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 1359 | | [[Javier Miranda]] | | 1954 | 2019 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1360 | | [[María Luisa Oyarzábal Fernández]] | María Luisa Oyarzábal | 1933 | 2022 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1361 | [[Fitxategi:Beato Tomás de Zumárraga.jpg|center|128px]] | [[Tomas Zumarraga]] | | 1577 | 1622 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1362 | [[Fitxategi:GorkaUrtaran Legislatura23-27.jpg|center|128px]] | [[Gorka Urtaran]] | euskal politikaria, Gasteizko alkatea | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1363 | | [[Lorenzo Arrieta Maskarua]] | | 1821 | 1891 | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 1364 | | [[Alain Barrón]] | futbolari gasteiztarra | 1985 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1365 | | [[Gorka Iturraspe]] | futbolari bizkaitarra | 1994 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1366 | | [[Pedro Izurza]] | futbolari bizkaitarra | 1982 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1367 | | [[Iñigo Carro]] | futbolari Bizkaitarra | 1991 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1368 | [[Fitxategi:Irantzu Lekue 2019.jpg|center|128px]] | [[Irantzu Lekue]] | artista eta aktibista kulturala | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1369 | [[Fitxategi:Armando-Llanos.jpg|center|128px]] | [[Armando Llanos]] | euskal arkeologoa | 1935 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1370 | | [[Jose Agustin Alberdi]] | Bertsolari bizkaitarra | 1922 | 2014 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1371 | [[Fitxategi:Norberto Aldaiturriaga Zorrozua.jpg|center|128px]] | [[Norberto Aldaiturriaga Zorrozua]] | | 1955 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1372 | [[Fitxategi:Garbi Losada 1995-10-05 Egunkaria.png|center|128px]] | [[Garbi Losada]] | antzerki zuzendaria | 1959 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1373 | [[Fitxategi:Txelu Etxebarria 00 01 06 215000.jpeg|center|128px]] | [[José Luis Etxebarria Goiri]] | Dantzari eta txistularia | 1925 | 2015 | [[Begoñako errepublika]] |- | style='text-align:right'| 1374 | | [[Trifon Etxebarria]] | politikari bizkaitarra | 1911 | 1998 | [[Pobeña]] |- | style='text-align:right'| 1375 | | [[Igor Etxebarrieta]] | atezain getxotarra | 1984 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1376 | [[Fitxategi:Jon Ander Amelibia.jpg|center|128px]] | [[Jon Ander Amelibia]] | futbolari getxotarra | 1994 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1377 | | [[Julian Apraiz Saenz de Elburgo]] | unibertsitateko irakasle espainiarra | 1848 | 1910 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1378 | | [[Aitor Ortega]] | futbolari bizkaitarra | 1993 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 1379 | | [[Jon Ander Felipe]] | futbolari getxotarra | 1995 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1380 | | [[Txema Pan]] | futbolari arabarra | 1994 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1381 | [[Fitxategi:Naroa Gaintza 22m2 2105 Ulia 02.jpg|center|128px]] | [[Naroa Gaintza]] | | 1979 | | [[Bilbo]]<br/>[[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1382 | [[Fitxategi:Acto de clausura de la Asamblea General de CEIM 06.jpg|center|128px]] | [[Antonio Garamendi]] | | 1958 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1383 | | [[Soledad Silva]] | Arabar erte historialaria | 1948 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1384 | [[Fitxategi:Real Valladolid - CD Leganés 2018-12-01 (13) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Mikel Vesga]] | futbolari arabarra | 1993 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1385 | | [[Javier Vizcaino]] | kazetari espainiarra | 1967 | | [[Zuazo (Barakaldo)]] |- | style='text-align:right'| 1386 | | [[Fernando Arteaga]] | futbolari bizkaitarra | 1960 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1387 | | [[Juan Luis Abasolo]] | futbolari bizkaitarra | 1941 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1388 | | [[Juan Ziorraga]] | arkitekto espainiarra | 1836 | 1931 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1389 | | [[Ricardo Macarrón Piudo]] | | 1884 | 1973 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1390 | | ''[[:d:Q20534192|José Luis de Azcárraga Bustamante]]'' | politikari espainiarra | 1918 | 1985 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1391 | | [[Santi Barranco|Santiago Barranco]] | | 1979 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1392 | | [[Iñaki Martinez de Luna]] | | 1950 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1393 | [[Fitxategi:Arsenio Izaga.png|center|128px]] | [[Guillermo Arsenio Itzaga]] | | 1885 | 1951 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 1394 | | [[Benigno Belaustegigoitia]] | arabar futbolaria | 1879 | 1946 | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 1395 | | ''[[:d:Q20890093|Juncal Durand]]'' | | 2000 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1396 | [[Fitxategi:Fr. José Gamarra. España..jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20894530|José Gamarra Mayor]]'' | | 1923 | 2012 | [[Iruraiz-Gauna]] |- | style='text-align:right'| 1397 | | ''[[:d:Q20898201|Francisco Sáenz de Ugarte]]'' | gudari espainiarra | 1900 | 1894 | [[Santikurutze Kanpezu]] |- | style='text-align:right'| 1398 | | ''[[:d:Q20898222|Luis de Azcárraga Pérez Caballero]]'' | politikari espainiarra | 1907 | 1988 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1399 | [[Fitxategi:Alvaro Sodupe.jpg|center|128px]] | [[Alvaro Sodupe]] | | 1843 | 1889 | [[Navaridas]] |- | style='text-align:right'| 1400 | | [[Juan Ramón Gebara]] | | 1945 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1401 | | [[Carmelo Larrea]] | | 1908 | 1980 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1402 | [[Fitxategi:Agustin Azkarate 22 56 30 180000.jpeg|center|128px]] | [[Agustín Azkarate|Agustin Azkarate]] | ikertzailea | 1953 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1403 | [[Fitxategi:Quaregnon - Le Samyn des Dames & Le Samyn, 2 mars 2016, départ (B076).JPG|center|128px]] | [[Paula Lanz]] | txirrindulari espainiarra | 1996 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1404 | | [[Juan Zaldibar]] | | 1514 | 1570 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 1405 | | [[Gaizka Bourgeaud]] | | 2000 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1406 | | [[Ainara Sanz]] | txirrindulari arabarra | 1995 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1407 | | [[José Antonio Illoro]] | pilotari bizkaitarra | 1952 | | [[Bolibar (Ziortza-Bolibar)]] |- | style='text-align:right'| 1408 | | [[Pedro Lopez de Montoia|Pedro López de Montoya]] | idazle espainiarra | 1542 | 1596 | [[Guardia]] |- | style='text-align:right'| 1409 | | [[José Ramón Urquijo|José Ramón de Urquijo Goitia]] | historialari espainiarra | 1953 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1410 | | [[Pablo Porturas]] | | 1748 | 1818 | [[Subilla Morillas]] |- | style='text-align:right'| 1411 | | [[Victoria Anda Eskibel]] | eskoriatza-Eskibel jauregia | 1450 | 1541 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1412 | | [[Maria Antonia Eskibel Navarrete]] | Legardatarren jauregia | 1778 | 1849 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1413 | | ''[[:d:Q21280557|María Carmen Sofía Flores]]'' | abeslari lirikoa | 1892 | 2000 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1414 | | [[Martina Gorostitza]] | arabar inprimatzailea eta enpresaburua | 1790 | 1862 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1415 | [[Fitxategi:Calle de Daría Imbert Aranguren, Vitoria (3).jpg|center|128px]] | [[Daría Imbert|Daría Imbert Aranguren]] | gasteizko Akademian marrazketa ikasketak eman zituen lehenengo emakumea | 1846 | 1938 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1416 | | [[Josepha Landaburu|Josepha de Landaburu]] | solas etxea edo kafetegia gobernatzen zuen | 1700 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1417 | [[Fitxategi:María Concepción López de Arróiabe plaza.jpg|center|128px]] | [[Concepción Lopez de Arroiabe Lejarreta|Concepcion Lopez de Arroiabe Lexarreta]] | gasteizko Institutuan ikasketak egin zituen lehenengo emakumea | 1872 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1418 | | [[Manuela Salazar Santxez de Samaniego]] | la Alamedako II, markesa | 1779 | 1844 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1419 | [[Fitxategi:Paseo de Basilisa Tarrios Tarrios y Uriondo (Parque de Aranbizkarra, Vitoria-Gasteiz) 03.jpg|center|128px]] | [[Basilisa Tarrios|Basilisa Tarrios y Uriondo]] | gasteizko lehenengo emakume argazkilaria | 1900 | 2000 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1420 | [[Fitxategi:Irantzu-García-ArabaDeporteFemenino.jpg|center|128px]] | [[Irantzu García]] | euskal curling-jokalaria | 1992 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1421 | [[Fitxategi:Autorretrato de Joaquín Bárbara y Balza.jpg|center|128px]] | [[Joaquín Bárbara]] | margolari espainiarra | 1867 | 1931 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1422 | [[Fitxategi:Ramón Ortiz de Zárate.jpg|center|128px]] | [[Ramon Ortiz de Zarate|Ramón Ortiz de Zarate]] | | 1817 | 1883 | [[Asparrena]] |- | style='text-align:right'| 1423 | | [[Lander Olaetxea]] | futbolari bizkaitarra | 1993 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1424 | [[Fitxategi:Pilar Arostegui.png|center|128px]] | [[Pilar Arostegi|Pilar Arostegi Santiago]] | gasteiztar artxibozain eta liburuzaina | 1944 | 2006 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1425 | | ''[[:d:Q21483882|Julio Saracíbar]]'' | arkitekto espainiarra | 1841 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1426 | | ''[[:d:Q21499950|José María de Urquijo y Gardeazabal]]'' | | 1896 | 1971 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1427 | | ''[[:d:Q21514240|Apolinar Federico Gredilla y Gauna]]'' | | 1859 | 1919 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1428 | [[Fitxategi:Esteban gaubeka.png|center|128px]] | [[Esteban Gaubeka]] | | 1977 | | [[Armintza]] |- | style='text-align:right'| 1429 | | ''[[:d:Q21547139|John Ambrose Abasolo y Lecue]]'' | | 1904 | 1982 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1430 | | [[Ambrosio Meabe]] | | 1710 | 1781 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1431 | | ''[[:d:Q21666081|Daniel Ramón Arrese Duque]]'' | Euskal idazle eta kazetaria (1831-1891) | 1831 | 1891 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1432 | [[Fitxategi:Gurutze Frades en Ironman VItoria-Gasteiz 2023.jpg|center|128px]] | [[Gurutze Frades|Gurutze Frades Larralde]] | Kirolaria | 1981 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1433 | [[Fitxategi:Manuel Laredo (1842-1896) retrato.png|center|128px]] | [[Manuel Laredo|Manuel José de Laredo y Ordoño]] | | 1842 | 1896 | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1434 | | [[Fernando López Castillo]] | | 1953 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1435 | [[Fitxategi:Jose-mariacundin.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22003806|Jose-Maria Cundin]]'' | artista espainiarra | 1938 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1436 | | [[Antonio Martín Cárdenas]] | | 1916 | 2015 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1437 | | [[Martin Bengoa]] | futbolari otxandiarra | 1994 | | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 1438 | [[Fitxategi:Autoportrait Francisco Ruiz de infante.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q22237304|Francisco Ruiz de Infante]]'' | | 1966 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1439 | | [[Iñigo Bidondo]] | | 1989 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1440 | [[Fitxategi:Douchy-les-Mines - Paris-Arras Tour, étape 1, 20 mai 2016, départ (B046).JPG|center|128px]] | [[Aitor González Prieto]] | txirrindulari bizkaitarra | 1990 | | [[Ermua]] |- | style='text-align:right'| 1441 | | [[Santi Belar]] | Bertsolari bizkaitarra | 1965 | 1991 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1442 | | [[Fernando Mariaka]] | | 1959 | | [[Gopegi]] |- | style='text-align:right'| 1443 | | ''[[:d:Q23071504|Alfredo Pablo Murúa]]'' | | 1905 | 1990 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1444 | | ''[[:d:Q23418873|Francisco Gómez de Mendiola y Solórzano]]'' | | 1519 | 1576 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1445 | | [[Balendin Lasuen]] | | 1924 | 2019 | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 1446 | | ''[[:d:Q23581055|Pedro de Arce]]'' | | 1545 | 1645 | [[Katadiano]] |- | style='text-align:right'| 1447 | | [[Diego Ahedo (artzapezpikua)|Diego Ahedo]] | | 1527 | 1608 | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 1448 | | [[Julian Kortazar]] | | 1576 | 1630 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1449 | | [[Eduardo Baeza]] | politikari espainiarra | 1901 | 1981 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1450 | | ''[[:d:Q23758969|Domingo Puch Izuleta]]'' | gudari argentinarra | 1750 | 1827 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1451 | | ''[[:d:Q23758999|Antonio Zuazola]]'' | gudari espainiarra | 1800 | 1814 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1452 | | [[Asier Benito]] | futbolari arabarra | 1995 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1453 | | ''[[:d:Q23907003|Javier Ramírez Orue]]'' | politikari espainiarra | 1871 | 1943 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1454 | [[Fitxategi:Serapio de Sierra.jpg|center|128px]] | [[Serapio Sierra]] | idazle espainiarra | 1842 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1455 | | [[Jon Carracedo]] | futbolari bizkaitarra | 1987 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1456 | | [[Eriz Goiria]] | futbolari zornotzarra | 1987 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1457 | | [[Kevin Calle]] | futbolari arabarra | 1993 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1458 | | [[Álvaro Amann]] | | 1949 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1459 | | [[Francisco José Ormazabal]] | politikari espainiarra | 1948 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1460 | | [[Laura Valle]] | ikertzaile espainiarra | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1461 | | [[Iker Zarate]] | futbolari bizkaitarra | 1986 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1462 | [[Fitxategi:Aitor Elordi, 2016.JPG|center|128px]] | [[Aitor Elordi]] | esku huskako pelotaria | 1996 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1463 | | [[Juan Trabudua Aretxabaleta]] | | 1929 | | [[Erandiogoikoa]] |- | style='text-align:right'| 1464 | [[Fitxategi:Eider Eibar.jpg|center|128px]] | [[Eider Eibar]] | euskal Ilustratzailea, komikigilea | 1980 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1465 | [[Fitxategi:Iraia okina.JPG|center|128px]] | [[Iraia Okina]] | euskal ilustratzailea | 1980 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1466 | [[Fitxategi:EstibalitzJalónMtz.jpg|center|128px]] | [[Estibalitz Jalón]] | Ilustratzailea eta diseinatzailea | 1984 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1467 | [[Fitxategi:Unai Simón Mendibil.jpg|center|128px]] | [[Unai Simón]] | futbolari arabarra | 1997 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1468 | | ''[[:d:Q23939792|Juan Carlos Rodríguez Gómez]]'' | | 1944<br/>1942 | 2016 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1469 | | [[Jesus Martínez de Aragón]] | gudari espainiarra | 1899 | 1937 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1470 | | [[Serafin Arantzeta]] | musikari espainiarra | 1899 | 1975 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1471 | | [[Ion Beitia]] | | 1947 | 2016 | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 1472 | | [[Gerardo Bilbao]] | | 1907 | 1982 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1473 | | [[Prudencio Muguruza]] | | 1956 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1474 | | [[Lucio del Álamo]] | kazetari espainiarra | 1913 | 1988 | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1475 | | [[Mercedes Villacián]] | | 1935 | 2002 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1476 | [[Fitxategi:Gustavo Cobreros.jpg|center|128px]] | [[Gustavo Cobreros]] | (1838-1901) | 1838 | 1901 | [[Okondo]] |- | style='text-align:right'| 1477 | [[Fitxategi:Diego Martin-Etxebarria.jpg|center|128px]] | [[Diego Martin-Etxebarria]] | | 1979 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1478 | | ''[[:d:Q24940213|Santiago Arina]]'' | | 1909 | 2004 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1479 | | ''[[:d:Q24943232|Lamberto de Echeverría]]'' | | 1918 | 1987 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1480 | | [[Lucas Etxeberria]] | | 1831 | 1891 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1481 | | [[Jerónimo Ortiz de Urbina]] | arkitekto espainiarra | 1824 | 1909 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1482 | [[Fitxategi:Antoni Alberdi Aguirrezábal.jpg|center|128px]] | [[Antonio Alberdi]] | Euskal organo eraikitzailea, organojolea eta konpositorea | 1893 | 1986 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1483 | | [[Marian Mellén]] | | 1983 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1484 | | [[Julen Ardanza]] | | 1988 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1485 | [[Fitxategi:Ruben Ruiz.jpg|center|128px]] | [[Ruben Ruiz]] | Euskal idazlea | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1486 | | [[Jose Antonio Gisasola]] | | 1958 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1487 | | [[Ander Aldai|Ander Aldai Valverde]] | Futbolari arabarra | 1994 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1488 | [[Fitxategi:Zuriñe Hidalgo.jpg|center|128px]] | [[Zuriñe Hidalgo]] | Abeslaria eta telebista aurkezlea | 1990 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1489 | [[Fitxategi:Juncal Ballestín.jpg|center|128px]] | [[Juncal Ballestín]] | artista arabarra | 1953 | 2015 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1490 | | [[Juan José Martín]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1491 | | [[Gorka Etxebarria Gómez|Gorka Etxebarria]] | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1983 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1492 | [[Fitxategi:Goyas 2023 - Susana Abaitua (cropped).jpg|center|128px]] | [[Susana Abaitua]] | aktore arabarra | 1990 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1493 | [[Fitxategi:2022-08-17 European Championships 2022 – Road Cycling Women's Time Trial by Sandro Halank–013.jpg|center|128px]] | [[Ziortza Isasi]] | Txirrindulari euskalduna | 1995 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1494 | | [[Itziar Lozano]] | | 1941 | 2007 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1495 | | [[Iñaki Rikarte]] | aktore espainiarra | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1496 | [[Fitxategi:Cibeles Fernando Fernández Arrikagoitia en la biblioteca.jpg|center|128px]] | [[Fernando Fernández Arrikagoitia]] | | 1948 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1497 | [[Fitxategi:(Marimar Blanco) Entrega premios -PopularesAlcobendas18 a Ana Pastor y Pio Garcia Escudero. (44042625210) (cropped).jpg|center|128px]] | [[María del Mar Blanco]] | politikari espainiarra | 1974 | | [[Ermua]]<br/>[[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1498 | [[Fitxategi:CSC 0044 (35151419994) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Markel Areitio|Markel Areitio Cedrun]] | futbolari bizkaitarra | 1996 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1499 | | [[Markel López]] | | 1989 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1500 | | [[Josu Andrés]] | | 1997 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1501 | | [[Blanca Uriarte]] | poeta espainiarra | 1961 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1502 | [[Fitxategi:Xeberri kantari gaztea.jpg|center|128px]] | [[Xabier Castillo Miota]] | bizkaitar abeslaria eta bikoiztailea | 1948 | 2021 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1503 | [[Fitxategi:Real Sociedad vs Athletic Club DSC05164 (26941468692) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Yulema Corres]] | futbolari arabarra | 1992 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1504 | [[Fitxategi:Autoridades alemanas como el ministro de Interior Heinrich Himmler (3 de 3) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]] | [[Gerardo Caballero]] | | 1890 | 1980 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1505 | | ''[[:d:Q27430231|Manuel Ortiz Basualdo]]'' | | 1769 | 1836 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1506 | [[Fitxategi:Pilar Alonso Ibáñez.jpg|center|128px]] | [[Pilar Alonso Ibañez|Pilar Alonso Ibáñez]] | Etnografoa, idazlea, pedagogoa | 1937 | | [[Markiz]] |- | style='text-align:right'| 1507 | [[Fitxategi:20201118 EVA G SAENZ DE URTURI-055 2.jpg|center|128px]] | [[Eva Garcia Saenz de Urturi]] | eleberrigile espainiarra | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1508 | [[Fitxategi:Txani Rodriguez eta Iban Zaldua (7285934178) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Txani Rodríguez]] | arabar kazetaria, idazlea | 1977 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1509 | [[Fitxategi:Ana Iturgaiz.jpg|center|128px]] | [[Ana Iturgaiz]] | eleberrigile espainiarra | 1965 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1510 | | [[Jon González Díez]] | futbolari espainiarra | 1973 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1511 | [[Fitxategi:Inma Roiz Ulibarri.jpg|center|128px]] | [[Inma Roiz]] | | 1971 | | [[Okondo]] |- | style='text-align:right'| 1512 | [[Fitxategi:(Carlota Merchán) Sesión control 12.09.2018.jpg|center|128px]] | [[Carlota Merchán]] | politikari espainiarra | 1973 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1513 | [[Fitxategi:CxFE0x8XEAA o1 .jpg large.jpg|center|128px]] | [[Madelen Urieta]] | | 1981 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1514 | | [[Arturo Sáenz de la Calzada]] | arkitekto espainiarra | 1907 | 2003 | [[Labraza]] |- | style='text-align:right'| 1515 | [[Fitxategi:Beatriz Artolazabal 2016.jpg|center|128px]] | [[Beatriz Artolazabal]] | politikari espainiarra | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1516 | [[Fitxategi:Maria Jesus San Jose.jpg|center|128px]] | [[Maria Jesus San Jose|María Jesús San José López]] | euskal politikaria | 1966 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1517 | | [[Valentin Zubizarreta Unamunsaga]] | | 1862 | 1948 | [[Markia]] |- | style='text-align:right'| 1518 | [[Fitxategi:CJB 19 20 6 XABI LOPEZ AROSTEGUI DGL 8708.jpg|center|128px]] | [[Xabier López-Arostegi]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1997 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1519 | [[Fitxategi:Lander Martínez 2016 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Lander Martínez]] | euskal politikaria | 1989 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1520 | [[Fitxategi:Conquistador Francisco de Orduña.jpg|center|128px]] | [[Francisco Urduña]] | | 1489 | 1550 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 1521 | [[Fitxategi:Xiker Ozerinjauregi.jpg|center|128px]] | [[Xiker Ozerinjauregi]] | futbolari bizkaitarra | 1997 | | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 1522 | [[Fitxategi:Luismybarra.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28361481|Luis Maria Ybarra Oriol]]'' | | 1912 | 2001 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1523 | [[Fitxategi:Xabi Igoa bertsolaria 2021-8-3.jpg|center|128px]] | [[Xabi Igoa]] | Bertsolaria | 1992 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1524 | | [[Regina Arrieta]] | Errepublikaren aldeko eta faxismoaren aurkako borrokalaria | 1901 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1525 | | ''[[:d:Q28503192|José Martín y Pérez de Nanclares]]'' | | 1965 | | [[Langraiz Oka]] |- | style='text-align:right'| 1526 | | [[Pedro Gómez Carmona]] | futbol entrenatzaile espainiarra | 1982 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1527 | [[Fitxategi:Jose Martin Elizondo.jpg|center|128px]] | [[Jose Martin Elizondo]] | idazle espainiarra | 1922 | 2009 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1528 | | [[Juan Uribe Echevarría]] | idazle txiletarra | 1908 | 1988 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1529 | [[Fitxategi:Ignacio María Cereceda (retrato).png|center|128px]] | ''[[:d:Q28663031|Ignacio María Cereceda]]'' | | 1869 | | [[Bastida (Araba)|Bastida]] |- | style='text-align:right'| 1530 | | [[Gemma Herrero]] | | 1974 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1531 | | ''[[:d:Q28745497|Martín José de Monasterio]]'' | gudari espainiarra | 1775 | 1816 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1532 | | ''[[:d:Q28758404|José María Arregui]]'' | musikagile espainiarra | 1879 | 1955 | [[Areatza (Arraia-Maeztu)]] |- | style='text-align:right'| 1533 | | [[Domingo Kareaga]] | futbolari espainiarra | 1897 | 1947 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1534 | | [[Luis Alaba]] | politikari espainiarra | 1890 | 1943 | [[Murgia]] |- | style='text-align:right'| 1535 | | [[Iñaki Iriarte González|Iñaki Iriarte]] | | 1950 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1536 | [[Fitxategi:Cristina Molinuevo.jpg|center|128px]] | [[Cristina Molinuevo]] | Saskibaloi jokalaria | 1996 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1537 | [[Fitxategi:Arrate Aguirre.jpg|center|128px]] | [[Arrate Agirre]] | Saskibaloi jokalaria | 1993 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1538 | [[Fitxategi:María Martínez de Alegría .jpg|center|128px]] | [[María Martínez de Alegría]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1999 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1539 | [[Fitxategi:Laura Pardo Hervias.jpg|center|128px]] | [[Laura Pardo]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1989 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1540 | [[Fitxategi:Marta Tudanca.jpg|center|128px]] | [[Marta Tudanca]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1990 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1541 | [[Fitxategi:MirenGorrotxategi3noviembre.jpg|center|128px]] | [[Miren Gorrotxategi Azurmendi]] | euskal politikaria | 1967 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1542 | | [[Jon Zabala Arrieta|Jon Zabala]] | hamabosteko errugbilari espainiarra | 1996 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1543 | [[Fitxategi:Itsaso Conde.jpg|center|128px]] | [[Itsaso Conde]] | saskibaloi jokalari espainiarra | 1996 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1544 | [[Fitxategi:Nerea Otxoa.jpg|center|128px]] | [[Nerea Otxoa de Aspuru]] | | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1545 | [[Fitxategi:Manolo Legina.jpg|center|128px]] | [[Manolo Legina]] | Bizkaiko trikitilaria | 1925 | 2020 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 1546 | | [[Blas Domingo López]] | | 1781 | 1861 | [[Langraiz Oka]] |- | style='text-align:right'| 1547 | | [[José Luis Lopez de Uralde]] | | 1897 | 1966 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1548 | | ''[[:d:Q29051573|José Ramón Díaz de Durana]]'' | | 1909 | 2017 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1549 | | ''[[:d:Q29346005|Pedro Lemonauria]]'' | | 1804 | 1874 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1550 | | [[Fausto Otazu]] | politikari espainiarra | 1789 | 1869 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1551 | | [[Iñigo Ortés de Belasko|Iñigo Ortes de Belasko]] | euskal politikaria | 1787 | 1858 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 1552 | | [[Valentín Berastegi]] | | 1789 | 1878 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1553 | | ''[[:d:Q29347580|Santos Laspiur]]'' | piano-jotzaile espainiarra | 1871 | 1955 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1554 | | ''[[:d:Q29419538|Gloria Castresana]]'' | | 1940 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1555 | [[Fitxategi:Félix de la Torre y Eguía, de Joaquín Sorolla (1894).jpg|center|128px]] | [[Félix Torre]] | | 1867 | 1911 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1556 | [[Fitxategi:Amaia Vazquez sexologoa (97-091).jpg|center|128px]] | [[Amaia Vazquez]] | | 1961 | | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1557 | | [[Gorka Álvarez|Gorka Álvarez Martínez]] | euskal politikaria | 1988 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1558 | | [[German Landazabal]] | musikagile arabarra | 1884 | 1953 | [[Araia]] |- | style='text-align:right'| 1559 | | ''[[:d:Q29644135|Francisco de Gamarra]]'' | | 1555 | 1626 | [[Gamarra|Gamarra Nagusia]] |- | style='text-align:right'| 1560 | | [[Maria Isabel Fernández]] | | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1561 | [[Fitxategi:Olga j s.jpg|center|128px]] | [[Olga Jiménez]] | kirol-kazetari arabarra | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1562 | | [[Alberto Lozano Ibarra]] | euskal politikaria | 1950 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1563 | | [[Igor Arzuaga]] | arabar musikari eta bakarlaria | 1976 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1564 | [[Fitxategi:Txaro Arrazola-Oñate Tojal.jpg|center|128px]] | [[Txaro Arrazola]] | Artista arabarra. Margolaria | 1963 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1565 | [[Fitxategi:1900-08-18, Instantáneas, José Mª de Lizassa, Marqués de Casa-Torre, Diputado á Cortes por Durango, Debas (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jose Maria Lizana]] | XIX. mendeko idazle, politikari eta enpresaburua, Casa Torreko VII. markesa | 1843 | 1911 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1566 | | [[Maria Rivero]] | bizkaitar abeslaria | 1979 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1567 | | ''[[:d:Q30094034|Braulio Uralde]]'' | | 1864 | 1915 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1568 | | ''[[:d:Q30100911|Félix Fernández Murga]]'' | itzultzaile espainiarra | 1915 | 2003 | [[Oion]] |- | style='text-align:right'| 1569 | | [[Gorka Suaia]] | arabar musikaria | 1982 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1570 | | [[Mikel Inunziaga]] | bizkaitar abeslari bakarlaria | 1983 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1571 | [[Fitxategi:Jesus ariño.jpg|center|128px]] | [[Jesus Ariño Maruri|Jesús Ariño Maruri]] | | 1900 | 1976 | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 1572 | [[Fitxategi:Eva Blanco.jpg|center|128px]] | [[Eba Blanco|Eba Blanco de Angulo]] | euskal politikaria | 1973 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1573 | [[Fitxategi:Izaro Andres musikaria.jpg|center|128px]] | [[Izaro Andres Zelaieta|Izaro Andres]] | euskal abeslaria | 1993 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1574 | [[Fitxategi:Lucia Arieta-araunabena.jpg|center|128px]] | [[Lucia Arieta|Lucia Arieta-Araunabeña]] | Lucia Arrieta-Araunabeña | 1963<br/>1961 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1575 | | [[Gaspar Montoya Zarate]] | arabar apaiza | 1750 | 1763 | [[Armiñon]] |- | style='text-align:right'| 1576 | | ''[[:d:Q30230907|Julio de la Vega]]'' | | 1955 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1577 | [[Fitxategi:José de Roure, por Franzen (cropped).jpg|center|128px]] | [[José Roure]] | | 1864 | 1909 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1578 | [[Fitxategi:Jasone Agirre.jpg|center|128px]] | [[Jasone Agirre|Jasone Agirre Garitaonandia]] | euskal politikaria | 1968 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1579 | [[Fitxategi:Agurtzane Elorriaga.jpg|center|128px]] | [[Agurtzane Elorriaga]] | bizkaitar txirrindularia | 1978 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1580 | [[Fitxategi:Ane Ibarzabal. Kazetaria.jpg|center|128px]] | [[Ane Ibarzabal]] | telebista aurkezlea | 1982 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1581 | | [[Esteban Urizar]] | | 1700 | 1724 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1582 | | ''[[:d:Q30902814|Eusebio García Alonso]]'' | | 1890 | 1964 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1583 | | [[Fernan López Eskoriatza]] | | 1480 | 1541 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1584 | | ''[[:d:Q31108507|Julián Ruiz Gabiña]]'' | | 1890 | 1977 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1585 | | [[Jon Azkargorta]] | | 1963 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1586 | [[Fitxategi:1891-08-01, Madrid Cómico, Julio Gros, Cilla (cropped).jpg|center|128px]] | [[Julio Gros]] | | 1863 | 1893 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1587 | | [[Jose Placer Martinez de Lezea|José Placer Martínez de Lecea]] | arabar politikaria | 1896 | 1937 | [[Ozeta]] |- | style='text-align:right'| 1588 | | [[Oihane Fernandez Mendia|Oihane Fernandez]] | Euskal idazlea | 1986 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1589 | | [[Judit Ruiz de Munain]] | euskal idazlea eta informatikaria | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1590 | [[Fitxategi:Kristina Mardaras.jpg|center|128px]] | [[Kristina Mardaras]] | bizkaitar bertsolaria | 1948 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1591 | | [[Carmen Atxutegi]] | politikari espainiarra | 1955 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1592 | | [[Agurtzane Villate]] | euskal ilustratzailea | 1969 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1593 | [[Fitxategi:Zacharias OCD.png|center|128px]] | ''[[:d:Q33199202|Zacarias of Saint Teresa]]'' | misiolari espainiarra | 1887 | 1957 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1594 | [[Fitxategi:Santiago Abascal Escuza.jpg|center|128px]] | [[Santiago Abascal Eskuza|Santiago Abascal Escuza]] | politikari espainiarra | 1949 | 2017 | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1595 | [[Fitxategi:Eneko Sagardoy 8.jpg|center|128px]] | [[Eneko Sagardoy]] | euskal aktorea | 1994 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1596 | [[Fitxategi:1922-12-31, Castilla la Vieja, José María González de Echávarri (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jose Maria Gonzalez de Etxabarri|Jose Maria Gonzalez de Etxabarri Bibanko]] | | 1875 | 1950 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1597 | | [[Aitor Rey]] | txirrindulari espainiarra | 1993 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1598 | | [[Aran Goyoaga]] | Euskal idazle, estilista gastronomiko eta argazkilaria | 1974 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1599 | [[Fitxategi:Garazi Murua CSC 0820 (33976033380) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Garazi Murua]] | bizkaitar futbolaria | 1995 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1600 | [[Fitxategi:Itxaso.jpg|center|128px]] | [[Itxaso Uriarte]] | arabar futbolaria | 1991 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1601 | | [[Izaskun Oteo]] | bizkaitar saskibaloi-jokalaria | 1972 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1602 | [[Fitxategi:Abereh.jpg|center|128px]] | [[Erik Berganza]] | euskal abeslaria | 1989 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1603 | | [[Francisco Rodriguez de Mendarozketa]] | | 1655 | 1722 | [[Tresponde]] |- | style='text-align:right'| 1604 | | [[Tomas Astigieta]] | | 1529 | 1585 | [[Manzanos]] |- | style='text-align:right'| 1605 | | [[Javier Dominguez-Ledo]] | | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1606 | | ''[[:d:Q39080656|Francisco de Ibarrola y de Gorbea]]'' | | 1714 | 1795 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1607 | | [[León Guruciaga]] | | 1848 | 1919 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1608 | | [[David Pinilla]] | | 1958 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1609 | | [[Unai Mendikote]] | saskibaloi jokalari bizkaitarra | 1999 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1610 | [[Fitxategi:DonJosedelaCuadraRetrato.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q40361042|José de La Cuadra]]'' | | 1832 | 1882 | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 1611 | | ''[[:d:Q40687254|Miguel Gutiérrez Fraile]]'' | | 1948 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1612 | | [[Amaia Martioda]] | | 1990 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1613 | | [[Dorleta Zorrilla]] | txirrindulari espainiarra | 1989 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1614 | [[Fitxategi:Marixa Osés Ruiz de Azúa.png|center|128px]] | [[Marixa Osés]] | arabar aktorea, film zuznedaria, gidoilaria eta idazlea | 1969 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1615 | [[Fitxategi:Ioseba Redondo.png|center|128px]] | [[Ioseba Redondo]] | | 1984 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1616 | [[Fitxategi:Uri Ruiz Bikandi.jpg|center|128px]] | [[Uri Ruiz Bikandi]] | euskal irakaslea, hezitzailea eta idazlea | 1950 | 2023 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1617 | | [[Txarly Llorente]] | | 1957 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1618 | | ''[[:d:Q42375504|Antonio Gavilánes]]'' | izotz-hockeyko jokalari espainiarra | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1619 | [[Fitxategi:Paul Urkijo.jpg|center|128px]] | [[Paul Urkijo]] | Euskal gidoilari eta zuzendaria | 1984 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1620 | [[Fitxategi:Ander Gevara 1.jpg|center|128px]] | [[Ander Gebara]] | arabar futbolaria | 1997 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1621 | | [[Gaby Jogeix]] | | 1978 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1622 | | [[Gaizka Martínez]] | futbolari bizkaitarra | 1996 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1623 | | ''[[:d:Q43241924|Joaquín González Vidaurreta]]'' | | 1905 | 1990 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1624 | | [[Carlos Sáenz de la Calzada]] | | 1917 | 1995 | [[Labraza]] |- | style='text-align:right'| 1625 | [[Fitxategi:1908-09-01, El Arte del Teatro, Pedro Córdoba, Franzen (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q43396765|Pedro Córdoba]]'' | | 1871 | 1948 | [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla Labarka]] |- | style='text-align:right'| 1626 | [[Fitxategi:Irati Eguren. Ilustratzailea, arkitektoa.jpg|center|128px]] | [[Irati Eguren]] | Bizkaitar arkitekto eta ilustratzailea | 1981 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1627 | | [[Maia García]] | | 1978 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1628 | [[Fitxategi:Yoseba Peña, 2019.jpg|center|128px]] | [[Yoseba Peña]] | euskal idazlea | 1977 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 1629 | [[Fitxategi:Premios Goya 2020 - Ainhoa Santamaría (Cropped).jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Santamaría]] | arabar aktorea | 1980 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1630 | [[Fitxategi:Pilar Ardanza. Diputatua.jpg|center|128px]] | [[Pilar Ardanza|María Pilar Ardanza Uribarren]] | politikari espainiarra | 1957 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1631 | | ''[[:d:Q44298864|Juan Ángel del Rey Castellanos]]'' | politikari espainiarra | 1930 | 2014 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1632 | [[Fitxategi:Martin agirregabiria.jpg|center|128px]] | [[Martin Agirregabiria]] | futbolari arabarra | 1996 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1633 | [[Fitxategi:1918-08-11, La Novela Teatral, Pedro Barreto, Tovar.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q44399944|Pedro Barreto]]'' | | 1877 | 1967 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1634 | | [[Carlos Caballero|Carlos Caballero Basáñez]] | politikari espainiarra | 1945 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1635 | | [[Josu Montalban]] | politikari espainiarra | 1952 | | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 1636 | | [[Maria Jesus Agirre|María Jesús Aguirre Uribe]] | politikari espainiarra | 1945 | 2016 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1637 | | [[María Teresa Sagarna|María Teresa Sagarna Alberdi]] | politikari espainiarra | 1943 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1638 | | [[Javier Sampedro|Javier Sampedro Sampedro]] | politikari espainiarra | 1939 | 2000 | [[Guardia]] |- | style='text-align:right'| 1639 | | [[Juan Jose Otxoa de Eribe|Juan José Otxoa de Eribe Elorza]] | politikari espainiarra | 1942 | | [[Murgia]] |- | style='text-align:right'| 1640 | | ''[[:d:Q44737532|José-Maria Salaverri]]'' | idazle espainiarra | 1926 | 2018 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1641 | [[Fitxategi:Adela Ibabe.jpg|center|128px]] | [[Adela Ibabe]] | Andereñoa | 1945 | 1973 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1642 | [[Fitxategi:Miren Ortubay Fuentes 2017 (cropped 2023).jpg|center|128px]] | [[Miren Ortubay Fuentes|Miren Ortubay]] | | 1958 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1643 | | [[Uma Bracaglia]] | euskal aktorea | 2007 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1644 | | [[Haizea Garcia]] | euskal aktorea | 2007 | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 1645 | [[Fitxategi:Birkite Alonso 2018.png|center|128px]] | [[Birkite Alonso]] | musikaria | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1646 | | [[Valeriano Markina]] | politikari espainiarra | 1911 | | [[Galdames]] |- | style='text-align:right'| 1647 | | [[Ana de Begoña Azkarraga|Ana de Begoña Azcárraga]] | | 1946 | 2009 | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 1648 | | ''[[:d:Q45873676|Basilio Augusti]]'' | | | 1930 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1649 | [[Fitxategi:Julián de Ajuria (1886–1965).png|center|128px]] | ''[[:d:Q46206272|Julián de Ajuria]]'' | | 1886 | 1965 | [[Ubide (Bizkaia)|Ubide]] |- | style='text-align:right'| 1650 | | [[Arturo Alcoceba]] | politikari espainiarra | 1952 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 1651 | [[Fitxategi:Ibon Urrengoetxea. Futbolaria.jpg|center|128px]] | [[Ibon Urrengoetxea]] | euskal futbolaria | 1974 | 2017 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1652 | | [[Estitxu Villamor|Estitxu Villamor Lomas]] | euskal fisikaria | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1653 | | ''[[:d:Q47015335|Luis Fernández]]'' | | 1861 | 1947 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 1654 | | [[Pablo Paredes Lapeña]] | eskubaloi jokalari espainiarra | 1995 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1655 | [[Fitxategi:15-Kirola-682 tokikom 700x700 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Aroa Gorostiza]] | bizkaitar txirrindularia | 1999 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1656 | [[Fitxategi:Simplicissimus, Tartean Teatroa.jpeg|center|128px]] | [[Olatz Ganboa]] | aktore bizkaitarra | 1985 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1657 | | [[Fernando Valgañón]] | | 1966 | 2018 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1658 | | [[Eider Cardeñosa]] | karateka espainiarra | 1995 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1659 | | [[Marcos de Alcorta]] | Euskal Herriko musikagilea | 1836 | 1897 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1660 | | [[Gotzon Martín]] | txirrindulari bizkaitarra | 1996 | | [[Orozko]] |- | style='text-align:right'| 1661 | | ''[[:d:Q47286375|Julio Valdés Goicoechea]]'' | | 1877 | 1958 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1662 | [[Fitxategi:Zigor Iturrieta. Sukaldaria.jpg|center|128px]] | [[Zigor Iturrieta]] | sukaldaria eta ultramaratoilaria | 1974 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1663 | | [[José Domingo Ampuero]] | | 1949 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1664 | [[Fitxategi:Patricia lopez arnaiz 2017001.jpg|center|128px]] | [[Patricia López Arnaiz]] | aktore espainiarra | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1665 | [[Fitxategi:Felicia Olabe.jpg|center|128px]] | [[Felicia Olabe]] | Gasteiztar filantropoa | 1838 | 1912 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1666 | | ''[[:d:Q47494149|Sebastián de Entrambosrríos]]'' | | 1800 | 1900 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 1667 | | [[Joaquín Lantziego]] | | 1752 | | [[Gorrebusto]] |- | style='text-align:right'| 1668 | | [[Joan Santxez Ginea]] | | 1500 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1669 | | [[Juan Maria Blas Altuna]] | Euskal organista eta konpositorea | 1828 | 1868 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1670 | | ''[[:d:Q48757544|Óskar Malatsetxebarria]]'' | txirrindulari espainiarra | 1995 | | [[Arbatzegi]] |- | style='text-align:right'| 1671 | [[Fitxategi:Pilar Ruiz de Larrea Pérez.png|center|128px]] | [[Pilar Ruiz de Larrea]] | kazetari espainiarra | 1963 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1672 | | ''[[:d:Q48860937|Diego de Alvarado]]'' | | 1570 | 1643 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1673 | | ''[[:d:Q49158909|Luis Rodrigo Sáez]]'' | | 1944 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1674 | | [[José Otalora]] | euskal politikaria | 1870 | 1948 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1675 | [[Fitxategi:Ibon Rodriguez IbonRG.jpg|center|128px]] | [[Ibon Rodriguez|Ibon Rodríguez García]] | musikari espainiarra | 1978 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1676 | | [[Andeka Jurado]] | | 1984 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1677 | | [[Alfredo Remirez]] | | 1980 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1678 | | [[Luis Mari Bengoa]] | kazetari espainiarra | 1945 | | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 1679 | | [[Santxa Otxoa Ozaetakoa]] | | 1400 | | [[Matura]] |- | style='text-align:right'| 1680 | [[Fitxategi:Sergio Zearreta.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50316765|Sergio Zearreta]]'' | | 1975 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1681 | | [[Julen Ibarrola]] | arabar gazte ekintzailea | 1994 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1682 | [[Fitxategi:Nerea Mujika - Gerediaga(cropped).jpg|center|128px]] | [[Nerea Mujika|Nerea Mujika Ulazia]] | Irakasle eta kulura eragilea. | 1960 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1683 | [[Fitxategi:Valeria Ros, Akelarre.jpg|center|128px]] | [[Valeria Ros]] | Bizkaitar aktorea | 1986 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1684 | [[Fitxategi:Juan Manuel Caballero.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50401812|Juan Manuel Caballero de la Colina]]'' | | 1769 | 1837 | [[Lanestosa]] |- | style='text-align:right'| 1685 | | [[Pablo Beldarrain]] | | 1909 | 1997 | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 1686 | | [[Josefina Bolinaga]] | idazle espainiarra | 1880 | 1965 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1687 | | [[Carmelo Barrio|Carmelo Barrio Baroja]] | euskal politikaria | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1688 | | [[Raquel Aberasturi]] | txirrindulari espainiarra | 2000 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1689 | | ''[[:d:Q51679155|José Luis Escario Núñez del Pino]]'' | politikari espainiarra | 1895 | 1971 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1690 | [[Fitxategi:Berasaluce.jpg|center|128px]] | [[Sara Berasaluce]] | | 1992 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1691 | | [[Gorka Etxebarria Dueñas|Gorka Etxebarria]] | historialaria | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1692 | [[Fitxategi:Luis-Lezama-lealtad-corrupcion-compra EDIIMA20151009 0588 5.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q51955187|Luis de Lezama Barañano]]'' | | 1936 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1693 | | ''[[:d:Q52158601|Vicente Beltrán de Heredia]]'' | dominikar ordenako historialari erlijioso eta teologiko espainiarra | 1885 | 1973 | [[Audikana]] |- | style='text-align:right'| 1694 | [[Fitxategi:AlvaroArbina.jpg|center|128px]] | [[Álvaro Arbina]] | Idazlea | 1990 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1695 | [[Fitxategi:Eva Lopez de Arroyabe.jpg|center|128px]] | [[Eva Lopez de Arroyabe|Eva Lopez de Arroyabe Saez de Maturana]] | euskal politikaria | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1696 | | ''[[:d:Q52776577|Javier Camacho]]'' | | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1697 | | ''[[:d:Q53121311|José María Arroita-Jáuregui]]'' | | 1872 | 1922 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1698 | [[Fitxategi:Aroa Arrizubieta, bertsolaria.jpg|center|128px]] | [[Aroa Arrizubieta]] | Arabako bertsolaria | 2001 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1699 | | [[Patxi Xabier Lezama Perier]] | eskultorea, diseinugilea eta idazlea | 1967 | | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 1700 | | [[Iñigo Bolinaga]] | historialari espainiarra | 1974 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1701 | [[Fitxategi:Natalia Albéniz.jpg|center|128px]] | [[Natalia Albeniz|Natalia Albéniz]] | | 2011 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1702 | [[Fitxategi:Leopoldo Zugaza.jpg|center|128px]] | [[Leopoldo Zugaza|Leopoldo Zugaza Fernández]] | Editorea eta kultura sustatzailea | 1932 | 2022 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1703 | | [[Iñigo Botas]] | Zinemagilea, gidoilaria | 1953 | 2013 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1704 | | [[Pedro Biritxinaga]] | | 1898 | 1958 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1705 | | ''[[:d:Q54933300|Tomás de Renovales]]'' | | 1785 | 1844 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1706 | [[Fitxategi:Jiribarren.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q54935990|Jesús Iribarren]]'' | | 1912 | 2000 | ''[[:d:Q52806845|Legutio]]'' |- | style='text-align:right'| 1707 | [[Fitxategi:Amaia Aroma Txistulari.jpg|center|128px]] | [[Amaia Aroma Lejarreta]] | | 1936 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1708 | [[Fitxategi:Benita Uribarrena.jpg|center|128px]] | [[Benita Uribarrena|Benita Uribarrena Bollaín]] | borrokalari antifrankista | 1922 | 2011 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1709 | | ''[[:d:Q55168172|José Miguel de la Rica]]'' | | 1930 | 2019 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1710 | | ''[[:d:Q55205854|Blanca Gil]]'' | txirrindulari espainiarra | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1711 | | [[Agustin Murua Balerdi]] | | 1874 | 1925 | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 1712 | | ''[[:d:Q55261118|Nemesio Lallana y Gorostiaga]]'' | | 1796 | 1874 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1713 | [[Fitxategi:Mila Salterain. Idazlea.jpg|center|128px]] | [[Mila Salterain]] | euskal idazlea | 1955 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1714 | [[Fitxategi:June Arbeo 01.jpg|center|128px]] | [[June Arbeo|June Arbeo Sarriugarte]] | bizkaitar atleta | 1999 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1715 | [[Fitxategi:(Jesús Loza) Pedro Sánchez asiste a un homenaje a Clara Campoamor.jpg|center|128px]] | [[Jesús Loza|Jesús Loza Aguirre]] | politikari espainiarra | 1952 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1716 | | ''[[:d:Q55418367|Gabriel de Guilléstegui]]'' | | 1597 | 1677 | [[Markia]] |- | style='text-align:right'| 1717 | | [[Iker Cortes]] | arraunlaria | 1983 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1718 | | [[Herminio Madinabeitia]] | | 1867 | 1943 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1719 | | [[Modesto Carriegas]] | politikari espainiarra | 1932 | 1979 | [[Artzentales]] |- | style='text-align:right'| 1720 | | ''[[:d:Q55640543|Luis María Uriarte Alzaa]]'' | politikari espainiarra | 1924 | 1979 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1721 | | ''[[:d:Q55640544|José Ignacio Ustarán]]'' | politikari espainiarra | 1939 | 1980 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1722 | [[Fitxategi:Estibaliz Ruiz de Azua 2017.jpg|center|128px]] | [[Estibaliz Ruiz de Azua]] | arabar kazetaria | 1968 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1723 | [[Fitxategi:Lara Izagirre.jpg|center|128px]] | [[Lara Izagirre]] | bizkaitar gidoilaria, zuzendaria eta ekoizlea | 1985 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1724 | [[Fitxategi:Lourdes Munitxa.jpg|center|128px]] | [[Lourdes Munitxa]] | bizkaitar abertzale eta euskaltzalea | 1948 | 2010 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1725 | | ''[[:d:Q55836308|Andrés Merino de Jesucristo]]'' | | 1733 | 1787 | [[Eltziego]] |- | style='text-align:right'| 1726 | | [[Sotero Manteli]] | | 1820 | 1885 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1727 | | ''[[:d:Q55837514|Ruperto Zaldúa]]'' | | 1838 | 1880 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1728 | | [[Eduardo Velasco López Cano]] | | 1854 | 1920 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1729 | | [[Valentín Arin]] | | 1854 | 1912 | [[Ordizia]]<br/>[[Billafranka]] |- | style='text-align:right'| 1730 | | [[Begoña Alegría|Begoña Alegria]] | arabar kazetaria | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1731 | [[Fitxategi:Zeledon.jpg|center|128px]] | [[Gorka Ortiz de Urbina]] | Zeledon hezurmamitzen du 2001etik | 1971 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1732 | | ''[[:d:Q55946081|José María Aguirre Oraa]]'' | idazle espainiarra | 1949 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1733 | | ''[[:d:Q55946432|Gregorio Querejazu]]'' | | 1925 | 1986 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1734 | | ''[[:d:Q55949793|Federico Arocena]]'' | | 1922 | 2013 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1735 | | [[Joseba Rios]] | bizkaitar arkeologoa | 1976 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1736 | [[Fitxategi:Luz Zalduegi.jpg|center|128px]] | [[Luz Zalduegi]] | Euskal Herriko lehen emakume albaitaria | 1914 | 2003 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1737 | | ''[[:d:Q55990099|Alfonso de Urquijo]]'' | | 1920 | 1994 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1738 | | ''[[:d:Q56000575|Alvaro De Silva]]'' | | 1949 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1739 | [[Fitxategi:Nerea Etxegibel. Irakaslea eta atleta.jpg|center|128px]] | [[Nerea Etxegibel|Nerea Etxegibel Alberdi]] | bizkaitar atleta | 1964 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1740 | | [[Hodei Oleaga]] | futbolari arabarra | 1996 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1741 | [[Fitxategi:Miren Maortua.jpg|center|128px]] | [[Miren Maortua]] | euskal idazlea eta irakaslea | 1916 | 1971 | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 1742 | [[Fitxategi:Gloria zubia.jpg|center|128px]] | [[Gloria Zubia]] | Durangar euskaltzale eta ekintzailea | 1906 | 1987 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1743 | | [[Iván Fernández Anaya]] | | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1744 | [[Fitxategi:Oihana Azkorbebeitia.jpg|center|128px]] | [[Oihana Azkorbebeitia]] | | 1981 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1745 | [[Fitxategi:Ortuño de Aguirre-Zuazo y Corral.jpg|center|128px]] | [[Ortuño Agirre]] | politikaria | 1767 | 1811 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1746 | | [[Juan José Maria Jandiola]] | | 1774 | 1834 | [[San Esteban Galdames]] |- | style='text-align:right'| 1747 | | [[Jose Manuel Alaba|José Manuel Álava]] | | 1743 | 1795 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1748 | | [[José Antonio González Salazar]] | | 1940 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1749 | | ''[[:d:Q56401561|Luis Francisco de Urbina y Ortiz de Zárate]]'' | | 1721 | 1799 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1750 | | ''[[:d:Q56401835|Juan Bautista Sánchez Bilbao]]'' | gudari espainiarra | 1924 | 2005 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1751 | | [[Migel Aiala]] | | 1565 | 1632 | [[Ekora]] |- | style='text-align:right'| 1752 | | ''[[:d:Q56459134|Eukene Martínez de Lagos Fernández]]'' | | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1753 | [[Fitxategi:Libe Mimenza, Euskal Hedabideen Behategiaren urtekaria 2017 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Libe Mimenza]] | bizkaitar kazetaria eta ikertzailea | 1988 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1754 | [[Fitxategi:Beato Francisco osst.jpg|center|128px]] | [[Francisco Euba]] | | 1889 | 1936 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1755 | [[Fitxategi:Mikel Garaizabal.jpg|center|128px]] | [[Mikel Garaizabal]] | Irakasle, enologo, sommelier eta ardoaren inguruko dibulgatzaile euskalduna | 1972 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1756 | | [[Pedro Arias]] | | 1959 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1757 | | ''[[:d:Q56597928|Mikel Zamacois]]'' | | 1794 | 1863 | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 1758 | [[Fitxategi:Beato Esteban osst.jpg|center|128px]] | [[Esteban Barrenetxea]] | | 1890 | 1936 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1759 | [[Fitxategi:Silvia Trigueros2.jpg|center|128px]] | [[Silvia Trigueros]] | bizkaitar mendi-lasterkaria | 1976 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1760 | [[Fitxategi:Digna Garitaonandia, erraketista mallabitarra.jpg|center|128px]] | [[Digna Garitaonandia]] | Erraketista profesional | 1923 | 2023 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1761 | | [[Unai Pascual|Unai Pascual Garcia de Azilu]] | ikertzailea | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1762 | [[Fitxategi:Natxo Urkixo.jpg|center|128px]] | [[Natxo Urkixo|Natxo Urkixo Orueta]] | Politikaria | 1960 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1763 | [[Fitxategi:Yolanda Urarte Alonso.jpg|center|128px]] | [[Yolanda Urarte]] | | 1968 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1764 | | [[Nieves Quintana]] | Arabar nekazaria | 1965 | | [[Done Bikendi Harana]] |- | style='text-align:right'| 1765 | [[Fitxategi:IESO VALDEMEDEL, Ribera de Fresno (2).jpg|center|128px]] | [[Marisol Ortiz de Zarate]] | idazle espainiarra | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1766 | | [[Jesus Isasi]] | euskal txirrindularia | 1940 | 2005 | [[Zuazo (Barakaldo)]] |- | style='text-align:right'| 1767 | | [[Luis Laiseka]] | politikari espainiarra | 1948 | | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 1768 | | [[Beatriz Herráez]] | arte-historialaria eta arte-komisarioa | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1769 | | ''[[:d:Q57654629|Nicolas Zimarro]]'' | euskal idazlea | | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1770 | [[Fitxategi:Txema Arinas.jpg|center|128px]] | [[Txema Arinas]] | euskal idazlea | 1969 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1771 | | ''[[:d:Q57658116|Jagoba Miranda]]'' | euskal idazlea | 1970 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1772 | | ''[[:d:Q57659498|Unai Ormaetxea]]'' | euskal idazlea | | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1773 | | ''[[:d:Q57659659|Galo Martinez de la Pera]]'' | euskal idazlea | 1945 | | [[Izarra (Urkabustaiz)]] |- | style='text-align:right'| 1774 | | ''[[:d:Q57659682|Josu Unzueta]]'' | euskal idazlea | 1961 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1775 | | ''[[:d:Q57659696|Gaizka Zabarte]]'' | euskal idazlea | | | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 1776 | | ''[[:d:Q57659697|Joseba Lozano]]'' | euskal idazlea | 1962 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1777 | [[Fitxategi:Arrate Mardaras. Idazlea.jpg|center|128px]] | [[Arrate Mardaras]] | euskal idazlea | 1960 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1778 | | [[Mikel Ayllon]] | euskal idazlea | 1980 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1779 | | ''[[:d:Q57659892|Iñigo Basaguren-Duarte]]'' | euskal idazlea | | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1780 | | ''[[:d:Q57659900|Izaro Gorostidi]]'' | euskal idazlea | | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1781 | | [[Txus Arrieta|Jesus Arrieta]] | euskal idazlea | 1968 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1782 | | [[Pedro Kareaga Basabe]] | Cadaguako II. kondea | 1896 | 1986 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1783 | | [[Ainara Ruiz]] | itzultzailea eta pertsona transexualen eskubideen aldeko ekintzailea | 1968 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1784 | | [[Jesús Morales Erostarbe]] | txirrindulari bizkaitarra | 1929 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1785 | | ''[[:d:Q57983258|Basilio San Martín y Olaechea]]'' | | 1820 | 1901 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 1786 | [[Fitxategi:Elena Mtnz de Madina Salazar.jpg|center|128px]] | [[Elena Martínez de Madina Salazar|Elena Martinez de Madina Salazar]] | euskal filologoa, onomastika ikertzailea euskaltzain urgazlea | 1962 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1787 | | [[Iñaki Etxezarraga]] | euskal abeslaria | 1984 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 1788 | [[Fitxategi:CONFERENCIA PAQUITA (2).jpg|center|128px]] | [[Paquita Sáenz de Urturi]] | arabar arkeologoa | 1950 | | [[Apodaka]] |- | style='text-align:right'| 1789 | | [[Enriqueta Benito]] | politikari espainiarra | 1960 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1790 | | [[Antonio Arriaga]] | arabar militarra | 1727 | 1780 | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 1791 | | ''[[:d:Q58338882|Ion Galarza]]'' | saskibaloi jokalari espainiarra | 1997 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1792 | | ''[[:d:Q58382941|Diego Figuera Aymerich]]'' | | 1920 | 2003 | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1793 | | [[Alfredo Alonso-Allende Yohn]] | gaztelaniazko euskal idazlea eta zientzialaria | 1946 | | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1794 | [[Fitxategi:Silvia San Miguel.png|center|128px]] | [[Silvia San Miguel]] | | 1950 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1795 | | ''[[:d:Q58817208|Jacinto de Espinel Adorno]]'' | | | 1635 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1796 | | [[Segundo Barruetabeña]] | txirrindulari bizkaitarra | 1904 | | [[Zugastieta (Muxika)|Zugastieta]] |- | style='text-align:right'| 1797 | [[Fitxategi:P. Fr. Antonino de la Asunción.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q58939067|Antonio Zamalloa y Zamalloa]]'' | | 1867 | 1943 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1798 | [[Fitxategi:Isabel de Urquiola.jpg|center|128px]] | [[Isabel Urkiola]] | arabar esploratzailea | 1854 | 1911 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1799 | | ''[[:d:Q59324197|Dolors Fabra i Mestre]]'' | | 1912 | 1993 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 1800 | | [[José Ramón Azkarate|José Ramón Azcárate]] | txirrindulari espainiarra | 1933 | | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 1801 | | [[José Ignacio Madariaga]] | futbolari bizkaitarra | 1949 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1802 | [[Fitxategi:Cementerio Santa Isabel-Vitoria- (40).jpg|center|128px]] | [[Angel Olarte Arnaiz]] | margolari espainiarra | 1897 | 1924 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1803 | [[Fitxategi:Concha Mura-1.jpg|center|128px]] | [[Concha Murua Vélez de Mendizábal]] | | 1957 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1804 | [[Fitxategi:Cristina Fructuoso Ruiz de Erenchun.jpg|center|128px]] | [[Cristina Fructuoso]] | | 1930 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1805 | | [[Elena Orobiogoikoetxea]] | bizkaitar piano-jotzailea da eta piano katedraduna | 1963 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1806 | | ''[[:d:Q59989409|Francisco Pérez de Viñaspre Ortiz]]'' | | 1854 | 1938 | [[Guardia]] |- | style='text-align:right'| 1807 | | ''[[:d:Q60177040|Manuel Suárez Perdiguero]]'' | | 1907 | 1981 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 1808 | | [[Andere Basterra]] | bizkaitar txirrindularia | 2000 | | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 1809 | | [[Oscar Romero Montoya]] | | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1810 | | [[Unai Cuadrado]] | txirrindulari arabarra | 1997 | | [[Eribe]] |- | style='text-align:right'| 1811 | | [[Luisa Ibarrola]] | txirrindulari arabarra | 2000 | | [[Saratxo]] |- | style='text-align:right'| 1812 | [[Fitxategi:Marathon 2018 European Athletics Championships (25).jpg|center|128px]] | [[Elena Loyo]] | | 1983 | | [[Zuia]] |- | style='text-align:right'| 1813 | | [[Eustakia Altzola]] | bizkaitar lekaimea eta idazlea | 1899 | 1976 | [[Izurtza]] |- | style='text-align:right'| 1814 | | [[Iro Landaluze]] | bizkaitar aktorea eta mikologoa | 1960 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 1815 | | [[Paquita Alcoceba]] | | 1950 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 1816 | [[Fitxategi:Aurora-Abasolo.jpg|center|128px]] | [[Aurora Abasolo]] | Soprano euskalduna | 1894 | 1971 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1817 | [[Fitxategi:Jesusa Garitaonandia pilotaria.jpg|center|128px]] | [[Jesusa Garitaonandia]] | pilotaria | 1921 | 2000 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1818 | | ''[[:d:Q60825426|Julio Calvillo Martínez de Arenaza]]'' | | 1909 | 1984 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1819 | | ''[[:d:Q60830318|Jose María de Basterra y Ortiz del Campo]]'' | | 1865 | 1952 | [[Neguri]] |- | style='text-align:right'| 1820 | [[Fitxategi:Meritxell Relaño. Unicef.jpg|center|128px]] | [[Meritxell Relaño|Meritxel Relaño]] | UNICEF | 1972 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1821 | | [[Alain González Estíbalez]] | txirrindulari arabarra | 1992 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1822 | [[Fitxategi:Saioa García Rodríguez - La Omega.jpg|center|128px]] | [[La Omega]] | | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1823 | | [[Cecilio Erauskin]] | Gorbeiako artzaina | 1872 | 1938 | [[Ubide (Bizkaia)|Ubide]] |- | style='text-align:right'| 1824 | [[Fitxategi:(Maider Etxebarria) Presentación de las candidaturas de Cristina González (Álava) y Maider Etxebarria (Vitoria-Gasteiz) 2018.jpg|center|128px]] | [[Maider Etxebarria]] | politikaria | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1825 | [[Fitxategi:Irene Loizate, tokikom 700x700 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Irene Loizate]] | Euskal kirolaria | 1995 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1826 | | [[Ione Irazabal]] | bizkaitar aktorea | 1963 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1827 | | [[Araceli Sánchez Urkixo|Araceli Sánchez Urquijo]] | Sestaoarra. Bide, ubide eta portuetako Espainiako lehen ingenari zibila | 1920 | 2010 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1828 | [[Fitxategi:Begoña Sopelana.jpg|center|128px]] | [[Begoña Sopelana]] | Kooperantea. Irakaslea | 1944 | 1999 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 1829 | | ''[[:d:Q61999005|Antonio de Arriaga]]'' | | 1727 | | [[Lezama (Araba)]] |- | style='text-align:right'| 1830 | [[Fitxategi:Lidia Cañete Jaio.jpg|center|128px]] | [[Lidia Cañete]] | | 1969 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1831 | | ''[[:d:Q62069441|Julián Martínez Villar]]'' | musikagile espainiarra | 1870 | 1944 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1832 | | ''[[:d:Q62075424|Igor Salazar Iñiguez de Heredia]]'' | abokatu espainiarra | 1979 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1833 | [[Fitxategi:Peru Abarrategi.jpg|center|128px]] | [[Peru Abarrategi]] | Aramaioko bertsolaria | 1997 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1834 | | ''[[:d:Q62341752|Marcos Abarrategui]]'' | | 1850 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1835 | | [[Patxi Villamor]] | arabar abeslaria eta abestigilea | 1955 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1836 | [[Fitxategi:Pintor Jesús Montoia (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q62677995|Jesús Montoia]]'' | margolari espainiarra | 1960 | 2019 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1837 | | [[Ángel Apraiz]] | | 1885 | 1956 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1838 | | [[Joseba Atxotegi]] | psikiatra durangarra | 1954 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1839 | | ''[[:d:Q63104532|Juan Nicolás de Acha y Cerragería]]'' | | 1824 | 1899 | [[Arespalditza]] |- | style='text-align:right'| 1840 | [[Fitxategi:Retrato del marqués de Montehermoso (Museo de Navarra).jpg|center|128px]] | [[Frantzisko Xabier Agirre]] | | 1732 | 1763 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1841 | | [[Ignazio Luis Agirre]] | | 1738 | 1797 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1842 | | [[Jose Maria Agirre Ortés de Belasko]] | | 1733 | 1798 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1843 | | [[Frantzisko Antonio Agirre]] | | 1685 | 1745 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1844 | | ''[[:d:Q63171283|Domingo Aguirre]]'' | | 1783 | 1857 | [[Gamarra|Gamarra Nagusia]] |- | style='text-align:right'| 1845 | | [[Tiburtzio Agirre]] | | 1707 | 1767 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1846 | | ''[[:d:Q63171327|Manuel Aguirre Elorriaga]]'' | | 1904 | 1969 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1847 | | [[Frantzisko Tomas Agirre]] | | 1705 | 1759 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1848 | | [[Julio Mugarra]] | futbolari espainiarra | 1920 | 2005 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1849 | | [[Esteban Egia]] | futbolari bizkaitarra | 1890 | 1934 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1850 | | [[Daniel Vivian]] | arabar futbolaria | 1999 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1851 | | ''[[:d:Q63411570|Julio Nieto]]'' | eskultore espainiarra | 1964 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1852 | | [[Ricardo de Ángel]] | | 1942 | 2024 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1853 | [[Fitxategi:Ikasmirak Research Centre. Full members.jpg|center|128px]] | [[José Ignacio Cubero]] | euskal abokatu, legelari eta unibertsitate irakaslea | 1974 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1854 | [[Fitxategi:Pura Maortua.jpeg|center|128px]] | [[Pura Maortua]] | antzerki-zuzendaria | 1883 | 1972 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1855 | | [[Pilar Goya]] | arabar kimikaria eta Ikerketa Zientifikoen Kontseilu Goreneko (CSIC) ikerketa-irakaslea | 1951 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1856 | | ''[[:d:Q63858728|Mauricio Zorraquin]]'' | argazkilari espainiarra | 1860 | 1934 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 1857 | | ''[[:d:Q63860420|Garbiñe Bilbao López]]'' | idazle espainiarra | 1964 | | [[Arkotxa]] |- | style='text-align:right'| 1858 | | [[Estanislao Segurola|Estanislao Segurola Solazabal]] | euskal arkitektoa (1891-1954) | 1891 | 1954 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1859 | | ''[[:d:Q63861945|Martin de Saracibar Lafuente]]'' | arkitekto espainiarra | 1804 | 1891 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1860 | [[Fitxategi:Balderas BCC.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q63871515|Adela Balderas]]'' | | 1969 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1861 | | [[Iñigo de la Iglesia]] | aktore espainiarra | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1862 | | [[Asier Macazaga]] | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1863 | [[Fitxategi:Juan Ibarrondo Portilla.png|center|128px]] | ''[[:d:Q63922379|Juan Ibarrondo Portilla]]'' | Arabako idazle, gidoilari eta zinema zuzendaria | 1962 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1864 | | [[Josefina San Miguel]] | | 1963 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1865 | | [[MobyDick|Eneko Burzako Villanueva]] | musikari euskalduna | 1982 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1866 | [[Fitxategi:Susana Pedreira.jpg|center|128px]] | [[Susana Pedreira]] | | 1983 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1867 | [[Fitxategi:Ainhoa Basabe.jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Basabe]] | politikari bizkaitarra | 1969 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1868 | | ''[[:d:Q64683384|Pantaleón Ramírez de Olano]]'' | | 1887 | 1956 | [[Eltziego]] |- | style='text-align:right'| 1869 | | ''[[:d:Q64733505|Francisco Miguel Irazola y Galarza]]'' | | 1869 | 1945 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1870 | | ''[[:d:Q64734788|Felipe Arguinzonis y Astorbiza]]'' | | 1852 | 1933 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1871 | [[Fitxategi:1893-10-02, El Orden, Francisco Saenz de Urturi (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64736062|Francisco Sáenz de Urturi y Crespo]]'' | | 1842 | 1903 | [[Arluzea]] |- | style='text-align:right'| 1872 | | [[Antonio Etxanobe Zaldibar]] | | 1765 | 1854 | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 1873 | | ''[[:d:Q64747567|Pedro Antonio Trevilla]]'' | | 1755 | 1832 | [[Ranero]] |- | style='text-align:right'| 1874 | | ''[[:d:Q64774453|Jacinto Maria Martínez y Sáez]]'' | | 1812 | 1873 | ''[[:d:Q23993694|Urizaharra]]'' |- | style='text-align:right'| 1875 | | [[Martín de Salvatierra]] | | 1525 | 1604 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1876 | [[Fitxategi:1902, Historia de España en el siglo XIX, vol 5, José Mª de Loma.jpg|center|128px]] | [[José María Loma]] | | 1820 | 1893 | [[Añana]]<br/>[[Gesaltza Añana]] |- | style='text-align:right'| 1877 | | ''[[:d:Q64787375|Mateo de Murga y Michelena]]'' | | 1804 | 1857 | [[Lanteno]] |- | style='text-align:right'| 1878 | | ''[[:d:Q64787396|Julián Esquivel y Ruiz de Pazuengos]]'' | | 1822 | 1881 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1879 | | ''[[:d:Q64821705|Juan Urteaga]]'' | | 1914 | 1990 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1880 | | ''[[:d:Q64853619|Mikel Begoña Garaizar]]'' | euskal komikilaria | 1964 | | ''[[:d:Q24016786|Sopela]]'' |- | style='text-align:right'| 1881 | | ''[[:d:Q65015592|Ángel Sáenz de Ugarte]]'' | margolari espainiarra | 1898 | 1941 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1882 | [[Fitxategi:Íñigo Sáenz de Ugarte (segundo aniversario de eldiario.es).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q65028741|Iñigo Sáenz de Ugarte]]'' | kazetari espainiarra | 1963 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1883 | | [[Txomin Saratxaga]] | | | 2019 | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 1884 | [[Fitxategi:1916-04-08, La Hormiga de Oro, José Escoriaza, Guinea (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q65038600|José Gregorio Escoriaza Leceta]]'' | musikagile espainiarra | 1884 | 1943 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1885 | | [[Amaia Agirre Muñoa]] | Getxoko alkatea 2019tik | 1974 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1886 | | ''[[:d:Q65067948|Laurentino Sáenz de Buruaga]]'' | | 1931 | 2018 | [[Iruraiz-Gauna]] |- | style='text-align:right'| 1887 | | ''[[:d:Q65088071|José María Rabanera Ortiz de Zúñiga]]'' | politikari espainiarra | 1921 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1888 | | [[Jon Ander Ganboa]] | | 1953 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1889 | | [[Jose Aretxabala Aldama]] | | 1847 | 1923 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 1890 | | ''[[:d:Q65164444|Alfontso Burguete]]'' | XVIII. mendeko Nafarroako inprimatzailea | 1695 | 1735 | [[Navarrete (Bernedo)]] |- | style='text-align:right'| 1891 | [[Fitxategi:MertxeMugika Argia Dani Blanco.jpg|center|128px]] | [[Mertxe Mugika]] | AEKko koordinatzaile nagusia (2006-2019) | 1963 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1892 | [[Fitxategi:Kike Fernandez de Pinedo.png|center|128px]] | [[Kike Fernandez de Pinedo]] | ikertzailea | 1961 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1893 | | ''[[:d:Q65945380|José Luis Gutiérrez Martín]]'' | unibertsitateko irakasle espainiarra | 1960 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1894 | | ''[[:d:Q65965437|Blanca Berasategui]]'' | kazetari espainiarra | 1949 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1895 | | [[Anabel Quincoces]] | artista gasteiztarra | 1968 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1896 | | [[Diego Arana]] | hockey jokalari espainiarra | 1988 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1897 | | ''[[:d:Q67072141|Mónica Pazos Martínez]]'' | | 1977 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1898 | | ''[[:d:Q67080580|Gumersindo Gastiasoro]]'' | | 1878 | | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 1899 | [[Fitxategi:Maitane Alonso. Ikerlaria.jpg|center|128px]] | [[Maitane Alonso]] | Bizkaitar ikerlaria eta asmatzailea | 2001 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 1900 | | ''[[:d:Q69299475|Eusebio Angulo Ayala]]'' | | 1894 | 1936 | [[Quintanilla (Gaubea)]] |- | style='text-align:right'| 1901 | | ''[[:d:Q69369600|Baltasar Ortiz de Zárate]]'' | | 1818 | | [[Arriola (Asparrena)|Arriola]] |- | style='text-align:right'| 1902 | | [[Iker Ballarin]] | txirrindulari arabarra | 1997 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1903 | | ''[[:d:Q69645389|Eugenio Aguinaga Churruca]]'' | arkitekto espainiarra | 1943 | | [[Neguri]] |- | style='text-align:right'| 1904 | | ''[[:d:Q70783908|Ramón Sáez de Adana Alonso]]'' | musikagile espainiarra | 1879 | 1958 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1905 | [[Fitxategi:2022-08-17 European Championships 2022 – Road Cycling Men's Time Trial by Sandro Halank–015.jpg|center|128px]] | [[Oier Lazkano]] | txirrindulari arabarra | 1999 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1906 | | ''[[:d:Q71989287|Miguel Bilbatúa]]'' | | 1942 | 1997 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1907 | [[Fitxategi:Étoile de Bessèges 2022 - étape 5 - Ibon Ruiz.jpg|center|128px]] | [[Ibon Ruiz]] | txirrindulari arabarra | 1999 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1908 | | [[Yolanda Jubeto Ruiz]] | Ekonomialari feminista | 1962 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1909 | | ''[[:d:Q72766344|Luis de Ussía y Aldama]]'' | | 1856 | 1908 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1910 | | ''[[:d:Q72790973|Juan Manuel Urquijo Ussía]]'' | | 1879 | 1956 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1911 | | ''[[:d:Q72791969|Juan Manuel de Urquijo Urrutia]]'' | | 1843 | 1914 | [[Murga]] |- | style='text-align:right'| 1912 | | ''[[:d:Q73039749|Jesús Jiménez Momediano]]'' | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1913 | | [[Enrique Areiltza Txurruka]] | | 1934 | 2019 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1914 | | [[Jon Ander Pérez Ruiz de Garibai]] | futbolari arabarra | 1990 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1915 | [[Fitxategi:Elena Olabe. Poeta.jpg|center|128px]] | [[Elena Olabe]] | Poeta euskalduna | 1997 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1916 | [[Fitxategi:Domingo eulogio de la torre.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q75742570|Domingo Eulogio de la Torre]]'' | politikari espainiarra | 1781 | 1862 | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 1917 | [[Fitxategi:Edurne-Azkarate-photo-by-dani-blanco.jpg|center|128px]] | [[Edurne Azkarate]] | Oiongo aktorea | 1993 | | [[Oion]] |- | style='text-align:right'| 1918 | [[Fitxategi:Estatua de Ruperto Urquijo Maruri.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q75967470|Ruperto Urquijo Maruri]]'' | musikari espainiarra | 1875 | 1970 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 1919 | | ''[[:d:Q76823752|Verónica García-Peña]]'' | | 1979 | | [[Okondo]] |- | style='text-align:right'| 1920 | | [[Xabier Barrutia|Xabier Barrutia Etxebarria]] | | 1966 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 1921 | [[Fitxategi:Oyarzabal-Arzallus004 (53900625882).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q78925700|Daniel Oyarzabal]]'' | | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1922 | | [[Arantza Ruiz]] | euskal kazetaria eta telebista aurkezlea | 1976 | | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 1923 | [[Fitxategi:Damaris Pan. Margolaria.jpg|center|128px]] | [[Damaris Pan]] | bizkaitar artista | 1983 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1924 | [[Fitxategi:Ione basterra txirrindularia.jpg|center|128px]] | [[Ione Basterra]] | txirrindulari espainiarra | 1994 | 2019 | [[Orozko]] |- | style='text-align:right'| 1925 | [[Fitxategi:Ines Apraizen argazkia.png|center|128px]] | [[Inés Apraiz]] | | 1971 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1926 | | [[Paula Suárez|Paula Suarez]] | Gasteizko txirrindularia | 1998 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1927 | | [[Cipriano Isusi]] | | 1898 | 1980 | [[Galdames]] |- | style='text-align:right'| 1928 | [[Fitxategi:Xabi Uribe-Etxebarria.jpg|center|128px]] | [[Xabier Uribe-Etxebarria]] | | 1981 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 1929 | [[Fitxategi:Maria Gorosarri idazlea, irakaslea, feminista.png|center|128px]] | [[Maria Gorosarri González]] | Kazetaria, idazlea | 1978 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1930 | | ''[[:d:Q81619342|Julián Arbulo]]'' | autore espainiarra | 1848 | 1901 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1931 | | [[Jose Luis Aldecoa|Jose Luis Aldecoa Echebarria]] | bizkaitar margolaria eta abeslaria | 1914 | 1992 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 1932 | | [[Lucía Martínez Odriozola]] | Kazetaria, Pikara magazine bultzatzailea, unibertsitateko irakaslea | 1958 | 2021 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1933 | [[Fitxategi:Iratxe Mediavilla. Zinegilea.jpg|center|128px]] | [[Iratxe Mediavilla]] | bizkaitar zinemagilea | 1985 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1934 | | ''[[:d:Q83833724|Pablo Martín Caminero]]'' | | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1935 | [[Fitxategi:Karmele Gisasola, harri artean txapeldun.jpg|center|128px]] | [[Karmele Gisasola]] | Herri kirolaria | 1994 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1936 | | ''[[:d:Q84089765|Pedro de Alviz]]'' | | 1500 | 1545 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1937 | | ''[[:d:Q84089777|Juan de Alviz]]'' | | 1500 | 1530 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 1938 | | ''[[:d:Q84091739|Cástor de Andéchaga y Toral]]'' | | 1803 | 1874 | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 1939 | | ''[[:d:Q84152329|Julián Salcedo]]'' | | | 1834 | [[Samaniego]] |- | style='text-align:right'| 1940 | | [[Jose Maria Etxebarria Artetxe]] | | 1932 | 2021 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1941 | | ''[[:d:Q84513095|Ricardo de Apraiz y Buesa]]'' | | 1899 | 1968 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1942 | | ''[[:d:Q84513102|José Apoita Mallagaray]]'' | politikari espainiarra | 1767 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1943 | [[Fitxategi:Ixone Aroma. Dantzaria, filologoa eta feminista. Durango.jpg|center|128px]] | [[Ixone Aroma]] | Dantzaria | 1982 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1944 | [[Fitxategi:Retrato de Juan de Ayala Ortiz de Urbina.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q84519299|Francisco Juan de Ayala]]'' | | 1824 | 1907 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1945 | | ''[[:d:Q84559971|Francisco Echanove Guinea]]'' | arkitekto espainiarra | 1801 | 1863 | [[Izurtza]] |- | style='text-align:right'| 1946 | [[Fitxategi:José Luis de Antuñano.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q84560246|José Luis Antuñano Orrantia]]'' | politikari espainiarra | 1815 | 1876 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 1947 | | ''[[:d:Q84570782|Blas Beraza]]'' | | 1862 | 1936 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 1948 | | [[Rosa Fresno]] | politikari espainiarra | 1963 | | [[Samaniego]] |- | style='text-align:right'| 1949 | | [[Mikel Unzalu]] | | 1956 | 2021 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1950 | | [[Felisa Areitioaurtena]] | aktore espainiarra | 1902 | 1990 | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 1951 | | [[Jose Lejarreta]] | politikari espainiarra | | 1947 | [[Asparrena]] |- | style='text-align:right'| 1952 | [[Fitxategi:Miren Larrea. Antzerkigilea.jpg|center|128px]] | [[Miren Larrea]] | antzezlea, gizarte hezitzailea eta ipuin kontalaria | 1981 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1953 | | ''[[:d:Q84778890|Idoia Goiri]]'' | ikertzailea | 1980 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1954 | [[Fitxategi:Agurtzane Egiluz 1.jpg|center|128px]] | [[Agurtzane Egiluz]] | | 1997 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1955 | | [[Getari Etxegarai]] | euskal aktorea | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1956 | | ''[[:d:Q85670570|Ramón Calvo de Rozas]]'' | | 1768 | 1835 | [[Ranero]] |- | style='text-align:right'| 1957 | | ''[[:d:Q85835402|Carmelo Sáenz de Santa María]]'' | | 1913 | 1993 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1958 | [[Fitxategi:Alazne Belar. Erizaina eta ikertzailea.jpg|center|128px]] | [[Alazne Belar]] | Erizaina eta ikerlaria | 1988 | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 1959 | [[Fitxategi:Garai artetxe estitxu Argia.jpg|center|128px]] | [[Estitxu Garai|Estitxu Garai Artetxe]] | Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea | 1985 | | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 1960 | | [[Jorge Moneo]] | arabar zinemagilea | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1961 | | [[Lorena Lopez de Lacalle|Lorena López de Lacalle Arizti]] | euskal politikaria | 1959 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1962 | [[Fitxategi:Arabako eskolartekoa 2020.jpg|center|128px]] | [[Aitor Ugarte]] | Aramaioko kirolaria eta bertsolaria | 2002 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 1963 | [[Fitxategi:Ainhoa Gonzalez.jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Gonzalez Pujana|Ainhoa Gonzalez-Pujana]] | | 1991 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1964 | | ''[[:d:Q86849508|Jose Ruiz de Gordoa Quintana]]'' | politikari espainiarra | 1921 | | [[Alda]] |- | style='text-align:right'| 1965 | | ''[[:d:Q86929354|Jesús Abreu Ladrera]]'' | politikari espainiarra | 1911 | 1986 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1966 | [[Fitxategi:Luzia Sagastasoloa.jpg|center|128px]] | [[Luzia Sagastasoloa]] | maistra, kimikaria | 1912 | 1999 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 1967 | | ''[[:d:Q87072309|Jose Manuel Esparza Mangiron]]'' | politikari espainiarra | 1915 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1968 | | ''[[:d:Q87072313|José María Mongelos Osarte]]'' | politikari espainiarra | 1914 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1969 | [[Fitxategi:Nerea Iráculis.jpg|center|128px]] | [[Nerea Irakulis]] | legelaria eta unibertsitate irakaslea | 1968 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1970 | | [[Imanol Oruemazaga]] | | 1931 | 2017 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 1971 | [[Fitxategi:Nieves-urrutia-agorreta.jpg|center|128px]] | [[Nieves Urrutia]] | arabar arkeologoa eta espeleologoa | 1938 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1972 | | [[Jon Sillero]] | futbolari bizkaitarra | 1998 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1973 | | ''[[:d:Q87392013|Ignacio Satrustegui Aznar]]'' | politikari espainiarra | 1930 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1974 | | ''[[:d:Q87400510|Aitor Jiménez Echave]]'' | | 1962 | | [[Lutxana–Barakaldo geltokia|Lutxana–Barakaldo]] |- | style='text-align:right'| 1975 | | ''[[:d:Q87410723|Gabriel de Zubiaga Imaz]]'' | politikari espainiarra | 1921 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 1976 | [[Fitxategi:Idoia Buruaga Elorrioko alkateMG 4373 tokikom.jpg|center|128px]] | [[Idoia Buruaga]] | Elorrioko alkatea 2019tik | 1981 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 1977 | | [[Angel Ibisate]] | | 1932 | 2020 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1978 | [[Fitxategi:Mariam Bilbatua Hezkuntza Zientzietan Doktorea.jpg|center|128px]] | [[Mariam Bilbatua]] | Hezkuntza Zientzietan Doktorea | 1950 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1979 | | ''[[:d:Q87651361|Domingo Beltrán de Otazu]]'' | | 1535 | 1590 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1980 | | ''[[:d:Q87766925|Fernando Crovetto Posse]]'' | | 1976 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 1981 | [[Fitxategi:Jose Ramon Becerra.jpg|center|128px]] | [[Jose Ramon Becerra]] | politikari espainiarra | 1969 | | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 1982 | | [[Irene Ogiza]] | bizkaitar futbolaria | 2000 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 1983 | | ''[[:d:Q88210040|Amaia Agirre Miguélez]]'' | Soziologoa eta Unibertsitateko irakaslea | 1983 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1984 | | ''[[:d:Q88273366|Ruperto López de Alegría]]'' | | 1819 | 1878 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1985 | | [[Yago Mateo]] | arabar aktorea eta zinemagilea | 1993 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1986 | [[Fitxategi:Tasende.png|center|128px]] | [[Florentina Tasende]] | politikaria | 1896 | 1967 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1987 | | ''[[:d:Q89189637|Daniel Senderos Oraá]]'' | | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1988 | | ''[[:d:Q89260592|Teófilo García]]'' | | 1895 | 1975 | [[Orbiso]] |- | style='text-align:right'| 1989 | [[Fitxategi:Salma Solaun (ESP) 2024.jpg|center|128px]] | [[Salma Solaun]] | Gasteiztar gimnasta erritmikoa | 2005 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1990 | | [[Ane Hernandez]] | Sestaoko arraunlaria | 1990 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 1991 | | ''[[:d:Q89491130|Jesús Pérez Bilbao]]'' | | 1933 | 2017 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1992 | | [[Gorka Orive|Gorka Oribe]] | arabar farmazian doktorea eta ikerlaria | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1993 | | [[Maialen Berasategi]] | itzultzaile eta zuzentzailea | 1989 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1994 | | [[Unax Mendia]] | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1995 | | [[Clemente Pérez Arroyo]] | Oiongo pilotaria | 1948 | 2014 | [[Oion]] |- | style='text-align:right'| 1996 | | ''[[:d:Q90264884|Arturo Saloña Muro]]'' | politikari espainiarra | 1905 | 1936 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 1997 | [[Fitxategi:Unai Fernandez de Betoño.jpg|center|128px]] | [[Unai Fernandez de Betoño|Unai Fernandez de Betoño Saenz de Lacuesta]] | ikertzailea | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 1998 | [[Fitxategi:Anartz-Ormaza1.jpg|center|128px]] | [[Anartz Ormaza]] | ikertzailea | 1981 | | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 1999 | [[Fitxategi:Ibai Gandiaga.jpg|center|128px]] | [[Ibai Gandiaga|Ibai Gandiaga Perez de Albeniz]] | ikertzailea | 1978 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2000 | [[Fitxategi:Amaia Astobiza Uriarte, 2018.jpg|center|128px]] | [[Amaia Astobiza]] | itzultzailea, Zornotzan (Bizkaia) jaioa | 1974 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2001 | [[Fitxategi:Leire Milikua.jpg|center|128px]] | [[Leire Milikua]] | ikertzailea | 1985 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2002 | [[Fitxategi:Anne Fernandez de Corres.jpg|center|128px]] | [[Anne Fernandez de Corres]] | Gasteizko errugbilaria | 1998 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2003 | [[Fitxategi:Trapu zaharrak egunkaria2000.jpg|center|128px]] | [[Txema Ocio]] | aktore gazteiztarra | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2004 | [[Fitxategi:Agurtzane Intxaurraga 2.jpg|center|128px]] | [[Agurtzane Intxaurraga]] | antzerki zuzendaria | 1966 | | [[Orozko]] |- | style='text-align:right'| 2005 | | [[Pedro Ganboa Setien]] | | | | [[Zurbaran]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2006 | [[Fitxategi:Marisa Barrena. Wikilaria.jpg|center|128px]] | [[Marisa Barrena]] | maistra, psikopedagogoa, euskaltzalea eta feminista | 1951 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2007 | | [[Izaskun Arriaran]] | giza eskubideen aldeko aktibista | 1977 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 2008 | | ''[[:d:Q92653821|Leticia San Martin-Rodriguez]]'' | | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2009 | | ''[[:d:Q93124052|Manuel Hidalgo Cisneros y Manso de Zuñiga]]'' | politikari espainiarra | 1836 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2010 | | ''[[:d:Q93124774|Constante Miquelez de Mendiluce y Peciña]]'' | politikari espainiarra | 1874 | | [[Bernedo]] |- | style='text-align:right'| 2011 | | ''[[:d:Q93125455|Luis de Olariaga y Pujane]]'' | politikari espainiarra | 1885 | | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 2012 | | ''[[:d:Q93125511|Pedro Ortiz Lopez de Alda]]'' | politikari espainiarra | 1886 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2013 | | ''[[:d:Q93260491|Vicente Blanco García]]'' | | 1906 | 1975 | [[Sobrón]] |- | style='text-align:right'| 2014 | | ''[[:d:Q93268753|Jesús María Alday]]'' | | 1944 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 2015 | | ''[[:d:Q93371576|Darío de Areitio y Mendiolea]]'' | | 1879 | 1968 | [[Uribarri Gaubea]] |- | style='text-align:right'| 2016 | | [[Roman Berriozabal]] | | 1957 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2017 | [[Fitxategi:Kepa Arroitajeuregi.jpg|center|128px]] | [[Kepa Arroitajauregi|Kepa Arroitajauregi Egaña]] | bizkaitar pilotaria eta kazetaria | 1971 | 2020 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 2018 | | [[Blanca Antepara]] | giza eskubideen aldeko aktibista | 1923 | 2012 | [[Urbina]] |- | style='text-align:right'| 2019 | | ''[[:d:Q95587252|Eloy L. Placer]]'' | | 1914 | 1974 | [[Ozeta]] |- | style='text-align:right'| 2020 | | [[Mati Iturralde]] | espainiar politikaria | 1959 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 2021 | [[Fitxategi:Laura Pérez Borinaga, alcaldesa de Labastida (cropped).jpg|center|128px]] | [[Laura Pérez Borinaga]] | euskal politikaria | 1971 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2022 | [[Fitxategi:Rosa Lavín 2022.jpg|center|128px]] | [[Rosa Lavín]] | Enpresaria. KONFEKOOPen Presidentea | 1973 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2023 | | ''[[:d:Q96007587|Alonso Álvarez de Toledo, 12th Marquess of Valdueza]]'' | | 1939 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2024 | | ''[[:d:Q96051612|Emma Jiménez]]'' | piano-jotzailea, Sestaon (Bizkaia) jaioa | 1940 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2025 | [[Fitxategi:Oihane Amantegi. Idazlea.jpg|center|128px]] | [[Oihane Amantegi]] | idazlea | 1985 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2026 | | ''[[:d:Q96171801|Eñaut Aiartzaguena]]'' | euskal ilustratzailea, komikigilea | 1988 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 2027 | [[Fitxategi:Sonia Díez Educacción.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q96197135|Sonia Díez Abad]]'' | | 1965 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2028 | | ''[[:d:Q96463442|José Ruiz de Gordoa y Quintana]]'' | politikari espainiarra | 1921 | | [[Harana (Araba)|Harana]] |- | style='text-align:right'| 2029 | | ''[[:d:Q96482867|Nicomedes de Mendívil]]'' | | 1828 | 1869 | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 2030 | | [[Julia Hermosilla|Julia Hermosilla Sagredo]] | Anarko-sindikalista, milizianoa eta frankismoaren aurkako erresistentea | 1916 | 2009 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2031 | [[Fitxategi:Sònia Bruguera (08-02-2023) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q96627249|Sònia Bruguera Diego]]'' | | 1964 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2032 | | ''[[:d:Q96631637|Ainara Elgoibar]]'' | euskal artista | 1975 | | [[Bizkaia]]<br/>[[Mungia]] |- | style='text-align:right'| 2033 | | ''[[:d:Q96634788|Endika Zamalloa]]'' | euskal aktorea | | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2034 | | ''[[:d:Q96739156|Francisco Antonio Echánove y Echánove]]'' | | 1798<br/>1797 | 1895 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2035 | [[Fitxategi:Gentzane Aldai 2020.jpg|center|128px]] | [[Gentzane Aldai]] | bizkaitar pilotaria eta telebista aurkezlea | 1993 | | [[Orozko]] |- | style='text-align:right'| 2036 | [[Fitxategi:Amaia Martínez.jpg|center|128px]] | [[Amaia Martínez|Amaia Martínez Grisaleña]] | euskal politikaria | 1968 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2037 | [[Fitxategi:Mikel Otero.jpg|center|128px]] | [[Mikel Otero|Mikel Otero Gabirondo]] | euskal politikaria | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2038 | [[Fitxategi:Jose Antonio Suso.jpg|center|128px]] | [[José Antonio Suso|José Antonio Suso Pérez de Arenaza]] | euskal politikaria | 1956 | | [[Maeztu]] |- | style='text-align:right'| 2039 | | ''[[:d:Q97345405|Martin Abarrategi]]'' | Bertsolaria | | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 2040 | | ''[[:d:Q97346036|Lorena Núñez]]'' | Biola jolea | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2041 | [[Fitxategi:Unai Grajales (cropped).jpg|center|128px]] | [[Unai Grajales|Unai Grajales Rodríguez]] | euskal politikaria | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2042 | [[Fitxategi:Ane-miren-ganboa.png|center|128px]] | [[Ane Ganboa]] | | 1954 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2043 | | ''[[:d:Q97444511|Antonio de Ayala]]'' | | 1803 | 1876 | [[Otobarren]] |- | style='text-align:right'| 2044 | [[Fitxategi:Mural d'Amaia Arrazola.jpg|center|128px]] | [[Amaia Arrazola]] | ilustratzaile espainiarra | 1984 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2045 | [[Fitxategi:Rakel Molina (cropped).jpg|center|128px]] | [[Rakel Molina Pérez]] | euskal politikaria | 1989 | | [[Villabuena Araba|Villabuena]] |- | style='text-align:right'| 2046 | [[Fitxategi:Estibaliz Larrauri (cropped).jpg|center|128px]] | [[Estibaliz Larrauri|Estibaliz Larrauri Aranguren]] | euskal politikaria | 1981 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 2047 | | ''[[:d:Q97563763|Isabel Urrutia Rasines]]'' | musikagile espainiarra | 1967 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2048 | | [[Joseba Díez Antxustegi]] | abokatu eta politikaria espainiako | 1992 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2049 | [[Fitxategi:Josu-Estarrona.png|center|128px]] | [[Josu Estarrona Elizondo]] | euskal politikaria | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2050 | [[Fitxategi:Maria-Garde.png|center|128px]] | [[Maria Garde Ramirez]] | euskal politikaria | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2051 | [[Fitxategi:Itxaso Etxebarria.jpg|center|128px]] | [[Itxaso Etxebarria Astondoa]] | euskal politikaria | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2052 | | [[Gustavo Angulo|Gustavo Angulo García]] | euskal politikaria | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2053 | | [[Amaia Peña]] | bizkaitar futbolaria | 1998 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2054 | | [[Paula Arana|Paula Arana Montes]] | euskal futbolaria | 2001 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2055 | | ''[[:d:Q97823891|Rosa Mari Ibarra]]'' | | | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2056 | | ''[[:d:Q98072926|Enrique Ybarra Ybarra]]'' | | 1948 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2057 | | ''[[:d:Q98092153|Irantzu Ibarrola García]]'' | futbolari espainiarra | 1996 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2058 | [[Fitxategi:IratiMartinRodriguez tokikom Anboto.org2022.09.16 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Irati Martin]] | bizkaitar futbolaria | 2003 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2059 | | ''[[:d:Q98164474|Francisco Lafarga]]'' | | | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2060 | | [[Garazi López de Armentia]] | dantzaria, koreografoa | 1984 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2061 | | ''[[:d:Q98608823|Constancio de Castro]]'' | | 1927 | | [[Durruma Kanpezu]] |- | style='text-align:right'| 2062 | | ''[[:d:Q98681736|David Sagastume]]'' | | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2063 | | ''[[:d:Q98775777|Miren Lauzirika Arrese]]'' | | 1994 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2064 | | [[Ane Miren Martínez de Lahidalga]] | futbolari espainiarra | 1992 | | [[Foronda]] |- | style='text-align:right'| 2065 | | [[Begoña Divar]] | | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2066 | | [[Jokin Murgialdai]] | txirrindulari arabarra | 2000 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2067 | | [[Jon Morcillo]] | futbolari bizkaitarra | 1998 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2068 | | [[Gorka Pérez]] | euskal herriko futbolaria | 1995 | | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 2069 | | [[Angel Kastrexana|Angel Castresana Guinea]] | Artziniegako oftanmologoa | 1901 | | [[Artziniega]] |- | style='text-align:right'| 2070 | [[Fitxategi:Oier zarraga (cropped).jpg|center|128px]] | [[Oier Zarraga]] | bizkaitar futbolaria | 1999 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2071 | | [[Andoni Iturbe Amorebieta]] | | 1967 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2072 | | [[Aitziber Oliban]] | bizkaitar politikari jeltzalea | 1980 | | [[Astrabudua]] |- | style='text-align:right'| 2073 | [[Fitxategi:Ainhoa Urien. Idazlea eta pilotaria.jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Urien]] | idazlea, pilotaria | 1995 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2074 | | [[Eneko Knörr]] | Interneteko euskal ekintzailea | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2075 | [[Fitxategi:Urko Zarate 1.jpg|center|128px]] | [[Urko González de Zarate]] | Futbolari arabarra | 2001 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2076 | [[Fitxategi:Jon Landeta 2024.jpg|center|128px]] | [[Jon Landeta|Jon Landeta Rodriguez]] | bizkaitar ekonomialari eta ikertzailea | 1963 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2077 | | ''[[:d:Q99540738|Martin Ybarra Bengoa Ybarra Jauregui]]'' | | 1654 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2078 | | ''[[:d:Q99540821|Marina Ybarra-Bengoa Larrabeiti]]'' | | | 1653 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2079 | | ''[[:d:Q99541030|María Asunción de los Santos Ocariz]]'' | | 1749 | 1799 | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 2080 | | ''[[:d:Q99543124|Juan Francisco Ramón Zabalburu Murga]]'' | | 1779 | | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 2081 | | ''[[:d:Q99546643|María López Ybarra-Bengoa Bareño]]'' | | 1625 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2082 | | ''[[:d:Q99547155|Martín Ibarra Bareño]]'' | | 1627 | 1690 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2083 | | ''[[:d:Q99547499|Antonio Ibarra Bareño]]'' | | 1633 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2084 | | ''[[:d:Q99547567|Margarita Ibarra Bareño]]'' | | 1634 | 1649 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2085 | | ''[[:d:Q99547973|Juan Maygadan Ybarra Ynsaurraga]]'' | | | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2086 | | ''[[:d:Q99548143|Maria Perez Ibarra Ibarra]]'' | | | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2087 | | ''[[:d:Q99548380|Andrés Maygadan]]'' | | | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2088 | | ''[[:d:Q99549599|Juan Bareño Ibarra-Bengoa]]'' | | 1650 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2089 | | ''[[:d:Q99549866|Antonia Ibarra]]'' | | 1652 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2090 | | ''[[:d:Q99550399|José de Ibarra]]'' | | 1656 | 1688 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2091 | | ''[[:d:Q99550554|Marina de Ibarra]]'' | | 1659 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2092 | | ''[[:d:Q99550671|Josefa de Ibarra]]'' | | 1662 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2093 | | ''[[:d:Q99550748|Jacinta Ybarra]]'' | | 1663 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2094 | | ''[[:d:Q99550809|Margarita de Ybarra]]'' | | 1667 | 1705 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2095 | | ''[[:d:Q99550901|Miguel de Ibarra]]'' | | 1670 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2096 | | ''[[:d:Q99574452|Josefa Andresa Avelina Barandica Mendieta]]'' | | 1822 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2097 | | ''[[:d:Q99576096|María Martín Ybarra Oleaga]]'' | | 1680 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2098 | | ''[[:d:Q99607635|Pedro Magdalena Ybarra González de Careaga]]'' | | 1876 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2099 | | ''[[:d:Q99607826|Juan María Bonifacio Ybarra y González de Careaga]]'' | | 1877 | 1925 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2100 | | ''[[:d:Q99607931|María Luisa Ana Ybarra y González de Careaga]]'' | | 1879 | 1930 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2101 | | ''[[:d:Q99608118|Antonio Juan Jesús Ramón Ybarra y González de Careaga]]'' | | 1880 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2102 | | ''[[:d:Q99608246|José Antonio Galo Ybarra y González de Careaga]]'' | | 1883 | 1919 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2103 | | ''[[:d:Q99608592|Francisco Ybarra y González de Careaga]]'' | | 1885 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2104 | | ''[[:d:Q99610456|María de los Dolores Ybarra López de Calle]]'' | | 1880 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2105 | | ''[[:d:Q99610577|Enrique Bruno Ybarra López de Calle]]'' | | 1881 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2106 | | ''[[:d:Q99610677|Ramón María Ybarra López de Calle]]'' | | 1883 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2107 | | ''[[:d:Q99610791|María Teresa Rosario Ybarra López de Calle]]'' | | 1885 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2108 | | ''[[:d:Q99613202|María del Carmen Ybarra López de Calle]]'' | | 1889 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2109 | | [[Gregorio Ybarra de la Revilla]] | abokatu espainiarra | 1887 | 1973 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2110 | | ''[[:d:Q99657977|Santiago Ybarra Zapata de Calatayud]]'' | | 1910 | 1937 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 2111 | | [[Dolores Txurruka Zubiria|María de los Dolores Churruca Zubiria]] | | 1913 | 2018 | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 2112 | | ''[[:d:Q99674504|Andrés Bruno de la Quadra-Salcedo Trevilla]]'' | | 1825 | 1905 | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 2113 | | ''[[:d:Q99674542|Elvira Bergé Salcedo]]'' | | 1885 | 1976 | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 2114 | | ''[[:d:Q99701277|Martin Ybarra Bengoa Ybarra Jauregi]]'' | | 1654 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2115 | | ''[[:d:Q99702974|Juan Arregunaga Subilleta]]'' | | 1627 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2116 | | ''[[:d:Q99703053|Mari Saez Arregunaga Ybarra-Bengoa]]'' | | 1667 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2117 | | ''[[:d:Q99703096|Antonio Arrigunaga Ybarra]]'' | | 1664 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2118 | [[Fitxategi:Aitor Olea.jpg|center|128px]] | [[Aitor Olea Juaristi]] | Euskal piano eta organo jolea | 1969 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2119 | | ''[[:d:Q99732494|Catalina Aburto Uribe]]'' | | 1862 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2120 | | ''[[:d:Q99733508|María Isabel Lipperheide Aguirre]]'' | | 1957 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2121 | | [[María del Carmen Kareaga Salazar|María del Carmen Careaga Salazar]] | Cadaguako IV. kondesa | 1934 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2122 | | ''[[:d:Q99735503|Fernando Ybarra Careaga]]'' | | 1956 | 1981 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2123 | | ''[[:d:Q99761179|Imanol Durán]]'' | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2124 | | ''[[:d:Q99912857|Ramón Andrés Bergé Salcedo]]'' | | 1881 | | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 2125 | | ''[[:d:Q99912924|Carmen Bergé y Salcedo]]'' | | 1883 | | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 2126 | | ''[[:d:Q99912967|Fernando María Bergé Salcedo]]'' | | 1890 | | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 2127 | | ''[[:d:Q99913048|José María Bergé Salcedo]]'' | | 1891 | | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 2128 | | ''[[:d:Q99913079|Manuela Bergé Salcedo]]'' | | 1893 | 1976 | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 2129 | [[Fitxategi:Maialen Arregi. Arkitektua. Kartelgilea.jpg|center|128px]] | [[Maialen Arregi]] | Arkitektoa | 1986 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2130 | [[Fitxategi:Andoni Olariaga.jpg|center|128px]] | [[Andoni Olariaga|Andoni Olariaga Azkarate]] | ikertzailea | 1984 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2131 | | ''[[:d:Q100257320|Atxe]]'' | | 1983 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2132 | | ''[[:d:Q100257361|Flora Zubiría Calbetón]]'' | | 1914 | 1997 | [[Neguri]] |- | style='text-align:right'| 2133 | | [[Julen Jiménez]] | aktorea | 1994 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2134 | [[Fitxategi:Kai Nakai 1.jpg|center|128px]] | [[Kai Nakai]] | musika urbanoa lantzen duen arabar abeslaria eta musikagilea | 1996 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2135 | [[Fitxategi:Jose Maria Ampuero Jauregui.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q100396335|José María Ampuero Jáuregui]]'' | | 1837 | 1917 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2136 | [[Fitxategi:Uxune Martinez. Zientzialaria.jpg|center|128px]] | [[Uxune Martinez Mazaga]] | Zientzialaria | 1969 | | [[Garai]] |- | style='text-align:right'| 2137 | [[Fitxategi:Judit Muñoz. Matematikaria eta ikerlaria.jpg|center|128px]] | [[Judit Muñoz]] | matemarikaria eta ikertzailea | 1991 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2138 | | ''[[:d:Q100701532|Ignacio Pérez de Heredia y Valle]]'' | | 1930 | | [[Guardia]] |- | style='text-align:right'| 2139 | | [[Irati Saez de Urabain]] | arabar aktorea | 1998 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 2140 | [[Fitxategi:Yolanda Vicente Martín.png|center|128px]] | [[Yolanda Vicente Martín]] | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2141 | [[Fitxategi:Askoa Etxebarrieta. La Pulga.jpg|center|128px]] | [[Askoa Etxebarrieta]] | Flamenko dantzaria | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2142 | | ''[[:d:Q101044902|Julio Faustino Martínez]]'' | | 1933 | 2020 | [[Oion]] |- | style='text-align:right'| 2143 | [[Fitxategi:Irati Bilbao Gandarias. Jazz musikaria eta abeslaria.jpg|center|128px]] | [[Irati Bilbao]] | Jazz musikaria eta abeslaria | 1992 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2144 | [[Fitxategi:Maria Cruz Guruzeta emagina.jpg|center|128px]] | [[Mari Cruz Guruzeta]] | Emagina eta Areatzako Emakume Abertzale Batzaren sortzailea | 1871 | 1934 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 2145 | | [[Angel Maria Unzueta]] | | 1952 | 2020 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2146 | [[Fitxategi:Aritz castro.jpg|center|128px]] | [[Aritz Castro]] | futbolari arabarra | 1998 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2147 | [[Fitxategi:Markel Ganboa.jpg|center|128px]] | [[Markel Ganboa]] | produktorea | 1990 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2148 | | ''[[:d:Q102360775|Francisco Luis Pagola de las Heras]]'' | | 1948 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2149 | | ''[[:d:Q102395173|Goizeder Otazua]]'' | | 1984 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2150 | [[Fitxategi:Uxue Iturrate.jpg|center|128px]] | [[Uxue Iturrate]] | Euskal raplaria | 2001 | | [[Bitoriano]] |- | style='text-align:right'| 2151 | | ''[[:d:Q103714092|Kerman Aurrekoetxea]]'' | hamabosteko errugbilari espainiarra | 2000 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2152 | | ''[[:d:Q103888407|Juan de Heredia]]'' | | | | [[Ezkerekotxa]] |- | style='text-align:right'| 2153 | | ''[[:d:Q104093368|Andoni Txasko]]'' | | 1955 | | [[Santikurutze Kanpezu]] |- | style='text-align:right'| 2154 | | [[Unai Etxebarria Martín]] | bizkaitar futbolaria | 1996 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2155 | [[Fitxategi:Jone Elorriaga. Artista.jpg|center|128px]] | [[Jone Elorriaga]] | artista | 1993 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2156 | | [[Leire Garai]] | Gasteizko pilotaria | 2003 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2157 | | [[Irantzu Mendia Azkue]] | Ikerlari, irakasle eta ekintzailea | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2158 | | [[Oskar Arana]] | euskal itzultzailea | 1969 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 2159 | [[Fitxategi:Xabier Landabidea Argia DaniBlanco 2016.png|center|128px]] | [[Xabier Landabidea|Xabier Landabidea Urresti]] | irakasle eta ikertzailea | 1981 | | [[Bilbo]]<br/>[[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2160 | | ''[[:d:Q104706962|Jose Antonio de Zalduondo]]'' | | 1905 | 1986 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2161 | | ''[[:d:Q104762311|Isabel Isusi]]'' | | 1930 | | [[Galdames]] |- | style='text-align:right'| 2162 | | ''[[:d:Q104810691|Carlos Abaitua]]'' | | 1921 | 2011 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2163 | [[Fitxategi:Los diputados pintados por sus hechos, Pascual de Isasi Isasmendi (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q104840762|Pascual de Isasi Isasmendi]]'' | politikari espainiarra | 1839 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2164 | | ''[[:d:Q104856560|José Joaquín Ampuero y del Río]]'' | | | 1932 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2165 | | ''[[:d:Q104920527|María Llaguno]]'' | | 1900 | 1980 | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 2166 | | [[Kepa Intxaurbe]] | | 1959 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 2167 | [[Fitxategi:Begoña Altuna tokikom.jpg|center|128px]] | [[Begoña Altuna]] | Ixa Taldeko hizkuntzalari konputazionala | 1989 | | [[Deustu]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2168 | [[Fitxategi:Garazi Mugarza.jpg|center|128px]] | [[Garazi Mugarza]] | idazle, margolari eta erizaina | 1995 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2169 | [[Fitxategi:Begoña Ereñaga 2.jpg|center|128px]] | [[Miren Begoña Ereñaga]] | Erraketista profesionala | 1927 | 2015 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2170 | | [[César San Millán]] | argazkilaria eta artista | 1956 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2171 | | ''[[:d:Q105430133|Eugenio Aranburu]]'' | | 1954 | 1997 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2172 | | [[Maite Gorrotxategi]] | Erraketista profesionala | 1926 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2173 | [[Fitxategi:Andoni Aldekoa 2020.jpg|center|128px]] | [[Andoni Aldekoa]] | EITBko zuzendari nagusia | 1969 | | [[Orozko]] |- | style='text-align:right'| 2174 | | [[Jone Amezaga]] | futbolari espainiarra | 2005 | | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 2175 | | [[Iñaki Palacios]] | Gasteizko musikaria | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2176 | | ''[[:d:Q105884611|Julián Ortiz de Viñaspre]]'' | | 1915 | 2006 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2177 | [[Fitxategi:Matilde Isasi-Isasmendi erizain eta emagina.jpg|center|128px]] | [[Matilde Isasi-Isasmendi]] | emagina eta erizaina | 1933 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 2178 | [[Fitxategi:Mari Carmen Diaz de Lezana. Txirrindularia.jpg|center|128px]] | [[Mari Carmen Díaz de Lezana]] | Txirrindularia | 1943 | | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 2179 | [[Fitxategi:Víctor Arrizabalaga Salgado.png|center|128px]] | [[Víctor Arrizabalaga]] | | 1957 | | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 2180 | [[Fitxategi:GioZararriGrafitti (2).jpg|center|128px]] | [[Sergio González Zarate]] | idazle espainiarra | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2181 | | [[José Luis Justel]] | futbolari espainiarra | 1920 | 1938 | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2182 | [[Fitxategi:Victoria Mallabiabarrena.jpg|center|128px]] | [[Victoria Mallabiabarrena]] | soprano lirikoa | 1867 | 1960 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2183 | | [[Lucy Bhreatnach]] | euskal-irlandar hizkuntzaren alde ekintzailea | 1924 | 2007 | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2184 | | [[Elvira Larrazabal]] | bizkaitar golfari profesional ohia | 1933 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2185 | | [[Luis Bergaretxe]] | | 1910 | 1994 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 2186 | [[Fitxategi:Nerea Onaindia - 2024 - 04 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Nerea Onaindia]] | Euskal futbolari ohia, hiru aldiz txapelduna Athletic Clubekn | 1970 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2187 | | [[Borja Barrueta|Borja Barrueta del Río]] | bizkaitar musikaria | 1975 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2188 | | ''[[:d:Q106413138|José María Sanmartín Fernández de Pinedo]]'' | | 1931 | 1977 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2189 | [[Fitxategi:Mentxu Ramilo Araujo.jpg|center|128px]] | [[Mentxu Ramilo Araujo]] | Gasteizko wikimedialaria eta ikerlaria | 1978 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2190 | | [[Izaro Ieregi]] | euskal artista | 1987 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2191 | [[Fitxategi:Mikel Arruabarrena Azpitarte.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106523291|Mikel Arruabarrena Azpitarte]]'' | euskal politikaria | 1986 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2192 | | ''[[:d:Q106523302|Itxaso Berrojalbiz Zabala]]'' | euskal politikaria | 1986 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2193 | | ''[[:d:Q106523507|Isabel González Rodríguez]]'' | euskal politikaria | | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2194 | | [[Ana Ruiz de Alegria|Ana Ruiz de Alegria Maestu]] | euskal politikaria | 1966 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2195 | | ''[[:d:Q106525763|Irune Zuluaga Zamalloa]]'' | euskal politikaria | 1962 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2196 | | ''[[:d:Q106544507|Juan Luis Uria Serrano]]'' | euskal politikaria | 1952 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2197 | | ''[[:d:Q106544514|Edurne García Larrimbe]]'' | euskal politikaria | 1983 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2198 | | ''[[:d:Q106544515|Cristina Macazaga Sáenz]]'' | euskal politikaria | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2199 | | ''[[:d:Q106544516|Javier Ruiz de Arbulo Cerio]]'' | euskal politikaria | 1968 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2200 | | ''[[:d:Q106544517|Ibon San Saturnino Murua]]'' | euskal politikaria | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2201 | | ''[[:d:Q106557616|Estitxu Breñas González de Zárate]]'' | euskal politikaria | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2202 | | ''[[:d:Q106557628|Cristina Ruiz Bujedo]]'' | euskal politikaria | 1969 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2203 | [[Fitxategi:Txaro Sarasua.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106557630|Txaro Sarasua Díaz]]'' | euskal politikaria | | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2204 | | ''[[:d:Q106560602|María del Carmen Liñares Filloy]]'' | euskal politikaria | | | [[Donemiliaga]] |- | style='text-align:right'| 2205 | | ''[[:d:Q106560603|Mikel Martínez Martínez de Lizarduy]]'' | euskal politikaria | 1961 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2206 | | [[Andoni Unzalu]] | euskal politikaria | 1956 | 2023 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2207 | | ''[[:d:Q106571459|Pablo Larrauri Altonaga]]'' | euskal politikaria | | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 2208 | | ''[[:d:Q106571466|Antonio Salazar de Andrés]]'' | euskal politikaria | 1951 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2209 | | ''[[:d:Q106572091|Javier Elorrieta García]]'' | euskal politikaria | 1945 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2210 | [[Fitxategi:Iñaki Nafarrate 2007.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106572100|Iñaki Nafarrate Kortabarria]]'' | euskal politikaria | 1951 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 2211 | | ''[[:d:Q106574221|María Isabel Juaristi Torrealday]]'' | euskal politikaria | | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2212 | | ''[[:d:Q106574237|Germán Dueñas Crespo]]'' | euskal politikaria | 1947 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2213 | | ''[[:d:Q106574239|Ramón Garín Fernández de Piérola]]'' | euskal politikaria | 1951 | 2022 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2214 | [[Fitxategi:Iñaki O'Shea.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106576384|Iñaki O'Shea]]'' | politikari espainiarra | 1943 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2215 | | ''[[:d:Q106581509|José Luis Añúa Ajuria]]'' | euskal politikaria | 1940 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2216 | [[Fitxategi:Goiuri Aldekoa-Otalora. Argazkilaria.jpg|center|128px]] | [[Goiuri Aldekoa-Otalora]] | Argazkilaria eta dokumentalgilea | 1972 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2217 | | [[Ewan Urain]] | Bizkaitar futbolaria | 2000 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2218 | | [[Juan Artola Canales]] | Bizkaitar futbolaria | 2000 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2219 | | ''[[:d:Q106708180|Carlos Sainz Angulo]]'' | euskal politikaria | | | [[Ribabellosa (Araba)]] |- | style='text-align:right'| 2220 | | [[Iván Pérez Cuevas]] | Arabar futbolaria | 1993 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2221 | | ''[[:d:Q106769540|Jesusa Saval]]'' | | 1890 | 1982 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2222 | [[Fitxategi:Natalia Suarez.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106811093|Natalia Suarez]]'' | Artista | 1994 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2223 | [[Fitxategi:Sara Buesa en TEDxVitoriaGasteiz.jpg|center|128px]] | [[Sara Buesa Rodríguez|Sara Buesa]] | | 1980 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2224 | [[Fitxategi:Jone Guenetxea. Kazetaria.jpg|center|128px]] | [[Jone Guenetxea]] | Kazetaria, gidoilaria | 1978 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2225 | | [[Elvira Zulueta]] | aristokrata espainiarra | 1871 | 1917 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2226 | | [[Oier Luengo]] | Bizkaitar futbolaria | 1997 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2227 | | ''[[:d:Q106900992|Angela Milano]]'' | Koreografoa eta performer-a | 1987 | | ''[[:d:Q53155438|Gasteiz]]'' |- | style='text-align:right'| 2228 | [[Fitxategi:Maite Berriozabal. Bertso gai-jartzailea.jpg|center|128px]] | [[Maite Berriozabal]] | Bertso gai-jartzailea, euskara teknikaria | 1987 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2229 | | [[Vanesa Fernández]] | Unibertsitateko irakaslea, Zinebiko zuzendaria | 1980 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 2230 | | [[Iñigo Baque|Iñigo Baque Atxotegi]] | Futbolari bizkaitarra | 1997 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2231 | | ''[[:d:Q107012202|Cristóbal Iturriaga-Echevarría Irazola]]'' | | 1915 | 1936 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2232 | | ''[[:d:Q107112204|Margarita Mendizábal Aracama]]'' | | 1931 | 2023 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2233 | | [[Iker Unzueta]] | Bizkaitar futbolaria | 1998 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2234 | [[Fitxategi:Idoia Asurmendi tokikom̠2020.jpg|center|128px]] | [[Idoia Asurmendi]] | musikaria | 2000 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 2235 | | [[Xabier Sánchez Bringas]] | Futbolari eta entrenatzaile arabarra | 1978 | | [[Oion]] |- | style='text-align:right'| 2236 | | [[Axier Intxaurraga]] | Entrenatzaile eta futbolari ohi bizkaitarra | 1968 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2237 | | [[Jose Felix Gallastegi|José Félix Gallastegi]] | futbolari ohi eta entrenatzaile bizkaitarra | 1966 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2238 | | ''[[:d:Q107162389|Miel Oyarzabal]]'' | artista | 1994 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2239 | [[Fitxategi:Garazi Arrizabalaga. Historialaria.jpg|center|128px]] | [[Garazi Arrizabalaga]] | Museo zuzendaria | 1984 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2240 | | ''[[:d:Q107223309|Sara Ortega Martínez de Santos]]'' | | 1994 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2241 | [[Fitxategi:Charles-Philippe de Preissac d'Esclignac.png|center|128px]] | ''[[:d:Q107261112|Charles-Philippe de Preissac d'Esclignac]]'' | | 1790 | 1873 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2242 | [[Fitxategi:Esther Gorostiza Garai. Pediatra.jpg|center|128px]] | [[Esther Gorostiza]] | Pediatra | 1953 | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 2243 | | ''[[:d:Q107289423|Itxaso Berrojalbiz]]'' | | 1986 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2244 | | [[Ekain Zenitagoia]] | Futbolari durangarra | 1994 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2245 | | ''[[:d:Q107351711|Estíbaliz Lavín]]'' | | 1967 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2246 | [[Fitxategi:Francisco Goicoerrotea Gravalos (1875) retrato.png|center|128px]] | ''[[:d:Q107390636|Francisco Goicoerrotea y Grávalos]]'' | | 1815 | 1877 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2247 | [[Fitxategi:Peli Romarategui (3).jpg|center|128px]] | [[Peli Romarategui]] | misiolari eta artista | 1922 | 2023 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2248 | | ''[[:d:Q107452879|Alberto Pérez García]]'' | euskal sindikalista eta politikaria | 1950 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2249 | | [[Gala Knörr]] | Artista | 1984 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2250 | [[Fitxategi:Eskarne Aroma. Euskara irakaslea, aktorea, bikoiztailea.jpg|center|128px]] | [[Eskarne Aroma]] | Euskara irakaslea, aktorea, bikoiztailea | 1934 | 2021 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2251 | | [[José María Basterra Otxoa|José María Basterra]] | bizkaitar belar hockey jokalaria | 1997 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2252 | [[Fitxategi:Fotografía del 10 aniversario de Podemos Euskadi (Sestao, 2024) (3).jpg|center|128px]] | [[Inma Arias]] | euskal kazetari eta politikaria | 1961 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2253 | [[Fitxategi:Macaría Iriarte.jpg|center|128px]] | [[Macaria Iriarte]] | ipuin kontalari arabarra | 1901 | | [[Santikurutze Kanpezu]] |- | style='text-align:right'| 2254 | | ''[[:d:Q107716724|Paule Ranero]]'' | | 1994 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2255 | [[Fitxategi:Susana Serrano-Gazteluurrutia.jpg|center|128px]] | [[Susana Serrano|Susana Serrano-Gazteluurrutia]] | Unibertsitate irakaslea (UVP/EHU) | 1969 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2256 | [[Fitxategi:Iñaki Lopez de Luzuriaga argazkia.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Lopez de Luzuriaga]] | euskal historialari, wikilari eta itzultzailea | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2257 | [[Fitxategi:Eneko Barrutia 2008 - Bizkaie irratia 01.jpg|center|128px]] | [[Eneko Barrutia|Eneko Barrutia Etxebarria]] | ikertzaile | 1966 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2258 | | [[Montserrat Roca]] | euskal politikaria | 1965 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2259 | | ''[[:d:Q108099440|Elena Aitzkoa]]'' | euskal artista | 1984 | | [[Apodaka]] |- | style='text-align:right'| 2260 | [[Fitxategi:Raisa Alava.jpg|center|128px]] | [[Raisa Álava]] | euskal artista | 1990 | | [[Zuhatza (Aiara)]] |- | style='text-align:right'| 2261 | [[Fitxategi:Jenni Alvarado.jpg|center|128px]] | [[Jenni Alvarado]] | euskal artista | 1981 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2262 | [[Fitxategi:Jugatx Astorkiaren erretratua.jpg|center|128px]] | [[Jugatx Astorkia]] | euskal artista | 1992 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2263 | [[Fitxategi:Alejandra Bueno.jpg|center|128px]] | [[Alejandra Bueno|Alejandra Bueno de Santiago]] | artista euskalduna | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2264 | | [[Jose Ignacio Moreno Cuñat|Nacho Moreno]] | arabar marrazkilaria eta binetagilea | 1957 | 2021 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2265 | | ''[[:d:Q108329893|Felipe Alonso de Celada las Carreras]]'' | | 1857 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 2266 | | ''[[:d:Q108329982|Marcelino Ibáñez de Betolaza y Luco]]'' | | 1863 | 1945 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2267 | | [[Juan Francisco Arancibia|Juan Francisco Arancibia Lebario]] | arkitekto eta politikoa | 1876 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2268 | | ''[[:d:Q108395982|Manuel Urrutia Beltrán]]'' | | 1834 | 1874 | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 2269 | | ''[[:d:Q108434475|Ramón Zumarraga Larrea]]'' | | 1903 | 1979 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2270 | [[Fitxategi:Alex balboa.jpg|center|128px]] | [[Alex Balboa|Alejandro Balboa]] | futbolari gasteiztarra | 2001 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2271 | | ''[[:d:Q108502464|Macario Marcoartu]]'' | | 1858 | 1905 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2272 | [[Fitxategi:Paul Rios Garaizar (cropped).jpg|center|128px]] | [[Paul Rios|Paul Rios Garaizar]] | Lokarri erakundeko koordinatzaile izana | 1974 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2273 | [[Fitxategi:Isabel Mellén 2024.jpg|center|128px]] | [[Isabel Mellén]] | historialari, ikertzaile eta dibulgatzaile arabarra | 1986 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2274 | [[Fitxategi:Nerea Apodaka.jpg|center|128px]] | [[Nerea Apodaka]] | euskal artista | 1992 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2275 | | ''[[:d:Q108697909|Usoa Fullaondo]]'' | euskal artista | 1979 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2276 | | ''[[:d:Q108697915|Edurne González Mañarikua]]'' | euskal artista | 1980 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2277 | | ''[[:d:Q108697918|Irati Inoriza]]'' | euskal artista | 1992 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 2278 | | ''[[:d:Q108697920|Miriam Isasi]]'' | euskal artista eta ikertzailea | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2279 | [[Fitxategi:Nerea Lekuona.jpg|center|128px]] | [[Nerea Lekuona]] | | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2280 | | ''[[:d:Q108719186|Eztizen La Cruz Arnaiz]]'' | euskal artista | 1994 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2281 | | ''[[:d:Q108720249|Araiz Mesanza]]'' | euskal artista | 1983 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2282 | | ''[[:d:Q108720510|Leire Muñoz]]'' | euskal artista | 1983 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2283 | | ''[[:d:Q108720572|Isabel de Naverán Urrutia]]'' | euskal artista | 1976 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2284 | | ''[[:d:Q108720651|Ana Nieto]]'' | euska artista | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2285 | | ''[[:d:Q108720894|Aitziber Olaskoaga Ajuria]]'' | euskal artista | 1980 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2286 | | ''[[:d:Q108721211|Ainhoa Ortells]]'' | euskal artista | 1985 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2287 | | [[Olatz Otalora|Olatz Otarola]] | euskal artista | 1990 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2288 | | ''[[:d:Q108735026|Sara Pe]]'' | euskal artista | 1997 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2289 | | ''[[:d:Q108735705|Uxue Ruiz de Arkaute]]'' | euskal artista | 1993 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2290 | | ''[[:d:Q108735909|Oihane Sánchez Duro]]'' | euskal artista | 1991 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2291 | | ''[[:d:Q108740624|Marina Suárez Ortiz de Zárate]]'' | euskal artista | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2292 | | ''[[:d:Q108740637|Aida Ulibarri]]'' | euskal artista | 1978 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2293 | [[Fitxategi:Salutxu Etxebarria. Dantzaria. Aurreskularia.jpg|center|128px]] | [[Salutxu Etxebarria]] | dantzaria, aurreskularia | 1924 | 2008 | [[Baranbio]] |- | style='text-align:right'| 2294 | [[Fitxategi:Amurrio 04.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q108763635|Juan Urrutia Zulueta]]'' | | 1866 | 1925 | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 2295 | | ''[[:d:Q108809514|Jon Otamendi]]'' | artista | 1978 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2296 | | [[Lucía Lahoz Gutiérrez]] | Arte historialari arabarra | 1962 | | [[Leza]] |- | style='text-align:right'| 2297 | [[Fitxategi:Amaia Lejarreta, artista.jpg|center|128px]] | [[Amaia Lejarreta]] | Artista eta makillatzailea | 1983 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2298 | | ''[[:d:Q108929498|Felipe Maeztu]]'' | | 1905 | 1958 | [[Labraza]] |- | style='text-align:right'| 2299 | | ''[[:d:Q109058031|Fernando de Urrutia Usaola]]'' | arkitekto espainiarra | 1908 | 1960 | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 2300 | | ''[[:d:Q109117268|Ángel Fernández de Mendiola]]'' | | 1924 | 2021 | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 2301 | | [[Juan Carlos Pérez Cuesta]] | Abokatua | 1973 | | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 2302 | [[Fitxategi:Amaia Bono. Antzerki-aktorea.jpg|center|128px]] | [[Amaia Bono]] | antzerki aktorea | 1989 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2303 | [[Fitxategi:Rober Gutiérrez.jpg|center|128px]] | [[Rober Gutiérrez]] | Irakaslea DBHn eta Batxilergoan | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2304 | | [[Jesus Miguel Garcia Iturrioz]] | | 1955 | | ''[[:d:Q24016792|Portugalete]]'' |- | style='text-align:right'| 2305 | | ''[[:d:Q109331526|Sergio Luquero]]'' | | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2306 | | ''[[:d:Q109331530|Darío Caramés Ruza]]'' | | 1871 | 1949 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2307 | | [[Constantino Martínez Uriarte]] | | 1911 | 1991 | [[Uribarri Ganboa]] |- | style='text-align:right'| 2308 | | ''[[:d:Q109352456|Felipe Aguirre]]'' | | 1897 | 1957 | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 2309 | | ''[[:d:Q109469228|Santiago Ybarra Txurruka]]'' | | 1935 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2310 | | ''[[:d:Q109479883|Mariano Ybarra Zubiria]]'' | | 1947 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2311 | | ''[[:d:Q109480179|María Ybarra Zayas]]'' | | 1912 | | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 2312 | | ''[[:d:Q109480206|Fernando Sainz-Inchaustegui Irala]]'' | | 1908 | 1968 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2313 | | ''[[:d:Q109492453|Luz Aznar Ybarra]]'' | | 1931 | | [[Areeta]] |- | style='text-align:right'| 2314 | | [[Juan Manuel Zubiria Uhagón]] | | 1926 | 2005 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 2315 | | ''[[:d:Q109540673|Maria Josefa Ybarra Telletxe]]'' | | 1730 | | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 2316 | | [[Roberto Cámara]] | bizkaitar kazetaria | 1977 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2317 | | ''[[:d:Q109555981|Roberto Cámara]]'' | | 1977 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2318 | | ''[[:d:Q109558636|Roberto Cámara]]'' | Kazetari | 1977 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2319 | | ''[[:d:Q109603151|Amaia Uskola]]'' | | 1970 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2320 | [[Fitxategi:UDDA2.png|center|128px]] | [[UDDA]] | | 2001 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2321 | | ''[[:d:Q109796691|Juan Velasco Fernández de la Cuesta]]'' | | 1821 | 1895 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2322 | | ''[[:d:Q109830295|Irati Galdeano]]'' | | 1996 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2323 | | ''[[:d:Q109879646|Rosario de Ajuria]]'' | | 1844 | 1915 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2324 | | ''[[:d:Q109913958|Irati Zubimendi]]'' | | 1995 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2325 | | ''[[:d:Q109914709|José Luis Hermenegildo Gonzalo]]'' | | 1906 | 1976 | [[Arabako hauteskunde-barrutia|Araba]] |- | style='text-align:right'| 2326 | | ''[[:d:Q109924490|Iñigo Arizmendiarrieta]]'' | | 1996 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2327 | | [[Vicenta Llorente del Moral]] | entomologoa | 1930 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2328 | [[Fitxategi:Leire Vargas. Idazle eta bertsolaria.jpg|center|128px]] | [[Leire Vargas]] | Bertsolaria eta idazlea | 2002 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2329 | [[Fitxategi:Bartolome Ertzilla - Anboto.jpg|center|128px]] | [[Bartolome Ertzilla]] | Musika-konpositore bizkaitarra XIX. mendekoa | 1863 | 1898 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2330 | | [[Fran Lezama Perier]] | Euskal herritar margolari surrealista da. | 1964 | | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 2331 | | [[Raquel Calvo Larralde]] | kazetaria eta dokumentalgilea | 1976 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2332 | | [[Borja Cabo]] | historialaria eta irakaslea | 1995 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2333 | | [[Zuriñe López de Sabando Sainz]] | arabar dokumentalgilea | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2334 | | [[Antonio de la Fuente|Antonio de la Fuente (Durango)]] | Durangoko musikari, dantzari eta zilargina (XVIII-XIX mendeetakoa) | 1758<br/>1757 | 1834 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2335 | [[Fitxategi:Gabriel Martínez de Aragón y Urbitzondo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q110401566|Gabriel Martínez de Aragón y Urbiztondo]]'' | | 1865 | 1934 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2336 | | [[Iñaki Leon Merino|Iñaki Leon]] | futbolari gasteiztarra | 2000 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2337 | | ''[[:d:Q110491347|Ziortza Laiseka]]'' | Politikaria | | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2338 | | [[Maider Laiseka]] | maistra | 1983 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2339 | | ''[[:d:Q110492931|Enrique Zubia Elorduy]]'' | | 1947 | | ''[[:d:Q24016810|Bermeo]]'' |- | style='text-align:right'| 2340 | | [[Ana Teresa Berroeta]] | Ikasle | 1961 | 1980 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2341 | | ''[[:d:Q110537021|Rosa Bustinza Ozerin]]'' | | 1899 | | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 2342 | | ''[[:d:Q110569986|Ramon Etxezarreta]]'' | euskal legelaria (1808-1879) | 1808 | 1879 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2343 | [[Fitxategi:Belén Bengoetxea.jpg|center|128px]] | [[Belén Bengoetxea|Belén Bengoetxea Rementeria]] | EHUko irakaslea eta ikertzailea | 1966 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2344 | | ''[[:d:Q110634242|Karlos Martínez B.]]'' | artista | 1982 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2345 | | [[Julio Arbosa]] | Ebanista, espeleologo eta ekintzaile arabarra | 1939 | 2007 | [[Murgia]] |- | style='text-align:right'| 2346 | [[Fitxategi:Garazi Romero.jpg|center|128px]] | [[Nerea Castaño]] | abokatua | 1995 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2347 | | ''[[:d:Q110695002|Ibon Landa Amutxategi]]'' | artista | 1994 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2348 | [[Fitxategi:Aitziber Urrutia. Eskalatzailea.jpg|center|128px]] | [[Aitziber Urrutia]] | Bizkaiko eskalatzailea | 2002 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2349 | | [[Arantza Chacón Ormazabal]] | Zehar Errefuxiatuekin elkarteko Zuzendaria | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2350 | | [[Pilar Narbaiza]] | erraketista, sukaldari | 1922 | 2010 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2351 | | [[Ángela Molinuevo y Longuebau]] | Gasteizko karitate zerbitzuen bultzatzailea | 1845 | 1919 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2352 | | ''[[:d:Q110765432|Sonia Lambarri]]'' | ingeniaria | | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2353 | | ''[[:d:Q110765433|Isusko Lambarri]]'' | ingeniaria | | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2354 | | ''[[:d:Q110765435|Isabelita Alcoceba]]'' | | 1951 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2355 | | [[María Ruiz de Gauna]] | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2356 | [[Fitxategi:Parque Teresa Sánchez de Bilbao 2.jpg|center|128px]] | [[Teresa Sánchez de Bilbao]] | | | 1480 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2357 | | [[José Francisco Antón Idróquilis]] | Gizarte Ongizaterako Foru Erakundearen Zuzendaria | | | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 2358 | | ''[[:d:Q110831854|José Luis Alonso Quilchano]]'' | | 1958 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2359 | | ''[[:d:Q110832093|Estibaliz Martínez Pinedo]]'' | | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2360 | [[Fitxategi:SaioaManzisidor-9 tokikom 700x700.jpg|center|128px]] | [[Saioa Mantzizidor]] | nekazaria eta enpresaburua | 1980 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2361 | | ''[[:d:Q110881082|Ezequiel Bilbao Imaz]]'' | | 1862 | 1938 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2362 | [[Fitxategi:JuanmaDGereñuliburuartean.jpg|center|128px]] | [[Juan Manuel Díaz de Guereñu|Juan Manuel Diaz de Gereñu]] | Deustuko Unibertsitateko irakaslea | 1956 | | [[Matura]] |- | style='text-align:right'| 2363 | | [[Haizea Pastor]] | | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2364 | | [[Beatriz Lalaguna]] | | 1980 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2365 | | [[Irantzu Solaguren]] | | 2003 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2366 | | [[Amelia Baldeón Iñigo]] | Arabar arkeologoa | 1950 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2367 | [[Fitxategi:AinhoaAzpitarte tokikom 700x700.jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Azpitarte]] | bizkaitar abeslaria, futbolaria eta aktorea | 2004 | | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 2368 | | [[Ander Egiluz]] | Futolari euskal-estatubatuarra | 1998 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2369 | [[Fitxategi:Naiara Aginako Bengoa.png|center|128px]] | [[Naiara Aginako|Naiara Aginako Bengoa]] | informatikari, irakasle eta ikertzailea | 1982 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2370 | [[Fitxategi:Ireide Arriolabengoa.jpg|center|128px]] | [[Ireide Arriolabengoa]] | UEUko pedagogoa | 1972 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2371 | | [[Adrián Amantegi|Adrián Amantegi Arteaga]] | Amantegi Harrobiaren jabe ohia | 1928 | 2018 | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 2372 | | [[León Amantegi]] | | | 1941 | [[Mañaria]] |- | style='text-align:right'| 2373 | | ''[[:d:Q111203379|Benjamín Respaldiza]]'' | | | | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 2374 | | ''[[:d:Q111203380|Paulino Antuñano]]'' | | | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2375 | [[Fitxategi:Boni Macarron elizpean.jpg|center|128px]] | [[Boni Macarrón|Boni Macarron]] | Durangoko martxantera | 1924 | 2007 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2376 | | ''[[:d:Q111277702|José Antonio Abrisqueta Zarrabe]]'' | | 1933 | 2013 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2377 | | ''[[:d:Q111336144|Amalia Goyri]]'' | | 1900 | | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 2378 | | [[Juan Ignacio Lorente|Juan Ignacio Lorente Zugaza]] | arabar alpinista eta oftalmologoa | 1939 | 2022 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2379 | | [[Maite Guevara]] | Aktorea, pailazoa, clown | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2380 | | [[Josefina Markina]] | filantropoa | 1889 | 1972 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2381 | | [[Pedro Antonio Gainzarain]] | Irakaslea, apaiza | 1928 | 2006 | [[Elvillar]] |- | style='text-align:right'| 2382 | | ''[[:d:Q111667486|Alejandro Echevarría]]'' | bizkaitar politikaria | 1932 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2383 | [[Fitxategi:Irene Sarrionandia Astun inguruko mendietan.jpg|center|128px]] | [[Irene Sarrionandia]] | mendi korrikalaria | 1948 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2384 | [[Fitxategi:Andoni Epalza Gallastegi by Dani Blanco.jpg|center|128px]] | [[Andoni Esparza Gallastegi]] | kultura ekintzailea, kooperatiba sustatzailea | 1932 | 2012 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2385 | [[Fitxategi:20.000 especies de abejas, 2023 (Estibaliz Urresola).jpg|center|128px]] | [[Estibaliz Urresola Solaguren|Estibaliz Urresola]] | Zinema zuzendaria | 1984 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2386 | [[Fitxategi:Maddi Agirre, 2023an Guardian.jpg|center|128px]] | [[Maddi Agirre]] | Gasteizko bertsolaria | 2005 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2387 | | [[Unai Ropero]] | futbolari arabarra | 2001 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2388 | [[Fitxategi:AlaitzBiritxinagaIMG1993 tokikom 700x700.jpg|center|128px]] | [[Alaitz Biritxinaga]] | txirrindulari epailea eta zuzendaria | 1974 | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 2389 | | [[Paula Amilburu]] | Aramaioko bertsolaria | 1994 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 2390 | | ''[[:d:Q112322527|Joan Ferrera]]'' | | 1996 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2391 | | [[Unai Naveira]] | Futbolari bizkaitarra | 2001 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2392 | [[Fitxategi:Olga Uribe. Ehulea.jpg|center|128px]] | [[Olga Uribe]] | Ehulea | 1958 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2393 | | ''[[:d:Q112512359|Edurne Baz]]'' | | 1979 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2394 | [[Fitxategi:Ainhoa Colino. ibiltaria.jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Colino]] | ibiltaria | 2004 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2395 | [[Fitxategi:Begoña Guillen Montero.jpg|center|128px]] | [[Begoña Guillen]] | argazkilaria | 1963 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 2396 | | [[Isidoro Temprano]] | lineako operario, sindikalista eta udal-politikaria | 1963 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2397 | [[Fitxategi:Pablo Hernando.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q112674594|Pablo Hernando]]'' | | 1986 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2398 | | ''[[:d:Q112678921|Antón de Madariaga]]'' | | 1921 | 2013 | ''[[:d:Q120171330|Górliz]]'' |- | style='text-align:right'| 2399 | | [[María Ereña]] | | 1996 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2400 | [[Fitxategi:Edurne Garitazelaia.jpg|center|128px]] | [[Edurne Garitazelaia]] | Emakume euskaltzalea | 1926 | 2005 | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 2401 | | ''[[:d:Q112915553|Pedro Alfonso Casado]]'' | | 1972 | 2022 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2402 | | ''[[:d:Q112942976|Florentino del Río López]]'' | | 1902 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2403 | [[Fitxategi:Rocío Vitero 2023.jpg|center|128px]] | [[Rocío Vitero Pérez]] | Gizarte langilea eta politikaria | 1980 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2404 | | [[Galder Zubizarreta]] | Futbolari bizkaitarra | 1980 | | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 2405 | | [[Ángela Sevilla]] | euskal politikaria | 1964 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2406 | | [[Eduardo Montejo]] | | 1879 | 1962 | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 2407 | | ''[[:d:Q113514831|Lander Alcoceba]]'' | | 1963 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2408 | | ''[[:d:Q113551415|Teresa Roca]]'' | | | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2409 | | [[Andoni Lopez de Abetxuko]] | txirrindulari arabarra | 1999 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 2410 | [[Fitxategi:Iñaki Varona Urbina.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Varona Urbina]] | Gasteizko irakasle eta mendizale euskaltzalea | 1967 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2411 | | [[Eder Salas]] | txirrindulari bizkaitarra | 1981 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2412 | | [[Basilio Osaba Ruiz Erentxun]] | Arabar arkeologiaren aitzindari | 1907 | 1978 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2413 | | ''[[:d:Q113777504|Peio Aguirre]]'' | | 1972 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2414 | | [[Mikel Pradera Belar]] | Futbolari bizkaitarra | 1995 | | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 2415 | | [[Iñigo Pradera Belar]] | Futbolari bizkaitarra | 1994 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2416 | | [[Vicente Abreu|Vicente Abreu Madariaga]] | | 1879 | 1974 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2417 | | ''[[:d:Q113954946|Micaela de Aguirre]]'' | | 1603 | 1677 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2418 | [[Fitxategi:Goyas 2023 - Sin identificar 109.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q113955447|Mikel Bustamante]]'' | | 1986 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 2419 | | ''[[:d:Q113989091|Venancio del Val]]'' | | 1911 | 2004 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2420 | [[Fitxategi:Jose Luis Saenz de Ugarte.jpg|center|128px]] | [[Jose Luis Saenz de Ugarte|José Luis Sáenz de Ugarte]] | arabar argazkilari, espeleologo, kazetari eta historialaria | 1933 | 2022 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2421 | | ''[[:d:Q113990058|Clemente Arraiz]]'' | | 1873 | 1952 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2422 | [[Fitxategi:Obdulio de Perea.jpg|center|128px]] | [[Obdulio Perea]] | gasteiztar idazlea | 1836 | 1870 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2423 | | [[Jorge Bengoetxea]] | Futbolari bizkaitarra | 1996 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2424 | | ''[[:d:Q114064024|Agapito Manteli]]'' | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2425 | | ''[[:d:Q114064082|Baltasar Melchor Jorge de Manteli Arriola]]'' | Euskal Herriko inprimatzailea | 1754 | 1832 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2426 | | [[Iñigo Urretxua]] | txirrindulari bizkaitarra | 1978 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2427 | [[Fitxategi:Retrato de don Diego Manuel de Arriola y Esquivel.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q114098742|Diego Manuel de Arriola]]'' | | 1784 | 1848 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2428 | [[Fitxategi:Elixabete Etxanobe 2019.jpg|center|128px]] | [[Elixabete Etxanobe]] | Bizkaiko ahaldun nagusia | 1978 | | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 2429 | | ''[[:d:Q114137262|Maria Elorza]]'' | Idazlea eta zinemagilea | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2430 | | ''[[:d:Q114152093|Epifanio Díaz de Arcaute]]'' | 1845-1910 | 1845 | 1910 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2431 | | ''[[:d:Q114152159|Moisés Díaz de Arcaute]]'' | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2432 | | [[Antonio Salado]] | Futbolari bizkaitarra | 1997 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2433 | [[Fitxategi:Edurne Azpitarte tokikomAnboto.org20220924 02 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Edurne Azpitarte]] | bizkaitar areto-futbol jokalari ohia | 1978 | | [[Garai]] |- | style='text-align:right'| 2434 | [[Fitxategi:Mercedes Diaz Morales20221006.jpg|center|128px]] | [[Mercedes Diaz Morales]] | tren geltokiburua | 1902 | 1982 | [[Birgaragoien]] |- | style='text-align:right'| 2435 | | ''[[:d:Q114380225|Andoni Polo]]'' | abokatua | 1996 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2436 | [[Fitxategi:Placa homenaje a Eduardo Respaldiza Ugarte en Respaldiza.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q114562390|Eduardo Respaldiza Ugarte]]'' | | 1892 | 1973 | [[Arespalditza]] |- | style='text-align:right'| 2437 | | [[Obdulio Lopez de Uralde|Obdulio Lopez de Uralde y Villodas]] | Gazteiztar pintorea, marrazkilaria, ilustratzailea, eta kartelgilea | 1896 | 1957 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2438 | [[Fitxategi:Athleticeko gabarra itsasadarrean (Unai Egiluz).jpg|center|128px]] | [[Unai Egiluz]] | Futbolari bizkaitarra | 2002 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2439 | | ''[[:d:Q114661703|Gerardo Armesto]]'' | | 1949 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2440 | [[Fitxategi:Marta Extramiana.png|center|128px]] | [[Marta Extramiana]] | Idazlea, ilustratzailea, artearen historiagilea, gidoilaria | 1964 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2441 | [[Fitxategi:Nerea Gastón. Arte historialaria.jpg|center|128px]] | [[Nerea Gastón]] | Arte historialaria | 1995 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2442 | [[Fitxategi:Usue Egia. Ilustratzailea.jpg|center|128px]] | [[Usue Egia]] | Ilustratzailea | 1992 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2443 | | [[Xabier Naveira]] | Futbolari bizkaitarra | 1999 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2444 | | [[Amaia Otsoa]] | Arabar bertsolaria | 1961 | 2018 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2445 | | [[Ekaitz Molina]] | Futbolari bizkaitarra | 1990 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2446 | [[Fitxategi:Portada-África primer viaje de La Exploradora.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q114852151|Domingo Sar]]'' | | 1846 | 1927 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2447 | | ''[[:d:Q114853047|Francisco Javier de Aranguren y Urrutia]]'' | | 1768 | 1838 | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 2448 | | ''[[:d:Q114853456|Ramón Apraiz Sáenz de Elburgo]]'' | | 1845 | 1926 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2449 | | ''[[:d:Q114853508|José María Cenarruzabeitia Muguira]]'' | | 1889 | 1972 | [[Arbatzegi]]<br/>[[Munitibar|Munitibar-Arbatzegi Gerrikaitz]] |- | style='text-align:right'| 2450 | | ''[[:d:Q114855572|Brígida Josefa Ramona Orueta Uriarte]]'' | | 1745 | 1900 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2451 | | ''[[:d:Q114876474|Teotiste Urrutia]]'' | | 1834 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2452 | | ''[[:d:Q114876787|Eugenio Urandúrraga y Garamendi]]'' | (1852-1905) | 1852 | 1905 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2453 | | ''[[:d:Q114877453|Marta Venceslao]]'' | | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2454 | [[Fitxategi:Rosa Arregi.jpg|center|128px]] | [[Rosa Arregi]] | Euskal erraketista profesionala | 1922 | 2004 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2455 | | ''[[:d:Q114956081|Lukas Sergnese Bermúdez]]'' | | 2001 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2456 | | [[Asier Arana Sánchez]] | futbolari bizkaitarra | 1999 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2457 | | [[Iñigo Arzuaga]] | Futbolari bizkaitarra | 1997 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2458 | [[Fitxategi:Ane Elordi.jpg|center|128px]] | [[Ane Elordi]] | Kazetaria, Irakaslea, Korrikaren arduraduna | 1991 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2459 | | ''[[:d:Q115036240|Domingo de Guzmán Álvarez Ruiz de Viñaspre]]'' | politikari espainiarra | 1924 | | [[Moreda Araba]] |- | style='text-align:right'| 2460 | [[Fitxategi:Loren Eguren tokikom Anboto.org 20221003.jpg|center|128px]] | [[Loren Eguren]] | mende luzean bizi izan zen elorriotar etxekoandre langilea | 1920 | 2023 | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2461 | [[Fitxategi:Asun Ibarrondo1.jpg|center|128px]] | [[Asun Ibarrondo]] | bizkaitar zerbitzaria, jangela arduraduna, ostalaria, enpresaburua | 1952 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2462 | | [[Garbiñe Ortega]] | Zinema komisarioa | 1981 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2463 | | [[Imanol Baz]] | futbolari arabarra | 2001 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2464 | | [[Maitane Carballo]] | zinemagilea | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2465 | | [[Idurre Frías]] | futbolari ohia | 1991 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2466 | | [[Ana Aguiriano]] | saskibaloi jokalari ohia | 1961 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2467 | | [[Josefina Añua]] | saskibaloi jokalari ohia | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2468 | | [[Josu Calvo Aurrekoetxea]] | euskal fisikari eta astrofisikaria | 1994 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2469 | | [[Raúl Salcedo]] | futbolari arabarra | 1985 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2470 | | [[Ana Zamorano]] | Bidaiaria | 1992 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2471 | | [[Mikel De Gregorio]] | Futbolari bizkaitarra | 1985 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2472 | | [[Andoitz Galdós]] | Futbolari eta entrenatzaile arabarra | 1985 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2473 | | ''[[:d:Q115265183|José de Lejarreta]]'' | | 1834 | 1895 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 2474 | | ''[[:d:Q115265558|Rebeca Matellán]]'' | | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2475 | | ''[[:d:Q115357533|Pío Vallerna Retola]]'' | (1755-1791) | 1755 | 1791 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2476 | | ''[[:d:Q115376996|Benito Guinea López de Aréchaga]]'' | (1855-1917) | 1855 | 1917 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2477 | | [[Iker Rioja|Iker Rioja Andueza]] | | 1987 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2478 | | ''[[:d:Q115440262|Mikel Urquijo Goitia]]'' | (1964-) | 1964 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2479 | [[Fitxategi:Yaiza Romero1 Tokikom Anboto.org (cropped).jpg|center|128px]] | [[Yaiza Romero]] | zornotzar kirolaria, urpeko arrantzan | 1997 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2480 | | ''[[:d:Q115468281|Fabián Ortiz de Pinedo]]'' | (1844-1909) | 1844 | 1909 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2481 | | [[Aitor Bizkarra]] | Abadiñoko bertsolaria | 1996 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2482 | [[Fitxategi:Juliana Saratxaga. Pandero jotzailea.jpg|center|128px]] | [[Juliana Saratxaga]] | pandero jotzailea | 1911 | 2013 | [[Aiara]] |- | style='text-align:right'| 2483 | | ''[[:d:Q115476863|Thais Pargaray]]'' | | 2004 | | ''[[:d:Q24008392|Gasteiz / Vitoria hiria]]'' |- | style='text-align:right'| 2484 | [[Fitxategi:Mireia Elkoroiribe.jpg|center|128px]] | [[Mireia Elkoroiribe|Mireia Elkoroibide Zenikaonandia]] | Politikaria | 1975 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2485 | | ''[[:d:Q115490880|Eduardo Vélaz de Medrano]]'' | (1814-1865) | 1814 | 1865 | [[Madril]]<br/>[[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2486 | | ''[[:d:Q115501278|Juan Antonio Basterra Lezcano]]'' | | 1729 | 1790 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2487 | | ''[[:d:Q115522595|Antón Arriola]]'' | | 1967 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2488 | [[Fitxategi:Mari Tere Alberdi. Sukaldaria.jpg|center|128px]] | [[Mari Tere Alberdi|Mari Tere Alberdi Olabegoia]] | Sukaldaria, tabernaria, aktorea | 1944 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2489 | | [[Gorka Pagonabarraga|Gorka Pagonabarraga Agorria]] | bertsolari bizkaitarra | 2000 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2490 | | [[Imanol Uria|Imanol Uria Albizuri]] | | 1993 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2491 | | [[Beñat Ugartetxea|Beñat Ugartetxea Ostolaza]] | | 1979 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2492 | | [[Arkaitz Ugartetxea]] | bertsolaria | 1977 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2493 | | [[Juanjo Respaldiza]] | bertsolaria | 1964 | | [[Orozko]] |- | style='text-align:right'| 2494 | | [[Beñat Gaztelurrutia]] | bertsolaria | 1976 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2495 | | [[Juan Mari Areitio]] | bertsolaria | 1945 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2496 | | ''[[:d:Q115590255|Jose Luis Mugarza]]'' | bertsolaria | 1954 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2497 | | ''[[:d:Q115590625|Justo Alberdi]]'' | bertsolaria | 1945 | | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 2498 | | ''[[:d:Q115590638|Jon Aurre]]'' | bertsolaria | 1954 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2499 | | ''[[:d:Q115590664|Serapio Lopez]]'' | bertsolaria | 1960 | | [[Baranbio]] |- | style='text-align:right'| 2500 | | [[Adrián Trespalacios]] | Futbolari bizkaitarra | 2002 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2501 | | [[Unai Anda]] | Ametzagako bertsolaria | 1999 | | [[Ametzaga (Zuia)]] |- | style='text-align:right'| 2502 | | [[Eukene De los Aires]] | Gasteizko bertsolaria | 2005 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2503 | | [[Txaber Altube]] | Abadiñoko bertsolaria | 1998 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2504 | | ''[[:d:Q115625413|Jose Manuel Susaeta]]'' | | 1884 | 1951 | [[Arbatzegi]] |- | style='text-align:right'| 2505 | | [[Borja Abasolo]] | bizkaitar txirrindularia | 1988 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2506 | [[Fitxategi:Ikusgela - Alazne Astorga.png|center|128px]] | [[Alazne Astorga]] | euskal aktorea | 1998 | | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 2507 | | [[Oier Aldekoa|Oier Aldekoa Larrañaga]] | | 1979 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2508 | | ''[[:d:Q115800368|Enrique Suárez Alba]]'' | | 1921 | 1987 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2509 | [[Fitxategi:Ainhize Belar eskalatzailea.jpg|center|128px]] | [[Ainhize Belar]] | Eskalatzailea | 2006 | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 2510 | | [[Laura García Mejuto]] | Gasteizko atleta | 1984 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2511 | | [[Kike Sebastián]] | Dulantziko atleta | 1975 | | [[Dulantzi]] |- | style='text-align:right'| 2512 | | ''[[:d:Q115908165|Jesús Izarra Retana]]'' | (1880-1967) | 1880 | 1967 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2513 | | [[Ander Solozabal]] | Gasteizko bertsolaria eta abeslaria | 1991 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2514 | | [[Serapio Lopez]] | Baranbioko bertsolaria | 1960 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 2515 | | [[Arrate Illaro]] | Getxoko bertsolaria | 1989 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2516 | | ''[[:d:Q115960046|Víctor Manuel Amado Castro]]'' | | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2517 | [[Fitxategi:2023-01-05 ALBA Berlin gegen Baskonia Vitoria-Gasteiz (EuroLeague 2022-23) by Sandro Halank–024.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q116052134|Xabier Aspe]]'' | | 1995 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2518 | [[Fitxategi:Maider Castellano.jpg|center|128px]] | [[Maider Castellano]] | gasteiztar saskibaloi jokalari profesionala | 2003 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2519 | [[Fitxategi:EscuelasLlanteno-IratxeParroYLuisPadura.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q116136890|Luis Padura Elorza]]'' | | 1945 | | [[Beotegi]] |- | style='text-align:right'| 2520 | [[Fitxategi:Ainhoa Domaica.jpg|center|128px]] | [[Ainhoa Domaica]] | arabar abokatu, familia bitartekari eta politikaria | 1971 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2521 | | ''[[:d:Q116204979|Ángel Eguileta]]'' | | 1869 | 1942 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2522 | [[Fitxategi:Marina Ortiz de Zárate.jpg|center|128px]] | [[Marina Ortiz de Zárate]] | gasteiztar saskibaloi-jokalaria | 1999 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2523 | [[Fitxategi:El Pelotari - núm. 1, 5 de octubre de 1893 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q116379316|Ángel Bilbao]]'' | | 1900 | 2000 | [[Abando (barrutia)|Abando]] |- | style='text-align:right'| 2524 | | [[Ekhiotz Orobiogoikoetxea]] | futbolari arabarra | 2002 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2525 | [[Fitxategi:Helena Barrenetxea tokikom20230203 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Helena Barrenetxea]] | bizkaitar zestalaria | 2007 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2526 | | [[Iker Aldai]] | futbolari getxotarra | 2003 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2527 | [[Fitxategi:Elena Muñoz Perez.png|center|128px]] | [[Elena Muñoz Perez|Elena Muñoz Pérez]] | ikertzailea | 1997 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 2528 | [[Fitxategi:Julio Alberto Roca Llamas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q116770925|Julio Alberto Roca]]'' | | 1960 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2529 | [[Fitxategi:2023 02 14 lhk posesion melgosa 09(1).jpg|center|128px]] | [[Nerea Melgosa]] | Eusko Jaurlaritzako sailburua | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2530 | | ''[[:d:Q116788925|Jon Ander Urkiaga]]'' | euskal idazlea | 1987 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2531 | | ''[[:d:Q116788927|Txontxe - Jon Etxebarria Rozas]]'' | euskal idazlea | 1980 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2532 | | [[Soraya Prieto Fernández]] | arabar kimikaria | 1979 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2533 | | [[Yolanda Mosquera Fernández]] | Euskal ilustratzailea | 1973 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 2534 | | ''[[:d:Q116923734|José Álvarez]]'' | | 1947 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2535 | | [[Maria Arriaga]] | Erraketista | 1922 | 2014 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2536 | | [[Purificación Arriaga]] | Erraketista | 1925 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2537 | [[Fitxategi:Zuriñe Rodriguez, idazlea.jpg|center|128px]] | [[Zuriñe Rodríguez Lara]] | Kazetaria eta ikerlaria | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2538 | [[Fitxategi:Angelica Ore Zubiaur.jpg|center|128px]] | [[Angélica Orue|Angelica Orue]] | Albaitaria | 1926 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2539 | [[Fitxategi:Itziar de Blas.jpg|center|128px]] | [[Itziar de Blas]] | kazetaria eta itzultzailea | 1965 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2540 | [[Fitxategi:Lur Basterretxea Kerexeta tokikom Anboto20230224 (1) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Lur Basterretxea]] | elorriar mendi eski eta lasterketa kirolaria | 1979 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2541 | [[Fitxategi:Marta Venceslao.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q117026472|Marta Venceslao Pueyo]]'' | | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2542 | | [[Imanol Mugarza]] | txirrindulari bizkaitarra | 1970 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2543 | | [[Maria Eskibel Arratia]] | XVI. mendeko filantropoa | | 1536 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2544 | | [[Nieves Cano|Nieves Cano Aldama]] | gasteiztar filantropoa | 1847 | 1899 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2545 | [[Fitxategi:Municipal Conservatory of Music of Sestao. Teaching Team.jpg|center|128px]] | [[Elena Bárcena]] | | 1963 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2546 | [[Fitxategi:Municipal Conservatory of Music of Sestao. Management Team.jpg|center|128px]] | [[Natalia Goñi]] | | 1963 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2547 | | [[Julen Murga]] | | 1997 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2548 | | [[Marta Velasco]] | | 1970 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2549 | | ''[[:d:Q117303884|Pedro de Landázuri]]'' | | 1747 | 1817 | [[Larrinbe]] |- | style='text-align:right'| 2550 | | [[Beatriz García]] | fisikaria eta zientzialari konputazionala | 1996 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2551 | | [[Isabel de Naverán]] | Ikertzailea, editorea, komisarioa | 1976 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2552 | | [[Iratxe Ormatza]] | Idazlea | 1971 | | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 2553 | | [[Jon Mikel Magunagoitia]] | Futbolari bizkaitarra | 2000 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2554 | [[Fitxategi:Itxaso Paya kantari.jpg|center|128px]] | [[Itxaso Paia|Itxaso Paia Ruiz]] | bertsolari bizkaitarra | 1988 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2555 | | [[Santiago Belaustegigoitia]] | futbolari arabarra | 1890 | 1980 | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2556 | | [[Agurtzane Ortiz]] | medikua, psikiatra | 1964 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2557 | [[Fitxategi:Garazi Sampedro2018 Tokikom Anboto.org (cropped).jpg|center|128px]] | [[Garazi Sampedro]] | bikaitar odontologoa, korrikalaria eta iritzi emailea | 1989 | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 2558 | [[Fitxategi:Itsasne Larruskain2023 tokikom Anboto.org (cropped).jpg|center|128px]] | [[Itsasne Larruskain]] | futbolaria, 2023ko Euskal Ligako emakumezkoen urrezko baloia | 1992 | | [[Traña-Matiena]] |- | style='text-align:right'| 2559 | | [[Joseba Grajales]] | Keralty enpresaren jabea | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2560 | | [[Juan Luis Arregui]] | Ence enpresaren lehendakari eta akziodun nagusia | 1944 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2561 | | [[José María Galíndez]] | | | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2562 | | ''[[:d:Q118583274|Vicente López de Uralde Lazcano]]'' | | 1894 | 1990 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2563 | | [[Juana María Ruiz de Gámiz]] | Arabako markesa, esklabotzarekin lortutako diruarekin ongintzan aritu zen | 1841 | 1913 | [[Betoñu]] |- | style='text-align:right'| 2564 | | [[Domingo Aldama]] | | | | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 2565 | [[Fitxategi:Encuentro Feminista Podemos Euskadi (Santurtzi, 2023).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q118809539|Paula Amieva]]'' | | 1986 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2566 | | ''[[:d:Q118829081|Mª Antònia Soler]]'' | | 1941 | | [[Pierola]] |- | style='text-align:right'| 2567 | | ''[[:d:Q118898291|Pablo Antonio Epalza Lecanda]]'' | bankaria, esklabotza sustatu zuen | 1804<br/>1802 | 1868 | [[Orozko]] |- | style='text-align:right'| 2568 | [[Fitxategi:Oihane Irastorza. Izurtzako alkatea.jpg|center|128px]] | [[Oihane Irastorza]] | Irakaslea eta politikaria | 1981 | | [[Izurtza]] |- | style='text-align:right'| 2569 | [[Fitxategi:Eneritz Azpitarte. Zaldibarko alkatea.jpg|center|128px]] | [[Eneritz Azpitarte]] | Politikaria | 1985 | | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 2570 | [[Fitxategi:Julene Lazkano. Elorrioko alkatea.jpg|center|128px]] | [[Julene Lazkano]] | Irakaslea eta politikaria | 1985 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2571 | [[Fitxategi:Eneritz Agirre. Atxondoko alkatea.jpg|center|128px]] | [[Eneritz Agirre]] | Administraria eta politikaria | 1983 | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 2572 | [[Fitxategi:Iruri Altzerreka Tokado Saria tokikom Anboto.org20230602 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Iruri Altzerreka]] | bertsolaria | 2000 | | [[Garai]] |- | style='text-align:right'| 2573 | | [[Pedro Larrinaga]] | txirrindulari bizkaitarra | 1953 | | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 2574 | [[Fitxategi:Erika Letamendi.jpg|center|128px]] | [[Erika Letamendi Hurtado]] | Politikaria | 1985 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2575 | [[Fitxategi:Txelo Auzmendi Jimenez.jpg|center|128px]] | [[Txelo Auzmendi Jimenez]] | Terapeuta eta politikaria | 1960 | | [[Araia]] |- | style='text-align:right'| 2576 | [[Fitxategi:Rosa Mari Artza.jpg|center|128px]] | [[Rosa Mari Artza Azueta]] | Euskaltzalea, ekintzailea | 1946 | 2001 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 2577 | [[Fitxategi:Igone Amesti, abeslaria, musika irakalea.jpg|center|128px]] | [[Igone Amesti]] | abeslaria | 1985 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2578 | [[Fitxategi:Ainize Gastaka. Laudioko alkatea.jpg|center|128px]] | [[Ainize Gastaka Martínez]] | Abokatua eta politikaria | 1985 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2579 | [[Fitxategi:Jon Gisasola Ioritz Gisasola tokikom Anboto.org20230608 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Jon Gisasola]] | mallabiar herri kirolaria | 1999 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2580 | [[Fitxategi:Ioritz Gisasola Jon Gisasola Ioritz Gisasola tokikom Anboto.org20230608 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Ioritz Gisasola]] | bizkaitar aizkolaria | | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2581 | | [[Israel Pagaldai]] | Giza Immunoeskasiaren Birusak gaixotuta hil zen haurra | 1984 | 1998 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2582 | | [[Bittor Isuskitza]] | Futbolari bizkaitarra | 1998 | | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 2583 | | ''[[:d:Q120497513|Maialen Martija Díez]]'' | euskal meteorologoa | 1981 | | [[Deustu]] |- | style='text-align:right'| 2584 | [[Fitxategi:Josune Askota.jpg|center|128px]] | [[Josune Escota Bisbal]] | Abokatua, politikaria | 1970 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2585 | | ''[[:d:Q120646030|Idoia Zabaleta]]'' | koreografoa, kudeatzailea, irakaslea eta konpainiako zuzendaria | 1970 | | ''[[:d:Q24008392|Gasteiz / Vitoria hiria]]'' |- | style='text-align:right'| 2586 | [[Fitxategi:YanireGranero tokikom Anboto.org20190628 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Yanire Granero]] | bizkaitar diseinatzailea eta enpresaburua | 1988 | 2023 | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2587 | | [[Garazi Martin]] | Arraunlari sestaotarra | 1987 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2588 | | ''[[:d:Q120834579|Tomás Urigoitia Ajuria]]'' | arkeologo amateurra, arkeologia prospektorea | 1949 | 2023 | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 2589 | | ''[[:d:Q120834987|Lontxo Ugarte Lopez de Bergara]]'' | arkeologo amateurra, arkeologia prospektorea | 1950 | 2023 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 2590 | [[Fitxategi:NaroaAzpitarte tokikom Anboto.org20230718.jpg|center|128px]] | [[Naroa Azpitarte]] | errugbi jokalaria | 2005 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2591 | | [[Jaime Albisu]] | txirrindulari bizkaitarra | 1953 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2592 | | [[Javier Ibáñez]] | txirrindulari arabarra | 2001 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2593 | [[Fitxategi:GontzalMurgoitio tokikom Anboto.org20220424 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Gontzal Murgoitio]] | bizkaitar atleta | 2001 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2594 | | [[Diego Carrio]] | futbolari arabarra | 1995 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2595 | | [[Ander Pacheco]] | futbolari arabarra | 1995 | | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 2596 | | [[Eduardo J. Alonso Olea]] | | 1962 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2597 | [[Fitxategi:Amaia Goirigolzarri Alegria.jpg|center|128px]] | [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] | Abokatua, aktibista | 1978 | 2023 | [[Gamiz (Mungialdea)]] |- | style='text-align:right'| 2598 | | [[Erika Arrizabalaga]] | Txistularia | 2000 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2599 | | [[Aingeru Olabarrieta]] | futbolari arabarra | 2005 | | [[Luiaondo]] |- | style='text-align:right'| 2600 | [[Fitxategi:2023-01-05 ALBA Berlin gegen Baskonia Vitoria-Gasteiz (EuroLeague 2022-23) by Sandro Halank–021.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q121434305|David Gil]]'' | | 1976 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2601 | | [[Margarita Unzalu Arana|Margarita Unzalu]] | Idazlea | 1892 | 1973 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2602 | | [[Haizea Alonso]] | euskal rap abeslaria | 2001 | | [[Urizaharra]] |- | style='text-align:right'| 2603 | | [[Ihana Iriondo]] | arabar musikari eta ekoizlea | 1998 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2604 | [[Fitxategi:Juanjo-Hidalgo-Elexazar-lanean.jpg|center|128px]] | [[Juanjo Hidalgo]] | arabar arkeologo eta historialaria | 1961 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2605 | [[Fitxategi:Txema Abarrategi.jpg|center|128px]] | [[Txema Abarrategi]] | Aramaioko euskaltzalea | 1963 | 2023 | [[Aramaio]] |- | style='text-align:right'| 2606 | | [[Txaber Ajuriagoikoa]] | Futbolari bizkaitarra | 1999 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2607 | | [[Josu Isasi]] | txirrindulari arabarra | 1974 | | [[Aiara]] |- | style='text-align:right'| 2608 | | [[Juan María Azkue]] | txirrindulari bizkaitarra | 1943 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2609 | | [[Jesús Madrazo]] | txirrindulari bizkaitarra | | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2610 | | [[Inés Unzaga]] | | 1966 | | [[Galdames]] |- | style='text-align:right'| 2611 | | [[Ander Azpitarte]] | txirrindulari bizkaitarra | 1981 | | [[Garai]] |- | style='text-align:right'| 2612 | [[Fitxategi:1912-12-10, La Tribuna, Oscar de Nardiz, Bagaría.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122258369|Oscar de Nardiz]]'' | | 1873 | 1933 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2613 | [[Fitxategi:OihaneUnzalu OihanaZubillaga MaudCombarieu tokikom Anboto.org 20230927 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Oihane Unzalu]] | nutrizionista, kirol monitorea eta lasterkaria | 1987 | | [[Amaitermin]] |- | style='text-align:right'| 2614 | | ''[[:d:Q122397552|Esti Ibarra]]'' | artista | 1995 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2615 | [[Fitxategi:JaioneLopez 20231010.jpg|center|128px]] | [[Jaione López]] | bizkaitar irakaslea eta misiolaria | 1997 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2616 | | [[Cristina Pascual]] | | 1990 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2617 | | [[Óscar Aranguren]] | txirrindulari bizkaitarra | 1970 | 1997 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2618 | [[Fitxategi:ItziarEguren SaraEgidazu tokikom Anboto.org2018.02.18 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Itziar Eguren]] | bizkaitar erizaina eta txistularia | 1953 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2619 | | ''[[:d:Q122731779|Saturnino Iglesias Aguirre]]'' | | 1887 | 1958 | [[Natxitua]] |- | style='text-align:right'| 2620 | | ''[[:d:Q122732355|Susana Urizar]]'' | | 1901 | 1992 | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2621 | [[Fitxategi:Izar Zubiaga Elorrio Futbol taldea2023 tokikom Anboto.org (cropped) (cropped).jpg|center|128px]] | [[Izar Zubiaga]] | bizkaitar futbolaria, atezaina | 2006 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2622 | [[Fitxategi:2024 UCI Road World Championships Zurich Men U23 ITT 98.jpg|center|128px]] | [[Markel Beloki]] | txirrindulari arabarra | 2005 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2623 | | ''[[:d:Q122946931|José Zameza y Elejalde]]'' | | 1731 | 1796 | [[Ibarra (Aramaio)]] |- | style='text-align:right'| 2624 | [[Fitxategi:Gregorio Urkaregi Madariaga.jpg|center|128px]] | [[Gregorio Urkaregi|Gregorio Urkaregi Madariaga]] | Begoñako medikua (1909-1987) eta Euzko Ikasle Batza-ko sortzailea | 1909 | 1987 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2625 | | ''[[:d:Q122972063|Alfredo López de Sosoaga López de Robles]]'' | | 1966 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2626 | | [[Josu Gallastegi]] | Futbolari bizkaitarra | 2001 | | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 2627 | | ''[[:d:Q122973301|Arantza Salterain]]'' | bizkaitar kantaria eta irakaslea | 1963 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2628 | | [[Patricio Castaño Capetillo]] | | | 1916 | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 2629 | | [[Nicolás Castaño Capetillo]] | prestamista eta azukrearen enpresaria XIX. eta XX. mendeetan, Kuban | 1836 | 1926 | [[Sopuerta]] |- | style='text-align:right'| 2630 | | [[Erica Liquete]] | | 1984 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2631 | | [[Ander Ganzabal]] | txirrindulari bizkaitarra | 2000 | | [[Orozko]] |- | style='text-align:right'| 2632 | | [[Julia Irazu Gartzia]] | Maistra aitzindaria | 1892 | 1979 | [[Elvillar]] |- | style='text-align:right'| 2633 | | [[Joseba Berrojalbiz]] | txirrindulari bizkaitarra | 1966 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2634 | | [[Andoni Saenz de Buruaga]] | arabar arkeologoa eta historiaurrelaria | | | [[Araba]] |- | style='text-align:right'| 2635 | [[Fitxategi:Antonio Mnsuri sainz.jpg|center|128px]] | [[Antonio Munsuri Sainz]] | | 1853 | 1901 | [[Karrantza]] |- | style='text-align:right'| 2636 | [[Fitxategi:ElisabethLuengo tokikom Anboto.org20150207.jpg|center|128px]] | [[Elisabeth Luengo]] | bizkaitar bideetako ingeniaria eta arkularia | 1992 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2637 | | ''[[:d:Q123358225|Ander Berrojalbiz]]'' | biolinista | 1983 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2638 | [[Fitxategi:Javier Suso.png|center|128px]] | [[Javier Suso San Miguel]] | | 1955 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2639 | | [[Javier Alonso Etxebarria]] | Futbolari bizkaitarra | 1997 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2640 | | [[Ander Plazaola]] | txirrindulari bizkaitarra | 1992 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2641 | | [[Adrián Legasa]] | txirrindulari bizkaitarra | 1988 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2642 | | [[Rubén Palacios]] | txirrindulari arabarra | 1986 | | [[Amurrio]] |- | style='text-align:right'| 2643 | | [[Sergio García Antolín]] | Futbolari bizkaitarra | 1999 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2644 | | [[Aimar González De Heredia]] | futbolari arabarra | 2003 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 2645 | | [[Maroan Sannadi]] | futbolari arabarra | 2001 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2646 | | [[Gaizka García]] | futbolari arabarra | 2005 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2647 | | [[Igor Oyono]] | Futbolari bizkaitarra | 2008 | | ''[[:d:Q23992541|Barakaldo]]'' |- | style='text-align:right'| 2648 | | [[Ainhoa Olaso]] | durangar zinema zuzendaria, gidoilaria, zutabegilea eta ekintzaile feminista | 1996 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2649 | | [[Egoitz Muñoz]] | futbolari arabarra | 2004 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2650 | | ''[[:d:Q123467856|Francisco de López de Dicastillo]]'' | | 1652 | 1706 | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2651 | | [[Felix Murga]] | arabar arkeologoa eta etnografoa | 1929 | 2001 | [[Zuhatza (Aiara)]] |- | style='text-align:right'| 2652 | [[Fitxategi:June Baonza.jpg|center|128px]] | [[June Baonza Pagaldai]] | Diseinatzaile eta ilustratzailea | 1979 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2653 | | ''[[:d:Q123485402|Eva Tobalina]]'' | | 1975 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2654 | | ''[[:d:Q123485407|Jacinto Arregui]]'' | | 1820 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2655 | | ''[[:d:Q123488412|Isaak Erdoiza]]'' | dantzaria | 1975 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2656 | | ''[[:d:Q123490868|Loreto de Arriola]]'' | | 1785 | 1870 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2657 | [[Fitxategi:MariaUriarteArtamendi20240620.jpg|center|128px]] | [[Maria Uriarte Artamendi]] | bizkaitar irakaslea eta kontalaria | 1966 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2658 | [[Fitxategi:Martin Urrutia en concierto BBKLive.jpg|center|128px]] | [[Martin Urrutia]] | Euskaldun abeslari eta aktorea | 2005 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2659 | [[Fitxategi:Itziar Irakulis Loitxate.jpg|center|128px]] | [[Itziar Irakulis Loitxate|Itziar Irakulis]] | euskal ingeniari eta zientzialaria | 1996 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2660 | [[Fitxategi:MaiderdelRio tokikomAnboto20230901 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Maider del Río Larramendi]] | bizkaitar psikologoa | 1979 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2661 | | [[Eneritz Aranburu]] | abeslaria, panderojolea | 1980 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2662 | | ''[[:d:Q123566735|José Antonio Ogara]]'' | | 1966 | 2023 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2663 | | [[Juan Carlos Abasolo]] | gipuzkoar futbolaria | 1940 | 2022 | [[Araia]] |- | style='text-align:right'| 2664 | [[Fitxategi:Jesica Ruiz II.jpg|center|128px]] | [[Jessica Ruiz Pérez]] | Politikaria eta kimikaria | 1983 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2665 | [[Fitxategi:IntzaOlabarria tokikom Anboto.org20230903 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Intza Olabarria]] | bizkaitar geologoa eta artisaua | 1994 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2666 | | [[Altair Reyes]] | futbolari arabarra | 1994 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2667 | | [[Izan Gutiérrez]] | futbolari arabarra | 2002 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2668 | | [[Gaizka Arkarazo]] | Futbolari bizkaitarra | 1991 | | [[Artzentales]] |- | style='text-align:right'| 2669 | | [[Jon Aspiazu Mendizabal]] | Futbolari bizkaitarra | 1996 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2670 | [[Fitxategi:Pello Otxandiano.jpg|center|128px]] | [[Pello Otxandiano|Pello Otxandiano Kanpo]] | euskal politikaria | 1983 | | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 2671 | [[Fitxategi:June Carmona 2.jpg|center|128px]] | [[June Carmona]] | arabar saskibaloi-jokalaria | 2005 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2672 | | ''[[:d:Q123813126|Justo Vélez de Elorriaga]]'' | | 1786 | 1834 | [[Elorriaga (Gasteiz)|Elorriaga]] |- | style='text-align:right'| 2673 | [[Fitxategi:Oihana Fernández de Barrena.png|center|128px]] | [[Oihana Fernandez de Barrena]] | Aizkolari arabarra | | | [[Deredia|Heredia]] |- | style='text-align:right'| 2674 | | [[Urdax Magunazelaia]] | Bizkaiko harrijasotzailea | 1997 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2675 | | [[Jon Trincado]] | Futbolari bizkaitarra | 2000 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2676 | | [[Mikel Cuberia]] | Futbolari bizkaitarra | 1992 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2677 | [[Fitxategi:Aintzane Uria.jpg|center|128px]] | [[Aintzane Uria]] | abeslaria, soinu jotzailea | 1979 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2678 | | ''[[:d:Q124219299|José Ignacio Vegas Arámburu]]'' | | 1934 | 2024 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2679 | [[Fitxategi:Mari Carmen Montoya Azkuna.jpg|center|128px]] | [[Mari Carmen Montoya Azkuna]] | Farmazialaria, ekintzailea, aitzindaria | 1925 | 2024 | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2680 | [[Fitxategi:Jose Mari Madariaga.jpg|center|128px]] | [[Jose Mari Madariaga Zugadi]] | Frankismoaren jazarpena gogor bizitu zuen herri ekintzaile eta apaiz ohia. | 1937 | 2014 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2681 | [[Fitxategi:Macarena Domaica Goñi.png|center|128px]] | [[Macarena Domaica Goñi]] | Arabako kazetaria eta idazle | 1972 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2682 | | ''[[:d:Q124254882|Guillermo Wakonigg Poirier]]'' | | | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2683 | [[Fitxategi:Benat Garaio Hala bedi.jpg|center|128px]] | [[Beñat Garaio|Beñat Garaio Mendizabal]] | soziolinguista arabarra | 1990 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2684 | [[Fitxategi:ItsasoGangoitia tokikom 7Anboto.org2024.01.14.jpg|center|128px]] | [[Itsaso Gangoitia]] | bizkaitar korrikalaria | 1988 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2685 | [[Fitxategi:FotografiadeNicolasSesma.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q124309793|Nicolás Sesma]]'' | | 1977 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2686 | | [[Izaskun Urkijo Alijo]] | Arkitektoa eta auzendari artistiko zinematografikoa | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2687 | | [[Ibon Sánchez]] | Futbolari bizkaitarra | 2004 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2688 | | ''[[:d:Q124337324|Ainara Aroma]]'' | Aparejadorea | 1978 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2689 | | ''[[:d:Q124354098|Sofía Perea]]'' | | | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2690 | [[Fitxategi:Ibon RG eta Garazi Navas no Runrún 04.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q124354559|Ibon RG]]'' | musikaria | 1978 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2691 | | ''[[:d:Q124358988|Igor Agirre Soubies]]'' | artista | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2692 | | ''[[:d:Q124364423|Juan García Garay]]'' | | 1600 | 1700 | [[Bernedo]] |- | style='text-align:right'| 2693 | [[Fitxategi:José Ortíz de Zárate, alfarero y ceramista de ollerías en Elosu.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q124388121|José Ortíz de Zárate Garmendia]]'' | Elosuko Ollerietako buztingile eta zeramikagilea | 1913 | 2008 | ''[[:d:Q3351496|Ollerieta]]'' |- | style='text-align:right'| 2694 | [[Fitxategi:Fontxo Arroyo, Sabina Méndez y David Hernández. 2023.jpg|center|128px]] | [[Sabina Méndez]] | | 1964 | | [[Berriz]] |- | style='text-align:right'| 2695 | [[Fitxategi:Fontxo Arroyo, Sabina Méndez y David Hernández. 2023.jpg|center|128px]] | [[Fontxo Arroyo]] | | 1971 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2696 | [[Fitxategi:AnartzGorrotxategi Legislatura23-27.png|center|128px]] | ''[[:d:Q124402039|Anartz Gorrotxategi]]'' | arabar politikaria | 1986 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2697 | | ''[[:d:Q124402821|Pilar Garcia de Salazar]]'' | arabar politikaria | 1958 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2698 | | ''[[:d:Q124423833|Javier González Medrano]]'' | | 1969 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2699 | | [[Ainhize Hurtado]] | | 1982 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2700 | | ''[[:d:Q124467499|Ander Pérez Puelles]]'' | artista | 1996 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2701 | | ''[[:d:Q124615299|Aimar Velasco Arbaiza]]'' | | 1988 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2702 | | ''[[:d:Q124650868|Juan Carlos Urkullu Larrea]]'' | | 1928 | | [[Gueñes]] |- | style='text-align:right'| 2703 | | ''[[:d:Q124657436|Tomás Ruiz de Apodaca]]'' | | 1702 | 1767 | [[Maurga]] |- | style='text-align:right'| 2704 | [[Fitxategi:Angosto 1975edo mutilak 02.jpg|center|128px]] | [[German Aldama]] | Sestao, Apellaniz eta Begoñan aritutako apaiz katolikoa | 1918 | 1994 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2705 | | [[Milagros Txurruka]] | dantzaria | 1927 | | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2706 | | [[Kontxi Barturen Uriarte]] | Bakioko baserritarra | 1921 | | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 2707 | | ''[[:d:Q124789088|Amaia Urrutxua]]'' | | 1996 | | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 2708 | | [[Maria de las Mercedes Isasi]] | Moja | 1900 | 1973 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 2709 | | [[Enrique Aldana]] | Begoñako biolin-joltzaiea (1829-1856) | 1829 | 1856 | [[Begoñako errepublika]] |- | style='text-align:right'| 2710 | | [[Ieltxu Garcia]] | Futbolari bizkaitarra | 2004 | | [[Sodupe]] |- | style='text-align:right'| 2711 | | ''[[:d:Q125042918|Janire Manzanas Unzueta]]'' | | 1990 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2712 | | [[Aimar Peña]] | Futbolari bizkaitarra | 2004 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2713 | [[Fitxategi:GREGORIO URKAREGI OTXANDIANO 1869-1927 01.jpg|center|128px]] | [[Gregorio Urkaregi Otxandiano]] | Kontratista eta hargin begoñarra (1869-1927) | 1869 | 1927 | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 2714 | | [[Manuel Ansoleaga]] | | 1879 | 2000 | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2715 | | ''[[:d:Q125252813|Juan Luis Bretón Abrisqueta]]'' | | 1936 | 2024 | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 2716 | [[Fitxategi:Txelu L. Nieva biofisikaria.jpg|center|128px]] | [[Jose Luis Nieva|Jose Luis Nieva Escandón]] | Bizkaitar biologoa eta ikertzailea | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2717 | | ''[[:d:Q125314338|Diego de Basoco]]'' | | | | [[Gordexola]] |- | style='text-align:right'| 2718 | | ''[[:d:Q125319313|José María Cabarga]]'' | | 1899 | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2719 | | ''[[:d:Q125366044|Jose Migel Aurrekoetxea Fernandez]]'' | bizkaitar kimikari ikertzailea | 1958 | | [[Begoñako errepublika]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2720 | [[Fitxategi:Ander-Altuna UEU-2017.jpg|center|128px]] | [[Ander Altuna|Ander Altuna Gabiola]] | euskal zuzentzailea, idazle eta itzutzailea | 1964 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2721 | | ''[[:d:Q125407643|Alejo Moreno Sainz]]'' | argazkilaria | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2722 | [[Fitxategi:Paz Díaz de Espada Buesa.png|center|128px]] | [[Paz Díaz de Espada Buesa]] | | 1931 | 2021 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2723 | [[Fitxategi:Estitxu Arregi Berton aldikaria 2001.jpg|center|128px]] | [[Estitxu Arregi]] | Abesbatza zuzendari eta musikagile Bizkaikoa | | | [[Bilbo]]<br/>[[Begoñako errepublika]] |- | style='text-align:right'| 2724 | | [[Maria Antonia Ozcáriz|Marian Ozcáriz]] | Eusko Jaurlaritzako Hezkuntzako Sailburuordea(2009-2012) | 1953 | | [[Bilbo]]<br/>[[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2725 | [[Fitxategi:Jose Antonio Agorreta Nieva.jpg|center|128px]] | [[Jose Antonio Agorreta]] | Arabako espeleologoa eta arkeologoa | 1938 | 2021 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2726 | | [[Álex Díez]] | Futbolari bizkaitarra | 1975 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2727 | [[Fitxategi:Satur Abon 2008-06-01 Bilbao aldizkaria.png|center|128px]] | [[Satur Abon]] | Bizkaitar gizarte-ekintzaile eta politikaria | | 2017 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2728 | [[Fitxategi:Joxean Llorente 13.jpg|center|128px]] | [[Joxean Llorente]] | Bizkaiko musikaria | 1962 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2729 | | [[Eneko López de Munain]] | futbolari arabarra | 1985 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2730 | | [[Itxaso Mardones]] | arabar kazetaria | 1979 | 2024 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2731 | | [[Santi Balderas]] | legelaria eta unibertsitate irakaslea | 1992 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2732 | [[Fitxategi:Esteban Kadarso 20230204.jpg|center|128px]] | [[Esteban Kadarso|Esteban Kadarso Zubieta]] | Aditua metalografian, Begoñako historiazale eta aztertzailea | 1937 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2733 | [[Fitxategi:Esti Ansotegi.jpg|center|128px]] | [[Esti Ansotegi Guruziaga]] | Psikologoa | 1976 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2734 | | [[Agurtzane Ormatza Imatz]] | Sexologoa | 1967 | | [[Bakio]] |- | style='text-align:right'| 2735 | [[Fitxategi:Andoni Olivares.jpg|center|128px]] | [[Andoni Olivares|Andoni Olivares Ijalba]] | Arriaga Antzokiko programazio-zuzendaria | 1958 | | [[Bilbo]]<br/>[[Santutxu]] |- | style='text-align:right'| 2736 | [[Fitxategi:Gadea Moja - 2024 - 12 (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q125799106|Gadea Moja]]'' | skater espainiarra | 2009 | | [[Algorta]] |- | style='text-align:right'| 2737 | | ''[[:d:Q125822592|Iara Solano Arana]]'' | Sortzaile eta ikertzaile eszenikoa | 1985 | | ''[[:d:Q53155438|Gasteiz]]'' |- | style='text-align:right'| 2738 | | [[Joseba Gallaga]] | Pala-jokalari profesionala (1928-2020) | 1928 | 2020 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2739 | | [[Andrés Isasi Zulueta]] | bizkaitar finantzaria | 1822 | 1890 | [[Baranbio]] |- | style='text-align:right'| 2740 | | [[Asier Gonzalez|Asier Gonzalez Soreasu]] | Santutxuko irakasle, irakasle eta politikaria | 1982 | | [[Bilbo]]<br/>[[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2741 | | ''[[:d:Q125954696|Ander Añibarro Maestre]]'' | | 1989 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2742 | | ''[[:d:Q125961009|Antolín Atutxa]]'' | | | | [[Oba]] |- | style='text-align:right'| 2743 | | ''[[:d:Q125967035|Florentino Fernández de Retana Martínez de Zabarte]]'' | | 1924 | 2015 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2744 | [[Fitxategi:Aitziber González García tokikom Anboto.org2023.10.06 (cropped).png|center|128px]] | [[Aitziber González García]] | arabar arkeologoa eta ikertzailea | 1991 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2745 | [[Fitxategi:Lucia Arrube, erraketista iurretarra.jpg|center|128px]] | [[Lucia Arrube]] | erraketista | 1923 | 2012 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 2746 | | [[Iker Trigo]] | txirrindulari bizkaitarra | 2001 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2747 | [[Fitxategi:Onintze Oleaga.jpg|center|128px]] | [[Onintze Oleaga]] | Abokatua eta politikaria | | | [[Atxondo]] |- | style='text-align:right'| 2748 | | [[Ricardo Sardui]] | txirrindulari bizkaitarra | | | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2749 | | ''[[:d:Q126210955|Maitane Martinez Egiluz]]'' | Informatikari arabarra | 1998 | | [[Bastida (Araba)|Bastida]] |- | style='text-align:right'| 2750 | [[Fitxategi:Maritxu Egigurenen erraketa.jpg|center|128px]] | [[Maritxu Egiguren]] | erraketista profesionala | 1921 | 1981 | [[Zaldibar]] |- | style='text-align:right'| 2751 | | [[Matxalen Akasuso Atutxa]] | arkitekto bizkaitarra | | | [[Santutxu]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2752 | [[Fitxategi:K-Toño Frade semea.png|center|128px]] | [[Juan Antonio Frade Villar]] | margolari, karikaturagile eta kazetari bilbotarra | 1945 | 2018 | [[Indautxu]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2753 | | [[Isaak Díez Ibáñez]] | arabar eskultorea eta margolaria | 1891 | 1962 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2754 | [[Fitxategi:Sonia Charcan 1997ko txupinera Bilbon.jpg|center|128px]] | [[Sonia Charcan|Sonia Charcan Losada]] | bizkaitar kazetaria | | | [[Bilbo]]<br/>[[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2755 | | [[Saioa Dominguez]] | Bizkaiko biokimikaria | 1982 | | [[Otxarkoaga]] |- | style='text-align:right'| 2756 | | [[Leire Zorrozua]] | Komunikazio arduraduna Bizkaiko Foru Aldundian Kultura sailean | | | [[Santutxu]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2757 | | [[Arkaitz Zarraga]] | Euskaltegi irakasle bizkaitarra | 1972 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2758 | | [[Josune Zearra]] | | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2759 | | [[Jesús María Martínez Urra]] | | 1962 | | [[Agurain]] |- | style='text-align:right'| 2760 | | ''[[:d:Q126597992|Teresa Ibañez Axpe]]'' | Zinemako, telebistako eta antzerkiko aktorea | 1944 | | [[Murgia]] |- | style='text-align:right'| 2761 | [[Fitxategi:Joseba Arrieta - Berton aldizkaria Begoña - Elkarrizketa.jpg|center|128px]] | [[Joseba Arrieta]] | Santutxuko Karmelo ikastola eta Gaztedi dantzari taldearen sortzaileetako bat | 1932 | 2022 | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2762 | | [[Iñaki Zabala Beaskoetxea|Iñaki Zabala (bizkaitarra)]] | Santutxuko Karmelo ikastolaren sortzaileetako bat | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2763 | [[Fitxategi:Jose Luis Kerejeta Berton aldizkaria Begoña 1998-2003 088.jpg|center|128px]] | [[Jose Luis Kerexeta]] | Santutxuko Karmelo ikastolaren sortzaileetako bat | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2764 | [[Fitxategi:Eukene Urkaregi.jpg|center|128px]] | [[Eukene Urkaregi]] | margolari bizkaitarra | 1950 | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2765 | [[Fitxategi:Alvaro perez bilbao-eus.jpg|center|128px]] | [[Álvaro Pérez Alonso]] | Bilboko udalean zinegotzia da 2019tik | 1985 | | [[Otxarkoaga]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2766 | | ''[[:d:Q126888901|Urtzi Urrutikoetxea Olabarria]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) sortzaileetako bat | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2767 | | ''[[:d:Q126888905|Benito Fiz Diez]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) sortzaileetako bat | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2768 | | ''[[:d:Q126888943|Aitziber Laskibar Lizarribar]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) lehen zuzendaria | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2769 | | ''[[:d:Q126888954|Itxaso Perez Pison]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) kazetaria | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2770 | | ''[[:d:Q126888962|Unai Cuevas Arano]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) kazetaria | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2771 | | ''[[:d:Q126888971|Arrate Diez Martinez]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) kazetaria | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2772 | | ''[[:d:Q126889010|Iñaki Berastegi Abajo]]'' | Begoñako Berton aldizkariko (1998-2018) maketatzailea | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2773 | | ''[[:d:Q126889028|Irune Urrizelki Berro]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) kazetaria | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2774 | | ''[[:d:Q126889041|Iratxe Ruiz Fuente]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) kazetaria | | | [[Santutxu]] |- | style='text-align:right'| 2775 | | ''[[:d:Q126889053|Dabi Piedra Robledo]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) kazetaria | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2776 | | ''[[:d:Q126889060|Ane Zabala Gabikagogeaskoa]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) kazetaria | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2777 | | ''[[:d:Q126889070|Iñigo Azkona Bikandi]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) argazkilaria | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2778 | | ''[[:d:Q126889076|Lur Mallea Otsoa de Txintxetru]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) azken zuzendaria | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2779 | | ''[[:d:Q126889084|Iker Martinez de Lagos Menike]]'' | Begoñako Berton aldizkariaren (1998-2018) kazetaria | | | [[Begoña (barrutia)|Begoña]] |- | style='text-align:right'| 2780 | | [[Josu Meabe]] | Karmelo eta Kirikiño ikastolen sortzaileen taldekoa, Bizkaiko Ikastolen presidentea 9 urtez | 1934 | | [[Santutxu]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2781 | | ''[[:d:Q126959759|Pedro Sáez de Castillo]]'' | | 1973 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2782 | | [[Mitxel Elortza Exea]] | idazlea | 1988 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2783 | | [[Anartz Peña]] | Futbolari bizkaitarra | 2001 | | [[Balmaseda]] |- | style='text-align:right'| 2784 | | ''[[:d:Q127260043|Diana Santamaría]]'' | | 2005 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2785 | | ''[[:d:Q127273262|Blanca Arrieta]]'' | koreografoa | 1970 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2786 | | ''[[:d:Q127274903|Iker Fidalgo]]'' | unibertsitateko irakaslea | 1983 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2787 | | [[Urko Collado]] | Futbolari bizkaitarra | 2001 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2788 | | [[Rafael Villalonga]] | | 2001 | | [[Getxo]] |- | style='text-align:right'| 2789 | | [[Ania Sáenz de Buruaga]] | ilustratzailea | 1988 | | ''[[:d:Q53155438|Gasteiz]]'' |- | style='text-align:right'| 2790 | | [[Markel Goikoetxea]] | Futbolari bizkaitarra | 2002 | | [[Otxandio]] |- | style='text-align:right'| 2791 | | [[Ander Sánchez Fernández De Larrea]] | futbolari arabarra | 2004 | | [[Dulantzi]] |- | style='text-align:right'| 2792 | | [[Nieves Berasaluze]] | erraketista | 1924 | 2021 | [[Mallabia]] |- | style='text-align:right'| 2793 | [[Fitxategi:Jon Irazabal Tokikom Anboto 2015.jpg|center|128px]] | [[Jon Irazabal Agirre]] | Historialaria | 1960 | 2024 | [[Iurreta]] |- | style='text-align:right'| 2794 | | [[Andoni Gerrikaetxebarria]] | Bilboko Elizbarrutiko Bikario Nagusia (1989-2006) | 1934 | | [[Uribarri (Bilboko barrutia)|Uribarri]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2795 | | [[Asier Castilla]] | txirrindulari bizkaitarra | 2002 | | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 2796 | [[Fitxategi:Dj malandro.jpg|center|128px]] | [[Iñaki Kerejazu Gonzalez de Aspuru]] | Zeledon hezurmamitzen du 2024tik | 1995 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2797 | [[Fitxategi:Inauguración pabellon Mendizorroza 1969 (cropped).png|center|128px]] | [[Lourdes Reparaz]] | arabar igerilaria | 1948 | 1999 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2798 | [[Fitxategi:Txupinera mahatsorriak 2.jpg|center|128px]] | [[Maria Jesus Agirregoitia]] | | | | [[Uribarri (Bilboko auzoa)]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2799 | [[Fitxategi:Mikel Alvarez Berton aldizkaria 1998-2003 006.jpg|center|128px]] | [[Mikel Alvarez|Mikel Alvarez Menor]] | Everesteko tontorrera igo zen lehen bizkaitarra | 1960 | | [[Otxarkoaga]] |- | style='text-align:right'| 2800 | | ''[[:d:Q130157217|Josu Rodríguez Cabestrero]]'' | | 1947 | | [[Sestao]] |- | style='text-align:right'| 2801 | | [[Miren Izaskun Asua]] | aktorea | 1963 | | [[Elorrio]] |- | style='text-align:right'| 2802 | | ''[[:d:Q130215013|Diego Urrechu Muga]]'' | | 1812 | 1877 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2803 | | ''[[:d:Q130225239|Haizea Ruiz Bretos]]'' | Bizkaitar antropologoa | | | [[Uribarri (Bilboko barrutia)|Uribarri]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2804 | | ''[[:d:Q130225318|Jon Martinez Betanzos]]'' | sommelier eta Pa...Ya konpartsako dinamizatzailea Otxarkoagan | | | [[Otxarkoaga]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2805 | | [[Laura Ugarte]] | | 1994 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2806 | | [[Naiara Rodríguez]] | | 2004 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2807 | | [[Markel Ruiz]] | futbolari arabarra | 2004 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2808 | | [[Ander Izagirre Zestoa]] | Futbolari bizkaitarra | 2003 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2809 | | ''[[:d:Q130415776|Manuel de la Peña y Padura]]'' | | 1758 | 1821 | [[Urduña]] |- | style='text-align:right'| 2810 | [[Fitxategi:Milagros Duque Vallejo.jpg|center|128px]] | [[Milagros Duque Vallejo]] | Berantevillako (Araba) lehen emakume alkatea | 1941 | | [[Berantevilla]] |- | style='text-align:right'| 2811 | | ''[[:d:Q130468967|Ander Sagardoy]]'' | zinema ekoizlea | | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2812 | | [[Belen Urutxurtu]] | txistularia, eskultorea eta arte irakaslea | 1960 | | ''[[:d:Q24002646|Berriz]]'' |- | style='text-align:right'| 2813 | | ''[[:d:Q130563607|José Luis López Fernández]]'' | | 1934 | 1984 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2814 | | ''[[:d:Q130619542|Txelu Balboa]]'' | artista eta arte-kritikaria | 1974 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2815 | | [[Lola López de Lacalle]] | Idazlea | 1955 | | [[Zornotza]] |- | style='text-align:right'| 2816 | [[Fitxategi:Nahia Quincoces Altuna.jpg|center|128px]] | [[Nahia Quincoces Altuna]] | Mendiko eskiatzailea | 1983 | | ''[[:d:Q120172116|Mendexa]]'' |- | style='text-align:right'| 2817 | | ''[[:d:Q131160202|Aránzazu Albertos San José]]'' | | | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2818 | | ''[[:d:Q131176592|Juan Andrés Esnaola]]'' | txirrindulari bizkaitarra | 1946 | | ''[[:d:Q120173705|Balmaseda]]'' |- | style='text-align:right'| 2819 | | ''[[:d:Q131192674|Lola Cordón]]'' | | 1936 | 2024 | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2820 | | [[Tomás Ariño]] | txirrindulari bizkaitarra | 1938 | | [[Zalla]] |- | style='text-align:right'| 2821 | | ''[[:d:Q131334826|Gontzal Lopez Arroyo]]'' | Euskal dantzari eta dantza irakaslea | | | [[Begoñako errepublika]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2822 | | ''[[:d:Q131335012|Yolanda Lopez Arroyo]]'' | Euskal dantzari eta dantza irakaslea | | | [[Begoñako errepublika]]<br/>[[Bilbo]] |- | style='text-align:right'| 2823 | [[Fitxategi:Maria Sanchez Madoz. Pilotaria eta epailea.jpg|center|128px]] | [[Maria Sanchez Madoz]] | Pilota epaile profesionala | 1996 | | [[Laudio]] |- | style='text-align:right'| 2824 | | ''[[:d:Q131388883|María Benito]]'' | artist | 1992 | | [[Durango]] |- | style='text-align:right'| 2825 | [[Fitxategi:Irati Bazeta Agirre abadinar ilustratzailea.jpg|center|128px]] | [[Irati Bazeta Agirre]] | Ilustratzailea, margolaria, sortzailea | 1999 | | [[Abadiño]] |- | style='text-align:right'| 2826 | | [[Txaro Iturralde Sáenz de Vicuña]] | Jostuna | 1952 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2827 | | ''[[:d:Q131451866|Gerardo Moreno Espinosa]]'' | | 1942 | | [[Gasteiz]] |- | style='text-align:right'| 2828 | | ''[[:d:Q131463644|Tor Magoa]]'' | | 1982 | | [[Algorta]] |} == Misc == {| class='wikitable sortable' ! # ! irudia ! izen ! deskribapena ! Jaiotza data ! Heriotza data ! jaiolekua |- | style='text-align:right'| 1 | [[Fitxategi:Jaun zuria (euskal mitologia) - Midjourney AI bertsioa.png|center|128px]] | [[Jaun Zuria]] | | 820 | 909 | [[Bizkaia]] |- | style='text-align:right'| 2 | [[Fitxategi:Reliquia de San Vitor de Gauna.jpg|center|128px]] | [[Bitor Gaunakoa]] | | | | [[Elorriaga (Gasteiz)|Elorriaga]] |- | style='text-align:right'| 3 | [[Fitxategi:Jon Bagues Peñaflorida Kapera.jpeg|center|128px]] | [[Peñaflorida Kapera]] | Antzinako musikaren interpretatzaileak | | | [[Gipuzkoa]] |- | style='text-align:right'| 4 | [[Fitxategi:BNE Semanario pintoresco español. 12-3-1848, n.jpg|center|128px]] | [[Maria Varona]] | Erdi Aroko kondairazko pertsonaia | 1100 | 1200 | [[Villanañe]] |} {{Wikidata list end}} 5nplpwiwt4sppewn2yw461v6vr4crij 0 669117 10002560 9234350 2024-12-17T16:11:05Z Xabier Armendaritz 448 10002560 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Hearth, Luogh.jpg|thumb|Beheko sua]] '''Beheko sua''', '''sutondoa''', '''supazterra''', '''sutantza''' edo '''su baxua''' etxe barruko sutegia da, [[zoru]]aren parean edo altuxeago, [[horma]]ren kontra edo horman sartuta egoten dena, eta gainean [[ke]]ak biltzeko [[kanpai]] bat izaten duena. Mendeetan zehar etxeetako espazio garrantzitsuenetarikoa izan zen. Bertan sukaldatzeaz gain, egongela eta jangela gisa balio zuen eta berotasuna zegoen bertan. Familiaren bizitza sutondoaren inguruan egin ohi zen, bereziki sasoi hotzenetan. Beheko suaren gainean pertza bat izatea ohikoa zen, suarekin bero manten zedin beti. Horrez gain, [[Hesteki|hestekiak]] kanpaian zintzilikatzen ziren, [[Ketze|keztatu]] zitezen. == Etxearen diseinua == [[Zur|Egurrarekin]] sortzen den lurruna handiagoa da [[Fuel olio|fuel olioak]] sortzen duena baino, bero-botere txikiagoa daukalako. Erregai solido bat den horretan, bero-galera sentikorrak eta konbustio osatugabea handiagoak dira eta gehiegizko aire kantitateak handiagoak dira. Bestalde, egurra metatzeko azalera handiagoa behar da fuela gordetzeko baino. Etxean izango den karga termikoa baxuagoa da egurra erabiliz gero. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Etxea]] [[Kategoria:Sua]] [[Kategoria:Berokuntza]] [[Kategoria:Beheko suak]] 9il8z4e4tsb4hjl0l7of9ys2fu0g2o2 2 669150 10002467 9992298 2024-12-17T14:09:15Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002467 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P170 wd:Q5432 . ?item wdt:P31 wd:Q3305213 } |section= |sort=571 |columns=P18,label:Artikulua,P571:Data,P195:Bilduma |thumb=128 }} {| class='wikitable sortable' ! irudia ! Artikulua ! Data ! Bilduma |- | [[Fitxategi:Maja desnuda (museo del Prado).jpg|center|128px]] | [[Maja biluzia]] | 1800<br/>18th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:San Bernardino de Siena (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q496966|Bernardino Sienakoa predikatzen Alfontso V.a Aragoikoaren aurrean]]'' | 1781<br/>1780s | [[San Frantzisko Handiaren Errege Basilika]] |- | [[Fitxategi:Goya Dog.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q500936|Txakurra]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV de rojo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q600033|Charles IV in Red]]'' | 1789 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La muerte del picador.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q607761|The Death of the Picador]]'' | 1793 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Judith y Holofernes (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q644887|Judith and Holofernes]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya-duquesa de alba.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q655420|The Black Duchess]]'' | 1797 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - The Marquesa de Pontejos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q860950|The Marquesa de Pontejos]]'' | 1786 | ''[[:d:Q46596638|Andrew W. Mellon collection]]''<br/>[[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:La familia de Carlos IV, por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | [[Karlos IV.aren familia]] | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:GOYA - Entierro de la Sardina (Real Academia de Bellas Artes de San Fernando, 1812-14).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q920041|The Burial of the Sardine]]'' | 1812<br/>19th century | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Retrato de la Marquesa de Santa Cruz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q926809|Portrait of the Marchioness of Santa Cruz]]'' | 1805 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El paseo de Andalucía.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q940886|The Pretty Woman and the Masked Men (The Road of Andalusia)]]'' | 1777 | ''[[:d:Q1631251|Museo del vino]]''<br/>[[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya.pelele.prado.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q952796|The Straw Manikin]]'' | 1791<br/>1790s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Vision fantástica o Asmodea (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q959628|Asmodea]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La merienda a orilla del Manzanares.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q962302|Picnic on the banks of the Manzanares]]'' | 1776 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Los fusilamientos del tres de mayo - 1814.jpg|center|128px]] | [[Maiatzaren hiruko fusilamenduak]] | 1814 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya, Saturno devorando a su hijo (1819-1823).jpg|center|128px]] | [[Saturno bere semea jaten]] | 1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Doña Isabel de Porcel by Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1585399|Portrait of Doña Isabel de Porcel]]'' | 1800s | [[National Gallery]] |- | [[Fitxategi:Duelo a garrotazos, por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q1747282|Fight with Cudgels]]'' | 1820 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya MilkMaid.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2088930|The Milkmaid of Bordeaux]]'' | 1827 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Riña de gatos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2155855|Cat fight]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El coloso.jpg|center|128px]] | [[Kolosoa (margolana)|Kolosoa]] | 19th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El Aquelarre.jpg|center|128px]] | [[Akelarrea (Goya, 1823)|Akelarrea]] | 1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El Quitasol (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2537138|The Parasol]]'' | 1770s | ''[[:d:Q12316997|Hola Ghost]]''<br/>[[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya Maja ubrana2.jpg|center|128px]] | [[Maja jantzia]] | 1800 | [[Pradoko Museoa]]<br/>[[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:GOYA - El aquelarre (Museo Lázaro Galdiano, Madrid, 1797-98).jpg|center|128px]] | [[Akelarrea (Goya, 1798)|Akelarrea]] | 1798 | [[Lázaro Galdiano museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya Self-Portrait with Dr Arrieta MIA 5214.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2736720|Self-portrait with Dr Arrieta]]'' | 1820 | ''[[:d:Q1700481|Minneapolis Institute of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Aparición de la Virgen del Pilar a Santiago y a sus discípulos zaragozanos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2835791|Apparition of the Virgin of Pilar to Santiago and his disciples Zaragoza]]'' | 1768 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Truth, Time and History (Francisco Goya Y Lucientes) - Nationalmuseum - 22643.tif|center|128px]] | ''[[:d:Q2837807|Truth, Time and History]]'' | 1797 | [[Suediako Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Asalto de ladrones.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2879235|Assault of Thieves]]'' | 1793<br/>1794 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - La Tirana - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q2944272|La Tirana]]'' | 1799 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:El dos de mayo de 1808 en Madrid.jpg|center|128px]] | [[1808ko maiatzaren 2a Madrilen]] | 2024 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Don Manuel Osorio Manrique de Zúñiga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3035829|Don Manuel Osorio de Zuniga]]'' | 1787 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:La novillada.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3211168|the bullfight]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | | ''[[:d:Q3211825|Banderillas en el campo]]'' | 1793 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Majas on Balcony by follower of Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3218257|Majas on a Balcony]]'' | 1808 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:La nevada, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3246755|The Snowstorm (Winter)]]'' | 1787 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Viejos comiendo sopa.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3291664|Two Old Men Eating Soup]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Hombres leyendo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3292190|Men Reading]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La romería de San Isidro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3314110|A Pilgrimage to San Isidro]]'' | 1820s<br/>1819 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of the Matador Pedro Romero - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3399456|Pedro Romero]]'' | 1795 | ''[[:d:Q1741629|Kimbell Art Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Atropos o Las Parcas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3543882|Atropos]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Cristo en la cruz (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3543898|Christ Crucified]]'' | 1780 | [[Pradoko Museoa]]<br/>''[[:d:Q6034310|Museo de la Trinidad]]'' |- | [[Fitxategi:Luis de Etruria.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3702506|Portrait of Luis of Etruria]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El infante Francisco de Paula.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3702509|The infante Francisco de Paula]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El infante Antonio Pascual.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3702511|Portrait of Infante Antonio Pascual of Spain (1755-1817)]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El infante Carlos María Isidro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3702514|Portrait of the Infante Carlos María Isidro of Spain]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La infanta María Josefa.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3702520|Portrait of Maria Josefa of Spain]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La pradera de San Isidro de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3788057|The Meadow of San Isidro]]'' | 1788 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Escena de Inquisición - Google Art Project.jpg|center|128px]] | [[Inkisizioaren fede autoa (Goya)|Inkisizioaren fede autoa]] | 1812 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya, The Bewitched Man.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q3822732|The Bewitched Man]]'' | 1798<br/>1790s | [[National Gallery]] |- | [[Fitxategi:La gallina ciega (cartón restaurado) por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3825327|Blind Man's Bluff]]'' | 1788 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Adoration of the Name of God by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3825362|Adoration of the Name of God]]'' | 1772 | [[Pilarreko basilika]] |- | [[Fitxategi:Aníbal vencedor que por primera vez mira Italia desde los Alpes - Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3825595|The Victorious Hannibal Seeing Italy from the Alps for the First Time]]'' | 1770 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Autorretrato en el taller, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3825991|Self-portrait in the Studio]]'' | 1790 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:La familia del infante don Luis.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3826029|The Family of the Infante Don Luis]]'' | 1783<br/>1784 | ''[[:d:Q3747192|Magnani-Rocca Fundazioa]]'' |- | [[Fitxategi:Maja y celestina en un balcón.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3843585|Maja and Celestine on the balcony]]'' | 1808 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Los duques de Osuna y sus hijos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3937421|The Duke and Duchess of Osuna and their Children]]'' | 1788<br/>1780s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:José Álvarez de Toledo, Duque de Alba.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3937433|José Álvarez de Toledo, marqués de Villafranca y duque de Alba]]'' | 1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya Alba1.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q3937445|Portrait of the Duchess of Alba]]'' | 1795 | ''[[:d:Q81452|House of Alba]]'' |- | [[Fitxategi:Los zancos (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4273903|The stilts]]'' | 1791 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Le Rémouleur Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4402545|The Knifegrinder]]'' | 1808 | [[Arte Ederren Museoa (Budapest)]]<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes 025.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4659044|A Procession of Flagellants]]'' | 1812 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Manola (La Leocadia) - WGA10107.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q4901871|La Leocadia]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV vestido de cazador.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5079271|Charles IV in his Hunting Clothes]]'' | 1799 | [[Madrilgo Errege Jauregia]] |- | [[Fitxategi:Retrato de la condesa de Chinchón.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5177084|Countess of Chinchon]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Die Weinlese - 1786.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q5356863|The Grape Harvest]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Caza con reclamo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5412381|Hunting with a decoy]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Alegoría de la industria.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5664591|Allegory of Industry]]'' | 1804 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Asunción de la Virgen y San Íñigo, attributed to Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5707936|Assumption of the Virgin Mary and Saint Íñigo]]'' | 1760 | ''[[:d:Q5910585|Church of San Juan el Real]]'' |- | [[Fitxategi:Cazador junto fuente Goya lou.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5759379|Hunter at a fountain]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Consagración de San Luis Gonzaga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5783623|Consecration of Aloysius Gonzaga as patron saint of youth]]'' | 1763 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Cristo en el huerto de los olivos (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5791722|Christ on the Mount of Olives]]'' | 1819 | ''[[:d:Q17635455|Calasanctian Museum of the Piarist Fathers]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Boy on a Ram - 1979.479 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5795925|Boy on a Ram]]'' | 1786 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Cómicos ambulantes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5796865|The Strolling Players]]'' | 1793 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El albañil borracho.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5823782|El albañil borracho (boceto)]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El albañil herido.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5823784|The wounded bricklayer]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El ciego de la guitarra.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5824333|The blind guitarist]]'' | 1778 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El columpio (1787).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5824419|The swing (1787)]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:El columpio.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5824421|The Swing]]'' | 1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El juego de la pelota a pala.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825437|The game of pelota with rackets]]'' | 1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Majo de la guitarra.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825624|Majo with a Guitar]]'' | 1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El militar y la señora.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825747|The soldier and the lady]]'' | 1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El muchacho del pájaro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825829|the Boy with a bird]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El médico, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825884|El Médico]]'' | 1780 | ''[[:d:Q2051997|National Galleries Scotland]]'' |- | [[Fitxategi:El niño del árbol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5825919|The tree boy]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El prendimiento de Cristo (boceto).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5826221|The arrest of Christ]]'' | 1798 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El resguardo de tabacos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5826428|the tobacco guards]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La riña en la Venta Nueva.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5839103|A Fight at the Venta Nueva]]'' | 1777 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La era.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5849818|Summer]]'' | 1787<br/>1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Gato acosado.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5876312|Harassed cat]]'' | 1788 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Las mozas del cántaro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5949045|Women carrying pitchers]]'' | 1791 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La Sagrada Familia, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5965178|Familia Santua]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La acerolera.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5965644|The seller of acerola]]'' | 1778<br/>1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La caída.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966100|The Fall]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:La cita.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966181|the Rendezvous]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La cucaña.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966369|The Greasy Pole]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:La ermita de San Isidro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966561|The hermitage of Saint Isidor]]'' | 1798 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La feria de Madrid.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966685|Madrid fair]]'' | 1778<br/>1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La gallina ciega (boceto) por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5966799|Blind Man's Bluff (sketch)]]'' | 1789<br/>1788 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La letra con sangre entra.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5967125|School scene]]'' | 1780 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:La marica en un árbol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5967298|The magpie in a tree]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya y Lucientes, Francisco - The Threshing Floor - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5968321|The Threshing Floor]]'' | 1786 | [[Lázaro Galdiano museoa]] |- | [[Fitxategi:Las lavanderas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5971141|the washerwomen]]'' | 1779<br/>1780 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Mozas del cántaro (boceto).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5971199|Women carrying pitchers (sketch)]]'' | 1791 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Los leñadores.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5980972|the lumberjacks]]'' | 1780<br/>18th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Los pobres en la fuente.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q5981123|The Poor at the Fountain]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Merienda campestre.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6011091|Picnic]]'' | 1786 | [[National Gallery]] |- | [[Fitxategi:Muchachos jugando a soldados.jpg|center|128px]] | [[Haurrak soldadu jolasean]] | 1778<br/>1779 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Muchachos trepando a un árbol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6025702|Boys climbing a tree]]'' | 1791 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Mujeres conversando por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6026023|Women chatting]]'' | 1791 | [[Wadsworth Atheneum]] |- | [[Fitxategi:Niños con mastines.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6043547|Boys with Mastiffs]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Niños del carretón de Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6043561|Children with a Cart]]'' | 1779 | ''[[:d:Q1743116|Toledoko Arte Museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Pastor tocando la dulzaina.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6066127|Shepherd playing a Dulzaina]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Procesión rural.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6087145|Village procession]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Ferdinand Guillemardet.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6106755|Ferdinand Guillemardet]]'' | 1798 | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Goya-Marqués de San Adrián (Museo de Navarra) 02.jpg|center|128px]] | [[San Adriango markesaren erretratua]] | 1804 | [[Nafarroako Museoa]] |- | [[Fitxategi:Riña en el Mesón del Gallo de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6109322|Riña en el Mesón del Gallo]]'' | 1777 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Santa Bárbara (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6120259|Saint Barbara]]'' | 1773<br/>1772 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Mujer y dos niños junto a una fuente.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6155839|A woman and two children by a fountain]]'' | 1786 | ''[[:d:Q5637846|Carmen Thyssen-Bornemisza bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Virgen del Pilar (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6163605|Our Lady of the Pillar]]'' | 1769 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Leocadia Zorrilla.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6280307|Josefa Bayeu]]'' | 1810s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Peregrinación a la fuente de San Isidro.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6368790|Pilgrimage to the Fountain of San Isidro]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Las gigantillas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6375502|The Game of Horse and Rider]]'' | 1791 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Mujeres riendo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q6746233|Man Mocked by Two Women]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya - Portrait of the Duke of Wellington.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7232352|Portrait of the Duke of Wellington]]'' | 1812 | [[National Gallery]] |- | [[Fitxategi:Interior of a prison.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7245744|Prison Interior]]'' | 1815 | ''[[:d:Q895434|Bowes Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Goya y Lucientes, de - La fragua - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7348709|The Forge]]'' | 1819 | ''[[:d:Q682827|The Frick Collection]]'' |- | [[Fitxategi:(Castres) La Junte des Philippines - Francisco de Goya - Musée Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q7743869|The Junta of the Philippines]]'' | 1815 | ''[[:d:Q246821|Goya Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Courtyard with Lunatics by Goya 1794.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8049268|Yard with Lunatics]]'' | 1790s | ''[[:d:Q3303786|Meadows Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Alegoría de la villa de Madrid.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q8193990|Allegory of the City of Madrid]]'' | 1809<br/>1810 | [[Madrilgo Historia Museoa]] |- | [[Fitxategi:Asalto al coche.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8206122|Attack on a Coach]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Autorretrato Goya 1815.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8209964|Self-Portrait (1815, Prado)]]'' | 1815 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - La casa de locos - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8341785|The Madhouse]]'' | 1814 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Cazador cargando su escopeta (restaurado) Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8343057|Hunter loading his rifle]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:2 alte Männer, um 1821-23.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8770466|Two Old Men]]'' | 1819<br/>1820s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El baile a orillas del Manzanares.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8773579|Dance of the Majos at the Banks of Manzanares]]'' | 1776 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El bebedor.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8773590|the Drinker]]'' | 1777 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El cazador con sus perros.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8773624|Hunter with his Dogs]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El pescador de caña.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q8773996|fisherman with his rod]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La duquesa de Alba y la Beata.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9018501|The Duchess of Alba and la Beata]]'' | 1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Partida de caza.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9019160|The Quail Shoot]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La cometa.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9019200|The Kite]]'' | 1778<br/>1770s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Muchachos cogiendo fruta.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9035612|Boys picking fruit]]'' | 1778 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Niños inflando una vejiga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9050336|children inflating a bladder]]'' | 1778<br/>1770s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Perros en traílla, por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9058643|Dogs and hunting gear]]'' | 1775 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Godoy como general - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9068379|Portrait of Manuel Godoy]]'' | 1801 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Triple generacion.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9072596|The Holy Family with Saint Joachim and Saint Anne Before the Eternal Glory]]'' | 1769 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:St. Francis Borgia Helping a Dying Impenitent by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9073448|St. Francis Borgia Helping a Dying Impenitent]]'' | 1788 | [[Valentziako katedrala]] |- | [[Fitxategi:Autorretrato de Goya (1795).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9162661|Self-portrait on Linen]]'' | 1790s<br/>1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:(Agen) Autorretrato de Goya (1783) - Musée des Beaux-Arts d'Agen.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9162662|Self-portrait]]'' | 1783 | ''[[:d:Q3330185|Ageneko arte ederretako museoa]]'' |- | [[Fitxategi:(Castres) Autoportrait aux lunettes, Francisco de Goya y Lucientes, Musée Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9162680|Self portrait with spectacles]]'' | 1800 | ''[[:d:Q246821|Goya Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Goya - The Time - c. 1810.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9198364|The Time and the old woman]]'' | 1810s | ''[[:d:Q2628596|Palais des Beaux-Arts de Lille]]'' |- | [[Fitxategi:Goya Maria del Rosario Fernandez La Tirana 1794.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9271714|La Tirana (Goya, 1794)]]'' | 1794 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya Martinez.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q9638626|Portrait of Sebastián Martínez y Pérez]]'' | 1792 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Maria Luisa de Parma con tontillo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q10359997|María Luisa of Parma wearing panniers]]'' | 1789 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Las floreras.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q10977752|The Flower Girls or Spring]]'' | 1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:El balancín.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11681356|The Seesaw]]'' | 1779 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:El cacharrero, por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11681359|The Crockery Vendor]]'' | 1779<br/>1770s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Jugadores de naipes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11686798|Card Players]]'' | 1777 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya self portrait (1771-75).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11687060|Self-portrait]]'' | 1770s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:La caza del jabalí.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11687830|The Boar Hunt]]'' | 1775 | [[Madrilgo Errege Jauregia]] |- | [[Fitxategi:La última comunión de san José de Calasanz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11688018|The last communion of St Joseph of Calasanz]]'' | 1819 | ''[[:d:Q5839403|école Pías de San Antón]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Still Life with Golden Bream - 94.245 - Museum of Fine Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11694854|Still Life with Golden Bream]]'' | 1808 | ''[[:d:Q1565911|Museum of Fine Arts, Houston]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - cardealvallabriga01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11735638|Cardinal Luis María de Borbón y Vallabriga]]'' | 1790s | [[São Pauloko arte museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV por Goya (Academia de la Historia).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11750094|Portrait of Charles IV of Spain]]'' | 1789 | [[Espainiako Historiaren Errege Akademia|Historiaren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:The Letter or the Young by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11757892|The Letter]]'' | 1814<br/>1819 | ''[[:d:Q2628596|Palais des Beaux-Arts de Lille]]'' |- | [[Fitxategi:Goya Pato muerto.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770756|Dead duck]]'' | 1800s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Naturaleza muerta con botellas, frutas y pan por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770760|Still life with fruit, bottles, breads]]'' | 1820s | ''[[:d:Q682406|Museum collection Am Römerholz]]'' |- | [[Fitxategi:Bodegón con costillas y cabeza de cordero por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770763|Still-Life: A Butcher's Counter]]'' | 19th century | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Pavo muerto (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770764|Dead turkey]]'' | 1808<br/>19th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Pavo desplumado por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770765|Plucked turkey]]'' | 1810 | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Still-Life Three Salmon Steaks - WGA10065.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770766|Still Life with Three Salmon Slices]]'' | 19th century | ''[[:d:Q682406|Museum collection Am Römerholz]]'' |- | [[Fitxategi:Aves muertas por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770769|Dead Birds]]'' | 1800s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya Liebres muertas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770777|Dead hares]]'' | 1800s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya Becadas o chochas muertas.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11770778|Still Life with Woodcocks]]'' | 1800s | ''[[:d:Q3303786|Meadows Museum]]'' |- | [[Fitxategi:La porteuse d'eau Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11793036|The Water Bearer]]'' | 1808 | [[Arte Ederren Museoa (Budapest)]] |- | [[Fitxategi:Asensio Julià.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824905|Asensio Juliá]]'' | 1814 | ''[[:d:Q1465805|Clark Art Institute]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de Asensio Julià.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824906|Portrait of Asensio Julià]]'' | 1798 | [[Thyssen-Bornemisza Museoa]] |- | [[Fitxategi:Retrato de Francisco Bayeu, por Goya 1786.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824910|Portrait of Francisco Bayeu]]'' | 1786 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Bayeu, por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824912|Francisco Bayeu]]'' | 1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV (Goya) 1790.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824919|Charles IV of Spain]]'' | 1789 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - María Teresa de Borbón y Vallabriga, later Condesa de Chinchón.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824923|María Teresa de Borbón y Vallabriga, later Condesa de Chinchón]]'' | 1783 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Ritratto di María Luisa de Borbón y Vallabriga - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824924|Portrait of María Luisa de Borbón y Vallabriga]]'' | 1800 | [[Uffizi Galeria]] |- | [[Fitxategi:María Teresa de Vallabriga by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824925|Portrait of Doña María Teresa de Vallabriga y Rozas (1759-1820)]]'' | 1783 | ''[[:d:Q66481459|Pérez Simón Collection]]'' |- | [[Fitxategi:M.Teresa Vallabriga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824926|Doña Maria Teresa de Vallabriga]]'' | 1783 | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:María Teresa de Vallabriga.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824927|Portrait of Maria Teresa de Vallabriga]]'' | 1783 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Portrait of María Teresa de Vallabriga on Horseback - WGA9990.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824928|Portrait of María Teresa de Vallabriga on Horseback]]'' | 1783 | [[Uffizi Galeria]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de Martín Zapater.jpg|center|128px]] | [[Martín Zapaterren erretratua]] | 1790 | ''[[:d:Q3137182|Museo de Arte de Ponce]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Portrait of Senora Ceán Bermudez - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824930|Portrait of Senora Ceán Bermudez]]'' | 1790s<br/>1785 | [[Arte Ederren Museoa (Budapest)]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of Martín Zapater - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824931|Portrait of Martín Zapater]]'' | 1797 | [[Bilboko Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Retrato de Rafael Esteve Vilella Goya 1815.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824934|Portrait of Rafael Esteve i Vilella]]'' | 1815 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:YoungDonLuisMaria.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824944|Luis María de Borbón y Vallabriga]]'' | 1783 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Infante Luis of Spain - Count of Chinchón (1727-1785) by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11824949|portrait of Infante Luis of Spain]]'' | 1783 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Alegoría del Amor o Cupido y Psique por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q11905200|Allegory of Love, Cupid and Psyche]]'' | 1798 | [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Vuelo de brujas (1798).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15728649|Witches' Flight]]'' | 1797<br/>1798 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - La boda, 1791 - 1792, P000799.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15849955|The wedding]]'' | 1792<br/>1790s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Portrait of Antonia Zárate - WGA10053.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15880867|Portrait of Doña Antonia Zárate]]'' | 1805 | [[Irlandako Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:La conducción de un sillar, por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15918340|Driving an ashlar]]'' | 1786 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Sacrificio a Pan.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15918344|The Sacrifice to Pan]]'' | 1771 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of Jacques Galos - BF5 - Barnes Foundation.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q15919598|Portrait of Jacques Galos]]'' | 1826 | ''[[:d:Q808462|Barnes Foundation]]'' |- | | ''[[:d:Q15994180|Portrait of Maria Luisa de Parma]]'' | 1800 | [[Víctor Balaguer Liburutegi Museoa|Víctor Balaguer Liburutegi-Museoa]] |- | [[Fitxategi:Apartado de toros (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16021055|Rounding up the bulls]]'' | 1787 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Un garrochista.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16038551|A spearman]]'' | 1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:The Count of Floridablanca by Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16038602|The Count of Floridablanca]]'' | 1783 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Caza muerta (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16536677|Dead game]]'' | 1775 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:D. Jose Duaso y Latre.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16563670|Portrait of Jose Duaso y Latre]]'' | 1824 | ''[[:d:Q2163496|Museo de Bellas Artes de Sevilla]]'' |- | [[Fitxategi:Portrait of Jose Pio de Molina Goya.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q16563693|Portrait of José Pío de Molina]]'' | 1827 | ''[[:d:Q689829|Kunst Museum Winterthur | Reinhart am Stadtgarten]]'' |- | [[Fitxategi:Juan Bautista de Muguiro por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16563718|Portrait of Juan Bautista de Muguiro]]'' | 1827 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de Leandro Fernández Moratín - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16571011|Leandro Fernández de Moratín]]'' | 1799 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Manuel Silvela.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16574389|Portrait of Manuel Silvela]]'' | 1809 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Maria Martinez de Puga Goya 1824.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16575273|Portrait of María Martínez de Puga]]'' | 1824 | ''[[:d:Q682827|The Frick Collection]]'' |- | [[Fitxategi:El padre Jose de La Canal Goya 1808-1824.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16583819|Portrait of Jose de La Canal]]'' | 1808 | [[Lázaro Galdiano museoa]] |- | [[Fitxategi:Portret van Don Ramón Satué Rijksmuseum SK-A-2963.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q16594979|Don Ramón Satuéren erretratua]]'' | 1823 | [[Rijksmuseum]] |- | [[Fitxategi:Goya - La corrida de toros, 1808-1812, 0675.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16614084|A Village Bullfight]]'' | 1815 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Muchachos cazando con mochuelo (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16665477|Boys hunting with an owl]]'' | 1775 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Pajaros volando (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16671645|Flying birds]]'' | 1786 | ''[[:d:Q28379998|Fundación Goya en Aragón]]'' |- | [[Fitxategi:El Sueño Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16878229|El Sueño]]'' | 1790 | [[Irlandako Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - The Countess del Carpio, Marquesa de la Solana - WGA10014.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q16928483|The Countess del Carpio, Marquesa de La Solana]]'' | 1790s | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Goya El Atraco.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17174374|The hold up]]'' | 1776 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya El Balancin (1791-1792).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17174550|The Seesaw (1791)]]'' | 1791 | [[Filadelfiako Arte Museoa]] |- | [[Fitxategi:Caníbales contemplando restos humanos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17175551|Cannibals contemplating human remains]]'' | 1800s | [[Besaçongo Arte Ederren eta Arkeologia Museoa|Besançoneko arte ederretako eta arkeologia museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Cannibales dépeçant leurs victimes, 1800 vers, 896.1.176.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17175552|Cannibals Chopping up Victims]]'' | 1800s | [[Besaçongo Arte Ederren eta Arkeologia Museoa|Besançoneko arte ederretako eta arkeologia museoa]] |- | [[Fitxategi:Bullfight in a Divided Ring MET DT513.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17176660|Bullfight in a Divided Ring]]'' | 1816 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Fabricación de balas en la Sierra de Tardienta por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17354516|Manufacture of bullets in the Sierra de Tardienta]]'' | 1810 | [[Zarzuela jauregia]] |- | [[Fitxategi:Fabricación de la pólvora en la Sierra de Tardienta por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17354517|Powder manufacturing in the Sierra de Tardienta]]'' | 1814 | [[El Escorial monasterioa|San Lorenzo de El Escorial monasterioa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Bartolomé Sureda y Miserol.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519472|Portrait of Bartolomé Sureda y Miserol]]'' | 1804 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:José Moñino y Redondo, conde de Floridablanca.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519473|José Moñino y Redondo, count de Floridablanca]]'' | 1783 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato ecuestre de Fernando VII - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519474|Equestrian portrait of Ferdinand VII]]'' | 1808 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Gaspar Melchor de Jovellanos.jpg|center|128px]] | [[Gaspar Melchor de Jovellanos (margolana)]] | 1798 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Nicolas Guye met Koninklijke Orde van Spanje 1810.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519476|General Nicolas Philippe Guye]]'' | 1810 | ''[[:d:Q4013975|Virginia Museum of Fine Arts]]'' |- | [[Fitxategi:Juan Martín Díez, el Empecinado by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519477|Portrait de Juan Martin Diez, the Determined]]'' | 1809 | [[Mendebaldeko Artearen Museo Nazionala (Tokio)|Mendebaldeko Artearen Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:El Lazarillo de Tormes de Goya.jpg|center|128px]] | [[Lazarillo de Tormes (Goya)]] | 1804 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Tomás Pérez de Estala by Francisco Goya (private collection).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519479|Portrait of Tomás Pérez de Estala]]'' | 1798 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Condesa de Fernán Núñez por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519487|Fernán Núñez kondesaren erretratua]]'' | 1803 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Duchess Countess of Benavente by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519488|Portrait of the Duchess of Osuna]]'' | 1785 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Marquesa de lazan -Liria.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519489|Portrait of the Marquise de Lazán]]'' | 1804 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes (Francisco de Goya) (Spanish - Portrait of the Marquesa de Santiago - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519490|Portrait of the Marquesa de Santiago]]'' | 1804 | [[J. Paul Getty Museoa]] |- | [[Fitxategi:Senora Sabasa Garcia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519491|Señora Sabasa Garcia]]'' | 1804 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]]<br/>''[[:d:Q46596638|Andrew W. Mellon collection]]'' |- | [[Fitxategi:La marquesa de Villafranca pintando a su marido.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519492|The Marchioness of Villafranca Painting her Husband]]'' | 1804 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya, Thérèse Louise de Sureda, c. 1803-1804, NGA 991.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519493|Teresa Sureda]]'' | 1804 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Goya Duque de Fernán Núñez.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17519494|Fernán Núñez kondearen erretratua]]'' | 1803 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of the Poet Moratín - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17572260|Portrait of the Poet Moratín]]'' | 1824 | [[Bilboko Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Mujer dormida Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17635416|Sleeping woman]]'' | 1790 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Las santas Justa y Rufina.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17638855|SS. Justa and Rufina]]'' | 1817 | [[Sevillako katedrala|Santa María de la Sedeko katedrala]] |- | [[Fitxategi:Cabezas en un paisaje.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q17640222|Heads in a landscape]]'' | 1819 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:The Architect Ventura Rodriguez (Francisco Goya Y Lucientes) - Nationalmuseum - 21624.tif|center|128px]] | ''[[:d:Q18599675|The Architect Ventura Rodriguez]]'' | 1784 | [[Suediako Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Poetry and Poets (Francisco Goya Y Lucientes) - Nationalmuseum - 22642.tif|center|128px]] | ''[[:d:Q18601009|Poetry and Poets]]'' | 1808 | [[Suediako Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of El General Ricardos - Walters 37283.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18748498|Portrait of El General Ricardos]]'' | 18th century | ''[[:d:Q210081|Walters Art Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Portrait de Mariana Waldstein, 9e marquise de Santa Cruz, 1797 - 1799, RF 1976 69.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18811669|Mariana Waldstein, Ninth Marquesa de Santa Cruz]]'' | 1790s | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Femme a l eventail Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18915957|Woman with a Fan]]'' | 1800s | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Portrait of a man by Goya (presumed to be Evaristo Pérez de Castro).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18925567|Portrait of a Man]]'' | 18th century | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Portrait de Luis María de Cistué y Martínez (1788-1842), 1790, RF 2009 5.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q18926011|Portrait of Luis María de Cistué Martínez]]'' | 1791 | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:BMVB - Francisco Goya y Lucientes - Carlos IV - 8629.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19163150|Charles IV]]'' | 1789 | [[Víctor Balaguer Liburutegi Museoa|Víctor Balaguer Liburutegi-Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - María Luisa de Parma (RAH).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19163180|Queen María Luisa]]'' | 1789 | [[Espainiako Historiaren Errege Akademia|Historiaren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Un Oficial, c.1804 (Frick Collection).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19857280|An Officer (probably the Count of Teba)]]'' | 1804 | ''[[:d:Q682827|The Frick Collection]]'' |- | [[Fitxategi:The Duke of Osuna by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19857281|Don Pedro, Duque de Osuna]]'' | 1785 | ''[[:d:Q682827|The Frick Collection]]'' |- | [[Fitxategi:Fernando de Borbón, príncipe de Asturias.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19905291|Ferdinand VII (1784–1833), Prince of Asturias]]'' | 1800 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Tiburcio Pérez y Cuervo (1785-86–1841), the Architect MET DP295718.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19911709|Portrait of Tiburcio Pérez y Cuervo, the Architect]]'' | 1820 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:José Costa y Bonells (died l870), Called Pepito MET DP123853.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19911764|José Costa y Bonells, Called Pepito]]'' | 1800 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Narcisa Barañana de Goicoechea by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19911877|Narcisa Barañana de Goicoechea]]'' | 1815 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Josefa de Castilla Portugal y van Asbrock de Garcini (1775–about 1850) MET DT11823.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19912000|Portrait of Josefa de Castilla Portugal y van Asbrock de Garcini]]'' | 1804 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Ignacio Garcini y Queralt (1752–1825), Brigadier of Engineers MET DT11822.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q19912222|Portrait of Ignacio Garcini y Queralt]]'' | 1804 | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Augustin Estève (copia da Francisco Goya) - Ritratto di Carlo IV, re di Spagna.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20007353|Portrait of Charles IV, King of Spain]]'' | 1790s | ''[[:d:Q290549|National Museum of Capodimonte]]'' |- | [[Fitxategi:Augustin Estève (copia da Francisco Goya) - Ritratto di Maria Luisa di Parma.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20007355|Portrait of Maria Luisa di Parma]]'' | | ''[[:d:Q290549|National Museum of Capodimonte]]'' |- | | ''[[:d:Q20013187|Armario relicario de Fuendetodos]]'' | 1763 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:San Ignacio de Loyola.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20018301|Saint Ignacius of Loyola]]'' | 1780s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya - Don José Queraltó.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20032142|José Queraltó]]'' | 1802 | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Marquesa de Caballero - BStGS inv. no. HUW 13.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q20032143|Marquesa de Caballero]]'' | 1807 | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Naufragio Goya2.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20088067|The Shipwreck]]'' | 1790s | ''[[:d:Q895434|Bowes Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes (Francisco de Goya) (Spanish - Bullfight, Suerte de Varas - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20178241|Bullfight, Suerte de Varas]]'' | 1824 | [[J. Paul Getty Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Joven dama con mantilla y basquiña.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20181269|Young Lady Wearing a Mantilla and Basquina]]'' | 19th century | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Goya - Don Antonio Noriega.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20181309|Don Antonio Noriega]]'' | 1801 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]]<br/>''[[:d:Q2074027|Samuel H. Kress Collection]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Victor Guye.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20183120|Portrait of Victor Guye]]'' | 1810 | [[Washingtongo Arte Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Countess of Altamira and her Daughter by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20184572|Condesa de Altamira and Her Daughter, María Agustina]]'' | 1780s | [[Metropolitan Museum of Art]] |- | [[Fitxategi:Ramón de Posada y Soto por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20202613|Don Ramon de Posada y Soto]]'' | 1801 | [[Arte Ederretako Museoa (San Frantzisko)]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of Isidoro Maiquez - 1933.1077 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20266381|Portrait of Isidoro Maiquez]]'' | 1807 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Friar Pedro Offers Shoes to El Maragato and Prepares to Push Aside His Gun - 1933.1072 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20266941|Friar Pedro Offers Shoes to El Maragato and Prepares to Push Aside His Gun]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Friar Pedro Binds El Maragato with a Rope - 1933.1076 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20267015|Friar Pedro Binds El Maragato with a Rope]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Friar Pedro Shoots El Maragato as His Horse Runs Off - 1933.1075 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20267576|Friar Pedro Shoots El Maragato as His Horse Runs Off]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of General José Manuel Romero - 1970.1036 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20267786|Portrait of General José Manuel Romero]]'' | 1810 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Friar Pedro Clubs El Maragato with the Butt of the Gun - 1933.1074 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20267965|Friar Pedro Clubs El Maragato with the Butt of the Gun]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - El Maragato Threatens Friar Pedro de Zaldivia with His Gun - 1933.1071 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20267966|El Maragato Threatens Friar Pedro de Zaldivia with His Gun]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Friar Pedro Wrests the Gun from El Maragato - 1933.1073 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20268051|Friar Pedro Wrests the Gun from El Maragato]]'' | 1806 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - The Hanged Monk - 1936.225 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20268076|The Hanged Monk]]'' | 1810 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Winter Scene - 1990.558 - Art Institute of Chicago.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20268407|Winter Scene]]'' | 1786 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya y Lucientes - Portrait of a Man in a Brown Coat - 10.33 - Museum of Fine Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20539642|Portrait of a Man in a Brown Coat]]'' | | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya y Lucientes - Officer on Horseback - 39.748 - Museum of Fine Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20539646|Officer on Horseback]]'' | | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya y Lucientes - Portrait of a Young Man in Brown, possibly Javier Goya - 48.558 - Museum of Fine Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20539650|Portrait of a Young Man in Brown, possibly Javier Goya]]'' | | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya y Lucientes - Annunciation - 1988.218 - Museum of Fine Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20539653|Annunciation]]'' | 1785 | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Boceto de la Verdad, el Tiempo y la Historia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q20539657|Time, Truth and History]]'' | 2nd millennium | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | | ''[[:d:Q20809066|Mounted Cavalier with a Javelin]]'' | | [[Filadelfiako Arte Museoa]] |- | | ''[[:d:Q20809067|Portrait of the Toreador José Romero]]'' | | [[Filadelfiako Arte Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - El tío Paquete.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21711730|El tío Paquete]]'' | 1820 | [[Thyssen-Bornemisza Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de Fernando VII.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21711731|Fernando VII.aren erretratua]]'' | 1810s | [[Thyssen-Bornemisza Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco-Goya - Portrait-of-the-Actress-Antonia-Zarate.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q21728497|Portrait of the Actress Antonia Zarate]]'' | 1810 | [[Hermitage Museoa|Hermitage museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya - The Repentant St. Peter - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q23940477|The Repentant St. Peter]]'' | 1820s | ''[[:d:Q578485|The Phillips Collection]]'' |- | [[Fitxategi:The rape of Europa, Goya.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q25352024|The Rape of Europa]]'' | 1772 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Portrait of marquise de Montehermoso by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q25802789|Portrait of marquise de Montehermoso]]'' | 1810 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Portrait of Andrés del Peral - WGA10031.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q26713620|Don Andrés del Peral]]'' | 18th century | [[National Gallery]] |- | [[Fitxategi:Carlos III cazador.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766092|Charles III in Hunting Dress]]'' | 1780s<br/>1786 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Sagrada Familia, Hacia 1787, P007857.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766122|The Holy Family]]'' | 1787 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Tadea Arias de Enríquez by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766125|Tadea Arias de Enríquez]]'' | 1789 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Inmaculada Concepción (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766139|The Immaculate Conception]]'' | 1784<br/>1780s | [[Pradoko Museoa]] |- | | ''[[:d:Q27766154|Tobias and the Angel]]'' | 1787 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766385|Charles IV in Court Dress]]'' | 1789 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Portrait of General Antonio Ricardos by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766419|General Antonio Ricardos]]'' | 1793 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:General Jose de Urrutia (1739-1803) por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766426|General José de Urrutia]]'' | 1798 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La marquesa viuda de Villafranca por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766435|María Antonia Gonzaga, Dowager Marchioness of Villafranca]]'' | 1795 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Cardenal luis maria-WIKI.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766451|Cardinal Luis María de Borbón y Vallabriga]]'' | 1800 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Carlos IV a caballo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766480|Carlos IV on Horseback]]'' | 18th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Maria Luisa de Parma a caballo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766493|Queen María Luisa on horseback]]'' | 1799 | [[Pradoko Museoa]] |- | | ''[[:d:Q27766645|Commerce]]'' | 1800s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Manuela Goicoechea y Galarza.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766716|Manuela Goicoechea y Galarza]]'' | 1805 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Alegoría de la Agricultura.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766725|Agriculture]]'' | 1800s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Juana Galarza de Goicoechea.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766743|Juana Galarza de Goicoechea]]'' | 1805 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:San Juan Bautista niño en el desierto por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766866|Saint John the Baptist in the Desert]]'' | 1810s | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Isidoro Máiquez by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766872|The Actor Isidoro Máiquez]]'' | 1807 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Las santas Justa y Rufina (boceto).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766885|Saint Justa and Saint Rufina]]'' | 1817 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:La duquesa de Abrantes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766895|The Duchess of Abrantes]]'' | 1816 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Fernando VII en un campamento, por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766899|Ferdinand VII at an Encampment]]'' | 19th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco Goya - Portrait of Ferdinand VII of Spain in his robes of state (1815) - Prado.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27766907|Ferdinand VII in Court Dress]]'' | 1815<br/>1814<br/>1810s | [[Pradoko Museoa]] |- | | ''[[:d:Q27895615|Portrait of a Young Man]]'' | | [[Indianapolisko Arte Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of Félix Colón de Larriátegui - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27895672|Félix Colón de Larriátegui]]'' | 1794 | [[Indianapolisko Arte Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Manuel Quijano - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27946452|Portrait of Manuel Quijano]]'' | 1815 | [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de GOYA Y Lucientes - Aparición de San Isidoro al Rey Fernando el Santo ante los muros de Sevilla - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27951102|Apparition of Saint Isidore to Saint Ferdinand, king, before the walls of Seville]]'' | 2nd millennium | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Escena de guerra - Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27951105|War Scene]]'' | 1808 | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Incendio de un hospital - Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27951106|Fire of a Hospital]]'' | | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Escena de disciplinantes, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27951107|Scene of Disciplines]]'' | 1808 | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Fiesta popular bajo un puente - Francisco José de Goya y Lucientes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q27951108|Popular Party Under a Bridge or Popular Dance]]'' | | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Anonymous - Irrenhaus - 3844 - Österreichische Galerie Belvedere.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28002003|The Madhouse]]'' | 1790s | [[Österreichische Galerie Belvedere|Belvedere Galeria]] |- | [[Fitxategi:Anonymous - Selbstbildnis - 8869 - Kunsthistorisches Museum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28009310|Selbstbildnis]]'' | | [[Österreichische Galerie Belvedere|Belvedere Galeria]]<br/>[[Kunsthistorisches Museum]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Juan Agustín Ceán Bermúdez by Goya (c. 1785).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28114673|Portrait of Juan Agustín Ceán Bermúdez]]'' | 1785 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Dogs Chasing a Cat on a Man on a Donkey - BF689.1 - Barnes Foundation.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28127542|Dogs Chasing a Cat on a Man on a Donkey]]'' | | ''[[:d:Q808462|Barnes Foundation]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Old People Singing and Dancing - BF689.2 - Barnes Foundation.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28127543|Old People Singing and Dancing]]'' | | ''[[:d:Q808462|Barnes Foundation]]'' |- | [[Fitxategi:Goya (attr.), il miracolo di sant'antonio, 1798, 01.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28145591|The Miracle of St. Anthony]]'' | 1798 | ''[[:d:Q1043967|Carnegie Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Monk Talking to an Old Woman - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28797537|Monk Talking to an Old Woman]]'' | 1820s | ''[[:d:Q2603905|Princeton University Art Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Goya. Bulls.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q28862416|Bulls]]'' | | ''[[:d:Q2087788|National Gallery of Armenia]]'' |- | [[Fitxategi:Bandido asesinando a una mujer por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29016194|Bandit murdering a woman III]]'' | 2nd millennium | No/unknown value |- | | ''[[:d:Q29654458|Le Christ au jardin des oliviers]]'' | 1800s | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Cercle, milieu, entourage de - Le mariage inégal, RF 1970 33.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29654459|Le Mariage inégal]]'' | 18th century | ''[[:d:Q3044768|Louvreko margogintza saila]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Der Zweikampf - 8617 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29897905|Der Zweikampf]]'' | 1820s | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Hexenhinrichtung - 8616 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29905818|Hexenhinrichtung]]'' | 1820s | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Mönchspredigt - 8615 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29946547|Mönchspredigt]]'' | 1820s | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Die Landpartie - HUW 23 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q29959236|Die Landpartie]]'' | 18th century | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Vicente Osorio de Moscoso as child.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005127|Vicente Osorio de Moscoso, hrabia Trastamara]]'' | 1780s | No/unknown value<br/>''[[:d:Q1565911|Museum of Fine Arts, Houston]]'' |- | [[Fitxategi:Vicente Joaquín Osorio de Moscoso, conde de Altamira by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005128|Portrait of Vicente Joaquín Osorio de Moscoso]]'' | 1780s | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Francisco Cabarrús.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005130|Portrait of Francisco Cabarrús]]'' | 1788 | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Carlos III de España, de Francisco de Goya (Banco de España).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005131|Charles III of Spain]]'' | 1780s | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Miguel Fernandez Duran, markiz de Tolosa by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005133|Miguel Fernández Durán, marquis of Tolosa]]'' | 1780s | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:José de Toro y Zambrano (Banco de España).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005134|Portrait of José de Toro y Zambrano]]'' | 1785 | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Francisco Javier de Larrumbe, de Francisco de Goya (Banco de España).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005136|Portrait of Francisco Javier de Larrumbe]]'' | 1787 | [[Espainiako Bankua (Madril)|Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Ramón Pignatelli.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005137|portrait of Ramón Pignatelli]]'' | 1790 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Gaspar Melchor de Jovellanos by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005139|Gaspar Melchor de Jovellanos]]'' | 1780s | ''[[:d:Q1581475|Eskultura Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Francesco Sabatini by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005145|Francesco Sabatini]]'' | 1770s | ''[[:d:Q3303786|Meadows Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Carlos IV Goya Coleccion Rivero Jerez.png|center|128px]] | ''[[:d:Q30005159|Charles IV in the uniform of a colonel of the Guardia de Corps]]'' | 18th century | ''[[:d:Q6033986|Royal Collections Gallery]]'' |- | [[Fitxategi:Antonio de Porcel by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005160|Portrait of Antonio de Porcel]]'' | 1806 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Miguel de Múzquiz y Goyeneche, I conde de Gausa y I marqués de Villar de Ladrón.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005171|Miguel de Múzquiz y Goyeneche]]'' | 1780s | [[Espainiako Bankua]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Juan Agustín Ceán Bermúdez by Francisco de Goya (1792-93).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30005228|Portrait of Juan Agustín Ceán Bermúdez]]'' | 2nd millennium | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Antonio Veián y Monteagudo (Museo de Huesca).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30037155|Antonio Veián y Monteagudo]]'' | 1782 | [[Huescako museoa|Huescako Museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Hl. Lucia - 1190 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30056632|Saint Lucy]]'' | 18th century | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Goya (Kopie nach) - Königin Maria Luisa, Gemahlin Karls IV. von Spanien - 12132 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30063401|Königin Maria Luisa, Gemahlin Karls IV. von Spanien (Kopie nach)]]'' | | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Der Verwundete - 8618 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30065419|Der Verwundete]]'' | 1820s | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Ländlicher Tanz am Ufer einer Meeresbucht - 12770 - Bavarian State Painting Collections.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q30068719|Ländlicher Tanz am Ufer einer Meeresbucht]]'' | | ''[[:d:Q812285|Bavariako Estatuko Margo-Bilduma]]'' |- | [[Fitxategi:10th Duke of Osuna by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q33133477|Francisco Téllez-Girón, 10th Duke de Osuna]]'' | 1816 | [[Léon Bonnat museoa]] |- | [[Fitxategi:L'Aparició de la Mare de Déu del Pilar, Francisco de Goya, 1775-1785.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q33258904|Apparition of the Virgin of the Pilar]]'' | 1775 | [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Pedro Téllez Girón, IX duque de Osuna por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q35113740|Portrait of the Duke of Osuna]]'' | 1785 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya - Friar Miguel Fernández Flores, 1815, 1911.25.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q38615120|Portrait of Don Fr. Miguel Fernandez y Flores]]'' | 1815 | ''[[:d:Q847508|Worcester Art Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Éxtasis de San Antonio Abad por Francisco Goya (Museo de Zaragoza, after restauration).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q42859860|The Ecstasy of Saint Anthony Abbot]]'' | 1771 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Muerte de san Francisco Javier.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q42964722|Death of Saint Francis Xabier]]'' | 1770s | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | | ''[[:d:Q43256868|Seated Woman and Man in Spanish Cloak]]'' | | [[Suediako Museo Nazionala]] |- | [[Fitxategi:San Luis Gonzaga (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q44206822|San Luis Gonzaga]]'' | 1798 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Duque de San Carlos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q45138549|Portrait of the Duke of San Carlos]]'' | 1815 | |- | [[Fitxategi:Goya (Copia) - La reina María Luisa de Parma, 1790, P007104.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q45354804|María Luisa de Parma, reina de España]]'' | 18th century | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Venus y Adonis (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q45354854|Venus and Adonis]]'' | 1771 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Fernando VII por Goya (Museo de Zaragoza).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q45354921|Portrait of Ferdinand VII in his royal coat]]'' | 1815 | |- | [[Fitxategi:Retrato de Dama con Mantilla.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q45833309|Retrato de Dama con Mantilla]]'' | 1820s | |- | [[Fitxategi:Arzobispo Joaquin Company por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q46995797|Archbishop Joaquin Company]]'' | 1800 | ''[[:d:Q16609717|Alma Mater Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Portrait of Félix de Azara by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q47002645|Portrait of Felix de Azara]]'' | 1805 | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | [[Fitxategi:The Philippine Junta (sketch) by Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q47011257|The Junta of the Philippines]]'' | 1816 | [[Gemäldegalerie (Berlin)|Gemäldegalerie]] |- | [[Fitxategi:El general Ricardos, ante su cañón de batalla por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q47068521|El general Ricardos, ante su cañón de batalla por Goya]]'' | 1794 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of Don Juan Antonio Cuervo - 1943.90 - Cleveland Museum of Art.tiff|center|128px]] | ''[[:d:Q47205749|Portrait of Juan Antonio Cuervo]]'' | 1819 | ''[[:d:Q657415|Cleveland Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Tadeo Bravo de Rivero by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q47504733|Portrait of Tadeo Bravo de Rivero]]'' | 1806 | [[Brooklyn Museum]] |- | [[Fitxategi:Francisco goya, ritratto di don juan antonio llorente, 1809-13, 02.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q49873216|Juan Antonio Llorente]]'' | 19th century | [[São Pauloko arte museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Fernando VII.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q49873242|Portrait of Ferdinand VII of Spain]]'' | 1808 | [[São Pauloko arte museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Condessa de Casa Flores.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q49873351|The Countess of Casa Flores]]'' | 1790s | [[São Pauloko arte museoa]] |- | [[Fitxategi:1808-12 Goya Der Maibaum anagoria.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q50113885|The Maypole]]'' | 19th century | [[Alte Nationalgalerie]] |- | [[Fitxategi:Ignacio Omulryan Rourera por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50379730|Portrait of Don Ignacio Omulryan y Rourera]]'' | 1815 | ''[[:d:Q1976985|The Nelson-Atkins Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de José Munárriz - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50379753|José Luis Munárriz]]'' | 1815 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de Juan de Villanueva - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50379960|Portrait of Juan de Villanueva]]'' | 1805 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of Don Miguel De Lardizábal.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q50572724|Portrait of Don Miguel De Lardizábal]]'' | 1815 | ''[[:d:Q1419555|National Gallery Prague]]'' |- | [[Fitxategi:Retrato de José Antonio Marqués Caballero.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50912187|Portrait of José Antonio Marqués de Caballero]]'' | 1807 | [[Arte Ederren Museoa (Budapest)]] |- | [[Fitxategi:Episode in the Spanish War of Independence, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q50981111|A Scene from the Spanish War of Independence]]'' | 1810 | [[Arte Ederren Museoa (Budapest)]] |- | [[Fitxategi:(Castres) Portrait de Francisco del Mazo, Francisco de Goya y Lucientes, Musée Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q51789821|Portrait of Francisco del Mazo]]'' | 1810s | ''[[:d:Q246821|Goya Museum]]''<br/>No/unknown value |- | [[Fitxategi:Pantaleón Pérez de Nenin por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52061293|Portrait of the Officer Pantaleón Pérez de Nenin]]'' | 1808 | |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya (1746-1828) (imitator of) - Don Francisco Bayeu y Subias (1734–1795) (after an original painting from 1786) - 446824 - National Trust.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52301433|Don Francisco Bayeu y Subias (1734-1795)]]'' | 19th century | [[National Trust]] |- | [[Fitxategi:El bordador Juan López de Robredo por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52313371|The embroiderer Juan López de Robredo]]'' | 2nd millennium | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Manuel García de la Prada por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q52315977|Portrait of Manuel García de la Prada]]'' | 1800s | ''[[:d:Q5263501|Des Moines Art Center]]''<br/>''[[:d:Q475667|Führermuseum]]''<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]''<br/>No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco Goya - Night Scene from the Inquisition - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55424078|Night Scene from the Inquisition]]'' | 1810 | ''[[:d:Q1132918|National Museum of Art, Architecture and Design]]'' |- | [[Fitxategi:Goya, Portrait of a Picador, National Gallery, Oslo (36420542816) (cropped).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55424311|Portrait of a Picador]]'' | No/unknown value | ''[[:d:Q1132918|National Museum of Art, Architecture and Design]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya (atribuido) - Palomas y pollos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q55582991|Pigeons and Fowls]]'' | 18th century | ''[[:d:Q6298930|Juan B. Castagnino Fine Arts Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Bandidos fusilando a sus prisioneros por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q56396888|Bandits shooting their prisoners]]'' | 19th century | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Tomás Pérez de Estala by Francisco Goya (1804).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q57163691|Tomás Pérez de Estala]]'' | 1795<br/>1800s | ''[[:d:Q169542|Hamburger Kunsthalle]]'' |- | [[Fitxategi:Mariano Ferrer y Aulet by Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q58191004|Mariano Ferrer y Aulet]]'' | 1780 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:Santa Lutgarda-Goya.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q58333126|Santa Lutgarda]]'' | 1787 | ''[[:d:Q6102052|Real Monasterio de San Joaquín y Santa Ana]]'' |- | [[Fitxategi:Joaquina Candado (Museo de Bellas Artes de Valencia).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q58333429|Portrait of Joaquina Candado Ricarte]]'' | 1802 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:María Luisa de Parma, reina de España.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59260209|Queen of Spain Maria Louisa, née Bourbon-Parma]]'' | 1790 | [[Pradoko Museoa]]<br/>[[Víctor Balaguer Liburutegi Museoa|Víctor Balaguer Liburutegi-Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Muerte de San José o el Tránsito de San José.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59421365|The transit of St. Joseph]]'' | 1787 | ''[[:d:Q6102052|Real Monasterio de San Joaquín y Santa Ana]]'' |- | [[Fitxategi:San Bernardo de Claraval curando a un tullido por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59586724|Saint Bernard of Clairvaux curing a cripple]]'' | | ''[[:d:Q6102052|Real Monasterio de San Joaquín y Santa Ana]]'' |- | [[Fitxategi:José de Palafox por Goya (Prado).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59685067|General José de Palafox on Horseback]]'' | 1814 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:Sacrificio a Vesta.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59784186|Sacrifice to Vesta]]'' | 1771 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya (Copia) - El rey Carlos IV, 1790, P007103.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q59912999|Portrait of King Charles IV]]'' | 1790 | [[Pradoko Museoa]] |- | [[Fitxategi:San Cristóbal por Francisco de Goya (restaurado).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60170272|Saint Christopher]]'' | 1767 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Juan Martín de Goicoechea y Galarza por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60194148|Juan Martín de Goicoechea y Galarza]]'' | 1790 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Don Manuel Lapeña, later Marquis of Bondad Real - A99 - Hispanic Society of America.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60232751|Don Manuel Lapeña, later Marquis of Bondad Real]]'' | 1799 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:San Francisco de Borja says goodbye to his family.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q60316725|San Francisco de Borja says goodbye to his family]]'' | 1788 | |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Saint Ambrose - 1969.23 - Cleveland Museum of Art.tif|center|128px]] | ''[[:d:Q60470497|Saint Ambrose]]'' | 1796 | ''[[:d:Q657415|Cleveland Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Bernarda Tavira by Francisco de Goya..jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q63994879|Bernarda Tavira]]'' | | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of Cesárea Goicoechea y Galarza - 34.1365 - Rhode Island School of Design Museum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64512226|Portrait of Cesárea Goicoechea y Galarza]]'' | 1805 | ''[[:d:Q2148186|Rhode Island School of Design Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Portrait of Gerónima Goicoechea y Galarza - 34.1366 - Rhode Island School of Design Museum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64512360|Portrait of Gerónima Goicoechea y Galarza]]'' | 1805 | ''[[:d:Q2148186|Rhode Island School of Design Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Two Children Looking at a Book - 21.129 - Rhode Island School of Design Museum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64516132|Two Children Looking at a Book]]'' | 1820s | ''[[:d:Q2148186|Rhode Island School of Design Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Goya - Dona Amalia Bonells de Costa - 41.80 - Detroit Institute of Arts.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64562726|Dona Amalia Bonells de Costa]]'' | 1805 | [[Detroit Institute of Arts]] |- | [[Fitxategi:Mujeres atacadas por soldados por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64798466|Act of Violence against Two Women]]'' | 1810s | ''[[:d:Q163804|Städel Museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Escena de rapto y asesinato por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q64799246|Attack on a Woman]]'' | 1810s | ''[[:d:Q163804|Städel Museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Witches by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q65037314|The incantation]]'' | | [[Lázaro Galdiano museoa]] |- | [[Fitxategi:Antonio Adán de Yarza by Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q66244624|Antonio Adán de Yarza]]'' | 1780s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:María Ramona de Barbachano by Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q66439420|María Ramona de Barbachano]]'' | 1780s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:(Agen) Le Ballon - Francisco de Goya - Musée des Beaux-Arts d'Agen.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q66604875|The Balloon]]'' | 1810s | ''[[:d:Q3330185|Ageneko arte ederretako museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Don Juan Bautista de Goicoechea y Urrutia.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q68975875|Don Juan Bautista de Goicoechea y Urrutia]]'' | 1815 | ''[[:d:Q658725|Staatliche Kunsthalle Karlsruhe]]'' |- | [[Fitxategi:José de Cistué y Coll, barón de la Menglana por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q71996381|José de Cistué y Coll]]'' | 1788 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:José de Cistué y Coll, de Francisco de Goya (Museo Ibercaja Camón Aznar).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q71999342|José de Cistué y Coll]]'' | 1788 | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | [[Fitxategi:La cocina de las brujas por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q72046674|the witches kitchen]]'' | | |- | [[Fitxategi:Portrait of Admiral Jose de Mazarredo (Attributed to Francisco José de Goya y Lucientes).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q72796718|Admirał José de Mazarredo]]'' | 1785 | ''[[:d:Q3837886|Lowe Art Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Retrato de una dama en un Mantilla Negro (ca.1824).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q77974826|Portrait of a Lady in a Black Mantilla]]'' | 1824 | [[Irlandako Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - El Conde del Tajo (ca.1800).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q77975891|The Count of the Tagus]]'' | 1800 | [[Irlandako Galeria Nazionala]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Equestrian Portrait of the 1st Duke of Wellington - WM. 1566-1948 - Apsley House.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q78366461|Equestrian Portrait of the 1st Duke of Wellington]]'' | 1812 | [[Apsley House]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Saavedra (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q79394767|Portrait of Don Francisco de Saavedra]]'' | 1798 | ''[[:d:Q12110695|Courtauld Gallery]]'' |- | [[Fitxategi:Mariano Luis de Urquijo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q79502699|Portrait of Mariano Luis de Urquijo]]'' | 1790s | [[Espainiako Historiaren Errege Akademia|Historiaren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:PORTRAIT OF PRINCE ALOIS WENZEL VON KAUNITZ-RIETBERG.PNG|center|128px]] | ''[[:d:Q80447783|Portrait of prince Aloys Wenzel von Kaunitz-Rietberg]]'' | 1816 | ''[[:d:Q7246059|Private Collection]]'' |- | [[Fitxategi:Retrato de Camilo Goya for Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q83284655|Portrait of Camilo Goya]]'' | 1780s | [[Zuloaga museoa|Zuloaga museoaren etxea]] |- | [[Fitxategi:Retrato de Mariano Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q83808748|Portrait of Mariano Goya, the Artist's Grandson]]'' | 1810s | |- | [[Fitxategi:FRANCISCO GOYA PORTRAIT OF MARIANO GOYA, THE ARTIST'S GRANDSON.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q84045740|Portrait of Mariano Goya, the Artist’s Grandson]]'' | 1827 | ''[[:d:Q3303786|Meadows Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Marianito Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q84046685|Portrait of Mariano Goya]]'' | 1810 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Don Juan y el Comendador por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q84090616|Don Juan and the Commendatore]]'' | | |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Portrait of the Poet Moratín - Google Art Project.jpg|center|128px]] | [[Moratín poetaren erretratua]] | 1824 | |- | [[Fitxategi:Juan Meléndez Valdés por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q88112889|Juan Antonio Meléndez Valdés]]'' | 1797 | ''[[:d:Q895434|Bowes Museum]]'' |- | [[Fitxategi:El juez Altamirano por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q88384267|Portrait of Carlos López Altamirano]]'' | 1796 | ''[[:d:Q860812|Montrealgo Arte Ederren Museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Pedro Gil de Tejada por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q88883791|Portrait of Pedro Gil de Tejada]]'' | 1790s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Juan José de Arias Saavedra y Verdugo por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q88966971|Portrait of Juan José de Arias Saavedra y Verdugo]]'' | 1790s | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Goya - Don Valentín Bellvís de Moncada y Pizarro, around 1795, Fondo Cultural Villar Mir.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q89351341|Portrait of Valentín Bellvís de Moncada y Pizarro]]'' | 1795 | ''[[:d:Q9015805|Juan Miguel Villar Mir]]'' |- | [[Fitxategi:Retrato de Fernando VII, Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q90842660|Portrait of Ferdinand VII of Spain]]'' | 1814 | ''[[:d:Q6033887|Santander eta Kantabriako Arte Moderno eta Garaikide Museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Duke of Roca by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q91032501|Portrait of the Duke of Roca]]'' | 1795 | ''[[:d:Q1368166|San Diego Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Bernardo de Iriarte por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q97503353|Bernardo de Iriarte]]'' | 1796 | [[Arte Ederren Museoa (Estrasburgo)]] |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Bildnis Don Juan Bautista de Goicoechea y Urrutia - 2515 - Staatliche Kunsthalle Karlsruhe.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q104522002|Don Juan Bautista de Goicoechea y Urrutia]]'' | 1815 | ''[[:d:Q658725|Staatliche Kunsthalle Karlsruhe]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Otoño (1786).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q104773720|Autumn]]'' | 1786 | ''[[:d:Q1465805|Clark Art Institute]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Portrait of Pedro Mocarte - A1890 - Hispanic Society of America.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105605966|Portrait of Pedro Mocarte]]'' | 1805 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya y Lucientes - Sketch for a Portrait of an Officer of the King's Dragoons - A200 - Hispanic Society of America.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105609001|Sketch for a Portrait of an Officer of the King's Dragoons]]'' | 1808 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Brigadier General Alberto Foraster by Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105609230|Brigadier General Alberto Foraster]]'' | 1804 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Attributed to Francisco de Goya - The Duchess of Alba, Sketch - LA2195 - Hispanic Society of America.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105611586|The Duchess of Alba, Sketch]]'' | 1796 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Banderillas en el campo por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105658823|Banderillas in the field]]'' | 1793 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Un incendio (Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q105658837|Blaze, Fire at night]]'' | 1793 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Hercules and Omphale by F.Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106368575|Hercules and Omphale]]'' | 1784 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Juego de niños, el paso.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106698545|Children playing leapfrog]]'' | 1780 | ''[[:d:Q1748404|Valentziako Arte Ederretako Meseoa]]'' |- | [[Fitxategi:Visión fantasmal por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106757112|Ghostly Vision]]'' | 1801 | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | [[Fitxategi:Rita Luna, attributed to Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106814613|Actress Rita Luna]]'' | 1810s | |- | [[Fitxategi:Francisco José de Goya y Lucientes - Charles IV, King of Spain - 3.2017 - Fogg Museum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q106862596|Charles IV, King of Spain]]'' | 18th century | ''[[:d:Q3783572|Harvard Art Museums]]''<br/>''[[:d:Q809600|Fogg Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Baile de máscaras o Danzantes enmascarados bajo un arco por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q107223587|Masked ball]]'' | 19th century | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | [[Fitxategi:Boceto de La carga de los mamelucos.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q107223671|El dos de mayo de 1808 en Madrid]]'' | 1814 | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | [[Fitxategi:Esopo y Menipo (Museo Ibercaja Camón Aznar).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q107223794|Aesop and Menippus]]'' | 1778 | ''[[:d:Q8483403|Museo Camón Aznar]]'' |- | | ''[[:d:Q107437319|Bildnis eines Mönchs]]'' | | [[Gemäldegalerie (Berlin)|Gemäldegalerie]] |- | [[Fitxategi:Fray Juan Fernández de Rojas por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q108929262|Brother Juan Fernández de Rojas]]'' | | [[Espainiako Historiaren Errege Akademia|Historiaren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Majas en un balcón por Goya (colección particular).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q109442292|Majas on the Balcony]]'' | 19th century | No/unknown value |- | [[Fitxategi:La visita del fraile por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q110271705|The Friar's visit]]'' | 19th century | ''[[:d:Q6001534|Marquess of la Romana]]'' |- | [[Fitxategi:Interior de prisión por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q110271719|Interior of a prison]]'' | 19th century | ''[[:d:Q6001534|Marquess of la Romana]]'' |- | [[Fitxategi:Atribuido a; Goya - Matrimonio desigual, 1819(ca), 02022.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q110866801|Matrimonio desigual]]'' | 1819 | [[Lázaro Galdiano museoa]] |- | [[Fitxategi:Aparición de la Virgen a San Julián por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111487771|Apparition of the Virgin to St. Julian]]'' | 1790 | |- | [[Fitxategi:Francisco Jose de Goya (1746-1828) - Knabenbildnis - 1499 - Führermuseum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111644377|Knabenbildnis]]'' | 1771 | ''[[:d:Q475667|Führermuseum]]''<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Jose de Goya (1746-1828) - Bildnis der Clara de Soria im Atelier von sechs Jahren - 1500 - Führermuseum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111644378|Bildnis der Clara de Sonia im Alter von 6 Jahren]]'' | 1771 | ''[[:d:Q475667|Führermuseum]]''<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco Jose de Goya (1746-1828) - Die bekleidete Maja, erste Studie - 2028 - Führermuseum.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111645229|Maja (...unleserlich)]]'' | 1771 | ''[[:d:Q475667|Führermuseum]]''<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | [[Fitxategi:Muerte de san Alberto de Jerusalén por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q111829577|Death of Saint Albert of Jerusalem]]'' | 1770s | No/unknown value |- | | ''[[:d:Q112215314|Portrait of Isabella of Bourbon]]'' | | ''[[:d:Q2647884|Hermann Göring Collection]]''<br/>''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | | ''[[:d:Q112229303|head of a gentleman with hat]]'' | | ''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | | ''[[:d:Q112230785|La Junta]]'' | | ''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | | ''[[:d:Q112234654|Portrait of a gentleman]]'' | | ''[[:d:Q1053735|Munich Central Collecting Point]]'' |- | [[Fitxategi:Suerte de matar por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q113381120|Luck of killing]]'' | 1793 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:El prendimiento de Cristo.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q113537173|The arrest of Christ]]'' | 1798 | |- | [[Fitxategi:Fiesta popular bajo un puente por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q114397698|Volksfest unter einer Brücke]]'' | 19th century | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:El arrastre por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q114597777|El arrastre]]'' | 1793 | No/unknown value<br/>''[[:d:Q15975306|House of Medinaceli]]'' |- | [[Fitxategi:Escena de bandidos por Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q114800247|Escena de bandidos]]'' | 19th century | ''[[:d:Q1848918|Arte Ederren Museo Nazionala]]'' |- | [[Fitxategi:Sebastian Gabriel de Borbón y Braganza by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q115965910|Sebastián Gabriel de Borbón as a child]]'' | 1822 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:What a sacrifice! LACMA 63.11.14.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q117790108|What a sacrifice!]]'' | 1799 | ''[[:d:Q1641836|Los Angeles County Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:'The Madman' by Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q117912283|The Madman]]'' | | ''[[:d:Q1164968|Voergaard Castle]]'' |- | [[Fitxategi:Goya - Act of Violence against Two Women, 1810 – 1812, 1981.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q118142029|Act of Violence against Two Women]]'' | 1810s | |- | [[Fitxategi:Goya - Time, Truth and History, about 1797–99 or 1804, 27.1330.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q118142042|Time, Truth and History]]'' | | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Nude Woman Reclining Against a Rock, 1824–25, 63.1081.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q118142051|Nude Woman Reclining Against a Rock]]'' | 1820s | [[Bostongo Arte Ederren Museoa]] |- | | ''[[:d:Q119010797|Boys Playing at See-Saw]]'' | 18th century | [[Pollok House]] |- | | ''[[:d:Q119010798|Boys Playing at Soldiers]]'' | 18th century | [[Pollok House]] |- | | ''[[:d:Q119023114|Don Francisco de Saavedra]]'' | 1798 | ''[[:d:Q12110695|Courtauld Gallery]]'' |- | | ''[[:d:Q119499723|Scene at a Bullfight: División de place]]'' | | [[Ashmolean Museoa]] |- | | ''[[:d:Q119499737|Scene at a Bullfight: Diversión de España]]'' | | [[Ashmolean Museoa]] |- | | ''[[:d:Q119713978|Saint Anthony Raising a Dead Man]]'' | | ''[[:d:Q895434|Bowes Museum]]'' |- | | ''[[:d:Q120720725|La Visitación de Santa Isabel]]'' | 1774 | ''[[:d:Q6033943|Museum of Fine Arts of Córdoba]]'' |- | [[Fitxategi:(Agen) La misa de parida - Francisco de Goya - Musée des Beaux-Arts d'Agen.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q121726907|La Messe des relevailles]]'' | 19th century | ''[[:d:Q3330185|Ageneko arte ederretako museoa]]'' |- | [[Fitxategi:Melendez valdes.jpeg|center|128px]] | ''[[:d:Q122852157|Portrait of Juan Meléndez Valdés (1754-1817), Spanish writer]]'' | 1790 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Retrato ecuestre de Manuel Godoy.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122889099|Boceto para el retrato ecuestre de Manuel Godoy, duque de la Alcudia]]'' | 1794 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Portrait of Jose Alvarez de Toledo, Duke of Alba and Marquess of Villafranca, c. 1795, by Goya - Art Institute of Chicago - DSC09509.JPG|center|128px]] | ''[[:d:Q122902235|Portrait of José María Álvarez de Toledo, 15th Duke of Medina Sidonia (1756-1796)]]'' | 1795 | [[Chicagoko Arte Institutua]] |- | [[Fitxategi:Retrato del duque de alba por Francisco de Goya (colección privada Madrid).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122902316|Portrait of José María Álvarez de Toledo, 15th Duke of Medina Sidonia (1756-1796)]]'' | 1795 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Queen Maria Luisa of Spain (sketch).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122949488|Portrait of Queen Maria Luisa of Spain]]'' | 1799 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:WLA taft Portrait of Queen Maria Luisa of Spain Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122949511|Portrait of Queen Maria Luisa of Spain]]'' | 1800 | ''[[:d:Q7675043|Taft Museum of Art]]'' |- | [[Fitxategi:Countess of Haro by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122974285|Portrait of Countess of Haro]]'' | | |- | [[Fitxategi:The Count of Fernán Núñez by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122974601|Porträt des Grafen Fernand Núnez VII.]]'' | 1803 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Antonio Raimundo Ibáñez.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122981989|Don Antonio Raimundo Ibáñez]]'' | 1800s | [[Baltimoreko Arte Museoa]] |- | [[Fitxategi:Dona Francisca Vicenta Chollet y Caballero by Francisco de Goya y Lucientes.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q122984569|Portrait of Francisca Vicenta Chollet y Caballero]]'' | 1806 | [[Norton Simon museoa]] |- | [[Fitxategi:Portrait of Queen María Isabel de Braganza y Borbón by Francisco de Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123027450|María Isabel de Braganza]]'' | 1810s | ''[[:d:Q3303786|Meadows Museum]]'' |- | [[Fitxategi:Francisco de Borja Téllez y Girón, X duque de Osuna (boceto, Goya).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123034604|Porträt des Francisco Téllez-Girón, 10th Duke de Osuna (1785-1820)]]'' | 1816 | |- | [[Fitxategi:José de Vargas Ponce por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123046937|José de Vargas Ponce]]'' | 1805 | [[Espainiako Historiaren Errege Akademia|Historiaren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Queen Maria Luisa of Spain by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123047614|Porträt der Maria Luisa of Parma (1751-1819)]]'' | 19th century | |- | [[Fitxategi:Maria Luisa de Parma por Goya (Real Fábrica de Tabacos).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q123172285|María Luisa de Parma, reina de España]]'' | 1789 | [[Indietako Artxibategi Nagusia|Indietako Agiritegi Nagusia]] |- | [[Fitxategi:Boceto de La última comunión de San José de Calasanz.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q124092649|The last communion of Saint José de Calasanz (1557-1648)]]'' | 1810s | [[Léon Bonnat museoa]] |- | [[Fitxategi:Goya - Autoportrait, 1800 vers, 9.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q124093940|Autoportrait]]'' | 1800 | [[Léon Bonnat museoa]] |- | [[Fitxategi:Alberto Foraster by Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q125581124|Alberto Foraster]]'' | 1804 | ''[[:d:Q2420849|Hispanic Society of America]]'' |- | [[Fitxategi:Anibal vencedor contempla Italia desde los Alpes (boceto).jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q126165336|Hannibal the Conqueror viewing Italy for the first time from the Alps (sketch)]]'' | 1771 | [[Zaragozako Museoa|Zaragozako museoa]] |- | [[Fitxategi:Antonio Aniceto de Porlier, marqués de Bajamar por Francisco Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q128031716|Antonio Aniceto de Porlier, marqués de Bajamar]]'' | 1780 | No/unknown value |- | [[Fitxategi:Artist unknown , Spanish, 19th or 20th century - The Communion (A Mass), 1955.750.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q130543397|The Communion (A Mass)]]'' | | ''[[:d:Q1465805|Clark Art Institute]]'' |- | [[Fitxategi:Atribuido a; Goya - Procesión de disciplinantes, 02016.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q130724132|Procesión de disciplinantes]]'' | 19th century | |- | [[Fitxategi:Francisco de Goya - Autorretrato - Google Art Project.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q131123782|Selbstporträt]]'' | 1815 | [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]] |- | [[Fitxategi:Bandido desnudando a una mujer por Goya.jpg|center|128px]] | ''[[:d:Q131349941|Asalto de bandidos II]]'' | 2nd millennium | |} {{Wikidata list end}} gdefnv2danwt8y3e7n6615a32wydego 10 682256 10003072 9999961 2024-12-18T10:11:50Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003072 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (19) && month(?date) = (12)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q1411240|Q1411240]] | label = [[Fidel Uriarte]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q8963542|Q8963542]] | p18 = [[Fitxategi:Gaspar de Jáuregui - Iconografía biográfica de Guipúzcoa.jpg|center|60px]] | label = [[Gaspar Jauregi]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q5859514|Q5859514]] | label = [[Fernando Espinosa de los Monteros]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q12263160|Q12263160]] | label = [[Martin Larralde]] }} {{wikidata list end}} ewcad68eel7iwk8y0qu95xbxy0i34n2 10 682313 10002879 9996023 2024-12-18T04:38:09Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002879 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (10) && month(?date) = (12)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Casimir Delavigne]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Franz Rosenzweig]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Sakamoto Ryōma]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Ludwig Anzengruber]] }} {{wikidata list end}} 0qo60id8pe50v719ceompu7piq4ke6x 10 682502 10003278 9930151 2024-12-18T11:13:44Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003278 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (17) && month(?date) = (5)) ?item p:P569/psv:P569 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Kassym-Jomart Tokayev]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Trent Reznor]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Andrea Alciato]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Valie Export]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Joseph Joubert]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Julius Wellhausen]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Udo Lindenberg]] }} {{wikidata list end}} 4wi1ecewhqbdhg723u4xzk0woj09oed 10 682532 10003114 9996369 2024-12-18T10:25:51Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003114 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (16) && month(?date) = (7)) ?item p:P569/psv:P569 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Tony Kushner]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Robert Sheckley]] }} {{wikidata list end}} 76akhpur8qexsf4qqg4z9qjli49hdpm 10 682602 10003198 9899206 2024-12-18T10:52:12Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003198 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (24) && month(?date) = (10)) ?item p:P569/psv:P569 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Stephen Covey]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Shenae Grimes]] }} {{wikidata list end}} 2yvyqnagdfuxsbhp9c7r6v1158dsw1s 10 682691 10003009 9992760 2024-12-18T09:26:37Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003009 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (22) && month(?date) = (6)) ?item p:P569/psv:P569 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Stephen Chow]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Dianne Feinstein]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Ignaz Goldziher]] }} {{wikidata list end}} 2bc1ma25crku27k8rp54pas7dyzi9oz 10 682729 10003364 9977934 2024-12-18T11:58:09Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003364 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (30) && month(?date) = (4)) ?item p:P569/psv:P569 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[John Lubbock, 1st Baron Avebury]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Larry Niven]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Ulrich von Hutten]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Dianna Agron]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Félix Guattari]] }} {{wikidata list end}} tmwvyridutsmpikzn6shn4msdm5pjk7 10 682825 10003256 9992822 2024-12-18T11:08:43Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003256 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (6) && month(?date) = (5)) ?item p:P569/psv:P569 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)} OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Jaiotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q1771513|Q1771513]] | p18 = [[Fitxategi:Nestor Basterretxea Lortu Arte akordioaren aurkezpenean.jpg|center|60px]] | label = [[Nestor Basterretxea]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q27916804|Q27916804]] | p18 = [[Fitxategi:Tour de Romandie 2022 Villars 6941.jpg|center|60px]] | label = [[Óscar Rodríguez Garaikoetxea]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q3068808|Q3068808]] | p18 = [[Fitxategi:Txomin Agirre.jpg|center|60px]] | label = [[Txomin Agirre|Domingo Agirre]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q6103302|Q6103302]] | label = [[Iñaki Goikoetxea Beristain]] }} {{wikidata list end}} egcjtia197yr2ttykw12k3196krikfe 10 683145 10002913 9825431 2024-12-18T07:42:29Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002913 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (24) && month(?date) = (4)) ?item p:P569/psv:P569 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)} OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Jaiotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q762|Q762]] | p18 = [[Fitxategi:Francesco Melzi - Portrait of Leonardo.png|center|60px]] | label = [[Leonardo da Vinci]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q4636|Q4636]] | p18 = [[Fitxategi:Barbra Streisand with Francis Collins and Anthony Fauci (27806589237) (cropped).jpg|center|60px]] | label = [[Barbra Streisand]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q95026|Q95026]] | p18 = [[Fitxategi:Shirley MacLaine 1977.JPG|center|60px]] | label = [[Shirley MacLaine]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q5721|Q5721]] | p18 = [[Fitxategi:Pétain - portrait photographique.jpg|center|60px]] | label = [[Philippe Pétain]] }} {{wikidata list end}} hif9grjxtbnsygcex3pq9fg6svwrtry 10 683188 10003133 9996376 2024-12-18T10:32:28Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003133 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (7) && month(?date) = (9)) ?item p:P569/psv:P569 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)} OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Jaiotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q229264|Q229264]] | p18 = [[Fitxategi:Georges-Louis Leclerc de Buffon.jpg|center|60px]] | label = [[Georges-Louis Leclerc|Buffon Kondea]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q72717|Q72717]] | p18 = [[Fitxategi:Elia Kazan.JPG|center|60px]] | label = [[Elia Kazan]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q271457|Q271457]] | p18 = [[Fitxategi:Kuprin.jpg|center|60px]] | label = [[Aleksandr Kuprin]] }} {{wikidata list end}} m4c1y8saccmn7seg0nvfi059ggl4r7t 10 683216 10002901 9904822 2024-12-18T07:15:52Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002901 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (5) && month(?date) = (11)) ?item p:P569/psv:P569 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)} OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Jaiotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q482907|Q482907]] | p18 = [[Fitxategi:BryAdamsMargate130624 (39 of 43) (53789411882) Cropped.jpg|center|60px]] | label = [[Bryan Adams]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q129429|Q129429]] | p18 = [[Fitxategi:Vivien Leigh Scarlet.jpg|center|60px]] | label = [[Vivien Leigh]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q200534|Q200534]] | p18 = [[Fitxategi:Tilda Swinton-60999.jpg|center|60px]] | label = [[Tilda Swinton]] }} {{wikidata list end}} o2pt537zphk7iel53fkwlap5usu5imz 10 683344 10003361 9402937 2024-12-18T11:57:21Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003361 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (8) && month(?date) = (5)) ?item p:P569/psv:P569 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)} OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Jaiotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q11613|Q11613]] | p18 = [[Fitxategi:TRUMAN 58-766-06 (cropped).jpg|center|60px]] | label = [[Harry S. Truman]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q1325|Q1325]] | p18 = [[Fitxategi:Friedrich Hayek portrait.jpg|center|60px]] | label = [[Friedrich Hayek]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q161841|Q161841]] | p18 = [[Fitxategi:Edward Emily Gibbon.jpg|center|60px]] | label = [[Edward Gibbon]] }} {{Wikidata list/Jaiotzak | item = [[:d:Q12091|Q12091]] | p18 = [[Fitxategi:Henry Dunant-young.jpg|center|60px]] | label = [[Henri Dunant]] }} {{wikidata list end}} fqfh30za5eog9z17cksrr8msv3t6fux 10 683495 10002905 9999943 2024-12-18T07:34:52Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002905 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (4) && month(?date) = (7)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Hayim Nahman Bialik]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Samuil Marshak]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Otto Bauer]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Daniil Granin]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Erich Salomon]] }} {{wikidata list end}} 2epe09940x0xs6hhbe5hk110c85lvjf 10 683586 10002902 9971027 2024-12-18T07:17:25Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002902 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (27) && month(?date) = (3)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Henry Adams]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Robert Merle]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jørgen Moe]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Alexander Emanuel Agassiz]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[John Bright]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Joe Lieberman]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Mao Dun]] }} {{wikidata list end}} q6yvsgwxd0o3pjqjqsxc52n85qk04ts 10 683691 10002842 9999865 2024-12-18T01:33:53Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002842 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (8) && month(?date) = (6)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Richard Rorty]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Cigoli]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Hans Leo Hassler]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Louis Lumière]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[August Hermann Francke]] }} {{wikidata list end}} muacl8hxk94ou2p0ahhttftl4118sf7 10 683699 10002658 9999504 2024-12-17T18:25:17Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002658 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (16) && month(?date) = (6)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Gennady Rozhdestvensky]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Enrico Baj]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Sydney Chapman]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Frederik van Eeden]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Johann Adam Hiller]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Aleksei Antonov]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Maurice Duruflé]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Herman Grimm]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Hadrianus Junius]] }} {{wikidata list end}} e4vhujo5aeqxy41yzthwmrz1j1c2rmm 10 683704 10002942 9929892 2024-12-18T08:35:28Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002942 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (21) && month(?date) = (6)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Andrea Sacchi]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Aloysius Gonzaga]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Alan Hovhaness]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jan van Ravesteyn]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Bert Kaempfert]] }} {{wikidata list end}} cuui7jhf98w6hboq0us093j9rjd6z9a 10 683707 10003174 9967764 2024-12-18T10:44:12Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003174 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (24) && month(?date) = (6)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Joachim Raff]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Hibari Misora]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[István Örkény]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Maria Christina, Duchess of Teschen]] }} {{wikidata list end}} 95d9y3ph5ggic0e3cig6ynntu0pwx6f 10 683717 10002897 9996107 2024-12-18T06:40:26Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002897 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (4) && month(?date) = (4)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jérôme Lalande]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Sadegh Hedayat]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Georgiy Daneliya]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Hermann Cohen]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Alphonse Pyramus de Candolle (Q123807)|Alphonse Pyramus de Candolle]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Carl Ludwig Siegel]] }} {{wikidata list end}} 1s4in8ldpretfdr0rb6aadxd9dzudd3 10 683805 10002888 9633646 2024-12-18T05:37:44Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002888 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (29) && month(?date) = (2)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 30 |columns=label |thumb=60 |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Adolphe Appia]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Albrecht von Stosch]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Félix Fénéon]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Paolo Taviani]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Emperor Muzong of Tang]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Pietro Ottoboni]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Nikita Moiseyev]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[David Bordwell]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Johann Joachim Eschenburg]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Alessandro Striggio]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Heinrich Nissen]] }} {{wikidata list end}} 7up821h29b7suu20rlbc50hdcent4rm 10 683856 10003063 9974283 2024-12-18T10:09:42Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003063 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (20) && month(?date) = (8)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q3754270|Q3754270]] | p18 = [[Fitxategi:Juan Manuel Besnes e Irigoyen.jpg|center|60px]] | label = [[Juan Manuel Besnes|Juan Manuel Besnes Irigoien]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q8962397|Q8962397]] | label = [[Frantzisko Ignazio Lardizabal|Francisco Ignacio Lardizabal]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q3753016|Q3753016]] | p18 = [[Fitxategi:Heraclio Alfaro Fournier.png|center|60px]] | label = [[Heraclio Alfaro]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q12262698|Q12262698]] | p18 = [[Fitxategi:Luis Pedro Peña Santiago.jpg|center|60px]] | label = [[Luis Pedro Peña Santiago]] }} {{wikidata list end}} qjt46tvxin96q5kgjqhgthpoq68cfol 10 683861 10002925 9980096 2024-12-18T08:00:38Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002925 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (25) && month(?date) = (8)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q3323658|Q3323658]] | p18 = [[Fitxategi:Ajuriagerra.jpg|center|60px]] | label = [[Juan Ajuriagerra Otxandiano]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q2130471|Q2130471]] | label = [[Ramon Etxarren Izturitz]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q12268857|Q12268857]] | p18 = [[Fitxategi:Sare Victor Ithurria.JPG|center|60px]] | label = [[Bittor Iturria]] }} {{wikidata list end}} sme9kwuqjo7hq9cfced01d59hc6eq3o 10 683919 10002805 9995805 2024-12-17T23:12:32Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002805 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (21) && month(?date) = (5)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q20013312|Q20013312]] | label = [[Jesús Morrás Santamaría]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q12261068|Q12261068]] | p18 = [[Fitxategi:Retrato de Juan Plazaola Artola.jpg|center|60px]] | label = [[Juan Plazaola Artola]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q3166446|Q3166446]] | p18 = [[Fitxategi:Weiss, Jean Jacques.jpg|center|60px]] | label = [[Jean-Jacques Weiss]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q2899704|Q2899704]] | p18 = [[Fitxategi:Bertrand d'Echaux.jpg|center|60px]] | label = [[Bertrand Etxautz]] }} {{wikidata list end}} 0o2zylwp5kb9pk834rbbxft4srpb2vh 10 683928 10002906 9996204 2024-12-18T07:35:11Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002906 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (30) && month(?date) = (5)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q3187789|Q3187789]] | p18 = [[Fitxategi:Juan San Martin euskaltzaina 1976an.jpg|center|60px]] | label = [[Juan San Martin]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q3813689|Q3813689]] | label = [[Alberto Alcocer Ribacoba]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q20006188|Q20006188]] | label = [[Pedro Morales Moya]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q20047057|Q20047057]] | label = [[Pierre Abeberri]] }} {{wikidata list end}} maiyegft648gcft49syyvoqt37uf421 10 684076 10003048 9999960 2024-12-18T10:06:14Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003048 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (3) && month(?date) = (6)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q267845|Q267845]] | p18 = [[Fitxategi:Portrait de Gina Pane.jpg|center|60px]] | label = [[Gina Pane]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q316780|Q316780]] | p18 = [[Fitxategi:Andres de Urdaneta.jpg|center|60px]] | label = [[Andres Urdaneta]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q634073|Q634073]] | label = [[Florencio Gartzia Goiena]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q1353284|Q1353284]] | label = [[Jon Idigoras]] }} {{wikidata list end}} 86w4t7s9jpll1xmtjse7xu5skz4fefw 10 684127 10003335 9996490 2024-12-18T11:43:58Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003335 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (24) && month(?date) = (4)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q6068182|Q6068182]] | label = [[Pedro Aranatz]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q2522352|Q2522352]] | label = [[Bittor Garaigordobil]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q3266749|Q3266749]] | p18 = [[Fitxategi:Luis Mazzantini2++.JPG|center|60px]] | label = [[Luis Mazzantini]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q8192402|Q8192402]] | label = [[Aitzol Aramaio]] }} {{wikidata list end}} c46uonp3k0x2gsucyd8qe3puk6xdlg5 10 684287 10002878 9902883 2024-12-18T04:22:30Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002878 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (6) && month(?date) = (11)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q7315|Q7315]] | p18 = [[Fitxategi:Porträt des Komponisten Pjotr I. Tschaikowski (1840-1893).jpg|center|60px]] | label = [[Piotr Ilitx Txaikovski]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q8467|Q8467]] | p18 = [[Fitxategi:Umar al-Farooq Masjid an-Nabawi Calligraphy.svg|center|60px]] | label = [[Omar]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q7758|Q7758]] | p18 = [[Fitxategi:Charles X of France 1.PNG|center|60px]] | label = [[Karlos X.a Frantziakoa]] }} {{wikidata list end}} gzyp12oxvfqm9unas3tnor7dl3pp17o 10 684296 10002870 9999891 2024-12-18T03:13:36Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002870 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (15) && month(?date) = (11)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q8963|Q8963]] | p18 = [[Fitxategi:Johannes Kepler by Hans von Aachen.jpg|center|60px]] | label = [[Johannes Kepler]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q41502|Q41502]] | p18 = [[Fitxategi:Henryk Sienkiewicz ca 1885 (45871548) (cropped).jpg|center|60px]] | label = [[Henryk Sienkiewicz]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q15948|Q15948]] | p18 = [[Fitxategi:Émile Durkheim.jpg|center|60px]] | label = [[Émile Durkheim]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q12735|Q12735]] | p18 = [[Fitxategi:Jan Amos Comenius (Komensky) (1592-1670). Tsjechisch humanist en pedagoog. Als voorganger van de Moravische of Boheemse Broedergemeente verdreven en sedert 1656 gevestigd te Amsterdam Rijksmuseum SK-A-2161.jpeg|center|60px]] | label = [[Comenius]] }} {{wikidata list end}} mxq3ivsw5afg13gg06ok1kv1fdnh3d8 10 684368 10002801 9995801 2024-12-17T22:55:17Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002801 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (25) && month(?date) = (7)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q82409|Q82409]] | p18 = [[Fitxategi:Samuel Taylor Coleridge at age 42.jpg|center|60px]] | label = [[Samuel Taylor Coleridge]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q512|Q512]] | p18 = [[Fitxategi:Vladimir Vysotsky 1979.jpg|center|60px]] | label = [[Vladimir Vysotski|Vladimir Visotski]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q153104|Q153104]] | p18 = [[Fitxategi:Otto Dix by Hugo Erfurth, c. 1929.jpg|center|60px]] | label = [[Otto Dix]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q95068|Q95068]] | p18 = [[Fitxategi:Olivia de Havilland, 1948 (cropped).jpg|center|60px]] | label = [[Olivia de Havilland]] }} {{wikidata list end}} 15mfs5r63taixtxqwon4kg9w4b8509v 10 684376 10003219 8544962 2024-12-18T10:58:26Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003219 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (2) && month(?date) = (5)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q1317|Q1317]] | p18 = [[Fitxategi:Osama bin Laden portrait.jpg|center|60px]] | label = [[Osama bin Laden]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q179680|Q179680]] | p18 = [[Fitxategi:Alfred de musset.jpg|center|60px]] | label = [[Alfred de Musset]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q181568|Q181568]] | p18 = [[Fitxategi:Aivazovsky - Self-portrait 1874.jpg|center|60px]] | label = [[Ivan Aivazovski]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q105237|Q105237]] | p18 = [[Fitxategi:Meyerbeer d'après P. Petit b 1865.jpg|center|60px]] | label = [[Giacomo Meyerbeer]] }} {{wikidata list end}} 6kj9qqp0x0i4gdxvjcja7qof6wiui8z 2 686512 10002804 9999785 2024-12-17T23:06:39Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002804 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?itemLabel ?slct WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588. ?item wikibase:sitelinks ?slct . } ORDER by DESC(?slct) LIMIT 5000 |columns=label |links=red_only |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Raimo Goyarrola]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Eurosia]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Isaac Aboab da Fonseca]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Henry O'Donnell, 1st Count of la Bisbal]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Francisco Juan Martínez Mojica]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Eleanor of Bourbon-La Marche]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Izaskun Manuel Llados]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Luis Torrijo]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Monchín Triana]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Munia Arabakoa]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Luis María Beamonte]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Antoine Hastoy]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Miguel Ponte]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Marcos Vidal]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Santiago Iglesias]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Antonio Fernández-Rañada]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Santiago Ramírez]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Luis Serna Alzate]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Juan Manuel de Salcedo]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Eduardo Docampo]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Sebastián Lartaún]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Xabier Gómez García]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[León Esteban San Miguel]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Juan Martinez de Ripalda]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Álvaro Chordi Miranda]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Castel]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Lope de Stúñiga]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Max Spring]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Juan Martín de Goicoechea]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[André Alba]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Bernard Béreau]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Joseph Lafont]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Marguerite Émilie Chalgrin]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Manuel Ordas]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Antonio Perez]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Lorenzo de la Hidalga]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Olivier Masurel]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Yolanda Mateos]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Manuel Martínez de la Escalera]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Martín y Pérez de Nanclares]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Kai van Westering]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Juan Xiol Marchal]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Gonzalo Álvarez Chillida]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Luis Íñiguez de Onzoño]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Arturo García Sancho]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Unai Melgosa]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Ignacio María de Orbegozo y Goicoechea]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Alejandro Suárez Lozano]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Ciriaco del Llano]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Raquel Urtasun]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Ángel de Echenique]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Martín de Gainza]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Juan Machín de Arteaga]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Vicente Goicoechea]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Juan José Larrañeta Olleta]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Francisco de Navarra y Hualde]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Brígido Duque]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Matías Colmenares Errea]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Miguel Ortiz Iribas]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Justo Garrán Moso]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Javier María Pascual Ibañez]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Blas Morte Sodornil]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jean-Baptiste Etxarren]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Aranguren]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Miguel de Irízar]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Xabier Pikaza]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Michel Dupuch]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Alban Placines]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Ramón Zubieta y Les]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Tomás Dolz de Espejo]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jean Darnel]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Martin de Esparza Arteida]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Ignacio Larrañaga]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jules Armingaud]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Olarra]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Vincent Milou]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Aymeric Luc]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Alizée Minard]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Fernando Cardiñanos]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Luis Venegas]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Aquilino Ribeiro Machado]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Maxime Baudonne]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Marie Garay]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Luis de Azcárraga Bustamante]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Luis de las Casas y Aragorri]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jacques Pavlovsky]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Juan Velasco Fernández de la Cuesta]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Claude Dufau]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Juan Bernardo Zubiri]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Mariano San Miguel Urcelay]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Luis Brochetón y Muguruza]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Carlos Villar Turrau]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Mikel Sanz]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José María de Hoyos y Vinent]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Martín de Barúa]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Vidal Sancho]] }} {{wikidata list end}} 45hqxr13x1ift1itxdf5svogpb9y92v 2 687038 10003142 10002187 2024-12-18T10:37:04Z Zorion 44278 10003142 wikitext text/x-wiki [[Berezi:KategoriaZuhaitza]] <!-- {{Ezabatu|akats ortografikoa}} {{Ezabatu|esteka hainbat izenekin}} Avant toute chose, écrire "[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]:". Puis faire une suite des noms des taxons qui sont séparés par une virgule et mettre '' avant le nom et '' après le mot. Le nom du taxon, c'est soit les deux premiers mots ou, soit deux premiers mots + « var. » + le mot suivant. Ne pas écrire les noms des auteurs ou autre chose. Ne pas répéter le même nom deux fois. Finir avec un point. Il y a deux choses à respecter 1: S'il y a écrit "(Basionyme)" et seulement "(Basionyme)", écrire après '' <small>([[Basionimo]]a)</small>. 2: Attention d'enlever le nom du taxon si vous lisez "(nom. illegit.)" ou "(nom. amb.)" ou "(nom actuel)". ko onddoak]]<br>[[Kategoria: {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''' ''[[]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Kolonbia, Venezuela, Guyana Frantsesa, Brasil, Txile, Argentina, Groenlandia, Islandia, Kanariak, Svalbard, Europa, Errusia, Kaukasia, Turkia, Himalaiako eremua, Kazakhstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan, Kirgizistan, India, Mongolia, Hego Korea, Japonia, Txina, Taiwan, Papua Ginea Berria, Australia, Zeelanda Berria, Hegoafrika, Kongoko Errepublika Demokratikoa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Venezuelako onddoak]] [[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Argentinako onddoak]] [[Kategoria:Groenlandiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Svalbardeko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] [[Kategoria:Kazakhstango onddoak]] [[Kategoria:Turkmenistango onddoak]] [[Kategoria:Uzbekistango onddoak]] [[Kategoria:Tajikistango onddoak]] [[Kategoria:Kirgizistango onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Mongoliako onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] [[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]] === Banaketa eremua === Alpeak, Suitza‎, Austria‎, Eslovenia‎, Danimarka‎, Norvegia‎, Suedia‎, Finlandia‎, Estonia‎, Portugal‎, Espainia‎, Frantzia, Italia‎, Erresuma Batua, Belgika‎, Herbehereak‎, Alemania‎, Hungaria, Eslovakia‎, Txekia‎, Polonia‎, Errumania‎, Bulgaria‎, Grezia‎, Pirinioak, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Suitzako‎ onddoak]] [[Kategoria:Austriako‎ onddoak]] [[Kategoria:Eslovenia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Danimarka‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Norvegia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Suedia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Finlandia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Estonia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Portugal‎go‎ onddoak]] [[Kategoria:Espainia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Frantziako‎ onddoak]] [[Kategoria:Italia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko‎ onddoak]] [[Kategoria:Belgika‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Herbehereetako‎ onddoak]] [[Kategoria:Alemania‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Hungariako‎ onddoak]] [[Kategoria:Eslovakia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Txekia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Polonia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Errumania‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Bulgaria‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Grezia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] [[Kategoria:Antartikako onddoak]] <nowiki> [https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%A9 ar] [https://es.wikipedia.org/wiki/Idioma_franc%C3%A9s es] [https://eu.wikipedia.org/wiki/Frantses eu] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Français fr] [https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE hi] [https://id.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Prancis id] [https://it.wikipedia.org/wiki/Lingua_francese it] [https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%95%E3%83%A9%E3%83%B3%E3%82%B9%E8%AA%9E ja] [https://nl.wikipedia.org/wiki/Frans nl] [https://pt.wikipedia.org/wiki/L%C3%ADngua_francesa pt] [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA ru] [https://tr.wikipedia.org/wiki/Frans%C4%B1zca tr] [https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%B3%DB%8C_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86 ur] [https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%B3%95%E6%96%87 zh-yue] [https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%B3%95%E8%AF%AD zh] {{Ezabatu}} |source={{own}}<br/>Map data & imagery © [[:en:OpenStreetMap|OpenStreetMap]]<br/>[https://leafletjs.com/ Leaflet], an open-source JavaScript library<br/>[https://fr-fr.topographic-map.com/maps/j59/Navarre/ Topographic-map.com], Visualisation et partage de cartes topographiques gratuites. |author={{User:Zorion/creditimage}} |permission= |other versions= }} [[Category:Mountain ranges of Gipuzkoa]] [[Category:Mountain ranges of Navarre]] [[Category:Mountain ranges of Biscay]] [[Category:Mountain ranges of Álava-Araba]] [[Category:Mountain ranges of the Northern Basque Country]] [[Category:Mountain ranges in the Pyrenees]] [[Category:Mountain ranges of the Basque Mountains]] [[Category:Mountain ranges of the Basque Country]] [[Category:Mountain ranges of La Rioja (Spain)]] [[Category:Mountain ranges of Aragon]] [[Category:Mountain ranges of Cantabria]] [[Category:Mountain ranges of Castile and León]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Deconica inquilina''''' ''[[Strophariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus inquilinus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Agaricus rufidus'', ''Agaricus inquilinus var. ß squarrulosus'', ''Naucoria inquilina'', ''Agaricus ecbolus'', ''Tubaria inquilina'', ''Tubaria inquilina subsp. ecbola'', ''Agaricus inquilinus var. ecbolus'', ''Hylophila inquilina'', ''Tubaria inquilina var. ecbolus'', ''Tubaria ecbola'', ''Psilocybe inquilina'', ''Melanotus inquilinus'', ''Psilocybe ecbola''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Kolonbia, Txile, Groenlandia, Islandia, Kanariak, Europa, Errusia, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Deconica]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Groenlandiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Bovista dermoxantha''''' ''[[Agaricaceae]]'' familiako [[onddo]] [[espezie]] bat da. <ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Lycoperdon pusillum'', ''Bovista pusilla'', ''Lycoperdon ericetorum'', ''Lycoperdon dermoxanthum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Lycoperdon reticulatum'', ''Globaria pusilla'', ''Lycoperdon mundula'', ''Globaria dermoxantha'', ''Utraria dermoxantha'', ''Bovista mundula'', ''Bovistaria pusilla'', ''Lycoperdon pseudopusillum'', ''Lycoperdon semi-immersum'', ''Pseudolycoperdon pusillum'', ''Lycoperdon polymorphum var. pusillum'', ''Lycoperdon ericetorum var. pusillum''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Dominikar Errepublika, Puerto Rico, Brasil, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Japonia, Txina, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Bovista]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Dominikar Errepublikako onddoak]] [[Kategoria:Puerto Ricoko onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Lysurus mokusin''''' ''[[Phallaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Phallus mokusin'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Clathrus mokusin''. === Banaketa eremua === Batez ere Ameriketako Estatu Batuak, Japonia, Australia eta Txina. Kanada, Brasil, Europa (Iparraldeko Italia eta Ekialdeko Pirinioak), Errusia, Mozambike.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lysurus]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Mozambikeko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] [[Kategoria:Kazakhstango onddoak]] [[Kategoria:Turkmenistango onddoak]] [[Kategoria:Uzbekistango onddoak]] [[Kategoria:Tajikistango onddoak]] [[Kategoria:Kirgizistango onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Mongoliako onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] [[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Tuber foetidum''''' ''[[Tuberaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> === Banaketa eremua === Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Tuber]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Hemitrichia decipiens''''' ''[[Arcyriaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Clathrus stipitatus'', ''Mucor miniatus'', ''Lycoperdon pusillum'', ''Sphaerocarpus ficoides'', ''Stemonitis ficoides'', ''Arcyria decipiens'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Trichia fallax'', ''Trichia fallax var. ß ficoides'', ''Trichia virescens'', ''Trichia cerina'', ''Trichia fulva'', ''Trichia clavata var. ß cerina'', ''Trichia furcata'', ''Trichia fallax var. cerina'', ''Trichia nana'', ''Trichia decipiens'', ''Trichia stuhlmannii'', ''Trichia pusilla''. === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Hemitrichia]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa García-Cunch., J.C.Zamora & Lado, 2022}} '''''Oligonema persimile''''' ''[[Trichiaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Trichia persimilis'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Trichia intermedia var. persimilis'', ''Trichia favoginea var. persimilis''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Peru, Txile, Azoreak, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, India, Japonia, Txina, Taiwan, Australia, Madagaskar, Réunion.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Trichiaceae]] [[Kategoria:2022. urtean deskribatutako taxonak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Peruko onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Azoreetako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Madagaskarko onddoak]] [[Kategoria:Réuniongo onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Pseudomerulius aureus''''' ''[[]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Merulius vastator'', ''Mesenterica lutea'', ''Merulius aureus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Phlebomorpha lutea'', ''Xylomyzon solare'', ''Xylomyzon croceum'', ''Merulius luteus'', ''Merulius croceus'', ''Serpula aurea'', ''Sesia aurea'', ''Plicatura aurea''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Europa, Errusia, India, Hego Korea, Japonia, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Antrodiella serpula''''' ''[[Steccherinaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Bjerkandera serpula'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Polyporus serpula'', ''Polyporus rufopodex'', ''Polyporus hoehnelii'', ''Fomes magnosporus'', ''Polyporus scaber'', ''Coriolus hoehnelii'', ''Trametes hoehnelii'', ''Tyromyces hoehnelii'', ''Phellinus magnosporus'', ''Antrodiella hoehnelii'', ''Flaviporus hoehnelii''. === Banaketa eremua === Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Steccherinaceae]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Trametopsis cervina''''' ''[[Irpicaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus cervinus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Polyporus cervinus'', ''Polyporus candidulus'', ''Microporus cervinus'', ''Microporus scarrosus'', ''Trametes cervina'', ''Polystictus orizabensis'', ''Tyromyces candidulus'', ''Antrodia cervina'', ''Funalia cervina'', ''Davidia cervina'', ''Diplomitoporus cervinus''. === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Irpicaceae]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Phellinus lundellii''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoa]]: ''Ochroporus lundellii''. === Banaketa eremua === Batez ere [[Eskandinavia]], Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Groenlandia, Islandia, Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Phellinus]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Groenlandiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Fuscoporia ferrea''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Polyporus ferreus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Mucronoporus fulvidus'', ''Scindalma fulvidum'', ''Fuscoporia fulvida'', ''Poria cylindrospora'', ''Fomitiporia cylindrispora'', ''Poria ferrea'', ''Phellinus ferreus'', ''Ochroporus ferreus'', ''Poria cinnamomea'', ''Poria subcanescens''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Kolonbia, Venezuela, Brasil, Kanariak, Europa, Errusia, Himalaiako eremua, Thailandia, India, Japonia, Txina, Taiwan, Australia, Zeelanda Berria, Zimbabwe, Kongoko Errepublika Demokratikoa, Uganda, Kamerun.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Fuscoporia]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Venezuelako onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Thailandiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Zimbabweko onddoak]] [[Kategoria:Kamerungo onddoak]] [[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]] [[Kategoria:Ugandako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Dictydiaethalium plumbeum''''' ''[[Reticulariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Fuligo plumbea'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Reticularia plumbea'', ''Licea rugulosa'', ''Licea applanata'', ''Lycogala lenticulare'', ''Reticularia entoxantha'', ''Reticularia lurida'', ''Licea tenuissima'', ''Licea cinnabarina'', ''Dictydiaethalium applanatum'', ''Clathroptychium rugulosum'', ''Ophiuridium dissiliens'', ''Dictydiaethalium dissiliens'', ''Clathroptychium cinnabarinum'', ''Clathroptychium dissiliens'', ''Clathroptychium berkeleyi'', ''Clathroptychium plumbeum'', ''Dictydiaethalium plumbeum var. entoxanthum'', ''Dictydiaethalium ferrugineum''. === Banaketa eremua === Amerika, Kanariak, Europa, Israel, Hawaii, Japonia, Australia, Zeelanda Berria, Hegoafrika, Israel, Mayotte.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Dictydiaethalium]] [[Kategoria:Hawaiiko onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Svalbardeko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Israelgo onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Israelgo onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] [[Kategoria:ugandako onddoak]] [[Kategoria:Mayotteko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Vibrissea truncorum''''' ''[[Vibrisseaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Helvella fibuliformis'', ''Peziza fibula'', ''Leotia truncorum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Hymenoscyphus fibulaeforme'', ''Peziza fibuliformis'', ''Helotium fibuliforme'', ''Leotia clavus'', ''Vibrissea margarita'', ''Vibrissea truncorum var. albipes'', ''Calycina fibuliformis'', ''Pachydisca fibuliformis'', ''Vibrissea foliorum''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Txile, Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Helotiales]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] </nowiki> --> 7vkm5u7s5g1ed9zqadxjsrn5f3losu5 10 721133 10003213 9814454 2024-12-18T10:56:36Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003213 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5. ?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer . ?date_node wikibase:timeValue ?date . FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (7) && month(?date) = (8)) ?item p:P570/psv:P570 ?date_node . OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking ?item wikibase:statements ?stct . ?item wikibase:sitelinks ?slct . MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 } } ORDER BY DESC(?rank) LIMIT 4 |columns=item,P18,label |thumb=60 |autolist=fallback |links=local |row_template=Wikidata list/Heriotzak |skip_table=1 |short = true |chart=true }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q7241|Q7241]] | p18 = [[Fitxategi:Rabindranath Tagore in 1909.jpg|center|60px]] | label = [[Rabindranath Tagore]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q297|Q297]] | p18 = [[Fitxategi:Diego Velázquez Autorretrato 45 x 38 cm - Colección Real Academia de Bellas Artes de San Carlos - Museo de Bellas Artes de Valencia.jpg|center|60px]] | label = [[Diego Velázquez]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q1425|Q1425]] | p18 = [[Fitxategi:Traianus Glyptothek Munich 336.jpg|center|60px]] | label = [[Trajano]] }} {{Wikidata list/Heriotzak | item = [[:d:Q164765|Q164765]] | p18 = [[Fitxategi:Alexander Blok.jpeg|center|60px]] | label = [[Aleksandr Blok]] }} {{wikidata list end}} 8n7mtojqxqgs2cb7l5v4w9tl4kwxw9x 102 725929 10002500 9943069 2024-12-17T14:37:54Z Mentxuwiki 61255 gehitu esteka 10002500 wikitext text/x-wiki {{WikiEmakumeak}} [[Fitxategi:Wikiemakumeok 1.png|thumb|300px]] ==''' WikiEmakumeok'''== [[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|400px|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon]] [[File:Wikiemakumeok_Durango_Abendua_2022.jpg|thumb|400px|2022ko abenduaren 1a]] == Zein da gure asmoa? == [[File:Wikiemakumeok Wikimedian lanean.jpg|thumb|Wikiemakumeok Wikipedia eta Wikiesanak proiektuetan lanean.]] * Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz. * Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea. * Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea. * Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea. * Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea. * Feminismo ezberdinen ekarpenak eta protagonistak formatu anitzeko tresnetan islatzea (irudiak, datuak, bideoak, audioak, aipuak...) == Zer egin dezakegu? == * Emakumeen biografia berriak sortu. * Emakumeen biografiak euskarara itzuli. * Emakumeen aipuak Wikiesanak gunean bildu. * Kategoriak sortu eta sartu. * Wikidatan datuak sartu. * Commons-era baliabideak igo. * Falta diren emakumezko euskal herritar aitzindariak bistaratu. * Falta diren emakumezko euskal herritar feministak bistaratu. * Emakumeen ekarpenak eta ezagutzak bildu eta bistaratu. == [[Fitxategi:Nuvola apps korganizer.png|30px]] Biografiak eta bestelako edukiak == * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/WikiArratia]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/WikiDurango]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/Lekeitioko Mugimendu Feminista]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/WikiOiartzun]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/WikiOndarroa]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/WikiGasteizkoIrale]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/WikiUPNA]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/5000 emakume]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/1000 emakume idazle]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/Emakume astronomoak]] * [[:Kategoria:Emakumeak lanbidearen arabera]] kategoriak sartu === [[Wikiproiektu:WikiEmakume/Egiteko|Egiteko eta osatzeko dauden biografiak]] === === [[File:Dialog-apply.svg|30px]] [[Wikiproiektu:WikiEmakume/Eginak|Egindako biografiak]] === === [[Wikiproiektu:WikiEmakume/​Osatutakoak|Hobetutakoak]] === === [[Wikiproiektu:WikiEmakume/​Wikiesanak|Wikiesanak]] === == Wikidatako datuekin sortutako zerrendak edo grafikoak == * [[Wikipedia:Genero oreka]], analisi sakona egoeraz eta erronken inguruan. * [[Wikiproiektu:WikiEmakume/Wikidatan dauden emakume informatikarien zerrenda|Wikidatan dauden emakume informatikarien zerrenda]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakume/Wikidatan dauden Euskal Herriko emakume informatikarien zerrenda|Wikidatan dauden Euskal Herriko emakume informatikarien zerrenda]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakume/Wikipedian dauden Euskal Herriko emakume ilustratzaileen zerrenda|Wikipedian dauden Euskal Herriko emakume ilustratzaileen zerrenda]] [[Fitxategi:EHko emakume ilustratzaileak.png|thumb|right|500px|Wikidatan argazkia duten Euskal Herriko emakume ilustratzaileak (Image Grid)]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakume/Wikidatan dauden Etxebarriko emakumeen zerrenda|Wikidatan dauden Etxebarriko emakumeen zerrenda]] * [[Wikiproiektu:WikiEmakume/Dialneten dauden emakumeen zerrenda|Dialneten dauden emakumeen zerrenda Wikidataren arabera]] * [https://w.wiki/35dE Donostialdeko udalerri bakoitzean zenbat gizon/emakume dauden Wikidatan.] (barra-grafikoa) * Euskal Herriko emakumezko alkateak **[https://w.wiki/K2K Emakumezko alkateak Hego Euskal Herrian, Wikipedian artikulua dutenak. Herriaren populazioaren arabera ordenatuta] **[https://w.wiki/K6F Emakumezko alkateak Hego Euskal Herrian, Wikipedian artikulurik EZ dutenak. Herriaren populazioaren arabera ordenatuta] **[https://w.wiki/LZR Emakumezko alkateak Ipar Euskal Herrian, Wikipedian artikulurik EZ dutenak. Herriaren populazioaren arabera ordenatuta] **[https://w.wiki/KNk Hego Euskal Herriko emakumezko alkateen argazki-sarea , Wikipedian artikulua dutenak.] **[https://w.wiki/KNn Ipar Euskal Herriko emakumezko alkateen argazki-sarea] == Wikilariak == (Aldatu iturburu kodea eta sartu zure sinadura AltGr+ 4, lau aldiz - kontua baduzu Wikipedian. Bestela, jarri zure izena) # [[Lankide:Mentxuwiki|Mentxuwiki]] ([[Lankide eztabaida:Mentxuwiki|eztabaida]]) 19:35, 7 uztaila 2017 (UTC) # [[Lankide:Makeip|Makeip]] ([[Lankide eztabaida:Makeip|eztabaida]]) 19:36, 7 uztaila 2017 (UTC) # [[Lankide:Sofran18|Sofran18]] ([[Lankide eztabaida:Sofran18|eztabaida]]) 19:37, 7 uztaila 2017 (UTC) # [[Lankide:Leire Allué|Leire Allué]] ([[Lankide eztabaida:Leire Allué|eztabaida]]) 19:38, 7 uztaila 2017 (UTC) # [[Lankide:Amaia Astobiza Uriarte|Amaia Astobiza Uriarte]] ([[Lankide eztabaida:Amaia Astobiza Uriarte|eztabaida]]) 19:39, 7 uztaila 2017 (UTC) # [[Lankide:Tagor70|Tagor70]] ([[Lankide eztabaida:Tagor70|eztabaida]]) 09:21, 8 uztaila 2017 (UTC) # [[Lankide:Nerart|Nerart]] ([[Lankide eztabaida:Nerart|eztabaida]]) 20:12, 14 uztaila 2017 (UTC) # [[Lankide:HEZKEH|HEZKEH]] ([[Lankide eztabaida:HEZKEH|eztabaida]]) 09:42, 29 abuztua 2017 (UTC) # [[Lankide:Akaliwiki|Akaliwiki]] ([[Lankide eztabaida:Akaliwiki|eztabaida]]) 14:58, 13 iraila 2017 (UTC) # [[Lankide:Lorelloso|Lorelloso]] ([[Lankide eztabaida:Lorelloso|eztabaida]]) 17:48, 23 martxoa 2018 (UTC) # [[Lankide:Maddi|Maddi]] ([[Lankide eztabaida:Maddi|eztabaida]]) 00:15, 18 martxoa 2019 (UTC) # [[Lankide:Wikimaribarre|Wikimaribarre]] ([[Lankide eztabaida:Wikimaribarre|eztabaida]]) 09:25, 11 ekaina 2019 (UTC) # [[Lankide:Etxebarru|Etxebarru]] ([[Lankide eztabaida:Etxebarru|eztabaida]]) 14:51, 29 urria 2019 (CET) # [[Lankide:Ladymarion|Ladymarion]] ([[Lankide eztabaida:Ladymarion|eztabaida]]) 16:46, 3 ekaina 2020 (CEST) # [[Lankide:Blanca Maryart|Blanca Maryart]] ([[Lankide eztabaida:Blanca Maryart|eztabaida]]) 16:46, 3 ekaina 2020 (CEST) # [[Lankide:Euskalnat|Euskalnat]] ([[Lankide eztabaida:Euskalnat|eztabaida]]) 17:10, 11 urria 2023 (CEST) # [[InmaGwiki]] ([[Lankide eztabaida:InmaGwiki|eztabaida]]) == Kanpo estekak == * [https://www.wikidata.org/wiki/Q23875215 Antzeko proiektuak beste hainbat hizkuntzatan] * [http://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-08-16/hemeroteca_articles/euskarazko-wikipediak-eraldaketa-eta-hazkunde-garaia-bizi-du ERREPORTAJEA GARA EGUNKARIAN: "Euskarazko Wikipediak eraldaketa eta hazkunde garaia bizi du". Gara, 2017/08/16] * [http://www.europapress.es/euskera/noticia-emakumeak-wikipedian-ageriko-egiteko-topaketa-izango-da-ostiralean-ehuren-leioako-campusean-20171116103336.html Emakumeak "wikipedian ageriko egiteko" topaketa ostiralean, EHUren Leioako campusean] EuropaPress, 2017/11/16 * [https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/sarean/audioak/osoa/6279598/sarean-20190323/ Elkarrizketa WikiEmakumeok-ri buruz] [https://www.sarean.eus/irratia/sarean-59-irratsaioa-make-irigoien-eta-nere-uriarte-2019-03-23// Sarean] - EITB, 2019/03/23. * [https://hezitzailebatsarean.blogspot.com/2019/04/wikiemakumeok-euskadi-irratian-eta.html #wikiemakumeok Euskadi Irratian eta #WikiEdu2019n], ''hezitzailebatsarean'' blogean 2019-04-25 * [https://eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7314556/wikiemakumeok-emakumeen-biografiak-wikipedian--------------/… Wikiemakumeok: emakumeen biografiak Wikipedian idazten dituzten boluntarioak] Euskadi Irratia 2020/06/19, @MarisaBarrena1 * [https://goiena.eus/oinati/1611860650290-wikipedian-dagoen-genero-arrakalarekin-amaitu-nahi-du-wikiemakumeok-taldeak Wikipedian dagoen genero arrakalarekin amaitu nahi du WikiEmakumeok taldeak], Uxue Igarza, Goiena 2021/01/28 * [https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/8704192/marisa-barrena-emakumeen-bizitzak-ilunetik-ekarri-eta-bistaratzen/ Marisa Barrena, emakumeen bizitzak ilunetik ekarri eta bistaratzen], EITB.eus Faktoria, 2022/03/09 * [http://www.durangon.com/opinion/1000-emakume-wikipediara/ 1000 emakume wikipediara], Durango.com 2022/03/11 * [https://www.youtube.com/watch?v=lA7oFSf3ym0 Marisa Barrena ETBn Wikiemakumeok azaltzen #M8-an], EITB 2022/03/08 * [https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8841898/bideoawikiemakumeok-taldeak-emakumeen-biografiak-idazten-ditu-wikipedian-generoarrakala-murrizteko-helburuz/ WikiEmakumeok taldeak emakumeen biografiak idazten ditu Wikipedian, genero-arrakala murrizteko helburuz], EITB 2022/05/14 * [https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/8845686/euskadi-irratian-marisa-barrena-larruzeari-elkarrizketa/ Marisa Barrena Larruzea: 'Wikipedian genero arrakala izugarria da oraindik'], Euskadi Irratia 2022/05/18 * [https://www.elcorreo.com/zurekin/hizkuntza-guztiak-dira-20221113101033-nt.html Marisa Barrena «Wikilariok bi helburu ditugu: interneten emakumeen presentzia handitzea eta euskara bistaratzea»], Elcorreo.com 2022/11/23 * [https://www.durango.eus/berriena/-/asset_publisher/Rdj7QQRO7gvB/content/id/1227856 Erakusketa berria Durangoko Arte eta Historia Museoan: "Durangaldeko Emakumeen Erretratuak"] 29/02/2024 * [https://halabedi.eus/es/iritzia/wikipedia-wikiemakumeok-eta-conmiwiki-proiektuak/# Wikipedia, Jaione Agirre: Wikipedia, Wikiemakumeok eta ConMiWiki proiektuak], Hala Bedi, 2024/12/16 * [[Wikiproiektu:LGTBIQ+]] * [[Atari:Hezkuntza/1.000 artikulu/Emakumea eta generoa]] [[Kategoria:Emakumeak lanbidearen arabera]] [[Kategoria:Wikiproiektuak]] [[Kategoria:Euskal Herriko mugimendu feminista]] 19lhph5kpfss0418477b17avqfljckw 2 729497 10002920 9999945 2024-12-18T07:52:26Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002920 wikitext text/x-wiki ==Hamalau heriotzenak== Hamalau heriotzena bertso-sorta ezaguna da. Jose Larrañaga Mendaroko semeak 1825eko urriaren 31n Etxebarriko Altzibar baserrian egin zuen hilketa hirukoitza dute ardatz bertsook. Familia bereko 3 lagun hil zituen: Miguel Galdos, 58 urtekoa; Katalina Gandiaga, 61 urtekoa; eta horien alaba Josefa Micaela, 31 urtekoa. Katalina ez zen berehala hil. Hilzorian zegoela kontatu zien inguruko baserrikoei zeinek egin zien eraso. Handik gutxira atxilotu zuten Larrañaga, Santanderren (Kantabria, Espainia). Bilboko kartzelan sartu, eta 1826ko ekainean hil zuten, garrotez. Kartzelan zegoela heriotza zigorraren zain, bertsolari bati enkarguz jarrarazitako bertso-sorta da, bere ibilera odoltsuaren berri ematen duena lehen pertsonan. Jatorrizko bertsopaperak Jesus Maria Leizaolak ''1808-1814 en la poesía popular vasca'' liburuan 1965ean egindako argitalpena zen orain artean ezagutzen zen idatzizko bertsio zaharrena; orduko ortografia garaira egokituta eta izenak ezkutatuta eman zuen argitara Leizaolak. Gero, 1983an, Joseba Lakarrak, Koldo Bigurik eta Blanca Urgellek jaso zuten aldaera hori ''Euskal baladak: antologia eta azterketa'' liburuan. Julen Lekuonak kantatu eta grabatu egin zituen bertsoak, Xabier Lete eta Antton Valverderekin batera kaleratutako ''Bertso zaharrak'' diskoan (Herri Gogoa-Edigsa, 1974). Geroago, Morau kantariak egin zuen bere bertsioa, ''Amodio domestikoa'' diskoan (Gaztelupeko Hotsak, 2000). Baina 2014an jatorrizko bertsopaperaren kopia aurkitu zuten Modesto eta Bertol Arrieta ikertzaileek, Euskaltzaindiaren liburutegian. Sorta 1826an inprimatu zen Tolosako (Gipuzkoa) "D. Juan Manuel la Lamaren Moldeteguian". Bertsopaper hori Louis Lucien Bonaparte printzeak jaso zuen eta Londresen zeukan liburutegi pertsonalean gordeta eduki zuen, bere alargunak Chicagoko Newberry Libraryri saldu zion arte (1900. urte inguruan). Gero, 1980. urte inguruan, Euskaltzaindiaren liburutegiak Bonapartek jasotako bertsopaperez osatutako mikrofilm bat erosi zuen, ikertzaileentzat eskuragarri egon zedin. Erref. berria Ikus, pasarte honen berri, Juan Luis Zabalak Berrian argitaratutako artikuluan (2014-08-08). Egiletza Bertsoak lehen pertsonan idatziak daude eta bertan, Joxe Larrañagak bere testigantza ematen du, kartzelan, heriotza zigorraren zain dagoen artean. Baina bertsopaperak ez dakar bertsolariaren izenik. Larrañaga berak ez zituela idatzi onartua dago, enkarguz bertsolari bati agindutakoak direla edo, bestela, bertsolariren batek bere kabuz argitaratutakoak. Bertsopaperen egiletza ikerketagai da gaur egun. Bertso sorta ezaguna da ''Hamalau heriotzena''. Jose Larrañaga izeneko Mendaroko (Gipuzkoa) semeak egindako hilketa lazgarriak ditu kontagai, lehen pertsonan. Hiltzaileak, Joxe Larrañaga Juaristi mendarotarrak, kartzelan zegoela heriotza zigorraren zain (1826), bertsolari bati enkarguz jarrarazitako sorta beltza da hau, bere ibilera odoltsuaren berri ematen duena. Hiltzailea, Joxe Larrañaga Juaristi, 1801ean jaio zen Mendaron (Gipuzkoa) eta 1825ean egin zituen hilketen berri kontatzen du sortak. Bertsotan aipatzen denaren arabera, Joxe Larrañaga bere testigantza ematen ari da, kartzelan, heriotza zigorraren zain dagoen artean (garrotez hiltzera kondenaturik). Baina bertsopaperak ez dakar bertsolariaren izenik. Ez dakigu Joxe Larrañagaren balizko kontakizuna nork ekarri zuen bertsotara. Jose Larrañaga mendaroarrak hiru pertsona hil zituen Etxebarriko baserrian: Miguel Galdos, 58 urtekoa; Katalina Gandiaga, 61 urtekoa; eta horien alaba Josefa Micaela, 31 urtekoa. Katalina ez zen berehala hil. Hilzorian zegoela kontatu zien inguruko baserrikoei zeinek egin zien eraso. Handik gutxira atxilotu zuten Larrañaga, Santanderren (Kantabria, Espainia). Bilboko kartzelan sartu, eta hurrengo urteko ekainean hil zuten, garrotez. Urkabe bertsoak ==Biografian Wikidatan== {| class="wikitable" ! !! Propietate !! Kodea !! |- | Basikoa || Honako hau da || P31 || Gizaki |- | || Sexua edo generoa || P21 || |- | Izena || Izena ama hizkuntzan || P1559 || |- | || izengoitia || P742 || |- | || Jaiotza-izena || P1477 || |- | || Bataio izena || P735 || Nombre de pila |- | || Abizena || P734 || |- | || Bigarren abizena espainiar izen sisteman || P1950 || |- | Irudia / multimedia || Irudia || P18 || Commonsetik txertatu |- | || Ahots grabazio || P990 || Commonsetik txertatu |- | || Plaka oroigarriaren irudia || P1801 || |- | || Commons category || P373 || |- | || Commons-eko galeria || P935 || |- | Jaio eta heriotza || Herritartasuneko herrialdea || P27 || Espainia |- | || jaiotza data || P569 || |- | || jaiolekua || P19 || |- | || heriotza data || P570 || |- | || heriotza lekua || P20 || |- | || hobiratze lekua || P119 || koordenatuak jar daitezke |- | || heriotzaren kausa || P509 || |- | || hilobiaren irudia || P1442 || |- | Familia || Ezkontidea || P26 || |- | || Anaia, neba, arreba edo ahizpa || P3373 || |- | || Semea/alaba || P40 || |- | Non bizi den || Egoitza || P551 || leku bat baino gehiago badira hasiera eta bukaera datarekin jar daitezke |- | Hizkuntzak || Lehen hizkuntza || P103 || |- | || Hiztuna || P1412 || |- | || writing language || P6886 || |- | Ikasketak || Alma Mater || P69 || Non ikasi duen (unibertsitatea) |- | Lanbidea || Jarduera || P106 || Idazle P36180 |- | || || || Poeta P49757 |- | || || || Eleberrigile Q6625963 |- | || || || Antzerkigile Q214917 |- | || || || Itzultzaile Q333634 |- | || || || Literatura-kritikari Q4263842 |- | || || || Gidoilari Q28389 |- | || || || Komiki gidoilari Q11892507 |- | || || || Komikigile Q715301 (Komikilaria, marrazkilaria, sortzailea) |- | || Enplegatzailea || P108 || Non egin duen lan |- | || Lanbidearen hasiera || P2031 || |- | || Lanbidearen amaiera || P2032 || |- | || Eragina jaso du || P737 || |- | || Mugimendua || P135 || |- | || Genero artistikoa || P136 || Ipuin, eleberri, antzerki, saiakera, olerkigintza... Nahi hainbat |- | Sariak || Jasotako saria || P166 || nahi hainbat |- | || Zertarako proposatua || P1411 || nahi hainbat |- | Lanak || Lan nabarmena || P800 || Hautatua |- | || Lanen zerrenda || P1455 || Wikipedian zerrenda egin behar da eta zerrenda horren Wikidata itema hemen lotu. Adibideak: Yolanda Arrieta, Stephen King |- | Hainbat || Orri nagusi ofiziala || P856 || web orria |- | || Kidea || P463 || Euskaltzaindia, Jakiunde... Entitateak |- | || Gaiaren kategoria nagusia || P910 || Wikipediatik hartua |- | || Sinadura || P109 || |- | Identifikatzaileak || VIAF identifikadorea || || |- | || LCCN || || |- | || GND identifikadorea || || |- | || SUDOC || || |- | || BnF || || |- | || BNE-ren identifikatzailea || || |- | || Freebase-ren identifikadorea || || |- | || CANTIC || || |- | || NTA-ren identifikadorea || || |- | || Perlentaucher ID || || |- | || ICCU || || |- | || ISNI || || |- | || GEC-en identifikatzailea || || |- | || FAST identifikadorea || || |- | || ISFDB-en egile-identifikatzailea || || |- | || Auñamendiren identifikatzailea || || |- | || Armiarma || || |- | || NDL-en identifikatzailea || || |- | || Kinopoisk person ID || || |- | || AlloCiné person ID || || |- | || IMDb identifikadorea || || |- | || Filmportal ID || || |- | || PORT person ID || || |- | || AllMovie person ID || || |- | || Open Library identifikatzailea || || |- | || Les Archives du Spectacle Person ID || || |- | || Dialnet egile-identifikatzailea || || |- | || SELIBR || || |- | || SHARE Catalogue autore identifikatzailea || || |- | || Libris-URI || || |- | || Base de datos de premiados person ID || || |- | || CONOR identifikadorea || || |- | || Bitraga author ID || || |- | || NKC-ren identifikatzailea || || |- | || Bartzelonako Unibertsitatearen identifikatzailea || || |- | || BVPH authority ID || || |- | || National Library of Korea Identifier || || |- | || Brockhaus Enzyklopädie online ID || || |- | || PTBNP-en identifikatzailea || || |} ==Emakumezko komikilariak== Euskaraz ez baina beste hizkuntzaren batean, gutxienez, artikulua daukaten emakumezko komikilariak {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P21 wd:Q6581072 . ?item wdt:P106 wd:Q715301 . ?item wdt:P27 ?country. ?country wdt:P30 wd:Q46. # we want country to be part of Europe ?sitelink schema:about ?item . FILTER NOT EXISTS { ?wfr schema:about ?item . ?wfr schema:inLanguage "eu" } } |sort=label |columns=number:#,label:Article,description,p27,p569,p570,p18,item |thumb=100 |links=red }} {| class='wikitable sortable' ! # ! Article ! description ! herritartasuneko herrialdea ! jaiotza data ! heriotza data ! irudia ! item |- | style='text-align:right'| 1 | [[Ade Bethune]] | | [[Belgika]] | 1914-01-12 | 2002-05-01 | | [[:d:Q686206|Q686206]] |- | style='text-align:right'| 2 | [[Adrienne Barman]] | | [[Suitza]] | 1979-07-28 | | | [[:d:Q56314044|Q56314044]] |- | style='text-align:right'| 3 | [[Agnes van Belle]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1986-03-09 | | | [[:d:Q2109848|Q2109848]] |- | style='text-align:right'| 4 | [[Agnès Maupré]] | | [[Frantzia]] | 1983-02-19 | | [[Fitxategi:Agnès Maupré.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2826999|Q2826999]] |- | style='text-align:right'| 5 | [[Aimée de Jongh]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1988-10-20 | | [[Fitxategi:FIBD2017AiméedeJongh.jpg|center|100px]] | [[:d:Q29020949|Q29020949]] |- | style='text-align:right'| 6 | [[Aino Havukainen]] | | [[Finlandia]] | 1968-12-05 | | [[Fitxategi:Salon du livre de Paris 2011 - Aino Havukainen - 003.jpg|center|100px]] | [[:d:Q11850164|Q11850164]] |- | style='text-align:right'| 7 | [[Aisha Franz]] | | [[Alemania]] | 1984 | | [[Fitxategi:AishaFranz.jpg|center|100px]] | [[:d:Q20666285|Q20666285]] |- | style='text-align:right'| 8 | [[Alexandra Völker]] | | [[Alemania]] | 1986-07-12 | | [[Fitxategi:Alexandra Völker Erlangen 2012 01.JPG|center|100px]] | [[:d:Q2643686|Q2643686]] |- | style='text-align:right'| 9 | [[Alexe]] | | [[Frantzia]] | 1977-10-15 | | [[Fitxategi:Alexe bande dessinée.JPG|center|100px]] | [[:d:Q2834290|Q2834290]] |- | style='text-align:right'| 10 | [[Algésiras]] | | [[Frantzia]] | 1972-10-22 | | | [[:d:Q2836038|Q2836038]] |- | style='text-align:right'| 11 | [[Alice Berti]] | | [[Italia]] | 1996-09-16 | | [[Fitxategi:Alice Berti.jpg|center|100px]] | [[:d:Q79444881|Q79444881]] |- | style='text-align:right'| 12 | [[Alice Picard]] | | [[Frantzia]] | 1975 | | [[Fitxategi:Alice Picard 02- O tour de la bulle.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2836634|Q2836634]] |- | style='text-align:right'| 13 | [[Alix Garin]] | | [[Belgika]] | 1997-05-29 | | [[Fitxategi:Alix Garin, 2022.jpg|center|100px]] | [[:d:Q118352556|Q118352556]] |- | style='text-align:right'| 14 | [[Alma Thörn]] | | [[Suedia]] | 1992 | | | [[:d:Q100998061|Q100998061]] |- | style='text-align:right'| 15 | [[Amanda Vähämäki]] | | [[Finlandia]] | 1981 | | | [[:d:Q454232|Q454232]] |- | style='text-align:right'| 16 | [[Amélie Fléchais]] | | [[Frantzia]] | 1989-12-23 | | | [[:d:Q57316466|Q57316466]] |- | style='text-align:right'| 17 | [[Amélie Sarn]] | | [[Frantzia]] | 1970-03-04 | | | [[:d:Q2844771|Q2844771]] |- | style='text-align:right'| 18 | [[Ana Belén Rivero]] | ilustratzaile espainiarra | [[Espainia]] | 1982-06-02 | | | [[:d:Q62973537|Q62973537]] |- | style='text-align:right'| 19 | [[Ana Galvañ]] | | [[Espainia]] | 1975 | | [[Fitxategi:Ana Galvañ 2019.jpg|center|100px]] | [[:d:Q62286930|Q62286930]] |- | style='text-align:right'| 20 | [[Ana Penyas]] | | [[Espainia]] | 1987 | | [[Fitxategi:Ana Penyas, Barcelona 2018 (cropped 2023).jpg|center|100px]] | [[:d:Q57395615|Q57395615]] |- | style='text-align:right'| 21 | [[Andrea Kruis]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1962-10-22 | | [[Fitxategi:Andrea Kruis.webp|center|100px]] | [[:d:Q2266467|Q2266467]] |- | style='text-align:right'| 22 | [[Angela Giussani]] | | [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]<br/>[[Italia]] | 1922-06-10<br/>1928 | 1987-02-12 | | [[:d:Q21993289|Q21993289]] |- | style='text-align:right'| 23 | [[Angelica Tintori]] | | [[Italia]] | 1967 | | [[Fitxategi:ATintoriItalcon06.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3616826|Q3616826]] |- | style='text-align:right'| 24 | [[Anike Hage]] | | [[Alemania]] | 1985-03-19 | | [[Fitxategi:Anike Hage 2009-03-14.jpg|center|100px]] | [[:d:Q95797|Q95797]] |- | style='text-align:right'| 25 | [[Anke Feuchtenberger]] | | [[Alemania]] | 1963 | | | [[:d:Q87332|Q87332]] |- | style='text-align:right'| 26 | [[Anlor]] | | [[Frantzia]] | 1978-10-28 | | | [[:d:Q55348330|Q55348330]] |- | style='text-align:right'| 27 | [[Anna Brandoli]] | | [[Italia]] | 1945-07-25 | | | [[:d:Q3617673|Q3617673]] |- | style='text-align:right'| 28 | [[Anna Haifisch]] | | [[Alemania]] | 1986 | | [[Fitxategi:FIBD2019RencontreArtiste 03.jpg|center|100px]] | [[:d:Q66023955|Q66023955]] |- | style='text-align:right'| 29 | [[Anna Hollmann]] | | [[Alemania]] | 1983-01-13 | | [[Fitxategi:Anski.jpg|center|100px]] | [[:d:Q105492|Q105492]] |- | style='text-align:right'| 30 | [[Annabel]] | | [[Frantzia]] | 1975-02-08 | | | [[:d:Q18213958|Q18213958]] |- | style='text-align:right'| 31 | [[Anne Baltus]] | | [[Frantzia]] | 1956 | | | [[:d:Q15973420|Q15973420]] |- | style='text-align:right'| 32 | [[Anne Deckers]] | | [[Belgika]] | 1966-09-12 | | | [[:d:Q96943444|Q96943444]] |- | style='text-align:right'| 33 | [[Anne Defréville]] | | [[Frantzia]] | 1976-04-15 | | | [[:d:Q84697752|Q84697752]] |- | style='text-align:right'| 34 | [[Anne Guillard]] | | [[Frantzia]] | 1981 | | | [[:d:Q2851121|Q2851121]] |- | style='text-align:right'| 35 | [[Anne Muhonen]] | | [[Finlandia]] | 1979-05-25 | | | [[:d:Q110322526|Q110322526]] |- | style='text-align:right'| 36 | [[Anne Rouquette]] | | [[Frantzia]] | 1980 | | [[Fitxategi:Anne Rouquette-Strasbulles 2009.jpg|center|100px]] | [[:d:Q565758|Q565758]] |- | style='text-align:right'| 37 | [[Anne Simon]] | | [[Frantzia]] | 1980-07-21 | | [[Fitxategi:QDB2015AnneSimon (cropped 2024).jpg|center|100px]] | [[:d:Q2851278|Q2851278]] |- | style='text-align:right'| 38 | [[Anne-Margot Ramstein]] | | [[Frantzia]] | 1984 | | | [[:d:Q53564631|Q53564631]] |- | style='text-align:right'| 39 | [[Anne-Marie Simond]] | idazle suitzarra | [[Suitza]]<br/>[[Frantzia]] | 1941-08-01 | | [[Fitxategi:Anne-Marie Simond, Paris, 2013.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2850899|Q2850899]] |- | style='text-align:right'| 40 | [[Anneli Furmark]] | | [[Suedia]] | 1962-04-01 | | [[Fitxategi:Anneli Furmark, 2012-09-28 (v2).jpg|center|100px]] | [[:d:Q2851455|Q2851455]] |- | style='text-align:right'| 41 | [[Annette Tison]] | | [[Frantzia]] | 1942-12-27<br/>1942 | 2010-06-28<br/>2013 | | [[:d:Q11958330|Q11958330]] |- | style='text-align:right'| 42 | [[Annick Kamgang]] | | [[Kamerun]]<br/>[[Frantzia]] | 1977-01-01 | | | [[:d:Q99455104|Q99455104]] |- | style='text-align:right'| 43 | [[Annie Goetzinger]] | | [[Frantzia]] | 1951-08-18 | 2017-12-20 | [[Fitxategi:AnnieGoetzinger.jpg|center|100px]] | [[:d:Q566950|Q566950]] |- | style='text-align:right'| 44 | [[Anouk Ricard]] | | [[Frantzia]] | 1970-12-28 | | [[Fitxategi:Anouk Ricard.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2852399|Q2852399]] |- | style='text-align:right'| 45 | [[Antoinette Collin]] | | [[Belgika]] | 20th century | | | [[:d:Q16626284|Q16626284]] |- | style='text-align:right'| 46 | [[Armonía Rodríguez Lázaro]] | | [[Espainia]] | 1929-06-01 | 2020-12-13 | | [[:d:Q5704809|Q5704809]] |- | style='text-align:right'| 47 | [[Asia Alfasi]] | | [[Libia]]<br/>[[Erresuma Batua]] | 1984-04-20 | | [[Fitxategi:AsiaAlfasi (cropped).png|center|100px]] | [[:d:Q4806338|Q4806338]] |- | style='text-align:right'| 48 | [[Aude Massot]] | | [[Frantzia]] | 1983-09-27 | | [[Fitxategi:Lou Lubie 44e fest BD 03343.jpg|center|100px]] | [[:d:Q102541595|Q102541595]] |- | style='text-align:right'| 49 | [[Aude Mermilliod]] | | [[Frantzia]] | 1986-12-03 | | [[Fitxategi:Aude MermillioD livre sur la place 30024.jpg|center|100px]] | [[:d:Q56558090|Q56558090]] |- | style='text-align:right'| 50 | [[Aude Picault]] | | [[Frantzia]] | 1979-06-21 | | [[Fitxategi:Picault-patagonie (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q2870705|Q2870705]] |- | style='text-align:right'| 51 | [[Aude Samama]] | | [[Frantzia]] | 1977-06-13 | | [[Fitxategi:AuDe Samama 71547 FIBD.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2870709|Q2870709]] |- | style='text-align:right'| 52 | [[Aude Soleilhac]] | | [[Frantzia]] | 1981-08-30 | | | [[:d:Q17497069|Q17497069]] |- | style='text-align:right'| 53 | [[Audrey Fasquel]] | | [[Frantzia]] | 1981-10 | | | [[:d:Q2870841|Q2870841]] |- | style='text-align:right'| 54 | [[Audrey Spiry]] | | [[Frantzia]] | 1983-05-17 | | [[Fitxategi:Quai des Bulles 2012 - 08 Audrey Spiry.JPG|center|100px]] | [[:d:Q17036926|Q17036926]] |- | style='text-align:right'| 55 | [[Aurore]] | | [[Frantzia]] | 1975-05-15 | | [[Fitxategi:Aurore Demilly 20100220 Japan Expo Sud 1.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2871934|Q2871934]] |- | style='text-align:right'| 56 | [[Aurore Vanhemelen]] | | [[Belgika]] | | | | [[:d:Q101065833|Q101065833]] |- | style='text-align:right'| 57 | [[Aurélia Aurita]] | idazle frantziarra | [[Frantzia]] | 1980-04-10 | | [[Fitxategi:Aurelia Aurita 20071019 Fnac 1.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2871978|Q2871978]] |- | style='text-align:right'| 58 | [[Aurélie William Levaux]] | | [[Belgika]] | 1981-01-16 | | | [[:d:Q75173837|Q75173837]] |- | style='text-align:right'| 59 | [[Aurélie Wilmet]] | | [[Belgika]] | 1991 | | | [[:d:Q125134312|Q125134312]] |- | style='text-align:right'| 60 | [[Aveline Stokart]] | | [[Belgika]] | | | | [[:d:Q121414346|Q121414346]] |- | style='text-align:right'| 61 | [[Barbara Baldi]] | | [[Italia]] | 1976-01-18 | | | [[:d:Q84361165|Q84361165]] |- | style='text-align:right'| 62 | [[Barbara Ciardo]] | | [[Italia]] | 1983-10-30 | | | [[:d:Q4858814|Q4858814]] |- | style='text-align:right'| 63 | [[Barbara Stok]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1970-02-24 | | [[Fitxategi:Barbara Stok door Rick van Duuren.jpg|center|100px]] | [[:d:Q1934572|Q1934572]] |- | style='text-align:right'| 64 | [[Barbara Yelin]] | | [[Alemania]] | 1977-07-26 | | [[Fitxategi:Barbara Yelin 2022 (cropped 2023).jpg|center|100px]] | [[:d:Q18397216|Q18397216]] |- | style='text-align:right'| 65 | [[Beata Sosnowska]] | | [[Polonia]] | 1968 | | | [[:d:Q86915806|Q86915806]] |- | style='text-align:right'| 66 | [[Bernadette Després]] | | [[Frantzia]] | 1941-03-28 | 2024-11-19 | [[Fitxategi:Bernadette DesprèS 1515292.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2897347|Q2897347]] |- | style='text-align:right'| 67 | [[Bianca Bagnarelli]] | | [[Italia]] | 1988-05-21 | | [[Fitxategi:Bianca Bagnarelli - Lucca 2017.jpg|center|100px]] | [[:d:Q19362165|Q19362165]] |- | style='text-align:right'| 68 | [[Birgit Weyhe]] | | [[Alemania]] | 1969 | | | [[:d:Q19946335|Q19946335]] |- | style='text-align:right'| 69 | [[Bitte Andersson]] | | [[Suedia]] | 1981-08-31 | | | [[:d:Q19629905|Q19629905]] |- | style='text-align:right'| 70 | [[Bixa]] | | [[Portugal]] | 1926-10-14 | | | [[:d:Q61799712|Q61799712]] |- | style='text-align:right'| 71 | [[Blanche Sabbah]] | | [[Frantzia]] | 1995 | | [[Fitxategi:Blanche Sabbah.jpg|center|100px]] | [[:d:Q110798672|Q110798672]] |- | style='text-align:right'| 72 | [[Brigitte Findakly]] | | [[Frantzia]] | 1959 | | [[Fitxategi:2015-05-19 Comix Comicbuchhandlung, Hannover, Signierstunde Lewis Trondheim & Brigitte Findakly, (14).JPG|center|100px]] | [[:d:Q2925419|Q2925419]] |- | style='text-align:right'| 73 | [[Béatrice Tillier]] | | [[Frantzia]] | 1972 | | [[Fitxategi:Béatrice Tillier.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2929483|Q2929483]] |- | style='text-align:right'| 74 | [[Cab]] | | [[Frantzia]] | 1973-02-16 | | [[Fitxategi:Cab Chroniques mauves.JPG|center|100px]] | [[:d:Q86915795|Q86915795]] |- | style='text-align:right'| 75 | [[Camille Benyamina]] | | [[Frantzia]] | 1987-11-19 | | [[Fitxategi:Camille Benyamina 2015.jpg|center|100px]] | [[:d:Q20240958|Q20240958]] |- | style='text-align:right'| 76 | [[Camille Jourdy]] | | [[Frantzia]] | 1979 | | [[Fitxategi:Camille jourdy 1515258.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2934971|Q2934971]] |- | style='text-align:right'| 77 | [[Capucine]] | | [[Frantzia]] | 1977-02-09 | | [[Fitxategi:Capucine 2013-04-13 B.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2937713|Q2937713]] |- | style='text-align:right'| 78 | [[Carine De Brab]] | | [[Belgika]] | 1958-04-21 | | [[Fitxategi:Carine de Brab Benn Frédéric Jannin.jpg|center|100px]] | [[:d:Q16269537|Q16269537]] |- | style='text-align:right'| 79 | [[Carole Maurel]] | | [[Frantzia]] | 1980 | | [[Fitxategi:Carole Maurel écumes 44e fest BD 03337.jpg|center|100px]] | [[:d:Q52693496|Q52693496]] |- | style='text-align:right'| 80 | [[Caroline Nasica]] | | [[Frantzia]] | 1997-03-27 | | | [[:d:Q118849550|Q118849550]] |- | style='text-align:right'| 81 | [[Caroline Sury]] | | [[Frantzia]] | 1964 | | [[Fitxategi:Caroline Sury FIBD 2018 (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q2940063|Q2940063]] |- | style='text-align:right'| 82 | [[Catel Muller]] | | [[Frantzia]] | 1964-08-27 | | [[Fitxategi:Catel 00.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2941737|Q2941737]] |- | style='text-align:right'| 83 | [[Catherine Meurisse]] | | [[Frantzia]] | 1980-02-08 | | [[Fitxategi:Catherine 20080318 Salon du livre 2.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2942001|Q2942001]] |- | style='text-align:right'| 84 | [[Cati Baur]] | | [[Frantzia]] | 1973-11-02 | | [[Fitxategi:Cati Baur FIBD 2016 (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q21294571|Q21294571]] |- | style='text-align:right'| 85 | [[Cecilia Torudd]] | | [[Suedia]] | 1942-10-26 | | [[Fitxategi:Cecilia Torudd.jpg|center|100px]] | [[:d:Q4983207|Q4983207]] |- | style='text-align:right'| 86 | [[Celine Charles]] | | [[Frantzia]] | 1980-07-11 | | [[Fitxategi:Celine-charles-tome2-BD-portrait.jpg|center|100px]] | [[:d:Q101067862|Q101067862]] |- | style='text-align:right'| 87 | [[Cha]] | | [[Frantzia]] | 1982-11-02 | | [[Fitxategi:Charlène.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2947226|Q2947226]] |- | style='text-align:right'| 88 | [[Chantal De Spiegeleer]] | | [[Belgika]] | 1957-04-15 | | | [[:d:Q2956275|Q2956275]] |- | style='text-align:right'| 89 | [[Chloé Wary]] | | [[Frantzia]] | 1995 | | [[Fitxategi:Chloé Wary women pop festival 1308454 (Reims, 2022; cropped 2023).jpg|center|100px]] | [[:d:Q84322241|Q84322241]] |- | style='text-align:right'| 90 | [[Christelle Pécout]] | | [[Frantzia]] | 1976 | | [[Fitxategi:Christelle pecout.jpg|center|100px]] | [[:d:Q16539256|Q16539256]] |- | style='text-align:right'| 91 | [[Christina Bäumerich]] | | [[Alemania]] | 1984-06-04 | | | [[:d:Q1083113|Q1083113]] |- | style='text-align:right'| 92 | [[Christina Plaka]] | | [[Alemania]] | 1983-04-13 | | | [[:d:Q1083246|Q1083246]] |- | style='text-align:right'| 93 | [[Cinzia Ghigliano]] | | [[Italia]] | 1952-07-14 | | | [[:d:Q474645|Q474645]] |- | style='text-align:right'| 94 | [[Claire Braud]] | | [[Frantzia]] | 1981 | | [[Fitxategi:Claire Braud.jpg|center|100px]] | [[:d:Q16540091|Q16540091]] |- | style='text-align:right'| 95 | [[Claire Fauvel]] | | [[Frantzia]] | 1988-11-19 | | [[Fitxategi:Claire Fauvel.jpg|center|100px]] | [[:d:Q49029059|Q49029059]] |- | style='text-align:right'| 96 | [[Claire Le Men]] | | [[Frantzia]] | 1990-11-22 | | | [[:d:Q106190116|Q106190116]] |- | style='text-align:right'| 97 | [[Claire Lenkova]] | | [[Alemania]] | 20th century | | | [[:d:Q99139|Q99139]] |- | style='text-align:right'| 98 | [[Claire Wendling]] | | [[Frantzia]] | 1967-12-06 | | [[Fitxategi:Claire Wendling TGS14 (7136).jpg|center|100px]] | [[:d:Q2975136|Q2975136]] |- | style='text-align:right'| 99 | [[Clara Lodewick]] | | [[Belgika]] | 1996-11-03 | | | [[:d:Q122928955|Q122928955]] |- | style='text-align:right'| 100 | [[Clara-Tanit Arqué]] | | [[Espainia]] | 1981 | | | [[:d:Q5771087|Q5771087]] |- | style='text-align:right'| 101 | [[Claudine Desmarteau]] | | [[Frantzia]] | 1963-12-21 | | | [[:d:Q39741158|Q39741158]] |- | style='text-align:right'| 102 | [[Clotka]] | | [[Frantzia]] | 1981 | | | [[:d:Q62638999|Q62638999]] |- | style='text-align:right'| 103 | [[Coco]] | | [[Frantzia]] | 1982-08-21 | | [[Fitxategi:FIBD2022RencontreCocoBoucq 03.jpg|center|100px]] | [[:d:Q18753203|Q18753203]] |- | style='text-align:right'| 104 | [[Coco Moodysson]] | | [[Suedia]] | 1970-01-19 | | [[Fitxategi:Coco Moodysson 2012-03-09 001.tiff|center|100px]] | [[:d:Q4968021|Q4968021]] |- | style='text-align:right'| 105 | [[Colonel Moutarde]] | | [[Frantzia]] | 1968-01-02 | | [[Fitxategi:Colonel Moutarde.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2406692|Q2406692]] |- | style='text-align:right'| 106 | [[Cristina Vela]] | | [[Espainia]] | 1983-12-22 | | | [[:d:Q5791538|Q5791538]] |- | style='text-align:right'| 107 | [[Cyrielle Evrard]] | | [[Frantzia]] | 1990-04-20 | | [[Fitxategi:Portrait de Cy.jpg|center|100px]] | [[:d:Q56468862|Q56468862]] |- | style='text-align:right'| 108 | [[CÄät]] | | [[Belgika]] | 1979-09-18 | | | [[:d:Q126903706|Q126903706]] |- | style='text-align:right'| 109 | [[Cécile Chicault]] | | [[Frantzia]] | 1967-11-18 | | [[Fitxategi:Cécile Chicault 2014 (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q19607010|Q19607010]] |- | style='text-align:right'| 110 | [[Cécily]] | idazle frantziarra | [[Frantzia]] | 1975-09-09 | | | [[:d:Q3009834|Q3009834]] |- | style='text-align:right'| 111 | [[Céline Wagner]] | | [[Frantzia]] | 1975-12-26 | | [[Fitxategi:Celine wagner02.jpg|center|100px]] | [[:d:Q26036574|Q26036574]] |- | style='text-align:right'| 112 | [[Daphné Collignon]] | | [[Frantzia]] | 1977-09 | | [[Fitxategi:Sollies Ville - Daphné Collignon - P1190985.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3015883|Q3015883]] |- | style='text-align:right'| 113 | [[Daria Bogdanska]] | | [[Suedia]] | 1988 | | [[Fitxategi:Daria Bogdanska.jpg|center|100px]] | [[:d:Q59897848|Q59897848]] |- | style='text-align:right'| 114 | [[Debra Boyask]] | | [[Erresuma Batua]] | 1966-04-11 | 2013-04-23 | | [[:d:Q65016960|Q65016960]] |- | style='text-align:right'| 115 | [[Deco]] | | [[Italia]] | 1973-10-01 | | | [[:d:Q3704542|Q3704542]] |- | style='text-align:right'| 116 | [[Delphine Rieu]] | | [[Frantzia]] | 1973-04-30 | | [[Fitxategi:Delphine Rieu.jpg|center|100px]] | [[:d:Q19631385|Q19631385]] |- | style='text-align:right'| 117 | [[Diana Liesaus]] | | [[Alemania]] | 1986-01-04 | | | [[:d:Q131382363|Q131382363]] |- | style='text-align:right'| 118 | [[Diana Sassé]] | | [[Suitza]] | 1965 | | | [[:d:Q3026126|Q3026126]] |- | style='text-align:right'| 119 | [[Diane Le Feyer]] | | [[Frantzia]] | 1980-09-08 | | [[Fitxategi:Diane Le Feyer - Comédie du Livre 2010 - P1400119.jpg|center|100px]] | [[:d:Q72331181|Q72331181]] |- | style='text-align:right'| 120 | [[Dominique Corbasson]] | | [[Frantzia]] | 1958-03-30 | 2018-02-21 | | [[:d:Q3035076|Q3035076]] |- | style='text-align:right'| 121 | [[Dominique David]] | | [[Belgika]] | 1960-12-12 | | | [[:d:Q16269632|Q16269632]] |- | style='text-align:right'| 122 | [[Dominique Goblet]] | | [[Belgika]] | 1967-07-08 | | [[Fitxategi:FIBD2019Jury 03.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3035192|Q3035192]] |- | style='text-align:right'| 123 | [[Dorothée de Monfreid]] | idazle frantziarra | [[Frantzia]] | 1973-05-03 | | [[Fitxategi:FIBD2023DorotheedeMonfreid.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3037229|Q3037229]] |- | style='text-align:right'| 124 | [[Elena Casagrande]] | | [[Italia]] | 1983 | | | [[:d:Q55687996|Q55687996]] |- | style='text-align:right'| 125 | [[Elena Pianta]] | | [[Italia]] | 1973-08-30 | | | [[:d:Q3721479|Q3721479]] |- | style='text-align:right'| 126 | [[Elene Usdin]] | argazkilari frantziarra | [[Frantzia]] | 1971-04-08 | | [[Fitxategi:Elene-usdin1 (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q3050736|Q3050736]] |- | style='text-align:right'| 127 | [[Eleonora Carlini]] | | [[Italia]] | 1985-12-23 | | [[Fitxategi:Eleonora carlini.jpg|center|100px]] | [[:d:Q91788236|Q91788236]] |- | style='text-align:right'| 128 | [[Elettra Stamboulis]] | | [[Italia]] | 1969-12-31 | | | [[:d:Q22957907|Q22957907]] |- | style='text-align:right'| 129 | [[Elisa Macellari]] | | [[Italia]]<br/>[[Thailandia]] | | | [[Fitxategi:Elisa Macellari 1.jpg|center|100px]] | [[:d:Q79447825|Q79447825]] |- | style='text-align:right'| 130 | [[Elisabeth Karin Pavón Rymer-Rythén]] | | [[Espainia]]<br/>[[Suedia]] | 1995 | | [[Fitxategi:Elisabeth Karin Pavón Rymer-Rythén 2023.jpg|center|100px]] | [[:d:Q125490147|Q125490147]] |- | style='text-align:right'| 131 | [[Ellekappa]] | | [[Italia]] | 1955 | | | [[:d:Q3723481|Q3723481]] |- | style='text-align:right'| 132 | [[Ellen Ekman]] | | [[Suedia]] | 1986-02-20 | | [[Fitxategi:Ellen Ekman.jpg|center|100px]] | [[:d:Q18289090|Q18289090]] |- | style='text-align:right'| 133 | [[Elsa Brants]] | | [[Frantzia]] | 1975-12-04 | | [[Fitxategi:Elsa Brants par Claude Truong-Ngoc juin 2013.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3051709|Q3051709]] |- | style='text-align:right'| 134 | [[Elsa Charretier]] | | [[Frantzia]] | 1989-06-15 | | | [[:d:Q27514690|Q27514690]] |- | style='text-align:right'| 135 | [[Emma]] | | [[Frantzia]] | 1981 | | | [[:d:Q57583914|Q57583914]] |- | style='text-align:right'| 136 | [[Emma Vieceli]] | | [[Erresuma Batua]] | 1979-06-13 | | [[Fitxategi:Vieceli.jpg|center|100px]] | [[:d:Q5372984|Q5372984]] |- | style='text-align:right'| 137 | [[Erika Raven]] | | [[Belgika]] | 1963-04-08 | | | [[:d:Q61861151|Q61861151]] |- | style='text-align:right'| 138 | [[Ester Cardella]] | | [[Italia]] | 1992 | | [[Fitxategi:Cardella at work on a draw.jpg|center|100px]] | [[:d:Q113627838|Q113627838]] |- | style='text-align:right'| 139 | [[Ester Eriksson]] | | [[Suedia]] | 1987 | | | [[:d:Q104681159|Q104681159]] |- | style='text-align:right'| 140 | [[Eva Billow]] | | [[Suedia]] | 1902-05-02 | 1993-02-22 | [[Fitxategi:Eva Billow 1950-tal.jpg|center|100px]] | [[:d:Q4939045|Q4939045]] |- | style='text-align:right'| 141 | [[Eva Widermann]] | | [[Alemania]] | 1978-06-06 | | | [[:d:Q5415203|Q5415203]] |- | style='text-align:right'| 142 | [[Evelyn Flinders]] | | [[Erresuma Batua]] | 1910-03-21 | 1997-11 | | [[:d:Q5416321|Q5416321]] |- | style='text-align:right'| 143 | [[Exaheva]] | | [[Belgika]] | 1990-07-29 | | | [[:d:Q126414464|Q126414464]] |- | style='text-align:right'| 144 | [[Fahr Sindram]] | | [[Alemania]] | 1981-01-28 | | [[Fitxategi:Fahr-ist-nachhaltig01.PNG|center|100px]] | [[:d:Q1392224|Q1392224]] |- | style='text-align:right'| 145 | [[Fanny Michaëlis]] | | [[Frantzia]] | 1983-12-05 | | [[Fitxategi:Fannie.jpg|center|100px]] | [[:d:Q24933973|Q24933973]] |- | style='text-align:right'| 146 | [[Fanny Montgermont]] | | [[Frantzia]] | 1977-10 | | | [[:d:Q3066499|Q3066499]] |- | style='text-align:right'| 147 | [[Fanny Vaucher]] | | [[Suitza]] | 1980 | | | [[:d:Q84133674|Q84133674]] |- | style='text-align:right'| 148 | [[Fiamma Luzzati]] | | [[Italia]] | 1964-06-29 | | | [[:d:Q115944506|Q115944506]] |- | style='text-align:right'| 149 | [[Flavia Biondi]] | | [[Italia]] | 1988 | | [[Fitxategi:Flavia Biondi 1.jpg|center|100px]] | [[:d:Q79448130|Q79448130]] |- | style='text-align:right'| 150 | [[Fleur Godart]] | | [[Frantzia]] | 1986 | | | [[:d:Q90921722|Q90921722]] |- | style='text-align:right'| 151 | [[Flore Balthazar]] | | [[Belgika]] | 1981-02-23 | | | [[:d:Q102360450|Q102360450]] |- | style='text-align:right'| 152 | [[Florence Dupré la Tour]] | | [[Frantzia]] | 1978-02-15 | | [[Fitxategi:Florence Dupre la Tour 20100411 BD-Aix 1.jpg|center|100px]] | [[:d:Q22210736|Q22210736]] |- | style='text-align:right'| 153 | [[Florence Magnin]] | | [[Frantzia]] | 1950-03-07 | | [[Fitxategi:Florence Magnin.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3074000|Q3074000]] |- | style='text-align:right'| 154 | [[Florence Sterpin]] | | [[Belgika]] | | | | [[:d:Q124334710|Q124334710]] |- | style='text-align:right'| 155 | [[Fraffrog]] | | [[Italia]] | 1993-12-03 | | [[Fitxategi:Francesca Presentini (Fraffrog).jpg|center|100px]] | [[:d:Q62918990|Q62918990]] |- | style='text-align:right'| 156 | [[Francine Graton]] | | [[Belgika]] | 1932-03-10 | 2011-05-28 | | [[:d:Q3081216|Q3081216]] |- | style='text-align:right'| 157 | [[Françoise Pichard]] | | [[Frantzia]] | 1941-11-02 | | | [[:d:Q2957692|Q2957692]] |- | style='text-align:right'| 158 | [[Frida Malmgren]] | | [[Suedia]] | 1984-10-06 | | [[Fitxategi:Frida Malmgren at Göteborg Book Fair 2022 (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q52151560|Q52151560]] |- | style='text-align:right'| 159 | [[Frédérique Voulyzé]] | | [[Frantzia]] | | | | [[:d:Q16637409|Q16637409]] |- | style='text-align:right'| 160 | [[Frøydis Sollid Simonsen]] | | [[Norvegia]] | 1986-10-14 | | | [[:d:Q54470296|Q54470296]] |- | style='text-align:right'| 161 | [[Gabriella Giandelli]] | | [[Italia]] | 1963 | | | [[:d:Q27662323|Q27662323]] |- | style='text-align:right'| 162 | [[Gabrielle Piquet]] | | [[Frantzia]] | 1979 | | | [[:d:Q74433526|Q74433526]] |- | style='text-align:right'| 163 | [[Gally]] | | [[Frantzia]] | 1980-05-23 | | [[Fitxategi:Gally.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3094848|Q3094848]] |- | style='text-align:right'| 164 | [[Gaëlle Geniller]] | | [[Frantzia]] | 1996-04-08 | | | [[:d:Q105679360|Q105679360]] |- | style='text-align:right'| 165 | [[Gemma Sales i Amill]] | | [[Espainia]] | 1945 | | | [[:d:Q52081030|Q52081030]] |- | style='text-align:right'| 166 | [[Gerrie Hondius]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1970 | | [[Fitxategi:Gerrie Hondius, 1991.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2346830|Q2346830]] |- | style='text-align:right'| 167 | [[Giada Perissinotto]] | | [[Italia]] | 1974-05-04 | | | [[:d:Q3762346|Q3762346]] |- | style='text-align:right'| 168 | [[Gina Hart]] | | [[Erresuma Batua]] | | | | [[:d:Q5562875|Q5562875]] |- | style='text-align:right'| 169 | [[Giovanna Casotto]] | | [[Italia]] | 1962-08-02 | | | [[:d:Q1137097|Q1137097]] |- | style='text-align:right'| 170 | [[Grazia Nidasio]] | | [[Italia]] | 1931-02-09 | 2018-12-24<br/>2018-12-25 | | [[:d:Q3775993|Q3775993]] |- | style='text-align:right'| 171 | [[Gunna Grähs]] | | [[Suedia]] | 1954-06-11 | | [[Fitxategi:Gunna Grähs 2010 1.jpg|center|100px]] | [[:d:Q4951135|Q4951135]] |- | style='text-align:right'| 172 | [[Gwenaëlle Doumont]] | | [[Belgika]] | 1972-01-22 | | | [[:d:Q121774533|Q121774533]] |- | style='text-align:right'| 173 | [[Gwénola Morizur]] | | [[Frantzia]] | 1981-10-05 | | | [[:d:Q72966393|Q72966393]] |- | style='text-align:right'| 174 | [[Hannah Berry]] | | [[Erresuma Batua]] | 1982 | | [[Fitxategi:Hannah Berry.jpg|center|100px]] | [[:d:Q79567803|Q79567803]] |- | style='text-align:right'| 175 | [[Hedvig Häggman-Sund]] | | [[Suedia]] | 1987 | | [[Fitxategi:Hedvig Häggman-Sund.jpg|center|100px]] | [[:d:Q112447710|Q112447710]] |- | style='text-align:right'| 176 | [[Helena Bochořáková-Dittrichová]] | | [[Txekoslovakia]] | 1894-07-29 | 1980-03-28 | [[Fitxategi:Helena Bochořáková–Ditrichová (1894-1980).jpg|center|100px]] | [[:d:Q15452716|Q15452716]] |- | style='text-align:right'| 177 | [[Helena Janečić]] | | [[Kroazia]] | 1979 | | | [[:d:Q114049021|Q114049021]] |- | style='text-align:right'| 178 | [[Helena Klakocar]] | | [[Kroazia]] | 1958 | | | [[:d:Q594045|Q594045]] |- | style='text-align:right'| 179 | [[Henrieke Goorhuis]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1990-04-21 | | [[Fitxategi:Henrieke Goorhuis, striptekenaar.jpg|center|100px]] | [[:d:Q29907201|Q29907201]] |- | style='text-align:right'| 180 | [[Henriëtte Willebeek le Mair]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1889-04-23 | 1966-03-15 | | [[:d:Q2596361|Q2596361]] |- | style='text-align:right'| 181 | [[Hilda Boswell]] | | [[Erresuma Batua]] | 1903 | 1976 | | [[:d:Q16749821|Q16749821]] |- | style='text-align:right'| 182 | [[Hilke Raddatz]] | | [[Alemania]] | 1941 | | | [[:d:Q1618628|Q1618628]] |- | style='text-align:right'| 183 | [[Héloïse Chochois]] | | [[Frantzia]] | 1991 | | [[Fitxategi:Chochois.jpg|center|100px]] | [[:d:Q70377238|Q70377238]] |- | style='text-align:right'| 184 | [[Héloïse Martin]] | aktore frantziarra | [[Frantzia]] | 1996-06-27 | | [[Fitxategi:Héloïse Martin.jpg|center|100px]] | [[:d:Q51321143|Q51321143]] |- | style='text-align:right'| 185 | [[Hélène Aldeguer]] | | [[Frantzia]] | 1990s | | | [[:d:Q76419614|Q76419614]] |- | style='text-align:right'| 186 | [[Hélène Becquelin]] | | [[Suitza]] | 1963-03-18 | | [[Fitxategi:Hélène Becquelin IMG 3497.jpg|center|100px]] | [[:d:Q63347509|Q63347509]] |- | style='text-align:right'| 187 | [[Hélène Bruller]] | | [[Frantzia]] | 1968-07<br/>1968 | | [[Fitxategi:Helene Bruller 20080316 Salon du livre 4.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3144720|Q3144720]] |- | style='text-align:right'| 188 | [[Hélène Georges]] | | [[Frantzia]] | 1978-07-12 | | | [[:d:Q3144771|Q3144771]] |- | style='text-align:right'| 189 | [[Héléne Cornen]] | | [[Frantzia]] | 1963-02-05 | | | [[:d:Q16642722|Q16642722]] |- | style='text-align:right'| 190 | [[Ida Neverdahl]] | | [[Norvegia]] | 1993-09-28 | | | [[:d:Q25426395|Q25426395]] |- | style='text-align:right'| 191 | [[Ilah]] | | [[Belgika]] | 1971-01-25 | | [[Fitxategi:Inge Heremans 675.jpg|center|100px]] | [[:d:Q9008022|Q9008022]] |- | style='text-align:right'| 192 | [[Ilaria Urbinati]] | | [[Italia]] | | | [[Fitxategi:Ilaria Urbinati.jpg|center|100px]] | [[:d:Q79452454|Q79452454]] |- | style='text-align:right'| 193 | [[Ines Dedović]] | | [[Bosnia-Herzegovina]] | 1984 | | | [[:d:Q122666630|Q122666630]] |- | style='text-align:right'| 194 | [[Inga Steinmetz]] | | [[Alemania]] | 1983-01-04 | | [[Fitxategi:Ingasteinmetz.jpg|center|100px]] | [[:d:Q1258663|Q1258663]] |- | style='text-align:right'| 195 | [[Inge Gürtzig]] | | [[Alemania]] | 1935-09-07 | 2020 | | [[:d:Q83393481|Q83393481]] |- | style='text-align:right'| 196 | [[Irene Berbee]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1969 | | [[Fitxategi:Irene Berbee (1).jpg|center|100px]] | [[:d:Q111915890|Q111915890]] |- | style='text-align:right'| 197 | [[Isa]] | | [[Frantzia]] | 1970-04-25 | | | [[:d:Q3154715|Q3154715]] |- | style='text-align:right'| 198 | [[Isa Ibaibarriaga]] | | [[Espainia]] | 1990 | | | [[:d:Q119860284|Q119860284]] |- | style='text-align:right'| 199 | [[Isabel Greenberg]] | | [[Erresuma Batua]] | 1988 | | | [[:d:Q19654880|Q19654880]] |- | style='text-align:right'| 200 | [[Isabel Peterhans]] | | [[Suitza]] | 1986-05-28 | | | [[:d:Q18683292|Q18683292]] |- | style='text-align:right'| 201 | [[Isabelle Dethan]] | | [[Frantzia]] | 1967-12-28 | | [[Fitxategi:Isabelle Dethan 20060915 Festival Delcourt 01.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3154908|Q3154908]] |- | style='text-align:right'| 202 | [[Isabelle Pralong]] | | [[Suitza]] | 1967-04-12 | | | [[:d:Q22673917|Q22673917]] |- | style='text-align:right'| 203 | [[Isabelle Wilsdorf]] | | [[Frantzia]] | 1956 | | | [[:d:Q3155058|Q3155058]] |- | style='text-align:right'| 204 | [[Jean-Claire Lacroix]] | | [[Belgika]] | 1955-06-25 | | [[Fitxategi:Portrait à l'expo Objectif Brass en 2015.jpg|center|100px]] | [[:d:Q59917480|Q59917480]] |- | style='text-align:right'| 205 | [[Jeanine Rahir]] | | [[Belgika]] | 1956-02-04 | | | [[:d:Q61861400|Q61861400]] |- | style='text-align:right'| 206 | [[Jeanne Hovine]] | | [[Belgika]] | 1888-02-07<br/>1888 | 1992-09-01<br/>1992-08-30<br/>1992 | | [[:d:Q27767436|Q27767436]] |- | style='text-align:right'| 207 | [[Jeannine Lafontaine]] | | [[Frantzia]] | 1953-01-26 | | [[Fitxategi:Jeannine-Lafontaine-2011.JPG|center|100px]] | [[:d:Q3176277|Q3176277]] |- | style='text-align:right'| 208 | [[Jelka Reichman]] | | [[Eslovenia]]<br/>[[Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialista]]<br/>[[Jugoslaviako Erresuma]] | 1939-08-29<br/>1939-08-23 | | | [[:d:Q6176814|Q6176814]] |- | style='text-align:right'| 209 | [[Jo Manix]] | | [[Frantzia]] | 1966-04-17 | 2001-09-17 | | [[:d:Q3179408|Q3179408]] |- | style='text-align:right'| 210 | [[Joanika Ring]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1946-04-03 | | | [[:d:Q61858305|Q61858305]] |- | style='text-align:right'| 211 | [[Joanna Rubin Dranger]] | | [[Suedia]] | 1970-03-01 | | [[Fitxategi:Joanna-Rubin-Dranger DSC05303.jpg|center|100px]] | [[:d:Q4975763|Q4975763]] |- | style='text-align:right'| 212 | [[Johanna Schipper]] | | [[Frantzia]] | 1967 | | [[Fitxategi:Johanna Schipper 20060916 Festival Delcourt (cropped 2023).jpg|center|100px]] | [[:d:Q3180665|Q3180665]] |- | style='text-align:right'| 213 | [[Joëlle Savey]] | | [[Frantzia]] | 1946-11-28 | | | [[:d:Q3187517|Q3187517]] |- | style='text-align:right'| 214 | [[Judith Forest]] | | [[Frantzia]] | 1983 | | | [[:d:Q3187995|Q3187995]] |- | style='text-align:right'| 215 | [[Judith Park]] | | [[Alemania]] | 1984-05-19 | | [[Fitxategi:Judith park.jpg|center|100px]] | [[:d:Q100319|Q100319]] |- | style='text-align:right'| 216 | [[Judith Vanistendael]] | | [[Belgika]] | 1974-08-21 | | [[Fitxategi:JudithVanistendael-FilipNaudts-3837PHN 2016 (cropped 2023).jpg|center|100px]] | [[:d:Q2510098|Q2510098]] |- | style='text-align:right'| 217 | [[Jule K.]] | | [[Alemania]] | 1974 | | | [[:d:Q1245440|Q1245440]] |- | style='text-align:right'| 218 | [[Julia Hansen]] | | [[Suedia]] | 1992-03-04 | | [[Fitxategi:Julia Hansen, 2017.jpg|center|100px]] | [[:d:Q31684405|Q31684405]] |- | style='text-align:right'| 219 | [[Julia Lago]] | | [[Espainia]] | | | | [[:d:Q122151084|Q122151084]] |- | style='text-align:right'| 220 | [[Julia Sànchez Pereda]] | | [[Espainia]] | 20th century | 2013-04-07 | | [[:d:Q50810395|Q50810395]] |- | style='text-align:right'| 221 | [[Julia Wauters]] | | [[Frantzia]] | 1982-03 | | [[Fitxategi:Julia Wauters - Atlantide 2018.jpg|center|100px]] | [[:d:Q18684370|Q18684370]] |- | style='text-align:right'| 222 | [[Julia Zejn]] | | [[Alemania]] | 1985 | | | [[:d:Q109610858|Q109610858]] |- | style='text-align:right'| 223 | [[Juliana Buch]] | | [[Espainia]] | 1943 | 2016-10-31 | | [[:d:Q43985574|Q43985574]] |- | style='text-align:right'| 224 | [[Juliana Hyrri]] | | [[Finlandia]] | 1989-07-12 | | | [[:d:Q91476846|Q91476846]] |- | style='text-align:right'| 225 | [[Julie Gore]] | | [[Frantzia]] | 1989-09-17 | | | [[:d:Q105978855|Q105978855]] |- | style='text-align:right'| 226 | [[Julie M.]] | | [[Frantzia]] | 1975-03-26 | | | [[:d:Q61877504|Q61877504]] |- | style='text-align:right'| 227 | [[Juliette Boutant]] | | [[Frantzia]] | 20th century | | | [[:d:Q111591689|Q111591689]] |- | style='text-align:right'| 228 | [[Juliette Fournier]] | | [[Frantzia]] | 1985 | | | [[:d:Q81749666|Q81749666]] |- | style='text-align:right'| 229 | [[Juliette Taka]] | | [[Frantzia]] | | | [[Fitxategi:PXL 20230515 160120384.MP2.jpg|center|100px]] | [[:d:Q99308754|Q99308754]] |- | style='text-align:right'| 230 | [[Júlia Barata]] | | [[Portugal]] | 1981 | | | [[:d:Q114991214|Q114991214]] |- | style='text-align:right'| 231 | [[Kaisa Leka]] | | [[Finlandia]] | 1978-10-25 | | [[Fitxategi:Kaisa Leka.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3069665|Q3069665]] |- | style='text-align:right'| 232 | [[Kaja Avberšek]] | | [[Eslovenia]] | 1983 | | | [[:d:Q45161978|Q45161978]] |- | style='text-align:right'| 233 | [[Kalon]] | | [[Frantzia]] | 1977-02-07 | | | [[:d:Q3192238|Q3192238]] |- | style='text-align:right'| 234 | [[Karine Bernadou]] | | [[Frantzia]] | 1981-12-26 | | [[Fitxategi:Karine Bernardou-IMG 5219.JPG|center|100px]] | [[:d:Q3193272|Q3193272]] |- | style='text-align:right'| 235 | [[Karo]] | | [[Belgika]] | 1980 | | [[Fitxategi:Karo 20090313 Salon du livre 2.jpg|center|100px]] | [[:d:Q97567217|Q97567217]] |- | style='text-align:right'| 236 | [[Karoliina Korhonen]] | | [[Finlandia]] | 1989 | | | [[:d:Q27806789|Q27806789]] |- | style='text-align:right'| 237 | [[Karoline Schreiber]] | | [[Suitza]] | 1969-06-14 | | | [[:d:Q28053194|Q28053194]] |- | style='text-align:right'| 238 | [[Kasia Babis]] | | [[Polonia]] | 1992-12-20 | | [[Fitxategi:Katarzyna Babis 2017.jpg|center|100px]] | [[:d:Q37038073|Q37038073]] |- | style='text-align:right'| 239 | [[Katarzyna Witerscheim]] | | [[Polonia]] | | | | [[:d:Q130473651|Q130473651]] |- | style='text-align:right'| 240 | [[Kate Charlesworth]] | | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ingalaterra]] | 1950 | | | [[:d:Q28957231|Q28957231]] |- | style='text-align:right'| 241 | [[Katherine Ferrier]] | | [[Frantzia]] | | | [[Fitxategi:Quai des Bulles 2012 - 28 Katherine Ferrier.JPG|center|100px]] | [[:d:Q104383674|Q104383674]] |- | style='text-align:right'| 242 | [[Kathryn Lamb]] | | [[Erresuma Batua]] | 1959 | | | [[:d:Q24572288|Q24572288]] |- | style='text-align:right'| 243 | [[Kati Kovács]] | | [[Finlandia]] | 1963-12-26 | | [[Fitxategi:Kati Kovács (Göteborg, October 1995).jpg|center|100px]] | [[:d:Q1120260|Q1120260]] |- | style='text-align:right'| 244 | [[Kati Rickenbach]] | | [[Suitza]] | 1980 | | | [[:d:Q1736563|Q1736563]] |- | style='text-align:right'| 245 | [[Katrien Van Schuylenbergh]] | | [[Belgika]] | 1963-02-21 | | | [[:d:Q48801375|Q48801375]] |- | style='text-align:right'| 246 | [[Kimberley Geelen]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1990 | | [[Fitxategi:Kimberly Geelen (2).jpg|center|100px]] | [[:d:Q111953218|Q111953218]] |- | style='text-align:right'| 247 | [[Kris Keränen]] | | [[Finlandia]] | 1997 | | | [[:d:Q124740857|Q124740857]] |- | style='text-align:right'| 248 | [[Kristina Gehrmann]] | ilustratzaile alemaniarra | [[Alemania]] | 1989 | | [[Fitxategi:Kristina Gehrmann auf der COMICIADE 2018 in Aachen.jpg|center|100px]] | [[:d:Q27031146|Q27031146]] |- | style='text-align:right'| 249 | [[Laetitia Coryn]] | | [[Frantzia]] | 1984 | | [[Fitxategi:FIBD 2015 Laetitia Coryn.jpg|center|100px]] | [[:d:Q19544216|Q19544216]] |- | style='text-align:right'| 250 | [[Lara Molinari]] | margolari italiarra | [[Italia]] | 1970-12-16 | | | [[:d:Q577154|Q577154]] |- | style='text-align:right'| 251 | [[Laura De Vescovi]] | | [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]] | 1928-03-07 | 2018-12-24 | | [[:d:Q64840860|Q64840860]] |- | style='text-align:right'| 252 | [[Laura Howell]] | | [[Erresuma Batua]] | 1976-02-12 | | | [[:d:Q6499003|Q6499003]] |- | style='text-align:right'| 253 | [[Laura Pérez Vernetti]] | | [[Espainia]] | 1958 | | [[Fitxategi:Laura Pérez Vernetti, Barcelona 2018.jpg|center|100px]] | [[:d:Q5971690|Q5971690]] |- | style='text-align:right'| 254 | [[Laura Scarpa]] | | [[Italia]] | 1957-02-04 | | [[Fitxategi:Lucca2010 Scarpa.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3827840|Q3827840]] |- | style='text-align:right'| 255 | [[Laura Watton]] | | [[Erresuma Batua]] | 1979-08-02 | | | [[:d:Q6499545|Q6499545]] |- | style='text-align:right'| 256 | [[Laura Zuccheri]] | | [[Italia]] | 1971-10-04 | | [[Fitxategi:Laura Zuccheri - O Tour de la Bulle - P1210330.jpg|center|100px]] | [[:d:Q10366657|Q10366657]] |- | style='text-align:right'| 257 | [[Laure Garancher]] | | [[Frantzia]] | 1981-03-03 | | [[Fitxategi:Laure Opium 44e fest BD 03413.png|center|100px]] | [[:d:Q102370976|Q102370976]] |- | style='text-align:right'| 258 | [[Laurel]] | | [[Frantzia]] | 1982-02-03 | | [[Fitxategi:Laureline Michaut 20080315 Salon du livre 2.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3218813|Q3218813]] |- | style='text-align:right'| 259 | [[Laureline Mattiussi]] | | [[Frantzia]] | 1978-11-22 | | [[Fitxategi:Laureline Mattiussi - O Tour de la Bulle - P1210449.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3218824|Q3218824]] |- | style='text-align:right'| 260 | [[Laëtitia Rouxel]] | | [[Frantzia]] | 1979-05-10 | | | [[:d:Q47015871|Q47015871]] |- | style='text-align:right'| 261 | [[Leila Marzocchi]] | | [[Italia]] | 1959 | | [[Fitxategi:Leila Marzocchi 2014 (3829).jpg|center|100px]] | [[:d:Q16269605|Q16269605]] |- | style='text-align:right'| 262 | [[Lena Ackebo]] | | [[Suedia]] | 1950-07-17 | | [[Fitxategi:Lena Ackebo 01.JPG|center|100px]] | [[:d:Q4933695|Q4933695]] |- | style='text-align:right'| 263 | [[Lena Furberg]] | | [[Suedia]] | 1957 | | [[Fitxategi:Lena Furberg - Gothenburg Book Fair 2016.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2367217|Q2367217]] |- | style='text-align:right'| 264 | [[Leny Zwalve]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1947 | | | [[:d:Q6523422|Q6523422]] |- | style='text-align:right'| 265 | [[Leslie Plée]] | | [[Frantzia]] | 1980-10-08 | | | [[:d:Q46610693|Q46610693]] |- | style='text-align:right'| 266 | [[Li Österberg]] | | [[Suedia]] | 1978-02-14 | | [[Fitxategi:Li Österberg 2014-2.jpg|center|100px]] | [[:d:Q4991162|Q4991162]] |- | style='text-align:right'| 267 | [[Lian Ong]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1956-06-17 | | | [[:d:Q3237661|Q3237661]] |- | style='text-align:right'| 268 | [[Lili Sohn]] | | [[Frantzia]] | 1984-08-29 | | [[Fitxategi:Lili Sohn au au Port de tête 2016 (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q22212933|Q22212933]] |- | style='text-align:right'| 269 | [[Liliana Fantoni]] | | [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]] | 1920-01-16 | 2016-12-02 | | [[:d:Q74834802|Q74834802]] |- | style='text-align:right'| 270 | [[Liliane Funcken]] | | [[Belgika]] | 1927-07-17 | 2015-09-26 | | [[:d:Q1825006|Q1825006]] |- | style='text-align:right'| 271 | [[Lina Buffolente]] | | [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]<br/>[[Italia]] | 1924-10-27 | 2007-03-06 | | [[:d:Q3241259|Q3241259]] |- | style='text-align:right'| 272 | [[Lina Neidestam]] | | [[Suedia]] | 1984-04-22 | | [[Fitxategi:Lina Neidestam foto Oskar Kullander 03.jpg|center|100px]] | [[:d:Q4969111|Q4969111]] |- | style='text-align:right'| 273 | [[Line Hoven]] | | [[Alemania]] | 1977 | | [[Fitxategi:Line Hoven.jpg|center|100px]] | [[:d:Q1826348|Q1826348]] |- | style='text-align:right'| 274 | [[Line Severinsen]] | | [[Norvegia]] | 1983 | | | [[:d:Q55075948|Q55075948]] |- | style='text-align:right'| 275 | [[Linn Isabel Eielsen]] | | [[Norvegia]] | 2000-05-25 | | | [[:d:Q113539843|Q113539843]] |- | style='text-align:right'| 276 | [[Lisa Lugrin]] | idazle frantziarra | [[Frantzia]] | 1983-08-28 | | | [[:d:Q23926138|Q23926138]] |- | style='text-align:right'| 277 | [[Lisa Rau]] | | [[Alemania]] | 1987-06-27 | | | [[:d:Q30093229|Q30093229]] |- | style='text-align:right'| 278 | [[Lisen Adbåge]] | | [[Suedia]] | 1982-12-07 | | [[Fitxategi:Lisen Adbåge.jpg|center|100px]] | [[:d:Q4933773|Q4933773]] |- | style='text-align:right'| 279 | [[Liz Greenfield]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1987 | | | [[:d:Q64748147|Q64748147]] |- | style='text-align:right'| 280 | [[Lona Rietschel]] | | [[Alemania]]<br/>[[Alemaniako Errepublika Demokratikoa]] | 1933-09-21 | 2017-12-19 | | [[:d:Q1868830|Q1868830]] |- | style='text-align:right'| 281 | [[Lorena Canottiere]] | | [[Italia]] | 1972 | | | [[:d:Q47164761|Q47164761]] |- | style='text-align:right'| 282 | [[Lou Lubie]] | | [[Frantzia]] | 1990 | | [[Fitxategi:Aude Masson 44e fest BD 03347.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3260131|Q3260131]] |- | style='text-align:right'| 283 | [[Louise Joor]] | | [[Belgika]] | 1988-08-18 | | [[Fitxategi:Louise Joor - Utopiales 2014 - P960436.jpg|center|100px]] | [[:d:Q103843637|Q103843637]] |- | style='text-align:right'| 284 | [[Luana Paesani]] | | [[Italia]] | 1970-04-23 | | | [[:d:Q61863161|Q61863161]] |- | style='text-align:right'| 285 | [[Luciana Giussani]] | | [[Italia]]<br/>[[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]] | 1928-04-19 | 2001-03-31 | [[Fitxategi:Giussani-by-joe-zattere.jpg|center|100px]] | [[:d:Q21993290|Q21993290]] |- | style='text-align:right'| 286 | [[Lucie Albon]] | | [[Frantzia]] | 1977-10-01 | | | [[:d:Q3265239|Q3265239]] |- | style='text-align:right'| 287 | [[Lucie Bryon]] | | [[Frantzia]] | 1990 | | | [[:d:Q122706701|Q122706701]] |- | style='text-align:right'| 288 | [[Lucie Castel]] | | [[Frantzia]] | 1987-01-20 | | [[Fitxategi:Lucie-Castel.jpg|center|100px]] | [[:d:Q41234263|Q41234263]] |- | style='text-align:right'| 289 | [[Lucie Durbiano]] | | [[Frantzia]] | 1969-10-12 | | [[Fitxategi:Lucie Durbiano 20100411 BD-Aix 1.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3265270|Q3265270]] |- | style='text-align:right'| 290 | [[Lucie Lomová]] | | [[Txekoslovakia]]<br/>[[Txekia]] | 1964-07-23 | | [[Fitxategi:Lucie Lomova.jpg|center|100px]] | [[:d:Q15303847|Q15303847]] |- | style='text-align:right'| 291 | [[Lucie Quéméner]] | | [[Frantzia]] | 1998-10-15 | | [[Fitxategi:Lucie Quéméner.jpg|center|100px]] | [[:d:Q109292223|Q109292223]] |- | style='text-align:right'| 292 | [[Lucile Gomez]] | | [[Frantzia]] | 1980 | | | [[:d:Q102330089|Q102330089]] |- | style='text-align:right'| 293 | [[Lucy Mazel]] | | [[Frantzia]] | 1986-08-11<br/>1986 | | [[Fitxategi:Lucy Mazel mai 2022.jpg|center|100px]] | [[:d:Q104177098|Q104177098]] |- | style='text-align:right'| 294 | [[Lydia Venieri]] | | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Grezia]] | 1964-01-27 | | [[Fitxategi:Lydia Venieri portrait by Thaigomes.jpg|center|100px]] | [[:d:Q6707694|Q6707694]] |- | style='text-align:right'| 295 | [[Lynda Corazza]] | | [[Frantzia]] | 1971-12-19 | | | [[:d:Q95213708|Q95213708]] |- | style='text-align:right'| 296 | [[Lynn Paula Russell]] | | [[Erresuma Batua]] | 1949-06-27 | | | [[:d:Q1878877|Q1878877]] |- | style='text-align:right'| 297 | [[Léa Mazé]] | | [[Frantzia]] | 1990-08-27 | | [[Fitxategi:Léa Mazé - Festival Le Livre à Metz.jpg|center|100px]] | [[:d:Q71452558|Q71452558]] |- | style='text-align:right'| 298 | [[Léa Murawiec]] | | [[Frantzia]] | 1994-06-01 | | [[Fitxategi:Murawiec.jpg|center|100px]] | [[:d:Q111184078|Q111184078]] |- | style='text-align:right'| 299 | [[Léonie Bischoff]] | | [[Suitza]]<br/>[[Belgika]] | 1981-05-03 | | [[Fitxategi:Léonie bischoff.jpg|center|100px]] | [[:d:Q19951870|Q19951870]] |- | style='text-align:right'| 300 | [[Maaike Hartjes]] | idazle nederlandarra | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1972-10-15 | | [[Fitxategi:Maaike Hartjes CrossComix 2016 (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q2416682|Q2416682]] |- | style='text-align:right'| 301 | [[Mabel F. Taylor]] | | [[Erresuma Batua]] | 1866 | 1947 | | [[:d:Q96593685|Q96593685]] |- | style='text-align:right'| 302 | [[Mabel Lucie Attwell]] | | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]] | 1879-06-04 | 1964-11-05 | [[Fitxategi:Mabel Lucie Attwell.jpg|center|100px]] | [[:d:Q6721478|Q6721478]] |- | style='text-align:right'| 303 | [[Madeleine DeMille]] | | [[Belgika]]<br/>[[Frantzia]] | 1950<br/>1955 | | | [[:d:Q99480575|Q99480575]] |- | style='text-align:right'| 304 | [[Mademoiselle Caroline]] | | [[Frantzia]] | 1974-03-04 | | | [[:d:Q63863074|Q63863074]] |- | style='text-align:right'| 305 | [[Maeve Clancy]] | | [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]] | | | | [[:d:Q59392659|Q59392659]] |- | style='text-align:right'| 306 | [[Magali Villeneuve]] | | [[Frantzia]] | 1980-03-18 | | | [[:d:Q43119971|Q43119971]] |- | style='text-align:right'| 307 | [[Magda Lundberg]] | | [[Suedia]] | 1990-12-08 | | | [[:d:Q109562964|Q109562964]] |- | style='text-align:right'| 308 | [[Magda Seron]] | | [[Belgika]] | 1956-08-28 | | [[Fitxategi:Magda Seron.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3276638|Q3276638]] |- | style='text-align:right'| 309 | [[Magdalena Kania]] | | [[Polonia]] | | | | [[:d:Q115158212|Q115158212]] |- | style='text-align:right'| 310 | [[Magnhild Winsnes]] | | [[Norvegia]] | 1980-01-01<br/>1980 | | | [[:d:Q64633685|Q64633685]] |- | style='text-align:right'| 311 | [[Mai-Li Bernard]] | | [[Frantzia]] | 1986-09 | | | [[:d:Q22248123|Q22248123]] |- | style='text-align:right'| 312 | [[Maikki Harjanne]] | itzultzaile finlandiarra | [[Finlandia]] | 1944-12-21 | 2023-03-03 | | [[:d:Q11880565|Q11880565]] |- | style='text-align:right'| 313 | [[Malin Biller]] | | [[Suedia]] | 1979-03-03 | | [[Fitxategi:Malin Biller at Göteborg Book fair 2013 3061.jpg|center|100px]] | [[:d:Q5495812|Q5495812]] |- | style='text-align:right'| 314 | [[Malin Falch]] | | [[Norvegia]] | 1993-01-06<br/>1993 | | | [[:d:Q51591699|Q51591699]] |- | style='text-align:right'| 315 | [[Maly Siri]] | | [[Frantzia]] | 1985-06-23 | | [[Fitxategi:Maly Siri.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3284686|Q3284686]] |- | style='text-align:right'| 316 | [[Manon Iessel]] | | [[Frantzia]] | 1909-07-04 | 1985-10-30 | | [[:d:Q3286459|Q3286459]] |- | style='text-align:right'| 317 | [[Margaux Kindhauser]] | | [[Suitza]] | 1983-07-09 | | [[Fitxategi:Mara - Bulles en Seyne - P1420401.jpg|center|100px]] | [[:d:Q18221653|Q18221653]] |- | style='text-align:right'| 318 | [[Margherita Tramutoli]] | | [[Italia]] | 1984-09-16 | | | [[:d:Q125408579|Q125408579]] |- | style='text-align:right'| 319 | [[Margreet de Heer]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1972-10-27 | | [[Fitxategi:Margreet de heer-1685997191.jpg|center|100px]] | [[:d:Q108714629|Q108714629]] |- | style='text-align:right'| 320 | [[Marguerite Fiora]] | | [[Frantzia]] | 1898-09-05 | 1984-04-21 | | [[:d:Q23926310|Q23926310]] |- | style='text-align:right'| 321 | [[Marguerite Van Cook]] | | [[Erresuma Batua]] | 1954 | | [[Fitxategi:Marguerite Van Cook by Esther Laver.jpg|center|100px]] | [[:d:Q6760819|Q6760819]] |- | style='text-align:right'| 322 | [[Mari Luoma]] | | [[Finlandia]] | 1993 | | | [[:d:Q124974467|Q124974467]] |- | style='text-align:right'| 323 | [[Maria Luisa Uggetti]] | | [[Italia]] | 1937-11-19 | | | [[:d:Q3290985|Q3290985]] |- | style='text-align:right'| 324 | [[Marianne Duvivier]] | | [[Belgika]] | 1958-03-06 | | | [[:d:Q2387497|Q2387497]] |- | style='text-align:right'| 325 | [[Marie Boiseau]] | | [[Frantzia]] | | | | [[:d:Q119174399|Q119174399]] |- | style='text-align:right'| 326 | [[Marie Caillou]] | | [[Frantzia]] | 1971 | | | [[:d:Q3292412|Q3292412]] |- | style='text-align:right'| 327 | [[Marie Deschamps]] | | [[Frantzia]] | 1968-11-10 | | | [[:d:Q105082529|Q105082529]] |- | style='text-align:right'| 328 | [[Marie Duval]] | | [[Frantzia]] | 1847 | 1890 | | [[:d:Q3292499|Q3292499]] |- | style='text-align:right'| 329 | [[Marie Jaffredo]] | | [[Frantzia]] | 1966-10-12 | | [[Fitxategi:Marie Jaffredo bande dessinée.JPG|center|100px]] | [[:d:Q16855220|Q16855220]] |- | style='text-align:right'| 330 | [[Marie-Mad]] | | [[Frantzia]] | 1922-11-27 | | | [[:d:Q55598536|Q55598536]] |- | style='text-align:right'| 331 | [[Marie-Marthe Collin]] | | [[Frantzia]] | 1950 | | | [[:d:Q28494439|Q28494439]] |- | style='text-align:right'| 332 | [[Marie-Noëlle Pichard]] | | [[Frantzia]] | 1955-04-27 | | | [[:d:Q16663042|Q16663042]] |- | style='text-align:right'| 333 | [[Marie-Pierre Farkas]] | | [[Frantzia]] | 1953-05-27 | | | [[:d:Q15715473|Q15715473]] |- | style='text-align:right'| 334 | [[Marion Duclos]] | | [[Frantzia]] | 1981 | | | [[:d:Q55598552|Q55598552]] |- | style='text-align:right'| 335 | [[Marion Fayolle]] | | [[Frantzia]] | 1988-05-04 | | [[Fitxategi:FIBD2020MarionFayolle (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q19955793|Q19955793]] |- | style='text-align:right'| 336 | [[Marion Laurent]] | | [[Frantzia]] | 1980-02-10 | | [[Fitxategi:Marion LAURENT.jpg|center|100px]] | [[:d:Q19945151|Q19945151]] |- | style='text-align:right'| 337 | [[Marion Montaigne]] | | [[Frantzia]] | 1980-04-08 | | [[Fitxategi:FIBD2018RemisePrix 17.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3293655|Q3293655]] |- | style='text-align:right'| 338 | [[Marion Poinsot]] | | [[Frantzia]] | 1978-05-16 | | | [[:d:Q3293661|Q3293661]] |- | style='text-align:right'| 339 | [[Marta Guerrero]] | | [[Espainia]] | 1965 | | | [[:d:Q52081025|Q52081025]] |- | style='text-align:right'| 340 | [[Martina Peters]] | | [[Alemania]] | 1985-04-03 | | [[Fitxategi:Martina Peters 2010.jpg|center|100px]] | [[:d:Q1905489|Q1905489]] |- | style='text-align:right'| 341 | [[Martina Schradi]] | | [[Alemania]] | 1972 | | | [[:d:Q23663938|Q23663938]] |- | style='text-align:right'| 342 | [[Mary Tourtel]] | | [[Erresuma Batua]]<br/>[[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]] | 1874-01-28 | 1948-03-15 | | [[:d:Q3296253|Q3296253]] |- | style='text-align:right'| 343 | [[María Colino]] | | [[Espainia]] | 1971 | | | [[:d:Q6003529|Q6003529]] |- | style='text-align:right'| 344 | [[María José Sánchez Núñez]] | | [[Espainia]] | 1961-11-08 | | | [[:d:Q1906602|Q1906602]] |- | style='text-align:right'| 345 | [[María Medem]] | | [[Espainia]] | 1994 | | [[Fitxategi:María Medem. 37. Còmic Barcelona.jpg|center|100px]] | [[:d:Q106834400|Q106834400]] |- | style='text-align:right'| 346 | [[María Pascual de la Torre]] | | [[Espainia]] | 1974-11-10 | | | [[:d:Q53911789|Q53911789]] |- | style='text-align:right'| 347 | [[María Teresa Alzamora]] | | [[Espainia]] | 1938 | 1995 | | [[:d:Q6004632|Q6004632]] |- | style='text-align:right'| 348 | [[María Victoria Rodoreda Sayol]] | | [[Espainia]] | 1931 | 2010-07-22 | | [[:d:Q6004768|Q6004768]] |- | style='text-align:right'| 349 | [[María del Pilar Sanchis Cortés]] | | [[Espainia]] | 1938 | | | [[:d:Q6004998|Q6004998]] |- | style='text-align:right'| 350 | [[María Ángeles Arazo]] | | [[Espainia]] | 1930-02-21 | | | [[:d:Q6005029|Q6005029]] |- | style='text-align:right'| 351 | [[Mathilde Ramadier]] | | [[Frantzia]] | 1987-12-17 | | | [[:d:Q50806901|Q50806901]] |- | style='text-align:right'| 352 | [[Mathilde Van Gheluwe]] | | [[Belgika]] | 1989 | | | [[:d:Q104409452|Q104409452]] |- | style='text-align:right'| 353 | [[Maud Begon]] | | [[Frantzia]] | 1987-03-31 | | | [[:d:Q24933962|Q24933962]] |- | style='text-align:right'| 354 | [[Maud Bénézit]] | | [[Frantzia]] | | | | [[:d:Q130558302|Q130558302]] |- | style='text-align:right'| 355 | [[Maurane Mazars]] | komikigile frantziarra | [[Frantzia]] | 1991 | | | [[:d:Q99498490|Q99498490]] |- | style='text-align:right'| 356 | [[Maureen Wingrove]] | | [[Frantzia]] | 1988-02-16 | | [[Fitxategi:Portrait de Diglee.jpg|center|100px]] | [[:d:Q16663809|Q16663809]] |- | style='text-align:right'| 357 | [[Mayada Gargouri]] | | [[Frantzia]] | 1988-10-04 | | | [[:d:Q23926313|Q23926313]] |- | style='text-align:right'| 358 | [[Maïssa Gargouri]] | | [[Frantzia]] | 1984-01-15 | | | [[:d:Q30319567|Q30319567]] |- | style='text-align:right'| 359 | [[Maïté Grandjouan]] | | [[Frantzia]] | 1990-04-24 | | [[Fitxategi:Maité grandjouan 1511609 livre à Metz.jpg|center|100px]] | [[:d:Q32859749|Q32859749]] |- | style='text-align:right'| 360 | [[Melanie Schober]] | | [[Austria]] | 1985-03-23 | | [[Fitxategi:Melanie Schober 2013 (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q1337851|Q1337851]] |- | style='text-align:right'| 361 | [[Mele Brink]] | | [[Alemania]] | 1968 | | [[Fitxategi:Mele Brink auf der COMICIADE 2019 in Eupen.jpg|center|100px]] | [[:d:Q106189030|Q106189030]] |- | style='text-align:right'| 362 | [[Merel Barends]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1980 | | [[Fitxategi:CrossComix 2016 - Merel Barends (1).jpg|center|100px]] | [[:d:Q60439280|Q60439280]] |- | style='text-align:right'| 363 | [[Midori Yamane]] | | [[Italia]] | 1954 | | | [[:d:Q122900305|Q122900305]] |- | style='text-align:right'| 364 | [[Miila Westin]] | | [[Finlandia]] | 1987 | | | [[:d:Q106489685|Q106489685]] |- | style='text-align:right'| 365 | [[Mikiko Ponczeck]] | | [[Alemania]] | 1984-02-02 | | [[Fitxategi:Mikiko Ponczeck at the Frankfurt Bookfair 2011.jpg|center|100px]] | [[:d:Q113019|Q113019]] |- | style='text-align:right'| 366 | [[Mireia Pérez]] | | [[Espainia]] | 1984-06-09 | | | [[:d:Q6018133|Q6018133]] |- | style='text-align:right'| 367 | [[Mirka Andolfo]] | | [[Italia]] | 1989-06-17 | | [[Fitxategi:Mirka Andolfo - Lucca Comics & Games 2014.JPG|center|100px]] | [[:d:Q3858846|Q3858846]] |- | style='text-align:right'| 368 | [[Miss Prickly]] | | [[Frantzia]] | 1982-09-19 | | [[Fitxategi:Isabelle Mandrou (29595174977).jpg|center|100px]] | [[:d:Q61877316|Q61877316]] |- | style='text-align:right'| 369 | [[Moa Romanova]] | | [[Suedia]] | 1992-04-09<br/>1992 | | | [[:d:Q99542899|Q99542899]] |- | style='text-align:right'| 370 | [[Mobidic]] | | [[Frantzia]]<br/>[[Mexiko]] | 1984 | | | [[:d:Q104069330|Q104069330]] |- | style='text-align:right'| 371 | [[Monica Catalano]] | | [[Italia]] | 1972-10-26 | | | [[:d:Q3860819|Q3860819]] |- | style='text-align:right'| 372 | [[Monica Hellström]] | | [[Suedia]] | 1964 | | | [[:d:Q28497866|Q28497866]] |- | style='text-align:right'| 373 | [[Montse Clavé]] | | [[Espainia]] | 1946 | | | [[:d:Q28942785|Q28942785]] |- | style='text-align:right'| 374 | [[Montse Vives]] | | [[Espainia]] | 1936 | 2003 | | [[:d:Q6022841|Q6022841]] |- | style='text-align:right'| 375 | [[Mu Blondeau]] | | [[Belgika]] | 1967-03-14 | | [[Fitxategi:Mu Blondeau en 2018.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3328102|Q3328102]] |- | style='text-align:right'| 376 | [[Mélaka]] | | [[Frantzia]] | 1977-12-30 | | [[Fitxategi:Mélaka (BD).jpg|center|100px]] | [[:d:Q3332827|Q3332827]] |- | style='text-align:right'| 377 | [[Mélanie Allag]] | | [[Frantzia]] | 1981 | | | [[:d:Q71733422|Q71733422]] |- | style='text-align:right'| 378 | [[Míriam Bonastre Tur]] | | [[Espainia]] | 1994-02-05 | | [[Fitxategi:Míriam Bonastre - Manga Barcelona 2024.jpg|center|100px]] | [[:d:Q114978727|Q114978727]] |- | style='text-align:right'| 379 | [[Nadia Budde]] | | [[Alemania]] | 1967 | | | [[:d:Q1494602|Q1494602]] |- | style='text-align:right'| 380 | [[Nadia Raviscioni]] | | [[Frantzia]]<br/>[[Suitza]] | 1972-09-16 | | [[Fitxategi:Nadia Raviscioni.tif|center|100px]] | [[:d:Q21072166|Q21072166]] |- | style='text-align:right'| 381 | [[Nadine Forster]] | margolari belgikarra | [[Belgika]]<br/>[[Frantzia]] | 1931-02-02 | 2023-08-30 | | [[:d:Q3334922|Q3334922]] |- | style='text-align:right'| 382 | [[Nadine Weyland]] | | [[Belgika]] | 20th century<br/>1966 | | | [[:d:Q3334956|Q3334956]] |- | style='text-align:right'| 383 | [[Nadja]] | idazle frantziarra | [[Frantzia]] | 1955-03-06 | | | [[:d:Q3334972|Q3334972]] |- | style='text-align:right'| 384 | [[Nadja Hermann]] | | [[Alemania]] | 20th century | | | [[:d:Q28091224|Q28091224]] |- | style='text-align:right'| 385 | [[Nadou]] | | [[Frantzia]] | 1988-04-04 | | [[Fitxategi:Paris - Salon du livre 2012 - Nadou - 001.jpg|center|100px]] | [[:d:Q64705576|Q64705576]] |- | style='text-align:right'| 386 | [[Nanna Johansson]] | | [[Suedia]] | 1986-01-26 | | [[Fitxategi:Nanna Johansson, Bokmässan 2013 1 (crop).jpg|center|100px]] | [[:d:Q4957076|Q4957076]] |- | style='text-align:right'| 387 | [[Nans van Leeuwen]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1900-12-23 | 1995-01-01 | | [[:d:Q2854395|Q2854395]] |- | style='text-align:right'| 388 | [[Naomi Fearn]] | | [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Alemania]] | 1976-06-08 | | [[Fitxategi:NaomiFearn.jpg|center|100px]] | [[:d:Q1761868|Q1761868]] |- | style='text-align:right'| 389 | [[Natacha Sicaud]] | | [[Frantzia]] | 1977-09-09 | | | [[:d:Q117355605|Q117355605]] |- | style='text-align:right'| 390 | [[Natalie Wormsbecher]] | | [[Alemania]] | 1986-02-12 | | [[Fitxategi:Nataliewormsbecher.jpg|center|100px]] | [[:d:Q100638|Q100638]] |- | style='text-align:right'| 391 | [[Natalie d'Arbeloff]] | | [[Erresuma Batua]] | 1929-08-07 | | | [[:d:Q6968270|Q6968270]] |- | style='text-align:right'| 392 | [[Nathalie Bodin]] | | [[Frantzia]] | 1973 | | | [[:d:Q61873219|Q61873219]] |- | style='text-align:right'| 393 | [[Nathalie Jomard]] | | [[Frantzia]] | 20th century | | | [[:d:Q3336611|Q3336611]] |- | style='text-align:right'| 394 | [[Navie]] | | [[Frantzia]] | 1982 | | [[Fitxategi:Navie.jpg|center|100px]] | [[:d:Q70762337|Q70762337]] |- | style='text-align:right'| 395 | [[Nele Brönner]] | | [[Alemania]] | 1977 | | [[Fitxategi:NeleBrönnerP1050018.JPG|center|100px]] | [[:d:Q103948822|Q103948822]] |- | style='text-align:right'| 396 | [[Nicole Augereau]] | | [[Frantzia]] | 1972-10-25 | | [[Fitxategi:Nicole-Augereau.jpg|center|100px]] | [[:d:Q84616638|Q84616638]] |- | style='text-align:right'| 397 | [[Nicole Lambert]] | | [[Frantzia]] | 1948-09-08 | | [[Fitxategi:Nicole Lambert.png|center|100px]] | [[:d:Q3341065|Q3341065]] |- | style='text-align:right'| 398 | [[Nina Hemmingsson]] | | [[Suedia]] | 1971-11-30 | | [[Fitxategi:Nina Hemmingsson in June 2015.jpg|center|100px]] | [[:d:Q4953559|Q4953559]] |- | style='text-align:right'| 399 | [[Nina Ruzicka]] | | [[Austria]] | 1972-07-29 | | | [[:d:Q1992841|Q1992841]] |- | style='text-align:right'| 400 | [[Nine Antico]] | | [[Frantzia]] | 1981-09-23 | | [[Fitxategi:Nine Antico.jpg|center|100px]] | [[:d:Q1992902|Q1992902]] |- | style='text-align:right'| 401 | [[Nini Bombardier]] | | [[Frantzia]] | 1976-02-22 | | | [[:d:Q3341985|Q3341985]] |- | style='text-align:right'| 402 | [[Noémie Marsily]] | | [[Belgika]] | 1983 | | | [[:d:Q117854244|Q117854244]] |- | style='text-align:right'| 403 | [[Olga Lecaye]] | | [[Frantzia]] | 1916-04-24 | 2004-06-15 | | [[:d:Q3350432|Q3350432]] |- | style='text-align:right'| 404 | [[Olga Rogalski]] | | [[Alemania]] | | | | [[:d:Q131427442|Q131427442]] |- | style='text-align:right'| 405 | [[Olivia Clavel]] | | [[Frantzia]] | 1955 | | | [[:d:Q41431508|Q41431508]] |- | style='text-align:right'| 406 | [[Olivia Skoglund]] | | [[Suedia]] | 1994 | | | [[:d:Q99328197|Q99328197]] |- | style='text-align:right'| 407 | [[Olivia Vieweg]] | | [[Alemania]] | 1987-10-03 | | [[Fitxategi:Olivia Vieweg 2.JPG|center|100px]] | [[:d:Q17124988|Q17124988]] |- | style='text-align:right'| 408 | [[Oriane Lassus]] | | [[Frantzia]] | 1987 | | [[Fitxategi:Oriane Lassus - Atlantide 2018.jpg|center|100px]] | [[:d:Q48759483|Q48759483]] |- | style='text-align:right'| 409 | [[Ottilia Adelborg]] | | [[Suedia]] | 1855-12-06 | 1936-03-19 | [[Fitxategi:Ottilia Adelborg.jpg|center|100px]] | [[:d:Q4933819|Q4933819]] |- | style='text-align:right'| 410 | [[Pacotine]] | artista frantziarra | [[Belgika]] | 1982-06-14 | | [[Fitxategi:Pacotine author.jpg|center|100px]] | [[:d:Q73149409|Q73149409]] |- | style='text-align:right'| 411 | [[Pat Carra]] | | [[Italia]] | 1954 | | | [[:d:Q3897532|Q3897532]] |- | style='text-align:right'| 412 | [[Patricia Lyfoung]] | | [[Frantzia]] | 1977-12-18 | | [[Fitxategi:Patricia Lyfoung 20070511 Fnac.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3369118|Q3369118]] |- | style='text-align:right'| 413 | [[Paula Cheshire]] | | [[Espainia]] | 1993-04-06 | | [[Fitxategi:Paula Cheshire - Comic 2023.jpg|center|100px]] | [[:d:Q120400315|Q120400315]] |- | style='text-align:right'| 414 | [[Paulina Stulin]] | | [[Polonia]] | 1985 | | [[Fitxategi:Paulina Stulin.jpg|center|100px]] | [[:d:Q101014833|Q101014833]] |- | style='text-align:right'| 415 | [[Pauline Martin]] | | [[Frantzia]] | 1975 | | | [[:d:Q3372745|Q3372745]] |- | style='text-align:right'| 416 | [[Paz Boïra]] | | [[Espainia]] | 1972 | | | [[:d:Q3373727|Q3373727]] |- | style='text-align:right'| 417 | [[Peggy Adam]] | | [[Frantzia]] | 1974-10 | | | [[:d:Q3374232|Q3374232]] |- | style='text-align:right'| 418 | [[Pepita Pardell]] | | [[Espainia]] | 1928-03-16 | 2019-07-11 | [[Fitxategi:Pepita Pardell.png|center|100px]] | [[:d:Q21693842|Q21693842]] |- | style='text-align:right'| 419 | [[Phiny Dick]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1912-09-14 | 1990-08-07 | | [[:d:Q11995614|Q11995614]] |- | style='text-align:right'| 420 | [[Pilar Blasco]] | | [[Espainia]] | 1921-12-10 | 1992-09-10 | | [[:d:Q6075754|Q6075754]] |- | style='text-align:right'| 421 | [[Posy Simmonds]] | | [[Erresuma Batua]] | 1945-08-09 | | [[Fitxategi:Posy Simmonds.jpg|center|100px]] | [[:d:Q877385|Q877385]] |- | style='text-align:right'| 422 | [[PrincessH]] | | [[Frantzia]] | 1960 | | | [[:d:Q3403433|Q3403433]] |- | style='text-align:right'| 423 | [[Priscille Mahieu]] | | [[Frantzia]] | 1975 | | | [[:d:Q19631063|Q19631063]] |- | style='text-align:right'| 424 | [[Pénélope Bagieu]] | | [[Frantzia]] | 1982-01-22 | | [[Fitxategi:Pénélope Bagieu.jpg|center|100px]] | [[:d:Q542682|Q542682]] |- | style='text-align:right'| 425 | [[Rachael House]] | | [[Ingalaterra]] | | | | [[:d:Q30251266|Q30251266]] |- | style='text-align:right'| 426 | [[Raf]] | | [[Frantzia]] | 1982-10-20 | | [[Fitxategi:Raf - Comédie du Livre 2010 - P1400238.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3417194|Q3417194]] |- | style='text-align:right'| 427 | [[Ravi Thornton]] | | [[Erresuma Batua]] | 1973 | | [[Fitxategi:RAVI.jpg|center|100px]] | [[:d:Q28656637|Q28656637]] |- | style='text-align:right'| 428 | [[Rebecca Morse]] | | [[Frantzia]] | 1983 | | | [[:d:Q72014709|Q72014709]] |- | style='text-align:right'| 429 | [[Reetta Niemensivu]] | | [[Finlandia]] | 1979 | | | [[:d:Q113502499|Q113502499]] |- | style='text-align:right'| 430 | [[Reine Dibussi]] | | [[Kamerun]]<br/>[[Frantzia]] | 1986-09-19 | | | [[:d:Q84976712|Q84976712]] |- | style='text-align:right'| 431 | [[Renée Rahir]] | | [[Belgika]] | 1956-02-04 | | | [[:d:Q61861363|Q61861363]] |- | style='text-align:right'| 432 | [[Renée Rienties]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1993 | | [[Fitxategi:Renée Rienties Camille 2023.jpg|center|100px]] | [[:d:Q123185907|Q123185907]] |- | style='text-align:right'| 433 | [[Reyhan Yildirim]] | | [[Alemania]] | 1987-12-11 | | | [[:d:Q2147127|Q2147127]] |- | style='text-align:right'| 434 | [[Rie Cramer]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1887-10-10 | 1977-09-16 | [[Fitxategi:1947-10-22 Portret van tekenares Rie Cramer met een van haar Angora poezen in haar woning in Laren (N.H.). — X115496-405990.jpg|center|100px]] | [[:d:Q2151902|Q2151902]] |- | style='text-align:right'| 435 | [[Rikke Villadsen]] | | [[Danimarka (Q756617)|Danimarka]] | 1976 | | | [[:d:Q100902014|Q100902014]] |- | style='text-align:right'| 436 | [[Rita Petruccioli]] | | [[Italia]] | 1982 | | [[Fitxategi:Rita Petruccioli.jpg|center|100px]] | [[:d:Q79471905|Q79471905]] |- | style='text-align:right'| 437 | [[Romane Armand]] | | [[Belgika]] | 1994-02-01 | | | [[:d:Q118383630|Q118383630]] |- | style='text-align:right'| 438 | [[Rosa Galcerán]] | | [[Espainia]] | 1917-11-24 | 2015-11-28 | [[Fitxategi:Rosa Galcerán.jpg|center|100px]] | [[:d:Q6112165|Q6112165]] |- | style='text-align:right'| 439 | [[Régine Pascale]] | | [[Frantzia]] | 1939-04-22 | 1999-12-22 | | [[:d:Q44742276|Q44742276]] |- | style='text-align:right'| 440 | [[Sabien Clement]] | | [[Belgika]] | 1978-01-18 | | [[Fitxategi:FIBD2023MiekeVersypSabienClement.jpg|center|100px]] | [[:d:Q47498472|Q47498472]] |- | style='text-align:right'| 441 | [[Sabine De Meyer]] | | [[Belgika]] | | | | [[:d:Q3410246|Q3410246]] |- | style='text-align:right'| 442 | [[Sabrina Schmatz]] | | [[Alemania]] | 1983-11-25 | | [[Fitxategi:Comicfestival München 2019 Sabrina Schmatz.jpg|center|100px]] | [[:d:Q105268702|Q105268702]] |- | style='text-align:right'| 443 | [[Saija Ketola]] | | [[Finlandia]] | 1986-04-01 | | | [[:d:Q125133803|Q125133803]] |- | style='text-align:right'| 444 | [[Salomé Lahoche]] | | [[Frantzia]] | 1997-08-24 | | | [[:d:Q130246626|Q130246626]] |- | style='text-align:right'| 445 | [[Sandra Verda]] | | [[Italia]] | 1959-06-30 | 2014-09-10 | | [[:d:Q28030686|Q28030686]] |- | style='text-align:right'| 446 | [[Sandrina Jardel]] | | [[Frantzia]] | 1971-09-17 | | | [[:d:Q3471962|Q3471962]] |- | style='text-align:right'| 447 | [[Sandrine Allier-Guepin]] | | [[Frantzia]] | 1974 | | | [[:d:Q116274920|Q116274920]] |- | style='text-align:right'| 448 | [[Sandrine Lemoult]] | | [[Frantzia]] | 1973-03-14 | | | [[:d:Q3471998|Q3471998]] |- | style='text-align:right'| 449 | [[Sandrine Martin]] | | [[Frantzia]] | 1979-05-19 | | [[Fitxategi:FIBD 2015 Sandrine Martin.jpg|center|100px]] | [[:d:Q19545108|Q19545108]] |- | style='text-align:right'| 450 | [[Sandrine Revel]] | | [[Frantzia]] | 1969-10-03 | | [[Fitxategi:Quai des Bulles 2012 - 46 Sandrine Revel.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3472008|Q3472008]] |- | style='text-align:right'| 451 | [[Sanoe]] | | [[Frantzia]] | 1982 | | | [[:d:Q104552558|Q104552558]] |- | style='text-align:right'| 452 | [[Sara Colaone]] | | [[Italia]] | 1970 | | [[Fitxategi:Sara Colaone - Lucca Comics & Games 2018 01.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3950252|Q3950252]] |- | style='text-align:right'| 453 | [[Sara Granér]] | | [[Suedia]] | 1980-12-30 | | [[Fitxategi:Sara Granér, Bokmässan 2013 (crop).jpg|center|100px]] | [[:d:Q4950743|Q4950743]] |- | style='text-align:right'| 454 | [[Sara Hansson]] | | [[Suedia]] | 1986-03-10 | | | [[:d:Q4952645|Q4952645]] |- | style='text-align:right'| 455 | [[Sara Pichelli]] | | [[Italia]] | 1983-04-15 | | | [[:d:Q6392527|Q6392527]] |- | style='text-align:right'| 456 | [[Sara Soler Ester]] | | [[Espainia]] | 1992-12-28 | | | [[:d:Q85877562|Q85877562]] |- | style='text-align:right'| 457 | [[Sarah Burrini]] | | [[Alemania]] | 1979-08-25 | | [[Fitxategi:Sarah Burrini (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q15446839|Q15446839]] |- | style='text-align:right'| 458 | [[Sarah Graley]] | | [[Erresuma Batua]] | 1991-10-03 | | [[Fitxategi:Sarah Graley Book Signing 2019.jpg|center|100px]] | [[:d:Q51791341|Q51791341]] |- | style='text-align:right'| 459 | [[Sarah Masson]] | | [[Belgika]] | 1971-05-24 | | [[Fitxategi:Sarah Masson squarci plus petit.jpg|center|100px]] | [[:d:Q121758589|Q121758589]] |- | style='text-align:right'| 460 | [[Serpentina Hagner]] | | [[Suitza]] | 1956 | | | [[:d:Q64606615|Q64606615]] |- | style='text-align:right'| 461 | [[Sharmila Banerjee]] | | [[Alemania]] | 1979 | | | [[:d:Q104887499|Q104887499]] |- | style='text-align:right'| 462 | [[Sibylline]] | | [[Frantzia]] | 1978-03-01 | | [[Fitxategi:Sibylline by Stéphane Jamet.jpg|center|100px]] | [[:d:Q18923485|Q18923485]] |- | style='text-align:right'| 463 | [[Silvia Ziche]] | | [[Italia]] | 1967-07-05 | | [[Fitxategi:Lucca2010 Ziche.jpg|center|100px]] | [[:d:Q275205|Q275205]] |- | style='text-align:right'| 464 | [[Simone Lia]] | | [[Erresuma Batua]] | 1973-05-04 | | | [[:d:Q16204391|Q16204391]] |- | style='text-align:right'| 465 | [[Sissel Solem]] | | [[Norvegia]] | 1939-10-01 | 1982-09-21 | [[Fitxategi:Sissel Solem 1969.jpg|center|100px]] | [[:d:Q107008036|Q107008036]] |- | style='text-align:right'| 466 | [[Slavka Bošnjaković]] | | [[Serbia]] | 1945-04-29 | | | [[:d:Q20435201|Q20435201]] |- | style='text-align:right'| 467 | [[Sofia Spirliadou]] | | [[Grezia]] | 1983 | | | [[:d:Q12884559|Q12884559]] |- | style='text-align:right'| 468 | [[Soledad Bravi]] | | [[Frantzia]] | 1965-04-01 | | [[Fitxategi:Soledad Bravi Illustratrice.jpg|center|100px]] | [[:d:Q20730515|Q20730515]] |- | style='text-align:right'| 469 | [[Sonia Leong]] | | [[Erresuma Batua]] | 1982-05-07 | | | [[:d:Q7561726|Q7561726]] |- | style='text-align:right'| 470 | [[Soph']] | | [[Frantzia]] | 1974-11-06 | | | [[:d:Q3490805|Q3490805]] |- | style='text-align:right'| 471 | [[Sophie Dutertre]] | | [[Frantzia]] | 1965-02-10 | | | [[:d:Q32342272|Q32342272]] |- | style='text-align:right'| 472 | [[Sophie Guerrive]] | | [[Frantzia]] | 1983-08-29 | | [[Fitxategi:Sophie Guerrive en résidence à la Cité Internationale de la bande dessinée et de l'image.png|center|100px]] | [[:d:Q27076626|Q27076626]] |- | style='text-align:right'| 473 | [[Sophie Turrel]] | | [[Frantzia]] | 1973-06-09 | | [[Fitxategi:Sophie Turrel illustratrice et graphiste.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3491057|Q3491057]] |- | style='text-align:right'| 474 | [[Soskuld]] | | [[Frantzia]] | 1985-10-07 | | | [[:d:Q80807760|Q80807760]] |- | style='text-align:right'| 475 | [[Sue Coe]] | | [[Erresuma Batua]] | 1951-11-28 | | | [[:d:Q7634046|Q7634046]] |- | style='text-align:right'| 476 | [[Susan Perl]] | | [[Austria]] | 1922-09-08 | 1983-06-27 | | [[:d:Q44213846|Q44213846]] |- | style='text-align:right'| 477 | [[Sussi Bech]] | | [[Danimarka (Q756617)|Danimarka]] | 1958-11-25 | | [[Fitxategi:K0608 Sussi Bech (2006; cropped 2023).jpg|center|100px]] | [[:d:Q4937849|Q4937849]] |- | style='text-align:right'| 478 | [[Suvi Ermilä]] | | [[Finlandia]] | 1985 | | | [[:d:Q109830121|Q109830121]] |- | style='text-align:right'| 479 | [[Suzanne André]] | | [[Belgika]] | 1909 | | | [[:d:Q61798166|Q61798166]] |- | style='text-align:right'| 480 | [[Suzy Varty]] | | [[Erresuma Batua]] | | | | [[:d:Q19592474|Q19592474]] |- | style='text-align:right'| 481 | [[Sydney Padua]] | | [[Erresuma Batua]] | 1971 | | [[Fitxategi:Sydney Padua 2011.jpg|center|100px]] | [[:d:Q7660079|Q7660079]] |- | style='text-align:right'| 482 | [[Sylvia Tops]] | | [[Belgika]] | 1995-10-09 | | | [[:d:Q109911480|Q109911480]] |- | style='text-align:right'| 483 | [[Sylvie Fontaine]] | | [[Frantzia]] | 1962-09-14 | | | [[:d:Q3507320|Q3507320]] |- | style='text-align:right'| 484 | [[Szarlota Pawel]] | | [[Polonia]] | 1947-11-04 | 2018-09-07 | [[Fitxategi:Pawel szarlota.jpg|center|100px]] | [[:d:Q7664152|Q7664152]] |- | style='text-align:right'| 485 | [[Séraphine Claeys]] | | [[Belgika]] | 1955-02-19 | | | [[:d:Q3511120|Q3511120]] |- | style='text-align:right'| 486 | [[Séverine Lefebvre]] | | [[Frantzia]] | 1977<br/>1979-09-21 | | [[Fitxategi:Séverine Lefébvre 04385.JPG|center|100px]] | [[:d:Q3511469|Q3511469]] |- | style='text-align:right'| 487 | [[Takoua Ben Mohamed]] | | [[Italia]] | 1991-09-22 | | [[Fitxategi:Takoua Ben Mohamed.jpg|center|100px]] | [[:d:Q98799594|Q98799594]] |- | style='text-align:right'| 488 | [[Tamasaburo]] | | [[Alemania]] | 1989-01-03 | | | [[:d:Q2391294|Q2391294]] |- | style='text-align:right'| 489 | [[Tanja Komadina]] | | [[Eslovenia]] | 1976-02-02 | | | [[:d:Q45354235|Q45354235]] |- | style='text-align:right'| 490 | [[Tanxxx]] | | [[Frantzia]] | 1976-07-29 | | | [[:d:Q3515361|Q3515361]] |- | style='text-align:right'| 491 | [[Teresa Marzia]] | | [[Italia]] | 1966-05-25 | | | [[:d:Q3984300|Q3984300]] |- | style='text-align:right'| 492 | [[Teresa Valero]] | | [[Espainia]] | 1969-07-23 | | [[Fitxategi:Teresa Valero, Forum 2023.jpg|center|100px]] | [[:d:Q112387863|Q112387863]] |- | style='text-align:right'| 493 | [[Therese G. Eide]] | | [[Norvegia]] | 1978-08-05 | | | [[:d:Q109595681|Q109595681]] |- | style='text-align:right'| 494 | [[Théa Rojzman]] | | [[Frantzia]] | 1974 | | [[Fitxategi:Théa Rojzman avec son oeuvre.jpg|center|100px]] | [[:d:Q23926190|Q23926190]] |- | style='text-align:right'| 495 | [[Tiffanie Vande Ghinste]] | | [[Belgika]] | 1988 | | [[Fitxategi:Tiffanie vande ghinste.jpg|center|100px]] | [[:d:Q120482892|Q120482892]] |- | style='text-align:right'| 496 | [[Tina Brenneisen]] | | [[Alemania]] | 1977 | | | [[:d:Q29919881|Q29919881]] |- | style='text-align:right'| 497 | [[Tinet Elmgren]] | | [[Suedia]]<br/>[[Finlandia]] | 1981-04-19 | | [[Fitxategi:Tinet Elmgren, SIS 2014 p0745.jpg|center|100px]] | [[:d:Q6725010|Q6725010]] |- | style='text-align:right'| 498 | [[Tiphaine Rivière]] | | [[Frantzia]] | 1982-12-18 | | [[Fitxategi:Tiphaine Rivière.jpg|center|100px]] | [[:d:Q61054717|Q61054717]] |- | style='text-align:right'| 499 | [[Toby Vos]] | | [[Herbehereetako Erresuma]] | 1918-04-19 | 2019-03-15<br/>2019-03-25 | | [[:d:Q65965451|Q65965451]] |- | style='text-align:right'| 500 | [[Tonet Timmermans]] | | [[Belgika]] | 1926-03-26 | 2020-04-16 | | [[:d:Q11308698|Q11308698]] |- | style='text-align:right'| 501 | [[Toy Box]] | | [[Txekia]] | 1978<br/>1985-05-06 | | | [[:d:Q105755384|Q105755384]] |- | style='text-align:right'| 502 | [[Tula Lotay]] | | [[Erresuma Batua]] | 1975-07-25 | | [[Fitxategi:Tula Lotay SDCC 2015 (cropped).jpg|center|100px]] | [[:d:Q29042770|Q29042770]] |- | style='text-align:right'| 503 | [[Tuuli Hypén]] | | [[Finlandia]] | 1983 | | [[Fitxategi:Tuuli Hypén IMG 8468 C.jpg|center|100px]] | [[:d:Q74563254|Q74563254]] |- | style='text-align:right'| 504 | [[Ulli Lust]] | | [[Austria]] | 1967 | | [[Fitxategi:Ulli Lust Kulturnatten 100424-3.jpg|center|100px]] | [[:d:Q94260|Q94260]] |- | style='text-align:right'| 505 | [[Valentina Romeo]] | | [[Italia]] | 1977-10-30 | | [[Fitxategi:Narni Comics & Games 2019 - Valentina Romeo 01 (cropped 2023).jpg|center|100px]] | [[:d:Q4007713|Q4007713]] |- | style='text-align:right'| 506 | [[Valentine Pasche]] | | [[Suitza]] | 1979-04-10 | | [[Fitxategi:Valp - Bulles en Seyne - P1420436.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3553650|Q3553650]] |- | style='text-align:right'| 507 | [[Valérie Vernay]] | | [[Frantzia]] | 1976-06-22 | | | [[:d:Q3554318|Q3554318]] |- | style='text-align:right'| 508 | [[Vanna Vinci]] | | [[Italia]] | 1964-04-30 | | | [[:d:Q4008614|Q4008614]] |- | style='text-align:right'| 509 | [[Vanyda]] | | [[Frantzia]] | 1979-10-08 | | [[Fitxategi:Vanyda 20100411 BD-Aix 2.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3554644|Q3554644]] |- | style='text-align:right'| 510 | [[Victoria Martos]] | | [[Espainia]] | 1961 | | | [[:d:Q6161534|Q6161534]] |- | style='text-align:right'| 511 | [[Viivi Rintanen]] | | [[Finlandia]] | 1990 | | | [[:d:Q124974469|Q124974469]] |- | style='text-align:right'| 512 | [[Violaine Leroy]] | | [[Frantzia]] | 1981 | | | [[:d:Q32859743|Q32859743]] |- | style='text-align:right'| 513 | [[Violette Le Quéré Cady]] | | [[Frantzia]] | | | | [[:d:Q72327698|Q72327698]] |- | style='text-align:right'| 514 | [[Virginie Broquet]] | | [[Frantzia]] | 1968-02-05 | | | [[:d:Q15974017|Q15974017]] |- | style='text-align:right'| 515 | [[Virginie Vidal]] | | [[Frantzia]] | 1982 | | | [[:d:Q16682755|Q16682755]] |- | style='text-align:right'| 516 | [[Viviane]] | | [[Suitza]] | 1983-02-05 | | | [[:d:Q1366758|Q1366758]] |- | style='text-align:right'| 517 | [[Vladana Likar-Smiljanić]] | | [[Serbia]] | 1943-07-18 | | | [[:d:Q7938198|Q7938198]] |- | style='text-align:right'| 518 | [[Véronique Robin]] | | [[Belgika]] | | | | [[:d:Q102032995|Q102032995]] |- | style='text-align:right'| 519 | [[Wiebke Petersen]] | | [[Alemania]] | 1973-06-18 | | [[Fitxategi:Zelba mars 2022.jpg|center|100px]] | [[:d:Q81550282|Q81550282]] |- | style='text-align:right'| 520 | [[Yatuu]] | | [[Frantzia]] | 1988-05-11 | | [[Fitxategi:Quai des Bulles 2012 - 21 Yatuu.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3572011|Q3572011]] |- | style='text-align:right'| 521 | [[Yishan Li]] | | [[Erresuma Batua]] | 1981-03-17 | | | [[:d:Q8053837|Q8053837]] |- | style='text-align:right'| 522 | [[Yllya]] | | [[Frantzia]] | 1982-11-17 | | [[Fitxategi:Yllya2013.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3572320|Q3572320]] |- | style='text-align:right'| 523 | [[Yoshiko Watanabe]] | | [[Japonia]]<br/>[[Italia]] | 1943-08-03 | | | [[:d:Q131309969|Q131309969]] |- | style='text-align:right'| 524 | [[Yvonne Hutton]] | | [[Erresuma Batua]] | 1941-10-31 | 1992-12 | | [[:d:Q8062462|Q8062462]] |- | style='text-align:right'| 525 | [[Zoé Jusseret]] | | [[Belgika]] | 1987 | | | [[:d:Q89411148|Q89411148]] |- | style='text-align:right'| 526 | [[Ángeles Felices Lancina]] | | [[Espainia]] | 1948 | | | [[:d:Q6173684|Q6173684]] |- | style='text-align:right'| 527 | [[Åsa Ekström]] | | [[Suedia]] | 1983-10-11 | | [[Fitxategi:Åsa Ekström (2018).jpg|center|100px]] | [[:d:Q19060132|Q19060132]] |- | style='text-align:right'| 528 | [[Élisa Marraudino]] | | [[Frantzia]]<br/>[[Italia]] | 1998-05-17 | | | [[:d:Q127328344|Q127328344]] |- | style='text-align:right'| 529 | [[Élodie Durand]] | | [[Frantzia]] | 1973 | | [[Fitxategi:Elodie Durand - 06.jpg|center|100px]] | [[:d:Q3587999|Q3587999]] |- | style='text-align:right'| 530 | [[Élodie Shanta]] | | [[Frantzia]] | 1987-09-13 | | | [[:d:Q130902903|Q130902903]] |- | style='text-align:right'| 531 | [[Émilie Gleason]] | | [[Belgika]]<br/>[[Mexiko]]<br/>[[Frantzia]] | 1992-09-26 | | [[Fitxategi:Emilie Gleason-IMG 0434.JPG|center|100px]] | [[:d:Q66626383|Q66626383]] |- | style='text-align:right'| 532 | [[Émilie Plateau]] | | [[Frantzia]] | 1984-05-26 | | [[Fitxategi:Emilie plateau FIBD 1200015.jpg|center|100px]] | [[:d:Q104387190|Q104387190]] |} {{wikidata list end}} ==Euskal emakumezko komikilariak== Wikidatan dauden ilustratzaile, marrazkilari edo komikigileak. {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P21 wd:Q6581072. {?item wdt:P106 wd:Q715301.} UNION {?item wdt:P106 wd:Q644687.} UNION {?item wdt:P016 wd:Q15296811.} ?item wdt:P19 ?pob. ?pob wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588. OPTIONAL { ?pob wdt:P625 ?coor. } OPTIONAL { ?item wdt:P18 ?image. } ?item wdt:P31 wd:Q5.} |section= |sort=label |columns= label:Izen-abizenak,item:Wikidata, P106:Jarduera,P19:Jaiolekua,P569,P570,P21,P18 |links=local }} {| class='wikitable sortable' ! Izen-abizenak ! Wikidata ! Jarduera ! Jaiolekua ! jaiotza data ! heriotza data ! sexua edo generoa ! irudia |- | [[Agurtzane Villate]] | [[:d:Q33120690|Q33120690]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Gasteiz]] | 1969 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Ainara Azpiazu Aduriz|Ainara Azpiazu]] | [[:d:Q29103347|Q29103347]] | [[marrazkilari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[komikigile]] | [[Hernani]] | 1980-11-07 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Ainara Azpiazu 'Axpi' (Irutxuloko Hitza Estitxu Zabala).jpg|center|128px]] |- | [[Aitziber Alonso]] | [[:d:Q23009089|Q23009089]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Donostia]] | 1971 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Aitziber Alonso.JPG|center|128px]] |- | [[Alazne Rivero]] | [[:d:Q62750014|Q62750014]] | [[komikigile]]<br/>[[marrazkilari]] | [[Bilbo]] | 1958-03-22 | 2002-04-09 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Amaia Arrazola]] | [[:d:Q97463702|Q97463702]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]'' | [[Gasteiz]] | 1984-04-18 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Mural d'Amaia Arrazola.jpg|center|128px]] |- | [[Amaia Ballesteros]] | [[:d:Q64743982|Q64743982]] | [[diseinatzaile grafiko]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[marrazkilari]]<br/>[[komikigile]] | [[Trapagaran]] | 1978 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Ania Sáenz de Buruaga]] | [[:d:Q128305188|Q128305188]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | ''[[:d:Q53155438|Gasteiz]]'' | 1988 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Arantza Sestayo]] | [[:d:Q5702315|Q5702315]] | ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Donostia]] | 1964 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Cavacon Italy.jpg|center|128px]] |- | [[Arrate Rodríguez]] | [[:d:Q64744741|Q64744741]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]] | [[Errenteria]] | 1984 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Arrate Rodríguez.jpg|center|128px]] |- | [[Asun Balzola]] | [[:d:Q2462537|Q2462537]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]'' | [[Bilbo]] | 1942-07-18 | 2006-06-22 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Asun Balzola.JPG|center|128px]] |- | [[Begoña Durruty]] | [[:d:Q114352798|Q114352798]] | [[idazle]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[irakasle]] | [[Arizkun]] | 1968-10-02 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Begoña Durruty. Ilustratzailea, idazlea.jpg|center|128px]] |- | [[Begoña Zia]] | [[:d:Q64785546|Q64785546]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[komikigile]] | [[Iruñea]] | 1959-10-10 | 2019 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Belen Lucas]] | [[:d:Q23811299|Q23811299]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Bilbo]] | 1958 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Belen Lucas ilustratzailea.JPG|center|128px]] |- | [[Belén Moreno Zaldibar|Belen Moreno Zaldibar]] | [[:d:Q114904204|Q114904204]] | [[artista]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>[[diseinatzaile grafiko]] | [[Donostia]] | 1966-01-30 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:BELÉN MORENO.jpg|center|128px]] |- | [[Concetta Probanza]] | [[:d:Q12255920|Q12255920]] | [[marrazkilari]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Urretxu]] | 1969 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Concetta Probanza 2017.jpg|center|128px]] |- | [[Dom Campistron]] | [[:d:Q106497467|Q106497467]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Aldude]] | 1994 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Eider Eibar]] | [[:d:Q23907925|Q23907925]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Zornotza]] | 1980 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Eider Eibar.jpg|center|128px]] |- | [[Elena Odriozola]] | [[:d:Q20640240|Q20640240]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Donostia]] | 1967-11-27 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Elena odriozola 2016 001.jpg|center|128px]] |- | [[Elena Ziordia]] | [[:d:Q105356767|Q105356767]] | ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Ortuella]] | 1964-12-16 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Elena Ziordia. Ilustratzailea.jpg|center|128px]] |- | [[Enkarni Genua]] | [[:d:Q12256858|Q12256858]] | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q2629392|txotxongilolari]]''<br/>[[komikigile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]'' | [[Donostia]] | 1942-06-15 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Enkarni Genua.jpg|center|128px]] |- | [[Estibalitz Jalón]] | [[:d:Q23907933|Q23907933]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Gasteiz]] | 1984 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:EstibalitzJalónMtz.jpg|center|128px]] |- | [[Garazi Albizua]] | [[:d:Q63271657|Q63271657]] | [[idazle]]<br/>[[komikigile]] | [[Santurtzi]] | 1985 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Garazi Albizua 2019.jpg|center|128px]] |- | [[Helena Azkarragaurizar]] | [[:d:Q96313649|Q96313649]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[artista]] | [[Arrasate]] | 1992 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Idoia Beratarbide Arrieta|Idoia Beratarbide]] | [[:d:Q23907931|Q23907931]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[artista]] | [[Oiartzun]] | 1977-07-29 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Idoia Beratarbide (Alvaro Ledesma) - Memoria Zulatua.jpg|center|128px]] |- | [[Ignazia Zabalo]] | [[:d:Q12259449|Q12259449]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[marrazkilari]] | [[Donostia]] | 1905 | 1939 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Ignazia Zabalo 2022 Ciordia zoom.png|center|128px]] |- | [[Iraia Okina]] | [[:d:Q23907926|Q23907926]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Durango]] | 1980-02-19 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Iraia okina.JPG|center|128px]] |- | [[Irati Bazeta Agirre]] | [[:d:Q131410111|Q131410111]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q2500638|sortzaile]]'' | [[Abadiño]] | 1999 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Irati Bazeta Agirre abadinar ilustratzailea.jpg|center|128px]] |- | [[Irati Eguren]] | [[:d:Q43433990|Q43433990]] | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Durango]] | 1981-05-07 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Irati Eguren. Ilustratzailea, arkitektoa.jpg|center|128px]] |- | [[Irati Fernandez Gabarain]] | [[:d:Q64746136|Q64746136]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q2500638|sortzaile]]''<br/>[[irakasle]] | [[Iruñea]] | 1983-01-28 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Irati Fernandez.jpg|center|128px]] |- | [[June Baonza Pagaldai]] | [[:d:Q123472353|Q123472353]] | [[diseinatzaile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Durango]] | 1979-09-25 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:June Baonza.jpg|center|128px]] |- | [[Laida Ruiz]] | [[:d:Q125754354|Q125754354]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Lazkao]] | 1996 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Leire Salaberria]] | [[:d:Q12262124|Q12262124]] | [[idazle]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Andoain]] | 1983 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Leire Urbeltz]] | [[:d:Q23907922|Q23907922]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Iruñea]] | 1985-06-04 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Leire Urbeltz.jpg|center|128px]] |- | [[Lorea Perosanz]] | [[:d:Q120450565|Q120450565]] | [[diseinatzaile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Ermua]] | 1976-07-26 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Lorena Martínez]] | [[:d:Q44689694|Q44689694]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Irun]] | 1973 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Lorena Martínez Oronoz.jpg|center|128px]] |- | [[Maddi Astigarraga]] | [[:d:Q112622232|Q112622232]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[mediku]] | [[Deba]] | 1997-07-24 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Maite Gurrutxaga]] | [[:d:Q23050594|Q23050594]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Amezketa]] | 1983-10-20 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Maite Gurrutxaga.jpg|center|128px]] |- | [[Maite Mutuberria]] | [[:d:Q23907927|Q23907927]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Eltzaburu]] | 1985 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Maite Mutuberria (Jorge Fernández).jpg|center|128px]] |- | [[Maite Rosende Gutierrez]] | [[:d:Q126919068|Q126919068]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Donostia]] | 1991 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Maite Rosende Maite Rosende eta Nerea Ariznabarreta (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Malen Amenabar]] | [[:d:Q57316229|Q57316229]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[bertsolari]] | [[Larrabetzu]] | 1994-01-10 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Malen Amenabar. Bertsolaria eta artista.jpg|center|128px]] |- | [[Maritxu Urreta]] | [[:d:Q26298502|Q26298502]] | ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[idazle]] | [[Donostia]] | 1915-09-10 | 2018-08-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Maritxu Urreta Zulaika.jpg|center|128px]] |- | [[Mariñe Arbeo]] | [[:d:Q96313461|Q96313461]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Zumarraga]] | 1992-04-14 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Mariñe Arbeo. Ilustratzailea.jpg|center|128px]] |- | [[Marta Extramiana]] | [[:d:Q114661816|Q114661816]] | [[idazle]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[gidoilari]] | [[Gasteiz]] | 1964 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Marta Extramiana.png|center|128px]] |- | [[Mayana Itoiz]] | [[:d:Q93760923|Q93760923]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q17098559|penciller]]''<br/>''[[:d:Q59587410|comics colorist]]'' | [[Baiona]] | 1978-10-30 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Mayana Itoiz.jpg|center|128px]] |- | [[Mirari Sagarzazu]] | [[:d:Q117462507|Q117462507]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1294787|artisau]]''<br/>[[bertsolari]] | [[Oñati]] | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Mirari Sagarzazu. Ilustratzailea.jpg|center|128px]] |- | [[Miren Asiain]] | [[:d:Q23807472|Q23807472]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]'' | [[Iruñea]] | 1988 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Miren Asiain Lora.jpg|center|128px]] |- | [[Myriam Cameros Sierra]] | [[:d:Q83007770|Q83007770]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q1925963|artista grafiko]]'' | [[Iruñea]] | 1978-07-07 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Myriam-Cameros-Sierra.jpg|center|128px]] |- | [[Natalia Albeniz|Natalia Albéniz]] | [[:d:Q53866613|Q53866613]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[artista]]<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q89610146|gas man]]'' | [[Gasteiz]] | 2011 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Natalia Albéniz.jpg|center|128px]] |- | [[Nere Gabantxo]] | [[:d:Q108099455|Q108099455]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[idazle]] | [[Bermeo]] | 1981 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Paula Estévez]] | [[:d:Q31826296|Q31826296]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[komikigile]]<br/>[[musikari]] | [[Donostia]] | 1984-10-04 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Paula estevez.jpg|center|128px]] |- | [[Pili Aguado]] | [[:d:Q95999559|Q95999559]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Tolosa]] | 1981 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Pili Aguado Ilustratzailea bere lanekin.jpg|center|128px]] |- | [[Raquel Alzate]] | [[:d:Q9066659|Q9066659]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[komikigile]] | [[Barakaldo]] | 1972 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Regina Salcedo]] | [[:d:Q20080757|Q20080757]] | [[poeta]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[idazle]] | [[Iruñea]] | 1972-09-05 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Regina Salcedo.jpg|center|128px]] |- | [[Sandra Garayoa]] | [[:d:Q114002280|Q114002280]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[artista]]<br/>[[marrazkilari]] | [[Donostia]] | 1993-09-07 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Sandra Garayoa.jpg|center|128px]] |- | [[Shandra Martínez]] | [[:d:Q108747531|Q108747531]] | ''[[:d:Q98552221|artista plastiko]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Errenteria]] | 1977 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Shu Otero]] | [[:d:Q110823938|Q110823938]] | [[idazle]]<br/>[[komikigile]] | [[Sunbilla]] | 1995 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Shu Otero Argia Dani Blanco.jpg|center|128px]] |- | [[Teresa Castro]] | [[:d:Q62509166|Q62509166]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[komikigile]] | [[Donostia]] | 1968-12-28 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Udane Ansa Iragorri]] | [[:d:Q116998531|Q116998531]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[Maketazio]]<br/>[[irakasle]] | [[Oiartzun]] | 1982-10-09 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Udane Ansa Iragorri.jpg|center|128px]] |- | [[Usue Egia]] | [[:d:Q114796538|Q114796538]] | [[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Durango]] | 1992 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Usue Egia. Ilustratzailea.jpg|center|128px]] |- | [[Uxue del Río]] | [[:d:Q110762900|Q110762900]] | [[artista]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]] | [[Donostia]] | 1997-01-08 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Yolanda Mosquera Fernández]] | [[:d:Q116867583|Q116867583]] | [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]]<br/>''[[:d:Q10429561|drawing teacher]]'' | [[Amurrio]] | 1973 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Yurre Ugarte]] | [[:d:Q47013262|Q47013262]] | [[idazle]]<br/>[[komikigile]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q69423232|zinema gidoilari]]'' | [[Tolosa]] | 1965 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Yurre Ugarte 2013.jpg|center|128px]] |} {{Wikidata list end}} Komikigintzari buruzko gunea osatzeko == Komiki egileen artikuluak == {{Zutabe}} ;A * [[Alan Doyer]] * [[Alan Moore]] * [[Alfons Figueras i Fontanals|Alfons Figueras]] * [[Alex Raymond]] * [[Miguel Ambrosio Zaragoza|Ambrós]] * [[Antonio Bernal]] * [[Art Spiegelman]] {{Zutabe berria}} ;B *[[Benejam]] *[[Bill Finger]] *[[Bob Kane]] *[[Boixcar]] *[[Joan Bernet Toledano|Bernet,Joan]] * [[Miquel Bernet Toledano|Bernet,Miquel]] {{Zutabe berria}} ;C * [[Carl Barks]] * [[Carlos Giménez]] * [[Carmen Barbarà]] * [[Charles Monroe Schulz | Charles M. Schulz]] * [[Josep Coll i Coll|Coll]] * [[Carlos Conti Alcántara|Conti]] {{Zutabe berria}} ;D * [[Dave Gibbons]] * [[David Mazzucchelli]] * [[Francisco Darnís Vicente|Darnís]] {{Zutabe berria}} ;E *[[Edmond Baudoin]] *[[Enric Badia Romero]] *[[Eugeni Giner]] * [[Enki Bilal]] *[[Josep Escobar i Saliente|Escobar]] {{Zutabe berria}} ;F * [[Francisco Ibáñez]] * [[Francisco Solano López]] * [[François Boucq]] * [[Frank Miller]] * [[André Franquin|Franquin]] {{Zutabe berria}} ;G *[[Guy Delisle]] *[[Gardner Fox]] {{Zutabe berria}} ;H *[[Harold Rudolph Foster|Hal Foster]] *[[Hergé]] *[[Hugo Pratt]] *[[Humberto Ramos]] {{Zutabe berria}} ;I *[[Ivà]] {{Zutabe berria}} ;J *[[Jacques Tardi]] *[[Juan López Fernández|Jan]] *[[Jesús Blasco]] * [[Joe Kubert]] *[[Jordi Longarón]] *[[Juliana Buch]] {{Zutabe berria}} ;L [[Alfonso López]] ;M *[[Manel Fontdevila i Subirana|Manel Fontdevila]] *[[Marjane Satrapi]] *[[Matt Groening]] *[[Maurice Tillieux]] *[[Michel Rabagliati]] *[[Miguelanxo Prado]] {{Zutabe amaiera}} {{Zutabe}} ;N * [[Nazario Luque | Nazario]] * [[Alejandro María Estivill|Nené Estivill]] * [[Núria Pompeia]] {{Zutabe berria}} ;O * [[Ricard Opisso i Sala|Opisso]] * [[Osamu Tezuka]] {{Zutabe berria}} ;P * [[Jaume Perich i Escala|Perich]] * [[Peter Bagge]] * [[Peyo]] * [[Picanyol]] {{Zutabe berria}} ;Q * [[Quino]] * [[Quim Bou]] {{Zutabe berria}} ;R * [[Joan Rafart i Roldán|Raf]] * [[Ralf König]] * [[Rodolphe Töpffer]] * [[Jaume Rovira i Freixa|Rovira]] {{Zutabe berria}} ;S * [[Robert Segura Monje|Segura]] {{Zutabe berria}} ;T * [[Thierry Démarez]] * [[Tsugumi Ōba]] {{Zutabe berria}} ;U * [[Manuel Urda Marín|Urda]] {{Zutabe berria}} ;V *[[Vicente Farrés]] * [[Víctor Arriazu y Calleja | Víctor Arriazu]] {{Zutabe berria}} ;W * [[Will Eisner]] * [[Winsor McCay]] {{Zutabe berria}} ;Z *[[Zeina Abirached]] {{Zutabe berria}} {{Zutabe amaiera}} <br /> ==Dialnet datu-basean dauden euskal emakumezkoak== {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?id ?yob ?yod ?_image ?pop WHERE { ?item wdt:P21 wd:Q6581072 . ?item wdt:P1607 ?id. ?item wdt:P31 wd:Q5. ?item wdt:P19 ?pob. ?pob wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588. OPTIONAL { ?item wdt:P569 ?dob. BIND(YEAR(?dob) AS ?yob) } OPTIONAL { ?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod) } OPTIONAL { ?item wdt:P18 ?_image. } OPTIONAL { ?item wdt:P27 ?_country_of_citizenship. } } ORDER BY xsd:integer(?id) LIMIT 2500 |links=red |columns=number:#,item:elemento,label:Izena,p19,p569,p27,p570,P18 }} {| class='wikitable sortable' ! # ! elemento ! Izena ! jaiolekua ! jaiotza data ! herritartasuneko herrialdea ! heriotza data ! irudia |- | style='text-align:right'| 1 | [[:d:Q12263035|Q12263035]] | [[Mari Carmen Gallastegi]] | [[Bergara]] | 1945 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Mari Carmen Gallastegi.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 2 | [[:d:Q23907900|Q23907900]] | [[Milagros García Crespo]] | [[Bilbo]] | 1934 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Milagros García Crespo recibiendo la distición Lan Onari.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 3 | [[:d:Q101195223|Q101195223]] | [[Eva Ferreira García]] | [[Barakaldo]] | 1963 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Eva Ferreira (cropped).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 4 | [[:d:Q47002737|Q47002737]] | [[Inmaculada Delgado Jara]] | [[Bilbo]] | 1967 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Inmaculada Delgado Jara.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 5 | [[:d:Q56000542|Q56000542]] | [[Maria Isabel Ostolaza Elizondo]] | [[Doneztebe]] | 1950-03-17 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 6 | [[:d:Q6128558|Q6128558]] | [[Silvia Iranzo]] | [[Donostia]] | 1958-12-01 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 7 | [[:d:Q16518797|Q16518797]] | [[Sabina de la Cruz]] | [[Sestao]] | 1929 | [[Espainia]] | 2020-11-27 | |- | style='text-align:right'| 8 | [[:d:Q47089546|Q47089546]] | [[Amelia Barquín|Amelia Barquin]] | [[Bilbo]] | 1965-07-05 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Amelia Barquin irakaslea 2016 (cropped).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 9 | [[:d:Q54855424|Q54855424]] | [[Maria Gembero-Ustarrotz]] | [[Iruñea]] | 1959-02-18 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 10 | [[:d:Q56459134|Q56459134]] | [[Eukene Martínez de Lagos Fernández]] | [[Gasteiz]] | 1965 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 11 | [[:d:Q27786477|Q27786477]] | [[Concepción García Gainza]] | [[Iruñea]] | 1937-12-01 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:MCGarciaGainza.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 12 | [[:d:Q123485402|Q123485402]] | [[Eva Tobalina]] | [[Gasteiz]] | 1975-11-13 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 13 | [[:d:Q9029507|Q9029507]] | [[Marta Cárdenas]] | [[Donostia]] | 1944-09-05 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Marta Cárdenas (2018).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 14 | [[:d:Q106494473|Q106494473]] | [[Carmen San Martín Echauri]] | [[Iruñea]] | 1944-07-07 | [[Espainia]] | 2021-04-12 | [[Fitxategi:Carmen San Martin Echauri.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 15 | [[:d:Q12265292|Q12265292]] | [[Orreaga Ibarra]] | [[Mezkiritz]] | 1960-05-31 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Orreaga-ibarra argia.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 16 | [[:d:Q12263212|Q12263212]] | [[María Milagros Rivera Garretas]] | [[Bilbo]] | 1947-11-26 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 17 | [[:d:Q110558399|Q110558399]] | [[María Antonia Frías Sagardoy]] | [[Iruñea]] | 1948 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 18 | [[:d:Q99774852|Q99774852]] | [[Lourdes Flamarique]] | [[Iruñea]] | 1958 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 19 | [[:d:Q6003720|Q6003720]] | [[María Elósegui]] | [[Donostia]] | 1957-12-07 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:María Elósegui Itxaso 2016 (cropped).jpeg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 20 | [[:d:Q28922614|Q28922614]] | [[Teresa Chapa Brunet]] | [[Donostia]] | 1952-07-24 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Teresa Chapa Brunet.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 21 | [[:d:Q23059264|Q23059264]] | [[Susana Zapke]] | [[Irun]] | 1965-09-15 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Zapke Susana3 R Stephan Doleschal WEB 01.jpeg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 22 | [[:d:Q2841198|Q2841198]] | [[Paloma O'Shea]] | [[Getxo]] | 1936-02-19 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Palomaoshea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 23 | [[:d:Q5657452|Q5657452]] | [[Adela Asua]] | [[Bilbo]] | 1948 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:(Adela Asúa) María Dolores Cospedal recibe al Pleno del Tribunal Constitucional (9014693693) (cropped).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 24 | [[:d:Q12263207|Q12263207]] | [[María Jesús Cava]] | [[Bilbo]] | 1949-12-21 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 25 | [[:d:Q9009373|Q9009373]] | [[Isabel Celaá|M.ª Isabel Celaá Diéguez]] | [[Bilbo]] | 1949-05-23 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Isabel Celaá 2020 (cropped).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 26 | [[:d:Q12254914|Q12254914]] | [[Begoña Cava]] | [[Bilbo]] | | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 27 | [[:d:Q59785144|Q59785144]] | [[Cristina Fructuoso]] | [[Gasteiz]] | 1930 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Cristina Fructuoso Ruiz de Erenchun.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 28 | [[:d:Q60829055|Q60829055]] | [[Ángela López Jiménez]] | [[Iruñea]] | 1945 | [[Espainia]] | 2007<br/>2007-03-27<br/>2007-03-23 | |- | style='text-align:right'| 29 | [[:d:Q108384637|Q108384637]] | [[Montserrat Garate]] | [[Eibar]] | 1945 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 30 | [[:d:Q93372995|Q93372995]] | [[Rosa Aierbe|Rosa Aierbe Iribar]] | [[Hernani]] | 1954-05-16 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Rosa Aierbe. Historilaria.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 31 | [[:d:Q50387996|Q50387996]] | [[Ana María Muñoz Amilibia]] | [[Donostia]] | 1932-01-01 | [[Espainia]] | 2019-06-09 | |- | style='text-align:right'| 32 | [[:d:Q2917332|Q2917332]] | [[Blanca Castilla de Cortázar]] | [[Gasteiz]] | 1951-07-25 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 33 | [[:d:Q50312556|Q50312556]] | [[Arantza Campos]] | [[Donostia]] | 1960-01-27 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Arantza Campos Rubio.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 34 | [[:d:Q45040010|Q45040010]] | [[Miren Ortubay Fuentes|Miren Ortubay]] | [[Gasteiz]] | 1958 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Miren Ortubay Fuentes 2017 (cropped 2023).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 35 | [[:d:Q110971985|Q110971985]] | [[Juana Goizueta Vértiz]] | [[Lesaka]] | 1969-10-14 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 36 | [[:d:Q38794828|Q38794828]] | [[Idoia Otaegi|Idoia Otaegui]] | [[Donostia]] | 1968 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:UPV EHU Summer Courses 2019 Law.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 37 | [[:d:Q31202628|Q31202628]] | [[Maggy Barrère]] | [[Donostia]] | 1957 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Maggy Barrère Unzueta.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 38 | [[:d:Q27883524|Q27883524]] | [[Arantza Ugalde]] | [[Barakaldo]] | 1966-09-30 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 39 | [[:d:Q3752789|Q3752789]] | [[Miren Etxezarreta]] | [[Ordizia]] | 1936-03-23 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Miren Etxezarreta, economist.JPG|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 40 | [[:d:Q113355105|Q113355105]] | [[Teresa Imízcoz Beunza]] | [[Iruñea]] | 1965-10-08 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 41 | [[:d:Q122174973|Q122174973]] | [[Miren Barandiaran]] | [[Beasain]] | | | | [[Fitxategi:Lazkaoko Beneditarren Fundazioa 00 34 10 591000 (cropped).jpeg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 42 | [[:d:Q12263049|Q12263049]] | [[Maria Jose Azurmendi]] | [[Donostia]] | 1944 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Mari Jose Azurmendi.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 43 | [[:d:Q87760967|Q87760967]] | [[Nekane Arratibel|Nekane Arratibel Insausti]] | [[Lazkao]] | 1968 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nekane-Arratibel.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 44 | [[:d:Q106267510|Q106267510]] | [[Beatriz Arizaga Bolunburu]] | [[Eibar (Q24001901)|Eibar]] | 1951 | | | |- | style='text-align:right'| 45 | [[:d:Q2462537|Q2462537]] | [[Asun Balzola]] | [[Bilbo]] | 1942-07-18 | [[Espainia]] | 2006-06-22 | [[Fitxategi:Asun Balzola.JPG|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 46 | [[:d:Q112959063|Q112959063]] | [[Marta Luxán]] | [[Bilbo]] | 1970 | | | |- | style='text-align:right'| 47 | [[:d:Q106560601|Q106560601]] | [[Maria Teresa Laespada Martínez]] | [[Bilbo]] | 1965 | | | |- | style='text-align:right'| 48 | [[:d:Q123570987|Q123570987]] | [[Amparo Castiella|Amparo Castiella Rodríguez]] | [[Iruñea]] | 1946 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 49 | [[:d:Q47491333|Q47491333]] | [[María Cruz Mina Apat]] | [[Iruñea]] | 1939 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 50 | [[:d:Q11691194|Q11691194]] | [[Marta Bizkarrondo]] | [[Donostia]] | 1947 | [[Espainia]] | 2007 | |- | style='text-align:right'| 51 | [[:d:Q110734522|Q110734522]] | [[Mercedes Arbaiza|Mercedes Arbaiza Vilallonga]] | [[Bilbo]] | 1963 | | | |- | style='text-align:right'| 52 | [[:d:Q113922705|Q113922705]] | [[Nerea Aresti]] | [[Bilbo]] | 1961 | | | |- | style='text-align:right'| 53 | [[:d:Q62070549|Q62070549]] | [[Milagros Nuin Monreal]] | [[Erriberri]] | 1951-11-25 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 54 | [[:d:Q57623991|Q57623991]] | [[Elixabete Imaz]] | [[Errenteria]] | 1969 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 55 | [[:d:Q12263039|Q12263039]] | [[Mari Jose Olaziregi]] | [[Donostia]] | 1963-04-06 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Mari Jose Olaziregi irakasle eta kritikaria 2011n.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 56 | [[:d:Q45356515|Q45356515]] | [[Ana de Begoña Azkarraga|Ana de Begoña Azcárraga]] | [[Agurain]] | 1946 | [[Espainia]] | 2009 | |- | style='text-align:right'| 57 | [[:d:Q21450772|Q21450772]] | [[Mari Jose Urruzola]] | [[Irun]] | 1940-05-23 | [[Espainia]] | 2006-04-28 | [[Fitxategi:Mari Jose Urruzola.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 58 | [[:d:Q20664779|Q20664779]] | [[Reyes Berruezo]] | [[Iruñea]] | 1951-01-10 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:X Congreso General de Historia de Navarra - Reyes Berruezo.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 59 | [[:d:Q106836325|Q106836325]] | [[Amaya Mendikoetxea]] | [[Bilbo]] | 1962 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Amaya 2021.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 60 | [[:d:Q4750451|Q4750451]] | [[Ana Yabar|Ana Yabar Sterling]] | [[Iruñea]] | 1948-09-07 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 61 | [[:d:Q110604627|Q110604627]] | [[Belén Bengoetxea|Belén Bengoetxea Rementeria]] | [[Durango]] | 1966-12-30 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Belén Bengoetxea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 62 | [[:d:Q22911191|Q22911191]] | [[Consuelo Flecha]] | [[Bilbo]] | 1948-02-13 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Consuelo Flecha-2018.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 63 | [[:d:Q106560605|Q106560605]] | [[Pilar Pérez-Fuentes Hernández]] | [[Bilbo]] | 1948 | | | |- | style='text-align:right'| 64 | [[:d:Q2844980|Q2844980]] | [[Ana Iriarte]] | [[Iruñea]] | 1956-03-23 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 65 | [[:d:Q12254911|Q12254911]] | [[Begoña Aretxaga]] | [[Donostia]] | 1960-02-24 | [[Espainia]] | 2002-12-28 | |- | style='text-align:right'| 66 | [[:d:Q18719872|Q18719872]] | [[Maite Pérez Larunbe]] | [[Iruñea]] | 1962-04-11 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 67 | [[:d:Q58181585|Q58181585]] | [[Paquita Sáenz de Urturi]] | [[Apodaka]] | 1950-01-29 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:CONFERENCIA PAQUITA (2).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 68 | [[:d:Q93431570|Q93431570]] | [[Maria del Mar Lozano Bartolozzi]] | [[Iruñea]] | 1949-09-28 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:María del Mar Lozano.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 69 | [[:d:Q120633387|Q120633387]] | [[Mercedes Unzu]] | [[Iruñea]] | 1949-12-09 | | | |- | style='text-align:right'| 70 | [[:d:Q42256518|Q42256518]] | [[Uri Ruiz Bikandi]] | [[Durango]] | 1950-05-24 | [[Espainia]] | 2023-02-21 | [[Fitxategi:Uri Ruiz Bikandi.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 71 | [[:d:Q57515958|Q57515958]] | [[Lola Valverde]] | [[Donostia]] | 1941-12-30 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Lola Valverde.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 72 | [[:d:Q87144486|Q87144486]] | [[Mertxe de Renobales]] | [[Bilbo]] | 1948 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 73 | [[:d:Q42613277|Q42613277]] | [[Lydia Zapata]] | [[Bilbo]] | 1965-06-20 | [[Espainia]] | 2015-01-04 | |- | style='text-align:right'| 74 | [[:d:Q123846511|Q123846511]] | [[Sonia San José Santamarta (Q123846511)|Sonia San José Santamarta]] | [[Donostia]] | 1972 | | | |- | style='text-align:right'| 75 | [[:d:Q124534827|Q124534827]] | [[Sonia San Jose]] | [[Donostia]] | 1972 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 76 | [[:d:Q103947924|Q103947924]] | [[Mertxe Urteaga]] | [[Lazkao]] | 1960 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Mertxe Urteaga.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 77 | [[:d:Q29053728|Q29053728]] | [[Magdalena Aguinaga Alfonso]] | [[Iruñea]] | 1953-10-15 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 78 | [[:d:Q58096983|Q58096983]] | [[Elena Martínez de Madina Salazar|Elena Martinez de Madina Salazar]] | [[Gasteiz]] | 1962-09-06 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Elena Mtnz de Madina Salazar.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 79 | [[:d:Q43263937|Q43263937]] | [[María Teresa Lozano]] | [[Iruñea]] | 1946-07-31 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:María Teresa Lozano Imízcoz.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 80 | [[:d:Q106482902|Q106482902]] | [[Mentxu Ramilo Araujo]] | [[Gasteiz]] | 1978-07-14 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Mentxu Ramilo Araujo.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 81 | [[:d:Q28021620|Q28021620]] | [[Olatz González]] | [[Bilbo]] | 1973-02-07 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 82 | [[:d:Q27916536|Q27916536]] | [[Nekane Balluerka|Nekane Balluerka Lasa]] | [[Ordizia]] | 1966-12-05 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nekane Balluerka 2017.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 83 | [[:d:Q98399578|Q98399578]] | [[Mariola Urrea]] | [[Iruñea]] | 1974 | | | |- | style='text-align:right'| 84 | [[:d:Q63718291|Q63718291]] | [[Pilar Goya]] | [[Gasteiz]] | 1951-09-20 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 85 | [[:d:Q26979635|Q26979635]] | [[Maribel Arriortua|Maribel Arriortua Markaida]] | [[Barakaldo]] | 1950-11-11 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Premio Euskadi de Investigación 2010 11 (cropped).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 86 | [[:d:Q28735723|Q28735723]] | [[Begoña García-Zapirain]] | [[Donostia]] | 1970-10-14 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 87 | [[:d:Q2893588|Q2893588]] | [[Carmen Gurruchaga]] | [[Donostia]] | 1955-09-09 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 88 | [[:d:Q107493361|Q107493361]] | [[Myriam Arrue Recondo]] | [[Tolosa]] | | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 89 | [[:d:Q20016555|Q20016555]] | [[Rosa Barasoain]] | [[Tafalla]] | 1956-08-19 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 90 | [[:d:Q11680180|Q11680180]] | [[Beatriz Fernández Fernández|Beatriz Fernandez Fernandez]] | [[Portugalete]] | 1964-08-22 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 91 | [[:d:Q90027427|Q90027427]] | [[Carmen Saralegui]] | [[Allo]] | 1946 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 92 | [[:d:Q100773366|Q100773366]] | [[Miren Alcedo]] | [[Portugalete]] | 1963 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 93 | [[:d:Q12258807|Q12258807]] | [[Gurutzi Arregi Azpeitia]] | [[Lemoa]] | 1936-11-12 | [[Espainia]] | 2020-05-06 | [[Fitxategi:Gurutzi Arregi Azpeitia.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 94 | [[:d:Q83337928|Q83337928]] | [[María Amor Beguiristain]] | [[Iruñea]] | 1949-09-12 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:MABeguiristain.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 95 | [[:d:Q5588108|Q5588108]] | [[Gotzone Mora]] | [[Bilbo]] | 1948 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Gotzone Mora en el Encuentro de Familias Inmigrantes.JPG|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 96 | [[:d:Q20532942|Q20532942]] | [[Carme Adán]] | [[Donostia]] | 1966-12-16 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Carmen Adán 19.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 97 | [[:d:Q63797009|Q63797009]] | [[Carmen Diez Mintegi]] | [[Donostia]] | 1948-03-20 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Carmen Diaz Mintegui.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 98 | [[:d:Q50617136|Q50617136]] | [[Blanca Fernández Viguera]] | [[Iruñea]] | 1951-03-23 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Blanca Fernández 2018.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 99 | [[:d:Q65965437|Q65965437]] | [[Blanca Berasategui]] | [[Gasteiz]] | 1949 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 100 | [[:d:Q5999252|Q5999252]] | [[Marisa Ziritza]] | [[Donostia]] | 1946-05-10 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Marisa Ciriza.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 101 | [[:d:Q3186113|Q3186113]] | [[Josune Ariztondo Akarregi|Josune Ariztondo]] | [[Ondarroa]] | 1948-07-07 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Josune-ariztondoArgiaDaniBlanco2014.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 102 | [[:d:Q117124516|Q117124516]] | [[Coro Cillán]] | [[Donostia]] | 1949 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 103 | [[:d:Q118873842|Q118873842]] | [[Alizia Stürtze]] | [[Donostia]] | 1948-01-08 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 104 | [[:d:Q125760095|Q125760095]] | [[Ana María Navarro]] | [[Bilbo]] | 1929-07-07 | [[Espainia]] | 2024-05-02 | |- | style='text-align:right'| 105 | [[:d:Q89748082|Q89748082]] | [[Sonia Gaztanbide]] | [[Bilbo]] | 1953 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 106 | [[:d:Q56455355|Q56455355]] | [[Itziar Astiasaran]] | [[Aretxabaleta]] | 1960-07-03 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Iastiasaran.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 107 | [[:d:Q12252976|Q12252976]] | [[Aitziber Agirre]] | [[Gasteiz]] | 1974-08-27 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Aitziber Agirre 2019.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 108 | [[:d:Q255570|Q255570]] | [[Espido Freire]] | [[Bilbo]] | 1974-07-16 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Espido Freire 01.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 109 | [[:d:Q61968829|Q61968829]] | [[Maite Oronoz|Maite Oronoz Antxordoki]] | [[Hondarribia]] | | | | [[Fitxategi:Maite Oronoz Antxordoki.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 110 | [[:d:Q81509356|Q81509356]] | [[Mila Amurrio|Mila Amurrio Velez]] | [[Gernika-Lumo]] | 1964 | | | [[Fitxategi:Mila-Amurrio berria.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 111 | [[:d:Q16735459|Q16735459]] | [[Covadonga O'Shea]] | [[Getxo]] | 1938-04-29 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:COShea2019.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 112 | [[:d:Q124889684|Q124889684]] | [[Ana María Barber]] | [[Iruñea]] | 1948-09-02 | [[Espainia]] | 2024-03-16 | [[Fitxategi:AMBarber2012.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 113 | [[:d:Q12252985|Q12252985]] | [[Aitzpea Leizaola]] | [[Donostia]] | 1971-07-13 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Aitzpea Leizaola, Iturengo ihauterian.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 114 | [[:d:Q30044734|Q30044734]] | [[Ana Etxaide]] | [[Donostia]] | 1936-04-23 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:AMEchaide.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 115 | [[:d:Q53546619|Q53546619]] | [[Lucía Artazcoz Lazcano]] | [[Donostia]] | 1963-05-29 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Lucía Artazcoz Lazcano.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 116 | [[:d:Q73008701|Q73008701]] | [[Miren Basaras]] | [[Derio]] | 1968 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Miren Basaras. Mikrobiologoa.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 117 | [[:d:Q12267903|Q12267903]] | [[Teresa Mendizabal]] | [[Gasteiz]] | 1940-09-22 | [[Espainia]] | 2022-08-19 | [[Fitxategi:Teresa Mendizabal.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 118 | [[:d:Q12258190|Q12258190]] | [[Garbiñe Biurrun]] | [[Tolosa]] | 1960 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Garbiñe Biurrun (cropped).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 119 | [[:d:Q56995383|Q56995383]] | [[Ana González-Pinto]] | [[Bilbo]] | | | | |- | style='text-align:right'| 120 | [[:d:Q125811062|Q125811062]] | [[Marije Goikoetxea|Marije Goikoetxea Iturregi]] | [[Mungia]] | 1961 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nerea Goikoetxea 76 (cropped).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 121 | [[:d:Q123046877|Q123046877]] | [[Miren Billelabeitia]] | [[Mungia]] | 1960 | | | [[Fitxategi:Miren-Billelabeitia-eserita 1920x1080-ZuZeu eus 2023 ots.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 122 | [[:d:Q110369115|Q110369115]] | [[Nora Salbotx]] | [[Iruñea]] | 1973-07-10 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nora Salbotx. idazlea, maistra.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 123 | [[:d:Q79653469|Q79653469]] | [[María Victoria Troncoso]] | [[Iruñea]] | 1939-09-30 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:MVT2004.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 124 | [[:d:Q12253585|Q12253585]] | [[Anjeles Iztueta Azkue|Anjeles Iztueta]] | [[Tolosa]] | 1954-10-16 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Anjeles Iztueta.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 125 | [[:d:Q75842626|Q75842626]] | [[Amaia Alvarez Uria]] | [[Bilbo]] | 1978 | | | [[Fitxategi:Amaia Alvarez.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 126 | [[:d:Q88149943|Q88149943]] | [[Izarne Lizaso|Izarne Lizaso Elgarresta]] | [[Errenteria]] | 1973-09-08 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 127 | [[:d:Q57690940|Q57690940]] | [[Charo Sábada]] | [[Iruñea]] | 1972-01-30 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Charo Sadaba.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 128 | [[:d:Q17590417|Q17590417]] | [[Pilar Zabala Agirre]] | [[Legazpi]] | 1951-10-13 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Pilar Zabala Aguirre (2005; cropped 2023).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 129 | [[:d:Q28969393|Q28969393]] | [[Eukene Lacarra]] | [[Lizarra]] | 1944-10-29 | [[Espainia]] | 2023-06-02 | |- | style='text-align:right'| 130 | [[:d:Q27651450|Q27651450]] | [[Miriam Urkia|Miriam Urkia Gonzalez]] | [[Aretxabaleta]] | 1965-03-31 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Miriam Urkia 2017 Bizkaie.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 131 | [[:d:Q12259625|Q12259625]] | [[Inma Hernaez]] | [[Bilbo]] | 1960 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:EvaNavas InmaHernaez.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 132 | [[:d:Q83185294|Q83185294]] | [[Lucía Martínez Odriozola]] | [[Getxo]] | 1958 | [[Espainia]] | 2021-08-14 | |- | style='text-align:right'| 133 | [[:d:Q66776489|Q66776489]] | [[Leire Arbea Moreno]] | [[Iruñea]] | 1976-01-07 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:LeireArbea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 134 | [[:d:Q30904315|Q30904315]] | [[Elvira Gangutia]] | [[Donostia]] | 1937 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 135 | [[:d:Q99448553|Q99448553]] | [[Beatriz Zabalondo|Beatriz Zabalondo Loidi]] | [[Elgeta]] | 1961 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Beatriz Zabalondo (cropped).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 136 | [[:d:Q51730222|Q51730222]] | [[Ana Galarraga]] | [[Zarautz]] | 1970-06-09 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:AnaGalarragaElhuyar.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 137 | [[:d:Q71720563|Q71720563]] | [[Begoña Ibarrola]] | [[Bilbo]] | 1954 | | | |- | style='text-align:right'| 138 | [[:d:Q99398164|Q99398164]] | [[Aitziber Oliban]] | [[Astrabudua]] | 1980-09-29 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 139 | [[:d:Q28872545|Q28872545]] | [[Miren Gorrotxategi Azurmendi]] | [[Abadiño]] | 1967-09-18 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:MirenGorrotxategi3noviembre.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 140 | [[:d:Q72717282|Q72717282]] | [[Yolanda Jubeto Ruiz]] | [[Sestao]] | 1962 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 141 | [[:d:Q119059|Q119059]] | [[Maria Angeles Mezkiritz]] | [[Faltzes]] | 1929-02-01 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:MAMezquiriz.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 142 | [[:d:Q89276493|Q89276493]] | [[Ascensión Pastor Parres]] | [[Bilbo]] | 1942-01-18 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 143 | [[:d:Q107724918|Q107724918]] | [[Susana Serrano|Susana Serrano-Gazteluurrutia]] | [[Elorrio]] | 1969-05-19 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Susana Serrano-Gazteluurrutia.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 144 | [[:d:Q12263084|Q12263084]] | [[Marije Fullaondo]] | [[Getxo]] | 1964-12-02 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Marije Fullaondo.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 145 | [[:d:Q97446133|Q97446133]] | [[Carmen Jusué]] | [[Erriberri]] | 1955 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Carmen Jusué Simonena.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 146 | [[:d:Q60296878|Q60296878]] | [[María Blanca Ferrer García]] | [[Mélida|Melida]] | 1932 | [[Espainia]] | 1992-06-15 | [[Fitxategi:Blanca Ferrer retrato.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 147 | [[:d:Q43264734|Q43264734]] | [[Itziar Idiazabal]] | [[Gaintza]] | 1949-09-05 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Itziar Idiazabal Gorrotxategi.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 148 | [[:d:Q12259819|Q12259819]] | [[Isabel Fernandez de Castro]] | [[Bilbo]] | 1959 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Isabel Fernandez de Castro.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 149 | [[:d:Q79414458|Q79414458]] | [[Pakita Zabaleta]] | [[Leitza]] | 1948 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 150 | [[:d:Q12261323|Q12261323]] | [[Karmele Rotaetxe]] | [[Bilbo]] | 1932-01-17 | [[Espainia]] | 2013-05-02 | [[Fitxategi:Karmele Rotaetxe 2008.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 151 | [[:d:Q255666|Q255666]] | [[Rosa Díez]] | [[Gueñes]] | 1952-05-27 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Rosa Díez en un homenaje a Oswaldo Payá y Harold Cepero.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 152 | [[:d:Q91435095|Q91435095]] | [[Gemma Sanginés]] | [[Bilbo]] | 1970-07-06 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 153 | [[:d:Q106803116|Q106803116]] | [[Matxalen Legarreta]] | [[Igorre]] | 1977 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Matxalen Legarreta.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 154 | [[:d:Q102156295|Q102156295]] | [[Leyre Arrieta|Leyre Arrieta Alberdi]] | [[Mutriku]] | 1971-03-26 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 155 | [[:d:Q106602180|Q106602180]] | [[Ines Artajo Ayesa]] | [[Iruñea]] | 1956 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 156 | [[:d:Q110335460|Q110335460]] | [[Rosa María Echeverría]] | [[Bilbo]] | 1943 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 157 | [[:d:Q47526962|Q47526962]] | [[Arantxa Elizondo Lopetegi]] | [[Donostia]] | 1967-02-26 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Arantxa Elizondo Lopetegi.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 158 | [[:d:Q87115687|Q87115687]] | [[Ainhoa Berasaluze]] | [[Eibar]] | 20th century | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 159 | [[:d:Q32291527|Q32291527]] | [[María Jesús Uriz]] | [[Lizarra]] | 1949-12-25 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Maria Jesús Uriz Lespe.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 160 | [[:d:Q9030138|Q9030138]] | [[María Puy Uitzi]] | [[Ziritza]] | 1915-09-25 | [[Espainia]] | 2008-04-11 | |- | style='text-align:right'| 161 | [[:d:Q92653821|Q92653821]] | [[Leticia San Martin-Rodriguez]] | [[Gasteiz]] | 1975 | | | |- | style='text-align:right'| 162 | [[:d:Q35821492|Q35821492]] | [[Gabrielle Vilar]] | [[Hazparne]] | 1904-07-26 | [[Frantzia]] | 1976-09-09 | |- | style='text-align:right'| 163 | [[:d:Q110972944|Q110972944]] | [[Amelia Baldeón Iñigo]] | [[Gasteiz]] | 1950-04-30 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 164 | [[:d:Q28195017|Q28195017]] | [[Lourdes Méndez Pérez]] | [[Donostia]] | 1957 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 165 | [[:d:Q12258341|Q12258341]] | [[Gema Lasarte|Gema Lasarte Leonet]] | [[Errenteria]] | 1962 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Gema Lasarte Leonet.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 166 | [[:d:Q67072141|Q67072141]] | [[Mónica Pazos Martínez]] | [[Bizkaia]] | 1977 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 167 | [[:d:Q93395015|Q93395015]] | [[Gurutze Ezkurdia|Gurutze Ezkurdia Arteaga]] | [[Bilbo]] | 1958 | | | [[Fitxategi:Gurutze-Ezkurdia-Arteaga.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 168 | [[:d:Q65977977|Q65977977]] | [[Camino Urdiain Martínez]] | [[Iruñea]] | 1950-04-03 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 169 | [[:d:Q107907446|Q107907446]] | [[Bego Zubia Gallastegi]] | [[Arrasate]] | 1965 | | | [[Fitxategi:Bego Zubia. ikertzailea, dokumentalgilea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 170 | [[:d:Q54980068|Q54980068]] | [[Elvira Landín Aguirre]] | [[Bilbo]] | 1944 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 171 | [[:d:Q81507972|Q81507972]] | [[Maria Gorosarri González]] | [[Durango]] | 1978-02-06 | | | [[Fitxategi:Maria Gorosarri idazlea, irakaslea, feminista.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 172 | [[:d:Q21573223|Q21573223]] | [[Jule Goikoetxea Mentxaka|Jule Goikoetxea]] | [[Donostia]] | 1981-12-13 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Jule-Goikoetxea Norabidea eus Argia.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 173 | [[:d:Q28976109|Q28976109]] | [[Melania Moscoso]] | [[Bilbo]] | 1974-09-28 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Melania Moscoso .jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 174 | [[:d:Q116785956|Q116785956]] | [[Charo Roquero|Charo Roquero Ussía]] | [[Donostia]] | 1954 | | | |- | style='text-align:right'| 175 | [[:d:Q35564376|Q35564376]] | [[Nélida Zaitegi]] | [[Abanto]] | 1946-10-17 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nélida Zaitegi.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 176 | [[:d:Q91469755|Q91469755]] | [[Regina Múzquiz]] | [[Bilbo]] | 1956 | [[Espainia]] | 2020-04-22 | |- | style='text-align:right'| 177 | [[:d:Q105393388|Q105393388]] | [[Marie-Pierre Arrizabalaga]] | [[Ziburu]] | 1960 | [[Frantzia]] | | |- | style='text-align:right'| 178 | [[:d:Q111524345|Q111524345]] | [[Teresa Sádaba]] | [[Iruñea]] | 1975-01-15 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:TSadaba2019.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 179 | [[:d:Q5672380|Q5672380]] | [[Ana Casares]] | [[Iruñea]] | 1971-06-21 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 180 | [[:d:Q112972255|Q112972255]] | [[Eba Gaminde Egia]] | [[Mungia]] | 1968-07-16 | | | [[Fitxategi:Eba Gaminde. Ikertzaile, bake-epailea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 181 | [[:d:Q118945634|Q118945634]] | [[Asun Agiriano]] | [[Arrasate]] | 1963-05-21 | | | [[Fitxategi:Asun Agiriano, idazlea.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 182 | [[:d:Q87333958|Q87333958]] | [[Jone Martínez Palacios]] | [[Bilbo]] | 1985-12-13 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 183 | [[:d:Q16601520|Q16601520]] | [[Maria Teresa Telleria]] | [[Bilbo]] | 1950 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 184 | [[:d:Q12263211|Q12263211]] | [[María Kutz]] | [[Donostia]] | 1954-07-13 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 185 | [[:d:Q108416609|Q108416609]] | [[Fatima Frutos]] | [[Donostia]] | 1971 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 186 | [[:d:Q50622766|Q50622766]] | [[Sara Lallana]] | [[Bilbo]] | 1969 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 187 | [[:d:Q19950266|Q19950266]] | [[Margarita Leoz]] | [[Iruñea]] | 1980-12-03 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 188 | [[:d:Q104922985|Q104922985]] | [[Eider Alkorta]] | [[Azpeitia]] | 1978 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 189 | [[:d:Q90260648|Q90260648]] | [[Amaia Bacigalupe|Amaia Bacigalupe de la Hera]] | [[Portugalete]] | 1980 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 190 | [[:d:Q114877453|Q114877453]] | [[Marta Venceslao]] | [[Gasteiz]] | 1976 | | | |- | style='text-align:right'| 191 | [[:d:Q117026472|Q117026472]] | [[Marta Venceslao Pueyo]] | [[Gasteiz]] | 1976 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Marta Venceslao.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 192 | [[:d:Q57069271|Q57069271]] | [[Inmaculada Arostegi|Inmaculada Arostegi Madariaga]] | [[Gamiz-Fika]] | 1966 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 193 | [[:d:Q55567469|Q55567469]] | [[Maite Goñi]] | [[Ordizia]] | 1967 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:MaiteGoñi2.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 194 | [[:d:Q61962216|Q61962216]] | [[Ana Zubiaga]] | [[Forua]] | 1959 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Ana Zubiaga.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 195 | [[:d:Q100165428|Q100165428]] | [[Amaia Serrano Mariezkurrena]] | [[Donostia]] | 1984 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 196 | [[:d:Q104601907|Q104601907]] | [[Asun Berastegi]] | [[Arbizu]] | 1973 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 197 | [[:d:Q115727591|Q115727591]] | [[Milagros Bidegain]] | [[Errenteria]] | 1922-06-06 | [[Espainia]] | 2006-12-23 | |- | style='text-align:right'| 198 | [[:d:Q11684114|Q11684114]] | [[Itziar Ziga]] | [[Errenteria]] | 1974 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Itziar Ziga.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 199 | [[:d:Q47462818|Q47462818]] | [[Iratxe Fresneda]] | [[Arrigorriaga]] | 1974-01-17 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Iratxe Fresneda.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 200 | [[:d:Q118215230|Q118215230]] | [[Oihana Muga Zuriarrain|Oihana Muga]] | [[Donostia]] | 1981-05-16 | | | |- | style='text-align:right'| 201 | [[:d:Q12267899|Q12267899]] | [[Teresa Calo]] | [[Donostia]] | 1955-04-24 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Teresa Calo Fontán.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 202 | [[:d:Q87900563|Q87900563]] | [[Teresa Maldonado]] | [[Bilbo]] | 1966 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 203 | [[:d:Q87116033|Q87116033]] | [[Nerea Irakulis]] | [[Zornotza]] | 1968-12-17 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nerea Iráculis.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 204 | [[:d:Q27960489|Q27960489]] | [[June Fernández|June Fernández Casete]] | [[Bilbo]] | 1984-12-07 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:June Fernández.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 205 | [[:d:Q80443981|Q80443981]] | [[Inés Apraiz]] | [[Gasteiz]] | 1971 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Ines Apraizen argazkia.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 206 | [[:d:Q56256315|Q56256315]] | [[Maixabel Lasa]] | [[Legorreta]] | 1951 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Maixabel Lasa (2021) (cropped).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 207 | [[:d:Q12256858|Q12256858]] | [[Enkarni Genua]] | [[Donostia]] | 1942-06-15 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Enkarni Genua.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 208 | [[:d:Q105626213|Q105626213]] | [[Elisabete Alberdi|Elisabete Alberdi Zelaia]] | [[Markina-Xemein]] | 1975-01-05 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Elisabete Alberdi Celaya, matematikaria.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 209 | [[:d:Q16201039|Q16201039]] | [[Arancha González Laya|Arancha González]] | [[Donostia]] | 1969-05-22 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Arancha Gonzalez By Clement Gibon HS.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 210 | [[:d:Q110017344|Q110017344]] | [[Vicenta Llorente del Moral]] | [[Algorta]] | 1930-09-17 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 211 | [[:d:Q38154847|Q38154847]] | [[Josebe Iturrioz]] | [[Alde Zaharra (Ordizia)]] | 1978 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Josebe Iturrioz - "Itu".jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 212 | [[:d:Q125523565|Q125523565]] | [[Begoña Muruaga Laca]] | [[Bermeo]] | 1953 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Begoña Muruaga Laca.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 213 | [[:d:Q87345966|Q87345966]] | [[Haizea Barcenilla|Haizea Barcenilla Garcia]] | [[Lezo]] | 1981 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Haicea Barcenilla.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 214 | [[:d:Q50617986|Q50617986]] | [[Estíbaliz de Miguel]] | [[Barakaldo]] | 1974 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 215 | [[:d:Q64444529|Q64444529]] | [[Begoña Pedrosa]] | [[Areatza]] | 1975-02-24 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Begoña Pedrosa 2024.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 216 | [[:d:Q12262121|Q12262121]] | [[Leire Bilbao Barruetabeña|Leire Bilbao]] | [[Ondarroa]] | 1978-07-27 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Leire Bilbao (Aitor Unamuno).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 217 | [[:d:Q50398872|Q50398872]] | [[Dorleta Alberdi]] | [[Arratzu]] | 1967-09-27 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 218 | [[:d:Q71831644|Q71831644]] | [[Pilar Rodríguez Pérez]] | [[Donostia]] | 1964-11-19 | | | [[Fitxategi:Pilar Rodríguez Pérez.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 219 | [[:d:Q81517287|Q81517287]] | [[Maitane Arnoso]] | [[Donostia]] | 1981 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 220 | [[:d:Q106913492|Q106913492]] | [[Vanesa Fernández]] | [[Iurreta]] | 1980-11-19 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 221 | [[:d:Q30827871|Q30827871]] | [[Marian Iriarte]] | [[Donostia]] | 1962 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Marian-iriarte Elhuyar Diaz de Rada.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 222 | [[:d:Q12263690|Q12263690]] | [[Miren Agur Meabe]] | [[Lekeitio]] | 1962-10-07 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Miren Agur Meabe.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 223 | [[:d:Q21339034|Q21339034]] | [[Ainara Badiola|Ainara Badiola Kortabitarte]] | [[Amoroto]] | 1975-06-06 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Ikertzaileak-eta-libur optjpeg 2.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 224 | [[:d:Q48782080|Q48782080]] | [[Carmen Gaiarre]] | [[Iruñea]] | 1900-08-14 | [[Espainia]] | 1996-01-03 | |- | style='text-align:right'| 225 | [[:d:Q102395173|Q102395173]] | [[Goizeder Otazua]] | [[Algorta]] | 1984 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 226 | [[:d:Q106824695|Q106824695]] | [[Sara Buesa Rodríguez|Sara Buesa]] | [[Gasteiz]] | 1980-09-22 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Sara Buesa en TEDxVitoriaGasteiz.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 227 | [[:d:Q59997762|Q59997762]] | [[Amaia Arranz Otaegui]] | [[Tolosa]] | 1987 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Amaia Arranz Otaegui.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 228 | [[:d:Q110729788|Q110729788]] | [[Arantza Chacón Ormazabal]] | [[Gasteiz]] | 1974 | | | |- | style='text-align:right'| 229 | [[:d:Q124609986|Q124609986]] | [[María López Belloso]] | [[Santurtzi]] | 1979 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 230 | [[:d:Q90251508|Q90251508]] | [[Lorea Flores]] | [[Iruñea]] | 1985 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 231 | [[:d:Q28867378|Q28867378]] | [[Ianire Estébanez]] | [[Santurtzi]] | 1979 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Ianire Estébanez.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 232 | [[:d:Q12267900|Q12267900]] | [[Teresa Catalán]] | [[Iruñea]] | 1951-04-12 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Teresa Catalán.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 233 | [[:d:Q105613598|Q105613598]] | [[Susana Talayero]] | [[Bilbo]] | 1961 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 234 | [[:d:Q3163019|Q3163019]] | [[Jasone Salaberria]] | [[Ermua]] | 1952-07-18 | [[Espainia]] | 2021-04-08 | [[Fitxategi:Baiona Ttipian Jean-Michel Larrasquet eta Jasone Salaberriaren omenezko plazatxoaren kartela.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 235 | [[:d:Q90675036|Q90675036]] | [[Leire Milikua]] | [[Abadiño]] | 1985-06-28 | | | [[Fitxategi:Leire Milikua.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 236 | [[:d:Q24524789|Q24524789]] | [[Ione Belarra]] | [[Iruñea]] | 1987-09-25 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Ione Belarra.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 237 | [[:d:Q124814869|Q124814869]] | [[Ainhoa Azurmendi Etxegaray]] | [[Hernani]] | 1978 | | | [[Fitxategi:Ainhoa Azurmendi Etxegaray.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 238 | [[:d:Q88668290|Q88668290]] | [[Natalia Ramírez]] | [[Iruñea]] | 1978 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 239 | [[:d:Q86123102|Q86123102]] | [[Estitxu Garai|Estitxu Garai Artetxe]] | [[Gordexola]] | 1985-08-26 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Garai artetxe estitxu Argia.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 240 | [[:d:Q42201016|Q42201016]] | [[Isabel Sola|Isabel Sola Gurpegi]] | [[Iruñea]] | 1967-05-13 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Isabel Sola. Ikertzailea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 241 | [[:d:Q12262586|Q12262586]] | [[Lore Erriondo]] | [[Errenteria]] | 1960-02-22 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Lore Erriondo HikHasi2012.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 242 | [[:d:Q50745796|Q50745796]] | [[Maria Jesus Lamas]] | [[Barakaldo]] | 1967 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 243 | [[:d:Q57659726|Q57659726]] | [[Maite Toledo|Maite Toledo Saralegi]] | [[Zaldibia]] | 1966 | | | [[Fitxategi:Maite Toledo Saralegi. Idazlea.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 244 | [[:d:Q12261321|Q12261321]] | [[Karmele Jaio]] | [[Gasteiz]] | 1970-03-19 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Karmele Jaio.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 245 | [[:d:Q16297630|Q16297630]] | [[Dorotea Barnés]] | [[Iruñea]] | 1904-12-21 | [[Espainia]] | 2003-08-04 | [[Fitxategi:Dorotea Barnés González - ca. 1929.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 246 | [[:d:Q58063295|Q58063295]] | [[Mari Jose Aranguren Querejeta]] | [[Urrestilla]] | 1969-07-06 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 247 | [[:d:Q101545838|Q101545838]] | [[Miren Guillo]] | [[Elgoibar]] | 1983 | | | [[Fitxategi:Miren Guillo. Antropologoa.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 248 | [[:d:Q60316037|Q60316037]] | [[Maria Iraburu|Maria Iraburu Elizalde]] | [[Iruñea]] | 1964-12-01 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:María Iraburu Elizalde.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 249 | [[:d:Q20492455|Q20492455]] | [[Ainhoa Murua Ugarte]] | [[Legazpi]] | 1979-05-12 | [[Espainia]] | 2012-03-21 | [[Fitxategi:Ainhoa Murua Ugarte biokimikaria laborategian 02.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 250 | [[:d:Q108084619|Q108084619]] | [[Rosa Arburua]] | [[Irun]] | 1961 | | | [[Fitxategi:Rosa Arburua. Pedagogoa. Historia ikertzailea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 251 | [[:d:Q28137221|Q28137221]] | [[Aixa de la Cruz]] | [[Bilbo]] | 1988-04-07 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Aixa de la Cruz.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 252 | [[:d:Q26265492|Q26265492]] | [[Miren Ibarluzea]] | [[Mungia]] | 1984 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 253 | [[:d:Q122969928|Q122969928]] | [[Olga Macías]] | [[Bilbo]] | 1964 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 254 | [[:d:Q122637525|Q122637525]] | [[Nerea Azkona]] | [[Sopela]] | 1982 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nerea Azkona.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 255 | [[:d:Q52340632|Q52340632]] | [[Lohitzune Zuloaga]] | [[Errenteria]] | 1981 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 256 | [[:d:Q67671986|Q67671986]] | [[Lucila Madariaga]] | [[Bilbo]] | 1958-01-31 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 257 | [[:d:Q116952365|Q116952365]] | [[Zuriñe Rodríguez Lara]] | [[Gasteiz]] | 1988-06-30 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Zuriñe Rodriguez, idazlea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 258 | [[:d:Q9049556|Q9049556]] | [[Nerea Riesco]] | [[Bilbo]] | 1974-03-31 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Retrato 1.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 259 | [[:d:Q89884999|Q89884999]] | [[Maialen Berasategi]] | [[Gasteiz]] | 1989-04-25 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 260 | [[:d:Q76812175|Q76812175]] | [[Maribi Unamuno]] | [[Aulesti]] | 1957 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Maribi Unamuno. Filologoa, euskaltzain urgazlea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 261 | [[:d:Q16581689|Q16581689]] | [[Joaquina Eguaras]] | [[Orbaizeta]] | 1897-01-10 | [[Espainia]] | 1981-04-25 | |- | style='text-align:right'| 262 | [[:d:Q105404063|Q105404063]] | [[Bakarne Altonaga]] | [[Bilbo]] | 1988-01-15 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Bakarne Altonaga.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 263 | [[:d:Q98775196|Q98775196]] | [[Uxoa Iñurrieta|Uxoa Inurrieta]] | [[Donostia]] | 1990-02-08 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Uxoa Iñurrieta-uninet2016.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 264 | [[:d:Q52331635|Q52331635]] | [[Andrea Momoitio]] | [[Ortuella]] | 1989 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Andrea Momoitio.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 265 | [[:d:Q60968025|Q60968025]] | [[Leyre Fernández]] | [[Iruñea]] | 1984 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 266 | [[:d:Q104053099|Q104053099]] | [[Edurne Cenarruzabeitia]] | [[Bilbo]] | 1947-01-09 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Edurne Cenarruzabeitia demoing CropTool (sq cropped).jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 267 | [[:d:Q87361365|Q87361365]] | [[Oihane Iraguen]] | [[Bilbo]] | 1985-11-04 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 268 | [[:d:Q87835159|Q87835159]] | [[Oihane Jaka]] | [[Donostia]] | 1985 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 269 | [[:d:Q123479074|Q123479074]] | [[Jasone Mendizabal Altuna]] | [[Arrasate]] | 1968 | | | [[Fitxategi:Jasone Mendizabal.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 270 | [[:d:Q29452730|Q29452730]] | [[Jaione Valle]] | [[Iruñea]] | 1977 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 271 | [[:d:Q116859443|Q116859443]] | [[Iratxe López Fuentes]] | [[Bilbo]] | 1987-08-24 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Iratxe López psicóloga en Bilbao.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 272 | [[:d:Q63871515|Q63871515]] | [[Adela Balderas]] | [[Bizkaia]] | 1969 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Balderas BCC.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 273 | [[:d:Q86855671|Q86855671]] | [[Marie Pourquié]] | [[Baiona]] | 1982 | | | [[Fitxategi:Marie Pourquié Bidegain, 2019.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 274 | [[:d:Q108619397|Q108619397]] | [[Isabel Mellén]] | [[Gasteiz]] | 1986-07-21 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Isabel Mellén 2024.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 275 | [[:d:Q23015897|Q23015897]] | [[Marta Alonso]] | [[Lodosa]] | 1974 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Marta Alonso.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 276 | [[:d:Q6116841|Q6116841]] | [[Sagrario Ruiz de Apodaca]] | [[Gasteiz]] | 1965-10-17 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 277 | [[:d:Q109587526|Q109587526]] | [[María Goiricelaya Burón|María Goiricelaya]] | [[Bilbo]] | 1983-01-26 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 278 | [[:d:Q5829561|Q5829561]] | [[Elisa Sainz de Murieta]] | [[Bilbo]] | 1977 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 279 | [[:d:Q112779068|Q112779068]] | [[Nora Alonso Casajús]] | [[Nafarroa Garaia]] | 1975 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 280 | [[:d:Q55712445|Q55712445]] | [[Garbiñe Larralde]] | [[Lesaka]] | 1968 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Garbiñe Larralde .jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 281 | [[:d:Q47091306|Q47091306]] | [[Kattalin Miner]] | [[Hernani]] | 1988-10-09 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Kattalin Miner.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 282 | [[:d:Q16517697|Q16517697]] | [[Iratxe Esnaola Arribillaga]] | [[Zarautz]] | 1981-05-07 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Arg2 iratxe txikia.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 283 | [[:d:Q96654246|Q96654246]] | [[Amaia Telleria]] | [[Idiazabal]] | 1993 | | | [[Fitxategi:Amaia Telleria Mujika.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 284 | [[:d:Q48698645|Q48698645]] | [[Ainhoa Güemes|Ainhoa Güemes Moreno]] | [[Bilbo]] | 1976-01-08 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 285 | [[:d:Q62070535|Q62070535]] | [[Nekane Murga]] | [[Bilbo]] | 1963 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nekane Murga.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 286 | [[:d:Q60167759|Q60167759]] | [[Nerea Balda]] | [[Irurtzun]] | 1975-03-13 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nerea Balda.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 287 | [[:d:Q20017197|Q20017197]] | [[Socorro Latasa]] | [[Iruñea]] | 1956-12-20 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Socorro Latasa.JPG|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 288 | [[:d:Q116153070|Q116153070]] | [[Cristina Ibarrola]] | [[Iruñea]] | 1969-06-03 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 289 | [[:d:Q100700812|Q100700812]] | [[Judit Muñoz]] | [[Abadiño]] | 1991-01-13 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Judit Muñoz. Matematikaria eta ikerlaria.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 290 | [[:d:Q16518232|Q16518232]] | [[Lorea Agirre]] | [[Beasain]] | 1968-05-30 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Lorea Agirre full.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 291 | [[:d:Q79882817|Q79882817]] | [[Damaris Pan]] | [[Mallabia]] | 1983-08-29 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Damaris Pan. Margolaria.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 292 | [[:d:Q22916713|Q22916713]] | [[Marisa González]] | [[Bilbo]] | 1943-07-18 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Marisa González.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 293 | [[:d:Q99470367|Q99470367]] | [[Eva Salaberria]] | [[Donostia]] | 1964 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 294 | [[:d:Q89620480|Q89620480]] | [[Andrea Khalfaoui]] | [[Donostia]] | 1993-03-17 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Andrea Khaltaoui. Ikertzailea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 295 | [[:d:Q115095050|Q115095050]] | [[Oskia Ugarte]] | [[Iruñea]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 296 | [[:d:Q51645968|Q51645968]] | [[Nerea Barjola]] | [[Santurtzi]] | 1980 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nerea Barjola Ramos.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 297 | [[:d:Q61070881|Q61070881]] | [[Meritxell Relaño|Meritxel Relaño]] | [[Durango]] | 1972-09-27 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Meritxell Relaño. Unicef.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 298 | [[:d:Q93241622|Q93241622]] | [[Teresa Gutiérrez de Cabiedes]] | [[Iruñea]] | 1977 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 299 | [[:d:Q97145256|Q97145256]] | [[Eraitz Saez de Egilaz|Eraitz Saez de Egilaz Ramos]] | [[Beasain]] | 1996-11-06 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Eraitz-Saez-de-Egilaz-Ramos.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 300 | [[:d:Q45457299|Q45457299]] | [[Sabina Urraca]] | [[Donostia]] | 1984-01-04 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Sabina Urraca en 2023.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 301 | [[:d:Q117787505|Q117787505]] | [[Maria del Rio]] | [[Bilbo]] | 1982 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 302 | [[:d:Q105826107|Q105826107]] | [[Estíbaliz Sádaba|Estíbaliz Sádaba Murguía]] | [[Bilbo]] | 1963 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 303 | [[:d:Q12256308|Q12256308]] | [[Dolores Redondo]] | [[Donostia]] | 1969-02-01 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Dolores redondo.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 304 | [[:d:Q91661008|Q91661008]] | [[Garbiñe Petriati]] | [[Arbizu]] | 1962 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 305 | [[:d:Q12262822|Q12262822]] | [[Maddalen Arzallus]] | [[Hendaia]] | 1990-12-27 | [[Frantzia]] | | [[Fitxategi:Maddalen Arzallus.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 306 | [[:d:Q101578304|Q101578304]] | [[Agurne Barruso]] | [[Bergara]] | 1969 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 307 | [[:d:Q109769636|Q109769636]] | [[Tania Martínez Portugal]] | [[Etxebarri]] | 1983 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 308 | [[:d:Q87345334|Q87345334]] | [[Nagore Elu Arantzamendi]] | [[Ondarroa]] | 1992-08-15 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Nagore Elu Ikergazte 2019 UEU.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 309 | [[:d:Q68097895|Q68097895]] | [[Maddi Barber]] | [[Lakabe]] | 1988-08-23 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Maddi Barber. Zinegilea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 310 | [[:d:Q109527091|Q109527091]] | [[Arantza Santesteban|Arantza Santesteban Perez]] | [[Iruñea]] | 1979 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 311 | [[:d:Q8775879|Q8775879]] | [[Eneritz Artetxe Aranaz]] | [[Gernika-Lumo]] | 1972-02-07 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 312 | [[:d:Q96090770|Q96090770]] | [[Oihane Amantegi]] | [[Zornotza]] | 1985-08-09 | | | [[Fitxategi:Oihane Amantegi. Idazlea.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 313 | [[:d:Q119918519|Q119918519]] | [[Carmen Castiella]] | [[Bilbo]] | 1972 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 314 | [[:d:Q57085518|Q57085518]] | [[Marta Olazabal]] | [[Bilbo]] | 1981 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 315 | [[:d:Q111293203|Q111293203]] | [[Pilar Sesma Egozcue]] | [[Iruñea]] | 1950 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Psesma.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 316 | [[:d:Q115605940|Q115605940]] | [[Izar Algueró]] | [[Leitza]] | 1996 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 317 | [[:d:Q120644400|Q120644400]] | [[Oihane Mendizabal]] | [[Donostia]] | 1992-11-06 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:OIhane Mendizabal Sandonis arkeologoa.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 318 | [[:d:Q29521472|Q29521472]] | [[Arantza Portabales]] | [[Donostia]] | 1973-01-27 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Arantza Portabales.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 319 | [[:d:Q459373|Q459373]] | [[Iratxe García]] | [[Barakaldo]] | 1974-10-07 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:1720623927025 20240710 GARCIA PEREZ Iratxe ES 014.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 320 | [[:d:Q110301266|Q110301266]] | [[Miren Aizpuru]] | [[Bermeo]] | 1998-03-19 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 321 | [[:d:Q92054617|Q92054617]] | [[Marisa Barrena]] | [[Zornotza]] | 1951-04-26 | [[Euskal Herria]] | | [[Fitxategi:Marisa Barrena. Wikilaria.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 322 | [[:d:Q120497513|Q120497513]] | [[Maialen Martija Díez]] | [[Deustu]] | 1981 | | | |- | style='text-align:right'| 323 | [[:d:Q123284736|Q123284736]] | [[Jaione Arregi Urizar]] | [[Barakaldo]] | 1976 | | | [[Fitxategi:Jaione Arregi Urizar.png|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 324 | [[:d:Q125748423|Q125748423]] | [[Natalia Ortiz Ceberio]] | [[Donostia]] | | | | |- | style='text-align:right'| 325 | [[:d:Q130390373|Q130390373]] | [[Amaia Ochandorena]] | [[Donostia]] | 1997 | [[Espainia]] | | |- | style='text-align:right'| 326 | [[:d:Q110154383|Q110154383]] | [[Garazi Romero]] | [[Arrasate]] | 1996 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Garazi Romero.jpg|center|128px]] |- | style='text-align:right'| 327 | [[:d:Q96627044|Q96627044]] | [[Izaro Zubiria|Izaro Zubiria Ibarguren]] | [[Gaztelu (Gipuzkoa)|Gaztelu]] | 1989-12-23 | [[Espainia]] | | [[Fitxategi:Elhuyar sariak 2019-05-15 Iñigo Ibañez.jpg|center|128px]] |} {{Wikidata list end}} == Bertsolaritza == {{entzun | fitxategi = Maialenlujanbio.ogg | izenburua = Maialen Lujanbio }} * [https://query.wikidata.org/#%23defaultView%3ATimeline%0ASELECT%20%3Fbertsolari%20%3FbertsolariLabel%20%3Fjaiotza_data%20WHERE%20%7B%0A%20%20SERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22%5BAUTO_LANGUAGE%5D%2Cen%22.%20%7D%0A%20%20%3Fbertsolari%20wdt%3AP106%20wd%3AQ630993.%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%20%3Fbertsolari%20wdt%3AP569%20%3Fjaiotza_data.%20%7D%0A%7D Bertsolarien denbora lerroa] * [https://query.wikidata.org/#%23defaultView%3AMap%0ASELECT%20%3Fbertsolari%20%3FbertsolariLabel%20%3Fjaiotza_data%20%3Fkoord%20WHERE%20%7B%0A%20%20SERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22%5BAUTO_LANGUAGE%5D%2Cen%22.%20%7D%0A%20%20%3Fbertsolari%20wdt%3AP106%20wd%3AQ630993.%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%20%3Fbertsolari%20wdt%3AP569%20%3Fjaiotza_data.%20%7D%0A%20%20%3Fbertsolari%20wdt%3AP19%20%3Fjaiolekua.%0A%20%20%3Fjaiolekua%20wdt%3AP625%20%3Fkoord%0A%7D Bertsolarien jaiotza mapa] * [https://query.wikidata.org/#%23defaultView%3AMap%0ASELECT%20DISTINCT%20%3Fperson%20%3Fname%20%3Fbirthplace%20%3Fbirthyear%20%3Fcoord%20%3Flayer%20WHERE%20%7B%0A%20%20%3Fperson%20wdt%3AP106%20wd%3AQ630993.%0A%20%20%3Fperson%20wdt%3AP19%20%3Fplace.%0A%20%20%3Fplace%20wdt%3AP625%20%3Fcoord.%0A%20%20OPTIONAL%20%7B%20%3Fperson%20wdt%3AP569%20%3Fdob.%20%7D%0A%20%20BIND(YEAR(%3Fdob)%20AS%20%3Fbirthyear)%0A%20%20BIND(IF(%3Fbirthyear%20%3C%201700%2C%20%22Pre-1700%22%2C%20IF(%3Fbirthyear%20%3C%201751%2C%20%221700-1750%22%2C%20IF(%3Fbirthyear%20%3C%201801%2C%20%221751-1800%22%2C%20IF(%3Fbirthyear%20%3C%201851%2C%20%221801-1850%22%2C%20IF(%3Fbirthyear%20%3C%201901%2C%20%221851-1900%22%2C%20IF(%3Fbirthyear%20%3C%201951%2C%20%221901-1950%22%2C%20IF(%3Fbirthyear%20%3C%201981%2C%20%221951-1980%22%2C%22Post-1980%22)))))))%20AS%20%3Flayer)%0A%20%20%3Fperson%20rdfs%3Alabel%20%3Fname.%0A%20%20%3Fplace%20rdfs%3Alabel%20%3Fbirthplace.%0A%20%20FILTER((LANG(%3Fname))%20%3D%20%22en%22)%0A%20%20FILTER((LANG(%3Fbirthplace))%20%3D%20%22en%22)%0A%7D%0AORDER%20BY%20%3Fbirthyear Bertsolarien jaiotza lekuak eta garaiak] * [https://query.wikidata.org/#%23defaultView%3ABarChart%0ASELECT%20%3FgeneroaLabel%20(COUNT(%3FgeneroaLabel)%20as%20%3Fguztira)%20WHERE%20%7B%0A%20%20SERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22%5BAUTO_LANGUAGE%5D%2Cen%22.%20%7D%0A%20%20%3Fbertsolari%20wdt%3AP106%20wd%3AQ630993.%0A%20%20%3Fbertsolari%20wdt%3AP21%20%3Fgeneroa.%0A%7D%0AGROUP%20BY%20%3FgeneroaLabel Bertsolariak generoaren arabera] {| class="wikitable sortable" |- ! Zenbakia !! Idazlea !! Irudia !! Data !! Audioak !! Oharrak |- | 1 || [[Juan Kruz Igerabide]] || [[fitxategi:Juan Kruz Igerabide.JPG|160px]] || 2017-04-25 || {{entzun | fitxategi = Juan Kruz Igerabide (aurkezpena).ogg | izenburua = Juan Kruz Igerabide aurkezpena | fitxategi2 = Juan Kruz Igerabide (pasartea).ogg | izenburua2 = ''Jonas eta hozkailu beldurtia'' | deskribapena2 = Juan Kruz Igerabide, ''Jonas eta hozkailu beldurtia'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. }} || |- | 2 || [[Pako Aristi]] || [[fitxategi:Pako Aristi.jpg|150px]] || 2017-04-26 || {{entzun | fitxategi = Pako Aristi (aurkezpena).ogg | izenburua = Pako Aristi aurkezpena | fitxategi2 = Pako Aristi (pasartea).ogg | izenburua2 = ''Martinellok ez du kukurik entzuten'' | deskribapena2 = Pako Aristi, ''Martinellok ez du kukurik entzuten'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. }} || |- | 3 || [[Mariasun Landa]] || [[fitxategi:Mariasun Landa (Natividad de la Puerta Rueda).jpg|170px]] || 2017-05-17 || {{entzun | fitxategi = Mariasun Landa (aurkezpena).ogg | izenburua = Mariasun Landa aurkezpena | fitxategi2 = Mariasun Landa (Txan fantasma).ogg | izenburua2 = ''Txan fantasma'' | deskribapena2 = Mariasun Landa, ''Txan fantasma'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Mariasun Landa (Krokodiloa ohe azpian).ogg | izenburua3 = ''Krokodiloa ohe azpian'' | deskribapena3 = Mariasun Landa, ''Krokodiloa ohe azpian'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi4 = Mariasun Landa (Galtzerdi suizida).ogg | izenburua4 = ''Galtzerdi suizida'' | deskribapena4 = Mariasun Landa, ''Galtzerdi suizida'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} |- | 4 || [[Enkarni Genua]] || [[fitxategi:Enkarni Genua.jpg|145px]] || 2017-05-17 || {{entzun | fitxategi = Enkarni Genua (aurkezpena) 01.ogg | izenburua = Enkarni Genua aurkezpena | fitxategi2 = Enkarni Genua (Erreka Mari) 01.ogg | izenburua2 = ''Erreka Mari'' (sarrera) | deskribapena2 = Enkarni Genua, ''Erreka Mari'' ipuinaren sarrera irakurtzen. | fitxategi3 = Enkarni Genua (Erreka Mari) 02.ogg | izenburua3 = ''Erreka Mari'' (pasartea) | deskribapena3 = Enkarni Genua, ''Erreka Mari'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 5 || [[Bernardo Atxaga]] || [[fitxategi:Bernardo Atxaga idazlea 2009an.jpg|170px]] || 2017-05-22 || {{entzun | fitxategi = Bernardo Atxaga (aurkezpena).ogg | izenburua = Bernardo Atxaga aurkezpena | fitxategi2 = Bernardo Atxaga (Bambulo Krisia).ogg | izenburua2 = ''Bambulo. Krisia'' | deskribapena2 = Bernardo Atxaga, ''Bambulo. Krisia'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Bernardo Atxaga (Txitoen istorioa).ogg | izenburua3 = ''Txitoen istorioa'' | deskribapena3 = Bernardo Atxaga, ''Txitoen istorioa'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi4 = Bernardo Atxaga (Xola eta basurdeak).ogg | izenburua4 = ''Xola eta basurdeak'' | deskribapena4 = Bernardo Atxaga, ''Xola eta basurdeak'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 6 || [[Kirmen Uribe]] || [[fitxategi:Kirmen Uribe (Hudson) New Yorkeko Ledig House egoitzan (2015).jpg|150px]] || 2017-05-30 || {{entzun | fitxategi = Kirmen Uribe (aurkezpena) 01.ogg | izenburua = Kirmen Uribe aurkezpena | fitxategi2 = Kirmen Uribe (Garmendia errege).ogg | izenburua2 = ''Garmendia errege'' | deskribapena2 = Kirmen Uribe, ''Garmendia errege'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Kirmen Uribe (Bilbao-New York-Bilbao).ogg | izenburua3 = ''Bilbao-New York-Bilbao'' | deskribapena3 = Kirmen Uribe, ''Bilbao-New York-Bilbao'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 7 || [[Yolanda Arrieta]] || [[fitxategi:Yolanda Arrieta.jpg|150px]] || 2017-06-06 || {{entzun | fitxategi = Yolanda Arrieta (aurkezpena).ogg | izenburua = Yolanda Arrieta aurkezpena | fitxategi2 = Yolanda Arrieta (Argiaren alaba).ogg | izenburua2 = ''Argiaren alaba'' | deskribapena2 = Yolanda Arrieta, ''Argiaren alaba'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Yolanda Arrieta (Kulun-kuttunak).ogg | izenburua3 = ''Kulun-kuttunak'' | deskribapena3 = Yolanda Arrieta, ''Kulun-kuttunak'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 8 || [[Pello Añorga]] || [[fitxategi:Pello añorga 001.jpg|170px]] || 2017-06-07 || {{entzun | fitxategi = Pello Añorga (aurkezpena).ogg | izenburua = Pello Añorga aurkezpena | fitxategi2 = Pello Añorga (Pottoko).ogg | izenburua2 = ''Pottokoren usainak'' | deskribapena2 = Pello Añorga, ''Pottokoren usainak'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Pello Añorga (Jenio gaiztoa).ogg | izenburua3 = ''Jenio gaiztoa'' | deskribapena3 = Pello Añorga, ''Jenio gaiztoa'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 9 || [[Tere Irastortza]] || [[fitxategi:Tere Irastortza (F.M.).jpg|150px]] || 2017-06-12 || {{entzun | fitxategi = Tere Irastortza (aurkezpena).ogg | izenburua = Tere Irastortza aurkezpena | fitxategi2 = Tere Irastortza (Itsasoak lehorra garaitu ezin duenean).ogg | izenburua2 = ''Izen gabe, direnak. Haurdunaldi beteko khantoriak'' | deskribapena2 = Tere Irastortza, ''Izen gabe, direnak. Haurdunaldi beteko khantoriak'' liburuko ''Itsasoak lehorra garaitu ezin duenean'' poema irakurtzen. | fitxategi3 = Tere Irastortza (Jada eklipsea p).ogg | izenburua3 = ''Glosak. Esana zetorrenaz'' | deskribapena3 = Tere Irastortza, ''Glosak. Esana zetorrenaz'' liburuko ''Jada eklipsea'' poemaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi4 = Tere Irastortza (Galdu egiten ditugu).ogg | izenburua4 = ''Eta orain badakit'' | deskribapena4 = Tere Irastortza, ''Eta orain badakit'' liburuko ''Ezari emanak galdu egiten ditugu'' poema irakurtzen. || }} || |- | 10 || [[Ana Malagon]] || [[fitxategi:Ana Malagon.jpg|150px]] || 2017-06-19 || {{entzun | fitxategi = Ana Malagon (aurkezpena).ogg | izenburua = Ana Malagon aurkezpena | fitxategi2 = Ana Malagon (Betileen hegaldia).ogg | izenburua2 = ''Lasai, ez da ezer gertatzen'' | deskribapena2 = Ana Malagon, ''Lasai, ez da ezer gertatzen'' liburuko ''Betileen hegaldia'' mikroipuina irakurtzen. || }} || |- | 11 || [[Itxaro Borda]] || [[fitxategi:Itxaro Borda (EKE Pantxika Maitia).jpg|170px]] || 2017-07-06 || {{entzun | fitxategi = Itxaro Borda (aurkezpena).ogg | izenburua = Itxaro Borda aurkezpena | fitxategi2 = Itxaro Borda (% 100 Basque).ogg | izenburua2 = ''%100 Basque'' | deskribapena2 = Itxaro Borda, ''%100 Basque'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Itxaro Borda (Jalgi hadi plazara).ogg | izenburua3 = ''Jalgi hadi plazara'' | deskribapena3 = Itxaro Borda, ''Jalgi hadi plazara'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 12 || [[Harkaitz Cano]] || [[fitxategi:Harkaitz Cano.jpg|150px]] || 2017-07-07 || {{entzun | fitxategi = Harkaitz Cano (aurkezpena).ogg | izenburua = Harkaitz Cano aurkezpena | fitxategi2 = Harkaitz Cano (Orkestra lurtarra).ogg | izenburua2 = ''Orkestra lurtarra'' | deskribapena2 = Harkaitz Cano, ''Orkestra lurtarra'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Harkaitz Cano (Belarraren ahoa).ogg | izenburua3 = ''Belarraren ahoa'' | deskribapena3 = Harkaitz Cano, ''Belarraren ahoa'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi4 = Harkaitz Cano (Twist).ogg | izenburua4 = ''Twist'' | deskribapena4 = Harkaitz Cano, ''Twist'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 13 || [[Uxue Alberdi]] || [[fitxategi:Uxue Alberdi (Conny Beyreuther).jpg|170px]] || 2017-07-27 || {{entzun | fitxategi = Uxue Alberdi (aurkezpena).ogg | izenburua = Uxue Alberdi aurkezpena | fitxategi2 = Uxue Alberdi (Aulki-jokoa).ogg | izenburua2 = ''Aulki-jokoa'' | deskribapena2 = Uxue Alberdi, ''Aulki-jokoa'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Uxue Alberdi (Besarkada).ogg | izenburua3 = ''Besarkada'' | deskribapena3 = Uxue Alberdi, ''Besarkada'' album ilustratuaren pasarte bat abesten. || }} || |- | 14 || [[Xabier Olaso]] || [[fitxategi:Xabier Olaso (Mari Jose Alvarez).jpg|170px]] || 2017-08-04 || {{entzun | fitxategi = Xabier Olaso (aurkezpena).ogg | izenburua = Xabier Olaso aurkezpena | fitxategi2 = Xabier Olaso (Opariak elkarri).ogg | izenburua2 = ''Pupuan trapua'' | deskribapena2 = Xabier Olaso, ''Pupuan trapua'' liburuko ''Opariak elkarri'' poema irakurtzen. | fitxategi3 = Xabier Olaso (Maitasuna zer den).ogg | izenburua3 = ''Tximeletrak'' | deskribapena3 = Xabier Olaso, ''Tximeletrak'' liburuko ''Maitasuna zer den'' poema irakurtzen. || }} || |- | 15 || [[Arantxa Iturbe]] || [[fitxategi:Arantxa Iturbe (Dani Blanco).jpg|150px]] || 2017-08-22 || {{entzun | fitxategi = Arantxa Iturbe (aurkezpena).ogg | izenburua = Arantxa Iturbe aurkezpena | fitxategi2 = Arantxa Iturbe (Ezer baino lehen).ogg | izenburua2 = ''Ezer baino lehen'' | deskribapena2 = Arantxa Iturbe, ''Ezer baino lehen'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Arantxa Iturbe (Amona basoan galdu zenekoa).ogg | izenburua3 = ''Amona basoan galdu zenekoa'' | deskribapena3 = Arantxa Iturbe, ''Amona basoan galdu zenekoa'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 16 || [[Iban Zaldua]] || [[fitxategi:Iban Zaldua (Eli Zaldua).jpg|170px]] || 2017-08-28 || {{entzun | fitxategi = Iban Zaldua (aurkezpena).ogg | izenburua = Iban Zaldua aurkezpena | fitxategi2 = Iban Zaldua (Etorkizuna).ogg | izenburua2 = ''Etorkizuna'' | deskribapena2 = Iban Zaldua, ''Etorkizuna'' liburuko eta izen bereko ipuinaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Iban Zaldua (Azken garaipena).ogg | izenburua3 = ''Azken garaipena'' | deskribapena3 = Iban Zaldua, ''Azken garaipena'' komikiaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 17 || [[Paddy Rekalde]] || [[fitxategi:Paddy Rekalde.jpg|150px]] || 2017-09-04 || {{entzun | fitxategi = Paddy Rekalde (aurkezpena).ogg | izenburua = Paddy Rekalde aurkezpena | fitxategi2 = Paddy Rekalde (Spray Zelan disekzionatu musu luze bat ezpainetan).ogg | izenburua2 = ''Spray'' | deskribapena2 = Paddy Rekalde, ''Spray'' liburuko ''Zelan disekzionatu musu luze bat ezpainetan'' poema irakurtzen. | fitxategi3 = Paddy Rekalde (Sagarraren misterioa).ogg | izenburua3 = ''Sagarraren misterioa'' | deskribapena3 = Paddy Rekalde, ''Sagarraren misterioa'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi4 = Paddy Rekalde (Kartoizko kaja).ogg | izenburua4 = ''Kartoizko kaja'' | deskribapena4 = Paddy Rekalde, ''Kartoizko kaja'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 18 || [[Beatriz Chivite]] || [[fitxategi:Beatriz Chivite (Zoe Marticorena).jpg|170px]] || 2017-09-05 || {{entzun | fitxategi = Beatriz Chivite (aurkezpena).ogg | izenburua = Beatriz Chivite aurkezpena | fitxategi2 = Beatriz Chivite (Pekineko kea Pekin).ogg | izenburua2 = ''Pekineko kea'' | deskribapena2 = Beatriz Chivite, ''Pekineko kea'' liburuko ''Pekin'' poema irakurtzen. | fitxategi3 = Beatriz Chivite (Pekineko kea Baso bat ardo gorri).ogg | izenburua3 = ''Pekineko kea'' | deskribapena3 = Beatriz Chivite, ''Pekineko kea'' liburuko ''Baso bat ardo gorri'' poema irakurtzen. || }} || |- | 19 || [[Jon Iñaki Lasa]] || [[fitxategi:Jon Iñaki Lasa Haur Liburuaren Dokumentaziogunean 4.jpg|170px]] || 2017-09-12 || {{entzun | fitxategi = Jon Iñaki Lasa (aurkezpena).ogg | izenburua = Jon Iñaki Lasa aurkezpena | fitxategi2 = Jon Iñaki Lasa (Andaluziari ene bilduma).ogg | izenburua2 = ''Andaluziari ene bilduma'' | deskribapena2 = Jon Iñaki Lasa, ''Andaluziari ene bilduma'' liburuko ''Heautontimoroumenos'' poema irakurtzen. | fitxategi3 = Jon Iñaki Lasa (Bidaiak).ogg | izenburua3 = ''Bidaiak'' | deskribapena3 = Jon Iñaki Lasa, ''Bidaiak'' liburuko ''Anouhskaren urtebetetzean'' poema irakurtzen. || }} || |- | 20 || [[Jesus Mari Olaizola|Jesus Mari Olaizola 'Txiliku']] || [[fitxategi:Txiliku 1 (Paloma Gabirondo Otermin).jpg|150px]] || 2017-09-26 || {{entzun | fitxategi = Txiliku (aurkezpena).ogg | izenburua = Jesus Mari Olaizola 'Txiliku' aurkezpena | fitxategi2 = Txiliku (Katixa eta Kroko).ogg | izenburua2 = ''Katixa eta Kroko'' | deskribapena2 = Jesus Mari Olaizola 'Txiliku', ''Katixa eta Kroko'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Txiliku (Osaba Bin Floren).ogg | izenburua3 = ''Osaba Bin Floren'' | deskribapena3 = Jesus Mari Olaizola 'Txiliku', ''Osaba Bin Floren'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi4 = Txiliku (Malanjel pirata).ogg | izenburua4 = ''Malanjel pirata'' | deskribapena4 = Jesus Mari Olaizola 'Txiliku', ''Malanjel pirata'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 21 || [[Martin Bidaur]] || [[fitxategi:Martin Bidaur (Susa).jpg|160px]] || 2017-10-10 || {{entzun | fitxategi = Martin Bidaur (aurkezpena).ogg | izenburua = Martin Bidaur aurkezpena | fitxategi2 = Martin Bidaur (Itzulera Hautsitako souvenir bat I).ogg | izenburua2 = ''Itzulera'' | deskribapena2 = Martin Bidaur, ''Itzulera'' liburuko ''Hautsitako souvenir bat'' ataleko I. poema irakurtzen. | fitxategi3 = Martin Bidaur (Itzulera Paris Erakusleihoa).ogg | izenburua3 = ''Itzulera'' | deskribapena3 = Martin Bidaur, ''Itzulera'' liburuko ''Paris'' ataleko ''Erakusleihoa'' poema irakurtzen. || }} || |- | 22 || [[Felipe Juaristi]] || [[fitxategi:Felipe Juaristi (Teresa Santos) 1.jpg|170px]] || 2017-10-19 || {{entzun | fitxategi = Felipe Juaristi (aurkezpena).ogg | izenburua = Felipe Juaristi aurkezpena | fitxategi2 = Felipe Juaristi (Galderen geografia Emakume).ogg | izenburua2 = ''Galderen geografia'' | deskribapena2 = Felipe Juaristi, ''Galderen geografia'' liburuko ''Emakume'' poema irakurtzen. | fitxategi3 = Felipe Juaristi (Galderen geografia Optimismo).ogg | izenburua3 = ''Galderen geografia'' | deskribapena3 = Felipe Juaristi, ''Galderen geografia'' liburuko ''Optimismo'' poema irakurtzen. | fitxategi4 = Felipe Juaristi (Animalien inauteria).ogg | izenburua4 = ''Animalien inauteria'' | deskribapena4 = Felipe Juaristi, ''Animalien inauteria'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi5 = Felipe Juaristi (Haydn-en loroa).ogg | izenburua5 = ''Haydn-en loroa'' | deskribapena5 = Felipe Juaristi, ''Haydn-en loroa'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 23 || [[Unai Elorriaga]] || [[fitxategi:Unai-Elorriaga.jpg|170px]] || 2017-10-25 || {{entzun | fitxategi = Unai Elorriaga (aurkezpena).ogg | izenburua = Unai Elorriaga aurkezpena | fitxategi2 = Unai Elorriaga (SPrako tranbia).ogg | izenburua2 = ''SPrako tranbia'' | deskribapena2 = Unai Elorriaga, ''SPrako tranbia'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Unai Elorriaga (Matxinsaltoen belarriak Kafesnea berdea da).ogg | izenburua3 = ''Matxinsaltoen belarriak'' | deskribapena3 = Unai Elorriaga, ''Matxinsaltoen belarriak'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi4 = Unai Elorriaga (Zizili Betaurrekoak eta mamuak).ogg | izenburua4 = ''Zizili'' | deskribapena4 = Unai Elorriaga, ''Zizili'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 24 || [[Miren Agur Meabe]] || [[fitxategi:Miren Agur Meabe.jpg|170px]] || 2017-10-27 || {{entzun | fitxategi = Miren Agur Meabe (aurkezpena).ogg | izenburua = Miren Agur Meabe aurkezpena | fitxategi2 = Miren Agur Meabe (Bitsa eskuetan Zisnearen kantua).ogg | izenburua2 = ''Bitsa eskuetan'' | deskribapena2 = Miren Agur Meabe, ''Bitsa eskuetan'' liburuko ''Zisnearen kantua'' poema irakurtzen. | fitxategi3 = Miren Agur Meabe (Bitsa eskuetan Salmoa).ogg | izenburua3 = ''Bitsa eskuetan'' | deskribapena3 = Miren Agur Meabe, ''Bitsa eskuetan'' liburuko ''Salmoa'' poema irakurtzen. | fitxategi4 = Miren Agur Meabe (Urtebete itsasargian).ogg | izenburua4 = ''Urtebete itsasargian'' | deskribapena4 = Miren Agur Meabe, ''Urtebete itsasargian'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi5 = Miren Agur Meabe (Errepidea).ogg | izenburua5 = ''Errepidea'' | deskribapena5 = Miren Agur Meabe, ''Errepidea'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 25 || [[Patxi Zubizarreta]] || [[fitxategi:Patxi Zubizarreta.JPG|170px]] || 2017-11-24 || {{entzun | fitxategi = Patxi Zubizarreta (aurkezpena).ogg | izenburua = Patxi Zubizarreta aurkezpena | fitxategi2 = Patxi Zubizarreta (Usoa, hegan etorritako neskatoa).ogg | izenburua2 = ''Usoa, hegan etorritako neskatoa'' | deskribapena2 = Patxi Zubizarreta, ''Usoa, hegan etorritako neskatoa'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 = Patxi Zubizarreta (Pantaleon badoa).ogg | izenburua3 = ''Pantaleon badoa'' | deskribapena3 = Patxi Zubizarreta, ''Pantaleon badoa'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi4 = Patxi Zubizarreta (Xia Tenzinen bidaia miresgarria).ogg | izenburua4 = ''Xia Tenzinen bidaia miresgarria'' | deskribapena4 = Patxi Zubizarreta, ''Xia Tenzinen bidaia miresgarria'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi5 = Patxi Zubizarreta (Gizon izandako mutila).ogg | izenburua5 = ''Gizon izandako mutila'' | deskribapena5 = Patxi Zubizarreta, ''Gizon izandako mutila'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. || }} || |- | 26 || [[Jon Arretxe]] || [[fitxategi:Jon_Arretxe.jpg|160px]] || {{lank|Iurre}} || 2018-05-02 || {{entzun | fitxategi =Jon Arretxe (Aurkezpena).ogg | izenburua = Jon Arretxe aurkezpena | fitxategi2 =Jon Arretxe (7 kolore).ogg | izenburua2 = ''7 kolore'' | deskribapena2 = Jon Arretxe, ''7 kolore'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi3 =Jon Arretxe (Arrutiren banda).ogg | izenburua3 = ''Arrutiren banda'' | deskribapena3 = Jon Arretxe, ''Arrutiren banda'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. | fitxategi4 =Jon Arretxe (Beti iparralderantz).ogg | izenburua4 = ''Beti iparralderantz'' | deskribapena4 = Jon Arretxe, ''Beti iparralderantz'' liburuaren pasarte bat irakurtzen. }} || |} j63vaabimwe6bbwxi6g7dsqwyztffis 0 731465 10002623 10002105 2024-12-17T17:46:44Z Lainobeltz 56334 10002623 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Jānis Timma''' ([[Krāslava]], {{data|1992|7|2}} - [[Mosku]], [[2024|2024ko]] [[Abenduaren 17|abenduaren 17a]] ) [[letoniar]] [[saskibaloi]] jokalaria izan zen. Hegaleko postuan jokatu zuen [[Saski Baskonia]] taldean. 2013ko [[NBA]]ren draft-ean aukeratu zuen [[Memphis Grizzlies|Memphisek]], baina [[Orlando Magic|Orlando]] da haren eskubideen jabe.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|data=2017-06-09|izenburua=Baskoniak Janis Timma hegaleko estoniarra fitxatu du hiru denboraldirako|url=http://www.berria.eus/paperekoa/5201905/024/004/2017-06-09/baskoniak_janis_timma_hegaleko_estoniarra_fitxatu_du_hiru_denboraldirako.htm}}{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> 2024ko abenduaren 17a haren gorpua Moskuko etxe batean agertu zen, antza denez buruaz beste egin ondoren<ref>{{erreferentzia|izena=|izenburua=Janis Timma commits suicide in Moscow|hizkuntza=en|url=https://www.eurohoops.net/en/euroleague/1758276/janis-timma-commits-suicide-in-moscow/}}</ref>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1992ko|2024ko|Timma, Janis}} {{Biografia zirriborroa|Letonia}} [[Kategoria:Letoniako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:Saski Baskoniako jokalariak]] [[Kategoria:Suizidak]] [[Kategoria:Moskun hildakoak]] k1w8rfy9x5nsw4c8eh0ghmk0yeas3t4 0 732960 10002874 9997376 2024-12-18T03:23:37Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002874 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa}} '''''Linum''''' 200 bat espezie biltzen dituen [[landare loredun]] genero bat da, [[Linaceae]] familiaren barruan. Munduko gune epel eta azpitropikaletan bizi dira. Genero honetan sailkatzen da ''[[Linum usitatissimum]]'' espeziea, [[ehun-liho]]a ekoizteko erabiltzen dena. Era berean bere [[hazi]]etatik [[linazi]] olioa ekoizten da. Espezie gehienetako loreak urdinak edo horiak dira, batzuetan gorria, zuriak eta larrosak. 6 eta 10 hazi inguru egoten dira fruitu bakoitzean. ''Linum'' espezie ezberdinak [[Lepidoptera]] espezie batzuen bazka dira. ''[[Coleophora striolatella]]'' espeziea ''[[Linum narbonense]]''tik bakarrik jaten du. == Espezieak == {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P105 wd:Q7432 . ?item wdt:P171 ?sub0 . ?sub0 (wdt:P171)* wd:Q161100 } |sort=P225 |columns=number:#,P225:Espeziea,P18:Irudia,P141:Egoera |row_template=Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda |thumb=100 |links=red }} {| class='wikitable sortable' ! # ! Espeziea ! Irudia ! Egoera {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1 | p225 = Linum abyssinicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2 | p225 = Linum acuticarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 3 | p225 = Linum adenophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 4 | p225 = Linum adustum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 5 | p225 = Linum aethiopicum | p18 = [[Fitxategi:Linum aethiopicum 1DS-II 2-0730.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 6 | p225 = Linum africanum | p18 = [[Fitxategi:Linum africanum 1DS-II 1-C4745.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 7 | p225 = Linum aksehirense | p18 = [[Fitxategi:Linum aksehirense.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 8 | p225 = Linum alatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 9 | p225 = Linum albidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 10 | p225 = Linum album }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 11 | p225 = Linum alexeenkoanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 12 | p225 = Linum allredii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 13 | p225 = Linum alpinum | p18 = [[Fitxategi:Linum alpinum01.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 14 | p225 = Linum altaicum | p18 = [[Fitxategi:Linum altaicum kz03.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 15 | p225 = Linum amurense | p18 = [[Fitxategi:Linum amurense kz03.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 16 | p225 = Linum anglicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 17 | p225 = Linum angustifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 18 | p225 = Linum anisocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 19 | p225 = Linum annotinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 20 | p225 = Linum appressum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 21 | p225 = Linum arboreum | p18 = [[Fitxategi:Linum arboreum RF.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 22 | p225 = Linum arenicola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 23 | p225 = Linum aretioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 24 | p225 = Linum aristatum | p18 = [[Fitxategi:Linum aristatum habitus.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 25 | p225 = Linum aristidis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 26 | p225 = Linum arkansanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 27 | p225 = Linum aroanium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 28 | p225 = Linum asperifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 29 | p225 = Linum atricalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 30 | p225 = Linum australe }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 31 | p225 = Linum austriacum | p18 = [[Fitxategi:Linum austriacum flora2.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 32 | p225 = Linum ayliniae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 33 | p225 = Linum bahamense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 34 | p225 = Linum baicalense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 35 | p225 = Linum barrasii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 36 | p225 = Linum barsegjanii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 37 | p225 = Linum basarabicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 38 | p225 = Linum berlandieri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 39 | p225 = Linum bessarabicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 40 | p225 = Linum betsiliense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 41 | p225 = Linum bicarpellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 42 | p225 = Linum bicolor }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 43 | p225 = Linum bienne | p18 = [[Fitxategi:Flower March 2008-13 edit.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 44 | p225 = Linum boissieri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 45 | p225 = Linum brachypetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 46 | p225 = Linum brevifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 47 | p225 = Linum brevisepalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 48 | p225 = Linum brevistylum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 49 | p225 = Linum breweri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 50 | p225 = Linum bulgaricum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 51 | p225 = Linum burkartii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 52 | p225 = Linum caespitosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 53 | p225 = Linum californicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 54 | p225 = Linum campanulatum | p18 = [[Fitxategi:Linaceae - Linum campanulatum-3.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 55 | p225 = Linum capitatum | p18 = [[Fitxategi:Linum capitatum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 56 | p225 = Linum cariense | p18 = [[Fitxategi:Linum cariense 2.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 57 | p225 = Linum carneum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 58 | p225 = Linum carnosulum | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 59 | p225 = Linum carratracense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 60 | p225 = Linum carteri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 61 | p225 = Linum castroviejoi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 62 | p225 = Linum catharticum | p18 = [[Fitxategi:Liunum catharticum1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 63 | p225 = Linum chaborasicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 64 | p225 = Linum chamissonis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 65 | p225 = Linum ciliatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 66 | p225 = Linum clevelandii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 67 | p225 = Linum compactum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 68 | p225 = Linum comptonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 69 | p225 = Linum congestum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 70 | p225 = Linum corymbiferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 71 | p225 = Linum corymbulosum | p18 = [[Fitxategi:Linum corymbulosum kz01.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 72 | p225 = Linum cratericola | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 73 | p225 = Linum cremnophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 74 | p225 = Linum crepitans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 75 | p225 = Linum cruciatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 76 | p225 = Linum cubense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 77 | p225 = Linum czernjajevii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 78 | p225 = Linum decumbens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 79 | p225 = Linum densiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 80 | p225 = Linum digynum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 81 | p225 = Linum doerfleri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 82 | p225 = Linum dolomiticum | p18 = [[Fitxategi:Linum dolomiticum.jpg|center|100px]] | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 83 | p225 = Linum drymarioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 84 | p225 = Linum elegans | p18 = [[Fitxategi:Linum elegans 144-8769.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 85 | p225 = Linum elongatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 86 | p225 = Linum emirnense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 87 | p225 = Linum empetrifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 88 | p225 = Linum erigeroides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 89 | p225 = Linum ertugrulii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 90 | p225 = Linum esterhuysenae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 91 | p225 = Linum euboeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 92 | p225 = Linum euxinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 93 | p225 = Linum extraaxillare | p18 = [[Fitxategi:Linum extraaxillare a2.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 94 | p225 = Linum filiforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 95 | p225 = Linum flagellare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 96 | p225 = Linum flavum | p18 = [[Fitxategi:Linum-flavum-flower.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 97 | p225 = Linum floridanum | p18 = [[Fitxategi:Linum floridanum (Florida yellow flax) (6087835737).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 98 | p225 = Linum flos-carmini }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 99 | p225 = Linum gaditanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 100 | p225 = Linum gallicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 101 | p225 = Linum glaucum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 102 | p225 = Linum goulimyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 103 | p225 = Linum gracile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 104 | p225 = Linum grandiflorum | p18 = [[Fitxategi:Linum-grandiflorum-20080330.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 105 | p225 = Linum guatemalense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 106 | p225 = Linum gyaricum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 107 | p225 = Linum gypsogenium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 108 | p225 = Linum harlingii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 109 | p225 = Linum harperi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 110 | p225 = Linum hellenicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 111 | p225 = Linum heterosepalum | p18 = [[Fitxategi:Linum heterosepalum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 112 | p225 = Linum heterostylum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 113 | p225 = Linum hirsutum | p18 = [[Fitxategi:Linum hirsutum (BG Wroclaw)-2.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 114 | p225 = Linum hispanicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 115 | p225 = Linum hologynum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 116 | p225 = Linum holstii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 117 | p225 = Linum hudsonioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 118 | p225 = Linum humile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 119 | p225 = Linum hypericifolium | p18 = [[Fitxategi:Linum hypericifolium - Flickr - peganum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 120 | p225 = Linum imbricatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 121 | p225 = Linum intercursum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 122 | p225 = Linum iranicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 123 | p225 = Linum jailicola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 124 | p225 = Linum jimenezii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 125 | p225 = Linum julicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 126 | p225 = Linum junceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 127 | p225 = Linum katiae | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 128 | p225 = Linum kaynakiae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 129 | p225 = Linum keniense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 130 | p225 = Linum khorassanicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 131 | p225 = Linum kingii | p18 = [[Fitxategi:Linum kingii.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 132 | p225 = Linum komarovii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 133 | p225 = Linum kurdicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 134 | p225 = Linum lambesanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 135 | p225 = Linum lasiocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 136 | p225 = Linum leonii | p18 = [[Fitxategi:Linum leonii1 eF.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 137 | p225 = Linum lepagei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 138 | p225 = Linum leptopoda }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 139 | p225 = Linum leucanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 140 | p225 = Linum lewisii | p18 = [[Fitxategi:Linum lewisii, blue flax, Albuquerque.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 141 | p225 = Linum linearifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 142 | p225 = Linum littorale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 143 | p225 = Linum longipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 144 | p225 = Linum lundellii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 145 | p225 = Linum macraei | p18 = [[Fitxategi:Linum macraei 383503055.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 146 | p225 = Linum macrocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 147 | p225 = Linum macrorhizum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 148 | p225 = Linum marginale | p18 = [[Fitxategi:Gardenology.org-IMG 1392 rbgs10dec.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 149 | p225 = Linum marianorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 150 | p225 = Linum maritimum | p18 = [[Fitxategi:Lin maritime.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 151 | p225 = Linum marojejyense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 152 | p225 = Linum marschallianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 153 | p225 = Linum mauritanicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 154 | p225 = Linum mcvaughii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 155 | p225 = Linum medium | p18 = [[Fitxategi:Stiff Yellow Flax (1017830735).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 156 | p225 = Linum meletonis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 157 | p225 = Linum mexicanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 158 | p225 = Linum micranthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 159 | p225 = Linum milletii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 160 | p225 = Linum modestum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 161 | p225 = Linum monogynum | p18 = [[Fitxategi:Linum monogynum - UC Santa Cruz Arboretum - DSC07566.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 162 | p225 = Linum moroderorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 163 | p225 = Linum mucronatum | p18 = [[Fitxategi:Linum mucronatum subsp armenum kz06.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 164 | p225 = Linum muelleri | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 165 | p225 = Linum multiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 166 | p225 = Linum munbyanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 167 | p225 = Linum mysorense | p18 = [[Fitxategi:Linum mysorense - Mysore Flax (5041028996).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 168 | p225 = Linum mysurense | p18 = [[Fitxategi:Linum mysorense B.Heyne ex Wall. (6230817122).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 169 | p225 = Linum narbonense | p18 = [[Fitxategi:Linum narbonense flor.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 170 | p225 = Linum nelsonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 171 | p225 = Linum neomexicanum | p18 = [[Fitxategi:Linum neomexicanum - Flickr - aspidoscelis (2).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 172 | p225 = Linum nervosum | p18 = [[Fitxategi:Linum nervosum 38650645.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 173 | p225 = Linum nodiflorum | p18 = [[Fitxategi:Linum nodiflorum kz2.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 174 | p225 = Linum numidicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 175 | p225 = Linum nutans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 176 | p225 = Linum obtusatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 177 | p225 = Linum ockendonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 178 | p225 = Linum olgae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 179 | p225 = Linum oligophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 180 | p225 = Linum olympicum | p18 = [[Fitxategi:Linum olympicum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 181 | p225 = Linum orientale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 182 | p225 = Linum orizabae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 183 | p225 = Linum pallasianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 184 | p225 = Linum pallescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 185 | p225 = Linum pamphylicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 186 | p225 = Linum parvum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 187 | p225 = Linum perenne | p18 = [[Fitxategi:Linum perenne-Darmstadt-2009-Thomas Huntke.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 188 | p225 = Linum persicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 189 | p225 = Linum peyronii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 190 | p225 = Linum phitosianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 191 | p225 = Linum platyphyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 192 | p225 = Linum polygaloides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 193 | p225 = Linum pratense | p18 = [[Fitxategi:Linum pratense.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 194 | p225 = Linum pringlei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 195 | p225 = Linum prostratum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 196 | p225 = Linum puberulum | p18 = [[Fitxategi:2015.04.25 12.43.11 IMG 1576 - Flickr - andrey zharkikh.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 197 | p225 = Linum pubescens | p18 = [[Fitxategi:Linum pubescens.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 198 | p225 = Linum punctatum | p18 = [[Fitxategi:Linum punctatum ssp. pycnophyllum - Botanischer Garten München-Nymphenburg - DSC07699.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 199 | p225 = Linum pungens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 200 | p225 = Linum quadrifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 201 | p225 = Linum radiola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 202 | p225 = Linum ramosissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 203 | p225 = Linum rigidum | p18 = [[Fitxategi:Linum rigidum (4012658307).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 204 | p225 = Linum rubrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 205 | p225 = Linum rupestre }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 206 | p225 = Linum rzedowskii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 207 | p225 = Linum salsoloides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 208 | p225 = Linum san-sabeanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 209 | p225 = Linum scabrellum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 210 | p225 = Linum schiedeanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 211 | p225 = Linum scoparium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 212 | p225 = Linum selaginoides | p18 = [[Fitxategi:Linum selaginoides.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 213 | p225 = Linum seljukorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 214 | p225 = Linum setaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 215 | p225 = Linum siculum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 216 | p225 = Linum silpii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 217 | p225 = Linum smallii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 218 | p225 = Linum smithii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 219 | p225 = Linum spergulinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 220 | p225 = Linum spinescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 221 | p225 = Linum squamulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 222 | p225 = Linum squarrosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 223 | p225 = Linum stelleroides | p18 = [[Fitxategi:Linum stelleroides 97442080.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 224 | p225 = Linum stocksianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 225 | p225 = Linum striatum | p18 = [[Fitxategi:Linum striatum NRCS-001.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 226 | p225 = Linum strictum | p18 = [[Fitxategi:Linum strictum01.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 227 | p225 = Linum suaedifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 228 | p225 = Linum subasperifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 229 | p225 = Linum subbiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 230 | p225 = Linum subteres }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 231 | p225 = Linum suffruticosum | p18 = [[Fitxategi:Linum suffruticosum 001.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 232 | p225 = Linum sulcatum | p18 = [[Fitxategi:Grooved Yellow Flax (Linum sulcatum) - 20102864623.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 233 | p225 = Linum tauricum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 234 | p225 = Linum tegedense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 235 | p225 = Linum tenellum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 236 | p225 = Linum tenue | p18 = [[Fitxategi:Linum tenue Enfoque 2010-6-17 DehesaBoyaldePuertollano.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 237 | p225 = Linum tenuifolium | p18 = [[Fitxategi:Linum tenuifolium.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 238 | p225 = Linum thesioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 239 | p225 = Linum thracicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 240 | p225 = Linum thunbergii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 241 | p225 = Linum tmoleum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 242 | p225 = Linum toxicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 243 | p225 = Linum triflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 244 | p225 = Linum trigynum | p18 = [[Fitxategi:Linum trigynum Dingli Cliffs Malta 04.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 245 | p225 = Linum turcomanicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 246 | p225 = Linum ucranicum | p18 = [[Fitxategi:Linum ucranicum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 247 | p225 = Linum unguiculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 248 | p225 = Linum uninerve }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 249 | p225 = Linum usitatissimum | p18 = [[Fitxategi:Linum usitatissimum 001.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 250 | p225 = Linum vanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 251 | p225 = Linum velutinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 252 | p225 = Linum vernale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 253 | p225 = Linum verruciferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 254 | p225 = Linum verticillatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 255 | p225 = Linum villarianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 256 | p225 = Linum villosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 257 | p225 = Linum violascens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 258 | p225 = Linum virginianum | p18 = [[Fitxategi:Linum virginianum FWS-1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 259 | p225 = Linum virgultorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 260 | p225 = Linum viscosum | p18 = [[Fitxategi:Linum viscosum 20060702113155wp.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 261 | p225 = Linum volkensii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 262 | p225 = Linum vuralianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 263 | p225 = Linum westii }} |} {{wikidata list end}} [[Kategoria:Linaceae]] twhes8h0uapq2qwzgcw2wmhvbcipkx6 0 733736 10003241 9794768 2024-12-18T11:04:49Z 62.99.89.238 10003241 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''María Uribarri "Uri" Ruiz Bikandi''' ([[Durango]], [[Bizkaia]], [[1950]]eko [[maiatzaren 24]]a - [[Gasteiz]], [[Araba]], [[2023|2023ko]] [[Otsailaren 21|otsailaren 21a]]) [[Andereño (ikastolak)|irakasle]]a, [[hezitzaile]]a eta [[idazle]] euskalduna izan zen, hezkuntzako hainbat arlotan aritua. [[Filologia]]ko ikasketak egin zituen eta [[Pedagogia]]n [[Doktorego|doktorea]] izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Uri|abizena=Ruiz Bikandi|urtea=2005|izenburua=ANALISIS DE UN PROCESO FORMATIVO EN LENGUA ORAL (L2) CON DOCENTES DE PROGRAMAS DE INMERSION|argitaletxea=UPV/EHU|hizkuntza=es|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=380712|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2022-05-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uriren ahots grabea itzali da - Gasteiz|hizkuntza=eu|url=https://alea.eus/gasteiz/1676979949381-uri-ruiz-bikandi-hil|aldizkaria=Alea.eus|sartze-data=2023-02-21}}</ref> == Biografia == Uri Durangon jaio zen 1950ean, gerrak eta faxismoak jotako herri eta etxe batean. === Haurtzaro eta gaztaro gogorrak === Bizitzari, gizarteari eta etorkizunari buruz etxean eta gizartean jasotako ikuspegi kontrajarriek moldatu zuten neskato hura. '''Urik''' amamaren altzoan aditu zituen gerraren bortizkeriak, justizia ezak, gizonen maltzurkeriak, errepresioa, askatasun eza eta boteretsuen ase-ezintasuna. Eskolan eta gizartean, ostera, faxismoaren aldeko gorazarreak entzun zituen etengabe, langarrak lurra bustitzen duen legez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Andoni|abizena=Barreña|urtea=2023-02-22|izenburua=Uri Ruiz Bikandi, agur eta ohore!|argitaletxea=Anboto|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1676984334339-gutuna-uri-ruiz-bikandi-agur-eta-ohore|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2023-02-22}}</ref><ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Fallece la feminista y renovadora pedagógica Uri Ruiz Bikandi|hizkuntza=es|data=2023-02-22|url=http://andra.eus/fallece-la-feminista-y-renovadora-pedagogica-uri-ruiz-bikandi/|aldizkaria=andra.eus|sartze-data=2023-02-23}}</ref><ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Miel Anjel|abizena=Elustondo|urtea=2017-06-18|izenburua="Eskolako ateak itxi eta umeak sailkatzeko joera klasista dago"|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2558/uri-ruiz-bikandi-irakasle-erretiratua|aldizkaria=Argia|sartze-data=2023-02-23}}</ref> Gaztetan jabetu zen bere bizitza gidatuko zuten zerez: euskararen eta euskaldunen bazterketa, emakumeen eta gizonen eskubide berdintasun eza, zapalduen eta gizarteak baztertuen egoera latza eta elizak faxismoarekin zuen konplizitate maltzurra jasan ezinak moldatutako zedarriak.<ref name=":0" /><ref name=":3" /> === Euskaldunduta ikastolako andereñoa (1970-1979) === Euskara ikasi zuen gaztetan eta hizkuntzaren biziberritze-ekimenetan aritu zen gero. 1970ean [[Iurreta|Iurretako]] Goiuria ikastolako andereño izan zen, eta urtebete jardun zuen han, ikastola itxi zioten arte. Hurrengo bi urteetan, [[Bizkaiko Ikastolen Elkartea]] izango zenaren koordinatzaile izan zen, eta gero [[Elorrio|Elorrioko]] ikastolara joan zen (1975-1979). <ref>{{Cite aldizkari|izena=Miel Anjel|abizena=Elustondo|urtea=2017|izenburua="Eskolako ateak itxi eta umeak sailkatzeko joera klasista dago"|egile-lotura=Zaldi Ero|data=2017ko ekainaren 18a|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/2558/uri-ruiz-bikandi-irakasle-erretiratua|aldizkaria=Argia|liburukia=|alea=|argitaratze-lekua=|issn=|sartze-data=2017 - 10 - 19}}</ref><ref name=":5">{{Erreferentzia|abizena=Hik Hasi|urtea=2023-02-23|izenburua=Uri Ruiz Bikandi irakaslea, hezitzailea eta hezkuntza elebidunean aditua zendu da|url=https://www.argia.eus/plaza/hik-hasi/uri-ruiz-bikandi-irakaslea-hezitzailea-eta-hezkuntza-elebidunean-aditua-zendu-da|aldizkaria=Argia|sartze-data=2023-02-23}}</ref><ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=Hik Hasi|urtea=2002-04-01|izenburua=RUIZ BIKANDI, Uri:|argitaletxea=|hizkuntza=eu|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/20020401/ruiz-bikandi-uri|aldizkaria=www.hikhasi.eus|sartze-data=2023-02-23}}</ref> Hasiera zail, bihurri, korapilatsua ezagutu zuen Bizkaiko ikastoletako irakasleen koordinatzaile zela, ikastoletako lehenbiziko lan gatazkak eta [[Adela Ibabe]] [[Maisu/maistra|andereñoaren]] heriotza barne.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Adela, geurea|hizkuntza=eu|url=https://sustatu.eus/goioarana/1355132240|aldizkaria=sustatu.eus|sartze-data=2022-05-24}}</ref><ref name=":4" /> === Eskola publikoko irakaslea (1979-1989) === Geroago hezkuntza publikora joan zen, garai hartan irakasle-mugimendu indartsua sortu baitzen eskola publikoa euskalduntzeko, Urte horietan sartu ziren lehenengo maisu-maistra euskaldunak eskola publikoan, hurrengo urteetan euskalduntze- eta modernizatze-prozesuan aldaketa handiak eragingo zituen belaunaldi bat. Arabara mugitu zen, euskarazko eskolak ematera. [[1979|1979an]] [[Legutio|Legutioko]] eskola publikoan hasi zen [[A eredua|A ereduko]] ikasleekin.<ref name=":5" /> [[Eusko Jaurlaritza]] hezkuntzaren eskumenak garatzen hasi zenean, euskara ikasteko lehen liburuak idatzi zituen. "Hegaz" liburuak lehenengo materiala izango ziren, horretan ere aitzindaria izan zen Uri.<ref name="#2" /><ref name="#3" /><ref name=":2" /> Hala, Gasteizen euskara eskolak ematen hasi ziren irakasle guztien irakaslea izan zen '''Ruiz Bikandi''', "maistra eta gidari".<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Uriren ahots grabea itzali da - Gasteiz|hizkuntza=eu|url=https://alea.eus/gasteiz/1676979949381-uri-ruiz-bikandi-hil|aldizkaria=Alea.eus|sartze-data=2023-02-22}}</ref> === Didaktikako irakaslea unibertsitatean (1989-2015) === Ondoren, [[Gasteiz]]a jo zuen eta Hizkuntza eta Literaturaren Didaktikako irakasle izan zen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]], [[Bilboko Hezkuntza Fakultatea|Bilboko]] eta [[Gasteizko Irakasleen Unibertsitate Eskola]]n.<ref name=":5" /> == Ikertzailea bigarren hizkuntzaren didaktikan == [[Fitxategi:Uri_Ruiz_tokikom_700x700.jpg|thumb|[[Uri Ruiz Bikandi]] irakasle, hezitzaile eta idazlea.|270x270px]] Oroz gain, bigarren hizkuntzaren didaktika eta irakasleen prestakuntza izan zituen lan eta ikergai.<ref name=":5" /> Hezkuntzan beti egin zuen pedagogia eraldatzaile eta berritzailearen alde, autoritarismoaren aurka.<ref name=":0" /> Ama hizkuntzaren eta bigarren hizkuntzaren jabekuntza-prozesuez mintzatu da maiz, eta ahozkotasuna lantzeak duen garrantzia azpimarratzen zuen.<ref name=":6" /> 2005ean doktore-tesia aurkeztu zuen [[Anna Camps Mundó]] eta [[Itziar Plazaola Rezola]] irakasleen zuzendaritzapean. Murgiltze-programetako irakasleekin egindako ahozko hizkuntzazko prestakuntza-prozesu bat analizatu zuen (''Análisis de un proceso formativo en lengua oral (L2) con docentes de programas de inmersión'').<ref>{{Erreferentzia|izena=Maria Uribarri|abizena=Ruiz Bikandi|urtea=2005|izenburua=Análisis de un proceso formativo en lengua oral (l2) con docentes de programas de inmersión.|argitaletxea=UPV/EHU -TESEO|hizkuntza=es|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=380712|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2023-02-22}}</ref> Ruiz Bikandik koordinatu eta idatzi zuen liburu bat gidari izan da hizkuntzak irakasten dituzten irakasleentzat: ''[[Bigarren hizkuntzaren didaktika Haur eta Lehen Hezkuntzan]]''. Liburu hori asko zabaldu da, eta hogeita hamar urte igaro badira ere, oraindik ez du gaurkotasuna galdu.<ref name=":1" /> 20 urtez (1994-2014) Zuzendaritza Batzordekoa izan zen Graó argitaletxeko ''Textos de Didáctica de la Lengua y de la Literatura'' sailean (Hizkuntza eta Literaturaren Didaktika Saila, Ed. Graó. Barcelona),<ref name=":5" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Uri|abizena=Ruiz Bikandi|urtea=1994|izenburua=Enseñar gramática, un problema viejo|orrialdeak=4–5|abizena2=Miret|izena2=Ines|data=1994|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=184002|aldizkaria=Textos de didáctica de la lengua y la literatura|alea=2|issn=1133-9829|sartze-data=2023-02-27}}</ref> baita batzorde editorialeko kide ere ''Educational Review Journal'' aldizkarian ([[Birminghamgo Unibertsitatea]]).<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Searching Uri Ruiz-Bikandi in Educational Review Journal|argitaletxea=University of Birmingham. Taylor and Francis Online|hizkuntza=en|url=https://www.tandfonline.com/action/doSearch?target=default&ContribRaw=Ruiz-Bikandi,%20Uri}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Nahikari|abizena=Cayado|izenburua=Fallece la especialista en educación bilingüe Uri Bikandi Ruiz|hizkuntza=es-ES|data=2023-02-21|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/fallece-especialista-educacion-bilingue-uri-bikandi-ruiz-20230221220435-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2023-03-07}}</ref> [[Hegoa Institutua|Hegoa Institutuari]] atxikitako irakasle eta ikertzailea zen.<ref name=":3" /> == Feminista == Emakumeen eskubide ezaz jabeturik, gogor eta ozen errebindikatzen zuen genero berdintasuna, eta indar osoz salatzen zituen injustiziak eta gizonkeriak, Durangoko Talde Feminista ere sustatuz. Faxismoaren eta gizakiaren zapalkuntzaren aurkako borrokak mugimendu sozio-politikoetan parte hartzera eta komunismora eroan zuen '''Uri''', injustiziaren aurka eta gizakion berdintasunen alde.<ref name=":0" /> {{Esaera2|Lagunen artean dena ematen zuen emakume Indartsua, konprometitua eta kuriositate handikoa zen, eskuzabala, bizi-bizia, alaia, kontraesankorra. Oso apasionatua zen, pasioa zen bere ezaugarri bat, kulturzalea, liburuzale porrokatua. Irakurle klubean ere parte hartzen zuen; hamarkadak eman ditu bertan.|[[Amelia Barquin]], [[Itziar Rekalde]], [[Inma Ortega]] eta [[Belen Arrondo]]<ref name=":1" />}} == Argitalpenak == Euskal komunitate zientifikoaren datu-basean Ruiz Bikandiren 25 ekarpen baino gehiago jaso dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uri Ruiz Bikandi :: Inguma - Euskal komunitate zientifikoaren datu-basea|url=http://www.inguma.eus/egilea/ikusi/uri-ruiz-bikandi|aldizkaria=www.inguma.eus|sartze-data=2019-11-04}}</ref> === Liburuak === * RUIZ BIKANDI, Uri; Arberas, Andoni; Kortabarria Jon: ''Kukubiku'' (1984) [[Arabako Foru Aldundia]]. Diputación Foral de Álava. ISBN: 84-500-8236-6<ref name="#1">https://www.isbns.at/author/Uri_Ruiz_Bikandi</ref> * RUIZ BIKANDI, Uri; Arberas, Andoni; Kortabarria Jon: ''Anianiku'' (1984) Arabako Foru Aldundia. Diputación Foral de Álava. ISBN: 84-500-8237-4<ref name="#1"/> * RUIZ BIKANDI, Uri; Arberas, Andoni; Kortabarria Jon: ''Hegaz 1 ikaslearen liburua'' (1989) [[Eusko Jaurlaritza]]-Gobierno Vasco y Santillana Editorial. ISBN:84-294-2909-3<ref name="#2">https://www.isbns.at/author/Uri_Ruiz_Bikandi </ref> * RUIZ BIKANDI, Uri; Arberas, Andoni; Kortabarria Jon: ''Hegaz 1 irakaslearen liburua'' (1989) Eusko Jaurlaritza-Gobierno Vasco y Santillana Editorial. ISBN:84-294-2912-3<ref name="#2"/> * RUIZ BIKANDI, Uri; Arberas, Andoni; Kortabarria Jon: ''Hegaz 2 ikaslearen liburua'' (1989) Eusko Jaurlaritza-Gobierno Vasco y Santillana Editorial. ISBN:84-505-0686-7<ref name="#2"/> * RUIZ BIKANDI, Uri; Arberas, Andoni; Kortabarria Jon: ''Hegaz 2 irakaslearen liburua'' (1989) Eusko Jaurlaritza-Gobierno Vasco y Santillana Editorial. ISBN:84-294-2913-1<ref name="#3"> https://www.isbns.at/author/Uri_Ruiz_Bikandi </ref> * RUIZ BIKANDI, Uri; Arberas, Andoni; Kortabarria Jon: ''Hegaz 3 ikaslearen liburua'' (1989) Eusko Jaurlaritza-Gobierno Vasco y Santillana Editorial. ISBN:84-294-2911-5<ref name="#3"/> * RUIZ BIKANDI, Uri; Arberas, Andoni; Kortabarria Jon: ''Hegaz 3 irakaslearen liburua'' (1989) Eusko Jaurlaritza-Gobierno Vasco y Santillana Editorial. ISBN:84-294-2914-X<ref name=":2"> https://www.isbns.at/author/Uri_Ruiz_Bikandi</ref> * RUIZ BIKANDI, Uri (apailatzailea) & IÑURRIETA LABAIEN, Iñaki: [https://www.euskonews.eus/0529zbk/ebooks52901eu.html ''Bigarren hizkuntzaren didaktika Haur eta Lehen Hezkuntzan'']. EHU Argitalpen zerbitzua. 2010.)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bigarren hizkuntzaren didaktika Haur eta Lehen Hezkuntzan|argitaletxea=Universidad del País Vasco, Servicio Editorial = Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua|data=D.L. 2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/796320900|isbn=978-84-9860-316-3|pmc=796320900|sartze-data=2021-06-28}}</ref> * RUIZ BIKANDI, Uri, 2006, “Consideraciones básicas para facilitar el aprendizaje de la L2 a los principiantes”, ''Cultura y Educación''. 18 zk. === Artikuluak === * ''Irakasle hasiberriaren esperientzia''    Itziar Plazaola Rezola, Kristina Elosegi Aduriz (1949-2013), Uri Ruiz Bikandi, Ana Arregi Martinez, Nerea Badiola Uribe. IKASTARIA. 2013. * ''Zer dakite DBHko ikasleek gramatikaz? Subjektua eta Nor/Nork eztabaidan. Kasu azterketa''    [[Amelia Barquín|Amelia Barquin Lopez]], Uri Ruiz Bikandi, Teresa Zulaika Galdos. TANTAK. 2011 * Hizkuntzen kudeaketa eskolan    Amelia Barquin Lopez, Uri Ruiz Bikandi. TANTAK. 2009 * Hizkuntza eskolan. Aldaketak egoera berriaren aurrean    Uri Ruiz Bikandi, Matilde Sainz Osinaga. JAKIN. 2006 * Hizkuntzen irakaskuntzan printzipio metodologiko komunak, zein neurritan?    Uri Ruiz Bikandi. JAKINGARRIAK. 2006 * Lau kontu euskararen inguruan    Uri Ruiz Bikandi. HIKA. 1999 * Su-etena    Uri Ruiz Bikandi. HIKA. 1998 * Litekeenik denera: materialak hizkuntzaren irakaskuntzan    Uri Ruiz Bikandi. REVISTA DE PSICODIDACTICA. 1998 * Bigarren hizkuntza irakasteko eskolak egin dezakeena    Uri Ruiz Bikandi. TANTAK. 1998 * Hizkuntzari buruzko gogoeta, komunikazioaren ikuspuntutik    Uri Ruiz Bikandi. EUSKO IKASKUNTZEN KONGRESUAK. 1995 == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Amelia Barquín|Amelia Barquin]] * [[Belen Arrondo]] * [[Andereño (ikastolak)]] == Kanpo estekak == * [https://dialnet.unirioja.es/servlet/autor?codigo=229116 ''Dialnet'', Uri Ruiz Bikandiren argitalpen batzuk.] * «"[https://www.argia.eus/argia-astekaria/2558/uri-ruiz-bikandi-irakasle-erretiratua Eskolako ateak itxi eta umeak sailkatzeko joera klasista dago]"» Miel Anjel Elustondo. &#x20;(2017-06-18).&#x20;[[Argia (aldizkaria)|&#x20;''Argia'']] * {{es}} [https://www.grao.com/es/autor/ruiz-bikandi-uri-6567 Uri Ruiz Bikandiren argitalpen batzuk.(Graó argitaletxea)] * {{es}} [https://www.todostuslibros.com/autor/ruiz-bikandi-uri Uri Ruiz Bikandiren argitalpen batzuk (Todosusulibros.com).] {{bizialdia|1950eko|2023ko|Ruiz Bikandi, Uri}} [[Kategoria:Durangarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko irakasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko pedagogoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleak]] [[Kategoria:Gasteizen hildakoak]] [[Kategoria:Gasteiztarrak]] d1ra8bgdjcxk9ulzt9960dhelhq4ztt 0 741630 10002819 9676571 2024-12-17T23:40:11Z Eliatxo 96586 /* Kanpo estekak */ 10002819 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Joaquina Lopez de Madariaga''' ([[Argantzon]], [[Araba]], {{data|1813|9|12}} - [[Gasteiz]], Araba, [[1876]]) poeta eta antzerkigilea izan zen. «La Alavesa» izengoitiz, [[karlistaldi]]etan [[Elisabet II.a Borboikoa (Espainia)|Elisabet II.aren]] aldeko poemak argitaratu zituen egunkarietan.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | izenburua=Literatas españolas del siglo XIX: Apuntes bibliográficos|izena=Juan Pedro|abizena= Criado y Domínguez|urtea=1889|argitaletxea=Imprenta de A. Pérez Dubrull|lekua=Madril|url=https://archive.org/stream/literatasespaol00domgoog|orrialdea=118}}</ref> [[Blas Domingo López]]en alaba, bere garaiko emakume ilustratuen ikurra izan zen. == Antzezlanak == * ''La Promesa se cumplió'' (2 akto) * ''La Romántica de Salas'' (3 akto) == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1813ko|1876ko|Lopez de Madariaga, Joaquina}} {{Biografia zirriborroa|Araba}} [[Kategoria:Argantzundarrak]] [[Kategoria:Gasteiztarrak]] [[Kategoria:Arabako idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko poetak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko antzerkigileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko liberalak]] [[Kategoria:Gasteizen hildakoak]] [[Kategoria:Lehen Karlistaldiko biografiak]] [[Kategoria:Santa Isabel hilerrian lurperatutakoak]] cwfqptbr1mfpoxw1awcpb9fby6m4wza 0 742522 10002787 9789002 2024-12-17T22:23:40Z 94.73.42.37 10002787 wikitext text/x-wiki {{Musika talde infotaula | izena = Subversion X | irudia = | irudi testua = | jatorria = [[Santurtzi]], [[Bizkaia]] | instrumentuak =baxua, gitarra, bateria | musika mota = [[ Punk ]]a | urteak = [[1992]] - | diskoetxeak =Working Class | webgunea =https://instagram.com/subversionx?utm_source=qr&igshid=MzNlNGNkZWQ4Mg%3D%3D =https://www.facebook.com/subversionxrock =https://youtube.com/@SUBVERSION-X-?si=uQomVsW_aAqw-dc9 =https://open.spotify.com/artist/4EnHUeKxL5Xckt8WUXmYw1?si=g0pqgU86STezGk9J2Xk6Lw&utm_source=copy-link | taldekideak =Jabi (gitarra eta ahotsa) Eneko (bateria) Alex (baxua eta ahotsa) | ex-taldekideak =Aitor (bateria) Aketza (baxua) Txantxi (bateria) }} '''Subversion X''' [[Santurtzi]]n sortutako [[punk]] talde bat da, gaur egun eszenatoki gainean jarraitzen duena eta hiru taldekidek osatzen dutena: Jabi, Alex eta Eneko. [[Eskorbuto (musika taldea)|Eskorbuto]] talde santurtziarraren influentzia somatzen da haien abestitan eta era batean musikaren esparruan haien oinordekoak direla esan daiteke. ''Rock amorratutzat'' autodeskribatzen da. == Biografia <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia Subversion X|hizkuntza=es-ES|url=https://www.subversionx.net/biografia/|sartze-data=2018-02-04}}</ref> == Gazte-gaztetikan hasi ziren taldearekin hiru gazte santurtziar: Aketza baxuarekin, Jabi gitarjoletzat eta Aitor bateriaren atzean. Bere lehenengo kontzertua 1992ko maiatzaren 8an eman zuten hamalau urte zituztelarik, eta orain arte daramate oholtzaren gainean egurra ematen. Handik urte batzuetara haien lehen maketa grabatu egin zuten, 94ean argia ikusi zuena "Hasta la Muerte" izenaren behan. Lan honek oso harrera ona izan zuen eta hiru edizio kaleratu eta saldu egin ziren. Arrakasta hau ikusiz zuzenean grabatutako "single" bat kaleratu zuten, lau abestiz osatutakoa eta "Ven y Cuéntalo" deitutakoa. 1995garren urtean bi lan hauek batu eta "Esperando el Final" diska atera zuten, 10.000 ale salduz. Momentu honetan Aitor baterijoleak taldea utzi egiten du arazo pertsonalak direla eta, eta Txantxi sartu egiten da ordezko moduan, Espainian zehar emango zituzten kontzertuetan guztiz murgilduz, Bilboko paretak haien sinadurarekin josiz Eskorbuto taldeak urte batzuk lehenago egin zuen era berean. Urte txar batzuen ondoren, 1999an "Tren con destino al infierno" Eskorbuto taldeari egindako homenaldi-diskan parte hartu zuten "El Mal de la Humanidad" abestiarekin, eta horrek indarra eman zien konposatzera bueltatzeko. Denbora gutxira Aketza baxujoleak taldea utzi egin zuen eta beraren ordez Alex sartu egin zen ahots indartsu eta berri batekin lagunduz Jabiri. Haien hurrengo lana "Vuestros Caramelos Envenenados" du izena eta 2002an argiratu zuen "Working Class" diskografika madrildarraren eskutik, "Mil Maneras de Sucidarte" abestiaren bideokliparekin batera "Cd-Rom" formatuan. 2003ko maiatzaren hamazazpian "Akrata" taldearekin emandako kontzertuan zuzenean grabatutako diska bat kaleratzea erabaki zuten, "Direkto a la Yugular" izenekoa, eta 2004an haien hirugarren diska izango zena grabatzen hasiko ziren: "Recuerdos para Vomitar". 2005ean argitaratu egin zen "Working Class" diskografikaren eskutik eta haien lan arrakastatsuenen artean sailkatu daiteke. 2007an, taldearen 15garren urteurrenarekin koinzidituz, zuzenean grabatutako hogeitabi abestiz osatutako konpilazio bat grabatu zuten "A Pie de Asfalto" izenarekin, bi abesti berri gordetzen zituenak beste eduki gehigarrien artean. Lan hauetaz aparte 2009an "Animal Insatisfecho" diska atera zuten eta 2012an "El Lugar Donde Reina la Locura" lan kontzeptuala, 15 abestiz eta bakoitzaren interludioetaz osaturik. Horretaz aparte, 2009an Jabiren bizitzaren liburu autobiografiko bat argitaratu zen, "Agua para los muertos" izenburua duena, eta 2012an haien bizitzaren inguruan filmatutako dokumental bat ere atera egin zen. Haien inguruan idatzitako azken liburua "El Lugar Donde Reina la Locura" du izenburutzat eta 2016 an argitaratu egin zen. == Lanak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Discografia Subversion X|hizkuntza=es-ES|url=https://www.subversionx.net/discografia/|sartze-data=2018-02-04}}</ref> == === Maketak === * Hasta la Muerte (1994) === Single-ak === * Ven y Cuéntalo (1994) === Abesti solteak === * El Mal de la Humanidad (Tren con Destino al Infierno, 1999) * Athletik kaleetako da! (Atlhetic es de las Calles, 2015) * Veneno Perfecto, 2023) * ¿Qué Me Has Dado?, 2023) === CD-ak === * Esperando el Final (1995) * Vuestros Caramelos Envenenados (2002) * Recuerdos para Vomitar (2005) * Vivencias reales (2009) * Animal Insatisfecho (2009) * El Lugar Donde Reina la Locura (2012) * Noches de Akelarre (2020) * Con Nosotros No Podrán (2021) === DVD-ak === * Directo a la Yugular (2003) * A Pie de Asfalto (2007) * XXX Aniversario (2024) === Liburuak === * Agua para los Muertos (2009) * El Lugar Donde Reina la Locura (2016) * Subversion X Euskaraz kontaria (2023) === Bideoklipak === * Atletik kaleetako da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Ortan Beltza|izenburua=SUBVERSION -X- "ATHLETIC KALEETAKO DA! - ATHLETIC ES DE LAS CALLES!"|data=2015-05-23|url=https://www.youtube.com/watch?v=G6cswWfUQPY|sartze-data=2018-02-06}}</ref> * El Diablo<ref>{{Erreferentzia|abizena=Deskiziados DZK|izenburua=Subversion X - El Diablo Video Oficial|data=2011-07-23|url=https://www.youtube.com/watch?v=zyvN85Dz-fY|sartze-data=2018-02-06}}</ref> * Niños Suicidas<ref>{{Erreferentzia|abizena=ThNo PuNk|izenburua=Subversion X Niños Suicidas|data=2009-11-10|url=https://www.youtube.com/watch?v=Pvm3a5SwGIs|sartze-data=2018-02-06}}</ref> * Mil Maneras de Suicidarte<ref>{{Erreferentzia|abizena=ThNo PuNk|izenburua=Subversion X Mil Maneras De Sucidarte|data=2009-11-10|url=https://www.youtube.com/watch?v=MO-1iDYQROQ|sartze-data=2018-02-06}}</ref> * Recuerdos para Vomitar<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sally Brown|izenburua=Subversion X - Recuerdos para vomitar|data=2012-06-17|url=https://www.youtube.com/watch?v=rGEW6HV8lMU|sartze-data=2018-02-06}}</ref> * Siete Balas<ref>{{Erreferentzia|abizena=Eder Reguera|izenburua=Subversion X - Siete Balas|data=2010-04-10|url=https://www.youtube.com/watch?v=25UraAgJ1eM|sartze-data=2018-02-06}}</ref> * Yo Rockero Quiero Ser<ref>{{Erreferentzia|abizena=Ortan Beltza|izenburua=SUBVERSION -X- Yo rockero quiero ser (Videoclip Oficial)|data=2014-07-25|url=https://www.youtube.com/watch?v=WVu_A7S2gLU|sartze-data=2018-02-06}}</ref> == Jabi y los rockadictos<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JABI Y LOS ROCKADICTOS DISCO SOLITARIO|hizkuntza=es-ES|url=https://www.subversionx.net/jabi-y-los-rockadictos/|sartze-data=2018-02-04}}</ref> == "Jabi y los Rockadictos" da Subversion X-eko gitarjole denaren lan berriaren izena. Beste hiru lagunekin batera sortu egin zuen eta diska bakarra kaleratu zuten 2017an. Lan honek estilo aldaketa bat suposatzen du eta honela deskriba daiteke: (Haien hitzetan) "Kaleko soinua, letra errealak une konkretuak harrapatu eta kontztzen dituztenak". Musikaren aldetik hainbat eragin nabaritzen dira, besteak beste, "La Banda Trapera del Rio" ren rock traperoa, "Los Enemigos"-en rock toxikoa edota "El Ultimo que Zierre"-ren erromantizismoa, "Subversion X-ren estilo paregabea atzean utzi gabe. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20180201235332/https://www.subversionx.net/ Subversion X webgunea] * https://www.discogs.com/es/artist/2214424-Subversion-X * http://www.coveralia.com/discografias/subversion-x.php * https://fanmusicfest.com/content/subversion-x {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko musika taldeak]] [[Kategoria:Punk musika taldeak]] [[Kategoria:Santurtziko musika taldeak]] [[Kategoria:Subversion X]] [[Kategoria:1990eko hamarkadako musika taldeak]] [[Kategoria:2000ko hamarkadako musika taldeak]] o40r9swtpcw3gjikpii3bgajb3c9pun 0 745493 10002770 8831828 2024-12-17T21:37:44Z CommonsDelinker 688 «Derry_mural_9.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002770 wikitext text/x-wiki '''Bietan jarrai''' [[ETA]]ren goiburua eta [[ikur]]ra da. [[Goiburu]]-ikur hau [[Felix Likiniano]] anarkistak asmatu zuen<ref>url=https://web.archive.org/web/20161005191437/http://www.pucmg.br/imagedb/conjuntura/CBO_ARQ_BOLET20101220132042.pdf.</ref> == Esan nahia == Suge bat eta aizkora batez osatua da. Sugeak zuhurtasuna, isiltasuna adierazten du eta aizkorak aldiz indarra. ''Bietan jarrai'' esapidea ez dago guztiz onartua. Felix Likinianok aspaldi asmatu eta zizelkatu zuen aizkora eta sugearen ikurra, [[CNT]]ko exilatua zenak nabarmen esan zuen aizkoraren irudia borroka armatuarena dela antzemateko eta sugearenak, borroka horren zuhurtasuna<ref>https://web.archive.org/web/20180304172338/http://www.deia.com/2017/09/21/opinion/columnistas/zirrikituetatik-begira/batean-jarrai</ref>. Aldiz, beste batzuk [[borroka armatu]]a eta borroka [[politiko]]arekin jarraitzeko esan nahia duela idatzi izan dute. Izan ere garai hartan (1973an) ETAn zatiketa bat egon zen eta batzuk [[ETA politiko-militarra]]ren alde egin zuten eta beste batzuk [[ETA militarra]]ren barruan kokatu ziren.<ref>[https://web.archive.org/web/20120123163140/http://euskalherria.indymedia.org/eu/2003/06/7491.shtml Bloc del País Basc (euskalherria.indymedia.org)]</ref> Hala eta guztiz ere eta lehenago esan den moduan, ETAren barneko zatiketaren inguruko esan nahia txarretsi dute gehienek<ref>https://borrokagaraia.wordpress.com/2015/08/12/el-anagrama-de-liki/</ref>. == Irudi ezberdinak == <gallery> Fitxategi:Alsasua 09 - Impunidad callejera de los asesinos 1.JPG|[[Altsasu]]ko pintada bat. Fitxategi:ETA sticker.jpg|''Ezaren gudaz baietza sortuz'' Fitxategi:ETAren anagrama Altsasun.jpg|''Bietan jarrai'' Altsasun. Fitxategi:ETA mural Palestine.JPG|''Bietan jarrai'' [[Palestina]]ko lurraldeetan. </gallery> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:ETA]] [[Kategoria:Euskarazko esaldi ezagunak]] [[Kategoria:Goiburuak]] [[Kategoria:Ikurrak]] caodej39d9olaibvg120tdkjx50heey 0 754330 10002418 9336075 2024-12-17T13:36:48Z Wayratuta 119550 Wayratuta wikilariak «[[Elle Hearns]]» orria «[[Elle Moxley]]» izenera aldatu du: Abizena aldatu du. https://www.sfexaminer.com/archives/changing-my-name-after-my-transition-may-seem-like-a-simple-act-it-was-anything/article_75fcf6dc-159d-5687-a61f-cf9dcca708e7.html 9336075 wikitext text/x-wiki {{biografia_infotaula_automatikoa}} '''Elle Hearns''' ([[Columbus (Ohio)|Columbus]], [[Ohio]]) [[transgeneroen eskubideak|transgeneroen eskubideen]] aldeko afro-amerikar ekintzailea da. Arrazakeriaren aurkako ''[[Black Lives Matter]]'' sare globalaren sortzaileetako bat izan zen, zeinean kide estrategiko egon zen. Gainera, [[Marsha P. Johnson Institua]]ren sortzailea eta zuzendari exekutiboa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Deron|abizena=Dalton|egunkaria=[[The Daily Dot]]|izenburua=The women of Black Lives Matter outline their path forward|url=https://www.dailydot.com/irl/future-black-lives-matter/|data=2016ko otsailaren 26a|sartze-data=2018ko maiatzaren 22a|hizkuntza=en}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Aaron|abizena=Morrison|aldizkakoa=Mic|izenburua=For Elle Hearns, the fight against transphobia starts with dismantling white supremacy|url=https://mic.com/articles/184899/for-elle-hearns-the-fight-against-transphobia-starts-with-dismantling-white-supremacy#.21NWvYiCv|data=2017ko urriaren 2|sartze-data=2018ko maiatzaren 22a|hizkuntza=en}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} {{biografia_zirriborroa|Ohio}} {{bizialdia|1980ko hamarkadako||Hearns, Elle}} [[Kategoria:Ohioarrak]] [[Kategoria:LGBT ekintzaileak]] [[Kategoria:Emakume transgenero eta transexualak]] [[Kategoria:Afro-amerikar aktibistak]] e827mejjseb05ul43t844fi0xzrtmrf 10002445 10002418 2024-12-17T13:47:15Z Wayratuta 119550 Zuzenketak 10002445 wikitext text/x-wiki {{biografia_infotaula_automatikoa}} '''Elle Moxley'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Elle|abizena=Moxley|izenburua=Changing my name after my transition may seem like a simple act—it was anything but|hizkuntza=en|data=2021-06-27|url=https://www.sfexaminer.com/archives/changing-my-name-after-my-transition-may-seem-like-a-simple-act-it-was-anything/article_75fcf6dc-159d-5687-a61f-cf9dcca708e7.html|aldizkaria=San Francisco Examiner|sartze-data=2024-12-17}}</ref> ([[Columbus (Ohio)|Columbus]], [[Ohio]], [[1986]]/[[1987]]), aurretik '''Elle Hearns''' izenaz ezaguna, [[transgeneroen eskubideak|transgeneroen eskubideen]] aldeko afro-amerikar ekintzailea da. Arrazakeriaren aurkako ''[[Black Lives Matter]]'' sare globalaren sortzaileetako bat izan zen, zeinean kide estrategiko egon zen. Gainera, [[Marsha P. Johnson Institutua|Marsha P. Johnson Institutuaren]] sortzailea eta zuzendari exekutiboa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Deron|abizena=Dalton|egunkaria=[[The Daily Dot]]|izenburua=The women of Black Lives Matter outline their path forward|url=https://www.dailydot.com/irl/future-black-lives-matter/|data=2016ko otsailaren 26a|sartze-data=2018ko maiatzaren 22a|hizkuntza=en}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Aaron|abizena=Morrison|aldizkakoa=Mic|izenburua=For Elle Hearns, the fight against transphobia starts with dismantling white supremacy|url=https://mic.com/articles/184899/for-elle-hearns-the-fight-against-transphobia-starts-with-dismantling-white-supremacy#.21NWvYiCv|data=2017ko urriaren 2|sartze-data=2018ko maiatzaren 22a|hizkuntza=en}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1980ko hamarkadako||Moxley, Elle}} {{biografia_zirriborroa|Ohio}} [[Kategoria:Ohioarrak]] [[Kategoria:LGBT ekintzaileak]] [[Kategoria:Emakume transgenero eta transexualak]] [[Kategoria:Afro-amerikar aktibistak]] kww8oe8u0zlvdvcnvrelyrh7w0wgsx9 106 755134 10003250 9996415 2024-12-18T11:06:26Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003250 wikitext text/x-wiki '''''[[Solanum]]''''' oso genero zabala da. Bere barruan 1.500 eta 2.000 espezie artean izendatu dira: == Espezieak == {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P105 wd:Q7432 . ?item wdt:P171 ?sub0 . ?sub0 (wdt:P171)* wd:Q146555 } |sort=P225 |columns=number:#,P225:Espeziea,P18:Irudia,P141:Egoera |row_template=Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda |thumb=100 |links=red }} {| class='wikitable sortable' ! # ! Espeziea ! Irudia ! Egoera {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1 | p225 = Solanum abancayense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2 | p225 = Solanum abbotianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 3 | p225 = Solanum abbottii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 4 | p225 = Solanum aberrans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 5 | p225 = Solanum abitaguense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 6 | p225 = Solanum abollatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 7 | p225 = Solanum abortivum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 8 | p225 = Solanum absconditum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 9 | p225 = Solanum abutilifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 10 | p225 = Solanum abutiloides | p18 = [[Fitxategi:Solanum abutiloides - Blossoms and leaves.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 11 | p225 = Solanum acanthocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 12 | p225 = Solanum acanthodapis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 13 | p225 = Solanum acanthodes | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 14 | p225 = Solanum acanthoideum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 15 | p225 = Solanum acaule | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 16 | p225 = Solanum acayucense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 17 | p225 = Solanum accedens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 18 | p225 = Solanum accrescens | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 19 | p225 = Solanum acerifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum acerifolium 251202620.jpeg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 20 | p225 = Solanum acetosaefolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 21 | p225 = Solanum achacachense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 22 | p225 = Solanum achorum | p18 = [[Fitxategi:Solanum achorum - flower.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 23 | p225 = Solanum acidochondrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 24 | p225 = Solanum acroglossum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 25 | p225 = Solanum acroleucum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 26 | p225 = Solanum acropterum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 27 | p225 = Solanum acroscopicum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 28 | p225 = Solanum actaeabotrys }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 29 | p225 = Solanum actaeibotrys }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 30 | p225 = Solanum actephilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 31 | p225 = Solanum actinocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 32 | p225 = Solanum aculeastrum | p18 = [[Fitxategi:Solanum aculeastrum 3.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 33 | p225 = Solanum aculeatissimum | p18 = [[Fitxategi:Solanum aculeatissimum 10.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 34 | p225 = Solanum aculeatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 35 | p225 = Solanum aculeolatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 36 | p225 = Solanum acuminatissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 37 | p225 = Solanum acuminatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 38 | p225 = Solanum acutangulum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 39 | p225 = Solanum acutifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 40 | p225 = Solanum acutilobatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 41 | p225 = Solanum acutilobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 42 | p225 = Solanum adamantium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 43 | p225 = Solanum adelense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 44 | p225 = Solanum adenobasis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 45 | p225 = Solanum adenochlamys }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 46 | p225 = Solanum adenophorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 47 | p225 = Solanum adenotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 48 | p225 = Solanum adhaerens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 49 | p225 = Solanum adoense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 50 | p225 = Solanum adoxum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 51 | p225 = Solanum adscendens | p18 = [[Fitxategi:Solanum adscendens Sendtn. 1839479385.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 52 | p225 = Solanum adspersum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 53 | p225 = Solanum adulterinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 54 | p225 = Solanum adventitium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 55 | p225 = Solanum aemulans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 56 | p225 = Solanum aenictum | p18 = [[Fitxategi:Solanum palinacanthum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 57 | p225 = Solanum aethiopicum | p18 = [[Fitxategi:Solanum aethiopicum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 58 | p225 = Solanum affine }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 59 | p225 = Solanum africanum | p18 = [[Fitxategi:Solanum africanum 5Dsr 7435.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 60 | p225 = Solanum afzelii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 61 | p225 = Solanum aggerum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 62 | p225 = Solanum agnewiorum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 63 | p225 = Solanum agnoston }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 64 | p225 = Solanum agrarium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 65 | p225 = Solanum agrimoniifolium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 66 | p225 = Solanum ahanjuiri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 67 | p225 = Solanum ahlbergii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 68 | p225 = Solanum ajanhuiri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 69 | p225 = Solanum alandiae | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 70 | p225 = Solanum alatibaccatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 71 | p225 = Solanum alatirameum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 72 | p225 = Solanum alatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 73 | p225 = Solanum albescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 74 | p225 = Solanum albicans | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 75 | p225 = Solanum albicaule }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 76 | p225 = Solanum albidum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 77 | p225 = Solanum albifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 78 | p225 = Solanum alboramosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 79 | p225 = Solanum albornozii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 80 | p225 = Solanum albostellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 81 | p225 = Solanum albotomentosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 82 | p225 = Solanum aldabrense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 83 | p225 = Solanum alibile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 84 | p225 = Solanum aligerum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 85 | p225 = Solanum allanii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 86 | p225 = Solanum alliariifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 87 | p225 = Solanum alloiophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 88 | p225 = Solanum allophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 89 | p225 = Solanum aloysiifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 90 | p225 = Solanum alphonsei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 91 | p225 = Solanum alpicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 92 | p225 = Solanum alpinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 93 | p225 = Solanum alternatopinnatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 94 | p225 = Solanum alticola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 95 | p225 = Solanum altissimum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 96 | p225 = Solanum amabile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 97 | p225 = Solanum amaranthifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 98 | p225 = Solanum amatitlanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 99 | p225 = Solanum amayanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 100 | p225 = Solanum amazonium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 101 | p225 = Solanum ambiguum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 102 | p225 = Solanum amblophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 103 | p225 = Solanum amblycalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 104 | p225 = Solanum amblymerum | p18 = [[Fitxategi:Solanum amblymerum - Spiny Kangaroo Apple (22385537235).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 105 | p225 = Solanum ambosinum | p18 = [[Fitxategi:Solanum ambosinum1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 106 | p225 = Solanum ambrosiacum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 107 | p225 = Solanum americanum | p18 = [[Fitxategi:Solanum americanum (Solanaceae).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 108 | p225 = Solanum amethystinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 109 | p225 = Solanum amicorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 110 | p225 = Solanum ammophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 111 | p225 = Solanum amnicola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 112 | p225 = Solanum amorimii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 113 | p225 = Solanum amotapense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 114 | p225 = Solanum amygdalifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum-amygdalifolium-Drawing-PhytoKeys-022-001-g014.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 115 | p225 = Solanum anacamptocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 116 | p225 = Solanum anacamptorhachis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 117 | p225 = Solanum anacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 118 | p225 = Solanum anamatophilum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 119 | p225 = Solanum anceps }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 120 | p225 = Solanum ancophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 121 | p225 = Solanum ancoripae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 122 | p225 = Solanum andersonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 123 | p225 = Solanum andigenum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 124 | p225 = Solanum andreanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 125 | p225 = Solanum andrieuxi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 126 | p225 = Solanum anematophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 127 | p225 = Solanum anfractum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 128 | p225 = Solanum angatii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 129 | p225 = Solanum anghivi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 130 | p225 = Solanum anguivi | p18 = [[Fitxategi:Solanum anguivi (6230669311).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 131 | p225 = Solanum angulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 132 | p225 = Solanum angulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 133 | p225 = Solanum angurium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 134 | p225 = Solanum angustialatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 135 | p225 = Solanum angustifidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 136 | p225 = Solanum angustiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 137 | p225 = Solanum angustifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 138 | p225 = Solanum angustior }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 139 | p225 = Solanum angustispinosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 140 | p225 = Solanum angustum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 141 | p225 = Solanum anisantherum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 142 | p225 = Solanum anisocladum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 143 | p225 = Solanum anisophyllum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 144 | p225 = Solanum ankazobe }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 145 | p225 = Solanum annuum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 146 | p225 = Solanum anoacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 147 | p225 = Solanum anodontum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 148 | p225 = Solanum anomalocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 149 | p225 = Solanum anomalostemon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 150 | p225 = Solanum anomalum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 151 | p225 = Solanum anoplocladum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 152 | p225 = Solanum antacochense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 153 | p225 = Solanum antalaha | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 154 | p225 = Solanum anthropophagorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 155 | p225 = Solanum antillarum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 156 | p225 = Solanum antipoviczii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 157 | p225 = Solanum antisuyo }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 158 | p225 = Solanum apaense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 159 | p225 = Solanum apalophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 160 | p225 = Solanum apaporanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 161 | p225 = Solanum aparadense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 162 | p225 = Solanum aphestodontum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 163 | p225 = Solanum aphyodendron | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 164 | p225 = Solanum apiahyense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 165 | p225 = Solanum apiculatibaccatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 166 | p225 = Solanum apiculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 167 | p225 = Solanum apocynifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 168 | p225 = Solanum apodophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 169 | p225 = Solanum apodum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 170 | p225 = Solanum apopsilomenum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 171 | p225 = Solanum appendiculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 172 | p225 = Solanum appressum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 173 | p225 = Solanum approximatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 174 | p225 = Solanum apurimacense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 175 | p225 = Solanum aquatile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 176 | p225 = Solanum arabicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 177 | p225 = Solanum aracc-papa }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 178 | p225 = Solanum arachnidanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 179 | p225 = Solanum arachnoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 180 | p225 = Solanum aranoideum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 181 | p225 = Solanum arboreum | p18 = [[Fitxategi:Solanum arboreum (11397013034).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 182 | p225 = Solanum arcanum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 183 | p225 = Solanum arenarium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 184 | p225 = Solanum arenicola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 185 | p225 = Solanum arequipense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 186 | p225 = Solanum argenteum | p18 = [[Fitxategi:Solanum argenteum (11396987506).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 187 | p225 = Solanum argentinum | p18 = [[Fitxategi:Solanum argentinum Solanum chroniotrichum BotGardBln271207A.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 188 | p225 = Solanum argopetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 189 | p225 = Solanum argyracanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 190 | p225 = Solanum aridicola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 191 | p225 = Solanum aridum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 192 | p225 = Solanum ariduphilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 193 | p225 = Solanum arizonicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 194 | p225 = Solanum armentalis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 195 | p225 = Solanum armourense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 196 | p225 = Solanum arnezii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 197 | p225 = Solanum arrazolense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 198 | p225 = Solanum arrebenta }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 199 | p225 = Solanum arundo }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 200 | p225 = Solanum asarifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 201 | p225 = Solanum ascasabii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 202 | p225 = Solanum ashbyae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 203 | p225 = Solanum asperolanatum | p18 = [[Fitxategi:Solanum asperolanatum.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 204 | p225 = Solanum asperrimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 205 | p225 = Solanum aspersum | p18 = [[Fitxategi:Solanum aspersum journal.pone.0010502.g001.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 206 | p225 = Solanum asperum | p18 = [[Fitxategi:Solanum rugosum, known as Tabacon Aspero (11396983755).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 207 | p225 = Solanum assimile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 208 | p225 = Solanum asterocormum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 209 | p225 = Solanum asterophorum | p18 = [[Fitxategi:Solanum asterophorum Mart. (10691144546).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 210 | p225 = Solanum asteropilodes | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 211 | p225 = Solanum asterosetosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 212 | p225 = Solanum astleyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 213 | p225 = Solanum astrochlaenoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 214 | p225 = Solanum astrophorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 215 | p225 = Solanum asymmetriphyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 216 | p225 = Solanum athenae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 217 | p225 = Solanum athroanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 218 | p225 = Solanum atitlanum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 219 | p225 = Solanum atricoeruleum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 220 | p225 = Solanum atriplicoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 221 | p225 = Solanum atropo }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 222 | p225 = Solanum atropurpureum | p18 = [[Fitxategi:Solanum atropurpureum fruits.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 223 | p225 = Solanum atroviolaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 224 | p225 = Solanum atrovirens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 225 | p225 = Solanum aturense | p18 = [[Fitxategi:Solanum Asperrinium Bitter et Moritz.JPG|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 226 | p225 = Solanum aubletii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 227 | p225 = Solanum auctosepalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 228 | p225 = Solanum augustii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 229 | p225 = Solanum aurantiacobaccatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 230 | p225 = Solanum aurantium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 231 | p225 = Solanum aureifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 232 | p225 = Solanum aureitomentosum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 233 | p225 = Solanum aureum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 234 | p225 = Solanum australe }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 235 | p225 = Solanum austropiceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 236 | p225 = Solanum aviculare | p18 = [[Fitxategi:Solanum avicular Chatswood.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 237 | p225 = Solanum avilesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 238 | p225 = Solanum axillifolium | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 239 | p225 = Solanum ayacuchense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 240 | p225 = Solanum aymaraesense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 241 | p225 = Solanum bachmannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 242 | p225 = Solanum badilloi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 243 | p225 = Solanum baezense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 244 | p225 = Solanum bagamojense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 245 | p225 = Solanum bahamense | p18 = [[Fitxategi:Solanum bahamense.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 246 | p225 = Solanum bahianum | p18 = [[Fitxategi:Solanum bahianum S.Knapp (10774971363).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 247 | p225 = Solanum baidoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 248 | p225 = Solanum balanidium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 249 | p225 = Solanum balansae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 250 | p225 = Solanum bambusarum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 251 | p225 = Solanum banahaense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 252 | p225 = Solanum bangii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 253 | p225 = Solanum banks }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 254 | p225 = Solanum bansoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 255 | p225 = Solanum banzicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 256 | p225 = Solanum barbeyanum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 257 | p225 = Solanum barbisetum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 258 | p225 = Solanum barbulatum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 259 | p225 = Solanum baretiae | p18 = [[Fitxategi:Solanum baretiae flower.png|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 260 | p225 = Solanum basendopogon | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 261 | p225 = Solanum basilobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 262 | p225 = Solanum bassoviicarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 263 | p225 = Solanum batangense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 264 | p225 = Solanum bathocladon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 265 | p225 = Solanum batoides | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 266 | p225 = Solanum baturitense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 267 | p225 = Solanum bauerianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 268 | p225 = Solanum baylisii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 269 | p225 = Solanum beaugleholei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 270 | p225 = Solanum bejarense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 271 | p225 = Solanum belense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 272 | p225 = Solanum belizense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 273 | p225 = Solanum bellicosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 274 | p225 = Solanum bellum | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 275 | p225 = Solanum benadirense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 276 | p225 = Solanum benderianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 277 | p225 = Solanum beniense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 278 | p225 = Solanum benthamii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 279 | p225 = Solanum bequaertii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 280 | p225 = Solanum bermejense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 281 | p225 = Solanum berthaultii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 282 | p225 = Solanum betaceum | p18 = [[Fitxategi:Tamarillos - whole and halved.jpg|center|100px]] | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 283 | p225 = Solanum betroka }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 284 | p225 = Solanum biceps }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 285 | p225 = Solanum bicolor | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 286 | p225 = Solanum bicorne }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 287 | p225 = Solanum bidentatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 288 | p225 = Solanum biflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 289 | p225 = Solanum bifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 290 | p225 = Solanum biformifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 291 | p225 = Solanum bifurcatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 292 | p225 = Solanum bigeminatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 293 | p225 = Solanum bijugum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 294 | p225 = Solanum bilabiatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 295 | p225 = Solanum bill-hookeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 296 | p225 = Solanum bimense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 297 | p225 = Solanum bipinnatifidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 298 | p225 = Solanum bistellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 299 | p225 = Solanum bitteri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 300 | p225 = Solanum bitterianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 301 | p225 = Solanum blanco-galdosii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 302 | p225 = Solanum blodgettii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 303 | p225 = Solanum blumei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 304 | p225 = Solanum bodinieri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 305 | p225 = Solanum boergeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 306 | p225 = Solanum boerhaavii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 307 | p225 = Solanum bogotense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 308 | p225 = Solanum boissieri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 309 | p225 = Solanum bojeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 310 | p225 = Solanum boldoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 311 | p225 = Solanum bolivianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 312 | p225 = Solanum boliviense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 313 | p225 = Solanum bombycinum | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 314 | p225 = Solanum bonariense | p18 = [[Fitxategi:Buenos-Aires-Nachtschatten.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 315 | p225 = Solanum bondjorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 316 | p225 = Solanum boninense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 317 | p225 = Solanum boquetense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 318 | p225 = Solanum borealisinense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 319 | p225 = Solanum borgmannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 320 | p225 = Solanum boselliae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 321 | p225 = Solanum botelhianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 322 | p225 = Solanum botryophorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 323 | p225 = Solanum brachistotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 324 | p225 = Solanum brachyantherum | p18 = [[Fitxategi:Solanum brachyantherum petiole trichomes.tif|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 325 | p225 = Solanum brachybotryon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 326 | p225 = Solanum brachycarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 327 | p225 = Solanum brachylobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 328 | p225 = Solanum brachypetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 329 | p225 = Solanum brachypodon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 330 | p225 = Solanum brachystachys }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 331 | p225 = Solanum bradei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 332 | p225 = Solanum brancoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 333 | p225 = Solanum brasilianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 334 | p225 = Solanum brenesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 335 | p225 = Solanum brevicaule | p18 = [[Fitxategi:Solanum gourlayi1.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 336 | p225 = Solanum brevidens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 337 | p225 = Solanum brevifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 338 | p225 = Solanum brevimucronatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 339 | p225 = Solanum brevipedicellatum | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 340 | p225 = Solanum brevipilosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 341 | p225 = Solanum brevipilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 342 | p225 = Solanum brevistylum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 343 | p225 = Solanum brieyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 344 | p225 = Solanum brittonianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 345 | p225 = Solanum bromoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 346 | p225 = Solanum brownii | p18 = [[Fitxategi:Violet Nightshade (Solanum brownii).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 347 | p225 = Solanum brucei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 348 | p225 = Solanum brusquense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 349 | p225 = Solanum buchtienii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 350 | p225 = Solanum buchwaldii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 351 | p225 = Solanum buddleifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 352 | p225 = Solanum buesii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 353 | p225 = Solanum buettneri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 354 | p225 = Solanum bukasovii | p18 = [[Fitxategi:Solanum canasense1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 355 | p225 = Solanum bulbocastanum | p18 = [[Fitxategi:233 Solanum dulcamara L.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 356 | p225 = Solanum bullatum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 357 | p225 = Solanum bumeliifolium | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 358 | p225 = Solanum burchellii | p18 = [[Fitxategi:Solanum burchellii-2452 - Flickr - Ragnhild & Neil Crawford.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 359 | p225 = Solanum burkartii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 360 | p225 = Solanum burtonii | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 361 | p225 = Solanum burtt-davyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 362 | p225 = Solanum bussei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 363 | p225 = Solanum bustillosii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 364 | p225 = Solanum butaguense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 365 | p225 = Solanum byrsinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 366 | p225 = Solanum caatingae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 367 | p225 = Solanum caavurana | p18 = [[Fitxategi:Solanum caavurana Vell. - Flickr - Alex Popovkin, Bahia, Brazil.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 368 | p225 = Solanum cacetanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 369 | p225 = Solanum cacosmum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 370 | p225 = Solanum caelicola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 371 | p225 = Solanum caeruleum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 372 | p225 = Solanum caesium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 373 | p225 = Solanum cahosianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 374 | p225 = Solanum caipipendense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 375 | p225 = Solanum cajamarquense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 376 | p225 = Solanum cajanumense | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 377 | p225 = Solanum calacalinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 378 | p225 = Solanum calcense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 379 | p225 = Solanum caldasii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 380 | p225 = Solanum caldense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 381 | p225 = Solanum calicinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 382 | p225 = Solanum calidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 383 | p225 = Solanum californicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 384 | p225 = Solanum calileguae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 385 | p225 = Solanum callianthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 386 | p225 = Solanum callium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 387 | p225 = Solanum callosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 388 | p225 = Solanum calophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 389 | p225 = Solanum calvefactum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 390 | p225 = Solanum calvescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 391 | p225 = Solanum calvum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 392 | p225 = Solanum calycopogon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 393 | p225 = Solanum calygnaphalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 394 | p225 = Solanum campaniforme | p18 = [[Fitxategi:Solanum campaniforme Roem. & Schult..jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 395 | p225 = Solanum campanulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 396 | p225 = Solanum campanuliflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 397 | p225 = Solanum campechiense | p18 = [[Fitxategi:Flore médicale des Antilles, ou, Traité des plantes usuelles (Pl. 188) (8182063235).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 398 | p225 = Solanum campetrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 399 | p225 = Solanum camptostylum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 400 | p225 = Solanum campylacanthum | p18 = [[Fitxategi:Solanum campylacanthum 1DS-II 1-0410.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 401 | p225 = Solanum campylocladum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 402 | p225 = Solanum camranhense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 403 | p225 = Solanum canaminense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 404 | p225 = Solanum canasense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 405 | p225 = Solanum candelarianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 406 | p225 = Solanum candelarium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 407 | p225 = Solanum candidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 408 | p225 = Solanum candolleanum | p18 = [[Fitxategi:Solanum ambosinum1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 409 | p225 = Solanum canense | p18 = [[Fitxategi:Solanum canasense0.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 410 | p225 = Solanum canoasense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 411 | p225 = Solanum cantense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 412 | p225 = Solanum capense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 413 | p225 = Solanum capillipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 414 | p225 = Solanum capitaneum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 415 | p225 = Solanum capoerum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 416 | p225 = Solanum capsicastrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 417 | p225 = Solanum capsicibaccatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 418 | p225 = Solanum capsiciforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 419 | p225 = Solanum capsicoides | p18 = [[Fitxategi:Solanum capsicoides (18922621462).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 420 | p225 = Solanum caracasanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 421 | p225 = Solanum carautae | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 422 | p225 = Solanum carchiense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 423 | p225 = Solanum cardenasii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 424 | p225 = Solanum cardiophyllum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 425 | p225 = Solanum cardiophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 426 | p225 = Solanum carduiforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 427 | p225 = Solanum carense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 428 | p225 = Solanum cari }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 429 | p225 = Solanum caribaeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 430 | p225 = Solanum caricaefolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 431 | p225 = Solanum caripense | p18 = [[Fitxategi:A young specimen of Solanum Caripense.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 432 | p225 = Solanum carmanicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 433 | p225 = Solanum carnosipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 434 | p225 = Solanum carolinense | p18 = [[Fitxategi:Solanum carolinense in flower.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 435 | p225 = Solanum carterianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 436 | p225 = Solanum carvalhoi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 437 | p225 = Solanum cassioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 438 | p225 = Solanum castaneum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 439 | p225 = Solanum catanduvae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 440 | p225 = Solanum cataphractum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 441 | p225 = Solanum cathayanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 442 | p225 = Solanum catilliflorum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 443 | p225 = Solanum catombelense | p18 = [[Fitxategi:Solanum catombelense 1DS-II 7252.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 444 | p225 = Solanum caudatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 445 | p225 = Solanum caudiculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 446 | p225 = Solanum caulorhizum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 447 | p225 = Solanum caumii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 448 | p225 = Solanum cavaleriei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 449 | p225 = Solanum cearense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 450 | p225 = Solanum celastroides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 451 | p225 = Solanum celatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 452 | p225 = Solanum celsum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 453 | p225 = Solanum centrale | p18 = [[Fitxategi:Solanum centrale.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 454 | p225 = Solanum cerasiferum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 455 | p225 = Solanum cernuum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 456 | p225 = Solanum cestrophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 457 | p225 = Solanum chachapoyasense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 458 | p225 = Solanum chacoense | p18 = [[Fitxategi:Solanum chacoense0.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 459 | p225 = Solanum chaetacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 460 | p225 = Solanum chaetophorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 461 | p225 = Solanum chalmersii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 462 | p225 = Solanum chamaeacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 463 | p225 = Solanum chamaepolybotryon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 464 | p225 = Solanum chamaesarachidium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 465 | p225 = Solanum chancayense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 466 | p225 = Solanum chariense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 467 | p225 = Solanum chaucha }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 468 | p225 = Solanum chavinense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 469 | p225 = Solanum cheesemanii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 470 | p225 = Solanum cheesmaniae | p18 = [[Fitxategi:Galapagos tomato in fruit (Solanum galapagense).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 471 | p225 = Solanum chenopodinum | p18 = [[Fitxategi:Solanum chenopodinum habit.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 472 | p225 = Solanum chenopodioides | p18 = [[Fitxategi:Solanum chenopodioides (Flower).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 473 | p225 = Solanum chenopodium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 474 | p225 = Solanum chiapasense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 475 | p225 = Solanum chiapense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 476 | p225 = Solanum chilense | p18 = [[Fitxategi:Solanum chilense (Flower).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 477 | p225 = Solanum chiliadenium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 478 | p225 = Solanum chillagoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 479 | p225 = Solanum chilliasense | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 480 | p225 = Solanum chillonanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 481 | p225 = Solanum chimborazense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 482 | p225 = Solanum chinense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 483 | p225 = Solanum chiovendae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 484 | p225 = Solanum chippendalei | p18 = [[Fitxategi:Solanum chippendalei.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 485 | p225 = Solanum chiquidenum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 486 | p225 = Solanum chiriquinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 487 | p225 = Solanum chlamydogynum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 488 | p225 = Solanum chlorocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 489 | p225 = Solanum chloroleucum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 490 | p225 = Solanum chloropetalon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 491 | p225 = Solanum chmielewskii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 492 | p225 = Solanum chocclo }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 493 | p225 = Solanum chodatianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 494 | p225 = Solanum chomatophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 495 | p225 = Solanum chondropetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 496 | p225 = Solanum chroniotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 497 | p225 = Solanum chrysacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 498 | p225 = Solanum chrysasteroides | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 499 | p225 = Solanum chrysoflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 500 | p225 = Solanum chrysophyllum | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 501 | p225 = Solanum chrysothrix }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 502 | p225 = Solanum chrysotrichon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 503 | p225 = Solanum chrysotrichum | p18 = [[Fitxategi:Solanum chrysotrichum (11397009334).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 504 | p225 = Solanum churuspi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 505 | p225 = Solanum ciliare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 506 | p225 = Solanum ciliatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 507 | p225 = Solanum ciliolatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 508 | p225 = Solanum cinereum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 509 | p225 = Solanum cinnamomeum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 510 | p225 = Solanum circaeifolium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 511 | p225 = Solanum circinatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 512 | p225 = Solanum cirsioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 513 | p225 = Solanum citrinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 514 | p225 = Solanum citrullifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum citrullifolium habit.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 515 | p225 = Solanum cladotrichodes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 516 | p225 = Solanum cladotrichotum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 517 | p225 = Solanum cladotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 518 | p225 = Solanum clandestinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 519 | p225 = Solanum clarkiae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 520 | p225 = Solanum clarum | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 521 | p225 = Solanum clathratum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 522 | p225 = Solanum claussenii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 523 | p225 = Solanum clavatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 524 | p225 = Solanum claviceps }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 525 | p225 = Solanum claviformum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 526 | p225 = Solanum cleistogamum | p18 = [[Fitxategi:Solanum cleistogamum flower.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 527 | p225 = Solanum clivorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 528 | p225 = Solanum clokeyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 529 | p225 = Solanum coactiliferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 530 | p225 = Solanum coagulans | p18 = [[Fitxategi:Solanum sp Blanco1.49.png|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 531 | p225 = Solanum coalitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 532 | p225 = Solanum coarense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 533 | p225 = Solanum cobanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 534 | p225 = Solanum cochabambense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 535 | p225 = Solanum cochoae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 536 | p225 = Solanum coconilla }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 537 | p225 = Solanum cocosoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 538 | p225 = Solanum codonanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 539 | p225 = Solanum coelestipetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 540 | p225 = Solanum coelestispetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 541 | p225 = Solanum coelocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 542 | p225 = Solanum coeruleiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 543 | p225 = Solanum coerulescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 544 | p225 = Solanum coffeifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 545 | p225 = Solanum coibae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 546 | p225 = Solanum collectaneum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 547 | p225 = Solanum collinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 548 | p225 = Solanum colombianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 549 | p225 = Solanum colominense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 550 | p225 = Solanum comarapanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 551 | p225 = Solanum comitis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 552 | p225 = Solanum commersonii | p18 = [[Fitxategi:Roze fig.2 à 5.png|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 553 | p225 = Solanum comorense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 554 | p225 = Solanum compactum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 555 | p225 = Solanum complectens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 556 | p225 = Solanum compressibaccatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 557 | p225 = Solanum compressum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 558 | p225 = Solanum comptum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 559 | p225 = Solanum conanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 560 | p225 = Solanum concarense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 561 | p225 = Solanum concavum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 562 | p225 = Solanum concinnum | p18 = [[Fitxategi:Solanum concinnum 1zz.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 563 | p225 = Solanum concisum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 564 | p225 = Solanum conditum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 565 | p225 = Solanum confertiseriatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 566 | p225 = Solanum confertum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 567 | p225 = Solanum confine | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 568 | p225 = Solanum confusum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 569 | p225 = Solanum congense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 570 | p225 = Solanum conglobatum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 571 | p225 = Solanum conicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 572 | p225 = Solanum coniodes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 573 | p225 = Solanum conjungens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 574 | p225 = Solanum connatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 575 | p225 = Solanum conocarpum | p18 = [[Fitxategi:Solanum conocarpum (10.3897-BDJ.9.e69156) Figure 1.jpg|center|100px]] | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 576 | p225 = Solanum conraui }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 577 | p225 = Solanum consimile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 578 | p225 = Solanum conspicuum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 579 | p225 = Solanum contumazaense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 580 | p225 = Solanum cookii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 581 | p225 = Solanum copeyanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 582 | p225 = Solanum coquimbense | p18 = [[Fitxategi:Solanum coquimbense J. R. Benn. (2).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 583 | p225 = Solanum coracinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 584 | p225 = Solanum cordatum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 585 | p225 = Solanum cordicitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 586 | p225 = Solanum cordifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 587 | p225 = Solanum cordioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 588 | p225 = Solanum cordovense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 589 | p225 = Solanum coriaceifoliolatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 590 | p225 = Solanum coriaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 591 | p225 = Solanum corifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 592 | p225 = Solanum cormanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 593 | p225 = Solanum corneliomulleri | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 594 | p225 = Solanum cornifolium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 595 | p225 = Solanum cornutum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 596 | p225 = Solanum coronatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 597 | p225 = Solanum coronopus }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 598 | p225 = Solanum correllii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 599 | p225 = Solanum corumbense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 600 | p225 = Solanum corymbiferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 601 | p225 = Solanum corymbiflora }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 602 | p225 = Solanum corymbiflorum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 603 | p225 = Solanum corymbosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 604 | p225 = Solanum costaricense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 605 | p225 = Solanum costatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 606 | p225 = Solanum cotopaxense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 607 | p225 = Solanum cowiei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 608 | p225 = Solanum coxii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 609 | p225 = Solanum crassidens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 610 | p225 = Solanum crassifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 611 | p225 = Solanum crassinervium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 612 | p225 = Solanum crassipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 613 | p225 = Solanum crassipetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 614 | p225 = Solanum crassissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 615 | p225 = Solanum crassitomentosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 616 | p225 = Solanum crebrispinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 617 | p225 = Solanum crebrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 618 | p225 = Solanum cremastanthemum | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 619 | p225 = Solanum cremastocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 620 | p225 = Solanum crepidotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 621 | p225 = Solanum crepini }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 622 | p225 = Solanum crinitipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 623 | p225 = Solanum crinitum | p18 = [[Fitxategi:Solanum crinitum.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 624 | p225 = Solanum crispulum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 625 | p225 = Solanum crispum | p18 = [[Fitxategi:SolanumCrispum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 626 | p225 = Solanum croatii | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 627 | p225 = Solanum croceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 628 | p225 = Solanum crotalobasis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 629 | p225 = Solanum crotonifolium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 630 | p225 = Solanum crotonoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 631 | p225 = Solanum cruciferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 632 | p225 = Solanum cryptolobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 633 | p225 = Solanum cryptopodium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 634 | p225 = Solanum cuatrecasasii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 635 | p225 = Solanum cucullatum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 636 | p225 = Solanum cuevoanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 637 | p225 = Solanum cufodontii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 638 | p225 = Solanum cumingii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 639 | p225 = Solanum cundinamarcae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 640 | p225 = Solanum cuneatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 641 | p225 = Solanum cunninghamii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 642 | p225 = Solanum cupulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 643 | p225 = Solanum cupuliferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 644 | p225 = Solanum curtilobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 645 | p225 = Solanum curtipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 646 | p225 = Solanum curvicuspe | p18 = [[Fitxategi:Solanum at Mount Cabrebald.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 647 | p225 = Solanum curvispinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 648 | p225 = Solanum cuspistorta }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 649 | p225 = Solanum cutacense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 650 | p225 = Solanum cutervanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 651 | p225 = Solanum cuzcoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 652 | p225 = Solanum cyananthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 653 | p225 = Solanum cyaneopurpureum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 654 | p225 = Solanum cyanocarphium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 655 | p225 = Solanum cyanophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 656 | p225 = Solanum cyathocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 657 | p225 = Solanum cyathophorum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 658 | p225 = Solanum cyclophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 659 | p225 = Solanum cydoniifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 660 | p225 = Solanum cylindricum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 661 | p225 = Solanum cymbalariifolium | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 662 | p225 = Solanum cyrtopodium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 663 | p225 = Solanum dalibardiforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 664 | p225 = Solanum dallachii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 665 | p225 = Solanum dallmannianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 666 | p225 = Solanum damarense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 667 | p225 = Solanum dammerianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 668 | p225 = Solanum daphnophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 669 | p225 = Solanum darassumense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 670 | p225 = Solanum darfurense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 671 | p225 = Solanum darienense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 672 | p225 = Solanum dasyadenium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 673 | p225 = Solanum dasyanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 674 | p225 = Solanum dasyneuron }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 675 | p225 = Solanum dasyphyllum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 676 | p225 = Solanum dasytrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 677 | p225 = Solanum daturifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 678 | p225 = Solanum davidsei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 679 | p225 = Solanum davidsoniae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 680 | p225 = Solanum davisense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 681 | p225 = Solanum dealbatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 682 | p225 = Solanum debile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 683 | p225 = Solanum debilissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 684 | p225 = Solanum decachondrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 685 | p225 = Solanum decipiens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 686 | p225 = Solanum deckenii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 687 | p225 = Solanum declinatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 688 | p225 = Solanum decompositiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 689 | p225 = Solanum decorticatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 690 | p225 = Solanum decorum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 691 | p225 = Solanum decurrentilobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 692 | p225 = Solanum decurtatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 693 | p225 = Solanum defensum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 694 | p225 = Solanum deflexicarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 695 | p225 = Solanum deflexiflorum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 696 | p225 = Solanum deflexum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 697 | p225 = Solanum dejectum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 698 | p225 = Solanum delagoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 699 | p225 = Solanum delicatulum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 700 | p225 = Solanum delilei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 701 | p225 = Solanum delitescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 702 | p225 = Solanum delpierrei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 703 | p225 = Solanum demissum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 704 | p225 = Solanum dendriticothrix }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 705 | p225 = Solanum dendroicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 706 | p225 = Solanum dendrophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 707 | p225 = Solanum dendropilosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 708 | p225 = Solanum dennekense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 709 | p225 = Solanum denseaculeatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 710 | p225 = Solanum densepilosulum | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 711 | p225 = Solanum densestrigosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 712 | p225 = Solanum densevestitum | p18 = [[Fitxategi:Furry Nightshade.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 713 | p225 = Solanum denticulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 714 | p225 = Solanum denudatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 715 | p225 = Solanum depauperatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 716 | p225 = Solanum deplanchei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 717 | p225 = Solanum deppei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 718 | p225 = Solanum depressum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 719 | p225 = Solanum desvauxii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 720 | p225 = Solanum deterrimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 721 | p225 = Solanum devernicascens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 722 | p225 = Solanum dewevrei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 723 | p225 = Solanum dewildemanianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 724 | p225 = Solanum diaboli }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 725 | p225 = Solanum diamantinense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 726 | p225 = Solanum diantherum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 727 | p225 = Solanum dianthophorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 728 | p225 = Solanum dianthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 729 | p225 = Solanum dibrachiatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 730 | p225 = Solanum dichroandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 731 | p225 = Solanum dichroanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 732 | p225 = Solanum dichrophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 733 | p225 = Solanum dictyoticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 734 | p225 = Solanum didymacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 735 | p225 = Solanum didymum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 736 | p225 = Solanum dietrichiae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 737 | p225 = Solanum diflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 738 | p225 = Solanum dillenianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 739 | p225 = Solanum dillonii | p18 = [[Fitxategi:Solanum dillonii - leaves.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 740 | p225 = Solanum dimidiatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 741 | p225 = Solanum dimorphandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 742 | p225 = Solanum dimorphispinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 743 | p225 = Solanum dimorphum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 744 | p225 = Solanum dinklagei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 745 | p225 = Solanum dinteri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 746 | p225 = Solanum diodontum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 747 | p225 = Solanum dioicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 748 | p225 = Solanum diphyllum | p18 = [[Fitxategi:Solanum diphyllum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 749 | p225 = Solanum diplacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 750 | p225 = Solanum diplocincinnum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 751 | p225 = Solanum diploconos }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 752 | p225 = Solanum discolor }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 753 | p225 = Solanum dispar }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 754 | p225 = Solanum dissectum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 755 | p225 = Solanum dissimile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 756 | p225 = Solanum distichophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 757 | p225 = Solanum distichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 758 | p225 = Solanum ditrichum | p18 = [[Fitxategi:Solanum ditrichum Allyn.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 759 | p225 = Solanum divergens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 760 | p225 = Solanum diversiflorum | p18 = [[Fitxategi:Solanum diversiflorum - Flickr - Kevin Thiele.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 761 | p225 = Solanum diversifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum diversiflorum - Flickr - Kevin Thiele.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 762 | p225 = Solanum doddsii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 763 | p225 = Solanum dolichocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 764 | p225 = Solanum dolichocremastrum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 765 | p225 = Solanum dolichopodum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 766 | p225 = Solanum dolichorhachis | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 767 | p225 = Solanum dolichosepalum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 768 | p225 = Solanum dolichostylum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 769 | p225 = Solanum dolosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 770 | p225 = Solanum dombeyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 771 | p225 = Solanum domesticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 772 | p225 = Solanum donachui }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 773 | p225 = Solanum donianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 774 | p225 = Solanum dotanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 775 | p225 = Solanum douglasii | p18 = [[Fitxategi:Solanum douglasii 2004-04-07.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 776 | p225 = Solanum douvillei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 777 | p225 = Solanum dryadeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 778 | p225 = Solanum dryanderense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 779 | p225 = Solanum drymophilum | p18 = [[Fitxategi:Solanum drymophilum.jpg|center|100px]] | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 780 | p225 = Solanum duchartrei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 781 | p225 = Solanum dulcamara | p18 = [[Fitxategi:Solanum dulcamara (5386574212).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 782 | p225 = Solanum dulcamaroides | p18 = [[Fitxategi:Solanum dulcamara-01 (xndr).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 783 | p225 = Solanum dumicola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 784 | p225 = Solanum dunalianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 785 | p225 = Solanum dunalii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 786 | p225 = Solanum dunnianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 787 | p225 = Solanum duplosinuatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 788 | p225 = Solanum durandii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 789 | p225 = Solanum durangoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 790 | p225 = Solanum dusenii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 791 | p225 = Solanum dysprosium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 792 | p225 = Solanum eardleyae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 793 | p225 = Solanum eburneum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 794 | p225 = Solanum eccremocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 795 | p225 = Solanum echegarayi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 796 | p225 = Solanum echinatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 797 | p225 = Solanum echinocaulum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 798 | p225 = Solanum ecuadorense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 799 | p225 = Solanum edinense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 800 | p225 = Solanum edmondstonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 801 | p225 = Solanum edmonstonei | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 802 | p225 = Solanum edmundoi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 803 | p225 = Solanum edwardsii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 804 | p225 = Solanum egranulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 805 | p225 = Solanum ehrenbergii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 806 | p225 = Solanum eickii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 807 | p225 = Solanum eitenii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 808 | p225 = Solanum elachophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 809 | p225 = Solanum elaeagnifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum elaeagnifolium2.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 810 | p225 = Solanum elatius }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 811 | p225 = Solanum elatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 812 | p225 = Solanum elegans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 813 | p225 = Solanum ellenbeckii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 814 | p225 = Solanum ellipsifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 815 | p225 = Solanum ellipsoideibaccatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 816 | p225 = Solanum ellipticum | p18 = [[Fitxategi:Solanum lithophilum habit.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 817 | p225 = Solanum elskensii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 818 | p225 = Solanum elvasioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 819 | p225 = Solanum eminens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 820 | p225 = Solanum emmottii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 821 | p225 = Solanum emulans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 822 | p225 = Solanum enantiophyllanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 823 | p225 = Solanum enchylozum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 824 | p225 = Solanum endlicheri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 825 | p225 = Solanum endlichii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 826 | p225 = Solanum endoadenium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 827 | p225 = Solanum endopogon | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 828 | p225 = Solanum endotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 829 | p225 = Solanum ensifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum drymophilum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 830 | p225 = Solanum epibyssinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 831 | p225 = Solanum epiphyticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 832 | p225 = Solanum eremanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 833 | p225 = Solanum eremophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 834 | p225 = Solanum erianthum | p18 = [[Fitxategi:Solanum erianthum Blanco1.86-cropped.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 835 | p225 = Solanum eriocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 836 | p225 = Solanum eriophorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 837 | p225 = Solanum erosomarginatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 838 | p225 = Solanum erosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 839 | p225 = Solanum ervendbergii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 840 | p225 = Solanum erythracanthum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 841 | p225 = Solanum erythraeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 842 | p225 = Solanum erythrocarpon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 843 | p225 = Solanum erythrotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 844 | p225 = Solanum escuintlense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 845 | p225 = Solanum eshbaughianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 846 | p225 = Solanum espinarense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 847 | p225 = Solanum estradae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 848 | p225 = Solanum esuriale | p18 = [[Fitxategi:Solanum esuriale habit.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 849 | p225 = Solanum etuberosum | p18 = [[Fitxategi:Solanum etuberosum (8690843315).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 850 | p225 = Solanum euacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 851 | p225 = Solanum euchylozum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 852 | p225 = Solanum euracanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 853 | p225 = Solanum evolvulifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 854 | p225 = Solanum evolvuloides | p18 = [[Fitxategi:Solanum evolvuloides.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 855 | p225 = Solanum evonymoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 856 | p225 = Solanum exaratum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 857 | p225 = Solanum exarmatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 858 | p225 = Solanum excisirhombeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 859 | p225 = Solanum exemptum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 860 | p225 = Solanum exiguum | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 861 | p225 = Solanum expedunculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 862 | p225 = Solanum extensum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 863 | p225 = Solanum extremiorientale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 864 | p225 = Solanum extuspellitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 865 | p225 = Solanum extusviolascens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 866 | p225 = Solanum fabrisii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 867 | p225 = Solanum falciforme | p18 = [[Fitxategi:Solanum falciforme - flower.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 868 | p225 = Solanum falconense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 869 | p225 = Solanum fallax | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 870 | p225 = Solanum famatinae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 871 | p225 = Solanum farinaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 872 | p225 = Solanum fasciatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 873 | p225 = Solanum fasciculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 874 | p225 = Solanum fastigiatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 875 | p225 = Solanum fauriei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 876 | p225 = Solanum fecundum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 877 | p225 = Solanum feddei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 878 | p225 = Solanum felinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 879 | p225 = Solanum fendleri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 880 | p225 = Solanum fernandesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 881 | p225 = Solanum fernandezianum | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 882 | p225 = Solanum ferocissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 883 | p225 = Solanum ferox | p18 = [[Fitxategi:Solanum ferox-minus Govindoo.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 884 | p225 = Solanum ferox }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 885 | p225 = Solanum ferox }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 886 | p225 = Solanum ferox }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 887 | p225 = Solanum ferreyrae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 888 | p225 = Solanum ferrugineum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 889 | p225 = Solanum fervens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 890 | p225 = Solanum feuillei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 891 | p225 = Solanum fiebrigii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 892 | p225 = Solanum fieldingii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 893 | p225 = Solanum filamentum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 894 | p225 = Solanum filicaule }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 895 | p225 = Solanum filiforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 896 | p225 = Solanum filipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 897 | p225 = Solanum filirhachis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 898 | p225 = Solanum fistulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 899 | p225 = Solanum flaccidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 900 | p225 = Solanum flagellare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 901 | p225 = Solanum flagelliferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 902 | p225 = Solanum flahaultii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 903 | p225 = Solanum flamignii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 904 | p225 = Solanum flavidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 905 | p225 = Solanum flavistrigosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 906 | p225 = Solanum flavoviridens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 907 | p225 = Solanum flexicaule }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 908 | p225 = Solanum floccosistellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 909 | p225 = Solanum florulentum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 910 | p225 = Solanum foetens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 911 | p225 = Solanum foliosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 912 | p225 = Solanum fontium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 913 | p225 = Solanum forbesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 914 | p225 = Solanum forskalii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 915 | p225 = Solanum forsteri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 916 | p225 = Solanum forsterii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 917 | p225 = Solanum forsythii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 918 | p225 = Solanum fortunense | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 919 | p225 = Solanum fosbergianum | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 920 | p225 = Solanum fossarum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 921 | p225 = Solanum fragariifructum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 922 | p225 = Solanum fragile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 923 | p225 = Solanum francisii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 924 | p225 = Solanum fraxinellum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 925 | p225 = Solanum fraxinifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 926 | p225 = Solanum friburgense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 927 | p225 = Solanum fructo-tecto }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 928 | p225 = Solanum fructu-tecto }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 929 | p225 = Solanum frutescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 930 | p225 = Solanum fugax }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 931 | p225 = Solanum fulgens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 932 | p225 = Solanum fultum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 933 | p225 = Solanum fulvidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 934 | p225 = Solanum fulvivillosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 935 | p225 = Solanum fundatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 936 | p225 = Solanum furcatum | p18 = [[Fitxategi:Solanum furcatum I.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 937 | p225 = Solanum furfuraceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 938 | p225 = Solanum fuscatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 939 | p225 = Solanum fuscum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 940 | p225 = Solanum fusiforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 941 | p225 = Solanum gabrielae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 942 | p225 = Solanum galactites }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 943 | p225 = Solanum galapagense | p18 = [[Fitxategi:Galapagos tomato in fruit (Solanum galapagense).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 944 | p225 = Solanum galbinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 945 | p225 = Solanum galeottii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 946 | p225 = Solanum galpinii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 947 | p225 = Solanum ganchouenense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 948 | p225 = Solanum gandarillasii | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 949 | p225 = Solanum garcia-barrigae | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 950 | p225 = Solanum garciabarrigae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 951 | p225 = Solanum garciae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 952 | p225 = Solanum gardneri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 953 | p225 = Solanum gaudichaudii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 954 | p225 = Solanum gayanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 955 | p225 = Solanum geissei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 956 | p225 = Solanum gemellum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 957 | p225 = Solanum geminatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 958 | p225 = Solanum geminiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 959 | p225 = Solanum geniculatistrigosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 960 | p225 = Solanum genistoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 961 | p225 = Solanum gentlei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 962 | p225 = Solanum georgicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 963 | p225 = Solanum germainii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 964 | p225 = Solanum gertii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 965 | p225 = Solanum gibberulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 966 | p225 = Solanum gibbsiae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 967 | p225 = Solanum giftbergense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 968 | p225 = Solanum giganteum | p18 = [[Fitxategi:Solanum giganteum (26563405705).jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 969 | p225 = Solanum gigantophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 970 | p225 = Solanum gilesii | p18 = [[Fitxategi:Solanum gilesii - Flickr - Kevin Thiele.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 971 | p225 = Solanum gilioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 972 | p225 = Solanum gillettii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 973 | p225 = Solanum gilo | p18 = [[Fitxategi:Solanum gilo fruit (9224893509).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 974 | p225 = Solanum giorgii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 975 | p225 = Solanum glabellum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 976 | p225 = Solanum glaberrimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 977 | p225 = Solanum glabratum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 978 | p225 = Solanum glabrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 979 | p225 = Solanum glanduliferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 980 | p225 = Solanum glandulosipilosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 981 | p225 = Solanum glandulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 982 | p225 = Solanum glaucescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 983 | p225 = Solanum glaucophyllum | p18 = [[Fitxategi:Solanum glaucophyllum 1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 984 | p225 = Solanum globiferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 985 | p225 = Solanum globosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 986 | p225 = Solanum glomuliflorum | p18 = [[Fitxategi:Solanum glomuliflorum Sendtn. (11007701333).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 987 | p225 = Solanum glutinosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 988 | p225 = Solanum gnaphalocarpon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 989 | p225 = Solanum gnaphaloides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 990 | p225 = Solanum godfreyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 991 | p225 = Solanum goetzei | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 992 | p225 = Solanum gollmeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 993 | p225 = Solanum gomphodes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 994 | p225 = Solanum gomphoidellum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 995 | p225 = Solanum gonaivense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 996 | p225 = Solanum gonatotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 997 | p225 = Solanum goniocaulon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 998 | p225 = Solanum gonocladum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 999 | p225 = Solanum gonyrhachis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1000 | p225 = Solanum goodspeedii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1001 | p225 = Solanum gorgoneum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1002 | p225 = Solanum gossypinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1003 | p225 = Solanum goudotii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1004 | p225 = Solanum gourlayi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1005 | p225 = Solanum graciliflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1006 | p225 = Solanum gracilifrons | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1007 | p225 = Solanum gracilius }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1008 | p225 = Solanum gracillimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1009 | p225 = Solanum grandidentatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1010 | p225 = Solanum grandiflorum | p18 = [[Fitxategi:Solanum grandiflorum 1.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1011 | p225 = Solanum grandifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1012 | p225 = Solanum granelianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1013 | p225 = Solanum graniticola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1014 | p225 = Solanum graniticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1015 | p225 = Solanum granuloso-leprosum | p18 = [[Fitxategi:Sgranulosum-leprosum2.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1016 | p225 = Solanum gratum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1017 | p225 = Solanum graveolens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1018 | p225 = Solanum grayi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1019 | p225 = Solanum grewioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1020 | p225 = Solanum griffithii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1021 | p225 = Solanum grisebachianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1022 | p225 = Solanum grossedentatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1023 | p225 = Solanum grossularia }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1024 | p225 = Solanum grotei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1025 | p225 = Solanum guamense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1026 | p225 = Solanum guamuchilense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1027 | p225 = Solanum guanicense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1028 | p225 = Solanum guaraniticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1029 | p225 = Solanum guerreroense | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1030 | p225 = Solanum guianense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1031 | p225 = Solanum guineense | p18 = [[Fitxategi:Solanum guineense 1DS-II 1-9239.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1032 | p225 = Solanum gula }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1033 | p225 = Solanum gundlachii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1034 | p225 = Solanum guzmanguense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1035 | p225 = Solanum gympiense | p18 = [[Fitxategi:Solanum gympiense.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1036 | p225 = Solanum haarupii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1037 | p225 = Solanum habrocaulon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1038 | p225 = Solanum habrochaites | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1039 | p225 = Solanum hadaq }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1040 | p225 = Solanum haematocladum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1041 | p225 = Solanum hainanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1042 | p225 = Solanum haitense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1043 | p225 = Solanum haleakalaense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1044 | p225 = Solanum halophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1045 | p225 = Solanum hamatile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1046 | p225 = Solanum hamulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1047 | p225 = Solanum handelianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1048 | p225 = Solanum hannemanii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1049 | p225 = Solanum hapalosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1050 | p225 = Solanum hapalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1051 | p225 = Solanum harmandii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1052 | p225 = Solanum hartwegii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1053 | p225 = Solanum hasslerianum | p18 = [[Fitxategi:Solanum hasslerianum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1054 | p225 = Solanum hastatilobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1055 | p225 = Solanum hastifolium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1056 | p225 = Solanum hastiforme | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1057 | p225 = Solanum hauthalii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1058 | p225 = Solanum havanense | p18 = [[Fitxategi:Solanum havanense CF9A4983 Aji de China.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1059 | p225 = Solanum hawkesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1060 | p225 = Solanum hayesii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1061 | p225 = Solanum hazenii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1062 | p225 = Solanum hebecarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1063 | p225 = Solanum hederiradiculum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1064 | p225 = Solanum hedjazense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1065 | p225 = Solanum heinianum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1066 | p225 = Solanum heiseri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1067 | p225 = Solanum heleonastes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1068 | p225 = Solanum helleri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1069 | p225 = Solanum hemisymphyes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1070 | p225 = Solanum henryi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1071 | p225 = Solanum herba-bona }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1072 | p225 = Solanum herbabona }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1073 | p225 = Solanum herbertianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1074 | p225 = Solanum herculeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1075 | p225 = Solanum hermannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1076 | p225 = Solanum hermannioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1077 | p225 = Solanum hernandesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1078 | p225 = Solanum herthae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1079 | p225 = Solanum hesperium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1080 | p225 = Solanum heteracanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1081 | p225 = Solanum heteranthera }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1082 | p225 = Solanum heterantherum | p18 = [[Fitxategi:Tomatillo Parque Nacional Llanos de Challe 19.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1083 | p225 = Solanum heterochondrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1084 | p225 = Solanum heteroclitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1085 | p225 = Solanum heterodoxum | p18 = [[Fitxategi:Solanum heterodoxum B.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1086 | p225 = Solanum heterogonum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1087 | p225 = Solanum heteromorphum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1088 | p225 = Solanum heteropodium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1089 | p225 = Solanum heudelotii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1090 | p225 = Solanum heudesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1091 | p225 = Solanum hexandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1092 | p225 = Solanum heynii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1093 | p225 = Solanum hibernum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1094 | p225 = Solanum hibiscifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1095 | p225 = Solanum hidetaroi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1096 | p225 = Solanum hierochuntinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1097 | p225 = Solanum hieronymi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1098 | p225 = Solanum higueranum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1099 | p225 = Solanum hildebrandtii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1100 | p225 = Solanum hillebrandii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1101 | p225 = Solanum himatacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1102 | p225 = Solanum hindsianum | p18 = [[Fitxategi:Solanum hindsianum-- Hind's Nightshade (27681104201).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1103 | p225 = Solanum hintonii | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1104 | p225 = Solanum hirsuticaule }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1105 | p225 = Solanum hirsutissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1106 | p225 = Solanum hirtellum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1107 | p225 = Solanum hirtulum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1108 | p225 = Solanum hirtum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1109 | p225 = Solanum hispidum | p18 = [[Fitxategi:Solanum hispidum 3.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1110 | p225 = Solanum hjertingii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1111 | p225 = Solanum hoehnei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1112 | p225 = Solanum hoffmannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1113 | p225 = Solanum hoffmanseggii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1114 | p225 = Solanum hohenackeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1115 | p225 = Solanum holocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1116 | p225 = Solanum holophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1117 | p225 = Solanum holosericeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1118 | p225 = Solanum holtzii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1119 | p225 = Solanum homalospermum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1120 | p225 = Solanum homblei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1121 | p225 = Solanum hondelmannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1122 | p225 = Solanum hondurense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1123 | p225 = Solanum honopuense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1124 | p225 = Solanum hookerianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1125 | p225 = Solanum hoopesii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1126 | p225 = Solanum hoplopetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1127 | p225 = Solanum hoplophorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1128 | p225 = Solanum horizontale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1129 | p225 = Solanum horovitzii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1130 | p225 = Solanum horridum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1131 | p225 = Solanum hostmannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1132 | p225 = Solanum hotteanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1133 | p225 = Solanum hougasii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1134 | p225 = Solanum houstonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1135 | p225 = Solanum hovei | p18 = [[Fitxategi:Solanum hovei Dunal (52792011201).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1136 | p225 = Solanum huallagense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1137 | p225 = Solanum huancabambense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1138 | p225 = Solanum huancavelicae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1139 | p225 = Solanum huarochiriense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1140 | p225 = Solanum huastecanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1141 | p225 = Solanum huayavillense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1142 | p225 = Solanum huaylasense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1143 | p225 = Solanum huehuetecum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1144 | p225 = Solanum hugonis | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1145 | p225 = Solanum huilense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1146 | p225 = Solanum huitlanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1147 | p225 = Solanum humblotii | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1148 | p225 = Solanum humboldtianum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1149 | p225 = Solanum humectophilum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1150 | p225 = Solanum humifusum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1151 | p225 = Solanum humile | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1152 | p225 = Solanum hunzikeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1153 | p225 = Solanum hutchisonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1154 | p225 = Solanum hydroides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1155 | p225 = Solanum hygrophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1156 | p225 = Solanum hygrothermicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1157 | p225 = Solanum hylobium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1158 | p225 = Solanum hyoscyamifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1159 | p225 = Solanum hyoscyamoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1160 | p225 = Solanum hypacrarthrum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1161 | p225 = Solanum hypaleurotrichum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1162 | p225 = Solanum hypermegethes | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1163 | p225 = Solanum hypiodes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1164 | p225 = Solanum hypocalycosarcum | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1165 | p225 = Solanum hypoleucum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1166 | p225 = Solanum hypomalacophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1167 | p225 = Solanum hypomalacothrix }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1168 | p225 = Solanum hypomalacum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1169 | p225 = Solanum hypomicropogon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1170 | p225 = Solanum hypopsilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1171 | p225 = Solanum hyporhodium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1172 | p225 = Solanum hypostichopogon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1173 | p225 = Solanum hystrix }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1174 | p225 = Solanum ierense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1175 | p225 = Solanum igniferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1176 | p225 = Solanum ilicifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1177 | p225 = Solanum iltisii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1178 | p225 = Solanum imamense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1179 | p225 = Solanum imbaburense | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1180 | p225 = Solanum imberbe }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1181 | p225 = Solanum imerinense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1182 | p225 = Solanum immane }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1183 | p225 = Solanum immite | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1184 | p225 = Solanum impar }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1185 | p225 = Solanum improvidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1186 | p225 = Solanum inaequale | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1187 | p225 = Solanum inaequilaterale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1188 | p225 = Solanum inaequilaterum | p18 = [[Fitxategi:Solanum inaequilaterum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1189 | p225 = Solanum inaequiradians | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1190 | p225 = Solanum inamoenum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1191 | p225 = Solanum incahuasinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1192 | p225 = Solanum incamayoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1193 | p225 = Solanum incanoalabastrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1194 | p225 = Solanum incanum | p18 = [[Fitxategi:Solanum incanum 002.JPG|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1195 | p225 = Solanum incarceratum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1196 | p225 = Solanum incasicum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1197 | p225 = Solanum inceanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1198 | p225 = Solanum incertum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1199 | p225 = Solanum incisum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1200 | p225 = Solanum incompletum | p18 = [[Fitxategi:Solanum incompletum (6698092511).jpg|center|100px]] | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1201 | p225 = Solanum incomptum | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1202 | p225 = Solanum inconspicuum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1203 | p225 = Solanum inconstans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1204 | p225 = Solanum incurvipilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1205 | p225 = Solanum incurvum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1206 | p225 = Solanum indecorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1207 | p225 = Solanum indicum | p18 = [[Fitxategi:Gardenology.org-IMG 7651 qsbg11mar.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1208 | p225 = Solanum indivisum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1209 | p225 = Solanum inelegans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1210 | p225 = Solanum inflatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1211 | p225 = Solanum infundibuliforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1212 | p225 = Solanum infuscatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1213 | p225 = Solanum ingaefolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1214 | p225 = Solanum ingifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1215 | p225 = Solanum innoxium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1216 | p225 = Solanum inodorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1217 | p225 = Solanum inopinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1218 | p225 = Solanum inops }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1219 | p225 = Solanum insanum | p18 = [[Fitxategi:Solanum insanum 3.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1220 | p225 = Solanum inscendens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1221 | p225 = Solanum insidiosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1222 | p225 = Solanum insolaesolis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1223 | p225 = Solanum insulae-paschalis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1224 | p225 = Solanum insulae-pinorum | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1225 | p225 = Solanum insulanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1226 | p225 = Solanum integerrimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1227 | p225 = Solanum integrifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum integrifolium Poir.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1228 | p225 = Solanum integrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1229 | p225 = Solanum interandinum | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1230 | p225 = Solanum interius }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1231 | p225 = Solanum intermedium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1232 | p225 = Solanum intonsum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1233 | p225 = Solanum intrusum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1234 | p225 = Solanum invictum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1235 | p225 = Solanum involucratum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1236 | p225 = Solanum iodes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1237 | p225 = Solanum iodinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1238 | p225 = Solanum iodotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1239 | p225 = Solanum ionidium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1240 | p225 = Solanum iopetalum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1241 | p225 = Solanum ipomoea }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1242 | p225 = Solanum ipomoeoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1243 | p225 = Solanum iraniense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1244 | p225 = Solanum irazuense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1245 | p225 = Solanum irenaeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1246 | p225 = Solanum irosinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1247 | p225 = Solanum irregulare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1248 | p225 = Solanum isabellei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1249 | p225 = Solanum isodynamum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1250 | p225 = Solanum isthmicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1251 | p225 = Solanum ivohibe }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1252 | p225 = Solanum jabrense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1253 | p225 = Solanum jacquemontii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1254 | p225 = Solanum jacquinii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1255 | p225 = Solanum jaegeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1256 | p225 = Solanum jaenense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1257 | p225 = Solanum jalcae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1258 | p225 = Solanum jaliscanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1259 | p225 = Solanum jamaicense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1260 | p225 = Solanum jamesii | p18 = [[Fitxategi:Solanum jamesii - Flickr - aspidoscelis.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1261 | p225 = Solanum jamesonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1262 | p225 = Solanum japonense | p18 = [[Fitxategi:Solanum japonense 1.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1263 | p225 = Solanum japurense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1264 | p225 = Solanum jasminifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1265 | p225 = Solanum jasminoides | p18 = [[Fitxategi:Solanum jasminoides3.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1266 | p225 = Solanum jatrophifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1267 | p225 = Solanum jelskii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1268 | p225 = Solanum jemense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1269 | p225 = Solanum jespersenii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1270 | p225 = Solanum jobsonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1271 | p225 = Solanum johannae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1272 | p225 = Solanum johnsonianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1273 | p225 = Solanum johnstonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1274 | p225 = Solanum jubae | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1275 | p225 = Solanum jubeba }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1276 | p225 = Solanum jucundum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1277 | p225 = Solanum juglandifolium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1278 | p225 = Solanum jujuyense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1279 | p225 = Solanum julocrotonoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1280 | p225 = Solanum juncalense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1281 | p225 = Solanum junctum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1282 | p225 = Solanum junghuhnii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1283 | p225 = Solanum juninense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1284 | p225 = Solanum jussiaei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1285 | p225 = Solanum justischmidtii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1286 | p225 = Solanum juvenale | p18 = [[Fitxategi:Solanum juvenale 114895355.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1287 | p225 = Solanum juzepczuckii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1288 | p225 = Solanum juzepczukii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1289 | p225 = Solanum kaernbachii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1290 | p225 = Solanum kagehense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1291 | p225 = Solanum kaitisis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1292 | p225 = Solanum kandtii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1293 | p225 = Solanum karsense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1294 | p225 = Solanum kauaiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1295 | p225 = Solanum kayamae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1296 | p225 = Solanum keniense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1297 | p225 = Solanum kenoyeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1298 | p225 = Solanum kentrocaule }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1299 | p225 = Solanum kerrii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1300 | p225 = Solanum kesselbrenneri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1301 | p225 = Solanum khasianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1302 | p225 = Solanum kibweziense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1303 | p225 = Solanum kieseritzkii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1304 | p225 = Solanum kieslingii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1305 | p225 = Solanum kifinikense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1306 | p225 = Solanum kioniotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1307 | p225 = Solanum kitagawae | p18 = [[Fitxategi:Solanum kitagawae.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1308 | p225 = Solanum kleinii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1309 | p225 = Solanum knappiae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1310 | p225 = Solanum knoblochii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1311 | p225 = Solanum kollastrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1312 | p225 = Solanum koniortodes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1313 | p225 = Solanum krauseanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1314 | p225 = Solanum kriegeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1315 | p225 = Solanum kuhlmannianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1316 | p225 = Solanum kulliwaita | p18 = [[Fitxategi:Solanum kulliwaita - leaves.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1317 | p225 = Solanum kunzei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1318 | p225 = Solanum kupperi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1319 | p225 = Solanum kurtzianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1320 | p225 = Solanum kurzii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1321 | p225 = Solanum kwebense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1322 | p225 = Solanum labyrinthinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1323 | p225 = Solanum lacerdae | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1324 | p225 = Solanum lachneion }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1325 | p225 = Solanum lachnophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1326 | p225 = Solanum laciniatum | p18 = [[Fitxategi:2007 solanum laciniatum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1327 | p225 = Solanum lacteum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1328 | p225 = Solanum lacunarium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1329 | p225 = Solanum laeve }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1330 | p225 = Solanum laevigatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1331 | p225 = Solanum lagenarium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1332 | p225 = Solanum lagoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1333 | p225 = Solanum lagunense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1334 | p225 = Solanum lambertii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1335 | p225 = Solanum lambii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1336 | p225 = Solanum lamprocarpum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1337 | p225 = Solanum lanaevestitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1338 | p225 = Solanum lanaiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1339 | p225 = Solanum lanatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1340 | p225 = Solanum lanceifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1341 | p225 = Solanum lanceolatum | p18 = [[Fitxategi:Solanum lanceolatum.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1342 | p225 = Solanum lanciforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1343 | p225 = Solanum landbeckii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1344 | p225 = Solanum lanigerum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1345 | p225 = Solanum lantana }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1346 | p225 = Solanum lanuginosum | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1347 | p225 = Solanum lanzae | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1348 | p225 = Solanum lapazense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1349 | p225 = Solanum lapidosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1350 | p225 = Solanum laplaticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1351 | p225 = Solanum largiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1352 | p225 = Solanum lasiantherum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1353 | p225 = Solanum lasianthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1354 | p225 = Solanum lasiocarpum | p18 = [[Fitxategi:Solanum lasiocarpum - Indian nightshade at Kappimala, Alakode (2).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1355 | p225 = Solanum lasiocladum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1356 | p225 = Solanum lasiophyllum | p18 = [[Fitxategi:Solanum lasiophyllum1LEST.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1357 | p225 = Solanum lasiopodium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1358 | p225 = Solanum latens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1359 | p225 = Solanum lateritium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1360 | p225 = Solanum latiflorum | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1361 | p225 = Solanum laurifrons }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1362 | p225 = Solanum lauterbachii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1363 | p225 = Solanum laxissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1364 | p225 = Solanum laxum | p18 = [[Fitxategi:Solanum 2.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1365 | p225 = Solanum laysanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1366 | p225 = Solanum lechleri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1367 | p225 = Solanum lechnoviczii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1368 | p225 = Solanum ledermannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1369 | p225 = Solanum ledesmense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1370 | p225 = Solanum lehmannianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1371 | p225 = Solanum lehmannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1372 | p225 = Solanum leiboldianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1373 | p225 = Solanum leiophyllum | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1374 | p225 = Solanum lentum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1375 | p225 = Solanum leonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1376 | p225 = Solanum leontopodium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1377 | p225 = Solanum leopoldense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1378 | p225 = Solanum lepidocaule }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1379 | p225 = Solanum lepidotum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1380 | p225 = Solanum leprosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1381 | p225 = Solanum leptacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1382 | p225 = Solanum leptocaulon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1383 | p225 = Solanum leptophyes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1384 | p225 = Solanum leptophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1385 | p225 = Solanum leptopodum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1386 | p225 = Solanum leptorhachis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1387 | p225 = Solanum leptosepalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1388 | p225 = Solanum leptostachys | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1389 | p225 = Solanum leratii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1390 | p225 = Solanum lesteri | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1391 | p225 = Solanum leucandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1392 | p225 = Solanum leucocarpon | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1393 | p225 = Solanum leucodendron | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1394 | p225 = Solanum leucophaeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1395 | p225 = Solanum leucophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1396 | p225 = Solanum leucopogon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1397 | p225 = Solanum leucosporum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1398 | p225 = Solanum lhotskyanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1399 | p225 = Solanum lianiforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1400 | p225 = Solanum lianoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1401 | p225 = Solanum lichtensteinii | p18 = [[Fitxategi:Solanum lichtensteinii 1DS-II 1-2512.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1402 | p225 = Solanum lidii | p18 = [[Fitxategi:Solanum lidii kz3.JPG|center|100px]] | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1403 | p225 = Solanum lignescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1404 | p225 = Solanum lignicaule | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1405 | p225 = Solanum ligustrinum | p18 = [[Fitxategi:Solanum ligustrinum 008.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1406 | p225 = Solanum lilacinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1407 | p225 = Solanum limbaniense | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1408 | p225 = Solanum limense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1409 | p225 = Solanum limitaneum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1410 | p225 = Solanum limitare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1411 | p225 = Solanum limoncochaense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1412 | p225 = Solanum lindenii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1413 | p225 = Solanum lindheimerianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1414 | p225 = Solanum linearifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1415 | p225 = Solanum linearisepalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1416 | p225 = Solanum lineatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1417 | p225 = Solanum linifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1418 | p225 = Solanum linkianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1419 | p225 = Solanum linnaeanum | p18 = [[Fitxategi:Starr 060225-8712 Solanum linnaeanum.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1420 | p225 = Solanum liriunianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1421 | p225 = Solanum lithophilum | p18 = [[Fitxategi:Solanum lithophilum flower and fruit.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1422 | p225 = Solanum litocladum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1423 | p225 = Solanum litoraneum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1424 | p225 = Solanum littorale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1425 | p225 = Solanum litusinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1426 | p225 = Solanum liximitante }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1427 | p225 = Solanum lobatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1428 | p225 = Solanum lobbianum | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1429 | p225 = Solanum lobulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1430 | p225 = Solanum longestamineum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1431 | p225 = Solanum longevirgatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1432 | p225 = Solanum longiconicum | p18 = [[Fitxategi:Solanum longiconicum 2.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1433 | p225 = Solanum longidentatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1434 | p225 = Solanum longifilamentum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1435 | p225 = Solanum longiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1436 | p225 = Solanum longimucronatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1437 | p225 = Solanum longipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1438 | p225 = Solanum longissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1439 | p225 = Solanum longistylum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1440 | p225 = Solanum longiusculum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1441 | p225 = Solanum lopez-camarenae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1442 | p225 = Solanum lorentzii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1443 | p225 = Solanum loretoanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1444 | p225 = Solanum loxense | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1445 | p225 = Solanum loxophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1446 | p225 = Solanum lucani }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1447 | p225 = Solanum lucens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1448 | p225 = Solanum lucorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1449 | p225 = Solanum luculentum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1450 | p225 = Solanum luederitzii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1451 | p225 = Solanum luffocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1452 | p225 = Solanum lujaei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1453 | p225 = Solanum lumholtzianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1454 | p225 = Solanum lunatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1455 | p225 = Solanum lundellii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1456 | p225 = Solanum lundianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1457 | p225 = Solanum luridifuscescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1458 | p225 = Solanum lusitanicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1459 | p225 = Solanum luteoalbum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1460 | p225 = Solanum luteoliflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1461 | p225 = Solanum luteum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1462 | p225 = Solanum luxurians }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1463 | p225 = Solanum luzoniense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1464 | p225 = Solanum lyciiforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1465 | p225 = Solanum lycioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1466 | p225 = Solanum lycocarpum | p18 = [[Fitxategi:Ramo de lobeiro.JPG|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1467 | p225 = Solanum lycopersicoides | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1468 | p225 = Solanum lycopersicum | p18 = [[Fitxategi:Pomodorini sulla pianta.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1469 | p225 = Solanum lykipiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1470 | p225 = Solanum lyratifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1471 | p225 = Solanum lyratum | p18 = [[Fitxategi:Solanum lyratum(fruits)091121.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1472 | p225 = Solanum lysimachioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1473 | p225 = Solanum lythrocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1474 | p225 = Solanum macaonense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1475 | p225 = Solanum macbridei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1476 | p225 = Solanum macdanielsii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1477 | p225 = Solanum macilentum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1478 | p225 = Solanum macolae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1479 | p225 = Solanum macoorai | p18 = [[Fitxategi:Solanum macoorai 175984062.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1480 | p225 = Solanum macracanthum | p18 = [[Fitxategi:Solanum macranthum 06.JPG|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1481 | p225 = Solanum macranthemum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1482 | p225 = Solanum macrantherum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1483 | p225 = Solanum macranthum | p18 = [[Fitxategi:Solanum crinitum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1484 | p225 = Solanum macrobotryon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1485 | p225 = Solanum macrocarpon | p18 = [[Fitxategi:Solanum macrocarpon HabitusFruits BotGardBln0906a.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1486 | p225 = Solanum macrodon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1487 | p225 = Solanum macronema }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1488 | p225 = Solanum macrophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1489 | p225 = Solanum macropilosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1490 | p225 = Solanum macropus }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1491 | p225 = Solanum macrosepalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1492 | p225 = Solanum macrothyrsum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1493 | p225 = Solanum macrotonum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1494 | p225 = Solanum madagascariense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1495 | p225 = Solanum madrense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1496 | p225 = Solanum maestrense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1497 | p225 = Solanum magdalenae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1498 | p225 = Solanum magdalenense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1499 | p225 = Solanum maglia | p18 = [[Fitxategi:Roze fig.11 et 12.png|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1500 | p225 = Solanum magnifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1501 | p225 = Solanum magnusianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1502 | p225 = Solanum mahoriense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1503 | p225 = Solanum maingayi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1504 | p225 = Solanum mairei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1505 | p225 = Solanum malacochlamys }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1506 | p225 = Solanum malacothrix }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1507 | p225 = Solanum malacoxylon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1508 | p225 = Solanum maleolens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1509 | p225 = Solanum malignum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1510 | p225 = Solanum malinchense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1511 | p225 = Solanum malindiense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1512 | p225 = Solanum malletii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1513 | p225 = Solanum malmeanum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1514 | p225 = Solanum mammosum | p18 = [[Fitxategi:Buahapaini.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1515 | p225 = Solanum mamosissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1516 | p225 = Solanum manabiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1517 | p225 = Solanum mangaschae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1518 | p225 = Solanum manicatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1519 | p225 = Solanum mankiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1520 | p225 = Solanum mannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1521 | p225 = Solanum manoelii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1522 | p225 = Solanum manoteranthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1523 | p225 = Solanum manucaling }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1524 | p225 = Solanum mapiricum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1525 | p225 = Solanum mapiriense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1526 | p225 = Solanum maracayuense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1527 | p225 = Solanum maranguapense | p18 = [[Fitxategi:Solanum maranguapense Bitter (14422446126).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1528 | p225 = Solanum maranguense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1529 | p225 = Solanum marantifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1530 | p225 = Solanum margaritense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1531 | p225 = Solanum marginatum | p18 = [[Fitxategi:Solanum marginatum1LEST.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1532 | p225 = Solanum mariae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1533 | p225 = Solanum mariannae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1534 | p225 = Solanum mariannense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1535 | p225 = Solanum marinasense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1536 | p225 = Solanum maritimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1537 | p225 = Solanum marmeladense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1538 | p225 = Solanum marmellosanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1539 | p225 = Solanum marmoratum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1540 | p225 = Solanum marojejy }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1541 | p225 = Solanum marquesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1542 | p225 = Solanum marsilianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1543 | p225 = Solanum martensii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1544 | p225 = Solanum martinisii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1545 | p225 = Solanum martinsii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1546 | p225 = Solanum masafueranum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1547 | p225 = Solanum massaiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1548 | p225 = Solanum matadori }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1549 | p225 = Solanum matehualae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1550 | p225 = Solanum maternum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1551 | p225 = Solanum mathewsii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1552 | p225 = Solanum maturecalvans | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1553 | p225 = Solanum mauense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1554 | p225 = Solanum mauritianum | p18 = [[Fitxategi:Solanummauritianum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1555 | p225 = Solanum maximowiczii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1556 | p225 = Solanum mayanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1557 | p225 = Solanum mechonguense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1558 | p225 = Solanum medianiviolaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1559 | p225 = Solanum medians | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1560 | p225 = Solanum medicagineum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1561 | p225 = Solanum medusae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1562 | p225 = Solanum medusocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1563 | p225 = Solanum megacarpum | p18 = [[Fitxategi:Solanum megacarpum 1.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1564 | p225 = Solanum megalochiton }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1565 | p225 = Solanum megalonyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1566 | p225 = Solanum megalophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1567 | p225 = Solanum megalospermum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1568 | p225 = Solanum megaspermum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1569 | p225 = Solanum megistacrolobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1570 | p225 = Solanum megistophyllidium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1571 | p225 = Solanum meizonanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1572 | p225 = Solanum melanandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1573 | p225 = Solanum melancholicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1574 | p225 = Solanum melaniferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1575 | p225 = Solanum melanospermum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1576 | p225 = Solanum melanostictocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1577 | p225 = Solanum melanoxylon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1578 | p225 = Solanum melastomoides | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1579 | p225 = Solanum melissarum | p18 = [[Fitxategi:Solanum melissarum, flower, buds, dec 2012, WC.jpg|center|100px]] | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1580 | p225 = Solanum mellobarretoi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1581 | p225 = Solanum meloncillo }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1582 | p225 = Solanum melongena | p18 = [[Fitxategi:Solanum melongena 24 08 2012 (1).JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1583 | p225 = Solanum melongenifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1584 | p225 = Solanum memaoyanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1585 | p225 = Solanum membranifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1586 | p225 = Solanum membranisepalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1587 | p225 = Solanum memecylonoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1588 | p225 = Solanum memphiticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1589 | p225 = Solanum mendax }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1590 | p225 = Solanum mendocianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1591 | p225 = Solanum mendocinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1592 | p225 = Solanum mentiens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1593 | p225 = Solanum menziesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1594 | p225 = Solanum meridense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1595 | p225 = Solanum meridionale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1596 | p225 = Solanum merkeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1597 | p225 = Solanum merrillianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1598 | p225 = Solanum mesadenium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1599 | p225 = Solanum mesomorphum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1600 | p225 = Solanum mesopliarthrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1601 | p225 = Solanum metarsium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1602 | p225 = Solanum metrobotryon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1603 | p225 = Solanum mexiae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1604 | p225 = Solanum meyeri-johannis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1605 | p225 = Solanum micans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1606 | p225 = Solanum michaelis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1607 | p225 = Solanum michoacanum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1608 | p225 = Solanum micrantherum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1609 | p225 = Solanum microcarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1610 | p225 = Solanum microdontum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1611 | p225 = Solanum microleprodes | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1612 | p225 = Solanum microphyllidium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1613 | p225 = Solanum microphyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1614 | p225 = Solanum microspermum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1615 | p225 = Solanum microtatanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1616 | p225 = Solanum miersii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1617 | p225 = Solanum mildbraedii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1618 | p225 = Solanum millanii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1619 | p225 = Solanum milnei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1620 | p225 = Solanum miltomate }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1621 | p225 = Solanum minax }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1622 | p225 = Solanum minutibaccatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1623 | p225 = Solanum minutiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1624 | p225 = Solanum minutifoliolum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1625 | p225 = Solanum miquelii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1626 | p225 = Solanum mirabile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1627 | p225 = Solanum miragoanae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1628 | p225 = Solanum mirikense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1629 | p225 = Solanum missimense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1630 | p225 = Solanum mitchellianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1631 | p225 = Solanum mite }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1632 | p225 = Solanum mitlense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1633 | p225 = Solanum miyakojimense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1634 | p225 = Solanum mochiquense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1635 | p225 = Solanum mocinianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1636 | p225 = Solanum modestum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1637 | p225 = Solanum moenchii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1638 | p225 = Solanum moense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1639 | p225 = Solanum moestum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1640 | p225 = Solanum molestum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1641 | p225 = Solanum molinarum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1642 | p225 = Solanum molinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1643 | p225 = Solanum mollepujroense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1644 | p225 = Solanum mollissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1645 | p225 = Solanum molliusculum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1646 | p225 = Solanum monachophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1647 | p225 = Solanum monactinanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1648 | p225 = Solanum monadelphum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1649 | p225 = Solanum monanthemon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1650 | p225 = Solanum monanthos }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1651 | p225 = Solanum monarchostemon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1652 | p225 = Solanum moniliforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1653 | p225 = Solanum monotanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1654 | p225 = Solanum montanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1655 | p225 = Solanum monteiroi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1656 | p225 = Solanum montevidense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1657 | p225 = Solanum montigenum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1658 | p225 = Solanum morellifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1659 | p225 = Solanum morelliforme | p18 = [[Fitxategi:Solanum morelliforme0.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1660 | p225 = Solanum morii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1661 | p225 = Solanum moritzianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1662 | p225 = Solanum morrisonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1663 | p225 = Solanum mortonianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1664 | p225 = Solanum mortonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1665 | p225 = Solanum moschatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1666 | p225 = Solanum moscopanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1667 | p225 = Solanum moszkowskii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1668 | p225 = Solanum moxosense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1669 | p225 = Solanum mozinianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1670 | p225 = Solanum muansense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1671 | p225 = Solanum mucronatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1672 | p225 = Solanum muelleri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1673 | p225 = Solanum muenscheri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1674 | p225 = Solanum muha }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1675 | p225 = Solanum multiangulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1676 | p225 = Solanum multidissectum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1677 | p225 = Solanum multifidum | p18 = [[Fitxategi:Solanum multifidum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1678 | p225 = Solanum multiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1679 | p225 = Solanum multifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1680 | p225 = Solanum multiglandulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1681 | p225 = Solanum multiglochidiatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1682 | p225 = Solanum multiinterruptum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1683 | p225 = Solanum multijugum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1684 | p225 = Solanum multinervium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1685 | p225 = Solanum multispinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1686 | p225 = Solanum multivenosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1687 | p225 = Solanum munitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1688 | p225 = Solanum muricatum | p18 = [[Fitxategi:Solanum muricatum Flower and Fruit.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1689 | p225 = Solanum murinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1690 | p225 = Solanum murphyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1691 | p225 = Solanum muticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1692 | p225 = Solanum mutisii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1693 | p225 = Solanum myosotis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1694 | p225 = Solanum myoxotrichum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1695 | p225 = Solanum myriacanthum | p18 = [[Fitxategi:Solanum myriacanthum leaf.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1696 | p225 = Solanum myriadenium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1697 | p225 = Solanum myrianthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1698 | p225 = Solanum myrsinoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1699 | p225 = Solanum myrtifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1700 | p225 = Solanum nakurense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1701 | p225 = Solanum namaense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1702 | p225 = Solanum namaquense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1703 | p225 = Solanum nannodes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1704 | p225 = Solanum nanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1705 | p225 = Solanum naratida }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1706 | p225 = Solanum narcoticosmum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1707 | p225 = Solanum narcoticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1708 | p225 = Solanum narense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1709 | p225 = Solanum naucinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1710 | p225 = Solanum naumannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1711 | p225 = Solanum nava }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1712 | p225 = Solanum nayaritense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1713 | p225 = Solanum ndellense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1714 | p225 = Solanum neei | p18 = [[Fitxategi:Photograph of the holotype of Solanum neei - PhytoKeys-018-001-g003.jpeg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1715 | p225 = Solanum neesianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1716 | p225 = Solanum neglectum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1717 | p225 = Solanum nelsonii | p18 = [[Fitxategi:Starr 080603-5696 Solanum nelsonii.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1718 | p225 = Solanum nematopus }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1719 | p225 = Solanum nematorhachis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1720 | p225 = Solanum nematosepalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1721 | p225 = Solanum nemophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1722 | p225 = Solanum nemorense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1723 | p225 = Solanum nemorosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1724 | p225 = Solanum neoanglicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1725 | p225 = Solanum neocardenasii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1726 | p225 = Solanum neogriffithii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1727 | p225 = Solanum neorickii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1728 | p225 = Solanum neorossii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1729 | p225 = Solanum neovalenzuelae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1730 | p225 = Solanum neovargasii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1731 | p225 = Solanum neovavilovii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1732 | p225 = Solanum neoweberbaueri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1733 | p225 = Solanum neriifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1734 | p225 = Solanum nesiotes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1735 | p225 = Solanum nesophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1736 | p225 = Solanum newtonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1737 | p225 = Solanum nguelense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1738 | p225 = Solanum nicaraguense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1739 | p225 = Solanum nicotianifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1740 | p225 = Solanum nienkui }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1741 | p225 = Solanum nigrescens | p18 = [[Fitxategi:Solanum douglasii 2004-04-07.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1742 | p225 = Solanum nigricans | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1743 | p225 = Solanum nigriviolaceum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1744 | p225 = Solanum nigrum | p18 = [[Fitxategi:Solanum nigrum.jpeg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1745 | p225 = Solanum nilagiricum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1746 | p225 = Solanum nitidibaccatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1747 | p225 = Solanum nitidum | p18 = [[Fitxategi:Solanum nitidum.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1748 | p225 = Solanum nivalomontanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1749 | p225 = Solanum nobile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1750 | p225 = Solanum nocturnum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1751 | p225 = Solanum nodiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1752 | p225 = Solanum nolense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1753 | p225 = Solanum nolitangere }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1754 | p225 = Solanum nollanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1755 | p225 = Solanum nossibeense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1756 | p225 = Solanum novomexicanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1757 | p225 = Solanum nubicola | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1758 | p225 = Solanum nudum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1759 | p225 = Solanum nummularium | p18 = [[Fitxategi:Solanum nummularium - Flickr - Kevin Thiele.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1760 | p225 = Solanum nuricum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1761 | p225 = Solanum nutans | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1762 | p225 = Solanum nyctaginoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1763 | p225 = Solanum oaxacanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1764 | p225 = Solanum obispoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1765 | p225 = Solanum obliquatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1766 | p225 = Solanum obliquum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1767 | p225 = Solanum oblitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1768 | p225 = Solanum oblongifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum-oblongifolium.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1769 | p225 = Solanum oblongum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1770 | p225 = Solanum obovalifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1771 | p225 = Solanum occidentale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1772 | p225 = Solanum occultum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1773 | p225 = Solanum oceanicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1774 | p225 = Solanum ocellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1775 | p225 = Solanum ochoae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1776 | p225 = Solanum ochoanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1777 | p225 = Solanum ochracanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1778 | p225 = Solanum ochrancanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1779 | p225 = Solanum ochrandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1780 | p225 = Solanum ochranthum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1781 | p225 = Solanum ochrophyllum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1782 | p225 = Solanum ocoapense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1783 | p225 = Solanum octonum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1784 | p225 = Solanum odoriferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1785 | p225 = Solanum oedipus }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1786 | p225 = Solanum ogadense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1787 | p225 = Solanum ohrondii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1788 | p225 = Solanum oinidium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1789 | p225 = Solanum okadae | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1790 | p225 = Solanum oldfieldii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1791 | p225 = Solanum oleraceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1792 | p225 = Solanum olgae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1793 | p225 = Solanum oligacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1794 | p225 = Solanum oligandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1795 | p225 = Solanum oligodontum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1796 | p225 = Solanum oligolobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1797 | p225 = Solanum oligospermum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1798 | p225 = Solanum olivaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1799 | p225 = Solanum oliveirae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1800 | p225 = Solanum oliverianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1801 | p225 = Solanum olmosense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1802 | p225 = Solanum olmosianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1803 | p225 = Solanum olympicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1804 | p225 = Solanum omahekense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1805 | p225 = Solanum ombrophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1806 | p225 = Solanum omitiomirense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1807 | p225 = Solanum onagrifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1808 | p225 = Solanum oocarpum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1809 | p225 = Solanum oomsis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1810 | p225 = Solanum opacum | p18 = [[Fitxategi:Solanum opacum by Peter de Lange.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1811 | p225 = Solanum oplocense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1812 | p225 = Solanum oporinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1813 | p225 = Solanum oppositifolium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1814 | p225 = Solanum oranense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1815 | p225 = Solanum orbiculatibaccatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1816 | p225 = Solanum orbiculatum | p18 = [[Fitxategi:Solanum orbiculatum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1817 | p225 = Solanum orbignianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1818 | p225 = Solanum orgadophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1819 | p225 = Solanum organorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1820 | p225 = Solanum orgyale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1821 | p225 = Solanum orientale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1822 | p225 = Solanum ornans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1823 | p225 = Solanum ornatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1824 | p225 = Solanum orocense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1825 | p225 = Solanum orophilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1826 | p225 = Solanum ortegae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1827 | p225 = Solanum orthacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1828 | p225 = Solanum ortivum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1829 | p225 = Solanum ossicruentum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1830 | p225 = Solanum osteocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1831 | p225 = Solanum otites }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1832 | p225 = Solanum ottonis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1833 | p225 = Solanum ovalifolium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1834 | p225 = Solanum ovandense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1835 | p225 = Solanum ovatifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1836 | p225 = Solanum ovigerum | p18 = [[Fitxategi:Solanum ovigerum.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1837 | p225 = Solanum ovum-fringillae | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1838 | p225 = Solanum oxapampense | p18 = [[Fitxategi:Solanum oxapampense - leaves.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1839 | p225 = Solanum oxycarpum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1840 | p225 = Solanum oxycoccoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1841 | p225 = Solanum oxyphyllum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1842 | p225 = Solanum paaschenianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1843 | p225 = Solanum pabstii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1844 | p225 = Solanum pachimatium | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1845 | p225 = Solanum pachyandrum | p18 = [[Fitxategi:Solanum pachyandrum, blomma.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1846 | p225 = Solanum pachyarthrotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1847 | p225 = Solanum pachycalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1848 | p225 = Solanum pachyneuroides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1849 | p225 = Solanum pachyneurum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1850 | p225 = Solanum pachypetalon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1851 | p225 = Solanum pachystylum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1852 | p225 = Solanum pachytrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1853 | p225 = Solanum pacificum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1854 | p225 = Solanum palenquense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1855 | p225 = Solanum palinacanthum | p18 = [[Fitxategi:Solanum palinacanthum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1856 | p225 = Solanum palitans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1857 | p225 = Solanum pallidifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1858 | p225 = Solanum pallidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1859 | p225 = Solanum palmeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1860 | p225 = Solanum palmetorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1861 | p225 = Solanum palmillae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1862 | p225 = Solanum palqui }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1863 | p225 = Solanum paludosum | p18 = [[Fitxategi:Solanum paludosum Moric..jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1864 | p225 = Solanum palustre }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1865 | p225 = Solanum pampaninii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1866 | p225 = Solanum pampasense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1867 | p225 = Solanum pamplonense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1868 | p225 = Solanum panamense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1869 | p225 = Solanum pancheri | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1870 | p225 = Solanum panduraeforme }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1871 | p225 = Solanum panduriforme | p18 = [[Fitxategi:Solanum panduraeforme00.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1872 | p225 = Solanum paniculatum | p18 = [[Fitxategi:Jurubeba.JPG|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1873 | p225 = Solanum pannosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1874 | p225 = Solanum papaverifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1875 | p225 = Solanum papilionaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1876 | p225 = Solanum papita }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1877 | p225 = Solanum paposanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1878 | p225 = Solanum papuanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1879 | p225 = Solanum paraibanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1880 | p225 = Solanum paralum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1881 | p225 = Solanum paramoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1882 | p225 = Solanum paranense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1883 | p225 = Solanum parasiticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1884 | p225 = Solanum paratyense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1885 | p225 = Solanum parcistrigosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1886 | p225 = Solanum paredesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1887 | p225 = Solanum parishii | p18 = [[Fitxategi:Solanumparishii.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1888 | p225 = Solanum parodii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1889 | p225 = Solanum parvicorollatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1890 | p225 = Solanum parviflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1891 | p225 = Solanum parvifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1892 | p225 = Solanum pascoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1893 | p225 = Solanum pastillum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1894 | p225 = Solanum patellare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1895 | p225 = Solanum patellicalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1896 | p225 = Solanum patens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1897 | p225 = Solanum paucidens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1898 | p225 = Solanum pauciflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1899 | p225 = Solanum paucijugum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1900 | p225 = Solanum paucisectum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1901 | p225 = Solanum paucispinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1902 | p225 = Solanum paucissectum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1903 | p225 = Solanum pauperum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1904 | p225 = Solanum pavimenti }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1905 | p225 = Solanum pavonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1906 | p225 = Solanum peckii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1907 | p225 = Solanum pectinatum | p18 = [[Fitxategi:Solanum pectinatum, known as Huevo de Perro. (11396987355).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1908 | p225 = Solanum pedemontanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1909 | p225 = Solanum pedersenii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1910 | p225 = Solanum pedunculare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1911 | p225 = Solanum pedunculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1912 | p225 = Solanum peekelii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1913 | p225 = Solanum peikuoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1914 | p225 = Solanum pelagicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1915 | p225 = Solanum pelliceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1916 | p225 = Solanum peloquinianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1917 | p225 = Solanum pembae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1918 | p225 = Solanum pendulipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1919 | p225 = Solanum pendulum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1920 | p225 = Solanum pennellii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1921 | p225 = Solanum pensile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1922 | p225 = Solanum pentadactylon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1923 | p225 = Solanum pentagonocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1924 | p225 = Solanum pentaphyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1925 | p225 = Solanum pentheri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1926 | p225 = Solanum pentlandii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1927 | p225 = Solanum perattenuatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1928 | p225 = Solanum peregrinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1929 | p225 = Solanum pereirae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1930 | p225 = Solanum perianthomega }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1931 | p225 = Solanum perlongistylum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1932 | p225 = Solanum perplexum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1933 | p225 = Solanum persicifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1934 | p225 = Solanum persicifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1935 | p225 = Solanum persicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1936 | p225 = Solanum pertenue }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1937 | p225 = Solanum peruvianum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1938 | p225 = Solanum petilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1939 | p225 = Solanum petraeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1940 | p225 = Solanum petrophilum | p18 = [[Fitxategi:Solanum petrophilum flowers.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1941 | p225 = Solanum phaeophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1942 | p225 = Solanum phaephyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1943 | p225 = Solanum pharmacum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1944 | p225 = Solanum phaseoloides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1945 | p225 = Solanum philippinense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1946 | p225 = Solanum phlomoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1947 | p225 = Solanum phoberum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1948 | p225 = Solanum phoricum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1949 | p225 = Solanum photeinocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1950 | p225 = Solanum phoxocarpum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1951 | p225 = Solanum phureja | p18 = [[Fitxategi:Papacriollacolombiana.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1952 | p225 = Solanum phyllanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1953 | p225 = Solanum physalidicalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1954 | p225 = Solanum physalifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum physalifolium 001.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1955 | p225 = Solanum physaloides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1956 | p225 = Solanum piceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1957 | p225 = Solanum pichinchense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1958 | p225 = Solanum pierreanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1959 | p225 = Solanum pilcomayense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1960 | p225 = Solanum piliferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1961 | p225 = Solanum piligerum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1962 | p225 = Solanum pillahuatense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1963 | p225 = Solanum pilosissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1964 | p225 = Solanum pilosiusculum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1965 | p225 = Solanum pilosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1966 | p225 = Solanum piluliferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1967 | p225 = Solanum pimpinellifolium | p18 = [[Fitxategi:Currant tomato.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1968 | p225 = Solanum pimpinelloides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1969 | p225 = Solanum pinetorum | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1970 | p225 = Solanum pinnatifidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1971 | p225 = Solanum pinnatifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1972 | p225 = Solanum pinnatisectum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1973 | p225 = Solanum pinnatum | p18 = [[Fitxategi:Solanum pinnatum 235979253.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1974 | p225 = Solanum pintoi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1975 | p225 = Solanum piperiferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1976 | p225 = Solanum pisinnum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1977 | p225 = Solanum pittieri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1978 | p225 = Solanum pittosporifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum japonense1titanium22.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1979 | p225 = Solanum piurae | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1980 | p225 = Solanum placitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1981 | p225 = Solanum planifurcum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1982 | p225 = Solanum plastisexum | p18 = [[Fitxategi:Solanum plastisexum morphology and specimen.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1983 | p225 = Solanum platacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1984 | p225 = Solanum platanifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1985 | p225 = Solanum platense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1986 | p225 = Solanum platycypellon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1987 | p225 = Solanum platypterum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1988 | p225 = Solanum plebeium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1989 | p225 = Solanum pleei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1990 | p225 = Solanum plicatile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1991 | p225 = Solanum plousianthemum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1992 | p225 = Solanum plowmanii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1993 | p225 = Solanum plumense | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1994 | p225 = Solanum plumieri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1995 | p225 = Solanum pluriflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1996 | p225 = Solanum plurifurcipilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1997 | p225 = Solanum pluviale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1998 | p225 = Solanum poecilochromifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 1999 | p225 = Solanum poeppigii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2000 | p225 = Solanum poggei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2001 | p225 = Solanum pogogenum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2002 | p225 = Solanum pohlii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2003 | p225 = Solanum poinsettiifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2004 | p225 = Solanum poka }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2005 | p225 = Solanum polhillii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2006 | p225 = Solanum polyacanthon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2007 | p225 = Solanum polyacanthos }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2008 | p225 = Solanum polyadenium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2009 | p225 = Solanum polyanthemum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2010 | p225 = Solanum polyaster }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2011 | p225 = Solanum polygamum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2012 | p225 = Solanum polynesicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2013 | p225 = Solanum polyphyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2014 | p225 = Solanum polytrichon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2015 | p225 = Solanum polytrichostylum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2016 | p225 = Solanum polytrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2017 | p225 = Solanum pomiferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2018 | p225 = Solanum pongoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2019 | p225 = Solanum popolo }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2020 | p225 = Solanum porphyranthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2021 | p225 = Solanum portoricense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2022 | p225 = Solanum praealtum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2023 | p225 = Solanum praematurum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2024 | p225 = Solanum praetermissum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2025 | p225 = Solanum premnifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2026 | p225 = Solanum preslei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2027 | p225 = Solanum pressum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2028 | p225 = Solanum preussii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2029 | p225 = Solanum pringlei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2030 | p225 = Solanum prinophyllum | p18 = [[Fitxategi:Solanum prinophyllum Eastwood.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2031 | p225 = Solanum prionopterum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2032 | p225 = Solanum probolospermum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2033 | p225 = Solanum procumbens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2034 | p225 = Solanum procurrens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2035 | p225 = Solanum profundeincisum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2036 | p225 = Solanum profunderugosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2037 | p225 = Solanum profusum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2038 | p225 = Solanum prolatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2039 | p225 = Solanum pronum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2040 | p225 = Solanum propinquum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2041 | p225 = Solanum proteanthum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2042 | p225 = Solanum protodasypogon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2043 | p225 = Solanum pruinosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2044 | p225 = Solanum prunifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2045 | p225 = Solanum pruriens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2046 | p225 = Solanum pseuderanthemoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2047 | p225 = Solanum pseudoamericanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2048 | p225 = Solanum pseudoauriculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2049 | p225 = Solanum pseudocapsicum | p18 = [[Fitxategi:Solanum pseudocapsicum1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2050 | p225 = Solanum pseudochina }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2051 | p225 = Solanum pseudodaphnopsis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2052 | p225 = Solanum pseudogeminifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2053 | p225 = Solanum pseudogracile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2054 | p225 = Solanum pseudolulo | p18 = [[Fitxategi:Solanum pseudolulo flower.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2055 | p225 = Solanum pseudolycioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2056 | p225 = Solanum pseudolycopersicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2057 | p225 = Solanum pseudopedunculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2058 | p225 = Solanum pseudopersicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2059 | p225 = Solanum pseudoquina }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2060 | p225 = Solanum pseudosaponaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2061 | p225 = Solanum pseudospinosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2062 | p225 = Solanum pseudostipulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2063 | p225 = Solanum pseudosycophanta | p18 = [[Fitxategi:Solanum pseudosycophanta - flower.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2064 | p225 = Solanum pseudovillosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2065 | p225 = Solanum psidiifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2066 | p225 = Solanum psilophyllum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2067 | p225 = Solanum psychotrioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2068 | p225 = Solanum pteleifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2069 | p225 = Solanum pterocaulon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2070 | p225 = Solanum pterocaulum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2071 | p225 = Solanum pterocladum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2072 | p225 = Solanum pterospermum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2073 | p225 = Solanum ptychanthum | p18 = [[Fitxategi:Solanum ptychanthum 5437070.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2074 | p225 = Solanum puberulobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2075 | p225 = Solanum puberulofructum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2076 | p225 = Solanum pubescens | p18 = [[Fitxategi:Solanum pubescens.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2077 | p225 = Solanum pubigerum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2078 | p225 = Solanum pubinervosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2079 | p225 = Solanum puchupuchense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2080 | p225 = Solanum pugae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2081 | p225 = Solanum pugiunculiferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2082 | p225 = Solanum pulchrilobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2083 | p225 = Solanum pulneyensis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2084 | p225 = Solanum pulverulentifolium | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2085 | p225 = Solanum pulvinare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2086 | p225 = Solanum pumilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2087 | p225 = Solanum punctulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2088 | p225 = Solanum pungetium | p18 = [[Fitxategi:Solanum hillside Flint & Steel beach.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2089 | p225 = Solanum punoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2090 | p225 = Solanum purpuratum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2091 | p225 = Solanum purpureilineatum | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2092 | p225 = Solanum purpusii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2093 | p225 = Solanum purulense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2094 | p225 = Solanum pusillum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2095 | p225 = Solanum pustulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2096 | p225 = Solanum putii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2097 | p225 = Solanum pycnanthemum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2098 | p225 = Solanum pycnotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2099 | p225 = Solanum pygmaeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2100 | p225 = Solanum pyracanthos | p18 = [[Fitxategi:Solanum pyracanthum 01 ies.jpg|center|100px]] | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2101 | p225 = Solanum pyrethrifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2102 | p225 = Solanum pyrifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2103 | p225 = Solanum pyrrhocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2104 | p225 = Solanum pyrrhocladum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2105 | p225 = Solanum quadriflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2106 | p225 = Solanum quadriloculare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2107 | p225 = Solanum quadriloculatum | p18 = [[Fitxategi:Solanum petrophilum - in fruit.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2108 | p225 = Solanum quadripartitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2109 | p225 = Solanum quaesitum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2110 | p225 = Solanum quebradense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2111 | p225 = Solanum quercifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2112 | p225 = Solanum quichense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2113 | p225 = Solanum quindiuense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2114 | p225 = Solanum quinquangulare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2115 | p225 = Solanum quinquefoliolatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2116 | p225 = Solanum quinquejugum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2117 | p225 = Solanum quinquelobatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2118 | p225 = Solanum quitoense | p18 = [[Fitxategi:Naranjillaplant.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2119 | p225 = Solanum racemiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2120 | p225 = Solanum radiatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2121 | p225 = Solanum radicans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2122 | p225 = Solanum radula }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2123 | p225 = Solanum ramonense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2124 | p225 = Solanum ramosissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2125 | p225 = Solanum ramosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2126 | p225 = Solanum ramulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2127 | p225 = Solanum rancaguense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2128 | p225 = Solanum rangei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2129 | p225 = Solanum rantonnetii | p18 = [[Fitxategi:Solanum rantonnetii1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2130 | p225 = Solanum raphanifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2131 | p225 = Solanum raquialatum | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2132 | p225 = Solanum ratale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2133 | p225 = Solanum ratum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2134 | p225 = Solanum rautanenii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2135 | p225 = Solanum receptum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2136 | p225 = Solanum rechingeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2137 | p225 = Solanum reclusum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2138 | p225 = Solanum reconditum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2139 | p225 = Solanum rederi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2140 | p225 = Solanum reductum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2141 | p225 = Solanum reflexiflorum | p18 = [[Fitxategi:Solanum reflexiflorum Moric. ex Dunal (10943240274).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2142 | p225 = Solanum reflexispinosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2143 | p225 = Solanum reflexum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2144 | p225 = Solanum refractifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2145 | p225 = Solanum refractum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2146 | p225 = Solanum regularifolium | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2147 | p225 = Solanum reichenbachii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2148 | p225 = Solanum reineckii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2149 | p225 = Solanum reineggeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2150 | p225 = Solanum reitzii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2151 | p225 = Solanum remyanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2152 | p225 = Solanum renschii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2153 | p225 = Solanum repandifrons }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2154 | p225 = Solanum repandum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2155 | p225 = Solanum reptans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2156 | p225 = Solanum requienii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2157 | p225 = Solanum restingae | p18 = [[Fitxategi:Solanum restingae S.Knapp (11962826943).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2158 | p225 = Solanum restrictum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2159 | p225 = Solanum retroflexum | p18 = [[Fitxategi:Solanum retroflexum 1DS-II 3-7146.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2160 | p225 = Solanum retrorsum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2161 | p225 = Solanum revolutum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2162 | p225 = Solanum rhamnoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2163 | p225 = Solanum rhamphidacanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2164 | p225 = Solanum rhaphiotes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2165 | p225 = Solanum rheithrocharis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2166 | p225 = Solanum rhinozerothis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2167 | p225 = Solanum rhizomatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2168 | p225 = Solanum rhodesianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2169 | p225 = Solanum rhomboideilanceolatum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2170 | p225 = Solanum rhytidoandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2171 | p225 = Solanum rhytidophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2172 | p225 = Solanum richardii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2173 | p225 = Solanum rickii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2174 | p225 = Solanum ridleyanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2175 | p225 = Solanum riedlei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2176 | p225 = Solanum rigescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2177 | p225 = Solanum rigescentoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2178 | p225 = Solanum rigidum | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2179 | p225 = Solanum riobambense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2180 | p225 = Solanum riojense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2181 | p225 = Solanum riparium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2182 | p225 = Solanum ripense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2183 | p225 = Solanum rivicola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2184 | p225 = Solanum rixosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2185 | p225 = Solanum rizzinianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2186 | p225 = Solanum robecchii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2187 | p225 = Solanum robinsonianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2188 | p225 = Solanum robinsonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2189 | p225 = Solanum roblense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2190 | p225 = Solanum robustifrons | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2191 | p225 = Solanum robustum | p18 = [[Fitxategi:Starr 020913-0042 Solanum robustum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2192 | p225 = Solanum rockefelleri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2193 | p225 = Solanum rodschiedii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2194 | p225 = Solanum roei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2195 | p225 = Solanum roeii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2196 | p225 = Solanum roemerianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2197 | p225 = Solanum rogaguense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2198 | p225 = Solanum rogersii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2199 | p225 = Solanum rohrii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2200 | p225 = Solanum rojasianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2201 | p225 = Solanum roseum | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2202 | p225 = Solanum rostellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2203 | p225 = Solanum rostratum | p18 = [[Fitxategi:Solanum rostratum flora fruit.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2204 | p225 = Solanum rosulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2205 | p225 = Solanum rottboellianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2206 | p225 = Solanum rotundifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2207 | p225 = Solanum rovirosanum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2208 | p225 = Solanum ruandae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2209 | p225 = Solanum rubetorum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2210 | p225 = Solanum rubicaule | p18 = [[Fitxategi:Solanum rubicaule - flower.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2211 | p225 = Solanum rubidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2212 | p225 = Solanum rubiginosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2213 | p225 = Solanum rubrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2214 | p225 = Solanum rudepannum | p18 = [[Fitxategi:Roze fig.9 et 10.png|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2215 | p225 = Solanum rufescens | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2216 | p225 = Solanum rufirameum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2217 | p225 = Solanum rufistellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2218 | p225 = Solanum rugosum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2219 | p225 = Solanum rugulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2220 | p225 = Solanum ruiz-lealii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2221 | p225 = Solanum ruizii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2222 | p225 = Solanum rumphii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2223 | p225 = Solanum runsoriense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2224 | p225 = Solanum rupincola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2225 | p225 = Solanum rusbyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2226 | p225 = Solanum ruvu | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2227 | p225 = Solanum ruwenzoriense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2228 | p225 = Solanum sabaeorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2229 | p225 = Solanum sacupanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2230 | p225 = Solanum sadae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2231 | p225 = Solanum sagittantherum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2232 | p225 = Solanum sagranum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2233 | p225 = Solanum saipanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2234 | p225 = Solanum sakarense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2235 | p225 = Solanum sakhanii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2236 | p225 = Solanum salamancae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2237 | p225 = Solanum salamanii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2238 | p225 = Solanum salasianum | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2239 | p225 = Solanum salicifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2240 | p225 = Solanum salignum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2241 | p225 = Solanum saltianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2242 | p225 = Solanum saltiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2243 | p225 = Solanum salzmannii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2244 | p225 = Solanum sambiranense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2245 | p225 = Solanum sambuciflorum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2246 | p225 = Solanum sambucinum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2247 | p225 = Solanum sanchez-vegae | p18 = [[Fitxategi:Solanum sanches-vegae journal.pone.0010502.g004.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2248 | p225 = Solanum sanctae-nevadae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2249 | p225 = Solanum sanctae-rosae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2250 | p225 = Solanum sanctaecatharinae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2251 | p225 = Solanum sanctaeclarae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2252 | p225 = Solanum sancti-thomae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2253 | p225 = Solanum sandemanii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2254 | p225 = Solanum sandianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2255 | p225 = Solanum sandwicense | p18 = [[Fitxategi:Solanum sandwicense (5491245000).jpg|center|100px]] | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2256 | p225 = Solanum sandwichense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2257 | p225 = Solanum sandwichianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2258 | p225 = Solanum sanfurgoi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2259 | p225 = Solanum sanguineum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2260 | p225 = Solanum sanitwongsei | p18 = [[Fitxategi:Addisonia - colored illustrations and popular descriptions of plants (1916-(1964)) (16585266418).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2261 | p225 = Solanum santolallae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2262 | p225 = Solanum santosii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2263 | p225 = Solanum sapiaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2264 | p225 = Solanum sapinii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2265 | p225 = Solanum saponaceum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2266 | p225 = Solanum sarachidium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2267 | p225 = Solanum sarachioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2268 | p225 = Solanum sarachoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2269 | p225 = Solanum sarasarae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2270 | p225 = Solanum sarrachoides | p18 = [[Fitxategi:Solanum saccharoides NPS-1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2271 | p225 = Solanum saruwagedense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2272 | p225 = Solanum sassafrideum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2273 | p225 = Solanum saturatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2274 | p225 = Solanum savaiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2275 | p225 = Solanum savanillense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2276 | p225 = Solanum savannarum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2277 | p225 = Solanum sawyeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2278 | p225 = Solanum saxatile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2279 | p225 = Solanum saxatilis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2280 | p225 = Solanum scaberrimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2281 | p225 = Solanum scabridum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2282 | p225 = Solanum scabrifolium | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2283 | p225 = Solanum scabrum | p18 = [[Fitxategi:Morelle ogomo, jardins du muséum de Toulouse 01.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2284 | p225 = Solanum scalare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2285 | p225 = Solanum scalarium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2286 | p225 = Solanum scandens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2287 | p225 = Solanum schaeferi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2288 | p225 = Solanum schefferi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2289 | p225 = Solanum scheffleri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2290 | p225 = Solanum schenckii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2291 | p225 = Solanum schiedeanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2292 | p225 = Solanum schiffnerianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2293 | p225 = Solanum schimperianum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2294 | p225 = Solanum schippii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2295 | p225 = Solanum schizandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2296 | p225 = Solanum schizocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2297 | p225 = Solanum schizopodium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2298 | p225 = Solanum schizostigma }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2299 | p225 = Solanum schlechtendalianum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2300 | p225 = Solanum schlechterianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2301 | p225 = Solanum schliebenii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2302 | p225 = Solanum schlimii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2303 | p225 = Solanum schneideri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2304 | p225 = Solanum schoenbrunnense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2305 | p225 = Solanum schomburghii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2306 | p225 = Solanum schomburgkii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2307 | p225 = Solanum schreberianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2308 | p225 = Solanum schroederi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2309 | p225 = Solanum schultesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2310 | p225 = Solanum schulzianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2311 | p225 = Solanum schumannianum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2312 | p225 = Solanum schwackeanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2313 | p225 = Solanum schwackei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2314 | p225 = Solanum sciadostylis | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2315 | p225 = Solanum sciaphilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2316 | p225 = Solanum scindicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2317 | p225 = Solanum scolophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2318 | p225 = Solanum scopulorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2319 | p225 = Solanum scorpioideum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2320 | p225 = Solanum scotinonectarium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2321 | p225 = Solanum scuticum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2322 | p225 = Solanum seaforthianum | p18 = [[Fitxategi:Starr 020323-0062 Solanum seaforthianum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2323 | p225 = Solanum secedens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2324 | p225 = Solanum secundum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2325 | p225 = Solanum seitheae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2326 | p225 = Solanum sejunctum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2327 | p225 = Solanum selachophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2328 | p225 = Solanum selleanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2329 | p225 = Solanum sellovianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2330 | p225 = Solanum sellowianum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2331 | p225 = Solanum sellowii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2332 | p225 = Solanum semiarmatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2333 | p225 = Solanum semicoalitum | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2334 | p225 = Solanum semiconnatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2335 | p225 = Solanum semidemissum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2336 | p225 = Solanum semievectum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2337 | p225 = Solanum semiscandens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2338 | p225 = Solanum semisucculentum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2339 | p225 = Solanum semotum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2340 | p225 = Solanum sendtnerianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2341 | p225 = Solanum senecioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2342 | p225 = Solanum senegambicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2343 | p225 = Solanum sennii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2344 | p225 = Solanum senticosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2345 | p225 = Solanum sepiaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2346 | p225 = Solanum sepicula }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2347 | p225 = Solanum septemlobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2348 | p225 = Solanum seretii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2349 | p225 = Solanum sericeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2350 | p225 = Solanum serpens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2351 | p225 = Solanum serratoris }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2352 | p225 = Solanum sessilantherum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2353 | p225 = Solanum sessile | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2354 | p225 = Solanum sessiliflorum | p18 = [[Fitxategi:Solanumsessiliflorumsmall.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2355 | p225 = Solanum sessilistellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2356 | p225 = Solanum setaceum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2357 | p225 = Solanum setigeroides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2358 | p225 = Solanum setosicalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2359 | p225 = Solanum setosissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2360 | p225 = Solanum setosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2361 | p225 = Solanum shanesii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2362 | p225 = Solanum shirleyanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2363 | p225 = Solanum sibundoyense | p18 = [[Fitxategi:Solanum sibundoyense fruit, immature, parthenocarpic, Meadows collection, Helensville, Auckland Dec 2012.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2364 | p225 = Solanum sicuanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2365 | p225 = Solanum sideroxanthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2366 | p225 = Solanum sideroxyloides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2367 | p225 = Solanum sidifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2368 | p225 = Solanum sieberi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2369 | p225 = Solanum sieberianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2370 | p225 = Solanum silarium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2371 | p225 = Solanum silvestre }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2372 | p225 = Solanum simile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2373 | p225 = Solanum simplex }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2374 | p225 = Solanum simplicifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2375 | p225 = Solanum simplicissimum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2376 | p225 = Solanum sinaicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2377 | p225 = Solanum sinuatiexcisum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2378 | p225 = Solanum sinuatifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2379 | p225 = Solanum sinuatirecurvum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2380 | p225 = Solanum siphonobasis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2381 | p225 = Solanum sisymbriifolium | p18 = [[Fitxategi:Warsaw Uniwersity Botanical Garden solanum sisymibriifolium.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2382 | p225 = Solanum sitiens | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2383 | p225 = Solanum skutchii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2384 | p225 = Solanum sleumeri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2385 | p225 = Solanum smilacocladum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2386 | p225 = Solanum smithii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2387 | p225 = Solanum snoussii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2388 | p225 = Solanum sodiroi | p18 = [[Fitxategi:Solanum sodiroi 1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2389 | p225 = Solanum sodomaeodes | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2390 | p225 = Solanum sodomaeum | p18 = [[Fitxategi:Dettaglio - Solanaceae Solanum sodomaeum L. Erbario Frizzi Perugia n. 2719.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2391 | p225 = Solanum sodomeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2392 | p225 = Solanum soestii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2393 | p225 = Solanum sogarandinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2394 | p225 = Solanum solisii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2395 | p225 = Solanum solitarium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2396 | p225 = Solanum solitudinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2397 | p225 = Solanum solonaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2398 | p225 = Solanum solum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2399 | p225 = Solanum somalense | p18 = [[Fitxategi:Solanum Flore de Djibouti.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2400 | p225 = Solanum somniculentum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2401 | p225 = Solanum sooretamum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2402 | p225 = Solanum sordidescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2403 | p225 = Solanum soriae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2404 | p225 = Solanum sotobosquense | p141 = [[Espezie kaltebera|kaltebera]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2405 | p225 = Solanum soukupii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2406 | p225 = Solanum sousae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2407 | p225 = Solanum sparsespinosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2408 | p225 = Solanum sparsipilum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2409 | p225 = Solanum spathotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2410 | p225 = Solanum speciosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2411 | p225 = Solanum spegazzinii | p18 = [[Fitxategi:Solanum spegazzinii2.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2412 | p225 = Solanum spinosissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2413 | p225 = Solanum spiraeoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2414 | p225 = Solanum spirale | p18 = [[Fitxategi:Gardenology.org-IMG 7648 qsbg11mar.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2415 | p225 = Solanum spissifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2416 | p225 = Solanum splendens | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2417 | p225 = Solanum sporadotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2418 | p225 = Solanum sprengelii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2419 | p225 = Solanum sprucei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2420 | p225 = Solanum squamuliferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2421 | p225 = Solanum squamulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2422 | p225 = Solanum squarrosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2423 | p225 = Solanum stagnale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2424 | p225 = Solanum stauntonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2425 | p225 = Solanum steironematophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2426 | p225 = Solanum stellatiglandulosum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2427 | p225 = Solanum stellativelutinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2428 | p225 = Solanum stellativillosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2429 | p225 = Solanum stellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2430 | p225 = Solanum stelligerum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2431 | p225 = Solanum stenandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2432 | p225 = Solanum stenolobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2433 | p225 = Solanum stenopetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2434 | p225 = Solanum stenophyllidium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2435 | p225 = Solanum stenophyllum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2436 | p225 = Solanum stenopterum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2437 | p225 = Solanum stenorchis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2438 | p225 = Solanum stenotomum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2439 | p225 = Solanum stephanocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2440 | p225 = Solanum stephanodes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2441 | p225 = Solanum steyermarkii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2442 | p225 = Solanum stipitatostellatum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2443 | p225 = Solanum stipulaceum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2444 | p225 = Solanum stipulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2445 | p225 = Solanum stipuloideum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2446 | p225 = Solanum stoloniferum | p18 = [[Fitxategi:Roze fig.9 et 10.png|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2447 | p225 = Solanum stolzii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2448 | p225 = Solanum storkii | p18 = [[Fitxategi:Solanum storkii 2.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2449 | p225 = Solanum stramonifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2450 | p225 = Solanum stramoniifolium | p18 = [[Fitxategi:Solanum stramoniifolium 112691209.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2451 | p225 = Solanum strictum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2452 | p225 = Solanum stuckertii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2453 | p225 = Solanum stupefactum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2454 | p225 = Solanum sturtianum | p18 = [[Fitxategi:Solanum sturtianum flower.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2455 | p225 = Solanum styleanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2456 | p225 = Solanum styraciflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2457 | p225 = Solanum styracifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2458 | p225 = Solanum styracioides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2459 | p225 = Solanum suaveolens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2460 | p225 = Solanum subandigenum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2461 | p225 = Solanum subarmatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2462 | p225 = Solanum subauriferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2463 | p225 = Solanum subbiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2464 | p225 = Solanum subcordatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2465 | p225 = Solanum subcoriaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2466 | p225 = Solanum subelineatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2467 | p225 = Solanum subenervium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2468 | p225 = Solanum suberosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2469 | p225 = Solanum subexarmatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2470 | p225 = Solanum subhastatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2471 | p225 = Solanum subinerme | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2472 | p225 = Solanum sublentum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2473 | p225 = Solanum sublineatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2474 | p225 = Solanum sublobatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2475 | p225 = Solanum subpanduratum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2476 | p225 = Solanum subquinatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2477 | p225 = Solanum subrectemunitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2478 | p225 = Solanum subscandens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2479 | p225 = Solanum subserratum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2480 | p225 = Solanum subspatulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2481 | p225 = Solanum subsylvestre }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2482 | p225 = Solanum subtilius }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2483 | p225 = Solanum subtusviolaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2484 | p225 = Solanum subulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2485 | p225 = Solanum subumbellatum | p18 = [[Fitxategi:Solanum subumbellatum.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2486 | p225 = Solanum subuniflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2487 | p225 = Solanum subvelutinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2488 | p225 = Solanum succosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2489 | p225 = Solanum sucrense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2490 | p225 = Solanum sucubunense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2491 | p225 = Solanum sudanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2492 | p225 = Solanum suffrutescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2493 | p225 = Solanum suffruticosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2494 | p225 = Solanum sulphureum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2495 | p225 = Solanum sumacaspi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2496 | p225 = Solanum superbum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2497 | p225 = Solanum superficiens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2498 | p225 = Solanum supinum | p18 = [[Fitxategi:Solanum supinum var. supinum 1DS-II 6850.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2499 | p225 = Solanum supranitidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2500 | p225 = Solanum surattense | p18 = [[Fitxategi:Solanum surattense in Yunnan, China.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2501 | p225 = Solanum surinamense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2502 | p225 = Solanum swartzianum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2503 | p225 = Solanum sychnoteranthum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2504 | p225 = Solanum sycocarpum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2505 | p225 = Solanum sycophanta | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2506 | p225 = Solanum sylvicola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2507 | p225 = Solanum symmetricum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2508 | p225 = Solanum symmetrifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2509 | p225 = Solanum symonianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2510 | p225 = Solanum symonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2511 | p225 = Solanum symphyandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2512 | p225 = Solanum symphyostemon }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2513 | p225 = Solanum symphysicaulis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2514 | p225 = Solanum synantherum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2515 | p225 = Solanum syringoideum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2516 | p225 = Solanum sysimbriifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2517 | p225 = Solanum tabacicolor }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2518 | p225 = Solanum tabanoense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2519 | p225 = Solanum tabascense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2520 | p225 = Solanum tacanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2521 | p225 = Solanum tacnaense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2522 | p225 = Solanum taeniotrichum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2523 | p225 = Solanum tafallae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2524 | p225 = Solanum tagore }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2525 | p225 = Solanum tagua }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2526 | p225 = Solanum taitense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2527 | p225 = Solanum talarense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2528 | p225 = Solanum tampicense | p18 = [[Fitxategi:Solanum tampicense.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2529 | p225 = Solanum tanganikense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2530 | p225 = Solanum tanysepalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2531 | p225 = Solanum tapojense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2532 | p225 = Solanum tarapacanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2533 | p225 = Solanum tarapatanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2534 | p225 = Solanum tarapotense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2535 | p225 = Solanum tarderemotum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2536 | p225 = Solanum tarijense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2537 | p225 = Solanum tarnii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2538 | p225 = Solanum tascalense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2539 | p225 = Solanum taulisense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2540 | p225 = Solanum tauschii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2541 | p225 = Solanum tectum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2542 | p225 = Solanum tegore | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2543 | p225 = Solanum tejucense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2544 | p225 = Solanum tenuicaule }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2545 | p225 = Solanum tenuiflagellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2546 | p225 = Solanum tenuifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2547 | p225 = Solanum tenuihamatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2548 | p225 = Solanum tenuilamellosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2549 | p225 = Solanum tenuilobatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2550 | p225 = Solanum tenuipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2551 | p225 = Solanum tenuiramosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2552 | p225 = Solanum tenuisectum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2553 | p225 = Solanum tenuisetosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2554 | p225 = Solanum tenuispinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2555 | p225 = Solanum tenuissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2556 | p225 = Solanum tepuiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2557 | p225 = Solanum tequilense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2558 | p225 = Solanum tergosericeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2559 | p225 = Solanum terminale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2560 | p225 = Solanum ternatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2561 | p225 = Solanum ternifolium | p141 = [[datu falta]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2562 | p225 = Solanum terraneum | p18 = [[Fitxategi:Solanum terraneum - Flickr - Kevin Thiele (1).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2563 | p225 = Solanum testaceum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2564 | p225 = Solanum tetrachondrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2565 | p225 = Solanum tetramerum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2566 | p225 = Solanum tetrandrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2567 | p225 = Solanum tetrapetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2568 | p225 = Solanum tetrathecum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2569 | p225 = Solanum tetricum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2570 | p225 = Solanum tettense | p18 = [[Fitxategi:Solanum tettense 1DS-II 3-2203.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2571 | p225 = Solanum texense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2572 | p225 = Solanum thelopodium | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2573 | p225 = Solanum theobromophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2574 | p225 = Solanum theresiae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2575 | p225 = Solanum thomasiifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2576 | p225 = Solanum thomsonii | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2577 | p225 = Solanum thorelii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2578 | p225 = Solanum thouinii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2579 | p225 = Solanum thruppii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2580 | p225 = Solanum tiinae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2581 | p225 = Solanum tilcarense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2582 | p225 = Solanum tinctum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2583 | p225 = Solanum tlacotalpense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2584 | p225 = Solanum tlaxcalense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2585 | p225 = Solanum tobagense | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2586 | p225 = Solanum toldense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2587 | p225 = Solanum toliaraea }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2588 | p225 = Solanum tolimense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2589 | p225 = Solanum tomatillo }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2590 | p225 = Solanum tomentellum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2591 | p225 = Solanum tomentosum | p18 = [[Fitxategi:Solanum tomentosum00.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2592 | p225 = Solanum tonsum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2593 | p225 = Solanum topiro }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2594 | p225 = Solanum toralapanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2595 | p225 = Solanum torreanum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2596 | p225 = Solanum torrecillasense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2597 | p225 = Solanum torreyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2598 | p225 = Solanum torricellense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2599 | p225 = Solanum tortipes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2600 | p225 = Solanum torvoideum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2601 | p225 = Solanum torvum | p18 = [[Fitxategi:Arya - Solanum torvum in Indonesia - tekokak - Olahraga 2019 1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2602 | p225 = Solanum totonacum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2603 | p225 = Solanum tovarense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2604 | p225 = Solanum tovarii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2605 | p225 = Solanum trachycarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2606 | p225 = Solanum trachycyphum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2607 | p225 = Solanum trachyphyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2608 | p225 = Solanum trachytrichium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2609 | p225 = Solanum tredecimgranum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2610 | p225 = Solanum trepidans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2611 | p225 = Solanum tribulosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2612 | p225 = Solanum trichocalyx }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2613 | p225 = Solanum trichocarpum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2614 | p225 = Solanum trichoneuron | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2615 | p225 = Solanum trichopetiolatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2616 | p225 = Solanum trichostylum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2617 | p225 = Solanum tricolor }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2618 | p225 = Solanum tricuspidatum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2619 | p225 = Solanum tridynamum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2620 | p225 = Solanum trifidum | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2621 | p225 = Solanum triflorum | p18 = [[Fitxategi:Solanum triflorum 01-10-2005 11.11.40.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2622 | p225 = Solanum trifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2623 | p225 = Solanum trifurcum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2624 | p225 = Solanum trigalense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2625 | p225 = Solanum trilobatum | p18 = [[Fitxategi:Thudhuvalai (Solanum trilobatum).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2626 | p225 = Solanum trilobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2627 | p225 = Solanum trinitense | p141 = [[galzori larriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2628 | p225 = Solanum trinominum | p18 = [[Fitxategi:Solanum trinominum J. R. Benn. 08.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2629 | p225 = Solanum tripartitum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2630 | p225 = Solanum triphyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2631 | p225 = Solanum triplinervium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2632 | p225 = Solanum triquetrum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2633 | p225 = Solanum trisectum | p18 = [[Fitxategi:Normania triphylla.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2634 | p225 = Solanum triste | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2635 | p225 = Solanum triunfense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2636 | p225 = Solanum trizygum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2637 | p225 = Solanum troyanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2638 | p225 = Solanum truncatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2639 | p225 = Solanum truncicola }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2640 | p225 = Solanum tuberculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2641 | p225 = Solanum tuberiferum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2642 | p225 = Solanum tuberosum | p18 = [[Fitxategi:234 Solanum tuberosum L.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2643 | p225 = Solanum tubiflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2644 | p225 = Solanum tucumanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2645 | p225 = Solanum tudununggae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2646 | p225 = Solanum tuerckheimii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2647 | p225 = Solanum tumescens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2648 | p225 = Solanum tumo }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2649 | p225 = Solanum tumulicola | p18 = [[Fitxategi:Solanum tumulicola.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2650 | p225 = Solanum tunariense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2651 | p225 = Solanum tundalomense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2652 | p225 = Solanum tuntula }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2653 | p225 = Solanum tuquerrense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2654 | p225 = Solanum turgidum | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2655 | p225 = Solanum turneroides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2656 | p225 = Solanum turraeifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2657 | p225 = Solanum tuxtlense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2658 | p225 = Solanum tweedianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2659 | p225 = Solanum ubanghense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2660 | p225 = Solanum ueleense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2661 | p225 = Solanum ugentii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2662 | p225 = Solanum ukerewense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2663 | p225 = Solanum uleanum | p18 = [[Fitxategi:Solanum uleanum (Habitus).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2664 | p225 = Solanum ulei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2665 | p225 = Solanum uliginosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2666 | p225 = Solanum ulmoides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2667 | p225 = Solanum ultimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2668 | p225 = Solanum ultraspinosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2669 | p225 = Solanum umalilaense | p18 = [[Fitxategi:Solanum umalilaense PhytoKeys-016-065-g003A.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2670 | p225 = Solanum umbellatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2671 | p225 = Solanum umbelliferum | p18 = [[Fitxategi:Solanum umbelliferum1.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2672 | p225 = Solanum umbonatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2673 | p225 = Solanum umbratile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2674 | p225 = Solanum umtuma | p18 = [[Fitxategi:Solanum umtuma 5Dsr 9057.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2675 | p225 = Solanum uncinellum | p18 = [[Fitxategi:Edwards's botanical register (Plate 15) (8387205080).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2676 | p225 = Solanum undatifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2677 | p225 = Solanum undatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2678 | p225 = Solanum undecimangulare }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2679 | p225 = Solanum undulatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2680 | p225 = Solanum unguiculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2681 | p225 = Solanum unguis-cati }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2682 | p225 = Solanum unifoliatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2683 | p225 = Solanum unilobum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2684 | p225 = Solanum unispinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2685 | p225 = Solanum uollense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2686 | p225 = Solanum upingtoniae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2687 | p225 = Solanum upolense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2688 | p225 = Solanum uporo }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2689 | p225 = Solanum urceolatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2690 | p225 = Solanum urens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2691 | p225 = Solanum ureyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2692 | p225 = Solanum urnigerum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2693 | p225 = Solanum urosepalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2694 | p225 = Solanum ursinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2695 | p225 = Solanum urticans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2696 | p225 = Solanum urubambae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2697 | p225 = Solanum urubambaense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2698 | p225 = Solanum usambarense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2699 | p225 = Solanum usaramense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2700 | p225 = Solanum utile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2701 | p225 = Solanum uvariifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2702 | p225 = Solanum uyunense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2703 | p225 = Solanum vacciniiflorum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2704 | p225 = Solanum vacciniifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2705 | p225 = Solanum vaccinioides | p141 = [[Espezie ia mehatxatu|ia galzoriko espezie]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2706 | p225 = Solanum vagans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2707 | p225 = Solanum vaillantii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2708 | p225 = Solanum valdiviense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2709 | p225 = Solanum valerianum | p18 = [[Fitxategi:190908 091 Chicago Botanic Gdn - English Walled Gdn, Solanum valerianum ‘Navidad, Jalisco’, from the Northern California garden of David Feix via Annie's Annuals Nursery (48861703337).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2710 | p225 = Solanum validinervium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2711 | p225 = Solanum validum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2712 | p225 = Solanum vallis-mexici | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2713 | p225 = Solanum vandellianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2714 | p225 = Solanum vanheurckii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2715 | p225 = Solanum vansittartense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2716 | p225 = Solanum vanuatuense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2717 | p225 = Solanum vargasii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2718 | p225 = Solanum variabile | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2719 | p225 = Solanum variegatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2720 | p225 = Solanum velardei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2721 | p225 = Solanum velascanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2722 | p225 = Solanum vellereum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2723 | p225 = Solanum velleum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2724 | p225 = Solanum vellozianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2725 | p225 = Solanum velutinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2726 | p225 = Solanum velutissimum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2727 | p225 = Solanum venatoris }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2728 | p225 = Solanum venosum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2729 | p225 = Solanum venturii | p18 = [[Fitxategi:Solanum venturii0.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2730 | p225 = Solanum venustum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2731 | p225 = Solanum verapazense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2732 | p225 = Solanum verbascifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2733 | p225 = Solanum verbascifrons }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2734 | p225 = Solanum verecundum | p18 = [[Fitxategi:Solanum verecundum - leaves.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2735 | p225 = Solanum vernale }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2736 | p225 = Solanum vernei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2737 | p225 = Solanum vernicatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2738 | p225 = Solanum verniciflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2739 | p225 = Solanum vernicinitens }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2740 | p225 = Solanum verrogeneum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2741 | p225 = Solanum verrucosum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2742 | p225 = Solanum verruculosum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2743 | p225 = Solanum versicolor }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2744 | p225 = Solanum verticillatum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2745 | p225 = Solanum vervoorstii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2746 | p225 = Solanum vescum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2747 | p225 = Solanum vespertilio | p18 = [[Fitxategi:CBN Solanum vespertilio dorame 2015-07-03 Philweb 2.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2748 | p225 = Solanum vestissimum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2749 | p225 = Solanum vexans }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2750 | p225 = Solanum viarum | p18 = [[Fitxategi:Solanum viarum 2132028.jpg|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2751 | p225 = Solanum vicinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2752 | p225 = Solanum vidaurrei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2753 | p225 = Solanum viirsooi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2754 | p225 = Solanum vile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2755 | p225 = Solanum viliflorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2756 | p225 = Solanum villaricense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2757 | p225 = Solanum villosissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2758 | p225 = Solanum villosum | p18 = [[Fitxategi:Solanum villosum 01-10-2005 11.10.56.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2759 | p225 = Solanum villuspetalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2760 | p225 = Solanum vincentii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2761 | p225 = Solanum violaceimarmoratum | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2762 | p225 = Solanum violaceistriatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2763 | p225 = Solanum violaceum | p18 = [[Fitxategi:Solanum violaceum 02.JPG|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2764 | p225 = Solanum violifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2765 | p225 = Solanum virgatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2766 | p225 = Solanum virginianum | p18 = [[Fitxategi:Solanum virginianum (8245207906).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2767 | p225 = Solanum virginicum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2768 | p225 = Solanum virgultorum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2769 | p225 = Solanum viride | p18 = [[Fitxategi:Solanum uporo.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2770 | p225 = Solanum viridifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2771 | p225 = Solanum viridimaculatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2772 | p225 = Solanum viscidum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2773 | p225 = Solanum viscosissimum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2774 | p225 = Solanum vitiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2775 | p225 = Solanum volubile }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2776 | p225 = Solanum vulgatum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2777 | p225 = Solanum wacketii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2778 | p225 = Solanum wackettii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2779 | p225 = Solanum wallacei | p18 = [[Fitxategi:Solanum wallacei 2.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2780 | p225 = Solanum warmingii | p18 = [[Fitxategi:Solanum warmingii Hiern (10944301874).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2781 | p225 = Solanum warneckeanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2782 | p225 = Solanum watneyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2783 | p225 = Solanum weberbaueri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2784 | p225 = Solanum weddellii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2785 | p225 = Solanum welwitschii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2786 | p225 = Solanum wendlandii | p18 = [[Fitxategi:Starr 980529-4264 Solanum wendlandii.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2787 | p225 = Solanum wettsteinianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2788 | p225 = Solanum whalenii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2789 | p225 = Solanum wightianum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2790 | p225 = Solanum wightii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2791 | p225 = Solanum wildemanii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2792 | p225 = Solanum wilkinsii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2793 | p225 = Solanum willdenowii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2794 | p225 = Solanum williamsii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2795 | p225 = Solanum wilmsii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2796 | p225 = Solanum wissaduloides }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2797 | p225 = Solanum withaniifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2798 | p225 = Solanum wittei | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2799 | p225 = Solanum wittmackii | p141 = [[Endangered]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2800 | p225 = Solanum wollastonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2801 | p225 = Solanum woodburyi }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2802 | p225 = Solanum woodii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2803 | p225 = Solanum woodsonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2804 | p225 = Solanum woronowii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2805 | p225 = Solanum wrightii | p18 = [[Fitxategi:Solanum wrightii02.JPG|center|100px]] | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2806 | p225 = Solanum xanthophaeum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2807 | p225 = Solanum xanti | p18 = [[Fitxategi:Solanum xanti1DawnEndico.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2808 | p225 = Solanum xerophyllum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2809 | p225 = Solanum xiphocephalum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2810 | p225 = Solanum xylopiifolium }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2811 | p225 = Solanum yabari }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2812 | p225 = Solanum yamobambense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2813 | p225 = Solanum yanacochense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2814 | p225 = Solanum yanamonense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2815 | p225 = Solanum yangambiense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2816 | p225 = Solanum yapacaniense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2817 | p225 = Solanum yirrkalense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2818 | p225 = Solanum yirrkalensis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2819 | p225 = Solanum youngii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2820 | p225 = Solanum yucatanum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2821 | p225 = Solanum yungasense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2822 | p225 = Solanum zahlbruckneri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2823 | p225 = Solanum zamorense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2824 | p225 = Solanum zanonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2825 | p225 = Solanum zanzibarense | p141 = [[arrisku txikia]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2826 | p225 = Solanum zoeae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2827 | p225 = Solanum zudanense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2828 | p225 = Solanum zuloagae }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2829 | p225 = Solanum zumbense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2830 | p225 = Solanum zykinii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2831 | p225 = Solanum ×arahuayum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2832 | p225 = Solanum ×brucheri }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2833 | p225 = Solanum ×burbankii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2834 | p225 = Solanum ×doddsii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2835 | p225 = Solanum ×hendersonii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2836 | p225 = Solanum ×indianense }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2837 | p225 = Solanum ×indunii }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2838 | p225 = Solanum ×litusinum }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2839 | p225 = Solanum ×proteus }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2840 | p225 = Solanum ×rechei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2841 | p225 = Solanum ×ruiz-lealia }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | number = style='text-align:right'| 2842 | p225 = Solanum ×setulosistylum }} |} {{wikidata list end}} [[Kategoria:Solanaceae]] d6gg5jn3zj6n1wqnbg8yeu72sjwhl93 106 841570 10002932 9488183 2024-12-18T08:18:58Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002932 wikitext text/x-wiki '''Zerrenda''' honetan '''Bakioko kultura ondasunak''' zerrendatzen dira, [[Eusko Jaurlaritza]]ren arabera<ref>{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Bizkaiko ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|hizkuntza=eu|url=http://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikitako-euskal-ondarea-nabaria/}}</ref>, ahal denean [[Kultura ondasun (Espainia)|Espainiako kultura ondasun]] kodea eskainiz. == Ondarea == {{ondare mota legenda}} {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE {?item wdt:P1435 [] . ?item wdt:P131 wd:Q804466.} |sort=label |columns=label,P18,P361,P625,item,P373,P131,P1435 |links=red |row_template=Wikidata list/Ondarea |skip_table=1 |thumbs=100x100px }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Alkortene jauregia]] | p625 = {{Coord|43.4216094|-2.81577256|display=inline}} | item = [[:d:Q131453287|Q131453287]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Aranbel etxea]] | p625 = {{Coord|43.42112042|-2.81408163|display=inline}} | item = [[:d:Q131453311|Q131453311]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Arimune hotela]] | p625 = {{Coord|43.42960669|-2.80571596|display=inline}} | item = [[:d:Q131453304|Q131453304]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Artetxe baserria]] | p625 = {{Coord|43.42354036|-2.8072796|display=inline}} | item = [[:d:Q131453281|Q131453281]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Bakioko frontoia]] | p625 = {{Coord|43.41703953|-2.81292062|display=inline}} | item = [[:d:Q131453300|Q131453300]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Barturen etxea]] | p625 = {{Coord|43.42897267|-2.80354352|display=inline}} | item = [[:d:Q131453317|Q131453317]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Basigoko Bide Nagusia 57 etxea]] | p625 = {{Coord|43.42142661|-2.8141054|display=inline}} | item = [[:d:Q131453310|Q131453310]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Basigoko Bide Nagusia 87 etxea]] | p625 = {{Coord|43.42646749|-2.81312633|display=inline}} | item = [[:d:Q131453308|Q131453308]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Bekoerrota errota]] | p625 = {{Coord|43.42238441|-2.81064345|display=inline}} | item = [[:d:Q131453282|Q131453282]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Benguri baserria]] | p625 = {{Coord|43.43386046|-2.78753908|display=inline}} | item = [[:d:Q131453318|Q131453318]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Bentabarri 5 etxea]] | p625 = {{Coord|43.42933969|-2.80757007|display=inline}} | item = [[:d:Q131453301|Q131453301]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Birjinetxe etxea]] | p625 = {{Coord|43.41801689|-2.81593169|display=inline}} | item = [[:d:Q131453312|Q131453312]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Bitz-ganeko auzokideen etxea 1]] | p625 = {{Coord|43.42973074|-2.80987924|display=inline}} | item = [[:d:Q131452695|Q131452695]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Bitz-ganeko auzokideen etxea 2]] | p625 = {{Coord|43.42968508|-2.80949638|display=inline}} | item = [[:d:Q131452697|Q131452697]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Bitz-ganeko auzokideen etxea 3]] | p625 = {{Coord|43.42965757|-2.80919994|display=inline}} | item = [[:d:Q131452699|Q131452699]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Elexpuru jauregia]] | p625 = {{Coord|43.41870789|-2.82011722|display=inline}} | item = [[:d:Q131453289|Q131453289]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Etxe Pinto etxea]] | p625 = {{Coord|43.41821439|-2.8155605|display=inline}} | item = [[:d:Q131453313|Q131453313]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Gorrondoa baserria]] | p625 = {{Coord|43.42369406|-2.80764973|display=inline}} | item = [[:d:Q131453280|Q131453280]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Isabela etxea]] | p625 = {{Coord|43.42825675|-2.81152705|display=inline}} | item = [[:d:Q131453306|Q131453306]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Iturrigane etxea]] | p625 = {{Coord|43.42723653|-2.80988705|display=inline}} | item = [[:d:Q131453307|Q131453307]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Itxas-ondo jauregia]] | p625 = {{Coord|43.42973203|-2.81065761|display=inline}} | item = [[:d:Q131452696|Q131452696]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Itxasbegi etxea (Q131453302)|Itxasbegi etxea]] | p625 = {{Coord|43.42949204|-2.80713716|display=inline}} | item = [[:d:Q131453302|Q131453302]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Jauregi etxea]] | p625 = {{Coord|43.41550612|-2.8113072|display=inline}} | item = [[:d:Q131453315|Q131453315]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Kurtxikene errota]] | p625 = {{Coord|43.40864145|-2.8147991|display=inline}} | item = [[:d:Q131453292|Q131453292]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Longaray ostatua]] | p625 = {{Coord|43.41780526|-2.81314062|display=inline}} | item = [[:d:Q131453314|Q131453314]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Madariaga txaleta]] | p625 = {{Coord|43.43097904|-2.80261037|display=inline}} | item = [[:d:Q131453316|Q131453316]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Mintuas baserria]] | p625 = {{Coord|43.42827788|-2.80270563|display=inline}} | item = [[:d:Q131453277|Q131453277]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Olabarri errota]] | p625 = {{Coord|43.42986862|-2.80094603|display=inline}} | item = [[:d:Q131452694|Q131452694]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Ondarreko Zubia 33 etxea]] | p625 = {{Coord|43.42994673|-2.804467|display=inline}} | item = [[:d:Q131453303|Q131453303]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Ormaza jauregia]] | p625 = {{Coord|43.41469763|-2.81804159|display=inline}} | item = [[:d:Q131453291|Q131453291]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Probaleku Bakioko]] | p625 = {{Coord|43.41813632|-2.81185491|display=inline}} | item = [[:d:Q131453294|Q131453294]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Quinta Torre jauregia]] | p625 = {{Coord|43.42100597|-2.81568792|display=inline}} | item = [[:d:Q131453288|Q131453288]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Rosarioenea etxea]] | p625 = {{Coord|43.42528014|-2.81388359|display=inline}} | item = [[:d:Q131453278|Q131453278]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[S. Esteban baseliza]] | p625 = {{Coord|43.43343267|-2.79489233|display=inline}} | item = [[:d:Q131452693|Q131452693]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[San Cristobal baseliza]] | p625 = {{Coord|43.42851236|-2.80291491|display=inline}} | item = [[:d:Q131452701|Q131452701]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[San Martineko baseliza]] | p625 = {{Coord|43.41791659|-2.807768|display=inline}} | item = [[:d:Q131451767|Q131451767]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[San Pelaio baseliza (Bakio)|San Pelaio baseliza]] | p18 = [[Fitxategi:Ermita de San Pelaio (Bakio).JPG|center|128px]] | p625 = {{Coord|43.436805555556|-2.7848472222222|display=inline}} | item = [[:d:Q8777118|Q8777118]] | p373 = [[:commons:Category:Hermitage of Saint Pelagius of Cordoba, Bakio|Hermitage of Saint Pelagius of Cordoba, Bakio]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Santa Catalina baseliza]] | p625 = {{Coord|43.42224472|-2.81331227|display=inline}} | item = [[:d:Q131453284|Q131453284]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Santa Maria De La Asuncion eliza]] | p625 = {{Coord|43.4185666|-2.81620178|display=inline}} | item = [[:d:Q131453290|Q131453290]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Santa Ursula baseliza]] | p625 = {{Coord|43.42475852|-2.81990164|display=inline}} | item = [[:d:Q131453279|Q131453279]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Torrea hotela]] | p625 = {{Coord|43.42270322|-2.81286612|display=inline}} | item = [[:d:Q131453309|Q131453309]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Urzabal 7 etxea]] | p625 = {{Coord|43.4285096|-2.81197104|display=inline}} | item = [[:d:Q131453305|Q131453305]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Viuda De Garai etxea]] | p625 = {{Coord|43.42853797|-2.81279873|display=inline}} | item = [[:d:Q131452700|Q131452700]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zubia 1]] | p625 = {{Coord|43.42240654|-2.81315117|display=inline}} | item = [[:d:Q131453283|Q131453283]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zubiaur 30 etxea]] | p625 = {{Coord|43.41693401|-2.8090052|display=inline}} | item = [[:d:Q131453293|Q131453293]] | p131 = [[Bakio]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list end}} <br clear="all" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko kultura ondasunak]] [[Kategoria:Bizkaiko Kultura Ondasunak]] [[Kategoria:Bakio]] esr09bfem4pvhezgrnrdrff4ipw137i 106 841627 10002826 9482811 2024-12-18T00:11:56Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002826 wikitext text/x-wiki '''Zerrenda''' honetan '''Urduñako kultura ondasunak''' zerrendatzen dira, [[Eusko Jaurlaritza]]ren arabera<ref>{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Bizkaiko ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|hizkuntza=eu|url=http://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikitako-euskal-ondarea-nabaria/}}</ref>, ahal denean [[Kultura ondasun (Espainia)|Espainiako kultura ondasun]] kodea eskainiz. == Ondarea == {{ondare mota legenda}} {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE {?item wdt:P1435 [] . ?item wdt:P131 wd:Q225662.} |sort=label |columns=label,P18,P361,P625,item,P373,P131,P1435 |links=red |row_template=Wikidata list/Ondarea |skip_table=1 |thumbs=100x100px }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Aduana (Q65581187)|Aduana]] | p18 = [[Fitxategi:Orduña - Aduana 1.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99474|-3.010161|display=inline}} | item = [[:d:Q65581187|Q65581187]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Arkupeak]] | p18 = [[Fitxategi:Soportales (1).jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994761|-3.009125|display=inline}} | item = [[:d:Q65581194|Q65581194]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Arrabal de Bizkaia 1 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.996294|-3.00897|display=inline}} | item = [[:d:Q65581227|Q65581227]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Arrabal de Bizkaia 3 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Arrabal De Bizkaia 3.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.996367|-3.008911|display=inline}} | item = [[:d:Q65581228|Q65581228]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Arrabal de Bizkaia 5 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Arrabal De Bizkaia 5.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99643|-3.008852|display=inline}} | item = [[:d:Q65581229|Q65581229]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Arrabal de Bizkaia 7 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.996506|-3.008782|display=inline}} | item = [[:d:Q65581230|Q65581230]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Arrabal de Bizkaia 9 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Arrabal De Bizkaia 9.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.996592|-3.0087|display=inline}} | item = [[:d:Q65581231|Q65581231]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Artekale 1 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994703|-3.008991|display=inline}} | item = [[:d:Q65581215|Q65581215]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Artekale 10 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994593|-3.008507|display=inline}} | item = [[:d:Q65581214|Q65581214]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Artekale 11 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994762|-3.008469|display=inline}} | item = [[:d:Q65581181|Q65581181]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Artekale 13 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994775|-3.008307|display=inline}} | item = [[:d:Q65581218|Q65581218]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Artekale 3 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994721|-3.008846|display=inline}} | item = [[:d:Q65581216|Q65581216]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Artekale 6 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994534|-3.00876|display=inline}} | item = [[:d:Q65581212|Q65581212]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Artekale 7 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99474|-3.008681|display=inline}} | item = [[:d:Q65581217|Q65581217]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Artekale 8 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994558|-3.008632|display=inline}} | item = [[:d:Q65581213|Q65581213]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Barria 28 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Barria 28.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993708|-3.010083|display=inline}} | item = [[:d:Q65581197|Q65581197]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Barria 3 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994237|-3.009926|display=inline}} | item = [[:d:Q65581185|Q65581185]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Barria 38 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Barria 38.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993517|-3.010047|display=inline}} | item = [[:d:Q65581198|Q65581198]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Barria 9 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993987|-3.009876|display=inline}} | item = [[:d:Q65581196|Q65581196]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burdin 13 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995079|-3.008335|display=inline}} | item = [[:d:Q65581225|Q65581225]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burdin 17 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99509|-3.008058|display=inline}} | item = [[:d:Q65581226|Q65581226]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burdin 18 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994913|-3.007923|display=inline}} | item = [[:d:Q65581221|Q65581221]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burdin 4 - 6 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994866|-3.008858|display=inline}} | item = [[:d:Q65581219|Q65581219]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burdin 5 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995043|-3.008858|display=inline}} | item = [[:d:Q65581223|Q65581223]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burdin 8 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994874|-3.00876|display=inline}} | item = [[:d:Q65581220|Q65581220]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burdin 9 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995067|-3.008528|display=inline}} | item = [[:d:Q65581224|Q65581224]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 10 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Burgos 10.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993859|-3.009651|display=inline}} | item = [[:d:Q65581202|Q65581202]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 11 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Burgos 11.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993367|-3.009302|display=inline}} | item = [[:d:Q65581209|Q65581209]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 12 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993746|-3.009635|display=inline}} | item = [[:d:Q65581203|Q65581203]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 13 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Urduña - Burgos 13.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993185|-3.009338|display=inline}} | item = [[:d:Q65581210|Q65581210]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 18 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Burgos 18.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993512|-3.009595|display=inline}} | item = [[:d:Q65581204|Q65581204]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 2 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Burgos 2.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99428|-3.00971|display=inline}} | item = [[:d:Q65581199|Q65581199]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 3 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Burgos 5.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993579|-3.009318|display=inline}} | item = [[:d:Q65581205|Q65581205]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 4 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Burgos 4.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994144|-3.009695|display=inline}} | item = [[:d:Q65581200|Q65581200]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 5 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Burgos 5.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993525|-3.009316|display=inline}} | item = [[:d:Q65581206|Q65581206]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 6 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Burgos 6.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99402|-3.009677|display=inline}} | item = [[:d:Q65581201|Q65581201]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 7 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Burgos 7.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993475|-3.009313|display=inline}} | item = [[:d:Q65581207|Q65581207]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Burgos 9 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Burgos 9.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.993421|-3.009304|display=inline}} | item = [[:d:Q65581208|Q65581208]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[CASA PASEO ANTIGUA 22]] | p625 = {{Coord|42.99422432|-3.01261984|display=inline}} | item = [[:d:Q131451777|Q131451777]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[Zerrendatutako Kultura Ondasun (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Diaz Pimienta jauregia]] | p18 = [[Fitxategi:Palacio Diaz Pimienta.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995116|-3.009356|display=inline}} | item = [[:d:Q65581147|Q65581147]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Donibane 1 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Donibane 1.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995145|-3.010582|display=inline}} | item = [[:d:Q65581164|Q65581164]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Donibane 11 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99541|-3.010612|display=inline}} | item = [[:d:Q65581165|Q65581165]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Donibane 17 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.9958|-3.010659|display=inline}} | item = [[:d:Q65581166|Q65581166]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Foru Plaza 13 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995118|-3.009652|display=inline}} | item = [[:d:Q65581182|Q65581182]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Foru Plaza 6 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994377|-3.009824|display=inline}} | item = [[:d:Q65581179|Q65581179]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Foru Plaza 7 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99436|-3.01017|display=inline}} | item = [[:d:Q65581192|Q65581192]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Foru Plaza 8 arkupea-etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa - Soportal Foru Plaza 8.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994436|-3.010386|display=inline}} | item = [[:d:Q65581180|Q65581180]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 1 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Frankos 1.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995216|-3.009655|display=inline}} | item = [[:d:Q65581168|Q65581168]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 18 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Frankos 18.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995923|-3.009478|display=inline}} | item = [[:d:Q65581177|Q65581177]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 21 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Frankos 21.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99588|-3.009742|display=inline}} | item = [[:d:Q65581173|Q65581173]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 24 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Frankos 24.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.996057|-3.009532|display=inline}} | item = [[:d:Q65581178|Q65581178]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 25 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Frankos 25.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.996023|-3.009764|display=inline}} | item = [[:d:Q65581174|Q65581174]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 29 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Frankos 29.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.996119|-3.009775|display=inline}} | item = [[:d:Q65581175|Q65581175]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 3 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995304|-3.009665|display=inline}} | item = [[:d:Q65581169|Q65581169]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 31 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Frankos 31.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.996174|-3.009781|display=inline}} | item = [[:d:Q65581176|Q65581176]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 5 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Frankos 5.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995371|-3.009674|display=inline}} | item = [[:d:Q65581170|Q65581170]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 7 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Frankos 7.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995436|-3.00968|display=inline}} | item = [[:d:Q65581171|Q65581171]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Frankos 9 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Frankos 9.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995549|-3.009701|display=inline}} | item = [[:d:Q65581172|Q65581172]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Fray Pedro de Bardeci 6 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Fray Pedro De Bardeci 6.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995178|-3.010971|display=inline}} | item = [[:d:Q65581186|Q65581186]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Harresia]] | p18 = [[Fitxategi:Urduñako harresia 1.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995501|-3.00751|display=inline}} | item = [[:d:Q65581193|Q65581193]] | p373 = [[:commons:Category:Buildings in Urduña-Orduña|Buildings in Urduña-Orduña]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Kantarranas 3 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Kantarranas 3.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994298|-3.010375|display=inline}} | item = [[:d:Q65581195|Q65581195]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[M.D. Madariaga etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994603|-3.010621|display=inline}} | item = [[:d:Q65581167|Q65581167]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Mimenza jauregia]] | p18 = [[Fitxategi:Urduña - Mimenza jauregia 001.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995144|-3.010122|display=inline}} | item = [[:d:Q65581191|Q65581191]] | p373 = [[:commons:Category:Buildings in Urduña-Orduña|Buildings in Urduña-Orduña]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Olaso jauregia (Q65581183)|Olaso jauregia]] | p18 = [[Fitxategi:Palacio Olaso.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994323|-3.010657|display=inline}} | item = [[:d:Q65581183|Q65581183]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Orruño 20 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995836|-3.009941|display=inline}} | item = [[:d:Q65581163|Q65581163]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Orruño 4 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995254|-3.009862|display=inline}} | item = [[:d:Q65581161|Q65581161]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Orruño 6 etxea]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995332|-3.009873|display=inline}} | item = [[:d:Q65581162|Q65581162]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Ortes de Velasco jauregia]] | p18 = [[Fitxategi:Ortes de Velasco jauregia.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994503|-3.007199|display=inline}} | item = [[:d:Q65581190|Q65581190]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[San Juan Eliza (Familia Saindua)]] | p18 = [[Fitxategi:Urduñako familia sakratuaren eliza.JPG|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.994095|-3.009357|display=inline}} | item = [[:d:Q65581158|Q65581158]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Santa Maria eliza (Q65581189)|Santa Maria eliza]] | p18 = [[Fitxategi:Urduña - Andra Mari Eliza 5.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995071|-3.007287|display=inline}} | item = [[:d:Q65581189|Q65581189]] | p373 = [[:commons:Category:Buildings in Urduña-Orduña|Buildings in Urduña-Orduña]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Urduñako udaletxea]] | p18 = [[Fitxategi:Ayunta Orduña 1.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995034|-3.009028|display=inline}} | item = [[:d:Q59143281|Q59143281]] | p373 = [[:commons:Category:Town hall of Urduña-Orduña|Town hall of Urduña-Orduña]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 1 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 1.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995215|-3.009235|display=inline}} | item = [[:d:Q65581148|Q65581148]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 12 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 12.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995467|-3.008928|display=inline}} | item = [[:d:Q65581153|Q65581153]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 15 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 15.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99586|-3.009249|display=inline}} | item = [[:d:Q65581152|Q65581152]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 24 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 24.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995889|-3.00893|display=inline}} | item = [[:d:Q65581154|Q65581154]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 26 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 26.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995964|-3.008911|display=inline}} | item = [[:d:Q65581156|Q65581156]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 3 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 3.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995343|-3.009215|display=inline}} | item = [[:d:Q65581149|Q65581149]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 30 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 30.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.996048|-3.008898|display=inline}} | item = [[:d:Q65581157|Q65581157]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 32 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 32.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.99611|-3.008872|display=inline}} | item = [[:d:Q65581159|Q65581159]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 34 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 34.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.996181|-3.008815|display=inline}} | item = [[:d:Q65581160|Q65581160]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 5 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 5.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995445|-3.00923|display=inline}} | item = [[:d:Q65581150|Q65581150]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 7 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 7.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995546|-3.009239|display=inline}} | item = [[:d:Q65581151|Q65581151]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list/Ondarea | label = [[Zaharra 9 etxea]] | p18 = [[Fitxategi:Casa Zaharra 9.jpg|center|128px]] | p361 = [[Urduñako hiri historikoa]] | p625 = {{Coord|42.995644|-3.009246|display=inline}} | item = [[:d:Q65581188|Q65581188]] | p131 = [[Urduña]] | p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]] }} {{Wikidata list end}} <br clear="all" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko kultura ondasunak]] [[Kategoria:Bizkaiko Kultura Ondasunak]] [[Kategoria:Urduña]] 1ppd94uh4v3yzxpjy8zal6nnm3pesf6 0 845145 10002697 9481991 2024-12-17T19:30:13Z 88.14.133.125 10002697 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Lucia Areitioaurtena Isasi-Isasmendi''' ([[Ermua]], [[1925]]eko [[abenduaren 10]]a - [[Donostia]], [[2019]]ko [[otsailaren 5]]a)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esquelas y Necrologicas {{!}} Ermua {{!}} Lucia Areitioaurtena Isasi-Isasmendi {{!}} diariovasco.com|url=https://canales.diariovasco.com/esquelas/diario/2019-02-06/lucia-areitioaurtena-isasi-isasmendi-48240.htm|aldizkaria=canales.diariovasco.com|sartze-data=2021-02-08}}</ref> [[euskal]] erraketista profesionala<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakume erraketistak - Aintzinako lanbideak|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.gipuzkoa.eus/eu/web/aintzinako-lanbideak/emakume-erraketistak|aldizkaria=ORAIN Gipuzkoa|sartze-data=2021-02-08}}</ref> izan zen 7 urtez. Herrian ''Lucia Erromaretakua'' izenez ezaguna. == Biografia == Ermuko tren-geltoki ondoan jaio zen Lucia. Amak trenaren erromaren kargua zuen eta hortik zetorkion goitizena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Areitioaurtena Isasi-Isasmendi, Lucia - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/ermua/hizlariak/lucia-areitioaurtena-isasi-isasmendi-erromadetakua/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2021-02-08}}</ref> Garai hartako beste neska askok bezala, [[Eibar]]ko frontoian ikasi zuen pilotan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak ikasgelan|url=https://ikasgelan.ahotsak.eus/fitxak/erraketistak|aldizkaria=ikasgelan.ahotsak.eus|sartze-data=2021-02-08}}</ref> === Lehen urratsak === Sasoi hartan [[Euskal Herria]]n erraketista asko sortu ziren, pilotarako zaletasun handia baitzegoen. Eta horietako asko eibartarrak edo Eibarko frontoietan ikasitakoak ziren. [[Astelena frontoi]]an hasi zen Lucia ere pilotan zaletzen eta ikasten. Eibar beste herri batzuk baino irekiagoa zen, ez hain katolikoa; sozialistak eta errepublikanoak ziren nagusi. Emakumeek askatasun gehiago zuten, nahiz eta, batzuek begi onez ikusi ez kirol hau. Mugimendu handiko frontoia zeukan. Hiru pilota eskola sortu zituzten, eta pilotarien harrobia bihurtu zen Eibar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azken erraketistak, mende hasierako kirolari profesionalak|url=https://www.argia.eus/albistea/azken-erraketistak-mende-hasierako-kirolari-profesionalak|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-02-08}}</ref> === Erraketista ibilbidea === 15 urterekin erraketista profesional gisa [[Bartzelona]]ra jokatzera joateko kontratua egin zioten. 1941ko azaroaren 10ean abiatu ziren lagun bat eta biak [[Katalunia]]ra. Han gosea pasatzea suertatu zitzaien. Gerra oste gogorra zen. Barrio Txinoan bizi ziren, leku arriskutsua zen eta zaindari batekin ibili behar izaten zuten partidak jokatu ondoren. Luciak erraketista jardun zuen garaian, hain zuen 1943. urteko estatistika baten arabera, jokamolde guztiak kontuan hartuta (eskua, pala, erremontea,zesta...) 1.432 pilotari profesional zeuden eta horietatik erdia baino gehiago, 734 zehazki emakume erraketistak ziren. 1947. urteko beste datu baten arabera, urte hartan 737 erraketista profesional zebiltzan kantxetan. Estatuan [[Madril]] eta Bartzelona izan ziren erraketaren gune indartsuenak. [[Espainiar Estatu]]an 37 frontoi izatera iritsi ziren eta bakoitzean 30-40 erraketista aritzen ziren. Egunero jokatzen zituzten partidak, punta-puntan ez zebiltzanek arratsaldez eta gauez, eta, onenek, gauez bakarrik. Horrek esan nahi du egunero betetzen zirela frontoiak.<ref>https://www.naiz.eus/es/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2015-10-10-07-00/pages/14.pdf </ref> === Erraketari agur === Euskal erraketista nabarmenen artean kontsideratuta,<ref>{{Erreferentzia|izena=Diario de|abizena=Noticias|izenburua=Historia de la pelota femenina, ¿la conoces?|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdenavarra.com/in/2022/01/16/historia-pelota-femenina-conoces-pelotaris/1219694.html|aldizkaria=www.noticiasdenavarra.com|sartze-data=2022-02-25}}</ref>zazpi urtez Bartzelonan jokatzen jardun ondoren, hangoak amaituta, Ermuan ile-apaintzaile jarri zen. Eugenio Unamunorekin ezkonduta, 4 seme-alaba izan zituen. [[Real Sociedad]] futbol-taldeko [[Asier Riesgo]] atezainaren amama da. Azken urteetan [[Donostia]]n bizi izan zen. == Omenaldiak == Emakumezkoen kirol profesionalean aitzindariak izan ziren erraketistak, historiak ahaztu egin dituen arren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lander Muñagorri|abizena=Garmendia|izenburua=Ahaztutako erraketistak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa//032/001/2013-08-15/ahaztutako_erraketistak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-02-08}}</ref> Halere, azken urteotan merezitako hainbat omenaldi jaso dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las raquetistas, las primeras deportistas profesionales de España|hizkuntza=es|data=2019-02-22|url=https://www.elindependiente.com/tendencias/cultura/2019/02/23/las-raquetistas-las-primeras-deportistas-profesionales-de-espana/|aldizkaria=El Independiente|sartze-data=2021-02-08}}</ref> * [[2003|2003ko]] abenduaren 26an Ermuan ospatutako IV. Pilota Egunean omendua izan zen herriko beste erraketistekin batera. Oroigarri bat eman zitzaion: “LUCIA AREITIOAURTENA, jaso ezazu Ermuar danon esker ona, raketista munduan egin duzun ibilbide luze eta emankorragaitik”. * [[2013|2013an]] [[Bilbo]]ko La Esperanza frontoian omenaldiajaso zuen .<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Esperanza rinde un sentido homenaje a las raquetistas|hizkuntza=es|data=2013-08-20|url=https://www.mundodeportivo.com/20130820/la-esperanza-rinde-un-sentido-homenaje-a-las-raquetistas_54379570238.html|aldizkaria=Mundo Deportivo|sartze-data=2021-02-08}}</ref> * [[2015|2015eko]] uztailaren 23an Errenteriako "Fanderia" frontoiari ''Agustina Otaola'' izena jarri zioten eta [[Agustina Otaola|Agustina]] buru zela, [[Miren Uzkudun]] "Asteasu", [[Maria Dolores Larramendi]], [[Ramonita Gametxo]], [[Rosa Soroa]], [[Gloria Agirre]] "Txikita de Aizarna" eta Maria Elena Hernández erraketistekin batera, Lucia ere omendu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=" Agustina Otaola, Raketista Profesionala " Frontoiaren izen berria. :: Eple Errenteria|url=https://www.eple-errenteria.org/agustina-otaola-raketista/agustina-otaola-raketista-profesionala-frontoiaren-izen-berria/|aldizkaria=www.eple-errenteria.org|sartze-data=2021-02-08}} </ref> * [[2016|2016an]] 36 urteren ondoren, erraketistak bueltan izan ziren kantxan, [[Errenteria|Erren­te­ri­a­ko]] Agustina Otaola frontoian. Ikusleen artean zeuden Agustina Otaola, Lucia Areitioaurtena, Miren Uzkudun Asteasu, Maria Dolo­res Larramendi, Ramonita Gametxo, Rosa Soroa, Gloria Agirre Txikita de Aizarna eta Maria Elena Hernández.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jende asko eta partidu ederra, raketa modalitatearen bueltan - Hernani|hizkuntza=eu|url=https://kronika.eus/urumea/1570455947730-jende-asko-eta-partidu-ederra-raketa-modalitatearen-bueltan|aldizkaria=Kronika.eus|sartze-data=2021-02-08}} </ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.youtube.com/watch?v=2UyunzCj2dU Apostando por ellas. Historia de las raquetistas] * [https://www.youtube.com/watch?v=b1ndEKfuuDI Erraketistak lehen eta orain. Dokumentala] * [https://www.youtube.com/watch?v=2NiJa_PPll8 Emakume erraketistak. Erakusketa] * [https://www.youtube.com/watch?v=IwNrcl5ZO9M Erraketistak, aitzindariak pilotaren munduan] {{bizialdia|1925eko|2019ko|Areitioaurtena, Lucia}} [[Kategoria:Bizkaiko pilotariak]] [[Kategoria:Ermuarrak]] [[Kategoria:Erraketistak]] [[Kategoria:Donostian hildakoak]] [[Kategoria:Emakume kirolariak]] nskcj0rcnr87w4tsu1e7wxqxk398833 0 849795 10002403 8624848 2024-12-17T13:25:20Z Iñazio Irizar 69454 Artikulua osatuz 10002403 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa |jaiotza data= {{data|1798|1|3}} |heriotza data= {{data|1873|11|3}} {{adina|1798|1|3|1873|11|3}} }} '''Frantzisko Antonio Elortza Agirre''' ([[Oñati]], [[Gipuzkoa]], 1798ko urtarrilaren 3a - [[Madril]], 1873ko azaroaren 3a) [[Espainia]]ko [[Armada]]ren militarra eta ingeniaria, [[Trubiako geltokia|Trubia]]<nowiki/>ko Armen Lantegia zuzendu zuen eta [[Asturias]]ko [[burdingintza]] industria bultzatu zuen. Liberala izan zen eta, horregatik, erbestea ezagutu zuen. [[Oviedo]]n kale bati bere izena eman zioten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Castells, Carmen|izenburua=Elorza Aguirre, Francisco Antonio|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=Es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/artikuluak/artikulua.php?id=eu&ar=38562}}</ref> == Biografia == [[Araotz]] elizatean jaio zen (Oñati), [[Araotz Urruti]] auzoko Agarre etxean<ref>{{Erreferentzia|abizena=guregipuzkoa|izenburua=Agarre baserriko aurrealdea (Araotz)|hizkuntza=eu|url=http://www.guregipuzkoa.eus/photo/|aldizkaria=Gure Gipuzkoa|sartze-data=2021-08-06}}</ref>. 1811an [[artilleria]] eskolan sartu zen. 1814an tenienteorde gradua lortu zuen. Ideologikoki liberala zen eta 1820an sortu zen 1812ko Espainiako Konstituzioaren aldeko mugimenduan hartu zuen parte. 1823an erbesteko bidea hartu behar izan zuen. [[Lieja]] erbesteratua, [[ingeniaritza]] eta [[metalurgia]] ikasketak egin zituen. 1828an Espainiara itzuli zen eta han beste ingeniaritza ikesketekin jarraitu zuen. Ondoren, [[Marbella]]ko [[El Pedroso]]ko (Sevilla) lantegiak zuzendu zituen. 1845tik 1867 arte Trubiako Armen Lantegiaren zuzendaria izan zen. Urte horiek lantegi horretarako oso onak izan ziren. Elortzak lantegia berritu zuen eta, 1850ean, Lanbide Heziketa Eskola sortu zuen. Elortzak bultzatu zituen berrikuntzak, besteak beste, hauek izan ziren: sail artistikoa sortu zuen eta lantegian teknikak berrienak ezarri zituen. 1855tik 1859ra [[Oviedo]]ko Su-armen eramangarrien Lantegia zuzendu zuen. Siderurgia pribatuan ere aritu zen. 1864an landa-[[Mariskal (kargua)|mariskal]] izendatu zuten, 1874an koronel, eta ondoren jeneral. Bere eragina hain handia izan zenez, metalurgiako enpresa pribatuaren esparrura igaro zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Francisco Antonio Elorza y Aguirre|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/6530/francisco-antonio-elorza-y-aguirre}}</ref> Estatuko eta atzerriko sari ugariren jabe, Elorza Madrilen hil zen 1873an. Oñatin 1880an Casto de Zavala diseinatutako bustoa jarri zioten Foruen Enparantzako iturri gainean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Gonzalez, Marian|urtea=2023|izenburua=¿De quién es el busto de la fuente de la plaza?|argitaletxea=Diario Vasco|hizkuntza=Es|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/onati/busto-fuente-plaza-20231112214902-nt.html}}</ref> 1887ko maiatzaren 28an, Donato Argüelles y Álvarez alkatea zela, Oviedoko Udalak Elorza Jeneralaren Kalea izena ematea erabaki zuen, Norteko Geltokia eta Vegako Armen Fabrika lotzen zituen errepideari, hiriari emandako zerbitzuen oroimenez.<ref>http://www.nucleosoa.org/Nosotros/DocsLosNuestros/Elorza.htm</ref> 1923an, Oviedoko Udalak Jose Piquer Duartek brontzez egindako Elorza jeneralaren monumentua inauguratu zuen Trubiako Arma Fabrikako lorategietan. Monumentuan Jeneralaren bustoa dago, gurutze bat osatzen duten bi kanoiren elkargunearen aurrean, eta bustoaren parean artilleriako piramide bat.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Escultura y Arte en Oviedo (Asturias)|argitaletxea=esculturayarte.com.|hizkuntza=Es|url=https://esculturayarte.com/013785/General-Elorza-en-Oviedo.html#.U-4Rl_l_tww}}</ref>{{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://el.tesorodeoviedo.es/index.php?title=Francisco_Antonio_Elorza_y_Aguirre Oviedoko altxorra.] * [http://www.euskomedia.org/aunamendi/38562 Auñamendi Entziklopedia.] * {{Es}} [https://www.nucleosoa.org/Nosotros/DocsLosNuestros/Elorza.htm Nucleosa] {{Bizialdia|1798ko|1873ko|Elortza Agirre, Francisco Antonio}} [[Kategoria:Gipuzkoako militarrak]] [[Kategoria:Araotz]] [[Kategoria:Oñatiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko liberalak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ingeniariak]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] 5659bgzsexa6zvx5diphwup363095pv 10002483 10002403 2024-12-17T14:21:14Z Iñazio Irizar 69454 10002483 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa |jaiotza data= {{data|1798|1|3}} |heriotza data= {{data|1873|11|3}} {{adina|1798|1|3|1873|11|3}} }} '''Frantzisko Antonio Elortza Agirre''' ([[Oñati]], [[Gipuzkoa]], 1798ko urtarrilaren 3a - [[Madril]], 1873ko azaroaren 3a) [[Espainia]]ko [[Armada]]ren militarra eta ingeniaria, [[Trubiako geltokia|Trubia]]<nowiki/>ko Armen Lantegia zuzendu zuen eta [[Asturias]]ko [[burdingintza]] industria bultzatu zuen. Liberala izan zen eta, horregatik, erbestea ezagutu zuen. [[Oviedo]]n kale bati bere izena eman zioten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Castells, Carmen|izenburua=Elorza Aguirre, Francisco Antonio|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=Es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/artikuluak/artikulua.php?id=eu&ar=38562}}</ref> == Biografia == [[Araotz]] elizatean jaio zen (Oñati), [[Araotz Urruti]] auzoko Agarre etxean<ref>{{Erreferentzia|abizena=guregipuzkoa|izenburua=Agarre baserriko aurrealdea (Araotz)|hizkuntza=eu|url=http://www.guregipuzkoa.eus/photo/|aldizkaria=Gure Gipuzkoa|sartze-data=2021-08-06}}</ref>. 1811an [[artilleria]] eskolan sartu zen. 1814an tenienteorde gradua lortu zuen. Ideologikoki liberala zen eta 1820an sortu zen 1812ko Espainiako Konstituzioaren aldeko mugimenduan hartu zuen parte. 1823an erbesteko bidea hartu behar izan zuen. [[Lieja]] erbesteratua, [[ingeniaritza]] eta [[metalurgia]] ikasketak egin zituen. 1828an Espainiara itzuli zen eta han beste ingeniaritza ikesketekin jarraitu zuen. Ondoren, [[Marbella]]ko [[El Pedroso]]ko (Sevilla) lantegiak zuzendu zituen. 1845tik 1867 arte Trubiako Armen Lantegiaren zuzendaria izan zen. Urte horiek lantegi horretarako oso onak izan ziren. Elortzak lantegia berritu zuen eta, 1850ean, Lanbide Heziketa Eskola sortu zuen. Elortzak bultzatu zituen berrikuntzak, besteak beste, hauek izan ziren: sail artistikoa sortu zuen eta lantegian teknikak berrienak ezarri zituen. 1855tik 1859ra [[Oviedo]]ko Su-armen eramangarrien Lantegia zuzendu zuen. Siderurgia pribatuan ere aritu zen. 1864an landa-[[Mariskal (kargua)|mariskal]] izendatu zuten, 1874an koronel, eta ondoren jeneral. Bere eragina hain handia izan zenez, metalurgiako enpresa pribatuaren esparrura igaro zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Francisco Antonio Elorza y Aguirre|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/6530/francisco-antonio-elorza-y-aguirre}}</ref> [[Fitxategi:Gral Elorza. Fabr armas Trubia.JPG|thumb|Elorza jeneralaren oroigarria Trubiasen. ]] Estatuko eta atzerriko sari ugariren jabe, Elorza Madrilen hil zen 1873an. Oñatin 1880an Casto de Zavala diseinatutako bustoa jarri zioten Foruen Enparantzako iturri gainean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Gonzalez, Marian|urtea=2023|izenburua=¿De quién es el busto de la fuente de la plaza?|argitaletxea=Diario Vasco|hizkuntza=Es|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/onati/busto-fuente-plaza-20231112214902-nt.html}}</ref> 1887ko maiatzaren 28an, Donato Argüelles y Álvarez alkatea zela, Oviedoko Udalak Elorza Jeneralaren Kalea izena ematea erabaki zuen, Norteko Geltokia eta Vegako Armen Fabrika lotzen zituen errepideari, hiriari emandako zerbitzuen oroimenez.<ref>http://www.nucleosoa.org/Nosotros/DocsLosNuestros/Elorza.htm</ref> 1923an, Oviedoko Udalak Jose Piquer Duartek brontzez egindako Elorza jeneralaren monumentua inauguratu zuen Trubiako Arma Fabrikako lorategietan. Monumentuan Jeneralaren bustoa dago, gurutze bat osatzen duten bi kanoiren elkargunearen aurrean, eta bustoaren parean artilleriako piramide bat.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Escultura y Arte en Oviedo (Asturias)|argitaletxea=esculturayarte.com.|hizkuntza=Es|url=https://esculturayarte.com/013785/General-Elorza-en-Oviedo.html#.U-4Rl_l_tww}}</ref> == Ikus gainera == [[Oñati]], herritar ezagunak == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://el.tesorodeoviedo.es/index.php?title=Francisco_Antonio_Elorza_y_Aguirre Oviedoko altxorra.] * [http://www.euskomedia.org/aunamendi/38562 Auñamendi Entziklopedia.] * {{Es}} [https://www.nucleosoa.org/Nosotros/DocsLosNuestros/Elorza.htm Nucleosa] {{Bizialdia|1798ko|1873ko|Elortza Agirre, Francisco Antonio}} [[Kategoria:Gipuzkoako militarrak]] [[Kategoria:Araotz]] [[Kategoria:Oñatiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko liberalak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ingeniariak]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] atfz7bzo070koatd53qbzge6weub2lu 10002484 10002483 2024-12-17T14:24:03Z Iñazio Irizar 69454 10002484 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa |jaiotza data= {{data|1798|1|3}} |heriotza data= {{data|1873|11|3}} {{adina|1798|1|3|1873|11|3}} }} '''Frantzisko Antonio Elortza Agirre''' ([[Oñati]], [[Gipuzkoa]], 1798ko urtarrilaren 3a - [[Madril]], 1873ko azaroaren 3a) [[Espainia]]ko [[Armada]]ren militarra eta ingeniaria, [[Trubiako geltokia|Trubia]]<nowiki/>ko Armen Lantegia zuzendu zuen eta [[Asturias]]ko [[burdingintza]] industria bultzatu zuen. Liberala izan zen eta, horregatik, erbestea ezagutu zuen. [[Oviedo]]n kale bati bere izena eman zioten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Castells, Carmen|izenburua=Elorza Aguirre, Francisco Antonio|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=Es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/artikuluak/artikulua.php?id=eu&ar=38562}}</ref> == Biografia == [[Araotz]] elizatean jaio zen (Oñati), [[Araotz Urruti]] auzoko Agarre etxean<ref>{{Erreferentzia|abizena=guregipuzkoa|izenburua=Agarre baserriko aurrealdea (Araotz)|hizkuntza=eu|url=http://www.guregipuzkoa.eus/photo/|aldizkaria=Gure Gipuzkoa|sartze-data=2021-08-06}}</ref>. 1811an [[artilleria]] eskolan sartu zen. 1814an tenienteorde gradua lortu zuen. Ideologikoki liberala zen eta 1820an sortu zen 1812ko Espainiako Konstituzioaren aldeko mugimenduan hartu zuen parte. 1823an erbesteko bidea hartu behar izan zuen liberala zelako. [[Lieja]] erbesteratua, [[ingeniaritza]] eta [[metalurgia]] ikasketak egin zituen. 1828an Espainiara itzuli zen eta han beste ingeniaritza ikesketekin jarraitu zuen. Ondoren, [[Marbella]]ko [[El Pedroso]]ko (Sevilla) lantegiak zuzendu zituen. 1845tik 1867 arte Trubiako Armen Lantegiaren zuzendaria izan zen. Urte horiek lantegi horretarako oso onak izan ziren. Elortzak lantegia berritu zuen eta, 1850ean, Lanbide Heziketa Eskola sortu zuen. Elortzak bultzatu zituen berrikuntzak, besteak beste, hauek izan ziren: sail artistikoa sortu zuen eta lantegian teknikak berrienak ezarri zituen. 1855tik 1859ra [[Oviedo]]ko Su-armen eramangarrien Lantegia zuzendu zuen. Siderurgia pribatuan ere aritu zen. 1864an landa-[[Mariskal (kargua)|mariskal]] izendatu zuten, 1874an koronel, eta ondoren jeneral. Bere eragina hain handia izan zenez, metalurgiako enpresa pribatuaren esparrura igaro zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Francisco Antonio Elorza y Aguirre|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/6530/francisco-antonio-elorza-y-aguirre}}</ref> [[Fitxategi:Gral Elorza. Fabr armas Trubia.JPG|thumb|Elorza jeneralaren oroigarria Trubiasen. |ezkerrera]] Estatuko eta atzerriko sari ugariren jabe, Elorza Madrilen hil zen 1873an. Oñatin 1880an Casto de Zavala diseinatutako bustoa jarri zioten Foruen Enparantzako iturri gainean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Gonzalez, Marian|urtea=2023|izenburua=¿De quién es el busto de la fuente de la plaza?|argitaletxea=Diario Vasco|hizkuntza=Es|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/onati/busto-fuente-plaza-20231112214902-nt.html}}</ref> 1887ko maiatzaren 28an, Donato Argüelles y Álvarez alkatea zela, Oviedoko Udalak Elorza Jeneralaren Kalea izena ematea erabaki zuen, Norteko Geltokia eta Vegako Armen Fabrika lotzen zituen errepideari, hiriari emandako zerbitzuen oroimenez.<ref>http://www.nucleosoa.org/Nosotros/DocsLosNuestros/Elorza.htm</ref> 1923an, Oviedoko Udalak Jose Piquer Duartek brontzez egindako Elorza jeneralaren monumentua inauguratu zuen Trubiako Arma Fabrikako lorategietan. Monumentuan Jeneralaren bustoa dago, gurutze bat osatzen duten bi kanoiren elkargunearen aurrean, eta bustoaren parean artilleriako piramide bat.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Escultura y Arte en Oviedo (Asturias)|argitaletxea=esculturayarte.com.|hizkuntza=Es|url=https://esculturayarte.com/013785/General-Elorza-en-Oviedo.html#.U-4Rl_l_tww}}</ref> == Ikus gainera == [[Oñati]], herritar ezagunak == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://el.tesorodeoviedo.es/index.php?title=Francisco_Antonio_Elorza_y_Aguirre Oviedoko altxorra.] * [http://www.euskomedia.org/aunamendi/38562 Auñamendi Entziklopedia.] * {{Es}} [https://www.nucleosoa.org/Nosotros/DocsLosNuestros/Elorza.htm Nucleosa] {{Bizialdia|1798ko|1873ko|Elortza Agirre, Francisco Antonio}} [[Kategoria:Gipuzkoako militarrak]] [[Kategoria:Araotz]] [[Kategoria:Oñatiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko liberalak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ingeniariak]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] 3joxm3ukkgj2l3kld6qo4ho2hf1ey0y 10002487 10002484 2024-12-17T14:25:27Z Iñazio Irizar 69454 10002487 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa |jaiotza data= {{data|1798|1|3}} |heriotza data= {{data|1873|11|3}} {{adina|1798|1|3|1873|11|3}} }} '''Frantzisko Antonio Elortza Agirre''' ([[Oñati]], [[Gipuzkoa]], 1798ko urtarrilaren 3a - [[Madril]], 1873ko azaroaren 3a) [[Espainia]]ko [[Armada]]ren militarra eta ingeniaria, [[Trubiako geltokia|Trubia]]<nowiki/>ko Armen Lantegia zuzendu zuen eta [[Asturias]]ko [[burdingintza]] industria bultzatu zuen. Liberala izan zen eta, horregatik, erbestea ezagutu zuen. [[Oviedo]]n kale bati bere izena eman zioten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Castells, Carmen|izenburua=Elorza Aguirre, Francisco Antonio|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=Es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/artikuluak/artikulua.php?id=eu&ar=38562}}</ref> == Biografia == [[Araotz]] elizatean jaio zen (Oñati), [[Araotz Urruti]] auzoko Agarre etxean<ref>{{Erreferentzia|abizena=guregipuzkoa|izenburua=Agarre baserriko aurrealdea (Araotz)|hizkuntza=eu|url=http://www.guregipuzkoa.eus/photo/|aldizkaria=Gure Gipuzkoa|sartze-data=2021-08-06}}</ref>. 1811an [[artilleria]] eskolan sartu zen. 1814an tenienteorde gradua lortu zuen. Ideologikoki liberala zen eta 1820an sortu zen 1812ko Espainiako Konstituzioaren aldeko mugimenduan hartu zuen parte. 1823an erbesteko bidea hartu behar izan zuen liberala zelako. [[Lieja]] erbesteratua, [[ingeniaritza]] eta [[metalurgia]] ikasketak egin zituen. 1828an Espainiara itzuli zen eta han beste ingeniaritza ikesketekin jarraitu zuen. Ondoren, [[Marbella]]ko [[El Pedroso]]ko (Sevilla) lantegiak zuzendu zituen. 1845tik 1867 arte Trubiako Armen Lantegiaren zuzendaria izan zen. Urte horiek lantegi horretarako oso onak izan ziren. Elortzak lantegia berritu zuen eta, 1850ean, Lanbide Heziketa Eskola sortu zuen. Elortzak bultzatu zituen berrikuntzak, besteak beste, hauek izan ziren: sail artistikoa sortu zuen eta lantegian teknikak berrienak ezarri zituen. 1855tik 1859ra [[Oviedo]]ko Su-armen eramangarrien Lantegia zuzendu zuen. Siderurgia pribatuan ere aritu zen. 1864an landa-[[Mariskal (kargua)|mariskal]] izendatu zuten, 1874an koronel, eta ondoren jeneral. Bere eragina hain handia izan zenez, metalurgiako enpresa pribatuaren esparrura igaro zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Francisco Antonio Elorza y Aguirre|argitaletxea=Real Academia de la Historia|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/6530/francisco-antonio-elorza-y-aguirre}}</ref> [[Fitxategi:Gral Elorza. Fabr armas Trubia.JPG|thumb|Elorza jeneralaren oroigarria Trubiasen. |ezkerrera]] Estatuko eta atzerriko sari ugariren jabe, Elorza Madrilen hil zen 1873an. Oñatin 1880an Casto de Zavala diseinatutako bustoa jarri zioten Foruen Enparantzako iturri gainean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Gonzalez, Marian|urtea=2023|izenburua=¿De quién es el busto de la fuente de la plaza?|argitaletxea=Diario Vasco|hizkuntza=Es|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/onati/busto-fuente-plaza-20231112214902-nt.html}}</ref> 1887ko maiatzaren 28an, Donato Argüelles y Álvarez alkatea zela, Oviedoko Udalak Elorza Jeneralaren Kalea izena ematea erabaki zuen, Norteko Geltokia eta Vegako Armen Fabrika lotzen zituen errepideari, hiriari emandako zerbitzuen oroimenez.<ref>http://www.nucleosoa.org/Nosotros/DocsLosNuestros/Elorza.htm</ref> 1923an, Oviedoko Udalak Jose Piquer Duartek brontzez egindako Elorza jeneralaren monumentua inauguratu zuen Trubiako Arma Fabrikako lorategietan. Monumentuan Jeneralaren bustoa dago, gurutze bat osatzen duten bi kanoiren elkargunearen aurrean, eta bustoaren parean artilleriako piramide bat.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Escultura y Arte en Oviedo (Asturias)|argitaletxea=esculturayarte.com.|hizkuntza=Es|url=https://esculturayarte.com/013785/General-Elorza-en-Oviedo.html#.U-4Rl_l_tww}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus gainera == [[Oñati]], herritar ezagunak == Kanpo estekak == * [http://el.tesorodeoviedo.es/index.php?title=Francisco_Antonio_Elorza_y_Aguirre Oviedoko altxorra.] * [http://www.euskomedia.org/aunamendi/38562 Auñamendi Entziklopedia.] * {{Es}} [https://www.nucleosoa.org/Nosotros/DocsLosNuestros/Elorza.htm Nucleosa] {{Bizialdia|1798ko|1873ko|Elortza Agirre, Francisco Antonio}} [[Kategoria:Gipuzkoako militarrak]] [[Kategoria:Araotz]] [[Kategoria:Oñatiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko liberalak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ingeniariak]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] qwhnhmw9q63hikkulfisa5s320y1fax 0 852043 10002355 9480218 2024-12-17T12:09:01Z Andmujika 167827 esteka gehitu 10002355 wikitext text/x-wiki {{Musika talde infotaula | izena = Modus Operandi | irudia = | irudi testua = | irudi zabalera = | ezizenak = | jatorria = [[Gasteiz]], [[Araba]] | instrumentuak = | musika mota = [[ska]], [[rock]] | urteak = [[2017]]- | diskoetxeak = | webgunea = | taldekideak = [[Iñaki Ortiz de Villalba]]<br />Andoni Garcia Matxain<br /> Josu Erviti <br />Ruben Anton<br />Julen Barandiaran<br />Gonzalo Fernandez de Larrinoa | lehenagoko taldekideak = }} '''Modus Operandi''', [[2017]] urtean [[Gasteiz]]en sortutako [[ska]] musika taldea da. == Ibilbidea == 24 urteko ibilbidearen ondoren [[Betagarri]] talde mitikoa desegin zen eta bertako abeslaria zen [[Iñaki Ortiz de Villalba]]k talde berria eratzea pentsatu zuen. Horrela bildu zituen inguruan [[Lauroba]] taldeko Andoni Garcia Matxain eta [[Vendetta (musika taldea)|Vendetta]] taldeko Enrikko Rubiños eta Ruben Anton. Talde bi hauek ere desegin berriak ziren. Julen Barandiaran eta Gonzalo Fernandez de Larrinoa gehitu zitzaien 2018an eta taldearen izena daraman diskoa plazaratu zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Modus Operandi taldeak bere lehenengo diskoa kaleratu du – Kultur Sharea|hizkuntza=eu|url=http://kultursharea.eus/modus-operandi-taldeak-bere-lehenengo-diskoa-kaleratu-du/|sartze-data=2018-12-09}}</ref>. 2019a kontzertuak ematen pasa ostean, 2020an Covid-19ak bete betean jo zuen eta geldialdia izan zuen taldeak. Musikari aldaketa ere eman zen eta Iseo, Txarrena edo eta Tximeleta taldean aritutako Josu Erviti bateria, Sen taldean aritutako Joseba San Sebastian baxu jolea eta Luz de Putas taldean aritutako Diego Martinez tronboi jolea sartu ziren. Osaketa berri honekin, ''[[Dantza gaitezen hil arte]]'' izenburua daramaran bigarren diska kaleratu zuen taldeak 2020ko abenduan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Modus Operandik 'Dantza gaitezen hil arte' disko berria kaleratu du - Gasteiz|hizkuntza=eu|url=https://alea.eus/gasteiz/1606826468563-modus-operandi-dantza-gaitezen-hil-arte-disko-berria|aldizkaria=Alea.eus|sartze-data=2023-12-07}}</ref>. 2023ko urte bukaeran, taldea utzi zuen Andoni Garcia gitarra joleak eta Kerobia taldean aritutako Ruben Matillak hartu zuen lekukoa. Osaketa berri honekin kaleratuko du taldeak [[Atzo / Gaur]] izenburua duen hirugarren diskoa abendu bukaeran<ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|izenburua='Atzo / Gaur'|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://www.kulturklik.euskadi.eus/sorkuntzak/2023/atzo-gaur-/z12-detalle/eu/|aldizkaria=www.kulturklik.euskadi.eus|sartze-data=2023-12-07}}</ref>. Disko bikoitza dugu hau. Batetik "Atzo" diskoa dago, non azken 20 urteko musikari omenaldi bat egin nahi zaion, abeslari ezberdinen laguntzareki abestutako 5 talderen abesti esanguratsuen bertsio banarekin. Hauen artean dadue: Aiora Renteriarekin batera abestutako Latzen taldearen ''Laztana'', Afrika Bibang-ekin abestutako Barricada taldearen ''Mañana será igual'', Dánaerekin abestutako Berri Txarrak taldearen ''Oreka'', Duplarekin abestutako La Polla Records taldearen ''Ellos dicen mierda'' eta [[Janus Lester|Janus Lesterrekin]] abestutako Ken Zazpi taldearen ''Itsasoa gara''. Bestetik, "Gaur" diskoa dago; taldeak, etorkizunean jorratuko duen soinua agertzen duten 5 abestiz osatua.<ref>{{Erreferentzia|izena=Baigorri Argitaletxea|abizena=SA|izenburua=Modus Operandik iragana eta oraina uztartu ditu «Atzo/Gaur» disko berrian|hizkuntza=eu|data=2023-11-23|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2023-11-24/hemeroteca_articles/modus-operandik-iragana-eta-oraina-uztartu-ditu-atzo-gaur-disko-berrian|aldizkaria=GARA|sartze-data=2023-12-07}}</ref> == Taldekideak == * [[Iñaki Ortiz de Villalba]] - ahotsa * [[Josu Erviti]] - bateria eta programazioak (2019tik) * [[Joseba San Sebastian]] - baxua (2019tik) * [[Ruben Matilla]] - gitarra (2023tik) * Diego Martinez - tronboia (2018tik) * [[Ruben Anton]] - tronpeta === Taldekide ohiak === * [[Enriko Rubiños]] - bateria (2017-2019) * Julen Banrandiaran "Txiki" - baxua (2017-2019) * Gonzalo Fernandez de Larriona - tronboia (2017-2018) * Andoni Garcia Matxain - gitarra (2017-2023) == Diskografia == === Albumak === * ''[[Modus Operandi]]'' (2018, [[Baga Biga]])<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Modus Operandi|url=http://www.badok.eus/euskal-musika/modus-operandi/modus-operandi|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2018-12-09}}</ref> * ''[[Dantza gaitezen hil arte]]'' (2020, Baga Biga)<ref name=":0" /> * ''[[Atzo / Gaur]]'' (2023. Baga Biga)<ref name=":0" /> === Singleak === * ''Zeruarekin amestu dugu'' (2022)<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/gaiak/noticia/20230330/modus-operandi-taldearen-laztana-bideoklipa-naizen-ikusgai-primizian] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Modus Operandi]] [[Kategoria:Euskal musika]] [[Kategoria:Euskaraz abesten duten musika taldeak]] a52uy6dh15rpri6f6byueum02lcdcm9 0 865612 10002716 9540433 2024-12-17T20:12:18Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002716 wikitext text/x-wiki {{biografia_infotaula_automatikoa}} {{Argitzeko|Henrike II.aren emazteari|Margarita Nafarroakoa}} '''Margarita Angulemakoa''' ([[Angulema]], [[1492]]ko [[apirilaren 11]] &ndash; [[Odos]], [[1549]]ko [[abenduaren 21]]), '''Margarita Nafarroakoa''' eta '''Margarita Orleansekoa''' ere deitua, [[1509]]-[[1525]] bitartean [[Alençon]]go dukesa eta [[1527]]-[[1549]] bitartean [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] erregina ezkontidea izan zen. Eragin handiko emakumea izan zen, batez ere [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko]], bere neba, [[1515]]ean Frantziako errege bihurtu zenetik aurrera. Kultura arloan ere aritu zen: poesiak idatzi eta argitaratu zituen eta [[Erreforma protestantea|Erreforma Protestantea]] bultzatu zuen. == Biografia == Karlos Orleansekoa, [[Angulema]]ko kondearen eta [[Luisa Savoiakoa]]ren alaba eta [[Frantzisko I.a Frantziakoa]]ren arreba zen. Ama izan zuen irakasle, eta [[latin]]a, [[greziera]], [[hebreera]], [[gaztelera]] eta [[italiera]] ikasi zituen gaztetan. Hamar urte zituela, [[Henrike VIII.a Ingalaterrakoa|Henrike]] [[Galesko printze]]arekin ezkontzekotan izan zen, baina ezkontza ez zen egin. Gero, Gaston II.a Narbonakoarekin ere ezkontzekotan egon zen, baina senargaia aurretik hil zen. Karlos IV.a Alençongoa, Frantziako kondestablearekin ezkondu zen [[1509]]an eta alargun geratu zen [[1525]]ean. [[Henrike II.a Nafarroakoa|Henrike II.a]] Nafarroako erregearekin ezkondu zen bigarrenez eta [[Nafarroako Erresuma]]ko lurretan bizi izan zen ordudanik. [[1549]]ko [[abenduaren 21]]an hil zen [[Odos]]eko gazteluan. Kultura handiko pertsona zen eta, [[Guillaume Briçonnet]] apezpiku eta irakasleaz edo [[François Rabelais]] edo [[Jacques Lefèvre d'Étaples|Lefèvre d’Étaples]] intelektual [[Kristautasun ebanjeliko|ebanjelistez]] gain, [[Erreforma protestantea]]ren aitzindariak erakarri zituen Nafarroako gortera, [[Joan Kalbin]] bera tarteko. [[1525|1525ean]] eta [[1527|1527an]] [[Erasmo Rotterdamgoa|Erasmo Rotterdamgoak]] ere idatzi zion, baina erreginak ez zion erantzunik eman eta, gaur egun arte, ez da argitu Holandako pentsalaria Nafarroatik pasa zenentz<ref name=":0" />. Margarita bera ez zen protestantea baina erlijiozko elkarrizketa kritikoak sustatu zituen [[Paris]]en bezala [[Nérac]]en zein [[Paue]]n, ideia protestanteek beren bidea egin zezaten. Erromarekin erabat eten gabe burutu nahi izan zuen erreforma, batez ere Elizaren jerarkiaren ustelkeri eta gehiegikeriekin amaitu asmoz<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Jon|abizena=Oria Osés|urtea=1989|izenburua=Influencia de la conquista en el pensamiento, la cultura y la literatura|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=59-78|ISBN=84-86240-89-1|hizkuntza=es|aldizkaria=Cuadernos de sección. Historia-Geografía. Jornadas celebradas en Iruñea-Pamoplona el 14, 15, 16 y 17 de dic. de 1987 en el Aula Magna de la Escuela de Empresariales|zenbakia=11|argitaratze-lekua=Donostia}}</ref>, eta horretarako [[Gérard Roussel]] Oloroeko gotzain izendatu zuen Nafarroako erresuman erreforma sartuz joan zedin<ref>[[Joxe Azurmendi|Azurmendi, J.]] 2020: ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Andoain, Jakin. 77 or.</ref>. Politikan, ahaleginak egin zituen Nafarroako Erresuma berriro batzeko, baina aurka izan zituen [[Karlos Habsburgokoa]] enperadorea, Nafarroari kendutakoa ez itzultzearren protestantismoaren aurkako borroka aitzakia gisa etengabe erabili zuena, eta erreformaren alderako harrera zabal hura inoiz onetsi ez zuten Nafarroako gizarte sektore batzuk. [[Fitxategi:MargaretNavarreHeptameron.jpg|ezkerrera|thumb|300x300px|[[Heptamerona]] liburua]] Obra ugari idatzi zuen. Poesiak, kantak, otoitzak, antzerkiak eta ipuinak paratu zituen, frantsesez betiere. ''[[Heptameron]]'' izeneko ipuin eta istorio bilduma ([[1558]]-[[1559]] urteetan argitara emana) da ezagunena. [[Pizkundeko humanismo|Humanismo]] europarreko obra nagusietako bat da, [[Boccaccio]]ren ''[[Dekamerona]]''-ren gisara baina gordinkeria nabarmenik gabea eta giro [[Platonismo|platoniko]] batean taxutua. Obra horretan, alde batetik, Margaritaren espiritualismo [[neoplatonismo|neoplatonikoa]] agerian geratzen da ideal ebanjelikoak eta maitasun aratz perfektuak lantzean; bestetik, gizartearen eta bereziki Elizaren jokabideari kritika egiten zaio. Honekin hertsiki loturik, Margaritak feminismoari egindako ekarpena goraipatzeaz gain, [[Simone de Beauvoir]] filosofoak ''[[Bigarren sexua]]'' saiakeran bere originaltasun filosofikoa ere, zeinak alderdi materiala eta espirituala elkartuko dituen, adieraziko du. Bizia eta traszendentzia bateratzeko ahalegintze horretan, kartesianismoa arbuiatu eta estoikoen edo XVI. mendeko neoplatonikoen naturalismoaren gisako dotrinetara hurbildu zuelako emakumea<ref>{{erreferentzia|izena=Simone|abizena=Beauvoir|urtea=2019|izenburua=Bigarren sexua|argitaletxea=Elkar|ISBN=978-84-90279-45-8|hizkuntza=eu|argitaratze-lekua=Donostia}}</ref>. Beste obra batzuk: ''Le Dialogue'' ([[1525]], Elkar-hizketa), ''Le miroir d’une âme pécheresse'' ([[1531]], Arima bekatari baten miraila. Poema horiek [[Heresia|heretikotzat]] jo zituen [[Sorbona]]ko unibertsitateak) eta ''Contes et Nouvelles'' ([[1698]]an argitaratua, Ipuinak eta Noelak). [[1641]]-[[1642]] urteetan argitaratu ziren bere gutunak (''Lettres de Marguerite d’Angoulème'') eta [[1896]]an argitaratu ziren kanta eta poema ezezagun asko (''Les dernières poésies de Margarite de Navarre''). [[Erasmo Rotterdamgoa|Erasmo]]k Margaritaren bertute eta dohain intelektual eta literario apartak goretsi zituen. Letra eta arteen [[Mezenasgo|mezenas]] bezala ere nabarmendu zenez "Medici frantsesa" deitzen zioten<ref>[[Joxe Azurmendi|Azurmendi, J.]] 2020: ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Andoain, Jakin. 76 or.</ref>. == Ezkontzak eta seme-alabak == [[Fitxategi:Marguerite de Navarre - Project Gutenberg eText 17705.jpg|thumb|220px|<small>Margarita Angulemakoa. [[Francois Clouet]]ek egindako erretratua, [[Paris]]</small>]] [[1509]]ko [[abenduaren 3]]an, Karlos IV.a [[Alençon]]go dukearekin ezkondu zen, baina ez zuten seme-alabarik izan. [[1525]]ean alargundu ostean, [[1527]]ko [[urtarrilaren 24]]an [[Henrike II.a Nafarroakoa|Henrike II.a Albretekoarekin]] ezkondu zen. Bi seme-alaba izan zituzten: * [[Joana III.a Nafarroakoa|Joana III.a Albretekoa]] ([[1528]]-[[1572]]). * Joanes Nafarroakoa ([[1530]]-[[galdera-marka|?]]), umetxo zela hila. == Idazlanak == Liburu hauek idatzi zituen (argitaratzailea Pierre Boaistuau izan zen): * ''Le Dialogue en forme de vision nocturne'' ([[1524]]). * ''Le Miroir de l’âme pécheresse'' ([[1531]]), poema, [[ebanjelismo]] aldekoa. * ''Les Marguerites de la Marguerite des princesses'' ([[1531]]), testuen bilduma. * ''Les Chansons spirituelles'' ([[1547]]) * ''La Comédie de la nativité de notre seigneur Jésus-Christ'' * ''La Comédie de l’adoration des trois rois'' * ''La Comédie des innocents'' * ''La Comédie du désert'' * ''Le Triomphe de l'agneau'' * ''La Complainte pour un détenu prisonnier'' * ''La Fable du Faux Cuyder'' * ''Le Malade'' ([[1535]]-[[1536]]) * ''L'Inquisiteur'' ([[1536]]) * ''Trop, Prou, Peu, Moins'' ([[1547]]) * ''La Coche'' ([[1541]]) * ''Comédie des Quatre Femmes'' ([[1542]]ko [[otsail]]a) * ''La Navire'' ([[1547]]) * ''La Comédie sur le trépas du roi'' ([[1547]]) * ''Les Prisons'' * ''La Comédie de Mont-de-Marsan'' ([[1548]]) * ''[[Heptamerona|L'Heptaméron]]'' ([[1559]]). Ezin izan zuen bukatu baina bere lan nagusia izan zen. == Genealogia == {{genealogia}} == Erreferentziak == {{ lur | data=2015/05/07}} {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == *Azurmendi, Joxe (2020): ''Pentsamenduaren historia Euskal Herrian'', Leioa/Andoain, EHU/Jakin. {{ISBN|978-84-949759-0-5}} *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} == Kanpo estekak == * {{en}} [http://www.heptameron.info/ The Heptameron by Marguerite de Navarre] (Margarita Angulemakoari eta bere lanei buruzko web orri bat) * [https://www.booktegi.eus/liburuak/heptamerona-1-eguna/ «Heptamerona – 1. eguna»]&#x20;''Booktegi''&#x20; * [https://www.booktegi.eus/liburuak/heptamerona-2-eguna/ «Heptamerona – 2. eguna»]&#x20;''Booktegi'' * [https://twitter.com/heptamerona @Heptamerona] Twitter kontua * [https://www.euratlas.net/history/europe/1500/1500_Southwest.html Europako mende-hegoaldeko mapa Margaritak 8 urte zituenean (1500)] Euratlas {{bizialdia|1492ko|1549ko|Margarita Angulemakoa}} [[Kategoria:Nafarroako errege-erreginen ezkontideak]] [[Kategoria:Frantziako idazleak]] [[Kategoria:XVI. mendeko Frantziako idazleak]] 9mtpzmldixd5688ehgion2dgb754j1y 0 878291 10002504 8141165 2024-12-17T14:41:29Z Marklar2007 1545 10002504 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Justinianoren Izurria''' [[541]] eta [[543]]. urteen aldera [[Bizantziar Inperioa]]k eta [[Europa]], [[Asia]] eta [[Afrika]]ko beste eskualdek jasan zuten [[pandemia]] suntsitzailea izan zen. 541 eta 750 urteen artean, [[munduko biztanleria]]k 25-50 milioi pertsona inguru galdu zituen, hau da, VI. mendeko biztanleriaren %13 eta %26 artean. Historian inoiz izandako pandemiarik gogorrenetariko bat izan zen. Adituen ustetan, [[izurri pneumoniko]]ak eragin zuen,<ref name="wade"/> hau da, gero [[Izurri Beltza]] eragingo duen agerraldi bera.<ref>http://phys.org/news/2013-05-modern-lab-ages-plague-dna.html</ref> [[Prokopio Zesareakoa]] historialariaren arabera 540. urtean lehertu zen [[Etiopia]]n izurritea, [[Egipto]]n agertzeko [[udazken]] aldera eta [[541]]ean [[Niloren delta]]n, itsasorantz azkar hedatuz [[Mediterraneoa|Mediterraneoko]] arroan eta [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbilean]] zehar. 542ko maiatzean [[Konstantinopla]]ra iritsi zen<ref>{{erreferentzia |izena=Alain J. |abizena= Stoclet |url= https://books.google.fr/books?id=P6PtvAwlkP4C&pg=PA10 |izenburua= Les sociétés en Europe du milieu du VIe à la fin du IXe : Mondes byzantin, slave et musulman exclus : choix de textes|argitaletxea= Presses universitaires de Lyon|urtea= 2003 |ISBN=2-7297-0732-8|hizkuntza=fr}}</ref> eta lau hilabetetan 300.000 hildako eragin zituen, populazioaren %40-50, beste iturri batzuek ehuneko hau %33ra jaisten duten bitartean. Epidemia 544an aktibo mantendu zen eta VI. mendearen bigarren erdiko berragerpenetan birulentzia galtzen joan zen (558, 573-574, 591 eta 599). VI. eta VII. mendeetan zehar [[Europa]] osan hogei bat agerraldi egon ziren azkenik desagertzeko. [[Bisigodo]]en garaiko [[Hispania]]n izurritea 542an agertu zen ''calamitatis miseriae'' izenpean, [[Toledo]] ([[573]]), Mediterraneoko kostaldean ([[588]]), [[Galia]]ko [[Narbona]]n ([[693]]-[[694]]) eta beste eskualde askotan agerraldiak sorraraziz. Kontinentean zehar hainbat agerraldi izan ostean, [[Euskal Herria]] ere barne, izurritea VIII. mendean desagertu zen Europatik.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.oeegunea.eus/agiriak/ikusi/hitz/57/?urtea=2018&hila=06|izenburua=Epidemiak Euskal Herrian|izena=Anton|abizena= Erkoreka|argitaletxea=Osasungoa Euskalduntzeko Erakundea}}</ref> [[Mediterraneo]]ko portuetan pandemia errepikaria izan zen honek Izurri Beltzaren hainako eragina izan zuen. Orduko historialarien arabera, Europan ekialdeko Afrikatik sartu zen baina, azken ikerketa genetikoek anduiaren jatorrizko gordailua [[Txina]]n zegoela diote.<ref name="wade">{{erreferentzia |izena=Nicholas |abizena= Wade |izenburua=Europe’s Plagues Came From China, Study Finds |url=http://www.nytimes.com/2010/11/01/health/01plague.html |egunkaria=[[The New York Times]] |data=2010-10-31 |hizkuntza=en}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Pandemiak]] [[Kategoria:VI. mendea Bizantziar Inperioan]] [[Kategoria:VI. mendea Iranen]] [[Kategoria:Izurri pandemiak]] [[Kategoria:Erdi Aroko osasun hondamendiak]] di2jkthgqrydi8mt4rxvl4xn8gky740 0 888235 10002645 9798149 2024-12-17T17:59:32Z Wayratuta 119550 Ortografia zuzenketa 10002645 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''''The Shadow''''' ([[euskara]]z ''Itzala''), [[1994]]ko [[Russell Mulcahy]] australiar [[zinema zuzendari]]aren [[superheroi]] film bat da. [[1931]]n [[Walter B. Gibson]] komikigileak sortutako ''[[The Shadow|superheroian oinarritua]]'' dago. [[Alec Baldwin]], [[John Lone]], [[Penelope Ann Miller]], [[Ian McKellen]], [[Jonathan Winters]], [[Peter Boyle]] eta [[Tim Curry]] aktoreek antzeztu zuten. == Argumentua == {{argumentua}} [[1930ko hamarkada]], [[New York]] hirian krimenaren aurka borrokatzen duen Itzal bat ([[Alec Baldwin]]) dagoelako zurrumurrua hedatu da. Inork ez daki ezer berataz, [[Margo Lane]] ([[Penelope Ann Miller]]) neska gaztea bakarrik izango da Itzalaren nortasuna zein den jakiteko gai. == Aktoreak == * [[Alec Baldwin]]: [[The Shadow|Lamont Cranston / The Shadow]] * [[John Lone]]: Shiwan Khan, [[Gengis Khan]]en ondorengoa * [[Penelope Ann Miller]]: [[Margo Lane]] * [[Peter Boyle]]: Moses "Moe" Shrevnitz * [[Ian McKellen]]: Reinhardt Lane doktorea * [[Tim Curry]]: Farley Claymore * [[Jonathan Winters]]: Wainwright Barth * [[Sab Shimono]]: Roy Tam doktorea * [[Andre Gregory]]: Burbank * [[James Hong]]: Li Peng * [[Joseph Maher]]: Isaac Newboldt * [[Max Wright]]: Berger * [[Ethan Phillips]]: Nelson * [[Frank Welker]]: [[Phurba]]ren ahotsa == Kanpo estekak == * [[imdbtitle:0111143|IMDBko fitxa irakurgai]] {{en}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Russell Mulcahyk zuzendutako filmak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]] [[Kategoria:Superheroiei buruzko filmak]] [[Kategoria:Misterio filmak]] [[Kategoria:Gerra eta arma nuklearrei buruzko filmak]] [[Kategoria:Jerrald Goldsmithen soinu bandadun filmak]] [[Kategoria:Hipnosiari buruzko filmak]] [[Kategoria:Komikietan oinarritutako filmak]] [[Kategoria:Irratsaioetan oinarritutako filmak]] [[Kategoria:New Yorken girotutako filmak]] [[Kategoria:1930eko hamarkadan girotutako filmak]] 4oovdvkwv336ia3np5n64vd0ihohb7b 0 889232 10002553 9840659 2024-12-17T16:05:09Z Wayratuta 119550 Zuzenketak; bibliografia ezabatu artikuluan ez direlako iturri horiek erabili 10002553 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Star_of_David.svg|thumb| Daviden izarra ]] '''Daviden izarra''' ({{lang-he|מָגֵן דָּוִד|Magen David}})<ref> {{Erreferentzia|izenburua=MAGEN DAWID - JewishEncyclopedia.com|hizkuntza=en|url=https://www.jewishencyclopedia.com/articles/10257-magen-David|aldizkaria=www.jewishencyclopedia.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[Judaismo|judaismoaren]] ikur ezagunetariko bat da, baita iraganeko eta gaur eguneko [[hebrear]] kulturan ere, bai [[Judu-diaspora|diasporan]] bai [[Israel|Israelgo Estatu]] modernoan.<ref>{{erreferentzia|izena=Alan|abizena=Unterman|urtea=1992|izenburua=Dicionário Judaico de Lendas e Tradições|argitaletxea=Rio de Janeiro: Jorge Zahar|orrialdea=161|hizkuntza=pt}}</ref> [[Fitxategi:Kafarnaum_BW_15.JPG|thumb| Daviden izarra. [[Kfar Nahum]]go sinagoga, [[Israel]], III-IV. mendea. |alt=]] == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}}{{Erlijio zirriborroa}} [[Kategoria:Juduen historia]] [[Kategoria:Judaismoa]] [[Kategoria:Izar ikurrak]] 7qswa7i3non320yjlgoch2x5v9e2vn8 0 894528 10002943 9130739 2024-12-18T08:37:07Z Artegia 65203 10002943 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Jose Antonio Lopetegi Aranguren''', kirol munduan '''''Agerre II.a''''' izenaz ezaguna, ([[Azpeitia]], [[Gipuzkoa]], [[1930]]eko [[abenduaren 21]]a – [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) [[harri-jasotze|harri-jasotzaile]]a izan zen. == Biografia == Agerre II.a [[Azpeitia]]n jaio zen [[1930]]eko [[abenduaren 21]]ean, [[Agirre baserria|Agerre baserrian]], [[Loiola (Azpeitia)|Loiola]] auzoan. Harri-jasotzaile bikaina izan zen, 1962an 100 kiloko harriari 22 jasoaldi eman zizkion minutu batean. Kirolari aparta, [[Paulino Uzkudun]] hiltzean, orduko agintariek boxealari bilakatzea eskatu zioten.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Los forzudos Lopetegui|url=https://www.lasprovincias.es/sociedad/201607/31/forzudos-lopetegui-20160731175635.html|aldizkaria=Las Provincias|hizkuntza=es|data=2016/07/31}}</ref> [[Frankismo]] garaian, Asteasuko alkatea izan zen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.20minutos.es/deportes/noticia/julen-lopetegui-ocho-apellidos-vascos-mundial-rusia-3353400/0/|hizkuntza=es|izenburua=Los ocho apellidos vascos de Julen Lopetegui|egunkaria=[[20 Minutos]]|data=2018-5-30}}</ref> [[Julen Lopetegi]] futbolariaren aita da. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} ==Kanpo estekak == {{bizialdia|1930eko||Lopetegi, Jose Antonio}} [[Kategoria:Azpeitiarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako harri-jasotzaileak]] [[Kategoria:Asteasuko alkateak]] qivsb86wko13ji1acku8eurjwk0h7q4 10002944 10002943 2024-12-18T08:37:51Z Artegia 65203 10002944 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Jose Antonio Lopetegi Aranguren''', kirol munduan '''''Agerre II.a''''' izenaz ezaguna, ([[Azpeitia]], [[Gipuzkoa]], [[1930]]eko [[abenduaren 21]]a – [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) [[harri-jasotze|harri-jasotzaile]]a izan zen. == Biografia == Agerre II.a [[Azpeitia]]n jaio zen [[1930]]eko [[abenduaren 21]]ean, [[Agirre baserria|Agerre baserrian]], [[Loiola (Azpeitia)|Loiola]] auzoan. Harri-jasotzaile bikaina izan zen, 1962an 100 kiloko harriari 22 jasoaldi eman zizkion minutu batean. Kirolari aparta, [[Paulino Uzkudun]] hiltzean, orduko agintariek boxealari bilakatzea eskatu zioten.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Los forzudos Lopetegui|url=https://www.lasprovincias.es/sociedad/201607/31/forzudos-lopetegui-20160731175635.html|aldizkaria=Las Provincias|hizkuntza=es|data=2016/07/31}}</ref> [[Frankismo]] garaian, Asteasuko alkatea izan zen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.20minutos.es/deportes/noticia/julen-lopetegui-ocho-apellidos-vascos-mundial-rusia-3353400/0/|hizkuntza=es|izenburua=Los ocho apellidos vascos de Julen Lopetegui|egunkaria=[[20 Minutos]]|data=2018-5-30}}</ref> [[Julen Lopetegi]] futbolariaren aita da. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} ==Kanpo estekak == {{bizialdia|1930eko|2024ko|Lopetegi, Jose Antonio}} [[Kategoria:Azpeitiarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako harri-jasotzaileak]] [[Kategoria:Asteasuko alkateak]] c1vx4yukkeog5n1yb4uovmksrbzt5d4 10002945 10002944 2024-12-18T08:38:38Z Artegia 65203 10002945 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Jose Antonio Lopetegi Aranguren''', kirol munduan '''''Agerre II.a''''' izenaz ezaguna, ([[Azpeitia]], [[Gipuzkoa]], [[1930]]eko [[abenduaren 21]]a – [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) [[harri-jasotze|harri-jasotzaile]]a izan zen. == Biografia == Agerre II.a [[Azpeitia]]n jaio zen [[1930]]eko [[abenduaren 21]]ean, [[Agirre baserria|Agerre baserrian]], [[Loiola (Azpeitia)|Loiola]] auzoan. Harri-jasotzaile bikaina izan zen, 1962an 100 kiloko harriari 22 jasoaldi eman zizkion minutu batean. Kirolari aparta, [[Paulino Uzkudun]] hiltzean, orduko agintariek boxealari bilakatzea eskatu zioten.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Los forzudos Lopetegui|url=https://www.lasprovincias.es/sociedad/201607/31/forzudos-lopetegui-20160731175635.html|aldizkaria=Las Provincias|hizkuntza=es|data=2016/07/31}}</ref> [[Frankismo]] garaian, Asteasuko alkatea izan zen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.20minutos.es/deportes/noticia/julen-lopetegui-ocho-apellidos-vascos-mundial-rusia-3353400/0/|hizkuntza=es|izenburua=Los ocho apellidos vascos de Julen Lopetegui|egunkaria=[[20 Minutos]]|data=2018-5-30}}</ref> [[Julen Lopetegi]] futbolariaren aita izan zen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} ==Kanpo estekak == {{bizialdia|1930eko|2024ko|Lopetegi, Jose Antonio}} [[Kategoria:Azpeitiarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako harri-jasotzaileak]] [[Kategoria:Asteasuko alkateak]] 8u8at7rzkgjh7w8g631sul1qg16uw0x 10002959 10002945 2024-12-18T08:49:41Z Artegia 65203 10002959 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Jose Antonio Lopetegi Aranguren''', kirol munduan '''''Agerre II.a''''' izenaz ezaguna, ([[Azpeitia]], [[Gipuzkoa]], [[1930]]eko [[abenduaren 21]]a –[[Asteasu]], [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) [[harri-jasotze|harri-jasotzaile]]a izan zen. == Biografia == Agerre II.a [[Azpeitia]]n jaio zen [[1930]]eko [[abenduaren 21]]ean, [[Agirre baserria|Agerre baserrian]], [[Loiola (Azpeitia)|Loiola]] auzoan. Harri-jasotzaile bikaina izan zen, 1962an 100 kiloko harriari 22 jasoaldi eman zizkion minutu batean. Kirolari aparta, [[Paulino Uzkudun]] hiltzean, orduko agintariek boxealari bilakatzea eskatu zioten.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Los forzudos Lopetegui|url=https://www.lasprovincias.es/sociedad/201607/31/forzudos-lopetegui-20160731175635.html|aldizkaria=Las Provincias|hizkuntza=es|data=2016/07/31}}</ref> [[Frankismo]] garaian, Asteasuko alkatea izan zen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.20minutos.es/deportes/noticia/julen-lopetegui-ocho-apellidos-vascos-mundial-rusia-3353400/0/|hizkuntza=es|izenburua=Los ocho apellidos vascos de Julen Lopetegui|egunkaria=[[20 Minutos]]|data=2018-5-30}}</ref> [[Julen Lopetegi]] futbolariaren aita izan zen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} ==Kanpo estekak == {{bizialdia|1930eko|2024ko|Lopetegi, Jose Antonio}} [[Kategoria:Azpeitiarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako harri-jasotzaileak]] [[Kategoria:Asteasuko alkateak]] i8mxbxsqr4ih8cj8xq3t62yrnhuc9z7 2 906873 10002347 10002338 2024-12-17T12:00:51Z Theklan 336 10002347 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { {?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944.} UNION {?Udalerria wdt:P276 wd:Q1832944.}. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q1832944|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q1832944|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} qlwh5jdwzfmmw3rrj72pgsrrv5ezn9o 102 907137 10002345 10002175 2024-12-17T11:59:26Z Wikimaribarre 88969 /* Berriak 2024 (abendua) */ 10002345 wikitext text/x-wiki '''''WikiDurangaldea | Durangaldean egiten diren lanaldietako wikilekua ''''' [[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon]] [[File:5.555 biografia 2024 martxoa.png|thumb|200px|2024.03.08]] [[File:Durangoko wikilariok 5.000 biografia.png|thumb|200px|2023.12.31]] [[File:Durangoko wikilariak 2023.jpg|thumb|200px|2023.07.07]] [[File:WikiEmakumok 3000.jpg|thumb|200px|2023ko otsaila]] [[File:Wikiemakumeok Durango Abendua 2022.jpg|thumb|200px|2022ko abenduaren 1a]] [[Fitxategi:Wikiemakumeok Durango.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko iraila]] [[Fitxategi:Durangoko wikilariak 1500.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko ekaina]] [[Fitxategi:Durangoko Wikilariak.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko apirila]] == [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] Wikiproiektu honen helburuak == * Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz. * Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea. * Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea. * Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea. * Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea. == [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] Emakumeen zerrenda [https://es.wikipedia.org/wiki/Wikiproyecto:Mujeres/Wikimujeres/WikiEmakumeok/Durango >>> erderaz]== === EGITEN === # [[Mary_Gove_Nichols]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mary_Gove_Nichols (Lurdes) # [[Tsai-Fan_Yu]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tsai-Fan_Yu (Lurdes) # [[Mary_Buckland]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mary_Buckland (Lurdes) # [[Tilly_Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger (Lurdes) # [[Anna_Coleman_Ladd]] https://es.wikipedia.org/wiki/Anna_Coleman_Ladd (Lurdes) # Kontxa Laspiur (Eibar) (Marisa) '''Ingelesetik itzultzeko''' # [[Minta Bosley Allen Trotman]] https://en.wikipedia.org/wiki/Minta_Bosley_Allen_Trotman # [[Vira Boarman Whitehouse]] https://en.wikipedia.org/wiki/Vira_Boarman_Whitehouse # [[Adelaide Underhill]] https://en.wikipedia.org/wiki/Adelaide_Underhill # [[Katrina Ely Tiffany]] https://en.wikipedia.org/wiki/Katrina_Ely_Tiffany # [[Margaret Hayden Rorke]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_Hayden_Rorke # [[Ruth Logan Roberts]] https://en.wikipedia.org/wiki/Ruth_Logan_Roberts # [[Eugénie M. Rayé-Smith]] https://en.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A9nie_M._Ray%C3%A9-Smith #[[Mathilde Fibiger]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mathilde_Fibiger # [[Mithu Sanyal]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mithu_Sanyal (Leire Mi) Catharine Waugh McCulloch - Wikipedia # [[Catharine Waugh McCulloch]] sufragista (AEB 1862-1945) Grandma Gatewood - Wikipedia # [[Granma Gatewood McCulloch]] ultrarail mendi-ibileran aitzindaria (AEB 1887-1973) '''Frantsesetik itzultzeko''' # [[Émilie Carles]] https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89milie_Carles # [[Victoria Mas]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Victoria_Mas # [[Jeanne Humbert]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Jeanne_Humbert # [[Anna Mahé]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Anna_Mah%C3%A9 # [[Capucine Motte]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Capucine_Motte '''SORTZEKO''' # [[Uxue Rey Gorraiz]] idzlea, kazetaria # [[Lola Lopez de Lacalle]] idazlea (Zornotza) # [[Ignacia Altolagirre Camarero]] (h.2023.07.22) # [[Naia Laka]] (Ispaster) https://www.eitb.eus/es/cultura/cine/festival-san-sebastian/videos/detalle/9589117/video-zortzitik-infinitura-recorrido-por-historia-del-cine-vasco-de-mano-de-benito-ansola/ # [[Annette Gonzalez-Etxabarri]] https://www.naiz.eus/es/info/noticia/20230508/annette-gonzalez-etxabarri-zumaiarra-txapeldun-europako-junior-txapelketan # [[Madalen Etxegarai]] pilotaria. https://goiena.eus/oinati/1727423962644-madalen-etxegarai-haurra-nintzenean-nuen-ametsa-betetzen-nabil # [[Sylvia Lefanu]] zinemagilea. https://www.berria.eus/kultura/zinemaldia/berria-eus_2130955_102.html # [[Nagore Urdapilleta]] Errio dokumentalaren aurkezlea. https://ataria.eus/komunitatea/berria/1727420302628-bere-txikitasunean-orio-zeinen-handia-den-erakutsi-nahi-izan-dugu # [[Maite Ubiria]] kazetaria. https://www.berria.eus/euskal-herria/iparrari-hegoak-ematen_2129951_102.html # [[Pancracia Ollo de la Mata]] Zumalakarregiren emaztea # [[Ainhoa Aldazabal Gallastegi]] # [[Uxua Azpiroz]] hezitzailea https://www.berria.eus/bizigiro/beharrezkoa-da-bizikidetza-oinarri-duten-proiektuak-garatzea-ikastetxeetan_2128805_102.html # [[Heza Sengal]]. emakume yazikia. https://www.berria.eus/mundua/eiren-gustukoak-baginen-erosi-egiten-gintuzten-merkantzia-hutsa-bagina-bezala_2128867_102.html # [[Miren Berasategi Zeberio]] Ikertzailea. https://www.berria.eus/euskal-herria/gizon-gazteek-kontserbadurismorako-joera-dute_2128223_102.html '''Zinegileak - Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldian sarituak''' # [[Kim Longinotto]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kim_Longinotto # [[Lourdes Portillo]] https://es.wikipedia.org/wiki/Lourdes_Portillo # [[Deepa Mehta]] https://es.wikipedia.org/wiki/Deepa_Mehta '''Espainiako Gerra Zibileko emakumeak''' # [[Sofia Da Blasco]] https://es.wikipedia.org/wiki/Sof%C3%ADa_Blasco # [[Carolina_Bunjes-Rosenthal]] https://es.wikipedia.org/wiki/Carolina_Bunjes-Rosenthal # [[Isabel Alonso]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Alonso '''Emakume interesgarriak''' # [[Jekaterina Samutsevitx]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yekaterina_Samuts%C3%A9vich # [[Nadezhda Popova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Nadezhda_Popova '''Heroínas de la Unión Soviética''' https://es.wikipedia.org/wiki/Anexo:Hero%C3%ADnas_de_la_Uni%C3%B3n_Sovi%C3%A9tica '''Emakumeak eta itsasoa''' https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210924/las-mujeres-ilustres-de-la-historia-naval-en-el-itsasmuseum-de-bilbo-a-traves-del-arte # '''EMAKUME ITZULTZAILEAK''' # [[Malika Embarek]] https://es.wikipedia.org/wiki/Malika_Embarek # [[Concha Fernández-Luna Sánchez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Concha_Fern%C3%A1ndez-Luna_S%C3%A1nchez # [[Laura García Corella]] https://es.wikipedia.org/wiki/Laura_Garc%C3%ADa_Corella '''EMAKUME AKTIBISTAK''' # https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Mujeres_activistas # [[María Dimádi]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Mar%C3%ADa_Dim%C3%A1di (Leire) # [[Paste Up Morras]], aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Paste_Up_Morras # [[Elizabeth Wathuti]] aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Wathuti (Oiber) # [[Tosia Altman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tosia_Altman # https://es.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Th%E1%BB%8B_Th%E1%BA%AFng # [[Maria Spiridonova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mariya_Spirid%C3%B3nova # [[Yusra Al Barbar]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yusra_al-Barbari palestinarra '''EMAKUME ILUSTRATZAILEAK''' https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Ilustradoras # [[Mitzy Reyes Juárez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mitzy_Reyes_Ju%C3%A1rez # [[Ellen Robbins]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ellen_Robbins # [[Retta aktibisten zerrendan Scott]] https://es.wikipedia.org/wiki/Retta_Scott # [[Bahia Shehab]] https://es.wikipedia.org/wiki/Bahia_Shehab # [[Posy Simmonds]] https://es.wikipedia.org/wiki/Posy_Simmonds '''EMAKUME IDAZLEAK - POETAK''' # [[Olga Rivero]] https://es.wikipedia.org/wiki/Olga_Rivero_Jord%C3%A1n '''EMAKUMEAK ZIENTZIAN''' # [[Gloria Long Anderson]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Gloria_Long_Anderson # [[Clémence Royer]] https://es.wikipedia.org/wiki/Cl%C3%A9mence_Royer # [[Tilly Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger # [[Isabel Clifton Cookson]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Clifton_Cookson # [[Cécile DeWitt Morette]] https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9cile_DeWitt-Morette # [[Wrexie Leonard]] https://es.wikipedia.org/wiki/Wrexie_Leonard # [[Marjorie Lee Browne]] https://es.wikipedia.org/wiki/Marjorie_Lee_Browne '''DENETARIK''' # [[Victorine Brocher]] https://en.wikipedia.org/wiki/Victorine_Brocher (LEIRE MENDIBURU) # [[Esther Afus Ocloo]] aitzindaria (Ghana) https://es.wikipedia.org/wiki/Esther_Afua_Ocloo # [[Margaret A. Wilcox]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_A._Wilcox # [[Amineh Kakabaveh]] https://en.wikipedia.org/wiki/Amineh_Kakabaveh # [[Trio Artio]] https://www.musicexport.at/artist/trio-artio/ + Berria egunkaria # [[Fabiola Letelier]] abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. # [[Ana Belén Montes]] espioia. https://es.wikipedia.org/wiki/Ana_Bel%C3%A9n_Montes # [[Dorothy Levitt]] asmatzailea eta kotxe lasterketetan aitzindaria https://es.wikipedia.org/wiki/Dorothy_Levitt == BERRIAK == ==='''Berriak 2024''' ('''abendua''')=== <nowiki>{{zutabeak|kopurua=3|</nowiki> # [[Alaitz Melgar Agirre]] '''SORTUA''' euskara irakaslea eta idazlea (Barakaldo, 1984) # [[Irati Bazeta Agirre]] '''SORTUA''' ilustratzailea (Abadiño, 1999) # [[Maritxu Sorabilla]] '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Iruñea, 1927) # [[Irati Bereau Baleztena]] '''SORTUA''' itzultzailea (Irun 1978) # [[Elordi García Insausti|Elordi Garcia Intxausti]] '''SORTUA''' kazetaria eta idazlea ((Lazkao, 1977) # [[Txaro Iturralde Sáenz de Vicuña|Txaro Iturralde Sáenz]] '''SORTUA''' jostuna (Gasteiz, 1952) # [[Itziar Otegi Aranburu]] '''SORTUA''' itzultzailea eta idazlea (Oiartzun, 1972) # [[Sara Ayesa]] '''SORTUA''' artista (Donostia, 1997) # [[Ane Laskurain]] '''SORTUA''' artista (Bergara, 1999) # [[Sagrario Merodio Hoyos]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan egondakoa (Panes, 1918-Mutriku, 2019) # [[Maria Esquivel Vizuete]] '''SORTUA''' gerrilari fusilatua (Badajoz, 1911-Sevila, 1938) # [[Maud Younger]] sufragista (AEB 1870-1936) # [[Margalida Roig Colomar]] sindikalista (Eivissa, 1908-1966) #[[Luisa Riera Muñiz]] maistra errepresaliatua (Villaviciosa, 1884-Zornotzako Emakumeen Kartzela, 1944) #[[Maria Marí Guasch]] errepublikar militantea (Sant Llorenç de Balàfia, [[1909]] - [[Eivissa]], [[2001]]) # [[Efua Sutherland]] idazlea (Ghana 1924-1996) # [[Concepción Loring]] 1. emakume politikaria, 1.a Diputatuen kongresuan hitz egiten (Malaga 1868-Madril 1935) # [[Amalia Heredia Livermore]] bildumagilea, ikertzailea (Malaga 1830-1902) # [[Carmen Cuesta del Muro]] abokatua, zuzenbidean Espainiako 1. emakume doktorea (Palentzia 1890-Madril 1968) # [[Natividad Domínguez Atalaya]] pedagogoa, politikaria ( Madril 1888-Valentzia 1932) # [[Teresa Luzzatti]] politikaria, sufragista (Lugo 1889-Madril 1942) # [[María López de Sagredo Andreo]] politikaria (Kuba/Bartzelona 1881-Hondarribia 1953) # [[Micaela Díaz Rabaneda]] maistra, politikaria (Nafarroa 1878-? XX. mendea) # [[Trinidad von Scholtz Hermensdorff]] bildumagilea, politikaria (Malaga 1857-Austria 1937) # [[Marisol Nichols]] aktorea (AEB 1973) # [[Mackenzie Phillips]] aktorea, abeslaria (AEB 1959) # [[Emma Lucy Braun]] botanikaria (AEB, 1889-1971) # [[Elizabeth Lowe Watson]] idazlea, sufragista, hizlaria (AEB 1842-1927) # [[Pilar Benejam Arguimbau]] pedagogoa, geografoa (Menorca 1937) # [[Francisca Bohigas Gavilanes]] maistra, ikuskatzailea, idazlea (Bartzelona 1892-Madril 1973) # [[Fernande Barrey]] prostituta, modeloa eta margolaria (frantzia, 1893-1974) # [[Anna Pirozzi]] opera sopranoa (Napoli, 1975) # [[Mariella Devia]] opera abeslaria (Liguria, 1948) # [[Yusra al-Barbari]] politikaria eta ekintzailea (Palestina, 1923-2009) # [[Park Kyung-Ri]] eleberrigilea (Hego Korea 1926-2008) # [[Aurora Sampedro Pi%C3%B1eiro]] kimikaria (Galizia, 1913-1996) # [[Dorothy Allison]] idazlea # [[Nicole Ferroni]] umoregilea # [[Edith Ainge]] sufragista (AEB, 1873-1948) # [[Sonia Vaccaro]] psikologoa (Argentina/Espainia XX. mendea) # [[Raychelle Burks]] zientzia dibulgatzailea (AEB XX. mendea) # [[Kelly Frye]] aktorea (AEB 1984) # [[Amy Madigan]] aktorea (AEB 1950) # [[Amber Stevens]] aktorea, modeloa (AEB 1986) # [[Juana Francés]] margolaria (Alacant 1924-Madril 1990) # [[Njideka Akunyili Crosby]] artista bisuala (Nigeria/AEB 1983) # [[Martha Diamond]] margolaria (AEB 1944-2023) # [[Joan Mitchell]] margolaria (AEB 1925-Paris 1992) # [[Toyin Ojih Odutola]] marrazkilaria (Nigeria/AEB 1985) # [[Fe del Mundo]] pediatra (Filipinak, 1911-2011) # [[Isabel Garbayo]] Villa Teresitako sortzailea (Iruñea, 1905-2011) # [[Elvira Siurana]] feminista, idazlea (LLeida 1952) # [[Lourdes Ciuró]] abokatua, politikaria (Tarragona 1971) # [[Helena Solà Tàrraga]] maistra, politikaria (Bartzelona 1976) # [[Amanda Righetti]] aktorea (AEB 1983) # [[Luna Ki]] abeslaria, DJa (Bartzelona 1999) # [[Katharina Konradi]] opera sopranoa (Kirgizistan/Alemania 1988) # [[Babi (abeslaria)]] (Madril 1999) # [[Klesie Kelly]] sopranoa (AEB XX. mendea) # [[Montserrat Martínez Parera]] ekonomialaria (Bartzelona 1975) # [[Lesley-Ann Jones]] kazetaria, idazlea (EB 1956) # [[Orra White Hitchcock]] ilustratzailea (AEB, 1796-1863) # [[Margaret Chanler Aldrich]] filantropoa, erizaina eta idazlea (AEB, 1870-1963) # [[Dorothy Allison]] idazlea (AEB, 1949-2024) # [[Nicole Ferroni]] umoregilea (Maroko, 1982) # [[Ann Preston]] medikua, ekintzailea (AEB, 1813-1872) # [[Nicole Claveloux]] margolari, ilustratzaile eta komikigilea (Frantzia, 1940-__ ) # [[Maria Bellido|Maria Belido]] espainiar heroi mitikoa (1755-1809) # [[Sofía Esparza Jauregi|Sofia Esparza Jauregi]] sopranoa (Iruñea, 1994) # [[Isabel Azcárate Ristori]] irakasle ikertzailea (Cádiz 1923-Madril 2016) # [[Ana López Navajas]] irakaslea, ikertzailea ( Valentzia 1962) # [[Erika Leiva]] kopla abeslaria (Tarragona/Cádiz 1984) # [[Joana Jiménez]] abeslaria, dantzaria (Sevilla 1977) # [[Carmen Conesa]] aktorea (Bartzelona 1960) # [[Diana Peñalver]] aktorea (Sevilla 1965) # [[Rosa Mariscal]] aktorea (Sevilla 1970-2022) # [[Pilar Punzano]] aktorea, pedagogoa (Madril 1980) # [[Irene Visedo]] aktorea (Madril 1978) # [[Manane Rodríguez]] film zuzendaria (Uruguai/Espainia 1954) # [[Sonia Sebastián]] film zuzendaria (Espainia 1984) # [[Yusra al-Barbari]] politikaria eta ekintzailea (Gaza, 1923-2009) # [[Ann Allebach]] artzain mennorita (AEB, 1874-1918) # [[Jennifer Radloff]] feminista, ekintzailea (Hegoafrika 1961) # [[Grunya Sukhareva]] haur psikiatra (Ukraina, 1891-1981) # [[Josefa Martin Luengo]] pedagogoa (Salamnca 1944-2009) # [[Lucía Asué Mbomio Rubio]] kazetari feminista (Alcorcón, 1981) # [[Paige L. Sweet ]] soziologoa (AEB 1987) # [[Caroline Lexow Babcock]] bakegilea eta sufragista (AEB, 1882-1980) # [[Evin Ahmad]] aktorea (Suedia, 1990) # [[Rabia al Adawiyya]] santua, filosofoa (Irak 717-801) # [[Fatma Girik]] aktorea, politikaria (Turkia 1943-2022) # [[María Cristina Masaveu Peterson]] enpresaburua (Asturias 1937-2006) # [[Lorena García de las Bayonas]] aktore-maistra (Madril 1966) # [[Katrina Bayonas]] casting zuzendaria (EB 1941) # [[Natalia Menéndez]] eszena zuzendaria (Madril 19)67 # [[Amaranta Osorio]] antzerkigilea (Mexiko/Espainia 1978) # [[Itziar Pascual Ortiz]] antzerkigilea (Madril 1967) # [[Judith Fernández]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Coruña 2001) # [[Marie Noëlle]] film zuzendaria, gidoilaria (Frantzia XX. mendea) # [[Paideia Eskola Librea]] (Merida 1978) # [[Barbara Pravi]] abeslaria (Narbona 1993 # [[Baya Mahieddine]] margolaria (Aljeria 1931-1998) # [[Jacqueline Held]] Frantziako gazte-literaturako idazlea eta poeta (Poitiers, 1936) # [[Marian Diamond]] neurozientzialaria (AEB, 1926-2017) # [[Juanita Breckenridge Bates]] minista (AEB, 1860-1946) # [[Emily M. Bishop]] hizlaria, instruktorea (AEB, 1858-1916) # [[Tam O%27Shaughnessy]] hezitzailea, zientzia-idazlea (AEB, 1952) # [[Adriana Guzmán Arroyo]] idazlea, ekintzailea, feminista (Bolivia, XX. mendearen 2. zatia) # [[Helen Archdale]] sufragista (EB 1876-1949) # [[Charlotte Despard]] sufragista (EB 1844-1939) # [[Wanda Quilhot]] biologoa (Txile, 1929-2023) # [[Maria José Aguiar]] margolaria (Portugal, ) # [[Maria Luisa Pacheco]] margolaria (Bolivia # [[Beatriz Aurora]] margolaria, (Txile, <nowiki>}}</nowiki> ==='''Berriak 2024''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Janire Etxabe]] '''SORTUA''' dantzaria da, dantza bertikalean aditua. (Arrankudiaga, Bizkaia, 1979) # [[Celia Santos]] '''SORTUA''' idazlea (Bergara, 1972) # [[Tamara García Iglesias]] '''SORTUA''' zinemagilea eta komisarioa (Lasarte, 1978) # [[Warisha Moradi]] '''SORTUA''' heriotz epaia duen militante kurdua (Kurdistan, XX. mendea) # [[Carmina Merodio Hoyos|Carmina Herodio]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen 6 urtez (Panes, 1920-2006) # [[Parvaneh Kazemi]] '''SORTUA''' matematikaria, mendizale eta mendi gidaria (Teheran, 1970) # [[Mari Campos Roldán]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen umetan (Madril, 1938) # [[Encarna Furundarena Goenaga]] '''SORTUA''' Saturrango kartzelara joaten zen janaria eramatera (Mutriku, 1919-2014) # [[Nai Barghouti]] '''SORTUA''' abeslari eta konposiore (Palestina, 1996) # [[Maria Sanchez Madoz]] '''SORTUA''' pilota epaile profesionala (Laudio, 1996 # [[Araceli González Carballo]] espioia, erizaina (Lugo 1914-Madril 1990) # [[Margarita Ruiz de Lihory]] margolaria, espioia (Valentzia 1889-Albacete 1968) # [[Isona Passola]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Bartzelona 1953) # [[Cristina Martín-Prieto]] futbolaria (Sevilla 1993) # [[Melania Olcina]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1982) # [[Rafaela Carrasco]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1972) # [[Lisi Estaràs]] dantzaria, koreografoa (Argentina 1971) # [[Lorena Nogal]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1984) # [[Luz Arcas]] dantzaria (Malaga 1983) # [[Manuela Carrasco]] flamenko dantzari ijitoa (Sevilla 1958) # [[Lynda Barry]] komikigile eta irakasle estatubatuarra (Wisconsin, 1956) # [[Maria Antónia Palla]] kazetaria eta feminista (Portugal, 1933) # [[Mary Adamson Anderson Marshall]] medikua Edinburgoko 7ak taldekoa (1837-1910) # [[Sara González Lolo]] patin hockey jokalaria (Asturias 1992) # [[Natasha Lee]] patin hockey jokalaria, entrenatzailea (Malaysia/Asturias 1992) # [[María Díez Busqué]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1989) # [[Anna Casarramona Vivas]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1994) # [[Anna Serra]] triatleta (Bartzelona 1968) # [[Mathilde Ollivier]] aktorea, modeloa (Frantzia 1994) # [[Gimena Llamedo]] psikologoa, politikaria (Asturias 1981) # [[Mikey Madison]] aktorea (AEB 1999) # [[Julia Butters]] aktorea (AEB 2009) # [[Samantha Robinson]] aktorea (AEB 1991) # [[Irene Flunser Pimentel]] historialaria (Lisboa, 1950) # [[Cósima Wagner|Cosima Wagner]], Richard Wagner  musikagilearen 2. emaztea (Bellagio, 1837 - Bayreuth, 1930) # [[Verena Wagner]] musikagilea (Alemania, Bayreuth, 1920- Überlingen, 2019) # [[Eva von Bülow]] Cosima Liszt eta Richard Wagnerren alaba (Tribschen, 1867 - Bayreuth, 1942), # [[Anne Rearick]]  argazkilari estatubatuarra (Idaho, AEB, 1960) # [[Pauline Harmange]] idazlea eta feminista (Lille, 1994) # [[Bertha Hirsch Baruch]] poeta, idazle eta sufragista (AEB) # [[Minora Kibbe]] gizarte erreformatzaile eta sufragista (AEB) # [[Emily Bovell|Emily Bowel]] medikua (Londres, 1841-1845) # [[Honor Frost]] urpeko arkeologoa (Erresuma Batua, 1917-2010) # [[Susan Atkins]] kriminala (AEB 1948-2009) # [[Abigail Folger]] oinordeko eraila (AEB 1943-1969) # [[Eva Saldaña]] ekologo aktibista (Madril 1977) # [[Rosalie Varda]] jantzi diseinatzailea (Frantzia 1958) # [[Manuela Fernández Pérez]] artista (Madril 1927-2017) # [[Manuela Saborido Muñoz]] artista (Cadiz 1943) # [[Sofia Crespo]] artista bisuala (Argentina 1991) # [[Mercedes Doménech]] irrati esataria (Asturias 1922-Granada 2002) # [[Barbara Steele]] aktorea (EB 1937) # [[Arantza Toledo]] piraguista (Cuenca 1999) # [[Alice Coffin]] kazetaria eta feminista (Tolosa, Ozitania, 1978) # [[Clara Elizabeth Chan Lee]] # [[Emily Sturge]] # [[Gulielma Lister]] botanikaria (Ingalaterra, 1860-1949) # [[Katharina Wagner]]  eszena zuzendaria da. Bayreutheko Jaialdiaren zuzendaria. (Bayreuth, Alemania, 1978) # [[Isolde Wagner]] Hans von Bülow edo Richard Wagner eta Cosima Wagner-en alaba (Alemania, 1865 - 1919) # [[Blandine von Bülow]]   Hans von Bülow eta Cosima Liszten alaba zen, (Alemania, 1863-1941) # [[Daniela von Bülow]]  piano-jotzailea (Berlin, 1860 - Bayreuth, 1940) # [[Minna Wagner|Minna Wagner,]] aklorea (Saxonia, 1809- Dresden, 1866)    # [[Eva Wagner-Pasquier]]antzerki-enpresaburu da  ( Alemania, 1945) # [[Yang Huanyi]] nushuaren azken hiztuna (Txina 1906-2004) # [[Carme Sansa]] aktorea, ekintzailea (Bartzelona 1943) # [[Ana Romero Galán]] kazetaria, idazlea (Cádiz 1966) # [[Aimée de Heeren]] socialitatea ( Brasil 1903-AEB 2006) # [[Rocío Márquez]] flamenko kantaria (Huelva 1985) # [[Carola Ortiz]] musikagilea, abeslaria, klarinete jolea (Bartzelona 1986) # [[Isabel de Solís]] esklabu kristaua, Granadako Muley Hacén sultan nazariaren ohaidea (? XV. mendea- Sevilla ?) # [[Nani Jiménez]] aktorea, modeloa (Valentzia 1981) # [[Alejandra Herranz]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Mar Cabra]] ikerketa kazetaria (Madril 1983) # [[Marianne Grunberg-Manago]] biokimikaria (Frantzia, 1921-2013) # [[Angela Becerra]] idazlea (Kolonbia, 1957 ) # [[Codou Bop]] soziologoa, kazetaria, feminista (Senegal, ?) # [[Ana Gomes]] portugaldar diplomazialari eta politikaria (Lisboa, 1954) # [[Maria Filomena Mónica]] portugaldar soziologoa (Lisboa, São Mamede, 1943) # [[Ayşe Sultan]] otomandar printzesa (1608-1656) # [[Mara Santos]] kanoalaria (Palentzia 1969) # [[María José Campos]] xakelaria (Argentina 1999) # [[Fatma Hatun]] Ahmed I.aren 3. ezkontidea (?Bosnia 1590-Istanbul 1660) # [[Mahfiruz Hatice Hatun]] esklaboa, Ahmed I.a sultanaren 1. ezkontidea (Kaukaso 1590-Istanbul 1620) # [[Hanzade Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1609-Edirne 1650) # [[Gevherhan Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1605- c.1631) # [[Atike Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1614-1674) # [[Abide Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1618-1648) # [[Fatma Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1607-c.1671) # [[Ida Finney Mackrille]] sufragista, politikaria eta hizlaria(AEB, 1867-1960) # [[Luella Johnston]] Enpresaria (AEB, 1958) # [[Elizabeth Thacher Kent]] idazlea (AEB, 1868-1952) # [[Blandine Le Callet]] idazle eta irakasle frantsesa (Frantzia, 1969) # [[Rosa Maria Gilart Jiménez]] brodatzailea (Mallorca 1810-Madril 880) # [[Eugenia Kalnay]] metereologoa (Argentina 1942) # [[Judeline]] abeslaria (Cádiz 2003) # [[Claude Pompidou]] politikaria, 1. dama (Frantzia 1942-2007) # [[Handan Sultan]] otomandar ezkontidea (Bosnia 1565-Istanbul 1605) # [[Halime Sultan]] otomandar ezkontidea (Abkhazia 1576-Istanbul 1623) # [[Safiye Sultan]] otomandar ezkontidea (Albania 1550-Istanbul 1618) # [[Telli Hümaşah Sultan]] otomandar ezkontidea (¿ c.1630-c.1676) # [[Turhan Hatice Sultan]] otomandar ezkontidea eta erregeordea (Rutenia 1627-Edirne 1683) # [[Ana Lena Rivera]] idazlea (Asturias 1972) # [[Emma Maria Harrington]] sufragista (Dinamarka 1881-AEB ?) # [[Ángela Cenarro Lagunas]]  feminista eta historialaria  (Zaragoza, 1965) # [[Aurélie Valognes]] eleberrigilea (Frantzia, 1983) # [[Sandra Myrna D%C3%ADaz]] biologoa (Argentina, 1961) # [[Maria Grazia Cutuli]] kazetaria (Italia 1963-2001) # [[Babe Paley]] socialitatea, editorea (AEB 1915-1978) # [[Nona Sobo]] aktorea, modeloa (Tailandia/Bartzelona 2000) # [[Laura Ramos]] aktorea (Kuba 1978) # [[Araceli González Campa]] kazetaria (Madril XX. mendea) # [[Paloma Chamorro]] kazetaria (Madril 1949-2017) # [[María Josefa Pimentel Téllez-Girón]] aristokrata (Madril 1752-1834) # [[Ann Hui]] aktorea, film zuzendaria (Txina 1947) # [[Sylvia Chang]] film zuzendaria, idazlea (Txina 1953) # [[Ángela Rodicio]] kazetaria, idazlea (Ourense 1963) # [[Laura de Force Gordon]] hizlaria, kazetaria, sufragista (AEB) # [[Stella Wynne Herron]] idazlea, sufragista (AEB) # [[Taneko Suzuki]] zientzilaria eta ikertzailea (Japonia, 1926-2020) # [[Gülistan Sönük]] politikaria (Kurdistan, 1993) # [[Margarita Torres]] historialaria (León 1969) # [[Hai Yan]] ekintzailea, idazlea (Txina 1954) # [[Maria Pilar Perea Sabater]] filologoa (Bartzelona 1960) # [[Melani García]] abeslaria (Valentzia 2007) # [[María Luisa Cava de Llano Carrió]] legelaria, politikaria (Bartzelona 1948) # [[Azahara Palomeque Recio]] kazetaria, idazlea, poeta (Kordoba 1986) # [[Mirela]] abeslaria (Madril 1990) # [[Alejandra Kindelán]] ekonomialaria (Venezuela 1971) # [[Zina%C3%ADda Ierm%C3%B3lieva]] mikrobiologoa (Errusia, 1898-1974) # [[Marie Pascale Osterrieth|Marie-Pascale Osterrieth]] Belgikako antzerki- eta zinema-zuzendari eta produktorea (Basoko, 1956) # [[Charo Garaigorta]] artista (Coruña 1961)  # [[Anna Caballé Masforroll]] idazlea (Bartzelona 1954) # [[Lydia Flood Jackson]] enpresaburua, sufragista (AEB 1862-1963) # [[Mar%C3%ADa de los %C3%81ngeles Cardona Florit]] botanikaria (Menorca-Bartzelona, 1940-1991) # [[Pacita Abad]] margolaria (Filipinas, 1946-2004) # [[Lida Abdul]] artista (Afganisgtan, 1973) # [[María Izquierdo (margolaria)|Maria Izquierdo (margolaria)]] (Mexiko, 1902-1955) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló, 1993) # [[Kathleen Norris]] eleberrigilea, aktibista, (AEB ) # [[Emily Arnesen]] zoologoa (Norvegia, 1867- 1928) # [[Laura Marling]] folk abeslaria (Erresuma Batua, 1990) # [[Amalia Eriksson]] merkataria, asmatzailea (Suedia 1824- 1923) # [[Ada Kariakoa]] satrapa (Turkia, K.a IV. Mendea-K.a 326)   # [[Artemisia II.a Kariakoa]] satrapa (TurkiaK.a 410-K.a) # [[Linda Kasabian]] Manson familiakoa (AEB 1949-2023) # [[Patricia Krenwinkel]] hiltzailea, Manson familiakoa  (AEB 1947) # [[Mary Brunner]] hiltzaile kidea, Manson familiakoa (AEB 1943) # [[Rosa Navarro Durán]] filologoa, idazlea, irakaslea (Girona 1947) # [[Young Miko]] rap abeslaria, futbolari ohia (Puerto Rico 1997) # [[Brequette Cassie]] abeslaria, dantzaria (Hegoafrika/Madril 1984) # [[Lorena Gómez (abeslaria)]] (Lleida 1986) # [[Ruth Lorenzo]] abeslaria (Murtzia 1982) # [[Roser Batlle]] Catalunyako pedagogoa (Bartzelona 1954) # [[Henriette Delamarre de Monchaux]] geologoa, paleontologoa (Frantzia, 1854-1911) # [[Jessica Gallagher]] paralinpiar eskiatzailea, atleta, txirrindularia (Australia 1986) # [[Claire Keefer]] atleta paralinpiarra (Australia 1995) # [[Madeleine Hogan]] paralinpiar xabalinlaria (Australia 1988) # [[Hollie Arnold]] paralinpiar xabalinlaria (EB 1994) # [[Donna Smith (atleta)]] paralinpiar xabalinlaria, gsaskibaloi jokalaria (Australia 1965-1999) # [[Julie Russell]] paralinpiar pisu jasotzailea, saskibaloi jokalaria (Australia 1951) # [[Grace Anozie]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Lucy Ejike]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Fatma Omar]] paralinpiar pisu jasotzailea (Egipto 1973) # [[Josephine Orji]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1979) # [[Georgianna Offutt]] sufragista eta medikua (AEB) # [[Sarah Massey Overton]] emakumeen eskubideen aldeko emintzailea (AEB) # [[Stacey Gillian Abe]] artista garaikidea # [[Tomie Ohtake]] artista bisuala (Japonia/Brasil 1913-2015) # [[Maryní Callejo]] musika ekoizle aitzindaria, moldatzailea, piano-jolea, abeslaria (Madril 1944) # [[Özlem Becerikli]] paralinpiar pisu jasotzailea (Turkia 1980) # [[Amalia Pérez]] paralinpiar pisu jasotzailea (Mexiko 1977) # [[Olivia Breen]] paralinpiar atleta (Gales 1996) # [[Sophie Hahn]] paralinpiar atleta (EB 1997) # [[Verônica Hipólito]] paraliniar lasterkaria (Brasil 1996) # [[Tara (abeslaria)]] (Coruña 1950) # [[Ángela Carrasco]] abeslaria (Dominikar Errepublika 1951) # [[La Dama]] abeslaria (Sevilla 1986) # [[Mónica Naranjo]] abeslaria (Girona 1974) # [[Virgínia Leone Bicudo]] soziologoa, psikoanalista (Brasil 1910-2003) # [[Katherine Reed Balentine]] sufragista (AEB,1875-1934) # [[Anna M. Morrison Reed]] egunkari eta aldizkaria fundatzailea (AEB, 1849-1921) # [[Albertine Sarrazin]] idazlea (Frantzia, # [[Isabelle Anguelovski]] ekologoa, ikertzailea (REims, 1978) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló de la Plana, 1993) # [[Amalia de Llano]] idazle eta aristokrata (Espainia, 1822-1874) # [[Edith Farkas]] meteorologoa, ikertzailea (Hungaria-Zeelanda Berria, 1921-1993) # [[Kimberlé Williams Crenshaw]] abokatua, irakaslea, feminista (AEB 1959) # [[Beatrice Duodu Owusu]] kazetaria (Ghana 1964) # [[Agnes Sj%C3%B6berg]] albaitaria (Finlandia, 1888-1964) # [[Olga Rodriguez]] kazetaria (León 1975) # [[Jessica Abel]] komikigilea (AEB 1969) # [[Zillah Branco]] aktibista ( Brasil 1936) # [[Jaldia Abubakra]] ekintzailea (Palestina/Espainia 1967) # [[Mònica Bernabé Fernández]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Pilar Albajar]] argazkilaria (Huesca 1948) # [[Selina Solomons]] sufragista (AEB 1862- 1942) # [[Ellen Clark Sargent]] sufragista (AEB 1826-1911) # [[Pepa Aurora]] idazlea (Kanariak, 1946) # [[Pino Betancor Alvarez]] idazlea (Kanariak, 1928-2063) # [[Andrea Abreu]] idazlea (Kanariak, 1995) # [[Casilda Rodrigáñez]] idazlea (Madril 1945) # [[Miryan Rivera]] zientzialaria (Ekuador XX. mendea) # [[Ana Estrella Santos]] dialektologoa (Ekuador XX.mendea) # [[Kristina Suediakoa (1943)]] printzesa # [[Nathalie Sayn-Wittgenstein-Berleburg]] printzesa, zaldi-doman aditua (Danimarka 1975) # [[Marleen Haboud]] hizkuntza ikerlaria (Ekuador 1954) # [[Gilda Guerrero Salgado]] kazetaria (Ekuador XX. mendea) # [[María Carbonell Sánchez]] pedagogoa (Valentzia 1852-1926) # [[Loren MacIver]] margolaria (AEB 1909-1998) # [[Carin Bondar]] biologoa (Kanada 1975) # [[Kamal Ranadive]] ikertzaile biomedikoa (India, 1917-2001) # [[Mary Wood Swift]] sufragista (AEB 1841-1927) # [[Naomi Anderson]] sufragista (AEB 1843-1899) # [[Elvire De Cock]] ilustratzailea eta komikigilea (Belgika, 1979) # [[La Galera kartzela]] emakumeen espetxea (Alcala de Henares, XX. - XXI. mendea) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (Malaga, 1937-1954) # [[Can Salesko kartzela]] emakumeen kartzela (Palma, 1936-1943) # [[Joan Feynman]] astrofisikaria (AEB, 1927-2020) # [[Catherine Beaunez]] Frantziako prentsa-marrazkilaria eta komikigilea (Juigné-sur-Sarthe, 1953) # [[Maria Vaquer Moll]] jostuna eta feminista espetxeratua (Eivissa, 1902-1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Beatriz Akizu Aizpiri]] '''SORTUA''' Eusko Ikaskuntzako arlo sozio-politiko, dibertsitate eta kohesioko koordinatzailea (Soraluze, 1969) # [[Onintze Villanueva Goikoetxea]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea, dantzazalea, dantza-irakaslea (Mexiko, 1955) # [[Belen Urutxurtu]] ef-- '''SORTUA''' txistularia, eskultorea eta Arte irakaslea (Berriz, 1960) # [[Julene Etxenike]] --ef '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Irun, 1943-2023) # [[Beatriz Gámiz Mata]] ----'''SORTUA''' kriminologoa, politikaria eta alkatea (Ermua, 1983) # [[Resurrección Martínez Sánchez]] efef '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1898-1936) # [[Consolación Martínez Sánchez]] '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1896-1936) # [[Teresa Velasco Soto]] '''SORTUA''' zigarrogilea, politikaria (Errioxa, 1902-?) # [[Felisa Vidorreta Miruri]] '''SORTUA''' maistra fusilatua (Errioxa, 1890-1936) # [[Mercedes López Cotarelo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua  (Irun, 1914 - Lesaka, 1936)  # [[Leire Retegi Fernández]] '''SORTUA''' txistularia eta txistu irakaslea da (Leitza, 2002) # [[Luciana Larreategi Arizaga]] '''SORTUA''' (Eibar, Gipuzkoa, 1912-2003) # [[Lloy Galpin]] sufragista, idazlea (AEB, 1877-1935) # [[Ana María Cuervo]] biokimikaria (Bartzelona 1966) # [[Marta Pujol Ferrusola]] arkitektoa (Bartzelona 1959) # [[Glenna Cabello]] politologoa, kontsul (Venezuela 1959) # [[Margaret Leahy]] aktorea (EB 1902-AEB 1967) # [[Norma Talmadge]] aktorea (AEB 1894-1957) # [[Constance Talmadge]] aktorea (AEB 1898-1973) # [[Natalie Talmadge]] aktorea, gidoilaria (AEB 1996-1969) # [[Cátia Montes]] gizarte hezitzailea, suhiltzailea, ijitoa (Portugal ?) # [[Toya Prudêncio]] hezitzailea, aktibista, ijitoa (Portugal ?) # [[Maria Gil]] aktore, aktibista, ijitoa (Portugal 1972) # [[Estelle Faye]] idazle eta aktore frantsesa (1978) # [[Rose Morgan French]] sufragista (AEB, 1859-1929) # [[Ana María Pascual-Leone]] zientzialaria eta farmazialaria (Valentzia, 1930) # [[Nellie Blessing Eyster]] irakaslea, kazetaria, idazlea (AEB, 1836-1922) # [[Eileen Chang]] idazlea (Txina 1920-AEB 1995) # [[Ascensión Marcos]] farmazialaria, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[Mririda n'Ait Attik]] poeta amazigea (Maroko 1900-1940) # [[Maisie Peters]] kantautorea (EB 2000) # [[Rachel Brosnahan]] aktorea (AEB 1990) # [[Elaine May]] aktorea (AEB 1932) # [[Carla Quílez]] aktorea (Bartzelona 2008) # [[Tita Parra]] kantautorea (Txile 1956) # [[Alexia Greziakoa]] printzesa (Grezia 1965) # [[Teodora Greziakoa]] aktorea, printzesa (EB 1983) # [[Olinpia Greziakoa]] modeloa, printzesa (AEB 1996) # [[Marie-Chantal Greziakoa]] diseinatzailea, enpresaburua, printzesa (EB 1968) # [[Marthe Gautier]] pediatra, ikertzailea (Frantzia, 1925-2022) # [[Mar%C3%ADa Mullerat i Bassedas]] maistra, hezkuntza berezian espezializatua (Catalunya 1903 - 1993) # [[Rita Harradence]] biokimikaria (Australia, 1915-2012) # [[Nora Stanton Blatch Barney]] ingeniari zibila (AEB, 1883-1971) # [[Flora Wambaugh Patterson]] mikologoa (AEB, 1847-1928) # [[Jhamak Ghimire]] idazlea (Nepal, 1980) # [[Mireille Havet]] idazlea (Frantzia, 1898-1932) # [[Montserrat Villar Gonzalez]] idazlea (Ourense 1969) # [[Regina Orozco]] aktorea (Mexiko, 1964) # [[Jesusa Rodríguez|Jesusa Rodriguez]] aktorea, antzerki zuzendaria (Mexiko, 1955) # [[Astrid Hadad]] aktorea (Mexiko, 1957) # [[Julieta Egurrola]] aktorea (Mexiko, 1953) # [[Elisa Izaurralde|Elisa_Izaurralde]] biokimikaria molekularra (Uruguai, # [[Céline Bessière]] soziologoa (Frantzia, 1977) # [[Cristina Pacheco]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1941-2023) # [[Susana Chavez-Silverman]] idazlea (AEB, ?) # [[Cristina Lafont]] filosofoa (Valentzia, 1963) # [[Fumiko Enchi]] idazlea (Japonia 1905-1986) # [[Pilar Roig Picazo]] ikertzailea (Valentzia 1949) # [[Isabella Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2007) # [[Josephine Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2011) # [[Irene Greziakoa]] printzesa (Hegoafrika/ Espainia 1942) # [[Pia Getty]] film ekoizlea, zuzendaria (AEB 1966) # [[Benedikte Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1944) # [[Alexandrine Danimarkakoa]] erregina (Alemania 1879- Danimarka 1952) # [[Carolina Matilde Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1912-1995) # [[Viktoria Luise Prusiakoa]] printzesa (Alemania 1892-1980) # [[Rocío Muñoz Morales]] aktorea, aurkezle, modeloa (Madril 1988) # [[Mary Prince]] idazlea eta esklabua (Bermudak...) # [[Edith M. Flanigen]] kimikaria (AEB, 1929) # [[Margaret Fulton]] kazetari gastronomikoa (1924-2009) # [[Claudia Actea]] esklaboa (Anatolia 40-I. mendea) # [[Cándida Jiménez Huelva]] esklabo askatua (Angola, 1845 Huelva, 1951) # [[Rosalia Gómez]] esklabo askatua (Tenerife, 1801-1874) # [[Elena Conti]] biokimikaria eta biologoa (Italia, 1967) # [[Edith Pechey]] medikua (EB 1845-1908) # [[Catherine Raisin]] geologoa (Erresuma Batua, 1855-1945) # [[Winifred Starr Dobyns]] sufragista (AEB, 1886-1963) # [[Mary Roberts Coolidge]] sufragista (AEB, 1860-1945) # [[María Bueno Castellano]] artista (Malaga, 1976) # [[Rukhmabai]] medikua (India 1864-1955) # [[Valérie Mangin]] Frantziako komiki-gidoilaria (Nancy, 1973) # [[Kamala Sohonie]] biokimikaria (India, 1911-1998) # [[Cy Jung]] idazlea (Frantzia, # [[Elula Perrin]] idazlea (Frantzia # [[Anandi Gopal Joshi]] Indiako 1. medikuetako bat (1865-1887) # [[Agnieszka Osiecka]] poeta, kazetaria (Polonia 1936-1007) # [[Jeanette Winterson]] idazlea (EB 1959) # [[Shelagh Delaney]] antzerkigilea, gidoilaria (EB 1938-2011) # [[Madeleine Suediakoa]] printzesa (Suedia 1982) # [[Carina Axelsson]] printzesa, modeloa, idazlea (AEB Aguil1968) # [[Ingeborg Danimarkakoa (1878-1958)]] printzesa (Danimarka 1878-Suedia 1958) # [[Susie Orbach]] psikoanalista, idazlea (EB 1946) # [[Doris Duke]] filantropoa , baratzezaina, arte bildumagilea (AEB 1912-1993) # [[Silvia Laplana]] metereologoa (Bartzelona 1984) # [[Eva Cosculluela]] kultur kazetaria (Zaragoza 1972) # [[Pilar Sanjurjo]] metereologoa (Coruña 1942-2022) # [[Fanny Dalle-Rive]] Frantziako komikigilea (1976) # [[Emma_Lira]] kazetaria, idazlea eta bidaiaria (Madril 1971) # [[Mariana Álvarez Bollo Carretero]] pedagogoa eta idazle espainiarra (Zamora, 1866 - 1946) # [[Margherita Piazzola Beloch]] matematikaria (Italia, 1879-1976) # [[Mary Ryerson Butin]] medikua (AEB, 1857-1944) # [[Zabel Yesayan]] idazlea (Armenia 1878-1943) # [[Eva Carter Buckner]] sufragista, poeta eta konpositorea (1861-1946) # [[Hélia Correia]] idazlea (Portugal, 1949) # [[Isabela Figueiredo]] idazlea (Portugal, 1963) # [[Teresa Imízcoz Beunza|Teresa Imizcoz Beunza]] idazlea (Iruñea, 1965) # [[Oriana Méndez|Oriana Mendez]] idazlea (Vigo, 1974) # [[Esperanza Aguilà Ducet|Esperanza Aguila Ducet]] idazlea (Bartzelona, 1951) # [[Maud Ankaoua]] enpresa kudeatzailea (Frantzia, 1971) # [[Lucia Pietrelli]] idazlea (Italia/Mallorca 1984) # [[María Jaén]] idazlea, gidoilaria (Sevilla 1962) # [[Antonia Bardolet]] idazlea (Bartzelona 1877- 1956) # [[Dolors Miquel]] idazlea (LLeida 1960) # [[Míriam Ferradáns]] idazlea (Pontevedra 1960) # [[Rosa Fabregat]] idazlea (LLeida 1933) # [[Ingrid Guardiola Sánchez]] film zuzendaria, saiakeragilea (Girona 1980) # [[Almudena Arteaga]] idazlea (Madril 1967) # [[Alana S. Portero]] idazlea (Madril 1967) # [[Maria Antònia Salvà]] poeta (Mallorca 1869-1958) # [[Maribel Medina]] idazlea eta kultura kudeatzailea (Iruñea, 1969) # [[Gabrielle Réval]] idazlea (Frantzia, # [[Martine Roffinella]] idazlea (Frantzia, # [[Bertha Hernández]] idazlea, politikaria, 1. dama (Kolonbia 1907-1993) # [[May Borraz]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1966) # [[Eva Yárnoz]] poeta, artista (Iruñea 1975) # [[Emilia Salvador]] ikertzailea, idazlea (Zaragoza 1938) # [[Beatriz Giménez de Ory]] poeta (Madril 1972) # [[Gema Nieto]] idazlea (Madril 1981) # [[Mariona Cabassa]] ilustratzailea (Bartzelona 1977) # [[Mada Carreño]] idazlea, kazetaria (Zamora 1914- Mexiko 2000) # [[Nicolasa Helguero Alvarado]] poeta, moja, noblea (Palentzia 1719- Burgos 1805) # [[Sheila Elorza]] futbolaria (Zaratamo 1996) # [[Suceso Luengo]] maistra, idazlea (Zamora 1884-? 1931) # [[Yvonne Blake]] jantzi-diseinatzailea (EB 1940-Madril 2018) # [[Ruth Chepngetich]] atleta, maratoilaria (Kenya 1994) # [[Salome Lang]] atleta, gorako jauzilaria (Suitza 1997) # [[Salomé Kora]] atleta, 100m (Suitza 1994) # [[Vicky Calavia]] zinegilea (Zaragoza 1971) # [[Marisol Aznar]] aktorea, gidoilaria, abeslaria (Zaragoza 1972) # [[Emilia Baylo]] dantzaria, koreografoa, irakaslea (Lleida 1946-Zaragoza 2022) # [[Natividad Zaro]] aktorea, gidoilaria (Zaragoza 1901-Madril 1978) # [[Marta Marín-Dòmine]] idazlea, dokumetalgilea (Bartzelona 1959) # [[Uliana Semionova]] saskibaloi jokalaria (Letonia 1952) # [[Maria do Rosário Pedreira]] idazlea (Portugal 1959) # [[Reyes Calderon]] idazlea, ekonomialaria, irakaslea (Valladolid 1961) # [[Paloma Sánchez-Garnica]] idazlea (Madril, 1962) # [[Ann Scott]] idazlea (Frantzia, 1965) # [[Chiquinha Gonzaga]] musikaria, konpositore, pianista eta orkestra zuzendaria (Brasil, 1847 - 1935) # [[Giannina Arangi-Lombardi]] sopranoa (Italia, 1891-1951) # [[Gilda dalla Rizza]] sopranoa (Italia, 1892-1975) # [[Magda Olivero]] sopranoa (Italia 1910-2014) # [[Lucy Tejada]] artista, margolaria (Kolonbia 1920-2011) # [[Claudia Muzio]] sopranoa (Italia, 1889-1936) # [[Toti Dal Monte]] sopranoa (Italia, 1893-1975) # [[Maria Caniglia]] sopranoa (Italia, 1905-1979) # [[Ebe Stignani]] mezzosopranoa (Italia, 1903-1974) # [[Violet King Henry]] abokatua (Kanada, 1929-1982) # [[Tòni Escala]] idazlea (Lleida 1961) # [[Teresa Azpiazu Paul]] idazlea, irakaslea, politikaria (Cádiz 1862-Málaga 1949) # [[Luisa Josefina Hernández]] idazlea, irakaslea (Mexiko 1928-2023) # [[María Asúnsolo]] mezenas, galerista, modelo (AEB 1904-Mexiko 1999) # [[María Jose Escrivà]] idazlea, poeta (Valentzia 1968) # [[Meritxell Gené]] kantautorea, poeta (Lleida 1986) # [[Marià Manent]] poeta, memorialista (Bartzelona 1898-1988) # [[Marysa Navarro Aranguren]] idazlea, historilaria (Nafarroa 1934) # [[Esther Novalgos Laso]] idazlea (Errioxa 1942) # [[Susi Alvarado]] idazlea, antzerki zuzendaria (Kanariak 1960) # [[Anna Tsing]] antropologoa (AEB, 1950) # [[Ana Bernal Triviño]] kazetaria eta ikertzailea (Malaga, 1980) # [[María Francisca Díaz-Carralero Rodelgo]] poeta itsu inprobisatzailea (Ciudad Real 1818-1894) # [[Sanmao]] idazlea (Txina 1943-1991) # [[Ana Cristina Herreros Ferreira]] idazlea, ahozko kontalaria (Leon 1965) # [[Monika Zgustová]] idazlea, itzultzailea (Txekia 1957) # [[Juana Dolores]] abeslaria, aktorea (Bartzelona 1992) # [[Valeria Castro (abeslaria)]] kantautorea (Kanariak 1999) # [[Maria Morera Colomer]] aktorea, abeslaria Girona 2003) # [[Laura Jou]] antzerki irakaslea, film zuzendaria (Batzelona 1969) # [[Emakumeen Ospearen Aretoa Coloradon]] aretoa eta saria (Colorado 1965) # [[Frederika Hannoverkoa]] Greziako erregina ezkontidea (Alemania 1917 – Madril 1981) # [[Isabel Stilwell]] kazetaria eta idazlea (Portugal) # [[Maria Xosé Queizán]] idazlea (Galizia, 1939) # [[Liliana Felipe]] abeslaria, sopranoa (Agentina-Mexiko, 1954) # [[Zinka Milanov]] sopranoa (1906-1989) # [[Rosa Ponselle]] sopranoa (AEB, 1897-1981) # [[Milka Ternina]] sopranoa (Kroazia, 1863-1941) # [[Geraldine Farrar]] sopranoa (Alemania, 1882-1967) # [[Lilli Lehmann]] sopranoa (Alemania, 1848 - Berlin, 1929) # [[Olive Fremstad]] mezzosoprano (Suedia , 1871-AEB,1951) # [[María Jesús Jabato]] idazlea (Burgos, 1959) # [[Brenda Navarro]] idazlea (Mexiko, 19982) # [[Maud Tabachnik]] idazlea (Frantzia, 1938) # [[Alejandrina_Gessler]] Andaluziako margolaria (Cadiz, 1831 - Paris, 1907) # [[Rita Ferro]] Portugaleko idazlea (Lisboa, 1955) # [[Dolors Marín Silvestre]] Kataluniako historialaria (Hospitalet de Llobregat, 1957) # [[Almudena Campuzano Jimenez de Aldasoro]] idazlea (Santander, 1996) # [[Dora Vázquez]] idazlea (Ourense, 1913.2010) # [[Ana Acuña]] idazlea eta ikertzalea (Marin, 1971) # [[Josefina Cardona i Bosch]] poeta (Valentzia,1957-2022) # [[Joan Beauchamp Procter]] zoologoa (Erresuma Batua, 1897-1931) # [[Adela Figueroa]] biologoa, aktibista eta idazle galiziarra (Lugo, 1948) # [[Mary Blair]] artista, ilustratzailea, (AEB, 1911-1978) # [[Rita Taborda Duarte]] Portugaldar idazle eta irakaslea (Lisboa, 1973) # [[Fedora Barbieri]]  mezzosopranoa (Trieste, 1920ko- Florentzia, 2003) # [[Anita Cerquetti]]  soprano (Montecosaro, 1931ko apirilaren 13a - Perugia, 2014ko urriaren 11) Italiako soprano dramatiko  # [[Leyla Gencer]] sopranoa (Istanbul, 1928ko- Milan, 2008ko) # [[Maria Stader]] sopranoa (Budapest, 1911- Zurich, 1999ko) # [[Tereska Torrès]] idazlea (Paris, 1920-2012) # [[Marta G. Franco]] kazetari eta ekintzailea (Espainia, ) # [[Josefa Alfaro de Ocampo]] kazetaria, idazlea eta atzerkigilea (Sevilla, XIX-XX) # [[Milagros Duque Vallejo]] alkatea (Berantevilla, 1941) # [[Maria Perpinyà i Sais]] idazlea (Katalunia, 1901-1994) # [[Mercè Vila i Reventós]] idazlea ([[Bartzelona]], [[1902]] - ?) # [[Arancha Nogueira]] poeta ([[Ourense]], [[1989|1989ko]] # [[Geneviève Pastre]] idazle, poeta, militantea # [[Élodie Petit]] poeta eta performena # [[Narcisa Freixas|Narcisa Freixas i Cruells]] margolaria, eskultorea eta konpositorea (Sabadell – 1859 – Bartzelona, 1926) # [[Rexina Vega|Rexina Rodriguez Vega]] literatura idazlea, itzultzailea eta ikertzailea da. (Vigo, 1966) # [[Eva Balaguer-Cortés López]] idazlea (Zaragoza, 1965) # [[Rita Taborda Duarte]] idazlea (Lisboa, 1973) # [[Cristina Carvalho]] idazlea (Portugal, 1949) # [[An Alfaya]] idazlea (Galizia, 1964) # [[San Luisko kondesa]] idazlea (Murtzia, 1884-Madril, 1929) # [[Montserrat Aguer Teixidor]] filologoa eta idazlea (Figueres, 1963) # [[María Rosa de Madariaga]] historialaria (Madril, 1937-2022) # [[Asima Chatterjee]] botanikaria, kimikaria (India, 1917-2006) # [[Alicia Fernández Rodríguez]] poeta (Galizia, 1987) # [[Coloma Rosselló i Miralles]]  idazlea (Palma, 1871 - i1955) # [[Walda Pla i Rosés]] eleberrigilea  (Maresme, 1913ko- Badalona, 2014) # [[Maria Fullana i Montoro]] idazlea(Valentzia, 1958) poeta, narratzaile, itzultzaile eta irakasle ohia # [[Susana Prieto]] idazlea eta gidoigilea (Puebla de Sanabria, Zamora, 1962) # [[Isabel Thorne]] medikua, emakumeen eskubideen aldeko ekinzailea (Londres, 1834-1910) # [[María Gertrudis Hore|Maria Gertrudis Hore]]  poeta (Cadiz, 1742 -1801) eko abuztuaren 9a)  # [[Katherine Esau]] botanikaria (Ukrania-AEB, 1898-1997) # [[Elizabeth Stern]] patologoa (Kanada-AEB, 1915-1980) # [[Josefina Solsona i Querol]] idazlea (Bartzelona, 1907-1960) # [[Tamara Andrés]] idazlea (Pontevedra, 1992) # [[Enriqueta Muñiz]] idazlea, kazetaria eta itzultzailea  (Madril, 1934– Buenos Aires, 2013)  # [[Blanca Mira]] eleberrigilea (Jumilla, Murtzia, 1989) # [[Kei Okami]],  medikua (Japonia, 1859 - 1941) # [[Edinburgoko zazpiak]] # [[Diana Maff%C3%ADa]] filosofoa eta aktibista (Argentina, 1953) # [[Carmen Moreno Pérez|Carmen Moreno]] idazlea  (Cádiz, 1974) # [[Marie-Hélène Lafon]] irakasle atxikia eta idazlea (Aurillac, Cantal, Frantzia, 1962) irakasle atxikia eta idazlea # [[Gaëlle Heureux]] idazlea eta irratiko kronista (Bourg-en-Bresse, Frantzia, 1970) # [[Matilda Chaplin Ayrton]] medikua (Honfleur, Frantzia, 1846 - 1883ko uztailaren 19a)  # [[Carolina Amaya]] kazetaria (El Salvador) # [[Isabella W. Blaney]] aktibista, sufragista (AEB) # [[Fatima Ouassak]] saiakeragilea, hizlaria, politika publikoetako aholkularia eta militante ekologista, feminista eta arrazakeriaren aurkakoa ((Rif, Maroko, 1976) # [[Helen Evans]] medikua (Irlanda, 1833-1903) # [[Shin Saimdang]] artista, idazle, kaligrafo eta poeta (Korea, 1504-1551) }} '''Berriak 2024''' ('''iraila''') {{zutabeak|kopurua=3| # [[María Fernández García]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (León,1884-Derio,1937) # [[Juana Abascal Nicolás]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Castro Urdiales, 1908-Derio, 1938) # [[Elvira Martínez Porres]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Santurtzi, 1883-Derio, 1937) # [[Conchita Portu Etxeberria|Conchita Portu Exeberria]] '''SORTUA''' irakaslea, zinegotzia, historialaria (Hondarribia, 1943-2017) # [[Severina Sagarzazu Martínez|Severina Sagarzazu]] '''SORTUA''' arrain-saltzailea (Hondarribia, 1911-1994) # [[Joxepa Darceles Bengoetxea]] '''SORTUA''' emagina (Hondarribia, 1888-1972) # [[Merche Gallardo Carrillo]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan jaioa (Mutriku, 1940) # [[Loli Prieto Arana|Loli Prieto]] '''SORTUA'''kirolaria (Hondarribia, 1943-2019) # [[Lupe Artola Cornú]] '''SORTUA''' frantses eta euskara irakaslea (Hondarribia, 1945) # [[Nieves Alza Castillo]] '''SORTUA''' saskibaloi joka laria eta bultzatzailea (Hondarribia, 1954) # [[Ixabel Alkain Etxeberria|Isabel Alkain]] '''SORTUA''' irakaslea, alardeko kapitaina, bidaiaria (Hondarribia, 1961) # [[Arantza Mariskal Balerdi]] '''SORTUA''' Dokumentazio eta liburutegi arduraduna (Hondarribia, 1967) # [[Teresa Gorria Arrizabalaga]] '''SORTUA''' maistra (Hondarribia, 1836-1905) # [[Jasone Miranda-Bilbao]] '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Rafaela Baigorri Ibañez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran Madril Ventas espetxean hila (Mañeru, 1892-Madril, 1943) # [[Rufina Chocarro Villar]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Allo, 1891-Erreniega, 1936) # [[Amada Morentín Roldán]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Lodosa, 1910-Deierri, 1936) # [[Felipa del Pueyo Ruiz]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Tarazona, 1897-Ausejo, 1936) # [[Bea Lema]] '''SORTUA''' artista, ilustratzaile (Coruña, 1985) # [[Herminia Domínguez Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran borrokan eraila (Buñuel, 1917-Donostia, 1936) # [[Esperanza Escribano Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Calahorra, 1881-Azkoien, 1936) # [[Marian Fernández]] '''SORTUA''' zinemagilea (Iruñea, 1974) # [[Pilar Fernández Rodríguez]] '''SORTUA''' langilea, 36ko gerran fusilatua (Tudelilla, 1891-Azkoien, 1936) # [[Carmen Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1921- Azkoien, 1936) # [[Dolores Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1919- Azkoien, 1936) # [[Gabriela Lorente Sáenz]] '''SORTUA''' etxekoandrea 36ko gerran fusilatua (Calahorra, 1878-Azkoien, 1936) # [[Lucia Maeso Bergé]] '''SORTUA''' futbol-atezaina (Palentzia 2006) # [[María Castejón Leorza]] '''SORTUA''' historialaria, zinema-kritikaria (Lizarra, 1975) # [[Luisa Lasheras Royo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Cortes, 1912-Gallur,1936) # [[Nicomedes Marañon Orio|Nicomedes Marañón Orio]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Viana, 1898-Logroño, 1936) # [[Martina Martínez Bueno]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Buñuel, 1873-Magallón, 1936) # [[Rosa Zufia Sanz]] '''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (Tutera, 1958) # [[Meg Connery]] sufragista (Irlanda, 1879-1958) # [[Rebekka Haase]] 2024ko Udako Olinpia r Jokoetako dominaduna (Alemania, 1993) # [[Salwa Eid Naser]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Nigeria, 1998) # [[Gina Lückenkemper]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Fatima Surayya Bajia]] idazlea (Pakistan, 1930-2016) # [[Phoebe Starfield Leboy]] biokimikaria, aktibista (AEB, 1936-2012) # [[Muriel Barbery]] idazlea (Maroko, 1969) # [[Ruperta Bautista]] idazle tzotzila (Mexiko, 1975) # [[Anna Thynne]] itsas zoologoa (Erresuma Batua, 1806-1866) # [[Loung Ung]] idazlea eta ekintzailea (Kanbodia, 1970) # [[Elena Cánovas]] antzerkigilea, antzerki zuzendaria, gizarte laguntzailea (Madril 1955) # [[María Luisa Moneró]] aktorea, kupletista (Madril 1889-1982) # [[María Jesús Valdés]] aktorea, ahots aktorea (Madril 1927-2011) # [[Nuria Torray]] aktorea (Bartzelona 1934-Madril 2004) # [[Alejandra Torray]] aktorea, ahots-aktorea (Madril 1968) # [[Mercedes Barranco]] aktorea (Bartzelona 1899-Madril 1957) # [[Julia Martínez]] aktorea (Santander 1931) # [[María Massip]] aktorea (Albacete 1942- Madril 2002) # [[Queta Claver]] aktorea (Valentzia 1932- Madril 2003) # [[Anita Martos]] aktorea, irakaslea (Uruguai 1893- Madril 1953) # [[Debbie_Brill]] atleta (Kanada, 1953) # [[Aya Kōda]] eleberrigilea eta saiakeragilea (Japonia, 1904-1990) # [[Vera de Spinadel|Vera de Spinabel]] matematikaria (Argentina, 1929-2017) # [[Laetitia Colombani]] idazlea (Frantzia, 1975) # [[Gloria González Aseguinolaza]] biologoa # [[Ángeles Mora]] idazlea (Kordoba 1952) # [[Olive Oatman]] esploratzaile bahitua (AEB 1837-1903) # [[Rebecca Cheptegei]] atleta (Uganda 1991-2024) # [[Betty Harris (zientzialaria)]] kimikaria (AEB 1940) # [[Marie-Béatrice de Baye]] poeta (Frantzia 1859-1928) # [[Nelly Alard]] aktorea, gidoilaria (Frantzia 1960) # [[María Topete]] espetxe-funtzionarioa (Espainia 1900-2000) # [[Constance Reid]] idazlea, matematika dibulgatzailea (AEB, 1918-2010) # [[Flossie Wong-Staal]] birologoa (Txina-AEB, 1947-2020) # [[Lucía Caram]] moja aktibista (Argentina/Katalunia 1966) # [[Magda Roger]] aktorea (Espainia XX. mendea) # [[Patricia H. Clarke]] kimikaria (EB 1919-2010) # [[Lila Azam Zanganeh]] idazlea (Paris 1976) # [[Brigitte Aubert]] idazlea (Cannes 1956) # [[Simone de Saint-Exupéry]] idazlea (Frantzia 1898-1978) # [[Marie-Madeleine de Saint-Exupéry]] idazlea (Fratzia 1897-1926) # [[Teresa Herrera]] filantropoa (Coruña 1712-1791) # [[Stephanie Beacham]] aktorea (EB 1947) # [[Ana Maria Vidal]] aktorea (Madril 1944) # [[Tina Sainz]] aktorea (Madril 1945) # [[Mari Carmen Yepes]] aktorea (Bartzelona 1942-Madril 2015) # [[Laly Soldevila]] aktorea (Bartzelona 1933-Madril 1979) # [[Ángeles Martín]] aktorea, aurkezlea (Madril 1968) # [[Luisa Rodrigo]] aktorea (Madril 1901-1986) # [[Mariam Budia]] idazlea, antzerkigilea (Errioxa 1970) # [[Casey Wilson]] aktorea, komediantea (AEB 1980) # [[Violetta Villas|Violeta Villas]] abeslaria (Polonia, 1938-2011) # [[Feliza Bursztyn]] eskultorea (Kolonbia 1933- Paris 1982) # [[Maria Barrientos]] sopranoa (Bartzelona 1884- Lapurdi 1946) # [[Eileen Kramer]] dantzaria, koreografoa (Australia 1914) # [[Antisa Khvichava]] 132 urte bizi izanaren erreklamatzailea (Georgia 1880-2012) # [[Besse Cooper]] ehun urteduna, maistra, sufragista (AEB 1879-2009) # [[Sahan Dosova]] ehun urteduna (Kazakhstan 1879?-2009) # [[Maria Olivia da Silva]] ehun urteduna (Brasil 1880?-2010) # [[Tomiko Itooka]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1908-) # [[Fusa Tatsumi]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1907-2023) # [[Pilar Serra]] erakusketa-komisarioa (Zaragoza, XX. mendea) # [[Concha García (artista)]] eskultorea (Santander 1960) # [[Susanna Rafart]] idazlea (Girona 1962) # [[Florence Hedges]] botanikaria (AEB, 1878-1956) # [[Jeanne Loiseau]] idazlea (Frantzia 1854-1921) Leire # [[Tahia Halim]] margolaria (Egipto 1919-2003) Isabel # [[Mercedes Barcha Pardo]] musa, zaintzailea (Kolonbia 1932-2020) # [[Fanny Mikey]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Argentina 1930-Kolonbia 2008) # [[Nadia Battocletti]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 2000) # [[Andreja Leški]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Eslovenia, 1997) # [[Alice Bellandi]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 1998) # [[Mathilda Hodgkins-Byrne]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Londres, 1994) # [[Gloria Zea]] filosofoa, arte sustatzailea (Kolonbia 1935-2019) # [[Elena Congost]] atleta paralinpikoa (Bartzelona 1987) # [[Marta Fernández Infante]] igerilari paralinpikoa (Burgos 1994) # [[Nuria Marqués ]] igerilari paralinpikoa (Bartzelona 1999) # [[Virginia Feito]] idazlea (Madril 1988) # [[María Manjavacas]] kazetaria (Ciudad Real, XX. mendea) # [[Marta Fernández Vázquez]] kazetaria, idazlea (Madril 1973) # [[Inmaculada Galván]] kazetaria (Madril 1963) # [[Marta Reyero]] kazetaria (León 1965) # [[Fawzia Koofi]] politikaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Saba Sahar]] film zuzendaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]] maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzaile eta presidentea (1944-2024) # [[Mayana Itoiz]] ilustratzaile eta komikigile baionarra (1978) # [[Claire Etcherelli]] idazlea (Frantzia 1941-2023) # [[Maylis Adhémar]] idazlea, kazetaria (Frantzia 1985) # [[Françoise Mézières]] fisioterapeuta (Frantzia 1909-1991) # [[Daisy Roulland-Dussoix]] mikrobiologo molekularra (Suitza 1936– 2014) # [[Brenda Milner]] neuropsikologoa (Erresuma Batua-Kanada 1918) # [[Michaela DePrince]] dantzaria (Sierra Leona, 1995-AEB, 2024) # [[María Ruiz de Burton]] idazlea (Mexiko 1832-AEB 1895) # [[Blanca Oteyza]] aktorea (Madril 1965) # [[Rosa Maria Oriol Porta]] bitxigilea, enpresaburua (Bartzelona 1946) # [[Rocío Delgado]] kazetaria (Pontevedra 1985) # [[Purificación García]] moda diseinatzailea (Ourense 1952) # [[Victoria Alonso]] film ekoizlea (Argentina/AEB 1965) # [[Anna Teixidor Colomer]] kazetaria, historialaria (Girona 1978) # [[Sara Sorribes]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Castelló 1996) # [[Cristina Bucșa]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Moldavia/Kantabria 1998) # [[Sara Andrés Barrio]] atleta paralinpikoa (Madril 1986) # [[María Isabel Perelló Doménech]] epailea, Auzitegi Goreneko presidentea (Bartzelona/Coruña 1958) # [[Mariana Mazzucato]] ekonomialaria (Italia/AEB 1968) # [[Clara Martínez de Careaga]] magistratua (Madril 1959) # [[Roser Bach]] epailea (Bartzelona 1964) # [[Ana Ferrer]] epailea (Madril 1959) # [[Olga Sánchez Cordero]] epailea (Mexiko 1947) # [[Margarita Cabello Blanco]] epailea (Kolonbia 1957) # [[Andrea Muñoz Sánchez]] epailea (Txile 1957) # [[Zarela Villanueva Monge]] epailea (Costa Rica 1952) # [[Sue Gray (funtzionarioa)]] politikaria, goi funtzionarioa (EB 1957) # [[Rocío Sagaón]] aktorea (Mexiko, 1933-2015) # [[Ana Mérida]] koreografoa (Mexiko, 1922-1991) # [[Guillermina Bravo]] dantzaria eta koreografoa (1920-2013) # [[Anna Sokolow]] dantzaria eta koreografoa (1910-2000) # [[Carmen Herrero Ayllón]] kimikaria, irakaslea (Madril, 1913-1997) # [[Marie-Michèle Beaufils]] idazlea (Frantzia 1949-2014) # [[Marie Cosnay]] idazlea (Frantzia 1965) # [[Columba Dominguez]] aktorea, abeslaria (Mexiko 1929-2014) # [[Silvia Lemus]] kazetaria (Galizia/Mexiko 1945) # [[Camila Cañeque]] artista (Bartzelona, 1984-2024) # [[Carlota Rodr%C3%ADguez de Robles]] kimikaria, irakaslea (Zamora, 1907-1990) # [[Adela Barn%C3%A9s Gonz%C3%A1lez]] kimikaria, irakaslea (Ávila/Mexiko, 1908-2011) # [[Élisabeth Badinter]] filosofoa, idazlea (Frantzia 1944) # [[Lola González Ruiz]] abokatua (León 1946-Madril 2015) # [[Elisabet Casanovas]] aktorea (Bartzelona 1994) # [[Aixa Villagrán]] aktorea (Sevilla 1978) # [[Celia Freijeiro]] ekoizlea, aktorea (Pontevedra 1983) # [[Patricia Reyes Spíndola]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Mexiko 1953) # [[Paula Usero]] aktorea (Valentzia 1991) # [[Carol Rodríguez Colás]] film zuzedaria (Bartzelona 1982) # [[Paula Anta]] artista, argazkilaria (Madril 1977) # [[Meritxell Calvo]] aktorea (Bartzelona 1986) # [[Raquel Peláez]] aktorea (León 1978) # [[Edith Marion Patch]] entologoa, idazlea (AEB, 1876-1954) # [[Petra Barnés González]] kimikaria, farmazialaria (Madril/Mexiko, 1908-1992) # [[Isabelle Rimbaud]] idazlea (Frantzia 1860-1017) # [[Jeanne Puchol]] komikigile eta ilustratzaile frantziarra (1957) # [[Michiyo Tsujimura]] biokimikaria (Japonia, 1888-1969) # [[Matilde Landeta]] film gidoilaria eta zuzendaria (Mexiko, 1910-1999) # [[Susana Martín Gijón]] idazlea, nobela beltza (Sevilla 1981) # [[Carlota Pérez]] ekonomialaria (Venezuela 1939) # [[Pepa Roma]] kazetaria, argazkilaria, eleberrigilea (Lleida XX. mendea) # [[Florence Cassez]] Mexikon zigortua (Frantzia 1994) # [[Denise Maerker]] abokatua, kazetaria (Mexiko 1965) # [[Cristina Álvarez Rodríguez]] arkitektoa, politikaria (Argentina 1967) # [[Roser Tapias]] aktorea, modeloa (Bartzelona 1989) # [[Ángela Cervantes]] aktorea (Bartzelona 1993) # [[Lurdes Barba Rodríguez]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Bartzelona 1949) # [[Marta Frías Acedo]] futbol-arbitro aitzindaria (Cáceres 1980) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] fisiologo, patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Anne Baraou]] Frantziako komikigilea (1965) # [[Claire Chazal]] kazetaria (Frantzia 1956) # [[Hélène Gordon-Lazareff]] kazetaria (Frantzia 1909-1988) # [[Mary Winearls Porter]] kristalografoa (Erresuma Batua, 1886-1980) # [[Agnès Martin-Lugand]] idazlea (Frantzia 1979) # [[Cécile Bailly]] idazlea (Frantzia 1968) # [[Mireille Best]] idazlea (Frantzia 1943-2005) # [[María Zamora]] film ekoizlea (Valentzia 1976) # [[Ada Wells]] sufragista (EB 1863-Zeelanda Berria 1933) # [[Carol Rovira]] aktorea, abeslaria (Tarragona 1989) # [[Mary Ruiz]] aktorea (Madril 1980) # [[Ángela Cremonte]] aktorea (Madril 1982) # [[Belinda Washington]] aurkezlea, aktorea (Londres/Espainia 1963) # [[Blanca Marsillach]] aktorea (Bartzelona 1966) # [[Cristina Marsillach]] aktorea (Madril 1963) # [[Mónica Portillo]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 1989) # [[Lucía Veiga]] aktorea, bakarrizketagilea (Coruña 1979) # [[Mireia Oriol]] modeloa, aktorea (Bartzelona 1996) # [[María Luisa Oyarzábal Fernández]] enpresaria, irakaslea (Bilbo 1933-2022) # [[Olga Duque de Ospina]] abokatu, politikaria (Kolonbia 1930-2019) # [[Beatriz Sanchis]] film-zuzendaria (Valentzia 1976) # [[Marta Nieto]] aktorea (Murtzia 1982) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Vera Popova]] kimikaria (Errusia, 1867-1896) # [[Elena Paunero Ruiz]] botanikaria (Valladolid/Madril, 1906-2009) # [[Fatima Daas]] idazlea (Frantzia 1995) # [[Constance Debré]] abokatua, eleberrigilea (Paris 1972) # [[Jeanne Galzy]] idazlea (Frantzia 1883-1977) # [[Arati Saha]] igerilaria (Kalkuta 1940-1994) # [[Caryl Churchill]] antzerkigilea (EB 1938) # [[Carmen Salinas]] aktorea, imitatzailea (Mexiko 1939-2021) # [[Malena Narvay]] aktorea, abeslaria (Argentina 1997) # [[Elisa Mouliaá]] aktorea (Madril 1989) # [[Rosa Villacastín]] kazetaria (Avila 1947) # [[Leila Guerriero]] kazetaria (Argentina 1967) # [[Laura Sisteró]] film-zuzendaria (Bartzelona 1986) # [[Carmen Rigalt]] kazetaria (Lleida 1949) # [[Alejandra Meco]] aktorea (Madril 1990) # [[Azara García de los Salmones Marcano]] ultramaratoilaria (Kantabria 1983) # [[Elsa y Elmar]] abeslaria (Kolonbia, 1993) # [[Nancy Peña]] komikigile eta ilustratzaile frantsesa (Tolosa, 1979) # [[Nadezhda Tolokonnikova]] ekintzaile eta performance artista (Errusia 1989) # [[Heidi Watney]] kazetaria (Kalifornia, 1981) # [[Lola Arias]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Argentina 1976) # [[Sarah Rector]] petrolio-handiki afroamerikarra umetatik (AEB, 1902+1967) # [[Carmen Abela y Espinosa de los Monteros]] maistra eta pedagogoa (Cadiz 1897, Guadalajara 1962) # [[Carme Bravo Roy]] pianu-jole eta pedagogoa (Bartzelona, 1919-2007) # [[Gemma Humet]] abeslaria (Bartzelona 1988) # [[Sara Miquel]] aktorea (Girona 1984) # [[Nuria Giménez Lorang]] film-zuzendaria (Bartzelona 1976) # [[Laura Galán]] aktorea (Guadalajara 1986) # [[María José Rubio]] medikua, politikaria (Coruña 1956) # [[Virginia García del Pino]] film-zuzendaria (Bartzelona 1966) # [[Sara Vítores]] kazetaria (Avila 1972-Madril 2024) # [[Pilar Farjas]] medikua, politikaria (Teruel/Galizia 1956) # [[Rocío Mosquera]] medikua, politikaria (Ourense 1956) # [[Marta Molist Codina]] mendi lasterkaria (Bartzelona 1982) # [[Marianne Jean-Baptiste]] aktorea (Londres, 1967) # [[Anne Pouget-Tolu]] frantziar idazlea (Sardinia, 1955) # [[Hilde Mangold]] enbriologoa (Alemania,1898-1924) # [[Idelisa Bonnelly]] itsas biologoa (Dominikar Errepublika,1931-2022) # [[Blanca Calvo Moraza]] maistra, kazetaria eta idazlea (Ourense,xxx -1939) # [[Gertrud Bodenwieser]] dantzaria, koreografoa (Viena, 1890-1959) # [[Dolly Nazir]] igerilaria (India, 1935-2012) # [[Lourdes Reparaz]] igerilaria (Gasteiz 1948- 1999) # [[Sara Barquinero]] filosofoa eta idazlea (Zaragoza, 1994) # [[Laura Loomer]] aktibista politikoa (AEB 1993) # [[Irene Villa]] kazetaria, psikologoa, kirolari paralinpikoa (Madril 1978) # [[Esther Peris]] paralinpiar eskiatzailea (Espainnia XX. mendea) # [[Nathalie Carpanedo]] paralinpiar eskiatzailea (Madril XX. mendea) # [[Beatriz Rodríguez]] idazlea (Sevilla 1980) # [[María Sanjurjo]] patin-hockey jokalaria (Coruña 2000) # [[Masta Quba]] rap abeslaria, aktibista (Mexiko 1988) # [[Lucia Riaño]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1975) # [[Rachida Dati]] politikaria (Frantzia 1965) # [[Sahra Wagenknecht]] politikaria, kazetaria (Alemania 1969) # [[Carme Aymerich i Barbany]] Catalunyako irakaslea eta pedagogoa (Bartzelona 1915 - 2001) # [[Rosa Arj%C3%B3 P%C3%A9rez]] Aragoiko maistra (Zaragoza 1885 - 1918) # [[Gloria Velat]] xakelaria (Bartzelona 1915-1988) # [[Maria Luisa Gutiérrez]] xakelaria (Menorca 1930) # [[Sofía Ruiz ]] xakelaria (Bartzelona?- ? 1968) # [[Eileen Betsy Tranmer]] xakelaria (EB 1910-1983) # [[Chantal Chaudé de Silans]] xakelaria (Frantzia 1919-2001) # [[Ana Paula Arósio]] aktorea, modeloa (Brasil 1975) # [[Alba Planas]] aktorea (Madril 2000) # [[Leticia Sánchez Ruiz]] idazlea, kazetaria (Asturias 1980) }} ==='''Berriak 2024''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ania Sáenz de Buruaga]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Gasteiz, 1988) # [[Cristina Larrea]] ef-- '''SORTUA''' atleta (Eibar, 1966) # [[Estefania Etxebeste Giraldo]] ef-- '''SORTUA''' harri-jasotzailea (Ituren, 2002) # [[Maria Jesus Berrotaran Etxeberria|Maria Jesus Berrotaran]] ----'''SORTUA''' aguazila, mazularia, feminista (Hondarribia, 1949) # [[Miren Izaskun Asua]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta antzerki zuzendaria (Elorrio, 1963) # [[Adriana Ruano Oliva]] urrezko domina tiroan 2024 (Guatemala, 1955) # [[Alba Sidera]] kazetaria (Girona 1979) # [[Aleksandra Jarecka]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1995) # [[Alena Olsen]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Alev Kelter ]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Alex Sedrick]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Alexandra Louis-Marie]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1996) # [[Alice Schwarzer]] kazetari aktibista (Alemania 1942) # [[Alicja Klasik]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 2004) # [[Ally Wollaston]] txirrindularia, omniumean brontze olinpikoa, talde jazarpenean zilarra (Zeelanda Berria 2001) # [[Altina Schinasi]] artista, asmatzailea (AEB 1907-1999) # [[Alysha Corrigan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1997) # [[Alysha Newman]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1994) # [[Amanda Donohoe]] aktorea (EB 1962) # [[Amber Anning]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 2000) # [[An Qixuan]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 2000) # [[Ana Bokesa]] aktorea (Madril, ?) # [[Ana Patrícia Ramos|Ana Patricia Ramos]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Brasil, 1997) # [[Anna Cockrell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1997) # [[Anna Dorothea Therbusch]] margolaria (Prusia 1721-1782) # [[Anna Mahler]] eskultorea (Austria 1904-EB 1988) # [[Anna Morris]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1995) # [[Anna R. Figueiredo]] idazlea (Ourense 1963) # [[Anna Short Harrington]] modeloa, sukaldaria (AEB 1897-1955) # [[Annette Echikunwoke|Annete Echikunwoke]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1996) # [[Antsa Proventzakoa]] Frantziako printzesa, Gaztelako infanta (1225-1261) # [[Ariana Ramsey]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Arlen Siú]] abeslari eta poeta sandta (Nikaragua, 1955-1975) # [[Asia Hogan-Rochester]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1999) # [[Audrey Mestre]] urpekaria (Frantzia, 1974-2002) # [[Aunt Jemima]] pertsonaia (AEB 1893) # [[Barbiturikills]] kaleko artista (Valentzia 1972) # [[Bavuudorzhiin Baasanjüü]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Mongolia,1999) # [[Beatriz de Palacios]] soldadua (Andaluzia/Mexiko XVI. mendea) # [[Beatriz Proventzakoa]] Frantziako printzesa, erregina ezkontidea, latindar enperatriza (1229- Italia1267) # [[Beatriz Souza]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Brasil, 1998) # [[Beatriz Suabiakoa]] Gaztela eta Leongo erregina ezkontidea (Germania 1205-Zamora 1235) # [[Becky Wilde]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Erresuma batua, 1997) # [[Bertha Badt-Strauss]] kazetaria, judua (Prusia 1885-1970) # [[Blanca Eekhout]] politikaria (Venezuela, 1968) # [[Blanka Frantziakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Jaffa 1253-Paris 1320) # [[Boryana Kaleyn]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Bulgaria, 2000) # [[Brittany Brown]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1995) # [[Bryony Botha]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Camryn Rogers|Camaryn Rogers]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1999) # [[Cari Champion]] kazetaria (AEB 1978) # [[Carissa Norsten]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Carmen Bernardos]] aktorea (Madril 1927-2021) # [[Carmen Verlichak]] idazlea (Madril/Argentina/Kroazia XX. mendea) # [[Carola Stern]] kazetaria, idazlea (Alemania 1925-2006) # [[Catherine Lacey]] idazlea (AEB, 1985) # [[Charity Williams]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1996) # [[Chiara Consonni]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 1999) # [[Chloe Daniels]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Cierra Burdick]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Coraline Vitalis]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1995) # [[Cristina Sánchez-Andrade]] idazlea (Coruña 1968) # [[Cuca Escribano]] aktorea (Madril, 1973) # [[Cyréna Samba-Mayela]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2000) # [[Daisy eta Violet Hilton]] biki pikopagoak, zirkuko musikariak (EB 1908-AEB 1969) # [[Daria Pikulik]] txirrindularia, omniemean zilar olinpikoa (Polonia 1997) # [[Darja Varfolomeev|Darja Varfolomeew]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errusia,2006) # [[Dearica Hamby]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Deng Yawen]] txirrindularia, BMX librean urre olinpikoa (Txina 2005) # [[Ding Xinyi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2004) # [[Dolores Vilavedra]] idazlea, literatura kritikaria (Pontevedra 1963) # [[Dora Lush]] bakteriologoa (Australia, 1910-1943) # [[Dorothea Veit]] idazlea (Alemania 1764-1839) # [[Dorothy Miles]] idazle gorra, keinu hizkuntzan aitzindaria (EB 1931-1993) # [[Eleanor Patterson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Elisa Mevius]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2004) # [[Elise Reimarus]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1735-1805) # [[Elsie Inglis]] medikua, aktibista (Eskozia, 1864-1917) # [[Emily Shearman]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Emma Ann Reynolds]] erizain, medikua (AEB, 1862-1917) # [[Emma Finucane]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 2002) # [[Esther Bendahan]] idazle sefardia (Tetuan 1964) # [[Esther Vilar]] idazlea, soziologoa, medikua (Argentina 1935) # [[Eva Canel]] idazlea, hizlaria, (Asturias, 1857-Habana, 1932) # [[Faith Cherotich]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2004) # [[Fancy Bermudez]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Fanny Lewald ]] idazlea (Prusia 1811- Alemania 1889) # [[Farah Nabulsi]] giza eskubideen aldeko zinemagilea (Londres 1978) # [[Feng Bin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 1994) # [[Florence Symonds]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Georgia Bell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Georgia Hale]] zinema mutuko aktorea (AEB 1905-1985) # [[Georgina Hale]] aktorea ( EB 1943-2024) # [[Gertrud Kornfeld]] kimikaria (Alemania, 1891-1955) # [[Giulia Rizzi]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 1989) # [[Greta Scacchi]] aktorea (Italia/Australia 1960) # [[Guo Qiqi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1998) # [[Hailey Van Lith]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2001) # [[Haley Batten]] txirrindularia, mendian zilar olinpikoa (AEB 1998) # [[Hao Ting]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2001) # [[Harriet Boyd Hawes]] arkeologoa (AEB, 1871-1945) # [[Haruka Funakubo]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Japonia, 1998) # [[Haruka Kitaguchi]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Japonia, 1998) # [[Helena Villar Janeiro]] idazlea (Lugo 1940) # [[Henriette Herz]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1764-1847) # [[Hetty van de Wouw]] txirrindularia, keirinean zilar olinpikoa (Herbehereak 1998) # [[Hezly Rivera]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2008) # [[Hina Hayata]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna(Japonia, 2000) # [[Huang Zhangjiayang]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2000) # [[Huh Mi-mi]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Korea,2002) # [[Ida Hahn-Hahn]] idazlea (Alemania 1805-1880) # [[Ilona Maher]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1996) # [[Inés de Guevara]] infanta (?- 1265) # [[Inma López Silva]] idazlea (Coruña 1968) # [[Ioana Vrinceanu]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errumania, 1994) # [[Irene Alba]] aktorea (Madril 1867-Bartzelona 1930) # [[Irene Angelo]] erregina ezkontidea (Konstantinopla 1181-Alemania 1208) # [[Irene Caba Alba]] aktorea (Argentina 1899-Madril 1957) # [[Iryna Herashchenko|Iryma Herashchenko]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Ukraina, 1995) # [[Jasmine Martin]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hegoafrika, 2000) # [[Jasmine Moore]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2001) # [[Jemima Montag]] Atleta. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Australia, 1998) # [[Jenny Rissveds ]] txirrindularia, mendian briontze olinpikoa (Suedia 1994) # [[Jeon Hun-young]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 1994) # [[Jessica Hull]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Jessica Roberts]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1999) # [[Juana Camilión]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Julia Caba Alba]] aktorea (Madril1902-1988 19) # [[Julia Trujillo]] aktorea (Madril 1932-2013) # [[Julien Alfred]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Santa Luzia, 2001) # [[June Sutor]] kristalografoa (Zeelanda Berria-1929 Londres) # [[Katarina Johnson-Thompson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Katy Marchant]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1993) # [[Kayla Canett]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Kaylia Nemour]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2006) # [[Kaylyn Brown]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2004) # [[Kelsey Teneti]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Keyara Wardley]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Kim Kum-yong|Kimkum-young]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2001) # [[Krissy Scurfield]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Kristen Thomas]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Kristi Kirshe]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Kristina Norvegiakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Norvegia 1234- Sevilla 1262) # [[Laura Mart%C3%ADnez de Carvajal]] medikua (Kuba, 1869-1941) # [[Lauren Doyle]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Laviai Nielsen|Laviani Nielsen]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1996) # [[Leocadia Alba]] sopranoa, aktorea (Valentzia 1866-Madril 1952) # [[Leonor Rodríguez de Castro]] Gaztelako infanta (?- Burgos 1275) # [[Li Jiaman]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 1997) # [[Lilian Suzette Gibbs]] botanikaria (Erresuma Batua, 1870-1925) # [[Lim Si-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2003) # [[Linda Richards]] erizaina (AEB, 1841-1930) # [[Lisa Mayer]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Lisa van Belle]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Louise Blanchard Bethune]] arkitektoa (AEB, 1856-1913) # [[Lu Gwei-djen]] biokimikaria (Txina, 1904-1991) # [[Luana Márton]] taekwondo jokalaria (Tenerife, 2006) # [[Lucía Galán]] abeslaria, aktorea (Argentina 1961) # [[Lucia Yépez Guzmán]] borrokalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ekuador, 2001) # [[Lydia Rabinowitsch-Kempner]] bakteriologoa (Lituania-Alemania, 1871-1935) # [[Maddi Wesche]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Zelanda Berria, 1999) # [[Mahina Paul]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Maike van der Duin]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Manon Veenstra]] txirrindularia, BMX lasterketan zilar olinpikoa (Herbehereak 1998 # [[Mar%C3%ADa Teresa Murillo]] botanikaria (Kolonbia, 1929-2017) # [[Margaret Floy Washburn]] psikologoa (AEB, 1871-1939) # [[Margarita Proventzakoa]] infanta, Frantziako erregina (Frantzia 1221-1295) # [[Margarita Skulesdatter]] erregina (Norvegia 1208-1270) # [[Margit Nordin]] gizonezkoekin lehiatu zen 1. emakume eskiatzailea (Suedia 1897-1982) # [[María Belón]] medikua (Madril 1965) # [[Maria Berta Rohangoa]] noblea (Austrohungariar Inperioa, 1868 – Viena, 1945) # [[Maria Dimádi|Maria Dimadi]] erresistente exekutatua (Grezia, 1907-1944) # [[María Liñeira]] literatura teorialaria (Coruña 1979) # [[María Xosé Porteiro]] idazlea (Madril/Vigo 1952) # [[Marie Lebour]] biologoa (Erresuma Batua, 1876-1971) # [[Marie Luise Kaschnitz]] idazlea (Alemania 1901-Italia 1974) # [[Marie Reichert]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Marie-Florence Candassamy]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1991) # [[Marion Dönhoff]] kazetaria, idazlea, kondesa (Prusia 1909-Alemania 2002) # [[Marion J. Lamb]] biologoa (Erresuma BAtua, 1939-2021) # [[Marion Walter]] matematikaria (Berlin 1928-AEB 2021) # [[Marta Maggetti|Marta Maggeti]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Italia, 1996) # [[Martyna Swatowska-Wenglarczyk]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1994) # [[Mary Moraa]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2000) # [[Mary Vaux Walcott]] botanikaria, ilustratazilea (AEB, 1860-1940) # [[Matilda Smith]] botanikaria, ilustratzailea (Mumbai 1854- Londres 1926-1990) # [[Melissa Jefferson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hego Carolina, 2001) # [[Michele Greene]] aktorea (AEB 1962) # [[Montse Dopico]] kazetaria (Lugo 1977) # [[Montse Pena]] idazlea, literatura kritikaria (Coruña 1981) # [[Muthulakshmi Reddy]] medikua eta legelaria (India, 1886-1968) # [[Nam Su-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2005) # [[Nancy Green]] esklabo ohia, modeloa (AEB 1834-1923) # [[Nancy Rourke]] margolari gorra (Kalifornia, 1957) # [[Natalya Diehm]] txirrindularia, BMX librean brontze olinpikoa (Australia 1997) # [[Naya Tapper]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Nicole Heavirland]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Nicole Shields]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Nicole Yeargin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1997) # [[Nikola Ogrodníková|Nikola Ogrodikova]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txekia, 1990) # [[Niuta Tajtelbaum]] Varsoviako ghetto altxatzean aktibista eta soldadua (Polonia, 1917-1943) # [[Noor Vidts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna Belgika, 1996) # [[Oi Ye-Jin]] tiratzailea, 10 m-urre olinpikoa (Hego Korea 2005) # [[Olivia Apps]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1998) # [[Pauline Ferrand-Prévot]] txirrindularia, mendian urre olinpika (Frantzia 1992) # [[Pauline Grabosch]] txirrindularia, taldean brontze olinpikoa (Alemania 1998) # [[Pauline Rifer de Courcelles]] artista (Paris, 1781-1851) # [[Perris Benegas]] txirrindularia, BMX librean zilar olinpikoa (AEB 1995) # [[Piper Logan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2001) # [[Prisca Awiti Alcaraz]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Londres, 1996) # [[Rachael Blake]] aktorea (Australia 1971) # [[Rebecca Petch]] txirrindularia, taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1998) # [[Renata Knapik-Miazga]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1988) # [[Rhyne Howard]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Rosalia Fernández Rial]] poeta (Coruña 1988) # [[Rosita Yarza]] aktorea (Madril 1922-1996) # [[Rutka Laskier]] nerabe judua, egunerokogilea (Polonia 1929-Auschwich 1943) # [[Sammy Sullivan]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Sandra Ygueravide]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 1984) # [[Sarah Levy (errugbi jokalaria)]] Zazpiko brontze olinpikoa (Hegoafrika/Israel/AEB 1995) # [[Sarah Stewart]] birologoa (Mexiko-AEB, 1905-1976 # [[Sarah Wynter]] aktorea (Australia 1973) # [[Saya Sakakibara]] txirrindularia, BMX lasterketan urre olipikoa (Australia 1999) # [[Shaane Fulton]] txirrindularia,taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 2000) # [[Shanieka Ricketts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Jamaika, 1992) # [[Shin Yu-Bin]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2004) # [[Sofia Raffaeli|Sofia Raffali]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 2004) # [[Song Jiayuan]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1997) # [[Sonja Greinacher]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 1992) # [[Sophiane Méthot]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1998) # [[Sophie Capewell]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1998) # [[Stephanie Rovetti]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Susana Rodríguez Navarro]] genetikalaria, ikertzailea (Murtzia 1972) # [[Svenja Brunckhorst]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Tara Davis-Woodhall]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1999) # [[Taylor Perry (errugbi jokalaria)]] Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Tenika Willison]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Teresa Alonso Otero]] Gerra Zibileko errepresaliatua (Madril, 1916- 1995) # [[Thea LaFond]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Dominika, 1994) # [[Tota Alba]] aktorea (Argentina 1914-Madril 1983) # [[Tysha Ikenasio]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Ursula Bellugi]] psikologoa (AEB, 1931-2022) # [[Vega Gimeno]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Věra Kohnová]] nerabe judua, egunerokogilea (Txekoslovakia 1929-Izbica Ghettoa 1942) # [[Veronica Codesal]] abeslaria (Belgika 1977) # [[Victoria Ohuruogu]] atleta. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1993) # [[Viktorija Senkutė]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (:ituania, 1996) # [[Vinesh Phogat]] borrokalaria (India, 1994) # [[Violante Aragoikoa]] erregina ezkontidea (Zaragoza 1236- Orreaga 1256) # [[Violante Hungariakoa]] Aragoiko erregina ezkontidea (1215-Huesca 1251) # [[Virginia Cherrill]] aktorea (AEB 1908-1996) # [[Vittoria Guazzini]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 2000) # [[Viviana Márton|Viviana Martón]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Tenerife, 2006) # [[Wang Lanjing]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2005) # [[Yang Jiayu|Yang Jiagu]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1996) # [[Yemisi Ogunleye|Yamesi Ogunleye]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Alemania, 1998) # [[Zhang Shan]] urrezko domina tiroan 1992 (Txina, 1968) # [[Zhao Jie]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 2002) # [[Zoé Claessens]] txirrindularia, BMX lasterketan brontze olinpikoa (Suitza 2001) # [[Zonia Baber]] geografo, geologo, irakaslea (AEB, 1862-1956) }} ==='''Berriak 2024''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Berta Peña Parras]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Valladolid, 1889-Bilbo, 1938) # [[Beatrice Salvioni]] '''SORTUA''' filologoa eta idazlea (Italia, 1995) # [[Natalia Ortiz Ceberio]] '''SORTUA''' Marta planaren aurkitzailea (Donosti, ?) # [[Olatz Osa Zubia|Olatz Osa]] '''SORTUA''' pedagogoa, kudeatzailea (Oñati, 1970) # [[Maria Cueto]] '''SORTUA''' artista (Avilés, 1960) # [[Feliciana Etxabe Artola]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Zeberio, 1897-Bilbo, 1938) # [[Alaine Arruti Lejarzegi]] '''SORTUA''' psikologoa (Gernika, 1983) # [[Clara Maass]] erizaina (AEB, 1876-1901) # [[Deborah Sampson]] soldadua (AEB 1760-1827) # [[Anna Maria Lane]] soldadua (AEB 1755-1810) # [[Sally St. Clair]] soldadua (AEB ?-1782) # [[Eleonore Prochaska]] soldadua (Alemania 1785-1813) # [[Margaret Corbin]] erizaina, soldadua (AEB 1723-1792) # [[Hannah Snell]] soldadua (EB 1723-1792) # [[Carme Contreras Verdiales]] aktorea (Zaragoza 1932-2020) # [[Asunción Sancho]] aktorea (Madril 1930-2018) # [[Cándida Losada]] aktorea (Argentina 1915-Madril 1922) # [[Carola Fernán Gómez]] aktorea (Madril 1899-1967) # [[Françoiz Breut]] abeslaria eta ilustrailea (Frantzia, 1969) # [[Sankie Mthembi-Mahanyele]] politikaria, aktibista (Hegoafrika 1951) # [[Nadezhda Alilúyeva]] Stalinen 2. emaztea (Errusia 1901-1932) # [[Colette Capdevielle]] politikaria (Frantzia, 1958) # [[Mariana Travacio]] idazlea (Argentina, 1967) # [[Coccinelle (artista)]] artista, dantzaria, abeslaria eta aktore transgeneroa (Paris, 1931-2006) # [[Rosaura Ruiz Gutiérrez]] biologoa, idazlea (Mexiko, 1950) # [[Marie-Andrée Schwindenhammer]] trans ekintzailea (La Neuveville-lès-Raon, Vosges, 1909 - Chartres, Eure-et-Loir, 1981) # [[Herminia Álvarez Herrera]] iraultzailea, hezitzailea (Mexiko 1888-1955) # [[Dolores Bolio Cantarell]] idazlea (Mexiko 1880-1950) # [[Gertrudis Tenorio Zavala]] poeta, hezitzailea (Mexiko 1843-1926) # [[Elena Sánchez Valenzuela]] aktorea, kazetaria, artxibozaina (Mexiko 1900-1950) # [[Irene López Heredia]] aktorea (Murtzia 1898-Madril 1962) # [[Mari Paz Molinero]] aktorea (Txile 1914-Madril 2004) # [[Carmen Díaz]] aktorea (Sevilla 1896-1979) # [[Lola Pons Rodríguez]] filologoa, irakaslea (Bartzelona 1976) # [[Cristina Farfán]] maistra, idazlea (Mexiko 1846-1880) # [[Natalia Serdán Alatriste]] iraultzailea, aitzindaria (Mexiko 1875-1938) # [[Chantal Montellier]] Frantziako idazle eta komikigilea (Bouthéon, 19472.1943) # [[May Ayim]] ekintzaile afroalemaniarra (Alemania, 1960-1996) # [[Maria Rosaria Omaggio]] aktorea (Italia, 1959-2024) # [[Clarisa Navas]] zinemagilea (Argentina, 1989) # [[Jacqueline Harpman]] psikoanalista (Belgika, 1929-2012) # [[Ana Figuero]] feminista, sufragista (Txile, 1907-1970) # [[Sara Ahmed]] filosofo angroaustraliarra (Erresuma Batua, 1969) # [[Katherine Dunn]] eleberrigile, poeta eta kirol-kazetaria (AEB, 1945-2016) # [[Marianne Baum]] anfifaxista gillotinatua (Alemania, 1912-1942) # [[Marie-Hélène Schwartz]] matematikaria (Frantzia, 1913-2013) # [[Victoria Raquel Bajar Simsolo]] zientzialaria (Argentina, 1942-2016) # [[Juana Manso]] idazle, kazetari, hezitzaile (Argentina, 1819-1875) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid, XVI. mendea) # [[Louise-Victorine Ackermann]] poeta (Frantzia, 1813-1890) # [[Valentina Pinelo]] moja, poeta (Sevilla, XVI. mendea- 1629?) # [[Pilar Primo de Rivera]] Sección Femeninako zuzendaria (Madril, 1907-1991) # [[Basauriko 11k]] Epaiketaren prozesua # [[Angela Peralta]] sopranoa, konpositorea (Mexiko 1845-1883) # [[Alicia Arévalo (kazetaria)]] 1. emakumea futbol partida kontatzen ( Bartzelona 1978) # [[Sara Giménez León]] kirol kazetaria (Girona 1991) # [[Patricia Campos Doménech]] armadako pilotua, futbol-entrenatzailea (Castelló 1977) # [[Niní Montiám]] aktorea (Madril 1917-1986) # [[Ana Adamuz]] aktorea (Jaén 1886-Madril 1971) # [[Pepita Serrador]] aktorea (Argentina 1913-1964) # [[Teresa Serrador]] aktorea (Bolivia 1899-Argentina 1982) # [[Amparo Martí]] aktorea (Valentzia 1903-Madril 1973) # [[María Mayor]] aktorea (?- Madril 1939) # [[Rosa Torre González]] maistra, politikaria (Mexiko 1890-1973) # [[Nadezhda Zabela - Vrubel]] abeslaria (Errusia, 1868-1913) # [[H%C3%A9l%C3%A8ne Metzger]] zientzia filosofoa (Frantzia, 1889-1944) # [[Inez Clare Verdoorn]] botanikaria (Hegoafrika, 1896-1989) # [[Edith Quimby]] medikuntzan eta fisikan ikertzailea (AEB, 1891-1982) # [[Maria Poumier]] irakasle frantsesa (Cannes, 1950) # [[Marie-Jo Bonnet]] Frantziako historialaria eta feminista (Deauville, 1949) # [[Julia Rodríguez-Maribona]] fregonaren asmatzailea (Asturias 1923-Suitza 2005) # [[Julia Montoussé Fargues]] fregonaren asmatzailea (?-Asturias 1971) # [[Esperanza Grases]] aktorea (Bartzelona 1920-1995) # [[Alexandra Trusova]] patinatzailea (Errusia 2004) # [[Jéssica Bouzas Maneiro]] tenislaria (Pontevedra 2002) # [[Claudia Fernández Sánchez]] padel jokalaria (Madril 2006) # [[Gemma Triay]] padel jokalaria (Menorca 1992) # [[Lucía Sainz]] padel jokalaria (Bartzelona 1984) # [[Marta Ortega Gallego]] padel jokalaria (Madril 1997) # [[Alicia Arévalo González]] arkeologoa (Madril 1965) # [[Manuela Barreiro]] farmazialaria (Galizia, 1877-1953) # [[Martha Aliaga]] estatistika hezitzailea (Argentina, 1937-2011) # [[Matilde Carranza]] akademikoa (Costa Rica, 1892-1981) # [[Erin Andrews]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Helen Alma Newton Turner]] genetista, estatistikaria (Australia, 1908-1995) # [[Violet Jessop]] Titanic ontziko zerbitzaria (Argentina 1887-1971) # [[Celia Giraldo]] zinemagilea (Bartzelona 1995) # [[Luz Rello Sánchez]] asmatzailea, dislexia- aplikazioa ( 1984) # [[Fermina Orduña]] asmatzailea, esne zalgurdia (Espainia XIX. mendea) # [[Gladys West]] matematikari asmatzailea, GPSrako garrantzitsua (AEB 1930) # [[Ariana Sánchez]] padel jokalaria (Tarragona 1997) # [[Marta Marrero]] padel jokalaria (Kanariak 1983) # [[Bea González]] padel jokalaria (Malaga 2001) # [[Marie Van Brittan Brown]] asmatzailea, telebista zirkuitu itxia (AEB 1922-1999) # [[Miriam Benjamin]] asmatzailea, seinale aulkia (AEB 1861-1947) # [[Sarah Boone]] asmatzailea, mahukak eta lisatzeko taula (AEB 1832-1904) # [[Nancy Johnson (asmatzailea)]] izozkailu artifiziala (AEB 1794-1890) # [[Victoria Reyes-García]] antropologoa (Bartzelona 1971) # [[Amaia Yoldi ]] gidoilaria, film-zuzendaria (Iruñea 1973) # [[Julie Donaldson]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Faustina Sáez de Melgar]] idazlea (Madril, 1834-1895) # [[Gloria Melgar |Gloria Melgar Sáez]] margolaria eta musikagilea (Madril, 1859-1938) # [[Julia de Asensi]] idazlea (Madril, 1849-1921) # [[María del Pilar Sinués]] idazlea (Zaragoza, 1838 - Madril, 1893) # [[Margaret Crane]] Predictor-aren asmatzailea (AEB 1941) # [[Emily Cummins]] asmatzailea, ur-eramaile iraunkorra (EB 1987) # [[Evelyn Miralles]] NASAko ingeniaria, asmatzailea, ilargirako etxea (Venezuela/AEB 1967) # [[Janet Emerson Bashen]] asmatzailea, software aplikazioa (AEB 1957) # [[Jeanne Bertrand]] argazkilaria (Frantzia 1880-1957) # [[Maral Yazarloo-Pattrick]] motoziklismo ekintzailea, diseinatzailea (Iran 1981) # [[María del Carmen Ortiz de Arce]] asmatzailea, itsuentzako idazkailua (Espainia ?-1932) # [[Martine Bertereau]] geologo aitzindaria (Frantzia 1590-1642) # [[Margarete Steiff]] jostuna, jostaiu diseinatzailea (Alemania 1847-1909) # [[Heike Makatsch]] aktorea (Alemania 1971) # [[Leena Peltonen-Palotie]] genetista (Finlandia, 1952-2010) # [[Gertrude Scharff Goldhaber]] fisikari nuklearra (Alemania-AEB, 1911-1998) # [[Jackie MacMullan]] kazetaria (AEB, 1960) # [[María Teresa de Filippis]] 1 Formulako lehen emakume gidaria (Italia 1926-2016) # [[Suzanne von Borsody]] aktorea (Alemania 1957) # [[Rosemarie Fendel]] aktorea (Alemania 1927-2013) # [[Gemma Jones]] aktorea (EB 1942) # [[Anna Chancellor]] aktorea (EB 1965) # [[Sienna Guillory]] aktorea (EB 1975) # [[Jana Pallaske]] aktorea, rock abeslaria (Alemania 1979) # [[Alysson Paradis]] aktorea (Paris 1984) # [[Sophie Nélisse]] aktorea (Kanada 2000) # [[Isabelle Nélisse]] aktorea (Kanada 2003) # [[Rebeca Gerschman]] biologo, fisiologoa (Argentina, 1903-1986) # [[Zarina (artista)]] artista (India 1937-Londres 2020) # [[Marta Pan]] eskultore hungariar eta frantziarra (1923-2008) # [[Sonia Cotelle]] fisikari, kimikaria (Polonia, 1896-1945) # [[Anna Barbara Reinhart]] matematikaria (Suitza, 1730-1796) # [[Helene Weigel]] aktorea (Austria 1900-Alemania 1971) # [[Marieluise Fleißer]] antzerkigilea (Alemania 1901-1971) # [[Monica Bleibtreu]] aktorea (Austria 1944-2009) # [[Hedwig Bleibtreu]] aktorea (Austria 1868-1958) # [[Martine McCutcheon]] aktorea, abeslaria (EB 1976) # [[Lyn St. James]] auto gidaria (AEB 1947) # [[Cathy Muller]] auto gidaria (Frantzia 1962) # [[Giovanna Amati]] 1 Formulako gidaria (Italia 1959) # [[Desiré Wilson]] 1 Formulako gidaria (Hegoafrika 1953) # [[Divina Galica]] atleta, 1 Formulako gidaria (EB 1944) # [[Patricia Font]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1978) # [[Sheila Heti]] idazlea (Kanada, 1976) # [[Judy W. Reed]] asmatzailea (AEB 1826-1905ç) # [[June Downey]] psikologoa (AEB, 1875-1932) # [[Else Lasker-Schüler]] judua, poeta, marrazkilaria (Alemania 1869- Palestina1945) # [[Maria Koppenhöfer]] aktorea (Alemania 1901-2009) # [[Sibylle Lewitscharoff]] idazlea (Alemania 1954-2023) # [[Geraldine McEwan]] aktorea (EB 1932-2015) # [[Emily Beecham]] aktorea (EB/AEB 1984) # [[Linda Bassett]] aktorea (EB 1950) # [[Jacqueline McKenzie]] aktorea (Australia 1967) # [[Susan Prior]] aktorea (Australia 1972) # [[Hanne Wieder]] aktorea (Alemania 1925-1990) # [[Mascha Kaléko]] poeta judua (Polonia zaharra 1907-Suitza 1975) # [[Madge Addy]] ileapaintzaile, erizain eta espia (Erresuma Batua, 1904-1970) # [[Balamani Amma]] idazle poeta indiarra (India, 1909-2004) # [[Sybilla Righton Masters]] asmatzailea (AEB 1676-1720) # [[Lenka Franulic]] kazetaria (Txile 1908-1961) # [[Ana Ramírez Cañil]] kazetaria (Madril, 1958) # [[Samantha Bailly]] idazle, gidoilari eta bideogilea (Frantzia, 1988) # [[Malak Mattar]] margolaria, ilustratzailea (Palestina, 1999) # [[Sophie Opel]] enpresaburua, ekintzailea, aitzindaria (Alemania 1840-1913) # [[Joanne Simpson]] meteorologoa (AEB, 1923-2010) # [[Laura Knight]] artista (Erresuma Batua, 1877-1970) # [[Myrtelle Canavan]] medikua, ikertzailea (AEB, 1879-1953) # [[Teresa San Román Espinosa]] antropologoa (Pontevedra 1940- ? 2024) # [[Phyllis Kaberry]] antropologo aitzindaria (AEB/Australia 1910- Londres 1977) # [[Dorothea Mackellar]] idazlea (Australia 1885-1968) # [[Berta Luisi]] margolaria (Uruguai 1924-2008) # [[Rachel Nichols (kazetaria)]] (AEB 1973) # [[Yolanda Soler]] judoka eta entrenatzailea (Madril, 1971) # [[Ariane Toro|Arianne Toro]] Judoka. olinpikoa (Bilbo, 2003) # [[Gloria Gordon Bolotsky]] informatikaria (AEB, 1921-2009) # [[Mavis Batey]] kriptoanalista (Erresuma Batua, 1921-2013) # [[Gertrude Elles]] geologoa, paleontologoa (Erresuma Batua, 1872-1960) # [[María Assumpción Raventós]] margolaria (Katalunia, 1930) # [[Jemele Hill]] kirol kazetaria (AEB 1975) # [[Özlem Türeci]] ikertzailea, inmunologoa (Alemania 1967) # [[Ai Tsunoda]] judoka (LLeida 2002) # [[Telma Monteiro]] judoka (Portugal 1985) # [[Monika Buch]] diseinatzailea (Valentzia/Herbehereak 1936) # [[Pati Nuñez]] diseinatzaile grafikoa (Girona 1959) # [[Clara Montagut]] diseinatzaile grafikoa (Madril 1975) # [[Ena Cardenal de la Nuez]] diseinatzaile grafikoa (Kanariak 1968) # [[Laura Meseguer]] tipografoa (Bartzelona 1968) # [[Teresa Wilms Montt]] idazlea (Txile 1893-Paris 1921) # [[Tatiana Gaviola]] film zuzendaria (Txile 1956) # [[Mísia]] abeslaria (Portugal 1955-2024) # [[Maria L. de Hernández]] aktibista (Mexiko 1896-1986) # [[Saloua Raouda Choucair]] margolaria, eskultorea (Libano 1916-2017) # [[Françoise Collin]] feminista, filosofoa, idazlea (Belgika 1928-2012) # [[Ethel Shakespear]] geologoa (Erresuma Batua, 1871-1946) # [[Eva Lefever]] margolaria (Txile 1955) # [[Carmen Meneses]] ikertzailea, antropologoa (Madril, 1966) # [[Henrietta Skelton]] idazlea (AEB, 1839-1900) # [[Anne Fausto-Sterling]] biologo, sexologo, feminista (AEB, 1944) # [[Cécile Biéler|Cécile Biéter]] ingeniaria (Suitza, 1884-1966) # [[Isabelle Gatti de Gamond]] hezitzailea, ekintzaile aitzindaria (Frantzia 1839- Belgika 1905) }} ==='''Berriak 2024''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1886-Izko, 1936) # [[Adelina Fernández Pérez|Adelina Fernández Perez]] efe- '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Portugal, 1889-Bilbo, 1938) # [[Ana Naranjo Marín]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sevilla, 1883 - Bilbo, 1937) # [[Antonia Caballé]] efe- '''SORTUA''' Frankismoaren biktima (Ziritza, 1873 - Argelès sur Mer, 1945) # [[Araceli Álvarez Calvo|Araceli Alvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1894-Huesca, 1936) # [[Araceli Oñate]] ----'''SORTUA''' unibertsitateko irakaslea (Valladolid) # [[Asunción Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1869-Izko, 1936) # [[Cecilia Álvarez Calvo|Cecilia Älvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1897-Huesca, 1936) # [[Cecilia Idirin Garabieta]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Lezama, 1913-Bilbo, 1937) # [[Dominica Azparren Gil]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua ((Oibar, 1884 - Nardoze Alduate, Urraulbeiti, 1936) # [[Elizabeth Casillas Valbuena]] e--- '''SORTUA''' kazetaria eta komiki gidoilaria (Bilbo, 1986) # [[Eloína Linares]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea (Santander 1948) # [[Emilia Arraiza Garín]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zirauki, 1894 - Erreniega, 1936) # [[Enolasca Vela Salvador]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Cortes, 1904 - 1936) # [[Escolástica Antonia Martina Astibia Iturbe|Escolástica Astibia Iturbe]] efef '''SORTUA''' Durangoko bonbarketan erailda moja (Narvarte, 1881-Durango, 1936) # [[Eskolastika Mendizabal Imatz]] efef '''SORTUA''' Bizkaiko amama (Bermeo, 1863-1969) # [[Felisa Aguado Sainz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Murchante, 1872-Valdierra, 1936) # [[Felisa Argiñano Arzoz|Felisa Argiñano]] efef '''SORTUA''' Espainiako Gerra Zibilean Ventasko kartelan hildakoa (Zudaire, 1903-Madril, 1939) # [[Francisca Alonso Prado]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Azagra, 1896 - Rincón de Soto, 1936 # [[Jessica Ruiz Pérez|Jesica Ruiz]] ef-- '''SORTUA''' kimikaria eta politikaria (Durango, 1983) # [[Josefa Bueno Algárate]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Morata de Jiloca, 1907 - Tutera, 1936) # [[Josi Sierra Orrantia]] ef-- '''SORTUA''' irakaslea, dokumentalgia eta wikilaria (Bilbo, 1959) # [[Juana Tomasa Charela Vidas]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Tutera, 1881 - 1936) # [[Kontxita Martinez de Lezea]] e-ef '''SORTUA''' maistra, ikastola bultzatzailea (Tolosa, 1949-2023) # [[Laida Arbizu Agirre]] e--- '''SORTUA''' ikertzailea (Ordizia, 2000) # [[Maite Etxeberria]] e--- '''SORTUA''' Ozazeko auzapeza (Biarritz, 1956) # [[Maite Rosende Gutierrez]] e--- '''SORTUA''' ilustratzailea (Donostia, 1991) # [[Maritxu Egiguren]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Zaldibar, 1921 - Bartzelona, 1981) # [[Misericordia Abad Alcega]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zaragoza, 1905-Cortes, 1936) # [[Nerea Ariznabarreta Izkue]] ef-- '''SORTUA''' narratzailea eta antzergilea (Eibar, 1981) # [[Simona Calleja Aguado]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Cabanillas, 1918-Valtierra, 1936) # [[Sotera Novia de Salcedo]] --ef '''SORTUA''' Boliviako esploratzaile eta idazlea (Bilbo, XIX. mendea) # [[Teresa Chiches Ledesma]] e-ef '''SORTUA''' (León, 1911 - Bilbo, 1937) # [[Xole Aire]] ef--'''SORTUA''' auzapeza eta artzaina (Urepel, 1973) # [[Ada Martí Vall]] kazetaria, idazlea (Katalunia 1914-Frantzia 1960) # [[Adelitak]] Mexikoko iraultzako emakume soldaduak,laguntzaileak (1910-1917) # [[Aída Parada ]] sufragista (Txile 1903-1983) # [[Alba Rico]] aktorea, abeslaria (Murtzia 1989) # [[Alice Bolingbroke Woodward]] ilustratzailea (Londres, 1862-1951) # [[Alicia Asín]] adimen artifizialean aditua (Zaragoza 1982) # [[Amanda Labarca]] irakaslea, feminista (Txile 1886-1975) # [[Amy Bailey]] hezitzailea, sufragista (Jamaika, 1875-1990) # [[Ana Esmeralda]] aktorea, dantzaria (Tetuan 1931-Brasil 2022) # [[Ana Mar%C3%ADa Zeno]] mediku, sexologo (Argentina, 1922-2011) # [[Ana Rosa Chacon]] politikaria eta sufragista (Costa Rica, 1889-1985) # [[Ángela Mazzini Bricala]] idazlea (Cádiz, 1809-Santa Cruz Tenerifekoa, 1894) # [[Àngels Margarit ]] dantzaria, koreografoa, pedagogoa (Bartzelona 1960) # [[Anita Brenner]] historialaria, idazlea (Mexiko 1889-1973) # [[Anita Bryant]] folk-, gospel- abeslaria (AEB 1940) # [[Anna Gunn]] aktoreak (AEB 1968) # [[Anna Maria Mozzoni]] kazetaria, politikaria, sufragista (Italia 1837-1920) # [[Anne Nelson]] antzerkilea (AEB, 1954) # [[Annette Beveridge]] itzultzailea (EB 1842-1929) # [[Annie Pardo Cemo]] biologo zelularra (Mexiko 1941) # [[Antonia Varela Pérez]] astrofisikaria (Kanariak 1965) # [[Aurélia de Sousa]] margolaria (Txile/Portugal 1866-1922) # [[Aurora Reyes]] margolaria (Mexiko 1908-1985) # [[Beau Garrett]] aktorea, modeloa (AEB 1982) # [[Bega Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1511-1582) # [[Begoña Villacís]] abokatua, politikaria (Madril 1977) # [[Belén Funes]] film zuzendaria, gidoilaria (Bartzelona 1984) # [[Blanca Álvarez Mantilla]] kazetaria (Madril 1931-2000) # [[Blanca Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] botanikaria (Aragoi, 1860-1904) # [[Brittany Brewer]] saskibaloi-jokalaria (AEB 1997) # [[Calypso Botez]] idazlea (Errumania, 1880-1933) # [[Carlota Rosales]] margolaria (Madril 1872-1958) # [[Carmen Caamaño Díaz]] ekintzaile politikoa (Madril 1909-2006) # [[Carmen Santonja]] kantautorea, idazea, margolaria (Madril 1934-2000) # [[Carmen Werner Vallejo]] dantzaria, koreografoa (Madril 1953) # [[Carmina Virgili]] geologoa, politikaria (Bartzelona, 1927-2014) # [[Cathay Williams]] esklaboa, militarra (AEB 1844-1893) # [[Cecilia Álvarez Correa]] ingeniari industriala, politikaria (Kolonbia 1953) # [[Charlotte de Turckheim]] aktorea, umoregilea (Frantzia 1955) # [[Charlotte Scott]] matematikaria (Erresuma Batua, 1858-1931) # [[Chékéba Hachemi]] aktibista, idazlea, 1. emakume diplomazialaria (Afganistan 1974) # [[Christine Brennan]] kirol kazetaria (AEB, 1958) # [[Christine Jorgensen ]] aktorea, aktibista (AEB 1926-1989) # [[Claire Voisin]] matematikaria (Frantzia 1962) # [[Clara Che Tórtola]] saskibaloi jokalaria (Valentzia 1997) # [[Clara Isabel Francia]] kazetaria (Errioxa 1940) # [[Clotilde Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] entomologoa, poeta (Aragoi, 1863-1946) # [[Concha Caballero]] politikaria (Baena, 1956 - Sevilla, 2015) # [[Concha Michel]] abeslaria, ikertzailea (Mexico 1899-1990) # [[Conchita Goyanes]] aktorea (Malaga 1946-Madril 2016) # [[Conchita Montes]] aktorea (Sevilla 1914- Portugal 1994) # [[Dámasa Cabezón]] pedagogo eta hezitzailea (Argentina, 1792 -Txile, 1861) # [[Desirée de Fez]] kazetaria, idazlea, zinema kritikaria (Bartzeloa 1977) # [[Diana Navarro]] abeslaria (Malaga 1978) # [[Dilras Banu Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1622-1657) # [[Dodo (komikigilea)|Dodo]] Frantziako komikigilea (Rabat, 1955) # [[Dolores Correa Zapata]] idazlea (Mexiko 1853-1924) # [[Dolores Jiménez Muro]] hezitzailea, iraultzailea (Mexiko 1848-1925) # [[Édith Grattery]] Frantziako ilustratzaile eta komikigilea (Marseilla, 1960) # [[Edith Lederer]] nazioarteko kazetaria (AEB, 1943) # [[Elena Arizmendi Mejia]] idazle feminista (Mexiko, 1884-1949) # [[Elena Martín Ortega]] psikologa eta irakaslea (Espainia 195??) # [[Elena Santonja]] tb aurkezlea (Madril 1932-2016) # [[Elena Torres Cuéllar]] lider iraultzailea (Mexiko 1893-1970) # [[Elizabeth Bugie]] biokimikaria (AEB, 1920-2001) # [[Elsa von Freytag-Loringhoven|lsa von Freytag-Loringhoven]] Artista (Alemania, 1874-1927) # [[Emily Bisharat]] legelaria (Jordania, 1913-2004) # [[Encarnación Cubas Báez]] # [[Enriqueta Morales]] hezitzailea eta erizain feminista (APanama, 1891-1986) # [[Estelle Ramey]] endokrinologo, feminista (AEB, 1917-2006) # [[Ethel Arnold]] kazetari, idazle eta hizlari, emakumeen sufragioaren aldeko aktibista (Britainia Handia 1865- 1930) # [[Eugénie Brazier]] sukaldaria (Frantzia 1895-1977) # [[Eunice Odio]] poeta (Costa Rica 1919- exiko 1974) # [[Fatoumata K%C3%A9b%C3%A9]] astrofisikaria, hezitzailea (Frantzia, 1985) # [[Fereshteh Ahmadi]] eleberrigilea (Iran 1972) # [[Florence Cestac]] Frantziako komikigilea # [[Florence Farmborough]] argazkilaria , idazlea (Britainia, 1887-1978) # [[Florencia Serranía Soto]] ingeniari mekanikoa (Mexiko 1963) # [[Franca Rame]] aktorea, idazlea, politikaria (Italia 1929-2013) # [[Frances Jolliffe]] aktorea (AEB, 1873 – 1925) # [[Gemma Cuervo]] aktorea (Bartzelona 1934) # [[Gertrude Mary Woodward]] ilustratzailea (Britainia, 1854-1939) # [[Greta Fernández]] aktorea (Bartzelona 1995) # [[Gulbadan Begum]] biografoa, poeta, printzesa (Mogol Inperioa 1523-1603) # [[Hamida Banu Begum]] enperatriza (Mogol inperioa 1527-1604) # [[Hedwig Bleuler-Waser]] sufragista (Zurich, 1869 - Zollikon, 1940) # [[Hiromi Uehara]] piano-jolea (Japonia 1979) # [[Ifigenia Martinez]] ekonomialaria, politikaria (Mexiko 1930) # [[Ingibjörg H. Bjarnason]] sufragista, irakaslea, artista eta politikaria (Islandia, 1867-1941) # [[Inma Serrano]] kantautorea (Alacant 1968) # [[Isa Duque]] psikologoa, sexologoa (Zaragoza, 1985) # [[Isabel Andreu de Aguilar]] sufragista,ekintzailea (Puerto Rico, 1887-1948) # [[Isabel Tenaille]] tb aurkezlea (Madril 1951) # [[Isabella Mamani|Isabella Brunilda Mamani]] iamara abokatua eta politikaria (Txile, 1988) # [[Itelvina Massioli]] pedagogo feminista (Brazil, XX. mendea) # [[Jahanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1614-1681) # [[Jahanzeb Banu Begum]] printzesa (Mogol Inperioa 1649-1705) # [[Jan Goodwin]] idazlea eta ikerketa kazetaria (AEB, 1948) # [[Jane Brigode]] politikaria (Belgika, 1870-1952) # [[Janeane Garofalo]] komediantea, aktorea (AEB 1964) # [[Jeanne Córdova]] idazlea, lesbiana aitzindaria (Alemania/AEB 1948-2016) # [[Jojo Moyes]] kazetaria, idazlea (EB 1969) # [[Juana Belén Gutiérrez de Mendoza]] hezitzailea, sufragista (Mexiko 1875- 1942) # [[Julia Piaton]] aktorea (Frantzia 1985) # [[June Carmona]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2005) # [[Karla Jay]] idazlea, ikertzailea (AEB 1947) # [[Kathryn Bertine]] kirolaria, aktibista eta idazlea (AEB, 1975) # [[Kelly McEvers]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB, 1970) # [[La Niña de La Puebla]] abeslaria (Sevilla 1908-Malaga 1999) # [[Laia Raventós Roig]]saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1997) # [[Laura Aliaga]] saskibaloi jokalaria (Alacant 1994) # [[Laura Granados]] kantautorea (Cádiz 1966) # [[Laura Juliana Ramírez Ruiz]] ilustratzailea, komunikatzalea eta sortzailea (Mexiko...) # [[Lila Clunas]] sufragisa (Eskozia, 1875-1968) # [[Lisa Gherardini]] noblea, Mona Lisa (Florentzia 1479-1542) # [[Louise Weiss]] idazlea, politikaria (Frantzia 1893-1983) # [[Lucía Gil]] abeslaria, aktorea (Madril 1998) # [[Luz Vidal]] Sindikalista, politikaria, maputxea (Txile, 1973) # [[Maite Cazorla]] saskibaloi jokalaria (Kanariak 1997) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (1937-1954) # [[Manolita Piña]] artista (Uruguai, 1883-1994) # [[Mara Goyanes]] aktorea (Madril 1942-2006) # [[Margaret Ogola]] pediatra, idazlea (Kenya, 1958-2011) # [[Maria Angela Ardinghelli]] Itzultzailea, matematikaria, fisikaria (Italia, 1728-1825) # [[Maria Cederschiöld]] kazetaria eta sufragista (Suedia, 1856-1935) # [[María del Refugio García]] maistra, sufragista (Mexiko 1889-1973) # [[María Dolores Medina]] kristau erlijiososa (Mexiko 1860- 1925) # [[María José Goyanes]] aktorea (Madril 1948-) # [[María Luisa Ponte]] aktorea (Valladolis 1918-Madril 1996) # [[María Parrado]] abeslaria (Cádiz 2001) # [[María San Juan]] kazetaria (Asturias 1963) # [[María Villalón]] abeslaria (Malaga 1989) # [[Marie Ange Guillaume]] kazetari, idazle eta gidoilaria (Frantzia, 1945) # [[Marjory Warren]] geriatra (Erresuma Batua, 1897-1960) # [[Marta Hermida]] saskibaloi jokalaria (Madril 1997) # [[Martha Jungwirth]] margolaria (Austria 1940) # [[Maruja Callaved]] tb aurkezlea (Huesca 1921-Madril 2018) # [[Mary Fields]] esklaboa, 1. postari afroamerikarra (AEB 1832-1914) # [[Mary Garden]] opera abeslaria (Eskozia, 1874-1967) # [[Mary J. Rathbun]] zoologoa (AEB, 1860-1943) # [[Mazie E. Clemens]] Lehen Mundu Gerrako korresponsala (AEB, 1890-1952) # [[Mélanie Auffret]] film zuzendaria, gidoilaria Frantzia, XX. mendea) # [[Mercedes Gómez Otero]] preso komunista (Madril 1915-?) # [[Meredith Monroe]] aktorea (AEB 1969) # [[Mimí Muñoz]] aktorea (Espainia 1914-1987) # [[Mireia Hernández]] igeriketa sinkronizatuko kirolaria (Espainia 2002) # [[Modesta Sanginés Uriarte]] idazle eta musikagilea (Bolivia, 1832-1887) # [[Mumtaz Mahal]] enperatriza (Mogol Inperioa 1593-1631) # [[Nadira Banu Begum]] printzesa (India 1618-Pakistan 1659) # [[Nathalie Roques]] Frantziako idazlea eta komikigilea # [[Nika Shakarami]] manifestari desagertu eta hila (Iran 2005-2022) # [[Nina Stemme]] sopranoa (Suedia 1963) # [[Niña de Antequera]] abeslaria (Malaga 1921-Sevilla 1972) # [[Noora Niasari]] zinema zuzendari eta gidoilaria (Teheran) # [[Nur Jehan]] enperatriza, poeta (Kandahar 1577-Lahore 1645) # [[Olga Bancic]] ekintzaile komunista judua (Errumania 1912- Alemnia 1944) # [[Olga Skorojodova]] zientzialaria, hezitzailea (SESB, 1911-1982) # [[Paquita Rico]] aktorea (Sevilla 1929-2017) # [[Park Wan Suh|Park Wan Sun]] idazlea (Korea, 1981-2011) # [[Pasión Vega]] abeslaria (Madril 1976) # [[Paula Cons]] dokumental- eta film zuzendaria (Coruña 1976) # [[Paula Dalli]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alacant 1993) # [[Petra Herrera]] gizon gudari mozorrotua (Mexiko 1887-1917) # [[Petronila Riquelme]] Bernardo O'Higgins.en alaba mestizoa (Los Angeles, Txile, 1808? - Valparaiso, 1870) # [[Piedad Bonnett]] idazlea, poeta (Kolonbia, 1951) # [[Piedad de la Cierva]] zientzialaria (Murtzia, 1913-2007) # [[Pilar Muñoz]] aktorea (Madril 1911-1980) # [[Randi Blehr]] sufragista (Norvegia, 1851-1928) # [[Rhea Durham]] modeloa (AEB 1978) # [[Roberta Cowell]] lasterketa- eta borroka-pilotua, 1. Emakume trans britainiarra (EB 1918-2011) # [[Rocío Molina Cruz]] dantzaria, koreografoa (Malaga 1984) # [[Rosario Robles]] politikaria (Mexiko 1956) # [[Rose Mbowa]] idazlea, feminista (Uganda 1943-1999) # [[Roshanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1617-1671) # [[Ruja Ignatova]] iruzurgilea (Bulgaria/Alemania 1980) # [[Ruqaiya Sultan Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1542-1626) # [[Ruth Sager]] genetista (AEB, 1918-1997) # [[Sadie Kneller Miller]] kazetaria (AEB, 1867-1920) # [[Salima Sultan Begum]] poeta, enperatriza (India 1539- Mogol Inperioa 1612) # [[Sálvorako emakume heroiak]] erreskatea, Galizia 1921.01.02 # [[Samantha Gilabert]] abeslaria (Alacant 1994) # [[Sarah Moon]] argazkilaria (Frantzia, 1941) # [[Sarina Esmailzadeh]] manifestari nerabe erahila (Iran 2006-2022) # [[Segoviako kartzela zaharra]] emakumeen kartzela (1946-1956) # [[Soledad Miranda]] aktorea, abeslaria (Sevilla 1943-Portugal 1970) # [[Sonia Montecino|Sonia Montecinco]] aimara ikertzaile, antropologoa, idazlea (Txile, 1954) # [[Sophia Delza]] dantzaria, idazlea (AEB, 1903-1996) # [[Stacey Kent]] abeslaria (AEB 1968) # [[Suzanne Corkin]] neurozientzialaria (AEB, 1937-2016) # [[Svetlana Mojsov]] biokimikaria (Jugoslavia 1947) # [[Tebello Nyokong]] Kimikaria (Hegoafrika, 1951) # [[Teresa Nieto]] dantzaria, koreografoa (Tanger 1953) # [[Thea Sharrock]] antzerki eta film zuzendaria (EB 1976) # [[Vainica Doble]] musika bikotea (1971-2000) # [[Van Buren ahizpak]] moto bidaiariak, AEB 1916 # [[Vera Peters]] onkologoa (Kanada, 1911-1993) # [[Vicky Lagos]] aktorea (Madril 1938) # [[Victoria Teijeiro]] aktorea, irakaslea (Coruña 1974) # [[Victorina Bridoux]] poeta eta eleberrigilea (Manchester, 1835-San Cruz Tenerifekoa, 1862) # [[Virginia Grütter]] poeta, aktorea (Costa Rica 1929-2000) # [[Yolanda Retter]] liburuzaina, idazlea (AEB 1948-2007) # [[Zeb-un-Nisa Begum]] printzesa poeta (Mogol Inperioa 1638-1702) # [[Zena Tooze]] biologo, ekologista (Kanada, 1955) # [[Zenana]] emakumeen etxe zatia (India XII. mendea) # [[Zoe Ducós]] aktorea, gidoilaria (Argentina 1928-Venezuela 2002) # [[Zulma Brandoni de Gasparini]] paleontologoa (Argentina, 1944) }} ==='''Berriak 2024''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ormatza Imatz]] '''SORTUA''' sexologoa (Bakio, 1967) # [[Aitziber González García]] '''SORTUA''' arkeologoa, ikertzailea (Gasteiz 1991) # [[Alaitz Arenzana]] ----'''SORTUA''' artista eta zinemagilea (Bilbo, 1976) # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA'''idazlea, poeta (Basauri, 1989) # [[Esti Ansotegi Guruziaga]] ----'''SORTUA''' psikologoa (Zornotza, 1976) # [[Itziar Sapsootham]] '''SORTUA''' geografoa eta ikertzailea (Eibar, 1986) # [[Lucia Arrube]] '''SORTUA'''erraketista (Iurreta, 1923 - Zornotza, 2012) # [[Margarita Unzalu Arana]] ----'''SORTUA''' idazlea (Durango, 1892-1973) # [[Rosa Hernández (artista)]] ----'''SORTUA''' eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1955) # [[Sama Bilbao]] '''SORTUA''' ingeniari industriala eta irakaslea (Bilbo 1961) # [[Agnes Baden-Powell]] Nesken eskaut talde sortzailea (Ingalaterra 1858-1945) # [[Aim%C3%A9e Antoinette Camus]] botanikaria (Frantzia, 1879-1965) # [[Alejandra Rodríguez]] kazetaria, abokatua, 60 urteko Miss Buenos Aires 2024 (Argentina 1963) # [[Alice Recoque]] informatikaria (Aljeria 1929- Frantzia 2021) # [[Alicia Machado]] aktorea, Miss Unibertso 1996 (Venezuela 1976) # [[Alison Hargreaves]] alpinista (EB, 1962-K2, 1992) # [[Amalia Miranzo]] politikaria eta irakaslea (Cuenca, 1939-2014) # [[Amelia Vega]] abeslaria, enpresaburua, Miss Unibertso 2003 (Dominikar Errepublika 1984) # [[Ana de Mendoza de la Vega]] noblea (Valladolid 1554-Guadalajara 1633) # [[Ana García Carías]] abokatua, lehen dama (Honduras 1968) # [[Ana Sofía Henao]] modeloa, idazlea, ilustratzailea (Kolonbia, 1982) # [[Andrea Meza]] Miss Unibertso 2020 (Mexiko 1994) # [[Anita Conti]] ozeanografoa (Frantzia, 1899-1997) # [[Anna Cruz]] saskibalioi jokalaria (Bartzelona 1986) # [[Anna Montañana]] saskibaloi jokalari ohia, entrantzailea (Valentzia 1980) # [[Anna Pazos]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Anna Roig Serra]] fisikaria (Katalunia, 1962) # [[Anne Marie Braafheid]] Miss Unibertsoko 1. Finalista beltza (Surinam 1947) # [[Anne-Laure Folly]] zinema zuzendaria (Togo, 1954) # [[Annie Fratellini]] aktorea, pailazoa (Frantzia, 1932-1997) # [[Ánxela Loureiro]] poeta, idazlea eta abeslaria (Ferrol, 1956) # [[Barbara May Cameron]] argazkilaria, poeta, idazlea eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (AEB, 1954 - 2002ko) # [[Barbara Sepúlveda|Barbara Sepulveda]] feminista abokatua (Santiago, 1985) # [[Beatriz Bernal]] Espainiako 1. emakume idazlea (Valladolid 1501/1504- 1562/1586) # [[Beatriz Domínguez-Gil]] medikua, nefrologoa (Coruña 1971) # [[Beatriz Sarlo]] idazlea (Argentina, 1942) # [[Begoña Etayo Ereña]] Euskal Herriko feminista (Bilbo, 1958) # [[Betty Molesworth]] botanikaria (Zeelanda Berria, 1913-2002) # [[Bolette Berg]] argazkilaria (Norvegia, 1872-1944) # [[Brook Lee]] modeloa, Miss Unibertso 1997 (AEB 1971) # [[Camila Kater]] film zuzendaria (Brasil 1990) # [[Carla Nieto]] aktorea (Girona 1983) # [[Carmen Díez de Rivera]] politikaria (Madril 1942-1999) # [[Carmen Villalobos]] aktorea (Kolonbia 1983) # [[Carolyn Steel]] arkitektoa, idazlea, ikertzailea eta unibertsitateko irakasle ingelesa (Londres ?) # [[Catalina de Mendoza y Sandoval]] noblea (Granada 1916-1686) # [[Catherine Peñán]] patinatzailea (Santiago, 1989) # [[Catriona Gray]] Miss Unibertso 2018 (Australia 1994) # [[Cecil Dorrian]] gerrako korrespontsala (AEB, 1882-1926) # [[Cg'ose Ntcox'o]] artista (Botswana, 1950-2013) # [[Chefa Alonso]] musikagilea (Coruña 1955) # [[Clara Roquet]] zinema zuzendaria eta gidoilaria (1988) # [[Clara Stauffer]] espioia, falangekoa (Madril 1904-984) # [[Concepción Dancausa]] politikaria, funtzionarioa (Burgos 1952) # [[Corina Smith]] abeslaria, aktorea (Venezuela 1991) # [[Cristina Ruiz Ortega]] exekutiboa (Espainia 1970) # [[Cynthia Elbaum]] fotokazetaria (AEB, 1966-1994) # [[Dana Randall]] informatikaria (AEB 1968) # [[Da'Vine Joy Randolph]] aktorea, kantaria (AEB 1986) # [[Demi-Leigh Nel-Peters]] enpresaburua, Miss Unibertso 2017 (Hegoafrika 1995) # [[Denise Ferreira da Silva]] filosofoa eta artista (Brasil, 1963) # [[Denise Quiñones]] aktorea, Mis Unibertso 2001 (Puerto Rico 1977) # [[Dominga Neculmán]] zeramikagilea (Walmapu, 1937-2022) # [[Dorothy Liddell]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1890-1938) # [[Eden Golan]] abeslaria (Errusia/Israel 2003) # [[Ekaterina Zelenko]] hegazkinlari militarra (Errusia 1916-1941) # [[Elisa Aguilar]] saskibaloi jokalaria (Madril,1976) # [[Elisabeth Ohlson Wallin]] argazkilaria (Suedia 1961) # [[Eliza Ruhamah Scidmore]] idazlea, argazkilaria (AEB 1856-1928) # [[Elizabeth Gould Bell]] medikua eta sufragista (Erresumna Batua, 1862-1934) # [[Elizabeth McCombs]] 1. emakume parlamentaria (Zeelanda Berria 1873-1935) # [[Elsa Donaire Malagelada]] saskibaloi jokalaria (Girona, 1979) # [[Emily Stowe]] medikua (Kanada, 1831-1903) # [[Encarnación Alzona]] historilaria eta sufragista (Filipinak, 1895-2001) # [[Enriqueta_Sèculi]] pedagoga, kirolaria eta feminista (Bartzelona, 1897-1976) # [[Ericka Ñanco]] ekintzailea eta politikari maputxea nén (Walmapu, 1992) # [[Esther Hill]] arkitektoa (Kanada, 1895-1985) # [[Eugenie Clark]] iktiologoa (AEB, 1922-2015) # [[Evaluna Montaner]] aktorea, kantaria (Venezuela 1997) # [[Felisa Rincón de Gautier]] politikaria (Ameriketako Estatu Batuak, 1897-1994) # [[Fernanda García Lao]] idazlea (Argentin/ Espainia 1966) # [[Francisca Linconao]] lider maputxea (Walmapu, 1958) # [[Fuencisla Clemares]] exekutiboa (Madril 1974) # [[Gabriela Isler]] modeloa, Miss Unibertso 2013 (Venezuela 1988) # [[Gabriela Mandujano]] sufragista, politikaria (Txile 1902-1984) # [[Gidaritza]] neskato-eskaut taldeen mugimendua # [[Gloria Diaz]] modeloa, Miss Unibertso 1969 (Filipinak 1951) # [[Grettell Valdez]] aktorea (Mexiko 1976) # [[Gwendolyn Lizarraga]] ekintzailea, politikaria eta enpresa burua (Belize, 1901-1975) # [[Hanna Sheehy-Skeffington]] sufragista eta nazionalista (Irlanda, 1877-1946) # [[Harnaaz Sandhu]] Miss Unibertso 2021 (India 2000) # [[Harriet Chalmers Adams]] esploratzailea, argazkilaria (AEB 1875-Frantzia 1937) # [[He Zehui]] fisikari nuklearra (Txina, 1914-2011) # [[Herminia Aburto Colihueque|Herminia Aburto]] lider maputxea # [[Huda Akil]] neurozientzialaria (Siria-AEB, 1945) # [[Inma Rubiales]] idazlea (Badajoz 2002) # [[Inmaculada Rodríguez-Piñero]] politikaria (Madril 1958) # [[Iris Mittenaere]] modeloa, Miss Unibertso 2016 (Frantzia 1993) # [[Iris van Herpen]] moda diseinatzailea (Herbehereak 1984) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Isabel dos Santos]] ekonomialaria, aberatsa (Errusia/Angola 1973) # [[Isabel Millé Giménez]] ikertzailea, liburuzaina, poeta (Almeria 1894- 1990) # [[Isabel Ov%C3%ADn Camps]] kimikaria, irakaslea (Sevilla, 1887-1972) # [[Ivette María Tato]] igerilaria (Bartzelona 1975) # [[Janet Rowley]] genetikaria (AEB, 1925-2013) # [[Jayne Atkinson]] aktorea (EB/AEB 1959) # [[Jennifer Hawkins]] modeloa, Miss Unibertso 2004 (Australia 1983) # [[Joanna Haigh]] fisikaria (Erresuma Batua, 1954) # [[Josefa Tito Recalde]] enpresaburua (Donostia, 1802-1858) # [[Josephine Cecilia Diebitsch Peary]] esploratzaile aitzindaria (AEB 1863-1955) # [[Júlia Bacardit]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Juliane Koepcke]] zoologoa (Peru-Alemania, 1954) # [[Juliette Gordon Low]] Espainian eta Kuban neska eskaut taldeen sortzailea (AEB 1860-1927) # [[Justine Pasek]] artista, 2. Miss Unibertso 2002 (SESB/Panama 1979) # [[Karina Riquelme Viveros]] abokatu maputxea (Walmapu, 1981) # [[Kate Sessions]] botanikaria (AEB, 1857-1940) # [[Kate Swift]] idazlea, editorea (AEB 1923-2011) # [[Katharine Blunt]] kimikaria, nutrizionista (AEB, 1876-1954) # [[Kathleen Cruise O'Brien]] sufragista eta irakaslea (Irlanda, 1886-1938) # [[Kimberley Tell]] aktorea, abeslaria (Lanzarote 1989) # [[Kimberly Dozier]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB,1966) # [[Kimera (abeslaria)]] (Hego Korea 1954) # [[Kirsten Vangsness]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Laia Palau]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1979) # [[Laura Aguilar]] argazkilaria (AEB, 1958-2018) # [[Laura Gil]] saskibaloi jokalaria (Murtzia 1992) # [[Lauren Groff]] idazlea (AEB 1962) # [[Lea Gabrielle]] kazetaria, diplomatiko ohia, hegazkinlaria (AEB,1975) # [[Lidia Lopujova]] dantzaria (Errusia, 1892-1981) # [[Liliana Ancalao]] poeta, irakasle maputxea (Walmapu, 1961) # [[Lisa Randall]] fisikaria (AEB 1962) # [[Liubov Sóbol]] apolitikaria, ekintzailea (Errusia 1987) # [[Lola Glaudini ]] aktorea (AEB 1971) # [[Louise Gavan Duffy]] sufragista eta nazionalista (Niza, 1884 - Dublin, 1969) # [[Luisa Mendoza y Mendoza]] noblea (1582-Nadril 1619) # [[Luna Pamies]] aktorea (Alacant, 2003) # [[Lydia Davis]] idazlea (AEB, 1947) # [[Małgorzata Szumowska]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Polonia 1973) # [[María Abrisqueta de Zulueta]] Espainian eta Kuban neska-eskaut taldeen sortzailea (Donostia 1911-1992) # [[Maria Bellido]] heroia (Jaen 1755-1809) # [[María Catrileo|Maria Catrileo]] hizkuntzalari maputxea (Walmapu, 1944) # [[María de Mendoza y Fonseca]] noblea, arte-bildumagilea (Espainia 1516-1580) # [[María Dolores Dancausa]] bankaria, exekutiboa (Burgos 1959) # [[María Gómez de Sandoval y Torres de Navarra]] noblea (?- 19) # [[María José García Beato]] legelaria, bankaria, exekutiboa (Kordoba 1965) # [[Maria Koepcke]] ornitologoa (Alemania-Peru, 1924- 1971) # [[María La Ribot]] koreografoa (Madril 1962) # [[María Martinón Torres]] Medikua, antropologoa (Orense, 1974) # [[Maria Rúbies]] maistra eta politikaria (Leida, 1932-1983) # [[Maria Tereza Jorge P%C3%A1dua]] ekologoa (Brasil, 1943) # [[Marie Høeg]] sufragista eta argazkilaria (1866-1949) # [[Marie Pape-Carpantier]] pedagoga eta feminista frantziarra (Frantzia 1815 - 1878) # [[Marina Geli]] medikua, politikaria (Girona 1958) # [[Marta Alonso]] onkologo ikertzailea (Lodosa 1974) # [[Marta Fernández (saskibaloi-jokalaria)]] (Bartzelona,1981 19) # [[Marta Vergara]] sufragista, idazlea (Txile 1898- 1995) # [[Marta Xargay]] saskibaloi jokalaria (Girona 1990) # [[Martha Vasconcellos]] modeloa, Miss Unibertso 1968 (Brasil 1948) # [[Mary Lowndes]] artista eta sufragista (Dorset, 1856 - Londres, 1929) # [[Maud Bonneaud]] margolaria (Limoges, 1921-Madril, 1991) # [[Maya Moore]] saskibaloi jokalaria (AEB 1989) # [[Melba Roy Mouton]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1929-1990) # [[Mélodie Nakachian]] ume bahitua, psikologoa (AEB 1982) # [[Mencía de Mendoza]] noblea, arte-bildumagilea (Guadalajara 1508-Valentzia 1554) # [[Mercè Arànega]] aktorea (Agentina/Katalunia 1957) # [[Meri Te Tai Mangakāhia]] sufragista (Zeelanda Berria, 1868-1920) # [[Mónica López (aktorea)]] (Kanariak 1969) # [[Mpule Kwelagobe]] aktibista, Miss Unibertso 1999 (Bostwana 1979) # [[Nabila Espanioly]] aktibista, pedagogoa, feminista (Israel 1955) # [[Nandipha Mntambo]] eskultorea eta artista (Hegoafrika, 1982) # [[Nanna Aakjær|Nanna Aakjaer]] eskultorea eta sufragista (Danimarka, 1874-1962) # [[Natalia Torrente]] kirol kazetaria (Madril 1984) # [[Natividad Almeda-López|Natividad Almeda Lopez]] legelaria (Filipinak, 1892-1977) # [[Natividad Llanquileo]] Abokatua eta politikari maputxea (Walmapu, 1984) # [[Neri Oxman]] arkitektoa, diseinatzailea, irakaslea (Israel/AEB 1976) # [[Nettie Honeyball]] futbolaria (Londres 1871- Argentina XX. mendea)) # [[Oksana Fiodorova]] abeslaria, polizia, Miss Unibertso 2002 (Errusia 1977) # [[Olga Poblete]] irakaslea, gizarte buruzagia (Txile 1908-1999) # [[Olha Kobylianska]] idazlea (Ukraina 1863-Errumania 1942) # [[Olivia Culpo]] influencerra, Miss Unibertso 2012 (AEB 1992) # [[Oracene Price]] tenis entrenatzailea (AEB 1952) # [[Orna Grumberg]] informatikaria (Israel 1952) # [[Paget Brewster]] aktorea (AEB 1969) # [[Patricia Dauder]] artista (Bartzelona, 1973) # [[Patricia Goldman-Rakic]] neurologoa (AEB, 1937-2003) # [[Patricia Manterola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1972) # [[Patsy Adam-Smith]] idazlea, historialaria (Australia 1924-2001) # [[Paula Painén Calfumán|Paula Paiñén Calfuman]] Kultura maputxearen ordezkaria (Walmapu, 1931) # [[Paulina Vega]] enpresaburua, Miss Unibertso 2014 (Kolonbia 1993) # [[Pia Wurtzbach]] enpresaburua, Miss Unibertso 2015 (Alemania/Filipinak 1989) # [[Pilar Belzunce de Carlos]] mezenasa (Filipinak, 1925-Donostia, 2015) # [[Pilar Martín Gila]] idazlea (Segovia 1962) # [[Queralt Casas]] sakibaloi jokalaria (Girona 1992) # [[Ramona Reyes]] emagin eta politikari maputxea (Txile, 1967) # [[R'Bonney Gabriel]] Miss Unibertso 2022 (AEB 1994) # [[Rebeca Jiménez]] abeslaria (Segovia 1975) # [[Rivka Oxman]] arkitekto, ikertzailea, irakaslea (Israel 1950) # [[Robyn Davidson]] idazlea (Australia 1950) # [[Rochelle Aytes]] aktorea, modeloa (AEB 1976) # [[Rosa Serra]] eskultorea (Vic, 1944) # [[Rosa Smith Eigenmann]] iktiologoa (AEB, 1858-1947) # [[Rose Kennedy|Rose Kenedy]] filantropoa (AEB, 1890-1995) # [[Rosita Ferrer]] Kopla kantaria eta egilea (Bartzelona,1935) # [[Safi Faye]] zinema zuzendaria (Senegal, 1934-2023) # [[Samara de Córdova]] aktore eta idazlea (Guatemala, 1923-2015) # [[Sasha Waltz ]] dantzaria, koreografoa (Alemania 1963) # [[Semiha Berksoy]] opera abeslaria (Turkia, 1910-2004) # [[Séverine Vidal]] idazlea (Frantzia, 1969) # [[Sheynnis Palacios]] kazetaria, Miss Unibertso 2023 (Nikaragua 2000) # [[Silvia Palumbo]] kantautorea (Argentina 1961) # [[Soledad Bacarreza]] psikologo eta kirol kazetaria (Santiago, 1969) # [[Sonsoles de Icaza]] aristokrata, Balentziagaren musa (Avila 1914- Madril 1996) # [[Valentina Pinelo]] moja idazlea (Sevilla XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Vanisha Mittal]] aberatsa, enpresaburua (India 1980) # [[Verónica Figueroa Huencho|Veronica Figueroa Huencho]] irakasle eta politikari maputxea (Santiago, 1974) # [[Virginia Cowles]] gerrako idazlea eta kazetaria (1910-1983) # [[Yehni Djidji|Yenni Djidji]] idazlea eta blogaria (Boli Kosta, 1988) # [[Yuri Kochiyama]] ekintzailea (AEB 1921-2014) # [[Zofia Stryjeńska]] margolaria (Krakovia 1891-Geneva 1976) # [[Zozibini Tunzi]] Miss Unibertso 2019 (Hegoafrika 1993) }} ==='''Berriak 2024''' ('''Apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Irati Cuadrado Noain]] ef--'''SORTUA''' iraupen eskalatzailea (Burlata, 2001) # [[Juana Cortés Amunarriz]] ----'''SORTUA''' idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Nerea Intxausti Castiñeira]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Pasai Donibane, 2000) # [[Abigail eta Brittany Hensel]] maistrak, biki siamdar bizefalikoak (AEB 1990) # [[Adelaida Avagyan]] medikua, ikertzailea (Armenia-AEB, 1924-2000) # [[Adelina Jiménez Jiménez]] maistra ijitoa (1945) # [[Adriana Hoffmann]] biologoa (Txile 1940) # [[Agnès McLaren]] medikua, sufragista (EB 1837-Frantzia 1913) # [[Aida Fern%C3%A1ndez R%C3%ADos]] biologoa, ozeanografoa (Galizia, 1947-2015) # [[Akiko Kojima]] modeloa, Miss Unibertso 1959 (Japonia 1936) # [[Amelia Cuñat Monleon]] marrazkilaria, zeramikaria (Valentzia 1878-1946) # [[Amparo Muñoz]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Malaga 1954-2011) # [[Amparo Navarro Giner]] maistra (Valentzia, 1900-1986) # [[Ana Jaren]] ilustratzailea (Sevilla 1985) # [[Ane Campos]] futbolaria (Getaria, 1999) # [[Angela Marinescu]] poeta (Errumania 1941-2023) # [[Anna Callender Brackett]] filosofa eta feminista estatubatuarra (EEUUko Bostonen, 1836-1911) # [[Anna Güell Torne]] aktorea (Katalunia 1961) # [[Anna Kolbrún Árnadóttir|Anna Kolbrún]] maistra eta politikaria (1970-2023) # [[Anna Munro]] sufragista (EB 1881-1962) # [[Anna Turbau]] argazkilaria (Bartzelona 1949) # [[Anne Knight]] sufragista (BH 1786-1862) # [[Anne Marie Pohtamo]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Finlandia 1955) # [[Apasra Hongsakula]] modeloa, Miss Unibertso 1965 (Thailandia 1947) # [[Armi Kuusela]] filantropoa, 1. Miss Unibertso (Finlandia 1934) # [[Axelle Kabou]] idazlea (Kamerun, 1955) # [[Aya Nakamura]] abeslaria (Frantzia, 1995) # [[Barbara Blomberg]] dama, Karlos I.aren maitalea, Joan Austriakoaren ama (Alemania 1527-Kantabria 1597) # [[Barbara Canepa]] Italiako komikigilea (Genoa, 1969) # [[Barbara Foxley]] pedagogoa, sufragista (EB 1860-1958) # [[Bárbara Palacios]] idazlea, Miss Unibertso 1986 (Madril/Venezuela 1963) # [[Beatriz Iribarne Sánchez]] maistra eta ekintzailea (Almeria, 1942) # [[Begoña Muruaga Laca]] filologoa, euskara teknikaria (Bermeo 1953) # [[Bernadette Sanou Dao]] idazlea (Burkina Faso) # [[Berry Berenson]] argazkilaria, aktorea (AEB 19) # [[Bertha Gxowa]] politikaria eta ekintzailea (Hegoafrika, 1934-2010) # [[Betty Lou Raskin]] kimikaria (AEB, 1924-2010) # [[Bienvenida Sarmiento]] maistra (Argentina, 1804-1900) # [[Camille Paglia]] kritikari soziala, idazlea (AEB 1947) # [[Cándida Antonia Bueno Iso|Cándida Antonia Bueno]] maistra fusilatua (Zaragoza, 1912-1936) # [[Carme Giralt Roses]] hezitzailea (Bartzelona 1940-2022) # [[Carmen Delgado Vicente|Carmen Delgado]] Maistra eraila (Salamanca, 1899-1936) # [[Carmen Guillén Lorente]] historialaria, ikertzailea, irakaslea (Murtzia 1988) # [[Carmen Mola]] idazle taldea (Espainia, 2018) # [[Carol Morris]] modeloa, Miss Unibertso 1956 (AEB 1936) # [[Carroll Baker]] aktorea (AEB 1931) # [[Cecilia Bolocco]] aurkezlea, Miss Unibertso 1987 (Txile 1965) # [[Chantal van den Heuvel]] Belgikako idazlea # [[Christiane Martel]] aktorea, Miss Unibertso 1953 (Frantzia 1935) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra eraila (Salamanca, 1893-1936) # [[Clara Ragaz]] maistra, feminista (Suitza, 1894-1957) # [[Clementia Taylor]] sufragista (EB 1810-1908) # [[Corinna Tsopei]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1964 (Grezia 1944) # [[Dayanara Torres]] idazle, abeslari, modeloa, Miss Unibertso 1993 (Puerto Rico 1974) # [[Deborah Carthy-Deu]] modeloa, enpresaburua, Miss 1985 (Puerto Rico 1966) # [[Debra Lafave]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1980) # [[Delia Zapata Olivella]] dantzaria, irakaslea (Kolonbia 1926-2001) # [[Denise Affonço]] idazlea (Kanbodia, 1944) # [[Dia Mirza]] modeloa, aktorea, ekoizlea (India 1981) # [[‎Djaili Amadou Amal]] idazlea (Kamerun, 1975) # [[Dorothea Pertz]] botanikaria (EB 1859-1939) # [[Duygu Asena]] idazlea (Turkia 1946-2006) # [[Edith Ayrton]] idazlea, sufragista (EB 1879-1945) # [[Edith Picton-Turbervill]] sufragista (EB 1872-1960) # [[Edith Rebecca Saunders]] genetista (EB 1865-1945) # [[Ela Gandhi]] politikaria (Hegoafrika, 1940) # [[Eleanor Coppola]] dokumentalgilea, idazlea (AEB, 1936-2024) # [[Elena Mendoza]] musikagilea (Sevilla 1973) # [[Elisabetta Gnone]] idazle eta kazetari italiarra (Genova, 1965) # [[Elizabeth Pease Nichol]] sufragista (EB 1807-1897) # [[Emmeline Pethick-Lawrence]] sufragista (EB 1867- 1954) # [[Estée Lauder]] kosmetika-enpresaburua (AEB 1906-2004) # [[Esther Afua Ocloo]] ekintzailea (Ghana 1919-2002) # [[Esther Pineda G]] idazlea, ikertzailea (Venezuela 1985) # [[Ethel Ayres Purdie]] sufragista (EB 1874-1923) # [[Ethel Lilian Voynich]] idazlea eta musikaria (Ballintemple, 1864 - New York, 1960) # [[Eulalia Guzmán Barrón|Eulalia Guzmán Barrón]] maistra eta arkeologa mexikarra (Mexiko, 1890 - 1985) # [[Eva Guillamon]] artista, dramagilea (Albacete 1978) # [[Fannie Flagg]] aktorea, idazlea (AEB 1944) # [[Fatou Keïta]] idazle (Boli Kosta, 1965) # [[Frances Ames]] neurologo, aktibista (Hegoafrika, 1920-2002) # [[Frances Power Cobbe]] sufragista, idazlea ekintzailea (BH 1822-1904) # [[Francisca de Asís Sanchis Ferrer]] 2.Errepublikako maistra (1896-1982) # [[Françoise Bettencourt Meyers]] munduko emakume aberatsena (Frantzia 1953) # [[Georgina Rizk]] modeloa, Miss Unibertso 1971 (Libano 1953 # [[Gladys Zender]] modeloa, Miss Unibertso 1957 (Peru 1939) # [[Guillenako 17 arrosak]] emakume fusilatuak (Sevilla, 1937) # [[Hannah Glasse]] idazlea (BH 1708-1770) # [[Hanni Wenzel]] eskiatzailea (Liechtenstein 1956) # [[Hema Malini]] aktorea, dantzaria (India 1948) # [[Hemley Boum ‎]] idazlea (Kamerun, 1973) # [[Herminia Gomez Serra]] sopranoa (Castelló 1891-Italia 1977) # [[Hillevi Rombin]] modeloa, Miss Unibertso 1955 (Suedia 1933- AEB 1996) # [[Holloway papar-orratza]] kartzelaratutako sufragisten saria # [[Ieda Maria Vargas]] modeloa, Miss Unibertso 1963 (Brasil 1944) # [[Irene Sáez]] politikaria, Miss Unibertso 1981 (Venezuela 1961) # [[Irina Belova]] atleta, heptatloilaria (Errusia 1968) # [[Iris Chang]] idazlea (AEB 1968-2004) # [[Itxaso Mardones]] kazetaria (Gasteiz 1979-2024) # [[Itzel Arcos]] komediantea (Mexiko, 1988) # [[Janelle Commissiong]] enpresaburua, politikaria, Miss Unibertso 1977 (Trinidad eta Tobago 1953) # [[Jeanneth Beltran]] etxeko langileen eskubideen sinboloa (Nikaragua 1984- Toledo 2014) # [[Jerrie Mock]] airez mundu-bira egindako 1. emakumea (AEB 1925-2014) # [[Joanne Harris]] idazlea (EB 1964) # [[Joênia Wapichana]] abokatu indigena (Brasil 1974) # [[Josette Abondio]] irakaslea eta idazlea (Boli Kosta, 1932) # [[Karen Dianne Baldwin]] gidoilaria, Miss Unibertso 1982 (Kanada 1963) # [[Kartini]] heroia (Ekialdeko Herbeherear Indiak 1879-1904) # [[Kate Campbell Hurd-Mead]] feminista, ginekologoa (Kanada-AEB, 1867-1941) # [[Katharine Murray Lyell]] botanikaria (EB 1817-1915) # [[Kay Beauchamp]] sufragista (EB 1899-1992) # [[Kerry Anne Wells]] tb aurkezlea, Miss Unibertso (Australia 1951) # [[Laia Abril]] artista, argazkilaria (Bartzelona 1986) # [[Laura Geraldine Lennox]] sufragista (Irlanda, 1883-1958) # [[Lee Israel]] idazlea, faltsifikatzailea (AEB 1939-2014) # [[Lettice Fisher]] sufragista (EB 1875-1956) # [[Liliana Năstase]] atleta, heptatloilaria (Errumania 1962) # [[Lina Cavalieri]] sopranoa (Italia, 1874-1944) # [[Linda Bement]] modeloa, Miss Unibertso 1960 (AEB 1941-2018) # [[Lis Vega]] abeslaria (Kuba 1977) # [[Livia Veloz]] maistra eta poeta (Santo Domingo, 1889-1980) # [[Lorraine Downes]] modelo dantzaria, Miss Unibertso 1983 (Zeelanda Berria 1964) # [[Louie Bennett]] sufragista (Irlanda 1870-1956) # [[Louise Aitken-Walker]] rally pilotua (Eskozia 1960) # [[Lucia Perotti]] maistra (Italia, 1586-1641) # [[Luigia Mandolini]] maistra eta sufragista (1866-1939) # [[Lupita Jones]] enpresaburu, Miss Unibertso 1991 (Mexiko 1967) # [[Luz Marina Zuluaga]] modeloa, Miss Unibertso 1958 (Kolonbia 1938-2015) # [[Luzdivina Megido]] 2. errepublikako maistra erbesteratua (Asturias, 1916-1984) # [[Mª Luz Montesinos Gutiérrez]] neurozientzialaria, ikertzailea (Sevilla 1969) # [[Madison Chock]] patinatzaile artistikoa (AEB 1992) # [[Magdalena de Ulloa]] noblea (Zamora 1525-Valladolid 1598) # [[Manola Brunet]] klimatologoa (Cariñena, 1955) # [[Mar Galceran]] Down sindromedun 1.diputatua Espainian (Valentzia 1977) # [[Mar Regueras]] aktorea, gimnasia erritmoko entrenatzailea (Bartzelona 1970) # [[Margaret Cousins]] sufragista (Irlanda 1878 -India 1954) # [[Margaret Gardiner]] kazetaria, modeloa, Miss Unibertso 1978 (Hegoafrika 1959) # [[Margareta Arvidsson]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1966 (Suedia 1947) # [[Margie Moran]] modeloa, Miss Unibertso (Filipinak 1973) # [[Margot Moles]] kirolaria (Bartzelona, 1910-Madril, 1987) # [[Mari Carmen Díez Navarro]] maistra (Alicante, 1949) # [[Maria Alharilla]] futbolaria, 1. amatasun baja (Jaen 1990) # [[María Arias Bernal]] maistra eta iraultzailea (Mexiko, 1884-1923) # [[Maria de la Encarnacion Rigada Ramon]] matematikaria (Cadiz 1863- Madril? 1930) # [[Maria Dolores Ocaña Madrid]] abokatua, 1. emakumea Letizia erreginaren idazkaritza pribatua zuzentzen (Madril 1973) # [[María Luisa Navarro Margati]] maistra, pedagogo eta psikologo errepublikar erbesteratua (Fantzia, 1890-Argentina, 1947) # [[María Xesús Lama]] filologoa, idazlea, saiakeragilea (Lugo 1964) # [[Marifé Arroyo]] maistra (Valentzia, 1946) # [[Marion Ross]] aktorea (AEB 1928) # [[Marisa Belaustegigoitia]] idazlea, ikertzailea eta feminista (Mexiko, 1969) # [[Marisa Berenson]] modeloa, aktorea (AEB 1947) # [[Marisol Malaret]] modeloa, Miss Unibertso 1970 (Puerto Rico 1949-2023) # [[Maritza Sayalero]] modeloa, Miss Unibertso 1979 (Venezuela 1961) # [[Marlene Schmidt]] aktore, ekoizle, modelo, Miss Unibertso 1961 (Alemania 1937) # [[Marta Segarra]] filologoa, ikertzailea (Bartzelona 1963) # [[Marthe Ekemeyong Moumié]] idazle eraila (Kamerun, 1931-2009) # [[Mary Anne Rawson]] abolizionista (BH 1801-1887) # [[Mary Bennett (pedagogoa)]] (EB 1913-2005) # [[Mary Corinna Putnam Jacobi]] mediku, idazle, sufragista (AEB, 1842-1906) # [[Mary Emilie Holmes]] geologoa, irakaslea (AEB, 1850-1906) # [[Mary Estlin]] aktibista (EB1820-1902) # [[Mary Horner Lyell]] geologoa (EB 1808-1873) # [[Mary Kay Letourneau]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1962-2020) # [[Mary MacSwiney]] ekintzaile independentista, emakume politikari errepublikar irlandarra eta feminista. (Londres, 1872 - Cork, 1942) # [[Matilde Escuder Vicente]]2. errepublikako maistra (Valentzia, 1913-Frantzia, 2006) # [[Mercedes Tella]] pedagogoa, idazlea (Coruña 1868-Leon 1934) # [[Michelle McLean]] modeloa, idazlea, Miss Unibertso 1992 (Namibia 1972) # [[Millicent Mackenzie]] sufragista (EB 1863-1942) # [[Miriam Stevenson]] modeloa, Miss Unibertso 1954 (AEB 1933) # [[Mona Grudt]] kazetaria, Miss Unibertso 1990 (Norvegia 1971) # [[Monique Ilboudo]] idazlea (Burkina Faso, 1959) # [[Montserrat Señaba]] maistra eta politikaria (Ekuatore Ginea, 1918-1980) # [[Morayma Ofir Carvajal]] maistra (Ekuador, 1915-1951) # [[Naomi Wolf]] idazlea, aktibista (AEB 1962) # [[Natalie Glebova]] idazlea, modeloa, Miss Unibertso 2005 (Errusia/Kanada 1981) # [[Nina Jacqmin]] Belgikako komikigilea (Brusela, 1989) # [[Noralma Vera]] ballet dantzaria eta maistra (Ekuador, 1936) # [[Norma Nolan]] modeloa, Miss Unibertso 1962 (Argentina 1938) # [[Novera Ahmed]] artista (Bangladesh, 1939) # [[Nuria Hosta Pascual]] aktorea (Katalunia, XX. mendea) # [[Nuria Nuñez Hierro]] musikagilea (Cádiz 1980) # [[Pascuala Campos de Michelena]] arkitektoa (Jaen/Galizia 1938) # [[Pauline Dy Phon]] idazlea eta botanikaria (Kanbodia, 1933) # [[Pauline Peyraud-Magnin]] futbolaria (Frantzia, 1992) # [[Paz Moreno Feliu]] antropologoa, ikertzailea (Coruña 1956) # [[Pilar Aymerich Puig]] argazkilaria (Bartzelona 1943) # [[Pilar Cuartero]] maistra (Zaragoza, 1906-1995) # [[Pilar Parcerisas]] arte-kritikaria, -historialaria (Bartzelona 1957) # [[Porntip Nakhirunkanok]] filantropoa, modeloa, Miss 1988 (Thailandia 1969) # [[Priscilla Bright McLaren]] sufragista (EB 1815-1906) # [[Purdah]] ohitura # [[Rafaela Rimbau]] aktorea (Espainia 1819-Valentzia 1896) # [[Rahel Varnhagen von Ense]] idazlea (Berlin, 1771-1832) # [[Rebeca Atencia]] primatologoa (Coruña 1977) # [[Rebecca Saunders]] musikagilea (EB 1967) # [[Regina Blandón|Regina Blandon]] aktorea (Mexiko, 1990) # [[Remei Sipi]] hezitzailea, idazlea eta editorea (Rebola - Ginea 1952) # [[Remigia Nazaroviene]] atleta (Turkmekistan/Lituania 1967) # [[Renate Mayntz]] soziologoa (Berlin 1929) # [[Rina Mor]] abokatua, Miss Unibertso 1976 (Israel 1956) # [[Rita Mae Brown]] idazlea, aktibista (AEB 1944) # [[Riyo Mori]] Miss Unibertso 2007 (Japonia 1986) # [[Rosa Garcia Alcon]] ekintzaile antifrankista (Madril 1957) # [[Rosa May Billinghurst]] sufragista (BH 1875-1953) # [[Rosalind Pitt-Rivers]] biokimikaria (Erresuma Batua, 1907-1990) # [[Rosana Alonso]] maistra eta politikaria (Santander, 1970) # [[Ruth Hubbard]] biokimikaria (Austria-AEB, 1924-2016) # [[Sabrina Calvo]] Frantziako idazlea (Marseilla, 1974) # [[Samanta Schweblin]] idazlea (Argentina 1978) # [[Sandra Pierrette Kanzie|Sandra Pierrete Kanzie]] idazlea (Burkina Faso) # [[Sarah Bouyain]] idazle eta zinema-zuzendaria (Reims, 1968) # [[Sarah Jane Baines]] sufragista (EB 1866-1951) # [[Sarah Winstedt]] medikua, zirujaua eta sufragista irlandarra (Sixmilebridge, 1886- Havant, 1972) # [[Shawn Weatherly]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso 1980 (AEB 1961) # [[Shazia Ilmi]] kazetaria, aktibista (India 1970) # [[Shirley Jackson]] idazlea (AEB 1916-1965) # [[Silvia Caballol]] psikologoa, idazlea (Bartzelona 1983) # [[Sofia Alaoui]] film zuzendaria (Maroko 1990) # [[Sonia Megias]] musikagilea, artista (Albacete 1982) # [[Sonja Sekula]] artista (Suitza 1918-1963) # [[Sophie Alour]] saxofoi-jotzailea (Bretainia, 1974) # [[Sunita Narain]] ekologista (India 1961) # [[Svetlana Buraga]] atleta (Bielorrusia 1965) # [[Sylvia Hitchcock]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1967 (AEB 1946-2015) # [[Tanella Boni]] idazlea (Boli Kosta, 1954) # [[Teresa Billington-Greig]] sufragista (BH 1877-1964) # [[Teté Caturla]] abeslari eta maestra (Kuba, 1937-2023) # [[Tina Thörner]] rally ingeniaria, kopilotoa (Suedia 1966) # [[Tina Weirather]] eskiatzailea (Liechtenstein 1989) # [[Touza ahizpak]] giza eskubideen aldeko aktibistak (Ourense, XX. mendea-XX. mendea) # [[Uemura Shōen]] margolaria (Japonia 1875-1949) ISA # [[Vennira Aadai Nirmala]] aktore, dantzaria (India 1948) # [[Vera Danchakoff]] anatomista, enbriologoa (Errusia, 1879-1950) # [[Victoria Lidiard]] sufragista (BH 1889-1992) # [[Violeta Denou]] ilustratzailea taldea (Katalunia 1977) # [[Wendy Fitzwilliam]] abokatua, Miss Unibertso 1998 ( Trinidad eta Tobago 1972) # [[Werewere Liking]] idazlea eta dantzaria (Kamarun, 1950) # [[Winifred Coombe Tennant]] sufragista, politikaria (EB 1874-1956) # [[Xaro Nomdedeu Moreno]] matematikaria (Castelló de la Plana, 1948) # [[Yvonne Ryding]] modeloa, Miss Unibertso 1984 (Suedia 1962) }} ==='''Berriak 2024''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Agerre Lako]] ---- '''SORTUA''' maskaradako kabana (Jutsi, 2001) # [[Ainhoa Azurmendi Etxegaray|Ainhoa Azumendi Etxegaray]] ---- '''SORTUA''' Kirolari ohia, unibertsitateko irakasle eta ikertzailea (Hernani, 1978) # [[Alba Matilla]] ---- '''SORTUA''' artista (Avilés, 1998) # [[Amany Al-Ali]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (Siria, 1984) # [[Arrate Gisasola]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria, bertsolaria (Soraluze, 1979) # [[Catalina Bustamante]] ---- '''SORTUA''' konkistatzailea (Espainia, XV. mendea, Espainia Berria, XVI. mendea) # [[Esther Galarza]] ef-- '''SORTUA''' margoalaria (Eibar, 1956) # [[Felisa Basauri Larrañaga]] -- ef '''SORTUA''' baserritarra, esne-saltzailea (Elgeta, 1928-2018) # [[Josefa Cruz de Gassier]] efef '''SORTUA''' sopranoa (Bilbo, 1821 + Madril, 1870) # [[Josefina Guerendiain Caro|Josefina Guerendain]] efef '''SORTUA''' frankismoaren biktima(Iruñea, 1918-2011) # [[Julia Bea Soto]] efef '''SORTUA''' ekintzaile komunista frankismoaren biktima(Sesma, 1912-Iruñea, 1989) # [[Kontxi Barturen Uriarte]] ---- '''SORTUA''' nekazaria (Bakio 1922) # [[Laida Martinez Navarro]] ---- '''SORTUA''' idazlea (Bilbo, 1965) # [[Lourdes Fernández Fernández]] ---- '''SORTUA''' arte kudeatzailea (Donostia, 1961) # [[Mª Carmen Húder Carlosena|Maria Carmen Húder Carlosena]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima (Iruñea, 1897-1987) # [[Maite Guevara]] ef-- '''SORTUA''' aktorea, klow (Gasteiz, 1981) # [[Margarita Araneta Urrutia]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea, komunista (Hondarribia 1909-2001) # [[Maria de las Mercedes Isasi]] efef '''SORTUA''' moja (Iurreta, 1900-Berriz,1973) # [[María Dolores Aldama Alfonso]] efef '''SORTUA''' esklabuen-jabea (Kuba, XIX. mendea) # [[Maritxu Muñoz Ugartemendia]] ----'''SORTUA''' ekintzailea, saltzailea (Hondarribia 1914-1997) # [[Maritxu Roteta]] ef-- '''SORTUA''' sopranoa eta abesbatza zuzendaria (Alkiza, 1948) # [[Matilde Orbegozo]] efef '''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1837-1891) # [[Matilde Urdangarin Palacio]] ---- '''SORTUA''' margolaria (Zaragoza, 1939) # [[Milagros Txurruka]] ef-- '''SORTUA''' dantzaria (Mallabia 1927) # [[Nemesia Baztan Turrau]] ---- '''SORTUA''' Ekintzailea, frankismoaren biktima (Nafarroa # [[Rachita Taneja]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (India, ?) # [[Ramona Zapatero Zapatel]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima(Nafarroa, 1898--? # [[Sonia Rueda]] ---- '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Tere Guenetxea]] ef-- '''SORTUA''' artista (Soraluze, 1953) # [[Adriana Amado Suárez]] irakasle, ikertzailea (Buenos Aires, 1966) # [[Alba Lago]] aurkezlea, idazlea (Galizia, 1985) # [[Alicia Gimenez Bartlett]] idazlea ( Albacete 1951) # [[Almudena Carracedo]] dokumentalgilea (Madril 1972) # [[Amaia Peña]] futbolaria (Getxo 1998) # [[Amparo Sard]] artista (Mallorca 1973) # [[Amy Bull]] maistra eta sufragista (Erresuma Batua, 1877-1953) # [[Ana Arzoumanian]] abokatu, idazle eta poeta (Argentina, 1962) # [[Ana Barbara]] abeslaria (Mexiko 1971) # [[Ana Flecha Marco]] itzultzaile, idazlea (Leon, 1986) # [[Ana Romani]] poeta, kazetari kulturala (Coruña 1962) # [[Andrea Dworkin]] idazlea, feminista erradikala (AEB 1946-2005) # [[Angelina Pollak]] antropologoa (Austria/Venezuela 1932-2016) # [[Anna Alma-Tadema]] artista, sufragista (Londres 1867-1943) # [[Anna Fiske|Anna Fisc]] ilustratzailea, idazlea (Norvegia, 1964) # [[Anna Starobinets]] idazlea (Errusia 1978) # [[Anne Isabella Noel Byron]] matematikaria, aktibista (EB 1792-1860) # [[Antonia Jiménez|Antonia Jimenez]] gitarra jolea (Puerto de Santa Maria, 1972) # [[Arancha de Benito]] tb aurkezlea (Madril 1969) # [[Arancha del Sol]] modeloa, aktorea, tb aurkezlea (Asturias 1972) # [[Asja Lācis]] antzerkilaria (Estonia, 1891-179) # [[Assumpcio Estivill]] liburuzaina, irakaslea (Tarragona 1949) # [[Assumpta Montella]] historialaria, idazlea (Bartzelona 1958) # [[Aurélie Neyret]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1983) # [[Aurora Alonso de Rocha]] idazlea, irakaslea eta ikertzailea (Buenos Aires, 1937-2021) # [[Barbara Ayrton-Gould]] sufragista (EB 1886-1950) # [[Beatriz Ariño]] kazetaria (Huesca 1963) # [[Begoña Alfaro García]] politikaria (Bartzelona/Nafarroa 1982) # [[Begoña Caamaño]] idazlea (Galizia 1964-2014) # [[Bel%C3%A9n Garijo]] Almansako medikua (Albacete 1960) # [[Belen Feliu]] idazlea (Galizia 1961-1997) # [[Belen Toimil]] atleta (Coruña 1994) # [[Bessie Blount Griffin]] fisioterapeuta, asmatzailea (AEB, 1914-2019) # [[Blanca de la Torre]] arte-komisarioa (Leon 1977) # [[Blanca Manchon]] estropadalaria (Sevilla 1987) # [[Carmen Ramos Vellon]] atleta (Valentzia 1998) # [[Carmen Ruiz]] aktorea (Madril 1974) # [[Carolina de Cepeda]] sopranoa (Coruña 1847-Madril 1910) # [[Carolina Robles]] atleta (Sevilla 1991) # [[Caroline Polachek]] kantaria (AEB 1985) # [[Cassandra Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1987) # [[Catherine Cesarsky]] astronomoa (Frantzia-Venezuela, 1943) # [[Cecile McLorin Salvant]] jazz abeslaria (AEB 1989) # [[Charlotte Marsh]] sufragista (Britainia, # [[Chloé Cruchaudet]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1976) # [[Chuny Anzorreguy]] idazlea (Buenos Aires, XX.mendea) # [[Claudia Mori]] aktore, abeslari (Italia 1944) # [[Concepcion Cascajosa]] ikertzailea, irakaslea (Bartzelona 1979) # [[Concepcion Garcia Lorca]] errepublikar erbesteratua (Granada 1903-1962) # [[Concha Hernandez ]] kultur kudeatzailea (Avila 1958) # [[Danna Paola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1995) # [[Deborah Charlesworth]] biologoa (Erresuma Batua, 1943) # [[Dolores Sanchez Palomino]] filologoa (Kantabria 1961) # [[Doreen Allen]] sufragista (EB 1879-1663) # [[Dorothy Height]] aktibista (AEB 1912-2010) # [[Eagle Woman]] lakota indigena liderra (AEB 1820-1888) # [[Elena Caffarena]] legelaria (Txile 1903-2003) # [[Elena Guerra]] erlijiosoa, beatoa (Italia 1835-1914) # [[Eli Bartra]] filosofia (Mexiko, 1947) # [[Elisabeth Plainacher]] sorgintzat hartua (Austria, 1513-1583) # [[Elizabeth Inglis]] aktorea (BH 1913- AEB 2007) # [[Elizabeth Jagger]] modeloa, aktorea (AEB/EB 1984) # [[Ellen Hutchins]] botanikaria (Irlanda, 1785-1815) # [[Elnako amaetxea]] Elisabeth Eidenbenz erizain suitzarrak Frantzian sortutako erakundea (1939-1944) # [[Emilia Currás]] kimikaria, dokumentalista (Madril 1927-2020) # [[Ende (argitzailea)]] (X.mendea, Leon) # [[Ester Bonet]] hizkuntzalaria (Bartzelona 1950) # [[Esther Acebo]] aktorea (Madril 1983) # [[Esther Corral Diaz]] filologoa (Lugo 1961) # [[Esther Jaen]] kazetaria (Bartzelona 1968) # [[Esther Pak]] medikua (Hego Korea, 1877-1910) # [[Esther Palomera]] kazetaria (Madril 1968) # [[Esther Peña Camarero]] soziologoa, politikaria (Burgos 1980) # [[Esther Vaquero]] kazetaria (Salamanca 1982) # [[Estibaliz Espinosa]] idazlea (Coruña 1974) # [[Estrella Abecassis de Laredo]] fisikaria (Venezuela, 1940) # [[Eugenia Osterberger]] musikagilea, piano-jolea (Coruña 1852-Niza 1932 19) # [[Fabrizia Pons]] auto-pilotua, kopilotua (Italia 1955) # [[Fatima Anllo Vento]] kultura ikertzailea (Madril 1958) # [[Fatima Meer]] idazlea eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1928-2010) # [[Faye Webster]] abeslaria (AEB 1997) # [[Florence Haig]] sufragista (Erresuma Batua, 1856-1952) # [[Florence Mkhize]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1932-1999) # [[Frances Parker]] sufragista (Erresuma Batua, 1875-1924) # [[Francine Galvez]] kazetaria (Kamerun 1966) # [[Frieda Hughes]] poeta eta margolaria (Londres, 1960) # [[Ghislaine Maxwell]] sexu-trafikatzailea (Frantzia 1961) # [[Greta Lee]] aktorea (AEB 1983) # [[Habiba Gribi]] kirolaria (Tunisia, 1984) # [[Hafsa bint al-Hayy al-Rakuniyya]] Al-Andaluseko poeta (Granada 1135-1191) # [[Harmonia Rosales]] artista afrokubarra (Chicago, 1984) # [[Helen Joseph]] aktorea, edertasunaren erregina (Plymouth, 1942) # [[Helen Tolson]] sufragista (Britania, 1888-1955) # [[Helene Legrais]] historialaria, idazlea (Frantzia 1961) # [[Henar Alvarez]] kazetaria, umorista (Madril 1984) # [[Hengameh Ghaziani]] aktorea (Iran, 1970) # [[Hilda Cid]] zientzialaria (Txile, 1933) # [[Imma Prieto]] arte-komisarioa (Bartzelona 1975) # [[Imogen Holst]] konpositorea (EB 1907-1984) # [[Inger Christensen]] poeta (Danimarca 1935-2009) # [[Isabel Mijares]] enologoa (Badajoz 1942-Madril 2024) # [[Isabel Rodríguez (Mexikoko konkista)]] erizain militarra (Espainia, 1480-?) # [[Jaël Bestué]] atleta (Bartzelona 2000) # [[Jagmati Sangwan]] kirolaria, aktibista, politikaria (India 1960) # [[Jane Joseph]] musikagilea (Londres 1894-1929) # [[Jerry Hall]] modeloa, aktorea (AEB 1956) # [[Jessica Cediel]] kazetaria, modeloa (Kolonbia 1982) # [[Josephine St. Pierre Ruffin]] Sufragista (1842-1924) # [[Jul' Maroh]] komikigile frantsesa (Lens, 1985) # [[Julia Navalnaia]] ekonomialaria, politikaria (Errusia 1976) # [[Kathleen Ferrier]] kontraltoa (EB 1912-1953) # [[Kathleen March]] itzultzailea (AEB 1949) # [[Kawtar Boulaid]] atleta (Maroko 1989) # [[Kim Gordon]] rock musikaria, idazlea (AEB 1953) # [[Kitty O'Neil]] zinemako espezialista (AEB 1946-2018) # [[La Tortajada]] dantzari eta abeslaria (Granada, 1877-1957) # [[Lætitia Sadier]] abeslaria (Frantzia, 1968) # [[Laura Ainsworth]] sufragista (EB 1885-1958) # [[Laura Baena]] influencerra, ekintzailea (Malaga 1981) # [[Laura Garcia Lorca]] museo zuzendaria (AEB 1953) # [[Laura Vilagra]] politikaria (Bartzelona 1976) # [[Leelah Alcorn]] gazte trans suizidatua (AEB 1997-2014) # [[Leila Arab]] musikaria (Irain jatorriko britainiarra, 1971) # [[Lillian Ngoyi]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1911-1980) # [[Lina Sandell]] poeta, gospel ereserkigilea (Suedia 1832-1903) # [[Lisa Mandel]] komikigile frantsesa (Marseilla, 1977) # [[Loles Vives]] atleta (Bartzelona 1957) # [[Lorena Peña]] politikaria, gerrillari ohia (Salvador 1955) # [[Louisa Atkinson]] botanikari, ilustratzaile, idazle (Australia, 1834-1872) # [[Louise Pearce]] patologoa (AEB, 1885-1959) # [[Lourdes Muñoz]] ingeniaria, politikaria (Bartzelona 1969) # [[Lucia Koch]] argazkilaria, artista garaikidea (Brasil, 1966) # [[Luisa Villalta Gomez]] idazlea (Coruña 1957) # [[Mabel Balfour]] sindikalista eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, XX. mendea) # [[Manuela Igartua Olaechea]] farmazian doktorea (Irura, 1970) # [[Mar%C3%ADa Luisa L%C3%B3pez Fern%C3%A1ndez]] botanikaria (Madrid 1940) # [[Marcela Iacub]] abokatua, idazlea eta ikertzaile feminista (Buenos Aires, 1964) # [[Margaret Aldersley]] sufragista, feminista (1851-1940) # [[Margarita Borja]] poeta, dramagilea (Alacant 1942) # [[Margarita Ledo Andion]] idazlea, zinemagilea (Lugo 1951) # [[Mari Pau Dominguez]] kazetaria, idazlea ( Bartzelona 1963) # [[Maria Amelia Braganzakoa]] Brasilgo printzesa (Paris 1831-Madeira 1853) # [[Maria Antonia Massanet Mayol]] poeta (Mallorca 1980) # [[Maria Antonia Sanchez Escalona]] artista (Madril 1941) # [[María Belén Morales]] eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1928-2016) # [[Maria Castellano Arroyo]] medikua (Jaen 1948) # [[María de la Candelaria]] Tzeltalko Matxinadaren buruzagia (Mexiko, 1698-1716) # [[Maria de Nati]] aktorea (Madril 1997) # [[Maria Denis]] aktorea (Argentina 1916- Italia 2004) # [[Maria Elvira Pombo Holguin]] diplomazialaria (Kolonbia 1960) # [[Maria Eugenia Rito]] vedettea (Argentina 1975) # [[María Fernanda Campa Uranga]] geologoa, aktibista (Mexiko, 1940-2019) # [[María Gainza]] idazlea (Buenos Aires, 1975) # [[Maria Jose Saez Carrasco]] kazetaria (Madril 1965) # [[Maria Lionza]] jainkosa (Venezuela 1802) # [[Maria Lopez Sandez]] filologoa, idazlea (Lugo 1973) # [[Maria Luisa Prada Sarasua]] idazlea (Asturias XX. mendea) # [[Maria Marchant]] hezitzailea, politikaria (Txile 1904-1990) # [[Maria Nikolaevna O’Rourke]] presoa, hilketa eragilea (Errusia 1877-Argentina 1949) # [[Maria Nikolaievna Romanova (1899-1918)]] Dukesa Handia (Errusiar Inperioa) # [[Maria Rosa Fugazot]] aktorea (Argentina 1942) # [[Maria Rosa Yorio]] rock kantautorea (Argentina 1954) # [[Maria Thereza Alves]] artista (Brasil, 1961) # [[Maria Vicente]] atleta (Bartzelona 2001) # [[Mariam Hernandez]] aktorea (Fuerteventura 1981) # [[Mariam Shahriar]] film zuzendaria (Iran XX. mendea) # [[Marta Aledo]] aktorea (Madril 1978) # [[Marta Galimany]] atleta (Tarragona 1985) # [[Mary Ann Aldham]] sufragista (Erresuma Batua, 1858-1940) # [[Mary Carson Breckinridge]] erizaina, emagina (AEB, 1881-1965) # [[Mary Gawthorpe]] sufragista (Erresuma Batua, 1881-1973) # [[Mary Sophia Allen]] sufragista, policia (Britainia, 1878-1964) # [[Maya Erskine]] aktorea (AEB 1987) # [[Maya Mihindou]] Gabongo ilustratzaile, argazkilari eta kazetaria (Libreville, 1984) # [[Michela Belmonte]] aktorea (Italia 1925- Alacant 1978) # [[Michele Mouton]] rally pilotua (Frantzia 1951) # [[Milena Busquets]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona, 1972) # [[Miri Perez-Cabrero]] aktorea, sukaldaria ( Bartzelna 1993) # [[Mischa Bredewold ]] txirrindularia (Herbehereak 2000) # [[Mónica Mayer]] artista eta arte krikikaria (Mexiko, 1954) # [[Montserrat del Amo]] idazlea (Madril 1927-2015) # [[Nancy Astor]] lehen emakumea parlamentu britainiarrean (1879-1964) # [[Natalia Rodriguez (aktorea)]] (Madril 1992) # [[Natascha Kampusch]] ume bahitua (Austria 1998) # [[Nazhūn bint al-Qalā'iyya]] poeta (Al-andalus XII. mendea) # [[Nelly Kaplan]] idazlea (Buenos Aires, 1931-Suitza, 2020) # [[Neus Aguado]] poeta, kazetaria, literatura kritikaria (Argentina, 1955) # [[Nicolasa Montt de Marambio]] poeta (Txile 1857-1924) # [[Nuria Amat]] idazlea ( Bartzelona 1950) # [[Nuria Montserrat Pulido]] bioingeniaria (Bartzelona 1978) # [[Oda Krohg]] margolaria (Norvegia 1860-1935) # [[Paola Cortellesi]] aktorea (Italia 1973) # [[Paola Rojas]] kazetaria (Mexiko 1976) # [[Paz Márquez Benítez]] idazlea (Filipinak, # [[Petra Delicado]] literatura pertsonaia, inspektorea # [[Phyllis Smith]] aktorea (AEB 1952) # [[Pilar Carbonero Zalduegi]] ikertzailea (Marokoko protektoratua, 1942) # [[Pilar de Francisco]] kazetaria, umorista (Madril XX. mendea) # [[Qiu Zhu]] margolaria (Ming dinastiako txinatarra) # [[Rachel Reeves]] politikaria (EB 1979) # [[Rahima Moosa|Rahina Moosa]] apartheidaren aurkako politikaria (Hegoafrika, 1922-1993) # [[Raisa Smetanina]] iraupen-eskiatzailea (Errusia 1952) # [[Rekha]] aktorea (India 1954) # [[Rocio Madrid]] aktore, tb aurkezlea (Malaga 1978) # [[Rocio San Miguel]] abokatua, aktibista desagertua (Venezuela 1966) # [[Rocio Santa Cruz]] kultur kudeatzailea (Coruña 1967) # [[Rocio Vieitez Ferro]] itzultzailea (Pontevedra 1975) # [[Rosalind Eleazar]] aktorea (EB 1982) # [[Rosalind Fox Solomon]] argazkilaria (AEB 1930) # [[Rosalinda Celentano]] aktorea (Italia 1968) # [[Rosario Valcárcel]] poeta, eleberrigilea (Kananaria Handiko las Palmas, 1949) # [[Rose Frisch]] zientzialari aitzindaria ( AEB 1918-201519) # [[Rozenn Milin]] kazetaria (Frantzia, 1960) # [[Sabina Puertolas]] sopranoa (Zaragoza 1973) # [[Sahraa Karimi]] dokumentalgilea (Iran/Afganistan 1983) # [[Sandra Golpe]] kazetaria (Cádiz 1974) # [[Saridjah Niung]] musikaria, artista (Indonesia 1908-1993) # [[Selina Cooper]] sufragista (Britainia # [[Shobhaa De]] idazlea (India 1948) # [[Shygirl]] DJ (EB 1992) # [[Silvia Orriols]] politikaria (Girona 1984) # [[Simona Izzo]] film zuzendaria (Italia 1953) # [[Sira Rego]] politikaria (Vañentzia 1973) # [[Sophia Williams-De Bruyn|Sophia Williams de Bruyn]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1938) # [[Susana Gomez Castaño]] musikaria, ekintzailea (Kolonbia 1984) # [[Sushmita Sen]] aktorea, Miss Unibertso (India 1975) # [[Susie Porter]] aktorea (Australia 1971) # [[Suzanne Lacy]] artista (AEB, 1945) # [[Teresa Rivero]] 1. Emakume-presidente futbolean (Cádiz 1935) # [[Teresa Shaw]] Idazle, itzultzaile (Uruguai-Bartzelona, 1951) # [[Theresa Garnett]] ekintzaile sufragista (Erresuna Batua, 1888-1966) # [[Valentine Penrose]] idazle eta margolaria (Frantzia, 1898-1978) # [[Vicenta Fernandez-Montesinos]] idazlea (Granada 1930-Madril 2023) # [[Vicky Luengo]] aktorea (Mallorca 1990) # [[Victoria Lomasko]] marrazkilaria (Errusia, 1978) # [[Vidya Balan]] aktorea, abeslaria (India 1979) # [[Violet Aitken]] sufragista (Erresuma Batua, 1886-1987) # [[Virginia Giuffre]] sexu-biktima (AEB/Australia 1983) # [[Virginie Ancelot]] idazlea eta pintorea (Dijon, 1792-Paris, 1875) # [[Wilma Labate]] film zuzendaria, gidoilaria (Italia 1949) # [[Zheng Qinwen]] tenislaria (Txina 2002) }} ==='''Berriak 2024''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Casilda Ampuero]] '''SORTUA''' Fronte eta Ospitaleen zuzendaria (San Vicente de la Barquera, 1906-1978) # [[Conchita Bustinduy]] '''SORTUA''' erraketista (Berriatua, 1927) # [[Mercedes Herrán]] '''SORTUA''' haur saltzailea (?-Bilbo, 2002) # [[Aurora Gómez Urrutia]] '''SORTUA''' ekintzaile errepublikarra (Obanos, 1914-Iruñea, 1975) # [[Adela Tarifa Fernández]] historialaria, ikertzailea (Granada 1949) # [[Africa Fanlo]] ilustratzailea (Bartzelona, 1972) # [[Agnes Arber]] botanikaria (Erresuma Batua, 1879-1960) # [[Ai Yazawa]] mangaka japoniarra (Osaka, 1967) # [[Alice Henry]] sufrafista (Australia, 1857-1943) # [[Alicia Dickenstein]] matematikaria (Argentina, 1955) # [[Aliya Moldagulova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1925-1944) # [[Amanda Marsalis]] argazkilaria, film zuzendaria (AEB, XX. mendea) # [[Ana Bustelo]] editorea eta itzultzailea (Paris, 1964) # [[Ana de la Cueva]] ekonomialaria (Madril 1966) # [[Ana María Bejarano Escanilla]] itzultzailea (Salamanca, 1959) # [[Ana María Campos]] heroia ( Venezuela 1796-1828) # [[Ana Miralles|Ana Mirelles]] komikigilea eta ilustratzailea (Madril, 1959) # [[Ana Requena]] kazetaria, blogaria (Madril 1984) # [[Anabel Flores Salazar]] kazetaria (Mexiko 1984-2016) # [[Andrea Motis]] musikagilea, tronpeta jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1995) # [[Angeles Mastretta]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1949) # [[Ann Chapman]] limnologoa (Zeelanda Berria, 1937-2009) # [[Anna Cardús Flaqué]] saskibaloi arbitroa (Bartzelona 1970) # [[Anna Casanovas|Anna Casanova]] idazlea (Bartzelona, 1975) # [[Anna Petronella van Heerden]] ginekologoa, sufragista (Hegoafrika 1887- 1975) # [[Anne Teuf]] ilustratzaile eta komikigile frantsesa (Aspach-le-Haut, 1964) # [[Annie MacDonald Langstaff]] legelaria, (Kanada, # [[Antoinette Blackwell]] idazlea eta gizarte ekintzailea (AEB, 1825-1921) # [[Arantxa Aguirre Carballeira]] dokumentalgilea, gidoilaria (Madril 1958) # [[Arca (abeslaria)]] (Venezuela/Bartzelona 1989) # [[Arcelia Ramirez]] aktorea (Mexiko 1967) # [[Arja Kajermo|Arja Kajerno]] komikigilea (1949) # [[Arlene Harris]] aktorea (Kanada 1896-AEB 1976) # [[Arlene Harris]] enpresaburua, asmatzailea (AEB 1948) # [[Åsa Grennvall|Assa Grennavall]] komikilaria (Suedia, 1973) # [[Barbara Morgenstern]] elektronika-abeslaria, ekoizlea (Alemania 1946) # [[Barbara Saavedra]] biologoa (Txile 1967) # [[Begoña Lolo]] musikologoa (Madril 1958) # [[Begoña San Jose ]] sindikalista (Segovia 1949) # [[Begoña Torres]] kultur kudeatzailea (Madril XX. mendea) # [[Belen Atienza Azcona]] film ekoizlea (Madril 1970) # [[Bella Guerin]] sufragista eta ekintzaile (Australia, 1858-1923) # [[Bibi Bourelly]] egile abeslaria (Berlin/AEB 1994) # [[Blanche Feillet-Hennebutte]] margolaria eta litografoa (1815-1886) # [[Bodil Schmidt-Nielsen]] fisiologoa (Danimarka-AEB, 1918-2015) # [[Bríet Bjarnhéðinsdóttir]] politikaria (Islandia, 1856-1940) # [[Carlota Guerrero]] argazkilaria, zinemagilea (Bartzelona 1989) # [[Carmen Armendariz]] ekoizlea (Mexiko 1946) # [[Carolina_Caycedo]] diziplina anitzeko artista (London, 1978) # [[Catherine Helen Spence]] idazlea, kazetaria, sufragista (Australia, 1829-1910) # [[Chus Tudelilla]] arte-kudeatzailea (Logroño 1961) # [[Claire Tomalin]] kazetaria, biografoa (Londres 1933) # [[Clara Giveen]] sufragista (Irlanda, 1887-1967) # [[Clara Segura]] aktorea (Bartzelona 1974) # [[Claudia Malagelada]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 2007) # [[Cristina Gutiérrez (pilotua)]] (Burgos 1991) # [[Cristina Huete (ekoizlea)]] (Brasil/Espainia XX. mendea) # [[Diana Athill]] editore, idazle, nobelagile (Londres, 1917-2019) # [[Doaa el-Adl]] karikaturegilea (Egipto, 1979) # [[Dolores Hayden]] arkitektoa, historialaria, poeta (AEB, 1945) # [[Dorothe Engelbretsdotter]] poeta (Norvegia, 1634-1716) # [[Draga Ljo%C4%8Di%C4%87]] medikua, feminista (Serbia, 1855-1926) # [[Edwidge Danticat]] idazlea (Haiti/AEB 1969) # [[Eileen Mary Casey]] sufragista (Australia 1881- 1972) # [[Elin Wallin|Elin Walin]] artista (Suedia, 1884-1969) # [[Eliza Ritchie|Eliza Ritche]] sufragista eta filosofoa (Kanada, 1856-1933) # [[Elizabeth Avery Meriwether]] idazle, sufragista (AEB, 1824-1916-) # [[Ellen Allien]] DJ (Alemania 1968) # [[Ellen Ternan]] aktorea (EB 191839-1914) # [[Elvira Sastre]] poeta, itzultzailea (Segovia 1992) # [[Emma Miller]] sufragista (EB 1839-Australia 1927) # [[Esperanza Mendoza Holgado]] saskibaloi arbitroa (Caceres 1983) # [[Ethel Sargant]] botanikaria (Erresuma Batua, 1863-1918) # [[Eva Valiño]] soinu teknikaria (Bartzelona 1969) # [[Fanny Brice]] aktorea ( AEB 1891-1951) # [[Fatimah Tuggar ]] artista (Nigeria 1967) # [[Flora de Pablo]] medikua, ikertzailea (Salamanca, 1952) # [[Florence Lawrence]] aktorea, asmatzailea (Kanada-AEB, 1886-1938) # [[Fran%C3%A7oise Brauner]] medikua (Austria-Frantzia, 1911-2000) # [[Františka Plamínková]] kazetaria, feminista, politikaria (Txekia, 1875-1942) # [[Gabriela Gonz%C3%A1lez]] fisikaria (Argentina, 1965) # [[Gabriele Schor]] publizista, bildumagilea (Austria 1961) # [[Garcia Botikaria]] zientzia dibulgatzailea (Cuenca 1995) # [[Geneviève Thiroux d'Arconville]] idazlea, zientzialaria (Frantzia 1720-1805) # [[Gertrude Blanch]] matematikaria (Polonia-AEB, 1897-1996) # [[Gertrude Caton Thompson]] arkeologoa (Britainia Handia, 1888-1985) # [[Giorgia Marras]] Komikigile eta ilustratzaile franko-italiarra (Genova, 1988) # [[Giulia Tamayo Leon]] abokatua, aktibista (Peru 1958- Uruguai 2014) # [[Griselda Pascual i Xufré]] matematikaria (Bartzelona, 1926-2001) # [[Hedwig Dohm]] idazlea (Alemania 1831-1919) # [[Helen Frankenthaler]] margolaria (AEB, 1928-2011) # [[Helene Funke]] margolaria (Alemania,1869-1957) # [[Henrietta Dugdale]] sufragista (Londres 1827- Australia 1918) # [[Hiromu Arakawa]] mangaka japoniarra (Tokachi, 1973) # [[Irene Manton]] botanikaria (Erresuma Batua, 1904-1988) # [[Irene Stegun]] matematikaria (AEB, 1919-2008) # [[Irma Thomas]] soul abeslaria (AEB 19)41 # [[Irma Wyman]] ingeniari informatikoa (AEB, 1928-2015) # [[Isabel Muñoz (argazkilaria)]] (Bartzelona/Madril 1951) # [[Isabel Tajahuerce Ángel]] irakaslea, ikertzailea (Soria 1960) # [[Jantina Tammes]] botanikaria (Herbehereak, 1871-1947) # [[Jeanne Demessieux]] piano-jotzaile, organo-jotzailea (Frantzia, 1921-1968) # [[Jenny Saville]] margolaria (Britainia, 1970) # [[Jessica Bennett]] kazetaria, blogaria (AEB 1981) # [[Jorja Smith]] kantautorea (EB 1997) # [[Josiane Balasko]] aktorea, zuzendaria, gidoigilea (1950) # [[Judi Chamberlin]] aktibista (AEB 1944-2010) # [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]] artista (Ohio, 1943-2005) # [[Kali Uchis]] kantautorea (AEB 1994) # [[Karo Moret Miranda]] historialaria, ikertzailea (Kuba,...) # [[Kate Lilley]] poeta (Australia, 1960) # [[Kate Perugini]] margolaria (EB 1839-1929) # [[Kehlani]] egile abeslaria (AEB 1995) # [[Kenia Os]] abeslaria, youtuberra (Mexiko 1999) # [[Lais Korintokoa]] hetera (Grezia K.a V. mendea- K.a. IV. mendea) # [[Lala Huete]] figuringilea (Brasil/Espainia 1957) # [[Laura Lechuga]] kimikaria, ikerlaria (Sevilla 1962) # [[Lilli Hornig]] kimikaria (Txekoslovakia-AEB, 1921-2017) # [[Liv Strömquist]] komikigilea (Suedia, 1978) # [[Louisa Lawson]] idazlea, poeta, sufragista (Australia, 1848-1920) # [[Louise Brealey]] aktorea (EB 1979) # [[Ludwika Paleta]] aktorea (Polonia/Mexiko 1978) # [[Lulu Roman]] komediantea, abeslaria (AEB 1946) # [[Lynn Fontanne]] aktorea (EB 1887- AEB 1983) # [[Mabel Sharman Crawford]] abenturazale eta idazlea (Irlanda, 1820-1912) # [[Madhuri Dixit]] zinema aktorea (India, 1967) # [[Maevia Noemí Correa]] botanikaria (Argentina, 1914-2005) # [[Manuela Sambo]] artista (Angola/Alemania 1964) # [[Margarida Castells]] itzultzailea (Bartzelona, 1962) # [[Margie Sudre]] Frantziako politikaria (Vinh, 1943) # [[Marguerite Jeanne Carpentier]] eskultorea (Paris 1886-1965) # [[Maria Angeles Querol]] historialaria (Badajoz 1948) # [[María Calcaño]] poeta (Venezuela 1906-1956) # [[María Eduarda Barjona de Freitas]] kazetaria, kritikaria (Portugal 1882-1952) # [[Maria Fyodorovna Zibold]] medikua (Serbia, 1849-1939) # [[Maria Jose Toro Nozal]] zientzialaria (Zamora 1957) # [[Maria Pia Timon]] etnologoa (Cáceres 1954) # [[Maria Polivanova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1922-1942) # [[María Rosa Urraca Pastor]] karlista eta falangista (Madril, 1900-Bartzelona, 1984) # [[Maria Sainz Martin]] medikua (Badajoz 1953) # [[Maria Schwarz]] arkitektoa (Alemania 1956) # [[Maria Silva]] aktorea (Palentzia 1941-Madril 2023) # [[Maria Tena]] idazlea, kultur kudeatzailea (Madril 1953) # [[Maria Teresa Salazar Bermudez]] kimikari aitzindaria (Badajoz 1909-Madril 1982) # [[Maria Vazquez]] aktorea (Galizia 1979) # [[María Vinyals|Marina Vinyals]] idazlea eta artikulugilea (Galizia, 1875-1942) # [[Maria von Linden]] bakteriologo, zoologo (Alemania, 1869-1936) # [[Maribel Domenech]] artista (Valentzia 1951) # [[Marilou Berry]] aktorea (Frantzia, 1973) # [[Marina Picasso]] idazlea (Frantzia, 1950) # [[Marina Raskova]] pilotua (Sobiet Batasuna, 1912-1943) # [[Marjorie Courtenay-Latimer]] naturalista (Hegoafrika, 1907-2004) # [[Marjorie Hasler]] sufragista (Irlanda, 1887-1913) # [[Marlene Engelhorn]] aktibista, filantropoa (Austria 1992) # [[Marta Carazo]] kazetaria ( Madril 1973) # [[Martha Carrillo]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1966) # [[Mary Ann Hilliard]] erizaina eta sufragista (Irlanda, 1860-1912) # [[Mary Galway]] sufragista eta sindikalista (Irlanda, 1864-1928) # [[Mary J. Blige]] abeslaria (AEB 1984) # [[Mary Lee]] sufragista (Australia, 1821-1909) # [[Mary Martin]] aktorea (AEB 1913-1990) # [[Mary Richardson]] sufragista (Kanada, 1889-1961) # [[Mary-Dell Chilton]] biologoa (AEB, 1939) # [[Mati Diop]] aktore eta zuzendaria (Paris, 1982) # [[Maya Zankoul]] artista bisuala, blogaria (Libano, 1986) # [[Maybanke Anderson]] sufragista (Australia, 1845-1927) # [[Merce Paloma]] jantzi diseinatzailea (Bartzelona 1964) # [[Mercedes Valdivieso]] idazlea (Txile 1924-1993) # [[Mihri Müşfik Hanım]] margolaria (Turkia, 1886-1954) # [[Miluca Sanz]] musikaria, artista (Segovia 1956) # [[Minna Sundberg]] ilustratzailea (Suedia, 1990) # [[Miss Kittin]] DJ (Frantzia 1973) # [[Mónica Oriol Icaza]] enpresaria (Madril, 1961)) # [[Muriel Douru]] komikigile, idazle eta ekintzaile frantsesa (1976) # [[Muriel Matters]] kazetaria, sufragista (Australia, 1817-1969) # [[Nadia Khiari]] komikigilea eta irakaslea (Tunisia, 1973) # [[Natalia Carbajosa]] idazlea eta itzultzailea (Puerto de Santa Maria, 1971) # [[Natalia Kovxova|Natalia Kovxva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1920-1942) # [[Natalka Bilotserkivets]] poeta eta iraultzailea (Ukraina, 1954) # [[Nh. Dini]] idazle feminista (Indonesia 1936-2018) # [[Nieves López Martínez]] paleontologoa (Burgos, 1949-2010) # [[Ninnan Santesson]] eskultoregilea (Suedia, 1891-1969) # [[Noemí Zaritzky]] ingeniari kimikoa (Argentina, 1951) # [[Norio Sakurai]] mangaka(Japonia) # [[Núria Tamarit Castro]] irudigilea (Castelló 1993) # [[Odile Schweisguth]] medikua (Frantzia 1913-2002) # [[Olivia Mandle]] ingurumen aktibista (Bartzelona 2007) # [[Pati Chapoy]] kazetaria (Mexiko 1949) # [[Peggy McCay]] aktorea (AEB 1927-2018) # [[Pilar Landeira Guerrero]] saskibaloi arbitroa (Madril 1959) # [[Polina Osipenko]] hegazkinlari heroia (Sobietar Batasuna, 1907-1939) # [[Power Paola]] komikigilea (Ekuador, 1977) # [[Ptazeta]] rap kantugilea (Kanariak 1996) # [[Regina Silveira]] artista eta unibertsitateko irakaslea (Brasil, 1939) # [[Remedios Sanchez]] idazlea, ikertzailea (Bartzelona 1975) # [[Rita Payes]] musikagilea, tronboi jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1999) # [[Roser Berdagué]] itzultzailea (Katalunia, 1929) # [[Rosina Gomez Baeza]] kultur kudeatzailea (Asturias 1941) # [[Safia Farhat]] artista (Tunisia, 1924-2004) # [[Sara Becker (aktorea)]] (Txile 2002) # [[Sara Fratini]] ilustratzailea (Venezuela, 1985) # [[Semiramis Gonzalez]] historialaria (Asturias 1988) # [[Serena Lake]] predikatzailea, sufragista (Australia, 1842-1920) # [[Sheila Tobias]] administratzaile, idazle (AEB, 1935-2021) # [[Sita Abellan]] DJ, modeloa (Murtzia 1993) # [[Sofia Coll]] kantari, dantzari, aktorea (Bartzelona 1999) # [[Sophie Bryant]] matematikaria (Erresuma Batua, 1850-1922) # [[Sybille Bedford]] idazlea, kazetaria (Alemania 1911-EB 2006) # [[Sylvia Earle]] ozeanografoa (AEB 1935) # [[Tatiana Proskouriakoff]] arkeologo, etnologo (Errusia-AEB, 1909-1985) # [[Teyana Taylor]] abeslaria, dantzaria, aktorea (AEB 1990) # [[Tomasa Tito Condemayta]] independentziaren aitzindaria, heroia (Peru 1740-1781) # [[Tracey Rose]] artista (Hegoafrika 1974) # [[Valentina Borok]] matematikaria (Ukraina, 1931-2004) # [[Valentina Grizodubova]] hegazkinlari heroiak (Sobietar Batasuna, 1909-1993) # [[Vanessa Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1974) # [[Vanessa Nakate]] klima-aktibista (Uganda, 1996) # [[Vinciane Despret]] filosofoa (Belgika 1959) # [[Wangechi Mutu]] artista (Kenya/AEB 1972) # [[Whitney Wolfe Herd]] enpresaburua, ekintzailea (AEB 1989) # [[Xulia Vicente]] irudigilea (Coruña 1993) # [[Yasmina Alcaraz Moreno]] saskibaloi arbitroa (Girona 1989) # [[Yelizaveta Chaikina]] partisanoa (Sobiet Batasuna, 1918-1941) # [[Yevdokia Bershanskaia]] hegazkinlaria (Sobietar Batasuna, 1913-1982) # [[Yvonne Sylvain]] medikua (Haiti, 1907-1989) # [[Zdenka Braunerová]] margolaria (Txekia, 1858-1934) # [[Zeina Abirached]] komikigilea, ilustratzailea (Beirut, 1981) # [[Ziba Ganiyeva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1923-2010) # [[Alice Abadam]] sufragista (GAles, 1856-1940) # [[Lila Avilés|Lila Aviles]] zinema zuzendaria (Mexiko, 1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aintzane Uria]] ef--'''SORTUA''' abeslaria, soinularia (Durango, 1979) # [[Fatmana Binta]] ----'''SORTUA''' sukaldaria (Sierra Leona, 1984) # [[Izaro Oliveira]] ef--'''SORTUA''' txirrindularia (Ermua 2005) # [[Mari Carmen Montoya Azkuna]] --ef'''SORTUA''' farmazialaria (1926-2024) # [[Gloria Zuazola]] --ef'''SORTUA''' (Uruguai, 1966-2024) # [[Itsaso Gangoitia]] ----'''SORTUA''' lasterkaria, euskara teknikaria (Abadiño 1988) # [[Paquita Bretos Andueza]] ----'''SORTUA''' mendizalea, ateoa, komunista (Pasaia, 1927) # [[Larraitz Amezaga del Fango]] ----'''SORTUA''' endometrosiaren buruzko liburuaren egilea (Donostia, 1990 # [[Erkuden Txokarro]] ----'''SORTUA''' (Iruñea, 1974) # [[Ru´a Zimawi|Ru´a Rimawi]] ----'''SORTUA''' (Zisjordania, 1998) # [[Nora Botero]] ----'''SORTUA''' irakaslea, ikertzailea (Kolonbia , ?) # [[Auxi Díaz]] ef--'''SORTUA''' magistratua (Kanaria Handia 1967) # [[María Isabel Gutiérrez Velasco]] --ef'''SORTUA''' prostituta (Santander, ? - Basauriko espetxea, 1977)) # [[Begoña Vesga]] ef--'''SORTUA''' ekintzaile, feminista, politikaria (Burgos, Ermua, 1951) # [[Beatriz Arizaga Bolunburu]] ef--'''SORTUA''' historialaria (Eibar, 1951) # [[Maialen Etxart Salaberri]] ----'''SORTUA''' irakaslea (Isturitze, 1978) # [[Sara Oceja Salazar]] ef--'''SORTUA''' arkitektua eta politikaria (Durango, 1970) # [[Paula Bronstein]] fotokazetaria (AEB, XX. mendea) # [[Edith Hirsch Luchins]] efef matematikaria (Polonia-AEB, 1921-2002) # [[Annie Montague Alexander]] paleontologo, filantropoa (AEB, 1867-1950) # [[Carol Guzy]] ef-- argazkilaria (AEB, Pensilvania, 1956) # [[Ladislava Bakanic]] gimnasta (New York, 1924) # [[Julia Kavanagh|Julia Kavabagh]] idazlea (Irlanda, 1824-1877) # [[Nelly Bodenheim|Nelly Bodenneim]] ilustratzailea (Herbehereak, 1874-1951) # [[Hamideh Kheirabadi]] aktorea (Irlanda, 1924-2010) # [[Dorothy Cayley]] mikologoa (Sri Lanka, 1874-1955) # [[Maria Mauban]] aktorea (Marsella, 1924-2014) # [[Kate Lester]] aktorea (Ingalaterra, 1857-1924) # [[Dorothea Wolbert]] aktorea (AEB, 1874-1958) # [[Gré de Jongh]] lasterketaria (Herbehereak, 1924-2002) # [[Vera Molnár]] artista (Hungaria, 1924-2023) # [[Elena Cernei]] mezzo-sopranoa (Errumania, 1924-2000) # [[Hrytsko Hryhorenko]] poeta eta itzultzailea (Ukrainia, 1867-1924) # [[Claudine Dupuis]] aktorea (Frantzia, 1924-1991) # [[Annelise Hovmand]] zinema-zuzendaria (Danimarka, 1924-2016) # [[Conradine Birgitte Dunker]] idazlea (Norvegia, 1780-1866) # [[Beatrice Chebet]] atleta (Kenya 2000) # [[Tsigie Gebreselama]] atleta (Etiopia 2000) # [[Dawit Seyaum]] atleta (Etiopia 1996) # [[Shannon Rowbury]] atleta (AEB 1984) # [[Lisa Dobriskey]] atleta (EB 1983) # [[Adela Pankhurst]] sufragista, aktibista politikoa (EB 1885-Australia 1961) # [[Minnie Baldock]] sufragista (EB 1864-1954) # [[Adelaide Knight]] sufragista (EB 1871-1950) # [[Christian Jollie Smith]] abokatu ekintzailea (Australia 1885-1963) # [[Margaret Bondfield]] politikaria, aktibista (EB 1873-1953) # [[Louisa Martindale]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Louisa Martindale (feminista)]] sufragista, aktibista (EB 1839-1914) # [[Hilda Martindale]] funtzionarioa, idazlea (EB 1875-1952) # [[Cicely Hamilton]] dramagilea, aktorea (EB 1872-1933) # [[Dora Montefiore]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Kelly Holmes]] atleta (EB 1970) # [[Mary Rand]] atleta (EB 1940) # [[Alemitu Tariku]] atleta (Etiopia 2000) # [[Shelby Houlihan]] atleta (AEB 1993) # [[Manuela M. Veloso]] irakaslea, robot-ikertzailea (Lisboa 1957) # [[Lua Ribeira]] argazkilaria (Coruña, 1986) # [[Cristina de Middel]] argazkilaria (Alacant, 1979) # [[María Garay]] tango abeslaria (Argentina, 1941) # [[Anna Gottlieb]] abeslaria (Viena, 1774-1856) # [[Hou Bo]] argazkilaria (Txina, 1924-2017) # [[Montserrat Ubach Tarrés]] espeleologoa aitzindaria (Bartzelona XX. mendea) # [[Rocío Verdejo García]] artista plastikoa, argazkilaria (Granada 1982) # [[Olinpia Velasco]] artista bisuala, argakilaria ( Granada 1970) # [[Ana Vaz]] film zuzendaria, artista (Brasil 1982) # [[Sara Ramo]] artista bisuala (Madril/Brasil 1975) # [[Ann Packer]] atleta (EB 1942) # [[Tatiana Tomashova]] atleta (Errusia 1975) # [[Svetlana Masterkova]] atleta (Errusia 1968) # [[Denise Lewis]] atleta (EB 1972) # [[Sally Gunnell]] atleta (EB 1966) # [[Eladia Blázquez]] abeslaria (Argentina, 1931-2005) # [[Zanele Muholi]] artista eta aktibista (Hegoafrika, 1972) # [[Eva Nogales]] biofisikaria (Colmenar Viejo, 1965) # [[Ana María Muñoz Amilibia]] arkeologoa (Donostia-Madril, 1932-2019) # [[Farshid Moussavi]] arkitektoa (Iran/Britainia 1965) # [[Roma Agrawal]] egitura-ingeniaria (India/EB 1983) # [[Francine Houben]] arkitektoa (Herbehereak 1955) # [[Beverly Willis]] arkitektoa (AEB 1928-2023) # [[Jolanda Ceplak]] atleta (Eslovenia 1976) # [[Hasna Benhasi]] atleta (Maroko 1978) # [[Fantu Worku]] atleta (Etiopia 1999) # [[Karissa Schweizer]] atleta (AEB 1996) # [[Phylis Smith]] atleta (EB 1963) # [[Pilar Citoler]] dentista, arte bildumagilea (Zaragoza 1937) # [[Mary Strong Clemens]] botanikaria (AEB, 1873-1968) # [[Hortense Powdermaker]] antropologoa (AEB,1900-1970) # [[Charlotte Abramow]] argazkilari eta bideogilea (Brusela, 1993) # [[Judy Dater]] argazkilari feminista (AEB, 1941) # [[Germaine Van Parys]] fotokazetaria (Belgika, 1893-1983) # [[Alexandra Boulat]] fotokazetaria (Frantzia, 1962-2007) # [[Ina Higgins]] baratzezaina, paisaia-arkitektoa (Irlanda 1860-Australia 1948) # [[Nettie Palmer]] idazlea, kritikaria ( Australia 1885-1964) # [[Vicenta Cortés Alonso]] artxibozaina, ikertzailea, irakaslea (Valentzia 1925-2021) # [[María Eugenia Rodríguez Palop]] legelaria, politikaria ( Badajoz 1970) # [[Marisa Rodríguez Palop]] kazetaria, korrespontsala (Badajoz 1966) # [[Janeene Vickers]] atleta (AEB 1968) # [[Sandra Farmer]] atleta (Jamaika/AEB 1962) # [[Debra Flintoff-King ]] atleta (Australia 1960) # [[Tatiana Ledovskaya]] atleta (Errusia 1966) # [[Sandra Douglass Morgan]] abokatu, kirol-zuzendaria (Las Vegas 1978) # [[Mary_Elliott_Hill]] kimikaria (AEB, 1907-1969) # [[Naomi Parker]] langilea, modeloa (AEB, 1921-2018) # [[Marica Andallón]] heroina (Oviedo, 1764-1848) # [[Dana Ulery]] informatiba zientifikoa (AEB, 1938) # [[Mary Cowden Clarke]] idazlea (Londres, 1809-Italia, 1898) # [[Fili Chillón|Fili Chillon]] idazle eta eskultore (1918-2012) # [[Claude Cahun|Claude CAhun]] artista (Frantzia, 1894-1954) # [[Suzanne Malherbe|Susanne Malherbe]] argazkilaria, diseinatzaile (Frantzia, 1892-1972) # [[Véronique de Viguerie|Veronique de Viguerie]] fotokazetaria (Frantzia, 1978) # [[María Amelia Baltar]] abeslaria (Buenos Aires, 1940) # [[Luz María del Castillo Fregoso]] kimikari-biologoa (Mexiko, 1926-1990) # [[Li Fanghua]] fisikaria (Txina, 1932-2020) # [[Elise Ottesen-Jensen]] kazetaria (Suedia, 1886-1973) # [[Dina Vierny]] modeloa, arte-bildumagilea, museo-zuzendaria, erresistentzian ekintzaile (Errumania 1919-Paris 2009) # [[Nina Kandinski]] mezenasa (Errusia 1896- Suitza 1980) # [[Lily Pastré ]] filantropoa (Frantzia 1891-1974) # [[Manuela Beltrán]] heroia (Kolonbia 724-1819) # [[Marina Stepanova]] atleta (Errusia 1950) # [[Linda Keough ]] atleta (EB 1963) # [[Tracy Goddard]] atleta (EB 1969) # [[Silvia Rieger]] atleta (Alemania1970) # [[Katharine Merry]] atleta (EB 1974) # [[Fahrelnissa Zeid]] artista (Turkia 1901-Jordania 1991) # [[María Josefa Jiménez Cisneros]] arkeologoa (Cádiz. 1916-2002) # [[Romina Ressia]] argazkilaria (Argentina, 1981) # [[Emilie Bieber]] argazkilaria (Alemania, 1810-1884) # [[Hildegard Jäckel]] argazkilaria (Alemania, 1903-1974) # [[Alicia Márquez]] aktorea, vedetea (Argentina 1932-2004) # [[Ethel Rojo]] aktorea, vedetea (Argentina, 1937-2012) # [[Delphine Diallo]] argazkilaria # [[Martha Cooper]] argazkilaria (AEB 1943) # [[Lady Pink]] grafitigilea (AEB 1945) # [[Thérèse Le Prat]] argazkilaria (1895-1966) # [[Alice Cherki]] Aljeriako psikoanalista eta idazlea (1936) # [[Carole Thibaut]] Franziako idazle, antzerki zuzendari eta aktorea (1969) # [[Gerty Dambury]] Guadalupeko antzerkigile, nobelagile eta poeta frantsesa (1957) # [[Adele Goldstine]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1920-1964) # [[Marlyn Wescoff Meltzer]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1922-2008) # [[Séraphine Louis ]] margolari autodidakta (Frantzia 1864-1942) # [[Araceli Martínez Esteban]] politikaria (Guadalajara 1974) # [[Natalia Sazanovich]] atleta (Bielorrusia 1973) # [[Jane Flemming]] atleta ( Australia 1965) # [[Ghada Shouaa ]] atleta (Siria 1972) # [[Urszula Włodarczyk]] atleta (Polonia 1965) # [[Eunice Barber]] atleta (Sierra Leona 1974) # [[Natalya Roshchupkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Carmen Sarmiento]] Espainiako 1. emakume guerra korrespontsala (Madril 1944) # [[Elena Projorova]] atleta (Errusia 1978) # [[Karin Specht-Ertl]] atleta (Alemania 1974) # [[Tiia Hautala]] atleta (Finlandia 1972) # [[Süreyya Ayhan]] atleta (Turkia 1978) # [[Hayley Tullett]] atleta (EB 1973) # [[Olga Jegorova]] atleta (Errusia 1972) # [[Bouchra Ghezielle]] atleta (Maroko/Frantzia 19) # [[Janeth Jepkosgei]] atleta (Kenya 1983) # [[Margarita Ponomariova]] atleta (Kazakhstan 1993-Errusia 2021) # [[Olga Nazarova]] atleta (Errusia 1965) # [[Yeveonde Middleton|Yevonde Middleton]] argazkilaria (Erresuma Batua, 1893-1975) # [[Lea Ypi]] filosofo (Albania, 1979) # [[Alicia Márquez]] aktoresa (ARgentina, 1923-2004) # [[Françoise Demulder|Francoise Demulder]] argazkilaria (Frantzia, 1947-2008) # [[Nélida Roca]] vedetea (Buenos Aires, 1929-1999) # [[Catherine Stern]] psikologo, hezitzailea (Alemania-AEB, 1894-1973) # [[Adrienne Clarke]] botanikaria (Australia, 1938) # [[Alba Solís]] abeslaria (Argentina, 1927-2016) # [[Isabel Ellsen]] argazkilaria (Frantzia, 1958-2012) # [[Kate Barry]] argazkilaria (Britainia Handia, 1967-2013) # [[Cécile DeWitt-Morette]] fisikaria, matematikaria (Frantzia, 1922-2017) # [[Coline Serreau]] aktore, zuzendari eta gidoilari frantsesa (1947) # [[Emilia Broomé|Emilia Broome]] politikari liberala, feminista eta bakearen aldeko aktibista (Suedia, 1866-1925) # [[Tassin Hangbè]] Dahomeyko erregina-ordea (Benin, XVIII. mendea) # [[Virginia Norwood]] fisikaria, militarra (AEB, 1927-2023) # [[Renée Gailhoustet|Renee Gailhoustet]] arkitektoa (1929-2023) # [[Julia Lermontova]] kimikaria (Errusia, 1847- 1919) # [[Christine Spengler]] fotokazetaria (Frantzia, 1945) # [[Dickey Chapelle]] argazkilaria (AEB, 1919-1965) # [[Susan Meiselas]] argazkilaria (AEB, 1948) # [[Rafia Zakaria]] feminista musulmana (Pakistan, 1977) # [[Edna Paisano]] matematikaria, soziologoa (AEB, 1948-2014) # [[Josepha Weber]] abeslaria, sopranoa (Alemania, 1758-1819) # [[Aloysia Weber]] opera abeslaria (Alemania 1760-1839) # [[Constanze Mozart]] abeslaria (Alemania, 1762-1842) # [[Sophie Weber]] abeslaria (Alemania, 1763-1846) # [[Cäcilia Weber]] Mozarten amaginerraba (Alemania, 1727-1793) # [[Beatriz Bermúdez de Velasco]] mexikoko konkistatzailea (Espainia, XVI. mendea) # [[Klara Dan von Neumann]] matematikaria (Hungaria, 1911-1963) # [[Anna Murray Vail]] botanikaria (AEB, 1863-1955) # [[Nieves Fariza]] irakaslea,sindikalista (1911-1975) # [[Faten Hamama|Faten Hamana]] aktorea (Egipto, 1931-2015) # [[Fanny Navarro]] aktorea (Argentina, 1920-1971) # [[Zerrenda:Emakume argazkilariak|Emakume argazkilarien zerrenda]] # [[Rose Wilder Lane]] kazetaria, idazlea (AEB 1886-1968) # [[Isabel Paterson]] kazetaria, idazlea, filosofo politikoa (Kanada 1886-AEB 1968) # [[Dilan Yeşilgöz-Zegerius]] politikaria (Turkia,Herbehereak 1967) # [[Gema Igual ]] politikaria ( Santander 1973) # [[Pilar Alegría]] politikaria (Zaragoza 1977) # [[Maria Pinigina]] atleta (Kirgitistan 1958) # [[Olga Brizgina]] atleta (Errusia/Ukraina 1963) # [[Liudmila Dzhigalova]] atleta (Ukraina 1962) # [[Sherri Howard]] atleta (AEB 1962) # [[Denean Howard-Hill]] atleta (AEB 1964) # [[Inga Fischer-Hjalmars]] fisikaria (Suedia, 1918-2008) # [[Waltraut Seitter]] astronomoa (Alemania, 1930-2007) # [[Amina (Zazzauko erregina)]] Zazzauko erregina (Nigeria, 1533-1610) # [[Paulina Urrutia]] aktorea (Txile, 1969) # [[Melissa Gilbert]] aktorea (AEB 1964) # [[Sara Gilbert]] aktorea (AEB 1975) # [[Skye McCole Bartusiak]] aktorea (AEB 1992-2014) # [[Melissa Sue Anderson]] aktorea (AEB 1962) # [[Katy Kurtzman]] aktorea (AEB 1965) # [[Leslie Landon]] aktorea (AEB 1962) # [[Jennifer Landon]] aktorea (AEB 1983) # [[Alison Arngrim]] aktorea (AEB 1962) # [[Charlotte Stewart]] aktorea (AEB 1941) # [[Melissa Francis]] aktorea, kazetaria (AEB 1972) # [[Susan Solomon]] kimikari atmosferikoa (AEB, 1956) # [[Mounia Youssef]] argazkilaria (Libano-Togo, 1988) # [[Felicia Abban]] argazkilaria (Ganna, 1935-2024) # [[Emily Jacir]] artista plastikoa (Palestina, 1970) # [[Sarah Waiswa]] argazkilaria (1980 hamarkada) # [[Gihan Tubbeh]] argazkilaria (Peru, 1984) # [[Isadora Romero]] argazkilaria (Ekuador, 1987) # [[Jane Elizabeth Jones|Jane Elizabeth]] sufragista, abolinionista (AEB, 1813-1886) # [[Aida Muluneh]] argazkilaria eta artista (Etiopia, 1974) # [[Taslima Akhter]] argazkilaria (Bangladesh, 1974) # [[Nezha Alaoui]] enpresaria eta argazkilaria (Maroko, 1982) # [[Ann Oakley]] soziologoa # [[Caroline List]] epailea (AEB-Austria 1964) # [[Idoia Murga Castro]] irakaslea, ikertzailea (Madril 1983) # [[Mónica García Gómez]] mediku, politikaria (Madril 1974) # [[Ana Redondo]] legelaria, politikaria (Valladolid 1966) # [[Lorraine Fenton ]] atleta (Jamaika 1973) # [[Sabine Busch]] atleta (Alemania 1962) # [[Kim Batten]] atleta (AEB 1969) # [[Sandie Richards]] atleta (Jamaika 1968) # [[Elise Cranny]] atleta (AEB 1996) # [[Colleen Quigley ]] atleta (AEB 1992) # [[Marcia Barbosa]] fisikaria (Brasil, 1960) # [[Maria Matos]] aktorea, dramagilea (Lisboa 1886-1952) # [[Ofelia Marques]] margolaria ( Lisboa 1902-1952) # [[Mafalda Mouzinho de Albuquerque]] idazlea (Lisboa 1874-1952) # [[Shalane Flanagan]] atleta (AEB 1981) # [[Linet Masai]] atleta (Kenya 1989) # [[Vivian Cheruiyot]] atletak (Kenya 1983) # [[Sally Kipyego ]] atleta (Kenya 1985) # [[Julia Petxonkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Lashinda Demus]] atleta (AEB 1983 # [[Colleen Farrington]] modeloa, abeslaria (AEB 1936-2015) # [[Edelmira Inés Mórtola]] geologoa (Argentina, 1894-1973) # [[Boushra Yahya Almutawakel|Bousha Yahya]] argazkilaria (Yemen, 1969) # [[Nikab]] # [[Anna Hints]] zinema zuzendaria (Estonia, 1982) # [[Pia Arke]] argazkilaria (Groenlandia, 1958-2007) # [[Nina Byers]] fisikaria (AEB, 1930-2014) # [[Genoveva Dawson]] botanikaria (Argentina, 1918-2012) # [[Astrid Cleve]] botanikaria, kimikaria (Suedia, 1875-1968) # [[Audrey_Richards]] Britaniako antropologa (London, 1899-1984) # [[Anush Babajanyan]] fotokazetaria (Armenia # [[Louise Abel]] argazkilaria (Norvegia, 1841-1907) # [[Carolina Henriette Mac Gillavry]] kimikaria (Holanda, 1904-1993) # [[Hilaria Supa]] indígena, aktibista (Peru 1957) # [[Maria Sumire]] abokatu, politikaria (Peru 1951) # [[Claudia Coari]] politikaria (Peru 1967) # [[Juana Huancahuari]] nekazaria, politikaria (Peru 1969) # [[Yaneth Cajahuanca]] ingeniaria, politikaria (Peru 1971) # [[Nancy Obregon]] politikaria (Peru 1970) # [[Elsa Malpartida]] politikaria (Peru 1961ç-2022) # [[Karibu]] GKE, Fca Pedraza saria 2023 # [[America Valenzuela]] zientzia-kazetaria (Madril 1977) # [[Diane Pernet]] moda blogaria, kritikaria (AEB XX. mendea) # [[Carmen de Icaza]] eleberrigilea eta lider falangista (Madril, 1899-1979) # [[Margarita Abella Caprile|Margarita Abella Caprile]] poeta, kazetaria (Argentina, 1901-1960) # [[Amber Bracken]] fotokazetaria (Kanada, 1984) # [[Marlene Bergamo]] fotokazetaria (Brasil, 1965) # [[Claire Beck Loos]] idazlea eta fotokazetaria (Txekia, 1904-1942) # [[Ruth Asawa]] eskultorea (AEB, 1926-2013) # [[Zofia Kielan-Jaworowska]] paleobiologoa (Polonia, 1925-2015) # [[Brigida Baltar]] argazkilaria (Brasil,1959) # [[Lara Baladi]] argazkilaria (Egipto-libanoar, 1969) # [[Maja Bajević|Maja Bajevi´c]] argazkilaria (Bosnia, 1967) # [[Damaris Cudworth Masham]] idazle, filosofo (Britainia Handia, 1659-1708) # [[Kathleen Kenyon]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1906-1978) # [[Anna Maria Colucci]] argazkilaria (Italia, 1938-2015) # [[Joana Choumali]] argazkilaria (Bolin # [[Fleur Pellerin]] Frantziako politikari eta enpresaburua (1973) # [[Pascale Faublas|Pascale Faubas]] artista (Haiti, 1981) # [[Anabel Colazo]] komikigilea eta ilustratzaile (Eivissa, 1993) # [[Elizabeth Riddle Graves]] fisikaria (AEB, 1916-1972) # [[Mignon Talbot]] paleontologoa (AEB, 1869-1950) # [[Alicia Güemes Fraga]] komikigilea eta ilustrailea (Bartzelona, 1987) # [[Emma Ríos Maneiro]] istoriotxogilea eta komikigilea (Galizia, 1976) # [[Caridad Zazo Cardeña]] geologoa (Toledo, 1945) # [[Caroline Ingalls]] irakaslea, autobiografialaria (AEB 1839-1924) # [[Mary Ingalls]] idazlea (AEB 1865-1924) # [[Carrie Ingalls]] zaintzailea (AEB 1870- 1946) # [[Grace Ingalls]] irakaslea, idazlea (AEB 1877-1941) # [[Ketty Lester]] aktorea, abeslaria (AEB 1934) # [[Hersha Parady]] aktorea (AEB 1945-2023) # [[Bonnie Bartlett]] aktorea (AEB 1929) }} == Hobetuak 2024 == {{zutabeak|kopurua=3| # [[Olatz Agorria]] '''ef--''' txirrindularia (Zornotza 1958) # [[Ane Ibarzabal]] '''ef--''' kazetaria (Durango, 1982) # [[María Jesús Cava ]] '''ef--''' historialaria (Bilbo 1949) # [[Amaia Agirre Gonzalez]] '''----''' medikua, alpinista (Urnieta 1992-Patagonia 2023) # [[Haizea Barcenilla]] '''----''' arte kudeatzailea, ikertzailea (Lezo 1981) # [[Carmen Valero Omedes]] '''efef''' atleta (Teruel 1955-Sabadell 2024) # [[Laura Ingalls Wilder]] '''efef''' idazlea (AEB 1867-1957) # [[Marixa Osés]] '''ef--'''gidoilaria, aktorea (Gasteiz 1969) # [[Micaela Bastidas]] '''efef''' aitzindaria, heroia, martiria (Peruko Erregeorderria 1744-1781)* # [[Chanel Terrero]] '''ef--'''abeslari, dantzari, aktorea (Kuba 1991) # [[Carmen Mijangos]] '''---- ''' kimikaria (Bilbo 1949) # [[Paula Badosa]] '''ef--'''tenislaria (AEB/Katalunia 1997) # [[Pilar Arostegi]] '''efef''' artxibozaina (Gasteiz 1944-2006) # [[Nina Lobkovskaia]] '''ef--'''frankotiratzailea (Errusia 1925) # [[Maite Dono]] '''ef--'''poeta, abeslaria (Gasteiz/Galizia 1969) # [[Garazi Sánchez]] '''ef--'''surflari, zinemagilea (Getxo 1992) # [[Ana Pontón]] '''ef--'''politikaria (Lugo 1977) # [[Maria Gembero-Ustarrotz]] '''ef--'''historialaria, musikologoa (Nafarroa 1959) # [[Adela Bazo]] '''ef--'''margolaria (Nafarroa 1905-Argentina 1984) # [[Mónica Ojeda]] '''ef--'''idazlea (Ekuador 1988) # [[Celia Amoros ]]'''ef--'''filosofoa, idazlea (Valentzia 1944) # [[Carolina Yuste]] '''ef--'''aktorea (Badajoz 1991) # [[Ángeles Caso]] '''ef--'''idazlea (Asturias 1959) # [[Majida Maayouf]] '''ef--'''atleta (Maroko/Araba 1989) # [[Camila Sosa Villada]] '''ef--'''idazlea, aktorea, antzerkigilea (Argentina 1982) # [[Ane Gabarain]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1963) # [[Icíar Bollain]] '''ef--'''film zuzendaria (Madril 1967) # [[Ann Walker]] '''efef''' filantropoa, 2 emakumeren lehen ezkontza (BH, 1803-1854) # [[Ana Rioja]] '''ef--'''idazlea, kazetaria (Tudela 1962) # [[Carmen Laforet]] '''efef''' idazlea (Bartzelona 1921-Madril 2004 19) # [[Iraide Ibarretxe]] '''ef--'''hizkuntzalaria (Bilbo 1972) # [[María Luisa Elio]] '''efef''' idazlea, aktorea (Iruñea 1926-Mexiko 2009) # [[Iris Apfel]] '''efef''' barne-diseinatzailea ( AEB 1921-2024) # [[Helena Taberna]] '''----''' film zuzendaria (Nafarroa 19..?) # [[Ana Blanco]] '''ef--''' tb aurkezlea (Bilbo 1960) # [[Maria Lejarraga]] '''efef''' idazlea (Errioxa 1874-Argentina 1974) # [[Isabel Alba Rico]] '''ef--''' idazlea, gidoilaria ( Madril 1959) # [[Sigourney Weaver]] '''ef--'''aktorea (AEB 1949) # [[Virginia Berasategi]] '''ef--'''triatloilaria (Bilbo 1975) # [[Aia Kruse]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1994) # [[Jutta Kleinschmidt ]] '''ef--'''rally-pilotua (Alemania 1962) # [[Clara Bilbao]] '''ef--'''jantzi-deseinatzailea, film zuzendaria (Bilbo 1971) # [[Martina Gorostitza]]'''--ef'''inprimatzailea, enpresaburua (Gasteiz 1790-1862) # [[Silvia Tortosa]] '''efef''' aktore, tb aurkezle (Bartzelona 1947-2024) # [[Sacagawea]] –ef indigena, interpretea, esploratzailea (AEB 1788-1812) # [[Ángela Ruiz Robles]] '''efef''' asmatzailea (Leon 1895-Ferrol 1975) # [[Carmen Maura]] '''ef--''' aktorea (Madril 1945) # [[Chelsi Smith]] ''ef--'' Miss Unibertso 1995 (AEB 1973-2018) # [[Lara Dutta]] ''ef--'' Miss Unibertso 2000 (India 1978) # [[Zuleyka Rivera]] ''ef--'' enpresaburua, Miss Unibertso 2006 (Puerto Rico 1987) # [[Dayana Mendoza]] ''ef--'' Miss Unibertso 2008 (Venezuela 1986) # [[Stefanía Fernández]] ''ef--'' kazetaria, Miss Unibertso 2009 (Venezuela 1990) # [[Ximena Navarrete]] ''ef--'' Miss Unibertso 2010 (Mexiko 1988) # [[Leila Lopes]] ''ef--'' Miss Unibertson 2011 (Angola 1986) # [[Teresa Castro]] ''ef--'' ilustratzailea (Donostia 1968) # [[Wilma Rudolph]] ''efef'' atleta (AEB 1940-1994) # [[Tara Lipinski]] ''ef--'' patinatzailea, aktorea, kirol esataria (AEB 1982) # [[Isabel Lizarraga]] ''ef--'' ikertzailea, idazlea (Nafarroa 1958) # [[Jessica Watson]] ''ef--'' nabigatzailea (Australia 1993) # [[Tamara Karsavina]] '''efef''' dantzaria (Errusia 1885-1978) # [[Cate Blanchett]] '''ef--''' aktorea (Australia 1969) # [[Sojourner Truth]] '''--ef''' esklabu abolizionista (AEB 1797-1883) # [[Serena Williams]] '''ef--''' tenislaria (AEB 1981) # [[Mary Harris]] '''efef''' amama astintzailea (Irlanda 1837-AEB 1930) # [[Claudia Sheinbaum]] ef-- Mexikoko 1.emakume presidentea (Mexiko 1962) # [[Naomi Campbell]] ef-- modeloa (EB 1970) # [[Rosa María Sardà]] efef aktorea (Bartzelona 1941-2020) # [[Milagros Rubio]] ef-- politikaria, poeta (Tutera 1952) # [[Usoa Ostolaza]] ef-- txirrindularia (Zarautz 1998) # [[Naomie Harris]] ef-- aktorea (EB 1976) # [[Nerea Barros]] ef-- aktorea, zuzendaria (Coruña 1981) # [[Nerea Pagaldai]] ef-- biologoa (Arrasate 1993) # [[Ekhiñe Atorrasagasti]] ---- kazetaria (Gipuzkoa 1982) # [[Danae Boronat]] ef-- kirol kazetaria (Tarragona 1985) # [[Idoia Montón]] ef-- margolaria (Donostia 1969) # [[Lella Lombardi]] efef 1 Formulako gidaria (Italia 1941-1992) # [[Alma Mahler]] efef musikagilea (Austria 1879-AEB 1964) # [[Nadia Erostarbe]] ef-- surflaria (Zarautz 2000) # [[Teresa Forcades]] ef-- moja aktibista, medikua, politikaria (Bartzelona 1966) # [[Luisa Roldán]] efef eskultorea (Sevilla 1652-Madril 1706) # [[Rakel Mateo]] ef-- triatleta paralinpikoa (Mungia 1975) # [[María Teresa Castells]] –ef liburu saltzailea (Busturia 1935- Donostia 2017) # [[Arantxa Lazkano]] zinema-zuzendaria (Zarautz, 1949) # [[Emakume Abertzale Batza]] # [[Elena Irureta]] ef-- aktorea (Zumaia 1955) # [[Sara Alonso Martinez]] ef-- iraupen lasterkaria (Donostia 1999) # [[Kate Sheppard]] efef sufragista (EB 1847-Zeelanda Berria 1934) # [[Amaia Uribe]] ef-- kazetaria, bertsolaria (Forua 19) # [[Amaia Lizarralde]] ef-- aktorea (Donostia 19) # [[Jessika Ponchet]] ef-- tenislaria (Baiona 1996) # [[Miriam Bravo]] ef-- lasterkaria (Deba/Errioxa 1974) # [[Kate Spade]] efef diseinatzailea (AEB 1962-2018) # [[Sylvia Fedoruk]] efef fisikaria (Kanada 1927-2012) # [[Agnès Souret]] efef modeloa, dantzaria, aktorea (Lapurdi 1902-1928) # [[Valeria Ros]] ef-- aurkezlea, umoregilea (Bizkaia 1986) # [[Lorea Ibarra]] ef-- aktorea (Gipuzkoa 2002) # [[Aránzazu Calleja]] e--- musikagilea (Bilbo 1977) # [[Ana Laura Alaez]] e--- artista, eskultorea (Bilbo 1964) # [[Han Kang]] ef-- idazlea (Hego Korea 1970) # [[Annie Leibovitz]] ef-- argazkilaria (AEB 1949) # [[Arene Altonaga]] ef-- fubolaria (Leioa 1993) # [[Puy Oria]] zinemagilea (Nafarroa, 1962) # [[Régine Crespin ]] efef sopranoa (Frantzia 1927-2007) # [[Pilar García]] ef-- margolaria (Nafarroa 1942) # [[Inmaculada Pereiro]] ef-- triatleta (Bilbo 1972) # [[Agnès Varda]] efef argazkilaria, film zuzendaria (Frantzia 1928-2019) # [[Eukene Lacarra]]efef literatura-kritikaria (Lizarra 1944-? 2023) # [[Irati Osa]] ef-- piraguista (Zumaia 1997 # [[Benita Ganuza]]e-ef politikaria (Donostia 1930-1985) # [[Maite Luisa Goikoetxea]] kazetaia (Nafarroa 1946-Bartzelona 1994) # [[Isabel-Clara Simó]] idazlea, filosofoa (Alacant 1943-Bartzelona 2020) # [[Artemisia Gentileschi]] margolaria (Italia 1593- 1656) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Ugartemendia Zubeldia]] efef '''SORTUA''' zinegotzi ohia, ekintzailea (Andoain, 1978-Donostia, 2023) # [[Alazne Intxauspe]] ef-- '''SORTUA''' nekazaria (Andoain, 1984) # [[Esther Vital]] ---- '''SORTUA''' psikologoa, artista eta zinemazuzendaria (Artaxoa, 1983) # [[Gema López Las Heras]] ef-- '''SORTUA''' itzultzailea (Azkoitia, 1989) # [[Intza Olabarria]] ef-- '''SORTUA''' geologoa, artisaua (Elorrio 1994) # [[Josune Escota Bisbal]] ---- '''SORTUA''' abokatua, politikaria (Durango, 1970) # [[Maider del Río Larramendi]] eff--'''SORTUA''' psikologoa (Elorrio 1971) # [[Adela Khanum]] lider kurdua (?- 1924) # [[Ain Yoon]] pianojolea (Hego Korea 1996) # [[Aisha Yesufu]] aktibista (Nigeria 1973) # [[Alice Colonieu]] artista (Frantzia, 1924-2010) # [[Alice Constance Austin]] arkitektoa (AEB, 1862-1955) # [[Alicia García-Salcedo González]] 1935ean Asturiasen jardun zuen 1. emakume abokatua (1903-2003) # [[Alicia Herrera Rivera]] abokatu erbesteratua (Txile 1928-2013) # [[Amanishajeto]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Amélie Beaury-Saurel]] margolaria (Bartzelona, 1848-Paris, 1924) # [[Ana Mayayo Salvo]] maistra (Buenos Aires, 1880-Zaragoza, 1968) # [[Ana Vidovic ]] gitarra jolea (Kroazia/AEB 1980) # [[Anastassia Virsaladze]] piano jolea, irakaslea (Errusia 883-1952) # [[Andrea López Chao]] maistra (Mondoñedo, XIX-XX) # [[Ángela Cerrillos Valledor]] abokatu ekintzailea (?, XX. mendea) # [[Ángela Contreras]] aktorea (Txile 1971) # [[Angela Hewitt]] piano jolea (Kanada 1958) # [[Angie Turner King]] kimikaria, matematikaria (AEB, 1905-2004) # [[Anita-Pearl Ankor]] margolaria eta muralista (Ghana) # [[Anja Niedringhaus|Anja Niedringahaus]] fotokazetaria (Alemania, 1965-Afganistan, 2014) # [[Anna Bunina]] olerkaria (Errusia, 1874-1829) # [[Anna Hirzel-Langenhan]] piano-jolea, irakaslea (Suitza 1874-1951) # [[Anna Jesipova]] piano jolea (Errusia 1851-1914) # [[Anna Palm de Rosa]] margolaria (Suedia, 1859-1924) # [[Antonia Gutiérrez Bueno]] idazlea, itzultzailea. Madrilgo Libututegian 1 emakume baimendua (Madril 1781-1874) # [[Argentina Santos]] abeslaria (Portugal,1924-2019) # [[Beatriz Barral]] artista ( Madril 1978) # [[Beatriz Maggi]] idazlea (Kuba, 1924-2017) # [[Bertha Valerius]] argazkilaria, pintorea (Suedia 1824-1895) # [[Bianca Maria Piccinino|Bianca Maria Piccinio]] kazetaria, idazlea (Italia, 1924) # [[Blanca Riestra]] idazlea (Coruña 1970) # [[Brenda Helser|Brenda Elser]] igerilaria (EEBB, 1924) # [[Carla Cerati]] argazkilaria eta idazlea (Italia, Bergamo, 1926, Milan, 2016) # [[Carmen López-Cortón|Carmen López Cortón]] maistra (Galizia, 1866-Madril, 1938) # [[Caroline Quarlls]] esklaboa, askapena lortzeko lurpeko trenbidea erabiliz Wisconsinetik Kanadara bidaiatutako lehen pertsona (AEB 1824- Kanada 1892) # [[Catherine Chamié]] kimikaria (Frantzia, 1888-1950) # [[Catherine Tolson]] erizaina, sufragista, aktibista (EB 1890- Errusia 1924) # [[Cecilia Berdichevski]] programatzailea, informatikan aitzindaria (Polonia 1925- Argentina 2010) # [[Cheryl Diaz Meyer]] fotokazetari independientea (EE.BB. 1968) # [[Chikage Awashima]] aktorea (Japonia, 1924-2012) # [[Chloe Clark Willson]] aitzindaria, irakaslea (AEB 1818-1874) # [[Christine_Ladd-Franklin]] matematikaria (AEB, 1847-1930) # [[Cicely Popplewell]] software ingeniaria (Erresuma Batua 1920-1995) # [[Clara Belle Williams]] maistra, 1. afroamerikar lizentziatua Mexiko Berrian (AEB 1885-1994) # [[Clara Obligado]] idazlea (Argentina/Espainia 1950) # [[Claudine Hermann]] fisikaria (Frantzia, 1945-2021) # [[Cristina Alberdi]] abokatua (Sevilla 1946) # [[Cristina Cerrada]] idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Fallarás]] kazetaria, idazlea, ekintzailea ( Zaragoza 1968) # [[Daria Diachenko]] partisanoa (Sobietar Batasuna, 1924-1944) # [[Diana Agrest]] arkitektoa (Argentina, 1945) # [[Dolores Gray]] aktorea (EE.BB.1924-2002) # [[Dolores Martí de Detrell]] maistra eta idazlea (Bartzelona, ? - 1880) # [[Dora Hitz]] margolaria (Alemania, 1856-1924) # [[Dorothy Maharam]] matematikaria (AEB, 1917-2014) # [[Dorothy Pitman Hughes]] feminista, aktibista (Georgia, 1928-Florida, 2022) # [[Edith Gertrude Schwartz]] botanikaria (AEB, 1877-1971) # [[Elena O'Callaghan Duch]] pedagogoa, idazlea (Bartzelona 1955) # [[Elisa Acuña]] Mexikoko irakasle eta kazetari anarkista (1887-1946) # [[Elisa Maria Reyes Vargas]] maistra (Jaen, 1983) # [[Elise Hall]] musikaria (EE.BB, 1853-1924) # [[Elisso Virssaladze]] piano jolea (Georgia 1942) # [[Elizabeth Cabot Agassiz]] hezitzaile, naturalista (AEB, 1822-1907) # [[Elspeth Beard]] arkitekto eta motorzalea (Erresuma Batua, 1959) # [[Émilienne Malfatto]] idazlea eta fotokazetaria (Frantzia, 1989) # [[Emma Calderón y de Gálvez|Emma Calderon y de Galvez]] kazetaria, maistra eta idazlea (Cádiz, XIX. mendea) # [[Emma Gramatica]] aktorea (Italia, 1874-1965) # [[Erzesbet Gulyás Köteles|Erzsébet Gulyás Köteles]] gimnasta (Hungaria, 1924-2019) # [[Esther García Llovet]] idazlea, itzultzailea ( Malaga 1963) # [[Ethel Houston]] abokatua, kriptologoa (Albacete/Eskozia 1924-2017) # [[Eulalia Vicenti]] kazetaria, emakumeen eskubideen aldeko politikaria (Madril 1884 - Porto 1979) # [[Eva Díaz Riobello]] idazlea (Asturias 1980) # [[Eva May]] zinema aktorea (Austria, 1902-1924) # [[Fannie Bloomfield Zeisler]] piano jolea (Austria 1863-AEB 1927) # [[Fanny Tur Riera ]] historialaria, politikaria ( Eivissa 1961) # [[Farzana Wahidy]] Fotokazetaria (Agfanistan, 1997) # [[Fatima Shbair]] fotokazetaria (Palestina, 1997) # [[Felisa Núñez Cubero]] fisikaria , kimikaria (Valladolid 1924- Madril 2017) # [[Fifi Mukuna]] karikaturagilea (Kongo,) # [[Florynce Kennedy|Glorynce Kennedy]] feminista, ekintzailea (EE.BB.1916-2000) # [[Francisca de Braganza]] aristokrata (Brasil, 1824-1898) # [[Françoise Adnet|Francoise Adnet]] margolaria (Paris, 1924-2014) # [[Françoise Blomme]] arkitektoa (Belgika, 1933) # [[Galina Kmit]] argazkilaria (Errusia, 1921-2019) # [[Geraldine Doyle]] modeloa, metaleko langilea (EE.BB.1924-2010) # [[Gina Pellon|Gina Pellón]] artista (Kuba, 1926-Frantzia, 1914) # [[Gloria Sanchez]] idazlea eta maistra (Villagarcia de Arosa, 1958) # [[Guadalupe Rivera Marín]] politikaria (Mexiko 1924-2023) # [[Hannah Marie Wormington]] arkeologoa (AEB, 1914-1994) # [[Hannie Lips]] telebista aurkezlea (Herbehereak, 1924-2012) # [[Hazel Brooks]] aktorea (EE.BB. 1924-2002) # [[Hazel Brooks]] aktorea (Hegoafrika, 1924-EEBB 2002) # [[Heidi Levine]] fotokazetaria (AEB, 1987) # [[Hengameh Golestan]] argazkilari konprometitua (Iran, 1952) # [[Henrietta Muir Edwards]] feminista, ekintzailea (Kanada, 1849-1931) # [[Isabelle Vengerova]] pialo jolea, irakaslea (Errusia 1877-1956) # [[JoAnn H. Morgan]] ingeniari aeroespaziala (AEB, 1940) # [[Johanne Cathrine Krebs]] margolaria (Danimarka, 1848-1924) # [[Joy Page|Joe Page]] aktorea (EE.BB, 1924-2008) # [[Julia Slingo]] meteorologoa (Erresuma Batua, 1950) # [[Julie de Graag]] margolaria (Herbehereak, 1877-1924) # [[Julie Wilhelmine Hagen-Schwarz|Julie Wilhelmine]] margolaria (Estonia, 1824-1902) # [[Justyna Mielnikiewicz]] fotokazetaria (Polonia, 1973) # [[Karen Margrete Harup]] igerilaria (Danimarka, 1924-2009) # [[Kate Gleason]] ingeniaria (AEB, 1865-1933) # [[Kuhne Beveridge]] eskultorea, aktorea (AEB 1874-XX. mendea) # [[La Perla de Cádiz]] flamenko kantaria (Cádiz 1924-1975) # [[Lallie Charles]] argazkilaria (Irlanda,1869-1919) # [[Laurence Geai]] Fotokazetaria (Frantzia, 1984) # [[Lillian Elliott]] aktorea (Kanada, 1814-1959) # [[Lourdes Vega]] zientzialaria (Badajoz 1965) # [[Lula Romero]] musikagilea (Palma Mallorcakoa, 1976) # [[Lys Assia]] abeslaria (Suitza 1924-2018) # [[Mabel Allington Royds]] artista (EB 1874-941) # [[Małgorzata Malicka|Malgorzata Malicka]] fotokazetaria, idazlea, poeta (Varsovia, 1959) # [[Manizha Wafeq ]] ekonomialaria, ekintzailea (Afganistan,?) # [[Manuela Villa]] kutur kudeatzailea, politikaria (Madril 1976) # [[Mar Villaespesa]] kultur kudeatzailea, arte kritikaria (Almeria 1953) # [[Marga López]] aktorea (Mexiko, 1924-2005) # [[Margaret Boden]] ikerketa-irakaslea (Erresuma Batua, 1936) # [[Margaret Yorke]] idazlea (Irlanda, 1924-2012) # [[Margarita de Mayo Izarra]] idazlea, kazetaria eta maistra (Toledo, 1889-Madril,1969) # [[Marguerite Long]] musikaria eta pedagogoa (Frantzia, 1874-1966) # [[Marguerite Vogt]] birologoa, biologoa (Alemania 1913-AEB 2007) # [[Maria Auböck]] arkitektoa (Viena, 1951) # [[María del Mar Terrones Villanueva|Maria del Mar Terrores Villanueva]] maistra, medikua eta kazetaria (Granada, 1892-1980) # [[María Durán Febrer]] emakumeen eskubideetan espezializatutako legelari feminista (Mallorca 1953) # [[María Emilia Casas]] legelaria, Konstituzio Auzitegiko 1. emakume presidentea (León 1950) # [[Maria Golubnitxaia|Maria Golubnichaya]] atleta (Errusia 1924-2015) # [[Maria Jose Marques da Silva]] artikektoa (Porto, 1914-1996) # [[Maria Lainá]] poeta (Grezia, 1947-1923) # [[María Luz Navarro Mayor|Maria Luz Navarro Mayor]] maistra (Soria, 1918-Madril, 2014) # [[Maria Sander]] atleta (Alemania, 1924-1999) # [[Maria Vos]] margolaria (Amsterdan, 1824-1906) # [[María Zaragoza]] idazlea (Madril 1982) # [[Maria_Walanda_Maramis]] Indonesiako "heroi nazionala" (Kema, Iparraldeko Minahasa 1872 - 1924) # [[Marianne Werner]] atleta (Alemania, 1924-2023) # [[Marie Dorigny]] fotokazetaria (Frantzia, 1959) # [[Marie Gutheil-Schoder]] opera sopranoa (Alemania, 1874-1935) # [[Marina Berti|Martina Berti]] (Londres, 1924-Italia, 2002) # [[Marina Perezagua]] idazlea (Sevilla 1979) # [[Mariya Yúdina]] piano jolea (Errusia 1899-1970) # [[Marjorie Boulton|Majorie Boulton]] idazlea, poeta (Erresuma Batua, 1924-1977) # [[Marlena Fejzo]] genetista (AEB, 1968) # [[Marta Verde]] artista (Pontevedra 1985) # [[Marthe Vogt]] neurozientzialaria (Berlin 1903-AEB 2003) # [[Martina Bacigalupo]] fotokazetaria (Italia, 1978) # [[Mary Ann Bevan]] erizaina (EB 1874-1933) # [[Mary Berg]] Varsoviako getto judutik bizitik irtendakoa (Polonia 1924-2013) # [[Mary Carr]] aktorea (EE.BB, 1874-1973) # [[Mary Gardiner Horsford]] poeta (AEB 1818-1874) # [[Mary Helen Wright Greuter]] astronomo, historialaria (AEB, 1914-1997) # [[Mary Katharine Brandegee]] botanikaria (AEB 1844-1920) # [[Mary Lee Woods]] matematikaria, programatzailea (Erresuma Batua, 1924-2017) # [[Maryse Goudreau]] argazkilaria (Kanada, 1980) # [[Marzieh]] abeslaria (Teheran, 1924-Paris, 2010) # [[Maxine Singer|Maxime Singer]] biologoa (New York, 1931) # [[Mercedes Cebrián]] idazlea, itzultzailea (Madril 1971) # [[Mercedes Vieito]] kazetaria eta maistra (Kuba, 1887-1960) # [[Meri Torras]] filologoa, saiakeragilea, ikertzailea (Bartzelona 1968) # [[Minda Ramm]] idazlea (Norvegia, 1859-1924) # [[Montserrat Pujol Vilarnau]] maistra eta pedagogoa (Galizia, 1941) # [[Nahirqo]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Nahla El Fatiha Naili]] eskultorea (Aljeria, 1986) # [[Nana Akua Oppong Birmech]] arkitektoa (Ghana, 1980ko hamarkada) # [[Naomi Shihab Nye]] poeta, idazlea (AEB-Palestina, 1952) # [[Natalia Gutman]] piano jolea (Errusia 11877-1952) # [[Natalia Pozniakovskaia]] piano jola, irakaslea (Errusia 1889-1981) # [[Nathalie de Vries]] arkitektoa, hirigilea, irakaslea (Herbehereak 1965) # [[Neda Razavipour]] artista (Iran, 1969) # [[Oby Ezekwesili]] ekonomia politikan aditua (Nigeria 1963) # [[Olga Gyarmati]] atleta (Hungaria, 1924-2013) # [[Olga Kalantarova]] piano jolea, irakaslea (Errusia 1877-1952) # [[Paloma Pedrero]] dramagilea, irakaslea (Madril 1957) # [[Paula Lapido]] idazlea (Madril 1975) # [[Paulete Furacão|Paulete Furacao]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (Salvador, 1964) # [[Paulette Nardal]] Martinikako kazetari, idazle eta feminista frantziarra (Frantzia1896-1985) # [[Pauline Chaponnière-Chaix]] erizain, sufragista, (Suitza, 1850-1934) # [[Priscilla Pointer]] aktorea (EE.BB, 1924) # [[Ragna Nielsen]] politikaria (Norvegia, 1845-1924) # [[Raquel Lanseros]] poeta, itzultzailea (Cádiz 1973) # [[Rebeca Guber]] matematikaria, informatikaren aitzindaria (Argentina 1926-2020) # [[Renée Lafont]] itzultzaile, fotokazetaria (Frantzia, 1876-Kordoba, 1936, gerran eraila) # [[Rita Martin]] argazkilaria (Irlanda, 1958) # [[Robin Canup]] astrofisikaria (AEB, 1968) # [[Rosa Cursach]] filosofoa, teologoa, politikari ekintzailea (Mallorca 1967) # [[Rosa Smester]] maistra, idazlea (Dominikar Errepublika 1874-1945) # [[Rosalind Tanner]] matematikaria (Erresuma Batua, 1900-1992) # [[Rosalyn Tureck]] piano jolea (AEB 1914-2003) # [[Ruth Robertson]] fotokazetaria eta esploratzailea (EE.BB, 1905-1998) # [[Sandra Vilardy]] biologoa, politikaria, ekintzaile ekologista (Kolonbia 1977) # [[Sara Rietti]] Argentinako 1. emakume kimikari nuklearra (1930-2017) # [[Selene Mahri ]] modeloa (Finlandia 1924- AEB 2020) # [[Shanakdakhete]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Sharon Isbin]] gitarra jolea (AEB 1980) # [[Shirin Neshat]] artista, film-zuzendaria (Iran, 1957) # [[Silvana Estrada]] mexikar musikagilea (Veracruz, 1997) # [[Silvia Vidal]] eskalatzailea (Bartzelona, 1970) # [[Sofía Rhei]] idazle, poeta (Madril 1978) # [[Solmaz Daryani]] fotokazetaria (Iran, 1989) # [[Soltan Achilova]] fotokazetaria (Turkemistan, 1950?) # [[Sophie Menter]] piano jolea, musikagilea, irakaslea (Errusia 1846-1918) # [[Souzana Antonakáki]] arkitektoa (Grezia, 1935-2020) # [[Stephanie Sinclair]] fotokazetaria (AEB, 1973) # [[Sue_Hendrickson]] paleontologoa (AEB, 1949) # [[Susana Vallejo]] fikzio-idazlea ( Madril 1968) # [[Susanna Amatuni]] musikologoa (Armenia, 1924-2010) # [[Tara Westover]] historialaria, idazlea (AEB 1986) # [[Tatiana Nikolayeva]] piano jolea, musikagilea (Errusia 1993) # [[Tatiana Warsher]] arkeologoa (Errusia 1880- Erroma 1960) # [[Teresa Carreño]] piano jolea, musikagilea (Venezuela 1853-AEB 1917) # [[Teresa Peramato Martín]] legelaria, herri-salataria (Salamanca 1962) # [[Teresa Solà i Vilà|Teresa Solà i Vila]] maistra (Katalunia, 1886-1979) # [[Themis Emakume Juristen Elkartea]] 1987ko GKEa: abokatu, prokuradore, epaile, magistratu eta legelariak # [[Valentina Babor]] piano jotzailea (Alemania 1989) # [[Vanessa Montfort]] idazlea, dramagilea (Bartzelona 1975) # [[Vithika Yadav]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (India 1980) # [[Widad Hamdi]] aktorea (Egipto 1924-1994) # [[Xuefei Yang]] gitarra jolea (Pekin 1977) # [[Yolanda Morató]] irakaslea, itzultzailea (Huelva 1976) # [[Zahra Kazemi]] argazkilari eraila (Iran, 1948-2003) # [[Zohra Bensemra]] argazkilaria (Aljeria, 1968) # [[Zona Gale]] idazlea (EE.BB., 1874-1938) # [[Zulfiya]] poeta (Uzbekistan 115) }} ==='''Berriak 2023''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Olaso]] ef-- '''SORTUA''' film zuzendaria, ekintzailea (Durango 1996) # [[Amets Ormaetxea Ezpeleta]] ---- '''SORTUA''' barne diseinatzailea eta musikaria (Arrasate, 1997) # [[Ane Lindane]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta umoregilea (Barakaldo, 1988) # [[Araks Sahakyan]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea eta artista (Armenia, 1990) # [[Ebru Baybara Demir]] ---- '''SORTUA''' sukaldaria (Turkia, 1976) # [[Elisabeth Luengo]] ---- '''SORTUA''' bide-ingeniaria, arkularia (Durango 1992) # [[Eneritz Aranburu]] ef-- '''SORTUA''' abeslaria, panderojolea (Mallabia, 1980) # [[Idoia Telleria Maritxalar]] ---- '''SORTUA''' argazkilaria (Lasarte-Oria, 1977) # [[Ihitz Iriart Casenave]] ---- '''SORTUA''' abeslaria, gidoilaria (Aloze) # [[Ione Zuluaga Muxika]] ---- '''SORTUA''' historialari eta ikertzailea (Azkoitia, 1995) # [[Itziar Irakulis Loitxate]] ---- '''SORTUA''' zientzialaria (Zornotza, 1996) # [[Itziar Leemans]] ---- '''SORTUA''' euskal zinemagilea (Donibane Lohitzun, 1983) # [[Jaione Arregi Urizar]] ---- '''SORTUA''' itzultzaile, interpretea (Barakaldo/Zaldibar, 1976) # [[Jasone Mendizabal Altuna]] ---- '''SORTUA''' topaguneko zuzendaria (Arrasate, 1968) # [[Josebe Blanco]] ---- '''SORTUA''' artzaina, gaztagilea eta idazlea (Galizia, 1973) # [[June Baonza Pagaldai]] ef-- '''SORTUA''' diseinatzaile grafikoa (Durango, 1979) # [[Koro Zumalabe Goenaga]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea (Donostia, 1947) # [[Maria Uriarte Artamendi]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, kontalaria (Elorrio 1966) # [[Maryse Cachenaut]] ---- '''SORTUA''' laboraria (Itsasu, 1971) # [[Morgan Ody]] ---- '''SORTUA''' baratzezaina (Frantzia, 1979) # [[Nati Bilbao Onaindia]] efef '''SORTUA''' pandejolea, tabernaria, sukaldaria (Durango, 1929-2023) # [[Rosa Moro]] ---- '''SORTUA''' idazlea eta kazetaria (Salamanca, 1969) # [[Seberi Mardaras]] ef--'''SORTUA''' andereño ohia (Mungia, 1932) # [[Silvia Bonoli]] ---- '''SORTUA''' astrofisikaria eta ikertzailea (Bolonia, 1979) # [[Aída Doninelli]] sopranoa (Guatemala, 1898-1996) # [[Aitziber López Cortajarena ]] irakaslea, ikertzailea (Bilbo 1974) # [[Alejandra Flores]] sopranoa (Guatemala, 1986) # [[Alexandra Sophia Handal]] artista, zinemagilea eta entsegugilea ('''Palestina''', 1975) # [[Alice Catherine Evans]] mikrobiologoa (AEB, 1881-1975) # [[Alice Eastwood]] botanikaria (Kanada 1859- AEB 1953) # [[Almudena Alonso-Herrero]] astrofisikaria, ikertzailea (Madril, 1968) # [[Amparo Alvajar]] idazlea, itzultzailea (Coruña, 1916-Moncano, 1998) # [[Amparo Amorós]] poeta, saiakeragilea ( Valentzia 1950) # [[Ana Alcolea]] irakaslea, idazlea (Zaragoza 1962) # [[Ana de Valle]] poeta (Asturias 1900-Belgika 1984) # [[Ana Maria Cetto]] fisikaria (Mexiko, 1946) # [[Ana Pomares Martínez]] idazlea (Alacant, 1991) # [[Ángeles Blanco]] kazetaria (Badajoz 1972) # [[Angelina Acuña]] poeta, idazlea (Guatemala, 1905-2006) # [[Aniela Wolberg]] (Polonia, 1907-Varsovia, 1937) # [[Anna Verouli]] xabalina jaurtitzailea (Grezia 1956) # [[Armita Geravanden heriotza]] emakume kurdua, eraila (Teheran, 2006-2023) # [[Augusta La Torre]] iraultzailea (Peru, 1946) # [[Aurora Luque]] poeta, itzultzaile. (Almeria, 1962) # [[Bea Uusma]] idazlea, ikustratzailea eta medikua (Suedia, 1966) # [[Beata Peters]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Beate Koch]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Beatriz Pichi Malen]] abeslari maputxea (Buenos Aires, 1953) # [[Berta Castañé]] modeloa, aktorea (Bartzelona 2002) # [[Bessie Pease Gutmann]] artista, ilustratzailea (AEB 1876-1960) # [[Betsabé Espinal]] aktibista (Kolonbia, 1896-1932) # [[Camila Loboguerrero]] zinema-zuzendaria (kolonbia, 1941) # [[Camille Aumont Carnel]] feminista, idazlea, blogaria (Niger, 1996) # [[Camille Lellouche]] abeslaria, youtuberra (Paris, 1965) # [[Carmen Pujals ]] botanikaria, ikertzailea (Argentina 1916-2003) # [[Carmen Soler]] poeta, komunista, irakasle (Paraguai, 1924-1985) # [[Casta Álvarez]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Aljeria 1786-Zaragoza 1846) # [[Caty Juan de Corral]] idazlea, margolaria ( Palma 1926-2014) # [[Cecilia Magni]] Pinochet-en aurkako iraultzailea (Txile, 1956-1988) # [[Celia de Molina]] aktorea, gidoilaria (Jaen 1983) # [[Chus Pato]] idazlea (Ourense 1955) # [[Claudia Losch]] atleta, pisu jaurtitzailea (Alemania 1960) # [[Claudia Sagastizabal]] matematikaria (ARgentina...?) # [[Concepción Ramírez]] indigena, ekintzailea (Guatemala, 1942-2021) # [[Concha Lagos]] poeta (Kordona 1907-Madril 2007) # [[Conchita Cintrón]] burtzikaria, toreatzailea, aitzindaria (Txile 1922- Portugal 2009) # [[Cristina Andreu Cuevas]] film zuzendaria (Casablanca 1960) # [[Cristina Fernández Cubas]] idazlea, kazetaria ( Bartzelona 1945) # [[Cristina Sánchez]] toreatzailea (Madril 1972) # [[Débora Arango]] artista politikoa (Kolonbia 1907-2005) # [[Dima Khatib]] Kazetaria, poeta, blogaria (Siria, 1971) # [[Dionisia García]] idazlea (Albacete 1929) # [[Dolores Franco Manera]] irakaslea, idazlea, itzultzailea (Madril 1912-1977) # [[Dulcinea Bellido]] jostuna, politikaria (Badajoz 1936-Madril 2001) # [[Elena Iparragirre]] iraultzailea (Peru, 1947) # [[Elena Martín Vivaldi]] poeta, idazlea, liburuzaina (Granada 1907-1998) # [[Elena Martínez Fontes]] biologoa, ikertzailea (Argentina 1912-1987) # [[Elisa Bachofen]] ingeniaria, aktibista (Argentina 1891-1976) # [[Eliška Junková]] auto-gidaria (Austria-Hungaria 1900-Txekoslovakia 1994) # [[Elvira López ]] aktorea (Txile 1966) # [[Esperança Camps Barber]] kazetaria, idazlea, politikaria (Menorca 1964) # [[Ethelwynn Trewavas]] iktiologoa, zientzialaria (Erresuma Batua, 1900-1993) # [[Fanny Rubio]] idazlea, ikertzailea (Jaen 1949) # [[Fatima Whitbread]] xabalina jaurtitzailea (Erresuma Batua 1961) # [[Felicia Țilea-Moldovan]] xabalina jaurtitzailea (Errumania 1967) # [[Gracia Morales]] antzerkigilea, poeta (Granada 1973) # [[Graciela Rodo Boulanger]] artista (Bolivia, 1935) # [[Guadalupe Muñoz Sampedro]] aktorea, enpresaburua (Madril 1896-1975) # [[Gudrun Ensslin]] irakaslea, emakumeen aldeko ekintzailea, iraultzailea (Alemania 1940-1977) # [[Hale Asaf]] margolaria (Turkia, 1906- Paris, 1938) # [[Haneen Zoabi]] '''palestinar-israeldar''' politikaria (Israel 1969) # [[Helena González Fernández]] irakaslea, ikertzailea (Pontevedra 1967) # [[Heli Rantanen]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1970) # [[Hind Shoufani]] poeta eta film zuzendari '''palestinarra''' (Libano, 1978) # [[Huzama Habayeb]] idazlea ('''Palestina,''' 1965) # [[Iraida Noriega]] abeslaria (Mexiko Hiria, 1971) # [[Irene Bernasconi]] biologoa, ikertzailea, aitzindaria (Argentina 1896-1989) # [[Iris Cochón]] itzultzailea, literatura kritikaria (Galizia 1968) # [[Irmgard Möller]] aktibista politikoa (Alemania 1947) # [[Isabel de Ocampo]] zinegilea, gidoilaria (Salamanca 1970) # [[Isabel Echarri]] euskal artista (Bera, 1929-Formentera, 2022) # [[Isabel Ruiz Lara]] kazetaria (Espainia, XX. mendea) # [[Isabel Ruiz Ruiz]] artista (Guatemala, 1945-2019) # [[Isabel Vilallonga]] politikaria (Badajoz 1949) # [[Jackie Forster]] kazetaria, aktorea, ekintzaile lesbiana (Erresuma Batua, 1926-1998) # [[Jennifer Lee Carrell]] idazlea (AEB 1962) # [[Joana Bonet]] kazetaria (Leida, 1966) # [[Juana Castro Muñoz]] poeta (Kordoba 1945) # [[Juana Cruz]] toreatzaile aitzindaria (Madril 1917-1981) # [[Julia Castillo]] antropologoa, poeta (Madril 1956) # [[Julia Uceda]] poeta (Sevilla 1925) # [[Karen Forkel ]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1970) # [[Karimeh Abbud]] argazkilaria eta artista ('''Palestina''' 1896-1940) # [[Khalida Jarrar]] politikari '''palestinarra''' (Jordania 1963) # [[Laila Shawa]] artista bisuala ('''Palestina''' 1940-Londres 2002) # [[Lamia Ziadé]] Libanoko pintore eta komikigilea (Beirut, 1968) # [[Laura Zambrano Padilla]] hezitzailea eta iraultzailea (Peru, 1945) # [[Leonor Fernández de Torreblanca]] dama, Cervantesen amama (Kordoba ?-1557) # [[Lia (abeslaria)]] (Japonia 1981) # [[Lil Milagro Ramírez]] poeta, gerrillaria (Salvador 1946-1979) # [[Linda Maria Baros]] hizkuntzalaria, itzultzailea (Errumania 1981) # [[Linda Sobeh Alí]] diplomazialaria ('''Palestina''' 1968) # [[Livia Gouverneur]] gerrillaria (Venezuela, 1941-1961) # [[Lola Lorente]] ilustratzailea (Bigastro, Valentzia, 1980) # [[Lola Mora]] eskultorea, asmatzailea, aitzindaria (Argentina 1866-1936) # [[Louise McPaul]] xabalina jaurtitzailea (Australia 1969) # [[Lucrecia Pérez]] etxeko langilea, arrazismoaren lehenengo biktima aitortua Espainian (Dominikar Errepublika, 1959 - Madril, 1992) # [[Maider Oleaga]] zinema-zuzendari eta gidoigilea (Bilbo, 1976) # [[Malika Gaïd]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1933-1958) # [[Manuela Burló]] film zuzendaria, gidoilaria (Murtzia 1978) # [[Manuela Sancho]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1783-1863) # [[Margaluz]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Palma 1939-2006) # [[Margarida Pinto]] aktorea, kazetaria ( Portugal 1966) # [[Marguerite Buffet]] idazlea (Frantzia, 1620-1680) # [[María Adela Caría]] bakteriologoa, ikertzailea (Argentina 1915-1989) # [[María Agustín]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1784-1831) # [[María Antonia Ortega]] poeta (Madril 1954) # [[María de la Consolación Azlor]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Girona 1775- Zaragoza 1814) # [[María de los Reyes Fuentes]] poeta ( Sevilla 1927-2010) # [[María Forteza]] aitzindaria. Seguraski, Espainiako 1. emakume zinegilea (Mallorca 1913-1961) # [[María Guerra]] kazetaria, zinema kritikaria (Madril 1965) # [[Maria Hervás]] aktorea (Madril 1978) # [[María Isabel Sánchez Vegara]] idazlea...(Bartzelona ?) # [[Maria Josefa Yzuel Giménez]] fisikaria (Huesca, 1940) # [[Maria Keil]] artista (Portugal 1914.2012) # [[María Larrea|Maria Larrea]] zinegilea (Bilbo, 1979) # [[María Lostal]] heroia ( ?- Zaragoza ç1809) # [[María Manuela Pignatelli de Aragón Gonzaga]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1753-Madril 1816) # [[María Martín Barranco]] idazlea, genero ikuspegian aditua (Granada XX. mendea) # [[Maria Occhipinti]] anarkista eta idazlea (Italia 1921-Erroma 1996) # [[María Pantoja Sánchez]] soziologoa eta iraultzailea (Peru, 1953) # [[María Pilar Fumanal]] geomorfologoa (Valentzia 1940-1998) # [[María Rosal]] poeta, irakaslea (Kordoba 1961) # [[María Victoria Atencia]] poeta (Malaga 1931) # [[Marie Sara]] burtzikaria (Frantzia 1964) # [[Marie-Castille Mention-Schaar]] film zuzendaria, gidoilaria, kazetaria ( Frantzia 1963) # [[Marisa Soleto]] legelaria (Cáceres 1966) # [[Mary Montagu]] idazlea (EB 1689-1762) # [[Matilde Cherner]] idazlea (Salamanca, 1833-Madril 1880) # [[Matilde Muñoz Sampedro]] aktorea ( Madril 1900-1969) # [[Mercedes Muñoz Sampedro]] aktorea (Madril 1896-1979) # [[Mikaela Ingberg ]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1974) # [[Mily Possoz]] margolaria (Portugal, 1888-1968) # [[Mirela Manjani]] xabalina jaurtitzailea (Albania 1976) # [[Miriam Rothschild]] zientzialaria (Erresuma Batua, 1908-2005) # [[Miriam Tlali]] emakume beltz eta idazlea (Hego Afrika, 1933-2017) # [[Montserrat Casas]] fisikaria (Girona 1955-Bartzelona2013) # [[Nandar]] aktibista feminista (Myanmar, 1995) # [[Natalia Lisovskaya]] atleta, pisu jaurtitzailea (Errusia 1962) # [[Natalia Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea ( Bielorrusia 1964) # [[Nathalie Handal]] idazlea (EE.BB. 1969) # [[Nelly Evans Risco]] iraultzailea (Peru, 1943) # [[Nicole Girard-Mangin]] medikua (Frantzia, 1878-1919) # [[Nina Bari]] matematikaria (Errusia, 1901-1961) # [[Olga Gavrilova]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1957-2022) # [[Olga Rivero Jordán]] poeta (La Laguna, 1928-2021) # [[Päivi Alafrantti]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1964) # [[Panmela Castro]] grafitigile, artista, ekintzaile (Brasil, 1981) # [[Petra Felke]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Pilar Costa]] abokatua, politikaria (Eivissa 1967) # [[Pureza Canelo]] poeta (Cáceres 1946) # [[Quan Zhou Wu]] ilustratzaile eta komikigilea (Algeciras, 1989) # [[Randa Siniora]] eskubideen aldeko ekintzailea ('''Palestina''' ç1961) # [[Rauda Morcos]] LGBTIQ ekintzaile (Palestina, 1974) # [[Raymonde Arcier]] artista, feminista (Frantzia, 1939) # [[Raymonde Peschard]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1927-1957) # [[Rebecca Guay]] akuarelista (EE.BB. XX. mendea) # [[Rita Azevedo Gomes]] zinema zuzendaria (Lisboa, 1952) # [[Romelia Alarcón Folgar|Rogelia Alarcón]] idazlea, pianista (Guatemala, 1900-1971) # [[Rosa Chávez]] poeta, aktorea, kultura kudeatzailea (Guatelama, 1980) # [[Rosa Pereda]] idazlea, kritikaria (Santander 1949) # [[Rosa Romojaro ]] poeta, ikertzailea (Cádiz 1948) # [[Rosa Spottorno Topete]] itzultzailea, feminista ( Murtzia 1884-1980) # [[Rosario Pardo]] aktorea, zuzendaria (Jaen 1959) # [[Rosaura Álvarez]] poeta, margolaria, irakaslea (Granada 1945) # [[Roxana Stinchfield Ferris]] botanikaria (AEB 1895-1978) # [[Ruth Mateu Vinent]] politikaria (Menorca 1976) # [[Sabine Braun]] heptatloi- atleta (Alemania 1965) # [[Sara Doke]] belgikar kazetaria, itzultzaile (Frantziar, 1968) # [[Sara Estela Ramírez]] irakasle, kazetari, feminista ..(Mexiko, 1881-1910) # [[Sheila Minor]] ikertzailea (EE.BB., 1946) # [[Silke Renk]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Sofia Montaner Arnau]] azken trementinairea (Lleida 1908-1996) # [[Sofía Sakorafa]] greziar-'''palestinar''' politikaria, xabalina-jaurtitzailea (Grezia 1957) # [[Soledad Ortega Spottorno]] filosofoa, irakaslea, editorea (Madril 1914-2007) # [[Soledad Varela Ortega]] filologoa, ikertzailea (Madril 1945) # [[Sonia Nimr]] idazlea ('''Palestina''', 1955) # [[Sonia Pulido]] ilustratzailea (Bartzelona, 1973) # [[Steffi Nerius]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1972) # [[Suheir Hammad]] poeta ('''Jordania''', 1973) # [[Tatiana Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1968) # [[Telma Reca]] psikiatra aitzindaria (Argentina 1904-1979) # [[Teresa Bolaños de Zarco]] idazlea, pianojolea eta margolaria (Guatemala, 1922-1998) # [[Tiina Lillak ]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1961) # [[Truus Menger-Oversteegen|Truus Menger]] eskultorea, aktibista (Holanda 1923-2016) # [[Virginia Yagüe]] gidoilaria, idazlea ( Madril 1973) # [[Ynes Mexia]] botanikaria (Mexiko/AEB 1870-1938) # [[Zahia Ziouani]] orquestra zuzendaria (Paris 1978) # [[Zinaída Guipius]] poeta, idazlea (Errusia- Frantzia, 1869-1945) # [[Ziza Massika]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1934-1959 }} ==='''Berriak 2023''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Abanda Elustondo]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Donostia, 1989) # [[Amaia Arranz Mendiguren]] ----'''SORTUA''' biologoa eta ikertzailea (Bilbo 1978) # [[Andrea Garcia-Santesmases]] ----'''SORTUA''' soziologoa, antropologoa (Madril 1988) # [[Carmen Albisu]] efef'''SORTUA''' euskaltzailea, euskara irakaslea (Errenteria, 1916-Tutera, 2007) # [[Irati Gorostidi Agirretxe]] '''SORTUA''' artista, zinemagilea (Egues, 1988) # [[Itziar Eguren]] ef--'''SORTUA''' erizaina, txistularia (Elorrio 1953) # [[Izar Zubiaga]] ef--'''SORTUA''' futbolaria (Durango 2006) # [[Leire Ayala]] ef--'''SORTUA''' abeltzaina (Bilbo/Elorrio 1972) # [[Maialen Braña]] ----'''SORTUA''' abeslaria, irakaslea (Elizondo, 1998) # [[María Ángeles Sallé Alonso]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, ikertzailea (Panama, 1956) # [[Maria Pilar Zuriarrain]] ef--'''SORTUA''' txistularia (Zizurkil, 1953) # [[Marta Rodríguez Fouz]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, kazetaria eta futbolaria (Coruña, 1972) # [[Patricia Tornero]] ----'''SORTUA''' gaztagilea (Valentzia....) # [[Tatiana Romero Reina]] ----'''SORTUA''' historialaria, aktibista (Mexiko, 1984) # [[Julia Arévalo]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1898-1985) # [[Abala Bose]] gizarte langilea (Bangladesh, 1864-1951) # [[Alberta Ferretti ]] diseinatzailea (Italia 1950) # [[Alessandra Korap]] lider indigena (Brasil, 1958) # [[Alicia Luna]] gidoilaria, irakaslea (Madril 1963) # [[Alicia Senovilla ]] aurkezlea (Madril 1969 ) # [[Amna Suleiman]] maistra eta txirrindularia Palestinan (Damasco, 1982) # [[Amparo Fortuny]] dokumentalgilea, ekoizlea (Valentzia XX. mendea) # [[Ana García Lozano]] kazetaria (Valentzia 1963) # [[Ana Iris Simón ]] kazetaria, idazlea (Ciudad Real 1991) # [[Anita Sirgo]] sindikalista, komunista, ekintzailea (Asturias, 1030) # [[Anna Lizaran]] aktorea (Bartzelona 1944-2013) # [[Anna Murià]] idazlea, kazetaria, ekintzaile erbesteratua (Bartzelona, 1904-Tarrasa, 2002) # [[Annie Baker]] film zuzendaria (AEB 1981) # [[Antonia Dell'Atte ]] modelo ohia, aurkezlea (Italia 1960) # [[Anwara Bahar Chowdhury]] idazlea eta ekintzailea (Bangladesh, 1919-1987) # [[Asma al-Ghul]] kazetaria, feminista (Palestina, 1982) # [[Asma Tubi]] poeta eta kazetaria (Palestina, 1905-1983) # [[Assumpció Casals]] aktore erbesteratua (Bartzelona, 1896-1975) # [[Auguste Deter]] dokumentatutako 1. Alzheimer goiztiar kasua (Alemania 1850-1906) # [[Beatriz de Bobadilla (Gomerako andrea)]] Tenerifeko konkistatzailea (Medina del Campo, ?-1504) # [[Beatriz Enríquez de Arana]] Kolonen bikotea eta Fernando Kolonen ama (Kordoba, 1465-1522) # [[Blanca Padilla]] modeloa, diseinatzailea (Madril 1995) # [[Bushra al-Tawil ]] kazetaria, aktibista (Palestina 1993) # [[Carlota Soldevila]] aktorea, irakaslea (Bartzelona 1929-2005) # [[Carme Ballester|Carmen Ballester]] kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1900-Paris, 1972) # [[Carme Serrallonga]] pedagogoa, itzultzailea (Bartzelona 1909-1997) # [[Carmen Alcázar]] wikilaria (Mexiko) # [[Carmen Domingo]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1970) # [[Carmen Lomana]] enpresaburua, socialitea (Leon 1948) # [[Carolina Punset]] politikaria (AEB/Katalunia 1971) # [[Celestina Marrón]] sindikalista (Asturias, 1926-2016) # [[Chelo García-Cortés]] kazetaria (Ourense 1951) # [[Clotilde Luisi]] abokatu, dramaturgo, feminista (Uruguai, 1882-1969) # [[Conchi Arnal Claro]] ekintzaile feminista (Tanger, 1950) # [[Conxita Herrero]] komik ilustratzailea (Katalunia, 1993) # [[Daniela Catrileo]] poeta maputxea (Txile, 1987) # [[Daniela Feixas]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Katalunia 1973) # [[Dolors Oller]] irakaslea, idazlea, literatura kritikaria (Girona 1942) # [[Eileen O'Shaughnessy]] Britainia Handiko idazlea (1905–1945) # [[Elisa Coll]] idazlea, ekintzailea, bisexuala (Madril 1992) # [[Elisabeth Reyes]] modeloa (Malaga 1985) # [[Elsa Punset]] idazlea ( Londres/Katalunia 1964) # [[Elvira Espejo Ayca]] artista, poeta, ehulea (Bolivia, 1981) # [[Eva García Magriñá]] ikertzaile eta idazle (Donostia, 1966) # [[Eva Hache]] umorista, aurkezlea (Segovia 1971) # [[Fadila Saâdane]] Aljeriako gerrako zuen militante nazionalista (1938-1960) # [[Fanny Kemble]] aktore, idazle eta esklabotzaren aurkako abolizionista (Britainia Handia, 1809-1893) # [[Gema López]] kazetaria (Madril 1971) # [[Georgette Rizk]] ekintzailea (Palestina 1925-2018) # [[Hanan Al-Agha]] idazle eta artista (Palestina, 1948-2008) # [[Helena Béjar]] soziologoa, irakaslea (Madril 1956-2023) # [[Helga Tawil-Souri]] dokumentalgile, ikertzaile eta idazle (Kuwait, 1969) # [[Hiba Kamal Abu Nada]] poeta, eleberrigilea, wikilaria (Meka, 1991-Gazako zerrenda, 2023) # [[Hind al-Husseini]] aktibista, hezitzailea (Palestina, 1916-1994) # [[Inés Luisi]] medikua (Uruguai, XIX.mendea- 1965) # [[Irene Bordoy]] margolaria, irudigilea (Mallorca 1940) # [[Isabel Gemio]] kazetaria (Badajoz 1961) # [[Isabel González González]] politikaria eta ekintzailea (Tenerife, 1890-1968) # [[Isabel Pinto de Vidal]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1885-1969) # [[Isabella Eklöf]] zinemagilea (Suedia, 1978) # [[Islah Jad]] aktibista, ikertzailea, irakaslea (Palestina 1951) # [[Jackie Salloum ]] artista, film zuzendari palestinarra (AEB XX. mendea) # [[Jahanara Arzu]] poeta (Bangladesh, 1929) # [[Jenna Elfman]] aktorea (AEB 1971) # [[Jimena Menéndez-Pidal|Jimena Menendez Pidal]] pedagogoa (Madril, 1901-1990) # [[Júlia Coromines]] medikua, psikiatra erbesteratua (Bartzelona 1910-2011) # [[Julud Daibes]] palestinar arkitektoa eta politikaria (Betleem, 1965) # [[Jutta Koether]] artista, musikaria eta kritikaria (Alemania, 1958) # [[Kamilya Jubran]] abeslari palestinarra (Israel, 1962) # [[Kamini Roy]] poeta eta ekintzailea (Bangladesh, 1864-1933) # [[Kapitolina Díaz]] soziologoa (Leon, ) # [[Kholoud Faqih|Kholoud Faqin]] epailea (Palestina, XX.mendea) # [[Laudelina de Campos Melo]] etxeko-langileen aldeko sindikalista (Brasil, 1904-1991) # [[Laura Caballero]] gidoilaria, zuzendaria (Madril 1978) # [[Lola Lizaran]] aktorea (Almeria/Bartzelona 1931-2003) # [[Lucila Gamero]] mediku, zirujau, idazle eta feminista (Honduras, 1873-1964) # [[Lucy Prebble]] antzerkigilea (Britainia Handia 1981) # [[Luisa Luisi]] poeta, pedagogoa (Uruguai, 1883-1940) # [[Lurdes Lekuona Laburu|Lurdes Lekuona]] Zalduondoko alkatea (Gasteiz, 1958) # [[Magdalena Antonelli Moreno]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1877-1955) # [[Maha Haj]] palestinar jatorriko zinema zuzendari israeldarra (Nazaret, 1970) # [[Mai Masri]] zinema-zuzendaria (Jordania, 1959) # [[Maliha Hamidou]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1942-1959) # [[Mar Coll]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1981) # [[Margarida Minguillón]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1947) # [[Maria Dolors Bargalló]] Kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1902-Mexiko,1980) # [[María España Almendro]] saskibalio-jokalaria (Mallorca 1992) # [[Maria Majoral]] trementinairea (LLeida 1887-1976) # [[Maria Mies]] soziologoa (Alemania, 1931-2023) # [[María Patiño]] kazetaria (Coruña 1971) # [[María Teresa Josefina Janicki]] hezitzailea (Frantzia-Uruguai, XIX. mendea- ?) # [[Mariam Barghouti]] amerikar-palestinar kazetari, aktibista (Palestina-AEB, 1993) # [[Marina Comas]] aktorea (Bartzelona 1996) # [[Marta Angelat ]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1953) # [[Marta Corredera]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Marta Nebot]] kazetaria (Sevilla 1975) # [[Marta Pérez Sierra]] idazlea, poeta (Bartzelona 1957) # [[Maruja Lozano]] bolero eta kopla abeslaria (Valentzia 1935 - Malaga 2022) # [[Mary Al-Atrash]] igerilaria (Palestina 1994) # [[Mary Ann Shadd]] aktibista abolizionista, kazetaria, irakaslea (AEB, 1823-1893) # [[Maryse Gargour]] zinemagilea eta kazetaria (Palestina, XX. mendea) # [[Matilde_Fern%C3%A1ndez]] Politikaria feminista (Madril, 1950) # [[Mayada Al-Sayad]] alemaniar-palestinar atleta (Berlin, 1992) # [[Mériem Bouatoura]] Aljeriako gerrako borrokalari independentista (1938-1960) # [[Meriem Saâdane]] aljeriar erizaina eta militante nazionalista (1932-1958) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Miriam Saavedra]] modeloa, aktorea (Peru 1993) # [[Montse Amenós]] eszenografoa, jantzi-deseinatzailea (Bartzelona 1954) # [[Montse Guallar]] aktorea, aurkezlea (Bartzelona 1960) # [[Montserrat Cornet]] idazlea (Bartzelona 1934) # [[Mrinalini Sen]] idazlea (Bangladesh, 1879-1972) # [[Nadia Hafid]] ilustratzailea (Katalunia, 1990) # [[Nancy Meyers]] zuzendari, ekoizle eta gidoilaria (AEB 1947) # [[Natalia (abeslaria)]] tb aurkezlea (Cádiz 1982) # [[Natasha Neri]] aktibista, zinema zuzendaria (Brasil, XX. mendea) # [[Norma Andrade]] ekinzailea (Mexiko) # [[Noura Erakat]] amerikar-palestinar aktibista, irakaslea (Kalifornia, 1980) # [[Olatz Arregui]] piraguista (Donostia, 1999) # [[Paula Hernández (ahots aktorea)]] (Girona 1998) # [[Paula Hernández ]] aktorea, gidoilaria, zuzendaria (Argentina 1969) # [[Paulina Luisi]] mediku, sufragista, aktibista feminista (Uruguai, 1875-1950) # [[Pilar Boyero]] kopla abeslaria, irakaslea (Cáceres 1974) # [[Reem Frainah]] psikologoa, aktibista (Palestina ?) # [[Rosa Catrileo|Rosa Castrilleo]] abokatu maputxea (Temuco, Txile, 1981) # [[Rosa Estiarte]] igerilari olinpikoa (Manresa 1959-1985) # [[Rosa María Fernández García|Rosa María Fernandez García]] sindikalista (Asturias, 1942-2021) # [[Rosa Novell ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1952) # [[Sahar Jalifa]] idazlea (Palestina, 1942) # [[Samar Nassar]] igelaria (Libano, 1978) # [[Samiha Khalil]] politikaria, ekintzailea (Palestina 1923-1999) # [[Shadia Mansour]] hip-hoparen 1. dama arabiarra (Londres 1985) # [[Shamim Azad|Shamin Azad]] poeta eta idazlea (Bangladesh, 1952) # [[Sílvia Quer]] film zuzendaria ( Bartzelona 1962) # [[Sofía Álvarez Vignoli]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1899-1986) # [[Sònia Moll]] filologoa, poeta, itzultzailea (Bartzelona 1974) # [[Suad Amiry]] idazle eta arkitektoa (Siria, 1951) # [[Susanna Barranco]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Bartzelona 1975) # [[Tania Safura Adam Mogne]] ikertzaile eta erakusketa komisario (Mozambike, 1979) # [[Teresa Font]] film-editorea (Bartzelona 1956) # [[Tina Pérez]] sindikalista, ekintzalea (Asturias, 1929-1965) # [[Umayya Abu-Hanna]] kazetaria eta idazlea (Palestina-Finlandia, 1961) # [[Woroud Sawalha]] atleta (Palestina, 1991) # [[Yamila Abdalá Taha al Shanti]] irakaslea, politikaria (Palestina 1955-2023) # [[Zaha Hassan]] aktibista, abokatua (Palestina, XX.mendea) # [[Zulaija Al-Shahabi]] Palestinako feminismoaren ekintzaile aitzindaria (1901-1992) }} ==='''Berriak 2023''' ('''iraila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA''' idazlea, poeta (Basauri) # [[Bego Zubia Gallastegi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile (Arrasate, 1965) # [[Dora Manchado]] --ef'''SORTUA''' Tehueltxeeraren azken hiztuna (Argentina, 1934-2019) # [[Jaione López]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, misiolaria (Elorrio 1998) # [[Marta Goikoetxea Luquin]] ef--'''SORTUA''' blogaria (Lizarra, 1984) # [[Nagore Belastegi Martín|Nagore Belaustegi]] ----'''SORTUA''' (Legazpia, 1987) # [[Nerea Azkona]] ----'''SORTUA''' antropologoa, idazlea (Sopela, 1982) # [[Oihane Unzalu]] ef--'''SORTUA''' nutrizionista, kirol monitorea, lasterkaria (Abadiño 1987) # [[Pantxonerak]] '''SORTUA''' arrain saltzaileak (Laredo 1970 hamarkadara arte) # [[Presen Zubillaga Auza]] efef'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Iruñea, 1951-2023) # [[Raquel Esteban Terradillos]] ----'''SORTUA''' ekofisiologoa (Barakaldo, 1982) # [[Adriana Abenia]] aurkezlea, idazlea (Zaragoza 1984) # [[Aina Clotet ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1982ko) # [[Alexandra Narváez]] aktibista, zientzialaria (Ekuador, XX. mendea) # [[Alicia de los Ríos Merino|Alicia de los Rios Merino]] ikasle, gerrilari desagertua (Mexiko, 1952) # [[Amalia Anglés y Mayer]] opera kantaria eta gitarra-jotzailea (Badajoz, 1827-Stuttgart, 1859) # [[Amèlia Jover Velasco]] sindikalista, anarkista eta feminista (Cullera, 1910-Paris, 1997) # [[Amelia Quintanal Martínez-Conde]] futbolean Espainiako emakume talde baten 1. entrenatzailea (Kantabria 1937) # [[Amrita Pritam]] idazlea (Pakistan, 1919-India, 2005) # [[Ana Alba García]] kazetaria, gerra gatazketan aditua (Bartzelona 1971-2020) # [[Ana Borges]] futbolaria, aurrelaria (Portugal 1990) # [[Ana Paris Garcia]] lider sindikalista garrotez eraila (Sevilla, 1898-1938) # [[Ángeles García-Madrid|Ángeles Garcia-Madrid]] idazlea eta preso politikoa (Torrejón, 1918-Madrid, 2015) # [[Angustias Lara Sánchez|Maruja Lara Sánchez]] sindikalista (Granada, 1917-Valentzia, 2012) # [[Anna Cabot Quincy Waterston]] idazlea (AEB 1812-1899) # [[Anna Gréki]] poeta eta ekintzaile aljeriarra (1931-1936) # [[Anna Rodríguez Costa]] dramagilea, zuzendaria (Granada 1972) # [[Anna Stewart (aktibista)]] emakumeen eskubideen aldekoa (Australia 1947-1983) # [[Annette Frances Braun]] entomologoa (EEBB, 1884-1978) # [[Antònia Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[Assumpció Puigdelloses Vila]] etxekoandre fusilatua (1906 - Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Aurora Picornell]] komunista fusilatua (Palma, 1912-Manacor, 1937) # [[Ayo Edebiri]] komediantea, idazlea (AEB1995) # [[Balbina Gayo Gutiérrez|Balbina Gayo Gutierrez]] maistra errepublikarra (1901-1936) # [[Begoña Alberdi]] sopranoa (Bartzelona 1964) # [[Belarmina González Rodríguez]] ekintzaile fusilatua (Palencia, 1914-Porreres, 1937) # [[Blanca Jeannette Kawas]] aktibista (Honduras, 1946-1995) # [[Brígida Pardo López]] etxekoandre fusilatua (Granada, 1904-1936) # [[Carlota Planas Riera]] Espainiako 1. emakume futbolarien ordezkaria (Bartzelona 1992) # [[Carme Claramunt i Barot]] ekintzaile fusilatua (Tarragona, 1897 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Carme Portaceli]] antzerki-zuzendaria, irakaslea (Valentzia 1957) # [[Carmen Arrojo]] maistra, memoriaren aldeko ekintzailea (Madril, 1918-2017) # [[Carmen Arrufat]] aktorea (Castelló 2002) # [[Carmen del Riego]] kazetaria, 1. emakume-presidentea Madrileko Prentsa Elkartean (Asturias 1960) # [[Carmen Maria Garcia "García de Saura"|Carmen María Garcia]] idazle eta margolaria ( Molina de Segura) # [[Carol López ]] dramagilea, aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1969) # [[Carolina Ferre]] kazetaria (Alacant 1974) # [[Caroline Rémy de Guebhard]] idazle feminista (Frantzia, 1855-1929) # [[Catalina Flaquer]] ekintzailea fusilatua (Capdepera, 1876-Porreres,1937) # [[Catalina Martín López de Bustamante]] gerrillara, alfereza (Espainia ?-XIX. mendea) # [[Catalina Narváez de Ruiz]] brodatzailea, margolaria (Cádiz 1861- ¿ 1929) # [[Catherine Cusset]] filosofoa (Frantzia 1963) # [[Celia Tapias]] Buenos Airesko lehen emakume abokatua (1885-1964) # [[Chelsea Ashurst]] futbolaria, atezaina (Ingalaterra 1990) # [[Cinta Sabaté]] eskultorea, margolaria (Tarragona 1946) # [[Clara Pueyo Jornet]] Errepublikano desagertua (Villanueva eta GEltrú, 1914-1943) # [[Claudia López Benaiges]] feminista, anarkista eraila (Txileko Santiago, 1972-1998) # [[Clotilde García del Castillo]] Sorollaren musa eta Sorolla Museoaren sortzailea (Valentzia, 1865-Madril, 1929) # [[Concepción Caceres|Concepción Cáceres]] emagin fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Concha Carretero]] frankismoaren biktima (Madril, 1918-2014) # [[Concita De Gregorio]] kazetaria, idazlea (Italia 1963) # [[Coral Bracho]] hizkuntzalaria, poeta (Mexiko 1951) # [[Courtney Barnett ]] rock abeslaria (Australia 1987) # [[Cristina Clemente]] idazlea, gidoilaria, zuzendaria( Bartzelona 1977) # [[Cristina Fernández Pereda]] atezain fusilatua (Leon, 1900 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Diana Nyad]] igerilaria eta kazetaria (New York, 1949) # [[Djamila Amrane-Minne]] poeta eta historialaria, Aljeriako Independentzia Gerrako ekintzailea (1939-2017) # [[Dolores Cacuango]] Indigenen aldeko ekintzailea (Ekuador, 1881-1971) # [[Dolors Feliu]] abokatua, unibertsitateko irakaslea, politikaria (Roda de Ter, 1964) # [[Dolors Giorla Laribal]] etxekoandre fusilatua (Bartzelona, 1912 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Dolors Prat Coll]] anarkosindikalista (Ripoll, 1905-Tolosa, 2001) # [[Elena Martín]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Elina Garanca]] mezozosopranoa (Letonia 1976) # [[Elionor Malich Salvador]] emakume errepublikano fusilatua (Piorat, 188?- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Elisa García Sáez]] sindikalista, erizaina, Gerra Zibilean hildako milizianoa (Bartzelona, 1916-Huesca, 1936) # [[Elizabeth Evatt ]] epailea (Australia 1933) # [[Emakumezkoen Nazioarteko Zinemaldia (Australia)]] Australia 1975 # [[Emilia Dilke]] idazlea (Erresuma Batua, 1840-1904) # [[Encarnación Magaña]] antifrankista eraila (Almeria, 1921-1942) # [[Estefanía Banini]] futbolaria, aurrelaria (Argentina 1990) # [[Eugenia González Ramos]] sindikalista fusilatua (Bartzelona, 1919 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Eumelia Hernández]] sindikalista eta feminista (Venezuela, 1913-1990) # [[Eveline Safir Lavalette]] frantses jatorriko ekintzaile aljeriarra (1927-2014) # [[Evelyn Glennie]] perkusionista gorra (Eskozia 1965) # [[Fabiana da Silva Simões]] furbolaria (Brasil 1989) # [[Felicidad Duce]] jostuna, aitzindaria, enpresaburua (Bartzelona 1908-2000) # [[Flora Sanhueza]] pedagogo anarkista (Txile, 1911-1974) # [[Florence Ethel Johnson]] sindikalista, maistra (Australia 1884-1934) # [[Florencia Bonsegundo]] futbolaria (Argentina 1993) # [[Francisca Senhorinha da Motta Diniz|Francisca Sehorinha]] idazlea (Brasil,1834- ?) # [[Giovanna Berneri]] anarkista ekintzailea (Italia, 1897-1962) # [[Hélène Monastier]] aktibista, irakasle (Suitza, 1882-1976) # [[Hubertine Auclert|Hubertine Auchert]] feminista ekintzailea (Frantzia, 1848-1914) # [[Inés Jiménez Lumbreras]] errepublikano fusilatua (Madril, 1915-Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Irene Moray]] argazkilaria, film-zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Isabel Mesa Delgado]] Sindikalista (Ronda, 1913-Valentzia, 2002) # [[Jane eta Louise Wilson]] artistak (Ingalaterra 1967) # [[Jessica Gleeson]] futbolaria, defentsa (Irlanda 1993) # [[Jessie Street Emakumeen Liburutegi Nazionala]] Australia 1989 # [[Jessie Street]] ekintzailea (Brithis Raj/India 1889-Australia 1970) # [[Jill Ellis]] futbolari, entrenatzaile ohia (Erresuma Batua 1966) # [[Joaquina Charro Gómez]] sindikalista fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Josephine Shaw Lowell]] aktibista (AEB, 1843-1905) # [[Juana Aranguren Rica]] abokatu feminista (Bilbo, 1952) # [[Julia López (artista)]] margolari autodidakta (Mexiko 1936) # [[Kamilla Seidler ]] sukaldariburua (Danimarka 1983) # [[Kristine Lilly]] nazioarteko partida gehien jokatutako futbolari ohia (AEB 1971) # [[Laura Ràfols]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1990) # [[Leda Rafanelli]] feminista, sufia, idazlea (Italia, 1880-1971) # [[Leila Ouahabi]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1993) # [[Leonor Lavado]] imitatzailea, aktorea (Kordoba 1987) # [[Lesbia Urquía]] aktibista (Honduras, 1967-2016) # [[Lola Gallardo]] futbolaria, atezaina (Sevilla 1993) # [[Lucía Alemany]] film-zuzendaria(Castelló 1985) # [[Lucía Pascual Palomo]] xake-jokalaria (Madril 19) # [[Luisa Gómez de la Torre|Luisa Gomez de la Torre]] ekintzailea (Quito,1887-1976) # [[Magdalena Nolla Montseny]] etxekoandre fusilatua (Tarragona, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Malena Costa]] modeloa (Mallorca 1989) # [[Manuela Díaz Cabezas]] ekintzaile antifrankista (Kordoba, 1920-Suitza, 2006) # [[Margarita Murillo]] aktibista (Honduras, 1958 - 2014) # [[Margarita Rivière]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1944-2015) # [[María Angélica Barreda|Maria Angelica Barreda]] Argentinako lehen emakume abokatua (1887-1963) # [[María Antonia Iglesias]] kazetaria, idazlea (Madril 1945-Pontevedra 2014) # [[María de la Purificación de la Aldea y Ruiz de Castañeda|Purificación de la Aldea]] emagina, ekintzailea ( Madrid, 1889-1976) # [[María Escoté]] jostuna, arropa diseinatzailea (Bartzelona 1979) # [[María Esteve |María Esteve Flores]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Herrera Magdaleno|Maria Herrera Magdaleno]] Giza eskubideen aldeko aktibista (Mexiko, 1950) # [[Maria Jiménez]] abeslatia eta aktorea (SEvilla, 1950-2023) # [[María Joaquina de Viera y Clavijo]] idazlea (Kanariak, 1737-1819) # [[Maria Jose Pons]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1984) # [[María Martín López]] memoria historikoaren aldeko borrokalaria, frankismoaren biktima (Avila, 1930-Toledo,2014) # [[Maria Mies]] alemaniar soziologoa (Steffeln, 1931-2023) # [[María Moreno]] idazlea eta kazetaria (Buenos Aires, 1947) # [[Maria Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[María Pry]] entrenatzailea, futbolari ohia (Sevilla 1984) # [[María Victoria Walsh]] kazetaria, borrokan hila (Buenos Aires, 1950-1976) # [[Marie Louise Berneri]] idazle anarkista (Italia, 1918-Londres, 1949) # [[Marsia Taha]] boliviar sukaldaritzako chef aitzindaria (Bulgaria 1989) # [[Marta Lois]] irakaslea, politikaria (Vigo, 1969) # [[Marta Torrejón]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1990) # [[Martha Asunción Alonso]] poeta itzultzailea (Madril, 1987) # [[Mary Cynthia Dickerson]] herpetologoa (AEB 1866-1923) # [[Maud Nathan]] aktibista, sufragista (AEB, 1862-1946) # [[Maud Slye]] minbizi ikertzailea (AEB 1879-1954) # [[Maya Hansen]] moda diseinatzailea (Madril 1978) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Milagros Pérez Oliva ]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Huesca 1955) # [[Minnehaha ]] poema bateko fikziozko pertsonaia (AEB 1855) # [[Míriam Nogueras]] politikaria eta enpresaburua (Bartzelona, 1980) # [[Montse Germán]] aktorea (Bartzelona 1969) # [[Natalia Ramos (futbolaria)]] defentsa (Tenerife 1999) # [[Neus Bonet]] kazetaria, irakaslea (Bartzelona 1959) # [[Neus Bouza Gil]] CNTko militante fusilatua (Bartzelona, 1916- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Nieve de Medina]] aktore eta zuzendaria (Madril,1962) # [[Noelia López ]] modeloa, tb aurkezlea (Sevilla 1986) # [[Noelia Ramos]] futbolaria, atezaina (Tenerife 1999) # [[Olga Luzardo]] kazetaria eta ekintzailea (Venezuela, 1916-2016) # [[Patri Guijarro]] futbolaria, defentsa (Palma Mallorcakoa 1998) # [[Patricia Ferreira]] gidoilaria, zuzendaria (Granada 1958) # [[Patricia Rodríguez Barrios]] 1. Gizonezko Futbol talde gerentea (Gipuzkoa 1982) # [[Pazzis Sureda]] eskultorea, margolaria (Mallorca 1907-1939) # [[Pepita Laguarda Batet]] anarkista,gerra zibilean eraila (Bartzelona, 1919-1936) # [[Pepita Patiño Páez]] makien laguntzailea, komunista (Kordoba, 1925-2015) # [[Piedad Arribas]] ekintzailea, frankismoaren biktima (Toledo, 1920-Madril, 2010) # [[Pilar Montaner Maturana]] margolaria (Mallorca 1876-196119) # [[Pilar Prades]] garrotez eraildako neskame pozoitzailea (Valentzia, 1928-1959) # [[Purificación Pérez Benavent]] sindikalista (Valentzia, 1919-Kanada, 1995) # [[Ramona Peralba Sala|Ramona Peralta Sala]] langile fusilatua (Gironella, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Raquel Cabezón]] futboalari ohia (Bartzelona 1978) # [[Rianna Jarrett]] futbolaria, aurrelaria (Irlanda 1994) # [[Rocío García Martínez]] txirrindularia (Madril 1974) # [[Romina Belluscio]] kazetaria, modeloa ( Argentina 1979) # [[Sandra Hermida Muñiz]] film-, dokumental ekoizlea (Tarragona 1972) # [[Sandra Paños]] Futbolaria, atezaina (Alacant 1992) # [[Sandra Vilanova]] futbolari ohia, erdilaria (Bartzelona 1981) # [[Sara Nieves Matheu García]] irakaslea, zibersegurtasun ikertzailea (Murtzia 1992) # [[Sara Ortega (futbolaria)]] , aurrelaria (Errioxa 2005) # [[Sara Serrat]] futbolaria, idazlea (Huelva 1995) # [[Sara Suárez Solís]] idazle feminista (Oviedo, 1925-2000) # [[Sarah Bouhaddi]] futbolaria, atezaina (Frantzia 1986) # [[Sari Van Veenendaal]] futbolaria, atezaina (Herbehereak 1990) # [[Sarina Wiegman]] entrenatzailea, futbolari ohia (Herbehereak 1969) # [[Sayaka Fernández Díaz]] dokumentalgilea (Cáceres 1978) # [[Sha'Carri Richardson]] atleta (AEB 2000) # [[Silvia Meseguer]] futbolari ohia, medikua (Teruel 1989) # [[Soledad Gallego-Díaz]] kazetaria (Madril 1951) # [[Sonia Bermúdez Tribano]] futbolaria, entrenatzailea, berriemailea (Madril 1984) # [[Sonia García Galán]] historialaria eta feminista (Aviles, 1981) # [[Sonia Grande]] cinema-jantzi diseinatzailea (Asturias 1964) # [[Susana Carro]] Filosofoa irakaslea, femilnista (Mieres, 1971) # [[Tania Martínez Portugal|Tania Martinez Portugal]] poligologoa, irakaslea,feminista (Etxebarri, 1963) # [[Toña Is ]] futbolaria, entrenatzailea (Asturias 1966) # [[Tránsito Amaguaña]] ekintzaile indigena (Ekuador,1909-2009) # [[Urimare]] kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Urrezko Neskatoak]] Olinpiar Jokoetako gimnasta erritmiko txapeldunak, Atlanta 1996 # [[Valentina Muñoz]] aktibista feminista (Txile, 2002) # [[Vera Pauw]] bortxatutako futbolaria, entrenatzailea (Hebehereak 1963) # [[Vicky Losada]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Victoria Prego]] kazetaria (Madril 1948) # [[Viola Calligaris]] futbolaria (Suitza 1996) # [[Yolanda Flores]] kazetaria, irrati esataria (Madril, 1960) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] efef'''SORTUA''' abokatua eta aktibist (Gamiz, 1978- Barakaldo, 2023) # [[Ana Soto]] --ef'''SORTUA''' kazike (Venezuela, 1618-1668) # [[Awen Iorwerth]] ----'''SORTUA''' medikua, unibertsitateko irakaslea # [[Erika Arrizabalaga]] ----'''SORTUA''' txistularia (Gasteiz, 2000) # [[Gentz del Valle]] ef--'''SORTUA''' artista (Lekeitio, 1957) # [[Orocomay]] ----'''SORTUA''' kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Xochilt Madai|Xochitl Madai]] ----'''SORTUA''' arkitektua eta ekintzailea (Mexiko, 1972) # [[Ada Liberio]] gimnasta errimikoa (Zaragoza 1974) # [[Adriana Díaz Enciso]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Alba González]] idazlea, politikaria (Asturias 1986) # [[Alice Kellen]] idazlea (Valentzia, 1989) # [[Amalia Bautista]] poeta (Madril 1962) # [[Amparo Barayón]] piano-jola eta sindikalista fusilatua (Zamora, 1904-1936) # [[Ana Bautista]] gimnasta erritmikoa (Kanariak 1972) # [[Ana Carmona Ruiz]] mutil itxuraz jokatzea lortu zuen futbolaria (Malaga 1908-1940) # [[Ana María de Foronda|Ana Maria de Foronda]] idazlea eta itzultzailea (1910-1990) # [[Anna Szatkowska]] idazlea (Polonia, 1928-2015) # [[Antònia Fontanillas Borràs]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1917-Frantzia, 2014) # [[Apacuana]] kazikea (Venezuela, XVI. mendea) # [[Athenea del Castillo]] futbolaria (Kantabria 2000) # [[Bathsua Makin]] Proto-Feminista (Londres, 1600-1675) # [[Beatriz Corredor]] legelaria, politikaria (Madril 1968) # [[Blanche Stuart Scott]] hegazkinlaria (EEBB. 1884-1970) # [[Carla Barber]] medikua, modeloa (Kanariak 1990) # [[Carmen Avilés]] atleta (Madril 2002) # [[Carmen Herrero Vicent]] medikua, ikertzailea (Castelló, 1986-2023) # [[Carmen Montes]] itzultzailea (Cádiz 1963) # [[Cata Coll]] futbolaria (Mallorca 2001) # [[Cathy Xaudaró]] gimnasta erritmikoa (Filipinak/ Espainia 1960) # [[Cecilia Domínguez Luis|Cecilia Dominguez]] idazlea (La Orotava, 1948) # [[Cecilia Pantoja]] abeslaria (Txile, 1943 - 2023) # [[Celia Flores]] abeslaria (Madril, 1981) # [[Charlotte Maxeke]] aktibista (Hegoafrika, 1871-1936 ) # [[Charlotte von Ahlefeld|Charlotte von Ahlfeld]] idazlea (Alemania, 1782-1849) # [[Charlotte von Stein|Charlote Von Stein]] (Alemania, 1742-1822) # [[Christiane Vulpius]] Goetheren emaztea (Alemania, 1765-1816) # [[Clara Serra]] feminista, ikertzailea, filosofoa, politikari ohia (Madril 1982) # [[Concha Monrás]] piano-jotzaile fusilatua (Bartzelona, 1898-Huesca 1936) # [[Conchi Sánchez ]] Espainiako 1. emakume futbolari profesionala (Madril 1957) # [[Costanza da Varano]] humanista eta poeta (Italia, 1426-1447) # [[Covadonga Tomé]] pediatra, politikaria (Asturias 1970) # [[Cristina Gallo]] kirol kazetaria, idazlea, aktibista (Asturias 1965) # [[Dahteste]] gerlari, itzultzaile, diplomazialari (1860 - Mexiko Berria, 1955) # [[Diana Wynne Jones]] idazlea (Londres, 1934-2001) # [[Dolores Pla Brugat]] historialaria eta ikertzailea (Girona, 1954-2014) # [[Emakume Indigenen Nazioarteko Eguna]] # [[Emilia Boneva]] gimnasia erritmikoko entrenatzailea (Bulgaria 1938-2019) # [[Emma Cabal]] poeta (Asturias 1962) # [[Enith Salón]] futbolaria ( Valentzia 2001) # [[Esther González]] futbolaria (Granada 1992) # [[Etta Federn]] idazle, itzultzaile, pedagogo eta anarkofeminista austriarra (1883 - 1951) # [[Eva Navarro ]] futbolaria (Murtzia 2001) # [[Fatima Madrilgoa]] ustezko astronomoa (Al-Andalus XI. mendea) # [[Francisca Saperas|Francesca Saperas]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1851-1933) # [[Gala Dalí]] artista eta modeloa (Errusia, 1894-1982) # [[Hansa Mehta]] aktibista, politikaria (India, 1897-1995) # [[Irene Guerrero]] futbolaria (Sevilla 1996) # [[Isabel Medina]] idazlea (Gomera, 1943) # [[Isabel Mozún]] altuera jauziko atleta (Madril 1960) # [[Ivana Andrés ]] futbolaria (Valentzia 1994) # [[Jean Batten]] hegazkinlaria (Zeelanda Berria, 1909-Palma Mallorcakoa, 1982) # [[Johanna Schopenhauer]] idazlea (Alemania, 1766-1838) # [[Juana Álvarez Molina|Juana Alvarez]] etxekoandre fusilatua (Medina de Rioseco, 1897-Gijon, 1937) # [[Juana María de los Dolores de León Smith]] espainiar dama (Badajoz, 1798 – Londres, 1872) # [[Julia Mayoral Márquez]] maistra eta politikaria (Badajoz, 1902 - 1983) # [[Julia Santibáñez]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Kyra Galván]] poeta eta eleberrigilea (Mexiko Hiria, 1956) # [[La Repompa de Málaga]] abeslaria (Malaga 1937-1959) # [[Laia Codina]] futbolaria (Girona 2000) # [[Lara Álvarez]] kazetaria (Asturias 1989) # [[Laura del Río]] futbolaria, mutilen entrenatzailea (Madril, 1982) # [[Lola Suárez|Lola Suarez]] idazlea (Lanzarote, 1956) # [[Malebogo Molefhe]] aktibista (Botswana,1980) # [[María Bernaldo de Quirós]] hegazkinlaria (Madril, 1898-1983) # [[Maria da Conceição Moita]] aktibista, hezitzailea (Portugal, 1937-2021) # [[María Francisca de Sales Portocarrero (Montijoko VI. kondesa)]] (Madril, 1754 – Logroño, 1808) # [[María Josefa Cerrato Rodríguez]] Espainiako lehen emakume albaitaria (Badajoz, 1897-1981) # [[María Pérez Rabaza]] futbolaria (Bartzelona 2001) # [[María Rosa Alonso|Maria Rosa Alonso]] idazlea (Tararonte, 1909-2011) # [[Mariangiola Criscuolo]] margolaria (Italia, 1548-1630) # [[Mariona Caldentey]] futbolaria (Mallorca 1996) # [[Melissa Jiménez (kazetaria)]] (Lieja/Bartzelona 1987) # [[Mercedes Pinto]] idazlea, kazetaria eta feminista (1889-1976) # [[Mónica García Prieto]] kazetaria, saiakeragilea (Badajoz 1974) # [[Montse Martín]] gimnasta erritmiko ohia, ilustratzailea, diseinatzailea, aktorea, dantzaria (LLeida 1974) # [[Montse Tomé]] futbolari ohia, entrenatzailea (Asturias 1982) # [[Noemí Casquet]] kazetaria, youtuberra (Sabadell 1992) # [[Olga Carmona]] futbolaria (Sevilla 2000) # [[Ona Batlle]] futbolaria (Bartzelona 1999) # [[Paula Guilló]] Miss eta modeloa (Alacant 1989) # [[Pepa Caballero]] margolaria (Granada, 1943 - Malaga, 2012) # [[Raymonde de Laroche]] hegazkinlaria (Paris, 1882-1919) # [[Rebecca Abe|Rebeca Abe]] idazlea (Alemania, 1967) # [[Rita Bosaho]] sanitarioa, politikaria. Kongresuko 1. Persona beltza (Ginea/Espainia 1965) # [[Rocío Gálvez ]] futbolaria (Kordoba 1997) # [[Salma Paralluelo]] futbolaria, atleta (Zaragoza 2003) # [[Silvia Yustos]] gimnasta erritmikoa (Valladolid 1971) # [[Simone Segouin]] partisaua, erresistentziako kidea (Frantzia, 1925-2023) # [[Sofia Behrs]] idazlea, argazkilaria (Errusia, 1844-1919) # [[Sofia Castañon]] poeta, politikaria (Asturias 1983) # [[Susan Haack]] irakasle eta filosogoa (Ingalaterra, 1945) # [[Sybilla]] diseinatzailea (AEB/Espainia 1963) # [[Teresa Abelleira]] futbolaria (Pontevedra 2000) # [[Teresa Helbig]] moda-diseinatzailea (Bartzelona 1963) # [[Teresa Matilde Revaque]] Bigarren Errepublikako espetxe funtzionario fusilatua (Valladolid, 1897-Madril, 1940) # [[Teresa Táboas]] arkitekto galiziarra (Mexiko Hiria, 1961) # [[Thelma Nava]] poeta (Mexiko Hiria, 1932-2019) # [[Thérèse Peltier]] hegazkinlaria (Frantzia, 1873-1926) # [[Vicenta García Miranda]] idazlea, poeta (Badajoz, 1816-1877) # [[Yulianna Avdeeva]] piano-jotzailea (Mosku 1985) # [[Zofia Kossak-Szczucka]] idazlea (Polonia, 1890-1968) }} ==='''Berriak 2023''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainize Gastaka Martínez]] ----'''SORTUA''' abokatua, Laudioko alkatea (Laudio, 1985) # [[Rosa Mari Artza Azueta]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Iurreta, 1946-2001) # [[Guruzne Carrason Torrontegi]] ----'''SORTUA''' ingurumen hezitzailea, Sopelako alkatea (Sopela, 1981) # [[Deniba Konare]] ----'''SORTUA''' judoka (Mali/Durango 2003) # [[Sorne Rubio Arano]] ----'''SORTUA''' Mundakako alkatea (Mundaka, 1972) # [[Itziar Iratzagorria]] ef--'''SORTUA''' Urdulizko alkatea # [[Maite Ibarra Goti]] ----'''SORTUA''' Arrigorriaga alkatea (Arrigorriaga, 1979) # [[Elisa Kaltzada]] --ef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Busturia, 1929-2022) # [[Lorea Perosanz]] ef--'''SORTUA''' diseinatzailea eta ilustratzailea (Ermua, 1976) # [[Maider Morras Azpiazu]] ----'''SORTUA''' abokatua, unibertsitateko irakaslea, Arrasateko alkatea (Arrasate, 1976) # [[Olatz Lezeta Urzelai]] ef--'''SORTUA''' mekanikaria, Antzuolako alkatea (Antzuola, 1977) # [[Kristina Rodriguez Mendikute]] ef--'''SORTUA''' Adunako alkatea (Aduna,1971) # [[Mari Karmen Arregi Agirre]] ef--'''SORTUA''' Aizarnazabalgo alkatea # [[Beatriz Unzue Esnaola]] ef--'''SORTUA''' Amasa-Villabonako alkatea # [[Alba Garmendia Castaños]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, filosofoa eta Ikaztegietako alkatea # [[Yanire Granero]] --ef'''SORTUA''' diseinatzailea, enpresaburua (Abadiño 1988) # [[Oihana Amundarain Zubillaga]] ef--'''SORTUA''' Elduaingo alkatea # [[Gurutze Etxezabal Iturrioz]] ef--'''SORTUA''' Orexako alkatea # [[Anuska Esnal Oliden]] ef--'''SORTUA''' Orioko alkatea (Orio, 1980) # [[Izarra Urdalleta Iraola]] ef--'''SORTUA''' Segurako alkatea (Errezil, 1975) # [[Cristina Tapias]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua (Bilbo 1960) # [[Teófila Adrada]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua, asmatzailea (Toledo 1904- ?) # [[Naroa Azpitarte]] ----'''SORTUA''' errugbilaria (Durango, 2005) # [[Rosario Tomasena Alzuri]] ef--'''SORTUA''' kirolaria, igerilaria, triatleta (Urnieta, 1946) # [[Agurtzane Solaberrieta Mesa]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta Usurbilgo alkatea (Usurbil, 1979) # [[Maite Amenabar Alkorta]] ----'''SORTUA''' Zirzurbilgo alkatea (Azpeitia) # [[Nagore Alkorta Elorza|Nagore Alkorta]] ef--'''SORTUA''' Azpeitiko alkatea (Azpeitia, 1978) # [[Alicia Framis]] artista (Mataró, 1967) # [[Lorena Llamas]] txirrindulari ohia (Bartzelona 1987) # [[Daisy Elliott]] politikaria (AEB 1917-2015) # [[Yolanda García Serrano]] gidoilaria (Madril 1958) # [[Karina Garantivá ]] aktorea, antzerki zuzendaria (Kolonbia 1980) # [[ Helena Pimenta]] antzerki-zuzendaria (Salamanca 1955) # [[Verónica Fernández]] gidoilaria (Soria 1971) # [[Magüi Mira]] aktorea, zuzendaria (Valentzia 1944) # [[Clara Sanchis]] aktorea, musikaria (Teruel 1968) # [[Lola Salvador]] gidoilaria (Bartzelona 1938) # [[Carmen Balagué]] aktorea (Bartzelona 1952) # [[Luz Casanova]] ongilea (Asturias, 1873-1949) # [[Jacqueline Guerroudj]] Militante komunista eta antikolonialista (1919 - 2015) # [[Sheyla Gutiérrez]] txirrindularia (Errioxa 1994) # [[Lucía González]] txirrindularia (Asturias 1990) # [[Alicia González]] txirrindularia (Asturias 1995) # [[Mavi García]] duatleta, txirrindularia (Mallorca 1984) # [[María Mercedes Cagigas Amedo]] txirrindularia (Kantabria 1979) # [[Isabel Martin]] txirrindularia (Valladolid 1999) # [[Sara Martín]] txirrindularia (Burgos 1996) # [[Cristina Martínez (txirrindularia)]] (Valentzia 1981) # [[María Isabel Moreno ]] txirrindularia (Girona 1981) # [[Belén López (txirrindularia)]] irakaslea (Cádiz 1984) # [[Mayalen Noriega]] igerilaria, txirrindularia, kirol egokituko gidaria (Mexiko/Espainia 1982) # [[Josefa Benítez Guzmán]] kirol egokitutako txirrindularia (Bartzelona 1969) # [[Susana Rodríguez Gacio]] medikua, kirol egokitutako txirrindularia (Vigo 1988) # [[Aauri Bokesa]] kirolari eta gizarte langilea (Madril, 1988) # [[Cristina Danimarkakoa]] Italiako aristokrata (Danimarka, 1521-Italia, 1590) # [[Conceição Matos]] aktibista (Portugal, 1936) # [[María de Estrada]] konsistatzailea (Espainia-Mexiko, XV.mendea) # [[Maritza M. Buendía]] # [[Lozen]] gerlari eta xamana (1840-1889) # [[Elsy Jacobs]] txirrindularia (Luxenburgo 1933-Bretainia 1998) # [[Anna Ramírez ]] txirrindularia, aktibista (Bartzelona 1981) # [[Marta Vilajosana]] txirrindularia (Bartzelona 1975) # [[Audrey Cordon]] txirrindularia (Bretainia 1989) # [[Alba Teruel ]] txirrindularia (Valentzia 1996) # [[Anna Sanchis]] txirrindularia (Valentzia 1987) # [[Dori Ruano]] txirrindularia, zuzendaria, politikaria, irakaslea (Salamanca 1969) # [[Gloria Rodríguez Sánchez]] txirrindularia ( Murtzia 1992) # [[Ariadna Ródenas]] txirrindularia (Alacant 1987 # [[Aida Nuño]] txirrindularia (Asturias 1983) # [[Karin Herrera]] biologo eta politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sonia Gutiérrez Raguay]] politikaria (GUatemala, 1981) # [[Txirrindularitza eta feminismoa]] # [[Jean Purdy]] erizaina, 1. enbriologoa (Erresuma Batua 1945-1985) # [[Victoria Anna Perea]] Espainiako 1. probeta umea (Bartzelona 1984) # [[Anna Veiga]] biologoa, Espainiako 1. probeta umearen ‘ama zientifikoa’ (Bartzelona 1956) # [[Elisa Matilla]] aktorea (Madril 1966) # [[Dunia Ayaso eta Felix Sabroso]] zine zuzenndariak (Kanariak 1961-2014) # [[Eva Lesmes]] gidoilaria, zine zuzendaria (Asturias 1961) # [[Imma Colomer]] aktorea (Bartzelona 1948) # [[Rosa Gàmiz]] aktorea (Bartzelona 1965) # [[Carlota Subirós]] antzerki-zuzendari (Bartzelona 1974) # [[Lluïsa Cunillé ]] idazlea (Katalunia 1961) # [[Hijas de Cynisca]] kirol-arloko genero-desberdintasuna, dokumentala (2019) # [[Jessica Vall ]] igerilaria, biologoa (Bartzelona 1988) # [[Jennifer Pareja]] waterpolo jokalari ohia (Girona 1984) # [[Carmen Martín]] eskubaloi jokalaria (Almeria 1988) # [[Vanesa Amorós ]] eskubaloi jokalaria, entrenatzialea (Alacant 1982) # [[Nuria Benzal ]] eskubaloi jokalaria (Malaga 1985) # [[Estela Estévez Barreiro]] atleta paralinpiarra (Vigo 1965) # [[Alba Caride]] gimnasta erritmikoa (Vigo 1980) # [[Susana Garabatos ]] igerilaria (Vigo 1979) # [[Julia Vaquero]] galiziar atleta (Frantzia 1970) # [[Thérèse Clerc]] Frantziako ekintzaile feminista (1927 - 2016) # [[Suhayr al-Qalamawi]] idazlea eta itzultzailea (Egipto, 1911-1997) # [[Dolors Vives Rodón|Dolors Vives Rodon]] Kataluniar hegazkinlaria (Valls, 1908-Bartzelona, 2007) # [[Susana Ferrari Billinghurst]] hegazkinlaria (Argentina, 1914-Italia, 1999) # [[Yevguenia Shajovskaya|Yevguena Shajovskaya]] hegazkinlaria (Errusia, 1889-1920) # [[Carola Lorenzini]] hegazkinlaria (Buenos Aires, 1899-1941) # [[Clara Adams]] hagazkinlaria (EEBB, 1884-1971) # [[Gloria Cuesta]] hegazkinlaria (Asturias, 1911 - Madril, 1987) # [[Maria Josep Colomer i Luque]] hegazkinlaria (Bartzelona, 1913 - Inglaterra, 2004) # [[Alia Twal]] hegazkinlaria (Jordania) # [[Lotfia ElNadi|Loftia Elnadi]] hegazkinlaria (Egipto, 1907-2002) # [[Erma Franklin]] abeslaria (EEBB, 1938-2002) # [[Carolyn Franklin]] abeslaria (EEBB, 1944-1968) # [[Flor Aguilera]] idazlea (Mexico Hiria, 1971) # [[María Antonieta Mendivil]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Anne Kingsbury Wollstonecraft]] ilustratzaile botanikoa (EEBB,1781-Kuba, 1828) # [[Sara Khadem ]] xake jokalaria (Iran 1997) # [[Tamara Abalde ]] saskibaloi jokalaria (Ferrol 1989) # [[Begoña Fernández]] eskubaloi jokalaria (Vigo 1980) # [[Isabel Herguera]] artista, zuzendaria, irakaslea (Donostia 1961) # [[Karin Boye]] poeta, itzultzailea (Suedia 1900-1941) # [[Helene Hanff]] idazlea (AEB 1916-1997) # [[Sopiko Guramishvili]] xake jokalaria (Georgia 1991) # [[Carol Thatcher ]] kazetaria (Londres 1953) # [[Mónica Braun|Monica Braun]] idazlea eta poeta (Mexiko, 1965) # [[Cristina Rivera Garza]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Martha Cerda]] idazlea (Mexiko, 1945) # [[Bibiana Gallego Lancharro]] poeta eta damaturgoa (Badajoz, 1799-Madril, 1867) }} ==='''Berriak 2023''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Otxotorena]] ef--'''SORTUA''' Mañariko alkatea (Hernani, 1984) # [[Arantxa Arregi]] ----'''SORTUA''' Doneztebeko alkatea # [[Asun Agiriano]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta bibliotekaria (Arrasate, 1963) # [[Begoña Enbeita]] ef--'''SORTUA''' Muxikako alkatea (Muxika, 1985) # [[Berta Arizkun González]] ef--'''SORTUA''' Burlatako alkatea # [[Burdinaren emakumeak]] '''SORTUA''' (Bizkaia, XIX-XX. mendea) # [[Carmen Mendiguren]] efef''SORTUA'''maistra (Zamudio, 1913-2010) # [[Eider Olazar]] ef--'''SORTUA''' Gazteluko alkatea (Gaztelu...) # [[Eneritz Agirre]] ef--'''SORTUA''' Atxondoko alkatea (Atxondo, 1983) # [[Eneritz Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' Zaldibarko alkatea (Zaldibar, 1985 ) # [[Erika Letamendi Hurtado]] ef--'''SORTUA''' Donemiliagako alkatea (Gasteiz, 1985) # [[Igone Amesti]] ef--'''SORTUA'''mezzosopranoa, musika-irakaslea (Mallabia, 1985) # [[Iruri Altzerreka]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria (Garai, 2000) # [[Itziar Imaz Artazcoz|Itziar Imaz]] ef--'''SORTUA''' Garesko alkatea (Gares, 1981) # [[Julene Lazkano]] ef--'''SORTUA''' Elorrioko alkatea (Elorrio, 1985) # [[Laura Irasuegi Otal]] efef'''SORTUA''' ingeniaria, gerrako umea (Eibar, 1923-Errenteria, 2016) # [[Malan Alloua]] ----'''SORTUA''' Sanwiko Erresumako ama erregina (Ghana, XIX. mendea) # [[Maria Sáez de Albéniz Bregaña]] ef--'''SORTUA''' Etxarri Aranazko alkatea (Iruñea, 1966) # [[Marta Díez Napal]] ef--'''SORTUA''' Antsoaingo alkatea (Antsoain, 1975) # [[Nadia Nemeh Shomaly]] ----'''SORTUA''' Bermeoko alkatea (Bermeo, 1979) # [[Noelia Oses]] ef--'''SORTUA''' Matematikaria, ikertzailea (Ermua, 1975) # [[Oihana Olaberria Jaka]] ef--'''SORTUA''' Arakilgo alkatea (Arakil, 1976 # [[Oihane Irastorza]] ef--''SORTUA''' Izurtzako alkatea (Izurtza, 1981) # [[Oihane Uribeetxebarria Garmendia]] ef--'''SORTUA''' Lakuntzako alkatea (1979) # [[Olatz Alberdi Etxeberria]] ef--SORTUA futbolaria, atezaina (Bergara, 1997) # [[Olatz Irizar Martínez]] ef--'''SORTUA''' Ziordiako alkatea (Ziordia, 1972) # [[Pilar Arechavaleta]] efef'''SORTUA''' moja (Bilbo, 1880-Madril-1973) # [[Txelo Auzmendi Jimenez]] ef--'''SORTUA''' Asparrenako alkatea (Araia, 1960) # [[Olga Mariano]] aktibista ijitoa (Portugal, 1950) # [[Adriana Caselotti]] ahots aktorea (AEB 1916-1997) # [[Adrienne Bolland|Adrianne Bolland]] hegazkinlaria (Frantzia, 1895-1975) # [[Agirre Aristizabal ahizpak]] oroimen memoria babesleak (Lizarra, 1936) # [[Ahlam Khudr]] aktibista (Sudan) # [[Aída Bueno Sarduy]] dokumentalgilea (Kuba, ?) # [[Aida Toledo]] poeta (Guatemala, 1952) # [[Ainhoa Carbonell Allué ]] zinegotzi ijitoa (?,?) # [[Alba Cros ]] zinema zuzendaria (Lleida 1991) # [[Alice Austen]] argazkilaria (AEB 1866-1952) # [[Alice Pestana]] pedagogoa (Portugal, 1860-Madril, 1929) # [[Alicja Dorabialska]] kimikaria (Polonia, 1897 – 1975) # [[Alma Karla Sandoval|Alma Carla Sandoval]] Kazetaria (Mexiko, 1975) # [[Ana Martínez de Luco]] moja, aktibista (Araba, 1960) # [[Anaïs Napoleon]] argazkilaria (Narbona, 1831-Bartzelona, 1912) # [[Ángela de la Cruz (artista)]] artista (Coruña, 1965) # [[Ángeles Cruz|Angeles Cruz]] aktorea, gidoilaria, zinema zuzendaria (Mexiko, 1969) # [[Anna-Eva Bergman]] artista (Suedia 1909-Frantzia 1987) # [[Anoosheh Oskouian]] ingeniaria, CEO-a (Iran/AEB 1964) # [[Aurèlia Muñoz Ventura]] artista (Bartzelona, 1926-2011) # [[Barbara Martin Coppola]] telekomunikazio- ingeniaría eta CEO-a (Madril 1977) # [[Beatriz Corrales]] badminton jokalaria (Madril 1992) # [[Bernardine Dohrn]] iheslaria, irakaslea (AEB 1942) # [[Betsy Pecanins]] abeslaria (Mexiko 1954) # [[Betty Makoni]] Aktibista (Zimbabwe, 1971) # [[Candida Höfer]] argazkilaria (Alemania, 1944) # [[Carmen Matute]] idazlea (Guatemala, 1944) # [[Carol Bove]] artista (Suitza/AEB 1971) # [[Celia Montoya Montoya]] aktorea, aktibista (Madril, 1971) # [[Charlotte Posenenske]] artista (Alemania 1930-1985) # [[Chicks on Speed]] artistak, musika taldea (Alemania 19) # [[Claude Mossé]] historialaria (Frantzia 1924-2022) # [[Cristina Álvarez Álvarez]] telekomunikazio ingeniaria (Vigo 1969) # [[Cristina Cuerno]] aeronautika ingeniaria (Espainia, XX. mendea) # [[Danielle Michel-Chich]] saiogile, kazetari eta itzultzaile frantsesa (Aljer - 1951) # [[Daría Vilariño Pintos]] liburuzaina (Galizia 1928-2020) # [[Djamila Bouazza]] Aljeriako Independentzia Gerrako aktibista (1938 - 2015) # [[Djamila Bouhired]] Aljeriako ekintzaile politikoa da (Aljer - 1935) # [[Dulce Muñoz del Rey]] telekominikazio ingeniaria (Badajoz 1978) # [[Eija-Liisa Ahtila]] artista (Finlandia 1959) # [[Eileen Power]] historialaria (Erresuma Batua 1889-1940) # [[Elida Carlés]] hegazkinlaria, artista (Argentina, 1912-1970) # [[Elisa Hall]] idazlea (Guatemala, 1900-1982) # [[Eliza Schneider]] ahots aktorea (AEB 1978) # [[Énia Lipanga]] Poeta, aktibista (Mozambike, 1977) # [[Erika Groth-Schmachtenberger]] argazkilaria (Alemania 1906-1992) # [[Ester Partegàs]] artista (La Garriga, 1972) # [[Esther Paez]] boxeolaria, (Bartzelona 1969) # [[Eulalia Pérez Sedeño]] ikertzailea (Maroko protektoratua 1954) # [[Eulàlia Valldosera i Guilera]] artista (Villafranca del Panadés, 1963) # [[Fátima Tardío Quiroga]] legelaria (Bolivia XX. mendea) # [[Fernanda Fragateiro]] artista (Portugal 1962) # [[Gail Bradbrook]] Klima aldaketaren kontrako ekintzailea (Britainiarra) # [[Grete Stern]] argazkilaria (Alemania 1904-Argentina 1999) # [[Hannah Collins]] artista (Londres 1956) # [[Hanne Darboven]] artista (Alemania 1941-2009) # [[Helga de Alvear Arte Garaikidearen Museoa ]] (Caceres 2021) # [[Helga de Alvear]] bildumagilea (Alemania/Madril 1936) # [[Inés Medina]] artista (Caceres 1950) # [[Inés Peraza]] Kanariar uharteetako andrea (Sevilla, 1424-1503) # [[Isabel de los Ángeles Ruano]] poeta (Guatemala, 1945) # [[Isabel Morant Deusa]] historialaria (Valentzia 1947) # [[Isabel Tolosa Cortés de Moctezuma]] Leonor Cortés Moctezumaren alaba (Mexiko, 1568- ?) # [[Isatxa Mengíbar]] bikoiztailea ( Espainia 1973) # [[Janet Maslin ]] kritikaria (AEB 1949) # [[Joana Pastrana]] boxeolari ohia (Madril 1990) # [[Jorinde Voigt]] artista (Alemania 1977) # [[Judith Colell ]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Kadiatu Massaquoi]] aktibista (Sierra Leona, 2002?) # [[Katalina Lancasterrekoa]] erregina (Hertford, 1373- Valladolid, 1418) # [[Katharina Fritsch]] eskultorea (Alemania 1956) # [[Katharina Sieverding]] artista (Alemania 1944) # [[Kittie Knox]] txirrindularia (AEB 1874-1900) # [[Laleh Osmany]] aktibista (Afganistan, 1992) # [[Laura Rius]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1991) # [[Leonor Cortés Moctezuma]] Espainia Berriko Erregeorderriko aristokrata (Mexiko, 1527-1594) # [[Lidia Zvereva|Lidia Zuéreva]] hegazkinlaria (Errusia, 1890-1916) # [[Lisa Schwarzbaum]] kritikaria (AEB 1952) # [[Luz Méndez de la Vega]] poeta eta ikertzaile feminista (Guatemala, 1919-2012) # [[Mabel Palacín Lahoz]] artista (Bartzelona, 1965) # [[Maggie Roswell]] ahots aktorea (AEB 1952) # [[Margarita Carrera]] idazlea (Guatemala, 1929-2018) # [[María del Carmen Aguayo Torres]] telekomunikazio ingeniaria (Kordoba XX. mendea) # [[María del Carmen Carrillo Losada]] probintzia hiriburu bateko 1. emakume ziengotzi ijitoa (Madril 1959) # [[María del Carmen Pallares Méndez]] historialaria (Galizia 1948) # [[María Jesús Avila Corchero]] museo koordinatzailea (Caceres, 1966) # [[María Jesús Rosa Reina]] boxeolaria (Madril 1974-2018) # [[María Luisa Cuerda Arnau]] legelaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Natividad Bermejo Arrieta ]] artista (Logroño 1961) # [[María Teresa Dalenz Zapata ]] ingeniari zibila (Bolivia, 1958) # [[María Teresa de Silva]] Albako XIII. dukesa (Madril, 1762-1802) # [[Marta Verheyen]] zinema zuzendaria, gidoilaria, argazkilaria (Girona 1991) # [[Mary Bailey (hegazkinlaria)|Mary Bailey]] hegazkilaria (Irlanda, 1890-1960) # [[Mary Kay Bergman]] ahots aktorea (AEB 1961) # [[Mary Lynn Rajskub]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Mary Taylor Brush]] hegazkinlaria (1866-1949) # [[Maryse Bastié]] hegazkinlaria (Frantzia, 1898-1952) # [[Meret Oppenheim]] argazkilaria (Berlin, 1913-Basilia,1985) # [[Mikaela Loach]] Aktibista (Jamaika, 1998) # [[Miren Meabe Carro]] Kuartango alkatea (Barakaldo 1986) # [[Mirtha Luz Pérez]] idazlea, poeta, (Chiapas, Mexiko, 1960) # [[Mona Simpson (Simpsondarrak)]] pertsonaia (AEB) # [[Mona Simpson]] idazlea (AEB 1957) # [[Montserrat Soto]] artista (Bartzelona, 1961) # [[Nadia Vera]] kazetaria (Mexiko, 1983-2015) # [[Nancy Cartwright (aktorea)]] ahots aktorea (AEB 1957)Si # [[Natalia Montellano Durán]] bioteknologoa (Bolivia XX. mendea) # [[Penelope Lea]] klima-aktibista (Noruega, 2005) # [[Pilar Heredia Iglesias]] politikari ijitoa (Toledo, 1964) # [[Pipilotti Rist]] artista (Suitza 1962) # [[Pocha Lamadrid]] aktibista (Argentina, 1945-2021) # [[Princy Mangalika]] aktibista (Sri Lanka, XX. mendea) # [[Rachel Whiteread ]] eskultorea (Londres 1963) # [[Rafaela Rada]] ilustratzailea # [[Regina Halmich]] boxeolaria (Alemania 1976) # [[Régine Pernoud]] historialaria (Frantzia 1909-1998) # [[Rineke Dijkstra]] argazkilaria (Herbehereak 1965) # [[Rocío Saiz]] artista (Madril 1991) # [[Rosa Brun]] artista (Madril 1955) # [[Rosemarie Trockel]] artista (Alemania 1952) # [[Salma Kikwete]] aktibista (Tanzania, 1963) # [[Salomé Cuesta]] artista (Valentzia 1964) # [[Sandra Baía]] artista(Lisboa 1968) # [[Sangita Magar]] aktibista (Nepal) # [[Soleil Moon Frye]] aktorea, gidoilaria, film-zuzendaria (AEB 1976) # [[Sonia Couoh]] aktorea (Mexiko, 1983) # [[Susana Solano]] eskultorea (Bartzelona, 1946) # [[Sylvie Fleury]] artista (Suitza 1961) # [[Tacita Dean]] artista bisuala (Erresuma Batua 1965) # [[Tatiana Delgado Yunquera]] bideo-joko garatzailea (Madril 1978) # [[Tecuelhuetzin Xicohténcatl]] printzesa tlaxcalteka (Mexiko, 1501-Guatemala, 1537) # [[Tecuichpo Ixcaxochitzin]] inperio aztekaren azken enperatrizea (Mexiko, 1509-1550) # [[Tiza Mafira]] Ingurumen-aktibista (Indonesia, 1984) # [[Touria Chaoui|Touria Chaowi]] hegazkinlaria (Fez, 1936-1956) # [[Tress MacNeille]] ahots aktorea (AEB 1951) # [[Vanessa Beecroft]] artista (Italia 1969) # [[Victoria Fonseca González]] fisikaria (Espainia XX. mendea) # [[Viktória Varga]] halterofilia kirolaria (Hungaria 1981) # [[Zainab Al Khawaja]] aktibista (Bahrain, 1983) # [[Zohra Drif]] Aljeriako politikaria, independentzia gerrako mujahida (1934) }} ==='''Berriak 2023''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ortiz]] ----'''SORTUA''' medikua (Getxo, 1964) # [[Ainara Vera]] ----'''SORTUA''' zinegilea (Iruñea, 1985) # [[Ana Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1836-1896) # [[Ann Marie Skelton]] ef--'''SORTUA''' Haurren Eskubideen Batzordeko burua (Hegoafrika, ?) # [[Garazi Sampedro]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Atxondo 1989) # [[Itsasne Larruskain]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, futbolaria (Traña-Matiena 1992) # [[Izaro Ieregi]] ----'''SORTUA''' artista (Algorta, 1987) # [[Josefa Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1833-1904) # [[Juana María Ruiz de Gámiz]] efef'''SORTUA''' ongilea (Betoño, 1841 -?) # [[Libe Goitia Artetxe]] ef--'''SORTUA''' idazlea (Errusia, 2001) # [[Maite Toledo]] ----'''SORTUA''' idazlea (Zaldibia, 1966) # [[Maite Zelaia]] ef--'''SORTUA''' arkitektoa (Eibar, 1946) # [[María del Carmen Careaga Salazar]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Getxo, 1934) # [[Nagore Legarreta]] ----''SORTUA''' argazkilaria (Hernani, 1981) # [[Oihana Muga]] ef--'''SORTUA''' pediatra (Donostia, 1981) # [[Quintina Gelbenzu Piérola]] ef-ef '''SORTUA''' emagina (1877-1950) # [[Salome Campos Beotegi]] efef'''SORTUA''' Emakume aitzindaria kontserba-enpresetan (Bermio, 1893-1974) # [[Adela Calva Reyes]] idazlea (Mexiko, 1967-2018) # [[Adenike Oladosu]] klima aktibista (Nigeria 1994) # [[Alejandra Hannoverkoa]] printzesa (Austria 1999) # [[Alicia Martín Villanueva]] artista (Madril, 1964) # [[Aline Pettersson|Aline Petterson]] idazlea (Mexiko Hiria, 1938) # [[Alva Belmont]] aktibista aberatsa, sufragista (AEB 1853- Frantzia 1933) # [[Ana de Roque]] kazetaria ( Madril 1963) # [[Ana Roldán]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1976) # [[Anahí de Cárdenas]] modeloa, aktorea (Peru 1983) # [[Andrea Guasch]] aktore, abeslari, dantzaria (Bartzelona 1990) # [[Anežka Drahotová]] atleta (Txekia 19) # [[Aniela Rodriguez]] idazlea (Mexiko, 1992) # [[Anna Henderson]] txirrindularia (Britainia 1998) # [[Anna Howard Shaw ]] sufragista, abade metodista (AEB 1847-1919) # [[Antía Jácome]] kanoalaria (Pontevedra 1999) # [[Antúnez ahizpak]] brodatzaileak (Sevilla XIX. mendea) # [[Ascensión Cambrón]] filosofoa (Kordoba 1943) # [[Aurora Correa]] poeta (Bartzelona, 1930-Mexiko, 2008) # [[Beatrice Borromeo]] kazetaria, aristokrata (Italia 1985) # [[Belén Rodríguez (kazetaria)]] (Madril 1966) # [[Betty Gilpin]] aktorea (AEB 1986) # [[Carissa Véliz]] filosofoa, irakaslea, ikertzailea (Mexiko 1986) # [[Carlota Casiraghi]] zaldizalea, kazetaria (Monako 1986) # [[Carmel Snow]] moda-kazetaria (Irlanda 1887-AEB 1961) # [[Carolina Bona]] aktorea (Madril 1980) # [[Carolina Herrera]] enpresaburua, diseinatzailea (Venezuela 1939) # [[Carolina Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1978) # [[Caroline Link ]] film-zuzendaria (Alemania 1964) # [[Caroline Schermerhorn Astor]] aristokrata (AEB 1830-1908) # [[Chari Gómez Miranda ]] kazetaria (Espainia 1930-2011) # [[Claudina Domingo]] poeta (Mexiko, 1982) # [[Claudine Picardet]] zientzialaria, itzultzailea (Frantzia 1735-1820) # [[Consuelo Duval]] aktorea (Mexiko 1969) # [[Consuelo Trujillo ]] aktorea (Cádiz 1959) # [[Consuelo Vanderbilt]] filantropoa (AEB 1877- 1964) # [[Consuelo Yznaga]] aristokrata (AEB 1853-Londres 1909) # [[Cristina del Valle (abeslaria)]] aktibista (Asturias 1960) # [[Cristina del Valle (aktorea)]] (Argentina 1942) # [[Debora Kayembe]] abokatua, aktibista (Kongo- Eskozia, 1975) # [[Desirée Bela-Lobedde]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1978) # [[Desirée Ndjambo]] kazetaria (Madril 1976) # [[Diana Vreeland]] moda-editore aitzindaria (Paris 1903 - AEB 1989 ) # [[Djamila Boupacha]] Aljeriako FLNko aktibista (Bologhine 1938) # [[Dolores Castro]] poeta (Mexiko, 1923-2022) # [[Edna Woolman Chase]] kazetaria, argitaratzailea (AEB 1887-1957) # [[Ekaterina Karavelova]] aktibista, hezitzailea (Bulgaria, 1860-1947) # [[Elia Barceló]] idazlea (Alacant 1957) # [[Ella baila sola]] musika bikotea (Espainia) # [[Elsa Cross]] poeta (Mexiko, 1946) # [[Elsie de Wolfe ]] dekoratzaile aitzindaria (AEB 1865- Frantzia 1950) # [[Elvira Quintana]] aktorea (Badajoz, 1935-Mexiko Hiria, 1968) # [[Esperanza Zambrano]] idazlea (Mexiko, 1901-1992) # [[Esther García Rodríguez]] cinema ekoizpen zuzendari aitzindaria (Segovia 1956) # [[Esther Mayoko Ortega]], aktibista (Madril, XX.mendea) # [[Ethel Krauze]] idazlea (Mexiko Hiria, 1954) # [[Fausta Gantús]] poeta eta historialaria (Mexiko, 1968) # [[Flora Drummond]] sufragista, aktibista (Erresuma Batua, 1878-1949) # [[Françoise Seligmann]] Frantziako erresistentziako kidea, kazetaria eta politikaria (1919-2013) # [[Françoise Vergès]] politologo eta ekintzaile feminista eta dekolonialista frantsesa (Paris, 1952) # [[Freda Huson]] aktibista (Kanada, 1964) # [[Gabriela Jauregi]] idazlea, poeta (Mexiko Hiria, 1979) # [[Glòria Serra ]] kazetaria (Bartzelona 1964) # [[Hadja Idrissa Bah]] aktibista (Ginea, 1999) # [[Helena Normanton]] abokatua, aktibista (Erresuma Batua, 1882-1957) # [[Ilka Chase]] aktorea, esataria, idazlea (AEB 1905-1978) # [[Irene Hernández de Jesús]] aktibista (Mexiko, 1958-2021) # [[Irene Hueche Meliqueo]] aktibista (Txile, 1946-2011) # [[Isabel Garcés]] aktorea (Madril 1901-1908) # [[Isabel Pardo de Vera Posada]] ingeniaria (Lugo 1975) # [[Isatou Ceesay]] aktibista (Gambia, 1972) # [[Izarne Sarasola]] Errealeko futbolaria (Gipuzkoa, 2002) # [[Jacqueline Auriol]] hegazkinlaria (Frantzia, 1917-2000) # [[Javiera Contador]] aktorea, aurkezlea (Txile 1974) # [[Jhoana Patiño]], poeta, aktibista (Kolonbia, 1982) # [[Josefina Molina]] film-zuzendari atzindaria (Kordoba 1936) # [[Julia Maura]] idazlea (Madril 1910-1973) # [[Julia Solomonoff]] film zuzendaria, gidoilaria… (Argentina 1966) # [[Juliane Köhler ]] aktorea (Alemania 1965) # [[Katalina D'Erzel|Katalina Dérzel]] poeta (Mexiko Hiria, 1950) # [[Laura Pérez Granel]] ilustratzailea (Valentzia 1983) # [[Leila Khaled]] palestinar aktibista politikoa (1944) # [[Lidia Poët ]] Italiako 1. emakume abokatua, aktibista (1855-1949) # [[Lidia Tiatirakoa]] Europako 1. Emakume kristaua, santua, enpresaburua (Tiatira I. mendea) # [[Lisa Henni]] aktorea (Suedia 1982) # [[Lolita Bosch]] idazlea (Bartzelona 1970) # [[Lorenza Izzo]] aktorea, modeloa (Txile 1989) # [[Louise Dahl-Wolfe]] moda-argazkilaria ( AEB 1895- 1989) # [[Lucrecia Martel]] film zuzendaria, gidoilaria (Argentina 1966) # [[Lucy Elmina Anthony]] sufragista (AEB 1859 - 1944) # [[Luz Marina Hache]] Sindikalista, aktibista (Kolonbia, 1955) # [[Margo Martindale]] aktorea (AEB 1951) # [[María Duval (aktorea)]] abeslaria (Mexiko 1937) # [[María Inés Guerra]] abeslaria, aurkezlea (Mexiko 1983) # [[María José Sanz Sánchez]] biologoa, ikertzailea (Valentzia 1963) # [[María Pérez García]] atleta (Granada 1996) # [[María Remedios del Valle]] Argentinako armadan kapitain independentzia garaian (Argentina, 1766-1847) # [[Mariana Simionescu]] tenislaria (Errumania 1956) # [[Maricela Guerrero]] poeta (Mexiko Hiria, 1977) # [[Marilia Andrés ]] kantautorea (Cuenca 1974) # [[Marina Rossell]] kantautorea (Bartzelona 1954) # [[Marta Botía]] kantautorea (Madril 1974) # [[Marta Ferri]] moda diseinatzailea (Italia 1984) # [[Marta García Gómez]] kazetara, bikoizlea ( Madril 1961-2013) # [[Marta Jaumandreu]] kazetaria (Madril 1971) # [[Marta Martínez Alonso]] matematikaria, IBM zuzendari nagusia (Madril 1966) # [[Marta Suediakoa]] printzesa (Suedia 1901-Norvegia 1954) # [[Mary Haʻaheo Atcherley]] aktibista (Hawaii, 1874-1933) # [[Matilde Borromeo]] jauzi-zaldi hazlea, kirolaria, aristokrata (Italia 1983) # [[Mercedes de Acosta]] idazlea (AEB 1892-1968) # [[Milena Smit]] aktorea (Valentzia 1996) # [[Mónica Laguna]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1964) # [[Mònica López]] meteorologoa, aurkezlea (Lerida 1975) # [[Na'Taki Osborne Jelks]] aktibista (AEB, XX. maendea) # [[Naty Abascal]] modeloa (Sevilla 1943) # [[Ngụy Thị Khanh]] Ingurumen aktibista (Vietnam, 1976) # [[Nina Bang]] historialaria, politikaria, ministroa (Danimarka 1866-1928) # [[Nuria Villazán Martín]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Oyèrónkẹ Oyěwùmí]] ikertzaile feminista dekolonial (Nigeria, 1957) # [[Pepa Pedroche]] aktorea (Madril 1967) # [[Pilar García Muñiz]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1974) # [[Pilar Llop ]] magistratua, politikaria (Madril 1973) # [[Pilar Ulzurrun de Asanza y Peralta]] margolaria (Zaragoza, 1785-Madril, 1864) # [[Raquel Sánchez Jiménez]] politikaria (Bartzelona 1975) # [[Rosario Pi]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1899 - Madril, 1967) # [[Rosita Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1970) # [[Sandra Lorenzano]] idazlea (Argentina, 1960) # [[Sara Uribe Sánchez|Sara Uribe]] poeta (Mexiko, 1978) # [[Seloua Luste Boulbina]] Filosofo eta irakasle franko-aljeriarra (1957) # [[Sheela Patel]], aktibista (India, 1952) # [[Soledad Sevilla]] margolaria (Valentzia 1944) # [[Stella Assange]] abokatua, giza eskubideen defendatzailea (Hegoafrika 1983) # [[Susan Rice]] enbaxadorea (AEB 1964) # [[Susana Roza]] Kazetaria (Asturias 1965) # [[Susi Caramelo]] umorista (Bartzelona 1980) # [[Syrie Barnardo]] barrualdeen diseinatzailea (Ingalaterra 1879-1955) # [[Tedi López Mills]] poeta (Mexiko Hiria, 1959) # [[Tuva Novotny]] aktorea (Suedia 1979) # [[Uta Hagen]] aktorea, maistra (Alemania 1919- AEB 2004) # [[Vanessa Bryant ]] filantropoa (AEB 1982) # [[Vanessa Claudio]] modeloa, aktorea, aurkezlea (Puerto Rico 1983) # [[Vega (abeslaria)]] (Kordoba 1979) # [[Veronica Ferres]] aktorea (Alemania 1965) # [[Victoria Rosell]] epailea, politikaria (Murtzia 1968) # [[Virginia Ruzici ]] tenislari ohia (Errumania 1955) # [[Yelitza Ruiz]] abokatua eta poeta (Mexiko, 1986) # [[Yuja Wang]] piano-jolea (Txina 1975) # [[Yvonne Choquet-Bruhat]] matematikari eta fisikari frantsesa (Lille, 1923) # [[Zarifa Ghafari]] politikari, aktibista (Afganistan, 1992) # [[Zonia Palán Tamayo]] aktibista, ekonomialaria (Ekuador, 1954-2003) }} ==='''Berriak 2023''' ('''apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Irazu]] ----'''SORTUA''' kazetaria, gidoigilea, berdintasun teknikaria (Andoain, 1966) # [[Eider Conde]] ----'''SORTUA''' Aranzadi elkarteko komunikatzailea (Donostia, 1981) # [[Elena Martinez Rubio|Elena Martinez]] ----'''SORTUA''' euskal idazlea (Bilbo, 1957) # [[Felipa Domínguez Taguada]] --ef'''SORTUA''' miliziano (Irun, ?- 2013)) # [[Graciliana Montelongo]] ----'''SORTUA''' artista eta idazlea (Tenerife, 1962) # [[Iratxe Ormatza]] ----'''SORTUA''' idazlea (Bakio, 1971) # [[Isabel de Naverán]]----'''SORTUA''' ikertzailea, komisarioa (Getxo, 1976) # [[Ixabel Millet]] ----'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Paris, 1958) # [[Jasmin_Mara_López]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (New Orleans xxxx) # [[Maite Franko]] ----'''SORTUA''' g idazle eta ipuin kontalaria (Irun, 1971) # [[Maria Rosario de Cruz]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Ermua, 1948) # [[Marta Von Poroszlay]] ----'''SORTUA''' g margolaria, eskultorea, idazlea (Hungaria, 1952) # [[Mirari Sagarzazu]] ----'''SORTUA''' ARtisaua, artista, ilustratzailea (Oñati) # [[Miren Mindegia]] ----'''SORTUA''' g kazetaria, idazlea (Elizondo, 1985) # [[Silvia Solórzano Foppa]] ef--'''SORTUA''' gerrillari ohia eta politikaria (Guatemala, 1950) # [[Stella Quan Rossell]] ----'''SORTUA''' antropologoa (Guatemala, 1935-2007) # [[Adela Guffanti]] hegazkinlaria (Argentina, 1904- ?) # [[Adelaida O'Dena de Estrada|Adelaida O´Dena de Estrada]] margolaria (Madril, 1823-1853) # [[Amada García Rodríguez]] exekutatuko komunista (Coruña 1909-1938) # [[Amandine Gay]] zine-zuzendari, aktore, idazle eta afrofeminista (Frantzia, 1984) # [[Amina Dahbour]] palestinar aktibista politikoa (1945?) # [[Amparo Rubiales]] irakaslea, politikaria (Madril 1945) # [[Anastasia (argitzailea)]] margolaria (Paris XIV-XV. mendea) # [[Angeles Bravo (kazetaria)]] (?, 1963) # [[Anna Swenonis]] eskuizkribu argitzailea (Suedia ? - 1527) # [[Arab Loutfi]] kazetaria, idazlea, film-zuzendaria (Libano 1953) # [[Arcangela Paladini]] artista eta poeta (1596-1622) # [[Asunción Crespo de Reigón|Asunción Crespo de Reigon]] margolaria (Madril, 1816.1885) # [[Beatriz Rico]] aktorea, abeslaria, idazlea (Asturias 1970) # [[Belén Ortega]] komiki-marrazkilaria (Granada, 1986) # [[Carmen Calvo (artista)]] eskultorea (Valentzia 1950) # [[Carmen Rey]] jazz-abeslaria (Galizia ?) # [[Caterina Cherubini]] margolaria (Erroma, 1730-1811) # [[Catherine M. Russell]] UNICEFeko zuzendari exekutiboa (AEB, 1961) # [[Claudia Rueda]] ilustratzailea (Bogota, XX. Mendea) # [[Cristina Gallach]] kazetaria (Bartzelona 1960) # [[Cristina Narbona]] polititkaria (Madril 1951) # [[Daniela Barcellona]] mezzosopranoa (Italia 1969) # [[Daniela Melchior ]] aktorea (Portugal 1996) # [[Denisse Buendía]] poeta (Mexiko, 1979) # [[Elisa Rueda]] maistra, poeta, aktorea (Markina-Xemein, 1959) # [[Elvira Rodríguez ]] ekonomialaria, politikaria (Madril 1949) # [[Esperanza Elena Caro]] brodatzailea (Sevilla 1906-1985) # [[Eva Lootz]] eskultorea (Austria_Espainia 1940) # [[Farideh Lashai]] margolaria, idazlea (Iran 1944-2013) # [[Fátima Diame]] jauzietako atleta (Valentzia 1996) # [[Gabriela Agirre Sánchez]] idazlea, poeta (Mexiko, 1977) # [[Henrietta H. Fore]] UNICEFeko zuzendari ohia (AEB, 1948) # [[Hermine Yollo]] aktorea, zuzendaria, idazlea, itzultzailea (Kamerun 1981) # [[Hermonia Vivarini]] artista (Venezia, XVI.mendea) # [[Inés Alberdi ]] soziologoa (Sevilla 1948) # [[Inés Álvarez de Toledo Caro]] aristokrata (Madril 1857-Donostia 1937) # [[Inés Amor]] galerista (Mexiko 1912-1980) # [[Ines Artajo Ayesa]] kazetaria (Iruñea 1956) # [[Inés Edmonson]] aktorea (Argentina 1919-2016) # [[Inés Fernández-Ordoñez]] hizkuntzalaria (Madril 1961) # [[Inés Fonseca]] abeslaria, musikagilea, poeta (Santander 1960) # [[Inés María Calero]] modeloa, aktorea (Venezuela 1969) # [[Inés Martín Rodrigo]] kazetaria, idazlea (Madril 1983) # [[Inés París]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1963) # [[Inés Saavedra]] abeslaria (Uruguai 1972) # [[Inés Santé Riveira]] irakaslea, asmatzilea, ikertzailea (Ferrol 1976) # [[Ines Scaramucci ]] irakaslea (Italia 1908-1990) # [[Isabel Austriakoa (1501-1526)]] Danimarka, Norvegia, Suediako erregina (Belgika) # [[Isabel Zapata]] idazlea (Mexiko Hiria, 1984) # [[Joana Austriakoa]] Portugalgo erregina, Espainiako erregeordea, emakume-jesuita bakarra (Madril 1535-1573) # [[Josefa Amar Borbón ]] pedagogoa, emakumeen gaitasunaren defendatzailea (Zaragoza 1749-1833) # [[Josefa Tolrá Abril]] margolaria (Cabrils, 1880-1959) # [[Juanita Frances]] aktibista (Australia-Erresuma Batua, 1901-1992) # [[Kaimook Chuto]] eskultorea (Thailandia, 1938-1995) # [[Klara Bavariakoa]] margolaria (Alemania, 1874-1941) # [[Lalalimola]] ilustratzailea (Valentzia, 1984) # [[Lara Siscar]] tb aurkezlea (Valentzia 1977) # [[Laura Gómez-Lacueva]] aktorea (Zaragoza 1975-2023) # [[Leonor Austriakoa]] Portugalgo eta Frantziako erregina (Belgika 1498- Badajoz 1558) # [[Lorenza Cobián]] modeloa (Asturias 1851-Madril 1906) # [[Lucía Pérez ]] abeslaria (Lugo 1985) # [[Luisa Rivera]] ilustratzaleak (Santiago-Txile, 1987) # [[Lynette Yiadom-Boakye]] margolaria, idazlea (Londres 1977) # [[Mabula Soumahoro]] akademikoa eta ekintzaile afrofeminista (Paris, 1976) # [[Margarita Alexandre]] zinema zuzendari eta ekoizlea frankismoan (León, 1923 - Madril, 2015) # [[María Aragoikoa]] Portugalgo erregina (Kordoba 1498- Lisboa 1517) # [[María Austriakoa]] Germaniako enperatriza (Madril 1528-1603) # [[Maria Baranda|María Baranda]] poeta (Mexiko, 1962) # [[María Gámez Gámez ]] politikaria, Guardia Zibilaren 1. Emakume-zuzendaria (Cádiz 1969) # [[María Gimeno]] artista, ekintzailea (Zamora 1970) # [[María Gómez (kazetaria)]] (Madrik 1987) # [[María Gómez González]] 1936an Galiziako emakume alkate bakarra (Kordoba 1905-Lugo 1986) # [[María Jesús Montero]] medikua, politikaria (Sevilla 1966) # [[María Silva Cruz]] anarkista (Cadiz 1915-1936) # [[Marietta Barovier]] artista eta diseinatzailea ( ? - 1496) # [[Marina Romero]] idazlea (Madril 1908-2001) # [[Marina Silva]] politikaria, ingurumen aktibista (Brasil 1958) # [[Marisa Roesset Velasco]] margolaria (Madril 1904-1976) # [[Marisa Ruiz Trejo]] antropologo feminista (Mexiko, 1984) # [[Marlène Schiappa]] politikaria, aktibista (Paris 1982) # [[Mary Jayne Gold ]] iheslarien laguntzailea (AEB 1909-Frantzia 1997) # [[Mercedes González Fernández]] kazetaria, politikaria (Madril 1975) # [[Mikiko Otani]] abokatu eta ikertzaile (Japonia, 1964) # [[Mónica Nepote]] idazlea (Mexiko, 1970) # [[Myrea Pettit]] ilustratzailea (Britainia Handia, 1970) # [[Nastasia Zürcher ]] kantautorea, margolaria (Suitza/Galizia 1988) # [[Nevenka Fernández]] Espainiako ekonomialaria eta Ponferradako zinegotzia # [[Ninotchka Matute]] Guatemala Hiriko alkatetzari hautagai (Guatemala Hiria, 1967) # [[Olga Martín-Belloso]] kimikaria, elikaduran aditua (Calahorra 1960) # [[Paula Fortes]] aktibista, politikaria (Cabo Verde, 1945-2011) # [[Petronila Guerrero]] politikaria (Cádiz 1953) # [[Polly Higgins]] abokatua, ingurumen aktibista (1968-2019) # [[Rashida Obeida]] palestinar aktibista politikoa (XX. mendea) # [[Reneé Acosta|Renée Acosta]] poeta, filosofoa (Mexiko Hiria, 1976) # [[Rosario Torres]] politikaria (Malaga 1959) # [[Solange Fernex]] aktibista (Frantzia, 1934-2006) # [[Soraya Rodríguez]] politikaria (Valladolid 1963) # [[Tita Llorens]] igerilaria (Menorca 1968) # [[Urania Mella]] Saturraranen kartzelaratua (Galizia 1899-1945) # [[Verónica Gerber Bicecci]] artista, idazlea (Mexiko, 1987) # [[Vicky Hernández]] aktorea (Kolonbia 1945) }} ==='''Berriak 2023''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Prudencia Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako presoa (Arrankudiaga, ?) # [[Maria Arriaga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Berriz, 1922- Ondarroa, 2014) # [[Itziar de Blas]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta itzultzailea (Gasteiz, ) # [[Angélica Orue]] ef--'''SORTUA''' albaitaria (Laudio, 1926) # [[Gemma Orobengoa]] ----'''SORTUA''' argazkilaria (Arrasate, 1985) # [[Soledad Ruz]] ----'''SORTUA''' flamenko danzaria (Donostia, 1972) # [[Jennifer Ávila]] ef--'''SORTUA''' kazetaria (Honduras, 1990) # [[Lur Basterretxea]] ef--'''SORTUA''' eskiatzailea, lasterkaria (Elorrio, 1979) # [[Maria Eskibel Arratia]] --ef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, ? - Valladolid, 1536) # [[Nieves Cano]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, 1847-1899) # [[María Aranzazu Vélez de Mendizabal]] ----'''SORTUA''' Saturrarango Emakumeen Kartzelako ama nagusia (?) # [[Magdalena Larrondo]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako zuzendaria (?) # [[Adriana Bilbao Zarraonandia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Bilbo, 1988) # [[Miren Arzak]] ----'''SORTUA''' fisioterapeuta, osteopata, idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Firouzeh Khosrovani]] ----'''SORTUA''' dokumentalgilea (Iran, 1971) # [[Alba Heredia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Granada, 1995) # [[Teodosia Ortega]] efef'''SORTUA''' emagina (Burgos, 1890-Arrigorriaga, 1983) # [[Assumpta Aierdi]] ----'''SORTUA''' ekintzaile soziala (Donostia, 1972) # [[Victoriana Herrero Barroso]] efef'''SORTUA''' Saturrarango presoa (Logroño, 1893-1962) # [[Santa Paula Barbada]] ----'''SORTUA''' emakume santu eta bizarduna (Ávila, ?) # [[Sara Torres]] ----'''SORTUA''' ikertzailea, idazlea (Gijón, 1991) # [[Cristina Gutierrez]] ef--'''SORTUA''' ARtista, idazlea, ekintzailea (Bilbo) # [[Maria Gugelberg von Moos]] botanikaria eta ilustratzailea (Suitza, 1836-1918) # [[Marika]] ilustratzailea eta komikigilea (Bartzelona, 1949) # [[Sabrina Van Tassel ]] kazetaria, film-zuzendaria (Frantzia 1975) # [[Rosie Alfaro]] heriotza zigorraren zain (AEB 1971) # [[Angelina Rodriguez]] heriotza zigorraren zain (AEB 1968) # [[Karla Faye Tucker ]] heriotza zigorrez hila (AEB 1959-1998) # [[Victoria Zárate Zurita]] Bigarren errepublikako maistra eta sindikalista (Madril, 1893-Lisboa, 1964) # [[Reem Al Numery]] aktibista (Yemen, 1996) # [[Nimco Ali]] aktibista (Somalia-Ingalaterra, 1983) # [[Argentina Altobelli]] politikaria, aktibista (Italia, 1866-1942) # [[Michealene Risley]] amerikar zinegile ekintzailea (Michigan, XX.mendea) # [[Cindy Amaiza]] aktibista (Kenya, XXI. mendea) # [[Adjoa Amana]] aktibista (Ghana, XX. mendea) # [[Florina Alías]] asturiar idazlea (1921-1999) # [[Lourdes Álvarez García]] asturiar idazlea (Mieres, 1968) # [[Sharon Olds]] idazlea (Kalifornia, 1942) # [[Velma Barfield]] serie-hiltzailea (AEB 1932-1984) # [[Mary Gauthier ]] abeslaria (AEB 1962) # [[Helen Gibson]] zaldizkoa, especialista (AEB 1892-1977) # [[Candi Staton]] kantautorea (AEB 1940) # [[Amy Helm]] kantautorea (AEB 1970) # [[Bettye LaVette]] soul, blues kantautorea (AEB 1946) # [[Gemma Escapa]] abokatua, irakaslea (Bizkaia 1965) # [[Lorina Bulwer]] jostun artista (Ingalaterra 1838-1912) # [[Lisbeth Añez]] aktibista venezuelarra (Venezuela) # [[Tchinda Andrade]] trans aktibista (Cabo Verde, 1979) # [[Yassi Ashki]] osasun-ekintzailea (Iran) # [[Artearen maistra handiak]] artista-zerrenda # [[Lucia Anguissola]] margolaria (Italia 1536/38- 1565) # [[Dorotea de Chopitea]] filantropoa (Txile, 1816- Bartzelona 1891) # [[Anita Awosusi]] aktibista (Alemania, 1956) # [[Berta Zúñiga]] aktibista (Honduras, 1990) # [[Bertha Oliva]] aktibista (Honduras, 1956) # [[Carmen Castro García]] ekonomialara, aktibista (Valentzia 1967) # [[Mari Jose Aranguren Querejeta]] ekonomialaria (Gipuzkoa 1969) # [[Bina Shah ]] kazetaria, idazlea (Pakistan XX. mendea) # [[Dulce Maria Cardoso]] abokatua, idazlea ( Portugal 1964) # [[María Franciska Dapena Rico]] margolaria, idazlea (Palentzia 1924-Bilbo 1995) # [[Laia Soler]] idazlea ( Lleida, 1991) # [[Remedios Cervantes]] enpresaria, modelo ohia (Malaga 1964) # [[Isabel Ríos]] sindikalista, ekintzailea (Curtis, Galizia, 1907-1997) # [[Ana Cano]] Asturierazko idazlea (Somiedo, 1950) # [[Vanessa Mendoza Cortés]] abortuaren aldeko aktibista (Andorra, 1980) # [[María Martín Escudero]] dantzaria (Bizkaia XX. mendea) # [[Mary Treat]] biologoa (AEB 1830-1923) # [[Sol Panera]] galerista (Bilbo 1946) # [[Elly Schlein]] Italiako politikaria (Suitza 1985) # [[Cristina Martín Vega]] kazetaria (Madril 1970) # [[Maria M. Gosse]] diplomazialaria, enbaxadorea (Alemania 1962) # [[María del Coro Arizmendi]] ornitologoa ( Mexiko 1963) # [[Camila Bossa ]] aktorea (Bogota/Galizia 1973) # [[Karima Baloch]] aktibista (Pakistan-Kanada, 1983-2020) # [[Marie Inmaculée Ingabire]] feminista, giza-eskubide ekintzailea (Ruanda,?) # [[Walda Barrios Klee]] soziologoa, aktibista, feminista (Guatemala-Mexiko, 1951-2021) # [[Ana Lydia Vega]] idazlea (Puerto Rico 1946) # [[Susana Dans]] aktorea (Coruña 1965) # [[Maruxa Villanueva]] abeslaria, aktorea (Galizia 1906-1998) # [[Mabel Rivera]] aktorea (Coruña 1952) # [[Laura Mañá]] film-zuzendaria, gidoilaria, aktorea (Bartzelona 1962) # [[Zaza Ceballos]] idazlea (Coruña XX. mendea) # [[Esther F. Carrodeguas]] dramagilea (Coruña 1979) # [[María Reimóndez ]] idazlea (Lugo 1759) # [[Xohana Torres]] idazlea (Galizia 1929-2017) # [[Erin Mouré]] poeta, itzultzailea (Kanada 1955) # [[Eva Mejuto]] idazlea (Pontevedra1975) # [[Nicole Brossard]] poeta (Kanada 1943) # [[Su Garrido Pombo]] kantautorea ( Galizia1982) # [[Rosa Sevilla de Alvero]] sufragista, hezitzailea (Filipinak 1879-1954) # [[Victoria Martín]] umoregilea, gidoilaria (Madril 1989) # [[Isa Calderón]] umoregilea, gidoilaria ( Madril 1983) # [[Noemí Sabugal]] idazlea ( Leon, 1979) # [[Eva Llorach ]] aktorea ( Murtzia 1979) # [[Alix Payen]] 1871ko Parisko Komunako ambulancière (1842-1903) # [[Angela Saini]] zientzia-kazetaria (Londres 1980) # [[Samira Ahmed]] kazetaria, genero diskriminazioagatik BBC salatu eta epaiketaren irabazlea (Londres 1968) # [[Laura Bates]] idazle feminista, aitzindaria (Oxford 1986) # [[Caroline Criado Perez]] kazetari ekintzailea (EB 1984) # [[Deborah Cameron]] hizkuntzalaria (Eskozia 1958) # [[Teodora Barrio]] idazlea, asturieraz (Marrubio, 1968) # [[Teresa Cónsul]] idazlea, asturieraz eta gaztelaniaz (?- Oviedo, 1834) # [[Raquel Fernández Menéndez]] idazlea, asturieraz (Salas, 1993) # [[Blanca Fernández Quintana]] idazlea, asturieraz (Bimenes, 1994) # [[Enriqueta González Rubín]] idazlea eta kazetaria, asturieraz (Ribadesella, 1832-Infiesto, 1877) # [[Nené Losada]] idazlea, asturieraz (Luarca, 1921-2009) # [[Idoia Rodríguez Buján ]] militarra (Lugo 1983-Afganistan 2007) # [[Gillian Wearing]] artista (EB 1963) # [[Cathy Newman]] kazetaria (EB 1974) # [[Kate Adie ]] kazetaria (EB 1945) # [[Rebekah Brooks]] kazetaria (EB 1968) # [[María Teresa González|Maria Teresa Gonzále]] idazlea, asturieraz (Gijón. 1950-1995) # [[Marta Mori]] idazlea, asturieraz (Gijón, 1965) # [[María Esther García López]] idazlea, asturieraz (Valdés, 1948) # [[Esther Prieto]] idazlea, asturieraz (Arenas, Cabrales, 1960) # [[Helena Trexu]] idazlea, asturieraz (Sama de Langreo, 1945) # [[Margaret Collins Weitz]] historialaria, Frantziako Erresistentzian aditua (AEB, 1929) # [[Beatriz Álvarez-Guerra]] aktorea (Madril 1994) # [[Tina Gascó]] aktorea (Sevilla 1914-Madril 1973) # [[Zineb Hattab]] sukaldaria (Girona/Suitza 1989) # [[Rosalía Mera]] jostuna, enpresaburua (Coruña 1944-2013) # [[Sandra Ortega Mera ]] enpresaburua, filantropoa ( Coruña 1968) # [[Mey Rahola]] argazkilaria (Leon 1897-Frantzia 1959) # [[Clara Martínez Alberola]] abokatua (Madrid, 1963) # [[Elena Vázquez Zendon]] matematikaria (Ourense, 1966) # [[Elsa Anka]] aurkezlea (Bartzelona 1965) # [[Paloma Marín]] aurkezlea (?, XX. mendea) # [[Cristina Urgel]] aurkezlea (Soria 1979) # [[Kate del Castillo]] aktorea (Mexiko 1972) # [[Marisa Naranjo]] aurkezlea (Kanariak 1944) # [[Estela Giménez]] gimnasta (Madril 1979) # [[Manuela López García]] Maistra, poeta (Cacabelos, 1910-2005) # [[Jenny Nyström]] ilustratzailea (Suedia, 1854-1946) # [[Clara Maria Pope]] margolaria (Londres, 1767-1838) # [[Laurence Suhner]] idazlea eta artista (Geneva, 1968) # [[Anna Tigerhielm]] margolaria (Suedia, 1832-1906) # [[Trini Tinturé]] ilustratzailea (Lleida, 1938) # [[Henar Torinos]] Valladolid, 1985 # [[Elena Francisen kontsultategia]] emakumeentzako irratsaioa (Espainia 1947-1984) # [[Maruja Fernández]] irrati esataria (Kuba 1925-Bartzelona 2001) # [[Pepa Fernández]] kazetaria (Lleida 1965) # [[Mara Torres]] kazetaria, idazlea (Madril 1974) # [[Macarena Berlín]] kazetaria (Madril 1973) # [[Florence Rochefort]] historialari frantziarra (Suresnes, 1958) # [[Giovanna Garzoni]] margolaria (Italia 1960-1970) # [[Michaelina Wautier]] margolaria (Belgika c.1617-1689) # [[Louise Moillon]] margolaria (Frantzia 1610-1696) # [[Maria van Oosterwijck]] margolaria (Herbehereak 1630-1693) # [[Anne Vallayer-Coster ]] margolaria (Paris 1744-1818) # [[Marie-Victoire Lemoine]] margolaria (Paris 1754-1820) # [[Marie Gabrielle Capet]] margolaria (Frantzia 1761-1818) # [[Constance Mayer]] margolaria ( Frantzia 1775-1821) # [[Marie-Éléonore Godefroid]] margolaria ( Paris 1778-1849) # [[Lilly Martin Spencer]] margolaria ( EB1822-AEB 1902) # [[Clémentine Delait]] emakume bizarduna (Frantzia, 1865-1939) # [[María Folguera]] idazlea, eszena zuzendaria (Madril, 1984) # [[AveLina Pérez|Avelina Pérez]] Sortzaile eszenikoa (Oia, 1969) # [[Raquel García-Tomás]] musikagilea (Bartzelona, 1984) # [[Lola Blasco]] aktorea, idazlea eta antzerki zuzendaria (Alacant, 1983) # [[Marta Pazos]] eszena zuzendaria (Pontevedra, 1976) # [[Helena Tornero]] antzerkigilea (Figueras, 1973) # [[Helena Antonia]] emakume bizarduna (Lieja, 1550-1595) # [[Antonietta Gonsalvus]] emakume bizarduna (Frantzia, 1572-?) # [[Arantza Ozaeta Cortázar]] arkitektoa (Madril 1982) # [[Victoria Rodríguez]] aktorea (Madril 1931-2020) # [[Pilar Eyre]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1947) # [[Teresa Ribera ]] politikaria (Madril 1969) # [[Carolina Maria de Jesus]] idazlea, poeta, kronista (Brasil 1914-1977) # [[Jane Barnell]] emakume bizarduna (AEB 1871-1951) # [[Alice Elizabeth Doherty]] emakume bizarduna ( AEB 1887-1933) # [[Annie Jones ]] emakume bizarduna ( AEB 1865-1902) # [[Krao Farini]] emakume bizarduna (Laos 1876-AEB 1926 19) # [[Josephine Clofullia]] emakume bizarduna (Suitza 1829-1875) # [[Pilar Pedraza]] idazlea, irakaslea (Toledo 1951) # [[Carmen Linares]] flamenko-abeslaria (Linares 1951) # [[María Pagés]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1963) # [[Ellen MacArthur]] nabigatzailea (EB 1976) # [[Aurora Vargas]] flamenko-dantzaria, kantaria ( Sevilla 1956) # [[Bernarda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1927-2009) # [[Fernanda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1923-2006) # [[La Serneta]] flamenko kantaria (Cádiz 1837-Utrera 1912) # [[Caroline van der Plas]] kazetaria, politikaria (Herbehereak 1967) # [[Marta plana]] Australiara eramandako emakumeak (1960-1963) # [[Arlette Farge]] historialari frantsesa (Charleville - 1941) # [[Bibia Pavard]] historialari frantsesa (1980) # [[Maddalena Casulana]] musikagilea (Italia, 1544-1590) # [[Lucinda Williams ]] egile abeslaria (AEB 1953) # [[Ivette Nadal ]] egile abeslaria, poeta (Bartzelona 1988) # [[Blanca Llum Vidal]] poeta (Bartzelona 1986) # [[Núria Martínez-Vernis]] poeta (Bartzelona 1976) # [[Montse Castellà]] egile abeslaria, aktibista (Tarragona 1976) # [[Rosa Regàs]] idazlea (Bartzelona 1933) # [[Georgina Regàs]] sukaldaria, idazlea (Bartzelona 1932-Girona 2022) # [[Carme Canela]] jazz-abeslaria (Bartzelona 1962) # [[Sheila Jordan]] jazz- abeslaria (AEB 1928) # [[Galina Balashova]] arkitektoa, diseinatzailea (Errusia 1931) # [[Urška Djukić]] zinema-zuzendaria, gidoilaria (Eslovenia 1986) # [[Asha Haji Elmi]] politikaria, aktibista (Somalia, 1962) # [[Joana Afonso]] diseinatzailea, ilustratzailea (Portugal 1989) # [[Cani Fernández Vicién]] abokatua (Cartagena 1963) # [[Mar Sodupe]] aktorea (Kanariak 1972) # [[Pepa Aniorte]] aktorea, abeslaria (Alacant 1972) # [[Toni Morillas]] politikaria, feminista (Jaen 1982) # [[Clementina Díez de Baldeón]] irakaslea, politikaria (Ciudad Real 1953) # [[Consuelo Rumí]] psikologoa, irakaslea, politikaria (Almeria 1957) # [[Anita Gutbrod]] igerilaria (Argentina 1903-1967) # [[Lita Tiraboschi]] igerilaria, irakaslea, idazlea (Argentina 1917-1972) # [[Pilar Geijo ]] igerilaria (Argentina 1984) # [[Lilian Harrison]] igerilaria (Argentina 1904-1993) # [[Enriqueta Agut Armer]] 2. errepublikako(Castelló, 1912-Mexiko, 1998) # [[Concepción Alfaya]] 2. errepublikako maistra (Madril, 1886-1945) # [[Elvira Navarro]] idazlea (Huelva, 1978) # [[Alba Carballal|Alva Carballal]] idazlea (Lugo, 1992) # [[Marie Equi]] medikua, aktibista (AEB,1872-1952) # [[Maria Baldó|María Baldó]] 2. Errepublikako maistra (Albacete, 1884-Toulouse, 1964) # [[María Braña de Diego|Maria Braña de Diego]] 2. Errepublikako maistra (Madril, 1912-2007) # [[Carmen Castilla Polo]] 2. Errepublikako maistra (Logroño, 1895-Madril, 1979) # [[Alba Sotorra Clua]] zinema zuzendaria (Reus, 1980) # [[Carmen Hermosín]] politikaria (Sevilla 1945) # [[Magdalena Valerio]] legelaria, politikaria (Caceres 1959) # [[Mar Moreno]] legelaria, politikaria, idazlea (Jaen 1962) # [[Teresa Jiménez Vílchez]] irakaslea, politikaria (Granada 1962) # [[Fuensanta Coves]] irakaslea, politikaria (Alacant 1961) # [[Irene García]] politikaria (Cádiz 1980) # [[Marina Vega]] espioia, nazi harrapatzailea (Cantabria 1924-Madril 2011) # [[Braulia Cánovas]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Murtzia 1920- Bartzelona 1993) # [[Conchita Ramos]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Lleida 1925-Frantzia 2019) # [[Alfonsina Bueno]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Zaragoza 1904- Frantzia1979) # [[Margoth Escobar]] Ingurumen eskubideak eta indigenen aldeko aktibista (Ekuador, 1954) # [[Mercedes Escribano Pérez]] Bigarren Errepublikako maistra (Valdeganga, 1888-Madril, 1958) # [[Carmen García del Diestro]] Bigarren Errepublikako maistra, pedagogoa (Santander, 1908-Madril, 2001) # [[Elsa López]] idazlea, poeta (Fernando Poo, 1943) # [[Elena Gallego Abad|Elena Gallego]] kazetaria, idazlea (Teruel, 1969) # [[Ana Vanessa Gutiérrez]] asturierazko idazlea (Mieres, 1980) # [[Elsa Fernández]] galizierazko idazlea (Buenos Aires, 1933-1964) # [[Avelina Valladares]] galizierazko idazlea (A Estrada 1825.1902) # [[Violeta Friedman]] aktibista, bizirik atera Auschwitzetik (Errumania 1930- Madril 2000) # [[Constanza Martínez Prieto]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Madril 1917-Bartzelona 1997)) # [[Laura Seco]] politikaria (Cádiz 1971) # [[María Teresa Fernández de la Vega]] magistratua, politikaria (Valentzia 1949) # [[Esperanza Oña]] politikaria (Sevilla 1957) # [[Nuria Espallargas]] ikertzailea (Bartzelona 1979) # [[Rosario de Velasco]] margolaria (Madril 1904-Bartzelona 1991) # [[Marga Gil Roësset]] eskultorea, ilustratzailea, poeta (Madril 1908- 1932) # [[Ángeles Santos Torroella]] margolaria (Girona 1911- Madril 2013) # [[Delhy Tejero]] margolaria (Zamora 1904- Madril 1968) # [[Lauren Bastide]] Frantziako kazetaria eta ekintzaile feminista (Orleans, 1980) # [[Lima Aafshid]] idazle eta poeta (Afganistan, ?) # [[Adelaide Estrada]] Mediku, zientzialari eta aktibista (Portugal, 1898-1979) # [[Martha P. Falconer]] Aktibista, gizarte-langilea (AEB, 1862-1941) # [[Tamara Alves]] artista, muralista, ilustratzailea, tatuatzailea (Portugal 1983) # [[Rada Akbar]] artista (Afganistan, 1988) # [[Maria Lucília Estanco Louro]] irakasle eta aktibista (Portugal, 1922-2018) }} ==='''Berriak 2023''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Toda Likona]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Mari Juan Mezeta]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Maria Perez Larrinaga]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Olatz Urkia]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Donostia, 1986) # [[Helena Barrenetxea]] ----'''SORTUA''' zestalaria (Durango, 2007) # [[María Flores]] ----'''SORTUA''' 1824an bere askatasuna lortu zuen esklabua (Eivissa, 1775-?) # [[Zorione Erezuma]] ----'''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1969) # [[Charo Roquero]] ----'''SORTUA''' historialaria (Donostia) # [[Maritxu Negelua]] ----'''SORTUA''' idazlea, pastoralgilea (Zuberoa, 1999) # [[Mari Tere Alberdi]] ef--'''SORTUA''' sukaldaria, tabernaria, aktorea (Berriz) # [[Fabiola Gutiérrez]] ----'''SORTUA''' idazle (Bolivia, 1989) # [[Carmen Castro Cardús]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako "zaintzaile" (Huesca, ?-1948) # [[Maider Galardi]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta ikerlaria (Lasarte-Oria, 1995) # [[Antoñita La Singla]] dantzaria (Bartzelona 1948) # [[La Sordita]] dantzaria (Cádiz XIX.mendea-XX.mendea) # [[Amal Aden]] idazle ekintzailea (1983, Somalia) # [[Iola Leal Riesco]] ingumenaren aldeko ekintzailea (Lugo, 1977) # [[Sol León]] dantzaria, koreografoa (Kordoba ç 1919) # [[Sara Lezana]] dantzaria (Madril 1948) # [[Cristina Llorente]] dantzaria, abeslaria, aktorea (Valladolid 1985) # [[Isabel Llull]] dantzaria, maistra (Palma 1946) # [[Sara Luzita]] dantzaria (Espainia 1922) # [[Bárbara Lys]] dantzaria (Balearrak 1946) # [[Claudia Salas]] aktoreak (Madril 1977) # [[Carlota Pereda]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1975) # [[Esther Cañadas]] modeloa (Albacete 1977) # [[Joselyn Brea]] kirolaria (Venezuela/Galizia 1994) # [[Donna Karan]] moda-diseinatzailea (AEB 1948) # [[Eva Copa]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Bolivia 1987) # [[Adrienne Avril de Sainte-Croix]] Frantziako filantropo eta feminista (1855 - 1936) # [[Zahra Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022 Kurdinstango irakaslea errepresaliatua (1990) # [[Layli]] BBCren 100 emakumeak 2022 Irango ekintzaile feminista errepresaliatua (2002) # [[Wegahta Gebreyohannes Abera]] BBCren 100 emakumeak 2022 Etiopiako langile humanitarioa (xxxx) # [[Victoria Baptiste]] BBCren 100 emakumeak 2022 Estatu Batuetako erizaina (xxxx) # [[Velmariri Bambari]] BBCren 100 emakumeak 2022 Indonesiako Sexu-indarkeriaren kontrako ekintzailea (1980) # [[Tamana Zaryab Paryani]] BBCren 100 emakumeak 2022 Afganistango kazetaria eta youtuberra (1997) # [[Alice Pataxó]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 2001) # [[Erika Hilton]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 1992) # [[Zahra Joya]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Agfanistan, 1992) # [[Velia Vidal]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Kolonbia, 1982) # [[Roza Salih]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Eskozia.1989) # [[Cecilia Patricia Flores Armenta]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Mexiko XX. mendea) # [[Mirta Nuñez]] espainaiko gerra zibilaren historialaria (Kuba, 1956) # [[Mirta Díaz-Balart]] Mirta Nuñezen ama eta Fidel Castroren lehenengo emaztea (Habana, 1928) # [[Jane Misme]] Kazetari eta feminista frantsesa (1865-1935) # [[Judith Heumann]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Filadelfia, 1947) # [[Asonele Kotu]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Hegoafrika, ? ) # [[Nathalie Becquart|Natahalie Becquart]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Frantzia, 1969) # [[Ida Holz]] informatikaria (Uruguai, 1935) # [[Simone Tebet]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil 1970) # [[Ferenice de Rodas]] ama (Grezia, K.a. 396-K.a. V. mendea) # [[Lashana Lynch]] aktorea (Londres 1987) # [[Giuseppa Barbapiccola]] filosofoa, poeta, itzultzailea (Italia, 1702-1740) # [[Taisia Bekbulatova]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Errusia, xxxx) # [[Suvada Selimović]] ekintzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Bosnia, 1965) # [[Shonda Rhimes]] gidoilaria, fil-zuzendaria (AEB 1970) # [[Beatrice Fihn]] arma-nuklearren aurkako aktibista ( Suedia 1982) # [[Tania Álvarez Yates]] kanoalaria (Pontevedra 1994) # [[Tania Fernández García]] kanoalaria (Lugo 1992) # [[Blanca Paloma]] abeslaria (Alacant 1989) # [[Alice Wonder]] abeslaria ( Madril 1998) # [[Olga Xirinacs]] idazlea (Tarragona 1936) # [[Bikimel]] kantautorea (Bartzelona 1976) # [[Luján Argüelles]] aurkezlea (Asturias 1977) # [[Virginia Díaz]] kazetaria (Madril 1974) # [[Kristina Berdínskikh]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina) # [[Kadri Keung]] moda-diseinatzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Hong Kong) # [[Leonor Ferrer Girabau]] delineatzailea (Bartzelona, 1894-1953) # [[Fatima Sheikh]] hezitzailea (India, 1831-1900) # [[Jana Zinkevytx|Iana Zinkevitx]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina, 1995) # [[Chanel Contos]] sexu-erasoen aurkako aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Australia) # [[Aye Nyein Thu]] mediku aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Birmania, 1996) # [[Judy Kihumba]] zeinu-hizkuntzako interpretea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Kenya) # [[Paula Púa]] gidoilaria (Valentzia 1992 # [[Minerva Piquero]] kazetaria (Asturias 1967) # [[Beatriz Pécker]] kazetaria (Madril 1955) # [[Luisa Alberca]] irrati-nobelagilea (C.Real 1920-Logroño 2006) # [[Vira Silenti]] aktorea (Italia 1931-2014) # [[Clementina Albéniz|Clementina Albeniz]] maistra errepublikarra (Madril, 1853-1946) # [[Ana Canalias Mestres]] maistra errepublikarra (Zaragoza, 1886-1934) # [[Angelina Colubret]] maistra errepublikarra (Badalona, 1910 -Torroella, 1998) # [[Isabel Esteban Nieto]] maistra errepublikar eraila (Palentzia, 1893-1936) # [[Sofia Polo Giménez]] maistra errepublikar eraila (Zaragoza, 1904-Palentzia, 1936) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra errepublikar eraila (Salamanca, 1893-Palentzia, 1936) # [[Samara Joy]] jazz abeslaria (AEB 1998) # [[Sarah Kane]] antzerkigilea (EB 1971-1999) # [[Toñi Salazar]] abeslaria (Badajoz 1963) # [[Encarna Salazar]] abeslaria (Badajoz 1961) # [[Lina Meruane]] Idazlea (Txile 1970) # [[Nelly Meruane]] aktorea, irakaslea (Txile1927-2018 19) # [[Teresa Laespada]] ikertzailea (Bilbo 1965) # [[Ana Santos Aramburo]] liburuzaina (Zaragoza 1957) # [[Glòria Pérez-Salmerón]] liburuzaina (Bartzelona 1958) # [[Susana Fortes]] idazlea (Pontevedra 1959) # [[Ana Belén Fortes]] idazlea (Pontevedra 1967) # [[Genara Fernández García|Genera Fernández Garcia]] maistra fusilatua (León, 1903-1941) # [[Josefa García Segret|Josefa Garcia Segret]] maistra errepublikarra (Tui, 1900-Oliveros, 1986} # [[Gertrudis Ríos Marín|Gertrudis Rios Marín]] torturatu eta exekutatuko maistra (Cádiz, 1901-1936) # [[Benita Gil]] maistra erbesteratua (Teruel, 1913-Praga, 2015) # [[Carmen Hombre Ponzoa|Carmen Hombre Pouzoa]] maistra fusilatua (Cádiz, 1898-1936) # [[Elisa López Velasco]] maistra berritzailea (Málaga, 1884-1936??) # [[Sirisha Bandla]] BBCren 100 emakumeak 2022, ingeniari aeronautikoa (India 1988) # [[Nazanin Zaghari-Ratcliffe]] BBCren 100 emakumeak 2022, iraniar-britaniar hiritarra (Tafresh 1978) # [[Narges Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022, eskubideen aldeko ekintzailea (Persia 1972) # [[Palmira Pla Pechovierto]] maistra, pedagogoa eta polikaria (Teruel, 1914-Castlló, 2007) # [[Emilia Elias Herrando|Emilia Elias Herrando]] maistra, pedagogoa (Madril, 1898 - Mexiko, 1976) # [[Veneranda Manzano]] maistra, politikaria, erbesteratua (Asturias, 1893-1992) # [[Guillermina Medrano]] maistra eta politikaria (Albacete, 1912-Valencia, 2005) # [[Marguerite Durand (feminista)]] kazetari, aktore, politikari eta feminista frantsesa (1864 - 1936) # [[Jane Rigby]] BBCren 100 emakumeak 2022 Astrofisika estatubatuarra (EEUU, XXXX) # [[Iryna Kondratova]] BBCren 100 emakumeak 2022 Anestesiologa eta pediatra (Ukrania, XXXX) # [[Constance Tipper]] metalurgikaria (Erresuma Batua, 1894-1995) # [[Johanna Döbereiner]] ingeniari agronomoa (Brasil, 1924-2000) # [[Txell Alarcón]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 2003) # [[Maider Castellano]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2003) # [[Gregoria Canelo de Paredes]] 'chinato' dialekto hiztuna (Caceres 1861-1917) # [[Marina Ortiz de Zárate]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 1999) # [[Chatrice White]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Ana Laverón]] aeronautiko ingeniaria(Espainia XX. mendea) # [[Isaura Clavero]] 1. emakume aeronautiko ingeniaria (Vigo XX. mendea) # [[Parinoush Saniee]] idazlea (Iran 1949) # [[Elena Barraquer Compte]] oftalmologoa (Bartzelona 1954) # [[Jimena Quirós]] 1. emakume ozeonografoa (Almeria 1899-Madril 1983) # [[Isabelle Junot]] aktorea (AEB 1991) # [[Tamara Falcó]] moda-diseinatzailea (Madril 1981) # [[Micaela Navarro]] politikaria (Jaen 1956) # [[Ibijoke Faborode]] BBCren 100 emakumeak 2022, politikaria (Nigeria XX. mendea) # [[Gohar Eshghi]] BBCren 100 emakumeak 2022, ekintzailea (Iran 1946-2002) # [[Fatima Amiri]] BBCren 100 emakumeak 2022, ikaslea (Afganistan, 2005) # [[Carmen Muñoz Manzano]] Bigarren Errepublikako maistra eta idazlea (Cáceres, 1906-Coruña, 2002) # [[Carmen García de Castro]] Bigarren Errepublikako maistra eta pedagogoa (Almería, 1886-1969) # [[Isabel González Turmo]] antropologoa (Espainia XX. mendea) # [[Elvira Álvarez de Ceballos]] dama (Espainia XIV. mendea -1372) # [[Difficult Women]] emakume kabareta (Australia) # [[Mehreen Faruqi]] politikaria (Pakistan 1963) # [[Katarina Zec]] saskibaloi jokalaria (Serbia 1997) # [[Mariana Barassi]] film-zuzendaria (Argentina 1977) # [[Vic Echegoyen]] idazlea (Madril 1969) # [[Claudia Zapata]] historialaria (Txile 1975) # [[Christiane Félip Vidal]] idazlea (Frantzia 1950) # [[Katherine Kurtz]] idazlea (AEB 1944) # [[Juana Ontañón eta Valiente|Juana Ontañon y Valiente]] Bigarren Errepublikako maistra (Madril, 1886-Mexiko, 1972) # [[Wally Funk]] astronauta (AEB 1939) # [[Ida Ørskov]] bakteriologoa (Danimarka 1922- 2007) # [[Alice Lee]] matematikaria (EB 1858-1939) # [[Elizabeth Scott]] matematikaria (AEB 1917-1988) # [[Ainhoa Achutegui]] zuzendari artistikoa ( Venezuela 1978) # [[Akwaeke Emezi]] idazlea (Nigeria 1987) # [[Leia Dongue]] saskibalio jokalaria (Mozambike 1991) # [[Mónica Bruckmann]] soziopolitologoa (Peru XX. mendea) # [[Claude Ber]] poeta (Frantzai 1948) # [[Nadia Yala Kisukidi]] filosofoa (Belgika 1978) # [[Ana Carrique]] musikagilea ( Argentina 1964) # [[Cristina Montserrat Hendrickse]] abokatua, irakaslea (AEB 1964) # [[Kristina Higgins]] saskibaloi jokalaria (AEB 1994) # [[Joy Alexis Brown-Adams]] saskibaloi jokalaria (Guyana 1993) # [[Dona Tututa]] piano-jolea (Cabo Verde 1919-2014) # [[Yolanda Morazzo]] poeta (Cabo Verde 1927-Lisboa 2009) # [[Tuna Mascarenhas]] kimikaria, aktibista, 1. dama (Cabo Verde 1944-2009) # [[Kate Asabuki]] aktore pornoa (Tokio 1962) # [[Celina Pereira]] abeslaria, kontalaria (Cabo Verde 1940-Lisboa2020) # [[Athaliah Molokomme]] fiskala (Botswana 1959) # [[Constance Cummings-John]] politikaria (Sierra Leona 1918-Londres 2000) # [[Aspásia Camargo]] politikaria (Brasil, 1946 19) # [[Rachael Blackmore]] Jokey-a (Irlanda 1989) # [[Lívia Járóka]] 1. emakumezko ijito eurodiputatua (Hungaria 1974) # [[Clare Marie Hodges]] AEBko 1. emakumezko basozaina (AEB 1890-1970) # [[Consuelo González Ramos]] kazetaria, erizaina, feminista (Zamora, 1877-Madril, 1956) # [[Esperanza Rodríguez Cerdán]] Bigarren Errepublikako maistra erbesteratua (Madril, 1892-Valentzia,1984) # [[Rosa Roig]] Bigarren Errepublikako maistra (Tarragona, 1890-Bartzelona, 1969) # [[Pilar Salvo Giménez|Pilar Salvo]] Bigarren Errepublikako maistra fusilatua (Zaragoza, 1889-1936) # [[Amalia Torrijos]] Bigarren Errepublikako maistra eta alkatea (Sevilla, 1911- ???) # [[Ekaterina Lermontova]] Paleontologoa (SESB, 1889-1942) # [[Eva Mameli Calvino]] Botanikaria (Italia, 1886-1978) # [[Heike Freire]] filosofoa, aktibista (Espainia, ??) # [[Sabrina Sánchez]] kazetaria, sexu langilea (Mexiko 1981) # [[Karine Espineira]] soziologoa, trans ekintzailea (Txile 1967) # [[Nadia Ferreira]] modeloa, enpresaburua (Paraguai 1999) # [[Elena Sánchez Caballero]] kazetaria (Madril 1957) # [[Pilar Martín Fernández]] immunologia ikertzailea (Madril 1973) # [[Maruja Torres]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1943) # [[Nya de la Rubia]] abeslaria, aktorea (Sevilla 1986) # [[Aryna Sabalenka]] tenislaria (Bielorrusia 1998) # [[Aliaksandra Sasnovih]] tenislaria (Bielorrusia 1994) # [[Lucia Stecher]] ikertzailea (Txile XX. mendea) # [[Elena Oliva]] soziologoa, ikertzailea (Txile 1982) # [[Gendengarjaa Baigalimaa]] onkologoa (Mongolia XX. mendea) # [[Elena Moreno Zaldibar]] saskibaloi jokalaria (Donostia 1959) # [[Tanaya Mechelle Atkinson]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Kinu Nishimura]] ilustratzailea (Japonia 1969) # [[Asunción Linares]] paleontologoa (Granada, 1921-2005) # [[Sylvie Denis]] idazlea # [[Marguerite Durand (hizkuntzalaria)]] hizkuntzalarieta fonetikalari frantziarra (1904) # [[Jeanne Chauvin]] abokatu eta feminista frantsesa (1862-1926) # [[Soraya Prieto Fernández]] kimikaria (Gasteiz 1979) # [[Maimouna Diarra]] saskibaloi jokalaria (Senegal 1991) # [[Esther Yáñez González - Irun]] Armadako 1. emakumea eta gerra ontzi kapitaina (Cádiz 1971) # [[María José Escalona]] informatikaria (Sevilla 1976) # [[Helena Viñes]] ekonomialaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Jesús Almazor]] Telekomunikazio ingeniaria, CEO ( Brtzelona 1970) # [[Karen Gaines]] ziberdefentsan aditua, CEO (XX. mendea) # [[Silvia Albert Sopale]] aktore, zuzendari (Donostia 1976) # [[Midi Achmat]] LGTB aktibista (Hegoafrika, 1964) # [[Shiva Nazar Ahari]] giza eskubideen aldeko aktibista (Irán, 1984) # [[Leoncia Gómez Galán]] zerbitzaria, 'vocera' (Caceres 1903-1986) # [[Irma Estrada Silva]] autodefentsa irakaslea (El Salvador ?) # [[Anália de Victória Pereira]] politikaria ( Angola 1941-2009) # [[Belita Palma]] abeslaria (Angola 1932-1988) # [[Luzia Inglês Van-Dúnem]] politikaria (Angola 1948) # [[Margarida Rosa da Silva Izata]] diplomazialaria (Angola 1958) # [[Ana Clara Guerra Marques]] dantzaria (Angola 1962) # [[Luísa Rogério]] kazetaria (Angola 1967) # [[Lourdes Van-Dúnem]] musikaria (Angola 1935-2006) # [[Arlete Leona Chimbinda]] politikaria, irakaslea (Angola 1960) # [[Silvia Lutucuta]] Kardiologoa, ministroa (Angola 1968) # [[Josefa Sacko]] agronomoa, enbaxadorea (Angola XX. mendea) # [[Vera Daves]] ekonomialaria, ministroa (Angola 1984) # [[Catherine Austin Fitts]] bankaria (AEB 1950) # [[Marjorie Rice]] matematikaria (AEB, 1923-2017) # [[Liliana Colanzi]] idazle eta editorea (Bolivia, 1981) # [[Magela Baudoin]] idazle (Bolivia, 1973) # [[Trementinaireak]] sendatzeko produktu naturalen saltzaile ibiltariak (Katalunia XIX. mendea-XX. mendea) # [[Eloísa del Pino Matute]] zientzialari soziala, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[María Luisa López Grigera]] filologoa (Coruña 1926) # [[Paula Dapena Sánchez]] futbolaria (Pontevedra 1996) # [[ASPEGI elkartea]] emakume profesionalena, enpresariena (Gipuzkoa 1998) # [[Sari Arponen]] medikua (Finlandia 1977) # [[Carolina Iglesias]] umoregilea, gidoilaria, youtuberra (Coruña 1993) # [[Berta Collado]] kazetaria, aurkezlea (Toledo 1979) # [[Yola Mamani]] komunikatzailea (Bolivia, 1984) # [[Hélène Dutrieu]] txirrindulari, hegazkinlari (Belgika-Frantzia, 1877-1961) # [[Virginia Ayllón]] idazle (Bolivia, 1958) # [[Begonya Pozo]] idazlea (Valentzia 1974) # [[Carmelina Sánchez-Cutillas]] idazlea (Madril 1921- Valentzia 2009) # [[Beatriu Civera]] idazlea (Valentzia 1914-1995) # [[Ana María Ibars]] idazlea, maistra (Valentzia 1892-1965) # [[Raquel Payá]] pedagogoa (Valentzia 1919-1972) # [[Alison Spedding]] antropologoa (Ingalaterra/Bolivia, 1962) # [[Margaret W. Rossiter]] emakumeen historialaria ( AEB 1944) # [[Maria Beneyto]] idazlea, poeta (Valentzia 1925-2011) # [[María Villén]] 2. Errepublikako maistra (Burgos 1871-Valentzia 1961) # [[Lindaura Anzoátegui]] idazle (Bolivia, 1846-1898) # [[Yolanda Bedregal]] poeta (Bolivia, 1913-1999) # [[María Virginia Estenssoro]] poeta (Bolivia, 1902-1970) # [[Hilda Mundy]] poeta (Bolivia, 1912-1980) # [[Concha Peña Pastor]] bigarren errepublikako maistra eta abokatua (Ciudad Real, 1906-Panama, 1960) # [[Elpidia Polo Ovejas]] bigarren errepublikako maistra errepresaliatua (Valladolid, 1890-Madrid, 1988) # [[Carmen Valero Gimeno]] bigarren errepublikako maistra eta pedagogo errepresaliatua (Silla, 1893-1962) # [[Rosa Menéndez]] zientzialaria, 1. emakumea CSIC burua (Asturias 1956) # [[Dulceida]] interneteko ospetsua (Bartzelona, 1989) # [[Juana Macías]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1971) # [[Brisa Fenoy]] musikaria, DJ, modeloa (Cádiz 1991) # [[María Vargas Montoya]] enologoa (Haro 1971) # [[María Vargas Fernández]] flamenko abeslaria (Cádiz 1947) # [[Laura Alonso Cancho]] poeta (Santander 1978) # [[Dina Abouzeid Sariñena]] badminton entrenatzailea (Zaragoza 1979) # [[Agostina Burani]] saskibaloi jokalaria ( Argentina 1991) # [[Carmen Ybarra Careaga]] enpresaburua, markesa (Espainia 1963) # [[María José Álvarez Mezquíriz]] EULEN enpresaburua (Bilbo 1957) # [[Margaret H. Wright]] matematikaria (AEB, 1944) # [[Katharine Way]] fisikaria (AEB, 1902-1995) # [[Paola Velasco Pinedo]] Boliviako 1. emakume piloto komandantea (1988) # [[Xian (aktibista)]] LGTB aktibista (Txina, ?) # [[Laura Hojman]] gidoilaria, film zuzendaria (Sevilla 1981) # [[Bibisara Assaubayeva]] xake jokalaria (Kazakhstan 2004) # [[Anne L'Huillier]] fisika atomikoko irakaslea (Frantzia/Suedia 1958) # [[Tamara Rojo]] datzaria, koreografoa (kanada/Espainia 1974) # [[Elena S. Sánchez]] kazetaria (Toledo 1979) # [[Patricia Pardo]] kazetaria (Galizia 1983) # [[Sonsoles Ónega]]kazetaria, idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Ónega]] kazetaria (Madril 1975) # [[Tatiana Afanásieva]] matematikari eta fisikaria (Ukraina-Herbereheak, 1876-1964) # [[Lilli Suburg]] kazetaria (Estonia, 1841-1930) # [[Esther Szekeres]] matematikaria (Hungaria-Australia, 1910-2005) # [[Irene Falcón|Irene Falcon]] kazetaria, Dolores Ibarruriren idazkaria (Madril, 1907-1999) # [[Enriqueta O'Neill|Enriqueta O´Neill]] aktore eta idazlea (Madril, 1909-Bartzelona, 1972) # [[Encarnación Fuyola Miret]] Bigarren errepublikako maistra (Huesca, 1907-Mexiko, 1982) # [[Anoka Primrose Abeyrathne]] kontserbazionista, gizarte ekintzailea (Sri Lanka, 1991) # [[Mar Abad]] kazetaria (Almeria 1972) # [[Marion Koopmans]] albaitaria, birologoa (Herbehereak 1956) # [[Carme Valls]] mediku eta politikaria (Bartzelona,' 1945) # [[Anne Anderson]] ilustratzailea (Eskozia, 1874 - 1930) # [[Eva Furnari|Eva Furmari]] ilustratzailea (Erroma, 1948) # [[Matilde Hidalgo]] mediku, poeta, sufragista (Ekuador 1889-1974) # [[Eva Soriano]] komediantea, aurkezlea (Tarragona 1970) # [[Cecilia Ansaldo]] idazlea (Ekuador 1949) # [[Melissa Lucio]] heriotza zigor polemikoan kondenatua (AEB 1968) # [[Carmen Barbarà]] komikigilea eta irudigilea (Bartzelona, 1933) # [[Amelia Bauerle|Amelia Banerle]] komikigilea (Londres, 1873-1916) # [[Pauline Baynes]] liburu ilustratzailea (Sussex, 1922-2008) # [[ Pamela Adie]] LGBT aktibista (Nigeria, 1984) # [[ Christine Ahn]] Bakearen aldeko aktibista (Hego Korea, XX. mendea) # [[Celia Viñas]] poeta, pedagogoa (Lleida-Almeria, 1915-1954) # [[Chipita Rodriguez]] heriotza zigorrez urkatua eta 100 urtera barkatua (AEB 1799-1863) # [[Elsa Beskow]] idazlea eta ilustratzailea (Suedia, 1874-1953) # [[Mary Agnes Chase]] botikaria eta ilustratzailea (EEBB, 1869-1963) # [[María Conejo]] ilustratzailea (Mexiko, 1958) # [[Eréndira Derbez]] ilustratzailea, idazlea (Mexiko, 1991) # [[Kate Greenaway]] ilustratzailea, idazlea (Londres, 1846-1901) # [[Elizabeth Shippen Green]] ilustratzailea (EEBB, 1871-1954) }} ==='''Berriak 2023''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Elorriaga]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Busturia, 1980) # [[Aiora Zabala]] ----'''SORTUA''' zientzialaria (1982) # [[Alazne López]] --ef'''SORTUA''' dantzaria (Bilbo, 1993-Alemania, 2015) # [[Ana Borderas]] ef--''SORTUA''' kazetaria, irrati-esataria (Eibar, 1962) # [[Anna Fernandez de Paco]] ef--'''SORTUA''' zinemagilea (Bartzelona, 1981) # [[Belén Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1937-1982) # [[Berenice Lopez Reyes]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Mexiko, 1989) # [[Bonifacia Zuazola]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1915-2012) # [[Consuelo Osa]] efef'''SORTUA''' erraketista Mutriku (1922-2015) # [[Durangoko Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1939-1940) # [[Eladia Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1942-1997)) # [[Garbiñe Balerdi]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1935) # [[Garbiñe Ortega]] ----'''SORTUA''' zinema komisarioa (Gasteiz, 1981) # [[Gloria Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1922) # [[Ignacia Idoate Iragui]] efef'''SORTUA''' moja (Orikain, 1900 - Madril, 1975) # [[Iñasi Illarramendi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Zarautz, 1919-2005) # [[Josefa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Juncal Alzugaray]] ef--'''SORTUA''' Fisioterateupa eta asmatzailea (Bilbo, 1981) # [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]] efef'''SORTUA''' moja (Azpeitia, 1975- Madril, 1958) # [[Koldobike Gezala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Lezo, 1917) # [[Marcelina Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Margarita Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1925-Fuengirola, 2019) # [[Mari Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Anoeta, 1929 -Mexiko, 1986) # [[Maria Josefa Navascues]] efef'''SORTUA''' erraketista (Errenteria, 1924-2011) # [[Maria Teresa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1925) # [[Mercedes Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1928) # [[Mercedes Zubikaray]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1920-1983) # [[Merche Olabe]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1957) # [[Milagros Uranga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mutriku, 1918-1992) # [[Pilar Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1926-1945) # [[Rafaela Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1926-213) # [[Saelia Aparicio]] ----'''SORTUA''' artista (Valladolid, 1982) # [[Victoriana Aizpuru]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Errezil, 1919) # [[Zornotzako Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1938-1947) # [[Ada Hitchins]] kimikaria (Ingalaterra, 1891-1972) # [[Adèle Esquiros]] Frantziako idazle eta kazetari feminista (1819-1886) # [[Africa González Fernández]] medikua, inmunologoa (Madril 1962) # [[Agrippina Vagánova]] ballet-maistra (Errusia, 1837-1951) # [[Aïcha Chenna]] emakume eskubideen aktibista (Maroko 1941-2022) # [[Aída Gómez]] dantzaria (Madril, 1967) # [[Aida Pierce]] komediantea (Mexiko, 1956) # [[Ainhoa Sanz Rodríguez|Ainhoa Sanz]] mendi korrikalaria (Urretxu, 1989) # [[Alba Gutiérrez]] dantzaria, aktorea ( Madril 1994) # [[Alice H. Parker]] asmatzailea (EEBB 1895-1920) # [[Alicia Barrié]] vedettea (Txile 1915- AEB 2002) # [[Alicia Vignoli]] vedettea (Lima 1911-Argentina 2005) # [[Almudena Ariza]] korrespontsala (Madril, 1963) # [[Alyson Eckmann]] aktorea (AEB 1990) # [[Amalia Iglesias]] idazlea, poeta (Menaza, 1962) # [[Ana Goya]] dantzaria, aktorea (Iruñea 1962) # [[Ana José Cancio]] kazetaria (Palentzia 1960) # [[Ana Orantes]] genero-indarkeriaren biktina (Granada 1937-1997) # [[Ana Rujas]] aktorea (Madril 1989) # [[Angela Burdett-Coutts]] filantropoa, pintura-bildumagilea (Londres, 1814-1906) # [[Ángela T. Leiva Sánchez]] botanikaria (Kuba 1948-2014) # [[Àngels Ribé]] artista kontzeptuala (Bartzelona 1943) # [[Anna Jaclard]] Errusiar sozialista eta feminista iraultzailea (1843 - 1887) # [[Anna Maurizio]] biologoa (Suitza 1900-1993) # [[Annie Oakley]] tiratzailea (AEB, 1860-1926) # [[Antonia Gimeno Travesset]] saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (Bartzelona, 1941) # [[Antonia Torre Yela]] 14. arrosa. Fusilatua (Madril, 1922-1940) # [[Asha Lul Mohamud Yusuf]] poeta (Somalia, XX. mendea) # [[Azucena Hernández]] aktorea (Sevilla 1960-Guadalajara 2019) # [[Barbara Navarro]] legelaria, CEO (Madril 1974) # [[Bélgica Adela Mirabal]] biziraun zuen Mirabal ahizpa bakarra (Dominikar Errepublika, 1925-2014) # [[Belle Starr]] Mendebaldeko bidelapurra (AEB, 1848-1889) # [[Beth (abeslaria)]] (Bartzelona 1981) # [[Bianca Ceva]] erresistentziaren kidea (Italia, 1897-1982) # [[Blanche Lefebvre]] 1871ko Parisko Komunako ekintzailea # [[Carmen Amaya]] dantzaria (Bartzelona, 1918-1963) # [[Carmen Iglesias]] historialaria (Madril 1942) # [[Carmen Olmedo Checa]] politikaria (Malaga 1949-2015) # [[Carmen Ruiz-Tilve]] idazlea (Oviedo 1941) # [[Carol-Ann Duffy]] poeta (E.B. 1955) # [[Catherine Allard]] dantzaria (Belgika/Katalunia, 1960) # [[Cathy Hackl]] futurista teknologikoa ( XX. mendea) # [[Cecilia Bartolomé]] film-zuzendaria (Alacant 1940) # [[Celia Correas de Zapata]] idazlea (Argentina 1933-AEB 2022) # [[Charo (abeslaria)]] dantzaria, aktorea (Murtzia 1941-) # [[Claire Démar]] kazetari eta feminista frantziarra (1799-1833) # [[Clara Jiménez Cruz]] kazetaria (Madril 1989) # [[Claude-Hélène Perrot]] historialaria (Frantzia 1928-2019) # [[Claudia Piñeiro]] idazlea (Argentina 1960) # [[Colette Rabaté]] hispanista (Frantzia 1950) # [[Cristina Olea]] korrespontsala (Vigo, 1982) # [[Dalila Ennadre]] zinema-zuzendaria (Maroko 1966- Paris 2020) # [[Dalilah]] dantzaria (Madril 1936-2001) # [[Danica McKellar]] Matematikaria, aktorea (AEB, 1975) # [[Daniela Blume]] kazetaria (Mataro 1990) # [[Daphne Oram]] musikagilea (Erresuma Batua, 1925-2003) # [[Daria Bertolani Marchetti]] erresistentziaren kidea (Italia, 1919-1994) # [[Delia del Carril]] margolaria (Argentina, 1884-1989) # [[Désirée Gay]] kazetari eta feminista frantziarra (1810-1890) # [[Diana Vishneva]] dantzaria (Errusia, 1976) # [[Dolores Medio]] idazlea (Oviedo 1911-1996) # [[Dolors Comas]] antropologoa eta politikaria (Bartzelona, 1951) # [[Dorothy E. Smith]] antropologoa (E.B 1946-Kanada 2022) # [[Dorothy Pitman Hughes]] aktibista (AEB 1938-2022) # [[Drucilla Cornell]] filosofoa (AEB 1950-2022) # [[Edith Checa]] kazetari, irrati-esatari (Sevilla, 1957-Madril, 2017) # [[Elda Emma Anderson]] fisikaria (AEB, 1899-1961) # [[Elena González Iglesias]] dantzaria, aktorea (Asturias 1991) # [[Elena Quiroga]] idazlea (Santander 1921-Coruña 1995) # [[Elizabeth Gertrude Britton]] botanikaria, briologoa (AEB, 1858-1934) # [[Elvira Andrés]] dantzaria (Espainia, 1958) # [[Elvira Godás]] maistra errepublikarra (Katalunia, 1917-2015) # [[Elvira Roca Barea]] idazlea (Malaga 1966) # [[Enedina Alves Marques]] ingeniari zibila (Brasil, 1913-1981) # [[Erika Martínez]] poeta (Jaen, 1979) # [[Ernestina Otero]] maistra (Pontevedra 1890-1956) # [[Eugenia Balcells]] artista bisuala (Bartzelona 1943) # [[Eva Ortega Paíno]] kimikaria, ikertailea (Madril, 1972) # [[Felicita Ferrero]] erresistentziaren kidea (Italia, 1899-1984) # [[Filomena Dato]] poeta, idazlea (Galizia, 1856-1926) # [[Flor de Torres Porras]] fiskala (Almeria 1961) # [[Flora Philip]] matematikaria (Erresuma Batua 1865-1943) # [[Florence Parpart]] asmatzailea (EE.BB. 1856- ?) # [[Florencia Pérez Padilla]] dantzaria (Sevilla 1918-Madril 2000) # [[Frances Haugen]] datu-ingeniaria, informatzailea (AEB 1980) # [[Francesca Gargallo]] filosofoa, idazlea (Italia 1956- Mexiko 2022) # [[Gabriela Bravo]] fiskala, politikaria (Valentzia 1963) # [[Gemma Pasqual i Escrivà|Gemma Pasqual i Escrivá]] katalanez idazten duen idazlea (Valentzia, 1967) # [[Gertrud Woker]] biokimikaria (Suitza, 1878-1968) # [[Ginetta Sagan]] erresistentziaren kidea (Italia, 1925-2000) # [[Gloria Leyland]] dantzaria, esataria (Argentina, XX.mendea) # [[Godeliève Mukasarasi]] gizarte langilea, aktibista (Ruanda 1959) # [[Grace Nichols]] poeta (Guyab 1950) # [[Helen Pickett]] koreografoa (AEB,?) # [[Helena Corbellini]] idazlea (Uruguai 1959) # [[Helena Cortesina]] dantzaria, zinegile aitzindaria (Valentzia 1903-Buenos Aires 1984) # [[Ina Grafl]] botanikaria (Suitza 1915-1970) # [[Irene Rice Pereira]] artista (AEB 1902-Marbella 1971) # [[Isabel Pérez Montalbán]] poeta (Córdoba, 1964) # [[Isla Correyero]] idazlea, poeta (Cáceres, 1957) # [[Jamie Dantzscher]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Josefina Triguero Agudo]] Espainiako 1.emakume epailea (Madril 1946-2022) # [[Joyce Lussu]] erresistentziaren kidea (Italia, 1912-1998) # [[Juana la Macarrona]] dantzaria (Cádiz 1870-Sevilla 1947) # [[Júlia Creus Garcia]] dantzaria, aktorea (Tarragona 1994) # [[Julia Manzanal Pérez]] aktibista errepublikanoa (Madril, 1915-2012) # [[Julia Reichert]] dokumental-zuzendari (AEB 1946-2022) # [[Kae Tempest]] poeta, abeslaria (Inglaterra, 1985) # [[Kathryn Woolard]] hizkuntza-antropologoa (AEB 1950) # [[Kenita Placide]] aktibista (Santa Luzia 1978) # [[La Chunga]] dantzaria (Marseilla, 1938) # [[La Malena (dantzaria)]] (Cádiz 1877-Sevilla 1956) # [[Laura Escanes]] modeloa (Bartzelona 1996) # [[Laura Palmés]] kazetaria (Bartzelona, 1954-2011) # [[Laura Pinillos]] vedettea (Espainia 1900-Madril 1970) # [[Lina Merlin]] erresistentziaren kidea (Italia, 1887-1979) # [[Lola Greco]] dantzaria, koreogarfoa (Madril 1964) # [[Louisa Aldrich-Blake]] medikua (Chingford, 1865 – 1925) # [[Louise Colet]] Frantziako olerkaria (1810-1876) # [[Lourdes García Campos]] kazetaria (Madril 1975) # [[Lucero Tena]] dantzaria,kriskitin jotzailea (Mexiko, 1938) # [[Lucy Weston Pickett]] kimikaria (AEB, 1904-1997) # [[Luisa Esteso]] aktore komikoa (Valentzia 1906- Madril1986) # [[Luisa Isabel Álvarez de Toledo]] dukesa eta idazlea (Estoril, 1936-Sanlúcar de Barramenda, 2008) # [[Lupe Serrano]] dantzaria (Txile, 1930) # [[Manuela Garín Pinillos]] matemtikaria (Asturias-Mexiko, 1914-2019) # [[Manuela Manzanares]] arbista, idazlea (Ciudad Real 1910 -AEB 2004) # [[Margarita García Robayo]] idazlea (Kolonbia 1980) # [[Marguerite Williams]] geologoa (AEB, 1895-1991) # [[María Alaniako]] enperatriza (Georgia1050-Bizanzio 1118?) # [[Maria Branyas Morera]] superehunurtekoak (San Frantzisko/Katalunia 1907) # [[María Cabrera]] akrobata, lehenengo emakume ijito ezaguna espainian (1467-Guadalajara, 1527) # [[Maria Cosway]] artista (Italia 1760 -1838) # [[María Eloy-García|María Eloy-Garcia]] idazle, poeta (Málaga, 1972) # [[María Ignacia Rodríguez de Velasco]] aktibista (Mexiko, 1778-1850) # [[María López García]] hockey-jokalaria (Asturias 1990) # [[María Muñoz]] irrati-esataria (Argentina 1968-2003) # [[Maria Ossowska]] Filosofoa (Varsovia, 1896-1974) # [[María Peláe]] kantautorea (Malaga 1990) # [[María Teresa Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1935-1960) # [[Marie Guy-Stéphan]] dantzaria (Paris 1818-1873) # [[Marina Semiónova]] dantzaria (Errusia, 1908-2010) # [[Mariola Cubells]] kazetaria (Valentzia 1967) # [[Marjorie Hyams]] jazz musikaria, bibrafonista (AEB 1920-2012) # [[Marsha Blackburn]] politikaria (AEB 1952) # [[Marta Agudo]] poeta (Madril, 1971) # [[Maruchi Fresno]] aktorea (Madril 1916-2003) # [[Mercedes Ballesteros]] idazlea ( Madril 1913-1995) # [[Mercedes Gaibrois de Ballesteros]] historialaria (Paris 1891-Madril 1960) # [[Mercedes Marrero]] saskibaloi jokalaria eta nabigazio kapitaina (San Cruz Tenerifekoa, 1961) # [[Mercedes Olivera Bustamante]] antropologoa (Mexiko 1934-2022) # [[Milagros Calvo]] epailea (Valladolid 1947) # [[Minerva Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1926-1960) # [[Mireia Sentís]] idazlea (Bartzelona 1947) # [[Miriam Reyes]] poeta (Ourense, 1974) # [[Mónica Moro]] publizista, zuzendari-nagusia (Madril, 1974) # [[Montserrat Domínguez]] kazetaria (Madril 1963) # [[Montserrat Galcerán]] aktibista (Bartzelona, 1946) # [[Montserrat Soliva Torrentó]] zientzialaria (Katalunia, 1943-2019) # [[Nannette Streicher]] musikagilea, piano-jolea (Alemania 1769-Austria1833) # [[Natalia Bessmértnova]] dantzaria (Mosku 1941-2008) # [[Natalia LL]] artista (Polonia 1937-2022) # [[Natalia Makarova]] dantzaria (Errusia, 1940) # [[Nina Timofeeva]] dantzaria (Errusia 1935-Israel 2014) # [[Noemí Galera]] OT zuzendaria (Bartzelona 1967) # [[Noni Benegas]] idazlea (Argentina 1951) # [[Norma Barbolini]] erresistentziaren kidea (Italia, 1922-1993) # [[Núria Bendicho Giró|Nuria Bendicho]] idazlea (Bartzelona, 1995) # [[Nuria Oliver]] telekomunikazio ingeniaria (Alacant 1970) # [[Odette Roy Fombrun]] sufragista (Haiti 1917-2022) # [[Olga Lepeshínskaya]] dantzaria (Errusia 1941-2008) # [[Olga María Ramos]] kupletista, musikagilea (Madril 1947) # [[Olga Ramos (abeslaria)]] (tenerife, 1932) # [[Olga Ramos (aktorea)]] kupletista (Badajoz 1918-Madril 2005) # [[Paloma del Río]] kazetaria (Madril 1960) # [[Pastora Galván]] dantzaria (Sevilla 1980) # [[Patria Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1924-1960) # [[Patricia Guerrero (dantzaria)]] (Granada 1990) # [[Patrizia Reggiani]] hiltzailea (Italia, 1948) # [[Pilar de la Oliva]] epailea (Valentzia 1956) # [[Radhya Al-Mutawakel]] Giza eskubide aktibista (Yemen 1967) # [[Ramona Maneiro]] aitzindaria (Coruña, 1961) # [[Rosa Durán]] dantzaria (Cádiz 1922-Madril 1999) # [[Rosario Guerrero]] dantzaria (Madril XIX. mendea-1960) # [[Rosemary Radford Ruether]] filosofoa (AEB 1936-2022) # [[Rossana Rossanda]] erresistentziaren kidea (Italia, 1924-2020) # [[Sabela Arias Castro]] historietagilea (Lugo, 1969) # [[Sara Rancaño]] korrespontsala (Bartzelona, 1984) # [[Sarah Mardini]] igerilaria, errefuxiatuen aldeko aktibista kriminalizatua (Siria, 1995) # [[Shadi Sadr]] abokatu, aktibista (Iran 1974) # [[Sharon Presley]] psikologoa (AEB 1943-2022) # [[Silvia Barrera Ibáñez]] zibersegurtasun aditua, kriminologoa (Madril 1977) # [[Soledad Antelada Toledano]] hackerra (Argentina 1977) # [[Soledad Cazorla]] fiskala (Lareche 1955-Madril2015) # [[Sophie Freud]] psikologoa, idazlea (Austria 1924-AEB 2022) # [[Stella Cunliffe]] estatistikaria (Erresuma Batua, 1917-2012) # [[Suzanne Voilquin]] kazetari frantziarra eta saint simonista (1801-1876) # [[Teresa Burga]] artista (Perú, 1935-2021) # [[Teresa Freixes]] legelaria (LLeida 1950) # [[Teresa Perales]] igerilaria (Zaragoza 1975) # [[Tina Anselmi]] erresistentziaren kidea (Italia, 1927-2016) # [[Verónica Pascual Boé]] ingeniaria, CEO (Burgos 1979) # [[Vicky Gómez]] dantzaria (Salamanca 1988) # [[Victoria Pinillos]] vedettea (Espainia ?- Madril ? ) # [[Victorina Vila Badia]] maistra errepublikarra (Lleida, 1883-1962) # [[Violeta la Burra]] abeslaria, dantzaria, aitzindaria (Sevilla, 1936-2020) # [[Virxinia Pereira Renda]] idazlea (Pontevedra 1884-Madril 1969) # [[Yolanda Ramos]] aktorea (Bartzelona 1968) # [[Zar Amir Ebrahimi]] aktorea (Iran 1981) # [[Zeba Islam Seraj]] biologo molekularra (Bangladesh, 1958) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Lourdes Herrasti]] ef--'''SORTUA''' antropologoa (Aretxabaleta, 1958) # [[Marie-José Basurco]] ----'''SORTUA''' idazlea (Donibane Lohitzune, 1947) # [[Uxue Kerejeta]] ----'''SORTUA''' musikaria (Zumarraga, 1999) # [[Felisa Libano]] efef'''SORTUA''' pandero jotzailea (Plentzia, 1917-2000) # [[Esperanza Nuere]] ----'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1935) # [[Nadia Hindi Mediavilla]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Bagdad, 1977) # [[Betisa Ojanguren]] ----'''SORTUA''' Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea (Barakaldo, 1978) # [[Ainhize Belar]] ef--'''SORTUA''' eskalatzailea (Atxondo, 2006) # [[Miren Urbieta Vega]] ----'''SORTUA''' abeslaria, musikaria (Donostia, 1983) # [[Begoña Uriarte]] ----'''SORTUA''' piano-jotzailea (Bilbo, 1937) # [[Dioni Ardanza]] efef'''SORTUA''' jostuna (Ermua, 1914-Dima, 2005) # [[Bego Alabazan]] ----'''SORTUA''' ipuin-kontalaria (Bilbo, 1966) # [[Esperanza López Parada]] poeta (Madril, 1962) # [[María Vázquez Suárez]] maistra, fusilatua (1874-1936) # [[Kavita Ramdas]] zientzialaria (India, 1963) # [[Cécile La Grenade]] politikaria, zientzialaria (Grenada, 1952) # [[Eva Syková]] neurozientzialaria (Txekia, 1944) # [[Sikivu Hutchinson]] idazlea, ekintzailea (AEB, 1961) # [[Soumya Swaminathan]] medikua, pediatra eta zientzilaria (India, 1959) # [[Victoria Ocampo]] idazle, itzultzaile, filantropoa (Argentina 1890-1979) # [[Marie-Léonide Charvin "Agar"]] Aktore frantziarra eta communarde (1832-1891) # [[Lorena Conde]] aktore, poeta (Galizia, 1980) # [[Francisca Herrera Garrido]] idazlea (Galizia, 1869-1950) # [[Olga Gallego]] historialaria, artxibozaina, idazlea (Galizia, 1923-2010) # [[Mercedes Romero Abella]] maistra exekutatua (Coruña, 1907-Aranga, 1936) # [[Marga do Val|Marga Do Val]] itzultzailea eta aktorea (Vigo, 1964) # [[Sufia Kamal]] feminista (Banglades, 1911-1999) # [[Oksana Omeliánchik]] ukraniar-sobietar gimnasta (1985) # [[Laila Ripoll]] antzerkigilea, zuzendaria (Madril, 1964) # [[Concha Cuetos]] aktorea (Madril, 1944) # [[Cristina Torres]] aktorea (Madril, 1963) # [[Pilar Torres]] aktorea (Madril, 1962) # [[Elisa Montés]] aktorea (Granada, 1934) # [[Teresita Silva]] aktorea (Valentzia 1911-Madril 1960) # [[Analia Gadé]] aktorea (Argentina, 131-Madril 2019) # [[Marisol Ayuso]] aktorea (Madril, 1943) # [[Eugenia Roca]] aktorea (Bartzelona, 1928-2010) # [[Encarna Abad]] aktorea (Espainia,1927) # [[Mara Recatero]] zuzendaria (Espainia, ?) # [[Lola Membrives]] kantaria,aktorea (Argentina/Espainia, 1885-1969) # [[María Lado|Maria Lado]] idazlea (Coruña, 1979) # [[María de las Mercedes Goicoa Fernández|Maria de las Mercedes Goicoa]] pianista (Coruña, 1928-2022) # [[Beatriz Hernanz]] poeta (Pontevedra, 1963) # [[Mar Bosch Oliveras|Mar Boch Oliveras]] idazlea (Girona, 1981) # [[Elena Alonso Frayle]] idazlea (Bilbo, 1965) # [[Pilar Cabot]] idazlea (1940-2017) # [[Sandra Alonso Villar|Sandra Alonso]] maistra, idazlea (Zamora, 1993) # [[Toni Acosta]] aktorea, umoregilea (Tenerife, 1972) # [[Begoña Vargas]] aktorea, modeloa, dantzaria (Madril, 1999) # [[Ivana Baquero]] aktorea, modeloa (Bartzelona, 1994) # [[Mamen García]] aktorea (Valentzia, 1947) # [[Nuria Herrero]] aktorea, dantzaria (Valentzia, 1987) # [[Hurtado ahizpak]] aktore hirukotea (Espainia, 1979-1994) # [[Paloma Hurtado]] vedettea,aktorea (Madril, 1946) # [[Fernanda Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Teresa Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Mary Carrillo]] aktorea (Toledo, 1919-Madril 2009) # [[Sara Moro]] gimnasta artistikoa (Mexiko, 1984) # [[Elisa Herrero Uceda|Elisa Herrero]] poeta (Caceres, 1957-Madril, 2020) # [[Blanca Andreu]] poeta (Coruña, 1959) # [[Ana Merino]] poeta, komikigilea (Madril, 1971) # [[Maria Bassó]] aktorea (Espainia,1901-Madril,1992) # [[Esperanza Navarro]] aktorea (Espainia, 1928-1978) # [[Eloísa Muro]] aktorea (Madril, 1894-1979) # [[María Asquerino]] aktorea (Madril, 1925-2013) # [[Pilar Millán Astray]] idazlea, espioia (Coruña 1879-Madril 1949) # [[Mayra Gómez Kemp]] aurkezlea, kantaria, aktorea (Kuba, 1948) # [[Velia Martínez]] aktorea (AEB, 1920-1993) # [[María Durán]] aurkezlea, kantaria (Madril, 1946) # [[Beatriz Escudero]] aktorea, kantaria (Asturias, 1950) # [[Acuario hirukotea]] pop musikariak (Espainia, 1976-1980) # [[Marián Flores]] idazkaria, aurkezlea (Madril, 1957) # [[María Casal]] aurkezlea,aktorea, (Madril, 1958) # [[Cristina Corral Soilán]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Lugo, 1976) # [[Mary Paz Pondal]] aktorea (Asturias, 1942) # [[Mercedes Prendes]] aktorea (Asturias,1903-Madril,1981) # [[Milagros Leal]] aktorea (Madril, 1902-1975) # [[Ana Mariscal]] aktore, zuzendari, ekoizle (Madril, 1923-1995) # [[Loreto Prado]] aktorea (Madril, 1863-1943) # [[Consuelo Berlanga]] kazetaria (Kordoba, 1955) # [[Irma Soriano]] kazetaria (Jaen, 1963) # [[María Teresa Campos]] kazetaria (Tetuan/Malaga, 1941) # [[Paula Malia]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Silma Lopez]] aktorea (Madril, 1991) # [[Teresa Riott]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Barbara Mestanza]] zuzendaria (Bartzelona 1990) # [[Inés de León]] zuzendaria (?, XX.mendea) # [[Carmen Carbonell]] aktorea (Bartzelona, 1900) # [[Belen Macias]] gidoilaria, zuzendaria (Tarragona, 1968) # [[Vicky Peña]] aktorea (Bartzelona, 1954) # [[Miranda Gas]] aktorea (Madril, 1985) # [[Anna Maleras]] dantzaria (Bartzelona, 1940) # [[Carlota Ferrer]] aktorea, korografoa (Madril, 1976) # [[Emma Maleras]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona, 1919-2017) # [[Elena Frías de Chávez]] politikaria eta maistra (Venezuela, 1935) # [[Rita Sargsyan]] maistra (ARmenia, 1962-2020) # [[María Xosé Agra Romero]] filosofoa (Santiago de Compostela, 1956) # [[Montse Barderi Palau]] idazlea eta filosofoa (SAbadell, 1969) # [[María Canosa]] ingeniaria, idazlea, aurkezlea (Galizia, 1978) # [[Carmen Borrego]] telebista saio-zuzendaria (Malaga, 1966) # [[Marisa Abad]] aurkezlea (Alacant, 1947) # [[Nuria Roca]] aktorea, aurkezlea, idazlea (Valentzia, 1972) # [[Rocío Carrasco]] aurkezlea (Madril, 1977) # [[Isabel Borondo]] aurkezlea (Madril, 1948) # [[Lola Martínez (esataria)]] esataria (Murtzia, XX. mendea) # [[Mónica Randall]] aktore, aurkezlea (Bartzelona, 1942) # [[Luciana Wolf]] abeslaria (Zaragoza, 1946) # [[Lola Rodríguez Aragón]] soprano, maistra (Logroño, 1910-Iruñea 1984) # [[Elisabeth Schumann]] sopranoa, maistra (Alemania 1888-AEB, 1952) # [[Neus Campillo Iborra]] filosofoa eta idazlea (Valentzia, 1945) # [[Carolina del Olmo]] filosofoa (Madril, 1974) # [[Ana Marta González (filosofoa)|Ana Marta Gonzalez]] filosofoa (Ourense, 1969) # [[Emma Vilarasau]] aktorea (Bartzelona, 1969) # [[Faustina Pignatelli]] fisikaria, matematikaria (Italia, 1705-1769) # [[Toshiko Yuasa]] fisikaria (Japonia-Frantzia, 1909-1980) # [[Ana Higueras]] sopranoa (Madril, 1944) # [[Marie Fillunger]] sopranoa (Austria, 1850-Suitza 1930) # [[Eugenie Schumann]] piano-jolea (Alemania, 1851-Suitza 1938) # [[Rocío Orsi|Rocio Orsi]] filosofoa, saiakeragilea (Madril, 1976-2014) # [[Clara Ramas]] filosofoa, politikaria (Madril, 1986) # [[Begoña Roman]] filosofoa (Petrel, 1965) # [[Teresa Cameselle]] idazlea (Coruña, 1968) # [[Isabel Penagos]] sopranoa (Santander, 1931) # [[Petra Martínez]] aktorea, zuzendaria (Jaen, 1944) # [[Olga Margallo]] aktorea, zuzendaria (Madril, 1970) # [[Marta Soto]] egile-abeslaria (Huelva, 1996) # [[Carmen Boza]] egile-abeslaria (Cádiz, 1987) # [[Ana María Sánchez Navarro]] sopranoa (Alacant, 1959) # [[Sophie Poirier]] Jostuna eta Parisko Komunako communarde (1830-1879) # [[Victorine Eudes]] Botikaria eta Parisko Komunako communarde (1848-1881) # [[Malvina Poulain]] Maistra eta Parisko Komunako communarde (1851-1921) # [[Rachel Félix]] Frantziako aktore tragikoa (1821-1858) # [[Natalia Kobrynska]] idazlea eta feminista (Ukraina, 1855-1920) # [[Mylène Flicka|Mulène Flicka]] blogaria eta feminista (Benin, 1996) # [[Joye Hummel]] gidoilaria (EEBB, 1924-2021) # [[Atika Locke]] idazlea (EEBB, 1974) # [[Carla Cordua]] filosofoa (Txile, 1925) # [[Mercè Otero Vidal]] filosofoa, feminista (Bartzelona, 1947) # [[Marie-Pauline Soyer]] grabatzailea (Caen, Frantzia, 1786-1871) # [[Ana Gertrudis de Urrutia Garchitorena|Ane Gertrudis de Urrutia Garchitorena]] margolaria (Cádiz, 1812-1850) # [[Esmée Bulnes]] dantzaria (Erresuma Batua, 1900-Italia 1986) # [[Gema Castillo]] dantzaria (Argentina, 1907-1979) # [[Yoly Saa]] egile-abeslaria (Pontevedra, 1992) # [[Aurora de Albornoz]] idazlea, poeta (Luarca, 1926 - Madril, 1990) # [[Newsha Tavakolian|Newsha TAvakolian]] artista (Teheran, 1981) # [[Pauleta Pamies]] dantzaria (Bartzelona, 1851-1937) # [[Teresina Boronat]] dantzaria (Katalunia, 1904-1983) # [[Maria de Avila]] dantzaria (Bartzelona, 1920-Zaragoza 2014) # [[Lola de Avila]] dantzaria (Guadalajara, 1949) # [[Claudia Faci]] dantzaria (Espainia, 1966) # [[Rosita Segovia]] dantzaria (Bartzelona, 1922-2003) # [[Ana Laguna]] dantzaria (Zaragoza, 1954) # [[Arantxa Argüelles]] dantzaria (Zaragoza, 1970) # [[Rosella Hightower]] dantzaria (AEB,1920- Frantzia,2008) # [[Violette Verdy]] dantzaria (Frantzia,1933-AEB,2016) # [[Marcia Brown]] dantzaria (AEB,1918-2015) # [[Cristina Aranda]] dantzaria (Madril, 1976) # [[Maria Gordon]] geologo, paleontologoa (Eskozia, 1864-1939) # [[Francisca Meléndez]] margolaria (1770-1825 Cádiz) # [[María Elisa Quinteros|Maria Elisa Quinteros]] politikaria (Txile, 1981) # [[Verona van de Leur]] gimnasta (Herbehereak, 1985) # [[Ruth Brown]] abeslaria (EEBB, 1928-2006) # [[Nancy Chodorow]] psikoanalistaa(AEB, 1944) # [[Liubov Jegorova (dantzaria)]] (Errusia 1880-Paris 1972) # [[Bronislava Nijinska]] dantzaria (Errusia 1891-AEB 1972) # [[Margarita Wallmann]] dantzaria (Alemania 1904- Monako 1992) # [[Victoria Garabato]] dantzaria (Argentina XX. mendea) # [[Susana Agüero]] dantzaria (Arhentina 1944-2012) # [[Mercedes Quintana]] dantzaria (Argentina, 1910-1996) # [[Dora del Grande]] dantzaria (Argentina, 1909-1966) # [[María Ruanova]] dantzaria (Argentina 1922-2016) # [[Inés Malinow]] idazlea (Argentina, 1922-1989) # [[Ana Itelman]] dantzaria (Txile 1927-Argentina, 1989) # [[Sole Giménez]] abeslaria (Paris/Murtzia, 1963) # [[Rafaela López Aguado de Rayón]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1754-1822) # [[Rita Pérez de Moreno]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1779-1861) # [[Montserrat Galí Boadella]] historialaria (Mexiko, 1947) # [[Lida Martinoli]] dantzaria (Argentina 1914-1994) # [[Yelena Smirnova]] dantzaria (Errusia 1888-Argentina 1934) # [[Hanya Holm]] dantzaria (Alemania 1893-AEB 1992) # [[Marilú Marini]] dantzaria (Argentina 1940) # [[Iris Marga]] dantzaria (Italia 1901-Argentina 1997) # [[Renate Schottelius]] dantzaria (Alemania 1921-Argentina 21998) # [[Agnes de Mille]] dantzaria (AEB 1905-1993) # [[Ana María Stekelman]] dantzaria (Argentina 1944) # [[Nieves Herrero Cerezo]] kazetaria (Madril 1957) # [[Inés Ballester]] kazetaria (Castelló 1958) # [[Edith Ditmas]] liburuzaina, idazlea (Ingalaterra, 1896-1986) # [[Aurora Bernárdez]] itzultzailea (Argentina 1920-Frantzia 2014) # [[Edith Aron]] itzultzailea (Alemania 1923-Londres 2020) # [[Ugné Karvelis]] itzultzalea (Lituania 1935-Paris 2002) # [[Carol Dunlop]] itzultzailea (AeB 1946, Frantzia 1982) # [[Elena Garro]] idazlea (Mexiko, 1916-1998) # [[Amalia Kahana - Carmon]] idazlea (Israel, 1926-2019) # [[Félicie de Fauveau]] eskultorea (Italia, 1802-1886) # [[Louise-Joséphine Sarazin de Belmont]] margolaria (Versalles, 1790- Paris, 1870) # [[Thérèse Eléonore Lingée]] diseinatzailea, grabatzaile (Paris, 1753-1833) # [[María Josefa Ascargorta y Rivera]] margolaria eta irakaslea (Madril, 1800-1850) # [[Maria Luisa Marchori]] margolaria (Madril, 1801-1900) # [[Chellsie Memmel]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Bárbara María Hueva]] margolaria (Madril, 1733-1772) # [[María del Olmo Ibáñez|María del Olmo Ibañez]] artxibozaina, idazlea, historialaria (Alacant, 1965) # [[Amparo Dávila]] idazlea, poeta (Mexiko, 1928-2020) # [[Maria Bashir]] Afganistaneko 1. emakumezko fiskala (1970) # [[Christina Lamb]] kazetaria (Londres, 1965) # [[Nujeen Mustafa]] aktibista errefuxiatua (Siria, 1999) # [[Cecilia McDowall]] musikaria (Londres, 1951) # [[Luzmaría Jiménez Faro]] idazlea (Madril, 1937-2015) # [[Marina de Castarlenas]] idazlea (Bartzelona, 1900-1974) # [[Clara Corral]] idazlea (Galizia, 1847-1908) # [[Salomėja Nėris]] idazlea (Lituania, 1904-1945) # [[Helena Paz Garro]] idazlea (Mexiko, 1939-2014) # [[Isabela Corona]] aktorea (Mexiko, 1913-1993) # [[Olivia Teroba]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Andrea Muriel]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Misty Copeland]] dantzaria (AEB, 1982 # [[Inmaculada Aguilar]] dantzaria (Kordoba, 1958) # [[Mercedes Alfonso]] dantzaria (Espainia, ? ) # [[Rocío Aragón]] dantzaria (Cádiz1925-Madril 2018) # [[Dores André]] dantzaria (Galizia 1958) # [[Else Granheim]] liburuzaina (Norvegia 1926-1999) # [[Carmen Magallón]] fisikaria (Aragoi, 1951) # [[Baya Hocine]] ekintzaile independentista aljeriarra (1940 - 2000) # [[Houda Benyamina]] film-zuzendari eta gidoilari frantsesa (1980) }} ==='''Berriak 2022''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maria Bengoetxea]] efef'''''SORTUA''''' euskaltzalea, hizlaria (Ermua, 1906 - Zornotza, 2006) # [[Justi Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1919-2000) # [[Miren Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1915 - 2003) # [[Ane Elordi]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria, irakaslea, KORRIKAko koordinatzailea (Zornotza, 1991) # [[Isolina Pliego]] ----'''SORTUA''' maistra (Iruñea, 1886-Lodosa, 1968) # [[Ángela Alonso|Angela Alonso]] ef--'''SORTUA''' maistra (Lerin, 1899-Iruñea, 1986). # [[Oskia Ugarte]] ----'''SORTUA''' artearen historialaria eta kudeatzailea (Iruñea, 1978) # [[Elisa Arteta]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta koreografoa (Iruñea, 1980) # [[Isabel Aleman Irungarai]] ef--'''SORTUA''' emagina, Amaiurko alkatea (Amaiur, 1968) # [[Ioar Oteiza]] ef--'''''SORTUA''''' komunikatzailea, Durango Azokako komunikazio arduraduna (Lesaka, 1988) # [[Juanita Arenaza]] efef'''SORTUA''' errekatista (Arrasate, 1923-Mexiko, 2015) # [[Raisa Álava]] ----'''SORTUA''' artista (Zuhatza, 1990) # [[Asun Ibarrondo]] ef--'''SORTUA''' zerbitzaria, ostalaria (Elorrio, 1952) # [[Maitane Carballo]] ----'''SORTUA''' zinemagilea (Gasteiz, ?) # [[Idurre Frías]] ef--'''SORTUA''' futbol entrenatzailea (Gasteiz, 1991) # [[Ana Aguiriano]] ----'''SORTUA''' 1992ko Paralinpiar jokoetako kirolaria (Gasteiz, 1961) # [[Josefina Añua]] ----'''SORTUA''' Espainiako saskibaloi selekziorako hautatua izan zen lehenengo arabarra (Gasteiz, ?) # [[Leguncia de Echebarria]] ----'''SORTUA''' Durangoko kondesa (XI.mendea) # [[Elur Ulibarrena|Elur Ulibarrena Herce]] ----'''SORTUA''' museo kudeatzailea (Denia, 1969) # [[Kristina Berasain]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria (Lizarra) # [[Leire Malkorra]] ----'''SORTUA''' arkitektoa eta arkeologo (Tolosa, 1988 ) # [[Tania Reneaum Panszi]] ----'''SORTUA''' Amerikarteko Giza Eskubideen Batzordeko Idazkari Exekutiboa (Mexiko, ?) # [[Suylen Milanés]] efef'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1971-2022) # [[Lynn Milanés]] ----'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1970) # [[Ana Zamorano |Ana Zamorano Ruiz]] ----'''SORTUA''' bidaiaria (Sodupe, 1992) # [[Yaiza Romero]] ----'''SORTUA''' kirolaria, urpeko arrantza (Zornotza,? ) # [[Loren Eguren]] efef'''SORTUA''' ehun urteduna (Elorrio 1920-Zaldibar 2023) # [[Juliana Saratxaga]] ??--'''SORTUA''' pandero jotzailea, ehun urtekoa (Araia. 1911-2013) # [[Mireia Elkoroiribe]] ef--'''SORTUA''' politikaria (Abadiño, 1975) # [[Loiola Canales]] ef--'''SORTUA''' surflaria, irakaslea (Bilbo, 1995) # [[Susana Brunetti]] aktorea (Argentina, 1941-1974) # [[Mimí Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1948) # [[Norma Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1943-2014) # [[Tosca Musk]] zinemagilea (Hegoafrika, 1974) # [[Maye Musk]] modeloa eta dietista (Kanada, 1948) # [[Susana Dalmás]] irakaslea, politikaria (Uruguai, 1948-2012) # [[Francisca Júlia da Silva]] poeta (Brasil, 1871-1920) # [[Doris Daou]] astronomoa (Kanada, 1964) # [[Joany Kane]] gidoilaria, Passionflix plataformaren asmatzailea (AEB, XX. mendea) # [[Alessandra Torre]] Amazoneko maitasun eleberri idazle salduena, blogaria,(AEB, XX. mendea) # [[Sylvia Day]] idazlea (AEB, 1973) # [[Raffaella di Girolamo]] psikologoa, sexologoa (Txile, 1978) # [[Mariana di Girolamo]] aktorea (Txile, 1990) # [[Amparo Noguera]] aktorea (Txile, 1965) # [[Emilia Noguera]] aktorea, zuzendaria (Txile, 1983) # [[Sonja Vasić]] saskibaloi jokalaria (Serbia, 1989) # [[Thaïs Blume]] aktorea (Bartzelona, 1984) # [[Agnès Busquets]] aktorea (Tarragona, 1976) # [[Elena Espejo]] aktorea, ekoizlea (Tanger, 1930) # [[Marta Grau]] aktorea, antzerki-pedagogoa (Katalunia, 1891-1992) # [[Catalina Valls]] aktore, zuzendari, idazlea (Mallorca, 1906-1999) # [[Cristina Valls]] aktorea (Mallorca, 1901-1982) # [[Aina Villalonga]] antzerki-idazlea (Mallorca, 1883-1961) # [[Margalida Caimari]] poeta, ongilea (Kuba 1839-Mallorca 1921) # [[Rebekah Dawson]] astronomoa (AEB) # [[Julia de León]] astronomoa (Santa Kruz de Tenerife, 1977) # [[Audrey C. Delsanti]] astronomoa (Frantzia, 1976) # [[Juana Salabert]] idazlea (Frantzia-Espainia, 1962) # [[Milena Rudnitska]] ukraniar kazetaria, ekintzailea (1892-1976) # [[Manuela de los Herreros]] idazlea, administratzailea (Balearrak 1845-1911) # [[María Cánepa]] aktorea (Italia, 1921-Txile 2006) # [[Liliana Ross]] aktorea, zuzendaria (Italia-Txile, 1930-2018) # [[María Elena Duvauchelle]] aktorea (Txile, 1942) # [[Zinaida_Tusnolobova-Martxenko]] Armada Gorriko medika (Errusia, 1920) # [[Felipa de Souza]] aktibista portugaldarra (Tavira, 1556-Brasil, 1600) # [[Victorine Gorget]] Frantziako ikuzlea eta Parisko Komunan militante errepublikanoa (1843-1901) # [[Joséphine Marchais]] Frantses jornalaria, Komunan parte hartu izana (1837-1874) # [[Élisabeth Rétiffe]] Frantziako kartoi-fabrikatzailea, sozialista eta Communarde (1834-1882) # [[Léontine Suétens]] Ikuzlea eta 1871ko Parisko Komunan 'communarde-a' (1846-1891) # [[Tonka Tomicic]] modeloa eta aurkezlea (Txile, 1976) # [[Niní Marshall]] aktorea, gidoilaria, komediantea (Argentina, 1903-1996) # [[Antonella Costa]] aktorea, zuzendaria (Italia-Argentina, 1980) # [[Samira Negrouche]] idazlea, poeta (Aljeria, 1980) # [[Carolina Arregui]] aktorea (Txile, 1965) # [[Mayte Rodríguez]] aktorea, modeloa (Txile, 1989) # [[Elsie MacGill]] ingeniaria (Kanada, 1905-AEB 1980) # [[Helen Gregory MacGill]] epailea, kazetaria (Kanada 1864-1947 ) # [[Helen MacGill Hughes]] soziologoa (Kanada, 1903-1992) # [[Helen Hughes-Brock]] arkeologoa (Kanada, 1938) # [[Lauretta Ngcobo]] idazlea (Hego Afrika, 1931-2015) # [[Patricia Simón Carrasco]] kazetaria, idazlea (Malaga, 1983) # [[Emily Warren Roebling]] ingeniaria (AEB, 1843-1903) # [[E. Lilian Todd]] asmatzailea (AEB, 1865-1937) # [[Margaret Olivia Slocum Sage]] irakaslea, filantropoa (AEB, 1828-1918) # [[Ruth Crocker]] idazlea (AEB, 1946) # [[Loida Zabala Ollero]] potentzia egokituko kirolaria(Cáceres, 1987) # [[Maura Healey]] abokatua, politikaria (AEB, 1971) # [[Felicitas Guerrero]] dirudun dama, tiroz hila (Argentina, 1846-1872) # [[María Teresa Costantini]] aktorem, film-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1949) # [[Alda Merini]] poeta, idazlea (Italia, 1931-2009) # [[María del Pilar Maspons y Labrós]] idazlea (1841-1907) # [[Asunción Balaguer]] aktorea (Bartzelona 1925-Madril 2019) # [[Teresa Rabal]] aktorea, abeslari (Bartzelona,1952) # [[María Luisa Merlo]] aktorea (Valentzia, 1941) # [[Rita Irasema]] barietate-artista, musikagile (Kuba, 1954) # [[Inés Rivadeneira]] mezzosopranoa, irakaslea (Lugo, 1928) # [[Isabel Pérez Dobarro]] piano-jolea, irakaslea (Coruña, 1992) # [[María Luisa Solá]] bikoiztaile-aktorea (Bartzelona, 1939) # [[Ana Diosdado]] idazle, aktore (Argentina, 1938-Madril 2015) # [[Mirtha Legrand]] aktorea, aurkezlea (Argentina 1927) # [[Amelia de la Torre]] aktorea (Guadalajara 1905-Madril 1987) # [[Josefina Díaz de Artigas]] aktorea (Argentina1891-Madril 1976) # [[Clara González]] abokatu, politikaria eta hezitzailea. (Kolonbia, 1900-1991) # [[Lynne Karen Deutsch]] astrofisikaria, astronomoa (AEB, 1956-2004) # [[Teresa Solana]] idazlea (Bartzelona, 1962) # [[Annemarie Heinrich]] argazkilaria (Alemania-Argentina, 1912-2005) # [[Alicia D'Amico]] argazkilaria (Argentina, 1933-2001) # [[María Cristina Orive]] argazkilaria (Guatemala, 1931-2017) # [[Luz Sánchez-Mellado]] kazetaria, idazlea (Alacant, 1966) # [[Gretchen Daily]] biologoa, biogeografoa (AEB, 1964) # [[Nina]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Bartzelona, 1966) # [[María Moreno (margolaria)|Maria Moreno]] (Madril, 1933-2020) # [[Fryda Shultz de Mantovani]] idazlea, kritikaria (Argentina, 1912-1978) # [[Alicia Jurado]] idazlea, akademikoa (Argenti-1948) # [[Marguerite Moreno]] aktorea (Frantzia-1871-1948 # [[María Rosa Oliver]] idazlea, aktibista (Argentina, 1898-1977) # [[Leonor Acevedo Suárez]] itzultzailea (Argentina, 1876-1975) # [[Harriet Shaw Weaver]] kazetaria, editorea (Ingalaterra, 1876-1961) # [[María Esther Vázquez]] idazlea (Argenti-1937-2017) # [[Carmen Bravo-Villasante]] itzultzailea, haur literaturan aitzindaria (Madril-1918-1994) # [[María Luisa Cresta de Leguizamón]] idazlea, irakaslea (Argentina-1918-2008) # [[Ana Garralón]] idazlea (Madril-1965) # [[Montse Pla]] aktorea (Madril, 1978) # [[Sarah Buschmann]] idazlea (Frantzia, 1992) # [[Montserrat Abelló]] idazlea (Katalunia, 1918-2014) # [[Lourdes Tello]] idazlea (Madril, 1974) # [[Maria Cabrera]] poeta, irakaslea (Katalunia) # [[Pelegrina Pastorino]] moda-erreportaria (Italia 1902-Argentina 1988) # [[Carmen Gallardo Martín-Gamero]] itzultzailea (Toledo 1874-Madril 1951) # [[Rosario Lacy]] 1.ginekologoa, zirujaua (Madril1891-1954) # [[María Mercedes Coroy]] aktorea (Guatemala, 1994) # [[Malú Gatica]] aktorea (Txile 1922-1997) # [[Vanessa Miller]] aktorea,idazlea (Txile, 1965) # [[Pilar Sordo]] psikologoa, idazlea (Txile, 1965) # [[Hortense Machu]] 1871ko Parisko Komunako kantiniersa (1836-1893) # [[Béatrix Excoffon]] 1871ko Parisko Komunako kanpaina-ospitaleko erizaina (1849-1916) # [[Dee Dee Bridgewater]] AEBko jazz-abeslaria (Memphis, 1950) # [[Anna Gas]] poeta, idazlea (Bartzelona, 1996) # [[Laia Martínez i López]] idazlea, itzultzailea, musikaria (Katalunia-Mallorca, 1984) # [[Elsa Astete Millán]] zaintzailea, idazlea (Argentina 1910-2001) # [[Luz Valdivieso]] aktorea (Txile 1977) # [[Francisca Lewin]] aktorea (Txile 1980) # [[Catherine Flon]] jostuna, heroia (Haiti 1772-1831) # [[Dédée Bazile]] heroia, kaleko saltzailea (Haiti XVIII-XIX. mendea) # [[Cécile Fatiman]] vudugilea, sacerdotisa (Dominikar Errepublika 1771-1883?) # [[Josefina de la Torre]] poeta, idazlea, antzezlea, abeslaria (Las Palmas Kanaria Handikoa, 1907-2002) # [[Maria Luisa Haitikoa]] erregina ezkontidea (Haiti, 1778-Italia ,1851) # [[Adelina Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1820-1878) # [[Maria Clara Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1758-1858) # [[Erzulie]] buduen maitasun eta edertasunaren jainkosa (Haiti) # [[Esperanza Parada Pedrosa]] margolaria (1928-2011) # [[Pino Ojeda]] idazle, margolari (Kanaria Handia, 1916-2002) # [[Suzy Vernon]] aktorea (Frantzia 1901-1997) # [[Rita Macedo]] aktorea, jostuna (Mexiko 1902-1991) # [[Julissa]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1944) # [[Perpetua Barjau Martín]] jostuna, maistra (Valentzia 1899-Mexiko 1939) # [[Elena Aub]] idazlea, editorea (Valentzia 1931- Madril 1937) # [[Estefania Cueto Puertas]] fusilatua, jostuna, komunista (Asturias 1899-1939) # [[Eladia García Palacios]] fusilatua, maistra, sozialista (Asturias 1904-1937) # [[Juana Álvarez Molina]] fusilatua, etxekoandrea (Valladolid 1897-Asturias 1937) # [[Belarmina Suárez Muñiz]] fusilatua, sindikalista (Asturias 1909-1938) # [[Teresa Santianes Giménez]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1910-1937) # [[Anita Vázquez Barrancúa]] fusilatua, nekazaria, espioia, komunista (Asturias 1911-1938) # [[Maxima Vallinas Fernández]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1896-1938) # [[Anita Orejas]] fusilatua, erizaina, sozialista (Asturias 1914-1937) # [[Gloria Alcahud]] margolaria (Valladolid, 1931) # [[Angelina Abad Cantavella]] irakaslea, idazlea (Castelló de la Plana, 1893-1965) # [[Antonieta Sanagustin]] jostuna (Huesca, 1924-2020) # [[Sarah Walmsley]] jostuna, aktorea, abeslaria (Britainia ?-1798) # [[Rocío Gutiérrez]] belar-hockey jokalaria (Cadiz, 1985) # [[Berta Riaza]] aktorea (Madril, 1927-2020) # [[Fuensanta Nieto]] arkitektoa (Madril, 1957) # [[Esther Pizarro]] eskultorea (Madril, 1967) # [[Mónica Domínguez Blanco]] kazetaria (Leon, 1984-2022) # [[Sara García Alonso]] biologoa, ikertzailea, astronautagaia (Leon, 1988) # [[Meganne Christian]] zientzialaria, astronautagaia (Britainia, 1987) # [[Manuela Álvarez Lozano]] filologoa, idazlea (Coruña, 1957) # [[Ana Arias Saavedra|Ana Arias Saavedra]] idazlea (Lugo, 1951) # [[Lucía Aldao]] idazlea (Coruña, 1982) # [[Xiana Arias]] poeta, kazetaria (Lugo, 1983) # [[Celsa Barja]] idazlea (Orense, 1966) # [[Pilar Beiro]] poeta (Carnota, 1958) # [[Emilia Calé |Emilia Calé Torres]] idazlea (Coruña, 1837-1908) # [[Paula Carballeira]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Helena de Carlos Villamarín|Helena de Carlos]] idazlea (Ourense, 1964) # [[Valentina Carro]] itzultzaile, diseinatzailea, aktorea (Cambados, 1984) # [[Mercedes Castro]] idazlea (Ferrol, 1972) # [[Carmen Aranegui]] arkeologoa (Valentzia, 1945) # [[Helen Fisher]] antropologoa, biologoa (AEB, 1945) # [[Maria Toledo]] flamenko kantautore piano-jolea (Toledo, 1983) # [[Begoña Abad]] idazle, poeta (Burgos, 1952 ) # [[Laia Serra]] abokatua (Bartzelona, 1977) # [[María Victoria Moreno|Maria Victoria Moreno]] poeta (Valencia de Alcantara, 1939-Pontevedra, 2005) # [[Juana Teresa Juega López]] poeta(Galizia, 1885-1979) # [[Lupe Gómez]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Herminia Fariña Cobián]] poeta (S.Compostela, 1904-1966) # [[Maria Magdalena Domínguez|Maria Magdalena Dominguez]] poeta (Pontevedra, 1922-2021) # [[María do Cebreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1976) # [[Alessandra Galloni]] Kazetaria (Italia, 1974) # [[Paz Esteban López]] Inteligentzia-funtzionarioa (Madril, 1958) # [[Beatriz Méndez de Vigo]] espioia (Madril, 1958) # [[Elisabet Benavent]] nobela erromantikoen idazlea (Valentzia, 1984) # [[Pilar Pallarés|Pilar Pallares]] poeta (Coruña, 1957) # [[Ánxeles Penas|Ánxeles Peñas]] artista, poeta (Curtis, 1943) # [[Luz Pichel]] idazlea (Lalin, 1947) # [[Luz Pozo Garza]] poeta (Ribadeo, 1922-Coruña, 2020) # [[Carmen Prieto Rouco]] poeta (Villalba, 1901-1977) # [[Matilde González Palau]] poeta (Almansa, 1912-2002) # [[Pilar Cibreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1952) # [[Alba Cid]] poeta, idazlea (Galizia, 1989) }} ==='''Berriak 2022''' ('''urria''')=== (Ordena: SORTUAK, IDAZLEAK, ASTRONOMOAK, GAINONTZEKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Leire Ibarguren]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Azpeitia, 1979) # [[Cesarea Garbuno Arizmendi]] efef'''SORTUA''' enpresaburua (Errenteria, 1846-1933) # [[Izaskun Igoa]] ef--'''SORTUA''' idazlea, pedagogoa, zutabegilea (Ziga, 1995) # [[Maritxu Errazkin]] --ef'''SORTUA''' autobus-txofer aitzindaria (Azkoitia) # [[Ainhoa Nadia Douhaibi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile eta idazlea (Oñati, 1983) # [[Aurea Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Soraluze, 1922 - Caracas, 2019) # [[Gema Arrugaeta]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Ordizia, 1969) # [[Amaia Elizagoien]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea, ipuin kontalaria (Baztan, 1994) # [[Anabel Sanz]] ef--'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Ermua, 1963) # [[Elena Mendizabal]] ----'''SORTUA''' artista, eskultorea (Donostia, 1960) # [[Sandra Garaioa]] ef--'''SORTUA''' irudigilea, ilustratzailea (Donostia, 1993) # [[Amaia Cazenave]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Baiona, 1987) # [[Begoña Durruty]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea, idazlea (Arizkun, 1968) # [[Pilartxo Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' doktorea, euskaltzain urgazlea (Teruel, 1947) # [[Eneritz Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Gabiria, 1985) # [[Jaione Munarriz]] ef--'''SORTUA''' metereologoa (Idiazabal, 1981) # [[Christine Etchevers]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Baiona, 1953) # [[Nerea Gastón]] ef--'''SORTUA''' arte-historialaria (Durango, 1995) # [[Usue Egia]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Durango, 1992) # [[Elena Moreno Scheredre]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Bilbo) # [[Leoni Etxebarren]] efef'''SORTUA''' bertso-jartzailea (Urepele, 1924-Donibane Garazi, 2014) # [[Rosa Arregi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mallabia, 1922-Valentzia, 2004) # [[Maria Amatriain]] --ef'''SORTUA''' hezitzailea (Azkoien, 1867-Azagra, 1955) # [[Carmen Cascante]] efef'''SORTUA''' maistra (Abaigar, 1885-Madril, 1982) # [[Blasa Morales]] ----'''SORTUA''' maistra (Nafarroa, XIX-XX) # [[Julita Beraza|Julia Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista # [[Mariolein Sabarte Belacortu]] ----idazlea '''SORTU''' (Herbehereak, 1944) # [[Mercedes Diaz Morales]] tren geltokiburua '''SORTU''' (Araba, 1902-1982) # [[Anna Pavlyk]] '''IDAZLEA''' eta ekintzaile (Ukraina, 1855-1928) # [[Hanna Arsenych-Baran]] idazlea (Ukraina, 1970-2021) # [[Hanna Barvinok]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Klymentyna Popovych-Boiarska]] idazlea (Ukraina, 1863-1945) # [[Myroslava Sopilka]] idazlea (Ukraina, 1897-1937) # [[Bushra al-Maqtari]] idazlea, ekintzailea (Yemen, 1979) # [[Matilde Zapata]] idazlea, (Sevilla-Santander, 1906-1938) # [[Matilde Elena López]] idazlea (Salvador, 1929-2010) # [[Aída Cartagena Portalatín]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Alcira Soust Scaffo]] idazlea (Uruguai, 1924-1997) # [[Luisa Carnés]] idazlea (Madril, 1905-1964) # [[Concha Castroviejo]] idazlea (Coruña, ç 1910-1995) # [[Zaruhi Bahri]] idazlea, gizarte ekintzailea (Armenia, 1880-1958) # [[Hanna K. Korany]] idazlea (Siria, 1870-1898) # [[Porochista Khakpour]] elebegilea (Siriar-Estatubatuarra, 1978) # [[Salma Kuzbari]] idazlea, feminista (Libano, 1923-2006) # [[Tsehay Melaku]] idazlea (Etiopia, 1952) # [[Rangina Hamidi]] idazlea, politikaria, ekintzailea (Afganistan, 1978) # [[Louise Aslanian]] idazlea, ekintzaile komunista (Iran-Frantzia, 1904-1945) # [[Fatemeh Keshavarz]] idazlea (Iran-AEB, 1952) # [[Senedu Gebru]] idazlea (Etiopia, 1916-2009) # [[Hayganuş Mark]] idazlea (Armenia, 1885-1966) # [[Khosrovidukht]] idazlea, musikagilea (Armenia, VIII. mendea) # [[María Dolores Masana]] kazetaria, idazlea (Bartzelona, 1936) # [[Marija Strojnik]] '''astronomoa''' (Eslovenia, 1950) # [[Linda Spilker]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Constance M. Rockosi]] astronomoa (AEB, 1980) # [[Julena Steinheider Duncombe]] astronomoa (AEB, 1911-2003) # [[Marie-Jeanne de Lalande]] astronomoa (1768, 1832) # [[Rosaly Lopes]] astronomoa (Brasil, 1957) # [[Nikole Lewis]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nicole Capitaine]] astronomoa (Frantzia, 1948) # [[Paulina Lira]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Rachel Mandelbaum]] astronomoa (AEB, 1977) # [[María Cristina Pineda Suazo]] astronomoa (Honduras, 1954) # [[Mirjana Povic]] astronomoa (Serbia, 1981) # [[Muriel Mussells Seyfert]] astronomoa (AEB, 1909-1997) # [[Isabel Márquez Pérez]] astronomoa (Badajoz, 1967) # [[Josefa Masegosa Gallego]] astronomoa (Almeria, 1957) # [[Agnes Mary Clerke]] astronomoa (Irlanda, 1842-1907) # [[Yuki Okoda]] astronomoa (Japonia, 1990) # [[Denise C. Stephens]] astronomoa (AEB, 1973?) # [[Sarah Tuttle]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Chanda Prescod-Weinstein]] astronomoa (AEB, 1982) # [[Kyongae Chang]] astrofisikaria (Hego Korea, 1946) # [[Jessie Christiansen]] astrofisikaria (Australia, XX.mendea) # [[Rachel Somerville]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Susan Jane Cunningham]] matematikaria, astronomoa (AEB, 1842-1921) # [[Phoebe Waterman Haas]] astronomoa (AEB, 1882-1967) # [[Luisa Landová-Štychová]] astronomoa (Austria-Hungaria, 1885-1965) # [[Anna Estelle Glancy]] astronomoa (AEB, 1883-1975) # [[Margaret Mayall]] astronomoa (AEB, 1902-1995) # [[Martha P. Haynes]] astronomoa (AEB, 1951) # [[Ilse Cleeves]] astrofisikaria (AEB, XX. mendea) # [[Carolin Crawford]] astronomoa (Erresuma Batua, 1963) # [[Janine Connes]] astronomoa (Frantzia, 1934) # [[Joy Crisp]] geologoa, astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Florence Cushman]] astronomoa (AEB, 1860-1940) # [[Rosina Dafter]] astronomoa (Australia, 1875-1959) # [[Mary Osborne|Mary Osbone]] Gitarrista (AEB, 1921-1992) # [[Olga Smirnova]] dantzaria (Errusia, 1991) # [[Olga Smirnova (borrokalaria)]] borrokalaria (Errusia, 1979) # [[Conchita Martínez]] tenislaria (Huesca, 1972) # [[Margaret Lindsay]] aktorea (AEB, 1910-1981) # [[Cristina Cruz Mínguez]] aktorea (Espainia, 1983) # [[Mercedes Díaz]] aktorea (Espainia, 1894-1960) # [[Elise Harmon]] asmatzailea (AEB, 1909-1985) # [[Ingeborg Hochmair]] asmatzailea (Austria, 1953) # [[Ada Henry Van Pelt]] asmatzailea (AEB, 1838-1923) # [[Elizabeth Lee Hazen]] asmatzailea (AEB, 1885-1975) # [[Ruth Handler]] asmatzailea (AEB, 1916-2002) # [[Lil Hardin Armstrong]] musikagilea (AEB, 1898-1971) # [[Ruth Brito]] triatleta (Lanzarote, 1980) # [[Ana María Alonso Zarza]] geologoa, ikertzailea (Avila, 1962) # [[Chantal Loïal]] dantzaria eta koreografoa (Guadalupe, Frantzia, 1969) # [[Melba Liston]] tronboijolea, musikagilea (AEB, 1926-1999) # [[Alice Coltrane]] pianojolea, musikagilea (AEB, 1937-2007) # [[Mahsa Amini]] erahila(Iran, 2000-2022) # [[Mélanie Joly]] politikaria (Kanada, 1979) # [[Nazanin Boniadi]] aktorea (Iran, 1980) # [[Roxana Saberi]] kazetari atxilotua Iranen (AEB, 1977) # [[Lili Reinhart]] aktorea (AEB, 1996) # [[Kiernan Shipka]] aktorea (AEB,1999) # [[Wanuri Kahiu]] zine-zuzendaria (Kenya, 1980) # [[Eduarda Mansilla]] idazlea, musikagilea (Argentina, 1834-1892) # [[Agustina Ortiz de Rozas]] politikaria, filantropoa (Argentina, 1816-1898) # [[Pauline de Meulan]] idazlea eta kazetaria (Frantzia, 1773-1827) # [[Margaret Satterthwaite]] Epaile eta legelarien independentziaren gaineko Kontalari Berezia (AEB) # [[Miren Arenzana Letamendi|Miren Arenzana Letamendia]] artista, eskultorea (Bilbo, 1965) # [[María Gay]] mezzosopranoa (Bartzelona 1876-1943) # [[Isabella Colbran]] mezzosoprano (Madril, 1784 - Bolonia, 1845) # [[Florence Van de Walle]] jornalari belgikarra, communarde Parisko Komunan (1838 - ) # [[Pétroleuse (Parisko Komunako su-emaileak)]] Parisko Komunako su-emaileak (1871) # [[Manuela Rosas]] ekintzaile politikoa (Argentina, 1817-1898) # [[Camila O'Gorman]] maitasunagatik fusilatua (Argentina, 1825-1848) # [[Blanca Podestá]] aktorea (Argentina, 1889-1967) # [[María Podestá]] aktorea (Argentina, 1875-1954) # [[Marianne Beth]] abokatua (Viena, 1889-1984) # [[Diana Russell]] soziologoa eta ekintzailea (Hego Afrika, 1938-2020) # [[María Esther Podestá]] aktorea (Argentina, 1896-1954) # [[Susú Pecoraro]] aktorea (Argentina, 1952) # [[Mona Maris]] aktorea (Argentina, 1901-1991) # [[Ana Perichon]] aristokrata frantsesa (1775-1847) # [[María Luisa Bemberg]] aktorea (Argentina, 1922-1995) # [[Zully Moreno]] aktorea (Argentina, 1920-1999) # [[Luz Gabás]] idazlea, politikaria (Huesca, 1968) # [[Ángela Jeria]] arkeologoa, ??idazlea?? (Txile, 1926-2020) # [[Biblioteken eguna]] # [[Luisa de Medrano]] akademikoa, poeta eta filosofoa (1484-1527) # [[Begum Rokeya]] idazlea eta ekintzaile feminista (Kalkuta, 1880-1932) # [[María Antinea]] aktorea (Jaen,Argentina, 1915-1991) # [[Mecha Ortiz]] aktorea (Argentina, 1900-1987) # [[Orfilia Rico]] aktorea (Uruguai,Argentina, 1871-1936) # [[Nury Montsé]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Silvana Roth]] aktorea, politikaria (Italia,Argentina, 1923-2010) # [[Marta Extramiana]] idazlea, ilustratzailea, (Gasteiz, 1964) # [[Vida Akoto Bamfo]] epailea (Ghana, 1949) # [[Celma Ribas]] abeslaria (Angola, 1982) # [[Beatriz Matar]] aktorea (Argentina, 1954) # [[Lita Stantic]] zine-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1942) # [[Graciela Borges]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Esther Borao]] ingeniaria, asmatzailea (Zaragoza, 1988) # [[Mary Daly]] filosofo feminista (AEB, 1928-2010) # [[Terry McMillan]] idazlea (AEB, 1951) # [[Esther Rebato Ochoa]] antropologoa, ikertzailea (Bilbo,1957) # [[María Herrera]] motoziklista (Toledo, 1996) # [[Ana Carrasco]] motoziklista (Murtzia, 1997) # [[Elena Rosell]] motoziklista (Valentzia, 1986) # [[Juana Viale]] aktorea, aurkezlea (Argentina, 1982) # [[Manuela Viale]] aktorea (Argentina, 1991) # [[Silvia Legrand]] aktorea (Argentina, 1927-2020) # [[Marcela Tinayre]] aurkezlea, enpresaburua (Argentina, 1950) # [[Dolores Fonzi]] aktorea (Argentina, 1978) # [[Florencia Raggi]] modeloa, aktorea (Argentina, 1972) # [[Nilda Raggi]] aktorea, zuzendaria (Argentina, 1938) # [[Ana Celentano]] aktorea (Argentina, 1969) # [[Danielle Casanova]] Frantziako militante komunista eta erresistentziako kidea (1909-1943) # [[Fanny Gallot]] Frantziako historialaria (1981 - ) # [[Eulalie Papavoine]] Parisko Komunako erizaina, ustezko su-eragilea (1846-1875) # [[Claudia di Girolamo]] aktorea, zuzendaria, aktibista (Txile, 1956) # [[Adriana Barraza]] aktorea, maistra, zuzendaria (Mexiko, 1956) # [[Fernanda Mistral]] aktorea (Argentina, 1934) # [[Big Mama Thornton]] blues abeslaria (AEB, 1926-1984) # [[Lita de Lázzari]] etxekoandre mediatikoa (Argentina, 1925-2015) # [[China Zorrilla]] aktorea, zuzendaria (Uruguai, 1922-2014) }} ==='''Berriak 2022''' ('''iraila''')=== (Ordena: SORTU, ASTRONOMOAK, BESTELAKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Arantza San Sebastian]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, hezkuntzako aholkularia (Donostia, 1958) # [[Izaskun Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Altsasu, 1964) # [[Kristina Saralegi]] efef'''SORTUA''' baserritarra, abeltzaina, talogilea (Leitza, 1974-2022) # [[Gotzone Sestorain]] ef--'''SORTUA''' baserritarra, poeta, irrintzilaria (Leitza, 1965) # [[Victoria Ariño]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Ermua, 1889-1974) # [[Ines Bengoa]] ef--'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Tenerife-Lizarra, 1973) # [[Jeronima Uriarte Elizalde]] ----'''SORTUA''' filantropoa, ongile (Lizarra, 1855-1929) # [[Emilia Goyena Arraiza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, ekintzaile (Lizarra, 1916-1999) # [[Garbiñe Basarte]] ef--'''SORTUA''' kale-artista, muralista (Lizarra, 1976) # [[Libe Agirre]] ef--'''SORTUA''' irrati esataria, kazetaria, (Meñaka) # [[Irati Martin]] ef--''SORTUA''' futbolaria (Durango, 2003) # [[Anne-Marie Lagarde]] ----'''SORTUA''' idazlea eta ikertzaile (Zuberoa, 1944) # [[Edurne Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' areto-futbolaria (Garai, 1978) # [[Carmen Pérez Rodrigo]] ef--'''SORTUA''' Euskal Herriko Medikuntzaren Errege Akademiaren lehenengo emakumezkoa (Alonsotegi, 1960) # [[Mariela SR Coline Fanon]] '''SORTUA''' Haur lapurtua (Guatemala, 1968) # [[Felisa Ventura]] ef--'''SORTUA''' erizaina eta emagina (Eibar, 1902-1959) # [[Ana Belén Pintado]] ef--'''SORTUA''' haur lapurtua (Madril, 1973) # [[Mariam al-Asturlabi]] '''ASTRONOMOAK''' Alepo astrolabio-egilea (Siria, X. gizaldian) # [[Nadia Zakamska]] astronomoa (Errusia, 1979) # [[Idit Zehavi]] astronomoa, ikertzailea (Israel, 1969) # [[Louise Webster]] astronomoa, fisikaria (Australia, 1941-1990) # [[Alycia J. Weinberger]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Fiammetta Wilson]] astronomoa (Erresuma Batua, 1864-1920) # [[Jennifer Wiseman]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Rosemary Wyse]] astronomoa (Erresuma Batua, 1957) # [[Alice Grace Cook]] astronomoa (Erresuma Batua, 1877-1958) # [[Priscilla Fairfield Bok]] astronomoa (AEB, 19896-1975) # [[Shadia Habbal]] astronomoa (Siria, XX. mendea) # [[Deborah Dultzin Kessler]] astronomoa (Mexiko, 1945) # [[María Luisa Aguilar]] astronomoa(Jauja Peru 1938) # [[Claire Armstrong]] astronomo amateurra (Britania) # [[Emma Vyssotsky]] astronomoa (AEB, 1894-1975) # [[Julie Vinter Hansen]] astronomoa (Danimarka, 1890-1960) # [[Gladys Vergara]] astronomoa (Uruguai, 1928-2016) # [[Esmeralda Mallada]] astronomoa (Uruguai, 1937) # [[Jacqueline Hewitt]] astronomoa (EEBB, 1958) # [[Catherine Heymans]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[María Teresa Ruiz]] astronomoa (Txile, 1946) # [[Silvia Torres Castilleja]] astronomoa (Mexiko, 1940?) # [[Gloria Suzanne Koenigsberger Horowitz]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Silvana Navarro Jiménez]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Meg Urry]] astronomoa (AEB, 1945) # [[Maura Tombelli]] astronomoa (Italia, 1952) # [[Jana Tichá]] astronomoa (Txekia, 1965) # [[Alenush Terian]] astronomoa (Iran, 1920-2011) # [[Bobbie Vaile]] astronomoa (Australia, 1959-1996) # [[Ann Hornschemeier]] astronomoa (EEBB, XX. mendea) # [[Svetlana Guerasimenko]] astronomoa (Ukraina, 1945) # [[Jen Gupta]] astrofisikaria (Britaina, XX. mendea) # [[Maria Antonella Barucci]] astronomoa (Italia, XX. mendea) # [[Merieme Chadid]] astronomoa (Maroko, 1969) # [[Madge Adam]] astronomoa (Erresuma Batua, 1912-2001) # [[Karlina Leksono Supelli]] astronomoa, filosofoa (Indonesia, 1958) # [[Annapurni Subramaniam]] astronomoa (India, XX. mendea) # [[Paris Pişmiş]] astronomoa (Turkia-Mexiko, 1911-1999) # [[Jane Squire]] astronomoa, idazlea, aktibista (Ingalaterra, 1686-1743) # [[Maritza Soto]] astronomoa (Txile, 1990) # [[Sara Seager]] astronomoa (Kanada, 1971) # [[Caterina Scarpellini]] astronomoa, metereologoa (Italia, 1808-1873) # [[Lenka Šarounová]] astronomoa (Txekia, 1973) # [[Anneila Sargent]] astronomoa (Erresuma Batua, 1942) # [[Carlota de Sajonia-Meiningen]] astronomoa (Alemania, 1751-1827) # [[Jen Gupta]] astrofikaria (Britainia, XX. mendea) # [[Pilar Ruiz-Lapuente]] astronomoa (Bartzelona, 1964) # [[Monica Rubio (astronomoa)]] astronomoa (Txile, 1955) # [[Claudine Rinner]] astronomoa (Frantzia, 1965) # [[Julia Riley]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[Mercedes Richards]] astronomoa (Jamaika, 1955-2016) # [[Gabrielle Renaudot]] astronomoa (Frantzia, 1887-1962) # [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]] astronomoa (Finlandia, 1925-1975) # [[Zinaída Akséntieva]] astronomoa (Ukraina, 1900-1969) # [[Mary Proctor]] astronomoa (Erresuma Batua, 1862-1957) # [[Helen Dodson Prince]] astronomoa (AEB, 1905-2002) # [[Yelena Pitieva]] astronomoa (Errusia, XX.mendea) # [[Louise du Pierry]] astronomoa (Frantzia, 1746-1807) # [[Ľudmila Pajdušáková]] astronomoa (Eslovakia, 1916-1979) # [[Feryal Özel]] astronomoa (Turkia/AEB, 1975) # [[Mazlan Othman]] astronomoa (Malaysia, 1951) # [[Sally Oey]] astronomoa (AEB, 1984) # [[Janina Ochojska]] astronomoa (Polonia, 1955) # [[Yaël Nazé]] astronomoa (Belgika, 1955) # [[Camila Navarrete]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Sultana N. Nahar]] astronomoa (Pakistan, 1990) # [[Carolyn Porco]] astronomoa (AEB, 1953) # [[Anne Sewell Young]] astronomoa (AEB) # [[Margaretha Kirch]] astronomoa (Alemania) # [[Eva Grebel]] astronomoa (Alemania) # [[Erika Böhm-Vitense]] astronomoa (Alemania-AEB) # [[Elizabeth Alexander]] irrati-astronomoa, geologoa, fisikaria (Erresuma Batua, 1908-1958) # [[Victoria Kaspi]] astrofisikaria (AEB-Kanada, 1967) # [[Ma Chung-pei]] astronomoa (Txina) # [[Maud Worcester Makemson]] astronomoa (AEB, 1891-1977) # [[Ala Masévich]] astronomoa (Georgia, 1918-2008) # [[Karen Masters]] astronomoa (Erresuma Batua, 1979) # [[Janet Akyüz Mattei]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Naomi McClure-Griffiths]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Susan McKenna-Lawlor]] astronomoa (AEB, 1975) # [[Karen Jean Meech]] astronomoa (AEB, 1959) # [[Anja Cetti Andersen]] astronomoa (Danimarka, 1965) # [[Duília de Mello]] astronomoa (Brasil, 1963) # [[Ruth Murray-Clay]] astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Alice Archenhold]] astronomoa (Alemania, 1874-1943) # [[Anne Archibald]] astronomoa (Kanada- Erresuma Batua, 1976) # [[Elizabeth Lada]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nidia Morrell]] astronomoa (Argentina, 1953) # [[Teresa Lago]] astronomoa (Portugal, 1947) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma batua, 1986) # [[Farzana Aslam]] astronomoa, fisikaria (Pakistan, XX.mendea) # [[Pauline Barmby]] astronomoa (Kanada, 1972) # [[Margaret Lindsay Huggins]] astronomoa (Erresuma Batua 1948-1915) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma Batua, 1986) # [[Helen Lines]] astronomoa (AEB, 1918-2001) # [[Martha Betz Shapley]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Christy A. Tremonti]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Elizabeth Beckley]] argazkilari astronomikoa (Britaina Handia, 1846-1927) # [[Ewine van Dishoeck]] astronomo eta fisikaria (Herbehereak, 1955) # [[Kathleen Ollerenshaw]] astronomoa eta matematikaria (Britaina Handia, 1912-2014) # [[Anna Frebel]] astronomoa (Alemania, 1980) # [[Alicia M. Soderberg]] astrobomoa (AEB, 1977) # [[Caroline Furness]] astronomoa (AEB, 1869-1936) # [[Ethel Bellamy]] astronomo, sismologo (Erresuma Batua, 1981-1960) # [[Amy Barger]] astronomoa (AEB, 1971) # [[Yevguenia Bugoslávskaia]] astronomo sobietarra (1899-1960) # [[Reysa Bernson]] astronomoa (Frantzia, 1904-1944) # [[Elizabeth Brown]] astronomoa (Erresuma Batua, 1830, 1899) # [[Miriam Burland]] astronomoa (Kanada, 1902-1996) # [[María Herreros|Maria Herreros]] ilustratzailea, (Valentzia, 1983) # [[Yelena Davydova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1961) # [[Zoja Grancharova]] gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1966) # [[Natalia Kutxinskaia|Natalia Kuchinskaya]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Larisa Petrik]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Dörte Thümmler|Dorte Thummler]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1974) # [[Klaudia Rapp]] gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Jelena Grosheva]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1979) # [[Lăcrămioara Filip|Lacramioara Filip]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Yun Mi Kang]] gimnasta artistikoa (Korea, 1988) # [[Isabelle Severino]] gimnasta artistikoa (Paris, 1980) # [[Mo Huilan|Mo Hullan]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[Xuan Liu]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[María Teresa Vera]] musikagilea, gitarra-jolea (Kuba, 1895-1965) # [[Nadine Heredia]] politikaria, Lehen dama (Peru, 1976) # [[Carolina Malchair]] gimnasta erritmikoa (Malaga, 1982) # [[Liliana Vitale]] musikagilea, abeslaria (Argentina, 1959) # [[Rosario Ustáriz Borra]] poeta (Echo, 1927- Jaca, 2009) # [[Karin Ohlenschläger|Karin Ohlenschlager]] arte kudeatzailea (Alemania, 1959 + Gijon, 2022) # [[Elise Ray]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Noor Jordaniakoa]] arkitektoa, erregina ohia (AEB, 1951) # [[Joyce DiDonato]] mezzosopranoa (AEB, 1969) # [[Susan Graham]] mezzosopranoa (AEB, 1960) # [[Simona Amânar]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Amy Chow]] gimnasta artistikoa (Kaliformia, 1978) # [[Kristen Maloney]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1981) # [[Tasha Schwikert]] gimnasta artistikoa (Las Vegas, 1984) # [[Liudmila Yezhova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Courtney McCool]] gimasta artistikoa (Kansas, 1988) # [[Patrizia Ciofi]] mezzosopranoa (Italia, 1967) # [[Miah Persson]] sopranoa (Suedia, 1969) # [[Karita Mattila]] sopranoa (Finlandia, 1960) # [[Anne Sofie von Otter]] mezzosopranoa (Suedia, 1955) # [[Birgitta von Otter]] kazetaria, idazlea (Hungaria-Suedia, 1939) # [[Vera Rozsa]] abeslaria, kantu-maistra (Hungaria, 1917) # [[Ileana Cotrubaş]] abeslaria, kantu-maistra (Errumania, 1939) # [[Hannah Wilke]] artista, performacelaria (AEB, 1940-1993) # [[Jelena Dolgopolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1975) # [[Rozalia Galiyeva|Rozaliya Galiyeya]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan,1977) # [[Kim Zmeskal]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Wendy Bruce]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1992) # [[Betty Okino]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1975) # [[Kerri Strug]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1977) # [[Elena Gómez Servera|Elena Gomez]] gimnasta artistikoa (Manacor, 1985) # [[Eva Hesse]] eskultorea (Alemania/AEB, 1936-1970) # [[Yvonne Rainer]] dantzaria, koreografoa (AEB, 1934) # [[Dorothea Röschmann]] sopranoa (Alemania, 1967) # [[Teresa Stratas]] sopranoa (Kanada, 1938) # [[Laura Campos]] gimnasta artistikoa (Merida, 1988) # [[Barbara Ehrenreich]] saiakeragile eta gizarte ekintzailea (EEBB, 1941-2022) # [[Silvia Bel]] aktorea (Bartzelona, 1970) # [[Lucy R. Lippard]] idazlea, arte-kritikaria (AEB, 1937) # [[Alina Szapocznikow]] eskultorea, holokaustotik bizirik ateratakoa (Polonia, 1926-Frantzia1970) # [[Nancy Holt]] eskultorea (AEB, 1938-2014) # [[Beverly Pepper]] eskultorea (AEB, 1922-2020) # [[Barbara Rose]] arte-kritikaria (AEB, 1936-2020) # [[Anne Truitt]] eskultorea (AEB, 1921-2004) # [[Mary Pinchot Meyer]] eskultorea (AEB, 1920-1964) # [[Lotte Lenya]] abeslaria, aktoreaa (Viena, 1898-1981) # [[Evelyn Lear]] sopranoa (AEB, 1926-2012) # [[Gisela May]] aktorea, abeslaria, irakaslea (Alemania, 1924-2016) # [[Hildegard Knef]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alemania, 1925-2002) # [[Ute Lemper]] aktorea, abeslaria (Alemania, 1963) # [[Greta Keller]] mezzosopranoa, aktorea (Austria, 1903-1977) # [[Soile Isokoski]] sopranoa (Finlandia, 1957) # [[María Cruz Berrocal]] arkeologoa (España. XX. mendea) # [[Leily Santizo]] abokatua (Guatemala) # [[Nineth Montenegro]] politikaria (Guatemala, 1957) # [[Siomara Sosa]] fiskala (Guatemala, 1975) # [[Lucrecia Hernández Mack]] politikaria (Guatemala, 1973) # [[Nerea Aresti]] historialaria (Bilbo, 1961) # [[Ellen Beeman]] idazle, bideojokogilea (AEBo, 1964) # [[Kathleen Battle]] sopranoa (AEB, 1948) # [[Zury Ríos]] politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sandra Torres]] politikaria (Guatemala, 1955) # [[Marta Luxán]] soziologoa (Bilbo, 1970) # [[Harolyn Blackwell]] sopranoa (AEB, 1955) # [[Carol Vaness]] sopranoa (AEB, 1952) # [[Hanna Hammarström]] asmatzailea (tel. kablea) (Suedia, 1829-1914) # [[Laura Mora]] zinema zuzendaria (Kolonbia, 1981) # [[Isa Campo]] zinema zuzendaria (Oviedo, 1975) # [[Susan Tedeschi]] abeslaria (AEB, 1970) # [[Mary Hallock-Greenewalt]] asmatzailea (siria-AEB, 1871-1950) # [[Sarah Guppy]] asmatzailea (Britainia, 1770-1852) # [[Melissa George]] asmatzailea, aktorea (Australia, 1976) # [[Rachel Blanchard]] aktorea (Kanada, 1976) # [[Txaro Arrazola]] artista, margolaria (Gasteiz, 1963) # [[Cristina Lucas]] artista, feminista (Ubeda, 1973) # [[Laura Mulvey]] zinema feminista teorialaria (Oxford, 1941) # [[Vi Redd]] jazz abeslaria, saxofoi jolea (AEB, 1928) # [[Sweet Emma Barrett]] jazz abeslaria, pianojolea (AEB, 1897-1983) # [[Terin Humphrey]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1986) # [[Hollie Vise]] gimnasta artistikoa (Texas, 1987) # [[Renske Endel]] gimnasta artistikoa (Herbereak, 1983) # [[Dominique Moceanu|Dominique Moceau]] gimnasta artistikoa (Kalifornia, 1981) # [[Amanda Borden|Amanda Border]] gimnasta artistikoa (Ohio, 1977) # [[Jaycie Phelps]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1979) # [[Olesia Dudnik]] gimnasta artistikoa (Ukrania, 1974) # [[Jadiyetu El Mohtar]] Fronte Polisarioaren Espainiako Ordezkaritzako kidea (Sahara, 1959) # [[Staša Zajović|Stasa Zajovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista (Montenegro, 1953) # [[Lepa Mladjenovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista LGBT (Belgrad, 1954) # [[Manuela Martelli]] zinema aktore eta zuzendaria (Santiago, Txile, 1983) # [[Sultana Khaya]] saharar ekintzailea (Sahara ??) # [[Salma Solaun]] gimnasta erritmikoa (Gasteiz, 2005) # [[Elena López Riera|Elena Lopez Riera]] zinegilea (Orihuela, 1982) # [[Martina de Zuricalday]] enpresaburua (Bilbo, 1839-1932) # [[Isabel Cadenas]] kezetaria, dokumentalista (Basauri, 1982) # [[Margarita Salaberria Galarraga]] diplomatikoa (Madril?, 1911-2000) # [[Aline Griffith]] kondesa, espioia (AEB, 1923-2017) # [[Anne-Marie Ménand]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1837- ) # [[Louise Pioger]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1848-1920) # [[Marisa Linton]] Frantziako Iraultzan espezializatutako historiagilea (Erresuma Batua, 1848-1920) # [[Michèle Riot-Sarcey]] Historia garaikideko eta genero-historiako irakaslea (Frantzia, 1943- ) # [[Emakumeak Parisko Komunan]] (Frantzia, 1871) }} === Hobetuak 2022 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maite Maruri]] opera abeslaria (Plentzia, 1979) # [[Maria Angeles Mezkiritz|Maria Angeles Mezkiriz]] nafar arkeologoa (Faltzes, 1929) # [[María Francés]] nafar aktorea (Tutera, 1887-1987) # [[Violeta Parra]] abeslaria eta musikagilea (Txile, 1917-1967) # [[Nekane Sarobe]] bikoizlea (Donostia, 1953) # [[Consuelo Flecha]] pedagogoa (Bilbo, 1948) # [[Beatriz Martinez de Antoñana]] aktorea (Araba,1975) # [[Susan B. Anthony]] feminista eta sufragista (EEBB) # [[Margot Frank]] Holokaustoaren biktima, Ana Franken ahizpa (Alemania,1926-1945) # [[Elisabeth Larena]] aktorea (Bizkaia, 1989) # [[Arantza Idiazabal Gorrotxategi]] irakaslea eta euskaltzain urgazlea (Gipuzkoa, 1945) # [[Maitane Urbieta]] irratiko kirol-kazetaria eta UEFA Europa Leagueko lehen emakume-berriemailea (Gipuzkoa, 1983) # [[Blanca Vidal]] aktorea (Bilbo, 1885-1962) # [[Agustina Aragoikoa]] heroia (Katalunia,1786-1857) # [[Teresa Aranguren]] Kazetaria (Araba, 1944) # [[Felisa Mary]] aktorea (Bizkaia, 1892-1956) # [[Fariba Sheikhan]] aktorea eta abeslaria (Bizkaia, 1988) # [[Isabel Mellén]] arte-historialaria, ikertzailea eta dibulgatzailea (Araba, 1986) # [[Maria Moliner]] liburuzaina, filologoa eta hiztegigilea (Zaragoza, 1900-1981) # [[Alice Stone Blackwell]] feminista, giza-eskubideen defendatzailea (AEB, 1857-1950) # [[Lucy Stone]] Kazetaria, feminista, abolizionista,sufragista (AEB, 1818-1893) # [[Rosa Bonheur]] animalia-margolaria eta eskuturagilea (Frantzia, 1822-1899) # [[Maryse Choisy]] Kazetaria, idazlea eta saiakeragilea (Lapurdi, 1903-1979) # [[Pilar López Júlvez]] dantzaria eta koreografoa (Gipuzkoa, 1912-2008) # [[Concepción Aleixandre]] mediku, ginekologo, asmatzaile, zientzialari... (Valentzia, 1862-1952) # [[María Puy Uitzi]] historialaria (Nafarroa, 1915-2008) # [[Corín Tellado]] maitasun istorio laburren idazlea (Asturias, 1927-2009) # [[Matilde Huitzi]] maistra, pedagogoa, abokatua, feminista (Nafarroa, 1980-1965) # [[Concha Espina]] idazlea (Kantabria, 1869-1955) # [[Izaskun Uranga]] abeslaria (Bizkaia, 1950) # [[Ixone Sádaba]] argazkilaria (Bilbo, 1977) # [[Joaquina Eguaras]] Granadako Unibertsitateko 1. irakaslea, hebraista, arabista (Nafarroa-Granada, 1897-1981) # [[Sara Baras]] flamenko dantzaria eta koreografoa (Cadiz, 1971) # [[Ainhoa Garai]] aktorea (Gipuzkoa, 1983) # [[Laura García]] judo jokalari-paralinpikoa (Nafarroa, 1981) # [[Marina Ginestà]] Kazetaria, itzultzailea, gerra zibileko militante komunista (Katalunia, 1919-2014) # [[Axun Aierbe]] itzultzailea (Gipuzkoa,1968-2008) # [[Amaia Osaba]] piraguista (Nafarroa, 1975) # [[Fatema Mernissi]] idazlea eta soziologoa (Maroko, 1940-2015) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Frantzia, 1849-1883) # [[Maria Luisa Ozaita]] musikagilea eta emakumeek egindako hedapenean aitzindaria (Barakaldo, 1939-2017) # [[Isabel Fernández Reviriego]] musikaria, ekoizlea eta artista grafikoa (Bizkaia,1979) # [[Teresa Calo]] aktorea, dramagilea eta gidoigilea (Gipuzkoa, 1955) # [[Cris Lizarraga]] abeslaria, feminsta eta aktibista (Bizkaia, 1992) # [[Sonia Ruiz de Azua]] psikologoa, ikertzailea, psikiatria-irakaslea (Bizkaia, 1979) # [[Begoña Bilbao Alboniga]] idazlea, musikagilea eta euskaralaria (Bizkaia, 1932-2005) # [[Najat El Hachmi]] idazle amazigha (Katalunia,) # [[Ellen Ochoa]] astronauta (AEB, 1958) # [[María Luz Morales]] kazetaria, idazlea (Galizia- Bartzelona) # [[Cristina Petite]] atleta (Bizkaia,1972) # [[Irene Loizate]] txirrindularia, duatloilaria (Bizkaia, 1995) # [[Maritxu Housset]] gomazko paleta pelotaria (Lapurdi, 1981) # [[Eider Hurtado]] kazetaria (Bizkaia, 1981) # [[Gina Pane]] artista (Lapurdi, 1939-1990) # [[Ruth Arnon]] biokimikaria (Israel, 1933) # [[Andere Arriolabengoa]] bertsolaria (Araba, 1982) # [[Rosa Chacel]] idazlea (Valladolid, 1898-1994) # [[Dora Maar]] argazkilaria (Frantzia, 1907-1994) # [[Maribel Forcadas]] medikua (Zaragoza, 1949-2012) # [[Eneritz Iturriagaetxebarria]] txirrindularia, zuzendaria (Bizkaia, 1980) # [[Ziortza Isasi]] txirrindularia (Bizkaia, 1995) # [[Valentina Tereshkova]] espaiora joandako 1. emakumea (Errusia, 1937) # [[Izaskun Osés]] paralinpiar atleta (Nafarroa, 1984) # [[Ziortza Villa]] ultrairaupen-txirrindularia (Bizkaia, 1983) # [[Penelope Barker]] aktibista (Tearen matxinada) (AEB, 1728-1796) # [[Susan la Flesche Piccotte]] Ipar Amerikako omaharar natiboa eta 1.mediku indigena (AEB, 1865-1915) # [[Rosana Ubanell]] kazetaria, eleberrigilea (Nafarroa, 1958) # [[Julia Juániz]] muntatzailea, zine-zuzendaria eta bideo-artista (Nafarroa, 19??) # [[Carmen Adarraga]] kirolaria (Gipuzkoa, 1921-2004) # [[Cristina Pardo]] kazetaria, telebista-aurkezlea (Nafarroa, 1977) # [[Esther Basurto]] boleibol kirolaria (Gipuzkoa, 1978) # [[Isabel Urkiola]] arabar esploratzailea (Gasteiz, 1854-1911) # [[Begoña Pro]] kazetaria eta idazlea (Iruñea, 1971) # [[Itziar Urretabizkaia]] aktorea (Donostia, 1978) # [[Maria Abbadia-Ürrüstoi]] idazlea, ekintzaile feminista (Paris, 1837-1913) # [[Simone Veil]] Holokaustotik bizirik irtendako magistratu eta politikaria (Frantzia, 1927-2017) # [[Igone Arribas]] gimnasta ohia (Barakaldo, 1983) # [[Vera Rubin]] astronomoa, aitzindaria (AEB, 1928-2016) # [[Mary Jobe Akeley]] esploratzailea, alpinista eta argazkilaria (AEB, 1878-1966) # [[Blanca Castilla de Cortázar]] antropologoa eta filosofoa (Gasteiz, 1951) # [[Elena Martínez de Madina]] filologoa (Gasteiz, 1962) # [[Maria Weston Chapman]] abolizionista (AEB, 1806-1885) # [[Leire Apellaniz]] zinema-ekoizlea (Bilbo, 1975) # [[Maddi Ariztia]] ipuin bildumagilea, aitzindaria (Lapurdi, 1887-1972) # [[María Teresa Lozano]] matematikaria, aitzindaria (Iruñea, 1946) # [[Dorotea Barnés]] kimikaria, aitzindaria (Iruñea, 1904-2003) # [[Eva Amaral]] abeslaria, konpositorea (Zaragoza, 1972) # [[Amaia Lasa]] idazlea (Getaria, 1948) # [[Virginia Apgar]] pediatra, Apgar testaren asmatzailea (AEB, 1909-1974) # [[Anna Mani]] fisikaria, metereologoa (India, 1918-2001) # [[Georgia O'Keeffe]] margolaria (AEB, 1887-1986) # [[Anne Lezea]] gimnasta erritmikoa (Zarautz, 2001) # [[Oiana Blanco]] judoka (Orio, 1983) # [[Anne Frank]] alemaniar judu idazlea (Alemania, 1929) # [[Tessa Andonegi]] aktorea (Donostia 1968, 1983) # [[Loli Albero]] poeta, idazlea (Iruñea, 1962) # [[Arantxa Aldalur]] poeta (Azkoitia, 1963) # [[Olivia Newton-John]] abeslaria, aktorea (Cambridge, 1948-2022) # [[Regina Salcedo]] idazlea, irudigilea, gidoigilea (Iruñea, 1972) # [[Regina Araluze]] irrintzilaria (Bermio, 1922-2012) # [[Olga Holtz]] matematikaria (Errusia, 1973) # [[Phillis Wheatley]] poesia argitaratutako 1. emakume afroamerikar esklaboa (Afrika/AEB, 1753-1784) # [[Teresa Lopez de Munain]] aktorea, irakaslea (Bilbo, 1963) # [[Lizar Begoña]] poeta (Sopela, 1997) # [[Mertxe Rodriguez]] antzezle eta pailazoa (Lasarte-Oria, 19868) # [[Maite Gonzalez]] idazlea, itzultzailea (Donostia, 1943) # [[Olatz Beobide]] aktorea, zuzendaria (Sopela, 1964) # [[Nerea Elustondo]] bertsolaria, irakaslea (Legazpi, 1981) # [[Sara Carracelas]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1975) # [[Aranzazu González]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1981) # [[Marisa González]] multimedia-artista (Bilbo, 1943) # [[Mari Carmen Rubio]] arkulari paralinpikoa (Iruñea, 1961) # [[Pilar Goya]] kimikaria (Gasteiz, 1951) # [[Elizabeth Kenny]] erizaina, polio tratamentua (erizaina, 1880-1952) # [[Garazi Kamio]] kazetaria, idazlea (Gipuzkoa, 1979) # [[Patricia Karrikaburu]] errugbi jokalaria (Zuberoa, 1988) # [[Emma Fursch-Madi]] sopranoa (Baiona, 1847-1894) # [[Miriam Arrillaga]] pilotaria (Aginaga, 2000) # [[Concha Espinosa ]] sindikalista (Bilbo, 1954-2008) # [[Salome Gabunia]] etnologoa, euskaltzain urgazlea (Georgia, 1951) # [[Gracianne Hastoy]] eleberrigilea (Oloroe-Donamaria, 1968) # [[Uxue Juárez]]idazlea, arte-zuzendaria (Iruñea1981) # [[Amalia Galarraga]] idazlea, feminista (Donostia, 1895-1971) # [[Gloria Alcorta]] idazlea (Lapurdi-Argentina, 1951-2012) # [[Arantza Ugalde]] sismologoa (Barakaldo, 1966) # [[Zinaida Serebriakova]] margolaria (Errusia, 1884-1967) # [[Siofra O´Leary]] Giza Eskubideen Europako Auzitegiko lehenengo emakume lehendakaria (Irlanda, 1968) # [[Elena Loyo]] atleta, modelo ohia (Araba, 1983) # [[Ángeles González-Sinde]] politikaria, gidoilaria eta zinema zuzendaria (Madril, 1965) # [[Maider Segurola]] kazetaria (Lasarte-Oria, 1982) # [[Leticia Canales]] surflaria (Bilbo, 1995) # [[Rosa Elizburu]] irakaslea, alkate ohia (Arrasate, 1958) # [[Amaia Lanbarri]] futbolaria (Arrigorriaga, 1992) # [[Lola Rodríguez (aktorea)]] modeloa, aktibista (Las Palmas, 1998) # [[Esti Markez]] abeslaria (Gipuzkoa, 1999) # [[Clara Schumann]] piano-jolea, musikagilea (Alemania, 1819-1896) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abuztua''')=== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Edurne Garitazelaia]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea (Zaldibar, 1926-2005) # [[Irati Fernandez Gabarain|Irati Fernández Gabarain]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea (Iruñea 1983) # [[Mercedes Lorenzo]] efef'''SORTUA''' bilbotar ospetsua (Lugo 1915- Arrasate 1996) # [[Albina Shishova]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1966) # [[Alexandra Georgiana Eremia]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Alexandra Marinescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1982) # [[Alice Salomon]] erreformista soziala (Alemania, 1872-1948) # [[Alicia Pietri de Caldera]] museo zuzendaria, Venezuelako 1. dama (Venezuela, 1923-2011) # [[Ana Luísa Amaral]] poeta, itzultzailea, irakaslea (Portugal, 1956-2022) # [[Anabell López]] abeslaria (Kuba, 1963) # [[Anastasiya Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1983) # [[Andreea Cacovean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1978) # [[Andreea Isărescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Andreea Munteanu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1998) # [[Andreea Raducan]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1983) # [[Andreea Ulmeanu]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Ángela Irene]] abeslaria (Argentina, 1956) # [[Anna Chepeleva]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1984) # [[Anna Grudkó|Ana Grudkó]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Annia Hatch]] Gimnasta artistikoa (Kuba-EEBB, 1978) # [[Ashley Miles]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Ashley Postell]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Astrid Heese]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Atotoztli II]] erregina azteka (Mexiko, xv. mendea) # [[Aurelia Dobre]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1972) # [[Azucena Rodríguez]] film-zuzendaria (Madril, 1955) # [[Betti Schieferdecker]] Gimnasta artistikoa (Alemana, 1968) # [[Bi Wenjing]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Boriana Stoyanova]] Gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1969) # [[Care Santos]] idazlea (Bartzelona, 1970) # [[Carly Patterson]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Carmen Ionescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Cătălina Ponor]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Cecilia Mangini]] Argazkilaria, zinegilea (Erroma, 1927-2021) # [[Celestina Popa]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1970) # [[Coco Fusco]] artista bisuala (AEB, 1960) # [[Corina Ungureanu]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1980) # [[Courtney Kupets]] gimnasta artistikoa (Texas, 1986) # [[Cristina Bontaş|Cristina Bontas]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Cristina Elena Grigoras]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1966) # [[Dagmar Kersten]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1970) # [[Daniela Maranduca]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1976) # [[Diana Morawe]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Diane Schuur]] abeslaria, piano-jolea (AEB, 1953) # [[Dina Kochetkova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1977) # [[Dinah Washington]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Dolores García-Negrete Ruiz Zarco]] politikaria frankismoak eraila (Jaén, 1886-1940) # [[Dominique Dawes]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Dora García (artista)]] artista (Valladolid, 1965) # [[Duan Zhou]] Gimnasta artistikoa (Txina XX.mendea) # [[Ecaterina Szabo]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Elena Espinosa]] ekonomialaria eta politikaria (Ourense, 1960) # [[Elisabeth Altmann-Gottheiner]] ekonomialaria, irakaslea (Alemania, 1874-1930) # [[Elvira Altés]] kazetaria, irakaslea, genero ikertzailea (Bartzelona, XX. mendea) # [[Émilie Lepennec|Emilie Lepennec]] Gimnasta artistikoa (Paris, 1987) # [[Emme (abeslaria)]] aktorea, abeslaria (Argentina, 1982) # [[Esther Phillips]] abeslaria (AEB, 1935-1984) # [[Eugenia Golea]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1971) # [[Eugenia Popa]] gimnasta artistikoa (Bucarest, 1973) # [[Fernanda Canales]] arkitektoa (Mexiko, 1974) # [[Florica Leonida]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Francesca Llopis]] margolaria, bideo-artista (Bartzelona, 1958) # [[Gabriela Potorac]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Gabriele Faehnrich]] Gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Germaine Tillion]] etnologoa,erresistentziakoa (Frantzia, 1907-2008) # [[Gina Gogean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1977) # [[Hana Říčná]] Gimnasta artistikoa (Txekia, 1968) # [[Inga Shkarupa]] Gimnasta artistikoa (Ukaina, 1981) # [[Ioanna Petrovschi]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Ionela Loaieş]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Irina Baraksanova|Irina BAraksanova]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan, 1969) # [[Irina Yarotska]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1985) # [[Jacqueline Lamba]] margolaria (Frantzia, 1910-1993) # [[Jekaterina Lobazniuk]] Gimnasta artistikoa (Uzbekintan, 1983) # [[Jelena Piskun]] Gimnasta artistikoa (Bielorrusia, 1978) # [[Jelena Produnova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Jelena Zamolodchikova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Jessie Tarbox Beals]] argazkilaria, fotokazetaria (AEB, 1870-1942) # [[Judith Joy Ross]] argazkilaria (AEB, 1946) # [[Julia Zenko]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1958) # [[Katie Heenan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Kim Kwang-suk (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Ipar Korea, 1976) # [[Koko Taylor]] Blues abeslaria (AEB, 1928-2009) # [[Kristina Pravdina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Kui Yuanyuan]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Larissa Fontaine]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1977) # [[Laura Cutina]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Laura Morante]] aktorae, gidoilaria, film-zuzendaria (Italia, 1956) # [[Lavinia Agache]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Lavinia Miloşovici]] Gimnasta artistikoa (Errumania,1976) # [[Léonie Duquet]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1916-1977) # [[Leopoldina Núñez Lacret]] musikagilea, irakaslea, gitarra-jolea (Kuba, 1918) # [[Lilia Podkopayeva]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1996) # [[Ling Jie]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1982) # [[Liuba María Hevia]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1964) # [[Liubov Sheremeta|Liubon Sheremeta]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1980) # [[Liudmila Yezhova]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Loredana Boboc]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Lu Märten]] idazlea, feminista (Alemania, 1879-1970) # [[Ludivine Furlon]] Gimnasta artistikoa (Nimes, 1980) # [[Lya Ímber de Coronil]] pediatra (Ukrania-Venezuela, 1914-1981) # [[María Ángela Nieto]] zientzialaria, ikertzailea (Madril, 1960) # [[María Eugenia Ibáñez]] kazetaria (Bartzelona, 1946) # [[Maria Girona i Benet]] margolaria, grabatzailea (Bartzelona, 1923-2015) # [[María Grever]] musikagilea Mexiko, 1885-1951) # [[Maria Kriutxkova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1988-2015) # [[María Luisa Herrera]] arkeologoa (Espainia, 1913-2012) # [[Maria Mercè Roca]] idazle eta politikaria (Girona, 1958) # [[Maria Neculita]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[María Soledad Corchón Rodríguez]] Arkeologoa (Santander, 1947) # [[Marián Farías Gómez]] abeslaria (Argentina, 1944) # [[Marianela Balbi]] kazetaria (Venezuela, 1963) # [[Marie Stritt]] aktorea (Austriar Inperioa, 1855-1928) # [[Martina Jentsch]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Mary McLeod Bethune]] aktibista (AEB, 1875-1955) # [[Matilda De Angelis]] abeslaria, aktorea (Italia, 1995) # [[Maxi Gnauck]] gimnasta artistikoa (Alemania) # [[Menene Gras]] filosofoa, arte-kritikaria, ikertzailea (Bartzelona, 1957) # [[Meng Fei]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Mercedes Oliveira Malvar]] filosofoa (Pontevedra, 1957) # [[Mihaela Stanulet]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Milagros Socorro]] kazetaria (Venezuela, 1960) # [[Mirela Barbălată|Mirela Barbalata]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Mirela Pasca]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Mirela Tugurlan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Mohini Bhardwaj]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1978) # [[Monica Roșu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Nadia Hategan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Nancy Wilson (abeslaria)]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Nao Bustamante]] multimedia artista (AEB, 1969) # [[Natalia Bobrova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1978-2015) # [[Natalia Ilienko]] gimnasta artistikoa (Kazakhstan, 1967) # [[Natalia Kalinina]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1973) # [[Natalia Yurchenko]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1966) # [[Natalia Ziganshina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1985) # [[Nicoleta Daniela Șofronie]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1988) # [[Oana Ban]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Olga Bicherova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1967) # [[Olga Mostepanova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1970) # [[Olga Rashchupkina]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Olga Teslenko]] Gimnnasta artiistikoa (Ukaina, 1981) # [[Paula Heredia]] zinemagilea (El Salvador, 1957) # [[Pegeen Vail Guggenheim]] margolaria (Suitza-AEB, 1925) # [[Phoebe Mills]] Gimnasta artistikoa (Illinois, 1972) # [[Polina Miller]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 2000) # [[Rachel Tidd]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1984) # [[Raquel Meller]] kupletista (Tarazona, 1888-1962) # [[Rosa Bustamante Montoro]] arkitektoa (Madril, 1962) # [[Rosa María Calaf]] kazetaria (Bartzelona, 1945) # [[Sabina Cojocar]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Samantha Sheehan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Sandra Mihanovich]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1957) # [[Sandra Uve]] ilustrattzailea, dibilgatzaile zientifikoa (Bartzelona, 1972) # [[Sara Bendahan]] medikua (Venezuela, 1906-1946) # [[Sara González]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1949) # [[Sarah E. Goode]] asmatzailea (AEB, 1855-1905) # [[Shannon Miller]] gimnasta artistikoa (Estatu Batuak, 1977) # [[Shemekia Copeland]] Blues-kantaria (New York, 1979) # [[Silvia Buabent]] politikaria, berdintasunean espezializatua (Madril, 1973) # [[Silvia Rau]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Silvia Stroescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Simona Pauca]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1969) # [[Simona Renciu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Sofía Ímber]] kazetaria, museo-kontserbadorea (Moldavia-Venezuela, 1924-2017) # [[Soledad Bravo]] abeslaria (Logroño-Venezuela, 1943) # [[Tatiana Frolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1967) # [[Tatiana Lysenko (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Tatiana Yarosh]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1981) # [[Teresa Parodi]] kantautorea, politikaria (Argentina, 1947) # [[Trinidad Taracena del Piñal]] Arkeologoa (Santander, 1926-Ceuta, 2017) # [[Ulrike Klotz]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1960) # [[Vanda Hădărean]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1976) # [[Vera Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1968) # [[Verónica Condomí]] abeslaria, konpositorea, gitarra jolea (Argentina, 1960) # [[Viktoria Karpenko]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Virginia Amposta Amposta]] sindikalista, frankismoak eraila (Bartzelona, 1903-1939) # [[Virginia Pereira Álvarez]] mediku ikertzailea (Venezuela, 1888-1947) # [[Xiomara Laugart]] abeslaria (Kuba, 1960) # [[Yevgueniya Kuznetsova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Zoila Gálvez]] sopranoa, irakaslea (Kuba, 1899) }} ===='''Berriak 2022''' ('''uztaila''')==== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Arroyo Sagasta]] ef--'''SORTUA''' Irakaslea eta ikertzailea (Aretxabaleta,1983) # [[Eba Gaminde Egia]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, euskaltzain urgazlea (Mungia, 1968) # [[Jone Mitxelena]] ----'''SORTUA''' zientzialaria, irakaslea eta ikertzailea (Barakaldo, 1985) # [[Lurdes Alkorta]] ef--'''SORTUA''' trikitilaria (Azpeitia, 1973) # [[Maddi Astigarraga]] ef--'''SORTUA''' ilustratzaile zientifikoa (Deba, 1997) # [[Maria Meharra]] ----'''SORTUA''' kaskaroten erregina (Lapurdi XIX. mendea) # [[Mentxu Ramilo Araujo]] ef--'''SORTUA''' Wikiemakumea (Gasteiz, 1978) # [[Vega Asensio]] ef--'''SORTUA''' biologoa, ilustratzailea, ikertzailea (Durango, 1978) # [[Abigail Hobbs]] Salemgo sorgin prozesuko nerabea (AEB,1678- ? ) # [[Abigail Williams (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorgin epaiketetan akusatua (AEB, 1680-1697) # [[Adriana Calcanhotto]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Agnes Meyer Driscoll|Agnes Meyer]] Kiptografoa (Estatu Batuak) # [[Aimée Rapin]] margolaria (Suitza) # [[Aissa Doumara Ngatansou]] ekintzailea (Kamerun, 1972) # [[Alice Domon]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1937-1977) # [[Alicia Sellés Carot]] liburuzaina eta dokumentalista (Castelló, 1977) # [[Altamira Gonzalo]] jurista, feminista (Zaragoza) # [[Amalia Avia]] margolaria (Toledo, 1930-2011) # [[Anastasía Mýskina]] tenislaria (Sobiet Batasuna, 1981) # [[Ángela Ramos]] kazetaria, erreportaria (Peru) # [[Anita Malfatti]] margolaria (Brasil, 1889-1964) # [[Ann Pudeator]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1621-1692) # [[Anna Eriksdotter]] sorgintzat jo eta burua moztuta exekutatua (Suedia, 1624-1704) # [[Anna Gardell-Ericson]] margolaria (Suedia) # [[Anna Göldin]] Sorginkeria egotzita burua moztuta exekutatua (Suitza) # [[Anna Maria Bofarull]] zinemagilea (Tarragona,1979) # [[Anna Rosina de Gasc]] margolaria (Alemania) # [[Antonia Maymón|Antonia Maymon]] idazlea, feminista, anarkista (Madril) # [[Aurora Cáceres Moreno]] idazle, feminista, sufragista (Peru) # [[Barbara W. Tuchman]] idazle eta kazetaria (Amerikako Estatu Batuak, 1912-1989) # [[Barbara Walters]] kazetaria, idazlea (EEBB, 1929) # [[Betty Parris]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzailea(AEB, 1682-1760) # [[Bridget Bishop]] Salemgo sorgin epaiketetan exekutatua (AEB, 1632?-1692) # [[Brita Zippel]] Sorginkeria egotzita burua moztu eta sutan errea (Suedia, 1676) # [[Candy (Salemgo epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Carmen Martínez Sancho]] matematikaria (Toledo) # [[Carmen París]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Carmina Verdú]] gimnasta ohia (Valentzia, 1983) # [[Catalina Carlota De la Gardie]] Baztanga txertoaren bultzatzailea (Suedia, 1723-1763) # [[Christiane Amanpour]] kazetaria (Erresuma Batua, 1958) # [[Cindy Sherman]] argazkilaria eta zinema-zuzendaria (AEB, 1954) # [[Concha García Campoy|Concha Garcia Campoy]] Kazetaria (Terrasa, 1958) # [[Cristina Rota]] aktore, arte-dramatiko irakaslea (Argentina, 1945) # [[Delmira Agustini]] poeta (Uruguai) # [[Dorcas Hoar]] sorginkeria egotzita zigortua (Beverly, 1634-1711) # [[Dorothy Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan 4 urteko auzipetua (AEB, 1687?) # [[Draupadi Murmu]] politikaria, tribu-buruzagia, Indiako 1. emakume presidente tribala (India, 1958) # [[Eglantyne Jebb]] haurren eskubideen defentsa (Erresuma Batua, 1876-1828) # [[Elena Arregui Cruz-López]] arkitektoa (Irun-Santiago de Compostela) # [[Eliane Giardini]] aktorea, zinema-zuzendaria (Tarragona, 1966) # [[Elizabeth Hubbard (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusia (AEB, 1675?-1692etik aurrera) # [[Elizabeth Jane Gardner]] margolaria (Estatu Batuak-Paris) # [[Estefanía Chávez Barragán]] arkitektoa, irakaslea (Mexiko) # [[Esther Koplowitz]] enpresaria (Madril,1950) # [[Eva Crane]] zientzialaria (Erresuma Batua) # [[Eva Piquer]] kazetaria eta idazlea (Bartzelona, 1969) # [[Faith Hill]] abeslaria (EEBB, 1967) # [[Fanny Elssler]] dantzaria (Austria) # [[Guirandana de Lay|Guirandina de Lay]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Jaka, 1461) # [[Haydée Milanés]] abeslaria, konpositorea, moldatzailea eta ekoizlea (Habana, 1980) # [[Helen Mack Chang]] Myrna Mack Fundazioaren sortzaile (Guatemala) # [[Helen Vlachos]] kazetaria (Grezia) # [[India.Arie]] abeslari estatubatuarra (Denver, 1975) # [[Isabel Azkarate]] argazkilaria, fotokazetaria (Donostia) # [[Isabel Quintanilla]] margolaria (Madril, 1938-2017) # [[Jane Wenham (ustezko sorgina)]] emakume akusatua eta askatua (Ingalaterra, ?-1730) # [[Janet Horne]] Sorginkeria egotzita sutan bizirik errea (Eskozia, 1727) # [[Jean Adair]] aktorea (Kanada, 1873-1953) # [[Jeanne Fusier-Gir]] aktorea (Frantzia, 1885-1973) # [[Juana Martín Manzano]] moda-diseinatzailea (Kordoba, 1974) # [[Juana Millán|Juana Millan]] inprimatzailea, enpresaburua (Zaragoza) # [[Juana Mordó]] arte bildumagilea (Tesalonika, 1899-Madril,1984) # [[Katharina Henot]] posta-burua, sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1570-1627) # [[Laspaulesko sorginkeria prozesua]] 24 emakume urkatuak (Huesca, 1593) # [[Laura Morera]] ballet dantzaria (Madril, 1977) # [[Laura Muntz Lyall]] margolaria (Kanada) # [[Lilia Podkopayeva]] gimnasta (Ukraina, 1978) # [[Lola Robles]] idazlea eta aktibista (Madril, 1963) # [[Luciana Aymar]] kirolaria (Argentina, 1977) # [[Lydia Lunch]] abeslaria, aktorea, idazlea (AEB, 1959) # [[Margaret Jones]] Emagina, sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (EEBB 1613-1548) # [[Margaret Scott (Salemgo epaiketak)|Margaret Scott]] Sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (Eskozia, 1615-Salem, 1692) # [[Margaret Scott Gatty]] botanikaria eta idazlea (Britania Handia, 1809-1873) # [[Maria Bellonci]] idazlea (Italia, 1902-1986) # [[María Botto]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Cabrales]] Kuba independentziaren aldeko protagonista (Kuba) # [[Maria da Conceição|Maria da Conceicao]] emagina, sorginkeria egotzita sutan errea (Sao Paulo, 1798) # [[María Eugenia Vaz Ferreira]] irakasle, poeta (Uruguai, 1875-1924) # [[María Gil Vallejos]] piano-jolea (Alacant, 1892-1981) # [[María José Gómez Redondo]] artista garaikidea (Valladolig, 1963) # [[Maria Mercè Cuartiella]] idazlea, antzerkigilea (Katalunia) # [[Maria Tallchief]] dantzaria (EEBB, 1925-2013) # [[María Teresa Linares]] musikologoa (Kuba) # [[Marija Jurić Zagorka|Marija Juric Zagorba]] kazetaria (Kroazia, 1873-1957) # [[Marta Calamonte]] gimnasta ohia, entrenatzailea, fisioterapeuta (Badajoz,1982) # [[Martha Corey]] Salemgo sorgin epaiketetan urkatua (AEB, 1619-1672) # [[Martha Zein]] idazle, narratzaile, zinegile (Alemania, 1962) # [[Mary Black (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Mary Bradbury]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1615-1700) # [[Mary Parker (Salemgo epaiketak)|Mary Parker]] sorginkeria egotzita urkatua (1637-1692) # [[Mary Pat Gleason]] aktorea eta gidoilaria (AEB, 1950-2020) # [[Mary Warren]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusiena (AEB, 1674?-1693?) # [[Matteuccia de Francesco]] sorgintza jo eta sutan errea (Italia, 1428 exekutatua) # [[Maxine Hong Kingston|Maxime Hong Kingston]] idazlea (EEBB, 1940) # [[Melissa de la Cruz]] idazlea (Manila-AEB, 1971) # [[Mercedes Ferrer]] egile abeslaria (Madril, 1963) # [[Merga Bien]] Sorgintzat jo eta sutan errea (Alemania 1560-1603) # [[Mia Hamm]] futbolaria (AEB, 1972) # [[Mia Zapata]] abeslaria (AEB, 1965-1993) # [[Mira Nair]] zinema zuzendaria (India, 1957) # [[Mónica Alario Gavilán]] filosofoa eta ikertzailea (Madril) # [[Myrna Mack]] antropologoa (Guatemala) # [[Nabyla Maan]] egile abeslaria (Maroko, 1987) # [[Nancy Usero]] gimnasta ohia, entrenatzailea (Zaragoza, ?) # [[Narbona Dacal]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Zaragoza, 1498) # [[Nata Moreno]] zine-zuzendaria, aktorea, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Nazanín Armanian]] idazea eta politologoa (Iran, 1961) # [[Nora Heysen]] margolaria (Australia) # [[Nur Levi]] aktorea (Madril, 1979) # [[Olga Román]] abeslaria eta egile-abeslaria (Madril, 1979) # [[Olga Wisinger-Florian]] margolaria (Austria) # [[Paisleyko sorginkeria prozesua]] 7 emakume kondenatuak (Eskozia, 1697) # [[Pascale Petit (aktorea)]] aktorea (Frantzia, 1938-) # [[Paula Ortiz]] zine-zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Paule Minck]] Parisko Komunako iraultzaile feminista (1839 - 1901) # [[Pendleko sorginkeria prozesua]] 10 urkatu: 9 emakume eta gizon 1 (Ingalaterra, 1612) # [[Petronilla de Meath]] sorginkeria egotzita sutan errea (Irlanda) # [[Rebecca Lemp]] Sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1550-1590) # [[Rebecca Nurse]] Salemgo sorginkeria prozesuan exekutatua(AEB, 1621-1692) # [[Rebecca Walker]] idazlea, feminista (Mississipi, 1969) # [[Rocío Vitero Pérez|Rocio Vitero Perez]] gizarte langilea eta politikaria (Gasteiz, 1980) # [[Romola Garai]] aktore britainiarra (1982) # [[Ruth Osborne (ustezko sorgina)]] hil zuten emakume eskalea (Ingalaterra, 1680-1700) # [[Sally Salminen]] nobelagilea (Finlandia,1906-1976) # [[Samlesburyko sorginkeria prozesua]] 20 bat emakume akusatuak (Ingalaterra, 1612) # [[Sarah Cloyce]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatua (AEB, 1648-1703) # [[Sarah Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1653-1962) # [[Sarah Osborne]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1643?-1692) # [[Sarah Wildes]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1627-1692) # [[Sima Sami Bahous]] NBE Emakumeak-en zuzendaria (Jordania, 1956) # [[Susana Rinaldi]] aktorea eta tango-abeslaria (Argentina, 1935) # [[Susannah Sheldon]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatzailea (AEB, 1670?- ?) # [[Suzana de Moraes]] aktore, zinema-zuzendaria (Brasil, 1940-2015) # [[Tarsila do Amaral]] margolaria (Brasil, 1886-1973) # [[Tatiana Bilbao]] arkitektoa (Mexiko) # [[Tatiana Lióznova]] zinema zuzendaria (Errusia, 1914-2011) # [[Teresa Duclós]] margolaria (Sevilla, 1934) # [[Vera Fokina]] ballet dantzaria (1886-1958, Errusia) # [[Vera Panova]] idazlea eta kazetaria (Errusia, 1905-1973) # [[Vera Tschechowa]] aktorea, zinemagilea eta ekoizlea (Alemania, 1940) # [[Victoria Åberg|Victoria Aberg]] margolaria (Finlandia, 1824-1892) # [[Villanuako sorginak]] Villanuako sorginkeria prozesua (Huesca, XV. mendea) # [[Wilhelmina Wylie]] igerilaria (Australia, 1984) # [[Wilmot Redd]] Sorginkeria egotzita urkatua (Salem, 1692) }} ===='''Berriak 2022''' ('''ekaina''')==== (ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Colino]] eef--'''SORTUA''' kirolaria, ibiltaria (Durango 2004) # [[Aitziber Makazaga]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1976) # [[Alazne Etxebarria Urizar]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Santurtzi 1997) # [[Ane Maruri]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta irakaslea (Bizkaia 1996) # [[Begoña Guillen]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Amurrio 1963) # [[Bernadette Iratzoki Luro]] ----'''SORTUA''' dantzaria, antzerkilaria eta irakaslea (Azkaine, 1959) # [[Betzaida Urtaza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, itzultzailea, editorea (Donostia-Legorreta 1988) # [[Gabi Etxebarne]] ----'''SORTUA''' idazlea, feminista, serora ohia (Aldude, Nafarroa Beherea 1932) # [[Garbiñe Alustiza]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1964) # [[Lurdes Imaz]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, antzerki zuzendaria eta gidoilaria (Segura 1952) # [[Margarita Olañeta]] ef--'''SORTUA'' ekintzailea (Ermua 1931) # [[Olga Uribe]] ef--'''SORTUA''' ehulea (Durango 1958) # [[Oroitz Jauregi]] ef--'''SORTUA''' Euskaltzain urgazlea (Legorreta 1974) # [[Patxika Erramuzpe]] ----'''SORTUA''' Abeslaria, ekintzailea (Aldunde. Nafarroa Beherea 1943) # [[Adelaide Anne Procter]] poeta, filantropoa (Ingalaterra) # [[Adelina Lopes Vieira]] idazlea, dranagilea (Portugal-Brasil) # [[Agnes Baltsa]] mezzosopranoa (Grezia) # [[Alice Rey Colaço]] Ilustratzailea, abeslaria. Portugal # [[Amelia Orleanskoa]] Portugalgo azken erregina (Frantzia-Portugal) # [[Amélia Rey Colaço]] aktorea, zuzendaria (Portugal) # [[Ana Castillo]] idazlea (Chicago, EEBB) # [[Ana de Gonta Colaço]] eskultorea (Portugal) # [[André Léo]] Frantziako eleberri eta kazetaria, ekintzaile feminista (1824 - 1900) # [[Ann Putnam, Jr.]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Anna Waser]] margolaria (Suitza) # [[Anna Zippel]] sorginkeria leporatuta eraila (Suedia) # [[Anne de Chantraine]] sorginkeria egotzita sutan erretakoa (Lieja) # [[Annie Londonderry]] munduari bira egindako txirrindularia (AEB) # [[Assumpta Roura]] kazetaria eta idazlea (Katalunia) # [[Barbara Ward]] ekonomialaria, kazetaria eta idazlea (Erresuma Batua) # [[Beatriz Costa]] aktorea, idazlea (Portugal) # [[Bessie Rayner Parkes]] poeta, kazetaria, feminista (Alemania-AEB) # [[Blanca Muñoz]] artista, eskultorea eta grabatzailea (Madril) # [[Branca de Gonta Colaço]] idazlea, errezitatzailea (Portugal) # [[Carmen Arozena]] artista, margolaria eta grabatzailea (La Palma) # [[Carmen Laffón]] artista, margolaria eta eskultorea (Sevilla) # [[Carola García de Vinuesa]] mediku, zientzialari, irakasle (Espainia-Australia) # [[Carolina Michaëlis de Vasconcelos]] filologoa, idazlea (Alemania-Portugal) # [[Caroline de Barrau]] feminista, aktibista (Frantzia) # [[Caroline Haslett]] ingeniari elektrikari aitzindaria (Erresuma Batua) # [[Charlotte Saunders Cushman]] aktorea (AEB) # [[Clémentine Hélène Dufau]] margolaria (Frantzia) # [[Concepción Bona]] hezitzailea eta ekintzailea (Dominikar Errepublika) # [[Concha de Albornoz]] intelektual feminista (Asturias) # [[Conchita Supervía]] mezzosopranoa (Bartzelona) # [[Corina Freire]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Portugal) # [[Cynthia Germanotta]] filantropoa, ekintzailea, enresaburua (AEB) # [[Dinah Craik]] idazlea (Ingalaterra) # [[Dolores González Pérez]] idazlea (Malaga) # [[Dora Panofsky]] arte historialaria (Alemania-AEB) # [[Dorothea Tanning]] margolaria (AEB) # [[Dorothy Hansine Andersen]] medikua (EEUU) # [[Eduarda Lapa]] margolaria (Portugal) # [[Eleanor Pairman]] matematikaria, asmatzailea (Eskozia) # [[Elizabeth Ann Ashurst Bardonneau]] itzultzailea, aktibista (Ingalaterra) # [[Elsie Widdowson]] nutrizionista (Erresuna Batua) # [[Emília de Sousa Costa]] idazlea, feminista (Portugal) # [[Emily Davies]] sufragista, emakumea unibertsitate eskubide-defensatzailea (Ingalaterra) # [[Emma Stebbins]] eskultorea (AEB) # [[Eugénie Le Brun]] intelektual feminista (Frantzia-Egipto) # [[Eugénie Marie Salanson]] margolaria (Frantzia) # [[Felícia Fuster i Viladecans]] margolaria eta poeta (Bartzelona-Paris) # [[Felicia Hemans]] poeta (Ingalaterra) # [[Fiorenza Cossotto]] mezzosopranoa (Italia) # [[Franceska Mann]] dantzaria (Polonia) # [[Frederica von Stade]] mezzosopranoa (AEB) # [[Geraldine Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Ghada Waly]] politikari eta diplomatikoa (Egipto) # [[Gina Cigna]] sopranoa (Italia) # [[Guadalupe Marín]] modeloa eta eleberrigilea (Mexiko) # [[Hariclea Darclée]] sopranoa (Errumania) # [[Henriette Michaelis]] hizkuntzalaria (Alemania) # [[Hoylande Young]] kimikaria (AEB) # [[Huda Sha'arawi]] aktibista feminista (Egipto) # [[Irina Vladislavovna Bussen]] minerologoa (Errusia) # [[Izumi Nakamitsu]] Armagabetzeari lotutako gaiei buruzko Nazio Batuen Bulegoko zuzendaria (Japonia) # [[Josephine Butler]] feminista eta guzarte erreformatzailea (Erresuma Batua) # [[Juana Alarco de Dammert]] filantropoa, hezitzailea (Peru) # [[Júlia Lopes de Almeida]] idazlea, kazetaria, feminista (Brasil) # [[Julie von May]] sufragista, feminista (Suitza) # [[Katalina Boloniakoa|Katalina Boloniakoa]] margolaria, idazlea, santa (Bolonia) # [[Kate Marvel]] zientzilaria (New York EEBB) # [[Kin Yamei]] doktorea, hezitzailea eta nutrizioan aditua (Txina, EEBB) # [[Letitia Elizabeth Landon]] poeta (Ingalaterra) # [[Licia Verde]] astronomoa, fisikaria, irakaslea (Italia) # [[Lidia Blanco]] filologoa (Burgos) # [[Lilian Baylis]] britainiar antzerki ekoizle eta zuzendaria # [[Lola Garrido]] arte kritikaria, komisarioa eta bildumagilea (Donostia) # [[Lucia Valentini Terrani]] mezzosopranoa (Italia) # [[Madeleine Pelletier]] psikiatra, aktibista (Frantzia) # [[Malak Hifni Nasif]] idazle, poeta, maistra (Egipto) # [[Margarida Lopes de Almeida]] poeta, deklamatzailea, eskultorea (Brasil) # [[Maria Adelaide Lima Cruz]] margolaria (Portugal) # [[Maria Archer]] idazlea (Portugal) # [[María Barbeito]] pedagogo, idazlea (Galizia) # [[Maria da Cunha]] poeta, kazetaria(Portugal-Brasil) # [[Maria Jane Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Maria Lamas]] idazlea, kazetaria, ekintzaile politikoa (Portugal) # [[María Luisa Calero Vaquera]] hizkuntzalaria (Badajoz) # [[Maria Olga de Moraes Sarmento da Silveira]] idazlea, feminista (Portugal) # [[María Soriano Llorente]] psikologoa (Valentzia) # [[María Trinidad Sánchez]] ekintzailea, aberriaren ama (Dominikar Errepublika) # [[Marie Adelaide Belloc Lowndes]] nobelagilea (Ingalaterra) # [[Marie La Cécilia]] Frantziako maistra, Komunan aktibista errepublikanoa (1839 - 1922) # [[Marisa de Leza]] aktorea (Madril) # [[Martha Carrier]] sorginkeria leporatuta eraila (EEBB) # [[Mary Eastey]] Salemeko sorgin-epaiketan exekutatua (AEB) # [[Mary Russell Mitford]] idazlea, dramagilea (Ingalaterra) # [[Mary Walcott]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Matiel Mogannam]] aktibista, nazionalista (Libano-Palestina) # [[Matilda Hays]] itzultzaile, idazle, kazetari, aktore (Ingalaterra) # [[Melissa Aldana]] saxofoi-jotzailea (Txile) # [[Mercedes Llopart]] sopranoa, irakaslea (Bartzelona) # [[Mercy Lewis]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Minou Tavárez Mirabal]] filologoa, politikaria (Dominikar Errepublika) # [[Monica Oliphant]] zientzialari, ikertzailea (Ingalaterra-Australia) # [[Nabawiyya Musa]]irakaslea, nazionalista, feminista (Egipto) # [[Natali Germanotta]] moda-diseinatzailea, estilista (AEB) # [[Natalia Kanem]] UNFPAren zuzendaria (Panama) # [[Nerilie_Abram]] zientzilaria (Australia) # [[Nísia Floresta (idazlea)]] idazlea, hezitzailea (Brasil) # [[Paca Blanco]] ekintzailea (Madril) # [[Patricia Kraus]] abeslaria, musikagilea, ekoizlea (Milan-Espainia) # [[Regina Lago García]] pedagogo, psikologo (Palentzia) # [[Renata Scotto]] sopranoa (Italia) # [[Rosalba Carriera]] margolaria (Italia) # [[Ruth Rivera Marín]] arkitektoa (Mexiko) # [[Safia Zaghloul]] aktibista, politikaria (Egipto) # [[Sonia Vivas]] pedagogoa, politikaria (Bartzelona) # [[Tarab Abd al-Hadi]] aktibista feminista, politikaria(Palestina-Egipto) # [[Valentine de Saint-Point]] idazlea (Frantzia) # [[Verónika Mendoza]] politikaria (Peru) # [[Victòria Pujolar Amat|Victoria Pujolar Amat]] margolaria (Bartzelona) # [[Virgínia Quaresma]] kazetaria, aktibista (Portugal) }} ===='''Berriak 2022''' ('''maiatza''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Alaitz Biritxinaga]] ef--'''SORTUA''' Txirrindulari epaile eta zuzendaria (Bizkaia 1974) # [[Angelita Bilbao Bilbao]] efef'''SORTUA''' erizaina, ekintzaile abertzalea (Bilbo 1903-Argentina 1990) # [[Concha Laca]] efef'''SORTUA''' artisaua, zeramikaria, eskultorea (Madril 1925-Irun 2018) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] ef--'''SORTUA''' zinema zuzendaria (Laudio 1984) # [[Haizea Beruete]] efef'''SORTUA''' bertsolaria (Iruñea 1994-2022) # [[Lina Huarte-Mendikoa]] efef'''SORTUA''' sopranoa (Iruñea 1928-Madril 2017) # [[Margarita Barainka]] g'''SORTUA''' Gernikako bonbardaketaren lekukoa (Errigoiti 1922) # [[Acacia Uceta]] poeta (Madril) # [[Adelaida Abarca Izquierdo]] ekintzailea, kartzelarik ihes egindakoa (Madril) # [[Adelaida Las Santas]] kazetari eta poeta (Madril) # [[Alejandra Soler]] maistra errepublikano erbesteratua (Valentzia) # [[Amanda Jones]] poeta, aktibista, asmatzailea (AEB) # [[Ana Martínez Collado]] arte estetika eta generoa (Madril) # [[Ángela García de la Puerta]] Espainiako 1. Fisika eta Kimika katedraduna (Soria) # [[Ángeles García-Madrid]] idazlea eta presoa (Madril) # [[Anna Davin]] historialaria, idazlea, feminista( Ingalaterra) # [[Anna Keichline]] arkitektoa eta asmatzailea (AEB) # [[Anna Manso Munné]] idazlea, gidoilaria (Bartzelona) # [[Anna Ruth Fry]] idazlea (Britainia Handia) # [[Asun Casasola]] genero indarkeriaren aurkako aktibista (Palentzia) # [[Asunción Bastida]] moda diseinatzailea (Bartzelona) # [[Aurora Rodríguez Carballeira]] ama eugenesikoa (Galizia) # [[Barbara Bodichon]] ongilea, eskubideen aldeko aktibista (Erresuma Batua) # [[Carmen Mir]] moda diseinatzaile (Bartzelona) # [[Christiana Figueres]] antropologoa, ekonomialaria eta analista(Costa Rica) # [[Clara Sánchez (idazlea)]] idazlea, Espainaiko zine aditua (Guadalajara) # [[Concha Alós]] idazlea (Valentzia-Bartzelona) # [[Consuelo García del Cid Guerra]] idazlea (Bartzelona) # [[Deepika Kurup]] zientifikoa, asmatzailea (edateko ur garbi 'azkarra') (AEB) # [[Dorothy Thompson]] kazetaria, idazlea, sufragista, feminista (AEB) # [[Eldorado Jones]] asmatzailea (hegazkin isilgailua,plantxa elektrikoa)(AEB) # [[Elena Moncada]] ekintzaile, idazle, prostituzioaren abolizionista (Argentina) # [[Enriqueta Gallinat]] politikaria, errepresio frankistaren biktima (Bartzelona) # [[Erna Schneider]] ingenaria, matematikaria eta asmatzailea (AEB) # [[Ethel Léontine Gabain]] margolaria (Frantzia-Ingalaterra) # [[Eva Alcón]] errektorea (Castelló) # [[Flor Cernuda]] preso komunista (Toledo) # [[Flora Robson]] aktorea (Ingalaterra) # [[Gema Corredera]] abeslari eta musikagilea (Kuba) # [[Geneviève de Gaulle-Anthonioz]] Frantziako erresistentziakoa (Frantzia) # [[Gertrud Bäumer]] aktibista feminista eta politikaria (Alemania) # [[Gisela Wild]] feminista, kooperatiba-politiketan espezializatua (Argentina) # [[Gloria Patricia Porras]] abokatu, notario, epaile (Guatemala) # [[Hannah Slater]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria)(AEB) # [[Helen Taylor (feminista)]] idazlea, aktorea (Erresuma Batua) # [[Helen Taylor]] noblea (Ingalaterra) # [[Helena Lange]] pedagogoa eta emakumeen eskubide defendatzailea (Alemania) # [[Hilary Wainwright]] kazetaria, ikertzailea, feminista (Ingalaterra) # [[Hildegart Rodríguez Carballeira]] politikaria, etorkizuneko emakume gisa sortua (Madril) # [[Ida Henrietta Hyde]] fisiologoa eta asmatzailea (AEB) # [[Isabel Olesti]] kazetari eta idazlea (Tarragona) # [[Isabel Risco]] aktorea (Coruña) # [[Isabel Vicente García|Isabel Vicente Garcia]] ekintzaile komunista (Albacete - Bartzelona) # [[Jenara Vicenta Arnal Yarza]] 1. Zientzia Kimiko doktorea eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Jessie Boucherett]] emakumeen aldeko aktibista (Ingalaterra) # [[Joaquina Dorado Pita]] Les Cortseko preso errepublikanoa (Coruña) # [[Josefa Barba-Gosé Flexner]] zientzialaria (Bartzelona-Filadelfia) # [[Josefina Amalia Villa]] ekintzailea, preso politikoa (León-Madril) # [[Joy Mangano]] enpresaria eta asmatzailea (fregona, pertxak) (AEB) # [[Juana Francisca Rubio]] margolaria eta ilustrailea (Madril) # [[Judith Malina]] aktorea, ekoizlea eta zuzendaria (Alemania-AEB) # [[Karen Olsen Beck]] arkitektoa, soziologoa, politikaria eta diplomatikoa (*!) # [[Laia Berenguer Puget]] Les Cortseko preso sozialista (Bartzelona) # [[Laura Casielles]] idazlea, poeta (Asturias) # [[Les Corts emakumeen kartzela]] (Bartzelonako eraikina) # [[Letizia Battaglia]] kazetari, argazkilari, politikari, editore eta enpresaburua (Italia) # [[Liane Russell]] genetista, zoologoa (Austria, AEB) # [[Lidia Guinart]] kazetaria, idazlea eta politikaria (Bartzelona) # [[Lilí Díaz Rivas]] enpresaburua, idazlea (Galizia) # [[Lilly Maxwell]] sufragista (Eskozia) # [[Lina Gálvez]] historialaria, ekonomia feministan aditua (Sevilla) # [[Lise London]] erresistentzia frantseseko aktibista (Frantzia) # [[Llum Quiñonero]] kazetaria, ekintzailea, politikaria (Alacant) # [[Lola Sanjuán]] enpresaburua eta lider feminista (Sevilla) # [[Magda Bandera]] kazetaria, idazlea(Bartzelona) # [[Maite Alvarez]] zientzilaria eta ikertzailea (Ermua) # [[Manolita del Arco]] politikaria, ekintzailea (Bilbo-Madril) # [[Margarida Abril]] ekintzailea (Katalunia) # [[María Ángeles Durán]] ikertzailea (Madril) # [[María Antonia Peña]] errektorea (Cádiz) # [[María Antonia Zorraquino]] biokimikaria eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Maria Bigordà Montmany]] kataluniar ekintzailea (Ullastre-Tarrasa) # [[María del Carmen Cuesta Rodríguez|Maria del Carmen Cuesta Rodríguez]]A aktibista (Madril) # [[Maria Deraismes]] prostituzioaren abolizionista # [[María Dolores de Pablos]] poeta eta astrologoa (Madril) # [[Maria Dolors Laffitte]] abeslaria (Bartzelona) # [[Maria Dolors Renau]] psikologoa, pedagogoa eta politikaria (Bartzelona) # [[María Elena Moyano]] aktibista (Perú) # [[María José Figueras]] errektorea (Katalunia) # [[Maria Lacerda de Moura]] anarkista eta feminista (Brasil) # [[María Vicenta Mestre Escrivá]] psikologoa, Valentziako Unibertsitateko 1. emakume errektorea (Valentzia) # [[Marie Killick]] audio-ingeniaria, asmatzailea (gramofonorako zafirozko orratza) (Erresuma Batua) # [[Marina Vargas]] artista (Granada) # [[Marisa Mediavilla Herreros]] liburuzaina, dokumentalista, feminsita (Palentzia) # [[Marjorie Joyner]] asmatzailea (ile kizkur iraunkorrak egiteko makina)(AEB) # [[Martirio (cantante)|Martirio]] abeslaria (Huelva) # [[Mary Beale]] margolaria eta erretratista (Ingalaterra) # [[Mary Dixon Kies]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria) (AEB) # [[Melania Moscoso]] antropologa, pedagoga, feminista (Bilbo) # [[Mercedes Fernández-Martorell]] antropologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Núñez Targa]] Las Ventas eta Nazien kontzentrazio-eremuetako preso eta lekukoa (Bartzelona) # [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] politikaria eta zuzendari publikoa (Gernika) # [[Montserrat Minobis]] kazetaria, irakaslea, idazlea eta feminista (Figueras) # [[Natacha Bustos]] komiki-marrazkilaria (Eivissa) # [[Nieves Torres]] politikaria, ekintzailea (Madril) # [[Niña Pastori]] flamenko-kantautorea (Cadiz) # [[Noeleen Heyzer]] diplomazialaria(Singapur) # [[Noelia Vera]] kazetaria eta politikaria (Cádiz) # [[Núria Feliu]] abeslaria eta aktorea (Bartzelona) # [[Olimpia Altuve]] farmazialaria (Guatemala) # [[Paz Azzati Cutanda]] Las Ventaseko preso komunista (Valentzia) # [[Petra Cuevas]] preso komunista (Toledo) # [[Pilar Aranda Ramírez]] errektorea (Zaragoza) # [[Pilar López Díez]] maistra, kazetaria, komunikazio eta genero ikertzailea (Asturias) # [[Rina Lazo]] margolari eta muralista (Guatemala) # [[Rocio Mora Nieto]] abokatua eta aktibista (Madril) # [[Rosa Aguilar Chinea]] errektorea (Gomera) # [[Rosa Aguilar]] politikaria (Kordoba) # [[Rosa Cremón Parra]] erizaina, ekintzaile antifrankista (Madril) # [[Rosa Devés]] biokimikaria, akademika eta hezitzailea (Txile) # [[Sally Alexander]] historialaria, feminista (Ingalaterra) # [[Sheila Rowbotham ]] historialari feminista sozialista (Erresuma Batua) # [[Shirley Ann Jackson]] fisikaria, asmatzailea (AEB) # [[Sofía Moro]] argazkilaria (Madril) # [[Soledad Murillo]] soziologo feminista, ikertzailea eta politikoa (Madril) # [[Soledad Real López]] ekintzaile, komunista (Bartzelona) # [[Susana Blas Brunel]] komisarioa, arte eta feminosmoan aditua (Madril) # [[Susanna Martín]] ilustratzailea (Bartzelona) # [[Suzanne Noël]] Zirujau plastikoa (Frantzia) # [[Teresa Hernández Sagués]] Les Cortseko preso komunista (Avila) # [[Teresa Rebull]] aktibista politikoa eta kantautorea (Bartzelona) # [[Teresa Saez Barrao]] aktibista feminista, politikaria (Huesca-Nafarroa) # [[Trinidad Gallego Prieto]] erizaina, emagina,politikari komunista (Madril) # [[Valerie Hunter Gordon]] asmatzailea (Erresuma Batua) }} ===='''Berriak 2022''' ('''apirila''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar, 1906-2000) # [[Aurelia Elkoro-Iturbe]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar 1012-1977) # [[Haizea Oses]] ef--'''SORTU''' eskalatzailea (Arrasate, 2004) # [[Irene Sarrionandia]] ef--'''SORTU''' mendi korrikalaria (Deba 1948) # [[Joana Lasheras]] ef--'''SORTU''' kazetaria EITBn (Iruñea 1980) # [[Josefina Markina]] efef'''SORTU''' filantropoa (Mallabia 1889-1972) # [[Julene Bouzo]] ef--'''SORTU''' atleta (Ermua, 2003) # [[Julia Guerra Lacunza]] efef'''SORTU''' poeta (Iruñea 1953-2008) # [[María del Villar Berruezo]] efef'''SORTU''' aktorea, dantzaria eta idazlea (Tafalla 1888-1977) # [[Martija de Jauregui]] XVI. mendeko sendagilea (Nafarroa) '''SORTU''' # [[Pantxika Urruti]] ef--'''SORTU''' kantaria eta pastoral errejenta (Zuberoa 1955) # [[Teresa Izu]] margolaria, ilustratzailea (Tafalla) sortu # [[Adelita Domingo]] pianista, kopla-kantari eta dantzarien maistra(Sevilla) # [[Aenne Burda]] argitaratzailea, alemaniar ekonomia-mirariaren ikur bat (Alemania) # [[Amaya Arzuaga]] diseinatzailea eta enpresaburua (Burgos) # [[Ana María Rodas]] idazlea (Guatemala # [[Ana Rosa Diego]] zinema-zuzendaria eta gidoilaria (Sevilla) # [[Angelina Aspuac]] jantzi maien defendatzailea (Guatemala) # [[Angelina Beloff]] margolaria, grabatzailea eta arte-irakaslea(Errusia-Mexiko) # [[Asunción Gómez Pérez]] ikertzailea (Badajoz) # [[Aurelia Gutiérrez-Cueto Blanchard]] pedagogoa(Santander) # [[Beatrice Hastings]] idazlea(Ingalaterra) # [[Belén Maya]] flamenko-dantzaria eta koreografoa ( ) # [[Bella Dutton]] tenislaria (Britainia-Espainia) # [[Bibiana Candia]] idazlea eta kazetaria (Galizia) # [[Carlota Gurt]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona) # [[Catherine Bauer Wurster]] arkitektoa, etxebizitza publikoaren defendatzailea (AEB) # [[Catherine Fahringer]] idazlea, aktibista (Estatu Batuak) # [[Celia Rivas Casais]] kamioilaria, enpresaburua eta ekintzailea (Galizia) # [[Ch´umilkaj Curruchiche]] abeslaria (Guatemala) # [[Chona Madera]] idazle kanariarra # [[Cilly Aussem]] tenislaria (Alemania) # [[Concha Méndez]] idazlea, poeta eta gidoilaria (Madril) # [[Concha Monje]] robotika-ikertzailea (Badajoz) # [[Elena Catena]] filologoa, editorea eta feminista (Salamanca) # [[Elena Villamandos]] kanariar idazlea # [[Elvira Dyangani Ose]] Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoaren 1. emakume zuzendaria(Kordoba) # [[Emma Couceiro]] poeta (Lugo) # [[Enriqueta Martín Ortiz de la Tabla]] irakaslea eta liburuzaina (Badajoz) # [[Ernestine Rose]] asmatzailea (Polonia) # [[Eudoxia Píriz]] Medikua (Salamanca) # [[Fatoumata Diawara]] Maliko aktore eta egile-abeslaria (1982 - ) # [[Francisca Subirana]] tenislaria (Katalunia) # [[Genie Espinosa]] artista, ilustratzailea (Bartzelona) # [[Helena Bayona]] dokumentalgilea (Iruña) # [[Iris Yassmin Barrios Aguilar]] abokatu eta epailea (Guatemala) # [[Isa Guerra García]] poeta kanariarra (Kanariar uharteak) # [[Isabel Expósito Morales]] idazlea (Hierro-Kanariak) # [[Isabel García Hualde]] idazlea (Zarrakaztelu) # [[Josane Sigart]] tenislaria (Belgika) # [[Kajsa Ekis Ekman]] kazetari, idazle, ekintzailea (Suedia) # [[Karma Peiró]] kazetari digitala Adimen Artifizialean aditua (Bartzelona) # [[La Niña de los Peines]] Kopla-abeslaria (Sevilla) # [[Las Ventas emakumeen kartzela]] artikulua da. # [[Laura Fernández]] Idazlea eta kazetaria (Terrassa) # [[Lenina Amapola García]] idazlea (Guatemala) # [[Lilí Álvarez]] kirolaria, kazetaria eta Olinpiar jokoetako 1.emakume espainiarra (Erroma-Madril) # [[Lourdes Pastor]] Kantaria eta aktibista (Kordoba) # [[Lydia Becker]] Britainia Handiko sufragista, biologoa eta astronomoa (1827-1890) # [[Madam C. J. Walker]] asmatzailea eta enpresaburua (AEB) # [[Maddelin Brizuela]] enbaxadorea Bolivian (El Salvador) # [[Margarita Ucelay]] filologoa, hispanista eta irakaslea (Madril)staño # [[Marguerite Broquedis]] tenislaria (Frantzia) # [[Maria Àngels Anglada]] kazetaria, poeta, eleberrigilea (Katalunia) # [[María Blanca Ferrer García]] Abokatua, idazlea, poeta (Iruñea) # [[María Blanchard]] margolaria (Santander) # [[Maria del Carmen Reina Jiménez]] idazlea kanariarra # [[María Francisca Ulloa del Castillo]] emagina (Utrera) # [[Maria Furtwängler]] aktore eta medikua (Alemania) # [[María Josefa Riba]] tenislaria (Katalunia) # [[María Laffitte]] arte-kritikaria, idazlea, Emakumeen eskubide defendatzailea(Sevilla) # [[María Rodrigo]] musikagilea, pianista eta irakaslea(Madril) # [[María Salas Larrazábal]] idazle eta aktibista (Burgos) # [[Marian Rojas]] mediku psikiatra eta idazlea (Madril) # [[Maribel Lacave]] idazle kanariarra # [[Marie Goegg-Pouchoulin]] Suitzako aktibista feminista eta abolizionista (1826-1899) # [[Marie Vassilieff]] margolaria (Errusua-Frantzia) # [[Marifé de Triana]] Kopla-abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Matilde Coral]] flamenko dantzaria (Sevilla) # [[Matilde Landa]] politikaria (Badajoz) # [[Matilde Ras]] grafologoa, idazlea, itzultzailea(Tarragona) # [[Matilde Ucelay]] Espainiako tituludun 1.emakume arkitektoa (Madril) # [[Mayte Martín (idazlea)|Mayte Martín]] Las Palmas (Kanariak) # [[Mayte Martín]] musikagilea, flamenko-abeslaria (Bartzelona) # [[Melanie Mayron]] asmatzailea eta aktorea (AEB) # [[Melissa Farley]] psikologo, feminista (AEB) # [[Mercedes Rodrigo]] Espainiako tituludun 1.emakume psikologoa (Madril) # [[Merche Esmeralda]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagro Almenara Pérez]] Espainiako Gerra Zibilean eraildako farmazialaria (Santander) # [[Milagros Mengíbar]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagros Nuin Monreal]] itzultzailea. (Erriberri-Nafarroa) # [[Molla Mallory]] tenislaria (Norvegia-AEB) # [[Morena Herrera]] abortuaren aldeko ekintzailea (El Salvador) # [[Myriam Palacios]] aktorea (Txile) # [[Natalia Sosa Ayala]] kanariar idazlea # [[Norah Borges]] ilustratzailea (Argentina) # [[Núria Albó]] poeta (Bartzelona) # [[Nuria Coronado Sopeña]] kazetaria, feminista, abolizionista (Madril) # [[Olimpia Valencia]] ginekologoa (Galizia) # [[Oliva Acosta]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Cádiz) # [[Omowunmi Sadik]] asmatzailea (Nigeria) # [[Patricia Ruiz de Irizar]] farmazialaria eta kooperantea (Iruñea) # [[Paulina Kellogg Wright Davis]] aktibista, hezitzailea (AEB) # [[Pepa Chávarri]] tenislaria (Madril) # [[Pilar Aguilar Carrasco]] idazle, zinemako kritikaria, feminista (Jaén) # [[Pura Maortua]] antzerki-zuzendaria (Kantabria) # [[Rafaela Pastor]] aktibista (Malaga) # [[Rebeca Lane]] abeslaria (Guatemala) # [[Rita Fernández Queimadelos]] arkitektoa (Galizia) # [[Rosa Barasoain|Rosa Barasoin]] idazlea (Tafalla) # [[Rosa Torras]] tenislaria (Katalunia) # [[Rosa Vergés]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta irakaslea (Bartzelona) # [[Sabina Spielrein]] psikiatra eta psikoanalista (Errusia) # [[Salima Ikram]] egiptologoa (Pakistan) # [[Selena Millares]] kanariar poeta # [[Simone Iribarne]] tenislaria (Lapurdi) # [[Sofia Quintino]] Portugalgo mediku, feminista eta errepublikanoa (1879-1964) # [[Sonsoles Echavarren Roselló|Sonsoles Echavarren]] idazlea eta kazetaria (Iruñea) # [[Sylvia Ratnasamy]] asmatzailea (Belgika) # [[Taina Bien-Aimé]] abolizionista # [[Teresa Zabalza Díez]] musikagilea, musikaria eta musika irakaslea (Iruñea) # [[Trinidad Lucea Ferrer]] idazlea, poeta eta ilustratzailea (Tutera) # [[Veena Sahajwalla]] asmatzailea (India-Australia) # [[Victorina Durán]] margolaria, jantzi-eszenografoa eta diseinatzailea (Madril) # [[Viera Sparza]] ilustratzailea, idazlea eta umorista grafikoa (Zaragoza) # [[Virginia Laparra]] fiskal oiha (Guatemala) # [[Yolanda Castaño]] poeta eta literatura kritikaria (Coruña) }} ===='''Berriak 2022''' ('''martxoa''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Boni Macarrón]] efef'''SORTU''' martxantera, gozoki saltzailea (Durango) # [[Carmen Miranda Zubieta]] --ef'''SORTU''' Kultur-ekintzailea (Galdakao) # [[Elbira Iturri]] ef--'''SORTU''' aktibista (Mundaka) # [[Eugenia Idoiaga]] efef'''SORTU''' emagina (Forua) # [[María Ángeles Garai]] efef'''SORTU''' irakaslea, Bizkaiko lehen andereñoa (Bilbo) # [[Martxelina Lopetegi]] efef'''SORTU''' bertsolaria (Oiartzun 1864-1930) # [[Tamara Clavería]] ----'''SORTU''' Amuge elkarteko lehendakaria (Bilbo) # [[Adilia de las Mercedes]] jurista feminista (Guatemala) # [[Alauda Ruiz de Azúa]] zine-zuzendaria eta gidoilaria (Bizkaia) # [[Alika Kinan]] Abolizionista (ARgentina) # [[Almudena Domínguez Arranz]] arkeologoa # [[Amada López Meneses]] historialari galiziarra # [[Amalia de Isaura]] aktore komikoa eta kupletista (?) # [[Amelia Baldeón Iñigo]] arkeologoa (Gasteiz) # [[Amparo Alonso Betanzos]] adimen artifizialeko ikertzailea(Galizia) # [[Amparo Cebrián]] pedagogoa (Salamanca) # [[Ana Delgado Hervás]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Ana María Romero de Campero]] kazetaria, idazlea ekintzailea (Bolivia) # [[Ángeles Huerta]] zine-zuzendaria (Asturias) # [[Angelina Vidal]] Portugalgo idazle eta kazetaria (1847-1917) # [[Anina Ciuciu]] abokatu eta idazle ijitoa (Errumania) # [[Anne Tyng]] asmatzailea (Txina-AEB) # [[Anselma de Salces]] Bilbotar ongilea (1815-1885) # [[Arabako Emakumeen Asanblada]] # [[Arundhati Bhattacharya]] enpresaburua (India) # [[Áurea Lucinda Javierre]] artxibozaina eta historialaria (Teruel) # [[Beatriz Pinheiro]] Portugalgo idazle, poeta, editore eta intelektuala (1871-1922) # [[Begoña Vila]] astrofisikaria (Galizia) # [[Berta Wilhelmi]] enpresaburua, hezitzailea, filantropoa eta feminista (Alemania, Granada) # [[Carla Accardi]] margolari abstraktua (Italia) # [[Carla Lonzi]] idazlea, arte-kritikaria, feminista (Italia) # [[Carla Subirana]] zine-zuzendaria (Bartzelona) # [[Carme Freixa]] kazetaria, feminista, abolizionista (Bartzelona) # [[Carmen de Zulueta]] idazlea, filosofoa eta irakaslea (Madril) # [[Carmen García Mateo]] telekomunikazio ingeniaria (Galizia) # [[Carmen López Alonso|Carmen Lopez Alonso]] historialaria # [[Carmen Sentandreu Gimeno]] arkeologoa # [[Carmen Velacoracho de Lara]] Kazetaria (Ciudad Real, 1880-Madril,1960) # [[Catherine Furbish]] botanikaria (AEB) # [[Christine Peterson]] estatistikaria, zientzialaria (EEBB) # [[Chus Gutiérrez]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Deema Shehabi]] poeta eta idazlea (Kuwait) # [[Delia Grigore]] filologo ijitoa (Errumania) # [[Diana Pey]] piano-jotzailea (Madril) # [[Dolores Cebrián]] irakaslea (Salamanca) # [[Domitila de Carvalho]] Portugalgo mediku, irakasle eta politikaria (1871-1966) # [[Elaine N. Aron]] psikologoa (Kalifornia) # [[Elena Barulina]] botanikaria, genetista eta ikertzailea (Errusia) # [[Elena Díaz Ereño]] medikua eta irakaslea (Galdakao) # [[Elena Fortún]] idazlea, haur eta gazte literatura (Madril) # [[Elena Hernández Sandoica]] historialaria # [[Elisa Augusta da Conceição Andrade]] Portugalgo lehen emakume medikua (1855-??) # [[Elisa Garrido González|Elisa Garrido]] historialaria # [[Elizabeth J. Tasker]] astrofisikaria, idazle zientifikoa eta irakaslea (Britainia) # [[Elvira Ontañón Sánchez-Arbós]] idazlea, artikulugilea eta pedagogoa (?) # [[Elza_Dunkels]] Suediako pedagoga # [[Emma Ihrer]] feminista eta lider sindikala (Alemania) # [[Esma Redžepova]] abeslari ijitoa (Mazedonia) # [[Esther Takeuchi]] asmatzailea (AEB) # [[Fei-fei Li]] konputazioko irakaslea (Txina-AEB) # [[Fournierreko emakume kartagileak]] emakume langileak (Gasteiz) # [[Gloria Cabral]] arkitektoa (Brasil-Paraguai) # [[Gloria Giner de los Ríos García]] irakaslea(Madril) # [[Glòria Trías Rubiés]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Guiomar Torresão]] Portugaldar idazlea eta feminista (1844-1898) # [[Halet Çambel]] arkeologaeta Olinpiar Jokoetan lehiatu zen lehen emakume turkiarra, eskriman # [[Harriet Williams Russell Strong]] asmatzailea (AEB) # [[Helena Lopes da Silva]] zirujau eta politikaria (Cabo Verde) # [[Hélène Rioux]] idazle eta itzultzailea (Kanada) # [[Helene Stöcker]] bakezalea, feminista eta publizista (Alemania) # [[Isabel Aguirre]] arkitektoa (Galizia) # [[Isabel García Lorca]] irakaslea eta idazlea (Granada) # [[Jennifer Miller]] Feminista, artista, idazlea...(EEBB) # [[Jordina Sales i Carbonell]] historialaria # [[Josefina Aldecoa]] idazlea eta pedagogoa (Leon) # [[Juana Capdevielle]] Gerra Zibilean eraildako pedogogo eta liburuzaina (Madril-Galizia) # [[Juana Romani|Juani Romani]] italiar-frantziar margolaria # [[Julia Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Julia Vigre García]] maistra (Madril) # [[Julienne Baseke Nzabandora]] aktibista (Kongo) # [[Julieta Paredes]] feminista komunitarioa (Bolivia) # [[Juliette Bonheur]] animalia-margolaria (Frantzia) # [[Katerina Harvati]] paleontologoa, irakaslea eta ikertzailea (Grezia) # [[La Argentinita]] dantzaria eta koreografoa (Buenos Aires) # [[Laura de los Ríos Giner]] irakaslea (Granada) # [[Laura García Hoppe]] margolaria eta idazlea (Malaga) # [[Leonor Serrano Pablo]] pedagogoa,legelaria, feminista (Ciudad Real-Madril) # [[Lily Braun]] idazle eta feminista (Alemania) # [[Linda Braidwood]] arkeologoa # [[Lita Cabellut]] margolari ijitoa (Espainia) # [[Lourdes Girón Anguiozar]] arkeologoa (Cadiz) # [[Maite Larrauri Gómez]] filosofoa, idazlea eta irakaslea (Valentzia) # [[Manuela Solís]] ginekologoa, Valentziako 1. medikua (Valentzia) # [[Mapi León]] futbolaria (Zaragoza) # [[Margarita Ballester Figueres]] poeta, itzultzailea eta irakaslea (Katalunia) # [[Margarita Sánchez Romero]] arkeologoa (Madril) # [[Maria Amália Vaz de Carvalho]] Portugalgo idazle poligrafoa, pedagogoa eta poeta (1847-1921) # [[María Ángeles Pérez Samper]] arkeologoa (Bartzelona, 1949) # [[María Antonina Sanjurjo Aranaz]] belar-jockey jokalaria (Galizia) # [[Maria Benedita Mouzinho de Albuquerque de Faria Pinho]] Portugalgo idazle, aktibista errepublikano eta feminista (1865-1939) # [[María Blázquez|María Blazquez]] idazlea (Extremadura) # [[María Buj Luna]] liburuzain terueldarra # [[Maria Clara Correia Alves]] Portugalgo editore, kazetari eta irakasle feminista (1869-1948) # [[María Cristina Gonzalo Pintor]] arkitektoa (Santander-Madril) # [[Maria Eugenia Aubet]] arkeologoa (?) # [[María José Alonso Fernández]] farmakologoa (Leon) # [[María Juana Ontañón]] arkitekto kanariarra (Tenerife) # [[María Lacrampe]] erizaina (Madril) # [[María Sánchez Arbós]] maistra eta pedagogoa (Huesca-Madril) # [[María Teresa Miras Portugal]] biokimika (Galizia) # [[María Victoria Lareu]] ikertzailea, auzitegiko medikua (Galizia) # [[Mariam Kamara]] arkitekto frantziar-nigeriarra # [[Mariana Angélica de Andrade]] Poeta portugaldarra (1840-1882) # [[Marie Joséphine Nicolas]] margolari frantziarra # [[Marisol Soengas]] mikrobiologoa (Galizia) # [[Marta Moll de Alba]] piano-jotzailea (Kanariak) # [[Mary Walton]] ingeniaria eta asmatzailea (AEB) # [[Massouda Kohistani]] aktibista (Afganistan) # [[Matilde Cantos]] politikaria (Granada)Mpa # [[Matilde Moliner Ruiz]] liburuzaina eta institutuko katedraduna(Madril) # [[Mercedes Vegas]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Vilanova Ribas]] historialaria eta ikertzailea (Katalunia) # [[Miren Roji]] musika irakaslea eta piano-jotzailea (Santurtzi, 1917-2018) # [[Naama Goren-Inbar]] arkeologoa # [[Nely Reguera]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Nieves Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Noemí Trujillo]] poeta eta idazlea (Bartzelona) # [[Norma Vázquez]] Bilbon bizi den indarkeria matxistan aditua (Mexiko) # [[Núria Rafel i Fontanals]] arkeologoa katalana # [[Ofelia Rey Castelao ]] historialaria,idazlea (Galizia) # [[Olga Vallespín Gómez]] arkeologoa eta Espainiako lehen urpekari profesionala # [[Olive Dennis]] ingeniaria, tren diseinu-berrikuntzen egilea (AEB) # [[Patsy O'Connell Sherman]] asmatzailea (AEB) # [[Peregrina Quintela Estévez]] matematikaria (Galizia) # [[Pilar Palomero]] zinemagilea eta idazlea (Zaragoza) # [[Pilar Pérez Solano]]zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Alacant) # [[Rachel Zimmerman]] zientzialaria eta asmatzailea (Kanada) # [[Rilda Paco]] artista, diseinatzailea (Bolivia) # [[Rita de Morais Sarmento]] Portugalgo lehen emakume ingeniari zibila (1872-1931) # [[Robin Wall Kimmerer|Robin Wall Kimmerer]] ekologista (EEBB) # [[Rosa Balaguer Oltra]] Kazetaria (Valentzia) # [[Rosa María Rodríguez Magda]] filosofoa (Valentzia) # [[Sally Fox]] asmatzailea (AEB) # [[Sandra Barrilaro]] argazkilaria eta ekintzailea (Bilbo) # [[Sandra Sevillano]] mendi korrikalaria (Santurtzi) # [[Serafina Javierre]] liburuzaina (Tarragona) # [[Sonia Sánchez]] idazlea, abolizionista (Argentina) # [[Susan Leeman]] endrokrinologoa (AEB) # [[Susana Reyes]] dantzari, koreografoa, artista (Ekuador) # [[Teresa Paneque]] Astronomoa, zientzia-dibulgatzailea (Madril-Txile) # [[Towanda Rebels]] idazle, komediante, abolizionista, feminista bikotea (Madril) # [[Vicenta Lorca Romero]] maistra (Granada) # [[Victoria Cabrera Valdés]] historialaria (Madril) # [[Violeta Delmonte]] hizkuntzalaria (Argentina-España) # [[Virginia Auber Noya]] idazlea, itzultzaile (Coruña, 1825-Madril,1897) # [[Marianne Thyssen]] politikaria (Belgika, 1956) }} === Berriak === ====Berriak 2022 (Otsaila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Azpitarte]] ef--'''SORTU''' abeslaria, futbolaria eta aktorea (Bizkaia) # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' Erraketista (Eibar) # [[Adelaida de la Calle]] biologoa (Madril) # [[Adriana Kaplan Marcusán‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Argentina) # [[Agustina Ruiz Dupont]] fikziozko zientzialaria (Granada) # [[Aissata Kane]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Gambia) # [[Alfreda Markowska]] Holokaustoa biziraun zuen emakumea, haur ijito, judu eta alemanak bizirauten lagundu zuena (Polonia) # [[Alicia Estévez]] Zientzialaria (Pontevedra) # [[Alicia Hermida]] aktorea (Madril) # [[Almaclara]] emakume-orkestra taldea (Andaluzia) # [[Amalia Lobato Rosique]] Gerra zibilean eraildako milizianoa (Murtzia) # [[Aminata Diop]] mutilazio genitalagatiko lehen errefuxiatua eta aktibista (Mali) # [[Amparo Soler Leal]] aktorea (Madril) # [[Ana Locking]] moda-diseinatzailea, enpresaburua eta argazkilaria (Toledo) # [[Ana Mena]] abeslaria eta aktorea (Malaga) # [[Angéla Kóczé]] Soziologoa feminista ijitoa (Hungaria) # [[Ángela López Jiménez]] soziologoa eta feminista (Iruñea) # [[Angelines Fernández]] aktore errepublikanoa (Madril-Mexiko) # [[Anika Rahman]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Banglades) # [[Anna Missuna]] Errusiar geologoa # [[Antonia Plana]] aktorea (Espainia) # [[Antónia Pusich]] portugaldar idazle, kazetari eta musikagilea (1805-1883) # [[Balghis Badri]] feminsta eta aktibista (Sudan) # [[Beatriz González Calderón]] biolontxelojolea eta orkestra-zuzendaria (Andaluzia) # [[Binta Jammeh-Sidibe]] emakumeen eskubideen aldeko politikoa (Mauritania) # [[Blanca Lydia Trejo]] idazlea, aktibista, kantzilerra (Mexiko) # [[Bogaletch_Gebre]] mikrobiologoa, Emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista eta feminista(Etiopia) # [[Carmela Nieto]] kazetaria eta idazle feminista (Kuba) # [[Carmen García Mateo]] zientzialaria (Galizia) # [[Carmen Herrera (margolaria)|Carmen Herrera]] Kuba-EEBB # [[Carolina Beatriz Ângelo]] Portugaldar medikua eta feminista, herrialde horretan bozkatu zuen lehen emakumea (1878 - 1911) # [[Caroline Flack]] telebista-aurkezlea eta irrati esataria (Britainia Handia) # [[Catalina Martin-Chico]] fotokazetaria (Madril) # [[Cecilia Seghizzi]] musikagilea, biolin-joleaeta pintorea (Italia) # [[Ceija Stojka]] ijito margolaria (Austria) # [[Celia Rico Clavellino]] gidoilasria eta zine zuzendaria(Sevilla) # [[Charline Effah]] idazlea eta maistra (Gabon) # [[Chou Kung-shin]] idazlea, historialaria... (Taiwan) # [[Constanza de Ayala]] Arabako dama (Araba) # [[Consuelo Díez Fernández]] pianista eta musikagilea (Madril) # [[Coral del Río Otero]] ekonomialaria eta ikertzailea(Vigo) # [[Delaine Le Bas]] artista ijitoa (Britania Handia) # [[Dolores Corbella Díaz]] hizkuntzalaria, akademikoa (Tenerifekoa) # [[Dolores Corella Piquer]] zientifikoa eta ikertzailea (Valentzia) # [[Dolores Ruiz Berdún]] zientzia historialaria eta ikertzailea (Espainia) # [[Dolores Serrano]] pianista, musikagilea eta irakaslea (Cadiz) # [[Dora Barrancos]] soziologo, historialari, feminista (Argentina) # [[Dorothy_Reed_Mendenhall]] medika estatubatuarra (Columbus 1874- Chester 1964) # [[Efua Dorkenoo]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Ghana) # [[Elena Gorolová]] indarrez esterilizatutako emakume ijitoa (Txekia) # [[Elena María Tejeiro]] aktorea (Murtzia) # [[Elisabeth Guttenberger]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Elvira Quintillá]] aktorea eta abeslaria (Bartzelona) # [[Emma Kunz]] sendalaria (Suitza) # [[Estrellita Castro]] abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Ethel Brooks]] Soziologo feminista eta ijitoa (AEB) # [[Eugenia Zuffoli]] abeslaria eta aktorea (Italia) # [[Eva Villaver Sobrino]] astrofisikaria eta ikertzailea (Palentzia) # [[Fàtima Bosch i Tubert]] zientzialaria (Girona) # [[Fatoumata Coulibaly]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Mali) # [[Fauziya Kasinga]] emakumeen genital mutilazioa dela eta, AEBko lehen errefuxiatua (Togo) # [[Florence Price]] orkestra garrantzitsu batek jo zuen lehen musikagile afroamerikarra (AEB) # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista () # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (EEBB) # [[Francisca de Assis Martins Wood]] Lehen aldizkari feministaren argitaratzailea (Lisboa, 1802-1900) # [[Gavina Viana Viana]]ekintzaile antifaxista (Donostia-Bartzelona) # [[Gina Ranjičić]] lehenengo ijito idazlea (Serbia) # [[Gisela Bock ]] historialaria (Alemania) # [[Hanna Neumann]] matemarikaria (Alemania) # [[Imperio Argentina]] aktorea, abeslaria eta dantzaria (Argentina) # [[Inés Núñez de la Parte]] abokatua, kontseilaria eta goi-zuzendaria (Bilbo) # [[Inna Modja]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Mali) # [[Isabel Parra]] kantautorea eta folklorista (Txile) # [[Isabel Rodà de Llanza]] epigrafialaria eta arkeologoa (Bartzelona) # [[Isabelle Stengers]] Bruselako filosofoa (Belgika) # [[Isatou Touray]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (GAmbia) # [[Jaha_Dukureh]] giza eskubideen aldeko aktibista (Gambia) # [[Jane Richardson]] biofisikoa eta Richardson biogramen asmatzailea (AEB) # [[Javiera Parra]] musikaria eta abeslaria (Txile) # [[Juana Goizueta Vértiz]] Kontituzio Zuzenbideko irakaslea (Nafarroa) # [[Julia Lajos]] aktorea (Valladolid) # [[Julia Robinson]] estatubatuar matematikaria (Misuri) # [[June Crespo]] artista (Iruñea, 1982) # [[June Eric-Udorie]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Irlanda) # [[Katarina Taikon]] idazle ijitoa (Suedia) # [[Laura_Mersini-Houghton]] kosmologa eta fisika teoriko albano-estatubatuarra (Tirana) # [[Layli Miller-Muro‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (AEB) # [[Leah Manning]] Politikari britainiarra, giza eskubideen aldeko ekintzailea (Erresuma Batua) # [[Leena Yadav]] zinema-zuzendaria (India) # [[Leonore Davidoff]] historialaria, feminista (AEB) # [[Leyla Hussein]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Somalia) # [[Lidia Cao]] ilustratzailea eta muralista (Galizia) # [[Lily van Angeren-Franz]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Loral O'Hara]] ingeniaria eta astronauta NASAn (AEB)) # [[Louise Jopling]] margolaria (Erresuma Batua) # [[Ma Thida]] Kontzientzia preso ohia eta idazlea (Birmania) # [[Mae Azango]] Kazetaria eta emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Liberia) # [[Marcia_Neugebauer]] geofisika estatubatuarra (AEB) # [[Margaret Bonds]] musikagilea (AEB) # [[Margarita Comas Camps]] pedagogoa (Menorca-Erresuma Batua) # [[Mari Carmen Díaz de Mendoza]] aktorea (Madril) # [[María Banquer]] aktorea (Espainia) # [[María Bru]] aktorea (Valentzia) # [[María de Sarmiento y Castilla]] Arabako dama (Araba) # [[María Dolores Gispert Guart]] bikoizketa aktorea eta irrati esataria (Katalunia) # [[María Eva Istúriz García|María Eva Istúriz Garcia]] Berdintasunerako teknikaria (Iruñea) # [[Maria Federici]] komunista, politikaria (Italia) # [[María Inmaculada Paz-Andrade]] zientzialaria (Galizia) # [[María Itziar Urrutia San Antón]] arkitektoa eta zuzendari exekutiboa (Malaga) # [[María Matilde Almendros]] irrati esataria eta aktorea (Katalunia) # [[María Ripoll]] zinegilea (Bartzelona) # [[María Ruiz de Gauna]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[María Teresa Ruiz Cantero]] mediku eta ikertzailea (Melilla) # [[Maria Veleda]] Portugalgo ekintzaile feminista eta errepublikanoa (1871-1955) # [[Mary Nash]] historialaria (Irlanda-Katalunia) # [[Maya Burhanpurkar]] ikertzaile kanadiarra (Ontario) # [[Melanie Spitta]] zinema zuzendari ijitoa (Belgika) # [[Mónica Ramos Toro]] antropologoa (Madril) # [[Nahid Toubia]] Sudaneko lehen emakume-zirujaua eta EGM ikerketan ezpezializatutako aktibista (Sudan) # [[Najat Maalla M'jid]] NBE Idazkari Nagusiaren Ordezkari Berezia Haurren aurkako Indarkeriari buruzkoa (Maroko) # [[Nilde Iotti]] politikari komunista (Italia) # [[Nina Dudarova]] hizkuntzalari ijitoa, erromanieran alfabetatzea (Rusia) # [[Nitza Margarita Cintron]] medikua (Puerto Rico) # [[Olayinka Koso-Thomas]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nigeria) # [[Panna Cinka]] biolin-jotzailea ijitoa (Hungria) # [[Pastora Filigrana García]] ijito sindikalista feminista (Sevilla) # [[Pastora Imperio]] dantzaria (Sevilla) # [[Pepita de Oliva]] ijito dantzaria, Europan ezaguna (Málaga) # [[Pratibha Parmar]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nairobi) # [[Regina de Lamo]] 98.ko belaunaldiaren idazle anarkista (Jaén) # [[Rita Montagnana|Rita Montagnama]] Komunista, politikaria (Italia) # [[Romila Thapar]] historialaria (India) # [[Rosa Cortés]] 1749ko ijitoen kontrako Sarekada Handian atxilotua (Granada) # [[Rosa Taikon]] ijito zilargin eta aktorea (Suedia) Gina Ranjičić # [[Rosario García Ortega]] aktorea (Argentina) # [[Sagrario Ruiz Elizalde]] maistra eta hezkidetzan erreferentea (Nafarroa) # [[Saioa Mantzisidor Zilloniz]] nekazaria eta enpresaburua (Bizkaia) # [[Sandy Powell]] jantzi-diseinatzailea (Britainia Handia) # [[Shu Otero]] komikigilea (Sunbilla, Nafarroa garaia) # [[Silvia Agüero]] ijito idazlea, ijitoen memoria berreskuratzen duena (Madril) # [[Sister Fa]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Senegal) # [[Sonia Contera]] fisikaria eta nanoteknologoa (Madril) # [[Soraya Post]] eurodiputatu ijitoa (Suedia) # [[Tarsy Carballas]] zientzialaria (Galizia) # [[Teresa Margarida da Silva e Orta]] lehen emakume eleberrigilea portugesez (1711-1793) # [[Teresa Mattei]] ekintzaile komunista, feminista (Italia, 1921-2013) # [[Teresa Noce]] italiar politikaria (1900-1980) # [[Teresa Sánchez de Bilbao]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[Teresa Vinyoles Vidal]] historialaria (Bartzelona) # [[Thais_Russomano]] Brasildarra medikuntza aeroespazialean espezializatuta (Porto Alegre) # [[Vanderlan da Silva Bolzani]] Kimikaria (Brazil) # [[Věra Bílá]] ijito abeslaria (Txekia) }} ====Berriak 2022 (Urtarrila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Urrutia]] ----'''SORTU''' Eskalatzailea (Bizkaia) # [[Alazne Belar]] ef--'''SORTU''' erizaina eta ikerlaria (Atxondo, Bizkaia) # [[Belén Bengoetxea]] ef--'''SORTU''' Ikertzailea eta EHUko irakaslea (Durango) # [[Elena Uriz]] ef--'''SORTU''' irakaslea, aktorea, dantzaria, musikaria (Iruñea) # [[Maixux Rekalde]] efef'''SORTU''' Bakezalea eta euskaltzaile (Oiartzun) # [[Mercedes Arbaiza]] ----'''SORTU''' Historialaria eta EHUko irakaslea (Bilbo) # [[Pilar Narbaiza]] efef'''SORTU''' erraketista eta sukaldaria (Mallabia) # [[Uxue del Río]] ef--'''SORTU''' artista, irudigilea eta diseinatzaile grafikoa (Donostia) # [[Adelaide Cabete]] Ginekologo feminista, framazona eta errepublikanoa (Portugal, 1867-1935) # [[Adele Bianchi]] geografoa (Italia) # [[Aida Peláez de Villa Urrutia]] idazlea,kazetaria, sufragista. (Kuba) # [[Amalia Mallén|Amalia Mallén de Ostolaza]] saiakeragilea, itzultzailea, sufragista (Kuba) # [[Ana de Castro Osório]] Portugalgo idazlea, feminista eta militante errepublikanoa(1872-1935) # [[Ana Maria Lajusticia]] kimikaria, dietetikan eta nutrizioan aitzindaria (Madril) # [[Ana Revenga]] ekonomialaria (Espainia) # [[Ángela Molinuevo y Longuebau]] XIX. mendeko karitatea (Gasteiz) # [[Ángeles Flórez Peón]] bizirik dagoen azken miliziano sozialista (Asturias) # [[Angélica Morales |Angélica Morales ]] idazlea, aktorea (Teruel, 1970) # [[Ann Rose Nu Tawng]] bakezalea, erizaina BBC 100 women sariduna (Birmania) # [[Antonella Picchio]] Ekonomialari feminista (Italia) # [[Arantxa Rodríguez Álvarez]] ekonomialari feminista (Bilbo) # [[Arantza Chacón Ormazabal]] ikertzailea, Zehar Errefuxiatuak (Gasteiz) # [[Asunción Ruiz]] ingurumen teknikaria (Madril) # [[Aurelia Castillo de González]] idazle eta itzultzailea (Kuba) # [[Aurora Villar Buceta]] kazetaria (Kuba) # [[Belén Franch Gras]] zientzialaria (Valentzia) # [[Belén Frau Uriarte]] ekonomilaria, Espainaiako CEOko eta munduko komunikazioko zuzendaria (Bilbo) # [[Belén Landáburu]] abokatu eta politikoa (Burgos) # [[Bianca Maria Meda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Blanca de los Ríos]] idazlea eta literatura kritikoa (Sevilla) # [[Camille Kouchner]] Zuzenbide pribatuko irakaslea, abokatua (Frantzia) # [[Carmen Serdán Alatriste]] iraultzailea (Mexiko) # [[Catalina Bárcena]] aktore kubatarra (Kantabria) # [[Consuelo Uranga]] komunista (Mexiko) # [[Cristina Borderías]] Historialaria (Katalunia) # [[Cristina Carrasco]] ekonomilari feminista (Txile-Bartzelona) # [[Cynthia Cockburn]] antimilitarista feminista eta akademikoa (Britania Handia) # [[Diane Elson]] ekonomilari feminista (Erresuma Batua) # [[Digna Collazo]] sufragista (Kuba) # [[Domitila García de Coronado]] editorea, idazlea (Kuba) # [[Elena Salvador]] aktorea (Madril) # [[Elisa Garrido Moreno]] ikertzailea, unibertsitateko irakaslea (Valentzia) # [[Elisa Garrido]] espainiar militante antifaxista (Zaragoza) # [[Elisa Mújica]] Idazlea (Kolonbia, 1918-2003) # [[Elisa Soriano Fisher]] mediku-oftalmologoa eta feminista (Madril) # [[Élisabeth Chaplin]] margolaria (Frantzia, 1890-Italia, 1982) # [[Ella Fontanals-Cisneros]] enpresaria eta arte-bildumagilea (Kuba) # [[Elva Raquel Gómez]] kitxua idazlea (Argentina) # [[Elvira de Hidalgo]] Sopranoa eta kantu-maistra (Teruel) # [[Erika Aifan]] ustelkeriaren aurkako epailea (Guatemala) # [[Esperanza Molina Cubillo]] idazlea eta antropologoa (Madril) # [[Esther Chapa]] sufragista (Mexiko) # [[Eva Celada]] kazetaria, idazlea eta gastronomoa (Palentzia) # [[Eva Gancedo]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) # [[Fanny Garrido]] idazle galiziarra # [[Fátima Báñez]] legelaria, politikaria eta ekonomilaria (Huelva) # [[Fatima Singhateh]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezia (Gambia) # [[Francia Márquez]] ekintzaile feminista (Kolonbia) # [[Gisela Vaquero]] bideojokogilea (Girona) # [[Henriette d'Angeville]] Mont Blanc igo zuen bigarren emakumea (Frantzia) # [[Hermila Galindo]] politikaria, kazetaria eta ekintzaile feminista (Mexiko) # [[Hortensia Gelabert]] aktore kubatarra Espainian (Espainia) # [[Ingrid Robeyns]] filosofo eta ekonomialari feminista (Lovaina, Belgika) # [[Irene González]] Futbolaria (Coruña, 1909-1928) # [[Isabel Margarita Ordetx]] idazlea, (Kuba) # [[Isabel Oyarzábal]] itzultzailea, kazetaria, idazlea, aktorea eta diplomatikoa(Malaga) # [[Isabella Leonarda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Jamila Medina Ríos]] idazlea (Kuba) # [[Josefina Blanco]] aktorea (Leon) # [[Josefina Gómez Mendoza]] geografo eta idazlea (Madril) # [[Julia Peguero Sanz]] maistra eta feminista (Zaragoza) # [[Justa Montero]] aktibista feminista (Bartzelona) # [[Kate Young]] gizarte-antropologoa (Erresuma Batua) # [[Laila Haidari]] ekintzailea 100 Women BBC sariduna (Agfanistan) # [[Leonor Taboada]] kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista # [[Lourdes Beneria]] ekonomialari feminista (Katalunia) # [[Lucía López Marco]] albaitaria (Zaragoza) # [[Manuela Vargas]] flamenko dantzaria (Sevilla, 1941 - Madril, 2007) # [[Margarita Manso]] 27ko belaunaldiko margolaria (Valladolid, 1908-Madril,1960) # [[Mari Carmen Martínez Chamorro]] medikua (León) # [[María Ángeles Pérez López|Maria Ángeles Pérez López]] poeta (Valladolid) # [[María Cancio]] aktorea (Madril) # [[María del Adalid]] margolari galiziarra ( # [[María Espinosa de los Monteros]] emakumeen eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista (Malaga) # [[María Fernanda Ladrón de Guevara]] Aktorea (Madril) # [[María Guerrero López]] aktorea (Madril) # [[María Guerrero]] Aktore eta enpresaburua (Madril) # [[María José Vázquez]] GIB/HIES ekintzailea (Bartzelona) # [[María Josefa Patricia Muñoz y Jarabeitia]] filantropoa (Bilbo) # [[María Martos]] Feminista (Madril) # [[María Muñoz de Quevedo]] piano-jotzailea # [[Maria Teixidor i Jufresa]] enpresari eta abokatua (Katalunia) # [[María Teresa Gavarró Castelltort]] pedagogoa(Katalunia) # [[María Tubau]] aktorea (Madril) # [[María Villar Buceta]] kazetaria, poeta, ekintzailea (Kuba) # [[Maria Xaveria Perucona]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Marta Álvarez Guil]] legelaria (Madril) # [[Matilde de la Torre]] kazetari eta politikaria (Burgos) # [[Matilde Díez]] aktorea (Madril) # [[Matilde Rodríguez Cabo]] mediku, psikiatra, idazlea, feminista, sufragista eta aktibista (Mexiko) # [[Maud de Boer-Buquicchio]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezi oiha (Herbehereak) # [[Michelle Perrot]] historialaria (Frantzia) # [[Natália Pasternak|Natalia Pasternak]] biologoa BBC 100 women sariduna (Brasil) # [[Négar Djavadi]] eleberrigilea, zinemagilea (Iran/Frantzia) # [[Nerea Luis]] informatika ingeniaria (Madril) # [[Nieves Quintana]] Nekazaria (Araba) # [[Nilofar Bayat]] afganistar abokatua eta saskibaloi jokalaria (Kabul) # [[Reem Alsalem]] Emakumeen kontrako indarkeriari buruzko Nazio Batuen Errelatorea (Jordania) # [[Reyna Pastor]] historialaria (Argentina) # [[Rosa García-Malea López]] lehen emakume kaza-pilotua (Almeria) # [[Rosika Schwimmer]] kazetaria, idazlea, sufragista (Budapest) # [[Sabine Weiss]] Argazkilaria (Frantzia) # [[Sara Baartman]] esklaboa (Afrika) # [[Serafina Núñez]] idazle kubatarra # [[Susanna Minguell]] filosofo eta idazlea (Bartzelona) # [[Tlaleng Mofokeng]] mediku, hizlari, idazle eta emakumeen eskubideen eta sexu eta ugalketa-osasunaren aldeko aktibista BBC 100 women sariduna (Hegoafrika, 1980) # [[Trinidad Arroyo]] Espainian lan egin zuen lehen oftalmologoa (Palentzia) # [[Virginia Eubanks]] politologoa (AEB) # [[Virginia Torrecilla]] futbolaria (Mallorca) # [[Virginie Demont-Breton]] margolaria (Frantzia, 1859-1935) # [[Winnaretta Singer]] musika mezenas (Paris) # [[Zeltia Montes Muñoz]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) }} === Berriak === ====Berriak 2021 (urria, azaroa, abendua)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Olaizola]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Elgoibar 1974) # [[Amaia Lejarreta]] ef--'''SORTUA''' artista, makillatzailea (Durango 1983) # [[Anttoni Etxeberria]] efef'''SORTUA''' tabernaria (Hondarribia 1914-2020) # [[Begoña Gorospe]]----'''SORTUA''' feminista, zinegilea (Hernani 1942) # [[Frantxiska Iragorri]] efef'''SORTUA''' Abertzale, ekintzailea (Oiartzun, 1920-2019) # [[Garbiñe Larrea |Garbiñe Larrea Iturralde]] ef--'''SORTUA''' Naturopata (Urnieta 1976) # [[Hipolita Ibaibarriaga]] ef--'''SORTUA''' erreketista (Ermua 1914- Bartzelona 1939) # [[Itziar Ugarte]] ef--'''SORTUA''' Kazetaria eta idazlea (Oñati 1995) # [[Junkal Guerrero]] ----'''SORTUA''' musikaria (Andoain 1968) # [[Leire Vargas]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea eta itzultzailea (Durango 2002) # [[Lide Urrestarazu]] ef--'''SORTUA''' mendi lasterkaria (Ordizia 1999) # [[Maria Angeles Esnaola]] efef'''SORTUA''' Maistra abertzalea (Ormaiztegi 1924-2017) # [[María Bravo]] ----'''SORTUA''' sopranoa (Portugalete 1952) # [[María Goiricelaya Burón]] ef--'''SORTUA''' aktorea, antzerki-zuzendaria (Bilbo 1983) # [[Maria Rosario Arrizabalaga]] efef'''SORTUA''' Mariarro bezala ezagunagoa, feminismoa eta justizia soziala bizi-ardatz izan zituen gizarte-ekintzailea (Ermua 1949- Donostia 2021) # [[Maribel Aiertza]] ef--'''SORTUA''' euskal idazlea (Etxebarria 1962) # [[Rosario Zubizarreta]] efef'''SORTUA''' erraketista (Ermua 1918-2002) # [[Shandra Martínez]] ----'''SORTUA''' artista, ilustratzailea. (Errenteria1977) # [[Susana Serrano]] ef---'''SORTUA''' Unibertsitateko irakaslea (Elorrio) # [[Tere Jaio]] efef'''SORTUA''' aktorea, bikoiztailea. (Gernika) # [[Teresa Murga]] efef'''SORTUA''' (Markina-Xemein 1910-2015) # [[Abia Akram|Abia Akra]] aktibista (Pakistan) # [[Aida Lafuente]] politikari ekominista (León) # [[Al Khadra Mabrook]] Saharar poeta (Sahara) # [[Alice Neel]] margolari erretratugile estatubatuarra (1900 - 1984) # [[Amaia Bono]] antzerki aktorea (Gasteiz, 1989) # [[Amaia Nausia]] historialaria (Iruñea) # [[Amalia Domingo Soler]] Idazlea, espiritista (Sevilla, 1835-Bartzelona,1909) # [[Ana Santos Payán]] idazlea, poeta, editorea (Guadalajara, 1972-Almeria, 2014) # [[Ana Teresa Diego]] Argentinan atxilotu-desagertua (Argentina) # [[Andrea Ixchíu]] kazetaria (Guatemala) # [[Antonia Adroher Pascual]] maistra, pedagogoa eta politikaria (Girona) # [[Araceli Sánchez Urquijo|Araceli Sanchez Urquijo]] bide, ubide eta portuetako ingeniaria (Sestao) # [[Azucena Villaflor|Azuzena Villaflor]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[Belén Nevado]] aktorea, feminista (Gasteiz, 1969) # [[Berta Arocena de Martínez Márquez]] Kazetaria, feminista (Habana, 1901-1956) # [[Blanca Li]] koreografo, dantzari, zinemagile (Granada) # [[Buchi Emecheta]] idazle nigeriarra # [[Carlota Pi]] Ingeniaria eta enpresari katalana # [[Carme Alemany Gómez]] soziologoa, feminista (Bartzelona) # [[Carme Karr i Alfonsetti]] Kataluniako kazetari, idazle, musikologo eta publizista feminista eta bakezalea (1865 - 1943) # [[Carme Montoriol i Puig]] Bartzelonako idazlea, itzultzailea eta piano-jotzailea (1892 - 1966) # [[Carmen Navarro]] Medikua eta ikertzailea (Madril) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Carole Pateman]] Britainiako feminista eta politologoa (Sussex, Ingalaterra) # [[Carolina Coronado]] idazlea (Badajoz) # [[Carolina Escobar Sarti]] Guatemala, 1960 feminista, idazlea, # [[Clara Peeters]] margolari flamendarra. (1580-1621) # [[Claudette Colvin]] Afro-amerikarren eskubide zibilen mugimenduaren aitzindaria. # [[Clotilde Cerdá Bosch]] Aktibista eta goi mailako harpa-jotzailea (Bartzelona, 1861-1926) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Conchita Balparda]] abeslaria, sopranoa. Portugalete (1942) # [[Constance Naden]] Idazle, poeta eta filosofo ingelesa # [[Consuelo Rubio]] opera abeslaria (Madril) # [[Cristina Durán Costell|Cristina Durán]] ilustratzailea eta marrazkilaria (Valentzia, 1970) # [[Cristina Spínola]] kazetaria, kirolaria, telebistako kazetaria, idazlea eta Kanarietako Youtuber-a da. # [[Crystal Bayat]] aktibista (Afganistan) # [[Diana Pinilla]] txirrindulari kolonbiarra # [[Dolores Aleu Riera]] Mediku titulua lortzen lehena (Bartzelona 1857-1913) # [[Dolores Prida]] kazetari eta antzerkigile kubatar estatubatuarra # [[Dolors Monserdà]] Kataluniako idazle eta ekintzaile feminist (1845-1919) # [[Dolors Piera]] Kataluniako irakasle sindikalista (1910-2002) # [[Eider Sánchez]] ingeniaria eta "Naru Intelligence"ren sortzailea (Donostia) # [[Elena Cipriana Álvarez Durán]] idazle, folklorista (Badajoz) # [[Elena Maseras Ribera]] Mediku, pedagogo eta irakaslea. Medizina fakultatean lehen emakume matrikulatua (Tarragona, 1853-1905) # [[Elena Mederos Cabaña]] Feminista,aktibista (Kuba) # [[Elena Molina]] dokumentalgilea (Madril) # [[Elisa Fernández de la Vega]] medikua, ikertzailea (Asturias-Zaragoza) # [[Ellen Churchill Semple|Ellen Churchill]] geografo amerikarra (1863-1932) # [[Elvia Carrillo Puerto]] Lider feminista, politikoa eta sufragista mexikarra # [[Emilia Bernal]] Kazetaria, itzultzaile (Kuba, 1884-1964) # [[Fátima Djarra Sani]] Emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. (Ginea Bissau) # [[Fede Galizia]] margolaria (Milan 1578-1630) # [[Feminismoa Herri Katalanetan]] # [[Flavita Banana]] ilustratzaile, marrazkilaria (Oviedo) # [[Francesca Bonnemaison i Farriols]] Bartzelonako pedagogo, idazle eta feminista (1872-1949) # [[Francisca de Pedraza]] etxekoandrea, genero-indarkeriaren borrokaren aurrekari historikoa # [[Françoise Gilot|Francoise Gilot]] margolaria (Frantzia) # [[Georgiana Houghton]] Margolaria (Kanaria Uharteak, 1814-Londres, 1884) # [[Helen Porter]] britainiar biologoa # [[Isabel Güell i López]] musikagilea (Bartzelona) # [[Isabel Villenakoa]] lekaime eta idazle protofeminista (Valentzia, 1430 - 1490) # [[Janet Watson]] geologo britainiarra (1923-1985) # [[Jeannette Campbell]] igerilaria (Argentina) # [[Jerònima Galés]] XVI. mendeko inprimatzaile valentziarra (?? - 1587) # [[Jimena Alonso]] Feminista, irakaslea, pentsalaria, liburu argitaratzaile. Donostia-Madril # [[Jimena Fernández de la Vega]] medikua, genetista (Galizia) # [[Joaquima Santamaria i Ventura]] Kataluniako idazle, folklorista eta itzultzailea (1853 - 1930) # [[Josefa Ortiz de Domínguez]] Mexikoko independentziaren aldeko aktibista (Mexiko) # [[Juana Doña]] komunista, militantea, idazlea (Madril-Bartzelona) # [[Júlia Martí Comas]] ikerlari feminista (Bartzelona) # [[Kathleen Hanna]] musikaria eta aktibista. (Estatu Batuak) # [[Leona Vicario]] Mexikar ekintzailea (Mexiko Hiria, 1781-1842) # [[Lesbia Soravilla]] idazlea, feminista, ekintzailea (Camagüey, 1907-1989) # [[Lisa Çalan]] zinemagilea (Kurdistán) # [[Lola Gaos]] aktorea, aktibista (Valentzia) # [[Lola Rodríguez de Tió]] Kazetaria, iraultzailea (Puerto Rico, 1843 - Habana 1924) # [[Lucia Ixchíu]] aktibista (Guatemala) # [[Lucía Lahoz Gutiérrez]] Arte historialaria (Leza-Araba) # [[Luisa Pérez de Zambrana|Luisa Pérez de Zanbran]] Poeta (Santiago, 1837-Habana, 1922) # [[Luzmila Chiricente Mahuanca]] Giza eskubideen aldeko ekintzailea (Perú) # [[Marcelina Bautista]] Etxeko langileen aldeko aktibista (Mexiko, 1966) # [[Margaret Bullen]] antropologoa (Erresuma Batua- Euskal Herria) # [[Margarita Porete]] Begina, mistika ((Frantzia) # [[Marge Piercy]] poeta, eleberrigile eta feminista (AEB) # [[María Cambrils]] Valentziako idazle sozialista eta feminista (1878 - 1939) # [[María Collado Romero]] idazlea # [[Maria del Carme Nicolau Massó]] Kataluniako idazle, itzultzaile eta kazetaria (1901-1990) # [[Maria Domènech i Escoté]] Kataluniako idazlea (1874 - 1952) # [[María Eugenia Casinelli de García Irureta Goyena]] giza eskubideen aldeko aktibista (Argentina) # [[María Isidra de Guzmán y de la Cerda]] Medikua (Madril 1767-1884)) # [[María José Fuster]] UNED-eko irakaslea eta GIB/HIESaren ekintzaile eta ikerlaria (Alicante) # [[María José Martínez Herrero|Maria José Martinez Herrero]] EHUko irakaslea # [[María Josefa de Larumbe Goñi]] inprimatzailea eta liburu-saltzailea (Iruña 1700-1757) # [[Maria Lugones]] filosofo feminista eta deskoloniala (Argentina) # [[María Pineda]] modelo eta enpresaburua # [[María Ponce|Maria Ponce]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[María Telo]] Legelaria, familia-abokatua eta feminista extremadurarra # [[María Wonenburger]] Matematikan doktorea (Galizia) # [[Mariana Rodríguez del Toro|Mariana Rodriguez del Toro]] Mexiko independiaren aldeko borrokalaria (1775-1821) # [[Mariasilvia Spolato]] LGBT eskubideen ekintzailea (Italia) # [[Mariblanca Sabas Alomá|Mariblanca Sabas Alom]] Feminista, kazetaria, ministroa (Kubako Santiago, 1901-1983) # [[Marie-Thérèse Walter]] modeloa eta Picassoren amorante (Frantzia) # [[Marilyn Waring]] ekonomia feministaren sortzaile nagusietako bat(Zeelanda Berria) # [[Marquesa del Ter]] Noble frantziarra, pianista eta ekintzaile feminista (1864-1936) # [[Marta Espinós]] Valentziar piano-jotzailea. Valentzia # [[Marta González Gómez]] El Salvador-eko armadaren eraso batean eraila. # [[Marta Lozano Molano]] musikagilea (Cáceres, 1985) # [[Martina Casiano y Mayor|Martina Casiano]] maistra, fisika eta kimikaria # [[Martina Castells Ballespí]] Medikuntzan doktore-gradua lortzen lehen emakumea (Lleida,1852-1884) # [[Mercè Capdevila i Gaya]] musikagilea, pedagogoa (Bartzelona) # [[Mercè Torrents Turmo]] piano-jole eta konpositore katalana # [[Mertxe de Renobales]] biokimikaria (Bilbo) # [[Miren Llona]] EHUko irakaslea # [[Mylene Fernández Pintado]] idazlea (Kuba) # [[Ochy Curiel]] feminismoaren teorialaria eta aktibista, gizarte-antropologoa (Dominikar Errepublika) # [[Ofelia Rodríguez Acosta|Ofelia Rodriguez Acosta]] Feminista, kazetaria, idazlea (Habana, 1902-1975) # [[Olimpia Fulvia Morata]] humanista italiarra # [[Pamela Yates]] estatubatuar dokumentalista eta giza eskubideen aldeko ekintzailea # [[Pilar Castillo Sánchez]] pianista (Galizia) # [[Pretty Yende]] sopranoa (Hego Afrika) # [[Raquel Calvo Larralde]] kazetaria, dokumentalgilea (Durango) # [[Rita Cetina Gutiérrez]] maistra, poeta eta feminista mexikarra # [[Rosario de Acuña|Rosario de Acuña y Villanueva]] idazle, librepentsalari eta kazetaria (Madril) # [[Roya Sadat]] zinegile eta zinema-zuzendaria (Afganistan) # [[Salutxu Etxebarria]] Amurriko emakume aurreskulari aitzindaria (1924-2008) # [[Tomasa Cuevas]] efef militante komunista eta antifrankista (Guadalajara 1917 -Bartzelona 2007) # [[Ulrike Tillmann]] matematikaria (Alemania) # [[Vicenta Llorente del Moral]] entomologoa (Algorta) # [[Wendy Flores]] abokatua eta giza eskubideen aldeko defendatzailea. (Nikaragua) # [[Zulema de la Cruz]] musikagile, konpositore (Madril) # [[Zuriñe López de Sabando Sainz]] dokumentalgilea (Gasteiz) }} ====Berriak 2021 (uztaila, abuztua, iraila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Egidazu]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea, biologoa eta idazlea (Durango) # [[Bea Larrañaga]] ef--'''SORTU''' aktorea (Errenteria) # [[Begoña Zia]] ef--'''SORTU''' marrazkilaria. (Iruñea 1959-2019) # [[Dorleta Kortazar]] ef--'''SORTU''' ipuin-kontalaria (Arrasate 1974) # [[Eider Perez]] ef--'''SORTU''' aktorea, idazlea, bertsozalea eta aurkezlea (Pasaia1995) # [[Elena Pérez]] efef'''SORTU''' txistularia (Ermua 1968-2021) # [[Eskarne Aroma]] efef'''SORTU''' irakaslea, aktorea, ekintzailea (Durango 1934-2021) # [[Esther Gorostiza]] ef--'''SORTU''' pediatra (Atxondo 1953) # [[Gala Knörr]] ----'''SORTU''' artista (Gasteiz 1984) # [[Isabel González]] ef--'''SORTU''' liburuzaina, politikaria (Leon-Durango 1974) # [[Jenni Alvarado]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1981) # [[Laura Latorre]] ef--'''SORTU''' terapeuta, idazlea (Madril-Huarte 1975) # [[Maddi Soroa]] ----'''SORTU''' pedagogoa (Lekunberri 1997) # [[Maitane Azurmendi]] ef--'''SORTU''' artista. (Gernika 1978) # [[Maria Josefa Aedo]] efef'''SORTU''' lekaimea (Ermua 1786-Compostela 1805) # [[Marina Lameiro]] ----'''SORTU''' zinemagilea (Iruñea 1986) # [[Norma Mentxaka]] --ef'''SORTU''' terrorismoaren biktima (Santurtzi 1932-1976) # [[Rosa Arburua]] ----'''SORTU''' pedagogoa, historia ikertzailea (Irun 1961) # [[Vanesa Fernández]] ef--'''SORTU''' Zinebiko zuzendaria. (Iurreta 1980) # [[Agustina González López]] idazle, pentsalari, pintore abangoardista eta politikaria izan zen.(Granada) # [[Ana Carrillo Domínguez]] Errepublikako Herri Armadako kapitain komunista (1898 - 1974) # [[Ana María Martínez Sagi]] Kataluniako poeta, sindikalista, kazetaria eta atleta feminista (Bartzelona, 1907-2000) # [[Anbara Salam Khalidi]] idazle eta itzultzaile feminista (Libano) # [[Ángela Labordeta]] idazlea (Teruel) # [[Ángeles Ottein]] sopranoa (Madril) # [[Angélica Dass]] argazkilaria (Brasil) # [[Consuelo Zavala]] maistra, feminista (Mexiko) # [[Esther Bejarano]] musikaria, Auschwitzeko kontzentrazio-eremutik bizirik atera zena (Alemania) # [[Gertrudis Bocanegra]] Mexikoren indepentziaren aldeko borrokalaria (Mexiko) # [[Inge Morath]] argazkilaria (Austria- AEB) # [[Jane Glover]] orkrestra zuzendaria (Erresuma batua) # [[Mari Luz Cristóbal Caunedo|Mari Luz Cristóbal]] Asturias, 1948. Tonada-kantaria # [[María "La Jabalina"]] militante anarkista eta miliziano espainiarra (1917 - 1942) # [[María de Baratta]] musikagilea, piano-jotzailea (El Salvador) # [[Mariana Pineda]] espainiar liberala (Granada) # [[Mariela Castro]] politikaria eta sexologoa (Kuba) # [[Milena Jesenská]] kazetaria, idazlea eta itzultzailea (Txekia) # [[Olga Bergholz]] Errusiar poeta (1910-1975) # [[Olga Jojlova]] Ballet dantzaria. Picassoren lehen emaztea. (1891-1955) # [[Paulina Ódena García]] militante komunista, Espainiako Gerra Zibilean milizianoa (Bartzelona 1911 - Granada 1936) # [[Peli Romarategui]] misiolari arabarra da, eta egurrez, beiraz eta zeramikaz egindako erlijio-lana egin ditu (Gasteiz) # [[Sandra Sánchez]] Karateka. Talavera de la Reina (1981) # [[Shamsia Hassani]] Afganistango grafitigilea. # [[Silvia Lazarte]] Boliviar-kitxuar politikaria (Bolivia) # [[Vilma Espín]] iraultzailea, heroia (Kuba) }} ====Berriak 2021 (apirila, maiatza, ekaina)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Anaje Narbaiza]] ef--'''SORTU''' euskaltzaile eta sindikalista (Bergara 1960) # [[Delia Lauroba]] --ef'''SORTU''' erresistentea (Donostia 1909-2004) # [[Estíbaliz Sádaba Murguía]] ----'''SORTU''' artista (Bilbo 1963) # [[Garazi Arrizabalaga]] ef--'''SORTU''' Durangoko Museoko zuzendaria (Berriz 1984) # [[Goiuri Aldekoa-Otalora]] ef--'''SORTU''' argazkilaria (Durango 1972) # [[Idoia Asurmendi]] ef--'''SORTU''' musikaria. (Aramaio 2000) # [[Idoia Gereñu]] ----'''SORTU''' antzerkigilea (Tolosa 1980) # [[Jone Guenetxea]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Abadiño 1978) # [[Jone Novo]] ef--'''SORTU''' kameraria (Durango 1982) # [[Juanita Ibaibarriaga Literatur Saria|Juanita Ibaibarriaga Literatur saria]] '''SORTU''' (Ermua) # [[Lucrecia Arana]] efef'''SORTU''' zarzuela abeslaria (Haro 1867- Madril 1927) # [[Maite Berriozabal]] ef--'''SORTU''' Euskara teknikaria (Berriz 1987) # [[Mariam Bilbatua]] ef--'''SORTU''' Unibertsitateko irakasle ohia. Durangoko zinegotzia 2019tik (Getxo, 1950) # [[Miren Lazkano]] ef--'''SORTU''' Piraguista (Donostia 1997) # [[Sagrario Aranburu]] efef'''SORTU''' dantzaria eta abeslaria (Iruñea 1930-2021) # [[Veronica Werckmeister]] ef--'''SORTU''' margolaria, muralista (Gasteiz 1972) # [[Amina Hussein]] kazetaria eta itzultzaile (Kurdistan-Bartzelona) # [[Amparo Poch y Gascón]] idazle eta mediku antifaxista eta libertarioa (Espainia, 1902-1968) # [[Ana María Pérez del Campo]] ekintzaile feminista (Madril) # [[Annie Vivanti]] Londresen jaiotako idazle italiarra # [[Betsi Cadwaladr]] erizaina (Gales) # [[Carme Riera]] idazlea (Balear Irlak) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Celia del Palacio]] feminista (Durango-Mexiko) # [[Colette Maze]] piano-jotzailea (Paris) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Concha Liaño Gil]] Espainiako ekintzaile anarkista ( Épinay-sur-Seine, Frantzia, 1916-2014) # [[Emma Roca]] korrikalaria, suhiltzailea (Katalunia) # [[Herminia Fajardo]] kazetaria, feminista (Kanariak) # [[Hilda Hilst]] idazlea. (Brasil) # [[Jane Rule]] idazlea (Kanada) # [[Josefina Carabias]] kazetaria, idazlea (Avila) # [[Julia Hermosilla Sagredo]] Anarkosindikalista, milizianoa eta frankismoaren aurkako erresistentea (Sestao, 1916-2009) # [[Julienne Mathieu]] zinema mutuko aktorea (Frantzia) # [[Kathleen Winter]] idazlea (Kanada) # [[Katia Reimberg]] etorkin ekintzailea, feminista (Brasil-Donostia) # [[Leticia Gaspar]] artista. (Bilbo) # [[Llibertat Ródenas Rodriguez]] Valentziako anarko-sindikalista, milizianoa eta Mujeres Libres taldearen kidea (1892-1970) # [[Lola Iturbe]] Espainiar anarko-sindikalista (Bartzelona, 1902-1990) # [[Mahasweta Devi]] Bengalkiar-indiar idazle eta aktibista # [[Margarita Xirgu]] Aktorea (Katalunia) # [[María Asunción Català]] matematikaria, astronomoa (Bartzelona) # [[María Bruguera Pérez]] (Extremadurako militante libertarioa eta feminista) (1913-1992) # [[María del Carmen de Lara]] zinemagile feminista (Mexiko) # [[María Dueñas (biolin-jotzailea)]] Granada 2002 # [[María Elena Walsh]] poeta, kantautorea, eleberrigilea, antzerkigilea (Argentina) # [[María Teresa Rodríguez Sáinz-Rozas|María Teresa Rodríguez Sainz-Rozas]] enpresaburua (Palentzia) # [[Mercedes Prieto]] Astronomoa (Huelva) # [[Penelope Fitzgerald]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Pepita Carpeña]] Espainiar feminista eta anarkosindikalista (Bartzelona, 1919-2005) # [[Sara Facio]] argazkilaria. (Argentina) # [[Soledad Estorach Esterri]] Espainiako ekintzaile anarkista (Lleida, 1915-1993) # [[Teresa Aldamiz]] poeta, kazetaria, itzultzailea. (Filipinas-Bilbo) # [[Teresa Jordá Vitó]] Akuarelista, margolaria (Bartzelona) # [[Teresa Lanceta]] Artista (Bartzelona) # [[Vera Mantero]] dantzaria (Portugal) # [[Xela Arias]] idazlea (Galizia) }} ====Berriak 2021 (urtarrila, otsaila, martxoa)==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Andereak Elkartea|Andereak Elkartea]] '''SORTU''' (Durango 2005) # [[Amaia Lopez de Munain]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Gasteiz 1972) # [[Antxone Telleria Mendia]] ef--'''SORTU''' irakaslea (Lekeitio 1956) # [[Bakarne Altonaga]] ef--'''SORTU''' historialaria (Bilbo 1988) # [[Bittori Etxeberria]] --ef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Baztan 1908-1997) # [[Capitolina Bustince Larrondo]] efef'''SORTU''' irakasle, idazlea (Ujué 1864- Segovia 1934) # [[Carmen Artaza]] ----'''SORTU''' abeslaria (Donostia 1995) # [[Eladia Zubizarreta]] efef'''SORTU''' erreketista (Ermua 1923-2020) # [[Elena Ziordia]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea (Bizkaia 1964) # [[Filomena Baldezate]] efef'''SORTU''' erizaina eta emagina (Valladolid-Bilbo 1895- Miranda de Ebro 1980) # [[Garazi Mugarza]] ef--'''SORTU''' Margolaria, idazlea eta erizana (Mallabia 1995) # [[Elvira Iñurrieta]] efef'''SORTU''' emagina (Elorrio 1895-1980) # [[Haizea Martiartu]] ef--'''SORTU''' saxofoi-jotzailea (Markina 1991) # [[Irantzu Mendia Azkue]] ----'''SORTU''' irakaslea eta ekintzailea (Gasteiz 1976) # [[Irati Idiakez]] ef--'''SORTU''' snowboarderra (Getaria 1996) # [[Isabel Lobiano]] efef'''SORTU''' (Ermua 1583-1673) # [[Izaro Lasa]] ef--'''SORTU''' txirrindulari ohia eta idazlea (Zumarraga 1987) # [[Kari Alberdi]] ----'''SORTU''' kimikaria, komunikazio zientifikoan aditua (Azkoitia 1996) # [[Lilatoia]] '''SORTU'''Donostia # [[Lorea Zulaika]] ef--'''SORTU''' musikaria (Ziortza-Bolibar 1996) # [[Lucia Urrutia]] ----'''SORTU''' meteorologoa (Erroibarra 1932) # [[Maider Mendizabal]] ef--'''SORTU''' pilotaria (Zizurkil 1977) # [[Maite Axiari]] --ef'''SORTU''' feminista, euskaltzale (Ezpeleta 1949-2021) # [[Maite Gorrotxategi]] ef--'''SORTU''' erraketista (Ermua 1926) # [[Mari Carmen Díaz de Lezana]] ----'''SORTU''' txirrindularia (Urduña 1943) # [[Marta Olazabal]] ----'''SORTU''' ikertzailea (Bilbo 1981) # [[Matilde Isasi-Isasmendi]] ef--'''SORTU''' emagina (Iurreta 1933) # [[Mentxu Alkorta]] ef--'''SORTU''' dantzari eta trikitilaria (Donostia 1947) # [[Miren Begoña Ereñaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Durango 1927-2015) # [[Nahia Zubeldia]] ----'''SORTU''' itzultzaile, musikaria, idazlea (Lapurdi 1982) # [[Nerea del Campo Aguirre]] ef--'''SORTU''' filologoa (Eibar 1971) # [[Nicasia Madariaga]] efef'''SORTU''' margolaria (Bilbo 1874-1970) # [[Sara Estévez]] ----'''SORTU''' kazetaria (Bilbo 1925) # [[Tere Verdes]] efef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Bilbo 1907-1959) # [[Victoria Mallabiabarrena]] efef'''SORTU'''soprano lirikoa (Mallabia 1867-1960) # [[Adelina Zendejas Gómez]] irakasle, kazetari, aktibista (Mexiko) # [[Aimé Painé]] abeslari maputxea (Argentina) # [[Alaíde Foppa]] poeta, itzultzailea, ekintzailea (Bartzelona-Guatemala) # [[Alice Stewart]] epidemiologa (Erresuma batua) # [[Amelina Ermeline Devant-Le Gallena]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Ana María Moix]] poeta, idazlea (Bartzelona) # [[Andrea Khalfaoui]] 1. ijito doktorea # [[Bartolina Sisa]] iraultzailea (Bolivia) # [[Benita Galeana]] sindikalista, ekintzailea (Mexiko) # [[Boliviako Cholitas escaladoras]] Bolivia # [[Carmen Ballvé]] argazkilaria (Madril) # [[Carmen Orellana Illescas]] ingurumen agentea, basozaina (Balear Uharteak) # [[Cira Crespo]] historialaria, idazlea (Katalunia) # [[Conxa Pérez Collado]] Ekintzaile anarko-feminista eta milizianoa (Katalunia, 1915-2014) # [[Cora Sadosky]]. Matematikaria (Argentina) # [[Coraline Labourdette]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Cristina López Barrio]] abokatu, idazlea (Madril) # [[Diana Trujillo]] ingeniari aeroespaziala (Kolonbia) # [[Domitila Barrios de Chungara]] Boliviar feminista # [[Edith Pretty]] lurjabea eta filantropoa. (Erresuma Batua) # [[Esperanza d'Ors|Esperanza D'ors]] eskutorea (Madril) # [[Ewy Rosqvist-von Korff]] rally pilotua (Suedia) # [[Fanny Blankers-Koen]] atleta (Herbehereak) # [[Flora Sandes]] soldadua (Britainia Handia) # [[Gilka Machado]] poeta (Brasil) # [[Gregoria Apaza]] iraultzailea (Bolivia) # [[Guadalupe Grande]] idazlea, poeta (Madril) # [[Guillermina Uribe Bone]] ingeniari zibila (Kolonbia) # [[Hedina Sijerčić]] idazle, kazetari, poeta (Sarajevo) # [[Helena Janeczek]] idazlea, kazetaria (Italia) # [[Hella Haasse]] idazlea (Herbehereak) # [[Idoia Hernández]] HATXE, piano-jotzailea (Errenteria) # [[Irene Polo]] kazetaria (Katalunia) # [[Irina Antónova]] Arte kritikaria (Mosku) # [[Isabella Karle]] X izpien ikertzailea. EEBB # [[Jacqueline Bidegorri]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Joy Adamson]] naturalista (Austria) # [[Juana Rouco Buela]] anarkista (Argentina) # [[Katharine Burr Blodgett]] fisikaria eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Kalam Kunde|Kalam Kunda]] Kunde-jotzailea (Burkina Faso) # [[La Voz de la Mujer]] Argentinako aldizkari anarko-feminista. itzulpena # [[Letitia Mumford Geer]] erizaina eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Louisa Garrett Anderson|Louisa Garret]] Medikua eta sufragista (Britainia Handia) # [[Lucía Sánchez Saornil]] Ekintzaile anarko-feminista eta poeta. Mujeres Libres-en sortzailea (Espainia, 1895-1970). # [[Lucy Parsons]] anarkista, komunista (EEBB) # [[Mamen Moreu]] ilustratzaile, komikigile (Huesca) # [[Manuela León]] Emakume ekintzailea (Ekuador) # [[Malva Flores]] idazlea (Mexiko) # [[Marcela Delpastre]] idazlea (Frantzia) # [[Margaret Roundtree]] Saskibaloi jokalaria (Estatu Batuak) # [[Margarita del Val]] birologoa (Madril) # [[Margarita García Flores]] feminista, abokatua (Nexiko) # [[Marie Langer]] Medikua, psikologoa (Austro-Argentinarra) # [[Mary Moffat Livingstone]] esploratzailea (Hegoafrika) # [[Maria Clemencia Herrera]] Lideresa, ekintzailea (Kolonbia) # [[María Cinta Balagué]] irrati esataria (Bartzelona) # [[María Collazo]] Argentinako anarko-feminista. itzulpena # [[Maria del Mar Lozano]] RAEx-eko zuzendaria (Iruñea) # [[Maria Josefa Saavedra]] abokatua (Bolivia) # [[María Lorena Ramírez]] korrikalaria (Mexiko) # [[Maria Paz Jiménez Escudero]] margolaria (Donostia) # [[Maria Soledad Moral Santa Cruz]] arrain saltzailea, ekintzailea (Portugalete) # [[Marina Núñez]] artista (Palentzia) # [[Marta Lamas]] idazlea, feminista, antropologoa (Mexiko) # [[Maxine Molyneux]] soziologoa, feminista (Pakistan) # [[Mercedes Ateca]] Txirrindularia (Laredo-Kantabria) # [[Mujeres Libres]] 36ko Espainiako Gerra garaiko erakunde anarko-feminista. itzulpena # [[Mujeres Libres (aldizkaria)]] Aurrekoaren aldizkaria. itzulpena # [[Nancy Porsia]] Kazetaria (Italia) # [[Nell Leyshon]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Nuria Ruiz de Viñaspre]] poeta (Logroño) # [[Olvido García Valdés]] poeta (Pravia-Asturias) # [[Petrona Eyle]] Medikua, feminista (Argentina) # [[Rebeca Uribe]] poeta, (Mexiko) # [[Rebeca Uribe Bone]] ingeniari kimikoa (Kolonbia]] # [[Rosario Pino]] antzezlea (Málaga) # [[Sara Berenguer Laosa]] Ekintzaile anarko-feminista (Katalunia, 1919-2010) # [[Shadi Ghadirian]] argazkilaria (Iran) # [[Simona Manzaneda]] itzultzailea (Bolivia) # [[Solveig Nordström]] arkeologoa (Suedia) # [[Úrsula Goyzueta]] iraultzailea (Bolivia) # [[Vicenta Juaristi Eguino]] iraultzailea (Bolivia) # [[Victoria Aguirre Anchorena]] margolaria (Buenos Aires) # [[Virginia Bolten]] anarkista, kazetaria (Argentina) # [[Whina Cooper]] ekintzailea (Zeelanda Berria) }} === Hobetuak 2021 === # [[Alicia Iturrioz]] margolaria (Eibar) # [[Louise Michel]] Frantziako anarkista. Parisko Komunan kiderik garrantzitsuenetakoa. # [[Luz Zalduegi]] Albaitaria. (Mallabia) # [[Felisa Areitioaurtena|Felisa Areitioartena]] Antzezlea (Zaldibar) # [[Maria Magunazelaia]] Txirrindulari aitzindaria (Ermua) # [[Anna Sundström]] kimikaria (Suedia) # [[Mariñe Arbeo]] ilustrailea # [[Mercedes Careaga]] Ekintzailea (Eibar) # [[Iratxe Ansa]] dantzaria. (Donostia) ====Berriak 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Andikoetxea]] ----'''SORTU''' nekazaria (Urduliz 1954) # [[Ainhoa Urien]] ef--'''SORTU''' idazlea. (Abadiño 1997) # [[Amaia Gabantxo]] ef--'''SORTU''' idazlea itzultzailea (Bermeo1973) # [[Ana Mari Marin]] efef'''SORTU''' margolaria (Elizondo 1933- Iruñea 2020) # [[Andragunea]] '''SORTU''' Durango # [[Aroa Uharte]] ----'''SORTU''' itzultzailea (Leitza 1984) # [[Arrate Hidalgo]] ----'''SORTU''' idazlea, itzultzaile (Bilbo 1987) # [[Arrate Mardaras]] ef--'''SORTU''' idazlea (Abadiño 1960) # [[Askoa Etxebarrieta]] ef--'''SORTU''' flamenko dantzaria (Gasteiz 1976) # [[Dorita Ruiz]] '''SORTU''' Hezkuntza bereziko irakaslea aintzindaria (Burgos-Durango-Euba1944) # [[Erlea Maneros]] ef--'''SORTU''' Artista. Margolaria. (Bilbo 1977) # [[Esther Cruz]] ----'''SORTU''' eskalatzailea. (Murtzia-Euskal Herria 1976) # [[Irati Bilbao]] ef--'''SORTU''' jazz abeslaria. (Durango 1992) # [[Iratxe Mediavilla]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Elorrio 1885) # [[Eva Guerrero]] ef--'''SOefefRTU''' dantzaria, koreografoa (Bilbo 1982) # [[Felisa Areitioaurtena]] '''SORTU''' antzezlea (Zaldibar 1902- Donostia 1990) # [[Garazi López de Armentia]] ef--'''SORTU''' dantzaria eta koreografoa (Gasteiz 1984) # [[Garbiñe Elizegi]] ef--'''SORTU''' erizaina, feminista (Baztan 1975) # [[Gemma Sanginés]] ef--'''SORTU''' psikologoa (Bilbo 1970) # [[Ines Olza]] ef--'''SORTU''' ikertzailea (Nafarroa 1982) # [[Isabel Sola]] ef--'''SORTU''' Birologoa (Nafarroa 1967) # [[Ixone Aroma]] ef--'''SORTU''' dantzaria (Durango 1982) # [[Izaro Zubiria]] ef--'''SORTU''' zientzilaria (Gaztelu 1989) # [[Izaskun Ayestaran]] ----'''SORTU''' erreketista (Ibarra 1941) # [[Jaione Camborda]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Donostia 1983) # [[Joana Olasagasti]] ----'''SORTU''' dantzaria (Baiona 1990) # [[Jone Elorriaga]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1993) # [[Jone Martinez Palacios]] ef--'''SORTU''' irakaslea, feminista (Bizkaia 1995) # [[Josune Ilundain]] ef--'''SORTU''' sortzailea, ekintzaile, idazlea. (Nafarroa 1990) # [[Judit Muñoz]] ef--'''SORTU''' matematikaria eta ikertzailea (Abadiño 1991) # [[Juana Arrillaga|Juana "Juanita" Arrillaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar 1925- Mexiko 2022) # [[Juanita Gorroño]] efef'''SORTU''' panderojolea (Muxika 1913-Zornotza1991) # [[Juliana Zubizarreta]] efef'''SORTU''' panderojolea (Elgoibar1910-2006) # [[Julie Adrienne Karrikaburu]] efef'''SORTU''' musikologoa (Zuberoa1827-1898) # [[Karmele Gisasola]] ef--'''SORTU''' Herri kirolak (Mallabia1994) # [[Karmele Mitxelena]] ef--'''SORTU''' Idazlea eta iralkaslea (Oiartzun1988) # [[Larraitz Ariznabarreta]] ----'''SORTU''' antropologoa (Bilbo1968) # [[Leyre Arrieta |Leyre Arrieta Alberdi]] ef--'''SORTU''' historialaria (Mutriku1971) # [[Leire Elustondo Quiñones]] ef--'''SORTU''' Abeslaria, kazetaria (Ermua1993) # [[Lide Arana]] ----'''SORTU''' zientzialaria (Donostia1984) # [[Lurdes Huizi]] --ef'''SORTU''' irakaslea, (Goizueta1958-2020) # [[Luzia Sagastasoloa]] efef'''SORTU''' maistra, irakaslea, moja (Mallabia1912-Gasteiz1999) # [[Maialen Arregi]] ef--'''SORTU''' Arkitektoa (Elorrio1986) # [[Mabel Cañada Zorrilla]] ----'''SORTU''' feminista, ekintzailea (Bilbo1952) # [[Mabi Revuelta]] ef--'''SORTU''' artista plastikoa (Bilbo1967) # [[Maddi Ane Txoperena]] ef--'''SORTU'''bertsolaria, kazetaria eta feminista (Hendaia1994) # [[Maiana Bidegain]] ----'''SORTU''' zinegilea (Lapurdi1977) # [[Maite Lephaille]] ----'''SORTU''' irrati-esataria (Zuberoa1957) # [[Maite López]] ef--'''SORTU''' idazlea, itzultzailea (Azkoitia1985) # [[Mari Cruz Guruzeta]] efef'''SORTU''' ekintzailea (Aramaio1871-Areatza1934) # [[Mari Jose Kerejeta]] ----'''SORTU''' idazlea (Zegama1961) # [[Mari Karmen Goñi]] ----'''SORTU''' irakasle aitzindaria (Baztan ?) # [[María Jesús Cueto]] ef--'''SORTU''' artista. (Santander-Bilbo1951) # [[Maria González Gorosarri]] ef--'''SORTU''' Kazetaria, idazlea (Durango1978) # [[Maria Dolores Larramendi]] efef'''SORTU''' erraketista (Pasaia1926-2023) # [[Maria Mentxaka]] ef--'''SORTU''' kirol argazkilaria (Mungia1976) # [[Maria Merino]] ef--'''SORTU''' matematikaria (Bilbo1976) # [[Maria Txurruka]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar1923-2000) # [[Mari Carmen Ruiz]] ----'''SORTU''' aktore ohia (Bilbo1944) # [[Marijo Deogracias]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Antzuola1973) # [[Miren Larrea]] ef--'''SORTU''' antzezlea. (Zornotza1981) # [[Myriam Cameros Sierra|Myriam Cameros]] ef--'''SORTU''' Ilustratzailea (Iruña1978) # [[Nerea Irastorza]] ----'''SORTU''' zientzialaria (?, 1991) # [[Nerea Loiola Pikaza|Nerea Loiola]] ef--'''SORTU''' idazlea (Deba1985) # [[Olga Cazalis]] --ef'''SORTU''' erraketista (Markina-Xemein1925-Tenerife2018) # [[Pilar Claver]] ----'''SORTU''' aktibista (Izaba1918-2000) # [[Uxune Martinez Mazaga]] ef--'''SORTU''' Zabalkunde zientifikorako arduraduna (Garai1969) # [[Udane Ostolaza]] ef--'''SORTU''' Harri-jasotzailea (Orio2005) # [[Yolanda Mazkiaran]] '''SORTU''' dokumentalgilea (Altsasu1963) # [[Zaloa Fuertes]] ef--'''SORTU''' Argazkilaria (Mexiko-Abadiño1983) # [[Zuriñe del Cerro]] efef'''SORTU''' feminista historikoa (Bilbo1956-2020) # [[Katalin Karikó]] Biokimikaria (Hungaria) # [[Adela Cortina]] filosofoa (Valentzia) itzulpena # [[Adelina Gutiérrez]] astrofisikaria (Txile) # [[Alda Lara]] idazlea. (Angola). itzulpena # [[Alicia Miyares]] Filosofoa, feminista (Asturias) itzulpena # [[Alexandra David-Néel]] bidaiaria, idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Alexandra Olaya]] zientzialaria. Kolonbiarra. Itzulpena # [[Ama Ata Aidoo]] idazle afrikarra. Itzulpena # [[Amancay Gaztañaga]] abeslaria (Mexiko) # [[Amelia Opie]] idazlea ingelesa # [[Aminata Sow Fall]] idazlea (Senegal) itzulpena # [[Amparo Sánchez]] abeslaria (SEvilla) # [[Ana de Miguel]] filosofoa, feministra (SAntander) itzulpena # [[Ana Kiro]] galiziar abeslaria. itzulpena # [[Ana María Crespo de las Casas]] farmazialaria. (Tenerife) itzulpena # [[Andrée de Jongh]] belgika erresistentziako kidea # [[Ángeles López de Ayala]] kazetaria, politikaria, dramaturgoa (Sevilla) # [[Anna Burns]] idazlea (Belfast)itzulpena # [[Anna Surinyach]] fotokazetaria (Katalunia) # [[Anne Carson]] Poeta (Kanada) itzulpena # [[Anne Palles]] Sorgintzat errea (Danimarka) # [[Anoushka Shankar]] musikagilea itzulpena # [[Antonia Ferrín Moreiras]] Matematikaria, astronomoa (Galizia) # [[Ariane Lopez-Huici]] argazkilaria. Itzulpena # [[Asha Ismail]] mutilazioaren aurkako ekintzailea (Kenya) # [[Atala Apodaca]] feminista, iraultzailea (Mexiko) # [[Aziza Brahim]] abeslari sahararra (Itzulpena) # [[Beatrice Shilling]] asmatzailea (Ingalaterra) itzulpena # [[Becky Siegel]] dantzaria, koreografoa, zuzendaria (EEBB) Iruñea # [[Bel Zaballa]] kazetaria, idazlea (Katalunia) # [[Belén Bermejo]] idazlea, argazkilaria eta editorea (Madril) # [[Belén de Sárraga]] kazetaria, ekintzailea (Valladolid-Mexiko # [[Beryl Markham]] hegazkinlaria, idazlea (Ingalaterra-Kenya) itzulpena # [[Bertha Benz]] asmatzailea # [[Bertha Lutz]] Brasilgo urbanista eta feminista. # [[Blanca Silveira]] astronomoa (Venezuela) itzulpena # [[Beulah Louise Henry]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Carme Alvariño]] historialaria (Galizia) itzulpena # [[Carla Simón]] zinegilea (Katalunia) # [[Carmen Castillo (zinegilea)|Carmen Castillo]] zinegilea (Txile). itzulpena # [[Carmen de Burgos]] poeta eta kazetaria (Almeria) itzulpena # [[Carmen Gil Martinez]] idazlea. (Cadiz) # [[Carmen Portinho]] (itzulpena) (Brasil) # [[Catherine Destivelle]] eskalatzailea (Frantzia) # [[Cécile Rol-Tanguy|Cécile Rol]] Erresistentea. Frantzia. Itzulpena # [[Celinda Arregui]] politikaria, feminista (Txile) # [[Claire Goll]] kazetaria, idazlea bakearen aldeko altibista (Alemania-Frantzia) # [[Claudia Paz y Paz]] giza eskubideen defentzailea # [[Consuelo Álvarez Pool]] idazlea (Katalunia) # [[Cony Carranza Castro]] feminista, hezitzailea (El Salvador) # [[Cora Ratto de Sadosky]] matematikaria eta ekintzailea (ARgentina) # [[Dacia Maraini]] eleberrigilea (Italia) # [[Diane di Prima]] Poeta (EEBB) itzulpena # [[Dilhan Eryurt]] astronomoa, astrofisikaria (Turkia) # [[Dora Alonso]] Kazetaria eta idazlea (Kuba) itzulpena # [[Dorothea Klumpke]] astronomoa. EEBB # [[Dorothee Sölle]] Poeta eta teologoa. Itzulpena # [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón (Idazlea)]] Zafra. Itzulpena # [[Ebru Timtik]] abokatu kurdua. (Istambul) # [[Elena García Armada]]ingeniaria, asmatzailea (Santander) # [[Elodia Zaragoza-Turki]] idazlea,poeta,editorea # [[Emilie Flöge]] jostuna # [[Emma Chacón i Lausaca]] musikagilea (Bartzelona) itzulpena # [[Emma Lehmer]] matematikaria (Estatu Batuak) itzulpena # [[Encarnación Cabré]] arkeologoa (Madril) itzulpena # [[Eugenia Sacerdote de Lustig]] zientzilaria (Turin-Buenos Aires) (Itzulpena) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Paris) (Itzulpena) # [[Fanny Bullock Workman]] bidaiaria, idazlea, itzulpena # [[Filipa César|Filipa Cesar]] zinema zuzendaria (Portugal) itzulpena # [[Florence Rena Sabin]] zientzialaria. (EEBB) itzulpena # [[Francisca Vives]] historialaria (Cadiz) itzulpena # [[Gabrielle Roy]] Kanadar idazlea. (Kanada) # [[Gertrude Jekyll]] Lorezaina (Erresuma Batua) # [[Gloria Anzaldúa]] idazlea. aktibista (EEBB) itzulpena # [[Guadi Galego]] abeslaria (Galizia) (Itzulpena) # [[Hayley Westenra]] abeslaria (Zeelanda Berria) itzulpena # [[Helin Bölek]] abeslaria (Turkia) # [[Helena Maleno]] aktibista (El Ejido) Itzulpena # [[Ida Vitale]] idazlea. (Uruguai) itzulpena # [[Idea Vilariño]] idazlea. itzulpena # [[Inma Chacón]] idazlea (Zafra) itzulpena # [[Irene Solà]] idazlea, artista (Katalunia) # [[Irene Vallejo Moreu]] filologa eta idazlea (Zaragoza) # [[Irma Alicia Velásquez Nimatuj|Irma Alicia Velásques Nimatuj]]Guatemala, kazetaria eta antropologoa # [[Isabella Bird]] bidaiaria. idazlea (itzulpena) # [[Isabel Bono]] poeta, (Malaga) itzulpena # [[Jacinta Ortiz]] poeta (Granada) # [[Jennifer Doudna]] biokimikaria (EEBB) itzulpena # [[Jessie Fauset]] Poeta amerikarra itzulpena # [[Jessica Anderson]] idazle Australiarra. itzulpena # [[Jineth Bedoya]] Kazetaria. (Kolonbia) itzulpena # [[Joan Jara]] dantzaria (Txile) Victor Jararen bikotea # [[Joanne Chory]] biologoa. EEBB itzulpena # [[Josefa Llanes Escoda]] sugrafista (Filipinas) itzulpena # [[Judith Wright]] idazlea (Australia) itzulpena # [[Julia Antivilo]] artista (Txile) # [[Julie-Victoire Daubié]] idazle franziarra. itzulpena # [[Katharine Tynan]] idazle, Irlanda, itzulpena # [[Kenojuak Ashevak|Kenojuak Ashevah]]margolaria (Kanada) # [[La Yegros]] abeslaria (ARgentina-Okzitania # [[Laura Freixas]] idazlea (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Leda Valladares]] abeslaria,(Argentina) (itzulpena) # [[Leila Aboulela]] sudandar idazlea (Itzulpena) # [[Leona Chalmers]] aktorea eta asmatzailea. EEBB. itzulpena # [[Leonor Orosa]] Koreografoa (Filipinak) # [[Lian Monserrate]] Muralgilea (Estatu Batuak) # [[Elizabeth Magie]] asmatzailea. (EEBB). Itzulpena # [[Lucía Garibaldi]] Zinegilea (Uruguai) Itzulpena # [[Luisa Capetillo]] anarkista, sindikalista, faminista (Puerto Rico) itzulpena # [[Magda Szabó|Magda Szabo]]idazlea (Hungaria) # [[María Andresa Casamayor]] matematikaria (Zaragoza) itzulpena # [[Maria Aurèlia Capmany]] eleberrigile, antzerkigile (Katalunia) itzulpena # [[Maria Isabel Barreno]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[Maria Beasley]]. Asmaztzailea. (EEBB) # [[María Cumplido]] matematikaria. (itzulpena) # [[María Malla]] idazlea, katalana. itzulpena # [[María Mariño]] idazlea. (Galizia). itzulpena # [[Maria Pereira]] Asmatzailea (Portugal) # [[María Salvo]] Antifrankisgta (Bartzelona) itzulpena # [[Maria Teresa Horta]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[María Teresa León]] idazlea (Errioxa) itzulpena # [[María Vallet Regí|María Vallet Regi]] Kimikaria (Kanaria) # [[María Y. Orosa|Maria Y. Orosa]] Medikua eta ikertzailea # [[Mariama Bâ]] idazlea (SEnegal) # [[Marica Campo]] idazlea (GAlizia) # [[Marie Hankel]] Esperanto idazlea, sufragista (Alemania) itzulpena # [[Marie Paradis]] alpinista Suitzarra. Itzulpena # [[Marie Under]] idazlea (Estonia) itzulpena # [[Marion Donovan]] asmaitzailea. EEBB. itzulpena # [[Mariví Ibarrola]] argazkilaria. (Naiara). itzulpena # [[Marivi Iturbe Etxeberria]] gizarte laguntzailea. Etxebarri. itzulpena # [[Margaret Harwood|Margaret Harwook]] Astronomoa (Estatu Batuak) itzulpena # [[Margaret Burbidge]] Astronomoa. (Inglaterra) itzulpena # [[Margarida Borràs]] Transexuala (Valentzia) # [[Margarita Michelena]] poeta (Mexiko) # [[Margarita Parra Álvarez]] Kimikaria, (Valentzia) # [[Martha Coston]]asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Marta Elena Casaús Arzú]] historialaria eta idazlea.(Guatemala) # [[Maruja Mallo]] margolaria (Galizia) itzulpena # [[Melitta Bentz]] asmatzailea alemaniarra itzulpena # [[Mercè Company]] idazlea (Katalunia) itzulpena # [[Mercè Ibarz]] idazlea (ARagoi) # [[Mikeas Sánchez]] poeta, irakaslea, idazlea (Mexiko) # [[Mónica Cahen D'Anvers]] kazetaria (Argentina) itzulpena # [[Montserrat Gudiol]] margolaria, (Bartzelona) itzulpena # [[Montserrat Torrent i Serra]] organojolea. (Bartzelona) itzulpena # [[Nella Larsen]] idazlea Afrikar-amerikarra. Itzulpena # [[Nellie Campobello]] idazlea eta dantzaria (Durango-Mexiko) itzulpena # [[Nerea Irigoyen]] zientzialaria. Zaragoza # [[Ngaio Marsh|Ngaio Marsh]] idazle, antzerlea. itzulpena # [[Olga Orozco]] poeta (Agentina) Itzulpena # [[Orsola Casagrande]] (Italia) # [[Pamela Hinkson]] idazle anglo irlandarra # [[Patricia Bath|Patricia Bath]] Medikua. itzulpena # [[Paula Nenette Pepín]] musikaria. # [[Paula Wiesinger]] eskiatzaile italiarra (Izulpena) # [[Paulina Chiziane]] idazle Monzambike. Itzulpena # [[Pilar del Río|Pilar del Rio]] kazetaria eta itzultzailea.(Granada). (itzulpena) # [[Pilar Alonso Ibañez]] etnografoa, historialaria (Markiz, Araba) itzulpena # [[Pilar Bellver]] idazlea, feminista (Jaen) itzulpena # [[Policarpa Salabarrieta]] ekintzalea (Kolonbia)(Itzulpena) # [[Raina Telgemeier]] komikigilea. (EEBB) itzulpena # [[Rosalinda L. Orosa]] Idazlea (Filipinak) # [[Saiza Nabarawi]] idazlea, feminista (Egipto) (Itzulpena) # [[Sagrario Vera Gordo]] Gerrillaria. (Badajoz) # [[Sandra Morán]] abeslaria, politikaria (Guatemala) itzulpena # [[Sara Curruchich]] abeslaria. Guatemala. itzulpena # [[Sarah Mather]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Severina Luna de Orosa]] medikua eta idazlea (Filipinak) # [[Silvia Cuevas Morales|Silvia Cuevas]] idazlea Txile. itzulpena # [[Stefi Troguet]] Alpinista (Andorra) # [[Susana Malón]] astronomoa (Zaragoza) Itzulpena # [[Susana Thénon]] itzultzaile, poeta (ARgentina). Itzulpena # [[Susana Vera]] argakilari-kazetaria (Iruñea) itzulpena # [[Suceso Portales]] jostuna eta anarko-sindikalista (Extremadura) # [[Syra Alonso]] idazlea, (Galizia). itzulpena # [[Teresa Eguibar]] eskulturea (Madril). itzulpena # [[Teresa Flores]] Feminista, ekintzailea (Txile) # [[Teresa Meana]] ekintzaile feminista (Gijón) # [[Vandana Shiva]] Idazlea. (India) (Itzulpena) # [[Violette Leduc]] Idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Violette Szabo]] Espia (Erresuma Batua) # [[Yaa Gyasi]] idazle afroamerikarra.(Ghana) itzulpena # [[Yasmina Reza]] idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Zenobia Camprubí]] idazlea eta itzultzailea itzulpena }} ====2018-2019==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agustina Otaola]] ----'''SORTUA''' Erraketista (Errenteria) # [[Alaitz Muro]] ef-- '''SORTUA''' ipuin kontalaria eta margolaria (Durango) # [[Amaia Aroma Lejarreta]] ef-- '''SORTU''' Txistularia (Abadiño) # [[Ainhoa Zuazua]] ef-- '''SORTUA''' Abeslaria (Ermua) # [[Angelita Alberdi]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Arantzazu Ametzaga]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea # [[Ascensión Badiola]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea(Bilbo) # [[Aurora Abasolo]] efef '''SORTUA''' Abeslaria (Durango) # [[Begoña Sopelana]] efef '''SORTUA''' Kooperantea, soziologoa (Iurreta) # [[Benita Uribarrena]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea antifaxista (Durango) # [[Damaris Pan]] ef--'''SORTUA''' artista (Mallabia) # [[Digna Garitaonandia]] efef '''SORTUA''' Erraketista # [[Dina Bilbao]] efef '''SORTUA''' Kirolaria (Ondarroa)) # [[Eladia Altuna]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Irura) # [[Elena Olabe]] ef-- '''SORTU''' Poeta (Durango) # [[Elena Solatxi]] ef--'''SORTUA''' Eskultorea (Bilbo) # [[Elena Orobiogoikoetxea]] ----'''SORTUA''' Piano jolea (Durango) # [[Emilia Gomez]] ----'''SORTUA''' Erraketistan. (Valentzia) # [[Estibalitz González]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Ermua) # [[Eugenia Iriondo]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Eibar) # [[Gloria Agirre]] ef-- '''SORTUA'''Erraketista (Asteasu) # [[Gloria Zubia]] efef '''SORTU''' ekintzailea (Durango) # [[Ines Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango) # [[Irati Eguren]] ef-- '''SORTUA''' Arkitektoa, ilustratzailea (Durango) # [[Irene Ibaibarriaga]] efef'''SORTU''' Erraketista (Ermua) # [[Jesusa Garitaonandia]] efef '''SORTU''' Erraketista (Mallabia) # [[Juana Elgezabal]] efef '''SORTUA'''Enpresaria (Derio) # [[Juanita Ibaibarriaga]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea (Ermua) # [[Juanita Mir]] efef '''SORTUA''' Kazetaria, idazlea (Iruñea) # [[Juanita Unzueta]] efef '''SORTUA''' Dantzaria (Eibar) # [[Julia Klaudia Gabilondo]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Mungia) # [[June Arbeo]] ef-- '''SORTUA'' Atleta (Durango) # [[Kattalin Agirre]] efef '''SORTUA''' Mugalaria, Frantziako erresistentziako kide (Sara) # [[Koro Benito]] ef-- '''SORTUA''' Poeta (Lumbrales) # [[Lara Izagirre]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Zornotza) # [[Libe Goñi]] ef-- '''SORTUA''' Irakaslea (Oteitza) # [[Lidia Cañete]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria (Durango) # [[Lourdes Munitxa]] efef '''SORTUA''' Euskaltzalea (Zornotza) # [[Lucia Areitioaurtena]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Ermua) # [[Luz Zalduegi]] efef '''SORTUA''' Albaitaria (Mallabia) # [[Maddi Barber]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Lakabe) # [[Maitane Alonso]] ef-- '''SORTU''' Ikertzailea,asmatzailea (Sodupe) # [[Maria Ana Bidegaray]] ---- '''SORTU''' Idazlea, feminista (Hazparne - Lapurdi) # [[Maria Arrillaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Elgoibar) # [[Maria Camino Oskoz]] efef '''SORTUA''' Maistra. (Iruñea) # [[Mari Carmen Lasagabaster]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Mari Carmen Madariaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Igorre) # [[Maria Antonia Uzkudun]] --ef'''SORTUA''' Erraketista (Anoeta) # [[Maria Luisa Alberdi]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Maria Luisa Senar]] --ef'''SORTUA'''Erraketista (Pasaia) # [[Maria Pilar Urriza]] ef--'''SORTUA''' Dantzaria (Lantz) # [[Maria San Juan de Garonda]] ---- '''SORTUA'' emagina. inkisizioa sutan erre zuen (Mungia) # [[Maribi Unamuno]] ---- '''SORTUA''' Filologoa. (Aulesti) # [[Meritxel Relaño]] ef-- '''SORTUA''' Unicefeko arduradun nagusia Yemenen (Durango) # [[Mila Salterain]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Durango) # [[Miren Alazne Iruretagoiena]] ef-- '''SORTU''' ekintzailea (Zarautz) # [[Miren Maortua]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Zaldibar) # [[Miren Uzkudun]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Asteasu 1922-) # [[Nerea Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango 1964- ) # [[Oihana Azkorbebeitia]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1981- ) # [[Paula Lamarain]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1924-2018) # [[Rosa Soroa]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Elduaien 1945- ) # [[Rosario Aranburu]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1921-2015) # [[Silvia Trigueros]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1976) # [[Teri Ibarrola]] ---- '''SORTUA''' Ipuin kontalaria (Aulesti) # [[Vanessa Goikoetxea]] ef-- '''SORTU''' abeslaria (Florida 1980- ) # [[Zoila Askasibar]] ef-- '''SORTUA''' inprimatzailea (Elgeta 1877-1945) # [[Shakuntala Devi]] efef Idazlea (India) (Itzulpena) # [[Almudena Hernando]] ---- arkeologoa (Madril 1959)(itzulpena) # [[Gisella Perl]] efef Ginekologoa judua (Hungaria 1907-1988) (itzulpena) # [[Luna Miguel]] ef-- idazlea (Alcalá de Henares 1990- ) (itzulpena) # [[Mae Jemison]] ef-- ingeniari (Alabama 1956- ) (Itzulpena) # [[Maria Antonia Canals]] ef-- matematikaria (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Mercedes Colás]] efef Maiatzeko plazako amak (Argentina 1925-2021) (Itzulpena) }} === [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|30px]] Hobetuak === ==== 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Elorriaga]] (Iurreta) # [[Ana Diez]] zinemagilea (Tutera) # [[Amaia Iturbide]] idazlea (Bilbo-Getxo) # [[Ariane Lopez-Huici|Ariane López Huici]] argazkilari lapurtarra. # [[Erika Lagoma]] Bertsolaria, feminista (Lesaka-Durango) # [[Gurutzi Arregi]] etnografoa (Durango) # [[Iñaxi Etxabe]] Bertsolaria, (Zumaia-Zarautz) # [[Isabel Coixet]] zinegilea (Katalunia) # [[Itziar Mendizabal]] Dantzaria (Gipuzkoa # [[Luzia Goñi]] bertsolaria (Basaburua) # [[Maider Fernandez]] zinegilea (Donostia) # [[Maria Zambrano]] idazlea (Madril) # [[Martina Ibaibarriaga]] gerrillaria (Berriz) # [[Matxalen Ziarsolo]] saskibaloi jokalaria (Ermua) # [[Oihana Alkorta]] musikaria (Orio-Zarautz) # [[Primi Erostarbe]] panderojolea eta irrintzilaria (Oñati) # [[Teodora Zuloaga]] zeramikaria (Madril-Segovia) # [[Trota Salernokoa]] ginekoloagoa(Italia) # [[Alfonsina Strada]] txirrindulari argentinarra (Mototsa) }} ==== 2018-2019 ==== # [[Balendiñe Albizu]] efef Idazlea (Zumaia) # [[Gurutze Frades]] ef-- Kirolaria (Durango-Iurreta) # [[Lourdes Unzueta]] ef-- Idazlea (Durango) # [[Uri Ruiz Bikandi]] efef Idazlea (Durango) == HOBETUAK == === Hobetuak 2023 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Sonia Etxezarreta]] '''--ef'''mahai-tenislaria (Irun 1968?- 2011) # [[Yusra Mardini]] '''ef--'''igerilaria, errefuxiatua (Siria 1998) # [[Olatz González]] '''ef--'''antropologoa (Bilbo 1973) # [[Eider Cardeñosa]] '''ef--'''karateka (Gasteiz 1995) # [[Graziana Barrenetxea]] '''----'''sorginkeriaren biktima (Zugarramurdi 1540-Logroño 1610) # [[Ainara Elbusto]] '''ef--'''txirrindularia (Nafarroa 1992) # [[Patricia López Arnaiz]] '''ef--''' (Gasteiz 1981) # [[Sofia Otero]] '''ef--'''aktorea (Basauri 2013) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] '''ef--'''film zuzendaria, gidoilaria (Laudio 1984) # [[Kim Ju-ae]] '''ef--'''Kim dinastiako kidea (Ipar Korea 2013) # [[Barbara Stanwyck]] '''efef'''aktorea (AEB 1907-1990) # [[Glenn Close ]] '''ef--'''aktorea (AEB 1947) # [[Lola Baldrich]] '''ef--'''aktorea (Toledo 1967) # [[Lola Herrera]] '''ef--'''aktorea (Valladolid 1935) # [[Federica Montseny]] '''efef'''anarkista, idazlea (Madril 1905-Frantzia 1994) # [[Céline Laguarde]] '''efef'''argazkilaria (Lapurdi 1961) # [[Aroa Gorostiza]] '''ef--'''txirrindularia (Elorrio 2002) # [[Anna Muzytxuk ]] '''ef--'''xake-jokalaria, aktibista (Ukraina 1990) # [[Clara Azurmendi]] '''ef--'''badminton kirolaria (Donostia 1998) # [[Irene Papas]] '''efef'''aktorea, abeslaria (Grezia 1926-2022) # [[Uxue Apaolaza]] '''ef--'''idazlea (Hernani 1981) # [[Hélène Carrère d'Encausse]] '''efef'''historialaria (Paris 1929) # [[Lisa Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Maggie Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Emakumearen historia]] emakumearen eginkizuna historian zehar # [[Oihana Azkorbebeitia]] '''ef--'''korrikalaria (Abadiño 1981) # [[Ione Irazabal]] '''ef--'''aktorea (Elorrio 1963) # [[Hürrem Sultan]] haseki sultan (Poloniako Erresuma,?-Otomandar Inperioa,1558) # [[Irene Atenaskoa]] '''--ef'''enperatrizea (Atenas,752-Lesbos,803) # [[Angelique du Coudray]] '''--ef'''emagina (Frantzia, 1712-1794) # [[Enara López]] '''ef--'''txirrindularia (Bilbo 1997) # [[Genero-rol]] # [[Genero-desparekotasun]] # [[Louise Joy Brown]] '''ef--'''1. probeta umea (Erresuma Batua 1978) # [[Marije Fullaondo]] '''ef--'''politikaria (Getxo, 1964) # [[Francisca Pizarro Yupanqui]]'''ef--'' Quispe Sisa eta Francisco Pizarroren alaba (Peru,1534-Cáceres,1598) # [[Hassiba Ben Bouali]] '''efef''Aljeriako Independentzia Gerrako gudaria (1938 - 1957) # [[Irene Paredes]] '''ef--'''futbolaria (Legazpi 1991) # [[Oihane Hernandez]] '''ef--'''futbolaria, defentsa (Sopela 2000) # [[Misa Rodríguez]] '''ef--'''futbolaria, atezaina (Kanariak 1999) # [[Filipa Moniz]] '''ef--'''Kristobal Kolonen emaztea (Portugal, 1455-1485) # [[Agatha Barbara]] '''efef'''presidentea, aitzindaria (Malta 1923-2002) # [[Elena Furiase]] '''ef--'''aktorea, idazlea (Madril 1988) # [[Itsaso Arana]] '''ef--'''ktorea, zuzendaria (Nafarroa 1985) # [[Ane Santesteban]] '''ef--'''txirrindularia (Errenteria 1990) # [[Maite Ruiz de Larramendi]] '''ef--'''pilotari ohia (Beasain 1973) # [[Claudia Zornoza]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Madril 1990) # [[Alexia Putellas]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Bartzelona 19) # [[Susana Zapke]] '''ef--'''musikologoa (Gipuzkoa 1965) # [[Maite Agirre ]] '''ef--'''aktore, antzerkigilea (Zarautz 1955) # [[Noe Itō]] '''efef'''aktibista, eraila (Japonia 1895-1923) # [[Edmonia Lewis]] '''efef'''eskultorea (AEB 1844-Londres 1907) # [[Libe Mimenza]] '''ef--'''kazetaria, ikertzailea (Elorrio 1988 19) # [[Maddalen Dorronsoro Amiano]] '''ef--'''abesbatza zuzendaria (Lezo 1987) # [[Aintzane Encinas]] '''ef--'''futbolaria ohia, entrenatzailea (Donostia 1988) # [[Alba Redondo]] '''ef--'''futbolaria, aurrelaria (Albacete 1996) # [[Jennifer Hermoso]] '''ef--'''futbolari aurrelaria eta erdilaria (Madril 1990) # [[Ainhoa Cantalapiedra]] '''ef--'''abeslaria (Galdakao, 1980) # [[Zoleka Mandela]] '''efef'''aktibista (Hegoafrika, 1980-2023) # [[Ana Terradillos]] '''ef--'''kazetaria (Donostia 1973) # [[Lidia Valentín ]] '''ef--'''pisu-jasotzailea (Leon 1985) # [[Maite Oroz]] '''ef--'''futbolaria (Nafarroa 1998) # [[Adania Shibli]] '''e---'''idazlea (Palestina, 1974) # [[Rafeef Ziadah]] '''e---'''poeta (Libano, 1979) # [[Yolanda Alzola]] '''ef--'''telebista aurkezlea (Bizkaia, 1970) # [[Silvia Intxaurrondo]] '''ef--'''kazetaria (Barakaldo, 1979) # [[Miren Arzallus]] '''----'''moda historialaria, ikertzailea (Bilbo 1978) # [[June Ansoleaga]] '''ef--'''kazetaria (Sopela 1987) # [[Zuriñe Zulaika]] '''----'''metereologoa, fisikaria (?, ?) # [[Maria Eugenia Luc]] '''ef--'''musikagilea ( Argentina/Euskal Herria 1958) # [[Yurena]] '''ef--'''abeslaria (Santurtzi 1969) # [[Amanirenas]] '''e-e-'''erregina eta gobernadorea (Kuxeko Erresuma, K.a.57 - K.a.10) # [[Gabriela Silang]] '''efef'''Filipinetako heroia (Filipinak, 1731-1763) # [[Bene Bergado]] '''----'''artista, eskultorea (Salamanca/Bizkaia 1963) # [[Margarita López Maturana]] '''efef''' moja beatoa, Berrizko Mesedeetako Misiolarien sortzailea (Bilbo 1884-Donostia 1934) # [[Diana Krall]] '''ef--''' piano-jotzailea eta jazz abeslaria (Kanada 1964) # [[Maria Gebara]] ---- idazlea (Valladolid, ? - ? ,1683) # [[Janire Gonzalez Etxabarri]] ef-- surflaria (Zumaia 2005) }} == [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] Wikilariok == (Zure izena gehitu dezakezu iturburu kodea aldatu eta 4 bider ALT Gr + 4 sakatuta (4 aldiz "~" agertuko da) # [[Lankide:Wikimaribarre|Wikimaribarre]] ([[Lankide eztabaida:Wikimaribarre|eztabaida]]) 18:22, 13 ekaina 2018 (CET) # [[Lankide:Lurdeswiki|Lurdeswiki]] ([[Lankide eztabaida:Lurdeswiki|eztabaida]]) 18:17, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Larrauri|Larrauri]] ([[Lankide eztabaida:Larrauri|eztabaida]]) 18:18, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:OrtuUrti|OrtuUrti]] ([[Lankide eztabaida:OrtuUrti|eztabaida]]) 18:22, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Mototsa|Mototsa]] ([[Lankide eztabaida:Mototsa|eztabaida]]) 11:20, 22 uztaila 2020 (CET) # [[Lankide:Joseintx|Joseintx]] ([[Lankide eztabaida:Joseintx|eztabaida]]) 18:22, 9 urria 2020 (CET) # [[Lankide:Isabeliraurgi|Isabeliraurgi]] ([[Lankide eztabaida:Isabeliraurgi|eztabaida]]) 17:48, 16 urria 2020 # [[Lankide:Mgaraizabal|Mgaraizabal]] ([[Lankide eztabaida:Mgaraizabal|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:josi|Josi]] ([[Lankide eztabaida:Josi|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:Andremendea|Andremendea]] ([[Lankide eztabaida:Andremendea|eztabaida]]) 16:43, 15 azaroa 2024 (CET) # [[Lankide:JULEBAR|JULEBAR]] ([[Lankide eztabaida:JULEBAR|eztabaida]]) 16:48, 15 azaroa 2024 (CET) == Wikilaguntza == * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Laguntza:Gida_arina Gida Arina] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf Cómo subir una imagen con la app de Wikimedia Commons] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalizaci%C3%B3n.webm Ejemplo de subida de imagen a Commons, introduciendo geolocalización] == [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] Kanpo estekak == * Nola igo argazkiak Commons-era? [[c:File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalización.webm|Ordenagailutik (bideoa)]] | [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf App-etik (PDF)] | [[:es:Wikipedia:Encuentros/Wiki_Takes_Vitoria-Gasteiz/Ayuda|Ideia gehiago...]] * [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erramienta ona dela uste dugu emakumeek erreferialtsuna lortzeko]Anboto 2020/03/04 * [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21 * [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22 * [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23 * [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21 * [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06 * [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be [Bideoa] Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker. * [https://amp.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/amarauna/osoa/7892080/magikoa-da-andre-baten-biografia-mundura-zabaltzea/ "Magikoa da andre baten biografia mundura zabaltzea"], EITB - 2021/03/08 * https://www.youtube.com/watch?v=r2Z5CFSLSf8 Lurdes Totorikaguena eta Marisa Barrena Laixiar irratian * [https://mugakultura.eus/2023/11/10/wikiemakumeok-dokumentala-zinebin-estreinatzea-zorte-ikaragarria-da-bozgorailu-potentea-baita/?fbclid=IwAR2YDcgxq21VEdyB3vM1pju0fA9vtxobJH8n6i2sfPmyLhVQJr9Ys2vCTlw/ Bilbon, Zinebin estrenatzea zorte ikaragarria da, bozgorailu potentea baita. Mugalari 2023ko azaroa. ] sz7edcpdjcfd7jy8i91ep037su7zvze 10002513 10002345 2024-12-17T14:46:08Z Lurdeswiki 108042 /* EGITEN */ 10002513 wikitext text/x-wiki '''''WikiDurangaldea | Durangaldean egiten diren lanaldietako wikilekua ''''' [[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon]] [[File:5.555 biografia 2024 martxoa.png|thumb|200px|2024.03.08]] [[File:Durangoko wikilariok 5.000 biografia.png|thumb|200px|2023.12.31]] [[File:Durangoko wikilariak 2023.jpg|thumb|200px|2023.07.07]] [[File:WikiEmakumok 3000.jpg|thumb|200px|2023ko otsaila]] [[File:Wikiemakumeok Durango Abendua 2022.jpg|thumb|200px|2022ko abenduaren 1a]] [[Fitxategi:Wikiemakumeok Durango.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko iraila]] [[Fitxategi:Durangoko wikilariak 1500.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko ekaina]] [[Fitxategi:Durangoko Wikilariak.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko apirila]] == [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] Wikiproiektu honen helburuak == * Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz. * Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea. * Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea. * Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea. * Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea. == [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] Emakumeen zerrenda [https://es.wikipedia.org/wiki/Wikiproyecto:Mujeres/Wikimujeres/WikiEmakumeok/Durango >>> erderaz]== === EGITEN === # [[Tsai-Fan_Yu]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tsai-Fan_Yu (Lurdes) # [[Mary_Buckland]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mary_Buckland (Lurdes) # [[Tilly_Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger (Lurdes) # [[Anna_Coleman_Ladd]] https://es.wikipedia.org/wiki/Anna_Coleman_Ladd (Lurdes) # Kontxa Laspiur (Eibar) (Marisa) '''Ingelesetik itzultzeko''' # [[Minta Bosley Allen Trotman]] https://en.wikipedia.org/wiki/Minta_Bosley_Allen_Trotman # [[Vira Boarman Whitehouse]] https://en.wikipedia.org/wiki/Vira_Boarman_Whitehouse # [[Adelaide Underhill]] https://en.wikipedia.org/wiki/Adelaide_Underhill # [[Katrina Ely Tiffany]] https://en.wikipedia.org/wiki/Katrina_Ely_Tiffany # [[Margaret Hayden Rorke]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_Hayden_Rorke # [[Ruth Logan Roberts]] https://en.wikipedia.org/wiki/Ruth_Logan_Roberts # [[Eugénie M. Rayé-Smith]] https://en.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A9nie_M._Ray%C3%A9-Smith #[[Mathilde Fibiger]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mathilde_Fibiger # [[Mithu Sanyal]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mithu_Sanyal (Leire Mi) Catharine Waugh McCulloch - Wikipedia # [[Catharine Waugh McCulloch]] sufragista (AEB 1862-1945) Grandma Gatewood - Wikipedia # [[Granma Gatewood McCulloch]] ultrarail mendi-ibileran aitzindaria (AEB 1887-1973) '''Frantsesetik itzultzeko''' # [[Émilie Carles]] https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89milie_Carles # [[Victoria Mas]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Victoria_Mas # [[Jeanne Humbert]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Jeanne_Humbert # [[Anna Mahé]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Anna_Mah%C3%A9 # [[Capucine Motte]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Capucine_Motte '''SORTZEKO''' # [[Uxue Rey Gorraiz]] idzlea, kazetaria # [[Lola Lopez de Lacalle]] idazlea (Zornotza) # [[Ignacia Altolagirre Camarero]] (h.2023.07.22) # [[Naia Laka]] (Ispaster) https://www.eitb.eus/es/cultura/cine/festival-san-sebastian/videos/detalle/9589117/video-zortzitik-infinitura-recorrido-por-historia-del-cine-vasco-de-mano-de-benito-ansola/ # [[Annette Gonzalez-Etxabarri]] https://www.naiz.eus/es/info/noticia/20230508/annette-gonzalez-etxabarri-zumaiarra-txapeldun-europako-junior-txapelketan # [[Madalen Etxegarai]] pilotaria. https://goiena.eus/oinati/1727423962644-madalen-etxegarai-haurra-nintzenean-nuen-ametsa-betetzen-nabil # [[Sylvia Lefanu]] zinemagilea. https://www.berria.eus/kultura/zinemaldia/berria-eus_2130955_102.html # [[Nagore Urdapilleta]] Errio dokumentalaren aurkezlea. https://ataria.eus/komunitatea/berria/1727420302628-bere-txikitasunean-orio-zeinen-handia-den-erakutsi-nahi-izan-dugu # [[Maite Ubiria]] kazetaria. https://www.berria.eus/euskal-herria/iparrari-hegoak-ematen_2129951_102.html # [[Pancracia Ollo de la Mata]] Zumalakarregiren emaztea # [[Ainhoa Aldazabal Gallastegi]] # [[Uxua Azpiroz]] hezitzailea https://www.berria.eus/bizigiro/beharrezkoa-da-bizikidetza-oinarri-duten-proiektuak-garatzea-ikastetxeetan_2128805_102.html # [[Heza Sengal]]. emakume yazikia. https://www.berria.eus/mundua/eiren-gustukoak-baginen-erosi-egiten-gintuzten-merkantzia-hutsa-bagina-bezala_2128867_102.html # [[Miren Berasategi Zeberio]] Ikertzailea. https://www.berria.eus/euskal-herria/gizon-gazteek-kontserbadurismorako-joera-dute_2128223_102.html '''Zinegileak - Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldian sarituak''' # [[Kim Longinotto]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kim_Longinotto # [[Lourdes Portillo]] https://es.wikipedia.org/wiki/Lourdes_Portillo # [[Deepa Mehta]] https://es.wikipedia.org/wiki/Deepa_Mehta '''Espainiako Gerra Zibileko emakumeak''' # [[Sofia Da Blasco]] https://es.wikipedia.org/wiki/Sof%C3%ADa_Blasco # [[Carolina_Bunjes-Rosenthal]] https://es.wikipedia.org/wiki/Carolina_Bunjes-Rosenthal # [[Isabel Alonso]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Alonso '''Emakume interesgarriak''' # [[Jekaterina Samutsevitx]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yekaterina_Samuts%C3%A9vich # [[Nadezhda Popova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Nadezhda_Popova '''Heroínas de la Unión Soviética''' https://es.wikipedia.org/wiki/Anexo:Hero%C3%ADnas_de_la_Uni%C3%B3n_Sovi%C3%A9tica '''Emakumeak eta itsasoa''' https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210924/las-mujeres-ilustres-de-la-historia-naval-en-el-itsasmuseum-de-bilbo-a-traves-del-arte # '''EMAKUME ITZULTZAILEAK''' # [[Malika Embarek]] https://es.wikipedia.org/wiki/Malika_Embarek # [[Concha Fernández-Luna Sánchez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Concha_Fern%C3%A1ndez-Luna_S%C3%A1nchez # [[Laura García Corella]] https://es.wikipedia.org/wiki/Laura_Garc%C3%ADa_Corella '''EMAKUME AKTIBISTAK''' # https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Mujeres_activistas # [[María Dimádi]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Mar%C3%ADa_Dim%C3%A1di (Leire) # [[Paste Up Morras]], aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Paste_Up_Morras # [[Elizabeth Wathuti]] aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Wathuti (Oiber) # [[Tosia Altman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tosia_Altman # https://es.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Th%E1%BB%8B_Th%E1%BA%AFng # [[Maria Spiridonova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mariya_Spirid%C3%B3nova # [[Yusra Al Barbar]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yusra_al-Barbari palestinarra '''EMAKUME ILUSTRATZAILEAK''' https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Ilustradoras # [[Mitzy Reyes Juárez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mitzy_Reyes_Ju%C3%A1rez # [[Ellen Robbins]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ellen_Robbins # [[Retta aktibisten zerrendan Scott]] https://es.wikipedia.org/wiki/Retta_Scott # [[Bahia Shehab]] https://es.wikipedia.org/wiki/Bahia_Shehab # [[Posy Simmonds]] https://es.wikipedia.org/wiki/Posy_Simmonds '''EMAKUME IDAZLEAK - POETAK''' # [[Olga Rivero]] https://es.wikipedia.org/wiki/Olga_Rivero_Jord%C3%A1n '''EMAKUMEAK ZIENTZIAN''' # [[Gloria Long Anderson]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Gloria_Long_Anderson # [[Clémence Royer]] https://es.wikipedia.org/wiki/Cl%C3%A9mence_Royer # [[Tilly Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger # [[Isabel Clifton Cookson]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Clifton_Cookson # [[Cécile DeWitt Morette]] https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9cile_DeWitt-Morette # [[Wrexie Leonard]] https://es.wikipedia.org/wiki/Wrexie_Leonard # [[Marjorie Lee Browne]] https://es.wikipedia.org/wiki/Marjorie_Lee_Browne '''DENETARIK''' # [[Victorine Brocher]] https://en.wikipedia.org/wiki/Victorine_Brocher (LEIRE MENDIBURU) # [[Esther Afus Ocloo]] aitzindaria (Ghana) https://es.wikipedia.org/wiki/Esther_Afua_Ocloo # [[Margaret A. Wilcox]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_A._Wilcox # [[Amineh Kakabaveh]] https://en.wikipedia.org/wiki/Amineh_Kakabaveh # [[Trio Artio]] https://www.musicexport.at/artist/trio-artio/ + Berria egunkaria # [[Fabiola Letelier]] abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. # [[Ana Belén Montes]] espioia. https://es.wikipedia.org/wiki/Ana_Bel%C3%A9n_Montes # [[Dorothy Levitt]] asmatzailea eta kotxe lasterketetan aitzindaria https://es.wikipedia.org/wiki/Dorothy_Levitt == BERRIAK == ==='''Berriak 2024''' ('''abendua''')=== <nowiki>{{zutabeak|kopurua=3|</nowiki> # [[Alaitz Melgar Agirre]] '''SORTUA''' euskara irakaslea eta idazlea (Barakaldo, 1984) # [[Irati Bazeta Agirre]] '''SORTUA''' ilustratzailea (Abadiño, 1999) # [[Maritxu Sorabilla]] '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Iruñea, 1927) # [[Irati Bereau Baleztena]] '''SORTUA''' itzultzailea (Irun 1978) # [[Elordi García Insausti|Elordi Garcia Intxausti]] '''SORTUA''' kazetaria eta idazlea ((Lazkao, 1977) # [[Txaro Iturralde Sáenz de Vicuña|Txaro Iturralde Sáenz]] '''SORTUA''' jostuna (Gasteiz, 1952) # [[Itziar Otegi Aranburu]] '''SORTUA''' itzultzailea eta idazlea (Oiartzun, 1972) # [[Sara Ayesa]] '''SORTUA''' artista (Donostia, 1997) # [[Ane Laskurain]] '''SORTUA''' artista (Bergara, 1999) # [[Sagrario Merodio Hoyos]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan egondakoa (Panes, 1918-Mutriku, 2019) # [[Maria Esquivel Vizuete]] '''SORTUA''' gerrilari fusilatua (Badajoz, 1911-Sevila, 1938) # [[Maud Younger]] sufragista (AEB 1870-1936) # [[Margalida Roig Colomar]] sindikalista (Eivissa, 1908-1966) #[[Luisa Riera Muñiz]] maistra errepresaliatua (Villaviciosa, 1884-Zornotzako Emakumeen Kartzela, 1944) #[[Maria Marí Guasch]] errepublikar militantea (Sant Llorenç de Balàfia, [[1909]] - [[Eivissa]], [[2001]]) # [[Efua Sutherland]] idazlea (Ghana 1924-1996) # [[Concepción Loring]] 1. emakume politikaria, 1.a Diputatuen kongresuan hitz egiten (Malaga 1868-Madril 1935) # [[Amalia Heredia Livermore]] bildumagilea, ikertzailea (Malaga 1830-1902) # [[Carmen Cuesta del Muro]] abokatua, zuzenbidean Espainiako 1. emakume doktorea (Palentzia 1890-Madril 1968) # [[Natividad Domínguez Atalaya]] pedagogoa, politikaria ( Madril 1888-Valentzia 1932) # [[Teresa Luzzatti]] politikaria, sufragista (Lugo 1889-Madril 1942) # [[María López de Sagredo Andreo]] politikaria (Kuba/Bartzelona 1881-Hondarribia 1953) # [[Micaela Díaz Rabaneda]] maistra, politikaria (Nafarroa 1878-? XX. mendea) # [[Trinidad von Scholtz Hermensdorff]] bildumagilea, politikaria (Malaga 1857-Austria 1937) # [[Marisol Nichols]] aktorea (AEB 1973) # [[Mackenzie Phillips]] aktorea, abeslaria (AEB 1959) # [[Emma Lucy Braun]] botanikaria (AEB, 1889-1971) # [[Elizabeth Lowe Watson]] idazlea, sufragista, hizlaria (AEB 1842-1927) # [[Pilar Benejam Arguimbau]] pedagogoa, geografoa (Menorca 1937) # [[Francisca Bohigas Gavilanes]] maistra, ikuskatzailea, idazlea (Bartzelona 1892-Madril 1973) # [[Fernande Barrey]] prostituta, modeloa eta margolaria (frantzia, 1893-1974) # [[Anna Pirozzi]] opera sopranoa (Napoli, 1975) # [[Mariella Devia]] opera abeslaria (Liguria, 1948) # [[Yusra al-Barbari]] politikaria eta ekintzailea (Palestina, 1923-2009) # [[Park Kyung-Ri]] eleberrigilea (Hego Korea 1926-2008) # [[Aurora Sampedro Pi%C3%B1eiro]] kimikaria (Galizia, 1913-1996) # [[Dorothy Allison]] idazlea # [[Nicole Ferroni]] umoregilea # [[Edith Ainge]] sufragista (AEB, 1873-1948) # [[Sonia Vaccaro]] psikologoa (Argentina/Espainia XX. mendea) # [[Raychelle Burks]] zientzia dibulgatzailea (AEB XX. mendea) # [[Kelly Frye]] aktorea (AEB 1984) # [[Amy Madigan]] aktorea (AEB 1950) # [[Amber Stevens]] aktorea, modeloa (AEB 1986) # [[Juana Francés]] margolaria (Alacant 1924-Madril 1990) # [[Njideka Akunyili Crosby]] artista bisuala (Nigeria/AEB 1983) # [[Martha Diamond]] margolaria (AEB 1944-2023) # [[Joan Mitchell]] margolaria (AEB 1925-Paris 1992) # [[Toyin Ojih Odutola]] marrazkilaria (Nigeria/AEB 1985) # [[Fe del Mundo]] pediatra (Filipinak, 1911-2011) # [[Isabel Garbayo]] Villa Teresitako sortzailea (Iruñea, 1905-2011) # [[Elvira Siurana]] feminista, idazlea (LLeida 1952) # [[Lourdes Ciuró]] abokatua, politikaria (Tarragona 1971) # [[Helena Solà Tàrraga]] maistra, politikaria (Bartzelona 1976) # [[Amanda Righetti]] aktorea (AEB 1983) # [[Luna Ki]] abeslaria, DJa (Bartzelona 1999) # [[Katharina Konradi]] opera sopranoa (Kirgizistan/Alemania 1988) # [[Babi (abeslaria)]] (Madril 1999) # [[Klesie Kelly]] sopranoa (AEB XX. mendea) # [[Montserrat Martínez Parera]] ekonomialaria (Bartzelona 1975) # [[Lesley-Ann Jones]] kazetaria, idazlea (EB 1956) # [[Orra White Hitchcock]] ilustratzailea (AEB, 1796-1863) # [[Margaret Chanler Aldrich]] filantropoa, erizaina eta idazlea (AEB, 1870-1963) # [[Dorothy Allison]] idazlea (AEB, 1949-2024) # [[Nicole Ferroni]] umoregilea (Maroko, 1982) # [[Ann Preston]] medikua, ekintzailea (AEB, 1813-1872) # [[Nicole Claveloux]] margolari, ilustratzaile eta komikigilea (Frantzia, 1940-__ ) # [[Maria Bellido|Maria Belido]] espainiar heroi mitikoa (1755-1809) # [[Sofía Esparza Jauregi|Sofia Esparza Jauregi]] sopranoa (Iruñea, 1994) # [[Isabel Azcárate Ristori]] irakasle ikertzailea (Cádiz 1923-Madril 2016) # [[Ana López Navajas]] irakaslea, ikertzailea ( Valentzia 1962) # [[Erika Leiva]] kopla abeslaria (Tarragona/Cádiz 1984) # [[Joana Jiménez]] abeslaria, dantzaria (Sevilla 1977) # [[Carmen Conesa]] aktorea (Bartzelona 1960) # [[Diana Peñalver]] aktorea (Sevilla 1965) # [[Rosa Mariscal]] aktorea (Sevilla 1970-2022) # [[Pilar Punzano]] aktorea, pedagogoa (Madril 1980) # [[Irene Visedo]] aktorea (Madril 1978) # [[Manane Rodríguez]] film zuzendaria (Uruguai/Espainia 1954) # [[Sonia Sebastián]] film zuzendaria (Espainia 1984) # [[Yusra al-Barbari]] politikaria eta ekintzailea (Gaza, 1923-2009) # [[Ann Allebach]] artzain mennorita (AEB, 1874-1918) # [[Jennifer Radloff]] feminista, ekintzailea (Hegoafrika 1961) # [[Grunya Sukhareva]] haur psikiatra (Ukraina, 1891-1981) # [[Josefa Martin Luengo]] pedagogoa (Salamnca 1944-2009) # [[Lucía Asué Mbomio Rubio]] kazetari feminista (Alcorcón, 1981) # [[Paige L. Sweet ]] soziologoa (AEB 1987) # [[Caroline Lexow Babcock]] bakegilea eta sufragista (AEB, 1882-1980) # [[Evin Ahmad]] aktorea (Suedia, 1990) # [[Rabia al Adawiyya]] santua, filosofoa (Irak 717-801) # [[Fatma Girik]] aktorea, politikaria (Turkia 1943-2022) # [[María Cristina Masaveu Peterson]] enpresaburua (Asturias 1937-2006) # [[Lorena García de las Bayonas]] aktore-maistra (Madril 1966) # [[Katrina Bayonas]] casting zuzendaria (EB 1941) # [[Natalia Menéndez]] eszena zuzendaria (Madril 19)67 # [[Amaranta Osorio]] antzerkigilea (Mexiko/Espainia 1978) # [[Itziar Pascual Ortiz]] antzerkigilea (Madril 1967) # [[Judith Fernández]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Coruña 2001) # [[Marie Noëlle]] film zuzendaria, gidoilaria (Frantzia XX. mendea) # [[Paideia Eskola Librea]] (Merida 1978) # [[Barbara Pravi]] abeslaria (Narbona 1993 # [[Baya Mahieddine]] margolaria (Aljeria 1931-1998) # [[Jacqueline Held]] Frantziako gazte-literaturako idazlea eta poeta (Poitiers, 1936) # [[Marian Diamond]] neurozientzialaria (AEB, 1926-2017) # [[Juanita Breckenridge Bates]] minista (AEB, 1860-1946) # [[Emily M. Bishop]] hizlaria, instruktorea (AEB, 1858-1916) # [[Tam O%27Shaughnessy]] hezitzailea, zientzia-idazlea (AEB, 1952) # [[Adriana Guzmán Arroyo]] idazlea, ekintzailea, feminista (Bolivia, XX. mendearen 2. zatia) # [[Helen Archdale]] sufragista (EB 1876-1949) # [[Charlotte Despard]] sufragista (EB 1844-1939) # [[Wanda Quilhot]] biologoa (Txile, 1929-2023) # [[Maria José Aguiar]] margolaria (Portugal, ) # [[Maria Luisa Pacheco]] margolaria (Bolivia # [[Beatriz Aurora]] margolaria, (Txile, <nowiki>}}</nowiki> ==='''Berriak 2024''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Janire Etxabe]] '''SORTUA''' dantzaria da, dantza bertikalean aditua. (Arrankudiaga, Bizkaia, 1979) # [[Celia Santos]] '''SORTUA''' idazlea (Bergara, 1972) # [[Tamara García Iglesias]] '''SORTUA''' zinemagilea eta komisarioa (Lasarte, 1978) # [[Warisha Moradi]] '''SORTUA''' heriotz epaia duen militante kurdua (Kurdistan, XX. mendea) # [[Carmina Merodio Hoyos|Carmina Herodio]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen 6 urtez (Panes, 1920-2006) # [[Parvaneh Kazemi]] '''SORTUA''' matematikaria, mendizale eta mendi gidaria (Teheran, 1970) # [[Mari Campos Roldán]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen umetan (Madril, 1938) # [[Encarna Furundarena Goenaga]] '''SORTUA''' Saturrango kartzelara joaten zen janaria eramatera (Mutriku, 1919-2014) # [[Nai Barghouti]] '''SORTUA''' abeslari eta konposiore (Palestina, 1996) # [[Maria Sanchez Madoz]] '''SORTUA''' pilota epaile profesionala (Laudio, 1996 # [[Araceli González Carballo]] espioia, erizaina (Lugo 1914-Madril 1990) # [[Margarita Ruiz de Lihory]] margolaria, espioia (Valentzia 1889-Albacete 1968) # [[Isona Passola]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Bartzelona 1953) # [[Cristina Martín-Prieto]] futbolaria (Sevilla 1993) # [[Melania Olcina]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1982) # [[Rafaela Carrasco]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1972) # [[Lisi Estaràs]] dantzaria, koreografoa (Argentina 1971) # [[Lorena Nogal]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1984) # [[Luz Arcas]] dantzaria (Malaga 1983) # [[Manuela Carrasco]] flamenko dantzari ijitoa (Sevilla 1958) # [[Lynda Barry]] komikigile eta irakasle estatubatuarra (Wisconsin, 1956) # [[Maria Antónia Palla]] kazetaria eta feminista (Portugal, 1933) # [[Mary Adamson Anderson Marshall]] medikua Edinburgoko 7ak taldekoa (1837-1910) # [[Sara González Lolo]] patin hockey jokalaria (Asturias 1992) # [[Natasha Lee]] patin hockey jokalaria, entrenatzailea (Malaysia/Asturias 1992) # [[María Díez Busqué]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1989) # [[Anna Casarramona Vivas]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1994) # [[Anna Serra]] triatleta (Bartzelona 1968) # [[Mathilde Ollivier]] aktorea, modeloa (Frantzia 1994) # [[Gimena Llamedo]] psikologoa, politikaria (Asturias 1981) # [[Mikey Madison]] aktorea (AEB 1999) # [[Julia Butters]] aktorea (AEB 2009) # [[Samantha Robinson]] aktorea (AEB 1991) # [[Irene Flunser Pimentel]] historialaria (Lisboa, 1950) # [[Cósima Wagner|Cosima Wagner]], Richard Wagner  musikagilearen 2. emaztea (Bellagio, 1837 - Bayreuth, 1930) # [[Verena Wagner]] musikagilea (Alemania, Bayreuth, 1920- Überlingen, 2019) # [[Eva von Bülow]] Cosima Liszt eta Richard Wagnerren alaba (Tribschen, 1867 - Bayreuth, 1942), # [[Anne Rearick]]  argazkilari estatubatuarra (Idaho, AEB, 1960) # [[Pauline Harmange]] idazlea eta feminista (Lille, 1994) # [[Bertha Hirsch Baruch]] poeta, idazle eta sufragista (AEB) # [[Minora Kibbe]] gizarte erreformatzaile eta sufragista (AEB) # [[Emily Bovell|Emily Bowel]] medikua (Londres, 1841-1845) # [[Honor Frost]] urpeko arkeologoa (Erresuma Batua, 1917-2010) # [[Susan Atkins]] kriminala (AEB 1948-2009) # [[Abigail Folger]] oinordeko eraila (AEB 1943-1969) # [[Eva Saldaña]] ekologo aktibista (Madril 1977) # [[Rosalie Varda]] jantzi diseinatzailea (Frantzia 1958) # [[Manuela Fernández Pérez]] artista (Madril 1927-2017) # [[Manuela Saborido Muñoz]] artista (Cadiz 1943) # [[Sofia Crespo]] artista bisuala (Argentina 1991) # [[Mercedes Doménech]] irrati esataria (Asturias 1922-Granada 2002) # [[Barbara Steele]] aktorea (EB 1937) # [[Arantza Toledo]] piraguista (Cuenca 1999) # [[Alice Coffin]] kazetaria eta feminista (Tolosa, Ozitania, 1978) # [[Clara Elizabeth Chan Lee]] # [[Emily Sturge]] # [[Gulielma Lister]] botanikaria (Ingalaterra, 1860-1949) # [[Katharina Wagner]]  eszena zuzendaria da. Bayreutheko Jaialdiaren zuzendaria. (Bayreuth, Alemania, 1978) # [[Isolde Wagner]] Hans von Bülow edo Richard Wagner eta Cosima Wagner-en alaba (Alemania, 1865 - 1919) # [[Blandine von Bülow]]   Hans von Bülow eta Cosima Liszten alaba zen, (Alemania, 1863-1941) # [[Daniela von Bülow]]  piano-jotzailea (Berlin, 1860 - Bayreuth, 1940) # [[Minna Wagner|Minna Wagner,]] aklorea (Saxonia, 1809- Dresden, 1866)    # [[Eva Wagner-Pasquier]]antzerki-enpresaburu da  ( Alemania, 1945) # [[Yang Huanyi]] nushuaren azken hiztuna (Txina 1906-2004) # [[Carme Sansa]] aktorea, ekintzailea (Bartzelona 1943) # [[Ana Romero Galán]] kazetaria, idazlea (Cádiz 1966) # [[Aimée de Heeren]] socialitatea ( Brasil 1903-AEB 2006) # [[Rocío Márquez]] flamenko kantaria (Huelva 1985) # [[Carola Ortiz]] musikagilea, abeslaria, klarinete jolea (Bartzelona 1986) # [[Isabel de Solís]] esklabu kristaua, Granadako Muley Hacén sultan nazariaren ohaidea (? XV. mendea- Sevilla ?) # [[Nani Jiménez]] aktorea, modeloa (Valentzia 1981) # [[Alejandra Herranz]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Mar Cabra]] ikerketa kazetaria (Madril 1983) # [[Marianne Grunberg-Manago]] biokimikaria (Frantzia, 1921-2013) # [[Angela Becerra]] idazlea (Kolonbia, 1957 ) # [[Codou Bop]] soziologoa, kazetaria, feminista (Senegal, ?) # [[Ana Gomes]] portugaldar diplomazialari eta politikaria (Lisboa, 1954) # [[Maria Filomena Mónica]] portugaldar soziologoa (Lisboa, São Mamede, 1943) # [[Ayşe Sultan]] otomandar printzesa (1608-1656) # [[Mara Santos]] kanoalaria (Palentzia 1969) # [[María José Campos]] xakelaria (Argentina 1999) # [[Fatma Hatun]] Ahmed I.aren 3. ezkontidea (?Bosnia 1590-Istanbul 1660) # [[Mahfiruz Hatice Hatun]] esklaboa, Ahmed I.a sultanaren 1. ezkontidea (Kaukaso 1590-Istanbul 1620) # [[Hanzade Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1609-Edirne 1650) # [[Gevherhan Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1605- c.1631) # [[Atike Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1614-1674) # [[Abide Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1618-1648) # [[Fatma Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1607-c.1671) # [[Ida Finney Mackrille]] sufragista, politikaria eta hizlaria(AEB, 1867-1960) # [[Luella Johnston]] Enpresaria (AEB, 1958) # [[Elizabeth Thacher Kent]] idazlea (AEB, 1868-1952) # [[Blandine Le Callet]] idazle eta irakasle frantsesa (Frantzia, 1969) # [[Rosa Maria Gilart Jiménez]] brodatzailea (Mallorca 1810-Madril 880) # [[Eugenia Kalnay]] metereologoa (Argentina 1942) # [[Judeline]] abeslaria (Cádiz 2003) # [[Claude Pompidou]] politikaria, 1. dama (Frantzia 1942-2007) # [[Handan Sultan]] otomandar ezkontidea (Bosnia 1565-Istanbul 1605) # [[Halime Sultan]] otomandar ezkontidea (Abkhazia 1576-Istanbul 1623) # [[Safiye Sultan]] otomandar ezkontidea (Albania 1550-Istanbul 1618) # [[Telli Hümaşah Sultan]] otomandar ezkontidea (¿ c.1630-c.1676) # [[Turhan Hatice Sultan]] otomandar ezkontidea eta erregeordea (Rutenia 1627-Edirne 1683) # [[Ana Lena Rivera]] idazlea (Asturias 1972) # [[Emma Maria Harrington]] sufragista (Dinamarka 1881-AEB ?) # [[Ángela Cenarro Lagunas]]  feminista eta historialaria  (Zaragoza, 1965) # [[Aurélie Valognes]] eleberrigilea (Frantzia, 1983) # [[Sandra Myrna D%C3%ADaz]] biologoa (Argentina, 1961) # [[Maria Grazia Cutuli]] kazetaria (Italia 1963-2001) # [[Babe Paley]] socialitatea, editorea (AEB 1915-1978) # [[Nona Sobo]] aktorea, modeloa (Tailandia/Bartzelona 2000) # [[Laura Ramos]] aktorea (Kuba 1978) # [[Araceli González Campa]] kazetaria (Madril XX. mendea) # [[Paloma Chamorro]] kazetaria (Madril 1949-2017) # [[María Josefa Pimentel Téllez-Girón]] aristokrata (Madril 1752-1834) # [[Ann Hui]] aktorea, film zuzendaria (Txina 1947) # [[Sylvia Chang]] film zuzendaria, idazlea (Txina 1953) # [[Ángela Rodicio]] kazetaria, idazlea (Ourense 1963) # [[Laura de Force Gordon]] hizlaria, kazetaria, sufragista (AEB) # [[Stella Wynne Herron]] idazlea, sufragista (AEB) # [[Taneko Suzuki]] zientzilaria eta ikertzailea (Japonia, 1926-2020) # [[Gülistan Sönük]] politikaria (Kurdistan, 1993) # [[Margarita Torres]] historialaria (León 1969) # [[Hai Yan]] ekintzailea, idazlea (Txina 1954) # [[Maria Pilar Perea Sabater]] filologoa (Bartzelona 1960) # [[Melani García]] abeslaria (Valentzia 2007) # [[María Luisa Cava de Llano Carrió]] legelaria, politikaria (Bartzelona 1948) # [[Azahara Palomeque Recio]] kazetaria, idazlea, poeta (Kordoba 1986) # [[Mirela]] abeslaria (Madril 1990) # [[Alejandra Kindelán]] ekonomialaria (Venezuela 1971) # [[Zina%C3%ADda Ierm%C3%B3lieva]] mikrobiologoa (Errusia, 1898-1974) # [[Marie Pascale Osterrieth|Marie-Pascale Osterrieth]] Belgikako antzerki- eta zinema-zuzendari eta produktorea (Basoko, 1956) # [[Charo Garaigorta]] artista (Coruña 1961)  # [[Anna Caballé Masforroll]] idazlea (Bartzelona 1954) # [[Lydia Flood Jackson]] enpresaburua, sufragista (AEB 1862-1963) # [[Mar%C3%ADa de los %C3%81ngeles Cardona Florit]] botanikaria (Menorca-Bartzelona, 1940-1991) # [[Pacita Abad]] margolaria (Filipinas, 1946-2004) # [[Lida Abdul]] artista (Afganisgtan, 1973) # [[María Izquierdo (margolaria)|Maria Izquierdo (margolaria)]] (Mexiko, 1902-1955) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló, 1993) # [[Kathleen Norris]] eleberrigilea, aktibista, (AEB ) # [[Emily Arnesen]] zoologoa (Norvegia, 1867- 1928) # [[Laura Marling]] folk abeslaria (Erresuma Batua, 1990) # [[Amalia Eriksson]] merkataria, asmatzailea (Suedia 1824- 1923) # [[Ada Kariakoa]] satrapa (Turkia, K.a IV. Mendea-K.a 326)   # [[Artemisia II.a Kariakoa]] satrapa (TurkiaK.a 410-K.a) # [[Linda Kasabian]] Manson familiakoa (AEB 1949-2023) # [[Patricia Krenwinkel]] hiltzailea, Manson familiakoa  (AEB 1947) # [[Mary Brunner]] hiltzaile kidea, Manson familiakoa (AEB 1943) # [[Rosa Navarro Durán]] filologoa, idazlea, irakaslea (Girona 1947) # [[Young Miko]] rap abeslaria, futbolari ohia (Puerto Rico 1997) # [[Brequette Cassie]] abeslaria, dantzaria (Hegoafrika/Madril 1984) # [[Lorena Gómez (abeslaria)]] (Lleida 1986) # [[Ruth Lorenzo]] abeslaria (Murtzia 1982) # [[Roser Batlle]] Catalunyako pedagogoa (Bartzelona 1954) # [[Henriette Delamarre de Monchaux]] geologoa, paleontologoa (Frantzia, 1854-1911) # [[Jessica Gallagher]] paralinpiar eskiatzailea, atleta, txirrindularia (Australia 1986) # [[Claire Keefer]] atleta paralinpiarra (Australia 1995) # [[Madeleine Hogan]] paralinpiar xabalinlaria (Australia 1988) # [[Hollie Arnold]] paralinpiar xabalinlaria (EB 1994) # [[Donna Smith (atleta)]] paralinpiar xabalinlaria, gsaskibaloi jokalaria (Australia 1965-1999) # [[Julie Russell]] paralinpiar pisu jasotzailea, saskibaloi jokalaria (Australia 1951) # [[Grace Anozie]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Lucy Ejike]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Fatma Omar]] paralinpiar pisu jasotzailea (Egipto 1973) # [[Josephine Orji]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1979) # [[Georgianna Offutt]] sufragista eta medikua (AEB) # [[Sarah Massey Overton]] emakumeen eskubideen aldeko emintzailea (AEB) # [[Stacey Gillian Abe]] artista garaikidea # [[Tomie Ohtake]] artista bisuala (Japonia/Brasil 1913-2015) # [[Maryní Callejo]] musika ekoizle aitzindaria, moldatzailea, piano-jolea, abeslaria (Madril 1944) # [[Özlem Becerikli]] paralinpiar pisu jasotzailea (Turkia 1980) # [[Amalia Pérez]] paralinpiar pisu jasotzailea (Mexiko 1977) # [[Olivia Breen]] paralinpiar atleta (Gales 1996) # [[Sophie Hahn]] paralinpiar atleta (EB 1997) # [[Verônica Hipólito]] paraliniar lasterkaria (Brasil 1996) # [[Tara (abeslaria)]] (Coruña 1950) # [[Ángela Carrasco]] abeslaria (Dominikar Errepublika 1951) # [[La Dama]] abeslaria (Sevilla 1986) # [[Mónica Naranjo]] abeslaria (Girona 1974) # [[Virgínia Leone Bicudo]] soziologoa, psikoanalista (Brasil 1910-2003) # [[Katherine Reed Balentine]] sufragista (AEB,1875-1934) # [[Anna M. Morrison Reed]] egunkari eta aldizkaria fundatzailea (AEB, 1849-1921) # [[Albertine Sarrazin]] idazlea (Frantzia, # [[Isabelle Anguelovski]] ekologoa, ikertzailea (REims, 1978) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló de la Plana, 1993) # [[Amalia de Llano]] idazle eta aristokrata (Espainia, 1822-1874) # [[Edith Farkas]] meteorologoa, ikertzailea (Hungaria-Zeelanda Berria, 1921-1993) # [[Kimberlé Williams Crenshaw]] abokatua, irakaslea, feminista (AEB 1959) # [[Beatrice Duodu Owusu]] kazetaria (Ghana 1964) # [[Agnes Sj%C3%B6berg]] albaitaria (Finlandia, 1888-1964) # [[Olga Rodriguez]] kazetaria (León 1975) # [[Jessica Abel]] komikigilea (AEB 1969) # [[Zillah Branco]] aktibista ( Brasil 1936) # [[Jaldia Abubakra]] ekintzailea (Palestina/Espainia 1967) # [[Mònica Bernabé Fernández]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Pilar Albajar]] argazkilaria (Huesca 1948) # [[Selina Solomons]] sufragista (AEB 1862- 1942) # [[Ellen Clark Sargent]] sufragista (AEB 1826-1911) # [[Pepa Aurora]] idazlea (Kanariak, 1946) # [[Pino Betancor Alvarez]] idazlea (Kanariak, 1928-2063) # [[Andrea Abreu]] idazlea (Kanariak, 1995) # [[Casilda Rodrigáñez]] idazlea (Madril 1945) # [[Miryan Rivera]] zientzialaria (Ekuador XX. mendea) # [[Ana Estrella Santos]] dialektologoa (Ekuador XX.mendea) # [[Kristina Suediakoa (1943)]] printzesa # [[Nathalie Sayn-Wittgenstein-Berleburg]] printzesa, zaldi-doman aditua (Danimarka 1975) # [[Marleen Haboud]] hizkuntza ikerlaria (Ekuador 1954) # [[Gilda Guerrero Salgado]] kazetaria (Ekuador XX. mendea) # [[María Carbonell Sánchez]] pedagogoa (Valentzia 1852-1926) # [[Loren MacIver]] margolaria (AEB 1909-1998) # [[Carin Bondar]] biologoa (Kanada 1975) # [[Kamal Ranadive]] ikertzaile biomedikoa (India, 1917-2001) # [[Mary Wood Swift]] sufragista (AEB 1841-1927) # [[Naomi Anderson]] sufragista (AEB 1843-1899) # [[Elvire De Cock]] ilustratzailea eta komikigilea (Belgika, 1979) # [[La Galera kartzela]] emakumeen espetxea (Alcala de Henares, XX. - XXI. mendea) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (Malaga, 1937-1954) # [[Can Salesko kartzela]] emakumeen kartzela (Palma, 1936-1943) # [[Joan Feynman]] astrofisikaria (AEB, 1927-2020) # [[Catherine Beaunez]] Frantziako prentsa-marrazkilaria eta komikigilea (Juigné-sur-Sarthe, 1953) # [[Maria Vaquer Moll]] jostuna eta feminista espetxeratua (Eivissa, 1902-1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Beatriz Akizu Aizpiri]] '''SORTUA''' Eusko Ikaskuntzako arlo sozio-politiko, dibertsitate eta kohesioko koordinatzailea (Soraluze, 1969) # [[Onintze Villanueva Goikoetxea]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea, dantzazalea, dantza-irakaslea (Mexiko, 1955) # [[Belen Urutxurtu]] ef-- '''SORTUA''' txistularia, eskultorea eta Arte irakaslea (Berriz, 1960) # [[Julene Etxenike]] --ef '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Irun, 1943-2023) # [[Beatriz Gámiz Mata]] ----'''SORTUA''' kriminologoa, politikaria eta alkatea (Ermua, 1983) # [[Resurrección Martínez Sánchez]] efef '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1898-1936) # [[Consolación Martínez Sánchez]] '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1896-1936) # [[Teresa Velasco Soto]] '''SORTUA''' zigarrogilea, politikaria (Errioxa, 1902-?) # [[Felisa Vidorreta Miruri]] '''SORTUA''' maistra fusilatua (Errioxa, 1890-1936) # [[Mercedes López Cotarelo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua  (Irun, 1914 - Lesaka, 1936)  # [[Leire Retegi Fernández]] '''SORTUA''' txistularia eta txistu irakaslea da (Leitza, 2002) # [[Luciana Larreategi Arizaga]] '''SORTUA''' (Eibar, Gipuzkoa, 1912-2003) # [[Lloy Galpin]] sufragista, idazlea (AEB, 1877-1935) # [[Ana María Cuervo]] biokimikaria (Bartzelona 1966) # [[Marta Pujol Ferrusola]] arkitektoa (Bartzelona 1959) # [[Glenna Cabello]] politologoa, kontsul (Venezuela 1959) # [[Margaret Leahy]] aktorea (EB 1902-AEB 1967) # [[Norma Talmadge]] aktorea (AEB 1894-1957) # [[Constance Talmadge]] aktorea (AEB 1898-1973) # [[Natalie Talmadge]] aktorea, gidoilaria (AEB 1996-1969) # [[Cátia Montes]] gizarte hezitzailea, suhiltzailea, ijitoa (Portugal ?) # [[Toya Prudêncio]] hezitzailea, aktibista, ijitoa (Portugal ?) # [[Maria Gil]] aktore, aktibista, ijitoa (Portugal 1972) # [[Estelle Faye]] idazle eta aktore frantsesa (1978) # [[Rose Morgan French]] sufragista (AEB, 1859-1929) # [[Ana María Pascual-Leone]] zientzialaria eta farmazialaria (Valentzia, 1930) # [[Nellie Blessing Eyster]] irakaslea, kazetaria, idazlea (AEB, 1836-1922) # [[Eileen Chang]] idazlea (Txina 1920-AEB 1995) # [[Ascensión Marcos]] farmazialaria, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[Mririda n'Ait Attik]] poeta amazigea (Maroko 1900-1940) # [[Maisie Peters]] kantautorea (EB 2000) # [[Rachel Brosnahan]] aktorea (AEB 1990) # [[Elaine May]] aktorea (AEB 1932) # [[Carla Quílez]] aktorea (Bartzelona 2008) # [[Tita Parra]] kantautorea (Txile 1956) # [[Alexia Greziakoa]] printzesa (Grezia 1965) # [[Teodora Greziakoa]] aktorea, printzesa (EB 1983) # [[Olinpia Greziakoa]] modeloa, printzesa (AEB 1996) # [[Marie-Chantal Greziakoa]] diseinatzailea, enpresaburua, printzesa (EB 1968) # [[Marthe Gautier]] pediatra, ikertzailea (Frantzia, 1925-2022) # [[Mar%C3%ADa Mullerat i Bassedas]] maistra, hezkuntza berezian espezializatua (Catalunya 1903 - 1993) # [[Rita Harradence]] biokimikaria (Australia, 1915-2012) # [[Nora Stanton Blatch Barney]] ingeniari zibila (AEB, 1883-1971) # [[Flora Wambaugh Patterson]] mikologoa (AEB, 1847-1928) # [[Jhamak Ghimire]] idazlea (Nepal, 1980) # [[Mireille Havet]] idazlea (Frantzia, 1898-1932) # [[Montserrat Villar Gonzalez]] idazlea (Ourense 1969) # [[Regina Orozco]] aktorea (Mexiko, 1964) # [[Jesusa Rodríguez|Jesusa Rodriguez]] aktorea, antzerki zuzendaria (Mexiko, 1955) # [[Astrid Hadad]] aktorea (Mexiko, 1957) # [[Julieta Egurrola]] aktorea (Mexiko, 1953) # [[Elisa Izaurralde|Elisa_Izaurralde]] biokimikaria molekularra (Uruguai, # [[Céline Bessière]] soziologoa (Frantzia, 1977) # [[Cristina Pacheco]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1941-2023) # [[Susana Chavez-Silverman]] idazlea (AEB, ?) # [[Cristina Lafont]] filosofoa (Valentzia, 1963) # [[Fumiko Enchi]] idazlea (Japonia 1905-1986) # [[Pilar Roig Picazo]] ikertzailea (Valentzia 1949) # [[Isabella Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2007) # [[Josephine Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2011) # [[Irene Greziakoa]] printzesa (Hegoafrika/ Espainia 1942) # [[Pia Getty]] film ekoizlea, zuzendaria (AEB 1966) # [[Benedikte Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1944) # [[Alexandrine Danimarkakoa]] erregina (Alemania 1879- Danimarka 1952) # [[Carolina Matilde Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1912-1995) # [[Viktoria Luise Prusiakoa]] printzesa (Alemania 1892-1980) # [[Rocío Muñoz Morales]] aktorea, aurkezle, modeloa (Madril 1988) # [[Mary Prince]] idazlea eta esklabua (Bermudak...) # [[Edith M. Flanigen]] kimikaria (AEB, 1929) # [[Margaret Fulton]] kazetari gastronomikoa (1924-2009) # [[Claudia Actea]] esklaboa (Anatolia 40-I. mendea) # [[Cándida Jiménez Huelva]] esklabo askatua (Angola, 1845 Huelva, 1951) # [[Rosalia Gómez]] esklabo askatua (Tenerife, 1801-1874) # [[Elena Conti]] biokimikaria eta biologoa (Italia, 1967) # [[Edith Pechey]] medikua (EB 1845-1908) # [[Catherine Raisin]] geologoa (Erresuma Batua, 1855-1945) # [[Winifred Starr Dobyns]] sufragista (AEB, 1886-1963) # [[Mary Roberts Coolidge]] sufragista (AEB, 1860-1945) # [[María Bueno Castellano]] artista (Malaga, 1976) # [[Rukhmabai]] medikua (India 1864-1955) # [[Valérie Mangin]] Frantziako komiki-gidoilaria (Nancy, 1973) # [[Kamala Sohonie]] biokimikaria (India, 1911-1998) # [[Cy Jung]] idazlea (Frantzia, # [[Elula Perrin]] idazlea (Frantzia # [[Anandi Gopal Joshi]] Indiako 1. medikuetako bat (1865-1887) # [[Agnieszka Osiecka]] poeta, kazetaria (Polonia 1936-1007) # [[Jeanette Winterson]] idazlea (EB 1959) # [[Shelagh Delaney]] antzerkigilea, gidoilaria (EB 1938-2011) # [[Madeleine Suediakoa]] printzesa (Suedia 1982) # [[Carina Axelsson]] printzesa, modeloa, idazlea (AEB Aguil1968) # [[Ingeborg Danimarkakoa (1878-1958)]] printzesa (Danimarka 1878-Suedia 1958) # [[Susie Orbach]] psikoanalista, idazlea (EB 1946) # [[Doris Duke]] filantropoa , baratzezaina, arte bildumagilea (AEB 1912-1993) # [[Silvia Laplana]] metereologoa (Bartzelona 1984) # [[Eva Cosculluela]] kultur kazetaria (Zaragoza 1972) # [[Pilar Sanjurjo]] metereologoa (Coruña 1942-2022) # [[Fanny Dalle-Rive]] Frantziako komikigilea (1976) # [[Emma_Lira]] kazetaria, idazlea eta bidaiaria (Madril 1971) # [[Mariana Álvarez Bollo Carretero]] pedagogoa eta idazle espainiarra (Zamora, 1866 - 1946) # [[Margherita Piazzola Beloch]] matematikaria (Italia, 1879-1976) # [[Mary Ryerson Butin]] medikua (AEB, 1857-1944) # [[Zabel Yesayan]] idazlea (Armenia 1878-1943) # [[Eva Carter Buckner]] sufragista, poeta eta konpositorea (1861-1946) # [[Hélia Correia]] idazlea (Portugal, 1949) # [[Isabela Figueiredo]] idazlea (Portugal, 1963) # [[Teresa Imízcoz Beunza|Teresa Imizcoz Beunza]] idazlea (Iruñea, 1965) # [[Oriana Méndez|Oriana Mendez]] idazlea (Vigo, 1974) # [[Esperanza Aguilà Ducet|Esperanza Aguila Ducet]] idazlea (Bartzelona, 1951) # [[Maud Ankaoua]] enpresa kudeatzailea (Frantzia, 1971) # [[Lucia Pietrelli]] idazlea (Italia/Mallorca 1984) # [[María Jaén]] idazlea, gidoilaria (Sevilla 1962) # [[Antonia Bardolet]] idazlea (Bartzelona 1877- 1956) # [[Dolors Miquel]] idazlea (LLeida 1960) # [[Míriam Ferradáns]] idazlea (Pontevedra 1960) # [[Rosa Fabregat]] idazlea (LLeida 1933) # [[Ingrid Guardiola Sánchez]] film zuzendaria, saiakeragilea (Girona 1980) # [[Almudena Arteaga]] idazlea (Madril 1967) # [[Alana S. Portero]] idazlea (Madril 1967) # [[Maria Antònia Salvà]] poeta (Mallorca 1869-1958) # [[Maribel Medina]] idazlea eta kultura kudeatzailea (Iruñea, 1969) # [[Gabrielle Réval]] idazlea (Frantzia, # [[Martine Roffinella]] idazlea (Frantzia, # [[Bertha Hernández]] idazlea, politikaria, 1. dama (Kolonbia 1907-1993) # [[May Borraz]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1966) # [[Eva Yárnoz]] poeta, artista (Iruñea 1975) # [[Emilia Salvador]] ikertzailea, idazlea (Zaragoza 1938) # [[Beatriz Giménez de Ory]] poeta (Madril 1972) # [[Gema Nieto]] idazlea (Madril 1981) # [[Mariona Cabassa]] ilustratzailea (Bartzelona 1977) # [[Mada Carreño]] idazlea, kazetaria (Zamora 1914- Mexiko 2000) # [[Nicolasa Helguero Alvarado]] poeta, moja, noblea (Palentzia 1719- Burgos 1805) # [[Sheila Elorza]] futbolaria (Zaratamo 1996) # [[Suceso Luengo]] maistra, idazlea (Zamora 1884-? 1931) # [[Yvonne Blake]] jantzi-diseinatzailea (EB 1940-Madril 2018) # [[Ruth Chepngetich]] atleta, maratoilaria (Kenya 1994) # [[Salome Lang]] atleta, gorako jauzilaria (Suitza 1997) # [[Salomé Kora]] atleta, 100m (Suitza 1994) # [[Vicky Calavia]] zinegilea (Zaragoza 1971) # [[Marisol Aznar]] aktorea, gidoilaria, abeslaria (Zaragoza 1972) # [[Emilia Baylo]] dantzaria, koreografoa, irakaslea (Lleida 1946-Zaragoza 2022) # [[Natividad Zaro]] aktorea, gidoilaria (Zaragoza 1901-Madril 1978) # [[Marta Marín-Dòmine]] idazlea, dokumetalgilea (Bartzelona 1959) # [[Uliana Semionova]] saskibaloi jokalaria (Letonia 1952) # [[Maria do Rosário Pedreira]] idazlea (Portugal 1959) # [[Reyes Calderon]] idazlea, ekonomialaria, irakaslea (Valladolid 1961) # [[Paloma Sánchez-Garnica]] idazlea (Madril, 1962) # [[Ann Scott]] idazlea (Frantzia, 1965) # [[Chiquinha Gonzaga]] musikaria, konpositore, pianista eta orkestra zuzendaria (Brasil, 1847 - 1935) # [[Giannina Arangi-Lombardi]] sopranoa (Italia, 1891-1951) # [[Gilda dalla Rizza]] sopranoa (Italia, 1892-1975) # [[Magda Olivero]] sopranoa (Italia 1910-2014) # [[Lucy Tejada]] artista, margolaria (Kolonbia 1920-2011) # [[Claudia Muzio]] sopranoa (Italia, 1889-1936) # [[Toti Dal Monte]] sopranoa (Italia, 1893-1975) # [[Maria Caniglia]] sopranoa (Italia, 1905-1979) # [[Ebe Stignani]] mezzosopranoa (Italia, 1903-1974) # [[Violet King Henry]] abokatua (Kanada, 1929-1982) # [[Tòni Escala]] idazlea (Lleida 1961) # [[Teresa Azpiazu Paul]] idazlea, irakaslea, politikaria (Cádiz 1862-Málaga 1949) # [[Luisa Josefina Hernández]] idazlea, irakaslea (Mexiko 1928-2023) # [[María Asúnsolo]] mezenas, galerista, modelo (AEB 1904-Mexiko 1999) # [[María Jose Escrivà]] idazlea, poeta (Valentzia 1968) # [[Meritxell Gené]] kantautorea, poeta (Lleida 1986) # [[Marià Manent]] poeta, memorialista (Bartzelona 1898-1988) # [[Marysa Navarro Aranguren]] idazlea, historilaria (Nafarroa 1934) # [[Esther Novalgos Laso]] idazlea (Errioxa 1942) # [[Susi Alvarado]] idazlea, antzerki zuzendaria (Kanariak 1960) # [[Anna Tsing]] antropologoa (AEB, 1950) # [[Ana Bernal Triviño]] kazetaria eta ikertzailea (Malaga, 1980) # [[María Francisca Díaz-Carralero Rodelgo]] poeta itsu inprobisatzailea (Ciudad Real 1818-1894) # [[Sanmao]] idazlea (Txina 1943-1991) # [[Ana Cristina Herreros Ferreira]] idazlea, ahozko kontalaria (Leon 1965) # [[Monika Zgustová]] idazlea, itzultzailea (Txekia 1957) # [[Juana Dolores]] abeslaria, aktorea (Bartzelona 1992) # [[Valeria Castro (abeslaria)]] kantautorea (Kanariak 1999) # [[Maria Morera Colomer]] aktorea, abeslaria Girona 2003) # [[Laura Jou]] antzerki irakaslea, film zuzendaria (Batzelona 1969) # [[Emakumeen Ospearen Aretoa Coloradon]] aretoa eta saria (Colorado 1965) # [[Frederika Hannoverkoa]] Greziako erregina ezkontidea (Alemania 1917 – Madril 1981) # [[Isabel Stilwell]] kazetaria eta idazlea (Portugal) # [[Maria Xosé Queizán]] idazlea (Galizia, 1939) # [[Liliana Felipe]] abeslaria, sopranoa (Agentina-Mexiko, 1954) # [[Zinka Milanov]] sopranoa (1906-1989) # [[Rosa Ponselle]] sopranoa (AEB, 1897-1981) # [[Milka Ternina]] sopranoa (Kroazia, 1863-1941) # [[Geraldine Farrar]] sopranoa (Alemania, 1882-1967) # [[Lilli Lehmann]] sopranoa (Alemania, 1848 - Berlin, 1929) # [[Olive Fremstad]] mezzosoprano (Suedia , 1871-AEB,1951) # [[María Jesús Jabato]] idazlea (Burgos, 1959) # [[Brenda Navarro]] idazlea (Mexiko, 19982) # [[Maud Tabachnik]] idazlea (Frantzia, 1938) # [[Alejandrina_Gessler]] Andaluziako margolaria (Cadiz, 1831 - Paris, 1907) # [[Rita Ferro]] Portugaleko idazlea (Lisboa, 1955) # [[Dolors Marín Silvestre]] Kataluniako historialaria (Hospitalet de Llobregat, 1957) # [[Almudena Campuzano Jimenez de Aldasoro]] idazlea (Santander, 1996) # [[Dora Vázquez]] idazlea (Ourense, 1913.2010) # [[Ana Acuña]] idazlea eta ikertzalea (Marin, 1971) # [[Josefina Cardona i Bosch]] poeta (Valentzia,1957-2022) # [[Joan Beauchamp Procter]] zoologoa (Erresuma Batua, 1897-1931) # [[Adela Figueroa]] biologoa, aktibista eta idazle galiziarra (Lugo, 1948) # [[Mary Blair]] artista, ilustratzailea, (AEB, 1911-1978) # [[Rita Taborda Duarte]] Portugaldar idazle eta irakaslea (Lisboa, 1973) # [[Fedora Barbieri]]  mezzosopranoa (Trieste, 1920ko- Florentzia, 2003) # [[Anita Cerquetti]]  soprano (Montecosaro, 1931ko apirilaren 13a - Perugia, 2014ko urriaren 11) Italiako soprano dramatiko  # [[Leyla Gencer]] sopranoa (Istanbul, 1928ko- Milan, 2008ko) # [[Maria Stader]] sopranoa (Budapest, 1911- Zurich, 1999ko) # [[Tereska Torrès]] idazlea (Paris, 1920-2012) # [[Marta G. Franco]] kazetari eta ekintzailea (Espainia, ) # [[Josefa Alfaro de Ocampo]] kazetaria, idazlea eta atzerkigilea (Sevilla, XIX-XX) # [[Milagros Duque Vallejo]] alkatea (Berantevilla, 1941) # [[Maria Perpinyà i Sais]] idazlea (Katalunia, 1901-1994) # [[Mercè Vila i Reventós]] idazlea ([[Bartzelona]], [[1902]] - ?) # [[Arancha Nogueira]] poeta ([[Ourense]], [[1989|1989ko]] # [[Geneviève Pastre]] idazle, poeta, militantea # [[Élodie Petit]] poeta eta performena # [[Narcisa Freixas|Narcisa Freixas i Cruells]] margolaria, eskultorea eta konpositorea (Sabadell – 1859 – Bartzelona, 1926) # [[Rexina Vega|Rexina Rodriguez Vega]] literatura idazlea, itzultzailea eta ikertzailea da. (Vigo, 1966) # [[Eva Balaguer-Cortés López]] idazlea (Zaragoza, 1965) # [[Rita Taborda Duarte]] idazlea (Lisboa, 1973) # [[Cristina Carvalho]] idazlea (Portugal, 1949) # [[An Alfaya]] idazlea (Galizia, 1964) # [[San Luisko kondesa]] idazlea (Murtzia, 1884-Madril, 1929) # [[Montserrat Aguer Teixidor]] filologoa eta idazlea (Figueres, 1963) # [[María Rosa de Madariaga]] historialaria (Madril, 1937-2022) # [[Asima Chatterjee]] botanikaria, kimikaria (India, 1917-2006) # [[Alicia Fernández Rodríguez]] poeta (Galizia, 1987) # [[Coloma Rosselló i Miralles]]  idazlea (Palma, 1871 - i1955) # [[Walda Pla i Rosés]] eleberrigilea  (Maresme, 1913ko- Badalona, 2014) # [[Maria Fullana i Montoro]] idazlea(Valentzia, 1958) poeta, narratzaile, itzultzaile eta irakasle ohia # [[Susana Prieto]] idazlea eta gidoigilea (Puebla de Sanabria, Zamora, 1962) # [[Isabel Thorne]] medikua, emakumeen eskubideen aldeko ekinzailea (Londres, 1834-1910) # [[María Gertrudis Hore|Maria Gertrudis Hore]]  poeta (Cadiz, 1742 -1801) eko abuztuaren 9a)  # [[Katherine Esau]] botanikaria (Ukrania-AEB, 1898-1997) # [[Elizabeth Stern]] patologoa (Kanada-AEB, 1915-1980) # [[Josefina Solsona i Querol]] idazlea (Bartzelona, 1907-1960) # [[Tamara Andrés]] idazlea (Pontevedra, 1992) # [[Enriqueta Muñiz]] idazlea, kazetaria eta itzultzailea  (Madril, 1934– Buenos Aires, 2013)  # [[Blanca Mira]] eleberrigilea (Jumilla, Murtzia, 1989) # [[Kei Okami]],  medikua (Japonia, 1859 - 1941) # [[Edinburgoko zazpiak]] # [[Diana Maff%C3%ADa]] filosofoa eta aktibista (Argentina, 1953) # [[Carmen Moreno Pérez|Carmen Moreno]] idazlea  (Cádiz, 1974) # [[Marie-Hélène Lafon]] irakasle atxikia eta idazlea (Aurillac, Cantal, Frantzia, 1962) irakasle atxikia eta idazlea # [[Gaëlle Heureux]] idazlea eta irratiko kronista (Bourg-en-Bresse, Frantzia, 1970) # [[Matilda Chaplin Ayrton]] medikua (Honfleur, Frantzia, 1846 - 1883ko uztailaren 19a)  # [[Carolina Amaya]] kazetaria (El Salvador) # [[Isabella W. Blaney]] aktibista, sufragista (AEB) # [[Fatima Ouassak]] saiakeragilea, hizlaria, politika publikoetako aholkularia eta militante ekologista, feminista eta arrazakeriaren aurkakoa ((Rif, Maroko, 1976) # [[Helen Evans]] medikua (Irlanda, 1833-1903) # [[Shin Saimdang]] artista, idazle, kaligrafo eta poeta (Korea, 1504-1551) }} '''Berriak 2024''' ('''iraila''') {{zutabeak|kopurua=3| # [[María Fernández García]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (León,1884-Derio,1937) # [[Juana Abascal Nicolás]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Castro Urdiales, 1908-Derio, 1938) # [[Elvira Martínez Porres]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Santurtzi, 1883-Derio, 1937) # [[Conchita Portu Etxeberria|Conchita Portu Exeberria]] '''SORTUA''' irakaslea, zinegotzia, historialaria (Hondarribia, 1943-2017) # [[Severina Sagarzazu Martínez|Severina Sagarzazu]] '''SORTUA''' arrain-saltzailea (Hondarribia, 1911-1994) # [[Joxepa Darceles Bengoetxea]] '''SORTUA''' emagina (Hondarribia, 1888-1972) # [[Merche Gallardo Carrillo]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan jaioa (Mutriku, 1940) # [[Loli Prieto Arana|Loli Prieto]] '''SORTUA'''kirolaria (Hondarribia, 1943-2019) # [[Lupe Artola Cornú]] '''SORTUA''' frantses eta euskara irakaslea (Hondarribia, 1945) # [[Nieves Alza Castillo]] '''SORTUA''' saskibaloi joka laria eta bultzatzailea (Hondarribia, 1954) # [[Ixabel Alkain Etxeberria|Isabel Alkain]] '''SORTUA''' irakaslea, alardeko kapitaina, bidaiaria (Hondarribia, 1961) # [[Arantza Mariskal Balerdi]] '''SORTUA''' Dokumentazio eta liburutegi arduraduna (Hondarribia, 1967) # [[Teresa Gorria Arrizabalaga]] '''SORTUA''' maistra (Hondarribia, 1836-1905) # [[Jasone Miranda-Bilbao]] '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Rafaela Baigorri Ibañez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran Madril Ventas espetxean hila (Mañeru, 1892-Madril, 1943) # [[Rufina Chocarro Villar]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Allo, 1891-Erreniega, 1936) # [[Amada Morentín Roldán]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Lodosa, 1910-Deierri, 1936) # [[Felipa del Pueyo Ruiz]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Tarazona, 1897-Ausejo, 1936) # [[Bea Lema]] '''SORTUA''' artista, ilustratzaile (Coruña, 1985) # [[Herminia Domínguez Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran borrokan eraila (Buñuel, 1917-Donostia, 1936) # [[Esperanza Escribano Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Calahorra, 1881-Azkoien, 1936) # [[Marian Fernández]] '''SORTUA''' zinemagilea (Iruñea, 1974) # [[Pilar Fernández Rodríguez]] '''SORTUA''' langilea, 36ko gerran fusilatua (Tudelilla, 1891-Azkoien, 1936) # [[Carmen Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1921- Azkoien, 1936) # [[Dolores Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1919- Azkoien, 1936) # [[Gabriela Lorente Sáenz]] '''SORTUA''' etxekoandrea 36ko gerran fusilatua (Calahorra, 1878-Azkoien, 1936) # [[Lucia Maeso Bergé]] '''SORTUA''' futbol-atezaina (Palentzia 2006) # [[María Castejón Leorza]] '''SORTUA''' historialaria, zinema-kritikaria (Lizarra, 1975) # [[Luisa Lasheras Royo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Cortes, 1912-Gallur,1936) # [[Nicomedes Marañon Orio|Nicomedes Marañón Orio]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Viana, 1898-Logroño, 1936) # [[Martina Martínez Bueno]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Buñuel, 1873-Magallón, 1936) # [[Rosa Zufia Sanz]] '''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (Tutera, 1958) # [[Meg Connery]] sufragista (Irlanda, 1879-1958) # [[Rebekka Haase]] 2024ko Udako Olinpia r Jokoetako dominaduna (Alemania, 1993) # [[Salwa Eid Naser]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Nigeria, 1998) # [[Gina Lückenkemper]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Fatima Surayya Bajia]] idazlea (Pakistan, 1930-2016) # [[Phoebe Starfield Leboy]] biokimikaria, aktibista (AEB, 1936-2012) # [[Muriel Barbery]] idazlea (Maroko, 1969) # [[Ruperta Bautista]] idazle tzotzila (Mexiko, 1975) # [[Anna Thynne]] itsas zoologoa (Erresuma Batua, 1806-1866) # [[Loung Ung]] idazlea eta ekintzailea (Kanbodia, 1970) # [[Elena Cánovas]] antzerkigilea, antzerki zuzendaria, gizarte laguntzailea (Madril 1955) # [[María Luisa Moneró]] aktorea, kupletista (Madril 1889-1982) # [[María Jesús Valdés]] aktorea, ahots aktorea (Madril 1927-2011) # [[Nuria Torray]] aktorea (Bartzelona 1934-Madril 2004) # [[Alejandra Torray]] aktorea, ahots-aktorea (Madril 1968) # [[Mercedes Barranco]] aktorea (Bartzelona 1899-Madril 1957) # [[Julia Martínez]] aktorea (Santander 1931) # [[María Massip]] aktorea (Albacete 1942- Madril 2002) # [[Queta Claver]] aktorea (Valentzia 1932- Madril 2003) # [[Anita Martos]] aktorea, irakaslea (Uruguai 1893- Madril 1953) # [[Debbie_Brill]] atleta (Kanada, 1953) # [[Aya Kōda]] eleberrigilea eta saiakeragilea (Japonia, 1904-1990) # [[Vera de Spinadel|Vera de Spinabel]] matematikaria (Argentina, 1929-2017) # [[Laetitia Colombani]] idazlea (Frantzia, 1975) # [[Gloria González Aseguinolaza]] biologoa # [[Ángeles Mora]] idazlea (Kordoba 1952) # [[Olive Oatman]] esploratzaile bahitua (AEB 1837-1903) # [[Rebecca Cheptegei]] atleta (Uganda 1991-2024) # [[Betty Harris (zientzialaria)]] kimikaria (AEB 1940) # [[Marie-Béatrice de Baye]] poeta (Frantzia 1859-1928) # [[Nelly Alard]] aktorea, gidoilaria (Frantzia 1960) # [[María Topete]] espetxe-funtzionarioa (Espainia 1900-2000) # [[Constance Reid]] idazlea, matematika dibulgatzailea (AEB, 1918-2010) # [[Flossie Wong-Staal]] birologoa (Txina-AEB, 1947-2020) # [[Lucía Caram]] moja aktibista (Argentina/Katalunia 1966) # [[Magda Roger]] aktorea (Espainia XX. mendea) # [[Patricia H. Clarke]] kimikaria (EB 1919-2010) # [[Lila Azam Zanganeh]] idazlea (Paris 1976) # [[Brigitte Aubert]] idazlea (Cannes 1956) # [[Simone de Saint-Exupéry]] idazlea (Frantzia 1898-1978) # [[Marie-Madeleine de Saint-Exupéry]] idazlea (Fratzia 1897-1926) # [[Teresa Herrera]] filantropoa (Coruña 1712-1791) # [[Stephanie Beacham]] aktorea (EB 1947) # [[Ana Maria Vidal]] aktorea (Madril 1944) # [[Tina Sainz]] aktorea (Madril 1945) # [[Mari Carmen Yepes]] aktorea (Bartzelona 1942-Madril 2015) # [[Laly Soldevila]] aktorea (Bartzelona 1933-Madril 1979) # [[Ángeles Martín]] aktorea, aurkezlea (Madril 1968) # [[Luisa Rodrigo]] aktorea (Madril 1901-1986) # [[Mariam Budia]] idazlea, antzerkigilea (Errioxa 1970) # [[Casey Wilson]] aktorea, komediantea (AEB 1980) # [[Violetta Villas|Violeta Villas]] abeslaria (Polonia, 1938-2011) # [[Feliza Bursztyn]] eskultorea (Kolonbia 1933- Paris 1982) # [[Maria Barrientos]] sopranoa (Bartzelona 1884- Lapurdi 1946) # [[Eileen Kramer]] dantzaria, koreografoa (Australia 1914) # [[Antisa Khvichava]] 132 urte bizi izanaren erreklamatzailea (Georgia 1880-2012) # [[Besse Cooper]] ehun urteduna, maistra, sufragista (AEB 1879-2009) # [[Sahan Dosova]] ehun urteduna (Kazakhstan 1879?-2009) # [[Maria Olivia da Silva]] ehun urteduna (Brasil 1880?-2010) # [[Tomiko Itooka]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1908-) # [[Fusa Tatsumi]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1907-2023) # [[Pilar Serra]] erakusketa-komisarioa (Zaragoza, XX. mendea) # [[Concha García (artista)]] eskultorea (Santander 1960) # [[Susanna Rafart]] idazlea (Girona 1962) # [[Florence Hedges]] botanikaria (AEB, 1878-1956) # [[Jeanne Loiseau]] idazlea (Frantzia 1854-1921) Leire # [[Tahia Halim]] margolaria (Egipto 1919-2003) Isabel # [[Mercedes Barcha Pardo]] musa, zaintzailea (Kolonbia 1932-2020) # [[Fanny Mikey]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Argentina 1930-Kolonbia 2008) # [[Nadia Battocletti]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 2000) # [[Andreja Leški]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Eslovenia, 1997) # [[Alice Bellandi]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 1998) # [[Mathilda Hodgkins-Byrne]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Londres, 1994) # [[Gloria Zea]] filosofoa, arte sustatzailea (Kolonbia 1935-2019) # [[Elena Congost]] atleta paralinpikoa (Bartzelona 1987) # [[Marta Fernández Infante]] igerilari paralinpikoa (Burgos 1994) # [[Nuria Marqués ]] igerilari paralinpikoa (Bartzelona 1999) # [[Virginia Feito]] idazlea (Madril 1988) # [[María Manjavacas]] kazetaria (Ciudad Real, XX. mendea) # [[Marta Fernández Vázquez]] kazetaria, idazlea (Madril 1973) # [[Inmaculada Galván]] kazetaria (Madril 1963) # [[Marta Reyero]] kazetaria (León 1965) # [[Fawzia Koofi]] politikaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Saba Sahar]] film zuzendaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]] maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzaile eta presidentea (1944-2024) # [[Mayana Itoiz]] ilustratzaile eta komikigile baionarra (1978) # [[Claire Etcherelli]] idazlea (Frantzia 1941-2023) # [[Maylis Adhémar]] idazlea, kazetaria (Frantzia 1985) # [[Françoise Mézières]] fisioterapeuta (Frantzia 1909-1991) # [[Daisy Roulland-Dussoix]] mikrobiologo molekularra (Suitza 1936– 2014) # [[Brenda Milner]] neuropsikologoa (Erresuma Batua-Kanada 1918) # [[Michaela DePrince]] dantzaria (Sierra Leona, 1995-AEB, 2024) # [[María Ruiz de Burton]] idazlea (Mexiko 1832-AEB 1895) # [[Blanca Oteyza]] aktorea (Madril 1965) # [[Rosa Maria Oriol Porta]] bitxigilea, enpresaburua (Bartzelona 1946) # [[Rocío Delgado]] kazetaria (Pontevedra 1985) # [[Purificación García]] moda diseinatzailea (Ourense 1952) # [[Victoria Alonso]] film ekoizlea (Argentina/AEB 1965) # [[Anna Teixidor Colomer]] kazetaria, historialaria (Girona 1978) # [[Sara Sorribes]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Castelló 1996) # [[Cristina Bucșa]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Moldavia/Kantabria 1998) # [[Sara Andrés Barrio]] atleta paralinpikoa (Madril 1986) # [[María Isabel Perelló Doménech]] epailea, Auzitegi Goreneko presidentea (Bartzelona/Coruña 1958) # [[Mariana Mazzucato]] ekonomialaria (Italia/AEB 1968) # [[Clara Martínez de Careaga]] magistratua (Madril 1959) # [[Roser Bach]] epailea (Bartzelona 1964) # [[Ana Ferrer]] epailea (Madril 1959) # [[Olga Sánchez Cordero]] epailea (Mexiko 1947) # [[Margarita Cabello Blanco]] epailea (Kolonbia 1957) # [[Andrea Muñoz Sánchez]] epailea (Txile 1957) # [[Zarela Villanueva Monge]] epailea (Costa Rica 1952) # [[Sue Gray (funtzionarioa)]] politikaria, goi funtzionarioa (EB 1957) # [[Rocío Sagaón]] aktorea (Mexiko, 1933-2015) # [[Ana Mérida]] koreografoa (Mexiko, 1922-1991) # [[Guillermina Bravo]] dantzaria eta koreografoa (1920-2013) # [[Anna Sokolow]] dantzaria eta koreografoa (1910-2000) # [[Carmen Herrero Ayllón]] kimikaria, irakaslea (Madril, 1913-1997) # [[Marie-Michèle Beaufils]] idazlea (Frantzia 1949-2014) # [[Marie Cosnay]] idazlea (Frantzia 1965) # [[Columba Dominguez]] aktorea, abeslaria (Mexiko 1929-2014) # [[Silvia Lemus]] kazetaria (Galizia/Mexiko 1945) # [[Camila Cañeque]] artista (Bartzelona, 1984-2024) # [[Carlota Rodr%C3%ADguez de Robles]] kimikaria, irakaslea (Zamora, 1907-1990) # [[Adela Barn%C3%A9s Gonz%C3%A1lez]] kimikaria, irakaslea (Ávila/Mexiko, 1908-2011) # [[Élisabeth Badinter]] filosofoa, idazlea (Frantzia 1944) # [[Lola González Ruiz]] abokatua (León 1946-Madril 2015) # [[Elisabet Casanovas]] aktorea (Bartzelona 1994) # [[Aixa Villagrán]] aktorea (Sevilla 1978) # [[Celia Freijeiro]] ekoizlea, aktorea (Pontevedra 1983) # [[Patricia Reyes Spíndola]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Mexiko 1953) # [[Paula Usero]] aktorea (Valentzia 1991) # [[Carol Rodríguez Colás]] film zuzedaria (Bartzelona 1982) # [[Paula Anta]] artista, argazkilaria (Madril 1977) # [[Meritxell Calvo]] aktorea (Bartzelona 1986) # [[Raquel Peláez]] aktorea (León 1978) # [[Edith Marion Patch]] entologoa, idazlea (AEB, 1876-1954) # [[Petra Barnés González]] kimikaria, farmazialaria (Madril/Mexiko, 1908-1992) # [[Isabelle Rimbaud]] idazlea (Frantzia 1860-1017) # [[Jeanne Puchol]] komikigile eta ilustratzaile frantziarra (1957) # [[Michiyo Tsujimura]] biokimikaria (Japonia, 1888-1969) # [[Matilde Landeta]] film gidoilaria eta zuzendaria (Mexiko, 1910-1999) # [[Susana Martín Gijón]] idazlea, nobela beltza (Sevilla 1981) # [[Carlota Pérez]] ekonomialaria (Venezuela 1939) # [[Pepa Roma]] kazetaria, argazkilaria, eleberrigilea (Lleida XX. mendea) # [[Florence Cassez]] Mexikon zigortua (Frantzia 1994) # [[Denise Maerker]] abokatua, kazetaria (Mexiko 1965) # [[Cristina Álvarez Rodríguez]] arkitektoa, politikaria (Argentina 1967) # [[Roser Tapias]] aktorea, modeloa (Bartzelona 1989) # [[Ángela Cervantes]] aktorea (Bartzelona 1993) # [[Lurdes Barba Rodríguez]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Bartzelona 1949) # [[Marta Frías Acedo]] futbol-arbitro aitzindaria (Cáceres 1980) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] fisiologo, patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Anne Baraou]] Frantziako komikigilea (1965) # [[Claire Chazal]] kazetaria (Frantzia 1956) # [[Hélène Gordon-Lazareff]] kazetaria (Frantzia 1909-1988) # [[Mary Winearls Porter]] kristalografoa (Erresuma Batua, 1886-1980) # [[Agnès Martin-Lugand]] idazlea (Frantzia 1979) # [[Cécile Bailly]] idazlea (Frantzia 1968) # [[Mireille Best]] idazlea (Frantzia 1943-2005) # [[María Zamora]] film ekoizlea (Valentzia 1976) # [[Ada Wells]] sufragista (EB 1863-Zeelanda Berria 1933) # [[Carol Rovira]] aktorea, abeslaria (Tarragona 1989) # [[Mary Ruiz]] aktorea (Madril 1980) # [[Ángela Cremonte]] aktorea (Madril 1982) # [[Belinda Washington]] aurkezlea, aktorea (Londres/Espainia 1963) # [[Blanca Marsillach]] aktorea (Bartzelona 1966) # [[Cristina Marsillach]] aktorea (Madril 1963) # [[Mónica Portillo]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 1989) # [[Lucía Veiga]] aktorea, bakarrizketagilea (Coruña 1979) # [[Mireia Oriol]] modeloa, aktorea (Bartzelona 1996) # [[María Luisa Oyarzábal Fernández]] enpresaria, irakaslea (Bilbo 1933-2022) # [[Olga Duque de Ospina]] abokatu, politikaria (Kolonbia 1930-2019) # [[Beatriz Sanchis]] film-zuzendaria (Valentzia 1976) # [[Marta Nieto]] aktorea (Murtzia 1982) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Vera Popova]] kimikaria (Errusia, 1867-1896) # [[Elena Paunero Ruiz]] botanikaria (Valladolid/Madril, 1906-2009) # [[Fatima Daas]] idazlea (Frantzia 1995) # [[Constance Debré]] abokatua, eleberrigilea (Paris 1972) # [[Jeanne Galzy]] idazlea (Frantzia 1883-1977) # [[Arati Saha]] igerilaria (Kalkuta 1940-1994) # [[Caryl Churchill]] antzerkigilea (EB 1938) # [[Carmen Salinas]] aktorea, imitatzailea (Mexiko 1939-2021) # [[Malena Narvay]] aktorea, abeslaria (Argentina 1997) # [[Elisa Mouliaá]] aktorea (Madril 1989) # [[Rosa Villacastín]] kazetaria (Avila 1947) # [[Leila Guerriero]] kazetaria (Argentina 1967) # [[Laura Sisteró]] film-zuzendaria (Bartzelona 1986) # [[Carmen Rigalt]] kazetaria (Lleida 1949) # [[Alejandra Meco]] aktorea (Madril 1990) # [[Azara García de los Salmones Marcano]] ultramaratoilaria (Kantabria 1983) # [[Elsa y Elmar]] abeslaria (Kolonbia, 1993) # [[Nancy Peña]] komikigile eta ilustratzaile frantsesa (Tolosa, 1979) # [[Nadezhda Tolokonnikova]] ekintzaile eta performance artista (Errusia 1989) # [[Heidi Watney]] kazetaria (Kalifornia, 1981) # [[Lola Arias]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Argentina 1976) # [[Sarah Rector]] petrolio-handiki afroamerikarra umetatik (AEB, 1902+1967) # [[Carmen Abela y Espinosa de los Monteros]] maistra eta pedagogoa (Cadiz 1897, Guadalajara 1962) # [[Carme Bravo Roy]] pianu-jole eta pedagogoa (Bartzelona, 1919-2007) # [[Gemma Humet]] abeslaria (Bartzelona 1988) # [[Sara Miquel]] aktorea (Girona 1984) # [[Nuria Giménez Lorang]] film-zuzendaria (Bartzelona 1976) # [[Laura Galán]] aktorea (Guadalajara 1986) # [[María José Rubio]] medikua, politikaria (Coruña 1956) # [[Virginia García del Pino]] film-zuzendaria (Bartzelona 1966) # [[Sara Vítores]] kazetaria (Avila 1972-Madril 2024) # [[Pilar Farjas]] medikua, politikaria (Teruel/Galizia 1956) # [[Rocío Mosquera]] medikua, politikaria (Ourense 1956) # [[Marta Molist Codina]] mendi lasterkaria (Bartzelona 1982) # [[Marianne Jean-Baptiste]] aktorea (Londres, 1967) # [[Anne Pouget-Tolu]] frantziar idazlea (Sardinia, 1955) # [[Hilde Mangold]] enbriologoa (Alemania,1898-1924) # [[Idelisa Bonnelly]] itsas biologoa (Dominikar Errepublika,1931-2022) # [[Blanca Calvo Moraza]] maistra, kazetaria eta idazlea (Ourense,xxx -1939) # [[Gertrud Bodenwieser]] dantzaria, koreografoa (Viena, 1890-1959) # [[Dolly Nazir]] igerilaria (India, 1935-2012) # [[Lourdes Reparaz]] igerilaria (Gasteiz 1948- 1999) # [[Sara Barquinero]] filosofoa eta idazlea (Zaragoza, 1994) # [[Laura Loomer]] aktibista politikoa (AEB 1993) # [[Irene Villa]] kazetaria, psikologoa, kirolari paralinpikoa (Madril 1978) # [[Esther Peris]] paralinpiar eskiatzailea (Espainnia XX. mendea) # [[Nathalie Carpanedo]] paralinpiar eskiatzailea (Madril XX. mendea) # [[Beatriz Rodríguez]] idazlea (Sevilla 1980) # [[María Sanjurjo]] patin-hockey jokalaria (Coruña 2000) # [[Masta Quba]] rap abeslaria, aktibista (Mexiko 1988) # [[Lucia Riaño]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1975) # [[Rachida Dati]] politikaria (Frantzia 1965) # [[Sahra Wagenknecht]] politikaria, kazetaria (Alemania 1969) # [[Carme Aymerich i Barbany]] Catalunyako irakaslea eta pedagogoa (Bartzelona 1915 - 2001) # [[Rosa Arj%C3%B3 P%C3%A9rez]] Aragoiko maistra (Zaragoza 1885 - 1918) # [[Gloria Velat]] xakelaria (Bartzelona 1915-1988) # [[Maria Luisa Gutiérrez]] xakelaria (Menorca 1930) # [[Sofía Ruiz ]] xakelaria (Bartzelona?- ? 1968) # [[Eileen Betsy Tranmer]] xakelaria (EB 1910-1983) # [[Chantal Chaudé de Silans]] xakelaria (Frantzia 1919-2001) # [[Ana Paula Arósio]] aktorea, modeloa (Brasil 1975) # [[Alba Planas]] aktorea (Madril 2000) # [[Leticia Sánchez Ruiz]] idazlea, kazetaria (Asturias 1980) }} ==='''Berriak 2024''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ania Sáenz de Buruaga]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Gasteiz, 1988) # [[Cristina Larrea]] ef-- '''SORTUA''' atleta (Eibar, 1966) # [[Estefania Etxebeste Giraldo]] ef-- '''SORTUA''' harri-jasotzailea (Ituren, 2002) # [[Maria Jesus Berrotaran Etxeberria|Maria Jesus Berrotaran]] ----'''SORTUA''' aguazila, mazularia, feminista (Hondarribia, 1949) # [[Miren Izaskun Asua]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta antzerki zuzendaria (Elorrio, 1963) # [[Adriana Ruano Oliva]] urrezko domina tiroan 2024 (Guatemala, 1955) # [[Alba Sidera]] kazetaria (Girona 1979) # [[Aleksandra Jarecka]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1995) # [[Alena Olsen]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Alev Kelter ]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Alex Sedrick]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Alexandra Louis-Marie]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1996) # [[Alice Schwarzer]] kazetari aktibista (Alemania 1942) # [[Alicja Klasik]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 2004) # [[Ally Wollaston]] txirrindularia, omniumean brontze olinpikoa, talde jazarpenean zilarra (Zeelanda Berria 2001) # [[Altina Schinasi]] artista, asmatzailea (AEB 1907-1999) # [[Alysha Corrigan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1997) # [[Alysha Newman]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1994) # [[Amanda Donohoe]] aktorea (EB 1962) # [[Amber Anning]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 2000) # [[An Qixuan]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 2000) # [[Ana Bokesa]] aktorea (Madril, ?) # [[Ana Patrícia Ramos|Ana Patricia Ramos]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Brasil, 1997) # [[Anna Cockrell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1997) # [[Anna Dorothea Therbusch]] margolaria (Prusia 1721-1782) # [[Anna Mahler]] eskultorea (Austria 1904-EB 1988) # [[Anna Morris]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1995) # [[Anna R. Figueiredo]] idazlea (Ourense 1963) # [[Anna Short Harrington]] modeloa, sukaldaria (AEB 1897-1955) # [[Annette Echikunwoke|Annete Echikunwoke]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1996) # [[Antsa Proventzakoa]] Frantziako printzesa, Gaztelako infanta (1225-1261) # [[Ariana Ramsey]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Arlen Siú]] abeslari eta poeta sandta (Nikaragua, 1955-1975) # [[Asia Hogan-Rochester]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1999) # [[Audrey Mestre]] urpekaria (Frantzia, 1974-2002) # [[Aunt Jemima]] pertsonaia (AEB 1893) # [[Barbiturikills]] kaleko artista (Valentzia 1972) # [[Bavuudorzhiin Baasanjüü]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Mongolia,1999) # [[Beatriz de Palacios]] soldadua (Andaluzia/Mexiko XVI. mendea) # [[Beatriz Proventzakoa]] Frantziako printzesa, erregina ezkontidea, latindar enperatriza (1229- Italia1267) # [[Beatriz Souza]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Brasil, 1998) # [[Beatriz Suabiakoa]] Gaztela eta Leongo erregina ezkontidea (Germania 1205-Zamora 1235) # [[Becky Wilde]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Erresuma batua, 1997) # [[Bertha Badt-Strauss]] kazetaria, judua (Prusia 1885-1970) # [[Blanca Eekhout]] politikaria (Venezuela, 1968) # [[Blanka Frantziakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Jaffa 1253-Paris 1320) # [[Boryana Kaleyn]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Bulgaria, 2000) # [[Brittany Brown]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1995) # [[Bryony Botha]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Camryn Rogers|Camaryn Rogers]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1999) # [[Cari Champion]] kazetaria (AEB 1978) # [[Carissa Norsten]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Carmen Bernardos]] aktorea (Madril 1927-2021) # [[Carmen Verlichak]] idazlea (Madril/Argentina/Kroazia XX. mendea) # [[Carola Stern]] kazetaria, idazlea (Alemania 1925-2006) # [[Catherine Lacey]] idazlea (AEB, 1985) # [[Charity Williams]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1996) # [[Chiara Consonni]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 1999) # [[Chloe Daniels]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Cierra Burdick]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Coraline Vitalis]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1995) # [[Cristina Sánchez-Andrade]] idazlea (Coruña 1968) # [[Cuca Escribano]] aktorea (Madril, 1973) # [[Cyréna Samba-Mayela]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2000) # [[Daisy eta Violet Hilton]] biki pikopagoak, zirkuko musikariak (EB 1908-AEB 1969) # [[Daria Pikulik]] txirrindularia, omniemean zilar olinpikoa (Polonia 1997) # [[Darja Varfolomeev|Darja Varfolomeew]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errusia,2006) # [[Dearica Hamby]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Deng Yawen]] txirrindularia, BMX librean urre olinpikoa (Txina 2005) # [[Ding Xinyi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2004) # [[Dolores Vilavedra]] idazlea, literatura kritikaria (Pontevedra 1963) # [[Dora Lush]] bakteriologoa (Australia, 1910-1943) # [[Dorothea Veit]] idazlea (Alemania 1764-1839) # [[Dorothy Miles]] idazle gorra, keinu hizkuntzan aitzindaria (EB 1931-1993) # [[Eleanor Patterson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Elisa Mevius]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2004) # [[Elise Reimarus]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1735-1805) # [[Elsie Inglis]] medikua, aktibista (Eskozia, 1864-1917) # [[Emily Shearman]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Emma Ann Reynolds]] erizain, medikua (AEB, 1862-1917) # [[Emma Finucane]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 2002) # [[Esther Bendahan]] idazle sefardia (Tetuan 1964) # [[Esther Vilar]] idazlea, soziologoa, medikua (Argentina 1935) # [[Eva Canel]] idazlea, hizlaria, (Asturias, 1857-Habana, 1932) # [[Faith Cherotich]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2004) # [[Fancy Bermudez]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Fanny Lewald ]] idazlea (Prusia 1811- Alemania 1889) # [[Farah Nabulsi]] giza eskubideen aldeko zinemagilea (Londres 1978) # [[Feng Bin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 1994) # [[Florence Symonds]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Georgia Bell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Georgia Hale]] zinema mutuko aktorea (AEB 1905-1985) # [[Georgina Hale]] aktorea ( EB 1943-2024) # [[Gertrud Kornfeld]] kimikaria (Alemania, 1891-1955) # [[Giulia Rizzi]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 1989) # [[Greta Scacchi]] aktorea (Italia/Australia 1960) # [[Guo Qiqi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1998) # [[Hailey Van Lith]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2001) # [[Haley Batten]] txirrindularia, mendian zilar olinpikoa (AEB 1998) # [[Hao Ting]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2001) # [[Harriet Boyd Hawes]] arkeologoa (AEB, 1871-1945) # [[Haruka Funakubo]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Japonia, 1998) # [[Haruka Kitaguchi]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Japonia, 1998) # [[Helena Villar Janeiro]] idazlea (Lugo 1940) # [[Henriette Herz]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1764-1847) # [[Hetty van de Wouw]] txirrindularia, keirinean zilar olinpikoa (Herbehereak 1998) # [[Hezly Rivera]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2008) # [[Hina Hayata]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna(Japonia, 2000) # [[Huang Zhangjiayang]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2000) # [[Huh Mi-mi]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Korea,2002) # [[Ida Hahn-Hahn]] idazlea (Alemania 1805-1880) # [[Ilona Maher]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1996) # [[Inés de Guevara]] infanta (?- 1265) # [[Inma López Silva]] idazlea (Coruña 1968) # [[Ioana Vrinceanu]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errumania, 1994) # [[Irene Alba]] aktorea (Madril 1867-Bartzelona 1930) # [[Irene Angelo]] erregina ezkontidea (Konstantinopla 1181-Alemania 1208) # [[Irene Caba Alba]] aktorea (Argentina 1899-Madril 1957) # [[Iryna Herashchenko|Iryma Herashchenko]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Ukraina, 1995) # [[Jasmine Martin]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hegoafrika, 2000) # [[Jasmine Moore]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2001) # [[Jemima Montag]] Atleta. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Australia, 1998) # [[Jenny Rissveds ]] txirrindularia, mendian briontze olinpikoa (Suedia 1994) # [[Jeon Hun-young]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 1994) # [[Jessica Hull]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Jessica Roberts]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1999) # [[Juana Camilión]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Julia Caba Alba]] aktorea (Madril1902-1988 19) # [[Julia Trujillo]] aktorea (Madril 1932-2013) # [[Julien Alfred]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Santa Luzia, 2001) # [[June Sutor]] kristalografoa (Zeelanda Berria-1929 Londres) # [[Katarina Johnson-Thompson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Katy Marchant]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1993) # [[Kayla Canett]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Kaylia Nemour]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2006) # [[Kaylyn Brown]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2004) # [[Kelsey Teneti]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Keyara Wardley]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Kim Kum-yong|Kimkum-young]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2001) # [[Krissy Scurfield]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Kristen Thomas]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Kristi Kirshe]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Kristina Norvegiakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Norvegia 1234- Sevilla 1262) # [[Laura Mart%C3%ADnez de Carvajal]] medikua (Kuba, 1869-1941) # [[Lauren Doyle]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Laviai Nielsen|Laviani Nielsen]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1996) # [[Leocadia Alba]] sopranoa, aktorea (Valentzia 1866-Madril 1952) # [[Leonor Rodríguez de Castro]] Gaztelako infanta (?- Burgos 1275) # [[Li Jiaman]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 1997) # [[Lilian Suzette Gibbs]] botanikaria (Erresuma Batua, 1870-1925) # [[Lim Si-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2003) # [[Linda Richards]] erizaina (AEB, 1841-1930) # [[Lisa Mayer]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Lisa van Belle]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Louise Blanchard Bethune]] arkitektoa (AEB, 1856-1913) # [[Lu Gwei-djen]] biokimikaria (Txina, 1904-1991) # [[Luana Márton]] taekwondo jokalaria (Tenerife, 2006) # [[Lucía Galán]] abeslaria, aktorea (Argentina 1961) # [[Lucia Yépez Guzmán]] borrokalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ekuador, 2001) # [[Lydia Rabinowitsch-Kempner]] bakteriologoa (Lituania-Alemania, 1871-1935) # [[Maddi Wesche]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Zelanda Berria, 1999) # [[Mahina Paul]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Maike van der Duin]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Manon Veenstra]] txirrindularia, BMX lasterketan zilar olinpikoa (Herbehereak 1998 # [[Mar%C3%ADa Teresa Murillo]] botanikaria (Kolonbia, 1929-2017) # [[Margaret Floy Washburn]] psikologoa (AEB, 1871-1939) # [[Margarita Proventzakoa]] infanta, Frantziako erregina (Frantzia 1221-1295) # [[Margarita Skulesdatter]] erregina (Norvegia 1208-1270) # [[Margit Nordin]] gizonezkoekin lehiatu zen 1. emakume eskiatzailea (Suedia 1897-1982) # [[María Belón]] medikua (Madril 1965) # [[Maria Berta Rohangoa]] noblea (Austrohungariar Inperioa, 1868 – Viena, 1945) # [[Maria Dimádi|Maria Dimadi]] erresistente exekutatua (Grezia, 1907-1944) # [[María Liñeira]] literatura teorialaria (Coruña 1979) # [[María Xosé Porteiro]] idazlea (Madril/Vigo 1952) # [[Marie Lebour]] biologoa (Erresuma Batua, 1876-1971) # [[Marie Luise Kaschnitz]] idazlea (Alemania 1901-Italia 1974) # [[Marie Reichert]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Marie-Florence Candassamy]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1991) # [[Marion Dönhoff]] kazetaria, idazlea, kondesa (Prusia 1909-Alemania 2002) # [[Marion J. Lamb]] biologoa (Erresuma BAtua, 1939-2021) # [[Marion Walter]] matematikaria (Berlin 1928-AEB 2021) # [[Marta Maggetti|Marta Maggeti]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Italia, 1996) # [[Martyna Swatowska-Wenglarczyk]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1994) # [[Mary Moraa]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2000) # [[Mary Vaux Walcott]] botanikaria, ilustratazilea (AEB, 1860-1940) # [[Matilda Smith]] botanikaria, ilustratzailea (Mumbai 1854- Londres 1926-1990) # [[Melissa Jefferson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hego Carolina, 2001) # [[Michele Greene]] aktorea (AEB 1962) # [[Montse Dopico]] kazetaria (Lugo 1977) # [[Montse Pena]] idazlea, literatura kritikaria (Coruña 1981) # [[Muthulakshmi Reddy]] medikua eta legelaria (India, 1886-1968) # [[Nam Su-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2005) # [[Nancy Green]] esklabo ohia, modeloa (AEB 1834-1923) # [[Nancy Rourke]] margolari gorra (Kalifornia, 1957) # [[Natalya Diehm]] txirrindularia, BMX librean brontze olinpikoa (Australia 1997) # [[Naya Tapper]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Nicole Heavirland]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Nicole Shields]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Nicole Yeargin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1997) # [[Nikola Ogrodníková|Nikola Ogrodikova]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txekia, 1990) # [[Niuta Tajtelbaum]] Varsoviako ghetto altxatzean aktibista eta soldadua (Polonia, 1917-1943) # [[Noor Vidts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna Belgika, 1996) # [[Oi Ye-Jin]] tiratzailea, 10 m-urre olinpikoa (Hego Korea 2005) # [[Olivia Apps]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1998) # [[Pauline Ferrand-Prévot]] txirrindularia, mendian urre olinpika (Frantzia 1992) # [[Pauline Grabosch]] txirrindularia, taldean brontze olinpikoa (Alemania 1998) # [[Pauline Rifer de Courcelles]] artista (Paris, 1781-1851) # [[Perris Benegas]] txirrindularia, BMX librean zilar olinpikoa (AEB 1995) # [[Piper Logan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2001) # [[Prisca Awiti Alcaraz]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Londres, 1996) # [[Rachael Blake]] aktorea (Australia 1971) # [[Rebecca Petch]] txirrindularia, taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1998) # [[Renata Knapik-Miazga]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1988) # [[Rhyne Howard]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Rosalia Fernández Rial]] poeta (Coruña 1988) # [[Rosita Yarza]] aktorea (Madril 1922-1996) # [[Rutka Laskier]] nerabe judua, egunerokogilea (Polonia 1929-Auschwich 1943) # [[Sammy Sullivan]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Sandra Ygueravide]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 1984) # [[Sarah Levy (errugbi jokalaria)]] Zazpiko brontze olinpikoa (Hegoafrika/Israel/AEB 1995) # [[Sarah Stewart]] birologoa (Mexiko-AEB, 1905-1976 # [[Sarah Wynter]] aktorea (Australia 1973) # [[Saya Sakakibara]] txirrindularia, BMX lasterketan urre olipikoa (Australia 1999) # [[Shaane Fulton]] txirrindularia,taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 2000) # [[Shanieka Ricketts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Jamaika, 1992) # [[Shin Yu-Bin]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2004) # [[Sofia Raffaeli|Sofia Raffali]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 2004) # [[Song Jiayuan]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1997) # [[Sonja Greinacher]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 1992) # [[Sophiane Méthot]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1998) # [[Sophie Capewell]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1998) # [[Stephanie Rovetti]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Susana Rodríguez Navarro]] genetikalaria, ikertzailea (Murtzia 1972) # [[Svenja Brunckhorst]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Tara Davis-Woodhall]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1999) # [[Taylor Perry (errugbi jokalaria)]] Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Tenika Willison]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Teresa Alonso Otero]] Gerra Zibileko errepresaliatua (Madril, 1916- 1995) # [[Thea LaFond]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Dominika, 1994) # [[Tota Alba]] aktorea (Argentina 1914-Madril 1983) # [[Tysha Ikenasio]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Ursula Bellugi]] psikologoa (AEB, 1931-2022) # [[Vega Gimeno]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Věra Kohnová]] nerabe judua, egunerokogilea (Txekoslovakia 1929-Izbica Ghettoa 1942) # [[Veronica Codesal]] abeslaria (Belgika 1977) # [[Victoria Ohuruogu]] atleta. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1993) # [[Viktorija Senkutė]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (:ituania, 1996) # [[Vinesh Phogat]] borrokalaria (India, 1994) # [[Violante Aragoikoa]] erregina ezkontidea (Zaragoza 1236- Orreaga 1256) # [[Violante Hungariakoa]] Aragoiko erregina ezkontidea (1215-Huesca 1251) # [[Virginia Cherrill]] aktorea (AEB 1908-1996) # [[Vittoria Guazzini]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 2000) # [[Viviana Márton|Viviana Martón]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Tenerife, 2006) # [[Wang Lanjing]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2005) # [[Yang Jiayu|Yang Jiagu]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1996) # [[Yemisi Ogunleye|Yamesi Ogunleye]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Alemania, 1998) # [[Zhang Shan]] urrezko domina tiroan 1992 (Txina, 1968) # [[Zhao Jie]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 2002) # [[Zoé Claessens]] txirrindularia, BMX lasterketan brontze olinpikoa (Suitza 2001) # [[Zonia Baber]] geografo, geologo, irakaslea (AEB, 1862-1956) }} ==='''Berriak 2024''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Berta Peña Parras]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Valladolid, 1889-Bilbo, 1938) # [[Beatrice Salvioni]] '''SORTUA''' filologoa eta idazlea (Italia, 1995) # [[Natalia Ortiz Ceberio]] '''SORTUA''' Marta planaren aurkitzailea (Donosti, ?) # [[Olatz Osa Zubia|Olatz Osa]] '''SORTUA''' pedagogoa, kudeatzailea (Oñati, 1970) # [[Maria Cueto]] '''SORTUA''' artista (Avilés, 1960) # [[Feliciana Etxabe Artola]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Zeberio, 1897-Bilbo, 1938) # [[Alaine Arruti Lejarzegi]] '''SORTUA''' psikologoa (Gernika, 1983) # [[Clara Maass]] erizaina (AEB, 1876-1901) # [[Deborah Sampson]] soldadua (AEB 1760-1827) # [[Anna Maria Lane]] soldadua (AEB 1755-1810) # [[Sally St. Clair]] soldadua (AEB ?-1782) # [[Eleonore Prochaska]] soldadua (Alemania 1785-1813) # [[Margaret Corbin]] erizaina, soldadua (AEB 1723-1792) # [[Hannah Snell]] soldadua (EB 1723-1792) # [[Carme Contreras Verdiales]] aktorea (Zaragoza 1932-2020) # [[Asunción Sancho]] aktorea (Madril 1930-2018) # [[Cándida Losada]] aktorea (Argentina 1915-Madril 1922) # [[Carola Fernán Gómez]] aktorea (Madril 1899-1967) # [[Françoiz Breut]] abeslaria eta ilustrailea (Frantzia, 1969) # [[Sankie Mthembi-Mahanyele]] politikaria, aktibista (Hegoafrika 1951) # [[Nadezhda Alilúyeva]] Stalinen 2. emaztea (Errusia 1901-1932) # [[Colette Capdevielle]] politikaria (Frantzia, 1958) # [[Mariana Travacio]] idazlea (Argentina, 1967) # [[Coccinelle (artista)]] artista, dantzaria, abeslaria eta aktore transgeneroa (Paris, 1931-2006) # [[Rosaura Ruiz Gutiérrez]] biologoa, idazlea (Mexiko, 1950) # [[Marie-Andrée Schwindenhammer]] trans ekintzailea (La Neuveville-lès-Raon, Vosges, 1909 - Chartres, Eure-et-Loir, 1981) # [[Herminia Álvarez Herrera]] iraultzailea, hezitzailea (Mexiko 1888-1955) # [[Dolores Bolio Cantarell]] idazlea (Mexiko 1880-1950) # [[Gertrudis Tenorio Zavala]] poeta, hezitzailea (Mexiko 1843-1926) # [[Elena Sánchez Valenzuela]] aktorea, kazetaria, artxibozaina (Mexiko 1900-1950) # [[Irene López Heredia]] aktorea (Murtzia 1898-Madril 1962) # [[Mari Paz Molinero]] aktorea (Txile 1914-Madril 2004) # [[Carmen Díaz]] aktorea (Sevilla 1896-1979) # [[Lola Pons Rodríguez]] filologoa, irakaslea (Bartzelona 1976) # [[Cristina Farfán]] maistra, idazlea (Mexiko 1846-1880) # [[Natalia Serdán Alatriste]] iraultzailea, aitzindaria (Mexiko 1875-1938) # [[Chantal Montellier]] Frantziako idazle eta komikigilea (Bouthéon, 19472.1943) # [[May Ayim]] ekintzaile afroalemaniarra (Alemania, 1960-1996) # [[Maria Rosaria Omaggio]] aktorea (Italia, 1959-2024) # [[Clarisa Navas]] zinemagilea (Argentina, 1989) # [[Jacqueline Harpman]] psikoanalista (Belgika, 1929-2012) # [[Ana Figuero]] feminista, sufragista (Txile, 1907-1970) # [[Sara Ahmed]] filosofo angroaustraliarra (Erresuma Batua, 1969) # [[Katherine Dunn]] eleberrigile, poeta eta kirol-kazetaria (AEB, 1945-2016) # [[Marianne Baum]] anfifaxista gillotinatua (Alemania, 1912-1942) # [[Marie-Hélène Schwartz]] matematikaria (Frantzia, 1913-2013) # [[Victoria Raquel Bajar Simsolo]] zientzialaria (Argentina, 1942-2016) # [[Juana Manso]] idazle, kazetari, hezitzaile (Argentina, 1819-1875) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid, XVI. mendea) # [[Louise-Victorine Ackermann]] poeta (Frantzia, 1813-1890) # [[Valentina Pinelo]] moja, poeta (Sevilla, XVI. mendea- 1629?) # [[Pilar Primo de Rivera]] Sección Femeninako zuzendaria (Madril, 1907-1991) # [[Basauriko 11k]] Epaiketaren prozesua # [[Angela Peralta]] sopranoa, konpositorea (Mexiko 1845-1883) # [[Alicia Arévalo (kazetaria)]] 1. emakumea futbol partida kontatzen ( Bartzelona 1978) # [[Sara Giménez León]] kirol kazetaria (Girona 1991) # [[Patricia Campos Doménech]] armadako pilotua, futbol-entrenatzailea (Castelló 1977) # [[Niní Montiám]] aktorea (Madril 1917-1986) # [[Ana Adamuz]] aktorea (Jaén 1886-Madril 1971) # [[Pepita Serrador]] aktorea (Argentina 1913-1964) # [[Teresa Serrador]] aktorea (Bolivia 1899-Argentina 1982) # [[Amparo Martí]] aktorea (Valentzia 1903-Madril 1973) # [[María Mayor]] aktorea (?- Madril 1939) # [[Rosa Torre González]] maistra, politikaria (Mexiko 1890-1973) # [[Nadezhda Zabela - Vrubel]] abeslaria (Errusia, 1868-1913) # [[H%C3%A9l%C3%A8ne Metzger]] zientzia filosofoa (Frantzia, 1889-1944) # [[Inez Clare Verdoorn]] botanikaria (Hegoafrika, 1896-1989) # [[Edith Quimby]] medikuntzan eta fisikan ikertzailea (AEB, 1891-1982) # [[Maria Poumier]] irakasle frantsesa (Cannes, 1950) # [[Marie-Jo Bonnet]] Frantziako historialaria eta feminista (Deauville, 1949) # [[Julia Rodríguez-Maribona]] fregonaren asmatzailea (Asturias 1923-Suitza 2005) # [[Julia Montoussé Fargues]] fregonaren asmatzailea (?-Asturias 1971) # [[Esperanza Grases]] aktorea (Bartzelona 1920-1995) # [[Alexandra Trusova]] patinatzailea (Errusia 2004) # [[Jéssica Bouzas Maneiro]] tenislaria (Pontevedra 2002) # [[Claudia Fernández Sánchez]] padel jokalaria (Madril 2006) # [[Gemma Triay]] padel jokalaria (Menorca 1992) # [[Lucía Sainz]] padel jokalaria (Bartzelona 1984) # [[Marta Ortega Gallego]] padel jokalaria (Madril 1997) # [[Alicia Arévalo González]] arkeologoa (Madril 1965) # [[Manuela Barreiro]] farmazialaria (Galizia, 1877-1953) # [[Martha Aliaga]] estatistika hezitzailea (Argentina, 1937-2011) # [[Matilde Carranza]] akademikoa (Costa Rica, 1892-1981) # [[Erin Andrews]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Helen Alma Newton Turner]] genetista, estatistikaria (Australia, 1908-1995) # [[Violet Jessop]] Titanic ontziko zerbitzaria (Argentina 1887-1971) # [[Celia Giraldo]] zinemagilea (Bartzelona 1995) # [[Luz Rello Sánchez]] asmatzailea, dislexia- aplikazioa ( 1984) # [[Fermina Orduña]] asmatzailea, esne zalgurdia (Espainia XIX. mendea) # [[Gladys West]] matematikari asmatzailea, GPSrako garrantzitsua (AEB 1930) # [[Ariana Sánchez]] padel jokalaria (Tarragona 1997) # [[Marta Marrero]] padel jokalaria (Kanariak 1983) # [[Bea González]] padel jokalaria (Malaga 2001) # [[Marie Van Brittan Brown]] asmatzailea, telebista zirkuitu itxia (AEB 1922-1999) # [[Miriam Benjamin]] asmatzailea, seinale aulkia (AEB 1861-1947) # [[Sarah Boone]] asmatzailea, mahukak eta lisatzeko taula (AEB 1832-1904) # [[Nancy Johnson (asmatzailea)]] izozkailu artifiziala (AEB 1794-1890) # [[Victoria Reyes-García]] antropologoa (Bartzelona 1971) # [[Amaia Yoldi ]] gidoilaria, film-zuzendaria (Iruñea 1973) # [[Julie Donaldson]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Faustina Sáez de Melgar]] idazlea (Madril, 1834-1895) # [[Gloria Melgar |Gloria Melgar Sáez]] margolaria eta musikagilea (Madril, 1859-1938) # [[Julia de Asensi]] idazlea (Madril, 1849-1921) # [[María del Pilar Sinués]] idazlea (Zaragoza, 1838 - Madril, 1893) # [[Margaret Crane]] Predictor-aren asmatzailea (AEB 1941) # [[Emily Cummins]] asmatzailea, ur-eramaile iraunkorra (EB 1987) # [[Evelyn Miralles]] NASAko ingeniaria, asmatzailea, ilargirako etxea (Venezuela/AEB 1967) # [[Janet Emerson Bashen]] asmatzailea, software aplikazioa (AEB 1957) # [[Jeanne Bertrand]] argazkilaria (Frantzia 1880-1957) # [[Maral Yazarloo-Pattrick]] motoziklismo ekintzailea, diseinatzailea (Iran 1981) # [[María del Carmen Ortiz de Arce]] asmatzailea, itsuentzako idazkailua (Espainia ?-1932) # [[Martine Bertereau]] geologo aitzindaria (Frantzia 1590-1642) # [[Margarete Steiff]] jostuna, jostaiu diseinatzailea (Alemania 1847-1909) # [[Heike Makatsch]] aktorea (Alemania 1971) # [[Leena Peltonen-Palotie]] genetista (Finlandia, 1952-2010) # [[Gertrude Scharff Goldhaber]] fisikari nuklearra (Alemania-AEB, 1911-1998) # [[Jackie MacMullan]] kazetaria (AEB, 1960) # [[María Teresa de Filippis]] 1 Formulako lehen emakume gidaria (Italia 1926-2016) # [[Suzanne von Borsody]] aktorea (Alemania 1957) # [[Rosemarie Fendel]] aktorea (Alemania 1927-2013) # [[Gemma Jones]] aktorea (EB 1942) # [[Anna Chancellor]] aktorea (EB 1965) # [[Sienna Guillory]] aktorea (EB 1975) # [[Jana Pallaske]] aktorea, rock abeslaria (Alemania 1979) # [[Alysson Paradis]] aktorea (Paris 1984) # [[Sophie Nélisse]] aktorea (Kanada 2000) # [[Isabelle Nélisse]] aktorea (Kanada 2003) # [[Rebeca Gerschman]] biologo, fisiologoa (Argentina, 1903-1986) # [[Zarina (artista)]] artista (India 1937-Londres 2020) # [[Marta Pan]] eskultore hungariar eta frantziarra (1923-2008) # [[Sonia Cotelle]] fisikari, kimikaria (Polonia, 1896-1945) # [[Anna Barbara Reinhart]] matematikaria (Suitza, 1730-1796) # [[Helene Weigel]] aktorea (Austria 1900-Alemania 1971) # [[Marieluise Fleißer]] antzerkigilea (Alemania 1901-1971) # [[Monica Bleibtreu]] aktorea (Austria 1944-2009) # [[Hedwig Bleibtreu]] aktorea (Austria 1868-1958) # [[Martine McCutcheon]] aktorea, abeslaria (EB 1976) # [[Lyn St. James]] auto gidaria (AEB 1947) # [[Cathy Muller]] auto gidaria (Frantzia 1962) # [[Giovanna Amati]] 1 Formulako gidaria (Italia 1959) # [[Desiré Wilson]] 1 Formulako gidaria (Hegoafrika 1953) # [[Divina Galica]] atleta, 1 Formulako gidaria (EB 1944) # [[Patricia Font]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1978) # [[Sheila Heti]] idazlea (Kanada, 1976) # [[Judy W. Reed]] asmatzailea (AEB 1826-1905ç) # [[June Downey]] psikologoa (AEB, 1875-1932) # [[Else Lasker-Schüler]] judua, poeta, marrazkilaria (Alemania 1869- Palestina1945) # [[Maria Koppenhöfer]] aktorea (Alemania 1901-2009) # [[Sibylle Lewitscharoff]] idazlea (Alemania 1954-2023) # [[Geraldine McEwan]] aktorea (EB 1932-2015) # [[Emily Beecham]] aktorea (EB/AEB 1984) # [[Linda Bassett]] aktorea (EB 1950) # [[Jacqueline McKenzie]] aktorea (Australia 1967) # [[Susan Prior]] aktorea (Australia 1972) # [[Hanne Wieder]] aktorea (Alemania 1925-1990) # [[Mascha Kaléko]] poeta judua (Polonia zaharra 1907-Suitza 1975) # [[Madge Addy]] ileapaintzaile, erizain eta espia (Erresuma Batua, 1904-1970) # [[Balamani Amma]] idazle poeta indiarra (India, 1909-2004) # [[Sybilla Righton Masters]] asmatzailea (AEB 1676-1720) # [[Lenka Franulic]] kazetaria (Txile 1908-1961) # [[Ana Ramírez Cañil]] kazetaria (Madril, 1958) # [[Samantha Bailly]] idazle, gidoilari eta bideogilea (Frantzia, 1988) # [[Malak Mattar]] margolaria, ilustratzailea (Palestina, 1999) # [[Sophie Opel]] enpresaburua, ekintzailea, aitzindaria (Alemania 1840-1913) # [[Joanne Simpson]] meteorologoa (AEB, 1923-2010) # [[Laura Knight]] artista (Erresuma Batua, 1877-1970) # [[Myrtelle Canavan]] medikua, ikertzailea (AEB, 1879-1953) # [[Teresa San Román Espinosa]] antropologoa (Pontevedra 1940- ? 2024) # [[Phyllis Kaberry]] antropologo aitzindaria (AEB/Australia 1910- Londres 1977) # [[Dorothea Mackellar]] idazlea (Australia 1885-1968) # [[Berta Luisi]] margolaria (Uruguai 1924-2008) # [[Rachel Nichols (kazetaria)]] (AEB 1973) # [[Yolanda Soler]] judoka eta entrenatzailea (Madril, 1971) # [[Ariane Toro|Arianne Toro]] Judoka. olinpikoa (Bilbo, 2003) # [[Gloria Gordon Bolotsky]] informatikaria (AEB, 1921-2009) # [[Mavis Batey]] kriptoanalista (Erresuma Batua, 1921-2013) # [[Gertrude Elles]] geologoa, paleontologoa (Erresuma Batua, 1872-1960) # [[María Assumpción Raventós]] margolaria (Katalunia, 1930) # [[Jemele Hill]] kirol kazetaria (AEB 1975) # [[Özlem Türeci]] ikertzailea, inmunologoa (Alemania 1967) # [[Ai Tsunoda]] judoka (LLeida 2002) # [[Telma Monteiro]] judoka (Portugal 1985) # [[Monika Buch]] diseinatzailea (Valentzia/Herbehereak 1936) # [[Pati Nuñez]] diseinatzaile grafikoa (Girona 1959) # [[Clara Montagut]] diseinatzaile grafikoa (Madril 1975) # [[Ena Cardenal de la Nuez]] diseinatzaile grafikoa (Kanariak 1968) # [[Laura Meseguer]] tipografoa (Bartzelona 1968) # [[Teresa Wilms Montt]] idazlea (Txile 1893-Paris 1921) # [[Tatiana Gaviola]] film zuzendaria (Txile 1956) # [[Mísia]] abeslaria (Portugal 1955-2024) # [[Maria L. de Hernández]] aktibista (Mexiko 1896-1986) # [[Saloua Raouda Choucair]] margolaria, eskultorea (Libano 1916-2017) # [[Françoise Collin]] feminista, filosofoa, idazlea (Belgika 1928-2012) # [[Ethel Shakespear]] geologoa (Erresuma Batua, 1871-1946) # [[Eva Lefever]] margolaria (Txile 1955) # [[Carmen Meneses]] ikertzailea, antropologoa (Madril, 1966) # [[Henrietta Skelton]] idazlea (AEB, 1839-1900) # [[Anne Fausto-Sterling]] biologo, sexologo, feminista (AEB, 1944) # [[Cécile Biéler|Cécile Biéter]] ingeniaria (Suitza, 1884-1966) # [[Isabelle Gatti de Gamond]] hezitzailea, ekintzaile aitzindaria (Frantzia 1839- Belgika 1905) }} ==='''Berriak 2024''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1886-Izko, 1936) # [[Adelina Fernández Pérez|Adelina Fernández Perez]] efe- '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Portugal, 1889-Bilbo, 1938) # [[Ana Naranjo Marín]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sevilla, 1883 - Bilbo, 1937) # [[Antonia Caballé]] efe- '''SORTUA''' Frankismoaren biktima (Ziritza, 1873 - Argelès sur Mer, 1945) # [[Araceli Álvarez Calvo|Araceli Alvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1894-Huesca, 1936) # [[Araceli Oñate]] ----'''SORTUA''' unibertsitateko irakaslea (Valladolid) # [[Asunción Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1869-Izko, 1936) # [[Cecilia Álvarez Calvo|Cecilia Älvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1897-Huesca, 1936) # [[Cecilia Idirin Garabieta]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Lezama, 1913-Bilbo, 1937) # [[Dominica Azparren Gil]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua ((Oibar, 1884 - Nardoze Alduate, Urraulbeiti, 1936) # [[Elizabeth Casillas Valbuena]] e--- '''SORTUA''' kazetaria eta komiki gidoilaria (Bilbo, 1986) # [[Eloína Linares]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea (Santander 1948) # [[Emilia Arraiza Garín]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zirauki, 1894 - Erreniega, 1936) # [[Enolasca Vela Salvador]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Cortes, 1904 - 1936) # [[Escolástica Antonia Martina Astibia Iturbe|Escolástica Astibia Iturbe]] efef '''SORTUA''' Durangoko bonbarketan erailda moja (Narvarte, 1881-Durango, 1936) # [[Eskolastika Mendizabal Imatz]] efef '''SORTUA''' Bizkaiko amama (Bermeo, 1863-1969) # [[Felisa Aguado Sainz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Murchante, 1872-Valdierra, 1936) # [[Felisa Argiñano Arzoz|Felisa Argiñano]] efef '''SORTUA''' Espainiako Gerra Zibilean Ventasko kartelan hildakoa (Zudaire, 1903-Madril, 1939) # [[Francisca Alonso Prado]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Azagra, 1896 - Rincón de Soto, 1936 # [[Jessica Ruiz Pérez|Jesica Ruiz]] ef-- '''SORTUA''' kimikaria eta politikaria (Durango, 1983) # [[Josefa Bueno Algárate]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Morata de Jiloca, 1907 - Tutera, 1936) # [[Josi Sierra Orrantia]] ef-- '''SORTUA''' irakaslea, dokumentalgia eta wikilaria (Bilbo, 1959) # [[Juana Tomasa Charela Vidas]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Tutera, 1881 - 1936) # [[Kontxita Martinez de Lezea]] e-ef '''SORTUA''' maistra, ikastola bultzatzailea (Tolosa, 1949-2023) # [[Laida Arbizu Agirre]] e--- '''SORTUA''' ikertzailea (Ordizia, 2000) # [[Maite Etxeberria]] e--- '''SORTUA''' Ozazeko auzapeza (Biarritz, 1956) # [[Maite Rosende Gutierrez]] e--- '''SORTUA''' ilustratzailea (Donostia, 1991) # [[Maritxu Egiguren]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Zaldibar, 1921 - Bartzelona, 1981) # [[Misericordia Abad Alcega]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zaragoza, 1905-Cortes, 1936) # [[Nerea Ariznabarreta Izkue]] ef-- '''SORTUA''' narratzailea eta antzergilea (Eibar, 1981) # [[Simona Calleja Aguado]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Cabanillas, 1918-Valtierra, 1936) # [[Sotera Novia de Salcedo]] --ef '''SORTUA''' Boliviako esploratzaile eta idazlea (Bilbo, XIX. mendea) # [[Teresa Chiches Ledesma]] e-ef '''SORTUA''' (León, 1911 - Bilbo, 1937) # [[Xole Aire]] ef--'''SORTUA''' auzapeza eta artzaina (Urepel, 1973) # [[Ada Martí Vall]] kazetaria, idazlea (Katalunia 1914-Frantzia 1960) # [[Adelitak]] Mexikoko iraultzako emakume soldaduak,laguntzaileak (1910-1917) # [[Aída Parada ]] sufragista (Txile 1903-1983) # [[Alba Rico]] aktorea, abeslaria (Murtzia 1989) # [[Alice Bolingbroke Woodward]] ilustratzailea (Londres, 1862-1951) # [[Alicia Asín]] adimen artifizialean aditua (Zaragoza 1982) # [[Amanda Labarca]] irakaslea, feminista (Txile 1886-1975) # [[Amy Bailey]] hezitzailea, sufragista (Jamaika, 1875-1990) # [[Ana Esmeralda]] aktorea, dantzaria (Tetuan 1931-Brasil 2022) # [[Ana Mar%C3%ADa Zeno]] mediku, sexologo (Argentina, 1922-2011) # [[Ana Rosa Chacon]] politikaria eta sufragista (Costa Rica, 1889-1985) # [[Ángela Mazzini Bricala]] idazlea (Cádiz, 1809-Santa Cruz Tenerifekoa, 1894) # [[Àngels Margarit ]] dantzaria, koreografoa, pedagogoa (Bartzelona 1960) # [[Anita Brenner]] historialaria, idazlea (Mexiko 1889-1973) # [[Anita Bryant]] folk-, gospel- abeslaria (AEB 1940) # [[Anna Gunn]] aktoreak (AEB 1968) # [[Anna Maria Mozzoni]] kazetaria, politikaria, sufragista (Italia 1837-1920) # [[Anne Nelson]] antzerkilea (AEB, 1954) # [[Annette Beveridge]] itzultzailea (EB 1842-1929) # [[Annie Pardo Cemo]] biologo zelularra (Mexiko 1941) # [[Antonia Varela Pérez]] astrofisikaria (Kanariak 1965) # [[Aurélia de Sousa]] margolaria (Txile/Portugal 1866-1922) # [[Aurora Reyes]] margolaria (Mexiko 1908-1985) # [[Beau Garrett]] aktorea, modeloa (AEB 1982) # [[Bega Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1511-1582) # [[Begoña Villacís]] abokatua, politikaria (Madril 1977) # [[Belén Funes]] film zuzendaria, gidoilaria (Bartzelona 1984) # [[Blanca Álvarez Mantilla]] kazetaria (Madril 1931-2000) # [[Blanca Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] botanikaria (Aragoi, 1860-1904) # [[Brittany Brewer]] saskibaloi-jokalaria (AEB 1997) # [[Calypso Botez]] idazlea (Errumania, 1880-1933) # [[Carlota Rosales]] margolaria (Madril 1872-1958) # [[Carmen Caamaño Díaz]] ekintzaile politikoa (Madril 1909-2006) # [[Carmen Santonja]] kantautorea, idazea, margolaria (Madril 1934-2000) # [[Carmen Werner Vallejo]] dantzaria, koreografoa (Madril 1953) # [[Carmina Virgili]] geologoa, politikaria (Bartzelona, 1927-2014) # [[Cathay Williams]] esklaboa, militarra (AEB 1844-1893) # [[Cecilia Álvarez Correa]] ingeniari industriala, politikaria (Kolonbia 1953) # [[Charlotte de Turckheim]] aktorea, umoregilea (Frantzia 1955) # [[Charlotte Scott]] matematikaria (Erresuma Batua, 1858-1931) # [[Chékéba Hachemi]] aktibista, idazlea, 1. emakume diplomazialaria (Afganistan 1974) # [[Christine Brennan]] kirol kazetaria (AEB, 1958) # [[Christine Jorgensen ]] aktorea, aktibista (AEB 1926-1989) # [[Claire Voisin]] matematikaria (Frantzia 1962) # [[Clara Che Tórtola]] saskibaloi jokalaria (Valentzia 1997) # [[Clara Isabel Francia]] kazetaria (Errioxa 1940) # [[Clotilde Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] entomologoa, poeta (Aragoi, 1863-1946) # [[Concha Caballero]] politikaria (Baena, 1956 - Sevilla, 2015) # [[Concha Michel]] abeslaria, ikertzailea (Mexico 1899-1990) # [[Conchita Goyanes]] aktorea (Malaga 1946-Madril 2016) # [[Conchita Montes]] aktorea (Sevilla 1914- Portugal 1994) # [[Dámasa Cabezón]] pedagogo eta hezitzailea (Argentina, 1792 -Txile, 1861) # [[Desirée de Fez]] kazetaria, idazlea, zinema kritikaria (Bartzeloa 1977) # [[Diana Navarro]] abeslaria (Malaga 1978) # [[Dilras Banu Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1622-1657) # [[Dodo (komikigilea)|Dodo]] Frantziako komikigilea (Rabat, 1955) # [[Dolores Correa Zapata]] idazlea (Mexiko 1853-1924) # [[Dolores Jiménez Muro]] hezitzailea, iraultzailea (Mexiko 1848-1925) # [[Édith Grattery]] Frantziako ilustratzaile eta komikigilea (Marseilla, 1960) # [[Edith Lederer]] nazioarteko kazetaria (AEB, 1943) # [[Elena Arizmendi Mejia]] idazle feminista (Mexiko, 1884-1949) # [[Elena Martín Ortega]] psikologa eta irakaslea (Espainia 195??) # [[Elena Santonja]] tb aurkezlea (Madril 1932-2016) # [[Elena Torres Cuéllar]] lider iraultzailea (Mexiko 1893-1970) # [[Elizabeth Bugie]] biokimikaria (AEB, 1920-2001) # [[Elsa von Freytag-Loringhoven|lsa von Freytag-Loringhoven]] Artista (Alemania, 1874-1927) # [[Emily Bisharat]] legelaria (Jordania, 1913-2004) # [[Encarnación Cubas Báez]] # [[Enriqueta Morales]] hezitzailea eta erizain feminista (APanama, 1891-1986) # [[Estelle Ramey]] endokrinologo, feminista (AEB, 1917-2006) # [[Ethel Arnold]] kazetari, idazle eta hizlari, emakumeen sufragioaren aldeko aktibista (Britainia Handia 1865- 1930) # [[Eugénie Brazier]] sukaldaria (Frantzia 1895-1977) # [[Eunice Odio]] poeta (Costa Rica 1919- exiko 1974) # [[Fatoumata K%C3%A9b%C3%A9]] astrofisikaria, hezitzailea (Frantzia, 1985) # [[Fereshteh Ahmadi]] eleberrigilea (Iran 1972) # [[Florence Cestac]] Frantziako komikigilea # [[Florence Farmborough]] argazkilaria , idazlea (Britainia, 1887-1978) # [[Florencia Serranía Soto]] ingeniari mekanikoa (Mexiko 1963) # [[Franca Rame]] aktorea, idazlea, politikaria (Italia 1929-2013) # [[Frances Jolliffe]] aktorea (AEB, 1873 – 1925) # [[Gemma Cuervo]] aktorea (Bartzelona 1934) # [[Gertrude Mary Woodward]] ilustratzailea (Britainia, 1854-1939) # [[Greta Fernández]] aktorea (Bartzelona 1995) # [[Gulbadan Begum]] biografoa, poeta, printzesa (Mogol Inperioa 1523-1603) # [[Hamida Banu Begum]] enperatriza (Mogol inperioa 1527-1604) # [[Hedwig Bleuler-Waser]] sufragista (Zurich, 1869 - Zollikon, 1940) # [[Hiromi Uehara]] piano-jolea (Japonia 1979) # [[Ifigenia Martinez]] ekonomialaria, politikaria (Mexiko 1930) # [[Ingibjörg H. Bjarnason]] sufragista, irakaslea, artista eta politikaria (Islandia, 1867-1941) # [[Inma Serrano]] kantautorea (Alacant 1968) # [[Isa Duque]] psikologoa, sexologoa (Zaragoza, 1985) # [[Isabel Andreu de Aguilar]] sufragista,ekintzailea (Puerto Rico, 1887-1948) # [[Isabel Tenaille]] tb aurkezlea (Madril 1951) # [[Isabella Mamani|Isabella Brunilda Mamani]] iamara abokatua eta politikaria (Txile, 1988) # [[Itelvina Massioli]] pedagogo feminista (Brazil, XX. mendea) # [[Jahanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1614-1681) # [[Jahanzeb Banu Begum]] printzesa (Mogol Inperioa 1649-1705) # [[Jan Goodwin]] idazlea eta ikerketa kazetaria (AEB, 1948) # [[Jane Brigode]] politikaria (Belgika, 1870-1952) # [[Janeane Garofalo]] komediantea, aktorea (AEB 1964) # [[Jeanne Córdova]] idazlea, lesbiana aitzindaria (Alemania/AEB 1948-2016) # [[Jojo Moyes]] kazetaria, idazlea (EB 1969) # [[Juana Belén Gutiérrez de Mendoza]] hezitzailea, sufragista (Mexiko 1875- 1942) # [[Julia Piaton]] aktorea (Frantzia 1985) # [[June Carmona]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2005) # [[Karla Jay]] idazlea, ikertzailea (AEB 1947) # [[Kathryn Bertine]] kirolaria, aktibista eta idazlea (AEB, 1975) # [[Kelly McEvers]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB, 1970) # [[La Niña de La Puebla]] abeslaria (Sevilla 1908-Malaga 1999) # [[Laia Raventós Roig]]saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1997) # [[Laura Aliaga]] saskibaloi jokalaria (Alacant 1994) # [[Laura Granados]] kantautorea (Cádiz 1966) # [[Laura Juliana Ramírez Ruiz]] ilustratzailea, komunikatzalea eta sortzailea (Mexiko...) # [[Lila Clunas]] sufragisa (Eskozia, 1875-1968) # [[Lisa Gherardini]] noblea, Mona Lisa (Florentzia 1479-1542) # [[Louise Weiss]] idazlea, politikaria (Frantzia 1893-1983) # [[Lucía Gil]] abeslaria, aktorea (Madril 1998) # [[Luz Vidal]] Sindikalista, politikaria, maputxea (Txile, 1973) # [[Maite Cazorla]] saskibaloi jokalaria (Kanariak 1997) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (1937-1954) # [[Manolita Piña]] artista (Uruguai, 1883-1994) # [[Mara Goyanes]] aktorea (Madril 1942-2006) # [[Margaret Ogola]] pediatra, idazlea (Kenya, 1958-2011) # [[Maria Angela Ardinghelli]] Itzultzailea, matematikaria, fisikaria (Italia, 1728-1825) # [[Maria Cederschiöld]] kazetaria eta sufragista (Suedia, 1856-1935) # [[María del Refugio García]] maistra, sufragista (Mexiko 1889-1973) # [[María Dolores Medina]] kristau erlijiososa (Mexiko 1860- 1925) # [[María José Goyanes]] aktorea (Madril 1948-) # [[María Luisa Ponte]] aktorea (Valladolis 1918-Madril 1996) # [[María Parrado]] abeslaria (Cádiz 2001) # [[María San Juan]] kazetaria (Asturias 1963) # [[María Villalón]] abeslaria (Malaga 1989) # [[Marie Ange Guillaume]] kazetari, idazle eta gidoilaria (Frantzia, 1945) # [[Marjory Warren]] geriatra (Erresuma Batua, 1897-1960) # [[Marta Hermida]] saskibaloi jokalaria (Madril 1997) # [[Martha Jungwirth]] margolaria (Austria 1940) # [[Maruja Callaved]] tb aurkezlea (Huesca 1921-Madril 2018) # [[Mary Fields]] esklaboa, 1. postari afroamerikarra (AEB 1832-1914) # [[Mary Garden]] opera abeslaria (Eskozia, 1874-1967) # [[Mary J. Rathbun]] zoologoa (AEB, 1860-1943) # [[Mazie E. Clemens]] Lehen Mundu Gerrako korresponsala (AEB, 1890-1952) # [[Mélanie Auffret]] film zuzendaria, gidoilaria Frantzia, XX. mendea) # [[Mercedes Gómez Otero]] preso komunista (Madril 1915-?) # [[Meredith Monroe]] aktorea (AEB 1969) # [[Mimí Muñoz]] aktorea (Espainia 1914-1987) # [[Mireia Hernández]] igeriketa sinkronizatuko kirolaria (Espainia 2002) # [[Modesta Sanginés Uriarte]] idazle eta musikagilea (Bolivia, 1832-1887) # [[Mumtaz Mahal]] enperatriza (Mogol Inperioa 1593-1631) # [[Nadira Banu Begum]] printzesa (India 1618-Pakistan 1659) # [[Nathalie Roques]] Frantziako idazlea eta komikigilea # [[Nika Shakarami]] manifestari desagertu eta hila (Iran 2005-2022) # [[Nina Stemme]] sopranoa (Suedia 1963) # [[Niña de Antequera]] abeslaria (Malaga 1921-Sevilla 1972) # [[Noora Niasari]] zinema zuzendari eta gidoilaria (Teheran) # [[Nur Jehan]] enperatriza, poeta (Kandahar 1577-Lahore 1645) # [[Olga Bancic]] ekintzaile komunista judua (Errumania 1912- Alemnia 1944) # [[Olga Skorojodova]] zientzialaria, hezitzailea (SESB, 1911-1982) # [[Paquita Rico]] aktorea (Sevilla 1929-2017) # [[Park Wan Suh|Park Wan Sun]] idazlea (Korea, 1981-2011) # [[Pasión Vega]] abeslaria (Madril 1976) # [[Paula Cons]] dokumental- eta film zuzendaria (Coruña 1976) # [[Paula Dalli]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alacant 1993) # [[Petra Herrera]] gizon gudari mozorrotua (Mexiko 1887-1917) # [[Petronila Riquelme]] Bernardo O'Higgins.en alaba mestizoa (Los Angeles, Txile, 1808? - Valparaiso, 1870) # [[Piedad Bonnett]] idazlea, poeta (Kolonbia, 1951) # [[Piedad de la Cierva]] zientzialaria (Murtzia, 1913-2007) # [[Pilar Muñoz]] aktorea (Madril 1911-1980) # [[Randi Blehr]] sufragista (Norvegia, 1851-1928) # [[Rhea Durham]] modeloa (AEB 1978) # [[Roberta Cowell]] lasterketa- eta borroka-pilotua, 1. Emakume trans britainiarra (EB 1918-2011) # [[Rocío Molina Cruz]] dantzaria, koreografoa (Malaga 1984) # [[Rosario Robles]] politikaria (Mexiko 1956) # [[Rose Mbowa]] idazlea, feminista (Uganda 1943-1999) # [[Roshanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1617-1671) # [[Ruja Ignatova]] iruzurgilea (Bulgaria/Alemania 1980) # [[Ruqaiya Sultan Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1542-1626) # [[Ruth Sager]] genetista (AEB, 1918-1997) # [[Sadie Kneller Miller]] kazetaria (AEB, 1867-1920) # [[Salima Sultan Begum]] poeta, enperatriza (India 1539- Mogol Inperioa 1612) # [[Sálvorako emakume heroiak]] erreskatea, Galizia 1921.01.02 # [[Samantha Gilabert]] abeslaria (Alacant 1994) # [[Sarah Moon]] argazkilaria (Frantzia, 1941) # [[Sarina Esmailzadeh]] manifestari nerabe erahila (Iran 2006-2022) # [[Segoviako kartzela zaharra]] emakumeen kartzela (1946-1956) # [[Soledad Miranda]] aktorea, abeslaria (Sevilla 1943-Portugal 1970) # [[Sonia Montecino|Sonia Montecinco]] aimara ikertzaile, antropologoa, idazlea (Txile, 1954) # [[Sophia Delza]] dantzaria, idazlea (AEB, 1903-1996) # [[Stacey Kent]] abeslaria (AEB 1968) # [[Suzanne Corkin]] neurozientzialaria (AEB, 1937-2016) # [[Svetlana Mojsov]] biokimikaria (Jugoslavia 1947) # [[Tebello Nyokong]] Kimikaria (Hegoafrika, 1951) # [[Teresa Nieto]] dantzaria, koreografoa (Tanger 1953) # [[Thea Sharrock]] antzerki eta film zuzendaria (EB 1976) # [[Vainica Doble]] musika bikotea (1971-2000) # [[Van Buren ahizpak]] moto bidaiariak, AEB 1916 # [[Vera Peters]] onkologoa (Kanada, 1911-1993) # [[Vicky Lagos]] aktorea (Madril 1938) # [[Victoria Teijeiro]] aktorea, irakaslea (Coruña 1974) # [[Victorina Bridoux]] poeta eta eleberrigilea (Manchester, 1835-San Cruz Tenerifekoa, 1862) # [[Virginia Grütter]] poeta, aktorea (Costa Rica 1929-2000) # [[Yolanda Retter]] liburuzaina, idazlea (AEB 1948-2007) # [[Zeb-un-Nisa Begum]] printzesa poeta (Mogol Inperioa 1638-1702) # [[Zena Tooze]] biologo, ekologista (Kanada, 1955) # [[Zenana]] emakumeen etxe zatia (India XII. mendea) # [[Zoe Ducós]] aktorea, gidoilaria (Argentina 1928-Venezuela 2002) # [[Zulma Brandoni de Gasparini]] paleontologoa (Argentina, 1944) }} ==='''Berriak 2024''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ormatza Imatz]] '''SORTUA''' sexologoa (Bakio, 1967) # [[Aitziber González García]] '''SORTUA''' arkeologoa, ikertzailea (Gasteiz 1991) # [[Alaitz Arenzana]] ----'''SORTUA''' artista eta zinemagilea (Bilbo, 1976) # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA'''idazlea, poeta (Basauri, 1989) # [[Esti Ansotegi Guruziaga]] ----'''SORTUA''' psikologoa (Zornotza, 1976) # [[Itziar Sapsootham]] '''SORTUA''' geografoa eta ikertzailea (Eibar, 1986) # [[Lucia Arrube]] '''SORTUA'''erraketista (Iurreta, 1923 - Zornotza, 2012) # [[Margarita Unzalu Arana]] ----'''SORTUA''' idazlea (Durango, 1892-1973) # [[Rosa Hernández (artista)]] ----'''SORTUA''' eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1955) # [[Sama Bilbao]] '''SORTUA''' ingeniari industriala eta irakaslea (Bilbo 1961) # [[Agnes Baden-Powell]] Nesken eskaut talde sortzailea (Ingalaterra 1858-1945) # [[Aim%C3%A9e Antoinette Camus]] botanikaria (Frantzia, 1879-1965) # [[Alejandra Rodríguez]] kazetaria, abokatua, 60 urteko Miss Buenos Aires 2024 (Argentina 1963) # [[Alice Recoque]] informatikaria (Aljeria 1929- Frantzia 2021) # [[Alicia Machado]] aktorea, Miss Unibertso 1996 (Venezuela 1976) # [[Alison Hargreaves]] alpinista (EB, 1962-K2, 1992) # [[Amalia Miranzo]] politikaria eta irakaslea (Cuenca, 1939-2014) # [[Amelia Vega]] abeslaria, enpresaburua, Miss Unibertso 2003 (Dominikar Errepublika 1984) # [[Ana de Mendoza de la Vega]] noblea (Valladolid 1554-Guadalajara 1633) # [[Ana García Carías]] abokatua, lehen dama (Honduras 1968) # [[Ana Sofía Henao]] modeloa, idazlea, ilustratzailea (Kolonbia, 1982) # [[Andrea Meza]] Miss Unibertso 2020 (Mexiko 1994) # [[Anita Conti]] ozeanografoa (Frantzia, 1899-1997) # [[Anna Cruz]] saskibalioi jokalaria (Bartzelona 1986) # [[Anna Montañana]] saskibaloi jokalari ohia, entrantzailea (Valentzia 1980) # [[Anna Pazos]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Anna Roig Serra]] fisikaria (Katalunia, 1962) # [[Anne Marie Braafheid]] Miss Unibertsoko 1. Finalista beltza (Surinam 1947) # [[Anne-Laure Folly]] zinema zuzendaria (Togo, 1954) # [[Annie Fratellini]] aktorea, pailazoa (Frantzia, 1932-1997) # [[Ánxela Loureiro]] poeta, idazlea eta abeslaria (Ferrol, 1956) # [[Barbara May Cameron]] argazkilaria, poeta, idazlea eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (AEB, 1954 - 2002ko) # [[Barbara Sepúlveda|Barbara Sepulveda]] feminista abokatua (Santiago, 1985) # [[Beatriz Bernal]] Espainiako 1. emakume idazlea (Valladolid 1501/1504- 1562/1586) # [[Beatriz Domínguez-Gil]] medikua, nefrologoa (Coruña 1971) # [[Beatriz Sarlo]] idazlea (Argentina, 1942) # [[Begoña Etayo Ereña]] Euskal Herriko feminista (Bilbo, 1958) # [[Betty Molesworth]] botanikaria (Zeelanda Berria, 1913-2002) # [[Bolette Berg]] argazkilaria (Norvegia, 1872-1944) # [[Brook Lee]] modeloa, Miss Unibertso 1997 (AEB 1971) # [[Camila Kater]] film zuzendaria (Brasil 1990) # [[Carla Nieto]] aktorea (Girona 1983) # [[Carmen Díez de Rivera]] politikaria (Madril 1942-1999) # [[Carmen Villalobos]] aktorea (Kolonbia 1983) # [[Carolyn Steel]] arkitektoa, idazlea, ikertzailea eta unibertsitateko irakasle ingelesa (Londres ?) # [[Catalina de Mendoza y Sandoval]] noblea (Granada 1916-1686) # [[Catherine Peñán]] patinatzailea (Santiago, 1989) # [[Catriona Gray]] Miss Unibertso 2018 (Australia 1994) # [[Cecil Dorrian]] gerrako korrespontsala (AEB, 1882-1926) # [[Cg'ose Ntcox'o]] artista (Botswana, 1950-2013) # [[Chefa Alonso]] musikagilea (Coruña 1955) # [[Clara Roquet]] zinema zuzendaria eta gidoilaria (1988) # [[Clara Stauffer]] espioia, falangekoa (Madril 1904-984) # [[Concepción Dancausa]] politikaria, funtzionarioa (Burgos 1952) # [[Corina Smith]] abeslaria, aktorea (Venezuela 1991) # [[Cristina Ruiz Ortega]] exekutiboa (Espainia 1970) # [[Cynthia Elbaum]] fotokazetaria (AEB, 1966-1994) # [[Dana Randall]] informatikaria (AEB 1968) # [[Da'Vine Joy Randolph]] aktorea, kantaria (AEB 1986) # [[Demi-Leigh Nel-Peters]] enpresaburua, Miss Unibertso 2017 (Hegoafrika 1995) # [[Denise Ferreira da Silva]] filosofoa eta artista (Brasil, 1963) # [[Denise Quiñones]] aktorea, Mis Unibertso 2001 (Puerto Rico 1977) # [[Dominga Neculmán]] zeramikagilea (Walmapu, 1937-2022) # [[Dorothy Liddell]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1890-1938) # [[Eden Golan]] abeslaria (Errusia/Israel 2003) # [[Ekaterina Zelenko]] hegazkinlari militarra (Errusia 1916-1941) # [[Elisa Aguilar]] saskibaloi jokalaria (Madril,1976) # [[Elisabeth Ohlson Wallin]] argazkilaria (Suedia 1961) # [[Eliza Ruhamah Scidmore]] idazlea, argazkilaria (AEB 1856-1928) # [[Elizabeth Gould Bell]] medikua eta sufragista (Erresumna Batua, 1862-1934) # [[Elizabeth McCombs]] 1. emakume parlamentaria (Zeelanda Berria 1873-1935) # [[Elsa Donaire Malagelada]] saskibaloi jokalaria (Girona, 1979) # [[Emily Stowe]] medikua (Kanada, 1831-1903) # [[Encarnación Alzona]] historilaria eta sufragista (Filipinak, 1895-2001) # [[Enriqueta_Sèculi]] pedagoga, kirolaria eta feminista (Bartzelona, 1897-1976) # [[Ericka Ñanco]] ekintzailea eta politikari maputxea nén (Walmapu, 1992) # [[Esther Hill]] arkitektoa (Kanada, 1895-1985) # [[Eugenie Clark]] iktiologoa (AEB, 1922-2015) # [[Evaluna Montaner]] aktorea, kantaria (Venezuela 1997) # [[Felisa Rincón de Gautier]] politikaria (Ameriketako Estatu Batuak, 1897-1994) # [[Fernanda García Lao]] idazlea (Argentin/ Espainia 1966) # [[Francisca Linconao]] lider maputxea (Walmapu, 1958) # [[Fuencisla Clemares]] exekutiboa (Madril 1974) # [[Gabriela Isler]] modeloa, Miss Unibertso 2013 (Venezuela 1988) # [[Gabriela Mandujano]] sufragista, politikaria (Txile 1902-1984) # [[Gidaritza]] neskato-eskaut taldeen mugimendua # [[Gloria Diaz]] modeloa, Miss Unibertso 1969 (Filipinak 1951) # [[Grettell Valdez]] aktorea (Mexiko 1976) # [[Gwendolyn Lizarraga]] ekintzailea, politikaria eta enpresa burua (Belize, 1901-1975) # [[Hanna Sheehy-Skeffington]] sufragista eta nazionalista (Irlanda, 1877-1946) # [[Harnaaz Sandhu]] Miss Unibertso 2021 (India 2000) # [[Harriet Chalmers Adams]] esploratzailea, argazkilaria (AEB 1875-Frantzia 1937) # [[He Zehui]] fisikari nuklearra (Txina, 1914-2011) # [[Herminia Aburto Colihueque|Herminia Aburto]] lider maputxea # [[Huda Akil]] neurozientzialaria (Siria-AEB, 1945) # [[Inma Rubiales]] idazlea (Badajoz 2002) # [[Inmaculada Rodríguez-Piñero]] politikaria (Madril 1958) # [[Iris Mittenaere]] modeloa, Miss Unibertso 2016 (Frantzia 1993) # [[Iris van Herpen]] moda diseinatzailea (Herbehereak 1984) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Isabel dos Santos]] ekonomialaria, aberatsa (Errusia/Angola 1973) # [[Isabel Millé Giménez]] ikertzailea, liburuzaina, poeta (Almeria 1894- 1990) # [[Isabel Ov%C3%ADn Camps]] kimikaria, irakaslea (Sevilla, 1887-1972) # [[Ivette María Tato]] igerilaria (Bartzelona 1975) # [[Janet Rowley]] genetikaria (AEB, 1925-2013) # [[Jayne Atkinson]] aktorea (EB/AEB 1959) # [[Jennifer Hawkins]] modeloa, Miss Unibertso 2004 (Australia 1983) # [[Joanna Haigh]] fisikaria (Erresuma Batua, 1954) # [[Josefa Tito Recalde]] enpresaburua (Donostia, 1802-1858) # [[Josephine Cecilia Diebitsch Peary]] esploratzaile aitzindaria (AEB 1863-1955) # [[Júlia Bacardit]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Juliane Koepcke]] zoologoa (Peru-Alemania, 1954) # [[Juliette Gordon Low]] Espainian eta Kuban neska eskaut taldeen sortzailea (AEB 1860-1927) # [[Justine Pasek]] artista, 2. Miss Unibertso 2002 (SESB/Panama 1979) # [[Karina Riquelme Viveros]] abokatu maputxea (Walmapu, 1981) # [[Kate Sessions]] botanikaria (AEB, 1857-1940) # [[Kate Swift]] idazlea, editorea (AEB 1923-2011) # [[Katharine Blunt]] kimikaria, nutrizionista (AEB, 1876-1954) # [[Kathleen Cruise O'Brien]] sufragista eta irakaslea (Irlanda, 1886-1938) # [[Kimberley Tell]] aktorea, abeslaria (Lanzarote 1989) # [[Kimberly Dozier]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB,1966) # [[Kimera (abeslaria)]] (Hego Korea 1954) # [[Kirsten Vangsness]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Laia Palau]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1979) # [[Laura Aguilar]] argazkilaria (AEB, 1958-2018) # [[Laura Gil]] saskibaloi jokalaria (Murtzia 1992) # [[Lauren Groff]] idazlea (AEB 1962) # [[Lea Gabrielle]] kazetaria, diplomatiko ohia, hegazkinlaria (AEB,1975) # [[Lidia Lopujova]] dantzaria (Errusia, 1892-1981) # [[Liliana Ancalao]] poeta, irakasle maputxea (Walmapu, 1961) # [[Lisa Randall]] fisikaria (AEB 1962) # [[Liubov Sóbol]] apolitikaria, ekintzailea (Errusia 1987) # [[Lola Glaudini ]] aktorea (AEB 1971) # [[Louise Gavan Duffy]] sufragista eta nazionalista (Niza, 1884 - Dublin, 1969) # [[Luisa Mendoza y Mendoza]] noblea (1582-Nadril 1619) # [[Luna Pamies]] aktorea (Alacant, 2003) # [[Lydia Davis]] idazlea (AEB, 1947) # [[Małgorzata Szumowska]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Polonia 1973) # [[María Abrisqueta de Zulueta]] Espainian eta Kuban neska-eskaut taldeen sortzailea (Donostia 1911-1992) # [[Maria Bellido]] heroia (Jaen 1755-1809) # [[María Catrileo|Maria Catrileo]] hizkuntzalari maputxea (Walmapu, 1944) # [[María de Mendoza y Fonseca]] noblea, arte-bildumagilea (Espainia 1516-1580) # [[María Dolores Dancausa]] bankaria, exekutiboa (Burgos 1959) # [[María Gómez de Sandoval y Torres de Navarra]] noblea (?- 19) # [[María José García Beato]] legelaria, bankaria, exekutiboa (Kordoba 1965) # [[Maria Koepcke]] ornitologoa (Alemania-Peru, 1924- 1971) # [[María La Ribot]] koreografoa (Madril 1962) # [[María Martinón Torres]] Medikua, antropologoa (Orense, 1974) # [[Maria Rúbies]] maistra eta politikaria (Leida, 1932-1983) # [[Maria Tereza Jorge P%C3%A1dua]] ekologoa (Brasil, 1943) # [[Marie Høeg]] sufragista eta argazkilaria (1866-1949) # [[Marie Pape-Carpantier]] pedagoga eta feminista frantziarra (Frantzia 1815 - 1878) # [[Marina Geli]] medikua, politikaria (Girona 1958) # [[Marta Alonso]] onkologo ikertzailea (Lodosa 1974) # [[Marta Fernández (saskibaloi-jokalaria)]] (Bartzelona,1981 19) # [[Marta Vergara]] sufragista, idazlea (Txile 1898- 1995) # [[Marta Xargay]] saskibaloi jokalaria (Girona 1990) # [[Martha Vasconcellos]] modeloa, Miss Unibertso 1968 (Brasil 1948) # [[Mary Lowndes]] artista eta sufragista (Dorset, 1856 - Londres, 1929) # [[Maud Bonneaud]] margolaria (Limoges, 1921-Madril, 1991) # [[Maya Moore]] saskibaloi jokalaria (AEB 1989) # [[Melba Roy Mouton]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1929-1990) # [[Mélodie Nakachian]] ume bahitua, psikologoa (AEB 1982) # [[Mencía de Mendoza]] noblea, arte-bildumagilea (Guadalajara 1508-Valentzia 1554) # [[Mercè Arànega]] aktorea (Agentina/Katalunia 1957) # [[Meri Te Tai Mangakāhia]] sufragista (Zeelanda Berria, 1868-1920) # [[Mónica López (aktorea)]] (Kanariak 1969) # [[Mpule Kwelagobe]] aktibista, Miss Unibertso 1999 (Bostwana 1979) # [[Nabila Espanioly]] aktibista, pedagogoa, feminista (Israel 1955) # [[Nandipha Mntambo]] eskultorea eta artista (Hegoafrika, 1982) # [[Nanna Aakjær|Nanna Aakjaer]] eskultorea eta sufragista (Danimarka, 1874-1962) # [[Natalia Torrente]] kirol kazetaria (Madril 1984) # [[Natividad Almeda-López|Natividad Almeda Lopez]] legelaria (Filipinak, 1892-1977) # [[Natividad Llanquileo]] Abokatua eta politikari maputxea (Walmapu, 1984) # [[Neri Oxman]] arkitektoa, diseinatzailea, irakaslea (Israel/AEB 1976) # [[Nettie Honeyball]] futbolaria (Londres 1871- Argentina XX. mendea)) # [[Oksana Fiodorova]] abeslaria, polizia, Miss Unibertso 2002 (Errusia 1977) # [[Olga Poblete]] irakaslea, gizarte buruzagia (Txile 1908-1999) # [[Olha Kobylianska]] idazlea (Ukraina 1863-Errumania 1942) # [[Olivia Culpo]] influencerra, Miss Unibertso 2012 (AEB 1992) # [[Oracene Price]] tenis entrenatzailea (AEB 1952) # [[Orna Grumberg]] informatikaria (Israel 1952) # [[Paget Brewster]] aktorea (AEB 1969) # [[Patricia Dauder]] artista (Bartzelona, 1973) # [[Patricia Goldman-Rakic]] neurologoa (AEB, 1937-2003) # [[Patricia Manterola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1972) # [[Patsy Adam-Smith]] idazlea, historialaria (Australia 1924-2001) # [[Paula Painén Calfumán|Paula Paiñén Calfuman]] Kultura maputxearen ordezkaria (Walmapu, 1931) # [[Paulina Vega]] enpresaburua, Miss Unibertso 2014 (Kolonbia 1993) # [[Pia Wurtzbach]] enpresaburua, Miss Unibertso 2015 (Alemania/Filipinak 1989) # [[Pilar Belzunce de Carlos]] mezenasa (Filipinak, 1925-Donostia, 2015) # [[Pilar Martín Gila]] idazlea (Segovia 1962) # [[Queralt Casas]] sakibaloi jokalaria (Girona 1992) # [[Ramona Reyes]] emagin eta politikari maputxea (Txile, 1967) # [[R'Bonney Gabriel]] Miss Unibertso 2022 (AEB 1994) # [[Rebeca Jiménez]] abeslaria (Segovia 1975) # [[Rivka Oxman]] arkitekto, ikertzailea, irakaslea (Israel 1950) # [[Robyn Davidson]] idazlea (Australia 1950) # [[Rochelle Aytes]] aktorea, modeloa (AEB 1976) # [[Rosa Serra]] eskultorea (Vic, 1944) # [[Rosa Smith Eigenmann]] iktiologoa (AEB, 1858-1947) # [[Rose Kennedy|Rose Kenedy]] filantropoa (AEB, 1890-1995) # [[Rosita Ferrer]] Kopla kantaria eta egilea (Bartzelona,1935) # [[Safi Faye]] zinema zuzendaria (Senegal, 1934-2023) # [[Samara de Córdova]] aktore eta idazlea (Guatemala, 1923-2015) # [[Sasha Waltz ]] dantzaria, koreografoa (Alemania 1963) # [[Semiha Berksoy]] opera abeslaria (Turkia, 1910-2004) # [[Séverine Vidal]] idazlea (Frantzia, 1969) # [[Sheynnis Palacios]] kazetaria, Miss Unibertso 2023 (Nikaragua 2000) # [[Silvia Palumbo]] kantautorea (Argentina 1961) # [[Soledad Bacarreza]] psikologo eta kirol kazetaria (Santiago, 1969) # [[Sonsoles de Icaza]] aristokrata, Balentziagaren musa (Avila 1914- Madril 1996) # [[Valentina Pinelo]] moja idazlea (Sevilla XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Vanisha Mittal]] aberatsa, enpresaburua (India 1980) # [[Verónica Figueroa Huencho|Veronica Figueroa Huencho]] irakasle eta politikari maputxea (Santiago, 1974) # [[Virginia Cowles]] gerrako idazlea eta kazetaria (1910-1983) # [[Yehni Djidji|Yenni Djidji]] idazlea eta blogaria (Boli Kosta, 1988) # [[Yuri Kochiyama]] ekintzailea (AEB 1921-2014) # [[Zofia Stryjeńska]] margolaria (Krakovia 1891-Geneva 1976) # [[Zozibini Tunzi]] Miss Unibertso 2019 (Hegoafrika 1993) }} ==='''Berriak 2024''' ('''Apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Irati Cuadrado Noain]] ef--'''SORTUA''' iraupen eskalatzailea (Burlata, 2001) # [[Juana Cortés Amunarriz]] ----'''SORTUA''' idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Nerea Intxausti Castiñeira]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Pasai Donibane, 2000) # [[Abigail eta Brittany Hensel]] maistrak, biki siamdar bizefalikoak (AEB 1990) # [[Adelaida Avagyan]] medikua, ikertzailea (Armenia-AEB, 1924-2000) # [[Adelina Jiménez Jiménez]] maistra ijitoa (1945) # [[Adriana Hoffmann]] biologoa (Txile 1940) # [[Agnès McLaren]] medikua, sufragista (EB 1837-Frantzia 1913) # [[Aida Fern%C3%A1ndez R%C3%ADos]] biologoa, ozeanografoa (Galizia, 1947-2015) # [[Akiko Kojima]] modeloa, Miss Unibertso 1959 (Japonia 1936) # [[Amelia Cuñat Monleon]] marrazkilaria, zeramikaria (Valentzia 1878-1946) # [[Amparo Muñoz]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Malaga 1954-2011) # [[Amparo Navarro Giner]] maistra (Valentzia, 1900-1986) # [[Ana Jaren]] ilustratzailea (Sevilla 1985) # [[Ane Campos]] futbolaria (Getaria, 1999) # [[Angela Marinescu]] poeta (Errumania 1941-2023) # [[Anna Callender Brackett]] filosofa eta feminista estatubatuarra (EEUUko Bostonen, 1836-1911) # [[Anna Güell Torne]] aktorea (Katalunia 1961) # [[Anna Kolbrún Árnadóttir|Anna Kolbrún]] maistra eta politikaria (1970-2023) # [[Anna Munro]] sufragista (EB 1881-1962) # [[Anna Turbau]] argazkilaria (Bartzelona 1949) # [[Anne Knight]] sufragista (BH 1786-1862) # [[Anne Marie Pohtamo]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Finlandia 1955) # [[Apasra Hongsakula]] modeloa, Miss Unibertso 1965 (Thailandia 1947) # [[Armi Kuusela]] filantropoa, 1. Miss Unibertso (Finlandia 1934) # [[Axelle Kabou]] idazlea (Kamerun, 1955) # [[Aya Nakamura]] abeslaria (Frantzia, 1995) # [[Barbara Blomberg]] dama, Karlos I.aren maitalea, Joan Austriakoaren ama (Alemania 1527-Kantabria 1597) # [[Barbara Canepa]] Italiako komikigilea (Genoa, 1969) # [[Barbara Foxley]] pedagogoa, sufragista (EB 1860-1958) # [[Bárbara Palacios]] idazlea, Miss Unibertso 1986 (Madril/Venezuela 1963) # [[Beatriz Iribarne Sánchez]] maistra eta ekintzailea (Almeria, 1942) # [[Begoña Muruaga Laca]] filologoa, euskara teknikaria (Bermeo 1953) # [[Bernadette Sanou Dao]] idazlea (Burkina Faso) # [[Berry Berenson]] argazkilaria, aktorea (AEB 19) # [[Bertha Gxowa]] politikaria eta ekintzailea (Hegoafrika, 1934-2010) # [[Betty Lou Raskin]] kimikaria (AEB, 1924-2010) # [[Bienvenida Sarmiento]] maistra (Argentina, 1804-1900) # [[Camille Paglia]] kritikari soziala, idazlea (AEB 1947) # [[Cándida Antonia Bueno Iso|Cándida Antonia Bueno]] maistra fusilatua (Zaragoza, 1912-1936) # [[Carme Giralt Roses]] hezitzailea (Bartzelona 1940-2022) # [[Carmen Delgado Vicente|Carmen Delgado]] Maistra eraila (Salamanca, 1899-1936) # [[Carmen Guillén Lorente]] historialaria, ikertzailea, irakaslea (Murtzia 1988) # [[Carmen Mola]] idazle taldea (Espainia, 2018) # [[Carol Morris]] modeloa, Miss Unibertso 1956 (AEB 1936) # [[Carroll Baker]] aktorea (AEB 1931) # [[Cecilia Bolocco]] aurkezlea, Miss Unibertso 1987 (Txile 1965) # [[Chantal van den Heuvel]] Belgikako idazlea # [[Christiane Martel]] aktorea, Miss Unibertso 1953 (Frantzia 1935) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra eraila (Salamanca, 1893-1936) # [[Clara Ragaz]] maistra, feminista (Suitza, 1894-1957) # [[Clementia Taylor]] sufragista (EB 1810-1908) # [[Corinna Tsopei]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1964 (Grezia 1944) # [[Dayanara Torres]] idazle, abeslari, modeloa, Miss Unibertso 1993 (Puerto Rico 1974) # [[Deborah Carthy-Deu]] modeloa, enpresaburua, Miss 1985 (Puerto Rico 1966) # [[Debra Lafave]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1980) # [[Delia Zapata Olivella]] dantzaria, irakaslea (Kolonbia 1926-2001) # [[Denise Affonço]] idazlea (Kanbodia, 1944) # [[Dia Mirza]] modeloa, aktorea, ekoizlea (India 1981) # [[‎Djaili Amadou Amal]] idazlea (Kamerun, 1975) # [[Dorothea Pertz]] botanikaria (EB 1859-1939) # [[Duygu Asena]] idazlea (Turkia 1946-2006) # [[Edith Ayrton]] idazlea, sufragista (EB 1879-1945) # [[Edith Picton-Turbervill]] sufragista (EB 1872-1960) # [[Edith Rebecca Saunders]] genetista (EB 1865-1945) # [[Ela Gandhi]] politikaria (Hegoafrika, 1940) # [[Eleanor Coppola]] dokumentalgilea, idazlea (AEB, 1936-2024) # [[Elena Mendoza]] musikagilea (Sevilla 1973) # [[Elisabetta Gnone]] idazle eta kazetari italiarra (Genova, 1965) # [[Elizabeth Pease Nichol]] sufragista (EB 1807-1897) # [[Emmeline Pethick-Lawrence]] sufragista (EB 1867- 1954) # [[Estée Lauder]] kosmetika-enpresaburua (AEB 1906-2004) # [[Esther Afua Ocloo]] ekintzailea (Ghana 1919-2002) # [[Esther Pineda G]] idazlea, ikertzailea (Venezuela 1985) # [[Ethel Ayres Purdie]] sufragista (EB 1874-1923) # [[Ethel Lilian Voynich]] idazlea eta musikaria (Ballintemple, 1864 - New York, 1960) # [[Eulalia Guzmán Barrón|Eulalia Guzmán Barrón]] maistra eta arkeologa mexikarra (Mexiko, 1890 - 1985) # [[Eva Guillamon]] artista, dramagilea (Albacete 1978) # [[Fannie Flagg]] aktorea, idazlea (AEB 1944) # [[Fatou Keïta]] idazle (Boli Kosta, 1965) # [[Frances Ames]] neurologo, aktibista (Hegoafrika, 1920-2002) # [[Frances Power Cobbe]] sufragista, idazlea ekintzailea (BH 1822-1904) # [[Francisca de Asís Sanchis Ferrer]] 2.Errepublikako maistra (1896-1982) # [[Françoise Bettencourt Meyers]] munduko emakume aberatsena (Frantzia 1953) # [[Georgina Rizk]] modeloa, Miss Unibertso 1971 (Libano 1953 # [[Gladys Zender]] modeloa, Miss Unibertso 1957 (Peru 1939) # [[Guillenako 17 arrosak]] emakume fusilatuak (Sevilla, 1937) # [[Hannah Glasse]] idazlea (BH 1708-1770) # [[Hanni Wenzel]] eskiatzailea (Liechtenstein 1956) # [[Hema Malini]] aktorea, dantzaria (India 1948) # [[Hemley Boum ‎]] idazlea (Kamerun, 1973) # [[Herminia Gomez Serra]] sopranoa (Castelló 1891-Italia 1977) # [[Hillevi Rombin]] modeloa, Miss Unibertso 1955 (Suedia 1933- AEB 1996) # [[Holloway papar-orratza]] kartzelaratutako sufragisten saria # [[Ieda Maria Vargas]] modeloa, Miss Unibertso 1963 (Brasil 1944) # [[Irene Sáez]] politikaria, Miss Unibertso 1981 (Venezuela 1961) # [[Irina Belova]] atleta, heptatloilaria (Errusia 1968) # [[Iris Chang]] idazlea (AEB 1968-2004) # [[Itxaso Mardones]] kazetaria (Gasteiz 1979-2024) # [[Itzel Arcos]] komediantea (Mexiko, 1988) # [[Janelle Commissiong]] enpresaburua, politikaria, Miss Unibertso 1977 (Trinidad eta Tobago 1953) # [[Jeanneth Beltran]] etxeko langileen eskubideen sinboloa (Nikaragua 1984- Toledo 2014) # [[Jerrie Mock]] airez mundu-bira egindako 1. emakumea (AEB 1925-2014) # [[Joanne Harris]] idazlea (EB 1964) # [[Joênia Wapichana]] abokatu indigena (Brasil 1974) # [[Josette Abondio]] irakaslea eta idazlea (Boli Kosta, 1932) # [[Karen Dianne Baldwin]] gidoilaria, Miss Unibertso 1982 (Kanada 1963) # [[Kartini]] heroia (Ekialdeko Herbeherear Indiak 1879-1904) # [[Kate Campbell Hurd-Mead]] feminista, ginekologoa (Kanada-AEB, 1867-1941) # [[Katharine Murray Lyell]] botanikaria (EB 1817-1915) # [[Kay Beauchamp]] sufragista (EB 1899-1992) # [[Kerry Anne Wells]] tb aurkezlea, Miss Unibertso (Australia 1951) # [[Laia Abril]] artista, argazkilaria (Bartzelona 1986) # [[Laura Geraldine Lennox]] sufragista (Irlanda, 1883-1958) # [[Lee Israel]] idazlea, faltsifikatzailea (AEB 1939-2014) # [[Lettice Fisher]] sufragista (EB 1875-1956) # [[Liliana Năstase]] atleta, heptatloilaria (Errumania 1962) # [[Lina Cavalieri]] sopranoa (Italia, 1874-1944) # [[Linda Bement]] modeloa, Miss Unibertso 1960 (AEB 1941-2018) # [[Lis Vega]] abeslaria (Kuba 1977) # [[Livia Veloz]] maistra eta poeta (Santo Domingo, 1889-1980) # [[Lorraine Downes]] modelo dantzaria, Miss Unibertso 1983 (Zeelanda Berria 1964) # [[Louie Bennett]] sufragista (Irlanda 1870-1956) # [[Louise Aitken-Walker]] rally pilotua (Eskozia 1960) # [[Lucia Perotti]] maistra (Italia, 1586-1641) # [[Luigia Mandolini]] maistra eta sufragista (1866-1939) # [[Lupita Jones]] enpresaburu, Miss Unibertso 1991 (Mexiko 1967) # [[Luz Marina Zuluaga]] modeloa, Miss Unibertso 1958 (Kolonbia 1938-2015) # [[Luzdivina Megido]] 2. errepublikako maistra erbesteratua (Asturias, 1916-1984) # [[Mª Luz Montesinos Gutiérrez]] neurozientzialaria, ikertzailea (Sevilla 1969) # [[Madison Chock]] patinatzaile artistikoa (AEB 1992) # [[Magdalena de Ulloa]] noblea (Zamora 1525-Valladolid 1598) # [[Manola Brunet]] klimatologoa (Cariñena, 1955) # [[Mar Galceran]] Down sindromedun 1.diputatua Espainian (Valentzia 1977) # [[Mar Regueras]] aktorea, gimnasia erritmoko entrenatzailea (Bartzelona 1970) # [[Margaret Cousins]] sufragista (Irlanda 1878 -India 1954) # [[Margaret Gardiner]] kazetaria, modeloa, Miss Unibertso 1978 (Hegoafrika 1959) # [[Margareta Arvidsson]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1966 (Suedia 1947) # [[Margie Moran]] modeloa, Miss Unibertso (Filipinak 1973) # [[Margot Moles]] kirolaria (Bartzelona, 1910-Madril, 1987) # [[Mari Carmen Díez Navarro]] maistra (Alicante, 1949) # [[Maria Alharilla]] futbolaria, 1. amatasun baja (Jaen 1990) # [[María Arias Bernal]] maistra eta iraultzailea (Mexiko, 1884-1923) # [[Maria de la Encarnacion Rigada Ramon]] matematikaria (Cadiz 1863- Madril? 1930) # [[Maria Dolores Ocaña Madrid]] abokatua, 1. emakumea Letizia erreginaren idazkaritza pribatua zuzentzen (Madril 1973) # [[María Luisa Navarro Margati]] maistra, pedagogo eta psikologo errepublikar erbesteratua (Fantzia, 1890-Argentina, 1947) # [[María Xesús Lama]] filologoa, idazlea, saiakeragilea (Lugo 1964) # [[Marifé Arroyo]] maistra (Valentzia, 1946) # [[Marion Ross]] aktorea (AEB 1928) # [[Marisa Belaustegigoitia]] idazlea, ikertzailea eta feminista (Mexiko, 1969) # [[Marisa Berenson]] modeloa, aktorea (AEB 1947) # [[Marisol Malaret]] modeloa, Miss Unibertso 1970 (Puerto Rico 1949-2023) # [[Maritza Sayalero]] modeloa, Miss Unibertso 1979 (Venezuela 1961) # [[Marlene Schmidt]] aktore, ekoizle, modelo, Miss Unibertso 1961 (Alemania 1937) # [[Marta Segarra]] filologoa, ikertzailea (Bartzelona 1963) # [[Marthe Ekemeyong Moumié]] idazle eraila (Kamerun, 1931-2009) # [[Mary Anne Rawson]] abolizionista (BH 1801-1887) # [[Mary Bennett (pedagogoa)]] (EB 1913-2005) # [[Mary Corinna Putnam Jacobi]] mediku, idazle, sufragista (AEB, 1842-1906) # [[Mary Emilie Holmes]] geologoa, irakaslea (AEB, 1850-1906) # [[Mary Estlin]] aktibista (EB1820-1902) # [[Mary Horner Lyell]] geologoa (EB 1808-1873) # [[Mary Kay Letourneau]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1962-2020) # [[Mary MacSwiney]] ekintzaile independentista, emakume politikari errepublikar irlandarra eta feminista. (Londres, 1872 - Cork, 1942) # [[Matilde Escuder Vicente]]2. errepublikako maistra (Valentzia, 1913-Frantzia, 2006) # [[Mercedes Tella]] pedagogoa, idazlea (Coruña 1868-Leon 1934) # [[Michelle McLean]] modeloa, idazlea, Miss Unibertso 1992 (Namibia 1972) # [[Millicent Mackenzie]] sufragista (EB 1863-1942) # [[Miriam Stevenson]] modeloa, Miss Unibertso 1954 (AEB 1933) # [[Mona Grudt]] kazetaria, Miss Unibertso 1990 (Norvegia 1971) # [[Monique Ilboudo]] idazlea (Burkina Faso, 1959) # [[Montserrat Señaba]] maistra eta politikaria (Ekuatore Ginea, 1918-1980) # [[Morayma Ofir Carvajal]] maistra (Ekuador, 1915-1951) # [[Naomi Wolf]] idazlea, aktibista (AEB 1962) # [[Natalie Glebova]] idazlea, modeloa, Miss Unibertso 2005 (Errusia/Kanada 1981) # [[Nina Jacqmin]] Belgikako komikigilea (Brusela, 1989) # [[Noralma Vera]] ballet dantzaria eta maistra (Ekuador, 1936) # [[Norma Nolan]] modeloa, Miss Unibertso 1962 (Argentina 1938) # [[Novera Ahmed]] artista (Bangladesh, 1939) # [[Nuria Hosta Pascual]] aktorea (Katalunia, XX. mendea) # [[Nuria Nuñez Hierro]] musikagilea (Cádiz 1980) # [[Pascuala Campos de Michelena]] arkitektoa (Jaen/Galizia 1938) # [[Pauline Dy Phon]] idazlea eta botanikaria (Kanbodia, 1933) # [[Pauline Peyraud-Magnin]] futbolaria (Frantzia, 1992) # [[Paz Moreno Feliu]] antropologoa, ikertzailea (Coruña 1956) # [[Pilar Aymerich Puig]] argazkilaria (Bartzelona 1943) # [[Pilar Cuartero]] maistra (Zaragoza, 1906-1995) # [[Pilar Parcerisas]] arte-kritikaria, -historialaria (Bartzelona 1957) # [[Porntip Nakhirunkanok]] filantropoa, modeloa, Miss 1988 (Thailandia 1969) # [[Priscilla Bright McLaren]] sufragista (EB 1815-1906) # [[Purdah]] ohitura # [[Rafaela Rimbau]] aktorea (Espainia 1819-Valentzia 1896) # [[Rahel Varnhagen von Ense]] idazlea (Berlin, 1771-1832) # [[Rebeca Atencia]] primatologoa (Coruña 1977) # [[Rebecca Saunders]] musikagilea (EB 1967) # [[Regina Blandón|Regina Blandon]] aktorea (Mexiko, 1990) # [[Remei Sipi]] hezitzailea, idazlea eta editorea (Rebola - Ginea 1952) # [[Remigia Nazaroviene]] atleta (Turkmekistan/Lituania 1967) # [[Renate Mayntz]] soziologoa (Berlin 1929) # [[Rina Mor]] abokatua, Miss Unibertso 1976 (Israel 1956) # [[Rita Mae Brown]] idazlea, aktibista (AEB 1944) # [[Riyo Mori]] Miss Unibertso 2007 (Japonia 1986) # [[Rosa Garcia Alcon]] ekintzaile antifrankista (Madril 1957) # [[Rosa May Billinghurst]] sufragista (BH 1875-1953) # [[Rosalind Pitt-Rivers]] biokimikaria (Erresuma Batua, 1907-1990) # [[Rosana Alonso]] maistra eta politikaria (Santander, 1970) # [[Ruth Hubbard]] biokimikaria (Austria-AEB, 1924-2016) # [[Sabrina Calvo]] Frantziako idazlea (Marseilla, 1974) # [[Samanta Schweblin]] idazlea (Argentina 1978) # [[Sandra Pierrette Kanzie|Sandra Pierrete Kanzie]] idazlea (Burkina Faso) # [[Sarah Bouyain]] idazle eta zinema-zuzendaria (Reims, 1968) # [[Sarah Jane Baines]] sufragista (EB 1866-1951) # [[Sarah Winstedt]] medikua, zirujaua eta sufragista irlandarra (Sixmilebridge, 1886- Havant, 1972) # [[Shawn Weatherly]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso 1980 (AEB 1961) # [[Shazia Ilmi]] kazetaria, aktibista (India 1970) # [[Shirley Jackson]] idazlea (AEB 1916-1965) # [[Silvia Caballol]] psikologoa, idazlea (Bartzelona 1983) # [[Sofia Alaoui]] film zuzendaria (Maroko 1990) # [[Sonia Megias]] musikagilea, artista (Albacete 1982) # [[Sonja Sekula]] artista (Suitza 1918-1963) # [[Sophie Alour]] saxofoi-jotzailea (Bretainia, 1974) # [[Sunita Narain]] ekologista (India 1961) # [[Svetlana Buraga]] atleta (Bielorrusia 1965) # [[Sylvia Hitchcock]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1967 (AEB 1946-2015) # [[Tanella Boni]] idazlea (Boli Kosta, 1954) # [[Teresa Billington-Greig]] sufragista (BH 1877-1964) # [[Teté Caturla]] abeslari eta maestra (Kuba, 1937-2023) # [[Tina Thörner]] rally ingeniaria, kopilotoa (Suedia 1966) # [[Tina Weirather]] eskiatzailea (Liechtenstein 1989) # [[Touza ahizpak]] giza eskubideen aldeko aktibistak (Ourense, XX. mendea-XX. mendea) # [[Uemura Shōen]] margolaria (Japonia 1875-1949) ISA # [[Vennira Aadai Nirmala]] aktore, dantzaria (India 1948) # [[Vera Danchakoff]] anatomista, enbriologoa (Errusia, 1879-1950) # [[Victoria Lidiard]] sufragista (BH 1889-1992) # [[Violeta Denou]] ilustratzailea taldea (Katalunia 1977) # [[Wendy Fitzwilliam]] abokatua, Miss Unibertso 1998 ( Trinidad eta Tobago 1972) # [[Werewere Liking]] idazlea eta dantzaria (Kamarun, 1950) # [[Winifred Coombe Tennant]] sufragista, politikaria (EB 1874-1956) # [[Xaro Nomdedeu Moreno]] matematikaria (Castelló de la Plana, 1948) # [[Yvonne Ryding]] modeloa, Miss Unibertso 1984 (Suedia 1962) }} ==='''Berriak 2024''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Agerre Lako]] ---- '''SORTUA''' maskaradako kabana (Jutsi, 2001) # [[Ainhoa Azurmendi Etxegaray|Ainhoa Azumendi Etxegaray]] ---- '''SORTUA''' Kirolari ohia, unibertsitateko irakasle eta ikertzailea (Hernani, 1978) # [[Alba Matilla]] ---- '''SORTUA''' artista (Avilés, 1998) # [[Amany Al-Ali]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (Siria, 1984) # [[Arrate Gisasola]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria, bertsolaria (Soraluze, 1979) # [[Catalina Bustamante]] ---- '''SORTUA''' konkistatzailea (Espainia, XV. mendea, Espainia Berria, XVI. mendea) # [[Esther Galarza]] ef-- '''SORTUA''' margoalaria (Eibar, 1956) # [[Felisa Basauri Larrañaga]] -- ef '''SORTUA''' baserritarra, esne-saltzailea (Elgeta, 1928-2018) # [[Josefa Cruz de Gassier]] efef '''SORTUA''' sopranoa (Bilbo, 1821 + Madril, 1870) # [[Josefina Guerendiain Caro|Josefina Guerendain]] efef '''SORTUA''' frankismoaren biktima(Iruñea, 1918-2011) # [[Julia Bea Soto]] efef '''SORTUA''' ekintzaile komunista frankismoaren biktima(Sesma, 1912-Iruñea, 1989) # [[Kontxi Barturen Uriarte]] ---- '''SORTUA''' nekazaria (Bakio 1922) # [[Laida Martinez Navarro]] ---- '''SORTUA''' idazlea (Bilbo, 1965) # [[Lourdes Fernández Fernández]] ---- '''SORTUA''' arte kudeatzailea (Donostia, 1961) # [[Mª Carmen Húder Carlosena|Maria Carmen Húder Carlosena]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima (Iruñea, 1897-1987) # [[Maite Guevara]] ef-- '''SORTUA''' aktorea, klow (Gasteiz, 1981) # [[Margarita Araneta Urrutia]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea, komunista (Hondarribia 1909-2001) # [[Maria de las Mercedes Isasi]] efef '''SORTUA''' moja (Iurreta, 1900-Berriz,1973) # [[María Dolores Aldama Alfonso]] efef '''SORTUA''' esklabuen-jabea (Kuba, XIX. mendea) # [[Maritxu Muñoz Ugartemendia]] ----'''SORTUA''' ekintzailea, saltzailea (Hondarribia 1914-1997) # [[Maritxu Roteta]] ef-- '''SORTUA''' sopranoa eta abesbatza zuzendaria (Alkiza, 1948) # [[Matilde Orbegozo]] efef '''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1837-1891) # [[Matilde Urdangarin Palacio]] ---- '''SORTUA''' margolaria (Zaragoza, 1939) # [[Milagros Txurruka]] ef-- '''SORTUA''' dantzaria (Mallabia 1927) # [[Nemesia Baztan Turrau]] ---- '''SORTUA''' Ekintzailea, frankismoaren biktima (Nafarroa # [[Rachita Taneja]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (India, ?) # [[Ramona Zapatero Zapatel]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima(Nafarroa, 1898--? # [[Sonia Rueda]] ---- '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Tere Guenetxea]] ef-- '''SORTUA''' artista (Soraluze, 1953) # [[Adriana Amado Suárez]] irakasle, ikertzailea (Buenos Aires, 1966) # [[Alba Lago]] aurkezlea, idazlea (Galizia, 1985) # [[Alicia Gimenez Bartlett]] idazlea ( Albacete 1951) # [[Almudena Carracedo]] dokumentalgilea (Madril 1972) # [[Amaia Peña]] futbolaria (Getxo 1998) # [[Amparo Sard]] artista (Mallorca 1973) # [[Amy Bull]] maistra eta sufragista (Erresuma Batua, 1877-1953) # [[Ana Arzoumanian]] abokatu, idazle eta poeta (Argentina, 1962) # [[Ana Barbara]] abeslaria (Mexiko 1971) # [[Ana Flecha Marco]] itzultzaile, idazlea (Leon, 1986) # [[Ana Romani]] poeta, kazetari kulturala (Coruña 1962) # [[Andrea Dworkin]] idazlea, feminista erradikala (AEB 1946-2005) # [[Angelina Pollak]] antropologoa (Austria/Venezuela 1932-2016) # [[Anna Alma-Tadema]] artista, sufragista (Londres 1867-1943) # [[Anna Fiske|Anna Fisc]] ilustratzailea, idazlea (Norvegia, 1964) # [[Anna Starobinets]] idazlea (Errusia 1978) # [[Anne Isabella Noel Byron]] matematikaria, aktibista (EB 1792-1860) # [[Antonia Jiménez|Antonia Jimenez]] gitarra jolea (Puerto de Santa Maria, 1972) # [[Arancha de Benito]] tb aurkezlea (Madril 1969) # [[Arancha del Sol]] modeloa, aktorea, tb aurkezlea (Asturias 1972) # [[Asja Lācis]] antzerkilaria (Estonia, 1891-179) # [[Assumpcio Estivill]] liburuzaina, irakaslea (Tarragona 1949) # [[Assumpta Montella]] historialaria, idazlea (Bartzelona 1958) # [[Aurélie Neyret]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1983) # [[Aurora Alonso de Rocha]] idazlea, irakaslea eta ikertzailea (Buenos Aires, 1937-2021) # [[Barbara Ayrton-Gould]] sufragista (EB 1886-1950) # [[Beatriz Ariño]] kazetaria (Huesca 1963) # [[Begoña Alfaro García]] politikaria (Bartzelona/Nafarroa 1982) # [[Begoña Caamaño]] idazlea (Galizia 1964-2014) # [[Bel%C3%A9n Garijo]] Almansako medikua (Albacete 1960) # [[Belen Feliu]] idazlea (Galizia 1961-1997) # [[Belen Toimil]] atleta (Coruña 1994) # [[Bessie Blount Griffin]] fisioterapeuta, asmatzailea (AEB, 1914-2019) # [[Blanca de la Torre]] arte-komisarioa (Leon 1977) # [[Blanca Manchon]] estropadalaria (Sevilla 1987) # [[Carmen Ramos Vellon]] atleta (Valentzia 1998) # [[Carmen Ruiz]] aktorea (Madril 1974) # [[Carolina de Cepeda]] sopranoa (Coruña 1847-Madril 1910) # [[Carolina Robles]] atleta (Sevilla 1991) # [[Caroline Polachek]] kantaria (AEB 1985) # [[Cassandra Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1987) # [[Catherine Cesarsky]] astronomoa (Frantzia-Venezuela, 1943) # [[Cecile McLorin Salvant]] jazz abeslaria (AEB 1989) # [[Charlotte Marsh]] sufragista (Britainia, # [[Chloé Cruchaudet]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1976) # [[Chuny Anzorreguy]] idazlea (Buenos Aires, XX.mendea) # [[Claudia Mori]] aktore, abeslari (Italia 1944) # [[Concepcion Cascajosa]] ikertzailea, irakaslea (Bartzelona 1979) # [[Concepcion Garcia Lorca]] errepublikar erbesteratua (Granada 1903-1962) # [[Concha Hernandez ]] kultur kudeatzailea (Avila 1958) # [[Danna Paola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1995) # [[Deborah Charlesworth]] biologoa (Erresuma Batua, 1943) # [[Dolores Sanchez Palomino]] filologoa (Kantabria 1961) # [[Doreen Allen]] sufragista (EB 1879-1663) # [[Dorothy Height]] aktibista (AEB 1912-2010) # [[Eagle Woman]] lakota indigena liderra (AEB 1820-1888) # [[Elena Caffarena]] legelaria (Txile 1903-2003) # [[Elena Guerra]] erlijiosoa, beatoa (Italia 1835-1914) # [[Eli Bartra]] filosofia (Mexiko, 1947) # [[Elisabeth Plainacher]] sorgintzat hartua (Austria, 1513-1583) # [[Elizabeth Inglis]] aktorea (BH 1913- AEB 2007) # [[Elizabeth Jagger]] modeloa, aktorea (AEB/EB 1984) # [[Ellen Hutchins]] botanikaria (Irlanda, 1785-1815) # [[Elnako amaetxea]] Elisabeth Eidenbenz erizain suitzarrak Frantzian sortutako erakundea (1939-1944) # [[Emilia Currás]] kimikaria, dokumentalista (Madril 1927-2020) # [[Ende (argitzailea)]] (X.mendea, Leon) # [[Ester Bonet]] hizkuntzalaria (Bartzelona 1950) # [[Esther Acebo]] aktorea (Madril 1983) # [[Esther Corral Diaz]] filologoa (Lugo 1961) # [[Esther Jaen]] kazetaria (Bartzelona 1968) # [[Esther Pak]] medikua (Hego Korea, 1877-1910) # [[Esther Palomera]] kazetaria (Madril 1968) # [[Esther Peña Camarero]] soziologoa, politikaria (Burgos 1980) # [[Esther Vaquero]] kazetaria (Salamanca 1982) # [[Estibaliz Espinosa]] idazlea (Coruña 1974) # [[Estrella Abecassis de Laredo]] fisikaria (Venezuela, 1940) # [[Eugenia Osterberger]] musikagilea, piano-jolea (Coruña 1852-Niza 1932 19) # [[Fabrizia Pons]] auto-pilotua, kopilotua (Italia 1955) # [[Fatima Anllo Vento]] kultura ikertzailea (Madril 1958) # [[Fatima Meer]] idazlea eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1928-2010) # [[Faye Webster]] abeslaria (AEB 1997) # [[Florence Haig]] sufragista (Erresuma Batua, 1856-1952) # [[Florence Mkhize]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1932-1999) # [[Frances Parker]] sufragista (Erresuma Batua, 1875-1924) # [[Francine Galvez]] kazetaria (Kamerun 1966) # [[Frieda Hughes]] poeta eta margolaria (Londres, 1960) # [[Ghislaine Maxwell]] sexu-trafikatzailea (Frantzia 1961) # [[Greta Lee]] aktorea (AEB 1983) # [[Habiba Gribi]] kirolaria (Tunisia, 1984) # [[Hafsa bint al-Hayy al-Rakuniyya]] Al-Andaluseko poeta (Granada 1135-1191) # [[Harmonia Rosales]] artista afrokubarra (Chicago, 1984) # [[Helen Joseph]] aktorea, edertasunaren erregina (Plymouth, 1942) # [[Helen Tolson]] sufragista (Britania, 1888-1955) # [[Helene Legrais]] historialaria, idazlea (Frantzia 1961) # [[Henar Alvarez]] kazetaria, umorista (Madril 1984) # [[Hengameh Ghaziani]] aktorea (Iran, 1970) # [[Hilda Cid]] zientzialaria (Txile, 1933) # [[Imma Prieto]] arte-komisarioa (Bartzelona 1975) # [[Imogen Holst]] konpositorea (EB 1907-1984) # [[Inger Christensen]] poeta (Danimarca 1935-2009) # [[Isabel Mijares]] enologoa (Badajoz 1942-Madril 2024) # [[Isabel Rodríguez (Mexikoko konkista)]] erizain militarra (Espainia, 1480-?) # [[Jaël Bestué]] atleta (Bartzelona 2000) # [[Jagmati Sangwan]] kirolaria, aktibista, politikaria (India 1960) # [[Jane Joseph]] musikagilea (Londres 1894-1929) # [[Jerry Hall]] modeloa, aktorea (AEB 1956) # [[Jessica Cediel]] kazetaria, modeloa (Kolonbia 1982) # [[Josephine St. Pierre Ruffin]] Sufragista (1842-1924) # [[Jul' Maroh]] komikigile frantsesa (Lens, 1985) # [[Julia Navalnaia]] ekonomialaria, politikaria (Errusia 1976) # [[Kathleen Ferrier]] kontraltoa (EB 1912-1953) # [[Kathleen March]] itzultzailea (AEB 1949) # [[Kawtar Boulaid]] atleta (Maroko 1989) # [[Kim Gordon]] rock musikaria, idazlea (AEB 1953) # [[Kitty O'Neil]] zinemako espezialista (AEB 1946-2018) # [[La Tortajada]] dantzari eta abeslaria (Granada, 1877-1957) # [[Lætitia Sadier]] abeslaria (Frantzia, 1968) # [[Laura Ainsworth]] sufragista (EB 1885-1958) # [[Laura Baena]] influencerra, ekintzailea (Malaga 1981) # [[Laura Garcia Lorca]] museo zuzendaria (AEB 1953) # [[Laura Vilagra]] politikaria (Bartzelona 1976) # [[Leelah Alcorn]] gazte trans suizidatua (AEB 1997-2014) # [[Leila Arab]] musikaria (Irain jatorriko britainiarra, 1971) # [[Lillian Ngoyi]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1911-1980) # [[Lina Sandell]] poeta, gospel ereserkigilea (Suedia 1832-1903) # [[Lisa Mandel]] komikigile frantsesa (Marseilla, 1977) # [[Loles Vives]] atleta (Bartzelona 1957) # [[Lorena Peña]] politikaria, gerrillari ohia (Salvador 1955) # [[Louisa Atkinson]] botanikari, ilustratzaile, idazle (Australia, 1834-1872) # [[Louise Pearce]] patologoa (AEB, 1885-1959) # [[Lourdes Muñoz]] ingeniaria, politikaria (Bartzelona 1969) # [[Lucia Koch]] argazkilaria, artista garaikidea (Brasil, 1966) # [[Luisa Villalta Gomez]] idazlea (Coruña 1957) # [[Mabel Balfour]] sindikalista eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, XX. mendea) # [[Manuela Igartua Olaechea]] farmazian doktorea (Irura, 1970) # [[Mar%C3%ADa Luisa L%C3%B3pez Fern%C3%A1ndez]] botanikaria (Madrid 1940) # [[Marcela Iacub]] abokatua, idazlea eta ikertzaile feminista (Buenos Aires, 1964) # [[Margaret Aldersley]] sufragista, feminista (1851-1940) # [[Margarita Borja]] poeta, dramagilea (Alacant 1942) # [[Margarita Ledo Andion]] idazlea, zinemagilea (Lugo 1951) # [[Mari Pau Dominguez]] kazetaria, idazlea ( Bartzelona 1963) # [[Maria Amelia Braganzakoa]] Brasilgo printzesa (Paris 1831-Madeira 1853) # [[Maria Antonia Massanet Mayol]] poeta (Mallorca 1980) # [[Maria Antonia Sanchez Escalona]] artista (Madril 1941) # [[María Belén Morales]] eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1928-2016) # [[Maria Castellano Arroyo]] medikua (Jaen 1948) # [[María de la Candelaria]] Tzeltalko Matxinadaren buruzagia (Mexiko, 1698-1716) # [[Maria de Nati]] aktorea (Madril 1997) # [[Maria Denis]] aktorea (Argentina 1916- Italia 2004) # [[Maria Elvira Pombo Holguin]] diplomazialaria (Kolonbia 1960) # [[Maria Eugenia Rito]] vedettea (Argentina 1975) # [[María Fernanda Campa Uranga]] geologoa, aktibista (Mexiko, 1940-2019) # [[María Gainza]] idazlea (Buenos Aires, 1975) # [[Maria Jose Saez Carrasco]] kazetaria (Madril 1965) # [[Maria Lionza]] jainkosa (Venezuela 1802) # [[Maria Lopez Sandez]] filologoa, idazlea (Lugo 1973) # [[Maria Luisa Prada Sarasua]] idazlea (Asturias XX. mendea) # [[Maria Marchant]] hezitzailea, politikaria (Txile 1904-1990) # [[Maria Nikolaevna O’Rourke]] presoa, hilketa eragilea (Errusia 1877-Argentina 1949) # [[Maria Nikolaievna Romanova (1899-1918)]] Dukesa Handia (Errusiar Inperioa) # [[Maria Rosa Fugazot]] aktorea (Argentina 1942) # [[Maria Rosa Yorio]] rock kantautorea (Argentina 1954) # [[Maria Thereza Alves]] artista (Brasil, 1961) # [[Maria Vicente]] atleta (Bartzelona 2001) # [[Mariam Hernandez]] aktorea (Fuerteventura 1981) # [[Mariam Shahriar]] film zuzendaria (Iran XX. mendea) # [[Marta Aledo]] aktorea (Madril 1978) # [[Marta Galimany]] atleta (Tarragona 1985) # [[Mary Ann Aldham]] sufragista (Erresuma Batua, 1858-1940) # [[Mary Carson Breckinridge]] erizaina, emagina (AEB, 1881-1965) # [[Mary Gawthorpe]] sufragista (Erresuma Batua, 1881-1973) # [[Mary Sophia Allen]] sufragista, policia (Britainia, 1878-1964) # [[Maya Erskine]] aktorea (AEB 1987) # [[Maya Mihindou]] Gabongo ilustratzaile, argazkilari eta kazetaria (Libreville, 1984) # [[Michela Belmonte]] aktorea (Italia 1925- Alacant 1978) # [[Michele Mouton]] rally pilotua (Frantzia 1951) # [[Milena Busquets]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona, 1972) # [[Miri Perez-Cabrero]] aktorea, sukaldaria ( Bartzelna 1993) # [[Mischa Bredewold ]] txirrindularia (Herbehereak 2000) # [[Mónica Mayer]] artista eta arte krikikaria (Mexiko, 1954) # [[Montserrat del Amo]] idazlea (Madril 1927-2015) # [[Nancy Astor]] lehen emakumea parlamentu britainiarrean (1879-1964) # [[Natalia Rodriguez (aktorea)]] (Madril 1992) # [[Natascha Kampusch]] ume bahitua (Austria 1998) # [[Nazhūn bint al-Qalā'iyya]] poeta (Al-andalus XII. mendea) # [[Nelly Kaplan]] idazlea (Buenos Aires, 1931-Suitza, 2020) # [[Neus Aguado]] poeta, kazetaria, literatura kritikaria (Argentina, 1955) # [[Nicolasa Montt de Marambio]] poeta (Txile 1857-1924) # [[Nuria Amat]] idazlea ( Bartzelona 1950) # [[Nuria Montserrat Pulido]] bioingeniaria (Bartzelona 1978) # [[Oda Krohg]] margolaria (Norvegia 1860-1935) # [[Paola Cortellesi]] aktorea (Italia 1973) # [[Paola Rojas]] kazetaria (Mexiko 1976) # [[Paz Márquez Benítez]] idazlea (Filipinak, # [[Petra Delicado]] literatura pertsonaia, inspektorea # [[Phyllis Smith]] aktorea (AEB 1952) # [[Pilar Carbonero Zalduegi]] ikertzailea (Marokoko protektoratua, 1942) # [[Pilar de Francisco]] kazetaria, umorista (Madril XX. mendea) # [[Qiu Zhu]] margolaria (Ming dinastiako txinatarra) # [[Rachel Reeves]] politikaria (EB 1979) # [[Rahima Moosa|Rahina Moosa]] apartheidaren aurkako politikaria (Hegoafrika, 1922-1993) # [[Raisa Smetanina]] iraupen-eskiatzailea (Errusia 1952) # [[Rekha]] aktorea (India 1954) # [[Rocio Madrid]] aktore, tb aurkezlea (Malaga 1978) # [[Rocio San Miguel]] abokatua, aktibista desagertua (Venezuela 1966) # [[Rocio Santa Cruz]] kultur kudeatzailea (Coruña 1967) # [[Rocio Vieitez Ferro]] itzultzailea (Pontevedra 1975) # [[Rosalind Eleazar]] aktorea (EB 1982) # [[Rosalind Fox Solomon]] argazkilaria (AEB 1930) # [[Rosalinda Celentano]] aktorea (Italia 1968) # [[Rosario Valcárcel]] poeta, eleberrigilea (Kananaria Handiko las Palmas, 1949) # [[Rose Frisch]] zientzialari aitzindaria ( AEB 1918-201519) # [[Rozenn Milin]] kazetaria (Frantzia, 1960) # [[Sabina Puertolas]] sopranoa (Zaragoza 1973) # [[Sahraa Karimi]] dokumentalgilea (Iran/Afganistan 1983) # [[Sandra Golpe]] kazetaria (Cádiz 1974) # [[Saridjah Niung]] musikaria, artista (Indonesia 1908-1993) # [[Selina Cooper]] sufragista (Britainia # [[Shobhaa De]] idazlea (India 1948) # [[Shygirl]] DJ (EB 1992) # [[Silvia Orriols]] politikaria (Girona 1984) # [[Simona Izzo]] film zuzendaria (Italia 1953) # [[Sira Rego]] politikaria (Vañentzia 1973) # [[Sophia Williams-De Bruyn|Sophia Williams de Bruyn]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1938) # [[Susana Gomez Castaño]] musikaria, ekintzailea (Kolonbia 1984) # [[Sushmita Sen]] aktorea, Miss Unibertso (India 1975) # [[Susie Porter]] aktorea (Australia 1971) # [[Suzanne Lacy]] artista (AEB, 1945) # [[Teresa Rivero]] 1. Emakume-presidente futbolean (Cádiz 1935) # [[Teresa Shaw]] Idazle, itzultzaile (Uruguai-Bartzelona, 1951) # [[Theresa Garnett]] ekintzaile sufragista (Erresuna Batua, 1888-1966) # [[Valentine Penrose]] idazle eta margolaria (Frantzia, 1898-1978) # [[Vicenta Fernandez-Montesinos]] idazlea (Granada 1930-Madril 2023) # [[Vicky Luengo]] aktorea (Mallorca 1990) # [[Victoria Lomasko]] marrazkilaria (Errusia, 1978) # [[Vidya Balan]] aktorea, abeslaria (India 1979) # [[Violet Aitken]] sufragista (Erresuma Batua, 1886-1987) # [[Virginia Giuffre]] sexu-biktima (AEB/Australia 1983) # [[Virginie Ancelot]] idazlea eta pintorea (Dijon, 1792-Paris, 1875) # [[Wilma Labate]] film zuzendaria, gidoilaria (Italia 1949) # [[Zheng Qinwen]] tenislaria (Txina 2002) }} ==='''Berriak 2024''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Casilda Ampuero]] '''SORTUA''' Fronte eta Ospitaleen zuzendaria (San Vicente de la Barquera, 1906-1978) # [[Conchita Bustinduy]] '''SORTUA''' erraketista (Berriatua, 1927) # [[Mercedes Herrán]] '''SORTUA''' haur saltzailea (?-Bilbo, 2002) # [[Aurora Gómez Urrutia]] '''SORTUA''' ekintzaile errepublikarra (Obanos, 1914-Iruñea, 1975) # [[Adela Tarifa Fernández]] historialaria, ikertzailea (Granada 1949) # [[Africa Fanlo]] ilustratzailea (Bartzelona, 1972) # [[Agnes Arber]] botanikaria (Erresuma Batua, 1879-1960) # [[Ai Yazawa]] mangaka japoniarra (Osaka, 1967) # [[Alice Henry]] sufrafista (Australia, 1857-1943) # [[Alicia Dickenstein]] matematikaria (Argentina, 1955) # [[Aliya Moldagulova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1925-1944) # [[Amanda Marsalis]] argazkilaria, film zuzendaria (AEB, XX. mendea) # [[Ana Bustelo]] editorea eta itzultzailea (Paris, 1964) # [[Ana de la Cueva]] ekonomialaria (Madril 1966) # [[Ana María Bejarano Escanilla]] itzultzailea (Salamanca, 1959) # [[Ana María Campos]] heroia ( Venezuela 1796-1828) # [[Ana Miralles|Ana Mirelles]] komikigilea eta ilustratzailea (Madril, 1959) # [[Ana Requena]] kazetaria, blogaria (Madril 1984) # [[Anabel Flores Salazar]] kazetaria (Mexiko 1984-2016) # [[Andrea Motis]] musikagilea, tronpeta jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1995) # [[Angeles Mastretta]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1949) # [[Ann Chapman]] limnologoa (Zeelanda Berria, 1937-2009) # [[Anna Cardús Flaqué]] saskibaloi arbitroa (Bartzelona 1970) # [[Anna Casanovas|Anna Casanova]] idazlea (Bartzelona, 1975) # [[Anna Petronella van Heerden]] ginekologoa, sufragista (Hegoafrika 1887- 1975) # [[Anne Teuf]] ilustratzaile eta komikigile frantsesa (Aspach-le-Haut, 1964) # [[Annie MacDonald Langstaff]] legelaria, (Kanada, # [[Antoinette Blackwell]] idazlea eta gizarte ekintzailea (AEB, 1825-1921) # [[Arantxa Aguirre Carballeira]] dokumentalgilea, gidoilaria (Madril 1958) # [[Arca (abeslaria)]] (Venezuela/Bartzelona 1989) # [[Arcelia Ramirez]] aktorea (Mexiko 1967) # [[Arja Kajermo|Arja Kajerno]] komikigilea (1949) # [[Arlene Harris]] aktorea (Kanada 1896-AEB 1976) # [[Arlene Harris]] enpresaburua, asmatzailea (AEB 1948) # [[Åsa Grennvall|Assa Grennavall]] komikilaria (Suedia, 1973) # [[Barbara Morgenstern]] elektronika-abeslaria, ekoizlea (Alemania 1946) # [[Barbara Saavedra]] biologoa (Txile 1967) # [[Begoña Lolo]] musikologoa (Madril 1958) # [[Begoña San Jose ]] sindikalista (Segovia 1949) # [[Begoña Torres]] kultur kudeatzailea (Madril XX. mendea) # [[Belen Atienza Azcona]] film ekoizlea (Madril 1970) # [[Bella Guerin]] sufragista eta ekintzaile (Australia, 1858-1923) # [[Bibi Bourelly]] egile abeslaria (Berlin/AEB 1994) # [[Blanche Feillet-Hennebutte]] margolaria eta litografoa (1815-1886) # [[Bodil Schmidt-Nielsen]] fisiologoa (Danimarka-AEB, 1918-2015) # [[Bríet Bjarnhéðinsdóttir]] politikaria (Islandia, 1856-1940) # [[Carlota Guerrero]] argazkilaria, zinemagilea (Bartzelona 1989) # [[Carmen Armendariz]] ekoizlea (Mexiko 1946) # [[Carolina_Caycedo]] diziplina anitzeko artista (London, 1978) # [[Catherine Helen Spence]] idazlea, kazetaria, sufragista (Australia, 1829-1910) # [[Chus Tudelilla]] arte-kudeatzailea (Logroño 1961) # [[Claire Tomalin]] kazetaria, biografoa (Londres 1933) # [[Clara Giveen]] sufragista (Irlanda, 1887-1967) # [[Clara Segura]] aktorea (Bartzelona 1974) # [[Claudia Malagelada]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 2007) # [[Cristina Gutiérrez (pilotua)]] (Burgos 1991) # [[Cristina Huete (ekoizlea)]] (Brasil/Espainia XX. mendea) # [[Diana Athill]] editore, idazle, nobelagile (Londres, 1917-2019) # [[Doaa el-Adl]] karikaturegilea (Egipto, 1979) # [[Dolores Hayden]] arkitektoa, historialaria, poeta (AEB, 1945) # [[Dorothe Engelbretsdotter]] poeta (Norvegia, 1634-1716) # [[Draga Ljo%C4%8Di%C4%87]] medikua, feminista (Serbia, 1855-1926) # [[Edwidge Danticat]] idazlea (Haiti/AEB 1969) # [[Eileen Mary Casey]] sufragista (Australia 1881- 1972) # [[Elin Wallin|Elin Walin]] artista (Suedia, 1884-1969) # [[Eliza Ritchie|Eliza Ritche]] sufragista eta filosofoa (Kanada, 1856-1933) # [[Elizabeth Avery Meriwether]] idazle, sufragista (AEB, 1824-1916-) # [[Ellen Allien]] DJ (Alemania 1968) # [[Ellen Ternan]] aktorea (EB 191839-1914) # [[Elvira Sastre]] poeta, itzultzailea (Segovia 1992) # [[Emma Miller]] sufragista (EB 1839-Australia 1927) # [[Esperanza Mendoza Holgado]] saskibaloi arbitroa (Caceres 1983) # [[Ethel Sargant]] botanikaria (Erresuma Batua, 1863-1918) # [[Eva Valiño]] soinu teknikaria (Bartzelona 1969) # [[Fanny Brice]] aktorea ( AEB 1891-1951) # [[Fatimah Tuggar ]] artista (Nigeria 1967) # [[Flora de Pablo]] medikua, ikertzailea (Salamanca, 1952) # [[Florence Lawrence]] aktorea, asmatzailea (Kanada-AEB, 1886-1938) # [[Fran%C3%A7oise Brauner]] medikua (Austria-Frantzia, 1911-2000) # [[Františka Plamínková]] kazetaria, feminista, politikaria (Txekia, 1875-1942) # [[Gabriela Gonz%C3%A1lez]] fisikaria (Argentina, 1965) # [[Gabriele Schor]] publizista, bildumagilea (Austria 1961) # [[Garcia Botikaria]] zientzia dibulgatzailea (Cuenca 1995) # [[Geneviève Thiroux d'Arconville]] idazlea, zientzialaria (Frantzia 1720-1805) # [[Gertrude Blanch]] matematikaria (Polonia-AEB, 1897-1996) # [[Gertrude Caton Thompson]] arkeologoa (Britainia Handia, 1888-1985) # [[Giorgia Marras]] Komikigile eta ilustratzaile franko-italiarra (Genova, 1988) # [[Giulia Tamayo Leon]] abokatua, aktibista (Peru 1958- Uruguai 2014) # [[Griselda Pascual i Xufré]] matematikaria (Bartzelona, 1926-2001) # [[Hedwig Dohm]] idazlea (Alemania 1831-1919) # [[Helen Frankenthaler]] margolaria (AEB, 1928-2011) # [[Helene Funke]] margolaria (Alemania,1869-1957) # [[Henrietta Dugdale]] sufragista (Londres 1827- Australia 1918) # [[Hiromu Arakawa]] mangaka japoniarra (Tokachi, 1973) # [[Irene Manton]] botanikaria (Erresuma Batua, 1904-1988) # [[Irene Stegun]] matematikaria (AEB, 1919-2008) # [[Irma Thomas]] soul abeslaria (AEB 19)41 # [[Irma Wyman]] ingeniari informatikoa (AEB, 1928-2015) # [[Isabel Muñoz (argazkilaria)]] (Bartzelona/Madril 1951) # [[Isabel Tajahuerce Ángel]] irakaslea, ikertzailea (Soria 1960) # [[Jantina Tammes]] botanikaria (Herbehereak, 1871-1947) # [[Jeanne Demessieux]] piano-jotzaile, organo-jotzailea (Frantzia, 1921-1968) # [[Jenny Saville]] margolaria (Britainia, 1970) # [[Jessica Bennett]] kazetaria, blogaria (AEB 1981) # [[Jorja Smith]] kantautorea (EB 1997) # [[Josiane Balasko]] aktorea, zuzendaria, gidoigilea (1950) # [[Judi Chamberlin]] aktibista (AEB 1944-2010) # [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]] artista (Ohio, 1943-2005) # [[Kali Uchis]] kantautorea (AEB 1994) # [[Karo Moret Miranda]] historialaria, ikertzailea (Kuba,...) # [[Kate Lilley]] poeta (Australia, 1960) # [[Kate Perugini]] margolaria (EB 1839-1929) # [[Kehlani]] egile abeslaria (AEB 1995) # [[Kenia Os]] abeslaria, youtuberra (Mexiko 1999) # [[Lais Korintokoa]] hetera (Grezia K.a V. mendea- K.a. IV. mendea) # [[Lala Huete]] figuringilea (Brasil/Espainia 1957) # [[Laura Lechuga]] kimikaria, ikerlaria (Sevilla 1962) # [[Lilli Hornig]] kimikaria (Txekoslovakia-AEB, 1921-2017) # [[Liv Strömquist]] komikigilea (Suedia, 1978) # [[Louisa Lawson]] idazlea, poeta, sufragista (Australia, 1848-1920) # [[Louise Brealey]] aktorea (EB 1979) # [[Ludwika Paleta]] aktorea (Polonia/Mexiko 1978) # [[Lulu Roman]] komediantea, abeslaria (AEB 1946) # [[Lynn Fontanne]] aktorea (EB 1887- AEB 1983) # [[Mabel Sharman Crawford]] abenturazale eta idazlea (Irlanda, 1820-1912) # [[Madhuri Dixit]] zinema aktorea (India, 1967) # [[Maevia Noemí Correa]] botanikaria (Argentina, 1914-2005) # [[Manuela Sambo]] artista (Angola/Alemania 1964) # [[Margarida Castells]] itzultzailea (Bartzelona, 1962) # [[Margie Sudre]] Frantziako politikaria (Vinh, 1943) # [[Marguerite Jeanne Carpentier]] eskultorea (Paris 1886-1965) # [[Maria Angeles Querol]] historialaria (Badajoz 1948) # [[María Calcaño]] poeta (Venezuela 1906-1956) # [[María Eduarda Barjona de Freitas]] kazetaria, kritikaria (Portugal 1882-1952) # [[Maria Fyodorovna Zibold]] medikua (Serbia, 1849-1939) # [[Maria Jose Toro Nozal]] zientzialaria (Zamora 1957) # [[Maria Pia Timon]] etnologoa (Cáceres 1954) # [[Maria Polivanova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1922-1942) # [[María Rosa Urraca Pastor]] karlista eta falangista (Madril, 1900-Bartzelona, 1984) # [[Maria Sainz Martin]] medikua (Badajoz 1953) # [[Maria Schwarz]] arkitektoa (Alemania 1956) # [[Maria Silva]] aktorea (Palentzia 1941-Madril 2023) # [[Maria Tena]] idazlea, kultur kudeatzailea (Madril 1953) # [[Maria Teresa Salazar Bermudez]] kimikari aitzindaria (Badajoz 1909-Madril 1982) # [[Maria Vazquez]] aktorea (Galizia 1979) # [[María Vinyals|Marina Vinyals]] idazlea eta artikulugilea (Galizia, 1875-1942) # [[Maria von Linden]] bakteriologo, zoologo (Alemania, 1869-1936) # [[Maribel Domenech]] artista (Valentzia 1951) # [[Marilou Berry]] aktorea (Frantzia, 1973) # [[Marina Picasso]] idazlea (Frantzia, 1950) # [[Marina Raskova]] pilotua (Sobiet Batasuna, 1912-1943) # [[Marjorie Courtenay-Latimer]] naturalista (Hegoafrika, 1907-2004) # [[Marjorie Hasler]] sufragista (Irlanda, 1887-1913) # [[Marlene Engelhorn]] aktibista, filantropoa (Austria 1992) # [[Marta Carazo]] kazetaria ( Madril 1973) # [[Martha Carrillo]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1966) # [[Mary Ann Hilliard]] erizaina eta sufragista (Irlanda, 1860-1912) # [[Mary Galway]] sufragista eta sindikalista (Irlanda, 1864-1928) # [[Mary J. Blige]] abeslaria (AEB 1984) # [[Mary Lee]] sufragista (Australia, 1821-1909) # [[Mary Martin]] aktorea (AEB 1913-1990) # [[Mary Richardson]] sufragista (Kanada, 1889-1961) # [[Mary-Dell Chilton]] biologoa (AEB, 1939) # [[Mati Diop]] aktore eta zuzendaria (Paris, 1982) # [[Maya Zankoul]] artista bisuala, blogaria (Libano, 1986) # [[Maybanke Anderson]] sufragista (Australia, 1845-1927) # [[Merce Paloma]] jantzi diseinatzailea (Bartzelona 1964) # [[Mercedes Valdivieso]] idazlea (Txile 1924-1993) # [[Mihri Müşfik Hanım]] margolaria (Turkia, 1886-1954) # [[Miluca Sanz]] musikaria, artista (Segovia 1956) # [[Minna Sundberg]] ilustratzailea (Suedia, 1990) # [[Miss Kittin]] DJ (Frantzia 1973) # [[Mónica Oriol Icaza]] enpresaria (Madril, 1961)) # [[Muriel Douru]] komikigile, idazle eta ekintzaile frantsesa (1976) # [[Muriel Matters]] kazetaria, sufragista (Australia, 1817-1969) # [[Nadia Khiari]] komikigilea eta irakaslea (Tunisia, 1973) # [[Natalia Carbajosa]] idazlea eta itzultzailea (Puerto de Santa Maria, 1971) # [[Natalia Kovxova|Natalia Kovxva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1920-1942) # [[Natalka Bilotserkivets]] poeta eta iraultzailea (Ukraina, 1954) # [[Nh. Dini]] idazle feminista (Indonesia 1936-2018) # [[Nieves López Martínez]] paleontologoa (Burgos, 1949-2010) # [[Ninnan Santesson]] eskultoregilea (Suedia, 1891-1969) # [[Noemí Zaritzky]] ingeniari kimikoa (Argentina, 1951) # [[Norio Sakurai]] mangaka(Japonia) # [[Núria Tamarit Castro]] irudigilea (Castelló 1993) # [[Odile Schweisguth]] medikua (Frantzia 1913-2002) # [[Olivia Mandle]] ingurumen aktibista (Bartzelona 2007) # [[Pati Chapoy]] kazetaria (Mexiko 1949) # [[Peggy McCay]] aktorea (AEB 1927-2018) # [[Pilar Landeira Guerrero]] saskibaloi arbitroa (Madril 1959) # [[Polina Osipenko]] hegazkinlari heroia (Sobietar Batasuna, 1907-1939) # [[Power Paola]] komikigilea (Ekuador, 1977) # [[Ptazeta]] rap kantugilea (Kanariak 1996) # [[Regina Silveira]] artista eta unibertsitateko irakaslea (Brasil, 1939) # [[Remedios Sanchez]] idazlea, ikertzailea (Bartzelona 1975) # [[Rita Payes]] musikagilea, tronboi jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1999) # [[Roser Berdagué]] itzultzailea (Katalunia, 1929) # [[Rosina Gomez Baeza]] kultur kudeatzailea (Asturias 1941) # [[Safia Farhat]] artista (Tunisia, 1924-2004) # [[Sara Becker (aktorea)]] (Txile 2002) # [[Sara Fratini]] ilustratzailea (Venezuela, 1985) # [[Semiramis Gonzalez]] historialaria (Asturias 1988) # [[Serena Lake]] predikatzailea, sufragista (Australia, 1842-1920) # [[Sheila Tobias]] administratzaile, idazle (AEB, 1935-2021) # [[Sita Abellan]] DJ, modeloa (Murtzia 1993) # [[Sofia Coll]] kantari, dantzari, aktorea (Bartzelona 1999) # [[Sophie Bryant]] matematikaria (Erresuma Batua, 1850-1922) # [[Sybille Bedford]] idazlea, kazetaria (Alemania 1911-EB 2006) # [[Sylvia Earle]] ozeanografoa (AEB 1935) # [[Tatiana Proskouriakoff]] arkeologo, etnologo (Errusia-AEB, 1909-1985) # [[Teyana Taylor]] abeslaria, dantzaria, aktorea (AEB 1990) # [[Tomasa Tito Condemayta]] independentziaren aitzindaria, heroia (Peru 1740-1781) # [[Tracey Rose]] artista (Hegoafrika 1974) # [[Valentina Borok]] matematikaria (Ukraina, 1931-2004) # [[Valentina Grizodubova]] hegazkinlari heroiak (Sobietar Batasuna, 1909-1993) # [[Vanessa Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1974) # [[Vanessa Nakate]] klima-aktibista (Uganda, 1996) # [[Vinciane Despret]] filosofoa (Belgika 1959) # [[Wangechi Mutu]] artista (Kenya/AEB 1972) # [[Whitney Wolfe Herd]] enpresaburua, ekintzailea (AEB 1989) # [[Xulia Vicente]] irudigilea (Coruña 1993) # [[Yasmina Alcaraz Moreno]] saskibaloi arbitroa (Girona 1989) # [[Yelizaveta Chaikina]] partisanoa (Sobiet Batasuna, 1918-1941) # [[Yevdokia Bershanskaia]] hegazkinlaria (Sobietar Batasuna, 1913-1982) # [[Yvonne Sylvain]] medikua (Haiti, 1907-1989) # [[Zdenka Braunerová]] margolaria (Txekia, 1858-1934) # [[Zeina Abirached]] komikigilea, ilustratzailea (Beirut, 1981) # [[Ziba Ganiyeva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1923-2010) # [[Alice Abadam]] sufragista (GAles, 1856-1940) # [[Lila Avilés|Lila Aviles]] zinema zuzendaria (Mexiko, 1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aintzane Uria]] ef--'''SORTUA''' abeslaria, soinularia (Durango, 1979) # [[Fatmana Binta]] ----'''SORTUA''' sukaldaria (Sierra Leona, 1984) # [[Izaro Oliveira]] ef--'''SORTUA''' txirrindularia (Ermua 2005) # [[Mari Carmen Montoya Azkuna]] --ef'''SORTUA''' farmazialaria (1926-2024) # [[Gloria Zuazola]] --ef'''SORTUA''' (Uruguai, 1966-2024) # [[Itsaso Gangoitia]] ----'''SORTUA''' lasterkaria, euskara teknikaria (Abadiño 1988) # [[Paquita Bretos Andueza]] ----'''SORTUA''' mendizalea, ateoa, komunista (Pasaia, 1927) # [[Larraitz Amezaga del Fango]] ----'''SORTUA''' endometrosiaren buruzko liburuaren egilea (Donostia, 1990 # [[Erkuden Txokarro]] ----'''SORTUA''' (Iruñea, 1974) # [[Ru´a Zimawi|Ru´a Rimawi]] ----'''SORTUA''' (Zisjordania, 1998) # [[Nora Botero]] ----'''SORTUA''' irakaslea, ikertzailea (Kolonbia , ?) # [[Auxi Díaz]] ef--'''SORTUA''' magistratua (Kanaria Handia 1967) # [[María Isabel Gutiérrez Velasco]] --ef'''SORTUA''' prostituta (Santander, ? - Basauriko espetxea, 1977)) # [[Begoña Vesga]] ef--'''SORTUA''' ekintzaile, feminista, politikaria (Burgos, Ermua, 1951) # [[Beatriz Arizaga Bolunburu]] ef--'''SORTUA''' historialaria (Eibar, 1951) # [[Maialen Etxart Salaberri]] ----'''SORTUA''' irakaslea (Isturitze, 1978) # [[Sara Oceja Salazar]] ef--'''SORTUA''' arkitektua eta politikaria (Durango, 1970) # [[Paula Bronstein]] fotokazetaria (AEB, XX. mendea) # [[Edith Hirsch Luchins]] efef matematikaria (Polonia-AEB, 1921-2002) # [[Annie Montague Alexander]] paleontologo, filantropoa (AEB, 1867-1950) # [[Carol Guzy]] ef-- argazkilaria (AEB, Pensilvania, 1956) # [[Ladislava Bakanic]] gimnasta (New York, 1924) # [[Julia Kavanagh|Julia Kavabagh]] idazlea (Irlanda, 1824-1877) # [[Nelly Bodenheim|Nelly Bodenneim]] ilustratzailea (Herbehereak, 1874-1951) # [[Hamideh Kheirabadi]] aktorea (Irlanda, 1924-2010) # [[Dorothy Cayley]] mikologoa (Sri Lanka, 1874-1955) # [[Maria Mauban]] aktorea (Marsella, 1924-2014) # [[Kate Lester]] aktorea (Ingalaterra, 1857-1924) # [[Dorothea Wolbert]] aktorea (AEB, 1874-1958) # [[Gré de Jongh]] lasterketaria (Herbehereak, 1924-2002) # [[Vera Molnár]] artista (Hungaria, 1924-2023) # [[Elena Cernei]] mezzo-sopranoa (Errumania, 1924-2000) # [[Hrytsko Hryhorenko]] poeta eta itzultzailea (Ukrainia, 1867-1924) # [[Claudine Dupuis]] aktorea (Frantzia, 1924-1991) # [[Annelise Hovmand]] zinema-zuzendaria (Danimarka, 1924-2016) # [[Conradine Birgitte Dunker]] idazlea (Norvegia, 1780-1866) # [[Beatrice Chebet]] atleta (Kenya 2000) # [[Tsigie Gebreselama]] atleta (Etiopia 2000) # [[Dawit Seyaum]] atleta (Etiopia 1996) # [[Shannon Rowbury]] atleta (AEB 1984) # [[Lisa Dobriskey]] atleta (EB 1983) # [[Adela Pankhurst]] sufragista, aktibista politikoa (EB 1885-Australia 1961) # [[Minnie Baldock]] sufragista (EB 1864-1954) # [[Adelaide Knight]] sufragista (EB 1871-1950) # [[Christian Jollie Smith]] abokatu ekintzailea (Australia 1885-1963) # [[Margaret Bondfield]] politikaria, aktibista (EB 1873-1953) # [[Louisa Martindale]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Louisa Martindale (feminista)]] sufragista, aktibista (EB 1839-1914) # [[Hilda Martindale]] funtzionarioa, idazlea (EB 1875-1952) # [[Cicely Hamilton]] dramagilea, aktorea (EB 1872-1933) # [[Dora Montefiore]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Kelly Holmes]] atleta (EB 1970) # [[Mary Rand]] atleta (EB 1940) # [[Alemitu Tariku]] atleta (Etiopia 2000) # [[Shelby Houlihan]] atleta (AEB 1993) # [[Manuela M. Veloso]] irakaslea, robot-ikertzailea (Lisboa 1957) # [[Lua Ribeira]] argazkilaria (Coruña, 1986) # [[Cristina de Middel]] argazkilaria (Alacant, 1979) # [[María Garay]] tango abeslaria (Argentina, 1941) # [[Anna Gottlieb]] abeslaria (Viena, 1774-1856) # [[Hou Bo]] argazkilaria (Txina, 1924-2017) # [[Montserrat Ubach Tarrés]] espeleologoa aitzindaria (Bartzelona XX. mendea) # [[Rocío Verdejo García]] artista plastikoa, argazkilaria (Granada 1982) # [[Olinpia Velasco]] artista bisuala, argakilaria ( Granada 1970) # [[Ana Vaz]] film zuzendaria, artista (Brasil 1982) # [[Sara Ramo]] artista bisuala (Madril/Brasil 1975) # [[Ann Packer]] atleta (EB 1942) # [[Tatiana Tomashova]] atleta (Errusia 1975) # [[Svetlana Masterkova]] atleta (Errusia 1968) # [[Denise Lewis]] atleta (EB 1972) # [[Sally Gunnell]] atleta (EB 1966) # [[Eladia Blázquez]] abeslaria (Argentina, 1931-2005) # [[Zanele Muholi]] artista eta aktibista (Hegoafrika, 1972) # [[Eva Nogales]] biofisikaria (Colmenar Viejo, 1965) # [[Ana María Muñoz Amilibia]] arkeologoa (Donostia-Madril, 1932-2019) # [[Farshid Moussavi]] arkitektoa (Iran/Britainia 1965) # [[Roma Agrawal]] egitura-ingeniaria (India/EB 1983) # [[Francine Houben]] arkitektoa (Herbehereak 1955) # [[Beverly Willis]] arkitektoa (AEB 1928-2023) # [[Jolanda Ceplak]] atleta (Eslovenia 1976) # [[Hasna Benhasi]] atleta (Maroko 1978) # [[Fantu Worku]] atleta (Etiopia 1999) # [[Karissa Schweizer]] atleta (AEB 1996) # [[Phylis Smith]] atleta (EB 1963) # [[Pilar Citoler]] dentista, arte bildumagilea (Zaragoza 1937) # [[Mary Strong Clemens]] botanikaria (AEB, 1873-1968) # [[Hortense Powdermaker]] antropologoa (AEB,1900-1970) # [[Charlotte Abramow]] argazkilari eta bideogilea (Brusela, 1993) # [[Judy Dater]] argazkilari feminista (AEB, 1941) # [[Germaine Van Parys]] fotokazetaria (Belgika, 1893-1983) # [[Alexandra Boulat]] fotokazetaria (Frantzia, 1962-2007) # [[Ina Higgins]] baratzezaina, paisaia-arkitektoa (Irlanda 1860-Australia 1948) # [[Nettie Palmer]] idazlea, kritikaria ( Australia 1885-1964) # [[Vicenta Cortés Alonso]] artxibozaina, ikertzailea, irakaslea (Valentzia 1925-2021) # [[María Eugenia Rodríguez Palop]] legelaria, politikaria ( Badajoz 1970) # [[Marisa Rodríguez Palop]] kazetaria, korrespontsala (Badajoz 1966) # [[Janeene Vickers]] atleta (AEB 1968) # [[Sandra Farmer]] atleta (Jamaika/AEB 1962) # [[Debra Flintoff-King ]] atleta (Australia 1960) # [[Tatiana Ledovskaya]] atleta (Errusia 1966) # [[Sandra Douglass Morgan]] abokatu, kirol-zuzendaria (Las Vegas 1978) # [[Mary_Elliott_Hill]] kimikaria (AEB, 1907-1969) # [[Naomi Parker]] langilea, modeloa (AEB, 1921-2018) # [[Marica Andallón]] heroina (Oviedo, 1764-1848) # [[Dana Ulery]] informatiba zientifikoa (AEB, 1938) # [[Mary Cowden Clarke]] idazlea (Londres, 1809-Italia, 1898) # [[Fili Chillón|Fili Chillon]] idazle eta eskultore (1918-2012) # [[Claude Cahun|Claude CAhun]] artista (Frantzia, 1894-1954) # [[Suzanne Malherbe|Susanne Malherbe]] argazkilaria, diseinatzaile (Frantzia, 1892-1972) # [[Véronique de Viguerie|Veronique de Viguerie]] fotokazetaria (Frantzia, 1978) # [[María Amelia Baltar]] abeslaria (Buenos Aires, 1940) # [[Luz María del Castillo Fregoso]] kimikari-biologoa (Mexiko, 1926-1990) # [[Li Fanghua]] fisikaria (Txina, 1932-2020) # [[Elise Ottesen-Jensen]] kazetaria (Suedia, 1886-1973) # [[Dina Vierny]] modeloa, arte-bildumagilea, museo-zuzendaria, erresistentzian ekintzaile (Errumania 1919-Paris 2009) # [[Nina Kandinski]] mezenasa (Errusia 1896- Suitza 1980) # [[Lily Pastré ]] filantropoa (Frantzia 1891-1974) # [[Manuela Beltrán]] heroia (Kolonbia 724-1819) # [[Marina Stepanova]] atleta (Errusia 1950) # [[Linda Keough ]] atleta (EB 1963) # [[Tracy Goddard]] atleta (EB 1969) # [[Silvia Rieger]] atleta (Alemania1970) # [[Katharine Merry]] atleta (EB 1974) # [[Fahrelnissa Zeid]] artista (Turkia 1901-Jordania 1991) # [[María Josefa Jiménez Cisneros]] arkeologoa (Cádiz. 1916-2002) # [[Romina Ressia]] argazkilaria (Argentina, 1981) # [[Emilie Bieber]] argazkilaria (Alemania, 1810-1884) # [[Hildegard Jäckel]] argazkilaria (Alemania, 1903-1974) # [[Alicia Márquez]] aktorea, vedetea (Argentina 1932-2004) # [[Ethel Rojo]] aktorea, vedetea (Argentina, 1937-2012) # [[Delphine Diallo]] argazkilaria # [[Martha Cooper]] argazkilaria (AEB 1943) # [[Lady Pink]] grafitigilea (AEB 1945) # [[Thérèse Le Prat]] argazkilaria (1895-1966) # [[Alice Cherki]] Aljeriako psikoanalista eta idazlea (1936) # [[Carole Thibaut]] Franziako idazle, antzerki zuzendari eta aktorea (1969) # [[Gerty Dambury]] Guadalupeko antzerkigile, nobelagile eta poeta frantsesa (1957) # [[Adele Goldstine]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1920-1964) # [[Marlyn Wescoff Meltzer]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1922-2008) # [[Séraphine Louis ]] margolari autodidakta (Frantzia 1864-1942) # [[Araceli Martínez Esteban]] politikaria (Guadalajara 1974) # [[Natalia Sazanovich]] atleta (Bielorrusia 1973) # [[Jane Flemming]] atleta ( Australia 1965) # [[Ghada Shouaa ]] atleta (Siria 1972) # [[Urszula Włodarczyk]] atleta (Polonia 1965) # [[Eunice Barber]] atleta (Sierra Leona 1974) # [[Natalya Roshchupkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Carmen Sarmiento]] Espainiako 1. emakume guerra korrespontsala (Madril 1944) # [[Elena Projorova]] atleta (Errusia 1978) # [[Karin Specht-Ertl]] atleta (Alemania 1974) # [[Tiia Hautala]] atleta (Finlandia 1972) # [[Süreyya Ayhan]] atleta (Turkia 1978) # [[Hayley Tullett]] atleta (EB 1973) # [[Olga Jegorova]] atleta (Errusia 1972) # [[Bouchra Ghezielle]] atleta (Maroko/Frantzia 19) # [[Janeth Jepkosgei]] atleta (Kenya 1983) # [[Margarita Ponomariova]] atleta (Kazakhstan 1993-Errusia 2021) # [[Olga Nazarova]] atleta (Errusia 1965) # [[Yeveonde Middleton|Yevonde Middleton]] argazkilaria (Erresuma Batua, 1893-1975) # [[Lea Ypi]] filosofo (Albania, 1979) # [[Alicia Márquez]] aktoresa (ARgentina, 1923-2004) # [[Françoise Demulder|Francoise Demulder]] argazkilaria (Frantzia, 1947-2008) # [[Nélida Roca]] vedetea (Buenos Aires, 1929-1999) # [[Catherine Stern]] psikologo, hezitzailea (Alemania-AEB, 1894-1973) # [[Adrienne Clarke]] botanikaria (Australia, 1938) # [[Alba Solís]] abeslaria (Argentina, 1927-2016) # [[Isabel Ellsen]] argazkilaria (Frantzia, 1958-2012) # [[Kate Barry]] argazkilaria (Britainia Handia, 1967-2013) # [[Cécile DeWitt-Morette]] fisikaria, matematikaria (Frantzia, 1922-2017) # [[Coline Serreau]] aktore, zuzendari eta gidoilari frantsesa (1947) # [[Emilia Broomé|Emilia Broome]] politikari liberala, feminista eta bakearen aldeko aktibista (Suedia, 1866-1925) # [[Tassin Hangbè]] Dahomeyko erregina-ordea (Benin, XVIII. mendea) # [[Virginia Norwood]] fisikaria, militarra (AEB, 1927-2023) # [[Renée Gailhoustet|Renee Gailhoustet]] arkitektoa (1929-2023) # [[Julia Lermontova]] kimikaria (Errusia, 1847- 1919) # [[Christine Spengler]] fotokazetaria (Frantzia, 1945) # [[Dickey Chapelle]] argazkilaria (AEB, 1919-1965) # [[Susan Meiselas]] argazkilaria (AEB, 1948) # [[Rafia Zakaria]] feminista musulmana (Pakistan, 1977) # [[Edna Paisano]] matematikaria, soziologoa (AEB, 1948-2014) # [[Josepha Weber]] abeslaria, sopranoa (Alemania, 1758-1819) # [[Aloysia Weber]] opera abeslaria (Alemania 1760-1839) # [[Constanze Mozart]] abeslaria (Alemania, 1762-1842) # [[Sophie Weber]] abeslaria (Alemania, 1763-1846) # [[Cäcilia Weber]] Mozarten amaginerraba (Alemania, 1727-1793) # [[Beatriz Bermúdez de Velasco]] mexikoko konkistatzailea (Espainia, XVI. mendea) # [[Klara Dan von Neumann]] matematikaria (Hungaria, 1911-1963) # [[Anna Murray Vail]] botanikaria (AEB, 1863-1955) # [[Nieves Fariza]] irakaslea,sindikalista (1911-1975) # [[Faten Hamama|Faten Hamana]] aktorea (Egipto, 1931-2015) # [[Fanny Navarro]] aktorea (Argentina, 1920-1971) # [[Zerrenda:Emakume argazkilariak|Emakume argazkilarien zerrenda]] # [[Rose Wilder Lane]] kazetaria, idazlea (AEB 1886-1968) # [[Isabel Paterson]] kazetaria, idazlea, filosofo politikoa (Kanada 1886-AEB 1968) # [[Dilan Yeşilgöz-Zegerius]] politikaria (Turkia,Herbehereak 1967) # [[Gema Igual ]] politikaria ( Santander 1973) # [[Pilar Alegría]] politikaria (Zaragoza 1977) # [[Maria Pinigina]] atleta (Kirgitistan 1958) # [[Olga Brizgina]] atleta (Errusia/Ukraina 1963) # [[Liudmila Dzhigalova]] atleta (Ukraina 1962) # [[Sherri Howard]] atleta (AEB 1962) # [[Denean Howard-Hill]] atleta (AEB 1964) # [[Inga Fischer-Hjalmars]] fisikaria (Suedia, 1918-2008) # [[Waltraut Seitter]] astronomoa (Alemania, 1930-2007) # [[Amina (Zazzauko erregina)]] Zazzauko erregina (Nigeria, 1533-1610) # [[Paulina Urrutia]] aktorea (Txile, 1969) # [[Melissa Gilbert]] aktorea (AEB 1964) # [[Sara Gilbert]] aktorea (AEB 1975) # [[Skye McCole Bartusiak]] aktorea (AEB 1992-2014) # [[Melissa Sue Anderson]] aktorea (AEB 1962) # [[Katy Kurtzman]] aktorea (AEB 1965) # [[Leslie Landon]] aktorea (AEB 1962) # [[Jennifer Landon]] aktorea (AEB 1983) # [[Alison Arngrim]] aktorea (AEB 1962) # [[Charlotte Stewart]] aktorea (AEB 1941) # [[Melissa Francis]] aktorea, kazetaria (AEB 1972) # [[Susan Solomon]] kimikari atmosferikoa (AEB, 1956) # [[Mounia Youssef]] argazkilaria (Libano-Togo, 1988) # [[Felicia Abban]] argazkilaria (Ganna, 1935-2024) # [[Emily Jacir]] artista plastikoa (Palestina, 1970) # [[Sarah Waiswa]] argazkilaria (1980 hamarkada) # [[Gihan Tubbeh]] argazkilaria (Peru, 1984) # [[Isadora Romero]] argazkilaria (Ekuador, 1987) # [[Jane Elizabeth Jones|Jane Elizabeth]] sufragista, abolinionista (AEB, 1813-1886) # [[Aida Muluneh]] argazkilaria eta artista (Etiopia, 1974) # [[Taslima Akhter]] argazkilaria (Bangladesh, 1974) # [[Nezha Alaoui]] enpresaria eta argazkilaria (Maroko, 1982) # [[Ann Oakley]] soziologoa # [[Caroline List]] epailea (AEB-Austria 1964) # [[Idoia Murga Castro]] irakaslea, ikertzailea (Madril 1983) # [[Mónica García Gómez]] mediku, politikaria (Madril 1974) # [[Ana Redondo]] legelaria, politikaria (Valladolid 1966) # [[Lorraine Fenton ]] atleta (Jamaika 1973) # [[Sabine Busch]] atleta (Alemania 1962) # [[Kim Batten]] atleta (AEB 1969) # [[Sandie Richards]] atleta (Jamaika 1968) # [[Elise Cranny]] atleta (AEB 1996) # [[Colleen Quigley ]] atleta (AEB 1992) # [[Marcia Barbosa]] fisikaria (Brasil, 1960) # [[Maria Matos]] aktorea, dramagilea (Lisboa 1886-1952) # [[Ofelia Marques]] margolaria ( Lisboa 1902-1952) # [[Mafalda Mouzinho de Albuquerque]] idazlea (Lisboa 1874-1952) # [[Shalane Flanagan]] atleta (AEB 1981) # [[Linet Masai]] atleta (Kenya 1989) # [[Vivian Cheruiyot]] atletak (Kenya 1983) # [[Sally Kipyego ]] atleta (Kenya 1985) # [[Julia Petxonkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Lashinda Demus]] atleta (AEB 1983 # [[Colleen Farrington]] modeloa, abeslaria (AEB 1936-2015) # [[Edelmira Inés Mórtola]] geologoa (Argentina, 1894-1973) # [[Boushra Yahya Almutawakel|Bousha Yahya]] argazkilaria (Yemen, 1969) # [[Nikab]] # [[Anna Hints]] zinema zuzendaria (Estonia, 1982) # [[Pia Arke]] argazkilaria (Groenlandia, 1958-2007) # [[Nina Byers]] fisikaria (AEB, 1930-2014) # [[Genoveva Dawson]] botanikaria (Argentina, 1918-2012) # [[Astrid Cleve]] botanikaria, kimikaria (Suedia, 1875-1968) # [[Audrey_Richards]] Britaniako antropologa (London, 1899-1984) # [[Anush Babajanyan]] fotokazetaria (Armenia # [[Louise Abel]] argazkilaria (Norvegia, 1841-1907) # [[Carolina Henriette Mac Gillavry]] kimikaria (Holanda, 1904-1993) # [[Hilaria Supa]] indígena, aktibista (Peru 1957) # [[Maria Sumire]] abokatu, politikaria (Peru 1951) # [[Claudia Coari]] politikaria (Peru 1967) # [[Juana Huancahuari]] nekazaria, politikaria (Peru 1969) # [[Yaneth Cajahuanca]] ingeniaria, politikaria (Peru 1971) # [[Nancy Obregon]] politikaria (Peru 1970) # [[Elsa Malpartida]] politikaria (Peru 1961ç-2022) # [[Karibu]] GKE, Fca Pedraza saria 2023 # [[America Valenzuela]] zientzia-kazetaria (Madril 1977) # [[Diane Pernet]] moda blogaria, kritikaria (AEB XX. mendea) # [[Carmen de Icaza]] eleberrigilea eta lider falangista (Madril, 1899-1979) # [[Margarita Abella Caprile|Margarita Abella Caprile]] poeta, kazetaria (Argentina, 1901-1960) # [[Amber Bracken]] fotokazetaria (Kanada, 1984) # [[Marlene Bergamo]] fotokazetaria (Brasil, 1965) # [[Claire Beck Loos]] idazlea eta fotokazetaria (Txekia, 1904-1942) # [[Ruth Asawa]] eskultorea (AEB, 1926-2013) # [[Zofia Kielan-Jaworowska]] paleobiologoa (Polonia, 1925-2015) # [[Brigida Baltar]] argazkilaria (Brasil,1959) # [[Lara Baladi]] argazkilaria (Egipto-libanoar, 1969) # [[Maja Bajević|Maja Bajevi´c]] argazkilaria (Bosnia, 1967) # [[Damaris Cudworth Masham]] idazle, filosofo (Britainia Handia, 1659-1708) # [[Kathleen Kenyon]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1906-1978) # [[Anna Maria Colucci]] argazkilaria (Italia, 1938-2015) # [[Joana Choumali]] argazkilaria (Bolin # [[Fleur Pellerin]] Frantziako politikari eta enpresaburua (1973) # [[Pascale Faublas|Pascale Faubas]] artista (Haiti, 1981) # [[Anabel Colazo]] komikigilea eta ilustratzaile (Eivissa, 1993) # [[Elizabeth Riddle Graves]] fisikaria (AEB, 1916-1972) # [[Mignon Talbot]] paleontologoa (AEB, 1869-1950) # [[Alicia Güemes Fraga]] komikigilea eta ilustrailea (Bartzelona, 1987) # [[Emma Ríos Maneiro]] istoriotxogilea eta komikigilea (Galizia, 1976) # [[Caridad Zazo Cardeña]] geologoa (Toledo, 1945) # [[Caroline Ingalls]] irakaslea, autobiografialaria (AEB 1839-1924) # [[Mary Ingalls]] idazlea (AEB 1865-1924) # [[Carrie Ingalls]] zaintzailea (AEB 1870- 1946) # [[Grace Ingalls]] irakaslea, idazlea (AEB 1877-1941) # [[Ketty Lester]] aktorea, abeslaria (AEB 1934) # [[Hersha Parady]] aktorea (AEB 1945-2023) # [[Bonnie Bartlett]] aktorea (AEB 1929) }} == Hobetuak 2024 == {{zutabeak|kopurua=3| # [[Olatz Agorria]] '''ef--''' txirrindularia (Zornotza 1958) # [[Ane Ibarzabal]] '''ef--''' kazetaria (Durango, 1982) # [[María Jesús Cava ]] '''ef--''' historialaria (Bilbo 1949) # [[Amaia Agirre Gonzalez]] '''----''' medikua, alpinista (Urnieta 1992-Patagonia 2023) # [[Haizea Barcenilla]] '''----''' arte kudeatzailea, ikertzailea (Lezo 1981) # [[Carmen Valero Omedes]] '''efef''' atleta (Teruel 1955-Sabadell 2024) # [[Laura Ingalls Wilder]] '''efef''' idazlea (AEB 1867-1957) # [[Marixa Osés]] '''ef--'''gidoilaria, aktorea (Gasteiz 1969) # [[Micaela Bastidas]] '''efef''' aitzindaria, heroia, martiria (Peruko Erregeorderria 1744-1781)* # [[Chanel Terrero]] '''ef--'''abeslari, dantzari, aktorea (Kuba 1991) # [[Carmen Mijangos]] '''---- ''' kimikaria (Bilbo 1949) # [[Paula Badosa]] '''ef--'''tenislaria (AEB/Katalunia 1997) # [[Pilar Arostegi]] '''efef''' artxibozaina (Gasteiz 1944-2006) # [[Nina Lobkovskaia]] '''ef--'''frankotiratzailea (Errusia 1925) # [[Maite Dono]] '''ef--'''poeta, abeslaria (Gasteiz/Galizia 1969) # [[Garazi Sánchez]] '''ef--'''surflari, zinemagilea (Getxo 1992) # [[Ana Pontón]] '''ef--'''politikaria (Lugo 1977) # [[Maria Gembero-Ustarrotz]] '''ef--'''historialaria, musikologoa (Nafarroa 1959) # [[Adela Bazo]] '''ef--'''margolaria (Nafarroa 1905-Argentina 1984) # [[Mónica Ojeda]] '''ef--'''idazlea (Ekuador 1988) # [[Celia Amoros ]]'''ef--'''filosofoa, idazlea (Valentzia 1944) # [[Carolina Yuste]] '''ef--'''aktorea (Badajoz 1991) # [[Ángeles Caso]] '''ef--'''idazlea (Asturias 1959) # [[Majida Maayouf]] '''ef--'''atleta (Maroko/Araba 1989) # [[Camila Sosa Villada]] '''ef--'''idazlea, aktorea, antzerkigilea (Argentina 1982) # [[Ane Gabarain]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1963) # [[Icíar Bollain]] '''ef--'''film zuzendaria (Madril 1967) # [[Ann Walker]] '''efef''' filantropoa, 2 emakumeren lehen ezkontza (BH, 1803-1854) # [[Ana Rioja]] '''ef--'''idazlea, kazetaria (Tudela 1962) # [[Carmen Laforet]] '''efef''' idazlea (Bartzelona 1921-Madril 2004 19) # [[Iraide Ibarretxe]] '''ef--'''hizkuntzalaria (Bilbo 1972) # [[María Luisa Elio]] '''efef''' idazlea, aktorea (Iruñea 1926-Mexiko 2009) # [[Iris Apfel]] '''efef''' barne-diseinatzailea ( AEB 1921-2024) # [[Helena Taberna]] '''----''' film zuzendaria (Nafarroa 19..?) # [[Ana Blanco]] '''ef--''' tb aurkezlea (Bilbo 1960) # [[Maria Lejarraga]] '''efef''' idazlea (Errioxa 1874-Argentina 1974) # [[Isabel Alba Rico]] '''ef--''' idazlea, gidoilaria ( Madril 1959) # [[Sigourney Weaver]] '''ef--'''aktorea (AEB 1949) # [[Virginia Berasategi]] '''ef--'''triatloilaria (Bilbo 1975) # [[Aia Kruse]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1994) # [[Jutta Kleinschmidt ]] '''ef--'''rally-pilotua (Alemania 1962) # [[Clara Bilbao]] '''ef--'''jantzi-deseinatzailea, film zuzendaria (Bilbo 1971) # [[Martina Gorostitza]]'''--ef'''inprimatzailea, enpresaburua (Gasteiz 1790-1862) # [[Silvia Tortosa]] '''efef''' aktore, tb aurkezle (Bartzelona 1947-2024) # [[Sacagawea]] –ef indigena, interpretea, esploratzailea (AEB 1788-1812) # [[Ángela Ruiz Robles]] '''efef''' asmatzailea (Leon 1895-Ferrol 1975) # [[Carmen Maura]] '''ef--''' aktorea (Madril 1945) # [[Chelsi Smith]] ''ef--'' Miss Unibertso 1995 (AEB 1973-2018) # [[Lara Dutta]] ''ef--'' Miss Unibertso 2000 (India 1978) # [[Zuleyka Rivera]] ''ef--'' enpresaburua, Miss Unibertso 2006 (Puerto Rico 1987) # [[Dayana Mendoza]] ''ef--'' Miss Unibertso 2008 (Venezuela 1986) # [[Stefanía Fernández]] ''ef--'' kazetaria, Miss Unibertso 2009 (Venezuela 1990) # [[Ximena Navarrete]] ''ef--'' Miss Unibertso 2010 (Mexiko 1988) # [[Leila Lopes]] ''ef--'' Miss Unibertson 2011 (Angola 1986) # [[Teresa Castro]] ''ef--'' ilustratzailea (Donostia 1968) # [[Wilma Rudolph]] ''efef'' atleta (AEB 1940-1994) # [[Tara Lipinski]] ''ef--'' patinatzailea, aktorea, kirol esataria (AEB 1982) # [[Isabel Lizarraga]] ''ef--'' ikertzailea, idazlea (Nafarroa 1958) # [[Jessica Watson]] ''ef--'' nabigatzailea (Australia 1993) # [[Tamara Karsavina]] '''efef''' dantzaria (Errusia 1885-1978) # [[Cate Blanchett]] '''ef--''' aktorea (Australia 1969) # [[Sojourner Truth]] '''--ef''' esklabu abolizionista (AEB 1797-1883) # [[Serena Williams]] '''ef--''' tenislaria (AEB 1981) # [[Mary Harris]] '''efef''' amama astintzailea (Irlanda 1837-AEB 1930) # [[Claudia Sheinbaum]] ef-- Mexikoko 1.emakume presidentea (Mexiko 1962) # [[Naomi Campbell]] ef-- modeloa (EB 1970) # [[Rosa María Sardà]] efef aktorea (Bartzelona 1941-2020) # [[Milagros Rubio]] ef-- politikaria, poeta (Tutera 1952) # [[Usoa Ostolaza]] ef-- txirrindularia (Zarautz 1998) # [[Naomie Harris]] ef-- aktorea (EB 1976) # [[Nerea Barros]] ef-- aktorea, zuzendaria (Coruña 1981) # [[Nerea Pagaldai]] ef-- biologoa (Arrasate 1993) # [[Ekhiñe Atorrasagasti]] ---- kazetaria (Gipuzkoa 1982) # [[Danae Boronat]] ef-- kirol kazetaria (Tarragona 1985) # [[Idoia Montón]] ef-- margolaria (Donostia 1969) # [[Lella Lombardi]] efef 1 Formulako gidaria (Italia 1941-1992) # [[Alma Mahler]] efef musikagilea (Austria 1879-AEB 1964) # [[Nadia Erostarbe]] ef-- surflaria (Zarautz 2000) # [[Teresa Forcades]] ef-- moja aktibista, medikua, politikaria (Bartzelona 1966) # [[Luisa Roldán]] efef eskultorea (Sevilla 1652-Madril 1706) # [[Rakel Mateo]] ef-- triatleta paralinpikoa (Mungia 1975) # [[María Teresa Castells]] –ef liburu saltzailea (Busturia 1935- Donostia 2017) # [[Arantxa Lazkano]] zinema-zuzendaria (Zarautz, 1949) # [[Emakume Abertzale Batza]] # [[Elena Irureta]] ef-- aktorea (Zumaia 1955) # [[Sara Alonso Martinez]] ef-- iraupen lasterkaria (Donostia 1999) # [[Kate Sheppard]] efef sufragista (EB 1847-Zeelanda Berria 1934) # [[Amaia Uribe]] ef-- kazetaria, bertsolaria (Forua 19) # [[Amaia Lizarralde]] ef-- aktorea (Donostia 19) # [[Jessika Ponchet]] ef-- tenislaria (Baiona 1996) # [[Miriam Bravo]] ef-- lasterkaria (Deba/Errioxa 1974) # [[Kate Spade]] efef diseinatzailea (AEB 1962-2018) # [[Sylvia Fedoruk]] efef fisikaria (Kanada 1927-2012) # [[Agnès Souret]] efef modeloa, dantzaria, aktorea (Lapurdi 1902-1928) # [[Valeria Ros]] ef-- aurkezlea, umoregilea (Bizkaia 1986) # [[Lorea Ibarra]] ef-- aktorea (Gipuzkoa 2002) # [[Aránzazu Calleja]] e--- musikagilea (Bilbo 1977) # [[Ana Laura Alaez]] e--- artista, eskultorea (Bilbo 1964) # [[Han Kang]] ef-- idazlea (Hego Korea 1970) # [[Annie Leibovitz]] ef-- argazkilaria (AEB 1949) # [[Arene Altonaga]] ef-- fubolaria (Leioa 1993) # [[Puy Oria]] zinemagilea (Nafarroa, 1962) # [[Régine Crespin ]] efef sopranoa (Frantzia 1927-2007) # [[Pilar García]] ef-- margolaria (Nafarroa 1942) # [[Inmaculada Pereiro]] ef-- triatleta (Bilbo 1972) # [[Agnès Varda]] efef argazkilaria, film zuzendaria (Frantzia 1928-2019) # [[Eukene Lacarra]]efef literatura-kritikaria (Lizarra 1944-? 2023) # [[Irati Osa]] ef-- piraguista (Zumaia 1997 # [[Benita Ganuza]]e-ef politikaria (Donostia 1930-1985) # [[Maite Luisa Goikoetxea]] kazetaia (Nafarroa 1946-Bartzelona 1994) # [[Isabel-Clara Simó]] idazlea, filosofoa (Alacant 1943-Bartzelona 2020) # [[Artemisia Gentileschi]] margolaria (Italia 1593- 1656) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Ugartemendia Zubeldia]] efef '''SORTUA''' zinegotzi ohia, ekintzailea (Andoain, 1978-Donostia, 2023) # [[Alazne Intxauspe]] ef-- '''SORTUA''' nekazaria (Andoain, 1984) # [[Esther Vital]] ---- '''SORTUA''' psikologoa, artista eta zinemazuzendaria (Artaxoa, 1983) # [[Gema López Las Heras]] ef-- '''SORTUA''' itzultzailea (Azkoitia, 1989) # [[Intza Olabarria]] ef-- '''SORTUA''' geologoa, artisaua (Elorrio 1994) # [[Josune Escota Bisbal]] ---- '''SORTUA''' abokatua, politikaria (Durango, 1970) # [[Maider del Río Larramendi]] eff--'''SORTUA''' psikologoa (Elorrio 1971) # [[Adela Khanum]] lider kurdua (?- 1924) # [[Ain Yoon]] pianojolea (Hego Korea 1996) # [[Aisha Yesufu]] aktibista (Nigeria 1973) # [[Alice Colonieu]] artista (Frantzia, 1924-2010) # [[Alice Constance Austin]] arkitektoa (AEB, 1862-1955) # [[Alicia García-Salcedo González]] 1935ean Asturiasen jardun zuen 1. emakume abokatua (1903-2003) # [[Alicia Herrera Rivera]] abokatu erbesteratua (Txile 1928-2013) # [[Amanishajeto]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Amélie Beaury-Saurel]] margolaria (Bartzelona, 1848-Paris, 1924) # [[Ana Mayayo Salvo]] maistra (Buenos Aires, 1880-Zaragoza, 1968) # [[Ana Vidovic ]] gitarra jolea (Kroazia/AEB 1980) # [[Anastassia Virsaladze]] piano jolea, irakaslea (Errusia 883-1952) # [[Andrea López Chao]] maistra (Mondoñedo, XIX-XX) # [[Ángela Cerrillos Valledor]] abokatu ekintzailea (?, XX. mendea) # [[Ángela Contreras]] aktorea (Txile 1971) # [[Angela Hewitt]] piano jolea (Kanada 1958) # [[Angie Turner King]] kimikaria, matematikaria (AEB, 1905-2004) # [[Anita-Pearl Ankor]] margolaria eta muralista (Ghana) # [[Anja Niedringhaus|Anja Niedringahaus]] fotokazetaria (Alemania, 1965-Afganistan, 2014) # [[Anna Bunina]] olerkaria (Errusia, 1874-1829) # [[Anna Hirzel-Langenhan]] piano-jolea, irakaslea (Suitza 1874-1951) # [[Anna Jesipova]] piano jolea (Errusia 1851-1914) # [[Anna Palm de Rosa]] margolaria (Suedia, 1859-1924) # [[Antonia Gutiérrez Bueno]] idazlea, itzultzailea. Madrilgo Libututegian 1 emakume baimendua (Madril 1781-1874) # [[Argentina Santos]] abeslaria (Portugal,1924-2019) # [[Beatriz Barral]] artista ( Madril 1978) # [[Beatriz Maggi]] idazlea (Kuba, 1924-2017) # [[Bertha Valerius]] argazkilaria, pintorea (Suedia 1824-1895) # [[Bianca Maria Piccinino|Bianca Maria Piccinio]] kazetaria, idazlea (Italia, 1924) # [[Blanca Riestra]] idazlea (Coruña 1970) # [[Brenda Helser|Brenda Elser]] igerilaria (EEBB, 1924) # [[Carla Cerati]] argazkilaria eta idazlea (Italia, Bergamo, 1926, Milan, 2016) # [[Carmen López-Cortón|Carmen López Cortón]] maistra (Galizia, 1866-Madril, 1938) # [[Caroline Quarlls]] esklaboa, askapena lortzeko lurpeko trenbidea erabiliz Wisconsinetik Kanadara bidaiatutako lehen pertsona (AEB 1824- Kanada 1892) # [[Catherine Chamié]] kimikaria (Frantzia, 1888-1950) # [[Catherine Tolson]] erizaina, sufragista, aktibista (EB 1890- Errusia 1924) # [[Cecilia Berdichevski]] programatzailea, informatikan aitzindaria (Polonia 1925- Argentina 2010) # [[Cheryl Diaz Meyer]] fotokazetari independientea (EE.BB. 1968) # [[Chikage Awashima]] aktorea (Japonia, 1924-2012) # [[Chloe Clark Willson]] aitzindaria, irakaslea (AEB 1818-1874) # [[Christine_Ladd-Franklin]] matematikaria (AEB, 1847-1930) # [[Cicely Popplewell]] software ingeniaria (Erresuma Batua 1920-1995) # [[Clara Belle Williams]] maistra, 1. afroamerikar lizentziatua Mexiko Berrian (AEB 1885-1994) # [[Clara Obligado]] idazlea (Argentina/Espainia 1950) # [[Claudine Hermann]] fisikaria (Frantzia, 1945-2021) # [[Cristina Alberdi]] abokatua (Sevilla 1946) # [[Cristina Cerrada]] idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Fallarás]] kazetaria, idazlea, ekintzailea ( Zaragoza 1968) # [[Daria Diachenko]] partisanoa (Sobietar Batasuna, 1924-1944) # [[Diana Agrest]] arkitektoa (Argentina, 1945) # [[Dolores Gray]] aktorea (EE.BB.1924-2002) # [[Dolores Martí de Detrell]] maistra eta idazlea (Bartzelona, ? - 1880) # [[Dora Hitz]] margolaria (Alemania, 1856-1924) # [[Dorothy Maharam]] matematikaria (AEB, 1917-2014) # [[Dorothy Pitman Hughes]] feminista, aktibista (Georgia, 1928-Florida, 2022) # [[Edith Gertrude Schwartz]] botanikaria (AEB, 1877-1971) # [[Elena O'Callaghan Duch]] pedagogoa, idazlea (Bartzelona 1955) # [[Elisa Acuña]] Mexikoko irakasle eta kazetari anarkista (1887-1946) # [[Elisa Maria Reyes Vargas]] maistra (Jaen, 1983) # [[Elise Hall]] musikaria (EE.BB, 1853-1924) # [[Elisso Virssaladze]] piano jolea (Georgia 1942) # [[Elizabeth Cabot Agassiz]] hezitzaile, naturalista (AEB, 1822-1907) # [[Elspeth Beard]] arkitekto eta motorzalea (Erresuma Batua, 1959) # [[Émilienne Malfatto]] idazlea eta fotokazetaria (Frantzia, 1989) # [[Emma Calderón y de Gálvez|Emma Calderon y de Galvez]] kazetaria, maistra eta idazlea (Cádiz, XIX. mendea) # [[Emma Gramatica]] aktorea (Italia, 1874-1965) # [[Erzesbet Gulyás Köteles|Erzsébet Gulyás Köteles]] gimnasta (Hungaria, 1924-2019) # [[Esther García Llovet]] idazlea, itzultzailea ( Malaga 1963) # [[Ethel Houston]] abokatua, kriptologoa (Albacete/Eskozia 1924-2017) # [[Eulalia Vicenti]] kazetaria, emakumeen eskubideen aldeko politikaria (Madril 1884 - Porto 1979) # [[Eva Díaz Riobello]] idazlea (Asturias 1980) # [[Eva May]] zinema aktorea (Austria, 1902-1924) # [[Fannie Bloomfield Zeisler]] piano jolea (Austria 1863-AEB 1927) # [[Fanny Tur Riera ]] historialaria, politikaria ( Eivissa 1961) # [[Farzana Wahidy]] Fotokazetaria (Agfanistan, 1997) # [[Fatima Shbair]] fotokazetaria (Palestina, 1997) # [[Felisa Núñez Cubero]] fisikaria , kimikaria (Valladolid 1924- Madril 2017) # [[Fifi Mukuna]] karikaturagilea (Kongo,) # [[Florynce Kennedy|Glorynce Kennedy]] feminista, ekintzailea (EE.BB.1916-2000) # [[Francisca de Braganza]] aristokrata (Brasil, 1824-1898) # [[Françoise Adnet|Francoise Adnet]] margolaria (Paris, 1924-2014) # [[Françoise Blomme]] arkitektoa (Belgika, 1933) # [[Galina Kmit]] argazkilaria (Errusia, 1921-2019) # [[Geraldine Doyle]] modeloa, metaleko langilea (EE.BB.1924-2010) # [[Gina Pellon|Gina Pellón]] artista (Kuba, 1926-Frantzia, 1914) # [[Gloria Sanchez]] idazlea eta maistra (Villagarcia de Arosa, 1958) # [[Guadalupe Rivera Marín]] politikaria (Mexiko 1924-2023) # [[Hannah Marie Wormington]] arkeologoa (AEB, 1914-1994) # [[Hannie Lips]] telebista aurkezlea (Herbehereak, 1924-2012) # [[Hazel Brooks]] aktorea (EE.BB. 1924-2002) # [[Hazel Brooks]] aktorea (Hegoafrika, 1924-EEBB 2002) # [[Heidi Levine]] fotokazetaria (AEB, 1987) # [[Hengameh Golestan]] argazkilari konprometitua (Iran, 1952) # [[Henrietta Muir Edwards]] feminista, ekintzailea (Kanada, 1849-1931) # [[Isabelle Vengerova]] pialo jolea, irakaslea (Errusia 1877-1956) # [[JoAnn H. Morgan]] ingeniari aeroespaziala (AEB, 1940) # [[Johanne Cathrine Krebs]] margolaria (Danimarka, 1848-1924) # [[Joy Page|Joe Page]] aktorea (EE.BB, 1924-2008) # [[Julia Slingo]] meteorologoa (Erresuma Batua, 1950) # [[Julie de Graag]] margolaria (Herbehereak, 1877-1924) # [[Julie Wilhelmine Hagen-Schwarz|Julie Wilhelmine]] margolaria (Estonia, 1824-1902) # [[Justyna Mielnikiewicz]] fotokazetaria (Polonia, 1973) # [[Karen Margrete Harup]] igerilaria (Danimarka, 1924-2009) # [[Kate Gleason]] ingeniaria (AEB, 1865-1933) # [[Kuhne Beveridge]] eskultorea, aktorea (AEB 1874-XX. mendea) # [[La Perla de Cádiz]] flamenko kantaria (Cádiz 1924-1975) # [[Lallie Charles]] argazkilaria (Irlanda,1869-1919) # [[Laurence Geai]] Fotokazetaria (Frantzia, 1984) # [[Lillian Elliott]] aktorea (Kanada, 1814-1959) # [[Lourdes Vega]] zientzialaria (Badajoz 1965) # [[Lula Romero]] musikagilea (Palma Mallorcakoa, 1976) # [[Lys Assia]] abeslaria (Suitza 1924-2018) # [[Mabel Allington Royds]] artista (EB 1874-941) # [[Małgorzata Malicka|Malgorzata Malicka]] fotokazetaria, idazlea, poeta (Varsovia, 1959) # [[Manizha Wafeq ]] ekonomialaria, ekintzailea (Afganistan,?) # [[Manuela Villa]] kutur kudeatzailea, politikaria (Madril 1976) # [[Mar Villaespesa]] kultur kudeatzailea, arte kritikaria (Almeria 1953) # [[Marga López]] aktorea (Mexiko, 1924-2005) # [[Margaret Boden]] ikerketa-irakaslea (Erresuma Batua, 1936) # [[Margaret Yorke]] idazlea (Irlanda, 1924-2012) # [[Margarita de Mayo Izarra]] idazlea, kazetaria eta maistra (Toledo, 1889-Madril,1969) # [[Marguerite Long]] musikaria eta pedagogoa (Frantzia, 1874-1966) # [[Marguerite Vogt]] birologoa, biologoa (Alemania 1913-AEB 2007) # [[Maria Auböck]] arkitektoa (Viena, 1951) # [[María del Mar Terrones Villanueva|Maria del Mar Terrores Villanueva]] maistra, medikua eta kazetaria (Granada, 1892-1980) # [[María Durán Febrer]] emakumeen eskubideetan espezializatutako legelari feminista (Mallorca 1953) # [[María Emilia Casas]] legelaria, Konstituzio Auzitegiko 1. emakume presidentea (León 1950) # [[Maria Golubnitxaia|Maria Golubnichaya]] atleta (Errusia 1924-2015) # [[Maria Jose Marques da Silva]] artikektoa (Porto, 1914-1996) # [[Maria Lainá]] poeta (Grezia, 1947-1923) # [[María Luz Navarro Mayor|Maria Luz Navarro Mayor]] maistra (Soria, 1918-Madril, 2014) # [[Maria Sander]] atleta (Alemania, 1924-1999) # [[Maria Vos]] margolaria (Amsterdan, 1824-1906) # [[María Zaragoza]] idazlea (Madril 1982) # [[Maria_Walanda_Maramis]] Indonesiako "heroi nazionala" (Kema, Iparraldeko Minahasa 1872 - 1924) # [[Marianne Werner]] atleta (Alemania, 1924-2023) # [[Marie Dorigny]] fotokazetaria (Frantzia, 1959) # [[Marie Gutheil-Schoder]] opera sopranoa (Alemania, 1874-1935) # [[Marina Berti|Martina Berti]] (Londres, 1924-Italia, 2002) # [[Marina Perezagua]] idazlea (Sevilla 1979) # [[Mariya Yúdina]] piano jolea (Errusia 1899-1970) # [[Marjorie Boulton|Majorie Boulton]] idazlea, poeta (Erresuma Batua, 1924-1977) # [[Marlena Fejzo]] genetista (AEB, 1968) # [[Marta Verde]] artista (Pontevedra 1985) # [[Marthe Vogt]] neurozientzialaria (Berlin 1903-AEB 2003) # [[Martina Bacigalupo]] fotokazetaria (Italia, 1978) # [[Mary Ann Bevan]] erizaina (EB 1874-1933) # [[Mary Berg]] Varsoviako getto judutik bizitik irtendakoa (Polonia 1924-2013) # [[Mary Carr]] aktorea (EE.BB, 1874-1973) # [[Mary Gardiner Horsford]] poeta (AEB 1818-1874) # [[Mary Helen Wright Greuter]] astronomo, historialaria (AEB, 1914-1997) # [[Mary Katharine Brandegee]] botanikaria (AEB 1844-1920) # [[Mary Lee Woods]] matematikaria, programatzailea (Erresuma Batua, 1924-2017) # [[Maryse Goudreau]] argazkilaria (Kanada, 1980) # [[Marzieh]] abeslaria (Teheran, 1924-Paris, 2010) # [[Maxine Singer|Maxime Singer]] biologoa (New York, 1931) # [[Mercedes Cebrián]] idazlea, itzultzailea (Madril 1971) # [[Mercedes Vieito]] kazetaria eta maistra (Kuba, 1887-1960) # [[Meri Torras]] filologoa, saiakeragilea, ikertzailea (Bartzelona 1968) # [[Minda Ramm]] idazlea (Norvegia, 1859-1924) # [[Montserrat Pujol Vilarnau]] maistra eta pedagogoa (Galizia, 1941) # [[Nahirqo]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Nahla El Fatiha Naili]] eskultorea (Aljeria, 1986) # [[Nana Akua Oppong Birmech]] arkitektoa (Ghana, 1980ko hamarkada) # [[Naomi Shihab Nye]] poeta, idazlea (AEB-Palestina, 1952) # [[Natalia Gutman]] piano jolea (Errusia 11877-1952) # [[Natalia Pozniakovskaia]] piano jola, irakaslea (Errusia 1889-1981) # [[Nathalie de Vries]] arkitektoa, hirigilea, irakaslea (Herbehereak 1965) # [[Neda Razavipour]] artista (Iran, 1969) # [[Oby Ezekwesili]] ekonomia politikan aditua (Nigeria 1963) # [[Olga Gyarmati]] atleta (Hungaria, 1924-2013) # [[Olga Kalantarova]] piano jolea, irakaslea (Errusia 1877-1952) # [[Paloma Pedrero]] dramagilea, irakaslea (Madril 1957) # [[Paula Lapido]] idazlea (Madril 1975) # [[Paulete Furacão|Paulete Furacao]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (Salvador, 1964) # [[Paulette Nardal]] Martinikako kazetari, idazle eta feminista frantziarra (Frantzia1896-1985) # [[Pauline Chaponnière-Chaix]] erizain, sufragista, (Suitza, 1850-1934) # [[Priscilla Pointer]] aktorea (EE.BB, 1924) # [[Ragna Nielsen]] politikaria (Norvegia, 1845-1924) # [[Raquel Lanseros]] poeta, itzultzailea (Cádiz 1973) # [[Rebeca Guber]] matematikaria, informatikaren aitzindaria (Argentina 1926-2020) # [[Renée Lafont]] itzultzaile, fotokazetaria (Frantzia, 1876-Kordoba, 1936, gerran eraila) # [[Rita Martin]] argazkilaria (Irlanda, 1958) # [[Robin Canup]] astrofisikaria (AEB, 1968) # [[Rosa Cursach]] filosofoa, teologoa, politikari ekintzailea (Mallorca 1967) # [[Rosa Smester]] maistra, idazlea (Dominikar Errepublika 1874-1945) # [[Rosalind Tanner]] matematikaria (Erresuma Batua, 1900-1992) # [[Rosalyn Tureck]] piano jolea (AEB 1914-2003) # [[Ruth Robertson]] fotokazetaria eta esploratzailea (EE.BB, 1905-1998) # [[Sandra Vilardy]] biologoa, politikaria, ekintzaile ekologista (Kolonbia 1977) # [[Sara Rietti]] Argentinako 1. emakume kimikari nuklearra (1930-2017) # [[Selene Mahri ]] modeloa (Finlandia 1924- AEB 2020) # [[Shanakdakhete]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Sharon Isbin]] gitarra jolea (AEB 1980) # [[Shirin Neshat]] artista, film-zuzendaria (Iran, 1957) # [[Silvana Estrada]] mexikar musikagilea (Veracruz, 1997) # [[Silvia Vidal]] eskalatzailea (Bartzelona, 1970) # [[Sofía Rhei]] idazle, poeta (Madril 1978) # [[Solmaz Daryani]] fotokazetaria (Iran, 1989) # [[Soltan Achilova]] fotokazetaria (Turkemistan, 1950?) # [[Sophie Menter]] piano jolea, musikagilea, irakaslea (Errusia 1846-1918) # [[Souzana Antonakáki]] arkitektoa (Grezia, 1935-2020) # [[Stephanie Sinclair]] fotokazetaria (AEB, 1973) # [[Sue_Hendrickson]] paleontologoa (AEB, 1949) # [[Susana Vallejo]] fikzio-idazlea ( Madril 1968) # [[Susanna Amatuni]] musikologoa (Armenia, 1924-2010) # [[Tara Westover]] historialaria, idazlea (AEB 1986) # [[Tatiana Nikolayeva]] piano jolea, musikagilea (Errusia 1993) # [[Tatiana Warsher]] arkeologoa (Errusia 1880- Erroma 1960) # [[Teresa Carreño]] piano jolea, musikagilea (Venezuela 1853-AEB 1917) # [[Teresa Peramato Martín]] legelaria, herri-salataria (Salamanca 1962) # [[Teresa Solà i Vilà|Teresa Solà i Vila]] maistra (Katalunia, 1886-1979) # [[Themis Emakume Juristen Elkartea]] 1987ko GKEa: abokatu, prokuradore, epaile, magistratu eta legelariak # [[Valentina Babor]] piano jotzailea (Alemania 1989) # [[Vanessa Montfort]] idazlea, dramagilea (Bartzelona 1975) # [[Vithika Yadav]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (India 1980) # [[Widad Hamdi]] aktorea (Egipto 1924-1994) # [[Xuefei Yang]] gitarra jolea (Pekin 1977) # [[Yolanda Morató]] irakaslea, itzultzailea (Huelva 1976) # [[Zahra Kazemi]] argazkilari eraila (Iran, 1948-2003) # [[Zohra Bensemra]] argazkilaria (Aljeria, 1968) # [[Zona Gale]] idazlea (EE.BB., 1874-1938) # [[Zulfiya]] poeta (Uzbekistan 115) }} ==='''Berriak 2023''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Olaso]] ef-- '''SORTUA''' film zuzendaria, ekintzailea (Durango 1996) # [[Amets Ormaetxea Ezpeleta]] ---- '''SORTUA''' barne diseinatzailea eta musikaria (Arrasate, 1997) # [[Ane Lindane]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta umoregilea (Barakaldo, 1988) # [[Araks Sahakyan]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea eta artista (Armenia, 1990) # [[Ebru Baybara Demir]] ---- '''SORTUA''' sukaldaria (Turkia, 1976) # [[Elisabeth Luengo]] ---- '''SORTUA''' bide-ingeniaria, arkularia (Durango 1992) # [[Eneritz Aranburu]] ef-- '''SORTUA''' abeslaria, panderojolea (Mallabia, 1980) # [[Idoia Telleria Maritxalar]] ---- '''SORTUA''' argazkilaria (Lasarte-Oria, 1977) # [[Ihitz Iriart Casenave]] ---- '''SORTUA''' abeslaria, gidoilaria (Aloze) # [[Ione Zuluaga Muxika]] ---- '''SORTUA''' historialari eta ikertzailea (Azkoitia, 1995) # [[Itziar Irakulis Loitxate]] ---- '''SORTUA''' zientzialaria (Zornotza, 1996) # [[Itziar Leemans]] ---- '''SORTUA''' euskal zinemagilea (Donibane Lohitzun, 1983) # [[Jaione Arregi Urizar]] ---- '''SORTUA''' itzultzaile, interpretea (Barakaldo/Zaldibar, 1976) # [[Jasone Mendizabal Altuna]] ---- '''SORTUA''' topaguneko zuzendaria (Arrasate, 1968) # [[Josebe Blanco]] ---- '''SORTUA''' artzaina, gaztagilea eta idazlea (Galizia, 1973) # [[June Baonza Pagaldai]] ef-- '''SORTUA''' diseinatzaile grafikoa (Durango, 1979) # [[Koro Zumalabe Goenaga]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea (Donostia, 1947) # [[Maria Uriarte Artamendi]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, kontalaria (Elorrio 1966) # [[Maryse Cachenaut]] ---- '''SORTUA''' laboraria (Itsasu, 1971) # [[Morgan Ody]] ---- '''SORTUA''' baratzezaina (Frantzia, 1979) # [[Nati Bilbao Onaindia]] efef '''SORTUA''' pandejolea, tabernaria, sukaldaria (Durango, 1929-2023) # [[Rosa Moro]] ---- '''SORTUA''' idazlea eta kazetaria (Salamanca, 1969) # [[Seberi Mardaras]] ef--'''SORTUA''' andereño ohia (Mungia, 1932) # [[Silvia Bonoli]] ---- '''SORTUA''' astrofisikaria eta ikertzailea (Bolonia, 1979) # [[Aída Doninelli]] sopranoa (Guatemala, 1898-1996) # [[Aitziber López Cortajarena ]] irakaslea, ikertzailea (Bilbo 1974) # [[Alejandra Flores]] sopranoa (Guatemala, 1986) # [[Alexandra Sophia Handal]] artista, zinemagilea eta entsegugilea ('''Palestina''', 1975) # [[Alice Catherine Evans]] mikrobiologoa (AEB, 1881-1975) # [[Alice Eastwood]] botanikaria (Kanada 1859- AEB 1953) # [[Almudena Alonso-Herrero]] astrofisikaria, ikertzailea (Madril, 1968) # [[Amparo Alvajar]] idazlea, itzultzailea (Coruña, 1916-Moncano, 1998) # [[Amparo Amorós]] poeta, saiakeragilea ( Valentzia 1950) # [[Ana Alcolea]] irakaslea, idazlea (Zaragoza 1962) # [[Ana de Valle]] poeta (Asturias 1900-Belgika 1984) # [[Ana Maria Cetto]] fisikaria (Mexiko, 1946) # [[Ana Pomares Martínez]] idazlea (Alacant, 1991) # [[Ángeles Blanco]] kazetaria (Badajoz 1972) # [[Angelina Acuña]] poeta, idazlea (Guatemala, 1905-2006) # [[Aniela Wolberg]] (Polonia, 1907-Varsovia, 1937) # [[Anna Verouli]] xabalina jaurtitzailea (Grezia 1956) # [[Armita Geravanden heriotza]] emakume kurdua, eraila (Teheran, 2006-2023) # [[Augusta La Torre]] iraultzailea (Peru, 1946) # [[Aurora Luque]] poeta, itzultzaile. (Almeria, 1962) # [[Bea Uusma]] idazlea, ikustratzailea eta medikua (Suedia, 1966) # [[Beata Peters]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Beate Koch]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Beatriz Pichi Malen]] abeslari maputxea (Buenos Aires, 1953) # [[Berta Castañé]] modeloa, aktorea (Bartzelona 2002) # [[Bessie Pease Gutmann]] artista, ilustratzailea (AEB 1876-1960) # [[Betsabé Espinal]] aktibista (Kolonbia, 1896-1932) # [[Camila Loboguerrero]] zinema-zuzendaria (kolonbia, 1941) # [[Camille Aumont Carnel]] feminista, idazlea, blogaria (Niger, 1996) # [[Camille Lellouche]] abeslaria, youtuberra (Paris, 1965) # [[Carmen Pujals ]] botanikaria, ikertzailea (Argentina 1916-2003) # [[Carmen Soler]] poeta, komunista, irakasle (Paraguai, 1924-1985) # [[Casta Álvarez]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Aljeria 1786-Zaragoza 1846) # [[Caty Juan de Corral]] idazlea, margolaria ( Palma 1926-2014) # [[Cecilia Magni]] Pinochet-en aurkako iraultzailea (Txile, 1956-1988) # [[Celia de Molina]] aktorea, gidoilaria (Jaen 1983) # [[Chus Pato]] idazlea (Ourense 1955) # [[Claudia Losch]] atleta, pisu jaurtitzailea (Alemania 1960) # [[Claudia Sagastizabal]] matematikaria (ARgentina...?) # [[Concepción Ramírez]] indigena, ekintzailea (Guatemala, 1942-2021) # [[Concha Lagos]] poeta (Kordona 1907-Madril 2007) # [[Conchita Cintrón]] burtzikaria, toreatzailea, aitzindaria (Txile 1922- Portugal 2009) # [[Cristina Andreu Cuevas]] film zuzendaria (Casablanca 1960) # [[Cristina Fernández Cubas]] idazlea, kazetaria ( Bartzelona 1945) # [[Cristina Sánchez]] toreatzailea (Madril 1972) # [[Débora Arango]] artista politikoa (Kolonbia 1907-2005) # [[Dima Khatib]] Kazetaria, poeta, blogaria (Siria, 1971) # [[Dionisia García]] idazlea (Albacete 1929) # [[Dolores Franco Manera]] irakaslea, idazlea, itzultzailea (Madril 1912-1977) # [[Dulcinea Bellido]] jostuna, politikaria (Badajoz 1936-Madril 2001) # [[Elena Iparragirre]] iraultzailea (Peru, 1947) # [[Elena Martín Vivaldi]] poeta, idazlea, liburuzaina (Granada 1907-1998) # [[Elena Martínez Fontes]] biologoa, ikertzailea (Argentina 1912-1987) # [[Elisa Bachofen]] ingeniaria, aktibista (Argentina 1891-1976) # [[Eliška Junková]] auto-gidaria (Austria-Hungaria 1900-Txekoslovakia 1994) # [[Elvira López ]] aktorea (Txile 1966) # [[Esperança Camps Barber]] kazetaria, idazlea, politikaria (Menorca 1964) # [[Ethelwynn Trewavas]] iktiologoa, zientzialaria (Erresuma Batua, 1900-1993) # [[Fanny Rubio]] idazlea, ikertzailea (Jaen 1949) # [[Fatima Whitbread]] xabalina jaurtitzailea (Erresuma Batua 1961) # [[Felicia Țilea-Moldovan]] xabalina jaurtitzailea (Errumania 1967) # [[Gracia Morales]] antzerkigilea, poeta (Granada 1973) # [[Graciela Rodo Boulanger]] artista (Bolivia, 1935) # [[Guadalupe Muñoz Sampedro]] aktorea, enpresaburua (Madril 1896-1975) # [[Gudrun Ensslin]] irakaslea, emakumeen aldeko ekintzailea, iraultzailea (Alemania 1940-1977) # [[Hale Asaf]] margolaria (Turkia, 1906- Paris, 1938) # [[Haneen Zoabi]] '''palestinar-israeldar''' politikaria (Israel 1969) # [[Helena González Fernández]] irakaslea, ikertzailea (Pontevedra 1967) # [[Heli Rantanen]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1970) # [[Hind Shoufani]] poeta eta film zuzendari '''palestinarra''' (Libano, 1978) # [[Huzama Habayeb]] idazlea ('''Palestina,''' 1965) # [[Iraida Noriega]] abeslaria (Mexiko Hiria, 1971) # [[Irene Bernasconi]] biologoa, ikertzailea, aitzindaria (Argentina 1896-1989) # [[Iris Cochón]] itzultzailea, literatura kritikaria (Galizia 1968) # [[Irmgard Möller]] aktibista politikoa (Alemania 1947) # [[Isabel de Ocampo]] zinegilea, gidoilaria (Salamanca 1970) # [[Isabel Echarri]] euskal artista (Bera, 1929-Formentera, 2022) # [[Isabel Ruiz Lara]] kazetaria (Espainia, XX. mendea) # [[Isabel Ruiz Ruiz]] artista (Guatemala, 1945-2019) # [[Isabel Vilallonga]] politikaria (Badajoz 1949) # [[Jackie Forster]] kazetaria, aktorea, ekintzaile lesbiana (Erresuma Batua, 1926-1998) # [[Jennifer Lee Carrell]] idazlea (AEB 1962) # [[Joana Bonet]] kazetaria (Leida, 1966) # [[Juana Castro Muñoz]] poeta (Kordoba 1945) # [[Juana Cruz]] toreatzaile aitzindaria (Madril 1917-1981) # [[Julia Castillo]] antropologoa, poeta (Madril 1956) # [[Julia Uceda]] poeta (Sevilla 1925) # [[Karen Forkel ]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1970) # [[Karimeh Abbud]] argazkilaria eta artista ('''Palestina''' 1896-1940) # [[Khalida Jarrar]] politikari '''palestinarra''' (Jordania 1963) # [[Laila Shawa]] artista bisuala ('''Palestina''' 1940-Londres 2002) # [[Lamia Ziadé]] Libanoko pintore eta komikigilea (Beirut, 1968) # [[Laura Zambrano Padilla]] hezitzailea eta iraultzailea (Peru, 1945) # [[Leonor Fernández de Torreblanca]] dama, Cervantesen amama (Kordoba ?-1557) # [[Lia (abeslaria)]] (Japonia 1981) # [[Lil Milagro Ramírez]] poeta, gerrillaria (Salvador 1946-1979) # [[Linda Maria Baros]] hizkuntzalaria, itzultzailea (Errumania 1981) # [[Linda Sobeh Alí]] diplomazialaria ('''Palestina''' 1968) # [[Livia Gouverneur]] gerrillaria (Venezuela, 1941-1961) # [[Lola Lorente]] ilustratzailea (Bigastro, Valentzia, 1980) # [[Lola Mora]] eskultorea, asmatzailea, aitzindaria (Argentina 1866-1936) # [[Louise McPaul]] xabalina jaurtitzailea (Australia 1969) # [[Lucrecia Pérez]] etxeko langilea, arrazismoaren lehenengo biktima aitortua Espainian (Dominikar Errepublika, 1959 - Madril, 1992) # [[Maider Oleaga]] zinema-zuzendari eta gidoigilea (Bilbo, 1976) # [[Malika Gaïd]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1933-1958) # [[Manuela Burló]] film zuzendaria, gidoilaria (Murtzia 1978) # [[Manuela Sancho]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1783-1863) # [[Margaluz]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Palma 1939-2006) # [[Margarida Pinto]] aktorea, kazetaria ( Portugal 1966) # [[Marguerite Buffet]] idazlea (Frantzia, 1620-1680) # [[María Adela Caría]] bakteriologoa, ikertzailea (Argentina 1915-1989) # [[María Agustín]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1784-1831) # [[María Antonia Ortega]] poeta (Madril 1954) # [[María de la Consolación Azlor]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Girona 1775- Zaragoza 1814) # [[María de los Reyes Fuentes]] poeta ( Sevilla 1927-2010) # [[María Forteza]] aitzindaria. Seguraski, Espainiako 1. emakume zinegilea (Mallorca 1913-1961) # [[María Guerra]] kazetaria, zinema kritikaria (Madril 1965) # [[Maria Hervás]] aktorea (Madril 1978) # [[María Isabel Sánchez Vegara]] idazlea...(Bartzelona ?) # [[Maria Josefa Yzuel Giménez]] fisikaria (Huesca, 1940) # [[Maria Keil]] artista (Portugal 1914.2012) # [[María Larrea|Maria Larrea]] zinegilea (Bilbo, 1979) # [[María Lostal]] heroia ( ?- Zaragoza ç1809) # [[María Manuela Pignatelli de Aragón Gonzaga]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1753-Madril 1816) # [[María Martín Barranco]] idazlea, genero ikuspegian aditua (Granada XX. mendea) # [[Maria Occhipinti]] anarkista eta idazlea (Italia 1921-Erroma 1996) # [[María Pantoja Sánchez]] soziologoa eta iraultzailea (Peru, 1953) # [[María Pilar Fumanal]] geomorfologoa (Valentzia 1940-1998) # [[María Rosal]] poeta, irakaslea (Kordoba 1961) # [[María Victoria Atencia]] poeta (Malaga 1931) # [[Marie Sara]] burtzikaria (Frantzia 1964) # [[Marie-Castille Mention-Schaar]] film zuzendaria, gidoilaria, kazetaria ( Frantzia 1963) # [[Marisa Soleto]] legelaria (Cáceres 1966) # [[Mary Montagu]] idazlea (EB 1689-1762) # [[Matilde Cherner]] idazlea (Salamanca, 1833-Madril 1880) # [[Matilde Muñoz Sampedro]] aktorea ( Madril 1900-1969) # [[Mercedes Muñoz Sampedro]] aktorea (Madril 1896-1979) # [[Mikaela Ingberg ]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1974) # [[Mily Possoz]] margolaria (Portugal, 1888-1968) # [[Mirela Manjani]] xabalina jaurtitzailea (Albania 1976) # [[Miriam Rothschild]] zientzialaria (Erresuma Batua, 1908-2005) # [[Miriam Tlali]] emakume beltz eta idazlea (Hego Afrika, 1933-2017) # [[Montserrat Casas]] fisikaria (Girona 1955-Bartzelona2013) # [[Nandar]] aktibista feminista (Myanmar, 1995) # [[Natalia Lisovskaya]] atleta, pisu jaurtitzailea (Errusia 1962) # [[Natalia Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea ( Bielorrusia 1964) # [[Nathalie Handal]] idazlea (EE.BB. 1969) # [[Nelly Evans Risco]] iraultzailea (Peru, 1943) # [[Nicole Girard-Mangin]] medikua (Frantzia, 1878-1919) # [[Nina Bari]] matematikaria (Errusia, 1901-1961) # [[Olga Gavrilova]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1957-2022) # [[Olga Rivero Jordán]] poeta (La Laguna, 1928-2021) # [[Päivi Alafrantti]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1964) # [[Panmela Castro]] grafitigile, artista, ekintzaile (Brasil, 1981) # [[Petra Felke]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Pilar Costa]] abokatua, politikaria (Eivissa 1967) # [[Pureza Canelo]] poeta (Cáceres 1946) # [[Quan Zhou Wu]] ilustratzaile eta komikigilea (Algeciras, 1989) # [[Randa Siniora]] eskubideen aldeko ekintzailea ('''Palestina''' ç1961) # [[Rauda Morcos]] LGBTIQ ekintzaile (Palestina, 1974) # [[Raymonde Arcier]] artista, feminista (Frantzia, 1939) # [[Raymonde Peschard]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1927-1957) # [[Rebecca Guay]] akuarelista (EE.BB. XX. mendea) # [[Rita Azevedo Gomes]] zinema zuzendaria (Lisboa, 1952) # [[Romelia Alarcón Folgar|Rogelia Alarcón]] idazlea, pianista (Guatemala, 1900-1971) # [[Rosa Chávez]] poeta, aktorea, kultura kudeatzailea (Guatelama, 1980) # [[Rosa Pereda]] idazlea, kritikaria (Santander 1949) # [[Rosa Romojaro ]] poeta, ikertzailea (Cádiz 1948) # [[Rosa Spottorno Topete]] itzultzailea, feminista ( Murtzia 1884-1980) # [[Rosario Pardo]] aktorea, zuzendaria (Jaen 1959) # [[Rosaura Álvarez]] poeta, margolaria, irakaslea (Granada 1945) # [[Roxana Stinchfield Ferris]] botanikaria (AEB 1895-1978) # [[Ruth Mateu Vinent]] politikaria (Menorca 1976) # [[Sabine Braun]] heptatloi- atleta (Alemania 1965) # [[Sara Doke]] belgikar kazetaria, itzultzaile (Frantziar, 1968) # [[Sara Estela Ramírez]] irakasle, kazetari, feminista ..(Mexiko, 1881-1910) # [[Sheila Minor]] ikertzailea (EE.BB., 1946) # [[Silke Renk]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Sofia Montaner Arnau]] azken trementinairea (Lleida 1908-1996) # [[Sofía Sakorafa]] greziar-'''palestinar''' politikaria, xabalina-jaurtitzailea (Grezia 1957) # [[Soledad Ortega Spottorno]] filosofoa, irakaslea, editorea (Madril 1914-2007) # [[Soledad Varela Ortega]] filologoa, ikertzailea (Madril 1945) # [[Sonia Nimr]] idazlea ('''Palestina''', 1955) # [[Sonia Pulido]] ilustratzailea (Bartzelona, 1973) # [[Steffi Nerius]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1972) # [[Suheir Hammad]] poeta ('''Jordania''', 1973) # [[Tatiana Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1968) # [[Telma Reca]] psikiatra aitzindaria (Argentina 1904-1979) # [[Teresa Bolaños de Zarco]] idazlea, pianojolea eta margolaria (Guatemala, 1922-1998) # [[Tiina Lillak ]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1961) # [[Truus Menger-Oversteegen|Truus Menger]] eskultorea, aktibista (Holanda 1923-2016) # [[Virginia Yagüe]] gidoilaria, idazlea ( Madril 1973) # [[Ynes Mexia]] botanikaria (Mexiko/AEB 1870-1938) # [[Zahia Ziouani]] orquestra zuzendaria (Paris 1978) # [[Zinaída Guipius]] poeta, idazlea (Errusia- Frantzia, 1869-1945) # [[Ziza Massika]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1934-1959 }} ==='''Berriak 2023''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Abanda Elustondo]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Donostia, 1989) # [[Amaia Arranz Mendiguren]] ----'''SORTUA''' biologoa eta ikertzailea (Bilbo 1978) # [[Andrea Garcia-Santesmases]] ----'''SORTUA''' soziologoa, antropologoa (Madril 1988) # [[Carmen Albisu]] efef'''SORTUA''' euskaltzailea, euskara irakaslea (Errenteria, 1916-Tutera, 2007) # [[Irati Gorostidi Agirretxe]] '''SORTUA''' artista, zinemagilea (Egues, 1988) # [[Itziar Eguren]] ef--'''SORTUA''' erizaina, txistularia (Elorrio 1953) # [[Izar Zubiaga]] ef--'''SORTUA''' futbolaria (Durango 2006) # [[Leire Ayala]] ef--'''SORTUA''' abeltzaina (Bilbo/Elorrio 1972) # [[Maialen Braña]] ----'''SORTUA''' abeslaria, irakaslea (Elizondo, 1998) # [[María Ángeles Sallé Alonso]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, ikertzailea (Panama, 1956) # [[Maria Pilar Zuriarrain]] ef--'''SORTUA''' txistularia (Zizurkil, 1953) # [[Marta Rodríguez Fouz]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, kazetaria eta futbolaria (Coruña, 1972) # [[Patricia Tornero]] ----'''SORTUA''' gaztagilea (Valentzia....) # [[Tatiana Romero Reina]] ----'''SORTUA''' historialaria, aktibista (Mexiko, 1984) # [[Julia Arévalo]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1898-1985) # [[Abala Bose]] gizarte langilea (Bangladesh, 1864-1951) # [[Alberta Ferretti ]] diseinatzailea (Italia 1950) # [[Alessandra Korap]] lider indigena (Brasil, 1958) # [[Alicia Luna]] gidoilaria, irakaslea (Madril 1963) # [[Alicia Senovilla ]] aurkezlea (Madril 1969 ) # [[Amna Suleiman]] maistra eta txirrindularia Palestinan (Damasco, 1982) # [[Amparo Fortuny]] dokumentalgilea, ekoizlea (Valentzia XX. mendea) # [[Ana García Lozano]] kazetaria (Valentzia 1963) # [[Ana Iris Simón ]] kazetaria, idazlea (Ciudad Real 1991) # [[Anita Sirgo]] sindikalista, komunista, ekintzailea (Asturias, 1030) # [[Anna Lizaran]] aktorea (Bartzelona 1944-2013) # [[Anna Murià]] idazlea, kazetaria, ekintzaile erbesteratua (Bartzelona, 1904-Tarrasa, 2002) # [[Annie Baker]] film zuzendaria (AEB 1981) # [[Antonia Dell'Atte ]] modelo ohia, aurkezlea (Italia 1960) # [[Anwara Bahar Chowdhury]] idazlea eta ekintzailea (Bangladesh, 1919-1987) # [[Asma al-Ghul]] kazetaria, feminista (Palestina, 1982) # [[Asma Tubi]] poeta eta kazetaria (Palestina, 1905-1983) # [[Assumpció Casals]] aktore erbesteratua (Bartzelona, 1896-1975) # [[Auguste Deter]] dokumentatutako 1. Alzheimer goiztiar kasua (Alemania 1850-1906) # [[Beatriz de Bobadilla (Gomerako andrea)]] Tenerifeko konkistatzailea (Medina del Campo, ?-1504) # [[Beatriz Enríquez de Arana]] Kolonen bikotea eta Fernando Kolonen ama (Kordoba, 1465-1522) # [[Blanca Padilla]] modeloa, diseinatzailea (Madril 1995) # [[Bushra al-Tawil ]] kazetaria, aktibista (Palestina 1993) # [[Carlota Soldevila]] aktorea, irakaslea (Bartzelona 1929-2005) # [[Carme Ballester|Carmen Ballester]] kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1900-Paris, 1972) # [[Carme Serrallonga]] pedagogoa, itzultzailea (Bartzelona 1909-1997) # [[Carmen Alcázar]] wikilaria (Mexiko) # [[Carmen Domingo]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1970) # [[Carmen Lomana]] enpresaburua, socialitea (Leon 1948) # [[Carolina Punset]] politikaria (AEB/Katalunia 1971) # [[Celestina Marrón]] sindikalista (Asturias, 1926-2016) # [[Chelo García-Cortés]] kazetaria (Ourense 1951) # [[Clotilde Luisi]] abokatu, dramaturgo, feminista (Uruguai, 1882-1969) # [[Conchi Arnal Claro]] ekintzaile feminista (Tanger, 1950) # [[Conxita Herrero]] komik ilustratzailea (Katalunia, 1993) # [[Daniela Catrileo]] poeta maputxea (Txile, 1987) # [[Daniela Feixas]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Katalunia 1973) # [[Dolors Oller]] irakaslea, idazlea, literatura kritikaria (Girona 1942) # [[Eileen O'Shaughnessy]] Britainia Handiko idazlea (1905–1945) # [[Elisa Coll]] idazlea, ekintzailea, bisexuala (Madril 1992) # [[Elisabeth Reyes]] modeloa (Malaga 1985) # [[Elsa Punset]] idazlea ( Londres/Katalunia 1964) # [[Elvira Espejo Ayca]] artista, poeta, ehulea (Bolivia, 1981) # [[Eva García Magriñá]] ikertzaile eta idazle (Donostia, 1966) # [[Eva Hache]] umorista, aurkezlea (Segovia 1971) # [[Fadila Saâdane]] Aljeriako gerrako zuen militante nazionalista (1938-1960) # [[Fanny Kemble]] aktore, idazle eta esklabotzaren aurkako abolizionista (Britainia Handia, 1809-1893) # [[Gema López]] kazetaria (Madril 1971) # [[Georgette Rizk]] ekintzailea (Palestina 1925-2018) # [[Hanan Al-Agha]] idazle eta artista (Palestina, 1948-2008) # [[Helena Béjar]] soziologoa, irakaslea (Madril 1956-2023) # [[Helga Tawil-Souri]] dokumentalgile, ikertzaile eta idazle (Kuwait, 1969) # [[Hiba Kamal Abu Nada]] poeta, eleberrigilea, wikilaria (Meka, 1991-Gazako zerrenda, 2023) # [[Hind al-Husseini]] aktibista, hezitzailea (Palestina, 1916-1994) # [[Inés Luisi]] medikua (Uruguai, XIX.mendea- 1965) # [[Irene Bordoy]] margolaria, irudigilea (Mallorca 1940) # [[Isabel Gemio]] kazetaria (Badajoz 1961) # [[Isabel González González]] politikaria eta ekintzailea (Tenerife, 1890-1968) # [[Isabel Pinto de Vidal]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1885-1969) # [[Isabella Eklöf]] zinemagilea (Suedia, 1978) # [[Islah Jad]] aktibista, ikertzailea, irakaslea (Palestina 1951) # [[Jackie Salloum ]] artista, film zuzendari palestinarra (AEB XX. mendea) # [[Jahanara Arzu]] poeta (Bangladesh, 1929) # [[Jenna Elfman]] aktorea (AEB 1971) # [[Jimena Menéndez-Pidal|Jimena Menendez Pidal]] pedagogoa (Madril, 1901-1990) # [[Júlia Coromines]] medikua, psikiatra erbesteratua (Bartzelona 1910-2011) # [[Julud Daibes]] palestinar arkitektoa eta politikaria (Betleem, 1965) # [[Jutta Koether]] artista, musikaria eta kritikaria (Alemania, 1958) # [[Kamilya Jubran]] abeslari palestinarra (Israel, 1962) # [[Kamini Roy]] poeta eta ekintzailea (Bangladesh, 1864-1933) # [[Kapitolina Díaz]] soziologoa (Leon, ) # [[Kholoud Faqih|Kholoud Faqin]] epailea (Palestina, XX.mendea) # [[Laudelina de Campos Melo]] etxeko-langileen aldeko sindikalista (Brasil, 1904-1991) # [[Laura Caballero]] gidoilaria, zuzendaria (Madril 1978) # [[Lola Lizaran]] aktorea (Almeria/Bartzelona 1931-2003) # [[Lucila Gamero]] mediku, zirujau, idazle eta feminista (Honduras, 1873-1964) # [[Lucy Prebble]] antzerkigilea (Britainia Handia 1981) # [[Luisa Luisi]] poeta, pedagogoa (Uruguai, 1883-1940) # [[Lurdes Lekuona Laburu|Lurdes Lekuona]] Zalduondoko alkatea (Gasteiz, 1958) # [[Magdalena Antonelli Moreno]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1877-1955) # [[Maha Haj]] palestinar jatorriko zinema zuzendari israeldarra (Nazaret, 1970) # [[Mai Masri]] zinema-zuzendaria (Jordania, 1959) # [[Maliha Hamidou]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1942-1959) # [[Mar Coll]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1981) # [[Margarida Minguillón]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1947) # [[Maria Dolors Bargalló]] Kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1902-Mexiko,1980) # [[María España Almendro]] saskibalio-jokalaria (Mallorca 1992) # [[Maria Majoral]] trementinairea (LLeida 1887-1976) # [[Maria Mies]] soziologoa (Alemania, 1931-2023) # [[María Patiño]] kazetaria (Coruña 1971) # [[María Teresa Josefina Janicki]] hezitzailea (Frantzia-Uruguai, XIX. mendea- ?) # [[Mariam Barghouti]] amerikar-palestinar kazetari, aktibista (Palestina-AEB, 1993) # [[Marina Comas]] aktorea (Bartzelona 1996) # [[Marta Angelat ]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1953) # [[Marta Corredera]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Marta Nebot]] kazetaria (Sevilla 1975) # [[Marta Pérez Sierra]] idazlea, poeta (Bartzelona 1957) # [[Maruja Lozano]] bolero eta kopla abeslaria (Valentzia 1935 - Malaga 2022) # [[Mary Al-Atrash]] igerilaria (Palestina 1994) # [[Mary Ann Shadd]] aktibista abolizionista, kazetaria, irakaslea (AEB, 1823-1893) # [[Maryse Gargour]] zinemagilea eta kazetaria (Palestina, XX. mendea) # [[Matilde_Fern%C3%A1ndez]] Politikaria feminista (Madril, 1950) # [[Mayada Al-Sayad]] alemaniar-palestinar atleta (Berlin, 1992) # [[Mériem Bouatoura]] Aljeriako gerrako borrokalari independentista (1938-1960) # [[Meriem Saâdane]] aljeriar erizaina eta militante nazionalista (1932-1958) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Miriam Saavedra]] modeloa, aktorea (Peru 1993) # [[Montse Amenós]] eszenografoa, jantzi-deseinatzailea (Bartzelona 1954) # [[Montse Guallar]] aktorea, aurkezlea (Bartzelona 1960) # [[Montserrat Cornet]] idazlea (Bartzelona 1934) # [[Mrinalini Sen]] idazlea (Bangladesh, 1879-1972) # [[Nadia Hafid]] ilustratzailea (Katalunia, 1990) # [[Nancy Meyers]] zuzendari, ekoizle eta gidoilaria (AEB 1947) # [[Natalia (abeslaria)]] tb aurkezlea (Cádiz 1982) # [[Natasha Neri]] aktibista, zinema zuzendaria (Brasil, XX. mendea) # [[Norma Andrade]] ekinzailea (Mexiko) # [[Noura Erakat]] amerikar-palestinar aktibista, irakaslea (Kalifornia, 1980) # [[Olatz Arregui]] piraguista (Donostia, 1999) # [[Paula Hernández (ahots aktorea)]] (Girona 1998) # [[Paula Hernández ]] aktorea, gidoilaria, zuzendaria (Argentina 1969) # [[Paulina Luisi]] mediku, sufragista, aktibista feminista (Uruguai, 1875-1950) # [[Pilar Boyero]] kopla abeslaria, irakaslea (Cáceres 1974) # [[Reem Frainah]] psikologoa, aktibista (Palestina ?) # [[Rosa Catrileo|Rosa Castrilleo]] abokatu maputxea (Temuco, Txile, 1981) # [[Rosa Estiarte]] igerilari olinpikoa (Manresa 1959-1985) # [[Rosa María Fernández García|Rosa María Fernandez García]] sindikalista (Asturias, 1942-2021) # [[Rosa Novell ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1952) # [[Sahar Jalifa]] idazlea (Palestina, 1942) # [[Samar Nassar]] igelaria (Libano, 1978) # [[Samiha Khalil]] politikaria, ekintzailea (Palestina 1923-1999) # [[Shadia Mansour]] hip-hoparen 1. dama arabiarra (Londres 1985) # [[Shamim Azad|Shamin Azad]] poeta eta idazlea (Bangladesh, 1952) # [[Sílvia Quer]] film zuzendaria ( Bartzelona 1962) # [[Sofía Álvarez Vignoli]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1899-1986) # [[Sònia Moll]] filologoa, poeta, itzultzailea (Bartzelona 1974) # [[Suad Amiry]] idazle eta arkitektoa (Siria, 1951) # [[Susanna Barranco]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Bartzelona 1975) # [[Tania Safura Adam Mogne]] ikertzaile eta erakusketa komisario (Mozambike, 1979) # [[Teresa Font]] film-editorea (Bartzelona 1956) # [[Tina Pérez]] sindikalista, ekintzalea (Asturias, 1929-1965) # [[Umayya Abu-Hanna]] kazetaria eta idazlea (Palestina-Finlandia, 1961) # [[Woroud Sawalha]] atleta (Palestina, 1991) # [[Yamila Abdalá Taha al Shanti]] irakaslea, politikaria (Palestina 1955-2023) # [[Zaha Hassan]] aktibista, abokatua (Palestina, XX.mendea) # [[Zulaija Al-Shahabi]] Palestinako feminismoaren ekintzaile aitzindaria (1901-1992) }} ==='''Berriak 2023''' ('''iraila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA''' idazlea, poeta (Basauri) # [[Bego Zubia Gallastegi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile (Arrasate, 1965) # [[Dora Manchado]] --ef'''SORTUA''' Tehueltxeeraren azken hiztuna (Argentina, 1934-2019) # [[Jaione López]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, misiolaria (Elorrio 1998) # [[Marta Goikoetxea Luquin]] ef--'''SORTUA''' blogaria (Lizarra, 1984) # [[Nagore Belastegi Martín|Nagore Belaustegi]] ----'''SORTUA''' (Legazpia, 1987) # [[Nerea Azkona]] ----'''SORTUA''' antropologoa, idazlea (Sopela, 1982) # [[Oihane Unzalu]] ef--'''SORTUA''' nutrizionista, kirol monitorea, lasterkaria (Abadiño 1987) # [[Pantxonerak]] '''SORTUA''' arrain saltzaileak (Laredo 1970 hamarkadara arte) # [[Presen Zubillaga Auza]] efef'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Iruñea, 1951-2023) # [[Raquel Esteban Terradillos]] ----'''SORTUA''' ekofisiologoa (Barakaldo, 1982) # [[Adriana Abenia]] aurkezlea, idazlea (Zaragoza 1984) # [[Aina Clotet ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1982ko) # [[Alexandra Narváez]] aktibista, zientzialaria (Ekuador, XX. mendea) # [[Alicia de los Ríos Merino|Alicia de los Rios Merino]] ikasle, gerrilari desagertua (Mexiko, 1952) # [[Amalia Anglés y Mayer]] opera kantaria eta gitarra-jotzailea (Badajoz, 1827-Stuttgart, 1859) # [[Amèlia Jover Velasco]] sindikalista, anarkista eta feminista (Cullera, 1910-Paris, 1997) # [[Amelia Quintanal Martínez-Conde]] futbolean Espainiako emakume talde baten 1. entrenatzailea (Kantabria 1937) # [[Amrita Pritam]] idazlea (Pakistan, 1919-India, 2005) # [[Ana Alba García]] kazetaria, gerra gatazketan aditua (Bartzelona 1971-2020) # [[Ana Borges]] futbolaria, aurrelaria (Portugal 1990) # [[Ana Paris Garcia]] lider sindikalista garrotez eraila (Sevilla, 1898-1938) # [[Ángeles García-Madrid|Ángeles Garcia-Madrid]] idazlea eta preso politikoa (Torrejón, 1918-Madrid, 2015) # [[Angustias Lara Sánchez|Maruja Lara Sánchez]] sindikalista (Granada, 1917-Valentzia, 2012) # [[Anna Cabot Quincy Waterston]] idazlea (AEB 1812-1899) # [[Anna Gréki]] poeta eta ekintzaile aljeriarra (1931-1936) # [[Anna Rodríguez Costa]] dramagilea, zuzendaria (Granada 1972) # [[Anna Stewart (aktibista)]] emakumeen eskubideen aldekoa (Australia 1947-1983) # [[Annette Frances Braun]] entomologoa (EEBB, 1884-1978) # [[Antònia Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[Assumpció Puigdelloses Vila]] etxekoandre fusilatua (1906 - Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Aurora Picornell]] komunista fusilatua (Palma, 1912-Manacor, 1937) # [[Ayo Edebiri]] komediantea, idazlea (AEB1995) # [[Balbina Gayo Gutiérrez|Balbina Gayo Gutierrez]] maistra errepublikarra (1901-1936) # [[Begoña Alberdi]] sopranoa (Bartzelona 1964) # [[Belarmina González Rodríguez]] ekintzaile fusilatua (Palencia, 1914-Porreres, 1937) # [[Blanca Jeannette Kawas]] aktibista (Honduras, 1946-1995) # [[Brígida Pardo López]] etxekoandre fusilatua (Granada, 1904-1936) # [[Carlota Planas Riera]] Espainiako 1. emakume futbolarien ordezkaria (Bartzelona 1992) # [[Carme Claramunt i Barot]] ekintzaile fusilatua (Tarragona, 1897 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Carme Portaceli]] antzerki-zuzendaria, irakaslea (Valentzia 1957) # [[Carmen Arrojo]] maistra, memoriaren aldeko ekintzailea (Madril, 1918-2017) # [[Carmen Arrufat]] aktorea (Castelló 2002) # [[Carmen del Riego]] kazetaria, 1. emakume-presidentea Madrileko Prentsa Elkartean (Asturias 1960) # [[Carmen Maria Garcia "García de Saura"|Carmen María Garcia]] idazle eta margolaria ( Molina de Segura) # [[Carol López ]] dramagilea, aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1969) # [[Carolina Ferre]] kazetaria (Alacant 1974) # [[Caroline Rémy de Guebhard]] idazle feminista (Frantzia, 1855-1929) # [[Catalina Flaquer]] ekintzailea fusilatua (Capdepera, 1876-Porreres,1937) # [[Catalina Martín López de Bustamante]] gerrillara, alfereza (Espainia ?-XIX. mendea) # [[Catalina Narváez de Ruiz]] brodatzailea, margolaria (Cádiz 1861- ¿ 1929) # [[Catherine Cusset]] filosofoa (Frantzia 1963) # [[Celia Tapias]] Buenos Airesko lehen emakume abokatua (1885-1964) # [[Chelsea Ashurst]] futbolaria, atezaina (Ingalaterra 1990) # [[Cinta Sabaté]] eskultorea, margolaria (Tarragona 1946) # [[Clara Pueyo Jornet]] Errepublikano desagertua (Villanueva eta GEltrú, 1914-1943) # [[Claudia López Benaiges]] feminista, anarkista eraila (Txileko Santiago, 1972-1998) # [[Clotilde García del Castillo]] Sorollaren musa eta Sorolla Museoaren sortzailea (Valentzia, 1865-Madril, 1929) # [[Concepción Caceres|Concepción Cáceres]] emagin fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Concha Carretero]] frankismoaren biktima (Madril, 1918-2014) # [[Concita De Gregorio]] kazetaria, idazlea (Italia 1963) # [[Coral Bracho]] hizkuntzalaria, poeta (Mexiko 1951) # [[Courtney Barnett ]] rock abeslaria (Australia 1987) # [[Cristina Clemente]] idazlea, gidoilaria, zuzendaria( Bartzelona 1977) # [[Cristina Fernández Pereda]] atezain fusilatua (Leon, 1900 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Diana Nyad]] igerilaria eta kazetaria (New York, 1949) # [[Djamila Amrane-Minne]] poeta eta historialaria, Aljeriako Independentzia Gerrako ekintzailea (1939-2017) # [[Dolores Cacuango]] Indigenen aldeko ekintzailea (Ekuador, 1881-1971) # [[Dolors Feliu]] abokatua, unibertsitateko irakaslea, politikaria (Roda de Ter, 1964) # [[Dolors Giorla Laribal]] etxekoandre fusilatua (Bartzelona, 1912 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Dolors Prat Coll]] anarkosindikalista (Ripoll, 1905-Tolosa, 2001) # [[Elena Martín]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Elina Garanca]] mezozosopranoa (Letonia 1976) # [[Elionor Malich Salvador]] emakume errepublikano fusilatua (Piorat, 188?- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Elisa García Sáez]] sindikalista, erizaina, Gerra Zibilean hildako milizianoa (Bartzelona, 1916-Huesca, 1936) # [[Elizabeth Evatt ]] epailea (Australia 1933) # [[Emakumezkoen Nazioarteko Zinemaldia (Australia)]] Australia 1975 # [[Emilia Dilke]] idazlea (Erresuma Batua, 1840-1904) # [[Encarnación Magaña]] antifrankista eraila (Almeria, 1921-1942) # [[Estefanía Banini]] futbolaria, aurrelaria (Argentina 1990) # [[Eugenia González Ramos]] sindikalista fusilatua (Bartzelona, 1919 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Eumelia Hernández]] sindikalista eta feminista (Venezuela, 1913-1990) # [[Eveline Safir Lavalette]] frantses jatorriko ekintzaile aljeriarra (1927-2014) # [[Evelyn Glennie]] perkusionista gorra (Eskozia 1965) # [[Fabiana da Silva Simões]] furbolaria (Brasil 1989) # [[Felicidad Duce]] jostuna, aitzindaria, enpresaburua (Bartzelona 1908-2000) # [[Flora Sanhueza]] pedagogo anarkista (Txile, 1911-1974) # [[Florence Ethel Johnson]] sindikalista, maistra (Australia 1884-1934) # [[Florencia Bonsegundo]] futbolaria (Argentina 1993) # [[Francisca Senhorinha da Motta Diniz|Francisca Sehorinha]] idazlea (Brasil,1834- ?) # [[Giovanna Berneri]] anarkista ekintzailea (Italia, 1897-1962) # [[Hélène Monastier]] aktibista, irakasle (Suitza, 1882-1976) # [[Hubertine Auclert|Hubertine Auchert]] feminista ekintzailea (Frantzia, 1848-1914) # [[Inés Jiménez Lumbreras]] errepublikano fusilatua (Madril, 1915-Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Irene Moray]] argazkilaria, film-zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Isabel Mesa Delgado]] Sindikalista (Ronda, 1913-Valentzia, 2002) # [[Jane eta Louise Wilson]] artistak (Ingalaterra 1967) # [[Jessica Gleeson]] futbolaria, defentsa (Irlanda 1993) # [[Jessie Street Emakumeen Liburutegi Nazionala]] Australia 1989 # [[Jessie Street]] ekintzailea (Brithis Raj/India 1889-Australia 1970) # [[Jill Ellis]] futbolari, entrenatzaile ohia (Erresuma Batua 1966) # [[Joaquina Charro Gómez]] sindikalista fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Josephine Shaw Lowell]] aktibista (AEB, 1843-1905) # [[Juana Aranguren Rica]] abokatu feminista (Bilbo, 1952) # [[Julia López (artista)]] margolari autodidakta (Mexiko 1936) # [[Kamilla Seidler ]] sukaldariburua (Danimarka 1983) # [[Kristine Lilly]] nazioarteko partida gehien jokatutako futbolari ohia (AEB 1971) # [[Laura Ràfols]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1990) # [[Leda Rafanelli]] feminista, sufia, idazlea (Italia, 1880-1971) # [[Leila Ouahabi]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1993) # [[Leonor Lavado]] imitatzailea, aktorea (Kordoba 1987) # [[Lesbia Urquía]] aktibista (Honduras, 1967-2016) # [[Lola Gallardo]] futbolaria, atezaina (Sevilla 1993) # [[Lucía Alemany]] film-zuzendaria(Castelló 1985) # [[Lucía Pascual Palomo]] xake-jokalaria (Madril 19) # [[Luisa Gómez de la Torre|Luisa Gomez de la Torre]] ekintzailea (Quito,1887-1976) # [[Magdalena Nolla Montseny]] etxekoandre fusilatua (Tarragona, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Malena Costa]] modeloa (Mallorca 1989) # [[Manuela Díaz Cabezas]] ekintzaile antifrankista (Kordoba, 1920-Suitza, 2006) # [[Margarita Murillo]] aktibista (Honduras, 1958 - 2014) # [[Margarita Rivière]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1944-2015) # [[María Angélica Barreda|Maria Angelica Barreda]] Argentinako lehen emakume abokatua (1887-1963) # [[María Antonia Iglesias]] kazetaria, idazlea (Madril 1945-Pontevedra 2014) # [[María de la Purificación de la Aldea y Ruiz de Castañeda|Purificación de la Aldea]] emagina, ekintzailea ( Madrid, 1889-1976) # [[María Escoté]] jostuna, arropa diseinatzailea (Bartzelona 1979) # [[María Esteve |María Esteve Flores]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Herrera Magdaleno|Maria Herrera Magdaleno]] Giza eskubideen aldeko aktibista (Mexiko, 1950) # [[Maria Jiménez]] abeslatia eta aktorea (SEvilla, 1950-2023) # [[María Joaquina de Viera y Clavijo]] idazlea (Kanariak, 1737-1819) # [[Maria Jose Pons]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1984) # [[María Martín López]] memoria historikoaren aldeko borrokalaria, frankismoaren biktima (Avila, 1930-Toledo,2014) # [[Maria Mies]] alemaniar soziologoa (Steffeln, 1931-2023) # [[María Moreno]] idazlea eta kazetaria (Buenos Aires, 1947) # [[Maria Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[María Pry]] entrenatzailea, futbolari ohia (Sevilla 1984) # [[María Victoria Walsh]] kazetaria, borrokan hila (Buenos Aires, 1950-1976) # [[Marie Louise Berneri]] idazle anarkista (Italia, 1918-Londres, 1949) # [[Marsia Taha]] boliviar sukaldaritzako chef aitzindaria (Bulgaria 1989) # [[Marta Lois]] irakaslea, politikaria (Vigo, 1969) # [[Marta Torrejón]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1990) # [[Martha Asunción Alonso]] poeta itzultzailea (Madril, 1987) # [[Mary Cynthia Dickerson]] herpetologoa (AEB 1866-1923) # [[Maud Nathan]] aktibista, sufragista (AEB, 1862-1946) # [[Maud Slye]] minbizi ikertzailea (AEB 1879-1954) # [[Maya Hansen]] moda diseinatzailea (Madril 1978) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Milagros Pérez Oliva ]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Huesca 1955) # [[Minnehaha ]] poema bateko fikziozko pertsonaia (AEB 1855) # [[Míriam Nogueras]] politikaria eta enpresaburua (Bartzelona, 1980) # [[Montse Germán]] aktorea (Bartzelona 1969) # [[Natalia Ramos (futbolaria)]] defentsa (Tenerife 1999) # [[Neus Bonet]] kazetaria, irakaslea (Bartzelona 1959) # [[Neus Bouza Gil]] CNTko militante fusilatua (Bartzelona, 1916- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Nieve de Medina]] aktore eta zuzendaria (Madril,1962) # [[Noelia López ]] modeloa, tb aurkezlea (Sevilla 1986) # [[Noelia Ramos]] futbolaria, atezaina (Tenerife 1999) # [[Olga Luzardo]] kazetaria eta ekintzailea (Venezuela, 1916-2016) # [[Patri Guijarro]] futbolaria, defentsa (Palma Mallorcakoa 1998) # [[Patricia Ferreira]] gidoilaria, zuzendaria (Granada 1958) # [[Patricia Rodríguez Barrios]] 1. Gizonezko Futbol talde gerentea (Gipuzkoa 1982) # [[Pazzis Sureda]] eskultorea, margolaria (Mallorca 1907-1939) # [[Pepita Laguarda Batet]] anarkista,gerra zibilean eraila (Bartzelona, 1919-1936) # [[Pepita Patiño Páez]] makien laguntzailea, komunista (Kordoba, 1925-2015) # [[Piedad Arribas]] ekintzailea, frankismoaren biktima (Toledo, 1920-Madril, 2010) # [[Pilar Montaner Maturana]] margolaria (Mallorca 1876-196119) # [[Pilar Prades]] garrotez eraildako neskame pozoitzailea (Valentzia, 1928-1959) # [[Purificación Pérez Benavent]] sindikalista (Valentzia, 1919-Kanada, 1995) # [[Ramona Peralba Sala|Ramona Peralta Sala]] langile fusilatua (Gironella, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Raquel Cabezón]] futboalari ohia (Bartzelona 1978) # [[Rianna Jarrett]] futbolaria, aurrelaria (Irlanda 1994) # [[Rocío García Martínez]] txirrindularia (Madril 1974) # [[Romina Belluscio]] kazetaria, modeloa ( Argentina 1979) # [[Sandra Hermida Muñiz]] film-, dokumental ekoizlea (Tarragona 1972) # [[Sandra Paños]] Futbolaria, atezaina (Alacant 1992) # [[Sandra Vilanova]] futbolari ohia, erdilaria (Bartzelona 1981) # [[Sara Nieves Matheu García]] irakaslea, zibersegurtasun ikertzailea (Murtzia 1992) # [[Sara Ortega (futbolaria)]] , aurrelaria (Errioxa 2005) # [[Sara Serrat]] futbolaria, idazlea (Huelva 1995) # [[Sara Suárez Solís]] idazle feminista (Oviedo, 1925-2000) # [[Sarah Bouhaddi]] futbolaria, atezaina (Frantzia 1986) # [[Sari Van Veenendaal]] futbolaria, atezaina (Herbehereak 1990) # [[Sarina Wiegman]] entrenatzailea, futbolari ohia (Herbehereak 1969) # [[Sayaka Fernández Díaz]] dokumentalgilea (Cáceres 1978) # [[Sha'Carri Richardson]] atleta (AEB 2000) # [[Silvia Meseguer]] futbolari ohia, medikua (Teruel 1989) # [[Soledad Gallego-Díaz]] kazetaria (Madril 1951) # [[Sonia Bermúdez Tribano]] futbolaria, entrenatzailea, berriemailea (Madril 1984) # [[Sonia García Galán]] historialaria eta feminista (Aviles, 1981) # [[Sonia Grande]] cinema-jantzi diseinatzailea (Asturias 1964) # [[Susana Carro]] Filosofoa irakaslea, femilnista (Mieres, 1971) # [[Tania Martínez Portugal|Tania Martinez Portugal]] poligologoa, irakaslea,feminista (Etxebarri, 1963) # [[Toña Is ]] futbolaria, entrenatzailea (Asturias 1966) # [[Tránsito Amaguaña]] ekintzaile indigena (Ekuador,1909-2009) # [[Urimare]] kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Urrezko Neskatoak]] Olinpiar Jokoetako gimnasta erritmiko txapeldunak, Atlanta 1996 # [[Valentina Muñoz]] aktibista feminista (Txile, 2002) # [[Vera Pauw]] bortxatutako futbolaria, entrenatzailea (Hebehereak 1963) # [[Vicky Losada]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Victoria Prego]] kazetaria (Madril 1948) # [[Viola Calligaris]] futbolaria (Suitza 1996) # [[Yolanda Flores]] kazetaria, irrati esataria (Madril, 1960) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] efef'''SORTUA''' abokatua eta aktibist (Gamiz, 1978- Barakaldo, 2023) # [[Ana Soto]] --ef'''SORTUA''' kazike (Venezuela, 1618-1668) # [[Awen Iorwerth]] ----'''SORTUA''' medikua, unibertsitateko irakaslea # [[Erika Arrizabalaga]] ----'''SORTUA''' txistularia (Gasteiz, 2000) # [[Gentz del Valle]] ef--'''SORTUA''' artista (Lekeitio, 1957) # [[Orocomay]] ----'''SORTUA''' kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Xochilt Madai|Xochitl Madai]] ----'''SORTUA''' arkitektua eta ekintzailea (Mexiko, 1972) # [[Ada Liberio]] gimnasta errimikoa (Zaragoza 1974) # [[Adriana Díaz Enciso]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Alba González]] idazlea, politikaria (Asturias 1986) # [[Alice Kellen]] idazlea (Valentzia, 1989) # [[Amalia Bautista]] poeta (Madril 1962) # [[Amparo Barayón]] piano-jola eta sindikalista fusilatua (Zamora, 1904-1936) # [[Ana Bautista]] gimnasta erritmikoa (Kanariak 1972) # [[Ana Carmona Ruiz]] mutil itxuraz jokatzea lortu zuen futbolaria (Malaga 1908-1940) # [[Ana María de Foronda|Ana Maria de Foronda]] idazlea eta itzultzailea (1910-1990) # [[Anna Szatkowska]] idazlea (Polonia, 1928-2015) # [[Antònia Fontanillas Borràs]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1917-Frantzia, 2014) # [[Apacuana]] kazikea (Venezuela, XVI. mendea) # [[Athenea del Castillo]] futbolaria (Kantabria 2000) # [[Bathsua Makin]] Proto-Feminista (Londres, 1600-1675) # [[Beatriz Corredor]] legelaria, politikaria (Madril 1968) # [[Blanche Stuart Scott]] hegazkinlaria (EEBB. 1884-1970) # [[Carla Barber]] medikua, modeloa (Kanariak 1990) # [[Carmen Avilés]] atleta (Madril 2002) # [[Carmen Herrero Vicent]] medikua, ikertzailea (Castelló, 1986-2023) # [[Carmen Montes]] itzultzailea (Cádiz 1963) # [[Cata Coll]] futbolaria (Mallorca 2001) # [[Cathy Xaudaró]] gimnasta erritmikoa (Filipinak/ Espainia 1960) # [[Cecilia Domínguez Luis|Cecilia Dominguez]] idazlea (La Orotava, 1948) # [[Cecilia Pantoja]] abeslaria (Txile, 1943 - 2023) # [[Celia Flores]] abeslaria (Madril, 1981) # [[Charlotte Maxeke]] aktibista (Hegoafrika, 1871-1936 ) # [[Charlotte von Ahlefeld|Charlotte von Ahlfeld]] idazlea (Alemania, 1782-1849) # [[Charlotte von Stein|Charlote Von Stein]] (Alemania, 1742-1822) # [[Christiane Vulpius]] Goetheren emaztea (Alemania, 1765-1816) # [[Clara Serra]] feminista, ikertzailea, filosofoa, politikari ohia (Madril 1982) # [[Concha Monrás]] piano-jotzaile fusilatua (Bartzelona, 1898-Huesca 1936) # [[Conchi Sánchez ]] Espainiako 1. emakume futbolari profesionala (Madril 1957) # [[Costanza da Varano]] humanista eta poeta (Italia, 1426-1447) # [[Covadonga Tomé]] pediatra, politikaria (Asturias 1970) # [[Cristina Gallo]] kirol kazetaria, idazlea, aktibista (Asturias 1965) # [[Dahteste]] gerlari, itzultzaile, diplomazialari (1860 - Mexiko Berria, 1955) # [[Diana Wynne Jones]] idazlea (Londres, 1934-2001) # [[Dolores Pla Brugat]] historialaria eta ikertzailea (Girona, 1954-2014) # [[Emakume Indigenen Nazioarteko Eguna]] # [[Emilia Boneva]] gimnasia erritmikoko entrenatzailea (Bulgaria 1938-2019) # [[Emma Cabal]] poeta (Asturias 1962) # [[Enith Salón]] futbolaria ( Valentzia 2001) # [[Esther González]] futbolaria (Granada 1992) # [[Etta Federn]] idazle, itzultzaile, pedagogo eta anarkofeminista austriarra (1883 - 1951) # [[Eva Navarro ]] futbolaria (Murtzia 2001) # [[Fatima Madrilgoa]] ustezko astronomoa (Al-Andalus XI. mendea) # [[Francisca Saperas|Francesca Saperas]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1851-1933) # [[Gala Dalí]] artista eta modeloa (Errusia, 1894-1982) # [[Hansa Mehta]] aktibista, politikaria (India, 1897-1995) # [[Irene Guerrero]] futbolaria (Sevilla 1996) # [[Isabel Medina]] idazlea (Gomera, 1943) # [[Isabel Mozún]] altuera jauziko atleta (Madril 1960) # [[Ivana Andrés ]] futbolaria (Valentzia 1994) # [[Jean Batten]] hegazkinlaria (Zeelanda Berria, 1909-Palma Mallorcakoa, 1982) # [[Johanna Schopenhauer]] idazlea (Alemania, 1766-1838) # [[Juana Álvarez Molina|Juana Alvarez]] etxekoandre fusilatua (Medina de Rioseco, 1897-Gijon, 1937) # [[Juana María de los Dolores de León Smith]] espainiar dama (Badajoz, 1798 – Londres, 1872) # [[Julia Mayoral Márquez]] maistra eta politikaria (Badajoz, 1902 - 1983) # [[Julia Santibáñez]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Kyra Galván]] poeta eta eleberrigilea (Mexiko Hiria, 1956) # [[La Repompa de Málaga]] abeslaria (Malaga 1937-1959) # [[Laia Codina]] futbolaria (Girona 2000) # [[Lara Álvarez]] kazetaria (Asturias 1989) # [[Laura del Río]] futbolaria, mutilen entrenatzailea (Madril, 1982) # [[Lola Suárez|Lola Suarez]] idazlea (Lanzarote, 1956) # [[Malebogo Molefhe]] aktibista (Botswana,1980) # [[María Bernaldo de Quirós]] hegazkinlaria (Madril, 1898-1983) # [[Maria da Conceição Moita]] aktibista, hezitzailea (Portugal, 1937-2021) # [[María Francisca de Sales Portocarrero (Montijoko VI. kondesa)]] (Madril, 1754 – Logroño, 1808) # [[María Josefa Cerrato Rodríguez]] Espainiako lehen emakume albaitaria (Badajoz, 1897-1981) # [[María Pérez Rabaza]] futbolaria (Bartzelona 2001) # [[María Rosa Alonso|Maria Rosa Alonso]] idazlea (Tararonte, 1909-2011) # [[Mariangiola Criscuolo]] margolaria (Italia, 1548-1630) # [[Mariona Caldentey]] futbolaria (Mallorca 1996) # [[Melissa Jiménez (kazetaria)]] (Lieja/Bartzelona 1987) # [[Mercedes Pinto]] idazlea, kazetaria eta feminista (1889-1976) # [[Mónica García Prieto]] kazetaria, saiakeragilea (Badajoz 1974) # [[Montse Martín]] gimnasta erritmiko ohia, ilustratzailea, diseinatzailea, aktorea, dantzaria (LLeida 1974) # [[Montse Tomé]] futbolari ohia, entrenatzailea (Asturias 1982) # [[Noemí Casquet]] kazetaria, youtuberra (Sabadell 1992) # [[Olga Carmona]] futbolaria (Sevilla 2000) # [[Ona Batlle]] futbolaria (Bartzelona 1999) # [[Paula Guilló]] Miss eta modeloa (Alacant 1989) # [[Pepa Caballero]] margolaria (Granada, 1943 - Malaga, 2012) # [[Raymonde de Laroche]] hegazkinlaria (Paris, 1882-1919) # [[Rebecca Abe|Rebeca Abe]] idazlea (Alemania, 1967) # [[Rita Bosaho]] sanitarioa, politikaria. Kongresuko 1. Persona beltza (Ginea/Espainia 1965) # [[Rocío Gálvez ]] futbolaria (Kordoba 1997) # [[Salma Paralluelo]] futbolaria, atleta (Zaragoza 2003) # [[Silvia Yustos]] gimnasta erritmikoa (Valladolid 1971) # [[Simone Segouin]] partisaua, erresistentziako kidea (Frantzia, 1925-2023) # [[Sofia Behrs]] idazlea, argazkilaria (Errusia, 1844-1919) # [[Sofia Castañon]] poeta, politikaria (Asturias 1983) # [[Susan Haack]] irakasle eta filosogoa (Ingalaterra, 1945) # [[Sybilla]] diseinatzailea (AEB/Espainia 1963) # [[Teresa Abelleira]] futbolaria (Pontevedra 2000) # [[Teresa Helbig]] moda-diseinatzailea (Bartzelona 1963) # [[Teresa Matilde Revaque]] Bigarren Errepublikako espetxe funtzionario fusilatua (Valladolid, 1897-Madril, 1940) # [[Teresa Táboas]] arkitekto galiziarra (Mexiko Hiria, 1961) # [[Thelma Nava]] poeta (Mexiko Hiria, 1932-2019) # [[Thérèse Peltier]] hegazkinlaria (Frantzia, 1873-1926) # [[Vicenta García Miranda]] idazlea, poeta (Badajoz, 1816-1877) # [[Yulianna Avdeeva]] piano-jotzailea (Mosku 1985) # [[Zofia Kossak-Szczucka]] idazlea (Polonia, 1890-1968) }} ==='''Berriak 2023''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainize Gastaka Martínez]] ----'''SORTUA''' abokatua, Laudioko alkatea (Laudio, 1985) # [[Rosa Mari Artza Azueta]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Iurreta, 1946-2001) # [[Guruzne Carrason Torrontegi]] ----'''SORTUA''' ingurumen hezitzailea, Sopelako alkatea (Sopela, 1981) # [[Deniba Konare]] ----'''SORTUA''' judoka (Mali/Durango 2003) # [[Sorne Rubio Arano]] ----'''SORTUA''' Mundakako alkatea (Mundaka, 1972) # [[Itziar Iratzagorria]] ef--'''SORTUA''' Urdulizko alkatea # [[Maite Ibarra Goti]] ----'''SORTUA''' Arrigorriaga alkatea (Arrigorriaga, 1979) # [[Elisa Kaltzada]] --ef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Busturia, 1929-2022) # [[Lorea Perosanz]] ef--'''SORTUA''' diseinatzailea eta ilustratzailea (Ermua, 1976) # [[Maider Morras Azpiazu]] ----'''SORTUA''' abokatua, unibertsitateko irakaslea, Arrasateko alkatea (Arrasate, 1976) # [[Olatz Lezeta Urzelai]] ef--'''SORTUA''' mekanikaria, Antzuolako alkatea (Antzuola, 1977) # [[Kristina Rodriguez Mendikute]] ef--'''SORTUA''' Adunako alkatea (Aduna,1971) # [[Mari Karmen Arregi Agirre]] ef--'''SORTUA''' Aizarnazabalgo alkatea # [[Beatriz Unzue Esnaola]] ef--'''SORTUA''' Amasa-Villabonako alkatea # [[Alba Garmendia Castaños]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, filosofoa eta Ikaztegietako alkatea # [[Yanire Granero]] --ef'''SORTUA''' diseinatzailea, enpresaburua (Abadiño 1988) # [[Oihana Amundarain Zubillaga]] ef--'''SORTUA''' Elduaingo alkatea # [[Gurutze Etxezabal Iturrioz]] ef--'''SORTUA''' Orexako alkatea # [[Anuska Esnal Oliden]] ef--'''SORTUA''' Orioko alkatea (Orio, 1980) # [[Izarra Urdalleta Iraola]] ef--'''SORTUA''' Segurako alkatea (Errezil, 1975) # [[Cristina Tapias]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua (Bilbo 1960) # [[Teófila Adrada]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua, asmatzailea (Toledo 1904- ?) # [[Naroa Azpitarte]] ----'''SORTUA''' errugbilaria (Durango, 2005) # [[Rosario Tomasena Alzuri]] ef--'''SORTUA''' kirolaria, igerilaria, triatleta (Urnieta, 1946) # [[Agurtzane Solaberrieta Mesa]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta Usurbilgo alkatea (Usurbil, 1979) # [[Maite Amenabar Alkorta]] ----'''SORTUA''' Zirzurbilgo alkatea (Azpeitia) # [[Nagore Alkorta Elorza|Nagore Alkorta]] ef--'''SORTUA''' Azpeitiko alkatea (Azpeitia, 1978) # [[Alicia Framis]] artista (Mataró, 1967) # [[Lorena Llamas]] txirrindulari ohia (Bartzelona 1987) # [[Daisy Elliott]] politikaria (AEB 1917-2015) # [[Yolanda García Serrano]] gidoilaria (Madril 1958) # [[Karina Garantivá ]] aktorea, antzerki zuzendaria (Kolonbia 1980) # [[ Helena Pimenta]] antzerki-zuzendaria (Salamanca 1955) # [[Verónica Fernández]] gidoilaria (Soria 1971) # [[Magüi Mira]] aktorea, zuzendaria (Valentzia 1944) # [[Clara Sanchis]] aktorea, musikaria (Teruel 1968) # [[Lola Salvador]] gidoilaria (Bartzelona 1938) # [[Carmen Balagué]] aktorea (Bartzelona 1952) # [[Luz Casanova]] ongilea (Asturias, 1873-1949) # [[Jacqueline Guerroudj]] Militante komunista eta antikolonialista (1919 - 2015) # [[Sheyla Gutiérrez]] txirrindularia (Errioxa 1994) # [[Lucía González]] txirrindularia (Asturias 1990) # [[Alicia González]] txirrindularia (Asturias 1995) # [[Mavi García]] duatleta, txirrindularia (Mallorca 1984) # [[María Mercedes Cagigas Amedo]] txirrindularia (Kantabria 1979) # [[Isabel Martin]] txirrindularia (Valladolid 1999) # [[Sara Martín]] txirrindularia (Burgos 1996) # [[Cristina Martínez (txirrindularia)]] (Valentzia 1981) # [[María Isabel Moreno ]] txirrindularia (Girona 1981) # [[Belén López (txirrindularia)]] irakaslea (Cádiz 1984) # [[Mayalen Noriega]] igerilaria, txirrindularia, kirol egokituko gidaria (Mexiko/Espainia 1982) # [[Josefa Benítez Guzmán]] kirol egokitutako txirrindularia (Bartzelona 1969) # [[Susana Rodríguez Gacio]] medikua, kirol egokitutako txirrindularia (Vigo 1988) # [[Aauri Bokesa]] kirolari eta gizarte langilea (Madril, 1988) # [[Cristina Danimarkakoa]] Italiako aristokrata (Danimarka, 1521-Italia, 1590) # [[Conceição Matos]] aktibista (Portugal, 1936) # [[María de Estrada]] konsistatzailea (Espainia-Mexiko, XV.mendea) # [[Maritza M. Buendía]] # [[Lozen]] gerlari eta xamana (1840-1889) # [[Elsy Jacobs]] txirrindularia (Luxenburgo 1933-Bretainia 1998) # [[Anna Ramírez ]] txirrindularia, aktibista (Bartzelona 1981) # [[Marta Vilajosana]] txirrindularia (Bartzelona 1975) # [[Audrey Cordon]] txirrindularia (Bretainia 1989) # [[Alba Teruel ]] txirrindularia (Valentzia 1996) # [[Anna Sanchis]] txirrindularia (Valentzia 1987) # [[Dori Ruano]] txirrindularia, zuzendaria, politikaria, irakaslea (Salamanca 1969) # [[Gloria Rodríguez Sánchez]] txirrindularia ( Murtzia 1992) # [[Ariadna Ródenas]] txirrindularia (Alacant 1987 # [[Aida Nuño]] txirrindularia (Asturias 1983) # [[Karin Herrera]] biologo eta politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sonia Gutiérrez Raguay]] politikaria (GUatemala, 1981) # [[Txirrindularitza eta feminismoa]] # [[Jean Purdy]] erizaina, 1. enbriologoa (Erresuma Batua 1945-1985) # [[Victoria Anna Perea]] Espainiako 1. probeta umea (Bartzelona 1984) # [[Anna Veiga]] biologoa, Espainiako 1. probeta umearen ‘ama zientifikoa’ (Bartzelona 1956) # [[Elisa Matilla]] aktorea (Madril 1966) # [[Dunia Ayaso eta Felix Sabroso]] zine zuzenndariak (Kanariak 1961-2014) # [[Eva Lesmes]] gidoilaria, zine zuzendaria (Asturias 1961) # [[Imma Colomer]] aktorea (Bartzelona 1948) # [[Rosa Gàmiz]] aktorea (Bartzelona 1965) # [[Carlota Subirós]] antzerki-zuzendari (Bartzelona 1974) # [[Lluïsa Cunillé ]] idazlea (Katalunia 1961) # [[Hijas de Cynisca]] kirol-arloko genero-desberdintasuna, dokumentala (2019) # [[Jessica Vall ]] igerilaria, biologoa (Bartzelona 1988) # [[Jennifer Pareja]] waterpolo jokalari ohia (Girona 1984) # [[Carmen Martín]] eskubaloi jokalaria (Almeria 1988) # [[Vanesa Amorós ]] eskubaloi jokalaria, entrenatzialea (Alacant 1982) # [[Nuria Benzal ]] eskubaloi jokalaria (Malaga 1985) # [[Estela Estévez Barreiro]] atleta paralinpiarra (Vigo 1965) # [[Alba Caride]] gimnasta erritmikoa (Vigo 1980) # [[Susana Garabatos ]] igerilaria (Vigo 1979) # [[Julia Vaquero]] galiziar atleta (Frantzia 1970) # [[Thérèse Clerc]] Frantziako ekintzaile feminista (1927 - 2016) # [[Suhayr al-Qalamawi]] idazlea eta itzultzailea (Egipto, 1911-1997) # [[Dolors Vives Rodón|Dolors Vives Rodon]] Kataluniar hegazkinlaria (Valls, 1908-Bartzelona, 2007) # [[Susana Ferrari Billinghurst]] hegazkinlaria (Argentina, 1914-Italia, 1999) # [[Yevguenia Shajovskaya|Yevguena Shajovskaya]] hegazkinlaria (Errusia, 1889-1920) # [[Carola Lorenzini]] hegazkinlaria (Buenos Aires, 1899-1941) # [[Clara Adams]] hagazkinlaria (EEBB, 1884-1971) # [[Gloria Cuesta]] hegazkinlaria (Asturias, 1911 - Madril, 1987) # [[Maria Josep Colomer i Luque]] hegazkinlaria (Bartzelona, 1913 - Inglaterra, 2004) # [[Alia Twal]] hegazkinlaria (Jordania) # [[Lotfia ElNadi|Loftia Elnadi]] hegazkinlaria (Egipto, 1907-2002) # [[Erma Franklin]] abeslaria (EEBB, 1938-2002) # [[Carolyn Franklin]] abeslaria (EEBB, 1944-1968) # [[Flor Aguilera]] idazlea (Mexico Hiria, 1971) # [[María Antonieta Mendivil]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Anne Kingsbury Wollstonecraft]] ilustratzaile botanikoa (EEBB,1781-Kuba, 1828) # [[Sara Khadem ]] xake jokalaria (Iran 1997) # [[Tamara Abalde ]] saskibaloi jokalaria (Ferrol 1989) # [[Begoña Fernández]] eskubaloi jokalaria (Vigo 1980) # [[Isabel Herguera]] artista, zuzendaria, irakaslea (Donostia 1961) # [[Karin Boye]] poeta, itzultzailea (Suedia 1900-1941) # [[Helene Hanff]] idazlea (AEB 1916-1997) # [[Sopiko Guramishvili]] xake jokalaria (Georgia 1991) # [[Carol Thatcher ]] kazetaria (Londres 1953) # [[Mónica Braun|Monica Braun]] idazlea eta poeta (Mexiko, 1965) # [[Cristina Rivera Garza]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Martha Cerda]] idazlea (Mexiko, 1945) # [[Bibiana Gallego Lancharro]] poeta eta damaturgoa (Badajoz, 1799-Madril, 1867) }} ==='''Berriak 2023''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Otxotorena]] ef--'''SORTUA''' Mañariko alkatea (Hernani, 1984) # [[Arantxa Arregi]] ----'''SORTUA''' Doneztebeko alkatea # [[Asun Agiriano]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta bibliotekaria (Arrasate, 1963) # [[Begoña Enbeita]] ef--'''SORTUA''' Muxikako alkatea (Muxika, 1985) # [[Berta Arizkun González]] ef--'''SORTUA''' Burlatako alkatea # [[Burdinaren emakumeak]] '''SORTUA''' (Bizkaia, XIX-XX. mendea) # [[Carmen Mendiguren]] efef''SORTUA'''maistra (Zamudio, 1913-2010) # [[Eider Olazar]] ef--'''SORTUA''' Gazteluko alkatea (Gaztelu...) # [[Eneritz Agirre]] ef--'''SORTUA''' Atxondoko alkatea (Atxondo, 1983) # [[Eneritz Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' Zaldibarko alkatea (Zaldibar, 1985 ) # [[Erika Letamendi Hurtado]] ef--'''SORTUA''' Donemiliagako alkatea (Gasteiz, 1985) # [[Igone Amesti]] ef--'''SORTUA'''mezzosopranoa, musika-irakaslea (Mallabia, 1985) # [[Iruri Altzerreka]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria (Garai, 2000) # [[Itziar Imaz Artazcoz|Itziar Imaz]] ef--'''SORTUA''' Garesko alkatea (Gares, 1981) # [[Julene Lazkano]] ef--'''SORTUA''' Elorrioko alkatea (Elorrio, 1985) # [[Laura Irasuegi Otal]] efef'''SORTUA''' ingeniaria, gerrako umea (Eibar, 1923-Errenteria, 2016) # [[Malan Alloua]] ----'''SORTUA''' Sanwiko Erresumako ama erregina (Ghana, XIX. mendea) # [[Maria Sáez de Albéniz Bregaña]] ef--'''SORTUA''' Etxarri Aranazko alkatea (Iruñea, 1966) # [[Marta Díez Napal]] ef--'''SORTUA''' Antsoaingo alkatea (Antsoain, 1975) # [[Nadia Nemeh Shomaly]] ----'''SORTUA''' Bermeoko alkatea (Bermeo, 1979) # [[Noelia Oses]] ef--'''SORTUA''' Matematikaria, ikertzailea (Ermua, 1975) # [[Oihana Olaberria Jaka]] ef--'''SORTUA''' Arakilgo alkatea (Arakil, 1976 # [[Oihane Irastorza]] ef--''SORTUA''' Izurtzako alkatea (Izurtza, 1981) # [[Oihane Uribeetxebarria Garmendia]] ef--'''SORTUA''' Lakuntzako alkatea (1979) # [[Olatz Alberdi Etxeberria]] ef--SORTUA futbolaria, atezaina (Bergara, 1997) # [[Olatz Irizar Martínez]] ef--'''SORTUA''' Ziordiako alkatea (Ziordia, 1972) # [[Pilar Arechavaleta]] efef'''SORTUA''' moja (Bilbo, 1880-Madril-1973) # [[Txelo Auzmendi Jimenez]] ef--'''SORTUA''' Asparrenako alkatea (Araia, 1960) # [[Olga Mariano]] aktibista ijitoa (Portugal, 1950) # [[Adriana Caselotti]] ahots aktorea (AEB 1916-1997) # [[Adrienne Bolland|Adrianne Bolland]] hegazkinlaria (Frantzia, 1895-1975) # [[Agirre Aristizabal ahizpak]] oroimen memoria babesleak (Lizarra, 1936) # [[Ahlam Khudr]] aktibista (Sudan) # [[Aída Bueno Sarduy]] dokumentalgilea (Kuba, ?) # [[Aida Toledo]] poeta (Guatemala, 1952) # [[Ainhoa Carbonell Allué ]] zinegotzi ijitoa (?,?) # [[Alba Cros ]] zinema zuzendaria (Lleida 1991) # [[Alice Austen]] argazkilaria (AEB 1866-1952) # [[Alice Pestana]] pedagogoa (Portugal, 1860-Madril, 1929) # [[Alicja Dorabialska]] kimikaria (Polonia, 1897 – 1975) # [[Alma Karla Sandoval|Alma Carla Sandoval]] Kazetaria (Mexiko, 1975) # [[Ana Martínez de Luco]] moja, aktibista (Araba, 1960) # [[Anaïs Napoleon]] argazkilaria (Narbona, 1831-Bartzelona, 1912) # [[Ángela de la Cruz (artista)]] artista (Coruña, 1965) # [[Ángeles Cruz|Angeles Cruz]] aktorea, gidoilaria, zinema zuzendaria (Mexiko, 1969) # [[Anna-Eva Bergman]] artista (Suedia 1909-Frantzia 1987) # [[Anoosheh Oskouian]] ingeniaria, CEO-a (Iran/AEB 1964) # [[Aurèlia Muñoz Ventura]] artista (Bartzelona, 1926-2011) # [[Barbara Martin Coppola]] telekomunikazio- ingeniaría eta CEO-a (Madril 1977) # [[Beatriz Corrales]] badminton jokalaria (Madril 1992) # [[Bernardine Dohrn]] iheslaria, irakaslea (AEB 1942) # [[Betsy Pecanins]] abeslaria (Mexiko 1954) # [[Betty Makoni]] Aktibista (Zimbabwe, 1971) # [[Candida Höfer]] argazkilaria (Alemania, 1944) # [[Carmen Matute]] idazlea (Guatemala, 1944) # [[Carol Bove]] artista (Suitza/AEB 1971) # [[Celia Montoya Montoya]] aktorea, aktibista (Madril, 1971) # [[Charlotte Posenenske]] artista (Alemania 1930-1985) # [[Chicks on Speed]] artistak, musika taldea (Alemania 19) # [[Claude Mossé]] historialaria (Frantzia 1924-2022) # [[Cristina Álvarez Álvarez]] telekomunikazio ingeniaria (Vigo 1969) # [[Cristina Cuerno]] aeronautika ingeniaria (Espainia, XX. mendea) # [[Danielle Michel-Chich]] saiogile, kazetari eta itzultzaile frantsesa (Aljer - 1951) # [[Daría Vilariño Pintos]] liburuzaina (Galizia 1928-2020) # [[Djamila Bouazza]] Aljeriako Independentzia Gerrako aktibista (1938 - 2015) # [[Djamila Bouhired]] Aljeriako ekintzaile politikoa da (Aljer - 1935) # [[Dulce Muñoz del Rey]] telekominikazio ingeniaria (Badajoz 1978) # [[Eija-Liisa Ahtila]] artista (Finlandia 1959) # [[Eileen Power]] historialaria (Erresuma Batua 1889-1940) # [[Elida Carlés]] hegazkinlaria, artista (Argentina, 1912-1970) # [[Elisa Hall]] idazlea (Guatemala, 1900-1982) # [[Eliza Schneider]] ahots aktorea (AEB 1978) # [[Énia Lipanga]] Poeta, aktibista (Mozambike, 1977) # [[Erika Groth-Schmachtenberger]] argazkilaria (Alemania 1906-1992) # [[Ester Partegàs]] artista (La Garriga, 1972) # [[Esther Paez]] boxeolaria, (Bartzelona 1969) # [[Eulalia Pérez Sedeño]] ikertzailea (Maroko protektoratua 1954) # [[Eulàlia Valldosera i Guilera]] artista (Villafranca del Panadés, 1963) # [[Fátima Tardío Quiroga]] legelaria (Bolivia XX. mendea) # [[Fernanda Fragateiro]] artista (Portugal 1962) # [[Gail Bradbrook]] Klima aldaketaren kontrako ekintzailea (Britainiarra) # [[Grete Stern]] argazkilaria (Alemania 1904-Argentina 1999) # [[Hannah Collins]] artista (Londres 1956) # [[Hanne Darboven]] artista (Alemania 1941-2009) # [[Helga de Alvear Arte Garaikidearen Museoa ]] (Caceres 2021) # [[Helga de Alvear]] bildumagilea (Alemania/Madril 1936) # [[Inés Medina]] artista (Caceres 1950) # [[Inés Peraza]] Kanariar uharteetako andrea (Sevilla, 1424-1503) # [[Isabel de los Ángeles Ruano]] poeta (Guatemala, 1945) # [[Isabel Morant Deusa]] historialaria (Valentzia 1947) # [[Isabel Tolosa Cortés de Moctezuma]] Leonor Cortés Moctezumaren alaba (Mexiko, 1568- ?) # [[Isatxa Mengíbar]] bikoiztailea ( Espainia 1973) # [[Janet Maslin ]] kritikaria (AEB 1949) # [[Joana Pastrana]] boxeolari ohia (Madril 1990) # [[Jorinde Voigt]] artista (Alemania 1977) # [[Judith Colell ]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Kadiatu Massaquoi]] aktibista (Sierra Leona, 2002?) # [[Katalina Lancasterrekoa]] erregina (Hertford, 1373- Valladolid, 1418) # [[Katharina Fritsch]] eskultorea (Alemania 1956) # [[Katharina Sieverding]] artista (Alemania 1944) # [[Kittie Knox]] txirrindularia (AEB 1874-1900) # [[Laleh Osmany]] aktibista (Afganistan, 1992) # [[Laura Rius]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1991) # [[Leonor Cortés Moctezuma]] Espainia Berriko Erregeorderriko aristokrata (Mexiko, 1527-1594) # [[Lidia Zvereva|Lidia Zuéreva]] hegazkinlaria (Errusia, 1890-1916) # [[Lisa Schwarzbaum]] kritikaria (AEB 1952) # [[Luz Méndez de la Vega]] poeta eta ikertzaile feminista (Guatemala, 1919-2012) # [[Mabel Palacín Lahoz]] artista (Bartzelona, 1965) # [[Maggie Roswell]] ahots aktorea (AEB 1952) # [[Margarita Carrera]] idazlea (Guatemala, 1929-2018) # [[María del Carmen Aguayo Torres]] telekomunikazio ingeniaria (Kordoba XX. mendea) # [[María del Carmen Carrillo Losada]] probintzia hiriburu bateko 1. emakume ziengotzi ijitoa (Madril 1959) # [[María del Carmen Pallares Méndez]] historialaria (Galizia 1948) # [[María Jesús Avila Corchero]] museo koordinatzailea (Caceres, 1966) # [[María Jesús Rosa Reina]] boxeolaria (Madril 1974-2018) # [[María Luisa Cuerda Arnau]] legelaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Natividad Bermejo Arrieta ]] artista (Logroño 1961) # [[María Teresa Dalenz Zapata ]] ingeniari zibila (Bolivia, 1958) # [[María Teresa de Silva]] Albako XIII. dukesa (Madril, 1762-1802) # [[Marta Verheyen]] zinema zuzendaria, gidoilaria, argazkilaria (Girona 1991) # [[Mary Bailey (hegazkinlaria)|Mary Bailey]] hegazkilaria (Irlanda, 1890-1960) # [[Mary Kay Bergman]] ahots aktorea (AEB 1961) # [[Mary Lynn Rajskub]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Mary Taylor Brush]] hegazkinlaria (1866-1949) # [[Maryse Bastié]] hegazkinlaria (Frantzia, 1898-1952) # [[Meret Oppenheim]] argazkilaria (Berlin, 1913-Basilia,1985) # [[Mikaela Loach]] Aktibista (Jamaika, 1998) # [[Miren Meabe Carro]] Kuartango alkatea (Barakaldo 1986) # [[Mirtha Luz Pérez]] idazlea, poeta, (Chiapas, Mexiko, 1960) # [[Mona Simpson (Simpsondarrak)]] pertsonaia (AEB) # [[Mona Simpson]] idazlea (AEB 1957) # [[Montserrat Soto]] artista (Bartzelona, 1961) # [[Nadia Vera]] kazetaria (Mexiko, 1983-2015) # [[Nancy Cartwright (aktorea)]] ahots aktorea (AEB 1957)Si # [[Natalia Montellano Durán]] bioteknologoa (Bolivia XX. mendea) # [[Penelope Lea]] klima-aktibista (Noruega, 2005) # [[Pilar Heredia Iglesias]] politikari ijitoa (Toledo, 1964) # [[Pipilotti Rist]] artista (Suitza 1962) # [[Pocha Lamadrid]] aktibista (Argentina, 1945-2021) # [[Princy Mangalika]] aktibista (Sri Lanka, XX. mendea) # [[Rachel Whiteread ]] eskultorea (Londres 1963) # [[Rafaela Rada]] ilustratzailea # [[Regina Halmich]] boxeolaria (Alemania 1976) # [[Régine Pernoud]] historialaria (Frantzia 1909-1998) # [[Rineke Dijkstra]] argazkilaria (Herbehereak 1965) # [[Rocío Saiz]] artista (Madril 1991) # [[Rosa Brun]] artista (Madril 1955) # [[Rosemarie Trockel]] artista (Alemania 1952) # [[Salma Kikwete]] aktibista (Tanzania, 1963) # [[Salomé Cuesta]] artista (Valentzia 1964) # [[Sandra Baía]] artista(Lisboa 1968) # [[Sangita Magar]] aktibista (Nepal) # [[Soleil Moon Frye]] aktorea, gidoilaria, film-zuzendaria (AEB 1976) # [[Sonia Couoh]] aktorea (Mexiko, 1983) # [[Susana Solano]] eskultorea (Bartzelona, 1946) # [[Sylvie Fleury]] artista (Suitza 1961) # [[Tacita Dean]] artista bisuala (Erresuma Batua 1965) # [[Tatiana Delgado Yunquera]] bideo-joko garatzailea (Madril 1978) # [[Tecuelhuetzin Xicohténcatl]] printzesa tlaxcalteka (Mexiko, 1501-Guatemala, 1537) # [[Tecuichpo Ixcaxochitzin]] inperio aztekaren azken enperatrizea (Mexiko, 1509-1550) # [[Tiza Mafira]] Ingurumen-aktibista (Indonesia, 1984) # [[Touria Chaoui|Touria Chaowi]] hegazkinlaria (Fez, 1936-1956) # [[Tress MacNeille]] ahots aktorea (AEB 1951) # [[Vanessa Beecroft]] artista (Italia 1969) # [[Victoria Fonseca González]] fisikaria (Espainia XX. mendea) # [[Viktória Varga]] halterofilia kirolaria (Hungaria 1981) # [[Zainab Al Khawaja]] aktibista (Bahrain, 1983) # [[Zohra Drif]] Aljeriako politikaria, independentzia gerrako mujahida (1934) }} ==='''Berriak 2023''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ortiz]] ----'''SORTUA''' medikua (Getxo, 1964) # [[Ainara Vera]] ----'''SORTUA''' zinegilea (Iruñea, 1985) # [[Ana Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1836-1896) # [[Ann Marie Skelton]] ef--'''SORTUA''' Haurren Eskubideen Batzordeko burua (Hegoafrika, ?) # [[Garazi Sampedro]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Atxondo 1989) # [[Itsasne Larruskain]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, futbolaria (Traña-Matiena 1992) # [[Izaro Ieregi]] ----'''SORTUA''' artista (Algorta, 1987) # [[Josefa Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1833-1904) # [[Juana María Ruiz de Gámiz]] efef'''SORTUA''' ongilea (Betoño, 1841 -?) # [[Libe Goitia Artetxe]] ef--'''SORTUA''' idazlea (Errusia, 2001) # [[Maite Toledo]] ----'''SORTUA''' idazlea (Zaldibia, 1966) # [[Maite Zelaia]] ef--'''SORTUA''' arkitektoa (Eibar, 1946) # [[María del Carmen Careaga Salazar]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Getxo, 1934) # [[Nagore Legarreta]] ----''SORTUA''' argazkilaria (Hernani, 1981) # [[Oihana Muga]] ef--'''SORTUA''' pediatra (Donostia, 1981) # [[Quintina Gelbenzu Piérola]] ef-ef '''SORTUA''' emagina (1877-1950) # [[Salome Campos Beotegi]] efef'''SORTUA''' Emakume aitzindaria kontserba-enpresetan (Bermio, 1893-1974) # [[Adela Calva Reyes]] idazlea (Mexiko, 1967-2018) # [[Adenike Oladosu]] klima aktibista (Nigeria 1994) # [[Alejandra Hannoverkoa]] printzesa (Austria 1999) # [[Alicia Martín Villanueva]] artista (Madril, 1964) # [[Aline Pettersson|Aline Petterson]] idazlea (Mexiko Hiria, 1938) # [[Alva Belmont]] aktibista aberatsa, sufragista (AEB 1853- Frantzia 1933) # [[Ana de Roque]] kazetaria ( Madril 1963) # [[Ana Roldán]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1976) # [[Anahí de Cárdenas]] modeloa, aktorea (Peru 1983) # [[Andrea Guasch]] aktore, abeslari, dantzaria (Bartzelona 1990) # [[Anežka Drahotová]] atleta (Txekia 19) # [[Aniela Rodriguez]] idazlea (Mexiko, 1992) # [[Anna Henderson]] txirrindularia (Britainia 1998) # [[Anna Howard Shaw ]] sufragista, abade metodista (AEB 1847-1919) # [[Antía Jácome]] kanoalaria (Pontevedra 1999) # [[Antúnez ahizpak]] brodatzaileak (Sevilla XIX. mendea) # [[Ascensión Cambrón]] filosofoa (Kordoba 1943) # [[Aurora Correa]] poeta (Bartzelona, 1930-Mexiko, 2008) # [[Beatrice Borromeo]] kazetaria, aristokrata (Italia 1985) # [[Belén Rodríguez (kazetaria)]] (Madril 1966) # [[Betty Gilpin]] aktorea (AEB 1986) # [[Carissa Véliz]] filosofoa, irakaslea, ikertzailea (Mexiko 1986) # [[Carlota Casiraghi]] zaldizalea, kazetaria (Monako 1986) # [[Carmel Snow]] moda-kazetaria (Irlanda 1887-AEB 1961) # [[Carolina Bona]] aktorea (Madril 1980) # [[Carolina Herrera]] enpresaburua, diseinatzailea (Venezuela 1939) # [[Carolina Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1978) # [[Caroline Link ]] film-zuzendaria (Alemania 1964) # [[Caroline Schermerhorn Astor]] aristokrata (AEB 1830-1908) # [[Chari Gómez Miranda ]] kazetaria (Espainia 1930-2011) # [[Claudina Domingo]] poeta (Mexiko, 1982) # [[Claudine Picardet]] zientzialaria, itzultzailea (Frantzia 1735-1820) # [[Consuelo Duval]] aktorea (Mexiko 1969) # [[Consuelo Trujillo ]] aktorea (Cádiz 1959) # [[Consuelo Vanderbilt]] filantropoa (AEB 1877- 1964) # [[Consuelo Yznaga]] aristokrata (AEB 1853-Londres 1909) # [[Cristina del Valle (abeslaria)]] aktibista (Asturias 1960) # [[Cristina del Valle (aktorea)]] (Argentina 1942) # [[Debora Kayembe]] abokatua, aktibista (Kongo- Eskozia, 1975) # [[Desirée Bela-Lobedde]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1978) # [[Desirée Ndjambo]] kazetaria (Madril 1976) # [[Diana Vreeland]] moda-editore aitzindaria (Paris 1903 - AEB 1989 ) # [[Djamila Boupacha]] Aljeriako FLNko aktibista (Bologhine 1938) # [[Dolores Castro]] poeta (Mexiko, 1923-2022) # [[Edna Woolman Chase]] kazetaria, argitaratzailea (AEB 1887-1957) # [[Ekaterina Karavelova]] aktibista, hezitzailea (Bulgaria, 1860-1947) # [[Elia Barceló]] idazlea (Alacant 1957) # [[Ella baila sola]] musika bikotea (Espainia) # [[Elsa Cross]] poeta (Mexiko, 1946) # [[Elsie de Wolfe ]] dekoratzaile aitzindaria (AEB 1865- Frantzia 1950) # [[Elvira Quintana]] aktorea (Badajoz, 1935-Mexiko Hiria, 1968) # [[Esperanza Zambrano]] idazlea (Mexiko, 1901-1992) # [[Esther García Rodríguez]] cinema ekoizpen zuzendari aitzindaria (Segovia 1956) # [[Esther Mayoko Ortega]], aktibista (Madril, XX.mendea) # [[Ethel Krauze]] idazlea (Mexiko Hiria, 1954) # [[Fausta Gantús]] poeta eta historialaria (Mexiko, 1968) # [[Flora Drummond]] sufragista, aktibista (Erresuma Batua, 1878-1949) # [[Françoise Seligmann]] Frantziako erresistentziako kidea, kazetaria eta politikaria (1919-2013) # [[Françoise Vergès]] politologo eta ekintzaile feminista eta dekolonialista frantsesa (Paris, 1952) # [[Freda Huson]] aktibista (Kanada, 1964) # [[Gabriela Jauregi]] idazlea, poeta (Mexiko Hiria, 1979) # [[Glòria Serra ]] kazetaria (Bartzelona 1964) # [[Hadja Idrissa Bah]] aktibista (Ginea, 1999) # [[Helena Normanton]] abokatua, aktibista (Erresuma Batua, 1882-1957) # [[Ilka Chase]] aktorea, esataria, idazlea (AEB 1905-1978) # [[Irene Hernández de Jesús]] aktibista (Mexiko, 1958-2021) # [[Irene Hueche Meliqueo]] aktibista (Txile, 1946-2011) # [[Isabel Garcés]] aktorea (Madril 1901-1908) # [[Isabel Pardo de Vera Posada]] ingeniaria (Lugo 1975) # [[Isatou Ceesay]] aktibista (Gambia, 1972) # [[Izarne Sarasola]] Errealeko futbolaria (Gipuzkoa, 2002) # [[Jacqueline Auriol]] hegazkinlaria (Frantzia, 1917-2000) # [[Javiera Contador]] aktorea, aurkezlea (Txile 1974) # [[Jhoana Patiño]], poeta, aktibista (Kolonbia, 1982) # [[Josefina Molina]] film-zuzendari atzindaria (Kordoba 1936) # [[Julia Maura]] idazlea (Madril 1910-1973) # [[Julia Solomonoff]] film zuzendaria, gidoilaria… (Argentina 1966) # [[Juliane Köhler ]] aktorea (Alemania 1965) # [[Katalina D'Erzel|Katalina Dérzel]] poeta (Mexiko Hiria, 1950) # [[Laura Pérez Granel]] ilustratzailea (Valentzia 1983) # [[Leila Khaled]] palestinar aktibista politikoa (1944) # [[Lidia Poët ]] Italiako 1. emakume abokatua, aktibista (1855-1949) # [[Lidia Tiatirakoa]] Europako 1. Emakume kristaua, santua, enpresaburua (Tiatira I. mendea) # [[Lisa Henni]] aktorea (Suedia 1982) # [[Lolita Bosch]] idazlea (Bartzelona 1970) # [[Lorenza Izzo]] aktorea, modeloa (Txile 1989) # [[Louise Dahl-Wolfe]] moda-argazkilaria ( AEB 1895- 1989) # [[Lucrecia Martel]] film zuzendaria, gidoilaria (Argentina 1966) # [[Lucy Elmina Anthony]] sufragista (AEB 1859 - 1944) # [[Luz Marina Hache]] Sindikalista, aktibista (Kolonbia, 1955) # [[Margo Martindale]] aktorea (AEB 1951) # [[María Duval (aktorea)]] abeslaria (Mexiko 1937) # [[María Inés Guerra]] abeslaria, aurkezlea (Mexiko 1983) # [[María José Sanz Sánchez]] biologoa, ikertzailea (Valentzia 1963) # [[María Pérez García]] atleta (Granada 1996) # [[María Remedios del Valle]] Argentinako armadan kapitain independentzia garaian (Argentina, 1766-1847) # [[Mariana Simionescu]] tenislaria (Errumania 1956) # [[Maricela Guerrero]] poeta (Mexiko Hiria, 1977) # [[Marilia Andrés ]] kantautorea (Cuenca 1974) # [[Marina Rossell]] kantautorea (Bartzelona 1954) # [[Marta Botía]] kantautorea (Madril 1974) # [[Marta Ferri]] moda diseinatzailea (Italia 1984) # [[Marta García Gómez]] kazetara, bikoizlea ( Madril 1961-2013) # [[Marta Jaumandreu]] kazetaria (Madril 1971) # [[Marta Martínez Alonso]] matematikaria, IBM zuzendari nagusia (Madril 1966) # [[Marta Suediakoa]] printzesa (Suedia 1901-Norvegia 1954) # [[Mary Haʻaheo Atcherley]] aktibista (Hawaii, 1874-1933) # [[Matilde Borromeo]] jauzi-zaldi hazlea, kirolaria, aristokrata (Italia 1983) # [[Mercedes de Acosta]] idazlea (AEB 1892-1968) # [[Milena Smit]] aktorea (Valentzia 1996) # [[Mónica Laguna]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1964) # [[Mònica López]] meteorologoa, aurkezlea (Lerida 1975) # [[Na'Taki Osborne Jelks]] aktibista (AEB, XX. maendea) # [[Naty Abascal]] modeloa (Sevilla 1943) # [[Ngụy Thị Khanh]] Ingurumen aktibista (Vietnam, 1976) # [[Nina Bang]] historialaria, politikaria, ministroa (Danimarka 1866-1928) # [[Nuria Villazán Martín]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Oyèrónkẹ Oyěwùmí]] ikertzaile feminista dekolonial (Nigeria, 1957) # [[Pepa Pedroche]] aktorea (Madril 1967) # [[Pilar García Muñiz]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1974) # [[Pilar Llop ]] magistratua, politikaria (Madril 1973) # [[Pilar Ulzurrun de Asanza y Peralta]] margolaria (Zaragoza, 1785-Madril, 1864) # [[Raquel Sánchez Jiménez]] politikaria (Bartzelona 1975) # [[Rosario Pi]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1899 - Madril, 1967) # [[Rosita Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1970) # [[Sandra Lorenzano]] idazlea (Argentina, 1960) # [[Sara Uribe Sánchez|Sara Uribe]] poeta (Mexiko, 1978) # [[Seloua Luste Boulbina]] Filosofo eta irakasle franko-aljeriarra (1957) # [[Sheela Patel]], aktibista (India, 1952) # [[Soledad Sevilla]] margolaria (Valentzia 1944) # [[Stella Assange]] abokatua, giza eskubideen defendatzailea (Hegoafrika 1983) # [[Susan Rice]] enbaxadorea (AEB 1964) # [[Susana Roza]] Kazetaria (Asturias 1965) # [[Susi Caramelo]] umorista (Bartzelona 1980) # [[Syrie Barnardo]] barrualdeen diseinatzailea (Ingalaterra 1879-1955) # [[Tedi López Mills]] poeta (Mexiko Hiria, 1959) # [[Tuva Novotny]] aktorea (Suedia 1979) # [[Uta Hagen]] aktorea, maistra (Alemania 1919- AEB 2004) # [[Vanessa Bryant ]] filantropoa (AEB 1982) # [[Vanessa Claudio]] modeloa, aktorea, aurkezlea (Puerto Rico 1983) # [[Vega (abeslaria)]] (Kordoba 1979) # [[Veronica Ferres]] aktorea (Alemania 1965) # [[Victoria Rosell]] epailea, politikaria (Murtzia 1968) # [[Virginia Ruzici ]] tenislari ohia (Errumania 1955) # [[Yelitza Ruiz]] abokatua eta poeta (Mexiko, 1986) # [[Yuja Wang]] piano-jolea (Txina 1975) # [[Yvonne Choquet-Bruhat]] matematikari eta fisikari frantsesa (Lille, 1923) # [[Zarifa Ghafari]] politikari, aktibista (Afganistan, 1992) # [[Zonia Palán Tamayo]] aktibista, ekonomialaria (Ekuador, 1954-2003) }} ==='''Berriak 2023''' ('''apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Irazu]] ----'''SORTUA''' kazetaria, gidoigilea, berdintasun teknikaria (Andoain, 1966) # [[Eider Conde]] ----'''SORTUA''' Aranzadi elkarteko komunikatzailea (Donostia, 1981) # [[Elena Martinez Rubio|Elena Martinez]] ----'''SORTUA''' euskal idazlea (Bilbo, 1957) # [[Felipa Domínguez Taguada]] --ef'''SORTUA''' miliziano (Irun, ?- 2013)) # [[Graciliana Montelongo]] ----'''SORTUA''' artista eta idazlea (Tenerife, 1962) # [[Iratxe Ormatza]] ----'''SORTUA''' idazlea (Bakio, 1971) # [[Isabel de Naverán]]----'''SORTUA''' ikertzailea, komisarioa (Getxo, 1976) # [[Ixabel Millet]] ----'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Paris, 1958) # [[Jasmin_Mara_López]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (New Orleans xxxx) # [[Maite Franko]] ----'''SORTUA''' g idazle eta ipuin kontalaria (Irun, 1971) # [[Maria Rosario de Cruz]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Ermua, 1948) # [[Marta Von Poroszlay]] ----'''SORTUA''' g margolaria, eskultorea, idazlea (Hungaria, 1952) # [[Mirari Sagarzazu]] ----'''SORTUA''' ARtisaua, artista, ilustratzailea (Oñati) # [[Miren Mindegia]] ----'''SORTUA''' g kazetaria, idazlea (Elizondo, 1985) # [[Silvia Solórzano Foppa]] ef--'''SORTUA''' gerrillari ohia eta politikaria (Guatemala, 1950) # [[Stella Quan Rossell]] ----'''SORTUA''' antropologoa (Guatemala, 1935-2007) # [[Adela Guffanti]] hegazkinlaria (Argentina, 1904- ?) # [[Adelaida O'Dena de Estrada|Adelaida O´Dena de Estrada]] margolaria (Madril, 1823-1853) # [[Amada García Rodríguez]] exekutatuko komunista (Coruña 1909-1938) # [[Amandine Gay]] zine-zuzendari, aktore, idazle eta afrofeminista (Frantzia, 1984) # [[Amina Dahbour]] palestinar aktibista politikoa (1945?) # [[Amparo Rubiales]] irakaslea, politikaria (Madril 1945) # [[Anastasia (argitzailea)]] margolaria (Paris XIV-XV. mendea) # [[Angeles Bravo (kazetaria)]] (?, 1963) # [[Anna Swenonis]] eskuizkribu argitzailea (Suedia ? - 1527) # [[Arab Loutfi]] kazetaria, idazlea, film-zuzendaria (Libano 1953) # [[Arcangela Paladini]] artista eta poeta (1596-1622) # [[Asunción Crespo de Reigón|Asunción Crespo de Reigon]] margolaria (Madril, 1816.1885) # [[Beatriz Rico]] aktorea, abeslaria, idazlea (Asturias 1970) # [[Belén Ortega]] komiki-marrazkilaria (Granada, 1986) # [[Carmen Calvo (artista)]] eskultorea (Valentzia 1950) # [[Carmen Rey]] jazz-abeslaria (Galizia ?) # [[Caterina Cherubini]] margolaria (Erroma, 1730-1811) # [[Catherine M. Russell]] UNICEFeko zuzendari exekutiboa (AEB, 1961) # [[Claudia Rueda]] ilustratzailea (Bogota, XX. Mendea) # [[Cristina Gallach]] kazetaria (Bartzelona 1960) # [[Cristina Narbona]] polititkaria (Madril 1951) # [[Daniela Barcellona]] mezzosopranoa (Italia 1969) # [[Daniela Melchior ]] aktorea (Portugal 1996) # [[Denisse Buendía]] poeta (Mexiko, 1979) # [[Elisa Rueda]] maistra, poeta, aktorea (Markina-Xemein, 1959) # [[Elvira Rodríguez ]] ekonomialaria, politikaria (Madril 1949) # [[Esperanza Elena Caro]] brodatzailea (Sevilla 1906-1985) # [[Eva Lootz]] eskultorea (Austria_Espainia 1940) # [[Farideh Lashai]] margolaria, idazlea (Iran 1944-2013) # [[Fátima Diame]] jauzietako atleta (Valentzia 1996) # [[Gabriela Agirre Sánchez]] idazlea, poeta (Mexiko, 1977) # [[Henrietta H. Fore]] UNICEFeko zuzendari ohia (AEB, 1948) # [[Hermine Yollo]] aktorea, zuzendaria, idazlea, itzultzailea (Kamerun 1981) # [[Hermonia Vivarini]] artista (Venezia, XVI.mendea) # [[Inés Alberdi ]] soziologoa (Sevilla 1948) # [[Inés Álvarez de Toledo Caro]] aristokrata (Madril 1857-Donostia 1937) # [[Inés Amor]] galerista (Mexiko 1912-1980) # [[Ines Artajo Ayesa]] kazetaria (Iruñea 1956) # [[Inés Edmonson]] aktorea (Argentina 1919-2016) # [[Inés Fernández-Ordoñez]] hizkuntzalaria (Madril 1961) # [[Inés Fonseca]] abeslaria, musikagilea, poeta (Santander 1960) # [[Inés María Calero]] modeloa, aktorea (Venezuela 1969) # [[Inés Martín Rodrigo]] kazetaria, idazlea (Madril 1983) # [[Inés París]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1963) # [[Inés Saavedra]] abeslaria (Uruguai 1972) # [[Inés Santé Riveira]] irakaslea, asmatzilea, ikertzailea (Ferrol 1976) # [[Ines Scaramucci ]] irakaslea (Italia 1908-1990) # [[Isabel Austriakoa (1501-1526)]] Danimarka, Norvegia, Suediako erregina (Belgika) # [[Isabel Zapata]] idazlea (Mexiko Hiria, 1984) # [[Joana Austriakoa]] Portugalgo erregina, Espainiako erregeordea, emakume-jesuita bakarra (Madril 1535-1573) # [[Josefa Amar Borbón ]] pedagogoa, emakumeen gaitasunaren defendatzailea (Zaragoza 1749-1833) # [[Josefa Tolrá Abril]] margolaria (Cabrils, 1880-1959) # [[Juanita Frances]] aktibista (Australia-Erresuma Batua, 1901-1992) # [[Kaimook Chuto]] eskultorea (Thailandia, 1938-1995) # [[Klara Bavariakoa]] margolaria (Alemania, 1874-1941) # [[Lalalimola]] ilustratzailea (Valentzia, 1984) # [[Lara Siscar]] tb aurkezlea (Valentzia 1977) # [[Laura Gómez-Lacueva]] aktorea (Zaragoza 1975-2023) # [[Leonor Austriakoa]] Portugalgo eta Frantziako erregina (Belgika 1498- Badajoz 1558) # [[Lorenza Cobián]] modeloa (Asturias 1851-Madril 1906) # [[Lucía Pérez ]] abeslaria (Lugo 1985) # [[Luisa Rivera]] ilustratzaleak (Santiago-Txile, 1987) # [[Lynette Yiadom-Boakye]] margolaria, idazlea (Londres 1977) # [[Mabula Soumahoro]] akademikoa eta ekintzaile afrofeminista (Paris, 1976) # [[Margarita Alexandre]] zinema zuzendari eta ekoizlea frankismoan (León, 1923 - Madril, 2015) # [[María Aragoikoa]] Portugalgo erregina (Kordoba 1498- Lisboa 1517) # [[María Austriakoa]] Germaniako enperatriza (Madril 1528-1603) # [[Maria Baranda|María Baranda]] poeta (Mexiko, 1962) # [[María Gámez Gámez ]] politikaria, Guardia Zibilaren 1. Emakume-zuzendaria (Cádiz 1969) # [[María Gimeno]] artista, ekintzailea (Zamora 1970) # [[María Gómez (kazetaria)]] (Madrik 1987) # [[María Gómez González]] 1936an Galiziako emakume alkate bakarra (Kordoba 1905-Lugo 1986) # [[María Jesús Montero]] medikua, politikaria (Sevilla 1966) # [[María Silva Cruz]] anarkista (Cadiz 1915-1936) # [[Marietta Barovier]] artista eta diseinatzailea ( ? - 1496) # [[Marina Romero]] idazlea (Madril 1908-2001) # [[Marina Silva]] politikaria, ingurumen aktibista (Brasil 1958) # [[Marisa Roesset Velasco]] margolaria (Madril 1904-1976) # [[Marisa Ruiz Trejo]] antropologo feminista (Mexiko, 1984) # [[Marlène Schiappa]] politikaria, aktibista (Paris 1982) # [[Mary Jayne Gold ]] iheslarien laguntzailea (AEB 1909-Frantzia 1997) # [[Mercedes González Fernández]] kazetaria, politikaria (Madril 1975) # [[Mikiko Otani]] abokatu eta ikertzaile (Japonia, 1964) # [[Mónica Nepote]] idazlea (Mexiko, 1970) # [[Myrea Pettit]] ilustratzailea (Britainia Handia, 1970) # [[Nastasia Zürcher ]] kantautorea, margolaria (Suitza/Galizia 1988) # [[Nevenka Fernández]] Espainiako ekonomialaria eta Ponferradako zinegotzia # [[Ninotchka Matute]] Guatemala Hiriko alkatetzari hautagai (Guatemala Hiria, 1967) # [[Olga Martín-Belloso]] kimikaria, elikaduran aditua (Calahorra 1960) # [[Paula Fortes]] aktibista, politikaria (Cabo Verde, 1945-2011) # [[Petronila Guerrero]] politikaria (Cádiz 1953) # [[Polly Higgins]] abokatua, ingurumen aktibista (1968-2019) # [[Rashida Obeida]] palestinar aktibista politikoa (XX. mendea) # [[Reneé Acosta|Renée Acosta]] poeta, filosofoa (Mexiko Hiria, 1976) # [[Rosario Torres]] politikaria (Malaga 1959) # [[Solange Fernex]] aktibista (Frantzia, 1934-2006) # [[Soraya Rodríguez]] politikaria (Valladolid 1963) # [[Tita Llorens]] igerilaria (Menorca 1968) # [[Urania Mella]] Saturraranen kartzelaratua (Galizia 1899-1945) # [[Verónica Gerber Bicecci]] artista, idazlea (Mexiko, 1987) # [[Vicky Hernández]] aktorea (Kolonbia 1945) }} ==='''Berriak 2023''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Prudencia Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako presoa (Arrankudiaga, ?) # [[Maria Arriaga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Berriz, 1922- Ondarroa, 2014) # [[Itziar de Blas]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta itzultzailea (Gasteiz, ) # [[Angélica Orue]] ef--'''SORTUA''' albaitaria (Laudio, 1926) # [[Gemma Orobengoa]] ----'''SORTUA''' argazkilaria (Arrasate, 1985) # [[Soledad Ruz]] ----'''SORTUA''' flamenko danzaria (Donostia, 1972) # [[Jennifer Ávila]] ef--'''SORTUA''' kazetaria (Honduras, 1990) # [[Lur Basterretxea]] ef--'''SORTUA''' eskiatzailea, lasterkaria (Elorrio, 1979) # [[Maria Eskibel Arratia]] --ef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, ? - Valladolid, 1536) # [[Nieves Cano]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, 1847-1899) # [[María Aranzazu Vélez de Mendizabal]] ----'''SORTUA''' Saturrarango Emakumeen Kartzelako ama nagusia (?) # [[Magdalena Larrondo]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako zuzendaria (?) # [[Adriana Bilbao Zarraonandia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Bilbo, 1988) # [[Miren Arzak]] ----'''SORTUA''' fisioterapeuta, osteopata, idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Firouzeh Khosrovani]] ----'''SORTUA''' dokumentalgilea (Iran, 1971) # [[Alba Heredia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Granada, 1995) # [[Teodosia Ortega]] efef'''SORTUA''' emagina (Burgos, 1890-Arrigorriaga, 1983) # [[Assumpta Aierdi]] ----'''SORTUA''' ekintzaile soziala (Donostia, 1972) # [[Victoriana Herrero Barroso]] efef'''SORTUA''' Saturrarango presoa (Logroño, 1893-1962) # [[Santa Paula Barbada]] ----'''SORTUA''' emakume santu eta bizarduna (Ávila, ?) # [[Sara Torres]] ----'''SORTUA''' ikertzailea, idazlea (Gijón, 1991) # [[Cristina Gutierrez]] ef--'''SORTUA''' ARtista, idazlea, ekintzailea (Bilbo) # [[Maria Gugelberg von Moos]] botanikaria eta ilustratzailea (Suitza, 1836-1918) # [[Marika]] ilustratzailea eta komikigilea (Bartzelona, 1949) # [[Sabrina Van Tassel ]] kazetaria, film-zuzendaria (Frantzia 1975) # [[Rosie Alfaro]] heriotza zigorraren zain (AEB 1971) # [[Angelina Rodriguez]] heriotza zigorraren zain (AEB 1968) # [[Karla Faye Tucker ]] heriotza zigorrez hila (AEB 1959-1998) # [[Victoria Zárate Zurita]] Bigarren errepublikako maistra eta sindikalista (Madril, 1893-Lisboa, 1964) # [[Reem Al Numery]] aktibista (Yemen, 1996) # [[Nimco Ali]] aktibista (Somalia-Ingalaterra, 1983) # [[Argentina Altobelli]] politikaria, aktibista (Italia, 1866-1942) # [[Michealene Risley]] amerikar zinegile ekintzailea (Michigan, XX.mendea) # [[Cindy Amaiza]] aktibista (Kenya, XXI. mendea) # [[Adjoa Amana]] aktibista (Ghana, XX. mendea) # [[Florina Alías]] asturiar idazlea (1921-1999) # [[Lourdes Álvarez García]] asturiar idazlea (Mieres, 1968) # [[Sharon Olds]] idazlea (Kalifornia, 1942) # [[Velma Barfield]] serie-hiltzailea (AEB 1932-1984) # [[Mary Gauthier ]] abeslaria (AEB 1962) # [[Helen Gibson]] zaldizkoa, especialista (AEB 1892-1977) # [[Candi Staton]] kantautorea (AEB 1940) # [[Amy Helm]] kantautorea (AEB 1970) # [[Bettye LaVette]] soul, blues kantautorea (AEB 1946) # [[Gemma Escapa]] abokatua, irakaslea (Bizkaia 1965) # [[Lorina Bulwer]] jostun artista (Ingalaterra 1838-1912) # [[Lisbeth Añez]] aktibista venezuelarra (Venezuela) # [[Tchinda Andrade]] trans aktibista (Cabo Verde, 1979) # [[Yassi Ashki]] osasun-ekintzailea (Iran) # [[Artearen maistra handiak]] artista-zerrenda # [[Lucia Anguissola]] margolaria (Italia 1536/38- 1565) # [[Dorotea de Chopitea]] filantropoa (Txile, 1816- Bartzelona 1891) # [[Anita Awosusi]] aktibista (Alemania, 1956) # [[Berta Zúñiga]] aktibista (Honduras, 1990) # [[Bertha Oliva]] aktibista (Honduras, 1956) # [[Carmen Castro García]] ekonomialara, aktibista (Valentzia 1967) # [[Mari Jose Aranguren Querejeta]] ekonomialaria (Gipuzkoa 1969) # [[Bina Shah ]] kazetaria, idazlea (Pakistan XX. mendea) # [[Dulce Maria Cardoso]] abokatua, idazlea ( Portugal 1964) # [[María Franciska Dapena Rico]] margolaria, idazlea (Palentzia 1924-Bilbo 1995) # [[Laia Soler]] idazlea ( Lleida, 1991) # [[Remedios Cervantes]] enpresaria, modelo ohia (Malaga 1964) # [[Isabel Ríos]] sindikalista, ekintzailea (Curtis, Galizia, 1907-1997) # [[Ana Cano]] Asturierazko idazlea (Somiedo, 1950) # [[Vanessa Mendoza Cortés]] abortuaren aldeko aktibista (Andorra, 1980) # [[María Martín Escudero]] dantzaria (Bizkaia XX. mendea) # [[Mary Treat]] biologoa (AEB 1830-1923) # [[Sol Panera]] galerista (Bilbo 1946) # [[Elly Schlein]] Italiako politikaria (Suitza 1985) # [[Cristina Martín Vega]] kazetaria (Madril 1970) # [[Maria M. Gosse]] diplomazialaria, enbaxadorea (Alemania 1962) # [[María del Coro Arizmendi]] ornitologoa ( Mexiko 1963) # [[Camila Bossa ]] aktorea (Bogota/Galizia 1973) # [[Karima Baloch]] aktibista (Pakistan-Kanada, 1983-2020) # [[Marie Inmaculée Ingabire]] feminista, giza-eskubide ekintzailea (Ruanda,?) # [[Walda Barrios Klee]] soziologoa, aktibista, feminista (Guatemala-Mexiko, 1951-2021) # [[Ana Lydia Vega]] idazlea (Puerto Rico 1946) # [[Susana Dans]] aktorea (Coruña 1965) # [[Maruxa Villanueva]] abeslaria, aktorea (Galizia 1906-1998) # [[Mabel Rivera]] aktorea (Coruña 1952) # [[Laura Mañá]] film-zuzendaria, gidoilaria, aktorea (Bartzelona 1962) # [[Zaza Ceballos]] idazlea (Coruña XX. mendea) # [[Esther F. Carrodeguas]] dramagilea (Coruña 1979) # [[María Reimóndez ]] idazlea (Lugo 1759) # [[Xohana Torres]] idazlea (Galizia 1929-2017) # [[Erin Mouré]] poeta, itzultzailea (Kanada 1955) # [[Eva Mejuto]] idazlea (Pontevedra1975) # [[Nicole Brossard]] poeta (Kanada 1943) # [[Su Garrido Pombo]] kantautorea ( Galizia1982) # [[Rosa Sevilla de Alvero]] sufragista, hezitzailea (Filipinak 1879-1954) # [[Victoria Martín]] umoregilea, gidoilaria (Madril 1989) # [[Isa Calderón]] umoregilea, gidoilaria ( Madril 1983) # [[Noemí Sabugal]] idazlea ( Leon, 1979) # [[Eva Llorach ]] aktorea ( Murtzia 1979) # [[Alix Payen]] 1871ko Parisko Komunako ambulancière (1842-1903) # [[Angela Saini]] zientzia-kazetaria (Londres 1980) # [[Samira Ahmed]] kazetaria, genero diskriminazioagatik BBC salatu eta epaiketaren irabazlea (Londres 1968) # [[Laura Bates]] idazle feminista, aitzindaria (Oxford 1986) # [[Caroline Criado Perez]] kazetari ekintzailea (EB 1984) # [[Deborah Cameron]] hizkuntzalaria (Eskozia 1958) # [[Teodora Barrio]] idazlea, asturieraz (Marrubio, 1968) # [[Teresa Cónsul]] idazlea, asturieraz eta gaztelaniaz (?- Oviedo, 1834) # [[Raquel Fernández Menéndez]] idazlea, asturieraz (Salas, 1993) # [[Blanca Fernández Quintana]] idazlea, asturieraz (Bimenes, 1994) # [[Enriqueta González Rubín]] idazlea eta kazetaria, asturieraz (Ribadesella, 1832-Infiesto, 1877) # [[Nené Losada]] idazlea, asturieraz (Luarca, 1921-2009) # [[Idoia Rodríguez Buján ]] militarra (Lugo 1983-Afganistan 2007) # [[Gillian Wearing]] artista (EB 1963) # [[Cathy Newman]] kazetaria (EB 1974) # [[Kate Adie ]] kazetaria (EB 1945) # [[Rebekah Brooks]] kazetaria (EB 1968) # [[María Teresa González|Maria Teresa Gonzále]] idazlea, asturieraz (Gijón. 1950-1995) # [[Marta Mori]] idazlea, asturieraz (Gijón, 1965) # [[María Esther García López]] idazlea, asturieraz (Valdés, 1948) # [[Esther Prieto]] idazlea, asturieraz (Arenas, Cabrales, 1960) # [[Helena Trexu]] idazlea, asturieraz (Sama de Langreo, 1945) # [[Margaret Collins Weitz]] historialaria, Frantziako Erresistentzian aditua (AEB, 1929) # [[Beatriz Álvarez-Guerra]] aktorea (Madril 1994) # [[Tina Gascó]] aktorea (Sevilla 1914-Madril 1973) # [[Zineb Hattab]] sukaldaria (Girona/Suitza 1989) # [[Rosalía Mera]] jostuna, enpresaburua (Coruña 1944-2013) # [[Sandra Ortega Mera ]] enpresaburua, filantropoa ( Coruña 1968) # [[Mey Rahola]] argazkilaria (Leon 1897-Frantzia 1959) # [[Clara Martínez Alberola]] abokatua (Madrid, 1963) # [[Elena Vázquez Zendon]] matematikaria (Ourense, 1966) # [[Elsa Anka]] aurkezlea (Bartzelona 1965) # [[Paloma Marín]] aurkezlea (?, XX. mendea) # [[Cristina Urgel]] aurkezlea (Soria 1979) # [[Kate del Castillo]] aktorea (Mexiko 1972) # [[Marisa Naranjo]] aurkezlea (Kanariak 1944) # [[Estela Giménez]] gimnasta (Madril 1979) # [[Manuela López García]] Maistra, poeta (Cacabelos, 1910-2005) # [[Jenny Nyström]] ilustratzailea (Suedia, 1854-1946) # [[Clara Maria Pope]] margolaria (Londres, 1767-1838) # [[Laurence Suhner]] idazlea eta artista (Geneva, 1968) # [[Anna Tigerhielm]] margolaria (Suedia, 1832-1906) # [[Trini Tinturé]] ilustratzailea (Lleida, 1938) # [[Henar Torinos]] Valladolid, 1985 # [[Elena Francisen kontsultategia]] emakumeentzako irratsaioa (Espainia 1947-1984) # [[Maruja Fernández]] irrati esataria (Kuba 1925-Bartzelona 2001) # [[Pepa Fernández]] kazetaria (Lleida 1965) # [[Mara Torres]] kazetaria, idazlea (Madril 1974) # [[Macarena Berlín]] kazetaria (Madril 1973) # [[Florence Rochefort]] historialari frantziarra (Suresnes, 1958) # [[Giovanna Garzoni]] margolaria (Italia 1960-1970) # [[Michaelina Wautier]] margolaria (Belgika c.1617-1689) # [[Louise Moillon]] margolaria (Frantzia 1610-1696) # [[Maria van Oosterwijck]] margolaria (Herbehereak 1630-1693) # [[Anne Vallayer-Coster ]] margolaria (Paris 1744-1818) # [[Marie-Victoire Lemoine]] margolaria (Paris 1754-1820) # [[Marie Gabrielle Capet]] margolaria (Frantzia 1761-1818) # [[Constance Mayer]] margolaria ( Frantzia 1775-1821) # [[Marie-Éléonore Godefroid]] margolaria ( Paris 1778-1849) # [[Lilly Martin Spencer]] margolaria ( EB1822-AEB 1902) # [[Clémentine Delait]] emakume bizarduna (Frantzia, 1865-1939) # [[María Folguera]] idazlea, eszena zuzendaria (Madril, 1984) # [[AveLina Pérez|Avelina Pérez]] Sortzaile eszenikoa (Oia, 1969) # [[Raquel García-Tomás]] musikagilea (Bartzelona, 1984) # [[Lola Blasco]] aktorea, idazlea eta antzerki zuzendaria (Alacant, 1983) # [[Marta Pazos]] eszena zuzendaria (Pontevedra, 1976) # [[Helena Tornero]] antzerkigilea (Figueras, 1973) # [[Helena Antonia]] emakume bizarduna (Lieja, 1550-1595) # [[Antonietta Gonsalvus]] emakume bizarduna (Frantzia, 1572-?) # [[Arantza Ozaeta Cortázar]] arkitektoa (Madril 1982) # [[Victoria Rodríguez]] aktorea (Madril 1931-2020) # [[Pilar Eyre]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1947) # [[Teresa Ribera ]] politikaria (Madril 1969) # [[Carolina Maria de Jesus]] idazlea, poeta, kronista (Brasil 1914-1977) # [[Jane Barnell]] emakume bizarduna (AEB 1871-1951) # [[Alice Elizabeth Doherty]] emakume bizarduna ( AEB 1887-1933) # [[Annie Jones ]] emakume bizarduna ( AEB 1865-1902) # [[Krao Farini]] emakume bizarduna (Laos 1876-AEB 1926 19) # [[Josephine Clofullia]] emakume bizarduna (Suitza 1829-1875) # [[Pilar Pedraza]] idazlea, irakaslea (Toledo 1951) # [[Carmen Linares]] flamenko-abeslaria (Linares 1951) # [[María Pagés]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1963) # [[Ellen MacArthur]] nabigatzailea (EB 1976) # [[Aurora Vargas]] flamenko-dantzaria, kantaria ( Sevilla 1956) # [[Bernarda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1927-2009) # [[Fernanda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1923-2006) # [[La Serneta]] flamenko kantaria (Cádiz 1837-Utrera 1912) # [[Caroline van der Plas]] kazetaria, politikaria (Herbehereak 1967) # [[Marta plana]] Australiara eramandako emakumeak (1960-1963) # [[Arlette Farge]] historialari frantsesa (Charleville - 1941) # [[Bibia Pavard]] historialari frantsesa (1980) # [[Maddalena Casulana]] musikagilea (Italia, 1544-1590) # [[Lucinda Williams ]] egile abeslaria (AEB 1953) # [[Ivette Nadal ]] egile abeslaria, poeta (Bartzelona 1988) # [[Blanca Llum Vidal]] poeta (Bartzelona 1986) # [[Núria Martínez-Vernis]] poeta (Bartzelona 1976) # [[Montse Castellà]] egile abeslaria, aktibista (Tarragona 1976) # [[Rosa Regàs]] idazlea (Bartzelona 1933) # [[Georgina Regàs]] sukaldaria, idazlea (Bartzelona 1932-Girona 2022) # [[Carme Canela]] jazz-abeslaria (Bartzelona 1962) # [[Sheila Jordan]] jazz- abeslaria (AEB 1928) # [[Galina Balashova]] arkitektoa, diseinatzailea (Errusia 1931) # [[Urška Djukić]] zinema-zuzendaria, gidoilaria (Eslovenia 1986) # [[Asha Haji Elmi]] politikaria, aktibista (Somalia, 1962) # [[Joana Afonso]] diseinatzailea, ilustratzailea (Portugal 1989) # [[Cani Fernández Vicién]] abokatua (Cartagena 1963) # [[Mar Sodupe]] aktorea (Kanariak 1972) # [[Pepa Aniorte]] aktorea, abeslaria (Alacant 1972) # [[Toni Morillas]] politikaria, feminista (Jaen 1982) # [[Clementina Díez de Baldeón]] irakaslea, politikaria (Ciudad Real 1953) # [[Consuelo Rumí]] psikologoa, irakaslea, politikaria (Almeria 1957) # [[Anita Gutbrod]] igerilaria (Argentina 1903-1967) # [[Lita Tiraboschi]] igerilaria, irakaslea, idazlea (Argentina 1917-1972) # [[Pilar Geijo ]] igerilaria (Argentina 1984) # [[Lilian Harrison]] igerilaria (Argentina 1904-1993) # [[Enriqueta Agut Armer]] 2. errepublikako(Castelló, 1912-Mexiko, 1998) # [[Concepción Alfaya]] 2. errepublikako maistra (Madril, 1886-1945) # [[Elvira Navarro]] idazlea (Huelva, 1978) # [[Alba Carballal|Alva Carballal]] idazlea (Lugo, 1992) # [[Marie Equi]] medikua, aktibista (AEB,1872-1952) # [[Maria Baldó|María Baldó]] 2. Errepublikako maistra (Albacete, 1884-Toulouse, 1964) # [[María Braña de Diego|Maria Braña de Diego]] 2. Errepublikako maistra (Madril, 1912-2007) # [[Carmen Castilla Polo]] 2. Errepublikako maistra (Logroño, 1895-Madril, 1979) # [[Alba Sotorra Clua]] zinema zuzendaria (Reus, 1980) # [[Carmen Hermosín]] politikaria (Sevilla 1945) # [[Magdalena Valerio]] legelaria, politikaria (Caceres 1959) # [[Mar Moreno]] legelaria, politikaria, idazlea (Jaen 1962) # [[Teresa Jiménez Vílchez]] irakaslea, politikaria (Granada 1962) # [[Fuensanta Coves]] irakaslea, politikaria (Alacant 1961) # [[Irene García]] politikaria (Cádiz 1980) # [[Marina Vega]] espioia, nazi harrapatzailea (Cantabria 1924-Madril 2011) # [[Braulia Cánovas]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Murtzia 1920- Bartzelona 1993) # [[Conchita Ramos]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Lleida 1925-Frantzia 2019) # [[Alfonsina Bueno]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Zaragoza 1904- Frantzia1979) # [[Margoth Escobar]] Ingurumen eskubideak eta indigenen aldeko aktibista (Ekuador, 1954) # [[Mercedes Escribano Pérez]] Bigarren Errepublikako maistra (Valdeganga, 1888-Madril, 1958) # [[Carmen García del Diestro]] Bigarren Errepublikako maistra, pedagogoa (Santander, 1908-Madril, 2001) # [[Elsa López]] idazlea, poeta (Fernando Poo, 1943) # [[Elena Gallego Abad|Elena Gallego]] kazetaria, idazlea (Teruel, 1969) # [[Ana Vanessa Gutiérrez]] asturierazko idazlea (Mieres, 1980) # [[Elsa Fernández]] galizierazko idazlea (Buenos Aires, 1933-1964) # [[Avelina Valladares]] galizierazko idazlea (A Estrada 1825.1902) # [[Violeta Friedman]] aktibista, bizirik atera Auschwitzetik (Errumania 1930- Madril 2000) # [[Constanza Martínez Prieto]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Madril 1917-Bartzelona 1997)) # [[Laura Seco]] politikaria (Cádiz 1971) # [[María Teresa Fernández de la Vega]] magistratua, politikaria (Valentzia 1949) # [[Esperanza Oña]] politikaria (Sevilla 1957) # [[Nuria Espallargas]] ikertzailea (Bartzelona 1979) # [[Rosario de Velasco]] margolaria (Madril 1904-Bartzelona 1991) # [[Marga Gil Roësset]] eskultorea, ilustratzailea, poeta (Madril 1908- 1932) # [[Ángeles Santos Torroella]] margolaria (Girona 1911- Madril 2013) # [[Delhy Tejero]] margolaria (Zamora 1904- Madril 1968) # [[Lauren Bastide]] Frantziako kazetaria eta ekintzaile feminista (Orleans, 1980) # [[Lima Aafshid]] idazle eta poeta (Afganistan, ?) # [[Adelaide Estrada]] Mediku, zientzialari eta aktibista (Portugal, 1898-1979) # [[Martha P. Falconer]] Aktibista, gizarte-langilea (AEB, 1862-1941) # [[Tamara Alves]] artista, muralista, ilustratzailea, tatuatzailea (Portugal 1983) # [[Rada Akbar]] artista (Afganistan, 1988) # [[Maria Lucília Estanco Louro]] irakasle eta aktibista (Portugal, 1922-2018) }} ==='''Berriak 2023''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Toda Likona]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Mari Juan Mezeta]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Maria Perez Larrinaga]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Olatz Urkia]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Donostia, 1986) # [[Helena Barrenetxea]] ----'''SORTUA''' zestalaria (Durango, 2007) # [[María Flores]] ----'''SORTUA''' 1824an bere askatasuna lortu zuen esklabua (Eivissa, 1775-?) # [[Zorione Erezuma]] ----'''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1969) # [[Charo Roquero]] ----'''SORTUA''' historialaria (Donostia) # [[Maritxu Negelua]] ----'''SORTUA''' idazlea, pastoralgilea (Zuberoa, 1999) # [[Mari Tere Alberdi]] ef--'''SORTUA''' sukaldaria, tabernaria, aktorea (Berriz) # [[Fabiola Gutiérrez]] ----'''SORTUA''' idazle (Bolivia, 1989) # [[Carmen Castro Cardús]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako "zaintzaile" (Huesca, ?-1948) # [[Maider Galardi]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta ikerlaria (Lasarte-Oria, 1995) # [[Antoñita La Singla]] dantzaria (Bartzelona 1948) # [[La Sordita]] dantzaria (Cádiz XIX.mendea-XX.mendea) # [[Amal Aden]] idazle ekintzailea (1983, Somalia) # [[Iola Leal Riesco]] ingumenaren aldeko ekintzailea (Lugo, 1977) # [[Sol León]] dantzaria, koreografoa (Kordoba ç 1919) # [[Sara Lezana]] dantzaria (Madril 1948) # [[Cristina Llorente]] dantzaria, abeslaria, aktorea (Valladolid 1985) # [[Isabel Llull]] dantzaria, maistra (Palma 1946) # [[Sara Luzita]] dantzaria (Espainia 1922) # [[Bárbara Lys]] dantzaria (Balearrak 1946) # [[Claudia Salas]] aktoreak (Madril 1977) # [[Carlota Pereda]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1975) # [[Esther Cañadas]] modeloa (Albacete 1977) # [[Joselyn Brea]] kirolaria (Venezuela/Galizia 1994) # [[Donna Karan]] moda-diseinatzailea (AEB 1948) # [[Eva Copa]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Bolivia 1987) # [[Adrienne Avril de Sainte-Croix]] Frantziako filantropo eta feminista (1855 - 1936) # [[Zahra Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022 Kurdinstango irakaslea errepresaliatua (1990) # [[Layli]] BBCren 100 emakumeak 2022 Irango ekintzaile feminista errepresaliatua (2002) # [[Wegahta Gebreyohannes Abera]] BBCren 100 emakumeak 2022 Etiopiako langile humanitarioa (xxxx) # [[Victoria Baptiste]] BBCren 100 emakumeak 2022 Estatu Batuetako erizaina (xxxx) # [[Velmariri Bambari]] BBCren 100 emakumeak 2022 Indonesiako Sexu-indarkeriaren kontrako ekintzailea (1980) # [[Tamana Zaryab Paryani]] BBCren 100 emakumeak 2022 Afganistango kazetaria eta youtuberra (1997) # [[Alice Pataxó]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 2001) # [[Erika Hilton]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 1992) # [[Zahra Joya]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Agfanistan, 1992) # [[Velia Vidal]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Kolonbia, 1982) # [[Roza Salih]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Eskozia.1989) # [[Cecilia Patricia Flores Armenta]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Mexiko XX. mendea) # [[Mirta Nuñez]] espainaiko gerra zibilaren historialaria (Kuba, 1956) # [[Mirta Díaz-Balart]] Mirta Nuñezen ama eta Fidel Castroren lehenengo emaztea (Habana, 1928) # [[Jane Misme]] Kazetari eta feminista frantsesa (1865-1935) # [[Judith Heumann]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Filadelfia, 1947) # [[Asonele Kotu]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Hegoafrika, ? ) # [[Nathalie Becquart|Natahalie Becquart]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Frantzia, 1969) # [[Ida Holz]] informatikaria (Uruguai, 1935) # [[Simone Tebet]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil 1970) # [[Ferenice de Rodas]] ama (Grezia, K.a. 396-K.a. V. mendea) # [[Lashana Lynch]] aktorea (Londres 1987) # [[Giuseppa Barbapiccola]] filosofoa, poeta, itzultzailea (Italia, 1702-1740) # [[Taisia Bekbulatova]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Errusia, xxxx) # [[Suvada Selimović]] ekintzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Bosnia, 1965) # [[Shonda Rhimes]] gidoilaria, fil-zuzendaria (AEB 1970) # [[Beatrice Fihn]] arma-nuklearren aurkako aktibista ( Suedia 1982) # [[Tania Álvarez Yates]] kanoalaria (Pontevedra 1994) # [[Tania Fernández García]] kanoalaria (Lugo 1992) # [[Blanca Paloma]] abeslaria (Alacant 1989) # [[Alice Wonder]] abeslaria ( Madril 1998) # [[Olga Xirinacs]] idazlea (Tarragona 1936) # [[Bikimel]] kantautorea (Bartzelona 1976) # [[Luján Argüelles]] aurkezlea (Asturias 1977) # [[Virginia Díaz]] kazetaria (Madril 1974) # [[Kristina Berdínskikh]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina) # [[Kadri Keung]] moda-diseinatzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Hong Kong) # [[Leonor Ferrer Girabau]] delineatzailea (Bartzelona, 1894-1953) # [[Fatima Sheikh]] hezitzailea (India, 1831-1900) # [[Jana Zinkevytx|Iana Zinkevitx]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina, 1995) # [[Chanel Contos]] sexu-erasoen aurkako aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Australia) # [[Aye Nyein Thu]] mediku aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Birmania, 1996) # [[Judy Kihumba]] zeinu-hizkuntzako interpretea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Kenya) # [[Paula Púa]] gidoilaria (Valentzia 1992 # [[Minerva Piquero]] kazetaria (Asturias 1967) # [[Beatriz Pécker]] kazetaria (Madril 1955) # [[Luisa Alberca]] irrati-nobelagilea (C.Real 1920-Logroño 2006) # [[Vira Silenti]] aktorea (Italia 1931-2014) # [[Clementina Albéniz|Clementina Albeniz]] maistra errepublikarra (Madril, 1853-1946) # [[Ana Canalias Mestres]] maistra errepublikarra (Zaragoza, 1886-1934) # [[Angelina Colubret]] maistra errepublikarra (Badalona, 1910 -Torroella, 1998) # [[Isabel Esteban Nieto]] maistra errepublikar eraila (Palentzia, 1893-1936) # [[Sofia Polo Giménez]] maistra errepublikar eraila (Zaragoza, 1904-Palentzia, 1936) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra errepublikar eraila (Salamanca, 1893-Palentzia, 1936) # [[Samara Joy]] jazz abeslaria (AEB 1998) # [[Sarah Kane]] antzerkigilea (EB 1971-1999) # [[Toñi Salazar]] abeslaria (Badajoz 1963) # [[Encarna Salazar]] abeslaria (Badajoz 1961) # [[Lina Meruane]] Idazlea (Txile 1970) # [[Nelly Meruane]] aktorea, irakaslea (Txile1927-2018 19) # [[Teresa Laespada]] ikertzailea (Bilbo 1965) # [[Ana Santos Aramburo]] liburuzaina (Zaragoza 1957) # [[Glòria Pérez-Salmerón]] liburuzaina (Bartzelona 1958) # [[Susana Fortes]] idazlea (Pontevedra 1959) # [[Ana Belén Fortes]] idazlea (Pontevedra 1967) # [[Genara Fernández García|Genera Fernández Garcia]] maistra fusilatua (León, 1903-1941) # [[Josefa García Segret|Josefa Garcia Segret]] maistra errepublikarra (Tui, 1900-Oliveros, 1986} # [[Gertrudis Ríos Marín|Gertrudis Rios Marín]] torturatu eta exekutatuko maistra (Cádiz, 1901-1936) # [[Benita Gil]] maistra erbesteratua (Teruel, 1913-Praga, 2015) # [[Carmen Hombre Ponzoa|Carmen Hombre Pouzoa]] maistra fusilatua (Cádiz, 1898-1936) # [[Elisa López Velasco]] maistra berritzailea (Málaga, 1884-1936??) # [[Sirisha Bandla]] BBCren 100 emakumeak 2022, ingeniari aeronautikoa (India 1988) # [[Nazanin Zaghari-Ratcliffe]] BBCren 100 emakumeak 2022, iraniar-britaniar hiritarra (Tafresh 1978) # [[Narges Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022, eskubideen aldeko ekintzailea (Persia 1972) # [[Palmira Pla Pechovierto]] maistra, pedagogoa eta polikaria (Teruel, 1914-Castlló, 2007) # [[Emilia Elias Herrando|Emilia Elias Herrando]] maistra, pedagogoa (Madril, 1898 - Mexiko, 1976) # [[Veneranda Manzano]] maistra, politikaria, erbesteratua (Asturias, 1893-1992) # [[Guillermina Medrano]] maistra eta politikaria (Albacete, 1912-Valencia, 2005) # [[Marguerite Durand (feminista)]] kazetari, aktore, politikari eta feminista frantsesa (1864 - 1936) # [[Jane Rigby]] BBCren 100 emakumeak 2022 Astrofisika estatubatuarra (EEUU, XXXX) # [[Iryna Kondratova]] BBCren 100 emakumeak 2022 Anestesiologa eta pediatra (Ukrania, XXXX) # [[Constance Tipper]] metalurgikaria (Erresuma Batua, 1894-1995) # [[Johanna Döbereiner]] ingeniari agronomoa (Brasil, 1924-2000) # [[Txell Alarcón]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 2003) # [[Maider Castellano]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2003) # [[Gregoria Canelo de Paredes]] 'chinato' dialekto hiztuna (Caceres 1861-1917) # [[Marina Ortiz de Zárate]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 1999) # [[Chatrice White]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Ana Laverón]] aeronautiko ingeniaria(Espainia XX. mendea) # [[Isaura Clavero]] 1. emakume aeronautiko ingeniaria (Vigo XX. mendea) # [[Parinoush Saniee]] idazlea (Iran 1949) # [[Elena Barraquer Compte]] oftalmologoa (Bartzelona 1954) # [[Jimena Quirós]] 1. emakume ozeonografoa (Almeria 1899-Madril 1983) # [[Isabelle Junot]] aktorea (AEB 1991) # [[Tamara Falcó]] moda-diseinatzailea (Madril 1981) # [[Micaela Navarro]] politikaria (Jaen 1956) # [[Ibijoke Faborode]] BBCren 100 emakumeak 2022, politikaria (Nigeria XX. mendea) # [[Gohar Eshghi]] BBCren 100 emakumeak 2022, ekintzailea (Iran 1946-2002) # [[Fatima Amiri]] BBCren 100 emakumeak 2022, ikaslea (Afganistan, 2005) # [[Carmen Muñoz Manzano]] Bigarren Errepublikako maistra eta idazlea (Cáceres, 1906-Coruña, 2002) # [[Carmen García de Castro]] Bigarren Errepublikako maistra eta pedagogoa (Almería, 1886-1969) # [[Isabel González Turmo]] antropologoa (Espainia XX. mendea) # [[Elvira Álvarez de Ceballos]] dama (Espainia XIV. mendea -1372) # [[Difficult Women]] emakume kabareta (Australia) # [[Mehreen Faruqi]] politikaria (Pakistan 1963) # [[Katarina Zec]] saskibaloi jokalaria (Serbia 1997) # [[Mariana Barassi]] film-zuzendaria (Argentina 1977) # [[Vic Echegoyen]] idazlea (Madril 1969) # [[Claudia Zapata]] historialaria (Txile 1975) # [[Christiane Félip Vidal]] idazlea (Frantzia 1950) # [[Katherine Kurtz]] idazlea (AEB 1944) # [[Juana Ontañón eta Valiente|Juana Ontañon y Valiente]] Bigarren Errepublikako maistra (Madril, 1886-Mexiko, 1972) # [[Wally Funk]] astronauta (AEB 1939) # [[Ida Ørskov]] bakteriologoa (Danimarka 1922- 2007) # [[Alice Lee]] matematikaria (EB 1858-1939) # [[Elizabeth Scott]] matematikaria (AEB 1917-1988) # [[Ainhoa Achutegui]] zuzendari artistikoa ( Venezuela 1978) # [[Akwaeke Emezi]] idazlea (Nigeria 1987) # [[Leia Dongue]] saskibalio jokalaria (Mozambike 1991) # [[Mónica Bruckmann]] soziopolitologoa (Peru XX. mendea) # [[Claude Ber]] poeta (Frantzai 1948) # [[Nadia Yala Kisukidi]] filosofoa (Belgika 1978) # [[Ana Carrique]] musikagilea ( Argentina 1964) # [[Cristina Montserrat Hendrickse]] abokatua, irakaslea (AEB 1964) # [[Kristina Higgins]] saskibaloi jokalaria (AEB 1994) # [[Joy Alexis Brown-Adams]] saskibaloi jokalaria (Guyana 1993) # [[Dona Tututa]] piano-jolea (Cabo Verde 1919-2014) # [[Yolanda Morazzo]] poeta (Cabo Verde 1927-Lisboa 2009) # [[Tuna Mascarenhas]] kimikaria, aktibista, 1. dama (Cabo Verde 1944-2009) # [[Kate Asabuki]] aktore pornoa (Tokio 1962) # [[Celina Pereira]] abeslaria, kontalaria (Cabo Verde 1940-Lisboa2020) # [[Athaliah Molokomme]] fiskala (Botswana 1959) # [[Constance Cummings-John]] politikaria (Sierra Leona 1918-Londres 2000) # [[Aspásia Camargo]] politikaria (Brasil, 1946 19) # [[Rachael Blackmore]] Jokey-a (Irlanda 1989) # [[Lívia Járóka]] 1. emakumezko ijito eurodiputatua (Hungaria 1974) # [[Clare Marie Hodges]] AEBko 1. emakumezko basozaina (AEB 1890-1970) # [[Consuelo González Ramos]] kazetaria, erizaina, feminista (Zamora, 1877-Madril, 1956) # [[Esperanza Rodríguez Cerdán]] Bigarren Errepublikako maistra erbesteratua (Madril, 1892-Valentzia,1984) # [[Rosa Roig]] Bigarren Errepublikako maistra (Tarragona, 1890-Bartzelona, 1969) # [[Pilar Salvo Giménez|Pilar Salvo]] Bigarren Errepublikako maistra fusilatua (Zaragoza, 1889-1936) # [[Amalia Torrijos]] Bigarren Errepublikako maistra eta alkatea (Sevilla, 1911- ???) # [[Ekaterina Lermontova]] Paleontologoa (SESB, 1889-1942) # [[Eva Mameli Calvino]] Botanikaria (Italia, 1886-1978) # [[Heike Freire]] filosofoa, aktibista (Espainia, ??) # [[Sabrina Sánchez]] kazetaria, sexu langilea (Mexiko 1981) # [[Karine Espineira]] soziologoa, trans ekintzailea (Txile 1967) # [[Nadia Ferreira]] modeloa, enpresaburua (Paraguai 1999) # [[Elena Sánchez Caballero]] kazetaria (Madril 1957) # [[Pilar Martín Fernández]] immunologia ikertzailea (Madril 1973) # [[Maruja Torres]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1943) # [[Nya de la Rubia]] abeslaria, aktorea (Sevilla 1986) # [[Aryna Sabalenka]] tenislaria (Bielorrusia 1998) # [[Aliaksandra Sasnovih]] tenislaria (Bielorrusia 1994) # [[Lucia Stecher]] ikertzailea (Txile XX. mendea) # [[Elena Oliva]] soziologoa, ikertzailea (Txile 1982) # [[Gendengarjaa Baigalimaa]] onkologoa (Mongolia XX. mendea) # [[Elena Moreno Zaldibar]] saskibaloi jokalaria (Donostia 1959) # [[Tanaya Mechelle Atkinson]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Kinu Nishimura]] ilustratzailea (Japonia 1969) # [[Asunción Linares]] paleontologoa (Granada, 1921-2005) # [[Sylvie Denis]] idazlea # [[Marguerite Durand (hizkuntzalaria)]] hizkuntzalarieta fonetikalari frantziarra (1904) # [[Jeanne Chauvin]] abokatu eta feminista frantsesa (1862-1926) # [[Soraya Prieto Fernández]] kimikaria (Gasteiz 1979) # [[Maimouna Diarra]] saskibaloi jokalaria (Senegal 1991) # [[Esther Yáñez González - Irun]] Armadako 1. emakumea eta gerra ontzi kapitaina (Cádiz 1971) # [[María José Escalona]] informatikaria (Sevilla 1976) # [[Helena Viñes]] ekonomialaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Jesús Almazor]] Telekomunikazio ingeniaria, CEO ( Brtzelona 1970) # [[Karen Gaines]] ziberdefentsan aditua, CEO (XX. mendea) # [[Silvia Albert Sopale]] aktore, zuzendari (Donostia 1976) # [[Midi Achmat]] LGTB aktibista (Hegoafrika, 1964) # [[Shiva Nazar Ahari]] giza eskubideen aldeko aktibista (Irán, 1984) # [[Leoncia Gómez Galán]] zerbitzaria, 'vocera' (Caceres 1903-1986) # [[Irma Estrada Silva]] autodefentsa irakaslea (El Salvador ?) # [[Anália de Victória Pereira]] politikaria ( Angola 1941-2009) # [[Belita Palma]] abeslaria (Angola 1932-1988) # [[Luzia Inglês Van-Dúnem]] politikaria (Angola 1948) # [[Margarida Rosa da Silva Izata]] diplomazialaria (Angola 1958) # [[Ana Clara Guerra Marques]] dantzaria (Angola 1962) # [[Luísa Rogério]] kazetaria (Angola 1967) # [[Lourdes Van-Dúnem]] musikaria (Angola 1935-2006) # [[Arlete Leona Chimbinda]] politikaria, irakaslea (Angola 1960) # [[Silvia Lutucuta]] Kardiologoa, ministroa (Angola 1968) # [[Josefa Sacko]] agronomoa, enbaxadorea (Angola XX. mendea) # [[Vera Daves]] ekonomialaria, ministroa (Angola 1984) # [[Catherine Austin Fitts]] bankaria (AEB 1950) # [[Marjorie Rice]] matematikaria (AEB, 1923-2017) # [[Liliana Colanzi]] idazle eta editorea (Bolivia, 1981) # [[Magela Baudoin]] idazle (Bolivia, 1973) # [[Trementinaireak]] sendatzeko produktu naturalen saltzaile ibiltariak (Katalunia XIX. mendea-XX. mendea) # [[Eloísa del Pino Matute]] zientzialari soziala, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[María Luisa López Grigera]] filologoa (Coruña 1926) # [[Paula Dapena Sánchez]] futbolaria (Pontevedra 1996) # [[ASPEGI elkartea]] emakume profesionalena, enpresariena (Gipuzkoa 1998) # [[Sari Arponen]] medikua (Finlandia 1977) # [[Carolina Iglesias]] umoregilea, gidoilaria, youtuberra (Coruña 1993) # [[Berta Collado]] kazetaria, aurkezlea (Toledo 1979) # [[Yola Mamani]] komunikatzailea (Bolivia, 1984) # [[Hélène Dutrieu]] txirrindulari, hegazkinlari (Belgika-Frantzia, 1877-1961) # [[Virginia Ayllón]] idazle (Bolivia, 1958) # [[Begonya Pozo]] idazlea (Valentzia 1974) # [[Carmelina Sánchez-Cutillas]] idazlea (Madril 1921- Valentzia 2009) # [[Beatriu Civera]] idazlea (Valentzia 1914-1995) # [[Ana María Ibars]] idazlea, maistra (Valentzia 1892-1965) # [[Raquel Payá]] pedagogoa (Valentzia 1919-1972) # [[Alison Spedding]] antropologoa (Ingalaterra/Bolivia, 1962) # [[Margaret W. Rossiter]] emakumeen historialaria ( AEB 1944) # [[Maria Beneyto]] idazlea, poeta (Valentzia 1925-2011) # [[María Villén]] 2. Errepublikako maistra (Burgos 1871-Valentzia 1961) # [[Lindaura Anzoátegui]] idazle (Bolivia, 1846-1898) # [[Yolanda Bedregal]] poeta (Bolivia, 1913-1999) # [[María Virginia Estenssoro]] poeta (Bolivia, 1902-1970) # [[Hilda Mundy]] poeta (Bolivia, 1912-1980) # [[Concha Peña Pastor]] bigarren errepublikako maistra eta abokatua (Ciudad Real, 1906-Panama, 1960) # [[Elpidia Polo Ovejas]] bigarren errepublikako maistra errepresaliatua (Valladolid, 1890-Madrid, 1988) # [[Carmen Valero Gimeno]] bigarren errepublikako maistra eta pedagogo errepresaliatua (Silla, 1893-1962) # [[Rosa Menéndez]] zientzialaria, 1. emakumea CSIC burua (Asturias 1956) # [[Dulceida]] interneteko ospetsua (Bartzelona, 1989) # [[Juana Macías]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1971) # [[Brisa Fenoy]] musikaria, DJ, modeloa (Cádiz 1991) # [[María Vargas Montoya]] enologoa (Haro 1971) # [[María Vargas Fernández]] flamenko abeslaria (Cádiz 1947) # [[Laura Alonso Cancho]] poeta (Santander 1978) # [[Dina Abouzeid Sariñena]] badminton entrenatzailea (Zaragoza 1979) # [[Agostina Burani]] saskibaloi jokalaria ( Argentina 1991) # [[Carmen Ybarra Careaga]] enpresaburua, markesa (Espainia 1963) # [[María José Álvarez Mezquíriz]] EULEN enpresaburua (Bilbo 1957) # [[Margaret H. Wright]] matematikaria (AEB, 1944) # [[Katharine Way]] fisikaria (AEB, 1902-1995) # [[Paola Velasco Pinedo]] Boliviako 1. emakume piloto komandantea (1988) # [[Xian (aktibista)]] LGTB aktibista (Txina, ?) # [[Laura Hojman]] gidoilaria, film zuzendaria (Sevilla 1981) # [[Bibisara Assaubayeva]] xake jokalaria (Kazakhstan 2004) # [[Anne L'Huillier]] fisika atomikoko irakaslea (Frantzia/Suedia 1958) # [[Tamara Rojo]] datzaria, koreografoa (kanada/Espainia 1974) # [[Elena S. Sánchez]] kazetaria (Toledo 1979) # [[Patricia Pardo]] kazetaria (Galizia 1983) # [[Sonsoles Ónega]]kazetaria, idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Ónega]] kazetaria (Madril 1975) # [[Tatiana Afanásieva]] matematikari eta fisikaria (Ukraina-Herbereheak, 1876-1964) # [[Lilli Suburg]] kazetaria (Estonia, 1841-1930) # [[Esther Szekeres]] matematikaria (Hungaria-Australia, 1910-2005) # [[Irene Falcón|Irene Falcon]] kazetaria, Dolores Ibarruriren idazkaria (Madril, 1907-1999) # [[Enriqueta O'Neill|Enriqueta O´Neill]] aktore eta idazlea (Madril, 1909-Bartzelona, 1972) # [[Encarnación Fuyola Miret]] Bigarren errepublikako maistra (Huesca, 1907-Mexiko, 1982) # [[Anoka Primrose Abeyrathne]] kontserbazionista, gizarte ekintzailea (Sri Lanka, 1991) # [[Mar Abad]] kazetaria (Almeria 1972) # [[Marion Koopmans]] albaitaria, birologoa (Herbehereak 1956) # [[Carme Valls]] mediku eta politikaria (Bartzelona,' 1945) # [[Anne Anderson]] ilustratzailea (Eskozia, 1874 - 1930) # [[Eva Furnari|Eva Furmari]] ilustratzailea (Erroma, 1948) # [[Matilde Hidalgo]] mediku, poeta, sufragista (Ekuador 1889-1974) # [[Eva Soriano]] komediantea, aurkezlea (Tarragona 1970) # [[Cecilia Ansaldo]] idazlea (Ekuador 1949) # [[Melissa Lucio]] heriotza zigor polemikoan kondenatua (AEB 1968) # [[Carmen Barbarà]] komikigilea eta irudigilea (Bartzelona, 1933) # [[Amelia Bauerle|Amelia Banerle]] komikigilea (Londres, 1873-1916) # [[Pauline Baynes]] liburu ilustratzailea (Sussex, 1922-2008) # [[ Pamela Adie]] LGBT aktibista (Nigeria, 1984) # [[ Christine Ahn]] Bakearen aldeko aktibista (Hego Korea, XX. mendea) # [[Celia Viñas]] poeta, pedagogoa (Lleida-Almeria, 1915-1954) # [[Chipita Rodriguez]] heriotza zigorrez urkatua eta 100 urtera barkatua (AEB 1799-1863) # [[Elsa Beskow]] idazlea eta ilustratzailea (Suedia, 1874-1953) # [[Mary Agnes Chase]] botikaria eta ilustratzailea (EEBB, 1869-1963) # [[María Conejo]] ilustratzailea (Mexiko, 1958) # [[Eréndira Derbez]] ilustratzailea, idazlea (Mexiko, 1991) # [[Kate Greenaway]] ilustratzailea, idazlea (Londres, 1846-1901) # [[Elizabeth Shippen Green]] ilustratzailea (EEBB, 1871-1954) }} ==='''Berriak 2023''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Elorriaga]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Busturia, 1980) # [[Aiora Zabala]] ----'''SORTUA''' zientzialaria (1982) # [[Alazne López]] --ef'''SORTUA''' dantzaria (Bilbo, 1993-Alemania, 2015) # [[Ana Borderas]] ef--''SORTUA''' kazetaria, irrati-esataria (Eibar, 1962) # [[Anna Fernandez de Paco]] ef--'''SORTUA''' zinemagilea (Bartzelona, 1981) # [[Belén Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1937-1982) # [[Berenice Lopez Reyes]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Mexiko, 1989) # [[Bonifacia Zuazola]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1915-2012) # [[Consuelo Osa]] efef'''SORTUA''' erraketista Mutriku (1922-2015) # [[Durangoko Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1939-1940) # [[Eladia Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1942-1997)) # [[Garbiñe Balerdi]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1935) # [[Garbiñe Ortega]] ----'''SORTUA''' zinema komisarioa (Gasteiz, 1981) # [[Gloria Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1922) # [[Ignacia Idoate Iragui]] efef'''SORTUA''' moja (Orikain, 1900 - Madril, 1975) # [[Iñasi Illarramendi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Zarautz, 1919-2005) # [[Josefa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Juncal Alzugaray]] ef--'''SORTUA''' Fisioterateupa eta asmatzailea (Bilbo, 1981) # [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]] efef'''SORTUA''' moja (Azpeitia, 1975- Madril, 1958) # [[Koldobike Gezala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Lezo, 1917) # [[Marcelina Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Margarita Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1925-Fuengirola, 2019) # [[Mari Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Anoeta, 1929 -Mexiko, 1986) # [[Maria Josefa Navascues]] efef'''SORTUA''' erraketista (Errenteria, 1924-2011) # [[Maria Teresa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1925) # [[Mercedes Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1928) # [[Mercedes Zubikaray]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1920-1983) # [[Merche Olabe]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1957) # [[Milagros Uranga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mutriku, 1918-1992) # [[Pilar Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1926-1945) # [[Rafaela Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1926-213) # [[Saelia Aparicio]] ----'''SORTUA''' artista (Valladolid, 1982) # [[Victoriana Aizpuru]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Errezil, 1919) # [[Zornotzako Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1938-1947) # [[Ada Hitchins]] kimikaria (Ingalaterra, 1891-1972) # [[Adèle Esquiros]] Frantziako idazle eta kazetari feminista (1819-1886) # [[Africa González Fernández]] medikua, inmunologoa (Madril 1962) # [[Agrippina Vagánova]] ballet-maistra (Errusia, 1837-1951) # [[Aïcha Chenna]] emakume eskubideen aktibista (Maroko 1941-2022) # [[Aída Gómez]] dantzaria (Madril, 1967) # [[Aida Pierce]] komediantea (Mexiko, 1956) # [[Ainhoa Sanz Rodríguez|Ainhoa Sanz]] mendi korrikalaria (Urretxu, 1989) # [[Alba Gutiérrez]] dantzaria, aktorea ( Madril 1994) # [[Alice H. Parker]] asmatzailea (EEBB 1895-1920) # [[Alicia Barrié]] vedettea (Txile 1915- AEB 2002) # [[Alicia Vignoli]] vedettea (Lima 1911-Argentina 2005) # [[Almudena Ariza]] korrespontsala (Madril, 1963) # [[Alyson Eckmann]] aktorea (AEB 1990) # [[Amalia Iglesias]] idazlea, poeta (Menaza, 1962) # [[Ana Goya]] dantzaria, aktorea (Iruñea 1962) # [[Ana José Cancio]] kazetaria (Palentzia 1960) # [[Ana Orantes]] genero-indarkeriaren biktina (Granada 1937-1997) # [[Ana Rujas]] aktorea (Madril 1989) # [[Angela Burdett-Coutts]] filantropoa, pintura-bildumagilea (Londres, 1814-1906) # [[Ángela T. Leiva Sánchez]] botanikaria (Kuba 1948-2014) # [[Àngels Ribé]] artista kontzeptuala (Bartzelona 1943) # [[Anna Jaclard]] Errusiar sozialista eta feminista iraultzailea (1843 - 1887) # [[Anna Maurizio]] biologoa (Suitza 1900-1993) # [[Annie Oakley]] tiratzailea (AEB, 1860-1926) # [[Antonia Gimeno Travesset]] saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (Bartzelona, 1941) # [[Antonia Torre Yela]] 14. arrosa. Fusilatua (Madril, 1922-1940) # [[Asha Lul Mohamud Yusuf]] poeta (Somalia, XX. mendea) # [[Azucena Hernández]] aktorea (Sevilla 1960-Guadalajara 2019) # [[Barbara Navarro]] legelaria, CEO (Madril 1974) # [[Bélgica Adela Mirabal]] biziraun zuen Mirabal ahizpa bakarra (Dominikar Errepublika, 1925-2014) # [[Belle Starr]] Mendebaldeko bidelapurra (AEB, 1848-1889) # [[Beth (abeslaria)]] (Bartzelona 1981) # [[Bianca Ceva]] erresistentziaren kidea (Italia, 1897-1982) # [[Blanche Lefebvre]] 1871ko Parisko Komunako ekintzailea # [[Carmen Amaya]] dantzaria (Bartzelona, 1918-1963) # [[Carmen Iglesias]] historialaria (Madril 1942) # [[Carmen Olmedo Checa]] politikaria (Malaga 1949-2015) # [[Carmen Ruiz-Tilve]] idazlea (Oviedo 1941) # [[Carol-Ann Duffy]] poeta (E.B. 1955) # [[Catherine Allard]] dantzaria (Belgika/Katalunia, 1960) # [[Cathy Hackl]] futurista teknologikoa ( XX. mendea) # [[Cecilia Bartolomé]] film-zuzendaria (Alacant 1940) # [[Celia Correas de Zapata]] idazlea (Argentina 1933-AEB 2022) # [[Charo (abeslaria)]] dantzaria, aktorea (Murtzia 1941-) # [[Claire Démar]] kazetari eta feminista frantziarra (1799-1833) # [[Clara Jiménez Cruz]] kazetaria (Madril 1989) # [[Claude-Hélène Perrot]] historialaria (Frantzia 1928-2019) # [[Claudia Piñeiro]] idazlea (Argentina 1960) # [[Colette Rabaté]] hispanista (Frantzia 1950) # [[Cristina Olea]] korrespontsala (Vigo, 1982) # [[Dalila Ennadre]] zinema-zuzendaria (Maroko 1966- Paris 2020) # [[Dalilah]] dantzaria (Madril 1936-2001) # [[Danica McKellar]] Matematikaria, aktorea (AEB, 1975) # [[Daniela Blume]] kazetaria (Mataro 1990) # [[Daphne Oram]] musikagilea (Erresuma Batua, 1925-2003) # [[Daria Bertolani Marchetti]] erresistentziaren kidea (Italia, 1919-1994) # [[Delia del Carril]] margolaria (Argentina, 1884-1989) # [[Désirée Gay]] kazetari eta feminista frantziarra (1810-1890) # [[Diana Vishneva]] dantzaria (Errusia, 1976) # [[Dolores Medio]] idazlea (Oviedo 1911-1996) # [[Dolors Comas]] antropologoa eta politikaria (Bartzelona, 1951) # [[Dorothy E. Smith]] antropologoa (E.B 1946-Kanada 2022) # [[Dorothy Pitman Hughes]] aktibista (AEB 1938-2022) # [[Drucilla Cornell]] filosofoa (AEB 1950-2022) # [[Edith Checa]] kazetari, irrati-esatari (Sevilla, 1957-Madril, 2017) # [[Elda Emma Anderson]] fisikaria (AEB, 1899-1961) # [[Elena González Iglesias]] dantzaria, aktorea (Asturias 1991) # [[Elena Quiroga]] idazlea (Santander 1921-Coruña 1995) # [[Elizabeth Gertrude Britton]] botanikaria, briologoa (AEB, 1858-1934) # [[Elvira Andrés]] dantzaria (Espainia, 1958) # [[Elvira Godás]] maistra errepublikarra (Katalunia, 1917-2015) # [[Elvira Roca Barea]] idazlea (Malaga 1966) # [[Enedina Alves Marques]] ingeniari zibila (Brasil, 1913-1981) # [[Erika Martínez]] poeta (Jaen, 1979) # [[Ernestina Otero]] maistra (Pontevedra 1890-1956) # [[Eugenia Balcells]] artista bisuala (Bartzelona 1943) # [[Eva Ortega Paíno]] kimikaria, ikertailea (Madril, 1972) # [[Felicita Ferrero]] erresistentziaren kidea (Italia, 1899-1984) # [[Filomena Dato]] poeta, idazlea (Galizia, 1856-1926) # [[Flor de Torres Porras]] fiskala (Almeria 1961) # [[Flora Philip]] matematikaria (Erresuma Batua 1865-1943) # [[Florence Parpart]] asmatzailea (EE.BB. 1856- ?) # [[Florencia Pérez Padilla]] dantzaria (Sevilla 1918-Madril 2000) # [[Frances Haugen]] datu-ingeniaria, informatzailea (AEB 1980) # [[Francesca Gargallo]] filosofoa, idazlea (Italia 1956- Mexiko 2022) # [[Gabriela Bravo]] fiskala, politikaria (Valentzia 1963) # [[Gemma Pasqual i Escrivà|Gemma Pasqual i Escrivá]] katalanez idazten duen idazlea (Valentzia, 1967) # [[Gertrud Woker]] biokimikaria (Suitza, 1878-1968) # [[Ginetta Sagan]] erresistentziaren kidea (Italia, 1925-2000) # [[Gloria Leyland]] dantzaria, esataria (Argentina, XX.mendea) # [[Godeliève Mukasarasi]] gizarte langilea, aktibista (Ruanda 1959) # [[Grace Nichols]] poeta (Guyab 1950) # [[Helen Pickett]] koreografoa (AEB,?) # [[Helena Corbellini]] idazlea (Uruguai 1959) # [[Helena Cortesina]] dantzaria, zinegile aitzindaria (Valentzia 1903-Buenos Aires 1984) # [[Ina Grafl]] botanikaria (Suitza 1915-1970) # [[Irene Rice Pereira]] artista (AEB 1902-Marbella 1971) # [[Isabel Pérez Montalbán]] poeta (Córdoba, 1964) # [[Isla Correyero]] idazlea, poeta (Cáceres, 1957) # [[Jamie Dantzscher]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Josefina Triguero Agudo]] Espainiako 1.emakume epailea (Madril 1946-2022) # [[Joyce Lussu]] erresistentziaren kidea (Italia, 1912-1998) # [[Juana la Macarrona]] dantzaria (Cádiz 1870-Sevilla 1947) # [[Júlia Creus Garcia]] dantzaria, aktorea (Tarragona 1994) # [[Julia Manzanal Pérez]] aktibista errepublikanoa (Madril, 1915-2012) # [[Julia Reichert]] dokumental-zuzendari (AEB 1946-2022) # [[Kae Tempest]] poeta, abeslaria (Inglaterra, 1985) # [[Kathryn Woolard]] hizkuntza-antropologoa (AEB 1950) # [[Kenita Placide]] aktibista (Santa Luzia 1978) # [[La Chunga]] dantzaria (Marseilla, 1938) # [[La Malena (dantzaria)]] (Cádiz 1877-Sevilla 1956) # [[Laura Escanes]] modeloa (Bartzelona 1996) # [[Laura Palmés]] kazetaria (Bartzelona, 1954-2011) # [[Laura Pinillos]] vedettea (Espainia 1900-Madril 1970) # [[Lina Merlin]] erresistentziaren kidea (Italia, 1887-1979) # [[Lola Greco]] dantzaria, koreogarfoa (Madril 1964) # [[Louisa Aldrich-Blake]] medikua (Chingford, 1865 – 1925) # [[Louise Colet]] Frantziako olerkaria (1810-1876) # [[Lourdes García Campos]] kazetaria (Madril 1975) # [[Lucero Tena]] dantzaria,kriskitin jotzailea (Mexiko, 1938) # [[Lucy Weston Pickett]] kimikaria (AEB, 1904-1997) # [[Luisa Esteso]] aktore komikoa (Valentzia 1906- Madril1986) # [[Luisa Isabel Álvarez de Toledo]] dukesa eta idazlea (Estoril, 1936-Sanlúcar de Barramenda, 2008) # [[Lupe Serrano]] dantzaria (Txile, 1930) # [[Manuela Garín Pinillos]] matemtikaria (Asturias-Mexiko, 1914-2019) # [[Manuela Manzanares]] arbista, idazlea (Ciudad Real 1910 -AEB 2004) # [[Margarita García Robayo]] idazlea (Kolonbia 1980) # [[Marguerite Williams]] geologoa (AEB, 1895-1991) # [[María Alaniako]] enperatriza (Georgia1050-Bizanzio 1118?) # [[Maria Branyas Morera]] superehunurtekoak (San Frantzisko/Katalunia 1907) # [[María Cabrera]] akrobata, lehenengo emakume ijito ezaguna espainian (1467-Guadalajara, 1527) # [[Maria Cosway]] artista (Italia 1760 -1838) # [[María Eloy-García|María Eloy-Garcia]] idazle, poeta (Málaga, 1972) # [[María Ignacia Rodríguez de Velasco]] aktibista (Mexiko, 1778-1850) # [[María López García]] hockey-jokalaria (Asturias 1990) # [[María Muñoz]] irrati-esataria (Argentina 1968-2003) # [[Maria Ossowska]] Filosofoa (Varsovia, 1896-1974) # [[María Peláe]] kantautorea (Malaga 1990) # [[María Teresa Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1935-1960) # [[Marie Guy-Stéphan]] dantzaria (Paris 1818-1873) # [[Marina Semiónova]] dantzaria (Errusia, 1908-2010) # [[Mariola Cubells]] kazetaria (Valentzia 1967) # [[Marjorie Hyams]] jazz musikaria, bibrafonista (AEB 1920-2012) # [[Marsha Blackburn]] politikaria (AEB 1952) # [[Marta Agudo]] poeta (Madril, 1971) # [[Maruchi Fresno]] aktorea (Madril 1916-2003) # [[Mercedes Ballesteros]] idazlea ( Madril 1913-1995) # [[Mercedes Gaibrois de Ballesteros]] historialaria (Paris 1891-Madril 1960) # [[Mercedes Marrero]] saskibaloi jokalaria eta nabigazio kapitaina (San Cruz Tenerifekoa, 1961) # [[Mercedes Olivera Bustamante]] antropologoa (Mexiko 1934-2022) # [[Milagros Calvo]] epailea (Valladolid 1947) # [[Minerva Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1926-1960) # [[Mireia Sentís]] idazlea (Bartzelona 1947) # [[Miriam Reyes]] poeta (Ourense, 1974) # [[Mónica Moro]] publizista, zuzendari-nagusia (Madril, 1974) # [[Montserrat Domínguez]] kazetaria (Madril 1963) # [[Montserrat Galcerán]] aktibista (Bartzelona, 1946) # [[Montserrat Soliva Torrentó]] zientzialaria (Katalunia, 1943-2019) # [[Nannette Streicher]] musikagilea, piano-jolea (Alemania 1769-Austria1833) # [[Natalia Bessmértnova]] dantzaria (Mosku 1941-2008) # [[Natalia LL]] artista (Polonia 1937-2022) # [[Natalia Makarova]] dantzaria (Errusia, 1940) # [[Nina Timofeeva]] dantzaria (Errusia 1935-Israel 2014) # [[Noemí Galera]] OT zuzendaria (Bartzelona 1967) # [[Noni Benegas]] idazlea (Argentina 1951) # [[Norma Barbolini]] erresistentziaren kidea (Italia, 1922-1993) # [[Núria Bendicho Giró|Nuria Bendicho]] idazlea (Bartzelona, 1995) # [[Nuria Oliver]] telekomunikazio ingeniaria (Alacant 1970) # [[Odette Roy Fombrun]] sufragista (Haiti 1917-2022) # [[Olga Lepeshínskaya]] dantzaria (Errusia 1941-2008) # [[Olga María Ramos]] kupletista, musikagilea (Madril 1947) # [[Olga Ramos (abeslaria)]] (tenerife, 1932) # [[Olga Ramos (aktorea)]] kupletista (Badajoz 1918-Madril 2005) # [[Paloma del Río]] kazetaria (Madril 1960) # [[Pastora Galván]] dantzaria (Sevilla 1980) # [[Patria Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1924-1960) # [[Patricia Guerrero (dantzaria)]] (Granada 1990) # [[Patrizia Reggiani]] hiltzailea (Italia, 1948) # [[Pilar de la Oliva]] epailea (Valentzia 1956) # [[Radhya Al-Mutawakel]] Giza eskubide aktibista (Yemen 1967) # [[Ramona Maneiro]] aitzindaria (Coruña, 1961) # [[Rosa Durán]] dantzaria (Cádiz 1922-Madril 1999) # [[Rosario Guerrero]] dantzaria (Madril XIX. mendea-1960) # [[Rosemary Radford Ruether]] filosofoa (AEB 1936-2022) # [[Rossana Rossanda]] erresistentziaren kidea (Italia, 1924-2020) # [[Sabela Arias Castro]] historietagilea (Lugo, 1969) # [[Sara Rancaño]] korrespontsala (Bartzelona, 1984) # [[Sarah Mardini]] igerilaria, errefuxiatuen aldeko aktibista kriminalizatua (Siria, 1995) # [[Shadi Sadr]] abokatu, aktibista (Iran 1974) # [[Sharon Presley]] psikologoa (AEB 1943-2022) # [[Silvia Barrera Ibáñez]] zibersegurtasun aditua, kriminologoa (Madril 1977) # [[Soledad Antelada Toledano]] hackerra (Argentina 1977) # [[Soledad Cazorla]] fiskala (Lareche 1955-Madril2015) # [[Sophie Freud]] psikologoa, idazlea (Austria 1924-AEB 2022) # [[Stella Cunliffe]] estatistikaria (Erresuma Batua, 1917-2012) # [[Suzanne Voilquin]] kazetari frantziarra eta saint simonista (1801-1876) # [[Teresa Burga]] artista (Perú, 1935-2021) # [[Teresa Freixes]] legelaria (LLeida 1950) # [[Teresa Perales]] igerilaria (Zaragoza 1975) # [[Tina Anselmi]] erresistentziaren kidea (Italia, 1927-2016) # [[Verónica Pascual Boé]] ingeniaria, CEO (Burgos 1979) # [[Vicky Gómez]] dantzaria (Salamanca 1988) # [[Victoria Pinillos]] vedettea (Espainia ?- Madril ? ) # [[Victorina Vila Badia]] maistra errepublikarra (Lleida, 1883-1962) # [[Violeta la Burra]] abeslaria, dantzaria, aitzindaria (Sevilla, 1936-2020) # [[Virxinia Pereira Renda]] idazlea (Pontevedra 1884-Madril 1969) # [[Yolanda Ramos]] aktorea (Bartzelona 1968) # [[Zar Amir Ebrahimi]] aktorea (Iran 1981) # [[Zeba Islam Seraj]] biologo molekularra (Bangladesh, 1958) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Lourdes Herrasti]] ef--'''SORTUA''' antropologoa (Aretxabaleta, 1958) # [[Marie-José Basurco]] ----'''SORTUA''' idazlea (Donibane Lohitzune, 1947) # [[Uxue Kerejeta]] ----'''SORTUA''' musikaria (Zumarraga, 1999) # [[Felisa Libano]] efef'''SORTUA''' pandero jotzailea (Plentzia, 1917-2000) # [[Esperanza Nuere]] ----'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1935) # [[Nadia Hindi Mediavilla]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Bagdad, 1977) # [[Betisa Ojanguren]] ----'''SORTUA''' Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea (Barakaldo, 1978) # [[Ainhize Belar]] ef--'''SORTUA''' eskalatzailea (Atxondo, 2006) # [[Miren Urbieta Vega]] ----'''SORTUA''' abeslaria, musikaria (Donostia, 1983) # [[Begoña Uriarte]] ----'''SORTUA''' piano-jotzailea (Bilbo, 1937) # [[Dioni Ardanza]] efef'''SORTUA''' jostuna (Ermua, 1914-Dima, 2005) # [[Bego Alabazan]] ----'''SORTUA''' ipuin-kontalaria (Bilbo, 1966) # [[Esperanza López Parada]] poeta (Madril, 1962) # [[María Vázquez Suárez]] maistra, fusilatua (1874-1936) # [[Kavita Ramdas]] zientzialaria (India, 1963) # [[Cécile La Grenade]] politikaria, zientzialaria (Grenada, 1952) # [[Eva Syková]] neurozientzialaria (Txekia, 1944) # [[Sikivu Hutchinson]] idazlea, ekintzailea (AEB, 1961) # [[Soumya Swaminathan]] medikua, pediatra eta zientzilaria (India, 1959) # [[Victoria Ocampo]] idazle, itzultzaile, filantropoa (Argentina 1890-1979) # [[Marie-Léonide Charvin "Agar"]] Aktore frantziarra eta communarde (1832-1891) # [[Lorena Conde]] aktore, poeta (Galizia, 1980) # [[Francisca Herrera Garrido]] idazlea (Galizia, 1869-1950) # [[Olga Gallego]] historialaria, artxibozaina, idazlea (Galizia, 1923-2010) # [[Mercedes Romero Abella]] maistra exekutatua (Coruña, 1907-Aranga, 1936) # [[Marga do Val|Marga Do Val]] itzultzailea eta aktorea (Vigo, 1964) # [[Sufia Kamal]] feminista (Banglades, 1911-1999) # [[Oksana Omeliánchik]] ukraniar-sobietar gimnasta (1985) # [[Laila Ripoll]] antzerkigilea, zuzendaria (Madril, 1964) # [[Concha Cuetos]] aktorea (Madril, 1944) # [[Cristina Torres]] aktorea (Madril, 1963) # [[Pilar Torres]] aktorea (Madril, 1962) # [[Elisa Montés]] aktorea (Granada, 1934) # [[Teresita Silva]] aktorea (Valentzia 1911-Madril 1960) # [[Analia Gadé]] aktorea (Argentina, 131-Madril 2019) # [[Marisol Ayuso]] aktorea (Madril, 1943) # [[Eugenia Roca]] aktorea (Bartzelona, 1928-2010) # [[Encarna Abad]] aktorea (Espainia,1927) # [[Mara Recatero]] zuzendaria (Espainia, ?) # [[Lola Membrives]] kantaria,aktorea (Argentina/Espainia, 1885-1969) # [[María Lado|Maria Lado]] idazlea (Coruña, 1979) # [[María de las Mercedes Goicoa Fernández|Maria de las Mercedes Goicoa]] pianista (Coruña, 1928-2022) # [[Beatriz Hernanz]] poeta (Pontevedra, 1963) # [[Mar Bosch Oliveras|Mar Boch Oliveras]] idazlea (Girona, 1981) # [[Elena Alonso Frayle]] idazlea (Bilbo, 1965) # [[Pilar Cabot]] idazlea (1940-2017) # [[Sandra Alonso Villar|Sandra Alonso]] maistra, idazlea (Zamora, 1993) # [[Toni Acosta]] aktorea, umoregilea (Tenerife, 1972) # [[Begoña Vargas]] aktorea, modeloa, dantzaria (Madril, 1999) # [[Ivana Baquero]] aktorea, modeloa (Bartzelona, 1994) # [[Mamen García]] aktorea (Valentzia, 1947) # [[Nuria Herrero]] aktorea, dantzaria (Valentzia, 1987) # [[Hurtado ahizpak]] aktore hirukotea (Espainia, 1979-1994) # [[Paloma Hurtado]] vedettea,aktorea (Madril, 1946) # [[Fernanda Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Teresa Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Mary Carrillo]] aktorea (Toledo, 1919-Madril 2009) # [[Sara Moro]] gimnasta artistikoa (Mexiko, 1984) # [[Elisa Herrero Uceda|Elisa Herrero]] poeta (Caceres, 1957-Madril, 2020) # [[Blanca Andreu]] poeta (Coruña, 1959) # [[Ana Merino]] poeta, komikigilea (Madril, 1971) # [[Maria Bassó]] aktorea (Espainia,1901-Madril,1992) # [[Esperanza Navarro]] aktorea (Espainia, 1928-1978) # [[Eloísa Muro]] aktorea (Madril, 1894-1979) # [[María Asquerino]] aktorea (Madril, 1925-2013) # [[Pilar Millán Astray]] idazlea, espioia (Coruña 1879-Madril 1949) # [[Mayra Gómez Kemp]] aurkezlea, kantaria, aktorea (Kuba, 1948) # [[Velia Martínez]] aktorea (AEB, 1920-1993) # [[María Durán]] aurkezlea, kantaria (Madril, 1946) # [[Beatriz Escudero]] aktorea, kantaria (Asturias, 1950) # [[Acuario hirukotea]] pop musikariak (Espainia, 1976-1980) # [[Marián Flores]] idazkaria, aurkezlea (Madril, 1957) # [[María Casal]] aurkezlea,aktorea, (Madril, 1958) # [[Cristina Corral Soilán]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Lugo, 1976) # [[Mary Paz Pondal]] aktorea (Asturias, 1942) # [[Mercedes Prendes]] aktorea (Asturias,1903-Madril,1981) # [[Milagros Leal]] aktorea (Madril, 1902-1975) # [[Ana Mariscal]] aktore, zuzendari, ekoizle (Madril, 1923-1995) # [[Loreto Prado]] aktorea (Madril, 1863-1943) # [[Consuelo Berlanga]] kazetaria (Kordoba, 1955) # [[Irma Soriano]] kazetaria (Jaen, 1963) # [[María Teresa Campos]] kazetaria (Tetuan/Malaga, 1941) # [[Paula Malia]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Silma Lopez]] aktorea (Madril, 1991) # [[Teresa Riott]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Barbara Mestanza]] zuzendaria (Bartzelona 1990) # [[Inés de León]] zuzendaria (?, XX.mendea) # [[Carmen Carbonell]] aktorea (Bartzelona, 1900) # [[Belen Macias]] gidoilaria, zuzendaria (Tarragona, 1968) # [[Vicky Peña]] aktorea (Bartzelona, 1954) # [[Miranda Gas]] aktorea (Madril, 1985) # [[Anna Maleras]] dantzaria (Bartzelona, 1940) # [[Carlota Ferrer]] aktorea, korografoa (Madril, 1976) # [[Emma Maleras]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona, 1919-2017) # [[Elena Frías de Chávez]] politikaria eta maistra (Venezuela, 1935) # [[Rita Sargsyan]] maistra (ARmenia, 1962-2020) # [[María Xosé Agra Romero]] filosofoa (Santiago de Compostela, 1956) # [[Montse Barderi Palau]] idazlea eta filosofoa (SAbadell, 1969) # [[María Canosa]] ingeniaria, idazlea, aurkezlea (Galizia, 1978) # [[Carmen Borrego]] telebista saio-zuzendaria (Malaga, 1966) # [[Marisa Abad]] aurkezlea (Alacant, 1947) # [[Nuria Roca]] aktorea, aurkezlea, idazlea (Valentzia, 1972) # [[Rocío Carrasco]] aurkezlea (Madril, 1977) # [[Isabel Borondo]] aurkezlea (Madril, 1948) # [[Lola Martínez (esataria)]] esataria (Murtzia, XX. mendea) # [[Mónica Randall]] aktore, aurkezlea (Bartzelona, 1942) # [[Luciana Wolf]] abeslaria (Zaragoza, 1946) # [[Lola Rodríguez Aragón]] soprano, maistra (Logroño, 1910-Iruñea 1984) # [[Elisabeth Schumann]] sopranoa, maistra (Alemania 1888-AEB, 1952) # [[Neus Campillo Iborra]] filosofoa eta idazlea (Valentzia, 1945) # [[Carolina del Olmo]] filosofoa (Madril, 1974) # [[Ana Marta González (filosofoa)|Ana Marta Gonzalez]] filosofoa (Ourense, 1969) # [[Emma Vilarasau]] aktorea (Bartzelona, 1969) # [[Faustina Pignatelli]] fisikaria, matematikaria (Italia, 1705-1769) # [[Toshiko Yuasa]] fisikaria (Japonia-Frantzia, 1909-1980) # [[Ana Higueras]] sopranoa (Madril, 1944) # [[Marie Fillunger]] sopranoa (Austria, 1850-Suitza 1930) # [[Eugenie Schumann]] piano-jolea (Alemania, 1851-Suitza 1938) # [[Rocío Orsi|Rocio Orsi]] filosofoa, saiakeragilea (Madril, 1976-2014) # [[Clara Ramas]] filosofoa, politikaria (Madril, 1986) # [[Begoña Roman]] filosofoa (Petrel, 1965) # [[Teresa Cameselle]] idazlea (Coruña, 1968) # [[Isabel Penagos]] sopranoa (Santander, 1931) # [[Petra Martínez]] aktorea, zuzendaria (Jaen, 1944) # [[Olga Margallo]] aktorea, zuzendaria (Madril, 1970) # [[Marta Soto]] egile-abeslaria (Huelva, 1996) # [[Carmen Boza]] egile-abeslaria (Cádiz, 1987) # [[Ana María Sánchez Navarro]] sopranoa (Alacant, 1959) # [[Sophie Poirier]] Jostuna eta Parisko Komunako communarde (1830-1879) # [[Victorine Eudes]] Botikaria eta Parisko Komunako communarde (1848-1881) # [[Malvina Poulain]] Maistra eta Parisko Komunako communarde (1851-1921) # [[Rachel Félix]] Frantziako aktore tragikoa (1821-1858) # [[Natalia Kobrynska]] idazlea eta feminista (Ukraina, 1855-1920) # [[Mylène Flicka|Mulène Flicka]] blogaria eta feminista (Benin, 1996) # [[Joye Hummel]] gidoilaria (EEBB, 1924-2021) # [[Atika Locke]] idazlea (EEBB, 1974) # [[Carla Cordua]] filosofoa (Txile, 1925) # [[Mercè Otero Vidal]] filosofoa, feminista (Bartzelona, 1947) # [[Marie-Pauline Soyer]] grabatzailea (Caen, Frantzia, 1786-1871) # [[Ana Gertrudis de Urrutia Garchitorena|Ane Gertrudis de Urrutia Garchitorena]] margolaria (Cádiz, 1812-1850) # [[Esmée Bulnes]] dantzaria (Erresuma Batua, 1900-Italia 1986) # [[Gema Castillo]] dantzaria (Argentina, 1907-1979) # [[Yoly Saa]] egile-abeslaria (Pontevedra, 1992) # [[Aurora de Albornoz]] idazlea, poeta (Luarca, 1926 - Madril, 1990) # [[Newsha Tavakolian|Newsha TAvakolian]] artista (Teheran, 1981) # [[Pauleta Pamies]] dantzaria (Bartzelona, 1851-1937) # [[Teresina Boronat]] dantzaria (Katalunia, 1904-1983) # [[Maria de Avila]] dantzaria (Bartzelona, 1920-Zaragoza 2014) # [[Lola de Avila]] dantzaria (Guadalajara, 1949) # [[Claudia Faci]] dantzaria (Espainia, 1966) # [[Rosita Segovia]] dantzaria (Bartzelona, 1922-2003) # [[Ana Laguna]] dantzaria (Zaragoza, 1954) # [[Arantxa Argüelles]] dantzaria (Zaragoza, 1970) # [[Rosella Hightower]] dantzaria (AEB,1920- Frantzia,2008) # [[Violette Verdy]] dantzaria (Frantzia,1933-AEB,2016) # [[Marcia Brown]] dantzaria (AEB,1918-2015) # [[Cristina Aranda]] dantzaria (Madril, 1976) # [[Maria Gordon]] geologo, paleontologoa (Eskozia, 1864-1939) # [[Francisca Meléndez]] margolaria (1770-1825 Cádiz) # [[María Elisa Quinteros|Maria Elisa Quinteros]] politikaria (Txile, 1981) # [[Verona van de Leur]] gimnasta (Herbehereak, 1985) # [[Ruth Brown]] abeslaria (EEBB, 1928-2006) # [[Nancy Chodorow]] psikoanalistaa(AEB, 1944) # [[Liubov Jegorova (dantzaria)]] (Errusia 1880-Paris 1972) # [[Bronislava Nijinska]] dantzaria (Errusia 1891-AEB 1972) # [[Margarita Wallmann]] dantzaria (Alemania 1904- Monako 1992) # [[Victoria Garabato]] dantzaria (Argentina XX. mendea) # [[Susana Agüero]] dantzaria (Arhentina 1944-2012) # [[Mercedes Quintana]] dantzaria (Argentina, 1910-1996) # [[Dora del Grande]] dantzaria (Argentina, 1909-1966) # [[María Ruanova]] dantzaria (Argentina 1922-2016) # [[Inés Malinow]] idazlea (Argentina, 1922-1989) # [[Ana Itelman]] dantzaria (Txile 1927-Argentina, 1989) # [[Sole Giménez]] abeslaria (Paris/Murtzia, 1963) # [[Rafaela López Aguado de Rayón]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1754-1822) # [[Rita Pérez de Moreno]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1779-1861) # [[Montserrat Galí Boadella]] historialaria (Mexiko, 1947) # [[Lida Martinoli]] dantzaria (Argentina 1914-1994) # [[Yelena Smirnova]] dantzaria (Errusia 1888-Argentina 1934) # [[Hanya Holm]] dantzaria (Alemania 1893-AEB 1992) # [[Marilú Marini]] dantzaria (Argentina 1940) # [[Iris Marga]] dantzaria (Italia 1901-Argentina 1997) # [[Renate Schottelius]] dantzaria (Alemania 1921-Argentina 21998) # [[Agnes de Mille]] dantzaria (AEB 1905-1993) # [[Ana María Stekelman]] dantzaria (Argentina 1944) # [[Nieves Herrero Cerezo]] kazetaria (Madril 1957) # [[Inés Ballester]] kazetaria (Castelló 1958) # [[Edith Ditmas]] liburuzaina, idazlea (Ingalaterra, 1896-1986) # [[Aurora Bernárdez]] itzultzailea (Argentina 1920-Frantzia 2014) # [[Edith Aron]] itzultzailea (Alemania 1923-Londres 2020) # [[Ugné Karvelis]] itzultzalea (Lituania 1935-Paris 2002) # [[Carol Dunlop]] itzultzailea (AeB 1946, Frantzia 1982) # [[Elena Garro]] idazlea (Mexiko, 1916-1998) # [[Amalia Kahana - Carmon]] idazlea (Israel, 1926-2019) # [[Félicie de Fauveau]] eskultorea (Italia, 1802-1886) # [[Louise-Joséphine Sarazin de Belmont]] margolaria (Versalles, 1790- Paris, 1870) # [[Thérèse Eléonore Lingée]] diseinatzailea, grabatzaile (Paris, 1753-1833) # [[María Josefa Ascargorta y Rivera]] margolaria eta irakaslea (Madril, 1800-1850) # [[Maria Luisa Marchori]] margolaria (Madril, 1801-1900) # [[Chellsie Memmel]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Bárbara María Hueva]] margolaria (Madril, 1733-1772) # [[María del Olmo Ibáñez|María del Olmo Ibañez]] artxibozaina, idazlea, historialaria (Alacant, 1965) # [[Amparo Dávila]] idazlea, poeta (Mexiko, 1928-2020) # [[Maria Bashir]] Afganistaneko 1. emakumezko fiskala (1970) # [[Christina Lamb]] kazetaria (Londres, 1965) # [[Nujeen Mustafa]] aktibista errefuxiatua (Siria, 1999) # [[Cecilia McDowall]] musikaria (Londres, 1951) # [[Luzmaría Jiménez Faro]] idazlea (Madril, 1937-2015) # [[Marina de Castarlenas]] idazlea (Bartzelona, 1900-1974) # [[Clara Corral]] idazlea (Galizia, 1847-1908) # [[Salomėja Nėris]] idazlea (Lituania, 1904-1945) # [[Helena Paz Garro]] idazlea (Mexiko, 1939-2014) # [[Isabela Corona]] aktorea (Mexiko, 1913-1993) # [[Olivia Teroba]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Andrea Muriel]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Misty Copeland]] dantzaria (AEB, 1982 # [[Inmaculada Aguilar]] dantzaria (Kordoba, 1958) # [[Mercedes Alfonso]] dantzaria (Espainia, ? ) # [[Rocío Aragón]] dantzaria (Cádiz1925-Madril 2018) # [[Dores André]] dantzaria (Galizia 1958) # [[Else Granheim]] liburuzaina (Norvegia 1926-1999) # [[Carmen Magallón]] fisikaria (Aragoi, 1951) # [[Baya Hocine]] ekintzaile independentista aljeriarra (1940 - 2000) # [[Houda Benyamina]] film-zuzendari eta gidoilari frantsesa (1980) }} ==='''Berriak 2022''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maria Bengoetxea]] efef'''''SORTUA''''' euskaltzalea, hizlaria (Ermua, 1906 - Zornotza, 2006) # [[Justi Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1919-2000) # [[Miren Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1915 - 2003) # [[Ane Elordi]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria, irakaslea, KORRIKAko koordinatzailea (Zornotza, 1991) # [[Isolina Pliego]] ----'''SORTUA''' maistra (Iruñea, 1886-Lodosa, 1968) # [[Ángela Alonso|Angela Alonso]] ef--'''SORTUA''' maistra (Lerin, 1899-Iruñea, 1986). # [[Oskia Ugarte]] ----'''SORTUA''' artearen historialaria eta kudeatzailea (Iruñea, 1978) # [[Elisa Arteta]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta koreografoa (Iruñea, 1980) # [[Isabel Aleman Irungarai]] ef--'''SORTUA''' emagina, Amaiurko alkatea (Amaiur, 1968) # [[Ioar Oteiza]] ef--'''''SORTUA''''' komunikatzailea, Durango Azokako komunikazio arduraduna (Lesaka, 1988) # [[Juanita Arenaza]] efef'''SORTUA''' errekatista (Arrasate, 1923-Mexiko, 2015) # [[Raisa Álava]] ----'''SORTUA''' artista (Zuhatza, 1990) # [[Asun Ibarrondo]] ef--'''SORTUA''' zerbitzaria, ostalaria (Elorrio, 1952) # [[Maitane Carballo]] ----'''SORTUA''' zinemagilea (Gasteiz, ?) # [[Idurre Frías]] ef--'''SORTUA''' futbol entrenatzailea (Gasteiz, 1991) # [[Ana Aguiriano]] ----'''SORTUA''' 1992ko Paralinpiar jokoetako kirolaria (Gasteiz, 1961) # [[Josefina Añua]] ----'''SORTUA''' Espainiako saskibaloi selekziorako hautatua izan zen lehenengo arabarra (Gasteiz, ?) # [[Leguncia de Echebarria]] ----'''SORTUA''' Durangoko kondesa (XI.mendea) # [[Elur Ulibarrena|Elur Ulibarrena Herce]] ----'''SORTUA''' museo kudeatzailea (Denia, 1969) # [[Kristina Berasain]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria (Lizarra) # [[Leire Malkorra]] ----'''SORTUA''' arkitektoa eta arkeologo (Tolosa, 1988 ) # [[Tania Reneaum Panszi]] ----'''SORTUA''' Amerikarteko Giza Eskubideen Batzordeko Idazkari Exekutiboa (Mexiko, ?) # [[Suylen Milanés]] efef'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1971-2022) # [[Lynn Milanés]] ----'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1970) # [[Ana Zamorano |Ana Zamorano Ruiz]] ----'''SORTUA''' bidaiaria (Sodupe, 1992) # [[Yaiza Romero]] ----'''SORTUA''' kirolaria, urpeko arrantza (Zornotza,? ) # [[Loren Eguren]] efef'''SORTUA''' ehun urteduna (Elorrio 1920-Zaldibar 2023) # [[Juliana Saratxaga]] ??--'''SORTUA''' pandero jotzailea, ehun urtekoa (Araia. 1911-2013) # [[Mireia Elkoroiribe]] ef--'''SORTUA''' politikaria (Abadiño, 1975) # [[Loiola Canales]] ef--'''SORTUA''' surflaria, irakaslea (Bilbo, 1995) # [[Susana Brunetti]] aktorea (Argentina, 1941-1974) # [[Mimí Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1948) # [[Norma Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1943-2014) # [[Tosca Musk]] zinemagilea (Hegoafrika, 1974) # [[Maye Musk]] modeloa eta dietista (Kanada, 1948) # [[Susana Dalmás]] irakaslea, politikaria (Uruguai, 1948-2012) # [[Francisca Júlia da Silva]] poeta (Brasil, 1871-1920) # [[Doris Daou]] astronomoa (Kanada, 1964) # [[Joany Kane]] gidoilaria, Passionflix plataformaren asmatzailea (AEB, XX. mendea) # [[Alessandra Torre]] Amazoneko maitasun eleberri idazle salduena, blogaria,(AEB, XX. mendea) # [[Sylvia Day]] idazlea (AEB, 1973) # [[Raffaella di Girolamo]] psikologoa, sexologoa (Txile, 1978) # [[Mariana di Girolamo]] aktorea (Txile, 1990) # [[Amparo Noguera]] aktorea (Txile, 1965) # [[Emilia Noguera]] aktorea, zuzendaria (Txile, 1983) # [[Sonja Vasić]] saskibaloi jokalaria (Serbia, 1989) # [[Thaïs Blume]] aktorea (Bartzelona, 1984) # [[Agnès Busquets]] aktorea (Tarragona, 1976) # [[Elena Espejo]] aktorea, ekoizlea (Tanger, 1930) # [[Marta Grau]] aktorea, antzerki-pedagogoa (Katalunia, 1891-1992) # [[Catalina Valls]] aktore, zuzendari, idazlea (Mallorca, 1906-1999) # [[Cristina Valls]] aktorea (Mallorca, 1901-1982) # [[Aina Villalonga]] antzerki-idazlea (Mallorca, 1883-1961) # [[Margalida Caimari]] poeta, ongilea (Kuba 1839-Mallorca 1921) # [[Rebekah Dawson]] astronomoa (AEB) # [[Julia de León]] astronomoa (Santa Kruz de Tenerife, 1977) # [[Audrey C. Delsanti]] astronomoa (Frantzia, 1976) # [[Juana Salabert]] idazlea (Frantzia-Espainia, 1962) # [[Milena Rudnitska]] ukraniar kazetaria, ekintzailea (1892-1976) # [[Manuela de los Herreros]] idazlea, administratzailea (Balearrak 1845-1911) # [[María Cánepa]] aktorea (Italia, 1921-Txile 2006) # [[Liliana Ross]] aktorea, zuzendaria (Italia-Txile, 1930-2018) # [[María Elena Duvauchelle]] aktorea (Txile, 1942) # [[Zinaida_Tusnolobova-Martxenko]] Armada Gorriko medika (Errusia, 1920) # [[Felipa de Souza]] aktibista portugaldarra (Tavira, 1556-Brasil, 1600) # [[Victorine Gorget]] Frantziako ikuzlea eta Parisko Komunan militante errepublikanoa (1843-1901) # [[Joséphine Marchais]] Frantses jornalaria, Komunan parte hartu izana (1837-1874) # [[Élisabeth Rétiffe]] Frantziako kartoi-fabrikatzailea, sozialista eta Communarde (1834-1882) # [[Léontine Suétens]] Ikuzlea eta 1871ko Parisko Komunan 'communarde-a' (1846-1891) # [[Tonka Tomicic]] modeloa eta aurkezlea (Txile, 1976) # [[Niní Marshall]] aktorea, gidoilaria, komediantea (Argentina, 1903-1996) # [[Antonella Costa]] aktorea, zuzendaria (Italia-Argentina, 1980) # [[Samira Negrouche]] idazlea, poeta (Aljeria, 1980) # [[Carolina Arregui]] aktorea (Txile, 1965) # [[Mayte Rodríguez]] aktorea, modeloa (Txile, 1989) # [[Elsie MacGill]] ingeniaria (Kanada, 1905-AEB 1980) # [[Helen Gregory MacGill]] epailea, kazetaria (Kanada 1864-1947 ) # [[Helen MacGill Hughes]] soziologoa (Kanada, 1903-1992) # [[Helen Hughes-Brock]] arkeologoa (Kanada, 1938) # [[Lauretta Ngcobo]] idazlea (Hego Afrika, 1931-2015) # [[Patricia Simón Carrasco]] kazetaria, idazlea (Malaga, 1983) # [[Emily Warren Roebling]] ingeniaria (AEB, 1843-1903) # [[E. Lilian Todd]] asmatzailea (AEB, 1865-1937) # [[Margaret Olivia Slocum Sage]] irakaslea, filantropoa (AEB, 1828-1918) # [[Ruth Crocker]] idazlea (AEB, 1946) # [[Loida Zabala Ollero]] potentzia egokituko kirolaria(Cáceres, 1987) # [[Maura Healey]] abokatua, politikaria (AEB, 1971) # [[Felicitas Guerrero]] dirudun dama, tiroz hila (Argentina, 1846-1872) # [[María Teresa Costantini]] aktorem, film-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1949) # [[Alda Merini]] poeta, idazlea (Italia, 1931-2009) # [[María del Pilar Maspons y Labrós]] idazlea (1841-1907) # [[Asunción Balaguer]] aktorea (Bartzelona 1925-Madril 2019) # [[Teresa Rabal]] aktorea, abeslari (Bartzelona,1952) # [[María Luisa Merlo]] aktorea (Valentzia, 1941) # [[Rita Irasema]] barietate-artista, musikagile (Kuba, 1954) # [[Inés Rivadeneira]] mezzosopranoa, irakaslea (Lugo, 1928) # [[Isabel Pérez Dobarro]] piano-jolea, irakaslea (Coruña, 1992) # [[María Luisa Solá]] bikoiztaile-aktorea (Bartzelona, 1939) # [[Ana Diosdado]] idazle, aktore (Argentina, 1938-Madril 2015) # [[Mirtha Legrand]] aktorea, aurkezlea (Argentina 1927) # [[Amelia de la Torre]] aktorea (Guadalajara 1905-Madril 1987) # [[Josefina Díaz de Artigas]] aktorea (Argentina1891-Madril 1976) # [[Clara González]] abokatu, politikaria eta hezitzailea. (Kolonbia, 1900-1991) # [[Lynne Karen Deutsch]] astrofisikaria, astronomoa (AEB, 1956-2004) # [[Teresa Solana]] idazlea (Bartzelona, 1962) # [[Annemarie Heinrich]] argazkilaria (Alemania-Argentina, 1912-2005) # [[Alicia D'Amico]] argazkilaria (Argentina, 1933-2001) # [[María Cristina Orive]] argazkilaria (Guatemala, 1931-2017) # [[Luz Sánchez-Mellado]] kazetaria, idazlea (Alacant, 1966) # [[Gretchen Daily]] biologoa, biogeografoa (AEB, 1964) # [[Nina]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Bartzelona, 1966) # [[María Moreno (margolaria)|Maria Moreno]] (Madril, 1933-2020) # [[Fryda Shultz de Mantovani]] idazlea, kritikaria (Argentina, 1912-1978) # [[Alicia Jurado]] idazlea, akademikoa (Argenti-1948) # [[Marguerite Moreno]] aktorea (Frantzia-1871-1948 # [[María Rosa Oliver]] idazlea, aktibista (Argentina, 1898-1977) # [[Leonor Acevedo Suárez]] itzultzailea (Argentina, 1876-1975) # [[Harriet Shaw Weaver]] kazetaria, editorea (Ingalaterra, 1876-1961) # [[María Esther Vázquez]] idazlea (Argenti-1937-2017) # [[Carmen Bravo-Villasante]] itzultzailea, haur literaturan aitzindaria (Madril-1918-1994) # [[María Luisa Cresta de Leguizamón]] idazlea, irakaslea (Argentina-1918-2008) # [[Ana Garralón]] idazlea (Madril-1965) # [[Montse Pla]] aktorea (Madril, 1978) # [[Sarah Buschmann]] idazlea (Frantzia, 1992) # [[Montserrat Abelló]] idazlea (Katalunia, 1918-2014) # [[Lourdes Tello]] idazlea (Madril, 1974) # [[Maria Cabrera]] poeta, irakaslea (Katalunia) # [[Pelegrina Pastorino]] moda-erreportaria (Italia 1902-Argentina 1988) # [[Carmen Gallardo Martín-Gamero]] itzultzailea (Toledo 1874-Madril 1951) # [[Rosario Lacy]] 1.ginekologoa, zirujaua (Madril1891-1954) # [[María Mercedes Coroy]] aktorea (Guatemala, 1994) # [[Malú Gatica]] aktorea (Txile 1922-1997) # [[Vanessa Miller]] aktorea,idazlea (Txile, 1965) # [[Pilar Sordo]] psikologoa, idazlea (Txile, 1965) # [[Hortense Machu]] 1871ko Parisko Komunako kantiniersa (1836-1893) # [[Béatrix Excoffon]] 1871ko Parisko Komunako kanpaina-ospitaleko erizaina (1849-1916) # [[Dee Dee Bridgewater]] AEBko jazz-abeslaria (Memphis, 1950) # [[Anna Gas]] poeta, idazlea (Bartzelona, 1996) # [[Laia Martínez i López]] idazlea, itzultzailea, musikaria (Katalunia-Mallorca, 1984) # [[Elsa Astete Millán]] zaintzailea, idazlea (Argentina 1910-2001) # [[Luz Valdivieso]] aktorea (Txile 1977) # [[Francisca Lewin]] aktorea (Txile 1980) # [[Catherine Flon]] jostuna, heroia (Haiti 1772-1831) # [[Dédée Bazile]] heroia, kaleko saltzailea (Haiti XVIII-XIX. mendea) # [[Cécile Fatiman]] vudugilea, sacerdotisa (Dominikar Errepublika 1771-1883?) # [[Josefina de la Torre]] poeta, idazlea, antzezlea, abeslaria (Las Palmas Kanaria Handikoa, 1907-2002) # [[Maria Luisa Haitikoa]] erregina ezkontidea (Haiti, 1778-Italia ,1851) # [[Adelina Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1820-1878) # [[Maria Clara Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1758-1858) # [[Erzulie]] buduen maitasun eta edertasunaren jainkosa (Haiti) # [[Esperanza Parada Pedrosa]] margolaria (1928-2011) # [[Pino Ojeda]] idazle, margolari (Kanaria Handia, 1916-2002) # [[Suzy Vernon]] aktorea (Frantzia 1901-1997) # [[Rita Macedo]] aktorea, jostuna (Mexiko 1902-1991) # [[Julissa]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1944) # [[Perpetua Barjau Martín]] jostuna, maistra (Valentzia 1899-Mexiko 1939) # [[Elena Aub]] idazlea, editorea (Valentzia 1931- Madril 1937) # [[Estefania Cueto Puertas]] fusilatua, jostuna, komunista (Asturias 1899-1939) # [[Eladia García Palacios]] fusilatua, maistra, sozialista (Asturias 1904-1937) # [[Juana Álvarez Molina]] fusilatua, etxekoandrea (Valladolid 1897-Asturias 1937) # [[Belarmina Suárez Muñiz]] fusilatua, sindikalista (Asturias 1909-1938) # [[Teresa Santianes Giménez]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1910-1937) # [[Anita Vázquez Barrancúa]] fusilatua, nekazaria, espioia, komunista (Asturias 1911-1938) # [[Maxima Vallinas Fernández]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1896-1938) # [[Anita Orejas]] fusilatua, erizaina, sozialista (Asturias 1914-1937) # [[Gloria Alcahud]] margolaria (Valladolid, 1931) # [[Angelina Abad Cantavella]] irakaslea, idazlea (Castelló de la Plana, 1893-1965) # [[Antonieta Sanagustin]] jostuna (Huesca, 1924-2020) # [[Sarah Walmsley]] jostuna, aktorea, abeslaria (Britainia ?-1798) # [[Rocío Gutiérrez]] belar-hockey jokalaria (Cadiz, 1985) # [[Berta Riaza]] aktorea (Madril, 1927-2020) # [[Fuensanta Nieto]] arkitektoa (Madril, 1957) # [[Esther Pizarro]] eskultorea (Madril, 1967) # [[Mónica Domínguez Blanco]] kazetaria (Leon, 1984-2022) # [[Sara García Alonso]] biologoa, ikertzailea, astronautagaia (Leon, 1988) # [[Meganne Christian]] zientzialaria, astronautagaia (Britainia, 1987) # [[Manuela Álvarez Lozano]] filologoa, idazlea (Coruña, 1957) # [[Ana Arias Saavedra|Ana Arias Saavedra]] idazlea (Lugo, 1951) # [[Lucía Aldao]] idazlea (Coruña, 1982) # [[Xiana Arias]] poeta, kazetaria (Lugo, 1983) # [[Celsa Barja]] idazlea (Orense, 1966) # [[Pilar Beiro]] poeta (Carnota, 1958) # [[Emilia Calé |Emilia Calé Torres]] idazlea (Coruña, 1837-1908) # [[Paula Carballeira]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Helena de Carlos Villamarín|Helena de Carlos]] idazlea (Ourense, 1964) # [[Valentina Carro]] itzultzaile, diseinatzailea, aktorea (Cambados, 1984) # [[Mercedes Castro]] idazlea (Ferrol, 1972) # [[Carmen Aranegui]] arkeologoa (Valentzia, 1945) # [[Helen Fisher]] antropologoa, biologoa (AEB, 1945) # [[Maria Toledo]] flamenko kantautore piano-jolea (Toledo, 1983) # [[Begoña Abad]] idazle, poeta (Burgos, 1952 ) # [[Laia Serra]] abokatua (Bartzelona, 1977) # [[María Victoria Moreno|Maria Victoria Moreno]] poeta (Valencia de Alcantara, 1939-Pontevedra, 2005) # [[Juana Teresa Juega López]] poeta(Galizia, 1885-1979) # [[Lupe Gómez]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Herminia Fariña Cobián]] poeta (S.Compostela, 1904-1966) # [[Maria Magdalena Domínguez|Maria Magdalena Dominguez]] poeta (Pontevedra, 1922-2021) # [[María do Cebreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1976) # [[Alessandra Galloni]] Kazetaria (Italia, 1974) # [[Paz Esteban López]] Inteligentzia-funtzionarioa (Madril, 1958) # [[Beatriz Méndez de Vigo]] espioia (Madril, 1958) # [[Elisabet Benavent]] nobela erromantikoen idazlea (Valentzia, 1984) # [[Pilar Pallarés|Pilar Pallares]] poeta (Coruña, 1957) # [[Ánxeles Penas|Ánxeles Peñas]] artista, poeta (Curtis, 1943) # [[Luz Pichel]] idazlea (Lalin, 1947) # [[Luz Pozo Garza]] poeta (Ribadeo, 1922-Coruña, 2020) # [[Carmen Prieto Rouco]] poeta (Villalba, 1901-1977) # [[Matilde González Palau]] poeta (Almansa, 1912-2002) # [[Pilar Cibreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1952) # [[Alba Cid]] poeta, idazlea (Galizia, 1989) }} ==='''Berriak 2022''' ('''urria''')=== (Ordena: SORTUAK, IDAZLEAK, ASTRONOMOAK, GAINONTZEKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Leire Ibarguren]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Azpeitia, 1979) # [[Cesarea Garbuno Arizmendi]] efef'''SORTUA''' enpresaburua (Errenteria, 1846-1933) # [[Izaskun Igoa]] ef--'''SORTUA''' idazlea, pedagogoa, zutabegilea (Ziga, 1995) # [[Maritxu Errazkin]] --ef'''SORTUA''' autobus-txofer aitzindaria (Azkoitia) # [[Ainhoa Nadia Douhaibi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile eta idazlea (Oñati, 1983) # [[Aurea Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Soraluze, 1922 - Caracas, 2019) # [[Gema Arrugaeta]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Ordizia, 1969) # [[Amaia Elizagoien]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea, ipuin kontalaria (Baztan, 1994) # [[Anabel Sanz]] ef--'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Ermua, 1963) # [[Elena Mendizabal]] ----'''SORTUA''' artista, eskultorea (Donostia, 1960) # [[Sandra Garaioa]] ef--'''SORTUA''' irudigilea, ilustratzailea (Donostia, 1993) # [[Amaia Cazenave]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Baiona, 1987) # [[Begoña Durruty]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea, idazlea (Arizkun, 1968) # [[Pilartxo Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' doktorea, euskaltzain urgazlea (Teruel, 1947) # [[Eneritz Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Gabiria, 1985) # [[Jaione Munarriz]] ef--'''SORTUA''' metereologoa (Idiazabal, 1981) # [[Christine Etchevers]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Baiona, 1953) # [[Nerea Gastón]] ef--'''SORTUA''' arte-historialaria (Durango, 1995) # [[Usue Egia]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Durango, 1992) # [[Elena Moreno Scheredre]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Bilbo) # [[Leoni Etxebarren]] efef'''SORTUA''' bertso-jartzailea (Urepele, 1924-Donibane Garazi, 2014) # [[Rosa Arregi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mallabia, 1922-Valentzia, 2004) # [[Maria Amatriain]] --ef'''SORTUA''' hezitzailea (Azkoien, 1867-Azagra, 1955) # [[Carmen Cascante]] efef'''SORTUA''' maistra (Abaigar, 1885-Madril, 1982) # [[Blasa Morales]] ----'''SORTUA''' maistra (Nafarroa, XIX-XX) # [[Julita Beraza|Julia Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista # [[Mariolein Sabarte Belacortu]] ----idazlea '''SORTU''' (Herbehereak, 1944) # [[Mercedes Diaz Morales]] tren geltokiburua '''SORTU''' (Araba, 1902-1982) # [[Anna Pavlyk]] '''IDAZLEA''' eta ekintzaile (Ukraina, 1855-1928) # [[Hanna Arsenych-Baran]] idazlea (Ukraina, 1970-2021) # [[Hanna Barvinok]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Klymentyna Popovych-Boiarska]] idazlea (Ukraina, 1863-1945) # [[Myroslava Sopilka]] idazlea (Ukraina, 1897-1937) # [[Bushra al-Maqtari]] idazlea, ekintzailea (Yemen, 1979) # [[Matilde Zapata]] idazlea, (Sevilla-Santander, 1906-1938) # [[Matilde Elena López]] idazlea (Salvador, 1929-2010) # [[Aída Cartagena Portalatín]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Alcira Soust Scaffo]] idazlea (Uruguai, 1924-1997) # [[Luisa Carnés]] idazlea (Madril, 1905-1964) # [[Concha Castroviejo]] idazlea (Coruña, ç 1910-1995) # [[Zaruhi Bahri]] idazlea, gizarte ekintzailea (Armenia, 1880-1958) # [[Hanna K. Korany]] idazlea (Siria, 1870-1898) # [[Porochista Khakpour]] elebegilea (Siriar-Estatubatuarra, 1978) # [[Salma Kuzbari]] idazlea, feminista (Libano, 1923-2006) # [[Tsehay Melaku]] idazlea (Etiopia, 1952) # [[Rangina Hamidi]] idazlea, politikaria, ekintzailea (Afganistan, 1978) # [[Louise Aslanian]] idazlea, ekintzaile komunista (Iran-Frantzia, 1904-1945) # [[Fatemeh Keshavarz]] idazlea (Iran-AEB, 1952) # [[Senedu Gebru]] idazlea (Etiopia, 1916-2009) # [[Hayganuş Mark]] idazlea (Armenia, 1885-1966) # [[Khosrovidukht]] idazlea, musikagilea (Armenia, VIII. mendea) # [[María Dolores Masana]] kazetaria, idazlea (Bartzelona, 1936) # [[Marija Strojnik]] '''astronomoa''' (Eslovenia, 1950) # [[Linda Spilker]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Constance M. Rockosi]] astronomoa (AEB, 1980) # [[Julena Steinheider Duncombe]] astronomoa (AEB, 1911-2003) # [[Marie-Jeanne de Lalande]] astronomoa (1768, 1832) # [[Rosaly Lopes]] astronomoa (Brasil, 1957) # [[Nikole Lewis]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nicole Capitaine]] astronomoa (Frantzia, 1948) # [[Paulina Lira]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Rachel Mandelbaum]] astronomoa (AEB, 1977) # [[María Cristina Pineda Suazo]] astronomoa (Honduras, 1954) # [[Mirjana Povic]] astronomoa (Serbia, 1981) # [[Muriel Mussells Seyfert]] astronomoa (AEB, 1909-1997) # [[Isabel Márquez Pérez]] astronomoa (Badajoz, 1967) # [[Josefa Masegosa Gallego]] astronomoa (Almeria, 1957) # [[Agnes Mary Clerke]] astronomoa (Irlanda, 1842-1907) # [[Yuki Okoda]] astronomoa (Japonia, 1990) # [[Denise C. Stephens]] astronomoa (AEB, 1973?) # [[Sarah Tuttle]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Chanda Prescod-Weinstein]] astronomoa (AEB, 1982) # [[Kyongae Chang]] astrofisikaria (Hego Korea, 1946) # [[Jessie Christiansen]] astrofisikaria (Australia, XX.mendea) # [[Rachel Somerville]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Susan Jane Cunningham]] matematikaria, astronomoa (AEB, 1842-1921) # [[Phoebe Waterman Haas]] astronomoa (AEB, 1882-1967) # [[Luisa Landová-Štychová]] astronomoa (Austria-Hungaria, 1885-1965) # [[Anna Estelle Glancy]] astronomoa (AEB, 1883-1975) # [[Margaret Mayall]] astronomoa (AEB, 1902-1995) # [[Martha P. Haynes]] astronomoa (AEB, 1951) # [[Ilse Cleeves]] astrofisikaria (AEB, XX. mendea) # [[Carolin Crawford]] astronomoa (Erresuma Batua, 1963) # [[Janine Connes]] astronomoa (Frantzia, 1934) # [[Joy Crisp]] geologoa, astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Florence Cushman]] astronomoa (AEB, 1860-1940) # [[Rosina Dafter]] astronomoa (Australia, 1875-1959) # [[Mary Osborne|Mary Osbone]] Gitarrista (AEB, 1921-1992) # [[Olga Smirnova]] dantzaria (Errusia, 1991) # [[Olga Smirnova (borrokalaria)]] borrokalaria (Errusia, 1979) # [[Conchita Martínez]] tenislaria (Huesca, 1972) # [[Margaret Lindsay]] aktorea (AEB, 1910-1981) # [[Cristina Cruz Mínguez]] aktorea (Espainia, 1983) # [[Mercedes Díaz]] aktorea (Espainia, 1894-1960) # [[Elise Harmon]] asmatzailea (AEB, 1909-1985) # [[Ingeborg Hochmair]] asmatzailea (Austria, 1953) # [[Ada Henry Van Pelt]] asmatzailea (AEB, 1838-1923) # [[Elizabeth Lee Hazen]] asmatzailea (AEB, 1885-1975) # [[Ruth Handler]] asmatzailea (AEB, 1916-2002) # [[Lil Hardin Armstrong]] musikagilea (AEB, 1898-1971) # [[Ruth Brito]] triatleta (Lanzarote, 1980) # [[Ana María Alonso Zarza]] geologoa, ikertzailea (Avila, 1962) # [[Chantal Loïal]] dantzaria eta koreografoa (Guadalupe, Frantzia, 1969) # [[Melba Liston]] tronboijolea, musikagilea (AEB, 1926-1999) # [[Alice Coltrane]] pianojolea, musikagilea (AEB, 1937-2007) # [[Mahsa Amini]] erahila(Iran, 2000-2022) # [[Mélanie Joly]] politikaria (Kanada, 1979) # [[Nazanin Boniadi]] aktorea (Iran, 1980) # [[Roxana Saberi]] kazetari atxilotua Iranen (AEB, 1977) # [[Lili Reinhart]] aktorea (AEB, 1996) # [[Kiernan Shipka]] aktorea (AEB,1999) # [[Wanuri Kahiu]] zine-zuzendaria (Kenya, 1980) # [[Eduarda Mansilla]] idazlea, musikagilea (Argentina, 1834-1892) # [[Agustina Ortiz de Rozas]] politikaria, filantropoa (Argentina, 1816-1898) # [[Pauline de Meulan]] idazlea eta kazetaria (Frantzia, 1773-1827) # [[Margaret Satterthwaite]] Epaile eta legelarien independentziaren gaineko Kontalari Berezia (AEB) # [[Miren Arenzana Letamendi|Miren Arenzana Letamendia]] artista, eskultorea (Bilbo, 1965) # [[María Gay]] mezzosopranoa (Bartzelona 1876-1943) # [[Isabella Colbran]] mezzosoprano (Madril, 1784 - Bolonia, 1845) # [[Florence Van de Walle]] jornalari belgikarra, communarde Parisko Komunan (1838 - ) # [[Pétroleuse (Parisko Komunako su-emaileak)]] Parisko Komunako su-emaileak (1871) # [[Manuela Rosas]] ekintzaile politikoa (Argentina, 1817-1898) # [[Camila O'Gorman]] maitasunagatik fusilatua (Argentina, 1825-1848) # [[Blanca Podestá]] aktorea (Argentina, 1889-1967) # [[María Podestá]] aktorea (Argentina, 1875-1954) # [[Marianne Beth]] abokatua (Viena, 1889-1984) # [[Diana Russell]] soziologoa eta ekintzailea (Hego Afrika, 1938-2020) # [[María Esther Podestá]] aktorea (Argentina, 1896-1954) # [[Susú Pecoraro]] aktorea (Argentina, 1952) # [[Mona Maris]] aktorea (Argentina, 1901-1991) # [[Ana Perichon]] aristokrata frantsesa (1775-1847) # [[María Luisa Bemberg]] aktorea (Argentina, 1922-1995) # [[Zully Moreno]] aktorea (Argentina, 1920-1999) # [[Luz Gabás]] idazlea, politikaria (Huesca, 1968) # [[Ángela Jeria]] arkeologoa, ??idazlea?? (Txile, 1926-2020) # [[Biblioteken eguna]] # [[Luisa de Medrano]] akademikoa, poeta eta filosofoa (1484-1527) # [[Begum Rokeya]] idazlea eta ekintzaile feminista (Kalkuta, 1880-1932) # [[María Antinea]] aktorea (Jaen,Argentina, 1915-1991) # [[Mecha Ortiz]] aktorea (Argentina, 1900-1987) # [[Orfilia Rico]] aktorea (Uruguai,Argentina, 1871-1936) # [[Nury Montsé]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Silvana Roth]] aktorea, politikaria (Italia,Argentina, 1923-2010) # [[Marta Extramiana]] idazlea, ilustratzailea, (Gasteiz, 1964) # [[Vida Akoto Bamfo]] epailea (Ghana, 1949) # [[Celma Ribas]] abeslaria (Angola, 1982) # [[Beatriz Matar]] aktorea (Argentina, 1954) # [[Lita Stantic]] zine-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1942) # [[Graciela Borges]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Esther Borao]] ingeniaria, asmatzailea (Zaragoza, 1988) # [[Mary Daly]] filosofo feminista (AEB, 1928-2010) # [[Terry McMillan]] idazlea (AEB, 1951) # [[Esther Rebato Ochoa]] antropologoa, ikertzailea (Bilbo,1957) # [[María Herrera]] motoziklista (Toledo, 1996) # [[Ana Carrasco]] motoziklista (Murtzia, 1997) # [[Elena Rosell]] motoziklista (Valentzia, 1986) # [[Juana Viale]] aktorea, aurkezlea (Argentina, 1982) # [[Manuela Viale]] aktorea (Argentina, 1991) # [[Silvia Legrand]] aktorea (Argentina, 1927-2020) # [[Marcela Tinayre]] aurkezlea, enpresaburua (Argentina, 1950) # [[Dolores Fonzi]] aktorea (Argentina, 1978) # [[Florencia Raggi]] modeloa, aktorea (Argentina, 1972) # [[Nilda Raggi]] aktorea, zuzendaria (Argentina, 1938) # [[Ana Celentano]] aktorea (Argentina, 1969) # [[Danielle Casanova]] Frantziako militante komunista eta erresistentziako kidea (1909-1943) # [[Fanny Gallot]] Frantziako historialaria (1981 - ) # [[Eulalie Papavoine]] Parisko Komunako erizaina, ustezko su-eragilea (1846-1875) # [[Claudia di Girolamo]] aktorea, zuzendaria, aktibista (Txile, 1956) # [[Adriana Barraza]] aktorea, maistra, zuzendaria (Mexiko, 1956) # [[Fernanda Mistral]] aktorea (Argentina, 1934) # [[Big Mama Thornton]] blues abeslaria (AEB, 1926-1984) # [[Lita de Lázzari]] etxekoandre mediatikoa (Argentina, 1925-2015) # [[China Zorrilla]] aktorea, zuzendaria (Uruguai, 1922-2014) }} ==='''Berriak 2022''' ('''iraila''')=== (Ordena: SORTU, ASTRONOMOAK, BESTELAKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Arantza San Sebastian]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, hezkuntzako aholkularia (Donostia, 1958) # [[Izaskun Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Altsasu, 1964) # [[Kristina Saralegi]] efef'''SORTUA''' baserritarra, abeltzaina, talogilea (Leitza, 1974-2022) # [[Gotzone Sestorain]] ef--'''SORTUA''' baserritarra, poeta, irrintzilaria (Leitza, 1965) # [[Victoria Ariño]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Ermua, 1889-1974) # [[Ines Bengoa]] ef--'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Tenerife-Lizarra, 1973) # [[Jeronima Uriarte Elizalde]] ----'''SORTUA''' filantropoa, ongile (Lizarra, 1855-1929) # [[Emilia Goyena Arraiza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, ekintzaile (Lizarra, 1916-1999) # [[Garbiñe Basarte]] ef--'''SORTUA''' kale-artista, muralista (Lizarra, 1976) # [[Libe Agirre]] ef--'''SORTUA''' irrati esataria, kazetaria, (Meñaka) # [[Irati Martin]] ef--''SORTUA''' futbolaria (Durango, 2003) # [[Anne-Marie Lagarde]] ----'''SORTUA''' idazlea eta ikertzaile (Zuberoa, 1944) # [[Edurne Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' areto-futbolaria (Garai, 1978) # [[Carmen Pérez Rodrigo]] ef--'''SORTUA''' Euskal Herriko Medikuntzaren Errege Akademiaren lehenengo emakumezkoa (Alonsotegi, 1960) # [[Mariela SR Coline Fanon]] '''SORTUA''' Haur lapurtua (Guatemala, 1968) # [[Felisa Ventura]] ef--'''SORTUA''' erizaina eta emagina (Eibar, 1902-1959) # [[Ana Belén Pintado]] ef--'''SORTUA''' haur lapurtua (Madril, 1973) # [[Mariam al-Asturlabi]] '''ASTRONOMOAK''' Alepo astrolabio-egilea (Siria, X. gizaldian) # [[Nadia Zakamska]] astronomoa (Errusia, 1979) # [[Idit Zehavi]] astronomoa, ikertzailea (Israel, 1969) # [[Louise Webster]] astronomoa, fisikaria (Australia, 1941-1990) # [[Alycia J. Weinberger]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Fiammetta Wilson]] astronomoa (Erresuma Batua, 1864-1920) # [[Jennifer Wiseman]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Rosemary Wyse]] astronomoa (Erresuma Batua, 1957) # [[Alice Grace Cook]] astronomoa (Erresuma Batua, 1877-1958) # [[Priscilla Fairfield Bok]] astronomoa (AEB, 19896-1975) # [[Shadia Habbal]] astronomoa (Siria, XX. mendea) # [[Deborah Dultzin Kessler]] astronomoa (Mexiko, 1945) # [[María Luisa Aguilar]] astronomoa(Jauja Peru 1938) # [[Claire Armstrong]] astronomo amateurra (Britania) # [[Emma Vyssotsky]] astronomoa (AEB, 1894-1975) # [[Julie Vinter Hansen]] astronomoa (Danimarka, 1890-1960) # [[Gladys Vergara]] astronomoa (Uruguai, 1928-2016) # [[Esmeralda Mallada]] astronomoa (Uruguai, 1937) # [[Jacqueline Hewitt]] astronomoa (EEBB, 1958) # [[Catherine Heymans]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[María Teresa Ruiz]] astronomoa (Txile, 1946) # [[Silvia Torres Castilleja]] astronomoa (Mexiko, 1940?) # [[Gloria Suzanne Koenigsberger Horowitz]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Silvana Navarro Jiménez]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Meg Urry]] astronomoa (AEB, 1945) # [[Maura Tombelli]] astronomoa (Italia, 1952) # [[Jana Tichá]] astronomoa (Txekia, 1965) # [[Alenush Terian]] astronomoa (Iran, 1920-2011) # [[Bobbie Vaile]] astronomoa (Australia, 1959-1996) # [[Ann Hornschemeier]] astronomoa (EEBB, XX. mendea) # [[Svetlana Guerasimenko]] astronomoa (Ukraina, 1945) # [[Jen Gupta]] astrofisikaria (Britaina, XX. mendea) # [[Maria Antonella Barucci]] astronomoa (Italia, XX. mendea) # [[Merieme Chadid]] astronomoa (Maroko, 1969) # [[Madge Adam]] astronomoa (Erresuma Batua, 1912-2001) # [[Karlina Leksono Supelli]] astronomoa, filosofoa (Indonesia, 1958) # [[Annapurni Subramaniam]] astronomoa (India, XX. mendea) # [[Paris Pişmiş]] astronomoa (Turkia-Mexiko, 1911-1999) # [[Jane Squire]] astronomoa, idazlea, aktibista (Ingalaterra, 1686-1743) # [[Maritza Soto]] astronomoa (Txile, 1990) # [[Sara Seager]] astronomoa (Kanada, 1971) # [[Caterina Scarpellini]] astronomoa, metereologoa (Italia, 1808-1873) # [[Lenka Šarounová]] astronomoa (Txekia, 1973) # [[Anneila Sargent]] astronomoa (Erresuma Batua, 1942) # [[Carlota de Sajonia-Meiningen]] astronomoa (Alemania, 1751-1827) # [[Jen Gupta]] astrofikaria (Britainia, XX. mendea) # [[Pilar Ruiz-Lapuente]] astronomoa (Bartzelona, 1964) # [[Monica Rubio (astronomoa)]] astronomoa (Txile, 1955) # [[Claudine Rinner]] astronomoa (Frantzia, 1965) # [[Julia Riley]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[Mercedes Richards]] astronomoa (Jamaika, 1955-2016) # [[Gabrielle Renaudot]] astronomoa (Frantzia, 1887-1962) # [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]] astronomoa (Finlandia, 1925-1975) # [[Zinaída Akséntieva]] astronomoa (Ukraina, 1900-1969) # [[Mary Proctor]] astronomoa (Erresuma Batua, 1862-1957) # [[Helen Dodson Prince]] astronomoa (AEB, 1905-2002) # [[Yelena Pitieva]] astronomoa (Errusia, XX.mendea) # [[Louise du Pierry]] astronomoa (Frantzia, 1746-1807) # [[Ľudmila Pajdušáková]] astronomoa (Eslovakia, 1916-1979) # [[Feryal Özel]] astronomoa (Turkia/AEB, 1975) # [[Mazlan Othman]] astronomoa (Malaysia, 1951) # [[Sally Oey]] astronomoa (AEB, 1984) # [[Janina Ochojska]] astronomoa (Polonia, 1955) # [[Yaël Nazé]] astronomoa (Belgika, 1955) # [[Camila Navarrete]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Sultana N. Nahar]] astronomoa (Pakistan, 1990) # [[Carolyn Porco]] astronomoa (AEB, 1953) # [[Anne Sewell Young]] astronomoa (AEB) # [[Margaretha Kirch]] astronomoa (Alemania) # [[Eva Grebel]] astronomoa (Alemania) # [[Erika Böhm-Vitense]] astronomoa (Alemania-AEB) # [[Elizabeth Alexander]] irrati-astronomoa, geologoa, fisikaria (Erresuma Batua, 1908-1958) # [[Victoria Kaspi]] astrofisikaria (AEB-Kanada, 1967) # [[Ma Chung-pei]] astronomoa (Txina) # [[Maud Worcester Makemson]] astronomoa (AEB, 1891-1977) # [[Ala Masévich]] astronomoa (Georgia, 1918-2008) # [[Karen Masters]] astronomoa (Erresuma Batua, 1979) # [[Janet Akyüz Mattei]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Naomi McClure-Griffiths]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Susan McKenna-Lawlor]] astronomoa (AEB, 1975) # [[Karen Jean Meech]] astronomoa (AEB, 1959) # [[Anja Cetti Andersen]] astronomoa (Danimarka, 1965) # [[Duília de Mello]] astronomoa (Brasil, 1963) # [[Ruth Murray-Clay]] astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Alice Archenhold]] astronomoa (Alemania, 1874-1943) # [[Anne Archibald]] astronomoa (Kanada- Erresuma Batua, 1976) # [[Elizabeth Lada]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nidia Morrell]] astronomoa (Argentina, 1953) # [[Teresa Lago]] astronomoa (Portugal, 1947) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma batua, 1986) # [[Farzana Aslam]] astronomoa, fisikaria (Pakistan, XX.mendea) # [[Pauline Barmby]] astronomoa (Kanada, 1972) # [[Margaret Lindsay Huggins]] astronomoa (Erresuma Batua 1948-1915) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma Batua, 1986) # [[Helen Lines]] astronomoa (AEB, 1918-2001) # [[Martha Betz Shapley]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Christy A. Tremonti]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Elizabeth Beckley]] argazkilari astronomikoa (Britaina Handia, 1846-1927) # [[Ewine van Dishoeck]] astronomo eta fisikaria (Herbehereak, 1955) # [[Kathleen Ollerenshaw]] astronomoa eta matematikaria (Britaina Handia, 1912-2014) # [[Anna Frebel]] astronomoa (Alemania, 1980) # [[Alicia M. Soderberg]] astrobomoa (AEB, 1977) # [[Caroline Furness]] astronomoa (AEB, 1869-1936) # [[Ethel Bellamy]] astronomo, sismologo (Erresuma Batua, 1981-1960) # [[Amy Barger]] astronomoa (AEB, 1971) # [[Yevguenia Bugoslávskaia]] astronomo sobietarra (1899-1960) # [[Reysa Bernson]] astronomoa (Frantzia, 1904-1944) # [[Elizabeth Brown]] astronomoa (Erresuma Batua, 1830, 1899) # [[Miriam Burland]] astronomoa (Kanada, 1902-1996) # [[María Herreros|Maria Herreros]] ilustratzailea, (Valentzia, 1983) # [[Yelena Davydova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1961) # [[Zoja Grancharova]] gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1966) # [[Natalia Kutxinskaia|Natalia Kuchinskaya]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Larisa Petrik]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Dörte Thümmler|Dorte Thummler]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1974) # [[Klaudia Rapp]] gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Jelena Grosheva]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1979) # [[Lăcrămioara Filip|Lacramioara Filip]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Yun Mi Kang]] gimnasta artistikoa (Korea, 1988) # [[Isabelle Severino]] gimnasta artistikoa (Paris, 1980) # [[Mo Huilan|Mo Hullan]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[Xuan Liu]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[María Teresa Vera]] musikagilea, gitarra-jolea (Kuba, 1895-1965) # [[Nadine Heredia]] politikaria, Lehen dama (Peru, 1976) # [[Carolina Malchair]] gimnasta erritmikoa (Malaga, 1982) # [[Liliana Vitale]] musikagilea, abeslaria (Argentina, 1959) # [[Rosario Ustáriz Borra]] poeta (Echo, 1927- Jaca, 2009) # [[Karin Ohlenschläger|Karin Ohlenschlager]] arte kudeatzailea (Alemania, 1959 + Gijon, 2022) # [[Elise Ray]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Noor Jordaniakoa]] arkitektoa, erregina ohia (AEB, 1951) # [[Joyce DiDonato]] mezzosopranoa (AEB, 1969) # [[Susan Graham]] mezzosopranoa (AEB, 1960) # [[Simona Amânar]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Amy Chow]] gimnasta artistikoa (Kaliformia, 1978) # [[Kristen Maloney]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1981) # [[Tasha Schwikert]] gimnasta artistikoa (Las Vegas, 1984) # [[Liudmila Yezhova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Courtney McCool]] gimasta artistikoa (Kansas, 1988) # [[Patrizia Ciofi]] mezzosopranoa (Italia, 1967) # [[Miah Persson]] sopranoa (Suedia, 1969) # [[Karita Mattila]] sopranoa (Finlandia, 1960) # [[Anne Sofie von Otter]] mezzosopranoa (Suedia, 1955) # [[Birgitta von Otter]] kazetaria, idazlea (Hungaria-Suedia, 1939) # [[Vera Rozsa]] abeslaria, kantu-maistra (Hungaria, 1917) # [[Ileana Cotrubaş]] abeslaria, kantu-maistra (Errumania, 1939) # [[Hannah Wilke]] artista, performacelaria (AEB, 1940-1993) # [[Jelena Dolgopolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1975) # [[Rozalia Galiyeva|Rozaliya Galiyeya]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan,1977) # [[Kim Zmeskal]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Wendy Bruce]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1992) # [[Betty Okino]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1975) # [[Kerri Strug]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1977) # [[Elena Gómez Servera|Elena Gomez]] gimnasta artistikoa (Manacor, 1985) # [[Eva Hesse]] eskultorea (Alemania/AEB, 1936-1970) # [[Yvonne Rainer]] dantzaria, koreografoa (AEB, 1934) # [[Dorothea Röschmann]] sopranoa (Alemania, 1967) # [[Teresa Stratas]] sopranoa (Kanada, 1938) # [[Laura Campos]] gimnasta artistikoa (Merida, 1988) # [[Barbara Ehrenreich]] saiakeragile eta gizarte ekintzailea (EEBB, 1941-2022) # [[Silvia Bel]] aktorea (Bartzelona, 1970) # [[Lucy R. Lippard]] idazlea, arte-kritikaria (AEB, 1937) # [[Alina Szapocznikow]] eskultorea, holokaustotik bizirik ateratakoa (Polonia, 1926-Frantzia1970) # [[Nancy Holt]] eskultorea (AEB, 1938-2014) # [[Beverly Pepper]] eskultorea (AEB, 1922-2020) # [[Barbara Rose]] arte-kritikaria (AEB, 1936-2020) # [[Anne Truitt]] eskultorea (AEB, 1921-2004) # [[Mary Pinchot Meyer]] eskultorea (AEB, 1920-1964) # [[Lotte Lenya]] abeslaria, aktoreaa (Viena, 1898-1981) # [[Evelyn Lear]] sopranoa (AEB, 1926-2012) # [[Gisela May]] aktorea, abeslaria, irakaslea (Alemania, 1924-2016) # [[Hildegard Knef]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alemania, 1925-2002) # [[Ute Lemper]] aktorea, abeslaria (Alemania, 1963) # [[Greta Keller]] mezzosopranoa, aktorea (Austria, 1903-1977) # [[Soile Isokoski]] sopranoa (Finlandia, 1957) # [[María Cruz Berrocal]] arkeologoa (España. XX. mendea) # [[Leily Santizo]] abokatua (Guatemala) # [[Nineth Montenegro]] politikaria (Guatemala, 1957) # [[Siomara Sosa]] fiskala (Guatemala, 1975) # [[Lucrecia Hernández Mack]] politikaria (Guatemala, 1973) # [[Nerea Aresti]] historialaria (Bilbo, 1961) # [[Ellen Beeman]] idazle, bideojokogilea (AEBo, 1964) # [[Kathleen Battle]] sopranoa (AEB, 1948) # [[Zury Ríos]] politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sandra Torres]] politikaria (Guatemala, 1955) # [[Marta Luxán]] soziologoa (Bilbo, 1970) # [[Harolyn Blackwell]] sopranoa (AEB, 1955) # [[Carol Vaness]] sopranoa (AEB, 1952) # [[Hanna Hammarström]] asmatzailea (tel. kablea) (Suedia, 1829-1914) # [[Laura Mora]] zinema zuzendaria (Kolonbia, 1981) # [[Isa Campo]] zinema zuzendaria (Oviedo, 1975) # [[Susan Tedeschi]] abeslaria (AEB, 1970) # [[Mary Hallock-Greenewalt]] asmatzailea (siria-AEB, 1871-1950) # [[Sarah Guppy]] asmatzailea (Britainia, 1770-1852) # [[Melissa George]] asmatzailea, aktorea (Australia, 1976) # [[Rachel Blanchard]] aktorea (Kanada, 1976) # [[Txaro Arrazola]] artista, margolaria (Gasteiz, 1963) # [[Cristina Lucas]] artista, feminista (Ubeda, 1973) # [[Laura Mulvey]] zinema feminista teorialaria (Oxford, 1941) # [[Vi Redd]] jazz abeslaria, saxofoi jolea (AEB, 1928) # [[Sweet Emma Barrett]] jazz abeslaria, pianojolea (AEB, 1897-1983) # [[Terin Humphrey]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1986) # [[Hollie Vise]] gimnasta artistikoa (Texas, 1987) # [[Renske Endel]] gimnasta artistikoa (Herbereak, 1983) # [[Dominique Moceanu|Dominique Moceau]] gimnasta artistikoa (Kalifornia, 1981) # [[Amanda Borden|Amanda Border]] gimnasta artistikoa (Ohio, 1977) # [[Jaycie Phelps]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1979) # [[Olesia Dudnik]] gimnasta artistikoa (Ukrania, 1974) # [[Jadiyetu El Mohtar]] Fronte Polisarioaren Espainiako Ordezkaritzako kidea (Sahara, 1959) # [[Staša Zajović|Stasa Zajovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista (Montenegro, 1953) # [[Lepa Mladjenovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista LGBT (Belgrad, 1954) # [[Manuela Martelli]] zinema aktore eta zuzendaria (Santiago, Txile, 1983) # [[Sultana Khaya]] saharar ekintzailea (Sahara ??) # [[Salma Solaun]] gimnasta erritmikoa (Gasteiz, 2005) # [[Elena López Riera|Elena Lopez Riera]] zinegilea (Orihuela, 1982) # [[Martina de Zuricalday]] enpresaburua (Bilbo, 1839-1932) # [[Isabel Cadenas]] kezetaria, dokumentalista (Basauri, 1982) # [[Margarita Salaberria Galarraga]] diplomatikoa (Madril?, 1911-2000) # [[Aline Griffith]] kondesa, espioia (AEB, 1923-2017) # [[Anne-Marie Ménand]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1837- ) # [[Louise Pioger]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1848-1920) # [[Marisa Linton]] Frantziako Iraultzan espezializatutako historiagilea (Erresuma Batua, 1848-1920) # [[Michèle Riot-Sarcey]] Historia garaikideko eta genero-historiako irakaslea (Frantzia, 1943- ) # [[Emakumeak Parisko Komunan]] (Frantzia, 1871) }} === Hobetuak 2022 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maite Maruri]] opera abeslaria (Plentzia, 1979) # [[Maria Angeles Mezkiritz|Maria Angeles Mezkiriz]] nafar arkeologoa (Faltzes, 1929) # [[María Francés]] nafar aktorea (Tutera, 1887-1987) # [[Violeta Parra]] abeslaria eta musikagilea (Txile, 1917-1967) # [[Nekane Sarobe]] bikoizlea (Donostia, 1953) # [[Consuelo Flecha]] pedagogoa (Bilbo, 1948) # [[Beatriz Martinez de Antoñana]] aktorea (Araba,1975) # [[Susan B. Anthony]] feminista eta sufragista (EEBB) # [[Margot Frank]] Holokaustoaren biktima, Ana Franken ahizpa (Alemania,1926-1945) # [[Elisabeth Larena]] aktorea (Bizkaia, 1989) # [[Arantza Idiazabal Gorrotxategi]] irakaslea eta euskaltzain urgazlea (Gipuzkoa, 1945) # [[Maitane Urbieta]] irratiko kirol-kazetaria eta UEFA Europa Leagueko lehen emakume-berriemailea (Gipuzkoa, 1983) # [[Blanca Vidal]] aktorea (Bilbo, 1885-1962) # [[Agustina Aragoikoa]] heroia (Katalunia,1786-1857) # [[Teresa Aranguren]] Kazetaria (Araba, 1944) # [[Felisa Mary]] aktorea (Bizkaia, 1892-1956) # [[Fariba Sheikhan]] aktorea eta abeslaria (Bizkaia, 1988) # [[Isabel Mellén]] arte-historialaria, ikertzailea eta dibulgatzailea (Araba, 1986) # [[Maria Moliner]] liburuzaina, filologoa eta hiztegigilea (Zaragoza, 1900-1981) # [[Alice Stone Blackwell]] feminista, giza-eskubideen defendatzailea (AEB, 1857-1950) # [[Lucy Stone]] Kazetaria, feminista, abolizionista,sufragista (AEB, 1818-1893) # [[Rosa Bonheur]] animalia-margolaria eta eskuturagilea (Frantzia, 1822-1899) # [[Maryse Choisy]] Kazetaria, idazlea eta saiakeragilea (Lapurdi, 1903-1979) # [[Pilar López Júlvez]] dantzaria eta koreografoa (Gipuzkoa, 1912-2008) # [[Concepción Aleixandre]] mediku, ginekologo, asmatzaile, zientzialari... (Valentzia, 1862-1952) # [[María Puy Uitzi]] historialaria (Nafarroa, 1915-2008) # [[Corín Tellado]] maitasun istorio laburren idazlea (Asturias, 1927-2009) # [[Matilde Huitzi]] maistra, pedagogoa, abokatua, feminista (Nafarroa, 1980-1965) # [[Concha Espina]] idazlea (Kantabria, 1869-1955) # [[Izaskun Uranga]] abeslaria (Bizkaia, 1950) # [[Ixone Sádaba]] argazkilaria (Bilbo, 1977) # [[Joaquina Eguaras]] Granadako Unibertsitateko 1. irakaslea, hebraista, arabista (Nafarroa-Granada, 1897-1981) # [[Sara Baras]] flamenko dantzaria eta koreografoa (Cadiz, 1971) # [[Ainhoa Garai]] aktorea (Gipuzkoa, 1983) # [[Laura García]] judo jokalari-paralinpikoa (Nafarroa, 1981) # [[Marina Ginestà]] Kazetaria, itzultzailea, gerra zibileko militante komunista (Katalunia, 1919-2014) # [[Axun Aierbe]] itzultzailea (Gipuzkoa,1968-2008) # [[Amaia Osaba]] piraguista (Nafarroa, 1975) # [[Fatema Mernissi]] idazlea eta soziologoa (Maroko, 1940-2015) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Frantzia, 1849-1883) # [[Maria Luisa Ozaita]] musikagilea eta emakumeek egindako hedapenean aitzindaria (Barakaldo, 1939-2017) # [[Isabel Fernández Reviriego]] musikaria, ekoizlea eta artista grafikoa (Bizkaia,1979) # [[Teresa Calo]] aktorea, dramagilea eta gidoigilea (Gipuzkoa, 1955) # [[Cris Lizarraga]] abeslaria, feminsta eta aktibista (Bizkaia, 1992) # [[Sonia Ruiz de Azua]] psikologoa, ikertzailea, psikiatria-irakaslea (Bizkaia, 1979) # [[Begoña Bilbao Alboniga]] idazlea, musikagilea eta euskaralaria (Bizkaia, 1932-2005) # [[Najat El Hachmi]] idazle amazigha (Katalunia,) # [[Ellen Ochoa]] astronauta (AEB, 1958) # [[María Luz Morales]] kazetaria, idazlea (Galizia- Bartzelona) # [[Cristina Petite]] atleta (Bizkaia,1972) # [[Irene Loizate]] txirrindularia, duatloilaria (Bizkaia, 1995) # [[Maritxu Housset]] gomazko paleta pelotaria (Lapurdi, 1981) # [[Eider Hurtado]] kazetaria (Bizkaia, 1981) # [[Gina Pane]] artista (Lapurdi, 1939-1990) # [[Ruth Arnon]] biokimikaria (Israel, 1933) # [[Andere Arriolabengoa]] bertsolaria (Araba, 1982) # [[Rosa Chacel]] idazlea (Valladolid, 1898-1994) # [[Dora Maar]] argazkilaria (Frantzia, 1907-1994) # [[Maribel Forcadas]] medikua (Zaragoza, 1949-2012) # [[Eneritz Iturriagaetxebarria]] txirrindularia, zuzendaria (Bizkaia, 1980) # [[Ziortza Isasi]] txirrindularia (Bizkaia, 1995) # [[Valentina Tereshkova]] espaiora joandako 1. emakumea (Errusia, 1937) # [[Izaskun Osés]] paralinpiar atleta (Nafarroa, 1984) # [[Ziortza Villa]] ultrairaupen-txirrindularia (Bizkaia, 1983) # [[Penelope Barker]] aktibista (Tearen matxinada) (AEB, 1728-1796) # [[Susan la Flesche Piccotte]] Ipar Amerikako omaharar natiboa eta 1.mediku indigena (AEB, 1865-1915) # [[Rosana Ubanell]] kazetaria, eleberrigilea (Nafarroa, 1958) # [[Julia Juániz]] muntatzailea, zine-zuzendaria eta bideo-artista (Nafarroa, 19??) # [[Carmen Adarraga]] kirolaria (Gipuzkoa, 1921-2004) # [[Cristina Pardo]] kazetaria, telebista-aurkezlea (Nafarroa, 1977) # [[Esther Basurto]] boleibol kirolaria (Gipuzkoa, 1978) # [[Isabel Urkiola]] arabar esploratzailea (Gasteiz, 1854-1911) # [[Begoña Pro]] kazetaria eta idazlea (Iruñea, 1971) # [[Itziar Urretabizkaia]] aktorea (Donostia, 1978) # [[Maria Abbadia-Ürrüstoi]] idazlea, ekintzaile feminista (Paris, 1837-1913) # [[Simone Veil]] Holokaustotik bizirik irtendako magistratu eta politikaria (Frantzia, 1927-2017) # [[Igone Arribas]] gimnasta ohia (Barakaldo, 1983) # [[Vera Rubin]] astronomoa, aitzindaria (AEB, 1928-2016) # [[Mary Jobe Akeley]] esploratzailea, alpinista eta argazkilaria (AEB, 1878-1966) # [[Blanca Castilla de Cortázar]] antropologoa eta filosofoa (Gasteiz, 1951) # [[Elena Martínez de Madina]] filologoa (Gasteiz, 1962) # [[Maria Weston Chapman]] abolizionista (AEB, 1806-1885) # [[Leire Apellaniz]] zinema-ekoizlea (Bilbo, 1975) # [[Maddi Ariztia]] ipuin bildumagilea, aitzindaria (Lapurdi, 1887-1972) # [[María Teresa Lozano]] matematikaria, aitzindaria (Iruñea, 1946) # [[Dorotea Barnés]] kimikaria, aitzindaria (Iruñea, 1904-2003) # [[Eva Amaral]] abeslaria, konpositorea (Zaragoza, 1972) # [[Amaia Lasa]] idazlea (Getaria, 1948) # [[Virginia Apgar]] pediatra, Apgar testaren asmatzailea (AEB, 1909-1974) # [[Anna Mani]] fisikaria, metereologoa (India, 1918-2001) # [[Georgia O'Keeffe]] margolaria (AEB, 1887-1986) # [[Anne Lezea]] gimnasta erritmikoa (Zarautz, 2001) # [[Oiana Blanco]] judoka (Orio, 1983) # [[Anne Frank]] alemaniar judu idazlea (Alemania, 1929) # [[Tessa Andonegi]] aktorea (Donostia 1968, 1983) # [[Loli Albero]] poeta, idazlea (Iruñea, 1962) # [[Arantxa Aldalur]] poeta (Azkoitia, 1963) # [[Olivia Newton-John]] abeslaria, aktorea (Cambridge, 1948-2022) # [[Regina Salcedo]] idazlea, irudigilea, gidoigilea (Iruñea, 1972) # [[Regina Araluze]] irrintzilaria (Bermio, 1922-2012) # [[Olga Holtz]] matematikaria (Errusia, 1973) # [[Phillis Wheatley]] poesia argitaratutako 1. emakume afroamerikar esklaboa (Afrika/AEB, 1753-1784) # [[Teresa Lopez de Munain]] aktorea, irakaslea (Bilbo, 1963) # [[Lizar Begoña]] poeta (Sopela, 1997) # [[Mertxe Rodriguez]] antzezle eta pailazoa (Lasarte-Oria, 19868) # [[Maite Gonzalez]] idazlea, itzultzailea (Donostia, 1943) # [[Olatz Beobide]] aktorea, zuzendaria (Sopela, 1964) # [[Nerea Elustondo]] bertsolaria, irakaslea (Legazpi, 1981) # [[Sara Carracelas]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1975) # [[Aranzazu González]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1981) # [[Marisa González]] multimedia-artista (Bilbo, 1943) # [[Mari Carmen Rubio]] arkulari paralinpikoa (Iruñea, 1961) # [[Pilar Goya]] kimikaria (Gasteiz, 1951) # [[Elizabeth Kenny]] erizaina, polio tratamentua (erizaina, 1880-1952) # [[Garazi Kamio]] kazetaria, idazlea (Gipuzkoa, 1979) # [[Patricia Karrikaburu]] errugbi jokalaria (Zuberoa, 1988) # [[Emma Fursch-Madi]] sopranoa (Baiona, 1847-1894) # [[Miriam Arrillaga]] pilotaria (Aginaga, 2000) # [[Concha Espinosa ]] sindikalista (Bilbo, 1954-2008) # [[Salome Gabunia]] etnologoa, euskaltzain urgazlea (Georgia, 1951) # [[Gracianne Hastoy]] eleberrigilea (Oloroe-Donamaria, 1968) # [[Uxue Juárez]]idazlea, arte-zuzendaria (Iruñea1981) # [[Amalia Galarraga]] idazlea, feminista (Donostia, 1895-1971) # [[Gloria Alcorta]] idazlea (Lapurdi-Argentina, 1951-2012) # [[Arantza Ugalde]] sismologoa (Barakaldo, 1966) # [[Zinaida Serebriakova]] margolaria (Errusia, 1884-1967) # [[Siofra O´Leary]] Giza Eskubideen Europako Auzitegiko lehenengo emakume lehendakaria (Irlanda, 1968) # [[Elena Loyo]] atleta, modelo ohia (Araba, 1983) # [[Ángeles González-Sinde]] politikaria, gidoilaria eta zinema zuzendaria (Madril, 1965) # [[Maider Segurola]] kazetaria (Lasarte-Oria, 1982) # [[Leticia Canales]] surflaria (Bilbo, 1995) # [[Rosa Elizburu]] irakaslea, alkate ohia (Arrasate, 1958) # [[Amaia Lanbarri]] futbolaria (Arrigorriaga, 1992) # [[Lola Rodríguez (aktorea)]] modeloa, aktibista (Las Palmas, 1998) # [[Esti Markez]] abeslaria (Gipuzkoa, 1999) # [[Clara Schumann]] piano-jolea, musikagilea (Alemania, 1819-1896) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abuztua''')=== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Edurne Garitazelaia]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea (Zaldibar, 1926-2005) # [[Irati Fernandez Gabarain|Irati Fernández Gabarain]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea (Iruñea 1983) # [[Mercedes Lorenzo]] efef'''SORTUA''' bilbotar ospetsua (Lugo 1915- Arrasate 1996) # [[Albina Shishova]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1966) # [[Alexandra Georgiana Eremia]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Alexandra Marinescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1982) # [[Alice Salomon]] erreformista soziala (Alemania, 1872-1948) # [[Alicia Pietri de Caldera]] museo zuzendaria, Venezuelako 1. dama (Venezuela, 1923-2011) # [[Ana Luísa Amaral]] poeta, itzultzailea, irakaslea (Portugal, 1956-2022) # [[Anabell López]] abeslaria (Kuba, 1963) # [[Anastasiya Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1983) # [[Andreea Cacovean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1978) # [[Andreea Isărescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Andreea Munteanu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1998) # [[Andreea Raducan]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1983) # [[Andreea Ulmeanu]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Ángela Irene]] abeslaria (Argentina, 1956) # [[Anna Chepeleva]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1984) # [[Anna Grudkó|Ana Grudkó]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Annia Hatch]] Gimnasta artistikoa (Kuba-EEBB, 1978) # [[Ashley Miles]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Ashley Postell]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Astrid Heese]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Atotoztli II]] erregina azteka (Mexiko, xv. mendea) # [[Aurelia Dobre]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1972) # [[Azucena Rodríguez]] film-zuzendaria (Madril, 1955) # [[Betti Schieferdecker]] Gimnasta artistikoa (Alemana, 1968) # [[Bi Wenjing]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Boriana Stoyanova]] Gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1969) # [[Care Santos]] idazlea (Bartzelona, 1970) # [[Carly Patterson]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Carmen Ionescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Cătălina Ponor]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Cecilia Mangini]] Argazkilaria, zinegilea (Erroma, 1927-2021) # [[Celestina Popa]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1970) # [[Coco Fusco]] artista bisuala (AEB, 1960) # [[Corina Ungureanu]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1980) # [[Courtney Kupets]] gimnasta artistikoa (Texas, 1986) # [[Cristina Bontaş|Cristina Bontas]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Cristina Elena Grigoras]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1966) # [[Dagmar Kersten]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1970) # [[Daniela Maranduca]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1976) # [[Diana Morawe]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Diane Schuur]] abeslaria, piano-jolea (AEB, 1953) # [[Dina Kochetkova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1977) # [[Dinah Washington]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Dolores García-Negrete Ruiz Zarco]] politikaria frankismoak eraila (Jaén, 1886-1940) # [[Dominique Dawes]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Dora García (artista)]] artista (Valladolid, 1965) # [[Duan Zhou]] Gimnasta artistikoa (Txina XX.mendea) # [[Ecaterina Szabo]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Elena Espinosa]] ekonomialaria eta politikaria (Ourense, 1960) # [[Elisabeth Altmann-Gottheiner]] ekonomialaria, irakaslea (Alemania, 1874-1930) # [[Elvira Altés]] kazetaria, irakaslea, genero ikertzailea (Bartzelona, XX. mendea) # [[Émilie Lepennec|Emilie Lepennec]] Gimnasta artistikoa (Paris, 1987) # [[Emme (abeslaria)]] aktorea, abeslaria (Argentina, 1982) # [[Esther Phillips]] abeslaria (AEB, 1935-1984) # [[Eugenia Golea]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1971) # [[Eugenia Popa]] gimnasta artistikoa (Bucarest, 1973) # [[Fernanda Canales]] arkitektoa (Mexiko, 1974) # [[Florica Leonida]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Francesca Llopis]] margolaria, bideo-artista (Bartzelona, 1958) # [[Gabriela Potorac]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Gabriele Faehnrich]] Gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Germaine Tillion]] etnologoa,erresistentziakoa (Frantzia, 1907-2008) # [[Gina Gogean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1977) # [[Hana Říčná]] Gimnasta artistikoa (Txekia, 1968) # [[Inga Shkarupa]] Gimnasta artistikoa (Ukaina, 1981) # [[Ioanna Petrovschi]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Ionela Loaieş]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Irina Baraksanova|Irina BAraksanova]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan, 1969) # [[Irina Yarotska]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1985) # [[Jacqueline Lamba]] margolaria (Frantzia, 1910-1993) # [[Jekaterina Lobazniuk]] Gimnasta artistikoa (Uzbekintan, 1983) # [[Jelena Piskun]] Gimnasta artistikoa (Bielorrusia, 1978) # [[Jelena Produnova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Jelena Zamolodchikova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Jessie Tarbox Beals]] argazkilaria, fotokazetaria (AEB, 1870-1942) # [[Judith Joy Ross]] argazkilaria (AEB, 1946) # [[Julia Zenko]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1958) # [[Katie Heenan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Kim Kwang-suk (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Ipar Korea, 1976) # [[Koko Taylor]] Blues abeslaria (AEB, 1928-2009) # [[Kristina Pravdina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Kui Yuanyuan]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Larissa Fontaine]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1977) # [[Laura Cutina]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Laura Morante]] aktorae, gidoilaria, film-zuzendaria (Italia, 1956) # [[Lavinia Agache]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Lavinia Miloşovici]] Gimnasta artistikoa (Errumania,1976) # [[Léonie Duquet]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1916-1977) # [[Leopoldina Núñez Lacret]] musikagilea, irakaslea, gitarra-jolea (Kuba, 1918) # [[Lilia Podkopayeva]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1996) # [[Ling Jie]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1982) # [[Liuba María Hevia]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1964) # [[Liubov Sheremeta|Liubon Sheremeta]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1980) # [[Liudmila Yezhova]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Loredana Boboc]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Lu Märten]] idazlea, feminista (Alemania, 1879-1970) # [[Ludivine Furlon]] Gimnasta artistikoa (Nimes, 1980) # [[Lya Ímber de Coronil]] pediatra (Ukrania-Venezuela, 1914-1981) # [[María Ángela Nieto]] zientzialaria, ikertzailea (Madril, 1960) # [[María Eugenia Ibáñez]] kazetaria (Bartzelona, 1946) # [[Maria Girona i Benet]] margolaria, grabatzailea (Bartzelona, 1923-2015) # [[María Grever]] musikagilea Mexiko, 1885-1951) # [[Maria Kriutxkova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1988-2015) # [[María Luisa Herrera]] arkeologoa (Espainia, 1913-2012) # [[Maria Mercè Roca]] idazle eta politikaria (Girona, 1958) # [[Maria Neculita]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[María Soledad Corchón Rodríguez]] Arkeologoa (Santander, 1947) # [[Marián Farías Gómez]] abeslaria (Argentina, 1944) # [[Marianela Balbi]] kazetaria (Venezuela, 1963) # [[Marie Stritt]] aktorea (Austriar Inperioa, 1855-1928) # [[Martina Jentsch]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Mary McLeod Bethune]] aktibista (AEB, 1875-1955) # [[Matilda De Angelis]] abeslaria, aktorea (Italia, 1995) # [[Maxi Gnauck]] gimnasta artistikoa (Alemania) # [[Menene Gras]] filosofoa, arte-kritikaria, ikertzailea (Bartzelona, 1957) # [[Meng Fei]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Mercedes Oliveira Malvar]] filosofoa (Pontevedra, 1957) # [[Mihaela Stanulet]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Milagros Socorro]] kazetaria (Venezuela, 1960) # [[Mirela Barbălată|Mirela Barbalata]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Mirela Pasca]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Mirela Tugurlan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Mohini Bhardwaj]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1978) # [[Monica Roșu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Nadia Hategan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Nancy Wilson (abeslaria)]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Nao Bustamante]] multimedia artista (AEB, 1969) # [[Natalia Bobrova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1978-2015) # [[Natalia Ilienko]] gimnasta artistikoa (Kazakhstan, 1967) # [[Natalia Kalinina]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1973) # [[Natalia Yurchenko]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1966) # [[Natalia Ziganshina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1985) # [[Nicoleta Daniela Șofronie]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1988) # [[Oana Ban]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Olga Bicherova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1967) # [[Olga Mostepanova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1970) # [[Olga Rashchupkina]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Olga Teslenko]] Gimnnasta artiistikoa (Ukaina, 1981) # [[Paula Heredia]] zinemagilea (El Salvador, 1957) # [[Pegeen Vail Guggenheim]] margolaria (Suitza-AEB, 1925) # [[Phoebe Mills]] Gimnasta artistikoa (Illinois, 1972) # [[Polina Miller]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 2000) # [[Rachel Tidd]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1984) # [[Raquel Meller]] kupletista (Tarazona, 1888-1962) # [[Rosa Bustamante Montoro]] arkitektoa (Madril, 1962) # [[Rosa María Calaf]] kazetaria (Bartzelona, 1945) # [[Sabina Cojocar]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Samantha Sheehan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Sandra Mihanovich]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1957) # [[Sandra Uve]] ilustrattzailea, dibilgatzaile zientifikoa (Bartzelona, 1972) # [[Sara Bendahan]] medikua (Venezuela, 1906-1946) # [[Sara González]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1949) # [[Sarah E. Goode]] asmatzailea (AEB, 1855-1905) # [[Shannon Miller]] gimnasta artistikoa (Estatu Batuak, 1977) # [[Shemekia Copeland]] Blues-kantaria (New York, 1979) # [[Silvia Buabent]] politikaria, berdintasunean espezializatua (Madril, 1973) # [[Silvia Rau]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Silvia Stroescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Simona Pauca]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1969) # [[Simona Renciu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Sofía Ímber]] kazetaria, museo-kontserbadorea (Moldavia-Venezuela, 1924-2017) # [[Soledad Bravo]] abeslaria (Logroño-Venezuela, 1943) # [[Tatiana Frolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1967) # [[Tatiana Lysenko (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Tatiana Yarosh]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1981) # [[Teresa Parodi]] kantautorea, politikaria (Argentina, 1947) # [[Trinidad Taracena del Piñal]] Arkeologoa (Santander, 1926-Ceuta, 2017) # [[Ulrike Klotz]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1960) # [[Vanda Hădărean]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1976) # [[Vera Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1968) # [[Verónica Condomí]] abeslaria, konpositorea, gitarra jolea (Argentina, 1960) # [[Viktoria Karpenko]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Virginia Amposta Amposta]] sindikalista, frankismoak eraila (Bartzelona, 1903-1939) # [[Virginia Pereira Álvarez]] mediku ikertzailea (Venezuela, 1888-1947) # [[Xiomara Laugart]] abeslaria (Kuba, 1960) # [[Yevgueniya Kuznetsova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Zoila Gálvez]] sopranoa, irakaslea (Kuba, 1899) }} ===='''Berriak 2022''' ('''uztaila''')==== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Arroyo Sagasta]] ef--'''SORTUA''' Irakaslea eta ikertzailea (Aretxabaleta,1983) # [[Eba Gaminde Egia]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, euskaltzain urgazlea (Mungia, 1968) # [[Jone Mitxelena]] ----'''SORTUA''' zientzialaria, irakaslea eta ikertzailea (Barakaldo, 1985) # [[Lurdes Alkorta]] ef--'''SORTUA''' trikitilaria (Azpeitia, 1973) # [[Maddi Astigarraga]] ef--'''SORTUA''' ilustratzaile zientifikoa (Deba, 1997) # [[Maria Meharra]] ----'''SORTUA''' kaskaroten erregina (Lapurdi XIX. mendea) # [[Mentxu Ramilo Araujo]] ef--'''SORTUA''' Wikiemakumea (Gasteiz, 1978) # [[Vega Asensio]] ef--'''SORTUA''' biologoa, ilustratzailea, ikertzailea (Durango, 1978) # [[Abigail Hobbs]] Salemgo sorgin prozesuko nerabea (AEB,1678- ? ) # [[Abigail Williams (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorgin epaiketetan akusatua (AEB, 1680-1697) # [[Adriana Calcanhotto]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Agnes Meyer Driscoll|Agnes Meyer]] Kiptografoa (Estatu Batuak) # [[Aimée Rapin]] margolaria (Suitza) # [[Aissa Doumara Ngatansou]] ekintzailea (Kamerun, 1972) # [[Alice Domon]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1937-1977) # [[Alicia Sellés Carot]] liburuzaina eta dokumentalista (Castelló, 1977) # [[Altamira Gonzalo]] jurista, feminista (Zaragoza) # [[Amalia Avia]] margolaria (Toledo, 1930-2011) # [[Anastasía Mýskina]] tenislaria (Sobiet Batasuna, 1981) # [[Ángela Ramos]] kazetaria, erreportaria (Peru) # [[Anita Malfatti]] margolaria (Brasil, 1889-1964) # [[Ann Pudeator]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1621-1692) # [[Anna Eriksdotter]] sorgintzat jo eta burua moztuta exekutatua (Suedia, 1624-1704) # [[Anna Gardell-Ericson]] margolaria (Suedia) # [[Anna Göldin]] Sorginkeria egotzita burua moztuta exekutatua (Suitza) # [[Anna Maria Bofarull]] zinemagilea (Tarragona,1979) # [[Anna Rosina de Gasc]] margolaria (Alemania) # [[Antonia Maymón|Antonia Maymon]] idazlea, feminista, anarkista (Madril) # [[Aurora Cáceres Moreno]] idazle, feminista, sufragista (Peru) # [[Barbara W. Tuchman]] idazle eta kazetaria (Amerikako Estatu Batuak, 1912-1989) # [[Barbara Walters]] kazetaria, idazlea (EEBB, 1929) # [[Betty Parris]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzailea(AEB, 1682-1760) # [[Bridget Bishop]] Salemgo sorgin epaiketetan exekutatua (AEB, 1632?-1692) # [[Brita Zippel]] Sorginkeria egotzita burua moztu eta sutan errea (Suedia, 1676) # [[Candy (Salemgo epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Carmen Martínez Sancho]] matematikaria (Toledo) # [[Carmen París]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Carmina Verdú]] gimnasta ohia (Valentzia, 1983) # [[Catalina Carlota De la Gardie]] Baztanga txertoaren bultzatzailea (Suedia, 1723-1763) # [[Christiane Amanpour]] kazetaria (Erresuma Batua, 1958) # [[Cindy Sherman]] argazkilaria eta zinema-zuzendaria (AEB, 1954) # [[Concha García Campoy|Concha Garcia Campoy]] Kazetaria (Terrasa, 1958) # [[Cristina Rota]] aktore, arte-dramatiko irakaslea (Argentina, 1945) # [[Delmira Agustini]] poeta (Uruguai) # [[Dorcas Hoar]] sorginkeria egotzita zigortua (Beverly, 1634-1711) # [[Dorothy Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan 4 urteko auzipetua (AEB, 1687?) # [[Draupadi Murmu]] politikaria, tribu-buruzagia, Indiako 1. emakume presidente tribala (India, 1958) # [[Eglantyne Jebb]] haurren eskubideen defentsa (Erresuma Batua, 1876-1828) # [[Elena Arregui Cruz-López]] arkitektoa (Irun-Santiago de Compostela) # [[Eliane Giardini]] aktorea, zinema-zuzendaria (Tarragona, 1966) # [[Elizabeth Hubbard (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusia (AEB, 1675?-1692etik aurrera) # [[Elizabeth Jane Gardner]] margolaria (Estatu Batuak-Paris) # [[Estefanía Chávez Barragán]] arkitektoa, irakaslea (Mexiko) # [[Esther Koplowitz]] enpresaria (Madril,1950) # [[Eva Crane]] zientzialaria (Erresuma Batua) # [[Eva Piquer]] kazetaria eta idazlea (Bartzelona, 1969) # [[Faith Hill]] abeslaria (EEBB, 1967) # [[Fanny Elssler]] dantzaria (Austria) # [[Guirandana de Lay|Guirandina de Lay]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Jaka, 1461) # [[Haydée Milanés]] abeslaria, konpositorea, moldatzailea eta ekoizlea (Habana, 1980) # [[Helen Mack Chang]] Myrna Mack Fundazioaren sortzaile (Guatemala) # [[Helen Vlachos]] kazetaria (Grezia) # [[India.Arie]] abeslari estatubatuarra (Denver, 1975) # [[Isabel Azkarate]] argazkilaria, fotokazetaria (Donostia) # [[Isabel Quintanilla]] margolaria (Madril, 1938-2017) # [[Jane Wenham (ustezko sorgina)]] emakume akusatua eta askatua (Ingalaterra, ?-1730) # [[Janet Horne]] Sorginkeria egotzita sutan bizirik errea (Eskozia, 1727) # [[Jean Adair]] aktorea (Kanada, 1873-1953) # [[Jeanne Fusier-Gir]] aktorea (Frantzia, 1885-1973) # [[Juana Martín Manzano]] moda-diseinatzailea (Kordoba, 1974) # [[Juana Millán|Juana Millan]] inprimatzailea, enpresaburua (Zaragoza) # [[Juana Mordó]] arte bildumagilea (Tesalonika, 1899-Madril,1984) # [[Katharina Henot]] posta-burua, sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1570-1627) # [[Laspaulesko sorginkeria prozesua]] 24 emakume urkatuak (Huesca, 1593) # [[Laura Morera]] ballet dantzaria (Madril, 1977) # [[Laura Muntz Lyall]] margolaria (Kanada) # [[Lilia Podkopayeva]] gimnasta (Ukraina, 1978) # [[Lola Robles]] idazlea eta aktibista (Madril, 1963) # [[Luciana Aymar]] kirolaria (Argentina, 1977) # [[Lydia Lunch]] abeslaria, aktorea, idazlea (AEB, 1959) # [[Margaret Jones]] Emagina, sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (EEBB 1613-1548) # [[Margaret Scott (Salemgo epaiketak)|Margaret Scott]] Sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (Eskozia, 1615-Salem, 1692) # [[Margaret Scott Gatty]] botanikaria eta idazlea (Britania Handia, 1809-1873) # [[Maria Bellonci]] idazlea (Italia, 1902-1986) # [[María Botto]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Cabrales]] Kuba independentziaren aldeko protagonista (Kuba) # [[Maria da Conceição|Maria da Conceicao]] emagina, sorginkeria egotzita sutan errea (Sao Paulo, 1798) # [[María Eugenia Vaz Ferreira]] irakasle, poeta (Uruguai, 1875-1924) # [[María Gil Vallejos]] piano-jolea (Alacant, 1892-1981) # [[María José Gómez Redondo]] artista garaikidea (Valladolig, 1963) # [[Maria Mercè Cuartiella]] idazlea, antzerkigilea (Katalunia) # [[Maria Tallchief]] dantzaria (EEBB, 1925-2013) # [[María Teresa Linares]] musikologoa (Kuba) # [[Marija Jurić Zagorka|Marija Juric Zagorba]] kazetaria (Kroazia, 1873-1957) # [[Marta Calamonte]] gimnasta ohia, entrenatzailea, fisioterapeuta (Badajoz,1982) # [[Martha Corey]] Salemgo sorgin epaiketetan urkatua (AEB, 1619-1672) # [[Martha Zein]] idazle, narratzaile, zinegile (Alemania, 1962) # [[Mary Black (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Mary Bradbury]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1615-1700) # [[Mary Parker (Salemgo epaiketak)|Mary Parker]] sorginkeria egotzita urkatua (1637-1692) # [[Mary Pat Gleason]] aktorea eta gidoilaria (AEB, 1950-2020) # [[Mary Warren]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusiena (AEB, 1674?-1693?) # [[Matteuccia de Francesco]] sorgintza jo eta sutan errea (Italia, 1428 exekutatua) # [[Maxine Hong Kingston|Maxime Hong Kingston]] idazlea (EEBB, 1940) # [[Melissa de la Cruz]] idazlea (Manila-AEB, 1971) # [[Mercedes Ferrer]] egile abeslaria (Madril, 1963) # [[Merga Bien]] Sorgintzat jo eta sutan errea (Alemania 1560-1603) # [[Mia Hamm]] futbolaria (AEB, 1972) # [[Mia Zapata]] abeslaria (AEB, 1965-1993) # [[Mira Nair]] zinema zuzendaria (India, 1957) # [[Mónica Alario Gavilán]] filosofoa eta ikertzailea (Madril) # [[Myrna Mack]] antropologoa (Guatemala) # [[Nabyla Maan]] egile abeslaria (Maroko, 1987) # [[Nancy Usero]] gimnasta ohia, entrenatzailea (Zaragoza, ?) # [[Narbona Dacal]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Zaragoza, 1498) # [[Nata Moreno]] zine-zuzendaria, aktorea, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Nazanín Armanian]] idazea eta politologoa (Iran, 1961) # [[Nora Heysen]] margolaria (Australia) # [[Nur Levi]] aktorea (Madril, 1979) # [[Olga Román]] abeslaria eta egile-abeslaria (Madril, 1979) # [[Olga Wisinger-Florian]] margolaria (Austria) # [[Paisleyko sorginkeria prozesua]] 7 emakume kondenatuak (Eskozia, 1697) # [[Pascale Petit (aktorea)]] aktorea (Frantzia, 1938-) # [[Paula Ortiz]] zine-zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Paule Minck]] Parisko Komunako iraultzaile feminista (1839 - 1901) # [[Pendleko sorginkeria prozesua]] 10 urkatu: 9 emakume eta gizon 1 (Ingalaterra, 1612) # [[Petronilla de Meath]] sorginkeria egotzita sutan errea (Irlanda) # [[Rebecca Lemp]] Sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1550-1590) # [[Rebecca Nurse]] Salemgo sorginkeria prozesuan exekutatua(AEB, 1621-1692) # [[Rebecca Walker]] idazlea, feminista (Mississipi, 1969) # [[Rocío Vitero Pérez|Rocio Vitero Perez]] gizarte langilea eta politikaria (Gasteiz, 1980) # [[Romola Garai]] aktore britainiarra (1982) # [[Ruth Osborne (ustezko sorgina)]] hil zuten emakume eskalea (Ingalaterra, 1680-1700) # [[Sally Salminen]] nobelagilea (Finlandia,1906-1976) # [[Samlesburyko sorginkeria prozesua]] 20 bat emakume akusatuak (Ingalaterra, 1612) # [[Sarah Cloyce]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatua (AEB, 1648-1703) # [[Sarah Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1653-1962) # [[Sarah Osborne]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1643?-1692) # [[Sarah Wildes]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1627-1692) # [[Sima Sami Bahous]] NBE Emakumeak-en zuzendaria (Jordania, 1956) # [[Susana Rinaldi]] aktorea eta tango-abeslaria (Argentina, 1935) # [[Susannah Sheldon]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatzailea (AEB, 1670?- ?) # [[Suzana de Moraes]] aktore, zinema-zuzendaria (Brasil, 1940-2015) # [[Tarsila do Amaral]] margolaria (Brasil, 1886-1973) # [[Tatiana Bilbao]] arkitektoa (Mexiko) # [[Tatiana Lióznova]] zinema zuzendaria (Errusia, 1914-2011) # [[Teresa Duclós]] margolaria (Sevilla, 1934) # [[Vera Fokina]] ballet dantzaria (1886-1958, Errusia) # [[Vera Panova]] idazlea eta kazetaria (Errusia, 1905-1973) # [[Vera Tschechowa]] aktorea, zinemagilea eta ekoizlea (Alemania, 1940) # [[Victoria Åberg|Victoria Aberg]] margolaria (Finlandia, 1824-1892) # [[Villanuako sorginak]] Villanuako sorginkeria prozesua (Huesca, XV. mendea) # [[Wilhelmina Wylie]] igerilaria (Australia, 1984) # [[Wilmot Redd]] Sorginkeria egotzita urkatua (Salem, 1692) }} ===='''Berriak 2022''' ('''ekaina''')==== (ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Colino]] eef--'''SORTUA''' kirolaria, ibiltaria (Durango 2004) # [[Aitziber Makazaga]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1976) # [[Alazne Etxebarria Urizar]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Santurtzi 1997) # [[Ane Maruri]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta irakaslea (Bizkaia 1996) # [[Begoña Guillen]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Amurrio 1963) # [[Bernadette Iratzoki Luro]] ----'''SORTUA''' dantzaria, antzerkilaria eta irakaslea (Azkaine, 1959) # [[Betzaida Urtaza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, itzultzailea, editorea (Donostia-Legorreta 1988) # [[Gabi Etxebarne]] ----'''SORTUA''' idazlea, feminista, serora ohia (Aldude, Nafarroa Beherea 1932) # [[Garbiñe Alustiza]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1964) # [[Lurdes Imaz]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, antzerki zuzendaria eta gidoilaria (Segura 1952) # [[Margarita Olañeta]] ef--'''SORTUA'' ekintzailea (Ermua 1931) # [[Olga Uribe]] ef--'''SORTUA''' ehulea (Durango 1958) # [[Oroitz Jauregi]] ef--'''SORTUA''' Euskaltzain urgazlea (Legorreta 1974) # [[Patxika Erramuzpe]] ----'''SORTUA''' Abeslaria, ekintzailea (Aldunde. Nafarroa Beherea 1943) # [[Adelaide Anne Procter]] poeta, filantropoa (Ingalaterra) # [[Adelina Lopes Vieira]] idazlea, dranagilea (Portugal-Brasil) # [[Agnes Baltsa]] mezzosopranoa (Grezia) # [[Alice Rey Colaço]] Ilustratzailea, abeslaria. Portugal # [[Amelia Orleanskoa]] Portugalgo azken erregina (Frantzia-Portugal) # [[Amélia Rey Colaço]] aktorea, zuzendaria (Portugal) # [[Ana Castillo]] idazlea (Chicago, EEBB) # [[Ana de Gonta Colaço]] eskultorea (Portugal) # [[André Léo]] Frantziako eleberri eta kazetaria, ekintzaile feminista (1824 - 1900) # [[Ann Putnam, Jr.]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Anna Waser]] margolaria (Suitza) # [[Anna Zippel]] sorginkeria leporatuta eraila (Suedia) # [[Anne de Chantraine]] sorginkeria egotzita sutan erretakoa (Lieja) # [[Annie Londonderry]] munduari bira egindako txirrindularia (AEB) # [[Assumpta Roura]] kazetaria eta idazlea (Katalunia) # [[Barbara Ward]] ekonomialaria, kazetaria eta idazlea (Erresuma Batua) # [[Beatriz Costa]] aktorea, idazlea (Portugal) # [[Bessie Rayner Parkes]] poeta, kazetaria, feminista (Alemania-AEB) # [[Blanca Muñoz]] artista, eskultorea eta grabatzailea (Madril) # [[Branca de Gonta Colaço]] idazlea, errezitatzailea (Portugal) # [[Carmen Arozena]] artista, margolaria eta grabatzailea (La Palma) # [[Carmen Laffón]] artista, margolaria eta eskultorea (Sevilla) # [[Carola García de Vinuesa]] mediku, zientzialari, irakasle (Espainia-Australia) # [[Carolina Michaëlis de Vasconcelos]] filologoa, idazlea (Alemania-Portugal) # [[Caroline de Barrau]] feminista, aktibista (Frantzia) # [[Caroline Haslett]] ingeniari elektrikari aitzindaria (Erresuma Batua) # [[Charlotte Saunders Cushman]] aktorea (AEB) # [[Clémentine Hélène Dufau]] margolaria (Frantzia) # [[Concepción Bona]] hezitzailea eta ekintzailea (Dominikar Errepublika) # [[Concha de Albornoz]] intelektual feminista (Asturias) # [[Conchita Supervía]] mezzosopranoa (Bartzelona) # [[Corina Freire]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Portugal) # [[Cynthia Germanotta]] filantropoa, ekintzailea, enresaburua (AEB) # [[Dinah Craik]] idazlea (Ingalaterra) # [[Dolores González Pérez]] idazlea (Malaga) # [[Dora Panofsky]] arte historialaria (Alemania-AEB) # [[Dorothea Tanning]] margolaria (AEB) # [[Dorothy Hansine Andersen]] medikua (EEUU) # [[Eduarda Lapa]] margolaria (Portugal) # [[Eleanor Pairman]] matematikaria, asmatzailea (Eskozia) # [[Elizabeth Ann Ashurst Bardonneau]] itzultzailea, aktibista (Ingalaterra) # [[Elsie Widdowson]] nutrizionista (Erresuna Batua) # [[Emília de Sousa Costa]] idazlea, feminista (Portugal) # [[Emily Davies]] sufragista, emakumea unibertsitate eskubide-defensatzailea (Ingalaterra) # [[Emma Stebbins]] eskultorea (AEB) # [[Eugénie Le Brun]] intelektual feminista (Frantzia-Egipto) # [[Eugénie Marie Salanson]] margolaria (Frantzia) # [[Felícia Fuster i Viladecans]] margolaria eta poeta (Bartzelona-Paris) # [[Felicia Hemans]] poeta (Ingalaterra) # [[Fiorenza Cossotto]] mezzosopranoa (Italia) # [[Franceska Mann]] dantzaria (Polonia) # [[Frederica von Stade]] mezzosopranoa (AEB) # [[Geraldine Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Ghada Waly]] politikari eta diplomatikoa (Egipto) # [[Gina Cigna]] sopranoa (Italia) # [[Guadalupe Marín]] modeloa eta eleberrigilea (Mexiko) # [[Hariclea Darclée]] sopranoa (Errumania) # [[Henriette Michaelis]] hizkuntzalaria (Alemania) # [[Hoylande Young]] kimikaria (AEB) # [[Huda Sha'arawi]] aktibista feminista (Egipto) # [[Irina Vladislavovna Bussen]] minerologoa (Errusia) # [[Izumi Nakamitsu]] Armagabetzeari lotutako gaiei buruzko Nazio Batuen Bulegoko zuzendaria (Japonia) # [[Josephine Butler]] feminista eta guzarte erreformatzailea (Erresuma Batua) # [[Juana Alarco de Dammert]] filantropoa, hezitzailea (Peru) # [[Júlia Lopes de Almeida]] idazlea, kazetaria, feminista (Brasil) # [[Julie von May]] sufragista, feminista (Suitza) # [[Katalina Boloniakoa|Katalina Boloniakoa]] margolaria, idazlea, santa (Bolonia) # [[Kate Marvel]] zientzilaria (New York EEBB) # [[Kin Yamei]] doktorea, hezitzailea eta nutrizioan aditua (Txina, EEBB) # [[Letitia Elizabeth Landon]] poeta (Ingalaterra) # [[Licia Verde]] astronomoa, fisikaria, irakaslea (Italia) # [[Lidia Blanco]] filologoa (Burgos) # [[Lilian Baylis]] britainiar antzerki ekoizle eta zuzendaria # [[Lola Garrido]] arte kritikaria, komisarioa eta bildumagilea (Donostia) # [[Lucia Valentini Terrani]] mezzosopranoa (Italia) # [[Madeleine Pelletier]] psikiatra, aktibista (Frantzia) # [[Malak Hifni Nasif]] idazle, poeta, maistra (Egipto) # [[Margarida Lopes de Almeida]] poeta, deklamatzailea, eskultorea (Brasil) # [[Maria Adelaide Lima Cruz]] margolaria (Portugal) # [[Maria Archer]] idazlea (Portugal) # [[María Barbeito]] pedagogo, idazlea (Galizia) # [[Maria da Cunha]] poeta, kazetaria(Portugal-Brasil) # [[Maria Jane Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Maria Lamas]] idazlea, kazetaria, ekintzaile politikoa (Portugal) # [[María Luisa Calero Vaquera]] hizkuntzalaria (Badajoz) # [[Maria Olga de Moraes Sarmento da Silveira]] idazlea, feminista (Portugal) # [[María Soriano Llorente]] psikologoa (Valentzia) # [[María Trinidad Sánchez]] ekintzailea, aberriaren ama (Dominikar Errepublika) # [[Marie Adelaide Belloc Lowndes]] nobelagilea (Ingalaterra) # [[Marie La Cécilia]] Frantziako maistra, Komunan aktibista errepublikanoa (1839 - 1922) # [[Marisa de Leza]] aktorea (Madril) # [[Martha Carrier]] sorginkeria leporatuta eraila (EEBB) # [[Mary Eastey]] Salemeko sorgin-epaiketan exekutatua (AEB) # [[Mary Russell Mitford]] idazlea, dramagilea (Ingalaterra) # [[Mary Walcott]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Matiel Mogannam]] aktibista, nazionalista (Libano-Palestina) # [[Matilda Hays]] itzultzaile, idazle, kazetari, aktore (Ingalaterra) # [[Melissa Aldana]] saxofoi-jotzailea (Txile) # [[Mercedes Llopart]] sopranoa, irakaslea (Bartzelona) # [[Mercy Lewis]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Minou Tavárez Mirabal]] filologoa, politikaria (Dominikar Errepublika) # [[Monica Oliphant]] zientzialari, ikertzailea (Ingalaterra-Australia) # [[Nabawiyya Musa]]irakaslea, nazionalista, feminista (Egipto) # [[Natali Germanotta]] moda-diseinatzailea, estilista (AEB) # [[Natalia Kanem]] UNFPAren zuzendaria (Panama) # [[Nerilie_Abram]] zientzilaria (Australia) # [[Nísia Floresta (idazlea)]] idazlea, hezitzailea (Brasil) # [[Paca Blanco]] ekintzailea (Madril) # [[Patricia Kraus]] abeslaria, musikagilea, ekoizlea (Milan-Espainia) # [[Regina Lago García]] pedagogo, psikologo (Palentzia) # [[Renata Scotto]] sopranoa (Italia) # [[Rosalba Carriera]] margolaria (Italia) # [[Ruth Rivera Marín]] arkitektoa (Mexiko) # [[Safia Zaghloul]] aktibista, politikaria (Egipto) # [[Sonia Vivas]] pedagogoa, politikaria (Bartzelona) # [[Tarab Abd al-Hadi]] aktibista feminista, politikaria(Palestina-Egipto) # [[Valentine de Saint-Point]] idazlea (Frantzia) # [[Verónika Mendoza]] politikaria (Peru) # [[Victòria Pujolar Amat|Victoria Pujolar Amat]] margolaria (Bartzelona) # [[Virgínia Quaresma]] kazetaria, aktibista (Portugal) }} ===='''Berriak 2022''' ('''maiatza''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Alaitz Biritxinaga]] ef--'''SORTUA''' Txirrindulari epaile eta zuzendaria (Bizkaia 1974) # [[Angelita Bilbao Bilbao]] efef'''SORTUA''' erizaina, ekintzaile abertzalea (Bilbo 1903-Argentina 1990) # [[Concha Laca]] efef'''SORTUA''' artisaua, zeramikaria, eskultorea (Madril 1925-Irun 2018) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] ef--'''SORTUA''' zinema zuzendaria (Laudio 1984) # [[Haizea Beruete]] efef'''SORTUA''' bertsolaria (Iruñea 1994-2022) # [[Lina Huarte-Mendikoa]] efef'''SORTUA''' sopranoa (Iruñea 1928-Madril 2017) # [[Margarita Barainka]] g'''SORTUA''' Gernikako bonbardaketaren lekukoa (Errigoiti 1922) # [[Acacia Uceta]] poeta (Madril) # [[Adelaida Abarca Izquierdo]] ekintzailea, kartzelarik ihes egindakoa (Madril) # [[Adelaida Las Santas]] kazetari eta poeta (Madril) # [[Alejandra Soler]] maistra errepublikano erbesteratua (Valentzia) # [[Amanda Jones]] poeta, aktibista, asmatzailea (AEB) # [[Ana Martínez Collado]] arte estetika eta generoa (Madril) # [[Ángela García de la Puerta]] Espainiako 1. Fisika eta Kimika katedraduna (Soria) # [[Ángeles García-Madrid]] idazlea eta presoa (Madril) # [[Anna Davin]] historialaria, idazlea, feminista( Ingalaterra) # [[Anna Keichline]] arkitektoa eta asmatzailea (AEB) # [[Anna Manso Munné]] idazlea, gidoilaria (Bartzelona) # [[Anna Ruth Fry]] idazlea (Britainia Handia) # [[Asun Casasola]] genero indarkeriaren aurkako aktibista (Palentzia) # [[Asunción Bastida]] moda diseinatzailea (Bartzelona) # [[Aurora Rodríguez Carballeira]] ama eugenesikoa (Galizia) # [[Barbara Bodichon]] ongilea, eskubideen aldeko aktibista (Erresuma Batua) # [[Carmen Mir]] moda diseinatzaile (Bartzelona) # [[Christiana Figueres]] antropologoa, ekonomialaria eta analista(Costa Rica) # [[Clara Sánchez (idazlea)]] idazlea, Espainaiko zine aditua (Guadalajara) # [[Concha Alós]] idazlea (Valentzia-Bartzelona) # [[Consuelo García del Cid Guerra]] idazlea (Bartzelona) # [[Deepika Kurup]] zientifikoa, asmatzailea (edateko ur garbi 'azkarra') (AEB) # [[Dorothy Thompson]] kazetaria, idazlea, sufragista, feminista (AEB) # [[Eldorado Jones]] asmatzailea (hegazkin isilgailua,plantxa elektrikoa)(AEB) # [[Elena Moncada]] ekintzaile, idazle, prostituzioaren abolizionista (Argentina) # [[Enriqueta Gallinat]] politikaria, errepresio frankistaren biktima (Bartzelona) # [[Erna Schneider]] ingenaria, matematikaria eta asmatzailea (AEB) # [[Ethel Léontine Gabain]] margolaria (Frantzia-Ingalaterra) # [[Eva Alcón]] errektorea (Castelló) # [[Flor Cernuda]] preso komunista (Toledo) # [[Flora Robson]] aktorea (Ingalaterra) # [[Gema Corredera]] abeslari eta musikagilea (Kuba) # [[Geneviève de Gaulle-Anthonioz]] Frantziako erresistentziakoa (Frantzia) # [[Gertrud Bäumer]] aktibista feminista eta politikaria (Alemania) # [[Gisela Wild]] feminista, kooperatiba-politiketan espezializatua (Argentina) # [[Gloria Patricia Porras]] abokatu, notario, epaile (Guatemala) # [[Hannah Slater]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria)(AEB) # [[Helen Taylor (feminista)]] idazlea, aktorea (Erresuma Batua) # [[Helen Taylor]] noblea (Ingalaterra) # [[Helena Lange]] pedagogoa eta emakumeen eskubide defendatzailea (Alemania) # [[Hilary Wainwright]] kazetaria, ikertzailea, feminista (Ingalaterra) # [[Hildegart Rodríguez Carballeira]] politikaria, etorkizuneko emakume gisa sortua (Madril) # [[Ida Henrietta Hyde]] fisiologoa eta asmatzailea (AEB) # [[Isabel Olesti]] kazetari eta idazlea (Tarragona) # [[Isabel Risco]] aktorea (Coruña) # [[Isabel Vicente García|Isabel Vicente Garcia]] ekintzaile komunista (Albacete - Bartzelona) # [[Jenara Vicenta Arnal Yarza]] 1. Zientzia Kimiko doktorea eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Jessie Boucherett]] emakumeen aldeko aktibista (Ingalaterra) # [[Joaquina Dorado Pita]] Les Cortseko preso errepublikanoa (Coruña) # [[Josefa Barba-Gosé Flexner]] zientzialaria (Bartzelona-Filadelfia) # [[Josefina Amalia Villa]] ekintzailea, preso politikoa (León-Madril) # [[Joy Mangano]] enpresaria eta asmatzailea (fregona, pertxak) (AEB) # [[Juana Francisca Rubio]] margolaria eta ilustrailea (Madril) # [[Judith Malina]] aktorea, ekoizlea eta zuzendaria (Alemania-AEB) # [[Karen Olsen Beck]] arkitektoa, soziologoa, politikaria eta diplomatikoa (*!) # [[Laia Berenguer Puget]] Les Cortseko preso sozialista (Bartzelona) # [[Laura Casielles]] idazlea, poeta (Asturias) # [[Les Corts emakumeen kartzela]] (Bartzelonako eraikina) # [[Letizia Battaglia]] kazetari, argazkilari, politikari, editore eta enpresaburua (Italia) # [[Liane Russell]] genetista, zoologoa (Austria, AEB) # [[Lidia Guinart]] kazetaria, idazlea eta politikaria (Bartzelona) # [[Lilí Díaz Rivas]] enpresaburua, idazlea (Galizia) # [[Lilly Maxwell]] sufragista (Eskozia) # [[Lina Gálvez]] historialaria, ekonomia feministan aditua (Sevilla) # [[Lise London]] erresistentzia frantseseko aktibista (Frantzia) # [[Llum Quiñonero]] kazetaria, ekintzailea, politikaria (Alacant) # [[Lola Sanjuán]] enpresaburua eta lider feminista (Sevilla) # [[Magda Bandera]] kazetaria, idazlea(Bartzelona) # [[Maite Alvarez]] zientzilaria eta ikertzailea (Ermua) # [[Manolita del Arco]] politikaria, ekintzailea (Bilbo-Madril) # [[Margarida Abril]] ekintzailea (Katalunia) # [[María Ángeles Durán]] ikertzailea (Madril) # [[María Antonia Peña]] errektorea (Cádiz) # [[María Antonia Zorraquino]] biokimikaria eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Maria Bigordà Montmany]] kataluniar ekintzailea (Ullastre-Tarrasa) # [[María del Carmen Cuesta Rodríguez|Maria del Carmen Cuesta Rodríguez]]A aktibista (Madril) # [[Maria Deraismes]] prostituzioaren abolizionista # [[María Dolores de Pablos]] poeta eta astrologoa (Madril) # [[Maria Dolors Laffitte]] abeslaria (Bartzelona) # [[Maria Dolors Renau]] psikologoa, pedagogoa eta politikaria (Bartzelona) # [[María Elena Moyano]] aktibista (Perú) # [[María José Figueras]] errektorea (Katalunia) # [[Maria Lacerda de Moura]] anarkista eta feminista (Brasil) # [[María Vicenta Mestre Escrivá]] psikologoa, Valentziako Unibertsitateko 1. emakume errektorea (Valentzia) # [[Marie Killick]] audio-ingeniaria, asmatzailea (gramofonorako zafirozko orratza) (Erresuma Batua) # [[Marina Vargas]] artista (Granada) # [[Marisa Mediavilla Herreros]] liburuzaina, dokumentalista, feminsita (Palentzia) # [[Marjorie Joyner]] asmatzailea (ile kizkur iraunkorrak egiteko makina)(AEB) # [[Martirio (cantante)|Martirio]] abeslaria (Huelva) # [[Mary Beale]] margolaria eta erretratista (Ingalaterra) # [[Mary Dixon Kies]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria) (AEB) # [[Melania Moscoso]] antropologa, pedagoga, feminista (Bilbo) # [[Mercedes Fernández-Martorell]] antropologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Núñez Targa]] Las Ventas eta Nazien kontzentrazio-eremuetako preso eta lekukoa (Bartzelona) # [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] politikaria eta zuzendari publikoa (Gernika) # [[Montserrat Minobis]] kazetaria, irakaslea, idazlea eta feminista (Figueras) # [[Natacha Bustos]] komiki-marrazkilaria (Eivissa) # [[Nieves Torres]] politikaria, ekintzailea (Madril) # [[Niña Pastori]] flamenko-kantautorea (Cadiz) # [[Noeleen Heyzer]] diplomazialaria(Singapur) # [[Noelia Vera]] kazetaria eta politikaria (Cádiz) # [[Núria Feliu]] abeslaria eta aktorea (Bartzelona) # [[Olimpia Altuve]] farmazialaria (Guatemala) # [[Paz Azzati Cutanda]] Las Ventaseko preso komunista (Valentzia) # [[Petra Cuevas]] preso komunista (Toledo) # [[Pilar Aranda Ramírez]] errektorea (Zaragoza) # [[Pilar López Díez]] maistra, kazetaria, komunikazio eta genero ikertzailea (Asturias) # [[Rina Lazo]] margolari eta muralista (Guatemala) # [[Rocio Mora Nieto]] abokatua eta aktibista (Madril) # [[Rosa Aguilar Chinea]] errektorea (Gomera) # [[Rosa Aguilar]] politikaria (Kordoba) # [[Rosa Cremón Parra]] erizaina, ekintzaile antifrankista (Madril) # [[Rosa Devés]] biokimikaria, akademika eta hezitzailea (Txile) # [[Sally Alexander]] historialaria, feminista (Ingalaterra) # [[Sheila Rowbotham ]] historialari feminista sozialista (Erresuma Batua) # [[Shirley Ann Jackson]] fisikaria, asmatzailea (AEB) # [[Sofía Moro]] argazkilaria (Madril) # [[Soledad Murillo]] soziologo feminista, ikertzailea eta politikoa (Madril) # [[Soledad Real López]] ekintzaile, komunista (Bartzelona) # [[Susana Blas Brunel]] komisarioa, arte eta feminosmoan aditua (Madril) # [[Susanna Martín]] ilustratzailea (Bartzelona) # [[Suzanne Noël]] Zirujau plastikoa (Frantzia) # [[Teresa Hernández Sagués]] Les Cortseko preso komunista (Avila) # [[Teresa Rebull]] aktibista politikoa eta kantautorea (Bartzelona) # [[Teresa Saez Barrao]] aktibista feminista, politikaria (Huesca-Nafarroa) # [[Trinidad Gallego Prieto]] erizaina, emagina,politikari komunista (Madril) # [[Valerie Hunter Gordon]] asmatzailea (Erresuma Batua) }} ===='''Berriak 2022''' ('''apirila''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar, 1906-2000) # [[Aurelia Elkoro-Iturbe]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar 1012-1977) # [[Haizea Oses]] ef--'''SORTU''' eskalatzailea (Arrasate, 2004) # [[Irene Sarrionandia]] ef--'''SORTU''' mendi korrikalaria (Deba 1948) # [[Joana Lasheras]] ef--'''SORTU''' kazetaria EITBn (Iruñea 1980) # [[Josefina Markina]] efef'''SORTU''' filantropoa (Mallabia 1889-1972) # [[Julene Bouzo]] ef--'''SORTU''' atleta (Ermua, 2003) # [[Julia Guerra Lacunza]] efef'''SORTU''' poeta (Iruñea 1953-2008) # [[María del Villar Berruezo]] efef'''SORTU''' aktorea, dantzaria eta idazlea (Tafalla 1888-1977) # [[Martija de Jauregui]] XVI. mendeko sendagilea (Nafarroa) '''SORTU''' # [[Pantxika Urruti]] ef--'''SORTU''' kantaria eta pastoral errejenta (Zuberoa 1955) # [[Teresa Izu]] margolaria, ilustratzailea (Tafalla) sortu # [[Adelita Domingo]] pianista, kopla-kantari eta dantzarien maistra(Sevilla) # [[Aenne Burda]] argitaratzailea, alemaniar ekonomia-mirariaren ikur bat (Alemania) # [[Amaya Arzuaga]] diseinatzailea eta enpresaburua (Burgos) # [[Ana María Rodas]] idazlea (Guatemala # [[Ana Rosa Diego]] zinema-zuzendaria eta gidoilaria (Sevilla) # [[Angelina Aspuac]] jantzi maien defendatzailea (Guatemala) # [[Angelina Beloff]] margolaria, grabatzailea eta arte-irakaslea(Errusia-Mexiko) # [[Asunción Gómez Pérez]] ikertzailea (Badajoz) # [[Aurelia Gutiérrez-Cueto Blanchard]] pedagogoa(Santander) # [[Beatrice Hastings]] idazlea(Ingalaterra) # [[Belén Maya]] flamenko-dantzaria eta koreografoa ( ) # [[Bella Dutton]] tenislaria (Britainia-Espainia) # [[Bibiana Candia]] idazlea eta kazetaria (Galizia) # [[Carlota Gurt]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona) # [[Catherine Bauer Wurster]] arkitektoa, etxebizitza publikoaren defendatzailea (AEB) # [[Catherine Fahringer]] idazlea, aktibista (Estatu Batuak) # [[Celia Rivas Casais]] kamioilaria, enpresaburua eta ekintzailea (Galizia) # [[Ch´umilkaj Curruchiche]] abeslaria (Guatemala) # [[Chona Madera]] idazle kanariarra # [[Cilly Aussem]] tenislaria (Alemania) # [[Concha Méndez]] idazlea, poeta eta gidoilaria (Madril) # [[Concha Monje]] robotika-ikertzailea (Badajoz) # [[Elena Catena]] filologoa, editorea eta feminista (Salamanca) # [[Elena Villamandos]] kanariar idazlea # [[Elvira Dyangani Ose]] Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoaren 1. emakume zuzendaria(Kordoba) # [[Emma Couceiro]] poeta (Lugo) # [[Enriqueta Martín Ortiz de la Tabla]] irakaslea eta liburuzaina (Badajoz) # [[Ernestine Rose]] asmatzailea (Polonia) # [[Eudoxia Píriz]] Medikua (Salamanca) # [[Fatoumata Diawara]] Maliko aktore eta egile-abeslaria (1982 - ) # [[Francisca Subirana]] tenislaria (Katalunia) # [[Genie Espinosa]] artista, ilustratzailea (Bartzelona) # [[Helena Bayona]] dokumentalgilea (Iruña) # [[Iris Yassmin Barrios Aguilar]] abokatu eta epailea (Guatemala) # [[Isa Guerra García]] poeta kanariarra (Kanariar uharteak) # [[Isabel Expósito Morales]] idazlea (Hierro-Kanariak) # [[Isabel García Hualde]] idazlea (Zarrakaztelu) # [[Josane Sigart]] tenislaria (Belgika) # [[Kajsa Ekis Ekman]] kazetari, idazle, ekintzailea (Suedia) # [[Karma Peiró]] kazetari digitala Adimen Artifizialean aditua (Bartzelona) # [[La Niña de los Peines]] Kopla-abeslaria (Sevilla) # [[Las Ventas emakumeen kartzela]] artikulua da. # [[Laura Fernández]] Idazlea eta kazetaria (Terrassa) # [[Lenina Amapola García]] idazlea (Guatemala) # [[Lilí Álvarez]] kirolaria, kazetaria eta Olinpiar jokoetako 1.emakume espainiarra (Erroma-Madril) # [[Lourdes Pastor]] Kantaria eta aktibista (Kordoba) # [[Lydia Becker]] Britainia Handiko sufragista, biologoa eta astronomoa (1827-1890) # [[Madam C. J. Walker]] asmatzailea eta enpresaburua (AEB) # [[Maddelin Brizuela]] enbaxadorea Bolivian (El Salvador) # [[Margarita Ucelay]] filologoa, hispanista eta irakaslea (Madril)staño # [[Marguerite Broquedis]] tenislaria (Frantzia) # [[Maria Àngels Anglada]] kazetaria, poeta, eleberrigilea (Katalunia) # [[María Blanca Ferrer García]] Abokatua, idazlea, poeta (Iruñea) # [[María Blanchard]] margolaria (Santander) # [[Maria del Carmen Reina Jiménez]] idazlea kanariarra # [[María Francisca Ulloa del Castillo]] emagina (Utrera) # [[Maria Furtwängler]] aktore eta medikua (Alemania) # [[María Josefa Riba]] tenislaria (Katalunia) # [[María Laffitte]] arte-kritikaria, idazlea, Emakumeen eskubide defendatzailea(Sevilla) # [[María Rodrigo]] musikagilea, pianista eta irakaslea(Madril) # [[María Salas Larrazábal]] idazle eta aktibista (Burgos) # [[Marian Rojas]] mediku psikiatra eta idazlea (Madril) # [[Maribel Lacave]] idazle kanariarra # [[Marie Goegg-Pouchoulin]] Suitzako aktibista feminista eta abolizionista (1826-1899) # [[Marie Vassilieff]] margolaria (Errusua-Frantzia) # [[Marifé de Triana]] Kopla-abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Matilde Coral]] flamenko dantzaria (Sevilla) # [[Matilde Landa]] politikaria (Badajoz) # [[Matilde Ras]] grafologoa, idazlea, itzultzailea(Tarragona) # [[Matilde Ucelay]] Espainiako tituludun 1.emakume arkitektoa (Madril) # [[Mayte Martín (idazlea)|Mayte Martín]] Las Palmas (Kanariak) # [[Mayte Martín]] musikagilea, flamenko-abeslaria (Bartzelona) # [[Melanie Mayron]] asmatzailea eta aktorea (AEB) # [[Melissa Farley]] psikologo, feminista (AEB) # [[Mercedes Rodrigo]] Espainiako tituludun 1.emakume psikologoa (Madril) # [[Merche Esmeralda]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagro Almenara Pérez]] Espainiako Gerra Zibilean eraildako farmazialaria (Santander) # [[Milagros Mengíbar]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagros Nuin Monreal]] itzultzailea. (Erriberri-Nafarroa) # [[Molla Mallory]] tenislaria (Norvegia-AEB) # [[Morena Herrera]] abortuaren aldeko ekintzailea (El Salvador) # [[Myriam Palacios]] aktorea (Txile) # [[Natalia Sosa Ayala]] kanariar idazlea # [[Norah Borges]] ilustratzailea (Argentina) # [[Núria Albó]] poeta (Bartzelona) # [[Nuria Coronado Sopeña]] kazetaria, feminista, abolizionista (Madril) # [[Olimpia Valencia]] ginekologoa (Galizia) # [[Oliva Acosta]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Cádiz) # [[Omowunmi Sadik]] asmatzailea (Nigeria) # [[Patricia Ruiz de Irizar]] farmazialaria eta kooperantea (Iruñea) # [[Paulina Kellogg Wright Davis]] aktibista, hezitzailea (AEB) # [[Pepa Chávarri]] tenislaria (Madril) # [[Pilar Aguilar Carrasco]] idazle, zinemako kritikaria, feminista (Jaén) # [[Pura Maortua]] antzerki-zuzendaria (Kantabria) # [[Rafaela Pastor]] aktibista (Malaga) # [[Rebeca Lane]] abeslaria (Guatemala) # [[Rita Fernández Queimadelos]] arkitektoa (Galizia) # [[Rosa Barasoain|Rosa Barasoin]] idazlea (Tafalla) # [[Rosa Torras]] tenislaria (Katalunia) # [[Rosa Vergés]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta irakaslea (Bartzelona) # [[Sabina Spielrein]] psikiatra eta psikoanalista (Errusia) # [[Salima Ikram]] egiptologoa (Pakistan) # [[Selena Millares]] kanariar poeta # [[Simone Iribarne]] tenislaria (Lapurdi) # [[Sofia Quintino]] Portugalgo mediku, feminista eta errepublikanoa (1879-1964) # [[Sonsoles Echavarren Roselló|Sonsoles Echavarren]] idazlea eta kazetaria (Iruñea) # [[Sylvia Ratnasamy]] asmatzailea (Belgika) # [[Taina Bien-Aimé]] abolizionista # [[Teresa Zabalza Díez]] musikagilea, musikaria eta musika irakaslea (Iruñea) # [[Trinidad Lucea Ferrer]] idazlea, poeta eta ilustratzailea (Tutera) # [[Veena Sahajwalla]] asmatzailea (India-Australia) # [[Victorina Durán]] margolaria, jantzi-eszenografoa eta diseinatzailea (Madril) # [[Viera Sparza]] ilustratzailea, idazlea eta umorista grafikoa (Zaragoza) # [[Virginia Laparra]] fiskal oiha (Guatemala) # [[Yolanda Castaño]] poeta eta literatura kritikaria (Coruña) }} ===='''Berriak 2022''' ('''martxoa''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Boni Macarrón]] efef'''SORTU''' martxantera, gozoki saltzailea (Durango) # [[Carmen Miranda Zubieta]] --ef'''SORTU''' Kultur-ekintzailea (Galdakao) # [[Elbira Iturri]] ef--'''SORTU''' aktibista (Mundaka) # [[Eugenia Idoiaga]] efef'''SORTU''' emagina (Forua) # [[María Ángeles Garai]] efef'''SORTU''' irakaslea, Bizkaiko lehen andereñoa (Bilbo) # [[Martxelina Lopetegi]] efef'''SORTU''' bertsolaria (Oiartzun 1864-1930) # [[Tamara Clavería]] ----'''SORTU''' Amuge elkarteko lehendakaria (Bilbo) # [[Adilia de las Mercedes]] jurista feminista (Guatemala) # [[Alauda Ruiz de Azúa]] zine-zuzendaria eta gidoilaria (Bizkaia) # [[Alika Kinan]] Abolizionista (ARgentina) # [[Almudena Domínguez Arranz]] arkeologoa # [[Amada López Meneses]] historialari galiziarra # [[Amalia de Isaura]] aktore komikoa eta kupletista (?) # [[Amelia Baldeón Iñigo]] arkeologoa (Gasteiz) # [[Amparo Alonso Betanzos]] adimen artifizialeko ikertzailea(Galizia) # [[Amparo Cebrián]] pedagogoa (Salamanca) # [[Ana Delgado Hervás]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Ana María Romero de Campero]] kazetaria, idazlea ekintzailea (Bolivia) # [[Ángeles Huerta]] zine-zuzendaria (Asturias) # [[Angelina Vidal]] Portugalgo idazle eta kazetaria (1847-1917) # [[Anina Ciuciu]] abokatu eta idazle ijitoa (Errumania) # [[Anne Tyng]] asmatzailea (Txina-AEB) # [[Anselma de Salces]] Bilbotar ongilea (1815-1885) # [[Arabako Emakumeen Asanblada]] # [[Arundhati Bhattacharya]] enpresaburua (India) # [[Áurea Lucinda Javierre]] artxibozaina eta historialaria (Teruel) # [[Beatriz Pinheiro]] Portugalgo idazle, poeta, editore eta intelektuala (1871-1922) # [[Begoña Vila]] astrofisikaria (Galizia) # [[Berta Wilhelmi]] enpresaburua, hezitzailea, filantropoa eta feminista (Alemania, Granada) # [[Carla Accardi]] margolari abstraktua (Italia) # [[Carla Lonzi]] idazlea, arte-kritikaria, feminista (Italia) # [[Carla Subirana]] zine-zuzendaria (Bartzelona) # [[Carme Freixa]] kazetaria, feminista, abolizionista (Bartzelona) # [[Carmen de Zulueta]] idazlea, filosofoa eta irakaslea (Madril) # [[Carmen García Mateo]] telekomunikazio ingeniaria (Galizia) # [[Carmen López Alonso|Carmen Lopez Alonso]] historialaria # [[Carmen Sentandreu Gimeno]] arkeologoa # [[Carmen Velacoracho de Lara]] Kazetaria (Ciudad Real, 1880-Madril,1960) # [[Catherine Furbish]] botanikaria (AEB) # [[Christine Peterson]] estatistikaria, zientzialaria (EEBB) # [[Chus Gutiérrez]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Deema Shehabi]] poeta eta idazlea (Kuwait) # [[Delia Grigore]] filologo ijitoa (Errumania) # [[Diana Pey]] piano-jotzailea (Madril) # [[Dolores Cebrián]] irakaslea (Salamanca) # [[Domitila de Carvalho]] Portugalgo mediku, irakasle eta politikaria (1871-1966) # [[Elaine N. Aron]] psikologoa (Kalifornia) # [[Elena Barulina]] botanikaria, genetista eta ikertzailea (Errusia) # [[Elena Díaz Ereño]] medikua eta irakaslea (Galdakao) # [[Elena Fortún]] idazlea, haur eta gazte literatura (Madril) # [[Elena Hernández Sandoica]] historialaria # [[Elisa Augusta da Conceição Andrade]] Portugalgo lehen emakume medikua (1855-??) # [[Elisa Garrido González|Elisa Garrido]] historialaria # [[Elizabeth J. Tasker]] astrofisikaria, idazle zientifikoa eta irakaslea (Britainia) # [[Elvira Ontañón Sánchez-Arbós]] idazlea, artikulugilea eta pedagogoa (?) # [[Elza_Dunkels]] Suediako pedagoga # [[Emma Ihrer]] feminista eta lider sindikala (Alemania) # [[Esma Redžepova]] abeslari ijitoa (Mazedonia) # [[Esther Takeuchi]] asmatzailea (AEB) # [[Fei-fei Li]] konputazioko irakaslea (Txina-AEB) # [[Fournierreko emakume kartagileak]] emakume langileak (Gasteiz) # [[Gloria Cabral]] arkitektoa (Brasil-Paraguai) # [[Gloria Giner de los Ríos García]] irakaslea(Madril) # [[Glòria Trías Rubiés]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Guiomar Torresão]] Portugaldar idazlea eta feminista (1844-1898) # [[Halet Çambel]] arkeologaeta Olinpiar Jokoetan lehiatu zen lehen emakume turkiarra, eskriman # [[Harriet Williams Russell Strong]] asmatzailea (AEB) # [[Helena Lopes da Silva]] zirujau eta politikaria (Cabo Verde) # [[Hélène Rioux]] idazle eta itzultzailea (Kanada) # [[Helene Stöcker]] bakezalea, feminista eta publizista (Alemania) # [[Isabel Aguirre]] arkitektoa (Galizia) # [[Isabel García Lorca]] irakaslea eta idazlea (Granada) # [[Jennifer Miller]] Feminista, artista, idazlea...(EEBB) # [[Jordina Sales i Carbonell]] historialaria # [[Josefina Aldecoa]] idazlea eta pedagogoa (Leon) # [[Juana Capdevielle]] Gerra Zibilean eraildako pedogogo eta liburuzaina (Madril-Galizia) # [[Juana Romani|Juani Romani]] italiar-frantziar margolaria # [[Julia Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Julia Vigre García]] maistra (Madril) # [[Julienne Baseke Nzabandora]] aktibista (Kongo) # [[Julieta Paredes]] feminista komunitarioa (Bolivia) # [[Juliette Bonheur]] animalia-margolaria (Frantzia) # [[Katerina Harvati]] paleontologoa, irakaslea eta ikertzailea (Grezia) # [[La Argentinita]] dantzaria eta koreografoa (Buenos Aires) # [[Laura de los Ríos Giner]] irakaslea (Granada) # [[Laura García Hoppe]] margolaria eta idazlea (Malaga) # [[Leonor Serrano Pablo]] pedagogoa,legelaria, feminista (Ciudad Real-Madril) # [[Lily Braun]] idazle eta feminista (Alemania) # [[Linda Braidwood]] arkeologoa # [[Lita Cabellut]] margolari ijitoa (Espainia) # [[Lourdes Girón Anguiozar]] arkeologoa (Cadiz) # [[Maite Larrauri Gómez]] filosofoa, idazlea eta irakaslea (Valentzia) # [[Manuela Solís]] ginekologoa, Valentziako 1. medikua (Valentzia) # [[Mapi León]] futbolaria (Zaragoza) # [[Margarita Ballester Figueres]] poeta, itzultzailea eta irakaslea (Katalunia) # [[Margarita Sánchez Romero]] arkeologoa (Madril) # [[Maria Amália Vaz de Carvalho]] Portugalgo idazle poligrafoa, pedagogoa eta poeta (1847-1921) # [[María Ángeles Pérez Samper]] arkeologoa (Bartzelona, 1949) # [[María Antonina Sanjurjo Aranaz]] belar-jockey jokalaria (Galizia) # [[Maria Benedita Mouzinho de Albuquerque de Faria Pinho]] Portugalgo idazle, aktibista errepublikano eta feminista (1865-1939) # [[María Blázquez|María Blazquez]] idazlea (Extremadura) # [[María Buj Luna]] liburuzain terueldarra # [[Maria Clara Correia Alves]] Portugalgo editore, kazetari eta irakasle feminista (1869-1948) # [[María Cristina Gonzalo Pintor]] arkitektoa (Santander-Madril) # [[Maria Eugenia Aubet]] arkeologoa (?) # [[María José Alonso Fernández]] farmakologoa (Leon) # [[María Juana Ontañón]] arkitekto kanariarra (Tenerife) # [[María Lacrampe]] erizaina (Madril) # [[María Sánchez Arbós]] maistra eta pedagogoa (Huesca-Madril) # [[María Teresa Miras Portugal]] biokimika (Galizia) # [[María Victoria Lareu]] ikertzailea, auzitegiko medikua (Galizia) # [[Mariam Kamara]] arkitekto frantziar-nigeriarra # [[Mariana Angélica de Andrade]] Poeta portugaldarra (1840-1882) # [[Marie Joséphine Nicolas]] margolari frantziarra # [[Marisol Soengas]] mikrobiologoa (Galizia) # [[Marta Moll de Alba]] piano-jotzailea (Kanariak) # [[Mary Walton]] ingeniaria eta asmatzailea (AEB) # [[Massouda Kohistani]] aktibista (Afganistan) # [[Matilde Cantos]] politikaria (Granada)Mpa # [[Matilde Moliner Ruiz]] liburuzaina eta institutuko katedraduna(Madril) # [[Mercedes Vegas]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Vilanova Ribas]] historialaria eta ikertzailea (Katalunia) # [[Miren Roji]] musika irakaslea eta piano-jotzailea (Santurtzi, 1917-2018) # [[Naama Goren-Inbar]] arkeologoa # [[Nely Reguera]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Nieves Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Noemí Trujillo]] poeta eta idazlea (Bartzelona) # [[Norma Vázquez]] Bilbon bizi den indarkeria matxistan aditua (Mexiko) # [[Núria Rafel i Fontanals]] arkeologoa katalana # [[Ofelia Rey Castelao ]] historialaria,idazlea (Galizia) # [[Olga Vallespín Gómez]] arkeologoa eta Espainiako lehen urpekari profesionala # [[Olive Dennis]] ingeniaria, tren diseinu-berrikuntzen egilea (AEB) # [[Patsy O'Connell Sherman]] asmatzailea (AEB) # [[Peregrina Quintela Estévez]] matematikaria (Galizia) # [[Pilar Palomero]] zinemagilea eta idazlea (Zaragoza) # [[Pilar Pérez Solano]]zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Alacant) # [[Rachel Zimmerman]] zientzialaria eta asmatzailea (Kanada) # [[Rilda Paco]] artista, diseinatzailea (Bolivia) # [[Rita de Morais Sarmento]] Portugalgo lehen emakume ingeniari zibila (1872-1931) # [[Robin Wall Kimmerer|Robin Wall Kimmerer]] ekologista (EEBB) # [[Rosa Balaguer Oltra]] Kazetaria (Valentzia) # [[Rosa María Rodríguez Magda]] filosofoa (Valentzia) # [[Sally Fox]] asmatzailea (AEB) # [[Sandra Barrilaro]] argazkilaria eta ekintzailea (Bilbo) # [[Sandra Sevillano]] mendi korrikalaria (Santurtzi) # [[Serafina Javierre]] liburuzaina (Tarragona) # [[Sonia Sánchez]] idazlea, abolizionista (Argentina) # [[Susan Leeman]] endrokrinologoa (AEB) # [[Susana Reyes]] dantzari, koreografoa, artista (Ekuador) # [[Teresa Paneque]] Astronomoa, zientzia-dibulgatzailea (Madril-Txile) # [[Towanda Rebels]] idazle, komediante, abolizionista, feminista bikotea (Madril) # [[Vicenta Lorca Romero]] maistra (Granada) # [[Victoria Cabrera Valdés]] historialaria (Madril) # [[Violeta Delmonte]] hizkuntzalaria (Argentina-España) # [[Virginia Auber Noya]] idazlea, itzultzaile (Coruña, 1825-Madril,1897) # [[Marianne Thyssen]] politikaria (Belgika, 1956) }} === Berriak === ====Berriak 2022 (Otsaila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Azpitarte]] ef--'''SORTU''' abeslaria, futbolaria eta aktorea (Bizkaia) # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' Erraketista (Eibar) # [[Adelaida de la Calle]] biologoa (Madril) # [[Adriana Kaplan Marcusán‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Argentina) # [[Agustina Ruiz Dupont]] fikziozko zientzialaria (Granada) # [[Aissata Kane]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Gambia) # [[Alfreda Markowska]] Holokaustoa biziraun zuen emakumea, haur ijito, judu eta alemanak bizirauten lagundu zuena (Polonia) # [[Alicia Estévez]] Zientzialaria (Pontevedra) # [[Alicia Hermida]] aktorea (Madril) # [[Almaclara]] emakume-orkestra taldea (Andaluzia) # [[Amalia Lobato Rosique]] Gerra zibilean eraildako milizianoa (Murtzia) # [[Aminata Diop]] mutilazio genitalagatiko lehen errefuxiatua eta aktibista (Mali) # [[Amparo Soler Leal]] aktorea (Madril) # [[Ana Locking]] moda-diseinatzailea, enpresaburua eta argazkilaria (Toledo) # [[Ana Mena]] abeslaria eta aktorea (Malaga) # [[Angéla Kóczé]] Soziologoa feminista ijitoa (Hungaria) # [[Ángela López Jiménez]] soziologoa eta feminista (Iruñea) # [[Angelines Fernández]] aktore errepublikanoa (Madril-Mexiko) # [[Anika Rahman]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Banglades) # [[Anna Missuna]] Errusiar geologoa # [[Antonia Plana]] aktorea (Espainia) # [[Antónia Pusich]] portugaldar idazle, kazetari eta musikagilea (1805-1883) # [[Balghis Badri]] feminsta eta aktibista (Sudan) # [[Beatriz González Calderón]] biolontxelojolea eta orkestra-zuzendaria (Andaluzia) # [[Binta Jammeh-Sidibe]] emakumeen eskubideen aldeko politikoa (Mauritania) # [[Blanca Lydia Trejo]] idazlea, aktibista, kantzilerra (Mexiko) # [[Bogaletch_Gebre]] mikrobiologoa, Emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista eta feminista(Etiopia) # [[Carmela Nieto]] kazetaria eta idazle feminista (Kuba) # [[Carmen García Mateo]] zientzialaria (Galizia) # [[Carmen Herrera (margolaria)|Carmen Herrera]] Kuba-EEBB # [[Carolina Beatriz Ângelo]] Portugaldar medikua eta feminista, herrialde horretan bozkatu zuen lehen emakumea (1878 - 1911) # [[Caroline Flack]] telebista-aurkezlea eta irrati esataria (Britainia Handia) # [[Catalina Martin-Chico]] fotokazetaria (Madril) # [[Cecilia Seghizzi]] musikagilea, biolin-joleaeta pintorea (Italia) # [[Ceija Stojka]] ijito margolaria (Austria) # [[Celia Rico Clavellino]] gidoilasria eta zine zuzendaria(Sevilla) # [[Charline Effah]] idazlea eta maistra (Gabon) # [[Chou Kung-shin]] idazlea, historialaria... (Taiwan) # [[Constanza de Ayala]] Arabako dama (Araba) # [[Consuelo Díez Fernández]] pianista eta musikagilea (Madril) # [[Coral del Río Otero]] ekonomialaria eta ikertzailea(Vigo) # [[Delaine Le Bas]] artista ijitoa (Britania Handia) # [[Dolores Corbella Díaz]] hizkuntzalaria, akademikoa (Tenerifekoa) # [[Dolores Corella Piquer]] zientifikoa eta ikertzailea (Valentzia) # [[Dolores Ruiz Berdún]] zientzia historialaria eta ikertzailea (Espainia) # [[Dolores Serrano]] pianista, musikagilea eta irakaslea (Cadiz) # [[Dora Barrancos]] soziologo, historialari, feminista (Argentina) # [[Dorothy_Reed_Mendenhall]] medika estatubatuarra (Columbus 1874- Chester 1964) # [[Efua Dorkenoo]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Ghana) # [[Elena Gorolová]] indarrez esterilizatutako emakume ijitoa (Txekia) # [[Elena María Tejeiro]] aktorea (Murtzia) # [[Elisabeth Guttenberger]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Elvira Quintillá]] aktorea eta abeslaria (Bartzelona) # [[Emma Kunz]] sendalaria (Suitza) # [[Estrellita Castro]] abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Ethel Brooks]] Soziologo feminista eta ijitoa (AEB) # [[Eugenia Zuffoli]] abeslaria eta aktorea (Italia) # [[Eva Villaver Sobrino]] astrofisikaria eta ikertzailea (Palentzia) # [[Fàtima Bosch i Tubert]] zientzialaria (Girona) # [[Fatoumata Coulibaly]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Mali) # [[Fauziya Kasinga]] emakumeen genital mutilazioa dela eta, AEBko lehen errefuxiatua (Togo) # [[Florence Price]] orkestra garrantzitsu batek jo zuen lehen musikagile afroamerikarra (AEB) # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista () # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (EEBB) # [[Francisca de Assis Martins Wood]] Lehen aldizkari feministaren argitaratzailea (Lisboa, 1802-1900) # [[Gavina Viana Viana]]ekintzaile antifaxista (Donostia-Bartzelona) # [[Gina Ranjičić]] lehenengo ijito idazlea (Serbia) # [[Gisela Bock ]] historialaria (Alemania) # [[Hanna Neumann]] matemarikaria (Alemania) # [[Imperio Argentina]] aktorea, abeslaria eta dantzaria (Argentina) # [[Inés Núñez de la Parte]] abokatua, kontseilaria eta goi-zuzendaria (Bilbo) # [[Inna Modja]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Mali) # [[Isabel Parra]] kantautorea eta folklorista (Txile) # [[Isabel Rodà de Llanza]] epigrafialaria eta arkeologoa (Bartzelona) # [[Isabelle Stengers]] Bruselako filosofoa (Belgika) # [[Isatou Touray]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (GAmbia) # [[Jaha_Dukureh]] giza eskubideen aldeko aktibista (Gambia) # [[Jane Richardson]] biofisikoa eta Richardson biogramen asmatzailea (AEB) # [[Javiera Parra]] musikaria eta abeslaria (Txile) # [[Juana Goizueta Vértiz]] Kontituzio Zuzenbideko irakaslea (Nafarroa) # [[Julia Lajos]] aktorea (Valladolid) # [[Julia Robinson]] estatubatuar matematikaria (Misuri) # [[June Crespo]] artista (Iruñea, 1982) # [[June Eric-Udorie]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Irlanda) # [[Katarina Taikon]] idazle ijitoa (Suedia) # [[Laura_Mersini-Houghton]] kosmologa eta fisika teoriko albano-estatubatuarra (Tirana) # [[Layli Miller-Muro‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (AEB) # [[Leah Manning]] Politikari britainiarra, giza eskubideen aldeko ekintzailea (Erresuma Batua) # [[Leena Yadav]] zinema-zuzendaria (India) # [[Leonore Davidoff]] historialaria, feminista (AEB) # [[Leyla Hussein]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Somalia) # [[Lidia Cao]] ilustratzailea eta muralista (Galizia) # [[Lily van Angeren-Franz]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Loral O'Hara]] ingeniaria eta astronauta NASAn (AEB)) # [[Louise Jopling]] margolaria (Erresuma Batua) # [[Ma Thida]] Kontzientzia preso ohia eta idazlea (Birmania) # [[Mae Azango]] Kazetaria eta emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Liberia) # [[Marcia_Neugebauer]] geofisika estatubatuarra (AEB) # [[Margaret Bonds]] musikagilea (AEB) # [[Margarita Comas Camps]] pedagogoa (Menorca-Erresuma Batua) # [[Mari Carmen Díaz de Mendoza]] aktorea (Madril) # [[María Banquer]] aktorea (Espainia) # [[María Bru]] aktorea (Valentzia) # [[María de Sarmiento y Castilla]] Arabako dama (Araba) # [[María Dolores Gispert Guart]] bikoizketa aktorea eta irrati esataria (Katalunia) # [[María Eva Istúriz García|María Eva Istúriz Garcia]] Berdintasunerako teknikaria (Iruñea) # [[Maria Federici]] komunista, politikaria (Italia) # [[María Inmaculada Paz-Andrade]] zientzialaria (Galizia) # [[María Itziar Urrutia San Antón]] arkitektoa eta zuzendari exekutiboa (Malaga) # [[María Matilde Almendros]] irrati esataria eta aktorea (Katalunia) # [[María Ripoll]] zinegilea (Bartzelona) # [[María Ruiz de Gauna]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[María Teresa Ruiz Cantero]] mediku eta ikertzailea (Melilla) # [[Maria Veleda]] Portugalgo ekintzaile feminista eta errepublikanoa (1871-1955) # [[Mary Nash]] historialaria (Irlanda-Katalunia) # [[Maya Burhanpurkar]] ikertzaile kanadiarra (Ontario) # [[Melanie Spitta]] zinema zuzendari ijitoa (Belgika) # [[Mónica Ramos Toro]] antropologoa (Madril) # [[Nahid Toubia]] Sudaneko lehen emakume-zirujaua eta EGM ikerketan ezpezializatutako aktibista (Sudan) # [[Najat Maalla M'jid]] NBE Idazkari Nagusiaren Ordezkari Berezia Haurren aurkako Indarkeriari buruzkoa (Maroko) # [[Nilde Iotti]] politikari komunista (Italia) # [[Nina Dudarova]] hizkuntzalari ijitoa, erromanieran alfabetatzea (Rusia) # [[Nitza Margarita Cintron]] medikua (Puerto Rico) # [[Olayinka Koso-Thomas]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nigeria) # [[Panna Cinka]] biolin-jotzailea ijitoa (Hungria) # [[Pastora Filigrana García]] ijito sindikalista feminista (Sevilla) # [[Pastora Imperio]] dantzaria (Sevilla) # [[Pepita de Oliva]] ijito dantzaria, Europan ezaguna (Málaga) # [[Pratibha Parmar]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nairobi) # [[Regina de Lamo]] 98.ko belaunaldiaren idazle anarkista (Jaén) # [[Rita Montagnana|Rita Montagnama]] Komunista, politikaria (Italia) # [[Romila Thapar]] historialaria (India) # [[Rosa Cortés]] 1749ko ijitoen kontrako Sarekada Handian atxilotua (Granada) # [[Rosa Taikon]] ijito zilargin eta aktorea (Suedia) Gina Ranjičić # [[Rosario García Ortega]] aktorea (Argentina) # [[Sagrario Ruiz Elizalde]] maistra eta hezkidetzan erreferentea (Nafarroa) # [[Saioa Mantzisidor Zilloniz]] nekazaria eta enpresaburua (Bizkaia) # [[Sandy Powell]] jantzi-diseinatzailea (Britainia Handia) # [[Shu Otero]] komikigilea (Sunbilla, Nafarroa garaia) # [[Silvia Agüero]] ijito idazlea, ijitoen memoria berreskuratzen duena (Madril) # [[Sister Fa]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Senegal) # [[Sonia Contera]] fisikaria eta nanoteknologoa (Madril) # [[Soraya Post]] eurodiputatu ijitoa (Suedia) # [[Tarsy Carballas]] zientzialaria (Galizia) # [[Teresa Margarida da Silva e Orta]] lehen emakume eleberrigilea portugesez (1711-1793) # [[Teresa Mattei]] ekintzaile komunista, feminista (Italia, 1921-2013) # [[Teresa Noce]] italiar politikaria (1900-1980) # [[Teresa Sánchez de Bilbao]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[Teresa Vinyoles Vidal]] historialaria (Bartzelona) # [[Thais_Russomano]] Brasildarra medikuntza aeroespazialean espezializatuta (Porto Alegre) # [[Vanderlan da Silva Bolzani]] Kimikaria (Brazil) # [[Věra Bílá]] ijito abeslaria (Txekia) }} ====Berriak 2022 (Urtarrila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Urrutia]] ----'''SORTU''' Eskalatzailea (Bizkaia) # [[Alazne Belar]] ef--'''SORTU''' erizaina eta ikerlaria (Atxondo, Bizkaia) # [[Belén Bengoetxea]] ef--'''SORTU''' Ikertzailea eta EHUko irakaslea (Durango) # [[Elena Uriz]] ef--'''SORTU''' irakaslea, aktorea, dantzaria, musikaria (Iruñea) # [[Maixux Rekalde]] efef'''SORTU''' Bakezalea eta euskaltzaile (Oiartzun) # [[Mercedes Arbaiza]] ----'''SORTU''' Historialaria eta EHUko irakaslea (Bilbo) # [[Pilar Narbaiza]] efef'''SORTU''' erraketista eta sukaldaria (Mallabia) # [[Uxue del Río]] ef--'''SORTU''' artista, irudigilea eta diseinatzaile grafikoa (Donostia) # [[Adelaide Cabete]] Ginekologo feminista, framazona eta errepublikanoa (Portugal, 1867-1935) # [[Adele Bianchi]] geografoa (Italia) # [[Aida Peláez de Villa Urrutia]] idazlea,kazetaria, sufragista. (Kuba) # [[Amalia Mallén|Amalia Mallén de Ostolaza]] saiakeragilea, itzultzailea, sufragista (Kuba) # [[Ana de Castro Osório]] Portugalgo idazlea, feminista eta militante errepublikanoa(1872-1935) # [[Ana Maria Lajusticia]] kimikaria, dietetikan eta nutrizioan aitzindaria (Madril) # [[Ana Revenga]] ekonomialaria (Espainia) # [[Ángela Molinuevo y Longuebau]] XIX. mendeko karitatea (Gasteiz) # [[Ángeles Flórez Peón]] bizirik dagoen azken miliziano sozialista (Asturias) # [[Angélica Morales |Angélica Morales ]] idazlea, aktorea (Teruel, 1970) # [[Ann Rose Nu Tawng]] bakezalea, erizaina BBC 100 women sariduna (Birmania) # [[Antonella Picchio]] Ekonomialari feminista (Italia) # [[Arantxa Rodríguez Álvarez]] ekonomialari feminista (Bilbo) # [[Arantza Chacón Ormazabal]] ikertzailea, Zehar Errefuxiatuak (Gasteiz) # [[Asunción Ruiz]] ingurumen teknikaria (Madril) # [[Aurelia Castillo de González]] idazle eta itzultzailea (Kuba) # [[Aurora Villar Buceta]] kazetaria (Kuba) # [[Belén Franch Gras]] zientzialaria (Valentzia) # [[Belén Frau Uriarte]] ekonomilaria, Espainaiako CEOko eta munduko komunikazioko zuzendaria (Bilbo) # [[Belén Landáburu]] abokatu eta politikoa (Burgos) # [[Bianca Maria Meda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Blanca de los Ríos]] idazlea eta literatura kritikoa (Sevilla) # [[Camille Kouchner]] Zuzenbide pribatuko irakaslea, abokatua (Frantzia) # [[Carmen Serdán Alatriste]] iraultzailea (Mexiko) # [[Catalina Bárcena]] aktore kubatarra (Kantabria) # [[Consuelo Uranga]] komunista (Mexiko) # [[Cristina Borderías]] Historialaria (Katalunia) # [[Cristina Carrasco]] ekonomilari feminista (Txile-Bartzelona) # [[Cynthia Cockburn]] antimilitarista feminista eta akademikoa (Britania Handia) # [[Diane Elson]] ekonomilari feminista (Erresuma Batua) # [[Digna Collazo]] sufragista (Kuba) # [[Domitila García de Coronado]] editorea, idazlea (Kuba) # [[Elena Salvador]] aktorea (Madril) # [[Elisa Garrido Moreno]] ikertzailea, unibertsitateko irakaslea (Valentzia) # [[Elisa Garrido]] espainiar militante antifaxista (Zaragoza) # [[Elisa Mújica]] Idazlea (Kolonbia, 1918-2003) # [[Elisa Soriano Fisher]] mediku-oftalmologoa eta feminista (Madril) # [[Élisabeth Chaplin]] margolaria (Frantzia, 1890-Italia, 1982) # [[Ella Fontanals-Cisneros]] enpresaria eta arte-bildumagilea (Kuba) # [[Elva Raquel Gómez]] kitxua idazlea (Argentina) # [[Elvira de Hidalgo]] Sopranoa eta kantu-maistra (Teruel) # [[Erika Aifan]] ustelkeriaren aurkako epailea (Guatemala) # [[Esperanza Molina Cubillo]] idazlea eta antropologoa (Madril) # [[Esther Chapa]] sufragista (Mexiko) # [[Eva Celada]] kazetaria, idazlea eta gastronomoa (Palentzia) # [[Eva Gancedo]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) # [[Fanny Garrido]] idazle galiziarra # [[Fátima Báñez]] legelaria, politikaria eta ekonomilaria (Huelva) # [[Fatima Singhateh]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezia (Gambia) # [[Francia Márquez]] ekintzaile feminista (Kolonbia) # [[Gisela Vaquero]] bideojokogilea (Girona) # [[Henriette d'Angeville]] Mont Blanc igo zuen bigarren emakumea (Frantzia) # [[Hermila Galindo]] politikaria, kazetaria eta ekintzaile feminista (Mexiko) # [[Hortensia Gelabert]] aktore kubatarra Espainian (Espainia) # [[Ingrid Robeyns]] filosofo eta ekonomialari feminista (Lovaina, Belgika) # [[Irene González]] Futbolaria (Coruña, 1909-1928) # [[Isabel Margarita Ordetx]] idazlea, (Kuba) # [[Isabel Oyarzábal]] itzultzailea, kazetaria, idazlea, aktorea eta diplomatikoa(Malaga) # [[Isabella Leonarda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Jamila Medina Ríos]] idazlea (Kuba) # [[Josefina Blanco]] aktorea (Leon) # [[Josefina Gómez Mendoza]] geografo eta idazlea (Madril) # [[Julia Peguero Sanz]] maistra eta feminista (Zaragoza) # [[Justa Montero]] aktibista feminista (Bartzelona) # [[Kate Young]] gizarte-antropologoa (Erresuma Batua) # [[Laila Haidari]] ekintzailea 100 Women BBC sariduna (Agfanistan) # [[Leonor Taboada]] kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista # [[Lourdes Beneria]] ekonomialari feminista (Katalunia) # [[Lucía López Marco]] albaitaria (Zaragoza) # [[Manuela Vargas]] flamenko dantzaria (Sevilla, 1941 - Madril, 2007) # [[Margarita Manso]] 27ko belaunaldiko margolaria (Valladolid, 1908-Madril,1960) # [[Mari Carmen Martínez Chamorro]] medikua (León) # [[María Ángeles Pérez López|Maria Ángeles Pérez López]] poeta (Valladolid) # [[María Cancio]] aktorea (Madril) # [[María del Adalid]] margolari galiziarra ( # [[María Espinosa de los Monteros]] emakumeen eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista (Malaga) # [[María Fernanda Ladrón de Guevara]] Aktorea (Madril) # [[María Guerrero López]] aktorea (Madril) # [[María Guerrero]] Aktore eta enpresaburua (Madril) # [[María José Vázquez]] GIB/HIES ekintzailea (Bartzelona) # [[María Josefa Patricia Muñoz y Jarabeitia]] filantropoa (Bilbo) # [[María Martos]] Feminista (Madril) # [[María Muñoz de Quevedo]] piano-jotzailea # [[Maria Teixidor i Jufresa]] enpresari eta abokatua (Katalunia) # [[María Teresa Gavarró Castelltort]] pedagogoa(Katalunia) # [[María Tubau]] aktorea (Madril) # [[María Villar Buceta]] kazetaria, poeta, ekintzailea (Kuba) # [[Maria Xaveria Perucona]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Marta Álvarez Guil]] legelaria (Madril) # [[Matilde de la Torre]] kazetari eta politikaria (Burgos) # [[Matilde Díez]] aktorea (Madril) # [[Matilde Rodríguez Cabo]] mediku, psikiatra, idazlea, feminista, sufragista eta aktibista (Mexiko) # [[Maud de Boer-Buquicchio]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezi oiha (Herbehereak) # [[Michelle Perrot]] historialaria (Frantzia) # [[Natália Pasternak|Natalia Pasternak]] biologoa BBC 100 women sariduna (Brasil) # [[Négar Djavadi]] eleberrigilea, zinemagilea (Iran/Frantzia) # [[Nerea Luis]] informatika ingeniaria (Madril) # [[Nieves Quintana]] Nekazaria (Araba) # [[Nilofar Bayat]] afganistar abokatua eta saskibaloi jokalaria (Kabul) # [[Reem Alsalem]] Emakumeen kontrako indarkeriari buruzko Nazio Batuen Errelatorea (Jordania) # [[Reyna Pastor]] historialaria (Argentina) # [[Rosa García-Malea López]] lehen emakume kaza-pilotua (Almeria) # [[Rosika Schwimmer]] kazetaria, idazlea, sufragista (Budapest) # [[Sabine Weiss]] Argazkilaria (Frantzia) # [[Sara Baartman]] esklaboa (Afrika) # [[Serafina Núñez]] idazle kubatarra # [[Susanna Minguell]] filosofo eta idazlea (Bartzelona) # [[Tlaleng Mofokeng]] mediku, hizlari, idazle eta emakumeen eskubideen eta sexu eta ugalketa-osasunaren aldeko aktibista BBC 100 women sariduna (Hegoafrika, 1980) # [[Trinidad Arroyo]] Espainian lan egin zuen lehen oftalmologoa (Palentzia) # [[Virginia Eubanks]] politologoa (AEB) # [[Virginia Torrecilla]] futbolaria (Mallorca) # [[Virginie Demont-Breton]] margolaria (Frantzia, 1859-1935) # [[Winnaretta Singer]] musika mezenas (Paris) # [[Zeltia Montes Muñoz]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) }} === Berriak === ====Berriak 2021 (urria, azaroa, abendua)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Olaizola]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Elgoibar 1974) # [[Amaia Lejarreta]] ef--'''SORTUA''' artista, makillatzailea (Durango 1983) # [[Anttoni Etxeberria]] efef'''SORTUA''' tabernaria (Hondarribia 1914-2020) # [[Begoña Gorospe]]----'''SORTUA''' feminista, zinegilea (Hernani 1942) # [[Frantxiska Iragorri]] efef'''SORTUA''' Abertzale, ekintzailea (Oiartzun, 1920-2019) # [[Garbiñe Larrea |Garbiñe Larrea Iturralde]] ef--'''SORTUA''' Naturopata (Urnieta 1976) # [[Hipolita Ibaibarriaga]] ef--'''SORTUA''' erreketista (Ermua 1914- Bartzelona 1939) # [[Itziar Ugarte]] ef--'''SORTUA''' Kazetaria eta idazlea (Oñati 1995) # [[Junkal Guerrero]] ----'''SORTUA''' musikaria (Andoain 1968) # [[Leire Vargas]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea eta itzultzailea (Durango 2002) # [[Lide Urrestarazu]] ef--'''SORTUA''' mendi lasterkaria (Ordizia 1999) # [[Maria Angeles Esnaola]] efef'''SORTUA''' Maistra abertzalea (Ormaiztegi 1924-2017) # [[María Bravo]] ----'''SORTUA''' sopranoa (Portugalete 1952) # [[María Goiricelaya Burón]] ef--'''SORTUA''' aktorea, antzerki-zuzendaria (Bilbo 1983) # [[Maria Rosario Arrizabalaga]] efef'''SORTUA''' Mariarro bezala ezagunagoa, feminismoa eta justizia soziala bizi-ardatz izan zituen gizarte-ekintzailea (Ermua 1949- Donostia 2021) # [[Maribel Aiertza]] ef--'''SORTUA''' euskal idazlea (Etxebarria 1962) # [[Rosario Zubizarreta]] efef'''SORTUA''' erraketista (Ermua 1918-2002) # [[Shandra Martínez]] ----'''SORTUA''' artista, ilustratzailea. (Errenteria1977) # [[Susana Serrano]] ef---'''SORTUA''' Unibertsitateko irakaslea (Elorrio) # [[Tere Jaio]] efef'''SORTUA''' aktorea, bikoiztailea. (Gernika) # [[Teresa Murga]] efef'''SORTUA''' (Markina-Xemein 1910-2015) # [[Abia Akram|Abia Akra]] aktibista (Pakistan) # [[Aida Lafuente]] politikari ekominista (León) # [[Al Khadra Mabrook]] Saharar poeta (Sahara) # [[Alice Neel]] margolari erretratugile estatubatuarra (1900 - 1984) # [[Amaia Bono]] antzerki aktorea (Gasteiz, 1989) # [[Amaia Nausia]] historialaria (Iruñea) # [[Amalia Domingo Soler]] Idazlea, espiritista (Sevilla, 1835-Bartzelona,1909) # [[Ana Santos Payán]] idazlea, poeta, editorea (Guadalajara, 1972-Almeria, 2014) # [[Ana Teresa Diego]] Argentinan atxilotu-desagertua (Argentina) # [[Andrea Ixchíu]] kazetaria (Guatemala) # [[Antonia Adroher Pascual]] maistra, pedagogoa eta politikaria (Girona) # [[Araceli Sánchez Urquijo|Araceli Sanchez Urquijo]] bide, ubide eta portuetako ingeniaria (Sestao) # [[Azucena Villaflor|Azuzena Villaflor]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[Belén Nevado]] aktorea, feminista (Gasteiz, 1969) # [[Berta Arocena de Martínez Márquez]] Kazetaria, feminista (Habana, 1901-1956) # [[Blanca Li]] koreografo, dantzari, zinemagile (Granada) # [[Buchi Emecheta]] idazle nigeriarra # [[Carlota Pi]] Ingeniaria eta enpresari katalana # [[Carme Alemany Gómez]] soziologoa, feminista (Bartzelona) # [[Carme Karr i Alfonsetti]] Kataluniako kazetari, idazle, musikologo eta publizista feminista eta bakezalea (1865 - 1943) # [[Carme Montoriol i Puig]] Bartzelonako idazlea, itzultzailea eta piano-jotzailea (1892 - 1966) # [[Carmen Navarro]] Medikua eta ikertzailea (Madril) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Carole Pateman]] Britainiako feminista eta politologoa (Sussex, Ingalaterra) # [[Carolina Coronado]] idazlea (Badajoz) # [[Carolina Escobar Sarti]] Guatemala, 1960 feminista, idazlea, # [[Clara Peeters]] margolari flamendarra. (1580-1621) # [[Claudette Colvin]] Afro-amerikarren eskubide zibilen mugimenduaren aitzindaria. # [[Clotilde Cerdá Bosch]] Aktibista eta goi mailako harpa-jotzailea (Bartzelona, 1861-1926) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Conchita Balparda]] abeslaria, sopranoa. Portugalete (1942) # [[Constance Naden]] Idazle, poeta eta filosofo ingelesa # [[Consuelo Rubio]] opera abeslaria (Madril) # [[Cristina Durán Costell|Cristina Durán]] ilustratzailea eta marrazkilaria (Valentzia, 1970) # [[Cristina Spínola]] kazetaria, kirolaria, telebistako kazetaria, idazlea eta Kanarietako Youtuber-a da. # [[Crystal Bayat]] aktibista (Afganistan) # [[Diana Pinilla]] txirrindulari kolonbiarra # [[Dolores Aleu Riera]] Mediku titulua lortzen lehena (Bartzelona 1857-1913) # [[Dolores Prida]] kazetari eta antzerkigile kubatar estatubatuarra # [[Dolors Monserdà]] Kataluniako idazle eta ekintzaile feminist (1845-1919) # [[Dolors Piera]] Kataluniako irakasle sindikalista (1910-2002) # [[Eider Sánchez]] ingeniaria eta "Naru Intelligence"ren sortzailea (Donostia) # [[Elena Cipriana Álvarez Durán]] idazle, folklorista (Badajoz) # [[Elena Maseras Ribera]] Mediku, pedagogo eta irakaslea. Medizina fakultatean lehen emakume matrikulatua (Tarragona, 1853-1905) # [[Elena Mederos Cabaña]] Feminista,aktibista (Kuba) # [[Elena Molina]] dokumentalgilea (Madril) # [[Elisa Fernández de la Vega]] medikua, ikertzailea (Asturias-Zaragoza) # [[Ellen Churchill Semple|Ellen Churchill]] geografo amerikarra (1863-1932) # [[Elvia Carrillo Puerto]] Lider feminista, politikoa eta sufragista mexikarra # [[Emilia Bernal]] Kazetaria, itzultzaile (Kuba, 1884-1964) # [[Fátima Djarra Sani]] Emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. (Ginea Bissau) # [[Fede Galizia]] margolaria (Milan 1578-1630) # [[Feminismoa Herri Katalanetan]] # [[Flavita Banana]] ilustratzaile, marrazkilaria (Oviedo) # [[Francesca Bonnemaison i Farriols]] Bartzelonako pedagogo, idazle eta feminista (1872-1949) # [[Francisca de Pedraza]] etxekoandrea, genero-indarkeriaren borrokaren aurrekari historikoa # [[Françoise Gilot|Francoise Gilot]] margolaria (Frantzia) # [[Georgiana Houghton]] Margolaria (Kanaria Uharteak, 1814-Londres, 1884) # [[Helen Porter]] britainiar biologoa # [[Isabel Güell i López]] musikagilea (Bartzelona) # [[Isabel Villenakoa]] lekaime eta idazle protofeminista (Valentzia, 1430 - 1490) # [[Janet Watson]] geologo britainiarra (1923-1985) # [[Jeannette Campbell]] igerilaria (Argentina) # [[Jerònima Galés]] XVI. mendeko inprimatzaile valentziarra (?? - 1587) # [[Jimena Alonso]] Feminista, irakaslea, pentsalaria, liburu argitaratzaile. Donostia-Madril # [[Jimena Fernández de la Vega]] medikua, genetista (Galizia) # [[Joaquima Santamaria i Ventura]] Kataluniako idazle, folklorista eta itzultzailea (1853 - 1930) # [[Josefa Ortiz de Domínguez]] Mexikoko independentziaren aldeko aktibista (Mexiko) # [[Juana Doña]] komunista, militantea, idazlea (Madril-Bartzelona) # [[Júlia Martí Comas]] ikerlari feminista (Bartzelona) # [[Kathleen Hanna]] musikaria eta aktibista. (Estatu Batuak) # [[Leona Vicario]] Mexikar ekintzailea (Mexiko Hiria, 1781-1842) # [[Lesbia Soravilla]] idazlea, feminista, ekintzailea (Camagüey, 1907-1989) # [[Lisa Çalan]] zinemagilea (Kurdistán) # [[Lola Gaos]] aktorea, aktibista (Valentzia) # [[Lola Rodríguez de Tió]] Kazetaria, iraultzailea (Puerto Rico, 1843 - Habana 1924) # [[Lucia Ixchíu]] aktibista (Guatemala) # [[Lucía Lahoz Gutiérrez]] Arte historialaria (Leza-Araba) # [[Luisa Pérez de Zambrana|Luisa Pérez de Zanbran]] Poeta (Santiago, 1837-Habana, 1922) # [[Luzmila Chiricente Mahuanca]] Giza eskubideen aldeko ekintzailea (Perú) # [[Marcelina Bautista]] Etxeko langileen aldeko aktibista (Mexiko, 1966) # [[Margaret Bullen]] antropologoa (Erresuma Batua- Euskal Herria) # [[Margarita Porete]] Begina, mistika ((Frantzia) # [[Marge Piercy]] poeta, eleberrigile eta feminista (AEB) # [[María Cambrils]] Valentziako idazle sozialista eta feminista (1878 - 1939) # [[María Collado Romero]] idazlea # [[Maria del Carme Nicolau Massó]] Kataluniako idazle, itzultzaile eta kazetaria (1901-1990) # [[Maria Domènech i Escoté]] Kataluniako idazlea (1874 - 1952) # [[María Eugenia Casinelli de García Irureta Goyena]] giza eskubideen aldeko aktibista (Argentina) # [[María Isidra de Guzmán y de la Cerda]] Medikua (Madril 1767-1884)) # [[María José Fuster]] UNED-eko irakaslea eta GIB/HIESaren ekintzaile eta ikerlaria (Alicante) # [[María José Martínez Herrero|Maria José Martinez Herrero]] EHUko irakaslea # [[María Josefa de Larumbe Goñi]] inprimatzailea eta liburu-saltzailea (Iruña 1700-1757) # [[Maria Lugones]] filosofo feminista eta deskoloniala (Argentina) # [[María Pineda]] modelo eta enpresaburua # [[María Ponce|Maria Ponce]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[María Telo]] Legelaria, familia-abokatua eta feminista extremadurarra # [[María Wonenburger]] Matematikan doktorea (Galizia) # [[Mariana Rodríguez del Toro|Mariana Rodriguez del Toro]] Mexiko independiaren aldeko borrokalaria (1775-1821) # [[Mariasilvia Spolato]] LGBT eskubideen ekintzailea (Italia) # [[Mariblanca Sabas Alomá|Mariblanca Sabas Alom]] Feminista, kazetaria, ministroa (Kubako Santiago, 1901-1983) # [[Marie-Thérèse Walter]] modeloa eta Picassoren amorante (Frantzia) # [[Marilyn Waring]] ekonomia feministaren sortzaile nagusietako bat(Zeelanda Berria) # [[Marquesa del Ter]] Noble frantziarra, pianista eta ekintzaile feminista (1864-1936) # [[Marta Espinós]] Valentziar piano-jotzailea. Valentzia # [[Marta González Gómez]] El Salvador-eko armadaren eraso batean eraila. # [[Marta Lozano Molano]] musikagilea (Cáceres, 1985) # [[Martina Casiano y Mayor|Martina Casiano]] maistra, fisika eta kimikaria # [[Martina Castells Ballespí]] Medikuntzan doktore-gradua lortzen lehen emakumea (Lleida,1852-1884) # [[Mercè Capdevila i Gaya]] musikagilea, pedagogoa (Bartzelona) # [[Mercè Torrents Turmo]] piano-jole eta konpositore katalana # [[Mertxe de Renobales]] biokimikaria (Bilbo) # [[Miren Llona]] EHUko irakaslea # [[Mylene Fernández Pintado]] idazlea (Kuba) # [[Ochy Curiel]] feminismoaren teorialaria eta aktibista, gizarte-antropologoa (Dominikar Errepublika) # [[Ofelia Rodríguez Acosta|Ofelia Rodriguez Acosta]] Feminista, kazetaria, idazlea (Habana, 1902-1975) # [[Olimpia Fulvia Morata]] humanista italiarra # [[Pamela Yates]] estatubatuar dokumentalista eta giza eskubideen aldeko ekintzailea # [[Pilar Castillo Sánchez]] pianista (Galizia) # [[Pretty Yende]] sopranoa (Hego Afrika) # [[Raquel Calvo Larralde]] kazetaria, dokumentalgilea (Durango) # [[Rita Cetina Gutiérrez]] maistra, poeta eta feminista mexikarra # [[Rosario de Acuña|Rosario de Acuña y Villanueva]] idazle, librepentsalari eta kazetaria (Madril) # [[Roya Sadat]] zinegile eta zinema-zuzendaria (Afganistan) # [[Salutxu Etxebarria]] Amurriko emakume aurreskulari aitzindaria (1924-2008) # [[Tomasa Cuevas]] efef militante komunista eta antifrankista (Guadalajara 1917 -Bartzelona 2007) # [[Ulrike Tillmann]] matematikaria (Alemania) # [[Vicenta Llorente del Moral]] entomologoa (Algorta) # [[Wendy Flores]] abokatua eta giza eskubideen aldeko defendatzailea. (Nikaragua) # [[Zulema de la Cruz]] musikagile, konpositore (Madril) # [[Zuriñe López de Sabando Sainz]] dokumentalgilea (Gasteiz) }} ====Berriak 2021 (uztaila, abuztua, iraila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Egidazu]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea, biologoa eta idazlea (Durango) # [[Bea Larrañaga]] ef--'''SORTU''' aktorea (Errenteria) # [[Begoña Zia]] ef--'''SORTU''' marrazkilaria. (Iruñea 1959-2019) # [[Dorleta Kortazar]] ef--'''SORTU''' ipuin-kontalaria (Arrasate 1974) # [[Eider Perez]] ef--'''SORTU''' aktorea, idazlea, bertsozalea eta aurkezlea (Pasaia1995) # [[Elena Pérez]] efef'''SORTU''' txistularia (Ermua 1968-2021) # [[Eskarne Aroma]] efef'''SORTU''' irakaslea, aktorea, ekintzailea (Durango 1934-2021) # [[Esther Gorostiza]] ef--'''SORTU''' pediatra (Atxondo 1953) # [[Gala Knörr]] ----'''SORTU''' artista (Gasteiz 1984) # [[Isabel González]] ef--'''SORTU''' liburuzaina, politikaria (Leon-Durango 1974) # [[Jenni Alvarado]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1981) # [[Laura Latorre]] ef--'''SORTU''' terapeuta, idazlea (Madril-Huarte 1975) # [[Maddi Soroa]] ----'''SORTU''' pedagogoa (Lekunberri 1997) # [[Maitane Azurmendi]] ef--'''SORTU''' artista. (Gernika 1978) # [[Maria Josefa Aedo]] efef'''SORTU''' lekaimea (Ermua 1786-Compostela 1805) # [[Marina Lameiro]] ----'''SORTU''' zinemagilea (Iruñea 1986) # [[Norma Mentxaka]] --ef'''SORTU''' terrorismoaren biktima (Santurtzi 1932-1976) # [[Rosa Arburua]] ----'''SORTU''' pedagogoa, historia ikertzailea (Irun 1961) # [[Vanesa Fernández]] ef--'''SORTU''' Zinebiko zuzendaria. (Iurreta 1980) # [[Agustina González López]] idazle, pentsalari, pintore abangoardista eta politikaria izan zen.(Granada) # [[Ana Carrillo Domínguez]] Errepublikako Herri Armadako kapitain komunista (1898 - 1974) # [[Ana María Martínez Sagi]] Kataluniako poeta, sindikalista, kazetaria eta atleta feminista (Bartzelona, 1907-2000) # [[Anbara Salam Khalidi]] idazle eta itzultzaile feminista (Libano) # [[Ángela Labordeta]] idazlea (Teruel) # [[Ángeles Ottein]] sopranoa (Madril) # [[Angélica Dass]] argazkilaria (Brasil) # [[Consuelo Zavala]] maistra, feminista (Mexiko) # [[Esther Bejarano]] musikaria, Auschwitzeko kontzentrazio-eremutik bizirik atera zena (Alemania) # [[Gertrudis Bocanegra]] Mexikoren indepentziaren aldeko borrokalaria (Mexiko) # [[Inge Morath]] argazkilaria (Austria- AEB) # [[Jane Glover]] orkrestra zuzendaria (Erresuma batua) # [[Mari Luz Cristóbal Caunedo|Mari Luz Cristóbal]] Asturias, 1948. Tonada-kantaria # [[María "La Jabalina"]] militante anarkista eta miliziano espainiarra (1917 - 1942) # [[María de Baratta]] musikagilea, piano-jotzailea (El Salvador) # [[Mariana Pineda]] espainiar liberala (Granada) # [[Mariela Castro]] politikaria eta sexologoa (Kuba) # [[Milena Jesenská]] kazetaria, idazlea eta itzultzailea (Txekia) # [[Olga Bergholz]] Errusiar poeta (1910-1975) # [[Olga Jojlova]] Ballet dantzaria. Picassoren lehen emaztea. (1891-1955) # [[Paulina Ódena García]] militante komunista, Espainiako Gerra Zibilean milizianoa (Bartzelona 1911 - Granada 1936) # [[Peli Romarategui]] misiolari arabarra da, eta egurrez, beiraz eta zeramikaz egindako erlijio-lana egin ditu (Gasteiz) # [[Sandra Sánchez]] Karateka. Talavera de la Reina (1981) # [[Shamsia Hassani]] Afganistango grafitigilea. # [[Silvia Lazarte]] Boliviar-kitxuar politikaria (Bolivia) # [[Vilma Espín]] iraultzailea, heroia (Kuba) }} ====Berriak 2021 (apirila, maiatza, ekaina)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Anaje Narbaiza]] ef--'''SORTU''' euskaltzaile eta sindikalista (Bergara 1960) # [[Delia Lauroba]] --ef'''SORTU''' erresistentea (Donostia 1909-2004) # [[Estíbaliz Sádaba Murguía]] ----'''SORTU''' artista (Bilbo 1963) # [[Garazi Arrizabalaga]] ef--'''SORTU''' Durangoko Museoko zuzendaria (Berriz 1984) # [[Goiuri Aldekoa-Otalora]] ef--'''SORTU''' argazkilaria (Durango 1972) # [[Idoia Asurmendi]] ef--'''SORTU''' musikaria. (Aramaio 2000) # [[Idoia Gereñu]] ----'''SORTU''' antzerkigilea (Tolosa 1980) # [[Jone Guenetxea]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Abadiño 1978) # [[Jone Novo]] ef--'''SORTU''' kameraria (Durango 1982) # [[Juanita Ibaibarriaga Literatur Saria|Juanita Ibaibarriaga Literatur saria]] '''SORTU''' (Ermua) # [[Lucrecia Arana]] efef'''SORTU''' zarzuela abeslaria (Haro 1867- Madril 1927) # [[Maite Berriozabal]] ef--'''SORTU''' Euskara teknikaria (Berriz 1987) # [[Mariam Bilbatua]] ef--'''SORTU''' Unibertsitateko irakasle ohia. Durangoko zinegotzia 2019tik (Getxo, 1950) # [[Miren Lazkano]] ef--'''SORTU''' Piraguista (Donostia 1997) # [[Sagrario Aranburu]] efef'''SORTU''' dantzaria eta abeslaria (Iruñea 1930-2021) # [[Veronica Werckmeister]] ef--'''SORTU''' margolaria, muralista (Gasteiz 1972) # [[Amina Hussein]] kazetaria eta itzultzaile (Kurdistan-Bartzelona) # [[Amparo Poch y Gascón]] idazle eta mediku antifaxista eta libertarioa (Espainia, 1902-1968) # [[Ana María Pérez del Campo]] ekintzaile feminista (Madril) # [[Annie Vivanti]] Londresen jaiotako idazle italiarra # [[Betsi Cadwaladr]] erizaina (Gales) # [[Carme Riera]] idazlea (Balear Irlak) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Celia del Palacio]] feminista (Durango-Mexiko) # [[Colette Maze]] piano-jotzailea (Paris) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Concha Liaño Gil]] Espainiako ekintzaile anarkista ( Épinay-sur-Seine, Frantzia, 1916-2014) # [[Emma Roca]] korrikalaria, suhiltzailea (Katalunia) # [[Herminia Fajardo]] kazetaria, feminista (Kanariak) # [[Hilda Hilst]] idazlea. (Brasil) # [[Jane Rule]] idazlea (Kanada) # [[Josefina Carabias]] kazetaria, idazlea (Avila) # [[Julia Hermosilla Sagredo]] Anarkosindikalista, milizianoa eta frankismoaren aurkako erresistentea (Sestao, 1916-2009) # [[Julienne Mathieu]] zinema mutuko aktorea (Frantzia) # [[Kathleen Winter]] idazlea (Kanada) # [[Katia Reimberg]] etorkin ekintzailea, feminista (Brasil-Donostia) # [[Leticia Gaspar]] artista. (Bilbo) # [[Llibertat Ródenas Rodriguez]] Valentziako anarko-sindikalista, milizianoa eta Mujeres Libres taldearen kidea (1892-1970) # [[Lola Iturbe]] Espainiar anarko-sindikalista (Bartzelona, 1902-1990) # [[Mahasweta Devi]] Bengalkiar-indiar idazle eta aktibista # [[Margarita Xirgu]] Aktorea (Katalunia) # [[María Asunción Català]] matematikaria, astronomoa (Bartzelona) # [[María Bruguera Pérez]] (Extremadurako militante libertarioa eta feminista) (1913-1992) # [[María del Carmen de Lara]] zinemagile feminista (Mexiko) # [[María Dueñas (biolin-jotzailea)]] Granada 2002 # [[María Elena Walsh]] poeta, kantautorea, eleberrigilea, antzerkigilea (Argentina) # [[María Teresa Rodríguez Sáinz-Rozas|María Teresa Rodríguez Sainz-Rozas]] enpresaburua (Palentzia) # [[Mercedes Prieto]] Astronomoa (Huelva) # [[Penelope Fitzgerald]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Pepita Carpeña]] Espainiar feminista eta anarkosindikalista (Bartzelona, 1919-2005) # [[Sara Facio]] argazkilaria. (Argentina) # [[Soledad Estorach Esterri]] Espainiako ekintzaile anarkista (Lleida, 1915-1993) # [[Teresa Aldamiz]] poeta, kazetaria, itzultzailea. (Filipinas-Bilbo) # [[Teresa Jordá Vitó]] Akuarelista, margolaria (Bartzelona) # [[Teresa Lanceta]] Artista (Bartzelona) # [[Vera Mantero]] dantzaria (Portugal) # [[Xela Arias]] idazlea (Galizia) }} ====Berriak 2021 (urtarrila, otsaila, martxoa)==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Andereak Elkartea|Andereak Elkartea]] '''SORTU''' (Durango 2005) # [[Amaia Lopez de Munain]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Gasteiz 1972) # [[Antxone Telleria Mendia]] ef--'''SORTU''' irakaslea (Lekeitio 1956) # [[Bakarne Altonaga]] ef--'''SORTU''' historialaria (Bilbo 1988) # [[Bittori Etxeberria]] --ef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Baztan 1908-1997) # [[Capitolina Bustince Larrondo]] efef'''SORTU''' irakasle, idazlea (Ujué 1864- Segovia 1934) # [[Carmen Artaza]] ----'''SORTU''' abeslaria (Donostia 1995) # [[Eladia Zubizarreta]] efef'''SORTU''' erreketista (Ermua 1923-2020) # [[Elena Ziordia]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea (Bizkaia 1964) # [[Filomena Baldezate]] efef'''SORTU''' erizaina eta emagina (Valladolid-Bilbo 1895- Miranda de Ebro 1980) # [[Garazi Mugarza]] ef--'''SORTU''' Margolaria, idazlea eta erizana (Mallabia 1995) # [[Elvira Iñurrieta]] efef'''SORTU''' emagina (Elorrio 1895-1980) # [[Haizea Martiartu]] ef--'''SORTU''' saxofoi-jotzailea (Markina 1991) # [[Irantzu Mendia Azkue]] ----'''SORTU''' irakaslea eta ekintzailea (Gasteiz 1976) # [[Irati Idiakez]] ef--'''SORTU''' snowboarderra (Getaria 1996) # [[Isabel Lobiano]] efef'''SORTU''' (Ermua 1583-1673) # [[Izaro Lasa]] ef--'''SORTU''' txirrindulari ohia eta idazlea (Zumarraga 1987) # [[Kari Alberdi]] ----'''SORTU''' kimikaria, komunikazio zientifikoan aditua (Azkoitia 1996) # [[Lilatoia]] '''SORTU'''Donostia # [[Lorea Zulaika]] ef--'''SORTU''' musikaria (Ziortza-Bolibar 1996) # [[Lucia Urrutia]] ----'''SORTU''' meteorologoa (Erroibarra 1932) # [[Maider Mendizabal]] ef--'''SORTU''' pilotaria (Zizurkil 1977) # [[Maite Axiari]] --ef'''SORTU''' feminista, euskaltzale (Ezpeleta 1949-2021) # [[Maite Gorrotxategi]] ef--'''SORTU''' erraketista (Ermua 1926) # [[Mari Carmen Díaz de Lezana]] ----'''SORTU''' txirrindularia (Urduña 1943) # [[Marta Olazabal]] ----'''SORTU''' ikertzailea (Bilbo 1981) # [[Matilde Isasi-Isasmendi]] ef--'''SORTU''' emagina (Iurreta 1933) # [[Mentxu Alkorta]] ef--'''SORTU''' dantzari eta trikitilaria (Donostia 1947) # [[Miren Begoña Ereñaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Durango 1927-2015) # [[Nahia Zubeldia]] ----'''SORTU''' itzultzaile, musikaria, idazlea (Lapurdi 1982) # [[Nerea del Campo Aguirre]] ef--'''SORTU''' filologoa (Eibar 1971) # [[Nicasia Madariaga]] efef'''SORTU''' margolaria (Bilbo 1874-1970) # [[Sara Estévez]] ----'''SORTU''' kazetaria (Bilbo 1925) # [[Tere Verdes]] efef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Bilbo 1907-1959) # [[Victoria Mallabiabarrena]] efef'''SORTU'''soprano lirikoa (Mallabia 1867-1960) # [[Adelina Zendejas Gómez]] irakasle, kazetari, aktibista (Mexiko) # [[Aimé Painé]] abeslari maputxea (Argentina) # [[Alaíde Foppa]] poeta, itzultzailea, ekintzailea (Bartzelona-Guatemala) # [[Alice Stewart]] epidemiologa (Erresuma batua) # [[Amelina Ermeline Devant-Le Gallena]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Ana María Moix]] poeta, idazlea (Bartzelona) # [[Andrea Khalfaoui]] 1. ijito doktorea # [[Bartolina Sisa]] iraultzailea (Bolivia) # [[Benita Galeana]] sindikalista, ekintzailea (Mexiko) # [[Boliviako Cholitas escaladoras]] Bolivia # [[Carmen Ballvé]] argazkilaria (Madril) # [[Carmen Orellana Illescas]] ingurumen agentea, basozaina (Balear Uharteak) # [[Cira Crespo]] historialaria, idazlea (Katalunia) # [[Conxa Pérez Collado]] Ekintzaile anarko-feminista eta milizianoa (Katalunia, 1915-2014) # [[Cora Sadosky]]. Matematikaria (Argentina) # [[Coraline Labourdette]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Cristina López Barrio]] abokatu, idazlea (Madril) # [[Diana Trujillo]] ingeniari aeroespaziala (Kolonbia) # [[Domitila Barrios de Chungara]] Boliviar feminista # [[Edith Pretty]] lurjabea eta filantropoa. (Erresuma Batua) # [[Esperanza d'Ors|Esperanza D'ors]] eskutorea (Madril) # [[Ewy Rosqvist-von Korff]] rally pilotua (Suedia) # [[Fanny Blankers-Koen]] atleta (Herbehereak) # [[Flora Sandes]] soldadua (Britainia Handia) # [[Gilka Machado]] poeta (Brasil) # [[Gregoria Apaza]] iraultzailea (Bolivia) # [[Guadalupe Grande]] idazlea, poeta (Madril) # [[Guillermina Uribe Bone]] ingeniari zibila (Kolonbia) # [[Hedina Sijerčić]] idazle, kazetari, poeta (Sarajevo) # [[Helena Janeczek]] idazlea, kazetaria (Italia) # [[Hella Haasse]] idazlea (Herbehereak) # [[Idoia Hernández]] HATXE, piano-jotzailea (Errenteria) # [[Irene Polo]] kazetaria (Katalunia) # [[Irina Antónova]] Arte kritikaria (Mosku) # [[Isabella Karle]] X izpien ikertzailea. EEBB # [[Jacqueline Bidegorri]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Joy Adamson]] naturalista (Austria) # [[Juana Rouco Buela]] anarkista (Argentina) # [[Katharine Burr Blodgett]] fisikaria eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Kalam Kunde|Kalam Kunda]] Kunde-jotzailea (Burkina Faso) # [[La Voz de la Mujer]] Argentinako aldizkari anarko-feminista. itzulpena # [[Letitia Mumford Geer]] erizaina eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Louisa Garrett Anderson|Louisa Garret]] Medikua eta sufragista (Britainia Handia) # [[Lucía Sánchez Saornil]] Ekintzaile anarko-feminista eta poeta. Mujeres Libres-en sortzailea (Espainia, 1895-1970). # [[Lucy Parsons]] anarkista, komunista (EEBB) # [[Mamen Moreu]] ilustratzaile, komikigile (Huesca) # [[Manuela León]] Emakume ekintzailea (Ekuador) # [[Malva Flores]] idazlea (Mexiko) # [[Marcela Delpastre]] idazlea (Frantzia) # [[Margaret Roundtree]] Saskibaloi jokalaria (Estatu Batuak) # [[Margarita del Val]] birologoa (Madril) # [[Margarita García Flores]] feminista, abokatua (Nexiko) # [[Marie Langer]] Medikua, psikologoa (Austro-Argentinarra) # [[Mary Moffat Livingstone]] esploratzailea (Hegoafrika) # [[Maria Clemencia Herrera]] Lideresa, ekintzailea (Kolonbia) # [[María Cinta Balagué]] irrati esataria (Bartzelona) # [[María Collazo]] Argentinako anarko-feminista. itzulpena # [[Maria del Mar Lozano]] RAEx-eko zuzendaria (Iruñea) # [[Maria Josefa Saavedra]] abokatua (Bolivia) # [[María Lorena Ramírez]] korrikalaria (Mexiko) # [[Maria Paz Jiménez Escudero]] margolaria (Donostia) # [[Maria Soledad Moral Santa Cruz]] arrain saltzailea, ekintzailea (Portugalete) # [[Marina Núñez]] artista (Palentzia) # [[Marta Lamas]] idazlea, feminista, antropologoa (Mexiko) # [[Maxine Molyneux]] soziologoa, feminista (Pakistan) # [[Mercedes Ateca]] Txirrindularia (Laredo-Kantabria) # [[Mujeres Libres]] 36ko Espainiako Gerra garaiko erakunde anarko-feminista. itzulpena # [[Mujeres Libres (aldizkaria)]] Aurrekoaren aldizkaria. itzulpena # [[Nancy Porsia]] Kazetaria (Italia) # [[Nell Leyshon]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Nuria Ruiz de Viñaspre]] poeta (Logroño) # [[Olvido García Valdés]] poeta (Pravia-Asturias) # [[Petrona Eyle]] Medikua, feminista (Argentina) # [[Rebeca Uribe]] poeta, (Mexiko) # [[Rebeca Uribe Bone]] ingeniari kimikoa (Kolonbia]] # [[Rosario Pino]] antzezlea (Málaga) # [[Sara Berenguer Laosa]] Ekintzaile anarko-feminista (Katalunia, 1919-2010) # [[Shadi Ghadirian]] argazkilaria (Iran) # [[Simona Manzaneda]] itzultzailea (Bolivia) # [[Solveig Nordström]] arkeologoa (Suedia) # [[Úrsula Goyzueta]] iraultzailea (Bolivia) # [[Vicenta Juaristi Eguino]] iraultzailea (Bolivia) # [[Victoria Aguirre Anchorena]] margolaria (Buenos Aires) # [[Virginia Bolten]] anarkista, kazetaria (Argentina) # [[Whina Cooper]] ekintzailea (Zeelanda Berria) }} === Hobetuak 2021 === # [[Alicia Iturrioz]] margolaria (Eibar) # [[Louise Michel]] Frantziako anarkista. Parisko Komunan kiderik garrantzitsuenetakoa. # [[Luz Zalduegi]] Albaitaria. (Mallabia) # [[Felisa Areitioaurtena|Felisa Areitioartena]] Antzezlea (Zaldibar) # [[Maria Magunazelaia]] Txirrindulari aitzindaria (Ermua) # [[Anna Sundström]] kimikaria (Suedia) # [[Mariñe Arbeo]] ilustrailea # [[Mercedes Careaga]] Ekintzailea (Eibar) # [[Iratxe Ansa]] dantzaria. (Donostia) ====Berriak 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Andikoetxea]] ----'''SORTU''' nekazaria (Urduliz 1954) # [[Ainhoa Urien]] ef--'''SORTU''' idazlea. (Abadiño 1997) # [[Amaia Gabantxo]] ef--'''SORTU''' idazlea itzultzailea (Bermeo1973) # [[Ana Mari Marin]] efef'''SORTU''' margolaria (Elizondo 1933- Iruñea 2020) # [[Andragunea]] '''SORTU''' Durango # [[Aroa Uharte]] ----'''SORTU''' itzultzailea (Leitza 1984) # [[Arrate Hidalgo]] ----'''SORTU''' idazlea, itzultzaile (Bilbo 1987) # [[Arrate Mardaras]] ef--'''SORTU''' idazlea (Abadiño 1960) # [[Askoa Etxebarrieta]] ef--'''SORTU''' flamenko dantzaria (Gasteiz 1976) # [[Dorita Ruiz]] '''SORTU''' Hezkuntza bereziko irakaslea aintzindaria (Burgos-Durango-Euba1944) # [[Erlea Maneros]] ef--'''SORTU''' Artista. Margolaria. (Bilbo 1977) # [[Esther Cruz]] ----'''SORTU''' eskalatzailea. (Murtzia-Euskal Herria 1976) # [[Irati Bilbao]] ef--'''SORTU''' jazz abeslaria. (Durango 1992) # [[Iratxe Mediavilla]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Elorrio 1885) # [[Eva Guerrero]] ef--'''SOefefRTU''' dantzaria, koreografoa (Bilbo 1982) # [[Felisa Areitioaurtena]] '''SORTU''' antzezlea (Zaldibar 1902- Donostia 1990) # [[Garazi López de Armentia]] ef--'''SORTU''' dantzaria eta koreografoa (Gasteiz 1984) # [[Garbiñe Elizegi]] ef--'''SORTU''' erizaina, feminista (Baztan 1975) # [[Gemma Sanginés]] ef--'''SORTU''' psikologoa (Bilbo 1970) # [[Ines Olza]] ef--'''SORTU''' ikertzailea (Nafarroa 1982) # [[Isabel Sola]] ef--'''SORTU''' Birologoa (Nafarroa 1967) # [[Ixone Aroma]] ef--'''SORTU''' dantzaria (Durango 1982) # [[Izaro Zubiria]] ef--'''SORTU''' zientzilaria (Gaztelu 1989) # [[Izaskun Ayestaran]] ----'''SORTU''' erreketista (Ibarra 1941) # [[Jaione Camborda]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Donostia 1983) # [[Joana Olasagasti]] ----'''SORTU''' dantzaria (Baiona 1990) # [[Jone Elorriaga]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1993) # [[Jone Martinez Palacios]] ef--'''SORTU''' irakaslea, feminista (Bizkaia 1995) # [[Josune Ilundain]] ef--'''SORTU''' sortzailea, ekintzaile, idazlea. (Nafarroa 1990) # [[Judit Muñoz]] ef--'''SORTU''' matematikaria eta ikertzailea (Abadiño 1991) # [[Juana Arrillaga|Juana "Juanita" Arrillaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar 1925- Mexiko 2022) # [[Juanita Gorroño]] efef'''SORTU''' panderojolea (Muxika 1913-Zornotza1991) # [[Juliana Zubizarreta]] efef'''SORTU''' panderojolea (Elgoibar1910-2006) # [[Julie Adrienne Karrikaburu]] efef'''SORTU''' musikologoa (Zuberoa1827-1898) # [[Karmele Gisasola]] ef--'''SORTU''' Herri kirolak (Mallabia1994) # [[Karmele Mitxelena]] ef--'''SORTU''' Idazlea eta iralkaslea (Oiartzun1988) # [[Larraitz Ariznabarreta]] ----'''SORTU''' antropologoa (Bilbo1968) # [[Leyre Arrieta |Leyre Arrieta Alberdi]] ef--'''SORTU''' historialaria (Mutriku1971) # [[Leire Elustondo Quiñones]] ef--'''SORTU''' Abeslaria, kazetaria (Ermua1993) # [[Lide Arana]] ----'''SORTU''' zientzialaria (Donostia1984) # [[Lurdes Huizi]] --ef'''SORTU''' irakaslea, (Goizueta1958-2020) # [[Luzia Sagastasoloa]] efef'''SORTU''' maistra, irakaslea, moja (Mallabia1912-Gasteiz1999) # [[Maialen Arregi]] ef--'''SORTU''' Arkitektoa (Elorrio1986) # [[Mabel Cañada Zorrilla]] ----'''SORTU''' feminista, ekintzailea (Bilbo1952) # [[Mabi Revuelta]] ef--'''SORTU''' artista plastikoa (Bilbo1967) # [[Maddi Ane Txoperena]] ef--'''SORTU'''bertsolaria, kazetaria eta feminista (Hendaia1994) # [[Maiana Bidegain]] ----'''SORTU''' zinegilea (Lapurdi1977) # [[Maite Lephaille]] ----'''SORTU''' irrati-esataria (Zuberoa1957) # [[Maite López]] ef--'''SORTU''' idazlea, itzultzailea (Azkoitia1985) # [[Mari Cruz Guruzeta]] efef'''SORTU''' ekintzailea (Aramaio1871-Areatza1934) # [[Mari Jose Kerejeta]] ----'''SORTU''' idazlea (Zegama1961) # [[Mari Karmen Goñi]] ----'''SORTU''' irakasle aitzindaria (Baztan ?) # [[María Jesús Cueto]] ef--'''SORTU''' artista. (Santander-Bilbo1951) # [[Maria González Gorosarri]] ef--'''SORTU''' Kazetaria, idazlea (Durango1978) # [[Maria Dolores Larramendi]] efef'''SORTU''' erraketista (Pasaia1926-2023) # [[Maria Mentxaka]] ef--'''SORTU''' kirol argazkilaria (Mungia1976) # [[Maria Merino]] ef--'''SORTU''' matematikaria (Bilbo1976) # [[Maria Txurruka]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar1923-2000) # [[Mari Carmen Ruiz]] ----'''SORTU''' aktore ohia (Bilbo1944) # [[Marijo Deogracias]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Antzuola1973) # [[Miren Larrea]] ef--'''SORTU''' antzezlea. (Zornotza1981) # [[Myriam Cameros Sierra|Myriam Cameros]] ef--'''SORTU''' Ilustratzailea (Iruña1978) # [[Nerea Irastorza]] ----'''SORTU''' zientzialaria (?, 1991) # [[Nerea Loiola Pikaza|Nerea Loiola]] ef--'''SORTU''' idazlea (Deba1985) # [[Olga Cazalis]] --ef'''SORTU''' erraketista (Markina-Xemein1925-Tenerife2018) # [[Pilar Claver]] ----'''SORTU''' aktibista (Izaba1918-2000) # [[Uxune Martinez Mazaga]] ef--'''SORTU''' Zabalkunde zientifikorako arduraduna (Garai1969) # [[Udane Ostolaza]] ef--'''SORTU''' Harri-jasotzailea (Orio2005) # [[Yolanda Mazkiaran]] '''SORTU''' dokumentalgilea (Altsasu1963) # [[Zaloa Fuertes]] ef--'''SORTU''' Argazkilaria (Mexiko-Abadiño1983) # [[Zuriñe del Cerro]] efef'''SORTU''' feminista historikoa (Bilbo1956-2020) # [[Katalin Karikó]] Biokimikaria (Hungaria) # [[Adela Cortina]] filosofoa (Valentzia) itzulpena # [[Adelina Gutiérrez]] astrofisikaria (Txile) # [[Alda Lara]] idazlea. (Angola). itzulpena # [[Alicia Miyares]] Filosofoa, feminista (Asturias) itzulpena # [[Alexandra David-Néel]] bidaiaria, idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Alexandra Olaya]] zientzialaria. Kolonbiarra. Itzulpena # [[Ama Ata Aidoo]] idazle afrikarra. Itzulpena # [[Amancay Gaztañaga]] abeslaria (Mexiko) # [[Amelia Opie]] idazlea ingelesa # [[Aminata Sow Fall]] idazlea (Senegal) itzulpena # [[Amparo Sánchez]] abeslaria (SEvilla) # [[Ana de Miguel]] filosofoa, feministra (SAntander) itzulpena # [[Ana Kiro]] galiziar abeslaria. itzulpena # [[Ana María Crespo de las Casas]] farmazialaria. (Tenerife) itzulpena # [[Andrée de Jongh]] belgika erresistentziako kidea # [[Ángeles López de Ayala]] kazetaria, politikaria, dramaturgoa (Sevilla) # [[Anna Burns]] idazlea (Belfast)itzulpena # [[Anna Surinyach]] fotokazetaria (Katalunia) # [[Anne Carson]] Poeta (Kanada) itzulpena # [[Anne Palles]] Sorgintzat errea (Danimarka) # [[Anoushka Shankar]] musikagilea itzulpena # [[Antonia Ferrín Moreiras]] Matematikaria, astronomoa (Galizia) # [[Ariane Lopez-Huici]] argazkilaria. Itzulpena # [[Asha Ismail]] mutilazioaren aurkako ekintzailea (Kenya) # [[Atala Apodaca]] feminista, iraultzailea (Mexiko) # [[Aziza Brahim]] abeslari sahararra (Itzulpena) # [[Beatrice Shilling]] asmatzailea (Ingalaterra) itzulpena # [[Becky Siegel]] dantzaria, koreografoa, zuzendaria (EEBB) Iruñea # [[Bel Zaballa]] kazetaria, idazlea (Katalunia) # [[Belén Bermejo]] idazlea, argazkilaria eta editorea (Madril) # [[Belén de Sárraga]] kazetaria, ekintzailea (Valladolid-Mexiko # [[Beryl Markham]] hegazkinlaria, idazlea (Ingalaterra-Kenya) itzulpena # [[Bertha Benz]] asmatzailea # [[Bertha Lutz]] Brasilgo urbanista eta feminista. # [[Blanca Silveira]] astronomoa (Venezuela) itzulpena # [[Beulah Louise Henry]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Carme Alvariño]] historialaria (Galizia) itzulpena # [[Carla Simón]] zinegilea (Katalunia) # [[Carmen Castillo (zinegilea)|Carmen Castillo]] zinegilea (Txile). itzulpena # [[Carmen de Burgos]] poeta eta kazetaria (Almeria) itzulpena # [[Carmen Gil Martinez]] idazlea. (Cadiz) # [[Carmen Portinho]] (itzulpena) (Brasil) # [[Catherine Destivelle]] eskalatzailea (Frantzia) # [[Cécile Rol-Tanguy|Cécile Rol]] Erresistentea. Frantzia. Itzulpena # [[Celinda Arregui]] politikaria, feminista (Txile) # [[Claire Goll]] kazetaria, idazlea bakearen aldeko altibista (Alemania-Frantzia) # [[Claudia Paz y Paz]] giza eskubideen defentzailea # [[Consuelo Álvarez Pool]] idazlea (Katalunia) # [[Cony Carranza Castro]] feminista, hezitzailea (El Salvador) # [[Cora Ratto de Sadosky]] matematikaria eta ekintzailea (ARgentina) # [[Dacia Maraini]] eleberrigilea (Italia) # [[Diane di Prima]] Poeta (EEBB) itzulpena # [[Dilhan Eryurt]] astronomoa, astrofisikaria (Turkia) # [[Dora Alonso]] Kazetaria eta idazlea (Kuba) itzulpena # [[Dorothea Klumpke]] astronomoa. EEBB # [[Dorothee Sölle]] Poeta eta teologoa. Itzulpena # [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón (Idazlea)]] Zafra. Itzulpena # [[Ebru Timtik]] abokatu kurdua. (Istambul) # [[Elena García Armada]]ingeniaria, asmatzailea (Santander) # [[Elodia Zaragoza-Turki]] idazlea,poeta,editorea # [[Emilie Flöge]] jostuna # [[Emma Chacón i Lausaca]] musikagilea (Bartzelona) itzulpena # [[Emma Lehmer]] matematikaria (Estatu Batuak) itzulpena # [[Encarnación Cabré]] arkeologoa (Madril) itzulpena # [[Eugenia Sacerdote de Lustig]] zientzilaria (Turin-Buenos Aires) (Itzulpena) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Paris) (Itzulpena) # [[Fanny Bullock Workman]] bidaiaria, idazlea, itzulpena # [[Filipa César|Filipa Cesar]] zinema zuzendaria (Portugal) itzulpena # [[Florence Rena Sabin]] zientzialaria. (EEBB) itzulpena # [[Francisca Vives]] historialaria (Cadiz) itzulpena # [[Gabrielle Roy]] Kanadar idazlea. (Kanada) # [[Gertrude Jekyll]] Lorezaina (Erresuma Batua) # [[Gloria Anzaldúa]] idazlea. aktibista (EEBB) itzulpena # [[Guadi Galego]] abeslaria (Galizia) (Itzulpena) # [[Hayley Westenra]] abeslaria (Zeelanda Berria) itzulpena # [[Helin Bölek]] abeslaria (Turkia) # [[Helena Maleno]] aktibista (El Ejido) Itzulpena # [[Ida Vitale]] idazlea. (Uruguai) itzulpena # [[Idea Vilariño]] idazlea. itzulpena # [[Inma Chacón]] idazlea (Zafra) itzulpena # [[Irene Solà]] idazlea, artista (Katalunia) # [[Irene Vallejo Moreu]] filologa eta idazlea (Zaragoza) # [[Irma Alicia Velásquez Nimatuj|Irma Alicia Velásques Nimatuj]]Guatemala, kazetaria eta antropologoa # [[Isabella Bird]] bidaiaria. idazlea (itzulpena) # [[Isabel Bono]] poeta, (Malaga) itzulpena # [[Jacinta Ortiz]] poeta (Granada) # [[Jennifer Doudna]] biokimikaria (EEBB) itzulpena # [[Jessie Fauset]] Poeta amerikarra itzulpena # [[Jessica Anderson]] idazle Australiarra. itzulpena # [[Jineth Bedoya]] Kazetaria. (Kolonbia) itzulpena # [[Joan Jara]] dantzaria (Txile) Victor Jararen bikotea # [[Joanne Chory]] biologoa. EEBB itzulpena # [[Josefa Llanes Escoda]] sugrafista (Filipinas) itzulpena # [[Judith Wright]] idazlea (Australia) itzulpena # [[Julia Antivilo]] artista (Txile) # [[Julie-Victoire Daubié]] idazle franziarra. itzulpena # [[Katharine Tynan]] idazle, Irlanda, itzulpena # [[Kenojuak Ashevak|Kenojuak Ashevah]]margolaria (Kanada) # [[La Yegros]] abeslaria (ARgentina-Okzitania # [[Laura Freixas]] idazlea (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Leda Valladares]] abeslaria,(Argentina) (itzulpena) # [[Leila Aboulela]] sudandar idazlea (Itzulpena) # [[Leona Chalmers]] aktorea eta asmatzailea. EEBB. itzulpena # [[Leonor Orosa]] Koreografoa (Filipinak) # [[Lian Monserrate]] Muralgilea (Estatu Batuak) # [[Elizabeth Magie]] asmatzailea. (EEBB). Itzulpena # [[Lucía Garibaldi]] Zinegilea (Uruguai) Itzulpena # [[Luisa Capetillo]] anarkista, sindikalista, faminista (Puerto Rico) itzulpena # [[Magda Szabó|Magda Szabo]]idazlea (Hungaria) # [[María Andresa Casamayor]] matematikaria (Zaragoza) itzulpena # [[Maria Aurèlia Capmany]] eleberrigile, antzerkigile (Katalunia) itzulpena # [[Maria Isabel Barreno]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[Maria Beasley]]. Asmaztzailea. (EEBB) # [[María Cumplido]] matematikaria. (itzulpena) # [[María Malla]] idazlea, katalana. itzulpena # [[María Mariño]] idazlea. (Galizia). itzulpena # [[Maria Pereira]] Asmatzailea (Portugal) # [[María Salvo]] Antifrankisgta (Bartzelona) itzulpena # [[Maria Teresa Horta]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[María Teresa León]] idazlea (Errioxa) itzulpena # [[María Vallet Regí|María Vallet Regi]] Kimikaria (Kanaria) # [[María Y. Orosa|Maria Y. Orosa]] Medikua eta ikertzailea # [[Mariama Bâ]] idazlea (SEnegal) # [[Marica Campo]] idazlea (GAlizia) # [[Marie Hankel]] Esperanto idazlea, sufragista (Alemania) itzulpena # [[Marie Paradis]] alpinista Suitzarra. Itzulpena # [[Marie Under]] idazlea (Estonia) itzulpena # [[Marion Donovan]] asmaitzailea. EEBB. itzulpena # [[Mariví Ibarrola]] argazkilaria. (Naiara). itzulpena # [[Marivi Iturbe Etxeberria]] gizarte laguntzailea. Etxebarri. itzulpena # [[Margaret Harwood|Margaret Harwook]] Astronomoa (Estatu Batuak) itzulpena # [[Margaret Burbidge]] Astronomoa. (Inglaterra) itzulpena # [[Margarida Borràs]] Transexuala (Valentzia) # [[Margarita Michelena]] poeta (Mexiko) # [[Margarita Parra Álvarez]] Kimikaria, (Valentzia) # [[Martha Coston]]asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Marta Elena Casaús Arzú]] historialaria eta idazlea.(Guatemala) # [[Maruja Mallo]] margolaria (Galizia) itzulpena # [[Melitta Bentz]] asmatzailea alemaniarra itzulpena # [[Mercè Company]] idazlea (Katalunia) itzulpena # [[Mercè Ibarz]] idazlea (ARagoi) # [[Mikeas Sánchez]] poeta, irakaslea, idazlea (Mexiko) # [[Mónica Cahen D'Anvers]] kazetaria (Argentina) itzulpena # [[Montserrat Gudiol]] margolaria, (Bartzelona) itzulpena # [[Montserrat Torrent i Serra]] organojolea. (Bartzelona) itzulpena # [[Nella Larsen]] idazlea Afrikar-amerikarra. Itzulpena # [[Nellie Campobello]] idazlea eta dantzaria (Durango-Mexiko) itzulpena # [[Nerea Irigoyen]] zientzialaria. Zaragoza # [[Ngaio Marsh|Ngaio Marsh]] idazle, antzerlea. itzulpena # [[Olga Orozco]] poeta (Agentina) Itzulpena # [[Orsola Casagrande]] (Italia) # [[Pamela Hinkson]] idazle anglo irlandarra # [[Patricia Bath|Patricia Bath]] Medikua. itzulpena # [[Paula Nenette Pepín]] musikaria. # [[Paula Wiesinger]] eskiatzaile italiarra (Izulpena) # [[Paulina Chiziane]] idazle Monzambike. Itzulpena # [[Pilar del Río|Pilar del Rio]] kazetaria eta itzultzailea.(Granada). (itzulpena) # [[Pilar Alonso Ibañez]] etnografoa, historialaria (Markiz, Araba) itzulpena # [[Pilar Bellver]] idazlea, feminista (Jaen) itzulpena # [[Policarpa Salabarrieta]] ekintzalea (Kolonbia)(Itzulpena) # [[Raina Telgemeier]] komikigilea. (EEBB) itzulpena # [[Rosalinda L. Orosa]] Idazlea (Filipinak) # [[Saiza Nabarawi]] idazlea, feminista (Egipto) (Itzulpena) # [[Sagrario Vera Gordo]] Gerrillaria. (Badajoz) # [[Sandra Morán]] abeslaria, politikaria (Guatemala) itzulpena # [[Sara Curruchich]] abeslaria. Guatemala. itzulpena # [[Sarah Mather]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Severina Luna de Orosa]] medikua eta idazlea (Filipinak) # [[Silvia Cuevas Morales|Silvia Cuevas]] idazlea Txile. itzulpena # [[Stefi Troguet]] Alpinista (Andorra) # [[Susana Malón]] astronomoa (Zaragoza) Itzulpena # [[Susana Thénon]] itzultzaile, poeta (ARgentina). Itzulpena # [[Susana Vera]] argakilari-kazetaria (Iruñea) itzulpena # [[Suceso Portales]] jostuna eta anarko-sindikalista (Extremadura) # [[Syra Alonso]] idazlea, (Galizia). itzulpena # [[Teresa Eguibar]] eskulturea (Madril). itzulpena # [[Teresa Flores]] Feminista, ekintzailea (Txile) # [[Teresa Meana]] ekintzaile feminista (Gijón) # [[Vandana Shiva]] Idazlea. (India) (Itzulpena) # [[Violette Leduc]] Idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Violette Szabo]] Espia (Erresuma Batua) # [[Yaa Gyasi]] idazle afroamerikarra.(Ghana) itzulpena # [[Yasmina Reza]] idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Zenobia Camprubí]] idazlea eta itzultzailea itzulpena }} ====2018-2019==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agustina Otaola]] ----'''SORTUA''' Erraketista (Errenteria) # [[Alaitz Muro]] ef-- '''SORTUA''' ipuin kontalaria eta margolaria (Durango) # [[Amaia Aroma Lejarreta]] ef-- '''SORTU''' Txistularia (Abadiño) # [[Ainhoa Zuazua]] ef-- '''SORTUA''' Abeslaria (Ermua) # [[Angelita Alberdi]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Arantzazu Ametzaga]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea # [[Ascensión Badiola]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea(Bilbo) # [[Aurora Abasolo]] efef '''SORTUA''' Abeslaria (Durango) # [[Begoña Sopelana]] efef '''SORTUA''' Kooperantea, soziologoa (Iurreta) # [[Benita Uribarrena]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea antifaxista (Durango) # [[Damaris Pan]] ef--'''SORTUA''' artista (Mallabia) # [[Digna Garitaonandia]] efef '''SORTUA''' Erraketista # [[Dina Bilbao]] efef '''SORTUA''' Kirolaria (Ondarroa)) # [[Eladia Altuna]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Irura) # [[Elena Olabe]] ef-- '''SORTU''' Poeta (Durango) # [[Elena Solatxi]] ef--'''SORTUA''' Eskultorea (Bilbo) # [[Elena Orobiogoikoetxea]] ----'''SORTUA''' Piano jolea (Durango) # [[Emilia Gomez]] ----'''SORTUA''' Erraketistan. (Valentzia) # [[Estibalitz González]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Ermua) # [[Eugenia Iriondo]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Eibar) # [[Gloria Agirre]] ef-- '''SORTUA'''Erraketista (Asteasu) # [[Gloria Zubia]] efef '''SORTU''' ekintzailea (Durango) # [[Ines Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango) # [[Irati Eguren]] ef-- '''SORTUA''' Arkitektoa, ilustratzailea (Durango) # [[Irene Ibaibarriaga]] efef'''SORTU''' Erraketista (Ermua) # [[Jesusa Garitaonandia]] efef '''SORTU''' Erraketista (Mallabia) # [[Juana Elgezabal]] efef '''SORTUA'''Enpresaria (Derio) # [[Juanita Ibaibarriaga]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea (Ermua) # [[Juanita Mir]] efef '''SORTUA''' Kazetaria, idazlea (Iruñea) # [[Juanita Unzueta]] efef '''SORTUA''' Dantzaria (Eibar) # [[Julia Klaudia Gabilondo]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Mungia) # [[June Arbeo]] ef-- '''SORTUA'' Atleta (Durango) # [[Kattalin Agirre]] efef '''SORTUA''' Mugalaria, Frantziako erresistentziako kide (Sara) # [[Koro Benito]] ef-- '''SORTUA''' Poeta (Lumbrales) # [[Lara Izagirre]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Zornotza) # [[Libe Goñi]] ef-- '''SORTUA''' Irakaslea (Oteitza) # [[Lidia Cañete]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria (Durango) # [[Lourdes Munitxa]] efef '''SORTUA''' Euskaltzalea (Zornotza) # [[Lucia Areitioaurtena]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Ermua) # [[Luz Zalduegi]] efef '''SORTUA''' Albaitaria (Mallabia) # [[Maddi Barber]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Lakabe) # [[Maitane Alonso]] ef-- '''SORTU''' Ikertzailea,asmatzailea (Sodupe) # [[Maria Ana Bidegaray]] ---- '''SORTU''' Idazlea, feminista (Hazparne - Lapurdi) # [[Maria Arrillaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Elgoibar) # [[Maria Camino Oskoz]] efef '''SORTUA''' Maistra. (Iruñea) # [[Mari Carmen Lasagabaster]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Mari Carmen Madariaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Igorre) # [[Maria Antonia Uzkudun]] --ef'''SORTUA''' Erraketista (Anoeta) # [[Maria Luisa Alberdi]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Maria Luisa Senar]] --ef'''SORTUA'''Erraketista (Pasaia) # [[Maria Pilar Urriza]] ef--'''SORTUA''' Dantzaria (Lantz) # [[Maria San Juan de Garonda]] ---- '''SORTUA'' emagina. inkisizioa sutan erre zuen (Mungia) # [[Maribi Unamuno]] ---- '''SORTUA''' Filologoa. (Aulesti) # [[Meritxel Relaño]] ef-- '''SORTUA''' Unicefeko arduradun nagusia Yemenen (Durango) # [[Mila Salterain]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Durango) # [[Miren Alazne Iruretagoiena]] ef-- '''SORTU''' ekintzailea (Zarautz) # [[Miren Maortua]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Zaldibar) # [[Miren Uzkudun]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Asteasu 1922-) # [[Nerea Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango 1964- ) # [[Oihana Azkorbebeitia]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1981- ) # [[Paula Lamarain]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1924-2018) # [[Rosa Soroa]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Elduaien 1945- ) # [[Rosario Aranburu]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1921-2015) # [[Silvia Trigueros]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1976) # [[Teri Ibarrola]] ---- '''SORTUA''' Ipuin kontalaria (Aulesti) # [[Vanessa Goikoetxea]] ef-- '''SORTU''' abeslaria (Florida 1980- ) # [[Zoila Askasibar]] ef-- '''SORTUA''' inprimatzailea (Elgeta 1877-1945) # [[Shakuntala Devi]] efef Idazlea (India) (Itzulpena) # [[Almudena Hernando]] ---- arkeologoa (Madril 1959)(itzulpena) # [[Gisella Perl]] efef Ginekologoa judua (Hungaria 1907-1988) (itzulpena) # [[Luna Miguel]] ef-- idazlea (Alcalá de Henares 1990- ) (itzulpena) # [[Mae Jemison]] ef-- ingeniari (Alabama 1956- ) (Itzulpena) # [[Maria Antonia Canals]] ef-- matematikaria (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Mercedes Colás]] efef Maiatzeko plazako amak (Argentina 1925-2021) (Itzulpena) }} === [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|30px]] Hobetuak === ==== 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Elorriaga]] (Iurreta) # [[Ana Diez]] zinemagilea (Tutera) # [[Amaia Iturbide]] idazlea (Bilbo-Getxo) # [[Ariane Lopez-Huici|Ariane López Huici]] argazkilari lapurtarra. # [[Erika Lagoma]] Bertsolaria, feminista (Lesaka-Durango) # [[Gurutzi Arregi]] etnografoa (Durango) # [[Iñaxi Etxabe]] Bertsolaria, (Zumaia-Zarautz) # [[Isabel Coixet]] zinegilea (Katalunia) # [[Itziar Mendizabal]] Dantzaria (Gipuzkoa # [[Luzia Goñi]] bertsolaria (Basaburua) # [[Maider Fernandez]] zinegilea (Donostia) # [[Maria Zambrano]] idazlea (Madril) # [[Martina Ibaibarriaga]] gerrillaria (Berriz) # [[Matxalen Ziarsolo]] saskibaloi jokalaria (Ermua) # [[Oihana Alkorta]] musikaria (Orio-Zarautz) # [[Primi Erostarbe]] panderojolea eta irrintzilaria (Oñati) # [[Teodora Zuloaga]] zeramikaria (Madril-Segovia) # [[Trota Salernokoa]] ginekoloagoa(Italia) # [[Alfonsina Strada]] txirrindulari argentinarra (Mototsa) }} ==== 2018-2019 ==== # [[Balendiñe Albizu]] efef Idazlea (Zumaia) # [[Gurutze Frades]] ef-- Kirolaria (Durango-Iurreta) # [[Lourdes Unzueta]] ef-- Idazlea (Durango) # [[Uri Ruiz Bikandi]] efef Idazlea (Durango) == HOBETUAK == === Hobetuak 2023 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Sonia Etxezarreta]] '''--ef'''mahai-tenislaria (Irun 1968?- 2011) # [[Yusra Mardini]] '''ef--'''igerilaria, errefuxiatua (Siria 1998) # [[Olatz González]] '''ef--'''antropologoa (Bilbo 1973) # [[Eider Cardeñosa]] '''ef--'''karateka (Gasteiz 1995) # [[Graziana Barrenetxea]] '''----'''sorginkeriaren biktima (Zugarramurdi 1540-Logroño 1610) # [[Ainara Elbusto]] '''ef--'''txirrindularia (Nafarroa 1992) # [[Patricia López Arnaiz]] '''ef--''' (Gasteiz 1981) # [[Sofia Otero]] '''ef--'''aktorea (Basauri 2013) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] '''ef--'''film zuzendaria, gidoilaria (Laudio 1984) # [[Kim Ju-ae]] '''ef--'''Kim dinastiako kidea (Ipar Korea 2013) # [[Barbara Stanwyck]] '''efef'''aktorea (AEB 1907-1990) # [[Glenn Close ]] '''ef--'''aktorea (AEB 1947) # [[Lola Baldrich]] '''ef--'''aktorea (Toledo 1967) # [[Lola Herrera]] '''ef--'''aktorea (Valladolid 1935) # [[Federica Montseny]] '''efef'''anarkista, idazlea (Madril 1905-Frantzia 1994) # [[Céline Laguarde]] '''efef'''argazkilaria (Lapurdi 1961) # [[Aroa Gorostiza]] '''ef--'''txirrindularia (Elorrio 2002) # [[Anna Muzytxuk ]] '''ef--'''xake-jokalaria, aktibista (Ukraina 1990) # [[Clara Azurmendi]] '''ef--'''badminton kirolaria (Donostia 1998) # [[Irene Papas]] '''efef'''aktorea, abeslaria (Grezia 1926-2022) # [[Uxue Apaolaza]] '''ef--'''idazlea (Hernani 1981) # [[Hélène Carrère d'Encausse]] '''efef'''historialaria (Paris 1929) # [[Lisa Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Maggie Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Emakumearen historia]] emakumearen eginkizuna historian zehar # [[Oihana Azkorbebeitia]] '''ef--'''korrikalaria (Abadiño 1981) # [[Ione Irazabal]] '''ef--'''aktorea (Elorrio 1963) # [[Hürrem Sultan]] haseki sultan (Poloniako Erresuma,?-Otomandar Inperioa,1558) # [[Irene Atenaskoa]] '''--ef'''enperatrizea (Atenas,752-Lesbos,803) # [[Angelique du Coudray]] '''--ef'''emagina (Frantzia, 1712-1794) # [[Enara López]] '''ef--'''txirrindularia (Bilbo 1997) # [[Genero-rol]] # [[Genero-desparekotasun]] # [[Louise Joy Brown]] '''ef--'''1. probeta umea (Erresuma Batua 1978) # [[Marije Fullaondo]] '''ef--'''politikaria (Getxo, 1964) # [[Francisca Pizarro Yupanqui]]'''ef--'' Quispe Sisa eta Francisco Pizarroren alaba (Peru,1534-Cáceres,1598) # [[Hassiba Ben Bouali]] '''efef''Aljeriako Independentzia Gerrako gudaria (1938 - 1957) # [[Irene Paredes]] '''ef--'''futbolaria (Legazpi 1991) # [[Oihane Hernandez]] '''ef--'''futbolaria, defentsa (Sopela 2000) # [[Misa Rodríguez]] '''ef--'''futbolaria, atezaina (Kanariak 1999) # [[Filipa Moniz]] '''ef--'''Kristobal Kolonen emaztea (Portugal, 1455-1485) # [[Agatha Barbara]] '''efef'''presidentea, aitzindaria (Malta 1923-2002) # [[Elena Furiase]] '''ef--'''aktorea, idazlea (Madril 1988) # [[Itsaso Arana]] '''ef--'''ktorea, zuzendaria (Nafarroa 1985) # [[Ane Santesteban]] '''ef--'''txirrindularia (Errenteria 1990) # [[Maite Ruiz de Larramendi]] '''ef--'''pilotari ohia (Beasain 1973) # [[Claudia Zornoza]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Madril 1990) # [[Alexia Putellas]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Bartzelona 19) # [[Susana Zapke]] '''ef--'''musikologoa (Gipuzkoa 1965) # [[Maite Agirre ]] '''ef--'''aktore, antzerkigilea (Zarautz 1955) # [[Noe Itō]] '''efef'''aktibista, eraila (Japonia 1895-1923) # [[Edmonia Lewis]] '''efef'''eskultorea (AEB 1844-Londres 1907) # [[Libe Mimenza]] '''ef--'''kazetaria, ikertzailea (Elorrio 1988 19) # [[Maddalen Dorronsoro Amiano]] '''ef--'''abesbatza zuzendaria (Lezo 1987) # [[Aintzane Encinas]] '''ef--'''futbolaria ohia, entrenatzailea (Donostia 1988) # [[Alba Redondo]] '''ef--'''futbolaria, aurrelaria (Albacete 1996) # [[Jennifer Hermoso]] '''ef--'''futbolari aurrelaria eta erdilaria (Madril 1990) # [[Ainhoa Cantalapiedra]] '''ef--'''abeslaria (Galdakao, 1980) # [[Zoleka Mandela]] '''efef'''aktibista (Hegoafrika, 1980-2023) # [[Ana Terradillos]] '''ef--'''kazetaria (Donostia 1973) # [[Lidia Valentín ]] '''ef--'''pisu-jasotzailea (Leon 1985) # [[Maite Oroz]] '''ef--'''futbolaria (Nafarroa 1998) # [[Adania Shibli]] '''e---'''idazlea (Palestina, 1974) # [[Rafeef Ziadah]] '''e---'''poeta (Libano, 1979) # [[Yolanda Alzola]] '''ef--'''telebista aurkezlea (Bizkaia, 1970) # [[Silvia Intxaurrondo]] '''ef--'''kazetaria (Barakaldo, 1979) # [[Miren Arzallus]] '''----'''moda historialaria, ikertzailea (Bilbo 1978) # [[June Ansoleaga]] '''ef--'''kazetaria (Sopela 1987) # [[Zuriñe Zulaika]] '''----'''metereologoa, fisikaria (?, ?) # [[Maria Eugenia Luc]] '''ef--'''musikagilea ( Argentina/Euskal Herria 1958) # [[Yurena]] '''ef--'''abeslaria (Santurtzi 1969) # [[Amanirenas]] '''e-e-'''erregina eta gobernadorea (Kuxeko Erresuma, K.a.57 - K.a.10) # [[Gabriela Silang]] '''efef'''Filipinetako heroia (Filipinak, 1731-1763) # [[Bene Bergado]] '''----'''artista, eskultorea (Salamanca/Bizkaia 1963) # [[Margarita López Maturana]] '''efef''' moja beatoa, Berrizko Mesedeetako Misiolarien sortzailea (Bilbo 1884-Donostia 1934) # [[Diana Krall]] '''ef--''' piano-jotzailea eta jazz abeslaria (Kanada 1964) # [[Maria Gebara]] ---- idazlea (Valladolid, ? - ? ,1683) # [[Janire Gonzalez Etxabarri]] ef-- surflaria (Zumaia 2005) }} == [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] Wikilariok == (Zure izena gehitu dezakezu iturburu kodea aldatu eta 4 bider ALT Gr + 4 sakatuta (4 aldiz "~" agertuko da) # [[Lankide:Wikimaribarre|Wikimaribarre]] ([[Lankide eztabaida:Wikimaribarre|eztabaida]]) 18:22, 13 ekaina 2018 (CET) # [[Lankide:Lurdeswiki|Lurdeswiki]] ([[Lankide eztabaida:Lurdeswiki|eztabaida]]) 18:17, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Larrauri|Larrauri]] ([[Lankide eztabaida:Larrauri|eztabaida]]) 18:18, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:OrtuUrti|OrtuUrti]] ([[Lankide eztabaida:OrtuUrti|eztabaida]]) 18:22, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Mototsa|Mototsa]] ([[Lankide eztabaida:Mototsa|eztabaida]]) 11:20, 22 uztaila 2020 (CET) # [[Lankide:Joseintx|Joseintx]] ([[Lankide eztabaida:Joseintx|eztabaida]]) 18:22, 9 urria 2020 (CET) # [[Lankide:Isabeliraurgi|Isabeliraurgi]] ([[Lankide eztabaida:Isabeliraurgi|eztabaida]]) 17:48, 16 urria 2020 # [[Lankide:Mgaraizabal|Mgaraizabal]] ([[Lankide eztabaida:Mgaraizabal|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:josi|Josi]] ([[Lankide eztabaida:Josi|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:Andremendea|Andremendea]] ([[Lankide eztabaida:Andremendea|eztabaida]]) 16:43, 15 azaroa 2024 (CET) # [[Lankide:JULEBAR|JULEBAR]] ([[Lankide eztabaida:JULEBAR|eztabaida]]) 16:48, 15 azaroa 2024 (CET) == Wikilaguntza == * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Laguntza:Gida_arina Gida Arina] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf Cómo subir una imagen con la app de Wikimedia Commons] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalizaci%C3%B3n.webm Ejemplo de subida de imagen a Commons, introduciendo geolocalización] == [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] Kanpo estekak == * Nola igo argazkiak Commons-era? [[c:File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalización.webm|Ordenagailutik (bideoa)]] | [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf App-etik (PDF)] | [[:es:Wikipedia:Encuentros/Wiki_Takes_Vitoria-Gasteiz/Ayuda|Ideia gehiago...]] * [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erramienta ona dela uste dugu emakumeek erreferialtsuna lortzeko]Anboto 2020/03/04 * [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21 * [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22 * [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23 * [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21 * [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06 * [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be [Bideoa] Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker. * [https://amp.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/amarauna/osoa/7892080/magikoa-da-andre-baten-biografia-mundura-zabaltzea/ "Magikoa da andre baten biografia mundura zabaltzea"], EITB - 2021/03/08 * https://www.youtube.com/watch?v=r2Z5CFSLSf8 Lurdes Totorikaguena eta Marisa Barrena Laixiar irratian * [https://mugakultura.eus/2023/11/10/wikiemakumeok-dokumentala-zinebin-estreinatzea-zorte-ikaragarria-da-bozgorailu-potentea-baita/?fbclid=IwAR2YDcgxq21VEdyB3vM1pju0fA9vtxobJH8n6i2sfPmyLhVQJr9Ys2vCTlw/ Bilbon, Zinebin estrenatzea zorte ikaragarria da, bozgorailu potentea baita. Mugalari 2023ko azaroa. ] hqouogw2whok05bvfhk3jo22dd05gbg 10002514 10002513 2024-12-17T14:47:33Z Lurdeswiki 108042 /* Berriak 2024 (abendua) */ 10002514 wikitext text/x-wiki '''''WikiDurangaldea | Durangaldean egiten diren lanaldietako wikilekua ''''' [[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon]] [[File:5.555 biografia 2024 martxoa.png|thumb|200px|2024.03.08]] [[File:Durangoko wikilariok 5.000 biografia.png|thumb|200px|2023.12.31]] [[File:Durangoko wikilariak 2023.jpg|thumb|200px|2023.07.07]] [[File:WikiEmakumok 3000.jpg|thumb|200px|2023ko otsaila]] [[File:Wikiemakumeok Durango Abendua 2022.jpg|thumb|200px|2022ko abenduaren 1a]] [[Fitxategi:Wikiemakumeok Durango.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko iraila]] [[Fitxategi:Durangoko wikilariak 1500.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko ekaina]] [[Fitxategi:Durangoko Wikilariak.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko apirila]] == [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] Wikiproiektu honen helburuak == * Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz. * Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea. * Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea. * Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea. * Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea. == [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] Emakumeen zerrenda [https://es.wikipedia.org/wiki/Wikiproyecto:Mujeres/Wikimujeres/WikiEmakumeok/Durango >>> erderaz]== === EGITEN === # [[Tsai-Fan_Yu]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tsai-Fan_Yu (Lurdes) # [[Mary_Buckland]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mary_Buckland (Lurdes) # [[Tilly_Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger (Lurdes) # [[Anna_Coleman_Ladd]] https://es.wikipedia.org/wiki/Anna_Coleman_Ladd (Lurdes) # Kontxa Laspiur (Eibar) (Marisa) '''Ingelesetik itzultzeko''' # [[Minta Bosley Allen Trotman]] https://en.wikipedia.org/wiki/Minta_Bosley_Allen_Trotman # [[Vira Boarman Whitehouse]] https://en.wikipedia.org/wiki/Vira_Boarman_Whitehouse # [[Adelaide Underhill]] https://en.wikipedia.org/wiki/Adelaide_Underhill # [[Katrina Ely Tiffany]] https://en.wikipedia.org/wiki/Katrina_Ely_Tiffany # [[Margaret Hayden Rorke]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_Hayden_Rorke # [[Ruth Logan Roberts]] https://en.wikipedia.org/wiki/Ruth_Logan_Roberts # [[Eugénie M. Rayé-Smith]] https://en.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A9nie_M._Ray%C3%A9-Smith #[[Mathilde Fibiger]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mathilde_Fibiger # [[Mithu Sanyal]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mithu_Sanyal (Leire Mi) Catharine Waugh McCulloch - Wikipedia # [[Catharine Waugh McCulloch]] sufragista (AEB 1862-1945) Grandma Gatewood - Wikipedia # [[Granma Gatewood McCulloch]] ultrarail mendi-ibileran aitzindaria (AEB 1887-1973) '''Frantsesetik itzultzeko''' # [[Émilie Carles]] https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89milie_Carles # [[Victoria Mas]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Victoria_Mas # [[Jeanne Humbert]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Jeanne_Humbert # [[Anna Mahé]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Anna_Mah%C3%A9 # [[Capucine Motte]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Capucine_Motte '''SORTZEKO''' # [[Uxue Rey Gorraiz]] idzlea, kazetaria # [[Lola Lopez de Lacalle]] idazlea (Zornotza) # [[Ignacia Altolagirre Camarero]] (h.2023.07.22) # [[Naia Laka]] (Ispaster) https://www.eitb.eus/es/cultura/cine/festival-san-sebastian/videos/detalle/9589117/video-zortzitik-infinitura-recorrido-por-historia-del-cine-vasco-de-mano-de-benito-ansola/ # [[Annette Gonzalez-Etxabarri]] https://www.naiz.eus/es/info/noticia/20230508/annette-gonzalez-etxabarri-zumaiarra-txapeldun-europako-junior-txapelketan # [[Madalen Etxegarai]] pilotaria. https://goiena.eus/oinati/1727423962644-madalen-etxegarai-haurra-nintzenean-nuen-ametsa-betetzen-nabil # [[Sylvia Lefanu]] zinemagilea. https://www.berria.eus/kultura/zinemaldia/berria-eus_2130955_102.html # [[Nagore Urdapilleta]] Errio dokumentalaren aurkezlea. https://ataria.eus/komunitatea/berria/1727420302628-bere-txikitasunean-orio-zeinen-handia-den-erakutsi-nahi-izan-dugu # [[Maite Ubiria]] kazetaria. https://www.berria.eus/euskal-herria/iparrari-hegoak-ematen_2129951_102.html # [[Pancracia Ollo de la Mata]] Zumalakarregiren emaztea # [[Ainhoa Aldazabal Gallastegi]] # [[Uxua Azpiroz]] hezitzailea https://www.berria.eus/bizigiro/beharrezkoa-da-bizikidetza-oinarri-duten-proiektuak-garatzea-ikastetxeetan_2128805_102.html # [[Heza Sengal]]. emakume yazikia. https://www.berria.eus/mundua/eiren-gustukoak-baginen-erosi-egiten-gintuzten-merkantzia-hutsa-bagina-bezala_2128867_102.html # [[Miren Berasategi Zeberio]] Ikertzailea. https://www.berria.eus/euskal-herria/gizon-gazteek-kontserbadurismorako-joera-dute_2128223_102.html '''Zinegileak - Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldian sarituak''' # [[Kim Longinotto]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kim_Longinotto # [[Lourdes Portillo]] https://es.wikipedia.org/wiki/Lourdes_Portillo # [[Deepa Mehta]] https://es.wikipedia.org/wiki/Deepa_Mehta '''Espainiako Gerra Zibileko emakumeak''' # [[Sofia Da Blasco]] https://es.wikipedia.org/wiki/Sof%C3%ADa_Blasco # [[Carolina_Bunjes-Rosenthal]] https://es.wikipedia.org/wiki/Carolina_Bunjes-Rosenthal # [[Isabel Alonso]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Alonso '''Emakume interesgarriak''' # [[Jekaterina Samutsevitx]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yekaterina_Samuts%C3%A9vich # [[Nadezhda Popova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Nadezhda_Popova '''Heroínas de la Unión Soviética''' https://es.wikipedia.org/wiki/Anexo:Hero%C3%ADnas_de_la_Uni%C3%B3n_Sovi%C3%A9tica '''Emakumeak eta itsasoa''' https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210924/las-mujeres-ilustres-de-la-historia-naval-en-el-itsasmuseum-de-bilbo-a-traves-del-arte # '''EMAKUME ITZULTZAILEAK''' # [[Malika Embarek]] https://es.wikipedia.org/wiki/Malika_Embarek # [[Concha Fernández-Luna Sánchez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Concha_Fern%C3%A1ndez-Luna_S%C3%A1nchez # [[Laura García Corella]] https://es.wikipedia.org/wiki/Laura_Garc%C3%ADa_Corella '''EMAKUME AKTIBISTAK''' # https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Mujeres_activistas # [[María Dimádi]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Mar%C3%ADa_Dim%C3%A1di (Leire) # [[Paste Up Morras]], aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Paste_Up_Morras # [[Elizabeth Wathuti]] aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Wathuti (Oiber) # [[Tosia Altman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tosia_Altman # https://es.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Th%E1%BB%8B_Th%E1%BA%AFng # [[Maria Spiridonova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mariya_Spirid%C3%B3nova # [[Yusra Al Barbar]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yusra_al-Barbari palestinarra '''EMAKUME ILUSTRATZAILEAK''' https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Ilustradoras # [[Mitzy Reyes Juárez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mitzy_Reyes_Ju%C3%A1rez # [[Ellen Robbins]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ellen_Robbins # [[Retta aktibisten zerrendan Scott]] https://es.wikipedia.org/wiki/Retta_Scott # [[Bahia Shehab]] https://es.wikipedia.org/wiki/Bahia_Shehab # [[Posy Simmonds]] https://es.wikipedia.org/wiki/Posy_Simmonds '''EMAKUME IDAZLEAK - POETAK''' # [[Olga Rivero]] https://es.wikipedia.org/wiki/Olga_Rivero_Jord%C3%A1n '''EMAKUMEAK ZIENTZIAN''' # [[Gloria Long Anderson]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Gloria_Long_Anderson # [[Clémence Royer]] https://es.wikipedia.org/wiki/Cl%C3%A9mence_Royer # [[Tilly Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger # [[Isabel Clifton Cookson]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Clifton_Cookson # [[Cécile DeWitt Morette]] https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9cile_DeWitt-Morette # [[Wrexie Leonard]] https://es.wikipedia.org/wiki/Wrexie_Leonard # [[Marjorie Lee Browne]] https://es.wikipedia.org/wiki/Marjorie_Lee_Browne '''DENETARIK''' # [[Victorine Brocher]] https://en.wikipedia.org/wiki/Victorine_Brocher (LEIRE MENDIBURU) # [[Esther Afus Ocloo]] aitzindaria (Ghana) https://es.wikipedia.org/wiki/Esther_Afua_Ocloo # [[Margaret A. Wilcox]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_A._Wilcox # [[Amineh Kakabaveh]] https://en.wikipedia.org/wiki/Amineh_Kakabaveh # [[Trio Artio]] https://www.musicexport.at/artist/trio-artio/ + Berria egunkaria # [[Fabiola Letelier]] abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. # [[Ana Belén Montes]] espioia. https://es.wikipedia.org/wiki/Ana_Bel%C3%A9n_Montes # [[Dorothy Levitt]] asmatzailea eta kotxe lasterketetan aitzindaria https://es.wikipedia.org/wiki/Dorothy_Levitt == BERRIAK == ==='''Berriak 2024''' ('''abendua''')=== <nowiki>{{zutabeak|kopurua=3|</nowiki> # [[Alaitz Melgar Agirre]] '''SORTUA''' euskara irakaslea eta idazlea (Barakaldo, 1984) # [[Irati Bazeta Agirre]] '''SORTUA''' ilustratzailea (Abadiño, 1999) # [[Maritxu Sorabilla]] '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Iruñea, 1927) # [[Irati Bereau Baleztena]] '''SORTUA''' itzultzailea (Irun 1978) # [[Elordi García Insausti|Elordi Garcia Intxausti]] '''SORTUA''' kazetaria eta idazlea ((Lazkao, 1977) # [[Txaro Iturralde Sáenz de Vicuña|Txaro Iturralde Sáenz]] '''SORTUA''' jostuna (Gasteiz, 1952) # [[Itziar Otegi Aranburu]] '''SORTUA''' itzultzailea eta idazlea (Oiartzun, 1972) # [[Sara Ayesa]] '''SORTUA''' artista (Donostia, 1997) # [[Ane Laskurain]] '''SORTUA''' artista (Bergara, 1999) # [[Sagrario Merodio Hoyos]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan egondakoa (Panes, 1918-Mutriku, 2019) # [[Maria Esquivel Vizuete]] '''SORTUA''' gerrilari fusilatua (Badajoz, 1911-Sevila, 1938) # [[Maud Younger]] sufragista (AEB 1870-1936) # [[Margalida Roig Colomar]] sindikalista (Eivissa, 1908-1966) #[[Luisa Riera Muñiz]] maistra errepresaliatua (Villaviciosa, 1884-Zornotzako Emakumeen Kartzela, 1944) #[[Maria Marí Guasch]] errepublikar militantea (Sant Llorenç de Balàfia, [[1909]] - [[Eivissa]], [[2001]]) # [[Efua Sutherland]] idazlea (Ghana 1924-1996) # [[Concepción Loring]] 1. emakume politikaria, 1.a Diputatuen kongresuan hitz egiten (Malaga 1868-Madril 1935) # [[Amalia Heredia Livermore]] bildumagilea, ikertzailea (Malaga 1830-1902) # [[Carmen Cuesta del Muro]] abokatua, zuzenbidean Espainiako 1. emakume doktorea (Palentzia 1890-Madril 1968) # [[Natividad Domínguez Atalaya]] pedagogoa, politikaria ( Madril 1888-Valentzia 1932) # [[Teresa Luzzatti]] politikaria, sufragista (Lugo 1889-Madril 1942) # [[María López de Sagredo Andreo]] politikaria (Kuba/Bartzelona 1881-Hondarribia 1953) # [[Micaela Díaz Rabaneda]] maistra, politikaria (Nafarroa 1878-? XX. mendea) # [[Trinidad von Scholtz Hermensdorff]] bildumagilea, politikaria (Malaga 1857-Austria 1937) # [[Marisol Nichols]] aktorea (AEB 1973) # [[Mackenzie Phillips]] aktorea, abeslaria (AEB 1959) # [[Emma Lucy Braun]] botanikaria (AEB, 1889-1971) # [[Elizabeth Lowe Watson]] idazlea, sufragista, hizlaria (AEB 1842-1927) # [[Pilar Benejam Arguimbau]] pedagogoa, geografoa (Menorca 1937) # [[Francisca Bohigas Gavilanes]] maistra, ikuskatzailea, idazlea (Bartzelona 1892-Madril 1973) # [[Fernande Barrey]] prostituta, modeloa eta margolaria (frantzia, 1893-1974) # [[Anna Pirozzi]] opera sopranoa (Napoli, 1975) # [[Mariella Devia]] opera abeslaria (Liguria, 1948) # [[Yusra al-Barbari]] politikaria eta ekintzailea (Palestina, 1923-2009) # [[Park Kyung-Ri]] eleberrigilea (Hego Korea 1926-2008) # [[Aurora Sampedro Pi%C3%B1eiro]] kimikaria (Galizia, 1913-1996) # [[Dorothy Allison]] idazlea # [[Nicole Ferroni]] umoregilea # [[Edith Ainge]] sufragista (AEB, 1873-1948) # [[Sonia Vaccaro]] psikologoa (Argentina/Espainia XX. mendea) # [[Raychelle Burks]] zientzia dibulgatzailea (AEB XX. mendea) # [[Kelly Frye]] aktorea (AEB 1984) # [[Amy Madigan]] aktorea (AEB 1950) # [[Amber Stevens]] aktorea, modeloa (AEB 1986) # [[Juana Francés]] margolaria (Alacant 1924-Madril 1990) # [[Njideka Akunyili Crosby]] artista bisuala (Nigeria/AEB 1983) # [[Martha Diamond]] margolaria (AEB 1944-2023) # [[Joan Mitchell]] margolaria (AEB 1925-Paris 1992) # [[Toyin Ojih Odutola]] marrazkilaria (Nigeria/AEB 1985) # [[Fe del Mundo]] pediatra (Filipinak, 1911-2011) # [[Isabel Garbayo]] Villa Teresitako sortzailea (Iruñea, 1905-2011) # [[Elvira Siurana]] feminista, idazlea (LLeida 1952) # [[Lourdes Ciuró]] abokatua, politikaria (Tarragona 1971) # [[Helena Solà Tàrraga]] maistra, politikaria (Bartzelona 1976) # [[Amanda Righetti]] aktorea (AEB 1983) # [[Luna Ki]] abeslaria, DJa (Bartzelona 1999) # [[Katharina Konradi]] opera sopranoa (Kirgizistan/Alemania 1988) # [[Babi (abeslaria)]] (Madril 1999) # [[Klesie Kelly]] sopranoa (AEB XX. mendea) # [[Montserrat Martínez Parera]] ekonomialaria (Bartzelona 1975) # [[Lesley-Ann Jones]] kazetaria, idazlea (EB 1956) # [[Orra White Hitchcock]] ilustratzailea (AEB, 1796-1863) # [[Margaret Chanler Aldrich]] filantropoa, erizaina eta idazlea (AEB, 1870-1963) # [[Dorothy Allison]] idazlea (AEB, 1949-2024) # [[Nicole Ferroni]] umoregilea (Maroko, 1982) # [[Ann Preston]] medikua, ekintzailea (AEB, 1813-1872) # [[Nicole Claveloux]] margolari, ilustratzaile eta komikigilea (Frantzia, 1940-__ ) # [[Maria Bellido|Maria Belido]] espainiar heroi mitikoa (1755-1809) # [[Sofía Esparza Jauregi|Sofia Esparza Jauregi]] sopranoa (Iruñea, 1994) # [[Isabel Azcárate Ristori]] irakasle ikertzailea (Cádiz 1923-Madril 2016) # [[Ana López Navajas]] irakaslea, ikertzailea ( Valentzia 1962) # [[Erika Leiva]] kopla abeslaria (Tarragona/Cádiz 1984) # [[Joana Jiménez]] abeslaria, dantzaria (Sevilla 1977) # [[Carmen Conesa]] aktorea (Bartzelona 1960) # [[Diana Peñalver]] aktorea (Sevilla 1965) # [[Rosa Mariscal]] aktorea (Sevilla 1970-2022) # [[Pilar Punzano]] aktorea, pedagogoa (Madril 1980) # [[Irene Visedo]] aktorea (Madril 1978) # [[Manane Rodríguez]] film zuzendaria (Uruguai/Espainia 1954) # [[Sonia Sebastián]] film zuzendaria (Espainia 1984) # [[Yusra al-Barbari]] politikaria eta ekintzailea (Gaza, 1923-2009) # [[Ann Allebach]] artzain mennorita (AEB, 1874-1918) # [[Jennifer Radloff]] feminista, ekintzailea (Hegoafrika 1961) # [[Grunya Sukhareva]] haur psikiatra (Ukraina, 1891-1981) # [[Josefa Martin Luengo]] pedagogoa (Salamnca 1944-2009) # [[Lucía Asué Mbomio Rubio]] kazetari feminista (Alcorcón, 1981) # [[Paige L. Sweet ]] soziologoa (AEB 1987) # [[Caroline Lexow Babcock]] bakegilea eta sufragista (AEB, 1882-1980) # [[Evin Ahmad]] aktorea (Suedia, 1990) # [[Rabia al Adawiyya]] santua, filosofoa (Irak 717-801) # [[Fatma Girik]] aktorea, politikaria (Turkia 1943-2022) # [[María Cristina Masaveu Peterson]] enpresaburua (Asturias 1937-2006) # [[Lorena García de las Bayonas]] aktore-maistra (Madril 1966) # [[Katrina Bayonas]] casting zuzendaria (EB 1941) # [[Natalia Menéndez]] eszena zuzendaria (Madril 19)67 # [[Amaranta Osorio]] antzerkigilea (Mexiko/Espainia 1978) # [[Itziar Pascual Ortiz]] antzerkigilea (Madril 1967) # [[Judith Fernández]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Coruña 2001) # [[Marie Noëlle]] film zuzendaria, gidoilaria (Frantzia XX. mendea) # [[Paideia Eskola Librea]] (Merida 1978) # [[Barbara Pravi]] abeslaria (Narbona 1993 # [[Baya Mahieddine]] margolaria (Aljeria 1931-1998) # [[Jacqueline Held]] Frantziako gazte-literaturako idazlea eta poeta (Poitiers, 1936) # [[Marian Diamond]] neurozientzialaria (AEB, 1926-2017) # [[Juanita Breckenridge Bates]] minista (AEB, 1860-1946) # [[Emily M. Bishop]] hizlaria, instruktorea (AEB, 1858-1916) # [[Tam O%27Shaughnessy]] hezitzailea, zientzia-idazlea (AEB, 1952) # [[Adriana Guzmán Arroyo]] idazlea, ekintzailea, feminista (Bolivia, XX. mendearen 2. zatia) # [[Helen Archdale]] sufragista (EB 1876-1949) # [[Charlotte Despard]] sufragista (EB 1844-1939) # [[Wanda Quilhot]] biologoa (Txile, 1929-2023) # [[Maria José Aguiar]] margolaria (Portugal, ) # [[Maria Luisa Pacheco]] margolaria (Bolivia # [[Beatriz Aurora]] margolaria, (Txile, # [[Mary Gove Nichols]] aktibista, idazlea (AEB, 1810-1884) <nowiki>}}</nowiki> ==='''Berriak 2024''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Janire Etxabe]] '''SORTUA''' dantzaria da, dantza bertikalean aditua. (Arrankudiaga, Bizkaia, 1979) # [[Celia Santos]] '''SORTUA''' idazlea (Bergara, 1972) # [[Tamara García Iglesias]] '''SORTUA''' zinemagilea eta komisarioa (Lasarte, 1978) # [[Warisha Moradi]] '''SORTUA''' heriotz epaia duen militante kurdua (Kurdistan, XX. mendea) # [[Carmina Merodio Hoyos|Carmina Herodio]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen 6 urtez (Panes, 1920-2006) # [[Parvaneh Kazemi]] '''SORTUA''' matematikaria, mendizale eta mendi gidaria (Teheran, 1970) # [[Mari Campos Roldán]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen umetan (Madril, 1938) # [[Encarna Furundarena Goenaga]] '''SORTUA''' Saturrango kartzelara joaten zen janaria eramatera (Mutriku, 1919-2014) # [[Nai Barghouti]] '''SORTUA''' abeslari eta konposiore (Palestina, 1996) # [[Maria Sanchez Madoz]] '''SORTUA''' pilota epaile profesionala (Laudio, 1996 # [[Araceli González Carballo]] espioia, erizaina (Lugo 1914-Madril 1990) # [[Margarita Ruiz de Lihory]] margolaria, espioia (Valentzia 1889-Albacete 1968) # [[Isona Passola]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Bartzelona 1953) # [[Cristina Martín-Prieto]] futbolaria (Sevilla 1993) # [[Melania Olcina]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1982) # [[Rafaela Carrasco]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1972) # [[Lisi Estaràs]] dantzaria, koreografoa (Argentina 1971) # [[Lorena Nogal]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1984) # [[Luz Arcas]] dantzaria (Malaga 1983) # [[Manuela Carrasco]] flamenko dantzari ijitoa (Sevilla 1958) # [[Lynda Barry]] komikigile eta irakasle estatubatuarra (Wisconsin, 1956) # [[Maria Antónia Palla]] kazetaria eta feminista (Portugal, 1933) # [[Mary Adamson Anderson Marshall]] medikua Edinburgoko 7ak taldekoa (1837-1910) # [[Sara González Lolo]] patin hockey jokalaria (Asturias 1992) # [[Natasha Lee]] patin hockey jokalaria, entrenatzailea (Malaysia/Asturias 1992) # [[María Díez Busqué]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1989) # [[Anna Casarramona Vivas]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1994) # [[Anna Serra]] triatleta (Bartzelona 1968) # [[Mathilde Ollivier]] aktorea, modeloa (Frantzia 1994) # [[Gimena Llamedo]] psikologoa, politikaria (Asturias 1981) # [[Mikey Madison]] aktorea (AEB 1999) # [[Julia Butters]] aktorea (AEB 2009) # [[Samantha Robinson]] aktorea (AEB 1991) # [[Irene Flunser Pimentel]] historialaria (Lisboa, 1950) # [[Cósima Wagner|Cosima Wagner]], Richard Wagner  musikagilearen 2. emaztea (Bellagio, 1837 - Bayreuth, 1930) # [[Verena Wagner]] musikagilea (Alemania, Bayreuth, 1920- Überlingen, 2019) # [[Eva von Bülow]] Cosima Liszt eta Richard Wagnerren alaba (Tribschen, 1867 - Bayreuth, 1942), # [[Anne Rearick]]  argazkilari estatubatuarra (Idaho, AEB, 1960) # [[Pauline Harmange]] idazlea eta feminista (Lille, 1994) # [[Bertha Hirsch Baruch]] poeta, idazle eta sufragista (AEB) # [[Minora Kibbe]] gizarte erreformatzaile eta sufragista (AEB) # [[Emily Bovell|Emily Bowel]] medikua (Londres, 1841-1845) # [[Honor Frost]] urpeko arkeologoa (Erresuma Batua, 1917-2010) # [[Susan Atkins]] kriminala (AEB 1948-2009) # [[Abigail Folger]] oinordeko eraila (AEB 1943-1969) # [[Eva Saldaña]] ekologo aktibista (Madril 1977) # [[Rosalie Varda]] jantzi diseinatzailea (Frantzia 1958) # [[Manuela Fernández Pérez]] artista (Madril 1927-2017) # [[Manuela Saborido Muñoz]] artista (Cadiz 1943) # [[Sofia Crespo]] artista bisuala (Argentina 1991) # [[Mercedes Doménech]] irrati esataria (Asturias 1922-Granada 2002) # [[Barbara Steele]] aktorea (EB 1937) # [[Arantza Toledo]] piraguista (Cuenca 1999) # [[Alice Coffin]] kazetaria eta feminista (Tolosa, Ozitania, 1978) # [[Clara Elizabeth Chan Lee]] # [[Emily Sturge]] # [[Gulielma Lister]] botanikaria (Ingalaterra, 1860-1949) # [[Katharina Wagner]]  eszena zuzendaria da. Bayreutheko Jaialdiaren zuzendaria. (Bayreuth, Alemania, 1978) # [[Isolde Wagner]] Hans von Bülow edo Richard Wagner eta Cosima Wagner-en alaba (Alemania, 1865 - 1919) # [[Blandine von Bülow]]   Hans von Bülow eta Cosima Liszten alaba zen, (Alemania, 1863-1941) # [[Daniela von Bülow]]  piano-jotzailea (Berlin, 1860 - Bayreuth, 1940) # [[Minna Wagner|Minna Wagner,]] aklorea (Saxonia, 1809- Dresden, 1866)    # [[Eva Wagner-Pasquier]]antzerki-enpresaburu da  ( Alemania, 1945) # [[Yang Huanyi]] nushuaren azken hiztuna (Txina 1906-2004) # [[Carme Sansa]] aktorea, ekintzailea (Bartzelona 1943) # [[Ana Romero Galán]] kazetaria, idazlea (Cádiz 1966) # [[Aimée de Heeren]] socialitatea ( Brasil 1903-AEB 2006) # [[Rocío Márquez]] flamenko kantaria (Huelva 1985) # [[Carola Ortiz]] musikagilea, abeslaria, klarinete jolea (Bartzelona 1986) # [[Isabel de Solís]] esklabu kristaua, Granadako Muley Hacén sultan nazariaren ohaidea (? XV. mendea- Sevilla ?) # [[Nani Jiménez]] aktorea, modeloa (Valentzia 1981) # [[Alejandra Herranz]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Mar Cabra]] ikerketa kazetaria (Madril 1983) # [[Marianne Grunberg-Manago]] biokimikaria (Frantzia, 1921-2013) # [[Angela Becerra]] idazlea (Kolonbia, 1957 ) # [[Codou Bop]] soziologoa, kazetaria, feminista (Senegal, ?) # [[Ana Gomes]] portugaldar diplomazialari eta politikaria (Lisboa, 1954) # [[Maria Filomena Mónica]] portugaldar soziologoa (Lisboa, São Mamede, 1943) # [[Ayşe Sultan]] otomandar printzesa (1608-1656) # [[Mara Santos]] kanoalaria (Palentzia 1969) # [[María José Campos]] xakelaria (Argentina 1999) # [[Fatma Hatun]] Ahmed I.aren 3. ezkontidea (?Bosnia 1590-Istanbul 1660) # [[Mahfiruz Hatice Hatun]] esklaboa, Ahmed I.a sultanaren 1. ezkontidea (Kaukaso 1590-Istanbul 1620) # [[Hanzade Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1609-Edirne 1650) # [[Gevherhan Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1605- c.1631) # [[Atike Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1614-1674) # [[Abide Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1618-1648) # [[Fatma Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1607-c.1671) # [[Ida Finney Mackrille]] sufragista, politikaria eta hizlaria(AEB, 1867-1960) # [[Luella Johnston]] Enpresaria (AEB, 1958) # [[Elizabeth Thacher Kent]] idazlea (AEB, 1868-1952) # [[Blandine Le Callet]] idazle eta irakasle frantsesa (Frantzia, 1969) # [[Rosa Maria Gilart Jiménez]] brodatzailea (Mallorca 1810-Madril 880) # [[Eugenia Kalnay]] metereologoa (Argentina 1942) # [[Judeline]] abeslaria (Cádiz 2003) # [[Claude Pompidou]] politikaria, 1. dama (Frantzia 1942-2007) # [[Handan Sultan]] otomandar ezkontidea (Bosnia 1565-Istanbul 1605) # [[Halime Sultan]] otomandar ezkontidea (Abkhazia 1576-Istanbul 1623) # [[Safiye Sultan]] otomandar ezkontidea (Albania 1550-Istanbul 1618) # [[Telli Hümaşah Sultan]] otomandar ezkontidea (¿ c.1630-c.1676) # [[Turhan Hatice Sultan]] otomandar ezkontidea eta erregeordea (Rutenia 1627-Edirne 1683) # [[Ana Lena Rivera]] idazlea (Asturias 1972) # [[Emma Maria Harrington]] sufragista (Dinamarka 1881-AEB ?) # [[Ángela Cenarro Lagunas]]  feminista eta historialaria  (Zaragoza, 1965) # [[Aurélie Valognes]] eleberrigilea (Frantzia, 1983) # [[Sandra Myrna D%C3%ADaz]] biologoa (Argentina, 1961) # [[Maria Grazia Cutuli]] kazetaria (Italia 1963-2001) # [[Babe Paley]] socialitatea, editorea (AEB 1915-1978) # [[Nona Sobo]] aktorea, modeloa (Tailandia/Bartzelona 2000) # [[Laura Ramos]] aktorea (Kuba 1978) # [[Araceli González Campa]] kazetaria (Madril XX. mendea) # [[Paloma Chamorro]] kazetaria (Madril 1949-2017) # [[María Josefa Pimentel Téllez-Girón]] aristokrata (Madril 1752-1834) # [[Ann Hui]] aktorea, film zuzendaria (Txina 1947) # [[Sylvia Chang]] film zuzendaria, idazlea (Txina 1953) # [[Ángela Rodicio]] kazetaria, idazlea (Ourense 1963) # [[Laura de Force Gordon]] hizlaria, kazetaria, sufragista (AEB) # [[Stella Wynne Herron]] idazlea, sufragista (AEB) # [[Taneko Suzuki]] zientzilaria eta ikertzailea (Japonia, 1926-2020) # [[Gülistan Sönük]] politikaria (Kurdistan, 1993) # [[Margarita Torres]] historialaria (León 1969) # [[Hai Yan]] ekintzailea, idazlea (Txina 1954) # [[Maria Pilar Perea Sabater]] filologoa (Bartzelona 1960) # [[Melani García]] abeslaria (Valentzia 2007) # [[María Luisa Cava de Llano Carrió]] legelaria, politikaria (Bartzelona 1948) # [[Azahara Palomeque Recio]] kazetaria, idazlea, poeta (Kordoba 1986) # [[Mirela]] abeslaria (Madril 1990) # [[Alejandra Kindelán]] ekonomialaria (Venezuela 1971) # [[Zina%C3%ADda Ierm%C3%B3lieva]] mikrobiologoa (Errusia, 1898-1974) # [[Marie Pascale Osterrieth|Marie-Pascale Osterrieth]] Belgikako antzerki- eta zinema-zuzendari eta produktorea (Basoko, 1956) # [[Charo Garaigorta]] artista (Coruña 1961)  # [[Anna Caballé Masforroll]] idazlea (Bartzelona 1954) # [[Lydia Flood Jackson]] enpresaburua, sufragista (AEB 1862-1963) # [[Mar%C3%ADa de los %C3%81ngeles Cardona Florit]] botanikaria (Menorca-Bartzelona, 1940-1991) # [[Pacita Abad]] margolaria (Filipinas, 1946-2004) # [[Lida Abdul]] artista (Afganisgtan, 1973) # [[María Izquierdo (margolaria)|Maria Izquierdo (margolaria)]] (Mexiko, 1902-1955) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló, 1993) # [[Kathleen Norris]] eleberrigilea, aktibista, (AEB ) # [[Emily Arnesen]] zoologoa (Norvegia, 1867- 1928) # [[Laura Marling]] folk abeslaria (Erresuma Batua, 1990) # [[Amalia Eriksson]] merkataria, asmatzailea (Suedia 1824- 1923) # [[Ada Kariakoa]] satrapa (Turkia, K.a IV. Mendea-K.a 326)   # [[Artemisia II.a Kariakoa]] satrapa (TurkiaK.a 410-K.a) # [[Linda Kasabian]] Manson familiakoa (AEB 1949-2023) # [[Patricia Krenwinkel]] hiltzailea, Manson familiakoa  (AEB 1947) # [[Mary Brunner]] hiltzaile kidea, Manson familiakoa (AEB 1943) # [[Rosa Navarro Durán]] filologoa, idazlea, irakaslea (Girona 1947) # [[Young Miko]] rap abeslaria, futbolari ohia (Puerto Rico 1997) # [[Brequette Cassie]] abeslaria, dantzaria (Hegoafrika/Madril 1984) # [[Lorena Gómez (abeslaria)]] (Lleida 1986) # [[Ruth Lorenzo]] abeslaria (Murtzia 1982) # [[Roser Batlle]] Catalunyako pedagogoa (Bartzelona 1954) # [[Henriette Delamarre de Monchaux]] geologoa, paleontologoa (Frantzia, 1854-1911) # [[Jessica Gallagher]] paralinpiar eskiatzailea, atleta, txirrindularia (Australia 1986) # [[Claire Keefer]] atleta paralinpiarra (Australia 1995) # [[Madeleine Hogan]] paralinpiar xabalinlaria (Australia 1988) # [[Hollie Arnold]] paralinpiar xabalinlaria (EB 1994) # [[Donna Smith (atleta)]] paralinpiar xabalinlaria, gsaskibaloi jokalaria (Australia 1965-1999) # [[Julie Russell]] paralinpiar pisu jasotzailea, saskibaloi jokalaria (Australia 1951) # [[Grace Anozie]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Lucy Ejike]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Fatma Omar]] paralinpiar pisu jasotzailea (Egipto 1973) # [[Josephine Orji]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1979) # [[Georgianna Offutt]] sufragista eta medikua (AEB) # [[Sarah Massey Overton]] emakumeen eskubideen aldeko emintzailea (AEB) # [[Stacey Gillian Abe]] artista garaikidea # [[Tomie Ohtake]] artista bisuala (Japonia/Brasil 1913-2015) # [[Maryní Callejo]] musika ekoizle aitzindaria, moldatzailea, piano-jolea, abeslaria (Madril 1944) # [[Özlem Becerikli]] paralinpiar pisu jasotzailea (Turkia 1980) # [[Amalia Pérez]] paralinpiar pisu jasotzailea (Mexiko 1977) # [[Olivia Breen]] paralinpiar atleta (Gales 1996) # [[Sophie Hahn]] paralinpiar atleta (EB 1997) # [[Verônica Hipólito]] paraliniar lasterkaria (Brasil 1996) # [[Tara (abeslaria)]] (Coruña 1950) # [[Ángela Carrasco]] abeslaria (Dominikar Errepublika 1951) # [[La Dama]] abeslaria (Sevilla 1986) # [[Mónica Naranjo]] abeslaria (Girona 1974) # [[Virgínia Leone Bicudo]] soziologoa, psikoanalista (Brasil 1910-2003) # [[Katherine Reed Balentine]] sufragista (AEB,1875-1934) # [[Anna M. Morrison Reed]] egunkari eta aldizkaria fundatzailea (AEB, 1849-1921) # [[Albertine Sarrazin]] idazlea (Frantzia, # [[Isabelle Anguelovski]] ekologoa, ikertzailea (REims, 1978) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló de la Plana, 1993) # [[Amalia de Llano]] idazle eta aristokrata (Espainia, 1822-1874) # [[Edith Farkas]] meteorologoa, ikertzailea (Hungaria-Zeelanda Berria, 1921-1993) # [[Kimberlé Williams Crenshaw]] abokatua, irakaslea, feminista (AEB 1959) # [[Beatrice Duodu Owusu]] kazetaria (Ghana 1964) # [[Agnes Sj%C3%B6berg]] albaitaria (Finlandia, 1888-1964) # [[Olga Rodriguez]] kazetaria (León 1975) # [[Jessica Abel]] komikigilea (AEB 1969) # [[Zillah Branco]] aktibista ( Brasil 1936) # [[Jaldia Abubakra]] ekintzailea (Palestina/Espainia 1967) # [[Mònica Bernabé Fernández]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Pilar Albajar]] argazkilaria (Huesca 1948) # [[Selina Solomons]] sufragista (AEB 1862- 1942) # [[Ellen Clark Sargent]] sufragista (AEB 1826-1911) # [[Pepa Aurora]] idazlea (Kanariak, 1946) # [[Pino Betancor Alvarez]] idazlea (Kanariak, 1928-2063) # [[Andrea Abreu]] idazlea (Kanariak, 1995) # [[Casilda Rodrigáñez]] idazlea (Madril 1945) # [[Miryan Rivera]] zientzialaria (Ekuador XX. mendea) # [[Ana Estrella Santos]] dialektologoa (Ekuador XX.mendea) # [[Kristina Suediakoa (1943)]] printzesa # [[Nathalie Sayn-Wittgenstein-Berleburg]] printzesa, zaldi-doman aditua (Danimarka 1975) # [[Marleen Haboud]] hizkuntza ikerlaria (Ekuador 1954) # [[Gilda Guerrero Salgado]] kazetaria (Ekuador XX. mendea) # [[María Carbonell Sánchez]] pedagogoa (Valentzia 1852-1926) # [[Loren MacIver]] margolaria (AEB 1909-1998) # [[Carin Bondar]] biologoa (Kanada 1975) # [[Kamal Ranadive]] ikertzaile biomedikoa (India, 1917-2001) # [[Mary Wood Swift]] sufragista (AEB 1841-1927) # [[Naomi Anderson]] sufragista (AEB 1843-1899) # [[Elvire De Cock]] ilustratzailea eta komikigilea (Belgika, 1979) # [[La Galera kartzela]] emakumeen espetxea (Alcala de Henares, XX. - XXI. mendea) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (Malaga, 1937-1954) # [[Can Salesko kartzela]] emakumeen kartzela (Palma, 1936-1943) # [[Joan Feynman]] astrofisikaria (AEB, 1927-2020) # [[Catherine Beaunez]] Frantziako prentsa-marrazkilaria eta komikigilea (Juigné-sur-Sarthe, 1953) # [[Maria Vaquer Moll]] jostuna eta feminista espetxeratua (Eivissa, 1902-1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Beatriz Akizu Aizpiri]] '''SORTUA''' Eusko Ikaskuntzako arlo sozio-politiko, dibertsitate eta kohesioko koordinatzailea (Soraluze, 1969) # [[Onintze Villanueva Goikoetxea]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea, dantzazalea, dantza-irakaslea (Mexiko, 1955) # [[Belen Urutxurtu]] ef-- '''SORTUA''' txistularia, eskultorea eta Arte irakaslea (Berriz, 1960) # [[Julene Etxenike]] --ef '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Irun, 1943-2023) # [[Beatriz Gámiz Mata]] ----'''SORTUA''' kriminologoa, politikaria eta alkatea (Ermua, 1983) # [[Resurrección Martínez Sánchez]] efef '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1898-1936) # [[Consolación Martínez Sánchez]] '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1896-1936) # [[Teresa Velasco Soto]] '''SORTUA''' zigarrogilea, politikaria (Errioxa, 1902-?) # [[Felisa Vidorreta Miruri]] '''SORTUA''' maistra fusilatua (Errioxa, 1890-1936) # [[Mercedes López Cotarelo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua  (Irun, 1914 - Lesaka, 1936)  # [[Leire Retegi Fernández]] '''SORTUA''' txistularia eta txistu irakaslea da (Leitza, 2002) # [[Luciana Larreategi Arizaga]] '''SORTUA''' (Eibar, Gipuzkoa, 1912-2003) # [[Lloy Galpin]] sufragista, idazlea (AEB, 1877-1935) # [[Ana María Cuervo]] biokimikaria (Bartzelona 1966) # [[Marta Pujol Ferrusola]] arkitektoa (Bartzelona 1959) # [[Glenna Cabello]] politologoa, kontsul (Venezuela 1959) # [[Margaret Leahy]] aktorea (EB 1902-AEB 1967) # [[Norma Talmadge]] aktorea (AEB 1894-1957) # [[Constance Talmadge]] aktorea (AEB 1898-1973) # [[Natalie Talmadge]] aktorea, gidoilaria (AEB 1996-1969) # [[Cátia Montes]] gizarte hezitzailea, suhiltzailea, ijitoa (Portugal ?) # [[Toya Prudêncio]] hezitzailea, aktibista, ijitoa (Portugal ?) # [[Maria Gil]] aktore, aktibista, ijitoa (Portugal 1972) # [[Estelle Faye]] idazle eta aktore frantsesa (1978) # [[Rose Morgan French]] sufragista (AEB, 1859-1929) # [[Ana María Pascual-Leone]] zientzialaria eta farmazialaria (Valentzia, 1930) # [[Nellie Blessing Eyster]] irakaslea, kazetaria, idazlea (AEB, 1836-1922) # [[Eileen Chang]] idazlea (Txina 1920-AEB 1995) # [[Ascensión Marcos]] farmazialaria, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[Mririda n'Ait Attik]] poeta amazigea (Maroko 1900-1940) # [[Maisie Peters]] kantautorea (EB 2000) # [[Rachel Brosnahan]] aktorea (AEB 1990) # [[Elaine May]] aktorea (AEB 1932) # [[Carla Quílez]] aktorea (Bartzelona 2008) # [[Tita Parra]] kantautorea (Txile 1956) # [[Alexia Greziakoa]] printzesa (Grezia 1965) # [[Teodora Greziakoa]] aktorea, printzesa (EB 1983) # [[Olinpia Greziakoa]] modeloa, printzesa (AEB 1996) # [[Marie-Chantal Greziakoa]] diseinatzailea, enpresaburua, printzesa (EB 1968) # [[Marthe Gautier]] pediatra, ikertzailea (Frantzia, 1925-2022) # [[Mar%C3%ADa Mullerat i Bassedas]] maistra, hezkuntza berezian espezializatua (Catalunya 1903 - 1993) # [[Rita Harradence]] biokimikaria (Australia, 1915-2012) # [[Nora Stanton Blatch Barney]] ingeniari zibila (AEB, 1883-1971) # [[Flora Wambaugh Patterson]] mikologoa (AEB, 1847-1928) # [[Jhamak Ghimire]] idazlea (Nepal, 1980) # [[Mireille Havet]] idazlea (Frantzia, 1898-1932) # [[Montserrat Villar Gonzalez]] idazlea (Ourense 1969) # [[Regina Orozco]] aktorea (Mexiko, 1964) # [[Jesusa Rodríguez|Jesusa Rodriguez]] aktorea, antzerki zuzendaria (Mexiko, 1955) # [[Astrid Hadad]] aktorea (Mexiko, 1957) # [[Julieta Egurrola]] aktorea (Mexiko, 1953) # [[Elisa Izaurralde|Elisa_Izaurralde]] biokimikaria molekularra (Uruguai, # [[Céline Bessière]] soziologoa (Frantzia, 1977) # [[Cristina Pacheco]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1941-2023) # [[Susana Chavez-Silverman]] idazlea (AEB, ?) # [[Cristina Lafont]] filosofoa (Valentzia, 1963) # [[Fumiko Enchi]] idazlea (Japonia 1905-1986) # [[Pilar Roig Picazo]] ikertzailea (Valentzia 1949) # [[Isabella Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2007) # [[Josephine Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2011) # [[Irene Greziakoa]] printzesa (Hegoafrika/ Espainia 1942) # [[Pia Getty]] film ekoizlea, zuzendaria (AEB 1966) # [[Benedikte Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1944) # [[Alexandrine Danimarkakoa]] erregina (Alemania 1879- Danimarka 1952) # [[Carolina Matilde Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1912-1995) # [[Viktoria Luise Prusiakoa]] printzesa (Alemania 1892-1980) # [[Rocío Muñoz Morales]] aktorea, aurkezle, modeloa (Madril 1988) # [[Mary Prince]] idazlea eta esklabua (Bermudak...) # [[Edith M. Flanigen]] kimikaria (AEB, 1929) # [[Margaret Fulton]] kazetari gastronomikoa (1924-2009) # [[Claudia Actea]] esklaboa (Anatolia 40-I. mendea) # [[Cándida Jiménez Huelva]] esklabo askatua (Angola, 1845 Huelva, 1951) # [[Rosalia Gómez]] esklabo askatua (Tenerife, 1801-1874) # [[Elena Conti]] biokimikaria eta biologoa (Italia, 1967) # [[Edith Pechey]] medikua (EB 1845-1908) # [[Catherine Raisin]] geologoa (Erresuma Batua, 1855-1945) # [[Winifred Starr Dobyns]] sufragista (AEB, 1886-1963) # [[Mary Roberts Coolidge]] sufragista (AEB, 1860-1945) # [[María Bueno Castellano]] artista (Malaga, 1976) # [[Rukhmabai]] medikua (India 1864-1955) # [[Valérie Mangin]] Frantziako komiki-gidoilaria (Nancy, 1973) # [[Kamala Sohonie]] biokimikaria (India, 1911-1998) # [[Cy Jung]] idazlea (Frantzia, # [[Elula Perrin]] idazlea (Frantzia # [[Anandi Gopal Joshi]] Indiako 1. medikuetako bat (1865-1887) # [[Agnieszka Osiecka]] poeta, kazetaria (Polonia 1936-1007) # [[Jeanette Winterson]] idazlea (EB 1959) # [[Shelagh Delaney]] antzerkigilea, gidoilaria (EB 1938-2011) # [[Madeleine Suediakoa]] printzesa (Suedia 1982) # [[Carina Axelsson]] printzesa, modeloa, idazlea (AEB Aguil1968) # [[Ingeborg Danimarkakoa (1878-1958)]] printzesa (Danimarka 1878-Suedia 1958) # [[Susie Orbach]] psikoanalista, idazlea (EB 1946) # [[Doris Duke]] filantropoa , baratzezaina, arte bildumagilea (AEB 1912-1993) # [[Silvia Laplana]] metereologoa (Bartzelona 1984) # [[Eva Cosculluela]] kultur kazetaria (Zaragoza 1972) # [[Pilar Sanjurjo]] metereologoa (Coruña 1942-2022) # [[Fanny Dalle-Rive]] Frantziako komikigilea (1976) # [[Emma_Lira]] kazetaria, idazlea eta bidaiaria (Madril 1971) # [[Mariana Álvarez Bollo Carretero]] pedagogoa eta idazle espainiarra (Zamora, 1866 - 1946) # [[Margherita Piazzola Beloch]] matematikaria (Italia, 1879-1976) # [[Mary Ryerson Butin]] medikua (AEB, 1857-1944) # [[Zabel Yesayan]] idazlea (Armenia 1878-1943) # [[Eva Carter Buckner]] sufragista, poeta eta konpositorea (1861-1946) # [[Hélia Correia]] idazlea (Portugal, 1949) # [[Isabela Figueiredo]] idazlea (Portugal, 1963) # [[Teresa Imízcoz Beunza|Teresa Imizcoz Beunza]] idazlea (Iruñea, 1965) # [[Oriana Méndez|Oriana Mendez]] idazlea (Vigo, 1974) # [[Esperanza Aguilà Ducet|Esperanza Aguila Ducet]] idazlea (Bartzelona, 1951) # [[Maud Ankaoua]] enpresa kudeatzailea (Frantzia, 1971) # [[Lucia Pietrelli]] idazlea (Italia/Mallorca 1984) # [[María Jaén]] idazlea, gidoilaria (Sevilla 1962) # [[Antonia Bardolet]] idazlea (Bartzelona 1877- 1956) # [[Dolors Miquel]] idazlea (LLeida 1960) # [[Míriam Ferradáns]] idazlea (Pontevedra 1960) # [[Rosa Fabregat]] idazlea (LLeida 1933) # [[Ingrid Guardiola Sánchez]] film zuzendaria, saiakeragilea (Girona 1980) # [[Almudena Arteaga]] idazlea (Madril 1967) # [[Alana S. Portero]] idazlea (Madril 1967) # [[Maria Antònia Salvà]] poeta (Mallorca 1869-1958) # [[Maribel Medina]] idazlea eta kultura kudeatzailea (Iruñea, 1969) # [[Gabrielle Réval]] idazlea (Frantzia, # [[Martine Roffinella]] idazlea (Frantzia, # [[Bertha Hernández]] idazlea, politikaria, 1. dama (Kolonbia 1907-1993) # [[May Borraz]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1966) # [[Eva Yárnoz]] poeta, artista (Iruñea 1975) # [[Emilia Salvador]] ikertzailea, idazlea (Zaragoza 1938) # [[Beatriz Giménez de Ory]] poeta (Madril 1972) # [[Gema Nieto]] idazlea (Madril 1981) # [[Mariona Cabassa]] ilustratzailea (Bartzelona 1977) # [[Mada Carreño]] idazlea, kazetaria (Zamora 1914- Mexiko 2000) # [[Nicolasa Helguero Alvarado]] poeta, moja, noblea (Palentzia 1719- Burgos 1805) # [[Sheila Elorza]] futbolaria (Zaratamo 1996) # [[Suceso Luengo]] maistra, idazlea (Zamora 1884-? 1931) # [[Yvonne Blake]] jantzi-diseinatzailea (EB 1940-Madril 2018) # [[Ruth Chepngetich]] atleta, maratoilaria (Kenya 1994) # [[Salome Lang]] atleta, gorako jauzilaria (Suitza 1997) # [[Salomé Kora]] atleta, 100m (Suitza 1994) # [[Vicky Calavia]] zinegilea (Zaragoza 1971) # [[Marisol Aznar]] aktorea, gidoilaria, abeslaria (Zaragoza 1972) # [[Emilia Baylo]] dantzaria, koreografoa, irakaslea (Lleida 1946-Zaragoza 2022) # [[Natividad Zaro]] aktorea, gidoilaria (Zaragoza 1901-Madril 1978) # [[Marta Marín-Dòmine]] idazlea, dokumetalgilea (Bartzelona 1959) # [[Uliana Semionova]] saskibaloi jokalaria (Letonia 1952) # [[Maria do Rosário Pedreira]] idazlea (Portugal 1959) # [[Reyes Calderon]] idazlea, ekonomialaria, irakaslea (Valladolid 1961) # [[Paloma Sánchez-Garnica]] idazlea (Madril, 1962) # [[Ann Scott]] idazlea (Frantzia, 1965) # [[Chiquinha Gonzaga]] musikaria, konpositore, pianista eta orkestra zuzendaria (Brasil, 1847 - 1935) # [[Giannina Arangi-Lombardi]] sopranoa (Italia, 1891-1951) # [[Gilda dalla Rizza]] sopranoa (Italia, 1892-1975) # [[Magda Olivero]] sopranoa (Italia 1910-2014) # [[Lucy Tejada]] artista, margolaria (Kolonbia 1920-2011) # [[Claudia Muzio]] sopranoa (Italia, 1889-1936) # [[Toti Dal Monte]] sopranoa (Italia, 1893-1975) # [[Maria Caniglia]] sopranoa (Italia, 1905-1979) # [[Ebe Stignani]] mezzosopranoa (Italia, 1903-1974) # [[Violet King Henry]] abokatua (Kanada, 1929-1982) # [[Tòni Escala]] idazlea (Lleida 1961) # [[Teresa Azpiazu Paul]] idazlea, irakaslea, politikaria (Cádiz 1862-Málaga 1949) # [[Luisa Josefina Hernández]] idazlea, irakaslea (Mexiko 1928-2023) # [[María Asúnsolo]] mezenas, galerista, modelo (AEB 1904-Mexiko 1999) # [[María Jose Escrivà]] idazlea, poeta (Valentzia 1968) # [[Meritxell Gené]] kantautorea, poeta (Lleida 1986) # [[Marià Manent]] poeta, memorialista (Bartzelona 1898-1988) # [[Marysa Navarro Aranguren]] idazlea, historilaria (Nafarroa 1934) # [[Esther Novalgos Laso]] idazlea (Errioxa 1942) # [[Susi Alvarado]] idazlea, antzerki zuzendaria (Kanariak 1960) # [[Anna Tsing]] antropologoa (AEB, 1950) # [[Ana Bernal Triviño]] kazetaria eta ikertzailea (Malaga, 1980) # [[María Francisca Díaz-Carralero Rodelgo]] poeta itsu inprobisatzailea (Ciudad Real 1818-1894) # [[Sanmao]] idazlea (Txina 1943-1991) # [[Ana Cristina Herreros Ferreira]] idazlea, ahozko kontalaria (Leon 1965) # [[Monika Zgustová]] idazlea, itzultzailea (Txekia 1957) # [[Juana Dolores]] abeslaria, aktorea (Bartzelona 1992) # [[Valeria Castro (abeslaria)]] kantautorea (Kanariak 1999) # [[Maria Morera Colomer]] aktorea, abeslaria Girona 2003) # [[Laura Jou]] antzerki irakaslea, film zuzendaria (Batzelona 1969) # [[Emakumeen Ospearen Aretoa Coloradon]] aretoa eta saria (Colorado 1965) # [[Frederika Hannoverkoa]] Greziako erregina ezkontidea (Alemania 1917 – Madril 1981) # [[Isabel Stilwell]] kazetaria eta idazlea (Portugal) # [[Maria Xosé Queizán]] idazlea (Galizia, 1939) # [[Liliana Felipe]] abeslaria, sopranoa (Agentina-Mexiko, 1954) # [[Zinka Milanov]] sopranoa (1906-1989) # [[Rosa Ponselle]] sopranoa (AEB, 1897-1981) # [[Milka Ternina]] sopranoa (Kroazia, 1863-1941) # [[Geraldine Farrar]] sopranoa (Alemania, 1882-1967) # [[Lilli Lehmann]] sopranoa (Alemania, 1848 - Berlin, 1929) # [[Olive Fremstad]] mezzosoprano (Suedia , 1871-AEB,1951) # [[María Jesús Jabato]] idazlea (Burgos, 1959) # [[Brenda Navarro]] idazlea (Mexiko, 19982) # [[Maud Tabachnik]] idazlea (Frantzia, 1938) # [[Alejandrina_Gessler]] Andaluziako margolaria (Cadiz, 1831 - Paris, 1907) # [[Rita Ferro]] Portugaleko idazlea (Lisboa, 1955) # [[Dolors Marín Silvestre]] Kataluniako historialaria (Hospitalet de Llobregat, 1957) # [[Almudena Campuzano Jimenez de Aldasoro]] idazlea (Santander, 1996) # [[Dora Vázquez]] idazlea (Ourense, 1913.2010) # [[Ana Acuña]] idazlea eta ikertzalea (Marin, 1971) # [[Josefina Cardona i Bosch]] poeta (Valentzia,1957-2022) # [[Joan Beauchamp Procter]] zoologoa (Erresuma Batua, 1897-1931) # [[Adela Figueroa]] biologoa, aktibista eta idazle galiziarra (Lugo, 1948) # [[Mary Blair]] artista, ilustratzailea, (AEB, 1911-1978) # [[Rita Taborda Duarte]] Portugaldar idazle eta irakaslea (Lisboa, 1973) # [[Fedora Barbieri]]  mezzosopranoa (Trieste, 1920ko- Florentzia, 2003) # [[Anita Cerquetti]]  soprano (Montecosaro, 1931ko apirilaren 13a - Perugia, 2014ko urriaren 11) Italiako soprano dramatiko  # [[Leyla Gencer]] sopranoa (Istanbul, 1928ko- Milan, 2008ko) # [[Maria Stader]] sopranoa (Budapest, 1911- Zurich, 1999ko) # [[Tereska Torrès]] idazlea (Paris, 1920-2012) # [[Marta G. Franco]] kazetari eta ekintzailea (Espainia, ) # [[Josefa Alfaro de Ocampo]] kazetaria, idazlea eta atzerkigilea (Sevilla, XIX-XX) # [[Milagros Duque Vallejo]] alkatea (Berantevilla, 1941) # [[Maria Perpinyà i Sais]] idazlea (Katalunia, 1901-1994) # [[Mercè Vila i Reventós]] idazlea ([[Bartzelona]], [[1902]] - ?) # [[Arancha Nogueira]] poeta ([[Ourense]], [[1989|1989ko]] # [[Geneviève Pastre]] idazle, poeta, militantea # [[Élodie Petit]] poeta eta performena # [[Narcisa Freixas|Narcisa Freixas i Cruells]] margolaria, eskultorea eta konpositorea (Sabadell – 1859 – Bartzelona, 1926) # [[Rexina Vega|Rexina Rodriguez Vega]] literatura idazlea, itzultzailea eta ikertzailea da. (Vigo, 1966) # [[Eva Balaguer-Cortés López]] idazlea (Zaragoza, 1965) # [[Rita Taborda Duarte]] idazlea (Lisboa, 1973) # [[Cristina Carvalho]] idazlea (Portugal, 1949) # [[An Alfaya]] idazlea (Galizia, 1964) # [[San Luisko kondesa]] idazlea (Murtzia, 1884-Madril, 1929) # [[Montserrat Aguer Teixidor]] filologoa eta idazlea (Figueres, 1963) # [[María Rosa de Madariaga]] historialaria (Madril, 1937-2022) # [[Asima Chatterjee]] botanikaria, kimikaria (India, 1917-2006) # [[Alicia Fernández Rodríguez]] poeta (Galizia, 1987) # [[Coloma Rosselló i Miralles]]  idazlea (Palma, 1871 - i1955) # [[Walda Pla i Rosés]] eleberrigilea  (Maresme, 1913ko- Badalona, 2014) # [[Maria Fullana i Montoro]] idazlea(Valentzia, 1958) poeta, narratzaile, itzultzaile eta irakasle ohia # [[Susana Prieto]] idazlea eta gidoigilea (Puebla de Sanabria, Zamora, 1962) # [[Isabel Thorne]] medikua, emakumeen eskubideen aldeko ekinzailea (Londres, 1834-1910) # [[María Gertrudis Hore|Maria Gertrudis Hore]]  poeta (Cadiz, 1742 -1801) eko abuztuaren 9a)  # [[Katherine Esau]] botanikaria (Ukrania-AEB, 1898-1997) # [[Elizabeth Stern]] patologoa (Kanada-AEB, 1915-1980) # [[Josefina Solsona i Querol]] idazlea (Bartzelona, 1907-1960) # [[Tamara Andrés]] idazlea (Pontevedra, 1992) # [[Enriqueta Muñiz]] idazlea, kazetaria eta itzultzailea  (Madril, 1934– Buenos Aires, 2013)  # [[Blanca Mira]] eleberrigilea (Jumilla, Murtzia, 1989) # [[Kei Okami]],  medikua (Japonia, 1859 - 1941) # [[Edinburgoko zazpiak]] # [[Diana Maff%C3%ADa]] filosofoa eta aktibista (Argentina, 1953) # [[Carmen Moreno Pérez|Carmen Moreno]] idazlea  (Cádiz, 1974) # [[Marie-Hélène Lafon]] irakasle atxikia eta idazlea (Aurillac, Cantal, Frantzia, 1962) irakasle atxikia eta idazlea # [[Gaëlle Heureux]] idazlea eta irratiko kronista (Bourg-en-Bresse, Frantzia, 1970) # [[Matilda Chaplin Ayrton]] medikua (Honfleur, Frantzia, 1846 - 1883ko uztailaren 19a)  # [[Carolina Amaya]] kazetaria (El Salvador) # [[Isabella W. Blaney]] aktibista, sufragista (AEB) # [[Fatima Ouassak]] saiakeragilea, hizlaria, politika publikoetako aholkularia eta militante ekologista, feminista eta arrazakeriaren aurkakoa ((Rif, Maroko, 1976) # [[Helen Evans]] medikua (Irlanda, 1833-1903) # [[Shin Saimdang]] artista, idazle, kaligrafo eta poeta (Korea, 1504-1551) }} '''Berriak 2024''' ('''iraila''') {{zutabeak|kopurua=3| # [[María Fernández García]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (León,1884-Derio,1937) # [[Juana Abascal Nicolás]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Castro Urdiales, 1908-Derio, 1938) # [[Elvira Martínez Porres]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Santurtzi, 1883-Derio, 1937) # [[Conchita Portu Etxeberria|Conchita Portu Exeberria]] '''SORTUA''' irakaslea, zinegotzia, historialaria (Hondarribia, 1943-2017) # [[Severina Sagarzazu Martínez|Severina Sagarzazu]] '''SORTUA''' arrain-saltzailea (Hondarribia, 1911-1994) # [[Joxepa Darceles Bengoetxea]] '''SORTUA''' emagina (Hondarribia, 1888-1972) # [[Merche Gallardo Carrillo]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan jaioa (Mutriku, 1940) # [[Loli Prieto Arana|Loli Prieto]] '''SORTUA'''kirolaria (Hondarribia, 1943-2019) # [[Lupe Artola Cornú]] '''SORTUA''' frantses eta euskara irakaslea (Hondarribia, 1945) # [[Nieves Alza Castillo]] '''SORTUA''' saskibaloi joka laria eta bultzatzailea (Hondarribia, 1954) # [[Ixabel Alkain Etxeberria|Isabel Alkain]] '''SORTUA''' irakaslea, alardeko kapitaina, bidaiaria (Hondarribia, 1961) # [[Arantza Mariskal Balerdi]] '''SORTUA''' Dokumentazio eta liburutegi arduraduna (Hondarribia, 1967) # [[Teresa Gorria Arrizabalaga]] '''SORTUA''' maistra (Hondarribia, 1836-1905) # [[Jasone Miranda-Bilbao]] '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Rafaela Baigorri Ibañez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran Madril Ventas espetxean hila (Mañeru, 1892-Madril, 1943) # [[Rufina Chocarro Villar]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Allo, 1891-Erreniega, 1936) # [[Amada Morentín Roldán]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Lodosa, 1910-Deierri, 1936) # [[Felipa del Pueyo Ruiz]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Tarazona, 1897-Ausejo, 1936) # [[Bea Lema]] '''SORTUA''' artista, ilustratzaile (Coruña, 1985) # [[Herminia Domínguez Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran borrokan eraila (Buñuel, 1917-Donostia, 1936) # [[Esperanza Escribano Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Calahorra, 1881-Azkoien, 1936) # [[Marian Fernández]] '''SORTUA''' zinemagilea (Iruñea, 1974) # [[Pilar Fernández Rodríguez]] '''SORTUA''' langilea, 36ko gerran fusilatua (Tudelilla, 1891-Azkoien, 1936) # [[Carmen Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1921- Azkoien, 1936) # [[Dolores Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1919- Azkoien, 1936) # [[Gabriela Lorente Sáenz]] '''SORTUA''' etxekoandrea 36ko gerran fusilatua (Calahorra, 1878-Azkoien, 1936) # [[Lucia Maeso Bergé]] '''SORTUA''' futbol-atezaina (Palentzia 2006) # [[María Castejón Leorza]] '''SORTUA''' historialaria, zinema-kritikaria (Lizarra, 1975) # [[Luisa Lasheras Royo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Cortes, 1912-Gallur,1936) # [[Nicomedes Marañon Orio|Nicomedes Marañón Orio]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Viana, 1898-Logroño, 1936) # [[Martina Martínez Bueno]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Buñuel, 1873-Magallón, 1936) # [[Rosa Zufia Sanz]] '''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (Tutera, 1958) # [[Meg Connery]] sufragista (Irlanda, 1879-1958) # [[Rebekka Haase]] 2024ko Udako Olinpia r Jokoetako dominaduna (Alemania, 1993) # [[Salwa Eid Naser]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Nigeria, 1998) # [[Gina Lückenkemper]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Fatima Surayya Bajia]] idazlea (Pakistan, 1930-2016) # [[Phoebe Starfield Leboy]] biokimikaria, aktibista (AEB, 1936-2012) # [[Muriel Barbery]] idazlea (Maroko, 1969) # [[Ruperta Bautista]] idazle tzotzila (Mexiko, 1975) # [[Anna Thynne]] itsas zoologoa (Erresuma Batua, 1806-1866) # [[Loung Ung]] idazlea eta ekintzailea (Kanbodia, 1970) # [[Elena Cánovas]] antzerkigilea, antzerki zuzendaria, gizarte laguntzailea (Madril 1955) # [[María Luisa Moneró]] aktorea, kupletista (Madril 1889-1982) # [[María Jesús Valdés]] aktorea, ahots aktorea (Madril 1927-2011) # [[Nuria Torray]] aktorea (Bartzelona 1934-Madril 2004) # [[Alejandra Torray]] aktorea, ahots-aktorea (Madril 1968) # [[Mercedes Barranco]] aktorea (Bartzelona 1899-Madril 1957) # [[Julia Martínez]] aktorea (Santander 1931) # [[María Massip]] aktorea (Albacete 1942- Madril 2002) # [[Queta Claver]] aktorea (Valentzia 1932- Madril 2003) # [[Anita Martos]] aktorea, irakaslea (Uruguai 1893- Madril 1953) # [[Debbie_Brill]] atleta (Kanada, 1953) # [[Aya Kōda]] eleberrigilea eta saiakeragilea (Japonia, 1904-1990) # [[Vera de Spinadel|Vera de Spinabel]] matematikaria (Argentina, 1929-2017) # [[Laetitia Colombani]] idazlea (Frantzia, 1975) # [[Gloria González Aseguinolaza]] biologoa # [[Ángeles Mora]] idazlea (Kordoba 1952) # [[Olive Oatman]] esploratzaile bahitua (AEB 1837-1903) # [[Rebecca Cheptegei]] atleta (Uganda 1991-2024) # [[Betty Harris (zientzialaria)]] kimikaria (AEB 1940) # [[Marie-Béatrice de Baye]] poeta (Frantzia 1859-1928) # [[Nelly Alard]] aktorea, gidoilaria (Frantzia 1960) # [[María Topete]] espetxe-funtzionarioa (Espainia 1900-2000) # [[Constance Reid]] idazlea, matematika dibulgatzailea (AEB, 1918-2010) # [[Flossie Wong-Staal]] birologoa (Txina-AEB, 1947-2020) # [[Lucía Caram]] moja aktibista (Argentina/Katalunia 1966) # [[Magda Roger]] aktorea (Espainia XX. mendea) # [[Patricia H. Clarke]] kimikaria (EB 1919-2010) # [[Lila Azam Zanganeh]] idazlea (Paris 1976) # [[Brigitte Aubert]] idazlea (Cannes 1956) # [[Simone de Saint-Exupéry]] idazlea (Frantzia 1898-1978) # [[Marie-Madeleine de Saint-Exupéry]] idazlea (Fratzia 1897-1926) # [[Teresa Herrera]] filantropoa (Coruña 1712-1791) # [[Stephanie Beacham]] aktorea (EB 1947) # [[Ana Maria Vidal]] aktorea (Madril 1944) # [[Tina Sainz]] aktorea (Madril 1945) # [[Mari Carmen Yepes]] aktorea (Bartzelona 1942-Madril 2015) # [[Laly Soldevila]] aktorea (Bartzelona 1933-Madril 1979) # [[Ángeles Martín]] aktorea, aurkezlea (Madril 1968) # [[Luisa Rodrigo]] aktorea (Madril 1901-1986) # [[Mariam Budia]] idazlea, antzerkigilea (Errioxa 1970) # [[Casey Wilson]] aktorea, komediantea (AEB 1980) # [[Violetta Villas|Violeta Villas]] abeslaria (Polonia, 1938-2011) # [[Feliza Bursztyn]] eskultorea (Kolonbia 1933- Paris 1982) # [[Maria Barrientos]] sopranoa (Bartzelona 1884- Lapurdi 1946) # [[Eileen Kramer]] dantzaria, koreografoa (Australia 1914) # [[Antisa Khvichava]] 132 urte bizi izanaren erreklamatzailea (Georgia 1880-2012) # [[Besse Cooper]] ehun urteduna, maistra, sufragista (AEB 1879-2009) # [[Sahan Dosova]] ehun urteduna (Kazakhstan 1879?-2009) # [[Maria Olivia da Silva]] ehun urteduna (Brasil 1880?-2010) # [[Tomiko Itooka]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1908-) # [[Fusa Tatsumi]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1907-2023) # [[Pilar Serra]] erakusketa-komisarioa (Zaragoza, XX. mendea) # [[Concha García (artista)]] eskultorea (Santander 1960) # [[Susanna Rafart]] idazlea (Girona 1962) # [[Florence Hedges]] botanikaria (AEB, 1878-1956) # [[Jeanne Loiseau]] idazlea (Frantzia 1854-1921) Leire # [[Tahia Halim]] margolaria (Egipto 1919-2003) Isabel # [[Mercedes Barcha Pardo]] musa, zaintzailea (Kolonbia 1932-2020) # [[Fanny Mikey]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Argentina 1930-Kolonbia 2008) # [[Nadia Battocletti]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 2000) # [[Andreja Leški]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Eslovenia, 1997) # [[Alice Bellandi]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 1998) # [[Mathilda Hodgkins-Byrne]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Londres, 1994) # [[Gloria Zea]] filosofoa, arte sustatzailea (Kolonbia 1935-2019) # [[Elena Congost]] atleta paralinpikoa (Bartzelona 1987) # [[Marta Fernández Infante]] igerilari paralinpikoa (Burgos 1994) # [[Nuria Marqués ]] igerilari paralinpikoa (Bartzelona 1999) # [[Virginia Feito]] idazlea (Madril 1988) # [[María Manjavacas]] kazetaria (Ciudad Real, XX. mendea) # [[Marta Fernández Vázquez]] kazetaria, idazlea (Madril 1973) # [[Inmaculada Galván]] kazetaria (Madril 1963) # [[Marta Reyero]] kazetaria (León 1965) # [[Fawzia Koofi]] politikaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Saba Sahar]] film zuzendaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]] maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzaile eta presidentea (1944-2024) # [[Mayana Itoiz]] ilustratzaile eta komikigile baionarra (1978) # [[Claire Etcherelli]] idazlea (Frantzia 1941-2023) # [[Maylis Adhémar]] idazlea, kazetaria (Frantzia 1985) # [[Françoise Mézières]] fisioterapeuta (Frantzia 1909-1991) # [[Daisy Roulland-Dussoix]] mikrobiologo molekularra (Suitza 1936– 2014) # [[Brenda Milner]] neuropsikologoa (Erresuma Batua-Kanada 1918) # [[Michaela DePrince]] dantzaria (Sierra Leona, 1995-AEB, 2024) # [[María Ruiz de Burton]] idazlea (Mexiko 1832-AEB 1895) # [[Blanca Oteyza]] aktorea (Madril 1965) # [[Rosa Maria Oriol Porta]] bitxigilea, enpresaburua (Bartzelona 1946) # [[Rocío Delgado]] kazetaria (Pontevedra 1985) # [[Purificación García]] moda diseinatzailea (Ourense 1952) # [[Victoria Alonso]] film ekoizlea (Argentina/AEB 1965) # [[Anna Teixidor Colomer]] kazetaria, historialaria (Girona 1978) # [[Sara Sorribes]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Castelló 1996) # [[Cristina Bucșa]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Moldavia/Kantabria 1998) # [[Sara Andrés Barrio]] atleta paralinpikoa (Madril 1986) # [[María Isabel Perelló Doménech]] epailea, Auzitegi Goreneko presidentea (Bartzelona/Coruña 1958) # [[Mariana Mazzucato]] ekonomialaria (Italia/AEB 1968) # [[Clara Martínez de Careaga]] magistratua (Madril 1959) # [[Roser Bach]] epailea (Bartzelona 1964) # [[Ana Ferrer]] epailea (Madril 1959) # [[Olga Sánchez Cordero]] epailea (Mexiko 1947) # [[Margarita Cabello Blanco]] epailea (Kolonbia 1957) # [[Andrea Muñoz Sánchez]] epailea (Txile 1957) # [[Zarela Villanueva Monge]] epailea (Costa Rica 1952) # [[Sue Gray (funtzionarioa)]] politikaria, goi funtzionarioa (EB 1957) # [[Rocío Sagaón]] aktorea (Mexiko, 1933-2015) # [[Ana Mérida]] koreografoa (Mexiko, 1922-1991) # [[Guillermina Bravo]] dantzaria eta koreografoa (1920-2013) # [[Anna Sokolow]] dantzaria eta koreografoa (1910-2000) # [[Carmen Herrero Ayllón]] kimikaria, irakaslea (Madril, 1913-1997) # [[Marie-Michèle Beaufils]] idazlea (Frantzia 1949-2014) # [[Marie Cosnay]] idazlea (Frantzia 1965) # [[Columba Dominguez]] aktorea, abeslaria (Mexiko 1929-2014) # [[Silvia Lemus]] kazetaria (Galizia/Mexiko 1945) # [[Camila Cañeque]] artista (Bartzelona, 1984-2024) # [[Carlota Rodr%C3%ADguez de Robles]] kimikaria, irakaslea (Zamora, 1907-1990) # [[Adela Barn%C3%A9s Gonz%C3%A1lez]] kimikaria, irakaslea (Ávila/Mexiko, 1908-2011) # [[Élisabeth Badinter]] filosofoa, idazlea (Frantzia 1944) # [[Lola González Ruiz]] abokatua (León 1946-Madril 2015) # [[Elisabet Casanovas]] aktorea (Bartzelona 1994) # [[Aixa Villagrán]] aktorea (Sevilla 1978) # [[Celia Freijeiro]] ekoizlea, aktorea (Pontevedra 1983) # [[Patricia Reyes Spíndola]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Mexiko 1953) # [[Paula Usero]] aktorea (Valentzia 1991) # [[Carol Rodríguez Colás]] film zuzedaria (Bartzelona 1982) # [[Paula Anta]] artista, argazkilaria (Madril 1977) # [[Meritxell Calvo]] aktorea (Bartzelona 1986) # [[Raquel Peláez]] aktorea (León 1978) # [[Edith Marion Patch]] entologoa, idazlea (AEB, 1876-1954) # [[Petra Barnés González]] kimikaria, farmazialaria (Madril/Mexiko, 1908-1992) # [[Isabelle Rimbaud]] idazlea (Frantzia 1860-1017) # [[Jeanne Puchol]] komikigile eta ilustratzaile frantziarra (1957) # [[Michiyo Tsujimura]] biokimikaria (Japonia, 1888-1969) # [[Matilde Landeta]] film gidoilaria eta zuzendaria (Mexiko, 1910-1999) # [[Susana Martín Gijón]] idazlea, nobela beltza (Sevilla 1981) # [[Carlota Pérez]] ekonomialaria (Venezuela 1939) # [[Pepa Roma]] kazetaria, argazkilaria, eleberrigilea (Lleida XX. mendea) # [[Florence Cassez]] Mexikon zigortua (Frantzia 1994) # [[Denise Maerker]] abokatua, kazetaria (Mexiko 1965) # [[Cristina Álvarez Rodríguez]] arkitektoa, politikaria (Argentina 1967) # [[Roser Tapias]] aktorea, modeloa (Bartzelona 1989) # [[Ángela Cervantes]] aktorea (Bartzelona 1993) # [[Lurdes Barba Rodríguez]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Bartzelona 1949) # [[Marta Frías Acedo]] futbol-arbitro aitzindaria (Cáceres 1980) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] fisiologo, patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Anne Baraou]] Frantziako komikigilea (1965) # [[Claire Chazal]] kazetaria (Frantzia 1956) # [[Hélène Gordon-Lazareff]] kazetaria (Frantzia 1909-1988) # [[Mary Winearls Porter]] kristalografoa (Erresuma Batua, 1886-1980) # [[Agnès Martin-Lugand]] idazlea (Frantzia 1979) # [[Cécile Bailly]] idazlea (Frantzia 1968) # [[Mireille Best]] idazlea (Frantzia 1943-2005) # [[María Zamora]] film ekoizlea (Valentzia 1976) # [[Ada Wells]] sufragista (EB 1863-Zeelanda Berria 1933) # [[Carol Rovira]] aktorea, abeslaria (Tarragona 1989) # [[Mary Ruiz]] aktorea (Madril 1980) # [[Ángela Cremonte]] aktorea (Madril 1982) # [[Belinda Washington]] aurkezlea, aktorea (Londres/Espainia 1963) # [[Blanca Marsillach]] aktorea (Bartzelona 1966) # [[Cristina Marsillach]] aktorea (Madril 1963) # [[Mónica Portillo]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 1989) # [[Lucía Veiga]] aktorea, bakarrizketagilea (Coruña 1979) # [[Mireia Oriol]] modeloa, aktorea (Bartzelona 1996) # [[María Luisa Oyarzábal Fernández]] enpresaria, irakaslea (Bilbo 1933-2022) # [[Olga Duque de Ospina]] abokatu, politikaria (Kolonbia 1930-2019) # [[Beatriz Sanchis]] film-zuzendaria (Valentzia 1976) # [[Marta Nieto]] aktorea (Murtzia 1982) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Vera Popova]] kimikaria (Errusia, 1867-1896) # [[Elena Paunero Ruiz]] botanikaria (Valladolid/Madril, 1906-2009) # [[Fatima Daas]] idazlea (Frantzia 1995) # [[Constance Debré]] abokatua, eleberrigilea (Paris 1972) # [[Jeanne Galzy]] idazlea (Frantzia 1883-1977) # [[Arati Saha]] igerilaria (Kalkuta 1940-1994) # [[Caryl Churchill]] antzerkigilea (EB 1938) # [[Carmen Salinas]] aktorea, imitatzailea (Mexiko 1939-2021) # [[Malena Narvay]] aktorea, abeslaria (Argentina 1997) # [[Elisa Mouliaá]] aktorea (Madril 1989) # [[Rosa Villacastín]] kazetaria (Avila 1947) # [[Leila Guerriero]] kazetaria (Argentina 1967) # [[Laura Sisteró]] film-zuzendaria (Bartzelona 1986) # [[Carmen Rigalt]] kazetaria (Lleida 1949) # [[Alejandra Meco]] aktorea (Madril 1990) # [[Azara García de los Salmones Marcano]] ultramaratoilaria (Kantabria 1983) # [[Elsa y Elmar]] abeslaria (Kolonbia, 1993) # [[Nancy Peña]] komikigile eta ilustratzaile frantsesa (Tolosa, 1979) # [[Nadezhda Tolokonnikova]] ekintzaile eta performance artista (Errusia 1989) # [[Heidi Watney]] kazetaria (Kalifornia, 1981) # [[Lola Arias]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Argentina 1976) # [[Sarah Rector]] petrolio-handiki afroamerikarra umetatik (AEB, 1902+1967) # [[Carmen Abela y Espinosa de los Monteros]] maistra eta pedagogoa (Cadiz 1897, Guadalajara 1962) # [[Carme Bravo Roy]] pianu-jole eta pedagogoa (Bartzelona, 1919-2007) # [[Gemma Humet]] abeslaria (Bartzelona 1988) # [[Sara Miquel]] aktorea (Girona 1984) # [[Nuria Giménez Lorang]] film-zuzendaria (Bartzelona 1976) # [[Laura Galán]] aktorea (Guadalajara 1986) # [[María José Rubio]] medikua, politikaria (Coruña 1956) # [[Virginia García del Pino]] film-zuzendaria (Bartzelona 1966) # [[Sara Vítores]] kazetaria (Avila 1972-Madril 2024) # [[Pilar Farjas]] medikua, politikaria (Teruel/Galizia 1956) # [[Rocío Mosquera]] medikua, politikaria (Ourense 1956) # [[Marta Molist Codina]] mendi lasterkaria (Bartzelona 1982) # [[Marianne Jean-Baptiste]] aktorea (Londres, 1967) # [[Anne Pouget-Tolu]] frantziar idazlea (Sardinia, 1955) # [[Hilde Mangold]] enbriologoa (Alemania,1898-1924) # [[Idelisa Bonnelly]] itsas biologoa (Dominikar Errepublika,1931-2022) # [[Blanca Calvo Moraza]] maistra, kazetaria eta idazlea (Ourense,xxx -1939) # [[Gertrud Bodenwieser]] dantzaria, koreografoa (Viena, 1890-1959) # [[Dolly Nazir]] igerilaria (India, 1935-2012) # [[Lourdes Reparaz]] igerilaria (Gasteiz 1948- 1999) # [[Sara Barquinero]] filosofoa eta idazlea (Zaragoza, 1994) # [[Laura Loomer]] aktibista politikoa (AEB 1993) # [[Irene Villa]] kazetaria, psikologoa, kirolari paralinpikoa (Madril 1978) # [[Esther Peris]] paralinpiar eskiatzailea (Espainnia XX. mendea) # [[Nathalie Carpanedo]] paralinpiar eskiatzailea (Madril XX. mendea) # [[Beatriz Rodríguez]] idazlea (Sevilla 1980) # [[María Sanjurjo]] patin-hockey jokalaria (Coruña 2000) # [[Masta Quba]] rap abeslaria, aktibista (Mexiko 1988) # [[Lucia Riaño]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1975) # [[Rachida Dati]] politikaria (Frantzia 1965) # [[Sahra Wagenknecht]] politikaria, kazetaria (Alemania 1969) # [[Carme Aymerich i Barbany]] Catalunyako irakaslea eta pedagogoa (Bartzelona 1915 - 2001) # [[Rosa Arj%C3%B3 P%C3%A9rez]] Aragoiko maistra (Zaragoza 1885 - 1918) # [[Gloria Velat]] xakelaria (Bartzelona 1915-1988) # [[Maria Luisa Gutiérrez]] xakelaria (Menorca 1930) # [[Sofía Ruiz ]] xakelaria (Bartzelona?- ? 1968) # [[Eileen Betsy Tranmer]] xakelaria (EB 1910-1983) # [[Chantal Chaudé de Silans]] xakelaria (Frantzia 1919-2001) # [[Ana Paula Arósio]] aktorea, modeloa (Brasil 1975) # [[Alba Planas]] aktorea (Madril 2000) # [[Leticia Sánchez Ruiz]] idazlea, kazetaria (Asturias 1980) }} ==='''Berriak 2024''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ania Sáenz de Buruaga]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Gasteiz, 1988) # [[Cristina Larrea]] ef-- '''SORTUA''' atleta (Eibar, 1966) # [[Estefania Etxebeste Giraldo]] ef-- '''SORTUA''' harri-jasotzailea (Ituren, 2002) # [[Maria Jesus Berrotaran Etxeberria|Maria Jesus Berrotaran]] ----'''SORTUA''' aguazila, mazularia, feminista (Hondarribia, 1949) # [[Miren Izaskun Asua]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta antzerki zuzendaria (Elorrio, 1963) # [[Adriana Ruano Oliva]] urrezko domina tiroan 2024 (Guatemala, 1955) # [[Alba Sidera]] kazetaria (Girona 1979) # [[Aleksandra Jarecka]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1995) # [[Alena Olsen]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Alev Kelter ]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Alex Sedrick]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Alexandra Louis-Marie]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1996) # [[Alice Schwarzer]] kazetari aktibista (Alemania 1942) # [[Alicja Klasik]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 2004) # [[Ally Wollaston]] txirrindularia, omniumean brontze olinpikoa, talde jazarpenean zilarra (Zeelanda Berria 2001) # [[Altina Schinasi]] artista, asmatzailea (AEB 1907-1999) # [[Alysha Corrigan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1997) # [[Alysha Newman]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1994) # [[Amanda Donohoe]] aktorea (EB 1962) # [[Amber Anning]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 2000) # [[An Qixuan]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 2000) # [[Ana Bokesa]] aktorea (Madril, ?) # [[Ana Patrícia Ramos|Ana Patricia Ramos]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Brasil, 1997) # [[Anna Cockrell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1997) # [[Anna Dorothea Therbusch]] margolaria (Prusia 1721-1782) # [[Anna Mahler]] eskultorea (Austria 1904-EB 1988) # [[Anna Morris]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1995) # [[Anna R. Figueiredo]] idazlea (Ourense 1963) # [[Anna Short Harrington]] modeloa, sukaldaria (AEB 1897-1955) # [[Annette Echikunwoke|Annete Echikunwoke]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1996) # [[Antsa Proventzakoa]] Frantziako printzesa, Gaztelako infanta (1225-1261) # [[Ariana Ramsey]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Arlen Siú]] abeslari eta poeta sandta (Nikaragua, 1955-1975) # [[Asia Hogan-Rochester]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1999) # [[Audrey Mestre]] urpekaria (Frantzia, 1974-2002) # [[Aunt Jemima]] pertsonaia (AEB 1893) # [[Barbiturikills]] kaleko artista (Valentzia 1972) # [[Bavuudorzhiin Baasanjüü]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Mongolia,1999) # [[Beatriz de Palacios]] soldadua (Andaluzia/Mexiko XVI. mendea) # [[Beatriz Proventzakoa]] Frantziako printzesa, erregina ezkontidea, latindar enperatriza (1229- Italia1267) # [[Beatriz Souza]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Brasil, 1998) # [[Beatriz Suabiakoa]] Gaztela eta Leongo erregina ezkontidea (Germania 1205-Zamora 1235) # [[Becky Wilde]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Erresuma batua, 1997) # [[Bertha Badt-Strauss]] kazetaria, judua (Prusia 1885-1970) # [[Blanca Eekhout]] politikaria (Venezuela, 1968) # [[Blanka Frantziakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Jaffa 1253-Paris 1320) # [[Boryana Kaleyn]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Bulgaria, 2000) # [[Brittany Brown]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1995) # [[Bryony Botha]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Camryn Rogers|Camaryn Rogers]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1999) # [[Cari Champion]] kazetaria (AEB 1978) # [[Carissa Norsten]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Carmen Bernardos]] aktorea (Madril 1927-2021) # [[Carmen Verlichak]] idazlea (Madril/Argentina/Kroazia XX. mendea) # [[Carola Stern]] kazetaria, idazlea (Alemania 1925-2006) # [[Catherine Lacey]] idazlea (AEB, 1985) # [[Charity Williams]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1996) # [[Chiara Consonni]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 1999) # [[Chloe Daniels]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Cierra Burdick]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Coraline Vitalis]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1995) # [[Cristina Sánchez-Andrade]] idazlea (Coruña 1968) # [[Cuca Escribano]] aktorea (Madril, 1973) # [[Cyréna Samba-Mayela]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2000) # [[Daisy eta Violet Hilton]] biki pikopagoak, zirkuko musikariak (EB 1908-AEB 1969) # [[Daria Pikulik]] txirrindularia, omniemean zilar olinpikoa (Polonia 1997) # [[Darja Varfolomeev|Darja Varfolomeew]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errusia,2006) # [[Dearica Hamby]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Deng Yawen]] txirrindularia, BMX librean urre olinpikoa (Txina 2005) # [[Ding Xinyi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2004) # [[Dolores Vilavedra]] idazlea, literatura kritikaria (Pontevedra 1963) # [[Dora Lush]] bakteriologoa (Australia, 1910-1943) # [[Dorothea Veit]] idazlea (Alemania 1764-1839) # [[Dorothy Miles]] idazle gorra, keinu hizkuntzan aitzindaria (EB 1931-1993) # [[Eleanor Patterson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Elisa Mevius]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2004) # [[Elise Reimarus]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1735-1805) # [[Elsie Inglis]] medikua, aktibista (Eskozia, 1864-1917) # [[Emily Shearman]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Emma Ann Reynolds]] erizain, medikua (AEB, 1862-1917) # [[Emma Finucane]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 2002) # [[Esther Bendahan]] idazle sefardia (Tetuan 1964) # [[Esther Vilar]] idazlea, soziologoa, medikua (Argentina 1935) # [[Eva Canel]] idazlea, hizlaria, (Asturias, 1857-Habana, 1932) # [[Faith Cherotich]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2004) # [[Fancy Bermudez]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Fanny Lewald ]] idazlea (Prusia 1811- Alemania 1889) # [[Farah Nabulsi]] giza eskubideen aldeko zinemagilea (Londres 1978) # [[Feng Bin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 1994) # [[Florence Symonds]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Georgia Bell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Georgia Hale]] zinema mutuko aktorea (AEB 1905-1985) # [[Georgina Hale]] aktorea ( EB 1943-2024) # [[Gertrud Kornfeld]] kimikaria (Alemania, 1891-1955) # [[Giulia Rizzi]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 1989) # [[Greta Scacchi]] aktorea (Italia/Australia 1960) # [[Guo Qiqi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1998) # [[Hailey Van Lith]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2001) # [[Haley Batten]] txirrindularia, mendian zilar olinpikoa (AEB 1998) # [[Hao Ting]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2001) # [[Harriet Boyd Hawes]] arkeologoa (AEB, 1871-1945) # [[Haruka Funakubo]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Japonia, 1998) # [[Haruka Kitaguchi]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Japonia, 1998) # [[Helena Villar Janeiro]] idazlea (Lugo 1940) # [[Henriette Herz]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1764-1847) # [[Hetty van de Wouw]] txirrindularia, keirinean zilar olinpikoa (Herbehereak 1998) # [[Hezly Rivera]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2008) # [[Hina Hayata]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna(Japonia, 2000) # [[Huang Zhangjiayang]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2000) # [[Huh Mi-mi]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Korea,2002) # [[Ida Hahn-Hahn]] idazlea (Alemania 1805-1880) # [[Ilona Maher]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1996) # [[Inés de Guevara]] infanta (?- 1265) # [[Inma López Silva]] idazlea (Coruña 1968) # [[Ioana Vrinceanu]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errumania, 1994) # [[Irene Alba]] aktorea (Madril 1867-Bartzelona 1930) # [[Irene Angelo]] erregina ezkontidea (Konstantinopla 1181-Alemania 1208) # [[Irene Caba Alba]] aktorea (Argentina 1899-Madril 1957) # [[Iryna Herashchenko|Iryma Herashchenko]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Ukraina, 1995) # [[Jasmine Martin]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hegoafrika, 2000) # [[Jasmine Moore]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2001) # [[Jemima Montag]] Atleta. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Australia, 1998) # [[Jenny Rissveds ]] txirrindularia, mendian briontze olinpikoa (Suedia 1994) # [[Jeon Hun-young]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 1994) # [[Jessica Hull]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Jessica Roberts]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1999) # [[Juana Camilión]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Julia Caba Alba]] aktorea (Madril1902-1988 19) # [[Julia Trujillo]] aktorea (Madril 1932-2013) # [[Julien Alfred]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Santa Luzia, 2001) # [[June Sutor]] kristalografoa (Zeelanda Berria-1929 Londres) # [[Katarina Johnson-Thompson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Katy Marchant]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1993) # [[Kayla Canett]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Kaylia Nemour]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2006) # [[Kaylyn Brown]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2004) # [[Kelsey Teneti]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Keyara Wardley]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Kim Kum-yong|Kimkum-young]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2001) # [[Krissy Scurfield]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Kristen Thomas]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Kristi Kirshe]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Kristina Norvegiakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Norvegia 1234- Sevilla 1262) # [[Laura Mart%C3%ADnez de Carvajal]] medikua (Kuba, 1869-1941) # [[Lauren Doyle]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Laviai Nielsen|Laviani Nielsen]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1996) # [[Leocadia Alba]] sopranoa, aktorea (Valentzia 1866-Madril 1952) # [[Leonor Rodríguez de Castro]] Gaztelako infanta (?- Burgos 1275) # [[Li Jiaman]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 1997) # [[Lilian Suzette Gibbs]] botanikaria (Erresuma Batua, 1870-1925) # [[Lim Si-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2003) # [[Linda Richards]] erizaina (AEB, 1841-1930) # [[Lisa Mayer]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Lisa van Belle]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Louise Blanchard Bethune]] arkitektoa (AEB, 1856-1913) # [[Lu Gwei-djen]] biokimikaria (Txina, 1904-1991) # [[Luana Márton]] taekwondo jokalaria (Tenerife, 2006) # [[Lucía Galán]] abeslaria, aktorea (Argentina 1961) # [[Lucia Yépez Guzmán]] borrokalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ekuador, 2001) # [[Lydia Rabinowitsch-Kempner]] bakteriologoa (Lituania-Alemania, 1871-1935) # [[Maddi Wesche]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Zelanda Berria, 1999) # [[Mahina Paul]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Maike van der Duin]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Manon Veenstra]] txirrindularia, BMX lasterketan zilar olinpikoa (Herbehereak 1998 # [[Mar%C3%ADa Teresa Murillo]] botanikaria (Kolonbia, 1929-2017) # [[Margaret Floy Washburn]] psikologoa (AEB, 1871-1939) # [[Margarita Proventzakoa]] infanta, Frantziako erregina (Frantzia 1221-1295) # [[Margarita Skulesdatter]] erregina (Norvegia 1208-1270) # [[Margit Nordin]] gizonezkoekin lehiatu zen 1. emakume eskiatzailea (Suedia 1897-1982) # [[María Belón]] medikua (Madril 1965) # [[Maria Berta Rohangoa]] noblea (Austrohungariar Inperioa, 1868 – Viena, 1945) # [[Maria Dimádi|Maria Dimadi]] erresistente exekutatua (Grezia, 1907-1944) # [[María Liñeira]] literatura teorialaria (Coruña 1979) # [[María Xosé Porteiro]] idazlea (Madril/Vigo 1952) # [[Marie Lebour]] biologoa (Erresuma Batua, 1876-1971) # [[Marie Luise Kaschnitz]] idazlea (Alemania 1901-Italia 1974) # [[Marie Reichert]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Marie-Florence Candassamy]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1991) # [[Marion Dönhoff]] kazetaria, idazlea, kondesa (Prusia 1909-Alemania 2002) # [[Marion J. Lamb]] biologoa (Erresuma BAtua, 1939-2021) # [[Marion Walter]] matematikaria (Berlin 1928-AEB 2021) # [[Marta Maggetti|Marta Maggeti]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Italia, 1996) # [[Martyna Swatowska-Wenglarczyk]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1994) # [[Mary Moraa]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2000) # [[Mary Vaux Walcott]] botanikaria, ilustratazilea (AEB, 1860-1940) # [[Matilda Smith]] botanikaria, ilustratzailea (Mumbai 1854- Londres 1926-1990) # [[Melissa Jefferson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hego Carolina, 2001) # [[Michele Greene]] aktorea (AEB 1962) # [[Montse Dopico]] kazetaria (Lugo 1977) # [[Montse Pena]] idazlea, literatura kritikaria (Coruña 1981) # [[Muthulakshmi Reddy]] medikua eta legelaria (India, 1886-1968) # [[Nam Su-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2005) # [[Nancy Green]] esklabo ohia, modeloa (AEB 1834-1923) # [[Nancy Rourke]] margolari gorra (Kalifornia, 1957) # [[Natalya Diehm]] txirrindularia, BMX librean brontze olinpikoa (Australia 1997) # [[Naya Tapper]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Nicole Heavirland]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Nicole Shields]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Nicole Yeargin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1997) # [[Nikola Ogrodníková|Nikola Ogrodikova]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txekia, 1990) # [[Niuta Tajtelbaum]] Varsoviako ghetto altxatzean aktibista eta soldadua (Polonia, 1917-1943) # [[Noor Vidts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna Belgika, 1996) # [[Oi Ye-Jin]] tiratzailea, 10 m-urre olinpikoa (Hego Korea 2005) # [[Olivia Apps]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1998) # [[Pauline Ferrand-Prévot]] txirrindularia, mendian urre olinpika (Frantzia 1992) # [[Pauline Grabosch]] txirrindularia, taldean brontze olinpikoa (Alemania 1998) # [[Pauline Rifer de Courcelles]] artista (Paris, 1781-1851) # [[Perris Benegas]] txirrindularia, BMX librean zilar olinpikoa (AEB 1995) # [[Piper Logan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2001) # [[Prisca Awiti Alcaraz]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Londres, 1996) # [[Rachael Blake]] aktorea (Australia 1971) # [[Rebecca Petch]] txirrindularia, taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1998) # [[Renata Knapik-Miazga]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1988) # [[Rhyne Howard]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Rosalia Fernández Rial]] poeta (Coruña 1988) # [[Rosita Yarza]] aktorea (Madril 1922-1996) # [[Rutka Laskier]] nerabe judua, egunerokogilea (Polonia 1929-Auschwich 1943) # [[Sammy Sullivan]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Sandra Ygueravide]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 1984) # [[Sarah Levy (errugbi jokalaria)]] Zazpiko brontze olinpikoa (Hegoafrika/Israel/AEB 1995) # [[Sarah Stewart]] birologoa (Mexiko-AEB, 1905-1976 # [[Sarah Wynter]] aktorea (Australia 1973) # [[Saya Sakakibara]] txirrindularia, BMX lasterketan urre olipikoa (Australia 1999) # [[Shaane Fulton]] txirrindularia,taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 2000) # [[Shanieka Ricketts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Jamaika, 1992) # [[Shin Yu-Bin]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2004) # [[Sofia Raffaeli|Sofia Raffali]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 2004) # [[Song Jiayuan]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1997) # [[Sonja Greinacher]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 1992) # [[Sophiane Méthot]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1998) # [[Sophie Capewell]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1998) # [[Stephanie Rovetti]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Susana Rodríguez Navarro]] genetikalaria, ikertzailea (Murtzia 1972) # [[Svenja Brunckhorst]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Tara Davis-Woodhall]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1999) # [[Taylor Perry (errugbi jokalaria)]] Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Tenika Willison]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Teresa Alonso Otero]] Gerra Zibileko errepresaliatua (Madril, 1916- 1995) # [[Thea LaFond]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Dominika, 1994) # [[Tota Alba]] aktorea (Argentina 1914-Madril 1983) # [[Tysha Ikenasio]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Ursula Bellugi]] psikologoa (AEB, 1931-2022) # [[Vega Gimeno]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Věra Kohnová]] nerabe judua, egunerokogilea (Txekoslovakia 1929-Izbica Ghettoa 1942) # [[Veronica Codesal]] abeslaria (Belgika 1977) # [[Victoria Ohuruogu]] atleta. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1993) # [[Viktorija Senkutė]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (:ituania, 1996) # [[Vinesh Phogat]] borrokalaria (India, 1994) # [[Violante Aragoikoa]] erregina ezkontidea (Zaragoza 1236- Orreaga 1256) # [[Violante Hungariakoa]] Aragoiko erregina ezkontidea (1215-Huesca 1251) # [[Virginia Cherrill]] aktorea (AEB 1908-1996) # [[Vittoria Guazzini]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 2000) # [[Viviana Márton|Viviana Martón]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Tenerife, 2006) # [[Wang Lanjing]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2005) # [[Yang Jiayu|Yang Jiagu]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1996) # [[Yemisi Ogunleye|Yamesi Ogunleye]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Alemania, 1998) # [[Zhang Shan]] urrezko domina tiroan 1992 (Txina, 1968) # [[Zhao Jie]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 2002) # [[Zoé Claessens]] txirrindularia, BMX lasterketan brontze olinpikoa (Suitza 2001) # [[Zonia Baber]] geografo, geologo, irakaslea (AEB, 1862-1956) }} ==='''Berriak 2024''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Berta Peña Parras]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Valladolid, 1889-Bilbo, 1938) # [[Beatrice Salvioni]] '''SORTUA''' filologoa eta idazlea (Italia, 1995) # [[Natalia Ortiz Ceberio]] '''SORTUA''' Marta planaren aurkitzailea (Donosti, ?) # [[Olatz Osa Zubia|Olatz Osa]] '''SORTUA''' pedagogoa, kudeatzailea (Oñati, 1970) # [[Maria Cueto]] '''SORTUA''' artista (Avilés, 1960) # [[Feliciana Etxabe Artola]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Zeberio, 1897-Bilbo, 1938) # [[Alaine Arruti Lejarzegi]] '''SORTUA''' psikologoa (Gernika, 1983) # [[Clara Maass]] erizaina (AEB, 1876-1901) # [[Deborah Sampson]] soldadua (AEB 1760-1827) # [[Anna Maria Lane]] soldadua (AEB 1755-1810) # [[Sally St. Clair]] soldadua (AEB ?-1782) # [[Eleonore Prochaska]] soldadua (Alemania 1785-1813) # [[Margaret Corbin]] erizaina, soldadua (AEB 1723-1792) # [[Hannah Snell]] soldadua (EB 1723-1792) # [[Carme Contreras Verdiales]] aktorea (Zaragoza 1932-2020) # [[Asunción Sancho]] aktorea (Madril 1930-2018) # [[Cándida Losada]] aktorea (Argentina 1915-Madril 1922) # [[Carola Fernán Gómez]] aktorea (Madril 1899-1967) # [[Françoiz Breut]] abeslaria eta ilustrailea (Frantzia, 1969) # [[Sankie Mthembi-Mahanyele]] politikaria, aktibista (Hegoafrika 1951) # [[Nadezhda Alilúyeva]] Stalinen 2. emaztea (Errusia 1901-1932) # [[Colette Capdevielle]] politikaria (Frantzia, 1958) # [[Mariana Travacio]] idazlea (Argentina, 1967) # [[Coccinelle (artista)]] artista, dantzaria, abeslaria eta aktore transgeneroa (Paris, 1931-2006) # [[Rosaura Ruiz Gutiérrez]] biologoa, idazlea (Mexiko, 1950) # [[Marie-Andrée Schwindenhammer]] trans ekintzailea (La Neuveville-lès-Raon, Vosges, 1909 - Chartres, Eure-et-Loir, 1981) # [[Herminia Álvarez Herrera]] iraultzailea, hezitzailea (Mexiko 1888-1955) # [[Dolores Bolio Cantarell]] idazlea (Mexiko 1880-1950) # [[Gertrudis Tenorio Zavala]] poeta, hezitzailea (Mexiko 1843-1926) # [[Elena Sánchez Valenzuela]] aktorea, kazetaria, artxibozaina (Mexiko 1900-1950) # [[Irene López Heredia]] aktorea (Murtzia 1898-Madril 1962) # [[Mari Paz Molinero]] aktorea (Txile 1914-Madril 2004) # [[Carmen Díaz]] aktorea (Sevilla 1896-1979) # [[Lola Pons Rodríguez]] filologoa, irakaslea (Bartzelona 1976) # [[Cristina Farfán]] maistra, idazlea (Mexiko 1846-1880) # [[Natalia Serdán Alatriste]] iraultzailea, aitzindaria (Mexiko 1875-1938) # [[Chantal Montellier]] Frantziako idazle eta komikigilea (Bouthéon, 19472.1943) # [[May Ayim]] ekintzaile afroalemaniarra (Alemania, 1960-1996) # [[Maria Rosaria Omaggio]] aktorea (Italia, 1959-2024) # [[Clarisa Navas]] zinemagilea (Argentina, 1989) # [[Jacqueline Harpman]] psikoanalista (Belgika, 1929-2012) # [[Ana Figuero]] feminista, sufragista (Txile, 1907-1970) # [[Sara Ahmed]] filosofo angroaustraliarra (Erresuma Batua, 1969) # [[Katherine Dunn]] eleberrigile, poeta eta kirol-kazetaria (AEB, 1945-2016) # [[Marianne Baum]] anfifaxista gillotinatua (Alemania, 1912-1942) # [[Marie-Hélène Schwartz]] matematikaria (Frantzia, 1913-2013) # [[Victoria Raquel Bajar Simsolo]] zientzialaria (Argentina, 1942-2016) # [[Juana Manso]] idazle, kazetari, hezitzaile (Argentina, 1819-1875) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid, XVI. mendea) # [[Louise-Victorine Ackermann]] poeta (Frantzia, 1813-1890) # [[Valentina Pinelo]] moja, poeta (Sevilla, XVI. mendea- 1629?) # [[Pilar Primo de Rivera]] Sección Femeninako zuzendaria (Madril, 1907-1991) # [[Basauriko 11k]] Epaiketaren prozesua # [[Angela Peralta]] sopranoa, konpositorea (Mexiko 1845-1883) # [[Alicia Arévalo (kazetaria)]] 1. emakumea futbol partida kontatzen ( Bartzelona 1978) # [[Sara Giménez León]] kirol kazetaria (Girona 1991) # [[Patricia Campos Doménech]] armadako pilotua, futbol-entrenatzailea (Castelló 1977) # [[Niní Montiám]] aktorea (Madril 1917-1986) # [[Ana Adamuz]] aktorea (Jaén 1886-Madril 1971) # [[Pepita Serrador]] aktorea (Argentina 1913-1964) # [[Teresa Serrador]] aktorea (Bolivia 1899-Argentina 1982) # [[Amparo Martí]] aktorea (Valentzia 1903-Madril 1973) # [[María Mayor]] aktorea (?- Madril 1939) # [[Rosa Torre González]] maistra, politikaria (Mexiko 1890-1973) # [[Nadezhda Zabela - Vrubel]] abeslaria (Errusia, 1868-1913) # [[H%C3%A9l%C3%A8ne Metzger]] zientzia filosofoa (Frantzia, 1889-1944) # [[Inez Clare Verdoorn]] botanikaria (Hegoafrika, 1896-1989) # [[Edith Quimby]] medikuntzan eta fisikan ikertzailea (AEB, 1891-1982) # [[Maria Poumier]] irakasle frantsesa (Cannes, 1950) # [[Marie-Jo Bonnet]] Frantziako historialaria eta feminista (Deauville, 1949) # [[Julia Rodríguez-Maribona]] fregonaren asmatzailea (Asturias 1923-Suitza 2005) # [[Julia Montoussé Fargues]] fregonaren asmatzailea (?-Asturias 1971) # [[Esperanza Grases]] aktorea (Bartzelona 1920-1995) # [[Alexandra Trusova]] patinatzailea (Errusia 2004) # [[Jéssica Bouzas Maneiro]] tenislaria (Pontevedra 2002) # [[Claudia Fernández Sánchez]] padel jokalaria (Madril 2006) # [[Gemma Triay]] padel jokalaria (Menorca 1992) # [[Lucía Sainz]] padel jokalaria (Bartzelona 1984) # [[Marta Ortega Gallego]] padel jokalaria (Madril 1997) # [[Alicia Arévalo González]] arkeologoa (Madril 1965) # [[Manuela Barreiro]] farmazialaria (Galizia, 1877-1953) # [[Martha Aliaga]] estatistika hezitzailea (Argentina, 1937-2011) # [[Matilde Carranza]] akademikoa (Costa Rica, 1892-1981) # [[Erin Andrews]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Helen Alma Newton Turner]] genetista, estatistikaria (Australia, 1908-1995) # [[Violet Jessop]] Titanic ontziko zerbitzaria (Argentina 1887-1971) # [[Celia Giraldo]] zinemagilea (Bartzelona 1995) # [[Luz Rello Sánchez]] asmatzailea, dislexia- aplikazioa ( 1984) # [[Fermina Orduña]] asmatzailea, esne zalgurdia (Espainia XIX. mendea) # [[Gladys West]] matematikari asmatzailea, GPSrako garrantzitsua (AEB 1930) # [[Ariana Sánchez]] padel jokalaria (Tarragona 1997) # [[Marta Marrero]] padel jokalaria (Kanariak 1983) # [[Bea González]] padel jokalaria (Malaga 2001) # [[Marie Van Brittan Brown]] asmatzailea, telebista zirkuitu itxia (AEB 1922-1999) # [[Miriam Benjamin]] asmatzailea, seinale aulkia (AEB 1861-1947) # [[Sarah Boone]] asmatzailea, mahukak eta lisatzeko taula (AEB 1832-1904) # [[Nancy Johnson (asmatzailea)]] izozkailu artifiziala (AEB 1794-1890) # [[Victoria Reyes-García]] antropologoa (Bartzelona 1971) # [[Amaia Yoldi ]] gidoilaria, film-zuzendaria (Iruñea 1973) # [[Julie Donaldson]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Faustina Sáez de Melgar]] idazlea (Madril, 1834-1895) # [[Gloria Melgar |Gloria Melgar Sáez]] margolaria eta musikagilea (Madril, 1859-1938) # [[Julia de Asensi]] idazlea (Madril, 1849-1921) # [[María del Pilar Sinués]] idazlea (Zaragoza, 1838 - Madril, 1893) # [[Margaret Crane]] Predictor-aren asmatzailea (AEB 1941) # [[Emily Cummins]] asmatzailea, ur-eramaile iraunkorra (EB 1987) # [[Evelyn Miralles]] NASAko ingeniaria, asmatzailea, ilargirako etxea (Venezuela/AEB 1967) # [[Janet Emerson Bashen]] asmatzailea, software aplikazioa (AEB 1957) # [[Jeanne Bertrand]] argazkilaria (Frantzia 1880-1957) # [[Maral Yazarloo-Pattrick]] motoziklismo ekintzailea, diseinatzailea (Iran 1981) # [[María del Carmen Ortiz de Arce]] asmatzailea, itsuentzako idazkailua (Espainia ?-1932) # [[Martine Bertereau]] geologo aitzindaria (Frantzia 1590-1642) # [[Margarete Steiff]] jostuna, jostaiu diseinatzailea (Alemania 1847-1909) # [[Heike Makatsch]] aktorea (Alemania 1971) # [[Leena Peltonen-Palotie]] genetista (Finlandia, 1952-2010) # [[Gertrude Scharff Goldhaber]] fisikari nuklearra (Alemania-AEB, 1911-1998) # [[Jackie MacMullan]] kazetaria (AEB, 1960) # [[María Teresa de Filippis]] 1 Formulako lehen emakume gidaria (Italia 1926-2016) # [[Suzanne von Borsody]] aktorea (Alemania 1957) # [[Rosemarie Fendel]] aktorea (Alemania 1927-2013) # [[Gemma Jones]] aktorea (EB 1942) # [[Anna Chancellor]] aktorea (EB 1965) # [[Sienna Guillory]] aktorea (EB 1975) # [[Jana Pallaske]] aktorea, rock abeslaria (Alemania 1979) # [[Alysson Paradis]] aktorea (Paris 1984) # [[Sophie Nélisse]] aktorea (Kanada 2000) # [[Isabelle Nélisse]] aktorea (Kanada 2003) # [[Rebeca Gerschman]] biologo, fisiologoa (Argentina, 1903-1986) # [[Zarina (artista)]] artista (India 1937-Londres 2020) # [[Marta Pan]] eskultore hungariar eta frantziarra (1923-2008) # [[Sonia Cotelle]] fisikari, kimikaria (Polonia, 1896-1945) # [[Anna Barbara Reinhart]] matematikaria (Suitza, 1730-1796) # [[Helene Weigel]] aktorea (Austria 1900-Alemania 1971) # [[Marieluise Fleißer]] antzerkigilea (Alemania 1901-1971) # [[Monica Bleibtreu]] aktorea (Austria 1944-2009) # [[Hedwig Bleibtreu]] aktorea (Austria 1868-1958) # [[Martine McCutcheon]] aktorea, abeslaria (EB 1976) # [[Lyn St. James]] auto gidaria (AEB 1947) # [[Cathy Muller]] auto gidaria (Frantzia 1962) # [[Giovanna Amati]] 1 Formulako gidaria (Italia 1959) # [[Desiré Wilson]] 1 Formulako gidaria (Hegoafrika 1953) # [[Divina Galica]] atleta, 1 Formulako gidaria (EB 1944) # [[Patricia Font]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1978) # [[Sheila Heti]] idazlea (Kanada, 1976) # [[Judy W. Reed]] asmatzailea (AEB 1826-1905ç) # [[June Downey]] psikologoa (AEB, 1875-1932) # [[Else Lasker-Schüler]] judua, poeta, marrazkilaria (Alemania 1869- Palestina1945) # [[Maria Koppenhöfer]] aktorea (Alemania 1901-2009) # [[Sibylle Lewitscharoff]] idazlea (Alemania 1954-2023) # [[Geraldine McEwan]] aktorea (EB 1932-2015) # [[Emily Beecham]] aktorea (EB/AEB 1984) # [[Linda Bassett]] aktorea (EB 1950) # [[Jacqueline McKenzie]] aktorea (Australia 1967) # [[Susan Prior]] aktorea (Australia 1972) # [[Hanne Wieder]] aktorea (Alemania 1925-1990) # [[Mascha Kaléko]] poeta judua (Polonia zaharra 1907-Suitza 1975) # [[Madge Addy]] ileapaintzaile, erizain eta espia (Erresuma Batua, 1904-1970) # [[Balamani Amma]] idazle poeta indiarra (India, 1909-2004) # [[Sybilla Righton Masters]] asmatzailea (AEB 1676-1720) # [[Lenka Franulic]] kazetaria (Txile 1908-1961) # [[Ana Ramírez Cañil]] kazetaria (Madril, 1958) # [[Samantha Bailly]] idazle, gidoilari eta bideogilea (Frantzia, 1988) # [[Malak Mattar]] margolaria, ilustratzailea (Palestina, 1999) # [[Sophie Opel]] enpresaburua, ekintzailea, aitzindaria (Alemania 1840-1913) # [[Joanne Simpson]] meteorologoa (AEB, 1923-2010) # [[Laura Knight]] artista (Erresuma Batua, 1877-1970) # [[Myrtelle Canavan]] medikua, ikertzailea (AEB, 1879-1953) # [[Teresa San Román Espinosa]] antropologoa (Pontevedra 1940- ? 2024) # [[Phyllis Kaberry]] antropologo aitzindaria (AEB/Australia 1910- Londres 1977) # [[Dorothea Mackellar]] idazlea (Australia 1885-1968) # [[Berta Luisi]] margolaria (Uruguai 1924-2008) # [[Rachel Nichols (kazetaria)]] (AEB 1973) # [[Yolanda Soler]] judoka eta entrenatzailea (Madril, 1971) # [[Ariane Toro|Arianne Toro]] Judoka. olinpikoa (Bilbo, 2003) # [[Gloria Gordon Bolotsky]] informatikaria (AEB, 1921-2009) # [[Mavis Batey]] kriptoanalista (Erresuma Batua, 1921-2013) # [[Gertrude Elles]] geologoa, paleontologoa (Erresuma Batua, 1872-1960) # [[María Assumpción Raventós]] margolaria (Katalunia, 1930) # [[Jemele Hill]] kirol kazetaria (AEB 1975) # [[Özlem Türeci]] ikertzailea, inmunologoa (Alemania 1967) # [[Ai Tsunoda]] judoka (LLeida 2002) # [[Telma Monteiro]] judoka (Portugal 1985) # [[Monika Buch]] diseinatzailea (Valentzia/Herbehereak 1936) # [[Pati Nuñez]] diseinatzaile grafikoa (Girona 1959) # [[Clara Montagut]] diseinatzaile grafikoa (Madril 1975) # [[Ena Cardenal de la Nuez]] diseinatzaile grafikoa (Kanariak 1968) # [[Laura Meseguer]] tipografoa (Bartzelona 1968) # [[Teresa Wilms Montt]] idazlea (Txile 1893-Paris 1921) # [[Tatiana Gaviola]] film zuzendaria (Txile 1956) # [[Mísia]] abeslaria (Portugal 1955-2024) # [[Maria L. de Hernández]] aktibista (Mexiko 1896-1986) # [[Saloua Raouda Choucair]] margolaria, eskultorea (Libano 1916-2017) # [[Françoise Collin]] feminista, filosofoa, idazlea (Belgika 1928-2012) # [[Ethel Shakespear]] geologoa (Erresuma Batua, 1871-1946) # [[Eva Lefever]] margolaria (Txile 1955) # [[Carmen Meneses]] ikertzailea, antropologoa (Madril, 1966) # [[Henrietta Skelton]] idazlea (AEB, 1839-1900) # [[Anne Fausto-Sterling]] biologo, sexologo, feminista (AEB, 1944) # [[Cécile Biéler|Cécile Biéter]] ingeniaria (Suitza, 1884-1966) # [[Isabelle Gatti de Gamond]] hezitzailea, ekintzaile aitzindaria (Frantzia 1839- Belgika 1905) }} ==='''Berriak 2024''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1886-Izko, 1936) # [[Adelina Fernández Pérez|Adelina Fernández Perez]] efe- '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Portugal, 1889-Bilbo, 1938) # [[Ana Naranjo Marín]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sevilla, 1883 - Bilbo, 1937) # [[Antonia Caballé]] efe- '''SORTUA''' Frankismoaren biktima (Ziritza, 1873 - Argelès sur Mer, 1945) # [[Araceli Álvarez Calvo|Araceli Alvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1894-Huesca, 1936) # [[Araceli Oñate]] ----'''SORTUA''' unibertsitateko irakaslea (Valladolid) # [[Asunción Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1869-Izko, 1936) # [[Cecilia Álvarez Calvo|Cecilia Älvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1897-Huesca, 1936) # [[Cecilia Idirin Garabieta]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Lezama, 1913-Bilbo, 1937) # [[Dominica Azparren Gil]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua ((Oibar, 1884 - Nardoze Alduate, Urraulbeiti, 1936) # [[Elizabeth Casillas Valbuena]] e--- '''SORTUA''' kazetaria eta komiki gidoilaria (Bilbo, 1986) # [[Eloína Linares]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea (Santander 1948) # [[Emilia Arraiza Garín]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zirauki, 1894 - Erreniega, 1936) # [[Enolasca Vela Salvador]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Cortes, 1904 - 1936) # [[Escolástica Antonia Martina Astibia Iturbe|Escolástica Astibia Iturbe]] efef '''SORTUA''' Durangoko bonbarketan erailda moja (Narvarte, 1881-Durango, 1936) # [[Eskolastika Mendizabal Imatz]] efef '''SORTUA''' Bizkaiko amama (Bermeo, 1863-1969) # [[Felisa Aguado Sainz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Murchante, 1872-Valdierra, 1936) # [[Felisa Argiñano Arzoz|Felisa Argiñano]] efef '''SORTUA''' Espainiako Gerra Zibilean Ventasko kartelan hildakoa (Zudaire, 1903-Madril, 1939) # [[Francisca Alonso Prado]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Azagra, 1896 - Rincón de Soto, 1936 # [[Jessica Ruiz Pérez|Jesica Ruiz]] ef-- '''SORTUA''' kimikaria eta politikaria (Durango, 1983) # [[Josefa Bueno Algárate]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Morata de Jiloca, 1907 - Tutera, 1936) # [[Josi Sierra Orrantia]] ef-- '''SORTUA''' irakaslea, dokumentalgia eta wikilaria (Bilbo, 1959) # [[Juana Tomasa Charela Vidas]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Tutera, 1881 - 1936) # [[Kontxita Martinez de Lezea]] e-ef '''SORTUA''' maistra, ikastola bultzatzailea (Tolosa, 1949-2023) # [[Laida Arbizu Agirre]] e--- '''SORTUA''' ikertzailea (Ordizia, 2000) # [[Maite Etxeberria]] e--- '''SORTUA''' Ozazeko auzapeza (Biarritz, 1956) # [[Maite Rosende Gutierrez]] e--- '''SORTUA''' ilustratzailea (Donostia, 1991) # [[Maritxu Egiguren]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Zaldibar, 1921 - Bartzelona, 1981) # [[Misericordia Abad Alcega]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zaragoza, 1905-Cortes, 1936) # [[Nerea Ariznabarreta Izkue]] ef-- '''SORTUA''' narratzailea eta antzergilea (Eibar, 1981) # [[Simona Calleja Aguado]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Cabanillas, 1918-Valtierra, 1936) # [[Sotera Novia de Salcedo]] --ef '''SORTUA''' Boliviako esploratzaile eta idazlea (Bilbo, XIX. mendea) # [[Teresa Chiches Ledesma]] e-ef '''SORTUA''' (León, 1911 - Bilbo, 1937) # [[Xole Aire]] ef--'''SORTUA''' auzapeza eta artzaina (Urepel, 1973) # [[Ada Martí Vall]] kazetaria, idazlea (Katalunia 1914-Frantzia 1960) # [[Adelitak]] Mexikoko iraultzako emakume soldaduak,laguntzaileak (1910-1917) # [[Aída Parada ]] sufragista (Txile 1903-1983) # [[Alba Rico]] aktorea, abeslaria (Murtzia 1989) # [[Alice Bolingbroke Woodward]] ilustratzailea (Londres, 1862-1951) # [[Alicia Asín]] adimen artifizialean aditua (Zaragoza 1982) # [[Amanda Labarca]] irakaslea, feminista (Txile 1886-1975) # [[Amy Bailey]] hezitzailea, sufragista (Jamaika, 1875-1990) # [[Ana Esmeralda]] aktorea, dantzaria (Tetuan 1931-Brasil 2022) # [[Ana Mar%C3%ADa Zeno]] mediku, sexologo (Argentina, 1922-2011) # [[Ana Rosa Chacon]] politikaria eta sufragista (Costa Rica, 1889-1985) # [[Ángela Mazzini Bricala]] idazlea (Cádiz, 1809-Santa Cruz Tenerifekoa, 1894) # [[Àngels Margarit ]] dantzaria, koreografoa, pedagogoa (Bartzelona 1960) # [[Anita Brenner]] historialaria, idazlea (Mexiko 1889-1973) # [[Anita Bryant]] folk-, gospel- abeslaria (AEB 1940) # [[Anna Gunn]] aktoreak (AEB 1968) # [[Anna Maria Mozzoni]] kazetaria, politikaria, sufragista (Italia 1837-1920) # [[Anne Nelson]] antzerkilea (AEB, 1954) # [[Annette Beveridge]] itzultzailea (EB 1842-1929) # [[Annie Pardo Cemo]] biologo zelularra (Mexiko 1941) # [[Antonia Varela Pérez]] astrofisikaria (Kanariak 1965) # [[Aurélia de Sousa]] margolaria (Txile/Portugal 1866-1922) # [[Aurora Reyes]] margolaria (Mexiko 1908-1985) # [[Beau Garrett]] aktorea, modeloa (AEB 1982) # [[Bega Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1511-1582) # [[Begoña Villacís]] abokatua, politikaria (Madril 1977) # [[Belén Funes]] film zuzendaria, gidoilaria (Bartzelona 1984) # [[Blanca Álvarez Mantilla]] kazetaria (Madril 1931-2000) # [[Blanca Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] botanikaria (Aragoi, 1860-1904) # [[Brittany Brewer]] saskibaloi-jokalaria (AEB 1997) # [[Calypso Botez]] idazlea (Errumania, 1880-1933) # [[Carlota Rosales]] margolaria (Madril 1872-1958) # [[Carmen Caamaño Díaz]] ekintzaile politikoa (Madril 1909-2006) # [[Carmen Santonja]] kantautorea, idazea, margolaria (Madril 1934-2000) # [[Carmen Werner Vallejo]] dantzaria, koreografoa (Madril 1953) # [[Carmina Virgili]] geologoa, politikaria (Bartzelona, 1927-2014) # [[Cathay Williams]] esklaboa, militarra (AEB 1844-1893) # [[Cecilia Álvarez Correa]] ingeniari industriala, politikaria (Kolonbia 1953) # [[Charlotte de Turckheim]] aktorea, umoregilea (Frantzia 1955) # [[Charlotte Scott]] matematikaria (Erresuma Batua, 1858-1931) # [[Chékéba Hachemi]] aktibista, idazlea, 1. emakume diplomazialaria (Afganistan 1974) # [[Christine Brennan]] kirol kazetaria (AEB, 1958) # [[Christine Jorgensen ]] aktorea, aktibista (AEB 1926-1989) # [[Claire Voisin]] matematikaria (Frantzia 1962) # [[Clara Che Tórtola]] saskibaloi jokalaria (Valentzia 1997) # [[Clara Isabel Francia]] kazetaria (Errioxa 1940) # [[Clotilde Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] entomologoa, poeta (Aragoi, 1863-1946) # [[Concha Caballero]] politikaria (Baena, 1956 - Sevilla, 2015) # [[Concha Michel]] abeslaria, ikertzailea (Mexico 1899-1990) # [[Conchita Goyanes]] aktorea (Malaga 1946-Madril 2016) # [[Conchita Montes]] aktorea (Sevilla 1914- Portugal 1994) # [[Dámasa Cabezón]] pedagogo eta hezitzailea (Argentina, 1792 -Txile, 1861) # [[Desirée de Fez]] kazetaria, idazlea, zinema kritikaria (Bartzeloa 1977) # [[Diana Navarro]] abeslaria (Malaga 1978) # [[Dilras Banu Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1622-1657) # [[Dodo (komikigilea)|Dodo]] Frantziako komikigilea (Rabat, 1955) # [[Dolores Correa Zapata]] idazlea (Mexiko 1853-1924) # [[Dolores Jiménez Muro]] hezitzailea, iraultzailea (Mexiko 1848-1925) # [[Édith Grattery]] Frantziako ilustratzaile eta komikigilea (Marseilla, 1960) # [[Edith Lederer]] nazioarteko kazetaria (AEB, 1943) # [[Elena Arizmendi Mejia]] idazle feminista (Mexiko, 1884-1949) # [[Elena Martín Ortega]] psikologa eta irakaslea (Espainia 195??) # [[Elena Santonja]] tb aurkezlea (Madril 1932-2016) # [[Elena Torres Cuéllar]] lider iraultzailea (Mexiko 1893-1970) # [[Elizabeth Bugie]] biokimikaria (AEB, 1920-2001) # [[Elsa von Freytag-Loringhoven|lsa von Freytag-Loringhoven]] Artista (Alemania, 1874-1927) # [[Emily Bisharat]] legelaria (Jordania, 1913-2004) # [[Encarnación Cubas Báez]] # [[Enriqueta Morales]] hezitzailea eta erizain feminista (APanama, 1891-1986) # [[Estelle Ramey]] endokrinologo, feminista (AEB, 1917-2006) # [[Ethel Arnold]] kazetari, idazle eta hizlari, emakumeen sufragioaren aldeko aktibista (Britainia Handia 1865- 1930) # [[Eugénie Brazier]] sukaldaria (Frantzia 1895-1977) # [[Eunice Odio]] poeta (Costa Rica 1919- exiko 1974) # [[Fatoumata K%C3%A9b%C3%A9]] astrofisikaria, hezitzailea (Frantzia, 1985) # [[Fereshteh Ahmadi]] eleberrigilea (Iran 1972) # [[Florence Cestac]] Frantziako komikigilea # [[Florence Farmborough]] argazkilaria , idazlea (Britainia, 1887-1978) # [[Florencia Serranía Soto]] ingeniari mekanikoa (Mexiko 1963) # [[Franca Rame]] aktorea, idazlea, politikaria (Italia 1929-2013) # [[Frances Jolliffe]] aktorea (AEB, 1873 – 1925) # [[Gemma Cuervo]] aktorea (Bartzelona 1934) # [[Gertrude Mary Woodward]] ilustratzailea (Britainia, 1854-1939) # [[Greta Fernández]] aktorea (Bartzelona 1995) # [[Gulbadan Begum]] biografoa, poeta, printzesa (Mogol Inperioa 1523-1603) # [[Hamida Banu Begum]] enperatriza (Mogol inperioa 1527-1604) # [[Hedwig Bleuler-Waser]] sufragista (Zurich, 1869 - Zollikon, 1940) # [[Hiromi Uehara]] piano-jolea (Japonia 1979) # [[Ifigenia Martinez]] ekonomialaria, politikaria (Mexiko 1930) # [[Ingibjörg H. Bjarnason]] sufragista, irakaslea, artista eta politikaria (Islandia, 1867-1941) # [[Inma Serrano]] kantautorea (Alacant 1968) # [[Isa Duque]] psikologoa, sexologoa (Zaragoza, 1985) # [[Isabel Andreu de Aguilar]] sufragista,ekintzailea (Puerto Rico, 1887-1948) # [[Isabel Tenaille]] tb aurkezlea (Madril 1951) # [[Isabella Mamani|Isabella Brunilda Mamani]] iamara abokatua eta politikaria (Txile, 1988) # [[Itelvina Massioli]] pedagogo feminista (Brazil, XX. mendea) # [[Jahanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1614-1681) # [[Jahanzeb Banu Begum]] printzesa (Mogol Inperioa 1649-1705) # [[Jan Goodwin]] idazlea eta ikerketa kazetaria (AEB, 1948) # [[Jane Brigode]] politikaria (Belgika, 1870-1952) # [[Janeane Garofalo]] komediantea, aktorea (AEB 1964) # [[Jeanne Córdova]] idazlea, lesbiana aitzindaria (Alemania/AEB 1948-2016) # [[Jojo Moyes]] kazetaria, idazlea (EB 1969) # [[Juana Belén Gutiérrez de Mendoza]] hezitzailea, sufragista (Mexiko 1875- 1942) # [[Julia Piaton]] aktorea (Frantzia 1985) # [[June Carmona]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2005) # [[Karla Jay]] idazlea, ikertzailea (AEB 1947) # [[Kathryn Bertine]] kirolaria, aktibista eta idazlea (AEB, 1975) # [[Kelly McEvers]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB, 1970) # [[La Niña de La Puebla]] abeslaria (Sevilla 1908-Malaga 1999) # [[Laia Raventós Roig]]saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1997) # [[Laura Aliaga]] saskibaloi jokalaria (Alacant 1994) # [[Laura Granados]] kantautorea (Cádiz 1966) # [[Laura Juliana Ramírez Ruiz]] ilustratzailea, komunikatzalea eta sortzailea (Mexiko...) # [[Lila Clunas]] sufragisa (Eskozia, 1875-1968) # [[Lisa Gherardini]] noblea, Mona Lisa (Florentzia 1479-1542) # [[Louise Weiss]] idazlea, politikaria (Frantzia 1893-1983) # [[Lucía Gil]] abeslaria, aktorea (Madril 1998) # [[Luz Vidal]] Sindikalista, politikaria, maputxea (Txile, 1973) # [[Maite Cazorla]] saskibaloi jokalaria (Kanariak 1997) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (1937-1954) # [[Manolita Piña]] artista (Uruguai, 1883-1994) # [[Mara Goyanes]] aktorea (Madril 1942-2006) # [[Margaret Ogola]] pediatra, idazlea (Kenya, 1958-2011) # [[Maria Angela Ardinghelli]] Itzultzailea, matematikaria, fisikaria (Italia, 1728-1825) # [[Maria Cederschiöld]] kazetaria eta sufragista (Suedia, 1856-1935) # [[María del Refugio García]] maistra, sufragista (Mexiko 1889-1973) # [[María Dolores Medina]] kristau erlijiososa (Mexiko 1860- 1925) # [[María José Goyanes]] aktorea (Madril 1948-) # [[María Luisa Ponte]] aktorea (Valladolis 1918-Madril 1996) # [[María Parrado]] abeslaria (Cádiz 2001) # [[María San Juan]] kazetaria (Asturias 1963) # [[María Villalón]] abeslaria (Malaga 1989) # [[Marie Ange Guillaume]] kazetari, idazle eta gidoilaria (Frantzia, 1945) # [[Marjory Warren]] geriatra (Erresuma Batua, 1897-1960) # [[Marta Hermida]] saskibaloi jokalaria (Madril 1997) # [[Martha Jungwirth]] margolaria (Austria 1940) # [[Maruja Callaved]] tb aurkezlea (Huesca 1921-Madril 2018) # [[Mary Fields]] esklaboa, 1. postari afroamerikarra (AEB 1832-1914) # [[Mary Garden]] opera abeslaria (Eskozia, 1874-1967) # [[Mary J. Rathbun]] zoologoa (AEB, 1860-1943) # [[Mazie E. Clemens]] Lehen Mundu Gerrako korresponsala (AEB, 1890-1952) # [[Mélanie Auffret]] film zuzendaria, gidoilaria Frantzia, XX. mendea) # [[Mercedes Gómez Otero]] preso komunista (Madril 1915-?) # [[Meredith Monroe]] aktorea (AEB 1969) # [[Mimí Muñoz]] aktorea (Espainia 1914-1987) # [[Mireia Hernández]] igeriketa sinkronizatuko kirolaria (Espainia 2002) # [[Modesta Sanginés Uriarte]] idazle eta musikagilea (Bolivia, 1832-1887) # [[Mumtaz Mahal]] enperatriza (Mogol Inperioa 1593-1631) # [[Nadira Banu Begum]] printzesa (India 1618-Pakistan 1659) # [[Nathalie Roques]] Frantziako idazlea eta komikigilea # [[Nika Shakarami]] manifestari desagertu eta hila (Iran 2005-2022) # [[Nina Stemme]] sopranoa (Suedia 1963) # [[Niña de Antequera]] abeslaria (Malaga 1921-Sevilla 1972) # [[Noora Niasari]] zinema zuzendari eta gidoilaria (Teheran) # [[Nur Jehan]] enperatriza, poeta (Kandahar 1577-Lahore 1645) # [[Olga Bancic]] ekintzaile komunista judua (Errumania 1912- Alemnia 1944) # [[Olga Skorojodova]] zientzialaria, hezitzailea (SESB, 1911-1982) # [[Paquita Rico]] aktorea (Sevilla 1929-2017) # [[Park Wan Suh|Park Wan Sun]] idazlea (Korea, 1981-2011) # [[Pasión Vega]] abeslaria (Madril 1976) # [[Paula Cons]] dokumental- eta film zuzendaria (Coruña 1976) # [[Paula Dalli]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alacant 1993) # [[Petra Herrera]] gizon gudari mozorrotua (Mexiko 1887-1917) # [[Petronila Riquelme]] Bernardo O'Higgins.en alaba mestizoa (Los Angeles, Txile, 1808? - Valparaiso, 1870) # [[Piedad Bonnett]] idazlea, poeta (Kolonbia, 1951) # [[Piedad de la Cierva]] zientzialaria (Murtzia, 1913-2007) # [[Pilar Muñoz]] aktorea (Madril 1911-1980) # [[Randi Blehr]] sufragista (Norvegia, 1851-1928) # [[Rhea Durham]] modeloa (AEB 1978) # [[Roberta Cowell]] lasterketa- eta borroka-pilotua, 1. Emakume trans britainiarra (EB 1918-2011) # [[Rocío Molina Cruz]] dantzaria, koreografoa (Malaga 1984) # [[Rosario Robles]] politikaria (Mexiko 1956) # [[Rose Mbowa]] idazlea, feminista (Uganda 1943-1999) # [[Roshanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1617-1671) # [[Ruja Ignatova]] iruzurgilea (Bulgaria/Alemania 1980) # [[Ruqaiya Sultan Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1542-1626) # [[Ruth Sager]] genetista (AEB, 1918-1997) # [[Sadie Kneller Miller]] kazetaria (AEB, 1867-1920) # [[Salima Sultan Begum]] poeta, enperatriza (India 1539- Mogol Inperioa 1612) # [[Sálvorako emakume heroiak]] erreskatea, Galizia 1921.01.02 # [[Samantha Gilabert]] abeslaria (Alacant 1994) # [[Sarah Moon]] argazkilaria (Frantzia, 1941) # [[Sarina Esmailzadeh]] manifestari nerabe erahila (Iran 2006-2022) # [[Segoviako kartzela zaharra]] emakumeen kartzela (1946-1956) # [[Soledad Miranda]] aktorea, abeslaria (Sevilla 1943-Portugal 1970) # [[Sonia Montecino|Sonia Montecinco]] aimara ikertzaile, antropologoa, idazlea (Txile, 1954) # [[Sophia Delza]] dantzaria, idazlea (AEB, 1903-1996) # [[Stacey Kent]] abeslaria (AEB 1968) # [[Suzanne Corkin]] neurozientzialaria (AEB, 1937-2016) # [[Svetlana Mojsov]] biokimikaria (Jugoslavia 1947) # [[Tebello Nyokong]] Kimikaria (Hegoafrika, 1951) # [[Teresa Nieto]] dantzaria, koreografoa (Tanger 1953) # [[Thea Sharrock]] antzerki eta film zuzendaria (EB 1976) # [[Vainica Doble]] musika bikotea (1971-2000) # [[Van Buren ahizpak]] moto bidaiariak, AEB 1916 # [[Vera Peters]] onkologoa (Kanada, 1911-1993) # [[Vicky Lagos]] aktorea (Madril 1938) # [[Victoria Teijeiro]] aktorea, irakaslea (Coruña 1974) # [[Victorina Bridoux]] poeta eta eleberrigilea (Manchester, 1835-San Cruz Tenerifekoa, 1862) # [[Virginia Grütter]] poeta, aktorea (Costa Rica 1929-2000) # [[Yolanda Retter]] liburuzaina, idazlea (AEB 1948-2007) # [[Zeb-un-Nisa Begum]] printzesa poeta (Mogol Inperioa 1638-1702) # [[Zena Tooze]] biologo, ekologista (Kanada, 1955) # [[Zenana]] emakumeen etxe zatia (India XII. mendea) # [[Zoe Ducós]] aktorea, gidoilaria (Argentina 1928-Venezuela 2002) # [[Zulma Brandoni de Gasparini]] paleontologoa (Argentina, 1944) }} ==='''Berriak 2024''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ormatza Imatz]] '''SORTUA''' sexologoa (Bakio, 1967) # [[Aitziber González García]] '''SORTUA''' arkeologoa, ikertzailea (Gasteiz 1991) # [[Alaitz Arenzana]] ----'''SORTUA''' artista eta zinemagilea (Bilbo, 1976) # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA'''idazlea, poeta (Basauri, 1989) # [[Esti Ansotegi Guruziaga]] ----'''SORTUA''' psikologoa (Zornotza, 1976) # [[Itziar Sapsootham]] '''SORTUA''' geografoa eta ikertzailea (Eibar, 1986) # [[Lucia Arrube]] '''SORTUA'''erraketista (Iurreta, 1923 - Zornotza, 2012) # [[Margarita Unzalu Arana]] ----'''SORTUA''' idazlea (Durango, 1892-1973) # [[Rosa Hernández (artista)]] ----'''SORTUA''' eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1955) # [[Sama Bilbao]] '''SORTUA''' ingeniari industriala eta irakaslea (Bilbo 1961) # [[Agnes Baden-Powell]] Nesken eskaut talde sortzailea (Ingalaterra 1858-1945) # [[Aim%C3%A9e Antoinette Camus]] botanikaria (Frantzia, 1879-1965) # [[Alejandra Rodríguez]] kazetaria, abokatua, 60 urteko Miss Buenos Aires 2024 (Argentina 1963) # [[Alice Recoque]] informatikaria (Aljeria 1929- Frantzia 2021) # [[Alicia Machado]] aktorea, Miss Unibertso 1996 (Venezuela 1976) # [[Alison Hargreaves]] alpinista (EB, 1962-K2, 1992) # [[Amalia Miranzo]] politikaria eta irakaslea (Cuenca, 1939-2014) # [[Amelia Vega]] abeslaria, enpresaburua, Miss Unibertso 2003 (Dominikar Errepublika 1984) # [[Ana de Mendoza de la Vega]] noblea (Valladolid 1554-Guadalajara 1633) # [[Ana García Carías]] abokatua, lehen dama (Honduras 1968) # [[Ana Sofía Henao]] modeloa, idazlea, ilustratzailea (Kolonbia, 1982) # [[Andrea Meza]] Miss Unibertso 2020 (Mexiko 1994) # [[Anita Conti]] ozeanografoa (Frantzia, 1899-1997) # [[Anna Cruz]] saskibalioi jokalaria (Bartzelona 1986) # [[Anna Montañana]] saskibaloi jokalari ohia, entrantzailea (Valentzia 1980) # [[Anna Pazos]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Anna Roig Serra]] fisikaria (Katalunia, 1962) # [[Anne Marie Braafheid]] Miss Unibertsoko 1. Finalista beltza (Surinam 1947) # [[Anne-Laure Folly]] zinema zuzendaria (Togo, 1954) # [[Annie Fratellini]] aktorea, pailazoa (Frantzia, 1932-1997) # [[Ánxela Loureiro]] poeta, idazlea eta abeslaria (Ferrol, 1956) # [[Barbara May Cameron]] argazkilaria, poeta, idazlea eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (AEB, 1954 - 2002ko) # [[Barbara Sepúlveda|Barbara Sepulveda]] feminista abokatua (Santiago, 1985) # [[Beatriz Bernal]] Espainiako 1. emakume idazlea (Valladolid 1501/1504- 1562/1586) # [[Beatriz Domínguez-Gil]] medikua, nefrologoa (Coruña 1971) # [[Beatriz Sarlo]] idazlea (Argentina, 1942) # [[Begoña Etayo Ereña]] Euskal Herriko feminista (Bilbo, 1958) # [[Betty Molesworth]] botanikaria (Zeelanda Berria, 1913-2002) # [[Bolette Berg]] argazkilaria (Norvegia, 1872-1944) # [[Brook Lee]] modeloa, Miss Unibertso 1997 (AEB 1971) # [[Camila Kater]] film zuzendaria (Brasil 1990) # [[Carla Nieto]] aktorea (Girona 1983) # [[Carmen Díez de Rivera]] politikaria (Madril 1942-1999) # [[Carmen Villalobos]] aktorea (Kolonbia 1983) # [[Carolyn Steel]] arkitektoa, idazlea, ikertzailea eta unibertsitateko irakasle ingelesa (Londres ?) # [[Catalina de Mendoza y Sandoval]] noblea (Granada 1916-1686) # [[Catherine Peñán]] patinatzailea (Santiago, 1989) # [[Catriona Gray]] Miss Unibertso 2018 (Australia 1994) # [[Cecil Dorrian]] gerrako korrespontsala (AEB, 1882-1926) # [[Cg'ose Ntcox'o]] artista (Botswana, 1950-2013) # [[Chefa Alonso]] musikagilea (Coruña 1955) # [[Clara Roquet]] zinema zuzendaria eta gidoilaria (1988) # [[Clara Stauffer]] espioia, falangekoa (Madril 1904-984) # [[Concepción Dancausa]] politikaria, funtzionarioa (Burgos 1952) # [[Corina Smith]] abeslaria, aktorea (Venezuela 1991) # [[Cristina Ruiz Ortega]] exekutiboa (Espainia 1970) # [[Cynthia Elbaum]] fotokazetaria (AEB, 1966-1994) # [[Dana Randall]] informatikaria (AEB 1968) # [[Da'Vine Joy Randolph]] aktorea, kantaria (AEB 1986) # [[Demi-Leigh Nel-Peters]] enpresaburua, Miss Unibertso 2017 (Hegoafrika 1995) # [[Denise Ferreira da Silva]] filosofoa eta artista (Brasil, 1963) # [[Denise Quiñones]] aktorea, Mis Unibertso 2001 (Puerto Rico 1977) # [[Dominga Neculmán]] zeramikagilea (Walmapu, 1937-2022) # [[Dorothy Liddell]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1890-1938) # [[Eden Golan]] abeslaria (Errusia/Israel 2003) # [[Ekaterina Zelenko]] hegazkinlari militarra (Errusia 1916-1941) # [[Elisa Aguilar]] saskibaloi jokalaria (Madril,1976) # [[Elisabeth Ohlson Wallin]] argazkilaria (Suedia 1961) # [[Eliza Ruhamah Scidmore]] idazlea, argazkilaria (AEB 1856-1928) # [[Elizabeth Gould Bell]] medikua eta sufragista (Erresumna Batua, 1862-1934) # [[Elizabeth McCombs]] 1. emakume parlamentaria (Zeelanda Berria 1873-1935) # [[Elsa Donaire Malagelada]] saskibaloi jokalaria (Girona, 1979) # [[Emily Stowe]] medikua (Kanada, 1831-1903) # [[Encarnación Alzona]] historilaria eta sufragista (Filipinak, 1895-2001) # [[Enriqueta_Sèculi]] pedagoga, kirolaria eta feminista (Bartzelona, 1897-1976) # [[Ericka Ñanco]] ekintzailea eta politikari maputxea nén (Walmapu, 1992) # [[Esther Hill]] arkitektoa (Kanada, 1895-1985) # [[Eugenie Clark]] iktiologoa (AEB, 1922-2015) # [[Evaluna Montaner]] aktorea, kantaria (Venezuela 1997) # [[Felisa Rincón de Gautier]] politikaria (Ameriketako Estatu Batuak, 1897-1994) # [[Fernanda García Lao]] idazlea (Argentin/ Espainia 1966) # [[Francisca Linconao]] lider maputxea (Walmapu, 1958) # [[Fuencisla Clemares]] exekutiboa (Madril 1974) # [[Gabriela Isler]] modeloa, Miss Unibertso 2013 (Venezuela 1988) # [[Gabriela Mandujano]] sufragista, politikaria (Txile 1902-1984) # [[Gidaritza]] neskato-eskaut taldeen mugimendua # [[Gloria Diaz]] modeloa, Miss Unibertso 1969 (Filipinak 1951) # [[Grettell Valdez]] aktorea (Mexiko 1976) # [[Gwendolyn Lizarraga]] ekintzailea, politikaria eta enpresa burua (Belize, 1901-1975) # [[Hanna Sheehy-Skeffington]] sufragista eta nazionalista (Irlanda, 1877-1946) # [[Harnaaz Sandhu]] Miss Unibertso 2021 (India 2000) # [[Harriet Chalmers Adams]] esploratzailea, argazkilaria (AEB 1875-Frantzia 1937) # [[He Zehui]] fisikari nuklearra (Txina, 1914-2011) # [[Herminia Aburto Colihueque|Herminia Aburto]] lider maputxea # [[Huda Akil]] neurozientzialaria (Siria-AEB, 1945) # [[Inma Rubiales]] idazlea (Badajoz 2002) # [[Inmaculada Rodríguez-Piñero]] politikaria (Madril 1958) # [[Iris Mittenaere]] modeloa, Miss Unibertso 2016 (Frantzia 1993) # [[Iris van Herpen]] moda diseinatzailea (Herbehereak 1984) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Isabel dos Santos]] ekonomialaria, aberatsa (Errusia/Angola 1973) # [[Isabel Millé Giménez]] ikertzailea, liburuzaina, poeta (Almeria 1894- 1990) # [[Isabel Ov%C3%ADn Camps]] kimikaria, irakaslea (Sevilla, 1887-1972) # [[Ivette María Tato]] igerilaria (Bartzelona 1975) # [[Janet Rowley]] genetikaria (AEB, 1925-2013) # [[Jayne Atkinson]] aktorea (EB/AEB 1959) # [[Jennifer Hawkins]] modeloa, Miss Unibertso 2004 (Australia 1983) # [[Joanna Haigh]] fisikaria (Erresuma Batua, 1954) # [[Josefa Tito Recalde]] enpresaburua (Donostia, 1802-1858) # [[Josephine Cecilia Diebitsch Peary]] esploratzaile aitzindaria (AEB 1863-1955) # [[Júlia Bacardit]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Juliane Koepcke]] zoologoa (Peru-Alemania, 1954) # [[Juliette Gordon Low]] Espainian eta Kuban neska eskaut taldeen sortzailea (AEB 1860-1927) # [[Justine Pasek]] artista, 2. Miss Unibertso 2002 (SESB/Panama 1979) # [[Karina Riquelme Viveros]] abokatu maputxea (Walmapu, 1981) # [[Kate Sessions]] botanikaria (AEB, 1857-1940) # [[Kate Swift]] idazlea, editorea (AEB 1923-2011) # [[Katharine Blunt]] kimikaria, nutrizionista (AEB, 1876-1954) # [[Kathleen Cruise O'Brien]] sufragista eta irakaslea (Irlanda, 1886-1938) # [[Kimberley Tell]] aktorea, abeslaria (Lanzarote 1989) # [[Kimberly Dozier]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB,1966) # [[Kimera (abeslaria)]] (Hego Korea 1954) # [[Kirsten Vangsness]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Laia Palau]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1979) # [[Laura Aguilar]] argazkilaria (AEB, 1958-2018) # [[Laura Gil]] saskibaloi jokalaria (Murtzia 1992) # [[Lauren Groff]] idazlea (AEB 1962) # [[Lea Gabrielle]] kazetaria, diplomatiko ohia, hegazkinlaria (AEB,1975) # [[Lidia Lopujova]] dantzaria (Errusia, 1892-1981) # [[Liliana Ancalao]] poeta, irakasle maputxea (Walmapu, 1961) # [[Lisa Randall]] fisikaria (AEB 1962) # [[Liubov Sóbol]] apolitikaria, ekintzailea (Errusia 1987) # [[Lola Glaudini ]] aktorea (AEB 1971) # [[Louise Gavan Duffy]] sufragista eta nazionalista (Niza, 1884 - Dublin, 1969) # [[Luisa Mendoza y Mendoza]] noblea (1582-Nadril 1619) # [[Luna Pamies]] aktorea (Alacant, 2003) # [[Lydia Davis]] idazlea (AEB, 1947) # [[Małgorzata Szumowska]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Polonia 1973) # [[María Abrisqueta de Zulueta]] Espainian eta Kuban neska-eskaut taldeen sortzailea (Donostia 1911-1992) # [[Maria Bellido]] heroia (Jaen 1755-1809) # [[María Catrileo|Maria Catrileo]] hizkuntzalari maputxea (Walmapu, 1944) # [[María de Mendoza y Fonseca]] noblea, arte-bildumagilea (Espainia 1516-1580) # [[María Dolores Dancausa]] bankaria, exekutiboa (Burgos 1959) # [[María Gómez de Sandoval y Torres de Navarra]] noblea (?- 19) # [[María José García Beato]] legelaria, bankaria, exekutiboa (Kordoba 1965) # [[Maria Koepcke]] ornitologoa (Alemania-Peru, 1924- 1971) # [[María La Ribot]] koreografoa (Madril 1962) # [[María Martinón Torres]] Medikua, antropologoa (Orense, 1974) # [[Maria Rúbies]] maistra eta politikaria (Leida, 1932-1983) # [[Maria Tereza Jorge P%C3%A1dua]] ekologoa (Brasil, 1943) # [[Marie Høeg]] sufragista eta argazkilaria (1866-1949) # [[Marie Pape-Carpantier]] pedagoga eta feminista frantziarra (Frantzia 1815 - 1878) # [[Marina Geli]] medikua, politikaria (Girona 1958) # [[Marta Alonso]] onkologo ikertzailea (Lodosa 1974) # [[Marta Fernández (saskibaloi-jokalaria)]] (Bartzelona,1981 19) # [[Marta Vergara]] sufragista, idazlea (Txile 1898- 1995) # [[Marta Xargay]] saskibaloi jokalaria (Girona 1990) # [[Martha Vasconcellos]] modeloa, Miss Unibertso 1968 (Brasil 1948) # [[Mary Lowndes]] artista eta sufragista (Dorset, 1856 - Londres, 1929) # [[Maud Bonneaud]] margolaria (Limoges, 1921-Madril, 1991) # [[Maya Moore]] saskibaloi jokalaria (AEB 1989) # [[Melba Roy Mouton]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1929-1990) # [[Mélodie Nakachian]] ume bahitua, psikologoa (AEB 1982) # [[Mencía de Mendoza]] noblea, arte-bildumagilea (Guadalajara 1508-Valentzia 1554) # [[Mercè Arànega]] aktorea (Agentina/Katalunia 1957) # [[Meri Te Tai Mangakāhia]] sufragista (Zeelanda Berria, 1868-1920) # [[Mónica López (aktorea)]] (Kanariak 1969) # [[Mpule Kwelagobe]] aktibista, Miss Unibertso 1999 (Bostwana 1979) # [[Nabila Espanioly]] aktibista, pedagogoa, feminista (Israel 1955) # [[Nandipha Mntambo]] eskultorea eta artista (Hegoafrika, 1982) # [[Nanna Aakjær|Nanna Aakjaer]] eskultorea eta sufragista (Danimarka, 1874-1962) # [[Natalia Torrente]] kirol kazetaria (Madril 1984) # [[Natividad Almeda-López|Natividad Almeda Lopez]] legelaria (Filipinak, 1892-1977) # [[Natividad Llanquileo]] Abokatua eta politikari maputxea (Walmapu, 1984) # [[Neri Oxman]] arkitektoa, diseinatzailea, irakaslea (Israel/AEB 1976) # [[Nettie Honeyball]] futbolaria (Londres 1871- Argentina XX. mendea)) # [[Oksana Fiodorova]] abeslaria, polizia, Miss Unibertso 2002 (Errusia 1977) # [[Olga Poblete]] irakaslea, gizarte buruzagia (Txile 1908-1999) # [[Olha Kobylianska]] idazlea (Ukraina 1863-Errumania 1942) # [[Olivia Culpo]] influencerra, Miss Unibertso 2012 (AEB 1992) # [[Oracene Price]] tenis entrenatzailea (AEB 1952) # [[Orna Grumberg]] informatikaria (Israel 1952) # [[Paget Brewster]] aktorea (AEB 1969) # [[Patricia Dauder]] artista (Bartzelona, 1973) # [[Patricia Goldman-Rakic]] neurologoa (AEB, 1937-2003) # [[Patricia Manterola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1972) # [[Patsy Adam-Smith]] idazlea, historialaria (Australia 1924-2001) # [[Paula Painén Calfumán|Paula Paiñén Calfuman]] Kultura maputxearen ordezkaria (Walmapu, 1931) # [[Paulina Vega]] enpresaburua, Miss Unibertso 2014 (Kolonbia 1993) # [[Pia Wurtzbach]] enpresaburua, Miss Unibertso 2015 (Alemania/Filipinak 1989) # [[Pilar Belzunce de Carlos]] mezenasa (Filipinak, 1925-Donostia, 2015) # [[Pilar Martín Gila]] idazlea (Segovia 1962) # [[Queralt Casas]] sakibaloi jokalaria (Girona 1992) # [[Ramona Reyes]] emagin eta politikari maputxea (Txile, 1967) # [[R'Bonney Gabriel]] Miss Unibertso 2022 (AEB 1994) # [[Rebeca Jiménez]] abeslaria (Segovia 1975) # [[Rivka Oxman]] arkitekto, ikertzailea, irakaslea (Israel 1950) # [[Robyn Davidson]] idazlea (Australia 1950) # [[Rochelle Aytes]] aktorea, modeloa (AEB 1976) # [[Rosa Serra]] eskultorea (Vic, 1944) # [[Rosa Smith Eigenmann]] iktiologoa (AEB, 1858-1947) # [[Rose Kennedy|Rose Kenedy]] filantropoa (AEB, 1890-1995) # [[Rosita Ferrer]] Kopla kantaria eta egilea (Bartzelona,1935) # [[Safi Faye]] zinema zuzendaria (Senegal, 1934-2023) # [[Samara de Córdova]] aktore eta idazlea (Guatemala, 1923-2015) # [[Sasha Waltz ]] dantzaria, koreografoa (Alemania 1963) # [[Semiha Berksoy]] opera abeslaria (Turkia, 1910-2004) # [[Séverine Vidal]] idazlea (Frantzia, 1969) # [[Sheynnis Palacios]] kazetaria, Miss Unibertso 2023 (Nikaragua 2000) # [[Silvia Palumbo]] kantautorea (Argentina 1961) # [[Soledad Bacarreza]] psikologo eta kirol kazetaria (Santiago, 1969) # [[Sonsoles de Icaza]] aristokrata, Balentziagaren musa (Avila 1914- Madril 1996) # [[Valentina Pinelo]] moja idazlea (Sevilla XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Vanisha Mittal]] aberatsa, enpresaburua (India 1980) # [[Verónica Figueroa Huencho|Veronica Figueroa Huencho]] irakasle eta politikari maputxea (Santiago, 1974) # [[Virginia Cowles]] gerrako idazlea eta kazetaria (1910-1983) # [[Yehni Djidji|Yenni Djidji]] idazlea eta blogaria (Boli Kosta, 1988) # [[Yuri Kochiyama]] ekintzailea (AEB 1921-2014) # [[Zofia Stryjeńska]] margolaria (Krakovia 1891-Geneva 1976) # [[Zozibini Tunzi]] Miss Unibertso 2019 (Hegoafrika 1993) }} ==='''Berriak 2024''' ('''Apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Irati Cuadrado Noain]] ef--'''SORTUA''' iraupen eskalatzailea (Burlata, 2001) # [[Juana Cortés Amunarriz]] ----'''SORTUA''' idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Nerea Intxausti Castiñeira]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Pasai Donibane, 2000) # [[Abigail eta Brittany Hensel]] maistrak, biki siamdar bizefalikoak (AEB 1990) # [[Adelaida Avagyan]] medikua, ikertzailea (Armenia-AEB, 1924-2000) # [[Adelina Jiménez Jiménez]] maistra ijitoa (1945) # [[Adriana Hoffmann]] biologoa (Txile 1940) # [[Agnès McLaren]] medikua, sufragista (EB 1837-Frantzia 1913) # [[Aida Fern%C3%A1ndez R%C3%ADos]] biologoa, ozeanografoa (Galizia, 1947-2015) # [[Akiko Kojima]] modeloa, Miss Unibertso 1959 (Japonia 1936) # [[Amelia Cuñat Monleon]] marrazkilaria, zeramikaria (Valentzia 1878-1946) # [[Amparo Muñoz]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Malaga 1954-2011) # [[Amparo Navarro Giner]] maistra (Valentzia, 1900-1986) # [[Ana Jaren]] ilustratzailea (Sevilla 1985) # [[Ane Campos]] futbolaria (Getaria, 1999) # [[Angela Marinescu]] poeta (Errumania 1941-2023) # [[Anna Callender Brackett]] filosofa eta feminista estatubatuarra (EEUUko Bostonen, 1836-1911) # [[Anna Güell Torne]] aktorea (Katalunia 1961) # [[Anna Kolbrún Árnadóttir|Anna Kolbrún]] maistra eta politikaria (1970-2023) # [[Anna Munro]] sufragista (EB 1881-1962) # [[Anna Turbau]] argazkilaria (Bartzelona 1949) # [[Anne Knight]] sufragista (BH 1786-1862) # [[Anne Marie Pohtamo]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Finlandia 1955) # [[Apasra Hongsakula]] modeloa, Miss Unibertso 1965 (Thailandia 1947) # [[Armi Kuusela]] filantropoa, 1. Miss Unibertso (Finlandia 1934) # [[Axelle Kabou]] idazlea (Kamerun, 1955) # [[Aya Nakamura]] abeslaria (Frantzia, 1995) # [[Barbara Blomberg]] dama, Karlos I.aren maitalea, Joan Austriakoaren ama (Alemania 1527-Kantabria 1597) # [[Barbara Canepa]] Italiako komikigilea (Genoa, 1969) # [[Barbara Foxley]] pedagogoa, sufragista (EB 1860-1958) # [[Bárbara Palacios]] idazlea, Miss Unibertso 1986 (Madril/Venezuela 1963) # [[Beatriz Iribarne Sánchez]] maistra eta ekintzailea (Almeria, 1942) # [[Begoña Muruaga Laca]] filologoa, euskara teknikaria (Bermeo 1953) # [[Bernadette Sanou Dao]] idazlea (Burkina Faso) # [[Berry Berenson]] argazkilaria, aktorea (AEB 19) # [[Bertha Gxowa]] politikaria eta ekintzailea (Hegoafrika, 1934-2010) # [[Betty Lou Raskin]] kimikaria (AEB, 1924-2010) # [[Bienvenida Sarmiento]] maistra (Argentina, 1804-1900) # [[Camille Paglia]] kritikari soziala, idazlea (AEB 1947) # [[Cándida Antonia Bueno Iso|Cándida Antonia Bueno]] maistra fusilatua (Zaragoza, 1912-1936) # [[Carme Giralt Roses]] hezitzailea (Bartzelona 1940-2022) # [[Carmen Delgado Vicente|Carmen Delgado]] Maistra eraila (Salamanca, 1899-1936) # [[Carmen Guillén Lorente]] historialaria, ikertzailea, irakaslea (Murtzia 1988) # [[Carmen Mola]] idazle taldea (Espainia, 2018) # [[Carol Morris]] modeloa, Miss Unibertso 1956 (AEB 1936) # [[Carroll Baker]] aktorea (AEB 1931) # [[Cecilia Bolocco]] aurkezlea, Miss Unibertso 1987 (Txile 1965) # [[Chantal van den Heuvel]] Belgikako idazlea # [[Christiane Martel]] aktorea, Miss Unibertso 1953 (Frantzia 1935) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra eraila (Salamanca, 1893-1936) # [[Clara Ragaz]] maistra, feminista (Suitza, 1894-1957) # [[Clementia Taylor]] sufragista (EB 1810-1908) # [[Corinna Tsopei]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1964 (Grezia 1944) # [[Dayanara Torres]] idazle, abeslari, modeloa, Miss Unibertso 1993 (Puerto Rico 1974) # [[Deborah Carthy-Deu]] modeloa, enpresaburua, Miss 1985 (Puerto Rico 1966) # [[Debra Lafave]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1980) # [[Delia Zapata Olivella]] dantzaria, irakaslea (Kolonbia 1926-2001) # [[Denise Affonço]] idazlea (Kanbodia, 1944) # [[Dia Mirza]] modeloa, aktorea, ekoizlea (India 1981) # [[‎Djaili Amadou Amal]] idazlea (Kamerun, 1975) # [[Dorothea Pertz]] botanikaria (EB 1859-1939) # [[Duygu Asena]] idazlea (Turkia 1946-2006) # [[Edith Ayrton]] idazlea, sufragista (EB 1879-1945) # [[Edith Picton-Turbervill]] sufragista (EB 1872-1960) # [[Edith Rebecca Saunders]] genetista (EB 1865-1945) # [[Ela Gandhi]] politikaria (Hegoafrika, 1940) # [[Eleanor Coppola]] dokumentalgilea, idazlea (AEB, 1936-2024) # [[Elena Mendoza]] musikagilea (Sevilla 1973) # [[Elisabetta Gnone]] idazle eta kazetari italiarra (Genova, 1965) # [[Elizabeth Pease Nichol]] sufragista (EB 1807-1897) # [[Emmeline Pethick-Lawrence]] sufragista (EB 1867- 1954) # [[Estée Lauder]] kosmetika-enpresaburua (AEB 1906-2004) # [[Esther Afua Ocloo]] ekintzailea (Ghana 1919-2002) # [[Esther Pineda G]] idazlea, ikertzailea (Venezuela 1985) # [[Ethel Ayres Purdie]] sufragista (EB 1874-1923) # [[Ethel Lilian Voynich]] idazlea eta musikaria (Ballintemple, 1864 - New York, 1960) # [[Eulalia Guzmán Barrón|Eulalia Guzmán Barrón]] maistra eta arkeologa mexikarra (Mexiko, 1890 - 1985) # [[Eva Guillamon]] artista, dramagilea (Albacete 1978) # [[Fannie Flagg]] aktorea, idazlea (AEB 1944) # [[Fatou Keïta]] idazle (Boli Kosta, 1965) # [[Frances Ames]] neurologo, aktibista (Hegoafrika, 1920-2002) # [[Frances Power Cobbe]] sufragista, idazlea ekintzailea (BH 1822-1904) # [[Francisca de Asís Sanchis Ferrer]] 2.Errepublikako maistra (1896-1982) # [[Françoise Bettencourt Meyers]] munduko emakume aberatsena (Frantzia 1953) # [[Georgina Rizk]] modeloa, Miss Unibertso 1971 (Libano 1953 # [[Gladys Zender]] modeloa, Miss Unibertso 1957 (Peru 1939) # [[Guillenako 17 arrosak]] emakume fusilatuak (Sevilla, 1937) # [[Hannah Glasse]] idazlea (BH 1708-1770) # [[Hanni Wenzel]] eskiatzailea (Liechtenstein 1956) # [[Hema Malini]] aktorea, dantzaria (India 1948) # [[Hemley Boum ‎]] idazlea (Kamerun, 1973) # [[Herminia Gomez Serra]] sopranoa (Castelló 1891-Italia 1977) # [[Hillevi Rombin]] modeloa, Miss Unibertso 1955 (Suedia 1933- AEB 1996) # [[Holloway papar-orratza]] kartzelaratutako sufragisten saria # [[Ieda Maria Vargas]] modeloa, Miss Unibertso 1963 (Brasil 1944) # [[Irene Sáez]] politikaria, Miss Unibertso 1981 (Venezuela 1961) # [[Irina Belova]] atleta, heptatloilaria (Errusia 1968) # [[Iris Chang]] idazlea (AEB 1968-2004) # [[Itxaso Mardones]] kazetaria (Gasteiz 1979-2024) # [[Itzel Arcos]] komediantea (Mexiko, 1988) # [[Janelle Commissiong]] enpresaburua, politikaria, Miss Unibertso 1977 (Trinidad eta Tobago 1953) # [[Jeanneth Beltran]] etxeko langileen eskubideen sinboloa (Nikaragua 1984- Toledo 2014) # [[Jerrie Mock]] airez mundu-bira egindako 1. emakumea (AEB 1925-2014) # [[Joanne Harris]] idazlea (EB 1964) # [[Joênia Wapichana]] abokatu indigena (Brasil 1974) # [[Josette Abondio]] irakaslea eta idazlea (Boli Kosta, 1932) # [[Karen Dianne Baldwin]] gidoilaria, Miss Unibertso 1982 (Kanada 1963) # [[Kartini]] heroia (Ekialdeko Herbeherear Indiak 1879-1904) # [[Kate Campbell Hurd-Mead]] feminista, ginekologoa (Kanada-AEB, 1867-1941) # [[Katharine Murray Lyell]] botanikaria (EB 1817-1915) # [[Kay Beauchamp]] sufragista (EB 1899-1992) # [[Kerry Anne Wells]] tb aurkezlea, Miss Unibertso (Australia 1951) # [[Laia Abril]] artista, argazkilaria (Bartzelona 1986) # [[Laura Geraldine Lennox]] sufragista (Irlanda, 1883-1958) # [[Lee Israel]] idazlea, faltsifikatzailea (AEB 1939-2014) # [[Lettice Fisher]] sufragista (EB 1875-1956) # [[Liliana Năstase]] atleta, heptatloilaria (Errumania 1962) # [[Lina Cavalieri]] sopranoa (Italia, 1874-1944) # [[Linda Bement]] modeloa, Miss Unibertso 1960 (AEB 1941-2018) # [[Lis Vega]] abeslaria (Kuba 1977) # [[Livia Veloz]] maistra eta poeta (Santo Domingo, 1889-1980) # [[Lorraine Downes]] modelo dantzaria, Miss Unibertso 1983 (Zeelanda Berria 1964) # [[Louie Bennett]] sufragista (Irlanda 1870-1956) # [[Louise Aitken-Walker]] rally pilotua (Eskozia 1960) # [[Lucia Perotti]] maistra (Italia, 1586-1641) # [[Luigia Mandolini]] maistra eta sufragista (1866-1939) # [[Lupita Jones]] enpresaburu, Miss Unibertso 1991 (Mexiko 1967) # [[Luz Marina Zuluaga]] modeloa, Miss Unibertso 1958 (Kolonbia 1938-2015) # [[Luzdivina Megido]] 2. errepublikako maistra erbesteratua (Asturias, 1916-1984) # [[Mª Luz Montesinos Gutiérrez]] neurozientzialaria, ikertzailea (Sevilla 1969) # [[Madison Chock]] patinatzaile artistikoa (AEB 1992) # [[Magdalena de Ulloa]] noblea (Zamora 1525-Valladolid 1598) # [[Manola Brunet]] klimatologoa (Cariñena, 1955) # [[Mar Galceran]] Down sindromedun 1.diputatua Espainian (Valentzia 1977) # [[Mar Regueras]] aktorea, gimnasia erritmoko entrenatzailea (Bartzelona 1970) # [[Margaret Cousins]] sufragista (Irlanda 1878 -India 1954) # [[Margaret Gardiner]] kazetaria, modeloa, Miss Unibertso 1978 (Hegoafrika 1959) # [[Margareta Arvidsson]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1966 (Suedia 1947) # [[Margie Moran]] modeloa, Miss Unibertso (Filipinak 1973) # [[Margot Moles]] kirolaria (Bartzelona, 1910-Madril, 1987) # [[Mari Carmen Díez Navarro]] maistra (Alicante, 1949) # [[Maria Alharilla]] futbolaria, 1. amatasun baja (Jaen 1990) # [[María Arias Bernal]] maistra eta iraultzailea (Mexiko, 1884-1923) # [[Maria de la Encarnacion Rigada Ramon]] matematikaria (Cadiz 1863- Madril? 1930) # [[Maria Dolores Ocaña Madrid]] abokatua, 1. emakumea Letizia erreginaren idazkaritza pribatua zuzentzen (Madril 1973) # [[María Luisa Navarro Margati]] maistra, pedagogo eta psikologo errepublikar erbesteratua (Fantzia, 1890-Argentina, 1947) # [[María Xesús Lama]] filologoa, idazlea, saiakeragilea (Lugo 1964) # [[Marifé Arroyo]] maistra (Valentzia, 1946) # [[Marion Ross]] aktorea (AEB 1928) # [[Marisa Belaustegigoitia]] idazlea, ikertzailea eta feminista (Mexiko, 1969) # [[Marisa Berenson]] modeloa, aktorea (AEB 1947) # [[Marisol Malaret]] modeloa, Miss Unibertso 1970 (Puerto Rico 1949-2023) # [[Maritza Sayalero]] modeloa, Miss Unibertso 1979 (Venezuela 1961) # [[Marlene Schmidt]] aktore, ekoizle, modelo, Miss Unibertso 1961 (Alemania 1937) # [[Marta Segarra]] filologoa, ikertzailea (Bartzelona 1963) # [[Marthe Ekemeyong Moumié]] idazle eraila (Kamerun, 1931-2009) # [[Mary Anne Rawson]] abolizionista (BH 1801-1887) # [[Mary Bennett (pedagogoa)]] (EB 1913-2005) # [[Mary Corinna Putnam Jacobi]] mediku, idazle, sufragista (AEB, 1842-1906) # [[Mary Emilie Holmes]] geologoa, irakaslea (AEB, 1850-1906) # [[Mary Estlin]] aktibista (EB1820-1902) # [[Mary Horner Lyell]] geologoa (EB 1808-1873) # [[Mary Kay Letourneau]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1962-2020) # [[Mary MacSwiney]] ekintzaile independentista, emakume politikari errepublikar irlandarra eta feminista. (Londres, 1872 - Cork, 1942) # [[Matilde Escuder Vicente]]2. errepublikako maistra (Valentzia, 1913-Frantzia, 2006) # [[Mercedes Tella]] pedagogoa, idazlea (Coruña 1868-Leon 1934) # [[Michelle McLean]] modeloa, idazlea, Miss Unibertso 1992 (Namibia 1972) # [[Millicent Mackenzie]] sufragista (EB 1863-1942) # [[Miriam Stevenson]] modeloa, Miss Unibertso 1954 (AEB 1933) # [[Mona Grudt]] kazetaria, Miss Unibertso 1990 (Norvegia 1971) # [[Monique Ilboudo]] idazlea (Burkina Faso, 1959) # [[Montserrat Señaba]] maistra eta politikaria (Ekuatore Ginea, 1918-1980) # [[Morayma Ofir Carvajal]] maistra (Ekuador, 1915-1951) # [[Naomi Wolf]] idazlea, aktibista (AEB 1962) # [[Natalie Glebova]] idazlea, modeloa, Miss Unibertso 2005 (Errusia/Kanada 1981) # [[Nina Jacqmin]] Belgikako komikigilea (Brusela, 1989) # [[Noralma Vera]] ballet dantzaria eta maistra (Ekuador, 1936) # [[Norma Nolan]] modeloa, Miss Unibertso 1962 (Argentina 1938) # [[Novera Ahmed]] artista (Bangladesh, 1939) # [[Nuria Hosta Pascual]] aktorea (Katalunia, XX. mendea) # [[Nuria Nuñez Hierro]] musikagilea (Cádiz 1980) # [[Pascuala Campos de Michelena]] arkitektoa (Jaen/Galizia 1938) # [[Pauline Dy Phon]] idazlea eta botanikaria (Kanbodia, 1933) # [[Pauline Peyraud-Magnin]] futbolaria (Frantzia, 1992) # [[Paz Moreno Feliu]] antropologoa, ikertzailea (Coruña 1956) # [[Pilar Aymerich Puig]] argazkilaria (Bartzelona 1943) # [[Pilar Cuartero]] maistra (Zaragoza, 1906-1995) # [[Pilar Parcerisas]] arte-kritikaria, -historialaria (Bartzelona 1957) # [[Porntip Nakhirunkanok]] filantropoa, modeloa, Miss 1988 (Thailandia 1969) # [[Priscilla Bright McLaren]] sufragista (EB 1815-1906) # [[Purdah]] ohitura # [[Rafaela Rimbau]] aktorea (Espainia 1819-Valentzia 1896) # [[Rahel Varnhagen von Ense]] idazlea (Berlin, 1771-1832) # [[Rebeca Atencia]] primatologoa (Coruña 1977) # [[Rebecca Saunders]] musikagilea (EB 1967) # [[Regina Blandón|Regina Blandon]] aktorea (Mexiko, 1990) # [[Remei Sipi]] hezitzailea, idazlea eta editorea (Rebola - Ginea 1952) # [[Remigia Nazaroviene]] atleta (Turkmekistan/Lituania 1967) # [[Renate Mayntz]] soziologoa (Berlin 1929) # [[Rina Mor]] abokatua, Miss Unibertso 1976 (Israel 1956) # [[Rita Mae Brown]] idazlea, aktibista (AEB 1944) # [[Riyo Mori]] Miss Unibertso 2007 (Japonia 1986) # [[Rosa Garcia Alcon]] ekintzaile antifrankista (Madril 1957) # [[Rosa May Billinghurst]] sufragista (BH 1875-1953) # [[Rosalind Pitt-Rivers]] biokimikaria (Erresuma Batua, 1907-1990) # [[Rosana Alonso]] maistra eta politikaria (Santander, 1970) # [[Ruth Hubbard]] biokimikaria (Austria-AEB, 1924-2016) # [[Sabrina Calvo]] Frantziako idazlea (Marseilla, 1974) # [[Samanta Schweblin]] idazlea (Argentina 1978) # [[Sandra Pierrette Kanzie|Sandra Pierrete Kanzie]] idazlea (Burkina Faso) # [[Sarah Bouyain]] idazle eta zinema-zuzendaria (Reims, 1968) # [[Sarah Jane Baines]] sufragista (EB 1866-1951) # [[Sarah Winstedt]] medikua, zirujaua eta sufragista irlandarra (Sixmilebridge, 1886- Havant, 1972) # [[Shawn Weatherly]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso 1980 (AEB 1961) # [[Shazia Ilmi]] kazetaria, aktibista (India 1970) # [[Shirley Jackson]] idazlea (AEB 1916-1965) # [[Silvia Caballol]] psikologoa, idazlea (Bartzelona 1983) # [[Sofia Alaoui]] film zuzendaria (Maroko 1990) # [[Sonia Megias]] musikagilea, artista (Albacete 1982) # [[Sonja Sekula]] artista (Suitza 1918-1963) # [[Sophie Alour]] saxofoi-jotzailea (Bretainia, 1974) # [[Sunita Narain]] ekologista (India 1961) # [[Svetlana Buraga]] atleta (Bielorrusia 1965) # [[Sylvia Hitchcock]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1967 (AEB 1946-2015) # [[Tanella Boni]] idazlea (Boli Kosta, 1954) # [[Teresa Billington-Greig]] sufragista (BH 1877-1964) # [[Teté Caturla]] abeslari eta maestra (Kuba, 1937-2023) # [[Tina Thörner]] rally ingeniaria, kopilotoa (Suedia 1966) # [[Tina Weirather]] eskiatzailea (Liechtenstein 1989) # [[Touza ahizpak]] giza eskubideen aldeko aktibistak (Ourense, XX. mendea-XX. mendea) # [[Uemura Shōen]] margolaria (Japonia 1875-1949) ISA # [[Vennira Aadai Nirmala]] aktore, dantzaria (India 1948) # [[Vera Danchakoff]] anatomista, enbriologoa (Errusia, 1879-1950) # [[Victoria Lidiard]] sufragista (BH 1889-1992) # [[Violeta Denou]] ilustratzailea taldea (Katalunia 1977) # [[Wendy Fitzwilliam]] abokatua, Miss Unibertso 1998 ( Trinidad eta Tobago 1972) # [[Werewere Liking]] idazlea eta dantzaria (Kamarun, 1950) # [[Winifred Coombe Tennant]] sufragista, politikaria (EB 1874-1956) # [[Xaro Nomdedeu Moreno]] matematikaria (Castelló de la Plana, 1948) # [[Yvonne Ryding]] modeloa, Miss Unibertso 1984 (Suedia 1962) }} ==='''Berriak 2024''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Agerre Lako]] ---- '''SORTUA''' maskaradako kabana (Jutsi, 2001) # [[Ainhoa Azurmendi Etxegaray|Ainhoa Azumendi Etxegaray]] ---- '''SORTUA''' Kirolari ohia, unibertsitateko irakasle eta ikertzailea (Hernani, 1978) # [[Alba Matilla]] ---- '''SORTUA''' artista (Avilés, 1998) # [[Amany Al-Ali]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (Siria, 1984) # [[Arrate Gisasola]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria, bertsolaria (Soraluze, 1979) # [[Catalina Bustamante]] ---- '''SORTUA''' konkistatzailea (Espainia, XV. mendea, Espainia Berria, XVI. mendea) # [[Esther Galarza]] ef-- '''SORTUA''' margoalaria (Eibar, 1956) # [[Felisa Basauri Larrañaga]] -- ef '''SORTUA''' baserritarra, esne-saltzailea (Elgeta, 1928-2018) # [[Josefa Cruz de Gassier]] efef '''SORTUA''' sopranoa (Bilbo, 1821 + Madril, 1870) # [[Josefina Guerendiain Caro|Josefina Guerendain]] efef '''SORTUA''' frankismoaren biktima(Iruñea, 1918-2011) # [[Julia Bea Soto]] efef '''SORTUA''' ekintzaile komunista frankismoaren biktima(Sesma, 1912-Iruñea, 1989) # [[Kontxi Barturen Uriarte]] ---- '''SORTUA''' nekazaria (Bakio 1922) # [[Laida Martinez Navarro]] ---- '''SORTUA''' idazlea (Bilbo, 1965) # [[Lourdes Fernández Fernández]] ---- '''SORTUA''' arte kudeatzailea (Donostia, 1961) # [[Mª Carmen Húder Carlosena|Maria Carmen Húder Carlosena]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima (Iruñea, 1897-1987) # [[Maite Guevara]] ef-- '''SORTUA''' aktorea, klow (Gasteiz, 1981) # [[Margarita Araneta Urrutia]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea, komunista (Hondarribia 1909-2001) # [[Maria de las Mercedes Isasi]] efef '''SORTUA''' moja (Iurreta, 1900-Berriz,1973) # [[María Dolores Aldama Alfonso]] efef '''SORTUA''' esklabuen-jabea (Kuba, XIX. mendea) # [[Maritxu Muñoz Ugartemendia]] ----'''SORTUA''' ekintzailea, saltzailea (Hondarribia 1914-1997) # [[Maritxu Roteta]] ef-- '''SORTUA''' sopranoa eta abesbatza zuzendaria (Alkiza, 1948) # [[Matilde Orbegozo]] efef '''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1837-1891) # [[Matilde Urdangarin Palacio]] ---- '''SORTUA''' margolaria (Zaragoza, 1939) # [[Milagros Txurruka]] ef-- '''SORTUA''' dantzaria (Mallabia 1927) # [[Nemesia Baztan Turrau]] ---- '''SORTUA''' Ekintzailea, frankismoaren biktima (Nafarroa # [[Rachita Taneja]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (India, ?) # [[Ramona Zapatero Zapatel]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima(Nafarroa, 1898--? # [[Sonia Rueda]] ---- '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Tere Guenetxea]] ef-- '''SORTUA''' artista (Soraluze, 1953) # [[Adriana Amado Suárez]] irakasle, ikertzailea (Buenos Aires, 1966) # [[Alba Lago]] aurkezlea, idazlea (Galizia, 1985) # [[Alicia Gimenez Bartlett]] idazlea ( Albacete 1951) # [[Almudena Carracedo]] dokumentalgilea (Madril 1972) # [[Amaia Peña]] futbolaria (Getxo 1998) # [[Amparo Sard]] artista (Mallorca 1973) # [[Amy Bull]] maistra eta sufragista (Erresuma Batua, 1877-1953) # [[Ana Arzoumanian]] abokatu, idazle eta poeta (Argentina, 1962) # [[Ana Barbara]] abeslaria (Mexiko 1971) # [[Ana Flecha Marco]] itzultzaile, idazlea (Leon, 1986) # [[Ana Romani]] poeta, kazetari kulturala (Coruña 1962) # [[Andrea Dworkin]] idazlea, feminista erradikala (AEB 1946-2005) # [[Angelina Pollak]] antropologoa (Austria/Venezuela 1932-2016) # [[Anna Alma-Tadema]] artista, sufragista (Londres 1867-1943) # [[Anna Fiske|Anna Fisc]] ilustratzailea, idazlea (Norvegia, 1964) # [[Anna Starobinets]] idazlea (Errusia 1978) # [[Anne Isabella Noel Byron]] matematikaria, aktibista (EB 1792-1860) # [[Antonia Jiménez|Antonia Jimenez]] gitarra jolea (Puerto de Santa Maria, 1972) # [[Arancha de Benito]] tb aurkezlea (Madril 1969) # [[Arancha del Sol]] modeloa, aktorea, tb aurkezlea (Asturias 1972) # [[Asja Lācis]] antzerkilaria (Estonia, 1891-179) # [[Assumpcio Estivill]] liburuzaina, irakaslea (Tarragona 1949) # [[Assumpta Montella]] historialaria, idazlea (Bartzelona 1958) # [[Aurélie Neyret]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1983) # [[Aurora Alonso de Rocha]] idazlea, irakaslea eta ikertzailea (Buenos Aires, 1937-2021) # [[Barbara Ayrton-Gould]] sufragista (EB 1886-1950) # [[Beatriz Ariño]] kazetaria (Huesca 1963) # [[Begoña Alfaro García]] politikaria (Bartzelona/Nafarroa 1982) # [[Begoña Caamaño]] idazlea (Galizia 1964-2014) # [[Bel%C3%A9n Garijo]] Almansako medikua (Albacete 1960) # [[Belen Feliu]] idazlea (Galizia 1961-1997) # [[Belen Toimil]] atleta (Coruña 1994) # [[Bessie Blount Griffin]] fisioterapeuta, asmatzailea (AEB, 1914-2019) # [[Blanca de la Torre]] arte-komisarioa (Leon 1977) # [[Blanca Manchon]] estropadalaria (Sevilla 1987) # [[Carmen Ramos Vellon]] atleta (Valentzia 1998) # [[Carmen Ruiz]] aktorea (Madril 1974) # [[Carolina de Cepeda]] sopranoa (Coruña 1847-Madril 1910) # [[Carolina Robles]] atleta (Sevilla 1991) # [[Caroline Polachek]] kantaria (AEB 1985) # [[Cassandra Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1987) # [[Catherine Cesarsky]] astronomoa (Frantzia-Venezuela, 1943) # [[Cecile McLorin Salvant]] jazz abeslaria (AEB 1989) # [[Charlotte Marsh]] sufragista (Britainia, # [[Chloé Cruchaudet]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1976) # [[Chuny Anzorreguy]] idazlea (Buenos Aires, XX.mendea) # [[Claudia Mori]] aktore, abeslari (Italia 1944) # [[Concepcion Cascajosa]] ikertzailea, irakaslea (Bartzelona 1979) # [[Concepcion Garcia Lorca]] errepublikar erbesteratua (Granada 1903-1962) # [[Concha Hernandez ]] kultur kudeatzailea (Avila 1958) # [[Danna Paola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1995) # [[Deborah Charlesworth]] biologoa (Erresuma Batua, 1943) # [[Dolores Sanchez Palomino]] filologoa (Kantabria 1961) # [[Doreen Allen]] sufragista (EB 1879-1663) # [[Dorothy Height]] aktibista (AEB 1912-2010) # [[Eagle Woman]] lakota indigena liderra (AEB 1820-1888) # [[Elena Caffarena]] legelaria (Txile 1903-2003) # [[Elena Guerra]] erlijiosoa, beatoa (Italia 1835-1914) # [[Eli Bartra]] filosofia (Mexiko, 1947) # [[Elisabeth Plainacher]] sorgintzat hartua (Austria, 1513-1583) # [[Elizabeth Inglis]] aktorea (BH 1913- AEB 2007) # [[Elizabeth Jagger]] modeloa, aktorea (AEB/EB 1984) # [[Ellen Hutchins]] botanikaria (Irlanda, 1785-1815) # [[Elnako amaetxea]] Elisabeth Eidenbenz erizain suitzarrak Frantzian sortutako erakundea (1939-1944) # [[Emilia Currás]] kimikaria, dokumentalista (Madril 1927-2020) # [[Ende (argitzailea)]] (X.mendea, Leon) # [[Ester Bonet]] hizkuntzalaria (Bartzelona 1950) # [[Esther Acebo]] aktorea (Madril 1983) # [[Esther Corral Diaz]] filologoa (Lugo 1961) # [[Esther Jaen]] kazetaria (Bartzelona 1968) # [[Esther Pak]] medikua (Hego Korea, 1877-1910) # [[Esther Palomera]] kazetaria (Madril 1968) # [[Esther Peña Camarero]] soziologoa, politikaria (Burgos 1980) # [[Esther Vaquero]] kazetaria (Salamanca 1982) # [[Estibaliz Espinosa]] idazlea (Coruña 1974) # [[Estrella Abecassis de Laredo]] fisikaria (Venezuela, 1940) # [[Eugenia Osterberger]] musikagilea, piano-jolea (Coruña 1852-Niza 1932 19) # [[Fabrizia Pons]] auto-pilotua, kopilotua (Italia 1955) # [[Fatima Anllo Vento]] kultura ikertzailea (Madril 1958) # [[Fatima Meer]] idazlea eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1928-2010) # [[Faye Webster]] abeslaria (AEB 1997) # [[Florence Haig]] sufragista (Erresuma Batua, 1856-1952) # [[Florence Mkhize]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1932-1999) # [[Frances Parker]] sufragista (Erresuma Batua, 1875-1924) # [[Francine Galvez]] kazetaria (Kamerun 1966) # [[Frieda Hughes]] poeta eta margolaria (Londres, 1960) # [[Ghislaine Maxwell]] sexu-trafikatzailea (Frantzia 1961) # [[Greta Lee]] aktorea (AEB 1983) # [[Habiba Gribi]] kirolaria (Tunisia, 1984) # [[Hafsa bint al-Hayy al-Rakuniyya]] Al-Andaluseko poeta (Granada 1135-1191) # [[Harmonia Rosales]] artista afrokubarra (Chicago, 1984) # [[Helen Joseph]] aktorea, edertasunaren erregina (Plymouth, 1942) # [[Helen Tolson]] sufragista (Britania, 1888-1955) # [[Helene Legrais]] historialaria, idazlea (Frantzia 1961) # [[Henar Alvarez]] kazetaria, umorista (Madril 1984) # [[Hengameh Ghaziani]] aktorea (Iran, 1970) # [[Hilda Cid]] zientzialaria (Txile, 1933) # [[Imma Prieto]] arte-komisarioa (Bartzelona 1975) # [[Imogen Holst]] konpositorea (EB 1907-1984) # [[Inger Christensen]] poeta (Danimarca 1935-2009) # [[Isabel Mijares]] enologoa (Badajoz 1942-Madril 2024) # [[Isabel Rodríguez (Mexikoko konkista)]] erizain militarra (Espainia, 1480-?) # [[Jaël Bestué]] atleta (Bartzelona 2000) # [[Jagmati Sangwan]] kirolaria, aktibista, politikaria (India 1960) # [[Jane Joseph]] musikagilea (Londres 1894-1929) # [[Jerry Hall]] modeloa, aktorea (AEB 1956) # [[Jessica Cediel]] kazetaria, modeloa (Kolonbia 1982) # [[Josephine St. Pierre Ruffin]] Sufragista (1842-1924) # [[Jul' Maroh]] komikigile frantsesa (Lens, 1985) # [[Julia Navalnaia]] ekonomialaria, politikaria (Errusia 1976) # [[Kathleen Ferrier]] kontraltoa (EB 1912-1953) # [[Kathleen March]] itzultzailea (AEB 1949) # [[Kawtar Boulaid]] atleta (Maroko 1989) # [[Kim Gordon]] rock musikaria, idazlea (AEB 1953) # [[Kitty O'Neil]] zinemako espezialista (AEB 1946-2018) # [[La Tortajada]] dantzari eta abeslaria (Granada, 1877-1957) # [[Lætitia Sadier]] abeslaria (Frantzia, 1968) # [[Laura Ainsworth]] sufragista (EB 1885-1958) # [[Laura Baena]] influencerra, ekintzailea (Malaga 1981) # [[Laura Garcia Lorca]] museo zuzendaria (AEB 1953) # [[Laura Vilagra]] politikaria (Bartzelona 1976) # [[Leelah Alcorn]] gazte trans suizidatua (AEB 1997-2014) # [[Leila Arab]] musikaria (Irain jatorriko britainiarra, 1971) # [[Lillian Ngoyi]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1911-1980) # [[Lina Sandell]] poeta, gospel ereserkigilea (Suedia 1832-1903) # [[Lisa Mandel]] komikigile frantsesa (Marseilla, 1977) # [[Loles Vives]] atleta (Bartzelona 1957) # [[Lorena Peña]] politikaria, gerrillari ohia (Salvador 1955) # [[Louisa Atkinson]] botanikari, ilustratzaile, idazle (Australia, 1834-1872) # [[Louise Pearce]] patologoa (AEB, 1885-1959) # [[Lourdes Muñoz]] ingeniaria, politikaria (Bartzelona 1969) # [[Lucia Koch]] argazkilaria, artista garaikidea (Brasil, 1966) # [[Luisa Villalta Gomez]] idazlea (Coruña 1957) # [[Mabel Balfour]] sindikalista eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, XX. mendea) # [[Manuela Igartua Olaechea]] farmazian doktorea (Irura, 1970) # [[Mar%C3%ADa Luisa L%C3%B3pez Fern%C3%A1ndez]] botanikaria (Madrid 1940) # [[Marcela Iacub]] abokatua, idazlea eta ikertzaile feminista (Buenos Aires, 1964) # [[Margaret Aldersley]] sufragista, feminista (1851-1940) # [[Margarita Borja]] poeta, dramagilea (Alacant 1942) # [[Margarita Ledo Andion]] idazlea, zinemagilea (Lugo 1951) # [[Mari Pau Dominguez]] kazetaria, idazlea ( Bartzelona 1963) # [[Maria Amelia Braganzakoa]] Brasilgo printzesa (Paris 1831-Madeira 1853) # [[Maria Antonia Massanet Mayol]] poeta (Mallorca 1980) # [[Maria Antonia Sanchez Escalona]] artista (Madril 1941) # [[María Belén Morales]] eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1928-2016) # [[Maria Castellano Arroyo]] medikua (Jaen 1948) # [[María de la Candelaria]] Tzeltalko Matxinadaren buruzagia (Mexiko, 1698-1716) # [[Maria de Nati]] aktorea (Madril 1997) # [[Maria Denis]] aktorea (Argentina 1916- Italia 2004) # [[Maria Elvira Pombo Holguin]] diplomazialaria (Kolonbia 1960) # [[Maria Eugenia Rito]] vedettea (Argentina 1975) # [[María Fernanda Campa Uranga]] geologoa, aktibista (Mexiko, 1940-2019) # [[María Gainza]] idazlea (Buenos Aires, 1975) # [[Maria Jose Saez Carrasco]] kazetaria (Madril 1965) # [[Maria Lionza]] jainkosa (Venezuela 1802) # [[Maria Lopez Sandez]] filologoa, idazlea (Lugo 1973) # [[Maria Luisa Prada Sarasua]] idazlea (Asturias XX. mendea) # [[Maria Marchant]] hezitzailea, politikaria (Txile 1904-1990) # [[Maria Nikolaevna O’Rourke]] presoa, hilketa eragilea (Errusia 1877-Argentina 1949) # [[Maria Nikolaievna Romanova (1899-1918)]] Dukesa Handia (Errusiar Inperioa) # [[Maria Rosa Fugazot]] aktorea (Argentina 1942) # [[Maria Rosa Yorio]] rock kantautorea (Argentina 1954) # [[Maria Thereza Alves]] artista (Brasil, 1961) # [[Maria Vicente]] atleta (Bartzelona 2001) # [[Mariam Hernandez]] aktorea (Fuerteventura 1981) # [[Mariam Shahriar]] film zuzendaria (Iran XX. mendea) # [[Marta Aledo]] aktorea (Madril 1978) # [[Marta Galimany]] atleta (Tarragona 1985) # [[Mary Ann Aldham]] sufragista (Erresuma Batua, 1858-1940) # [[Mary Carson Breckinridge]] erizaina, emagina (AEB, 1881-1965) # [[Mary Gawthorpe]] sufragista (Erresuma Batua, 1881-1973) # [[Mary Sophia Allen]] sufragista, policia (Britainia, 1878-1964) # [[Maya Erskine]] aktorea (AEB 1987) # [[Maya Mihindou]] Gabongo ilustratzaile, argazkilari eta kazetaria (Libreville, 1984) # [[Michela Belmonte]] aktorea (Italia 1925- Alacant 1978) # [[Michele Mouton]] rally pilotua (Frantzia 1951) # [[Milena Busquets]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona, 1972) # [[Miri Perez-Cabrero]] aktorea, sukaldaria ( Bartzelna 1993) # [[Mischa Bredewold ]] txirrindularia (Herbehereak 2000) # [[Mónica Mayer]] artista eta arte krikikaria (Mexiko, 1954) # [[Montserrat del Amo]] idazlea (Madril 1927-2015) # [[Nancy Astor]] lehen emakumea parlamentu britainiarrean (1879-1964) # [[Natalia Rodriguez (aktorea)]] (Madril 1992) # [[Natascha Kampusch]] ume bahitua (Austria 1998) # [[Nazhūn bint al-Qalā'iyya]] poeta (Al-andalus XII. mendea) # [[Nelly Kaplan]] idazlea (Buenos Aires, 1931-Suitza, 2020) # [[Neus Aguado]] poeta, kazetaria, literatura kritikaria (Argentina, 1955) # [[Nicolasa Montt de Marambio]] poeta (Txile 1857-1924) # [[Nuria Amat]] idazlea ( Bartzelona 1950) # [[Nuria Montserrat Pulido]] bioingeniaria (Bartzelona 1978) # [[Oda Krohg]] margolaria (Norvegia 1860-1935) # [[Paola Cortellesi]] aktorea (Italia 1973) # [[Paola Rojas]] kazetaria (Mexiko 1976) # [[Paz Márquez Benítez]] idazlea (Filipinak, # [[Petra Delicado]] literatura pertsonaia, inspektorea # [[Phyllis Smith]] aktorea (AEB 1952) # [[Pilar Carbonero Zalduegi]] ikertzailea (Marokoko protektoratua, 1942) # [[Pilar de Francisco]] kazetaria, umorista (Madril XX. mendea) # [[Qiu Zhu]] margolaria (Ming dinastiako txinatarra) # [[Rachel Reeves]] politikaria (EB 1979) # [[Rahima Moosa|Rahina Moosa]] apartheidaren aurkako politikaria (Hegoafrika, 1922-1993) # [[Raisa Smetanina]] iraupen-eskiatzailea (Errusia 1952) # [[Rekha]] aktorea (India 1954) # [[Rocio Madrid]] aktore, tb aurkezlea (Malaga 1978) # [[Rocio San Miguel]] abokatua, aktibista desagertua (Venezuela 1966) # [[Rocio Santa Cruz]] kultur kudeatzailea (Coruña 1967) # [[Rocio Vieitez Ferro]] itzultzailea (Pontevedra 1975) # [[Rosalind Eleazar]] aktorea (EB 1982) # [[Rosalind Fox Solomon]] argazkilaria (AEB 1930) # [[Rosalinda Celentano]] aktorea (Italia 1968) # [[Rosario Valcárcel]] poeta, eleberrigilea (Kananaria Handiko las Palmas, 1949) # [[Rose Frisch]] zientzialari aitzindaria ( AEB 1918-201519) # [[Rozenn Milin]] kazetaria (Frantzia, 1960) # [[Sabina Puertolas]] sopranoa (Zaragoza 1973) # [[Sahraa Karimi]] dokumentalgilea (Iran/Afganistan 1983) # [[Sandra Golpe]] kazetaria (Cádiz 1974) # [[Saridjah Niung]] musikaria, artista (Indonesia 1908-1993) # [[Selina Cooper]] sufragista (Britainia # [[Shobhaa De]] idazlea (India 1948) # [[Shygirl]] DJ (EB 1992) # [[Silvia Orriols]] politikaria (Girona 1984) # [[Simona Izzo]] film zuzendaria (Italia 1953) # [[Sira Rego]] politikaria (Vañentzia 1973) # [[Sophia Williams-De Bruyn|Sophia Williams de Bruyn]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1938) # [[Susana Gomez Castaño]] musikaria, ekintzailea (Kolonbia 1984) # [[Sushmita Sen]] aktorea, Miss Unibertso (India 1975) # [[Susie Porter]] aktorea (Australia 1971) # [[Suzanne Lacy]] artista (AEB, 1945) # [[Teresa Rivero]] 1. Emakume-presidente futbolean (Cádiz 1935) # [[Teresa Shaw]] Idazle, itzultzaile (Uruguai-Bartzelona, 1951) # [[Theresa Garnett]] ekintzaile sufragista (Erresuna Batua, 1888-1966) # [[Valentine Penrose]] idazle eta margolaria (Frantzia, 1898-1978) # [[Vicenta Fernandez-Montesinos]] idazlea (Granada 1930-Madril 2023) # [[Vicky Luengo]] aktorea (Mallorca 1990) # [[Victoria Lomasko]] marrazkilaria (Errusia, 1978) # [[Vidya Balan]] aktorea, abeslaria (India 1979) # [[Violet Aitken]] sufragista (Erresuma Batua, 1886-1987) # [[Virginia Giuffre]] sexu-biktima (AEB/Australia 1983) # [[Virginie Ancelot]] idazlea eta pintorea (Dijon, 1792-Paris, 1875) # [[Wilma Labate]] film zuzendaria, gidoilaria (Italia 1949) # [[Zheng Qinwen]] tenislaria (Txina 2002) }} ==='''Berriak 2024''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Casilda Ampuero]] '''SORTUA''' Fronte eta Ospitaleen zuzendaria (San Vicente de la Barquera, 1906-1978) # [[Conchita Bustinduy]] '''SORTUA''' erraketista (Berriatua, 1927) # [[Mercedes Herrán]] '''SORTUA''' haur saltzailea (?-Bilbo, 2002) # [[Aurora Gómez Urrutia]] '''SORTUA''' ekintzaile errepublikarra (Obanos, 1914-Iruñea, 1975) # [[Adela Tarifa Fernández]] historialaria, ikertzailea (Granada 1949) # [[Africa Fanlo]] ilustratzailea (Bartzelona, 1972) # [[Agnes Arber]] botanikaria (Erresuma Batua, 1879-1960) # [[Ai Yazawa]] mangaka japoniarra (Osaka, 1967) # [[Alice Henry]] sufrafista (Australia, 1857-1943) # [[Alicia Dickenstein]] matematikaria (Argentina, 1955) # [[Aliya Moldagulova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1925-1944) # [[Amanda Marsalis]] argazkilaria, film zuzendaria (AEB, XX. mendea) # [[Ana Bustelo]] editorea eta itzultzailea (Paris, 1964) # [[Ana de la Cueva]] ekonomialaria (Madril 1966) # [[Ana María Bejarano Escanilla]] itzultzailea (Salamanca, 1959) # [[Ana María Campos]] heroia ( Venezuela 1796-1828) # [[Ana Miralles|Ana Mirelles]] komikigilea eta ilustratzailea (Madril, 1959) # [[Ana Requena]] kazetaria, blogaria (Madril 1984) # [[Anabel Flores Salazar]] kazetaria (Mexiko 1984-2016) # [[Andrea Motis]] musikagilea, tronpeta jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1995) # [[Angeles Mastretta]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1949) # [[Ann Chapman]] limnologoa (Zeelanda Berria, 1937-2009) # [[Anna Cardús Flaqué]] saskibaloi arbitroa (Bartzelona 1970) # [[Anna Casanovas|Anna Casanova]] idazlea (Bartzelona, 1975) # [[Anna Petronella van Heerden]] ginekologoa, sufragista (Hegoafrika 1887- 1975) # [[Anne Teuf]] ilustratzaile eta komikigile frantsesa (Aspach-le-Haut, 1964) # [[Annie MacDonald Langstaff]] legelaria, (Kanada, # [[Antoinette Blackwell]] idazlea eta gizarte ekintzailea (AEB, 1825-1921) # [[Arantxa Aguirre Carballeira]] dokumentalgilea, gidoilaria (Madril 1958) # [[Arca (abeslaria)]] (Venezuela/Bartzelona 1989) # [[Arcelia Ramirez]] aktorea (Mexiko 1967) # [[Arja Kajermo|Arja Kajerno]] komikigilea (1949) # [[Arlene Harris]] aktorea (Kanada 1896-AEB 1976) # [[Arlene Harris]] enpresaburua, asmatzailea (AEB 1948) # [[Åsa Grennvall|Assa Grennavall]] komikilaria (Suedia, 1973) # [[Barbara Morgenstern]] elektronika-abeslaria, ekoizlea (Alemania 1946) # [[Barbara Saavedra]] biologoa (Txile 1967) # [[Begoña Lolo]] musikologoa (Madril 1958) # [[Begoña San Jose ]] sindikalista (Segovia 1949) # [[Begoña Torres]] kultur kudeatzailea (Madril XX. mendea) # [[Belen Atienza Azcona]] film ekoizlea (Madril 1970) # [[Bella Guerin]] sufragista eta ekintzaile (Australia, 1858-1923) # [[Bibi Bourelly]] egile abeslaria (Berlin/AEB 1994) # [[Blanche Feillet-Hennebutte]] margolaria eta litografoa (1815-1886) # [[Bodil Schmidt-Nielsen]] fisiologoa (Danimarka-AEB, 1918-2015) # [[Bríet Bjarnhéðinsdóttir]] politikaria (Islandia, 1856-1940) # [[Carlota Guerrero]] argazkilaria, zinemagilea (Bartzelona 1989) # [[Carmen Armendariz]] ekoizlea (Mexiko 1946) # [[Carolina_Caycedo]] diziplina anitzeko artista (London, 1978) # [[Catherine Helen Spence]] idazlea, kazetaria, sufragista (Australia, 1829-1910) # [[Chus Tudelilla]] arte-kudeatzailea (Logroño 1961) # [[Claire Tomalin]] kazetaria, biografoa (Londres 1933) # [[Clara Giveen]] sufragista (Irlanda, 1887-1967) # [[Clara Segura]] aktorea (Bartzelona 1974) # [[Claudia Malagelada]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 2007) # [[Cristina Gutiérrez (pilotua)]] (Burgos 1991) # [[Cristina Huete (ekoizlea)]] (Brasil/Espainia XX. mendea) # [[Diana Athill]] editore, idazle, nobelagile (Londres, 1917-2019) # [[Doaa el-Adl]] karikaturegilea (Egipto, 1979) # [[Dolores Hayden]] arkitektoa, historialaria, poeta (AEB, 1945) # [[Dorothe Engelbretsdotter]] poeta (Norvegia, 1634-1716) # [[Draga Ljo%C4%8Di%C4%87]] medikua, feminista (Serbia, 1855-1926) # [[Edwidge Danticat]] idazlea (Haiti/AEB 1969) # [[Eileen Mary Casey]] sufragista (Australia 1881- 1972) # [[Elin Wallin|Elin Walin]] artista (Suedia, 1884-1969) # [[Eliza Ritchie|Eliza Ritche]] sufragista eta filosofoa (Kanada, 1856-1933) # [[Elizabeth Avery Meriwether]] idazle, sufragista (AEB, 1824-1916-) # [[Ellen Allien]] DJ (Alemania 1968) # [[Ellen Ternan]] aktorea (EB 191839-1914) # [[Elvira Sastre]] poeta, itzultzailea (Segovia 1992) # [[Emma Miller]] sufragista (EB 1839-Australia 1927) # [[Esperanza Mendoza Holgado]] saskibaloi arbitroa (Caceres 1983) # [[Ethel Sargant]] botanikaria (Erresuma Batua, 1863-1918) # [[Eva Valiño]] soinu teknikaria (Bartzelona 1969) # [[Fanny Brice]] aktorea ( AEB 1891-1951) # [[Fatimah Tuggar ]] artista (Nigeria 1967) # [[Flora de Pablo]] medikua, ikertzailea (Salamanca, 1952) # [[Florence Lawrence]] aktorea, asmatzailea (Kanada-AEB, 1886-1938) # [[Fran%C3%A7oise Brauner]] medikua (Austria-Frantzia, 1911-2000) # [[Františka Plamínková]] kazetaria, feminista, politikaria (Txekia, 1875-1942) # [[Gabriela Gonz%C3%A1lez]] fisikaria (Argentina, 1965) # [[Gabriele Schor]] publizista, bildumagilea (Austria 1961) # [[Garcia Botikaria]] zientzia dibulgatzailea (Cuenca 1995) # [[Geneviève Thiroux d'Arconville]] idazlea, zientzialaria (Frantzia 1720-1805) # [[Gertrude Blanch]] matematikaria (Polonia-AEB, 1897-1996) # [[Gertrude Caton Thompson]] arkeologoa (Britainia Handia, 1888-1985) # [[Giorgia Marras]] Komikigile eta ilustratzaile franko-italiarra (Genova, 1988) # [[Giulia Tamayo Leon]] abokatua, aktibista (Peru 1958- Uruguai 2014) # [[Griselda Pascual i Xufré]] matematikaria (Bartzelona, 1926-2001) # [[Hedwig Dohm]] idazlea (Alemania 1831-1919) # [[Helen Frankenthaler]] margolaria (AEB, 1928-2011) # [[Helene Funke]] margolaria (Alemania,1869-1957) # [[Henrietta Dugdale]] sufragista (Londres 1827- Australia 1918) # [[Hiromu Arakawa]] mangaka japoniarra (Tokachi, 1973) # [[Irene Manton]] botanikaria (Erresuma Batua, 1904-1988) # [[Irene Stegun]] matematikaria (AEB, 1919-2008) # [[Irma Thomas]] soul abeslaria (AEB 19)41 # [[Irma Wyman]] ingeniari informatikoa (AEB, 1928-2015) # [[Isabel Muñoz (argazkilaria)]] (Bartzelona/Madril 1951) # [[Isabel Tajahuerce Ángel]] irakaslea, ikertzailea (Soria 1960) # [[Jantina Tammes]] botanikaria (Herbehereak, 1871-1947) # [[Jeanne Demessieux]] piano-jotzaile, organo-jotzailea (Frantzia, 1921-1968) # [[Jenny Saville]] margolaria (Britainia, 1970) # [[Jessica Bennett]] kazetaria, blogaria (AEB 1981) # [[Jorja Smith]] kantautorea (EB 1997) # [[Josiane Balasko]] aktorea, zuzendaria, gidoigilea (1950) # [[Judi Chamberlin]] aktibista (AEB 1944-2010) # [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]] artista (Ohio, 1943-2005) # [[Kali Uchis]] kantautorea (AEB 1994) # [[Karo Moret Miranda]] historialaria, ikertzailea (Kuba,...) # [[Kate Lilley]] poeta (Australia, 1960) # [[Kate Perugini]] margolaria (EB 1839-1929) # [[Kehlani]] egile abeslaria (AEB 1995) # [[Kenia Os]] abeslaria, youtuberra (Mexiko 1999) # [[Lais Korintokoa]] hetera (Grezia K.a V. mendea- K.a. IV. mendea) # [[Lala Huete]] figuringilea (Brasil/Espainia 1957) # [[Laura Lechuga]] kimikaria, ikerlaria (Sevilla 1962) # [[Lilli Hornig]] kimikaria (Txekoslovakia-AEB, 1921-2017) # [[Liv Strömquist]] komikigilea (Suedia, 1978) # [[Louisa Lawson]] idazlea, poeta, sufragista (Australia, 1848-1920) # [[Louise Brealey]] aktorea (EB 1979) # [[Ludwika Paleta]] aktorea (Polonia/Mexiko 1978) # [[Lulu Roman]] komediantea, abeslaria (AEB 1946) # [[Lynn Fontanne]] aktorea (EB 1887- AEB 1983) # [[Mabel Sharman Crawford]] abenturazale eta idazlea (Irlanda, 1820-1912) # [[Madhuri Dixit]] zinema aktorea (India, 1967) # [[Maevia Noemí Correa]] botanikaria (Argentina, 1914-2005) # [[Manuela Sambo]] artista (Angola/Alemania 1964) # [[Margarida Castells]] itzultzailea (Bartzelona, 1962) # [[Margie Sudre]] Frantziako politikaria (Vinh, 1943) # [[Marguerite Jeanne Carpentier]] eskultorea (Paris 1886-1965) # [[Maria Angeles Querol]] historialaria (Badajoz 1948) # [[María Calcaño]] poeta (Venezuela 1906-1956) # [[María Eduarda Barjona de Freitas]] kazetaria, kritikaria (Portugal 1882-1952) # [[Maria Fyodorovna Zibold]] medikua (Serbia, 1849-1939) # [[Maria Jose Toro Nozal]] zientzialaria (Zamora 1957) # [[Maria Pia Timon]] etnologoa (Cáceres 1954) # [[Maria Polivanova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1922-1942) # [[María Rosa Urraca Pastor]] karlista eta falangista (Madril, 1900-Bartzelona, 1984) # [[Maria Sainz Martin]] medikua (Badajoz 1953) # [[Maria Schwarz]] arkitektoa (Alemania 1956) # [[Maria Silva]] aktorea (Palentzia 1941-Madril 2023) # [[Maria Tena]] idazlea, kultur kudeatzailea (Madril 1953) # [[Maria Teresa Salazar Bermudez]] kimikari aitzindaria (Badajoz 1909-Madril 1982) # [[Maria Vazquez]] aktorea (Galizia 1979) # [[María Vinyals|Marina Vinyals]] idazlea eta artikulugilea (Galizia, 1875-1942) # [[Maria von Linden]] bakteriologo, zoologo (Alemania, 1869-1936) # [[Maribel Domenech]] artista (Valentzia 1951) # [[Marilou Berry]] aktorea (Frantzia, 1973) # [[Marina Picasso]] idazlea (Frantzia, 1950) # [[Marina Raskova]] pilotua (Sobiet Batasuna, 1912-1943) # [[Marjorie Courtenay-Latimer]] naturalista (Hegoafrika, 1907-2004) # [[Marjorie Hasler]] sufragista (Irlanda, 1887-1913) # [[Marlene Engelhorn]] aktibista, filantropoa (Austria 1992) # [[Marta Carazo]] kazetaria ( Madril 1973) # [[Martha Carrillo]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1966) # [[Mary Ann Hilliard]] erizaina eta sufragista (Irlanda, 1860-1912) # [[Mary Galway]] sufragista eta sindikalista (Irlanda, 1864-1928) # [[Mary J. Blige]] abeslaria (AEB 1984) # [[Mary Lee]] sufragista (Australia, 1821-1909) # [[Mary Martin]] aktorea (AEB 1913-1990) # [[Mary Richardson]] sufragista (Kanada, 1889-1961) # [[Mary-Dell Chilton]] biologoa (AEB, 1939) # [[Mati Diop]] aktore eta zuzendaria (Paris, 1982) # [[Maya Zankoul]] artista bisuala, blogaria (Libano, 1986) # [[Maybanke Anderson]] sufragista (Australia, 1845-1927) # [[Merce Paloma]] jantzi diseinatzailea (Bartzelona 1964) # [[Mercedes Valdivieso]] idazlea (Txile 1924-1993) # [[Mihri Müşfik Hanım]] margolaria (Turkia, 1886-1954) # [[Miluca Sanz]] musikaria, artista (Segovia 1956) # [[Minna Sundberg]] ilustratzailea (Suedia, 1990) # [[Miss Kittin]] DJ (Frantzia 1973) # [[Mónica Oriol Icaza]] enpresaria (Madril, 1961)) # [[Muriel Douru]] komikigile, idazle eta ekintzaile frantsesa (1976) # [[Muriel Matters]] kazetaria, sufragista (Australia, 1817-1969) # [[Nadia Khiari]] komikigilea eta irakaslea (Tunisia, 1973) # [[Natalia Carbajosa]] idazlea eta itzultzailea (Puerto de Santa Maria, 1971) # [[Natalia Kovxova|Natalia Kovxva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1920-1942) # [[Natalka Bilotserkivets]] poeta eta iraultzailea (Ukraina, 1954) # [[Nh. Dini]] idazle feminista (Indonesia 1936-2018) # [[Nieves López Martínez]] paleontologoa (Burgos, 1949-2010) # [[Ninnan Santesson]] eskultoregilea (Suedia, 1891-1969) # [[Noemí Zaritzky]] ingeniari kimikoa (Argentina, 1951) # [[Norio Sakurai]] mangaka(Japonia) # [[Núria Tamarit Castro]] irudigilea (Castelló 1993) # [[Odile Schweisguth]] medikua (Frantzia 1913-2002) # [[Olivia Mandle]] ingurumen aktibista (Bartzelona 2007) # [[Pati Chapoy]] kazetaria (Mexiko 1949) # [[Peggy McCay]] aktorea (AEB 1927-2018) # [[Pilar Landeira Guerrero]] saskibaloi arbitroa (Madril 1959) # [[Polina Osipenko]] hegazkinlari heroia (Sobietar Batasuna, 1907-1939) # [[Power Paola]] komikigilea (Ekuador, 1977) # [[Ptazeta]] rap kantugilea (Kanariak 1996) # [[Regina Silveira]] artista eta unibertsitateko irakaslea (Brasil, 1939) # [[Remedios Sanchez]] idazlea, ikertzailea (Bartzelona 1975) # [[Rita Payes]] musikagilea, tronboi jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1999) # [[Roser Berdagué]] itzultzailea (Katalunia, 1929) # [[Rosina Gomez Baeza]] kultur kudeatzailea (Asturias 1941) # [[Safia Farhat]] artista (Tunisia, 1924-2004) # [[Sara Becker (aktorea)]] (Txile 2002) # [[Sara Fratini]] ilustratzailea (Venezuela, 1985) # [[Semiramis Gonzalez]] historialaria (Asturias 1988) # [[Serena Lake]] predikatzailea, sufragista (Australia, 1842-1920) # [[Sheila Tobias]] administratzaile, idazle (AEB, 1935-2021) # [[Sita Abellan]] DJ, modeloa (Murtzia 1993) # [[Sofia Coll]] kantari, dantzari, aktorea (Bartzelona 1999) # [[Sophie Bryant]] matematikaria (Erresuma Batua, 1850-1922) # [[Sybille Bedford]] idazlea, kazetaria (Alemania 1911-EB 2006) # [[Sylvia Earle]] ozeanografoa (AEB 1935) # [[Tatiana Proskouriakoff]] arkeologo, etnologo (Errusia-AEB, 1909-1985) # [[Teyana Taylor]] abeslaria, dantzaria, aktorea (AEB 1990) # [[Tomasa Tito Condemayta]] independentziaren aitzindaria, heroia (Peru 1740-1781) # [[Tracey Rose]] artista (Hegoafrika 1974) # [[Valentina Borok]] matematikaria (Ukraina, 1931-2004) # [[Valentina Grizodubova]] hegazkinlari heroiak (Sobietar Batasuna, 1909-1993) # [[Vanessa Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1974) # [[Vanessa Nakate]] klima-aktibista (Uganda, 1996) # [[Vinciane Despret]] filosofoa (Belgika 1959) # [[Wangechi Mutu]] artista (Kenya/AEB 1972) # [[Whitney Wolfe Herd]] enpresaburua, ekintzailea (AEB 1989) # [[Xulia Vicente]] irudigilea (Coruña 1993) # [[Yasmina Alcaraz Moreno]] saskibaloi arbitroa (Girona 1989) # [[Yelizaveta Chaikina]] partisanoa (Sobiet Batasuna, 1918-1941) # [[Yevdokia Bershanskaia]] hegazkinlaria (Sobietar Batasuna, 1913-1982) # [[Yvonne Sylvain]] medikua (Haiti, 1907-1989) # [[Zdenka Braunerová]] margolaria (Txekia, 1858-1934) # [[Zeina Abirached]] komikigilea, ilustratzailea (Beirut, 1981) # [[Ziba Ganiyeva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1923-2010) # [[Alice Abadam]] sufragista (GAles, 1856-1940) # [[Lila Avilés|Lila Aviles]] zinema zuzendaria (Mexiko, 1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aintzane Uria]] ef--'''SORTUA''' abeslaria, soinularia (Durango, 1979) # [[Fatmana Binta]] ----'''SORTUA''' sukaldaria (Sierra Leona, 1984) # [[Izaro Oliveira]] ef--'''SORTUA''' txirrindularia (Ermua 2005) # [[Mari Carmen Montoya Azkuna]] --ef'''SORTUA''' farmazialaria (1926-2024) # [[Gloria Zuazola]] --ef'''SORTUA''' (Uruguai, 1966-2024) # [[Itsaso Gangoitia]] ----'''SORTUA''' lasterkaria, euskara teknikaria (Abadiño 1988) # [[Paquita Bretos Andueza]] ----'''SORTUA''' mendizalea, ateoa, komunista (Pasaia, 1927) # [[Larraitz Amezaga del Fango]] ----'''SORTUA''' endometrosiaren buruzko liburuaren egilea (Donostia, 1990 # [[Erkuden Txokarro]] ----'''SORTUA''' (Iruñea, 1974) # [[Ru´a Zimawi|Ru´a Rimawi]] ----'''SORTUA''' (Zisjordania, 1998) # [[Nora Botero]] ----'''SORTUA''' irakaslea, ikertzailea (Kolonbia , ?) # [[Auxi Díaz]] ef--'''SORTUA''' magistratua (Kanaria Handia 1967) # [[María Isabel Gutiérrez Velasco]] --ef'''SORTUA''' prostituta (Santander, ? - Basauriko espetxea, 1977)) # [[Begoña Vesga]] ef--'''SORTUA''' ekintzaile, feminista, politikaria (Burgos, Ermua, 1951) # [[Beatriz Arizaga Bolunburu]] ef--'''SORTUA''' historialaria (Eibar, 1951) # [[Maialen Etxart Salaberri]] ----'''SORTUA''' irakaslea (Isturitze, 1978) # [[Sara Oceja Salazar]] ef--'''SORTUA''' arkitektua eta politikaria (Durango, 1970) # [[Paula Bronstein]] fotokazetaria (AEB, XX. mendea) # [[Edith Hirsch Luchins]] efef matematikaria (Polonia-AEB, 1921-2002) # [[Annie Montague Alexander]] paleontologo, filantropoa (AEB, 1867-1950) # [[Carol Guzy]] ef-- argazkilaria (AEB, Pensilvania, 1956) # [[Ladislava Bakanic]] gimnasta (New York, 1924) # [[Julia Kavanagh|Julia Kavabagh]] idazlea (Irlanda, 1824-1877) # [[Nelly Bodenheim|Nelly Bodenneim]] ilustratzailea (Herbehereak, 1874-1951) # [[Hamideh Kheirabadi]] aktorea (Irlanda, 1924-2010) # [[Dorothy Cayley]] mikologoa (Sri Lanka, 1874-1955) # [[Maria Mauban]] aktorea (Marsella, 1924-2014) # [[Kate Lester]] aktorea (Ingalaterra, 1857-1924) # [[Dorothea Wolbert]] aktorea (AEB, 1874-1958) # [[Gré de Jongh]] lasterketaria (Herbehereak, 1924-2002) # [[Vera Molnár]] artista (Hungaria, 1924-2023) # [[Elena Cernei]] mezzo-sopranoa (Errumania, 1924-2000) # [[Hrytsko Hryhorenko]] poeta eta itzultzailea (Ukrainia, 1867-1924) # [[Claudine Dupuis]] aktorea (Frantzia, 1924-1991) # [[Annelise Hovmand]] zinema-zuzendaria (Danimarka, 1924-2016) # [[Conradine Birgitte Dunker]] idazlea (Norvegia, 1780-1866) # [[Beatrice Chebet]] atleta (Kenya 2000) # [[Tsigie Gebreselama]] atleta (Etiopia 2000) # [[Dawit Seyaum]] atleta (Etiopia 1996) # [[Shannon Rowbury]] atleta (AEB 1984) # [[Lisa Dobriskey]] atleta (EB 1983) # [[Adela Pankhurst]] sufragista, aktibista politikoa (EB 1885-Australia 1961) # [[Minnie Baldock]] sufragista (EB 1864-1954) # [[Adelaide Knight]] sufragista (EB 1871-1950) # [[Christian Jollie Smith]] abokatu ekintzailea (Australia 1885-1963) # [[Margaret Bondfield]] politikaria, aktibista (EB 1873-1953) # [[Louisa Martindale]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Louisa Martindale (feminista)]] sufragista, aktibista (EB 1839-1914) # [[Hilda Martindale]] funtzionarioa, idazlea (EB 1875-1952) # [[Cicely Hamilton]] dramagilea, aktorea (EB 1872-1933) # [[Dora Montefiore]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Kelly Holmes]] atleta (EB 1970) # [[Mary Rand]] atleta (EB 1940) # [[Alemitu Tariku]] atleta (Etiopia 2000) # [[Shelby Houlihan]] atleta (AEB 1993) # [[Manuela M. Veloso]] irakaslea, robot-ikertzailea (Lisboa 1957) # [[Lua Ribeira]] argazkilaria (Coruña, 1986) # [[Cristina de Middel]] argazkilaria (Alacant, 1979) # [[María Garay]] tango abeslaria (Argentina, 1941) # [[Anna Gottlieb]] abeslaria (Viena, 1774-1856) # [[Hou Bo]] argazkilaria (Txina, 1924-2017) # [[Montserrat Ubach Tarrés]] espeleologoa aitzindaria (Bartzelona XX. mendea) # [[Rocío Verdejo García]] artista plastikoa, argazkilaria (Granada 1982) # [[Olinpia Velasco]] artista bisuala, argakilaria ( Granada 1970) # [[Ana Vaz]] film zuzendaria, artista (Brasil 1982) # [[Sara Ramo]] artista bisuala (Madril/Brasil 1975) # [[Ann Packer]] atleta (EB 1942) # [[Tatiana Tomashova]] atleta (Errusia 1975) # [[Svetlana Masterkova]] atleta (Errusia 1968) # [[Denise Lewis]] atleta (EB 1972) # [[Sally Gunnell]] atleta (EB 1966) # [[Eladia Blázquez]] abeslaria (Argentina, 1931-2005) # [[Zanele Muholi]] artista eta aktibista (Hegoafrika, 1972) # [[Eva Nogales]] biofisikaria (Colmenar Viejo, 1965) # [[Ana María Muñoz Amilibia]] arkeologoa (Donostia-Madril, 1932-2019) # [[Farshid Moussavi]] arkitektoa (Iran/Britainia 1965) # [[Roma Agrawal]] egitura-ingeniaria (India/EB 1983) # [[Francine Houben]] arkitektoa (Herbehereak 1955) # [[Beverly Willis]] arkitektoa (AEB 1928-2023) # [[Jolanda Ceplak]] atleta (Eslovenia 1976) # [[Hasna Benhasi]] atleta (Maroko 1978) # [[Fantu Worku]] atleta (Etiopia 1999) # [[Karissa Schweizer]] atleta (AEB 1996) # [[Phylis Smith]] atleta (EB 1963) # [[Pilar Citoler]] dentista, arte bildumagilea (Zaragoza 1937) # [[Mary Strong Clemens]] botanikaria (AEB, 1873-1968) # [[Hortense Powdermaker]] antropologoa (AEB,1900-1970) # [[Charlotte Abramow]] argazkilari eta bideogilea (Brusela, 1993) # [[Judy Dater]] argazkilari feminista (AEB, 1941) # [[Germaine Van Parys]] fotokazetaria (Belgika, 1893-1983) # [[Alexandra Boulat]] fotokazetaria (Frantzia, 1962-2007) # [[Ina Higgins]] baratzezaina, paisaia-arkitektoa (Irlanda 1860-Australia 1948) # [[Nettie Palmer]] idazlea, kritikaria ( Australia 1885-1964) # [[Vicenta Cortés Alonso]] artxibozaina, ikertzailea, irakaslea (Valentzia 1925-2021) # [[María Eugenia Rodríguez Palop]] legelaria, politikaria ( Badajoz 1970) # [[Marisa Rodríguez Palop]] kazetaria, korrespontsala (Badajoz 1966) # [[Janeene Vickers]] atleta (AEB 1968) # [[Sandra Farmer]] atleta (Jamaika/AEB 1962) # [[Debra Flintoff-King ]] atleta (Australia 1960) # [[Tatiana Ledovskaya]] atleta (Errusia 1966) # [[Sandra Douglass Morgan]] abokatu, kirol-zuzendaria (Las Vegas 1978) # [[Mary_Elliott_Hill]] kimikaria (AEB, 1907-1969) # [[Naomi Parker]] langilea, modeloa (AEB, 1921-2018) # [[Marica Andallón]] heroina (Oviedo, 1764-1848) # [[Dana Ulery]] informatiba zientifikoa (AEB, 1938) # [[Mary Cowden Clarke]] idazlea (Londres, 1809-Italia, 1898) # [[Fili Chillón|Fili Chillon]] idazle eta eskultore (1918-2012) # [[Claude Cahun|Claude CAhun]] artista (Frantzia, 1894-1954) # [[Suzanne Malherbe|Susanne Malherbe]] argazkilaria, diseinatzaile (Frantzia, 1892-1972) # [[Véronique de Viguerie|Veronique de Viguerie]] fotokazetaria (Frantzia, 1978) # [[María Amelia Baltar]] abeslaria (Buenos Aires, 1940) # [[Luz María del Castillo Fregoso]] kimikari-biologoa (Mexiko, 1926-1990) # [[Li Fanghua]] fisikaria (Txina, 1932-2020) # [[Elise Ottesen-Jensen]] kazetaria (Suedia, 1886-1973) # [[Dina Vierny]] modeloa, arte-bildumagilea, museo-zuzendaria, erresistentzian ekintzaile (Errumania 1919-Paris 2009) # [[Nina Kandinski]] mezenasa (Errusia 1896- Suitza 1980) # [[Lily Pastré ]] filantropoa (Frantzia 1891-1974) # [[Manuela Beltrán]] heroia (Kolonbia 724-1819) # [[Marina Stepanova]] atleta (Errusia 1950) # [[Linda Keough ]] atleta (EB 1963) # [[Tracy Goddard]] atleta (EB 1969) # [[Silvia Rieger]] atleta (Alemania1970) # [[Katharine Merry]] atleta (EB 1974) # [[Fahrelnissa Zeid]] artista (Turkia 1901-Jordania 1991) # [[María Josefa Jiménez Cisneros]] arkeologoa (Cádiz. 1916-2002) # [[Romina Ressia]] argazkilaria (Argentina, 1981) # [[Emilie Bieber]] argazkilaria (Alemania, 1810-1884) # [[Hildegard Jäckel]] argazkilaria (Alemania, 1903-1974) # [[Alicia Márquez]] aktorea, vedetea (Argentina 1932-2004) # [[Ethel Rojo]] aktorea, vedetea (Argentina, 1937-2012) # [[Delphine Diallo]] argazkilaria # [[Martha Cooper]] argazkilaria (AEB 1943) # [[Lady Pink]] grafitigilea (AEB 1945) # [[Thérèse Le Prat]] argazkilaria (1895-1966) # [[Alice Cherki]] Aljeriako psikoanalista eta idazlea (1936) # [[Carole Thibaut]] Franziako idazle, antzerki zuzendari eta aktorea (1969) # [[Gerty Dambury]] Guadalupeko antzerkigile, nobelagile eta poeta frantsesa (1957) # [[Adele Goldstine]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1920-1964) # [[Marlyn Wescoff Meltzer]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1922-2008) # [[Séraphine Louis ]] margolari autodidakta (Frantzia 1864-1942) # [[Araceli Martínez Esteban]] politikaria (Guadalajara 1974) # [[Natalia Sazanovich]] atleta (Bielorrusia 1973) # [[Jane Flemming]] atleta ( Australia 1965) # [[Ghada Shouaa ]] atleta (Siria 1972) # [[Urszula Włodarczyk]] atleta (Polonia 1965) # [[Eunice Barber]] atleta (Sierra Leona 1974) # [[Natalya Roshchupkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Carmen Sarmiento]] Espainiako 1. emakume guerra korrespontsala (Madril 1944) # [[Elena Projorova]] atleta (Errusia 1978) # [[Karin Specht-Ertl]] atleta (Alemania 1974) # [[Tiia Hautala]] atleta (Finlandia 1972) # [[Süreyya Ayhan]] atleta (Turkia 1978) # [[Hayley Tullett]] atleta (EB 1973) # [[Olga Jegorova]] atleta (Errusia 1972) # [[Bouchra Ghezielle]] atleta (Maroko/Frantzia 19) # [[Janeth Jepkosgei]] atleta (Kenya 1983) # [[Margarita Ponomariova]] atleta (Kazakhstan 1993-Errusia 2021) # [[Olga Nazarova]] atleta (Errusia 1965) # [[Yeveonde Middleton|Yevonde Middleton]] argazkilaria (Erresuma Batua, 1893-1975) # [[Lea Ypi]] filosofo (Albania, 1979) # [[Alicia Márquez]] aktoresa (ARgentina, 1923-2004) # [[Françoise Demulder|Francoise Demulder]] argazkilaria (Frantzia, 1947-2008) # [[Nélida Roca]] vedetea (Buenos Aires, 1929-1999) # [[Catherine Stern]] psikologo, hezitzailea (Alemania-AEB, 1894-1973) # [[Adrienne Clarke]] botanikaria (Australia, 1938) # [[Alba Solís]] abeslaria (Argentina, 1927-2016) # [[Isabel Ellsen]] argazkilaria (Frantzia, 1958-2012) # [[Kate Barry]] argazkilaria (Britainia Handia, 1967-2013) # [[Cécile DeWitt-Morette]] fisikaria, matematikaria (Frantzia, 1922-2017) # [[Coline Serreau]] aktore, zuzendari eta gidoilari frantsesa (1947) # [[Emilia Broomé|Emilia Broome]] politikari liberala, feminista eta bakearen aldeko aktibista (Suedia, 1866-1925) # [[Tassin Hangbè]] Dahomeyko erregina-ordea (Benin, XVIII. mendea) # [[Virginia Norwood]] fisikaria, militarra (AEB, 1927-2023) # [[Renée Gailhoustet|Renee Gailhoustet]] arkitektoa (1929-2023) # [[Julia Lermontova]] kimikaria (Errusia, 1847- 1919) # [[Christine Spengler]] fotokazetaria (Frantzia, 1945) # [[Dickey Chapelle]] argazkilaria (AEB, 1919-1965) # [[Susan Meiselas]] argazkilaria (AEB, 1948) # [[Rafia Zakaria]] feminista musulmana (Pakistan, 1977) # [[Edna Paisano]] matematikaria, soziologoa (AEB, 1948-2014) # [[Josepha Weber]] abeslaria, sopranoa (Alemania, 1758-1819) # [[Aloysia Weber]] opera abeslaria (Alemania 1760-1839) # [[Constanze Mozart]] abeslaria (Alemania, 1762-1842) # [[Sophie Weber]] abeslaria (Alemania, 1763-1846) # [[Cäcilia Weber]] Mozarten amaginerraba (Alemania, 1727-1793) # [[Beatriz Bermúdez de Velasco]] mexikoko konkistatzailea (Espainia, XVI. mendea) # [[Klara Dan von Neumann]] matematikaria (Hungaria, 1911-1963) # [[Anna Murray Vail]] botanikaria (AEB, 1863-1955) # [[Nieves Fariza]] irakaslea,sindikalista (1911-1975) # [[Faten Hamama|Faten Hamana]] aktorea (Egipto, 1931-2015) # [[Fanny Navarro]] aktorea (Argentina, 1920-1971) # [[Zerrenda:Emakume argazkilariak|Emakume argazkilarien zerrenda]] # [[Rose Wilder Lane]] kazetaria, idazlea (AEB 1886-1968) # [[Isabel Paterson]] kazetaria, idazlea, filosofo politikoa (Kanada 1886-AEB 1968) # [[Dilan Yeşilgöz-Zegerius]] politikaria (Turkia,Herbehereak 1967) # [[Gema Igual ]] politikaria ( Santander 1973) # [[Pilar Alegría]] politikaria (Zaragoza 1977) # [[Maria Pinigina]] atleta (Kirgitistan 1958) # [[Olga Brizgina]] atleta (Errusia/Ukraina 1963) # [[Liudmila Dzhigalova]] atleta (Ukraina 1962) # [[Sherri Howard]] atleta (AEB 1962) # [[Denean Howard-Hill]] atleta (AEB 1964) # [[Inga Fischer-Hjalmars]] fisikaria (Suedia, 1918-2008) # [[Waltraut Seitter]] astronomoa (Alemania, 1930-2007) # [[Amina (Zazzauko erregina)]] Zazzauko erregina (Nigeria, 1533-1610) # [[Paulina Urrutia]] aktorea (Txile, 1969) # [[Melissa Gilbert]] aktorea (AEB 1964) # [[Sara Gilbert]] aktorea (AEB 1975) # [[Skye McCole Bartusiak]] aktorea (AEB 1992-2014) # [[Melissa Sue Anderson]] aktorea (AEB 1962) # [[Katy Kurtzman]] aktorea (AEB 1965) # [[Leslie Landon]] aktorea (AEB 1962) # [[Jennifer Landon]] aktorea (AEB 1983) # [[Alison Arngrim]] aktorea (AEB 1962) # [[Charlotte Stewart]] aktorea (AEB 1941) # [[Melissa Francis]] aktorea, kazetaria (AEB 1972) # [[Susan Solomon]] kimikari atmosferikoa (AEB, 1956) # [[Mounia Youssef]] argazkilaria (Libano-Togo, 1988) # [[Felicia Abban]] argazkilaria (Ganna, 1935-2024) # [[Emily Jacir]] artista plastikoa (Palestina, 1970) # [[Sarah Waiswa]] argazkilaria (1980 hamarkada) # [[Gihan Tubbeh]] argazkilaria (Peru, 1984) # [[Isadora Romero]] argazkilaria (Ekuador, 1987) # [[Jane Elizabeth Jones|Jane Elizabeth]] sufragista, abolinionista (AEB, 1813-1886) # [[Aida Muluneh]] argazkilaria eta artista (Etiopia, 1974) # [[Taslima Akhter]] argazkilaria (Bangladesh, 1974) # [[Nezha Alaoui]] enpresaria eta argazkilaria (Maroko, 1982) # [[Ann Oakley]] soziologoa # [[Caroline List]] epailea (AEB-Austria 1964) # [[Idoia Murga Castro]] irakaslea, ikertzailea (Madril 1983) # [[Mónica García Gómez]] mediku, politikaria (Madril 1974) # [[Ana Redondo]] legelaria, politikaria (Valladolid 1966) # [[Lorraine Fenton ]] atleta (Jamaika 1973) # [[Sabine Busch]] atleta (Alemania 1962) # [[Kim Batten]] atleta (AEB 1969) # [[Sandie Richards]] atleta (Jamaika 1968) # [[Elise Cranny]] atleta (AEB 1996) # [[Colleen Quigley ]] atleta (AEB 1992) # [[Marcia Barbosa]] fisikaria (Brasil, 1960) # [[Maria Matos]] aktorea, dramagilea (Lisboa 1886-1952) # [[Ofelia Marques]] margolaria ( Lisboa 1902-1952) # [[Mafalda Mouzinho de Albuquerque]] idazlea (Lisboa 1874-1952) # [[Shalane Flanagan]] atleta (AEB 1981) # [[Linet Masai]] atleta (Kenya 1989) # [[Vivian Cheruiyot]] atletak (Kenya 1983) # [[Sally Kipyego ]] atleta (Kenya 1985) # [[Julia Petxonkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Lashinda Demus]] atleta (AEB 1983 # [[Colleen Farrington]] modeloa, abeslaria (AEB 1936-2015) # [[Edelmira Inés Mórtola]] geologoa (Argentina, 1894-1973) # [[Boushra Yahya Almutawakel|Bousha Yahya]] argazkilaria (Yemen, 1969) # [[Nikab]] # [[Anna Hints]] zinema zuzendaria (Estonia, 1982) # [[Pia Arke]] argazkilaria (Groenlandia, 1958-2007) # [[Nina Byers]] fisikaria (AEB, 1930-2014) # [[Genoveva Dawson]] botanikaria (Argentina, 1918-2012) # [[Astrid Cleve]] botanikaria, kimikaria (Suedia, 1875-1968) # [[Audrey_Richards]] Britaniako antropologa (London, 1899-1984) # [[Anush Babajanyan]] fotokazetaria (Armenia # [[Louise Abel]] argazkilaria (Norvegia, 1841-1907) # [[Carolina Henriette Mac Gillavry]] kimikaria (Holanda, 1904-1993) # [[Hilaria Supa]] indígena, aktibista (Peru 1957) # [[Maria Sumire]] abokatu, politikaria (Peru 1951) # [[Claudia Coari]] politikaria (Peru 1967) # [[Juana Huancahuari]] nekazaria, politikaria (Peru 1969) # [[Yaneth Cajahuanca]] ingeniaria, politikaria (Peru 1971) # [[Nancy Obregon]] politikaria (Peru 1970) # [[Elsa Malpartida]] politikaria (Peru 1961ç-2022) # [[Karibu]] GKE, Fca Pedraza saria 2023 # [[America Valenzuela]] zientzia-kazetaria (Madril 1977) # [[Diane Pernet]] moda blogaria, kritikaria (AEB XX. mendea) # [[Carmen de Icaza]] eleberrigilea eta lider falangista (Madril, 1899-1979) # [[Margarita Abella Caprile|Margarita Abella Caprile]] poeta, kazetaria (Argentina, 1901-1960) # [[Amber Bracken]] fotokazetaria (Kanada, 1984) # [[Marlene Bergamo]] fotokazetaria (Brasil, 1965) # [[Claire Beck Loos]] idazlea eta fotokazetaria (Txekia, 1904-1942) # [[Ruth Asawa]] eskultorea (AEB, 1926-2013) # [[Zofia Kielan-Jaworowska]] paleobiologoa (Polonia, 1925-2015) # [[Brigida Baltar]] argazkilaria (Brasil,1959) # [[Lara Baladi]] argazkilaria (Egipto-libanoar, 1969) # [[Maja Bajević|Maja Bajevi´c]] argazkilaria (Bosnia, 1967) # [[Damaris Cudworth Masham]] idazle, filosofo (Britainia Handia, 1659-1708) # [[Kathleen Kenyon]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1906-1978) # [[Anna Maria Colucci]] argazkilaria (Italia, 1938-2015) # [[Joana Choumali]] argazkilaria (Bolin # [[Fleur Pellerin]] Frantziako politikari eta enpresaburua (1973) # [[Pascale Faublas|Pascale Faubas]] artista (Haiti, 1981) # [[Anabel Colazo]] komikigilea eta ilustratzaile (Eivissa, 1993) # [[Elizabeth Riddle Graves]] fisikaria (AEB, 1916-1972) # [[Mignon Talbot]] paleontologoa (AEB, 1869-1950) # [[Alicia Güemes Fraga]] komikigilea eta ilustrailea (Bartzelona, 1987) # [[Emma Ríos Maneiro]] istoriotxogilea eta komikigilea (Galizia, 1976) # [[Caridad Zazo Cardeña]] geologoa (Toledo, 1945) # [[Caroline Ingalls]] irakaslea, autobiografialaria (AEB 1839-1924) # [[Mary Ingalls]] idazlea (AEB 1865-1924) # [[Carrie Ingalls]] zaintzailea (AEB 1870- 1946) # [[Grace Ingalls]] irakaslea, idazlea (AEB 1877-1941) # [[Ketty Lester]] aktorea, abeslaria (AEB 1934) # [[Hersha Parady]] aktorea (AEB 1945-2023) # [[Bonnie Bartlett]] aktorea (AEB 1929) }} == Hobetuak 2024 == {{zutabeak|kopurua=3| # [[Olatz Agorria]] '''ef--''' txirrindularia (Zornotza 1958) # [[Ane Ibarzabal]] '''ef--''' kazetaria (Durango, 1982) # [[María Jesús Cava ]] '''ef--''' historialaria (Bilbo 1949) # [[Amaia Agirre Gonzalez]] '''----''' medikua, alpinista (Urnieta 1992-Patagonia 2023) # [[Haizea Barcenilla]] '''----''' arte kudeatzailea, ikertzailea (Lezo 1981) # [[Carmen Valero Omedes]] '''efef''' atleta (Teruel 1955-Sabadell 2024) # [[Laura Ingalls Wilder]] '''efef''' idazlea (AEB 1867-1957) # [[Marixa Osés]] '''ef--'''gidoilaria, aktorea (Gasteiz 1969) # [[Micaela Bastidas]] '''efef''' aitzindaria, heroia, martiria (Peruko Erregeorderria 1744-1781)* # [[Chanel Terrero]] '''ef--'''abeslari, dantzari, aktorea (Kuba 1991) # [[Carmen Mijangos]] '''---- ''' kimikaria (Bilbo 1949) # [[Paula Badosa]] '''ef--'''tenislaria (AEB/Katalunia 1997) # [[Pilar Arostegi]] '''efef''' artxibozaina (Gasteiz 1944-2006) # [[Nina Lobkovskaia]] '''ef--'''frankotiratzailea (Errusia 1925) # [[Maite Dono]] '''ef--'''poeta, abeslaria (Gasteiz/Galizia 1969) # [[Garazi Sánchez]] '''ef--'''surflari, zinemagilea (Getxo 1992) # [[Ana Pontón]] '''ef--'''politikaria (Lugo 1977) # [[Maria Gembero-Ustarrotz]] '''ef--'''historialaria, musikologoa (Nafarroa 1959) # [[Adela Bazo]] '''ef--'''margolaria (Nafarroa 1905-Argentina 1984) # [[Mónica Ojeda]] '''ef--'''idazlea (Ekuador 1988) # [[Celia Amoros ]]'''ef--'''filosofoa, idazlea (Valentzia 1944) # [[Carolina Yuste]] '''ef--'''aktorea (Badajoz 1991) # [[Ángeles Caso]] '''ef--'''idazlea (Asturias 1959) # [[Majida Maayouf]] '''ef--'''atleta (Maroko/Araba 1989) # [[Camila Sosa Villada]] '''ef--'''idazlea, aktorea, antzerkigilea (Argentina 1982) # [[Ane Gabarain]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1963) # [[Icíar Bollain]] '''ef--'''film zuzendaria (Madril 1967) # [[Ann Walker]] '''efef''' filantropoa, 2 emakumeren lehen ezkontza (BH, 1803-1854) # [[Ana Rioja]] '''ef--'''idazlea, kazetaria (Tudela 1962) # [[Carmen Laforet]] '''efef''' idazlea (Bartzelona 1921-Madril 2004 19) # [[Iraide Ibarretxe]] '''ef--'''hizkuntzalaria (Bilbo 1972) # [[María Luisa Elio]] '''efef''' idazlea, aktorea (Iruñea 1926-Mexiko 2009) # [[Iris Apfel]] '''efef''' barne-diseinatzailea ( AEB 1921-2024) # [[Helena Taberna]] '''----''' film zuzendaria (Nafarroa 19..?) # [[Ana Blanco]] '''ef--''' tb aurkezlea (Bilbo 1960) # [[Maria Lejarraga]] '''efef''' idazlea (Errioxa 1874-Argentina 1974) # [[Isabel Alba Rico]] '''ef--''' idazlea, gidoilaria ( Madril 1959) # [[Sigourney Weaver]] '''ef--'''aktorea (AEB 1949) # [[Virginia Berasategi]] '''ef--'''triatloilaria (Bilbo 1975) # [[Aia Kruse]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1994) # [[Jutta Kleinschmidt ]] '''ef--'''rally-pilotua (Alemania 1962) # [[Clara Bilbao]] '''ef--'''jantzi-deseinatzailea, film zuzendaria (Bilbo 1971) # [[Martina Gorostitza]]'''--ef'''inprimatzailea, enpresaburua (Gasteiz 1790-1862) # [[Silvia Tortosa]] '''efef''' aktore, tb aurkezle (Bartzelona 1947-2024) # [[Sacagawea]] –ef indigena, interpretea, esploratzailea (AEB 1788-1812) # [[Ángela Ruiz Robles]] '''efef''' asmatzailea (Leon 1895-Ferrol 1975) # [[Carmen Maura]] '''ef--''' aktorea (Madril 1945) # [[Chelsi Smith]] ''ef--'' Miss Unibertso 1995 (AEB 1973-2018) # [[Lara Dutta]] ''ef--'' Miss Unibertso 2000 (India 1978) # [[Zuleyka Rivera]] ''ef--'' enpresaburua, Miss Unibertso 2006 (Puerto Rico 1987) # [[Dayana Mendoza]] ''ef--'' Miss Unibertso 2008 (Venezuela 1986) # [[Stefanía Fernández]] ''ef--'' kazetaria, Miss Unibertso 2009 (Venezuela 1990) # [[Ximena Navarrete]] ''ef--'' Miss Unibertso 2010 (Mexiko 1988) # [[Leila Lopes]] ''ef--'' Miss Unibertson 2011 (Angola 1986) # [[Teresa Castro]] ''ef--'' ilustratzailea (Donostia 1968) # [[Wilma Rudolph]] ''efef'' atleta (AEB 1940-1994) # [[Tara Lipinski]] ''ef--'' patinatzailea, aktorea, kirol esataria (AEB 1982) # [[Isabel Lizarraga]] ''ef--'' ikertzailea, idazlea (Nafarroa 1958) # [[Jessica Watson]] ''ef--'' nabigatzailea (Australia 1993) # [[Tamara Karsavina]] '''efef''' dantzaria (Errusia 1885-1978) # [[Cate Blanchett]] '''ef--''' aktorea (Australia 1969) # [[Sojourner Truth]] '''--ef''' esklabu abolizionista (AEB 1797-1883) # [[Serena Williams]] '''ef--''' tenislaria (AEB 1981) # [[Mary Harris]] '''efef''' amama astintzailea (Irlanda 1837-AEB 1930) # [[Claudia Sheinbaum]] ef-- Mexikoko 1.emakume presidentea (Mexiko 1962) # [[Naomi Campbell]] ef-- modeloa (EB 1970) # [[Rosa María Sardà]] efef aktorea (Bartzelona 1941-2020) # [[Milagros Rubio]] ef-- politikaria, poeta (Tutera 1952) # [[Usoa Ostolaza]] ef-- txirrindularia (Zarautz 1998) # [[Naomie Harris]] ef-- aktorea (EB 1976) # [[Nerea Barros]] ef-- aktorea, zuzendaria (Coruña 1981) # [[Nerea Pagaldai]] ef-- biologoa (Arrasate 1993) # [[Ekhiñe Atorrasagasti]] ---- kazetaria (Gipuzkoa 1982) # [[Danae Boronat]] ef-- kirol kazetaria (Tarragona 1985) # [[Idoia Montón]] ef-- margolaria (Donostia 1969) # [[Lella Lombardi]] efef 1 Formulako gidaria (Italia 1941-1992) # [[Alma Mahler]] efef musikagilea (Austria 1879-AEB 1964) # [[Nadia Erostarbe]] ef-- surflaria (Zarautz 2000) # [[Teresa Forcades]] ef-- moja aktibista, medikua, politikaria (Bartzelona 1966) # [[Luisa Roldán]] efef eskultorea (Sevilla 1652-Madril 1706) # [[Rakel Mateo]] ef-- triatleta paralinpikoa (Mungia 1975) # [[María Teresa Castells]] –ef liburu saltzailea (Busturia 1935- Donostia 2017) # [[Arantxa Lazkano]] zinema-zuzendaria (Zarautz, 1949) # [[Emakume Abertzale Batza]] # [[Elena Irureta]] ef-- aktorea (Zumaia 1955) # [[Sara Alonso Martinez]] ef-- iraupen lasterkaria (Donostia 1999) # [[Kate Sheppard]] efef sufragista (EB 1847-Zeelanda Berria 1934) # [[Amaia Uribe]] ef-- kazetaria, bertsolaria (Forua 19) # [[Amaia Lizarralde]] ef-- aktorea (Donostia 19) # [[Jessika Ponchet]] ef-- tenislaria (Baiona 1996) # [[Miriam Bravo]] ef-- lasterkaria (Deba/Errioxa 1974) # [[Kate Spade]] efef diseinatzailea (AEB 1962-2018) # [[Sylvia Fedoruk]] efef fisikaria (Kanada 1927-2012) # [[Agnès Souret]] efef modeloa, dantzaria, aktorea (Lapurdi 1902-1928) # [[Valeria Ros]] ef-- aurkezlea, umoregilea (Bizkaia 1986) # [[Lorea Ibarra]] ef-- aktorea (Gipuzkoa 2002) # [[Aránzazu Calleja]] e--- musikagilea (Bilbo 1977) # [[Ana Laura Alaez]] e--- artista, eskultorea (Bilbo 1964) # [[Han Kang]] ef-- idazlea (Hego Korea 1970) # [[Annie Leibovitz]] ef-- argazkilaria (AEB 1949) # [[Arene Altonaga]] ef-- fubolaria (Leioa 1993) # [[Puy Oria]] zinemagilea (Nafarroa, 1962) # [[Régine Crespin ]] efef sopranoa (Frantzia 1927-2007) # [[Pilar García]] ef-- margolaria (Nafarroa 1942) # [[Inmaculada Pereiro]] ef-- triatleta (Bilbo 1972) # [[Agnès Varda]] efef argazkilaria, film zuzendaria (Frantzia 1928-2019) # [[Eukene Lacarra]]efef literatura-kritikaria (Lizarra 1944-? 2023) # [[Irati Osa]] ef-- piraguista (Zumaia 1997 # [[Benita Ganuza]]e-ef politikaria (Donostia 1930-1985) # [[Maite Luisa Goikoetxea]] kazetaia (Nafarroa 1946-Bartzelona 1994) # [[Isabel-Clara Simó]] idazlea, filosofoa (Alacant 1943-Bartzelona 2020) # [[Artemisia Gentileschi]] margolaria (Italia 1593- 1656) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Ugartemendia Zubeldia]] efef '''SORTUA''' zinegotzi ohia, ekintzailea (Andoain, 1978-Donostia, 2023) # [[Alazne Intxauspe]] ef-- '''SORTUA''' nekazaria (Andoain, 1984) # [[Esther Vital]] ---- '''SORTUA''' psikologoa, artista eta zinemazuzendaria (Artaxoa, 1983) # [[Gema López Las Heras]] ef-- '''SORTUA''' itzultzailea (Azkoitia, 1989) # [[Intza Olabarria]] ef-- '''SORTUA''' geologoa, artisaua (Elorrio 1994) # [[Josune Escota Bisbal]] ---- '''SORTUA''' abokatua, politikaria (Durango, 1970) # [[Maider del Río Larramendi]] eff--'''SORTUA''' psikologoa (Elorrio 1971) # [[Adela Khanum]] lider kurdua (?- 1924) # [[Ain Yoon]] pianojolea (Hego Korea 1996) # [[Aisha Yesufu]] aktibista (Nigeria 1973) # [[Alice Colonieu]] artista (Frantzia, 1924-2010) # [[Alice Constance Austin]] arkitektoa (AEB, 1862-1955) # [[Alicia García-Salcedo González]] 1935ean Asturiasen jardun zuen 1. emakume abokatua (1903-2003) # [[Alicia Herrera Rivera]] abokatu erbesteratua (Txile 1928-2013) # [[Amanishajeto]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Amélie Beaury-Saurel]] margolaria (Bartzelona, 1848-Paris, 1924) # [[Ana Mayayo Salvo]] maistra (Buenos Aires, 1880-Zaragoza, 1968) # [[Ana Vidovic ]] gitarra jolea (Kroazia/AEB 1980) # [[Anastassia Virsaladze]] piano jolea, irakaslea (Errusia 883-1952) # [[Andrea López Chao]] maistra (Mondoñedo, XIX-XX) # [[Ángela Cerrillos Valledor]] abokatu ekintzailea (?, XX. mendea) # [[Ángela Contreras]] aktorea (Txile 1971) # [[Angela Hewitt]] piano jolea (Kanada 1958) # [[Angie Turner King]] kimikaria, matematikaria (AEB, 1905-2004) # [[Anita-Pearl Ankor]] margolaria eta muralista (Ghana) # [[Anja Niedringhaus|Anja Niedringahaus]] fotokazetaria (Alemania, 1965-Afganistan, 2014) # [[Anna Bunina]] olerkaria (Errusia, 1874-1829) # [[Anna Hirzel-Langenhan]] piano-jolea, irakaslea (Suitza 1874-1951) # [[Anna Jesipova]] piano jolea (Errusia 1851-1914) # [[Anna Palm de Rosa]] margolaria (Suedia, 1859-1924) # [[Antonia Gutiérrez Bueno]] idazlea, itzultzailea. Madrilgo Libututegian 1 emakume baimendua (Madril 1781-1874) # [[Argentina Santos]] abeslaria (Portugal,1924-2019) # [[Beatriz Barral]] artista ( Madril 1978) # [[Beatriz Maggi]] idazlea (Kuba, 1924-2017) # [[Bertha Valerius]] argazkilaria, pintorea (Suedia 1824-1895) # [[Bianca Maria Piccinino|Bianca Maria Piccinio]] kazetaria, idazlea (Italia, 1924) # [[Blanca Riestra]] idazlea (Coruña 1970) # [[Brenda Helser|Brenda Elser]] igerilaria (EEBB, 1924) # [[Carla Cerati]] argazkilaria eta idazlea (Italia, Bergamo, 1926, Milan, 2016) # [[Carmen López-Cortón|Carmen López Cortón]] maistra (Galizia, 1866-Madril, 1938) # [[Caroline Quarlls]] esklaboa, askapena lortzeko lurpeko trenbidea erabiliz Wisconsinetik Kanadara bidaiatutako lehen pertsona (AEB 1824- Kanada 1892) # [[Catherine Chamié]] kimikaria (Frantzia, 1888-1950) # [[Catherine Tolson]] erizaina, sufragista, aktibista (EB 1890- Errusia 1924) # [[Cecilia Berdichevski]] programatzailea, informatikan aitzindaria (Polonia 1925- Argentina 2010) # [[Cheryl Diaz Meyer]] fotokazetari independientea (EE.BB. 1968) # [[Chikage Awashima]] aktorea (Japonia, 1924-2012) # [[Chloe Clark Willson]] aitzindaria, irakaslea (AEB 1818-1874) # [[Christine_Ladd-Franklin]] matematikaria (AEB, 1847-1930) # [[Cicely Popplewell]] software ingeniaria (Erresuma Batua 1920-1995) # [[Clara Belle Williams]] maistra, 1. afroamerikar lizentziatua Mexiko Berrian (AEB 1885-1994) # [[Clara Obligado]] idazlea (Argentina/Espainia 1950) # [[Claudine Hermann]] fisikaria (Frantzia, 1945-2021) # [[Cristina Alberdi]] abokatua (Sevilla 1946) # [[Cristina Cerrada]] idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Fallarás]] kazetaria, idazlea, ekintzailea ( Zaragoza 1968) # [[Daria Diachenko]] partisanoa (Sobietar Batasuna, 1924-1944) # [[Diana Agrest]] arkitektoa (Argentina, 1945) # [[Dolores Gray]] aktorea (EE.BB.1924-2002) # [[Dolores Martí de Detrell]] maistra eta idazlea (Bartzelona, ? - 1880) # [[Dora Hitz]] margolaria (Alemania, 1856-1924) # [[Dorothy Maharam]] matematikaria (AEB, 1917-2014) # [[Dorothy Pitman Hughes]] feminista, aktibista (Georgia, 1928-Florida, 2022) # [[Edith Gertrude Schwartz]] botanikaria (AEB, 1877-1971) # [[Elena O'Callaghan Duch]] pedagogoa, idazlea (Bartzelona 1955) # [[Elisa Acuña]] Mexikoko irakasle eta kazetari anarkista (1887-1946) # [[Elisa Maria Reyes Vargas]] maistra (Jaen, 1983) # [[Elise Hall]] musikaria (EE.BB, 1853-1924) # [[Elisso Virssaladze]] piano jolea (Georgia 1942) # [[Elizabeth Cabot Agassiz]] hezitzaile, naturalista (AEB, 1822-1907) # [[Elspeth Beard]] arkitekto eta motorzalea (Erresuma Batua, 1959) # [[Émilienne Malfatto]] idazlea eta fotokazetaria (Frantzia, 1989) # [[Emma Calderón y de Gálvez|Emma Calderon y de Galvez]] kazetaria, maistra eta idazlea (Cádiz, XIX. mendea) # [[Emma Gramatica]] aktorea (Italia, 1874-1965) # [[Erzesbet Gulyás Köteles|Erzsébet Gulyás Köteles]] gimnasta (Hungaria, 1924-2019) # [[Esther García Llovet]] idazlea, itzultzailea ( Malaga 1963) # [[Ethel Houston]] abokatua, kriptologoa (Albacete/Eskozia 1924-2017) # [[Eulalia Vicenti]] kazetaria, emakumeen eskubideen aldeko politikaria (Madril 1884 - Porto 1979) # [[Eva Díaz Riobello]] idazlea (Asturias 1980) # [[Eva May]] zinema aktorea (Austria, 1902-1924) # [[Fannie Bloomfield Zeisler]] piano jolea (Austria 1863-AEB 1927) # [[Fanny Tur Riera ]] historialaria, politikaria ( Eivissa 1961) # [[Farzana Wahidy]] Fotokazetaria (Agfanistan, 1997) # [[Fatima Shbair]] fotokazetaria (Palestina, 1997) # [[Felisa Núñez Cubero]] fisikaria , kimikaria (Valladolid 1924- Madril 2017) # [[Fifi Mukuna]] karikaturagilea (Kongo,) # [[Florynce Kennedy|Glorynce Kennedy]] feminista, ekintzailea (EE.BB.1916-2000) # [[Francisca de Braganza]] aristokrata (Brasil, 1824-1898) # [[Françoise Adnet|Francoise Adnet]] margolaria (Paris, 1924-2014) # [[Françoise Blomme]] arkitektoa (Belgika, 1933) # [[Galina Kmit]] argazkilaria (Errusia, 1921-2019) # [[Geraldine Doyle]] modeloa, metaleko langilea (EE.BB.1924-2010) # [[Gina Pellon|Gina Pellón]] artista (Kuba, 1926-Frantzia, 1914) # [[Gloria Sanchez]] idazlea eta maistra (Villagarcia de Arosa, 1958) # [[Guadalupe Rivera Marín]] politikaria (Mexiko 1924-2023) # [[Hannah Marie Wormington]] arkeologoa (AEB, 1914-1994) # [[Hannie Lips]] telebista aurkezlea (Herbehereak, 1924-2012) # [[Hazel Brooks]] aktorea (EE.BB. 1924-2002) # [[Hazel Brooks]] aktorea (Hegoafrika, 1924-EEBB 2002) # [[Heidi Levine]] fotokazetaria (AEB, 1987) # [[Hengameh Golestan]] argazkilari konprometitua (Iran, 1952) # [[Henrietta Muir Edwards]] feminista, ekintzailea (Kanada, 1849-1931) # [[Isabelle Vengerova]] pialo jolea, irakaslea (Errusia 1877-1956) # [[JoAnn H. Morgan]] ingeniari aeroespaziala (AEB, 1940) # [[Johanne Cathrine Krebs]] margolaria (Danimarka, 1848-1924) # [[Joy Page|Joe Page]] aktorea (EE.BB, 1924-2008) # [[Julia Slingo]] meteorologoa (Erresuma Batua, 1950) # [[Julie de Graag]] margolaria (Herbehereak, 1877-1924) # [[Julie Wilhelmine Hagen-Schwarz|Julie Wilhelmine]] margolaria (Estonia, 1824-1902) # [[Justyna Mielnikiewicz]] fotokazetaria (Polonia, 1973) # [[Karen Margrete Harup]] igerilaria (Danimarka, 1924-2009) # [[Kate Gleason]] ingeniaria (AEB, 1865-1933) # [[Kuhne Beveridge]] eskultorea, aktorea (AEB 1874-XX. mendea) # [[La Perla de Cádiz]] flamenko kantaria (Cádiz 1924-1975) # [[Lallie Charles]] argazkilaria (Irlanda,1869-1919) # [[Laurence Geai]] Fotokazetaria (Frantzia, 1984) # [[Lillian Elliott]] aktorea (Kanada, 1814-1959) # [[Lourdes Vega]] zientzialaria (Badajoz 1965) # [[Lula Romero]] musikagilea (Palma Mallorcakoa, 1976) # [[Lys Assia]] abeslaria (Suitza 1924-2018) # [[Mabel Allington Royds]] artista (EB 1874-941) # [[Małgorzata Malicka|Malgorzata Malicka]] fotokazetaria, idazlea, poeta (Varsovia, 1959) # [[Manizha Wafeq ]] ekonomialaria, ekintzailea (Afganistan,?) # [[Manuela Villa]] kutur kudeatzailea, politikaria (Madril 1976) # [[Mar Villaespesa]] kultur kudeatzailea, arte kritikaria (Almeria 1953) # [[Marga López]] aktorea (Mexiko, 1924-2005) # [[Margaret Boden]] ikerketa-irakaslea (Erresuma Batua, 1936) # [[Margaret Yorke]] idazlea (Irlanda, 1924-2012) # [[Margarita de Mayo Izarra]] idazlea, kazetaria eta maistra (Toledo, 1889-Madril,1969) # [[Marguerite Long]] musikaria eta pedagogoa (Frantzia, 1874-1966) # [[Marguerite Vogt]] birologoa, biologoa (Alemania 1913-AEB 2007) # [[Maria Auböck]] arkitektoa (Viena, 1951) # [[María del Mar Terrones Villanueva|Maria del Mar Terrores Villanueva]] maistra, medikua eta kazetaria (Granada, 1892-1980) # [[María Durán Febrer]] emakumeen eskubideetan espezializatutako legelari feminista (Mallorca 1953) # [[María Emilia Casas]] legelaria, Konstituzio Auzitegiko 1. emakume presidentea (León 1950) # [[Maria Golubnitxaia|Maria Golubnichaya]] atleta (Errusia 1924-2015) # [[Maria Jose Marques da Silva]] artikektoa (Porto, 1914-1996) # [[Maria Lainá]] poeta (Grezia, 1947-1923) # [[María Luz Navarro Mayor|Maria Luz Navarro Mayor]] maistra (Soria, 1918-Madril, 2014) # [[Maria Sander]] atleta (Alemania, 1924-1999) # [[Maria Vos]] margolaria (Amsterdan, 1824-1906) # [[María Zaragoza]] idazlea (Madril 1982) # [[Maria_Walanda_Maramis]] Indonesiako "heroi nazionala" (Kema, Iparraldeko Minahasa 1872 - 1924) # [[Marianne Werner]] atleta (Alemania, 1924-2023) # [[Marie Dorigny]] fotokazetaria (Frantzia, 1959) # [[Marie Gutheil-Schoder]] opera sopranoa (Alemania, 1874-1935) # [[Marina Berti|Martina Berti]] (Londres, 1924-Italia, 2002) # [[Marina Perezagua]] idazlea (Sevilla 1979) # [[Mariya Yúdina]] piano jolea (Errusia 1899-1970) # [[Marjorie Boulton|Majorie Boulton]] idazlea, poeta (Erresuma Batua, 1924-1977) # [[Marlena Fejzo]] genetista (AEB, 1968) # [[Marta Verde]] artista (Pontevedra 1985) # [[Marthe Vogt]] neurozientzialaria (Berlin 1903-AEB 2003) # [[Martina Bacigalupo]] fotokazetaria (Italia, 1978) # [[Mary Ann Bevan]] erizaina (EB 1874-1933) # [[Mary Berg]] Varsoviako getto judutik bizitik irtendakoa (Polonia 1924-2013) # [[Mary Carr]] aktorea (EE.BB, 1874-1973) # [[Mary Gardiner Horsford]] poeta (AEB 1818-1874) # [[Mary Helen Wright Greuter]] astronomo, historialaria (AEB, 1914-1997) # [[Mary Katharine Brandegee]] botanikaria (AEB 1844-1920) # [[Mary Lee Woods]] matematikaria, programatzailea (Erresuma Batua, 1924-2017) # [[Maryse Goudreau]] argazkilaria (Kanada, 1980) # [[Marzieh]] abeslaria (Teheran, 1924-Paris, 2010) # [[Maxine Singer|Maxime Singer]] biologoa (New York, 1931) # [[Mercedes Cebrián]] idazlea, itzultzailea (Madril 1971) # [[Mercedes Vieito]] kazetaria eta maistra (Kuba, 1887-1960) # [[Meri Torras]] filologoa, saiakeragilea, ikertzailea (Bartzelona 1968) # [[Minda Ramm]] idazlea (Norvegia, 1859-1924) # [[Montserrat Pujol Vilarnau]] maistra eta pedagogoa (Galizia, 1941) # [[Nahirqo]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Nahla El Fatiha Naili]] eskultorea (Aljeria, 1986) # [[Nana Akua Oppong Birmech]] arkitektoa (Ghana, 1980ko hamarkada) # [[Naomi Shihab Nye]] poeta, idazlea (AEB-Palestina, 1952) # [[Natalia Gutman]] piano jolea (Errusia 11877-1952) # [[Natalia Pozniakovskaia]] piano jola, irakaslea (Errusia 1889-1981) # [[Nathalie de Vries]] arkitektoa, hirigilea, irakaslea (Herbehereak 1965) # [[Neda Razavipour]] artista (Iran, 1969) # [[Oby Ezekwesili]] ekonomia politikan aditua (Nigeria 1963) # [[Olga Gyarmati]] atleta (Hungaria, 1924-2013) # [[Olga Kalantarova]] piano jolea, irakaslea (Errusia 1877-1952) # [[Paloma Pedrero]] dramagilea, irakaslea (Madril 1957) # [[Paula Lapido]] idazlea (Madril 1975) # [[Paulete Furacão|Paulete Furacao]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (Salvador, 1964) # [[Paulette Nardal]] Martinikako kazetari, idazle eta feminista frantziarra (Frantzia1896-1985) # [[Pauline Chaponnière-Chaix]] erizain, sufragista, (Suitza, 1850-1934) # [[Priscilla Pointer]] aktorea (EE.BB, 1924) # [[Ragna Nielsen]] politikaria (Norvegia, 1845-1924) # [[Raquel Lanseros]] poeta, itzultzailea (Cádiz 1973) # [[Rebeca Guber]] matematikaria, informatikaren aitzindaria (Argentina 1926-2020) # [[Renée Lafont]] itzultzaile, fotokazetaria (Frantzia, 1876-Kordoba, 1936, gerran eraila) # [[Rita Martin]] argazkilaria (Irlanda, 1958) # [[Robin Canup]] astrofisikaria (AEB, 1968) # [[Rosa Cursach]] filosofoa, teologoa, politikari ekintzailea (Mallorca 1967) # [[Rosa Smester]] maistra, idazlea (Dominikar Errepublika 1874-1945) # [[Rosalind Tanner]] matematikaria (Erresuma Batua, 1900-1992) # [[Rosalyn Tureck]] piano jolea (AEB 1914-2003) # [[Ruth Robertson]] fotokazetaria eta esploratzailea (EE.BB, 1905-1998) # [[Sandra Vilardy]] biologoa, politikaria, ekintzaile ekologista (Kolonbia 1977) # [[Sara Rietti]] Argentinako 1. emakume kimikari nuklearra (1930-2017) # [[Selene Mahri ]] modeloa (Finlandia 1924- AEB 2020) # [[Shanakdakhete]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Sharon Isbin]] gitarra jolea (AEB 1980) # [[Shirin Neshat]] artista, film-zuzendaria (Iran, 1957) # [[Silvana Estrada]] mexikar musikagilea (Veracruz, 1997) # [[Silvia Vidal]] eskalatzailea (Bartzelona, 1970) # [[Sofía Rhei]] idazle, poeta (Madril 1978) # [[Solmaz Daryani]] fotokazetaria (Iran, 1989) # [[Soltan Achilova]] fotokazetaria (Turkemistan, 1950?) # [[Sophie Menter]] piano jolea, musikagilea, irakaslea (Errusia 1846-1918) # [[Souzana Antonakáki]] arkitektoa (Grezia, 1935-2020) # [[Stephanie Sinclair]] fotokazetaria (AEB, 1973) # [[Sue_Hendrickson]] paleontologoa (AEB, 1949) # [[Susana Vallejo]] fikzio-idazlea ( Madril 1968) # [[Susanna Amatuni]] musikologoa (Armenia, 1924-2010) # [[Tara Westover]] historialaria, idazlea (AEB 1986) # [[Tatiana Nikolayeva]] piano jolea, musikagilea (Errusia 1993) # [[Tatiana Warsher]] arkeologoa (Errusia 1880- Erroma 1960) # [[Teresa Carreño]] piano jolea, musikagilea (Venezuela 1853-AEB 1917) # [[Teresa Peramato Martín]] legelaria, herri-salataria (Salamanca 1962) # [[Teresa Solà i Vilà|Teresa Solà i Vila]] maistra (Katalunia, 1886-1979) # [[Themis Emakume Juristen Elkartea]] 1987ko GKEa: abokatu, prokuradore, epaile, magistratu eta legelariak # [[Valentina Babor]] piano jotzailea (Alemania 1989) # [[Vanessa Montfort]] idazlea, dramagilea (Bartzelona 1975) # [[Vithika Yadav]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (India 1980) # [[Widad Hamdi]] aktorea (Egipto 1924-1994) # [[Xuefei Yang]] gitarra jolea (Pekin 1977) # [[Yolanda Morató]] irakaslea, itzultzailea (Huelva 1976) # [[Zahra Kazemi]] argazkilari eraila (Iran, 1948-2003) # [[Zohra Bensemra]] argazkilaria (Aljeria, 1968) # [[Zona Gale]] idazlea (EE.BB., 1874-1938) # [[Zulfiya]] poeta (Uzbekistan 115) }} ==='''Berriak 2023''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Olaso]] ef-- '''SORTUA''' film zuzendaria, ekintzailea (Durango 1996) # [[Amets Ormaetxea Ezpeleta]] ---- '''SORTUA''' barne diseinatzailea eta musikaria (Arrasate, 1997) # [[Ane Lindane]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta umoregilea (Barakaldo, 1988) # [[Araks Sahakyan]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea eta artista (Armenia, 1990) # [[Ebru Baybara Demir]] ---- '''SORTUA''' sukaldaria (Turkia, 1976) # [[Elisabeth Luengo]] ---- '''SORTUA''' bide-ingeniaria, arkularia (Durango 1992) # [[Eneritz Aranburu]] ef-- '''SORTUA''' abeslaria, panderojolea (Mallabia, 1980) # [[Idoia Telleria Maritxalar]] ---- '''SORTUA''' argazkilaria (Lasarte-Oria, 1977) # [[Ihitz Iriart Casenave]] ---- '''SORTUA''' abeslaria, gidoilaria (Aloze) # [[Ione Zuluaga Muxika]] ---- '''SORTUA''' historialari eta ikertzailea (Azkoitia, 1995) # [[Itziar Irakulis Loitxate]] ---- '''SORTUA''' zientzialaria (Zornotza, 1996) # [[Itziar Leemans]] ---- '''SORTUA''' euskal zinemagilea (Donibane Lohitzun, 1983) # [[Jaione Arregi Urizar]] ---- '''SORTUA''' itzultzaile, interpretea (Barakaldo/Zaldibar, 1976) # [[Jasone Mendizabal Altuna]] ---- '''SORTUA''' topaguneko zuzendaria (Arrasate, 1968) # [[Josebe Blanco]] ---- '''SORTUA''' artzaina, gaztagilea eta idazlea (Galizia, 1973) # [[June Baonza Pagaldai]] ef-- '''SORTUA''' diseinatzaile grafikoa (Durango, 1979) # [[Koro Zumalabe Goenaga]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea (Donostia, 1947) # [[Maria Uriarte Artamendi]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, kontalaria (Elorrio 1966) # [[Maryse Cachenaut]] ---- '''SORTUA''' laboraria (Itsasu, 1971) # [[Morgan Ody]] ---- '''SORTUA''' baratzezaina (Frantzia, 1979) # [[Nati Bilbao Onaindia]] efef '''SORTUA''' pandejolea, tabernaria, sukaldaria (Durango, 1929-2023) # [[Rosa Moro]] ---- '''SORTUA''' idazlea eta kazetaria (Salamanca, 1969) # [[Seberi Mardaras]] ef--'''SORTUA''' andereño ohia (Mungia, 1932) # [[Silvia Bonoli]] ---- '''SORTUA''' astrofisikaria eta ikertzailea (Bolonia, 1979) # [[Aída Doninelli]] sopranoa (Guatemala, 1898-1996) # [[Aitziber López Cortajarena ]] irakaslea, ikertzailea (Bilbo 1974) # [[Alejandra Flores]] sopranoa (Guatemala, 1986) # [[Alexandra Sophia Handal]] artista, zinemagilea eta entsegugilea ('''Palestina''', 1975) # [[Alice Catherine Evans]] mikrobiologoa (AEB, 1881-1975) # [[Alice Eastwood]] botanikaria (Kanada 1859- AEB 1953) # [[Almudena Alonso-Herrero]] astrofisikaria, ikertzailea (Madril, 1968) # [[Amparo Alvajar]] idazlea, itzultzailea (Coruña, 1916-Moncano, 1998) # [[Amparo Amorós]] poeta, saiakeragilea ( Valentzia 1950) # [[Ana Alcolea]] irakaslea, idazlea (Zaragoza 1962) # [[Ana de Valle]] poeta (Asturias 1900-Belgika 1984) # [[Ana Maria Cetto]] fisikaria (Mexiko, 1946) # [[Ana Pomares Martínez]] idazlea (Alacant, 1991) # [[Ángeles Blanco]] kazetaria (Badajoz 1972) # [[Angelina Acuña]] poeta, idazlea (Guatemala, 1905-2006) # [[Aniela Wolberg]] (Polonia, 1907-Varsovia, 1937) # [[Anna Verouli]] xabalina jaurtitzailea (Grezia 1956) # [[Armita Geravanden heriotza]] emakume kurdua, eraila (Teheran, 2006-2023) # [[Augusta La Torre]] iraultzailea (Peru, 1946) # [[Aurora Luque]] poeta, itzultzaile. (Almeria, 1962) # [[Bea Uusma]] idazlea, ikustratzailea eta medikua (Suedia, 1966) # [[Beata Peters]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Beate Koch]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Beatriz Pichi Malen]] abeslari maputxea (Buenos Aires, 1953) # [[Berta Castañé]] modeloa, aktorea (Bartzelona 2002) # [[Bessie Pease Gutmann]] artista, ilustratzailea (AEB 1876-1960) # [[Betsabé Espinal]] aktibista (Kolonbia, 1896-1932) # [[Camila Loboguerrero]] zinema-zuzendaria (kolonbia, 1941) # [[Camille Aumont Carnel]] feminista, idazlea, blogaria (Niger, 1996) # [[Camille Lellouche]] abeslaria, youtuberra (Paris, 1965) # [[Carmen Pujals ]] botanikaria, ikertzailea (Argentina 1916-2003) # [[Carmen Soler]] poeta, komunista, irakasle (Paraguai, 1924-1985) # [[Casta Álvarez]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Aljeria 1786-Zaragoza 1846) # [[Caty Juan de Corral]] idazlea, margolaria ( Palma 1926-2014) # [[Cecilia Magni]] Pinochet-en aurkako iraultzailea (Txile, 1956-1988) # [[Celia de Molina]] aktorea, gidoilaria (Jaen 1983) # [[Chus Pato]] idazlea (Ourense 1955) # [[Claudia Losch]] atleta, pisu jaurtitzailea (Alemania 1960) # [[Claudia Sagastizabal]] matematikaria (ARgentina...?) # [[Concepción Ramírez]] indigena, ekintzailea (Guatemala, 1942-2021) # [[Concha Lagos]] poeta (Kordona 1907-Madril 2007) # [[Conchita Cintrón]] burtzikaria, toreatzailea, aitzindaria (Txile 1922- Portugal 2009) # [[Cristina Andreu Cuevas]] film zuzendaria (Casablanca 1960) # [[Cristina Fernández Cubas]] idazlea, kazetaria ( Bartzelona 1945) # [[Cristina Sánchez]] toreatzailea (Madril 1972) # [[Débora Arango]] artista politikoa (Kolonbia 1907-2005) # [[Dima Khatib]] Kazetaria, poeta, blogaria (Siria, 1971) # [[Dionisia García]] idazlea (Albacete 1929) # [[Dolores Franco Manera]] irakaslea, idazlea, itzultzailea (Madril 1912-1977) # [[Dulcinea Bellido]] jostuna, politikaria (Badajoz 1936-Madril 2001) # [[Elena Iparragirre]] iraultzailea (Peru, 1947) # [[Elena Martín Vivaldi]] poeta, idazlea, liburuzaina (Granada 1907-1998) # [[Elena Martínez Fontes]] biologoa, ikertzailea (Argentina 1912-1987) # [[Elisa Bachofen]] ingeniaria, aktibista (Argentina 1891-1976) # [[Eliška Junková]] auto-gidaria (Austria-Hungaria 1900-Txekoslovakia 1994) # [[Elvira López ]] aktorea (Txile 1966) # [[Esperança Camps Barber]] kazetaria, idazlea, politikaria (Menorca 1964) # [[Ethelwynn Trewavas]] iktiologoa, zientzialaria (Erresuma Batua, 1900-1993) # [[Fanny Rubio]] idazlea, ikertzailea (Jaen 1949) # [[Fatima Whitbread]] xabalina jaurtitzailea (Erresuma Batua 1961) # [[Felicia Țilea-Moldovan]] xabalina jaurtitzailea (Errumania 1967) # [[Gracia Morales]] antzerkigilea, poeta (Granada 1973) # [[Graciela Rodo Boulanger]] artista (Bolivia, 1935) # [[Guadalupe Muñoz Sampedro]] aktorea, enpresaburua (Madril 1896-1975) # [[Gudrun Ensslin]] irakaslea, emakumeen aldeko ekintzailea, iraultzailea (Alemania 1940-1977) # [[Hale Asaf]] margolaria (Turkia, 1906- Paris, 1938) # [[Haneen Zoabi]] '''palestinar-israeldar''' politikaria (Israel 1969) # [[Helena González Fernández]] irakaslea, ikertzailea (Pontevedra 1967) # [[Heli Rantanen]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1970) # [[Hind Shoufani]] poeta eta film zuzendari '''palestinarra''' (Libano, 1978) # [[Huzama Habayeb]] idazlea ('''Palestina,''' 1965) # [[Iraida Noriega]] abeslaria (Mexiko Hiria, 1971) # [[Irene Bernasconi]] biologoa, ikertzailea, aitzindaria (Argentina 1896-1989) # [[Iris Cochón]] itzultzailea, literatura kritikaria (Galizia 1968) # [[Irmgard Möller]] aktibista politikoa (Alemania 1947) # [[Isabel de Ocampo]] zinegilea, gidoilaria (Salamanca 1970) # [[Isabel Echarri]] euskal artista (Bera, 1929-Formentera, 2022) # [[Isabel Ruiz Lara]] kazetaria (Espainia, XX. mendea) # [[Isabel Ruiz Ruiz]] artista (Guatemala, 1945-2019) # [[Isabel Vilallonga]] politikaria (Badajoz 1949) # [[Jackie Forster]] kazetaria, aktorea, ekintzaile lesbiana (Erresuma Batua, 1926-1998) # [[Jennifer Lee Carrell]] idazlea (AEB 1962) # [[Joana Bonet]] kazetaria (Leida, 1966) # [[Juana Castro Muñoz]] poeta (Kordoba 1945) # [[Juana Cruz]] toreatzaile aitzindaria (Madril 1917-1981) # [[Julia Castillo]] antropologoa, poeta (Madril 1956) # [[Julia Uceda]] poeta (Sevilla 1925) # [[Karen Forkel ]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1970) # [[Karimeh Abbud]] argazkilaria eta artista ('''Palestina''' 1896-1940) # [[Khalida Jarrar]] politikari '''palestinarra''' (Jordania 1963) # [[Laila Shawa]] artista bisuala ('''Palestina''' 1940-Londres 2002) # [[Lamia Ziadé]] Libanoko pintore eta komikigilea (Beirut, 1968) # [[Laura Zambrano Padilla]] hezitzailea eta iraultzailea (Peru, 1945) # [[Leonor Fernández de Torreblanca]] dama, Cervantesen amama (Kordoba ?-1557) # [[Lia (abeslaria)]] (Japonia 1981) # [[Lil Milagro Ramírez]] poeta, gerrillaria (Salvador 1946-1979) # [[Linda Maria Baros]] hizkuntzalaria, itzultzailea (Errumania 1981) # [[Linda Sobeh Alí]] diplomazialaria ('''Palestina''' 1968) # [[Livia Gouverneur]] gerrillaria (Venezuela, 1941-1961) # [[Lola Lorente]] ilustratzailea (Bigastro, Valentzia, 1980) # [[Lola Mora]] eskultorea, asmatzailea, aitzindaria (Argentina 1866-1936) # [[Louise McPaul]] xabalina jaurtitzailea (Australia 1969) # [[Lucrecia Pérez]] etxeko langilea, arrazismoaren lehenengo biktima aitortua Espainian (Dominikar Errepublika, 1959 - Madril, 1992) # [[Maider Oleaga]] zinema-zuzendari eta gidoigilea (Bilbo, 1976) # [[Malika Gaïd]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1933-1958) # [[Manuela Burló]] film zuzendaria, gidoilaria (Murtzia 1978) # [[Manuela Sancho]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1783-1863) # [[Margaluz]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Palma 1939-2006) # [[Margarida Pinto]] aktorea, kazetaria ( Portugal 1966) # [[Marguerite Buffet]] idazlea (Frantzia, 1620-1680) # [[María Adela Caría]] bakteriologoa, ikertzailea (Argentina 1915-1989) # [[María Agustín]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1784-1831) # [[María Antonia Ortega]] poeta (Madril 1954) # [[María de la Consolación Azlor]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Girona 1775- Zaragoza 1814) # [[María de los Reyes Fuentes]] poeta ( Sevilla 1927-2010) # [[María Forteza]] aitzindaria. Seguraski, Espainiako 1. emakume zinegilea (Mallorca 1913-1961) # [[María Guerra]] kazetaria, zinema kritikaria (Madril 1965) # [[Maria Hervás]] aktorea (Madril 1978) # [[María Isabel Sánchez Vegara]] idazlea...(Bartzelona ?) # [[Maria Josefa Yzuel Giménez]] fisikaria (Huesca, 1940) # [[Maria Keil]] artista (Portugal 1914.2012) # [[María Larrea|Maria Larrea]] zinegilea (Bilbo, 1979) # [[María Lostal]] heroia ( ?- Zaragoza ç1809) # [[María Manuela Pignatelli de Aragón Gonzaga]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1753-Madril 1816) # [[María Martín Barranco]] idazlea, genero ikuspegian aditua (Granada XX. mendea) # [[Maria Occhipinti]] anarkista eta idazlea (Italia 1921-Erroma 1996) # [[María Pantoja Sánchez]] soziologoa eta iraultzailea (Peru, 1953) # [[María Pilar Fumanal]] geomorfologoa (Valentzia 1940-1998) # [[María Rosal]] poeta, irakaslea (Kordoba 1961) # [[María Victoria Atencia]] poeta (Malaga 1931) # [[Marie Sara]] burtzikaria (Frantzia 1964) # [[Marie-Castille Mention-Schaar]] film zuzendaria, gidoilaria, kazetaria ( Frantzia 1963) # [[Marisa Soleto]] legelaria (Cáceres 1966) # [[Mary Montagu]] idazlea (EB 1689-1762) # [[Matilde Cherner]] idazlea (Salamanca, 1833-Madril 1880) # [[Matilde Muñoz Sampedro]] aktorea ( Madril 1900-1969) # [[Mercedes Muñoz Sampedro]] aktorea (Madril 1896-1979) # [[Mikaela Ingberg ]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1974) # [[Mily Possoz]] margolaria (Portugal, 1888-1968) # [[Mirela Manjani]] xabalina jaurtitzailea (Albania 1976) # [[Miriam Rothschild]] zientzialaria (Erresuma Batua, 1908-2005) # [[Miriam Tlali]] emakume beltz eta idazlea (Hego Afrika, 1933-2017) # [[Montserrat Casas]] fisikaria (Girona 1955-Bartzelona2013) # [[Nandar]] aktibista feminista (Myanmar, 1995) # [[Natalia Lisovskaya]] atleta, pisu jaurtitzailea (Errusia 1962) # [[Natalia Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea ( Bielorrusia 1964) # [[Nathalie Handal]] idazlea (EE.BB. 1969) # [[Nelly Evans Risco]] iraultzailea (Peru, 1943) # [[Nicole Girard-Mangin]] medikua (Frantzia, 1878-1919) # [[Nina Bari]] matematikaria (Errusia, 1901-1961) # [[Olga Gavrilova]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1957-2022) # [[Olga Rivero Jordán]] poeta (La Laguna, 1928-2021) # [[Päivi Alafrantti]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1964) # [[Panmela Castro]] grafitigile, artista, ekintzaile (Brasil, 1981) # [[Petra Felke]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Pilar Costa]] abokatua, politikaria (Eivissa 1967) # [[Pureza Canelo]] poeta (Cáceres 1946) # [[Quan Zhou Wu]] ilustratzaile eta komikigilea (Algeciras, 1989) # [[Randa Siniora]] eskubideen aldeko ekintzailea ('''Palestina''' ç1961) # [[Rauda Morcos]] LGBTIQ ekintzaile (Palestina, 1974) # [[Raymonde Arcier]] artista, feminista (Frantzia, 1939) # [[Raymonde Peschard]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1927-1957) # [[Rebecca Guay]] akuarelista (EE.BB. XX. mendea) # [[Rita Azevedo Gomes]] zinema zuzendaria (Lisboa, 1952) # [[Romelia Alarcón Folgar|Rogelia Alarcón]] idazlea, pianista (Guatemala, 1900-1971) # [[Rosa Chávez]] poeta, aktorea, kultura kudeatzailea (Guatelama, 1980) # [[Rosa Pereda]] idazlea, kritikaria (Santander 1949) # [[Rosa Romojaro ]] poeta, ikertzailea (Cádiz 1948) # [[Rosa Spottorno Topete]] itzultzailea, feminista ( Murtzia 1884-1980) # [[Rosario Pardo]] aktorea, zuzendaria (Jaen 1959) # [[Rosaura Álvarez]] poeta, margolaria, irakaslea (Granada 1945) # [[Roxana Stinchfield Ferris]] botanikaria (AEB 1895-1978) # [[Ruth Mateu Vinent]] politikaria (Menorca 1976) # [[Sabine Braun]] heptatloi- atleta (Alemania 1965) # [[Sara Doke]] belgikar kazetaria, itzultzaile (Frantziar, 1968) # [[Sara Estela Ramírez]] irakasle, kazetari, feminista ..(Mexiko, 1881-1910) # [[Sheila Minor]] ikertzailea (EE.BB., 1946) # [[Silke Renk]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Sofia Montaner Arnau]] azken trementinairea (Lleida 1908-1996) # [[Sofía Sakorafa]] greziar-'''palestinar''' politikaria, xabalina-jaurtitzailea (Grezia 1957) # [[Soledad Ortega Spottorno]] filosofoa, irakaslea, editorea (Madril 1914-2007) # [[Soledad Varela Ortega]] filologoa, ikertzailea (Madril 1945) # [[Sonia Nimr]] idazlea ('''Palestina''', 1955) # [[Sonia Pulido]] ilustratzailea (Bartzelona, 1973) # [[Steffi Nerius]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1972) # [[Suheir Hammad]] poeta ('''Jordania''', 1973) # [[Tatiana Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1968) # [[Telma Reca]] psikiatra aitzindaria (Argentina 1904-1979) # [[Teresa Bolaños de Zarco]] idazlea, pianojolea eta margolaria (Guatemala, 1922-1998) # [[Tiina Lillak ]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1961) # [[Truus Menger-Oversteegen|Truus Menger]] eskultorea, aktibista (Holanda 1923-2016) # [[Virginia Yagüe]] gidoilaria, idazlea ( Madril 1973) # [[Ynes Mexia]] botanikaria (Mexiko/AEB 1870-1938) # [[Zahia Ziouani]] orquestra zuzendaria (Paris 1978) # [[Zinaída Guipius]] poeta, idazlea (Errusia- Frantzia, 1869-1945) # [[Ziza Massika]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1934-1959 }} ==='''Berriak 2023''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Abanda Elustondo]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Donostia, 1989) # [[Amaia Arranz Mendiguren]] ----'''SORTUA''' biologoa eta ikertzailea (Bilbo 1978) # [[Andrea Garcia-Santesmases]] ----'''SORTUA''' soziologoa, antropologoa (Madril 1988) # [[Carmen Albisu]] efef'''SORTUA''' euskaltzailea, euskara irakaslea (Errenteria, 1916-Tutera, 2007) # [[Irati Gorostidi Agirretxe]] '''SORTUA''' artista, zinemagilea (Egues, 1988) # [[Itziar Eguren]] ef--'''SORTUA''' erizaina, txistularia (Elorrio 1953) # [[Izar Zubiaga]] ef--'''SORTUA''' futbolaria (Durango 2006) # [[Leire Ayala]] ef--'''SORTUA''' abeltzaina (Bilbo/Elorrio 1972) # [[Maialen Braña]] ----'''SORTUA''' abeslaria, irakaslea (Elizondo, 1998) # [[María Ángeles Sallé Alonso]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, ikertzailea (Panama, 1956) # [[Maria Pilar Zuriarrain]] ef--'''SORTUA''' txistularia (Zizurkil, 1953) # [[Marta Rodríguez Fouz]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, kazetaria eta futbolaria (Coruña, 1972) # [[Patricia Tornero]] ----'''SORTUA''' gaztagilea (Valentzia....) # [[Tatiana Romero Reina]] ----'''SORTUA''' historialaria, aktibista (Mexiko, 1984) # [[Julia Arévalo]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1898-1985) # [[Abala Bose]] gizarte langilea (Bangladesh, 1864-1951) # [[Alberta Ferretti ]] diseinatzailea (Italia 1950) # [[Alessandra Korap]] lider indigena (Brasil, 1958) # [[Alicia Luna]] gidoilaria, irakaslea (Madril 1963) # [[Alicia Senovilla ]] aurkezlea (Madril 1969 ) # [[Amna Suleiman]] maistra eta txirrindularia Palestinan (Damasco, 1982) # [[Amparo Fortuny]] dokumentalgilea, ekoizlea (Valentzia XX. mendea) # [[Ana García Lozano]] kazetaria (Valentzia 1963) # [[Ana Iris Simón ]] kazetaria, idazlea (Ciudad Real 1991) # [[Anita Sirgo]] sindikalista, komunista, ekintzailea (Asturias, 1030) # [[Anna Lizaran]] aktorea (Bartzelona 1944-2013) # [[Anna Murià]] idazlea, kazetaria, ekintzaile erbesteratua (Bartzelona, 1904-Tarrasa, 2002) # [[Annie Baker]] film zuzendaria (AEB 1981) # [[Antonia Dell'Atte ]] modelo ohia, aurkezlea (Italia 1960) # [[Anwara Bahar Chowdhury]] idazlea eta ekintzailea (Bangladesh, 1919-1987) # [[Asma al-Ghul]] kazetaria, feminista (Palestina, 1982) # [[Asma Tubi]] poeta eta kazetaria (Palestina, 1905-1983) # [[Assumpció Casals]] aktore erbesteratua (Bartzelona, 1896-1975) # [[Auguste Deter]] dokumentatutako 1. Alzheimer goiztiar kasua (Alemania 1850-1906) # [[Beatriz de Bobadilla (Gomerako andrea)]] Tenerifeko konkistatzailea (Medina del Campo, ?-1504) # [[Beatriz Enríquez de Arana]] Kolonen bikotea eta Fernando Kolonen ama (Kordoba, 1465-1522) # [[Blanca Padilla]] modeloa, diseinatzailea (Madril 1995) # [[Bushra al-Tawil ]] kazetaria, aktibista (Palestina 1993) # [[Carlota Soldevila]] aktorea, irakaslea (Bartzelona 1929-2005) # [[Carme Ballester|Carmen Ballester]] kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1900-Paris, 1972) # [[Carme Serrallonga]] pedagogoa, itzultzailea (Bartzelona 1909-1997) # [[Carmen Alcázar]] wikilaria (Mexiko) # [[Carmen Domingo]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1970) # [[Carmen Lomana]] enpresaburua, socialitea (Leon 1948) # [[Carolina Punset]] politikaria (AEB/Katalunia 1971) # [[Celestina Marrón]] sindikalista (Asturias, 1926-2016) # [[Chelo García-Cortés]] kazetaria (Ourense 1951) # [[Clotilde Luisi]] abokatu, dramaturgo, feminista (Uruguai, 1882-1969) # [[Conchi Arnal Claro]] ekintzaile feminista (Tanger, 1950) # [[Conxita Herrero]] komik ilustratzailea (Katalunia, 1993) # [[Daniela Catrileo]] poeta maputxea (Txile, 1987) # [[Daniela Feixas]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Katalunia 1973) # [[Dolors Oller]] irakaslea, idazlea, literatura kritikaria (Girona 1942) # [[Eileen O'Shaughnessy]] Britainia Handiko idazlea (1905–1945) # [[Elisa Coll]] idazlea, ekintzailea, bisexuala (Madril 1992) # [[Elisabeth Reyes]] modeloa (Malaga 1985) # [[Elsa Punset]] idazlea ( Londres/Katalunia 1964) # [[Elvira Espejo Ayca]] artista, poeta, ehulea (Bolivia, 1981) # [[Eva García Magriñá]] ikertzaile eta idazle (Donostia, 1966) # [[Eva Hache]] umorista, aurkezlea (Segovia 1971) # [[Fadila Saâdane]] Aljeriako gerrako zuen militante nazionalista (1938-1960) # [[Fanny Kemble]] aktore, idazle eta esklabotzaren aurkako abolizionista (Britainia Handia, 1809-1893) # [[Gema López]] kazetaria (Madril 1971) # [[Georgette Rizk]] ekintzailea (Palestina 1925-2018) # [[Hanan Al-Agha]] idazle eta artista (Palestina, 1948-2008) # [[Helena Béjar]] soziologoa, irakaslea (Madril 1956-2023) # [[Helga Tawil-Souri]] dokumentalgile, ikertzaile eta idazle (Kuwait, 1969) # [[Hiba Kamal Abu Nada]] poeta, eleberrigilea, wikilaria (Meka, 1991-Gazako zerrenda, 2023) # [[Hind al-Husseini]] aktibista, hezitzailea (Palestina, 1916-1994) # [[Inés Luisi]] medikua (Uruguai, XIX.mendea- 1965) # [[Irene Bordoy]] margolaria, irudigilea (Mallorca 1940) # [[Isabel Gemio]] kazetaria (Badajoz 1961) # [[Isabel González González]] politikaria eta ekintzailea (Tenerife, 1890-1968) # [[Isabel Pinto de Vidal]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1885-1969) # [[Isabella Eklöf]] zinemagilea (Suedia, 1978) # [[Islah Jad]] aktibista, ikertzailea, irakaslea (Palestina 1951) # [[Jackie Salloum ]] artista, film zuzendari palestinarra (AEB XX. mendea) # [[Jahanara Arzu]] poeta (Bangladesh, 1929) # [[Jenna Elfman]] aktorea (AEB 1971) # [[Jimena Menéndez-Pidal|Jimena Menendez Pidal]] pedagogoa (Madril, 1901-1990) # [[Júlia Coromines]] medikua, psikiatra erbesteratua (Bartzelona 1910-2011) # [[Julud Daibes]] palestinar arkitektoa eta politikaria (Betleem, 1965) # [[Jutta Koether]] artista, musikaria eta kritikaria (Alemania, 1958) # [[Kamilya Jubran]] abeslari palestinarra (Israel, 1962) # [[Kamini Roy]] poeta eta ekintzailea (Bangladesh, 1864-1933) # [[Kapitolina Díaz]] soziologoa (Leon, ) # [[Kholoud Faqih|Kholoud Faqin]] epailea (Palestina, XX.mendea) # [[Laudelina de Campos Melo]] etxeko-langileen aldeko sindikalista (Brasil, 1904-1991) # [[Laura Caballero]] gidoilaria, zuzendaria (Madril 1978) # [[Lola Lizaran]] aktorea (Almeria/Bartzelona 1931-2003) # [[Lucila Gamero]] mediku, zirujau, idazle eta feminista (Honduras, 1873-1964) # [[Lucy Prebble]] antzerkigilea (Britainia Handia 1981) # [[Luisa Luisi]] poeta, pedagogoa (Uruguai, 1883-1940) # [[Lurdes Lekuona Laburu|Lurdes Lekuona]] Zalduondoko alkatea (Gasteiz, 1958) # [[Magdalena Antonelli Moreno]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1877-1955) # [[Maha Haj]] palestinar jatorriko zinema zuzendari israeldarra (Nazaret, 1970) # [[Mai Masri]] zinema-zuzendaria (Jordania, 1959) # [[Maliha Hamidou]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1942-1959) # [[Mar Coll]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1981) # [[Margarida Minguillón]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1947) # [[Maria Dolors Bargalló]] Kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1902-Mexiko,1980) # [[María España Almendro]] saskibalio-jokalaria (Mallorca 1992) # [[Maria Majoral]] trementinairea (LLeida 1887-1976) # [[Maria Mies]] soziologoa (Alemania, 1931-2023) # [[María Patiño]] kazetaria (Coruña 1971) # [[María Teresa Josefina Janicki]] hezitzailea (Frantzia-Uruguai, XIX. mendea- ?) # [[Mariam Barghouti]] amerikar-palestinar kazetari, aktibista (Palestina-AEB, 1993) # [[Marina Comas]] aktorea (Bartzelona 1996) # [[Marta Angelat ]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1953) # [[Marta Corredera]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Marta Nebot]] kazetaria (Sevilla 1975) # [[Marta Pérez Sierra]] idazlea, poeta (Bartzelona 1957) # [[Maruja Lozano]] bolero eta kopla abeslaria (Valentzia 1935 - Malaga 2022) # [[Mary Al-Atrash]] igerilaria (Palestina 1994) # [[Mary Ann Shadd]] aktibista abolizionista, kazetaria, irakaslea (AEB, 1823-1893) # [[Maryse Gargour]] zinemagilea eta kazetaria (Palestina, XX. mendea) # [[Matilde_Fern%C3%A1ndez]] Politikaria feminista (Madril, 1950) # [[Mayada Al-Sayad]] alemaniar-palestinar atleta (Berlin, 1992) # [[Mériem Bouatoura]] Aljeriako gerrako borrokalari independentista (1938-1960) # [[Meriem Saâdane]] aljeriar erizaina eta militante nazionalista (1932-1958) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Miriam Saavedra]] modeloa, aktorea (Peru 1993) # [[Montse Amenós]] eszenografoa, jantzi-deseinatzailea (Bartzelona 1954) # [[Montse Guallar]] aktorea, aurkezlea (Bartzelona 1960) # [[Montserrat Cornet]] idazlea (Bartzelona 1934) # [[Mrinalini Sen]] idazlea (Bangladesh, 1879-1972) # [[Nadia Hafid]] ilustratzailea (Katalunia, 1990) # [[Nancy Meyers]] zuzendari, ekoizle eta gidoilaria (AEB 1947) # [[Natalia (abeslaria)]] tb aurkezlea (Cádiz 1982) # [[Natasha Neri]] aktibista, zinema zuzendaria (Brasil, XX. mendea) # [[Norma Andrade]] ekinzailea (Mexiko) # [[Noura Erakat]] amerikar-palestinar aktibista, irakaslea (Kalifornia, 1980) # [[Olatz Arregui]] piraguista (Donostia, 1999) # [[Paula Hernández (ahots aktorea)]] (Girona 1998) # [[Paula Hernández ]] aktorea, gidoilaria, zuzendaria (Argentina 1969) # [[Paulina Luisi]] mediku, sufragista, aktibista feminista (Uruguai, 1875-1950) # [[Pilar Boyero]] kopla abeslaria, irakaslea (Cáceres 1974) # [[Reem Frainah]] psikologoa, aktibista (Palestina ?) # [[Rosa Catrileo|Rosa Castrilleo]] abokatu maputxea (Temuco, Txile, 1981) # [[Rosa Estiarte]] igerilari olinpikoa (Manresa 1959-1985) # [[Rosa María Fernández García|Rosa María Fernandez García]] sindikalista (Asturias, 1942-2021) # [[Rosa Novell ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1952) # [[Sahar Jalifa]] idazlea (Palestina, 1942) # [[Samar Nassar]] igelaria (Libano, 1978) # [[Samiha Khalil]] politikaria, ekintzailea (Palestina 1923-1999) # [[Shadia Mansour]] hip-hoparen 1. dama arabiarra (Londres 1985) # [[Shamim Azad|Shamin Azad]] poeta eta idazlea (Bangladesh, 1952) # [[Sílvia Quer]] film zuzendaria ( Bartzelona 1962) # [[Sofía Álvarez Vignoli]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1899-1986) # [[Sònia Moll]] filologoa, poeta, itzultzailea (Bartzelona 1974) # [[Suad Amiry]] idazle eta arkitektoa (Siria, 1951) # [[Susanna Barranco]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Bartzelona 1975) # [[Tania Safura Adam Mogne]] ikertzaile eta erakusketa komisario (Mozambike, 1979) # [[Teresa Font]] film-editorea (Bartzelona 1956) # [[Tina Pérez]] sindikalista, ekintzalea (Asturias, 1929-1965) # [[Umayya Abu-Hanna]] kazetaria eta idazlea (Palestina-Finlandia, 1961) # [[Woroud Sawalha]] atleta (Palestina, 1991) # [[Yamila Abdalá Taha al Shanti]] irakaslea, politikaria (Palestina 1955-2023) # [[Zaha Hassan]] aktibista, abokatua (Palestina, XX.mendea) # [[Zulaija Al-Shahabi]] Palestinako feminismoaren ekintzaile aitzindaria (1901-1992) }} ==='''Berriak 2023''' ('''iraila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA''' idazlea, poeta (Basauri) # [[Bego Zubia Gallastegi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile (Arrasate, 1965) # [[Dora Manchado]] --ef'''SORTUA''' Tehueltxeeraren azken hiztuna (Argentina, 1934-2019) # [[Jaione López]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, misiolaria (Elorrio 1998) # [[Marta Goikoetxea Luquin]] ef--'''SORTUA''' blogaria (Lizarra, 1984) # [[Nagore Belastegi Martín|Nagore Belaustegi]] ----'''SORTUA''' (Legazpia, 1987) # [[Nerea Azkona]] ----'''SORTUA''' antropologoa, idazlea (Sopela, 1982) # [[Oihane Unzalu]] ef--'''SORTUA''' nutrizionista, kirol monitorea, lasterkaria (Abadiño 1987) # [[Pantxonerak]] '''SORTUA''' arrain saltzaileak (Laredo 1970 hamarkadara arte) # [[Presen Zubillaga Auza]] efef'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Iruñea, 1951-2023) # [[Raquel Esteban Terradillos]] ----'''SORTUA''' ekofisiologoa (Barakaldo, 1982) # [[Adriana Abenia]] aurkezlea, idazlea (Zaragoza 1984) # [[Aina Clotet ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1982ko) # [[Alexandra Narváez]] aktibista, zientzialaria (Ekuador, XX. mendea) # [[Alicia de los Ríos Merino|Alicia de los Rios Merino]] ikasle, gerrilari desagertua (Mexiko, 1952) # [[Amalia Anglés y Mayer]] opera kantaria eta gitarra-jotzailea (Badajoz, 1827-Stuttgart, 1859) # [[Amèlia Jover Velasco]] sindikalista, anarkista eta feminista (Cullera, 1910-Paris, 1997) # [[Amelia Quintanal Martínez-Conde]] futbolean Espainiako emakume talde baten 1. entrenatzailea (Kantabria 1937) # [[Amrita Pritam]] idazlea (Pakistan, 1919-India, 2005) # [[Ana Alba García]] kazetaria, gerra gatazketan aditua (Bartzelona 1971-2020) # [[Ana Borges]] futbolaria, aurrelaria (Portugal 1990) # [[Ana Paris Garcia]] lider sindikalista garrotez eraila (Sevilla, 1898-1938) # [[Ángeles García-Madrid|Ángeles Garcia-Madrid]] idazlea eta preso politikoa (Torrejón, 1918-Madrid, 2015) # [[Angustias Lara Sánchez|Maruja Lara Sánchez]] sindikalista (Granada, 1917-Valentzia, 2012) # [[Anna Cabot Quincy Waterston]] idazlea (AEB 1812-1899) # [[Anna Gréki]] poeta eta ekintzaile aljeriarra (1931-1936) # [[Anna Rodríguez Costa]] dramagilea, zuzendaria (Granada 1972) # [[Anna Stewart (aktibista)]] emakumeen eskubideen aldekoa (Australia 1947-1983) # [[Annette Frances Braun]] entomologoa (EEBB, 1884-1978) # [[Antònia Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[Assumpció Puigdelloses Vila]] etxekoandre fusilatua (1906 - Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Aurora Picornell]] komunista fusilatua (Palma, 1912-Manacor, 1937) # [[Ayo Edebiri]] komediantea, idazlea (AEB1995) # [[Balbina Gayo Gutiérrez|Balbina Gayo Gutierrez]] maistra errepublikarra (1901-1936) # [[Begoña Alberdi]] sopranoa (Bartzelona 1964) # [[Belarmina González Rodríguez]] ekintzaile fusilatua (Palencia, 1914-Porreres, 1937) # [[Blanca Jeannette Kawas]] aktibista (Honduras, 1946-1995) # [[Brígida Pardo López]] etxekoandre fusilatua (Granada, 1904-1936) # [[Carlota Planas Riera]] Espainiako 1. emakume futbolarien ordezkaria (Bartzelona 1992) # [[Carme Claramunt i Barot]] ekintzaile fusilatua (Tarragona, 1897 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Carme Portaceli]] antzerki-zuzendaria, irakaslea (Valentzia 1957) # [[Carmen Arrojo]] maistra, memoriaren aldeko ekintzailea (Madril, 1918-2017) # [[Carmen Arrufat]] aktorea (Castelló 2002) # [[Carmen del Riego]] kazetaria, 1. emakume-presidentea Madrileko Prentsa Elkartean (Asturias 1960) # [[Carmen Maria Garcia "García de Saura"|Carmen María Garcia]] idazle eta margolaria ( Molina de Segura) # [[Carol López ]] dramagilea, aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1969) # [[Carolina Ferre]] kazetaria (Alacant 1974) # [[Caroline Rémy de Guebhard]] idazle feminista (Frantzia, 1855-1929) # [[Catalina Flaquer]] ekintzailea fusilatua (Capdepera, 1876-Porreres,1937) # [[Catalina Martín López de Bustamante]] gerrillara, alfereza (Espainia ?-XIX. mendea) # [[Catalina Narváez de Ruiz]] brodatzailea, margolaria (Cádiz 1861- ¿ 1929) # [[Catherine Cusset]] filosofoa (Frantzia 1963) # [[Celia Tapias]] Buenos Airesko lehen emakume abokatua (1885-1964) # [[Chelsea Ashurst]] futbolaria, atezaina (Ingalaterra 1990) # [[Cinta Sabaté]] eskultorea, margolaria (Tarragona 1946) # [[Clara Pueyo Jornet]] Errepublikano desagertua (Villanueva eta GEltrú, 1914-1943) # [[Claudia López Benaiges]] feminista, anarkista eraila (Txileko Santiago, 1972-1998) # [[Clotilde García del Castillo]] Sorollaren musa eta Sorolla Museoaren sortzailea (Valentzia, 1865-Madril, 1929) # [[Concepción Caceres|Concepción Cáceres]] emagin fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Concha Carretero]] frankismoaren biktima (Madril, 1918-2014) # [[Concita De Gregorio]] kazetaria, idazlea (Italia 1963) # [[Coral Bracho]] hizkuntzalaria, poeta (Mexiko 1951) # [[Courtney Barnett ]] rock abeslaria (Australia 1987) # [[Cristina Clemente]] idazlea, gidoilaria, zuzendaria( Bartzelona 1977) # [[Cristina Fernández Pereda]] atezain fusilatua (Leon, 1900 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Diana Nyad]] igerilaria eta kazetaria (New York, 1949) # [[Djamila Amrane-Minne]] poeta eta historialaria, Aljeriako Independentzia Gerrako ekintzailea (1939-2017) # [[Dolores Cacuango]] Indigenen aldeko ekintzailea (Ekuador, 1881-1971) # [[Dolors Feliu]] abokatua, unibertsitateko irakaslea, politikaria (Roda de Ter, 1964) # [[Dolors Giorla Laribal]] etxekoandre fusilatua (Bartzelona, 1912 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Dolors Prat Coll]] anarkosindikalista (Ripoll, 1905-Tolosa, 2001) # [[Elena Martín]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Elina Garanca]] mezozosopranoa (Letonia 1976) # [[Elionor Malich Salvador]] emakume errepublikano fusilatua (Piorat, 188?- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Elisa García Sáez]] sindikalista, erizaina, Gerra Zibilean hildako milizianoa (Bartzelona, 1916-Huesca, 1936) # [[Elizabeth Evatt ]] epailea (Australia 1933) # [[Emakumezkoen Nazioarteko Zinemaldia (Australia)]] Australia 1975 # [[Emilia Dilke]] idazlea (Erresuma Batua, 1840-1904) # [[Encarnación Magaña]] antifrankista eraila (Almeria, 1921-1942) # [[Estefanía Banini]] futbolaria, aurrelaria (Argentina 1990) # [[Eugenia González Ramos]] sindikalista fusilatua (Bartzelona, 1919 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Eumelia Hernández]] sindikalista eta feminista (Venezuela, 1913-1990) # [[Eveline Safir Lavalette]] frantses jatorriko ekintzaile aljeriarra (1927-2014) # [[Evelyn Glennie]] perkusionista gorra (Eskozia 1965) # [[Fabiana da Silva Simões]] furbolaria (Brasil 1989) # [[Felicidad Duce]] jostuna, aitzindaria, enpresaburua (Bartzelona 1908-2000) # [[Flora Sanhueza]] pedagogo anarkista (Txile, 1911-1974) # [[Florence Ethel Johnson]] sindikalista, maistra (Australia 1884-1934) # [[Florencia Bonsegundo]] futbolaria (Argentina 1993) # [[Francisca Senhorinha da Motta Diniz|Francisca Sehorinha]] idazlea (Brasil,1834- ?) # [[Giovanna Berneri]] anarkista ekintzailea (Italia, 1897-1962) # [[Hélène Monastier]] aktibista, irakasle (Suitza, 1882-1976) # [[Hubertine Auclert|Hubertine Auchert]] feminista ekintzailea (Frantzia, 1848-1914) # [[Inés Jiménez Lumbreras]] errepublikano fusilatua (Madril, 1915-Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Irene Moray]] argazkilaria, film-zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Isabel Mesa Delgado]] Sindikalista (Ronda, 1913-Valentzia, 2002) # [[Jane eta Louise Wilson]] artistak (Ingalaterra 1967) # [[Jessica Gleeson]] futbolaria, defentsa (Irlanda 1993) # [[Jessie Street Emakumeen Liburutegi Nazionala]] Australia 1989 # [[Jessie Street]] ekintzailea (Brithis Raj/India 1889-Australia 1970) # [[Jill Ellis]] futbolari, entrenatzaile ohia (Erresuma Batua 1966) # [[Joaquina Charro Gómez]] sindikalista fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Josephine Shaw Lowell]] aktibista (AEB, 1843-1905) # [[Juana Aranguren Rica]] abokatu feminista (Bilbo, 1952) # [[Julia López (artista)]] margolari autodidakta (Mexiko 1936) # [[Kamilla Seidler ]] sukaldariburua (Danimarka 1983) # [[Kristine Lilly]] nazioarteko partida gehien jokatutako futbolari ohia (AEB 1971) # [[Laura Ràfols]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1990) # [[Leda Rafanelli]] feminista, sufia, idazlea (Italia, 1880-1971) # [[Leila Ouahabi]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1993) # [[Leonor Lavado]] imitatzailea, aktorea (Kordoba 1987) # [[Lesbia Urquía]] aktibista (Honduras, 1967-2016) # [[Lola Gallardo]] futbolaria, atezaina (Sevilla 1993) # [[Lucía Alemany]] film-zuzendaria(Castelló 1985) # [[Lucía Pascual Palomo]] xake-jokalaria (Madril 19) # [[Luisa Gómez de la Torre|Luisa Gomez de la Torre]] ekintzailea (Quito,1887-1976) # [[Magdalena Nolla Montseny]] etxekoandre fusilatua (Tarragona, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Malena Costa]] modeloa (Mallorca 1989) # [[Manuela Díaz Cabezas]] ekintzaile antifrankista (Kordoba, 1920-Suitza, 2006) # [[Margarita Murillo]] aktibista (Honduras, 1958 - 2014) # [[Margarita Rivière]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1944-2015) # [[María Angélica Barreda|Maria Angelica Barreda]] Argentinako lehen emakume abokatua (1887-1963) # [[María Antonia Iglesias]] kazetaria, idazlea (Madril 1945-Pontevedra 2014) # [[María de la Purificación de la Aldea y Ruiz de Castañeda|Purificación de la Aldea]] emagina, ekintzailea ( Madrid, 1889-1976) # [[María Escoté]] jostuna, arropa diseinatzailea (Bartzelona 1979) # [[María Esteve |María Esteve Flores]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Herrera Magdaleno|Maria Herrera Magdaleno]] Giza eskubideen aldeko aktibista (Mexiko, 1950) # [[Maria Jiménez]] abeslatia eta aktorea (SEvilla, 1950-2023) # [[María Joaquina de Viera y Clavijo]] idazlea (Kanariak, 1737-1819) # [[Maria Jose Pons]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1984) # [[María Martín López]] memoria historikoaren aldeko borrokalaria, frankismoaren biktima (Avila, 1930-Toledo,2014) # [[Maria Mies]] alemaniar soziologoa (Steffeln, 1931-2023) # [[María Moreno]] idazlea eta kazetaria (Buenos Aires, 1947) # [[Maria Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[María Pry]] entrenatzailea, futbolari ohia (Sevilla 1984) # [[María Victoria Walsh]] kazetaria, borrokan hila (Buenos Aires, 1950-1976) # [[Marie Louise Berneri]] idazle anarkista (Italia, 1918-Londres, 1949) # [[Marsia Taha]] boliviar sukaldaritzako chef aitzindaria (Bulgaria 1989) # [[Marta Lois]] irakaslea, politikaria (Vigo, 1969) # [[Marta Torrejón]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1990) # [[Martha Asunción Alonso]] poeta itzultzailea (Madril, 1987) # [[Mary Cynthia Dickerson]] herpetologoa (AEB 1866-1923) # [[Maud Nathan]] aktibista, sufragista (AEB, 1862-1946) # [[Maud Slye]] minbizi ikertzailea (AEB 1879-1954) # [[Maya Hansen]] moda diseinatzailea (Madril 1978) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Milagros Pérez Oliva ]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Huesca 1955) # [[Minnehaha ]] poema bateko fikziozko pertsonaia (AEB 1855) # [[Míriam Nogueras]] politikaria eta enpresaburua (Bartzelona, 1980) # [[Montse Germán]] aktorea (Bartzelona 1969) # [[Natalia Ramos (futbolaria)]] defentsa (Tenerife 1999) # [[Neus Bonet]] kazetaria, irakaslea (Bartzelona 1959) # [[Neus Bouza Gil]] CNTko militante fusilatua (Bartzelona, 1916- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Nieve de Medina]] aktore eta zuzendaria (Madril,1962) # [[Noelia López ]] modeloa, tb aurkezlea (Sevilla 1986) # [[Noelia Ramos]] futbolaria, atezaina (Tenerife 1999) # [[Olga Luzardo]] kazetaria eta ekintzailea (Venezuela, 1916-2016) # [[Patri Guijarro]] futbolaria, defentsa (Palma Mallorcakoa 1998) # [[Patricia Ferreira]] gidoilaria, zuzendaria (Granada 1958) # [[Patricia Rodríguez Barrios]] 1. Gizonezko Futbol talde gerentea (Gipuzkoa 1982) # [[Pazzis Sureda]] eskultorea, margolaria (Mallorca 1907-1939) # [[Pepita Laguarda Batet]] anarkista,gerra zibilean eraila (Bartzelona, 1919-1936) # [[Pepita Patiño Páez]] makien laguntzailea, komunista (Kordoba, 1925-2015) # [[Piedad Arribas]] ekintzailea, frankismoaren biktima (Toledo, 1920-Madril, 2010) # [[Pilar Montaner Maturana]] margolaria (Mallorca 1876-196119) # [[Pilar Prades]] garrotez eraildako neskame pozoitzailea (Valentzia, 1928-1959) # [[Purificación Pérez Benavent]] sindikalista (Valentzia, 1919-Kanada, 1995) # [[Ramona Peralba Sala|Ramona Peralta Sala]] langile fusilatua (Gironella, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Raquel Cabezón]] futboalari ohia (Bartzelona 1978) # [[Rianna Jarrett]] futbolaria, aurrelaria (Irlanda 1994) # [[Rocío García Martínez]] txirrindularia (Madril 1974) # [[Romina Belluscio]] kazetaria, modeloa ( Argentina 1979) # [[Sandra Hermida Muñiz]] film-, dokumental ekoizlea (Tarragona 1972) # [[Sandra Paños]] Futbolaria, atezaina (Alacant 1992) # [[Sandra Vilanova]] futbolari ohia, erdilaria (Bartzelona 1981) # [[Sara Nieves Matheu García]] irakaslea, zibersegurtasun ikertzailea (Murtzia 1992) # [[Sara Ortega (futbolaria)]] , aurrelaria (Errioxa 2005) # [[Sara Serrat]] futbolaria, idazlea (Huelva 1995) # [[Sara Suárez Solís]] idazle feminista (Oviedo, 1925-2000) # [[Sarah Bouhaddi]] futbolaria, atezaina (Frantzia 1986) # [[Sari Van Veenendaal]] futbolaria, atezaina (Herbehereak 1990) # [[Sarina Wiegman]] entrenatzailea, futbolari ohia (Herbehereak 1969) # [[Sayaka Fernández Díaz]] dokumentalgilea (Cáceres 1978) # [[Sha'Carri Richardson]] atleta (AEB 2000) # [[Silvia Meseguer]] futbolari ohia, medikua (Teruel 1989) # [[Soledad Gallego-Díaz]] kazetaria (Madril 1951) # [[Sonia Bermúdez Tribano]] futbolaria, entrenatzailea, berriemailea (Madril 1984) # [[Sonia García Galán]] historialaria eta feminista (Aviles, 1981) # [[Sonia Grande]] cinema-jantzi diseinatzailea (Asturias 1964) # [[Susana Carro]] Filosofoa irakaslea, femilnista (Mieres, 1971) # [[Tania Martínez Portugal|Tania Martinez Portugal]] poligologoa, irakaslea,feminista (Etxebarri, 1963) # [[Toña Is ]] futbolaria, entrenatzailea (Asturias 1966) # [[Tránsito Amaguaña]] ekintzaile indigena (Ekuador,1909-2009) # [[Urimare]] kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Urrezko Neskatoak]] Olinpiar Jokoetako gimnasta erritmiko txapeldunak, Atlanta 1996 # [[Valentina Muñoz]] aktibista feminista (Txile, 2002) # [[Vera Pauw]] bortxatutako futbolaria, entrenatzailea (Hebehereak 1963) # [[Vicky Losada]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Victoria Prego]] kazetaria (Madril 1948) # [[Viola Calligaris]] futbolaria (Suitza 1996) # [[Yolanda Flores]] kazetaria, irrati esataria (Madril, 1960) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] efef'''SORTUA''' abokatua eta aktibist (Gamiz, 1978- Barakaldo, 2023) # [[Ana Soto]] --ef'''SORTUA''' kazike (Venezuela, 1618-1668) # [[Awen Iorwerth]] ----'''SORTUA''' medikua, unibertsitateko irakaslea # [[Erika Arrizabalaga]] ----'''SORTUA''' txistularia (Gasteiz, 2000) # [[Gentz del Valle]] ef--'''SORTUA''' artista (Lekeitio, 1957) # [[Orocomay]] ----'''SORTUA''' kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Xochilt Madai|Xochitl Madai]] ----'''SORTUA''' arkitektua eta ekintzailea (Mexiko, 1972) # [[Ada Liberio]] gimnasta errimikoa (Zaragoza 1974) # [[Adriana Díaz Enciso]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Alba González]] idazlea, politikaria (Asturias 1986) # [[Alice Kellen]] idazlea (Valentzia, 1989) # [[Amalia Bautista]] poeta (Madril 1962) # [[Amparo Barayón]] piano-jola eta sindikalista fusilatua (Zamora, 1904-1936) # [[Ana Bautista]] gimnasta erritmikoa (Kanariak 1972) # [[Ana Carmona Ruiz]] mutil itxuraz jokatzea lortu zuen futbolaria (Malaga 1908-1940) # [[Ana María de Foronda|Ana Maria de Foronda]] idazlea eta itzultzailea (1910-1990) # [[Anna Szatkowska]] idazlea (Polonia, 1928-2015) # [[Antònia Fontanillas Borràs]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1917-Frantzia, 2014) # [[Apacuana]] kazikea (Venezuela, XVI. mendea) # [[Athenea del Castillo]] futbolaria (Kantabria 2000) # [[Bathsua Makin]] Proto-Feminista (Londres, 1600-1675) # [[Beatriz Corredor]] legelaria, politikaria (Madril 1968) # [[Blanche Stuart Scott]] hegazkinlaria (EEBB. 1884-1970) # [[Carla Barber]] medikua, modeloa (Kanariak 1990) # [[Carmen Avilés]] atleta (Madril 2002) # [[Carmen Herrero Vicent]] medikua, ikertzailea (Castelló, 1986-2023) # [[Carmen Montes]] itzultzailea (Cádiz 1963) # [[Cata Coll]] futbolaria (Mallorca 2001) # [[Cathy Xaudaró]] gimnasta erritmikoa (Filipinak/ Espainia 1960) # [[Cecilia Domínguez Luis|Cecilia Dominguez]] idazlea (La Orotava, 1948) # [[Cecilia Pantoja]] abeslaria (Txile, 1943 - 2023) # [[Celia Flores]] abeslaria (Madril, 1981) # [[Charlotte Maxeke]] aktibista (Hegoafrika, 1871-1936 ) # [[Charlotte von Ahlefeld|Charlotte von Ahlfeld]] idazlea (Alemania, 1782-1849) # [[Charlotte von Stein|Charlote Von Stein]] (Alemania, 1742-1822) # [[Christiane Vulpius]] Goetheren emaztea (Alemania, 1765-1816) # [[Clara Serra]] feminista, ikertzailea, filosofoa, politikari ohia (Madril 1982) # [[Concha Monrás]] piano-jotzaile fusilatua (Bartzelona, 1898-Huesca 1936) # [[Conchi Sánchez ]] Espainiako 1. emakume futbolari profesionala (Madril 1957) # [[Costanza da Varano]] humanista eta poeta (Italia, 1426-1447) # [[Covadonga Tomé]] pediatra, politikaria (Asturias 1970) # [[Cristina Gallo]] kirol kazetaria, idazlea, aktibista (Asturias 1965) # [[Dahteste]] gerlari, itzultzaile, diplomazialari (1860 - Mexiko Berria, 1955) # [[Diana Wynne Jones]] idazlea (Londres, 1934-2001) # [[Dolores Pla Brugat]] historialaria eta ikertzailea (Girona, 1954-2014) # [[Emakume Indigenen Nazioarteko Eguna]] # [[Emilia Boneva]] gimnasia erritmikoko entrenatzailea (Bulgaria 1938-2019) # [[Emma Cabal]] poeta (Asturias 1962) # [[Enith Salón]] futbolaria ( Valentzia 2001) # [[Esther González]] futbolaria (Granada 1992) # [[Etta Federn]] idazle, itzultzaile, pedagogo eta anarkofeminista austriarra (1883 - 1951) # [[Eva Navarro ]] futbolaria (Murtzia 2001) # [[Fatima Madrilgoa]] ustezko astronomoa (Al-Andalus XI. mendea) # [[Francisca Saperas|Francesca Saperas]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1851-1933) # [[Gala Dalí]] artista eta modeloa (Errusia, 1894-1982) # [[Hansa Mehta]] aktibista, politikaria (India, 1897-1995) # [[Irene Guerrero]] futbolaria (Sevilla 1996) # [[Isabel Medina]] idazlea (Gomera, 1943) # [[Isabel Mozún]] altuera jauziko atleta (Madril 1960) # [[Ivana Andrés ]] futbolaria (Valentzia 1994) # [[Jean Batten]] hegazkinlaria (Zeelanda Berria, 1909-Palma Mallorcakoa, 1982) # [[Johanna Schopenhauer]] idazlea (Alemania, 1766-1838) # [[Juana Álvarez Molina|Juana Alvarez]] etxekoandre fusilatua (Medina de Rioseco, 1897-Gijon, 1937) # [[Juana María de los Dolores de León Smith]] espainiar dama (Badajoz, 1798 – Londres, 1872) # [[Julia Mayoral Márquez]] maistra eta politikaria (Badajoz, 1902 - 1983) # [[Julia Santibáñez]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Kyra Galván]] poeta eta eleberrigilea (Mexiko Hiria, 1956) # [[La Repompa de Málaga]] abeslaria (Malaga 1937-1959) # [[Laia Codina]] futbolaria (Girona 2000) # [[Lara Álvarez]] kazetaria (Asturias 1989) # [[Laura del Río]] futbolaria, mutilen entrenatzailea (Madril, 1982) # [[Lola Suárez|Lola Suarez]] idazlea (Lanzarote, 1956) # [[Malebogo Molefhe]] aktibista (Botswana,1980) # [[María Bernaldo de Quirós]] hegazkinlaria (Madril, 1898-1983) # [[Maria da Conceição Moita]] aktibista, hezitzailea (Portugal, 1937-2021) # [[María Francisca de Sales Portocarrero (Montijoko VI. kondesa)]] (Madril, 1754 – Logroño, 1808) # [[María Josefa Cerrato Rodríguez]] Espainiako lehen emakume albaitaria (Badajoz, 1897-1981) # [[María Pérez Rabaza]] futbolaria (Bartzelona 2001) # [[María Rosa Alonso|Maria Rosa Alonso]] idazlea (Tararonte, 1909-2011) # [[Mariangiola Criscuolo]] margolaria (Italia, 1548-1630) # [[Mariona Caldentey]] futbolaria (Mallorca 1996) # [[Melissa Jiménez (kazetaria)]] (Lieja/Bartzelona 1987) # [[Mercedes Pinto]] idazlea, kazetaria eta feminista (1889-1976) # [[Mónica García Prieto]] kazetaria, saiakeragilea (Badajoz 1974) # [[Montse Martín]] gimnasta erritmiko ohia, ilustratzailea, diseinatzailea, aktorea, dantzaria (LLeida 1974) # [[Montse Tomé]] futbolari ohia, entrenatzailea (Asturias 1982) # [[Noemí Casquet]] kazetaria, youtuberra (Sabadell 1992) # [[Olga Carmona]] futbolaria (Sevilla 2000) # [[Ona Batlle]] futbolaria (Bartzelona 1999) # [[Paula Guilló]] Miss eta modeloa (Alacant 1989) # [[Pepa Caballero]] margolaria (Granada, 1943 - Malaga, 2012) # [[Raymonde de Laroche]] hegazkinlaria (Paris, 1882-1919) # [[Rebecca Abe|Rebeca Abe]] idazlea (Alemania, 1967) # [[Rita Bosaho]] sanitarioa, politikaria. Kongresuko 1. Persona beltza (Ginea/Espainia 1965) # [[Rocío Gálvez ]] futbolaria (Kordoba 1997) # [[Salma Paralluelo]] futbolaria, atleta (Zaragoza 2003) # [[Silvia Yustos]] gimnasta erritmikoa (Valladolid 1971) # [[Simone Segouin]] partisaua, erresistentziako kidea (Frantzia, 1925-2023) # [[Sofia Behrs]] idazlea, argazkilaria (Errusia, 1844-1919) # [[Sofia Castañon]] poeta, politikaria (Asturias 1983) # [[Susan Haack]] irakasle eta filosogoa (Ingalaterra, 1945) # [[Sybilla]] diseinatzailea (AEB/Espainia 1963) # [[Teresa Abelleira]] futbolaria (Pontevedra 2000) # [[Teresa Helbig]] moda-diseinatzailea (Bartzelona 1963) # [[Teresa Matilde Revaque]] Bigarren Errepublikako espetxe funtzionario fusilatua (Valladolid, 1897-Madril, 1940) # [[Teresa Táboas]] arkitekto galiziarra (Mexiko Hiria, 1961) # [[Thelma Nava]] poeta (Mexiko Hiria, 1932-2019) # [[Thérèse Peltier]] hegazkinlaria (Frantzia, 1873-1926) # [[Vicenta García Miranda]] idazlea, poeta (Badajoz, 1816-1877) # [[Yulianna Avdeeva]] piano-jotzailea (Mosku 1985) # [[Zofia Kossak-Szczucka]] idazlea (Polonia, 1890-1968) }} ==='''Berriak 2023''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainize Gastaka Martínez]] ----'''SORTUA''' abokatua, Laudioko alkatea (Laudio, 1985) # [[Rosa Mari Artza Azueta]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Iurreta, 1946-2001) # [[Guruzne Carrason Torrontegi]] ----'''SORTUA''' ingurumen hezitzailea, Sopelako alkatea (Sopela, 1981) # [[Deniba Konare]] ----'''SORTUA''' judoka (Mali/Durango 2003) # [[Sorne Rubio Arano]] ----'''SORTUA''' Mundakako alkatea (Mundaka, 1972) # [[Itziar Iratzagorria]] ef--'''SORTUA''' Urdulizko alkatea # [[Maite Ibarra Goti]] ----'''SORTUA''' Arrigorriaga alkatea (Arrigorriaga, 1979) # [[Elisa Kaltzada]] --ef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Busturia, 1929-2022) # [[Lorea Perosanz]] ef--'''SORTUA''' diseinatzailea eta ilustratzailea (Ermua, 1976) # [[Maider Morras Azpiazu]] ----'''SORTUA''' abokatua, unibertsitateko irakaslea, Arrasateko alkatea (Arrasate, 1976) # [[Olatz Lezeta Urzelai]] ef--'''SORTUA''' mekanikaria, Antzuolako alkatea (Antzuola, 1977) # [[Kristina Rodriguez Mendikute]] ef--'''SORTUA''' Adunako alkatea (Aduna,1971) # [[Mari Karmen Arregi Agirre]] ef--'''SORTUA''' Aizarnazabalgo alkatea # [[Beatriz Unzue Esnaola]] ef--'''SORTUA''' Amasa-Villabonako alkatea # [[Alba Garmendia Castaños]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, filosofoa eta Ikaztegietako alkatea # [[Yanire Granero]] --ef'''SORTUA''' diseinatzailea, enpresaburua (Abadiño 1988) # [[Oihana Amundarain Zubillaga]] ef--'''SORTUA''' Elduaingo alkatea # [[Gurutze Etxezabal Iturrioz]] ef--'''SORTUA''' Orexako alkatea # [[Anuska Esnal Oliden]] ef--'''SORTUA''' Orioko alkatea (Orio, 1980) # [[Izarra Urdalleta Iraola]] ef--'''SORTUA''' Segurako alkatea (Errezil, 1975) # [[Cristina Tapias]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua (Bilbo 1960) # [[Teófila Adrada]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua, asmatzailea (Toledo 1904- ?) # [[Naroa Azpitarte]] ----'''SORTUA''' errugbilaria (Durango, 2005) # [[Rosario Tomasena Alzuri]] ef--'''SORTUA''' kirolaria, igerilaria, triatleta (Urnieta, 1946) # [[Agurtzane Solaberrieta Mesa]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta Usurbilgo alkatea (Usurbil, 1979) # [[Maite Amenabar Alkorta]] ----'''SORTUA''' Zirzurbilgo alkatea (Azpeitia) # [[Nagore Alkorta Elorza|Nagore Alkorta]] ef--'''SORTUA''' Azpeitiko alkatea (Azpeitia, 1978) # [[Alicia Framis]] artista (Mataró, 1967) # [[Lorena Llamas]] txirrindulari ohia (Bartzelona 1987) # [[Daisy Elliott]] politikaria (AEB 1917-2015) # [[Yolanda García Serrano]] gidoilaria (Madril 1958) # [[Karina Garantivá ]] aktorea, antzerki zuzendaria (Kolonbia 1980) # [[ Helena Pimenta]] antzerki-zuzendaria (Salamanca 1955) # [[Verónica Fernández]] gidoilaria (Soria 1971) # [[Magüi Mira]] aktorea, zuzendaria (Valentzia 1944) # [[Clara Sanchis]] aktorea, musikaria (Teruel 1968) # [[Lola Salvador]] gidoilaria (Bartzelona 1938) # [[Carmen Balagué]] aktorea (Bartzelona 1952) # [[Luz Casanova]] ongilea (Asturias, 1873-1949) # [[Jacqueline Guerroudj]] Militante komunista eta antikolonialista (1919 - 2015) # [[Sheyla Gutiérrez]] txirrindularia (Errioxa 1994) # [[Lucía González]] txirrindularia (Asturias 1990) # [[Alicia González]] txirrindularia (Asturias 1995) # [[Mavi García]] duatleta, txirrindularia (Mallorca 1984) # [[María Mercedes Cagigas Amedo]] txirrindularia (Kantabria 1979) # [[Isabel Martin]] txirrindularia (Valladolid 1999) # [[Sara Martín]] txirrindularia (Burgos 1996) # [[Cristina Martínez (txirrindularia)]] (Valentzia 1981) # [[María Isabel Moreno ]] txirrindularia (Girona 1981) # [[Belén López (txirrindularia)]] irakaslea (Cádiz 1984) # [[Mayalen Noriega]] igerilaria, txirrindularia, kirol egokituko gidaria (Mexiko/Espainia 1982) # [[Josefa Benítez Guzmán]] kirol egokitutako txirrindularia (Bartzelona 1969) # [[Susana Rodríguez Gacio]] medikua, kirol egokitutako txirrindularia (Vigo 1988) # [[Aauri Bokesa]] kirolari eta gizarte langilea (Madril, 1988) # [[Cristina Danimarkakoa]] Italiako aristokrata (Danimarka, 1521-Italia, 1590) # [[Conceição Matos]] aktibista (Portugal, 1936) # [[María de Estrada]] konsistatzailea (Espainia-Mexiko, XV.mendea) # [[Maritza M. Buendía]] # [[Lozen]] gerlari eta xamana (1840-1889) # [[Elsy Jacobs]] txirrindularia (Luxenburgo 1933-Bretainia 1998) # [[Anna Ramírez ]] txirrindularia, aktibista (Bartzelona 1981) # [[Marta Vilajosana]] txirrindularia (Bartzelona 1975) # [[Audrey Cordon]] txirrindularia (Bretainia 1989) # [[Alba Teruel ]] txirrindularia (Valentzia 1996) # [[Anna Sanchis]] txirrindularia (Valentzia 1987) # [[Dori Ruano]] txirrindularia, zuzendaria, politikaria, irakaslea (Salamanca 1969) # [[Gloria Rodríguez Sánchez]] txirrindularia ( Murtzia 1992) # [[Ariadna Ródenas]] txirrindularia (Alacant 1987 # [[Aida Nuño]] txirrindularia (Asturias 1983) # [[Karin Herrera]] biologo eta politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sonia Gutiérrez Raguay]] politikaria (GUatemala, 1981) # [[Txirrindularitza eta feminismoa]] # [[Jean Purdy]] erizaina, 1. enbriologoa (Erresuma Batua 1945-1985) # [[Victoria Anna Perea]] Espainiako 1. probeta umea (Bartzelona 1984) # [[Anna Veiga]] biologoa, Espainiako 1. probeta umearen ‘ama zientifikoa’ (Bartzelona 1956) # [[Elisa Matilla]] aktorea (Madril 1966) # [[Dunia Ayaso eta Felix Sabroso]] zine zuzenndariak (Kanariak 1961-2014) # [[Eva Lesmes]] gidoilaria, zine zuzendaria (Asturias 1961) # [[Imma Colomer]] aktorea (Bartzelona 1948) # [[Rosa Gàmiz]] aktorea (Bartzelona 1965) # [[Carlota Subirós]] antzerki-zuzendari (Bartzelona 1974) # [[Lluïsa Cunillé ]] idazlea (Katalunia 1961) # [[Hijas de Cynisca]] kirol-arloko genero-desberdintasuna, dokumentala (2019) # [[Jessica Vall ]] igerilaria, biologoa (Bartzelona 1988) # [[Jennifer Pareja]] waterpolo jokalari ohia (Girona 1984) # [[Carmen Martín]] eskubaloi jokalaria (Almeria 1988) # [[Vanesa Amorós ]] eskubaloi jokalaria, entrenatzialea (Alacant 1982) # [[Nuria Benzal ]] eskubaloi jokalaria (Malaga 1985) # [[Estela Estévez Barreiro]] atleta paralinpiarra (Vigo 1965) # [[Alba Caride]] gimnasta erritmikoa (Vigo 1980) # [[Susana Garabatos ]] igerilaria (Vigo 1979) # [[Julia Vaquero]] galiziar atleta (Frantzia 1970) # [[Thérèse Clerc]] Frantziako ekintzaile feminista (1927 - 2016) # [[Suhayr al-Qalamawi]] idazlea eta itzultzailea (Egipto, 1911-1997) # [[Dolors Vives Rodón|Dolors Vives Rodon]] Kataluniar hegazkinlaria (Valls, 1908-Bartzelona, 2007) # [[Susana Ferrari Billinghurst]] hegazkinlaria (Argentina, 1914-Italia, 1999) # [[Yevguenia Shajovskaya|Yevguena Shajovskaya]] hegazkinlaria (Errusia, 1889-1920) # [[Carola Lorenzini]] hegazkinlaria (Buenos Aires, 1899-1941) # [[Clara Adams]] hagazkinlaria (EEBB, 1884-1971) # [[Gloria Cuesta]] hegazkinlaria (Asturias, 1911 - Madril, 1987) # [[Maria Josep Colomer i Luque]] hegazkinlaria (Bartzelona, 1913 - Inglaterra, 2004) # [[Alia Twal]] hegazkinlaria (Jordania) # [[Lotfia ElNadi|Loftia Elnadi]] hegazkinlaria (Egipto, 1907-2002) # [[Erma Franklin]] abeslaria (EEBB, 1938-2002) # [[Carolyn Franklin]] abeslaria (EEBB, 1944-1968) # [[Flor Aguilera]] idazlea (Mexico Hiria, 1971) # [[María Antonieta Mendivil]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Anne Kingsbury Wollstonecraft]] ilustratzaile botanikoa (EEBB,1781-Kuba, 1828) # [[Sara Khadem ]] xake jokalaria (Iran 1997) # [[Tamara Abalde ]] saskibaloi jokalaria (Ferrol 1989) # [[Begoña Fernández]] eskubaloi jokalaria (Vigo 1980) # [[Isabel Herguera]] artista, zuzendaria, irakaslea (Donostia 1961) # [[Karin Boye]] poeta, itzultzailea (Suedia 1900-1941) # [[Helene Hanff]] idazlea (AEB 1916-1997) # [[Sopiko Guramishvili]] xake jokalaria (Georgia 1991) # [[Carol Thatcher ]] kazetaria (Londres 1953) # [[Mónica Braun|Monica Braun]] idazlea eta poeta (Mexiko, 1965) # [[Cristina Rivera Garza]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Martha Cerda]] idazlea (Mexiko, 1945) # [[Bibiana Gallego Lancharro]] poeta eta damaturgoa (Badajoz, 1799-Madril, 1867) }} ==='''Berriak 2023''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Otxotorena]] ef--'''SORTUA''' Mañariko alkatea (Hernani, 1984) # [[Arantxa Arregi]] ----'''SORTUA''' Doneztebeko alkatea # [[Asun Agiriano]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta bibliotekaria (Arrasate, 1963) # [[Begoña Enbeita]] ef--'''SORTUA''' Muxikako alkatea (Muxika, 1985) # [[Berta Arizkun González]] ef--'''SORTUA''' Burlatako alkatea # [[Burdinaren emakumeak]] '''SORTUA''' (Bizkaia, XIX-XX. mendea) # [[Carmen Mendiguren]] efef''SORTUA'''maistra (Zamudio, 1913-2010) # [[Eider Olazar]] ef--'''SORTUA''' Gazteluko alkatea (Gaztelu...) # [[Eneritz Agirre]] ef--'''SORTUA''' Atxondoko alkatea (Atxondo, 1983) # [[Eneritz Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' Zaldibarko alkatea (Zaldibar, 1985 ) # [[Erika Letamendi Hurtado]] ef--'''SORTUA''' Donemiliagako alkatea (Gasteiz, 1985) # [[Igone Amesti]] ef--'''SORTUA'''mezzosopranoa, musika-irakaslea (Mallabia, 1985) # [[Iruri Altzerreka]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria (Garai, 2000) # [[Itziar Imaz Artazcoz|Itziar Imaz]] ef--'''SORTUA''' Garesko alkatea (Gares, 1981) # [[Julene Lazkano]] ef--'''SORTUA''' Elorrioko alkatea (Elorrio, 1985) # [[Laura Irasuegi Otal]] efef'''SORTUA''' ingeniaria, gerrako umea (Eibar, 1923-Errenteria, 2016) # [[Malan Alloua]] ----'''SORTUA''' Sanwiko Erresumako ama erregina (Ghana, XIX. mendea) # [[Maria Sáez de Albéniz Bregaña]] ef--'''SORTUA''' Etxarri Aranazko alkatea (Iruñea, 1966) # [[Marta Díez Napal]] ef--'''SORTUA''' Antsoaingo alkatea (Antsoain, 1975) # [[Nadia Nemeh Shomaly]] ----'''SORTUA''' Bermeoko alkatea (Bermeo, 1979) # [[Noelia Oses]] ef--'''SORTUA''' Matematikaria, ikertzailea (Ermua, 1975) # [[Oihana Olaberria Jaka]] ef--'''SORTUA''' Arakilgo alkatea (Arakil, 1976 # [[Oihane Irastorza]] ef--''SORTUA''' Izurtzako alkatea (Izurtza, 1981) # [[Oihane Uribeetxebarria Garmendia]] ef--'''SORTUA''' Lakuntzako alkatea (1979) # [[Olatz Alberdi Etxeberria]] ef--SORTUA futbolaria, atezaina (Bergara, 1997) # [[Olatz Irizar Martínez]] ef--'''SORTUA''' Ziordiako alkatea (Ziordia, 1972) # [[Pilar Arechavaleta]] efef'''SORTUA''' moja (Bilbo, 1880-Madril-1973) # [[Txelo Auzmendi Jimenez]] ef--'''SORTUA''' Asparrenako alkatea (Araia, 1960) # [[Olga Mariano]] aktibista ijitoa (Portugal, 1950) # [[Adriana Caselotti]] ahots aktorea (AEB 1916-1997) # [[Adrienne Bolland|Adrianne Bolland]] hegazkinlaria (Frantzia, 1895-1975) # [[Agirre Aristizabal ahizpak]] oroimen memoria babesleak (Lizarra, 1936) # [[Ahlam Khudr]] aktibista (Sudan) # [[Aída Bueno Sarduy]] dokumentalgilea (Kuba, ?) # [[Aida Toledo]] poeta (Guatemala, 1952) # [[Ainhoa Carbonell Allué ]] zinegotzi ijitoa (?,?) # [[Alba Cros ]] zinema zuzendaria (Lleida 1991) # [[Alice Austen]] argazkilaria (AEB 1866-1952) # [[Alice Pestana]] pedagogoa (Portugal, 1860-Madril, 1929) # [[Alicja Dorabialska]] kimikaria (Polonia, 1897 – 1975) # [[Alma Karla Sandoval|Alma Carla Sandoval]] Kazetaria (Mexiko, 1975) # [[Ana Martínez de Luco]] moja, aktibista (Araba, 1960) # [[Anaïs Napoleon]] argazkilaria (Narbona, 1831-Bartzelona, 1912) # [[Ángela de la Cruz (artista)]] artista (Coruña, 1965) # [[Ángeles Cruz|Angeles Cruz]] aktorea, gidoilaria, zinema zuzendaria (Mexiko, 1969) # [[Anna-Eva Bergman]] artista (Suedia 1909-Frantzia 1987) # [[Anoosheh Oskouian]] ingeniaria, CEO-a (Iran/AEB 1964) # [[Aurèlia Muñoz Ventura]] artista (Bartzelona, 1926-2011) # [[Barbara Martin Coppola]] telekomunikazio- ingeniaría eta CEO-a (Madril 1977) # [[Beatriz Corrales]] badminton jokalaria (Madril 1992) # [[Bernardine Dohrn]] iheslaria, irakaslea (AEB 1942) # [[Betsy Pecanins]] abeslaria (Mexiko 1954) # [[Betty Makoni]] Aktibista (Zimbabwe, 1971) # [[Candida Höfer]] argazkilaria (Alemania, 1944) # [[Carmen Matute]] idazlea (Guatemala, 1944) # [[Carol Bove]] artista (Suitza/AEB 1971) # [[Celia Montoya Montoya]] aktorea, aktibista (Madril, 1971) # [[Charlotte Posenenske]] artista (Alemania 1930-1985) # [[Chicks on Speed]] artistak, musika taldea (Alemania 19) # [[Claude Mossé]] historialaria (Frantzia 1924-2022) # [[Cristina Álvarez Álvarez]] telekomunikazio ingeniaria (Vigo 1969) # [[Cristina Cuerno]] aeronautika ingeniaria (Espainia, XX. mendea) # [[Danielle Michel-Chich]] saiogile, kazetari eta itzultzaile frantsesa (Aljer - 1951) # [[Daría Vilariño Pintos]] liburuzaina (Galizia 1928-2020) # [[Djamila Bouazza]] Aljeriako Independentzia Gerrako aktibista (1938 - 2015) # [[Djamila Bouhired]] Aljeriako ekintzaile politikoa da (Aljer - 1935) # [[Dulce Muñoz del Rey]] telekominikazio ingeniaria (Badajoz 1978) # [[Eija-Liisa Ahtila]] artista (Finlandia 1959) # [[Eileen Power]] historialaria (Erresuma Batua 1889-1940) # [[Elida Carlés]] hegazkinlaria, artista (Argentina, 1912-1970) # [[Elisa Hall]] idazlea (Guatemala, 1900-1982) # [[Eliza Schneider]] ahots aktorea (AEB 1978) # [[Énia Lipanga]] Poeta, aktibista (Mozambike, 1977) # [[Erika Groth-Schmachtenberger]] argazkilaria (Alemania 1906-1992) # [[Ester Partegàs]] artista (La Garriga, 1972) # [[Esther Paez]] boxeolaria, (Bartzelona 1969) # [[Eulalia Pérez Sedeño]] ikertzailea (Maroko protektoratua 1954) # [[Eulàlia Valldosera i Guilera]] artista (Villafranca del Panadés, 1963) # [[Fátima Tardío Quiroga]] legelaria (Bolivia XX. mendea) # [[Fernanda Fragateiro]] artista (Portugal 1962) # [[Gail Bradbrook]] Klima aldaketaren kontrako ekintzailea (Britainiarra) # [[Grete Stern]] argazkilaria (Alemania 1904-Argentina 1999) # [[Hannah Collins]] artista (Londres 1956) # [[Hanne Darboven]] artista (Alemania 1941-2009) # [[Helga de Alvear Arte Garaikidearen Museoa ]] (Caceres 2021) # [[Helga de Alvear]] bildumagilea (Alemania/Madril 1936) # [[Inés Medina]] artista (Caceres 1950) # [[Inés Peraza]] Kanariar uharteetako andrea (Sevilla, 1424-1503) # [[Isabel de los Ángeles Ruano]] poeta (Guatemala, 1945) # [[Isabel Morant Deusa]] historialaria (Valentzia 1947) # [[Isabel Tolosa Cortés de Moctezuma]] Leonor Cortés Moctezumaren alaba (Mexiko, 1568- ?) # [[Isatxa Mengíbar]] bikoiztailea ( Espainia 1973) # [[Janet Maslin ]] kritikaria (AEB 1949) # [[Joana Pastrana]] boxeolari ohia (Madril 1990) # [[Jorinde Voigt]] artista (Alemania 1977) # [[Judith Colell ]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Kadiatu Massaquoi]] aktibista (Sierra Leona, 2002?) # [[Katalina Lancasterrekoa]] erregina (Hertford, 1373- Valladolid, 1418) # [[Katharina Fritsch]] eskultorea (Alemania 1956) # [[Katharina Sieverding]] artista (Alemania 1944) # [[Kittie Knox]] txirrindularia (AEB 1874-1900) # [[Laleh Osmany]] aktibista (Afganistan, 1992) # [[Laura Rius]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1991) # [[Leonor Cortés Moctezuma]] Espainia Berriko Erregeorderriko aristokrata (Mexiko, 1527-1594) # [[Lidia Zvereva|Lidia Zuéreva]] hegazkinlaria (Errusia, 1890-1916) # [[Lisa Schwarzbaum]] kritikaria (AEB 1952) # [[Luz Méndez de la Vega]] poeta eta ikertzaile feminista (Guatemala, 1919-2012) # [[Mabel Palacín Lahoz]] artista (Bartzelona, 1965) # [[Maggie Roswell]] ahots aktorea (AEB 1952) # [[Margarita Carrera]] idazlea (Guatemala, 1929-2018) # [[María del Carmen Aguayo Torres]] telekomunikazio ingeniaria (Kordoba XX. mendea) # [[María del Carmen Carrillo Losada]] probintzia hiriburu bateko 1. emakume ziengotzi ijitoa (Madril 1959) # [[María del Carmen Pallares Méndez]] historialaria (Galizia 1948) # [[María Jesús Avila Corchero]] museo koordinatzailea (Caceres, 1966) # [[María Jesús Rosa Reina]] boxeolaria (Madril 1974-2018) # [[María Luisa Cuerda Arnau]] legelaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Natividad Bermejo Arrieta ]] artista (Logroño 1961) # [[María Teresa Dalenz Zapata ]] ingeniari zibila (Bolivia, 1958) # [[María Teresa de Silva]] Albako XIII. dukesa (Madril, 1762-1802) # [[Marta Verheyen]] zinema zuzendaria, gidoilaria, argazkilaria (Girona 1991) # [[Mary Bailey (hegazkinlaria)|Mary Bailey]] hegazkilaria (Irlanda, 1890-1960) # [[Mary Kay Bergman]] ahots aktorea (AEB 1961) # [[Mary Lynn Rajskub]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Mary Taylor Brush]] hegazkinlaria (1866-1949) # [[Maryse Bastié]] hegazkinlaria (Frantzia, 1898-1952) # [[Meret Oppenheim]] argazkilaria (Berlin, 1913-Basilia,1985) # [[Mikaela Loach]] Aktibista (Jamaika, 1998) # [[Miren Meabe Carro]] Kuartango alkatea (Barakaldo 1986) # [[Mirtha Luz Pérez]] idazlea, poeta, (Chiapas, Mexiko, 1960) # [[Mona Simpson (Simpsondarrak)]] pertsonaia (AEB) # [[Mona Simpson]] idazlea (AEB 1957) # [[Montserrat Soto]] artista (Bartzelona, 1961) # [[Nadia Vera]] kazetaria (Mexiko, 1983-2015) # [[Nancy Cartwright (aktorea)]] ahots aktorea (AEB 1957)Si # [[Natalia Montellano Durán]] bioteknologoa (Bolivia XX. mendea) # [[Penelope Lea]] klima-aktibista (Noruega, 2005) # [[Pilar Heredia Iglesias]] politikari ijitoa (Toledo, 1964) # [[Pipilotti Rist]] artista (Suitza 1962) # [[Pocha Lamadrid]] aktibista (Argentina, 1945-2021) # [[Princy Mangalika]] aktibista (Sri Lanka, XX. mendea) # [[Rachel Whiteread ]] eskultorea (Londres 1963) # [[Rafaela Rada]] ilustratzailea # [[Regina Halmich]] boxeolaria (Alemania 1976) # [[Régine Pernoud]] historialaria (Frantzia 1909-1998) # [[Rineke Dijkstra]] argazkilaria (Herbehereak 1965) # [[Rocío Saiz]] artista (Madril 1991) # [[Rosa Brun]] artista (Madril 1955) # [[Rosemarie Trockel]] artista (Alemania 1952) # [[Salma Kikwete]] aktibista (Tanzania, 1963) # [[Salomé Cuesta]] artista (Valentzia 1964) # [[Sandra Baía]] artista(Lisboa 1968) # [[Sangita Magar]] aktibista (Nepal) # [[Soleil Moon Frye]] aktorea, gidoilaria, film-zuzendaria (AEB 1976) # [[Sonia Couoh]] aktorea (Mexiko, 1983) # [[Susana Solano]] eskultorea (Bartzelona, 1946) # [[Sylvie Fleury]] artista (Suitza 1961) # [[Tacita Dean]] artista bisuala (Erresuma Batua 1965) # [[Tatiana Delgado Yunquera]] bideo-joko garatzailea (Madril 1978) # [[Tecuelhuetzin Xicohténcatl]] printzesa tlaxcalteka (Mexiko, 1501-Guatemala, 1537) # [[Tecuichpo Ixcaxochitzin]] inperio aztekaren azken enperatrizea (Mexiko, 1509-1550) # [[Tiza Mafira]] Ingurumen-aktibista (Indonesia, 1984) # [[Touria Chaoui|Touria Chaowi]] hegazkinlaria (Fez, 1936-1956) # [[Tress MacNeille]] ahots aktorea (AEB 1951) # [[Vanessa Beecroft]] artista (Italia 1969) # [[Victoria Fonseca González]] fisikaria (Espainia XX. mendea) # [[Viktória Varga]] halterofilia kirolaria (Hungaria 1981) # [[Zainab Al Khawaja]] aktibista (Bahrain, 1983) # [[Zohra Drif]] Aljeriako politikaria, independentzia gerrako mujahida (1934) }} ==='''Berriak 2023''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ortiz]] ----'''SORTUA''' medikua (Getxo, 1964) # [[Ainara Vera]] ----'''SORTUA''' zinegilea (Iruñea, 1985) # [[Ana Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1836-1896) # [[Ann Marie Skelton]] ef--'''SORTUA''' Haurren Eskubideen Batzordeko burua (Hegoafrika, ?) # [[Garazi Sampedro]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Atxondo 1989) # [[Itsasne Larruskain]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, futbolaria (Traña-Matiena 1992) # [[Izaro Ieregi]] ----'''SORTUA''' artista (Algorta, 1987) # [[Josefa Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1833-1904) # [[Juana María Ruiz de Gámiz]] efef'''SORTUA''' ongilea (Betoño, 1841 -?) # [[Libe Goitia Artetxe]] ef--'''SORTUA''' idazlea (Errusia, 2001) # [[Maite Toledo]] ----'''SORTUA''' idazlea (Zaldibia, 1966) # [[Maite Zelaia]] ef--'''SORTUA''' arkitektoa (Eibar, 1946) # [[María del Carmen Careaga Salazar]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Getxo, 1934) # [[Nagore Legarreta]] ----''SORTUA''' argazkilaria (Hernani, 1981) # [[Oihana Muga]] ef--'''SORTUA''' pediatra (Donostia, 1981) # [[Quintina Gelbenzu Piérola]] ef-ef '''SORTUA''' emagina (1877-1950) # [[Salome Campos Beotegi]] efef'''SORTUA''' Emakume aitzindaria kontserba-enpresetan (Bermio, 1893-1974) # [[Adela Calva Reyes]] idazlea (Mexiko, 1967-2018) # [[Adenike Oladosu]] klima aktibista (Nigeria 1994) # [[Alejandra Hannoverkoa]] printzesa (Austria 1999) # [[Alicia Martín Villanueva]] artista (Madril, 1964) # [[Aline Pettersson|Aline Petterson]] idazlea (Mexiko Hiria, 1938) # [[Alva Belmont]] aktibista aberatsa, sufragista (AEB 1853- Frantzia 1933) # [[Ana de Roque]] kazetaria ( Madril 1963) # [[Ana Roldán]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1976) # [[Anahí de Cárdenas]] modeloa, aktorea (Peru 1983) # [[Andrea Guasch]] aktore, abeslari, dantzaria (Bartzelona 1990) # [[Anežka Drahotová]] atleta (Txekia 19) # [[Aniela Rodriguez]] idazlea (Mexiko, 1992) # [[Anna Henderson]] txirrindularia (Britainia 1998) # [[Anna Howard Shaw ]] sufragista, abade metodista (AEB 1847-1919) # [[Antía Jácome]] kanoalaria (Pontevedra 1999) # [[Antúnez ahizpak]] brodatzaileak (Sevilla XIX. mendea) # [[Ascensión Cambrón]] filosofoa (Kordoba 1943) # [[Aurora Correa]] poeta (Bartzelona, 1930-Mexiko, 2008) # [[Beatrice Borromeo]] kazetaria, aristokrata (Italia 1985) # [[Belén Rodríguez (kazetaria)]] (Madril 1966) # [[Betty Gilpin]] aktorea (AEB 1986) # [[Carissa Véliz]] filosofoa, irakaslea, ikertzailea (Mexiko 1986) # [[Carlota Casiraghi]] zaldizalea, kazetaria (Monako 1986) # [[Carmel Snow]] moda-kazetaria (Irlanda 1887-AEB 1961) # [[Carolina Bona]] aktorea (Madril 1980) # [[Carolina Herrera]] enpresaburua, diseinatzailea (Venezuela 1939) # [[Carolina Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1978) # [[Caroline Link ]] film-zuzendaria (Alemania 1964) # [[Caroline Schermerhorn Astor]] aristokrata (AEB 1830-1908) # [[Chari Gómez Miranda ]] kazetaria (Espainia 1930-2011) # [[Claudina Domingo]] poeta (Mexiko, 1982) # [[Claudine Picardet]] zientzialaria, itzultzailea (Frantzia 1735-1820) # [[Consuelo Duval]] aktorea (Mexiko 1969) # [[Consuelo Trujillo ]] aktorea (Cádiz 1959) # [[Consuelo Vanderbilt]] filantropoa (AEB 1877- 1964) # [[Consuelo Yznaga]] aristokrata (AEB 1853-Londres 1909) # [[Cristina del Valle (abeslaria)]] aktibista (Asturias 1960) # [[Cristina del Valle (aktorea)]] (Argentina 1942) # [[Debora Kayembe]] abokatua, aktibista (Kongo- Eskozia, 1975) # [[Desirée Bela-Lobedde]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1978) # [[Desirée Ndjambo]] kazetaria (Madril 1976) # [[Diana Vreeland]] moda-editore aitzindaria (Paris 1903 - AEB 1989 ) # [[Djamila Boupacha]] Aljeriako FLNko aktibista (Bologhine 1938) # [[Dolores Castro]] poeta (Mexiko, 1923-2022) # [[Edna Woolman Chase]] kazetaria, argitaratzailea (AEB 1887-1957) # [[Ekaterina Karavelova]] aktibista, hezitzailea (Bulgaria, 1860-1947) # [[Elia Barceló]] idazlea (Alacant 1957) # [[Ella baila sola]] musika bikotea (Espainia) # [[Elsa Cross]] poeta (Mexiko, 1946) # [[Elsie de Wolfe ]] dekoratzaile aitzindaria (AEB 1865- Frantzia 1950) # [[Elvira Quintana]] aktorea (Badajoz, 1935-Mexiko Hiria, 1968) # [[Esperanza Zambrano]] idazlea (Mexiko, 1901-1992) # [[Esther García Rodríguez]] cinema ekoizpen zuzendari aitzindaria (Segovia 1956) # [[Esther Mayoko Ortega]], aktibista (Madril, XX.mendea) # [[Ethel Krauze]] idazlea (Mexiko Hiria, 1954) # [[Fausta Gantús]] poeta eta historialaria (Mexiko, 1968) # [[Flora Drummond]] sufragista, aktibista (Erresuma Batua, 1878-1949) # [[Françoise Seligmann]] Frantziako erresistentziako kidea, kazetaria eta politikaria (1919-2013) # [[Françoise Vergès]] politologo eta ekintzaile feminista eta dekolonialista frantsesa (Paris, 1952) # [[Freda Huson]] aktibista (Kanada, 1964) # [[Gabriela Jauregi]] idazlea, poeta (Mexiko Hiria, 1979) # [[Glòria Serra ]] kazetaria (Bartzelona 1964) # [[Hadja Idrissa Bah]] aktibista (Ginea, 1999) # [[Helena Normanton]] abokatua, aktibista (Erresuma Batua, 1882-1957) # [[Ilka Chase]] aktorea, esataria, idazlea (AEB 1905-1978) # [[Irene Hernández de Jesús]] aktibista (Mexiko, 1958-2021) # [[Irene Hueche Meliqueo]] aktibista (Txile, 1946-2011) # [[Isabel Garcés]] aktorea (Madril 1901-1908) # [[Isabel Pardo de Vera Posada]] ingeniaria (Lugo 1975) # [[Isatou Ceesay]] aktibista (Gambia, 1972) # [[Izarne Sarasola]] Errealeko futbolaria (Gipuzkoa, 2002) # [[Jacqueline Auriol]] hegazkinlaria (Frantzia, 1917-2000) # [[Javiera Contador]] aktorea, aurkezlea (Txile 1974) # [[Jhoana Patiño]], poeta, aktibista (Kolonbia, 1982) # [[Josefina Molina]] film-zuzendari atzindaria (Kordoba 1936) # [[Julia Maura]] idazlea (Madril 1910-1973) # [[Julia Solomonoff]] film zuzendaria, gidoilaria… (Argentina 1966) # [[Juliane Köhler ]] aktorea (Alemania 1965) # [[Katalina D'Erzel|Katalina Dérzel]] poeta (Mexiko Hiria, 1950) # [[Laura Pérez Granel]] ilustratzailea (Valentzia 1983) # [[Leila Khaled]] palestinar aktibista politikoa (1944) # [[Lidia Poët ]] Italiako 1. emakume abokatua, aktibista (1855-1949) # [[Lidia Tiatirakoa]] Europako 1. Emakume kristaua, santua, enpresaburua (Tiatira I. mendea) # [[Lisa Henni]] aktorea (Suedia 1982) # [[Lolita Bosch]] idazlea (Bartzelona 1970) # [[Lorenza Izzo]] aktorea, modeloa (Txile 1989) # [[Louise Dahl-Wolfe]] moda-argazkilaria ( AEB 1895- 1989) # [[Lucrecia Martel]] film zuzendaria, gidoilaria (Argentina 1966) # [[Lucy Elmina Anthony]] sufragista (AEB 1859 - 1944) # [[Luz Marina Hache]] Sindikalista, aktibista (Kolonbia, 1955) # [[Margo Martindale]] aktorea (AEB 1951) # [[María Duval (aktorea)]] abeslaria (Mexiko 1937) # [[María Inés Guerra]] abeslaria, aurkezlea (Mexiko 1983) # [[María José Sanz Sánchez]] biologoa, ikertzailea (Valentzia 1963) # [[María Pérez García]] atleta (Granada 1996) # [[María Remedios del Valle]] Argentinako armadan kapitain independentzia garaian (Argentina, 1766-1847) # [[Mariana Simionescu]] tenislaria (Errumania 1956) # [[Maricela Guerrero]] poeta (Mexiko Hiria, 1977) # [[Marilia Andrés ]] kantautorea (Cuenca 1974) # [[Marina Rossell]] kantautorea (Bartzelona 1954) # [[Marta Botía]] kantautorea (Madril 1974) # [[Marta Ferri]] moda diseinatzailea (Italia 1984) # [[Marta García Gómez]] kazetara, bikoizlea ( Madril 1961-2013) # [[Marta Jaumandreu]] kazetaria (Madril 1971) # [[Marta Martínez Alonso]] matematikaria, IBM zuzendari nagusia (Madril 1966) # [[Marta Suediakoa]] printzesa (Suedia 1901-Norvegia 1954) # [[Mary Haʻaheo Atcherley]] aktibista (Hawaii, 1874-1933) # [[Matilde Borromeo]] jauzi-zaldi hazlea, kirolaria, aristokrata (Italia 1983) # [[Mercedes de Acosta]] idazlea (AEB 1892-1968) # [[Milena Smit]] aktorea (Valentzia 1996) # [[Mónica Laguna]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1964) # [[Mònica López]] meteorologoa, aurkezlea (Lerida 1975) # [[Na'Taki Osborne Jelks]] aktibista (AEB, XX. maendea) # [[Naty Abascal]] modeloa (Sevilla 1943) # [[Ngụy Thị Khanh]] Ingurumen aktibista (Vietnam, 1976) # [[Nina Bang]] historialaria, politikaria, ministroa (Danimarka 1866-1928) # [[Nuria Villazán Martín]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Oyèrónkẹ Oyěwùmí]] ikertzaile feminista dekolonial (Nigeria, 1957) # [[Pepa Pedroche]] aktorea (Madril 1967) # [[Pilar García Muñiz]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1974) # [[Pilar Llop ]] magistratua, politikaria (Madril 1973) # [[Pilar Ulzurrun de Asanza y Peralta]] margolaria (Zaragoza, 1785-Madril, 1864) # [[Raquel Sánchez Jiménez]] politikaria (Bartzelona 1975) # [[Rosario Pi]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1899 - Madril, 1967) # [[Rosita Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1970) # [[Sandra Lorenzano]] idazlea (Argentina, 1960) # [[Sara Uribe Sánchez|Sara Uribe]] poeta (Mexiko, 1978) # [[Seloua Luste Boulbina]] Filosofo eta irakasle franko-aljeriarra (1957) # [[Sheela Patel]], aktibista (India, 1952) # [[Soledad Sevilla]] margolaria (Valentzia 1944) # [[Stella Assange]] abokatua, giza eskubideen defendatzailea (Hegoafrika 1983) # [[Susan Rice]] enbaxadorea (AEB 1964) # [[Susana Roza]] Kazetaria (Asturias 1965) # [[Susi Caramelo]] umorista (Bartzelona 1980) # [[Syrie Barnardo]] barrualdeen diseinatzailea (Ingalaterra 1879-1955) # [[Tedi López Mills]] poeta (Mexiko Hiria, 1959) # [[Tuva Novotny]] aktorea (Suedia 1979) # [[Uta Hagen]] aktorea, maistra (Alemania 1919- AEB 2004) # [[Vanessa Bryant ]] filantropoa (AEB 1982) # [[Vanessa Claudio]] modeloa, aktorea, aurkezlea (Puerto Rico 1983) # [[Vega (abeslaria)]] (Kordoba 1979) # [[Veronica Ferres]] aktorea (Alemania 1965) # [[Victoria Rosell]] epailea, politikaria (Murtzia 1968) # [[Virginia Ruzici ]] tenislari ohia (Errumania 1955) # [[Yelitza Ruiz]] abokatua eta poeta (Mexiko, 1986) # [[Yuja Wang]] piano-jolea (Txina 1975) # [[Yvonne Choquet-Bruhat]] matematikari eta fisikari frantsesa (Lille, 1923) # [[Zarifa Ghafari]] politikari, aktibista (Afganistan, 1992) # [[Zonia Palán Tamayo]] aktibista, ekonomialaria (Ekuador, 1954-2003) }} ==='''Berriak 2023''' ('''apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Irazu]] ----'''SORTUA''' kazetaria, gidoigilea, berdintasun teknikaria (Andoain, 1966) # [[Eider Conde]] ----'''SORTUA''' Aranzadi elkarteko komunikatzailea (Donostia, 1981) # [[Elena Martinez Rubio|Elena Martinez]] ----'''SORTUA''' euskal idazlea (Bilbo, 1957) # [[Felipa Domínguez Taguada]] --ef'''SORTUA''' miliziano (Irun, ?- 2013)) # [[Graciliana Montelongo]] ----'''SORTUA''' artista eta idazlea (Tenerife, 1962) # [[Iratxe Ormatza]] ----'''SORTUA''' idazlea (Bakio, 1971) # [[Isabel de Naverán]]----'''SORTUA''' ikertzailea, komisarioa (Getxo, 1976) # [[Ixabel Millet]] ----'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Paris, 1958) # [[Jasmin_Mara_López]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (New Orleans xxxx) # [[Maite Franko]] ----'''SORTUA''' g idazle eta ipuin kontalaria (Irun, 1971) # [[Maria Rosario de Cruz]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Ermua, 1948) # [[Marta Von Poroszlay]] ----'''SORTUA''' g margolaria, eskultorea, idazlea (Hungaria, 1952) # [[Mirari Sagarzazu]] ----'''SORTUA''' ARtisaua, artista, ilustratzailea (Oñati) # [[Miren Mindegia]] ----'''SORTUA''' g kazetaria, idazlea (Elizondo, 1985) # [[Silvia Solórzano Foppa]] ef--'''SORTUA''' gerrillari ohia eta politikaria (Guatemala, 1950) # [[Stella Quan Rossell]] ----'''SORTUA''' antropologoa (Guatemala, 1935-2007) # [[Adela Guffanti]] hegazkinlaria (Argentina, 1904- ?) # [[Adelaida O'Dena de Estrada|Adelaida O´Dena de Estrada]] margolaria (Madril, 1823-1853) # [[Amada García Rodríguez]] exekutatuko komunista (Coruña 1909-1938) # [[Amandine Gay]] zine-zuzendari, aktore, idazle eta afrofeminista (Frantzia, 1984) # [[Amina Dahbour]] palestinar aktibista politikoa (1945?) # [[Amparo Rubiales]] irakaslea, politikaria (Madril 1945) # [[Anastasia (argitzailea)]] margolaria (Paris XIV-XV. mendea) # [[Angeles Bravo (kazetaria)]] (?, 1963) # [[Anna Swenonis]] eskuizkribu argitzailea (Suedia ? - 1527) # [[Arab Loutfi]] kazetaria, idazlea, film-zuzendaria (Libano 1953) # [[Arcangela Paladini]] artista eta poeta (1596-1622) # [[Asunción Crespo de Reigón|Asunción Crespo de Reigon]] margolaria (Madril, 1816.1885) # [[Beatriz Rico]] aktorea, abeslaria, idazlea (Asturias 1970) # [[Belén Ortega]] komiki-marrazkilaria (Granada, 1986) # [[Carmen Calvo (artista)]] eskultorea (Valentzia 1950) # [[Carmen Rey]] jazz-abeslaria (Galizia ?) # [[Caterina Cherubini]] margolaria (Erroma, 1730-1811) # [[Catherine M. Russell]] UNICEFeko zuzendari exekutiboa (AEB, 1961) # [[Claudia Rueda]] ilustratzailea (Bogota, XX. Mendea) # [[Cristina Gallach]] kazetaria (Bartzelona 1960) # [[Cristina Narbona]] polititkaria (Madril 1951) # [[Daniela Barcellona]] mezzosopranoa (Italia 1969) # [[Daniela Melchior ]] aktorea (Portugal 1996) # [[Denisse Buendía]] poeta (Mexiko, 1979) # [[Elisa Rueda]] maistra, poeta, aktorea (Markina-Xemein, 1959) # [[Elvira Rodríguez ]] ekonomialaria, politikaria (Madril 1949) # [[Esperanza Elena Caro]] brodatzailea (Sevilla 1906-1985) # [[Eva Lootz]] eskultorea (Austria_Espainia 1940) # [[Farideh Lashai]] margolaria, idazlea (Iran 1944-2013) # [[Fátima Diame]] jauzietako atleta (Valentzia 1996) # [[Gabriela Agirre Sánchez]] idazlea, poeta (Mexiko, 1977) # [[Henrietta H. Fore]] UNICEFeko zuzendari ohia (AEB, 1948) # [[Hermine Yollo]] aktorea, zuzendaria, idazlea, itzultzailea (Kamerun 1981) # [[Hermonia Vivarini]] artista (Venezia, XVI.mendea) # [[Inés Alberdi ]] soziologoa (Sevilla 1948) # [[Inés Álvarez de Toledo Caro]] aristokrata (Madril 1857-Donostia 1937) # [[Inés Amor]] galerista (Mexiko 1912-1980) # [[Ines Artajo Ayesa]] kazetaria (Iruñea 1956) # [[Inés Edmonson]] aktorea (Argentina 1919-2016) # [[Inés Fernández-Ordoñez]] hizkuntzalaria (Madril 1961) # [[Inés Fonseca]] abeslaria, musikagilea, poeta (Santander 1960) # [[Inés María Calero]] modeloa, aktorea (Venezuela 1969) # [[Inés Martín Rodrigo]] kazetaria, idazlea (Madril 1983) # [[Inés París]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1963) # [[Inés Saavedra]] abeslaria (Uruguai 1972) # [[Inés Santé Riveira]] irakaslea, asmatzilea, ikertzailea (Ferrol 1976) # [[Ines Scaramucci ]] irakaslea (Italia 1908-1990) # [[Isabel Austriakoa (1501-1526)]] Danimarka, Norvegia, Suediako erregina (Belgika) # [[Isabel Zapata]] idazlea (Mexiko Hiria, 1984) # [[Joana Austriakoa]] Portugalgo erregina, Espainiako erregeordea, emakume-jesuita bakarra (Madril 1535-1573) # [[Josefa Amar Borbón ]] pedagogoa, emakumeen gaitasunaren defendatzailea (Zaragoza 1749-1833) # [[Josefa Tolrá Abril]] margolaria (Cabrils, 1880-1959) # [[Juanita Frances]] aktibista (Australia-Erresuma Batua, 1901-1992) # [[Kaimook Chuto]] eskultorea (Thailandia, 1938-1995) # [[Klara Bavariakoa]] margolaria (Alemania, 1874-1941) # [[Lalalimola]] ilustratzailea (Valentzia, 1984) # [[Lara Siscar]] tb aurkezlea (Valentzia 1977) # [[Laura Gómez-Lacueva]] aktorea (Zaragoza 1975-2023) # [[Leonor Austriakoa]] Portugalgo eta Frantziako erregina (Belgika 1498- Badajoz 1558) # [[Lorenza Cobián]] modeloa (Asturias 1851-Madril 1906) # [[Lucía Pérez ]] abeslaria (Lugo 1985) # [[Luisa Rivera]] ilustratzaleak (Santiago-Txile, 1987) # [[Lynette Yiadom-Boakye]] margolaria, idazlea (Londres 1977) # [[Mabula Soumahoro]] akademikoa eta ekintzaile afrofeminista (Paris, 1976) # [[Margarita Alexandre]] zinema zuzendari eta ekoizlea frankismoan (León, 1923 - Madril, 2015) # [[María Aragoikoa]] Portugalgo erregina (Kordoba 1498- Lisboa 1517) # [[María Austriakoa]] Germaniako enperatriza (Madril 1528-1603) # [[Maria Baranda|María Baranda]] poeta (Mexiko, 1962) # [[María Gámez Gámez ]] politikaria, Guardia Zibilaren 1. Emakume-zuzendaria (Cádiz 1969) # [[María Gimeno]] artista, ekintzailea (Zamora 1970) # [[María Gómez (kazetaria)]] (Madrik 1987) # [[María Gómez González]] 1936an Galiziako emakume alkate bakarra (Kordoba 1905-Lugo 1986) # [[María Jesús Montero]] medikua, politikaria (Sevilla 1966) # [[María Silva Cruz]] anarkista (Cadiz 1915-1936) # [[Marietta Barovier]] artista eta diseinatzailea ( ? - 1496) # [[Marina Romero]] idazlea (Madril 1908-2001) # [[Marina Silva]] politikaria, ingurumen aktibista (Brasil 1958) # [[Marisa Roesset Velasco]] margolaria (Madril 1904-1976) # [[Marisa Ruiz Trejo]] antropologo feminista (Mexiko, 1984) # [[Marlène Schiappa]] politikaria, aktibista (Paris 1982) # [[Mary Jayne Gold ]] iheslarien laguntzailea (AEB 1909-Frantzia 1997) # [[Mercedes González Fernández]] kazetaria, politikaria (Madril 1975) # [[Mikiko Otani]] abokatu eta ikertzaile (Japonia, 1964) # [[Mónica Nepote]] idazlea (Mexiko, 1970) # [[Myrea Pettit]] ilustratzailea (Britainia Handia, 1970) # [[Nastasia Zürcher ]] kantautorea, margolaria (Suitza/Galizia 1988) # [[Nevenka Fernández]] Espainiako ekonomialaria eta Ponferradako zinegotzia # [[Ninotchka Matute]] Guatemala Hiriko alkatetzari hautagai (Guatemala Hiria, 1967) # [[Olga Martín-Belloso]] kimikaria, elikaduran aditua (Calahorra 1960) # [[Paula Fortes]] aktibista, politikaria (Cabo Verde, 1945-2011) # [[Petronila Guerrero]] politikaria (Cádiz 1953) # [[Polly Higgins]] abokatua, ingurumen aktibista (1968-2019) # [[Rashida Obeida]] palestinar aktibista politikoa (XX. mendea) # [[Reneé Acosta|Renée Acosta]] poeta, filosofoa (Mexiko Hiria, 1976) # [[Rosario Torres]] politikaria (Malaga 1959) # [[Solange Fernex]] aktibista (Frantzia, 1934-2006) # [[Soraya Rodríguez]] politikaria (Valladolid 1963) # [[Tita Llorens]] igerilaria (Menorca 1968) # [[Urania Mella]] Saturraranen kartzelaratua (Galizia 1899-1945) # [[Verónica Gerber Bicecci]] artista, idazlea (Mexiko, 1987) # [[Vicky Hernández]] aktorea (Kolonbia 1945) }} ==='''Berriak 2023''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Prudencia Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako presoa (Arrankudiaga, ?) # [[Maria Arriaga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Berriz, 1922- Ondarroa, 2014) # [[Itziar de Blas]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta itzultzailea (Gasteiz, ) # [[Angélica Orue]] ef--'''SORTUA''' albaitaria (Laudio, 1926) # [[Gemma Orobengoa]] ----'''SORTUA''' argazkilaria (Arrasate, 1985) # [[Soledad Ruz]] ----'''SORTUA''' flamenko danzaria (Donostia, 1972) # [[Jennifer Ávila]] ef--'''SORTUA''' kazetaria (Honduras, 1990) # [[Lur Basterretxea]] ef--'''SORTUA''' eskiatzailea, lasterkaria (Elorrio, 1979) # [[Maria Eskibel Arratia]] --ef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, ? - Valladolid, 1536) # [[Nieves Cano]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, 1847-1899) # [[María Aranzazu Vélez de Mendizabal]] ----'''SORTUA''' Saturrarango Emakumeen Kartzelako ama nagusia (?) # [[Magdalena Larrondo]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako zuzendaria (?) # [[Adriana Bilbao Zarraonandia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Bilbo, 1988) # [[Miren Arzak]] ----'''SORTUA''' fisioterapeuta, osteopata, idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Firouzeh Khosrovani]] ----'''SORTUA''' dokumentalgilea (Iran, 1971) # [[Alba Heredia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Granada, 1995) # [[Teodosia Ortega]] efef'''SORTUA''' emagina (Burgos, 1890-Arrigorriaga, 1983) # [[Assumpta Aierdi]] ----'''SORTUA''' ekintzaile soziala (Donostia, 1972) # [[Victoriana Herrero Barroso]] efef'''SORTUA''' Saturrarango presoa (Logroño, 1893-1962) # [[Santa Paula Barbada]] ----'''SORTUA''' emakume santu eta bizarduna (Ávila, ?) # [[Sara Torres]] ----'''SORTUA''' ikertzailea, idazlea (Gijón, 1991) # [[Cristina Gutierrez]] ef--'''SORTUA''' ARtista, idazlea, ekintzailea (Bilbo) # [[Maria Gugelberg von Moos]] botanikaria eta ilustratzailea (Suitza, 1836-1918) # [[Marika]] ilustratzailea eta komikigilea (Bartzelona, 1949) # [[Sabrina Van Tassel ]] kazetaria, film-zuzendaria (Frantzia 1975) # [[Rosie Alfaro]] heriotza zigorraren zain (AEB 1971) # [[Angelina Rodriguez]] heriotza zigorraren zain (AEB 1968) # [[Karla Faye Tucker ]] heriotza zigorrez hila (AEB 1959-1998) # [[Victoria Zárate Zurita]] Bigarren errepublikako maistra eta sindikalista (Madril, 1893-Lisboa, 1964) # [[Reem Al Numery]] aktibista (Yemen, 1996) # [[Nimco Ali]] aktibista (Somalia-Ingalaterra, 1983) # [[Argentina Altobelli]] politikaria, aktibista (Italia, 1866-1942) # [[Michealene Risley]] amerikar zinegile ekintzailea (Michigan, XX.mendea) # [[Cindy Amaiza]] aktibista (Kenya, XXI. mendea) # [[Adjoa Amana]] aktibista (Ghana, XX. mendea) # [[Florina Alías]] asturiar idazlea (1921-1999) # [[Lourdes Álvarez García]] asturiar idazlea (Mieres, 1968) # [[Sharon Olds]] idazlea (Kalifornia, 1942) # [[Velma Barfield]] serie-hiltzailea (AEB 1932-1984) # [[Mary Gauthier ]] abeslaria (AEB 1962) # [[Helen Gibson]] zaldizkoa, especialista (AEB 1892-1977) # [[Candi Staton]] kantautorea (AEB 1940) # [[Amy Helm]] kantautorea (AEB 1970) # [[Bettye LaVette]] soul, blues kantautorea (AEB 1946) # [[Gemma Escapa]] abokatua, irakaslea (Bizkaia 1965) # [[Lorina Bulwer]] jostun artista (Ingalaterra 1838-1912) # [[Lisbeth Añez]] aktibista venezuelarra (Venezuela) # [[Tchinda Andrade]] trans aktibista (Cabo Verde, 1979) # [[Yassi Ashki]] osasun-ekintzailea (Iran) # [[Artearen maistra handiak]] artista-zerrenda # [[Lucia Anguissola]] margolaria (Italia 1536/38- 1565) # [[Dorotea de Chopitea]] filantropoa (Txile, 1816- Bartzelona 1891) # [[Anita Awosusi]] aktibista (Alemania, 1956) # [[Berta Zúñiga]] aktibista (Honduras, 1990) # [[Bertha Oliva]] aktibista (Honduras, 1956) # [[Carmen Castro García]] ekonomialara, aktibista (Valentzia 1967) # [[Mari Jose Aranguren Querejeta]] ekonomialaria (Gipuzkoa 1969) # [[Bina Shah ]] kazetaria, idazlea (Pakistan XX. mendea) # [[Dulce Maria Cardoso]] abokatua, idazlea ( Portugal 1964) # [[María Franciska Dapena Rico]] margolaria, idazlea (Palentzia 1924-Bilbo 1995) # [[Laia Soler]] idazlea ( Lleida, 1991) # [[Remedios Cervantes]] enpresaria, modelo ohia (Malaga 1964) # [[Isabel Ríos]] sindikalista, ekintzailea (Curtis, Galizia, 1907-1997) # [[Ana Cano]] Asturierazko idazlea (Somiedo, 1950) # [[Vanessa Mendoza Cortés]] abortuaren aldeko aktibista (Andorra, 1980) # [[María Martín Escudero]] dantzaria (Bizkaia XX. mendea) # [[Mary Treat]] biologoa (AEB 1830-1923) # [[Sol Panera]] galerista (Bilbo 1946) # [[Elly Schlein]] Italiako politikaria (Suitza 1985) # [[Cristina Martín Vega]] kazetaria (Madril 1970) # [[Maria M. Gosse]] diplomazialaria, enbaxadorea (Alemania 1962) # [[María del Coro Arizmendi]] ornitologoa ( Mexiko 1963) # [[Camila Bossa ]] aktorea (Bogota/Galizia 1973) # [[Karima Baloch]] aktibista (Pakistan-Kanada, 1983-2020) # [[Marie Inmaculée Ingabire]] feminista, giza-eskubide ekintzailea (Ruanda,?) # [[Walda Barrios Klee]] soziologoa, aktibista, feminista (Guatemala-Mexiko, 1951-2021) # [[Ana Lydia Vega]] idazlea (Puerto Rico 1946) # [[Susana Dans]] aktorea (Coruña 1965) # [[Maruxa Villanueva]] abeslaria, aktorea (Galizia 1906-1998) # [[Mabel Rivera]] aktorea (Coruña 1952) # [[Laura Mañá]] film-zuzendaria, gidoilaria, aktorea (Bartzelona 1962) # [[Zaza Ceballos]] idazlea (Coruña XX. mendea) # [[Esther F. Carrodeguas]] dramagilea (Coruña 1979) # [[María Reimóndez ]] idazlea (Lugo 1759) # [[Xohana Torres]] idazlea (Galizia 1929-2017) # [[Erin Mouré]] poeta, itzultzailea (Kanada 1955) # [[Eva Mejuto]] idazlea (Pontevedra1975) # [[Nicole Brossard]] poeta (Kanada 1943) # [[Su Garrido Pombo]] kantautorea ( Galizia1982) # [[Rosa Sevilla de Alvero]] sufragista, hezitzailea (Filipinak 1879-1954) # [[Victoria Martín]] umoregilea, gidoilaria (Madril 1989) # [[Isa Calderón]] umoregilea, gidoilaria ( Madril 1983) # [[Noemí Sabugal]] idazlea ( Leon, 1979) # [[Eva Llorach ]] aktorea ( Murtzia 1979) # [[Alix Payen]] 1871ko Parisko Komunako ambulancière (1842-1903) # [[Angela Saini]] zientzia-kazetaria (Londres 1980) # [[Samira Ahmed]] kazetaria, genero diskriminazioagatik BBC salatu eta epaiketaren irabazlea (Londres 1968) # [[Laura Bates]] idazle feminista, aitzindaria (Oxford 1986) # [[Caroline Criado Perez]] kazetari ekintzailea (EB 1984) # [[Deborah Cameron]] hizkuntzalaria (Eskozia 1958) # [[Teodora Barrio]] idazlea, asturieraz (Marrubio, 1968) # [[Teresa Cónsul]] idazlea, asturieraz eta gaztelaniaz (?- Oviedo, 1834) # [[Raquel Fernández Menéndez]] idazlea, asturieraz (Salas, 1993) # [[Blanca Fernández Quintana]] idazlea, asturieraz (Bimenes, 1994) # [[Enriqueta González Rubín]] idazlea eta kazetaria, asturieraz (Ribadesella, 1832-Infiesto, 1877) # [[Nené Losada]] idazlea, asturieraz (Luarca, 1921-2009) # [[Idoia Rodríguez Buján ]] militarra (Lugo 1983-Afganistan 2007) # [[Gillian Wearing]] artista (EB 1963) # [[Cathy Newman]] kazetaria (EB 1974) # [[Kate Adie ]] kazetaria (EB 1945) # [[Rebekah Brooks]] kazetaria (EB 1968) # [[María Teresa González|Maria Teresa Gonzále]] idazlea, asturieraz (Gijón. 1950-1995) # [[Marta Mori]] idazlea, asturieraz (Gijón, 1965) # [[María Esther García López]] idazlea, asturieraz (Valdés, 1948) # [[Esther Prieto]] idazlea, asturieraz (Arenas, Cabrales, 1960) # [[Helena Trexu]] idazlea, asturieraz (Sama de Langreo, 1945) # [[Margaret Collins Weitz]] historialaria, Frantziako Erresistentzian aditua (AEB, 1929) # [[Beatriz Álvarez-Guerra]] aktorea (Madril 1994) # [[Tina Gascó]] aktorea (Sevilla 1914-Madril 1973) # [[Zineb Hattab]] sukaldaria (Girona/Suitza 1989) # [[Rosalía Mera]] jostuna, enpresaburua (Coruña 1944-2013) # [[Sandra Ortega Mera ]] enpresaburua, filantropoa ( Coruña 1968) # [[Mey Rahola]] argazkilaria (Leon 1897-Frantzia 1959) # [[Clara Martínez Alberola]] abokatua (Madrid, 1963) # [[Elena Vázquez Zendon]] matematikaria (Ourense, 1966) # [[Elsa Anka]] aurkezlea (Bartzelona 1965) # [[Paloma Marín]] aurkezlea (?, XX. mendea) # [[Cristina Urgel]] aurkezlea (Soria 1979) # [[Kate del Castillo]] aktorea (Mexiko 1972) # [[Marisa Naranjo]] aurkezlea (Kanariak 1944) # [[Estela Giménez]] gimnasta (Madril 1979) # [[Manuela López García]] Maistra, poeta (Cacabelos, 1910-2005) # [[Jenny Nyström]] ilustratzailea (Suedia, 1854-1946) # [[Clara Maria Pope]] margolaria (Londres, 1767-1838) # [[Laurence Suhner]] idazlea eta artista (Geneva, 1968) # [[Anna Tigerhielm]] margolaria (Suedia, 1832-1906) # [[Trini Tinturé]] ilustratzailea (Lleida, 1938) # [[Henar Torinos]] Valladolid, 1985 # [[Elena Francisen kontsultategia]] emakumeentzako irratsaioa (Espainia 1947-1984) # [[Maruja Fernández]] irrati esataria (Kuba 1925-Bartzelona 2001) # [[Pepa Fernández]] kazetaria (Lleida 1965) # [[Mara Torres]] kazetaria, idazlea (Madril 1974) # [[Macarena Berlín]] kazetaria (Madril 1973) # [[Florence Rochefort]] historialari frantziarra (Suresnes, 1958) # [[Giovanna Garzoni]] margolaria (Italia 1960-1970) # [[Michaelina Wautier]] margolaria (Belgika c.1617-1689) # [[Louise Moillon]] margolaria (Frantzia 1610-1696) # [[Maria van Oosterwijck]] margolaria (Herbehereak 1630-1693) # [[Anne Vallayer-Coster ]] margolaria (Paris 1744-1818) # [[Marie-Victoire Lemoine]] margolaria (Paris 1754-1820) # [[Marie Gabrielle Capet]] margolaria (Frantzia 1761-1818) # [[Constance Mayer]] margolaria ( Frantzia 1775-1821) # [[Marie-Éléonore Godefroid]] margolaria ( Paris 1778-1849) # [[Lilly Martin Spencer]] margolaria ( EB1822-AEB 1902) # [[Clémentine Delait]] emakume bizarduna (Frantzia, 1865-1939) # [[María Folguera]] idazlea, eszena zuzendaria (Madril, 1984) # [[AveLina Pérez|Avelina Pérez]] Sortzaile eszenikoa (Oia, 1969) # [[Raquel García-Tomás]] musikagilea (Bartzelona, 1984) # [[Lola Blasco]] aktorea, idazlea eta antzerki zuzendaria (Alacant, 1983) # [[Marta Pazos]] eszena zuzendaria (Pontevedra, 1976) # [[Helena Tornero]] antzerkigilea (Figueras, 1973) # [[Helena Antonia]] emakume bizarduna (Lieja, 1550-1595) # [[Antonietta Gonsalvus]] emakume bizarduna (Frantzia, 1572-?) # [[Arantza Ozaeta Cortázar]] arkitektoa (Madril 1982) # [[Victoria Rodríguez]] aktorea (Madril 1931-2020) # [[Pilar Eyre]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1947) # [[Teresa Ribera ]] politikaria (Madril 1969) # [[Carolina Maria de Jesus]] idazlea, poeta, kronista (Brasil 1914-1977) # [[Jane Barnell]] emakume bizarduna (AEB 1871-1951) # [[Alice Elizabeth Doherty]] emakume bizarduna ( AEB 1887-1933) # [[Annie Jones ]] emakume bizarduna ( AEB 1865-1902) # [[Krao Farini]] emakume bizarduna (Laos 1876-AEB 1926 19) # [[Josephine Clofullia]] emakume bizarduna (Suitza 1829-1875) # [[Pilar Pedraza]] idazlea, irakaslea (Toledo 1951) # [[Carmen Linares]] flamenko-abeslaria (Linares 1951) # [[María Pagés]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1963) # [[Ellen MacArthur]] nabigatzailea (EB 1976) # [[Aurora Vargas]] flamenko-dantzaria, kantaria ( Sevilla 1956) # [[Bernarda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1927-2009) # [[Fernanda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1923-2006) # [[La Serneta]] flamenko kantaria (Cádiz 1837-Utrera 1912) # [[Caroline van der Plas]] kazetaria, politikaria (Herbehereak 1967) # [[Marta plana]] Australiara eramandako emakumeak (1960-1963) # [[Arlette Farge]] historialari frantsesa (Charleville - 1941) # [[Bibia Pavard]] historialari frantsesa (1980) # [[Maddalena Casulana]] musikagilea (Italia, 1544-1590) # [[Lucinda Williams ]] egile abeslaria (AEB 1953) # [[Ivette Nadal ]] egile abeslaria, poeta (Bartzelona 1988) # [[Blanca Llum Vidal]] poeta (Bartzelona 1986) # [[Núria Martínez-Vernis]] poeta (Bartzelona 1976) # [[Montse Castellà]] egile abeslaria, aktibista (Tarragona 1976) # [[Rosa Regàs]] idazlea (Bartzelona 1933) # [[Georgina Regàs]] sukaldaria, idazlea (Bartzelona 1932-Girona 2022) # [[Carme Canela]] jazz-abeslaria (Bartzelona 1962) # [[Sheila Jordan]] jazz- abeslaria (AEB 1928) # [[Galina Balashova]] arkitektoa, diseinatzailea (Errusia 1931) # [[Urška Djukić]] zinema-zuzendaria, gidoilaria (Eslovenia 1986) # [[Asha Haji Elmi]] politikaria, aktibista (Somalia, 1962) # [[Joana Afonso]] diseinatzailea, ilustratzailea (Portugal 1989) # [[Cani Fernández Vicién]] abokatua (Cartagena 1963) # [[Mar Sodupe]] aktorea (Kanariak 1972) # [[Pepa Aniorte]] aktorea, abeslaria (Alacant 1972) # [[Toni Morillas]] politikaria, feminista (Jaen 1982) # [[Clementina Díez de Baldeón]] irakaslea, politikaria (Ciudad Real 1953) # [[Consuelo Rumí]] psikologoa, irakaslea, politikaria (Almeria 1957) # [[Anita Gutbrod]] igerilaria (Argentina 1903-1967) # [[Lita Tiraboschi]] igerilaria, irakaslea, idazlea (Argentina 1917-1972) # [[Pilar Geijo ]] igerilaria (Argentina 1984) # [[Lilian Harrison]] igerilaria (Argentina 1904-1993) # [[Enriqueta Agut Armer]] 2. errepublikako(Castelló, 1912-Mexiko, 1998) # [[Concepción Alfaya]] 2. errepublikako maistra (Madril, 1886-1945) # [[Elvira Navarro]] idazlea (Huelva, 1978) # [[Alba Carballal|Alva Carballal]] idazlea (Lugo, 1992) # [[Marie Equi]] medikua, aktibista (AEB,1872-1952) # [[Maria Baldó|María Baldó]] 2. Errepublikako maistra (Albacete, 1884-Toulouse, 1964) # [[María Braña de Diego|Maria Braña de Diego]] 2. Errepublikako maistra (Madril, 1912-2007) # [[Carmen Castilla Polo]] 2. Errepublikako maistra (Logroño, 1895-Madril, 1979) # [[Alba Sotorra Clua]] zinema zuzendaria (Reus, 1980) # [[Carmen Hermosín]] politikaria (Sevilla 1945) # [[Magdalena Valerio]] legelaria, politikaria (Caceres 1959) # [[Mar Moreno]] legelaria, politikaria, idazlea (Jaen 1962) # [[Teresa Jiménez Vílchez]] irakaslea, politikaria (Granada 1962) # [[Fuensanta Coves]] irakaslea, politikaria (Alacant 1961) # [[Irene García]] politikaria (Cádiz 1980) # [[Marina Vega]] espioia, nazi harrapatzailea (Cantabria 1924-Madril 2011) # [[Braulia Cánovas]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Murtzia 1920- Bartzelona 1993) # [[Conchita Ramos]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Lleida 1925-Frantzia 2019) # [[Alfonsina Bueno]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Zaragoza 1904- Frantzia1979) # [[Margoth Escobar]] Ingurumen eskubideak eta indigenen aldeko aktibista (Ekuador, 1954) # [[Mercedes Escribano Pérez]] Bigarren Errepublikako maistra (Valdeganga, 1888-Madril, 1958) # [[Carmen García del Diestro]] Bigarren Errepublikako maistra, pedagogoa (Santander, 1908-Madril, 2001) # [[Elsa López]] idazlea, poeta (Fernando Poo, 1943) # [[Elena Gallego Abad|Elena Gallego]] kazetaria, idazlea (Teruel, 1969) # [[Ana Vanessa Gutiérrez]] asturierazko idazlea (Mieres, 1980) # [[Elsa Fernández]] galizierazko idazlea (Buenos Aires, 1933-1964) # [[Avelina Valladares]] galizierazko idazlea (A Estrada 1825.1902) # [[Violeta Friedman]] aktibista, bizirik atera Auschwitzetik (Errumania 1930- Madril 2000) # [[Constanza Martínez Prieto]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Madril 1917-Bartzelona 1997)) # [[Laura Seco]] politikaria (Cádiz 1971) # [[María Teresa Fernández de la Vega]] magistratua, politikaria (Valentzia 1949) # [[Esperanza Oña]] politikaria (Sevilla 1957) # [[Nuria Espallargas]] ikertzailea (Bartzelona 1979) # [[Rosario de Velasco]] margolaria (Madril 1904-Bartzelona 1991) # [[Marga Gil Roësset]] eskultorea, ilustratzailea, poeta (Madril 1908- 1932) # [[Ángeles Santos Torroella]] margolaria (Girona 1911- Madril 2013) # [[Delhy Tejero]] margolaria (Zamora 1904- Madril 1968) # [[Lauren Bastide]] Frantziako kazetaria eta ekintzaile feminista (Orleans, 1980) # [[Lima Aafshid]] idazle eta poeta (Afganistan, ?) # [[Adelaide Estrada]] Mediku, zientzialari eta aktibista (Portugal, 1898-1979) # [[Martha P. Falconer]] Aktibista, gizarte-langilea (AEB, 1862-1941) # [[Tamara Alves]] artista, muralista, ilustratzailea, tatuatzailea (Portugal 1983) # [[Rada Akbar]] artista (Afganistan, 1988) # [[Maria Lucília Estanco Louro]] irakasle eta aktibista (Portugal, 1922-2018) }} ==='''Berriak 2023''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Toda Likona]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Mari Juan Mezeta]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Maria Perez Larrinaga]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Olatz Urkia]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Donostia, 1986) # [[Helena Barrenetxea]] ----'''SORTUA''' zestalaria (Durango, 2007) # [[María Flores]] ----'''SORTUA''' 1824an bere askatasuna lortu zuen esklabua (Eivissa, 1775-?) # [[Zorione Erezuma]] ----'''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1969) # [[Charo Roquero]] ----'''SORTUA''' historialaria (Donostia) # [[Maritxu Negelua]] ----'''SORTUA''' idazlea, pastoralgilea (Zuberoa, 1999) # [[Mari Tere Alberdi]] ef--'''SORTUA''' sukaldaria, tabernaria, aktorea (Berriz) # [[Fabiola Gutiérrez]] ----'''SORTUA''' idazle (Bolivia, 1989) # [[Carmen Castro Cardús]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako "zaintzaile" (Huesca, ?-1948) # [[Maider Galardi]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta ikerlaria (Lasarte-Oria, 1995) # [[Antoñita La Singla]] dantzaria (Bartzelona 1948) # [[La Sordita]] dantzaria (Cádiz XIX.mendea-XX.mendea) # [[Amal Aden]] idazle ekintzailea (1983, Somalia) # [[Iola Leal Riesco]] ingumenaren aldeko ekintzailea (Lugo, 1977) # [[Sol León]] dantzaria, koreografoa (Kordoba ç 1919) # [[Sara Lezana]] dantzaria (Madril 1948) # [[Cristina Llorente]] dantzaria, abeslaria, aktorea (Valladolid 1985) # [[Isabel Llull]] dantzaria, maistra (Palma 1946) # [[Sara Luzita]] dantzaria (Espainia 1922) # [[Bárbara Lys]] dantzaria (Balearrak 1946) # [[Claudia Salas]] aktoreak (Madril 1977) # [[Carlota Pereda]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1975) # [[Esther Cañadas]] modeloa (Albacete 1977) # [[Joselyn Brea]] kirolaria (Venezuela/Galizia 1994) # [[Donna Karan]] moda-diseinatzailea (AEB 1948) # [[Eva Copa]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Bolivia 1987) # [[Adrienne Avril de Sainte-Croix]] Frantziako filantropo eta feminista (1855 - 1936) # [[Zahra Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022 Kurdinstango irakaslea errepresaliatua (1990) # [[Layli]] BBCren 100 emakumeak 2022 Irango ekintzaile feminista errepresaliatua (2002) # [[Wegahta Gebreyohannes Abera]] BBCren 100 emakumeak 2022 Etiopiako langile humanitarioa (xxxx) # [[Victoria Baptiste]] BBCren 100 emakumeak 2022 Estatu Batuetako erizaina (xxxx) # [[Velmariri Bambari]] BBCren 100 emakumeak 2022 Indonesiako Sexu-indarkeriaren kontrako ekintzailea (1980) # [[Tamana Zaryab Paryani]] BBCren 100 emakumeak 2022 Afganistango kazetaria eta youtuberra (1997) # [[Alice Pataxó]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 2001) # [[Erika Hilton]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 1992) # [[Zahra Joya]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Agfanistan, 1992) # [[Velia Vidal]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Kolonbia, 1982) # [[Roza Salih]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Eskozia.1989) # [[Cecilia Patricia Flores Armenta]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Mexiko XX. mendea) # [[Mirta Nuñez]] espainaiko gerra zibilaren historialaria (Kuba, 1956) # [[Mirta Díaz-Balart]] Mirta Nuñezen ama eta Fidel Castroren lehenengo emaztea (Habana, 1928) # [[Jane Misme]] Kazetari eta feminista frantsesa (1865-1935) # [[Judith Heumann]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Filadelfia, 1947) # [[Asonele Kotu]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Hegoafrika, ? ) # [[Nathalie Becquart|Natahalie Becquart]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Frantzia, 1969) # [[Ida Holz]] informatikaria (Uruguai, 1935) # [[Simone Tebet]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil 1970) # [[Ferenice de Rodas]] ama (Grezia, K.a. 396-K.a. V. mendea) # [[Lashana Lynch]] aktorea (Londres 1987) # [[Giuseppa Barbapiccola]] filosofoa, poeta, itzultzailea (Italia, 1702-1740) # [[Taisia Bekbulatova]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Errusia, xxxx) # [[Suvada Selimović]] ekintzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Bosnia, 1965) # [[Shonda Rhimes]] gidoilaria, fil-zuzendaria (AEB 1970) # [[Beatrice Fihn]] arma-nuklearren aurkako aktibista ( Suedia 1982) # [[Tania Álvarez Yates]] kanoalaria (Pontevedra 1994) # [[Tania Fernández García]] kanoalaria (Lugo 1992) # [[Blanca Paloma]] abeslaria (Alacant 1989) # [[Alice Wonder]] abeslaria ( Madril 1998) # [[Olga Xirinacs]] idazlea (Tarragona 1936) # [[Bikimel]] kantautorea (Bartzelona 1976) # [[Luján Argüelles]] aurkezlea (Asturias 1977) # [[Virginia Díaz]] kazetaria (Madril 1974) # [[Kristina Berdínskikh]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina) # [[Kadri Keung]] moda-diseinatzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Hong Kong) # [[Leonor Ferrer Girabau]] delineatzailea (Bartzelona, 1894-1953) # [[Fatima Sheikh]] hezitzailea (India, 1831-1900) # [[Jana Zinkevytx|Iana Zinkevitx]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina, 1995) # [[Chanel Contos]] sexu-erasoen aurkako aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Australia) # [[Aye Nyein Thu]] mediku aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Birmania, 1996) # [[Judy Kihumba]] zeinu-hizkuntzako interpretea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Kenya) # [[Paula Púa]] gidoilaria (Valentzia 1992 # [[Minerva Piquero]] kazetaria (Asturias 1967) # [[Beatriz Pécker]] kazetaria (Madril 1955) # [[Luisa Alberca]] irrati-nobelagilea (C.Real 1920-Logroño 2006) # [[Vira Silenti]] aktorea (Italia 1931-2014) # [[Clementina Albéniz|Clementina Albeniz]] maistra errepublikarra (Madril, 1853-1946) # [[Ana Canalias Mestres]] maistra errepublikarra (Zaragoza, 1886-1934) # [[Angelina Colubret]] maistra errepublikarra (Badalona, 1910 -Torroella, 1998) # [[Isabel Esteban Nieto]] maistra errepublikar eraila (Palentzia, 1893-1936) # [[Sofia Polo Giménez]] maistra errepublikar eraila (Zaragoza, 1904-Palentzia, 1936) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra errepublikar eraila (Salamanca, 1893-Palentzia, 1936) # [[Samara Joy]] jazz abeslaria (AEB 1998) # [[Sarah Kane]] antzerkigilea (EB 1971-1999) # [[Toñi Salazar]] abeslaria (Badajoz 1963) # [[Encarna Salazar]] abeslaria (Badajoz 1961) # [[Lina Meruane]] Idazlea (Txile 1970) # [[Nelly Meruane]] aktorea, irakaslea (Txile1927-2018 19) # [[Teresa Laespada]] ikertzailea (Bilbo 1965) # [[Ana Santos Aramburo]] liburuzaina (Zaragoza 1957) # [[Glòria Pérez-Salmerón]] liburuzaina (Bartzelona 1958) # [[Susana Fortes]] idazlea (Pontevedra 1959) # [[Ana Belén Fortes]] idazlea (Pontevedra 1967) # [[Genara Fernández García|Genera Fernández Garcia]] maistra fusilatua (León, 1903-1941) # [[Josefa García Segret|Josefa Garcia Segret]] maistra errepublikarra (Tui, 1900-Oliveros, 1986} # [[Gertrudis Ríos Marín|Gertrudis Rios Marín]] torturatu eta exekutatuko maistra (Cádiz, 1901-1936) # [[Benita Gil]] maistra erbesteratua (Teruel, 1913-Praga, 2015) # [[Carmen Hombre Ponzoa|Carmen Hombre Pouzoa]] maistra fusilatua (Cádiz, 1898-1936) # [[Elisa López Velasco]] maistra berritzailea (Málaga, 1884-1936??) # [[Sirisha Bandla]] BBCren 100 emakumeak 2022, ingeniari aeronautikoa (India 1988) # [[Nazanin Zaghari-Ratcliffe]] BBCren 100 emakumeak 2022, iraniar-britaniar hiritarra (Tafresh 1978) # [[Narges Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022, eskubideen aldeko ekintzailea (Persia 1972) # [[Palmira Pla Pechovierto]] maistra, pedagogoa eta polikaria (Teruel, 1914-Castlló, 2007) # [[Emilia Elias Herrando|Emilia Elias Herrando]] maistra, pedagogoa (Madril, 1898 - Mexiko, 1976) # [[Veneranda Manzano]] maistra, politikaria, erbesteratua (Asturias, 1893-1992) # [[Guillermina Medrano]] maistra eta politikaria (Albacete, 1912-Valencia, 2005) # [[Marguerite Durand (feminista)]] kazetari, aktore, politikari eta feminista frantsesa (1864 - 1936) # [[Jane Rigby]] BBCren 100 emakumeak 2022 Astrofisika estatubatuarra (EEUU, XXXX) # [[Iryna Kondratova]] BBCren 100 emakumeak 2022 Anestesiologa eta pediatra (Ukrania, XXXX) # [[Constance Tipper]] metalurgikaria (Erresuma Batua, 1894-1995) # [[Johanna Döbereiner]] ingeniari agronomoa (Brasil, 1924-2000) # [[Txell Alarcón]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 2003) # [[Maider Castellano]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2003) # [[Gregoria Canelo de Paredes]] 'chinato' dialekto hiztuna (Caceres 1861-1917) # [[Marina Ortiz de Zárate]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 1999) # [[Chatrice White]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Ana Laverón]] aeronautiko ingeniaria(Espainia XX. mendea) # [[Isaura Clavero]] 1. emakume aeronautiko ingeniaria (Vigo XX. mendea) # [[Parinoush Saniee]] idazlea (Iran 1949) # [[Elena Barraquer Compte]] oftalmologoa (Bartzelona 1954) # [[Jimena Quirós]] 1. emakume ozeonografoa (Almeria 1899-Madril 1983) # [[Isabelle Junot]] aktorea (AEB 1991) # [[Tamara Falcó]] moda-diseinatzailea (Madril 1981) # [[Micaela Navarro]] politikaria (Jaen 1956) # [[Ibijoke Faborode]] BBCren 100 emakumeak 2022, politikaria (Nigeria XX. mendea) # [[Gohar Eshghi]] BBCren 100 emakumeak 2022, ekintzailea (Iran 1946-2002) # [[Fatima Amiri]] BBCren 100 emakumeak 2022, ikaslea (Afganistan, 2005) # [[Carmen Muñoz Manzano]] Bigarren Errepublikako maistra eta idazlea (Cáceres, 1906-Coruña, 2002) # [[Carmen García de Castro]] Bigarren Errepublikako maistra eta pedagogoa (Almería, 1886-1969) # [[Isabel González Turmo]] antropologoa (Espainia XX. mendea) # [[Elvira Álvarez de Ceballos]] dama (Espainia XIV. mendea -1372) # [[Difficult Women]] emakume kabareta (Australia) # [[Mehreen Faruqi]] politikaria (Pakistan 1963) # [[Katarina Zec]] saskibaloi jokalaria (Serbia 1997) # [[Mariana Barassi]] film-zuzendaria (Argentina 1977) # [[Vic Echegoyen]] idazlea (Madril 1969) # [[Claudia Zapata]] historialaria (Txile 1975) # [[Christiane Félip Vidal]] idazlea (Frantzia 1950) # [[Katherine Kurtz]] idazlea (AEB 1944) # [[Juana Ontañón eta Valiente|Juana Ontañon y Valiente]] Bigarren Errepublikako maistra (Madril, 1886-Mexiko, 1972) # [[Wally Funk]] astronauta (AEB 1939) # [[Ida Ørskov]] bakteriologoa (Danimarka 1922- 2007) # [[Alice Lee]] matematikaria (EB 1858-1939) # [[Elizabeth Scott]] matematikaria (AEB 1917-1988) # [[Ainhoa Achutegui]] zuzendari artistikoa ( Venezuela 1978) # [[Akwaeke Emezi]] idazlea (Nigeria 1987) # [[Leia Dongue]] saskibalio jokalaria (Mozambike 1991) # [[Mónica Bruckmann]] soziopolitologoa (Peru XX. mendea) # [[Claude Ber]] poeta (Frantzai 1948) # [[Nadia Yala Kisukidi]] filosofoa (Belgika 1978) # [[Ana Carrique]] musikagilea ( Argentina 1964) # [[Cristina Montserrat Hendrickse]] abokatua, irakaslea (AEB 1964) # [[Kristina Higgins]] saskibaloi jokalaria (AEB 1994) # [[Joy Alexis Brown-Adams]] saskibaloi jokalaria (Guyana 1993) # [[Dona Tututa]] piano-jolea (Cabo Verde 1919-2014) # [[Yolanda Morazzo]] poeta (Cabo Verde 1927-Lisboa 2009) # [[Tuna Mascarenhas]] kimikaria, aktibista, 1. dama (Cabo Verde 1944-2009) # [[Kate Asabuki]] aktore pornoa (Tokio 1962) # [[Celina Pereira]] abeslaria, kontalaria (Cabo Verde 1940-Lisboa2020) # [[Athaliah Molokomme]] fiskala (Botswana 1959) # [[Constance Cummings-John]] politikaria (Sierra Leona 1918-Londres 2000) # [[Aspásia Camargo]] politikaria (Brasil, 1946 19) # [[Rachael Blackmore]] Jokey-a (Irlanda 1989) # [[Lívia Járóka]] 1. emakumezko ijito eurodiputatua (Hungaria 1974) # [[Clare Marie Hodges]] AEBko 1. emakumezko basozaina (AEB 1890-1970) # [[Consuelo González Ramos]] kazetaria, erizaina, feminista (Zamora, 1877-Madril, 1956) # [[Esperanza Rodríguez Cerdán]] Bigarren Errepublikako maistra erbesteratua (Madril, 1892-Valentzia,1984) # [[Rosa Roig]] Bigarren Errepublikako maistra (Tarragona, 1890-Bartzelona, 1969) # [[Pilar Salvo Giménez|Pilar Salvo]] Bigarren Errepublikako maistra fusilatua (Zaragoza, 1889-1936) # [[Amalia Torrijos]] Bigarren Errepublikako maistra eta alkatea (Sevilla, 1911- ???) # [[Ekaterina Lermontova]] Paleontologoa (SESB, 1889-1942) # [[Eva Mameli Calvino]] Botanikaria (Italia, 1886-1978) # [[Heike Freire]] filosofoa, aktibista (Espainia, ??) # [[Sabrina Sánchez]] kazetaria, sexu langilea (Mexiko 1981) # [[Karine Espineira]] soziologoa, trans ekintzailea (Txile 1967) # [[Nadia Ferreira]] modeloa, enpresaburua (Paraguai 1999) # [[Elena Sánchez Caballero]] kazetaria (Madril 1957) # [[Pilar Martín Fernández]] immunologia ikertzailea (Madril 1973) # [[Maruja Torres]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1943) # [[Nya de la Rubia]] abeslaria, aktorea (Sevilla 1986) # [[Aryna Sabalenka]] tenislaria (Bielorrusia 1998) # [[Aliaksandra Sasnovih]] tenislaria (Bielorrusia 1994) # [[Lucia Stecher]] ikertzailea (Txile XX. mendea) # [[Elena Oliva]] soziologoa, ikertzailea (Txile 1982) # [[Gendengarjaa Baigalimaa]] onkologoa (Mongolia XX. mendea) # [[Elena Moreno Zaldibar]] saskibaloi jokalaria (Donostia 1959) # [[Tanaya Mechelle Atkinson]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Kinu Nishimura]] ilustratzailea (Japonia 1969) # [[Asunción Linares]] paleontologoa (Granada, 1921-2005) # [[Sylvie Denis]] idazlea # [[Marguerite Durand (hizkuntzalaria)]] hizkuntzalarieta fonetikalari frantziarra (1904) # [[Jeanne Chauvin]] abokatu eta feminista frantsesa (1862-1926) # [[Soraya Prieto Fernández]] kimikaria (Gasteiz 1979) # [[Maimouna Diarra]] saskibaloi jokalaria (Senegal 1991) # [[Esther Yáñez González - Irun]] Armadako 1. emakumea eta gerra ontzi kapitaina (Cádiz 1971) # [[María José Escalona]] informatikaria (Sevilla 1976) # [[Helena Viñes]] ekonomialaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Jesús Almazor]] Telekomunikazio ingeniaria, CEO ( Brtzelona 1970) # [[Karen Gaines]] ziberdefentsan aditua, CEO (XX. mendea) # [[Silvia Albert Sopale]] aktore, zuzendari (Donostia 1976) # [[Midi Achmat]] LGTB aktibista (Hegoafrika, 1964) # [[Shiva Nazar Ahari]] giza eskubideen aldeko aktibista (Irán, 1984) # [[Leoncia Gómez Galán]] zerbitzaria, 'vocera' (Caceres 1903-1986) # [[Irma Estrada Silva]] autodefentsa irakaslea (El Salvador ?) # [[Anália de Victória Pereira]] politikaria ( Angola 1941-2009) # [[Belita Palma]] abeslaria (Angola 1932-1988) # [[Luzia Inglês Van-Dúnem]] politikaria (Angola 1948) # [[Margarida Rosa da Silva Izata]] diplomazialaria (Angola 1958) # [[Ana Clara Guerra Marques]] dantzaria (Angola 1962) # [[Luísa Rogério]] kazetaria (Angola 1967) # [[Lourdes Van-Dúnem]] musikaria (Angola 1935-2006) # [[Arlete Leona Chimbinda]] politikaria, irakaslea (Angola 1960) # [[Silvia Lutucuta]] Kardiologoa, ministroa (Angola 1968) # [[Josefa Sacko]] agronomoa, enbaxadorea (Angola XX. mendea) # [[Vera Daves]] ekonomialaria, ministroa (Angola 1984) # [[Catherine Austin Fitts]] bankaria (AEB 1950) # [[Marjorie Rice]] matematikaria (AEB, 1923-2017) # [[Liliana Colanzi]] idazle eta editorea (Bolivia, 1981) # [[Magela Baudoin]] idazle (Bolivia, 1973) # [[Trementinaireak]] sendatzeko produktu naturalen saltzaile ibiltariak (Katalunia XIX. mendea-XX. mendea) # [[Eloísa del Pino Matute]] zientzialari soziala, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[María Luisa López Grigera]] filologoa (Coruña 1926) # [[Paula Dapena Sánchez]] futbolaria (Pontevedra 1996) # [[ASPEGI elkartea]] emakume profesionalena, enpresariena (Gipuzkoa 1998) # [[Sari Arponen]] medikua (Finlandia 1977) # [[Carolina Iglesias]] umoregilea, gidoilaria, youtuberra (Coruña 1993) # [[Berta Collado]] kazetaria, aurkezlea (Toledo 1979) # [[Yola Mamani]] komunikatzailea (Bolivia, 1984) # [[Hélène Dutrieu]] txirrindulari, hegazkinlari (Belgika-Frantzia, 1877-1961) # [[Virginia Ayllón]] idazle (Bolivia, 1958) # [[Begonya Pozo]] idazlea (Valentzia 1974) # [[Carmelina Sánchez-Cutillas]] idazlea (Madril 1921- Valentzia 2009) # [[Beatriu Civera]] idazlea (Valentzia 1914-1995) # [[Ana María Ibars]] idazlea, maistra (Valentzia 1892-1965) # [[Raquel Payá]] pedagogoa (Valentzia 1919-1972) # [[Alison Spedding]] antropologoa (Ingalaterra/Bolivia, 1962) # [[Margaret W. Rossiter]] emakumeen historialaria ( AEB 1944) # [[Maria Beneyto]] idazlea, poeta (Valentzia 1925-2011) # [[María Villén]] 2. Errepublikako maistra (Burgos 1871-Valentzia 1961) # [[Lindaura Anzoátegui]] idazle (Bolivia, 1846-1898) # [[Yolanda Bedregal]] poeta (Bolivia, 1913-1999) # [[María Virginia Estenssoro]] poeta (Bolivia, 1902-1970) # [[Hilda Mundy]] poeta (Bolivia, 1912-1980) # [[Concha Peña Pastor]] bigarren errepublikako maistra eta abokatua (Ciudad Real, 1906-Panama, 1960) # [[Elpidia Polo Ovejas]] bigarren errepublikako maistra errepresaliatua (Valladolid, 1890-Madrid, 1988) # [[Carmen Valero Gimeno]] bigarren errepublikako maistra eta pedagogo errepresaliatua (Silla, 1893-1962) # [[Rosa Menéndez]] zientzialaria, 1. emakumea CSIC burua (Asturias 1956) # [[Dulceida]] interneteko ospetsua (Bartzelona, 1989) # [[Juana Macías]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1971) # [[Brisa Fenoy]] musikaria, DJ, modeloa (Cádiz 1991) # [[María Vargas Montoya]] enologoa (Haro 1971) # [[María Vargas Fernández]] flamenko abeslaria (Cádiz 1947) # [[Laura Alonso Cancho]] poeta (Santander 1978) # [[Dina Abouzeid Sariñena]] badminton entrenatzailea (Zaragoza 1979) # [[Agostina Burani]] saskibaloi jokalaria ( Argentina 1991) # [[Carmen Ybarra Careaga]] enpresaburua, markesa (Espainia 1963) # [[María José Álvarez Mezquíriz]] EULEN enpresaburua (Bilbo 1957) # [[Margaret H. Wright]] matematikaria (AEB, 1944) # [[Katharine Way]] fisikaria (AEB, 1902-1995) # [[Paola Velasco Pinedo]] Boliviako 1. emakume piloto komandantea (1988) # [[Xian (aktibista)]] LGTB aktibista (Txina, ?) # [[Laura Hojman]] gidoilaria, film zuzendaria (Sevilla 1981) # [[Bibisara Assaubayeva]] xake jokalaria (Kazakhstan 2004) # [[Anne L'Huillier]] fisika atomikoko irakaslea (Frantzia/Suedia 1958) # [[Tamara Rojo]] datzaria, koreografoa (kanada/Espainia 1974) # [[Elena S. Sánchez]] kazetaria (Toledo 1979) # [[Patricia Pardo]] kazetaria (Galizia 1983) # [[Sonsoles Ónega]]kazetaria, idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Ónega]] kazetaria (Madril 1975) # [[Tatiana Afanásieva]] matematikari eta fisikaria (Ukraina-Herbereheak, 1876-1964) # [[Lilli Suburg]] kazetaria (Estonia, 1841-1930) # [[Esther Szekeres]] matematikaria (Hungaria-Australia, 1910-2005) # [[Irene Falcón|Irene Falcon]] kazetaria, Dolores Ibarruriren idazkaria (Madril, 1907-1999) # [[Enriqueta O'Neill|Enriqueta O´Neill]] aktore eta idazlea (Madril, 1909-Bartzelona, 1972) # [[Encarnación Fuyola Miret]] Bigarren errepublikako maistra (Huesca, 1907-Mexiko, 1982) # [[Anoka Primrose Abeyrathne]] kontserbazionista, gizarte ekintzailea (Sri Lanka, 1991) # [[Mar Abad]] kazetaria (Almeria 1972) # [[Marion Koopmans]] albaitaria, birologoa (Herbehereak 1956) # [[Carme Valls]] mediku eta politikaria (Bartzelona,' 1945) # [[Anne Anderson]] ilustratzailea (Eskozia, 1874 - 1930) # [[Eva Furnari|Eva Furmari]] ilustratzailea (Erroma, 1948) # [[Matilde Hidalgo]] mediku, poeta, sufragista (Ekuador 1889-1974) # [[Eva Soriano]] komediantea, aurkezlea (Tarragona 1970) # [[Cecilia Ansaldo]] idazlea (Ekuador 1949) # [[Melissa Lucio]] heriotza zigor polemikoan kondenatua (AEB 1968) # [[Carmen Barbarà]] komikigilea eta irudigilea (Bartzelona, 1933) # [[Amelia Bauerle|Amelia Banerle]] komikigilea (Londres, 1873-1916) # [[Pauline Baynes]] liburu ilustratzailea (Sussex, 1922-2008) # [[ Pamela Adie]] LGBT aktibista (Nigeria, 1984) # [[ Christine Ahn]] Bakearen aldeko aktibista (Hego Korea, XX. mendea) # [[Celia Viñas]] poeta, pedagogoa (Lleida-Almeria, 1915-1954) # [[Chipita Rodriguez]] heriotza zigorrez urkatua eta 100 urtera barkatua (AEB 1799-1863) # [[Elsa Beskow]] idazlea eta ilustratzailea (Suedia, 1874-1953) # [[Mary Agnes Chase]] botikaria eta ilustratzailea (EEBB, 1869-1963) # [[María Conejo]] ilustratzailea (Mexiko, 1958) # [[Eréndira Derbez]] ilustratzailea, idazlea (Mexiko, 1991) # [[Kate Greenaway]] ilustratzailea, idazlea (Londres, 1846-1901) # [[Elizabeth Shippen Green]] ilustratzailea (EEBB, 1871-1954) }} ==='''Berriak 2023''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Elorriaga]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Busturia, 1980) # [[Aiora Zabala]] ----'''SORTUA''' zientzialaria (1982) # [[Alazne López]] --ef'''SORTUA''' dantzaria (Bilbo, 1993-Alemania, 2015) # [[Ana Borderas]] ef--''SORTUA''' kazetaria, irrati-esataria (Eibar, 1962) # [[Anna Fernandez de Paco]] ef--'''SORTUA''' zinemagilea (Bartzelona, 1981) # [[Belén Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1937-1982) # [[Berenice Lopez Reyes]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Mexiko, 1989) # [[Bonifacia Zuazola]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1915-2012) # [[Consuelo Osa]] efef'''SORTUA''' erraketista Mutriku (1922-2015) # [[Durangoko Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1939-1940) # [[Eladia Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1942-1997)) # [[Garbiñe Balerdi]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1935) # [[Garbiñe Ortega]] ----'''SORTUA''' zinema komisarioa (Gasteiz, 1981) # [[Gloria Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1922) # [[Ignacia Idoate Iragui]] efef'''SORTUA''' moja (Orikain, 1900 - Madril, 1975) # [[Iñasi Illarramendi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Zarautz, 1919-2005) # [[Josefa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Juncal Alzugaray]] ef--'''SORTUA''' Fisioterateupa eta asmatzailea (Bilbo, 1981) # [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]] efef'''SORTUA''' moja (Azpeitia, 1975- Madril, 1958) # [[Koldobike Gezala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Lezo, 1917) # [[Marcelina Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Margarita Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1925-Fuengirola, 2019) # [[Mari Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Anoeta, 1929 -Mexiko, 1986) # [[Maria Josefa Navascues]] efef'''SORTUA''' erraketista (Errenteria, 1924-2011) # [[Maria Teresa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1925) # [[Mercedes Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1928) # [[Mercedes Zubikaray]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1920-1983) # [[Merche Olabe]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1957) # [[Milagros Uranga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mutriku, 1918-1992) # [[Pilar Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1926-1945) # [[Rafaela Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1926-213) # [[Saelia Aparicio]] ----'''SORTUA''' artista (Valladolid, 1982) # [[Victoriana Aizpuru]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Errezil, 1919) # [[Zornotzako Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1938-1947) # [[Ada Hitchins]] kimikaria (Ingalaterra, 1891-1972) # [[Adèle Esquiros]] Frantziako idazle eta kazetari feminista (1819-1886) # [[Africa González Fernández]] medikua, inmunologoa (Madril 1962) # [[Agrippina Vagánova]] ballet-maistra (Errusia, 1837-1951) # [[Aïcha Chenna]] emakume eskubideen aktibista (Maroko 1941-2022) # [[Aída Gómez]] dantzaria (Madril, 1967) # [[Aida Pierce]] komediantea (Mexiko, 1956) # [[Ainhoa Sanz Rodríguez|Ainhoa Sanz]] mendi korrikalaria (Urretxu, 1989) # [[Alba Gutiérrez]] dantzaria, aktorea ( Madril 1994) # [[Alice H. Parker]] asmatzailea (EEBB 1895-1920) # [[Alicia Barrié]] vedettea (Txile 1915- AEB 2002) # [[Alicia Vignoli]] vedettea (Lima 1911-Argentina 2005) # [[Almudena Ariza]] korrespontsala (Madril, 1963) # [[Alyson Eckmann]] aktorea (AEB 1990) # [[Amalia Iglesias]] idazlea, poeta (Menaza, 1962) # [[Ana Goya]] dantzaria, aktorea (Iruñea 1962) # [[Ana José Cancio]] kazetaria (Palentzia 1960) # [[Ana Orantes]] genero-indarkeriaren biktina (Granada 1937-1997) # [[Ana Rujas]] aktorea (Madril 1989) # [[Angela Burdett-Coutts]] filantropoa, pintura-bildumagilea (Londres, 1814-1906) # [[Ángela T. Leiva Sánchez]] botanikaria (Kuba 1948-2014) # [[Àngels Ribé]] artista kontzeptuala (Bartzelona 1943) # [[Anna Jaclard]] Errusiar sozialista eta feminista iraultzailea (1843 - 1887) # [[Anna Maurizio]] biologoa (Suitza 1900-1993) # [[Annie Oakley]] tiratzailea (AEB, 1860-1926) # [[Antonia Gimeno Travesset]] saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (Bartzelona, 1941) # [[Antonia Torre Yela]] 14. arrosa. Fusilatua (Madril, 1922-1940) # [[Asha Lul Mohamud Yusuf]] poeta (Somalia, XX. mendea) # [[Azucena Hernández]] aktorea (Sevilla 1960-Guadalajara 2019) # [[Barbara Navarro]] legelaria, CEO (Madril 1974) # [[Bélgica Adela Mirabal]] biziraun zuen Mirabal ahizpa bakarra (Dominikar Errepublika, 1925-2014) # [[Belle Starr]] Mendebaldeko bidelapurra (AEB, 1848-1889) # [[Beth (abeslaria)]] (Bartzelona 1981) # [[Bianca Ceva]] erresistentziaren kidea (Italia, 1897-1982) # [[Blanche Lefebvre]] 1871ko Parisko Komunako ekintzailea # [[Carmen Amaya]] dantzaria (Bartzelona, 1918-1963) # [[Carmen Iglesias]] historialaria (Madril 1942) # [[Carmen Olmedo Checa]] politikaria (Malaga 1949-2015) # [[Carmen Ruiz-Tilve]] idazlea (Oviedo 1941) # [[Carol-Ann Duffy]] poeta (E.B. 1955) # [[Catherine Allard]] dantzaria (Belgika/Katalunia, 1960) # [[Cathy Hackl]] futurista teknologikoa ( XX. mendea) # [[Cecilia Bartolomé]] film-zuzendaria (Alacant 1940) # [[Celia Correas de Zapata]] idazlea (Argentina 1933-AEB 2022) # [[Charo (abeslaria)]] dantzaria, aktorea (Murtzia 1941-) # [[Claire Démar]] kazetari eta feminista frantziarra (1799-1833) # [[Clara Jiménez Cruz]] kazetaria (Madril 1989) # [[Claude-Hélène Perrot]] historialaria (Frantzia 1928-2019) # [[Claudia Piñeiro]] idazlea (Argentina 1960) # [[Colette Rabaté]] hispanista (Frantzia 1950) # [[Cristina Olea]] korrespontsala (Vigo, 1982) # [[Dalila Ennadre]] zinema-zuzendaria (Maroko 1966- Paris 2020) # [[Dalilah]] dantzaria (Madril 1936-2001) # [[Danica McKellar]] Matematikaria, aktorea (AEB, 1975) # [[Daniela Blume]] kazetaria (Mataro 1990) # [[Daphne Oram]] musikagilea (Erresuma Batua, 1925-2003) # [[Daria Bertolani Marchetti]] erresistentziaren kidea (Italia, 1919-1994) # [[Delia del Carril]] margolaria (Argentina, 1884-1989) # [[Désirée Gay]] kazetari eta feminista frantziarra (1810-1890) # [[Diana Vishneva]] dantzaria (Errusia, 1976) # [[Dolores Medio]] idazlea (Oviedo 1911-1996) # [[Dolors Comas]] antropologoa eta politikaria (Bartzelona, 1951) # [[Dorothy E. Smith]] antropologoa (E.B 1946-Kanada 2022) # [[Dorothy Pitman Hughes]] aktibista (AEB 1938-2022) # [[Drucilla Cornell]] filosofoa (AEB 1950-2022) # [[Edith Checa]] kazetari, irrati-esatari (Sevilla, 1957-Madril, 2017) # [[Elda Emma Anderson]] fisikaria (AEB, 1899-1961) # [[Elena González Iglesias]] dantzaria, aktorea (Asturias 1991) # [[Elena Quiroga]] idazlea (Santander 1921-Coruña 1995) # [[Elizabeth Gertrude Britton]] botanikaria, briologoa (AEB, 1858-1934) # [[Elvira Andrés]] dantzaria (Espainia, 1958) # [[Elvira Godás]] maistra errepublikarra (Katalunia, 1917-2015) # [[Elvira Roca Barea]] idazlea (Malaga 1966) # [[Enedina Alves Marques]] ingeniari zibila (Brasil, 1913-1981) # [[Erika Martínez]] poeta (Jaen, 1979) # [[Ernestina Otero]] maistra (Pontevedra 1890-1956) # [[Eugenia Balcells]] artista bisuala (Bartzelona 1943) # [[Eva Ortega Paíno]] kimikaria, ikertailea (Madril, 1972) # [[Felicita Ferrero]] erresistentziaren kidea (Italia, 1899-1984) # [[Filomena Dato]] poeta, idazlea (Galizia, 1856-1926) # [[Flor de Torres Porras]] fiskala (Almeria 1961) # [[Flora Philip]] matematikaria (Erresuma Batua 1865-1943) # [[Florence Parpart]] asmatzailea (EE.BB. 1856- ?) # [[Florencia Pérez Padilla]] dantzaria (Sevilla 1918-Madril 2000) # [[Frances Haugen]] datu-ingeniaria, informatzailea (AEB 1980) # [[Francesca Gargallo]] filosofoa, idazlea (Italia 1956- Mexiko 2022) # [[Gabriela Bravo]] fiskala, politikaria (Valentzia 1963) # [[Gemma Pasqual i Escrivà|Gemma Pasqual i Escrivá]] katalanez idazten duen idazlea (Valentzia, 1967) # [[Gertrud Woker]] biokimikaria (Suitza, 1878-1968) # [[Ginetta Sagan]] erresistentziaren kidea (Italia, 1925-2000) # [[Gloria Leyland]] dantzaria, esataria (Argentina, XX.mendea) # [[Godeliève Mukasarasi]] gizarte langilea, aktibista (Ruanda 1959) # [[Grace Nichols]] poeta (Guyab 1950) # [[Helen Pickett]] koreografoa (AEB,?) # [[Helena Corbellini]] idazlea (Uruguai 1959) # [[Helena Cortesina]] dantzaria, zinegile aitzindaria (Valentzia 1903-Buenos Aires 1984) # [[Ina Grafl]] botanikaria (Suitza 1915-1970) # [[Irene Rice Pereira]] artista (AEB 1902-Marbella 1971) # [[Isabel Pérez Montalbán]] poeta (Córdoba, 1964) # [[Isla Correyero]] idazlea, poeta (Cáceres, 1957) # [[Jamie Dantzscher]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Josefina Triguero Agudo]] Espainiako 1.emakume epailea (Madril 1946-2022) # [[Joyce Lussu]] erresistentziaren kidea (Italia, 1912-1998) # [[Juana la Macarrona]] dantzaria (Cádiz 1870-Sevilla 1947) # [[Júlia Creus Garcia]] dantzaria, aktorea (Tarragona 1994) # [[Julia Manzanal Pérez]] aktibista errepublikanoa (Madril, 1915-2012) # [[Julia Reichert]] dokumental-zuzendari (AEB 1946-2022) # [[Kae Tempest]] poeta, abeslaria (Inglaterra, 1985) # [[Kathryn Woolard]] hizkuntza-antropologoa (AEB 1950) # [[Kenita Placide]] aktibista (Santa Luzia 1978) # [[La Chunga]] dantzaria (Marseilla, 1938) # [[La Malena (dantzaria)]] (Cádiz 1877-Sevilla 1956) # [[Laura Escanes]] modeloa (Bartzelona 1996) # [[Laura Palmés]] kazetaria (Bartzelona, 1954-2011) # [[Laura Pinillos]] vedettea (Espainia 1900-Madril 1970) # [[Lina Merlin]] erresistentziaren kidea (Italia, 1887-1979) # [[Lola Greco]] dantzaria, koreogarfoa (Madril 1964) # [[Louisa Aldrich-Blake]] medikua (Chingford, 1865 – 1925) # [[Louise Colet]] Frantziako olerkaria (1810-1876) # [[Lourdes García Campos]] kazetaria (Madril 1975) # [[Lucero Tena]] dantzaria,kriskitin jotzailea (Mexiko, 1938) # [[Lucy Weston Pickett]] kimikaria (AEB, 1904-1997) # [[Luisa Esteso]] aktore komikoa (Valentzia 1906- Madril1986) # [[Luisa Isabel Álvarez de Toledo]] dukesa eta idazlea (Estoril, 1936-Sanlúcar de Barramenda, 2008) # [[Lupe Serrano]] dantzaria (Txile, 1930) # [[Manuela Garín Pinillos]] matemtikaria (Asturias-Mexiko, 1914-2019) # [[Manuela Manzanares]] arbista, idazlea (Ciudad Real 1910 -AEB 2004) # [[Margarita García Robayo]] idazlea (Kolonbia 1980) # [[Marguerite Williams]] geologoa (AEB, 1895-1991) # [[María Alaniako]] enperatriza (Georgia1050-Bizanzio 1118?) # [[Maria Branyas Morera]] superehunurtekoak (San Frantzisko/Katalunia 1907) # [[María Cabrera]] akrobata, lehenengo emakume ijito ezaguna espainian (1467-Guadalajara, 1527) # [[Maria Cosway]] artista (Italia 1760 -1838) # [[María Eloy-García|María Eloy-Garcia]] idazle, poeta (Málaga, 1972) # [[María Ignacia Rodríguez de Velasco]] aktibista (Mexiko, 1778-1850) # [[María López García]] hockey-jokalaria (Asturias 1990) # [[María Muñoz]] irrati-esataria (Argentina 1968-2003) # [[Maria Ossowska]] Filosofoa (Varsovia, 1896-1974) # [[María Peláe]] kantautorea (Malaga 1990) # [[María Teresa Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1935-1960) # [[Marie Guy-Stéphan]] dantzaria (Paris 1818-1873) # [[Marina Semiónova]] dantzaria (Errusia, 1908-2010) # [[Mariola Cubells]] kazetaria (Valentzia 1967) # [[Marjorie Hyams]] jazz musikaria, bibrafonista (AEB 1920-2012) # [[Marsha Blackburn]] politikaria (AEB 1952) # [[Marta Agudo]] poeta (Madril, 1971) # [[Maruchi Fresno]] aktorea (Madril 1916-2003) # [[Mercedes Ballesteros]] idazlea ( Madril 1913-1995) # [[Mercedes Gaibrois de Ballesteros]] historialaria (Paris 1891-Madril 1960) # [[Mercedes Marrero]] saskibaloi jokalaria eta nabigazio kapitaina (San Cruz Tenerifekoa, 1961) # [[Mercedes Olivera Bustamante]] antropologoa (Mexiko 1934-2022) # [[Milagros Calvo]] epailea (Valladolid 1947) # [[Minerva Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1926-1960) # [[Mireia Sentís]] idazlea (Bartzelona 1947) # [[Miriam Reyes]] poeta (Ourense, 1974) # [[Mónica Moro]] publizista, zuzendari-nagusia (Madril, 1974) # [[Montserrat Domínguez]] kazetaria (Madril 1963) # [[Montserrat Galcerán]] aktibista (Bartzelona, 1946) # [[Montserrat Soliva Torrentó]] zientzialaria (Katalunia, 1943-2019) # [[Nannette Streicher]] musikagilea, piano-jolea (Alemania 1769-Austria1833) # [[Natalia Bessmértnova]] dantzaria (Mosku 1941-2008) # [[Natalia LL]] artista (Polonia 1937-2022) # [[Natalia Makarova]] dantzaria (Errusia, 1940) # [[Nina Timofeeva]] dantzaria (Errusia 1935-Israel 2014) # [[Noemí Galera]] OT zuzendaria (Bartzelona 1967) # [[Noni Benegas]] idazlea (Argentina 1951) # [[Norma Barbolini]] erresistentziaren kidea (Italia, 1922-1993) # [[Núria Bendicho Giró|Nuria Bendicho]] idazlea (Bartzelona, 1995) # [[Nuria Oliver]] telekomunikazio ingeniaria (Alacant 1970) # [[Odette Roy Fombrun]] sufragista (Haiti 1917-2022) # [[Olga Lepeshínskaya]] dantzaria (Errusia 1941-2008) # [[Olga María Ramos]] kupletista, musikagilea (Madril 1947) # [[Olga Ramos (abeslaria)]] (tenerife, 1932) # [[Olga Ramos (aktorea)]] kupletista (Badajoz 1918-Madril 2005) # [[Paloma del Río]] kazetaria (Madril 1960) # [[Pastora Galván]] dantzaria (Sevilla 1980) # [[Patria Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1924-1960) # [[Patricia Guerrero (dantzaria)]] (Granada 1990) # [[Patrizia Reggiani]] hiltzailea (Italia, 1948) # [[Pilar de la Oliva]] epailea (Valentzia 1956) # [[Radhya Al-Mutawakel]] Giza eskubide aktibista (Yemen 1967) # [[Ramona Maneiro]] aitzindaria (Coruña, 1961) # [[Rosa Durán]] dantzaria (Cádiz 1922-Madril 1999) # [[Rosario Guerrero]] dantzaria (Madril XIX. mendea-1960) # [[Rosemary Radford Ruether]] filosofoa (AEB 1936-2022) # [[Rossana Rossanda]] erresistentziaren kidea (Italia, 1924-2020) # [[Sabela Arias Castro]] historietagilea (Lugo, 1969) # [[Sara Rancaño]] korrespontsala (Bartzelona, 1984) # [[Sarah Mardini]] igerilaria, errefuxiatuen aldeko aktibista kriminalizatua (Siria, 1995) # [[Shadi Sadr]] abokatu, aktibista (Iran 1974) # [[Sharon Presley]] psikologoa (AEB 1943-2022) # [[Silvia Barrera Ibáñez]] zibersegurtasun aditua, kriminologoa (Madril 1977) # [[Soledad Antelada Toledano]] hackerra (Argentina 1977) # [[Soledad Cazorla]] fiskala (Lareche 1955-Madril2015) # [[Sophie Freud]] psikologoa, idazlea (Austria 1924-AEB 2022) # [[Stella Cunliffe]] estatistikaria (Erresuma Batua, 1917-2012) # [[Suzanne Voilquin]] kazetari frantziarra eta saint simonista (1801-1876) # [[Teresa Burga]] artista (Perú, 1935-2021) # [[Teresa Freixes]] legelaria (LLeida 1950) # [[Teresa Perales]] igerilaria (Zaragoza 1975) # [[Tina Anselmi]] erresistentziaren kidea (Italia, 1927-2016) # [[Verónica Pascual Boé]] ingeniaria, CEO (Burgos 1979) # [[Vicky Gómez]] dantzaria (Salamanca 1988) # [[Victoria Pinillos]] vedettea (Espainia ?- Madril ? ) # [[Victorina Vila Badia]] maistra errepublikarra (Lleida, 1883-1962) # [[Violeta la Burra]] abeslaria, dantzaria, aitzindaria (Sevilla, 1936-2020) # [[Virxinia Pereira Renda]] idazlea (Pontevedra 1884-Madril 1969) # [[Yolanda Ramos]] aktorea (Bartzelona 1968) # [[Zar Amir Ebrahimi]] aktorea (Iran 1981) # [[Zeba Islam Seraj]] biologo molekularra (Bangladesh, 1958) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Lourdes Herrasti]] ef--'''SORTUA''' antropologoa (Aretxabaleta, 1958) # [[Marie-José Basurco]] ----'''SORTUA''' idazlea (Donibane Lohitzune, 1947) # [[Uxue Kerejeta]] ----'''SORTUA''' musikaria (Zumarraga, 1999) # [[Felisa Libano]] efef'''SORTUA''' pandero jotzailea (Plentzia, 1917-2000) # [[Esperanza Nuere]] ----'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1935) # [[Nadia Hindi Mediavilla]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Bagdad, 1977) # [[Betisa Ojanguren]] ----'''SORTUA''' Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea (Barakaldo, 1978) # [[Ainhize Belar]] ef--'''SORTUA''' eskalatzailea (Atxondo, 2006) # [[Miren Urbieta Vega]] ----'''SORTUA''' abeslaria, musikaria (Donostia, 1983) # [[Begoña Uriarte]] ----'''SORTUA''' piano-jotzailea (Bilbo, 1937) # [[Dioni Ardanza]] efef'''SORTUA''' jostuna (Ermua, 1914-Dima, 2005) # [[Bego Alabazan]] ----'''SORTUA''' ipuin-kontalaria (Bilbo, 1966) # [[Esperanza López Parada]] poeta (Madril, 1962) # [[María Vázquez Suárez]] maistra, fusilatua (1874-1936) # [[Kavita Ramdas]] zientzialaria (India, 1963) # [[Cécile La Grenade]] politikaria, zientzialaria (Grenada, 1952) # [[Eva Syková]] neurozientzialaria (Txekia, 1944) # [[Sikivu Hutchinson]] idazlea, ekintzailea (AEB, 1961) # [[Soumya Swaminathan]] medikua, pediatra eta zientzilaria (India, 1959) # [[Victoria Ocampo]] idazle, itzultzaile, filantropoa (Argentina 1890-1979) # [[Marie-Léonide Charvin "Agar"]] Aktore frantziarra eta communarde (1832-1891) # [[Lorena Conde]] aktore, poeta (Galizia, 1980) # [[Francisca Herrera Garrido]] idazlea (Galizia, 1869-1950) # [[Olga Gallego]] historialaria, artxibozaina, idazlea (Galizia, 1923-2010) # [[Mercedes Romero Abella]] maistra exekutatua (Coruña, 1907-Aranga, 1936) # [[Marga do Val|Marga Do Val]] itzultzailea eta aktorea (Vigo, 1964) # [[Sufia Kamal]] feminista (Banglades, 1911-1999) # [[Oksana Omeliánchik]] ukraniar-sobietar gimnasta (1985) # [[Laila Ripoll]] antzerkigilea, zuzendaria (Madril, 1964) # [[Concha Cuetos]] aktorea (Madril, 1944) # [[Cristina Torres]] aktorea (Madril, 1963) # [[Pilar Torres]] aktorea (Madril, 1962) # [[Elisa Montés]] aktorea (Granada, 1934) # [[Teresita Silva]] aktorea (Valentzia 1911-Madril 1960) # [[Analia Gadé]] aktorea (Argentina, 131-Madril 2019) # [[Marisol Ayuso]] aktorea (Madril, 1943) # [[Eugenia Roca]] aktorea (Bartzelona, 1928-2010) # [[Encarna Abad]] aktorea (Espainia,1927) # [[Mara Recatero]] zuzendaria (Espainia, ?) # [[Lola Membrives]] kantaria,aktorea (Argentina/Espainia, 1885-1969) # [[María Lado|Maria Lado]] idazlea (Coruña, 1979) # [[María de las Mercedes Goicoa Fernández|Maria de las Mercedes Goicoa]] pianista (Coruña, 1928-2022) # [[Beatriz Hernanz]] poeta (Pontevedra, 1963) # [[Mar Bosch Oliveras|Mar Boch Oliveras]] idazlea (Girona, 1981) # [[Elena Alonso Frayle]] idazlea (Bilbo, 1965) # [[Pilar Cabot]] idazlea (1940-2017) # [[Sandra Alonso Villar|Sandra Alonso]] maistra, idazlea (Zamora, 1993) # [[Toni Acosta]] aktorea, umoregilea (Tenerife, 1972) # [[Begoña Vargas]] aktorea, modeloa, dantzaria (Madril, 1999) # [[Ivana Baquero]] aktorea, modeloa (Bartzelona, 1994) # [[Mamen García]] aktorea (Valentzia, 1947) # [[Nuria Herrero]] aktorea, dantzaria (Valentzia, 1987) # [[Hurtado ahizpak]] aktore hirukotea (Espainia, 1979-1994) # [[Paloma Hurtado]] vedettea,aktorea (Madril, 1946) # [[Fernanda Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Teresa Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Mary Carrillo]] aktorea (Toledo, 1919-Madril 2009) # [[Sara Moro]] gimnasta artistikoa (Mexiko, 1984) # [[Elisa Herrero Uceda|Elisa Herrero]] poeta (Caceres, 1957-Madril, 2020) # [[Blanca Andreu]] poeta (Coruña, 1959) # [[Ana Merino]] poeta, komikigilea (Madril, 1971) # [[Maria Bassó]] aktorea (Espainia,1901-Madril,1992) # [[Esperanza Navarro]] aktorea (Espainia, 1928-1978) # [[Eloísa Muro]] aktorea (Madril, 1894-1979) # [[María Asquerino]] aktorea (Madril, 1925-2013) # [[Pilar Millán Astray]] idazlea, espioia (Coruña 1879-Madril 1949) # [[Mayra Gómez Kemp]] aurkezlea, kantaria, aktorea (Kuba, 1948) # [[Velia Martínez]] aktorea (AEB, 1920-1993) # [[María Durán]] aurkezlea, kantaria (Madril, 1946) # [[Beatriz Escudero]] aktorea, kantaria (Asturias, 1950) # [[Acuario hirukotea]] pop musikariak (Espainia, 1976-1980) # [[Marián Flores]] idazkaria, aurkezlea (Madril, 1957) # [[María Casal]] aurkezlea,aktorea, (Madril, 1958) # [[Cristina Corral Soilán]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Lugo, 1976) # [[Mary Paz Pondal]] aktorea (Asturias, 1942) # [[Mercedes Prendes]] aktorea (Asturias,1903-Madril,1981) # [[Milagros Leal]] aktorea (Madril, 1902-1975) # [[Ana Mariscal]] aktore, zuzendari, ekoizle (Madril, 1923-1995) # [[Loreto Prado]] aktorea (Madril, 1863-1943) # [[Consuelo Berlanga]] kazetaria (Kordoba, 1955) # [[Irma Soriano]] kazetaria (Jaen, 1963) # [[María Teresa Campos]] kazetaria (Tetuan/Malaga, 1941) # [[Paula Malia]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Silma Lopez]] aktorea (Madril, 1991) # [[Teresa Riott]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Barbara Mestanza]] zuzendaria (Bartzelona 1990) # [[Inés de León]] zuzendaria (?, XX.mendea) # [[Carmen Carbonell]] aktorea (Bartzelona, 1900) # [[Belen Macias]] gidoilaria, zuzendaria (Tarragona, 1968) # [[Vicky Peña]] aktorea (Bartzelona, 1954) # [[Miranda Gas]] aktorea (Madril, 1985) # [[Anna Maleras]] dantzaria (Bartzelona, 1940) # [[Carlota Ferrer]] aktorea, korografoa (Madril, 1976) # [[Emma Maleras]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona, 1919-2017) # [[Elena Frías de Chávez]] politikaria eta maistra (Venezuela, 1935) # [[Rita Sargsyan]] maistra (ARmenia, 1962-2020) # [[María Xosé Agra Romero]] filosofoa (Santiago de Compostela, 1956) # [[Montse Barderi Palau]] idazlea eta filosofoa (SAbadell, 1969) # [[María Canosa]] ingeniaria, idazlea, aurkezlea (Galizia, 1978) # [[Carmen Borrego]] telebista saio-zuzendaria (Malaga, 1966) # [[Marisa Abad]] aurkezlea (Alacant, 1947) # [[Nuria Roca]] aktorea, aurkezlea, idazlea (Valentzia, 1972) # [[Rocío Carrasco]] aurkezlea (Madril, 1977) # [[Isabel Borondo]] aurkezlea (Madril, 1948) # [[Lola Martínez (esataria)]] esataria (Murtzia, XX. mendea) # [[Mónica Randall]] aktore, aurkezlea (Bartzelona, 1942) # [[Luciana Wolf]] abeslaria (Zaragoza, 1946) # [[Lola Rodríguez Aragón]] soprano, maistra (Logroño, 1910-Iruñea 1984) # [[Elisabeth Schumann]] sopranoa, maistra (Alemania 1888-AEB, 1952) # [[Neus Campillo Iborra]] filosofoa eta idazlea (Valentzia, 1945) # [[Carolina del Olmo]] filosofoa (Madril, 1974) # [[Ana Marta González (filosofoa)|Ana Marta Gonzalez]] filosofoa (Ourense, 1969) # [[Emma Vilarasau]] aktorea (Bartzelona, 1969) # [[Faustina Pignatelli]] fisikaria, matematikaria (Italia, 1705-1769) # [[Toshiko Yuasa]] fisikaria (Japonia-Frantzia, 1909-1980) # [[Ana Higueras]] sopranoa (Madril, 1944) # [[Marie Fillunger]] sopranoa (Austria, 1850-Suitza 1930) # [[Eugenie Schumann]] piano-jolea (Alemania, 1851-Suitza 1938) # [[Rocío Orsi|Rocio Orsi]] filosofoa, saiakeragilea (Madril, 1976-2014) # [[Clara Ramas]] filosofoa, politikaria (Madril, 1986) # [[Begoña Roman]] filosofoa (Petrel, 1965) # [[Teresa Cameselle]] idazlea (Coruña, 1968) # [[Isabel Penagos]] sopranoa (Santander, 1931) # [[Petra Martínez]] aktorea, zuzendaria (Jaen, 1944) # [[Olga Margallo]] aktorea, zuzendaria (Madril, 1970) # [[Marta Soto]] egile-abeslaria (Huelva, 1996) # [[Carmen Boza]] egile-abeslaria (Cádiz, 1987) # [[Ana María Sánchez Navarro]] sopranoa (Alacant, 1959) # [[Sophie Poirier]] Jostuna eta Parisko Komunako communarde (1830-1879) # [[Victorine Eudes]] Botikaria eta Parisko Komunako communarde (1848-1881) # [[Malvina Poulain]] Maistra eta Parisko Komunako communarde (1851-1921) # [[Rachel Félix]] Frantziako aktore tragikoa (1821-1858) # [[Natalia Kobrynska]] idazlea eta feminista (Ukraina, 1855-1920) # [[Mylène Flicka|Mulène Flicka]] blogaria eta feminista (Benin, 1996) # [[Joye Hummel]] gidoilaria (EEBB, 1924-2021) # [[Atika Locke]] idazlea (EEBB, 1974) # [[Carla Cordua]] filosofoa (Txile, 1925) # [[Mercè Otero Vidal]] filosofoa, feminista (Bartzelona, 1947) # [[Marie-Pauline Soyer]] grabatzailea (Caen, Frantzia, 1786-1871) # [[Ana Gertrudis de Urrutia Garchitorena|Ane Gertrudis de Urrutia Garchitorena]] margolaria (Cádiz, 1812-1850) # [[Esmée Bulnes]] dantzaria (Erresuma Batua, 1900-Italia 1986) # [[Gema Castillo]] dantzaria (Argentina, 1907-1979) # [[Yoly Saa]] egile-abeslaria (Pontevedra, 1992) # [[Aurora de Albornoz]] idazlea, poeta (Luarca, 1926 - Madril, 1990) # [[Newsha Tavakolian|Newsha TAvakolian]] artista (Teheran, 1981) # [[Pauleta Pamies]] dantzaria (Bartzelona, 1851-1937) # [[Teresina Boronat]] dantzaria (Katalunia, 1904-1983) # [[Maria de Avila]] dantzaria (Bartzelona, 1920-Zaragoza 2014) # [[Lola de Avila]] dantzaria (Guadalajara, 1949) # [[Claudia Faci]] dantzaria (Espainia, 1966) # [[Rosita Segovia]] dantzaria (Bartzelona, 1922-2003) # [[Ana Laguna]] dantzaria (Zaragoza, 1954) # [[Arantxa Argüelles]] dantzaria (Zaragoza, 1970) # [[Rosella Hightower]] dantzaria (AEB,1920- Frantzia,2008) # [[Violette Verdy]] dantzaria (Frantzia,1933-AEB,2016) # [[Marcia Brown]] dantzaria (AEB,1918-2015) # [[Cristina Aranda]] dantzaria (Madril, 1976) # [[Maria Gordon]] geologo, paleontologoa (Eskozia, 1864-1939) # [[Francisca Meléndez]] margolaria (1770-1825 Cádiz) # [[María Elisa Quinteros|Maria Elisa Quinteros]] politikaria (Txile, 1981) # [[Verona van de Leur]] gimnasta (Herbehereak, 1985) # [[Ruth Brown]] abeslaria (EEBB, 1928-2006) # [[Nancy Chodorow]] psikoanalistaa(AEB, 1944) # [[Liubov Jegorova (dantzaria)]] (Errusia 1880-Paris 1972) # [[Bronislava Nijinska]] dantzaria (Errusia 1891-AEB 1972) # [[Margarita Wallmann]] dantzaria (Alemania 1904- Monako 1992) # [[Victoria Garabato]] dantzaria (Argentina XX. mendea) # [[Susana Agüero]] dantzaria (Arhentina 1944-2012) # [[Mercedes Quintana]] dantzaria (Argentina, 1910-1996) # [[Dora del Grande]] dantzaria (Argentina, 1909-1966) # [[María Ruanova]] dantzaria (Argentina 1922-2016) # [[Inés Malinow]] idazlea (Argentina, 1922-1989) # [[Ana Itelman]] dantzaria (Txile 1927-Argentina, 1989) # [[Sole Giménez]] abeslaria (Paris/Murtzia, 1963) # [[Rafaela López Aguado de Rayón]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1754-1822) # [[Rita Pérez de Moreno]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1779-1861) # [[Montserrat Galí Boadella]] historialaria (Mexiko, 1947) # [[Lida Martinoli]] dantzaria (Argentina 1914-1994) # [[Yelena Smirnova]] dantzaria (Errusia 1888-Argentina 1934) # [[Hanya Holm]] dantzaria (Alemania 1893-AEB 1992) # [[Marilú Marini]] dantzaria (Argentina 1940) # [[Iris Marga]] dantzaria (Italia 1901-Argentina 1997) # [[Renate Schottelius]] dantzaria (Alemania 1921-Argentina 21998) # [[Agnes de Mille]] dantzaria (AEB 1905-1993) # [[Ana María Stekelman]] dantzaria (Argentina 1944) # [[Nieves Herrero Cerezo]] kazetaria (Madril 1957) # [[Inés Ballester]] kazetaria (Castelló 1958) # [[Edith Ditmas]] liburuzaina, idazlea (Ingalaterra, 1896-1986) # [[Aurora Bernárdez]] itzultzailea (Argentina 1920-Frantzia 2014) # [[Edith Aron]] itzultzailea (Alemania 1923-Londres 2020) # [[Ugné Karvelis]] itzultzalea (Lituania 1935-Paris 2002) # [[Carol Dunlop]] itzultzailea (AeB 1946, Frantzia 1982) # [[Elena Garro]] idazlea (Mexiko, 1916-1998) # [[Amalia Kahana - Carmon]] idazlea (Israel, 1926-2019) # [[Félicie de Fauveau]] eskultorea (Italia, 1802-1886) # [[Louise-Joséphine Sarazin de Belmont]] margolaria (Versalles, 1790- Paris, 1870) # [[Thérèse Eléonore Lingée]] diseinatzailea, grabatzaile (Paris, 1753-1833) # [[María Josefa Ascargorta y Rivera]] margolaria eta irakaslea (Madril, 1800-1850) # [[Maria Luisa Marchori]] margolaria (Madril, 1801-1900) # [[Chellsie Memmel]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Bárbara María Hueva]] margolaria (Madril, 1733-1772) # [[María del Olmo Ibáñez|María del Olmo Ibañez]] artxibozaina, idazlea, historialaria (Alacant, 1965) # [[Amparo Dávila]] idazlea, poeta (Mexiko, 1928-2020) # [[Maria Bashir]] Afganistaneko 1. emakumezko fiskala (1970) # [[Christina Lamb]] kazetaria (Londres, 1965) # [[Nujeen Mustafa]] aktibista errefuxiatua (Siria, 1999) # [[Cecilia McDowall]] musikaria (Londres, 1951) # [[Luzmaría Jiménez Faro]] idazlea (Madril, 1937-2015) # [[Marina de Castarlenas]] idazlea (Bartzelona, 1900-1974) # [[Clara Corral]] idazlea (Galizia, 1847-1908) # [[Salomėja Nėris]] idazlea (Lituania, 1904-1945) # [[Helena Paz Garro]] idazlea (Mexiko, 1939-2014) # [[Isabela Corona]] aktorea (Mexiko, 1913-1993) # [[Olivia Teroba]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Andrea Muriel]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Misty Copeland]] dantzaria (AEB, 1982 # [[Inmaculada Aguilar]] dantzaria (Kordoba, 1958) # [[Mercedes Alfonso]] dantzaria (Espainia, ? ) # [[Rocío Aragón]] dantzaria (Cádiz1925-Madril 2018) # [[Dores André]] dantzaria (Galizia 1958) # [[Else Granheim]] liburuzaina (Norvegia 1926-1999) # [[Carmen Magallón]] fisikaria (Aragoi, 1951) # [[Baya Hocine]] ekintzaile independentista aljeriarra (1940 - 2000) # [[Houda Benyamina]] film-zuzendari eta gidoilari frantsesa (1980) }} ==='''Berriak 2022''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maria Bengoetxea]] efef'''''SORTUA''''' euskaltzalea, hizlaria (Ermua, 1906 - Zornotza, 2006) # [[Justi Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1919-2000) # [[Miren Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1915 - 2003) # [[Ane Elordi]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria, irakaslea, KORRIKAko koordinatzailea (Zornotza, 1991) # [[Isolina Pliego]] ----'''SORTUA''' maistra (Iruñea, 1886-Lodosa, 1968) # [[Ángela Alonso|Angela Alonso]] ef--'''SORTUA''' maistra (Lerin, 1899-Iruñea, 1986). # [[Oskia Ugarte]] ----'''SORTUA''' artearen historialaria eta kudeatzailea (Iruñea, 1978) # [[Elisa Arteta]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta koreografoa (Iruñea, 1980) # [[Isabel Aleman Irungarai]] ef--'''SORTUA''' emagina, Amaiurko alkatea (Amaiur, 1968) # [[Ioar Oteiza]] ef--'''''SORTUA''''' komunikatzailea, Durango Azokako komunikazio arduraduna (Lesaka, 1988) # [[Juanita Arenaza]] efef'''SORTUA''' errekatista (Arrasate, 1923-Mexiko, 2015) # [[Raisa Álava]] ----'''SORTUA''' artista (Zuhatza, 1990) # [[Asun Ibarrondo]] ef--'''SORTUA''' zerbitzaria, ostalaria (Elorrio, 1952) # [[Maitane Carballo]] ----'''SORTUA''' zinemagilea (Gasteiz, ?) # [[Idurre Frías]] ef--'''SORTUA''' futbol entrenatzailea (Gasteiz, 1991) # [[Ana Aguiriano]] ----'''SORTUA''' 1992ko Paralinpiar jokoetako kirolaria (Gasteiz, 1961) # [[Josefina Añua]] ----'''SORTUA''' Espainiako saskibaloi selekziorako hautatua izan zen lehenengo arabarra (Gasteiz, ?) # [[Leguncia de Echebarria]] ----'''SORTUA''' Durangoko kondesa (XI.mendea) # [[Elur Ulibarrena|Elur Ulibarrena Herce]] ----'''SORTUA''' museo kudeatzailea (Denia, 1969) # [[Kristina Berasain]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria (Lizarra) # [[Leire Malkorra]] ----'''SORTUA''' arkitektoa eta arkeologo (Tolosa, 1988 ) # [[Tania Reneaum Panszi]] ----'''SORTUA''' Amerikarteko Giza Eskubideen Batzordeko Idazkari Exekutiboa (Mexiko, ?) # [[Suylen Milanés]] efef'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1971-2022) # [[Lynn Milanés]] ----'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1970) # [[Ana Zamorano |Ana Zamorano Ruiz]] ----'''SORTUA''' bidaiaria (Sodupe, 1992) # [[Yaiza Romero]] ----'''SORTUA''' kirolaria, urpeko arrantza (Zornotza,? ) # [[Loren Eguren]] efef'''SORTUA''' ehun urteduna (Elorrio 1920-Zaldibar 2023) # [[Juliana Saratxaga]] ??--'''SORTUA''' pandero jotzailea, ehun urtekoa (Araia. 1911-2013) # [[Mireia Elkoroiribe]] ef--'''SORTUA''' politikaria (Abadiño, 1975) # [[Loiola Canales]] ef--'''SORTUA''' surflaria, irakaslea (Bilbo, 1995) # [[Susana Brunetti]] aktorea (Argentina, 1941-1974) # [[Mimí Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1948) # [[Norma Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1943-2014) # [[Tosca Musk]] zinemagilea (Hegoafrika, 1974) # [[Maye Musk]] modeloa eta dietista (Kanada, 1948) # [[Susana Dalmás]] irakaslea, politikaria (Uruguai, 1948-2012) # [[Francisca Júlia da Silva]] poeta (Brasil, 1871-1920) # [[Doris Daou]] astronomoa (Kanada, 1964) # [[Joany Kane]] gidoilaria, Passionflix plataformaren asmatzailea (AEB, XX. mendea) # [[Alessandra Torre]] Amazoneko maitasun eleberri idazle salduena, blogaria,(AEB, XX. mendea) # [[Sylvia Day]] idazlea (AEB, 1973) # [[Raffaella di Girolamo]] psikologoa, sexologoa (Txile, 1978) # [[Mariana di Girolamo]] aktorea (Txile, 1990) # [[Amparo Noguera]] aktorea (Txile, 1965) # [[Emilia Noguera]] aktorea, zuzendaria (Txile, 1983) # [[Sonja Vasić]] saskibaloi jokalaria (Serbia, 1989) # [[Thaïs Blume]] aktorea (Bartzelona, 1984) # [[Agnès Busquets]] aktorea (Tarragona, 1976) # [[Elena Espejo]] aktorea, ekoizlea (Tanger, 1930) # [[Marta Grau]] aktorea, antzerki-pedagogoa (Katalunia, 1891-1992) # [[Catalina Valls]] aktore, zuzendari, idazlea (Mallorca, 1906-1999) # [[Cristina Valls]] aktorea (Mallorca, 1901-1982) # [[Aina Villalonga]] antzerki-idazlea (Mallorca, 1883-1961) # [[Margalida Caimari]] poeta, ongilea (Kuba 1839-Mallorca 1921) # [[Rebekah Dawson]] astronomoa (AEB) # [[Julia de León]] astronomoa (Santa Kruz de Tenerife, 1977) # [[Audrey C. Delsanti]] astronomoa (Frantzia, 1976) # [[Juana Salabert]] idazlea (Frantzia-Espainia, 1962) # [[Milena Rudnitska]] ukraniar kazetaria, ekintzailea (1892-1976) # [[Manuela de los Herreros]] idazlea, administratzailea (Balearrak 1845-1911) # [[María Cánepa]] aktorea (Italia, 1921-Txile 2006) # [[Liliana Ross]] aktorea, zuzendaria (Italia-Txile, 1930-2018) # [[María Elena Duvauchelle]] aktorea (Txile, 1942) # [[Zinaida_Tusnolobova-Martxenko]] Armada Gorriko medika (Errusia, 1920) # [[Felipa de Souza]] aktibista portugaldarra (Tavira, 1556-Brasil, 1600) # [[Victorine Gorget]] Frantziako ikuzlea eta Parisko Komunan militante errepublikanoa (1843-1901) # [[Joséphine Marchais]] Frantses jornalaria, Komunan parte hartu izana (1837-1874) # [[Élisabeth Rétiffe]] Frantziako kartoi-fabrikatzailea, sozialista eta Communarde (1834-1882) # [[Léontine Suétens]] Ikuzlea eta 1871ko Parisko Komunan 'communarde-a' (1846-1891) # [[Tonka Tomicic]] modeloa eta aurkezlea (Txile, 1976) # [[Niní Marshall]] aktorea, gidoilaria, komediantea (Argentina, 1903-1996) # [[Antonella Costa]] aktorea, zuzendaria (Italia-Argentina, 1980) # [[Samira Negrouche]] idazlea, poeta (Aljeria, 1980) # [[Carolina Arregui]] aktorea (Txile, 1965) # [[Mayte Rodríguez]] aktorea, modeloa (Txile, 1989) # [[Elsie MacGill]] ingeniaria (Kanada, 1905-AEB 1980) # [[Helen Gregory MacGill]] epailea, kazetaria (Kanada 1864-1947 ) # [[Helen MacGill Hughes]] soziologoa (Kanada, 1903-1992) # [[Helen Hughes-Brock]] arkeologoa (Kanada, 1938) # [[Lauretta Ngcobo]] idazlea (Hego Afrika, 1931-2015) # [[Patricia Simón Carrasco]] kazetaria, idazlea (Malaga, 1983) # [[Emily Warren Roebling]] ingeniaria (AEB, 1843-1903) # [[E. Lilian Todd]] asmatzailea (AEB, 1865-1937) # [[Margaret Olivia Slocum Sage]] irakaslea, filantropoa (AEB, 1828-1918) # [[Ruth Crocker]] idazlea (AEB, 1946) # [[Loida Zabala Ollero]] potentzia egokituko kirolaria(Cáceres, 1987) # [[Maura Healey]] abokatua, politikaria (AEB, 1971) # [[Felicitas Guerrero]] dirudun dama, tiroz hila (Argentina, 1846-1872) # [[María Teresa Costantini]] aktorem, film-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1949) # [[Alda Merini]] poeta, idazlea (Italia, 1931-2009) # [[María del Pilar Maspons y Labrós]] idazlea (1841-1907) # [[Asunción Balaguer]] aktorea (Bartzelona 1925-Madril 2019) # [[Teresa Rabal]] aktorea, abeslari (Bartzelona,1952) # [[María Luisa Merlo]] aktorea (Valentzia, 1941) # [[Rita Irasema]] barietate-artista, musikagile (Kuba, 1954) # [[Inés Rivadeneira]] mezzosopranoa, irakaslea (Lugo, 1928) # [[Isabel Pérez Dobarro]] piano-jolea, irakaslea (Coruña, 1992) # [[María Luisa Solá]] bikoiztaile-aktorea (Bartzelona, 1939) # [[Ana Diosdado]] idazle, aktore (Argentina, 1938-Madril 2015) # [[Mirtha Legrand]] aktorea, aurkezlea (Argentina 1927) # [[Amelia de la Torre]] aktorea (Guadalajara 1905-Madril 1987) # [[Josefina Díaz de Artigas]] aktorea (Argentina1891-Madril 1976) # [[Clara González]] abokatu, politikaria eta hezitzailea. (Kolonbia, 1900-1991) # [[Lynne Karen Deutsch]] astrofisikaria, astronomoa (AEB, 1956-2004) # [[Teresa Solana]] idazlea (Bartzelona, 1962) # [[Annemarie Heinrich]] argazkilaria (Alemania-Argentina, 1912-2005) # [[Alicia D'Amico]] argazkilaria (Argentina, 1933-2001) # [[María Cristina Orive]] argazkilaria (Guatemala, 1931-2017) # [[Luz Sánchez-Mellado]] kazetaria, idazlea (Alacant, 1966) # [[Gretchen Daily]] biologoa, biogeografoa (AEB, 1964) # [[Nina]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Bartzelona, 1966) # [[María Moreno (margolaria)|Maria Moreno]] (Madril, 1933-2020) # [[Fryda Shultz de Mantovani]] idazlea, kritikaria (Argentina, 1912-1978) # [[Alicia Jurado]] idazlea, akademikoa (Argenti-1948) # [[Marguerite Moreno]] aktorea (Frantzia-1871-1948 # [[María Rosa Oliver]] idazlea, aktibista (Argentina, 1898-1977) # [[Leonor Acevedo Suárez]] itzultzailea (Argentina, 1876-1975) # [[Harriet Shaw Weaver]] kazetaria, editorea (Ingalaterra, 1876-1961) # [[María Esther Vázquez]] idazlea (Argenti-1937-2017) # [[Carmen Bravo-Villasante]] itzultzailea, haur literaturan aitzindaria (Madril-1918-1994) # [[María Luisa Cresta de Leguizamón]] idazlea, irakaslea (Argentina-1918-2008) # [[Ana Garralón]] idazlea (Madril-1965) # [[Montse Pla]] aktorea (Madril, 1978) # [[Sarah Buschmann]] idazlea (Frantzia, 1992) # [[Montserrat Abelló]] idazlea (Katalunia, 1918-2014) # [[Lourdes Tello]] idazlea (Madril, 1974) # [[Maria Cabrera]] poeta, irakaslea (Katalunia) # [[Pelegrina Pastorino]] moda-erreportaria (Italia 1902-Argentina 1988) # [[Carmen Gallardo Martín-Gamero]] itzultzailea (Toledo 1874-Madril 1951) # [[Rosario Lacy]] 1.ginekologoa, zirujaua (Madril1891-1954) # [[María Mercedes Coroy]] aktorea (Guatemala, 1994) # [[Malú Gatica]] aktorea (Txile 1922-1997) # [[Vanessa Miller]] aktorea,idazlea (Txile, 1965) # [[Pilar Sordo]] psikologoa, idazlea (Txile, 1965) # [[Hortense Machu]] 1871ko Parisko Komunako kantiniersa (1836-1893) # [[Béatrix Excoffon]] 1871ko Parisko Komunako kanpaina-ospitaleko erizaina (1849-1916) # [[Dee Dee Bridgewater]] AEBko jazz-abeslaria (Memphis, 1950) # [[Anna Gas]] poeta, idazlea (Bartzelona, 1996) # [[Laia Martínez i López]] idazlea, itzultzailea, musikaria (Katalunia-Mallorca, 1984) # [[Elsa Astete Millán]] zaintzailea, idazlea (Argentina 1910-2001) # [[Luz Valdivieso]] aktorea (Txile 1977) # [[Francisca Lewin]] aktorea (Txile 1980) # [[Catherine Flon]] jostuna, heroia (Haiti 1772-1831) # [[Dédée Bazile]] heroia, kaleko saltzailea (Haiti XVIII-XIX. mendea) # [[Cécile Fatiman]] vudugilea, sacerdotisa (Dominikar Errepublika 1771-1883?) # [[Josefina de la Torre]] poeta, idazlea, antzezlea, abeslaria (Las Palmas Kanaria Handikoa, 1907-2002) # [[Maria Luisa Haitikoa]] erregina ezkontidea (Haiti, 1778-Italia ,1851) # [[Adelina Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1820-1878) # [[Maria Clara Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1758-1858) # [[Erzulie]] buduen maitasun eta edertasunaren jainkosa (Haiti) # [[Esperanza Parada Pedrosa]] margolaria (1928-2011) # [[Pino Ojeda]] idazle, margolari (Kanaria Handia, 1916-2002) # [[Suzy Vernon]] aktorea (Frantzia 1901-1997) # [[Rita Macedo]] aktorea, jostuna (Mexiko 1902-1991) # [[Julissa]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1944) # [[Perpetua Barjau Martín]] jostuna, maistra (Valentzia 1899-Mexiko 1939) # [[Elena Aub]] idazlea, editorea (Valentzia 1931- Madril 1937) # [[Estefania Cueto Puertas]] fusilatua, jostuna, komunista (Asturias 1899-1939) # [[Eladia García Palacios]] fusilatua, maistra, sozialista (Asturias 1904-1937) # [[Juana Álvarez Molina]] fusilatua, etxekoandrea (Valladolid 1897-Asturias 1937) # [[Belarmina Suárez Muñiz]] fusilatua, sindikalista (Asturias 1909-1938) # [[Teresa Santianes Giménez]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1910-1937) # [[Anita Vázquez Barrancúa]] fusilatua, nekazaria, espioia, komunista (Asturias 1911-1938) # [[Maxima Vallinas Fernández]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1896-1938) # [[Anita Orejas]] fusilatua, erizaina, sozialista (Asturias 1914-1937) # [[Gloria Alcahud]] margolaria (Valladolid, 1931) # [[Angelina Abad Cantavella]] irakaslea, idazlea (Castelló de la Plana, 1893-1965) # [[Antonieta Sanagustin]] jostuna (Huesca, 1924-2020) # [[Sarah Walmsley]] jostuna, aktorea, abeslaria (Britainia ?-1798) # [[Rocío Gutiérrez]] belar-hockey jokalaria (Cadiz, 1985) # [[Berta Riaza]] aktorea (Madril, 1927-2020) # [[Fuensanta Nieto]] arkitektoa (Madril, 1957) # [[Esther Pizarro]] eskultorea (Madril, 1967) # [[Mónica Domínguez Blanco]] kazetaria (Leon, 1984-2022) # [[Sara García Alonso]] biologoa, ikertzailea, astronautagaia (Leon, 1988) # [[Meganne Christian]] zientzialaria, astronautagaia (Britainia, 1987) # [[Manuela Álvarez Lozano]] filologoa, idazlea (Coruña, 1957) # [[Ana Arias Saavedra|Ana Arias Saavedra]] idazlea (Lugo, 1951) # [[Lucía Aldao]] idazlea (Coruña, 1982) # [[Xiana Arias]] poeta, kazetaria (Lugo, 1983) # [[Celsa Barja]] idazlea (Orense, 1966) # [[Pilar Beiro]] poeta (Carnota, 1958) # [[Emilia Calé |Emilia Calé Torres]] idazlea (Coruña, 1837-1908) # [[Paula Carballeira]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Helena de Carlos Villamarín|Helena de Carlos]] idazlea (Ourense, 1964) # [[Valentina Carro]] itzultzaile, diseinatzailea, aktorea (Cambados, 1984) # [[Mercedes Castro]] idazlea (Ferrol, 1972) # [[Carmen Aranegui]] arkeologoa (Valentzia, 1945) # [[Helen Fisher]] antropologoa, biologoa (AEB, 1945) # [[Maria Toledo]] flamenko kantautore piano-jolea (Toledo, 1983) # [[Begoña Abad]] idazle, poeta (Burgos, 1952 ) # [[Laia Serra]] abokatua (Bartzelona, 1977) # [[María Victoria Moreno|Maria Victoria Moreno]] poeta (Valencia de Alcantara, 1939-Pontevedra, 2005) # [[Juana Teresa Juega López]] poeta(Galizia, 1885-1979) # [[Lupe Gómez]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Herminia Fariña Cobián]] poeta (S.Compostela, 1904-1966) # [[Maria Magdalena Domínguez|Maria Magdalena Dominguez]] poeta (Pontevedra, 1922-2021) # [[María do Cebreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1976) # [[Alessandra Galloni]] Kazetaria (Italia, 1974) # [[Paz Esteban López]] Inteligentzia-funtzionarioa (Madril, 1958) # [[Beatriz Méndez de Vigo]] espioia (Madril, 1958) # [[Elisabet Benavent]] nobela erromantikoen idazlea (Valentzia, 1984) # [[Pilar Pallarés|Pilar Pallares]] poeta (Coruña, 1957) # [[Ánxeles Penas|Ánxeles Peñas]] artista, poeta (Curtis, 1943) # [[Luz Pichel]] idazlea (Lalin, 1947) # [[Luz Pozo Garza]] poeta (Ribadeo, 1922-Coruña, 2020) # [[Carmen Prieto Rouco]] poeta (Villalba, 1901-1977) # [[Matilde González Palau]] poeta (Almansa, 1912-2002) # [[Pilar Cibreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1952) # [[Alba Cid]] poeta, idazlea (Galizia, 1989) }} ==='''Berriak 2022''' ('''urria''')=== (Ordena: SORTUAK, IDAZLEAK, ASTRONOMOAK, GAINONTZEKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Leire Ibarguren]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Azpeitia, 1979) # [[Cesarea Garbuno Arizmendi]] efef'''SORTUA''' enpresaburua (Errenteria, 1846-1933) # [[Izaskun Igoa]] ef--'''SORTUA''' idazlea, pedagogoa, zutabegilea (Ziga, 1995) # [[Maritxu Errazkin]] --ef'''SORTUA''' autobus-txofer aitzindaria (Azkoitia) # [[Ainhoa Nadia Douhaibi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile eta idazlea (Oñati, 1983) # [[Aurea Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Soraluze, 1922 - Caracas, 2019) # [[Gema Arrugaeta]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Ordizia, 1969) # [[Amaia Elizagoien]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea, ipuin kontalaria (Baztan, 1994) # [[Anabel Sanz]] ef--'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Ermua, 1963) # [[Elena Mendizabal]] ----'''SORTUA''' artista, eskultorea (Donostia, 1960) # [[Sandra Garaioa]] ef--'''SORTUA''' irudigilea, ilustratzailea (Donostia, 1993) # [[Amaia Cazenave]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Baiona, 1987) # [[Begoña Durruty]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea, idazlea (Arizkun, 1968) # [[Pilartxo Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' doktorea, euskaltzain urgazlea (Teruel, 1947) # [[Eneritz Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Gabiria, 1985) # [[Jaione Munarriz]] ef--'''SORTUA''' metereologoa (Idiazabal, 1981) # [[Christine Etchevers]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Baiona, 1953) # [[Nerea Gastón]] ef--'''SORTUA''' arte-historialaria (Durango, 1995) # [[Usue Egia]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Durango, 1992) # [[Elena Moreno Scheredre]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Bilbo) # [[Leoni Etxebarren]] efef'''SORTUA''' bertso-jartzailea (Urepele, 1924-Donibane Garazi, 2014) # [[Rosa Arregi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mallabia, 1922-Valentzia, 2004) # [[Maria Amatriain]] --ef'''SORTUA''' hezitzailea (Azkoien, 1867-Azagra, 1955) # [[Carmen Cascante]] efef'''SORTUA''' maistra (Abaigar, 1885-Madril, 1982) # [[Blasa Morales]] ----'''SORTUA''' maistra (Nafarroa, XIX-XX) # [[Julita Beraza|Julia Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista # [[Mariolein Sabarte Belacortu]] ----idazlea '''SORTU''' (Herbehereak, 1944) # [[Mercedes Diaz Morales]] tren geltokiburua '''SORTU''' (Araba, 1902-1982) # [[Anna Pavlyk]] '''IDAZLEA''' eta ekintzaile (Ukraina, 1855-1928) # [[Hanna Arsenych-Baran]] idazlea (Ukraina, 1970-2021) # [[Hanna Barvinok]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Klymentyna Popovych-Boiarska]] idazlea (Ukraina, 1863-1945) # [[Myroslava Sopilka]] idazlea (Ukraina, 1897-1937) # [[Bushra al-Maqtari]] idazlea, ekintzailea (Yemen, 1979) # [[Matilde Zapata]] idazlea, (Sevilla-Santander, 1906-1938) # [[Matilde Elena López]] idazlea (Salvador, 1929-2010) # [[Aída Cartagena Portalatín]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Alcira Soust Scaffo]] idazlea (Uruguai, 1924-1997) # [[Luisa Carnés]] idazlea (Madril, 1905-1964) # [[Concha Castroviejo]] idazlea (Coruña, ç 1910-1995) # [[Zaruhi Bahri]] idazlea, gizarte ekintzailea (Armenia, 1880-1958) # [[Hanna K. Korany]] idazlea (Siria, 1870-1898) # [[Porochista Khakpour]] elebegilea (Siriar-Estatubatuarra, 1978) # [[Salma Kuzbari]] idazlea, feminista (Libano, 1923-2006) # [[Tsehay Melaku]] idazlea (Etiopia, 1952) # [[Rangina Hamidi]] idazlea, politikaria, ekintzailea (Afganistan, 1978) # [[Louise Aslanian]] idazlea, ekintzaile komunista (Iran-Frantzia, 1904-1945) # [[Fatemeh Keshavarz]] idazlea (Iran-AEB, 1952) # [[Senedu Gebru]] idazlea (Etiopia, 1916-2009) # [[Hayganuş Mark]] idazlea (Armenia, 1885-1966) # [[Khosrovidukht]] idazlea, musikagilea (Armenia, VIII. mendea) # [[María Dolores Masana]] kazetaria, idazlea (Bartzelona, 1936) # [[Marija Strojnik]] '''astronomoa''' (Eslovenia, 1950) # [[Linda Spilker]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Constance M. Rockosi]] astronomoa (AEB, 1980) # [[Julena Steinheider Duncombe]] astronomoa (AEB, 1911-2003) # [[Marie-Jeanne de Lalande]] astronomoa (1768, 1832) # [[Rosaly Lopes]] astronomoa (Brasil, 1957) # [[Nikole Lewis]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nicole Capitaine]] astronomoa (Frantzia, 1948) # [[Paulina Lira]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Rachel Mandelbaum]] astronomoa (AEB, 1977) # [[María Cristina Pineda Suazo]] astronomoa (Honduras, 1954) # [[Mirjana Povic]] astronomoa (Serbia, 1981) # [[Muriel Mussells Seyfert]] astronomoa (AEB, 1909-1997) # [[Isabel Márquez Pérez]] astronomoa (Badajoz, 1967) # [[Josefa Masegosa Gallego]] astronomoa (Almeria, 1957) # [[Agnes Mary Clerke]] astronomoa (Irlanda, 1842-1907) # [[Yuki Okoda]] astronomoa (Japonia, 1990) # [[Denise C. Stephens]] astronomoa (AEB, 1973?) # [[Sarah Tuttle]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Chanda Prescod-Weinstein]] astronomoa (AEB, 1982) # [[Kyongae Chang]] astrofisikaria (Hego Korea, 1946) # [[Jessie Christiansen]] astrofisikaria (Australia, XX.mendea) # [[Rachel Somerville]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Susan Jane Cunningham]] matematikaria, astronomoa (AEB, 1842-1921) # [[Phoebe Waterman Haas]] astronomoa (AEB, 1882-1967) # [[Luisa Landová-Štychová]] astronomoa (Austria-Hungaria, 1885-1965) # [[Anna Estelle Glancy]] astronomoa (AEB, 1883-1975) # [[Margaret Mayall]] astronomoa (AEB, 1902-1995) # [[Martha P. Haynes]] astronomoa (AEB, 1951) # [[Ilse Cleeves]] astrofisikaria (AEB, XX. mendea) # [[Carolin Crawford]] astronomoa (Erresuma Batua, 1963) # [[Janine Connes]] astronomoa (Frantzia, 1934) # [[Joy Crisp]] geologoa, astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Florence Cushman]] astronomoa (AEB, 1860-1940) # [[Rosina Dafter]] astronomoa (Australia, 1875-1959) # [[Mary Osborne|Mary Osbone]] Gitarrista (AEB, 1921-1992) # [[Olga Smirnova]] dantzaria (Errusia, 1991) # [[Olga Smirnova (borrokalaria)]] borrokalaria (Errusia, 1979) # [[Conchita Martínez]] tenislaria (Huesca, 1972) # [[Margaret Lindsay]] aktorea (AEB, 1910-1981) # [[Cristina Cruz Mínguez]] aktorea (Espainia, 1983) # [[Mercedes Díaz]] aktorea (Espainia, 1894-1960) # [[Elise Harmon]] asmatzailea (AEB, 1909-1985) # [[Ingeborg Hochmair]] asmatzailea (Austria, 1953) # [[Ada Henry Van Pelt]] asmatzailea (AEB, 1838-1923) # [[Elizabeth Lee Hazen]] asmatzailea (AEB, 1885-1975) # [[Ruth Handler]] asmatzailea (AEB, 1916-2002) # [[Lil Hardin Armstrong]] musikagilea (AEB, 1898-1971) # [[Ruth Brito]] triatleta (Lanzarote, 1980) # [[Ana María Alonso Zarza]] geologoa, ikertzailea (Avila, 1962) # [[Chantal Loïal]] dantzaria eta koreografoa (Guadalupe, Frantzia, 1969) # [[Melba Liston]] tronboijolea, musikagilea (AEB, 1926-1999) # [[Alice Coltrane]] pianojolea, musikagilea (AEB, 1937-2007) # [[Mahsa Amini]] erahila(Iran, 2000-2022) # [[Mélanie Joly]] politikaria (Kanada, 1979) # [[Nazanin Boniadi]] aktorea (Iran, 1980) # [[Roxana Saberi]] kazetari atxilotua Iranen (AEB, 1977) # [[Lili Reinhart]] aktorea (AEB, 1996) # [[Kiernan Shipka]] aktorea (AEB,1999) # [[Wanuri Kahiu]] zine-zuzendaria (Kenya, 1980) # [[Eduarda Mansilla]] idazlea, musikagilea (Argentina, 1834-1892) # [[Agustina Ortiz de Rozas]] politikaria, filantropoa (Argentina, 1816-1898) # [[Pauline de Meulan]] idazlea eta kazetaria (Frantzia, 1773-1827) # [[Margaret Satterthwaite]] Epaile eta legelarien independentziaren gaineko Kontalari Berezia (AEB) # [[Miren Arenzana Letamendi|Miren Arenzana Letamendia]] artista, eskultorea (Bilbo, 1965) # [[María Gay]] mezzosopranoa (Bartzelona 1876-1943) # [[Isabella Colbran]] mezzosoprano (Madril, 1784 - Bolonia, 1845) # [[Florence Van de Walle]] jornalari belgikarra, communarde Parisko Komunan (1838 - ) # [[Pétroleuse (Parisko Komunako su-emaileak)]] Parisko Komunako su-emaileak (1871) # [[Manuela Rosas]] ekintzaile politikoa (Argentina, 1817-1898) # [[Camila O'Gorman]] maitasunagatik fusilatua (Argentina, 1825-1848) # [[Blanca Podestá]] aktorea (Argentina, 1889-1967) # [[María Podestá]] aktorea (Argentina, 1875-1954) # [[Marianne Beth]] abokatua (Viena, 1889-1984) # [[Diana Russell]] soziologoa eta ekintzailea (Hego Afrika, 1938-2020) # [[María Esther Podestá]] aktorea (Argentina, 1896-1954) # [[Susú Pecoraro]] aktorea (Argentina, 1952) # [[Mona Maris]] aktorea (Argentina, 1901-1991) # [[Ana Perichon]] aristokrata frantsesa (1775-1847) # [[María Luisa Bemberg]] aktorea (Argentina, 1922-1995) # [[Zully Moreno]] aktorea (Argentina, 1920-1999) # [[Luz Gabás]] idazlea, politikaria (Huesca, 1968) # [[Ángela Jeria]] arkeologoa, ??idazlea?? (Txile, 1926-2020) # [[Biblioteken eguna]] # [[Luisa de Medrano]] akademikoa, poeta eta filosofoa (1484-1527) # [[Begum Rokeya]] idazlea eta ekintzaile feminista (Kalkuta, 1880-1932) # [[María Antinea]] aktorea (Jaen,Argentina, 1915-1991) # [[Mecha Ortiz]] aktorea (Argentina, 1900-1987) # [[Orfilia Rico]] aktorea (Uruguai,Argentina, 1871-1936) # [[Nury Montsé]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Silvana Roth]] aktorea, politikaria (Italia,Argentina, 1923-2010) # [[Marta Extramiana]] idazlea, ilustratzailea, (Gasteiz, 1964) # [[Vida Akoto Bamfo]] epailea (Ghana, 1949) # [[Celma Ribas]] abeslaria (Angola, 1982) # [[Beatriz Matar]] aktorea (Argentina, 1954) # [[Lita Stantic]] zine-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1942) # [[Graciela Borges]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Esther Borao]] ingeniaria, asmatzailea (Zaragoza, 1988) # [[Mary Daly]] filosofo feminista (AEB, 1928-2010) # [[Terry McMillan]] idazlea (AEB, 1951) # [[Esther Rebato Ochoa]] antropologoa, ikertzailea (Bilbo,1957) # [[María Herrera]] motoziklista (Toledo, 1996) # [[Ana Carrasco]] motoziklista (Murtzia, 1997) # [[Elena Rosell]] motoziklista (Valentzia, 1986) # [[Juana Viale]] aktorea, aurkezlea (Argentina, 1982) # [[Manuela Viale]] aktorea (Argentina, 1991) # [[Silvia Legrand]] aktorea (Argentina, 1927-2020) # [[Marcela Tinayre]] aurkezlea, enpresaburua (Argentina, 1950) # [[Dolores Fonzi]] aktorea (Argentina, 1978) # [[Florencia Raggi]] modeloa, aktorea (Argentina, 1972) # [[Nilda Raggi]] aktorea, zuzendaria (Argentina, 1938) # [[Ana Celentano]] aktorea (Argentina, 1969) # [[Danielle Casanova]] Frantziako militante komunista eta erresistentziako kidea (1909-1943) # [[Fanny Gallot]] Frantziako historialaria (1981 - ) # [[Eulalie Papavoine]] Parisko Komunako erizaina, ustezko su-eragilea (1846-1875) # [[Claudia di Girolamo]] aktorea, zuzendaria, aktibista (Txile, 1956) # [[Adriana Barraza]] aktorea, maistra, zuzendaria (Mexiko, 1956) # [[Fernanda Mistral]] aktorea (Argentina, 1934) # [[Big Mama Thornton]] blues abeslaria (AEB, 1926-1984) # [[Lita de Lázzari]] etxekoandre mediatikoa (Argentina, 1925-2015) # [[China Zorrilla]] aktorea, zuzendaria (Uruguai, 1922-2014) }} ==='''Berriak 2022''' ('''iraila''')=== (Ordena: SORTU, ASTRONOMOAK, BESTELAKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Arantza San Sebastian]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, hezkuntzako aholkularia (Donostia, 1958) # [[Izaskun Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Altsasu, 1964) # [[Kristina Saralegi]] efef'''SORTUA''' baserritarra, abeltzaina, talogilea (Leitza, 1974-2022) # [[Gotzone Sestorain]] ef--'''SORTUA''' baserritarra, poeta, irrintzilaria (Leitza, 1965) # [[Victoria Ariño]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Ermua, 1889-1974) # [[Ines Bengoa]] ef--'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Tenerife-Lizarra, 1973) # [[Jeronima Uriarte Elizalde]] ----'''SORTUA''' filantropoa, ongile (Lizarra, 1855-1929) # [[Emilia Goyena Arraiza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, ekintzaile (Lizarra, 1916-1999) # [[Garbiñe Basarte]] ef--'''SORTUA''' kale-artista, muralista (Lizarra, 1976) # [[Libe Agirre]] ef--'''SORTUA''' irrati esataria, kazetaria, (Meñaka) # [[Irati Martin]] ef--''SORTUA''' futbolaria (Durango, 2003) # [[Anne-Marie Lagarde]] ----'''SORTUA''' idazlea eta ikertzaile (Zuberoa, 1944) # [[Edurne Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' areto-futbolaria (Garai, 1978) # [[Carmen Pérez Rodrigo]] ef--'''SORTUA''' Euskal Herriko Medikuntzaren Errege Akademiaren lehenengo emakumezkoa (Alonsotegi, 1960) # [[Mariela SR Coline Fanon]] '''SORTUA''' Haur lapurtua (Guatemala, 1968) # [[Felisa Ventura]] ef--'''SORTUA''' erizaina eta emagina (Eibar, 1902-1959) # [[Ana Belén Pintado]] ef--'''SORTUA''' haur lapurtua (Madril, 1973) # [[Mariam al-Asturlabi]] '''ASTRONOMOAK''' Alepo astrolabio-egilea (Siria, X. gizaldian) # [[Nadia Zakamska]] astronomoa (Errusia, 1979) # [[Idit Zehavi]] astronomoa, ikertzailea (Israel, 1969) # [[Louise Webster]] astronomoa, fisikaria (Australia, 1941-1990) # [[Alycia J. Weinberger]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Fiammetta Wilson]] astronomoa (Erresuma Batua, 1864-1920) # [[Jennifer Wiseman]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Rosemary Wyse]] astronomoa (Erresuma Batua, 1957) # [[Alice Grace Cook]] astronomoa (Erresuma Batua, 1877-1958) # [[Priscilla Fairfield Bok]] astronomoa (AEB, 19896-1975) # [[Shadia Habbal]] astronomoa (Siria, XX. mendea) # [[Deborah Dultzin Kessler]] astronomoa (Mexiko, 1945) # [[María Luisa Aguilar]] astronomoa(Jauja Peru 1938) # [[Claire Armstrong]] astronomo amateurra (Britania) # [[Emma Vyssotsky]] astronomoa (AEB, 1894-1975) # [[Julie Vinter Hansen]] astronomoa (Danimarka, 1890-1960) # [[Gladys Vergara]] astronomoa (Uruguai, 1928-2016) # [[Esmeralda Mallada]] astronomoa (Uruguai, 1937) # [[Jacqueline Hewitt]] astronomoa (EEBB, 1958) # [[Catherine Heymans]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[María Teresa Ruiz]] astronomoa (Txile, 1946) # [[Silvia Torres Castilleja]] astronomoa (Mexiko, 1940?) # [[Gloria Suzanne Koenigsberger Horowitz]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Silvana Navarro Jiménez]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Meg Urry]] astronomoa (AEB, 1945) # [[Maura Tombelli]] astronomoa (Italia, 1952) # [[Jana Tichá]] astronomoa (Txekia, 1965) # [[Alenush Terian]] astronomoa (Iran, 1920-2011) # [[Bobbie Vaile]] astronomoa (Australia, 1959-1996) # [[Ann Hornschemeier]] astronomoa (EEBB, XX. mendea) # [[Svetlana Guerasimenko]] astronomoa (Ukraina, 1945) # [[Jen Gupta]] astrofisikaria (Britaina, XX. mendea) # [[Maria Antonella Barucci]] astronomoa (Italia, XX. mendea) # [[Merieme Chadid]] astronomoa (Maroko, 1969) # [[Madge Adam]] astronomoa (Erresuma Batua, 1912-2001) # [[Karlina Leksono Supelli]] astronomoa, filosofoa (Indonesia, 1958) # [[Annapurni Subramaniam]] astronomoa (India, XX. mendea) # [[Paris Pişmiş]] astronomoa (Turkia-Mexiko, 1911-1999) # [[Jane Squire]] astronomoa, idazlea, aktibista (Ingalaterra, 1686-1743) # [[Maritza Soto]] astronomoa (Txile, 1990) # [[Sara Seager]] astronomoa (Kanada, 1971) # [[Caterina Scarpellini]] astronomoa, metereologoa (Italia, 1808-1873) # [[Lenka Šarounová]] astronomoa (Txekia, 1973) # [[Anneila Sargent]] astronomoa (Erresuma Batua, 1942) # [[Carlota de Sajonia-Meiningen]] astronomoa (Alemania, 1751-1827) # [[Jen Gupta]] astrofikaria (Britainia, XX. mendea) # [[Pilar Ruiz-Lapuente]] astronomoa (Bartzelona, 1964) # [[Monica Rubio (astronomoa)]] astronomoa (Txile, 1955) # [[Claudine Rinner]] astronomoa (Frantzia, 1965) # [[Julia Riley]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[Mercedes Richards]] astronomoa (Jamaika, 1955-2016) # [[Gabrielle Renaudot]] astronomoa (Frantzia, 1887-1962) # [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]] astronomoa (Finlandia, 1925-1975) # [[Zinaída Akséntieva]] astronomoa (Ukraina, 1900-1969) # [[Mary Proctor]] astronomoa (Erresuma Batua, 1862-1957) # [[Helen Dodson Prince]] astronomoa (AEB, 1905-2002) # [[Yelena Pitieva]] astronomoa (Errusia, XX.mendea) # [[Louise du Pierry]] astronomoa (Frantzia, 1746-1807) # [[Ľudmila Pajdušáková]] astronomoa (Eslovakia, 1916-1979) # [[Feryal Özel]] astronomoa (Turkia/AEB, 1975) # [[Mazlan Othman]] astronomoa (Malaysia, 1951) # [[Sally Oey]] astronomoa (AEB, 1984) # [[Janina Ochojska]] astronomoa (Polonia, 1955) # [[Yaël Nazé]] astronomoa (Belgika, 1955) # [[Camila Navarrete]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Sultana N. Nahar]] astronomoa (Pakistan, 1990) # [[Carolyn Porco]] astronomoa (AEB, 1953) # [[Anne Sewell Young]] astronomoa (AEB) # [[Margaretha Kirch]] astronomoa (Alemania) # [[Eva Grebel]] astronomoa (Alemania) # [[Erika Böhm-Vitense]] astronomoa (Alemania-AEB) # [[Elizabeth Alexander]] irrati-astronomoa, geologoa, fisikaria (Erresuma Batua, 1908-1958) # [[Victoria Kaspi]] astrofisikaria (AEB-Kanada, 1967) # [[Ma Chung-pei]] astronomoa (Txina) # [[Maud Worcester Makemson]] astronomoa (AEB, 1891-1977) # [[Ala Masévich]] astronomoa (Georgia, 1918-2008) # [[Karen Masters]] astronomoa (Erresuma Batua, 1979) # [[Janet Akyüz Mattei]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Naomi McClure-Griffiths]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Susan McKenna-Lawlor]] astronomoa (AEB, 1975) # [[Karen Jean Meech]] astronomoa (AEB, 1959) # [[Anja Cetti Andersen]] astronomoa (Danimarka, 1965) # [[Duília de Mello]] astronomoa (Brasil, 1963) # [[Ruth Murray-Clay]] astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Alice Archenhold]] astronomoa (Alemania, 1874-1943) # [[Anne Archibald]] astronomoa (Kanada- Erresuma Batua, 1976) # [[Elizabeth Lada]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nidia Morrell]] astronomoa (Argentina, 1953) # [[Teresa Lago]] astronomoa (Portugal, 1947) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma batua, 1986) # [[Farzana Aslam]] astronomoa, fisikaria (Pakistan, XX.mendea) # [[Pauline Barmby]] astronomoa (Kanada, 1972) # [[Margaret Lindsay Huggins]] astronomoa (Erresuma Batua 1948-1915) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma Batua, 1986) # [[Helen Lines]] astronomoa (AEB, 1918-2001) # [[Martha Betz Shapley]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Christy A. Tremonti]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Elizabeth Beckley]] argazkilari astronomikoa (Britaina Handia, 1846-1927) # [[Ewine van Dishoeck]] astronomo eta fisikaria (Herbehereak, 1955) # [[Kathleen Ollerenshaw]] astronomoa eta matematikaria (Britaina Handia, 1912-2014) # [[Anna Frebel]] astronomoa (Alemania, 1980) # [[Alicia M. Soderberg]] astrobomoa (AEB, 1977) # [[Caroline Furness]] astronomoa (AEB, 1869-1936) # [[Ethel Bellamy]] astronomo, sismologo (Erresuma Batua, 1981-1960) # [[Amy Barger]] astronomoa (AEB, 1971) # [[Yevguenia Bugoslávskaia]] astronomo sobietarra (1899-1960) # [[Reysa Bernson]] astronomoa (Frantzia, 1904-1944) # [[Elizabeth Brown]] astronomoa (Erresuma Batua, 1830, 1899) # [[Miriam Burland]] astronomoa (Kanada, 1902-1996) # [[María Herreros|Maria Herreros]] ilustratzailea, (Valentzia, 1983) # [[Yelena Davydova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1961) # [[Zoja Grancharova]] gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1966) # [[Natalia Kutxinskaia|Natalia Kuchinskaya]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Larisa Petrik]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Dörte Thümmler|Dorte Thummler]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1974) # [[Klaudia Rapp]] gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Jelena Grosheva]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1979) # [[Lăcrămioara Filip|Lacramioara Filip]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Yun Mi Kang]] gimnasta artistikoa (Korea, 1988) # [[Isabelle Severino]] gimnasta artistikoa (Paris, 1980) # [[Mo Huilan|Mo Hullan]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[Xuan Liu]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[María Teresa Vera]] musikagilea, gitarra-jolea (Kuba, 1895-1965) # [[Nadine Heredia]] politikaria, Lehen dama (Peru, 1976) # [[Carolina Malchair]] gimnasta erritmikoa (Malaga, 1982) # [[Liliana Vitale]] musikagilea, abeslaria (Argentina, 1959) # [[Rosario Ustáriz Borra]] poeta (Echo, 1927- Jaca, 2009) # [[Karin Ohlenschläger|Karin Ohlenschlager]] arte kudeatzailea (Alemania, 1959 + Gijon, 2022) # [[Elise Ray]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Noor Jordaniakoa]] arkitektoa, erregina ohia (AEB, 1951) # [[Joyce DiDonato]] mezzosopranoa (AEB, 1969) # [[Susan Graham]] mezzosopranoa (AEB, 1960) # [[Simona Amânar]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Amy Chow]] gimnasta artistikoa (Kaliformia, 1978) # [[Kristen Maloney]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1981) # [[Tasha Schwikert]] gimnasta artistikoa (Las Vegas, 1984) # [[Liudmila Yezhova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Courtney McCool]] gimasta artistikoa (Kansas, 1988) # [[Patrizia Ciofi]] mezzosopranoa (Italia, 1967) # [[Miah Persson]] sopranoa (Suedia, 1969) # [[Karita Mattila]] sopranoa (Finlandia, 1960) # [[Anne Sofie von Otter]] mezzosopranoa (Suedia, 1955) # [[Birgitta von Otter]] kazetaria, idazlea (Hungaria-Suedia, 1939) # [[Vera Rozsa]] abeslaria, kantu-maistra (Hungaria, 1917) # [[Ileana Cotrubaş]] abeslaria, kantu-maistra (Errumania, 1939) # [[Hannah Wilke]] artista, performacelaria (AEB, 1940-1993) # [[Jelena Dolgopolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1975) # [[Rozalia Galiyeva|Rozaliya Galiyeya]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan,1977) # [[Kim Zmeskal]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Wendy Bruce]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1992) # [[Betty Okino]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1975) # [[Kerri Strug]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1977) # [[Elena Gómez Servera|Elena Gomez]] gimnasta artistikoa (Manacor, 1985) # [[Eva Hesse]] eskultorea (Alemania/AEB, 1936-1970) # [[Yvonne Rainer]] dantzaria, koreografoa (AEB, 1934) # [[Dorothea Röschmann]] sopranoa (Alemania, 1967) # [[Teresa Stratas]] sopranoa (Kanada, 1938) # [[Laura Campos]] gimnasta artistikoa (Merida, 1988) # [[Barbara Ehrenreich]] saiakeragile eta gizarte ekintzailea (EEBB, 1941-2022) # [[Silvia Bel]] aktorea (Bartzelona, 1970) # [[Lucy R. Lippard]] idazlea, arte-kritikaria (AEB, 1937) # [[Alina Szapocznikow]] eskultorea, holokaustotik bizirik ateratakoa (Polonia, 1926-Frantzia1970) # [[Nancy Holt]] eskultorea (AEB, 1938-2014) # [[Beverly Pepper]] eskultorea (AEB, 1922-2020) # [[Barbara Rose]] arte-kritikaria (AEB, 1936-2020) # [[Anne Truitt]] eskultorea (AEB, 1921-2004) # [[Mary Pinchot Meyer]] eskultorea (AEB, 1920-1964) # [[Lotte Lenya]] abeslaria, aktoreaa (Viena, 1898-1981) # [[Evelyn Lear]] sopranoa (AEB, 1926-2012) # [[Gisela May]] aktorea, abeslaria, irakaslea (Alemania, 1924-2016) # [[Hildegard Knef]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alemania, 1925-2002) # [[Ute Lemper]] aktorea, abeslaria (Alemania, 1963) # [[Greta Keller]] mezzosopranoa, aktorea (Austria, 1903-1977) # [[Soile Isokoski]] sopranoa (Finlandia, 1957) # [[María Cruz Berrocal]] arkeologoa (España. XX. mendea) # [[Leily Santizo]] abokatua (Guatemala) # [[Nineth Montenegro]] politikaria (Guatemala, 1957) # [[Siomara Sosa]] fiskala (Guatemala, 1975) # [[Lucrecia Hernández Mack]] politikaria (Guatemala, 1973) # [[Nerea Aresti]] historialaria (Bilbo, 1961) # [[Ellen Beeman]] idazle, bideojokogilea (AEBo, 1964) # [[Kathleen Battle]] sopranoa (AEB, 1948) # [[Zury Ríos]] politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sandra Torres]] politikaria (Guatemala, 1955) # [[Marta Luxán]] soziologoa (Bilbo, 1970) # [[Harolyn Blackwell]] sopranoa (AEB, 1955) # [[Carol Vaness]] sopranoa (AEB, 1952) # [[Hanna Hammarström]] asmatzailea (tel. kablea) (Suedia, 1829-1914) # [[Laura Mora]] zinema zuzendaria (Kolonbia, 1981) # [[Isa Campo]] zinema zuzendaria (Oviedo, 1975) # [[Susan Tedeschi]] abeslaria (AEB, 1970) # [[Mary Hallock-Greenewalt]] asmatzailea (siria-AEB, 1871-1950) # [[Sarah Guppy]] asmatzailea (Britainia, 1770-1852) # [[Melissa George]] asmatzailea, aktorea (Australia, 1976) # [[Rachel Blanchard]] aktorea (Kanada, 1976) # [[Txaro Arrazola]] artista, margolaria (Gasteiz, 1963) # [[Cristina Lucas]] artista, feminista (Ubeda, 1973) # [[Laura Mulvey]] zinema feminista teorialaria (Oxford, 1941) # [[Vi Redd]] jazz abeslaria, saxofoi jolea (AEB, 1928) # [[Sweet Emma Barrett]] jazz abeslaria, pianojolea (AEB, 1897-1983) # [[Terin Humphrey]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1986) # [[Hollie Vise]] gimnasta artistikoa (Texas, 1987) # [[Renske Endel]] gimnasta artistikoa (Herbereak, 1983) # [[Dominique Moceanu|Dominique Moceau]] gimnasta artistikoa (Kalifornia, 1981) # [[Amanda Borden|Amanda Border]] gimnasta artistikoa (Ohio, 1977) # [[Jaycie Phelps]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1979) # [[Olesia Dudnik]] gimnasta artistikoa (Ukrania, 1974) # [[Jadiyetu El Mohtar]] Fronte Polisarioaren Espainiako Ordezkaritzako kidea (Sahara, 1959) # [[Staša Zajović|Stasa Zajovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista (Montenegro, 1953) # [[Lepa Mladjenovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista LGBT (Belgrad, 1954) # [[Manuela Martelli]] zinema aktore eta zuzendaria (Santiago, Txile, 1983) # [[Sultana Khaya]] saharar ekintzailea (Sahara ??) # [[Salma Solaun]] gimnasta erritmikoa (Gasteiz, 2005) # [[Elena López Riera|Elena Lopez Riera]] zinegilea (Orihuela, 1982) # [[Martina de Zuricalday]] enpresaburua (Bilbo, 1839-1932) # [[Isabel Cadenas]] kezetaria, dokumentalista (Basauri, 1982) # [[Margarita Salaberria Galarraga]] diplomatikoa (Madril?, 1911-2000) # [[Aline Griffith]] kondesa, espioia (AEB, 1923-2017) # [[Anne-Marie Ménand]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1837- ) # [[Louise Pioger]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1848-1920) # [[Marisa Linton]] Frantziako Iraultzan espezializatutako historiagilea (Erresuma Batua, 1848-1920) # [[Michèle Riot-Sarcey]] Historia garaikideko eta genero-historiako irakaslea (Frantzia, 1943- ) # [[Emakumeak Parisko Komunan]] (Frantzia, 1871) }} === Hobetuak 2022 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maite Maruri]] opera abeslaria (Plentzia, 1979) # [[Maria Angeles Mezkiritz|Maria Angeles Mezkiriz]] nafar arkeologoa (Faltzes, 1929) # [[María Francés]] nafar aktorea (Tutera, 1887-1987) # [[Violeta Parra]] abeslaria eta musikagilea (Txile, 1917-1967) # [[Nekane Sarobe]] bikoizlea (Donostia, 1953) # [[Consuelo Flecha]] pedagogoa (Bilbo, 1948) # [[Beatriz Martinez de Antoñana]] aktorea (Araba,1975) # [[Susan B. Anthony]] feminista eta sufragista (EEBB) # [[Margot Frank]] Holokaustoaren biktima, Ana Franken ahizpa (Alemania,1926-1945) # [[Elisabeth Larena]] aktorea (Bizkaia, 1989) # [[Arantza Idiazabal Gorrotxategi]] irakaslea eta euskaltzain urgazlea (Gipuzkoa, 1945) # [[Maitane Urbieta]] irratiko kirol-kazetaria eta UEFA Europa Leagueko lehen emakume-berriemailea (Gipuzkoa, 1983) # [[Blanca Vidal]] aktorea (Bilbo, 1885-1962) # [[Agustina Aragoikoa]] heroia (Katalunia,1786-1857) # [[Teresa Aranguren]] Kazetaria (Araba, 1944) # [[Felisa Mary]] aktorea (Bizkaia, 1892-1956) # [[Fariba Sheikhan]] aktorea eta abeslaria (Bizkaia, 1988) # [[Isabel Mellén]] arte-historialaria, ikertzailea eta dibulgatzailea (Araba, 1986) # [[Maria Moliner]] liburuzaina, filologoa eta hiztegigilea (Zaragoza, 1900-1981) # [[Alice Stone Blackwell]] feminista, giza-eskubideen defendatzailea (AEB, 1857-1950) # [[Lucy Stone]] Kazetaria, feminista, abolizionista,sufragista (AEB, 1818-1893) # [[Rosa Bonheur]] animalia-margolaria eta eskuturagilea (Frantzia, 1822-1899) # [[Maryse Choisy]] Kazetaria, idazlea eta saiakeragilea (Lapurdi, 1903-1979) # [[Pilar López Júlvez]] dantzaria eta koreografoa (Gipuzkoa, 1912-2008) # [[Concepción Aleixandre]] mediku, ginekologo, asmatzaile, zientzialari... (Valentzia, 1862-1952) # [[María Puy Uitzi]] historialaria (Nafarroa, 1915-2008) # [[Corín Tellado]] maitasun istorio laburren idazlea (Asturias, 1927-2009) # [[Matilde Huitzi]] maistra, pedagogoa, abokatua, feminista (Nafarroa, 1980-1965) # [[Concha Espina]] idazlea (Kantabria, 1869-1955) # [[Izaskun Uranga]] abeslaria (Bizkaia, 1950) # [[Ixone Sádaba]] argazkilaria (Bilbo, 1977) # [[Joaquina Eguaras]] Granadako Unibertsitateko 1. irakaslea, hebraista, arabista (Nafarroa-Granada, 1897-1981) # [[Sara Baras]] flamenko dantzaria eta koreografoa (Cadiz, 1971) # [[Ainhoa Garai]] aktorea (Gipuzkoa, 1983) # [[Laura García]] judo jokalari-paralinpikoa (Nafarroa, 1981) # [[Marina Ginestà]] Kazetaria, itzultzailea, gerra zibileko militante komunista (Katalunia, 1919-2014) # [[Axun Aierbe]] itzultzailea (Gipuzkoa,1968-2008) # [[Amaia Osaba]] piraguista (Nafarroa, 1975) # [[Fatema Mernissi]] idazlea eta soziologoa (Maroko, 1940-2015) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Frantzia, 1849-1883) # [[Maria Luisa Ozaita]] musikagilea eta emakumeek egindako hedapenean aitzindaria (Barakaldo, 1939-2017) # [[Isabel Fernández Reviriego]] musikaria, ekoizlea eta artista grafikoa (Bizkaia,1979) # [[Teresa Calo]] aktorea, dramagilea eta gidoigilea (Gipuzkoa, 1955) # [[Cris Lizarraga]] abeslaria, feminsta eta aktibista (Bizkaia, 1992) # [[Sonia Ruiz de Azua]] psikologoa, ikertzailea, psikiatria-irakaslea (Bizkaia, 1979) # [[Begoña Bilbao Alboniga]] idazlea, musikagilea eta euskaralaria (Bizkaia, 1932-2005) # [[Najat El Hachmi]] idazle amazigha (Katalunia,) # [[Ellen Ochoa]] astronauta (AEB, 1958) # [[María Luz Morales]] kazetaria, idazlea (Galizia- Bartzelona) # [[Cristina Petite]] atleta (Bizkaia,1972) # [[Irene Loizate]] txirrindularia, duatloilaria (Bizkaia, 1995) # [[Maritxu Housset]] gomazko paleta pelotaria (Lapurdi, 1981) # [[Eider Hurtado]] kazetaria (Bizkaia, 1981) # [[Gina Pane]] artista (Lapurdi, 1939-1990) # [[Ruth Arnon]] biokimikaria (Israel, 1933) # [[Andere Arriolabengoa]] bertsolaria (Araba, 1982) # [[Rosa Chacel]] idazlea (Valladolid, 1898-1994) # [[Dora Maar]] argazkilaria (Frantzia, 1907-1994) # [[Maribel Forcadas]] medikua (Zaragoza, 1949-2012) # [[Eneritz Iturriagaetxebarria]] txirrindularia, zuzendaria (Bizkaia, 1980) # [[Ziortza Isasi]] txirrindularia (Bizkaia, 1995) # [[Valentina Tereshkova]] espaiora joandako 1. emakumea (Errusia, 1937) # [[Izaskun Osés]] paralinpiar atleta (Nafarroa, 1984) # [[Ziortza Villa]] ultrairaupen-txirrindularia (Bizkaia, 1983) # [[Penelope Barker]] aktibista (Tearen matxinada) (AEB, 1728-1796) # [[Susan la Flesche Piccotte]] Ipar Amerikako omaharar natiboa eta 1.mediku indigena (AEB, 1865-1915) # [[Rosana Ubanell]] kazetaria, eleberrigilea (Nafarroa, 1958) # [[Julia Juániz]] muntatzailea, zine-zuzendaria eta bideo-artista (Nafarroa, 19??) # [[Carmen Adarraga]] kirolaria (Gipuzkoa, 1921-2004) # [[Cristina Pardo]] kazetaria, telebista-aurkezlea (Nafarroa, 1977) # [[Esther Basurto]] boleibol kirolaria (Gipuzkoa, 1978) # [[Isabel Urkiola]] arabar esploratzailea (Gasteiz, 1854-1911) # [[Begoña Pro]] kazetaria eta idazlea (Iruñea, 1971) # [[Itziar Urretabizkaia]] aktorea (Donostia, 1978) # [[Maria Abbadia-Ürrüstoi]] idazlea, ekintzaile feminista (Paris, 1837-1913) # [[Simone Veil]] Holokaustotik bizirik irtendako magistratu eta politikaria (Frantzia, 1927-2017) # [[Igone Arribas]] gimnasta ohia (Barakaldo, 1983) # [[Vera Rubin]] astronomoa, aitzindaria (AEB, 1928-2016) # [[Mary Jobe Akeley]] esploratzailea, alpinista eta argazkilaria (AEB, 1878-1966) # [[Blanca Castilla de Cortázar]] antropologoa eta filosofoa (Gasteiz, 1951) # [[Elena Martínez de Madina]] filologoa (Gasteiz, 1962) # [[Maria Weston Chapman]] abolizionista (AEB, 1806-1885) # [[Leire Apellaniz]] zinema-ekoizlea (Bilbo, 1975) # [[Maddi Ariztia]] ipuin bildumagilea, aitzindaria (Lapurdi, 1887-1972) # [[María Teresa Lozano]] matematikaria, aitzindaria (Iruñea, 1946) # [[Dorotea Barnés]] kimikaria, aitzindaria (Iruñea, 1904-2003) # [[Eva Amaral]] abeslaria, konpositorea (Zaragoza, 1972) # [[Amaia Lasa]] idazlea (Getaria, 1948) # [[Virginia Apgar]] pediatra, Apgar testaren asmatzailea (AEB, 1909-1974) # [[Anna Mani]] fisikaria, metereologoa (India, 1918-2001) # [[Georgia O'Keeffe]] margolaria (AEB, 1887-1986) # [[Anne Lezea]] gimnasta erritmikoa (Zarautz, 2001) # [[Oiana Blanco]] judoka (Orio, 1983) # [[Anne Frank]] alemaniar judu idazlea (Alemania, 1929) # [[Tessa Andonegi]] aktorea (Donostia 1968, 1983) # [[Loli Albero]] poeta, idazlea (Iruñea, 1962) # [[Arantxa Aldalur]] poeta (Azkoitia, 1963) # [[Olivia Newton-John]] abeslaria, aktorea (Cambridge, 1948-2022) # [[Regina Salcedo]] idazlea, irudigilea, gidoigilea (Iruñea, 1972) # [[Regina Araluze]] irrintzilaria (Bermio, 1922-2012) # [[Olga Holtz]] matematikaria (Errusia, 1973) # [[Phillis Wheatley]] poesia argitaratutako 1. emakume afroamerikar esklaboa (Afrika/AEB, 1753-1784) # [[Teresa Lopez de Munain]] aktorea, irakaslea (Bilbo, 1963) # [[Lizar Begoña]] poeta (Sopela, 1997) # [[Mertxe Rodriguez]] antzezle eta pailazoa (Lasarte-Oria, 19868) # [[Maite Gonzalez]] idazlea, itzultzailea (Donostia, 1943) # [[Olatz Beobide]] aktorea, zuzendaria (Sopela, 1964) # [[Nerea Elustondo]] bertsolaria, irakaslea (Legazpi, 1981) # [[Sara Carracelas]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1975) # [[Aranzazu González]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1981) # [[Marisa González]] multimedia-artista (Bilbo, 1943) # [[Mari Carmen Rubio]] arkulari paralinpikoa (Iruñea, 1961) # [[Pilar Goya]] kimikaria (Gasteiz, 1951) # [[Elizabeth Kenny]] erizaina, polio tratamentua (erizaina, 1880-1952) # [[Garazi Kamio]] kazetaria, idazlea (Gipuzkoa, 1979) # [[Patricia Karrikaburu]] errugbi jokalaria (Zuberoa, 1988) # [[Emma Fursch-Madi]] sopranoa (Baiona, 1847-1894) # [[Miriam Arrillaga]] pilotaria (Aginaga, 2000) # [[Concha Espinosa ]] sindikalista (Bilbo, 1954-2008) # [[Salome Gabunia]] etnologoa, euskaltzain urgazlea (Georgia, 1951) # [[Gracianne Hastoy]] eleberrigilea (Oloroe-Donamaria, 1968) # [[Uxue Juárez]]idazlea, arte-zuzendaria (Iruñea1981) # [[Amalia Galarraga]] idazlea, feminista (Donostia, 1895-1971) # [[Gloria Alcorta]] idazlea (Lapurdi-Argentina, 1951-2012) # [[Arantza Ugalde]] sismologoa (Barakaldo, 1966) # [[Zinaida Serebriakova]] margolaria (Errusia, 1884-1967) # [[Siofra O´Leary]] Giza Eskubideen Europako Auzitegiko lehenengo emakume lehendakaria (Irlanda, 1968) # [[Elena Loyo]] atleta, modelo ohia (Araba, 1983) # [[Ángeles González-Sinde]] politikaria, gidoilaria eta zinema zuzendaria (Madril, 1965) # [[Maider Segurola]] kazetaria (Lasarte-Oria, 1982) # [[Leticia Canales]] surflaria (Bilbo, 1995) # [[Rosa Elizburu]] irakaslea, alkate ohia (Arrasate, 1958) # [[Amaia Lanbarri]] futbolaria (Arrigorriaga, 1992) # [[Lola Rodríguez (aktorea)]] modeloa, aktibista (Las Palmas, 1998) # [[Esti Markez]] abeslaria (Gipuzkoa, 1999) # [[Clara Schumann]] piano-jolea, musikagilea (Alemania, 1819-1896) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abuztua''')=== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Edurne Garitazelaia]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea (Zaldibar, 1926-2005) # [[Irati Fernandez Gabarain|Irati Fernández Gabarain]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea (Iruñea 1983) # [[Mercedes Lorenzo]] efef'''SORTUA''' bilbotar ospetsua (Lugo 1915- Arrasate 1996) # [[Albina Shishova]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1966) # [[Alexandra Georgiana Eremia]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Alexandra Marinescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1982) # [[Alice Salomon]] erreformista soziala (Alemania, 1872-1948) # [[Alicia Pietri de Caldera]] museo zuzendaria, Venezuelako 1. dama (Venezuela, 1923-2011) # [[Ana Luísa Amaral]] poeta, itzultzailea, irakaslea (Portugal, 1956-2022) # [[Anabell López]] abeslaria (Kuba, 1963) # [[Anastasiya Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1983) # [[Andreea Cacovean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1978) # [[Andreea Isărescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Andreea Munteanu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1998) # [[Andreea Raducan]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1983) # [[Andreea Ulmeanu]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Ángela Irene]] abeslaria (Argentina, 1956) # [[Anna Chepeleva]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1984) # [[Anna Grudkó|Ana Grudkó]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Annia Hatch]] Gimnasta artistikoa (Kuba-EEBB, 1978) # [[Ashley Miles]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Ashley Postell]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Astrid Heese]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Atotoztli II]] erregina azteka (Mexiko, xv. mendea) # [[Aurelia Dobre]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1972) # [[Azucena Rodríguez]] film-zuzendaria (Madril, 1955) # [[Betti Schieferdecker]] Gimnasta artistikoa (Alemana, 1968) # [[Bi Wenjing]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Boriana Stoyanova]] Gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1969) # [[Care Santos]] idazlea (Bartzelona, 1970) # [[Carly Patterson]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Carmen Ionescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Cătălina Ponor]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Cecilia Mangini]] Argazkilaria, zinegilea (Erroma, 1927-2021) # [[Celestina Popa]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1970) # [[Coco Fusco]] artista bisuala (AEB, 1960) # [[Corina Ungureanu]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1980) # [[Courtney Kupets]] gimnasta artistikoa (Texas, 1986) # [[Cristina Bontaş|Cristina Bontas]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Cristina Elena Grigoras]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1966) # [[Dagmar Kersten]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1970) # [[Daniela Maranduca]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1976) # [[Diana Morawe]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Diane Schuur]] abeslaria, piano-jolea (AEB, 1953) # [[Dina Kochetkova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1977) # [[Dinah Washington]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Dolores García-Negrete Ruiz Zarco]] politikaria frankismoak eraila (Jaén, 1886-1940) # [[Dominique Dawes]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Dora García (artista)]] artista (Valladolid, 1965) # [[Duan Zhou]] Gimnasta artistikoa (Txina XX.mendea) # [[Ecaterina Szabo]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Elena Espinosa]] ekonomialaria eta politikaria (Ourense, 1960) # [[Elisabeth Altmann-Gottheiner]] ekonomialaria, irakaslea (Alemania, 1874-1930) # [[Elvira Altés]] kazetaria, irakaslea, genero ikertzailea (Bartzelona, XX. mendea) # [[Émilie Lepennec|Emilie Lepennec]] Gimnasta artistikoa (Paris, 1987) # [[Emme (abeslaria)]] aktorea, abeslaria (Argentina, 1982) # [[Esther Phillips]] abeslaria (AEB, 1935-1984) # [[Eugenia Golea]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1971) # [[Eugenia Popa]] gimnasta artistikoa (Bucarest, 1973) # [[Fernanda Canales]] arkitektoa (Mexiko, 1974) # [[Florica Leonida]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Francesca Llopis]] margolaria, bideo-artista (Bartzelona, 1958) # [[Gabriela Potorac]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Gabriele Faehnrich]] Gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Germaine Tillion]] etnologoa,erresistentziakoa (Frantzia, 1907-2008) # [[Gina Gogean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1977) # [[Hana Říčná]] Gimnasta artistikoa (Txekia, 1968) # [[Inga Shkarupa]] Gimnasta artistikoa (Ukaina, 1981) # [[Ioanna Petrovschi]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Ionela Loaieş]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Irina Baraksanova|Irina BAraksanova]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan, 1969) # [[Irina Yarotska]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1985) # [[Jacqueline Lamba]] margolaria (Frantzia, 1910-1993) # [[Jekaterina Lobazniuk]] Gimnasta artistikoa (Uzbekintan, 1983) # [[Jelena Piskun]] Gimnasta artistikoa (Bielorrusia, 1978) # [[Jelena Produnova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Jelena Zamolodchikova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Jessie Tarbox Beals]] argazkilaria, fotokazetaria (AEB, 1870-1942) # [[Judith Joy Ross]] argazkilaria (AEB, 1946) # [[Julia Zenko]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1958) # [[Katie Heenan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Kim Kwang-suk (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Ipar Korea, 1976) # [[Koko Taylor]] Blues abeslaria (AEB, 1928-2009) # [[Kristina Pravdina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Kui Yuanyuan]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Larissa Fontaine]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1977) # [[Laura Cutina]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Laura Morante]] aktorae, gidoilaria, film-zuzendaria (Italia, 1956) # [[Lavinia Agache]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Lavinia Miloşovici]] Gimnasta artistikoa (Errumania,1976) # [[Léonie Duquet]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1916-1977) # [[Leopoldina Núñez Lacret]] musikagilea, irakaslea, gitarra-jolea (Kuba, 1918) # [[Lilia Podkopayeva]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1996) # [[Ling Jie]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1982) # [[Liuba María Hevia]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1964) # [[Liubov Sheremeta|Liubon Sheremeta]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1980) # [[Liudmila Yezhova]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Loredana Boboc]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Lu Märten]] idazlea, feminista (Alemania, 1879-1970) # [[Ludivine Furlon]] Gimnasta artistikoa (Nimes, 1980) # [[Lya Ímber de Coronil]] pediatra (Ukrania-Venezuela, 1914-1981) # [[María Ángela Nieto]] zientzialaria, ikertzailea (Madril, 1960) # [[María Eugenia Ibáñez]] kazetaria (Bartzelona, 1946) # [[Maria Girona i Benet]] margolaria, grabatzailea (Bartzelona, 1923-2015) # [[María Grever]] musikagilea Mexiko, 1885-1951) # [[Maria Kriutxkova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1988-2015) # [[María Luisa Herrera]] arkeologoa (Espainia, 1913-2012) # [[Maria Mercè Roca]] idazle eta politikaria (Girona, 1958) # [[Maria Neculita]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[María Soledad Corchón Rodríguez]] Arkeologoa (Santander, 1947) # [[Marián Farías Gómez]] abeslaria (Argentina, 1944) # [[Marianela Balbi]] kazetaria (Venezuela, 1963) # [[Marie Stritt]] aktorea (Austriar Inperioa, 1855-1928) # [[Martina Jentsch]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Mary McLeod Bethune]] aktibista (AEB, 1875-1955) # [[Matilda De Angelis]] abeslaria, aktorea (Italia, 1995) # [[Maxi Gnauck]] gimnasta artistikoa (Alemania) # [[Menene Gras]] filosofoa, arte-kritikaria, ikertzailea (Bartzelona, 1957) # [[Meng Fei]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Mercedes Oliveira Malvar]] filosofoa (Pontevedra, 1957) # [[Mihaela Stanulet]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Milagros Socorro]] kazetaria (Venezuela, 1960) # [[Mirela Barbălată|Mirela Barbalata]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Mirela Pasca]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Mirela Tugurlan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Mohini Bhardwaj]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1978) # [[Monica Roșu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Nadia Hategan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Nancy Wilson (abeslaria)]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Nao Bustamante]] multimedia artista (AEB, 1969) # [[Natalia Bobrova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1978-2015) # [[Natalia Ilienko]] gimnasta artistikoa (Kazakhstan, 1967) # [[Natalia Kalinina]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1973) # [[Natalia Yurchenko]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1966) # [[Natalia Ziganshina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1985) # [[Nicoleta Daniela Șofronie]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1988) # [[Oana Ban]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Olga Bicherova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1967) # [[Olga Mostepanova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1970) # [[Olga Rashchupkina]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Olga Teslenko]] Gimnnasta artiistikoa (Ukaina, 1981) # [[Paula Heredia]] zinemagilea (El Salvador, 1957) # [[Pegeen Vail Guggenheim]] margolaria (Suitza-AEB, 1925) # [[Phoebe Mills]] Gimnasta artistikoa (Illinois, 1972) # [[Polina Miller]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 2000) # [[Rachel Tidd]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1984) # [[Raquel Meller]] kupletista (Tarazona, 1888-1962) # [[Rosa Bustamante Montoro]] arkitektoa (Madril, 1962) # [[Rosa María Calaf]] kazetaria (Bartzelona, 1945) # [[Sabina Cojocar]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Samantha Sheehan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Sandra Mihanovich]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1957) # [[Sandra Uve]] ilustrattzailea, dibilgatzaile zientifikoa (Bartzelona, 1972) # [[Sara Bendahan]] medikua (Venezuela, 1906-1946) # [[Sara González]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1949) # [[Sarah E. Goode]] asmatzailea (AEB, 1855-1905) # [[Shannon Miller]] gimnasta artistikoa (Estatu Batuak, 1977) # [[Shemekia Copeland]] Blues-kantaria (New York, 1979) # [[Silvia Buabent]] politikaria, berdintasunean espezializatua (Madril, 1973) # [[Silvia Rau]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Silvia Stroescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Simona Pauca]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1969) # [[Simona Renciu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Sofía Ímber]] kazetaria, museo-kontserbadorea (Moldavia-Venezuela, 1924-2017) # [[Soledad Bravo]] abeslaria (Logroño-Venezuela, 1943) # [[Tatiana Frolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1967) # [[Tatiana Lysenko (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Tatiana Yarosh]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1981) # [[Teresa Parodi]] kantautorea, politikaria (Argentina, 1947) # [[Trinidad Taracena del Piñal]] Arkeologoa (Santander, 1926-Ceuta, 2017) # [[Ulrike Klotz]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1960) # [[Vanda Hădărean]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1976) # [[Vera Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1968) # [[Verónica Condomí]] abeslaria, konpositorea, gitarra jolea (Argentina, 1960) # [[Viktoria Karpenko]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Virginia Amposta Amposta]] sindikalista, frankismoak eraila (Bartzelona, 1903-1939) # [[Virginia Pereira Álvarez]] mediku ikertzailea (Venezuela, 1888-1947) # [[Xiomara Laugart]] abeslaria (Kuba, 1960) # [[Yevgueniya Kuznetsova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Zoila Gálvez]] sopranoa, irakaslea (Kuba, 1899) }} ===='''Berriak 2022''' ('''uztaila''')==== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Arroyo Sagasta]] ef--'''SORTUA''' Irakaslea eta ikertzailea (Aretxabaleta,1983) # [[Eba Gaminde Egia]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, euskaltzain urgazlea (Mungia, 1968) # [[Jone Mitxelena]] ----'''SORTUA''' zientzialaria, irakaslea eta ikertzailea (Barakaldo, 1985) # [[Lurdes Alkorta]] ef--'''SORTUA''' trikitilaria (Azpeitia, 1973) # [[Maddi Astigarraga]] ef--'''SORTUA''' ilustratzaile zientifikoa (Deba, 1997) # [[Maria Meharra]] ----'''SORTUA''' kaskaroten erregina (Lapurdi XIX. mendea) # [[Mentxu Ramilo Araujo]] ef--'''SORTUA''' Wikiemakumea (Gasteiz, 1978) # [[Vega Asensio]] ef--'''SORTUA''' biologoa, ilustratzailea, ikertzailea (Durango, 1978) # [[Abigail Hobbs]] Salemgo sorgin prozesuko nerabea (AEB,1678- ? ) # [[Abigail Williams (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorgin epaiketetan akusatua (AEB, 1680-1697) # [[Adriana Calcanhotto]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Agnes Meyer Driscoll|Agnes Meyer]] Kiptografoa (Estatu Batuak) # [[Aimée Rapin]] margolaria (Suitza) # [[Aissa Doumara Ngatansou]] ekintzailea (Kamerun, 1972) # [[Alice Domon]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1937-1977) # [[Alicia Sellés Carot]] liburuzaina eta dokumentalista (Castelló, 1977) # [[Altamira Gonzalo]] jurista, feminista (Zaragoza) # [[Amalia Avia]] margolaria (Toledo, 1930-2011) # [[Anastasía Mýskina]] tenislaria (Sobiet Batasuna, 1981) # [[Ángela Ramos]] kazetaria, erreportaria (Peru) # [[Anita Malfatti]] margolaria (Brasil, 1889-1964) # [[Ann Pudeator]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1621-1692) # [[Anna Eriksdotter]] sorgintzat jo eta burua moztuta exekutatua (Suedia, 1624-1704) # [[Anna Gardell-Ericson]] margolaria (Suedia) # [[Anna Göldin]] Sorginkeria egotzita burua moztuta exekutatua (Suitza) # [[Anna Maria Bofarull]] zinemagilea (Tarragona,1979) # [[Anna Rosina de Gasc]] margolaria (Alemania) # [[Antonia Maymón|Antonia Maymon]] idazlea, feminista, anarkista (Madril) # [[Aurora Cáceres Moreno]] idazle, feminista, sufragista (Peru) # [[Barbara W. Tuchman]] idazle eta kazetaria (Amerikako Estatu Batuak, 1912-1989) # [[Barbara Walters]] kazetaria, idazlea (EEBB, 1929) # [[Betty Parris]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzailea(AEB, 1682-1760) # [[Bridget Bishop]] Salemgo sorgin epaiketetan exekutatua (AEB, 1632?-1692) # [[Brita Zippel]] Sorginkeria egotzita burua moztu eta sutan errea (Suedia, 1676) # [[Candy (Salemgo epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Carmen Martínez Sancho]] matematikaria (Toledo) # [[Carmen París]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Carmina Verdú]] gimnasta ohia (Valentzia, 1983) # [[Catalina Carlota De la Gardie]] Baztanga txertoaren bultzatzailea (Suedia, 1723-1763) # [[Christiane Amanpour]] kazetaria (Erresuma Batua, 1958) # [[Cindy Sherman]] argazkilaria eta zinema-zuzendaria (AEB, 1954) # [[Concha García Campoy|Concha Garcia Campoy]] Kazetaria (Terrasa, 1958) # [[Cristina Rota]] aktore, arte-dramatiko irakaslea (Argentina, 1945) # [[Delmira Agustini]] poeta (Uruguai) # [[Dorcas Hoar]] sorginkeria egotzita zigortua (Beverly, 1634-1711) # [[Dorothy Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan 4 urteko auzipetua (AEB, 1687?) # [[Draupadi Murmu]] politikaria, tribu-buruzagia, Indiako 1. emakume presidente tribala (India, 1958) # [[Eglantyne Jebb]] haurren eskubideen defentsa (Erresuma Batua, 1876-1828) # [[Elena Arregui Cruz-López]] arkitektoa (Irun-Santiago de Compostela) # [[Eliane Giardini]] aktorea, zinema-zuzendaria (Tarragona, 1966) # [[Elizabeth Hubbard (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusia (AEB, 1675?-1692etik aurrera) # [[Elizabeth Jane Gardner]] margolaria (Estatu Batuak-Paris) # [[Estefanía Chávez Barragán]] arkitektoa, irakaslea (Mexiko) # [[Esther Koplowitz]] enpresaria (Madril,1950) # [[Eva Crane]] zientzialaria (Erresuma Batua) # [[Eva Piquer]] kazetaria eta idazlea (Bartzelona, 1969) # [[Faith Hill]] abeslaria (EEBB, 1967) # [[Fanny Elssler]] dantzaria (Austria) # [[Guirandana de Lay|Guirandina de Lay]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Jaka, 1461) # [[Haydée Milanés]] abeslaria, konpositorea, moldatzailea eta ekoizlea (Habana, 1980) # [[Helen Mack Chang]] Myrna Mack Fundazioaren sortzaile (Guatemala) # [[Helen Vlachos]] kazetaria (Grezia) # [[India.Arie]] abeslari estatubatuarra (Denver, 1975) # [[Isabel Azkarate]] argazkilaria, fotokazetaria (Donostia) # [[Isabel Quintanilla]] margolaria (Madril, 1938-2017) # [[Jane Wenham (ustezko sorgina)]] emakume akusatua eta askatua (Ingalaterra, ?-1730) # [[Janet Horne]] Sorginkeria egotzita sutan bizirik errea (Eskozia, 1727) # [[Jean Adair]] aktorea (Kanada, 1873-1953) # [[Jeanne Fusier-Gir]] aktorea (Frantzia, 1885-1973) # [[Juana Martín Manzano]] moda-diseinatzailea (Kordoba, 1974) # [[Juana Millán|Juana Millan]] inprimatzailea, enpresaburua (Zaragoza) # [[Juana Mordó]] arte bildumagilea (Tesalonika, 1899-Madril,1984) # [[Katharina Henot]] posta-burua, sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1570-1627) # [[Laspaulesko sorginkeria prozesua]] 24 emakume urkatuak (Huesca, 1593) # [[Laura Morera]] ballet dantzaria (Madril, 1977) # [[Laura Muntz Lyall]] margolaria (Kanada) # [[Lilia Podkopayeva]] gimnasta (Ukraina, 1978) # [[Lola Robles]] idazlea eta aktibista (Madril, 1963) # [[Luciana Aymar]] kirolaria (Argentina, 1977) # [[Lydia Lunch]] abeslaria, aktorea, idazlea (AEB, 1959) # [[Margaret Jones]] Emagina, sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (EEBB 1613-1548) # [[Margaret Scott (Salemgo epaiketak)|Margaret Scott]] Sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (Eskozia, 1615-Salem, 1692) # [[Margaret Scott Gatty]] botanikaria eta idazlea (Britania Handia, 1809-1873) # [[Maria Bellonci]] idazlea (Italia, 1902-1986) # [[María Botto]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Cabrales]] Kuba independentziaren aldeko protagonista (Kuba) # [[Maria da Conceição|Maria da Conceicao]] emagina, sorginkeria egotzita sutan errea (Sao Paulo, 1798) # [[María Eugenia Vaz Ferreira]] irakasle, poeta (Uruguai, 1875-1924) # [[María Gil Vallejos]] piano-jolea (Alacant, 1892-1981) # [[María José Gómez Redondo]] artista garaikidea (Valladolig, 1963) # [[Maria Mercè Cuartiella]] idazlea, antzerkigilea (Katalunia) # [[Maria Tallchief]] dantzaria (EEBB, 1925-2013) # [[María Teresa Linares]] musikologoa (Kuba) # [[Marija Jurić Zagorka|Marija Juric Zagorba]] kazetaria (Kroazia, 1873-1957) # [[Marta Calamonte]] gimnasta ohia, entrenatzailea, fisioterapeuta (Badajoz,1982) # [[Martha Corey]] Salemgo sorgin epaiketetan urkatua (AEB, 1619-1672) # [[Martha Zein]] idazle, narratzaile, zinegile (Alemania, 1962) # [[Mary Black (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Mary Bradbury]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1615-1700) # [[Mary Parker (Salemgo epaiketak)|Mary Parker]] sorginkeria egotzita urkatua (1637-1692) # [[Mary Pat Gleason]] aktorea eta gidoilaria (AEB, 1950-2020) # [[Mary Warren]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusiena (AEB, 1674?-1693?) # [[Matteuccia de Francesco]] sorgintza jo eta sutan errea (Italia, 1428 exekutatua) # [[Maxine Hong Kingston|Maxime Hong Kingston]] idazlea (EEBB, 1940) # [[Melissa de la Cruz]] idazlea (Manila-AEB, 1971) # [[Mercedes Ferrer]] egile abeslaria (Madril, 1963) # [[Merga Bien]] Sorgintzat jo eta sutan errea (Alemania 1560-1603) # [[Mia Hamm]] futbolaria (AEB, 1972) # [[Mia Zapata]] abeslaria (AEB, 1965-1993) # [[Mira Nair]] zinema zuzendaria (India, 1957) # [[Mónica Alario Gavilán]] filosofoa eta ikertzailea (Madril) # [[Myrna Mack]] antropologoa (Guatemala) # [[Nabyla Maan]] egile abeslaria (Maroko, 1987) # [[Nancy Usero]] gimnasta ohia, entrenatzailea (Zaragoza, ?) # [[Narbona Dacal]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Zaragoza, 1498) # [[Nata Moreno]] zine-zuzendaria, aktorea, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Nazanín Armanian]] idazea eta politologoa (Iran, 1961) # [[Nora Heysen]] margolaria (Australia) # [[Nur Levi]] aktorea (Madril, 1979) # [[Olga Román]] abeslaria eta egile-abeslaria (Madril, 1979) # [[Olga Wisinger-Florian]] margolaria (Austria) # [[Paisleyko sorginkeria prozesua]] 7 emakume kondenatuak (Eskozia, 1697) # [[Pascale Petit (aktorea)]] aktorea (Frantzia, 1938-) # [[Paula Ortiz]] zine-zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Paule Minck]] Parisko Komunako iraultzaile feminista (1839 - 1901) # [[Pendleko sorginkeria prozesua]] 10 urkatu: 9 emakume eta gizon 1 (Ingalaterra, 1612) # [[Petronilla de Meath]] sorginkeria egotzita sutan errea (Irlanda) # [[Rebecca Lemp]] Sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1550-1590) # [[Rebecca Nurse]] Salemgo sorginkeria prozesuan exekutatua(AEB, 1621-1692) # [[Rebecca Walker]] idazlea, feminista (Mississipi, 1969) # [[Rocío Vitero Pérez|Rocio Vitero Perez]] gizarte langilea eta politikaria (Gasteiz, 1980) # [[Romola Garai]] aktore britainiarra (1982) # [[Ruth Osborne (ustezko sorgina)]] hil zuten emakume eskalea (Ingalaterra, 1680-1700) # [[Sally Salminen]] nobelagilea (Finlandia,1906-1976) # [[Samlesburyko sorginkeria prozesua]] 20 bat emakume akusatuak (Ingalaterra, 1612) # [[Sarah Cloyce]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatua (AEB, 1648-1703) # [[Sarah Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1653-1962) # [[Sarah Osborne]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1643?-1692) # [[Sarah Wildes]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1627-1692) # [[Sima Sami Bahous]] NBE Emakumeak-en zuzendaria (Jordania, 1956) # [[Susana Rinaldi]] aktorea eta tango-abeslaria (Argentina, 1935) # [[Susannah Sheldon]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatzailea (AEB, 1670?- ?) # [[Suzana de Moraes]] aktore, zinema-zuzendaria (Brasil, 1940-2015) # [[Tarsila do Amaral]] margolaria (Brasil, 1886-1973) # [[Tatiana Bilbao]] arkitektoa (Mexiko) # [[Tatiana Lióznova]] zinema zuzendaria (Errusia, 1914-2011) # [[Teresa Duclós]] margolaria (Sevilla, 1934) # [[Vera Fokina]] ballet dantzaria (1886-1958, Errusia) # [[Vera Panova]] idazlea eta kazetaria (Errusia, 1905-1973) # [[Vera Tschechowa]] aktorea, zinemagilea eta ekoizlea (Alemania, 1940) # [[Victoria Åberg|Victoria Aberg]] margolaria (Finlandia, 1824-1892) # [[Villanuako sorginak]] Villanuako sorginkeria prozesua (Huesca, XV. mendea) # [[Wilhelmina Wylie]] igerilaria (Australia, 1984) # [[Wilmot Redd]] Sorginkeria egotzita urkatua (Salem, 1692) }} ===='''Berriak 2022''' ('''ekaina''')==== (ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Colino]] eef--'''SORTUA''' kirolaria, ibiltaria (Durango 2004) # [[Aitziber Makazaga]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1976) # [[Alazne Etxebarria Urizar]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Santurtzi 1997) # [[Ane Maruri]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta irakaslea (Bizkaia 1996) # [[Begoña Guillen]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Amurrio 1963) # [[Bernadette Iratzoki Luro]] ----'''SORTUA''' dantzaria, antzerkilaria eta irakaslea (Azkaine, 1959) # [[Betzaida Urtaza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, itzultzailea, editorea (Donostia-Legorreta 1988) # [[Gabi Etxebarne]] ----'''SORTUA''' idazlea, feminista, serora ohia (Aldude, Nafarroa Beherea 1932) # [[Garbiñe Alustiza]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1964) # [[Lurdes Imaz]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, antzerki zuzendaria eta gidoilaria (Segura 1952) # [[Margarita Olañeta]] ef--'''SORTUA'' ekintzailea (Ermua 1931) # [[Olga Uribe]] ef--'''SORTUA''' ehulea (Durango 1958) # [[Oroitz Jauregi]] ef--'''SORTUA''' Euskaltzain urgazlea (Legorreta 1974) # [[Patxika Erramuzpe]] ----'''SORTUA''' Abeslaria, ekintzailea (Aldunde. Nafarroa Beherea 1943) # [[Adelaide Anne Procter]] poeta, filantropoa (Ingalaterra) # [[Adelina Lopes Vieira]] idazlea, dranagilea (Portugal-Brasil) # [[Agnes Baltsa]] mezzosopranoa (Grezia) # [[Alice Rey Colaço]] Ilustratzailea, abeslaria. Portugal # [[Amelia Orleanskoa]] Portugalgo azken erregina (Frantzia-Portugal) # [[Amélia Rey Colaço]] aktorea, zuzendaria (Portugal) # [[Ana Castillo]] idazlea (Chicago, EEBB) # [[Ana de Gonta Colaço]] eskultorea (Portugal) # [[André Léo]] Frantziako eleberri eta kazetaria, ekintzaile feminista (1824 - 1900) # [[Ann Putnam, Jr.]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Anna Waser]] margolaria (Suitza) # [[Anna Zippel]] sorginkeria leporatuta eraila (Suedia) # [[Anne de Chantraine]] sorginkeria egotzita sutan erretakoa (Lieja) # [[Annie Londonderry]] munduari bira egindako txirrindularia (AEB) # [[Assumpta Roura]] kazetaria eta idazlea (Katalunia) # [[Barbara Ward]] ekonomialaria, kazetaria eta idazlea (Erresuma Batua) # [[Beatriz Costa]] aktorea, idazlea (Portugal) # [[Bessie Rayner Parkes]] poeta, kazetaria, feminista (Alemania-AEB) # [[Blanca Muñoz]] artista, eskultorea eta grabatzailea (Madril) # [[Branca de Gonta Colaço]] idazlea, errezitatzailea (Portugal) # [[Carmen Arozena]] artista, margolaria eta grabatzailea (La Palma) # [[Carmen Laffón]] artista, margolaria eta eskultorea (Sevilla) # [[Carola García de Vinuesa]] mediku, zientzialari, irakasle (Espainia-Australia) # [[Carolina Michaëlis de Vasconcelos]] filologoa, idazlea (Alemania-Portugal) # [[Caroline de Barrau]] feminista, aktibista (Frantzia) # [[Caroline Haslett]] ingeniari elektrikari aitzindaria (Erresuma Batua) # [[Charlotte Saunders Cushman]] aktorea (AEB) # [[Clémentine Hélène Dufau]] margolaria (Frantzia) # [[Concepción Bona]] hezitzailea eta ekintzailea (Dominikar Errepublika) # [[Concha de Albornoz]] intelektual feminista (Asturias) # [[Conchita Supervía]] mezzosopranoa (Bartzelona) # [[Corina Freire]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Portugal) # [[Cynthia Germanotta]] filantropoa, ekintzailea, enresaburua (AEB) # [[Dinah Craik]] idazlea (Ingalaterra) # [[Dolores González Pérez]] idazlea (Malaga) # [[Dora Panofsky]] arte historialaria (Alemania-AEB) # [[Dorothea Tanning]] margolaria (AEB) # [[Dorothy Hansine Andersen]] medikua (EEUU) # [[Eduarda Lapa]] margolaria (Portugal) # [[Eleanor Pairman]] matematikaria, asmatzailea (Eskozia) # [[Elizabeth Ann Ashurst Bardonneau]] itzultzailea, aktibista (Ingalaterra) # [[Elsie Widdowson]] nutrizionista (Erresuna Batua) # [[Emília de Sousa Costa]] idazlea, feminista (Portugal) # [[Emily Davies]] sufragista, emakumea unibertsitate eskubide-defensatzailea (Ingalaterra) # [[Emma Stebbins]] eskultorea (AEB) # [[Eugénie Le Brun]] intelektual feminista (Frantzia-Egipto) # [[Eugénie Marie Salanson]] margolaria (Frantzia) # [[Felícia Fuster i Viladecans]] margolaria eta poeta (Bartzelona-Paris) # [[Felicia Hemans]] poeta (Ingalaterra) # [[Fiorenza Cossotto]] mezzosopranoa (Italia) # [[Franceska Mann]] dantzaria (Polonia) # [[Frederica von Stade]] mezzosopranoa (AEB) # [[Geraldine Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Ghada Waly]] politikari eta diplomatikoa (Egipto) # [[Gina Cigna]] sopranoa (Italia) # [[Guadalupe Marín]] modeloa eta eleberrigilea (Mexiko) # [[Hariclea Darclée]] sopranoa (Errumania) # [[Henriette Michaelis]] hizkuntzalaria (Alemania) # [[Hoylande Young]] kimikaria (AEB) # [[Huda Sha'arawi]] aktibista feminista (Egipto) # [[Irina Vladislavovna Bussen]] minerologoa (Errusia) # [[Izumi Nakamitsu]] Armagabetzeari lotutako gaiei buruzko Nazio Batuen Bulegoko zuzendaria (Japonia) # [[Josephine Butler]] feminista eta guzarte erreformatzailea (Erresuma Batua) # [[Juana Alarco de Dammert]] filantropoa, hezitzailea (Peru) # [[Júlia Lopes de Almeida]] idazlea, kazetaria, feminista (Brasil) # [[Julie von May]] sufragista, feminista (Suitza) # [[Katalina Boloniakoa|Katalina Boloniakoa]] margolaria, idazlea, santa (Bolonia) # [[Kate Marvel]] zientzilaria (New York EEBB) # [[Kin Yamei]] doktorea, hezitzailea eta nutrizioan aditua (Txina, EEBB) # [[Letitia Elizabeth Landon]] poeta (Ingalaterra) # [[Licia Verde]] astronomoa, fisikaria, irakaslea (Italia) # [[Lidia Blanco]] filologoa (Burgos) # [[Lilian Baylis]] britainiar antzerki ekoizle eta zuzendaria # [[Lola Garrido]] arte kritikaria, komisarioa eta bildumagilea (Donostia) # [[Lucia Valentini Terrani]] mezzosopranoa (Italia) # [[Madeleine Pelletier]] psikiatra, aktibista (Frantzia) # [[Malak Hifni Nasif]] idazle, poeta, maistra (Egipto) # [[Margarida Lopes de Almeida]] poeta, deklamatzailea, eskultorea (Brasil) # [[Maria Adelaide Lima Cruz]] margolaria (Portugal) # [[Maria Archer]] idazlea (Portugal) # [[María Barbeito]] pedagogo, idazlea (Galizia) # [[Maria da Cunha]] poeta, kazetaria(Portugal-Brasil) # [[Maria Jane Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Maria Lamas]] idazlea, kazetaria, ekintzaile politikoa (Portugal) # [[María Luisa Calero Vaquera]] hizkuntzalaria (Badajoz) # [[Maria Olga de Moraes Sarmento da Silveira]] idazlea, feminista (Portugal) # [[María Soriano Llorente]] psikologoa (Valentzia) # [[María Trinidad Sánchez]] ekintzailea, aberriaren ama (Dominikar Errepublika) # [[Marie Adelaide Belloc Lowndes]] nobelagilea (Ingalaterra) # [[Marie La Cécilia]] Frantziako maistra, Komunan aktibista errepublikanoa (1839 - 1922) # [[Marisa de Leza]] aktorea (Madril) # [[Martha Carrier]] sorginkeria leporatuta eraila (EEBB) # [[Mary Eastey]] Salemeko sorgin-epaiketan exekutatua (AEB) # [[Mary Russell Mitford]] idazlea, dramagilea (Ingalaterra) # [[Mary Walcott]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Matiel Mogannam]] aktibista, nazionalista (Libano-Palestina) # [[Matilda Hays]] itzultzaile, idazle, kazetari, aktore (Ingalaterra) # [[Melissa Aldana]] saxofoi-jotzailea (Txile) # [[Mercedes Llopart]] sopranoa, irakaslea (Bartzelona) # [[Mercy Lewis]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Minou Tavárez Mirabal]] filologoa, politikaria (Dominikar Errepublika) # [[Monica Oliphant]] zientzialari, ikertzailea (Ingalaterra-Australia) # [[Nabawiyya Musa]]irakaslea, nazionalista, feminista (Egipto) # [[Natali Germanotta]] moda-diseinatzailea, estilista (AEB) # [[Natalia Kanem]] UNFPAren zuzendaria (Panama) # [[Nerilie_Abram]] zientzilaria (Australia) # [[Nísia Floresta (idazlea)]] idazlea, hezitzailea (Brasil) # [[Paca Blanco]] ekintzailea (Madril) # [[Patricia Kraus]] abeslaria, musikagilea, ekoizlea (Milan-Espainia) # [[Regina Lago García]] pedagogo, psikologo (Palentzia) # [[Renata Scotto]] sopranoa (Italia) # [[Rosalba Carriera]] margolaria (Italia) # [[Ruth Rivera Marín]] arkitektoa (Mexiko) # [[Safia Zaghloul]] aktibista, politikaria (Egipto) # [[Sonia Vivas]] pedagogoa, politikaria (Bartzelona) # [[Tarab Abd al-Hadi]] aktibista feminista, politikaria(Palestina-Egipto) # [[Valentine de Saint-Point]] idazlea (Frantzia) # [[Verónika Mendoza]] politikaria (Peru) # [[Victòria Pujolar Amat|Victoria Pujolar Amat]] margolaria (Bartzelona) # [[Virgínia Quaresma]] kazetaria, aktibista (Portugal) }} ===='''Berriak 2022''' ('''maiatza''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Alaitz Biritxinaga]] ef--'''SORTUA''' Txirrindulari epaile eta zuzendaria (Bizkaia 1974) # [[Angelita Bilbao Bilbao]] efef'''SORTUA''' erizaina, ekintzaile abertzalea (Bilbo 1903-Argentina 1990) # [[Concha Laca]] efef'''SORTUA''' artisaua, zeramikaria, eskultorea (Madril 1925-Irun 2018) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] ef--'''SORTUA''' zinema zuzendaria (Laudio 1984) # [[Haizea Beruete]] efef'''SORTUA''' bertsolaria (Iruñea 1994-2022) # [[Lina Huarte-Mendikoa]] efef'''SORTUA''' sopranoa (Iruñea 1928-Madril 2017) # [[Margarita Barainka]] g'''SORTUA''' Gernikako bonbardaketaren lekukoa (Errigoiti 1922) # [[Acacia Uceta]] poeta (Madril) # [[Adelaida Abarca Izquierdo]] ekintzailea, kartzelarik ihes egindakoa (Madril) # [[Adelaida Las Santas]] kazetari eta poeta (Madril) # [[Alejandra Soler]] maistra errepublikano erbesteratua (Valentzia) # [[Amanda Jones]] poeta, aktibista, asmatzailea (AEB) # [[Ana Martínez Collado]] arte estetika eta generoa (Madril) # [[Ángela García de la Puerta]] Espainiako 1. Fisika eta Kimika katedraduna (Soria) # [[Ángeles García-Madrid]] idazlea eta presoa (Madril) # [[Anna Davin]] historialaria, idazlea, feminista( Ingalaterra) # [[Anna Keichline]] arkitektoa eta asmatzailea (AEB) # [[Anna Manso Munné]] idazlea, gidoilaria (Bartzelona) # [[Anna Ruth Fry]] idazlea (Britainia Handia) # [[Asun Casasola]] genero indarkeriaren aurkako aktibista (Palentzia) # [[Asunción Bastida]] moda diseinatzailea (Bartzelona) # [[Aurora Rodríguez Carballeira]] ama eugenesikoa (Galizia) # [[Barbara Bodichon]] ongilea, eskubideen aldeko aktibista (Erresuma Batua) # [[Carmen Mir]] moda diseinatzaile (Bartzelona) # [[Christiana Figueres]] antropologoa, ekonomialaria eta analista(Costa Rica) # [[Clara Sánchez (idazlea)]] idazlea, Espainaiko zine aditua (Guadalajara) # [[Concha Alós]] idazlea (Valentzia-Bartzelona) # [[Consuelo García del Cid Guerra]] idazlea (Bartzelona) # [[Deepika Kurup]] zientifikoa, asmatzailea (edateko ur garbi 'azkarra') (AEB) # [[Dorothy Thompson]] kazetaria, idazlea, sufragista, feminista (AEB) # [[Eldorado Jones]] asmatzailea (hegazkin isilgailua,plantxa elektrikoa)(AEB) # [[Elena Moncada]] ekintzaile, idazle, prostituzioaren abolizionista (Argentina) # [[Enriqueta Gallinat]] politikaria, errepresio frankistaren biktima (Bartzelona) # [[Erna Schneider]] ingenaria, matematikaria eta asmatzailea (AEB) # [[Ethel Léontine Gabain]] margolaria (Frantzia-Ingalaterra) # [[Eva Alcón]] errektorea (Castelló) # [[Flor Cernuda]] preso komunista (Toledo) # [[Flora Robson]] aktorea (Ingalaterra) # [[Gema Corredera]] abeslari eta musikagilea (Kuba) # [[Geneviève de Gaulle-Anthonioz]] Frantziako erresistentziakoa (Frantzia) # [[Gertrud Bäumer]] aktibista feminista eta politikaria (Alemania) # [[Gisela Wild]] feminista, kooperatiba-politiketan espezializatua (Argentina) # [[Gloria Patricia Porras]] abokatu, notario, epaile (Guatemala) # [[Hannah Slater]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria)(AEB) # [[Helen Taylor (feminista)]] idazlea, aktorea (Erresuma Batua) # [[Helen Taylor]] noblea (Ingalaterra) # [[Helena Lange]] pedagogoa eta emakumeen eskubide defendatzailea (Alemania) # [[Hilary Wainwright]] kazetaria, ikertzailea, feminista (Ingalaterra) # [[Hildegart Rodríguez Carballeira]] politikaria, etorkizuneko emakume gisa sortua (Madril) # [[Ida Henrietta Hyde]] fisiologoa eta asmatzailea (AEB) # [[Isabel Olesti]] kazetari eta idazlea (Tarragona) # [[Isabel Risco]] aktorea (Coruña) # [[Isabel Vicente García|Isabel Vicente Garcia]] ekintzaile komunista (Albacete - Bartzelona) # [[Jenara Vicenta Arnal Yarza]] 1. Zientzia Kimiko doktorea eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Jessie Boucherett]] emakumeen aldeko aktibista (Ingalaterra) # [[Joaquina Dorado Pita]] Les Cortseko preso errepublikanoa (Coruña) # [[Josefa Barba-Gosé Flexner]] zientzialaria (Bartzelona-Filadelfia) # [[Josefina Amalia Villa]] ekintzailea, preso politikoa (León-Madril) # [[Joy Mangano]] enpresaria eta asmatzailea (fregona, pertxak) (AEB) # [[Juana Francisca Rubio]] margolaria eta ilustrailea (Madril) # [[Judith Malina]] aktorea, ekoizlea eta zuzendaria (Alemania-AEB) # [[Karen Olsen Beck]] arkitektoa, soziologoa, politikaria eta diplomatikoa (*!) # [[Laia Berenguer Puget]] Les Cortseko preso sozialista (Bartzelona) # [[Laura Casielles]] idazlea, poeta (Asturias) # [[Les Corts emakumeen kartzela]] (Bartzelonako eraikina) # [[Letizia Battaglia]] kazetari, argazkilari, politikari, editore eta enpresaburua (Italia) # [[Liane Russell]] genetista, zoologoa (Austria, AEB) # [[Lidia Guinart]] kazetaria, idazlea eta politikaria (Bartzelona) # [[Lilí Díaz Rivas]] enpresaburua, idazlea (Galizia) # [[Lilly Maxwell]] sufragista (Eskozia) # [[Lina Gálvez]] historialaria, ekonomia feministan aditua (Sevilla) # [[Lise London]] erresistentzia frantseseko aktibista (Frantzia) # [[Llum Quiñonero]] kazetaria, ekintzailea, politikaria (Alacant) # [[Lola Sanjuán]] enpresaburua eta lider feminista (Sevilla) # [[Magda Bandera]] kazetaria, idazlea(Bartzelona) # [[Maite Alvarez]] zientzilaria eta ikertzailea (Ermua) # [[Manolita del Arco]] politikaria, ekintzailea (Bilbo-Madril) # [[Margarida Abril]] ekintzailea (Katalunia) # [[María Ángeles Durán]] ikertzailea (Madril) # [[María Antonia Peña]] errektorea (Cádiz) # [[María Antonia Zorraquino]] biokimikaria eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Maria Bigordà Montmany]] kataluniar ekintzailea (Ullastre-Tarrasa) # [[María del Carmen Cuesta Rodríguez|Maria del Carmen Cuesta Rodríguez]]A aktibista (Madril) # [[Maria Deraismes]] prostituzioaren abolizionista # [[María Dolores de Pablos]] poeta eta astrologoa (Madril) # [[Maria Dolors Laffitte]] abeslaria (Bartzelona) # [[Maria Dolors Renau]] psikologoa, pedagogoa eta politikaria (Bartzelona) # [[María Elena Moyano]] aktibista (Perú) # [[María José Figueras]] errektorea (Katalunia) # [[Maria Lacerda de Moura]] anarkista eta feminista (Brasil) # [[María Vicenta Mestre Escrivá]] psikologoa, Valentziako Unibertsitateko 1. emakume errektorea (Valentzia) # [[Marie Killick]] audio-ingeniaria, asmatzailea (gramofonorako zafirozko orratza) (Erresuma Batua) # [[Marina Vargas]] artista (Granada) # [[Marisa Mediavilla Herreros]] liburuzaina, dokumentalista, feminsita (Palentzia) # [[Marjorie Joyner]] asmatzailea (ile kizkur iraunkorrak egiteko makina)(AEB) # [[Martirio (cantante)|Martirio]] abeslaria (Huelva) # [[Mary Beale]] margolaria eta erretratista (Ingalaterra) # [[Mary Dixon Kies]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria) (AEB) # [[Melania Moscoso]] antropologa, pedagoga, feminista (Bilbo) # [[Mercedes Fernández-Martorell]] antropologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Núñez Targa]] Las Ventas eta Nazien kontzentrazio-eremuetako preso eta lekukoa (Bartzelona) # [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] politikaria eta zuzendari publikoa (Gernika) # [[Montserrat Minobis]] kazetaria, irakaslea, idazlea eta feminista (Figueras) # [[Natacha Bustos]] komiki-marrazkilaria (Eivissa) # [[Nieves Torres]] politikaria, ekintzailea (Madril) # [[Niña Pastori]] flamenko-kantautorea (Cadiz) # [[Noeleen Heyzer]] diplomazialaria(Singapur) # [[Noelia Vera]] kazetaria eta politikaria (Cádiz) # [[Núria Feliu]] abeslaria eta aktorea (Bartzelona) # [[Olimpia Altuve]] farmazialaria (Guatemala) # [[Paz Azzati Cutanda]] Las Ventaseko preso komunista (Valentzia) # [[Petra Cuevas]] preso komunista (Toledo) # [[Pilar Aranda Ramírez]] errektorea (Zaragoza) # [[Pilar López Díez]] maistra, kazetaria, komunikazio eta genero ikertzailea (Asturias) # [[Rina Lazo]] margolari eta muralista (Guatemala) # [[Rocio Mora Nieto]] abokatua eta aktibista (Madril) # [[Rosa Aguilar Chinea]] errektorea (Gomera) # [[Rosa Aguilar]] politikaria (Kordoba) # [[Rosa Cremón Parra]] erizaina, ekintzaile antifrankista (Madril) # [[Rosa Devés]] biokimikaria, akademika eta hezitzailea (Txile) # [[Sally Alexander]] historialaria, feminista (Ingalaterra) # [[Sheila Rowbotham ]] historialari feminista sozialista (Erresuma Batua) # [[Shirley Ann Jackson]] fisikaria, asmatzailea (AEB) # [[Sofía Moro]] argazkilaria (Madril) # [[Soledad Murillo]] soziologo feminista, ikertzailea eta politikoa (Madril) # [[Soledad Real López]] ekintzaile, komunista (Bartzelona) # [[Susana Blas Brunel]] komisarioa, arte eta feminosmoan aditua (Madril) # [[Susanna Martín]] ilustratzailea (Bartzelona) # [[Suzanne Noël]] Zirujau plastikoa (Frantzia) # [[Teresa Hernández Sagués]] Les Cortseko preso komunista (Avila) # [[Teresa Rebull]] aktibista politikoa eta kantautorea (Bartzelona) # [[Teresa Saez Barrao]] aktibista feminista, politikaria (Huesca-Nafarroa) # [[Trinidad Gallego Prieto]] erizaina, emagina,politikari komunista (Madril) # [[Valerie Hunter Gordon]] asmatzailea (Erresuma Batua) }} ===='''Berriak 2022''' ('''apirila''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar, 1906-2000) # [[Aurelia Elkoro-Iturbe]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar 1012-1977) # [[Haizea Oses]] ef--'''SORTU''' eskalatzailea (Arrasate, 2004) # [[Irene Sarrionandia]] ef--'''SORTU''' mendi korrikalaria (Deba 1948) # [[Joana Lasheras]] ef--'''SORTU''' kazetaria EITBn (Iruñea 1980) # [[Josefina Markina]] efef'''SORTU''' filantropoa (Mallabia 1889-1972) # [[Julene Bouzo]] ef--'''SORTU''' atleta (Ermua, 2003) # [[Julia Guerra Lacunza]] efef'''SORTU''' poeta (Iruñea 1953-2008) # [[María del Villar Berruezo]] efef'''SORTU''' aktorea, dantzaria eta idazlea (Tafalla 1888-1977) # [[Martija de Jauregui]] XVI. mendeko sendagilea (Nafarroa) '''SORTU''' # [[Pantxika Urruti]] ef--'''SORTU''' kantaria eta pastoral errejenta (Zuberoa 1955) # [[Teresa Izu]] margolaria, ilustratzailea (Tafalla) sortu # [[Adelita Domingo]] pianista, kopla-kantari eta dantzarien maistra(Sevilla) # [[Aenne Burda]] argitaratzailea, alemaniar ekonomia-mirariaren ikur bat (Alemania) # [[Amaya Arzuaga]] diseinatzailea eta enpresaburua (Burgos) # [[Ana María Rodas]] idazlea (Guatemala # [[Ana Rosa Diego]] zinema-zuzendaria eta gidoilaria (Sevilla) # [[Angelina Aspuac]] jantzi maien defendatzailea (Guatemala) # [[Angelina Beloff]] margolaria, grabatzailea eta arte-irakaslea(Errusia-Mexiko) # [[Asunción Gómez Pérez]] ikertzailea (Badajoz) # [[Aurelia Gutiérrez-Cueto Blanchard]] pedagogoa(Santander) # [[Beatrice Hastings]] idazlea(Ingalaterra) # [[Belén Maya]] flamenko-dantzaria eta koreografoa ( ) # [[Bella Dutton]] tenislaria (Britainia-Espainia) # [[Bibiana Candia]] idazlea eta kazetaria (Galizia) # [[Carlota Gurt]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona) # [[Catherine Bauer Wurster]] arkitektoa, etxebizitza publikoaren defendatzailea (AEB) # [[Catherine Fahringer]] idazlea, aktibista (Estatu Batuak) # [[Celia Rivas Casais]] kamioilaria, enpresaburua eta ekintzailea (Galizia) # [[Ch´umilkaj Curruchiche]] abeslaria (Guatemala) # [[Chona Madera]] idazle kanariarra # [[Cilly Aussem]] tenislaria (Alemania) # [[Concha Méndez]] idazlea, poeta eta gidoilaria (Madril) # [[Concha Monje]] robotika-ikertzailea (Badajoz) # [[Elena Catena]] filologoa, editorea eta feminista (Salamanca) # [[Elena Villamandos]] kanariar idazlea # [[Elvira Dyangani Ose]] Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoaren 1. emakume zuzendaria(Kordoba) # [[Emma Couceiro]] poeta (Lugo) # [[Enriqueta Martín Ortiz de la Tabla]] irakaslea eta liburuzaina (Badajoz) # [[Ernestine Rose]] asmatzailea (Polonia) # [[Eudoxia Píriz]] Medikua (Salamanca) # [[Fatoumata Diawara]] Maliko aktore eta egile-abeslaria (1982 - ) # [[Francisca Subirana]] tenislaria (Katalunia) # [[Genie Espinosa]] artista, ilustratzailea (Bartzelona) # [[Helena Bayona]] dokumentalgilea (Iruña) # [[Iris Yassmin Barrios Aguilar]] abokatu eta epailea (Guatemala) # [[Isa Guerra García]] poeta kanariarra (Kanariar uharteak) # [[Isabel Expósito Morales]] idazlea (Hierro-Kanariak) # [[Isabel García Hualde]] idazlea (Zarrakaztelu) # [[Josane Sigart]] tenislaria (Belgika) # [[Kajsa Ekis Ekman]] kazetari, idazle, ekintzailea (Suedia) # [[Karma Peiró]] kazetari digitala Adimen Artifizialean aditua (Bartzelona) # [[La Niña de los Peines]] Kopla-abeslaria (Sevilla) # [[Las Ventas emakumeen kartzela]] artikulua da. # [[Laura Fernández]] Idazlea eta kazetaria (Terrassa) # [[Lenina Amapola García]] idazlea (Guatemala) # [[Lilí Álvarez]] kirolaria, kazetaria eta Olinpiar jokoetako 1.emakume espainiarra (Erroma-Madril) # [[Lourdes Pastor]] Kantaria eta aktibista (Kordoba) # [[Lydia Becker]] Britainia Handiko sufragista, biologoa eta astronomoa (1827-1890) # [[Madam C. J. Walker]] asmatzailea eta enpresaburua (AEB) # [[Maddelin Brizuela]] enbaxadorea Bolivian (El Salvador) # [[Margarita Ucelay]] filologoa, hispanista eta irakaslea (Madril)staño # [[Marguerite Broquedis]] tenislaria (Frantzia) # [[Maria Àngels Anglada]] kazetaria, poeta, eleberrigilea (Katalunia) # [[María Blanca Ferrer García]] Abokatua, idazlea, poeta (Iruñea) # [[María Blanchard]] margolaria (Santander) # [[Maria del Carmen Reina Jiménez]] idazlea kanariarra # [[María Francisca Ulloa del Castillo]] emagina (Utrera) # [[Maria Furtwängler]] aktore eta medikua (Alemania) # [[María Josefa Riba]] tenislaria (Katalunia) # [[María Laffitte]] arte-kritikaria, idazlea, Emakumeen eskubide defendatzailea(Sevilla) # [[María Rodrigo]] musikagilea, pianista eta irakaslea(Madril) # [[María Salas Larrazábal]] idazle eta aktibista (Burgos) # [[Marian Rojas]] mediku psikiatra eta idazlea (Madril) # [[Maribel Lacave]] idazle kanariarra # [[Marie Goegg-Pouchoulin]] Suitzako aktibista feminista eta abolizionista (1826-1899) # [[Marie Vassilieff]] margolaria (Errusua-Frantzia) # [[Marifé de Triana]] Kopla-abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Matilde Coral]] flamenko dantzaria (Sevilla) # [[Matilde Landa]] politikaria (Badajoz) # [[Matilde Ras]] grafologoa, idazlea, itzultzailea(Tarragona) # [[Matilde Ucelay]] Espainiako tituludun 1.emakume arkitektoa (Madril) # [[Mayte Martín (idazlea)|Mayte Martín]] Las Palmas (Kanariak) # [[Mayte Martín]] musikagilea, flamenko-abeslaria (Bartzelona) # [[Melanie Mayron]] asmatzailea eta aktorea (AEB) # [[Melissa Farley]] psikologo, feminista (AEB) # [[Mercedes Rodrigo]] Espainiako tituludun 1.emakume psikologoa (Madril) # [[Merche Esmeralda]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagro Almenara Pérez]] Espainiako Gerra Zibilean eraildako farmazialaria (Santander) # [[Milagros Mengíbar]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagros Nuin Monreal]] itzultzailea. (Erriberri-Nafarroa) # [[Molla Mallory]] tenislaria (Norvegia-AEB) # [[Morena Herrera]] abortuaren aldeko ekintzailea (El Salvador) # [[Myriam Palacios]] aktorea (Txile) # [[Natalia Sosa Ayala]] kanariar idazlea # [[Norah Borges]] ilustratzailea (Argentina) # [[Núria Albó]] poeta (Bartzelona) # [[Nuria Coronado Sopeña]] kazetaria, feminista, abolizionista (Madril) # [[Olimpia Valencia]] ginekologoa (Galizia) # [[Oliva Acosta]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Cádiz) # [[Omowunmi Sadik]] asmatzailea (Nigeria) # [[Patricia Ruiz de Irizar]] farmazialaria eta kooperantea (Iruñea) # [[Paulina Kellogg Wright Davis]] aktibista, hezitzailea (AEB) # [[Pepa Chávarri]] tenislaria (Madril) # [[Pilar Aguilar Carrasco]] idazle, zinemako kritikaria, feminista (Jaén) # [[Pura Maortua]] antzerki-zuzendaria (Kantabria) # [[Rafaela Pastor]] aktibista (Malaga) # [[Rebeca Lane]] abeslaria (Guatemala) # [[Rita Fernández Queimadelos]] arkitektoa (Galizia) # [[Rosa Barasoain|Rosa Barasoin]] idazlea (Tafalla) # [[Rosa Torras]] tenislaria (Katalunia) # [[Rosa Vergés]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta irakaslea (Bartzelona) # [[Sabina Spielrein]] psikiatra eta psikoanalista (Errusia) # [[Salima Ikram]] egiptologoa (Pakistan) # [[Selena Millares]] kanariar poeta # [[Simone Iribarne]] tenislaria (Lapurdi) # [[Sofia Quintino]] Portugalgo mediku, feminista eta errepublikanoa (1879-1964) # [[Sonsoles Echavarren Roselló|Sonsoles Echavarren]] idazlea eta kazetaria (Iruñea) # [[Sylvia Ratnasamy]] asmatzailea (Belgika) # [[Taina Bien-Aimé]] abolizionista # [[Teresa Zabalza Díez]] musikagilea, musikaria eta musika irakaslea (Iruñea) # [[Trinidad Lucea Ferrer]] idazlea, poeta eta ilustratzailea (Tutera) # [[Veena Sahajwalla]] asmatzailea (India-Australia) # [[Victorina Durán]] margolaria, jantzi-eszenografoa eta diseinatzailea (Madril) # [[Viera Sparza]] ilustratzailea, idazlea eta umorista grafikoa (Zaragoza) # [[Virginia Laparra]] fiskal oiha (Guatemala) # [[Yolanda Castaño]] poeta eta literatura kritikaria (Coruña) }} ===='''Berriak 2022''' ('''martxoa''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Boni Macarrón]] efef'''SORTU''' martxantera, gozoki saltzailea (Durango) # [[Carmen Miranda Zubieta]] --ef'''SORTU''' Kultur-ekintzailea (Galdakao) # [[Elbira Iturri]] ef--'''SORTU''' aktibista (Mundaka) # [[Eugenia Idoiaga]] efef'''SORTU''' emagina (Forua) # [[María Ángeles Garai]] efef'''SORTU''' irakaslea, Bizkaiko lehen andereñoa (Bilbo) # [[Martxelina Lopetegi]] efef'''SORTU''' bertsolaria (Oiartzun 1864-1930) # [[Tamara Clavería]] ----'''SORTU''' Amuge elkarteko lehendakaria (Bilbo) # [[Adilia de las Mercedes]] jurista feminista (Guatemala) # [[Alauda Ruiz de Azúa]] zine-zuzendaria eta gidoilaria (Bizkaia) # [[Alika Kinan]] Abolizionista (ARgentina) # [[Almudena Domínguez Arranz]] arkeologoa # [[Amada López Meneses]] historialari galiziarra # [[Amalia de Isaura]] aktore komikoa eta kupletista (?) # [[Amelia Baldeón Iñigo]] arkeologoa (Gasteiz) # [[Amparo Alonso Betanzos]] adimen artifizialeko ikertzailea(Galizia) # [[Amparo Cebrián]] pedagogoa (Salamanca) # [[Ana Delgado Hervás]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Ana María Romero de Campero]] kazetaria, idazlea ekintzailea (Bolivia) # [[Ángeles Huerta]] zine-zuzendaria (Asturias) # [[Angelina Vidal]] Portugalgo idazle eta kazetaria (1847-1917) # [[Anina Ciuciu]] abokatu eta idazle ijitoa (Errumania) # [[Anne Tyng]] asmatzailea (Txina-AEB) # [[Anselma de Salces]] Bilbotar ongilea (1815-1885) # [[Arabako Emakumeen Asanblada]] # [[Arundhati Bhattacharya]] enpresaburua (India) # [[Áurea Lucinda Javierre]] artxibozaina eta historialaria (Teruel) # [[Beatriz Pinheiro]] Portugalgo idazle, poeta, editore eta intelektuala (1871-1922) # [[Begoña Vila]] astrofisikaria (Galizia) # [[Berta Wilhelmi]] enpresaburua, hezitzailea, filantropoa eta feminista (Alemania, Granada) # [[Carla Accardi]] margolari abstraktua (Italia) # [[Carla Lonzi]] idazlea, arte-kritikaria, feminista (Italia) # [[Carla Subirana]] zine-zuzendaria (Bartzelona) # [[Carme Freixa]] kazetaria, feminista, abolizionista (Bartzelona) # [[Carmen de Zulueta]] idazlea, filosofoa eta irakaslea (Madril) # [[Carmen García Mateo]] telekomunikazio ingeniaria (Galizia) # [[Carmen López Alonso|Carmen Lopez Alonso]] historialaria # [[Carmen Sentandreu Gimeno]] arkeologoa # [[Carmen Velacoracho de Lara]] Kazetaria (Ciudad Real, 1880-Madril,1960) # [[Catherine Furbish]] botanikaria (AEB) # [[Christine Peterson]] estatistikaria, zientzialaria (EEBB) # [[Chus Gutiérrez]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Deema Shehabi]] poeta eta idazlea (Kuwait) # [[Delia Grigore]] filologo ijitoa (Errumania) # [[Diana Pey]] piano-jotzailea (Madril) # [[Dolores Cebrián]] irakaslea (Salamanca) # [[Domitila de Carvalho]] Portugalgo mediku, irakasle eta politikaria (1871-1966) # [[Elaine N. Aron]] psikologoa (Kalifornia) # [[Elena Barulina]] botanikaria, genetista eta ikertzailea (Errusia) # [[Elena Díaz Ereño]] medikua eta irakaslea (Galdakao) # [[Elena Fortún]] idazlea, haur eta gazte literatura (Madril) # [[Elena Hernández Sandoica]] historialaria # [[Elisa Augusta da Conceição Andrade]] Portugalgo lehen emakume medikua (1855-??) # [[Elisa Garrido González|Elisa Garrido]] historialaria # [[Elizabeth J. Tasker]] astrofisikaria, idazle zientifikoa eta irakaslea (Britainia) # [[Elvira Ontañón Sánchez-Arbós]] idazlea, artikulugilea eta pedagogoa (?) # [[Elza_Dunkels]] Suediako pedagoga # [[Emma Ihrer]] feminista eta lider sindikala (Alemania) # [[Esma Redžepova]] abeslari ijitoa (Mazedonia) # [[Esther Takeuchi]] asmatzailea (AEB) # [[Fei-fei Li]] konputazioko irakaslea (Txina-AEB) # [[Fournierreko emakume kartagileak]] emakume langileak (Gasteiz) # [[Gloria Cabral]] arkitektoa (Brasil-Paraguai) # [[Gloria Giner de los Ríos García]] irakaslea(Madril) # [[Glòria Trías Rubiés]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Guiomar Torresão]] Portugaldar idazlea eta feminista (1844-1898) # [[Halet Çambel]] arkeologaeta Olinpiar Jokoetan lehiatu zen lehen emakume turkiarra, eskriman # [[Harriet Williams Russell Strong]] asmatzailea (AEB) # [[Helena Lopes da Silva]] zirujau eta politikaria (Cabo Verde) # [[Hélène Rioux]] idazle eta itzultzailea (Kanada) # [[Helene Stöcker]] bakezalea, feminista eta publizista (Alemania) # [[Isabel Aguirre]] arkitektoa (Galizia) # [[Isabel García Lorca]] irakaslea eta idazlea (Granada) # [[Jennifer Miller]] Feminista, artista, idazlea...(EEBB) # [[Jordina Sales i Carbonell]] historialaria # [[Josefina Aldecoa]] idazlea eta pedagogoa (Leon) # [[Juana Capdevielle]] Gerra Zibilean eraildako pedogogo eta liburuzaina (Madril-Galizia) # [[Juana Romani|Juani Romani]] italiar-frantziar margolaria # [[Julia Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Julia Vigre García]] maistra (Madril) # [[Julienne Baseke Nzabandora]] aktibista (Kongo) # [[Julieta Paredes]] feminista komunitarioa (Bolivia) # [[Juliette Bonheur]] animalia-margolaria (Frantzia) # [[Katerina Harvati]] paleontologoa, irakaslea eta ikertzailea (Grezia) # [[La Argentinita]] dantzaria eta koreografoa (Buenos Aires) # [[Laura de los Ríos Giner]] irakaslea (Granada) # [[Laura García Hoppe]] margolaria eta idazlea (Malaga) # [[Leonor Serrano Pablo]] pedagogoa,legelaria, feminista (Ciudad Real-Madril) # [[Lily Braun]] idazle eta feminista (Alemania) # [[Linda Braidwood]] arkeologoa # [[Lita Cabellut]] margolari ijitoa (Espainia) # [[Lourdes Girón Anguiozar]] arkeologoa (Cadiz) # [[Maite Larrauri Gómez]] filosofoa, idazlea eta irakaslea (Valentzia) # [[Manuela Solís]] ginekologoa, Valentziako 1. medikua (Valentzia) # [[Mapi León]] futbolaria (Zaragoza) # [[Margarita Ballester Figueres]] poeta, itzultzailea eta irakaslea (Katalunia) # [[Margarita Sánchez Romero]] arkeologoa (Madril) # [[Maria Amália Vaz de Carvalho]] Portugalgo idazle poligrafoa, pedagogoa eta poeta (1847-1921) # [[María Ángeles Pérez Samper]] arkeologoa (Bartzelona, 1949) # [[María Antonina Sanjurjo Aranaz]] belar-jockey jokalaria (Galizia) # [[Maria Benedita Mouzinho de Albuquerque de Faria Pinho]] Portugalgo idazle, aktibista errepublikano eta feminista (1865-1939) # [[María Blázquez|María Blazquez]] idazlea (Extremadura) # [[María Buj Luna]] liburuzain terueldarra # [[Maria Clara Correia Alves]] Portugalgo editore, kazetari eta irakasle feminista (1869-1948) # [[María Cristina Gonzalo Pintor]] arkitektoa (Santander-Madril) # [[Maria Eugenia Aubet]] arkeologoa (?) # [[María José Alonso Fernández]] farmakologoa (Leon) # [[María Juana Ontañón]] arkitekto kanariarra (Tenerife) # [[María Lacrampe]] erizaina (Madril) # [[María Sánchez Arbós]] maistra eta pedagogoa (Huesca-Madril) # [[María Teresa Miras Portugal]] biokimika (Galizia) # [[María Victoria Lareu]] ikertzailea, auzitegiko medikua (Galizia) # [[Mariam Kamara]] arkitekto frantziar-nigeriarra # [[Mariana Angélica de Andrade]] Poeta portugaldarra (1840-1882) # [[Marie Joséphine Nicolas]] margolari frantziarra # [[Marisol Soengas]] mikrobiologoa (Galizia) # [[Marta Moll de Alba]] piano-jotzailea (Kanariak) # [[Mary Walton]] ingeniaria eta asmatzailea (AEB) # [[Massouda Kohistani]] aktibista (Afganistan) # [[Matilde Cantos]] politikaria (Granada)Mpa # [[Matilde Moliner Ruiz]] liburuzaina eta institutuko katedraduna(Madril) # [[Mercedes Vegas]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Vilanova Ribas]] historialaria eta ikertzailea (Katalunia) # [[Miren Roji]] musika irakaslea eta piano-jotzailea (Santurtzi, 1917-2018) # [[Naama Goren-Inbar]] arkeologoa # [[Nely Reguera]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Nieves Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Noemí Trujillo]] poeta eta idazlea (Bartzelona) # [[Norma Vázquez]] Bilbon bizi den indarkeria matxistan aditua (Mexiko) # [[Núria Rafel i Fontanals]] arkeologoa katalana # [[Ofelia Rey Castelao ]] historialaria,idazlea (Galizia) # [[Olga Vallespín Gómez]] arkeologoa eta Espainiako lehen urpekari profesionala # [[Olive Dennis]] ingeniaria, tren diseinu-berrikuntzen egilea (AEB) # [[Patsy O'Connell Sherman]] asmatzailea (AEB) # [[Peregrina Quintela Estévez]] matematikaria (Galizia) # [[Pilar Palomero]] zinemagilea eta idazlea (Zaragoza) # [[Pilar Pérez Solano]]zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Alacant) # [[Rachel Zimmerman]] zientzialaria eta asmatzailea (Kanada) # [[Rilda Paco]] artista, diseinatzailea (Bolivia) # [[Rita de Morais Sarmento]] Portugalgo lehen emakume ingeniari zibila (1872-1931) # [[Robin Wall Kimmerer|Robin Wall Kimmerer]] ekologista (EEBB) # [[Rosa Balaguer Oltra]] Kazetaria (Valentzia) # [[Rosa María Rodríguez Magda]] filosofoa (Valentzia) # [[Sally Fox]] asmatzailea (AEB) # [[Sandra Barrilaro]] argazkilaria eta ekintzailea (Bilbo) # [[Sandra Sevillano]] mendi korrikalaria (Santurtzi) # [[Serafina Javierre]] liburuzaina (Tarragona) # [[Sonia Sánchez]] idazlea, abolizionista (Argentina) # [[Susan Leeman]] endrokrinologoa (AEB) # [[Susana Reyes]] dantzari, koreografoa, artista (Ekuador) # [[Teresa Paneque]] Astronomoa, zientzia-dibulgatzailea (Madril-Txile) # [[Towanda Rebels]] idazle, komediante, abolizionista, feminista bikotea (Madril) # [[Vicenta Lorca Romero]] maistra (Granada) # [[Victoria Cabrera Valdés]] historialaria (Madril) # [[Violeta Delmonte]] hizkuntzalaria (Argentina-España) # [[Virginia Auber Noya]] idazlea, itzultzaile (Coruña, 1825-Madril,1897) # [[Marianne Thyssen]] politikaria (Belgika, 1956) }} === Berriak === ====Berriak 2022 (Otsaila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Azpitarte]] ef--'''SORTU''' abeslaria, futbolaria eta aktorea (Bizkaia) # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' Erraketista (Eibar) # [[Adelaida de la Calle]] biologoa (Madril) # [[Adriana Kaplan Marcusán‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Argentina) # [[Agustina Ruiz Dupont]] fikziozko zientzialaria (Granada) # [[Aissata Kane]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Gambia) # [[Alfreda Markowska]] Holokaustoa biziraun zuen emakumea, haur ijito, judu eta alemanak bizirauten lagundu zuena (Polonia) # [[Alicia Estévez]] Zientzialaria (Pontevedra) # [[Alicia Hermida]] aktorea (Madril) # [[Almaclara]] emakume-orkestra taldea (Andaluzia) # [[Amalia Lobato Rosique]] Gerra zibilean eraildako milizianoa (Murtzia) # [[Aminata Diop]] mutilazio genitalagatiko lehen errefuxiatua eta aktibista (Mali) # [[Amparo Soler Leal]] aktorea (Madril) # [[Ana Locking]] moda-diseinatzailea, enpresaburua eta argazkilaria (Toledo) # [[Ana Mena]] abeslaria eta aktorea (Malaga) # [[Angéla Kóczé]] Soziologoa feminista ijitoa (Hungaria) # [[Ángela López Jiménez]] soziologoa eta feminista (Iruñea) # [[Angelines Fernández]] aktore errepublikanoa (Madril-Mexiko) # [[Anika Rahman]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Banglades) # [[Anna Missuna]] Errusiar geologoa # [[Antonia Plana]] aktorea (Espainia) # [[Antónia Pusich]] portugaldar idazle, kazetari eta musikagilea (1805-1883) # [[Balghis Badri]] feminsta eta aktibista (Sudan) # [[Beatriz González Calderón]] biolontxelojolea eta orkestra-zuzendaria (Andaluzia) # [[Binta Jammeh-Sidibe]] emakumeen eskubideen aldeko politikoa (Mauritania) # [[Blanca Lydia Trejo]] idazlea, aktibista, kantzilerra (Mexiko) # [[Bogaletch_Gebre]] mikrobiologoa, Emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista eta feminista(Etiopia) # [[Carmela Nieto]] kazetaria eta idazle feminista (Kuba) # [[Carmen García Mateo]] zientzialaria (Galizia) # [[Carmen Herrera (margolaria)|Carmen Herrera]] Kuba-EEBB # [[Carolina Beatriz Ângelo]] Portugaldar medikua eta feminista, herrialde horretan bozkatu zuen lehen emakumea (1878 - 1911) # [[Caroline Flack]] telebista-aurkezlea eta irrati esataria (Britainia Handia) # [[Catalina Martin-Chico]] fotokazetaria (Madril) # [[Cecilia Seghizzi]] musikagilea, biolin-joleaeta pintorea (Italia) # [[Ceija Stojka]] ijito margolaria (Austria) # [[Celia Rico Clavellino]] gidoilasria eta zine zuzendaria(Sevilla) # [[Charline Effah]] idazlea eta maistra (Gabon) # [[Chou Kung-shin]] idazlea, historialaria... (Taiwan) # [[Constanza de Ayala]] Arabako dama (Araba) # [[Consuelo Díez Fernández]] pianista eta musikagilea (Madril) # [[Coral del Río Otero]] ekonomialaria eta ikertzailea(Vigo) # [[Delaine Le Bas]] artista ijitoa (Britania Handia) # [[Dolores Corbella Díaz]] hizkuntzalaria, akademikoa (Tenerifekoa) # [[Dolores Corella Piquer]] zientifikoa eta ikertzailea (Valentzia) # [[Dolores Ruiz Berdún]] zientzia historialaria eta ikertzailea (Espainia) # [[Dolores Serrano]] pianista, musikagilea eta irakaslea (Cadiz) # [[Dora Barrancos]] soziologo, historialari, feminista (Argentina) # [[Dorothy_Reed_Mendenhall]] medika estatubatuarra (Columbus 1874- Chester 1964) # [[Efua Dorkenoo]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Ghana) # [[Elena Gorolová]] indarrez esterilizatutako emakume ijitoa (Txekia) # [[Elena María Tejeiro]] aktorea (Murtzia) # [[Elisabeth Guttenberger]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Elvira Quintillá]] aktorea eta abeslaria (Bartzelona) # [[Emma Kunz]] sendalaria (Suitza) # [[Estrellita Castro]] abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Ethel Brooks]] Soziologo feminista eta ijitoa (AEB) # [[Eugenia Zuffoli]] abeslaria eta aktorea (Italia) # [[Eva Villaver Sobrino]] astrofisikaria eta ikertzailea (Palentzia) # [[Fàtima Bosch i Tubert]] zientzialaria (Girona) # [[Fatoumata Coulibaly]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Mali) # [[Fauziya Kasinga]] emakumeen genital mutilazioa dela eta, AEBko lehen errefuxiatua (Togo) # [[Florence Price]] orkestra garrantzitsu batek jo zuen lehen musikagile afroamerikarra (AEB) # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista () # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (EEBB) # [[Francisca de Assis Martins Wood]] Lehen aldizkari feministaren argitaratzailea (Lisboa, 1802-1900) # [[Gavina Viana Viana]]ekintzaile antifaxista (Donostia-Bartzelona) # [[Gina Ranjičić]] lehenengo ijito idazlea (Serbia) # [[Gisela Bock ]] historialaria (Alemania) # [[Hanna Neumann]] matemarikaria (Alemania) # [[Imperio Argentina]] aktorea, abeslaria eta dantzaria (Argentina) # [[Inés Núñez de la Parte]] abokatua, kontseilaria eta goi-zuzendaria (Bilbo) # [[Inna Modja]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Mali) # [[Isabel Parra]] kantautorea eta folklorista (Txile) # [[Isabel Rodà de Llanza]] epigrafialaria eta arkeologoa (Bartzelona) # [[Isabelle Stengers]] Bruselako filosofoa (Belgika) # [[Isatou Touray]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (GAmbia) # [[Jaha_Dukureh]] giza eskubideen aldeko aktibista (Gambia) # [[Jane Richardson]] biofisikoa eta Richardson biogramen asmatzailea (AEB) # [[Javiera Parra]] musikaria eta abeslaria (Txile) # [[Juana Goizueta Vértiz]] Kontituzio Zuzenbideko irakaslea (Nafarroa) # [[Julia Lajos]] aktorea (Valladolid) # [[Julia Robinson]] estatubatuar matematikaria (Misuri) # [[June Crespo]] artista (Iruñea, 1982) # [[June Eric-Udorie]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Irlanda) # [[Katarina Taikon]] idazle ijitoa (Suedia) # [[Laura_Mersini-Houghton]] kosmologa eta fisika teoriko albano-estatubatuarra (Tirana) # [[Layli Miller-Muro‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (AEB) # [[Leah Manning]] Politikari britainiarra, giza eskubideen aldeko ekintzailea (Erresuma Batua) # [[Leena Yadav]] zinema-zuzendaria (India) # [[Leonore Davidoff]] historialaria, feminista (AEB) # [[Leyla Hussein]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Somalia) # [[Lidia Cao]] ilustratzailea eta muralista (Galizia) # [[Lily van Angeren-Franz]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Loral O'Hara]] ingeniaria eta astronauta NASAn (AEB)) # [[Louise Jopling]] margolaria (Erresuma Batua) # [[Ma Thida]] Kontzientzia preso ohia eta idazlea (Birmania) # [[Mae Azango]] Kazetaria eta emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Liberia) # [[Marcia_Neugebauer]] geofisika estatubatuarra (AEB) # [[Margaret Bonds]] musikagilea (AEB) # [[Margarita Comas Camps]] pedagogoa (Menorca-Erresuma Batua) # [[Mari Carmen Díaz de Mendoza]] aktorea (Madril) # [[María Banquer]] aktorea (Espainia) # [[María Bru]] aktorea (Valentzia) # [[María de Sarmiento y Castilla]] Arabako dama (Araba) # [[María Dolores Gispert Guart]] bikoizketa aktorea eta irrati esataria (Katalunia) # [[María Eva Istúriz García|María Eva Istúriz Garcia]] Berdintasunerako teknikaria (Iruñea) # [[Maria Federici]] komunista, politikaria (Italia) # [[María Inmaculada Paz-Andrade]] zientzialaria (Galizia) # [[María Itziar Urrutia San Antón]] arkitektoa eta zuzendari exekutiboa (Malaga) # [[María Matilde Almendros]] irrati esataria eta aktorea (Katalunia) # [[María Ripoll]] zinegilea (Bartzelona) # [[María Ruiz de Gauna]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[María Teresa Ruiz Cantero]] mediku eta ikertzailea (Melilla) # [[Maria Veleda]] Portugalgo ekintzaile feminista eta errepublikanoa (1871-1955) # [[Mary Nash]] historialaria (Irlanda-Katalunia) # [[Maya Burhanpurkar]] ikertzaile kanadiarra (Ontario) # [[Melanie Spitta]] zinema zuzendari ijitoa (Belgika) # [[Mónica Ramos Toro]] antropologoa (Madril) # [[Nahid Toubia]] Sudaneko lehen emakume-zirujaua eta EGM ikerketan ezpezializatutako aktibista (Sudan) # [[Najat Maalla M'jid]] NBE Idazkari Nagusiaren Ordezkari Berezia Haurren aurkako Indarkeriari buruzkoa (Maroko) # [[Nilde Iotti]] politikari komunista (Italia) # [[Nina Dudarova]] hizkuntzalari ijitoa, erromanieran alfabetatzea (Rusia) # [[Nitza Margarita Cintron]] medikua (Puerto Rico) # [[Olayinka Koso-Thomas]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nigeria) # [[Panna Cinka]] biolin-jotzailea ijitoa (Hungria) # [[Pastora Filigrana García]] ijito sindikalista feminista (Sevilla) # [[Pastora Imperio]] dantzaria (Sevilla) # [[Pepita de Oliva]] ijito dantzaria, Europan ezaguna (Málaga) # [[Pratibha Parmar]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nairobi) # [[Regina de Lamo]] 98.ko belaunaldiaren idazle anarkista (Jaén) # [[Rita Montagnana|Rita Montagnama]] Komunista, politikaria (Italia) # [[Romila Thapar]] historialaria (India) # [[Rosa Cortés]] 1749ko ijitoen kontrako Sarekada Handian atxilotua (Granada) # [[Rosa Taikon]] ijito zilargin eta aktorea (Suedia) Gina Ranjičić # [[Rosario García Ortega]] aktorea (Argentina) # [[Sagrario Ruiz Elizalde]] maistra eta hezkidetzan erreferentea (Nafarroa) # [[Saioa Mantzisidor Zilloniz]] nekazaria eta enpresaburua (Bizkaia) # [[Sandy Powell]] jantzi-diseinatzailea (Britainia Handia) # [[Shu Otero]] komikigilea (Sunbilla, Nafarroa garaia) # [[Silvia Agüero]] ijito idazlea, ijitoen memoria berreskuratzen duena (Madril) # [[Sister Fa]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Senegal) # [[Sonia Contera]] fisikaria eta nanoteknologoa (Madril) # [[Soraya Post]] eurodiputatu ijitoa (Suedia) # [[Tarsy Carballas]] zientzialaria (Galizia) # [[Teresa Margarida da Silva e Orta]] lehen emakume eleberrigilea portugesez (1711-1793) # [[Teresa Mattei]] ekintzaile komunista, feminista (Italia, 1921-2013) # [[Teresa Noce]] italiar politikaria (1900-1980) # [[Teresa Sánchez de Bilbao]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[Teresa Vinyoles Vidal]] historialaria (Bartzelona) # [[Thais_Russomano]] Brasildarra medikuntza aeroespazialean espezializatuta (Porto Alegre) # [[Vanderlan da Silva Bolzani]] Kimikaria (Brazil) # [[Věra Bílá]] ijito abeslaria (Txekia) }} ====Berriak 2022 (Urtarrila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Urrutia]] ----'''SORTU''' Eskalatzailea (Bizkaia) # [[Alazne Belar]] ef--'''SORTU''' erizaina eta ikerlaria (Atxondo, Bizkaia) # [[Belén Bengoetxea]] ef--'''SORTU''' Ikertzailea eta EHUko irakaslea (Durango) # [[Elena Uriz]] ef--'''SORTU''' irakaslea, aktorea, dantzaria, musikaria (Iruñea) # [[Maixux Rekalde]] efef'''SORTU''' Bakezalea eta euskaltzaile (Oiartzun) # [[Mercedes Arbaiza]] ----'''SORTU''' Historialaria eta EHUko irakaslea (Bilbo) # [[Pilar Narbaiza]] efef'''SORTU''' erraketista eta sukaldaria (Mallabia) # [[Uxue del Río]] ef--'''SORTU''' artista, irudigilea eta diseinatzaile grafikoa (Donostia) # [[Adelaide Cabete]] Ginekologo feminista, framazona eta errepublikanoa (Portugal, 1867-1935) # [[Adele Bianchi]] geografoa (Italia) # [[Aida Peláez de Villa Urrutia]] idazlea,kazetaria, sufragista. (Kuba) # [[Amalia Mallén|Amalia Mallén de Ostolaza]] saiakeragilea, itzultzailea, sufragista (Kuba) # [[Ana de Castro Osório]] Portugalgo idazlea, feminista eta militante errepublikanoa(1872-1935) # [[Ana Maria Lajusticia]] kimikaria, dietetikan eta nutrizioan aitzindaria (Madril) # [[Ana Revenga]] ekonomialaria (Espainia) # [[Ángela Molinuevo y Longuebau]] XIX. mendeko karitatea (Gasteiz) # [[Ángeles Flórez Peón]] bizirik dagoen azken miliziano sozialista (Asturias) # [[Angélica Morales |Angélica Morales ]] idazlea, aktorea (Teruel, 1970) # [[Ann Rose Nu Tawng]] bakezalea, erizaina BBC 100 women sariduna (Birmania) # [[Antonella Picchio]] Ekonomialari feminista (Italia) # [[Arantxa Rodríguez Álvarez]] ekonomialari feminista (Bilbo) # [[Arantza Chacón Ormazabal]] ikertzailea, Zehar Errefuxiatuak (Gasteiz) # [[Asunción Ruiz]] ingurumen teknikaria (Madril) # [[Aurelia Castillo de González]] idazle eta itzultzailea (Kuba) # [[Aurora Villar Buceta]] kazetaria (Kuba) # [[Belén Franch Gras]] zientzialaria (Valentzia) # [[Belén Frau Uriarte]] ekonomilaria, Espainaiako CEOko eta munduko komunikazioko zuzendaria (Bilbo) # [[Belén Landáburu]] abokatu eta politikoa (Burgos) # [[Bianca Maria Meda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Blanca de los Ríos]] idazlea eta literatura kritikoa (Sevilla) # [[Camille Kouchner]] Zuzenbide pribatuko irakaslea, abokatua (Frantzia) # [[Carmen Serdán Alatriste]] iraultzailea (Mexiko) # [[Catalina Bárcena]] aktore kubatarra (Kantabria) # [[Consuelo Uranga]] komunista (Mexiko) # [[Cristina Borderías]] Historialaria (Katalunia) # [[Cristina Carrasco]] ekonomilari feminista (Txile-Bartzelona) # [[Cynthia Cockburn]] antimilitarista feminista eta akademikoa (Britania Handia) # [[Diane Elson]] ekonomilari feminista (Erresuma Batua) # [[Digna Collazo]] sufragista (Kuba) # [[Domitila García de Coronado]] editorea, idazlea (Kuba) # [[Elena Salvador]] aktorea (Madril) # [[Elisa Garrido Moreno]] ikertzailea, unibertsitateko irakaslea (Valentzia) # [[Elisa Garrido]] espainiar militante antifaxista (Zaragoza) # [[Elisa Mújica]] Idazlea (Kolonbia, 1918-2003) # [[Elisa Soriano Fisher]] mediku-oftalmologoa eta feminista (Madril) # [[Élisabeth Chaplin]] margolaria (Frantzia, 1890-Italia, 1982) # [[Ella Fontanals-Cisneros]] enpresaria eta arte-bildumagilea (Kuba) # [[Elva Raquel Gómez]] kitxua idazlea (Argentina) # [[Elvira de Hidalgo]] Sopranoa eta kantu-maistra (Teruel) # [[Erika Aifan]] ustelkeriaren aurkako epailea (Guatemala) # [[Esperanza Molina Cubillo]] idazlea eta antropologoa (Madril) # [[Esther Chapa]] sufragista (Mexiko) # [[Eva Celada]] kazetaria, idazlea eta gastronomoa (Palentzia) # [[Eva Gancedo]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) # [[Fanny Garrido]] idazle galiziarra # [[Fátima Báñez]] legelaria, politikaria eta ekonomilaria (Huelva) # [[Fatima Singhateh]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezia (Gambia) # [[Francia Márquez]] ekintzaile feminista (Kolonbia) # [[Gisela Vaquero]] bideojokogilea (Girona) # [[Henriette d'Angeville]] Mont Blanc igo zuen bigarren emakumea (Frantzia) # [[Hermila Galindo]] politikaria, kazetaria eta ekintzaile feminista (Mexiko) # [[Hortensia Gelabert]] aktore kubatarra Espainian (Espainia) # [[Ingrid Robeyns]] filosofo eta ekonomialari feminista (Lovaina, Belgika) # [[Irene González]] Futbolaria (Coruña, 1909-1928) # [[Isabel Margarita Ordetx]] idazlea, (Kuba) # [[Isabel Oyarzábal]] itzultzailea, kazetaria, idazlea, aktorea eta diplomatikoa(Malaga) # [[Isabella Leonarda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Jamila Medina Ríos]] idazlea (Kuba) # [[Josefina Blanco]] aktorea (Leon) # [[Josefina Gómez Mendoza]] geografo eta idazlea (Madril) # [[Julia Peguero Sanz]] maistra eta feminista (Zaragoza) # [[Justa Montero]] aktibista feminista (Bartzelona) # [[Kate Young]] gizarte-antropologoa (Erresuma Batua) # [[Laila Haidari]] ekintzailea 100 Women BBC sariduna (Agfanistan) # [[Leonor Taboada]] kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista # [[Lourdes Beneria]] ekonomialari feminista (Katalunia) # [[Lucía López Marco]] albaitaria (Zaragoza) # [[Manuela Vargas]] flamenko dantzaria (Sevilla, 1941 - Madril, 2007) # [[Margarita Manso]] 27ko belaunaldiko margolaria (Valladolid, 1908-Madril,1960) # [[Mari Carmen Martínez Chamorro]] medikua (León) # [[María Ángeles Pérez López|Maria Ángeles Pérez López]] poeta (Valladolid) # [[María Cancio]] aktorea (Madril) # [[María del Adalid]] margolari galiziarra ( # [[María Espinosa de los Monteros]] emakumeen eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista (Malaga) # [[María Fernanda Ladrón de Guevara]] Aktorea (Madril) # [[María Guerrero López]] aktorea (Madril) # [[María Guerrero]] Aktore eta enpresaburua (Madril) # [[María José Vázquez]] GIB/HIES ekintzailea (Bartzelona) # [[María Josefa Patricia Muñoz y Jarabeitia]] filantropoa (Bilbo) # [[María Martos]] Feminista (Madril) # [[María Muñoz de Quevedo]] piano-jotzailea # [[Maria Teixidor i Jufresa]] enpresari eta abokatua (Katalunia) # [[María Teresa Gavarró Castelltort]] pedagogoa(Katalunia) # [[María Tubau]] aktorea (Madril) # [[María Villar Buceta]] kazetaria, poeta, ekintzailea (Kuba) # [[Maria Xaveria Perucona]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Marta Álvarez Guil]] legelaria (Madril) # [[Matilde de la Torre]] kazetari eta politikaria (Burgos) # [[Matilde Díez]] aktorea (Madril) # [[Matilde Rodríguez Cabo]] mediku, psikiatra, idazlea, feminista, sufragista eta aktibista (Mexiko) # [[Maud de Boer-Buquicchio]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezi oiha (Herbehereak) # [[Michelle Perrot]] historialaria (Frantzia) # [[Natália Pasternak|Natalia Pasternak]] biologoa BBC 100 women sariduna (Brasil) # [[Négar Djavadi]] eleberrigilea, zinemagilea (Iran/Frantzia) # [[Nerea Luis]] informatika ingeniaria (Madril) # [[Nieves Quintana]] Nekazaria (Araba) # [[Nilofar Bayat]] afganistar abokatua eta saskibaloi jokalaria (Kabul) # [[Reem Alsalem]] Emakumeen kontrako indarkeriari buruzko Nazio Batuen Errelatorea (Jordania) # [[Reyna Pastor]] historialaria (Argentina) # [[Rosa García-Malea López]] lehen emakume kaza-pilotua (Almeria) # [[Rosika Schwimmer]] kazetaria, idazlea, sufragista (Budapest) # [[Sabine Weiss]] Argazkilaria (Frantzia) # [[Sara Baartman]] esklaboa (Afrika) # [[Serafina Núñez]] idazle kubatarra # [[Susanna Minguell]] filosofo eta idazlea (Bartzelona) # [[Tlaleng Mofokeng]] mediku, hizlari, idazle eta emakumeen eskubideen eta sexu eta ugalketa-osasunaren aldeko aktibista BBC 100 women sariduna (Hegoafrika, 1980) # [[Trinidad Arroyo]] Espainian lan egin zuen lehen oftalmologoa (Palentzia) # [[Virginia Eubanks]] politologoa (AEB) # [[Virginia Torrecilla]] futbolaria (Mallorca) # [[Virginie Demont-Breton]] margolaria (Frantzia, 1859-1935) # [[Winnaretta Singer]] musika mezenas (Paris) # [[Zeltia Montes Muñoz]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) }} === Berriak === ====Berriak 2021 (urria, azaroa, abendua)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Olaizola]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Elgoibar 1974) # [[Amaia Lejarreta]] ef--'''SORTUA''' artista, makillatzailea (Durango 1983) # [[Anttoni Etxeberria]] efef'''SORTUA''' tabernaria (Hondarribia 1914-2020) # [[Begoña Gorospe]]----'''SORTUA''' feminista, zinegilea (Hernani 1942) # [[Frantxiska Iragorri]] efef'''SORTUA''' Abertzale, ekintzailea (Oiartzun, 1920-2019) # [[Garbiñe Larrea |Garbiñe Larrea Iturralde]] ef--'''SORTUA''' Naturopata (Urnieta 1976) # [[Hipolita Ibaibarriaga]] ef--'''SORTUA''' erreketista (Ermua 1914- Bartzelona 1939) # [[Itziar Ugarte]] ef--'''SORTUA''' Kazetaria eta idazlea (Oñati 1995) # [[Junkal Guerrero]] ----'''SORTUA''' musikaria (Andoain 1968) # [[Leire Vargas]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea eta itzultzailea (Durango 2002) # [[Lide Urrestarazu]] ef--'''SORTUA''' mendi lasterkaria (Ordizia 1999) # [[Maria Angeles Esnaola]] efef'''SORTUA''' Maistra abertzalea (Ormaiztegi 1924-2017) # [[María Bravo]] ----'''SORTUA''' sopranoa (Portugalete 1952) # [[María Goiricelaya Burón]] ef--'''SORTUA''' aktorea, antzerki-zuzendaria (Bilbo 1983) # [[Maria Rosario Arrizabalaga]] efef'''SORTUA''' Mariarro bezala ezagunagoa, feminismoa eta justizia soziala bizi-ardatz izan zituen gizarte-ekintzailea (Ermua 1949- Donostia 2021) # [[Maribel Aiertza]] ef--'''SORTUA''' euskal idazlea (Etxebarria 1962) # [[Rosario Zubizarreta]] efef'''SORTUA''' erraketista (Ermua 1918-2002) # [[Shandra Martínez]] ----'''SORTUA''' artista, ilustratzailea. (Errenteria1977) # [[Susana Serrano]] ef---'''SORTUA''' Unibertsitateko irakaslea (Elorrio) # [[Tere Jaio]] efef'''SORTUA''' aktorea, bikoiztailea. (Gernika) # [[Teresa Murga]] efef'''SORTUA''' (Markina-Xemein 1910-2015) # [[Abia Akram|Abia Akra]] aktibista (Pakistan) # [[Aida Lafuente]] politikari ekominista (León) # [[Al Khadra Mabrook]] Saharar poeta (Sahara) # [[Alice Neel]] margolari erretratugile estatubatuarra (1900 - 1984) # [[Amaia Bono]] antzerki aktorea (Gasteiz, 1989) # [[Amaia Nausia]] historialaria (Iruñea) # [[Amalia Domingo Soler]] Idazlea, espiritista (Sevilla, 1835-Bartzelona,1909) # [[Ana Santos Payán]] idazlea, poeta, editorea (Guadalajara, 1972-Almeria, 2014) # [[Ana Teresa Diego]] Argentinan atxilotu-desagertua (Argentina) # [[Andrea Ixchíu]] kazetaria (Guatemala) # [[Antonia Adroher Pascual]] maistra, pedagogoa eta politikaria (Girona) # [[Araceli Sánchez Urquijo|Araceli Sanchez Urquijo]] bide, ubide eta portuetako ingeniaria (Sestao) # [[Azucena Villaflor|Azuzena Villaflor]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[Belén Nevado]] aktorea, feminista (Gasteiz, 1969) # [[Berta Arocena de Martínez Márquez]] Kazetaria, feminista (Habana, 1901-1956) # [[Blanca Li]] koreografo, dantzari, zinemagile (Granada) # [[Buchi Emecheta]] idazle nigeriarra # [[Carlota Pi]] Ingeniaria eta enpresari katalana # [[Carme Alemany Gómez]] soziologoa, feminista (Bartzelona) # [[Carme Karr i Alfonsetti]] Kataluniako kazetari, idazle, musikologo eta publizista feminista eta bakezalea (1865 - 1943) # [[Carme Montoriol i Puig]] Bartzelonako idazlea, itzultzailea eta piano-jotzailea (1892 - 1966) # [[Carmen Navarro]] Medikua eta ikertzailea (Madril) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Carole Pateman]] Britainiako feminista eta politologoa (Sussex, Ingalaterra) # [[Carolina Coronado]] idazlea (Badajoz) # [[Carolina Escobar Sarti]] Guatemala, 1960 feminista, idazlea, # [[Clara Peeters]] margolari flamendarra. (1580-1621) # [[Claudette Colvin]] Afro-amerikarren eskubide zibilen mugimenduaren aitzindaria. # [[Clotilde Cerdá Bosch]] Aktibista eta goi mailako harpa-jotzailea (Bartzelona, 1861-1926) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Conchita Balparda]] abeslaria, sopranoa. Portugalete (1942) # [[Constance Naden]] Idazle, poeta eta filosofo ingelesa # [[Consuelo Rubio]] opera abeslaria (Madril) # [[Cristina Durán Costell|Cristina Durán]] ilustratzailea eta marrazkilaria (Valentzia, 1970) # [[Cristina Spínola]] kazetaria, kirolaria, telebistako kazetaria, idazlea eta Kanarietako Youtuber-a da. # [[Crystal Bayat]] aktibista (Afganistan) # [[Diana Pinilla]] txirrindulari kolonbiarra # [[Dolores Aleu Riera]] Mediku titulua lortzen lehena (Bartzelona 1857-1913) # [[Dolores Prida]] kazetari eta antzerkigile kubatar estatubatuarra # [[Dolors Monserdà]] Kataluniako idazle eta ekintzaile feminist (1845-1919) # [[Dolors Piera]] Kataluniako irakasle sindikalista (1910-2002) # [[Eider Sánchez]] ingeniaria eta "Naru Intelligence"ren sortzailea (Donostia) # [[Elena Cipriana Álvarez Durán]] idazle, folklorista (Badajoz) # [[Elena Maseras Ribera]] Mediku, pedagogo eta irakaslea. Medizina fakultatean lehen emakume matrikulatua (Tarragona, 1853-1905) # [[Elena Mederos Cabaña]] Feminista,aktibista (Kuba) # [[Elena Molina]] dokumentalgilea (Madril) # [[Elisa Fernández de la Vega]] medikua, ikertzailea (Asturias-Zaragoza) # [[Ellen Churchill Semple|Ellen Churchill]] geografo amerikarra (1863-1932) # [[Elvia Carrillo Puerto]] Lider feminista, politikoa eta sufragista mexikarra # [[Emilia Bernal]] Kazetaria, itzultzaile (Kuba, 1884-1964) # [[Fátima Djarra Sani]] Emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. (Ginea Bissau) # [[Fede Galizia]] margolaria (Milan 1578-1630) # [[Feminismoa Herri Katalanetan]] # [[Flavita Banana]] ilustratzaile, marrazkilaria (Oviedo) # [[Francesca Bonnemaison i Farriols]] Bartzelonako pedagogo, idazle eta feminista (1872-1949) # [[Francisca de Pedraza]] etxekoandrea, genero-indarkeriaren borrokaren aurrekari historikoa # [[Françoise Gilot|Francoise Gilot]] margolaria (Frantzia) # [[Georgiana Houghton]] Margolaria (Kanaria Uharteak, 1814-Londres, 1884) # [[Helen Porter]] britainiar biologoa # [[Isabel Güell i López]] musikagilea (Bartzelona) # [[Isabel Villenakoa]] lekaime eta idazle protofeminista (Valentzia, 1430 - 1490) # [[Janet Watson]] geologo britainiarra (1923-1985) # [[Jeannette Campbell]] igerilaria (Argentina) # [[Jerònima Galés]] XVI. mendeko inprimatzaile valentziarra (?? - 1587) # [[Jimena Alonso]] Feminista, irakaslea, pentsalaria, liburu argitaratzaile. Donostia-Madril # [[Jimena Fernández de la Vega]] medikua, genetista (Galizia) # [[Joaquima Santamaria i Ventura]] Kataluniako idazle, folklorista eta itzultzailea (1853 - 1930) # [[Josefa Ortiz de Domínguez]] Mexikoko independentziaren aldeko aktibista (Mexiko) # [[Juana Doña]] komunista, militantea, idazlea (Madril-Bartzelona) # [[Júlia Martí Comas]] ikerlari feminista (Bartzelona) # [[Kathleen Hanna]] musikaria eta aktibista. (Estatu Batuak) # [[Leona Vicario]] Mexikar ekintzailea (Mexiko Hiria, 1781-1842) # [[Lesbia Soravilla]] idazlea, feminista, ekintzailea (Camagüey, 1907-1989) # [[Lisa Çalan]] zinemagilea (Kurdistán) # [[Lola Gaos]] aktorea, aktibista (Valentzia) # [[Lola Rodríguez de Tió]] Kazetaria, iraultzailea (Puerto Rico, 1843 - Habana 1924) # [[Lucia Ixchíu]] aktibista (Guatemala) # [[Lucía Lahoz Gutiérrez]] Arte historialaria (Leza-Araba) # [[Luisa Pérez de Zambrana|Luisa Pérez de Zanbran]] Poeta (Santiago, 1837-Habana, 1922) # [[Luzmila Chiricente Mahuanca]] Giza eskubideen aldeko ekintzailea (Perú) # [[Marcelina Bautista]] Etxeko langileen aldeko aktibista (Mexiko, 1966) # [[Margaret Bullen]] antropologoa (Erresuma Batua- Euskal Herria) # [[Margarita Porete]] Begina, mistika ((Frantzia) # [[Marge Piercy]] poeta, eleberrigile eta feminista (AEB) # [[María Cambrils]] Valentziako idazle sozialista eta feminista (1878 - 1939) # [[María Collado Romero]] idazlea # [[Maria del Carme Nicolau Massó]] Kataluniako idazle, itzultzaile eta kazetaria (1901-1990) # [[Maria Domènech i Escoté]] Kataluniako idazlea (1874 - 1952) # [[María Eugenia Casinelli de García Irureta Goyena]] giza eskubideen aldeko aktibista (Argentina) # [[María Isidra de Guzmán y de la Cerda]] Medikua (Madril 1767-1884)) # [[María José Fuster]] UNED-eko irakaslea eta GIB/HIESaren ekintzaile eta ikerlaria (Alicante) # [[María José Martínez Herrero|Maria José Martinez Herrero]] EHUko irakaslea # [[María Josefa de Larumbe Goñi]] inprimatzailea eta liburu-saltzailea (Iruña 1700-1757) # [[Maria Lugones]] filosofo feminista eta deskoloniala (Argentina) # [[María Pineda]] modelo eta enpresaburua # [[María Ponce|Maria Ponce]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[María Telo]] Legelaria, familia-abokatua eta feminista extremadurarra # [[María Wonenburger]] Matematikan doktorea (Galizia) # [[Mariana Rodríguez del Toro|Mariana Rodriguez del Toro]] Mexiko independiaren aldeko borrokalaria (1775-1821) # [[Mariasilvia Spolato]] LGBT eskubideen ekintzailea (Italia) # [[Mariblanca Sabas Alomá|Mariblanca Sabas Alom]] Feminista, kazetaria, ministroa (Kubako Santiago, 1901-1983) # [[Marie-Thérèse Walter]] modeloa eta Picassoren amorante (Frantzia) # [[Marilyn Waring]] ekonomia feministaren sortzaile nagusietako bat(Zeelanda Berria) # [[Marquesa del Ter]] Noble frantziarra, pianista eta ekintzaile feminista (1864-1936) # [[Marta Espinós]] Valentziar piano-jotzailea. Valentzia # [[Marta González Gómez]] El Salvador-eko armadaren eraso batean eraila. # [[Marta Lozano Molano]] musikagilea (Cáceres, 1985) # [[Martina Casiano y Mayor|Martina Casiano]] maistra, fisika eta kimikaria # [[Martina Castells Ballespí]] Medikuntzan doktore-gradua lortzen lehen emakumea (Lleida,1852-1884) # [[Mercè Capdevila i Gaya]] musikagilea, pedagogoa (Bartzelona) # [[Mercè Torrents Turmo]] piano-jole eta konpositore katalana # [[Mertxe de Renobales]] biokimikaria (Bilbo) # [[Miren Llona]] EHUko irakaslea # [[Mylene Fernández Pintado]] idazlea (Kuba) # [[Ochy Curiel]] feminismoaren teorialaria eta aktibista, gizarte-antropologoa (Dominikar Errepublika) # [[Ofelia Rodríguez Acosta|Ofelia Rodriguez Acosta]] Feminista, kazetaria, idazlea (Habana, 1902-1975) # [[Olimpia Fulvia Morata]] humanista italiarra # [[Pamela Yates]] estatubatuar dokumentalista eta giza eskubideen aldeko ekintzailea # [[Pilar Castillo Sánchez]] pianista (Galizia) # [[Pretty Yende]] sopranoa (Hego Afrika) # [[Raquel Calvo Larralde]] kazetaria, dokumentalgilea (Durango) # [[Rita Cetina Gutiérrez]] maistra, poeta eta feminista mexikarra # [[Rosario de Acuña|Rosario de Acuña y Villanueva]] idazle, librepentsalari eta kazetaria (Madril) # [[Roya Sadat]] zinegile eta zinema-zuzendaria (Afganistan) # [[Salutxu Etxebarria]] Amurriko emakume aurreskulari aitzindaria (1924-2008) # [[Tomasa Cuevas]] efef militante komunista eta antifrankista (Guadalajara 1917 -Bartzelona 2007) # [[Ulrike Tillmann]] matematikaria (Alemania) # [[Vicenta Llorente del Moral]] entomologoa (Algorta) # [[Wendy Flores]] abokatua eta giza eskubideen aldeko defendatzailea. (Nikaragua) # [[Zulema de la Cruz]] musikagile, konpositore (Madril) # [[Zuriñe López de Sabando Sainz]] dokumentalgilea (Gasteiz) }} ====Berriak 2021 (uztaila, abuztua, iraila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Egidazu]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea, biologoa eta idazlea (Durango) # [[Bea Larrañaga]] ef--'''SORTU''' aktorea (Errenteria) # [[Begoña Zia]] ef--'''SORTU''' marrazkilaria. (Iruñea 1959-2019) # [[Dorleta Kortazar]] ef--'''SORTU''' ipuin-kontalaria (Arrasate 1974) # [[Eider Perez]] ef--'''SORTU''' aktorea, idazlea, bertsozalea eta aurkezlea (Pasaia1995) # [[Elena Pérez]] efef'''SORTU''' txistularia (Ermua 1968-2021) # [[Eskarne Aroma]] efef'''SORTU''' irakaslea, aktorea, ekintzailea (Durango 1934-2021) # [[Esther Gorostiza]] ef--'''SORTU''' pediatra (Atxondo 1953) # [[Gala Knörr]] ----'''SORTU''' artista (Gasteiz 1984) # [[Isabel González]] ef--'''SORTU''' liburuzaina, politikaria (Leon-Durango 1974) # [[Jenni Alvarado]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1981) # [[Laura Latorre]] ef--'''SORTU''' terapeuta, idazlea (Madril-Huarte 1975) # [[Maddi Soroa]] ----'''SORTU''' pedagogoa (Lekunberri 1997) # [[Maitane Azurmendi]] ef--'''SORTU''' artista. (Gernika 1978) # [[Maria Josefa Aedo]] efef'''SORTU''' lekaimea (Ermua 1786-Compostela 1805) # [[Marina Lameiro]] ----'''SORTU''' zinemagilea (Iruñea 1986) # [[Norma Mentxaka]] --ef'''SORTU''' terrorismoaren biktima (Santurtzi 1932-1976) # [[Rosa Arburua]] ----'''SORTU''' pedagogoa, historia ikertzailea (Irun 1961) # [[Vanesa Fernández]] ef--'''SORTU''' Zinebiko zuzendaria. (Iurreta 1980) # [[Agustina González López]] idazle, pentsalari, pintore abangoardista eta politikaria izan zen.(Granada) # [[Ana Carrillo Domínguez]] Errepublikako Herri Armadako kapitain komunista (1898 - 1974) # [[Ana María Martínez Sagi]] Kataluniako poeta, sindikalista, kazetaria eta atleta feminista (Bartzelona, 1907-2000) # [[Anbara Salam Khalidi]] idazle eta itzultzaile feminista (Libano) # [[Ángela Labordeta]] idazlea (Teruel) # [[Ángeles Ottein]] sopranoa (Madril) # [[Angélica Dass]] argazkilaria (Brasil) # [[Consuelo Zavala]] maistra, feminista (Mexiko) # [[Esther Bejarano]] musikaria, Auschwitzeko kontzentrazio-eremutik bizirik atera zena (Alemania) # [[Gertrudis Bocanegra]] Mexikoren indepentziaren aldeko borrokalaria (Mexiko) # [[Inge Morath]] argazkilaria (Austria- AEB) # [[Jane Glover]] orkrestra zuzendaria (Erresuma batua) # [[Mari Luz Cristóbal Caunedo|Mari Luz Cristóbal]] Asturias, 1948. Tonada-kantaria # [[María "La Jabalina"]] militante anarkista eta miliziano espainiarra (1917 - 1942) # [[María de Baratta]] musikagilea, piano-jotzailea (El Salvador) # [[Mariana Pineda]] espainiar liberala (Granada) # [[Mariela Castro]] politikaria eta sexologoa (Kuba) # [[Milena Jesenská]] kazetaria, idazlea eta itzultzailea (Txekia) # [[Olga Bergholz]] Errusiar poeta (1910-1975) # [[Olga Jojlova]] Ballet dantzaria. Picassoren lehen emaztea. (1891-1955) # [[Paulina Ódena García]] militante komunista, Espainiako Gerra Zibilean milizianoa (Bartzelona 1911 - Granada 1936) # [[Peli Romarategui]] misiolari arabarra da, eta egurrez, beiraz eta zeramikaz egindako erlijio-lana egin ditu (Gasteiz) # [[Sandra Sánchez]] Karateka. Talavera de la Reina (1981) # [[Shamsia Hassani]] Afganistango grafitigilea. # [[Silvia Lazarte]] Boliviar-kitxuar politikaria (Bolivia) # [[Vilma Espín]] iraultzailea, heroia (Kuba) }} ====Berriak 2021 (apirila, maiatza, ekaina)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Anaje Narbaiza]] ef--'''SORTU''' euskaltzaile eta sindikalista (Bergara 1960) # [[Delia Lauroba]] --ef'''SORTU''' erresistentea (Donostia 1909-2004) # [[Estíbaliz Sádaba Murguía]] ----'''SORTU''' artista (Bilbo 1963) # [[Garazi Arrizabalaga]] ef--'''SORTU''' Durangoko Museoko zuzendaria (Berriz 1984) # [[Goiuri Aldekoa-Otalora]] ef--'''SORTU''' argazkilaria (Durango 1972) # [[Idoia Asurmendi]] ef--'''SORTU''' musikaria. (Aramaio 2000) # [[Idoia Gereñu]] ----'''SORTU''' antzerkigilea (Tolosa 1980) # [[Jone Guenetxea]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Abadiño 1978) # [[Jone Novo]] ef--'''SORTU''' kameraria (Durango 1982) # [[Juanita Ibaibarriaga Literatur Saria|Juanita Ibaibarriaga Literatur saria]] '''SORTU''' (Ermua) # [[Lucrecia Arana]] efef'''SORTU''' zarzuela abeslaria (Haro 1867- Madril 1927) # [[Maite Berriozabal]] ef--'''SORTU''' Euskara teknikaria (Berriz 1987) # [[Mariam Bilbatua]] ef--'''SORTU''' Unibertsitateko irakasle ohia. Durangoko zinegotzia 2019tik (Getxo, 1950) # [[Miren Lazkano]] ef--'''SORTU''' Piraguista (Donostia 1997) # [[Sagrario Aranburu]] efef'''SORTU''' dantzaria eta abeslaria (Iruñea 1930-2021) # [[Veronica Werckmeister]] ef--'''SORTU''' margolaria, muralista (Gasteiz 1972) # [[Amina Hussein]] kazetaria eta itzultzaile (Kurdistan-Bartzelona) # [[Amparo Poch y Gascón]] idazle eta mediku antifaxista eta libertarioa (Espainia, 1902-1968) # [[Ana María Pérez del Campo]] ekintzaile feminista (Madril) # [[Annie Vivanti]] Londresen jaiotako idazle italiarra # [[Betsi Cadwaladr]] erizaina (Gales) # [[Carme Riera]] idazlea (Balear Irlak) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Celia del Palacio]] feminista (Durango-Mexiko) # [[Colette Maze]] piano-jotzailea (Paris) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Concha Liaño Gil]] Espainiako ekintzaile anarkista ( Épinay-sur-Seine, Frantzia, 1916-2014) # [[Emma Roca]] korrikalaria, suhiltzailea (Katalunia) # [[Herminia Fajardo]] kazetaria, feminista (Kanariak) # [[Hilda Hilst]] idazlea. (Brasil) # [[Jane Rule]] idazlea (Kanada) # [[Josefina Carabias]] kazetaria, idazlea (Avila) # [[Julia Hermosilla Sagredo]] Anarkosindikalista, milizianoa eta frankismoaren aurkako erresistentea (Sestao, 1916-2009) # [[Julienne Mathieu]] zinema mutuko aktorea (Frantzia) # [[Kathleen Winter]] idazlea (Kanada) # [[Katia Reimberg]] etorkin ekintzailea, feminista (Brasil-Donostia) # [[Leticia Gaspar]] artista. (Bilbo) # [[Llibertat Ródenas Rodriguez]] Valentziako anarko-sindikalista, milizianoa eta Mujeres Libres taldearen kidea (1892-1970) # [[Lola Iturbe]] Espainiar anarko-sindikalista (Bartzelona, 1902-1990) # [[Mahasweta Devi]] Bengalkiar-indiar idazle eta aktibista # [[Margarita Xirgu]] Aktorea (Katalunia) # [[María Asunción Català]] matematikaria, astronomoa (Bartzelona) # [[María Bruguera Pérez]] (Extremadurako militante libertarioa eta feminista) (1913-1992) # [[María del Carmen de Lara]] zinemagile feminista (Mexiko) # [[María Dueñas (biolin-jotzailea)]] Granada 2002 # [[María Elena Walsh]] poeta, kantautorea, eleberrigilea, antzerkigilea (Argentina) # [[María Teresa Rodríguez Sáinz-Rozas|María Teresa Rodríguez Sainz-Rozas]] enpresaburua (Palentzia) # [[Mercedes Prieto]] Astronomoa (Huelva) # [[Penelope Fitzgerald]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Pepita Carpeña]] Espainiar feminista eta anarkosindikalista (Bartzelona, 1919-2005) # [[Sara Facio]] argazkilaria. (Argentina) # [[Soledad Estorach Esterri]] Espainiako ekintzaile anarkista (Lleida, 1915-1993) # [[Teresa Aldamiz]] poeta, kazetaria, itzultzailea. (Filipinas-Bilbo) # [[Teresa Jordá Vitó]] Akuarelista, margolaria (Bartzelona) # [[Teresa Lanceta]] Artista (Bartzelona) # [[Vera Mantero]] dantzaria (Portugal) # [[Xela Arias]] idazlea (Galizia) }} ====Berriak 2021 (urtarrila, otsaila, martxoa)==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Andereak Elkartea|Andereak Elkartea]] '''SORTU''' (Durango 2005) # [[Amaia Lopez de Munain]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Gasteiz 1972) # [[Antxone Telleria Mendia]] ef--'''SORTU''' irakaslea (Lekeitio 1956) # [[Bakarne Altonaga]] ef--'''SORTU''' historialaria (Bilbo 1988) # [[Bittori Etxeberria]] --ef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Baztan 1908-1997) # [[Capitolina Bustince Larrondo]] efef'''SORTU''' irakasle, idazlea (Ujué 1864- Segovia 1934) # [[Carmen Artaza]] ----'''SORTU''' abeslaria (Donostia 1995) # [[Eladia Zubizarreta]] efef'''SORTU''' erreketista (Ermua 1923-2020) # [[Elena Ziordia]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea (Bizkaia 1964) # [[Filomena Baldezate]] efef'''SORTU''' erizaina eta emagina (Valladolid-Bilbo 1895- Miranda de Ebro 1980) # [[Garazi Mugarza]] ef--'''SORTU''' Margolaria, idazlea eta erizana (Mallabia 1995) # [[Elvira Iñurrieta]] efef'''SORTU''' emagina (Elorrio 1895-1980) # [[Haizea Martiartu]] ef--'''SORTU''' saxofoi-jotzailea (Markina 1991) # [[Irantzu Mendia Azkue]] ----'''SORTU''' irakaslea eta ekintzailea (Gasteiz 1976) # [[Irati Idiakez]] ef--'''SORTU''' snowboarderra (Getaria 1996) # [[Isabel Lobiano]] efef'''SORTU''' (Ermua 1583-1673) # [[Izaro Lasa]] ef--'''SORTU''' txirrindulari ohia eta idazlea (Zumarraga 1987) # [[Kari Alberdi]] ----'''SORTU''' kimikaria, komunikazio zientifikoan aditua (Azkoitia 1996) # [[Lilatoia]] '''SORTU'''Donostia # [[Lorea Zulaika]] ef--'''SORTU''' musikaria (Ziortza-Bolibar 1996) # [[Lucia Urrutia]] ----'''SORTU''' meteorologoa (Erroibarra 1932) # [[Maider Mendizabal]] ef--'''SORTU''' pilotaria (Zizurkil 1977) # [[Maite Axiari]] --ef'''SORTU''' feminista, euskaltzale (Ezpeleta 1949-2021) # [[Maite Gorrotxategi]] ef--'''SORTU''' erraketista (Ermua 1926) # [[Mari Carmen Díaz de Lezana]] ----'''SORTU''' txirrindularia (Urduña 1943) # [[Marta Olazabal]] ----'''SORTU''' ikertzailea (Bilbo 1981) # [[Matilde Isasi-Isasmendi]] ef--'''SORTU''' emagina (Iurreta 1933) # [[Mentxu Alkorta]] ef--'''SORTU''' dantzari eta trikitilaria (Donostia 1947) # [[Miren Begoña Ereñaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Durango 1927-2015) # [[Nahia Zubeldia]] ----'''SORTU''' itzultzaile, musikaria, idazlea (Lapurdi 1982) # [[Nerea del Campo Aguirre]] ef--'''SORTU''' filologoa (Eibar 1971) # [[Nicasia Madariaga]] efef'''SORTU''' margolaria (Bilbo 1874-1970) # [[Sara Estévez]] ----'''SORTU''' kazetaria (Bilbo 1925) # [[Tere Verdes]] efef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Bilbo 1907-1959) # [[Victoria Mallabiabarrena]] efef'''SORTU'''soprano lirikoa (Mallabia 1867-1960) # [[Adelina Zendejas Gómez]] irakasle, kazetari, aktibista (Mexiko) # [[Aimé Painé]] abeslari maputxea (Argentina) # [[Alaíde Foppa]] poeta, itzultzailea, ekintzailea (Bartzelona-Guatemala) # [[Alice Stewart]] epidemiologa (Erresuma batua) # [[Amelina Ermeline Devant-Le Gallena]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Ana María Moix]] poeta, idazlea (Bartzelona) # [[Andrea Khalfaoui]] 1. ijito doktorea # [[Bartolina Sisa]] iraultzailea (Bolivia) # [[Benita Galeana]] sindikalista, ekintzailea (Mexiko) # [[Boliviako Cholitas escaladoras]] Bolivia # [[Carmen Ballvé]] argazkilaria (Madril) # [[Carmen Orellana Illescas]] ingurumen agentea, basozaina (Balear Uharteak) # [[Cira Crespo]] historialaria, idazlea (Katalunia) # [[Conxa Pérez Collado]] Ekintzaile anarko-feminista eta milizianoa (Katalunia, 1915-2014) # [[Cora Sadosky]]. Matematikaria (Argentina) # [[Coraline Labourdette]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Cristina López Barrio]] abokatu, idazlea (Madril) # [[Diana Trujillo]] ingeniari aeroespaziala (Kolonbia) # [[Domitila Barrios de Chungara]] Boliviar feminista # [[Edith Pretty]] lurjabea eta filantropoa. (Erresuma Batua) # [[Esperanza d'Ors|Esperanza D'ors]] eskutorea (Madril) # [[Ewy Rosqvist-von Korff]] rally pilotua (Suedia) # [[Fanny Blankers-Koen]] atleta (Herbehereak) # [[Flora Sandes]] soldadua (Britainia Handia) # [[Gilka Machado]] poeta (Brasil) # [[Gregoria Apaza]] iraultzailea (Bolivia) # [[Guadalupe Grande]] idazlea, poeta (Madril) # [[Guillermina Uribe Bone]] ingeniari zibila (Kolonbia) # [[Hedina Sijerčić]] idazle, kazetari, poeta (Sarajevo) # [[Helena Janeczek]] idazlea, kazetaria (Italia) # [[Hella Haasse]] idazlea (Herbehereak) # [[Idoia Hernández]] HATXE, piano-jotzailea (Errenteria) # [[Irene Polo]] kazetaria (Katalunia) # [[Irina Antónova]] Arte kritikaria (Mosku) # [[Isabella Karle]] X izpien ikertzailea. EEBB # [[Jacqueline Bidegorri]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Joy Adamson]] naturalista (Austria) # [[Juana Rouco Buela]] anarkista (Argentina) # [[Katharine Burr Blodgett]] fisikaria eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Kalam Kunde|Kalam Kunda]] Kunde-jotzailea (Burkina Faso) # [[La Voz de la Mujer]] Argentinako aldizkari anarko-feminista. itzulpena # [[Letitia Mumford Geer]] erizaina eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Louisa Garrett Anderson|Louisa Garret]] Medikua eta sufragista (Britainia Handia) # [[Lucía Sánchez Saornil]] Ekintzaile anarko-feminista eta poeta. Mujeres Libres-en sortzailea (Espainia, 1895-1970). # [[Lucy Parsons]] anarkista, komunista (EEBB) # [[Mamen Moreu]] ilustratzaile, komikigile (Huesca) # [[Manuela León]] Emakume ekintzailea (Ekuador) # [[Malva Flores]] idazlea (Mexiko) # [[Marcela Delpastre]] idazlea (Frantzia) # [[Margaret Roundtree]] Saskibaloi jokalaria (Estatu Batuak) # [[Margarita del Val]] birologoa (Madril) # [[Margarita García Flores]] feminista, abokatua (Nexiko) # [[Marie Langer]] Medikua, psikologoa (Austro-Argentinarra) # [[Mary Moffat Livingstone]] esploratzailea (Hegoafrika) # [[Maria Clemencia Herrera]] Lideresa, ekintzailea (Kolonbia) # [[María Cinta Balagué]] irrati esataria (Bartzelona) # [[María Collazo]] Argentinako anarko-feminista. itzulpena # [[Maria del Mar Lozano]] RAEx-eko zuzendaria (Iruñea) # [[Maria Josefa Saavedra]] abokatua (Bolivia) # [[María Lorena Ramírez]] korrikalaria (Mexiko) # [[Maria Paz Jiménez Escudero]] margolaria (Donostia) # [[Maria Soledad Moral Santa Cruz]] arrain saltzailea, ekintzailea (Portugalete) # [[Marina Núñez]] artista (Palentzia) # [[Marta Lamas]] idazlea, feminista, antropologoa (Mexiko) # [[Maxine Molyneux]] soziologoa, feminista (Pakistan) # [[Mercedes Ateca]] Txirrindularia (Laredo-Kantabria) # [[Mujeres Libres]] 36ko Espainiako Gerra garaiko erakunde anarko-feminista. itzulpena # [[Mujeres Libres (aldizkaria)]] Aurrekoaren aldizkaria. itzulpena # [[Nancy Porsia]] Kazetaria (Italia) # [[Nell Leyshon]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Nuria Ruiz de Viñaspre]] poeta (Logroño) # [[Olvido García Valdés]] poeta (Pravia-Asturias) # [[Petrona Eyle]] Medikua, feminista (Argentina) # [[Rebeca Uribe]] poeta, (Mexiko) # [[Rebeca Uribe Bone]] ingeniari kimikoa (Kolonbia]] # [[Rosario Pino]] antzezlea (Málaga) # [[Sara Berenguer Laosa]] Ekintzaile anarko-feminista (Katalunia, 1919-2010) # [[Shadi Ghadirian]] argazkilaria (Iran) # [[Simona Manzaneda]] itzultzailea (Bolivia) # [[Solveig Nordström]] arkeologoa (Suedia) # [[Úrsula Goyzueta]] iraultzailea (Bolivia) # [[Vicenta Juaristi Eguino]] iraultzailea (Bolivia) # [[Victoria Aguirre Anchorena]] margolaria (Buenos Aires) # [[Virginia Bolten]] anarkista, kazetaria (Argentina) # [[Whina Cooper]] ekintzailea (Zeelanda Berria) }} === Hobetuak 2021 === # [[Alicia Iturrioz]] margolaria (Eibar) # [[Louise Michel]] Frantziako anarkista. Parisko Komunan kiderik garrantzitsuenetakoa. # [[Luz Zalduegi]] Albaitaria. (Mallabia) # [[Felisa Areitioaurtena|Felisa Areitioartena]] Antzezlea (Zaldibar) # [[Maria Magunazelaia]] Txirrindulari aitzindaria (Ermua) # [[Anna Sundström]] kimikaria (Suedia) # [[Mariñe Arbeo]] ilustrailea # [[Mercedes Careaga]] Ekintzailea (Eibar) # [[Iratxe Ansa]] dantzaria. (Donostia) ====Berriak 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Andikoetxea]] ----'''SORTU''' nekazaria (Urduliz 1954) # [[Ainhoa Urien]] ef--'''SORTU''' idazlea. (Abadiño 1997) # [[Amaia Gabantxo]] ef--'''SORTU''' idazlea itzultzailea (Bermeo1973) # [[Ana Mari Marin]] efef'''SORTU''' margolaria (Elizondo 1933- Iruñea 2020) # [[Andragunea]] '''SORTU''' Durango # [[Aroa Uharte]] ----'''SORTU''' itzultzailea (Leitza 1984) # [[Arrate Hidalgo]] ----'''SORTU''' idazlea, itzultzaile (Bilbo 1987) # [[Arrate Mardaras]] ef--'''SORTU''' idazlea (Abadiño 1960) # [[Askoa Etxebarrieta]] ef--'''SORTU''' flamenko dantzaria (Gasteiz 1976) # [[Dorita Ruiz]] '''SORTU''' Hezkuntza bereziko irakaslea aintzindaria (Burgos-Durango-Euba1944) # [[Erlea Maneros]] ef--'''SORTU''' Artista. Margolaria. (Bilbo 1977) # [[Esther Cruz]] ----'''SORTU''' eskalatzailea. (Murtzia-Euskal Herria 1976) # [[Irati Bilbao]] ef--'''SORTU''' jazz abeslaria. (Durango 1992) # [[Iratxe Mediavilla]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Elorrio 1885) # [[Eva Guerrero]] ef--'''SOefefRTU''' dantzaria, koreografoa (Bilbo 1982) # [[Felisa Areitioaurtena]] '''SORTU''' antzezlea (Zaldibar 1902- Donostia 1990) # [[Garazi López de Armentia]] ef--'''SORTU''' dantzaria eta koreografoa (Gasteiz 1984) # [[Garbiñe Elizegi]] ef--'''SORTU''' erizaina, feminista (Baztan 1975) # [[Gemma Sanginés]] ef--'''SORTU''' psikologoa (Bilbo 1970) # [[Ines Olza]] ef--'''SORTU''' ikertzailea (Nafarroa 1982) # [[Isabel Sola]] ef--'''SORTU''' Birologoa (Nafarroa 1967) # [[Ixone Aroma]] ef--'''SORTU''' dantzaria (Durango 1982) # [[Izaro Zubiria]] ef--'''SORTU''' zientzilaria (Gaztelu 1989) # [[Izaskun Ayestaran]] ----'''SORTU''' erreketista (Ibarra 1941) # [[Jaione Camborda]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Donostia 1983) # [[Joana Olasagasti]] ----'''SORTU''' dantzaria (Baiona 1990) # [[Jone Elorriaga]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1993) # [[Jone Martinez Palacios]] ef--'''SORTU''' irakaslea, feminista (Bizkaia 1995) # [[Josune Ilundain]] ef--'''SORTU''' sortzailea, ekintzaile, idazlea. (Nafarroa 1990) # [[Judit Muñoz]] ef--'''SORTU''' matematikaria eta ikertzailea (Abadiño 1991) # [[Juana Arrillaga|Juana "Juanita" Arrillaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar 1925- Mexiko 2022) # [[Juanita Gorroño]] efef'''SORTU''' panderojolea (Muxika 1913-Zornotza1991) # [[Juliana Zubizarreta]] efef'''SORTU''' panderojolea (Elgoibar1910-2006) # [[Julie Adrienne Karrikaburu]] efef'''SORTU''' musikologoa (Zuberoa1827-1898) # [[Karmele Gisasola]] ef--'''SORTU''' Herri kirolak (Mallabia1994) # [[Karmele Mitxelena]] ef--'''SORTU''' Idazlea eta iralkaslea (Oiartzun1988) # [[Larraitz Ariznabarreta]] ----'''SORTU''' antropologoa (Bilbo1968) # [[Leyre Arrieta |Leyre Arrieta Alberdi]] ef--'''SORTU''' historialaria (Mutriku1971) # [[Leire Elustondo Quiñones]] ef--'''SORTU''' Abeslaria, kazetaria (Ermua1993) # [[Lide Arana]] ----'''SORTU''' zientzialaria (Donostia1984) # [[Lurdes Huizi]] --ef'''SORTU''' irakaslea, (Goizueta1958-2020) # [[Luzia Sagastasoloa]] efef'''SORTU''' maistra, irakaslea, moja (Mallabia1912-Gasteiz1999) # [[Maialen Arregi]] ef--'''SORTU''' Arkitektoa (Elorrio1986) # [[Mabel Cañada Zorrilla]] ----'''SORTU''' feminista, ekintzailea (Bilbo1952) # [[Mabi Revuelta]] ef--'''SORTU''' artista plastikoa (Bilbo1967) # [[Maddi Ane Txoperena]] ef--'''SORTU'''bertsolaria, kazetaria eta feminista (Hendaia1994) # [[Maiana Bidegain]] ----'''SORTU''' zinegilea (Lapurdi1977) # [[Maite Lephaille]] ----'''SORTU''' irrati-esataria (Zuberoa1957) # [[Maite López]] ef--'''SORTU''' idazlea, itzultzailea (Azkoitia1985) # [[Mari Cruz Guruzeta]] efef'''SORTU''' ekintzailea (Aramaio1871-Areatza1934) # [[Mari Jose Kerejeta]] ----'''SORTU''' idazlea (Zegama1961) # [[Mari Karmen Goñi]] ----'''SORTU''' irakasle aitzindaria (Baztan ?) # [[María Jesús Cueto]] ef--'''SORTU''' artista. (Santander-Bilbo1951) # [[Maria González Gorosarri]] ef--'''SORTU''' Kazetaria, idazlea (Durango1978) # [[Maria Dolores Larramendi]] efef'''SORTU''' erraketista (Pasaia1926-2023) # [[Maria Mentxaka]] ef--'''SORTU''' kirol argazkilaria (Mungia1976) # [[Maria Merino]] ef--'''SORTU''' matematikaria (Bilbo1976) # [[Maria Txurruka]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar1923-2000) # [[Mari Carmen Ruiz]] ----'''SORTU''' aktore ohia (Bilbo1944) # [[Marijo Deogracias]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Antzuola1973) # [[Miren Larrea]] ef--'''SORTU''' antzezlea. (Zornotza1981) # [[Myriam Cameros Sierra|Myriam Cameros]] ef--'''SORTU''' Ilustratzailea (Iruña1978) # [[Nerea Irastorza]] ----'''SORTU''' zientzialaria (?, 1991) # [[Nerea Loiola Pikaza|Nerea Loiola]] ef--'''SORTU''' idazlea (Deba1985) # [[Olga Cazalis]] --ef'''SORTU''' erraketista (Markina-Xemein1925-Tenerife2018) # [[Pilar Claver]] ----'''SORTU''' aktibista (Izaba1918-2000) # [[Uxune Martinez Mazaga]] ef--'''SORTU''' Zabalkunde zientifikorako arduraduna (Garai1969) # [[Udane Ostolaza]] ef--'''SORTU''' Harri-jasotzailea (Orio2005) # [[Yolanda Mazkiaran]] '''SORTU''' dokumentalgilea (Altsasu1963) # [[Zaloa Fuertes]] ef--'''SORTU''' Argazkilaria (Mexiko-Abadiño1983) # [[Zuriñe del Cerro]] efef'''SORTU''' feminista historikoa (Bilbo1956-2020) # [[Katalin Karikó]] Biokimikaria (Hungaria) # [[Adela Cortina]] filosofoa (Valentzia) itzulpena # [[Adelina Gutiérrez]] astrofisikaria (Txile) # [[Alda Lara]] idazlea. (Angola). itzulpena # [[Alicia Miyares]] Filosofoa, feminista (Asturias) itzulpena # [[Alexandra David-Néel]] bidaiaria, idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Alexandra Olaya]] zientzialaria. Kolonbiarra. Itzulpena # [[Ama Ata Aidoo]] idazle afrikarra. Itzulpena # [[Amancay Gaztañaga]] abeslaria (Mexiko) # [[Amelia Opie]] idazlea ingelesa # [[Aminata Sow Fall]] idazlea (Senegal) itzulpena # [[Amparo Sánchez]] abeslaria (SEvilla) # [[Ana de Miguel]] filosofoa, feministra (SAntander) itzulpena # [[Ana Kiro]] galiziar abeslaria. itzulpena # [[Ana María Crespo de las Casas]] farmazialaria. (Tenerife) itzulpena # [[Andrée de Jongh]] belgika erresistentziako kidea # [[Ángeles López de Ayala]] kazetaria, politikaria, dramaturgoa (Sevilla) # [[Anna Burns]] idazlea (Belfast)itzulpena # [[Anna Surinyach]] fotokazetaria (Katalunia) # [[Anne Carson]] Poeta (Kanada) itzulpena # [[Anne Palles]] Sorgintzat errea (Danimarka) # [[Anoushka Shankar]] musikagilea itzulpena # [[Antonia Ferrín Moreiras]] Matematikaria, astronomoa (Galizia) # [[Ariane Lopez-Huici]] argazkilaria. Itzulpena # [[Asha Ismail]] mutilazioaren aurkako ekintzailea (Kenya) # [[Atala Apodaca]] feminista, iraultzailea (Mexiko) # [[Aziza Brahim]] abeslari sahararra (Itzulpena) # [[Beatrice Shilling]] asmatzailea (Ingalaterra) itzulpena # [[Becky Siegel]] dantzaria, koreografoa, zuzendaria (EEBB) Iruñea # [[Bel Zaballa]] kazetaria, idazlea (Katalunia) # [[Belén Bermejo]] idazlea, argazkilaria eta editorea (Madril) # [[Belén de Sárraga]] kazetaria, ekintzailea (Valladolid-Mexiko # [[Beryl Markham]] hegazkinlaria, idazlea (Ingalaterra-Kenya) itzulpena # [[Bertha Benz]] asmatzailea # [[Bertha Lutz]] Brasilgo urbanista eta feminista. # [[Blanca Silveira]] astronomoa (Venezuela) itzulpena # [[Beulah Louise Henry]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Carme Alvariño]] historialaria (Galizia) itzulpena # [[Carla Simón]] zinegilea (Katalunia) # [[Carmen Castillo (zinegilea)|Carmen Castillo]] zinegilea (Txile). itzulpena # [[Carmen de Burgos]] poeta eta kazetaria (Almeria) itzulpena # [[Carmen Gil Martinez]] idazlea. (Cadiz) # [[Carmen Portinho]] (itzulpena) (Brasil) # [[Catherine Destivelle]] eskalatzailea (Frantzia) # [[Cécile Rol-Tanguy|Cécile Rol]] Erresistentea. Frantzia. Itzulpena # [[Celinda Arregui]] politikaria, feminista (Txile) # [[Claire Goll]] kazetaria, idazlea bakearen aldeko altibista (Alemania-Frantzia) # [[Claudia Paz y Paz]] giza eskubideen defentzailea # [[Consuelo Álvarez Pool]] idazlea (Katalunia) # [[Cony Carranza Castro]] feminista, hezitzailea (El Salvador) # [[Cora Ratto de Sadosky]] matematikaria eta ekintzailea (ARgentina) # [[Dacia Maraini]] eleberrigilea (Italia) # [[Diane di Prima]] Poeta (EEBB) itzulpena # [[Dilhan Eryurt]] astronomoa, astrofisikaria (Turkia) # [[Dora Alonso]] Kazetaria eta idazlea (Kuba) itzulpena # [[Dorothea Klumpke]] astronomoa. EEBB # [[Dorothee Sölle]] Poeta eta teologoa. Itzulpena # [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón (Idazlea)]] Zafra. Itzulpena # [[Ebru Timtik]] abokatu kurdua. (Istambul) # [[Elena García Armada]]ingeniaria, asmatzailea (Santander) # [[Elodia Zaragoza-Turki]] idazlea,poeta,editorea # [[Emilie Flöge]] jostuna # [[Emma Chacón i Lausaca]] musikagilea (Bartzelona) itzulpena # [[Emma Lehmer]] matematikaria (Estatu Batuak) itzulpena # [[Encarnación Cabré]] arkeologoa (Madril) itzulpena # [[Eugenia Sacerdote de Lustig]] zientzilaria (Turin-Buenos Aires) (Itzulpena) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Paris) (Itzulpena) # [[Fanny Bullock Workman]] bidaiaria, idazlea, itzulpena # [[Filipa César|Filipa Cesar]] zinema zuzendaria (Portugal) itzulpena # [[Florence Rena Sabin]] zientzialaria. (EEBB) itzulpena # [[Francisca Vives]] historialaria (Cadiz) itzulpena # [[Gabrielle Roy]] Kanadar idazlea. (Kanada) # [[Gertrude Jekyll]] Lorezaina (Erresuma Batua) # [[Gloria Anzaldúa]] idazlea. aktibista (EEBB) itzulpena # [[Guadi Galego]] abeslaria (Galizia) (Itzulpena) # [[Hayley Westenra]] abeslaria (Zeelanda Berria) itzulpena # [[Helin Bölek]] abeslaria (Turkia) # [[Helena Maleno]] aktibista (El Ejido) Itzulpena # [[Ida Vitale]] idazlea. (Uruguai) itzulpena # [[Idea Vilariño]] idazlea. itzulpena # [[Inma Chacón]] idazlea (Zafra) itzulpena # [[Irene Solà]] idazlea, artista (Katalunia) # [[Irene Vallejo Moreu]] filologa eta idazlea (Zaragoza) # [[Irma Alicia Velásquez Nimatuj|Irma Alicia Velásques Nimatuj]]Guatemala, kazetaria eta antropologoa # [[Isabella Bird]] bidaiaria. idazlea (itzulpena) # [[Isabel Bono]] poeta, (Malaga) itzulpena # [[Jacinta Ortiz]] poeta (Granada) # [[Jennifer Doudna]] biokimikaria (EEBB) itzulpena # [[Jessie Fauset]] Poeta amerikarra itzulpena # [[Jessica Anderson]] idazle Australiarra. itzulpena # [[Jineth Bedoya]] Kazetaria. (Kolonbia) itzulpena # [[Joan Jara]] dantzaria (Txile) Victor Jararen bikotea # [[Joanne Chory]] biologoa. EEBB itzulpena # [[Josefa Llanes Escoda]] sugrafista (Filipinas) itzulpena # [[Judith Wright]] idazlea (Australia) itzulpena # [[Julia Antivilo]] artista (Txile) # [[Julie-Victoire Daubié]] idazle franziarra. itzulpena # [[Katharine Tynan]] idazle, Irlanda, itzulpena # [[Kenojuak Ashevak|Kenojuak Ashevah]]margolaria (Kanada) # [[La Yegros]] abeslaria (ARgentina-Okzitania # [[Laura Freixas]] idazlea (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Leda Valladares]] abeslaria,(Argentina) (itzulpena) # [[Leila Aboulela]] sudandar idazlea (Itzulpena) # [[Leona Chalmers]] aktorea eta asmatzailea. EEBB. itzulpena # [[Leonor Orosa]] Koreografoa (Filipinak) # [[Lian Monserrate]] Muralgilea (Estatu Batuak) # [[Elizabeth Magie]] asmatzailea. (EEBB). Itzulpena # [[Lucía Garibaldi]] Zinegilea (Uruguai) Itzulpena # [[Luisa Capetillo]] anarkista, sindikalista, faminista (Puerto Rico) itzulpena # [[Magda Szabó|Magda Szabo]]idazlea (Hungaria) # [[María Andresa Casamayor]] matematikaria (Zaragoza) itzulpena # [[Maria Aurèlia Capmany]] eleberrigile, antzerkigile (Katalunia) itzulpena # [[Maria Isabel Barreno]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[Maria Beasley]]. Asmaztzailea. (EEBB) # [[María Cumplido]] matematikaria. (itzulpena) # [[María Malla]] idazlea, katalana. itzulpena # [[María Mariño]] idazlea. (Galizia). itzulpena # [[Maria Pereira]] Asmatzailea (Portugal) # [[María Salvo]] Antifrankisgta (Bartzelona) itzulpena # [[Maria Teresa Horta]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[María Teresa León]] idazlea (Errioxa) itzulpena # [[María Vallet Regí|María Vallet Regi]] Kimikaria (Kanaria) # [[María Y. Orosa|Maria Y. Orosa]] Medikua eta ikertzailea # [[Mariama Bâ]] idazlea (SEnegal) # [[Marica Campo]] idazlea (GAlizia) # [[Marie Hankel]] Esperanto idazlea, sufragista (Alemania) itzulpena # [[Marie Paradis]] alpinista Suitzarra. Itzulpena # [[Marie Under]] idazlea (Estonia) itzulpena # [[Marion Donovan]] asmaitzailea. EEBB. itzulpena # [[Mariví Ibarrola]] argazkilaria. (Naiara). itzulpena # [[Marivi Iturbe Etxeberria]] gizarte laguntzailea. Etxebarri. itzulpena # [[Margaret Harwood|Margaret Harwook]] Astronomoa (Estatu Batuak) itzulpena # [[Margaret Burbidge]] Astronomoa. (Inglaterra) itzulpena # [[Margarida Borràs]] Transexuala (Valentzia) # [[Margarita Michelena]] poeta (Mexiko) # [[Margarita Parra Álvarez]] Kimikaria, (Valentzia) # [[Martha Coston]]asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Marta Elena Casaús Arzú]] historialaria eta idazlea.(Guatemala) # [[Maruja Mallo]] margolaria (Galizia) itzulpena # [[Melitta Bentz]] asmatzailea alemaniarra itzulpena # [[Mercè Company]] idazlea (Katalunia) itzulpena # [[Mercè Ibarz]] idazlea (ARagoi) # [[Mikeas Sánchez]] poeta, irakaslea, idazlea (Mexiko) # [[Mónica Cahen D'Anvers]] kazetaria (Argentina) itzulpena # [[Montserrat Gudiol]] margolaria, (Bartzelona) itzulpena # [[Montserrat Torrent i Serra]] organojolea. (Bartzelona) itzulpena # [[Nella Larsen]] idazlea Afrikar-amerikarra. Itzulpena # [[Nellie Campobello]] idazlea eta dantzaria (Durango-Mexiko) itzulpena # [[Nerea Irigoyen]] zientzialaria. Zaragoza # [[Ngaio Marsh|Ngaio Marsh]] idazle, antzerlea. itzulpena # [[Olga Orozco]] poeta (Agentina) Itzulpena # [[Orsola Casagrande]] (Italia) # [[Pamela Hinkson]] idazle anglo irlandarra # [[Patricia Bath|Patricia Bath]] Medikua. itzulpena # [[Paula Nenette Pepín]] musikaria. # [[Paula Wiesinger]] eskiatzaile italiarra (Izulpena) # [[Paulina Chiziane]] idazle Monzambike. Itzulpena # [[Pilar del Río|Pilar del Rio]] kazetaria eta itzultzailea.(Granada). (itzulpena) # [[Pilar Alonso Ibañez]] etnografoa, historialaria (Markiz, Araba) itzulpena # [[Pilar Bellver]] idazlea, feminista (Jaen) itzulpena # [[Policarpa Salabarrieta]] ekintzalea (Kolonbia)(Itzulpena) # [[Raina Telgemeier]] komikigilea. (EEBB) itzulpena # [[Rosalinda L. Orosa]] Idazlea (Filipinak) # [[Saiza Nabarawi]] idazlea, feminista (Egipto) (Itzulpena) # [[Sagrario Vera Gordo]] Gerrillaria. (Badajoz) # [[Sandra Morán]] abeslaria, politikaria (Guatemala) itzulpena # [[Sara Curruchich]] abeslaria. Guatemala. itzulpena # [[Sarah Mather]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Severina Luna de Orosa]] medikua eta idazlea (Filipinak) # [[Silvia Cuevas Morales|Silvia Cuevas]] idazlea Txile. itzulpena # [[Stefi Troguet]] Alpinista (Andorra) # [[Susana Malón]] astronomoa (Zaragoza) Itzulpena # [[Susana Thénon]] itzultzaile, poeta (ARgentina). Itzulpena # [[Susana Vera]] argakilari-kazetaria (Iruñea) itzulpena # [[Suceso Portales]] jostuna eta anarko-sindikalista (Extremadura) # [[Syra Alonso]] idazlea, (Galizia). itzulpena # [[Teresa Eguibar]] eskulturea (Madril). itzulpena # [[Teresa Flores]] Feminista, ekintzailea (Txile) # [[Teresa Meana]] ekintzaile feminista (Gijón) # [[Vandana Shiva]] Idazlea. (India) (Itzulpena) # [[Violette Leduc]] Idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Violette Szabo]] Espia (Erresuma Batua) # [[Yaa Gyasi]] idazle afroamerikarra.(Ghana) itzulpena # [[Yasmina Reza]] idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Zenobia Camprubí]] idazlea eta itzultzailea itzulpena }} ====2018-2019==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agustina Otaola]] ----'''SORTUA''' Erraketista (Errenteria) # [[Alaitz Muro]] ef-- '''SORTUA''' ipuin kontalaria eta margolaria (Durango) # [[Amaia Aroma Lejarreta]] ef-- '''SORTU''' Txistularia (Abadiño) # [[Ainhoa Zuazua]] ef-- '''SORTUA''' Abeslaria (Ermua) # [[Angelita Alberdi]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Arantzazu Ametzaga]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea # [[Ascensión Badiola]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea(Bilbo) # [[Aurora Abasolo]] efef '''SORTUA''' Abeslaria (Durango) # [[Begoña Sopelana]] efef '''SORTUA''' Kooperantea, soziologoa (Iurreta) # [[Benita Uribarrena]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea antifaxista (Durango) # [[Damaris Pan]] ef--'''SORTUA''' artista (Mallabia) # [[Digna Garitaonandia]] efef '''SORTUA''' Erraketista # [[Dina Bilbao]] efef '''SORTUA''' Kirolaria (Ondarroa)) # [[Eladia Altuna]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Irura) # [[Elena Olabe]] ef-- '''SORTU''' Poeta (Durango) # [[Elena Solatxi]] ef--'''SORTUA''' Eskultorea (Bilbo) # [[Elena Orobiogoikoetxea]] ----'''SORTUA''' Piano jolea (Durango) # [[Emilia Gomez]] ----'''SORTUA''' Erraketistan. (Valentzia) # [[Estibalitz González]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Ermua) # [[Eugenia Iriondo]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Eibar) # [[Gloria Agirre]] ef-- '''SORTUA'''Erraketista (Asteasu) # [[Gloria Zubia]] efef '''SORTU''' ekintzailea (Durango) # [[Ines Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango) # [[Irati Eguren]] ef-- '''SORTUA''' Arkitektoa, ilustratzailea (Durango) # [[Irene Ibaibarriaga]] efef'''SORTU''' Erraketista (Ermua) # [[Jesusa Garitaonandia]] efef '''SORTU''' Erraketista (Mallabia) # [[Juana Elgezabal]] efef '''SORTUA'''Enpresaria (Derio) # [[Juanita Ibaibarriaga]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea (Ermua) # [[Juanita Mir]] efef '''SORTUA''' Kazetaria, idazlea (Iruñea) # [[Juanita Unzueta]] efef '''SORTUA''' Dantzaria (Eibar) # [[Julia Klaudia Gabilondo]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Mungia) # [[June Arbeo]] ef-- '''SORTUA'' Atleta (Durango) # [[Kattalin Agirre]] efef '''SORTUA''' Mugalaria, Frantziako erresistentziako kide (Sara) # [[Koro Benito]] ef-- '''SORTUA''' Poeta (Lumbrales) # [[Lara Izagirre]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Zornotza) # [[Libe Goñi]] ef-- '''SORTUA''' Irakaslea (Oteitza) # [[Lidia Cañete]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria (Durango) # [[Lourdes Munitxa]] efef '''SORTUA''' Euskaltzalea (Zornotza) # [[Lucia Areitioaurtena]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Ermua) # [[Luz Zalduegi]] efef '''SORTUA''' Albaitaria (Mallabia) # [[Maddi Barber]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Lakabe) # [[Maitane Alonso]] ef-- '''SORTU''' Ikertzailea,asmatzailea (Sodupe) # [[Maria Ana Bidegaray]] ---- '''SORTU''' Idazlea, feminista (Hazparne - Lapurdi) # [[Maria Arrillaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Elgoibar) # [[Maria Camino Oskoz]] efef '''SORTUA''' Maistra. (Iruñea) # [[Mari Carmen Lasagabaster]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Mari Carmen Madariaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Igorre) # [[Maria Antonia Uzkudun]] --ef'''SORTUA''' Erraketista (Anoeta) # [[Maria Luisa Alberdi]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Maria Luisa Senar]] --ef'''SORTUA'''Erraketista (Pasaia) # [[Maria Pilar Urriza]] ef--'''SORTUA''' Dantzaria (Lantz) # [[Maria San Juan de Garonda]] ---- '''SORTUA'' emagina. inkisizioa sutan erre zuen (Mungia) # [[Maribi Unamuno]] ---- '''SORTUA''' Filologoa. (Aulesti) # [[Meritxel Relaño]] ef-- '''SORTUA''' Unicefeko arduradun nagusia Yemenen (Durango) # [[Mila Salterain]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Durango) # [[Miren Alazne Iruretagoiena]] ef-- '''SORTU''' ekintzailea (Zarautz) # [[Miren Maortua]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Zaldibar) # [[Miren Uzkudun]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Asteasu 1922-) # [[Nerea Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango 1964- ) # [[Oihana Azkorbebeitia]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1981- ) # [[Paula Lamarain]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1924-2018) # [[Rosa Soroa]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Elduaien 1945- ) # [[Rosario Aranburu]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1921-2015) # [[Silvia Trigueros]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1976) # [[Teri Ibarrola]] ---- '''SORTUA''' Ipuin kontalaria (Aulesti) # [[Vanessa Goikoetxea]] ef-- '''SORTU''' abeslaria (Florida 1980- ) # [[Zoila Askasibar]] ef-- '''SORTUA''' inprimatzailea (Elgeta 1877-1945) # [[Shakuntala Devi]] efef Idazlea (India) (Itzulpena) # [[Almudena Hernando]] ---- arkeologoa (Madril 1959)(itzulpena) # [[Gisella Perl]] efef Ginekologoa judua (Hungaria 1907-1988) (itzulpena) # [[Luna Miguel]] ef-- idazlea (Alcalá de Henares 1990- ) (itzulpena) # [[Mae Jemison]] ef-- ingeniari (Alabama 1956- ) (Itzulpena) # [[Maria Antonia Canals]] ef-- matematikaria (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Mercedes Colás]] efef Maiatzeko plazako amak (Argentina 1925-2021) (Itzulpena) }} === [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|30px]] Hobetuak === ==== 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Elorriaga]] (Iurreta) # [[Ana Diez]] zinemagilea (Tutera) # [[Amaia Iturbide]] idazlea (Bilbo-Getxo) # [[Ariane Lopez-Huici|Ariane López Huici]] argazkilari lapurtarra. # [[Erika Lagoma]] Bertsolaria, feminista (Lesaka-Durango) # [[Gurutzi Arregi]] etnografoa (Durango) # [[Iñaxi Etxabe]] Bertsolaria, (Zumaia-Zarautz) # [[Isabel Coixet]] zinegilea (Katalunia) # [[Itziar Mendizabal]] Dantzaria (Gipuzkoa # [[Luzia Goñi]] bertsolaria (Basaburua) # [[Maider Fernandez]] zinegilea (Donostia) # [[Maria Zambrano]] idazlea (Madril) # [[Martina Ibaibarriaga]] gerrillaria (Berriz) # [[Matxalen Ziarsolo]] saskibaloi jokalaria (Ermua) # [[Oihana Alkorta]] musikaria (Orio-Zarautz) # [[Primi Erostarbe]] panderojolea eta irrintzilaria (Oñati) # [[Teodora Zuloaga]] zeramikaria (Madril-Segovia) # [[Trota Salernokoa]] ginekoloagoa(Italia) # [[Alfonsina Strada]] txirrindulari argentinarra (Mototsa) }} ==== 2018-2019 ==== # [[Balendiñe Albizu]] efef Idazlea (Zumaia) # [[Gurutze Frades]] ef-- Kirolaria (Durango-Iurreta) # [[Lourdes Unzueta]] ef-- Idazlea (Durango) # [[Uri Ruiz Bikandi]] efef Idazlea (Durango) == HOBETUAK == === Hobetuak 2023 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Sonia Etxezarreta]] '''--ef'''mahai-tenislaria (Irun 1968?- 2011) # [[Yusra Mardini]] '''ef--'''igerilaria, errefuxiatua (Siria 1998) # [[Olatz González]] '''ef--'''antropologoa (Bilbo 1973) # [[Eider Cardeñosa]] '''ef--'''karateka (Gasteiz 1995) # [[Graziana Barrenetxea]] '''----'''sorginkeriaren biktima (Zugarramurdi 1540-Logroño 1610) # [[Ainara Elbusto]] '''ef--'''txirrindularia (Nafarroa 1992) # [[Patricia López Arnaiz]] '''ef--''' (Gasteiz 1981) # [[Sofia Otero]] '''ef--'''aktorea (Basauri 2013) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] '''ef--'''film zuzendaria, gidoilaria (Laudio 1984) # [[Kim Ju-ae]] '''ef--'''Kim dinastiako kidea (Ipar Korea 2013) # [[Barbara Stanwyck]] '''efef'''aktorea (AEB 1907-1990) # [[Glenn Close ]] '''ef--'''aktorea (AEB 1947) # [[Lola Baldrich]] '''ef--'''aktorea (Toledo 1967) # [[Lola Herrera]] '''ef--'''aktorea (Valladolid 1935) # [[Federica Montseny]] '''efef'''anarkista, idazlea (Madril 1905-Frantzia 1994) # [[Céline Laguarde]] '''efef'''argazkilaria (Lapurdi 1961) # [[Aroa Gorostiza]] '''ef--'''txirrindularia (Elorrio 2002) # [[Anna Muzytxuk ]] '''ef--'''xake-jokalaria, aktibista (Ukraina 1990) # [[Clara Azurmendi]] '''ef--'''badminton kirolaria (Donostia 1998) # [[Irene Papas]] '''efef'''aktorea, abeslaria (Grezia 1926-2022) # [[Uxue Apaolaza]] '''ef--'''idazlea (Hernani 1981) # [[Hélène Carrère d'Encausse]] '''efef'''historialaria (Paris 1929) # [[Lisa Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Maggie Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Emakumearen historia]] emakumearen eginkizuna historian zehar # [[Oihana Azkorbebeitia]] '''ef--'''korrikalaria (Abadiño 1981) # [[Ione Irazabal]] '''ef--'''aktorea (Elorrio 1963) # [[Hürrem Sultan]] haseki sultan (Poloniako Erresuma,?-Otomandar Inperioa,1558) # [[Irene Atenaskoa]] '''--ef'''enperatrizea (Atenas,752-Lesbos,803) # [[Angelique du Coudray]] '''--ef'''emagina (Frantzia, 1712-1794) # [[Enara López]] '''ef--'''txirrindularia (Bilbo 1997) # [[Genero-rol]] # [[Genero-desparekotasun]] # [[Louise Joy Brown]] '''ef--'''1. probeta umea (Erresuma Batua 1978) # [[Marije Fullaondo]] '''ef--'''politikaria (Getxo, 1964) # [[Francisca Pizarro Yupanqui]]'''ef--'' Quispe Sisa eta Francisco Pizarroren alaba (Peru,1534-Cáceres,1598) # [[Hassiba Ben Bouali]] '''efef''Aljeriako Independentzia Gerrako gudaria (1938 - 1957) # [[Irene Paredes]] '''ef--'''futbolaria (Legazpi 1991) # [[Oihane Hernandez]] '''ef--'''futbolaria, defentsa (Sopela 2000) # [[Misa Rodríguez]] '''ef--'''futbolaria, atezaina (Kanariak 1999) # [[Filipa Moniz]] '''ef--'''Kristobal Kolonen emaztea (Portugal, 1455-1485) # [[Agatha Barbara]] '''efef'''presidentea, aitzindaria (Malta 1923-2002) # [[Elena Furiase]] '''ef--'''aktorea, idazlea (Madril 1988) # [[Itsaso Arana]] '''ef--'''ktorea, zuzendaria (Nafarroa 1985) # [[Ane Santesteban]] '''ef--'''txirrindularia (Errenteria 1990) # [[Maite Ruiz de Larramendi]] '''ef--'''pilotari ohia (Beasain 1973) # [[Claudia Zornoza]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Madril 1990) # [[Alexia Putellas]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Bartzelona 19) # [[Susana Zapke]] '''ef--'''musikologoa (Gipuzkoa 1965) # [[Maite Agirre ]] '''ef--'''aktore, antzerkigilea (Zarautz 1955) # [[Noe Itō]] '''efef'''aktibista, eraila (Japonia 1895-1923) # [[Edmonia Lewis]] '''efef'''eskultorea (AEB 1844-Londres 1907) # [[Libe Mimenza]] '''ef--'''kazetaria, ikertzailea (Elorrio 1988 19) # [[Maddalen Dorronsoro Amiano]] '''ef--'''abesbatza zuzendaria (Lezo 1987) # [[Aintzane Encinas]] '''ef--'''futbolaria ohia, entrenatzailea (Donostia 1988) # [[Alba Redondo]] '''ef--'''futbolaria, aurrelaria (Albacete 1996) # [[Jennifer Hermoso]] '''ef--'''futbolari aurrelaria eta erdilaria (Madril 1990) # [[Ainhoa Cantalapiedra]] '''ef--'''abeslaria (Galdakao, 1980) # [[Zoleka Mandela]] '''efef'''aktibista (Hegoafrika, 1980-2023) # [[Ana Terradillos]] '''ef--'''kazetaria (Donostia 1973) # [[Lidia Valentín ]] '''ef--'''pisu-jasotzailea (Leon 1985) # [[Maite Oroz]] '''ef--'''futbolaria (Nafarroa 1998) # [[Adania Shibli]] '''e---'''idazlea (Palestina, 1974) # [[Rafeef Ziadah]] '''e---'''poeta (Libano, 1979) # [[Yolanda Alzola]] '''ef--'''telebista aurkezlea (Bizkaia, 1970) # [[Silvia Intxaurrondo]] '''ef--'''kazetaria (Barakaldo, 1979) # [[Miren Arzallus]] '''----'''moda historialaria, ikertzailea (Bilbo 1978) # [[June Ansoleaga]] '''ef--'''kazetaria (Sopela 1987) # [[Zuriñe Zulaika]] '''----'''metereologoa, fisikaria (?, ?) # [[Maria Eugenia Luc]] '''ef--'''musikagilea ( Argentina/Euskal Herria 1958) # [[Yurena]] '''ef--'''abeslaria (Santurtzi 1969) # [[Amanirenas]] '''e-e-'''erregina eta gobernadorea (Kuxeko Erresuma, K.a.57 - K.a.10) # [[Gabriela Silang]] '''efef'''Filipinetako heroia (Filipinak, 1731-1763) # [[Bene Bergado]] '''----'''artista, eskultorea (Salamanca/Bizkaia 1963) # [[Margarita López Maturana]] '''efef''' moja beatoa, Berrizko Mesedeetako Misiolarien sortzailea (Bilbo 1884-Donostia 1934) # [[Diana Krall]] '''ef--''' piano-jotzailea eta jazz abeslaria (Kanada 1964) # [[Maria Gebara]] ---- idazlea (Valladolid, ? - ? ,1683) # [[Janire Gonzalez Etxabarri]] ef-- surflaria (Zumaia 2005) }} == [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] Wikilariok == (Zure izena gehitu dezakezu iturburu kodea aldatu eta 4 bider ALT Gr + 4 sakatuta (4 aldiz "~" agertuko da) # [[Lankide:Wikimaribarre|Wikimaribarre]] ([[Lankide eztabaida:Wikimaribarre|eztabaida]]) 18:22, 13 ekaina 2018 (CET) # [[Lankide:Lurdeswiki|Lurdeswiki]] ([[Lankide eztabaida:Lurdeswiki|eztabaida]]) 18:17, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Larrauri|Larrauri]] ([[Lankide eztabaida:Larrauri|eztabaida]]) 18:18, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:OrtuUrti|OrtuUrti]] ([[Lankide eztabaida:OrtuUrti|eztabaida]]) 18:22, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Mototsa|Mototsa]] ([[Lankide eztabaida:Mototsa|eztabaida]]) 11:20, 22 uztaila 2020 (CET) # [[Lankide:Joseintx|Joseintx]] ([[Lankide eztabaida:Joseintx|eztabaida]]) 18:22, 9 urria 2020 (CET) # [[Lankide:Isabeliraurgi|Isabeliraurgi]] ([[Lankide eztabaida:Isabeliraurgi|eztabaida]]) 17:48, 16 urria 2020 # [[Lankide:Mgaraizabal|Mgaraizabal]] ([[Lankide eztabaida:Mgaraizabal|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:josi|Josi]] ([[Lankide eztabaida:Josi|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:Andremendea|Andremendea]] ([[Lankide eztabaida:Andremendea|eztabaida]]) 16:43, 15 azaroa 2024 (CET) # [[Lankide:JULEBAR|JULEBAR]] ([[Lankide eztabaida:JULEBAR|eztabaida]]) 16:48, 15 azaroa 2024 (CET) == Wikilaguntza == * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Laguntza:Gida_arina Gida Arina] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf Cómo subir una imagen con la app de Wikimedia Commons] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalizaci%C3%B3n.webm Ejemplo de subida de imagen a Commons, introduciendo geolocalización] == [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] Kanpo estekak == * Nola igo argazkiak Commons-era? [[c:File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalización.webm|Ordenagailutik (bideoa)]] | [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf App-etik (PDF)] | [[:es:Wikipedia:Encuentros/Wiki_Takes_Vitoria-Gasteiz/Ayuda|Ideia gehiago...]] * [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erramienta ona dela uste dugu emakumeek erreferialtsuna lortzeko]Anboto 2020/03/04 * [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21 * [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22 * [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23 * [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21 * [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06 * [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be [Bideoa] Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker. * [https://amp.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/amarauna/osoa/7892080/magikoa-da-andre-baten-biografia-mundura-zabaltzea/ "Magikoa da andre baten biografia mundura zabaltzea"], EITB - 2021/03/08 * https://www.youtube.com/watch?v=r2Z5CFSLSf8 Lurdes Totorikaguena eta Marisa Barrena Laixiar irratian * [https://mugakultura.eus/2023/11/10/wikiemakumeok-dokumentala-zinebin-estreinatzea-zorte-ikaragarria-da-bozgorailu-potentea-baita/?fbclid=IwAR2YDcgxq21VEdyB3vM1pju0fA9vtxobJH8n6i2sfPmyLhVQJr9Ys2vCTlw/ Bilbon, Zinebin estrenatzea zorte ikaragarria da, bozgorailu potentea baita. Mugalari 2023ko azaroa. ] 27cg6ubr5ojr82y5h4jbbyebwomato4 10002531 10002514 2024-12-17T15:22:33Z Wikimaribarre 88969 /* Berriak 2024 (abendua) */ 10002531 wikitext text/x-wiki '''''WikiDurangaldea | Durangaldean egiten diren lanaldietako wikilekua ''''' [[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon]] [[File:5.555 biografia 2024 martxoa.png|thumb|200px|2024.03.08]] [[File:Durangoko wikilariok 5.000 biografia.png|thumb|200px|2023.12.31]] [[File:Durangoko wikilariak 2023.jpg|thumb|200px|2023.07.07]] [[File:WikiEmakumok 3000.jpg|thumb|200px|2023ko otsaila]] [[File:Wikiemakumeok Durango Abendua 2022.jpg|thumb|200px|2022ko abenduaren 1a]] [[Fitxategi:Wikiemakumeok Durango.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko iraila]] [[Fitxategi:Durangoko wikilariak 1500.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko ekaina]] [[Fitxategi:Durangoko Wikilariak.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko apirila]] == [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] Wikiproiektu honen helburuak == * Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz. * Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea. * Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea. * Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea. * Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea. == [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] Emakumeen zerrenda [https://es.wikipedia.org/wiki/Wikiproyecto:Mujeres/Wikimujeres/WikiEmakumeok/Durango >>> erderaz]== === EGITEN === # [[Tsai-Fan_Yu]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tsai-Fan_Yu (Lurdes) # [[Mary_Buckland]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mary_Buckland (Lurdes) # [[Tilly_Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger (Lurdes) # [[Anna_Coleman_Ladd]] https://es.wikipedia.org/wiki/Anna_Coleman_Ladd (Lurdes) # Kontxa Laspiur (Eibar) (Marisa) '''Ingelesetik itzultzeko''' # [[Minta Bosley Allen Trotman]] https://en.wikipedia.org/wiki/Minta_Bosley_Allen_Trotman # [[Vira Boarman Whitehouse]] https://en.wikipedia.org/wiki/Vira_Boarman_Whitehouse # [[Adelaide Underhill]] https://en.wikipedia.org/wiki/Adelaide_Underhill # [[Katrina Ely Tiffany]] https://en.wikipedia.org/wiki/Katrina_Ely_Tiffany # [[Margaret Hayden Rorke]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_Hayden_Rorke # [[Ruth Logan Roberts]] https://en.wikipedia.org/wiki/Ruth_Logan_Roberts # [[Eugénie M. Rayé-Smith]] https://en.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A9nie_M._Ray%C3%A9-Smith #[[Mathilde Fibiger]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mathilde_Fibiger # [[Mithu Sanyal]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mithu_Sanyal (Leire Mi) Catharine Waugh McCulloch - Wikipedia # [[Catharine Waugh McCulloch]] sufragista (AEB 1862-1945) Grandma Gatewood - Wikipedia # [[Granma Gatewood McCulloch]] ultrarail mendi-ibileran aitzindaria (AEB 1887-1973) '''Frantsesetik itzultzeko''' # [[Émilie Carles]] https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89milie_Carles # [[Victoria Mas]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Victoria_Mas # [[Jeanne Humbert]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Jeanne_Humbert # [[Anna Mahé]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Anna_Mah%C3%A9 # [[Capucine Motte]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Capucine_Motte '''SORTZEKO''' # [[Uxue Rey Gorraiz]] idzlea, kazetaria # [[Lola Lopez de Lacalle]] idazlea (Zornotza) # [[Ignacia Altolagirre Camarero]] (h.2023.07.22) # [[Naia Laka]] (Ispaster) https://www.eitb.eus/es/cultura/cine/festival-san-sebastian/videos/detalle/9589117/video-zortzitik-infinitura-recorrido-por-historia-del-cine-vasco-de-mano-de-benito-ansola/ # [[Annette Gonzalez-Etxabarri]] https://www.naiz.eus/es/info/noticia/20230508/annette-gonzalez-etxabarri-zumaiarra-txapeldun-europako-junior-txapelketan # [[Madalen Etxegarai]] pilotaria. https://goiena.eus/oinati/1727423962644-madalen-etxegarai-haurra-nintzenean-nuen-ametsa-betetzen-nabil # [[Sylvia Lefanu]] zinemagilea. https://www.berria.eus/kultura/zinemaldia/berria-eus_2130955_102.html # [[Nagore Urdapilleta]] Errio dokumentalaren aurkezlea. https://ataria.eus/komunitatea/berria/1727420302628-bere-txikitasunean-orio-zeinen-handia-den-erakutsi-nahi-izan-dugu # [[Maite Ubiria]] kazetaria. https://www.berria.eus/euskal-herria/iparrari-hegoak-ematen_2129951_102.html # [[Pancracia Ollo de la Mata]] Zumalakarregiren emaztea # [[Ainhoa Aldazabal Gallastegi]] # [[Uxua Azpiroz]] hezitzailea https://www.berria.eus/bizigiro/beharrezkoa-da-bizikidetza-oinarri-duten-proiektuak-garatzea-ikastetxeetan_2128805_102.html # [[Heza Sengal]]. emakume yazikia. https://www.berria.eus/mundua/eiren-gustukoak-baginen-erosi-egiten-gintuzten-merkantzia-hutsa-bagina-bezala_2128867_102.html # [[Miren Berasategi Zeberio]] Ikertzailea. https://www.berria.eus/euskal-herria/gizon-gazteek-kontserbadurismorako-joera-dute_2128223_102.html '''Zinegileak - Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldian sarituak''' # [[Kim Longinotto]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kim_Longinotto # [[Lourdes Portillo]] https://es.wikipedia.org/wiki/Lourdes_Portillo # [[Deepa Mehta]] https://es.wikipedia.org/wiki/Deepa_Mehta '''Espainiako Gerra Zibileko emakumeak''' # [[Sofia Da Blasco]] https://es.wikipedia.org/wiki/Sof%C3%ADa_Blasco # [[Carolina_Bunjes-Rosenthal]] https://es.wikipedia.org/wiki/Carolina_Bunjes-Rosenthal # [[Isabel Alonso]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Alonso '''Emakume interesgarriak''' # [[Jekaterina Samutsevitx]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yekaterina_Samuts%C3%A9vich # [[Nadezhda Popova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Nadezhda_Popova '''Heroínas de la Unión Soviética''' https://es.wikipedia.org/wiki/Anexo:Hero%C3%ADnas_de_la_Uni%C3%B3n_Sovi%C3%A9tica '''Emakumeak eta itsasoa''' https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210924/las-mujeres-ilustres-de-la-historia-naval-en-el-itsasmuseum-de-bilbo-a-traves-del-arte # '''EMAKUME ITZULTZAILEAK''' # [[Malika Embarek]] https://es.wikipedia.org/wiki/Malika_Embarek # [[Concha Fernández-Luna Sánchez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Concha_Fern%C3%A1ndez-Luna_S%C3%A1nchez # [[Laura García Corella]] https://es.wikipedia.org/wiki/Laura_Garc%C3%ADa_Corella '''EMAKUME AKTIBISTAK''' # https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Mujeres_activistas # [[María Dimádi]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Mar%C3%ADa_Dim%C3%A1di (Leire) # [[Paste Up Morras]], aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Paste_Up_Morras # [[Elizabeth Wathuti]] aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Wathuti (Oiber) # [[Tosia Altman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tosia_Altman # https://es.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Th%E1%BB%8B_Th%E1%BA%AFng # [[Maria Spiridonova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mariya_Spirid%C3%B3nova # [[Yusra Al Barbar]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yusra_al-Barbari palestinarra '''EMAKUME ILUSTRATZAILEAK''' https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Ilustradoras # [[Mitzy Reyes Juárez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mitzy_Reyes_Ju%C3%A1rez # [[Ellen Robbins]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ellen_Robbins # [[Retta aktibisten zerrendan Scott]] https://es.wikipedia.org/wiki/Retta_Scott # [[Bahia Shehab]] https://es.wikipedia.org/wiki/Bahia_Shehab # [[Posy Simmonds]] https://es.wikipedia.org/wiki/Posy_Simmonds '''EMAKUME IDAZLEAK - POETAK''' # [[Olga Rivero]] https://es.wikipedia.org/wiki/Olga_Rivero_Jord%C3%A1n '''EMAKUMEAK ZIENTZIAN''' # [[Gloria Long Anderson]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Gloria_Long_Anderson # [[Clémence Royer]] https://es.wikipedia.org/wiki/Cl%C3%A9mence_Royer # [[Tilly Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger # [[Isabel Clifton Cookson]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Clifton_Cookson # [[Cécile DeWitt Morette]] https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9cile_DeWitt-Morette # [[Wrexie Leonard]] https://es.wikipedia.org/wiki/Wrexie_Leonard # [[Marjorie Lee Browne]] https://es.wikipedia.org/wiki/Marjorie_Lee_Browne '''DENETARIK''' # [[Victorine Brocher]] https://en.wikipedia.org/wiki/Victorine_Brocher (LEIRE MENDIBURU) # [[Esther Afus Ocloo]] aitzindaria (Ghana) https://es.wikipedia.org/wiki/Esther_Afua_Ocloo # [[Margaret A. Wilcox]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_A._Wilcox # [[Amineh Kakabaveh]] https://en.wikipedia.org/wiki/Amineh_Kakabaveh # [[Trio Artio]] https://www.musicexport.at/artist/trio-artio/ + Berria egunkaria # [[Fabiola Letelier]] abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. # [[Ana Belén Montes]] espioia. https://es.wikipedia.org/wiki/Ana_Bel%C3%A9n_Montes # [[Dorothy Levitt]] asmatzailea eta kotxe lasterketetan aitzindaria https://es.wikipedia.org/wiki/Dorothy_Levitt == BERRIAK == ==='''Berriak 2024''' ('''abendua''')=== <nowiki>{{zutabeak|kopurua=3|</nowiki> # [[Alaitz Melgar Agirre]] '''SORTUA''' euskara irakaslea eta idazlea (Barakaldo, 1984) # [[Irati Bazeta Agirre]] '''SORTUA''' ilustratzailea (Abadiño, 1999) # [[Maritxu Sorabilla]] '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Iruñea, 1927) # [[Irati Bereau Baleztena]] '''SORTUA''' itzultzailea (Irun 1978) # [[Elordi García Insausti|Elordi Garcia Intxausti]] '''SORTUA''' kazetaria eta idazlea ((Lazkao, 1977) # [[Txaro Iturralde Sáenz de Vicuña|Txaro Iturralde Sáenz]] '''SORTUA''' jostuna (Gasteiz, 1952) # [[Itziar Otegi Aranburu]] '''SORTUA''' itzultzailea eta idazlea (Oiartzun, 1972) # [[Sara Ayesa]] '''SORTUA''' artista (Donostia, 1997) # [[Ane Laskurain]] '''SORTUA''' artista (Bergara, 1999) # [[Sagrario Merodio Hoyos]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan egondakoa (Panes, 1918-Mutriku, 2019) # [[Maria Esquivel Vizuete]] '''SORTUA''' gerrilari fusilatua (Badajoz, 1911-Sevila, 1938) # [[Goiuri Zabaleta]] '''SORTUA''' pilotaria (Leitza, 2009) # [[Maud Younger]] sufragista (AEB 1870-1936) # [[Margalida Roig Colomar]] sindikalista (Eivissa, 1908-1966) #[[Luisa Riera Muñiz]] maistra errepresaliatua (Villaviciosa, 1884-Zornotzako Emakumeen Kartzela, 1944) #[[Maria Marí Guasch]] errepublikar militantea (Sant Llorenç de Balàfia, [[1909]] - [[Eivissa]], [[2001]]) # [[Efua Sutherland]] idazlea (Ghana 1924-1996) # [[Concepción Loring]] 1. emakume politikaria, 1.a Diputatuen kongresuan hitz egiten (Malaga 1868-Madril 1935) # [[Amalia Heredia Livermore]] bildumagilea, ikertzailea (Malaga 1830-1902) # [[Carmen Cuesta del Muro]] abokatua, zuzenbidean Espainiako 1. emakume doktorea (Palentzia 1890-Madril 1968) # [[Natividad Domínguez Atalaya]] pedagogoa, politikaria ( Madril 1888-Valentzia 1932) # [[Teresa Luzzatti]] politikaria, sufragista (Lugo 1889-Madril 1942) # [[María López de Sagredo Andreo]] politikaria (Kuba/Bartzelona 1881-Hondarribia 1953) # [[Micaela Díaz Rabaneda]] maistra, politikaria (Nafarroa 1878-? XX. mendea) # [[Trinidad von Scholtz Hermensdorff]] bildumagilea, politikaria (Malaga 1857-Austria 1937) # [[Marisol Nichols]] aktorea (AEB 1973) # [[Mackenzie Phillips]] aktorea, abeslaria (AEB 1959) # [[Emma Lucy Braun]] botanikaria (AEB, 1889-1971) # [[Elizabeth Lowe Watson]] idazlea, sufragista, hizlaria (AEB 1842-1927) # [[Pilar Benejam Arguimbau]] pedagogoa, geografoa (Menorca 1937) # [[Francisca Bohigas Gavilanes]] maistra, ikuskatzailea, idazlea (Bartzelona 1892-Madril 1973) # [[Fernande Barrey]] prostituta, modeloa eta margolaria (frantzia, 1893-1974) # [[Anna Pirozzi]] opera sopranoa (Napoli, 1975) # [[Mariella Devia]] opera abeslaria (Liguria, 1948) # [[Yusra al-Barbari]] politikaria eta ekintzailea (Palestina, 1923-2009) # [[Park Kyung-Ri]] eleberrigilea (Hego Korea 1926-2008) # [[Aurora Sampedro Pi%C3%B1eiro]] kimikaria (Galizia, 1913-1996) # [[Dorothy Allison]] idazlea # [[Nicole Ferroni]] umoregilea # [[Edith Ainge]] sufragista (AEB, 1873-1948) # [[Sonia Vaccaro]] psikologoa (Argentina/Espainia XX. mendea) # [[Raychelle Burks]] zientzia dibulgatzailea (AEB XX. mendea) # [[Kelly Frye]] aktorea (AEB 1984) # [[Amy Madigan]] aktorea (AEB 1950) # [[Amber Stevens]] aktorea, modeloa (AEB 1986) # [[Juana Francés]] margolaria (Alacant 1924-Madril 1990) # [[Njideka Akunyili Crosby]] artista bisuala (Nigeria/AEB 1983) # [[Martha Diamond]] margolaria (AEB 1944-2023) # [[Joan Mitchell]] margolaria (AEB 1925-Paris 1992) # [[Toyin Ojih Odutola]] marrazkilaria (Nigeria/AEB 1985) # [[Fe del Mundo]] pediatra (Filipinak, 1911-2011) # [[Isabel Garbayo]] Villa Teresitako sortzailea (Iruñea, 1905-2011) # [[Elvira Siurana]] feminista, idazlea (LLeida 1952) # [[Lourdes Ciuró]] abokatua, politikaria (Tarragona 1971) # [[Helena Solà Tàrraga]] maistra, politikaria (Bartzelona 1976) # [[Amanda Righetti]] aktorea (AEB 1983) # [[Luna Ki]] abeslaria, DJa (Bartzelona 1999) # [[Katharina Konradi]] opera sopranoa (Kirgizistan/Alemania 1988) # [[Babi (abeslaria)]] (Madril 1999) # [[Klesie Kelly]] sopranoa (AEB XX. mendea) # [[Montserrat Martínez Parera]] ekonomialaria (Bartzelona 1975) # [[Lesley-Ann Jones]] kazetaria, idazlea (EB 1956) # [[Orra White Hitchcock]] ilustratzailea (AEB, 1796-1863) # [[Margaret Chanler Aldrich]] filantropoa, erizaina eta idazlea (AEB, 1870-1963) # [[Dorothy Allison]] idazlea (AEB, 1949-2024) # [[Nicole Ferroni]] umoregilea (Maroko, 1982) # [[Ann Preston]] medikua, ekintzailea (AEB, 1813-1872) # [[Nicole Claveloux]] margolari, ilustratzaile eta komikigilea (Frantzia, 1940-__ ) # [[Maria Bellido|Maria Belido]] espainiar heroi mitikoa (1755-1809) # [[Sofía Esparza Jauregi|Sofia Esparza Jauregi]] sopranoa (Iruñea, 1994) # [[Isabel Azcárate Ristori]] irakasle ikertzailea (Cádiz 1923-Madril 2016) # [[Ana López Navajas]] irakaslea, ikertzailea ( Valentzia 1962) # [[Erika Leiva]] kopla abeslaria (Tarragona/Cádiz 1984) # [[Joana Jiménez]] abeslaria, dantzaria (Sevilla 1977) # [[Carmen Conesa]] aktorea (Bartzelona 1960) # [[Diana Peñalver]] aktorea (Sevilla 1965) # [[Rosa Mariscal]] aktorea (Sevilla 1970-2022) # [[Pilar Punzano]] aktorea, pedagogoa (Madril 1980) # [[Irene Visedo]] aktorea (Madril 1978) # [[Manane Rodríguez]] film zuzendaria (Uruguai/Espainia 1954) # [[Sonia Sebastián]] film zuzendaria (Espainia 1984) # [[Yusra al-Barbari]] politikaria eta ekintzailea (Gaza, 1923-2009) # [[Ann Allebach]] artzain mennorita (AEB, 1874-1918) # [[Jennifer Radloff]] feminista, ekintzailea (Hegoafrika 1961) # [[Grunya Sukhareva]] haur psikiatra (Ukraina, 1891-1981) # [[Josefa Martin Luengo]] pedagogoa (Salamnca 1944-2009) # [[Lucía Asué Mbomio Rubio]] kazetari feminista (Alcorcón, 1981) # [[Paige L. Sweet ]] soziologoa (AEB 1987) # [[Caroline Lexow Babcock]] bakegilea eta sufragista (AEB, 1882-1980) # [[Evin Ahmad]] aktorea (Suedia, 1990) # [[Rabia al Adawiyya]] santua, filosofoa (Irak 717-801) # [[Fatma Girik]] aktorea, politikaria (Turkia 1943-2022) # [[María Cristina Masaveu Peterson]] enpresaburua (Asturias 1937-2006) # [[Lorena García de las Bayonas]] aktore-maistra (Madril 1966) # [[Katrina Bayonas]] casting zuzendaria (EB 1941) # [[Natalia Menéndez]] eszena zuzendaria (Madril 19)67 # [[Amaranta Osorio]] antzerkigilea (Mexiko/Espainia 1978) # [[Itziar Pascual Ortiz]] antzerkigilea (Madril 1967) # [[Judith Fernández]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Coruña 2001) # [[Marie Noëlle]] film zuzendaria, gidoilaria (Frantzia XX. mendea) # [[Paideia Eskola Librea]] (Merida 1978) # [[Barbara Pravi]] abeslaria (Narbona 1993 # [[Baya Mahieddine]] margolaria (Aljeria 1931-1998) # [[Jacqueline Held]] Frantziako gazte-literaturako idazlea eta poeta (Poitiers, 1936) # [[Marian Diamond]] neurozientzialaria (AEB, 1926-2017) # [[Juanita Breckenridge Bates]] minista (AEB, 1860-1946) # [[Emily M. Bishop]] hizlaria, instruktorea (AEB, 1858-1916) # [[Tam O%27Shaughnessy]] hezitzailea, zientzia-idazlea (AEB, 1952) # [[Adriana Guzmán Arroyo]] idazlea, ekintzailea, feminista (Bolivia, XX. mendearen 2. zatia) # [[Helen Archdale]] sufragista (EB 1876-1949) # [[Charlotte Despard]] sufragista (EB 1844-1939) # [[Wanda Quilhot]] biologoa (Txile, 1929-2023) # [[Maria José Aguiar]] margolaria (Portugal, ) # [[Maria Luisa Pacheco]] margolaria (Bolivia # [[Beatriz Aurora]] margolaria, (Txile, # [[Mary Gove Nichols]] aktibista, idazlea (AEB, 1810-1884) <nowiki>}}</nowiki> ==='''Berriak 2024''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Janire Etxabe]] '''SORTUA''' dantzaria da, dantza bertikalean aditua. (Arrankudiaga, Bizkaia, 1979) # [[Celia Santos]] '''SORTUA''' idazlea (Bergara, 1972) # [[Tamara García Iglesias]] '''SORTUA''' zinemagilea eta komisarioa (Lasarte, 1978) # [[Warisha Moradi]] '''SORTUA''' heriotz epaia duen militante kurdua (Kurdistan, XX. mendea) # [[Carmina Merodio Hoyos|Carmina Herodio]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen 6 urtez (Panes, 1920-2006) # [[Parvaneh Kazemi]] '''SORTUA''' matematikaria, mendizale eta mendi gidaria (Teheran, 1970) # [[Mari Campos Roldán]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen umetan (Madril, 1938) # [[Encarna Furundarena Goenaga]] '''SORTUA''' Saturrango kartzelara joaten zen janaria eramatera (Mutriku, 1919-2014) # [[Nai Barghouti]] '''SORTUA''' abeslari eta konposiore (Palestina, 1996) # [[Maria Sanchez Madoz]] '''SORTUA''' pilota epaile profesionala (Laudio, 1996 # [[Araceli González Carballo]] espioia, erizaina (Lugo 1914-Madril 1990) # [[Margarita Ruiz de Lihory]] margolaria, espioia (Valentzia 1889-Albacete 1968) # [[Isona Passola]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Bartzelona 1953) # [[Cristina Martín-Prieto]] futbolaria (Sevilla 1993) # [[Melania Olcina]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1982) # [[Rafaela Carrasco]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1972) # [[Lisi Estaràs]] dantzaria, koreografoa (Argentina 1971) # [[Lorena Nogal]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1984) # [[Luz Arcas]] dantzaria (Malaga 1983) # [[Manuela Carrasco]] flamenko dantzari ijitoa (Sevilla 1958) # [[Lynda Barry]] komikigile eta irakasle estatubatuarra (Wisconsin, 1956) # [[Maria Antónia Palla]] kazetaria eta feminista (Portugal, 1933) # [[Mary Adamson Anderson Marshall]] medikua Edinburgoko 7ak taldekoa (1837-1910) # [[Sara González Lolo]] patin hockey jokalaria (Asturias 1992) # [[Natasha Lee]] patin hockey jokalaria, entrenatzailea (Malaysia/Asturias 1992) # [[María Díez Busqué]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1989) # [[Anna Casarramona Vivas]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1994) # [[Anna Serra]] triatleta (Bartzelona 1968) # [[Mathilde Ollivier]] aktorea, modeloa (Frantzia 1994) # [[Gimena Llamedo]] psikologoa, politikaria (Asturias 1981) # [[Mikey Madison]] aktorea (AEB 1999) # [[Julia Butters]] aktorea (AEB 2009) # [[Samantha Robinson]] aktorea (AEB 1991) # [[Irene Flunser Pimentel]] historialaria (Lisboa, 1950) # [[Cósima Wagner|Cosima Wagner]], Richard Wagner  musikagilearen 2. emaztea (Bellagio, 1837 - Bayreuth, 1930) # [[Verena Wagner]] musikagilea (Alemania, Bayreuth, 1920- Überlingen, 2019) # [[Eva von Bülow]] Cosima Liszt eta Richard Wagnerren alaba (Tribschen, 1867 - Bayreuth, 1942), # [[Anne Rearick]]  argazkilari estatubatuarra (Idaho, AEB, 1960) # [[Pauline Harmange]] idazlea eta feminista (Lille, 1994) # [[Bertha Hirsch Baruch]] poeta, idazle eta sufragista (AEB) # [[Minora Kibbe]] gizarte erreformatzaile eta sufragista (AEB) # [[Emily Bovell|Emily Bowel]] medikua (Londres, 1841-1845) # [[Honor Frost]] urpeko arkeologoa (Erresuma Batua, 1917-2010) # [[Susan Atkins]] kriminala (AEB 1948-2009) # [[Abigail Folger]] oinordeko eraila (AEB 1943-1969) # [[Eva Saldaña]] ekologo aktibista (Madril 1977) # [[Rosalie Varda]] jantzi diseinatzailea (Frantzia 1958) # [[Manuela Fernández Pérez]] artista (Madril 1927-2017) # [[Manuela Saborido Muñoz]] artista (Cadiz 1943) # [[Sofia Crespo]] artista bisuala (Argentina 1991) # [[Mercedes Doménech]] irrati esataria (Asturias 1922-Granada 2002) # [[Barbara Steele]] aktorea (EB 1937) # [[Arantza Toledo]] piraguista (Cuenca 1999) # [[Alice Coffin]] kazetaria eta feminista (Tolosa, Ozitania, 1978) # [[Clara Elizabeth Chan Lee]] # [[Emily Sturge]] # [[Gulielma Lister]] botanikaria (Ingalaterra, 1860-1949) # [[Katharina Wagner]]  eszena zuzendaria da. Bayreutheko Jaialdiaren zuzendaria. (Bayreuth, Alemania, 1978) # [[Isolde Wagner]] Hans von Bülow edo Richard Wagner eta Cosima Wagner-en alaba (Alemania, 1865 - 1919) # [[Blandine von Bülow]]   Hans von Bülow eta Cosima Liszten alaba zen, (Alemania, 1863-1941) # [[Daniela von Bülow]]  piano-jotzailea (Berlin, 1860 - Bayreuth, 1940) # [[Minna Wagner|Minna Wagner,]] aklorea (Saxonia, 1809- Dresden, 1866)    # [[Eva Wagner-Pasquier]]antzerki-enpresaburu da  ( Alemania, 1945) # [[Yang Huanyi]] nushuaren azken hiztuna (Txina 1906-2004) # [[Carme Sansa]] aktorea, ekintzailea (Bartzelona 1943) # [[Ana Romero Galán]] kazetaria, idazlea (Cádiz 1966) # [[Aimée de Heeren]] socialitatea ( Brasil 1903-AEB 2006) # [[Rocío Márquez]] flamenko kantaria (Huelva 1985) # [[Carola Ortiz]] musikagilea, abeslaria, klarinete jolea (Bartzelona 1986) # [[Isabel de Solís]] esklabu kristaua, Granadako Muley Hacén sultan nazariaren ohaidea (? XV. mendea- Sevilla ?) # [[Nani Jiménez]] aktorea, modeloa (Valentzia 1981) # [[Alejandra Herranz]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Mar Cabra]] ikerketa kazetaria (Madril 1983) # [[Marianne Grunberg-Manago]] biokimikaria (Frantzia, 1921-2013) # [[Angela Becerra]] idazlea (Kolonbia, 1957 ) # [[Codou Bop]] soziologoa, kazetaria, feminista (Senegal, ?) # [[Ana Gomes]] portugaldar diplomazialari eta politikaria (Lisboa, 1954) # [[Maria Filomena Mónica]] portugaldar soziologoa (Lisboa, São Mamede, 1943) # [[Ayşe Sultan]] otomandar printzesa (1608-1656) # [[Mara Santos]] kanoalaria (Palentzia 1969) # [[María José Campos]] xakelaria (Argentina 1999) # [[Fatma Hatun]] Ahmed I.aren 3. ezkontidea (?Bosnia 1590-Istanbul 1660) # [[Mahfiruz Hatice Hatun]] esklaboa, Ahmed I.a sultanaren 1. ezkontidea (Kaukaso 1590-Istanbul 1620) # [[Hanzade Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1609-Edirne 1650) # [[Gevherhan Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1605- c.1631) # [[Atike Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1614-1674) # [[Abide Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1618-1648) # [[Fatma Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1607-c.1671) # [[Ida Finney Mackrille]] sufragista, politikaria eta hizlaria(AEB, 1867-1960) # [[Luella Johnston]] Enpresaria (AEB, 1958) # [[Elizabeth Thacher Kent]] idazlea (AEB, 1868-1952) # [[Blandine Le Callet]] idazle eta irakasle frantsesa (Frantzia, 1969) # [[Rosa Maria Gilart Jiménez]] brodatzailea (Mallorca 1810-Madril 880) # [[Eugenia Kalnay]] metereologoa (Argentina 1942) # [[Judeline]] abeslaria (Cádiz 2003) # [[Claude Pompidou]] politikaria, 1. dama (Frantzia 1942-2007) # [[Handan Sultan]] otomandar ezkontidea (Bosnia 1565-Istanbul 1605) # [[Halime Sultan]] otomandar ezkontidea (Abkhazia 1576-Istanbul 1623) # [[Safiye Sultan]] otomandar ezkontidea (Albania 1550-Istanbul 1618) # [[Telli Hümaşah Sultan]] otomandar ezkontidea (¿ c.1630-c.1676) # [[Turhan Hatice Sultan]] otomandar ezkontidea eta erregeordea (Rutenia 1627-Edirne 1683) # [[Ana Lena Rivera]] idazlea (Asturias 1972) # [[Emma Maria Harrington]] sufragista (Dinamarka 1881-AEB ?) # [[Ángela Cenarro Lagunas]]  feminista eta historialaria  (Zaragoza, 1965) # [[Aurélie Valognes]] eleberrigilea (Frantzia, 1983) # [[Sandra Myrna D%C3%ADaz]] biologoa (Argentina, 1961) # [[Maria Grazia Cutuli]] kazetaria (Italia 1963-2001) # [[Babe Paley]] socialitatea, editorea (AEB 1915-1978) # [[Nona Sobo]] aktorea, modeloa (Tailandia/Bartzelona 2000) # [[Laura Ramos]] aktorea (Kuba 1978) # [[Araceli González Campa]] kazetaria (Madril XX. mendea) # [[Paloma Chamorro]] kazetaria (Madril 1949-2017) # [[María Josefa Pimentel Téllez-Girón]] aristokrata (Madril 1752-1834) # [[Ann Hui]] aktorea, film zuzendaria (Txina 1947) # [[Sylvia Chang]] film zuzendaria, idazlea (Txina 1953) # [[Ángela Rodicio]] kazetaria, idazlea (Ourense 1963) # [[Laura de Force Gordon]] hizlaria, kazetaria, sufragista (AEB) # [[Stella Wynne Herron]] idazlea, sufragista (AEB) # [[Taneko Suzuki]] zientzilaria eta ikertzailea (Japonia, 1926-2020) # [[Gülistan Sönük]] politikaria (Kurdistan, 1993) # [[Margarita Torres]] historialaria (León 1969) # [[Hai Yan]] ekintzailea, idazlea (Txina 1954) # [[Maria Pilar Perea Sabater]] filologoa (Bartzelona 1960) # [[Melani García]] abeslaria (Valentzia 2007) # [[María Luisa Cava de Llano Carrió]] legelaria, politikaria (Bartzelona 1948) # [[Azahara Palomeque Recio]] kazetaria, idazlea, poeta (Kordoba 1986) # [[Mirela]] abeslaria (Madril 1990) # [[Alejandra Kindelán]] ekonomialaria (Venezuela 1971) # [[Zina%C3%ADda Ierm%C3%B3lieva]] mikrobiologoa (Errusia, 1898-1974) # [[Marie Pascale Osterrieth|Marie-Pascale Osterrieth]] Belgikako antzerki- eta zinema-zuzendari eta produktorea (Basoko, 1956) # [[Charo Garaigorta]] artista (Coruña 1961)  # [[Anna Caballé Masforroll]] idazlea (Bartzelona 1954) # [[Lydia Flood Jackson]] enpresaburua, sufragista (AEB 1862-1963) # [[Mar%C3%ADa de los %C3%81ngeles Cardona Florit]] botanikaria (Menorca-Bartzelona, 1940-1991) # [[Pacita Abad]] margolaria (Filipinas, 1946-2004) # [[Lida Abdul]] artista (Afganisgtan, 1973) # [[María Izquierdo (margolaria)|Maria Izquierdo (margolaria)]] (Mexiko, 1902-1955) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló, 1993) # [[Kathleen Norris]] eleberrigilea, aktibista, (AEB ) # [[Emily Arnesen]] zoologoa (Norvegia, 1867- 1928) # [[Laura Marling]] folk abeslaria (Erresuma Batua, 1990) # [[Amalia Eriksson]] merkataria, asmatzailea (Suedia 1824- 1923) # [[Ada Kariakoa]] satrapa (Turkia, K.a IV. Mendea-K.a 326)   # [[Artemisia II.a Kariakoa]] satrapa (TurkiaK.a 410-K.a) # [[Linda Kasabian]] Manson familiakoa (AEB 1949-2023) # [[Patricia Krenwinkel]] hiltzailea, Manson familiakoa  (AEB 1947) # [[Mary Brunner]] hiltzaile kidea, Manson familiakoa (AEB 1943) # [[Rosa Navarro Durán]] filologoa, idazlea, irakaslea (Girona 1947) # [[Young Miko]] rap abeslaria, futbolari ohia (Puerto Rico 1997) # [[Brequette Cassie]] abeslaria, dantzaria (Hegoafrika/Madril 1984) # [[Lorena Gómez (abeslaria)]] (Lleida 1986) # [[Ruth Lorenzo]] abeslaria (Murtzia 1982) # [[Roser Batlle]] Catalunyako pedagogoa (Bartzelona 1954) # [[Henriette Delamarre de Monchaux]] geologoa, paleontologoa (Frantzia, 1854-1911) # [[Jessica Gallagher]] paralinpiar eskiatzailea, atleta, txirrindularia (Australia 1986) # [[Claire Keefer]] atleta paralinpiarra (Australia 1995) # [[Madeleine Hogan]] paralinpiar xabalinlaria (Australia 1988) # [[Hollie Arnold]] paralinpiar xabalinlaria (EB 1994) # [[Donna Smith (atleta)]] paralinpiar xabalinlaria, gsaskibaloi jokalaria (Australia 1965-1999) # [[Julie Russell]] paralinpiar pisu jasotzailea, saskibaloi jokalaria (Australia 1951) # [[Grace Anozie]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Lucy Ejike]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Fatma Omar]] paralinpiar pisu jasotzailea (Egipto 1973) # [[Josephine Orji]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1979) # [[Georgianna Offutt]] sufragista eta medikua (AEB) # [[Sarah Massey Overton]] emakumeen eskubideen aldeko emintzailea (AEB) # [[Stacey Gillian Abe]] artista garaikidea # [[Tomie Ohtake]] artista bisuala (Japonia/Brasil 1913-2015) # [[Maryní Callejo]] musika ekoizle aitzindaria, moldatzailea, piano-jolea, abeslaria (Madril 1944) # [[Özlem Becerikli]] paralinpiar pisu jasotzailea (Turkia 1980) # [[Amalia Pérez]] paralinpiar pisu jasotzailea (Mexiko 1977) # [[Olivia Breen]] paralinpiar atleta (Gales 1996) # [[Sophie Hahn]] paralinpiar atleta (EB 1997) # [[Verônica Hipólito]] paraliniar lasterkaria (Brasil 1996) # [[Tara (abeslaria)]] (Coruña 1950) # [[Ángela Carrasco]] abeslaria (Dominikar Errepublika 1951) # [[La Dama]] abeslaria (Sevilla 1986) # [[Mónica Naranjo]] abeslaria (Girona 1974) # [[Virgínia Leone Bicudo]] soziologoa, psikoanalista (Brasil 1910-2003) # [[Katherine Reed Balentine]] sufragista (AEB,1875-1934) # [[Anna M. Morrison Reed]] egunkari eta aldizkaria fundatzailea (AEB, 1849-1921) # [[Albertine Sarrazin]] idazlea (Frantzia, # [[Isabelle Anguelovski]] ekologoa, ikertzailea (REims, 1978) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló de la Plana, 1993) # [[Amalia de Llano]] idazle eta aristokrata (Espainia, 1822-1874) # [[Edith Farkas]] meteorologoa, ikertzailea (Hungaria-Zeelanda Berria, 1921-1993) # [[Kimberlé Williams Crenshaw]] abokatua, irakaslea, feminista (AEB 1959) # [[Beatrice Duodu Owusu]] kazetaria (Ghana 1964) # [[Agnes Sj%C3%B6berg]] albaitaria (Finlandia, 1888-1964) # [[Olga Rodriguez]] kazetaria (León 1975) # [[Jessica Abel]] komikigilea (AEB 1969) # [[Zillah Branco]] aktibista ( Brasil 1936) # [[Jaldia Abubakra]] ekintzailea (Palestina/Espainia 1967) # [[Mònica Bernabé Fernández]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Pilar Albajar]] argazkilaria (Huesca 1948) # [[Selina Solomons]] sufragista (AEB 1862- 1942) # [[Ellen Clark Sargent]] sufragista (AEB 1826-1911) # [[Pepa Aurora]] idazlea (Kanariak, 1946) # [[Pino Betancor Alvarez]] idazlea (Kanariak, 1928-2063) # [[Andrea Abreu]] idazlea (Kanariak, 1995) # [[Casilda Rodrigáñez]] idazlea (Madril 1945) # [[Miryan Rivera]] zientzialaria (Ekuador XX. mendea) # [[Ana Estrella Santos]] dialektologoa (Ekuador XX.mendea) # [[Kristina Suediakoa (1943)]] printzesa # [[Nathalie Sayn-Wittgenstein-Berleburg]] printzesa, zaldi-doman aditua (Danimarka 1975) # [[Marleen Haboud]] hizkuntza ikerlaria (Ekuador 1954) # [[Gilda Guerrero Salgado]] kazetaria (Ekuador XX. mendea) # [[María Carbonell Sánchez]] pedagogoa (Valentzia 1852-1926) # [[Loren MacIver]] margolaria (AEB 1909-1998) # [[Carin Bondar]] biologoa (Kanada 1975) # [[Kamal Ranadive]] ikertzaile biomedikoa (India, 1917-2001) # [[Mary Wood Swift]] sufragista (AEB 1841-1927) # [[Naomi Anderson]] sufragista (AEB 1843-1899) # [[Elvire De Cock]] ilustratzailea eta komikigilea (Belgika, 1979) # [[La Galera kartzela]] emakumeen espetxea (Alcala de Henares, XX. - XXI. mendea) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (Malaga, 1937-1954) # [[Can Salesko kartzela]] emakumeen kartzela (Palma, 1936-1943) # [[Joan Feynman]] astrofisikaria (AEB, 1927-2020) # [[Catherine Beaunez]] Frantziako prentsa-marrazkilaria eta komikigilea (Juigné-sur-Sarthe, 1953) # [[Maria Vaquer Moll]] jostuna eta feminista espetxeratua (Eivissa, 1902-1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Beatriz Akizu Aizpiri]] '''SORTUA''' Eusko Ikaskuntzako arlo sozio-politiko, dibertsitate eta kohesioko koordinatzailea (Soraluze, 1969) # [[Onintze Villanueva Goikoetxea]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea, dantzazalea, dantza-irakaslea (Mexiko, 1955) # [[Belen Urutxurtu]] ef-- '''SORTUA''' txistularia, eskultorea eta Arte irakaslea (Berriz, 1960) # [[Julene Etxenike]] --ef '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Irun, 1943-2023) # [[Beatriz Gámiz Mata]] ----'''SORTUA''' kriminologoa, politikaria eta alkatea (Ermua, 1983) # [[Resurrección Martínez Sánchez]] efef '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1898-1936) # [[Consolación Martínez Sánchez]] '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1896-1936) # [[Teresa Velasco Soto]] '''SORTUA''' zigarrogilea, politikaria (Errioxa, 1902-?) # [[Felisa Vidorreta Miruri]] '''SORTUA''' maistra fusilatua (Errioxa, 1890-1936) # [[Mercedes López Cotarelo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua  (Irun, 1914 - Lesaka, 1936)  # [[Leire Retegi Fernández]] '''SORTUA''' txistularia eta txistu irakaslea da (Leitza, 2002) # [[Luciana Larreategi Arizaga]] '''SORTUA''' (Eibar, Gipuzkoa, 1912-2003) # [[Lloy Galpin]] sufragista, idazlea (AEB, 1877-1935) # [[Ana María Cuervo]] biokimikaria (Bartzelona 1966) # [[Marta Pujol Ferrusola]] arkitektoa (Bartzelona 1959) # [[Glenna Cabello]] politologoa, kontsul (Venezuela 1959) # [[Margaret Leahy]] aktorea (EB 1902-AEB 1967) # [[Norma Talmadge]] aktorea (AEB 1894-1957) # [[Constance Talmadge]] aktorea (AEB 1898-1973) # [[Natalie Talmadge]] aktorea, gidoilaria (AEB 1996-1969) # [[Cátia Montes]] gizarte hezitzailea, suhiltzailea, ijitoa (Portugal ?) # [[Toya Prudêncio]] hezitzailea, aktibista, ijitoa (Portugal ?) # [[Maria Gil]] aktore, aktibista, ijitoa (Portugal 1972) # [[Estelle Faye]] idazle eta aktore frantsesa (1978) # [[Rose Morgan French]] sufragista (AEB, 1859-1929) # [[Ana María Pascual-Leone]] zientzialaria eta farmazialaria (Valentzia, 1930) # [[Nellie Blessing Eyster]] irakaslea, kazetaria, idazlea (AEB, 1836-1922) # [[Eileen Chang]] idazlea (Txina 1920-AEB 1995) # [[Ascensión Marcos]] farmazialaria, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[Mririda n'Ait Attik]] poeta amazigea (Maroko 1900-1940) # [[Maisie Peters]] kantautorea (EB 2000) # [[Rachel Brosnahan]] aktorea (AEB 1990) # [[Elaine May]] aktorea (AEB 1932) # [[Carla Quílez]] aktorea (Bartzelona 2008) # [[Tita Parra]] kantautorea (Txile 1956) # [[Alexia Greziakoa]] printzesa (Grezia 1965) # [[Teodora Greziakoa]] aktorea, printzesa (EB 1983) # [[Olinpia Greziakoa]] modeloa, printzesa (AEB 1996) # [[Marie-Chantal Greziakoa]] diseinatzailea, enpresaburua, printzesa (EB 1968) # [[Marthe Gautier]] pediatra, ikertzailea (Frantzia, 1925-2022) # [[Mar%C3%ADa Mullerat i Bassedas]] maistra, hezkuntza berezian espezializatua (Catalunya 1903 - 1993) # [[Rita Harradence]] biokimikaria (Australia, 1915-2012) # [[Nora Stanton Blatch Barney]] ingeniari zibila (AEB, 1883-1971) # [[Flora Wambaugh Patterson]] mikologoa (AEB, 1847-1928) # [[Jhamak Ghimire]] idazlea (Nepal, 1980) # [[Mireille Havet]] idazlea (Frantzia, 1898-1932) # [[Montserrat Villar Gonzalez]] idazlea (Ourense 1969) # [[Regina Orozco]] aktorea (Mexiko, 1964) # [[Jesusa Rodríguez|Jesusa Rodriguez]] aktorea, antzerki zuzendaria (Mexiko, 1955) # [[Astrid Hadad]] aktorea (Mexiko, 1957) # [[Julieta Egurrola]] aktorea (Mexiko, 1953) # [[Elisa Izaurralde|Elisa_Izaurralde]] biokimikaria molekularra (Uruguai, # [[Céline Bessière]] soziologoa (Frantzia, 1977) # [[Cristina Pacheco]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1941-2023) # [[Susana Chavez-Silverman]] idazlea (AEB, ?) # [[Cristina Lafont]] filosofoa (Valentzia, 1963) # [[Fumiko Enchi]] idazlea (Japonia 1905-1986) # [[Pilar Roig Picazo]] ikertzailea (Valentzia 1949) # [[Isabella Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2007) # [[Josephine Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2011) # [[Irene Greziakoa]] printzesa (Hegoafrika/ Espainia 1942) # [[Pia Getty]] film ekoizlea, zuzendaria (AEB 1966) # [[Benedikte Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1944) # [[Alexandrine Danimarkakoa]] erregina (Alemania 1879- Danimarka 1952) # [[Carolina Matilde Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1912-1995) # [[Viktoria Luise Prusiakoa]] printzesa (Alemania 1892-1980) # [[Rocío Muñoz Morales]] aktorea, aurkezle, modeloa (Madril 1988) # [[Mary Prince]] idazlea eta esklabua (Bermudak...) # [[Edith M. Flanigen]] kimikaria (AEB, 1929) # [[Margaret Fulton]] kazetari gastronomikoa (1924-2009) # [[Claudia Actea]] esklaboa (Anatolia 40-I. mendea) # [[Cándida Jiménez Huelva]] esklabo askatua (Angola, 1845 Huelva, 1951) # [[Rosalia Gómez]] esklabo askatua (Tenerife, 1801-1874) # [[Elena Conti]] biokimikaria eta biologoa (Italia, 1967) # [[Edith Pechey]] medikua (EB 1845-1908) # [[Catherine Raisin]] geologoa (Erresuma Batua, 1855-1945) # [[Winifred Starr Dobyns]] sufragista (AEB, 1886-1963) # [[Mary Roberts Coolidge]] sufragista (AEB, 1860-1945) # [[María Bueno Castellano]] artista (Malaga, 1976) # [[Rukhmabai]] medikua (India 1864-1955) # [[Valérie Mangin]] Frantziako komiki-gidoilaria (Nancy, 1973) # [[Kamala Sohonie]] biokimikaria (India, 1911-1998) # [[Cy Jung]] idazlea (Frantzia, # [[Elula Perrin]] idazlea (Frantzia # [[Anandi Gopal Joshi]] Indiako 1. medikuetako bat (1865-1887) # [[Agnieszka Osiecka]] poeta, kazetaria (Polonia 1936-1007) # [[Jeanette Winterson]] idazlea (EB 1959) # [[Shelagh Delaney]] antzerkigilea, gidoilaria (EB 1938-2011) # [[Madeleine Suediakoa]] printzesa (Suedia 1982) # [[Carina Axelsson]] printzesa, modeloa, idazlea (AEB Aguil1968) # [[Ingeborg Danimarkakoa (1878-1958)]] printzesa (Danimarka 1878-Suedia 1958) # [[Susie Orbach]] psikoanalista, idazlea (EB 1946) # [[Doris Duke]] filantropoa , baratzezaina, arte bildumagilea (AEB 1912-1993) # [[Silvia Laplana]] metereologoa (Bartzelona 1984) # [[Eva Cosculluela]] kultur kazetaria (Zaragoza 1972) # [[Pilar Sanjurjo]] metereologoa (Coruña 1942-2022) # [[Fanny Dalle-Rive]] Frantziako komikigilea (1976) # [[Emma_Lira]] kazetaria, idazlea eta bidaiaria (Madril 1971) # [[Mariana Álvarez Bollo Carretero]] pedagogoa eta idazle espainiarra (Zamora, 1866 - 1946) # [[Margherita Piazzola Beloch]] matematikaria (Italia, 1879-1976) # [[Mary Ryerson Butin]] medikua (AEB, 1857-1944) # [[Zabel Yesayan]] idazlea (Armenia 1878-1943) # [[Eva Carter Buckner]] sufragista, poeta eta konpositorea (1861-1946) # [[Hélia Correia]] idazlea (Portugal, 1949) # [[Isabela Figueiredo]] idazlea (Portugal, 1963) # [[Teresa Imízcoz Beunza|Teresa Imizcoz Beunza]] idazlea (Iruñea, 1965) # [[Oriana Méndez|Oriana Mendez]] idazlea (Vigo, 1974) # [[Esperanza Aguilà Ducet|Esperanza Aguila Ducet]] idazlea (Bartzelona, 1951) # [[Maud Ankaoua]] enpresa kudeatzailea (Frantzia, 1971) # [[Lucia Pietrelli]] idazlea (Italia/Mallorca 1984) # [[María Jaén]] idazlea, gidoilaria (Sevilla 1962) # [[Antonia Bardolet]] idazlea (Bartzelona 1877- 1956) # [[Dolors Miquel]] idazlea (LLeida 1960) # [[Míriam Ferradáns]] idazlea (Pontevedra 1960) # [[Rosa Fabregat]] idazlea (LLeida 1933) # [[Ingrid Guardiola Sánchez]] film zuzendaria, saiakeragilea (Girona 1980) # [[Almudena Arteaga]] idazlea (Madril 1967) # [[Alana S. Portero]] idazlea (Madril 1967) # [[Maria Antònia Salvà]] poeta (Mallorca 1869-1958) # [[Maribel Medina]] idazlea eta kultura kudeatzailea (Iruñea, 1969) # [[Gabrielle Réval]] idazlea (Frantzia, # [[Martine Roffinella]] idazlea (Frantzia, # [[Bertha Hernández]] idazlea, politikaria, 1. dama (Kolonbia 1907-1993) # [[May Borraz]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1966) # [[Eva Yárnoz]] poeta, artista (Iruñea 1975) # [[Emilia Salvador]] ikertzailea, idazlea (Zaragoza 1938) # [[Beatriz Giménez de Ory]] poeta (Madril 1972) # [[Gema Nieto]] idazlea (Madril 1981) # [[Mariona Cabassa]] ilustratzailea (Bartzelona 1977) # [[Mada Carreño]] idazlea, kazetaria (Zamora 1914- Mexiko 2000) # [[Nicolasa Helguero Alvarado]] poeta, moja, noblea (Palentzia 1719- Burgos 1805) # [[Sheila Elorza]] futbolaria (Zaratamo 1996) # [[Suceso Luengo]] maistra, idazlea (Zamora 1884-? 1931) # [[Yvonne Blake]] jantzi-diseinatzailea (EB 1940-Madril 2018) # [[Ruth Chepngetich]] atleta, maratoilaria (Kenya 1994) # [[Salome Lang]] atleta, gorako jauzilaria (Suitza 1997) # [[Salomé Kora]] atleta, 100m (Suitza 1994) # [[Vicky Calavia]] zinegilea (Zaragoza 1971) # [[Marisol Aznar]] aktorea, gidoilaria, abeslaria (Zaragoza 1972) # [[Emilia Baylo]] dantzaria, koreografoa, irakaslea (Lleida 1946-Zaragoza 2022) # [[Natividad Zaro]] aktorea, gidoilaria (Zaragoza 1901-Madril 1978) # [[Marta Marín-Dòmine]] idazlea, dokumetalgilea (Bartzelona 1959) # [[Uliana Semionova]] saskibaloi jokalaria (Letonia 1952) # [[Maria do Rosário Pedreira]] idazlea (Portugal 1959) # [[Reyes Calderon]] idazlea, ekonomialaria, irakaslea (Valladolid 1961) # [[Paloma Sánchez-Garnica]] idazlea (Madril, 1962) # [[Ann Scott]] idazlea (Frantzia, 1965) # [[Chiquinha Gonzaga]] musikaria, konpositore, pianista eta orkestra zuzendaria (Brasil, 1847 - 1935) # [[Giannina Arangi-Lombardi]] sopranoa (Italia, 1891-1951) # [[Gilda dalla Rizza]] sopranoa (Italia, 1892-1975) # [[Magda Olivero]] sopranoa (Italia 1910-2014) # [[Lucy Tejada]] artista, margolaria (Kolonbia 1920-2011) # [[Claudia Muzio]] sopranoa (Italia, 1889-1936) # [[Toti Dal Monte]] sopranoa (Italia, 1893-1975) # [[Maria Caniglia]] sopranoa (Italia, 1905-1979) # [[Ebe Stignani]] mezzosopranoa (Italia, 1903-1974) # [[Violet King Henry]] abokatua (Kanada, 1929-1982) # [[Tòni Escala]] idazlea (Lleida 1961) # [[Teresa Azpiazu Paul]] idazlea, irakaslea, politikaria (Cádiz 1862-Málaga 1949) # [[Luisa Josefina Hernández]] idazlea, irakaslea (Mexiko 1928-2023) # [[María Asúnsolo]] mezenas, galerista, modelo (AEB 1904-Mexiko 1999) # [[María Jose Escrivà]] idazlea, poeta (Valentzia 1968) # [[Meritxell Gené]] kantautorea, poeta (Lleida 1986) # [[Marià Manent]] poeta, memorialista (Bartzelona 1898-1988) # [[Marysa Navarro Aranguren]] idazlea, historilaria (Nafarroa 1934) # [[Esther Novalgos Laso]] idazlea (Errioxa 1942) # [[Susi Alvarado]] idazlea, antzerki zuzendaria (Kanariak 1960) # [[Anna Tsing]] antropologoa (AEB, 1950) # [[Ana Bernal Triviño]] kazetaria eta ikertzailea (Malaga, 1980) # [[María Francisca Díaz-Carralero Rodelgo]] poeta itsu inprobisatzailea (Ciudad Real 1818-1894) # [[Sanmao]] idazlea (Txina 1943-1991) # [[Ana Cristina Herreros Ferreira]] idazlea, ahozko kontalaria (Leon 1965) # [[Monika Zgustová]] idazlea, itzultzailea (Txekia 1957) # [[Juana Dolores]] abeslaria, aktorea (Bartzelona 1992) # [[Valeria Castro (abeslaria)]] kantautorea (Kanariak 1999) # [[Maria Morera Colomer]] aktorea, abeslaria Girona 2003) # [[Laura Jou]] antzerki irakaslea, film zuzendaria (Batzelona 1969) # [[Emakumeen Ospearen Aretoa Coloradon]] aretoa eta saria (Colorado 1965) # [[Frederika Hannoverkoa]] Greziako erregina ezkontidea (Alemania 1917 – Madril 1981) # [[Isabel Stilwell]] kazetaria eta idazlea (Portugal) # [[Maria Xosé Queizán]] idazlea (Galizia, 1939) # [[Liliana Felipe]] abeslaria, sopranoa (Agentina-Mexiko, 1954) # [[Zinka Milanov]] sopranoa (1906-1989) # [[Rosa Ponselle]] sopranoa (AEB, 1897-1981) # [[Milka Ternina]] sopranoa (Kroazia, 1863-1941) # [[Geraldine Farrar]] sopranoa (Alemania, 1882-1967) # [[Lilli Lehmann]] sopranoa (Alemania, 1848 - Berlin, 1929) # [[Olive Fremstad]] mezzosoprano (Suedia , 1871-AEB,1951) # [[María Jesús Jabato]] idazlea (Burgos, 1959) # [[Brenda Navarro]] idazlea (Mexiko, 19982) # [[Maud Tabachnik]] idazlea (Frantzia, 1938) # [[Alejandrina_Gessler]] Andaluziako margolaria (Cadiz, 1831 - Paris, 1907) # [[Rita Ferro]] Portugaleko idazlea (Lisboa, 1955) # [[Dolors Marín Silvestre]] Kataluniako historialaria (Hospitalet de Llobregat, 1957) # [[Almudena Campuzano Jimenez de Aldasoro]] idazlea (Santander, 1996) # [[Dora Vázquez]] idazlea (Ourense, 1913.2010) # [[Ana Acuña]] idazlea eta ikertzalea (Marin, 1971) # [[Josefina Cardona i Bosch]] poeta (Valentzia,1957-2022) # [[Joan Beauchamp Procter]] zoologoa (Erresuma Batua, 1897-1931) # [[Adela Figueroa]] biologoa, aktibista eta idazle galiziarra (Lugo, 1948) # [[Mary Blair]] artista, ilustratzailea, (AEB, 1911-1978) # [[Rita Taborda Duarte]] Portugaldar idazle eta irakaslea (Lisboa, 1973) # [[Fedora Barbieri]]  mezzosopranoa (Trieste, 1920ko- Florentzia, 2003) # [[Anita Cerquetti]]  soprano (Montecosaro, 1931ko apirilaren 13a - Perugia, 2014ko urriaren 11) Italiako soprano dramatiko  # [[Leyla Gencer]] sopranoa (Istanbul, 1928ko- Milan, 2008ko) # [[Maria Stader]] sopranoa (Budapest, 1911- Zurich, 1999ko) # [[Tereska Torrès]] idazlea (Paris, 1920-2012) # [[Marta G. Franco]] kazetari eta ekintzailea (Espainia, ) # [[Josefa Alfaro de Ocampo]] kazetaria, idazlea eta atzerkigilea (Sevilla, XIX-XX) # [[Milagros Duque Vallejo]] alkatea (Berantevilla, 1941) # [[Maria Perpinyà i Sais]] idazlea (Katalunia, 1901-1994) # [[Mercè Vila i Reventós]] idazlea ([[Bartzelona]], [[1902]] - ?) # [[Arancha Nogueira]] poeta ([[Ourense]], [[1989|1989ko]] # [[Geneviève Pastre]] idazle, poeta, militantea # [[Élodie Petit]] poeta eta performena # [[Narcisa Freixas|Narcisa Freixas i Cruells]] margolaria, eskultorea eta konpositorea (Sabadell – 1859 – Bartzelona, 1926) # [[Rexina Vega|Rexina Rodriguez Vega]] literatura idazlea, itzultzailea eta ikertzailea da. (Vigo, 1966) # [[Eva Balaguer-Cortés López]] idazlea (Zaragoza, 1965) # [[Rita Taborda Duarte]] idazlea (Lisboa, 1973) # [[Cristina Carvalho]] idazlea (Portugal, 1949) # [[An Alfaya]] idazlea (Galizia, 1964) # [[San Luisko kondesa]] idazlea (Murtzia, 1884-Madril, 1929) # [[Montserrat Aguer Teixidor]] filologoa eta idazlea (Figueres, 1963) # [[María Rosa de Madariaga]] historialaria (Madril, 1937-2022) # [[Asima Chatterjee]] botanikaria, kimikaria (India, 1917-2006) # [[Alicia Fernández Rodríguez]] poeta (Galizia, 1987) # [[Coloma Rosselló i Miralles]]  idazlea (Palma, 1871 - i1955) # [[Walda Pla i Rosés]] eleberrigilea  (Maresme, 1913ko- Badalona, 2014) # [[Maria Fullana i Montoro]] idazlea(Valentzia, 1958) poeta, narratzaile, itzultzaile eta irakasle ohia # [[Susana Prieto]] idazlea eta gidoigilea (Puebla de Sanabria, Zamora, 1962) # [[Isabel Thorne]] medikua, emakumeen eskubideen aldeko ekinzailea (Londres, 1834-1910) # [[María Gertrudis Hore|Maria Gertrudis Hore]]  poeta (Cadiz, 1742 -1801) eko abuztuaren 9a)  # [[Katherine Esau]] botanikaria (Ukrania-AEB, 1898-1997) # [[Elizabeth Stern]] patologoa (Kanada-AEB, 1915-1980) # [[Josefina Solsona i Querol]] idazlea (Bartzelona, 1907-1960) # [[Tamara Andrés]] idazlea (Pontevedra, 1992) # [[Enriqueta Muñiz]] idazlea, kazetaria eta itzultzailea  (Madril, 1934– Buenos Aires, 2013)  # [[Blanca Mira]] eleberrigilea (Jumilla, Murtzia, 1989) # [[Kei Okami]],  medikua (Japonia, 1859 - 1941) # [[Edinburgoko zazpiak]] # [[Diana Maff%C3%ADa]] filosofoa eta aktibista (Argentina, 1953) # [[Carmen Moreno Pérez|Carmen Moreno]] idazlea  (Cádiz, 1974) # [[Marie-Hélène Lafon]] irakasle atxikia eta idazlea (Aurillac, Cantal, Frantzia, 1962) irakasle atxikia eta idazlea # [[Gaëlle Heureux]] idazlea eta irratiko kronista (Bourg-en-Bresse, Frantzia, 1970) # [[Matilda Chaplin Ayrton]] medikua (Honfleur, Frantzia, 1846 - 1883ko uztailaren 19a)  # [[Carolina Amaya]] kazetaria (El Salvador) # [[Isabella W. Blaney]] aktibista, sufragista (AEB) # [[Fatima Ouassak]] saiakeragilea, hizlaria, politika publikoetako aholkularia eta militante ekologista, feminista eta arrazakeriaren aurkakoa ((Rif, Maroko, 1976) # [[Helen Evans]] medikua (Irlanda, 1833-1903) # [[Shin Saimdang]] artista, idazle, kaligrafo eta poeta (Korea, 1504-1551) }} '''Berriak 2024''' ('''iraila''') {{zutabeak|kopurua=3| # [[María Fernández García]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (León,1884-Derio,1937) # [[Juana Abascal Nicolás]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Castro Urdiales, 1908-Derio, 1938) # [[Elvira Martínez Porres]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Santurtzi, 1883-Derio, 1937) # [[Conchita Portu Etxeberria|Conchita Portu Exeberria]] '''SORTUA''' irakaslea, zinegotzia, historialaria (Hondarribia, 1943-2017) # [[Severina Sagarzazu Martínez|Severina Sagarzazu]] '''SORTUA''' arrain-saltzailea (Hondarribia, 1911-1994) # [[Joxepa Darceles Bengoetxea]] '''SORTUA''' emagina (Hondarribia, 1888-1972) # [[Merche Gallardo Carrillo]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan jaioa (Mutriku, 1940) # [[Loli Prieto Arana|Loli Prieto]] '''SORTUA'''kirolaria (Hondarribia, 1943-2019) # [[Lupe Artola Cornú]] '''SORTUA''' frantses eta euskara irakaslea (Hondarribia, 1945) # [[Nieves Alza Castillo]] '''SORTUA''' saskibaloi joka laria eta bultzatzailea (Hondarribia, 1954) # [[Ixabel Alkain Etxeberria|Isabel Alkain]] '''SORTUA''' irakaslea, alardeko kapitaina, bidaiaria (Hondarribia, 1961) # [[Arantza Mariskal Balerdi]] '''SORTUA''' Dokumentazio eta liburutegi arduraduna (Hondarribia, 1967) # [[Teresa Gorria Arrizabalaga]] '''SORTUA''' maistra (Hondarribia, 1836-1905) # [[Jasone Miranda-Bilbao]] '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Rafaela Baigorri Ibañez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran Madril Ventas espetxean hila (Mañeru, 1892-Madril, 1943) # [[Rufina Chocarro Villar]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Allo, 1891-Erreniega, 1936) # [[Amada Morentín Roldán]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Lodosa, 1910-Deierri, 1936) # [[Felipa del Pueyo Ruiz]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Tarazona, 1897-Ausejo, 1936) # [[Bea Lema]] '''SORTUA''' artista, ilustratzaile (Coruña, 1985) # [[Herminia Domínguez Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran borrokan eraila (Buñuel, 1917-Donostia, 1936) # [[Esperanza Escribano Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Calahorra, 1881-Azkoien, 1936) # [[Marian Fernández]] '''SORTUA''' zinemagilea (Iruñea, 1974) # [[Pilar Fernández Rodríguez]] '''SORTUA''' langilea, 36ko gerran fusilatua (Tudelilla, 1891-Azkoien, 1936) # [[Carmen Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1921- Azkoien, 1936) # [[Dolores Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1919- Azkoien, 1936) # [[Gabriela Lorente Sáenz]] '''SORTUA''' etxekoandrea 36ko gerran fusilatua (Calahorra, 1878-Azkoien, 1936) # [[Lucia Maeso Bergé]] '''SORTUA''' futbol-atezaina (Palentzia 2006) # [[María Castejón Leorza]] '''SORTUA''' historialaria, zinema-kritikaria (Lizarra, 1975) # [[Luisa Lasheras Royo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Cortes, 1912-Gallur,1936) # [[Nicomedes Marañon Orio|Nicomedes Marañón Orio]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Viana, 1898-Logroño, 1936) # [[Martina Martínez Bueno]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Buñuel, 1873-Magallón, 1936) # [[Rosa Zufia Sanz]] '''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (Tutera, 1958) # [[Meg Connery]] sufragista (Irlanda, 1879-1958) # [[Rebekka Haase]] 2024ko Udako Olinpia r Jokoetako dominaduna (Alemania, 1993) # [[Salwa Eid Naser]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Nigeria, 1998) # [[Gina Lückenkemper]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Fatima Surayya Bajia]] idazlea (Pakistan, 1930-2016) # [[Phoebe Starfield Leboy]] biokimikaria, aktibista (AEB, 1936-2012) # [[Muriel Barbery]] idazlea (Maroko, 1969) # [[Ruperta Bautista]] idazle tzotzila (Mexiko, 1975) # [[Anna Thynne]] itsas zoologoa (Erresuma Batua, 1806-1866) # [[Loung Ung]] idazlea eta ekintzailea (Kanbodia, 1970) # [[Elena Cánovas]] antzerkigilea, antzerki zuzendaria, gizarte laguntzailea (Madril 1955) # [[María Luisa Moneró]] aktorea, kupletista (Madril 1889-1982) # [[María Jesús Valdés]] aktorea, ahots aktorea (Madril 1927-2011) # [[Nuria Torray]] aktorea (Bartzelona 1934-Madril 2004) # [[Alejandra Torray]] aktorea, ahots-aktorea (Madril 1968) # [[Mercedes Barranco]] aktorea (Bartzelona 1899-Madril 1957) # [[Julia Martínez]] aktorea (Santander 1931) # [[María Massip]] aktorea (Albacete 1942- Madril 2002) # [[Queta Claver]] aktorea (Valentzia 1932- Madril 2003) # [[Anita Martos]] aktorea, irakaslea (Uruguai 1893- Madril 1953) # [[Debbie_Brill]] atleta (Kanada, 1953) # [[Aya Kōda]] eleberrigilea eta saiakeragilea (Japonia, 1904-1990) # [[Vera de Spinadel|Vera de Spinabel]] matematikaria (Argentina, 1929-2017) # [[Laetitia Colombani]] idazlea (Frantzia, 1975) # [[Gloria González Aseguinolaza]] biologoa # [[Ángeles Mora]] idazlea (Kordoba 1952) # [[Olive Oatman]] esploratzaile bahitua (AEB 1837-1903) # [[Rebecca Cheptegei]] atleta (Uganda 1991-2024) # [[Betty Harris (zientzialaria)]] kimikaria (AEB 1940) # [[Marie-Béatrice de Baye]] poeta (Frantzia 1859-1928) # [[Nelly Alard]] aktorea, gidoilaria (Frantzia 1960) # [[María Topete]] espetxe-funtzionarioa (Espainia 1900-2000) # [[Constance Reid]] idazlea, matematika dibulgatzailea (AEB, 1918-2010) # [[Flossie Wong-Staal]] birologoa (Txina-AEB, 1947-2020) # [[Lucía Caram]] moja aktibista (Argentina/Katalunia 1966) # [[Magda Roger]] aktorea (Espainia XX. mendea) # [[Patricia H. Clarke]] kimikaria (EB 1919-2010) # [[Lila Azam Zanganeh]] idazlea (Paris 1976) # [[Brigitte Aubert]] idazlea (Cannes 1956) # [[Simone de Saint-Exupéry]] idazlea (Frantzia 1898-1978) # [[Marie-Madeleine de Saint-Exupéry]] idazlea (Fratzia 1897-1926) # [[Teresa Herrera]] filantropoa (Coruña 1712-1791) # [[Stephanie Beacham]] aktorea (EB 1947) # [[Ana Maria Vidal]] aktorea (Madril 1944) # [[Tina Sainz]] aktorea (Madril 1945) # [[Mari Carmen Yepes]] aktorea (Bartzelona 1942-Madril 2015) # [[Laly Soldevila]] aktorea (Bartzelona 1933-Madril 1979) # [[Ángeles Martín]] aktorea, aurkezlea (Madril 1968) # [[Luisa Rodrigo]] aktorea (Madril 1901-1986) # [[Mariam Budia]] idazlea, antzerkigilea (Errioxa 1970) # [[Casey Wilson]] aktorea, komediantea (AEB 1980) # [[Violetta Villas|Violeta Villas]] abeslaria (Polonia, 1938-2011) # [[Feliza Bursztyn]] eskultorea (Kolonbia 1933- Paris 1982) # [[Maria Barrientos]] sopranoa (Bartzelona 1884- Lapurdi 1946) # [[Eileen Kramer]] dantzaria, koreografoa (Australia 1914) # [[Antisa Khvichava]] 132 urte bizi izanaren erreklamatzailea (Georgia 1880-2012) # [[Besse Cooper]] ehun urteduna, maistra, sufragista (AEB 1879-2009) # [[Sahan Dosova]] ehun urteduna (Kazakhstan 1879?-2009) # [[Maria Olivia da Silva]] ehun urteduna (Brasil 1880?-2010) # [[Tomiko Itooka]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1908-) # [[Fusa Tatsumi]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1907-2023) # [[Pilar Serra]] erakusketa-komisarioa (Zaragoza, XX. mendea) # [[Concha García (artista)]] eskultorea (Santander 1960) # [[Susanna Rafart]] idazlea (Girona 1962) # [[Florence Hedges]] botanikaria (AEB, 1878-1956) # [[Jeanne Loiseau]] idazlea (Frantzia 1854-1921) Leire # [[Tahia Halim]] margolaria (Egipto 1919-2003) Isabel # [[Mercedes Barcha Pardo]] musa, zaintzailea (Kolonbia 1932-2020) # [[Fanny Mikey]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Argentina 1930-Kolonbia 2008) # [[Nadia Battocletti]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 2000) # [[Andreja Leški]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Eslovenia, 1997) # [[Alice Bellandi]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 1998) # [[Mathilda Hodgkins-Byrne]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Londres, 1994) # [[Gloria Zea]] filosofoa, arte sustatzailea (Kolonbia 1935-2019) # [[Elena Congost]] atleta paralinpikoa (Bartzelona 1987) # [[Marta Fernández Infante]] igerilari paralinpikoa (Burgos 1994) # [[Nuria Marqués ]] igerilari paralinpikoa (Bartzelona 1999) # [[Virginia Feito]] idazlea (Madril 1988) # [[María Manjavacas]] kazetaria (Ciudad Real, XX. mendea) # [[Marta Fernández Vázquez]] kazetaria, idazlea (Madril 1973) # [[Inmaculada Galván]] kazetaria (Madril 1963) # [[Marta Reyero]] kazetaria (León 1965) # [[Fawzia Koofi]] politikaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Saba Sahar]] film zuzendaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]] maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzaile eta presidentea (1944-2024) # [[Mayana Itoiz]] ilustratzaile eta komikigile baionarra (1978) # [[Claire Etcherelli]] idazlea (Frantzia 1941-2023) # [[Maylis Adhémar]] idazlea, kazetaria (Frantzia 1985) # [[Françoise Mézières]] fisioterapeuta (Frantzia 1909-1991) # [[Daisy Roulland-Dussoix]] mikrobiologo molekularra (Suitza 1936– 2014) # [[Brenda Milner]] neuropsikologoa (Erresuma Batua-Kanada 1918) # [[Michaela DePrince]] dantzaria (Sierra Leona, 1995-AEB, 2024) # [[María Ruiz de Burton]] idazlea (Mexiko 1832-AEB 1895) # [[Blanca Oteyza]] aktorea (Madril 1965) # [[Rosa Maria Oriol Porta]] bitxigilea, enpresaburua (Bartzelona 1946) # [[Rocío Delgado]] kazetaria (Pontevedra 1985) # [[Purificación García]] moda diseinatzailea (Ourense 1952) # [[Victoria Alonso]] film ekoizlea (Argentina/AEB 1965) # [[Anna Teixidor Colomer]] kazetaria, historialaria (Girona 1978) # [[Sara Sorribes]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Castelló 1996) # [[Cristina Bucșa]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Moldavia/Kantabria 1998) # [[Sara Andrés Barrio]] atleta paralinpikoa (Madril 1986) # [[María Isabel Perelló Doménech]] epailea, Auzitegi Goreneko presidentea (Bartzelona/Coruña 1958) # [[Mariana Mazzucato]] ekonomialaria (Italia/AEB 1968) # [[Clara Martínez de Careaga]] magistratua (Madril 1959) # [[Roser Bach]] epailea (Bartzelona 1964) # [[Ana Ferrer]] epailea (Madril 1959) # [[Olga Sánchez Cordero]] epailea (Mexiko 1947) # [[Margarita Cabello Blanco]] epailea (Kolonbia 1957) # [[Andrea Muñoz Sánchez]] epailea (Txile 1957) # [[Zarela Villanueva Monge]] epailea (Costa Rica 1952) # [[Sue Gray (funtzionarioa)]] politikaria, goi funtzionarioa (EB 1957) # [[Rocío Sagaón]] aktorea (Mexiko, 1933-2015) # [[Ana Mérida]] koreografoa (Mexiko, 1922-1991) # [[Guillermina Bravo]] dantzaria eta koreografoa (1920-2013) # [[Anna Sokolow]] dantzaria eta koreografoa (1910-2000) # [[Carmen Herrero Ayllón]] kimikaria, irakaslea (Madril, 1913-1997) # [[Marie-Michèle Beaufils]] idazlea (Frantzia 1949-2014) # [[Marie Cosnay]] idazlea (Frantzia 1965) # [[Columba Dominguez]] aktorea, abeslaria (Mexiko 1929-2014) # [[Silvia Lemus]] kazetaria (Galizia/Mexiko 1945) # [[Camila Cañeque]] artista (Bartzelona, 1984-2024) # [[Carlota Rodr%C3%ADguez de Robles]] kimikaria, irakaslea (Zamora, 1907-1990) # [[Adela Barn%C3%A9s Gonz%C3%A1lez]] kimikaria, irakaslea (Ávila/Mexiko, 1908-2011) # [[Élisabeth Badinter]] filosofoa, idazlea (Frantzia 1944) # [[Lola González Ruiz]] abokatua (León 1946-Madril 2015) # [[Elisabet Casanovas]] aktorea (Bartzelona 1994) # [[Aixa Villagrán]] aktorea (Sevilla 1978) # [[Celia Freijeiro]] ekoizlea, aktorea (Pontevedra 1983) # [[Patricia Reyes Spíndola]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Mexiko 1953) # [[Paula Usero]] aktorea (Valentzia 1991) # [[Carol Rodríguez Colás]] film zuzedaria (Bartzelona 1982) # [[Paula Anta]] artista, argazkilaria (Madril 1977) # [[Meritxell Calvo]] aktorea (Bartzelona 1986) # [[Raquel Peláez]] aktorea (León 1978) # [[Edith Marion Patch]] entologoa, idazlea (AEB, 1876-1954) # [[Petra Barnés González]] kimikaria, farmazialaria (Madril/Mexiko, 1908-1992) # [[Isabelle Rimbaud]] idazlea (Frantzia 1860-1017) # [[Jeanne Puchol]] komikigile eta ilustratzaile frantziarra (1957) # [[Michiyo Tsujimura]] biokimikaria (Japonia, 1888-1969) # [[Matilde Landeta]] film gidoilaria eta zuzendaria (Mexiko, 1910-1999) # [[Susana Martín Gijón]] idazlea, nobela beltza (Sevilla 1981) # [[Carlota Pérez]] ekonomialaria (Venezuela 1939) # [[Pepa Roma]] kazetaria, argazkilaria, eleberrigilea (Lleida XX. mendea) # [[Florence Cassez]] Mexikon zigortua (Frantzia 1994) # [[Denise Maerker]] abokatua, kazetaria (Mexiko 1965) # [[Cristina Álvarez Rodríguez]] arkitektoa, politikaria (Argentina 1967) # [[Roser Tapias]] aktorea, modeloa (Bartzelona 1989) # [[Ángela Cervantes]] aktorea (Bartzelona 1993) # [[Lurdes Barba Rodríguez]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Bartzelona 1949) # [[Marta Frías Acedo]] futbol-arbitro aitzindaria (Cáceres 1980) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] fisiologo, patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Anne Baraou]] Frantziako komikigilea (1965) # [[Claire Chazal]] kazetaria (Frantzia 1956) # [[Hélène Gordon-Lazareff]] kazetaria (Frantzia 1909-1988) # [[Mary Winearls Porter]] kristalografoa (Erresuma Batua, 1886-1980) # [[Agnès Martin-Lugand]] idazlea (Frantzia 1979) # [[Cécile Bailly]] idazlea (Frantzia 1968) # [[Mireille Best]] idazlea (Frantzia 1943-2005) # [[María Zamora]] film ekoizlea (Valentzia 1976) # [[Ada Wells]] sufragista (EB 1863-Zeelanda Berria 1933) # [[Carol Rovira]] aktorea, abeslaria (Tarragona 1989) # [[Mary Ruiz]] aktorea (Madril 1980) # [[Ángela Cremonte]] aktorea (Madril 1982) # [[Belinda Washington]] aurkezlea, aktorea (Londres/Espainia 1963) # [[Blanca Marsillach]] aktorea (Bartzelona 1966) # [[Cristina Marsillach]] aktorea (Madril 1963) # [[Mónica Portillo]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 1989) # [[Lucía Veiga]] aktorea, bakarrizketagilea (Coruña 1979) # [[Mireia Oriol]] modeloa, aktorea (Bartzelona 1996) # [[María Luisa Oyarzábal Fernández]] enpresaria, irakaslea (Bilbo 1933-2022) # [[Olga Duque de Ospina]] abokatu, politikaria (Kolonbia 1930-2019) # [[Beatriz Sanchis]] film-zuzendaria (Valentzia 1976) # [[Marta Nieto]] aktorea (Murtzia 1982) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Vera Popova]] kimikaria (Errusia, 1867-1896) # [[Elena Paunero Ruiz]] botanikaria (Valladolid/Madril, 1906-2009) # [[Fatima Daas]] idazlea (Frantzia 1995) # [[Constance Debré]] abokatua, eleberrigilea (Paris 1972) # [[Jeanne Galzy]] idazlea (Frantzia 1883-1977) # [[Arati Saha]] igerilaria (Kalkuta 1940-1994) # [[Caryl Churchill]] antzerkigilea (EB 1938) # [[Carmen Salinas]] aktorea, imitatzailea (Mexiko 1939-2021) # [[Malena Narvay]] aktorea, abeslaria (Argentina 1997) # [[Elisa Mouliaá]] aktorea (Madril 1989) # [[Rosa Villacastín]] kazetaria (Avila 1947) # [[Leila Guerriero]] kazetaria (Argentina 1967) # [[Laura Sisteró]] film-zuzendaria (Bartzelona 1986) # [[Carmen Rigalt]] kazetaria (Lleida 1949) # [[Alejandra Meco]] aktorea (Madril 1990) # [[Azara García de los Salmones Marcano]] ultramaratoilaria (Kantabria 1983) # [[Elsa y Elmar]] abeslaria (Kolonbia, 1993) # [[Nancy Peña]] komikigile eta ilustratzaile frantsesa (Tolosa, 1979) # [[Nadezhda Tolokonnikova]] ekintzaile eta performance artista (Errusia 1989) # [[Heidi Watney]] kazetaria (Kalifornia, 1981) # [[Lola Arias]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Argentina 1976) # [[Sarah Rector]] petrolio-handiki afroamerikarra umetatik (AEB, 1902+1967) # [[Carmen Abela y Espinosa de los Monteros]] maistra eta pedagogoa (Cadiz 1897, Guadalajara 1962) # [[Carme Bravo Roy]] pianu-jole eta pedagogoa (Bartzelona, 1919-2007) # [[Gemma Humet]] abeslaria (Bartzelona 1988) # [[Sara Miquel]] aktorea (Girona 1984) # [[Nuria Giménez Lorang]] film-zuzendaria (Bartzelona 1976) # [[Laura Galán]] aktorea (Guadalajara 1986) # [[María José Rubio]] medikua, politikaria (Coruña 1956) # [[Virginia García del Pino]] film-zuzendaria (Bartzelona 1966) # [[Sara Vítores]] kazetaria (Avila 1972-Madril 2024) # [[Pilar Farjas]] medikua, politikaria (Teruel/Galizia 1956) # [[Rocío Mosquera]] medikua, politikaria (Ourense 1956) # [[Marta Molist Codina]] mendi lasterkaria (Bartzelona 1982) # [[Marianne Jean-Baptiste]] aktorea (Londres, 1967) # [[Anne Pouget-Tolu]] frantziar idazlea (Sardinia, 1955) # [[Hilde Mangold]] enbriologoa (Alemania,1898-1924) # [[Idelisa Bonnelly]] itsas biologoa (Dominikar Errepublika,1931-2022) # [[Blanca Calvo Moraza]] maistra, kazetaria eta idazlea (Ourense,xxx -1939) # [[Gertrud Bodenwieser]] dantzaria, koreografoa (Viena, 1890-1959) # [[Dolly Nazir]] igerilaria (India, 1935-2012) # [[Lourdes Reparaz]] igerilaria (Gasteiz 1948- 1999) # [[Sara Barquinero]] filosofoa eta idazlea (Zaragoza, 1994) # [[Laura Loomer]] aktibista politikoa (AEB 1993) # [[Irene Villa]] kazetaria, psikologoa, kirolari paralinpikoa (Madril 1978) # [[Esther Peris]] paralinpiar eskiatzailea (Espainnia XX. mendea) # [[Nathalie Carpanedo]] paralinpiar eskiatzailea (Madril XX. mendea) # [[Beatriz Rodríguez]] idazlea (Sevilla 1980) # [[María Sanjurjo]] patin-hockey jokalaria (Coruña 2000) # [[Masta Quba]] rap abeslaria, aktibista (Mexiko 1988) # [[Lucia Riaño]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1975) # [[Rachida Dati]] politikaria (Frantzia 1965) # [[Sahra Wagenknecht]] politikaria, kazetaria (Alemania 1969) # [[Carme Aymerich i Barbany]] Catalunyako irakaslea eta pedagogoa (Bartzelona 1915 - 2001) # [[Rosa Arj%C3%B3 P%C3%A9rez]] Aragoiko maistra (Zaragoza 1885 - 1918) # [[Gloria Velat]] xakelaria (Bartzelona 1915-1988) # [[Maria Luisa Gutiérrez]] xakelaria (Menorca 1930) # [[Sofía Ruiz ]] xakelaria (Bartzelona?- ? 1968) # [[Eileen Betsy Tranmer]] xakelaria (EB 1910-1983) # [[Chantal Chaudé de Silans]] xakelaria (Frantzia 1919-2001) # [[Ana Paula Arósio]] aktorea, modeloa (Brasil 1975) # [[Alba Planas]] aktorea (Madril 2000) # [[Leticia Sánchez Ruiz]] idazlea, kazetaria (Asturias 1980) }} ==='''Berriak 2024''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ania Sáenz de Buruaga]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Gasteiz, 1988) # [[Cristina Larrea]] ef-- '''SORTUA''' atleta (Eibar, 1966) # [[Estefania Etxebeste Giraldo]] ef-- '''SORTUA''' harri-jasotzailea (Ituren, 2002) # [[Maria Jesus Berrotaran Etxeberria|Maria Jesus Berrotaran]] ----'''SORTUA''' aguazila, mazularia, feminista (Hondarribia, 1949) # [[Miren Izaskun Asua]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta antzerki zuzendaria (Elorrio, 1963) # [[Adriana Ruano Oliva]] urrezko domina tiroan 2024 (Guatemala, 1955) # [[Alba Sidera]] kazetaria (Girona 1979) # [[Aleksandra Jarecka]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1995) # [[Alena Olsen]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Alev Kelter ]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Alex Sedrick]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Alexandra Louis-Marie]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1996) # [[Alice Schwarzer]] kazetari aktibista (Alemania 1942) # [[Alicja Klasik]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 2004) # [[Ally Wollaston]] txirrindularia, omniumean brontze olinpikoa, talde jazarpenean zilarra (Zeelanda Berria 2001) # [[Altina Schinasi]] artista, asmatzailea (AEB 1907-1999) # [[Alysha Corrigan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1997) # [[Alysha Newman]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1994) # [[Amanda Donohoe]] aktorea (EB 1962) # [[Amber Anning]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 2000) # [[An Qixuan]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 2000) # [[Ana Bokesa]] aktorea (Madril, ?) # [[Ana Patrícia Ramos|Ana Patricia Ramos]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Brasil, 1997) # [[Anna Cockrell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1997) # [[Anna Dorothea Therbusch]] margolaria (Prusia 1721-1782) # [[Anna Mahler]] eskultorea (Austria 1904-EB 1988) # [[Anna Morris]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1995) # [[Anna R. Figueiredo]] idazlea (Ourense 1963) # [[Anna Short Harrington]] modeloa, sukaldaria (AEB 1897-1955) # [[Annette Echikunwoke|Annete Echikunwoke]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1996) # [[Antsa Proventzakoa]] Frantziako printzesa, Gaztelako infanta (1225-1261) # [[Ariana Ramsey]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Arlen Siú]] abeslari eta poeta sandta (Nikaragua, 1955-1975) # [[Asia Hogan-Rochester]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1999) # [[Audrey Mestre]] urpekaria (Frantzia, 1974-2002) # [[Aunt Jemima]] pertsonaia (AEB 1893) # [[Barbiturikills]] kaleko artista (Valentzia 1972) # [[Bavuudorzhiin Baasanjüü]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Mongolia,1999) # [[Beatriz de Palacios]] soldadua (Andaluzia/Mexiko XVI. mendea) # [[Beatriz Proventzakoa]] Frantziako printzesa, erregina ezkontidea, latindar enperatriza (1229- Italia1267) # [[Beatriz Souza]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Brasil, 1998) # [[Beatriz Suabiakoa]] Gaztela eta Leongo erregina ezkontidea (Germania 1205-Zamora 1235) # [[Becky Wilde]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Erresuma batua, 1997) # [[Bertha Badt-Strauss]] kazetaria, judua (Prusia 1885-1970) # [[Blanca Eekhout]] politikaria (Venezuela, 1968) # [[Blanka Frantziakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Jaffa 1253-Paris 1320) # [[Boryana Kaleyn]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Bulgaria, 2000) # [[Brittany Brown]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1995) # [[Bryony Botha]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Camryn Rogers|Camaryn Rogers]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1999) # [[Cari Champion]] kazetaria (AEB 1978) # [[Carissa Norsten]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Carmen Bernardos]] aktorea (Madril 1927-2021) # [[Carmen Verlichak]] idazlea (Madril/Argentina/Kroazia XX. mendea) # [[Carola Stern]] kazetaria, idazlea (Alemania 1925-2006) # [[Catherine Lacey]] idazlea (AEB, 1985) # [[Charity Williams]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1996) # [[Chiara Consonni]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 1999) # [[Chloe Daniels]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Cierra Burdick]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Coraline Vitalis]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1995) # [[Cristina Sánchez-Andrade]] idazlea (Coruña 1968) # [[Cuca Escribano]] aktorea (Madril, 1973) # [[Cyréna Samba-Mayela]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2000) # [[Daisy eta Violet Hilton]] biki pikopagoak, zirkuko musikariak (EB 1908-AEB 1969) # [[Daria Pikulik]] txirrindularia, omniemean zilar olinpikoa (Polonia 1997) # [[Darja Varfolomeev|Darja Varfolomeew]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errusia,2006) # [[Dearica Hamby]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Deng Yawen]] txirrindularia, BMX librean urre olinpikoa (Txina 2005) # [[Ding Xinyi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2004) # [[Dolores Vilavedra]] idazlea, literatura kritikaria (Pontevedra 1963) # [[Dora Lush]] bakteriologoa (Australia, 1910-1943) # [[Dorothea Veit]] idazlea (Alemania 1764-1839) # [[Dorothy Miles]] idazle gorra, keinu hizkuntzan aitzindaria (EB 1931-1993) # [[Eleanor Patterson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Elisa Mevius]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2004) # [[Elise Reimarus]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1735-1805) # [[Elsie Inglis]] medikua, aktibista (Eskozia, 1864-1917) # [[Emily Shearman]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Emma Ann Reynolds]] erizain, medikua (AEB, 1862-1917) # [[Emma Finucane]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 2002) # [[Esther Bendahan]] idazle sefardia (Tetuan 1964) # [[Esther Vilar]] idazlea, soziologoa, medikua (Argentina 1935) # [[Eva Canel]] idazlea, hizlaria, (Asturias, 1857-Habana, 1932) # [[Faith Cherotich]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2004) # [[Fancy Bermudez]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Fanny Lewald ]] idazlea (Prusia 1811- Alemania 1889) # [[Farah Nabulsi]] giza eskubideen aldeko zinemagilea (Londres 1978) # [[Feng Bin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 1994) # [[Florence Symonds]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Georgia Bell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Georgia Hale]] zinema mutuko aktorea (AEB 1905-1985) # [[Georgina Hale]] aktorea ( EB 1943-2024) # [[Gertrud Kornfeld]] kimikaria (Alemania, 1891-1955) # [[Giulia Rizzi]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 1989) # [[Greta Scacchi]] aktorea (Italia/Australia 1960) # [[Guo Qiqi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1998) # [[Hailey Van Lith]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2001) # [[Haley Batten]] txirrindularia, mendian zilar olinpikoa (AEB 1998) # [[Hao Ting]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2001) # [[Harriet Boyd Hawes]] arkeologoa (AEB, 1871-1945) # [[Haruka Funakubo]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Japonia, 1998) # [[Haruka Kitaguchi]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Japonia, 1998) # [[Helena Villar Janeiro]] idazlea (Lugo 1940) # [[Henriette Herz]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1764-1847) # [[Hetty van de Wouw]] txirrindularia, keirinean zilar olinpikoa (Herbehereak 1998) # [[Hezly Rivera]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2008) # [[Hina Hayata]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna(Japonia, 2000) # [[Huang Zhangjiayang]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2000) # [[Huh Mi-mi]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Korea,2002) # [[Ida Hahn-Hahn]] idazlea (Alemania 1805-1880) # [[Ilona Maher]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1996) # [[Inés de Guevara]] infanta (?- 1265) # [[Inma López Silva]] idazlea (Coruña 1968) # [[Ioana Vrinceanu]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errumania, 1994) # [[Irene Alba]] aktorea (Madril 1867-Bartzelona 1930) # [[Irene Angelo]] erregina ezkontidea (Konstantinopla 1181-Alemania 1208) # [[Irene Caba Alba]] aktorea (Argentina 1899-Madril 1957) # [[Iryna Herashchenko|Iryma Herashchenko]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Ukraina, 1995) # [[Jasmine Martin]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hegoafrika, 2000) # [[Jasmine Moore]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2001) # [[Jemima Montag]] Atleta. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Australia, 1998) # [[Jenny Rissveds ]] txirrindularia, mendian briontze olinpikoa (Suedia 1994) # [[Jeon Hun-young]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 1994) # [[Jessica Hull]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Jessica Roberts]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1999) # [[Juana Camilión]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Julia Caba Alba]] aktorea (Madril1902-1988 19) # [[Julia Trujillo]] aktorea (Madril 1932-2013) # [[Julien Alfred]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Santa Luzia, 2001) # [[June Sutor]] kristalografoa (Zeelanda Berria-1929 Londres) # [[Katarina Johnson-Thompson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Katy Marchant]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1993) # [[Kayla Canett]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Kaylia Nemour]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2006) # [[Kaylyn Brown]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2004) # [[Kelsey Teneti]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Keyara Wardley]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Kim Kum-yong|Kimkum-young]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2001) # [[Krissy Scurfield]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Kristen Thomas]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Kristi Kirshe]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Kristina Norvegiakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Norvegia 1234- Sevilla 1262) # [[Laura Mart%C3%ADnez de Carvajal]] medikua (Kuba, 1869-1941) # [[Lauren Doyle]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Laviai Nielsen|Laviani Nielsen]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1996) # [[Leocadia Alba]] sopranoa, aktorea (Valentzia 1866-Madril 1952) # [[Leonor Rodríguez de Castro]] Gaztelako infanta (?- Burgos 1275) # [[Li Jiaman]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 1997) # [[Lilian Suzette Gibbs]] botanikaria (Erresuma Batua, 1870-1925) # [[Lim Si-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2003) # [[Linda Richards]] erizaina (AEB, 1841-1930) # [[Lisa Mayer]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Lisa van Belle]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Louise Blanchard Bethune]] arkitektoa (AEB, 1856-1913) # [[Lu Gwei-djen]] biokimikaria (Txina, 1904-1991) # [[Luana Márton]] taekwondo jokalaria (Tenerife, 2006) # [[Lucía Galán]] abeslaria, aktorea (Argentina 1961) # [[Lucia Yépez Guzmán]] borrokalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ekuador, 2001) # [[Lydia Rabinowitsch-Kempner]] bakteriologoa (Lituania-Alemania, 1871-1935) # [[Maddi Wesche]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Zelanda Berria, 1999) # [[Mahina Paul]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Maike van der Duin]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Manon Veenstra]] txirrindularia, BMX lasterketan zilar olinpikoa (Herbehereak 1998 # [[Mar%C3%ADa Teresa Murillo]] botanikaria (Kolonbia, 1929-2017) # [[Margaret Floy Washburn]] psikologoa (AEB, 1871-1939) # [[Margarita Proventzakoa]] infanta, Frantziako erregina (Frantzia 1221-1295) # [[Margarita Skulesdatter]] erregina (Norvegia 1208-1270) # [[Margit Nordin]] gizonezkoekin lehiatu zen 1. emakume eskiatzailea (Suedia 1897-1982) # [[María Belón]] medikua (Madril 1965) # [[Maria Berta Rohangoa]] noblea (Austrohungariar Inperioa, 1868 – Viena, 1945) # [[Maria Dimádi|Maria Dimadi]] erresistente exekutatua (Grezia, 1907-1944) # [[María Liñeira]] literatura teorialaria (Coruña 1979) # [[María Xosé Porteiro]] idazlea (Madril/Vigo 1952) # [[Marie Lebour]] biologoa (Erresuma Batua, 1876-1971) # [[Marie Luise Kaschnitz]] idazlea (Alemania 1901-Italia 1974) # [[Marie Reichert]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Marie-Florence Candassamy]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1991) # [[Marion Dönhoff]] kazetaria, idazlea, kondesa (Prusia 1909-Alemania 2002) # [[Marion J. Lamb]] biologoa (Erresuma BAtua, 1939-2021) # [[Marion Walter]] matematikaria (Berlin 1928-AEB 2021) # [[Marta Maggetti|Marta Maggeti]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Italia, 1996) # [[Martyna Swatowska-Wenglarczyk]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1994) # [[Mary Moraa]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2000) # [[Mary Vaux Walcott]] botanikaria, ilustratazilea (AEB, 1860-1940) # [[Matilda Smith]] botanikaria, ilustratzailea (Mumbai 1854- Londres 1926-1990) # [[Melissa Jefferson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hego Carolina, 2001) # [[Michele Greene]] aktorea (AEB 1962) # [[Montse Dopico]] kazetaria (Lugo 1977) # [[Montse Pena]] idazlea, literatura kritikaria (Coruña 1981) # [[Muthulakshmi Reddy]] medikua eta legelaria (India, 1886-1968) # [[Nam Su-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2005) # [[Nancy Green]] esklabo ohia, modeloa (AEB 1834-1923) # [[Nancy Rourke]] margolari gorra (Kalifornia, 1957) # [[Natalya Diehm]] txirrindularia, BMX librean brontze olinpikoa (Australia 1997) # [[Naya Tapper]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Nicole Heavirland]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Nicole Shields]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Nicole Yeargin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1997) # [[Nikola Ogrodníková|Nikola Ogrodikova]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txekia, 1990) # [[Niuta Tajtelbaum]] Varsoviako ghetto altxatzean aktibista eta soldadua (Polonia, 1917-1943) # [[Noor Vidts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna Belgika, 1996) # [[Oi Ye-Jin]] tiratzailea, 10 m-urre olinpikoa (Hego Korea 2005) # [[Olivia Apps]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1998) # [[Pauline Ferrand-Prévot]] txirrindularia, mendian urre olinpika (Frantzia 1992) # [[Pauline Grabosch]] txirrindularia, taldean brontze olinpikoa (Alemania 1998) # [[Pauline Rifer de Courcelles]] artista (Paris, 1781-1851) # [[Perris Benegas]] txirrindularia, BMX librean zilar olinpikoa (AEB 1995) # [[Piper Logan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2001) # [[Prisca Awiti Alcaraz]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Londres, 1996) # [[Rachael Blake]] aktorea (Australia 1971) # [[Rebecca Petch]] txirrindularia, taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1998) # [[Renata Knapik-Miazga]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1988) # [[Rhyne Howard]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Rosalia Fernández Rial]] poeta (Coruña 1988) # [[Rosita Yarza]] aktorea (Madril 1922-1996) # [[Rutka Laskier]] nerabe judua, egunerokogilea (Polonia 1929-Auschwich 1943) # [[Sammy Sullivan]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Sandra Ygueravide]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 1984) # [[Sarah Levy (errugbi jokalaria)]] Zazpiko brontze olinpikoa (Hegoafrika/Israel/AEB 1995) # [[Sarah Stewart]] birologoa (Mexiko-AEB, 1905-1976 # [[Sarah Wynter]] aktorea (Australia 1973) # [[Saya Sakakibara]] txirrindularia, BMX lasterketan urre olipikoa (Australia 1999) # [[Shaane Fulton]] txirrindularia,taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 2000) # [[Shanieka Ricketts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Jamaika, 1992) # [[Shin Yu-Bin]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2004) # [[Sofia Raffaeli|Sofia Raffali]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 2004) # [[Song Jiayuan]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1997) # [[Sonja Greinacher]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 1992) # [[Sophiane Méthot]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1998) # [[Sophie Capewell]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1998) # [[Stephanie Rovetti]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Susana Rodríguez Navarro]] genetikalaria, ikertzailea (Murtzia 1972) # [[Svenja Brunckhorst]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Tara Davis-Woodhall]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1999) # [[Taylor Perry (errugbi jokalaria)]] Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Tenika Willison]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Teresa Alonso Otero]] Gerra Zibileko errepresaliatua (Madril, 1916- 1995) # [[Thea LaFond]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Dominika, 1994) # [[Tota Alba]] aktorea (Argentina 1914-Madril 1983) # [[Tysha Ikenasio]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Ursula Bellugi]] psikologoa (AEB, 1931-2022) # [[Vega Gimeno]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Věra Kohnová]] nerabe judua, egunerokogilea (Txekoslovakia 1929-Izbica Ghettoa 1942) # [[Veronica Codesal]] abeslaria (Belgika 1977) # [[Victoria Ohuruogu]] atleta. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1993) # [[Viktorija Senkutė]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (:ituania, 1996) # [[Vinesh Phogat]] borrokalaria (India, 1994) # [[Violante Aragoikoa]] erregina ezkontidea (Zaragoza 1236- Orreaga 1256) # [[Violante Hungariakoa]] Aragoiko erregina ezkontidea (1215-Huesca 1251) # [[Virginia Cherrill]] aktorea (AEB 1908-1996) # [[Vittoria Guazzini]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 2000) # [[Viviana Márton|Viviana Martón]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Tenerife, 2006) # [[Wang Lanjing]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2005) # [[Yang Jiayu|Yang Jiagu]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1996) # [[Yemisi Ogunleye|Yamesi Ogunleye]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Alemania, 1998) # [[Zhang Shan]] urrezko domina tiroan 1992 (Txina, 1968) # [[Zhao Jie]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 2002) # [[Zoé Claessens]] txirrindularia, BMX lasterketan brontze olinpikoa (Suitza 2001) # [[Zonia Baber]] geografo, geologo, irakaslea (AEB, 1862-1956) }} ==='''Berriak 2024''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Berta Peña Parras]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Valladolid, 1889-Bilbo, 1938) # [[Beatrice Salvioni]] '''SORTUA''' filologoa eta idazlea (Italia, 1995) # [[Natalia Ortiz Ceberio]] '''SORTUA''' Marta planaren aurkitzailea (Donosti, ?) # [[Olatz Osa Zubia|Olatz Osa]] '''SORTUA''' pedagogoa, kudeatzailea (Oñati, 1970) # [[Maria Cueto]] '''SORTUA''' artista (Avilés, 1960) # [[Feliciana Etxabe Artola]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Zeberio, 1897-Bilbo, 1938) # [[Alaine Arruti Lejarzegi]] '''SORTUA''' psikologoa (Gernika, 1983) # [[Clara Maass]] erizaina (AEB, 1876-1901) # [[Deborah Sampson]] soldadua (AEB 1760-1827) # [[Anna Maria Lane]] soldadua (AEB 1755-1810) # [[Sally St. Clair]] soldadua (AEB ?-1782) # [[Eleonore Prochaska]] soldadua (Alemania 1785-1813) # [[Margaret Corbin]] erizaina, soldadua (AEB 1723-1792) # [[Hannah Snell]] soldadua (EB 1723-1792) # [[Carme Contreras Verdiales]] aktorea (Zaragoza 1932-2020) # [[Asunción Sancho]] aktorea (Madril 1930-2018) # [[Cándida Losada]] aktorea (Argentina 1915-Madril 1922) # [[Carola Fernán Gómez]] aktorea (Madril 1899-1967) # [[Françoiz Breut]] abeslaria eta ilustrailea (Frantzia, 1969) # [[Sankie Mthembi-Mahanyele]] politikaria, aktibista (Hegoafrika 1951) # [[Nadezhda Alilúyeva]] Stalinen 2. emaztea (Errusia 1901-1932) # [[Colette Capdevielle]] politikaria (Frantzia, 1958) # [[Mariana Travacio]] idazlea (Argentina, 1967) # [[Coccinelle (artista)]] artista, dantzaria, abeslaria eta aktore transgeneroa (Paris, 1931-2006) # [[Rosaura Ruiz Gutiérrez]] biologoa, idazlea (Mexiko, 1950) # [[Marie-Andrée Schwindenhammer]] trans ekintzailea (La Neuveville-lès-Raon, Vosges, 1909 - Chartres, Eure-et-Loir, 1981) # [[Herminia Álvarez Herrera]] iraultzailea, hezitzailea (Mexiko 1888-1955) # [[Dolores Bolio Cantarell]] idazlea (Mexiko 1880-1950) # [[Gertrudis Tenorio Zavala]] poeta, hezitzailea (Mexiko 1843-1926) # [[Elena Sánchez Valenzuela]] aktorea, kazetaria, artxibozaina (Mexiko 1900-1950) # [[Irene López Heredia]] aktorea (Murtzia 1898-Madril 1962) # [[Mari Paz Molinero]] aktorea (Txile 1914-Madril 2004) # [[Carmen Díaz]] aktorea (Sevilla 1896-1979) # [[Lola Pons Rodríguez]] filologoa, irakaslea (Bartzelona 1976) # [[Cristina Farfán]] maistra, idazlea (Mexiko 1846-1880) # [[Natalia Serdán Alatriste]] iraultzailea, aitzindaria (Mexiko 1875-1938) # [[Chantal Montellier]] Frantziako idazle eta komikigilea (Bouthéon, 19472.1943) # [[May Ayim]] ekintzaile afroalemaniarra (Alemania, 1960-1996) # [[Maria Rosaria Omaggio]] aktorea (Italia, 1959-2024) # [[Clarisa Navas]] zinemagilea (Argentina, 1989) # [[Jacqueline Harpman]] psikoanalista (Belgika, 1929-2012) # [[Ana Figuero]] feminista, sufragista (Txile, 1907-1970) # [[Sara Ahmed]] filosofo angroaustraliarra (Erresuma Batua, 1969) # [[Katherine Dunn]] eleberrigile, poeta eta kirol-kazetaria (AEB, 1945-2016) # [[Marianne Baum]] anfifaxista gillotinatua (Alemania, 1912-1942) # [[Marie-Hélène Schwartz]] matematikaria (Frantzia, 1913-2013) # [[Victoria Raquel Bajar Simsolo]] zientzialaria (Argentina, 1942-2016) # [[Juana Manso]] idazle, kazetari, hezitzaile (Argentina, 1819-1875) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid, XVI. mendea) # [[Louise-Victorine Ackermann]] poeta (Frantzia, 1813-1890) # [[Valentina Pinelo]] moja, poeta (Sevilla, XVI. mendea- 1629?) # [[Pilar Primo de Rivera]] Sección Femeninako zuzendaria (Madril, 1907-1991) # [[Basauriko 11k]] Epaiketaren prozesua # [[Angela Peralta]] sopranoa, konpositorea (Mexiko 1845-1883) # [[Alicia Arévalo (kazetaria)]] 1. emakumea futbol partida kontatzen ( Bartzelona 1978) # [[Sara Giménez León]] kirol kazetaria (Girona 1991) # [[Patricia Campos Doménech]] armadako pilotua, futbol-entrenatzailea (Castelló 1977) # [[Niní Montiám]] aktorea (Madril 1917-1986) # [[Ana Adamuz]] aktorea (Jaén 1886-Madril 1971) # [[Pepita Serrador]] aktorea (Argentina 1913-1964) # [[Teresa Serrador]] aktorea (Bolivia 1899-Argentina 1982) # [[Amparo Martí]] aktorea (Valentzia 1903-Madril 1973) # [[María Mayor]] aktorea (?- Madril 1939) # [[Rosa Torre González]] maistra, politikaria (Mexiko 1890-1973) # [[Nadezhda Zabela - Vrubel]] abeslaria (Errusia, 1868-1913) # [[H%C3%A9l%C3%A8ne Metzger]] zientzia filosofoa (Frantzia, 1889-1944) # [[Inez Clare Verdoorn]] botanikaria (Hegoafrika, 1896-1989) # [[Edith Quimby]] medikuntzan eta fisikan ikertzailea (AEB, 1891-1982) # [[Maria Poumier]] irakasle frantsesa (Cannes, 1950) # [[Marie-Jo Bonnet]] Frantziako historialaria eta feminista (Deauville, 1949) # [[Julia Rodríguez-Maribona]] fregonaren asmatzailea (Asturias 1923-Suitza 2005) # [[Julia Montoussé Fargues]] fregonaren asmatzailea (?-Asturias 1971) # [[Esperanza Grases]] aktorea (Bartzelona 1920-1995) # [[Alexandra Trusova]] patinatzailea (Errusia 2004) # [[Jéssica Bouzas Maneiro]] tenislaria (Pontevedra 2002) # [[Claudia Fernández Sánchez]] padel jokalaria (Madril 2006) # [[Gemma Triay]] padel jokalaria (Menorca 1992) # [[Lucía Sainz]] padel jokalaria (Bartzelona 1984) # [[Marta Ortega Gallego]] padel jokalaria (Madril 1997) # [[Alicia Arévalo González]] arkeologoa (Madril 1965) # [[Manuela Barreiro]] farmazialaria (Galizia, 1877-1953) # [[Martha Aliaga]] estatistika hezitzailea (Argentina, 1937-2011) # [[Matilde Carranza]] akademikoa (Costa Rica, 1892-1981) # [[Erin Andrews]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Helen Alma Newton Turner]] genetista, estatistikaria (Australia, 1908-1995) # [[Violet Jessop]] Titanic ontziko zerbitzaria (Argentina 1887-1971) # [[Celia Giraldo]] zinemagilea (Bartzelona 1995) # [[Luz Rello Sánchez]] asmatzailea, dislexia- aplikazioa ( 1984) # [[Fermina Orduña]] asmatzailea, esne zalgurdia (Espainia XIX. mendea) # [[Gladys West]] matematikari asmatzailea, GPSrako garrantzitsua (AEB 1930) # [[Ariana Sánchez]] padel jokalaria (Tarragona 1997) # [[Marta Marrero]] padel jokalaria (Kanariak 1983) # [[Bea González]] padel jokalaria (Malaga 2001) # [[Marie Van Brittan Brown]] asmatzailea, telebista zirkuitu itxia (AEB 1922-1999) # [[Miriam Benjamin]] asmatzailea, seinale aulkia (AEB 1861-1947) # [[Sarah Boone]] asmatzailea, mahukak eta lisatzeko taula (AEB 1832-1904) # [[Nancy Johnson (asmatzailea)]] izozkailu artifiziala (AEB 1794-1890) # [[Victoria Reyes-García]] antropologoa (Bartzelona 1971) # [[Amaia Yoldi ]] gidoilaria, film-zuzendaria (Iruñea 1973) # [[Julie Donaldson]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Faustina Sáez de Melgar]] idazlea (Madril, 1834-1895) # [[Gloria Melgar |Gloria Melgar Sáez]] margolaria eta musikagilea (Madril, 1859-1938) # [[Julia de Asensi]] idazlea (Madril, 1849-1921) # [[María del Pilar Sinués]] idazlea (Zaragoza, 1838 - Madril, 1893) # [[Margaret Crane]] Predictor-aren asmatzailea (AEB 1941) # [[Emily Cummins]] asmatzailea, ur-eramaile iraunkorra (EB 1987) # [[Evelyn Miralles]] NASAko ingeniaria, asmatzailea, ilargirako etxea (Venezuela/AEB 1967) # [[Janet Emerson Bashen]] asmatzailea, software aplikazioa (AEB 1957) # [[Jeanne Bertrand]] argazkilaria (Frantzia 1880-1957) # [[Maral Yazarloo-Pattrick]] motoziklismo ekintzailea, diseinatzailea (Iran 1981) # [[María del Carmen Ortiz de Arce]] asmatzailea, itsuentzako idazkailua (Espainia ?-1932) # [[Martine Bertereau]] geologo aitzindaria (Frantzia 1590-1642) # [[Margarete Steiff]] jostuna, jostaiu diseinatzailea (Alemania 1847-1909) # [[Heike Makatsch]] aktorea (Alemania 1971) # [[Leena Peltonen-Palotie]] genetista (Finlandia, 1952-2010) # [[Gertrude Scharff Goldhaber]] fisikari nuklearra (Alemania-AEB, 1911-1998) # [[Jackie MacMullan]] kazetaria (AEB, 1960) # [[María Teresa de Filippis]] 1 Formulako lehen emakume gidaria (Italia 1926-2016) # [[Suzanne von Borsody]] aktorea (Alemania 1957) # [[Rosemarie Fendel]] aktorea (Alemania 1927-2013) # [[Gemma Jones]] aktorea (EB 1942) # [[Anna Chancellor]] aktorea (EB 1965) # [[Sienna Guillory]] aktorea (EB 1975) # [[Jana Pallaske]] aktorea, rock abeslaria (Alemania 1979) # [[Alysson Paradis]] aktorea (Paris 1984) # [[Sophie Nélisse]] aktorea (Kanada 2000) # [[Isabelle Nélisse]] aktorea (Kanada 2003) # [[Rebeca Gerschman]] biologo, fisiologoa (Argentina, 1903-1986) # [[Zarina (artista)]] artista (India 1937-Londres 2020) # [[Marta Pan]] eskultore hungariar eta frantziarra (1923-2008) # [[Sonia Cotelle]] fisikari, kimikaria (Polonia, 1896-1945) # [[Anna Barbara Reinhart]] matematikaria (Suitza, 1730-1796) # [[Helene Weigel]] aktorea (Austria 1900-Alemania 1971) # [[Marieluise Fleißer]] antzerkigilea (Alemania 1901-1971) # [[Monica Bleibtreu]] aktorea (Austria 1944-2009) # [[Hedwig Bleibtreu]] aktorea (Austria 1868-1958) # [[Martine McCutcheon]] aktorea, abeslaria (EB 1976) # [[Lyn St. James]] auto gidaria (AEB 1947) # [[Cathy Muller]] auto gidaria (Frantzia 1962) # [[Giovanna Amati]] 1 Formulako gidaria (Italia 1959) # [[Desiré Wilson]] 1 Formulako gidaria (Hegoafrika 1953) # [[Divina Galica]] atleta, 1 Formulako gidaria (EB 1944) # [[Patricia Font]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1978) # [[Sheila Heti]] idazlea (Kanada, 1976) # [[Judy W. Reed]] asmatzailea (AEB 1826-1905ç) # [[June Downey]] psikologoa (AEB, 1875-1932) # [[Else Lasker-Schüler]] judua, poeta, marrazkilaria (Alemania 1869- Palestina1945) # [[Maria Koppenhöfer]] aktorea (Alemania 1901-2009) # [[Sibylle Lewitscharoff]] idazlea (Alemania 1954-2023) # [[Geraldine McEwan]] aktorea (EB 1932-2015) # [[Emily Beecham]] aktorea (EB/AEB 1984) # [[Linda Bassett]] aktorea (EB 1950) # [[Jacqueline McKenzie]] aktorea (Australia 1967) # [[Susan Prior]] aktorea (Australia 1972) # [[Hanne Wieder]] aktorea (Alemania 1925-1990) # [[Mascha Kaléko]] poeta judua (Polonia zaharra 1907-Suitza 1975) # [[Madge Addy]] ileapaintzaile, erizain eta espia (Erresuma Batua, 1904-1970) # [[Balamani Amma]] idazle poeta indiarra (India, 1909-2004) # [[Sybilla Righton Masters]] asmatzailea (AEB 1676-1720) # [[Lenka Franulic]] kazetaria (Txile 1908-1961) # [[Ana Ramírez Cañil]] kazetaria (Madril, 1958) # [[Samantha Bailly]] idazle, gidoilari eta bideogilea (Frantzia, 1988) # [[Malak Mattar]] margolaria, ilustratzailea (Palestina, 1999) # [[Sophie Opel]] enpresaburua, ekintzailea, aitzindaria (Alemania 1840-1913) # [[Joanne Simpson]] meteorologoa (AEB, 1923-2010) # [[Laura Knight]] artista (Erresuma Batua, 1877-1970) # [[Myrtelle Canavan]] medikua, ikertzailea (AEB, 1879-1953) # [[Teresa San Román Espinosa]] antropologoa (Pontevedra 1940- ? 2024) # [[Phyllis Kaberry]] antropologo aitzindaria (AEB/Australia 1910- Londres 1977) # [[Dorothea Mackellar]] idazlea (Australia 1885-1968) # [[Berta Luisi]] margolaria (Uruguai 1924-2008) # [[Rachel Nichols (kazetaria)]] (AEB 1973) # [[Yolanda Soler]] judoka eta entrenatzailea (Madril, 1971) # [[Ariane Toro|Arianne Toro]] Judoka. olinpikoa (Bilbo, 2003) # [[Gloria Gordon Bolotsky]] informatikaria (AEB, 1921-2009) # [[Mavis Batey]] kriptoanalista (Erresuma Batua, 1921-2013) # [[Gertrude Elles]] geologoa, paleontologoa (Erresuma Batua, 1872-1960) # [[María Assumpción Raventós]] margolaria (Katalunia, 1930) # [[Jemele Hill]] kirol kazetaria (AEB 1975) # [[Özlem Türeci]] ikertzailea, inmunologoa (Alemania 1967) # [[Ai Tsunoda]] judoka (LLeida 2002) # [[Telma Monteiro]] judoka (Portugal 1985) # [[Monika Buch]] diseinatzailea (Valentzia/Herbehereak 1936) # [[Pati Nuñez]] diseinatzaile grafikoa (Girona 1959) # [[Clara Montagut]] diseinatzaile grafikoa (Madril 1975) # [[Ena Cardenal de la Nuez]] diseinatzaile grafikoa (Kanariak 1968) # [[Laura Meseguer]] tipografoa (Bartzelona 1968) # [[Teresa Wilms Montt]] idazlea (Txile 1893-Paris 1921) # [[Tatiana Gaviola]] film zuzendaria (Txile 1956) # [[Mísia]] abeslaria (Portugal 1955-2024) # [[Maria L. de Hernández]] aktibista (Mexiko 1896-1986) # [[Saloua Raouda Choucair]] margolaria, eskultorea (Libano 1916-2017) # [[Françoise Collin]] feminista, filosofoa, idazlea (Belgika 1928-2012) # [[Ethel Shakespear]] geologoa (Erresuma Batua, 1871-1946) # [[Eva Lefever]] margolaria (Txile 1955) # [[Carmen Meneses]] ikertzailea, antropologoa (Madril, 1966) # [[Henrietta Skelton]] idazlea (AEB, 1839-1900) # [[Anne Fausto-Sterling]] biologo, sexologo, feminista (AEB, 1944) # [[Cécile Biéler|Cécile Biéter]] ingeniaria (Suitza, 1884-1966) # [[Isabelle Gatti de Gamond]] hezitzailea, ekintzaile aitzindaria (Frantzia 1839- Belgika 1905) }} ==='''Berriak 2024''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1886-Izko, 1936) # [[Adelina Fernández Pérez|Adelina Fernández Perez]] efe- '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Portugal, 1889-Bilbo, 1938) # [[Ana Naranjo Marín]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sevilla, 1883 - Bilbo, 1937) # [[Antonia Caballé]] efe- '''SORTUA''' Frankismoaren biktima (Ziritza, 1873 - Argelès sur Mer, 1945) # [[Araceli Álvarez Calvo|Araceli Alvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1894-Huesca, 1936) # [[Araceli Oñate]] ----'''SORTUA''' unibertsitateko irakaslea (Valladolid) # [[Asunción Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1869-Izko, 1936) # [[Cecilia Álvarez Calvo|Cecilia Älvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1897-Huesca, 1936) # [[Cecilia Idirin Garabieta]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Lezama, 1913-Bilbo, 1937) # [[Dominica Azparren Gil]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua ((Oibar, 1884 - Nardoze Alduate, Urraulbeiti, 1936) # [[Elizabeth Casillas Valbuena]] e--- '''SORTUA''' kazetaria eta komiki gidoilaria (Bilbo, 1986) # [[Eloína Linares]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea (Santander 1948) # [[Emilia Arraiza Garín]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zirauki, 1894 - Erreniega, 1936) # [[Enolasca Vela Salvador]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Cortes, 1904 - 1936) # [[Escolástica Antonia Martina Astibia Iturbe|Escolástica Astibia Iturbe]] efef '''SORTUA''' Durangoko bonbarketan erailda moja (Narvarte, 1881-Durango, 1936) # [[Eskolastika Mendizabal Imatz]] efef '''SORTUA''' Bizkaiko amama (Bermeo, 1863-1969) # [[Felisa Aguado Sainz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Murchante, 1872-Valdierra, 1936) # [[Felisa Argiñano Arzoz|Felisa Argiñano]] efef '''SORTUA''' Espainiako Gerra Zibilean Ventasko kartelan hildakoa (Zudaire, 1903-Madril, 1939) # [[Francisca Alonso Prado]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Azagra, 1896 - Rincón de Soto, 1936 # [[Jessica Ruiz Pérez|Jesica Ruiz]] ef-- '''SORTUA''' kimikaria eta politikaria (Durango, 1983) # [[Josefa Bueno Algárate]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Morata de Jiloca, 1907 - Tutera, 1936) # [[Josi Sierra Orrantia]] ef-- '''SORTUA''' irakaslea, dokumentalgia eta wikilaria (Bilbo, 1959) # [[Juana Tomasa Charela Vidas]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Tutera, 1881 - 1936) # [[Kontxita Martinez de Lezea]] e-ef '''SORTUA''' maistra, ikastola bultzatzailea (Tolosa, 1949-2023) # [[Laida Arbizu Agirre]] e--- '''SORTUA''' ikertzailea (Ordizia, 2000) # [[Maite Etxeberria]] e--- '''SORTUA''' Ozazeko auzapeza (Biarritz, 1956) # [[Maite Rosende Gutierrez]] e--- '''SORTUA''' ilustratzailea (Donostia, 1991) # [[Maritxu Egiguren]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Zaldibar, 1921 - Bartzelona, 1981) # [[Misericordia Abad Alcega]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zaragoza, 1905-Cortes, 1936) # [[Nerea Ariznabarreta Izkue]] ef-- '''SORTUA''' narratzailea eta antzergilea (Eibar, 1981) # [[Simona Calleja Aguado]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Cabanillas, 1918-Valtierra, 1936) # [[Sotera Novia de Salcedo]] --ef '''SORTUA''' Boliviako esploratzaile eta idazlea (Bilbo, XIX. mendea) # [[Teresa Chiches Ledesma]] e-ef '''SORTUA''' (León, 1911 - Bilbo, 1937) # [[Xole Aire]] ef--'''SORTUA''' auzapeza eta artzaina (Urepel, 1973) # [[Ada Martí Vall]] kazetaria, idazlea (Katalunia 1914-Frantzia 1960) # [[Adelitak]] Mexikoko iraultzako emakume soldaduak,laguntzaileak (1910-1917) # [[Aída Parada ]] sufragista (Txile 1903-1983) # [[Alba Rico]] aktorea, abeslaria (Murtzia 1989) # [[Alice Bolingbroke Woodward]] ilustratzailea (Londres, 1862-1951) # [[Alicia Asín]] adimen artifizialean aditua (Zaragoza 1982) # [[Amanda Labarca]] irakaslea, feminista (Txile 1886-1975) # [[Amy Bailey]] hezitzailea, sufragista (Jamaika, 1875-1990) # [[Ana Esmeralda]] aktorea, dantzaria (Tetuan 1931-Brasil 2022) # [[Ana Mar%C3%ADa Zeno]] mediku, sexologo (Argentina, 1922-2011) # [[Ana Rosa Chacon]] politikaria eta sufragista (Costa Rica, 1889-1985) # [[Ángela Mazzini Bricala]] idazlea (Cádiz, 1809-Santa Cruz Tenerifekoa, 1894) # [[Àngels Margarit ]] dantzaria, koreografoa, pedagogoa (Bartzelona 1960) # [[Anita Brenner]] historialaria, idazlea (Mexiko 1889-1973) # [[Anita Bryant]] folk-, gospel- abeslaria (AEB 1940) # [[Anna Gunn]] aktoreak (AEB 1968) # [[Anna Maria Mozzoni]] kazetaria, politikaria, sufragista (Italia 1837-1920) # [[Anne Nelson]] antzerkilea (AEB, 1954) # [[Annette Beveridge]] itzultzailea (EB 1842-1929) # [[Annie Pardo Cemo]] biologo zelularra (Mexiko 1941) # [[Antonia Varela Pérez]] astrofisikaria (Kanariak 1965) # [[Aurélia de Sousa]] margolaria (Txile/Portugal 1866-1922) # [[Aurora Reyes]] margolaria (Mexiko 1908-1985) # [[Beau Garrett]] aktorea, modeloa (AEB 1982) # [[Bega Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1511-1582) # [[Begoña Villacís]] abokatua, politikaria (Madril 1977) # [[Belén Funes]] film zuzendaria, gidoilaria (Bartzelona 1984) # [[Blanca Álvarez Mantilla]] kazetaria (Madril 1931-2000) # [[Blanca Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] botanikaria (Aragoi, 1860-1904) # [[Brittany Brewer]] saskibaloi-jokalaria (AEB 1997) # [[Calypso Botez]] idazlea (Errumania, 1880-1933) # [[Carlota Rosales]] margolaria (Madril 1872-1958) # [[Carmen Caamaño Díaz]] ekintzaile politikoa (Madril 1909-2006) # [[Carmen Santonja]] kantautorea, idazea, margolaria (Madril 1934-2000) # [[Carmen Werner Vallejo]] dantzaria, koreografoa (Madril 1953) # [[Carmina Virgili]] geologoa, politikaria (Bartzelona, 1927-2014) # [[Cathay Williams]] esklaboa, militarra (AEB 1844-1893) # [[Cecilia Álvarez Correa]] ingeniari industriala, politikaria (Kolonbia 1953) # [[Charlotte de Turckheim]] aktorea, umoregilea (Frantzia 1955) # [[Charlotte Scott]] matematikaria (Erresuma Batua, 1858-1931) # [[Chékéba Hachemi]] aktibista, idazlea, 1. emakume diplomazialaria (Afganistan 1974) # [[Christine Brennan]] kirol kazetaria (AEB, 1958) # [[Christine Jorgensen ]] aktorea, aktibista (AEB 1926-1989) # [[Claire Voisin]] matematikaria (Frantzia 1962) # [[Clara Che Tórtola]] saskibaloi jokalaria (Valentzia 1997) # [[Clara Isabel Francia]] kazetaria (Errioxa 1940) # [[Clotilde Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] entomologoa, poeta (Aragoi, 1863-1946) # [[Concha Caballero]] politikaria (Baena, 1956 - Sevilla, 2015) # [[Concha Michel]] abeslaria, ikertzailea (Mexico 1899-1990) # [[Conchita Goyanes]] aktorea (Malaga 1946-Madril 2016) # [[Conchita Montes]] aktorea (Sevilla 1914- Portugal 1994) # [[Dámasa Cabezón]] pedagogo eta hezitzailea (Argentina, 1792 -Txile, 1861) # [[Desirée de Fez]] kazetaria, idazlea, zinema kritikaria (Bartzeloa 1977) # [[Diana Navarro]] abeslaria (Malaga 1978) # [[Dilras Banu Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1622-1657) # [[Dodo (komikigilea)|Dodo]] Frantziako komikigilea (Rabat, 1955) # [[Dolores Correa Zapata]] idazlea (Mexiko 1853-1924) # [[Dolores Jiménez Muro]] hezitzailea, iraultzailea (Mexiko 1848-1925) # [[Édith Grattery]] Frantziako ilustratzaile eta komikigilea (Marseilla, 1960) # [[Edith Lederer]] nazioarteko kazetaria (AEB, 1943) # [[Elena Arizmendi Mejia]] idazle feminista (Mexiko, 1884-1949) # [[Elena Martín Ortega]] psikologa eta irakaslea (Espainia 195??) # [[Elena Santonja]] tb aurkezlea (Madril 1932-2016) # [[Elena Torres Cuéllar]] lider iraultzailea (Mexiko 1893-1970) # [[Elizabeth Bugie]] biokimikaria (AEB, 1920-2001) # [[Elsa von Freytag-Loringhoven|lsa von Freytag-Loringhoven]] Artista (Alemania, 1874-1927) # [[Emily Bisharat]] legelaria (Jordania, 1913-2004) # [[Encarnación Cubas Báez]] # [[Enriqueta Morales]] hezitzailea eta erizain feminista (APanama, 1891-1986) # [[Estelle Ramey]] endokrinologo, feminista (AEB, 1917-2006) # [[Ethel Arnold]] kazetari, idazle eta hizlari, emakumeen sufragioaren aldeko aktibista (Britainia Handia 1865- 1930) # [[Eugénie Brazier]] sukaldaria (Frantzia 1895-1977) # [[Eunice Odio]] poeta (Costa Rica 1919- exiko 1974) # [[Fatoumata K%C3%A9b%C3%A9]] astrofisikaria, hezitzailea (Frantzia, 1985) # [[Fereshteh Ahmadi]] eleberrigilea (Iran 1972) # [[Florence Cestac]] Frantziako komikigilea # [[Florence Farmborough]] argazkilaria , idazlea (Britainia, 1887-1978) # [[Florencia Serranía Soto]] ingeniari mekanikoa (Mexiko 1963) # [[Franca Rame]] aktorea, idazlea, politikaria (Italia 1929-2013) # [[Frances Jolliffe]] aktorea (AEB, 1873 – 1925) # [[Gemma Cuervo]] aktorea (Bartzelona 1934) # [[Gertrude Mary Woodward]] ilustratzailea (Britainia, 1854-1939) # [[Greta Fernández]] aktorea (Bartzelona 1995) # [[Gulbadan Begum]] biografoa, poeta, printzesa (Mogol Inperioa 1523-1603) # [[Hamida Banu Begum]] enperatriza (Mogol inperioa 1527-1604) # [[Hedwig Bleuler-Waser]] sufragista (Zurich, 1869 - Zollikon, 1940) # [[Hiromi Uehara]] piano-jolea (Japonia 1979) # [[Ifigenia Martinez]] ekonomialaria, politikaria (Mexiko 1930) # [[Ingibjörg H. Bjarnason]] sufragista, irakaslea, artista eta politikaria (Islandia, 1867-1941) # [[Inma Serrano]] kantautorea (Alacant 1968) # [[Isa Duque]] psikologoa, sexologoa (Zaragoza, 1985) # [[Isabel Andreu de Aguilar]] sufragista,ekintzailea (Puerto Rico, 1887-1948) # [[Isabel Tenaille]] tb aurkezlea (Madril 1951) # [[Isabella Mamani|Isabella Brunilda Mamani]] iamara abokatua eta politikaria (Txile, 1988) # [[Itelvina Massioli]] pedagogo feminista (Brazil, XX. mendea) # [[Jahanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1614-1681) # [[Jahanzeb Banu Begum]] printzesa (Mogol Inperioa 1649-1705) # [[Jan Goodwin]] idazlea eta ikerketa kazetaria (AEB, 1948) # [[Jane Brigode]] politikaria (Belgika, 1870-1952) # [[Janeane Garofalo]] komediantea, aktorea (AEB 1964) # [[Jeanne Córdova]] idazlea, lesbiana aitzindaria (Alemania/AEB 1948-2016) # [[Jojo Moyes]] kazetaria, idazlea (EB 1969) # [[Juana Belén Gutiérrez de Mendoza]] hezitzailea, sufragista (Mexiko 1875- 1942) # [[Julia Piaton]] aktorea (Frantzia 1985) # [[June Carmona]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2005) # [[Karla Jay]] idazlea, ikertzailea (AEB 1947) # [[Kathryn Bertine]] kirolaria, aktibista eta idazlea (AEB, 1975) # [[Kelly McEvers]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB, 1970) # [[La Niña de La Puebla]] abeslaria (Sevilla 1908-Malaga 1999) # [[Laia Raventós Roig]]saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1997) # [[Laura Aliaga]] saskibaloi jokalaria (Alacant 1994) # [[Laura Granados]] kantautorea (Cádiz 1966) # [[Laura Juliana Ramírez Ruiz]] ilustratzailea, komunikatzalea eta sortzailea (Mexiko...) # [[Lila Clunas]] sufragisa (Eskozia, 1875-1968) # [[Lisa Gherardini]] noblea, Mona Lisa (Florentzia 1479-1542) # [[Louise Weiss]] idazlea, politikaria (Frantzia 1893-1983) # [[Lucía Gil]] abeslaria, aktorea (Madril 1998) # [[Luz Vidal]] Sindikalista, politikaria, maputxea (Txile, 1973) # [[Maite Cazorla]] saskibaloi jokalaria (Kanariak 1997) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (1937-1954) # [[Manolita Piña]] artista (Uruguai, 1883-1994) # [[Mara Goyanes]] aktorea (Madril 1942-2006) # [[Margaret Ogola]] pediatra, idazlea (Kenya, 1958-2011) # [[Maria Angela Ardinghelli]] Itzultzailea, matematikaria, fisikaria (Italia, 1728-1825) # [[Maria Cederschiöld]] kazetaria eta sufragista (Suedia, 1856-1935) # [[María del Refugio García]] maistra, sufragista (Mexiko 1889-1973) # [[María Dolores Medina]] kristau erlijiososa (Mexiko 1860- 1925) # [[María José Goyanes]] aktorea (Madril 1948-) # [[María Luisa Ponte]] aktorea (Valladolis 1918-Madril 1996) # [[María Parrado]] abeslaria (Cádiz 2001) # [[María San Juan]] kazetaria (Asturias 1963) # [[María Villalón]] abeslaria (Malaga 1989) # [[Marie Ange Guillaume]] kazetari, idazle eta gidoilaria (Frantzia, 1945) # [[Marjory Warren]] geriatra (Erresuma Batua, 1897-1960) # [[Marta Hermida]] saskibaloi jokalaria (Madril 1997) # [[Martha Jungwirth]] margolaria (Austria 1940) # [[Maruja Callaved]] tb aurkezlea (Huesca 1921-Madril 2018) # [[Mary Fields]] esklaboa, 1. postari afroamerikarra (AEB 1832-1914) # [[Mary Garden]] opera abeslaria (Eskozia, 1874-1967) # [[Mary J. Rathbun]] zoologoa (AEB, 1860-1943) # [[Mazie E. Clemens]] Lehen Mundu Gerrako korresponsala (AEB, 1890-1952) # [[Mélanie Auffret]] film zuzendaria, gidoilaria Frantzia, XX. mendea) # [[Mercedes Gómez Otero]] preso komunista (Madril 1915-?) # [[Meredith Monroe]] aktorea (AEB 1969) # [[Mimí Muñoz]] aktorea (Espainia 1914-1987) # [[Mireia Hernández]] igeriketa sinkronizatuko kirolaria (Espainia 2002) # [[Modesta Sanginés Uriarte]] idazle eta musikagilea (Bolivia, 1832-1887) # [[Mumtaz Mahal]] enperatriza (Mogol Inperioa 1593-1631) # [[Nadira Banu Begum]] printzesa (India 1618-Pakistan 1659) # [[Nathalie Roques]] Frantziako idazlea eta komikigilea # [[Nika Shakarami]] manifestari desagertu eta hila (Iran 2005-2022) # [[Nina Stemme]] sopranoa (Suedia 1963) # [[Niña de Antequera]] abeslaria (Malaga 1921-Sevilla 1972) # [[Noora Niasari]] zinema zuzendari eta gidoilaria (Teheran) # [[Nur Jehan]] enperatriza, poeta (Kandahar 1577-Lahore 1645) # [[Olga Bancic]] ekintzaile komunista judua (Errumania 1912- Alemnia 1944) # [[Olga Skorojodova]] zientzialaria, hezitzailea (SESB, 1911-1982) # [[Paquita Rico]] aktorea (Sevilla 1929-2017) # [[Park Wan Suh|Park Wan Sun]] idazlea (Korea, 1981-2011) # [[Pasión Vega]] abeslaria (Madril 1976) # [[Paula Cons]] dokumental- eta film zuzendaria (Coruña 1976) # [[Paula Dalli]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alacant 1993) # [[Petra Herrera]] gizon gudari mozorrotua (Mexiko 1887-1917) # [[Petronila Riquelme]] Bernardo O'Higgins.en alaba mestizoa (Los Angeles, Txile, 1808? - Valparaiso, 1870) # [[Piedad Bonnett]] idazlea, poeta (Kolonbia, 1951) # [[Piedad de la Cierva]] zientzialaria (Murtzia, 1913-2007) # [[Pilar Muñoz]] aktorea (Madril 1911-1980) # [[Randi Blehr]] sufragista (Norvegia, 1851-1928) # [[Rhea Durham]] modeloa (AEB 1978) # [[Roberta Cowell]] lasterketa- eta borroka-pilotua, 1. Emakume trans britainiarra (EB 1918-2011) # [[Rocío Molina Cruz]] dantzaria, koreografoa (Malaga 1984) # [[Rosario Robles]] politikaria (Mexiko 1956) # [[Rose Mbowa]] idazlea, feminista (Uganda 1943-1999) # [[Roshanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1617-1671) # [[Ruja Ignatova]] iruzurgilea (Bulgaria/Alemania 1980) # [[Ruqaiya Sultan Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1542-1626) # [[Ruth Sager]] genetista (AEB, 1918-1997) # [[Sadie Kneller Miller]] kazetaria (AEB, 1867-1920) # [[Salima Sultan Begum]] poeta, enperatriza (India 1539- Mogol Inperioa 1612) # [[Sálvorako emakume heroiak]] erreskatea, Galizia 1921.01.02 # [[Samantha Gilabert]] abeslaria (Alacant 1994) # [[Sarah Moon]] argazkilaria (Frantzia, 1941) # [[Sarina Esmailzadeh]] manifestari nerabe erahila (Iran 2006-2022) # [[Segoviako kartzela zaharra]] emakumeen kartzela (1946-1956) # [[Soledad Miranda]] aktorea, abeslaria (Sevilla 1943-Portugal 1970) # [[Sonia Montecino|Sonia Montecinco]] aimara ikertzaile, antropologoa, idazlea (Txile, 1954) # [[Sophia Delza]] dantzaria, idazlea (AEB, 1903-1996) # [[Stacey Kent]] abeslaria (AEB 1968) # [[Suzanne Corkin]] neurozientzialaria (AEB, 1937-2016) # [[Svetlana Mojsov]] biokimikaria (Jugoslavia 1947) # [[Tebello Nyokong]] Kimikaria (Hegoafrika, 1951) # [[Teresa Nieto]] dantzaria, koreografoa (Tanger 1953) # [[Thea Sharrock]] antzerki eta film zuzendaria (EB 1976) # [[Vainica Doble]] musika bikotea (1971-2000) # [[Van Buren ahizpak]] moto bidaiariak, AEB 1916 # [[Vera Peters]] onkologoa (Kanada, 1911-1993) # [[Vicky Lagos]] aktorea (Madril 1938) # [[Victoria Teijeiro]] aktorea, irakaslea (Coruña 1974) # [[Victorina Bridoux]] poeta eta eleberrigilea (Manchester, 1835-San Cruz Tenerifekoa, 1862) # [[Virginia Grütter]] poeta, aktorea (Costa Rica 1929-2000) # [[Yolanda Retter]] liburuzaina, idazlea (AEB 1948-2007) # [[Zeb-un-Nisa Begum]] printzesa poeta (Mogol Inperioa 1638-1702) # [[Zena Tooze]] biologo, ekologista (Kanada, 1955) # [[Zenana]] emakumeen etxe zatia (India XII. mendea) # [[Zoe Ducós]] aktorea, gidoilaria (Argentina 1928-Venezuela 2002) # [[Zulma Brandoni de Gasparini]] paleontologoa (Argentina, 1944) }} ==='''Berriak 2024''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ormatza Imatz]] '''SORTUA''' sexologoa (Bakio, 1967) # [[Aitziber González García]] '''SORTUA''' arkeologoa, ikertzailea (Gasteiz 1991) # [[Alaitz Arenzana]] ----'''SORTUA''' artista eta zinemagilea (Bilbo, 1976) # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA'''idazlea, poeta (Basauri, 1989) # [[Esti Ansotegi Guruziaga]] ----'''SORTUA''' psikologoa (Zornotza, 1976) # [[Itziar Sapsootham]] '''SORTUA''' geografoa eta ikertzailea (Eibar, 1986) # [[Lucia Arrube]] '''SORTUA'''erraketista (Iurreta, 1923 - Zornotza, 2012) # [[Margarita Unzalu Arana]] ----'''SORTUA''' idazlea (Durango, 1892-1973) # [[Rosa Hernández (artista)]] ----'''SORTUA''' eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1955) # [[Sama Bilbao]] '''SORTUA''' ingeniari industriala eta irakaslea (Bilbo 1961) # [[Agnes Baden-Powell]] Nesken eskaut talde sortzailea (Ingalaterra 1858-1945) # [[Aim%C3%A9e Antoinette Camus]] botanikaria (Frantzia, 1879-1965) # [[Alejandra Rodríguez]] kazetaria, abokatua, 60 urteko Miss Buenos Aires 2024 (Argentina 1963) # [[Alice Recoque]] informatikaria (Aljeria 1929- Frantzia 2021) # [[Alicia Machado]] aktorea, Miss Unibertso 1996 (Venezuela 1976) # [[Alison Hargreaves]] alpinista (EB, 1962-K2, 1992) # [[Amalia Miranzo]] politikaria eta irakaslea (Cuenca, 1939-2014) # [[Amelia Vega]] abeslaria, enpresaburua, Miss Unibertso 2003 (Dominikar Errepublika 1984) # [[Ana de Mendoza de la Vega]] noblea (Valladolid 1554-Guadalajara 1633) # [[Ana García Carías]] abokatua, lehen dama (Honduras 1968) # [[Ana Sofía Henao]] modeloa, idazlea, ilustratzailea (Kolonbia, 1982) # [[Andrea Meza]] Miss Unibertso 2020 (Mexiko 1994) # [[Anita Conti]] ozeanografoa (Frantzia, 1899-1997) # [[Anna Cruz]] saskibalioi jokalaria (Bartzelona 1986) # [[Anna Montañana]] saskibaloi jokalari ohia, entrantzailea (Valentzia 1980) # [[Anna Pazos]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Anna Roig Serra]] fisikaria (Katalunia, 1962) # [[Anne Marie Braafheid]] Miss Unibertsoko 1. Finalista beltza (Surinam 1947) # [[Anne-Laure Folly]] zinema zuzendaria (Togo, 1954) # [[Annie Fratellini]] aktorea, pailazoa (Frantzia, 1932-1997) # [[Ánxela Loureiro]] poeta, idazlea eta abeslaria (Ferrol, 1956) # [[Barbara May Cameron]] argazkilaria, poeta, idazlea eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (AEB, 1954 - 2002ko) # [[Barbara Sepúlveda|Barbara Sepulveda]] feminista abokatua (Santiago, 1985) # [[Beatriz Bernal]] Espainiako 1. emakume idazlea (Valladolid 1501/1504- 1562/1586) # [[Beatriz Domínguez-Gil]] medikua, nefrologoa (Coruña 1971) # [[Beatriz Sarlo]] idazlea (Argentina, 1942) # [[Begoña Etayo Ereña]] Euskal Herriko feminista (Bilbo, 1958) # [[Betty Molesworth]] botanikaria (Zeelanda Berria, 1913-2002) # [[Bolette Berg]] argazkilaria (Norvegia, 1872-1944) # [[Brook Lee]] modeloa, Miss Unibertso 1997 (AEB 1971) # [[Camila Kater]] film zuzendaria (Brasil 1990) # [[Carla Nieto]] aktorea (Girona 1983) # [[Carmen Díez de Rivera]] politikaria (Madril 1942-1999) # [[Carmen Villalobos]] aktorea (Kolonbia 1983) # [[Carolyn Steel]] arkitektoa, idazlea, ikertzailea eta unibertsitateko irakasle ingelesa (Londres ?) # [[Catalina de Mendoza y Sandoval]] noblea (Granada 1916-1686) # [[Catherine Peñán]] patinatzailea (Santiago, 1989) # [[Catriona Gray]] Miss Unibertso 2018 (Australia 1994) # [[Cecil Dorrian]] gerrako korrespontsala (AEB, 1882-1926) # [[Cg'ose Ntcox'o]] artista (Botswana, 1950-2013) # [[Chefa Alonso]] musikagilea (Coruña 1955) # [[Clara Roquet]] zinema zuzendaria eta gidoilaria (1988) # [[Clara Stauffer]] espioia, falangekoa (Madril 1904-984) # [[Concepción Dancausa]] politikaria, funtzionarioa (Burgos 1952) # [[Corina Smith]] abeslaria, aktorea (Venezuela 1991) # [[Cristina Ruiz Ortega]] exekutiboa (Espainia 1970) # [[Cynthia Elbaum]] fotokazetaria (AEB, 1966-1994) # [[Dana Randall]] informatikaria (AEB 1968) # [[Da'Vine Joy Randolph]] aktorea, kantaria (AEB 1986) # [[Demi-Leigh Nel-Peters]] enpresaburua, Miss Unibertso 2017 (Hegoafrika 1995) # [[Denise Ferreira da Silva]] filosofoa eta artista (Brasil, 1963) # [[Denise Quiñones]] aktorea, Mis Unibertso 2001 (Puerto Rico 1977) # [[Dominga Neculmán]] zeramikagilea (Walmapu, 1937-2022) # [[Dorothy Liddell]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1890-1938) # [[Eden Golan]] abeslaria (Errusia/Israel 2003) # [[Ekaterina Zelenko]] hegazkinlari militarra (Errusia 1916-1941) # [[Elisa Aguilar]] saskibaloi jokalaria (Madril,1976) # [[Elisabeth Ohlson Wallin]] argazkilaria (Suedia 1961) # [[Eliza Ruhamah Scidmore]] idazlea, argazkilaria (AEB 1856-1928) # [[Elizabeth Gould Bell]] medikua eta sufragista (Erresumna Batua, 1862-1934) # [[Elizabeth McCombs]] 1. emakume parlamentaria (Zeelanda Berria 1873-1935) # [[Elsa Donaire Malagelada]] saskibaloi jokalaria (Girona, 1979) # [[Emily Stowe]] medikua (Kanada, 1831-1903) # [[Encarnación Alzona]] historilaria eta sufragista (Filipinak, 1895-2001) # [[Enriqueta_Sèculi]] pedagoga, kirolaria eta feminista (Bartzelona, 1897-1976) # [[Ericka Ñanco]] ekintzailea eta politikari maputxea nén (Walmapu, 1992) # [[Esther Hill]] arkitektoa (Kanada, 1895-1985) # [[Eugenie Clark]] iktiologoa (AEB, 1922-2015) # [[Evaluna Montaner]] aktorea, kantaria (Venezuela 1997) # [[Felisa Rincón de Gautier]] politikaria (Ameriketako Estatu Batuak, 1897-1994) # [[Fernanda García Lao]] idazlea (Argentin/ Espainia 1966) # [[Francisca Linconao]] lider maputxea (Walmapu, 1958) # [[Fuencisla Clemares]] exekutiboa (Madril 1974) # [[Gabriela Isler]] modeloa, Miss Unibertso 2013 (Venezuela 1988) # [[Gabriela Mandujano]] sufragista, politikaria (Txile 1902-1984) # [[Gidaritza]] neskato-eskaut taldeen mugimendua # [[Gloria Diaz]] modeloa, Miss Unibertso 1969 (Filipinak 1951) # [[Grettell Valdez]] aktorea (Mexiko 1976) # [[Gwendolyn Lizarraga]] ekintzailea, politikaria eta enpresa burua (Belize, 1901-1975) # [[Hanna Sheehy-Skeffington]] sufragista eta nazionalista (Irlanda, 1877-1946) # [[Harnaaz Sandhu]] Miss Unibertso 2021 (India 2000) # [[Harriet Chalmers Adams]] esploratzailea, argazkilaria (AEB 1875-Frantzia 1937) # [[He Zehui]] fisikari nuklearra (Txina, 1914-2011) # [[Herminia Aburto Colihueque|Herminia Aburto]] lider maputxea # [[Huda Akil]] neurozientzialaria (Siria-AEB, 1945) # [[Inma Rubiales]] idazlea (Badajoz 2002) # [[Inmaculada Rodríguez-Piñero]] politikaria (Madril 1958) # [[Iris Mittenaere]] modeloa, Miss Unibertso 2016 (Frantzia 1993) # [[Iris van Herpen]] moda diseinatzailea (Herbehereak 1984) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Isabel dos Santos]] ekonomialaria, aberatsa (Errusia/Angola 1973) # [[Isabel Millé Giménez]] ikertzailea, liburuzaina, poeta (Almeria 1894- 1990) # [[Isabel Ov%C3%ADn Camps]] kimikaria, irakaslea (Sevilla, 1887-1972) # [[Ivette María Tato]] igerilaria (Bartzelona 1975) # [[Janet Rowley]] genetikaria (AEB, 1925-2013) # [[Jayne Atkinson]] aktorea (EB/AEB 1959) # [[Jennifer Hawkins]] modeloa, Miss Unibertso 2004 (Australia 1983) # [[Joanna Haigh]] fisikaria (Erresuma Batua, 1954) # [[Josefa Tito Recalde]] enpresaburua (Donostia, 1802-1858) # [[Josephine Cecilia Diebitsch Peary]] esploratzaile aitzindaria (AEB 1863-1955) # [[Júlia Bacardit]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Juliane Koepcke]] zoologoa (Peru-Alemania, 1954) # [[Juliette Gordon Low]] Espainian eta Kuban neska eskaut taldeen sortzailea (AEB 1860-1927) # [[Justine Pasek]] artista, 2. Miss Unibertso 2002 (SESB/Panama 1979) # [[Karina Riquelme Viveros]] abokatu maputxea (Walmapu, 1981) # [[Kate Sessions]] botanikaria (AEB, 1857-1940) # [[Kate Swift]] idazlea, editorea (AEB 1923-2011) # [[Katharine Blunt]] kimikaria, nutrizionista (AEB, 1876-1954) # [[Kathleen Cruise O'Brien]] sufragista eta irakaslea (Irlanda, 1886-1938) # [[Kimberley Tell]] aktorea, abeslaria (Lanzarote 1989) # [[Kimberly Dozier]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB,1966) # [[Kimera (abeslaria)]] (Hego Korea 1954) # [[Kirsten Vangsness]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Laia Palau]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1979) # [[Laura Aguilar]] argazkilaria (AEB, 1958-2018) # [[Laura Gil]] saskibaloi jokalaria (Murtzia 1992) # [[Lauren Groff]] idazlea (AEB 1962) # [[Lea Gabrielle]] kazetaria, diplomatiko ohia, hegazkinlaria (AEB,1975) # [[Lidia Lopujova]] dantzaria (Errusia, 1892-1981) # [[Liliana Ancalao]] poeta, irakasle maputxea (Walmapu, 1961) # [[Lisa Randall]] fisikaria (AEB 1962) # [[Liubov Sóbol]] apolitikaria, ekintzailea (Errusia 1987) # [[Lola Glaudini ]] aktorea (AEB 1971) # [[Louise Gavan Duffy]] sufragista eta nazionalista (Niza, 1884 - Dublin, 1969) # [[Luisa Mendoza y Mendoza]] noblea (1582-Nadril 1619) # [[Luna Pamies]] aktorea (Alacant, 2003) # [[Lydia Davis]] idazlea (AEB, 1947) # [[Małgorzata Szumowska]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Polonia 1973) # [[María Abrisqueta de Zulueta]] Espainian eta Kuban neska-eskaut taldeen sortzailea (Donostia 1911-1992) # [[Maria Bellido]] heroia (Jaen 1755-1809) # [[María Catrileo|Maria Catrileo]] hizkuntzalari maputxea (Walmapu, 1944) # [[María de Mendoza y Fonseca]] noblea, arte-bildumagilea (Espainia 1516-1580) # [[María Dolores Dancausa]] bankaria, exekutiboa (Burgos 1959) # [[María Gómez de Sandoval y Torres de Navarra]] noblea (?- 19) # [[María José García Beato]] legelaria, bankaria, exekutiboa (Kordoba 1965) # [[Maria Koepcke]] ornitologoa (Alemania-Peru, 1924- 1971) # [[María La Ribot]] koreografoa (Madril 1962) # [[María Martinón Torres]] Medikua, antropologoa (Orense, 1974) # [[Maria Rúbies]] maistra eta politikaria (Leida, 1932-1983) # [[Maria Tereza Jorge P%C3%A1dua]] ekologoa (Brasil, 1943) # [[Marie Høeg]] sufragista eta argazkilaria (1866-1949) # [[Marie Pape-Carpantier]] pedagoga eta feminista frantziarra (Frantzia 1815 - 1878) # [[Marina Geli]] medikua, politikaria (Girona 1958) # [[Marta Alonso]] onkologo ikertzailea (Lodosa 1974) # [[Marta Fernández (saskibaloi-jokalaria)]] (Bartzelona,1981 19) # [[Marta Vergara]] sufragista, idazlea (Txile 1898- 1995) # [[Marta Xargay]] saskibaloi jokalaria (Girona 1990) # [[Martha Vasconcellos]] modeloa, Miss Unibertso 1968 (Brasil 1948) # [[Mary Lowndes]] artista eta sufragista (Dorset, 1856 - Londres, 1929) # [[Maud Bonneaud]] margolaria (Limoges, 1921-Madril, 1991) # [[Maya Moore]] saskibaloi jokalaria (AEB 1989) # [[Melba Roy Mouton]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1929-1990) # [[Mélodie Nakachian]] ume bahitua, psikologoa (AEB 1982) # [[Mencía de Mendoza]] noblea, arte-bildumagilea (Guadalajara 1508-Valentzia 1554) # [[Mercè Arànega]] aktorea (Agentina/Katalunia 1957) # [[Meri Te Tai Mangakāhia]] sufragista (Zeelanda Berria, 1868-1920) # [[Mónica López (aktorea)]] (Kanariak 1969) # [[Mpule Kwelagobe]] aktibista, Miss Unibertso 1999 (Bostwana 1979) # [[Nabila Espanioly]] aktibista, pedagogoa, feminista (Israel 1955) # [[Nandipha Mntambo]] eskultorea eta artista (Hegoafrika, 1982) # [[Nanna Aakjær|Nanna Aakjaer]] eskultorea eta sufragista (Danimarka, 1874-1962) # [[Natalia Torrente]] kirol kazetaria (Madril 1984) # [[Natividad Almeda-López|Natividad Almeda Lopez]] legelaria (Filipinak, 1892-1977) # [[Natividad Llanquileo]] Abokatua eta politikari maputxea (Walmapu, 1984) # [[Neri Oxman]] arkitektoa, diseinatzailea, irakaslea (Israel/AEB 1976) # [[Nettie Honeyball]] futbolaria (Londres 1871- Argentina XX. mendea)) # [[Oksana Fiodorova]] abeslaria, polizia, Miss Unibertso 2002 (Errusia 1977) # [[Olga Poblete]] irakaslea, gizarte buruzagia (Txile 1908-1999) # [[Olha Kobylianska]] idazlea (Ukraina 1863-Errumania 1942) # [[Olivia Culpo]] influencerra, Miss Unibertso 2012 (AEB 1992) # [[Oracene Price]] tenis entrenatzailea (AEB 1952) # [[Orna Grumberg]] informatikaria (Israel 1952) # [[Paget Brewster]] aktorea (AEB 1969) # [[Patricia Dauder]] artista (Bartzelona, 1973) # [[Patricia Goldman-Rakic]] neurologoa (AEB, 1937-2003) # [[Patricia Manterola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1972) # [[Patsy Adam-Smith]] idazlea, historialaria (Australia 1924-2001) # [[Paula Painén Calfumán|Paula Paiñén Calfuman]] Kultura maputxearen ordezkaria (Walmapu, 1931) # [[Paulina Vega]] enpresaburua, Miss Unibertso 2014 (Kolonbia 1993) # [[Pia Wurtzbach]] enpresaburua, Miss Unibertso 2015 (Alemania/Filipinak 1989) # [[Pilar Belzunce de Carlos]] mezenasa (Filipinak, 1925-Donostia, 2015) # [[Pilar Martín Gila]] idazlea (Segovia 1962) # [[Queralt Casas]] sakibaloi jokalaria (Girona 1992) # [[Ramona Reyes]] emagin eta politikari maputxea (Txile, 1967) # [[R'Bonney Gabriel]] Miss Unibertso 2022 (AEB 1994) # [[Rebeca Jiménez]] abeslaria (Segovia 1975) # [[Rivka Oxman]] arkitekto, ikertzailea, irakaslea (Israel 1950) # [[Robyn Davidson]] idazlea (Australia 1950) # [[Rochelle Aytes]] aktorea, modeloa (AEB 1976) # [[Rosa Serra]] eskultorea (Vic, 1944) # [[Rosa Smith Eigenmann]] iktiologoa (AEB, 1858-1947) # [[Rose Kennedy|Rose Kenedy]] filantropoa (AEB, 1890-1995) # [[Rosita Ferrer]] Kopla kantaria eta egilea (Bartzelona,1935) # [[Safi Faye]] zinema zuzendaria (Senegal, 1934-2023) # [[Samara de Córdova]] aktore eta idazlea (Guatemala, 1923-2015) # [[Sasha Waltz ]] dantzaria, koreografoa (Alemania 1963) # [[Semiha Berksoy]] opera abeslaria (Turkia, 1910-2004) # [[Séverine Vidal]] idazlea (Frantzia, 1969) # [[Sheynnis Palacios]] kazetaria, Miss Unibertso 2023 (Nikaragua 2000) # [[Silvia Palumbo]] kantautorea (Argentina 1961) # [[Soledad Bacarreza]] psikologo eta kirol kazetaria (Santiago, 1969) # [[Sonsoles de Icaza]] aristokrata, Balentziagaren musa (Avila 1914- Madril 1996) # [[Valentina Pinelo]] moja idazlea (Sevilla XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Vanisha Mittal]] aberatsa, enpresaburua (India 1980) # [[Verónica Figueroa Huencho|Veronica Figueroa Huencho]] irakasle eta politikari maputxea (Santiago, 1974) # [[Virginia Cowles]] gerrako idazlea eta kazetaria (1910-1983) # [[Yehni Djidji|Yenni Djidji]] idazlea eta blogaria (Boli Kosta, 1988) # [[Yuri Kochiyama]] ekintzailea (AEB 1921-2014) # [[Zofia Stryjeńska]] margolaria (Krakovia 1891-Geneva 1976) # [[Zozibini Tunzi]] Miss Unibertso 2019 (Hegoafrika 1993) }} ==='''Berriak 2024''' ('''Apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Irati Cuadrado Noain]] ef--'''SORTUA''' iraupen eskalatzailea (Burlata, 2001) # [[Juana Cortés Amunarriz]] ----'''SORTUA''' idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Nerea Intxausti Castiñeira]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Pasai Donibane, 2000) # [[Abigail eta Brittany Hensel]] maistrak, biki siamdar bizefalikoak (AEB 1990) # [[Adelaida Avagyan]] medikua, ikertzailea (Armenia-AEB, 1924-2000) # [[Adelina Jiménez Jiménez]] maistra ijitoa (1945) # [[Adriana Hoffmann]] biologoa (Txile 1940) # [[Agnès McLaren]] medikua, sufragista (EB 1837-Frantzia 1913) # [[Aida Fern%C3%A1ndez R%C3%ADos]] biologoa, ozeanografoa (Galizia, 1947-2015) # [[Akiko Kojima]] modeloa, Miss Unibertso 1959 (Japonia 1936) # [[Amelia Cuñat Monleon]] marrazkilaria, zeramikaria (Valentzia 1878-1946) # [[Amparo Muñoz]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Malaga 1954-2011) # [[Amparo Navarro Giner]] maistra (Valentzia, 1900-1986) # [[Ana Jaren]] ilustratzailea (Sevilla 1985) # [[Ane Campos]] futbolaria (Getaria, 1999) # [[Angela Marinescu]] poeta (Errumania 1941-2023) # [[Anna Callender Brackett]] filosofa eta feminista estatubatuarra (EEUUko Bostonen, 1836-1911) # [[Anna Güell Torne]] aktorea (Katalunia 1961) # [[Anna Kolbrún Árnadóttir|Anna Kolbrún]] maistra eta politikaria (1970-2023) # [[Anna Munro]] sufragista (EB 1881-1962) # [[Anna Turbau]] argazkilaria (Bartzelona 1949) # [[Anne Knight]] sufragista (BH 1786-1862) # [[Anne Marie Pohtamo]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Finlandia 1955) # [[Apasra Hongsakula]] modeloa, Miss Unibertso 1965 (Thailandia 1947) # [[Armi Kuusela]] filantropoa, 1. Miss Unibertso (Finlandia 1934) # [[Axelle Kabou]] idazlea (Kamerun, 1955) # [[Aya Nakamura]] abeslaria (Frantzia, 1995) # [[Barbara Blomberg]] dama, Karlos I.aren maitalea, Joan Austriakoaren ama (Alemania 1527-Kantabria 1597) # [[Barbara Canepa]] Italiako komikigilea (Genoa, 1969) # [[Barbara Foxley]] pedagogoa, sufragista (EB 1860-1958) # [[Bárbara Palacios]] idazlea, Miss Unibertso 1986 (Madril/Venezuela 1963) # [[Beatriz Iribarne Sánchez]] maistra eta ekintzailea (Almeria, 1942) # [[Begoña Muruaga Laca]] filologoa, euskara teknikaria (Bermeo 1953) # [[Bernadette Sanou Dao]] idazlea (Burkina Faso) # [[Berry Berenson]] argazkilaria, aktorea (AEB 19) # [[Bertha Gxowa]] politikaria eta ekintzailea (Hegoafrika, 1934-2010) # [[Betty Lou Raskin]] kimikaria (AEB, 1924-2010) # [[Bienvenida Sarmiento]] maistra (Argentina, 1804-1900) # [[Camille Paglia]] kritikari soziala, idazlea (AEB 1947) # [[Cándida Antonia Bueno Iso|Cándida Antonia Bueno]] maistra fusilatua (Zaragoza, 1912-1936) # [[Carme Giralt Roses]] hezitzailea (Bartzelona 1940-2022) # [[Carmen Delgado Vicente|Carmen Delgado]] Maistra eraila (Salamanca, 1899-1936) # [[Carmen Guillén Lorente]] historialaria, ikertzailea, irakaslea (Murtzia 1988) # [[Carmen Mola]] idazle taldea (Espainia, 2018) # [[Carol Morris]] modeloa, Miss Unibertso 1956 (AEB 1936) # [[Carroll Baker]] aktorea (AEB 1931) # [[Cecilia Bolocco]] aurkezlea, Miss Unibertso 1987 (Txile 1965) # [[Chantal van den Heuvel]] Belgikako idazlea # [[Christiane Martel]] aktorea, Miss Unibertso 1953 (Frantzia 1935) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra eraila (Salamanca, 1893-1936) # [[Clara Ragaz]] maistra, feminista (Suitza, 1894-1957) # [[Clementia Taylor]] sufragista (EB 1810-1908) # [[Corinna Tsopei]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1964 (Grezia 1944) # [[Dayanara Torres]] idazle, abeslari, modeloa, Miss Unibertso 1993 (Puerto Rico 1974) # [[Deborah Carthy-Deu]] modeloa, enpresaburua, Miss 1985 (Puerto Rico 1966) # [[Debra Lafave]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1980) # [[Delia Zapata Olivella]] dantzaria, irakaslea (Kolonbia 1926-2001) # [[Denise Affonço]] idazlea (Kanbodia, 1944) # [[Dia Mirza]] modeloa, aktorea, ekoizlea (India 1981) # [[‎Djaili Amadou Amal]] idazlea (Kamerun, 1975) # [[Dorothea Pertz]] botanikaria (EB 1859-1939) # [[Duygu Asena]] idazlea (Turkia 1946-2006) # [[Edith Ayrton]] idazlea, sufragista (EB 1879-1945) # [[Edith Picton-Turbervill]] sufragista (EB 1872-1960) # [[Edith Rebecca Saunders]] genetista (EB 1865-1945) # [[Ela Gandhi]] politikaria (Hegoafrika, 1940) # [[Eleanor Coppola]] dokumentalgilea, idazlea (AEB, 1936-2024) # [[Elena Mendoza]] musikagilea (Sevilla 1973) # [[Elisabetta Gnone]] idazle eta kazetari italiarra (Genova, 1965) # [[Elizabeth Pease Nichol]] sufragista (EB 1807-1897) # [[Emmeline Pethick-Lawrence]] sufragista (EB 1867- 1954) # [[Estée Lauder]] kosmetika-enpresaburua (AEB 1906-2004) # [[Esther Afua Ocloo]] ekintzailea (Ghana 1919-2002) # [[Esther Pineda G]] idazlea, ikertzailea (Venezuela 1985) # [[Ethel Ayres Purdie]] sufragista (EB 1874-1923) # [[Ethel Lilian Voynich]] idazlea eta musikaria (Ballintemple, 1864 - New York, 1960) # [[Eulalia Guzmán Barrón|Eulalia Guzmán Barrón]] maistra eta arkeologa mexikarra (Mexiko, 1890 - 1985) # [[Eva Guillamon]] artista, dramagilea (Albacete 1978) # [[Fannie Flagg]] aktorea, idazlea (AEB 1944) # [[Fatou Keïta]] idazle (Boli Kosta, 1965) # [[Frances Ames]] neurologo, aktibista (Hegoafrika, 1920-2002) # [[Frances Power Cobbe]] sufragista, idazlea ekintzailea (BH 1822-1904) # [[Francisca de Asís Sanchis Ferrer]] 2.Errepublikako maistra (1896-1982) # [[Françoise Bettencourt Meyers]] munduko emakume aberatsena (Frantzia 1953) # [[Georgina Rizk]] modeloa, Miss Unibertso 1971 (Libano 1953 # [[Gladys Zender]] modeloa, Miss Unibertso 1957 (Peru 1939) # [[Guillenako 17 arrosak]] emakume fusilatuak (Sevilla, 1937) # [[Hannah Glasse]] idazlea (BH 1708-1770) # [[Hanni Wenzel]] eskiatzailea (Liechtenstein 1956) # [[Hema Malini]] aktorea, dantzaria (India 1948) # [[Hemley Boum ‎]] idazlea (Kamerun, 1973) # [[Herminia Gomez Serra]] sopranoa (Castelló 1891-Italia 1977) # [[Hillevi Rombin]] modeloa, Miss Unibertso 1955 (Suedia 1933- AEB 1996) # [[Holloway papar-orratza]] kartzelaratutako sufragisten saria # [[Ieda Maria Vargas]] modeloa, Miss Unibertso 1963 (Brasil 1944) # [[Irene Sáez]] politikaria, Miss Unibertso 1981 (Venezuela 1961) # [[Irina Belova]] atleta, heptatloilaria (Errusia 1968) # [[Iris Chang]] idazlea (AEB 1968-2004) # [[Itxaso Mardones]] kazetaria (Gasteiz 1979-2024) # [[Itzel Arcos]] komediantea (Mexiko, 1988) # [[Janelle Commissiong]] enpresaburua, politikaria, Miss Unibertso 1977 (Trinidad eta Tobago 1953) # [[Jeanneth Beltran]] etxeko langileen eskubideen sinboloa (Nikaragua 1984- Toledo 2014) # [[Jerrie Mock]] airez mundu-bira egindako 1. emakumea (AEB 1925-2014) # [[Joanne Harris]] idazlea (EB 1964) # [[Joênia Wapichana]] abokatu indigena (Brasil 1974) # [[Josette Abondio]] irakaslea eta idazlea (Boli Kosta, 1932) # [[Karen Dianne Baldwin]] gidoilaria, Miss Unibertso 1982 (Kanada 1963) # [[Kartini]] heroia (Ekialdeko Herbeherear Indiak 1879-1904) # [[Kate Campbell Hurd-Mead]] feminista, ginekologoa (Kanada-AEB, 1867-1941) # [[Katharine Murray Lyell]] botanikaria (EB 1817-1915) # [[Kay Beauchamp]] sufragista (EB 1899-1992) # [[Kerry Anne Wells]] tb aurkezlea, Miss Unibertso (Australia 1951) # [[Laia Abril]] artista, argazkilaria (Bartzelona 1986) # [[Laura Geraldine Lennox]] sufragista (Irlanda, 1883-1958) # [[Lee Israel]] idazlea, faltsifikatzailea (AEB 1939-2014) # [[Lettice Fisher]] sufragista (EB 1875-1956) # [[Liliana Năstase]] atleta, heptatloilaria (Errumania 1962) # [[Lina Cavalieri]] sopranoa (Italia, 1874-1944) # [[Linda Bement]] modeloa, Miss Unibertso 1960 (AEB 1941-2018) # [[Lis Vega]] abeslaria (Kuba 1977) # [[Livia Veloz]] maistra eta poeta (Santo Domingo, 1889-1980) # [[Lorraine Downes]] modelo dantzaria, Miss Unibertso 1983 (Zeelanda Berria 1964) # [[Louie Bennett]] sufragista (Irlanda 1870-1956) # [[Louise Aitken-Walker]] rally pilotua (Eskozia 1960) # [[Lucia Perotti]] maistra (Italia, 1586-1641) # [[Luigia Mandolini]] maistra eta sufragista (1866-1939) # [[Lupita Jones]] enpresaburu, Miss Unibertso 1991 (Mexiko 1967) # [[Luz Marina Zuluaga]] modeloa, Miss Unibertso 1958 (Kolonbia 1938-2015) # [[Luzdivina Megido]] 2. errepublikako maistra erbesteratua (Asturias, 1916-1984) # [[Mª Luz Montesinos Gutiérrez]] neurozientzialaria, ikertzailea (Sevilla 1969) # [[Madison Chock]] patinatzaile artistikoa (AEB 1992) # [[Magdalena de Ulloa]] noblea (Zamora 1525-Valladolid 1598) # [[Manola Brunet]] klimatologoa (Cariñena, 1955) # [[Mar Galceran]] Down sindromedun 1.diputatua Espainian (Valentzia 1977) # [[Mar Regueras]] aktorea, gimnasia erritmoko entrenatzailea (Bartzelona 1970) # [[Margaret Cousins]] sufragista (Irlanda 1878 -India 1954) # [[Margaret Gardiner]] kazetaria, modeloa, Miss Unibertso 1978 (Hegoafrika 1959) # [[Margareta Arvidsson]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1966 (Suedia 1947) # [[Margie Moran]] modeloa, Miss Unibertso (Filipinak 1973) # [[Margot Moles]] kirolaria (Bartzelona, 1910-Madril, 1987) # [[Mari Carmen Díez Navarro]] maistra (Alicante, 1949) # [[Maria Alharilla]] futbolaria, 1. amatasun baja (Jaen 1990) # [[María Arias Bernal]] maistra eta iraultzailea (Mexiko, 1884-1923) # [[Maria de la Encarnacion Rigada Ramon]] matematikaria (Cadiz 1863- Madril? 1930) # [[Maria Dolores Ocaña Madrid]] abokatua, 1. emakumea Letizia erreginaren idazkaritza pribatua zuzentzen (Madril 1973) # [[María Luisa Navarro Margati]] maistra, pedagogo eta psikologo errepublikar erbesteratua (Fantzia, 1890-Argentina, 1947) # [[María Xesús Lama]] filologoa, idazlea, saiakeragilea (Lugo 1964) # [[Marifé Arroyo]] maistra (Valentzia, 1946) # [[Marion Ross]] aktorea (AEB 1928) # [[Marisa Belaustegigoitia]] idazlea, ikertzailea eta feminista (Mexiko, 1969) # [[Marisa Berenson]] modeloa, aktorea (AEB 1947) # [[Marisol Malaret]] modeloa, Miss Unibertso 1970 (Puerto Rico 1949-2023) # [[Maritza Sayalero]] modeloa, Miss Unibertso 1979 (Venezuela 1961) # [[Marlene Schmidt]] aktore, ekoizle, modelo, Miss Unibertso 1961 (Alemania 1937) # [[Marta Segarra]] filologoa, ikertzailea (Bartzelona 1963) # [[Marthe Ekemeyong Moumié]] idazle eraila (Kamerun, 1931-2009) # [[Mary Anne Rawson]] abolizionista (BH 1801-1887) # [[Mary Bennett (pedagogoa)]] (EB 1913-2005) # [[Mary Corinna Putnam Jacobi]] mediku, idazle, sufragista (AEB, 1842-1906) # [[Mary Emilie Holmes]] geologoa, irakaslea (AEB, 1850-1906) # [[Mary Estlin]] aktibista (EB1820-1902) # [[Mary Horner Lyell]] geologoa (EB 1808-1873) # [[Mary Kay Letourneau]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1962-2020) # [[Mary MacSwiney]] ekintzaile independentista, emakume politikari errepublikar irlandarra eta feminista. (Londres, 1872 - Cork, 1942) # [[Matilde Escuder Vicente]]2. errepublikako maistra (Valentzia, 1913-Frantzia, 2006) # [[Mercedes Tella]] pedagogoa, idazlea (Coruña 1868-Leon 1934) # [[Michelle McLean]] modeloa, idazlea, Miss Unibertso 1992 (Namibia 1972) # [[Millicent Mackenzie]] sufragista (EB 1863-1942) # [[Miriam Stevenson]] modeloa, Miss Unibertso 1954 (AEB 1933) # [[Mona Grudt]] kazetaria, Miss Unibertso 1990 (Norvegia 1971) # [[Monique Ilboudo]] idazlea (Burkina Faso, 1959) # [[Montserrat Señaba]] maistra eta politikaria (Ekuatore Ginea, 1918-1980) # [[Morayma Ofir Carvajal]] maistra (Ekuador, 1915-1951) # [[Naomi Wolf]] idazlea, aktibista (AEB 1962) # [[Natalie Glebova]] idazlea, modeloa, Miss Unibertso 2005 (Errusia/Kanada 1981) # [[Nina Jacqmin]] Belgikako komikigilea (Brusela, 1989) # [[Noralma Vera]] ballet dantzaria eta maistra (Ekuador, 1936) # [[Norma Nolan]] modeloa, Miss Unibertso 1962 (Argentina 1938) # [[Novera Ahmed]] artista (Bangladesh, 1939) # [[Nuria Hosta Pascual]] aktorea (Katalunia, XX. mendea) # [[Nuria Nuñez Hierro]] musikagilea (Cádiz 1980) # [[Pascuala Campos de Michelena]] arkitektoa (Jaen/Galizia 1938) # [[Pauline Dy Phon]] idazlea eta botanikaria (Kanbodia, 1933) # [[Pauline Peyraud-Magnin]] futbolaria (Frantzia, 1992) # [[Paz Moreno Feliu]] antropologoa, ikertzailea (Coruña 1956) # [[Pilar Aymerich Puig]] argazkilaria (Bartzelona 1943) # [[Pilar Cuartero]] maistra (Zaragoza, 1906-1995) # [[Pilar Parcerisas]] arte-kritikaria, -historialaria (Bartzelona 1957) # [[Porntip Nakhirunkanok]] filantropoa, modeloa, Miss 1988 (Thailandia 1969) # [[Priscilla Bright McLaren]] sufragista (EB 1815-1906) # [[Purdah]] ohitura # [[Rafaela Rimbau]] aktorea (Espainia 1819-Valentzia 1896) # [[Rahel Varnhagen von Ense]] idazlea (Berlin, 1771-1832) # [[Rebeca Atencia]] primatologoa (Coruña 1977) # [[Rebecca Saunders]] musikagilea (EB 1967) # [[Regina Blandón|Regina Blandon]] aktorea (Mexiko, 1990) # [[Remei Sipi]] hezitzailea, idazlea eta editorea (Rebola - Ginea 1952) # [[Remigia Nazaroviene]] atleta (Turkmekistan/Lituania 1967) # [[Renate Mayntz]] soziologoa (Berlin 1929) # [[Rina Mor]] abokatua, Miss Unibertso 1976 (Israel 1956) # [[Rita Mae Brown]] idazlea, aktibista (AEB 1944) # [[Riyo Mori]] Miss Unibertso 2007 (Japonia 1986) # [[Rosa Garcia Alcon]] ekintzaile antifrankista (Madril 1957) # [[Rosa May Billinghurst]] sufragista (BH 1875-1953) # [[Rosalind Pitt-Rivers]] biokimikaria (Erresuma Batua, 1907-1990) # [[Rosana Alonso]] maistra eta politikaria (Santander, 1970) # [[Ruth Hubbard]] biokimikaria (Austria-AEB, 1924-2016) # [[Sabrina Calvo]] Frantziako idazlea (Marseilla, 1974) # [[Samanta Schweblin]] idazlea (Argentina 1978) # [[Sandra Pierrette Kanzie|Sandra Pierrete Kanzie]] idazlea (Burkina Faso) # [[Sarah Bouyain]] idazle eta zinema-zuzendaria (Reims, 1968) # [[Sarah Jane Baines]] sufragista (EB 1866-1951) # [[Sarah Winstedt]] medikua, zirujaua eta sufragista irlandarra (Sixmilebridge, 1886- Havant, 1972) # [[Shawn Weatherly]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso 1980 (AEB 1961) # [[Shazia Ilmi]] kazetaria, aktibista (India 1970) # [[Shirley Jackson]] idazlea (AEB 1916-1965) # [[Silvia Caballol]] psikologoa, idazlea (Bartzelona 1983) # [[Sofia Alaoui]] film zuzendaria (Maroko 1990) # [[Sonia Megias]] musikagilea, artista (Albacete 1982) # [[Sonja Sekula]] artista (Suitza 1918-1963) # [[Sophie Alour]] saxofoi-jotzailea (Bretainia, 1974) # [[Sunita Narain]] ekologista (India 1961) # [[Svetlana Buraga]] atleta (Bielorrusia 1965) # [[Sylvia Hitchcock]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1967 (AEB 1946-2015) # [[Tanella Boni]] idazlea (Boli Kosta, 1954) # [[Teresa Billington-Greig]] sufragista (BH 1877-1964) # [[Teté Caturla]] abeslari eta maestra (Kuba, 1937-2023) # [[Tina Thörner]] rally ingeniaria, kopilotoa (Suedia 1966) # [[Tina Weirather]] eskiatzailea (Liechtenstein 1989) # [[Touza ahizpak]] giza eskubideen aldeko aktibistak (Ourense, XX. mendea-XX. mendea) # [[Uemura Shōen]] margolaria (Japonia 1875-1949) ISA # [[Vennira Aadai Nirmala]] aktore, dantzaria (India 1948) # [[Vera Danchakoff]] anatomista, enbriologoa (Errusia, 1879-1950) # [[Victoria Lidiard]] sufragista (BH 1889-1992) # [[Violeta Denou]] ilustratzailea taldea (Katalunia 1977) # [[Wendy Fitzwilliam]] abokatua, Miss Unibertso 1998 ( Trinidad eta Tobago 1972) # [[Werewere Liking]] idazlea eta dantzaria (Kamarun, 1950) # [[Winifred Coombe Tennant]] sufragista, politikaria (EB 1874-1956) # [[Xaro Nomdedeu Moreno]] matematikaria (Castelló de la Plana, 1948) # [[Yvonne Ryding]] modeloa, Miss Unibertso 1984 (Suedia 1962) }} ==='''Berriak 2024''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Agerre Lako]] ---- '''SORTUA''' maskaradako kabana (Jutsi, 2001) # [[Ainhoa Azurmendi Etxegaray|Ainhoa Azumendi Etxegaray]] ---- '''SORTUA''' Kirolari ohia, unibertsitateko irakasle eta ikertzailea (Hernani, 1978) # [[Alba Matilla]] ---- '''SORTUA''' artista (Avilés, 1998) # [[Amany Al-Ali]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (Siria, 1984) # [[Arrate Gisasola]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria, bertsolaria (Soraluze, 1979) # [[Catalina Bustamante]] ---- '''SORTUA''' konkistatzailea (Espainia, XV. mendea, Espainia Berria, XVI. mendea) # [[Esther Galarza]] ef-- '''SORTUA''' margoalaria (Eibar, 1956) # [[Felisa Basauri Larrañaga]] -- ef '''SORTUA''' baserritarra, esne-saltzailea (Elgeta, 1928-2018) # [[Josefa Cruz de Gassier]] efef '''SORTUA''' sopranoa (Bilbo, 1821 + Madril, 1870) # [[Josefina Guerendiain Caro|Josefina Guerendain]] efef '''SORTUA''' frankismoaren biktima(Iruñea, 1918-2011) # [[Julia Bea Soto]] efef '''SORTUA''' ekintzaile komunista frankismoaren biktima(Sesma, 1912-Iruñea, 1989) # [[Kontxi Barturen Uriarte]] ---- '''SORTUA''' nekazaria (Bakio 1922) # [[Laida Martinez Navarro]] ---- '''SORTUA''' idazlea (Bilbo, 1965) # [[Lourdes Fernández Fernández]] ---- '''SORTUA''' arte kudeatzailea (Donostia, 1961) # [[Mª Carmen Húder Carlosena|Maria Carmen Húder Carlosena]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima (Iruñea, 1897-1987) # [[Maite Guevara]] ef-- '''SORTUA''' aktorea, klow (Gasteiz, 1981) # [[Margarita Araneta Urrutia]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea, komunista (Hondarribia 1909-2001) # [[Maria de las Mercedes Isasi]] efef '''SORTUA''' moja (Iurreta, 1900-Berriz,1973) # [[María Dolores Aldama Alfonso]] efef '''SORTUA''' esklabuen-jabea (Kuba, XIX. mendea) # [[Maritxu Muñoz Ugartemendia]] ----'''SORTUA''' ekintzailea, saltzailea (Hondarribia 1914-1997) # [[Maritxu Roteta]] ef-- '''SORTUA''' sopranoa eta abesbatza zuzendaria (Alkiza, 1948) # [[Matilde Orbegozo]] efef '''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1837-1891) # [[Matilde Urdangarin Palacio]] ---- '''SORTUA''' margolaria (Zaragoza, 1939) # [[Milagros Txurruka]] ef-- '''SORTUA''' dantzaria (Mallabia 1927) # [[Nemesia Baztan Turrau]] ---- '''SORTUA''' Ekintzailea, frankismoaren biktima (Nafarroa # [[Rachita Taneja]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (India, ?) # [[Ramona Zapatero Zapatel]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima(Nafarroa, 1898--? # [[Sonia Rueda]] ---- '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Tere Guenetxea]] ef-- '''SORTUA''' artista (Soraluze, 1953) # [[Adriana Amado Suárez]] irakasle, ikertzailea (Buenos Aires, 1966) # [[Alba Lago]] aurkezlea, idazlea (Galizia, 1985) # [[Alicia Gimenez Bartlett]] idazlea ( Albacete 1951) # [[Almudena Carracedo]] dokumentalgilea (Madril 1972) # [[Amaia Peña]] futbolaria (Getxo 1998) # [[Amparo Sard]] artista (Mallorca 1973) # [[Amy Bull]] maistra eta sufragista (Erresuma Batua, 1877-1953) # [[Ana Arzoumanian]] abokatu, idazle eta poeta (Argentina, 1962) # [[Ana Barbara]] abeslaria (Mexiko 1971) # [[Ana Flecha Marco]] itzultzaile, idazlea (Leon, 1986) # [[Ana Romani]] poeta, kazetari kulturala (Coruña 1962) # [[Andrea Dworkin]] idazlea, feminista erradikala (AEB 1946-2005) # [[Angelina Pollak]] antropologoa (Austria/Venezuela 1932-2016) # [[Anna Alma-Tadema]] artista, sufragista (Londres 1867-1943) # [[Anna Fiske|Anna Fisc]] ilustratzailea, idazlea (Norvegia, 1964) # [[Anna Starobinets]] idazlea (Errusia 1978) # [[Anne Isabella Noel Byron]] matematikaria, aktibista (EB 1792-1860) # [[Antonia Jiménez|Antonia Jimenez]] gitarra jolea (Puerto de Santa Maria, 1972) # [[Arancha de Benito]] tb aurkezlea (Madril 1969) # [[Arancha del Sol]] modeloa, aktorea, tb aurkezlea (Asturias 1972) # [[Asja Lācis]] antzerkilaria (Estonia, 1891-179) # [[Assumpcio Estivill]] liburuzaina, irakaslea (Tarragona 1949) # [[Assumpta Montella]] historialaria, idazlea (Bartzelona 1958) # [[Aurélie Neyret]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1983) # [[Aurora Alonso de Rocha]] idazlea, irakaslea eta ikertzailea (Buenos Aires, 1937-2021) # [[Barbara Ayrton-Gould]] sufragista (EB 1886-1950) # [[Beatriz Ariño]] kazetaria (Huesca 1963) # [[Begoña Alfaro García]] politikaria (Bartzelona/Nafarroa 1982) # [[Begoña Caamaño]] idazlea (Galizia 1964-2014) # [[Bel%C3%A9n Garijo]] Almansako medikua (Albacete 1960) # [[Belen Feliu]] idazlea (Galizia 1961-1997) # [[Belen Toimil]] atleta (Coruña 1994) # [[Bessie Blount Griffin]] fisioterapeuta, asmatzailea (AEB, 1914-2019) # [[Blanca de la Torre]] arte-komisarioa (Leon 1977) # [[Blanca Manchon]] estropadalaria (Sevilla 1987) # [[Carmen Ramos Vellon]] atleta (Valentzia 1998) # [[Carmen Ruiz]] aktorea (Madril 1974) # [[Carolina de Cepeda]] sopranoa (Coruña 1847-Madril 1910) # [[Carolina Robles]] atleta (Sevilla 1991) # [[Caroline Polachek]] kantaria (AEB 1985) # [[Cassandra Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1987) # [[Catherine Cesarsky]] astronomoa (Frantzia-Venezuela, 1943) # [[Cecile McLorin Salvant]] jazz abeslaria (AEB 1989) # [[Charlotte Marsh]] sufragista (Britainia, # [[Chloé Cruchaudet]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1976) # [[Chuny Anzorreguy]] idazlea (Buenos Aires, XX.mendea) # [[Claudia Mori]] aktore, abeslari (Italia 1944) # [[Concepcion Cascajosa]] ikertzailea, irakaslea (Bartzelona 1979) # [[Concepcion Garcia Lorca]] errepublikar erbesteratua (Granada 1903-1962) # [[Concha Hernandez ]] kultur kudeatzailea (Avila 1958) # [[Danna Paola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1995) # [[Deborah Charlesworth]] biologoa (Erresuma Batua, 1943) # [[Dolores Sanchez Palomino]] filologoa (Kantabria 1961) # [[Doreen Allen]] sufragista (EB 1879-1663) # [[Dorothy Height]] aktibista (AEB 1912-2010) # [[Eagle Woman]] lakota indigena liderra (AEB 1820-1888) # [[Elena Caffarena]] legelaria (Txile 1903-2003) # [[Elena Guerra]] erlijiosoa, beatoa (Italia 1835-1914) # [[Eli Bartra]] filosofia (Mexiko, 1947) # [[Elisabeth Plainacher]] sorgintzat hartua (Austria, 1513-1583) # [[Elizabeth Inglis]] aktorea (BH 1913- AEB 2007) # [[Elizabeth Jagger]] modeloa, aktorea (AEB/EB 1984) # [[Ellen Hutchins]] botanikaria (Irlanda, 1785-1815) # [[Elnako amaetxea]] Elisabeth Eidenbenz erizain suitzarrak Frantzian sortutako erakundea (1939-1944) # [[Emilia Currás]] kimikaria, dokumentalista (Madril 1927-2020) # [[Ende (argitzailea)]] (X.mendea, Leon) # [[Ester Bonet]] hizkuntzalaria (Bartzelona 1950) # [[Esther Acebo]] aktorea (Madril 1983) # [[Esther Corral Diaz]] filologoa (Lugo 1961) # [[Esther Jaen]] kazetaria (Bartzelona 1968) # [[Esther Pak]] medikua (Hego Korea, 1877-1910) # [[Esther Palomera]] kazetaria (Madril 1968) # [[Esther Peña Camarero]] soziologoa, politikaria (Burgos 1980) # [[Esther Vaquero]] kazetaria (Salamanca 1982) # [[Estibaliz Espinosa]] idazlea (Coruña 1974) # [[Estrella Abecassis de Laredo]] fisikaria (Venezuela, 1940) # [[Eugenia Osterberger]] musikagilea, piano-jolea (Coruña 1852-Niza 1932 19) # [[Fabrizia Pons]] auto-pilotua, kopilotua (Italia 1955) # [[Fatima Anllo Vento]] kultura ikertzailea (Madril 1958) # [[Fatima Meer]] idazlea eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1928-2010) # [[Faye Webster]] abeslaria (AEB 1997) # [[Florence Haig]] sufragista (Erresuma Batua, 1856-1952) # [[Florence Mkhize]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1932-1999) # [[Frances Parker]] sufragista (Erresuma Batua, 1875-1924) # [[Francine Galvez]] kazetaria (Kamerun 1966) # [[Frieda Hughes]] poeta eta margolaria (Londres, 1960) # [[Ghislaine Maxwell]] sexu-trafikatzailea (Frantzia 1961) # [[Greta Lee]] aktorea (AEB 1983) # [[Habiba Gribi]] kirolaria (Tunisia, 1984) # [[Hafsa bint al-Hayy al-Rakuniyya]] Al-Andaluseko poeta (Granada 1135-1191) # [[Harmonia Rosales]] artista afrokubarra (Chicago, 1984) # [[Helen Joseph]] aktorea, edertasunaren erregina (Plymouth, 1942) # [[Helen Tolson]] sufragista (Britania, 1888-1955) # [[Helene Legrais]] historialaria, idazlea (Frantzia 1961) # [[Henar Alvarez]] kazetaria, umorista (Madril 1984) # [[Hengameh Ghaziani]] aktorea (Iran, 1970) # [[Hilda Cid]] zientzialaria (Txile, 1933) # [[Imma Prieto]] arte-komisarioa (Bartzelona 1975) # [[Imogen Holst]] konpositorea (EB 1907-1984) # [[Inger Christensen]] poeta (Danimarca 1935-2009) # [[Isabel Mijares]] enologoa (Badajoz 1942-Madril 2024) # [[Isabel Rodríguez (Mexikoko konkista)]] erizain militarra (Espainia, 1480-?) # [[Jaël Bestué]] atleta (Bartzelona 2000) # [[Jagmati Sangwan]] kirolaria, aktibista, politikaria (India 1960) # [[Jane Joseph]] musikagilea (Londres 1894-1929) # [[Jerry Hall]] modeloa, aktorea (AEB 1956) # [[Jessica Cediel]] kazetaria, modeloa (Kolonbia 1982) # [[Josephine St. Pierre Ruffin]] Sufragista (1842-1924) # [[Jul' Maroh]] komikigile frantsesa (Lens, 1985) # [[Julia Navalnaia]] ekonomialaria, politikaria (Errusia 1976) # [[Kathleen Ferrier]] kontraltoa (EB 1912-1953) # [[Kathleen March]] itzultzailea (AEB 1949) # [[Kawtar Boulaid]] atleta (Maroko 1989) # [[Kim Gordon]] rock musikaria, idazlea (AEB 1953) # [[Kitty O'Neil]] zinemako espezialista (AEB 1946-2018) # [[La Tortajada]] dantzari eta abeslaria (Granada, 1877-1957) # [[Lætitia Sadier]] abeslaria (Frantzia, 1968) # [[Laura Ainsworth]] sufragista (EB 1885-1958) # [[Laura Baena]] influencerra, ekintzailea (Malaga 1981) # [[Laura Garcia Lorca]] museo zuzendaria (AEB 1953) # [[Laura Vilagra]] politikaria (Bartzelona 1976) # [[Leelah Alcorn]] gazte trans suizidatua (AEB 1997-2014) # [[Leila Arab]] musikaria (Irain jatorriko britainiarra, 1971) # [[Lillian Ngoyi]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1911-1980) # [[Lina Sandell]] poeta, gospel ereserkigilea (Suedia 1832-1903) # [[Lisa Mandel]] komikigile frantsesa (Marseilla, 1977) # [[Loles Vives]] atleta (Bartzelona 1957) # [[Lorena Peña]] politikaria, gerrillari ohia (Salvador 1955) # [[Louisa Atkinson]] botanikari, ilustratzaile, idazle (Australia, 1834-1872) # [[Louise Pearce]] patologoa (AEB, 1885-1959) # [[Lourdes Muñoz]] ingeniaria, politikaria (Bartzelona 1969) # [[Lucia Koch]] argazkilaria, artista garaikidea (Brasil, 1966) # [[Luisa Villalta Gomez]] idazlea (Coruña 1957) # [[Mabel Balfour]] sindikalista eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, XX. mendea) # [[Manuela Igartua Olaechea]] farmazian doktorea (Irura, 1970) # [[Mar%C3%ADa Luisa L%C3%B3pez Fern%C3%A1ndez]] botanikaria (Madrid 1940) # [[Marcela Iacub]] abokatua, idazlea eta ikertzaile feminista (Buenos Aires, 1964) # [[Margaret Aldersley]] sufragista, feminista (1851-1940) # [[Margarita Borja]] poeta, dramagilea (Alacant 1942) # [[Margarita Ledo Andion]] idazlea, zinemagilea (Lugo 1951) # [[Mari Pau Dominguez]] kazetaria, idazlea ( Bartzelona 1963) # [[Maria Amelia Braganzakoa]] Brasilgo printzesa (Paris 1831-Madeira 1853) # [[Maria Antonia Massanet Mayol]] poeta (Mallorca 1980) # [[Maria Antonia Sanchez Escalona]] artista (Madril 1941) # [[María Belén Morales]] eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1928-2016) # [[Maria Castellano Arroyo]] medikua (Jaen 1948) # [[María de la Candelaria]] Tzeltalko Matxinadaren buruzagia (Mexiko, 1698-1716) # [[Maria de Nati]] aktorea (Madril 1997) # [[Maria Denis]] aktorea (Argentina 1916- Italia 2004) # [[Maria Elvira Pombo Holguin]] diplomazialaria (Kolonbia 1960) # [[Maria Eugenia Rito]] vedettea (Argentina 1975) # [[María Fernanda Campa Uranga]] geologoa, aktibista (Mexiko, 1940-2019) # [[María Gainza]] idazlea (Buenos Aires, 1975) # [[Maria Jose Saez Carrasco]] kazetaria (Madril 1965) # [[Maria Lionza]] jainkosa (Venezuela 1802) # [[Maria Lopez Sandez]] filologoa, idazlea (Lugo 1973) # [[Maria Luisa Prada Sarasua]] idazlea (Asturias XX. mendea) # [[Maria Marchant]] hezitzailea, politikaria (Txile 1904-1990) # [[Maria Nikolaevna O’Rourke]] presoa, hilketa eragilea (Errusia 1877-Argentina 1949) # [[Maria Nikolaievna Romanova (1899-1918)]] Dukesa Handia (Errusiar Inperioa) # [[Maria Rosa Fugazot]] aktorea (Argentina 1942) # [[Maria Rosa Yorio]] rock kantautorea (Argentina 1954) # [[Maria Thereza Alves]] artista (Brasil, 1961) # [[Maria Vicente]] atleta (Bartzelona 2001) # [[Mariam Hernandez]] aktorea (Fuerteventura 1981) # [[Mariam Shahriar]] film zuzendaria (Iran XX. mendea) # [[Marta Aledo]] aktorea (Madril 1978) # [[Marta Galimany]] atleta (Tarragona 1985) # [[Mary Ann Aldham]] sufragista (Erresuma Batua, 1858-1940) # [[Mary Carson Breckinridge]] erizaina, emagina (AEB, 1881-1965) # [[Mary Gawthorpe]] sufragista (Erresuma Batua, 1881-1973) # [[Mary Sophia Allen]] sufragista, policia (Britainia, 1878-1964) # [[Maya Erskine]] aktorea (AEB 1987) # [[Maya Mihindou]] Gabongo ilustratzaile, argazkilari eta kazetaria (Libreville, 1984) # [[Michela Belmonte]] aktorea (Italia 1925- Alacant 1978) # [[Michele Mouton]] rally pilotua (Frantzia 1951) # [[Milena Busquets]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona, 1972) # [[Miri Perez-Cabrero]] aktorea, sukaldaria ( Bartzelna 1993) # [[Mischa Bredewold ]] txirrindularia (Herbehereak 2000) # [[Mónica Mayer]] artista eta arte krikikaria (Mexiko, 1954) # [[Montserrat del Amo]] idazlea (Madril 1927-2015) # [[Nancy Astor]] lehen emakumea parlamentu britainiarrean (1879-1964) # [[Natalia Rodriguez (aktorea)]] (Madril 1992) # [[Natascha Kampusch]] ume bahitua (Austria 1998) # [[Nazhūn bint al-Qalā'iyya]] poeta (Al-andalus XII. mendea) # [[Nelly Kaplan]] idazlea (Buenos Aires, 1931-Suitza, 2020) # [[Neus Aguado]] poeta, kazetaria, literatura kritikaria (Argentina, 1955) # [[Nicolasa Montt de Marambio]] poeta (Txile 1857-1924) # [[Nuria Amat]] idazlea ( Bartzelona 1950) # [[Nuria Montserrat Pulido]] bioingeniaria (Bartzelona 1978) # [[Oda Krohg]] margolaria (Norvegia 1860-1935) # [[Paola Cortellesi]] aktorea (Italia 1973) # [[Paola Rojas]] kazetaria (Mexiko 1976) # [[Paz Márquez Benítez]] idazlea (Filipinak, # [[Petra Delicado]] literatura pertsonaia, inspektorea # [[Phyllis Smith]] aktorea (AEB 1952) # [[Pilar Carbonero Zalduegi]] ikertzailea (Marokoko protektoratua, 1942) # [[Pilar de Francisco]] kazetaria, umorista (Madril XX. mendea) # [[Qiu Zhu]] margolaria (Ming dinastiako txinatarra) # [[Rachel Reeves]] politikaria (EB 1979) # [[Rahima Moosa|Rahina Moosa]] apartheidaren aurkako politikaria (Hegoafrika, 1922-1993) # [[Raisa Smetanina]] iraupen-eskiatzailea (Errusia 1952) # [[Rekha]] aktorea (India 1954) # [[Rocio Madrid]] aktore, tb aurkezlea (Malaga 1978) # [[Rocio San Miguel]] abokatua, aktibista desagertua (Venezuela 1966) # [[Rocio Santa Cruz]] kultur kudeatzailea (Coruña 1967) # [[Rocio Vieitez Ferro]] itzultzailea (Pontevedra 1975) # [[Rosalind Eleazar]] aktorea (EB 1982) # [[Rosalind Fox Solomon]] argazkilaria (AEB 1930) # [[Rosalinda Celentano]] aktorea (Italia 1968) # [[Rosario Valcárcel]] poeta, eleberrigilea (Kananaria Handiko las Palmas, 1949) # [[Rose Frisch]] zientzialari aitzindaria ( AEB 1918-201519) # [[Rozenn Milin]] kazetaria (Frantzia, 1960) # [[Sabina Puertolas]] sopranoa (Zaragoza 1973) # [[Sahraa Karimi]] dokumentalgilea (Iran/Afganistan 1983) # [[Sandra Golpe]] kazetaria (Cádiz 1974) # [[Saridjah Niung]] musikaria, artista (Indonesia 1908-1993) # [[Selina Cooper]] sufragista (Britainia # [[Shobhaa De]] idazlea (India 1948) # [[Shygirl]] DJ (EB 1992) # [[Silvia Orriols]] politikaria (Girona 1984) # [[Simona Izzo]] film zuzendaria (Italia 1953) # [[Sira Rego]] politikaria (Vañentzia 1973) # [[Sophia Williams-De Bruyn|Sophia Williams de Bruyn]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1938) # [[Susana Gomez Castaño]] musikaria, ekintzailea (Kolonbia 1984) # [[Sushmita Sen]] aktorea, Miss Unibertso (India 1975) # [[Susie Porter]] aktorea (Australia 1971) # [[Suzanne Lacy]] artista (AEB, 1945) # [[Teresa Rivero]] 1. Emakume-presidente futbolean (Cádiz 1935) # [[Teresa Shaw]] Idazle, itzultzaile (Uruguai-Bartzelona, 1951) # [[Theresa Garnett]] ekintzaile sufragista (Erresuna Batua, 1888-1966) # [[Valentine Penrose]] idazle eta margolaria (Frantzia, 1898-1978) # [[Vicenta Fernandez-Montesinos]] idazlea (Granada 1930-Madril 2023) # [[Vicky Luengo]] aktorea (Mallorca 1990) # [[Victoria Lomasko]] marrazkilaria (Errusia, 1978) # [[Vidya Balan]] aktorea, abeslaria (India 1979) # [[Violet Aitken]] sufragista (Erresuma Batua, 1886-1987) # [[Virginia Giuffre]] sexu-biktima (AEB/Australia 1983) # [[Virginie Ancelot]] idazlea eta pintorea (Dijon, 1792-Paris, 1875) # [[Wilma Labate]] film zuzendaria, gidoilaria (Italia 1949) # [[Zheng Qinwen]] tenislaria (Txina 2002) }} ==='''Berriak 2024''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Casilda Ampuero]] '''SORTUA''' Fronte eta Ospitaleen zuzendaria (San Vicente de la Barquera, 1906-1978) # [[Conchita Bustinduy]] '''SORTUA''' erraketista (Berriatua, 1927) # [[Mercedes Herrán]] '''SORTUA''' haur saltzailea (?-Bilbo, 2002) # [[Aurora Gómez Urrutia]] '''SORTUA''' ekintzaile errepublikarra (Obanos, 1914-Iruñea, 1975) # [[Adela Tarifa Fernández]] historialaria, ikertzailea (Granada 1949) # [[Africa Fanlo]] ilustratzailea (Bartzelona, 1972) # [[Agnes Arber]] botanikaria (Erresuma Batua, 1879-1960) # [[Ai Yazawa]] mangaka japoniarra (Osaka, 1967) # [[Alice Henry]] sufrafista (Australia, 1857-1943) # [[Alicia Dickenstein]] matematikaria (Argentina, 1955) # [[Aliya Moldagulova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1925-1944) # [[Amanda Marsalis]] argazkilaria, film zuzendaria (AEB, XX. mendea) # [[Ana Bustelo]] editorea eta itzultzailea (Paris, 1964) # [[Ana de la Cueva]] ekonomialaria (Madril 1966) # [[Ana María Bejarano Escanilla]] itzultzailea (Salamanca, 1959) # [[Ana María Campos]] heroia ( Venezuela 1796-1828) # [[Ana Miralles|Ana Mirelles]] komikigilea eta ilustratzailea (Madril, 1959) # [[Ana Requena]] kazetaria, blogaria (Madril 1984) # [[Anabel Flores Salazar]] kazetaria (Mexiko 1984-2016) # [[Andrea Motis]] musikagilea, tronpeta jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1995) # [[Angeles Mastretta]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1949) # [[Ann Chapman]] limnologoa (Zeelanda Berria, 1937-2009) # [[Anna Cardús Flaqué]] saskibaloi arbitroa (Bartzelona 1970) # [[Anna Casanovas|Anna Casanova]] idazlea (Bartzelona, 1975) # [[Anna Petronella van Heerden]] ginekologoa, sufragista (Hegoafrika 1887- 1975) # [[Anne Teuf]] ilustratzaile eta komikigile frantsesa (Aspach-le-Haut, 1964) # [[Annie MacDonald Langstaff]] legelaria, (Kanada, # [[Antoinette Blackwell]] idazlea eta gizarte ekintzailea (AEB, 1825-1921) # [[Arantxa Aguirre Carballeira]] dokumentalgilea, gidoilaria (Madril 1958) # [[Arca (abeslaria)]] (Venezuela/Bartzelona 1989) # [[Arcelia Ramirez]] aktorea (Mexiko 1967) # [[Arja Kajermo|Arja Kajerno]] komikigilea (1949) # [[Arlene Harris]] aktorea (Kanada 1896-AEB 1976) # [[Arlene Harris]] enpresaburua, asmatzailea (AEB 1948) # [[Åsa Grennvall|Assa Grennavall]] komikilaria (Suedia, 1973) # [[Barbara Morgenstern]] elektronika-abeslaria, ekoizlea (Alemania 1946) # [[Barbara Saavedra]] biologoa (Txile 1967) # [[Begoña Lolo]] musikologoa (Madril 1958) # [[Begoña San Jose ]] sindikalista (Segovia 1949) # [[Begoña Torres]] kultur kudeatzailea (Madril XX. mendea) # [[Belen Atienza Azcona]] film ekoizlea (Madril 1970) # [[Bella Guerin]] sufragista eta ekintzaile (Australia, 1858-1923) # [[Bibi Bourelly]] egile abeslaria (Berlin/AEB 1994) # [[Blanche Feillet-Hennebutte]] margolaria eta litografoa (1815-1886) # [[Bodil Schmidt-Nielsen]] fisiologoa (Danimarka-AEB, 1918-2015) # [[Bríet Bjarnhéðinsdóttir]] politikaria (Islandia, 1856-1940) # [[Carlota Guerrero]] argazkilaria, zinemagilea (Bartzelona 1989) # [[Carmen Armendariz]] ekoizlea (Mexiko 1946) # [[Carolina_Caycedo]] diziplina anitzeko artista (London, 1978) # [[Catherine Helen Spence]] idazlea, kazetaria, sufragista (Australia, 1829-1910) # [[Chus Tudelilla]] arte-kudeatzailea (Logroño 1961) # [[Claire Tomalin]] kazetaria, biografoa (Londres 1933) # [[Clara Giveen]] sufragista (Irlanda, 1887-1967) # [[Clara Segura]] aktorea (Bartzelona 1974) # [[Claudia Malagelada]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 2007) # [[Cristina Gutiérrez (pilotua)]] (Burgos 1991) # [[Cristina Huete (ekoizlea)]] (Brasil/Espainia XX. mendea) # [[Diana Athill]] editore, idazle, nobelagile (Londres, 1917-2019) # [[Doaa el-Adl]] karikaturegilea (Egipto, 1979) # [[Dolores Hayden]] arkitektoa, historialaria, poeta (AEB, 1945) # [[Dorothe Engelbretsdotter]] poeta (Norvegia, 1634-1716) # [[Draga Ljo%C4%8Di%C4%87]] medikua, feminista (Serbia, 1855-1926) # [[Edwidge Danticat]] idazlea (Haiti/AEB 1969) # [[Eileen Mary Casey]] sufragista (Australia 1881- 1972) # [[Elin Wallin|Elin Walin]] artista (Suedia, 1884-1969) # [[Eliza Ritchie|Eliza Ritche]] sufragista eta filosofoa (Kanada, 1856-1933) # [[Elizabeth Avery Meriwether]] idazle, sufragista (AEB, 1824-1916-) # [[Ellen Allien]] DJ (Alemania 1968) # [[Ellen Ternan]] aktorea (EB 191839-1914) # [[Elvira Sastre]] poeta, itzultzailea (Segovia 1992) # [[Emma Miller]] sufragista (EB 1839-Australia 1927) # [[Esperanza Mendoza Holgado]] saskibaloi arbitroa (Caceres 1983) # [[Ethel Sargant]] botanikaria (Erresuma Batua, 1863-1918) # [[Eva Valiño]] soinu teknikaria (Bartzelona 1969) # [[Fanny Brice]] aktorea ( AEB 1891-1951) # [[Fatimah Tuggar ]] artista (Nigeria 1967) # [[Flora de Pablo]] medikua, ikertzailea (Salamanca, 1952) # [[Florence Lawrence]] aktorea, asmatzailea (Kanada-AEB, 1886-1938) # [[Fran%C3%A7oise Brauner]] medikua (Austria-Frantzia, 1911-2000) # [[Františka Plamínková]] kazetaria, feminista, politikaria (Txekia, 1875-1942) # [[Gabriela Gonz%C3%A1lez]] fisikaria (Argentina, 1965) # [[Gabriele Schor]] publizista, bildumagilea (Austria 1961) # [[Garcia Botikaria]] zientzia dibulgatzailea (Cuenca 1995) # [[Geneviève Thiroux d'Arconville]] idazlea, zientzialaria (Frantzia 1720-1805) # [[Gertrude Blanch]] matematikaria (Polonia-AEB, 1897-1996) # [[Gertrude Caton Thompson]] arkeologoa (Britainia Handia, 1888-1985) # [[Giorgia Marras]] Komikigile eta ilustratzaile franko-italiarra (Genova, 1988) # [[Giulia Tamayo Leon]] abokatua, aktibista (Peru 1958- Uruguai 2014) # [[Griselda Pascual i Xufré]] matematikaria (Bartzelona, 1926-2001) # [[Hedwig Dohm]] idazlea (Alemania 1831-1919) # [[Helen Frankenthaler]] margolaria (AEB, 1928-2011) # [[Helene Funke]] margolaria (Alemania,1869-1957) # [[Henrietta Dugdale]] sufragista (Londres 1827- Australia 1918) # [[Hiromu Arakawa]] mangaka japoniarra (Tokachi, 1973) # [[Irene Manton]] botanikaria (Erresuma Batua, 1904-1988) # [[Irene Stegun]] matematikaria (AEB, 1919-2008) # [[Irma Thomas]] soul abeslaria (AEB 19)41 # [[Irma Wyman]] ingeniari informatikoa (AEB, 1928-2015) # [[Isabel Muñoz (argazkilaria)]] (Bartzelona/Madril 1951) # [[Isabel Tajahuerce Ángel]] irakaslea, ikertzailea (Soria 1960) # [[Jantina Tammes]] botanikaria (Herbehereak, 1871-1947) # [[Jeanne Demessieux]] piano-jotzaile, organo-jotzailea (Frantzia, 1921-1968) # [[Jenny Saville]] margolaria (Britainia, 1970) # [[Jessica Bennett]] kazetaria, blogaria (AEB 1981) # [[Jorja Smith]] kantautorea (EB 1997) # [[Josiane Balasko]] aktorea, zuzendaria, gidoigilea (1950) # [[Judi Chamberlin]] aktibista (AEB 1944-2010) # [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]] artista (Ohio, 1943-2005) # [[Kali Uchis]] kantautorea (AEB 1994) # [[Karo Moret Miranda]] historialaria, ikertzailea (Kuba,...) # [[Kate Lilley]] poeta (Australia, 1960) # [[Kate Perugini]] margolaria (EB 1839-1929) # [[Kehlani]] egile abeslaria (AEB 1995) # [[Kenia Os]] abeslaria, youtuberra (Mexiko 1999) # [[Lais Korintokoa]] hetera (Grezia K.a V. mendea- K.a. IV. mendea) # [[Lala Huete]] figuringilea (Brasil/Espainia 1957) # [[Laura Lechuga]] kimikaria, ikerlaria (Sevilla 1962) # [[Lilli Hornig]] kimikaria (Txekoslovakia-AEB, 1921-2017) # [[Liv Strömquist]] komikigilea (Suedia, 1978) # [[Louisa Lawson]] idazlea, poeta, sufragista (Australia, 1848-1920) # [[Louise Brealey]] aktorea (EB 1979) # [[Ludwika Paleta]] aktorea (Polonia/Mexiko 1978) # [[Lulu Roman]] komediantea, abeslaria (AEB 1946) # [[Lynn Fontanne]] aktorea (EB 1887- AEB 1983) # [[Mabel Sharman Crawford]] abenturazale eta idazlea (Irlanda, 1820-1912) # [[Madhuri Dixit]] zinema aktorea (India, 1967) # [[Maevia Noemí Correa]] botanikaria (Argentina, 1914-2005) # [[Manuela Sambo]] artista (Angola/Alemania 1964) # [[Margarida Castells]] itzultzailea (Bartzelona, 1962) # [[Margie Sudre]] Frantziako politikaria (Vinh, 1943) # [[Marguerite Jeanne Carpentier]] eskultorea (Paris 1886-1965) # [[Maria Angeles Querol]] historialaria (Badajoz 1948) # [[María Calcaño]] poeta (Venezuela 1906-1956) # [[María Eduarda Barjona de Freitas]] kazetaria, kritikaria (Portugal 1882-1952) # [[Maria Fyodorovna Zibold]] medikua (Serbia, 1849-1939) # [[Maria Jose Toro Nozal]] zientzialaria (Zamora 1957) # [[Maria Pia Timon]] etnologoa (Cáceres 1954) # [[Maria Polivanova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1922-1942) # [[María Rosa Urraca Pastor]] karlista eta falangista (Madril, 1900-Bartzelona, 1984) # [[Maria Sainz Martin]] medikua (Badajoz 1953) # [[Maria Schwarz]] arkitektoa (Alemania 1956) # [[Maria Silva]] aktorea (Palentzia 1941-Madril 2023) # [[Maria Tena]] idazlea, kultur kudeatzailea (Madril 1953) # [[Maria Teresa Salazar Bermudez]] kimikari aitzindaria (Badajoz 1909-Madril 1982) # [[Maria Vazquez]] aktorea (Galizia 1979) # [[María Vinyals|Marina Vinyals]] idazlea eta artikulugilea (Galizia, 1875-1942) # [[Maria von Linden]] bakteriologo, zoologo (Alemania, 1869-1936) # [[Maribel Domenech]] artista (Valentzia 1951) # [[Marilou Berry]] aktorea (Frantzia, 1973) # [[Marina Picasso]] idazlea (Frantzia, 1950) # [[Marina Raskova]] pilotua (Sobiet Batasuna, 1912-1943) # [[Marjorie Courtenay-Latimer]] naturalista (Hegoafrika, 1907-2004) # [[Marjorie Hasler]] sufragista (Irlanda, 1887-1913) # [[Marlene Engelhorn]] aktibista, filantropoa (Austria 1992) # [[Marta Carazo]] kazetaria ( Madril 1973) # [[Martha Carrillo]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1966) # [[Mary Ann Hilliard]] erizaina eta sufragista (Irlanda, 1860-1912) # [[Mary Galway]] sufragista eta sindikalista (Irlanda, 1864-1928) # [[Mary J. Blige]] abeslaria (AEB 1984) # [[Mary Lee]] sufragista (Australia, 1821-1909) # [[Mary Martin]] aktorea (AEB 1913-1990) # [[Mary Richardson]] sufragista (Kanada, 1889-1961) # [[Mary-Dell Chilton]] biologoa (AEB, 1939) # [[Mati Diop]] aktore eta zuzendaria (Paris, 1982) # [[Maya Zankoul]] artista bisuala, blogaria (Libano, 1986) # [[Maybanke Anderson]] sufragista (Australia, 1845-1927) # [[Merce Paloma]] jantzi diseinatzailea (Bartzelona 1964) # [[Mercedes Valdivieso]] idazlea (Txile 1924-1993) # [[Mihri Müşfik Hanım]] margolaria (Turkia, 1886-1954) # [[Miluca Sanz]] musikaria, artista (Segovia 1956) # [[Minna Sundberg]] ilustratzailea (Suedia, 1990) # [[Miss Kittin]] DJ (Frantzia 1973) # [[Mónica Oriol Icaza]] enpresaria (Madril, 1961)) # [[Muriel Douru]] komikigile, idazle eta ekintzaile frantsesa (1976) # [[Muriel Matters]] kazetaria, sufragista (Australia, 1817-1969) # [[Nadia Khiari]] komikigilea eta irakaslea (Tunisia, 1973) # [[Natalia Carbajosa]] idazlea eta itzultzailea (Puerto de Santa Maria, 1971) # [[Natalia Kovxova|Natalia Kovxva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1920-1942) # [[Natalka Bilotserkivets]] poeta eta iraultzailea (Ukraina, 1954) # [[Nh. Dini]] idazle feminista (Indonesia 1936-2018) # [[Nieves López Martínez]] paleontologoa (Burgos, 1949-2010) # [[Ninnan Santesson]] eskultoregilea (Suedia, 1891-1969) # [[Noemí Zaritzky]] ingeniari kimikoa (Argentina, 1951) # [[Norio Sakurai]] mangaka(Japonia) # [[Núria Tamarit Castro]] irudigilea (Castelló 1993) # [[Odile Schweisguth]] medikua (Frantzia 1913-2002) # [[Olivia Mandle]] ingurumen aktibista (Bartzelona 2007) # [[Pati Chapoy]] kazetaria (Mexiko 1949) # [[Peggy McCay]] aktorea (AEB 1927-2018) # [[Pilar Landeira Guerrero]] saskibaloi arbitroa (Madril 1959) # [[Polina Osipenko]] hegazkinlari heroia (Sobietar Batasuna, 1907-1939) # [[Power Paola]] komikigilea (Ekuador, 1977) # [[Ptazeta]] rap kantugilea (Kanariak 1996) # [[Regina Silveira]] artista eta unibertsitateko irakaslea (Brasil, 1939) # [[Remedios Sanchez]] idazlea, ikertzailea (Bartzelona 1975) # [[Rita Payes]] musikagilea, tronboi jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1999) # [[Roser Berdagué]] itzultzailea (Katalunia, 1929) # [[Rosina Gomez Baeza]] kultur kudeatzailea (Asturias 1941) # [[Safia Farhat]] artista (Tunisia, 1924-2004) # [[Sara Becker (aktorea)]] (Txile 2002) # [[Sara Fratini]] ilustratzailea (Venezuela, 1985) # [[Semiramis Gonzalez]] historialaria (Asturias 1988) # [[Serena Lake]] predikatzailea, sufragista (Australia, 1842-1920) # [[Sheila Tobias]] administratzaile, idazle (AEB, 1935-2021) # [[Sita Abellan]] DJ, modeloa (Murtzia 1993) # [[Sofia Coll]] kantari, dantzari, aktorea (Bartzelona 1999) # [[Sophie Bryant]] matematikaria (Erresuma Batua, 1850-1922) # [[Sybille Bedford]] idazlea, kazetaria (Alemania 1911-EB 2006) # [[Sylvia Earle]] ozeanografoa (AEB 1935) # [[Tatiana Proskouriakoff]] arkeologo, etnologo (Errusia-AEB, 1909-1985) # [[Teyana Taylor]] abeslaria, dantzaria, aktorea (AEB 1990) # [[Tomasa Tito Condemayta]] independentziaren aitzindaria, heroia (Peru 1740-1781) # [[Tracey Rose]] artista (Hegoafrika 1974) # [[Valentina Borok]] matematikaria (Ukraina, 1931-2004) # [[Valentina Grizodubova]] hegazkinlari heroiak (Sobietar Batasuna, 1909-1993) # [[Vanessa Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1974) # [[Vanessa Nakate]] klima-aktibista (Uganda, 1996) # [[Vinciane Despret]] filosofoa (Belgika 1959) # [[Wangechi Mutu]] artista (Kenya/AEB 1972) # [[Whitney Wolfe Herd]] enpresaburua, ekintzailea (AEB 1989) # [[Xulia Vicente]] irudigilea (Coruña 1993) # [[Yasmina Alcaraz Moreno]] saskibaloi arbitroa (Girona 1989) # [[Yelizaveta Chaikina]] partisanoa (Sobiet Batasuna, 1918-1941) # [[Yevdokia Bershanskaia]] hegazkinlaria (Sobietar Batasuna, 1913-1982) # [[Yvonne Sylvain]] medikua (Haiti, 1907-1989) # [[Zdenka Braunerová]] margolaria (Txekia, 1858-1934) # [[Zeina Abirached]] komikigilea, ilustratzailea (Beirut, 1981) # [[Ziba Ganiyeva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1923-2010) # [[Alice Abadam]] sufragista (GAles, 1856-1940) # [[Lila Avilés|Lila Aviles]] zinema zuzendaria (Mexiko, 1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aintzane Uria]] ef--'''SORTUA''' abeslaria, soinularia (Durango, 1979) # [[Fatmana Binta]] ----'''SORTUA''' sukaldaria (Sierra Leona, 1984) # [[Izaro Oliveira]] ef--'''SORTUA''' txirrindularia (Ermua 2005) # [[Mari Carmen Montoya Azkuna]] --ef'''SORTUA''' farmazialaria (1926-2024) # [[Gloria Zuazola]] --ef'''SORTUA''' (Uruguai, 1966-2024) # [[Itsaso Gangoitia]] ----'''SORTUA''' lasterkaria, euskara teknikaria (Abadiño 1988) # [[Paquita Bretos Andueza]] ----'''SORTUA''' mendizalea, ateoa, komunista (Pasaia, 1927) # [[Larraitz Amezaga del Fango]] ----'''SORTUA''' endometrosiaren buruzko liburuaren egilea (Donostia, 1990 # [[Erkuden Txokarro]] ----'''SORTUA''' (Iruñea, 1974) # [[Ru´a Zimawi|Ru´a Rimawi]] ----'''SORTUA''' (Zisjordania, 1998) # [[Nora Botero]] ----'''SORTUA''' irakaslea, ikertzailea (Kolonbia , ?) # [[Auxi Díaz]] ef--'''SORTUA''' magistratua (Kanaria Handia 1967) # [[María Isabel Gutiérrez Velasco]] --ef'''SORTUA''' prostituta (Santander, ? - Basauriko espetxea, 1977)) # [[Begoña Vesga]] ef--'''SORTUA''' ekintzaile, feminista, politikaria (Burgos, Ermua, 1951) # [[Beatriz Arizaga Bolunburu]] ef--'''SORTUA''' historialaria (Eibar, 1951) # [[Maialen Etxart Salaberri]] ----'''SORTUA''' irakaslea (Isturitze, 1978) # [[Sara Oceja Salazar]] ef--'''SORTUA''' arkitektua eta politikaria (Durango, 1970) # [[Paula Bronstein]] fotokazetaria (AEB, XX. mendea) # [[Edith Hirsch Luchins]] efef matematikaria (Polonia-AEB, 1921-2002) # [[Annie Montague Alexander]] paleontologo, filantropoa (AEB, 1867-1950) # [[Carol Guzy]] ef-- argazkilaria (AEB, Pensilvania, 1956) # [[Ladislava Bakanic]] gimnasta (New York, 1924) # [[Julia Kavanagh|Julia Kavabagh]] idazlea (Irlanda, 1824-1877) # [[Nelly Bodenheim|Nelly Bodenneim]] ilustratzailea (Herbehereak, 1874-1951) # [[Hamideh Kheirabadi]] aktorea (Irlanda, 1924-2010) # [[Dorothy Cayley]] mikologoa (Sri Lanka, 1874-1955) # [[Maria Mauban]] aktorea (Marsella, 1924-2014) # [[Kate Lester]] aktorea (Ingalaterra, 1857-1924) # [[Dorothea Wolbert]] aktorea (AEB, 1874-1958) # [[Gré de Jongh]] lasterketaria (Herbehereak, 1924-2002) # [[Vera Molnár]] artista (Hungaria, 1924-2023) # [[Elena Cernei]] mezzo-sopranoa (Errumania, 1924-2000) # [[Hrytsko Hryhorenko]] poeta eta itzultzailea (Ukrainia, 1867-1924) # [[Claudine Dupuis]] aktorea (Frantzia, 1924-1991) # [[Annelise Hovmand]] zinema-zuzendaria (Danimarka, 1924-2016) # [[Conradine Birgitte Dunker]] idazlea (Norvegia, 1780-1866) # [[Beatrice Chebet]] atleta (Kenya 2000) # [[Tsigie Gebreselama]] atleta (Etiopia 2000) # [[Dawit Seyaum]] atleta (Etiopia 1996) # [[Shannon Rowbury]] atleta (AEB 1984) # [[Lisa Dobriskey]] atleta (EB 1983) # [[Adela Pankhurst]] sufragista, aktibista politikoa (EB 1885-Australia 1961) # [[Minnie Baldock]] sufragista (EB 1864-1954) # [[Adelaide Knight]] sufragista (EB 1871-1950) # [[Christian Jollie Smith]] abokatu ekintzailea (Australia 1885-1963) # [[Margaret Bondfield]] politikaria, aktibista (EB 1873-1953) # [[Louisa Martindale]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Louisa Martindale (feminista)]] sufragista, aktibista (EB 1839-1914) # [[Hilda Martindale]] funtzionarioa, idazlea (EB 1875-1952) # [[Cicely Hamilton]] dramagilea, aktorea (EB 1872-1933) # [[Dora Montefiore]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Kelly Holmes]] atleta (EB 1970) # [[Mary Rand]] atleta (EB 1940) # [[Alemitu Tariku]] atleta (Etiopia 2000) # [[Shelby Houlihan]] atleta (AEB 1993) # [[Manuela M. Veloso]] irakaslea, robot-ikertzailea (Lisboa 1957) # [[Lua Ribeira]] argazkilaria (Coruña, 1986) # [[Cristina de Middel]] argazkilaria (Alacant, 1979) # [[María Garay]] tango abeslaria (Argentina, 1941) # [[Anna Gottlieb]] abeslaria (Viena, 1774-1856) # [[Hou Bo]] argazkilaria (Txina, 1924-2017) # [[Montserrat Ubach Tarrés]] espeleologoa aitzindaria (Bartzelona XX. mendea) # [[Rocío Verdejo García]] artista plastikoa, argazkilaria (Granada 1982) # [[Olinpia Velasco]] artista bisuala, argakilaria ( Granada 1970) # [[Ana Vaz]] film zuzendaria, artista (Brasil 1982) # [[Sara Ramo]] artista bisuala (Madril/Brasil 1975) # [[Ann Packer]] atleta (EB 1942) # [[Tatiana Tomashova]] atleta (Errusia 1975) # [[Svetlana Masterkova]] atleta (Errusia 1968) # [[Denise Lewis]] atleta (EB 1972) # [[Sally Gunnell]] atleta (EB 1966) # [[Eladia Blázquez]] abeslaria (Argentina, 1931-2005) # [[Zanele Muholi]] artista eta aktibista (Hegoafrika, 1972) # [[Eva Nogales]] biofisikaria (Colmenar Viejo, 1965) # [[Ana María Muñoz Amilibia]] arkeologoa (Donostia-Madril, 1932-2019) # [[Farshid Moussavi]] arkitektoa (Iran/Britainia 1965) # [[Roma Agrawal]] egitura-ingeniaria (India/EB 1983) # [[Francine Houben]] arkitektoa (Herbehereak 1955) # [[Beverly Willis]] arkitektoa (AEB 1928-2023) # [[Jolanda Ceplak]] atleta (Eslovenia 1976) # [[Hasna Benhasi]] atleta (Maroko 1978) # [[Fantu Worku]] atleta (Etiopia 1999) # [[Karissa Schweizer]] atleta (AEB 1996) # [[Phylis Smith]] atleta (EB 1963) # [[Pilar Citoler]] dentista, arte bildumagilea (Zaragoza 1937) # [[Mary Strong Clemens]] botanikaria (AEB, 1873-1968) # [[Hortense Powdermaker]] antropologoa (AEB,1900-1970) # [[Charlotte Abramow]] argazkilari eta bideogilea (Brusela, 1993) # [[Judy Dater]] argazkilari feminista (AEB, 1941) # [[Germaine Van Parys]] fotokazetaria (Belgika, 1893-1983) # [[Alexandra Boulat]] fotokazetaria (Frantzia, 1962-2007) # [[Ina Higgins]] baratzezaina, paisaia-arkitektoa (Irlanda 1860-Australia 1948) # [[Nettie Palmer]] idazlea, kritikaria ( Australia 1885-1964) # [[Vicenta Cortés Alonso]] artxibozaina, ikertzailea, irakaslea (Valentzia 1925-2021) # [[María Eugenia Rodríguez Palop]] legelaria, politikaria ( Badajoz 1970) # [[Marisa Rodríguez Palop]] kazetaria, korrespontsala (Badajoz 1966) # [[Janeene Vickers]] atleta (AEB 1968) # [[Sandra Farmer]] atleta (Jamaika/AEB 1962) # [[Debra Flintoff-King ]] atleta (Australia 1960) # [[Tatiana Ledovskaya]] atleta (Errusia 1966) # [[Sandra Douglass Morgan]] abokatu, kirol-zuzendaria (Las Vegas 1978) # [[Mary_Elliott_Hill]] kimikaria (AEB, 1907-1969) # [[Naomi Parker]] langilea, modeloa (AEB, 1921-2018) # [[Marica Andallón]] heroina (Oviedo, 1764-1848) # [[Dana Ulery]] informatiba zientifikoa (AEB, 1938) # [[Mary Cowden Clarke]] idazlea (Londres, 1809-Italia, 1898) # [[Fili Chillón|Fili Chillon]] idazle eta eskultore (1918-2012) # [[Claude Cahun|Claude CAhun]] artista (Frantzia, 1894-1954) # [[Suzanne Malherbe|Susanne Malherbe]] argazkilaria, diseinatzaile (Frantzia, 1892-1972) # [[Véronique de Viguerie|Veronique de Viguerie]] fotokazetaria (Frantzia, 1978) # [[María Amelia Baltar]] abeslaria (Buenos Aires, 1940) # [[Luz María del Castillo Fregoso]] kimikari-biologoa (Mexiko, 1926-1990) # [[Li Fanghua]] fisikaria (Txina, 1932-2020) # [[Elise Ottesen-Jensen]] kazetaria (Suedia, 1886-1973) # [[Dina Vierny]] modeloa, arte-bildumagilea, museo-zuzendaria, erresistentzian ekintzaile (Errumania 1919-Paris 2009) # [[Nina Kandinski]] mezenasa (Errusia 1896- Suitza 1980) # [[Lily Pastré ]] filantropoa (Frantzia 1891-1974) # [[Manuela Beltrán]] heroia (Kolonbia 724-1819) # [[Marina Stepanova]] atleta (Errusia 1950) # [[Linda Keough ]] atleta (EB 1963) # [[Tracy Goddard]] atleta (EB 1969) # [[Silvia Rieger]] atleta (Alemania1970) # [[Katharine Merry]] atleta (EB 1974) # [[Fahrelnissa Zeid]] artista (Turkia 1901-Jordania 1991) # [[María Josefa Jiménez Cisneros]] arkeologoa (Cádiz. 1916-2002) # [[Romina Ressia]] argazkilaria (Argentina, 1981) # [[Emilie Bieber]] argazkilaria (Alemania, 1810-1884) # [[Hildegard Jäckel]] argazkilaria (Alemania, 1903-1974) # [[Alicia Márquez]] aktorea, vedetea (Argentina 1932-2004) # [[Ethel Rojo]] aktorea, vedetea (Argentina, 1937-2012) # [[Delphine Diallo]] argazkilaria # [[Martha Cooper]] argazkilaria (AEB 1943) # [[Lady Pink]] grafitigilea (AEB 1945) # [[Thérèse Le Prat]] argazkilaria (1895-1966) # [[Alice Cherki]] Aljeriako psikoanalista eta idazlea (1936) # [[Carole Thibaut]] Franziako idazle, antzerki zuzendari eta aktorea (1969) # [[Gerty Dambury]] Guadalupeko antzerkigile, nobelagile eta poeta frantsesa (1957) # [[Adele Goldstine]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1920-1964) # [[Marlyn Wescoff Meltzer]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1922-2008) # [[Séraphine Louis ]] margolari autodidakta (Frantzia 1864-1942) # [[Araceli Martínez Esteban]] politikaria (Guadalajara 1974) # [[Natalia Sazanovich]] atleta (Bielorrusia 1973) # [[Jane Flemming]] atleta ( Australia 1965) # [[Ghada Shouaa ]] atleta (Siria 1972) # [[Urszula Włodarczyk]] atleta (Polonia 1965) # [[Eunice Barber]] atleta (Sierra Leona 1974) # [[Natalya Roshchupkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Carmen Sarmiento]] Espainiako 1. emakume guerra korrespontsala (Madril 1944) # [[Elena Projorova]] atleta (Errusia 1978) # [[Karin Specht-Ertl]] atleta (Alemania 1974) # [[Tiia Hautala]] atleta (Finlandia 1972) # [[Süreyya Ayhan]] atleta (Turkia 1978) # [[Hayley Tullett]] atleta (EB 1973) # [[Olga Jegorova]] atleta (Errusia 1972) # [[Bouchra Ghezielle]] atleta (Maroko/Frantzia 19) # [[Janeth Jepkosgei]] atleta (Kenya 1983) # [[Margarita Ponomariova]] atleta (Kazakhstan 1993-Errusia 2021) # [[Olga Nazarova]] atleta (Errusia 1965) # [[Yeveonde Middleton|Yevonde Middleton]] argazkilaria (Erresuma Batua, 1893-1975) # [[Lea Ypi]] filosofo (Albania, 1979) # [[Alicia Márquez]] aktoresa (ARgentina, 1923-2004) # [[Françoise Demulder|Francoise Demulder]] argazkilaria (Frantzia, 1947-2008) # [[Nélida Roca]] vedetea (Buenos Aires, 1929-1999) # [[Catherine Stern]] psikologo, hezitzailea (Alemania-AEB, 1894-1973) # [[Adrienne Clarke]] botanikaria (Australia, 1938) # [[Alba Solís]] abeslaria (Argentina, 1927-2016) # [[Isabel Ellsen]] argazkilaria (Frantzia, 1958-2012) # [[Kate Barry]] argazkilaria (Britainia Handia, 1967-2013) # [[Cécile DeWitt-Morette]] fisikaria, matematikaria (Frantzia, 1922-2017) # [[Coline Serreau]] aktore, zuzendari eta gidoilari frantsesa (1947) # [[Emilia Broomé|Emilia Broome]] politikari liberala, feminista eta bakearen aldeko aktibista (Suedia, 1866-1925) # [[Tassin Hangbè]] Dahomeyko erregina-ordea (Benin, XVIII. mendea) # [[Virginia Norwood]] fisikaria, militarra (AEB, 1927-2023) # [[Renée Gailhoustet|Renee Gailhoustet]] arkitektoa (1929-2023) # [[Julia Lermontova]] kimikaria (Errusia, 1847- 1919) # [[Christine Spengler]] fotokazetaria (Frantzia, 1945) # [[Dickey Chapelle]] argazkilaria (AEB, 1919-1965) # [[Susan Meiselas]] argazkilaria (AEB, 1948) # [[Rafia Zakaria]] feminista musulmana (Pakistan, 1977) # [[Edna Paisano]] matematikaria, soziologoa (AEB, 1948-2014) # [[Josepha Weber]] abeslaria, sopranoa (Alemania, 1758-1819) # [[Aloysia Weber]] opera abeslaria (Alemania 1760-1839) # [[Constanze Mozart]] abeslaria (Alemania, 1762-1842) # [[Sophie Weber]] abeslaria (Alemania, 1763-1846) # [[Cäcilia Weber]] Mozarten amaginerraba (Alemania, 1727-1793) # [[Beatriz Bermúdez de Velasco]] mexikoko konkistatzailea (Espainia, XVI. mendea) # [[Klara Dan von Neumann]] matematikaria (Hungaria, 1911-1963) # [[Anna Murray Vail]] botanikaria (AEB, 1863-1955) # [[Nieves Fariza]] irakaslea,sindikalista (1911-1975) # [[Faten Hamama|Faten Hamana]] aktorea (Egipto, 1931-2015) # [[Fanny Navarro]] aktorea (Argentina, 1920-1971) # [[Zerrenda:Emakume argazkilariak|Emakume argazkilarien zerrenda]] # [[Rose Wilder Lane]] kazetaria, idazlea (AEB 1886-1968) # [[Isabel Paterson]] kazetaria, idazlea, filosofo politikoa (Kanada 1886-AEB 1968) # [[Dilan Yeşilgöz-Zegerius]] politikaria (Turkia,Herbehereak 1967) # [[Gema Igual ]] politikaria ( Santander 1973) # [[Pilar Alegría]] politikaria (Zaragoza 1977) # [[Maria Pinigina]] atleta (Kirgitistan 1958) # [[Olga Brizgina]] atleta (Errusia/Ukraina 1963) # [[Liudmila Dzhigalova]] atleta (Ukraina 1962) # [[Sherri Howard]] atleta (AEB 1962) # [[Denean Howard-Hill]] atleta (AEB 1964) # [[Inga Fischer-Hjalmars]] fisikaria (Suedia, 1918-2008) # [[Waltraut Seitter]] astronomoa (Alemania, 1930-2007) # [[Amina (Zazzauko erregina)]] Zazzauko erregina (Nigeria, 1533-1610) # [[Paulina Urrutia]] aktorea (Txile, 1969) # [[Melissa Gilbert]] aktorea (AEB 1964) # [[Sara Gilbert]] aktorea (AEB 1975) # [[Skye McCole Bartusiak]] aktorea (AEB 1992-2014) # [[Melissa Sue Anderson]] aktorea (AEB 1962) # [[Katy Kurtzman]] aktorea (AEB 1965) # [[Leslie Landon]] aktorea (AEB 1962) # [[Jennifer Landon]] aktorea (AEB 1983) # [[Alison Arngrim]] aktorea (AEB 1962) # [[Charlotte Stewart]] aktorea (AEB 1941) # [[Melissa Francis]] aktorea, kazetaria (AEB 1972) # [[Susan Solomon]] kimikari atmosferikoa (AEB, 1956) # [[Mounia Youssef]] argazkilaria (Libano-Togo, 1988) # [[Felicia Abban]] argazkilaria (Ganna, 1935-2024) # [[Emily Jacir]] artista plastikoa (Palestina, 1970) # [[Sarah Waiswa]] argazkilaria (1980 hamarkada) # [[Gihan Tubbeh]] argazkilaria (Peru, 1984) # [[Isadora Romero]] argazkilaria (Ekuador, 1987) # [[Jane Elizabeth Jones|Jane Elizabeth]] sufragista, abolinionista (AEB, 1813-1886) # [[Aida Muluneh]] argazkilaria eta artista (Etiopia, 1974) # [[Taslima Akhter]] argazkilaria (Bangladesh, 1974) # [[Nezha Alaoui]] enpresaria eta argazkilaria (Maroko, 1982) # [[Ann Oakley]] soziologoa # [[Caroline List]] epailea (AEB-Austria 1964) # [[Idoia Murga Castro]] irakaslea, ikertzailea (Madril 1983) # [[Mónica García Gómez]] mediku, politikaria (Madril 1974) # [[Ana Redondo]] legelaria, politikaria (Valladolid 1966) # [[Lorraine Fenton ]] atleta (Jamaika 1973) # [[Sabine Busch]] atleta (Alemania 1962) # [[Kim Batten]] atleta (AEB 1969) # [[Sandie Richards]] atleta (Jamaika 1968) # [[Elise Cranny]] atleta (AEB 1996) # [[Colleen Quigley ]] atleta (AEB 1992) # [[Marcia Barbosa]] fisikaria (Brasil, 1960) # [[Maria Matos]] aktorea, dramagilea (Lisboa 1886-1952) # [[Ofelia Marques]] margolaria ( Lisboa 1902-1952) # [[Mafalda Mouzinho de Albuquerque]] idazlea (Lisboa 1874-1952) # [[Shalane Flanagan]] atleta (AEB 1981) # [[Linet Masai]] atleta (Kenya 1989) # [[Vivian Cheruiyot]] atletak (Kenya 1983) # [[Sally Kipyego ]] atleta (Kenya 1985) # [[Julia Petxonkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Lashinda Demus]] atleta (AEB 1983 # [[Colleen Farrington]] modeloa, abeslaria (AEB 1936-2015) # [[Edelmira Inés Mórtola]] geologoa (Argentina, 1894-1973) # [[Boushra Yahya Almutawakel|Bousha Yahya]] argazkilaria (Yemen, 1969) # [[Nikab]] # [[Anna Hints]] zinema zuzendaria (Estonia, 1982) # [[Pia Arke]] argazkilaria (Groenlandia, 1958-2007) # [[Nina Byers]] fisikaria (AEB, 1930-2014) # [[Genoveva Dawson]] botanikaria (Argentina, 1918-2012) # [[Astrid Cleve]] botanikaria, kimikaria (Suedia, 1875-1968) # [[Audrey_Richards]] Britaniako antropologa (London, 1899-1984) # [[Anush Babajanyan]] fotokazetaria (Armenia # [[Louise Abel]] argazkilaria (Norvegia, 1841-1907) # [[Carolina Henriette Mac Gillavry]] kimikaria (Holanda, 1904-1993) # [[Hilaria Supa]] indígena, aktibista (Peru 1957) # [[Maria Sumire]] abokatu, politikaria (Peru 1951) # [[Claudia Coari]] politikaria (Peru 1967) # [[Juana Huancahuari]] nekazaria, politikaria (Peru 1969) # [[Yaneth Cajahuanca]] ingeniaria, politikaria (Peru 1971) # [[Nancy Obregon]] politikaria (Peru 1970) # [[Elsa Malpartida]] politikaria (Peru 1961ç-2022) # [[Karibu]] GKE, Fca Pedraza saria 2023 # [[America Valenzuela]] zientzia-kazetaria (Madril 1977) # [[Diane Pernet]] moda blogaria, kritikaria (AEB XX. mendea) # [[Carmen de Icaza]] eleberrigilea eta lider falangista (Madril, 1899-1979) # [[Margarita Abella Caprile|Margarita Abella Caprile]] poeta, kazetaria (Argentina, 1901-1960) # [[Amber Bracken]] fotokazetaria (Kanada, 1984) # [[Marlene Bergamo]] fotokazetaria (Brasil, 1965) # [[Claire Beck Loos]] idazlea eta fotokazetaria (Txekia, 1904-1942) # [[Ruth Asawa]] eskultorea (AEB, 1926-2013) # [[Zofia Kielan-Jaworowska]] paleobiologoa (Polonia, 1925-2015) # [[Brigida Baltar]] argazkilaria (Brasil,1959) # [[Lara Baladi]] argazkilaria (Egipto-libanoar, 1969) # [[Maja Bajević|Maja Bajevi´c]] argazkilaria (Bosnia, 1967) # [[Damaris Cudworth Masham]] idazle, filosofo (Britainia Handia, 1659-1708) # [[Kathleen Kenyon]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1906-1978) # [[Anna Maria Colucci]] argazkilaria (Italia, 1938-2015) # [[Joana Choumali]] argazkilaria (Bolin # [[Fleur Pellerin]] Frantziako politikari eta enpresaburua (1973) # [[Pascale Faublas|Pascale Faubas]] artista (Haiti, 1981) # [[Anabel Colazo]] komikigilea eta ilustratzaile (Eivissa, 1993) # [[Elizabeth Riddle Graves]] fisikaria (AEB, 1916-1972) # [[Mignon Talbot]] paleontologoa (AEB, 1869-1950) # [[Alicia Güemes Fraga]] komikigilea eta ilustrailea (Bartzelona, 1987) # [[Emma Ríos Maneiro]] istoriotxogilea eta komikigilea (Galizia, 1976) # [[Caridad Zazo Cardeña]] geologoa (Toledo, 1945) # [[Caroline Ingalls]] irakaslea, autobiografialaria (AEB 1839-1924) # [[Mary Ingalls]] idazlea (AEB 1865-1924) # [[Carrie Ingalls]] zaintzailea (AEB 1870- 1946) # [[Grace Ingalls]] irakaslea, idazlea (AEB 1877-1941) # [[Ketty Lester]] aktorea, abeslaria (AEB 1934) # [[Hersha Parady]] aktorea (AEB 1945-2023) # [[Bonnie Bartlett]] aktorea (AEB 1929) }} == Hobetuak 2024 == {{zutabeak|kopurua=3| # [[Olatz Agorria]] '''ef--''' txirrindularia (Zornotza 1958) # [[Ane Ibarzabal]] '''ef--''' kazetaria (Durango, 1982) # [[María Jesús Cava ]] '''ef--''' historialaria (Bilbo 1949) # [[Amaia Agirre Gonzalez]] '''----''' medikua, alpinista (Urnieta 1992-Patagonia 2023) # [[Haizea Barcenilla]] '''----''' arte kudeatzailea, ikertzailea (Lezo 1981) # [[Carmen Valero Omedes]] '''efef''' atleta (Teruel 1955-Sabadell 2024) # [[Laura Ingalls Wilder]] '''efef''' idazlea (AEB 1867-1957) # [[Marixa Osés]] '''ef--'''gidoilaria, aktorea (Gasteiz 1969) # [[Micaela Bastidas]] '''efef''' aitzindaria, heroia, martiria (Peruko Erregeorderria 1744-1781)* # [[Chanel Terrero]] '''ef--'''abeslari, dantzari, aktorea (Kuba 1991) # [[Carmen Mijangos]] '''---- ''' kimikaria (Bilbo 1949) # [[Paula Badosa]] '''ef--'''tenislaria (AEB/Katalunia 1997) # [[Pilar Arostegi]] '''efef''' artxibozaina (Gasteiz 1944-2006) # [[Nina Lobkovskaia]] '''ef--'''frankotiratzailea (Errusia 1925) # [[Maite Dono]] '''ef--'''poeta, abeslaria (Gasteiz/Galizia 1969) # [[Garazi Sánchez]] '''ef--'''surflari, zinemagilea (Getxo 1992) # [[Ana Pontón]] '''ef--'''politikaria (Lugo 1977) # [[Maria Gembero-Ustarrotz]] '''ef--'''historialaria, musikologoa (Nafarroa 1959) # [[Adela Bazo]] '''ef--'''margolaria (Nafarroa 1905-Argentina 1984) # [[Mónica Ojeda]] '''ef--'''idazlea (Ekuador 1988) # [[Celia Amoros ]]'''ef--'''filosofoa, idazlea (Valentzia 1944) # [[Carolina Yuste]] '''ef--'''aktorea (Badajoz 1991) # [[Ángeles Caso]] '''ef--'''idazlea (Asturias 1959) # [[Majida Maayouf]] '''ef--'''atleta (Maroko/Araba 1989) # [[Camila Sosa Villada]] '''ef--'''idazlea, aktorea, antzerkigilea (Argentina 1982) # [[Ane Gabarain]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1963) # [[Icíar Bollain]] '''ef--'''film zuzendaria (Madril 1967) # [[Ann Walker]] '''efef''' filantropoa, 2 emakumeren lehen ezkontza (BH, 1803-1854) # [[Ana Rioja]] '''ef--'''idazlea, kazetaria (Tudela 1962) # [[Carmen Laforet]] '''efef''' idazlea (Bartzelona 1921-Madril 2004 19) # [[Iraide Ibarretxe]] '''ef--'''hizkuntzalaria (Bilbo 1972) # [[María Luisa Elio]] '''efef''' idazlea, aktorea (Iruñea 1926-Mexiko 2009) # [[Iris Apfel]] '''efef''' barne-diseinatzailea ( AEB 1921-2024) # [[Helena Taberna]] '''----''' film zuzendaria (Nafarroa 19..?) # [[Ana Blanco]] '''ef--''' tb aurkezlea (Bilbo 1960) # [[Maria Lejarraga]] '''efef''' idazlea (Errioxa 1874-Argentina 1974) # [[Isabel Alba Rico]] '''ef--''' idazlea, gidoilaria ( Madril 1959) # [[Sigourney Weaver]] '''ef--'''aktorea (AEB 1949) # [[Virginia Berasategi]] '''ef--'''triatloilaria (Bilbo 1975) # [[Aia Kruse]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1994) # [[Jutta Kleinschmidt ]] '''ef--'''rally-pilotua (Alemania 1962) # [[Clara Bilbao]] '''ef--'''jantzi-deseinatzailea, film zuzendaria (Bilbo 1971) # [[Martina Gorostitza]]'''--ef'''inprimatzailea, enpresaburua (Gasteiz 1790-1862) # [[Silvia Tortosa]] '''efef''' aktore, tb aurkezle (Bartzelona 1947-2024) # [[Sacagawea]] –ef indigena, interpretea, esploratzailea (AEB 1788-1812) # [[Ángela Ruiz Robles]] '''efef''' asmatzailea (Leon 1895-Ferrol 1975) # [[Carmen Maura]] '''ef--''' aktorea (Madril 1945) # [[Chelsi Smith]] ''ef--'' Miss Unibertso 1995 (AEB 1973-2018) # [[Lara Dutta]] ''ef--'' Miss Unibertso 2000 (India 1978) # [[Zuleyka Rivera]] ''ef--'' enpresaburua, Miss Unibertso 2006 (Puerto Rico 1987) # [[Dayana Mendoza]] ''ef--'' Miss Unibertso 2008 (Venezuela 1986) # [[Stefanía Fernández]] ''ef--'' kazetaria, Miss Unibertso 2009 (Venezuela 1990) # [[Ximena Navarrete]] ''ef--'' Miss Unibertso 2010 (Mexiko 1988) # [[Leila Lopes]] ''ef--'' Miss Unibertson 2011 (Angola 1986) # [[Teresa Castro]] ''ef--'' ilustratzailea (Donostia 1968) # [[Wilma Rudolph]] ''efef'' atleta (AEB 1940-1994) # [[Tara Lipinski]] ''ef--'' patinatzailea, aktorea, kirol esataria (AEB 1982) # [[Isabel Lizarraga]] ''ef--'' ikertzailea, idazlea (Nafarroa 1958) # [[Jessica Watson]] ''ef--'' nabigatzailea (Australia 1993) # [[Tamara Karsavina]] '''efef''' dantzaria (Errusia 1885-1978) # [[Cate Blanchett]] '''ef--''' aktorea (Australia 1969) # [[Sojourner Truth]] '''--ef''' esklabu abolizionista (AEB 1797-1883) # [[Serena Williams]] '''ef--''' tenislaria (AEB 1981) # [[Mary Harris]] '''efef''' amama astintzailea (Irlanda 1837-AEB 1930) # [[Claudia Sheinbaum]] ef-- Mexikoko 1.emakume presidentea (Mexiko 1962) # [[Naomi Campbell]] ef-- modeloa (EB 1970) # [[Rosa María Sardà]] efef aktorea (Bartzelona 1941-2020) # [[Milagros Rubio]] ef-- politikaria, poeta (Tutera 1952) # [[Usoa Ostolaza]] ef-- txirrindularia (Zarautz 1998) # [[Naomie Harris]] ef-- aktorea (EB 1976) # [[Nerea Barros]] ef-- aktorea, zuzendaria (Coruña 1981) # [[Nerea Pagaldai]] ef-- biologoa (Arrasate 1993) # [[Ekhiñe Atorrasagasti]] ---- kazetaria (Gipuzkoa 1982) # [[Danae Boronat]] ef-- kirol kazetaria (Tarragona 1985) # [[Idoia Montón]] ef-- margolaria (Donostia 1969) # [[Lella Lombardi]] efef 1 Formulako gidaria (Italia 1941-1992) # [[Alma Mahler]] efef musikagilea (Austria 1879-AEB 1964) # [[Nadia Erostarbe]] ef-- surflaria (Zarautz 2000) # [[Teresa Forcades]] ef-- moja aktibista, medikua, politikaria (Bartzelona 1966) # [[Luisa Roldán]] efef eskultorea (Sevilla 1652-Madril 1706) # [[Rakel Mateo]] ef-- triatleta paralinpikoa (Mungia 1975) # [[María Teresa Castells]] –ef liburu saltzailea (Busturia 1935- Donostia 2017) # [[Arantxa Lazkano]] zinema-zuzendaria (Zarautz, 1949) # [[Emakume Abertzale Batza]] # [[Elena Irureta]] ef-- aktorea (Zumaia 1955) # [[Sara Alonso Martinez]] ef-- iraupen lasterkaria (Donostia 1999) # [[Kate Sheppard]] efef sufragista (EB 1847-Zeelanda Berria 1934) # [[Amaia Uribe]] ef-- kazetaria, bertsolaria (Forua 19) # [[Amaia Lizarralde]] ef-- aktorea (Donostia 19) # [[Jessika Ponchet]] ef-- tenislaria (Baiona 1996) # [[Miriam Bravo]] ef-- lasterkaria (Deba/Errioxa 1974) # [[Kate Spade]] efef diseinatzailea (AEB 1962-2018) # [[Sylvia Fedoruk]] efef fisikaria (Kanada 1927-2012) # [[Agnès Souret]] efef modeloa, dantzaria, aktorea (Lapurdi 1902-1928) # [[Valeria Ros]] ef-- aurkezlea, umoregilea (Bizkaia 1986) # [[Lorea Ibarra]] ef-- aktorea (Gipuzkoa 2002) # [[Aránzazu Calleja]] e--- musikagilea (Bilbo 1977) # [[Ana Laura Alaez]] e--- artista, eskultorea (Bilbo 1964) # [[Han Kang]] ef-- idazlea (Hego Korea 1970) # [[Annie Leibovitz]] ef-- argazkilaria (AEB 1949) # [[Arene Altonaga]] ef-- fubolaria (Leioa 1993) # [[Puy Oria]] zinemagilea (Nafarroa, 1962) # [[Régine Crespin ]] efef sopranoa (Frantzia 1927-2007) # [[Pilar García]] ef-- margolaria (Nafarroa 1942) # [[Inmaculada Pereiro]] ef-- triatleta (Bilbo 1972) # [[Agnès Varda]] efef argazkilaria, film zuzendaria (Frantzia 1928-2019) # [[Eukene Lacarra]]efef literatura-kritikaria (Lizarra 1944-? 2023) # [[Irati Osa]] ef-- piraguista (Zumaia 1997 # [[Benita Ganuza]]e-ef politikaria (Donostia 1930-1985) # [[Maite Luisa Goikoetxea]] kazetaia (Nafarroa 1946-Bartzelona 1994) # [[Isabel-Clara Simó]] idazlea, filosofoa (Alacant 1943-Bartzelona 2020) # [[Artemisia Gentileschi]] margolaria (Italia 1593- 1656) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Ugartemendia Zubeldia]] efef '''SORTUA''' zinegotzi ohia, ekintzailea (Andoain, 1978-Donostia, 2023) # [[Alazne Intxauspe]] ef-- '''SORTUA''' nekazaria (Andoain, 1984) # [[Esther Vital]] ---- '''SORTUA''' psikologoa, artista eta zinemazuzendaria (Artaxoa, 1983) # [[Gema López Las Heras]] ef-- '''SORTUA''' itzultzailea (Azkoitia, 1989) # [[Intza Olabarria]] ef-- '''SORTUA''' geologoa, artisaua (Elorrio 1994) # [[Josune Escota Bisbal]] ---- '''SORTUA''' abokatua, politikaria (Durango, 1970) # [[Maider del Río Larramendi]] eff--'''SORTUA''' psikologoa (Elorrio 1971) # [[Adela Khanum]] lider kurdua (?- 1924) # [[Ain Yoon]] pianojolea (Hego Korea 1996) # [[Aisha Yesufu]] aktibista (Nigeria 1973) # [[Alice Colonieu]] artista (Frantzia, 1924-2010) # [[Alice Constance Austin]] arkitektoa (AEB, 1862-1955) # [[Alicia García-Salcedo González]] 1935ean Asturiasen jardun zuen 1. emakume abokatua (1903-2003) # [[Alicia Herrera Rivera]] abokatu erbesteratua (Txile 1928-2013) # [[Amanishajeto]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Amélie Beaury-Saurel]] margolaria (Bartzelona, 1848-Paris, 1924) # [[Ana Mayayo Salvo]] maistra (Buenos Aires, 1880-Zaragoza, 1968) # [[Ana Vidovic ]] gitarra jolea (Kroazia/AEB 1980) # [[Anastassia Virsaladze]] piano jolea, irakaslea (Errusia 883-1952) # [[Andrea López Chao]] maistra (Mondoñedo, XIX-XX) # [[Ángela Cerrillos Valledor]] abokatu ekintzailea (?, XX. mendea) # [[Ángela Contreras]] aktorea (Txile 1971) # [[Angela Hewitt]] piano jolea (Kanada 1958) # [[Angie Turner King]] kimikaria, matematikaria (AEB, 1905-2004) # [[Anita-Pearl Ankor]] margolaria eta muralista (Ghana) # [[Anja Niedringhaus|Anja Niedringahaus]] fotokazetaria (Alemania, 1965-Afganistan, 2014) # [[Anna Bunina]] olerkaria (Errusia, 1874-1829) # [[Anna Hirzel-Langenhan]] piano-jolea, irakaslea (Suitza 1874-1951) # [[Anna Jesipova]] piano jolea (Errusia 1851-1914) # [[Anna Palm de Rosa]] margolaria (Suedia, 1859-1924) # [[Antonia Gutiérrez Bueno]] idazlea, itzultzailea. Madrilgo Libututegian 1 emakume baimendua (Madril 1781-1874) # [[Argentina Santos]] abeslaria (Portugal,1924-2019) # [[Beatriz Barral]] artista ( Madril 1978) # [[Beatriz Maggi]] idazlea (Kuba, 1924-2017) # [[Bertha Valerius]] argazkilaria, pintorea (Suedia 1824-1895) # [[Bianca Maria Piccinino|Bianca Maria Piccinio]] kazetaria, idazlea (Italia, 1924) # [[Blanca Riestra]] idazlea (Coruña 1970) # [[Brenda Helser|Brenda Elser]] igerilaria (EEBB, 1924) # [[Carla Cerati]] argazkilaria eta idazlea (Italia, Bergamo, 1926, Milan, 2016) # [[Carmen López-Cortón|Carmen López Cortón]] maistra (Galizia, 1866-Madril, 1938) # [[Caroline Quarlls]] esklaboa, askapena lortzeko lurpeko trenbidea erabiliz Wisconsinetik Kanadara bidaiatutako lehen pertsona (AEB 1824- Kanada 1892) # [[Catherine Chamié]] kimikaria (Frantzia, 1888-1950) # [[Catherine Tolson]] erizaina, sufragista, aktibista (EB 1890- Errusia 1924) # [[Cecilia Berdichevski]] programatzailea, informatikan aitzindaria (Polonia 1925- Argentina 2010) # [[Cheryl Diaz Meyer]] fotokazetari independientea (EE.BB. 1968) # [[Chikage Awashima]] aktorea (Japonia, 1924-2012) # [[Chloe Clark Willson]] aitzindaria, irakaslea (AEB 1818-1874) # [[Christine_Ladd-Franklin]] matematikaria (AEB, 1847-1930) # [[Cicely Popplewell]] software ingeniaria (Erresuma Batua 1920-1995) # [[Clara Belle Williams]] maistra, 1. afroamerikar lizentziatua Mexiko Berrian (AEB 1885-1994) # [[Clara Obligado]] idazlea (Argentina/Espainia 1950) # [[Claudine Hermann]] fisikaria (Frantzia, 1945-2021) # [[Cristina Alberdi]] abokatua (Sevilla 1946) # [[Cristina Cerrada]] idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Fallarás]] kazetaria, idazlea, ekintzailea ( Zaragoza 1968) # [[Daria Diachenko]] partisanoa (Sobietar Batasuna, 1924-1944) # [[Diana Agrest]] arkitektoa (Argentina, 1945) # [[Dolores Gray]] aktorea (EE.BB.1924-2002) # [[Dolores Martí de Detrell]] maistra eta idazlea (Bartzelona, ? - 1880) # [[Dora Hitz]] margolaria (Alemania, 1856-1924) # [[Dorothy Maharam]] matematikaria (AEB, 1917-2014) # [[Dorothy Pitman Hughes]] feminista, aktibista (Georgia, 1928-Florida, 2022) # [[Edith Gertrude Schwartz]] botanikaria (AEB, 1877-1971) # [[Elena O'Callaghan Duch]] pedagogoa, idazlea (Bartzelona 1955) # [[Elisa Acuña]] Mexikoko irakasle eta kazetari anarkista (1887-1946) # [[Elisa Maria Reyes Vargas]] maistra (Jaen, 1983) # [[Elise Hall]] musikaria (EE.BB, 1853-1924) # [[Elisso Virssaladze]] piano jolea (Georgia 1942) # [[Elizabeth Cabot Agassiz]] hezitzaile, naturalista (AEB, 1822-1907) # [[Elspeth Beard]] arkitekto eta motorzalea (Erresuma Batua, 1959) # [[Émilienne Malfatto]] idazlea eta fotokazetaria (Frantzia, 1989) # [[Emma Calderón y de Gálvez|Emma Calderon y de Galvez]] kazetaria, maistra eta idazlea (Cádiz, XIX. mendea) # [[Emma Gramatica]] aktorea (Italia, 1874-1965) # [[Erzesbet Gulyás Köteles|Erzsébet Gulyás Köteles]] gimnasta (Hungaria, 1924-2019) # [[Esther García Llovet]] idazlea, itzultzailea ( Malaga 1963) # [[Ethel Houston]] abokatua, kriptologoa (Albacete/Eskozia 1924-2017) # [[Eulalia Vicenti]] kazetaria, emakumeen eskubideen aldeko politikaria (Madril 1884 - Porto 1979) # [[Eva Díaz Riobello]] idazlea (Asturias 1980) # [[Eva May]] zinema aktorea (Austria, 1902-1924) # [[Fannie Bloomfield Zeisler]] piano jolea (Austria 1863-AEB 1927) # [[Fanny Tur Riera ]] historialaria, politikaria ( Eivissa 1961) # [[Farzana Wahidy]] Fotokazetaria (Agfanistan, 1997) # [[Fatima Shbair]] fotokazetaria (Palestina, 1997) # [[Felisa Núñez Cubero]] fisikaria , kimikaria (Valladolid 1924- Madril 2017) # [[Fifi Mukuna]] karikaturagilea (Kongo,) # [[Florynce Kennedy|Glorynce Kennedy]] feminista, ekintzailea (EE.BB.1916-2000) # [[Francisca de Braganza]] aristokrata (Brasil, 1824-1898) # [[Françoise Adnet|Francoise Adnet]] margolaria (Paris, 1924-2014) # [[Françoise Blomme]] arkitektoa (Belgika, 1933) # [[Galina Kmit]] argazkilaria (Errusia, 1921-2019) # [[Geraldine Doyle]] modeloa, metaleko langilea (EE.BB.1924-2010) # [[Gina Pellon|Gina Pellón]] artista (Kuba, 1926-Frantzia, 1914) # [[Gloria Sanchez]] idazlea eta maistra (Villagarcia de Arosa, 1958) # [[Guadalupe Rivera Marín]] politikaria (Mexiko 1924-2023) # [[Hannah Marie Wormington]] arkeologoa (AEB, 1914-1994) # [[Hannie Lips]] telebista aurkezlea (Herbehereak, 1924-2012) # [[Hazel Brooks]] aktorea (EE.BB. 1924-2002) # [[Hazel Brooks]] aktorea (Hegoafrika, 1924-EEBB 2002) # [[Heidi Levine]] fotokazetaria (AEB, 1987) # [[Hengameh Golestan]] argazkilari konprometitua (Iran, 1952) # [[Henrietta Muir Edwards]] feminista, ekintzailea (Kanada, 1849-1931) # [[Isabelle Vengerova]] pialo jolea, irakaslea (Errusia 1877-1956) # [[JoAnn H. Morgan]] ingeniari aeroespaziala (AEB, 1940) # [[Johanne Cathrine Krebs]] margolaria (Danimarka, 1848-1924) # [[Joy Page|Joe Page]] aktorea (EE.BB, 1924-2008) # [[Julia Slingo]] meteorologoa (Erresuma Batua, 1950) # [[Julie de Graag]] margolaria (Herbehereak, 1877-1924) # [[Julie Wilhelmine Hagen-Schwarz|Julie Wilhelmine]] margolaria (Estonia, 1824-1902) # [[Justyna Mielnikiewicz]] fotokazetaria (Polonia, 1973) # [[Karen Margrete Harup]] igerilaria (Danimarka, 1924-2009) # [[Kate Gleason]] ingeniaria (AEB, 1865-1933) # [[Kuhne Beveridge]] eskultorea, aktorea (AEB 1874-XX. mendea) # [[La Perla de Cádiz]] flamenko kantaria (Cádiz 1924-1975) # [[Lallie Charles]] argazkilaria (Irlanda,1869-1919) # [[Laurence Geai]] Fotokazetaria (Frantzia, 1984) # [[Lillian Elliott]] aktorea (Kanada, 1814-1959) # [[Lourdes Vega]] zientzialaria (Badajoz 1965) # [[Lula Romero]] musikagilea (Palma Mallorcakoa, 1976) # [[Lys Assia]] abeslaria (Suitza 1924-2018) # [[Mabel Allington Royds]] artista (EB 1874-941) # [[Małgorzata Malicka|Malgorzata Malicka]] fotokazetaria, idazlea, poeta (Varsovia, 1959) # [[Manizha Wafeq ]] ekonomialaria, ekintzailea (Afganistan,?) # [[Manuela Villa]] kutur kudeatzailea, politikaria (Madril 1976) # [[Mar Villaespesa]] kultur kudeatzailea, arte kritikaria (Almeria 1953) # [[Marga López]] aktorea (Mexiko, 1924-2005) # [[Margaret Boden]] ikerketa-irakaslea (Erresuma Batua, 1936) # [[Margaret Yorke]] idazlea (Irlanda, 1924-2012) # [[Margarita de Mayo Izarra]] idazlea, kazetaria eta maistra (Toledo, 1889-Madril,1969) # [[Marguerite Long]] musikaria eta pedagogoa (Frantzia, 1874-1966) # [[Marguerite Vogt]] birologoa, biologoa (Alemania 1913-AEB 2007) # [[Maria Auböck]] arkitektoa (Viena, 1951) # [[María del Mar Terrones Villanueva|Maria del Mar Terrores Villanueva]] maistra, medikua eta kazetaria (Granada, 1892-1980) # [[María Durán Febrer]] emakumeen eskubideetan espezializatutako legelari feminista (Mallorca 1953) # [[María Emilia Casas]] legelaria, Konstituzio Auzitegiko 1. emakume presidentea (León 1950) # [[Maria Golubnitxaia|Maria Golubnichaya]] atleta (Errusia 1924-2015) # [[Maria Jose Marques da Silva]] artikektoa (Porto, 1914-1996) # [[Maria Lainá]] poeta (Grezia, 1947-1923) # [[María Luz Navarro Mayor|Maria Luz Navarro Mayor]] maistra (Soria, 1918-Madril, 2014) # [[Maria Sander]] atleta (Alemania, 1924-1999) # [[Maria Vos]] margolaria (Amsterdan, 1824-1906) # [[María Zaragoza]] idazlea (Madril 1982) # [[Maria_Walanda_Maramis]] Indonesiako "heroi nazionala" (Kema, Iparraldeko Minahasa 1872 - 1924) # [[Marianne Werner]] atleta (Alemania, 1924-2023) # [[Marie Dorigny]] fotokazetaria (Frantzia, 1959) # [[Marie Gutheil-Schoder]] opera sopranoa (Alemania, 1874-1935) # [[Marina Berti|Martina Berti]] (Londres, 1924-Italia, 2002) # [[Marina Perezagua]] idazlea (Sevilla 1979) # [[Mariya Yúdina]] piano jolea (Errusia 1899-1970) # [[Marjorie Boulton|Majorie Boulton]] idazlea, poeta (Erresuma Batua, 1924-1977) # [[Marlena Fejzo]] genetista (AEB, 1968) # [[Marta Verde]] artista (Pontevedra 1985) # [[Marthe Vogt]] neurozientzialaria (Berlin 1903-AEB 2003) # [[Martina Bacigalupo]] fotokazetaria (Italia, 1978) # [[Mary Ann Bevan]] erizaina (EB 1874-1933) # [[Mary Berg]] Varsoviako getto judutik bizitik irtendakoa (Polonia 1924-2013) # [[Mary Carr]] aktorea (EE.BB, 1874-1973) # [[Mary Gardiner Horsford]] poeta (AEB 1818-1874) # [[Mary Helen Wright Greuter]] astronomo, historialaria (AEB, 1914-1997) # [[Mary Katharine Brandegee]] botanikaria (AEB 1844-1920) # [[Mary Lee Woods]] matematikaria, programatzailea (Erresuma Batua, 1924-2017) # [[Maryse Goudreau]] argazkilaria (Kanada, 1980) # [[Marzieh]] abeslaria (Teheran, 1924-Paris, 2010) # [[Maxine Singer|Maxime Singer]] biologoa (New York, 1931) # [[Mercedes Cebrián]] idazlea, itzultzailea (Madril 1971) # [[Mercedes Vieito]] kazetaria eta maistra (Kuba, 1887-1960) # [[Meri Torras]] filologoa, saiakeragilea, ikertzailea (Bartzelona 1968) # [[Minda Ramm]] idazlea (Norvegia, 1859-1924) # [[Montserrat Pujol Vilarnau]] maistra eta pedagogoa (Galizia, 1941) # [[Nahirqo]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Nahla El Fatiha Naili]] eskultorea (Aljeria, 1986) # [[Nana Akua Oppong Birmech]] arkitektoa (Ghana, 1980ko hamarkada) # [[Naomi Shihab Nye]] poeta, idazlea (AEB-Palestina, 1952) # [[Natalia Gutman]] piano jolea (Errusia 11877-1952) # [[Natalia Pozniakovskaia]] piano jola, irakaslea (Errusia 1889-1981) # [[Nathalie de Vries]] arkitektoa, hirigilea, irakaslea (Herbehereak 1965) # [[Neda Razavipour]] artista (Iran, 1969) # [[Oby Ezekwesili]] ekonomia politikan aditua (Nigeria 1963) # [[Olga Gyarmati]] atleta (Hungaria, 1924-2013) # [[Olga Kalantarova]] piano jolea, irakaslea (Errusia 1877-1952) # [[Paloma Pedrero]] dramagilea, irakaslea (Madril 1957) # [[Paula Lapido]] idazlea (Madril 1975) # [[Paulete Furacão|Paulete Furacao]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (Salvador, 1964) # [[Paulette Nardal]] Martinikako kazetari, idazle eta feminista frantziarra (Frantzia1896-1985) # [[Pauline Chaponnière-Chaix]] erizain, sufragista, (Suitza, 1850-1934) # [[Priscilla Pointer]] aktorea (EE.BB, 1924) # [[Ragna Nielsen]] politikaria (Norvegia, 1845-1924) # [[Raquel Lanseros]] poeta, itzultzailea (Cádiz 1973) # [[Rebeca Guber]] matematikaria, informatikaren aitzindaria (Argentina 1926-2020) # [[Renée Lafont]] itzultzaile, fotokazetaria (Frantzia, 1876-Kordoba, 1936, gerran eraila) # [[Rita Martin]] argazkilaria (Irlanda, 1958) # [[Robin Canup]] astrofisikaria (AEB, 1968) # [[Rosa Cursach]] filosofoa, teologoa, politikari ekintzailea (Mallorca 1967) # [[Rosa Smester]] maistra, idazlea (Dominikar Errepublika 1874-1945) # [[Rosalind Tanner]] matematikaria (Erresuma Batua, 1900-1992) # [[Rosalyn Tureck]] piano jolea (AEB 1914-2003) # [[Ruth Robertson]] fotokazetaria eta esploratzailea (EE.BB, 1905-1998) # [[Sandra Vilardy]] biologoa, politikaria, ekintzaile ekologista (Kolonbia 1977) # [[Sara Rietti]] Argentinako 1. emakume kimikari nuklearra (1930-2017) # [[Selene Mahri ]] modeloa (Finlandia 1924- AEB 2020) # [[Shanakdakhete]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Sharon Isbin]] gitarra jolea (AEB 1980) # [[Shirin Neshat]] artista, film-zuzendaria (Iran, 1957) # [[Silvana Estrada]] mexikar musikagilea (Veracruz, 1997) # [[Silvia Vidal]] eskalatzailea (Bartzelona, 1970) # [[Sofía Rhei]] idazle, poeta (Madril 1978) # [[Solmaz Daryani]] fotokazetaria (Iran, 1989) # [[Soltan Achilova]] fotokazetaria (Turkemistan, 1950?) # [[Sophie Menter]] piano jolea, musikagilea, irakaslea (Errusia 1846-1918) # [[Souzana Antonakáki]] arkitektoa (Grezia, 1935-2020) # [[Stephanie Sinclair]] fotokazetaria (AEB, 1973) # [[Sue_Hendrickson]] paleontologoa (AEB, 1949) # [[Susana Vallejo]] fikzio-idazlea ( Madril 1968) # [[Susanna Amatuni]] musikologoa (Armenia, 1924-2010) # [[Tara Westover]] historialaria, idazlea (AEB 1986) # [[Tatiana Nikolayeva]] piano jolea, musikagilea (Errusia 1993) # [[Tatiana Warsher]] arkeologoa (Errusia 1880- Erroma 1960) # [[Teresa Carreño]] piano jolea, musikagilea (Venezuela 1853-AEB 1917) # [[Teresa Peramato Martín]] legelaria, herri-salataria (Salamanca 1962) # [[Teresa Solà i Vilà|Teresa Solà i Vila]] maistra (Katalunia, 1886-1979) # [[Themis Emakume Juristen Elkartea]] 1987ko GKEa: abokatu, prokuradore, epaile, magistratu eta legelariak # [[Valentina Babor]] piano jotzailea (Alemania 1989) # [[Vanessa Montfort]] idazlea, dramagilea (Bartzelona 1975) # [[Vithika Yadav]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (India 1980) # [[Widad Hamdi]] aktorea (Egipto 1924-1994) # [[Xuefei Yang]] gitarra jolea (Pekin 1977) # [[Yolanda Morató]] irakaslea, itzultzailea (Huelva 1976) # [[Zahra Kazemi]] argazkilari eraila (Iran, 1948-2003) # [[Zohra Bensemra]] argazkilaria (Aljeria, 1968) # [[Zona Gale]] idazlea (EE.BB., 1874-1938) # [[Zulfiya]] poeta (Uzbekistan 115) }} ==='''Berriak 2023''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Olaso]] ef-- '''SORTUA''' film zuzendaria, ekintzailea (Durango 1996) # [[Amets Ormaetxea Ezpeleta]] ---- '''SORTUA''' barne diseinatzailea eta musikaria (Arrasate, 1997) # [[Ane Lindane]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta umoregilea (Barakaldo, 1988) # [[Araks Sahakyan]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea eta artista (Armenia, 1990) # [[Ebru Baybara Demir]] ---- '''SORTUA''' sukaldaria (Turkia, 1976) # [[Elisabeth Luengo]] ---- '''SORTUA''' bide-ingeniaria, arkularia (Durango 1992) # [[Eneritz Aranburu]] ef-- '''SORTUA''' abeslaria, panderojolea (Mallabia, 1980) # [[Idoia Telleria Maritxalar]] ---- '''SORTUA''' argazkilaria (Lasarte-Oria, 1977) # [[Ihitz Iriart Casenave]] ---- '''SORTUA''' abeslaria, gidoilaria (Aloze) # [[Ione Zuluaga Muxika]] ---- '''SORTUA''' historialari eta ikertzailea (Azkoitia, 1995) # [[Itziar Irakulis Loitxate]] ---- '''SORTUA''' zientzialaria (Zornotza, 1996) # [[Itziar Leemans]] ---- '''SORTUA''' euskal zinemagilea (Donibane Lohitzun, 1983) # [[Jaione Arregi Urizar]] ---- '''SORTUA''' itzultzaile, interpretea (Barakaldo/Zaldibar, 1976) # [[Jasone Mendizabal Altuna]] ---- '''SORTUA''' topaguneko zuzendaria (Arrasate, 1968) # [[Josebe Blanco]] ---- '''SORTUA''' artzaina, gaztagilea eta idazlea (Galizia, 1973) # [[June Baonza Pagaldai]] ef-- '''SORTUA''' diseinatzaile grafikoa (Durango, 1979) # [[Koro Zumalabe Goenaga]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea (Donostia, 1947) # [[Maria Uriarte Artamendi]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, kontalaria (Elorrio 1966) # [[Maryse Cachenaut]] ---- '''SORTUA''' laboraria (Itsasu, 1971) # [[Morgan Ody]] ---- '''SORTUA''' baratzezaina (Frantzia, 1979) # [[Nati Bilbao Onaindia]] efef '''SORTUA''' pandejolea, tabernaria, sukaldaria (Durango, 1929-2023) # [[Rosa Moro]] ---- '''SORTUA''' idazlea eta kazetaria (Salamanca, 1969) # [[Seberi Mardaras]] ef--'''SORTUA''' andereño ohia (Mungia, 1932) # [[Silvia Bonoli]] ---- '''SORTUA''' astrofisikaria eta ikertzailea (Bolonia, 1979) # [[Aída Doninelli]] sopranoa (Guatemala, 1898-1996) # [[Aitziber López Cortajarena ]] irakaslea, ikertzailea (Bilbo 1974) # [[Alejandra Flores]] sopranoa (Guatemala, 1986) # [[Alexandra Sophia Handal]] artista, zinemagilea eta entsegugilea ('''Palestina''', 1975) # [[Alice Catherine Evans]] mikrobiologoa (AEB, 1881-1975) # [[Alice Eastwood]] botanikaria (Kanada 1859- AEB 1953) # [[Almudena Alonso-Herrero]] astrofisikaria, ikertzailea (Madril, 1968) # [[Amparo Alvajar]] idazlea, itzultzailea (Coruña, 1916-Moncano, 1998) # [[Amparo Amorós]] poeta, saiakeragilea ( Valentzia 1950) # [[Ana Alcolea]] irakaslea, idazlea (Zaragoza 1962) # [[Ana de Valle]] poeta (Asturias 1900-Belgika 1984) # [[Ana Maria Cetto]] fisikaria (Mexiko, 1946) # [[Ana Pomares Martínez]] idazlea (Alacant, 1991) # [[Ángeles Blanco]] kazetaria (Badajoz 1972) # [[Angelina Acuña]] poeta, idazlea (Guatemala, 1905-2006) # [[Aniela Wolberg]] (Polonia, 1907-Varsovia, 1937) # [[Anna Verouli]] xabalina jaurtitzailea (Grezia 1956) # [[Armita Geravanden heriotza]] emakume kurdua, eraila (Teheran, 2006-2023) # [[Augusta La Torre]] iraultzailea (Peru, 1946) # [[Aurora Luque]] poeta, itzultzaile. (Almeria, 1962) # [[Bea Uusma]] idazlea, ikustratzailea eta medikua (Suedia, 1966) # [[Beata Peters]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Beate Koch]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Beatriz Pichi Malen]] abeslari maputxea (Buenos Aires, 1953) # [[Berta Castañé]] modeloa, aktorea (Bartzelona 2002) # [[Bessie Pease Gutmann]] artista, ilustratzailea (AEB 1876-1960) # [[Betsabé Espinal]] aktibista (Kolonbia, 1896-1932) # [[Camila Loboguerrero]] zinema-zuzendaria (kolonbia, 1941) # [[Camille Aumont Carnel]] feminista, idazlea, blogaria (Niger, 1996) # [[Camille Lellouche]] abeslaria, youtuberra (Paris, 1965) # [[Carmen Pujals ]] botanikaria, ikertzailea (Argentina 1916-2003) # [[Carmen Soler]] poeta, komunista, irakasle (Paraguai, 1924-1985) # [[Casta Álvarez]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Aljeria 1786-Zaragoza 1846) # [[Caty Juan de Corral]] idazlea, margolaria ( Palma 1926-2014) # [[Cecilia Magni]] Pinochet-en aurkako iraultzailea (Txile, 1956-1988) # [[Celia de Molina]] aktorea, gidoilaria (Jaen 1983) # [[Chus Pato]] idazlea (Ourense 1955) # [[Claudia Losch]] atleta, pisu jaurtitzailea (Alemania 1960) # [[Claudia Sagastizabal]] matematikaria (ARgentina...?) # [[Concepción Ramírez]] indigena, ekintzailea (Guatemala, 1942-2021) # [[Concha Lagos]] poeta (Kordona 1907-Madril 2007) # [[Conchita Cintrón]] burtzikaria, toreatzailea, aitzindaria (Txile 1922- Portugal 2009) # [[Cristina Andreu Cuevas]] film zuzendaria (Casablanca 1960) # [[Cristina Fernández Cubas]] idazlea, kazetaria ( Bartzelona 1945) # [[Cristina Sánchez]] toreatzailea (Madril 1972) # [[Débora Arango]] artista politikoa (Kolonbia 1907-2005) # [[Dima Khatib]] Kazetaria, poeta, blogaria (Siria, 1971) # [[Dionisia García]] idazlea (Albacete 1929) # [[Dolores Franco Manera]] irakaslea, idazlea, itzultzailea (Madril 1912-1977) # [[Dulcinea Bellido]] jostuna, politikaria (Badajoz 1936-Madril 2001) # [[Elena Iparragirre]] iraultzailea (Peru, 1947) # [[Elena Martín Vivaldi]] poeta, idazlea, liburuzaina (Granada 1907-1998) # [[Elena Martínez Fontes]] biologoa, ikertzailea (Argentina 1912-1987) # [[Elisa Bachofen]] ingeniaria, aktibista (Argentina 1891-1976) # [[Eliška Junková]] auto-gidaria (Austria-Hungaria 1900-Txekoslovakia 1994) # [[Elvira López ]] aktorea (Txile 1966) # [[Esperança Camps Barber]] kazetaria, idazlea, politikaria (Menorca 1964) # [[Ethelwynn Trewavas]] iktiologoa, zientzialaria (Erresuma Batua, 1900-1993) # [[Fanny Rubio]] idazlea, ikertzailea (Jaen 1949) # [[Fatima Whitbread]] xabalina jaurtitzailea (Erresuma Batua 1961) # [[Felicia Țilea-Moldovan]] xabalina jaurtitzailea (Errumania 1967) # [[Gracia Morales]] antzerkigilea, poeta (Granada 1973) # [[Graciela Rodo Boulanger]] artista (Bolivia, 1935) # [[Guadalupe Muñoz Sampedro]] aktorea, enpresaburua (Madril 1896-1975) # [[Gudrun Ensslin]] irakaslea, emakumeen aldeko ekintzailea, iraultzailea (Alemania 1940-1977) # [[Hale Asaf]] margolaria (Turkia, 1906- Paris, 1938) # [[Haneen Zoabi]] '''palestinar-israeldar''' politikaria (Israel 1969) # [[Helena González Fernández]] irakaslea, ikertzailea (Pontevedra 1967) # [[Heli Rantanen]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1970) # [[Hind Shoufani]] poeta eta film zuzendari '''palestinarra''' (Libano, 1978) # [[Huzama Habayeb]] idazlea ('''Palestina,''' 1965) # [[Iraida Noriega]] abeslaria (Mexiko Hiria, 1971) # [[Irene Bernasconi]] biologoa, ikertzailea, aitzindaria (Argentina 1896-1989) # [[Iris Cochón]] itzultzailea, literatura kritikaria (Galizia 1968) # [[Irmgard Möller]] aktibista politikoa (Alemania 1947) # [[Isabel de Ocampo]] zinegilea, gidoilaria (Salamanca 1970) # [[Isabel Echarri]] euskal artista (Bera, 1929-Formentera, 2022) # [[Isabel Ruiz Lara]] kazetaria (Espainia, XX. mendea) # [[Isabel Ruiz Ruiz]] artista (Guatemala, 1945-2019) # [[Isabel Vilallonga]] politikaria (Badajoz 1949) # [[Jackie Forster]] kazetaria, aktorea, ekintzaile lesbiana (Erresuma Batua, 1926-1998) # [[Jennifer Lee Carrell]] idazlea (AEB 1962) # [[Joana Bonet]] kazetaria (Leida, 1966) # [[Juana Castro Muñoz]] poeta (Kordoba 1945) # [[Juana Cruz]] toreatzaile aitzindaria (Madril 1917-1981) # [[Julia Castillo]] antropologoa, poeta (Madril 1956) # [[Julia Uceda]] poeta (Sevilla 1925) # [[Karen Forkel ]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1970) # [[Karimeh Abbud]] argazkilaria eta artista ('''Palestina''' 1896-1940) # [[Khalida Jarrar]] politikari '''palestinarra''' (Jordania 1963) # [[Laila Shawa]] artista bisuala ('''Palestina''' 1940-Londres 2002) # [[Lamia Ziadé]] Libanoko pintore eta komikigilea (Beirut, 1968) # [[Laura Zambrano Padilla]] hezitzailea eta iraultzailea (Peru, 1945) # [[Leonor Fernández de Torreblanca]] dama, Cervantesen amama (Kordoba ?-1557) # [[Lia (abeslaria)]] (Japonia 1981) # [[Lil Milagro Ramírez]] poeta, gerrillaria (Salvador 1946-1979) # [[Linda Maria Baros]] hizkuntzalaria, itzultzailea (Errumania 1981) # [[Linda Sobeh Alí]] diplomazialaria ('''Palestina''' 1968) # [[Livia Gouverneur]] gerrillaria (Venezuela, 1941-1961) # [[Lola Lorente]] ilustratzailea (Bigastro, Valentzia, 1980) # [[Lola Mora]] eskultorea, asmatzailea, aitzindaria (Argentina 1866-1936) # [[Louise McPaul]] xabalina jaurtitzailea (Australia 1969) # [[Lucrecia Pérez]] etxeko langilea, arrazismoaren lehenengo biktima aitortua Espainian (Dominikar Errepublika, 1959 - Madril, 1992) # [[Maider Oleaga]] zinema-zuzendari eta gidoigilea (Bilbo, 1976) # [[Malika Gaïd]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1933-1958) # [[Manuela Burló]] film zuzendaria, gidoilaria (Murtzia 1978) # [[Manuela Sancho]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1783-1863) # [[Margaluz]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Palma 1939-2006) # [[Margarida Pinto]] aktorea, kazetaria ( Portugal 1966) # [[Marguerite Buffet]] idazlea (Frantzia, 1620-1680) # [[María Adela Caría]] bakteriologoa, ikertzailea (Argentina 1915-1989) # [[María Agustín]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1784-1831) # [[María Antonia Ortega]] poeta (Madril 1954) # [[María de la Consolación Azlor]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Girona 1775- Zaragoza 1814) # [[María de los Reyes Fuentes]] poeta ( Sevilla 1927-2010) # [[María Forteza]] aitzindaria. Seguraski, Espainiako 1. emakume zinegilea (Mallorca 1913-1961) # [[María Guerra]] kazetaria, zinema kritikaria (Madril 1965) # [[Maria Hervás]] aktorea (Madril 1978) # [[María Isabel Sánchez Vegara]] idazlea...(Bartzelona ?) # [[Maria Josefa Yzuel Giménez]] fisikaria (Huesca, 1940) # [[Maria Keil]] artista (Portugal 1914.2012) # [[María Larrea|Maria Larrea]] zinegilea (Bilbo, 1979) # [[María Lostal]] heroia ( ?- Zaragoza ç1809) # [[María Manuela Pignatelli de Aragón Gonzaga]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1753-Madril 1816) # [[María Martín Barranco]] idazlea, genero ikuspegian aditua (Granada XX. mendea) # [[Maria Occhipinti]] anarkista eta idazlea (Italia 1921-Erroma 1996) # [[María Pantoja Sánchez]] soziologoa eta iraultzailea (Peru, 1953) # [[María Pilar Fumanal]] geomorfologoa (Valentzia 1940-1998) # [[María Rosal]] poeta, irakaslea (Kordoba 1961) # [[María Victoria Atencia]] poeta (Malaga 1931) # [[Marie Sara]] burtzikaria (Frantzia 1964) # [[Marie-Castille Mention-Schaar]] film zuzendaria, gidoilaria, kazetaria ( Frantzia 1963) # [[Marisa Soleto]] legelaria (Cáceres 1966) # [[Mary Montagu]] idazlea (EB 1689-1762) # [[Matilde Cherner]] idazlea (Salamanca, 1833-Madril 1880) # [[Matilde Muñoz Sampedro]] aktorea ( Madril 1900-1969) # [[Mercedes Muñoz Sampedro]] aktorea (Madril 1896-1979) # [[Mikaela Ingberg ]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1974) # [[Mily Possoz]] margolaria (Portugal, 1888-1968) # [[Mirela Manjani]] xabalina jaurtitzailea (Albania 1976) # [[Miriam Rothschild]] zientzialaria (Erresuma Batua, 1908-2005) # [[Miriam Tlali]] emakume beltz eta idazlea (Hego Afrika, 1933-2017) # [[Montserrat Casas]] fisikaria (Girona 1955-Bartzelona2013) # [[Nandar]] aktibista feminista (Myanmar, 1995) # [[Natalia Lisovskaya]] atleta, pisu jaurtitzailea (Errusia 1962) # [[Natalia Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea ( Bielorrusia 1964) # [[Nathalie Handal]] idazlea (EE.BB. 1969) # [[Nelly Evans Risco]] iraultzailea (Peru, 1943) # [[Nicole Girard-Mangin]] medikua (Frantzia, 1878-1919) # [[Nina Bari]] matematikaria (Errusia, 1901-1961) # [[Olga Gavrilova]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1957-2022) # [[Olga Rivero Jordán]] poeta (La Laguna, 1928-2021) # [[Päivi Alafrantti]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1964) # [[Panmela Castro]] grafitigile, artista, ekintzaile (Brasil, 1981) # [[Petra Felke]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Pilar Costa]] abokatua, politikaria (Eivissa 1967) # [[Pureza Canelo]] poeta (Cáceres 1946) # [[Quan Zhou Wu]] ilustratzaile eta komikigilea (Algeciras, 1989) # [[Randa Siniora]] eskubideen aldeko ekintzailea ('''Palestina''' ç1961) # [[Rauda Morcos]] LGBTIQ ekintzaile (Palestina, 1974) # [[Raymonde Arcier]] artista, feminista (Frantzia, 1939) # [[Raymonde Peschard]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1927-1957) # [[Rebecca Guay]] akuarelista (EE.BB. XX. mendea) # [[Rita Azevedo Gomes]] zinema zuzendaria (Lisboa, 1952) # [[Romelia Alarcón Folgar|Rogelia Alarcón]] idazlea, pianista (Guatemala, 1900-1971) # [[Rosa Chávez]] poeta, aktorea, kultura kudeatzailea (Guatelama, 1980) # [[Rosa Pereda]] idazlea, kritikaria (Santander 1949) # [[Rosa Romojaro ]] poeta, ikertzailea (Cádiz 1948) # [[Rosa Spottorno Topete]] itzultzailea, feminista ( Murtzia 1884-1980) # [[Rosario Pardo]] aktorea, zuzendaria (Jaen 1959) # [[Rosaura Álvarez]] poeta, margolaria, irakaslea (Granada 1945) # [[Roxana Stinchfield Ferris]] botanikaria (AEB 1895-1978) # [[Ruth Mateu Vinent]] politikaria (Menorca 1976) # [[Sabine Braun]] heptatloi- atleta (Alemania 1965) # [[Sara Doke]] belgikar kazetaria, itzultzaile (Frantziar, 1968) # [[Sara Estela Ramírez]] irakasle, kazetari, feminista ..(Mexiko, 1881-1910) # [[Sheila Minor]] ikertzailea (EE.BB., 1946) # [[Silke Renk]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Sofia Montaner Arnau]] azken trementinairea (Lleida 1908-1996) # [[Sofía Sakorafa]] greziar-'''palestinar''' politikaria, xabalina-jaurtitzailea (Grezia 1957) # [[Soledad Ortega Spottorno]] filosofoa, irakaslea, editorea (Madril 1914-2007) # [[Soledad Varela Ortega]] filologoa, ikertzailea (Madril 1945) # [[Sonia Nimr]] idazlea ('''Palestina''', 1955) # [[Sonia Pulido]] ilustratzailea (Bartzelona, 1973) # [[Steffi Nerius]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1972) # [[Suheir Hammad]] poeta ('''Jordania''', 1973) # [[Tatiana Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1968) # [[Telma Reca]] psikiatra aitzindaria (Argentina 1904-1979) # [[Teresa Bolaños de Zarco]] idazlea, pianojolea eta margolaria (Guatemala, 1922-1998) # [[Tiina Lillak ]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1961) # [[Truus Menger-Oversteegen|Truus Menger]] eskultorea, aktibista (Holanda 1923-2016) # [[Virginia Yagüe]] gidoilaria, idazlea ( Madril 1973) # [[Ynes Mexia]] botanikaria (Mexiko/AEB 1870-1938) # [[Zahia Ziouani]] orquestra zuzendaria (Paris 1978) # [[Zinaída Guipius]] poeta, idazlea (Errusia- Frantzia, 1869-1945) # [[Ziza Massika]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1934-1959 }} ==='''Berriak 2023''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Abanda Elustondo]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Donostia, 1989) # [[Amaia Arranz Mendiguren]] ----'''SORTUA''' biologoa eta ikertzailea (Bilbo 1978) # [[Andrea Garcia-Santesmases]] ----'''SORTUA''' soziologoa, antropologoa (Madril 1988) # [[Carmen Albisu]] efef'''SORTUA''' euskaltzailea, euskara irakaslea (Errenteria, 1916-Tutera, 2007) # [[Irati Gorostidi Agirretxe]] '''SORTUA''' artista, zinemagilea (Egues, 1988) # [[Itziar Eguren]] ef--'''SORTUA''' erizaina, txistularia (Elorrio 1953) # [[Izar Zubiaga]] ef--'''SORTUA''' futbolaria (Durango 2006) # [[Leire Ayala]] ef--'''SORTUA''' abeltzaina (Bilbo/Elorrio 1972) # [[Maialen Braña]] ----'''SORTUA''' abeslaria, irakaslea (Elizondo, 1998) # [[María Ángeles Sallé Alonso]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, ikertzailea (Panama, 1956) # [[Maria Pilar Zuriarrain]] ef--'''SORTUA''' txistularia (Zizurkil, 1953) # [[Marta Rodríguez Fouz]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, kazetaria eta futbolaria (Coruña, 1972) # [[Patricia Tornero]] ----'''SORTUA''' gaztagilea (Valentzia....) # [[Tatiana Romero Reina]] ----'''SORTUA''' historialaria, aktibista (Mexiko, 1984) # [[Julia Arévalo]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1898-1985) # [[Abala Bose]] gizarte langilea (Bangladesh, 1864-1951) # [[Alberta Ferretti ]] diseinatzailea (Italia 1950) # [[Alessandra Korap]] lider indigena (Brasil, 1958) # [[Alicia Luna]] gidoilaria, irakaslea (Madril 1963) # [[Alicia Senovilla ]] aurkezlea (Madril 1969 ) # [[Amna Suleiman]] maistra eta txirrindularia Palestinan (Damasco, 1982) # [[Amparo Fortuny]] dokumentalgilea, ekoizlea (Valentzia XX. mendea) # [[Ana García Lozano]] kazetaria (Valentzia 1963) # [[Ana Iris Simón ]] kazetaria, idazlea (Ciudad Real 1991) # [[Anita Sirgo]] sindikalista, komunista, ekintzailea (Asturias, 1030) # [[Anna Lizaran]] aktorea (Bartzelona 1944-2013) # [[Anna Murià]] idazlea, kazetaria, ekintzaile erbesteratua (Bartzelona, 1904-Tarrasa, 2002) # [[Annie Baker]] film zuzendaria (AEB 1981) # [[Antonia Dell'Atte ]] modelo ohia, aurkezlea (Italia 1960) # [[Anwara Bahar Chowdhury]] idazlea eta ekintzailea (Bangladesh, 1919-1987) # [[Asma al-Ghul]] kazetaria, feminista (Palestina, 1982) # [[Asma Tubi]] poeta eta kazetaria (Palestina, 1905-1983) # [[Assumpció Casals]] aktore erbesteratua (Bartzelona, 1896-1975) # [[Auguste Deter]] dokumentatutako 1. Alzheimer goiztiar kasua (Alemania 1850-1906) # [[Beatriz de Bobadilla (Gomerako andrea)]] Tenerifeko konkistatzailea (Medina del Campo, ?-1504) # [[Beatriz Enríquez de Arana]] Kolonen bikotea eta Fernando Kolonen ama (Kordoba, 1465-1522) # [[Blanca Padilla]] modeloa, diseinatzailea (Madril 1995) # [[Bushra al-Tawil ]] kazetaria, aktibista (Palestina 1993) # [[Carlota Soldevila]] aktorea, irakaslea (Bartzelona 1929-2005) # [[Carme Ballester|Carmen Ballester]] kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1900-Paris, 1972) # [[Carme Serrallonga]] pedagogoa, itzultzailea (Bartzelona 1909-1997) # [[Carmen Alcázar]] wikilaria (Mexiko) # [[Carmen Domingo]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1970) # [[Carmen Lomana]] enpresaburua, socialitea (Leon 1948) # [[Carolina Punset]] politikaria (AEB/Katalunia 1971) # [[Celestina Marrón]] sindikalista (Asturias, 1926-2016) # [[Chelo García-Cortés]] kazetaria (Ourense 1951) # [[Clotilde Luisi]] abokatu, dramaturgo, feminista (Uruguai, 1882-1969) # [[Conchi Arnal Claro]] ekintzaile feminista (Tanger, 1950) # [[Conxita Herrero]] komik ilustratzailea (Katalunia, 1993) # [[Daniela Catrileo]] poeta maputxea (Txile, 1987) # [[Daniela Feixas]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Katalunia 1973) # [[Dolors Oller]] irakaslea, idazlea, literatura kritikaria (Girona 1942) # [[Eileen O'Shaughnessy]] Britainia Handiko idazlea (1905–1945) # [[Elisa Coll]] idazlea, ekintzailea, bisexuala (Madril 1992) # [[Elisabeth Reyes]] modeloa (Malaga 1985) # [[Elsa Punset]] idazlea ( Londres/Katalunia 1964) # [[Elvira Espejo Ayca]] artista, poeta, ehulea (Bolivia, 1981) # [[Eva García Magriñá]] ikertzaile eta idazle (Donostia, 1966) # [[Eva Hache]] umorista, aurkezlea (Segovia 1971) # [[Fadila Saâdane]] Aljeriako gerrako zuen militante nazionalista (1938-1960) # [[Fanny Kemble]] aktore, idazle eta esklabotzaren aurkako abolizionista (Britainia Handia, 1809-1893) # [[Gema López]] kazetaria (Madril 1971) # [[Georgette Rizk]] ekintzailea (Palestina 1925-2018) # [[Hanan Al-Agha]] idazle eta artista (Palestina, 1948-2008) # [[Helena Béjar]] soziologoa, irakaslea (Madril 1956-2023) # [[Helga Tawil-Souri]] dokumentalgile, ikertzaile eta idazle (Kuwait, 1969) # [[Hiba Kamal Abu Nada]] poeta, eleberrigilea, wikilaria (Meka, 1991-Gazako zerrenda, 2023) # [[Hind al-Husseini]] aktibista, hezitzailea (Palestina, 1916-1994) # [[Inés Luisi]] medikua (Uruguai, XIX.mendea- 1965) # [[Irene Bordoy]] margolaria, irudigilea (Mallorca 1940) # [[Isabel Gemio]] kazetaria (Badajoz 1961) # [[Isabel González González]] politikaria eta ekintzailea (Tenerife, 1890-1968) # [[Isabel Pinto de Vidal]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1885-1969) # [[Isabella Eklöf]] zinemagilea (Suedia, 1978) # [[Islah Jad]] aktibista, ikertzailea, irakaslea (Palestina 1951) # [[Jackie Salloum ]] artista, film zuzendari palestinarra (AEB XX. mendea) # [[Jahanara Arzu]] poeta (Bangladesh, 1929) # [[Jenna Elfman]] aktorea (AEB 1971) # [[Jimena Menéndez-Pidal|Jimena Menendez Pidal]] pedagogoa (Madril, 1901-1990) # [[Júlia Coromines]] medikua, psikiatra erbesteratua (Bartzelona 1910-2011) # [[Julud Daibes]] palestinar arkitektoa eta politikaria (Betleem, 1965) # [[Jutta Koether]] artista, musikaria eta kritikaria (Alemania, 1958) # [[Kamilya Jubran]] abeslari palestinarra (Israel, 1962) # [[Kamini Roy]] poeta eta ekintzailea (Bangladesh, 1864-1933) # [[Kapitolina Díaz]] soziologoa (Leon, ) # [[Kholoud Faqih|Kholoud Faqin]] epailea (Palestina, XX.mendea) # [[Laudelina de Campos Melo]] etxeko-langileen aldeko sindikalista (Brasil, 1904-1991) # [[Laura Caballero]] gidoilaria, zuzendaria (Madril 1978) # [[Lola Lizaran]] aktorea (Almeria/Bartzelona 1931-2003) # [[Lucila Gamero]] mediku, zirujau, idazle eta feminista (Honduras, 1873-1964) # [[Lucy Prebble]] antzerkigilea (Britainia Handia 1981) # [[Luisa Luisi]] poeta, pedagogoa (Uruguai, 1883-1940) # [[Lurdes Lekuona Laburu|Lurdes Lekuona]] Zalduondoko alkatea (Gasteiz, 1958) # [[Magdalena Antonelli Moreno]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1877-1955) # [[Maha Haj]] palestinar jatorriko zinema zuzendari israeldarra (Nazaret, 1970) # [[Mai Masri]] zinema-zuzendaria (Jordania, 1959) # [[Maliha Hamidou]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1942-1959) # [[Mar Coll]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1981) # [[Margarida Minguillón]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1947) # [[Maria Dolors Bargalló]] Kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1902-Mexiko,1980) # [[María España Almendro]] saskibalio-jokalaria (Mallorca 1992) # [[Maria Majoral]] trementinairea (LLeida 1887-1976) # [[Maria Mies]] soziologoa (Alemania, 1931-2023) # [[María Patiño]] kazetaria (Coruña 1971) # [[María Teresa Josefina Janicki]] hezitzailea (Frantzia-Uruguai, XIX. mendea- ?) # [[Mariam Barghouti]] amerikar-palestinar kazetari, aktibista (Palestina-AEB, 1993) # [[Marina Comas]] aktorea (Bartzelona 1996) # [[Marta Angelat ]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1953) # [[Marta Corredera]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Marta Nebot]] kazetaria (Sevilla 1975) # [[Marta Pérez Sierra]] idazlea, poeta (Bartzelona 1957) # [[Maruja Lozano]] bolero eta kopla abeslaria (Valentzia 1935 - Malaga 2022) # [[Mary Al-Atrash]] igerilaria (Palestina 1994) # [[Mary Ann Shadd]] aktibista abolizionista, kazetaria, irakaslea (AEB, 1823-1893) # [[Maryse Gargour]] zinemagilea eta kazetaria (Palestina, XX. mendea) # [[Matilde_Fern%C3%A1ndez]] Politikaria feminista (Madril, 1950) # [[Mayada Al-Sayad]] alemaniar-palestinar atleta (Berlin, 1992) # [[Mériem Bouatoura]] Aljeriako gerrako borrokalari independentista (1938-1960) # [[Meriem Saâdane]] aljeriar erizaina eta militante nazionalista (1932-1958) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Miriam Saavedra]] modeloa, aktorea (Peru 1993) # [[Montse Amenós]] eszenografoa, jantzi-deseinatzailea (Bartzelona 1954) # [[Montse Guallar]] aktorea, aurkezlea (Bartzelona 1960) # [[Montserrat Cornet]] idazlea (Bartzelona 1934) # [[Mrinalini Sen]] idazlea (Bangladesh, 1879-1972) # [[Nadia Hafid]] ilustratzailea (Katalunia, 1990) # [[Nancy Meyers]] zuzendari, ekoizle eta gidoilaria (AEB 1947) # [[Natalia (abeslaria)]] tb aurkezlea (Cádiz 1982) # [[Natasha Neri]] aktibista, zinema zuzendaria (Brasil, XX. mendea) # [[Norma Andrade]] ekinzailea (Mexiko) # [[Noura Erakat]] amerikar-palestinar aktibista, irakaslea (Kalifornia, 1980) # [[Olatz Arregui]] piraguista (Donostia, 1999) # [[Paula Hernández (ahots aktorea)]] (Girona 1998) # [[Paula Hernández ]] aktorea, gidoilaria, zuzendaria (Argentina 1969) # [[Paulina Luisi]] mediku, sufragista, aktibista feminista (Uruguai, 1875-1950) # [[Pilar Boyero]] kopla abeslaria, irakaslea (Cáceres 1974) # [[Reem Frainah]] psikologoa, aktibista (Palestina ?) # [[Rosa Catrileo|Rosa Castrilleo]] abokatu maputxea (Temuco, Txile, 1981) # [[Rosa Estiarte]] igerilari olinpikoa (Manresa 1959-1985) # [[Rosa María Fernández García|Rosa María Fernandez García]] sindikalista (Asturias, 1942-2021) # [[Rosa Novell ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1952) # [[Sahar Jalifa]] idazlea (Palestina, 1942) # [[Samar Nassar]] igelaria (Libano, 1978) # [[Samiha Khalil]] politikaria, ekintzailea (Palestina 1923-1999) # [[Shadia Mansour]] hip-hoparen 1. dama arabiarra (Londres 1985) # [[Shamim Azad|Shamin Azad]] poeta eta idazlea (Bangladesh, 1952) # [[Sílvia Quer]] film zuzendaria ( Bartzelona 1962) # [[Sofía Álvarez Vignoli]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1899-1986) # [[Sònia Moll]] filologoa, poeta, itzultzailea (Bartzelona 1974) # [[Suad Amiry]] idazle eta arkitektoa (Siria, 1951) # [[Susanna Barranco]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Bartzelona 1975) # [[Tania Safura Adam Mogne]] ikertzaile eta erakusketa komisario (Mozambike, 1979) # [[Teresa Font]] film-editorea (Bartzelona 1956) # [[Tina Pérez]] sindikalista, ekintzalea (Asturias, 1929-1965) # [[Umayya Abu-Hanna]] kazetaria eta idazlea (Palestina-Finlandia, 1961) # [[Woroud Sawalha]] atleta (Palestina, 1991) # [[Yamila Abdalá Taha al Shanti]] irakaslea, politikaria (Palestina 1955-2023) # [[Zaha Hassan]] aktibista, abokatua (Palestina, XX.mendea) # [[Zulaija Al-Shahabi]] Palestinako feminismoaren ekintzaile aitzindaria (1901-1992) }} ==='''Berriak 2023''' ('''iraila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA''' idazlea, poeta (Basauri) # [[Bego Zubia Gallastegi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile (Arrasate, 1965) # [[Dora Manchado]] --ef'''SORTUA''' Tehueltxeeraren azken hiztuna (Argentina, 1934-2019) # [[Jaione López]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, misiolaria (Elorrio 1998) # [[Marta Goikoetxea Luquin]] ef--'''SORTUA''' blogaria (Lizarra, 1984) # [[Nagore Belastegi Martín|Nagore Belaustegi]] ----'''SORTUA''' (Legazpia, 1987) # [[Nerea Azkona]] ----'''SORTUA''' antropologoa, idazlea (Sopela, 1982) # [[Oihane Unzalu]] ef--'''SORTUA''' nutrizionista, kirol monitorea, lasterkaria (Abadiño 1987) # [[Pantxonerak]] '''SORTUA''' arrain saltzaileak (Laredo 1970 hamarkadara arte) # [[Presen Zubillaga Auza]] efef'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Iruñea, 1951-2023) # [[Raquel Esteban Terradillos]] ----'''SORTUA''' ekofisiologoa (Barakaldo, 1982) # [[Adriana Abenia]] aurkezlea, idazlea (Zaragoza 1984) # [[Aina Clotet ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1982ko) # [[Alexandra Narváez]] aktibista, zientzialaria (Ekuador, XX. mendea) # [[Alicia de los Ríos Merino|Alicia de los Rios Merino]] ikasle, gerrilari desagertua (Mexiko, 1952) # [[Amalia Anglés y Mayer]] opera kantaria eta gitarra-jotzailea (Badajoz, 1827-Stuttgart, 1859) # [[Amèlia Jover Velasco]] sindikalista, anarkista eta feminista (Cullera, 1910-Paris, 1997) # [[Amelia Quintanal Martínez-Conde]] futbolean Espainiako emakume talde baten 1. entrenatzailea (Kantabria 1937) # [[Amrita Pritam]] idazlea (Pakistan, 1919-India, 2005) # [[Ana Alba García]] kazetaria, gerra gatazketan aditua (Bartzelona 1971-2020) # [[Ana Borges]] futbolaria, aurrelaria (Portugal 1990) # [[Ana Paris Garcia]] lider sindikalista garrotez eraila (Sevilla, 1898-1938) # [[Ángeles García-Madrid|Ángeles Garcia-Madrid]] idazlea eta preso politikoa (Torrejón, 1918-Madrid, 2015) # [[Angustias Lara Sánchez|Maruja Lara Sánchez]] sindikalista (Granada, 1917-Valentzia, 2012) # [[Anna Cabot Quincy Waterston]] idazlea (AEB 1812-1899) # [[Anna Gréki]] poeta eta ekintzaile aljeriarra (1931-1936) # [[Anna Rodríguez Costa]] dramagilea, zuzendaria (Granada 1972) # [[Anna Stewart (aktibista)]] emakumeen eskubideen aldekoa (Australia 1947-1983) # [[Annette Frances Braun]] entomologoa (EEBB, 1884-1978) # [[Antònia Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[Assumpció Puigdelloses Vila]] etxekoandre fusilatua (1906 - Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Aurora Picornell]] komunista fusilatua (Palma, 1912-Manacor, 1937) # [[Ayo Edebiri]] komediantea, idazlea (AEB1995) # [[Balbina Gayo Gutiérrez|Balbina Gayo Gutierrez]] maistra errepublikarra (1901-1936) # [[Begoña Alberdi]] sopranoa (Bartzelona 1964) # [[Belarmina González Rodríguez]] ekintzaile fusilatua (Palencia, 1914-Porreres, 1937) # [[Blanca Jeannette Kawas]] aktibista (Honduras, 1946-1995) # [[Brígida Pardo López]] etxekoandre fusilatua (Granada, 1904-1936) # [[Carlota Planas Riera]] Espainiako 1. emakume futbolarien ordezkaria (Bartzelona 1992) # [[Carme Claramunt i Barot]] ekintzaile fusilatua (Tarragona, 1897 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Carme Portaceli]] antzerki-zuzendaria, irakaslea (Valentzia 1957) # [[Carmen Arrojo]] maistra, memoriaren aldeko ekintzailea (Madril, 1918-2017) # [[Carmen Arrufat]] aktorea (Castelló 2002) # [[Carmen del Riego]] kazetaria, 1. emakume-presidentea Madrileko Prentsa Elkartean (Asturias 1960) # [[Carmen Maria Garcia "García de Saura"|Carmen María Garcia]] idazle eta margolaria ( Molina de Segura) # [[Carol López ]] dramagilea, aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1969) # [[Carolina Ferre]] kazetaria (Alacant 1974) # [[Caroline Rémy de Guebhard]] idazle feminista (Frantzia, 1855-1929) # [[Catalina Flaquer]] ekintzailea fusilatua (Capdepera, 1876-Porreres,1937) # [[Catalina Martín López de Bustamante]] gerrillara, alfereza (Espainia ?-XIX. mendea) # [[Catalina Narváez de Ruiz]] brodatzailea, margolaria (Cádiz 1861- ¿ 1929) # [[Catherine Cusset]] filosofoa (Frantzia 1963) # [[Celia Tapias]] Buenos Airesko lehen emakume abokatua (1885-1964) # [[Chelsea Ashurst]] futbolaria, atezaina (Ingalaterra 1990) # [[Cinta Sabaté]] eskultorea, margolaria (Tarragona 1946) # [[Clara Pueyo Jornet]] Errepublikano desagertua (Villanueva eta GEltrú, 1914-1943) # [[Claudia López Benaiges]] feminista, anarkista eraila (Txileko Santiago, 1972-1998) # [[Clotilde García del Castillo]] Sorollaren musa eta Sorolla Museoaren sortzailea (Valentzia, 1865-Madril, 1929) # [[Concepción Caceres|Concepción Cáceres]] emagin fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Concha Carretero]] frankismoaren biktima (Madril, 1918-2014) # [[Concita De Gregorio]] kazetaria, idazlea (Italia 1963) # [[Coral Bracho]] hizkuntzalaria, poeta (Mexiko 1951) # [[Courtney Barnett ]] rock abeslaria (Australia 1987) # [[Cristina Clemente]] idazlea, gidoilaria, zuzendaria( Bartzelona 1977) # [[Cristina Fernández Pereda]] atezain fusilatua (Leon, 1900 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Diana Nyad]] igerilaria eta kazetaria (New York, 1949) # [[Djamila Amrane-Minne]] poeta eta historialaria, Aljeriako Independentzia Gerrako ekintzailea (1939-2017) # [[Dolores Cacuango]] Indigenen aldeko ekintzailea (Ekuador, 1881-1971) # [[Dolors Feliu]] abokatua, unibertsitateko irakaslea, politikaria (Roda de Ter, 1964) # [[Dolors Giorla Laribal]] etxekoandre fusilatua (Bartzelona, 1912 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Dolors Prat Coll]] anarkosindikalista (Ripoll, 1905-Tolosa, 2001) # [[Elena Martín]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Elina Garanca]] mezozosopranoa (Letonia 1976) # [[Elionor Malich Salvador]] emakume errepublikano fusilatua (Piorat, 188?- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Elisa García Sáez]] sindikalista, erizaina, Gerra Zibilean hildako milizianoa (Bartzelona, 1916-Huesca, 1936) # [[Elizabeth Evatt ]] epailea (Australia 1933) # [[Emakumezkoen Nazioarteko Zinemaldia (Australia)]] Australia 1975 # [[Emilia Dilke]] idazlea (Erresuma Batua, 1840-1904) # [[Encarnación Magaña]] antifrankista eraila (Almeria, 1921-1942) # [[Estefanía Banini]] futbolaria, aurrelaria (Argentina 1990) # [[Eugenia González Ramos]] sindikalista fusilatua (Bartzelona, 1919 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Eumelia Hernández]] sindikalista eta feminista (Venezuela, 1913-1990) # [[Eveline Safir Lavalette]] frantses jatorriko ekintzaile aljeriarra (1927-2014) # [[Evelyn Glennie]] perkusionista gorra (Eskozia 1965) # [[Fabiana da Silva Simões]] furbolaria (Brasil 1989) # [[Felicidad Duce]] jostuna, aitzindaria, enpresaburua (Bartzelona 1908-2000) # [[Flora Sanhueza]] pedagogo anarkista (Txile, 1911-1974) # [[Florence Ethel Johnson]] sindikalista, maistra (Australia 1884-1934) # [[Florencia Bonsegundo]] futbolaria (Argentina 1993) # [[Francisca Senhorinha da Motta Diniz|Francisca Sehorinha]] idazlea (Brasil,1834- ?) # [[Giovanna Berneri]] anarkista ekintzailea (Italia, 1897-1962) # [[Hélène Monastier]] aktibista, irakasle (Suitza, 1882-1976) # [[Hubertine Auclert|Hubertine Auchert]] feminista ekintzailea (Frantzia, 1848-1914) # [[Inés Jiménez Lumbreras]] errepublikano fusilatua (Madril, 1915-Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Irene Moray]] argazkilaria, film-zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Isabel Mesa Delgado]] Sindikalista (Ronda, 1913-Valentzia, 2002) # [[Jane eta Louise Wilson]] artistak (Ingalaterra 1967) # [[Jessica Gleeson]] futbolaria, defentsa (Irlanda 1993) # [[Jessie Street Emakumeen Liburutegi Nazionala]] Australia 1989 # [[Jessie Street]] ekintzailea (Brithis Raj/India 1889-Australia 1970) # [[Jill Ellis]] futbolari, entrenatzaile ohia (Erresuma Batua 1966) # [[Joaquina Charro Gómez]] sindikalista fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Josephine Shaw Lowell]] aktibista (AEB, 1843-1905) # [[Juana Aranguren Rica]] abokatu feminista (Bilbo, 1952) # [[Julia López (artista)]] margolari autodidakta (Mexiko 1936) # [[Kamilla Seidler ]] sukaldariburua (Danimarka 1983) # [[Kristine Lilly]] nazioarteko partida gehien jokatutako futbolari ohia (AEB 1971) # [[Laura Ràfols]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1990) # [[Leda Rafanelli]] feminista, sufia, idazlea (Italia, 1880-1971) # [[Leila Ouahabi]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1993) # [[Leonor Lavado]] imitatzailea, aktorea (Kordoba 1987) # [[Lesbia Urquía]] aktibista (Honduras, 1967-2016) # [[Lola Gallardo]] futbolaria, atezaina (Sevilla 1993) # [[Lucía Alemany]] film-zuzendaria(Castelló 1985) # [[Lucía Pascual Palomo]] xake-jokalaria (Madril 19) # [[Luisa Gómez de la Torre|Luisa Gomez de la Torre]] ekintzailea (Quito,1887-1976) # [[Magdalena Nolla Montseny]] etxekoandre fusilatua (Tarragona, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Malena Costa]] modeloa (Mallorca 1989) # [[Manuela Díaz Cabezas]] ekintzaile antifrankista (Kordoba, 1920-Suitza, 2006) # [[Margarita Murillo]] aktibista (Honduras, 1958 - 2014) # [[Margarita Rivière]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1944-2015) # [[María Angélica Barreda|Maria Angelica Barreda]] Argentinako lehen emakume abokatua (1887-1963) # [[María Antonia Iglesias]] kazetaria, idazlea (Madril 1945-Pontevedra 2014) # [[María de la Purificación de la Aldea y Ruiz de Castañeda|Purificación de la Aldea]] emagina, ekintzailea ( Madrid, 1889-1976) # [[María Escoté]] jostuna, arropa diseinatzailea (Bartzelona 1979) # [[María Esteve |María Esteve Flores]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Herrera Magdaleno|Maria Herrera Magdaleno]] Giza eskubideen aldeko aktibista (Mexiko, 1950) # [[Maria Jiménez]] abeslatia eta aktorea (SEvilla, 1950-2023) # [[María Joaquina de Viera y Clavijo]] idazlea (Kanariak, 1737-1819) # [[Maria Jose Pons]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1984) # [[María Martín López]] memoria historikoaren aldeko borrokalaria, frankismoaren biktima (Avila, 1930-Toledo,2014) # [[Maria Mies]] alemaniar soziologoa (Steffeln, 1931-2023) # [[María Moreno]] idazlea eta kazetaria (Buenos Aires, 1947) # [[Maria Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[María Pry]] entrenatzailea, futbolari ohia (Sevilla 1984) # [[María Victoria Walsh]] kazetaria, borrokan hila (Buenos Aires, 1950-1976) # [[Marie Louise Berneri]] idazle anarkista (Italia, 1918-Londres, 1949) # [[Marsia Taha]] boliviar sukaldaritzako chef aitzindaria (Bulgaria 1989) # [[Marta Lois]] irakaslea, politikaria (Vigo, 1969) # [[Marta Torrejón]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1990) # [[Martha Asunción Alonso]] poeta itzultzailea (Madril, 1987) # [[Mary Cynthia Dickerson]] herpetologoa (AEB 1866-1923) # [[Maud Nathan]] aktibista, sufragista (AEB, 1862-1946) # [[Maud Slye]] minbizi ikertzailea (AEB 1879-1954) # [[Maya Hansen]] moda diseinatzailea (Madril 1978) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Milagros Pérez Oliva ]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Huesca 1955) # [[Minnehaha ]] poema bateko fikziozko pertsonaia (AEB 1855) # [[Míriam Nogueras]] politikaria eta enpresaburua (Bartzelona, 1980) # [[Montse Germán]] aktorea (Bartzelona 1969) # [[Natalia Ramos (futbolaria)]] defentsa (Tenerife 1999) # [[Neus Bonet]] kazetaria, irakaslea (Bartzelona 1959) # [[Neus Bouza Gil]] CNTko militante fusilatua (Bartzelona, 1916- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Nieve de Medina]] aktore eta zuzendaria (Madril,1962) # [[Noelia López ]] modeloa, tb aurkezlea (Sevilla 1986) # [[Noelia Ramos]] futbolaria, atezaina (Tenerife 1999) # [[Olga Luzardo]] kazetaria eta ekintzailea (Venezuela, 1916-2016) # [[Patri Guijarro]] futbolaria, defentsa (Palma Mallorcakoa 1998) # [[Patricia Ferreira]] gidoilaria, zuzendaria (Granada 1958) # [[Patricia Rodríguez Barrios]] 1. Gizonezko Futbol talde gerentea (Gipuzkoa 1982) # [[Pazzis Sureda]] eskultorea, margolaria (Mallorca 1907-1939) # [[Pepita Laguarda Batet]] anarkista,gerra zibilean eraila (Bartzelona, 1919-1936) # [[Pepita Patiño Páez]] makien laguntzailea, komunista (Kordoba, 1925-2015) # [[Piedad Arribas]] ekintzailea, frankismoaren biktima (Toledo, 1920-Madril, 2010) # [[Pilar Montaner Maturana]] margolaria (Mallorca 1876-196119) # [[Pilar Prades]] garrotez eraildako neskame pozoitzailea (Valentzia, 1928-1959) # [[Purificación Pérez Benavent]] sindikalista (Valentzia, 1919-Kanada, 1995) # [[Ramona Peralba Sala|Ramona Peralta Sala]] langile fusilatua (Gironella, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Raquel Cabezón]] futboalari ohia (Bartzelona 1978) # [[Rianna Jarrett]] futbolaria, aurrelaria (Irlanda 1994) # [[Rocío García Martínez]] txirrindularia (Madril 1974) # [[Romina Belluscio]] kazetaria, modeloa ( Argentina 1979) # [[Sandra Hermida Muñiz]] film-, dokumental ekoizlea (Tarragona 1972) # [[Sandra Paños]] Futbolaria, atezaina (Alacant 1992) # [[Sandra Vilanova]] futbolari ohia, erdilaria (Bartzelona 1981) # [[Sara Nieves Matheu García]] irakaslea, zibersegurtasun ikertzailea (Murtzia 1992) # [[Sara Ortega (futbolaria)]] , aurrelaria (Errioxa 2005) # [[Sara Serrat]] futbolaria, idazlea (Huelva 1995) # [[Sara Suárez Solís]] idazle feminista (Oviedo, 1925-2000) # [[Sarah Bouhaddi]] futbolaria, atezaina (Frantzia 1986) # [[Sari Van Veenendaal]] futbolaria, atezaina (Herbehereak 1990) # [[Sarina Wiegman]] entrenatzailea, futbolari ohia (Herbehereak 1969) # [[Sayaka Fernández Díaz]] dokumentalgilea (Cáceres 1978) # [[Sha'Carri Richardson]] atleta (AEB 2000) # [[Silvia Meseguer]] futbolari ohia, medikua (Teruel 1989) # [[Soledad Gallego-Díaz]] kazetaria (Madril 1951) # [[Sonia Bermúdez Tribano]] futbolaria, entrenatzailea, berriemailea (Madril 1984) # [[Sonia García Galán]] historialaria eta feminista (Aviles, 1981) # [[Sonia Grande]] cinema-jantzi diseinatzailea (Asturias 1964) # [[Susana Carro]] Filosofoa irakaslea, femilnista (Mieres, 1971) # [[Tania Martínez Portugal|Tania Martinez Portugal]] poligologoa, irakaslea,feminista (Etxebarri, 1963) # [[Toña Is ]] futbolaria, entrenatzailea (Asturias 1966) # [[Tránsito Amaguaña]] ekintzaile indigena (Ekuador,1909-2009) # [[Urimare]] kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Urrezko Neskatoak]] Olinpiar Jokoetako gimnasta erritmiko txapeldunak, Atlanta 1996 # [[Valentina Muñoz]] aktibista feminista (Txile, 2002) # [[Vera Pauw]] bortxatutako futbolaria, entrenatzailea (Hebehereak 1963) # [[Vicky Losada]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Victoria Prego]] kazetaria (Madril 1948) # [[Viola Calligaris]] futbolaria (Suitza 1996) # [[Yolanda Flores]] kazetaria, irrati esataria (Madril, 1960) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] efef'''SORTUA''' abokatua eta aktibist (Gamiz, 1978- Barakaldo, 2023) # [[Ana Soto]] --ef'''SORTUA''' kazike (Venezuela, 1618-1668) # [[Awen Iorwerth]] ----'''SORTUA''' medikua, unibertsitateko irakaslea # [[Erika Arrizabalaga]] ----'''SORTUA''' txistularia (Gasteiz, 2000) # [[Gentz del Valle]] ef--'''SORTUA''' artista (Lekeitio, 1957) # [[Orocomay]] ----'''SORTUA''' kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Xochilt Madai|Xochitl Madai]] ----'''SORTUA''' arkitektua eta ekintzailea (Mexiko, 1972) # [[Ada Liberio]] gimnasta errimikoa (Zaragoza 1974) # [[Adriana Díaz Enciso]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Alba González]] idazlea, politikaria (Asturias 1986) # [[Alice Kellen]] idazlea (Valentzia, 1989) # [[Amalia Bautista]] poeta (Madril 1962) # [[Amparo Barayón]] piano-jola eta sindikalista fusilatua (Zamora, 1904-1936) # [[Ana Bautista]] gimnasta erritmikoa (Kanariak 1972) # [[Ana Carmona Ruiz]] mutil itxuraz jokatzea lortu zuen futbolaria (Malaga 1908-1940) # [[Ana María de Foronda|Ana Maria de Foronda]] idazlea eta itzultzailea (1910-1990) # [[Anna Szatkowska]] idazlea (Polonia, 1928-2015) # [[Antònia Fontanillas Borràs]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1917-Frantzia, 2014) # [[Apacuana]] kazikea (Venezuela, XVI. mendea) # [[Athenea del Castillo]] futbolaria (Kantabria 2000) # [[Bathsua Makin]] Proto-Feminista (Londres, 1600-1675) # [[Beatriz Corredor]] legelaria, politikaria (Madril 1968) # [[Blanche Stuart Scott]] hegazkinlaria (EEBB. 1884-1970) # [[Carla Barber]] medikua, modeloa (Kanariak 1990) # [[Carmen Avilés]] atleta (Madril 2002) # [[Carmen Herrero Vicent]] medikua, ikertzailea (Castelló, 1986-2023) # [[Carmen Montes]] itzultzailea (Cádiz 1963) # [[Cata Coll]] futbolaria (Mallorca 2001) # [[Cathy Xaudaró]] gimnasta erritmikoa (Filipinak/ Espainia 1960) # [[Cecilia Domínguez Luis|Cecilia Dominguez]] idazlea (La Orotava, 1948) # [[Cecilia Pantoja]] abeslaria (Txile, 1943 - 2023) # [[Celia Flores]] abeslaria (Madril, 1981) # [[Charlotte Maxeke]] aktibista (Hegoafrika, 1871-1936 ) # [[Charlotte von Ahlefeld|Charlotte von Ahlfeld]] idazlea (Alemania, 1782-1849) # [[Charlotte von Stein|Charlote Von Stein]] (Alemania, 1742-1822) # [[Christiane Vulpius]] Goetheren emaztea (Alemania, 1765-1816) # [[Clara Serra]] feminista, ikertzailea, filosofoa, politikari ohia (Madril 1982) # [[Concha Monrás]] piano-jotzaile fusilatua (Bartzelona, 1898-Huesca 1936) # [[Conchi Sánchez ]] Espainiako 1. emakume futbolari profesionala (Madril 1957) # [[Costanza da Varano]] humanista eta poeta (Italia, 1426-1447) # [[Covadonga Tomé]] pediatra, politikaria (Asturias 1970) # [[Cristina Gallo]] kirol kazetaria, idazlea, aktibista (Asturias 1965) # [[Dahteste]] gerlari, itzultzaile, diplomazialari (1860 - Mexiko Berria, 1955) # [[Diana Wynne Jones]] idazlea (Londres, 1934-2001) # [[Dolores Pla Brugat]] historialaria eta ikertzailea (Girona, 1954-2014) # [[Emakume Indigenen Nazioarteko Eguna]] # [[Emilia Boneva]] gimnasia erritmikoko entrenatzailea (Bulgaria 1938-2019) # [[Emma Cabal]] poeta (Asturias 1962) # [[Enith Salón]] futbolaria ( Valentzia 2001) # [[Esther González]] futbolaria (Granada 1992) # [[Etta Federn]] idazle, itzultzaile, pedagogo eta anarkofeminista austriarra (1883 - 1951) # [[Eva Navarro ]] futbolaria (Murtzia 2001) # [[Fatima Madrilgoa]] ustezko astronomoa (Al-Andalus XI. mendea) # [[Francisca Saperas|Francesca Saperas]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1851-1933) # [[Gala Dalí]] artista eta modeloa (Errusia, 1894-1982) # [[Hansa Mehta]] aktibista, politikaria (India, 1897-1995) # [[Irene Guerrero]] futbolaria (Sevilla 1996) # [[Isabel Medina]] idazlea (Gomera, 1943) # [[Isabel Mozún]] altuera jauziko atleta (Madril 1960) # [[Ivana Andrés ]] futbolaria (Valentzia 1994) # [[Jean Batten]] hegazkinlaria (Zeelanda Berria, 1909-Palma Mallorcakoa, 1982) # [[Johanna Schopenhauer]] idazlea (Alemania, 1766-1838) # [[Juana Álvarez Molina|Juana Alvarez]] etxekoandre fusilatua (Medina de Rioseco, 1897-Gijon, 1937) # [[Juana María de los Dolores de León Smith]] espainiar dama (Badajoz, 1798 – Londres, 1872) # [[Julia Mayoral Márquez]] maistra eta politikaria (Badajoz, 1902 - 1983) # [[Julia Santibáñez]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Kyra Galván]] poeta eta eleberrigilea (Mexiko Hiria, 1956) # [[La Repompa de Málaga]] abeslaria (Malaga 1937-1959) # [[Laia Codina]] futbolaria (Girona 2000) # [[Lara Álvarez]] kazetaria (Asturias 1989) # [[Laura del Río]] futbolaria, mutilen entrenatzailea (Madril, 1982) # [[Lola Suárez|Lola Suarez]] idazlea (Lanzarote, 1956) # [[Malebogo Molefhe]] aktibista (Botswana,1980) # [[María Bernaldo de Quirós]] hegazkinlaria (Madril, 1898-1983) # [[Maria da Conceição Moita]] aktibista, hezitzailea (Portugal, 1937-2021) # [[María Francisca de Sales Portocarrero (Montijoko VI. kondesa)]] (Madril, 1754 – Logroño, 1808) # [[María Josefa Cerrato Rodríguez]] Espainiako lehen emakume albaitaria (Badajoz, 1897-1981) # [[María Pérez Rabaza]] futbolaria (Bartzelona 2001) # [[María Rosa Alonso|Maria Rosa Alonso]] idazlea (Tararonte, 1909-2011) # [[Mariangiola Criscuolo]] margolaria (Italia, 1548-1630) # [[Mariona Caldentey]] futbolaria (Mallorca 1996) # [[Melissa Jiménez (kazetaria)]] (Lieja/Bartzelona 1987) # [[Mercedes Pinto]] idazlea, kazetaria eta feminista (1889-1976) # [[Mónica García Prieto]] kazetaria, saiakeragilea (Badajoz 1974) # [[Montse Martín]] gimnasta erritmiko ohia, ilustratzailea, diseinatzailea, aktorea, dantzaria (LLeida 1974) # [[Montse Tomé]] futbolari ohia, entrenatzailea (Asturias 1982) # [[Noemí Casquet]] kazetaria, youtuberra (Sabadell 1992) # [[Olga Carmona]] futbolaria (Sevilla 2000) # [[Ona Batlle]] futbolaria (Bartzelona 1999) # [[Paula Guilló]] Miss eta modeloa (Alacant 1989) # [[Pepa Caballero]] margolaria (Granada, 1943 - Malaga, 2012) # [[Raymonde de Laroche]] hegazkinlaria (Paris, 1882-1919) # [[Rebecca Abe|Rebeca Abe]] idazlea (Alemania, 1967) # [[Rita Bosaho]] sanitarioa, politikaria. Kongresuko 1. Persona beltza (Ginea/Espainia 1965) # [[Rocío Gálvez ]] futbolaria (Kordoba 1997) # [[Salma Paralluelo]] futbolaria, atleta (Zaragoza 2003) # [[Silvia Yustos]] gimnasta erritmikoa (Valladolid 1971) # [[Simone Segouin]] partisaua, erresistentziako kidea (Frantzia, 1925-2023) # [[Sofia Behrs]] idazlea, argazkilaria (Errusia, 1844-1919) # [[Sofia Castañon]] poeta, politikaria (Asturias 1983) # [[Susan Haack]] irakasle eta filosogoa (Ingalaterra, 1945) # [[Sybilla]] diseinatzailea (AEB/Espainia 1963) # [[Teresa Abelleira]] futbolaria (Pontevedra 2000) # [[Teresa Helbig]] moda-diseinatzailea (Bartzelona 1963) # [[Teresa Matilde Revaque]] Bigarren Errepublikako espetxe funtzionario fusilatua (Valladolid, 1897-Madril, 1940) # [[Teresa Táboas]] arkitekto galiziarra (Mexiko Hiria, 1961) # [[Thelma Nava]] poeta (Mexiko Hiria, 1932-2019) # [[Thérèse Peltier]] hegazkinlaria (Frantzia, 1873-1926) # [[Vicenta García Miranda]] idazlea, poeta (Badajoz, 1816-1877) # [[Yulianna Avdeeva]] piano-jotzailea (Mosku 1985) # [[Zofia Kossak-Szczucka]] idazlea (Polonia, 1890-1968) }} ==='''Berriak 2023''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainize Gastaka Martínez]] ----'''SORTUA''' abokatua, Laudioko alkatea (Laudio, 1985) # [[Rosa Mari Artza Azueta]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Iurreta, 1946-2001) # [[Guruzne Carrason Torrontegi]] ----'''SORTUA''' ingurumen hezitzailea, Sopelako alkatea (Sopela, 1981) # [[Deniba Konare]] ----'''SORTUA''' judoka (Mali/Durango 2003) # [[Sorne Rubio Arano]] ----'''SORTUA''' Mundakako alkatea (Mundaka, 1972) # [[Itziar Iratzagorria]] ef--'''SORTUA''' Urdulizko alkatea # [[Maite Ibarra Goti]] ----'''SORTUA''' Arrigorriaga alkatea (Arrigorriaga, 1979) # [[Elisa Kaltzada]] --ef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Busturia, 1929-2022) # [[Lorea Perosanz]] ef--'''SORTUA''' diseinatzailea eta ilustratzailea (Ermua, 1976) # [[Maider Morras Azpiazu]] ----'''SORTUA''' abokatua, unibertsitateko irakaslea, Arrasateko alkatea (Arrasate, 1976) # [[Olatz Lezeta Urzelai]] ef--'''SORTUA''' mekanikaria, Antzuolako alkatea (Antzuola, 1977) # [[Kristina Rodriguez Mendikute]] ef--'''SORTUA''' Adunako alkatea (Aduna,1971) # [[Mari Karmen Arregi Agirre]] ef--'''SORTUA''' Aizarnazabalgo alkatea # [[Beatriz Unzue Esnaola]] ef--'''SORTUA''' Amasa-Villabonako alkatea # [[Alba Garmendia Castaños]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, filosofoa eta Ikaztegietako alkatea # [[Yanire Granero]] --ef'''SORTUA''' diseinatzailea, enpresaburua (Abadiño 1988) # [[Oihana Amundarain Zubillaga]] ef--'''SORTUA''' Elduaingo alkatea # [[Gurutze Etxezabal Iturrioz]] ef--'''SORTUA''' Orexako alkatea # [[Anuska Esnal Oliden]] ef--'''SORTUA''' Orioko alkatea (Orio, 1980) # [[Izarra Urdalleta Iraola]] ef--'''SORTUA''' Segurako alkatea (Errezil, 1975) # [[Cristina Tapias]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua (Bilbo 1960) # [[Teófila Adrada]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua, asmatzailea (Toledo 1904- ?) # [[Naroa Azpitarte]] ----'''SORTUA''' errugbilaria (Durango, 2005) # [[Rosario Tomasena Alzuri]] ef--'''SORTUA''' kirolaria, igerilaria, triatleta (Urnieta, 1946) # [[Agurtzane Solaberrieta Mesa]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta Usurbilgo alkatea (Usurbil, 1979) # [[Maite Amenabar Alkorta]] ----'''SORTUA''' Zirzurbilgo alkatea (Azpeitia) # [[Nagore Alkorta Elorza|Nagore Alkorta]] ef--'''SORTUA''' Azpeitiko alkatea (Azpeitia, 1978) # [[Alicia Framis]] artista (Mataró, 1967) # [[Lorena Llamas]] txirrindulari ohia (Bartzelona 1987) # [[Daisy Elliott]] politikaria (AEB 1917-2015) # [[Yolanda García Serrano]] gidoilaria (Madril 1958) # [[Karina Garantivá ]] aktorea, antzerki zuzendaria (Kolonbia 1980) # [[ Helena Pimenta]] antzerki-zuzendaria (Salamanca 1955) # [[Verónica Fernández]] gidoilaria (Soria 1971) # [[Magüi Mira]] aktorea, zuzendaria (Valentzia 1944) # [[Clara Sanchis]] aktorea, musikaria (Teruel 1968) # [[Lola Salvador]] gidoilaria (Bartzelona 1938) # [[Carmen Balagué]] aktorea (Bartzelona 1952) # [[Luz Casanova]] ongilea (Asturias, 1873-1949) # [[Jacqueline Guerroudj]] Militante komunista eta antikolonialista (1919 - 2015) # [[Sheyla Gutiérrez]] txirrindularia (Errioxa 1994) # [[Lucía González]] txirrindularia (Asturias 1990) # [[Alicia González]] txirrindularia (Asturias 1995) # [[Mavi García]] duatleta, txirrindularia (Mallorca 1984) # [[María Mercedes Cagigas Amedo]] txirrindularia (Kantabria 1979) # [[Isabel Martin]] txirrindularia (Valladolid 1999) # [[Sara Martín]] txirrindularia (Burgos 1996) # [[Cristina Martínez (txirrindularia)]] (Valentzia 1981) # [[María Isabel Moreno ]] txirrindularia (Girona 1981) # [[Belén López (txirrindularia)]] irakaslea (Cádiz 1984) # [[Mayalen Noriega]] igerilaria, txirrindularia, kirol egokituko gidaria (Mexiko/Espainia 1982) # [[Josefa Benítez Guzmán]] kirol egokitutako txirrindularia (Bartzelona 1969) # [[Susana Rodríguez Gacio]] medikua, kirol egokitutako txirrindularia (Vigo 1988) # [[Aauri Bokesa]] kirolari eta gizarte langilea (Madril, 1988) # [[Cristina Danimarkakoa]] Italiako aristokrata (Danimarka, 1521-Italia, 1590) # [[Conceição Matos]] aktibista (Portugal, 1936) # [[María de Estrada]] konsistatzailea (Espainia-Mexiko, XV.mendea) # [[Maritza M. Buendía]] # [[Lozen]] gerlari eta xamana (1840-1889) # [[Elsy Jacobs]] txirrindularia (Luxenburgo 1933-Bretainia 1998) # [[Anna Ramírez ]] txirrindularia, aktibista (Bartzelona 1981) # [[Marta Vilajosana]] txirrindularia (Bartzelona 1975) # [[Audrey Cordon]] txirrindularia (Bretainia 1989) # [[Alba Teruel ]] txirrindularia (Valentzia 1996) # [[Anna Sanchis]] txirrindularia (Valentzia 1987) # [[Dori Ruano]] txirrindularia, zuzendaria, politikaria, irakaslea (Salamanca 1969) # [[Gloria Rodríguez Sánchez]] txirrindularia ( Murtzia 1992) # [[Ariadna Ródenas]] txirrindularia (Alacant 1987 # [[Aida Nuño]] txirrindularia (Asturias 1983) # [[Karin Herrera]] biologo eta politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sonia Gutiérrez Raguay]] politikaria (GUatemala, 1981) # [[Txirrindularitza eta feminismoa]] # [[Jean Purdy]] erizaina, 1. enbriologoa (Erresuma Batua 1945-1985) # [[Victoria Anna Perea]] Espainiako 1. probeta umea (Bartzelona 1984) # [[Anna Veiga]] biologoa, Espainiako 1. probeta umearen ‘ama zientifikoa’ (Bartzelona 1956) # [[Elisa Matilla]] aktorea (Madril 1966) # [[Dunia Ayaso eta Felix Sabroso]] zine zuzenndariak (Kanariak 1961-2014) # [[Eva Lesmes]] gidoilaria, zine zuzendaria (Asturias 1961) # [[Imma Colomer]] aktorea (Bartzelona 1948) # [[Rosa Gàmiz]] aktorea (Bartzelona 1965) # [[Carlota Subirós]] antzerki-zuzendari (Bartzelona 1974) # [[Lluïsa Cunillé ]] idazlea (Katalunia 1961) # [[Hijas de Cynisca]] kirol-arloko genero-desberdintasuna, dokumentala (2019) # [[Jessica Vall ]] igerilaria, biologoa (Bartzelona 1988) # [[Jennifer Pareja]] waterpolo jokalari ohia (Girona 1984) # [[Carmen Martín]] eskubaloi jokalaria (Almeria 1988) # [[Vanesa Amorós ]] eskubaloi jokalaria, entrenatzialea (Alacant 1982) # [[Nuria Benzal ]] eskubaloi jokalaria (Malaga 1985) # [[Estela Estévez Barreiro]] atleta paralinpiarra (Vigo 1965) # [[Alba Caride]] gimnasta erritmikoa (Vigo 1980) # [[Susana Garabatos ]] igerilaria (Vigo 1979) # [[Julia Vaquero]] galiziar atleta (Frantzia 1970) # [[Thérèse Clerc]] Frantziako ekintzaile feminista (1927 - 2016) # [[Suhayr al-Qalamawi]] idazlea eta itzultzailea (Egipto, 1911-1997) # [[Dolors Vives Rodón|Dolors Vives Rodon]] Kataluniar hegazkinlaria (Valls, 1908-Bartzelona, 2007) # [[Susana Ferrari Billinghurst]] hegazkinlaria (Argentina, 1914-Italia, 1999) # [[Yevguenia Shajovskaya|Yevguena Shajovskaya]] hegazkinlaria (Errusia, 1889-1920) # [[Carola Lorenzini]] hegazkinlaria (Buenos Aires, 1899-1941) # [[Clara Adams]] hagazkinlaria (EEBB, 1884-1971) # [[Gloria Cuesta]] hegazkinlaria (Asturias, 1911 - Madril, 1987) # [[Maria Josep Colomer i Luque]] hegazkinlaria (Bartzelona, 1913 - Inglaterra, 2004) # [[Alia Twal]] hegazkinlaria (Jordania) # [[Lotfia ElNadi|Loftia Elnadi]] hegazkinlaria (Egipto, 1907-2002) # [[Erma Franklin]] abeslaria (EEBB, 1938-2002) # [[Carolyn Franklin]] abeslaria (EEBB, 1944-1968) # [[Flor Aguilera]] idazlea (Mexico Hiria, 1971) # [[María Antonieta Mendivil]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Anne Kingsbury Wollstonecraft]] ilustratzaile botanikoa (EEBB,1781-Kuba, 1828) # [[Sara Khadem ]] xake jokalaria (Iran 1997) # [[Tamara Abalde ]] saskibaloi jokalaria (Ferrol 1989) # [[Begoña Fernández]] eskubaloi jokalaria (Vigo 1980) # [[Isabel Herguera]] artista, zuzendaria, irakaslea (Donostia 1961) # [[Karin Boye]] poeta, itzultzailea (Suedia 1900-1941) # [[Helene Hanff]] idazlea (AEB 1916-1997) # [[Sopiko Guramishvili]] xake jokalaria (Georgia 1991) # [[Carol Thatcher ]] kazetaria (Londres 1953) # [[Mónica Braun|Monica Braun]] idazlea eta poeta (Mexiko, 1965) # [[Cristina Rivera Garza]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Martha Cerda]] idazlea (Mexiko, 1945) # [[Bibiana Gallego Lancharro]] poeta eta damaturgoa (Badajoz, 1799-Madril, 1867) }} ==='''Berriak 2023''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Otxotorena]] ef--'''SORTUA''' Mañariko alkatea (Hernani, 1984) # [[Arantxa Arregi]] ----'''SORTUA''' Doneztebeko alkatea # [[Asun Agiriano]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta bibliotekaria (Arrasate, 1963) # [[Begoña Enbeita]] ef--'''SORTUA''' Muxikako alkatea (Muxika, 1985) # [[Berta Arizkun González]] ef--'''SORTUA''' Burlatako alkatea # [[Burdinaren emakumeak]] '''SORTUA''' (Bizkaia, XIX-XX. mendea) # [[Carmen Mendiguren]] efef''SORTUA'''maistra (Zamudio, 1913-2010) # [[Eider Olazar]] ef--'''SORTUA''' Gazteluko alkatea (Gaztelu...) # [[Eneritz Agirre]] ef--'''SORTUA''' Atxondoko alkatea (Atxondo, 1983) # [[Eneritz Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' Zaldibarko alkatea (Zaldibar, 1985 ) # [[Erika Letamendi Hurtado]] ef--'''SORTUA''' Donemiliagako alkatea (Gasteiz, 1985) # [[Igone Amesti]] ef--'''SORTUA'''mezzosopranoa, musika-irakaslea (Mallabia, 1985) # [[Iruri Altzerreka]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria (Garai, 2000) # [[Itziar Imaz Artazcoz|Itziar Imaz]] ef--'''SORTUA''' Garesko alkatea (Gares, 1981) # [[Julene Lazkano]] ef--'''SORTUA''' Elorrioko alkatea (Elorrio, 1985) # [[Laura Irasuegi Otal]] efef'''SORTUA''' ingeniaria, gerrako umea (Eibar, 1923-Errenteria, 2016) # [[Malan Alloua]] ----'''SORTUA''' Sanwiko Erresumako ama erregina (Ghana, XIX. mendea) # [[Maria Sáez de Albéniz Bregaña]] ef--'''SORTUA''' Etxarri Aranazko alkatea (Iruñea, 1966) # [[Marta Díez Napal]] ef--'''SORTUA''' Antsoaingo alkatea (Antsoain, 1975) # [[Nadia Nemeh Shomaly]] ----'''SORTUA''' Bermeoko alkatea (Bermeo, 1979) # [[Noelia Oses]] ef--'''SORTUA''' Matematikaria, ikertzailea (Ermua, 1975) # [[Oihana Olaberria Jaka]] ef--'''SORTUA''' Arakilgo alkatea (Arakil, 1976 # [[Oihane Irastorza]] ef--''SORTUA''' Izurtzako alkatea (Izurtza, 1981) # [[Oihane Uribeetxebarria Garmendia]] ef--'''SORTUA''' Lakuntzako alkatea (1979) # [[Olatz Alberdi Etxeberria]] ef--SORTUA futbolaria, atezaina (Bergara, 1997) # [[Olatz Irizar Martínez]] ef--'''SORTUA''' Ziordiako alkatea (Ziordia, 1972) # [[Pilar Arechavaleta]] efef'''SORTUA''' moja (Bilbo, 1880-Madril-1973) # [[Txelo Auzmendi Jimenez]] ef--'''SORTUA''' Asparrenako alkatea (Araia, 1960) # [[Olga Mariano]] aktibista ijitoa (Portugal, 1950) # [[Adriana Caselotti]] ahots aktorea (AEB 1916-1997) # [[Adrienne Bolland|Adrianne Bolland]] hegazkinlaria (Frantzia, 1895-1975) # [[Agirre Aristizabal ahizpak]] oroimen memoria babesleak (Lizarra, 1936) # [[Ahlam Khudr]] aktibista (Sudan) # [[Aída Bueno Sarduy]] dokumentalgilea (Kuba, ?) # [[Aida Toledo]] poeta (Guatemala, 1952) # [[Ainhoa Carbonell Allué ]] zinegotzi ijitoa (?,?) # [[Alba Cros ]] zinema zuzendaria (Lleida 1991) # [[Alice Austen]] argazkilaria (AEB 1866-1952) # [[Alice Pestana]] pedagogoa (Portugal, 1860-Madril, 1929) # [[Alicja Dorabialska]] kimikaria (Polonia, 1897 – 1975) # [[Alma Karla Sandoval|Alma Carla Sandoval]] Kazetaria (Mexiko, 1975) # [[Ana Martínez de Luco]] moja, aktibista (Araba, 1960) # [[Anaïs Napoleon]] argazkilaria (Narbona, 1831-Bartzelona, 1912) # [[Ángela de la Cruz (artista)]] artista (Coruña, 1965) # [[Ángeles Cruz|Angeles Cruz]] aktorea, gidoilaria, zinema zuzendaria (Mexiko, 1969) # [[Anna-Eva Bergman]] artista (Suedia 1909-Frantzia 1987) # [[Anoosheh Oskouian]] ingeniaria, CEO-a (Iran/AEB 1964) # [[Aurèlia Muñoz Ventura]] artista (Bartzelona, 1926-2011) # [[Barbara Martin Coppola]] telekomunikazio- ingeniaría eta CEO-a (Madril 1977) # [[Beatriz Corrales]] badminton jokalaria (Madril 1992) # [[Bernardine Dohrn]] iheslaria, irakaslea (AEB 1942) # [[Betsy Pecanins]] abeslaria (Mexiko 1954) # [[Betty Makoni]] Aktibista (Zimbabwe, 1971) # [[Candida Höfer]] argazkilaria (Alemania, 1944) # [[Carmen Matute]] idazlea (Guatemala, 1944) # [[Carol Bove]] artista (Suitza/AEB 1971) # [[Celia Montoya Montoya]] aktorea, aktibista (Madril, 1971) # [[Charlotte Posenenske]] artista (Alemania 1930-1985) # [[Chicks on Speed]] artistak, musika taldea (Alemania 19) # [[Claude Mossé]] historialaria (Frantzia 1924-2022) # [[Cristina Álvarez Álvarez]] telekomunikazio ingeniaria (Vigo 1969) # [[Cristina Cuerno]] aeronautika ingeniaria (Espainia, XX. mendea) # [[Danielle Michel-Chich]] saiogile, kazetari eta itzultzaile frantsesa (Aljer - 1951) # [[Daría Vilariño Pintos]] liburuzaina (Galizia 1928-2020) # [[Djamila Bouazza]] Aljeriako Independentzia Gerrako aktibista (1938 - 2015) # [[Djamila Bouhired]] Aljeriako ekintzaile politikoa da (Aljer - 1935) # [[Dulce Muñoz del Rey]] telekominikazio ingeniaria (Badajoz 1978) # [[Eija-Liisa Ahtila]] artista (Finlandia 1959) # [[Eileen Power]] historialaria (Erresuma Batua 1889-1940) # [[Elida Carlés]] hegazkinlaria, artista (Argentina, 1912-1970) # [[Elisa Hall]] idazlea (Guatemala, 1900-1982) # [[Eliza Schneider]] ahots aktorea (AEB 1978) # [[Énia Lipanga]] Poeta, aktibista (Mozambike, 1977) # [[Erika Groth-Schmachtenberger]] argazkilaria (Alemania 1906-1992) # [[Ester Partegàs]] artista (La Garriga, 1972) # [[Esther Paez]] boxeolaria, (Bartzelona 1969) # [[Eulalia Pérez Sedeño]] ikertzailea (Maroko protektoratua 1954) # [[Eulàlia Valldosera i Guilera]] artista (Villafranca del Panadés, 1963) # [[Fátima Tardío Quiroga]] legelaria (Bolivia XX. mendea) # [[Fernanda Fragateiro]] artista (Portugal 1962) # [[Gail Bradbrook]] Klima aldaketaren kontrako ekintzailea (Britainiarra) # [[Grete Stern]] argazkilaria (Alemania 1904-Argentina 1999) # [[Hannah Collins]] artista (Londres 1956) # [[Hanne Darboven]] artista (Alemania 1941-2009) # [[Helga de Alvear Arte Garaikidearen Museoa ]] (Caceres 2021) # [[Helga de Alvear]] bildumagilea (Alemania/Madril 1936) # [[Inés Medina]] artista (Caceres 1950) # [[Inés Peraza]] Kanariar uharteetako andrea (Sevilla, 1424-1503) # [[Isabel de los Ángeles Ruano]] poeta (Guatemala, 1945) # [[Isabel Morant Deusa]] historialaria (Valentzia 1947) # [[Isabel Tolosa Cortés de Moctezuma]] Leonor Cortés Moctezumaren alaba (Mexiko, 1568- ?) # [[Isatxa Mengíbar]] bikoiztailea ( Espainia 1973) # [[Janet Maslin ]] kritikaria (AEB 1949) # [[Joana Pastrana]] boxeolari ohia (Madril 1990) # [[Jorinde Voigt]] artista (Alemania 1977) # [[Judith Colell ]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Kadiatu Massaquoi]] aktibista (Sierra Leona, 2002?) # [[Katalina Lancasterrekoa]] erregina (Hertford, 1373- Valladolid, 1418) # [[Katharina Fritsch]] eskultorea (Alemania 1956) # [[Katharina Sieverding]] artista (Alemania 1944) # [[Kittie Knox]] txirrindularia (AEB 1874-1900) # [[Laleh Osmany]] aktibista (Afganistan, 1992) # [[Laura Rius]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1991) # [[Leonor Cortés Moctezuma]] Espainia Berriko Erregeorderriko aristokrata (Mexiko, 1527-1594) # [[Lidia Zvereva|Lidia Zuéreva]] hegazkinlaria (Errusia, 1890-1916) # [[Lisa Schwarzbaum]] kritikaria (AEB 1952) # [[Luz Méndez de la Vega]] poeta eta ikertzaile feminista (Guatemala, 1919-2012) # [[Mabel Palacín Lahoz]] artista (Bartzelona, 1965) # [[Maggie Roswell]] ahots aktorea (AEB 1952) # [[Margarita Carrera]] idazlea (Guatemala, 1929-2018) # [[María del Carmen Aguayo Torres]] telekomunikazio ingeniaria (Kordoba XX. mendea) # [[María del Carmen Carrillo Losada]] probintzia hiriburu bateko 1. emakume ziengotzi ijitoa (Madril 1959) # [[María del Carmen Pallares Méndez]] historialaria (Galizia 1948) # [[María Jesús Avila Corchero]] museo koordinatzailea (Caceres, 1966) # [[María Jesús Rosa Reina]] boxeolaria (Madril 1974-2018) # [[María Luisa Cuerda Arnau]] legelaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Natividad Bermejo Arrieta ]] artista (Logroño 1961) # [[María Teresa Dalenz Zapata ]] ingeniari zibila (Bolivia, 1958) # [[María Teresa de Silva]] Albako XIII. dukesa (Madril, 1762-1802) # [[Marta Verheyen]] zinema zuzendaria, gidoilaria, argazkilaria (Girona 1991) # [[Mary Bailey (hegazkinlaria)|Mary Bailey]] hegazkilaria (Irlanda, 1890-1960) # [[Mary Kay Bergman]] ahots aktorea (AEB 1961) # [[Mary Lynn Rajskub]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Mary Taylor Brush]] hegazkinlaria (1866-1949) # [[Maryse Bastié]] hegazkinlaria (Frantzia, 1898-1952) # [[Meret Oppenheim]] argazkilaria (Berlin, 1913-Basilia,1985) # [[Mikaela Loach]] Aktibista (Jamaika, 1998) # [[Miren Meabe Carro]] Kuartango alkatea (Barakaldo 1986) # [[Mirtha Luz Pérez]] idazlea, poeta, (Chiapas, Mexiko, 1960) # [[Mona Simpson (Simpsondarrak)]] pertsonaia (AEB) # [[Mona Simpson]] idazlea (AEB 1957) # [[Montserrat Soto]] artista (Bartzelona, 1961) # [[Nadia Vera]] kazetaria (Mexiko, 1983-2015) # [[Nancy Cartwright (aktorea)]] ahots aktorea (AEB 1957)Si # [[Natalia Montellano Durán]] bioteknologoa (Bolivia XX. mendea) # [[Penelope Lea]] klima-aktibista (Noruega, 2005) # [[Pilar Heredia Iglesias]] politikari ijitoa (Toledo, 1964) # [[Pipilotti Rist]] artista (Suitza 1962) # [[Pocha Lamadrid]] aktibista (Argentina, 1945-2021) # [[Princy Mangalika]] aktibista (Sri Lanka, XX. mendea) # [[Rachel Whiteread ]] eskultorea (Londres 1963) # [[Rafaela Rada]] ilustratzailea # [[Regina Halmich]] boxeolaria (Alemania 1976) # [[Régine Pernoud]] historialaria (Frantzia 1909-1998) # [[Rineke Dijkstra]] argazkilaria (Herbehereak 1965) # [[Rocío Saiz]] artista (Madril 1991) # [[Rosa Brun]] artista (Madril 1955) # [[Rosemarie Trockel]] artista (Alemania 1952) # [[Salma Kikwete]] aktibista (Tanzania, 1963) # [[Salomé Cuesta]] artista (Valentzia 1964) # [[Sandra Baía]] artista(Lisboa 1968) # [[Sangita Magar]] aktibista (Nepal) # [[Soleil Moon Frye]] aktorea, gidoilaria, film-zuzendaria (AEB 1976) # [[Sonia Couoh]] aktorea (Mexiko, 1983) # [[Susana Solano]] eskultorea (Bartzelona, 1946) # [[Sylvie Fleury]] artista (Suitza 1961) # [[Tacita Dean]] artista bisuala (Erresuma Batua 1965) # [[Tatiana Delgado Yunquera]] bideo-joko garatzailea (Madril 1978) # [[Tecuelhuetzin Xicohténcatl]] printzesa tlaxcalteka (Mexiko, 1501-Guatemala, 1537) # [[Tecuichpo Ixcaxochitzin]] inperio aztekaren azken enperatrizea (Mexiko, 1509-1550) # [[Tiza Mafira]] Ingurumen-aktibista (Indonesia, 1984) # [[Touria Chaoui|Touria Chaowi]] hegazkinlaria (Fez, 1936-1956) # [[Tress MacNeille]] ahots aktorea (AEB 1951) # [[Vanessa Beecroft]] artista (Italia 1969) # [[Victoria Fonseca González]] fisikaria (Espainia XX. mendea) # [[Viktória Varga]] halterofilia kirolaria (Hungaria 1981) # [[Zainab Al Khawaja]] aktibista (Bahrain, 1983) # [[Zohra Drif]] Aljeriako politikaria, independentzia gerrako mujahida (1934) }} ==='''Berriak 2023''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ortiz]] ----'''SORTUA''' medikua (Getxo, 1964) # [[Ainara Vera]] ----'''SORTUA''' zinegilea (Iruñea, 1985) # [[Ana Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1836-1896) # [[Ann Marie Skelton]] ef--'''SORTUA''' Haurren Eskubideen Batzordeko burua (Hegoafrika, ?) # [[Garazi Sampedro]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Atxondo 1989) # [[Itsasne Larruskain]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, futbolaria (Traña-Matiena 1992) # [[Izaro Ieregi]] ----'''SORTUA''' artista (Algorta, 1987) # [[Josefa Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1833-1904) # [[Juana María Ruiz de Gámiz]] efef'''SORTUA''' ongilea (Betoño, 1841 -?) # [[Libe Goitia Artetxe]] ef--'''SORTUA''' idazlea (Errusia, 2001) # [[Maite Toledo]] ----'''SORTUA''' idazlea (Zaldibia, 1966) # [[Maite Zelaia]] ef--'''SORTUA''' arkitektoa (Eibar, 1946) # [[María del Carmen Careaga Salazar]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Getxo, 1934) # [[Nagore Legarreta]] ----''SORTUA''' argazkilaria (Hernani, 1981) # [[Oihana Muga]] ef--'''SORTUA''' pediatra (Donostia, 1981) # [[Quintina Gelbenzu Piérola]] ef-ef '''SORTUA''' emagina (1877-1950) # [[Salome Campos Beotegi]] efef'''SORTUA''' Emakume aitzindaria kontserba-enpresetan (Bermio, 1893-1974) # [[Adela Calva Reyes]] idazlea (Mexiko, 1967-2018) # [[Adenike Oladosu]] klima aktibista (Nigeria 1994) # [[Alejandra Hannoverkoa]] printzesa (Austria 1999) # [[Alicia Martín Villanueva]] artista (Madril, 1964) # [[Aline Pettersson|Aline Petterson]] idazlea (Mexiko Hiria, 1938) # [[Alva Belmont]] aktibista aberatsa, sufragista (AEB 1853- Frantzia 1933) # [[Ana de Roque]] kazetaria ( Madril 1963) # [[Ana Roldán]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1976) # [[Anahí de Cárdenas]] modeloa, aktorea (Peru 1983) # [[Andrea Guasch]] aktore, abeslari, dantzaria (Bartzelona 1990) # [[Anežka Drahotová]] atleta (Txekia 19) # [[Aniela Rodriguez]] idazlea (Mexiko, 1992) # [[Anna Henderson]] txirrindularia (Britainia 1998) # [[Anna Howard Shaw ]] sufragista, abade metodista (AEB 1847-1919) # [[Antía Jácome]] kanoalaria (Pontevedra 1999) # [[Antúnez ahizpak]] brodatzaileak (Sevilla XIX. mendea) # [[Ascensión Cambrón]] filosofoa (Kordoba 1943) # [[Aurora Correa]] poeta (Bartzelona, 1930-Mexiko, 2008) # [[Beatrice Borromeo]] kazetaria, aristokrata (Italia 1985) # [[Belén Rodríguez (kazetaria)]] (Madril 1966) # [[Betty Gilpin]] aktorea (AEB 1986) # [[Carissa Véliz]] filosofoa, irakaslea, ikertzailea (Mexiko 1986) # [[Carlota Casiraghi]] zaldizalea, kazetaria (Monako 1986) # [[Carmel Snow]] moda-kazetaria (Irlanda 1887-AEB 1961) # [[Carolina Bona]] aktorea (Madril 1980) # [[Carolina Herrera]] enpresaburua, diseinatzailea (Venezuela 1939) # [[Carolina Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1978) # [[Caroline Link ]] film-zuzendaria (Alemania 1964) # [[Caroline Schermerhorn Astor]] aristokrata (AEB 1830-1908) # [[Chari Gómez Miranda ]] kazetaria (Espainia 1930-2011) # [[Claudina Domingo]] poeta (Mexiko, 1982) # [[Claudine Picardet]] zientzialaria, itzultzailea (Frantzia 1735-1820) # [[Consuelo Duval]] aktorea (Mexiko 1969) # [[Consuelo Trujillo ]] aktorea (Cádiz 1959) # [[Consuelo Vanderbilt]] filantropoa (AEB 1877- 1964) # [[Consuelo Yznaga]] aristokrata (AEB 1853-Londres 1909) # [[Cristina del Valle (abeslaria)]] aktibista (Asturias 1960) # [[Cristina del Valle (aktorea)]] (Argentina 1942) # [[Debora Kayembe]] abokatua, aktibista (Kongo- Eskozia, 1975) # [[Desirée Bela-Lobedde]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1978) # [[Desirée Ndjambo]] kazetaria (Madril 1976) # [[Diana Vreeland]] moda-editore aitzindaria (Paris 1903 - AEB 1989 ) # [[Djamila Boupacha]] Aljeriako FLNko aktibista (Bologhine 1938) # [[Dolores Castro]] poeta (Mexiko, 1923-2022) # [[Edna Woolman Chase]] kazetaria, argitaratzailea (AEB 1887-1957) # [[Ekaterina Karavelova]] aktibista, hezitzailea (Bulgaria, 1860-1947) # [[Elia Barceló]] idazlea (Alacant 1957) # [[Ella baila sola]] musika bikotea (Espainia) # [[Elsa Cross]] poeta (Mexiko, 1946) # [[Elsie de Wolfe ]] dekoratzaile aitzindaria (AEB 1865- Frantzia 1950) # [[Elvira Quintana]] aktorea (Badajoz, 1935-Mexiko Hiria, 1968) # [[Esperanza Zambrano]] idazlea (Mexiko, 1901-1992) # [[Esther García Rodríguez]] cinema ekoizpen zuzendari aitzindaria (Segovia 1956) # [[Esther Mayoko Ortega]], aktibista (Madril, XX.mendea) # [[Ethel Krauze]] idazlea (Mexiko Hiria, 1954) # [[Fausta Gantús]] poeta eta historialaria (Mexiko, 1968) # [[Flora Drummond]] sufragista, aktibista (Erresuma Batua, 1878-1949) # [[Françoise Seligmann]] Frantziako erresistentziako kidea, kazetaria eta politikaria (1919-2013) # [[Françoise Vergès]] politologo eta ekintzaile feminista eta dekolonialista frantsesa (Paris, 1952) # [[Freda Huson]] aktibista (Kanada, 1964) # [[Gabriela Jauregi]] idazlea, poeta (Mexiko Hiria, 1979) # [[Glòria Serra ]] kazetaria (Bartzelona 1964) # [[Hadja Idrissa Bah]] aktibista (Ginea, 1999) # [[Helena Normanton]] abokatua, aktibista (Erresuma Batua, 1882-1957) # [[Ilka Chase]] aktorea, esataria, idazlea (AEB 1905-1978) # [[Irene Hernández de Jesús]] aktibista (Mexiko, 1958-2021) # [[Irene Hueche Meliqueo]] aktibista (Txile, 1946-2011) # [[Isabel Garcés]] aktorea (Madril 1901-1908) # [[Isabel Pardo de Vera Posada]] ingeniaria (Lugo 1975) # [[Isatou Ceesay]] aktibista (Gambia, 1972) # [[Izarne Sarasola]] Errealeko futbolaria (Gipuzkoa, 2002) # [[Jacqueline Auriol]] hegazkinlaria (Frantzia, 1917-2000) # [[Javiera Contador]] aktorea, aurkezlea (Txile 1974) # [[Jhoana Patiño]], poeta, aktibista (Kolonbia, 1982) # [[Josefina Molina]] film-zuzendari atzindaria (Kordoba 1936) # [[Julia Maura]] idazlea (Madril 1910-1973) # [[Julia Solomonoff]] film zuzendaria, gidoilaria… (Argentina 1966) # [[Juliane Köhler ]] aktorea (Alemania 1965) # [[Katalina D'Erzel|Katalina Dérzel]] poeta (Mexiko Hiria, 1950) # [[Laura Pérez Granel]] ilustratzailea (Valentzia 1983) # [[Leila Khaled]] palestinar aktibista politikoa (1944) # [[Lidia Poët ]] Italiako 1. emakume abokatua, aktibista (1855-1949) # [[Lidia Tiatirakoa]] Europako 1. Emakume kristaua, santua, enpresaburua (Tiatira I. mendea) # [[Lisa Henni]] aktorea (Suedia 1982) # [[Lolita Bosch]] idazlea (Bartzelona 1970) # [[Lorenza Izzo]] aktorea, modeloa (Txile 1989) # [[Louise Dahl-Wolfe]] moda-argazkilaria ( AEB 1895- 1989) # [[Lucrecia Martel]] film zuzendaria, gidoilaria (Argentina 1966) # [[Lucy Elmina Anthony]] sufragista (AEB 1859 - 1944) # [[Luz Marina Hache]] Sindikalista, aktibista (Kolonbia, 1955) # [[Margo Martindale]] aktorea (AEB 1951) # [[María Duval (aktorea)]] abeslaria (Mexiko 1937) # [[María Inés Guerra]] abeslaria, aurkezlea (Mexiko 1983) # [[María José Sanz Sánchez]] biologoa, ikertzailea (Valentzia 1963) # [[María Pérez García]] atleta (Granada 1996) # [[María Remedios del Valle]] Argentinako armadan kapitain independentzia garaian (Argentina, 1766-1847) # [[Mariana Simionescu]] tenislaria (Errumania 1956) # [[Maricela Guerrero]] poeta (Mexiko Hiria, 1977) # [[Marilia Andrés ]] kantautorea (Cuenca 1974) # [[Marina Rossell]] kantautorea (Bartzelona 1954) # [[Marta Botía]] kantautorea (Madril 1974) # [[Marta Ferri]] moda diseinatzailea (Italia 1984) # [[Marta García Gómez]] kazetara, bikoizlea ( Madril 1961-2013) # [[Marta Jaumandreu]] kazetaria (Madril 1971) # [[Marta Martínez Alonso]] matematikaria, IBM zuzendari nagusia (Madril 1966) # [[Marta Suediakoa]] printzesa (Suedia 1901-Norvegia 1954) # [[Mary Haʻaheo Atcherley]] aktibista (Hawaii, 1874-1933) # [[Matilde Borromeo]] jauzi-zaldi hazlea, kirolaria, aristokrata (Italia 1983) # [[Mercedes de Acosta]] idazlea (AEB 1892-1968) # [[Milena Smit]] aktorea (Valentzia 1996) # [[Mónica Laguna]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1964) # [[Mònica López]] meteorologoa, aurkezlea (Lerida 1975) # [[Na'Taki Osborne Jelks]] aktibista (AEB, XX. maendea) # [[Naty Abascal]] modeloa (Sevilla 1943) # [[Ngụy Thị Khanh]] Ingurumen aktibista (Vietnam, 1976) # [[Nina Bang]] historialaria, politikaria, ministroa (Danimarka 1866-1928) # [[Nuria Villazán Martín]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Oyèrónkẹ Oyěwùmí]] ikertzaile feminista dekolonial (Nigeria, 1957) # [[Pepa Pedroche]] aktorea (Madril 1967) # [[Pilar García Muñiz]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1974) # [[Pilar Llop ]] magistratua, politikaria (Madril 1973) # [[Pilar Ulzurrun de Asanza y Peralta]] margolaria (Zaragoza, 1785-Madril, 1864) # [[Raquel Sánchez Jiménez]] politikaria (Bartzelona 1975) # [[Rosario Pi]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1899 - Madril, 1967) # [[Rosita Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1970) # [[Sandra Lorenzano]] idazlea (Argentina, 1960) # [[Sara Uribe Sánchez|Sara Uribe]] poeta (Mexiko, 1978) # [[Seloua Luste Boulbina]] Filosofo eta irakasle franko-aljeriarra (1957) # [[Sheela Patel]], aktibista (India, 1952) # [[Soledad Sevilla]] margolaria (Valentzia 1944) # [[Stella Assange]] abokatua, giza eskubideen defendatzailea (Hegoafrika 1983) # [[Susan Rice]] enbaxadorea (AEB 1964) # [[Susana Roza]] Kazetaria (Asturias 1965) # [[Susi Caramelo]] umorista (Bartzelona 1980) # [[Syrie Barnardo]] barrualdeen diseinatzailea (Ingalaterra 1879-1955) # [[Tedi López Mills]] poeta (Mexiko Hiria, 1959) # [[Tuva Novotny]] aktorea (Suedia 1979) # [[Uta Hagen]] aktorea, maistra (Alemania 1919- AEB 2004) # [[Vanessa Bryant ]] filantropoa (AEB 1982) # [[Vanessa Claudio]] modeloa, aktorea, aurkezlea (Puerto Rico 1983) # [[Vega (abeslaria)]] (Kordoba 1979) # [[Veronica Ferres]] aktorea (Alemania 1965) # [[Victoria Rosell]] epailea, politikaria (Murtzia 1968) # [[Virginia Ruzici ]] tenislari ohia (Errumania 1955) # [[Yelitza Ruiz]] abokatua eta poeta (Mexiko, 1986) # [[Yuja Wang]] piano-jolea (Txina 1975) # [[Yvonne Choquet-Bruhat]] matematikari eta fisikari frantsesa (Lille, 1923) # [[Zarifa Ghafari]] politikari, aktibista (Afganistan, 1992) # [[Zonia Palán Tamayo]] aktibista, ekonomialaria (Ekuador, 1954-2003) }} ==='''Berriak 2023''' ('''apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Irazu]] ----'''SORTUA''' kazetaria, gidoigilea, berdintasun teknikaria (Andoain, 1966) # [[Eider Conde]] ----'''SORTUA''' Aranzadi elkarteko komunikatzailea (Donostia, 1981) # [[Elena Martinez Rubio|Elena Martinez]] ----'''SORTUA''' euskal idazlea (Bilbo, 1957) # [[Felipa Domínguez Taguada]] --ef'''SORTUA''' miliziano (Irun, ?- 2013)) # [[Graciliana Montelongo]] ----'''SORTUA''' artista eta idazlea (Tenerife, 1962) # [[Iratxe Ormatza]] ----'''SORTUA''' idazlea (Bakio, 1971) # [[Isabel de Naverán]]----'''SORTUA''' ikertzailea, komisarioa (Getxo, 1976) # [[Ixabel Millet]] ----'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Paris, 1958) # [[Jasmin_Mara_López]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (New Orleans xxxx) # [[Maite Franko]] ----'''SORTUA''' g idazle eta ipuin kontalaria (Irun, 1971) # [[Maria Rosario de Cruz]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Ermua, 1948) # [[Marta Von Poroszlay]] ----'''SORTUA''' g margolaria, eskultorea, idazlea (Hungaria, 1952) # [[Mirari Sagarzazu]] ----'''SORTUA''' ARtisaua, artista, ilustratzailea (Oñati) # [[Miren Mindegia]] ----'''SORTUA''' g kazetaria, idazlea (Elizondo, 1985) # [[Silvia Solórzano Foppa]] ef--'''SORTUA''' gerrillari ohia eta politikaria (Guatemala, 1950) # [[Stella Quan Rossell]] ----'''SORTUA''' antropologoa (Guatemala, 1935-2007) # [[Adela Guffanti]] hegazkinlaria (Argentina, 1904- ?) # [[Adelaida O'Dena de Estrada|Adelaida O´Dena de Estrada]] margolaria (Madril, 1823-1853) # [[Amada García Rodríguez]] exekutatuko komunista (Coruña 1909-1938) # [[Amandine Gay]] zine-zuzendari, aktore, idazle eta afrofeminista (Frantzia, 1984) # [[Amina Dahbour]] palestinar aktibista politikoa (1945?) # [[Amparo Rubiales]] irakaslea, politikaria (Madril 1945) # [[Anastasia (argitzailea)]] margolaria (Paris XIV-XV. mendea) # [[Angeles Bravo (kazetaria)]] (?, 1963) # [[Anna Swenonis]] eskuizkribu argitzailea (Suedia ? - 1527) # [[Arab Loutfi]] kazetaria, idazlea, film-zuzendaria (Libano 1953) # [[Arcangela Paladini]] artista eta poeta (1596-1622) # [[Asunción Crespo de Reigón|Asunción Crespo de Reigon]] margolaria (Madril, 1816.1885) # [[Beatriz Rico]] aktorea, abeslaria, idazlea (Asturias 1970) # [[Belén Ortega]] komiki-marrazkilaria (Granada, 1986) # [[Carmen Calvo (artista)]] eskultorea (Valentzia 1950) # [[Carmen Rey]] jazz-abeslaria (Galizia ?) # [[Caterina Cherubini]] margolaria (Erroma, 1730-1811) # [[Catherine M. Russell]] UNICEFeko zuzendari exekutiboa (AEB, 1961) # [[Claudia Rueda]] ilustratzailea (Bogota, XX. Mendea) # [[Cristina Gallach]] kazetaria (Bartzelona 1960) # [[Cristina Narbona]] polititkaria (Madril 1951) # [[Daniela Barcellona]] mezzosopranoa (Italia 1969) # [[Daniela Melchior ]] aktorea (Portugal 1996) # [[Denisse Buendía]] poeta (Mexiko, 1979) # [[Elisa Rueda]] maistra, poeta, aktorea (Markina-Xemein, 1959) # [[Elvira Rodríguez ]] ekonomialaria, politikaria (Madril 1949) # [[Esperanza Elena Caro]] brodatzailea (Sevilla 1906-1985) # [[Eva Lootz]] eskultorea (Austria_Espainia 1940) # [[Farideh Lashai]] margolaria, idazlea (Iran 1944-2013) # [[Fátima Diame]] jauzietako atleta (Valentzia 1996) # [[Gabriela Agirre Sánchez]] idazlea, poeta (Mexiko, 1977) # [[Henrietta H. Fore]] UNICEFeko zuzendari ohia (AEB, 1948) # [[Hermine Yollo]] aktorea, zuzendaria, idazlea, itzultzailea (Kamerun 1981) # [[Hermonia Vivarini]] artista (Venezia, XVI.mendea) # [[Inés Alberdi ]] soziologoa (Sevilla 1948) # [[Inés Álvarez de Toledo Caro]] aristokrata (Madril 1857-Donostia 1937) # [[Inés Amor]] galerista (Mexiko 1912-1980) # [[Ines Artajo Ayesa]] kazetaria (Iruñea 1956) # [[Inés Edmonson]] aktorea (Argentina 1919-2016) # [[Inés Fernández-Ordoñez]] hizkuntzalaria (Madril 1961) # [[Inés Fonseca]] abeslaria, musikagilea, poeta (Santander 1960) # [[Inés María Calero]] modeloa, aktorea (Venezuela 1969) # [[Inés Martín Rodrigo]] kazetaria, idazlea (Madril 1983) # [[Inés París]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1963) # [[Inés Saavedra]] abeslaria (Uruguai 1972) # [[Inés Santé Riveira]] irakaslea, asmatzilea, ikertzailea (Ferrol 1976) # [[Ines Scaramucci ]] irakaslea (Italia 1908-1990) # [[Isabel Austriakoa (1501-1526)]] Danimarka, Norvegia, Suediako erregina (Belgika) # [[Isabel Zapata]] idazlea (Mexiko Hiria, 1984) # [[Joana Austriakoa]] Portugalgo erregina, Espainiako erregeordea, emakume-jesuita bakarra (Madril 1535-1573) # [[Josefa Amar Borbón ]] pedagogoa, emakumeen gaitasunaren defendatzailea (Zaragoza 1749-1833) # [[Josefa Tolrá Abril]] margolaria (Cabrils, 1880-1959) # [[Juanita Frances]] aktibista (Australia-Erresuma Batua, 1901-1992) # [[Kaimook Chuto]] eskultorea (Thailandia, 1938-1995) # [[Klara Bavariakoa]] margolaria (Alemania, 1874-1941) # [[Lalalimola]] ilustratzailea (Valentzia, 1984) # [[Lara Siscar]] tb aurkezlea (Valentzia 1977) # [[Laura Gómez-Lacueva]] aktorea (Zaragoza 1975-2023) # [[Leonor Austriakoa]] Portugalgo eta Frantziako erregina (Belgika 1498- Badajoz 1558) # [[Lorenza Cobián]] modeloa (Asturias 1851-Madril 1906) # [[Lucía Pérez ]] abeslaria (Lugo 1985) # [[Luisa Rivera]] ilustratzaleak (Santiago-Txile, 1987) # [[Lynette Yiadom-Boakye]] margolaria, idazlea (Londres 1977) # [[Mabula Soumahoro]] akademikoa eta ekintzaile afrofeminista (Paris, 1976) # [[Margarita Alexandre]] zinema zuzendari eta ekoizlea frankismoan (León, 1923 - Madril, 2015) # [[María Aragoikoa]] Portugalgo erregina (Kordoba 1498- Lisboa 1517) # [[María Austriakoa]] Germaniako enperatriza (Madril 1528-1603) # [[Maria Baranda|María Baranda]] poeta (Mexiko, 1962) # [[María Gámez Gámez ]] politikaria, Guardia Zibilaren 1. Emakume-zuzendaria (Cádiz 1969) # [[María Gimeno]] artista, ekintzailea (Zamora 1970) # [[María Gómez (kazetaria)]] (Madrik 1987) # [[María Gómez González]] 1936an Galiziako emakume alkate bakarra (Kordoba 1905-Lugo 1986) # [[María Jesús Montero]] medikua, politikaria (Sevilla 1966) # [[María Silva Cruz]] anarkista (Cadiz 1915-1936) # [[Marietta Barovier]] artista eta diseinatzailea ( ? - 1496) # [[Marina Romero]] idazlea (Madril 1908-2001) # [[Marina Silva]] politikaria, ingurumen aktibista (Brasil 1958) # [[Marisa Roesset Velasco]] margolaria (Madril 1904-1976) # [[Marisa Ruiz Trejo]] antropologo feminista (Mexiko, 1984) # [[Marlène Schiappa]] politikaria, aktibista (Paris 1982) # [[Mary Jayne Gold ]] iheslarien laguntzailea (AEB 1909-Frantzia 1997) # [[Mercedes González Fernández]] kazetaria, politikaria (Madril 1975) # [[Mikiko Otani]] abokatu eta ikertzaile (Japonia, 1964) # [[Mónica Nepote]] idazlea (Mexiko, 1970) # [[Myrea Pettit]] ilustratzailea (Britainia Handia, 1970) # [[Nastasia Zürcher ]] kantautorea, margolaria (Suitza/Galizia 1988) # [[Nevenka Fernández]] Espainiako ekonomialaria eta Ponferradako zinegotzia # [[Ninotchka Matute]] Guatemala Hiriko alkatetzari hautagai (Guatemala Hiria, 1967) # [[Olga Martín-Belloso]] kimikaria, elikaduran aditua (Calahorra 1960) # [[Paula Fortes]] aktibista, politikaria (Cabo Verde, 1945-2011) # [[Petronila Guerrero]] politikaria (Cádiz 1953) # [[Polly Higgins]] abokatua, ingurumen aktibista (1968-2019) # [[Rashida Obeida]] palestinar aktibista politikoa (XX. mendea) # [[Reneé Acosta|Renée Acosta]] poeta, filosofoa (Mexiko Hiria, 1976) # [[Rosario Torres]] politikaria (Malaga 1959) # [[Solange Fernex]] aktibista (Frantzia, 1934-2006) # [[Soraya Rodríguez]] politikaria (Valladolid 1963) # [[Tita Llorens]] igerilaria (Menorca 1968) # [[Urania Mella]] Saturraranen kartzelaratua (Galizia 1899-1945) # [[Verónica Gerber Bicecci]] artista, idazlea (Mexiko, 1987) # [[Vicky Hernández]] aktorea (Kolonbia 1945) }} ==='''Berriak 2023''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Prudencia Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako presoa (Arrankudiaga, ?) # [[Maria Arriaga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Berriz, 1922- Ondarroa, 2014) # [[Itziar de Blas]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta itzultzailea (Gasteiz, ) # [[Angélica Orue]] ef--'''SORTUA''' albaitaria (Laudio, 1926) # [[Gemma Orobengoa]] ----'''SORTUA''' argazkilaria (Arrasate, 1985) # [[Soledad Ruz]] ----'''SORTUA''' flamenko danzaria (Donostia, 1972) # [[Jennifer Ávila]] ef--'''SORTUA''' kazetaria (Honduras, 1990) # [[Lur Basterretxea]] ef--'''SORTUA''' eskiatzailea, lasterkaria (Elorrio, 1979) # [[Maria Eskibel Arratia]] --ef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, ? - Valladolid, 1536) # [[Nieves Cano]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, 1847-1899) # [[María Aranzazu Vélez de Mendizabal]] ----'''SORTUA''' Saturrarango Emakumeen Kartzelako ama nagusia (?) # [[Magdalena Larrondo]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako zuzendaria (?) # [[Adriana Bilbao Zarraonandia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Bilbo, 1988) # [[Miren Arzak]] ----'''SORTUA''' fisioterapeuta, osteopata, idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Firouzeh Khosrovani]] ----'''SORTUA''' dokumentalgilea (Iran, 1971) # [[Alba Heredia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Granada, 1995) # [[Teodosia Ortega]] efef'''SORTUA''' emagina (Burgos, 1890-Arrigorriaga, 1983) # [[Assumpta Aierdi]] ----'''SORTUA''' ekintzaile soziala (Donostia, 1972) # [[Victoriana Herrero Barroso]] efef'''SORTUA''' Saturrarango presoa (Logroño, 1893-1962) # [[Santa Paula Barbada]] ----'''SORTUA''' emakume santu eta bizarduna (Ávila, ?) # [[Sara Torres]] ----'''SORTUA''' ikertzailea, idazlea (Gijón, 1991) # [[Cristina Gutierrez]] ef--'''SORTUA''' ARtista, idazlea, ekintzailea (Bilbo) # [[Maria Gugelberg von Moos]] botanikaria eta ilustratzailea (Suitza, 1836-1918) # [[Marika]] ilustratzailea eta komikigilea (Bartzelona, 1949) # [[Sabrina Van Tassel ]] kazetaria, film-zuzendaria (Frantzia 1975) # [[Rosie Alfaro]] heriotza zigorraren zain (AEB 1971) # [[Angelina Rodriguez]] heriotza zigorraren zain (AEB 1968) # [[Karla Faye Tucker ]] heriotza zigorrez hila (AEB 1959-1998) # [[Victoria Zárate Zurita]] Bigarren errepublikako maistra eta sindikalista (Madril, 1893-Lisboa, 1964) # [[Reem Al Numery]] aktibista (Yemen, 1996) # [[Nimco Ali]] aktibista (Somalia-Ingalaterra, 1983) # [[Argentina Altobelli]] politikaria, aktibista (Italia, 1866-1942) # [[Michealene Risley]] amerikar zinegile ekintzailea (Michigan, XX.mendea) # [[Cindy Amaiza]] aktibista (Kenya, XXI. mendea) # [[Adjoa Amana]] aktibista (Ghana, XX. mendea) # [[Florina Alías]] asturiar idazlea (1921-1999) # [[Lourdes Álvarez García]] asturiar idazlea (Mieres, 1968) # [[Sharon Olds]] idazlea (Kalifornia, 1942) # [[Velma Barfield]] serie-hiltzailea (AEB 1932-1984) # [[Mary Gauthier ]] abeslaria (AEB 1962) # [[Helen Gibson]] zaldizkoa, especialista (AEB 1892-1977) # [[Candi Staton]] kantautorea (AEB 1940) # [[Amy Helm]] kantautorea (AEB 1970) # [[Bettye LaVette]] soul, blues kantautorea (AEB 1946) # [[Gemma Escapa]] abokatua, irakaslea (Bizkaia 1965) # [[Lorina Bulwer]] jostun artista (Ingalaterra 1838-1912) # [[Lisbeth Añez]] aktibista venezuelarra (Venezuela) # [[Tchinda Andrade]] trans aktibista (Cabo Verde, 1979) # [[Yassi Ashki]] osasun-ekintzailea (Iran) # [[Artearen maistra handiak]] artista-zerrenda # [[Lucia Anguissola]] margolaria (Italia 1536/38- 1565) # [[Dorotea de Chopitea]] filantropoa (Txile, 1816- Bartzelona 1891) # [[Anita Awosusi]] aktibista (Alemania, 1956) # [[Berta Zúñiga]] aktibista (Honduras, 1990) # [[Bertha Oliva]] aktibista (Honduras, 1956) # [[Carmen Castro García]] ekonomialara, aktibista (Valentzia 1967) # [[Mari Jose Aranguren Querejeta]] ekonomialaria (Gipuzkoa 1969) # [[Bina Shah ]] kazetaria, idazlea (Pakistan XX. mendea) # [[Dulce Maria Cardoso]] abokatua, idazlea ( Portugal 1964) # [[María Franciska Dapena Rico]] margolaria, idazlea (Palentzia 1924-Bilbo 1995) # [[Laia Soler]] idazlea ( Lleida, 1991) # [[Remedios Cervantes]] enpresaria, modelo ohia (Malaga 1964) # [[Isabel Ríos]] sindikalista, ekintzailea (Curtis, Galizia, 1907-1997) # [[Ana Cano]] Asturierazko idazlea (Somiedo, 1950) # [[Vanessa Mendoza Cortés]] abortuaren aldeko aktibista (Andorra, 1980) # [[María Martín Escudero]] dantzaria (Bizkaia XX. mendea) # [[Mary Treat]] biologoa (AEB 1830-1923) # [[Sol Panera]] galerista (Bilbo 1946) # [[Elly Schlein]] Italiako politikaria (Suitza 1985) # [[Cristina Martín Vega]] kazetaria (Madril 1970) # [[Maria M. Gosse]] diplomazialaria, enbaxadorea (Alemania 1962) # [[María del Coro Arizmendi]] ornitologoa ( Mexiko 1963) # [[Camila Bossa ]] aktorea (Bogota/Galizia 1973) # [[Karima Baloch]] aktibista (Pakistan-Kanada, 1983-2020) # [[Marie Inmaculée Ingabire]] feminista, giza-eskubide ekintzailea (Ruanda,?) # [[Walda Barrios Klee]] soziologoa, aktibista, feminista (Guatemala-Mexiko, 1951-2021) # [[Ana Lydia Vega]] idazlea (Puerto Rico 1946) # [[Susana Dans]] aktorea (Coruña 1965) # [[Maruxa Villanueva]] abeslaria, aktorea (Galizia 1906-1998) # [[Mabel Rivera]] aktorea (Coruña 1952) # [[Laura Mañá]] film-zuzendaria, gidoilaria, aktorea (Bartzelona 1962) # [[Zaza Ceballos]] idazlea (Coruña XX. mendea) # [[Esther F. Carrodeguas]] dramagilea (Coruña 1979) # [[María Reimóndez ]] idazlea (Lugo 1759) # [[Xohana Torres]] idazlea (Galizia 1929-2017) # [[Erin Mouré]] poeta, itzultzailea (Kanada 1955) # [[Eva Mejuto]] idazlea (Pontevedra1975) # [[Nicole Brossard]] poeta (Kanada 1943) # [[Su Garrido Pombo]] kantautorea ( Galizia1982) # [[Rosa Sevilla de Alvero]] sufragista, hezitzailea (Filipinak 1879-1954) # [[Victoria Martín]] umoregilea, gidoilaria (Madril 1989) # [[Isa Calderón]] umoregilea, gidoilaria ( Madril 1983) # [[Noemí Sabugal]] idazlea ( Leon, 1979) # [[Eva Llorach ]] aktorea ( Murtzia 1979) # [[Alix Payen]] 1871ko Parisko Komunako ambulancière (1842-1903) # [[Angela Saini]] zientzia-kazetaria (Londres 1980) # [[Samira Ahmed]] kazetaria, genero diskriminazioagatik BBC salatu eta epaiketaren irabazlea (Londres 1968) # [[Laura Bates]] idazle feminista, aitzindaria (Oxford 1986) # [[Caroline Criado Perez]] kazetari ekintzailea (EB 1984) # [[Deborah Cameron]] hizkuntzalaria (Eskozia 1958) # [[Teodora Barrio]] idazlea, asturieraz (Marrubio, 1968) # [[Teresa Cónsul]] idazlea, asturieraz eta gaztelaniaz (?- Oviedo, 1834) # [[Raquel Fernández Menéndez]] idazlea, asturieraz (Salas, 1993) # [[Blanca Fernández Quintana]] idazlea, asturieraz (Bimenes, 1994) # [[Enriqueta González Rubín]] idazlea eta kazetaria, asturieraz (Ribadesella, 1832-Infiesto, 1877) # [[Nené Losada]] idazlea, asturieraz (Luarca, 1921-2009) # [[Idoia Rodríguez Buján ]] militarra (Lugo 1983-Afganistan 2007) # [[Gillian Wearing]] artista (EB 1963) # [[Cathy Newman]] kazetaria (EB 1974) # [[Kate Adie ]] kazetaria (EB 1945) # [[Rebekah Brooks]] kazetaria (EB 1968) # [[María Teresa González|Maria Teresa Gonzále]] idazlea, asturieraz (Gijón. 1950-1995) # [[Marta Mori]] idazlea, asturieraz (Gijón, 1965) # [[María Esther García López]] idazlea, asturieraz (Valdés, 1948) # [[Esther Prieto]] idazlea, asturieraz (Arenas, Cabrales, 1960) # [[Helena Trexu]] idazlea, asturieraz (Sama de Langreo, 1945) # [[Margaret Collins Weitz]] historialaria, Frantziako Erresistentzian aditua (AEB, 1929) # [[Beatriz Álvarez-Guerra]] aktorea (Madril 1994) # [[Tina Gascó]] aktorea (Sevilla 1914-Madril 1973) # [[Zineb Hattab]] sukaldaria (Girona/Suitza 1989) # [[Rosalía Mera]] jostuna, enpresaburua (Coruña 1944-2013) # [[Sandra Ortega Mera ]] enpresaburua, filantropoa ( Coruña 1968) # [[Mey Rahola]] argazkilaria (Leon 1897-Frantzia 1959) # [[Clara Martínez Alberola]] abokatua (Madrid, 1963) # [[Elena Vázquez Zendon]] matematikaria (Ourense, 1966) # [[Elsa Anka]] aurkezlea (Bartzelona 1965) # [[Paloma Marín]] aurkezlea (?, XX. mendea) # [[Cristina Urgel]] aurkezlea (Soria 1979) # [[Kate del Castillo]] aktorea (Mexiko 1972) # [[Marisa Naranjo]] aurkezlea (Kanariak 1944) # [[Estela Giménez]] gimnasta (Madril 1979) # [[Manuela López García]] Maistra, poeta (Cacabelos, 1910-2005) # [[Jenny Nyström]] ilustratzailea (Suedia, 1854-1946) # [[Clara Maria Pope]] margolaria (Londres, 1767-1838) # [[Laurence Suhner]] idazlea eta artista (Geneva, 1968) # [[Anna Tigerhielm]] margolaria (Suedia, 1832-1906) # [[Trini Tinturé]] ilustratzailea (Lleida, 1938) # [[Henar Torinos]] Valladolid, 1985 # [[Elena Francisen kontsultategia]] emakumeentzako irratsaioa (Espainia 1947-1984) # [[Maruja Fernández]] irrati esataria (Kuba 1925-Bartzelona 2001) # [[Pepa Fernández]] kazetaria (Lleida 1965) # [[Mara Torres]] kazetaria, idazlea (Madril 1974) # [[Macarena Berlín]] kazetaria (Madril 1973) # [[Florence Rochefort]] historialari frantziarra (Suresnes, 1958) # [[Giovanna Garzoni]] margolaria (Italia 1960-1970) # [[Michaelina Wautier]] margolaria (Belgika c.1617-1689) # [[Louise Moillon]] margolaria (Frantzia 1610-1696) # [[Maria van Oosterwijck]] margolaria (Herbehereak 1630-1693) # [[Anne Vallayer-Coster ]] margolaria (Paris 1744-1818) # [[Marie-Victoire Lemoine]] margolaria (Paris 1754-1820) # [[Marie Gabrielle Capet]] margolaria (Frantzia 1761-1818) # [[Constance Mayer]] margolaria ( Frantzia 1775-1821) # [[Marie-Éléonore Godefroid]] margolaria ( Paris 1778-1849) # [[Lilly Martin Spencer]] margolaria ( EB1822-AEB 1902) # [[Clémentine Delait]] emakume bizarduna (Frantzia, 1865-1939) # [[María Folguera]] idazlea, eszena zuzendaria (Madril, 1984) # [[AveLina Pérez|Avelina Pérez]] Sortzaile eszenikoa (Oia, 1969) # [[Raquel García-Tomás]] musikagilea (Bartzelona, 1984) # [[Lola Blasco]] aktorea, idazlea eta antzerki zuzendaria (Alacant, 1983) # [[Marta Pazos]] eszena zuzendaria (Pontevedra, 1976) # [[Helena Tornero]] antzerkigilea (Figueras, 1973) # [[Helena Antonia]] emakume bizarduna (Lieja, 1550-1595) # [[Antonietta Gonsalvus]] emakume bizarduna (Frantzia, 1572-?) # [[Arantza Ozaeta Cortázar]] arkitektoa (Madril 1982) # [[Victoria Rodríguez]] aktorea (Madril 1931-2020) # [[Pilar Eyre]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1947) # [[Teresa Ribera ]] politikaria (Madril 1969) # [[Carolina Maria de Jesus]] idazlea, poeta, kronista (Brasil 1914-1977) # [[Jane Barnell]] emakume bizarduna (AEB 1871-1951) # [[Alice Elizabeth Doherty]] emakume bizarduna ( AEB 1887-1933) # [[Annie Jones ]] emakume bizarduna ( AEB 1865-1902) # [[Krao Farini]] emakume bizarduna (Laos 1876-AEB 1926 19) # [[Josephine Clofullia]] emakume bizarduna (Suitza 1829-1875) # [[Pilar Pedraza]] idazlea, irakaslea (Toledo 1951) # [[Carmen Linares]] flamenko-abeslaria (Linares 1951) # [[María Pagés]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1963) # [[Ellen MacArthur]] nabigatzailea (EB 1976) # [[Aurora Vargas]] flamenko-dantzaria, kantaria ( Sevilla 1956) # [[Bernarda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1927-2009) # [[Fernanda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1923-2006) # [[La Serneta]] flamenko kantaria (Cádiz 1837-Utrera 1912) # [[Caroline van der Plas]] kazetaria, politikaria (Herbehereak 1967) # [[Marta plana]] Australiara eramandako emakumeak (1960-1963) # [[Arlette Farge]] historialari frantsesa (Charleville - 1941) # [[Bibia Pavard]] historialari frantsesa (1980) # [[Maddalena Casulana]] musikagilea (Italia, 1544-1590) # [[Lucinda Williams ]] egile abeslaria (AEB 1953) # [[Ivette Nadal ]] egile abeslaria, poeta (Bartzelona 1988) # [[Blanca Llum Vidal]] poeta (Bartzelona 1986) # [[Núria Martínez-Vernis]] poeta (Bartzelona 1976) # [[Montse Castellà]] egile abeslaria, aktibista (Tarragona 1976) # [[Rosa Regàs]] idazlea (Bartzelona 1933) # [[Georgina Regàs]] sukaldaria, idazlea (Bartzelona 1932-Girona 2022) # [[Carme Canela]] jazz-abeslaria (Bartzelona 1962) # [[Sheila Jordan]] jazz- abeslaria (AEB 1928) # [[Galina Balashova]] arkitektoa, diseinatzailea (Errusia 1931) # [[Urška Djukić]] zinema-zuzendaria, gidoilaria (Eslovenia 1986) # [[Asha Haji Elmi]] politikaria, aktibista (Somalia, 1962) # [[Joana Afonso]] diseinatzailea, ilustratzailea (Portugal 1989) # [[Cani Fernández Vicién]] abokatua (Cartagena 1963) # [[Mar Sodupe]] aktorea (Kanariak 1972) # [[Pepa Aniorte]] aktorea, abeslaria (Alacant 1972) # [[Toni Morillas]] politikaria, feminista (Jaen 1982) # [[Clementina Díez de Baldeón]] irakaslea, politikaria (Ciudad Real 1953) # [[Consuelo Rumí]] psikologoa, irakaslea, politikaria (Almeria 1957) # [[Anita Gutbrod]] igerilaria (Argentina 1903-1967) # [[Lita Tiraboschi]] igerilaria, irakaslea, idazlea (Argentina 1917-1972) # [[Pilar Geijo ]] igerilaria (Argentina 1984) # [[Lilian Harrison]] igerilaria (Argentina 1904-1993) # [[Enriqueta Agut Armer]] 2. errepublikako(Castelló, 1912-Mexiko, 1998) # [[Concepción Alfaya]] 2. errepublikako maistra (Madril, 1886-1945) # [[Elvira Navarro]] idazlea (Huelva, 1978) # [[Alba Carballal|Alva Carballal]] idazlea (Lugo, 1992) # [[Marie Equi]] medikua, aktibista (AEB,1872-1952) # [[Maria Baldó|María Baldó]] 2. Errepublikako maistra (Albacete, 1884-Toulouse, 1964) # [[María Braña de Diego|Maria Braña de Diego]] 2. Errepublikako maistra (Madril, 1912-2007) # [[Carmen Castilla Polo]] 2. Errepublikako maistra (Logroño, 1895-Madril, 1979) # [[Alba Sotorra Clua]] zinema zuzendaria (Reus, 1980) # [[Carmen Hermosín]] politikaria (Sevilla 1945) # [[Magdalena Valerio]] legelaria, politikaria (Caceres 1959) # [[Mar Moreno]] legelaria, politikaria, idazlea (Jaen 1962) # [[Teresa Jiménez Vílchez]] irakaslea, politikaria (Granada 1962) # [[Fuensanta Coves]] irakaslea, politikaria (Alacant 1961) # [[Irene García]] politikaria (Cádiz 1980) # [[Marina Vega]] espioia, nazi harrapatzailea (Cantabria 1924-Madril 2011) # [[Braulia Cánovas]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Murtzia 1920- Bartzelona 1993) # [[Conchita Ramos]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Lleida 1925-Frantzia 2019) # [[Alfonsina Bueno]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Zaragoza 1904- Frantzia1979) # [[Margoth Escobar]] Ingurumen eskubideak eta indigenen aldeko aktibista (Ekuador, 1954) # [[Mercedes Escribano Pérez]] Bigarren Errepublikako maistra (Valdeganga, 1888-Madril, 1958) # [[Carmen García del Diestro]] Bigarren Errepublikako maistra, pedagogoa (Santander, 1908-Madril, 2001) # [[Elsa López]] idazlea, poeta (Fernando Poo, 1943) # [[Elena Gallego Abad|Elena Gallego]] kazetaria, idazlea (Teruel, 1969) # [[Ana Vanessa Gutiérrez]] asturierazko idazlea (Mieres, 1980) # [[Elsa Fernández]] galizierazko idazlea (Buenos Aires, 1933-1964) # [[Avelina Valladares]] galizierazko idazlea (A Estrada 1825.1902) # [[Violeta Friedman]] aktibista, bizirik atera Auschwitzetik (Errumania 1930- Madril 2000) # [[Constanza Martínez Prieto]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Madril 1917-Bartzelona 1997)) # [[Laura Seco]] politikaria (Cádiz 1971) # [[María Teresa Fernández de la Vega]] magistratua, politikaria (Valentzia 1949) # [[Esperanza Oña]] politikaria (Sevilla 1957) # [[Nuria Espallargas]] ikertzailea (Bartzelona 1979) # [[Rosario de Velasco]] margolaria (Madril 1904-Bartzelona 1991) # [[Marga Gil Roësset]] eskultorea, ilustratzailea, poeta (Madril 1908- 1932) # [[Ángeles Santos Torroella]] margolaria (Girona 1911- Madril 2013) # [[Delhy Tejero]] margolaria (Zamora 1904- Madril 1968) # [[Lauren Bastide]] Frantziako kazetaria eta ekintzaile feminista (Orleans, 1980) # [[Lima Aafshid]] idazle eta poeta (Afganistan, ?) # [[Adelaide Estrada]] Mediku, zientzialari eta aktibista (Portugal, 1898-1979) # [[Martha P. Falconer]] Aktibista, gizarte-langilea (AEB, 1862-1941) # [[Tamara Alves]] artista, muralista, ilustratzailea, tatuatzailea (Portugal 1983) # [[Rada Akbar]] artista (Afganistan, 1988) # [[Maria Lucília Estanco Louro]] irakasle eta aktibista (Portugal, 1922-2018) }} ==='''Berriak 2023''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Toda Likona]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Mari Juan Mezeta]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Maria Perez Larrinaga]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Olatz Urkia]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Donostia, 1986) # [[Helena Barrenetxea]] ----'''SORTUA''' zestalaria (Durango, 2007) # [[María Flores]] ----'''SORTUA''' 1824an bere askatasuna lortu zuen esklabua (Eivissa, 1775-?) # [[Zorione Erezuma]] ----'''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1969) # [[Charo Roquero]] ----'''SORTUA''' historialaria (Donostia) # [[Maritxu Negelua]] ----'''SORTUA''' idazlea, pastoralgilea (Zuberoa, 1999) # [[Mari Tere Alberdi]] ef--'''SORTUA''' sukaldaria, tabernaria, aktorea (Berriz) # [[Fabiola Gutiérrez]] ----'''SORTUA''' idazle (Bolivia, 1989) # [[Carmen Castro Cardús]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako "zaintzaile" (Huesca, ?-1948) # [[Maider Galardi]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta ikerlaria (Lasarte-Oria, 1995) # [[Antoñita La Singla]] dantzaria (Bartzelona 1948) # [[La Sordita]] dantzaria (Cádiz XIX.mendea-XX.mendea) # [[Amal Aden]] idazle ekintzailea (1983, Somalia) # [[Iola Leal Riesco]] ingumenaren aldeko ekintzailea (Lugo, 1977) # [[Sol León]] dantzaria, koreografoa (Kordoba ç 1919) # [[Sara Lezana]] dantzaria (Madril 1948) # [[Cristina Llorente]] dantzaria, abeslaria, aktorea (Valladolid 1985) # [[Isabel Llull]] dantzaria, maistra (Palma 1946) # [[Sara Luzita]] dantzaria (Espainia 1922) # [[Bárbara Lys]] dantzaria (Balearrak 1946) # [[Claudia Salas]] aktoreak (Madril 1977) # [[Carlota Pereda]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1975) # [[Esther Cañadas]] modeloa (Albacete 1977) # [[Joselyn Brea]] kirolaria (Venezuela/Galizia 1994) # [[Donna Karan]] moda-diseinatzailea (AEB 1948) # [[Eva Copa]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Bolivia 1987) # [[Adrienne Avril de Sainte-Croix]] Frantziako filantropo eta feminista (1855 - 1936) # [[Zahra Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022 Kurdinstango irakaslea errepresaliatua (1990) # [[Layli]] BBCren 100 emakumeak 2022 Irango ekintzaile feminista errepresaliatua (2002) # [[Wegahta Gebreyohannes Abera]] BBCren 100 emakumeak 2022 Etiopiako langile humanitarioa (xxxx) # [[Victoria Baptiste]] BBCren 100 emakumeak 2022 Estatu Batuetako erizaina (xxxx) # [[Velmariri Bambari]] BBCren 100 emakumeak 2022 Indonesiako Sexu-indarkeriaren kontrako ekintzailea (1980) # [[Tamana Zaryab Paryani]] BBCren 100 emakumeak 2022 Afganistango kazetaria eta youtuberra (1997) # [[Alice Pataxó]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 2001) # [[Erika Hilton]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 1992) # [[Zahra Joya]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Agfanistan, 1992) # [[Velia Vidal]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Kolonbia, 1982) # [[Roza Salih]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Eskozia.1989) # [[Cecilia Patricia Flores Armenta]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Mexiko XX. mendea) # [[Mirta Nuñez]] espainaiko gerra zibilaren historialaria (Kuba, 1956) # [[Mirta Díaz-Balart]] Mirta Nuñezen ama eta Fidel Castroren lehenengo emaztea (Habana, 1928) # [[Jane Misme]] Kazetari eta feminista frantsesa (1865-1935) # [[Judith Heumann]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Filadelfia, 1947) # [[Asonele Kotu]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Hegoafrika, ? ) # [[Nathalie Becquart|Natahalie Becquart]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Frantzia, 1969) # [[Ida Holz]] informatikaria (Uruguai, 1935) # [[Simone Tebet]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil 1970) # [[Ferenice de Rodas]] ama (Grezia, K.a. 396-K.a. V. mendea) # [[Lashana Lynch]] aktorea (Londres 1987) # [[Giuseppa Barbapiccola]] filosofoa, poeta, itzultzailea (Italia, 1702-1740) # [[Taisia Bekbulatova]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Errusia, xxxx) # [[Suvada Selimović]] ekintzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Bosnia, 1965) # [[Shonda Rhimes]] gidoilaria, fil-zuzendaria (AEB 1970) # [[Beatrice Fihn]] arma-nuklearren aurkako aktibista ( Suedia 1982) # [[Tania Álvarez Yates]] kanoalaria (Pontevedra 1994) # [[Tania Fernández García]] kanoalaria (Lugo 1992) # [[Blanca Paloma]] abeslaria (Alacant 1989) # [[Alice Wonder]] abeslaria ( Madril 1998) # [[Olga Xirinacs]] idazlea (Tarragona 1936) # [[Bikimel]] kantautorea (Bartzelona 1976) # [[Luján Argüelles]] aurkezlea (Asturias 1977) # [[Virginia Díaz]] kazetaria (Madril 1974) # [[Kristina Berdínskikh]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina) # [[Kadri Keung]] moda-diseinatzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Hong Kong) # [[Leonor Ferrer Girabau]] delineatzailea (Bartzelona, 1894-1953) # [[Fatima Sheikh]] hezitzailea (India, 1831-1900) # [[Jana Zinkevytx|Iana Zinkevitx]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina, 1995) # [[Chanel Contos]] sexu-erasoen aurkako aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Australia) # [[Aye Nyein Thu]] mediku aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Birmania, 1996) # [[Judy Kihumba]] zeinu-hizkuntzako interpretea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Kenya) # [[Paula Púa]] gidoilaria (Valentzia 1992 # [[Minerva Piquero]] kazetaria (Asturias 1967) # [[Beatriz Pécker]] kazetaria (Madril 1955) # [[Luisa Alberca]] irrati-nobelagilea (C.Real 1920-Logroño 2006) # [[Vira Silenti]] aktorea (Italia 1931-2014) # [[Clementina Albéniz|Clementina Albeniz]] maistra errepublikarra (Madril, 1853-1946) # [[Ana Canalias Mestres]] maistra errepublikarra (Zaragoza, 1886-1934) # [[Angelina Colubret]] maistra errepublikarra (Badalona, 1910 -Torroella, 1998) # [[Isabel Esteban Nieto]] maistra errepublikar eraila (Palentzia, 1893-1936) # [[Sofia Polo Giménez]] maistra errepublikar eraila (Zaragoza, 1904-Palentzia, 1936) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra errepublikar eraila (Salamanca, 1893-Palentzia, 1936) # [[Samara Joy]] jazz abeslaria (AEB 1998) # [[Sarah Kane]] antzerkigilea (EB 1971-1999) # [[Toñi Salazar]] abeslaria (Badajoz 1963) # [[Encarna Salazar]] abeslaria (Badajoz 1961) # [[Lina Meruane]] Idazlea (Txile 1970) # [[Nelly Meruane]] aktorea, irakaslea (Txile1927-2018 19) # [[Teresa Laespada]] ikertzailea (Bilbo 1965) # [[Ana Santos Aramburo]] liburuzaina (Zaragoza 1957) # [[Glòria Pérez-Salmerón]] liburuzaina (Bartzelona 1958) # [[Susana Fortes]] idazlea (Pontevedra 1959) # [[Ana Belén Fortes]] idazlea (Pontevedra 1967) # [[Genara Fernández García|Genera Fernández Garcia]] maistra fusilatua (León, 1903-1941) # [[Josefa García Segret|Josefa Garcia Segret]] maistra errepublikarra (Tui, 1900-Oliveros, 1986} # [[Gertrudis Ríos Marín|Gertrudis Rios Marín]] torturatu eta exekutatuko maistra (Cádiz, 1901-1936) # [[Benita Gil]] maistra erbesteratua (Teruel, 1913-Praga, 2015) # [[Carmen Hombre Ponzoa|Carmen Hombre Pouzoa]] maistra fusilatua (Cádiz, 1898-1936) # [[Elisa López Velasco]] maistra berritzailea (Málaga, 1884-1936??) # [[Sirisha Bandla]] BBCren 100 emakumeak 2022, ingeniari aeronautikoa (India 1988) # [[Nazanin Zaghari-Ratcliffe]] BBCren 100 emakumeak 2022, iraniar-britaniar hiritarra (Tafresh 1978) # [[Narges Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022, eskubideen aldeko ekintzailea (Persia 1972) # [[Palmira Pla Pechovierto]] maistra, pedagogoa eta polikaria (Teruel, 1914-Castlló, 2007) # [[Emilia Elias Herrando|Emilia Elias Herrando]] maistra, pedagogoa (Madril, 1898 - Mexiko, 1976) # [[Veneranda Manzano]] maistra, politikaria, erbesteratua (Asturias, 1893-1992) # [[Guillermina Medrano]] maistra eta politikaria (Albacete, 1912-Valencia, 2005) # [[Marguerite Durand (feminista)]] kazetari, aktore, politikari eta feminista frantsesa (1864 - 1936) # [[Jane Rigby]] BBCren 100 emakumeak 2022 Astrofisika estatubatuarra (EEUU, XXXX) # [[Iryna Kondratova]] BBCren 100 emakumeak 2022 Anestesiologa eta pediatra (Ukrania, XXXX) # [[Constance Tipper]] metalurgikaria (Erresuma Batua, 1894-1995) # [[Johanna Döbereiner]] ingeniari agronomoa (Brasil, 1924-2000) # [[Txell Alarcón]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 2003) # [[Maider Castellano]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2003) # [[Gregoria Canelo de Paredes]] 'chinato' dialekto hiztuna (Caceres 1861-1917) # [[Marina Ortiz de Zárate]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 1999) # [[Chatrice White]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Ana Laverón]] aeronautiko ingeniaria(Espainia XX. mendea) # [[Isaura Clavero]] 1. emakume aeronautiko ingeniaria (Vigo XX. mendea) # [[Parinoush Saniee]] idazlea (Iran 1949) # [[Elena Barraquer Compte]] oftalmologoa (Bartzelona 1954) # [[Jimena Quirós]] 1. emakume ozeonografoa (Almeria 1899-Madril 1983) # [[Isabelle Junot]] aktorea (AEB 1991) # [[Tamara Falcó]] moda-diseinatzailea (Madril 1981) # [[Micaela Navarro]] politikaria (Jaen 1956) # [[Ibijoke Faborode]] BBCren 100 emakumeak 2022, politikaria (Nigeria XX. mendea) # [[Gohar Eshghi]] BBCren 100 emakumeak 2022, ekintzailea (Iran 1946-2002) # [[Fatima Amiri]] BBCren 100 emakumeak 2022, ikaslea (Afganistan, 2005) # [[Carmen Muñoz Manzano]] Bigarren Errepublikako maistra eta idazlea (Cáceres, 1906-Coruña, 2002) # [[Carmen García de Castro]] Bigarren Errepublikako maistra eta pedagogoa (Almería, 1886-1969) # [[Isabel González Turmo]] antropologoa (Espainia XX. mendea) # [[Elvira Álvarez de Ceballos]] dama (Espainia XIV. mendea -1372) # [[Difficult Women]] emakume kabareta (Australia) # [[Mehreen Faruqi]] politikaria (Pakistan 1963) # [[Katarina Zec]] saskibaloi jokalaria (Serbia 1997) # [[Mariana Barassi]] film-zuzendaria (Argentina 1977) # [[Vic Echegoyen]] idazlea (Madril 1969) # [[Claudia Zapata]] historialaria (Txile 1975) # [[Christiane Félip Vidal]] idazlea (Frantzia 1950) # [[Katherine Kurtz]] idazlea (AEB 1944) # [[Juana Ontañón eta Valiente|Juana Ontañon y Valiente]] Bigarren Errepublikako maistra (Madril, 1886-Mexiko, 1972) # [[Wally Funk]] astronauta (AEB 1939) # [[Ida Ørskov]] bakteriologoa (Danimarka 1922- 2007) # [[Alice Lee]] matematikaria (EB 1858-1939) # [[Elizabeth Scott]] matematikaria (AEB 1917-1988) # [[Ainhoa Achutegui]] zuzendari artistikoa ( Venezuela 1978) # [[Akwaeke Emezi]] idazlea (Nigeria 1987) # [[Leia Dongue]] saskibalio jokalaria (Mozambike 1991) # [[Mónica Bruckmann]] soziopolitologoa (Peru XX. mendea) # [[Claude Ber]] poeta (Frantzai 1948) # [[Nadia Yala Kisukidi]] filosofoa (Belgika 1978) # [[Ana Carrique]] musikagilea ( Argentina 1964) # [[Cristina Montserrat Hendrickse]] abokatua, irakaslea (AEB 1964) # [[Kristina Higgins]] saskibaloi jokalaria (AEB 1994) # [[Joy Alexis Brown-Adams]] saskibaloi jokalaria (Guyana 1993) # [[Dona Tututa]] piano-jolea (Cabo Verde 1919-2014) # [[Yolanda Morazzo]] poeta (Cabo Verde 1927-Lisboa 2009) # [[Tuna Mascarenhas]] kimikaria, aktibista, 1. dama (Cabo Verde 1944-2009) # [[Kate Asabuki]] aktore pornoa (Tokio 1962) # [[Celina Pereira]] abeslaria, kontalaria (Cabo Verde 1940-Lisboa2020) # [[Athaliah Molokomme]] fiskala (Botswana 1959) # [[Constance Cummings-John]] politikaria (Sierra Leona 1918-Londres 2000) # [[Aspásia Camargo]] politikaria (Brasil, 1946 19) # [[Rachael Blackmore]] Jokey-a (Irlanda 1989) # [[Lívia Járóka]] 1. emakumezko ijito eurodiputatua (Hungaria 1974) # [[Clare Marie Hodges]] AEBko 1. emakumezko basozaina (AEB 1890-1970) # [[Consuelo González Ramos]] kazetaria, erizaina, feminista (Zamora, 1877-Madril, 1956) # [[Esperanza Rodríguez Cerdán]] Bigarren Errepublikako maistra erbesteratua (Madril, 1892-Valentzia,1984) # [[Rosa Roig]] Bigarren Errepublikako maistra (Tarragona, 1890-Bartzelona, 1969) # [[Pilar Salvo Giménez|Pilar Salvo]] Bigarren Errepublikako maistra fusilatua (Zaragoza, 1889-1936) # [[Amalia Torrijos]] Bigarren Errepublikako maistra eta alkatea (Sevilla, 1911- ???) # [[Ekaterina Lermontova]] Paleontologoa (SESB, 1889-1942) # [[Eva Mameli Calvino]] Botanikaria (Italia, 1886-1978) # [[Heike Freire]] filosofoa, aktibista (Espainia, ??) # [[Sabrina Sánchez]] kazetaria, sexu langilea (Mexiko 1981) # [[Karine Espineira]] soziologoa, trans ekintzailea (Txile 1967) # [[Nadia Ferreira]] modeloa, enpresaburua (Paraguai 1999) # [[Elena Sánchez Caballero]] kazetaria (Madril 1957) # [[Pilar Martín Fernández]] immunologia ikertzailea (Madril 1973) # [[Maruja Torres]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1943) # [[Nya de la Rubia]] abeslaria, aktorea (Sevilla 1986) # [[Aryna Sabalenka]] tenislaria (Bielorrusia 1998) # [[Aliaksandra Sasnovih]] tenislaria (Bielorrusia 1994) # [[Lucia Stecher]] ikertzailea (Txile XX. mendea) # [[Elena Oliva]] soziologoa, ikertzailea (Txile 1982) # [[Gendengarjaa Baigalimaa]] onkologoa (Mongolia XX. mendea) # [[Elena Moreno Zaldibar]] saskibaloi jokalaria (Donostia 1959) # [[Tanaya Mechelle Atkinson]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Kinu Nishimura]] ilustratzailea (Japonia 1969) # [[Asunción Linares]] paleontologoa (Granada, 1921-2005) # [[Sylvie Denis]] idazlea # [[Marguerite Durand (hizkuntzalaria)]] hizkuntzalarieta fonetikalari frantziarra (1904) # [[Jeanne Chauvin]] abokatu eta feminista frantsesa (1862-1926) # [[Soraya Prieto Fernández]] kimikaria (Gasteiz 1979) # [[Maimouna Diarra]] saskibaloi jokalaria (Senegal 1991) # [[Esther Yáñez González - Irun]] Armadako 1. emakumea eta gerra ontzi kapitaina (Cádiz 1971) # [[María José Escalona]] informatikaria (Sevilla 1976) # [[Helena Viñes]] ekonomialaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Jesús Almazor]] Telekomunikazio ingeniaria, CEO ( Brtzelona 1970) # [[Karen Gaines]] ziberdefentsan aditua, CEO (XX. mendea) # [[Silvia Albert Sopale]] aktore, zuzendari (Donostia 1976) # [[Midi Achmat]] LGTB aktibista (Hegoafrika, 1964) # [[Shiva Nazar Ahari]] giza eskubideen aldeko aktibista (Irán, 1984) # [[Leoncia Gómez Galán]] zerbitzaria, 'vocera' (Caceres 1903-1986) # [[Irma Estrada Silva]] autodefentsa irakaslea (El Salvador ?) # [[Anália de Victória Pereira]] politikaria ( Angola 1941-2009) # [[Belita Palma]] abeslaria (Angola 1932-1988) # [[Luzia Inglês Van-Dúnem]] politikaria (Angola 1948) # [[Margarida Rosa da Silva Izata]] diplomazialaria (Angola 1958) # [[Ana Clara Guerra Marques]] dantzaria (Angola 1962) # [[Luísa Rogério]] kazetaria (Angola 1967) # [[Lourdes Van-Dúnem]] musikaria (Angola 1935-2006) # [[Arlete Leona Chimbinda]] politikaria, irakaslea (Angola 1960) # [[Silvia Lutucuta]] Kardiologoa, ministroa (Angola 1968) # [[Josefa Sacko]] agronomoa, enbaxadorea (Angola XX. mendea) # [[Vera Daves]] ekonomialaria, ministroa (Angola 1984) # [[Catherine Austin Fitts]] bankaria (AEB 1950) # [[Marjorie Rice]] matematikaria (AEB, 1923-2017) # [[Liliana Colanzi]] idazle eta editorea (Bolivia, 1981) # [[Magela Baudoin]] idazle (Bolivia, 1973) # [[Trementinaireak]] sendatzeko produktu naturalen saltzaile ibiltariak (Katalunia XIX. mendea-XX. mendea) # [[Eloísa del Pino Matute]] zientzialari soziala, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[María Luisa López Grigera]] filologoa (Coruña 1926) # [[Paula Dapena Sánchez]] futbolaria (Pontevedra 1996) # [[ASPEGI elkartea]] emakume profesionalena, enpresariena (Gipuzkoa 1998) # [[Sari Arponen]] medikua (Finlandia 1977) # [[Carolina Iglesias]] umoregilea, gidoilaria, youtuberra (Coruña 1993) # [[Berta Collado]] kazetaria, aurkezlea (Toledo 1979) # [[Yola Mamani]] komunikatzailea (Bolivia, 1984) # [[Hélène Dutrieu]] txirrindulari, hegazkinlari (Belgika-Frantzia, 1877-1961) # [[Virginia Ayllón]] idazle (Bolivia, 1958) # [[Begonya Pozo]] idazlea (Valentzia 1974) # [[Carmelina Sánchez-Cutillas]] idazlea (Madril 1921- Valentzia 2009) # [[Beatriu Civera]] idazlea (Valentzia 1914-1995) # [[Ana María Ibars]] idazlea, maistra (Valentzia 1892-1965) # [[Raquel Payá]] pedagogoa (Valentzia 1919-1972) # [[Alison Spedding]] antropologoa (Ingalaterra/Bolivia, 1962) # [[Margaret W. Rossiter]] emakumeen historialaria ( AEB 1944) # [[Maria Beneyto]] idazlea, poeta (Valentzia 1925-2011) # [[María Villén]] 2. Errepublikako maistra (Burgos 1871-Valentzia 1961) # [[Lindaura Anzoátegui]] idazle (Bolivia, 1846-1898) # [[Yolanda Bedregal]] poeta (Bolivia, 1913-1999) # [[María Virginia Estenssoro]] poeta (Bolivia, 1902-1970) # [[Hilda Mundy]] poeta (Bolivia, 1912-1980) # [[Concha Peña Pastor]] bigarren errepublikako maistra eta abokatua (Ciudad Real, 1906-Panama, 1960) # [[Elpidia Polo Ovejas]] bigarren errepublikako maistra errepresaliatua (Valladolid, 1890-Madrid, 1988) # [[Carmen Valero Gimeno]] bigarren errepublikako maistra eta pedagogo errepresaliatua (Silla, 1893-1962) # [[Rosa Menéndez]] zientzialaria, 1. emakumea CSIC burua (Asturias 1956) # [[Dulceida]] interneteko ospetsua (Bartzelona, 1989) # [[Juana Macías]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1971) # [[Brisa Fenoy]] musikaria, DJ, modeloa (Cádiz 1991) # [[María Vargas Montoya]] enologoa (Haro 1971) # [[María Vargas Fernández]] flamenko abeslaria (Cádiz 1947) # [[Laura Alonso Cancho]] poeta (Santander 1978) # [[Dina Abouzeid Sariñena]] badminton entrenatzailea (Zaragoza 1979) # [[Agostina Burani]] saskibaloi jokalaria ( Argentina 1991) # [[Carmen Ybarra Careaga]] enpresaburua, markesa (Espainia 1963) # [[María José Álvarez Mezquíriz]] EULEN enpresaburua (Bilbo 1957) # [[Margaret H. Wright]] matematikaria (AEB, 1944) # [[Katharine Way]] fisikaria (AEB, 1902-1995) # [[Paola Velasco Pinedo]] Boliviako 1. emakume piloto komandantea (1988) # [[Xian (aktibista)]] LGTB aktibista (Txina, ?) # [[Laura Hojman]] gidoilaria, film zuzendaria (Sevilla 1981) # [[Bibisara Assaubayeva]] xake jokalaria (Kazakhstan 2004) # [[Anne L'Huillier]] fisika atomikoko irakaslea (Frantzia/Suedia 1958) # [[Tamara Rojo]] datzaria, koreografoa (kanada/Espainia 1974) # [[Elena S. Sánchez]] kazetaria (Toledo 1979) # [[Patricia Pardo]] kazetaria (Galizia 1983) # [[Sonsoles Ónega]]kazetaria, idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Ónega]] kazetaria (Madril 1975) # [[Tatiana Afanásieva]] matematikari eta fisikaria (Ukraina-Herbereheak, 1876-1964) # [[Lilli Suburg]] kazetaria (Estonia, 1841-1930) # [[Esther Szekeres]] matematikaria (Hungaria-Australia, 1910-2005) # [[Irene Falcón|Irene Falcon]] kazetaria, Dolores Ibarruriren idazkaria (Madril, 1907-1999) # [[Enriqueta O'Neill|Enriqueta O´Neill]] aktore eta idazlea (Madril, 1909-Bartzelona, 1972) # [[Encarnación Fuyola Miret]] Bigarren errepublikako maistra (Huesca, 1907-Mexiko, 1982) # [[Anoka Primrose Abeyrathne]] kontserbazionista, gizarte ekintzailea (Sri Lanka, 1991) # [[Mar Abad]] kazetaria (Almeria 1972) # [[Marion Koopmans]] albaitaria, birologoa (Herbehereak 1956) # [[Carme Valls]] mediku eta politikaria (Bartzelona,' 1945) # [[Anne Anderson]] ilustratzailea (Eskozia, 1874 - 1930) # [[Eva Furnari|Eva Furmari]] ilustratzailea (Erroma, 1948) # [[Matilde Hidalgo]] mediku, poeta, sufragista (Ekuador 1889-1974) # [[Eva Soriano]] komediantea, aurkezlea (Tarragona 1970) # [[Cecilia Ansaldo]] idazlea (Ekuador 1949) # [[Melissa Lucio]] heriotza zigor polemikoan kondenatua (AEB 1968) # [[Carmen Barbarà]] komikigilea eta irudigilea (Bartzelona, 1933) # [[Amelia Bauerle|Amelia Banerle]] komikigilea (Londres, 1873-1916) # [[Pauline Baynes]] liburu ilustratzailea (Sussex, 1922-2008) # [[ Pamela Adie]] LGBT aktibista (Nigeria, 1984) # [[ Christine Ahn]] Bakearen aldeko aktibista (Hego Korea, XX. mendea) # [[Celia Viñas]] poeta, pedagogoa (Lleida-Almeria, 1915-1954) # [[Chipita Rodriguez]] heriotza zigorrez urkatua eta 100 urtera barkatua (AEB 1799-1863) # [[Elsa Beskow]] idazlea eta ilustratzailea (Suedia, 1874-1953) # [[Mary Agnes Chase]] botikaria eta ilustratzailea (EEBB, 1869-1963) # [[María Conejo]] ilustratzailea (Mexiko, 1958) # [[Eréndira Derbez]] ilustratzailea, idazlea (Mexiko, 1991) # [[Kate Greenaway]] ilustratzailea, idazlea (Londres, 1846-1901) # [[Elizabeth Shippen Green]] ilustratzailea (EEBB, 1871-1954) }} ==='''Berriak 2023''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Elorriaga]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Busturia, 1980) # [[Aiora Zabala]] ----'''SORTUA''' zientzialaria (1982) # [[Alazne López]] --ef'''SORTUA''' dantzaria (Bilbo, 1993-Alemania, 2015) # [[Ana Borderas]] ef--''SORTUA''' kazetaria, irrati-esataria (Eibar, 1962) # [[Anna Fernandez de Paco]] ef--'''SORTUA''' zinemagilea (Bartzelona, 1981) # [[Belén Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1937-1982) # [[Berenice Lopez Reyes]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Mexiko, 1989) # [[Bonifacia Zuazola]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1915-2012) # [[Consuelo Osa]] efef'''SORTUA''' erraketista Mutriku (1922-2015) # [[Durangoko Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1939-1940) # [[Eladia Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1942-1997)) # [[Garbiñe Balerdi]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1935) # [[Garbiñe Ortega]] ----'''SORTUA''' zinema komisarioa (Gasteiz, 1981) # [[Gloria Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1922) # [[Ignacia Idoate Iragui]] efef'''SORTUA''' moja (Orikain, 1900 - Madril, 1975) # [[Iñasi Illarramendi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Zarautz, 1919-2005) # [[Josefa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Juncal Alzugaray]] ef--'''SORTUA''' Fisioterateupa eta asmatzailea (Bilbo, 1981) # [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]] efef'''SORTUA''' moja (Azpeitia, 1975- Madril, 1958) # [[Koldobike Gezala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Lezo, 1917) # [[Marcelina Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Margarita Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1925-Fuengirola, 2019) # [[Mari Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Anoeta, 1929 -Mexiko, 1986) # [[Maria Josefa Navascues]] efef'''SORTUA''' erraketista (Errenteria, 1924-2011) # [[Maria Teresa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1925) # [[Mercedes Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1928) # [[Mercedes Zubikaray]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1920-1983) # [[Merche Olabe]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1957) # [[Milagros Uranga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mutriku, 1918-1992) # [[Pilar Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1926-1945) # [[Rafaela Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1926-213) # [[Saelia Aparicio]] ----'''SORTUA''' artista (Valladolid, 1982) # [[Victoriana Aizpuru]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Errezil, 1919) # [[Zornotzako Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1938-1947) # [[Ada Hitchins]] kimikaria (Ingalaterra, 1891-1972) # [[Adèle Esquiros]] Frantziako idazle eta kazetari feminista (1819-1886) # [[Africa González Fernández]] medikua, inmunologoa (Madril 1962) # [[Agrippina Vagánova]] ballet-maistra (Errusia, 1837-1951) # [[Aïcha Chenna]] emakume eskubideen aktibista (Maroko 1941-2022) # [[Aída Gómez]] dantzaria (Madril, 1967) # [[Aida Pierce]] komediantea (Mexiko, 1956) # [[Ainhoa Sanz Rodríguez|Ainhoa Sanz]] mendi korrikalaria (Urretxu, 1989) # [[Alba Gutiérrez]] dantzaria, aktorea ( Madril 1994) # [[Alice H. Parker]] asmatzailea (EEBB 1895-1920) # [[Alicia Barrié]] vedettea (Txile 1915- AEB 2002) # [[Alicia Vignoli]] vedettea (Lima 1911-Argentina 2005) # [[Almudena Ariza]] korrespontsala (Madril, 1963) # [[Alyson Eckmann]] aktorea (AEB 1990) # [[Amalia Iglesias]] idazlea, poeta (Menaza, 1962) # [[Ana Goya]] dantzaria, aktorea (Iruñea 1962) # [[Ana José Cancio]] kazetaria (Palentzia 1960) # [[Ana Orantes]] genero-indarkeriaren biktina (Granada 1937-1997) # [[Ana Rujas]] aktorea (Madril 1989) # [[Angela Burdett-Coutts]] filantropoa, pintura-bildumagilea (Londres, 1814-1906) # [[Ángela T. Leiva Sánchez]] botanikaria (Kuba 1948-2014) # [[Àngels Ribé]] artista kontzeptuala (Bartzelona 1943) # [[Anna Jaclard]] Errusiar sozialista eta feminista iraultzailea (1843 - 1887) # [[Anna Maurizio]] biologoa (Suitza 1900-1993) # [[Annie Oakley]] tiratzailea (AEB, 1860-1926) # [[Antonia Gimeno Travesset]] saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (Bartzelona, 1941) # [[Antonia Torre Yela]] 14. arrosa. Fusilatua (Madril, 1922-1940) # [[Asha Lul Mohamud Yusuf]] poeta (Somalia, XX. mendea) # [[Azucena Hernández]] aktorea (Sevilla 1960-Guadalajara 2019) # [[Barbara Navarro]] legelaria, CEO (Madril 1974) # [[Bélgica Adela Mirabal]] biziraun zuen Mirabal ahizpa bakarra (Dominikar Errepublika, 1925-2014) # [[Belle Starr]] Mendebaldeko bidelapurra (AEB, 1848-1889) # [[Beth (abeslaria)]] (Bartzelona 1981) # [[Bianca Ceva]] erresistentziaren kidea (Italia, 1897-1982) # [[Blanche Lefebvre]] 1871ko Parisko Komunako ekintzailea # [[Carmen Amaya]] dantzaria (Bartzelona, 1918-1963) # [[Carmen Iglesias]] historialaria (Madril 1942) # [[Carmen Olmedo Checa]] politikaria (Malaga 1949-2015) # [[Carmen Ruiz-Tilve]] idazlea (Oviedo 1941) # [[Carol-Ann Duffy]] poeta (E.B. 1955) # [[Catherine Allard]] dantzaria (Belgika/Katalunia, 1960) # [[Cathy Hackl]] futurista teknologikoa ( XX. mendea) # [[Cecilia Bartolomé]] film-zuzendaria (Alacant 1940) # [[Celia Correas de Zapata]] idazlea (Argentina 1933-AEB 2022) # [[Charo (abeslaria)]] dantzaria, aktorea (Murtzia 1941-) # [[Claire Démar]] kazetari eta feminista frantziarra (1799-1833) # [[Clara Jiménez Cruz]] kazetaria (Madril 1989) # [[Claude-Hélène Perrot]] historialaria (Frantzia 1928-2019) # [[Claudia Piñeiro]] idazlea (Argentina 1960) # [[Colette Rabaté]] hispanista (Frantzia 1950) # [[Cristina Olea]] korrespontsala (Vigo, 1982) # [[Dalila Ennadre]] zinema-zuzendaria (Maroko 1966- Paris 2020) # [[Dalilah]] dantzaria (Madril 1936-2001) # [[Danica McKellar]] Matematikaria, aktorea (AEB, 1975) # [[Daniela Blume]] kazetaria (Mataro 1990) # [[Daphne Oram]] musikagilea (Erresuma Batua, 1925-2003) # [[Daria Bertolani Marchetti]] erresistentziaren kidea (Italia, 1919-1994) # [[Delia del Carril]] margolaria (Argentina, 1884-1989) # [[Désirée Gay]] kazetari eta feminista frantziarra (1810-1890) # [[Diana Vishneva]] dantzaria (Errusia, 1976) # [[Dolores Medio]] idazlea (Oviedo 1911-1996) # [[Dolors Comas]] antropologoa eta politikaria (Bartzelona, 1951) # [[Dorothy E. Smith]] antropologoa (E.B 1946-Kanada 2022) # [[Dorothy Pitman Hughes]] aktibista (AEB 1938-2022) # [[Drucilla Cornell]] filosofoa (AEB 1950-2022) # [[Edith Checa]] kazetari, irrati-esatari (Sevilla, 1957-Madril, 2017) # [[Elda Emma Anderson]] fisikaria (AEB, 1899-1961) # [[Elena González Iglesias]] dantzaria, aktorea (Asturias 1991) # [[Elena Quiroga]] idazlea (Santander 1921-Coruña 1995) # [[Elizabeth Gertrude Britton]] botanikaria, briologoa (AEB, 1858-1934) # [[Elvira Andrés]] dantzaria (Espainia, 1958) # [[Elvira Godás]] maistra errepublikarra (Katalunia, 1917-2015) # [[Elvira Roca Barea]] idazlea (Malaga 1966) # [[Enedina Alves Marques]] ingeniari zibila (Brasil, 1913-1981) # [[Erika Martínez]] poeta (Jaen, 1979) # [[Ernestina Otero]] maistra (Pontevedra 1890-1956) # [[Eugenia Balcells]] artista bisuala (Bartzelona 1943) # [[Eva Ortega Paíno]] kimikaria, ikertailea (Madril, 1972) # [[Felicita Ferrero]] erresistentziaren kidea (Italia, 1899-1984) # [[Filomena Dato]] poeta, idazlea (Galizia, 1856-1926) # [[Flor de Torres Porras]] fiskala (Almeria 1961) # [[Flora Philip]] matematikaria (Erresuma Batua 1865-1943) # [[Florence Parpart]] asmatzailea (EE.BB. 1856- ?) # [[Florencia Pérez Padilla]] dantzaria (Sevilla 1918-Madril 2000) # [[Frances Haugen]] datu-ingeniaria, informatzailea (AEB 1980) # [[Francesca Gargallo]] filosofoa, idazlea (Italia 1956- Mexiko 2022) # [[Gabriela Bravo]] fiskala, politikaria (Valentzia 1963) # [[Gemma Pasqual i Escrivà|Gemma Pasqual i Escrivá]] katalanez idazten duen idazlea (Valentzia, 1967) # [[Gertrud Woker]] biokimikaria (Suitza, 1878-1968) # [[Ginetta Sagan]] erresistentziaren kidea (Italia, 1925-2000) # [[Gloria Leyland]] dantzaria, esataria (Argentina, XX.mendea) # [[Godeliève Mukasarasi]] gizarte langilea, aktibista (Ruanda 1959) # [[Grace Nichols]] poeta (Guyab 1950) # [[Helen Pickett]] koreografoa (AEB,?) # [[Helena Corbellini]] idazlea (Uruguai 1959) # [[Helena Cortesina]] dantzaria, zinegile aitzindaria (Valentzia 1903-Buenos Aires 1984) # [[Ina Grafl]] botanikaria (Suitza 1915-1970) # [[Irene Rice Pereira]] artista (AEB 1902-Marbella 1971) # [[Isabel Pérez Montalbán]] poeta (Córdoba, 1964) # [[Isla Correyero]] idazlea, poeta (Cáceres, 1957) # [[Jamie Dantzscher]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Josefina Triguero Agudo]] Espainiako 1.emakume epailea (Madril 1946-2022) # [[Joyce Lussu]] erresistentziaren kidea (Italia, 1912-1998) # [[Juana la Macarrona]] dantzaria (Cádiz 1870-Sevilla 1947) # [[Júlia Creus Garcia]] dantzaria, aktorea (Tarragona 1994) # [[Julia Manzanal Pérez]] aktibista errepublikanoa (Madril, 1915-2012) # [[Julia Reichert]] dokumental-zuzendari (AEB 1946-2022) # [[Kae Tempest]] poeta, abeslaria (Inglaterra, 1985) # [[Kathryn Woolard]] hizkuntza-antropologoa (AEB 1950) # [[Kenita Placide]] aktibista (Santa Luzia 1978) # [[La Chunga]] dantzaria (Marseilla, 1938) # [[La Malena (dantzaria)]] (Cádiz 1877-Sevilla 1956) # [[Laura Escanes]] modeloa (Bartzelona 1996) # [[Laura Palmés]] kazetaria (Bartzelona, 1954-2011) # [[Laura Pinillos]] vedettea (Espainia 1900-Madril 1970) # [[Lina Merlin]] erresistentziaren kidea (Italia, 1887-1979) # [[Lola Greco]] dantzaria, koreogarfoa (Madril 1964) # [[Louisa Aldrich-Blake]] medikua (Chingford, 1865 – 1925) # [[Louise Colet]] Frantziako olerkaria (1810-1876) # [[Lourdes García Campos]] kazetaria (Madril 1975) # [[Lucero Tena]] dantzaria,kriskitin jotzailea (Mexiko, 1938) # [[Lucy Weston Pickett]] kimikaria (AEB, 1904-1997) # [[Luisa Esteso]] aktore komikoa (Valentzia 1906- Madril1986) # [[Luisa Isabel Álvarez de Toledo]] dukesa eta idazlea (Estoril, 1936-Sanlúcar de Barramenda, 2008) # [[Lupe Serrano]] dantzaria (Txile, 1930) # [[Manuela Garín Pinillos]] matemtikaria (Asturias-Mexiko, 1914-2019) # [[Manuela Manzanares]] arbista, idazlea (Ciudad Real 1910 -AEB 2004) # [[Margarita García Robayo]] idazlea (Kolonbia 1980) # [[Marguerite Williams]] geologoa (AEB, 1895-1991) # [[María Alaniako]] enperatriza (Georgia1050-Bizanzio 1118?) # [[Maria Branyas Morera]] superehunurtekoak (San Frantzisko/Katalunia 1907) # [[María Cabrera]] akrobata, lehenengo emakume ijito ezaguna espainian (1467-Guadalajara, 1527) # [[Maria Cosway]] artista (Italia 1760 -1838) # [[María Eloy-García|María Eloy-Garcia]] idazle, poeta (Málaga, 1972) # [[María Ignacia Rodríguez de Velasco]] aktibista (Mexiko, 1778-1850) # [[María López García]] hockey-jokalaria (Asturias 1990) # [[María Muñoz]] irrati-esataria (Argentina 1968-2003) # [[Maria Ossowska]] Filosofoa (Varsovia, 1896-1974) # [[María Peláe]] kantautorea (Malaga 1990) # [[María Teresa Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1935-1960) # [[Marie Guy-Stéphan]] dantzaria (Paris 1818-1873) # [[Marina Semiónova]] dantzaria (Errusia, 1908-2010) # [[Mariola Cubells]] kazetaria (Valentzia 1967) # [[Marjorie Hyams]] jazz musikaria, bibrafonista (AEB 1920-2012) # [[Marsha Blackburn]] politikaria (AEB 1952) # [[Marta Agudo]] poeta (Madril, 1971) # [[Maruchi Fresno]] aktorea (Madril 1916-2003) # [[Mercedes Ballesteros]] idazlea ( Madril 1913-1995) # [[Mercedes Gaibrois de Ballesteros]] historialaria (Paris 1891-Madril 1960) # [[Mercedes Marrero]] saskibaloi jokalaria eta nabigazio kapitaina (San Cruz Tenerifekoa, 1961) # [[Mercedes Olivera Bustamante]] antropologoa (Mexiko 1934-2022) # [[Milagros Calvo]] epailea (Valladolid 1947) # [[Minerva Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1926-1960) # [[Mireia Sentís]] idazlea (Bartzelona 1947) # [[Miriam Reyes]] poeta (Ourense, 1974) # [[Mónica Moro]] publizista, zuzendari-nagusia (Madril, 1974) # [[Montserrat Domínguez]] kazetaria (Madril 1963) # [[Montserrat Galcerán]] aktibista (Bartzelona, 1946) # [[Montserrat Soliva Torrentó]] zientzialaria (Katalunia, 1943-2019) # [[Nannette Streicher]] musikagilea, piano-jolea (Alemania 1769-Austria1833) # [[Natalia Bessmértnova]] dantzaria (Mosku 1941-2008) # [[Natalia LL]] artista (Polonia 1937-2022) # [[Natalia Makarova]] dantzaria (Errusia, 1940) # [[Nina Timofeeva]] dantzaria (Errusia 1935-Israel 2014) # [[Noemí Galera]] OT zuzendaria (Bartzelona 1967) # [[Noni Benegas]] idazlea (Argentina 1951) # [[Norma Barbolini]] erresistentziaren kidea (Italia, 1922-1993) # [[Núria Bendicho Giró|Nuria Bendicho]] idazlea (Bartzelona, 1995) # [[Nuria Oliver]] telekomunikazio ingeniaria (Alacant 1970) # [[Odette Roy Fombrun]] sufragista (Haiti 1917-2022) # [[Olga Lepeshínskaya]] dantzaria (Errusia 1941-2008) # [[Olga María Ramos]] kupletista, musikagilea (Madril 1947) # [[Olga Ramos (abeslaria)]] (tenerife, 1932) # [[Olga Ramos (aktorea)]] kupletista (Badajoz 1918-Madril 2005) # [[Paloma del Río]] kazetaria (Madril 1960) # [[Pastora Galván]] dantzaria (Sevilla 1980) # [[Patria Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1924-1960) # [[Patricia Guerrero (dantzaria)]] (Granada 1990) # [[Patrizia Reggiani]] hiltzailea (Italia, 1948) # [[Pilar de la Oliva]] epailea (Valentzia 1956) # [[Radhya Al-Mutawakel]] Giza eskubide aktibista (Yemen 1967) # [[Ramona Maneiro]] aitzindaria (Coruña, 1961) # [[Rosa Durán]] dantzaria (Cádiz 1922-Madril 1999) # [[Rosario Guerrero]] dantzaria (Madril XIX. mendea-1960) # [[Rosemary Radford Ruether]] filosofoa (AEB 1936-2022) # [[Rossana Rossanda]] erresistentziaren kidea (Italia, 1924-2020) # [[Sabela Arias Castro]] historietagilea (Lugo, 1969) # [[Sara Rancaño]] korrespontsala (Bartzelona, 1984) # [[Sarah Mardini]] igerilaria, errefuxiatuen aldeko aktibista kriminalizatua (Siria, 1995) # [[Shadi Sadr]] abokatu, aktibista (Iran 1974) # [[Sharon Presley]] psikologoa (AEB 1943-2022) # [[Silvia Barrera Ibáñez]] zibersegurtasun aditua, kriminologoa (Madril 1977) # [[Soledad Antelada Toledano]] hackerra (Argentina 1977) # [[Soledad Cazorla]] fiskala (Lareche 1955-Madril2015) # [[Sophie Freud]] psikologoa, idazlea (Austria 1924-AEB 2022) # [[Stella Cunliffe]] estatistikaria (Erresuma Batua, 1917-2012) # [[Suzanne Voilquin]] kazetari frantziarra eta saint simonista (1801-1876) # [[Teresa Burga]] artista (Perú, 1935-2021) # [[Teresa Freixes]] legelaria (LLeida 1950) # [[Teresa Perales]] igerilaria (Zaragoza 1975) # [[Tina Anselmi]] erresistentziaren kidea (Italia, 1927-2016) # [[Verónica Pascual Boé]] ingeniaria, CEO (Burgos 1979) # [[Vicky Gómez]] dantzaria (Salamanca 1988) # [[Victoria Pinillos]] vedettea (Espainia ?- Madril ? ) # [[Victorina Vila Badia]] maistra errepublikarra (Lleida, 1883-1962) # [[Violeta la Burra]] abeslaria, dantzaria, aitzindaria (Sevilla, 1936-2020) # [[Virxinia Pereira Renda]] idazlea (Pontevedra 1884-Madril 1969) # [[Yolanda Ramos]] aktorea (Bartzelona 1968) # [[Zar Amir Ebrahimi]] aktorea (Iran 1981) # [[Zeba Islam Seraj]] biologo molekularra (Bangladesh, 1958) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Lourdes Herrasti]] ef--'''SORTUA''' antropologoa (Aretxabaleta, 1958) # [[Marie-José Basurco]] ----'''SORTUA''' idazlea (Donibane Lohitzune, 1947) # [[Uxue Kerejeta]] ----'''SORTUA''' musikaria (Zumarraga, 1999) # [[Felisa Libano]] efef'''SORTUA''' pandero jotzailea (Plentzia, 1917-2000) # [[Esperanza Nuere]] ----'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1935) # [[Nadia Hindi Mediavilla]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Bagdad, 1977) # [[Betisa Ojanguren]] ----'''SORTUA''' Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea (Barakaldo, 1978) # [[Ainhize Belar]] ef--'''SORTUA''' eskalatzailea (Atxondo, 2006) # [[Miren Urbieta Vega]] ----'''SORTUA''' abeslaria, musikaria (Donostia, 1983) # [[Begoña Uriarte]] ----'''SORTUA''' piano-jotzailea (Bilbo, 1937) # [[Dioni Ardanza]] efef'''SORTUA''' jostuna (Ermua, 1914-Dima, 2005) # [[Bego Alabazan]] ----'''SORTUA''' ipuin-kontalaria (Bilbo, 1966) # [[Esperanza López Parada]] poeta (Madril, 1962) # [[María Vázquez Suárez]] maistra, fusilatua (1874-1936) # [[Kavita Ramdas]] zientzialaria (India, 1963) # [[Cécile La Grenade]] politikaria, zientzialaria (Grenada, 1952) # [[Eva Syková]] neurozientzialaria (Txekia, 1944) # [[Sikivu Hutchinson]] idazlea, ekintzailea (AEB, 1961) # [[Soumya Swaminathan]] medikua, pediatra eta zientzilaria (India, 1959) # [[Victoria Ocampo]] idazle, itzultzaile, filantropoa (Argentina 1890-1979) # [[Marie-Léonide Charvin "Agar"]] Aktore frantziarra eta communarde (1832-1891) # [[Lorena Conde]] aktore, poeta (Galizia, 1980) # [[Francisca Herrera Garrido]] idazlea (Galizia, 1869-1950) # [[Olga Gallego]] historialaria, artxibozaina, idazlea (Galizia, 1923-2010) # [[Mercedes Romero Abella]] maistra exekutatua (Coruña, 1907-Aranga, 1936) # [[Marga do Val|Marga Do Val]] itzultzailea eta aktorea (Vigo, 1964) # [[Sufia Kamal]] feminista (Banglades, 1911-1999) # [[Oksana Omeliánchik]] ukraniar-sobietar gimnasta (1985) # [[Laila Ripoll]] antzerkigilea, zuzendaria (Madril, 1964) # [[Concha Cuetos]] aktorea (Madril, 1944) # [[Cristina Torres]] aktorea (Madril, 1963) # [[Pilar Torres]] aktorea (Madril, 1962) # [[Elisa Montés]] aktorea (Granada, 1934) # [[Teresita Silva]] aktorea (Valentzia 1911-Madril 1960) # [[Analia Gadé]] aktorea (Argentina, 131-Madril 2019) # [[Marisol Ayuso]] aktorea (Madril, 1943) # [[Eugenia Roca]] aktorea (Bartzelona, 1928-2010) # [[Encarna Abad]] aktorea (Espainia,1927) # [[Mara Recatero]] zuzendaria (Espainia, ?) # [[Lola Membrives]] kantaria,aktorea (Argentina/Espainia, 1885-1969) # [[María Lado|Maria Lado]] idazlea (Coruña, 1979) # [[María de las Mercedes Goicoa Fernández|Maria de las Mercedes Goicoa]] pianista (Coruña, 1928-2022) # [[Beatriz Hernanz]] poeta (Pontevedra, 1963) # [[Mar Bosch Oliveras|Mar Boch Oliveras]] idazlea (Girona, 1981) # [[Elena Alonso Frayle]] idazlea (Bilbo, 1965) # [[Pilar Cabot]] idazlea (1940-2017) # [[Sandra Alonso Villar|Sandra Alonso]] maistra, idazlea (Zamora, 1993) # [[Toni Acosta]] aktorea, umoregilea (Tenerife, 1972) # [[Begoña Vargas]] aktorea, modeloa, dantzaria (Madril, 1999) # [[Ivana Baquero]] aktorea, modeloa (Bartzelona, 1994) # [[Mamen García]] aktorea (Valentzia, 1947) # [[Nuria Herrero]] aktorea, dantzaria (Valentzia, 1987) # [[Hurtado ahizpak]] aktore hirukotea (Espainia, 1979-1994) # [[Paloma Hurtado]] vedettea,aktorea (Madril, 1946) # [[Fernanda Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Teresa Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Mary Carrillo]] aktorea (Toledo, 1919-Madril 2009) # [[Sara Moro]] gimnasta artistikoa (Mexiko, 1984) # [[Elisa Herrero Uceda|Elisa Herrero]] poeta (Caceres, 1957-Madril, 2020) # [[Blanca Andreu]] poeta (Coruña, 1959) # [[Ana Merino]] poeta, komikigilea (Madril, 1971) # [[Maria Bassó]] aktorea (Espainia,1901-Madril,1992) # [[Esperanza Navarro]] aktorea (Espainia, 1928-1978) # [[Eloísa Muro]] aktorea (Madril, 1894-1979) # [[María Asquerino]] aktorea (Madril, 1925-2013) # [[Pilar Millán Astray]] idazlea, espioia (Coruña 1879-Madril 1949) # [[Mayra Gómez Kemp]] aurkezlea, kantaria, aktorea (Kuba, 1948) # [[Velia Martínez]] aktorea (AEB, 1920-1993) # [[María Durán]] aurkezlea, kantaria (Madril, 1946) # [[Beatriz Escudero]] aktorea, kantaria (Asturias, 1950) # [[Acuario hirukotea]] pop musikariak (Espainia, 1976-1980) # [[Marián Flores]] idazkaria, aurkezlea (Madril, 1957) # [[María Casal]] aurkezlea,aktorea, (Madril, 1958) # [[Cristina Corral Soilán]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Lugo, 1976) # [[Mary Paz Pondal]] aktorea (Asturias, 1942) # [[Mercedes Prendes]] aktorea (Asturias,1903-Madril,1981) # [[Milagros Leal]] aktorea (Madril, 1902-1975) # [[Ana Mariscal]] aktore, zuzendari, ekoizle (Madril, 1923-1995) # [[Loreto Prado]] aktorea (Madril, 1863-1943) # [[Consuelo Berlanga]] kazetaria (Kordoba, 1955) # [[Irma Soriano]] kazetaria (Jaen, 1963) # [[María Teresa Campos]] kazetaria (Tetuan/Malaga, 1941) # [[Paula Malia]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Silma Lopez]] aktorea (Madril, 1991) # [[Teresa Riott]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Barbara Mestanza]] zuzendaria (Bartzelona 1990) # [[Inés de León]] zuzendaria (?, XX.mendea) # [[Carmen Carbonell]] aktorea (Bartzelona, 1900) # [[Belen Macias]] gidoilaria, zuzendaria (Tarragona, 1968) # [[Vicky Peña]] aktorea (Bartzelona, 1954) # [[Miranda Gas]] aktorea (Madril, 1985) # [[Anna Maleras]] dantzaria (Bartzelona, 1940) # [[Carlota Ferrer]] aktorea, korografoa (Madril, 1976) # [[Emma Maleras]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona, 1919-2017) # [[Elena Frías de Chávez]] politikaria eta maistra (Venezuela, 1935) # [[Rita Sargsyan]] maistra (ARmenia, 1962-2020) # [[María Xosé Agra Romero]] filosofoa (Santiago de Compostela, 1956) # [[Montse Barderi Palau]] idazlea eta filosofoa (SAbadell, 1969) # [[María Canosa]] ingeniaria, idazlea, aurkezlea (Galizia, 1978) # [[Carmen Borrego]] telebista saio-zuzendaria (Malaga, 1966) # [[Marisa Abad]] aurkezlea (Alacant, 1947) # [[Nuria Roca]] aktorea, aurkezlea, idazlea (Valentzia, 1972) # [[Rocío Carrasco]] aurkezlea (Madril, 1977) # [[Isabel Borondo]] aurkezlea (Madril, 1948) # [[Lola Martínez (esataria)]] esataria (Murtzia, XX. mendea) # [[Mónica Randall]] aktore, aurkezlea (Bartzelona, 1942) # [[Luciana Wolf]] abeslaria (Zaragoza, 1946) # [[Lola Rodríguez Aragón]] soprano, maistra (Logroño, 1910-Iruñea 1984) # [[Elisabeth Schumann]] sopranoa, maistra (Alemania 1888-AEB, 1952) # [[Neus Campillo Iborra]] filosofoa eta idazlea (Valentzia, 1945) # [[Carolina del Olmo]] filosofoa (Madril, 1974) # [[Ana Marta González (filosofoa)|Ana Marta Gonzalez]] filosofoa (Ourense, 1969) # [[Emma Vilarasau]] aktorea (Bartzelona, 1969) # [[Faustina Pignatelli]] fisikaria, matematikaria (Italia, 1705-1769) # [[Toshiko Yuasa]] fisikaria (Japonia-Frantzia, 1909-1980) # [[Ana Higueras]] sopranoa (Madril, 1944) # [[Marie Fillunger]] sopranoa (Austria, 1850-Suitza 1930) # [[Eugenie Schumann]] piano-jolea (Alemania, 1851-Suitza 1938) # [[Rocío Orsi|Rocio Orsi]] filosofoa, saiakeragilea (Madril, 1976-2014) # [[Clara Ramas]] filosofoa, politikaria (Madril, 1986) # [[Begoña Roman]] filosofoa (Petrel, 1965) # [[Teresa Cameselle]] idazlea (Coruña, 1968) # [[Isabel Penagos]] sopranoa (Santander, 1931) # [[Petra Martínez]] aktorea, zuzendaria (Jaen, 1944) # [[Olga Margallo]] aktorea, zuzendaria (Madril, 1970) # [[Marta Soto]] egile-abeslaria (Huelva, 1996) # [[Carmen Boza]] egile-abeslaria (Cádiz, 1987) # [[Ana María Sánchez Navarro]] sopranoa (Alacant, 1959) # [[Sophie Poirier]] Jostuna eta Parisko Komunako communarde (1830-1879) # [[Victorine Eudes]] Botikaria eta Parisko Komunako communarde (1848-1881) # [[Malvina Poulain]] Maistra eta Parisko Komunako communarde (1851-1921) # [[Rachel Félix]] Frantziako aktore tragikoa (1821-1858) # [[Natalia Kobrynska]] idazlea eta feminista (Ukraina, 1855-1920) # [[Mylène Flicka|Mulène Flicka]] blogaria eta feminista (Benin, 1996) # [[Joye Hummel]] gidoilaria (EEBB, 1924-2021) # [[Atika Locke]] idazlea (EEBB, 1974) # [[Carla Cordua]] filosofoa (Txile, 1925) # [[Mercè Otero Vidal]] filosofoa, feminista (Bartzelona, 1947) # [[Marie-Pauline Soyer]] grabatzailea (Caen, Frantzia, 1786-1871) # [[Ana Gertrudis de Urrutia Garchitorena|Ane Gertrudis de Urrutia Garchitorena]] margolaria (Cádiz, 1812-1850) # [[Esmée Bulnes]] dantzaria (Erresuma Batua, 1900-Italia 1986) # [[Gema Castillo]] dantzaria (Argentina, 1907-1979) # [[Yoly Saa]] egile-abeslaria (Pontevedra, 1992) # [[Aurora de Albornoz]] idazlea, poeta (Luarca, 1926 - Madril, 1990) # [[Newsha Tavakolian|Newsha TAvakolian]] artista (Teheran, 1981) # [[Pauleta Pamies]] dantzaria (Bartzelona, 1851-1937) # [[Teresina Boronat]] dantzaria (Katalunia, 1904-1983) # [[Maria de Avila]] dantzaria (Bartzelona, 1920-Zaragoza 2014) # [[Lola de Avila]] dantzaria (Guadalajara, 1949) # [[Claudia Faci]] dantzaria (Espainia, 1966) # [[Rosita Segovia]] dantzaria (Bartzelona, 1922-2003) # [[Ana Laguna]] dantzaria (Zaragoza, 1954) # [[Arantxa Argüelles]] dantzaria (Zaragoza, 1970) # [[Rosella Hightower]] dantzaria (AEB,1920- Frantzia,2008) # [[Violette Verdy]] dantzaria (Frantzia,1933-AEB,2016) # [[Marcia Brown]] dantzaria (AEB,1918-2015) # [[Cristina Aranda]] dantzaria (Madril, 1976) # [[Maria Gordon]] geologo, paleontologoa (Eskozia, 1864-1939) # [[Francisca Meléndez]] margolaria (1770-1825 Cádiz) # [[María Elisa Quinteros|Maria Elisa Quinteros]] politikaria (Txile, 1981) # [[Verona van de Leur]] gimnasta (Herbehereak, 1985) # [[Ruth Brown]] abeslaria (EEBB, 1928-2006) # [[Nancy Chodorow]] psikoanalistaa(AEB, 1944) # [[Liubov Jegorova (dantzaria)]] (Errusia 1880-Paris 1972) # [[Bronislava Nijinska]] dantzaria (Errusia 1891-AEB 1972) # [[Margarita Wallmann]] dantzaria (Alemania 1904- Monako 1992) # [[Victoria Garabato]] dantzaria (Argentina XX. mendea) # [[Susana Agüero]] dantzaria (Arhentina 1944-2012) # [[Mercedes Quintana]] dantzaria (Argentina, 1910-1996) # [[Dora del Grande]] dantzaria (Argentina, 1909-1966) # [[María Ruanova]] dantzaria (Argentina 1922-2016) # [[Inés Malinow]] idazlea (Argentina, 1922-1989) # [[Ana Itelman]] dantzaria (Txile 1927-Argentina, 1989) # [[Sole Giménez]] abeslaria (Paris/Murtzia, 1963) # [[Rafaela López Aguado de Rayón]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1754-1822) # [[Rita Pérez de Moreno]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1779-1861) # [[Montserrat Galí Boadella]] historialaria (Mexiko, 1947) # [[Lida Martinoli]] dantzaria (Argentina 1914-1994) # [[Yelena Smirnova]] dantzaria (Errusia 1888-Argentina 1934) # [[Hanya Holm]] dantzaria (Alemania 1893-AEB 1992) # [[Marilú Marini]] dantzaria (Argentina 1940) # [[Iris Marga]] dantzaria (Italia 1901-Argentina 1997) # [[Renate Schottelius]] dantzaria (Alemania 1921-Argentina 21998) # [[Agnes de Mille]] dantzaria (AEB 1905-1993) # [[Ana María Stekelman]] dantzaria (Argentina 1944) # [[Nieves Herrero Cerezo]] kazetaria (Madril 1957) # [[Inés Ballester]] kazetaria (Castelló 1958) # [[Edith Ditmas]] liburuzaina, idazlea (Ingalaterra, 1896-1986) # [[Aurora Bernárdez]] itzultzailea (Argentina 1920-Frantzia 2014) # [[Edith Aron]] itzultzailea (Alemania 1923-Londres 2020) # [[Ugné Karvelis]] itzultzalea (Lituania 1935-Paris 2002) # [[Carol Dunlop]] itzultzailea (AeB 1946, Frantzia 1982) # [[Elena Garro]] idazlea (Mexiko, 1916-1998) # [[Amalia Kahana - Carmon]] idazlea (Israel, 1926-2019) # [[Félicie de Fauveau]] eskultorea (Italia, 1802-1886) # [[Louise-Joséphine Sarazin de Belmont]] margolaria (Versalles, 1790- Paris, 1870) # [[Thérèse Eléonore Lingée]] diseinatzailea, grabatzaile (Paris, 1753-1833) # [[María Josefa Ascargorta y Rivera]] margolaria eta irakaslea (Madril, 1800-1850) # [[Maria Luisa Marchori]] margolaria (Madril, 1801-1900) # [[Chellsie Memmel]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Bárbara María Hueva]] margolaria (Madril, 1733-1772) # [[María del Olmo Ibáñez|María del Olmo Ibañez]] artxibozaina, idazlea, historialaria (Alacant, 1965) # [[Amparo Dávila]] idazlea, poeta (Mexiko, 1928-2020) # [[Maria Bashir]] Afganistaneko 1. emakumezko fiskala (1970) # [[Christina Lamb]] kazetaria (Londres, 1965) # [[Nujeen Mustafa]] aktibista errefuxiatua (Siria, 1999) # [[Cecilia McDowall]] musikaria (Londres, 1951) # [[Luzmaría Jiménez Faro]] idazlea (Madril, 1937-2015) # [[Marina de Castarlenas]] idazlea (Bartzelona, 1900-1974) # [[Clara Corral]] idazlea (Galizia, 1847-1908) # [[Salomėja Nėris]] idazlea (Lituania, 1904-1945) # [[Helena Paz Garro]] idazlea (Mexiko, 1939-2014) # [[Isabela Corona]] aktorea (Mexiko, 1913-1993) # [[Olivia Teroba]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Andrea Muriel]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Misty Copeland]] dantzaria (AEB, 1982 # [[Inmaculada Aguilar]] dantzaria (Kordoba, 1958) # [[Mercedes Alfonso]] dantzaria (Espainia, ? ) # [[Rocío Aragón]] dantzaria (Cádiz1925-Madril 2018) # [[Dores André]] dantzaria (Galizia 1958) # [[Else Granheim]] liburuzaina (Norvegia 1926-1999) # [[Carmen Magallón]] fisikaria (Aragoi, 1951) # [[Baya Hocine]] ekintzaile independentista aljeriarra (1940 - 2000) # [[Houda Benyamina]] film-zuzendari eta gidoilari frantsesa (1980) }} ==='''Berriak 2022''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maria Bengoetxea]] efef'''''SORTUA''''' euskaltzalea, hizlaria (Ermua, 1906 - Zornotza, 2006) # [[Justi Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1919-2000) # [[Miren Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1915 - 2003) # [[Ane Elordi]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria, irakaslea, KORRIKAko koordinatzailea (Zornotza, 1991) # [[Isolina Pliego]] ----'''SORTUA''' maistra (Iruñea, 1886-Lodosa, 1968) # [[Ángela Alonso|Angela Alonso]] ef--'''SORTUA''' maistra (Lerin, 1899-Iruñea, 1986). # [[Oskia Ugarte]] ----'''SORTUA''' artearen historialaria eta kudeatzailea (Iruñea, 1978) # [[Elisa Arteta]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta koreografoa (Iruñea, 1980) # [[Isabel Aleman Irungarai]] ef--'''SORTUA''' emagina, Amaiurko alkatea (Amaiur, 1968) # [[Ioar Oteiza]] ef--'''''SORTUA''''' komunikatzailea, Durango Azokako komunikazio arduraduna (Lesaka, 1988) # [[Juanita Arenaza]] efef'''SORTUA''' errekatista (Arrasate, 1923-Mexiko, 2015) # [[Raisa Álava]] ----'''SORTUA''' artista (Zuhatza, 1990) # [[Asun Ibarrondo]] ef--'''SORTUA''' zerbitzaria, ostalaria (Elorrio, 1952) # [[Maitane Carballo]] ----'''SORTUA''' zinemagilea (Gasteiz, ?) # [[Idurre Frías]] ef--'''SORTUA''' futbol entrenatzailea (Gasteiz, 1991) # [[Ana Aguiriano]] ----'''SORTUA''' 1992ko Paralinpiar jokoetako kirolaria (Gasteiz, 1961) # [[Josefina Añua]] ----'''SORTUA''' Espainiako saskibaloi selekziorako hautatua izan zen lehenengo arabarra (Gasteiz, ?) # [[Leguncia de Echebarria]] ----'''SORTUA''' Durangoko kondesa (XI.mendea) # [[Elur Ulibarrena|Elur Ulibarrena Herce]] ----'''SORTUA''' museo kudeatzailea (Denia, 1969) # [[Kristina Berasain]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria (Lizarra) # [[Leire Malkorra]] ----'''SORTUA''' arkitektoa eta arkeologo (Tolosa, 1988 ) # [[Tania Reneaum Panszi]] ----'''SORTUA''' Amerikarteko Giza Eskubideen Batzordeko Idazkari Exekutiboa (Mexiko, ?) # [[Suylen Milanés]] efef'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1971-2022) # [[Lynn Milanés]] ----'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1970) # [[Ana Zamorano |Ana Zamorano Ruiz]] ----'''SORTUA''' bidaiaria (Sodupe, 1992) # [[Yaiza Romero]] ----'''SORTUA''' kirolaria, urpeko arrantza (Zornotza,? ) # [[Loren Eguren]] efef'''SORTUA''' ehun urteduna (Elorrio 1920-Zaldibar 2023) # [[Juliana Saratxaga]] ??--'''SORTUA''' pandero jotzailea, ehun urtekoa (Araia. 1911-2013) # [[Mireia Elkoroiribe]] ef--'''SORTUA''' politikaria (Abadiño, 1975) # [[Loiola Canales]] ef--'''SORTUA''' surflaria, irakaslea (Bilbo, 1995) # [[Susana Brunetti]] aktorea (Argentina, 1941-1974) # [[Mimí Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1948) # [[Norma Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1943-2014) # [[Tosca Musk]] zinemagilea (Hegoafrika, 1974) # [[Maye Musk]] modeloa eta dietista (Kanada, 1948) # [[Susana Dalmás]] irakaslea, politikaria (Uruguai, 1948-2012) # [[Francisca Júlia da Silva]] poeta (Brasil, 1871-1920) # [[Doris Daou]] astronomoa (Kanada, 1964) # [[Joany Kane]] gidoilaria, Passionflix plataformaren asmatzailea (AEB, XX. mendea) # [[Alessandra Torre]] Amazoneko maitasun eleberri idazle salduena, blogaria,(AEB, XX. mendea) # [[Sylvia Day]] idazlea (AEB, 1973) # [[Raffaella di Girolamo]] psikologoa, sexologoa (Txile, 1978) # [[Mariana di Girolamo]] aktorea (Txile, 1990) # [[Amparo Noguera]] aktorea (Txile, 1965) # [[Emilia Noguera]] aktorea, zuzendaria (Txile, 1983) # [[Sonja Vasić]] saskibaloi jokalaria (Serbia, 1989) # [[Thaïs Blume]] aktorea (Bartzelona, 1984) # [[Agnès Busquets]] aktorea (Tarragona, 1976) # [[Elena Espejo]] aktorea, ekoizlea (Tanger, 1930) # [[Marta Grau]] aktorea, antzerki-pedagogoa (Katalunia, 1891-1992) # [[Catalina Valls]] aktore, zuzendari, idazlea (Mallorca, 1906-1999) # [[Cristina Valls]] aktorea (Mallorca, 1901-1982) # [[Aina Villalonga]] antzerki-idazlea (Mallorca, 1883-1961) # [[Margalida Caimari]] poeta, ongilea (Kuba 1839-Mallorca 1921) # [[Rebekah Dawson]] astronomoa (AEB) # [[Julia de León]] astronomoa (Santa Kruz de Tenerife, 1977) # [[Audrey C. Delsanti]] astronomoa (Frantzia, 1976) # [[Juana Salabert]] idazlea (Frantzia-Espainia, 1962) # [[Milena Rudnitska]] ukraniar kazetaria, ekintzailea (1892-1976) # [[Manuela de los Herreros]] idazlea, administratzailea (Balearrak 1845-1911) # [[María Cánepa]] aktorea (Italia, 1921-Txile 2006) # [[Liliana Ross]] aktorea, zuzendaria (Italia-Txile, 1930-2018) # [[María Elena Duvauchelle]] aktorea (Txile, 1942) # [[Zinaida_Tusnolobova-Martxenko]] Armada Gorriko medika (Errusia, 1920) # [[Felipa de Souza]] aktibista portugaldarra (Tavira, 1556-Brasil, 1600) # [[Victorine Gorget]] Frantziako ikuzlea eta Parisko Komunan militante errepublikanoa (1843-1901) # [[Joséphine Marchais]] Frantses jornalaria, Komunan parte hartu izana (1837-1874) # [[Élisabeth Rétiffe]] Frantziako kartoi-fabrikatzailea, sozialista eta Communarde (1834-1882) # [[Léontine Suétens]] Ikuzlea eta 1871ko Parisko Komunan 'communarde-a' (1846-1891) # [[Tonka Tomicic]] modeloa eta aurkezlea (Txile, 1976) # [[Niní Marshall]] aktorea, gidoilaria, komediantea (Argentina, 1903-1996) # [[Antonella Costa]] aktorea, zuzendaria (Italia-Argentina, 1980) # [[Samira Negrouche]] idazlea, poeta (Aljeria, 1980) # [[Carolina Arregui]] aktorea (Txile, 1965) # [[Mayte Rodríguez]] aktorea, modeloa (Txile, 1989) # [[Elsie MacGill]] ingeniaria (Kanada, 1905-AEB 1980) # [[Helen Gregory MacGill]] epailea, kazetaria (Kanada 1864-1947 ) # [[Helen MacGill Hughes]] soziologoa (Kanada, 1903-1992) # [[Helen Hughes-Brock]] arkeologoa (Kanada, 1938) # [[Lauretta Ngcobo]] idazlea (Hego Afrika, 1931-2015) # [[Patricia Simón Carrasco]] kazetaria, idazlea (Malaga, 1983) # [[Emily Warren Roebling]] ingeniaria (AEB, 1843-1903) # [[E. Lilian Todd]] asmatzailea (AEB, 1865-1937) # [[Margaret Olivia Slocum Sage]] irakaslea, filantropoa (AEB, 1828-1918) # [[Ruth Crocker]] idazlea (AEB, 1946) # [[Loida Zabala Ollero]] potentzia egokituko kirolaria(Cáceres, 1987) # [[Maura Healey]] abokatua, politikaria (AEB, 1971) # [[Felicitas Guerrero]] dirudun dama, tiroz hila (Argentina, 1846-1872) # [[María Teresa Costantini]] aktorem, film-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1949) # [[Alda Merini]] poeta, idazlea (Italia, 1931-2009) # [[María del Pilar Maspons y Labrós]] idazlea (1841-1907) # [[Asunción Balaguer]] aktorea (Bartzelona 1925-Madril 2019) # [[Teresa Rabal]] aktorea, abeslari (Bartzelona,1952) # [[María Luisa Merlo]] aktorea (Valentzia, 1941) # [[Rita Irasema]] barietate-artista, musikagile (Kuba, 1954) # [[Inés Rivadeneira]] mezzosopranoa, irakaslea (Lugo, 1928) # [[Isabel Pérez Dobarro]] piano-jolea, irakaslea (Coruña, 1992) # [[María Luisa Solá]] bikoiztaile-aktorea (Bartzelona, 1939) # [[Ana Diosdado]] idazle, aktore (Argentina, 1938-Madril 2015) # [[Mirtha Legrand]] aktorea, aurkezlea (Argentina 1927) # [[Amelia de la Torre]] aktorea (Guadalajara 1905-Madril 1987) # [[Josefina Díaz de Artigas]] aktorea (Argentina1891-Madril 1976) # [[Clara González]] abokatu, politikaria eta hezitzailea. (Kolonbia, 1900-1991) # [[Lynne Karen Deutsch]] astrofisikaria, astronomoa (AEB, 1956-2004) # [[Teresa Solana]] idazlea (Bartzelona, 1962) # [[Annemarie Heinrich]] argazkilaria (Alemania-Argentina, 1912-2005) # [[Alicia D'Amico]] argazkilaria (Argentina, 1933-2001) # [[María Cristina Orive]] argazkilaria (Guatemala, 1931-2017) # [[Luz Sánchez-Mellado]] kazetaria, idazlea (Alacant, 1966) # [[Gretchen Daily]] biologoa, biogeografoa (AEB, 1964) # [[Nina]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Bartzelona, 1966) # [[María Moreno (margolaria)|Maria Moreno]] (Madril, 1933-2020) # [[Fryda Shultz de Mantovani]] idazlea, kritikaria (Argentina, 1912-1978) # [[Alicia Jurado]] idazlea, akademikoa (Argenti-1948) # [[Marguerite Moreno]] aktorea (Frantzia-1871-1948 # [[María Rosa Oliver]] idazlea, aktibista (Argentina, 1898-1977) # [[Leonor Acevedo Suárez]] itzultzailea (Argentina, 1876-1975) # [[Harriet Shaw Weaver]] kazetaria, editorea (Ingalaterra, 1876-1961) # [[María Esther Vázquez]] idazlea (Argenti-1937-2017) # [[Carmen Bravo-Villasante]] itzultzailea, haur literaturan aitzindaria (Madril-1918-1994) # [[María Luisa Cresta de Leguizamón]] idazlea, irakaslea (Argentina-1918-2008) # [[Ana Garralón]] idazlea (Madril-1965) # [[Montse Pla]] aktorea (Madril, 1978) # [[Sarah Buschmann]] idazlea (Frantzia, 1992) # [[Montserrat Abelló]] idazlea (Katalunia, 1918-2014) # [[Lourdes Tello]] idazlea (Madril, 1974) # [[Maria Cabrera]] poeta, irakaslea (Katalunia) # [[Pelegrina Pastorino]] moda-erreportaria (Italia 1902-Argentina 1988) # [[Carmen Gallardo Martín-Gamero]] itzultzailea (Toledo 1874-Madril 1951) # [[Rosario Lacy]] 1.ginekologoa, zirujaua (Madril1891-1954) # [[María Mercedes Coroy]] aktorea (Guatemala, 1994) # [[Malú Gatica]] aktorea (Txile 1922-1997) # [[Vanessa Miller]] aktorea,idazlea (Txile, 1965) # [[Pilar Sordo]] psikologoa, idazlea (Txile, 1965) # [[Hortense Machu]] 1871ko Parisko Komunako kantiniersa (1836-1893) # [[Béatrix Excoffon]] 1871ko Parisko Komunako kanpaina-ospitaleko erizaina (1849-1916) # [[Dee Dee Bridgewater]] AEBko jazz-abeslaria (Memphis, 1950) # [[Anna Gas]] poeta, idazlea (Bartzelona, 1996) # [[Laia Martínez i López]] idazlea, itzultzailea, musikaria (Katalunia-Mallorca, 1984) # [[Elsa Astete Millán]] zaintzailea, idazlea (Argentina 1910-2001) # [[Luz Valdivieso]] aktorea (Txile 1977) # [[Francisca Lewin]] aktorea (Txile 1980) # [[Catherine Flon]] jostuna, heroia (Haiti 1772-1831) # [[Dédée Bazile]] heroia, kaleko saltzailea (Haiti XVIII-XIX. mendea) # [[Cécile Fatiman]] vudugilea, sacerdotisa (Dominikar Errepublika 1771-1883?) # [[Josefina de la Torre]] poeta, idazlea, antzezlea, abeslaria (Las Palmas Kanaria Handikoa, 1907-2002) # [[Maria Luisa Haitikoa]] erregina ezkontidea (Haiti, 1778-Italia ,1851) # [[Adelina Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1820-1878) # [[Maria Clara Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1758-1858) # [[Erzulie]] buduen maitasun eta edertasunaren jainkosa (Haiti) # [[Esperanza Parada Pedrosa]] margolaria (1928-2011) # [[Pino Ojeda]] idazle, margolari (Kanaria Handia, 1916-2002) # [[Suzy Vernon]] aktorea (Frantzia 1901-1997) # [[Rita Macedo]] aktorea, jostuna (Mexiko 1902-1991) # [[Julissa]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1944) # [[Perpetua Barjau Martín]] jostuna, maistra (Valentzia 1899-Mexiko 1939) # [[Elena Aub]] idazlea, editorea (Valentzia 1931- Madril 1937) # [[Estefania Cueto Puertas]] fusilatua, jostuna, komunista (Asturias 1899-1939) # [[Eladia García Palacios]] fusilatua, maistra, sozialista (Asturias 1904-1937) # [[Juana Álvarez Molina]] fusilatua, etxekoandrea (Valladolid 1897-Asturias 1937) # [[Belarmina Suárez Muñiz]] fusilatua, sindikalista (Asturias 1909-1938) # [[Teresa Santianes Giménez]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1910-1937) # [[Anita Vázquez Barrancúa]] fusilatua, nekazaria, espioia, komunista (Asturias 1911-1938) # [[Maxima Vallinas Fernández]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1896-1938) # [[Anita Orejas]] fusilatua, erizaina, sozialista (Asturias 1914-1937) # [[Gloria Alcahud]] margolaria (Valladolid, 1931) # [[Angelina Abad Cantavella]] irakaslea, idazlea (Castelló de la Plana, 1893-1965) # [[Antonieta Sanagustin]] jostuna (Huesca, 1924-2020) # [[Sarah Walmsley]] jostuna, aktorea, abeslaria (Britainia ?-1798) # [[Rocío Gutiérrez]] belar-hockey jokalaria (Cadiz, 1985) # [[Berta Riaza]] aktorea (Madril, 1927-2020) # [[Fuensanta Nieto]] arkitektoa (Madril, 1957) # [[Esther Pizarro]] eskultorea (Madril, 1967) # [[Mónica Domínguez Blanco]] kazetaria (Leon, 1984-2022) # [[Sara García Alonso]] biologoa, ikertzailea, astronautagaia (Leon, 1988) # [[Meganne Christian]] zientzialaria, astronautagaia (Britainia, 1987) # [[Manuela Álvarez Lozano]] filologoa, idazlea (Coruña, 1957) # [[Ana Arias Saavedra|Ana Arias Saavedra]] idazlea (Lugo, 1951) # [[Lucía Aldao]] idazlea (Coruña, 1982) # [[Xiana Arias]] poeta, kazetaria (Lugo, 1983) # [[Celsa Barja]] idazlea (Orense, 1966) # [[Pilar Beiro]] poeta (Carnota, 1958) # [[Emilia Calé |Emilia Calé Torres]] idazlea (Coruña, 1837-1908) # [[Paula Carballeira]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Helena de Carlos Villamarín|Helena de Carlos]] idazlea (Ourense, 1964) # [[Valentina Carro]] itzultzaile, diseinatzailea, aktorea (Cambados, 1984) # [[Mercedes Castro]] idazlea (Ferrol, 1972) # [[Carmen Aranegui]] arkeologoa (Valentzia, 1945) # [[Helen Fisher]] antropologoa, biologoa (AEB, 1945) # [[Maria Toledo]] flamenko kantautore piano-jolea (Toledo, 1983) # [[Begoña Abad]] idazle, poeta (Burgos, 1952 ) # [[Laia Serra]] abokatua (Bartzelona, 1977) # [[María Victoria Moreno|Maria Victoria Moreno]] poeta (Valencia de Alcantara, 1939-Pontevedra, 2005) # [[Juana Teresa Juega López]] poeta(Galizia, 1885-1979) # [[Lupe Gómez]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Herminia Fariña Cobián]] poeta (S.Compostela, 1904-1966) # [[Maria Magdalena Domínguez|Maria Magdalena Dominguez]] poeta (Pontevedra, 1922-2021) # [[María do Cebreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1976) # [[Alessandra Galloni]] Kazetaria (Italia, 1974) # [[Paz Esteban López]] Inteligentzia-funtzionarioa (Madril, 1958) # [[Beatriz Méndez de Vigo]] espioia (Madril, 1958) # [[Elisabet Benavent]] nobela erromantikoen idazlea (Valentzia, 1984) # [[Pilar Pallarés|Pilar Pallares]] poeta (Coruña, 1957) # [[Ánxeles Penas|Ánxeles Peñas]] artista, poeta (Curtis, 1943) # [[Luz Pichel]] idazlea (Lalin, 1947) # [[Luz Pozo Garza]] poeta (Ribadeo, 1922-Coruña, 2020) # [[Carmen Prieto Rouco]] poeta (Villalba, 1901-1977) # [[Matilde González Palau]] poeta (Almansa, 1912-2002) # [[Pilar Cibreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1952) # [[Alba Cid]] poeta, idazlea (Galizia, 1989) }} ==='''Berriak 2022''' ('''urria''')=== (Ordena: SORTUAK, IDAZLEAK, ASTRONOMOAK, GAINONTZEKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Leire Ibarguren]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Azpeitia, 1979) # [[Cesarea Garbuno Arizmendi]] efef'''SORTUA''' enpresaburua (Errenteria, 1846-1933) # [[Izaskun Igoa]] ef--'''SORTUA''' idazlea, pedagogoa, zutabegilea (Ziga, 1995) # [[Maritxu Errazkin]] --ef'''SORTUA''' autobus-txofer aitzindaria (Azkoitia) # [[Ainhoa Nadia Douhaibi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile eta idazlea (Oñati, 1983) # [[Aurea Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Soraluze, 1922 - Caracas, 2019) # [[Gema Arrugaeta]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Ordizia, 1969) # [[Amaia Elizagoien]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea, ipuin kontalaria (Baztan, 1994) # [[Anabel Sanz]] ef--'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Ermua, 1963) # [[Elena Mendizabal]] ----'''SORTUA''' artista, eskultorea (Donostia, 1960) # [[Sandra Garaioa]] ef--'''SORTUA''' irudigilea, ilustratzailea (Donostia, 1993) # [[Amaia Cazenave]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Baiona, 1987) # [[Begoña Durruty]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea, idazlea (Arizkun, 1968) # [[Pilartxo Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' doktorea, euskaltzain urgazlea (Teruel, 1947) # [[Eneritz Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Gabiria, 1985) # [[Jaione Munarriz]] ef--'''SORTUA''' metereologoa (Idiazabal, 1981) # [[Christine Etchevers]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Baiona, 1953) # [[Nerea Gastón]] ef--'''SORTUA''' arte-historialaria (Durango, 1995) # [[Usue Egia]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Durango, 1992) # [[Elena Moreno Scheredre]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Bilbo) # [[Leoni Etxebarren]] efef'''SORTUA''' bertso-jartzailea (Urepele, 1924-Donibane Garazi, 2014) # [[Rosa Arregi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mallabia, 1922-Valentzia, 2004) # [[Maria Amatriain]] --ef'''SORTUA''' hezitzailea (Azkoien, 1867-Azagra, 1955) # [[Carmen Cascante]] efef'''SORTUA''' maistra (Abaigar, 1885-Madril, 1982) # [[Blasa Morales]] ----'''SORTUA''' maistra (Nafarroa, XIX-XX) # [[Julita Beraza|Julia Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista # [[Mariolein Sabarte Belacortu]] ----idazlea '''SORTU''' (Herbehereak, 1944) # [[Mercedes Diaz Morales]] tren geltokiburua '''SORTU''' (Araba, 1902-1982) # [[Anna Pavlyk]] '''IDAZLEA''' eta ekintzaile (Ukraina, 1855-1928) # [[Hanna Arsenych-Baran]] idazlea (Ukraina, 1970-2021) # [[Hanna Barvinok]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Klymentyna Popovych-Boiarska]] idazlea (Ukraina, 1863-1945) # [[Myroslava Sopilka]] idazlea (Ukraina, 1897-1937) # [[Bushra al-Maqtari]] idazlea, ekintzailea (Yemen, 1979) # [[Matilde Zapata]] idazlea, (Sevilla-Santander, 1906-1938) # [[Matilde Elena López]] idazlea (Salvador, 1929-2010) # [[Aída Cartagena Portalatín]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Alcira Soust Scaffo]] idazlea (Uruguai, 1924-1997) # [[Luisa Carnés]] idazlea (Madril, 1905-1964) # [[Concha Castroviejo]] idazlea (Coruña, ç 1910-1995) # [[Zaruhi Bahri]] idazlea, gizarte ekintzailea (Armenia, 1880-1958) # [[Hanna K. Korany]] idazlea (Siria, 1870-1898) # [[Porochista Khakpour]] elebegilea (Siriar-Estatubatuarra, 1978) # [[Salma Kuzbari]] idazlea, feminista (Libano, 1923-2006) # [[Tsehay Melaku]] idazlea (Etiopia, 1952) # [[Rangina Hamidi]] idazlea, politikaria, ekintzailea (Afganistan, 1978) # [[Louise Aslanian]] idazlea, ekintzaile komunista (Iran-Frantzia, 1904-1945) # [[Fatemeh Keshavarz]] idazlea (Iran-AEB, 1952) # [[Senedu Gebru]] idazlea (Etiopia, 1916-2009) # [[Hayganuş Mark]] idazlea (Armenia, 1885-1966) # [[Khosrovidukht]] idazlea, musikagilea (Armenia, VIII. mendea) # [[María Dolores Masana]] kazetaria, idazlea (Bartzelona, 1936) # [[Marija Strojnik]] '''astronomoa''' (Eslovenia, 1950) # [[Linda Spilker]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Constance M. Rockosi]] astronomoa (AEB, 1980) # [[Julena Steinheider Duncombe]] astronomoa (AEB, 1911-2003) # [[Marie-Jeanne de Lalande]] astronomoa (1768, 1832) # [[Rosaly Lopes]] astronomoa (Brasil, 1957) # [[Nikole Lewis]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nicole Capitaine]] astronomoa (Frantzia, 1948) # [[Paulina Lira]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Rachel Mandelbaum]] astronomoa (AEB, 1977) # [[María Cristina Pineda Suazo]] astronomoa (Honduras, 1954) # [[Mirjana Povic]] astronomoa (Serbia, 1981) # [[Muriel Mussells Seyfert]] astronomoa (AEB, 1909-1997) # [[Isabel Márquez Pérez]] astronomoa (Badajoz, 1967) # [[Josefa Masegosa Gallego]] astronomoa (Almeria, 1957) # [[Agnes Mary Clerke]] astronomoa (Irlanda, 1842-1907) # [[Yuki Okoda]] astronomoa (Japonia, 1990) # [[Denise C. Stephens]] astronomoa (AEB, 1973?) # [[Sarah Tuttle]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Chanda Prescod-Weinstein]] astronomoa (AEB, 1982) # [[Kyongae Chang]] astrofisikaria (Hego Korea, 1946) # [[Jessie Christiansen]] astrofisikaria (Australia, XX.mendea) # [[Rachel Somerville]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Susan Jane Cunningham]] matematikaria, astronomoa (AEB, 1842-1921) # [[Phoebe Waterman Haas]] astronomoa (AEB, 1882-1967) # [[Luisa Landová-Štychová]] astronomoa (Austria-Hungaria, 1885-1965) # [[Anna Estelle Glancy]] astronomoa (AEB, 1883-1975) # [[Margaret Mayall]] astronomoa (AEB, 1902-1995) # [[Martha P. Haynes]] astronomoa (AEB, 1951) # [[Ilse Cleeves]] astrofisikaria (AEB, XX. mendea) # [[Carolin Crawford]] astronomoa (Erresuma Batua, 1963) # [[Janine Connes]] astronomoa (Frantzia, 1934) # [[Joy Crisp]] geologoa, astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Florence Cushman]] astronomoa (AEB, 1860-1940) # [[Rosina Dafter]] astronomoa (Australia, 1875-1959) # [[Mary Osborne|Mary Osbone]] Gitarrista (AEB, 1921-1992) # [[Olga Smirnova]] dantzaria (Errusia, 1991) # [[Olga Smirnova (borrokalaria)]] borrokalaria (Errusia, 1979) # [[Conchita Martínez]] tenislaria (Huesca, 1972) # [[Margaret Lindsay]] aktorea (AEB, 1910-1981) # [[Cristina Cruz Mínguez]] aktorea (Espainia, 1983) # [[Mercedes Díaz]] aktorea (Espainia, 1894-1960) # [[Elise Harmon]] asmatzailea (AEB, 1909-1985) # [[Ingeborg Hochmair]] asmatzailea (Austria, 1953) # [[Ada Henry Van Pelt]] asmatzailea (AEB, 1838-1923) # [[Elizabeth Lee Hazen]] asmatzailea (AEB, 1885-1975) # [[Ruth Handler]] asmatzailea (AEB, 1916-2002) # [[Lil Hardin Armstrong]] musikagilea (AEB, 1898-1971) # [[Ruth Brito]] triatleta (Lanzarote, 1980) # [[Ana María Alonso Zarza]] geologoa, ikertzailea (Avila, 1962) # [[Chantal Loïal]] dantzaria eta koreografoa (Guadalupe, Frantzia, 1969) # [[Melba Liston]] tronboijolea, musikagilea (AEB, 1926-1999) # [[Alice Coltrane]] pianojolea, musikagilea (AEB, 1937-2007) # [[Mahsa Amini]] erahila(Iran, 2000-2022) # [[Mélanie Joly]] politikaria (Kanada, 1979) # [[Nazanin Boniadi]] aktorea (Iran, 1980) # [[Roxana Saberi]] kazetari atxilotua Iranen (AEB, 1977) # [[Lili Reinhart]] aktorea (AEB, 1996) # [[Kiernan Shipka]] aktorea (AEB,1999) # [[Wanuri Kahiu]] zine-zuzendaria (Kenya, 1980) # [[Eduarda Mansilla]] idazlea, musikagilea (Argentina, 1834-1892) # [[Agustina Ortiz de Rozas]] politikaria, filantropoa (Argentina, 1816-1898) # [[Pauline de Meulan]] idazlea eta kazetaria (Frantzia, 1773-1827) # [[Margaret Satterthwaite]] Epaile eta legelarien independentziaren gaineko Kontalari Berezia (AEB) # [[Miren Arenzana Letamendi|Miren Arenzana Letamendia]] artista, eskultorea (Bilbo, 1965) # [[María Gay]] mezzosopranoa (Bartzelona 1876-1943) # [[Isabella Colbran]] mezzosoprano (Madril, 1784 - Bolonia, 1845) # [[Florence Van de Walle]] jornalari belgikarra, communarde Parisko Komunan (1838 - ) # [[Pétroleuse (Parisko Komunako su-emaileak)]] Parisko Komunako su-emaileak (1871) # [[Manuela Rosas]] ekintzaile politikoa (Argentina, 1817-1898) # [[Camila O'Gorman]] maitasunagatik fusilatua (Argentina, 1825-1848) # [[Blanca Podestá]] aktorea (Argentina, 1889-1967) # [[María Podestá]] aktorea (Argentina, 1875-1954) # [[Marianne Beth]] abokatua (Viena, 1889-1984) # [[Diana Russell]] soziologoa eta ekintzailea (Hego Afrika, 1938-2020) # [[María Esther Podestá]] aktorea (Argentina, 1896-1954) # [[Susú Pecoraro]] aktorea (Argentina, 1952) # [[Mona Maris]] aktorea (Argentina, 1901-1991) # [[Ana Perichon]] aristokrata frantsesa (1775-1847) # [[María Luisa Bemberg]] aktorea (Argentina, 1922-1995) # [[Zully Moreno]] aktorea (Argentina, 1920-1999) # [[Luz Gabás]] idazlea, politikaria (Huesca, 1968) # [[Ángela Jeria]] arkeologoa, ??idazlea?? (Txile, 1926-2020) # [[Biblioteken eguna]] # [[Luisa de Medrano]] akademikoa, poeta eta filosofoa (1484-1527) # [[Begum Rokeya]] idazlea eta ekintzaile feminista (Kalkuta, 1880-1932) # [[María Antinea]] aktorea (Jaen,Argentina, 1915-1991) # [[Mecha Ortiz]] aktorea (Argentina, 1900-1987) # [[Orfilia Rico]] aktorea (Uruguai,Argentina, 1871-1936) # [[Nury Montsé]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Silvana Roth]] aktorea, politikaria (Italia,Argentina, 1923-2010) # [[Marta Extramiana]] idazlea, ilustratzailea, (Gasteiz, 1964) # [[Vida Akoto Bamfo]] epailea (Ghana, 1949) # [[Celma Ribas]] abeslaria (Angola, 1982) # [[Beatriz Matar]] aktorea (Argentina, 1954) # [[Lita Stantic]] zine-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1942) # [[Graciela Borges]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Esther Borao]] ingeniaria, asmatzailea (Zaragoza, 1988) # [[Mary Daly]] filosofo feminista (AEB, 1928-2010) # [[Terry McMillan]] idazlea (AEB, 1951) # [[Esther Rebato Ochoa]] antropologoa, ikertzailea (Bilbo,1957) # [[María Herrera]] motoziklista (Toledo, 1996) # [[Ana Carrasco]] motoziklista (Murtzia, 1997) # [[Elena Rosell]] motoziklista (Valentzia, 1986) # [[Juana Viale]] aktorea, aurkezlea (Argentina, 1982) # [[Manuela Viale]] aktorea (Argentina, 1991) # [[Silvia Legrand]] aktorea (Argentina, 1927-2020) # [[Marcela Tinayre]] aurkezlea, enpresaburua (Argentina, 1950) # [[Dolores Fonzi]] aktorea (Argentina, 1978) # [[Florencia Raggi]] modeloa, aktorea (Argentina, 1972) # [[Nilda Raggi]] aktorea, zuzendaria (Argentina, 1938) # [[Ana Celentano]] aktorea (Argentina, 1969) # [[Danielle Casanova]] Frantziako militante komunista eta erresistentziako kidea (1909-1943) # [[Fanny Gallot]] Frantziako historialaria (1981 - ) # [[Eulalie Papavoine]] Parisko Komunako erizaina, ustezko su-eragilea (1846-1875) # [[Claudia di Girolamo]] aktorea, zuzendaria, aktibista (Txile, 1956) # [[Adriana Barraza]] aktorea, maistra, zuzendaria (Mexiko, 1956) # [[Fernanda Mistral]] aktorea (Argentina, 1934) # [[Big Mama Thornton]] blues abeslaria (AEB, 1926-1984) # [[Lita de Lázzari]] etxekoandre mediatikoa (Argentina, 1925-2015) # [[China Zorrilla]] aktorea, zuzendaria (Uruguai, 1922-2014) }} ==='''Berriak 2022''' ('''iraila''')=== (Ordena: SORTU, ASTRONOMOAK, BESTELAKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Arantza San Sebastian]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, hezkuntzako aholkularia (Donostia, 1958) # [[Izaskun Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Altsasu, 1964) # [[Kristina Saralegi]] efef'''SORTUA''' baserritarra, abeltzaina, talogilea (Leitza, 1974-2022) # [[Gotzone Sestorain]] ef--'''SORTUA''' baserritarra, poeta, irrintzilaria (Leitza, 1965) # [[Victoria Ariño]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Ermua, 1889-1974) # [[Ines Bengoa]] ef--'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Tenerife-Lizarra, 1973) # [[Jeronima Uriarte Elizalde]] ----'''SORTUA''' filantropoa, ongile (Lizarra, 1855-1929) # [[Emilia Goyena Arraiza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, ekintzaile (Lizarra, 1916-1999) # [[Garbiñe Basarte]] ef--'''SORTUA''' kale-artista, muralista (Lizarra, 1976) # [[Libe Agirre]] ef--'''SORTUA''' irrati esataria, kazetaria, (Meñaka) # [[Irati Martin]] ef--''SORTUA''' futbolaria (Durango, 2003) # [[Anne-Marie Lagarde]] ----'''SORTUA''' idazlea eta ikertzaile (Zuberoa, 1944) # [[Edurne Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' areto-futbolaria (Garai, 1978) # [[Carmen Pérez Rodrigo]] ef--'''SORTUA''' Euskal Herriko Medikuntzaren Errege Akademiaren lehenengo emakumezkoa (Alonsotegi, 1960) # [[Mariela SR Coline Fanon]] '''SORTUA''' Haur lapurtua (Guatemala, 1968) # [[Felisa Ventura]] ef--'''SORTUA''' erizaina eta emagina (Eibar, 1902-1959) # [[Ana Belén Pintado]] ef--'''SORTUA''' haur lapurtua (Madril, 1973) # [[Mariam al-Asturlabi]] '''ASTRONOMOAK''' Alepo astrolabio-egilea (Siria, X. gizaldian) # [[Nadia Zakamska]] astronomoa (Errusia, 1979) # [[Idit Zehavi]] astronomoa, ikertzailea (Israel, 1969) # [[Louise Webster]] astronomoa, fisikaria (Australia, 1941-1990) # [[Alycia J. Weinberger]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Fiammetta Wilson]] astronomoa (Erresuma Batua, 1864-1920) # [[Jennifer Wiseman]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Rosemary Wyse]] astronomoa (Erresuma Batua, 1957) # [[Alice Grace Cook]] astronomoa (Erresuma Batua, 1877-1958) # [[Priscilla Fairfield Bok]] astronomoa (AEB, 19896-1975) # [[Shadia Habbal]] astronomoa (Siria, XX. mendea) # [[Deborah Dultzin Kessler]] astronomoa (Mexiko, 1945) # [[María Luisa Aguilar]] astronomoa(Jauja Peru 1938) # [[Claire Armstrong]] astronomo amateurra (Britania) # [[Emma Vyssotsky]] astronomoa (AEB, 1894-1975) # [[Julie Vinter Hansen]] astronomoa (Danimarka, 1890-1960) # [[Gladys Vergara]] astronomoa (Uruguai, 1928-2016) # [[Esmeralda Mallada]] astronomoa (Uruguai, 1937) # [[Jacqueline Hewitt]] astronomoa (EEBB, 1958) # [[Catherine Heymans]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[María Teresa Ruiz]] astronomoa (Txile, 1946) # [[Silvia Torres Castilleja]] astronomoa (Mexiko, 1940?) # [[Gloria Suzanne Koenigsberger Horowitz]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Silvana Navarro Jiménez]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Meg Urry]] astronomoa (AEB, 1945) # [[Maura Tombelli]] astronomoa (Italia, 1952) # [[Jana Tichá]] astronomoa (Txekia, 1965) # [[Alenush Terian]] astronomoa (Iran, 1920-2011) # [[Bobbie Vaile]] astronomoa (Australia, 1959-1996) # [[Ann Hornschemeier]] astronomoa (EEBB, XX. mendea) # [[Svetlana Guerasimenko]] astronomoa (Ukraina, 1945) # [[Jen Gupta]] astrofisikaria (Britaina, XX. mendea) # [[Maria Antonella Barucci]] astronomoa (Italia, XX. mendea) # [[Merieme Chadid]] astronomoa (Maroko, 1969) # [[Madge Adam]] astronomoa (Erresuma Batua, 1912-2001) # [[Karlina Leksono Supelli]] astronomoa, filosofoa (Indonesia, 1958) # [[Annapurni Subramaniam]] astronomoa (India, XX. mendea) # [[Paris Pişmiş]] astronomoa (Turkia-Mexiko, 1911-1999) # [[Jane Squire]] astronomoa, idazlea, aktibista (Ingalaterra, 1686-1743) # [[Maritza Soto]] astronomoa (Txile, 1990) # [[Sara Seager]] astronomoa (Kanada, 1971) # [[Caterina Scarpellini]] astronomoa, metereologoa (Italia, 1808-1873) # [[Lenka Šarounová]] astronomoa (Txekia, 1973) # [[Anneila Sargent]] astronomoa (Erresuma Batua, 1942) # [[Carlota de Sajonia-Meiningen]] astronomoa (Alemania, 1751-1827) # [[Jen Gupta]] astrofikaria (Britainia, XX. mendea) # [[Pilar Ruiz-Lapuente]] astronomoa (Bartzelona, 1964) # [[Monica Rubio (astronomoa)]] astronomoa (Txile, 1955) # [[Claudine Rinner]] astronomoa (Frantzia, 1965) # [[Julia Riley]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[Mercedes Richards]] astronomoa (Jamaika, 1955-2016) # [[Gabrielle Renaudot]] astronomoa (Frantzia, 1887-1962) # [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]] astronomoa (Finlandia, 1925-1975) # [[Zinaída Akséntieva]] astronomoa (Ukraina, 1900-1969) # [[Mary Proctor]] astronomoa (Erresuma Batua, 1862-1957) # [[Helen Dodson Prince]] astronomoa (AEB, 1905-2002) # [[Yelena Pitieva]] astronomoa (Errusia, XX.mendea) # [[Louise du Pierry]] astronomoa (Frantzia, 1746-1807) # [[Ľudmila Pajdušáková]] astronomoa (Eslovakia, 1916-1979) # [[Feryal Özel]] astronomoa (Turkia/AEB, 1975) # [[Mazlan Othman]] astronomoa (Malaysia, 1951) # [[Sally Oey]] astronomoa (AEB, 1984) # [[Janina Ochojska]] astronomoa (Polonia, 1955) # [[Yaël Nazé]] astronomoa (Belgika, 1955) # [[Camila Navarrete]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Sultana N. Nahar]] astronomoa (Pakistan, 1990) # [[Carolyn Porco]] astronomoa (AEB, 1953) # [[Anne Sewell Young]] astronomoa (AEB) # [[Margaretha Kirch]] astronomoa (Alemania) # [[Eva Grebel]] astronomoa (Alemania) # [[Erika Böhm-Vitense]] astronomoa (Alemania-AEB) # [[Elizabeth Alexander]] irrati-astronomoa, geologoa, fisikaria (Erresuma Batua, 1908-1958) # [[Victoria Kaspi]] astrofisikaria (AEB-Kanada, 1967) # [[Ma Chung-pei]] astronomoa (Txina) # [[Maud Worcester Makemson]] astronomoa (AEB, 1891-1977) # [[Ala Masévich]] astronomoa (Georgia, 1918-2008) # [[Karen Masters]] astronomoa (Erresuma Batua, 1979) # [[Janet Akyüz Mattei]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Naomi McClure-Griffiths]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Susan McKenna-Lawlor]] astronomoa (AEB, 1975) # [[Karen Jean Meech]] astronomoa (AEB, 1959) # [[Anja Cetti Andersen]] astronomoa (Danimarka, 1965) # [[Duília de Mello]] astronomoa (Brasil, 1963) # [[Ruth Murray-Clay]] astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Alice Archenhold]] astronomoa (Alemania, 1874-1943) # [[Anne Archibald]] astronomoa (Kanada- Erresuma Batua, 1976) # [[Elizabeth Lada]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nidia Morrell]] astronomoa (Argentina, 1953) # [[Teresa Lago]] astronomoa (Portugal, 1947) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma batua, 1986) # [[Farzana Aslam]] astronomoa, fisikaria (Pakistan, XX.mendea) # [[Pauline Barmby]] astronomoa (Kanada, 1972) # [[Margaret Lindsay Huggins]] astronomoa (Erresuma Batua 1948-1915) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma Batua, 1986) # [[Helen Lines]] astronomoa (AEB, 1918-2001) # [[Martha Betz Shapley]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Christy A. Tremonti]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Elizabeth Beckley]] argazkilari astronomikoa (Britaina Handia, 1846-1927) # [[Ewine van Dishoeck]] astronomo eta fisikaria (Herbehereak, 1955) # [[Kathleen Ollerenshaw]] astronomoa eta matematikaria (Britaina Handia, 1912-2014) # [[Anna Frebel]] astronomoa (Alemania, 1980) # [[Alicia M. Soderberg]] astrobomoa (AEB, 1977) # [[Caroline Furness]] astronomoa (AEB, 1869-1936) # [[Ethel Bellamy]] astronomo, sismologo (Erresuma Batua, 1981-1960) # [[Amy Barger]] astronomoa (AEB, 1971) # [[Yevguenia Bugoslávskaia]] astronomo sobietarra (1899-1960) # [[Reysa Bernson]] astronomoa (Frantzia, 1904-1944) # [[Elizabeth Brown]] astronomoa (Erresuma Batua, 1830, 1899) # [[Miriam Burland]] astronomoa (Kanada, 1902-1996) # [[María Herreros|Maria Herreros]] ilustratzailea, (Valentzia, 1983) # [[Yelena Davydova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1961) # [[Zoja Grancharova]] gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1966) # [[Natalia Kutxinskaia|Natalia Kuchinskaya]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Larisa Petrik]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Dörte Thümmler|Dorte Thummler]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1974) # [[Klaudia Rapp]] gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Jelena Grosheva]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1979) # [[Lăcrămioara Filip|Lacramioara Filip]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Yun Mi Kang]] gimnasta artistikoa (Korea, 1988) # [[Isabelle Severino]] gimnasta artistikoa (Paris, 1980) # [[Mo Huilan|Mo Hullan]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[Xuan Liu]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[María Teresa Vera]] musikagilea, gitarra-jolea (Kuba, 1895-1965) # [[Nadine Heredia]] politikaria, Lehen dama (Peru, 1976) # [[Carolina Malchair]] gimnasta erritmikoa (Malaga, 1982) # [[Liliana Vitale]] musikagilea, abeslaria (Argentina, 1959) # [[Rosario Ustáriz Borra]] poeta (Echo, 1927- Jaca, 2009) # [[Karin Ohlenschläger|Karin Ohlenschlager]] arte kudeatzailea (Alemania, 1959 + Gijon, 2022) # [[Elise Ray]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Noor Jordaniakoa]] arkitektoa, erregina ohia (AEB, 1951) # [[Joyce DiDonato]] mezzosopranoa (AEB, 1969) # [[Susan Graham]] mezzosopranoa (AEB, 1960) # [[Simona Amânar]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Amy Chow]] gimnasta artistikoa (Kaliformia, 1978) # [[Kristen Maloney]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1981) # [[Tasha Schwikert]] gimnasta artistikoa (Las Vegas, 1984) # [[Liudmila Yezhova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Courtney McCool]] gimasta artistikoa (Kansas, 1988) # [[Patrizia Ciofi]] mezzosopranoa (Italia, 1967) # [[Miah Persson]] sopranoa (Suedia, 1969) # [[Karita Mattila]] sopranoa (Finlandia, 1960) # [[Anne Sofie von Otter]] mezzosopranoa (Suedia, 1955) # [[Birgitta von Otter]] kazetaria, idazlea (Hungaria-Suedia, 1939) # [[Vera Rozsa]] abeslaria, kantu-maistra (Hungaria, 1917) # [[Ileana Cotrubaş]] abeslaria, kantu-maistra (Errumania, 1939) # [[Hannah Wilke]] artista, performacelaria (AEB, 1940-1993) # [[Jelena Dolgopolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1975) # [[Rozalia Galiyeva|Rozaliya Galiyeya]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan,1977) # [[Kim Zmeskal]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Wendy Bruce]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1992) # [[Betty Okino]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1975) # [[Kerri Strug]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1977) # [[Elena Gómez Servera|Elena Gomez]] gimnasta artistikoa (Manacor, 1985) # [[Eva Hesse]] eskultorea (Alemania/AEB, 1936-1970) # [[Yvonne Rainer]] dantzaria, koreografoa (AEB, 1934) # [[Dorothea Röschmann]] sopranoa (Alemania, 1967) # [[Teresa Stratas]] sopranoa (Kanada, 1938) # [[Laura Campos]] gimnasta artistikoa (Merida, 1988) # [[Barbara Ehrenreich]] saiakeragile eta gizarte ekintzailea (EEBB, 1941-2022) # [[Silvia Bel]] aktorea (Bartzelona, 1970) # [[Lucy R. Lippard]] idazlea, arte-kritikaria (AEB, 1937) # [[Alina Szapocznikow]] eskultorea, holokaustotik bizirik ateratakoa (Polonia, 1926-Frantzia1970) # [[Nancy Holt]] eskultorea (AEB, 1938-2014) # [[Beverly Pepper]] eskultorea (AEB, 1922-2020) # [[Barbara Rose]] arte-kritikaria (AEB, 1936-2020) # [[Anne Truitt]] eskultorea (AEB, 1921-2004) # [[Mary Pinchot Meyer]] eskultorea (AEB, 1920-1964) # [[Lotte Lenya]] abeslaria, aktoreaa (Viena, 1898-1981) # [[Evelyn Lear]] sopranoa (AEB, 1926-2012) # [[Gisela May]] aktorea, abeslaria, irakaslea (Alemania, 1924-2016) # [[Hildegard Knef]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alemania, 1925-2002) # [[Ute Lemper]] aktorea, abeslaria (Alemania, 1963) # [[Greta Keller]] mezzosopranoa, aktorea (Austria, 1903-1977) # [[Soile Isokoski]] sopranoa (Finlandia, 1957) # [[María Cruz Berrocal]] arkeologoa (España. XX. mendea) # [[Leily Santizo]] abokatua (Guatemala) # [[Nineth Montenegro]] politikaria (Guatemala, 1957) # [[Siomara Sosa]] fiskala (Guatemala, 1975) # [[Lucrecia Hernández Mack]] politikaria (Guatemala, 1973) # [[Nerea Aresti]] historialaria (Bilbo, 1961) # [[Ellen Beeman]] idazle, bideojokogilea (AEBo, 1964) # [[Kathleen Battle]] sopranoa (AEB, 1948) # [[Zury Ríos]] politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sandra Torres]] politikaria (Guatemala, 1955) # [[Marta Luxán]] soziologoa (Bilbo, 1970) # [[Harolyn Blackwell]] sopranoa (AEB, 1955) # [[Carol Vaness]] sopranoa (AEB, 1952) # [[Hanna Hammarström]] asmatzailea (tel. kablea) (Suedia, 1829-1914) # [[Laura Mora]] zinema zuzendaria (Kolonbia, 1981) # [[Isa Campo]] zinema zuzendaria (Oviedo, 1975) # [[Susan Tedeschi]] abeslaria (AEB, 1970) # [[Mary Hallock-Greenewalt]] asmatzailea (siria-AEB, 1871-1950) # [[Sarah Guppy]] asmatzailea (Britainia, 1770-1852) # [[Melissa George]] asmatzailea, aktorea (Australia, 1976) # [[Rachel Blanchard]] aktorea (Kanada, 1976) # [[Txaro Arrazola]] artista, margolaria (Gasteiz, 1963) # [[Cristina Lucas]] artista, feminista (Ubeda, 1973) # [[Laura Mulvey]] zinema feminista teorialaria (Oxford, 1941) # [[Vi Redd]] jazz abeslaria, saxofoi jolea (AEB, 1928) # [[Sweet Emma Barrett]] jazz abeslaria, pianojolea (AEB, 1897-1983) # [[Terin Humphrey]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1986) # [[Hollie Vise]] gimnasta artistikoa (Texas, 1987) # [[Renske Endel]] gimnasta artistikoa (Herbereak, 1983) # [[Dominique Moceanu|Dominique Moceau]] gimnasta artistikoa (Kalifornia, 1981) # [[Amanda Borden|Amanda Border]] gimnasta artistikoa (Ohio, 1977) # [[Jaycie Phelps]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1979) # [[Olesia Dudnik]] gimnasta artistikoa (Ukrania, 1974) # [[Jadiyetu El Mohtar]] Fronte Polisarioaren Espainiako Ordezkaritzako kidea (Sahara, 1959) # [[Staša Zajović|Stasa Zajovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista (Montenegro, 1953) # [[Lepa Mladjenovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista LGBT (Belgrad, 1954) # [[Manuela Martelli]] zinema aktore eta zuzendaria (Santiago, Txile, 1983) # [[Sultana Khaya]] saharar ekintzailea (Sahara ??) # [[Salma Solaun]] gimnasta erritmikoa (Gasteiz, 2005) # [[Elena López Riera|Elena Lopez Riera]] zinegilea (Orihuela, 1982) # [[Martina de Zuricalday]] enpresaburua (Bilbo, 1839-1932) # [[Isabel Cadenas]] kezetaria, dokumentalista (Basauri, 1982) # [[Margarita Salaberria Galarraga]] diplomatikoa (Madril?, 1911-2000) # [[Aline Griffith]] kondesa, espioia (AEB, 1923-2017) # [[Anne-Marie Ménand]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1837- ) # [[Louise Pioger]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1848-1920) # [[Marisa Linton]] Frantziako Iraultzan espezializatutako historiagilea (Erresuma Batua, 1848-1920) # [[Michèle Riot-Sarcey]] Historia garaikideko eta genero-historiako irakaslea (Frantzia, 1943- ) # [[Emakumeak Parisko Komunan]] (Frantzia, 1871) }} === Hobetuak 2022 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maite Maruri]] opera abeslaria (Plentzia, 1979) # [[Maria Angeles Mezkiritz|Maria Angeles Mezkiriz]] nafar arkeologoa (Faltzes, 1929) # [[María Francés]] nafar aktorea (Tutera, 1887-1987) # [[Violeta Parra]] abeslaria eta musikagilea (Txile, 1917-1967) # [[Nekane Sarobe]] bikoizlea (Donostia, 1953) # [[Consuelo Flecha]] pedagogoa (Bilbo, 1948) # [[Beatriz Martinez de Antoñana]] aktorea (Araba,1975) # [[Susan B. Anthony]] feminista eta sufragista (EEBB) # [[Margot Frank]] Holokaustoaren biktima, Ana Franken ahizpa (Alemania,1926-1945) # [[Elisabeth Larena]] aktorea (Bizkaia, 1989) # [[Arantza Idiazabal Gorrotxategi]] irakaslea eta euskaltzain urgazlea (Gipuzkoa, 1945) # [[Maitane Urbieta]] irratiko kirol-kazetaria eta UEFA Europa Leagueko lehen emakume-berriemailea (Gipuzkoa, 1983) # [[Blanca Vidal]] aktorea (Bilbo, 1885-1962) # [[Agustina Aragoikoa]] heroia (Katalunia,1786-1857) # [[Teresa Aranguren]] Kazetaria (Araba, 1944) # [[Felisa Mary]] aktorea (Bizkaia, 1892-1956) # [[Fariba Sheikhan]] aktorea eta abeslaria (Bizkaia, 1988) # [[Isabel Mellén]] arte-historialaria, ikertzailea eta dibulgatzailea (Araba, 1986) # [[Maria Moliner]] liburuzaina, filologoa eta hiztegigilea (Zaragoza, 1900-1981) # [[Alice Stone Blackwell]] feminista, giza-eskubideen defendatzailea (AEB, 1857-1950) # [[Lucy Stone]] Kazetaria, feminista, abolizionista,sufragista (AEB, 1818-1893) # [[Rosa Bonheur]] animalia-margolaria eta eskuturagilea (Frantzia, 1822-1899) # [[Maryse Choisy]] Kazetaria, idazlea eta saiakeragilea (Lapurdi, 1903-1979) # [[Pilar López Júlvez]] dantzaria eta koreografoa (Gipuzkoa, 1912-2008) # [[Concepción Aleixandre]] mediku, ginekologo, asmatzaile, zientzialari... (Valentzia, 1862-1952) # [[María Puy Uitzi]] historialaria (Nafarroa, 1915-2008) # [[Corín Tellado]] maitasun istorio laburren idazlea (Asturias, 1927-2009) # [[Matilde Huitzi]] maistra, pedagogoa, abokatua, feminista (Nafarroa, 1980-1965) # [[Concha Espina]] idazlea (Kantabria, 1869-1955) # [[Izaskun Uranga]] abeslaria (Bizkaia, 1950) # [[Ixone Sádaba]] argazkilaria (Bilbo, 1977) # [[Joaquina Eguaras]] Granadako Unibertsitateko 1. irakaslea, hebraista, arabista (Nafarroa-Granada, 1897-1981) # [[Sara Baras]] flamenko dantzaria eta koreografoa (Cadiz, 1971) # [[Ainhoa Garai]] aktorea (Gipuzkoa, 1983) # [[Laura García]] judo jokalari-paralinpikoa (Nafarroa, 1981) # [[Marina Ginestà]] Kazetaria, itzultzailea, gerra zibileko militante komunista (Katalunia, 1919-2014) # [[Axun Aierbe]] itzultzailea (Gipuzkoa,1968-2008) # [[Amaia Osaba]] piraguista (Nafarroa, 1975) # [[Fatema Mernissi]] idazlea eta soziologoa (Maroko, 1940-2015) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Frantzia, 1849-1883) # [[Maria Luisa Ozaita]] musikagilea eta emakumeek egindako hedapenean aitzindaria (Barakaldo, 1939-2017) # [[Isabel Fernández Reviriego]] musikaria, ekoizlea eta artista grafikoa (Bizkaia,1979) # [[Teresa Calo]] aktorea, dramagilea eta gidoigilea (Gipuzkoa, 1955) # [[Cris Lizarraga]] abeslaria, feminsta eta aktibista (Bizkaia, 1992) # [[Sonia Ruiz de Azua]] psikologoa, ikertzailea, psikiatria-irakaslea (Bizkaia, 1979) # [[Begoña Bilbao Alboniga]] idazlea, musikagilea eta euskaralaria (Bizkaia, 1932-2005) # [[Najat El Hachmi]] idazle amazigha (Katalunia,) # [[Ellen Ochoa]] astronauta (AEB, 1958) # [[María Luz Morales]] kazetaria, idazlea (Galizia- Bartzelona) # [[Cristina Petite]] atleta (Bizkaia,1972) # [[Irene Loizate]] txirrindularia, duatloilaria (Bizkaia, 1995) # [[Maritxu Housset]] gomazko paleta pelotaria (Lapurdi, 1981) # [[Eider Hurtado]] kazetaria (Bizkaia, 1981) # [[Gina Pane]] artista (Lapurdi, 1939-1990) # [[Ruth Arnon]] biokimikaria (Israel, 1933) # [[Andere Arriolabengoa]] bertsolaria (Araba, 1982) # [[Rosa Chacel]] idazlea (Valladolid, 1898-1994) # [[Dora Maar]] argazkilaria (Frantzia, 1907-1994) # [[Maribel Forcadas]] medikua (Zaragoza, 1949-2012) # [[Eneritz Iturriagaetxebarria]] txirrindularia, zuzendaria (Bizkaia, 1980) # [[Ziortza Isasi]] txirrindularia (Bizkaia, 1995) # [[Valentina Tereshkova]] espaiora joandako 1. emakumea (Errusia, 1937) # [[Izaskun Osés]] paralinpiar atleta (Nafarroa, 1984) # [[Ziortza Villa]] ultrairaupen-txirrindularia (Bizkaia, 1983) # [[Penelope Barker]] aktibista (Tearen matxinada) (AEB, 1728-1796) # [[Susan la Flesche Piccotte]] Ipar Amerikako omaharar natiboa eta 1.mediku indigena (AEB, 1865-1915) # [[Rosana Ubanell]] kazetaria, eleberrigilea (Nafarroa, 1958) # [[Julia Juániz]] muntatzailea, zine-zuzendaria eta bideo-artista (Nafarroa, 19??) # [[Carmen Adarraga]] kirolaria (Gipuzkoa, 1921-2004) # [[Cristina Pardo]] kazetaria, telebista-aurkezlea (Nafarroa, 1977) # [[Esther Basurto]] boleibol kirolaria (Gipuzkoa, 1978) # [[Isabel Urkiola]] arabar esploratzailea (Gasteiz, 1854-1911) # [[Begoña Pro]] kazetaria eta idazlea (Iruñea, 1971) # [[Itziar Urretabizkaia]] aktorea (Donostia, 1978) # [[Maria Abbadia-Ürrüstoi]] idazlea, ekintzaile feminista (Paris, 1837-1913) # [[Simone Veil]] Holokaustotik bizirik irtendako magistratu eta politikaria (Frantzia, 1927-2017) # [[Igone Arribas]] gimnasta ohia (Barakaldo, 1983) # [[Vera Rubin]] astronomoa, aitzindaria (AEB, 1928-2016) # [[Mary Jobe Akeley]] esploratzailea, alpinista eta argazkilaria (AEB, 1878-1966) # [[Blanca Castilla de Cortázar]] antropologoa eta filosofoa (Gasteiz, 1951) # [[Elena Martínez de Madina]] filologoa (Gasteiz, 1962) # [[Maria Weston Chapman]] abolizionista (AEB, 1806-1885) # [[Leire Apellaniz]] zinema-ekoizlea (Bilbo, 1975) # [[Maddi Ariztia]] ipuin bildumagilea, aitzindaria (Lapurdi, 1887-1972) # [[María Teresa Lozano]] matematikaria, aitzindaria (Iruñea, 1946) # [[Dorotea Barnés]] kimikaria, aitzindaria (Iruñea, 1904-2003) # [[Eva Amaral]] abeslaria, konpositorea (Zaragoza, 1972) # [[Amaia Lasa]] idazlea (Getaria, 1948) # [[Virginia Apgar]] pediatra, Apgar testaren asmatzailea (AEB, 1909-1974) # [[Anna Mani]] fisikaria, metereologoa (India, 1918-2001) # [[Georgia O'Keeffe]] margolaria (AEB, 1887-1986) # [[Anne Lezea]] gimnasta erritmikoa (Zarautz, 2001) # [[Oiana Blanco]] judoka (Orio, 1983) # [[Anne Frank]] alemaniar judu idazlea (Alemania, 1929) # [[Tessa Andonegi]] aktorea (Donostia 1968, 1983) # [[Loli Albero]] poeta, idazlea (Iruñea, 1962) # [[Arantxa Aldalur]] poeta (Azkoitia, 1963) # [[Olivia Newton-John]] abeslaria, aktorea (Cambridge, 1948-2022) # [[Regina Salcedo]] idazlea, irudigilea, gidoigilea (Iruñea, 1972) # [[Regina Araluze]] irrintzilaria (Bermio, 1922-2012) # [[Olga Holtz]] matematikaria (Errusia, 1973) # [[Phillis Wheatley]] poesia argitaratutako 1. emakume afroamerikar esklaboa (Afrika/AEB, 1753-1784) # [[Teresa Lopez de Munain]] aktorea, irakaslea (Bilbo, 1963) # [[Lizar Begoña]] poeta (Sopela, 1997) # [[Mertxe Rodriguez]] antzezle eta pailazoa (Lasarte-Oria, 19868) # [[Maite Gonzalez]] idazlea, itzultzailea (Donostia, 1943) # [[Olatz Beobide]] aktorea, zuzendaria (Sopela, 1964) # [[Nerea Elustondo]] bertsolaria, irakaslea (Legazpi, 1981) # [[Sara Carracelas]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1975) # [[Aranzazu González]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1981) # [[Marisa González]] multimedia-artista (Bilbo, 1943) # [[Mari Carmen Rubio]] arkulari paralinpikoa (Iruñea, 1961) # [[Pilar Goya]] kimikaria (Gasteiz, 1951) # [[Elizabeth Kenny]] erizaina, polio tratamentua (erizaina, 1880-1952) # [[Garazi Kamio]] kazetaria, idazlea (Gipuzkoa, 1979) # [[Patricia Karrikaburu]] errugbi jokalaria (Zuberoa, 1988) # [[Emma Fursch-Madi]] sopranoa (Baiona, 1847-1894) # [[Miriam Arrillaga]] pilotaria (Aginaga, 2000) # [[Concha Espinosa ]] sindikalista (Bilbo, 1954-2008) # [[Salome Gabunia]] etnologoa, euskaltzain urgazlea (Georgia, 1951) # [[Gracianne Hastoy]] eleberrigilea (Oloroe-Donamaria, 1968) # [[Uxue Juárez]]idazlea, arte-zuzendaria (Iruñea1981) # [[Amalia Galarraga]] idazlea, feminista (Donostia, 1895-1971) # [[Gloria Alcorta]] idazlea (Lapurdi-Argentina, 1951-2012) # [[Arantza Ugalde]] sismologoa (Barakaldo, 1966) # [[Zinaida Serebriakova]] margolaria (Errusia, 1884-1967) # [[Siofra O´Leary]] Giza Eskubideen Europako Auzitegiko lehenengo emakume lehendakaria (Irlanda, 1968) # [[Elena Loyo]] atleta, modelo ohia (Araba, 1983) # [[Ángeles González-Sinde]] politikaria, gidoilaria eta zinema zuzendaria (Madril, 1965) # [[Maider Segurola]] kazetaria (Lasarte-Oria, 1982) # [[Leticia Canales]] surflaria (Bilbo, 1995) # [[Rosa Elizburu]] irakaslea, alkate ohia (Arrasate, 1958) # [[Amaia Lanbarri]] futbolaria (Arrigorriaga, 1992) # [[Lola Rodríguez (aktorea)]] modeloa, aktibista (Las Palmas, 1998) # [[Esti Markez]] abeslaria (Gipuzkoa, 1999) # [[Clara Schumann]] piano-jolea, musikagilea (Alemania, 1819-1896) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abuztua''')=== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Edurne Garitazelaia]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea (Zaldibar, 1926-2005) # [[Irati Fernandez Gabarain|Irati Fernández Gabarain]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea (Iruñea 1983) # [[Mercedes Lorenzo]] efef'''SORTUA''' bilbotar ospetsua (Lugo 1915- Arrasate 1996) # [[Albina Shishova]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1966) # [[Alexandra Georgiana Eremia]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Alexandra Marinescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1982) # [[Alice Salomon]] erreformista soziala (Alemania, 1872-1948) # [[Alicia Pietri de Caldera]] museo zuzendaria, Venezuelako 1. dama (Venezuela, 1923-2011) # [[Ana Luísa Amaral]] poeta, itzultzailea, irakaslea (Portugal, 1956-2022) # [[Anabell López]] abeslaria (Kuba, 1963) # [[Anastasiya Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1983) # [[Andreea Cacovean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1978) # [[Andreea Isărescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Andreea Munteanu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1998) # [[Andreea Raducan]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1983) # [[Andreea Ulmeanu]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Ángela Irene]] abeslaria (Argentina, 1956) # [[Anna Chepeleva]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1984) # [[Anna Grudkó|Ana Grudkó]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Annia Hatch]] Gimnasta artistikoa (Kuba-EEBB, 1978) # [[Ashley Miles]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Ashley Postell]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Astrid Heese]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Atotoztli II]] erregina azteka (Mexiko, xv. mendea) # [[Aurelia Dobre]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1972) # [[Azucena Rodríguez]] film-zuzendaria (Madril, 1955) # [[Betti Schieferdecker]] Gimnasta artistikoa (Alemana, 1968) # [[Bi Wenjing]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Boriana Stoyanova]] Gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1969) # [[Care Santos]] idazlea (Bartzelona, 1970) # [[Carly Patterson]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Carmen Ionescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Cătălina Ponor]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Cecilia Mangini]] Argazkilaria, zinegilea (Erroma, 1927-2021) # [[Celestina Popa]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1970) # [[Coco Fusco]] artista bisuala (AEB, 1960) # [[Corina Ungureanu]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1980) # [[Courtney Kupets]] gimnasta artistikoa (Texas, 1986) # [[Cristina Bontaş|Cristina Bontas]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Cristina Elena Grigoras]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1966) # [[Dagmar Kersten]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1970) # [[Daniela Maranduca]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1976) # [[Diana Morawe]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Diane Schuur]] abeslaria, piano-jolea (AEB, 1953) # [[Dina Kochetkova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1977) # [[Dinah Washington]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Dolores García-Negrete Ruiz Zarco]] politikaria frankismoak eraila (Jaén, 1886-1940) # [[Dominique Dawes]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Dora García (artista)]] artista (Valladolid, 1965) # [[Duan Zhou]] Gimnasta artistikoa (Txina XX.mendea) # [[Ecaterina Szabo]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Elena Espinosa]] ekonomialaria eta politikaria (Ourense, 1960) # [[Elisabeth Altmann-Gottheiner]] ekonomialaria, irakaslea (Alemania, 1874-1930) # [[Elvira Altés]] kazetaria, irakaslea, genero ikertzailea (Bartzelona, XX. mendea) # [[Émilie Lepennec|Emilie Lepennec]] Gimnasta artistikoa (Paris, 1987) # [[Emme (abeslaria)]] aktorea, abeslaria (Argentina, 1982) # [[Esther Phillips]] abeslaria (AEB, 1935-1984) # [[Eugenia Golea]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1971) # [[Eugenia Popa]] gimnasta artistikoa (Bucarest, 1973) # [[Fernanda Canales]] arkitektoa (Mexiko, 1974) # [[Florica Leonida]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Francesca Llopis]] margolaria, bideo-artista (Bartzelona, 1958) # [[Gabriela Potorac]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Gabriele Faehnrich]] Gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Germaine Tillion]] etnologoa,erresistentziakoa (Frantzia, 1907-2008) # [[Gina Gogean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1977) # [[Hana Říčná]] Gimnasta artistikoa (Txekia, 1968) # [[Inga Shkarupa]] Gimnasta artistikoa (Ukaina, 1981) # [[Ioanna Petrovschi]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Ionela Loaieş]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Irina Baraksanova|Irina BAraksanova]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan, 1969) # [[Irina Yarotska]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1985) # [[Jacqueline Lamba]] margolaria (Frantzia, 1910-1993) # [[Jekaterina Lobazniuk]] Gimnasta artistikoa (Uzbekintan, 1983) # [[Jelena Piskun]] Gimnasta artistikoa (Bielorrusia, 1978) # [[Jelena Produnova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Jelena Zamolodchikova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Jessie Tarbox Beals]] argazkilaria, fotokazetaria (AEB, 1870-1942) # [[Judith Joy Ross]] argazkilaria (AEB, 1946) # [[Julia Zenko]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1958) # [[Katie Heenan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Kim Kwang-suk (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Ipar Korea, 1976) # [[Koko Taylor]] Blues abeslaria (AEB, 1928-2009) # [[Kristina Pravdina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Kui Yuanyuan]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Larissa Fontaine]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1977) # [[Laura Cutina]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Laura Morante]] aktorae, gidoilaria, film-zuzendaria (Italia, 1956) # [[Lavinia Agache]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Lavinia Miloşovici]] Gimnasta artistikoa (Errumania,1976) # [[Léonie Duquet]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1916-1977) # [[Leopoldina Núñez Lacret]] musikagilea, irakaslea, gitarra-jolea (Kuba, 1918) # [[Lilia Podkopayeva]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1996) # [[Ling Jie]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1982) # [[Liuba María Hevia]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1964) # [[Liubov Sheremeta|Liubon Sheremeta]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1980) # [[Liudmila Yezhova]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Loredana Boboc]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Lu Märten]] idazlea, feminista (Alemania, 1879-1970) # [[Ludivine Furlon]] Gimnasta artistikoa (Nimes, 1980) # [[Lya Ímber de Coronil]] pediatra (Ukrania-Venezuela, 1914-1981) # [[María Ángela Nieto]] zientzialaria, ikertzailea (Madril, 1960) # [[María Eugenia Ibáñez]] kazetaria (Bartzelona, 1946) # [[Maria Girona i Benet]] margolaria, grabatzailea (Bartzelona, 1923-2015) # [[María Grever]] musikagilea Mexiko, 1885-1951) # [[Maria Kriutxkova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1988-2015) # [[María Luisa Herrera]] arkeologoa (Espainia, 1913-2012) # [[Maria Mercè Roca]] idazle eta politikaria (Girona, 1958) # [[Maria Neculita]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[María Soledad Corchón Rodríguez]] Arkeologoa (Santander, 1947) # [[Marián Farías Gómez]] abeslaria (Argentina, 1944) # [[Marianela Balbi]] kazetaria (Venezuela, 1963) # [[Marie Stritt]] aktorea (Austriar Inperioa, 1855-1928) # [[Martina Jentsch]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Mary McLeod Bethune]] aktibista (AEB, 1875-1955) # [[Matilda De Angelis]] abeslaria, aktorea (Italia, 1995) # [[Maxi Gnauck]] gimnasta artistikoa (Alemania) # [[Menene Gras]] filosofoa, arte-kritikaria, ikertzailea (Bartzelona, 1957) # [[Meng Fei]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Mercedes Oliveira Malvar]] filosofoa (Pontevedra, 1957) # [[Mihaela Stanulet]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Milagros Socorro]] kazetaria (Venezuela, 1960) # [[Mirela Barbălată|Mirela Barbalata]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Mirela Pasca]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Mirela Tugurlan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Mohini Bhardwaj]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1978) # [[Monica Roșu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Nadia Hategan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Nancy Wilson (abeslaria)]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Nao Bustamante]] multimedia artista (AEB, 1969) # [[Natalia Bobrova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1978-2015) # [[Natalia Ilienko]] gimnasta artistikoa (Kazakhstan, 1967) # [[Natalia Kalinina]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1973) # [[Natalia Yurchenko]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1966) # [[Natalia Ziganshina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1985) # [[Nicoleta Daniela Șofronie]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1988) # [[Oana Ban]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Olga Bicherova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1967) # [[Olga Mostepanova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1970) # [[Olga Rashchupkina]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Olga Teslenko]] Gimnnasta artiistikoa (Ukaina, 1981) # [[Paula Heredia]] zinemagilea (El Salvador, 1957) # [[Pegeen Vail Guggenheim]] margolaria (Suitza-AEB, 1925) # [[Phoebe Mills]] Gimnasta artistikoa (Illinois, 1972) # [[Polina Miller]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 2000) # [[Rachel Tidd]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1984) # [[Raquel Meller]] kupletista (Tarazona, 1888-1962) # [[Rosa Bustamante Montoro]] arkitektoa (Madril, 1962) # [[Rosa María Calaf]] kazetaria (Bartzelona, 1945) # [[Sabina Cojocar]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Samantha Sheehan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Sandra Mihanovich]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1957) # [[Sandra Uve]] ilustrattzailea, dibilgatzaile zientifikoa (Bartzelona, 1972) # [[Sara Bendahan]] medikua (Venezuela, 1906-1946) # [[Sara González]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1949) # [[Sarah E. Goode]] asmatzailea (AEB, 1855-1905) # [[Shannon Miller]] gimnasta artistikoa (Estatu Batuak, 1977) # [[Shemekia Copeland]] Blues-kantaria (New York, 1979) # [[Silvia Buabent]] politikaria, berdintasunean espezializatua (Madril, 1973) # [[Silvia Rau]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Silvia Stroescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Simona Pauca]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1969) # [[Simona Renciu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Sofía Ímber]] kazetaria, museo-kontserbadorea (Moldavia-Venezuela, 1924-2017) # [[Soledad Bravo]] abeslaria (Logroño-Venezuela, 1943) # [[Tatiana Frolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1967) # [[Tatiana Lysenko (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Tatiana Yarosh]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1981) # [[Teresa Parodi]] kantautorea, politikaria (Argentina, 1947) # [[Trinidad Taracena del Piñal]] Arkeologoa (Santander, 1926-Ceuta, 2017) # [[Ulrike Klotz]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1960) # [[Vanda Hădărean]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1976) # [[Vera Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1968) # [[Verónica Condomí]] abeslaria, konpositorea, gitarra jolea (Argentina, 1960) # [[Viktoria Karpenko]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Virginia Amposta Amposta]] sindikalista, frankismoak eraila (Bartzelona, 1903-1939) # [[Virginia Pereira Álvarez]] mediku ikertzailea (Venezuela, 1888-1947) # [[Xiomara Laugart]] abeslaria (Kuba, 1960) # [[Yevgueniya Kuznetsova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Zoila Gálvez]] sopranoa, irakaslea (Kuba, 1899) }} ===='''Berriak 2022''' ('''uztaila''')==== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Arroyo Sagasta]] ef--'''SORTUA''' Irakaslea eta ikertzailea (Aretxabaleta,1983) # [[Eba Gaminde Egia]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, euskaltzain urgazlea (Mungia, 1968) # [[Jone Mitxelena]] ----'''SORTUA''' zientzialaria, irakaslea eta ikertzailea (Barakaldo, 1985) # [[Lurdes Alkorta]] ef--'''SORTUA''' trikitilaria (Azpeitia, 1973) # [[Maddi Astigarraga]] ef--'''SORTUA''' ilustratzaile zientifikoa (Deba, 1997) # [[Maria Meharra]] ----'''SORTUA''' kaskaroten erregina (Lapurdi XIX. mendea) # [[Mentxu Ramilo Araujo]] ef--'''SORTUA''' Wikiemakumea (Gasteiz, 1978) # [[Vega Asensio]] ef--'''SORTUA''' biologoa, ilustratzailea, ikertzailea (Durango, 1978) # [[Abigail Hobbs]] Salemgo sorgin prozesuko nerabea (AEB,1678- ? ) # [[Abigail Williams (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorgin epaiketetan akusatua (AEB, 1680-1697) # [[Adriana Calcanhotto]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Agnes Meyer Driscoll|Agnes Meyer]] Kiptografoa (Estatu Batuak) # [[Aimée Rapin]] margolaria (Suitza) # [[Aissa Doumara Ngatansou]] ekintzailea (Kamerun, 1972) # [[Alice Domon]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1937-1977) # [[Alicia Sellés Carot]] liburuzaina eta dokumentalista (Castelló, 1977) # [[Altamira Gonzalo]] jurista, feminista (Zaragoza) # [[Amalia Avia]] margolaria (Toledo, 1930-2011) # [[Anastasía Mýskina]] tenislaria (Sobiet Batasuna, 1981) # [[Ángela Ramos]] kazetaria, erreportaria (Peru) # [[Anita Malfatti]] margolaria (Brasil, 1889-1964) # [[Ann Pudeator]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1621-1692) # [[Anna Eriksdotter]] sorgintzat jo eta burua moztuta exekutatua (Suedia, 1624-1704) # [[Anna Gardell-Ericson]] margolaria (Suedia) # [[Anna Göldin]] Sorginkeria egotzita burua moztuta exekutatua (Suitza) # [[Anna Maria Bofarull]] zinemagilea (Tarragona,1979) # [[Anna Rosina de Gasc]] margolaria (Alemania) # [[Antonia Maymón|Antonia Maymon]] idazlea, feminista, anarkista (Madril) # [[Aurora Cáceres Moreno]] idazle, feminista, sufragista (Peru) # [[Barbara W. Tuchman]] idazle eta kazetaria (Amerikako Estatu Batuak, 1912-1989) # [[Barbara Walters]] kazetaria, idazlea (EEBB, 1929) # [[Betty Parris]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzailea(AEB, 1682-1760) # [[Bridget Bishop]] Salemgo sorgin epaiketetan exekutatua (AEB, 1632?-1692) # [[Brita Zippel]] Sorginkeria egotzita burua moztu eta sutan errea (Suedia, 1676) # [[Candy (Salemgo epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Carmen Martínez Sancho]] matematikaria (Toledo) # [[Carmen París]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Carmina Verdú]] gimnasta ohia (Valentzia, 1983) # [[Catalina Carlota De la Gardie]] Baztanga txertoaren bultzatzailea (Suedia, 1723-1763) # [[Christiane Amanpour]] kazetaria (Erresuma Batua, 1958) # [[Cindy Sherman]] argazkilaria eta zinema-zuzendaria (AEB, 1954) # [[Concha García Campoy|Concha Garcia Campoy]] Kazetaria (Terrasa, 1958) # [[Cristina Rota]] aktore, arte-dramatiko irakaslea (Argentina, 1945) # [[Delmira Agustini]] poeta (Uruguai) # [[Dorcas Hoar]] sorginkeria egotzita zigortua (Beverly, 1634-1711) # [[Dorothy Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan 4 urteko auzipetua (AEB, 1687?) # [[Draupadi Murmu]] politikaria, tribu-buruzagia, Indiako 1. emakume presidente tribala (India, 1958) # [[Eglantyne Jebb]] haurren eskubideen defentsa (Erresuma Batua, 1876-1828) # [[Elena Arregui Cruz-López]] arkitektoa (Irun-Santiago de Compostela) # [[Eliane Giardini]] aktorea, zinema-zuzendaria (Tarragona, 1966) # [[Elizabeth Hubbard (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusia (AEB, 1675?-1692etik aurrera) # [[Elizabeth Jane Gardner]] margolaria (Estatu Batuak-Paris) # [[Estefanía Chávez Barragán]] arkitektoa, irakaslea (Mexiko) # [[Esther Koplowitz]] enpresaria (Madril,1950) # [[Eva Crane]] zientzialaria (Erresuma Batua) # [[Eva Piquer]] kazetaria eta idazlea (Bartzelona, 1969) # [[Faith Hill]] abeslaria (EEBB, 1967) # [[Fanny Elssler]] dantzaria (Austria) # [[Guirandana de Lay|Guirandina de Lay]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Jaka, 1461) # [[Haydée Milanés]] abeslaria, konpositorea, moldatzailea eta ekoizlea (Habana, 1980) # [[Helen Mack Chang]] Myrna Mack Fundazioaren sortzaile (Guatemala) # [[Helen Vlachos]] kazetaria (Grezia) # [[India.Arie]] abeslari estatubatuarra (Denver, 1975) # [[Isabel Azkarate]] argazkilaria, fotokazetaria (Donostia) # [[Isabel Quintanilla]] margolaria (Madril, 1938-2017) # [[Jane Wenham (ustezko sorgina)]] emakume akusatua eta askatua (Ingalaterra, ?-1730) # [[Janet Horne]] Sorginkeria egotzita sutan bizirik errea (Eskozia, 1727) # [[Jean Adair]] aktorea (Kanada, 1873-1953) # [[Jeanne Fusier-Gir]] aktorea (Frantzia, 1885-1973) # [[Juana Martín Manzano]] moda-diseinatzailea (Kordoba, 1974) # [[Juana Millán|Juana Millan]] inprimatzailea, enpresaburua (Zaragoza) # [[Juana Mordó]] arte bildumagilea (Tesalonika, 1899-Madril,1984) # [[Katharina Henot]] posta-burua, sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1570-1627) # [[Laspaulesko sorginkeria prozesua]] 24 emakume urkatuak (Huesca, 1593) # [[Laura Morera]] ballet dantzaria (Madril, 1977) # [[Laura Muntz Lyall]] margolaria (Kanada) # [[Lilia Podkopayeva]] gimnasta (Ukraina, 1978) # [[Lola Robles]] idazlea eta aktibista (Madril, 1963) # [[Luciana Aymar]] kirolaria (Argentina, 1977) # [[Lydia Lunch]] abeslaria, aktorea, idazlea (AEB, 1959) # [[Margaret Jones]] Emagina, sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (EEBB 1613-1548) # [[Margaret Scott (Salemgo epaiketak)|Margaret Scott]] Sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (Eskozia, 1615-Salem, 1692) # [[Margaret Scott Gatty]] botanikaria eta idazlea (Britania Handia, 1809-1873) # [[Maria Bellonci]] idazlea (Italia, 1902-1986) # [[María Botto]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Cabrales]] Kuba independentziaren aldeko protagonista (Kuba) # [[Maria da Conceição|Maria da Conceicao]] emagina, sorginkeria egotzita sutan errea (Sao Paulo, 1798) # [[María Eugenia Vaz Ferreira]] irakasle, poeta (Uruguai, 1875-1924) # [[María Gil Vallejos]] piano-jolea (Alacant, 1892-1981) # [[María José Gómez Redondo]] artista garaikidea (Valladolig, 1963) # [[Maria Mercè Cuartiella]] idazlea, antzerkigilea (Katalunia) # [[Maria Tallchief]] dantzaria (EEBB, 1925-2013) # [[María Teresa Linares]] musikologoa (Kuba) # [[Marija Jurić Zagorka|Marija Juric Zagorba]] kazetaria (Kroazia, 1873-1957) # [[Marta Calamonte]] gimnasta ohia, entrenatzailea, fisioterapeuta (Badajoz,1982) # [[Martha Corey]] Salemgo sorgin epaiketetan urkatua (AEB, 1619-1672) # [[Martha Zein]] idazle, narratzaile, zinegile (Alemania, 1962) # [[Mary Black (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Mary Bradbury]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1615-1700) # [[Mary Parker (Salemgo epaiketak)|Mary Parker]] sorginkeria egotzita urkatua (1637-1692) # [[Mary Pat Gleason]] aktorea eta gidoilaria (AEB, 1950-2020) # [[Mary Warren]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusiena (AEB, 1674?-1693?) # [[Matteuccia de Francesco]] sorgintza jo eta sutan errea (Italia, 1428 exekutatua) # [[Maxine Hong Kingston|Maxime Hong Kingston]] idazlea (EEBB, 1940) # [[Melissa de la Cruz]] idazlea (Manila-AEB, 1971) # [[Mercedes Ferrer]] egile abeslaria (Madril, 1963) # [[Merga Bien]] Sorgintzat jo eta sutan errea (Alemania 1560-1603) # [[Mia Hamm]] futbolaria (AEB, 1972) # [[Mia Zapata]] abeslaria (AEB, 1965-1993) # [[Mira Nair]] zinema zuzendaria (India, 1957) # [[Mónica Alario Gavilán]] filosofoa eta ikertzailea (Madril) # [[Myrna Mack]] antropologoa (Guatemala) # [[Nabyla Maan]] egile abeslaria (Maroko, 1987) # [[Nancy Usero]] gimnasta ohia, entrenatzailea (Zaragoza, ?) # [[Narbona Dacal]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Zaragoza, 1498) # [[Nata Moreno]] zine-zuzendaria, aktorea, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Nazanín Armanian]] idazea eta politologoa (Iran, 1961) # [[Nora Heysen]] margolaria (Australia) # [[Nur Levi]] aktorea (Madril, 1979) # [[Olga Román]] abeslaria eta egile-abeslaria (Madril, 1979) # [[Olga Wisinger-Florian]] margolaria (Austria) # [[Paisleyko sorginkeria prozesua]] 7 emakume kondenatuak (Eskozia, 1697) # [[Pascale Petit (aktorea)]] aktorea (Frantzia, 1938-) # [[Paula Ortiz]] zine-zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Paule Minck]] Parisko Komunako iraultzaile feminista (1839 - 1901) # [[Pendleko sorginkeria prozesua]] 10 urkatu: 9 emakume eta gizon 1 (Ingalaterra, 1612) # [[Petronilla de Meath]] sorginkeria egotzita sutan errea (Irlanda) # [[Rebecca Lemp]] Sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1550-1590) # [[Rebecca Nurse]] Salemgo sorginkeria prozesuan exekutatua(AEB, 1621-1692) # [[Rebecca Walker]] idazlea, feminista (Mississipi, 1969) # [[Rocío Vitero Pérez|Rocio Vitero Perez]] gizarte langilea eta politikaria (Gasteiz, 1980) # [[Romola Garai]] aktore britainiarra (1982) # [[Ruth Osborne (ustezko sorgina)]] hil zuten emakume eskalea (Ingalaterra, 1680-1700) # [[Sally Salminen]] nobelagilea (Finlandia,1906-1976) # [[Samlesburyko sorginkeria prozesua]] 20 bat emakume akusatuak (Ingalaterra, 1612) # [[Sarah Cloyce]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatua (AEB, 1648-1703) # [[Sarah Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1653-1962) # [[Sarah Osborne]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1643?-1692) # [[Sarah Wildes]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1627-1692) # [[Sima Sami Bahous]] NBE Emakumeak-en zuzendaria (Jordania, 1956) # [[Susana Rinaldi]] aktorea eta tango-abeslaria (Argentina, 1935) # [[Susannah Sheldon]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatzailea (AEB, 1670?- ?) # [[Suzana de Moraes]] aktore, zinema-zuzendaria (Brasil, 1940-2015) # [[Tarsila do Amaral]] margolaria (Brasil, 1886-1973) # [[Tatiana Bilbao]] arkitektoa (Mexiko) # [[Tatiana Lióznova]] zinema zuzendaria (Errusia, 1914-2011) # [[Teresa Duclós]] margolaria (Sevilla, 1934) # [[Vera Fokina]] ballet dantzaria (1886-1958, Errusia) # [[Vera Panova]] idazlea eta kazetaria (Errusia, 1905-1973) # [[Vera Tschechowa]] aktorea, zinemagilea eta ekoizlea (Alemania, 1940) # [[Victoria Åberg|Victoria Aberg]] margolaria (Finlandia, 1824-1892) # [[Villanuako sorginak]] Villanuako sorginkeria prozesua (Huesca, XV. mendea) # [[Wilhelmina Wylie]] igerilaria (Australia, 1984) # [[Wilmot Redd]] Sorginkeria egotzita urkatua (Salem, 1692) }} ===='''Berriak 2022''' ('''ekaina''')==== (ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Colino]] eef--'''SORTUA''' kirolaria, ibiltaria (Durango 2004) # [[Aitziber Makazaga]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1976) # [[Alazne Etxebarria Urizar]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Santurtzi 1997) # [[Ane Maruri]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta irakaslea (Bizkaia 1996) # [[Begoña Guillen]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Amurrio 1963) # [[Bernadette Iratzoki Luro]] ----'''SORTUA''' dantzaria, antzerkilaria eta irakaslea (Azkaine, 1959) # [[Betzaida Urtaza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, itzultzailea, editorea (Donostia-Legorreta 1988) # [[Gabi Etxebarne]] ----'''SORTUA''' idazlea, feminista, serora ohia (Aldude, Nafarroa Beherea 1932) # [[Garbiñe Alustiza]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1964) # [[Lurdes Imaz]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, antzerki zuzendaria eta gidoilaria (Segura 1952) # [[Margarita Olañeta]] ef--'''SORTUA'' ekintzailea (Ermua 1931) # [[Olga Uribe]] ef--'''SORTUA''' ehulea (Durango 1958) # [[Oroitz Jauregi]] ef--'''SORTUA''' Euskaltzain urgazlea (Legorreta 1974) # [[Patxika Erramuzpe]] ----'''SORTUA''' Abeslaria, ekintzailea (Aldunde. Nafarroa Beherea 1943) # [[Adelaide Anne Procter]] poeta, filantropoa (Ingalaterra) # [[Adelina Lopes Vieira]] idazlea, dranagilea (Portugal-Brasil) # [[Agnes Baltsa]] mezzosopranoa (Grezia) # [[Alice Rey Colaço]] Ilustratzailea, abeslaria. Portugal # [[Amelia Orleanskoa]] Portugalgo azken erregina (Frantzia-Portugal) # [[Amélia Rey Colaço]] aktorea, zuzendaria (Portugal) # [[Ana Castillo]] idazlea (Chicago, EEBB) # [[Ana de Gonta Colaço]] eskultorea (Portugal) # [[André Léo]] Frantziako eleberri eta kazetaria, ekintzaile feminista (1824 - 1900) # [[Ann Putnam, Jr.]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Anna Waser]] margolaria (Suitza) # [[Anna Zippel]] sorginkeria leporatuta eraila (Suedia) # [[Anne de Chantraine]] sorginkeria egotzita sutan erretakoa (Lieja) # [[Annie Londonderry]] munduari bira egindako txirrindularia (AEB) # [[Assumpta Roura]] kazetaria eta idazlea (Katalunia) # [[Barbara Ward]] ekonomialaria, kazetaria eta idazlea (Erresuma Batua) # [[Beatriz Costa]] aktorea, idazlea (Portugal) # [[Bessie Rayner Parkes]] poeta, kazetaria, feminista (Alemania-AEB) # [[Blanca Muñoz]] artista, eskultorea eta grabatzailea (Madril) # [[Branca de Gonta Colaço]] idazlea, errezitatzailea (Portugal) # [[Carmen Arozena]] artista, margolaria eta grabatzailea (La Palma) # [[Carmen Laffón]] artista, margolaria eta eskultorea (Sevilla) # [[Carola García de Vinuesa]] mediku, zientzialari, irakasle (Espainia-Australia) # [[Carolina Michaëlis de Vasconcelos]] filologoa, idazlea (Alemania-Portugal) # [[Caroline de Barrau]] feminista, aktibista (Frantzia) # [[Caroline Haslett]] ingeniari elektrikari aitzindaria (Erresuma Batua) # [[Charlotte Saunders Cushman]] aktorea (AEB) # [[Clémentine Hélène Dufau]] margolaria (Frantzia) # [[Concepción Bona]] hezitzailea eta ekintzailea (Dominikar Errepublika) # [[Concha de Albornoz]] intelektual feminista (Asturias) # [[Conchita Supervía]] mezzosopranoa (Bartzelona) # [[Corina Freire]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Portugal) # [[Cynthia Germanotta]] filantropoa, ekintzailea, enresaburua (AEB) # [[Dinah Craik]] idazlea (Ingalaterra) # [[Dolores González Pérez]] idazlea (Malaga) # [[Dora Panofsky]] arte historialaria (Alemania-AEB) # [[Dorothea Tanning]] margolaria (AEB) # [[Dorothy Hansine Andersen]] medikua (EEUU) # [[Eduarda Lapa]] margolaria (Portugal) # [[Eleanor Pairman]] matematikaria, asmatzailea (Eskozia) # [[Elizabeth Ann Ashurst Bardonneau]] itzultzailea, aktibista (Ingalaterra) # [[Elsie Widdowson]] nutrizionista (Erresuna Batua) # [[Emília de Sousa Costa]] idazlea, feminista (Portugal) # [[Emily Davies]] sufragista, emakumea unibertsitate eskubide-defensatzailea (Ingalaterra) # [[Emma Stebbins]] eskultorea (AEB) # [[Eugénie Le Brun]] intelektual feminista (Frantzia-Egipto) # [[Eugénie Marie Salanson]] margolaria (Frantzia) # [[Felícia Fuster i Viladecans]] margolaria eta poeta (Bartzelona-Paris) # [[Felicia Hemans]] poeta (Ingalaterra) # [[Fiorenza Cossotto]] mezzosopranoa (Italia) # [[Franceska Mann]] dantzaria (Polonia) # [[Frederica von Stade]] mezzosopranoa (AEB) # [[Geraldine Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Ghada Waly]] politikari eta diplomatikoa (Egipto) # [[Gina Cigna]] sopranoa (Italia) # [[Guadalupe Marín]] modeloa eta eleberrigilea (Mexiko) # [[Hariclea Darclée]] sopranoa (Errumania) # [[Henriette Michaelis]] hizkuntzalaria (Alemania) # [[Hoylande Young]] kimikaria (AEB) # [[Huda Sha'arawi]] aktibista feminista (Egipto) # [[Irina Vladislavovna Bussen]] minerologoa (Errusia) # [[Izumi Nakamitsu]] Armagabetzeari lotutako gaiei buruzko Nazio Batuen Bulegoko zuzendaria (Japonia) # [[Josephine Butler]] feminista eta guzarte erreformatzailea (Erresuma Batua) # [[Juana Alarco de Dammert]] filantropoa, hezitzailea (Peru) # [[Júlia Lopes de Almeida]] idazlea, kazetaria, feminista (Brasil) # [[Julie von May]] sufragista, feminista (Suitza) # [[Katalina Boloniakoa|Katalina Boloniakoa]] margolaria, idazlea, santa (Bolonia) # [[Kate Marvel]] zientzilaria (New York EEBB) # [[Kin Yamei]] doktorea, hezitzailea eta nutrizioan aditua (Txina, EEBB) # [[Letitia Elizabeth Landon]] poeta (Ingalaterra) # [[Licia Verde]] astronomoa, fisikaria, irakaslea (Italia) # [[Lidia Blanco]] filologoa (Burgos) # [[Lilian Baylis]] britainiar antzerki ekoizle eta zuzendaria # [[Lola Garrido]] arte kritikaria, komisarioa eta bildumagilea (Donostia) # [[Lucia Valentini Terrani]] mezzosopranoa (Italia) # [[Madeleine Pelletier]] psikiatra, aktibista (Frantzia) # [[Malak Hifni Nasif]] idazle, poeta, maistra (Egipto) # [[Margarida Lopes de Almeida]] poeta, deklamatzailea, eskultorea (Brasil) # [[Maria Adelaide Lima Cruz]] margolaria (Portugal) # [[Maria Archer]] idazlea (Portugal) # [[María Barbeito]] pedagogo, idazlea (Galizia) # [[Maria da Cunha]] poeta, kazetaria(Portugal-Brasil) # [[Maria Jane Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Maria Lamas]] idazlea, kazetaria, ekintzaile politikoa (Portugal) # [[María Luisa Calero Vaquera]] hizkuntzalaria (Badajoz) # [[Maria Olga de Moraes Sarmento da Silveira]] idazlea, feminista (Portugal) # [[María Soriano Llorente]] psikologoa (Valentzia) # [[María Trinidad Sánchez]] ekintzailea, aberriaren ama (Dominikar Errepublika) # [[Marie Adelaide Belloc Lowndes]] nobelagilea (Ingalaterra) # [[Marie La Cécilia]] Frantziako maistra, Komunan aktibista errepublikanoa (1839 - 1922) # [[Marisa de Leza]] aktorea (Madril) # [[Martha Carrier]] sorginkeria leporatuta eraila (EEBB) # [[Mary Eastey]] Salemeko sorgin-epaiketan exekutatua (AEB) # [[Mary Russell Mitford]] idazlea, dramagilea (Ingalaterra) # [[Mary Walcott]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Matiel Mogannam]] aktibista, nazionalista (Libano-Palestina) # [[Matilda Hays]] itzultzaile, idazle, kazetari, aktore (Ingalaterra) # [[Melissa Aldana]] saxofoi-jotzailea (Txile) # [[Mercedes Llopart]] sopranoa, irakaslea (Bartzelona) # [[Mercy Lewis]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Minou Tavárez Mirabal]] filologoa, politikaria (Dominikar Errepublika) # [[Monica Oliphant]] zientzialari, ikertzailea (Ingalaterra-Australia) # [[Nabawiyya Musa]]irakaslea, nazionalista, feminista (Egipto) # [[Natali Germanotta]] moda-diseinatzailea, estilista (AEB) # [[Natalia Kanem]] UNFPAren zuzendaria (Panama) # [[Nerilie_Abram]] zientzilaria (Australia) # [[Nísia Floresta (idazlea)]] idazlea, hezitzailea (Brasil) # [[Paca Blanco]] ekintzailea (Madril) # [[Patricia Kraus]] abeslaria, musikagilea, ekoizlea (Milan-Espainia) # [[Regina Lago García]] pedagogo, psikologo (Palentzia) # [[Renata Scotto]] sopranoa (Italia) # [[Rosalba Carriera]] margolaria (Italia) # [[Ruth Rivera Marín]] arkitektoa (Mexiko) # [[Safia Zaghloul]] aktibista, politikaria (Egipto) # [[Sonia Vivas]] pedagogoa, politikaria (Bartzelona) # [[Tarab Abd al-Hadi]] aktibista feminista, politikaria(Palestina-Egipto) # [[Valentine de Saint-Point]] idazlea (Frantzia) # [[Verónika Mendoza]] politikaria (Peru) # [[Victòria Pujolar Amat|Victoria Pujolar Amat]] margolaria (Bartzelona) # [[Virgínia Quaresma]] kazetaria, aktibista (Portugal) }} ===='''Berriak 2022''' ('''maiatza''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Alaitz Biritxinaga]] ef--'''SORTUA''' Txirrindulari epaile eta zuzendaria (Bizkaia 1974) # [[Angelita Bilbao Bilbao]] efef'''SORTUA''' erizaina, ekintzaile abertzalea (Bilbo 1903-Argentina 1990) # [[Concha Laca]] efef'''SORTUA''' artisaua, zeramikaria, eskultorea (Madril 1925-Irun 2018) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] ef--'''SORTUA''' zinema zuzendaria (Laudio 1984) # [[Haizea Beruete]] efef'''SORTUA''' bertsolaria (Iruñea 1994-2022) # [[Lina Huarte-Mendikoa]] efef'''SORTUA''' sopranoa (Iruñea 1928-Madril 2017) # [[Margarita Barainka]] g'''SORTUA''' Gernikako bonbardaketaren lekukoa (Errigoiti 1922) # [[Acacia Uceta]] poeta (Madril) # [[Adelaida Abarca Izquierdo]] ekintzailea, kartzelarik ihes egindakoa (Madril) # [[Adelaida Las Santas]] kazetari eta poeta (Madril) # [[Alejandra Soler]] maistra errepublikano erbesteratua (Valentzia) # [[Amanda Jones]] poeta, aktibista, asmatzailea (AEB) # [[Ana Martínez Collado]] arte estetika eta generoa (Madril) # [[Ángela García de la Puerta]] Espainiako 1. Fisika eta Kimika katedraduna (Soria) # [[Ángeles García-Madrid]] idazlea eta presoa (Madril) # [[Anna Davin]] historialaria, idazlea, feminista( Ingalaterra) # [[Anna Keichline]] arkitektoa eta asmatzailea (AEB) # [[Anna Manso Munné]] idazlea, gidoilaria (Bartzelona) # [[Anna Ruth Fry]] idazlea (Britainia Handia) # [[Asun Casasola]] genero indarkeriaren aurkako aktibista (Palentzia) # [[Asunción Bastida]] moda diseinatzailea (Bartzelona) # [[Aurora Rodríguez Carballeira]] ama eugenesikoa (Galizia) # [[Barbara Bodichon]] ongilea, eskubideen aldeko aktibista (Erresuma Batua) # [[Carmen Mir]] moda diseinatzaile (Bartzelona) # [[Christiana Figueres]] antropologoa, ekonomialaria eta analista(Costa Rica) # [[Clara Sánchez (idazlea)]] idazlea, Espainaiko zine aditua (Guadalajara) # [[Concha Alós]] idazlea (Valentzia-Bartzelona) # [[Consuelo García del Cid Guerra]] idazlea (Bartzelona) # [[Deepika Kurup]] zientifikoa, asmatzailea (edateko ur garbi 'azkarra') (AEB) # [[Dorothy Thompson]] kazetaria, idazlea, sufragista, feminista (AEB) # [[Eldorado Jones]] asmatzailea (hegazkin isilgailua,plantxa elektrikoa)(AEB) # [[Elena Moncada]] ekintzaile, idazle, prostituzioaren abolizionista (Argentina) # [[Enriqueta Gallinat]] politikaria, errepresio frankistaren biktima (Bartzelona) # [[Erna Schneider]] ingenaria, matematikaria eta asmatzailea (AEB) # [[Ethel Léontine Gabain]] margolaria (Frantzia-Ingalaterra) # [[Eva Alcón]] errektorea (Castelló) # [[Flor Cernuda]] preso komunista (Toledo) # [[Flora Robson]] aktorea (Ingalaterra) # [[Gema Corredera]] abeslari eta musikagilea (Kuba) # [[Geneviève de Gaulle-Anthonioz]] Frantziako erresistentziakoa (Frantzia) # [[Gertrud Bäumer]] aktibista feminista eta politikaria (Alemania) # [[Gisela Wild]] feminista, kooperatiba-politiketan espezializatua (Argentina) # [[Gloria Patricia Porras]] abokatu, notario, epaile (Guatemala) # [[Hannah Slater]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria)(AEB) # [[Helen Taylor (feminista)]] idazlea, aktorea (Erresuma Batua) # [[Helen Taylor]] noblea (Ingalaterra) # [[Helena Lange]] pedagogoa eta emakumeen eskubide defendatzailea (Alemania) # [[Hilary Wainwright]] kazetaria, ikertzailea, feminista (Ingalaterra) # [[Hildegart Rodríguez Carballeira]] politikaria, etorkizuneko emakume gisa sortua (Madril) # [[Ida Henrietta Hyde]] fisiologoa eta asmatzailea (AEB) # [[Isabel Olesti]] kazetari eta idazlea (Tarragona) # [[Isabel Risco]] aktorea (Coruña) # [[Isabel Vicente García|Isabel Vicente Garcia]] ekintzaile komunista (Albacete - Bartzelona) # [[Jenara Vicenta Arnal Yarza]] 1. Zientzia Kimiko doktorea eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Jessie Boucherett]] emakumeen aldeko aktibista (Ingalaterra) # [[Joaquina Dorado Pita]] Les Cortseko preso errepublikanoa (Coruña) # [[Josefa Barba-Gosé Flexner]] zientzialaria (Bartzelona-Filadelfia) # [[Josefina Amalia Villa]] ekintzailea, preso politikoa (León-Madril) # [[Joy Mangano]] enpresaria eta asmatzailea (fregona, pertxak) (AEB) # [[Juana Francisca Rubio]] margolaria eta ilustrailea (Madril) # [[Judith Malina]] aktorea, ekoizlea eta zuzendaria (Alemania-AEB) # [[Karen Olsen Beck]] arkitektoa, soziologoa, politikaria eta diplomatikoa (*!) # [[Laia Berenguer Puget]] Les Cortseko preso sozialista (Bartzelona) # [[Laura Casielles]] idazlea, poeta (Asturias) # [[Les Corts emakumeen kartzela]] (Bartzelonako eraikina) # [[Letizia Battaglia]] kazetari, argazkilari, politikari, editore eta enpresaburua (Italia) # [[Liane Russell]] genetista, zoologoa (Austria, AEB) # [[Lidia Guinart]] kazetaria, idazlea eta politikaria (Bartzelona) # [[Lilí Díaz Rivas]] enpresaburua, idazlea (Galizia) # [[Lilly Maxwell]] sufragista (Eskozia) # [[Lina Gálvez]] historialaria, ekonomia feministan aditua (Sevilla) # [[Lise London]] erresistentzia frantseseko aktibista (Frantzia) # [[Llum Quiñonero]] kazetaria, ekintzailea, politikaria (Alacant) # [[Lola Sanjuán]] enpresaburua eta lider feminista (Sevilla) # [[Magda Bandera]] kazetaria, idazlea(Bartzelona) # [[Maite Alvarez]] zientzilaria eta ikertzailea (Ermua) # [[Manolita del Arco]] politikaria, ekintzailea (Bilbo-Madril) # [[Margarida Abril]] ekintzailea (Katalunia) # [[María Ángeles Durán]] ikertzailea (Madril) # [[María Antonia Peña]] errektorea (Cádiz) # [[María Antonia Zorraquino]] biokimikaria eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Maria Bigordà Montmany]] kataluniar ekintzailea (Ullastre-Tarrasa) # [[María del Carmen Cuesta Rodríguez|Maria del Carmen Cuesta Rodríguez]]A aktibista (Madril) # [[Maria Deraismes]] prostituzioaren abolizionista # [[María Dolores de Pablos]] poeta eta astrologoa (Madril) # [[Maria Dolors Laffitte]] abeslaria (Bartzelona) # [[Maria Dolors Renau]] psikologoa, pedagogoa eta politikaria (Bartzelona) # [[María Elena Moyano]] aktibista (Perú) # [[María José Figueras]] errektorea (Katalunia) # [[Maria Lacerda de Moura]] anarkista eta feminista (Brasil) # [[María Vicenta Mestre Escrivá]] psikologoa, Valentziako Unibertsitateko 1. emakume errektorea (Valentzia) # [[Marie Killick]] audio-ingeniaria, asmatzailea (gramofonorako zafirozko orratza) (Erresuma Batua) # [[Marina Vargas]] artista (Granada) # [[Marisa Mediavilla Herreros]] liburuzaina, dokumentalista, feminsita (Palentzia) # [[Marjorie Joyner]] asmatzailea (ile kizkur iraunkorrak egiteko makina)(AEB) # [[Martirio (cantante)|Martirio]] abeslaria (Huelva) # [[Mary Beale]] margolaria eta erretratista (Ingalaterra) # [[Mary Dixon Kies]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria) (AEB) # [[Melania Moscoso]] antropologa, pedagoga, feminista (Bilbo) # [[Mercedes Fernández-Martorell]] antropologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Núñez Targa]] Las Ventas eta Nazien kontzentrazio-eremuetako preso eta lekukoa (Bartzelona) # [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] politikaria eta zuzendari publikoa (Gernika) # [[Montserrat Minobis]] kazetaria, irakaslea, idazlea eta feminista (Figueras) # [[Natacha Bustos]] komiki-marrazkilaria (Eivissa) # [[Nieves Torres]] politikaria, ekintzailea (Madril) # [[Niña Pastori]] flamenko-kantautorea (Cadiz) # [[Noeleen Heyzer]] diplomazialaria(Singapur) # [[Noelia Vera]] kazetaria eta politikaria (Cádiz) # [[Núria Feliu]] abeslaria eta aktorea (Bartzelona) # [[Olimpia Altuve]] farmazialaria (Guatemala) # [[Paz Azzati Cutanda]] Las Ventaseko preso komunista (Valentzia) # [[Petra Cuevas]] preso komunista (Toledo) # [[Pilar Aranda Ramírez]] errektorea (Zaragoza) # [[Pilar López Díez]] maistra, kazetaria, komunikazio eta genero ikertzailea (Asturias) # [[Rina Lazo]] margolari eta muralista (Guatemala) # [[Rocio Mora Nieto]] abokatua eta aktibista (Madril) # [[Rosa Aguilar Chinea]] errektorea (Gomera) # [[Rosa Aguilar]] politikaria (Kordoba) # [[Rosa Cremón Parra]] erizaina, ekintzaile antifrankista (Madril) # [[Rosa Devés]] biokimikaria, akademika eta hezitzailea (Txile) # [[Sally Alexander]] historialaria, feminista (Ingalaterra) # [[Sheila Rowbotham ]] historialari feminista sozialista (Erresuma Batua) # [[Shirley Ann Jackson]] fisikaria, asmatzailea (AEB) # [[Sofía Moro]] argazkilaria (Madril) # [[Soledad Murillo]] soziologo feminista, ikertzailea eta politikoa (Madril) # [[Soledad Real López]] ekintzaile, komunista (Bartzelona) # [[Susana Blas Brunel]] komisarioa, arte eta feminosmoan aditua (Madril) # [[Susanna Martín]] ilustratzailea (Bartzelona) # [[Suzanne Noël]] Zirujau plastikoa (Frantzia) # [[Teresa Hernández Sagués]] Les Cortseko preso komunista (Avila) # [[Teresa Rebull]] aktibista politikoa eta kantautorea (Bartzelona) # [[Teresa Saez Barrao]] aktibista feminista, politikaria (Huesca-Nafarroa) # [[Trinidad Gallego Prieto]] erizaina, emagina,politikari komunista (Madril) # [[Valerie Hunter Gordon]] asmatzailea (Erresuma Batua) }} ===='''Berriak 2022''' ('''apirila''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar, 1906-2000) # [[Aurelia Elkoro-Iturbe]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar 1012-1977) # [[Haizea Oses]] ef--'''SORTU''' eskalatzailea (Arrasate, 2004) # [[Irene Sarrionandia]] ef--'''SORTU''' mendi korrikalaria (Deba 1948) # [[Joana Lasheras]] ef--'''SORTU''' kazetaria EITBn (Iruñea 1980) # [[Josefina Markina]] efef'''SORTU''' filantropoa (Mallabia 1889-1972) # [[Julene Bouzo]] ef--'''SORTU''' atleta (Ermua, 2003) # [[Julia Guerra Lacunza]] efef'''SORTU''' poeta (Iruñea 1953-2008) # [[María del Villar Berruezo]] efef'''SORTU''' aktorea, dantzaria eta idazlea (Tafalla 1888-1977) # [[Martija de Jauregui]] XVI. mendeko sendagilea (Nafarroa) '''SORTU''' # [[Pantxika Urruti]] ef--'''SORTU''' kantaria eta pastoral errejenta (Zuberoa 1955) # [[Teresa Izu]] margolaria, ilustratzailea (Tafalla) sortu # [[Adelita Domingo]] pianista, kopla-kantari eta dantzarien maistra(Sevilla) # [[Aenne Burda]] argitaratzailea, alemaniar ekonomia-mirariaren ikur bat (Alemania) # [[Amaya Arzuaga]] diseinatzailea eta enpresaburua (Burgos) # [[Ana María Rodas]] idazlea (Guatemala # [[Ana Rosa Diego]] zinema-zuzendaria eta gidoilaria (Sevilla) # [[Angelina Aspuac]] jantzi maien defendatzailea (Guatemala) # [[Angelina Beloff]] margolaria, grabatzailea eta arte-irakaslea(Errusia-Mexiko) # [[Asunción Gómez Pérez]] ikertzailea (Badajoz) # [[Aurelia Gutiérrez-Cueto Blanchard]] pedagogoa(Santander) # [[Beatrice Hastings]] idazlea(Ingalaterra) # [[Belén Maya]] flamenko-dantzaria eta koreografoa ( ) # [[Bella Dutton]] tenislaria (Britainia-Espainia) # [[Bibiana Candia]] idazlea eta kazetaria (Galizia) # [[Carlota Gurt]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona) # [[Catherine Bauer Wurster]] arkitektoa, etxebizitza publikoaren defendatzailea (AEB) # [[Catherine Fahringer]] idazlea, aktibista (Estatu Batuak) # [[Celia Rivas Casais]] kamioilaria, enpresaburua eta ekintzailea (Galizia) # [[Ch´umilkaj Curruchiche]] abeslaria (Guatemala) # [[Chona Madera]] idazle kanariarra # [[Cilly Aussem]] tenislaria (Alemania) # [[Concha Méndez]] idazlea, poeta eta gidoilaria (Madril) # [[Concha Monje]] robotika-ikertzailea (Badajoz) # [[Elena Catena]] filologoa, editorea eta feminista (Salamanca) # [[Elena Villamandos]] kanariar idazlea # [[Elvira Dyangani Ose]] Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoaren 1. emakume zuzendaria(Kordoba) # [[Emma Couceiro]] poeta (Lugo) # [[Enriqueta Martín Ortiz de la Tabla]] irakaslea eta liburuzaina (Badajoz) # [[Ernestine Rose]] asmatzailea (Polonia) # [[Eudoxia Píriz]] Medikua (Salamanca) # [[Fatoumata Diawara]] Maliko aktore eta egile-abeslaria (1982 - ) # [[Francisca Subirana]] tenislaria (Katalunia) # [[Genie Espinosa]] artista, ilustratzailea (Bartzelona) # [[Helena Bayona]] dokumentalgilea (Iruña) # [[Iris Yassmin Barrios Aguilar]] abokatu eta epailea (Guatemala) # [[Isa Guerra García]] poeta kanariarra (Kanariar uharteak) # [[Isabel Expósito Morales]] idazlea (Hierro-Kanariak) # [[Isabel García Hualde]] idazlea (Zarrakaztelu) # [[Josane Sigart]] tenislaria (Belgika) # [[Kajsa Ekis Ekman]] kazetari, idazle, ekintzailea (Suedia) # [[Karma Peiró]] kazetari digitala Adimen Artifizialean aditua (Bartzelona) # [[La Niña de los Peines]] Kopla-abeslaria (Sevilla) # [[Las Ventas emakumeen kartzela]] artikulua da. # [[Laura Fernández]] Idazlea eta kazetaria (Terrassa) # [[Lenina Amapola García]] idazlea (Guatemala) # [[Lilí Álvarez]] kirolaria, kazetaria eta Olinpiar jokoetako 1.emakume espainiarra (Erroma-Madril) # [[Lourdes Pastor]] Kantaria eta aktibista (Kordoba) # [[Lydia Becker]] Britainia Handiko sufragista, biologoa eta astronomoa (1827-1890) # [[Madam C. J. Walker]] asmatzailea eta enpresaburua (AEB) # [[Maddelin Brizuela]] enbaxadorea Bolivian (El Salvador) # [[Margarita Ucelay]] filologoa, hispanista eta irakaslea (Madril)staño # [[Marguerite Broquedis]] tenislaria (Frantzia) # [[Maria Àngels Anglada]] kazetaria, poeta, eleberrigilea (Katalunia) # [[María Blanca Ferrer García]] Abokatua, idazlea, poeta (Iruñea) # [[María Blanchard]] margolaria (Santander) # [[Maria del Carmen Reina Jiménez]] idazlea kanariarra # [[María Francisca Ulloa del Castillo]] emagina (Utrera) # [[Maria Furtwängler]] aktore eta medikua (Alemania) # [[María Josefa Riba]] tenislaria (Katalunia) # [[María Laffitte]] arte-kritikaria, idazlea, Emakumeen eskubide defendatzailea(Sevilla) # [[María Rodrigo]] musikagilea, pianista eta irakaslea(Madril) # [[María Salas Larrazábal]] idazle eta aktibista (Burgos) # [[Marian Rojas]] mediku psikiatra eta idazlea (Madril) # [[Maribel Lacave]] idazle kanariarra # [[Marie Goegg-Pouchoulin]] Suitzako aktibista feminista eta abolizionista (1826-1899) # [[Marie Vassilieff]] margolaria (Errusua-Frantzia) # [[Marifé de Triana]] Kopla-abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Matilde Coral]] flamenko dantzaria (Sevilla) # [[Matilde Landa]] politikaria (Badajoz) # [[Matilde Ras]] grafologoa, idazlea, itzultzailea(Tarragona) # [[Matilde Ucelay]] Espainiako tituludun 1.emakume arkitektoa (Madril) # [[Mayte Martín (idazlea)|Mayte Martín]] Las Palmas (Kanariak) # [[Mayte Martín]] musikagilea, flamenko-abeslaria (Bartzelona) # [[Melanie Mayron]] asmatzailea eta aktorea (AEB) # [[Melissa Farley]] psikologo, feminista (AEB) # [[Mercedes Rodrigo]] Espainiako tituludun 1.emakume psikologoa (Madril) # [[Merche Esmeralda]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagro Almenara Pérez]] Espainiako Gerra Zibilean eraildako farmazialaria (Santander) # [[Milagros Mengíbar]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagros Nuin Monreal]] itzultzailea. (Erriberri-Nafarroa) # [[Molla Mallory]] tenislaria (Norvegia-AEB) # [[Morena Herrera]] abortuaren aldeko ekintzailea (El Salvador) # [[Myriam Palacios]] aktorea (Txile) # [[Natalia Sosa Ayala]] kanariar idazlea # [[Norah Borges]] ilustratzailea (Argentina) # [[Núria Albó]] poeta (Bartzelona) # [[Nuria Coronado Sopeña]] kazetaria, feminista, abolizionista (Madril) # [[Olimpia Valencia]] ginekologoa (Galizia) # [[Oliva Acosta]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Cádiz) # [[Omowunmi Sadik]] asmatzailea (Nigeria) # [[Patricia Ruiz de Irizar]] farmazialaria eta kooperantea (Iruñea) # [[Paulina Kellogg Wright Davis]] aktibista, hezitzailea (AEB) # [[Pepa Chávarri]] tenislaria (Madril) # [[Pilar Aguilar Carrasco]] idazle, zinemako kritikaria, feminista (Jaén) # [[Pura Maortua]] antzerki-zuzendaria (Kantabria) # [[Rafaela Pastor]] aktibista (Malaga) # [[Rebeca Lane]] abeslaria (Guatemala) # [[Rita Fernández Queimadelos]] arkitektoa (Galizia) # [[Rosa Barasoain|Rosa Barasoin]] idazlea (Tafalla) # [[Rosa Torras]] tenislaria (Katalunia) # [[Rosa Vergés]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta irakaslea (Bartzelona) # [[Sabina Spielrein]] psikiatra eta psikoanalista (Errusia) # [[Salima Ikram]] egiptologoa (Pakistan) # [[Selena Millares]] kanariar poeta # [[Simone Iribarne]] tenislaria (Lapurdi) # [[Sofia Quintino]] Portugalgo mediku, feminista eta errepublikanoa (1879-1964) # [[Sonsoles Echavarren Roselló|Sonsoles Echavarren]] idazlea eta kazetaria (Iruñea) # [[Sylvia Ratnasamy]] asmatzailea (Belgika) # [[Taina Bien-Aimé]] abolizionista # [[Teresa Zabalza Díez]] musikagilea, musikaria eta musika irakaslea (Iruñea) # [[Trinidad Lucea Ferrer]] idazlea, poeta eta ilustratzailea (Tutera) # [[Veena Sahajwalla]] asmatzailea (India-Australia) # [[Victorina Durán]] margolaria, jantzi-eszenografoa eta diseinatzailea (Madril) # [[Viera Sparza]] ilustratzailea, idazlea eta umorista grafikoa (Zaragoza) # [[Virginia Laparra]] fiskal oiha (Guatemala) # [[Yolanda Castaño]] poeta eta literatura kritikaria (Coruña) }} ===='''Berriak 2022''' ('''martxoa''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Boni Macarrón]] efef'''SORTU''' martxantera, gozoki saltzailea (Durango) # [[Carmen Miranda Zubieta]] --ef'''SORTU''' Kultur-ekintzailea (Galdakao) # [[Elbira Iturri]] ef--'''SORTU''' aktibista (Mundaka) # [[Eugenia Idoiaga]] efef'''SORTU''' emagina (Forua) # [[María Ángeles Garai]] efef'''SORTU''' irakaslea, Bizkaiko lehen andereñoa (Bilbo) # [[Martxelina Lopetegi]] efef'''SORTU''' bertsolaria (Oiartzun 1864-1930) # [[Tamara Clavería]] ----'''SORTU''' Amuge elkarteko lehendakaria (Bilbo) # [[Adilia de las Mercedes]] jurista feminista (Guatemala) # [[Alauda Ruiz de Azúa]] zine-zuzendaria eta gidoilaria (Bizkaia) # [[Alika Kinan]] Abolizionista (ARgentina) # [[Almudena Domínguez Arranz]] arkeologoa # [[Amada López Meneses]] historialari galiziarra # [[Amalia de Isaura]] aktore komikoa eta kupletista (?) # [[Amelia Baldeón Iñigo]] arkeologoa (Gasteiz) # [[Amparo Alonso Betanzos]] adimen artifizialeko ikertzailea(Galizia) # [[Amparo Cebrián]] pedagogoa (Salamanca) # [[Ana Delgado Hervás]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Ana María Romero de Campero]] kazetaria, idazlea ekintzailea (Bolivia) # [[Ángeles Huerta]] zine-zuzendaria (Asturias) # [[Angelina Vidal]] Portugalgo idazle eta kazetaria (1847-1917) # [[Anina Ciuciu]] abokatu eta idazle ijitoa (Errumania) # [[Anne Tyng]] asmatzailea (Txina-AEB) # [[Anselma de Salces]] Bilbotar ongilea (1815-1885) # [[Arabako Emakumeen Asanblada]] # [[Arundhati Bhattacharya]] enpresaburua (India) # [[Áurea Lucinda Javierre]] artxibozaina eta historialaria (Teruel) # [[Beatriz Pinheiro]] Portugalgo idazle, poeta, editore eta intelektuala (1871-1922) # [[Begoña Vila]] astrofisikaria (Galizia) # [[Berta Wilhelmi]] enpresaburua, hezitzailea, filantropoa eta feminista (Alemania, Granada) # [[Carla Accardi]] margolari abstraktua (Italia) # [[Carla Lonzi]] idazlea, arte-kritikaria, feminista (Italia) # [[Carla Subirana]] zine-zuzendaria (Bartzelona) # [[Carme Freixa]] kazetaria, feminista, abolizionista (Bartzelona) # [[Carmen de Zulueta]] idazlea, filosofoa eta irakaslea (Madril) # [[Carmen García Mateo]] telekomunikazio ingeniaria (Galizia) # [[Carmen López Alonso|Carmen Lopez Alonso]] historialaria # [[Carmen Sentandreu Gimeno]] arkeologoa # [[Carmen Velacoracho de Lara]] Kazetaria (Ciudad Real, 1880-Madril,1960) # [[Catherine Furbish]] botanikaria (AEB) # [[Christine Peterson]] estatistikaria, zientzialaria (EEBB) # [[Chus Gutiérrez]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Deema Shehabi]] poeta eta idazlea (Kuwait) # [[Delia Grigore]] filologo ijitoa (Errumania) # [[Diana Pey]] piano-jotzailea (Madril) # [[Dolores Cebrián]] irakaslea (Salamanca) # [[Domitila de Carvalho]] Portugalgo mediku, irakasle eta politikaria (1871-1966) # [[Elaine N. Aron]] psikologoa (Kalifornia) # [[Elena Barulina]] botanikaria, genetista eta ikertzailea (Errusia) # [[Elena Díaz Ereño]] medikua eta irakaslea (Galdakao) # [[Elena Fortún]] idazlea, haur eta gazte literatura (Madril) # [[Elena Hernández Sandoica]] historialaria # [[Elisa Augusta da Conceição Andrade]] Portugalgo lehen emakume medikua (1855-??) # [[Elisa Garrido González|Elisa Garrido]] historialaria # [[Elizabeth J. Tasker]] astrofisikaria, idazle zientifikoa eta irakaslea (Britainia) # [[Elvira Ontañón Sánchez-Arbós]] idazlea, artikulugilea eta pedagogoa (?) # [[Elza_Dunkels]] Suediako pedagoga # [[Emma Ihrer]] feminista eta lider sindikala (Alemania) # [[Esma Redžepova]] abeslari ijitoa (Mazedonia) # [[Esther Takeuchi]] asmatzailea (AEB) # [[Fei-fei Li]] konputazioko irakaslea (Txina-AEB) # [[Fournierreko emakume kartagileak]] emakume langileak (Gasteiz) # [[Gloria Cabral]] arkitektoa (Brasil-Paraguai) # [[Gloria Giner de los Ríos García]] irakaslea(Madril) # [[Glòria Trías Rubiés]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Guiomar Torresão]] Portugaldar idazlea eta feminista (1844-1898) # [[Halet Çambel]] arkeologaeta Olinpiar Jokoetan lehiatu zen lehen emakume turkiarra, eskriman # [[Harriet Williams Russell Strong]] asmatzailea (AEB) # [[Helena Lopes da Silva]] zirujau eta politikaria (Cabo Verde) # [[Hélène Rioux]] idazle eta itzultzailea (Kanada) # [[Helene Stöcker]] bakezalea, feminista eta publizista (Alemania) # [[Isabel Aguirre]] arkitektoa (Galizia) # [[Isabel García Lorca]] irakaslea eta idazlea (Granada) # [[Jennifer Miller]] Feminista, artista, idazlea...(EEBB) # [[Jordina Sales i Carbonell]] historialaria # [[Josefina Aldecoa]] idazlea eta pedagogoa (Leon) # [[Juana Capdevielle]] Gerra Zibilean eraildako pedogogo eta liburuzaina (Madril-Galizia) # [[Juana Romani|Juani Romani]] italiar-frantziar margolaria # [[Julia Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Julia Vigre García]] maistra (Madril) # [[Julienne Baseke Nzabandora]] aktibista (Kongo) # [[Julieta Paredes]] feminista komunitarioa (Bolivia) # [[Juliette Bonheur]] animalia-margolaria (Frantzia) # [[Katerina Harvati]] paleontologoa, irakaslea eta ikertzailea (Grezia) # [[La Argentinita]] dantzaria eta koreografoa (Buenos Aires) # [[Laura de los Ríos Giner]] irakaslea (Granada) # [[Laura García Hoppe]] margolaria eta idazlea (Malaga) # [[Leonor Serrano Pablo]] pedagogoa,legelaria, feminista (Ciudad Real-Madril) # [[Lily Braun]] idazle eta feminista (Alemania) # [[Linda Braidwood]] arkeologoa # [[Lita Cabellut]] margolari ijitoa (Espainia) # [[Lourdes Girón Anguiozar]] arkeologoa (Cadiz) # [[Maite Larrauri Gómez]] filosofoa, idazlea eta irakaslea (Valentzia) # [[Manuela Solís]] ginekologoa, Valentziako 1. medikua (Valentzia) # [[Mapi León]] futbolaria (Zaragoza) # [[Margarita Ballester Figueres]] poeta, itzultzailea eta irakaslea (Katalunia) # [[Margarita Sánchez Romero]] arkeologoa (Madril) # [[Maria Amália Vaz de Carvalho]] Portugalgo idazle poligrafoa, pedagogoa eta poeta (1847-1921) # [[María Ángeles Pérez Samper]] arkeologoa (Bartzelona, 1949) # [[María Antonina Sanjurjo Aranaz]] belar-jockey jokalaria (Galizia) # [[Maria Benedita Mouzinho de Albuquerque de Faria Pinho]] Portugalgo idazle, aktibista errepublikano eta feminista (1865-1939) # [[María Blázquez|María Blazquez]] idazlea (Extremadura) # [[María Buj Luna]] liburuzain terueldarra # [[Maria Clara Correia Alves]] Portugalgo editore, kazetari eta irakasle feminista (1869-1948) # [[María Cristina Gonzalo Pintor]] arkitektoa (Santander-Madril) # [[Maria Eugenia Aubet]] arkeologoa (?) # [[María José Alonso Fernández]] farmakologoa (Leon) # [[María Juana Ontañón]] arkitekto kanariarra (Tenerife) # [[María Lacrampe]] erizaina (Madril) # [[María Sánchez Arbós]] maistra eta pedagogoa (Huesca-Madril) # [[María Teresa Miras Portugal]] biokimika (Galizia) # [[María Victoria Lareu]] ikertzailea, auzitegiko medikua (Galizia) # [[Mariam Kamara]] arkitekto frantziar-nigeriarra # [[Mariana Angélica de Andrade]] Poeta portugaldarra (1840-1882) # [[Marie Joséphine Nicolas]] margolari frantziarra # [[Marisol Soengas]] mikrobiologoa (Galizia) # [[Marta Moll de Alba]] piano-jotzailea (Kanariak) # [[Mary Walton]] ingeniaria eta asmatzailea (AEB) # [[Massouda Kohistani]] aktibista (Afganistan) # [[Matilde Cantos]] politikaria (Granada)Mpa # [[Matilde Moliner Ruiz]] liburuzaina eta institutuko katedraduna(Madril) # [[Mercedes Vegas]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Vilanova Ribas]] historialaria eta ikertzailea (Katalunia) # [[Miren Roji]] musika irakaslea eta piano-jotzailea (Santurtzi, 1917-2018) # [[Naama Goren-Inbar]] arkeologoa # [[Nely Reguera]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Nieves Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Noemí Trujillo]] poeta eta idazlea (Bartzelona) # [[Norma Vázquez]] Bilbon bizi den indarkeria matxistan aditua (Mexiko) # [[Núria Rafel i Fontanals]] arkeologoa katalana # [[Ofelia Rey Castelao ]] historialaria,idazlea (Galizia) # [[Olga Vallespín Gómez]] arkeologoa eta Espainiako lehen urpekari profesionala # [[Olive Dennis]] ingeniaria, tren diseinu-berrikuntzen egilea (AEB) # [[Patsy O'Connell Sherman]] asmatzailea (AEB) # [[Peregrina Quintela Estévez]] matematikaria (Galizia) # [[Pilar Palomero]] zinemagilea eta idazlea (Zaragoza) # [[Pilar Pérez Solano]]zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Alacant) # [[Rachel Zimmerman]] zientzialaria eta asmatzailea (Kanada) # [[Rilda Paco]] artista, diseinatzailea (Bolivia) # [[Rita de Morais Sarmento]] Portugalgo lehen emakume ingeniari zibila (1872-1931) # [[Robin Wall Kimmerer|Robin Wall Kimmerer]] ekologista (EEBB) # [[Rosa Balaguer Oltra]] Kazetaria (Valentzia) # [[Rosa María Rodríguez Magda]] filosofoa (Valentzia) # [[Sally Fox]] asmatzailea (AEB) # [[Sandra Barrilaro]] argazkilaria eta ekintzailea (Bilbo) # [[Sandra Sevillano]] mendi korrikalaria (Santurtzi) # [[Serafina Javierre]] liburuzaina (Tarragona) # [[Sonia Sánchez]] idazlea, abolizionista (Argentina) # [[Susan Leeman]] endrokrinologoa (AEB) # [[Susana Reyes]] dantzari, koreografoa, artista (Ekuador) # [[Teresa Paneque]] Astronomoa, zientzia-dibulgatzailea (Madril-Txile) # [[Towanda Rebels]] idazle, komediante, abolizionista, feminista bikotea (Madril) # [[Vicenta Lorca Romero]] maistra (Granada) # [[Victoria Cabrera Valdés]] historialaria (Madril) # [[Violeta Delmonte]] hizkuntzalaria (Argentina-España) # [[Virginia Auber Noya]] idazlea, itzultzaile (Coruña, 1825-Madril,1897) # [[Marianne Thyssen]] politikaria (Belgika, 1956) }} === Berriak === ====Berriak 2022 (Otsaila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Azpitarte]] ef--'''SORTU''' abeslaria, futbolaria eta aktorea (Bizkaia) # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' Erraketista (Eibar) # [[Adelaida de la Calle]] biologoa (Madril) # [[Adriana Kaplan Marcusán‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Argentina) # [[Agustina Ruiz Dupont]] fikziozko zientzialaria (Granada) # [[Aissata Kane]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Gambia) # [[Alfreda Markowska]] Holokaustoa biziraun zuen emakumea, haur ijito, judu eta alemanak bizirauten lagundu zuena (Polonia) # [[Alicia Estévez]] Zientzialaria (Pontevedra) # [[Alicia Hermida]] aktorea (Madril) # [[Almaclara]] emakume-orkestra taldea (Andaluzia) # [[Amalia Lobato Rosique]] Gerra zibilean eraildako milizianoa (Murtzia) # [[Aminata Diop]] mutilazio genitalagatiko lehen errefuxiatua eta aktibista (Mali) # [[Amparo Soler Leal]] aktorea (Madril) # [[Ana Locking]] moda-diseinatzailea, enpresaburua eta argazkilaria (Toledo) # [[Ana Mena]] abeslaria eta aktorea (Malaga) # [[Angéla Kóczé]] Soziologoa feminista ijitoa (Hungaria) # [[Ángela López Jiménez]] soziologoa eta feminista (Iruñea) # [[Angelines Fernández]] aktore errepublikanoa (Madril-Mexiko) # [[Anika Rahman]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Banglades) # [[Anna Missuna]] Errusiar geologoa # [[Antonia Plana]] aktorea (Espainia) # [[Antónia Pusich]] portugaldar idazle, kazetari eta musikagilea (1805-1883) # [[Balghis Badri]] feminsta eta aktibista (Sudan) # [[Beatriz González Calderón]] biolontxelojolea eta orkestra-zuzendaria (Andaluzia) # [[Binta Jammeh-Sidibe]] emakumeen eskubideen aldeko politikoa (Mauritania) # [[Blanca Lydia Trejo]] idazlea, aktibista, kantzilerra (Mexiko) # [[Bogaletch_Gebre]] mikrobiologoa, Emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista eta feminista(Etiopia) # [[Carmela Nieto]] kazetaria eta idazle feminista (Kuba) # [[Carmen García Mateo]] zientzialaria (Galizia) # [[Carmen Herrera (margolaria)|Carmen Herrera]] Kuba-EEBB # [[Carolina Beatriz Ângelo]] Portugaldar medikua eta feminista, herrialde horretan bozkatu zuen lehen emakumea (1878 - 1911) # [[Caroline Flack]] telebista-aurkezlea eta irrati esataria (Britainia Handia) # [[Catalina Martin-Chico]] fotokazetaria (Madril) # [[Cecilia Seghizzi]] musikagilea, biolin-joleaeta pintorea (Italia) # [[Ceija Stojka]] ijito margolaria (Austria) # [[Celia Rico Clavellino]] gidoilasria eta zine zuzendaria(Sevilla) # [[Charline Effah]] idazlea eta maistra (Gabon) # [[Chou Kung-shin]] idazlea, historialaria... (Taiwan) # [[Constanza de Ayala]] Arabako dama (Araba) # [[Consuelo Díez Fernández]] pianista eta musikagilea (Madril) # [[Coral del Río Otero]] ekonomialaria eta ikertzailea(Vigo) # [[Delaine Le Bas]] artista ijitoa (Britania Handia) # [[Dolores Corbella Díaz]] hizkuntzalaria, akademikoa (Tenerifekoa) # [[Dolores Corella Piquer]] zientifikoa eta ikertzailea (Valentzia) # [[Dolores Ruiz Berdún]] zientzia historialaria eta ikertzailea (Espainia) # [[Dolores Serrano]] pianista, musikagilea eta irakaslea (Cadiz) # [[Dora Barrancos]] soziologo, historialari, feminista (Argentina) # [[Dorothy_Reed_Mendenhall]] medika estatubatuarra (Columbus 1874- Chester 1964) # [[Efua Dorkenoo]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Ghana) # [[Elena Gorolová]] indarrez esterilizatutako emakume ijitoa (Txekia) # [[Elena María Tejeiro]] aktorea (Murtzia) # [[Elisabeth Guttenberger]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Elvira Quintillá]] aktorea eta abeslaria (Bartzelona) # [[Emma Kunz]] sendalaria (Suitza) # [[Estrellita Castro]] abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Ethel Brooks]] Soziologo feminista eta ijitoa (AEB) # [[Eugenia Zuffoli]] abeslaria eta aktorea (Italia) # [[Eva Villaver Sobrino]] astrofisikaria eta ikertzailea (Palentzia) # [[Fàtima Bosch i Tubert]] zientzialaria (Girona) # [[Fatoumata Coulibaly]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Mali) # [[Fauziya Kasinga]] emakumeen genital mutilazioa dela eta, AEBko lehen errefuxiatua (Togo) # [[Florence Price]] orkestra garrantzitsu batek jo zuen lehen musikagile afroamerikarra (AEB) # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista () # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (EEBB) # [[Francisca de Assis Martins Wood]] Lehen aldizkari feministaren argitaratzailea (Lisboa, 1802-1900) # [[Gavina Viana Viana]]ekintzaile antifaxista (Donostia-Bartzelona) # [[Gina Ranjičić]] lehenengo ijito idazlea (Serbia) # [[Gisela Bock ]] historialaria (Alemania) # [[Hanna Neumann]] matemarikaria (Alemania) # [[Imperio Argentina]] aktorea, abeslaria eta dantzaria (Argentina) # [[Inés Núñez de la Parte]] abokatua, kontseilaria eta goi-zuzendaria (Bilbo) # [[Inna Modja]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Mali) # [[Isabel Parra]] kantautorea eta folklorista (Txile) # [[Isabel Rodà de Llanza]] epigrafialaria eta arkeologoa (Bartzelona) # [[Isabelle Stengers]] Bruselako filosofoa (Belgika) # [[Isatou Touray]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (GAmbia) # [[Jaha_Dukureh]] giza eskubideen aldeko aktibista (Gambia) # [[Jane Richardson]] biofisikoa eta Richardson biogramen asmatzailea (AEB) # [[Javiera Parra]] musikaria eta abeslaria (Txile) # [[Juana Goizueta Vértiz]] Kontituzio Zuzenbideko irakaslea (Nafarroa) # [[Julia Lajos]] aktorea (Valladolid) # [[Julia Robinson]] estatubatuar matematikaria (Misuri) # [[June Crespo]] artista (Iruñea, 1982) # [[June Eric-Udorie]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Irlanda) # [[Katarina Taikon]] idazle ijitoa (Suedia) # [[Laura_Mersini-Houghton]] kosmologa eta fisika teoriko albano-estatubatuarra (Tirana) # [[Layli Miller-Muro‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (AEB) # [[Leah Manning]] Politikari britainiarra, giza eskubideen aldeko ekintzailea (Erresuma Batua) # [[Leena Yadav]] zinema-zuzendaria (India) # [[Leonore Davidoff]] historialaria, feminista (AEB) # [[Leyla Hussein]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Somalia) # [[Lidia Cao]] ilustratzailea eta muralista (Galizia) # [[Lily van Angeren-Franz]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Loral O'Hara]] ingeniaria eta astronauta NASAn (AEB)) # [[Louise Jopling]] margolaria (Erresuma Batua) # [[Ma Thida]] Kontzientzia preso ohia eta idazlea (Birmania) # [[Mae Azango]] Kazetaria eta emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Liberia) # [[Marcia_Neugebauer]] geofisika estatubatuarra (AEB) # [[Margaret Bonds]] musikagilea (AEB) # [[Margarita Comas Camps]] pedagogoa (Menorca-Erresuma Batua) # [[Mari Carmen Díaz de Mendoza]] aktorea (Madril) # [[María Banquer]] aktorea (Espainia) # [[María Bru]] aktorea (Valentzia) # [[María de Sarmiento y Castilla]] Arabako dama (Araba) # [[María Dolores Gispert Guart]] bikoizketa aktorea eta irrati esataria (Katalunia) # [[María Eva Istúriz García|María Eva Istúriz Garcia]] Berdintasunerako teknikaria (Iruñea) # [[Maria Federici]] komunista, politikaria (Italia) # [[María Inmaculada Paz-Andrade]] zientzialaria (Galizia) # [[María Itziar Urrutia San Antón]] arkitektoa eta zuzendari exekutiboa (Malaga) # [[María Matilde Almendros]] irrati esataria eta aktorea (Katalunia) # [[María Ripoll]] zinegilea (Bartzelona) # [[María Ruiz de Gauna]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[María Teresa Ruiz Cantero]] mediku eta ikertzailea (Melilla) # [[Maria Veleda]] Portugalgo ekintzaile feminista eta errepublikanoa (1871-1955) # [[Mary Nash]] historialaria (Irlanda-Katalunia) # [[Maya Burhanpurkar]] ikertzaile kanadiarra (Ontario) # [[Melanie Spitta]] zinema zuzendari ijitoa (Belgika) # [[Mónica Ramos Toro]] antropologoa (Madril) # [[Nahid Toubia]] Sudaneko lehen emakume-zirujaua eta EGM ikerketan ezpezializatutako aktibista (Sudan) # [[Najat Maalla M'jid]] NBE Idazkari Nagusiaren Ordezkari Berezia Haurren aurkako Indarkeriari buruzkoa (Maroko) # [[Nilde Iotti]] politikari komunista (Italia) # [[Nina Dudarova]] hizkuntzalari ijitoa, erromanieran alfabetatzea (Rusia) # [[Nitza Margarita Cintron]] medikua (Puerto Rico) # [[Olayinka Koso-Thomas]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nigeria) # [[Panna Cinka]] biolin-jotzailea ijitoa (Hungria) # [[Pastora Filigrana García]] ijito sindikalista feminista (Sevilla) # [[Pastora Imperio]] dantzaria (Sevilla) # [[Pepita de Oliva]] ijito dantzaria, Europan ezaguna (Málaga) # [[Pratibha Parmar]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nairobi) # [[Regina de Lamo]] 98.ko belaunaldiaren idazle anarkista (Jaén) # [[Rita Montagnana|Rita Montagnama]] Komunista, politikaria (Italia) # [[Romila Thapar]] historialaria (India) # [[Rosa Cortés]] 1749ko ijitoen kontrako Sarekada Handian atxilotua (Granada) # [[Rosa Taikon]] ijito zilargin eta aktorea (Suedia) Gina Ranjičić # [[Rosario García Ortega]] aktorea (Argentina) # [[Sagrario Ruiz Elizalde]] maistra eta hezkidetzan erreferentea (Nafarroa) # [[Saioa Mantzisidor Zilloniz]] nekazaria eta enpresaburua (Bizkaia) # [[Sandy Powell]] jantzi-diseinatzailea (Britainia Handia) # [[Shu Otero]] komikigilea (Sunbilla, Nafarroa garaia) # [[Silvia Agüero]] ijito idazlea, ijitoen memoria berreskuratzen duena (Madril) # [[Sister Fa]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Senegal) # [[Sonia Contera]] fisikaria eta nanoteknologoa (Madril) # [[Soraya Post]] eurodiputatu ijitoa (Suedia) # [[Tarsy Carballas]] zientzialaria (Galizia) # [[Teresa Margarida da Silva e Orta]] lehen emakume eleberrigilea portugesez (1711-1793) # [[Teresa Mattei]] ekintzaile komunista, feminista (Italia, 1921-2013) # [[Teresa Noce]] italiar politikaria (1900-1980) # [[Teresa Sánchez de Bilbao]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[Teresa Vinyoles Vidal]] historialaria (Bartzelona) # [[Thais_Russomano]] Brasildarra medikuntza aeroespazialean espezializatuta (Porto Alegre) # [[Vanderlan da Silva Bolzani]] Kimikaria (Brazil) # [[Věra Bílá]] ijito abeslaria (Txekia) }} ====Berriak 2022 (Urtarrila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Urrutia]] ----'''SORTU''' Eskalatzailea (Bizkaia) # [[Alazne Belar]] ef--'''SORTU''' erizaina eta ikerlaria (Atxondo, Bizkaia) # [[Belén Bengoetxea]] ef--'''SORTU''' Ikertzailea eta EHUko irakaslea (Durango) # [[Elena Uriz]] ef--'''SORTU''' irakaslea, aktorea, dantzaria, musikaria (Iruñea) # [[Maixux Rekalde]] efef'''SORTU''' Bakezalea eta euskaltzaile (Oiartzun) # [[Mercedes Arbaiza]] ----'''SORTU''' Historialaria eta EHUko irakaslea (Bilbo) # [[Pilar Narbaiza]] efef'''SORTU''' erraketista eta sukaldaria (Mallabia) # [[Uxue del Río]] ef--'''SORTU''' artista, irudigilea eta diseinatzaile grafikoa (Donostia) # [[Adelaide Cabete]] Ginekologo feminista, framazona eta errepublikanoa (Portugal, 1867-1935) # [[Adele Bianchi]] geografoa (Italia) # [[Aida Peláez de Villa Urrutia]] idazlea,kazetaria, sufragista. (Kuba) # [[Amalia Mallén|Amalia Mallén de Ostolaza]] saiakeragilea, itzultzailea, sufragista (Kuba) # [[Ana de Castro Osório]] Portugalgo idazlea, feminista eta militante errepublikanoa(1872-1935) # [[Ana Maria Lajusticia]] kimikaria, dietetikan eta nutrizioan aitzindaria (Madril) # [[Ana Revenga]] ekonomialaria (Espainia) # [[Ángela Molinuevo y Longuebau]] XIX. mendeko karitatea (Gasteiz) # [[Ángeles Flórez Peón]] bizirik dagoen azken miliziano sozialista (Asturias) # [[Angélica Morales |Angélica Morales ]] idazlea, aktorea (Teruel, 1970) # [[Ann Rose Nu Tawng]] bakezalea, erizaina BBC 100 women sariduna (Birmania) # [[Antonella Picchio]] Ekonomialari feminista (Italia) # [[Arantxa Rodríguez Álvarez]] ekonomialari feminista (Bilbo) # [[Arantza Chacón Ormazabal]] ikertzailea, Zehar Errefuxiatuak (Gasteiz) # [[Asunción Ruiz]] ingurumen teknikaria (Madril) # [[Aurelia Castillo de González]] idazle eta itzultzailea (Kuba) # [[Aurora Villar Buceta]] kazetaria (Kuba) # [[Belén Franch Gras]] zientzialaria (Valentzia) # [[Belén Frau Uriarte]] ekonomilaria, Espainaiako CEOko eta munduko komunikazioko zuzendaria (Bilbo) # [[Belén Landáburu]] abokatu eta politikoa (Burgos) # [[Bianca Maria Meda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Blanca de los Ríos]] idazlea eta literatura kritikoa (Sevilla) # [[Camille Kouchner]] Zuzenbide pribatuko irakaslea, abokatua (Frantzia) # [[Carmen Serdán Alatriste]] iraultzailea (Mexiko) # [[Catalina Bárcena]] aktore kubatarra (Kantabria) # [[Consuelo Uranga]] komunista (Mexiko) # [[Cristina Borderías]] Historialaria (Katalunia) # [[Cristina Carrasco]] ekonomilari feminista (Txile-Bartzelona) # [[Cynthia Cockburn]] antimilitarista feminista eta akademikoa (Britania Handia) # [[Diane Elson]] ekonomilari feminista (Erresuma Batua) # [[Digna Collazo]] sufragista (Kuba) # [[Domitila García de Coronado]] editorea, idazlea (Kuba) # [[Elena Salvador]] aktorea (Madril) # [[Elisa Garrido Moreno]] ikertzailea, unibertsitateko irakaslea (Valentzia) # [[Elisa Garrido]] espainiar militante antifaxista (Zaragoza) # [[Elisa Mújica]] Idazlea (Kolonbia, 1918-2003) # [[Elisa Soriano Fisher]] mediku-oftalmologoa eta feminista (Madril) # [[Élisabeth Chaplin]] margolaria (Frantzia, 1890-Italia, 1982) # [[Ella Fontanals-Cisneros]] enpresaria eta arte-bildumagilea (Kuba) # [[Elva Raquel Gómez]] kitxua idazlea (Argentina) # [[Elvira de Hidalgo]] Sopranoa eta kantu-maistra (Teruel) # [[Erika Aifan]] ustelkeriaren aurkako epailea (Guatemala) # [[Esperanza Molina Cubillo]] idazlea eta antropologoa (Madril) # [[Esther Chapa]] sufragista (Mexiko) # [[Eva Celada]] kazetaria, idazlea eta gastronomoa (Palentzia) # [[Eva Gancedo]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) # [[Fanny Garrido]] idazle galiziarra # [[Fátima Báñez]] legelaria, politikaria eta ekonomilaria (Huelva) # [[Fatima Singhateh]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezia (Gambia) # [[Francia Márquez]] ekintzaile feminista (Kolonbia) # [[Gisela Vaquero]] bideojokogilea (Girona) # [[Henriette d'Angeville]] Mont Blanc igo zuen bigarren emakumea (Frantzia) # [[Hermila Galindo]] politikaria, kazetaria eta ekintzaile feminista (Mexiko) # [[Hortensia Gelabert]] aktore kubatarra Espainian (Espainia) # [[Ingrid Robeyns]] filosofo eta ekonomialari feminista (Lovaina, Belgika) # [[Irene González]] Futbolaria (Coruña, 1909-1928) # [[Isabel Margarita Ordetx]] idazlea, (Kuba) # [[Isabel Oyarzábal]] itzultzailea, kazetaria, idazlea, aktorea eta diplomatikoa(Malaga) # [[Isabella Leonarda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Jamila Medina Ríos]] idazlea (Kuba) # [[Josefina Blanco]] aktorea (Leon) # [[Josefina Gómez Mendoza]] geografo eta idazlea (Madril) # [[Julia Peguero Sanz]] maistra eta feminista (Zaragoza) # [[Justa Montero]] aktibista feminista (Bartzelona) # [[Kate Young]] gizarte-antropologoa (Erresuma Batua) # [[Laila Haidari]] ekintzailea 100 Women BBC sariduna (Agfanistan) # [[Leonor Taboada]] kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista # [[Lourdes Beneria]] ekonomialari feminista (Katalunia) # [[Lucía López Marco]] albaitaria (Zaragoza) # [[Manuela Vargas]] flamenko dantzaria (Sevilla, 1941 - Madril, 2007) # [[Margarita Manso]] 27ko belaunaldiko margolaria (Valladolid, 1908-Madril,1960) # [[Mari Carmen Martínez Chamorro]] medikua (León) # [[María Ángeles Pérez López|Maria Ángeles Pérez López]] poeta (Valladolid) # [[María Cancio]] aktorea (Madril) # [[María del Adalid]] margolari galiziarra ( # [[María Espinosa de los Monteros]] emakumeen eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista (Malaga) # [[María Fernanda Ladrón de Guevara]] Aktorea (Madril) # [[María Guerrero López]] aktorea (Madril) # [[María Guerrero]] Aktore eta enpresaburua (Madril) # [[María José Vázquez]] GIB/HIES ekintzailea (Bartzelona) # [[María Josefa Patricia Muñoz y Jarabeitia]] filantropoa (Bilbo) # [[María Martos]] Feminista (Madril) # [[María Muñoz de Quevedo]] piano-jotzailea # [[Maria Teixidor i Jufresa]] enpresari eta abokatua (Katalunia) # [[María Teresa Gavarró Castelltort]] pedagogoa(Katalunia) # [[María Tubau]] aktorea (Madril) # [[María Villar Buceta]] kazetaria, poeta, ekintzailea (Kuba) # [[Maria Xaveria Perucona]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Marta Álvarez Guil]] legelaria (Madril) # [[Matilde de la Torre]] kazetari eta politikaria (Burgos) # [[Matilde Díez]] aktorea (Madril) # [[Matilde Rodríguez Cabo]] mediku, psikiatra, idazlea, feminista, sufragista eta aktibista (Mexiko) # [[Maud de Boer-Buquicchio]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezi oiha (Herbehereak) # [[Michelle Perrot]] historialaria (Frantzia) # [[Natália Pasternak|Natalia Pasternak]] biologoa BBC 100 women sariduna (Brasil) # [[Négar Djavadi]] eleberrigilea, zinemagilea (Iran/Frantzia) # [[Nerea Luis]] informatika ingeniaria (Madril) # [[Nieves Quintana]] Nekazaria (Araba) # [[Nilofar Bayat]] afganistar abokatua eta saskibaloi jokalaria (Kabul) # [[Reem Alsalem]] Emakumeen kontrako indarkeriari buruzko Nazio Batuen Errelatorea (Jordania) # [[Reyna Pastor]] historialaria (Argentina) # [[Rosa García-Malea López]] lehen emakume kaza-pilotua (Almeria) # [[Rosika Schwimmer]] kazetaria, idazlea, sufragista (Budapest) # [[Sabine Weiss]] Argazkilaria (Frantzia) # [[Sara Baartman]] esklaboa (Afrika) # [[Serafina Núñez]] idazle kubatarra # [[Susanna Minguell]] filosofo eta idazlea (Bartzelona) # [[Tlaleng Mofokeng]] mediku, hizlari, idazle eta emakumeen eskubideen eta sexu eta ugalketa-osasunaren aldeko aktibista BBC 100 women sariduna (Hegoafrika, 1980) # [[Trinidad Arroyo]] Espainian lan egin zuen lehen oftalmologoa (Palentzia) # [[Virginia Eubanks]] politologoa (AEB) # [[Virginia Torrecilla]] futbolaria (Mallorca) # [[Virginie Demont-Breton]] margolaria (Frantzia, 1859-1935) # [[Winnaretta Singer]] musika mezenas (Paris) # [[Zeltia Montes Muñoz]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) }} === Berriak === ====Berriak 2021 (urria, azaroa, abendua)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Olaizola]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Elgoibar 1974) # [[Amaia Lejarreta]] ef--'''SORTUA''' artista, makillatzailea (Durango 1983) # [[Anttoni Etxeberria]] efef'''SORTUA''' tabernaria (Hondarribia 1914-2020) # [[Begoña Gorospe]]----'''SORTUA''' feminista, zinegilea (Hernani 1942) # [[Frantxiska Iragorri]] efef'''SORTUA''' Abertzale, ekintzailea (Oiartzun, 1920-2019) # [[Garbiñe Larrea |Garbiñe Larrea Iturralde]] ef--'''SORTUA''' Naturopata (Urnieta 1976) # [[Hipolita Ibaibarriaga]] ef--'''SORTUA''' erreketista (Ermua 1914- Bartzelona 1939) # [[Itziar Ugarte]] ef--'''SORTUA''' Kazetaria eta idazlea (Oñati 1995) # [[Junkal Guerrero]] ----'''SORTUA''' musikaria (Andoain 1968) # [[Leire Vargas]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea eta itzultzailea (Durango 2002) # [[Lide Urrestarazu]] ef--'''SORTUA''' mendi lasterkaria (Ordizia 1999) # [[Maria Angeles Esnaola]] efef'''SORTUA''' Maistra abertzalea (Ormaiztegi 1924-2017) # [[María Bravo]] ----'''SORTUA''' sopranoa (Portugalete 1952) # [[María Goiricelaya Burón]] ef--'''SORTUA''' aktorea, antzerki-zuzendaria (Bilbo 1983) # [[Maria Rosario Arrizabalaga]] efef'''SORTUA''' Mariarro bezala ezagunagoa, feminismoa eta justizia soziala bizi-ardatz izan zituen gizarte-ekintzailea (Ermua 1949- Donostia 2021) # [[Maribel Aiertza]] ef--'''SORTUA''' euskal idazlea (Etxebarria 1962) # [[Rosario Zubizarreta]] efef'''SORTUA''' erraketista (Ermua 1918-2002) # [[Shandra Martínez]] ----'''SORTUA''' artista, ilustratzailea. (Errenteria1977) # [[Susana Serrano]] ef---'''SORTUA''' Unibertsitateko irakaslea (Elorrio) # [[Tere Jaio]] efef'''SORTUA''' aktorea, bikoiztailea. (Gernika) # [[Teresa Murga]] efef'''SORTUA''' (Markina-Xemein 1910-2015) # [[Abia Akram|Abia Akra]] aktibista (Pakistan) # [[Aida Lafuente]] politikari ekominista (León) # [[Al Khadra Mabrook]] Saharar poeta (Sahara) # [[Alice Neel]] margolari erretratugile estatubatuarra (1900 - 1984) # [[Amaia Bono]] antzerki aktorea (Gasteiz, 1989) # [[Amaia Nausia]] historialaria (Iruñea) # [[Amalia Domingo Soler]] Idazlea, espiritista (Sevilla, 1835-Bartzelona,1909) # [[Ana Santos Payán]] idazlea, poeta, editorea (Guadalajara, 1972-Almeria, 2014) # [[Ana Teresa Diego]] Argentinan atxilotu-desagertua (Argentina) # [[Andrea Ixchíu]] kazetaria (Guatemala) # [[Antonia Adroher Pascual]] maistra, pedagogoa eta politikaria (Girona) # [[Araceli Sánchez Urquijo|Araceli Sanchez Urquijo]] bide, ubide eta portuetako ingeniaria (Sestao) # [[Azucena Villaflor|Azuzena Villaflor]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[Belén Nevado]] aktorea, feminista (Gasteiz, 1969) # [[Berta Arocena de Martínez Márquez]] Kazetaria, feminista (Habana, 1901-1956) # [[Blanca Li]] koreografo, dantzari, zinemagile (Granada) # [[Buchi Emecheta]] idazle nigeriarra # [[Carlota Pi]] Ingeniaria eta enpresari katalana # [[Carme Alemany Gómez]] soziologoa, feminista (Bartzelona) # [[Carme Karr i Alfonsetti]] Kataluniako kazetari, idazle, musikologo eta publizista feminista eta bakezalea (1865 - 1943) # [[Carme Montoriol i Puig]] Bartzelonako idazlea, itzultzailea eta piano-jotzailea (1892 - 1966) # [[Carmen Navarro]] Medikua eta ikertzailea (Madril) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Carole Pateman]] Britainiako feminista eta politologoa (Sussex, Ingalaterra) # [[Carolina Coronado]] idazlea (Badajoz) # [[Carolina Escobar Sarti]] Guatemala, 1960 feminista, idazlea, # [[Clara Peeters]] margolari flamendarra. (1580-1621) # [[Claudette Colvin]] Afro-amerikarren eskubide zibilen mugimenduaren aitzindaria. # [[Clotilde Cerdá Bosch]] Aktibista eta goi mailako harpa-jotzailea (Bartzelona, 1861-1926) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Conchita Balparda]] abeslaria, sopranoa. Portugalete (1942) # [[Constance Naden]] Idazle, poeta eta filosofo ingelesa # [[Consuelo Rubio]] opera abeslaria (Madril) # [[Cristina Durán Costell|Cristina Durán]] ilustratzailea eta marrazkilaria (Valentzia, 1970) # [[Cristina Spínola]] kazetaria, kirolaria, telebistako kazetaria, idazlea eta Kanarietako Youtuber-a da. # [[Crystal Bayat]] aktibista (Afganistan) # [[Diana Pinilla]] txirrindulari kolonbiarra # [[Dolores Aleu Riera]] Mediku titulua lortzen lehena (Bartzelona 1857-1913) # [[Dolores Prida]] kazetari eta antzerkigile kubatar estatubatuarra # [[Dolors Monserdà]] Kataluniako idazle eta ekintzaile feminist (1845-1919) # [[Dolors Piera]] Kataluniako irakasle sindikalista (1910-2002) # [[Eider Sánchez]] ingeniaria eta "Naru Intelligence"ren sortzailea (Donostia) # [[Elena Cipriana Álvarez Durán]] idazle, folklorista (Badajoz) # [[Elena Maseras Ribera]] Mediku, pedagogo eta irakaslea. Medizina fakultatean lehen emakume matrikulatua (Tarragona, 1853-1905) # [[Elena Mederos Cabaña]] Feminista,aktibista (Kuba) # [[Elena Molina]] dokumentalgilea (Madril) # [[Elisa Fernández de la Vega]] medikua, ikertzailea (Asturias-Zaragoza) # [[Ellen Churchill Semple|Ellen Churchill]] geografo amerikarra (1863-1932) # [[Elvia Carrillo Puerto]] Lider feminista, politikoa eta sufragista mexikarra # [[Emilia Bernal]] Kazetaria, itzultzaile (Kuba, 1884-1964) # [[Fátima Djarra Sani]] Emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. (Ginea Bissau) # [[Fede Galizia]] margolaria (Milan 1578-1630) # [[Feminismoa Herri Katalanetan]] # [[Flavita Banana]] ilustratzaile, marrazkilaria (Oviedo) # [[Francesca Bonnemaison i Farriols]] Bartzelonako pedagogo, idazle eta feminista (1872-1949) # [[Francisca de Pedraza]] etxekoandrea, genero-indarkeriaren borrokaren aurrekari historikoa # [[Françoise Gilot|Francoise Gilot]] margolaria (Frantzia) # [[Georgiana Houghton]] Margolaria (Kanaria Uharteak, 1814-Londres, 1884) # [[Helen Porter]] britainiar biologoa # [[Isabel Güell i López]] musikagilea (Bartzelona) # [[Isabel Villenakoa]] lekaime eta idazle protofeminista (Valentzia, 1430 - 1490) # [[Janet Watson]] geologo britainiarra (1923-1985) # [[Jeannette Campbell]] igerilaria (Argentina) # [[Jerònima Galés]] XVI. mendeko inprimatzaile valentziarra (?? - 1587) # [[Jimena Alonso]] Feminista, irakaslea, pentsalaria, liburu argitaratzaile. Donostia-Madril # [[Jimena Fernández de la Vega]] medikua, genetista (Galizia) # [[Joaquima Santamaria i Ventura]] Kataluniako idazle, folklorista eta itzultzailea (1853 - 1930) # [[Josefa Ortiz de Domínguez]] Mexikoko independentziaren aldeko aktibista (Mexiko) # [[Juana Doña]] komunista, militantea, idazlea (Madril-Bartzelona) # [[Júlia Martí Comas]] ikerlari feminista (Bartzelona) # [[Kathleen Hanna]] musikaria eta aktibista. (Estatu Batuak) # [[Leona Vicario]] Mexikar ekintzailea (Mexiko Hiria, 1781-1842) # [[Lesbia Soravilla]] idazlea, feminista, ekintzailea (Camagüey, 1907-1989) # [[Lisa Çalan]] zinemagilea (Kurdistán) # [[Lola Gaos]] aktorea, aktibista (Valentzia) # [[Lola Rodríguez de Tió]] Kazetaria, iraultzailea (Puerto Rico, 1843 - Habana 1924) # [[Lucia Ixchíu]] aktibista (Guatemala) # [[Lucía Lahoz Gutiérrez]] Arte historialaria (Leza-Araba) # [[Luisa Pérez de Zambrana|Luisa Pérez de Zanbran]] Poeta (Santiago, 1837-Habana, 1922) # [[Luzmila Chiricente Mahuanca]] Giza eskubideen aldeko ekintzailea (Perú) # [[Marcelina Bautista]] Etxeko langileen aldeko aktibista (Mexiko, 1966) # [[Margaret Bullen]] antropologoa (Erresuma Batua- Euskal Herria) # [[Margarita Porete]] Begina, mistika ((Frantzia) # [[Marge Piercy]] poeta, eleberrigile eta feminista (AEB) # [[María Cambrils]] Valentziako idazle sozialista eta feminista (1878 - 1939) # [[María Collado Romero]] idazlea # [[Maria del Carme Nicolau Massó]] Kataluniako idazle, itzultzaile eta kazetaria (1901-1990) # [[Maria Domènech i Escoté]] Kataluniako idazlea (1874 - 1952) # [[María Eugenia Casinelli de García Irureta Goyena]] giza eskubideen aldeko aktibista (Argentina) # [[María Isidra de Guzmán y de la Cerda]] Medikua (Madril 1767-1884)) # [[María José Fuster]] UNED-eko irakaslea eta GIB/HIESaren ekintzaile eta ikerlaria (Alicante) # [[María José Martínez Herrero|Maria José Martinez Herrero]] EHUko irakaslea # [[María Josefa de Larumbe Goñi]] inprimatzailea eta liburu-saltzailea (Iruña 1700-1757) # [[Maria Lugones]] filosofo feminista eta deskoloniala (Argentina) # [[María Pineda]] modelo eta enpresaburua # [[María Ponce|Maria Ponce]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[María Telo]] Legelaria, familia-abokatua eta feminista extremadurarra # [[María Wonenburger]] Matematikan doktorea (Galizia) # [[Mariana Rodríguez del Toro|Mariana Rodriguez del Toro]] Mexiko independiaren aldeko borrokalaria (1775-1821) # [[Mariasilvia Spolato]] LGBT eskubideen ekintzailea (Italia) # [[Mariblanca Sabas Alomá|Mariblanca Sabas Alom]] Feminista, kazetaria, ministroa (Kubako Santiago, 1901-1983) # [[Marie-Thérèse Walter]] modeloa eta Picassoren amorante (Frantzia) # [[Marilyn Waring]] ekonomia feministaren sortzaile nagusietako bat(Zeelanda Berria) # [[Marquesa del Ter]] Noble frantziarra, pianista eta ekintzaile feminista (1864-1936) # [[Marta Espinós]] Valentziar piano-jotzailea. Valentzia # [[Marta González Gómez]] El Salvador-eko armadaren eraso batean eraila. # [[Marta Lozano Molano]] musikagilea (Cáceres, 1985) # [[Martina Casiano y Mayor|Martina Casiano]] maistra, fisika eta kimikaria # [[Martina Castells Ballespí]] Medikuntzan doktore-gradua lortzen lehen emakumea (Lleida,1852-1884) # [[Mercè Capdevila i Gaya]] musikagilea, pedagogoa (Bartzelona) # [[Mercè Torrents Turmo]] piano-jole eta konpositore katalana # [[Mertxe de Renobales]] biokimikaria (Bilbo) # [[Miren Llona]] EHUko irakaslea # [[Mylene Fernández Pintado]] idazlea (Kuba) # [[Ochy Curiel]] feminismoaren teorialaria eta aktibista, gizarte-antropologoa (Dominikar Errepublika) # [[Ofelia Rodríguez Acosta|Ofelia Rodriguez Acosta]] Feminista, kazetaria, idazlea (Habana, 1902-1975) # [[Olimpia Fulvia Morata]] humanista italiarra # [[Pamela Yates]] estatubatuar dokumentalista eta giza eskubideen aldeko ekintzailea # [[Pilar Castillo Sánchez]] pianista (Galizia) # [[Pretty Yende]] sopranoa (Hego Afrika) # [[Raquel Calvo Larralde]] kazetaria, dokumentalgilea (Durango) # [[Rita Cetina Gutiérrez]] maistra, poeta eta feminista mexikarra # [[Rosario de Acuña|Rosario de Acuña y Villanueva]] idazle, librepentsalari eta kazetaria (Madril) # [[Roya Sadat]] zinegile eta zinema-zuzendaria (Afganistan) # [[Salutxu Etxebarria]] Amurriko emakume aurreskulari aitzindaria (1924-2008) # [[Tomasa Cuevas]] efef militante komunista eta antifrankista (Guadalajara 1917 -Bartzelona 2007) # [[Ulrike Tillmann]] matematikaria (Alemania) # [[Vicenta Llorente del Moral]] entomologoa (Algorta) # [[Wendy Flores]] abokatua eta giza eskubideen aldeko defendatzailea. (Nikaragua) # [[Zulema de la Cruz]] musikagile, konpositore (Madril) # [[Zuriñe López de Sabando Sainz]] dokumentalgilea (Gasteiz) }} ====Berriak 2021 (uztaila, abuztua, iraila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Egidazu]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea, biologoa eta idazlea (Durango) # [[Bea Larrañaga]] ef--'''SORTU''' aktorea (Errenteria) # [[Begoña Zia]] ef--'''SORTU''' marrazkilaria. (Iruñea 1959-2019) # [[Dorleta Kortazar]] ef--'''SORTU''' ipuin-kontalaria (Arrasate 1974) # [[Eider Perez]] ef--'''SORTU''' aktorea, idazlea, bertsozalea eta aurkezlea (Pasaia1995) # [[Elena Pérez]] efef'''SORTU''' txistularia (Ermua 1968-2021) # [[Eskarne Aroma]] efef'''SORTU''' irakaslea, aktorea, ekintzailea (Durango 1934-2021) # [[Esther Gorostiza]] ef--'''SORTU''' pediatra (Atxondo 1953) # [[Gala Knörr]] ----'''SORTU''' artista (Gasteiz 1984) # [[Isabel González]] ef--'''SORTU''' liburuzaina, politikaria (Leon-Durango 1974) # [[Jenni Alvarado]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1981) # [[Laura Latorre]] ef--'''SORTU''' terapeuta, idazlea (Madril-Huarte 1975) # [[Maddi Soroa]] ----'''SORTU''' pedagogoa (Lekunberri 1997) # [[Maitane Azurmendi]] ef--'''SORTU''' artista. (Gernika 1978) # [[Maria Josefa Aedo]] efef'''SORTU''' lekaimea (Ermua 1786-Compostela 1805) # [[Marina Lameiro]] ----'''SORTU''' zinemagilea (Iruñea 1986) # [[Norma Mentxaka]] --ef'''SORTU''' terrorismoaren biktima (Santurtzi 1932-1976) # [[Rosa Arburua]] ----'''SORTU''' pedagogoa, historia ikertzailea (Irun 1961) # [[Vanesa Fernández]] ef--'''SORTU''' Zinebiko zuzendaria. (Iurreta 1980) # [[Agustina González López]] idazle, pentsalari, pintore abangoardista eta politikaria izan zen.(Granada) # [[Ana Carrillo Domínguez]] Errepublikako Herri Armadako kapitain komunista (1898 - 1974) # [[Ana María Martínez Sagi]] Kataluniako poeta, sindikalista, kazetaria eta atleta feminista (Bartzelona, 1907-2000) # [[Anbara Salam Khalidi]] idazle eta itzultzaile feminista (Libano) # [[Ángela Labordeta]] idazlea (Teruel) # [[Ángeles Ottein]] sopranoa (Madril) # [[Angélica Dass]] argazkilaria (Brasil) # [[Consuelo Zavala]] maistra, feminista (Mexiko) # [[Esther Bejarano]] musikaria, Auschwitzeko kontzentrazio-eremutik bizirik atera zena (Alemania) # [[Gertrudis Bocanegra]] Mexikoren indepentziaren aldeko borrokalaria (Mexiko) # [[Inge Morath]] argazkilaria (Austria- AEB) # [[Jane Glover]] orkrestra zuzendaria (Erresuma batua) # [[Mari Luz Cristóbal Caunedo|Mari Luz Cristóbal]] Asturias, 1948. Tonada-kantaria # [[María "La Jabalina"]] militante anarkista eta miliziano espainiarra (1917 - 1942) # [[María de Baratta]] musikagilea, piano-jotzailea (El Salvador) # [[Mariana Pineda]] espainiar liberala (Granada) # [[Mariela Castro]] politikaria eta sexologoa (Kuba) # [[Milena Jesenská]] kazetaria, idazlea eta itzultzailea (Txekia) # [[Olga Bergholz]] Errusiar poeta (1910-1975) # [[Olga Jojlova]] Ballet dantzaria. Picassoren lehen emaztea. (1891-1955) # [[Paulina Ódena García]] militante komunista, Espainiako Gerra Zibilean milizianoa (Bartzelona 1911 - Granada 1936) # [[Peli Romarategui]] misiolari arabarra da, eta egurrez, beiraz eta zeramikaz egindako erlijio-lana egin ditu (Gasteiz) # [[Sandra Sánchez]] Karateka. Talavera de la Reina (1981) # [[Shamsia Hassani]] Afganistango grafitigilea. # [[Silvia Lazarte]] Boliviar-kitxuar politikaria (Bolivia) # [[Vilma Espín]] iraultzailea, heroia (Kuba) }} ====Berriak 2021 (apirila, maiatza, ekaina)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Anaje Narbaiza]] ef--'''SORTU''' euskaltzaile eta sindikalista (Bergara 1960) # [[Delia Lauroba]] --ef'''SORTU''' erresistentea (Donostia 1909-2004) # [[Estíbaliz Sádaba Murguía]] ----'''SORTU''' artista (Bilbo 1963) # [[Garazi Arrizabalaga]] ef--'''SORTU''' Durangoko Museoko zuzendaria (Berriz 1984) # [[Goiuri Aldekoa-Otalora]] ef--'''SORTU''' argazkilaria (Durango 1972) # [[Idoia Asurmendi]] ef--'''SORTU''' musikaria. (Aramaio 2000) # [[Idoia Gereñu]] ----'''SORTU''' antzerkigilea (Tolosa 1980) # [[Jone Guenetxea]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Abadiño 1978) # [[Jone Novo]] ef--'''SORTU''' kameraria (Durango 1982) # [[Juanita Ibaibarriaga Literatur Saria|Juanita Ibaibarriaga Literatur saria]] '''SORTU''' (Ermua) # [[Lucrecia Arana]] efef'''SORTU''' zarzuela abeslaria (Haro 1867- Madril 1927) # [[Maite Berriozabal]] ef--'''SORTU''' Euskara teknikaria (Berriz 1987) # [[Mariam Bilbatua]] ef--'''SORTU''' Unibertsitateko irakasle ohia. Durangoko zinegotzia 2019tik (Getxo, 1950) # [[Miren Lazkano]] ef--'''SORTU''' Piraguista (Donostia 1997) # [[Sagrario Aranburu]] efef'''SORTU''' dantzaria eta abeslaria (Iruñea 1930-2021) # [[Veronica Werckmeister]] ef--'''SORTU''' margolaria, muralista (Gasteiz 1972) # [[Amina Hussein]] kazetaria eta itzultzaile (Kurdistan-Bartzelona) # [[Amparo Poch y Gascón]] idazle eta mediku antifaxista eta libertarioa (Espainia, 1902-1968) # [[Ana María Pérez del Campo]] ekintzaile feminista (Madril) # [[Annie Vivanti]] Londresen jaiotako idazle italiarra # [[Betsi Cadwaladr]] erizaina (Gales) # [[Carme Riera]] idazlea (Balear Irlak) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Celia del Palacio]] feminista (Durango-Mexiko) # [[Colette Maze]] piano-jotzailea (Paris) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Concha Liaño Gil]] Espainiako ekintzaile anarkista ( Épinay-sur-Seine, Frantzia, 1916-2014) # [[Emma Roca]] korrikalaria, suhiltzailea (Katalunia) # [[Herminia Fajardo]] kazetaria, feminista (Kanariak) # [[Hilda Hilst]] idazlea. (Brasil) # [[Jane Rule]] idazlea (Kanada) # [[Josefina Carabias]] kazetaria, idazlea (Avila) # [[Julia Hermosilla Sagredo]] Anarkosindikalista, milizianoa eta frankismoaren aurkako erresistentea (Sestao, 1916-2009) # [[Julienne Mathieu]] zinema mutuko aktorea (Frantzia) # [[Kathleen Winter]] idazlea (Kanada) # [[Katia Reimberg]] etorkin ekintzailea, feminista (Brasil-Donostia) # [[Leticia Gaspar]] artista. (Bilbo) # [[Llibertat Ródenas Rodriguez]] Valentziako anarko-sindikalista, milizianoa eta Mujeres Libres taldearen kidea (1892-1970) # [[Lola Iturbe]] Espainiar anarko-sindikalista (Bartzelona, 1902-1990) # [[Mahasweta Devi]] Bengalkiar-indiar idazle eta aktibista # [[Margarita Xirgu]] Aktorea (Katalunia) # [[María Asunción Català]] matematikaria, astronomoa (Bartzelona) # [[María Bruguera Pérez]] (Extremadurako militante libertarioa eta feminista) (1913-1992) # [[María del Carmen de Lara]] zinemagile feminista (Mexiko) # [[María Dueñas (biolin-jotzailea)]] Granada 2002 # [[María Elena Walsh]] poeta, kantautorea, eleberrigilea, antzerkigilea (Argentina) # [[María Teresa Rodríguez Sáinz-Rozas|María Teresa Rodríguez Sainz-Rozas]] enpresaburua (Palentzia) # [[Mercedes Prieto]] Astronomoa (Huelva) # [[Penelope Fitzgerald]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Pepita Carpeña]] Espainiar feminista eta anarkosindikalista (Bartzelona, 1919-2005) # [[Sara Facio]] argazkilaria. (Argentina) # [[Soledad Estorach Esterri]] Espainiako ekintzaile anarkista (Lleida, 1915-1993) # [[Teresa Aldamiz]] poeta, kazetaria, itzultzailea. (Filipinas-Bilbo) # [[Teresa Jordá Vitó]] Akuarelista, margolaria (Bartzelona) # [[Teresa Lanceta]] Artista (Bartzelona) # [[Vera Mantero]] dantzaria (Portugal) # [[Xela Arias]] idazlea (Galizia) }} ====Berriak 2021 (urtarrila, otsaila, martxoa)==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Andereak Elkartea|Andereak Elkartea]] '''SORTU''' (Durango 2005) # [[Amaia Lopez de Munain]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Gasteiz 1972) # [[Antxone Telleria Mendia]] ef--'''SORTU''' irakaslea (Lekeitio 1956) # [[Bakarne Altonaga]] ef--'''SORTU''' historialaria (Bilbo 1988) # [[Bittori Etxeberria]] --ef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Baztan 1908-1997) # [[Capitolina Bustince Larrondo]] efef'''SORTU''' irakasle, idazlea (Ujué 1864- Segovia 1934) # [[Carmen Artaza]] ----'''SORTU''' abeslaria (Donostia 1995) # [[Eladia Zubizarreta]] efef'''SORTU''' erreketista (Ermua 1923-2020) # [[Elena Ziordia]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea (Bizkaia 1964) # [[Filomena Baldezate]] efef'''SORTU''' erizaina eta emagina (Valladolid-Bilbo 1895- Miranda de Ebro 1980) # [[Garazi Mugarza]] ef--'''SORTU''' Margolaria, idazlea eta erizana (Mallabia 1995) # [[Elvira Iñurrieta]] efef'''SORTU''' emagina (Elorrio 1895-1980) # [[Haizea Martiartu]] ef--'''SORTU''' saxofoi-jotzailea (Markina 1991) # [[Irantzu Mendia Azkue]] ----'''SORTU''' irakaslea eta ekintzailea (Gasteiz 1976) # [[Irati Idiakez]] ef--'''SORTU''' snowboarderra (Getaria 1996) # [[Isabel Lobiano]] efef'''SORTU''' (Ermua 1583-1673) # [[Izaro Lasa]] ef--'''SORTU''' txirrindulari ohia eta idazlea (Zumarraga 1987) # [[Kari Alberdi]] ----'''SORTU''' kimikaria, komunikazio zientifikoan aditua (Azkoitia 1996) # [[Lilatoia]] '''SORTU'''Donostia # [[Lorea Zulaika]] ef--'''SORTU''' musikaria (Ziortza-Bolibar 1996) # [[Lucia Urrutia]] ----'''SORTU''' meteorologoa (Erroibarra 1932) # [[Maider Mendizabal]] ef--'''SORTU''' pilotaria (Zizurkil 1977) # [[Maite Axiari]] --ef'''SORTU''' feminista, euskaltzale (Ezpeleta 1949-2021) # [[Maite Gorrotxategi]] ef--'''SORTU''' erraketista (Ermua 1926) # [[Mari Carmen Díaz de Lezana]] ----'''SORTU''' txirrindularia (Urduña 1943) # [[Marta Olazabal]] ----'''SORTU''' ikertzailea (Bilbo 1981) # [[Matilde Isasi-Isasmendi]] ef--'''SORTU''' emagina (Iurreta 1933) # [[Mentxu Alkorta]] ef--'''SORTU''' dantzari eta trikitilaria (Donostia 1947) # [[Miren Begoña Ereñaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Durango 1927-2015) # [[Nahia Zubeldia]] ----'''SORTU''' itzultzaile, musikaria, idazlea (Lapurdi 1982) # [[Nerea del Campo Aguirre]] ef--'''SORTU''' filologoa (Eibar 1971) # [[Nicasia Madariaga]] efef'''SORTU''' margolaria (Bilbo 1874-1970) # [[Sara Estévez]] ----'''SORTU''' kazetaria (Bilbo 1925) # [[Tere Verdes]] efef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Bilbo 1907-1959) # [[Victoria Mallabiabarrena]] efef'''SORTU'''soprano lirikoa (Mallabia 1867-1960) # [[Adelina Zendejas Gómez]] irakasle, kazetari, aktibista (Mexiko) # [[Aimé Painé]] abeslari maputxea (Argentina) # [[Alaíde Foppa]] poeta, itzultzailea, ekintzailea (Bartzelona-Guatemala) # [[Alice Stewart]] epidemiologa (Erresuma batua) # [[Amelina Ermeline Devant-Le Gallena]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Ana María Moix]] poeta, idazlea (Bartzelona) # [[Andrea Khalfaoui]] 1. ijito doktorea # [[Bartolina Sisa]] iraultzailea (Bolivia) # [[Benita Galeana]] sindikalista, ekintzailea (Mexiko) # [[Boliviako Cholitas escaladoras]] Bolivia # [[Carmen Ballvé]] argazkilaria (Madril) # [[Carmen Orellana Illescas]] ingurumen agentea, basozaina (Balear Uharteak) # [[Cira Crespo]] historialaria, idazlea (Katalunia) # [[Conxa Pérez Collado]] Ekintzaile anarko-feminista eta milizianoa (Katalunia, 1915-2014) # [[Cora Sadosky]]. Matematikaria (Argentina) # [[Coraline Labourdette]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Cristina López Barrio]] abokatu, idazlea (Madril) # [[Diana Trujillo]] ingeniari aeroespaziala (Kolonbia) # [[Domitila Barrios de Chungara]] Boliviar feminista # [[Edith Pretty]] lurjabea eta filantropoa. (Erresuma Batua) # [[Esperanza d'Ors|Esperanza D'ors]] eskutorea (Madril) # [[Ewy Rosqvist-von Korff]] rally pilotua (Suedia) # [[Fanny Blankers-Koen]] atleta (Herbehereak) # [[Flora Sandes]] soldadua (Britainia Handia) # [[Gilka Machado]] poeta (Brasil) # [[Gregoria Apaza]] iraultzailea (Bolivia) # [[Guadalupe Grande]] idazlea, poeta (Madril) # [[Guillermina Uribe Bone]] ingeniari zibila (Kolonbia) # [[Hedina Sijerčić]] idazle, kazetari, poeta (Sarajevo) # [[Helena Janeczek]] idazlea, kazetaria (Italia) # [[Hella Haasse]] idazlea (Herbehereak) # [[Idoia Hernández]] HATXE, piano-jotzailea (Errenteria) # [[Irene Polo]] kazetaria (Katalunia) # [[Irina Antónova]] Arte kritikaria (Mosku) # [[Isabella Karle]] X izpien ikertzailea. EEBB # [[Jacqueline Bidegorri]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Joy Adamson]] naturalista (Austria) # [[Juana Rouco Buela]] anarkista (Argentina) # [[Katharine Burr Blodgett]] fisikaria eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Kalam Kunde|Kalam Kunda]] Kunde-jotzailea (Burkina Faso) # [[La Voz de la Mujer]] Argentinako aldizkari anarko-feminista. itzulpena # [[Letitia Mumford Geer]] erizaina eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Louisa Garrett Anderson|Louisa Garret]] Medikua eta sufragista (Britainia Handia) # [[Lucía Sánchez Saornil]] Ekintzaile anarko-feminista eta poeta. Mujeres Libres-en sortzailea (Espainia, 1895-1970). # [[Lucy Parsons]] anarkista, komunista (EEBB) # [[Mamen Moreu]] ilustratzaile, komikigile (Huesca) # [[Manuela León]] Emakume ekintzailea (Ekuador) # [[Malva Flores]] idazlea (Mexiko) # [[Marcela Delpastre]] idazlea (Frantzia) # [[Margaret Roundtree]] Saskibaloi jokalaria (Estatu Batuak) # [[Margarita del Val]] birologoa (Madril) # [[Margarita García Flores]] feminista, abokatua (Nexiko) # [[Marie Langer]] Medikua, psikologoa (Austro-Argentinarra) # [[Mary Moffat Livingstone]] esploratzailea (Hegoafrika) # [[Maria Clemencia Herrera]] Lideresa, ekintzailea (Kolonbia) # [[María Cinta Balagué]] irrati esataria (Bartzelona) # [[María Collazo]] Argentinako anarko-feminista. itzulpena # [[Maria del Mar Lozano]] RAEx-eko zuzendaria (Iruñea) # [[Maria Josefa Saavedra]] abokatua (Bolivia) # [[María Lorena Ramírez]] korrikalaria (Mexiko) # [[Maria Paz Jiménez Escudero]] margolaria (Donostia) # [[Maria Soledad Moral Santa Cruz]] arrain saltzailea, ekintzailea (Portugalete) # [[Marina Núñez]] artista (Palentzia) # [[Marta Lamas]] idazlea, feminista, antropologoa (Mexiko) # [[Maxine Molyneux]] soziologoa, feminista (Pakistan) # [[Mercedes Ateca]] Txirrindularia (Laredo-Kantabria) # [[Mujeres Libres]] 36ko Espainiako Gerra garaiko erakunde anarko-feminista. itzulpena # [[Mujeres Libres (aldizkaria)]] Aurrekoaren aldizkaria. itzulpena # [[Nancy Porsia]] Kazetaria (Italia) # [[Nell Leyshon]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Nuria Ruiz de Viñaspre]] poeta (Logroño) # [[Olvido García Valdés]] poeta (Pravia-Asturias) # [[Petrona Eyle]] Medikua, feminista (Argentina) # [[Rebeca Uribe]] poeta, (Mexiko) # [[Rebeca Uribe Bone]] ingeniari kimikoa (Kolonbia]] # [[Rosario Pino]] antzezlea (Málaga) # [[Sara Berenguer Laosa]] Ekintzaile anarko-feminista (Katalunia, 1919-2010) # [[Shadi Ghadirian]] argazkilaria (Iran) # [[Simona Manzaneda]] itzultzailea (Bolivia) # [[Solveig Nordström]] arkeologoa (Suedia) # [[Úrsula Goyzueta]] iraultzailea (Bolivia) # [[Vicenta Juaristi Eguino]] iraultzailea (Bolivia) # [[Victoria Aguirre Anchorena]] margolaria (Buenos Aires) # [[Virginia Bolten]] anarkista, kazetaria (Argentina) # [[Whina Cooper]] ekintzailea (Zeelanda Berria) }} === Hobetuak 2021 === # [[Alicia Iturrioz]] margolaria (Eibar) # [[Louise Michel]] Frantziako anarkista. Parisko Komunan kiderik garrantzitsuenetakoa. # [[Luz Zalduegi]] Albaitaria. (Mallabia) # [[Felisa Areitioaurtena|Felisa Areitioartena]] Antzezlea (Zaldibar) # [[Maria Magunazelaia]] Txirrindulari aitzindaria (Ermua) # [[Anna Sundström]] kimikaria (Suedia) # [[Mariñe Arbeo]] ilustrailea # [[Mercedes Careaga]] Ekintzailea (Eibar) # [[Iratxe Ansa]] dantzaria. (Donostia) ====Berriak 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Andikoetxea]] ----'''SORTU''' nekazaria (Urduliz 1954) # [[Ainhoa Urien]] ef--'''SORTU''' idazlea. (Abadiño 1997) # [[Amaia Gabantxo]] ef--'''SORTU''' idazlea itzultzailea (Bermeo1973) # [[Ana Mari Marin]] efef'''SORTU''' margolaria (Elizondo 1933- Iruñea 2020) # [[Andragunea]] '''SORTU''' Durango # [[Aroa Uharte]] ----'''SORTU''' itzultzailea (Leitza 1984) # [[Arrate Hidalgo]] ----'''SORTU''' idazlea, itzultzaile (Bilbo 1987) # [[Arrate Mardaras]] ef--'''SORTU''' idazlea (Abadiño 1960) # [[Askoa Etxebarrieta]] ef--'''SORTU''' flamenko dantzaria (Gasteiz 1976) # [[Dorita Ruiz]] '''SORTU''' Hezkuntza bereziko irakaslea aintzindaria (Burgos-Durango-Euba1944) # [[Erlea Maneros]] ef--'''SORTU''' Artista. Margolaria. (Bilbo 1977) # [[Esther Cruz]] ----'''SORTU''' eskalatzailea. (Murtzia-Euskal Herria 1976) # [[Irati Bilbao]] ef--'''SORTU''' jazz abeslaria. (Durango 1992) # [[Iratxe Mediavilla]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Elorrio 1885) # [[Eva Guerrero]] ef--'''SOefefRTU''' dantzaria, koreografoa (Bilbo 1982) # [[Felisa Areitioaurtena]] '''SORTU''' antzezlea (Zaldibar 1902- Donostia 1990) # [[Garazi López de Armentia]] ef--'''SORTU''' dantzaria eta koreografoa (Gasteiz 1984) # [[Garbiñe Elizegi]] ef--'''SORTU''' erizaina, feminista (Baztan 1975) # [[Gemma Sanginés]] ef--'''SORTU''' psikologoa (Bilbo 1970) # [[Ines Olza]] ef--'''SORTU''' ikertzailea (Nafarroa 1982) # [[Isabel Sola]] ef--'''SORTU''' Birologoa (Nafarroa 1967) # [[Ixone Aroma]] ef--'''SORTU''' dantzaria (Durango 1982) # [[Izaro Zubiria]] ef--'''SORTU''' zientzilaria (Gaztelu 1989) # [[Izaskun Ayestaran]] ----'''SORTU''' erreketista (Ibarra 1941) # [[Jaione Camborda]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Donostia 1983) # [[Joana Olasagasti]] ----'''SORTU''' dantzaria (Baiona 1990) # [[Jone Elorriaga]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1993) # [[Jone Martinez Palacios]] ef--'''SORTU''' irakaslea, feminista (Bizkaia 1995) # [[Josune Ilundain]] ef--'''SORTU''' sortzailea, ekintzaile, idazlea. (Nafarroa 1990) # [[Judit Muñoz]] ef--'''SORTU''' matematikaria eta ikertzailea (Abadiño 1991) # [[Juana Arrillaga|Juana "Juanita" Arrillaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar 1925- Mexiko 2022) # [[Juanita Gorroño]] efef'''SORTU''' panderojolea (Muxika 1913-Zornotza1991) # [[Juliana Zubizarreta]] efef'''SORTU''' panderojolea (Elgoibar1910-2006) # [[Julie Adrienne Karrikaburu]] efef'''SORTU''' musikologoa (Zuberoa1827-1898) # [[Karmele Gisasola]] ef--'''SORTU''' Herri kirolak (Mallabia1994) # [[Karmele Mitxelena]] ef--'''SORTU''' Idazlea eta iralkaslea (Oiartzun1988) # [[Larraitz Ariznabarreta]] ----'''SORTU''' antropologoa (Bilbo1968) # [[Leyre Arrieta |Leyre Arrieta Alberdi]] ef--'''SORTU''' historialaria (Mutriku1971) # [[Leire Elustondo Quiñones]] ef--'''SORTU''' Abeslaria, kazetaria (Ermua1993) # [[Lide Arana]] ----'''SORTU''' zientzialaria (Donostia1984) # [[Lurdes Huizi]] --ef'''SORTU''' irakaslea, (Goizueta1958-2020) # [[Luzia Sagastasoloa]] efef'''SORTU''' maistra, irakaslea, moja (Mallabia1912-Gasteiz1999) # [[Maialen Arregi]] ef--'''SORTU''' Arkitektoa (Elorrio1986) # [[Mabel Cañada Zorrilla]] ----'''SORTU''' feminista, ekintzailea (Bilbo1952) # [[Mabi Revuelta]] ef--'''SORTU''' artista plastikoa (Bilbo1967) # [[Maddi Ane Txoperena]] ef--'''SORTU'''bertsolaria, kazetaria eta feminista (Hendaia1994) # [[Maiana Bidegain]] ----'''SORTU''' zinegilea (Lapurdi1977) # [[Maite Lephaille]] ----'''SORTU''' irrati-esataria (Zuberoa1957) # [[Maite López]] ef--'''SORTU''' idazlea, itzultzailea (Azkoitia1985) # [[Mari Cruz Guruzeta]] efef'''SORTU''' ekintzailea (Aramaio1871-Areatza1934) # [[Mari Jose Kerejeta]] ----'''SORTU''' idazlea (Zegama1961) # [[Mari Karmen Goñi]] ----'''SORTU''' irakasle aitzindaria (Baztan ?) # [[María Jesús Cueto]] ef--'''SORTU''' artista. (Santander-Bilbo1951) # [[Maria González Gorosarri]] ef--'''SORTU''' Kazetaria, idazlea (Durango1978) # [[Maria Dolores Larramendi]] efef'''SORTU''' erraketista (Pasaia1926-2023) # [[Maria Mentxaka]] ef--'''SORTU''' kirol argazkilaria (Mungia1976) # [[Maria Merino]] ef--'''SORTU''' matematikaria (Bilbo1976) # [[Maria Txurruka]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar1923-2000) # [[Mari Carmen Ruiz]] ----'''SORTU''' aktore ohia (Bilbo1944) # [[Marijo Deogracias]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Antzuola1973) # [[Miren Larrea]] ef--'''SORTU''' antzezlea. (Zornotza1981) # [[Myriam Cameros Sierra|Myriam Cameros]] ef--'''SORTU''' Ilustratzailea (Iruña1978) # [[Nerea Irastorza]] ----'''SORTU''' zientzialaria (?, 1991) # [[Nerea Loiola Pikaza|Nerea Loiola]] ef--'''SORTU''' idazlea (Deba1985) # [[Olga Cazalis]] --ef'''SORTU''' erraketista (Markina-Xemein1925-Tenerife2018) # [[Pilar Claver]] ----'''SORTU''' aktibista (Izaba1918-2000) # [[Uxune Martinez Mazaga]] ef--'''SORTU''' Zabalkunde zientifikorako arduraduna (Garai1969) # [[Udane Ostolaza]] ef--'''SORTU''' Harri-jasotzailea (Orio2005) # [[Yolanda Mazkiaran]] '''SORTU''' dokumentalgilea (Altsasu1963) # [[Zaloa Fuertes]] ef--'''SORTU''' Argazkilaria (Mexiko-Abadiño1983) # [[Zuriñe del Cerro]] efef'''SORTU''' feminista historikoa (Bilbo1956-2020) # [[Katalin Karikó]] Biokimikaria (Hungaria) # [[Adela Cortina]] filosofoa (Valentzia) itzulpena # [[Adelina Gutiérrez]] astrofisikaria (Txile) # [[Alda Lara]] idazlea. (Angola). itzulpena # [[Alicia Miyares]] Filosofoa, feminista (Asturias) itzulpena # [[Alexandra David-Néel]] bidaiaria, idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Alexandra Olaya]] zientzialaria. Kolonbiarra. Itzulpena # [[Ama Ata Aidoo]] idazle afrikarra. Itzulpena # [[Amancay Gaztañaga]] abeslaria (Mexiko) # [[Amelia Opie]] idazlea ingelesa # [[Aminata Sow Fall]] idazlea (Senegal) itzulpena # [[Amparo Sánchez]] abeslaria (SEvilla) # [[Ana de Miguel]] filosofoa, feministra (SAntander) itzulpena # [[Ana Kiro]] galiziar abeslaria. itzulpena # [[Ana María Crespo de las Casas]] farmazialaria. (Tenerife) itzulpena # [[Andrée de Jongh]] belgika erresistentziako kidea # [[Ángeles López de Ayala]] kazetaria, politikaria, dramaturgoa (Sevilla) # [[Anna Burns]] idazlea (Belfast)itzulpena # [[Anna Surinyach]] fotokazetaria (Katalunia) # [[Anne Carson]] Poeta (Kanada) itzulpena # [[Anne Palles]] Sorgintzat errea (Danimarka) # [[Anoushka Shankar]] musikagilea itzulpena # [[Antonia Ferrín Moreiras]] Matematikaria, astronomoa (Galizia) # [[Ariane Lopez-Huici]] argazkilaria. Itzulpena # [[Asha Ismail]] mutilazioaren aurkako ekintzailea (Kenya) # [[Atala Apodaca]] feminista, iraultzailea (Mexiko) # [[Aziza Brahim]] abeslari sahararra (Itzulpena) # [[Beatrice Shilling]] asmatzailea (Ingalaterra) itzulpena # [[Becky Siegel]] dantzaria, koreografoa, zuzendaria (EEBB) Iruñea # [[Bel Zaballa]] kazetaria, idazlea (Katalunia) # [[Belén Bermejo]] idazlea, argazkilaria eta editorea (Madril) # [[Belén de Sárraga]] kazetaria, ekintzailea (Valladolid-Mexiko # [[Beryl Markham]] hegazkinlaria, idazlea (Ingalaterra-Kenya) itzulpena # [[Bertha Benz]] asmatzailea # [[Bertha Lutz]] Brasilgo urbanista eta feminista. # [[Blanca Silveira]] astronomoa (Venezuela) itzulpena # [[Beulah Louise Henry]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Carme Alvariño]] historialaria (Galizia) itzulpena # [[Carla Simón]] zinegilea (Katalunia) # [[Carmen Castillo (zinegilea)|Carmen Castillo]] zinegilea (Txile). itzulpena # [[Carmen de Burgos]] poeta eta kazetaria (Almeria) itzulpena # [[Carmen Gil Martinez]] idazlea. (Cadiz) # [[Carmen Portinho]] (itzulpena) (Brasil) # [[Catherine Destivelle]] eskalatzailea (Frantzia) # [[Cécile Rol-Tanguy|Cécile Rol]] Erresistentea. Frantzia. Itzulpena # [[Celinda Arregui]] politikaria, feminista (Txile) # [[Claire Goll]] kazetaria, idazlea bakearen aldeko altibista (Alemania-Frantzia) # [[Claudia Paz y Paz]] giza eskubideen defentzailea # [[Consuelo Álvarez Pool]] idazlea (Katalunia) # [[Cony Carranza Castro]] feminista, hezitzailea (El Salvador) # [[Cora Ratto de Sadosky]] matematikaria eta ekintzailea (ARgentina) # [[Dacia Maraini]] eleberrigilea (Italia) # [[Diane di Prima]] Poeta (EEBB) itzulpena # [[Dilhan Eryurt]] astronomoa, astrofisikaria (Turkia) # [[Dora Alonso]] Kazetaria eta idazlea (Kuba) itzulpena # [[Dorothea Klumpke]] astronomoa. EEBB # [[Dorothee Sölle]] Poeta eta teologoa. Itzulpena # [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón (Idazlea)]] Zafra. Itzulpena # [[Ebru Timtik]] abokatu kurdua. (Istambul) # [[Elena García Armada]]ingeniaria, asmatzailea (Santander) # [[Elodia Zaragoza-Turki]] idazlea,poeta,editorea # [[Emilie Flöge]] jostuna # [[Emma Chacón i Lausaca]] musikagilea (Bartzelona) itzulpena # [[Emma Lehmer]] matematikaria (Estatu Batuak) itzulpena # [[Encarnación Cabré]] arkeologoa (Madril) itzulpena # [[Eugenia Sacerdote de Lustig]] zientzilaria (Turin-Buenos Aires) (Itzulpena) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Paris) (Itzulpena) # [[Fanny Bullock Workman]] bidaiaria, idazlea, itzulpena # [[Filipa César|Filipa Cesar]] zinema zuzendaria (Portugal) itzulpena # [[Florence Rena Sabin]] zientzialaria. (EEBB) itzulpena # [[Francisca Vives]] historialaria (Cadiz) itzulpena # [[Gabrielle Roy]] Kanadar idazlea. (Kanada) # [[Gertrude Jekyll]] Lorezaina (Erresuma Batua) # [[Gloria Anzaldúa]] idazlea. aktibista (EEBB) itzulpena # [[Guadi Galego]] abeslaria (Galizia) (Itzulpena) # [[Hayley Westenra]] abeslaria (Zeelanda Berria) itzulpena # [[Helin Bölek]] abeslaria (Turkia) # [[Helena Maleno]] aktibista (El Ejido) Itzulpena # [[Ida Vitale]] idazlea. (Uruguai) itzulpena # [[Idea Vilariño]] idazlea. itzulpena # [[Inma Chacón]] idazlea (Zafra) itzulpena # [[Irene Solà]] idazlea, artista (Katalunia) # [[Irene Vallejo Moreu]] filologa eta idazlea (Zaragoza) # [[Irma Alicia Velásquez Nimatuj|Irma Alicia Velásques Nimatuj]]Guatemala, kazetaria eta antropologoa # [[Isabella Bird]] bidaiaria. idazlea (itzulpena) # [[Isabel Bono]] poeta, (Malaga) itzulpena # [[Jacinta Ortiz]] poeta (Granada) # [[Jennifer Doudna]] biokimikaria (EEBB) itzulpena # [[Jessie Fauset]] Poeta amerikarra itzulpena # [[Jessica Anderson]] idazle Australiarra. itzulpena # [[Jineth Bedoya]] Kazetaria. (Kolonbia) itzulpena # [[Joan Jara]] dantzaria (Txile) Victor Jararen bikotea # [[Joanne Chory]] biologoa. EEBB itzulpena # [[Josefa Llanes Escoda]] sugrafista (Filipinas) itzulpena # [[Judith Wright]] idazlea (Australia) itzulpena # [[Julia Antivilo]] artista (Txile) # [[Julie-Victoire Daubié]] idazle franziarra. itzulpena # [[Katharine Tynan]] idazle, Irlanda, itzulpena # [[Kenojuak Ashevak|Kenojuak Ashevah]]margolaria (Kanada) # [[La Yegros]] abeslaria (ARgentina-Okzitania # [[Laura Freixas]] idazlea (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Leda Valladares]] abeslaria,(Argentina) (itzulpena) # [[Leila Aboulela]] sudandar idazlea (Itzulpena) # [[Leona Chalmers]] aktorea eta asmatzailea. EEBB. itzulpena # [[Leonor Orosa]] Koreografoa (Filipinak) # [[Lian Monserrate]] Muralgilea (Estatu Batuak) # [[Elizabeth Magie]] asmatzailea. (EEBB). Itzulpena # [[Lucía Garibaldi]] Zinegilea (Uruguai) Itzulpena # [[Luisa Capetillo]] anarkista, sindikalista, faminista (Puerto Rico) itzulpena # [[Magda Szabó|Magda Szabo]]idazlea (Hungaria) # [[María Andresa Casamayor]] matematikaria (Zaragoza) itzulpena # [[Maria Aurèlia Capmany]] eleberrigile, antzerkigile (Katalunia) itzulpena # [[Maria Isabel Barreno]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[Maria Beasley]]. Asmaztzailea. (EEBB) # [[María Cumplido]] matematikaria. (itzulpena) # [[María Malla]] idazlea, katalana. itzulpena # [[María Mariño]] idazlea. (Galizia). itzulpena # [[Maria Pereira]] Asmatzailea (Portugal) # [[María Salvo]] Antifrankisgta (Bartzelona) itzulpena # [[Maria Teresa Horta]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[María Teresa León]] idazlea (Errioxa) itzulpena # [[María Vallet Regí|María Vallet Regi]] Kimikaria (Kanaria) # [[María Y. Orosa|Maria Y. Orosa]] Medikua eta ikertzailea # [[Mariama Bâ]] idazlea (SEnegal) # [[Marica Campo]] idazlea (GAlizia) # [[Marie Hankel]] Esperanto idazlea, sufragista (Alemania) itzulpena # [[Marie Paradis]] alpinista Suitzarra. Itzulpena # [[Marie Under]] idazlea (Estonia) itzulpena # [[Marion Donovan]] asmaitzailea. EEBB. itzulpena # [[Mariví Ibarrola]] argazkilaria. (Naiara). itzulpena # [[Marivi Iturbe Etxeberria]] gizarte laguntzailea. Etxebarri. itzulpena # [[Margaret Harwood|Margaret Harwook]] Astronomoa (Estatu Batuak) itzulpena # [[Margaret Burbidge]] Astronomoa. (Inglaterra) itzulpena # [[Margarida Borràs]] Transexuala (Valentzia) # [[Margarita Michelena]] poeta (Mexiko) # [[Margarita Parra Álvarez]] Kimikaria, (Valentzia) # [[Martha Coston]]asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Marta Elena Casaús Arzú]] historialaria eta idazlea.(Guatemala) # [[Maruja Mallo]] margolaria (Galizia) itzulpena # [[Melitta Bentz]] asmatzailea alemaniarra itzulpena # [[Mercè Company]] idazlea (Katalunia) itzulpena # [[Mercè Ibarz]] idazlea (ARagoi) # [[Mikeas Sánchez]] poeta, irakaslea, idazlea (Mexiko) # [[Mónica Cahen D'Anvers]] kazetaria (Argentina) itzulpena # [[Montserrat Gudiol]] margolaria, (Bartzelona) itzulpena # [[Montserrat Torrent i Serra]] organojolea. (Bartzelona) itzulpena # [[Nella Larsen]] idazlea Afrikar-amerikarra. Itzulpena # [[Nellie Campobello]] idazlea eta dantzaria (Durango-Mexiko) itzulpena # [[Nerea Irigoyen]] zientzialaria. Zaragoza # [[Ngaio Marsh|Ngaio Marsh]] idazle, antzerlea. itzulpena # [[Olga Orozco]] poeta (Agentina) Itzulpena # [[Orsola Casagrande]] (Italia) # [[Pamela Hinkson]] idazle anglo irlandarra # [[Patricia Bath|Patricia Bath]] Medikua. itzulpena # [[Paula Nenette Pepín]] musikaria. # [[Paula Wiesinger]] eskiatzaile italiarra (Izulpena) # [[Paulina Chiziane]] idazle Monzambike. Itzulpena # [[Pilar del Río|Pilar del Rio]] kazetaria eta itzultzailea.(Granada). (itzulpena) # [[Pilar Alonso Ibañez]] etnografoa, historialaria (Markiz, Araba) itzulpena # [[Pilar Bellver]] idazlea, feminista (Jaen) itzulpena # [[Policarpa Salabarrieta]] ekintzalea (Kolonbia)(Itzulpena) # [[Raina Telgemeier]] komikigilea. (EEBB) itzulpena # [[Rosalinda L. Orosa]] Idazlea (Filipinak) # [[Saiza Nabarawi]] idazlea, feminista (Egipto) (Itzulpena) # [[Sagrario Vera Gordo]] Gerrillaria. (Badajoz) # [[Sandra Morán]] abeslaria, politikaria (Guatemala) itzulpena # [[Sara Curruchich]] abeslaria. Guatemala. itzulpena # [[Sarah Mather]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Severina Luna de Orosa]] medikua eta idazlea (Filipinak) # [[Silvia Cuevas Morales|Silvia Cuevas]] idazlea Txile. itzulpena # [[Stefi Troguet]] Alpinista (Andorra) # [[Susana Malón]] astronomoa (Zaragoza) Itzulpena # [[Susana Thénon]] itzultzaile, poeta (ARgentina). Itzulpena # [[Susana Vera]] argakilari-kazetaria (Iruñea) itzulpena # [[Suceso Portales]] jostuna eta anarko-sindikalista (Extremadura) # [[Syra Alonso]] idazlea, (Galizia). itzulpena # [[Teresa Eguibar]] eskulturea (Madril). itzulpena # [[Teresa Flores]] Feminista, ekintzailea (Txile) # [[Teresa Meana]] ekintzaile feminista (Gijón) # [[Vandana Shiva]] Idazlea. (India) (Itzulpena) # [[Violette Leduc]] Idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Violette Szabo]] Espia (Erresuma Batua) # [[Yaa Gyasi]] idazle afroamerikarra.(Ghana) itzulpena # [[Yasmina Reza]] idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Zenobia Camprubí]] idazlea eta itzultzailea itzulpena }} ====2018-2019==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agustina Otaola]] ----'''SORTUA''' Erraketista (Errenteria) # [[Alaitz Muro]] ef-- '''SORTUA''' ipuin kontalaria eta margolaria (Durango) # [[Amaia Aroma Lejarreta]] ef-- '''SORTU''' Txistularia (Abadiño) # [[Ainhoa Zuazua]] ef-- '''SORTUA''' Abeslaria (Ermua) # [[Angelita Alberdi]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Arantzazu Ametzaga]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea # [[Ascensión Badiola]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea(Bilbo) # [[Aurora Abasolo]] efef '''SORTUA''' Abeslaria (Durango) # [[Begoña Sopelana]] efef '''SORTUA''' Kooperantea, soziologoa (Iurreta) # [[Benita Uribarrena]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea antifaxista (Durango) # [[Damaris Pan]] ef--'''SORTUA''' artista (Mallabia) # [[Digna Garitaonandia]] efef '''SORTUA''' Erraketista # [[Dina Bilbao]] efef '''SORTUA''' Kirolaria (Ondarroa)) # [[Eladia Altuna]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Irura) # [[Elena Olabe]] ef-- '''SORTU''' Poeta (Durango) # [[Elena Solatxi]] ef--'''SORTUA''' Eskultorea (Bilbo) # [[Elena Orobiogoikoetxea]] ----'''SORTUA''' Piano jolea (Durango) # [[Emilia Gomez]] ----'''SORTUA''' Erraketistan. (Valentzia) # [[Estibalitz González]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Ermua) # [[Eugenia Iriondo]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Eibar) # [[Gloria Agirre]] ef-- '''SORTUA'''Erraketista (Asteasu) # [[Gloria Zubia]] efef '''SORTU''' ekintzailea (Durango) # [[Ines Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango) # [[Irati Eguren]] ef-- '''SORTUA''' Arkitektoa, ilustratzailea (Durango) # [[Irene Ibaibarriaga]] efef'''SORTU''' Erraketista (Ermua) # [[Jesusa Garitaonandia]] efef '''SORTU''' Erraketista (Mallabia) # [[Juana Elgezabal]] efef '''SORTUA'''Enpresaria (Derio) # [[Juanita Ibaibarriaga]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea (Ermua) # [[Juanita Mir]] efef '''SORTUA''' Kazetaria, idazlea (Iruñea) # [[Juanita Unzueta]] efef '''SORTUA''' Dantzaria (Eibar) # [[Julia Klaudia Gabilondo]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Mungia) # [[June Arbeo]] ef-- '''SORTUA'' Atleta (Durango) # [[Kattalin Agirre]] efef '''SORTUA''' Mugalaria, Frantziako erresistentziako kide (Sara) # [[Koro Benito]] ef-- '''SORTUA''' Poeta (Lumbrales) # [[Lara Izagirre]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Zornotza) # [[Libe Goñi]] ef-- '''SORTUA''' Irakaslea (Oteitza) # [[Lidia Cañete]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria (Durango) # [[Lourdes Munitxa]] efef '''SORTUA''' Euskaltzalea (Zornotza) # [[Lucia Areitioaurtena]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Ermua) # [[Luz Zalduegi]] efef '''SORTUA''' Albaitaria (Mallabia) # [[Maddi Barber]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Lakabe) # [[Maitane Alonso]] ef-- '''SORTU''' Ikertzailea,asmatzailea (Sodupe) # [[Maria Ana Bidegaray]] ---- '''SORTU''' Idazlea, feminista (Hazparne - Lapurdi) # [[Maria Arrillaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Elgoibar) # [[Maria Camino Oskoz]] efef '''SORTUA''' Maistra. (Iruñea) # [[Mari Carmen Lasagabaster]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Mari Carmen Madariaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Igorre) # [[Maria Antonia Uzkudun]] --ef'''SORTUA''' Erraketista (Anoeta) # [[Maria Luisa Alberdi]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Maria Luisa Senar]] --ef'''SORTUA'''Erraketista (Pasaia) # [[Maria Pilar Urriza]] ef--'''SORTUA''' Dantzaria (Lantz) # [[Maria San Juan de Garonda]] ---- '''SORTUA'' emagina. inkisizioa sutan erre zuen (Mungia) # [[Maribi Unamuno]] ---- '''SORTUA''' Filologoa. (Aulesti) # [[Meritxel Relaño]] ef-- '''SORTUA''' Unicefeko arduradun nagusia Yemenen (Durango) # [[Mila Salterain]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Durango) # [[Miren Alazne Iruretagoiena]] ef-- '''SORTU''' ekintzailea (Zarautz) # [[Miren Maortua]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Zaldibar) # [[Miren Uzkudun]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Asteasu 1922-) # [[Nerea Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango 1964- ) # [[Oihana Azkorbebeitia]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1981- ) # [[Paula Lamarain]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1924-2018) # [[Rosa Soroa]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Elduaien 1945- ) # [[Rosario Aranburu]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1921-2015) # [[Silvia Trigueros]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1976) # [[Teri Ibarrola]] ---- '''SORTUA''' Ipuin kontalaria (Aulesti) # [[Vanessa Goikoetxea]] ef-- '''SORTU''' abeslaria (Florida 1980- ) # [[Zoila Askasibar]] ef-- '''SORTUA''' inprimatzailea (Elgeta 1877-1945) # [[Shakuntala Devi]] efef Idazlea (India) (Itzulpena) # [[Almudena Hernando]] ---- arkeologoa (Madril 1959)(itzulpena) # [[Gisella Perl]] efef Ginekologoa judua (Hungaria 1907-1988) (itzulpena) # [[Luna Miguel]] ef-- idazlea (Alcalá de Henares 1990- ) (itzulpena) # [[Mae Jemison]] ef-- ingeniari (Alabama 1956- ) (Itzulpena) # [[Maria Antonia Canals]] ef-- matematikaria (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Mercedes Colás]] efef Maiatzeko plazako amak (Argentina 1925-2021) (Itzulpena) }} === [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|30px]] Hobetuak === ==== 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Elorriaga]] (Iurreta) # [[Ana Diez]] zinemagilea (Tutera) # [[Amaia Iturbide]] idazlea (Bilbo-Getxo) # [[Ariane Lopez-Huici|Ariane López Huici]] argazkilari lapurtarra. # [[Erika Lagoma]] Bertsolaria, feminista (Lesaka-Durango) # [[Gurutzi Arregi]] etnografoa (Durango) # [[Iñaxi Etxabe]] Bertsolaria, (Zumaia-Zarautz) # [[Isabel Coixet]] zinegilea (Katalunia) # [[Itziar Mendizabal]] Dantzaria (Gipuzkoa # [[Luzia Goñi]] bertsolaria (Basaburua) # [[Maider Fernandez]] zinegilea (Donostia) # [[Maria Zambrano]] idazlea (Madril) # [[Martina Ibaibarriaga]] gerrillaria (Berriz) # [[Matxalen Ziarsolo]] saskibaloi jokalaria (Ermua) # [[Oihana Alkorta]] musikaria (Orio-Zarautz) # [[Primi Erostarbe]] panderojolea eta irrintzilaria (Oñati) # [[Teodora Zuloaga]] zeramikaria (Madril-Segovia) # [[Trota Salernokoa]] ginekoloagoa(Italia) # [[Alfonsina Strada]] txirrindulari argentinarra (Mototsa) }} ==== 2018-2019 ==== # [[Balendiñe Albizu]] efef Idazlea (Zumaia) # [[Gurutze Frades]] ef-- Kirolaria (Durango-Iurreta) # [[Lourdes Unzueta]] ef-- Idazlea (Durango) # [[Uri Ruiz Bikandi]] efef Idazlea (Durango) == HOBETUAK == === Hobetuak 2023 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Sonia Etxezarreta]] '''--ef'''mahai-tenislaria (Irun 1968?- 2011) # [[Yusra Mardini]] '''ef--'''igerilaria, errefuxiatua (Siria 1998) # [[Olatz González]] '''ef--'''antropologoa (Bilbo 1973) # [[Eider Cardeñosa]] '''ef--'''karateka (Gasteiz 1995) # [[Graziana Barrenetxea]] '''----'''sorginkeriaren biktima (Zugarramurdi 1540-Logroño 1610) # [[Ainara Elbusto]] '''ef--'''txirrindularia (Nafarroa 1992) # [[Patricia López Arnaiz]] '''ef--''' (Gasteiz 1981) # [[Sofia Otero]] '''ef--'''aktorea (Basauri 2013) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] '''ef--'''film zuzendaria, gidoilaria (Laudio 1984) # [[Kim Ju-ae]] '''ef--'''Kim dinastiako kidea (Ipar Korea 2013) # [[Barbara Stanwyck]] '''efef'''aktorea (AEB 1907-1990) # [[Glenn Close ]] '''ef--'''aktorea (AEB 1947) # [[Lola Baldrich]] '''ef--'''aktorea (Toledo 1967) # [[Lola Herrera]] '''ef--'''aktorea (Valladolid 1935) # [[Federica Montseny]] '''efef'''anarkista, idazlea (Madril 1905-Frantzia 1994) # [[Céline Laguarde]] '''efef'''argazkilaria (Lapurdi 1961) # [[Aroa Gorostiza]] '''ef--'''txirrindularia (Elorrio 2002) # [[Anna Muzytxuk ]] '''ef--'''xake-jokalaria, aktibista (Ukraina 1990) # [[Clara Azurmendi]] '''ef--'''badminton kirolaria (Donostia 1998) # [[Irene Papas]] '''efef'''aktorea, abeslaria (Grezia 1926-2022) # [[Uxue Apaolaza]] '''ef--'''idazlea (Hernani 1981) # [[Hélène Carrère d'Encausse]] '''efef'''historialaria (Paris 1929) # [[Lisa Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Maggie Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Emakumearen historia]] emakumearen eginkizuna historian zehar # [[Oihana Azkorbebeitia]] '''ef--'''korrikalaria (Abadiño 1981) # [[Ione Irazabal]] '''ef--'''aktorea (Elorrio 1963) # [[Hürrem Sultan]] haseki sultan (Poloniako Erresuma,?-Otomandar Inperioa,1558) # [[Irene Atenaskoa]] '''--ef'''enperatrizea (Atenas,752-Lesbos,803) # [[Angelique du Coudray]] '''--ef'''emagina (Frantzia, 1712-1794) # [[Enara López]] '''ef--'''txirrindularia (Bilbo 1997) # [[Genero-rol]] # [[Genero-desparekotasun]] # [[Louise Joy Brown]] '''ef--'''1. probeta umea (Erresuma Batua 1978) # [[Marije Fullaondo]] '''ef--'''politikaria (Getxo, 1964) # [[Francisca Pizarro Yupanqui]]'''ef--'' Quispe Sisa eta Francisco Pizarroren alaba (Peru,1534-Cáceres,1598) # [[Hassiba Ben Bouali]] '''efef''Aljeriako Independentzia Gerrako gudaria (1938 - 1957) # [[Irene Paredes]] '''ef--'''futbolaria (Legazpi 1991) # [[Oihane Hernandez]] '''ef--'''futbolaria, defentsa (Sopela 2000) # [[Misa Rodríguez]] '''ef--'''futbolaria, atezaina (Kanariak 1999) # [[Filipa Moniz]] '''ef--'''Kristobal Kolonen emaztea (Portugal, 1455-1485) # [[Agatha Barbara]] '''efef'''presidentea, aitzindaria (Malta 1923-2002) # [[Elena Furiase]] '''ef--'''aktorea, idazlea (Madril 1988) # [[Itsaso Arana]] '''ef--'''ktorea, zuzendaria (Nafarroa 1985) # [[Ane Santesteban]] '''ef--'''txirrindularia (Errenteria 1990) # [[Maite Ruiz de Larramendi]] '''ef--'''pilotari ohia (Beasain 1973) # [[Claudia Zornoza]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Madril 1990) # [[Alexia Putellas]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Bartzelona 19) # [[Susana Zapke]] '''ef--'''musikologoa (Gipuzkoa 1965) # [[Maite Agirre ]] '''ef--'''aktore, antzerkigilea (Zarautz 1955) # [[Noe Itō]] '''efef'''aktibista, eraila (Japonia 1895-1923) # [[Edmonia Lewis]] '''efef'''eskultorea (AEB 1844-Londres 1907) # [[Libe Mimenza]] '''ef--'''kazetaria, ikertzailea (Elorrio 1988 19) # [[Maddalen Dorronsoro Amiano]] '''ef--'''abesbatza zuzendaria (Lezo 1987) # [[Aintzane Encinas]] '''ef--'''futbolaria ohia, entrenatzailea (Donostia 1988) # [[Alba Redondo]] '''ef--'''futbolaria, aurrelaria (Albacete 1996) # [[Jennifer Hermoso]] '''ef--'''futbolari aurrelaria eta erdilaria (Madril 1990) # [[Ainhoa Cantalapiedra]] '''ef--'''abeslaria (Galdakao, 1980) # [[Zoleka Mandela]] '''efef'''aktibista (Hegoafrika, 1980-2023) # [[Ana Terradillos]] '''ef--'''kazetaria (Donostia 1973) # [[Lidia Valentín ]] '''ef--'''pisu-jasotzailea (Leon 1985) # [[Maite Oroz]] '''ef--'''futbolaria (Nafarroa 1998) # [[Adania Shibli]] '''e---'''idazlea (Palestina, 1974) # [[Rafeef Ziadah]] '''e---'''poeta (Libano, 1979) # [[Yolanda Alzola]] '''ef--'''telebista aurkezlea (Bizkaia, 1970) # [[Silvia Intxaurrondo]] '''ef--'''kazetaria (Barakaldo, 1979) # [[Miren Arzallus]] '''----'''moda historialaria, ikertzailea (Bilbo 1978) # [[June Ansoleaga]] '''ef--'''kazetaria (Sopela 1987) # [[Zuriñe Zulaika]] '''----'''metereologoa, fisikaria (?, ?) # [[Maria Eugenia Luc]] '''ef--'''musikagilea ( Argentina/Euskal Herria 1958) # [[Yurena]] '''ef--'''abeslaria (Santurtzi 1969) # [[Amanirenas]] '''e-e-'''erregina eta gobernadorea (Kuxeko Erresuma, K.a.57 - K.a.10) # [[Gabriela Silang]] '''efef'''Filipinetako heroia (Filipinak, 1731-1763) # [[Bene Bergado]] '''----'''artista, eskultorea (Salamanca/Bizkaia 1963) # [[Margarita López Maturana]] '''efef''' moja beatoa, Berrizko Mesedeetako Misiolarien sortzailea (Bilbo 1884-Donostia 1934) # [[Diana Krall]] '''ef--''' piano-jotzailea eta jazz abeslaria (Kanada 1964) # [[Maria Gebara]] ---- idazlea (Valladolid, ? - ? ,1683) # [[Janire Gonzalez Etxabarri]] ef-- surflaria (Zumaia 2005) }} == [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] Wikilariok == (Zure izena gehitu dezakezu iturburu kodea aldatu eta 4 bider ALT Gr + 4 sakatuta (4 aldiz "~" agertuko da) # [[Lankide:Wikimaribarre|Wikimaribarre]] ([[Lankide eztabaida:Wikimaribarre|eztabaida]]) 18:22, 13 ekaina 2018 (CET) # [[Lankide:Lurdeswiki|Lurdeswiki]] ([[Lankide eztabaida:Lurdeswiki|eztabaida]]) 18:17, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Larrauri|Larrauri]] ([[Lankide eztabaida:Larrauri|eztabaida]]) 18:18, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:OrtuUrti|OrtuUrti]] ([[Lankide eztabaida:OrtuUrti|eztabaida]]) 18:22, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Mototsa|Mototsa]] ([[Lankide eztabaida:Mototsa|eztabaida]]) 11:20, 22 uztaila 2020 (CET) # [[Lankide:Joseintx|Joseintx]] ([[Lankide eztabaida:Joseintx|eztabaida]]) 18:22, 9 urria 2020 (CET) # [[Lankide:Isabeliraurgi|Isabeliraurgi]] ([[Lankide eztabaida:Isabeliraurgi|eztabaida]]) 17:48, 16 urria 2020 # [[Lankide:Mgaraizabal|Mgaraizabal]] ([[Lankide eztabaida:Mgaraizabal|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:josi|Josi]] ([[Lankide eztabaida:Josi|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:Andremendea|Andremendea]] ([[Lankide eztabaida:Andremendea|eztabaida]]) 16:43, 15 azaroa 2024 (CET) # [[Lankide:JULEBAR|JULEBAR]] ([[Lankide eztabaida:JULEBAR|eztabaida]]) 16:48, 15 azaroa 2024 (CET) == Wikilaguntza == * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Laguntza:Gida_arina Gida Arina] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf Cómo subir una imagen con la app de Wikimedia Commons] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalizaci%C3%B3n.webm Ejemplo de subida de imagen a Commons, introduciendo geolocalización] == [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] Kanpo estekak == * Nola igo argazkiak Commons-era? [[c:File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalización.webm|Ordenagailutik (bideoa)]] | [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf App-etik (PDF)] | [[:es:Wikipedia:Encuentros/Wiki_Takes_Vitoria-Gasteiz/Ayuda|Ideia gehiago...]] * [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erramienta ona dela uste dugu emakumeek erreferialtsuna lortzeko]Anboto 2020/03/04 * [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21 * [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22 * [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23 * [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21 * [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06 * [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be [Bideoa] Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker. * [https://amp.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/amarauna/osoa/7892080/magikoa-da-andre-baten-biografia-mundura-zabaltzea/ "Magikoa da andre baten biografia mundura zabaltzea"], EITB - 2021/03/08 * https://www.youtube.com/watch?v=r2Z5CFSLSf8 Lurdes Totorikaguena eta Marisa Barrena Laixiar irratian * [https://mugakultura.eus/2023/11/10/wikiemakumeok-dokumentala-zinebin-estreinatzea-zorte-ikaragarria-da-bozgorailu-potentea-baita/?fbclid=IwAR2YDcgxq21VEdyB3vM1pju0fA9vtxobJH8n6i2sfPmyLhVQJr9Ys2vCTlw/ Bilbon, Zinebin estrenatzea zorte ikaragarria da, bozgorailu potentea baita. Mugalari 2023ko azaroa. ] cxuacrw818n75zy10katevtzqh79wbv 0 929603 10002684 9397153 2024-12-17T19:05:06Z 88.14.133.125 /* Kirol ibilbidea */ 10002684 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Yaser Hamed Mayor''' —{{lang-ar|'''ياسر حمد'''}}— ([[Leioa]], [[Bizkaia]], [[1997]]ko [[abenduaren 9]]a) bizkaitar futbolaria da, erdiko atzelaria. Aita [[palestinar]]ra eta ama euskal herritarra izanda, [[Palestina]]rekin internazionala izatea erabaki zuen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.footballpalestine.com/2019/07/yaser-hamed-mayor-commits-to-palestine.html|izenburua=Yaser Hamed Mayor commits to Palestine|aldizkaria=Football Palestine|hizkuntza=En|data= 2019-7-11}}</ref> Bere anai gaztea [[Jamal Hamed|Jamal]] futbolaria da ere. == Kirol ibilbidea == <small>''[[2023]]ko [[Ekainaren 30]]ean eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|Europa League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa Conference League|Conference League]] !colspan="2"|Superkopa !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''Gallarta'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |DH |2016/17 | - | - | - | - | - | - | - | - | | | - | - | bgcolor="FFD700" | - | bgcolor="FFD700" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!-!! -!! - |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Santurtzi Kirol Elkartea|Santurtzi]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |3. |2017/18 |30 |0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | | |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" |30 | bgcolor="F0E68C" |0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!30!!0!!-!!-!! - !! - !!-!!-!! !! !! -!! -!!30!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Leioa Kirol Elkartea|Leioa]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |2018/19 |1 |0 | - | - | - | - | - | - | | | - | - | bgcolor="FFD700" |1 | bgcolor="FFD700" |0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!1!!0!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !! -!! - !!1!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Club Portugalete|Portugalete]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |3. |2018/19 | 27 | 0 | - | - | - | - | - | - | | |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | 27 | bgcolor="F0E68C" | 0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" |3. |2019/20 | 23 | 2 | 2 | 0 | - | - | - | - | | | - | - | bgcolor="FFD700" | 25 | bgcolor="FFD700" | 2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!50!!2!!2!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !! -!! -!!52!!2 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''Busaiteen'''<br /><small>{{banderaikur|Bahrain}}</small> |1. |2020/21 | - | - | - | - | - | - | - | - | | |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | - | bgcolor="F0E68C" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !! -!! -!!-!!- |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''Al Masry'''<br /><small>{{banderaikur|Egipto}}</small> |PL |2021/22 | 8 | 2 | - | - | - | - | 8 | 1 | - | - | - | - | bgcolor="FFD700" | 16 | bgcolor="FFD700" | 3 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!8!!2!!-!!-!! - !! - !! 8!! 1!! - !! - !! -!! -!!16!!3 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''Al-Rayyan'''<br /><small>{{banderaikur|Qatar}}</small> |1. |2022/23 | 6 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | 6 | bgcolor="F0E68C" | 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!6!!0!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !! -!! -!!6!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''Al-Qadsia'''<br /><small>{{banderaikur|Kuwait}}</small> |PL |2022/23 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | <nowiki>-</nowiki> | <nowiki>-</nowiki> | bgcolor="FFD700" | - | bgcolor="FFD700" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!- !! - !!-!!- |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''NorthEast United'''<br /><small>{{banderaikur|India}}</small> |1. |2023/24 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | - | bgcolor="F0E68C" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! -!! -!!-!!-!! -!! - |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!95!!4!!2!!0!!-!!-!!8!!1!! -!! -!! -!! -!!105!!5 |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.athletic-club.eus/eu/jokalariak/yaser-hamed-mayor Fitxa - www.athletic-club.eus] {{bizialdia|1997ko||Hamed, Yaser}} {{Biografia zirriborroa|Bizkaia}} [[Kategoria:Leioarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko gizon futbolariak]] [[Kategoria:Palestinako futbolariak]] [[Kategoria:Eusko-palestinarrak]] [[Kategoria:Santurtzi Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Leioa Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Club Portugaleteko futbolariak]] c9jfgqt1l9t50fnr1swbb741v5cyb80 10002689 10002684 2024-12-17T19:11:22Z Lainobeltz 56334 88.14.133.125 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Daeri wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9397153 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Yaser Hamed Mayor''' —{{lang-ar|'''ياسر حمد'''}}— ([[Leioa]], [[Bizkaia]], [[1997]]ko [[abenduaren 9]]a) bizkaitar futbolaria da, erdiko atzelaria. Aita [[palestinar]]ra eta ama euskal herritarra izanda, [[Palestina]]rekin internazionala izatea erabaki zuen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.footballpalestine.com/2019/07/yaser-hamed-mayor-commits-to-palestine.html|izenburua=Yaser Hamed Mayor commits to Palestine|aldizkaria=Football Palestine|hizkuntza=En|data= 2019-7-11}}</ref> Bere anai gaztea [[Jamal Hamed|Jamal]] futbolaria da ere. == Kirol ibilbidea == <small>''[[2023]]ko [[Ekainaren 30]]ean eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|Europa League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa Conference League|Conference League]] !colspan="2"|Superkopa !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Gallarta Kirol Kluba|Gallarta]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |DH |2016/17 | - | - | - | - | - | - | - | - | | | - | - | bgcolor="FFD700" | - | bgcolor="FFD700" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!-!! -!! - |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Santurtzi Kirol Elkartea|Santurtzi]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |3. |2017/18 |30 |0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | | |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" |30 | bgcolor="F0E68C" |0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!30!!0!!-!!-!! - !! - !!-!!-!! !! !! -!! -!!30!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Leioa Kirol Elkartea|Leioa]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |2018/19 |1 |0 | - | - | - | - | - | - | | | - | - | bgcolor="FFD700" |1 | bgcolor="FFD700" |0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!1!!0!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !! -!! - !!1!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Club Portugalete|Portugalete]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |3. |2018/19 | 27 | 0 | - | - | - | - | - | - | | |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | 27 | bgcolor="F0E68C" | 0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" |3. |2019/20 | 23 | 2 | 2 | 0 | - | - | - | - | | | - | - | bgcolor="FFD700" | 25 | bgcolor="FFD700" | 2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!50!!2!!2!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !! -!! -!!52!!2 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Busaiteen Club|Busaiteen]]'''<br /><small>{{banderaikur|Bahrain}}</small> |1. |2020/21 | - | - | - | - | - | - | - | - | | |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | - | bgcolor="F0E68C" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !! -!! -!!-!!- |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Al Masry Sporting Club|Al Masry]]'''<br /><small>{{banderaikur|Egipto}}</small> |PL |2021/22 | 8 | 2 | - | - | - | - | 8 | 1 | - | - | - | - | bgcolor="FFD700" | 16 | bgcolor="FFD700" | 3 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!8!!2!!-!!-!! - !! - !! 8!! 1!! - !! - !! -!! -!!16!!3 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Al-Rayyan Sports Club|Al-Rayyan]]'''<br /><small>{{banderaikur|Qatar}}</small> |1. |2022/23 | 6 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | 6 | bgcolor="F0E68C" | 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!6!!0!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !! -!! -!!6!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Al-Qadsia Sporting Club|Al-Qadsia]]'''<br /><small>{{banderaikur|Kuwait}}</small> |PL |2022/23 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | <nowiki>-</nowiki> | <nowiki>-</nowiki> | bgcolor="FFD700" | - | bgcolor="FFD700" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!- !! - !!-!!- |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[NorthEast United]]'''<br /><small>{{banderaikur|India}}</small> |1. |2023/24 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | - | bgcolor="F0E68C" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! -!! -!!-!!-!! -!! - |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!95!!4!!2!!0!!-!!-!!8!!1!! -!! -!! -!! -!!105!!5 |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.athletic-club.eus/eu/jokalariak/yaser-hamed-mayor Fitxa - www.athletic-club.eus] {{bizialdia|1997ko||Hamed, Yaser}} {{Biografia zirriborroa|Bizkaia}} [[Kategoria:Leioarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko gizon futbolariak]] [[Kategoria:Palestinako futbolariak]] [[Kategoria:Eusko-palestinarrak]] [[Kategoria:Santurtzi Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Leioa Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Club Portugaleteko futbolariak]] m4kilwzyi92j5wwsxb4mt0idrgabxwt 0 934194 10003023 9981635 2024-12-18T09:46:01Z Eajaio 165857 aldaketa txikia 10003023 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Rakel Elu Bengoetxea''' ([[Ondarroa]], [[Bizkaia]]) [[politikari]]a eta [[irakasle]]a da. == Ibilbide politikoa == Ondarroako Udaleko zinegotzia izan zen 2011tik 2019ra, [[Euskal Herria Bildu|Bildu]] eta [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]] koalizioekin aurkeztuz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/electo/maint|izenburua=Hauteskunde emaitzak EAEn|sartze-data=2020ko martxoak 6|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=Eusko Jaurlaritza|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>. [[Lea-Artibai|Lea Artibai]]<nowiki/>ko Mankomunazgoko lehendakari izendatu zuten 2015ean<ref>{{Cite news|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2015/11/04/rakel-elu-eh-bildu-izendatu-dute-lea-artibai-amankomunazgoaren-lehendakari/|abizena=|izena=|izenburua=Rakel Elu (EH Bildu) izendatu dute Lea-Artibai Amankomunazgoaren lehendakari|data=2015ko azaroak 4|egunkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|formatoa=|hizkuntza=|sartze-data=2020ko martxoak 6}}</ref> eta 2015etik 2019ra bitartean burutu zuen bere kargua. Gaur egun [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Bizkaiko Batzar Nagusietako]] EHBilduko Batzarkidea da. Lanbidez irakaslea da. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|?||Elu, Rakel}} [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:Ondarroarrak]] [[Kategoria:Euskal Herria Bilduko Bizkaiko hautetsiak]] [[Kategoria:Bizkaiko irakasleak]] ebp9wy2p1xrpl7sbhmd3h3jtyobl6no 10003233 10003023 2024-12-18T11:02:33Z 46.222.231.151 10003233 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Rakel Elu Bengoetxea''' ([[Ondarroa]], [[Bizkaia]]) [[politikari]]a eta [[irakasle]]a da. == Ibilbide politikoa == Ondarroako Udaleko zinegotzia izan zen 2011tik 2019ra, [[Euskal Herria Bildu|Bildu]] eta [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]] koalizioekin aurkeztuz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/electo/maint|izenburua=Hauteskunde emaitzak EAEn|sartze-data=2020ko martxoak 6|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=Eusko Jaurlaritza|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>. [[Lea-Artibai|Lea Artibai]]<nowiki/>ko Mankomunazgoko lehendakari izendatu zuten 2015ean<ref>{{Cite news|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2015/11/04/rakel-elu-eh-bildu-izendatu-dute-lea-artibai-amankomunazgoaren-lehendakari/|abizena=|izena=|izenburua=Rakel Elu (EH Bildu) izendatu dute Lea-Artibai Amankomunazgoaren lehendakari|data=2015ko azaroak 4|egunkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|formatoa=|hizkuntza=|sartze-data=2020ko martxoak 6}}</ref> eta 2015etik 2019ra bitartean burutu zuen bere kargua. Gaur egun, 2023-2027 legegintzaldian, [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Bizkaiko Batzar Nagusietako]] EHBilduko Batzarkidea da. Lanbidez irakaslea da. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|?||Elu, Rakel}} [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:Ondarroarrak]] [[Kategoria:Euskal Herria Bilduko Bizkaiko hautetsiak]] [[Kategoria:Bizkaiko irakasleak]] oml8j7tbg8w5mlpszxf0a85d87am2gk 0 944407 10002766 10001206 2024-12-17T21:22:02Z Ksarasola 1491 Erreferentziak txukuntzea 10002766 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa }}'''Leire Milikua Larramendi''' ([[Abadiño]], [[1985]]eko [[ekainaren 28]]a) Arkitektoa da [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n graduatu ondoren, eta unibertsitate espezialista [[Agroekologia]]n ([[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]-EHU) eta [[Genero-parekotasun|Genero Berdintasunean]] ([[Universidad Europea Miguel de Cervantes]]). [[Freelance]] gisa dabil lurraldearen eta biztanle/komunitateen arteko loturak berrezartzeko planak diseinatu, prozesuak eraiki eta horiek dinamizatzen. Bere ikerketa-lerro nagusiak agroekologia, [[elikadura-sistema]]k, [[landa-eremu]]a, [[herritarren parte hartze|herritarren parte-hartze]]a eta generoa dira. ''Landa-eremua EAEn: egungo argazkia, etorkizuneko aukerak'' (UEU, 2015) liburua idatzi du, eta ''Abadiño eta Elorrioko landa-eremuko emakumeak. Berdintasun politika publikoetarako lan-ildo berriak zehazteko diagnostiko parte-hartzailea'' gauzatu ([[Abadiño]] eta [[Elorrio]]ko udalak, 2018).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Leire Milikua Larramendi - Jakin.eus|url=https://jakin.eus/egilea/milikualarramendileire/|aldizkaria=www.jakin.eus|sartze-data=2020-04-16}}</ref> 2022an ''Lur gainean, itzal azpian'' argitaratu zuen, emakume nekazariak eta partehartzea lantzen duen saiakera.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Susa literatura - Lur gainean, itzal azpian|url=https://susa-literatura.eus/liburuak/lisi12|aldizkaria=susa-literatura.eus|sartze-data=2022-11-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=Landa eremuko andreen kontrako indarkeria argitara|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/5001956/009/002/2022-11-15/landa-eremuko-andreen-kontrako-indarkeria-argitara.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-11-23}}</ref> == ''Aldiri'' aldizkariaren sortzaile == [[Fitxategi:Argia_AldiriAA_2010.png|thumb|Aldiri aldizkari berria Argia aldizkarian (2010)]] "[[Aldiri. Arkitektura eta abar|''Aldiri. Arkitektura eta abar'']]" aldizkariko sortzaileetako bat izan zen. [[Udako Euskal Unibertsitatea]]ren laguntzarekin 2009an argitaratu zuten 0 zenbakia, "''Hasiberriak. Arkitekto gazteon komeriak''" izenburupean, eta lehendabiziko zenbaki haietako parte-hartzaileen artean hainbat arkitekto hasiberri zeuden, besteak beste, [[Unai Fernandez de Betoño]], [[Ibai Gandiaga]], [[Maider Uriarte]], [[Ula Iruretagoiena]], [[Agurtzane Elguren]], [[Kepa Iturralde]], [[Anartz Ormaza]] eta [[Ander Gortazar]]. Geroago ere beti izan da aldizkariko erredakzio-kontseiluko kide. Aldiri talde-lanaren emaitza izan da hasieratik. Garai hartan baziren arkitekturako oinarrizko liburu batzuk euskarara itzuliak ([[Werner Müller|Müller-ren]] ''Arkitektura Atlasa'',<ref>{{Erreferentzia|abizena=Müller, Werner, 1924-2005.|izenburua=Arkitektura atlasa.|argitaletxea=Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua|data=2007|url=http://worldcat.org/oclc/244027019|isbn=978-84-8373-984-6|pmc=244027019|sartze-data=2020-04-07}}</ref> [[Ignacio Paricio|Paricioren]] ''Arkitekturaren eraikuntza'',<ref>{{Erreferentzia|abizena=Paricio Ansuategui, Ignacio.|izenburua=Arkitekturaren eraikuntza|argitaletxea=Universidad del País Vasco, Servicio Editorial = Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua|data=[2005]|url=http://worldcat.org/oclc/433914880|isbn=84-8373-813-9|pmc=433914880|sartze-data=2020-04-07}}</ref> edo [[Manuel de Solà-Morales Rubió|Solà-Moralesen]] ''Hiri-hazkunde motak''<ref>{{Erreferentzia|abizena=Solà-Morales i Rubió, Manuel de.|izenburua=Hiri-hazkunde motak|argitaletxea=Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua = Universidad del País Vasco, Servicio Editorial|data=[2008]|url=http://worldcat.org/oclc/733696896|isbn=978-84-9860-138-1|pmc=733696896|sartze-data=2020-04-07}}</ref>), baina taldeak euskarazko berezko sorkuntza bultzatu nahi zuen, eta ez soilik arkitekturaz modu ortodoxoan aritu beste hainbat aldizkariren moduan; bestelako gaiei ere tartea eskaini nahi zieten: hirigintza, lurralde-antolamendua, artea, soziologia, ekologia, ekonomia... Zenbaki bakoitzean [[Joseba Larratxe]] Josevisky arkitektoaren komiki bat ere sartu zuten. Aldizkariaren formatua akademikoagoa bihurtu zen denborarekin. Euskarazko [[Uztaro (aldizkaria)|Uztaro]] aldizkari zientifikoaren bideari jarraituz '''Aldirik''' [[Dialnet]], [[Latindex]] eta [[MIAR]] indize eta katalogo akademikoetan agertzea lortu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Unai Fernandez de Betoño: “UEU oasia da euskarazko ikerketa arkitektonikoaren basamortuan” :: Buruxkak Liburutegi digitala|url=https://www.buruxkak.eus/berria/unai-fernandez-de-betontildeo-ldquoueu-oasia-da-euskarazko-ikerketa-arkitektonikoaren-basamortuanrdquo/180|aldizkaria=www.buruxkak.eus|sartze-data=2020-04-07}}</ref> Aldizkariko lantaldeak antolatzaile eta kolaboratzaile berriak integratzeko ahalmena erakutsi du urteak pasatu ahala. [[Leire Milikua]] bera 2014an integratu zen,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Leire Milikua: “Taldekideen arteko zaintza azpimarratuko nuke” :: Buruxkak Liburutegi digitala|url=https://www.buruxkak.eus/berria/leire-milikua-ldquotaldekideen-arteko-zaintza-azpimarratuko-nukerdquo/190|aldizkaria=www.buruxkak.eus|sartze-data=2020-04-16}}</ref> [[Ianire de Andres]], [[Ander Zangitu]], [[Itsaso Larramendi]] eta beste arkitekto batzuk ere bildu dira proiektura. Horrela, 2020ko hasieran erredakzio-kontseiluko kideak hauek ziren: Unai Fernandez de Betoño, Ula Iruretagoiena, Kepa Iturralde, Ander Gortazar, Anartz Ormaza, Itsaso Larramendi, Ander Zangitu, Ianire de Andres eta [[Laura Maioz]].<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2009-01-25|izenburua=0. zenbakia: ”Hasiberriak. Arkitekto gazteon komeriak” – Aldiri|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/aldiri/2009/01/25/0-zenbakia-hasiberriak-arkitekto-gazteon-komeriak/|sartze-data=2020-03-31}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anartz Ormaza {{!}} Artizarra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.artizarra.eus/egileak/anartzormaza/friends/|sartze-data=2020-03-31}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Anartz Ormaza: “Arkitekturaren aldirietara oraindik ere gehiago zabaldu beharrean gaude” :: Buruxkak Liburutegi digitala|url=https://www.buruxkak.eus/berria/anartz-ormaza-ldquoarkitekturaren-aldirietara-oraindik-ere-gehiago-zabaldu-beharrean-gauderdquo/186|aldizkaria=www.buruxkak.eus|sartze-data=2020-03-31}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=UEUk 'Aldiri. Arkitektura eta abar', arkitektureari buruzko euskerazko lehen aldizkaria argitaratu dau|hizkuntza=eu|url=https://bizkaie.biz/1462826597655|aldizkaria=bizkaie.biz|sartze-data=2020-03-31}}</ref> == Argitalpenak == ''"Landa-eremua EAEn: egungo argazkia, etorkizuneko aukerak" argitaratu zuen 2015ean UEUrekin.''<ref>{{Erreferentzia|abizena=Milikua Larramendi, Leire|izenburua=Landa-eremua EAEn : egungo argazkia, etorkizuneko aukerak|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/967635581|isbn=978-84-8438-573-8|pmc=967635581|sartze-data=2020-04-16}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Leire|abizena=Milikua|urtea=2015|izenburua=Landa-eremua EAEn: egungo argazkia, etorkizuneko aukerak (Deskargatu)|argitaletxea=UEU|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-84-8438-573-8|hizkuntza=eu|url=http://www.ueu.eus/download/liburua/LandaeremuaEAEnWEB.pdf}}</ref> Aldiri aldizkarian gutxienez 9 artikulu idatzi ditu arkitektura beste gai batzuekin batera landuta: emakumea, sexualitatea, nekazaritza, azpiegiturak, nekazaritza, soziologia, kultura, arkitektura, zaharrak eta lana ekonomiaren ikuspuntutik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Unai|abizena=Fernandez de Betoño|urtea=2020|izenburua=Bilaketaren emaitzak :: Inguma - Euskal komunitate zientifikoaren datu-basea|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.inguma.eus/bilatu?bilaketa=unai+fernandez+de+beto%C3%B1o&mota=article&page=2|aldizkaria=www.inguma.eus|sartze-data=2020-04-15}}</ref> [[Fitxategi:Josebe Blanco-Leire Milikua.jpg|250px|thumb|[[Josebe Blanco]] eta Leire Milikua ''Lur gainean, itzal azpian'' liburuaren aurkezpenean]] ''Lurraldea elikagai-sortzaile. Elikadura sistemen birtokiratzea'' (2019), Irantzu Duro eta Sergio Gallegorekin * ''Nekazaritza-parke baten sorrera. Arrastariko etorkizuneko nekazaritza-parkea definitzeko lehen urratsak (2019)'' Irantzu Durorekin * ''Badirudi ahaztu egin dugula gure arbasoek oso ongi zekitena: elikagaien kontrola boterea dela'', ''Carolyn Steelekin solasean'' (2019) * ''Lurraldearen, elikaduraren eta lanpostuen arteko harremana.'' (2018) Sergio Gallegorekin * ''Bistakoa da orain arte sexurako bakarrik ziren espazioek desagertzeko joera dutela” Adélaïde de Catersekin solasean'' (2017) * ''Etxebizitza eta familia gure kulturetan dauden bi jainko ukiezin dira''. ''Irati Mogollón García eta Ana Fernandez Cuberorekin solasean'' (2016) * ''(1+3) sektorea + auzolana = Zerain'' (2013) * ''Gehiketa delikatua'' (2013) * ''Berdeak ez diren ekintza berdeak'' (2012) * ''Lur gainean, itzal azpian'' (2022) Saiakera, Lisipe, Susa argitaletxea.<ref name=":2" /> A''rkitektura eta sexualitatea'' gai biak elkarrekin aztertzeko 2019an [[Jakin]] aldizkarian argitaratu zuen artikulua berritzailea da.[[Fitxategi:AlazneIntxauspeLeireAyalaLeireMilikua20231001_(cropped).jpg|thumb|197x197px|[[Alazne Intxauspe]] nekazaria, [[Leire Ayala]] abeltzaina eta [[Leire Milikua]] arkitektoa, [[Gerediaga Elkartea|Gerediaga elkarteak]] Abadiñoko Gerediagako foru zelaian antolaturiko Ondare Jardunaldian, 2023.10.01]] == Hitzaldiak == [[Fitxategi:Leire Milikua 2022.jpg|199x199px|thumb|ezkerrera|Leire Milikua, ''Lur gainean, itzal azpian'' liburuarekin ]] 2023ko urriaren 1ean [[Gerediaga Elkartea|Gerediaga elkarteak]] Abadiñoko Gerediagako foru zelaian antolaturiko Ondare Jardunaldien barruan, emakume nekazari eta abeltzainen lana hitzaldian parte hartu zuen [[Alazne Intxauspe]] nekazari eta [[Leire Ayala]] abeltzainarekin batera. [[Leire Milikua|Leire Milikuak]] bideratu zuen solasaldia bere '''Lur gainean, itzal azpian'' (2022)' saiakera liburua ardatz hartuta, landa emakumearen lana ezagutarazi zuten, eta erakundeetan eta landa eremuen garapenerako politiketan emakumearen parte hartze handiagoa aldarrikatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Esplotazioaren jabea neu naizela argitu behar izan dut askotan" - Elorrio|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/elorrio/1695969753488-esplotazioaren-jabea-neu-naizela-argitu-behar-izan-dut-askotan|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2023-10-11}}</ref> 2024ko otsailean Abadiñon Izarne Axpe abeltzain eta gaztagile otxandiarrarekin batera landa emakumeen egoeraz arituko da. Milikuaren hitzetan:<blockquote>''Landa-mundua hirigunera hurbildu nahi dut. Horiek dira paisaiaren eta jaten ditugun elikagaien atzean daudenak.''<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier García|abizena=Legorburu|izenburua=«Las necesidades de las baserritarras se tienen que convertir en un tema social»|hizkuntza=es|data=2024-01-31|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/baserritarras-detras-alimentos-comemos-20240131165158-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-02-02}}</ref></blockquote> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Donostiako Arkitektura Goi Eskola Teknikoa]] * [[Udako Euskal Unibertsitatea]] == Kanpo estekak == * [https://anboto.org/durangaldea/1670410772530-kontua-ez-da-landa-eremua-ezagutzen-dugun-ala-ez-begirada-da-aldatu-behar-duguna Elkarrizketa: Kontua ez da landa eremua ezagutzen dugun ala ez; begirada da aldatu behar duguna] [[Anboto Komunikabideak|Anboto]], 2022,12.02 * [https://www.berria.eus/paperekoa/1855/008/001/2022-12-28/emakume-nekazariak-kontuan-hartzeko-ikusi-egin-behar-ditugu.htm Elkarrizketa: Emakume nekazariak kontuan hartzeko, ikusi egin behar ditugu] [[Berria]], 2022.12.28 * [http://www.aldiri.eus/ '''Aldiri''' bloga] <small>([[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]])</small> * [http://www.ehu.es/arkitekturahiztegia Arkitektura Hiztegia] <small>([[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]ren zerbitzarian, <s>[[TikiWiki]]</s> [[MediaWiki]] pean)</small> {{bizialdia|1985eko||Milikua, Leire}} [[Kategoria:Abadiñarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko arkitektoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]] [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:Emakume arkitektoak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:Emakume ikertzaileak]] s6jr1tykj5xvogi00o98sjj18ruiumo 0 959173 10002895 9803511 2024-12-18T06:35:15Z 2800:300:6F55:C120:4C08:9E90:ECA2:2F33 10002895 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa }} '''Sara Zozaya Apalategi''' ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1995]]ko [[abenduaren 27]]a) gipuzkoar konposatzaile, musikari eta abeslaria da. == Ibilbidea == Umetan akordeoia joz hasi zuen bere ibilbidea musikaren munduan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sara Zozaya - Artistas {{!}} Katapulta Tour Gipuzkoa {{!}} Programas - Kultura|hizkuntza=es-ES|url=https://www.gipuzkoa.eus/es/web/kultura/-/sara-zoza-2|aldizkaria=ORAIN Gipuzkoa|sartze-data=2020-05-24}}</ref> 12 urte zituela, lehen abestiak konposatzen hasi zen. Talde modura The Roof musika taldean hasi zuen ibilbidea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sara Zozaya|url=https://www.kutxakultur.eus/es/talentos/sara-zozaya/|aldizkaria=Kutxa Kultur|sartze-data=2020-05-24}}</ref> Hainbat musika proiektutan parte hartu ostean [[Nerabe (musika taldea)|Nerabe]] musika taldea sortu zuen beste hiru lagunekin batera. 2019. urte hasieratik, bakarkako ibilbideari ekin zion. [[2019]]ko urte amaieran argitaratu zuen bere bakarkako lehen lan luzea, ''III'' izenpean<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=‘Lili’, Sara Zozaya abeslari donostiarraren single berria|hizkuntza=eu|data=2020-05-24|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20200524/lili-sara-zozaya-abeslari-donostiarraren-single-berria|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2020-05-24}}</ref> eta ''Lili'' izan zen singlea. 2020an ''Lili'' izenarekin atera du bi bertsio dituen disko laburra. 2023an ''Nara'' izenekoa kaleratu zuen. == Diskografia == === Nerabe === * ''Toki-On'' (2017, autoekoizpena)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Toki-on|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/nerabe/toki-on|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2020-12-03}}</ref> === Bakarka === * ''III'' (2019, autoekoizpena)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=(I)|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/sara-zozaya/I-sara-zozaya|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2020-12-03}}</ref> * ''Lili'' ''(Reimagined)'' (2020, Airaka) - EPa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=lili (reimagined)|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/sara-zozaya/lili-reimagined|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2020-12-03}}</ref> * ''Nara'' (2023).<ref>{{Erreferentzia|izena=Julen|abizena=Korkostegi|izenburua=«Esentziara iristeko gaitasuna galdu egiten dugu batzuetan»|hizkuntza=eu|data=2023-10-20|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1857/022/001/2023-10-20/esentziara-iristeko-gaitasuna-galdu-egiten-dugu-batzuetan.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-10-20}}</ref> == Erreferentzia == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://anboto.org/berriz/1711023362029-erronka-berri-bakoitzari-nola-aurre-egiten-diodan-horretan-dago-koherentzia Sara Sorayari elkarrizketa: “Erronka berri bakoitzari nola aurre egiten diodan, horretan dago koherentzia”] Anboto 2024.03.24 * [https://www.mondosonoro.com/entrevistas/sara-zozaya-2020/ Sara Zozayari elkarrizketa. ''Benetan'' abestia entzugai]Mundo Sonoro (2019) * [https://www.facebook.com/zozayasara/ Sara Zozaya. Facebook] * [https://sarazozaya.bandcamp.com/ Sara Zozaya. Bandcamp] * [https://www.instagram.com/sara.zozaya/?hl=es Sara Zozaya. Instagram] {{bizialdia|1995eko||Zozaya, Sara}} [[Kategoria:Gipuzkoako musikagileak]] [[Kategoria:Donostiako musikariak]] [[Kategoria:Emakume musikagileak]] dkiztaulj1zx9v5zfmb47oopgvak6kb 0 971589 10002726 9813625 2024-12-17T20:21:44Z 46.222.80.202 /* Historia */ lotura bat gehitu 10002726 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = KF Teuta Durrës | ezkutu irudia = | ezizenak = ''Djemtë e Detit'' ("itsas mutilak") | hiria = [[Durrës]] ([[Albania]]) | sorrera urtea = [[1920]] | zelaia = Niko Dovana Stadium | zelai inaugurazioa = [[1965]] | zelai edukiera = 12.030 | presidentea = {{banderaikur|Albania}} Edmond Hasanbelli | entrenatzailea = {{banderaikur|Italia}} Diego Longo | liga = [[Albaniako futbol liga|Albaniako Liga]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 6.a | ezker-esku eredua 1 = _uhlsportstram19brw | gorputz eredua 1 = _uhlsportstram19brw | eskuin-esku eredua 1 = _uhlsportstram19brw | praka eredua 1 = | galtzerdi eredua 1 = | ezker-eskua 1 =000be8 | gorputza 1 =000be8 | eskuin-eskua 1 =000be8 | prakak 1 =000be8 | galtzerdiak 1 =000be8 | ezker-esku eredua 2 =_uhlsportstram19wbr | gorputz eredua 2 =_uhlsportstram19wbr | eskuin-esku eredua 2 =_uhlsportstram19wbr | praka eredua 2 = | galtzerdi eredua 2 = | ezker-eskua 2 = FFFFFF | gorputza 2 = FFFFFF | eskuin-eskua 2 = FFFFFF | prakak 2 = FFFFFF | galtzerdiak 2 = FFFFFF | webgunea = [http://www.kfteuta.com/ www.kfteuta.com] }} '''KF Teuta Durrës''' (izen osoa, ''Klubi Futbollistik Teuta Durrës'') [[Albania]]ko [[futbol]] taldea da, [[Durrës]] hirikoa. Albaniako liga bat eta lau kopa irabazi ditu. == Historia == Taldea 1920. urtean sortu zen ''Klubi Sportiv Urani'' izenarekin (''Uranium Sport Club'') eta 1930an ''Klubi Sportiv Teuta Durrës'' izena hartu zuen (Antzinateko [[Teuta]] erreginaren omenez). Izen harekin ligako bigarren postua eskuratu zuen 1931ean. Komunismoaren garaian 'Lokomotiva Durrës'' izena izan zuen eta Kopako bi final jokatu zituen. 1994an talde indartsua osatu zuen eta Liga eta Kopa irabazi zituen. XXI. mendean hiru Kopa gehiago irabazi ditu. == Palmaresa == === Albanian: 4 === * [[Albaniako futbol liga|Albaniako Liga]]: ** Txapelduna (2): 1994, 2021 ** Bigarrena (6): 1931, 1993, 1995, 1996, 2007, 2012 * [[Albaniako futbol kopa|Albaniako Kopa]]: ** Txapelduna (4): 1995, 2000, 2005, 2020 ** Finalista (6): 1957, 1975, 1994, 2001, 2003, 2007 == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Albaniako futbol taldeak|Teuta]] gvaf014bqcvp1t636s9dvbhawnnpj02 2 973201 10002413 10001570 2024-12-17T13:34:21Z Gotzon 1028 Orrialdetik eduki guztia ezabatzen 10002413 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 10002547 10002413 2024-12-17T15:57:35Z Gotzon 1028 10002547 wikitext text/x-wiki '''Ozeano Barea''' edo '''Ozeano Pazifikoa<ref>Euskaltzaindiak biak onartzen ditu ([https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0052.pdf Munduko geografiako zenbait izen (mendiak, ibaiak, itsasoak], 52. araua).</ref>''' [[Lurra|Lurraren]] bost ozeanikoetatik handiena eta sakonena da. Iparraldean [[Ozeano Artikoa|Ozeano Artikotik]] hegoaldean [[Ozeano Australa|Ozeano Australeraino]] (edo, definizioaren arabera, [[Antartika|Antartikaraino]]) hedatzen da , eta [[Asia|Asiako]] kontinenteak eta Australiak mugatzen dute mendebaldean, eta [[Amerika|Amerikak]] ekialdean. [[Lurra|Lurreko]] [[ur]] masarik handiena da, haren azalera osoaren heren bat hartzen baitu, 166,2 milioi km². 25.000 irla inguru ditu, gehienak ekuatore lerroaren hegoaldean. 165.250000 kilometro karratutan, [[Ozeano|ozeanoen]] eta [[Hidrosfera|hidrosferaren]] zatirik handiena denez, Lurraren ur azaleraren %&nbsp;46 eta planetaren azalera osoaren %&nbsp;32 inguru betetzen du, lur eremu osoa (148.000.000 km²) baino handiagoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pacific Ocean {{!}} Depth, Temperature, Animals, Location, Map, & Facts|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|data=2024-12-17|url=https://www.britannica.com/place/Pacific-Ocean|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Ozeano Barean daude ur hemisferioko eta [[Mendebaldeko hemisferioa|mendebaldeko hemisferioko]] zentroak, bai eta eskuraezintasun polo ozeanikoa ere. Ozeanoen zirkulazioak ([[Coriolis efektua|Coriolis efektuak]] eragindakoa) bi ur bolumenetan banatzen du,<ref>{{Erreferentzia|abizena=National Oceanic and Atmospheric Administration|izenburua=The Coriolis Effect|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-07-19|url=https://web.archive.org/web/20240719045445/https://oceanservice.noaa.gov/education/tutorial_currents/04currents1.html|aldizkaria=NOAA's National Ocean Service Education|sartze-data=2024-12-17}}</ref> neurri handi batean independenteak direnak: '''Ipar Ozeano Barea''' eta '''Hego Ozeano Barea''' (edo, modu lausoagoan, [[Hegoaldeko Itsasoa]]. Modu informalagoan, Ozeano Barea [[Nazioarteko egun aldaketa lerroa|nazioarteko egun aldaketa lerroaren]] arabera ere banatu daiteke: '''Ekialdeko Ozeano Barea''' eta '''Mendebaldeko Ozeano Barea''', horrela lau koadrantetan banatuta, hau da, '''Ipar-ekialdeko''' '''Ozeano Barea''' [[Ipar Amerika|Ipar Amerikako]] kosten aurrean, '''Hego-ekialdeko Ozeano Barea''' [[Hego Amerika|Hego Amerikaren]] aurrean, '''Ipar-mendebaldeko Ozeano Barea''' [[Ekialde Urruna|Ekialde Urrunaren]] inguruan, eta '''Hego-mendebaldeko Ozeano Barea''' [[Ozeania|Ozeaniaren]] inguruan. gx7arspeyj1acx4n4conqz0vgiec6sh 104 984900 10003203 8394181 2024-12-18T10:53:55Z Koldo Biguri 7388 10003203 wikitext text/x-wiki {{Banner}} [[Fitxategi:Navarra - Mapa municipal Baztan.svg|thumb|444px|<center>Baztan Nafarroako mapan.]] '''Baztan''' {{Txp|Nafarroa Garaia|Nafarroako}} iparraldean dagoen eskualde bat da, {{Txp|Frantzia|Frantziako}} mugatik gertu, mendebaldeko {{Txp|Pirinioak|Pirinioetan}}. Inguru menditsua da, haran berdez, erreka biziz eta baso handiz josia. Udalerriak 7.800 biztanle inguru zituen 2023an. {{Txp|Baztan (ibaia)|Baztan}} izeneko erreka igarotzen da bertan. Mendirik altuena {{Txp|Saioa}} da, 1.419 metrorekin. Udalerriak 376,8 kilometro koadro ditu eta {{Txp|Nafarroa Garaia}} eta {{Txp|Euskal Herria|Euskal Herr}} osoko udalerririk zabalena da. Ibarrak honako herri hauek ditu hegotik iparrera: {{Txp|Almandoz}}, {{Txp|Berroeta}}, {{Txp|Aniz}}, {{Txp|Ziga}}, {{Txp|Oronoz}}, {{Txp|Arraioz}}, {{Txp|Irurita}}, {{Txp|Gartzain}}, {{Txp|Lekaroz}}, {{Txp|Elizondo}}, {{Txp|Elbete}}, {{Txp|Arizkun}}, {{Txp|Azpilkueta}}, {{Txp|Erratzu}} eta {{Txp|Amaiur}}. Herri horiek lau kuartel historikotan banatzen dira: * '''Basaburua''': Almandoz, Aniz, Berroeta, Ziga. * '''Baztangoiza''': Amaiur, Arizkun, Azpilkueta, Erratzu. * '''Elizondo''': Elbete, Elizondo, Lekaroz. * '''Erberea''': Arraioz, Gartzain, Irurita, Oronoz-Mugairi. ==Klima eta paisaia== Baztango {{Txp|Klima ozeaniko|klima atlantikoa}} da. Neguak ez dira bereziki hotzak eta udarak ez dira oso beroak. Euri asko egiten duenez, zelai berdeak eta {{Txp|Pago|pagadi}} zein {{Txp|Haritz|harizti}} zabalak daude. Ingurugiroa hain bizia denez, {{Txp|biodibertsitate}} handia dago. Eskualdean bakarrik ikusi daitezken loreak eta animaliak ere badaude. ==Historia eta ondarea== Baztango historia aspaldi hasi zen, {{Txp|historiaurrea|historiaurrean}}. Eskualdean dauden {{Txp|trikuharri|trikuharriak}} eta {{Txp|harrespil|harrespilak}} horren erakusgarri dira. {{Txp|Erdi Aroa|Erdi Aroan}}, Baztan muga-herri garrantzitsua eta hainbat kulturarentzako topalekua izan zen. Historia oparo horren adibide hoberenetako bat eskualdeko {{Txp|arkitektura}} da: {{Txp|baserri}} tradizionalak, jauregiak eta duela hainbat mende eraikitako elizak daude. Baztango herri deigarrienetako bat Elizondo da, eskualdeko hiriburua. Elizondo bertako etxeengatik da ezaguna, teilatu gorriak eta egurrezko balkoiak dituzten harrizko etxeengatik. Gainera, herriko kale harriztatuek eta giro lasaiak ere ospe ona du. Elizondoko eraikin historiko guztietatik, {{Txp|Arizkunenea jauregia}} da ospetsuena: eraikin {{Txp|barroko}} eder bat, gaur egun kultur-etxea dena. ==Ekonomia== Baztango {{Txp|ekonomia}} nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu da beti. Eskualdeko baserrietan kalitate handiko {{Txp|nekazaritza}} eta {{Txp|abeltzaintza}} produktuak ekoizten dituzte, eta gero herrietan bertan edo merkatu handiagoetan saltzen dira. {{Txp|Artisautza}} ere nahiko garrantzitsua da bertako ekonomian: {{Txp|liho|lihoa}}, egurra eta burdina erabiltzen dira gehienbat. Azken urteetan, geroz eta {{Txp|turismo}} gehiago egiten da Baztanen. Bisitariak paisaia ederren, ondare kulturalaren eta ekoturismoaren zein naturaren bila joaten dira. Eskualdean era askotako landetxeak daude, etxe tradizionalak eta hotel erosoak esaterako. ==Kultura== Euskal tradizioa guztiz errotuta dago Baztango kulturan. Eskualde osoan hitz egiten da {{Txp|euskara|euskaraz}} eta bertako identitatearen ikurra da. Baztango festak eta ospakizunak bizi-biziak dira eta beti girotzen dira musikaz, dantzaz eta ekitaldi tradizionalez. Festa garrantzitsuenetako bat {{Txp|Baztandarren Biltzarra}} da. Bertan, komunitate osoa elkartzen da eskualdeko ondarea ospatzeko asmoz, eta desfileak egin, dantzatu eta janari tipikoa prestatzen da. Baztango {{Txp|gastronomia}} ere bertako kultura oparoaren erakusle da. Sukaldaritza tradizionala bertako produktuetan oinarritzen da, eta ardi-gazta, arkumea zein {{Txp|barazki}} freskoak plater askotan erabiltzen dira. Eskualdean gozamen handiko platerak jan daitezke: arkumea txilindron erara, Tolosako babarrunak eta hainbat azkenburuko, adibidez, mamia (bertan, "gaztanbera" deitua) eta pantxineta. ==Irudi batzuk== <center><gallery widths="200px" heights="200px" perrow="3"> Fitxategi:Elizondo Euskal Herria.JPG|Elizondo herria. Fitxategi:Caserios en Elizondo.jpg|Elizondoko etxeak. Fitxategi:Mutil-dantza Elizondon Baztandarren Biltzarrean 2015.jpg|Baztandarren Biltzarra. </gallery></center> {{Txikipedia interwiki}} [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Geografia]] [[Kategoria:Txikipedia:Nafarroa Garaia]] [[Kategoria:Txikipedia:Euskal Herria]] 33cipnayswiiercky3jf64jfpvt4csm 10003204 10003203 2024-12-18T10:54:15Z Koldo Biguri 7388 10003204 wikitext text/x-wiki {{Banner}} [[Fitxategi:Navarra - Mapa municipal Baztan.svg|thumb|444px|<center>Baztan Nafarroako mapan.]] '''Baztan''' {{Txp|Nafarroa Garaia|Nafarroako}} iparraldean dagoen eskualde bat da, {{Txp|Frantzia|Frantziako}} mugatik gertu, mendebaldeko {{Txp|Pirinioak|Pirinioetan}}. Inguru menditsua da, haran berdez, erreka biziz eta baso handiz josia. Udalerriak 7.800 biztanle inguru zituen 2023an. {{Txp|Baztan (ibaia)|Baztan}} izeneko erreka igarotzen da bertan. Mendirik altuena {{Txp|Saioa}} da, 1.419 metrorekin. Udalerriak 376,8 kilometro koadro ditu eta {{Txp|Nafarroa Garaia}} eta {{Txp|Euskal Herria|Euskal Herr}} osoko udalerririk zabalena da. Ibarrak honako herri hauek ditu hegotik iparrera: {{Txp|Almandoz}}, {{Txp|Berroeta}}, {{Txp|Aniz}}, {{Txp|Ziga}}, {{Txp|Oronoz-Mugairi}}, {{Txp|Arraioz}}, {{Txp|Irurita}}, {{Txp|Gartzain}}, {{Txp|Lekaroz}}, {{Txp|Elizondo}}, {{Txp|Elbete}}, {{Txp|Arizkun}}, {{Txp|Azpilkueta}}, {{Txp|Erratzu}} eta {{Txp|Amaiur}}. Herri horiek lau kuartel historikotan banatzen dira: * '''Basaburua''': Almandoz, Aniz, Berroeta, Ziga. * '''Baztangoiza''': Amaiur, Arizkun, Azpilkueta, Erratzu. * '''Elizondo''': Elbete, Elizondo, Lekaroz. * '''Erberea''': Arraioz, Gartzain, Irurita, Oronoz-Mugairi. ==Klima eta paisaia== Baztango {{Txp|Klima ozeaniko|klima atlantikoa}} da. Neguak ez dira bereziki hotzak eta udarak ez dira oso beroak. Euri asko egiten duenez, zelai berdeak eta {{Txp|Pago|pagadi}} zein {{Txp|Haritz|harizti}} zabalak daude. Ingurugiroa hain bizia denez, {{Txp|biodibertsitate}} handia dago. Eskualdean bakarrik ikusi daitezken loreak eta animaliak ere badaude. ==Historia eta ondarea== Baztango historia aspaldi hasi zen, {{Txp|historiaurrea|historiaurrean}}. Eskualdean dauden {{Txp|trikuharri|trikuharriak}} eta {{Txp|harrespil|harrespilak}} horren erakusgarri dira. {{Txp|Erdi Aroa|Erdi Aroan}}, Baztan muga-herri garrantzitsua eta hainbat kulturarentzako topalekua izan zen. Historia oparo horren adibide hoberenetako bat eskualdeko {{Txp|arkitektura}} da: {{Txp|baserri}} tradizionalak, jauregiak eta duela hainbat mende eraikitako elizak daude. Baztango herri deigarrienetako bat Elizondo da, eskualdeko hiriburua. Elizondo bertako etxeengatik da ezaguna, teilatu gorriak eta egurrezko balkoiak dituzten harrizko etxeengatik. Gainera, herriko kale harriztatuek eta giro lasaiak ere ospe ona du. Elizondoko eraikin historiko guztietatik, {{Txp|Arizkunenea jauregia}} da ospetsuena: eraikin {{Txp|barroko}} eder bat, gaur egun kultur-etxea dena. ==Ekonomia== Baztango {{Txp|ekonomia}} nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu da beti. Eskualdeko baserrietan kalitate handiko {{Txp|nekazaritza}} eta {{Txp|abeltzaintza}} produktuak ekoizten dituzte, eta gero herrietan bertan edo merkatu handiagoetan saltzen dira. {{Txp|Artisautza}} ere nahiko garrantzitsua da bertako ekonomian: {{Txp|liho|lihoa}}, egurra eta burdina erabiltzen dira gehienbat. Azken urteetan, geroz eta {{Txp|turismo}} gehiago egiten da Baztanen. Bisitariak paisaia ederren, ondare kulturalaren eta ekoturismoaren zein naturaren bila joaten dira. Eskualdean era askotako landetxeak daude, etxe tradizionalak eta hotel erosoak esaterako. ==Kultura== Euskal tradizioa guztiz errotuta dago Baztango kulturan. Eskualde osoan hitz egiten da {{Txp|euskara|euskaraz}} eta bertako identitatearen ikurra da. Baztango festak eta ospakizunak bizi-biziak dira eta beti girotzen dira musikaz, dantzaz eta ekitaldi tradizionalez. Festa garrantzitsuenetako bat {{Txp|Baztandarren Biltzarra}} da. Bertan, komunitate osoa elkartzen da eskualdeko ondarea ospatzeko asmoz, eta desfileak egin, dantzatu eta janari tipikoa prestatzen da. Baztango {{Txp|gastronomia}} ere bertako kultura oparoaren erakusle da. Sukaldaritza tradizionala bertako produktuetan oinarritzen da, eta ardi-gazta, arkumea zein {{Txp|barazki}} freskoak plater askotan erabiltzen dira. Eskualdean gozamen handiko platerak jan daitezke: arkumea txilindron erara, Tolosako babarrunak eta hainbat azkenburuko, adibidez, mamia (bertan, "gaztanbera" deitua) eta pantxineta. ==Irudi batzuk== <center><gallery widths="200px" heights="200px" perrow="3"> Fitxategi:Elizondo Euskal Herria.JPG|Elizondo herria. Fitxategi:Caserios en Elizondo.jpg|Elizondoko etxeak. Fitxategi:Mutil-dantza Elizondon Baztandarren Biltzarrean 2015.jpg|Baztandarren Biltzarra. </gallery></center> {{Txikipedia interwiki}} [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Geografia]] [[Kategoria:Txikipedia:Nafarroa Garaia]] [[Kategoria:Txikipedia:Euskal Herria]] 8auzvbgaydn7focfo863s8svdnie9y8 10003206 10003204 2024-12-18T10:54:31Z Koldo Biguri 7388 10003206 wikitext text/x-wiki {{Banner}} [[Fitxategi:Navarra - Mapa municipal Baztan.svg|thumb|444px|<center>Baztan Nafarroako mapan.]] '''Baztan''' {{Txp|Nafarroa Garaia|Nafarroako}} iparraldean dagoen eskualde bat da, {{Txp|Frantzia|Frantziako}} mugatik gertu, mendebaldeko {{Txp|Pirinioak|Pirinioetan}}. Inguru menditsua da, haran berdez, erreka biziz eta baso handiz josia. Udalerriak 7.800 biztanle inguru zituen 2023an. {{Txp|Baztan (ibaia)|Baztan}} izeneko erreka igarotzen da bertan. Mendirik altuena {{Txp|Saioa}} da, 1.419 metrorekin. Udalerriak 376,8 kilometro koadro ditu eta {{Txp|Nafarroa Garaia}} eta {{Txp|Euskal Herria|Euskal Herr}} osoko udalerririk zabalena da. Ibarrak honako herri hauek ditu hegotik iparrera: {{Txp|Almandoz}}, {{Txp|Berroeta}}, {{Txp|Aniz}}, {{Txp|Ziga}}, {{Txp|Oronoz-Mugairi}}, {{Txp|Arraioz}}, {{Txp|Irurita}}, {{Txp|Gartzain}}, {{Txp|Lekaroz}}, {{Txp|Elizondo}}, {{Txp|Elbete}}, {{Txp|Arizkun}}, {{Txp|Azpilkueta}}, {{Txp|Erratzu}} eta {{Txp|Amaiur}}. Herri horiek lau kuartel historikotan banatzen dira: * '''Basaburua''': Almandoz, Aniz, Berroeta, Ziga. * '''Baztangoiza''': Amaiur, Arizkun, Azpilkueta, Erratzu. * '''Elizondo''': Elbete, Elizondo, Lekaroz. * '''Erberea''': Arraioz, Gartzain, Irurita, Oronoz-Mugairi. ==Klima eta paisaia== Baztango {{Txp|Klima ozeaniko|klima atlantikoa}} da. Neguak ez dira bereziki hotzak eta udarak ez dira oso beroak. Euri asko egiten duenez, zelai berdeak eta {{Txp|Pago|pagadi}} zein {{Txp|Haritz|harizti}} zabalak daude. Ingurugiroa hain bizia denez, {{Txp|biodibertsitate}} handia dago. Eskualdean bakarrik ikusi daitezken loreak eta animaliak ere badaude. ==Historia eta ondarea== Baztango historia aspaldi hasi zen, {{Txp|historiaurrea|historiaurrean}}. Eskualdean dauden {{Txp|trikuharri|trikuharriak}} eta {{Txp|harrespil|harrespilak}} horren erakusgarri dira. {{Txp|Erdi Aroa|Erdi Aroan}}, Baztan muga-herri garrantzitsua eta hainbat kulturarentzako topalekua izan zen. Historia oparo horren adibide hoberenetako bat eskualdeko {{Txp|arkitektura}} da: {{Txp|baserri}} tradizionalak, jauregiak eta duela hainbat mende eraikitako elizak daude. Baztango herri deigarrienetako bat Elizondo da, eskualdeko hiriburua. Elizondo bertako etxeengatik da ezaguna, teilatu gorriak eta egurrezko balkoiak dituzten harrizko etxeengatik. Gainera, herriko kale harriztatuek eta giro lasaiak ere ospe ona du. Elizondoko eraikin historiko guztietatik, {{Txp|Arizkunenea jauregia}} da ospetsuena: eraikin {{Txp|barroko}} eder bat, gaur egun kultur-etxea dena. ==Ekonomia== Baztango {{Txp|ekonomia}} nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritu da beti. Eskualdeko baserrietan kalitate handiko {{Txp|nekazaritza}} eta {{Txp|abeltzaintza}} produktuak ekoizten dituzte, eta gero herrietan bertan edo merkatu handiagoetan saltzen dira. {{Txp|Artisautza}} ere nahiko garrantzitsua da bertako ekonomian: {{Txp|liho|lihoa}}, egurra eta burdina erabiltzen dira gehienbat. Azken urteetan, geroz eta {{Txp|turismo}} gehiago egiten da Baztanen. Bisitariak paisaia ederren, ondare kulturalaren eta ekoturismoaren zein naturaren bila joaten dira. Eskualdean era askotako landetxeak daude, etxe tradizionalak eta hotel erosoak esaterako. ==Kultura== Euskal tradizioa guztiz errotuta dago Baztango kulturan. Eskualde osoan hitz egiten da {{Txp|euskara|euskaraz}} eta bertako identitatearen ikurra da. Baztango festak eta ospakizunak bizi-biziak dira eta beti girotzen dira musikaz, dantzaz eta ekitaldi tradizionalez. Festa garrantzitsuenetako bat {{Txp|Baztandarren Biltzarra}} da. Bertan, komunitate osoa elkartzen da eskualdeko ondarea ospatzeko asmoz, eta desfileak egin, dantzatu eta janari tipikoa prestatzen da. Baztango {{Txp|gastronomia}} ere bertako kultura oparoaren erakusle da. Sukaldaritza tradizionala bertako produktuetan oinarritzen da, eta ardi-gazta, arkumea zein {{Txp|barazki}} freskoak plater askotan erabiltzen dira. Eskualdean gozamen handiko platerak jan daitezke: arkumea txilindron erara, Tolosako babarrunak eta hainbat azkenburuko, adibidez, mamia (bertan, "gaztanbera" deitua) eta pantxineta. ==Irudi batzuk== <center><gallery widths="200px" heights="200px" perrow="3"> Fitxategi:Elizondo Euskal Herria.JPG|Elizondo herria. Fitxategi:Caserios en Elizondo.jpg|Elizondoko etxeak. Fitxategi:Mutil-dantza Elizondon Baztandarren Biltzarrean 2015.jpg|Baztandarren Biltzarra. </gallery></center> {{Txikipedia interwiki}} [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Geografia]] [[Kategoria:Txikipedia:Nafarroa]] [[Kategoria:Txikipedia:Euskal Herria]] cmfmzy0mc3264pcux5gejdgn5kzcca7 2 985067 10002371 9978986 2024-12-17T12:25:09Z OlasoGamino 118008 10002371 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Apple M1.jpg|thumb|298x298px|Apple M1 ''sistema bat txipean'']] '''Sistema bat txipean''' (SoC, ''system on a chip'' ingelesez) [[Txip|zirkuitu integratu]] bat da, [[ordenagailu]] baten edo beste sistema elektroniko baten osagai gehienak edo guztiak hartzen dituena. Osagai horiek ia beti izaten dituzte txip bat prozesatzeko unitate zentrala ([[Prozesatzeko unitate zentral|PUZ]]), memoria-interfazeak, sarrera/irteerako gailuak eta interfazeak, eta biltegiratzeko bigarren mailako interfazeak, askotan beste osagai batzuekin batera, hala nola irrati-modemak eta grafikoak prozesatzeko unitate bat ([[Grafikoak prozesatzeko unitate|GPU]]), dena txip bakar batean. SoCak seinale digitalak eta analogikoak, seinale mixtoak eta, askotan, irrati-maiztasunak prozesatzeko funtzioak izan ditzake. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=7 dazzling smartphone improvements with Qualcomm’s Snapdragon 835 chip|hizkuntza=en|url=https://www.networkworld.com/article/958945/7-dazzling-smartphone-improvements-with-qualcomms-snapdragon-835-chip.html|aldizkaria=Network World|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Errendimendu handieneko SoCak memoria eta biltegiratze sekundarioko txip dedikatuekin eta fisikoki bereiziekin konbinatu ohi dira (LPDDR eta eUFS edo eMMC, hurrenez hurren). Horiek SoCaren gainean jar daitezke PoP (''package on package'' ingelesez), edo SoCaren inguruan koka daitezke. Gainera, SoCek haririk gabeko modem bereiziak erabil ditzakete (bereziki, WWAN modemak). <ref>{{Erreferentzia|izena=Ron|abizena=Amadeo|izenburua=Qualcomm’s Snapdragon X60 promises smaller 5G modems in 2021|hizkuntza=en-US|data=2020-02-18|url=https://arstechnica.com/gadgets/2020/02/qualcomms-snapdragon-x60-promises-smaller-5g-modems-in-2021/?amp=1|aldizkaria=Ars Technica|sartze-data=2024-12-17}}</ref> SoC batek mikrokontroladore bat, mikroprozesadore bat edo, agian, [[Periferiko (ordenagailua)|periferikoak]] dituzten zenbait prozesadore-nukleo ditu, hala nola GPU bat, modemak eta [[Wi-Fi]] edo koprozesadore bat edo gehiago. Mikrokontroladore batek zirkuitu periferikoak eta memoria dituen mikroprozesadore bat integratzen duen bezala, SoC bat ere periferiko aurreratuagoak dituen mikrokontroladore baten integraziotzat har daiteke. Multitxip-arkitektura batekin alderatuta, funtzionalitate baliokidea duen SoC batek energia kontsumo txikiagoa izango du, baita tamaina txikiagoa ere. Osagaiak ordezteko gaitasun txikiagoa izatearen kontura gertatzen da hori. Definizioz, SoC diseinuak osagai-modulu ezberdinetan guztiz edo ia guztiz integratuta daude. Arrazoi horiengatik, hardwarearen industrian osagaiak estuago integratzeko joera orokorra egon da, hein batean SoCaren eraginagatik eta informatika eramangarri eta txertatuaren merkatuetatik ikasitakoengatik. SoCak oso ohikoak dira konputazio eramangarriaren merkatuan (mugikorretan eta bestelako gailu adimentsuetan). <ref>{{Erreferentzia|abizena=EETimes|izenburua=The why, where and what of low-power SoC design|data=2004-12-03|url=https://www.eetimes.com/the-why-where-and-what-of-low-power-soc-design/?_ga|aldizkaria=EE Times|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Power Management for Internet of Things (IoT) System on a Chip (SoC) Development|hizkuntza=en|url=https://www.design-reuse.com/articles/42705/power-management-for-iot-soc-development.html|aldizkaria=Design And Reuse|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[Fitxategi:ARMSoCBlockDiagram.svg|thumb|360x360px|''SoC'' batean oinarritutako mikrokontrolagailua]] == Motak == Oro har, hiru SoC mota bereiz daitezke: • [[Mikrokontrolagailu]] baten inguruan eraikitako SoCak, • [[Mikroprozesadore]] baten inguruan eraikitako SoCak, askotan telefono mugikorretan aurkitzen direnak; • Berariazko aplikazioetarako espezializatutako zirkuitu integratuko SoCak, aurreko bi kategoriekin bat ez datozen aplikazio espezifikoetarako diseinatuak. == Aplikazioak == SOCak edozein zeregin informatikotan aplika daitezke. Hala ere, normalean informatika eramangarrian erabiltzen dira, hala nola tabletetan, telefono mugikorretan, erloju adimendunetan eta netbooketan, baita sistema integratuetan eta lehen mikrokontrolagailuak erabiltzen ziren aplikazioetan ere. === Sistema integratuak === Sistema integratuen merkatuan, non lehen mikrokontrolagailuak bakarrik erabil zitezkeen, SoCak garrantzia hartzen ari dira. Sistemen integrazio estuagoak fidagarritasun handiagoa eta akats gutxiago ematen ditu, eta SoCek mikrokontrolagailuek baino funtzionalitate gehiago eta potentzia informatiko handiagoa eskaintzen dute. Aplikazioek adimen artifizialaren azelerazioa, ikusmen artifizial integratua, datuen bilketa, telemetria, bektoreen prozesamendua eta ingurune-adimena barne hartzen dituzte. Sarritan, SoC integratuak gauzen interneteko (''Internet of Things'' ([[Gauzen Internet|IoT]])) merkatuetara bideratzen dira, multimedia, sareak, telekomunikazioak eta ertzeko konputazioa. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Qualcomm launches SoCs for embedded vision {{!}} Imaging and Machine Vision Europe|url=https://www.imveurope.com/news/qualcomm-launches-socs-embedded-vision|aldizkaria=www.imveurope.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * [[AMD]] * Zynq 7000 SoC * Zynq UltraScale+ MPSoC * Zynq UltraScale+ RFSoC * Versal Adaptive SoC === Konputazio mugikorra === Konputazio mugikorrean oinarritutako SoCek beti dituzte prozesadoreak, memoriak, txipeko cacheak, haririk gabeko sareen gaitasunak eta, askotan, kamera digitalen hardwarea eta firmwarea. Memoria-tamainak handituz gero, gama altuko SoCek askotan ez dute memoriarik ez flash biltegiratzerik izango eta, horren ordez, memoria eta flash memoria SoCren ondoan edo gainean jarriko dira. Konputazio eramangarriaren SoCren adibide batzuk hauek dira: • [[Samsung Electronics]]:  Exynos, batez ere Samsung Galaxy telefono mugikorren serieak erabiltzen duena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Desmontaje del Galaxy S10 y S10e|hizkuntza=es|data=2019-03-06|url=https://es.ifixit.com/Gu%C3%ADa/Desmontaje+del+Galaxy+S10+y+S10e/120331|aldizkaria=iFixit|sartze-data=2024-12-17}}</ref> • [[Qualcomm]]:  Snapdragon, telefono mugikorretan askotan erabiltzen dena. 2018an, Snapdragon SoCak, [[Microsoft Windows|Windows]] 10 zuten ordenagailu eramangarrien bizkarrezur gisa erabiltzen hasi ziren, eta "PC beti konektatuak" gisa merkaturatzen ziren. <ref>{{Erreferentzia|izena=Dan Thorp-Lancaster last|abizena=updated|izenburua=ARM is going after Intel with new chip roadmap through 2020|hizkuntza=en|data=2018-08-16|url=https://www.windowscentral.com/arm-going-after-intel-new-chip-roadmap-through-2020|aldizkaria=Windows Central|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Microsoft|izenburua=Windows 11 Computers: Desktops, 2-in-1 PCs & More {{!}} Microsoft|hizkuntza=en-us|url=https://www.microsoft.com/en-us/windows/view-all-devices?r=1|aldizkaria=Windows|sartze-data=2024-12-17}}</ref> • [[MediaTek]]:  Dimensity eta Kompanio seriea. Qualcommek bezalaxe, beren txipak komerzializatzen dituzte • [[Apple Inc.|Apple]]:  Apple Silicon, beren produktuetan erabiltzen dituzte === Ordenagailu pertsonalak === 1992an, Acorn Computersek A3010, A3020 eta A4000 ordenagailu pertsonalen gama ekoitzi zuen SoC ARM250ekin. Jatorrizko Acorn ARM2 prozesadorea memoria kontrolatzaile batekin (MEMC), bideo kontrolatzaile batekin (VIDC) eta S/I kontrolatzaile batekin (IOC) konbinatzen zuen. ARM zuten aurreko Acorn ordenagailuetan, lau txip diskretu ziren. ARM7500 txipa bere bigarren belaunaldiko SoCa zen, ARM700, VIDC20 eta IOMD kontrolatzaileetan oinarrituta, eta asko erabili zen deskodetzaile gisa integratutako gailuetan, baita ondorengo Acorn ordenagailu pertsonaletan ere. Tablet eta ordenagailu eramangarrien fabrikatzaileek sistema integratuen eta telefono mugikorren merkatutik hartu dituzte, energia-kontsumo txikiagoari, errendimendu hobeari eta fidagarritasunari buruz, hardware- eta firmware-moduluen integrazio estuago batetik abiatuta, eta [[LTE]] eta txipean integratutako haririk gabeko beste sare-komunikazio batzuk (sare-interfazeko kontrolagailu integratuak). <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Qualcomm 5G Modems and RF Modules {{!}} Advanced 4G LTE Modems|hizkuntza=en|url=https://www.qualcomm.com/products/technology/modems|aldizkaria=www.qualcomm.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Egitura == SoC batek hardware-unitate funtzionalak ditu, software-kodea exekutatzen duten mikroprozesadoreak barne, bai eta komunikazio-azpisistema bat ere, modulu funtzional horien artean konektatzeko, kontrolatzeko, zuzentzeko eta elkarreragiteko. === Osagai funtzionalak === ==== Prozesadorearen nukleoak ==== SoC batek gutxienez prozesatzeko nukleo bat izan behar du, baina normalean SoC batek nukleo bat baino gehiago izaten du. Prozesadore-nukleoak mikrokontroladore bat, mikroprozesadore bat (μP), seinale digitaleko prozesadore bat ([[DSP]]) edo aplikazioaren jarraibide espezifikoen multzoko prozesadore bat (ASIP) izan daitezke. ASIPek aplikazio-domeinu baterako pertsonalizatutako eta lan-karga mota jakin baterako xede orokorreko jarraibideak baino eraginkorragoak izateko diseinatutako instrukzio-multzoak dituzte. Prozesadore anitzeko SoCek definizioz prozesadore nukleo bat baino gehiago dute. [[ARM arkitektura|ARM]] arkitektura aukera arrunta da SoC prozesadore nukleoetarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=Steve|abizena=Furber|izenburua=ARM system-on-chip architecture|argitaletxea=Addison-Wesley|data=2000|edizioa=1. publ|isbn=978-0-201-67519-1|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Haris|abizena=Javaid|izenburua=Pipelined Multiprocessor System-on-Chip for Multimedia|argitaletxea=Springer|abizena2=Parameswaran|izena2=Sri|data=2014|isbn=978-3-319-01113-4|sartze-data=2024-12-17|serie=SpringerLink}}</ref> ==== Memoria ==== SoCek memoria-blokeak izan behar dituzte beren kalkuluak egiteko, mikrokontrolagailuek eta beste sistema integratu batzuek bezala. Aplikazioaren arabera, SoC baten memoriak memoria hierarkia bat eta cache hierarkia bat osa ditzake. Informatika eramangarriaren merkatuan, hori ohikoa da, baina kontsumo baxuko mikrokontrolagailu integratu askotan, hori ez da beharrezkoa. SoC sistementzako memoria-teknologiek irakurketa bakarreko memoria (ROM), ausazko atzipen-memoria ([[Random Access Memory|RAM]]), elektrikoki ezaba daitekeen [[Read Only Memory|ROM]] programagarria (EEPROM) eta flash memoria dituzte. Beste sistema informatikoetan bezala, RAMa RAM estatikoan (SRAM), erlatiboki azkarragoa baina garestiagoa, eta RAM dinamikoan (DRAM), motelagoa baina merkeagoa, zatitu daiteke. SoC batek cache-hierarkia bat duenean, SRAMa prozesadorearen erregistroak eta nukleoen cacheak inplementatzeko erabiltzen da normalean, eta DRAMa memoria nagusirako erabiltzen da. "Memoria nagusia" prozesadore bakarraren espezifikoa izan daiteke (nukleo anitzekoa izan daiteke) SoCak prozesadore anitz dituenean, kasu honetan memoria banatua da eta txipean moduluen arteko komunikazioaren bidez bidali behar da, beste prozesadore bat sartu ahal izateko.   ==== Interfazeak ==== SoCek kanpoko interfazeak dituzte, normalean komunikazio protokoloetarako. Sarritan, industriaren estandarretan oinarritzen dira, hala nola USB, Ethernet, USART, SPI, HDMI, I²C eta CSI beste askoren artean. Interfaze horiek aldatu egingo dira aurreikusitako aplikazioaren arabera. Haririk gabeko sareen protokoloak ere onar daitezke, hala nola Wi-Fi, [[Bluetooth]], 6LoWPAN eta eremu hurbileko komunikazioa. Beharrezkoa denean, SoCek interfaze analogikoak izaten dituzte, bihurgailu analogiko-digitalak eta digital-analogikoak barne, sarritan seinaleak prozesatzeko. Hainbat sentsore edo eragingailurekin elkarreragin dezakete, transduktore adimendunak barne. Aplikazioaren berariazko modulu edo babesleekin elkarreragin dezakete. ==== Seinale digitalen prozesadoreak ==== Seinale digitalen prozesadoreen nukleoak (DSP) SOCetan sartu ohi dira. Sentsoreetarako, eragingailuetarako, datu-bilketarako, datu-analisirako eta multimedia-prozesamendurako seinaleak prozesatzeko eragiketak egiten dituzte SOCetan. DSP nukleoek instrukzio oso luzeko (VLIW) eta instrukzio bakarreko datu anitzeko (SIMD) instrukzio arkitekturak izaten dituzte, eta, beraz, oso egokiak dira instrukzio mailako paralelismoa ustiatzeko prozesamendu paraleloaren eta exekuzio supereskalarraren bitartez. DSP nukleoek aplikazioaren jarraibide espezifikoak izaten dituzte, eta, hala, aplikazioaren jarraibide espezifikoen multzoko prozesadoreak (ASIP) izan ohi dira. Aplikazioaren jarraibide espezifiko horiek hardware dedikatuko unitate funtzionalei dagozkie, eta horiek jarraibide horiek kalkulatzen dituzte. DSPen instrukzio tipikoen artean daude biderketa-metaketa, [[Fourierren transformatu|Fourieren transformatu]] azkarra, biderketa-batuketa fusionatua eta konboluzioak. ==== Beste batzuk ==== Beste sistema informatiko batzuek bezala, SoCek tenporizazio-iturriak behar dituzte erloju-seinaleak sortzeko, SoCaren funtzioen exekuzioa kontrolatzeko eta SoCaren seinaleak prozesatzeko aplikazioei denbora-testuingurua emateko, beharrezkoa bada. Denbora-iturri erabilienak kristalezko osziladoreak dira. SoC periferikoek denbora-kontagailuak, denbora errealeko tenporizadoreak eta berriro pizten hasteko sorgailuak dituzte. SoCek tentsio erreguladoreak eta energia emateko zirkuituak ere badituzte. === Moduluen arteko komunikazioa === SOCek egikaritze-unitate asko dituzte. Unitate horiek, askotan, datuak eta jarraibideak bidali behar dituzte batetik bestera. Hori dela eta, SOC guztiek, arruntenek izan ezik, komunikazio-azpisistemak behar dituzte. Hasiera batean, beste mikrokonputagailu-teknologiekin bezala, datu-busen arkitekturak erabiltzen ziren, baina duela gutxi garrantzia hartu dute interkomunikazio-sare sakabanatuetan oinarritutako diseinuek, hau da, txipeko sare (NoC) izenekoek, eta aurreikusten da etorkizun hurbilean busen arkitekturak gaindituko dituztela SoCaren diseinuan. == Erreferentziak == <references /> tliu9wdgh6wm5b7dc9lfbyy9clx4qqo 10002374 10002371 2024-12-17T12:26:58Z OlasoGamino 118008 10002374 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Apple M1.jpg|thumb|298x298px|Apple M1 ''sistema bat txipean'']] '''Sistema bat txipean''' (SoC, ''system on a chip'' ingelesez) [[Txip|zirkuitu integratu]] bat da, [[ordenagailu]] baten edo beste sistema elektroniko baten osagai gehienak edo guztiak hartzen dituena. Osagai horiek ia beti izaten dituzte txip bat prozesatzeko unitate zentrala ([[Prozesatzeko unitate zentral|PUZ]]), memoria-interfazeak, sarrera/irteerako gailuak eta interfazeak, eta biltegiratzeko bigarren mailako interfazeak, askotan beste osagai batzuekin batera, hala nola irrati-modemak eta grafikoak prozesatzeko unitate bat ([[Grafikoak prozesatzeko unitate|GPU]]), dena txip bakar batean. SoCak seinale digitalak eta analogikoak, seinale mixtoak eta, askotan, irrati-maiztasunak prozesatzeko funtzioak izan ditzake. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=7 dazzling smartphone improvements with Qualcomm’s Snapdragon 835 chip|hizkuntza=en|url=https://www.networkworld.com/article/958945/7-dazzling-smartphone-improvements-with-qualcomms-snapdragon-835-chip.html|aldizkaria=Network World|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Errendimendu handieneko SoCak memoria eta biltegiratze sekundarioko txip dedikatuekin eta fisikoki bereiziekin konbinatu ohi dira (LPDDR eta eUFS edo eMMC, hurrenez hurren). Horiek SoCaren gainean jar daitezke PoP (''package on package'' ingelesez), edo SoCaren inguruan koka daitezke. Gainera, SoCek haririk gabeko modem bereiziak erabil ditzakete (bereziki, WWAN modemak). <ref>{{Erreferentzia|izena=Ron|abizena=Amadeo|izenburua=Qualcomm’s Snapdragon X60 promises smaller 5G modems in 2021|hizkuntza=en-US|data=2020-02-18|url=https://arstechnica.com/gadgets/2020/02/qualcomms-snapdragon-x60-promises-smaller-5g-modems-in-2021/?amp=1|aldizkaria=Ars Technica|sartze-data=2024-12-17}}</ref> SoC batek mikrokontroladore bat, mikroprozesadore bat edo, agian, [[Periferiko (ordenagailua)|periferikoak]] dituzten zenbait prozesadore-nukleo ditu, hala nola GPU bat, modemak eta [[Wi-Fi]] edo koprozesadore bat edo gehiago. Mikrokontroladore batek zirkuitu periferikoak eta memoria dituen mikroprozesadore bat integratzen duen bezala, SoC bat ere periferiko aurreratuagoak dituen mikrokontroladore baten integraziotzat har daiteke. Multitxip-arkitektura batekin alderatuta, funtzionalitate baliokidea duen SoC batek energia kontsumo txikiagoa izango du, baita tamaina txikiagoa ere. Osagaiak ordezteko gaitasun txikiagoa izatearen kontura gertatzen da hori. Definizioz, SoC diseinuak osagai-modulu ezberdinetan guztiz edo ia guztiz integratuta daude. Arrazoi horiengatik, hardwarearen industrian osagaiak estuago integratzeko joera orokorra egon da, hein batean SoCaren eraginagatik eta informatika eramangarri eta txertatuaren merkatuetatik ikasitakoengatik. SoCak oso ohikoak dira konputazio eramangarriaren merkatuan (mugikorretan eta bestelako gailu adimentsuetan). <ref>{{Erreferentzia|abizena=EETimes|izenburua=The why, where and what of low-power SoC design|data=2004-12-03|url=https://www.eetimes.com/the-why-where-and-what-of-low-power-soc-design/?_ga|aldizkaria=EE Times|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Power Management for Internet of Things (IoT) System on a Chip (SoC) Development|hizkuntza=en|url=https://www.design-reuse.com/articles/42705/power-management-for-iot-soc-development.html|aldizkaria=Design And Reuse|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[Fitxategi:ARMSoCBlockDiagram.svg|thumb|360x360px|''SoC'' batean oinarritutako mikrokontrolagailua]] == Motak == Oro har, hiru SoC mota bereiz daitezke: • [[Mikrokontrolagailu]] baten inguruan eraikitako SoCak. • [[Mikroprozesadore]] baten inguruan eraikitako SoCak, askotan telefono mugikorretan aurkitzen direnak. • Berariazko aplikazioetarako espezializatutako zirkuitu integratuko SoCak, aurreko bi kategoriekin bat ez datozen aplikazio espezifikoetarako diseinatuak. == Aplikazioak == SOCak edozein zeregin informatikotan aplika daitezke. Hala ere, normalean informatika eramangarrian erabiltzen dira, hala nola tabletetan, telefono mugikorretan, erloju adimendunetan eta netbooketan, baita sistema integratuetan eta lehen mikrokontrolagailuak erabiltzen ziren aplikazioetan ere. === Sistema integratuak === Sistema integratuen merkatuan, non lehen mikrokontrolagailuak bakarrik erabil zitezkeen, SoCak garrantzia hartzen ari dira. Sistemen integrazio estuagoak fidagarritasun handiagoa eta akats gutxiago ematen ditu, eta SoCek mikrokontrolagailuek baino funtzionalitate gehiago eta potentzia informatiko handiagoa eskaintzen dute. Aplikazioek adimen artifizialaren azelerazioa, ikusmen artifizial integratua, datuen bilketa, telemetria, bektoreen prozesamendua eta ingurune-adimena barne hartzen dituzte. Sarritan, SoC integratuak gauzen interneteko (''Internet of Things'' ([[Gauzen Internet|IoT]])) merkatuetara bideratzen dira, multimedia, sareak, telekomunikazioak eta ertzeko konputazioa. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Qualcomm launches SoCs for embedded vision {{!}} Imaging and Machine Vision Europe|url=https://www.imveurope.com/news/qualcomm-launches-socs-embedded-vision|aldizkaria=www.imveurope.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * [[AMD]] * Zynq 7000 SoC * Zynq UltraScale+ MPSoC * Zynq UltraScale+ RFSoC * Versal Adaptive SoC === Konputazio mugikorra === Konputazio mugikorrean oinarritutako SoCek beti dituzte prozesadoreak, memoriak, txipeko cacheak, haririk gabeko sareen gaitasunak eta, askotan, kamera digitalen hardwarea eta firmwarea. Memoria-tamainak handituz gero, gama altuko SoCek askotan ez dute memoriarik ez flash biltegiratzerik izango eta, horren ordez, memoria eta flash memoria SoCren ondoan edo gainean jarriko dira. Konputazio eramangarriaren SoCren adibide batzuk hauek dira: • [[Samsung Electronics]]:  Exynos, batez ere Samsung Galaxy telefono mugikorren serieak erabiltzen duena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Desmontaje del Galaxy S10 y S10e|hizkuntza=es|data=2019-03-06|url=https://es.ifixit.com/Gu%C3%ADa/Desmontaje+del+Galaxy+S10+y+S10e/120331|aldizkaria=iFixit|sartze-data=2024-12-17}}</ref> • [[Qualcomm]]:  Snapdragon, telefono mugikorretan askotan erabiltzen dena. 2018an, Snapdragon SoCak, [[Microsoft Windows|Windows]] 10 zuten ordenagailu eramangarrien bizkarrezur gisa erabiltzen hasi ziren, eta "PC beti konektatuak" gisa merkaturatzen ziren. <ref>{{Erreferentzia|izena=Dan Thorp-Lancaster last|abizena=updated|izenburua=ARM is going after Intel with new chip roadmap through 2020|hizkuntza=en|data=2018-08-16|url=https://www.windowscentral.com/arm-going-after-intel-new-chip-roadmap-through-2020|aldizkaria=Windows Central|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Microsoft|izenburua=Windows 11 Computers: Desktops, 2-in-1 PCs & More {{!}} Microsoft|hizkuntza=en-us|url=https://www.microsoft.com/en-us/windows/view-all-devices?r=1|aldizkaria=Windows|sartze-data=2024-12-17}}</ref> • [[MediaTek]]:  Dimensity eta Kompanio seriea. Qualcommek bezalaxe, beren txipak komerzializatzen dituzte • [[Apple Inc.|Apple]]:  Apple Silicon, beren produktuetan erabiltzen dituzte === Ordenagailu pertsonalak === 1992an, Acorn Computersek A3010, A3020 eta A4000 ordenagailu pertsonalen gama ekoitzi zuen SoC ARM250ekin. Jatorrizko Acorn ARM2 prozesadorea memoria kontrolatzaile batekin (MEMC), bideo kontrolatzaile batekin (VIDC) eta S/I kontrolatzaile batekin (IOC) konbinatzen zuen. ARM zuten aurreko Acorn ordenagailuetan, lau txip diskretu ziren. ARM7500 txipa bere bigarren belaunaldiko SoCa zen, ARM700, VIDC20 eta IOMD kontrolatzaileetan oinarrituta, eta asko erabili zen deskodetzaile gisa integratutako gailuetan, baita ondorengo Acorn ordenagailu pertsonaletan ere. Tablet eta ordenagailu eramangarrien fabrikatzaileek sistema integratuen eta telefono mugikorren merkatutik hartu dituzte, energia-kontsumo txikiagoari, errendimendu hobeari eta fidagarritasunari buruz, hardware- eta firmware-moduluen integrazio estuago batetik abiatuta, eta [[LTE]] eta txipean integratutako haririk gabeko beste sare-komunikazio batzuk (sare-interfazeko kontrolagailu integratuak). <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Qualcomm 5G Modems and RF Modules {{!}} Advanced 4G LTE Modems|hizkuntza=en|url=https://www.qualcomm.com/products/technology/modems|aldizkaria=www.qualcomm.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Egitura == SoC batek hardware-unitate funtzionalak ditu, software-kodea exekutatzen duten mikroprozesadoreak barne, bai eta komunikazio-azpisistema bat ere, modulu funtzional horien artean konektatzeko, kontrolatzeko, zuzentzeko eta elkarreragiteko. === Osagai funtzionalak === ==== Prozesadorearen nukleoak ==== SoC batek gutxienez prozesatzeko nukleo bat izan behar du, baina normalean SoC batek nukleo bat baino gehiago izaten du. Prozesadore-nukleoak mikrokontroladore bat, mikroprozesadore bat (μP), seinale digitaleko prozesadore bat ([[DSP]]) edo aplikazioaren jarraibide espezifikoen multzoko prozesadore bat (ASIP) izan daitezke. ASIPek aplikazio-domeinu baterako pertsonalizatutako eta lan-karga mota jakin baterako xede orokorreko jarraibideak baino eraginkorragoak izateko diseinatutako instrukzio-multzoak dituzte. Prozesadore anitzeko SoCek definizioz prozesadore nukleo bat baino gehiago dute. [[ARM arkitektura|ARM]] arkitektura aukera arrunta da SoC prozesadore nukleoetarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=Steve|abizena=Furber|izenburua=ARM system-on-chip architecture|argitaletxea=Addison-Wesley|data=2000|edizioa=1. publ|isbn=978-0-201-67519-1|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Haris|abizena=Javaid|izenburua=Pipelined Multiprocessor System-on-Chip for Multimedia|argitaletxea=Springer|abizena2=Parameswaran|izena2=Sri|data=2014|isbn=978-3-319-01113-4|sartze-data=2024-12-17|serie=SpringerLink}}</ref> ==== Memoria ==== SoCek memoria-blokeak izan behar dituzte beren kalkuluak egiteko, mikrokontrolagailuek eta beste sistema integratu batzuek bezala. Aplikazioaren arabera, SoC baten memoriak memoria hierarkia bat eta cache hierarkia bat osa ditzake. Informatika eramangarriaren merkatuan, hori ohikoa da, baina kontsumo baxuko mikrokontrolagailu integratu askotan, hori ez da beharrezkoa. SoC sistementzako memoria-teknologiek irakurketa bakarreko memoria (ROM), ausazko atzipen-memoria ([[Random Access Memory|RAM]]), elektrikoki ezaba daitekeen [[Read Only Memory|ROM]] programagarria (EEPROM) eta flash memoria dituzte. Beste sistema informatikoetan bezala, RAMa RAM estatikoan (SRAM), erlatiboki azkarragoa baina garestiagoa, eta RAM dinamikoan (DRAM), motelagoa baina merkeagoa, zatitu daiteke. SoC batek cache-hierarkia bat duenean, SRAMa prozesadorearen erregistroak eta nukleoen cacheak inplementatzeko erabiltzen da normalean, eta DRAMa memoria nagusirako erabiltzen da. "Memoria nagusia" prozesadore bakarraren espezifikoa izan daiteke (nukleo anitzekoa izan daiteke) SoCak prozesadore anitz dituenean, kasu honetan memoria banatua da eta txipean moduluen arteko komunikazioaren bidez bidali behar da, beste prozesadore bat sartu ahal izateko.   ==== Interfazeak ==== SoCek kanpoko interfazeak dituzte, normalean komunikazio protokoloetarako. Sarritan, industriaren estandarretan oinarritzen dira, hala nola USB, Ethernet, USART, SPI, HDMI, I²C eta CSI beste askoren artean. Interfaze horiek aldatu egingo dira aurreikusitako aplikazioaren arabera. Haririk gabeko sareen protokoloak ere onar daitezke, hala nola Wi-Fi, [[Bluetooth]], 6LoWPAN eta eremu hurbileko komunikazioa. Beharrezkoa denean, SoCek interfaze analogikoak izaten dituzte, bihurgailu analogiko-digitalak eta digital-analogikoak barne, sarritan seinaleak prozesatzeko. Hainbat sentsore edo eragingailurekin elkarreragin dezakete, transduktore adimendunak barne. Aplikazioaren berariazko modulu edo babesleekin elkarreragin dezakete. ==== Seinale digitalen prozesadoreak ==== Seinale digitalen prozesadoreen nukleoak (DSP) SOCetan sartu ohi dira. Sentsoreetarako, eragingailuetarako, datu-bilketarako, datu-analisirako eta multimedia-prozesamendurako seinaleak prozesatzeko eragiketak egiten dituzte SOCetan. DSP nukleoek instrukzio oso luzeko (VLIW) eta instrukzio bakarreko datu anitzeko (SIMD) instrukzio arkitekturak izaten dituzte, eta, beraz, oso egokiak dira instrukzio mailako paralelismoa ustiatzeko prozesamendu paraleloaren eta exekuzio supereskalarraren bitartez. DSP nukleoek aplikazioaren jarraibide espezifikoak izaten dituzte, eta, hala, aplikazioaren jarraibide espezifikoen multzoko prozesadoreak (ASIP) izan ohi dira. Aplikazioaren jarraibide espezifiko horiek hardware dedikatuko unitate funtzionalei dagozkie, eta horiek jarraibide horiek kalkulatzen dituzte. DSPen instrukzio tipikoen artean daude biderketa-metaketa, [[Fourierren transformatu|Fourieren transformatu]] azkarra, biderketa-batuketa fusionatua eta konboluzioak. ==== Beste batzuk ==== Beste sistema informatiko batzuek bezala, SoCek tenporizazio-iturriak behar dituzte erloju-seinaleak sortzeko, SoCaren funtzioen exekuzioa kontrolatzeko eta SoCaren seinaleak prozesatzeko aplikazioei denbora-testuingurua emateko, beharrezkoa bada. Denbora-iturri erabilienak kristalezko osziladoreak dira. SoC periferikoek denbora-kontagailuak, denbora errealeko tenporizadoreak eta berriro pizten hasteko sorgailuak dituzte. SoCek tentsio erreguladoreak eta energia emateko zirkuituak ere badituzte. === Moduluen arteko komunikazioa === SOCek egikaritze-unitate asko dituzte. Unitate horiek, askotan, datuak eta jarraibideak bidali behar dituzte batetik bestera. Hori dela eta, SOC guztiek, arruntenek izan ezik, komunikazio-azpisistemak behar dituzte. Hasiera batean, beste mikrokonputagailu-teknologiekin bezala, datu-busen arkitekturak erabiltzen ziren, baina duela gutxi garrantzia hartu dute interkomunikazio-sare sakabanatuetan oinarritutako diseinuek, hau da, txipeko sare (NoC) izenekoek, eta aurreikusten da etorkizun hurbilean busen arkitekturak gaindituko dituztela SoCaren diseinuan. == Erreferentziak == <references /> rm5lsc9xyryh4lifforc0su94kuvxbj 2 992259 10002686 10000641 2024-12-17T19:07:59Z Joxan Garaialde 90799 10002686 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} [[Fitxategi:Infrared dog.jpg|thumb|330px|Txakur txiki baten irudia, infragorrien bidez hartua (asmatutako koloreak).]] '''Infragorriak''' ('''IG''') edo '''izpi infragorriak''' [[argi ikusgai]]a baino [[uhin-luzera]] handiagoko [[erradiazio elektromagnetiko]]ak dira; beraz, ikusezinak dira [[giza]] begiarentzat. [[Espektro elektromagnetiko]]an, infragorriak [[argi ikusgai]]aren eta [[erradiazio infragorri]]aren artean daude, 700 [[Nanometro|nm]]-tik 1 mm-rainoko [[uhin-luzera]] tartean (430 [[Hertz|THz]] - 300 [[Hertz|GHz]] [[maiztasun]] tartean)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Principles of Remote Sensing - Centre for Remote Imaging, Sensing and Processing, CRISP|url=https://crisp.nus.edu.sg/~research/tutorial/em.htm|aldizkaria=crisp.nus.edu.sg|sartze-data=2022-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Antoni|abizena=Rogalski|izenburua=Infrared and terahertz detectors|data=2018|url=https://www.worldcat.org/oclc/1051779256|edizioa=Third edition|isbn=978-1-315-27133-0|pmc=1051779256|sartze-data=2022-10-19}}</ref>. Gorputz guztiek igortzen dute, gutxi-asko, erradiazio infragorria, eta, giro tenperaturan, gorputzek igorritako erradiazio gehiena infragorrian izaten da. [[William Herschel]] [[Astronomo|astronomoak]] aurkitu zuen erradiazio infragorria [[1800]]<nowiki/>ean, [[Espektro elektromagnetiko|espektroan]] argi gorria baino energia ahulagoko erradiazio ikusezin batek termometro batean eragiten zuen tenperatura aldaketa neurtzean. [[Eguzki-erradiazio|Eguzkiak igorritako]] energiaren erdia baino gehixeago, erradiazio infragorria da, nahiz eta [[Argi ikusgai|argi ikusgarria]]<nowiki/>n duen intentsitate handiena. [[Molekula|Molekulek]], haien [[errotazio-bibrazio]] mugimenduak aldatzerakoan, erradiazio infragorria [[Igorpen-espektro|igortzen]] edo [[xurgatzen]] dute. [[Momentu dipolar|Momentu dipolarrean]], aldaketa gertatzen da, eta horrek molekularen bibrazioa eszitatzen du. Eremu infragorriko fotoien transmizio eta xurgapena neurtzeko, [[Infragorrien espektroskopia|espectroskopia infragorria]] erabiltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Infrared Spectroscopy|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027110406/http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/Spectrpy/InfraRed/infrared.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Erradiazio infragorria prozesu industrial, zientifiko, militar, komertzial eta medikoetan erabiltzen da. Erabilpen militarren artean, zaintza lanetarako eta jarraipenerako erabiltzen da. Horietaz aparte, efizientzia termikoaren analisia, ingurugiroaren gainbegiratzea, instalakuntza industrialen inspekzioa, urruneko tenperatura detekzioak, komunikazio alambrikorako, aurreikuspen meteorologikoak eta espektroskopiak egiteko erabiltzen dira izpi infragorriak. == Definizioa eta espektro elektromagnetikoarekin duen erlazioa == [[Fitxategi:ElectromagneticSpectrum5.png|thumb|Infragorriaren eta espektro elektromagnetikoaren arteko erlazioa]] Erradiazio infragorria ikusgaia den [[Espektro ikusgai|espektro ikusgaieko]] kolore gorriaren muga nominaletik (700 [[nanometro]]) milimetro batera arte (1 mm) hedatzen da. [[Uhin-luzera|Uhin luzera]] eremu horrek, gutxi gorabehera, 430 [[THz]]- 300 [[GHz]] bitarteko frekuentziari dagokio. Infragorriaren azpitik, [[Espektro elektromagnetiko|espektro elektromagnetikoaren]] parte diren mikrouhinak kokatzen dira. == Sailkapena == Erradiazio infragorria hiru tartetan banatzen da, [[uhin-luzera]]ren arabera: * [[Infragorri hurbil]]a (0,8 µm - 2,5 µm) * [[Infragorri ertain]]a (2,5 µm - 50 µm) * [[Infragorri urrun]]a (50 µm - 1000 µm) == Izpi infragorrien erabilpena == === Infragorri hurbila === Infragorri hurbila espektro infragorriaren uhin luzera laburrenari deritzo, infragorri ertainaren eta argi ikusgaiaren artean hedatzen denari, gutxi gorabehera 800-2500 nanometroren artekoa, nahiz eta unibertsalki ez dagoen onartutako definiziorik. ==== [[Astronomia|Astronomian]] ==== [[Astronomia|Astronomian]], infragorri hurbilen [[espektroskopia]], izar hotzen atmosferak aztertzeko eta izarraren espektroa zein motatakoa den jakiteko erabiltzen da. Infragorri [[Industria|industrial]] igortzaileak: Erabilpena, pinturak edo paperak lehortzeko, plastikoak termikoki finkatzeko eta beira manipulatzeko (kurbaturak, laminak...) beste batzuen artean. Lau infragorri igortzaile bereizten dira, erabiltzen dituzten uhin luzeren arabera: * Uhin laburreko infragorri igortzaileak * Uhin ertain azkarreko infragorri igortzaileak * Uhin ertaineko infragorri igortzaileak * Uhin luzeko infragorri igortzaileak === Gaueko ikusmena === Ikusgaia den argia nahikoa ez denean, gaueko ikusmen materialean erabiltzen da objektuak ikusteko<ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=How Does Night Vision Work? Systems and Generations {{!}} ATN Corp|url=https://www.atncorp.com/hownightvisionworks|aldizkaria=www.atncorp.com|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Objektuek igorritako erradiazioa jasotzen dute, eta hori pantaila batera isladatzen da, ingurugiroko argiaren fotoiak elektroi bihurtzen dituen prozesu bat jarraituz, non elektroi horiek ondoren, prozesu kimiko eta elektriko baten bitartez, argi ikusgaian birsortzen diren. Argi infragorriaren edo gaueko ikusmenak eta irudi termikoak ez dira haien artean nahastu behar, azkenengo horrek irudiak sortzen ditu objektu ezberdinen artean antzeman daitezkeen tenperatura ezberdintasunen bitartez, horiek igortzen duten erradiazio infragorria (beroa) islatuz<ref name="#1"/>. === Termografia === [[Fitxategi:STS-3 infrared on reentry.jpg|thumb|200x200px|Termografia objektuaren tenperatura antzemateko erabilita]] Erradiazio infragorria objektuen tenperatura antzemateko erabil daiteke distantzia batera, horien igorketa ezaguna bada. Termografia (irudi termikoa) erabilpen militar eta industrialetarako erabiltzen da gehien bat, baina geroz eta erabilera publikoagoa bereganatzen doa, kamara infragorrien agertzearekin batera, ibilgailuetan erabiltzen diren kameratan, horien produkzio kostua merkeagoa baita. Kamara termografikoek espektro elektromagnetikoaren eremu infragorriko erradiazioa antzematen dute (9.000-14.000 nanometro inguru), eta erradiazio horien irudiak sortzen dituzte. Jakinda erradiazio infragorria objektu bakoitzak duen tenperaturaren arabera igortzen dela eta gorpu beltzaren erradiazio legea jarraituz, termografiak argi ikusgairik gabe ingurua «ikusteko» aukera ematen du. Objektu baten tenperaturaren igoerarekin batera, horren erradiazio kopurua ere handitzen da, termografiak tenperatura aldaketa horiek antzematea ahalbidetzen duelarik. === Tratamendu fisioterapikoa === [[Fitxategi:Radiación infrarroja.jpg|thumb|Erradiazio infragorriaren bitartezko tratamendua jasotzen ari den pazientea]] Izpi infragorrien bitartezko terapia lotuta dago termoterapia printzipioarekin, eta, erradiazioaren aplikazioaren bitartez, beroa lortu nahi da. Izpi infragorriak, frekuentzia eta uhin luzera konkretuekin erabiltzen dira, pertsonaren azala zeharkatzea bilatuz, 2-10 mm-tako sakonerara gutxi gorabehera. Sortutako beroak, odol zirkulazioa handiagotu, zeluletara heltzen den oxigeno kopurua handitu eta nutriente berriak sortzen laguntzen du, ehunen erreparazioa eta zelulen erregenerazioa bultzatuz. Terapia hori, ez da inbaditzailea, ez du eragin desiragaitzik sortzen, ez du minik egiten eta tentsio muskularra murrizteko, odol zirkulazioa hobetzeko, mina arintzeko eta immunitate sistema hobetzeko erabiltzen da besteak beste<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rayos infrarrojos en fisioterapia - Fisiocasa|hizkuntza=es|data=2021-03-02|url=https://fisiocasa.es/uso-de-los-rayos-infrarrojos-en-fisioterapia/|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Izpi infragorriak helburu terapeutikoekin erabiltzeko, horiek zelan, noiz eta norekin aplika daitezkeen ezagutu behar dira; osasun arloko profesionalek aplikatu behar dituzte, edo hauek emandako argibide eta jarraibide zehatzak jarraituz aplikatu beharko dira. Arazo, min edo patologia ezberdinen aurrean, aldagarriak izango dira erabiliko den tratamendu denbora, izpi infragorrien uhin luzera eta tratamenduaren aplikazio tokia; beraz, beharrezkoa izango da aldez aurretik, horiek iturri fidagarrietan kontsultatzea, tratamenduaren eraginkortasuna bermatzeko eta efektu desiragaitz edo kalteak prebenitzeko. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Kable ardazkide]] * [[Pare txirikordatu|Pare kordatu]] * [[Zuntz optiko]] * [[Lurreko mikrouhin]] * [[Satelite bidezko mikrouhin]] * [[Irrati-uhin]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{erradiazioelektromagnetiko}} [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Espektro elektromagnetikoa]] qvgityi24gf6abfh2gaxxe5a5utvdue 10002707 10002686 2024-12-17T19:41:20Z Joxan Garaialde 90799 10002707 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} [[Fitxategi:Infrared dog.jpg|thumb|330px|Txakur txiki baten irudia, infragorrien bidez hartua (asmatutako koloreak).]] '''Infragorriak''' ('''IG''') edo '''izpi infragorriak''' [[argi ikusgai]]a baino [[uhin-luzera]] handiagoko [[erradiazio elektromagnetiko]]ak dira; beraz, ikusezinak dira [[giza]] begiarentzat. [[Espektro elektromagnetiko]]an, infragorriak [[argi ikusgai]]aren eta [[erradiazio infragorri]]aren artean daude, 700&nbsp;[[Nanometro|nm]]-tik 1&nbsp;mm-rainoko [[uhin-luzera]] tartean (430&nbsp;[[Hertz|THz]]&nbsp;-&nbsp;300&nbsp;[[Hertz|GHz]] [[maiztasun]] tartean)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Principles of Remote Sensing - Centre for Remote Imaging, Sensing and Processing, CRISP|url=https://crisp.nus.edu.sg/~research/tutorial/em.htm|aldizkaria=crisp.nus.edu.sg|sartze-data=2022-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Antoni|abizena=Rogalski|izenburua=Infrared and terahertz detectors|data=2018|url=https://www.worldcat.org/oclc/1051779256|edizioa=Third edition|isbn=978-1-315-27133-0|pmc=1051779256|sartze-data=2022-10-19}}</ref><ref name="Sin-nombre-p28b-1">{{cita web |autor=Dr. S. C. Liew |url=http://www.crisp.nus.edu.sg/~research/tutorial/em.htm |título=Electromagnetic Waves |editorial=Centre for Remote Imaging, Sensing and Processing |fechaacceso=27 de octubre de 2006}}</ref>. Gorputz guztiek igortzen dute, gutxi-asko, erradiazio infragorria, baldin eta 0&nbsp;[[Kelvin (unitatea)|Kelvin]] baino tenperatura altuago badu ―hau da, –273,15&nbsp;gradu Celsius (zero absolutua)―<ref name="Sin-nombre-p28b-1"/>, eta, giro tenperaturan, gorputzek igorritako erradiazio gehiena infragorrian izaten da. Beraz, ikusezina da giza begiarentzat. Normalean, IGak [[Espektro ikusgai|espektro ikusgaiaren]] [[Gorri|gorriaren]] ertz nominaletik uhin-luzerak hartzen dituela ulertzen da, 700&nbsp;[[Nanometro|nm]] inguru (430&nbsp;THz-ko [[Maiztasun-espektro|frekuentzia]]), 1&nbsp;[[Milimetro|mm]] arte (300&nbsp;GHz)<ref>{{cite web|autor=Liew, S. C. |url=http://www.crisp.nus.edu.sg/~research/tutorial/em.htm |title=Olas electromagnéticas |publisher=Centre for Remote Imaging, Sensing and Processing |access-date=2006-10-27}}</ref>​ (nahiz eta IG uhin-luzera luzeenak terahertzio-erradiazio gisa izendatu ohi diren). Giro-tenperaturatik gertu dauden objektuen [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzaren ia erradiazio]] guztiak uhin-luzera infragorria du. Erradiazio elektromagnetikoaren forma gisa, erradiazio infragorriak [[energia]] eta [[Momentu lineal|momentua]] hedatzen ditu, [[uhin]]-partikula baten, [[Fotoi|fotoia]], [[Uhin-partikula dualtasuna|uhin-partikula dualtasunari]] dagozkion propietateekin. Por tanto, es invisible para el ojo humano. Por lo general, se entiende que el IR abarca longitudes de onda desde el borde nominal del [[rojo]] del [[espectro visible]], alrededor de 700&nbsp;[[nanómetros]] ([[Espectro de frecuencias|frecuencia]] 430&nbsp;[[Terahercios (unidad)|THz]]), hasta 1&nbsp;[[milímetro]] (300&nbsp;[[GHz]])<ref>{{cite web|autor=Liew, S. C. |url=http://www.crisp.nus.edu.sg/~research/tutorial/em.htm |title=Olas electromagnéticas |publisher=Centre for Remote Imaging, Sensing and Processing |access-date=2006-10-27}}</ref> (aunque las longitudes de onda IR más largas suelen designarse más bien como [[radiación de terahercios]]). La [[radiación del cuerpo negro]] de los objetos cercanos a la temperatura ambiente es casi toda de longitud de onda infrarroja. Como forma de radiación electromagnética, la radiación infrarroja propaga [[energía]] y [[Cantidad de movimiento| momento]], con propiedades que corresponden a la [[dualidad onda-partícula]] de una [[onda]] y de una partícula, el [[fotón]]. [[William Herschel]] [[Astronomo|astronomoak]] aurkitu zuen erradiazio infragorria [[1800]]<nowiki/>ean, [[Espektro elektromagnetiko|espektroan]] argi gorria baino energia ahulagoko erradiazio ikusezin batek [[termometro]] batean eragiten zuen tenperatura aldaketa neurtzean<ref>Michael Rowan-Robinson (2013). ''Visión nocturna: Explorando el universo infrarrojo''. Cambridge University Press. p. 23. {{ISBN|1107024765}}.</ref>. [[Eguzki-erradiazio|Eguzkiak igorritako]] energiaren erdia baino gehixeago, erradiazio infragorria da, nahiz eta [[Argi ikusgai|argi ikusgarria]]<nowiki/>n duen intentsitate handiena. Xurgatutako eta igorritako erradiazio infragorriaren arteko orekak eragin kritikoa du [[Lurra|Lurreko]] [[Klima|kliman]]. [[Molekula|Molekulek]], haien [[errotazio-bibrazio]] mugimenduak aldatzerakoan, erradiazio infragorria [[Igorpen-espektro|igortzen]] edo [[xurgatzen]] dute. [[Momentu dipolar|Momentu dipolarrean]], aldaketa gertatzen da, eta horrek molekularen bibrazioa eszitatzen du. Eremu infragorriko fotoien transmizio eta xurgapena neurtzeko, [[Infragorrien espektroskopia|espectroskopia infragorria]] erabiltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Infrared Spectroscopy|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027110406/http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/Spectrpy/InfraRed/infrared.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Erradiazio infragorria prozesu industrial, zientifiko, militar, komertzial eta medikoetan erabiltzen da. Erabilpen militarren artean, zaintza lanetarako eta jarraipenerako erabiltzen da. Horietaz aparte, efizientzia termikoaren analisia, ingurugiroaren gainbegiratzea, instalakuntza industrialen inspekzioa, urruneko tenperatura detekzioak, komunikazio alambrikorako, aurreikuspen meteorologikoak eta espektroskopiak egiteko erabiltzen dira izpi infragorriak. == Definizioa eta espektro elektromagnetikoarekin duen erlazioa == [[Fitxategi:ElectromagneticSpectrum5.png|thumb|Infragorriaren eta espektro elektromagnetikoaren arteko erlazioa]] Erradiazio infragorria ikusgaia den [[Espektro ikusgai|espektro ikusgaieko]] kolore gorriaren muga nominaletik (700 [[nanometro]]) milimetro batera arte (1 mm) hedatzen da. [[Uhin-luzera|Uhin luzera]] eremu horrek, gutxi gorabehera, 430 [[THz]]- 300 [[GHz]] bitarteko frekuentziari dagokio. Infragorriaren azpitik, [[Espektro elektromagnetiko|espektro elektromagnetikoaren]] parte diren mikrouhinak kokatzen dira. == Sailkapena == Erradiazio infragorria hiru tartetan banatzen da, [[uhin-luzera]]ren arabera: * [[Infragorri hurbil]]a (0,8 µm - 2,5 µm) * [[Infragorri ertain]]a (2,5 µm - 50 µm) * [[Infragorri urrun]]a (50 µm - 1000 µm) == Izpi infragorrien erabilpena == === Infragorri hurbila === Infragorri hurbila espektro infragorriaren uhin luzera laburrenari deritzo, infragorri ertainaren eta argi ikusgaiaren artean hedatzen denari, gutxi gorabehera 800-2500 nanometroren artekoa, nahiz eta unibertsalki ez dagoen onartutako definiziorik. ==== [[Astronomia|Astronomian]] ==== [[Astronomia|Astronomian]], infragorri hurbilen [[espektroskopia]], izar hotzen atmosferak aztertzeko eta izarraren espektroa zein motatakoa den jakiteko erabiltzen da. Infragorri [[Industria|industrial]] igortzaileak: Erabilpena, pinturak edo paperak lehortzeko, plastikoak termikoki finkatzeko eta beira manipulatzeko (kurbaturak, laminak...) beste batzuen artean. Lau infragorri igortzaile bereizten dira, erabiltzen dituzten uhin luzeren arabera: * Uhin laburreko infragorri igortzaileak * Uhin ertain azkarreko infragorri igortzaileak * Uhin ertaineko infragorri igortzaileak * Uhin luzeko infragorri igortzaileak === Gaueko ikusmena === Ikusgaia den argia nahikoa ez denean, gaueko ikusmen materialean erabiltzen da objektuak ikusteko<ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=How Does Night Vision Work? Systems and Generations {{!}} ATN Corp|url=https://www.atncorp.com/hownightvisionworks|aldizkaria=www.atncorp.com|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Objektuek igorritako erradiazioa jasotzen dute, eta hori pantaila batera isladatzen da, ingurugiroko argiaren fotoiak elektroi bihurtzen dituen prozesu bat jarraituz, non elektroi horiek ondoren, prozesu kimiko eta elektriko baten bitartez, argi ikusgaian birsortzen diren. Argi infragorriaren edo gaueko ikusmenak eta irudi termikoak ez dira haien artean nahastu behar, azkenengo horrek irudiak sortzen ditu objektu ezberdinen artean antzeman daitezkeen tenperatura ezberdintasunen bitartez, horiek igortzen duten erradiazio infragorria (beroa) islatuz<ref name="#1"/>. === Termografia === [[Fitxategi:STS-3 infrared on reentry.jpg|thumb|200x200px|Termografia objektuaren tenperatura antzemateko erabilita]] Erradiazio infragorria objektuen tenperatura antzemateko erabil daiteke distantzia batera, horien igorketa ezaguna bada. Termografia (irudi termikoa) erabilpen militar eta industrialetarako erabiltzen da gehien bat, baina geroz eta erabilera publikoagoa bereganatzen doa, kamara infragorrien agertzearekin batera, ibilgailuetan erabiltzen diren kameratan, horien produkzio kostua merkeagoa baita. Kamara termografikoek espektro elektromagnetikoaren eremu infragorriko erradiazioa antzematen dute (9.000-14.000 nanometro inguru), eta erradiazio horien irudiak sortzen dituzte. Jakinda erradiazio infragorria objektu bakoitzak duen tenperaturaren arabera igortzen dela eta gorpu beltzaren erradiazio legea jarraituz, termografiak argi ikusgairik gabe ingurua «ikusteko» aukera ematen du. Objektu baten tenperaturaren igoerarekin batera, horren erradiazio kopurua ere handitzen da, termografiak tenperatura aldaketa horiek antzematea ahalbidetzen duelarik. === Tratamendu fisioterapikoa === [[Fitxategi:Radiación infrarroja.jpg|thumb|Erradiazio infragorriaren bitartezko tratamendua jasotzen ari den pazientea]] Izpi infragorrien bitartezko terapia lotuta dago termoterapia printzipioarekin, eta, erradiazioaren aplikazioaren bitartez, beroa lortu nahi da. Izpi infragorriak, frekuentzia eta uhin luzera konkretuekin erabiltzen dira, pertsonaren azala zeharkatzea bilatuz, 2-10 mm-tako sakonerara gutxi gorabehera. Sortutako beroak, odol zirkulazioa handiagotu, zeluletara heltzen den oxigeno kopurua handitu eta nutriente berriak sortzen laguntzen du, ehunen erreparazioa eta zelulen erregenerazioa bultzatuz. Terapia hori, ez da inbaditzailea, ez du eragin desiragaitzik sortzen, ez du minik egiten eta tentsio muskularra murrizteko, odol zirkulazioa hobetzeko, mina arintzeko eta immunitate sistema hobetzeko erabiltzen da besteak beste<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rayos infrarrojos en fisioterapia - Fisiocasa|hizkuntza=es|data=2021-03-02|url=https://fisiocasa.es/uso-de-los-rayos-infrarrojos-en-fisioterapia/|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Izpi infragorriak helburu terapeutikoekin erabiltzeko, horiek zelan, noiz eta norekin aplika daitezkeen ezagutu behar dira; osasun arloko profesionalek aplikatu behar dituzte, edo hauek emandako argibide eta jarraibide zehatzak jarraituz aplikatu beharko dira. Arazo, min edo patologia ezberdinen aurrean, aldagarriak izango dira erabiliko den tratamendu denbora, izpi infragorrien uhin luzera eta tratamenduaren aplikazio tokia; beraz, beharrezkoa izango da aldez aurretik, horiek iturri fidagarrietan kontsultatzea, tratamenduaren eraginkortasuna bermatzeko eta efektu desiragaitz edo kalteak prebenitzeko. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Kable ardazkide]] * [[Pare txirikordatu|Pare kordatu]] * [[Zuntz optiko]] * [[Lurreko mikrouhin]] * [[Satelite bidezko mikrouhin]] * [[Irrati-uhin]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{erradiazioelektromagnetiko}} [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Espektro elektromagnetikoa]] ohr2crxghs8xpcor8hh7lzmcjspihen 10002708 10002707 2024-12-17T19:42:03Z Joxan Garaialde 90799 10002708 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} [[Fitxategi:Infrared dog.jpg|thumb|330px|Txakur txiki baten irudia, infragorrien bidez hartua (asmatutako koloreak).]] '''Infragorriak''' ('''IG''') edo '''izpi infragorriak''' [[argi ikusgai]]a baino [[uhin-luzera]] handiagoko [[erradiazio elektromagnetiko]]ak dira; beraz, ikusezinak dira [[giza]] begiarentzat. [[Espektro elektromagnetiko]]an, infragorriak [[argi ikusgai]]aren eta [[erradiazio infragorri]]aren artean daude, 700&nbsp;[[Nanometro|nm]]-tik 1&nbsp;mm-rainoko [[uhin-luzera]] tartean (430&nbsp;[[Hertz|THz]]&nbsp;-&nbsp;300&nbsp;[[Hertz|GHz]] [[maiztasun]] tartean)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Principles of Remote Sensing - Centre for Remote Imaging, Sensing and Processing, CRISP|url=https://crisp.nus.edu.sg/~research/tutorial/em.htm|aldizkaria=crisp.nus.edu.sg|sartze-data=2022-10-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Antoni|abizena=Rogalski|izenburua=Infrared and terahertz detectors|data=2018|url=https://www.worldcat.org/oclc/1051779256|edizioa=Third edition|isbn=978-1-315-27133-0|pmc=1051779256|sartze-data=2022-10-19}}</ref><ref name="Sin-nombre-p28b-1">{{cita web |autor=Dr. S. C. Liew |url=http://www.crisp.nus.edu.sg/~research/tutorial/em.htm |título=Electromagnetic Waves |editorial=Centre for Remote Imaging, Sensing and Processing |fechaacceso=27 de octubre de 2006}}</ref>. Gorputz guztiek igortzen dute, gutxi-asko, erradiazio infragorria, baldin eta 0&nbsp;[[Kelvin (unitatea)|Kelvin]] baino tenperatura altuago badu ―hau da, –273,15&nbsp;gradu Celsius (zero absolutua)―<ref name="Sin-nombre-p28b-1"/>, eta, giro tenperaturan, gorputzek igorritako erradiazio gehiena infragorrian izaten da. Beraz, ikusezina da giza begiarentzat. Normalean, IGak [[Espektro ikusgai|espektro ikusgaiaren]] [[Gorri|gorriaren]] ertz nominaletik uhin-luzerak hartzen dituela ulertzen da, 700&nbsp;[[Nanometro|nm]] inguru (430&nbsp;THz-ko [[Maiztasun-espektro|frekuentzia]]), 1&nbsp;[[Milimetro|mm]] arte (300&nbsp;GHz)<ref>{{cite web|autor=Liew, S. C. |url=http://www.crisp.nus.edu.sg/~research/tutorial/em.htm |title=Olas electromagnéticas |publisher=Centre for Remote Imaging, Sensing and Processing |access-date=2006-10-27}}</ref>​ (nahiz eta IG uhin-luzera luzeenak terahertzio-erradiazio gisa izendatu ohi diren). Giro-tenperaturatik gertu dauden objektuen [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzaren ia erradiazio]] guztiak uhin-luzera infragorria du. Erradiazio elektromagnetikoaren forma gisa, erradiazio infragorriak [[energia]] eta [[Momentu lineal|momentua]] hedatzen ditu, [[uhin]]-partikula baten, [[Fotoi|fotoia]], [[Uhin-partikula dualtasuna|uhin-partikula dualtasunari]] dagozkion propietateekin. [[William Herschel]] [[Astronomo|astronomoak]] aurkitu zuen erradiazio infragorria [[1800]]<nowiki/>ean, [[Espektro elektromagnetiko|espektroan]] argi gorria baino energia ahulagoko erradiazio ikusezin batek [[termometro]] batean eragiten zuen tenperatura aldaketa neurtzean<ref>Michael Rowan-Robinson (2013). ''Visión nocturna: Explorando el universo infrarrojo''. Cambridge University Press. p. 23. {{ISBN|1107024765}}.</ref>. [[Eguzki-erradiazio|Eguzkiak igorritako]] energiaren erdia baino gehixeago, erradiazio infragorria da, nahiz eta [[Argi ikusgai|argi ikusgarria]]<nowiki/>n duen intentsitate handiena. Xurgatutako eta igorritako erradiazio infragorriaren arteko orekak eragin kritikoa du [[Lurra|Lurreko]] [[Klima|kliman]]. [[Molekula|Molekulek]], haien [[errotazio-bibrazio]] mugimenduak aldatzerakoan, erradiazio infragorria [[Igorpen-espektro|igortzen]] edo [[xurgatzen]] dute. [[Momentu dipolar|Momentu dipolarrean]], aldaketa gertatzen da, eta horrek molekularen bibrazioa eszitatzen du. Eremu infragorriko fotoien transmizio eta xurgapena neurtzeko, [[Infragorrien espektroskopia|espectroskopia infragorria]] erabiltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Infrared Spectroscopy|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027110406/http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/Spectrpy/InfraRed/infrared.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Erradiazio infragorria prozesu industrial, zientifiko, militar, komertzial eta medikoetan erabiltzen da. Erabilpen militarren artean, zaintza lanetarako eta jarraipenerako erabiltzen da. Horietaz aparte, efizientzia termikoaren analisia, ingurugiroaren gainbegiratzea, instalakuntza industrialen inspekzioa, urruneko tenperatura detekzioak, komunikazio alambrikorako, aurreikuspen meteorologikoak eta espektroskopiak egiteko erabiltzen dira izpi infragorriak. == Definizioa eta espektro elektromagnetikoarekin duen erlazioa == [[Fitxategi:ElectromagneticSpectrum5.png|thumb|Infragorriaren eta espektro elektromagnetikoaren arteko erlazioa]] Erradiazio infragorria ikusgaia den [[Espektro ikusgai|espektro ikusgaieko]] kolore gorriaren muga nominaletik (700 [[nanometro]]) milimetro batera arte (1 mm) hedatzen da. [[Uhin-luzera|Uhin luzera]] eremu horrek, gutxi gorabehera, 430 [[THz]]- 300 [[GHz]] bitarteko frekuentziari dagokio. Infragorriaren azpitik, [[Espektro elektromagnetiko|espektro elektromagnetikoaren]] parte diren mikrouhinak kokatzen dira. == Sailkapena == Erradiazio infragorria hiru tartetan banatzen da, [[uhin-luzera]]ren arabera: * [[Infragorri hurbil]]a (0,8 µm - 2,5 µm) * [[Infragorri ertain]]a (2,5 µm - 50 µm) * [[Infragorri urrun]]a (50 µm - 1000 µm) == Izpi infragorrien erabilpena == === Infragorri hurbila === Infragorri hurbila espektro infragorriaren uhin luzera laburrenari deritzo, infragorri ertainaren eta argi ikusgaiaren artean hedatzen denari, gutxi gorabehera 800-2500 nanometroren artekoa, nahiz eta unibertsalki ez dagoen onartutako definiziorik. ==== [[Astronomia|Astronomian]] ==== [[Astronomia|Astronomian]], infragorri hurbilen [[espektroskopia]], izar hotzen atmosferak aztertzeko eta izarraren espektroa zein motatakoa den jakiteko erabiltzen da. Infragorri [[Industria|industrial]] igortzaileak: Erabilpena, pinturak edo paperak lehortzeko, plastikoak termikoki finkatzeko eta beira manipulatzeko (kurbaturak, laminak...) beste batzuen artean. Lau infragorri igortzaile bereizten dira, erabiltzen dituzten uhin luzeren arabera: * Uhin laburreko infragorri igortzaileak * Uhin ertain azkarreko infragorri igortzaileak * Uhin ertaineko infragorri igortzaileak * Uhin luzeko infragorri igortzaileak === Gaueko ikusmena === Ikusgaia den argia nahikoa ez denean, gaueko ikusmen materialean erabiltzen da objektuak ikusteko<ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=How Does Night Vision Work? Systems and Generations {{!}} ATN Corp|url=https://www.atncorp.com/hownightvisionworks|aldizkaria=www.atncorp.com|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Objektuek igorritako erradiazioa jasotzen dute, eta hori pantaila batera isladatzen da, ingurugiroko argiaren fotoiak elektroi bihurtzen dituen prozesu bat jarraituz, non elektroi horiek ondoren, prozesu kimiko eta elektriko baten bitartez, argi ikusgaian birsortzen diren. Argi infragorriaren edo gaueko ikusmenak eta irudi termikoak ez dira haien artean nahastu behar, azkenengo horrek irudiak sortzen ditu objektu ezberdinen artean antzeman daitezkeen tenperatura ezberdintasunen bitartez, horiek igortzen duten erradiazio infragorria (beroa) islatuz<ref name="#1"/>. === Termografia === [[Fitxategi:STS-3 infrared on reentry.jpg|thumb|200x200px|Termografia objektuaren tenperatura antzemateko erabilita]] Erradiazio infragorria objektuen tenperatura antzemateko erabil daiteke distantzia batera, horien igorketa ezaguna bada. Termografia (irudi termikoa) erabilpen militar eta industrialetarako erabiltzen da gehien bat, baina geroz eta erabilera publikoagoa bereganatzen doa, kamara infragorrien agertzearekin batera, ibilgailuetan erabiltzen diren kameratan, horien produkzio kostua merkeagoa baita. Kamara termografikoek espektro elektromagnetikoaren eremu infragorriko erradiazioa antzematen dute (9.000-14.000 nanometro inguru), eta erradiazio horien irudiak sortzen dituzte. Jakinda erradiazio infragorria objektu bakoitzak duen tenperaturaren arabera igortzen dela eta gorpu beltzaren erradiazio legea jarraituz, termografiak argi ikusgairik gabe ingurua «ikusteko» aukera ematen du. Objektu baten tenperaturaren igoerarekin batera, horren erradiazio kopurua ere handitzen da, termografiak tenperatura aldaketa horiek antzematea ahalbidetzen duelarik. === Tratamendu fisioterapikoa === [[Fitxategi:Radiación infrarroja.jpg|thumb|Erradiazio infragorriaren bitartezko tratamendua jasotzen ari den pazientea]] Izpi infragorrien bitartezko terapia lotuta dago termoterapia printzipioarekin, eta, erradiazioaren aplikazioaren bitartez, beroa lortu nahi da. Izpi infragorriak, frekuentzia eta uhin luzera konkretuekin erabiltzen dira, pertsonaren azala zeharkatzea bilatuz, 2-10 mm-tako sakonerara gutxi gorabehera. Sortutako beroak, odol zirkulazioa handiagotu, zeluletara heltzen den oxigeno kopurua handitu eta nutriente berriak sortzen laguntzen du, ehunen erreparazioa eta zelulen erregenerazioa bultzatuz. Terapia hori, ez da inbaditzailea, ez du eragin desiragaitzik sortzen, ez du minik egiten eta tentsio muskularra murrizteko, odol zirkulazioa hobetzeko, mina arintzeko eta immunitate sistema hobetzeko erabiltzen da besteak beste<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rayos infrarrojos en fisioterapia - Fisiocasa|hizkuntza=es|data=2021-03-02|url=https://fisiocasa.es/uso-de-los-rayos-infrarrojos-en-fisioterapia/|sartze-data=2022-03-10}}</ref>. Izpi infragorriak helburu terapeutikoekin erabiltzeko, horiek zelan, noiz eta norekin aplika daitezkeen ezagutu behar dira; osasun arloko profesionalek aplikatu behar dituzte, edo hauek emandako argibide eta jarraibide zehatzak jarraituz aplikatu beharko dira. Arazo, min edo patologia ezberdinen aurrean, aldagarriak izango dira erabiliko den tratamendu denbora, izpi infragorrien uhin luzera eta tratamenduaren aplikazio tokia; beraz, beharrezkoa izango da aldez aurretik, horiek iturri fidagarrietan kontsultatzea, tratamenduaren eraginkortasuna bermatzeko eta efektu desiragaitz edo kalteak prebenitzeko. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Kable ardazkide]] * [[Pare txirikordatu|Pare kordatu]] * [[Zuntz optiko]] * [[Lurreko mikrouhin]] * [[Satelite bidezko mikrouhin]] * [[Irrati-uhin]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{erradiazioelektromagnetiko}} [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Espektro elektromagnetikoa]] mbqnwhpa2pditzqx8pk0hfhwmr4ncfx 0 993474 10002398 8651548 2024-12-17T13:19:19Z Bhgh543bgf 98220 /* Erreferentziak */ 10002398 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa }} '''Ricardo "''Ritxar''" Gómez Álvarez''' ([[Vigo]], 1970), [[Galizia]]n sortutako [[idazle]] eta [[musikagile]] [[gipuzkoa]]rra da. Sortzaile gisa, [[gaztelania]]z idazten du literatura, eta musikagile gisa, [[euskara]]zko eta gaztelerazko musika proiektuetan egon da inplikatuta. '''Ciclos Iturgaiz''' izenarekin ere ezagun da, proiektu musikal hori gorpuzten duena Ritxar Gómez baita<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Tercera novela de Ritxar Gómez|hizkuntza=es|data=2020-07-04|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/ordizia/tercera-novela-ritxar-20200705003432-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-02-21}}</ref>. == Ibilbide musikala == 1990eko hamarkadatik, Gipuzkoako [[Goierri]]ko zenbait proiektutan parte hartu izan du, elkarrekin harreman genealogikoa eta partaidetza dutenak, sarritan bere lagun [[Mikel Aizpurua]]rekin: * [[Anímese Martínez]] (1994-1996) * [[Elurretan (musika taldea)|Elurretan]] (2003-2009) * [[Nahiadance]] (2008) * Ciclos Iturgaiz (2010-) Azken proiektu honetan hitz eta musika egiten du Gómezek eta talde-izena bere marka pertsonala ere badela esan daiteke: izen hori erabiltzen du Twitterren eta liburuak auto-editatzeko orduan ere zigilu gisa erabili du. Musika talde hauetan guztietan asmo transzendentalik gabeko [[pop]] zuzena eta jostalaria egin izan dute beti, Ciclos Iturgaizekin [[sarkasmo]]a eta [[umore beltz]]a landu arte. Joera bera ikusten da, euskaraz baina ukitu [[Naïf|naif]]-ago batekin, [[Kau Kori Kura]] proiektuan, zeinean Ritxar Gómezen lagun [[Mikel Aizpurua]] dagoen<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Izpiritu libreko artisten zain nago"|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2524/kau-kori-kura|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-02-21}}</ref>. == Literatura == Hiru eleberri argitaratu ditu Ritxar Gómezek. * ''[[Gooolpe de vista]] (''2016, Ciclos Iturgaiz autoediciones) * ''[[El fin justifica los miedos]]'' (2018, Ciclos Iturgaiz autoediciones) * ''[[Los crímenes de la Vuelta 83]]'' (2020, Antipersona) Lehenak eta hirugarrenak elementu komunak dituzte: 1980ko hamarkadako giroa, musika, kirol gertakari benetakoak eta haiekin lotutako fikzio politiko eroak<ref name=":0" />. 2018kak berriz, ustez [[Nikolas Makiavelo|Makiavelorena]] den esaldi bati buelta emanez, zerikusi gehiago du euskal industria handiaren erretratu fiktizio bat ematearekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EL FIN JUSTIFICA LOS MIEDOS {{!}}|hizkuntza=es|data=2020-12-02|url=https://www.traficantes.net/libros/el-fin-justifica-los-miedos|sartze-data=2021-02-21}}</ref>; Ritxar Gomezek, [[Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles|CAF]]-en lan egiten duelarik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=¿Para cuándo el apeadero de CAF?|hizkuntza=es-ES|data=2007-09-15|url=https://www.diariovasco.com/20070915/opinion/para-cuando-apeadero-20070915.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-02-21}}</ref>, barrutik ezagutzen du esparru korporatibo hori, eta sarkasmoz eta umore beltzez marrazteko aitzakia ematen dio horrek. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} {{bizialdia|1970eko||Gomez Alvarez, Ricardo}} [[Kategoria:Vigoarrak]] [[Kategoria:Ordiziarrak]] [[Kategoria:Galiziako musikagileak]] [[Kategoria:Gipuzkoako musikagileak]] [[Kategoria:Gipuzkoako abeslariak]] [[Kategoria:Gipuzkoako idazleak]] [[Kategoria:Galiziako idazleak]] [[Kategoria:Gaztelaniazko idazleak]] nf6t3w9y5zd1vl0q1fa8h4bkxenkklq 0 1008883 10003318 9981904 2024-12-18T11:33:38Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 10003318 wikitext text/x-wiki {{Txirrindularitza lasterketa infotaula | izena = Oroko Andre Maria Saria | azken_edizioa = 2024ko Oroko Andre Maria Saria | irudia = | irudi_oina = | data = Ekaina/Uztaila | eskualdea = {{bandera|Araba}} | euskaraz = Oroko Andre Maria Saria | bertoko_izena = | ezizena = | modalitatea = [[Errepideko txirrindularitza|Errepidea]] | txapelketa = | mota = Egun bateko lasterketa | antolatzailea = Zuia Txirrindulari Elkartea | zuzendaria = | lehena = 1969 | kopurua = 39 (2024) | amaiera = | lehen_irabazlea = | garaipen_gehien = | azken_irabazlea = [[Rafael Martínez]] {{banderaikur|ESP}} }} '''Oroko Andre Maria Saria''' (gazteleraz “Premio Nuestra Señora de Oro”) [[Murgia]]n jokatzen den txirrindularitza lasterketa bat da. [[Euskaldun Txapelketa]]ren egutegiaren barruan dago eta 19 eta 26 urte bitarteko txirrindularientzat da. Lehenbiziko hamaika edizioak (1969tik 1980ra bitartean) profesionalentzat izan ziren. Proba hau behin baino gehiagotan erabili izan da Euskadiko txapeldunaren titulua emateko, besteak beste 2017ko edizioan. == Palmaresa == {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:80%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- ! colspan=4; align=center| Profesionalentzako lasterketa |- | 1969 || {{banderaikur|ESP}} [[Nemesio Jiménez]] || {{banderaikur|EH}} [[José María Errandonea]] || {{banderaikur|ESP}} [[Mariano Díaz]] |- | 1970 || {{banderaikur|ESP}} [[José Antonio González Linares]] || {{banderaikur|EH}} [[Andrés Gandarias]] || {{banderaikur|ESP}} [[Antonio Menéndez]] |- | 1971 || {{banderaikur|ESP}} [[Agustín Tamames]] || {{banderaikur|ESP}} [[José Grande]] || {{banderaikur|ESP}} [[Gabriel Mascaró Febrer|Gabriel Mascaró]] |- | 1972 || {{banderaikur|EH}} [[Miguel María Lasa]] || {{banderaikur|ESP}} [[Eduard Castelló]] || {{banderaikur|EH}} [[José Luis Uribezubia]] |- | 1973 || {{banderaikur|EH}} [[Txomin Perurena]] || {{banderaikur|ESP}} [[Jesús Manzaneque]] || {{banderaikur|ESP}} [[José Luis Abilleira]] |- | 1974 || {{banderaikur|ESP}} [[Antonio Martos]] || {{banderaikur|ESP}} [[Manuel Esparza]] || {{banderaikur|ESP}} [[Luis Ocaña]] |- | 1975 || {{banderaikur|EH}} [[Francisco Galdos]] || {{banderaikur|ESP}} [[José Antonio González Linares]] || {{banderaikur|ESP}} [[José Antonio Pontón]] |- | 1976 || {{banderaikur|ESP}} [[José Enrique Cima]] || {{banderaikur|EH}} [[Javier Elorriaga]] || {{banderaikur|ESP}} [[Andrés Oliva]] |- | 1977 || {{banderaikur|ESP}} [[Faustino Fernández Ovies]] || {{banderaikur|ESP}} [[Pedro Vilardebó]] || {{banderaikur|EH}} [[Ismael Lejarreta]] |- | 1978 || {{banderaikur|ESP}} [[Joan Pujol Pagés]] || {{banderaikur|ESP}} [[Vicente Belda]] || {{banderaikur|ESP}} [[José Luis Viejo]] |- | {{Gris|1979}} || colspan=3; align=center| ''ez zen jokatu'' |- | 1980 || {{banderaikur|ESP}} [[Juan Fernández Martín]] || {{banderaikur|ESP}} [[José Luis Laguía]] || {{banderaikur|EH}} [[Ismael Lejarreta]] |- ! colspan=4; align=center| Amateurrentzako lasterketa |- | 1995 || {{banderaikur|DEN}} [[Claus Michael Møller]] || || |- | 1996-1998 || colspan=3; align=center| ? |- | 1999 || {{banderaikur|EH}} [[Unai Uriarte]] || {{banderaikur|EH}} [[Óscar García Lago]] ||{{banderaikur|ESP}} [[José Manuel Maestre]] |- | 2000 || {{banderaikur|ESP}} [[David Herrero]] || {{banderaikur|EH}} [[Unai Barazabal]] || {{banderaikur|EH}} [[Ángel Vázquez]] |- | 2001 || {{banderaikur|EH}} [[Julen Fernández]] || {{banderaikur|EH}} [[Dionisio Galparsoro]] || {{banderaikur|EH}} [[Iñigo Urretxua]] |- | 2002 || colspan=3; align=center| ? |- | 2003<ref>[https://web.archive.org/web/20210607065924/http://www.ciclismobizkaia.es/calendario/elites/2003/murgia.htm XVIII Premio Nuestra Señora de Oro]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Iban Uberuaga]] || {{banderaikur|EH}} [[Mikel Elgezabal]] || {{ banderaikur|EH}} [[Julen Urbano]] |- | 2004<ref>[https://web.archive.org/web/20210607065933/http://www.ciclismobizkaia.es/calendario/elites/2004/murgia.htm XX Premio Ntra. Sra.de Oro]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Iban Uberuaga]] || {{banderaikur|EH}} [[Javier Ruiz de Larrinaga]] || {{banderaikur|ESP}} Eugenio Pineda |- | 2005-2007 || colspan=3; align=center| ? |- | 2008<ref>[https://web.archive.org/web/20210607065926/http://www.ciclismobizkaia.es/calendario/elites/2008/oro.pdf XXII Premio Ntra Sra de Oro]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Guillermo Lana]] || {{banderaikur|EH}} [[Ugaitz Artola]] || {{banderaikur|URU}} [[Fabricio Ferrari]] |- | 2009<ref>[http://www.biciciclismo.com/caS/site/carreras-general-clasif.asp?id=994&anyo=2009 Premio Nuestra Señora de Oro (Murgia)]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Mikel Landa]] || {{banderaikur|EH}} [[Igor Romero]] || {{banderaikur|CRC}} [[José Vega]] |- | 2010<ref>[https://web.archive.org/web/20210607065928/http://www.ciclismobizkaia.es/calendario/elites/2010/murgia.pdf XXVI Premio Nuestra Señora de Oro]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Mikel Bizkarra]] || {{banderaikur|EH}} [[Peio Bilbao]] || {{banderaikur|EH}} Mikel Filgueira |- | 2011<ref>[https://web.archive.org/web/20210607065926/http://www.ciclismobizkaia.es/calendario/elites/2011/murgia.pdf XXVII Premio Ntra Señora de Oro]</ref> || {{banderaikur|ESP}} [[Pablo Torres]] || {{banderaikur|Aljeria}} [[Abdelkader Belmokhtar]] || {{banderaikur|ARG}} [[Ignacio Pérez]] |- | 2012<ref>[https://web.archive.org/web/20210607065931/http://www.ciclismobizkaia.es/calendario/elites/2012/murgia.pdf XXVIII Premio Nuestra Señora de Oro]</ref> || {{banderaikur|NED}} [[Mike Terpstra]] || {{banderaikur|COL}} [[Diego Ochoa]] || {{banderaikur|ESP}} [[Jesús del Pino]] |- | 2013<ref>[https://web.archive.org/web/20210607065924/http://www.ciclismobizkaia.es/calendario/elites/2013/murgia_oro.pdf XXIX Premio Ntra Sra de Oro]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Aitor González Prieto]] || {{banderaikur|ESP}} [[José Manuel Gutiérrez]] || {{banderaikur|ESP}} [[Higinio Fernández]] |- | 2014<ref>[https://web.archive.org/web/20210607065929/http://www.ciclismobizkaia.es/calendario/elites/2014/murgia.pdf XXX Premio Nuestra Señora de Oro]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Imanol Estévez]] || {{banderaikur|ESP}} [[Juan Ignacio Pérez]] || {{banderaikur|ESP}} [[Carlos Antón Jiménez]] |- | 2015<ref>[https://web.archive.org/web/20210607065924/http://www.ciclismobizkaia.es/calendario/elites/2015/murgia.pdf XXXI Premio Nuestra Señora de Oro]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Aitor González Prieto]] || {{banderaikur|ESP}} [[Jorge Arcas]] || {{banderaikur|EH}} [[Mikel Iturria]] |- | 2016<ref>[http://www.ciclo21.com/10a-torneo-euskaldun-manuel-sola-remata-en-murgia-alava/ Manuel Sola remata en Murgia (Álava)]</ref> || {{banderaikur|ESP}} [[Manuel Sola]] || {{banderaikur|COL}} [[Jonathan Cañaveral]] || {{banderaikur|ESP}} [[Marcos Jurado]] |- | 2017<ref>[http://www.ciclo21.com/peio-goikoetxea-campeon-de-euskadi/ Peio Goikoetxea, campeón de Euskadi]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Peio Goikoetxea]] || {{banderaikur|EH}} [[Sergio Rodríguez Reche]] || {{banderaikur|EH}} [[Unai Cuadrado]] |- | 2018<ref>[https://www.zikloland.com/torneo-euskaldun-antonio-gomez-vence-oro/ Torneo Euskaldun: Antonio Gómez vence en Oro]</ref> || {{banderaikur|ESP}} [[Antonio Gómez de la Torre]] || {{banderaikur|POR}} [[Tiago Antunes]] || {{banderaikur|ESP}} [[José Félix Parra]] |- | 2019<ref>[http://elpeloton.net/2019/07/iker-ballarin-laboral-kutxa-es-el-mejor-en-el-santuario-de-nuestra-senora-de-oro-de-murgia/ Iker Ballarín (Laboral Kutxa) es el mejor en el Santuario de Nuestra Señora de Oro de Murgia]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Iker Ballarin]] || {{banderaikur|ECU}} [[Jefferson Cepeda]] || {{banderaikur|ESP}} [[Sergio Martín]] |- | 2020 || colspan=3 align=center| ''ez zen jokatu [[COVID-19 pandemia]] zela eta'' |- | 2021<ref>[https://firstcycling.com/race.php?r=2679&y=2021 Oroko Andre Maria Saria-2021]</ref> || {{banderaikur|EH}} [[Unai Iribar]] || {{banderaikur|EH}} [[Xabier Berasategi]] || {{banderaikur|COL}} [[Yesid Pira]] |- | 2022<ref>[https://web.archive.org/web/20220702122517/http://sprint-final.info/torneo-lehendakari-murgia-fergus-robinson-se-impone-en-las-duras-rampas-de-oro/ Torneo Lehendakari: Murgia – Fergus Robinson se impone en las duras rampas de Oro,]</ref> | {{banderaikur|GBR}} [[Fergus Robinson]] | {{banderaikur|ESP}} [[Pau Llaneras]] | {{banderaikur|ETH}} [[Mulu Hailemichael]] |- | 2023<ref>[https://firstcycling.com/m/race.php?r=2679&y=2023 2023ko Oroko Andre Mari Saria]</ref> | {{banderaikur|EH}} [[Julen Arriolabengoa Beitia|Julen Arriolabengoa]] | {{banderaikur|ESP}} [[Jan Castellon]] | {{banderaikur|EH}} [[Iñaki Díaz Melero]] |- | 2024<ref>{{Erreferentzia |hizkuntza=es|url=https://fvascicli.eus/index.php/smartweb/inscripciones/mostrar_categorias_clasificacion_fichero/164757/27994-XXXIX-PREMIO-NTRA-SRA-ORO---VII-MEMORIAL-JOSE-LUIS-IBANEZ-ARANA|izenburua=2024ko Oroko Andre Mari Saria|aldizkaria=fvascicli.eus|data=2024/06/29}}</ref> | {{banderaikur|ESP}} [[Rafael Martínez]] | {{banderaikur|EH}} [[Ander Ganzabal]] | {{banderaikur|ESP}} [[Alejandro Ropero]] |} {{clr|left}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko txirrindularitza lasterketak]] [[Kategoria:Txirrindularitza lasterketa amateurrak]] [[Kategoria:Arabako kirola]] j0bt890r5j21983tq1tizf0la7th5h7 0 1009514 10002798 9422083 2024-12-17T22:45:47Z Treuiller 59723 /* Bizitza */ 10002798 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Otto Johann Anton Skorzeny''' ([[Viena]], [[1907]]ko [[ekainaren 12]]a - [[Madril]], [[1975]]eko [[uztailaren 5]]a) [[austria]]r ingeniari eta militarra izan zen. [[Waffen-SS]]etako koronela [[Bigarren Mundu Gerra]]n, operazio bereziak egin zituen [[Hitler]]rentzat, eta "Europako gizon arriskutsuena" deitura eman zioten [[Bigarren Mundu Gerrako Aliatuak|Aliatuek]].<ref name="argia">{{erreferentzia|izena=Jon | abizena=Arrizabalaga Gonzalez |urtea=|izenburua=Nazien negozioak Euskal Herrian |argitaletxea=''Argia'', 2020ko abenduak 31, CC BY-SA 4.0, argia.eus |url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2715/otto-skorzeny |sartze-data=2021-9-3}}</ref> == Bizitza == Otto Skorzeny [[Viena]]n jaio zen [[1907]]ko ekainaren 12an. [[Vienako Unibertsitatea]]n ingenieritza ikasten ari zelarik, 15 [[mensur]] edo ezpata-duelutan borrokatu zen. Horietako batean jasandako zauriaren ondorio zuen [[masail]]eko orbain (''Schmiss'') ikaragarria. [[1931]]n, Austriako alderdi naziaren kide egin zen. [[1939]]an, [[Bigarren Mundu Gerra]] hasi zelarik, ''[[Luftwaffe]]''-n erroldatu nahi izan zuen, baina pilotua izateko handiegia zenez, [[Adolf Hitler]]ren guardia pertsonalean sartu zen. [[1941]]ean, [[Bizargorri Operazioa]]n parte hartu zuen. [[1942]]ko abenduan, zauri bat jaso zuen buruan eta [[Berlin]]era eraman zuten. Ondoren, hainbat operazio berezi egin zituen Hitlerrek zuzenean aginduta. Ezagunena [[Benito Mussolini]]ren askapena izan zen, [[1943]]ko uztailaren 25ean, aliatuek [[Gran Sasso]] mendiguneko [[Campo Imperatore]]n bahituta zutenean.<ref name="argia"/> [[1944]]ko urrian, [[Hungaria]]ko erregeorde [[Miklós Horthy]] kargutik kendu zuen komandoaren burua izan zen, eta baita [[Greif operazioa]]rena ere.<ref name="bbc">{{erreferentzia|izena=Peter | abizena=Crutchley |urtea=|izenburua=How did Hitler's scar-faced henchman become an Irish farmer? |argitaletxea=''BBC News'', 2014ko abenduak 30, bbc.com |url=https://www.bbc.com/news/uk-northern-ireland-30571335 |sartze-data=2021-9-4}}</ref> Gerra ostean espetxeratua, gerra krimenengatik epaitu zuten [[Dachau]]n [[1947]]an, baina kartzelatik libratzea lortu zuen. Hala ere, desnazifikazio prozesura behartu zuten. [[1948]]an, bere kontaktuak baliatuz, ihes egin zuen. [[Espainia]]n errefuxiatu zen [[Franco]]ren babesean, beste nazi asko bezala. SSetako zenbait kide ohik sortutako [[ODESSA]] sare handian jardun zuen, [[gizateriaren aurkako krimen]]engatik epaituak izan behar ziren [[Hirugarren Reich]]eko buruzagiei [[Hego Amerika]]ra ihes egiten laguntzen.<ref name="argia"/> Espainian [[Madril]]en eta [[Mallorca]]n bizi izan zen, eta arma trafikoan jardun zuen. Afrikako, Ekialde Ertaineko eta Hego Amerikako gobernu askorekin zituen negozioak, eta [[Juan Perón|Juan Domingo]] eta [[Eva Peron|Eva Perón]]en laguna zen. Besteak beste, [[Markina-Xemein]]go ''Esperanza y Cía'' enpresan egindako morteroak eta granadak esportatzen zituen.<ref name="argia"/> [[Gamal Abdel Nasser]] [[Egipto]]ko presidentearen aholkularia izan zen, eta [[Israel]]go [[Mosad]]entzat ere lan egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Lourdes | abizena=Baeza |urtea= |izenburua=La leyenda nazi que fichó el Mosad |argitaletxea=''El Pais'', 2016ko apirilak 6, elpais.com |url=https://elpais.com/internacional/2016/04/06/actualidad/1459930638_691858.html |sartze-data=2021-9-4}}</ref> Markina-Xemeinen errotutako Wilhelm Mallet arma-trafikatzailearekin harreman estua izan zuen, eta [[Lea-Artibai]] eskualdean izandako aldietan, [[Lekeitio]]<nowiki/>n ostatu hartu ohi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alemanaren MamuaNorkArrizabalaga Gonzalez, Jon 978-84-09-43487-9|hizkuntza=eu|url=https://www.todostuslibros.com/libros/alemanaren-mamua_978-84-09-43487-9|aldizkaria=www.todostuslibros.com|sartze-data=2023-03-09}}</ref> [[Madril]]en hil zen, [[1975]]eko uztailaren 5ean, [[birikako minbizi]]aren eraginez. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1907ko|1975eko|Skorzeny, Otto}} [[Kategoria:Vienarrak]] [[Kategoria:Austriako militarrak]] [[Kategoria:Naziak]] [[Kategoria:Austriako katolikoak]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Birikako minbiziaren ondorioz hildakoak]] [[Kategoria:SSko kideak]] [[Kategoria:Haritz hostodun Burdinazko Gurutzearen Zaldunen Gurutzea jaso dutenak]] 1b1f3fm3fl57j1qjip1wd5xcib7x6jo 106 1009733 10002881 9974222 2024-12-18T04:43:43Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002881 wikitext text/x-wiki ==== Pertsonak ==== {{Wikidata list|sparql=SELECT DISTINCT ?item ?itemLabel ?itemDescription (GROUP_CONCAT(DISTINCT ?occupationLabel; SEPARATOR=", ") AS ?occupations) (GROUP_CONCAT(DISTINCT ?pic; SEPARATOR="") AS ?pics) WHERE { ?item p:P166 ?awardStat . ?awardStat ps:P166 wd:Q1139785 . ?awardStat pq:P585 ?when . FILTER (?when >= "2001-01-01T00:00:00Z"^^xsd:dateTime ) FILTER (?when < "2002-01-01T00:00:00Z"^^xsd:dateTime ) FILTER EXISTS { ?item wdt:P31 wd:Q5 . } OPTIONAL { ?item wdt:P106 ?occupation } OPTIONAL { ?item wdt:P18 ?pic } SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "eu" . ?item rdfs:label ?itemLabel . ?item schema:description ?itemDescription . ?occupation rdfs:label ?occupationLabel . } } GROUP BY ?item ?itemLabel ?itemDescription ORDER BY ?itemLabel|section=|links=red|sort=itemLabel|columns=label:Pertsona,item:Wikidata,description:Deskribapena,P106:Jarduera,P18:Irudia|thumb=80|min_section=1}} {| class='wikitable sortable' ! Pertsona ! Wikidata ! Deskribapena ! Jarduera ! Irudia |- | [[Manuel Cusachs i Xivillé]] | [[:d:Q12759|Q12759]] | eskultore espainiarra | [[eskultore]] | [[Fitxategi:Manuel Cusachs (cropped).jpg|center|80px]] |- | [[Géza Alföldy]] | [[:d:Q80258|Q80258]] | hungariar historialaria eta epigrafista (1935-2011) | [[Antzinaro klasikoaren historialaria]]<br/>[[epigrafista]]<br/>[[unibertsitateko irakasle]] | [[Fitxategi:Géza Alföldy, 2001 (cropped).jpg|center|80px]] |- | [[Maria Barbal]] | [[:d:Q431213|Q431213]] | | [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[haur literaturaren idazle]]<br/>[[Catalan teacher]] | [[Fitxategi:Maria Barbal Lesung 2008 Langenau.jpg|center|80px]] |- | [[Valentí Miserachs Grau]] | [[:d:Q521464|Q521464]] | | [[abesbatza-zuzendari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[presbitero]] | [[Fitxategi:Valentí Miserachs Grau - 2014.JPG|center|80px]] |- | [[Manuel de Seabra]] | [[:d:Q926650|Q926650]] | | [[esperantista]]<br/>[[itzultzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]] | [[Fitxategi:Manuel de Seabra.jpg|center|80px]] |- | [[Valentín Fuster Carulla]] | [[:d:Q977751|Q977751]] | | [[mediku]]<br/>[[kardiologo]]<br/>[[idazle]] | [[Fitxategi:Valentín Fuster (cropped).jpg|center|80px]] |- | [[Jesús Moncada]] | [[:d:Q1613179|Q1613179]] | | [[idazle]]<br/>[[itzultzaile]]<br/>[[margolari]] | [[Fitxategi:Jesús Moncada.jpg|center|80px]] |- | [[Josep Maria Forn]] | [[:d:Q1847141|Q1847141]] | | [[film-zuzendari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[gidoilari]] | [[Fitxategi:Josep Maria Forn.jpg|center|80px]] |- | [[Eulalia Vintró Castells]] | [[:d:Q5476059|Q5476059]] | politikari espainiarra | [[politikari]]<br/>[[filologo]]<br/>[[unibertsitateko irakasle]] | [[Fitxategi:Eulalia Vintro 7612 resize.jpg|center|80px]] |- | [[Antoni Pérez i Simó]] | [[:d:Q5683384|Q5683384]] | | [[kapera-maisu]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[orkestra zuzendari]]<br/>[[abesbatza-zuzendari]]<br/>[[organista]]<br/>[[musika-irakasle]] | [[Fitxategi:Antoni Pérez.jpg|center|80px]] |- | [[José de Udaeta]] | [[:d:Q6294325|Q6294325]] | | [[koreografo]]<br/>[[dantzari]] | [[Fitxategi:José de Udaeta.jpg|center|80px]] |- | [[Marta Casals Istomin]] | [[:d:Q6774099|Q6774099]] | | [[musika-irakasle]]<br/>[[biolontxelista]] | [[Fitxategi:Marta-casals-istomin-kronberg005.jpg|center|80px]] |- | [[Joan Rodés Teixidor]] | [[:d:Q9012051|Q9012051]] | | [[mediku]]<br/>[[hepatologist]] | [[Fitxategi:Joan Rodés i Teixidor (2015).jpg|center|80px]] |- | [[Manuel Ribas i Piera]] | [[:d:Q9028087|Q9028087]] | | [[arkitekto]]<br/>[[hirigile]] | [[Fitxategi:Manuel Ribas (cropped).jpg|center|80px]] |- | [[Joan Borràs i Basora]] | [[:d:Q11684873|Q11684873]] | aktore espainiarra | [[Antzezle|aktore]] | [[Fitxategi:Joan Borràs.jpg|center|80px]] |- | [[Francesc Gurri Serra]] | [[:d:Q11922765|Q11922765]] | | [[itzultzaile]]<br/>[[geografo]] | [[Fitxategi:Francesc Gurri.jpg|center|80px]] |- | [[Frederic-Pau Verrié i Faget]] | [[:d:Q11923040|Q11923040]] | | [[arte-historialari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[historialari]]<br/>[[artxibozain]]<br/>[[arkeologo]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]] | [[Fitxategi:Frederic-Pau Verrié.jpg|center|80px]] |- | [[Jaume Arnella i París]] | [[:d:Q11927225|Q11927225]] | | [[Kantari|abeslari]]<br/>[[etnologo]] | [[Fitxategi:Jaume Arnella.jpg|center|80px]] |- | [[Joan Bellmunt i Figueras]] | [[:d:Q11927630|Q11927630]] | | [[etnografo]] | [[Fitxategi:Joan Bellmunt.jpg|center|80px]] |- | [[Lluís Marsà i Abad]] | [[:d:Q11933639|Q11933639]] | | [[enpresaburu]] | [[Fitxategi:Lluís Marsà.jpg|center|80px]] |- | [[Mirna Lacambra Domènech]] | [[:d:Q11937030|Q11937030]] | | [[kultura-ekintzaile]]<br/>[[Kantari|abeslari]] | [[Fitxategi:Mirna Lacambra.jpg|center|80px]] |- | [[Pere Ros i Salart]] | [[:d:Q11941049|Q11941049]] | | [[enpresaburu]] | [[Fitxategi:Pere Ros.jpg|center|80px]] |- | [[Ramon Bagó i Agulló]] | [[:d:Q11944559|Q11944559]] | | [[enpresaburu]]<br/>[[politikari]]<br/>[[saskibaloi jokalari]] | [[Fitxategi:RamonBagó.jpg|center|80px]] |- | [[Thomas N. Bisson]] | [[:d:Q11951779|Q11951779]] | historialari estatubatuarra | [[historialari]]<br/>[[mediebalista]]<br/>[[unibertsitateko irakasle]] | [[Fitxategi:Thomas N. Bisson.jpg|center|80px]] |- | [[Tomàs Mallol i Deulofeu]] | [[:d:Q11952087|Q11952087]] | | [[film-zuzendari]] | [[Fitxategi:Tomàs Mallol.jpg|center|80px]] |- | [[Artur Blasco i Giné]] | [[:d:Q16178205|Q16178205]] | musikari espainiarra | [[musikari]] | [[Fitxategi:El Pont d'Arcalís a Gràcia P1270392.JPG|center|80px]] |- | [[Carles Cavallé Pinós]] | [[:d:Q16187494|Q16187494]] | | [[enpresaburu]]<br/>[[unibertsitateko irakasle]]<br/>[[idazle]]<br/>[[ingeniari]] | [[Fitxategi:Ccavalle.jpg|center|80px]] |- | [[Francesc Todó Garcia]] | [[:d:Q17037033|Q17037033]] | margolari espainiarra | [[margolari]] | [[Fitxategi:Francesc Todó.jpg|center|80px]] |- | [[Joaquim Ramis i Coris]] | [[:d:Q19300135|Q19300135]] | | [[mediku]]<br/>[[pediatra]] | [[Fitxategi:Joaquim Ramis.jpg|center|80px]] |} {{Wikidata list end}} ==== Entitateak ==== {{Wikidata list |sparql=SELECT DISTINCT ?item ?itemLabel ?itemDescription (GROUP_CONCAT(DISTINCT ?pic; SEPARATOR="") AS ?pics) WHERE { ?item p:P166 ?awardStat . ?awardStat ps:P166 wd:Q1139785 . ?awardStat pq:P585 ?when . FILTER (?when >= "2001-01-01T00:00:00Z"^^xsd:dateTime ) FILTER (?when < "2002-01-01T00:00:00Z"^^xsd:dateTime ) FILTER NOT EXISTS { ?item wdt:P31 wd:Q5 . } OPTIONAL { ?item wdt:P18 ?pic } SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "eu" . ?item rdfs:label ?itemLabel . ?item schema:description ?itemDescription . } } GROUP BY ?item ?itemLabel ?itemDescription ORDER BY ?itemLabel |section= |sort=itemLabel |links=red |columns=label:Entitatea,item:Wikidata,description:Deskribapena,P18:Irudia |thumb=80 |min_section=1 }} {| class='wikitable sortable' ! Entitatea ! Wikidata ! Deskribapena ! Irudia |- | [[Serra d’Or]] | [[:d:Q1628196|Q1628196]] | hileroko aldizkaria | |- | [[ONCE]] | [[:d:Q1750397|Q1750397]] | | [[Fitxategi:ONCE Organisation Lotterie Spanien.JPG|center|80px]] |- | [[Nens del Vendrell]] | [[:d:Q3338053|Q3338053]] | | [[Fitxategi:Concurs de Castells 2018 (30222485387).jpg|center|80px]] |- | [[Junta Constructora del Templo Expiatorio de la Sagrada Familia]] | [[:d:Q9016700|Q9016700]] | | |- | [[Associació de Components del Regiment Pirinenc núm. 1 de Catalunya]] | [[:d:Q11907014|Q11907014]] | | |- | [[Colegio Oficial de Veterinarios de la Provincia de Barcelona]] | [[:d:Q11914772|Q11914772]] | | [[Fitxategi:Col·legi Oficial de Veterinaris de Barcelona 02.jpg|center|80px]] |- | [[Col·legi de Censors Jurats de Comptes de Catalunya]] | [[:d:Q11914779|Q11914779]] | | [[Fitxategi:Barcelona - Col·legi de Censors Jurats de Comptes de Catalunya 1.jpg|center|80px]] |- | [[Escola Tècnica Professional del Clot]] | [[:d:Q11919766|Q11919766]] | | [[Fitxategi:Escola del Clot.jpg|center|80px]] |- | [[Catalan Basketball Federation]] | [[:d:Q11921652|Q11921652]] | | [[Fitxategi:Federació Catalana de Bàsquet P1510733.jpg|center|80px]] |- | [[La Roda d'Espectacles Infantils i Juvenils als Barris]] | [[:d:Q11930750|Q11930750]] | | |- | [[Orfeó Manresà]] | [[:d:Q11939484|Q11939484]] | | |- | [[Societat Catalana de Pediatria]] | [[:d:Q11950005|Q11950005]] | | [[Fitxategi:Acadèmia de Ciències Mèdiques de Catalunya i Balears.jpg|center|80px]] |- | [[Xiquets de Tarragona]] | [[:d:Q11955410|Q11955410]] | | |} {{Wikidata list end}} [[Kategoria:Creu de Sant Jordi sariak]] geoa2pk0maq7dq22jli1f4964t7qpb5 0 1012403 10002346 9931877 2024-12-17T11:59:49Z Jeeesusitooo 166830 Hasiera, izena, ezaugarriak, esports atalak gehitu 10002346 wikitext text/x-wiki {{erakunde infotaula}} Asus gaur egun oso nabarmen handia duen enpresa handia da, haien produktuak batez ere ordenagailuen inguruan doaz<ref>{{Erreferentzia|izena=Jon|abizena=Torner|izenburua=Ordenagailu ultra eramangarria erosiko dut?|hizkuntza=eu|data=2008-10-30|url=https://blogak.argia.eus/jon-torner/2008/10/30/ordenagailu-ultra-eramangarria-erosiko-dut/|aldizkaria=Slump doktorearen zaintiratua|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hori gutxi balitz bezala, ordenagailurako konponenteak ez ezik software oso garatua ere du<ref>{{Erreferentzia|abizena=innova+|izenburua=Asus crea su primer robot asistente|hizkuntza=es|data=2016-05-31|url=https://www.diariovasco.com/tecnologia/empresas/201605/31/asus-crea-primer-robot-20160531161817-rc.html?ref=https://www.diariovasco.com/tecnologia/empresas/201605/31/asus-crea-primer-robot-20160531161817-rc.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eta gaur egun oso garrantzi zabala du Esports atalaren barruan. == Izena == '''ASUSTek Computer Inc.''' ([[Txinera tradizionala|txinera tradizionalez]]: 華碩電腦股份有限公司; [[Pinyin|pinyinez]]: ''Huáshuò Diànnǎo Gǔfèn Yǒuxiàn Gōngsī''; gehienbat '''ASUSTeK''' edo '''ASUS''' idatzia) [[Taiwan|taiwandar]] [[konpainia multinazional]] bat da, [[Ordenagailu pertsonal|ordenagailu pertsonalak]], [[Txartel nagusi|txartel nagusiak]], [[Netbook|netbookak]], [[Telefono mugikor|telefono mugikorrak]] eta teknologiarekin lotutako beste produktu batzuk garatu, fabrikatu, saltzen dituena. 2015ean bere industriako munduko laugarren nagusia izan zen eta [[Apple]], [[Dell]], [[HP Inc.|HP]], [[Lenovo]], [[Acer Inc.|Acer]], [[Micro-Star International|MSI]], [[Razer Inc.|Razer]] eta [[Alienware]] ditu arerio nagusiak. Konpainiaren webgunearen arabera, ASUS izena [[Pegaso|Pegasus]]-etik dator, greziar mitologiako zaldi hegalduna. Hitzaren azken lau letrak bakarrik erabili ziren izenari zerrenda alfabetikoetan posizio altua emateko. Konpainiaren eslogana hasiera batean hurrengokoa zen: "Rock Solid, Heart Touching" (Oso sendoa, erresistentea, Bihotza ukitzen duena) , geroago, "Inspiring Innovation, Continuent Perfection" (Berrikuntza inspiratzailea, Perfekzio iraunkorra). Eta gaur egun "In Search of Incredible." (zoragarria denaren bila).<ref>{{Erreferentzia|izena=Ben|abizena=Woods|izenburua=Asus Hybrids Show Why Manufacturers Must Get It Wrong to Get It Right|hizkuntza=en|data=2013-11-01|url=https://thenextweb.com/news/ASUS-transformer-book-trio-t100-show-device-makers-sometimes-get-wrong-get-right|aldizkaria=TNW {{!}} Insider|sartze-data=2024-11-05}}</ref> : == Asusen teknologiako ezaugarri batzuk == ASUSek jatorrizko produktu eta tresna ugari sartu zituen, bezeroen erabileran esperientzia erraztu edo hobetzera bideratutako produktuak osatzeko, batez ere plaka nagusietan<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Asus actualiza la BIOS para corregir los fallos de inestabilidad de los chips Intel de 13 y 14 generación|data=2024-08-08|url=https://www.europapress.es/portaltic/software/noticia-asus-actualiza-bios-corregir-fallos-inestabilidad-chips-intel-13-14-generacion-20240808153001.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horiek hurrengo taulan agertzen dira, besteen teknologiekin batera, ASUSen jabetzako izen espezifikoen pean erregistratuak daudenak (AI akronimoa, ezaugarri horietako izen askoren aurrizki gisa balio duena, gaztelaniazko Artificial Intelligence-tik dator, [[Adimen artifizial|Adimen Artifizialetik]]). {| !Izena !Sorrera urtea !Produktua !Erabilera !Patentatuta |- !'''AI NET2''' |2000+ |Plaka nagusia |Sare lokalean konexio-arazoak daudela jakinarazten dio sistemari hau martxan jarri aurretik | |- !AI NOS |2004 |Plaka nagusia |Atzerapenik gabeko Overclocking sistema. [[Overclocking]]-erako teknologia dinamikoa |Bai |- !AI Proactive |2004 |Plaka nagusia |Erazagutu gabeko terminoa da AI enhancements-erako berrikuntzetarako | |- !AI Quiet |2004 |Plaka nagusia |Haizagailuen eta prozesadorearen abiadura kontrolatzea, funtzionamendu isil baterako ! |- !Audio DJ |2005 |Plaka nagusia eta [[Ordenagailu eramangarri|ordenagailu eramangarriak]] |Ordenagailua piztu gabe audio-[[Disko trinko (CD)|CD]]<nowiki/>a erreproduzitzeko. Funtzio hori onartzen duten ordenagailu eramangarriek erreproduzitu/eten, gelditu botoiak eta beste kontrol-botoi batzuk izaten dituzte aurrealdean. Botoi horiek ordenagailu eramangarria itxita dagoenean ere erabil daitezke. ! |- !BIOS EZ Flash |2004 |Plaka nagusia |[[BIOS]]<nowiki/>a autoabiarazten ez den disko baten bidez eguneratzeko aukera ematen du. Disko horrek BIOSaren irudi berri bat baino ez du. BIOSaren [[firmware]]-arekin aurrefabrikatua. ''Power-on self-testean'' (POST izenaz ezagunagoa) ALT+F2 teklen presioaren bidez sar daiteke. ! |- !'''C.P.R.''' '''(CPU Parameter Recall)''' |2004 |Plaka nagusia |PUZaren balio lehenetsiak automatikoki leheneratzen ditu sistemak huts egiten duenean eta berrabiarazi egiten du, normalean [[overclocking]] (OC) izenez ezagutzen den praktika hedatu baten ondorioz. ! |- !'''ASUS CrashFree BIOS2''' |2004 |Plaka nagusia |[[BIOS]] ustelduko balitz, CrashFree BIOS 2 sistemak berreskuratze bat egiteko aukera ematen dio erabiltzaileari, oinarrizko plakaren [[Disko trinko (CD)|CD]] euskarria erabiliz. ! |- !'''Color Shine''' (edo Colour Shine), '''Crystal Shine''' |AAAA |[[Kristal likidozko pantaila|LCD]] Pantalla |ASUSen izen komertziala islaren aurkako LCD teknologiarentzat. ! |- !'''GameFace Live''' |2004? |[[Txartel grafiko|Txartel grafikoa]] |Hainbat jokalarien arteko bideokonferentziako soluzio bat, konektatutako jokalariei aukera ematen diena jokatzen duten bitartean elkarrekin hitz egiteko eta elkar ikusteko. 2006. urtean, [[DirectX]] onartzen duten jokoetara mugatuta dago, eta zortzi jokalari baino gehiago aldi berean konektatzeko aukera ematen du. ! |- !'''GameLiveShow''' |2008 |Txartel grafikoa |Jokalariei haien jokua besteei erakusteko aukera ematen die. ! |} == Beste datu interesgarri batzuk == ASUSek erraztasun handia ematen du bere plaka nagusiei eta gainerako [[hardware]]-osagaiei (batez ere [[Mikroprozesadore|mikroprozesadorea,]] [[Random Access Memory|RAM memoria]] eta [[Txartel grafiko|txartel grafikoa]]) [[Overclocking]] ezartzeko. Arrakastaz lehiatzeko, beste fabrikatzaile batzuek (DFI, adibidez) beren produktuen errendimendua optimizatu nahi izan dute, batez ere [[Nvidia|NVIDIA]]<nowiki/>ren nForce4 txipseterako, [[AMD]] K8 plataformetan. Konpetentzia hau nForce 2 chipset-a ([[Nvidia|NVIDIA]]<nowiki/>rena ere) [[AMD]] K7 plataformetan merkatura atera zenetik hasi da, eta gaur egunera arte luzatzen da [[Intel]]-en [[Intel Core 2|Core 2 Duo]] mikroarkitektura berriaren sarrerarekin, dagoeneko iragarrita dagoen DFI enpresaren oinarrizko plaka berri baten zain. Plaka honek konpetentziari aurre egiteko kapaza izango da, hau da, existitzen diren nForce 680i ([[Nvidia|NVIDIA]]-koa) Asusena dena eta beste fabrikatzaile batzuena, [[EVGA corporation|EVGA]], ABIT, ECS eta [[Micro-Star International|MSI]]-ren beste produktu batzuei aurre egingo dio. == Bestelako proiektu batzuk == === Esports === Asus ROG-ek [[E-kirol|esport]]-en defendatzaile aktiboa izan da<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Asus celebra su 35 aniversario situándose como primera marca en el mercado 'gaming' en España|data=2024-06-13|url=https://www.europapress.es/portaltic/gadgets/noticia-asus-celebra-35-aniversario-situandose-primera-marca-mercado-gaming-espana-20240613101355.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, eta joko espezifiko batzuetan bere joko-talde profesionalak sortu ditu. 2021eko urtarrilean, ROG-ek iragarri zuen [[India|Indian]] esport-en akademia berri bat ezarriko zela, jokalari profesionalak [[Counter-Strike: Global Offensive|Counter-Strike: Global Ofensive]] (CS:GO) jokorako esploratzeko eta entrenatzeko planekin. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASUS ROG launches esports academy in India; scouting for CS: GO players - MEGPlay|data=2021-04-16|url=https://web.archive.org/web/20210416071823/https://megplay.com/asus-rog-esports-academy/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-05}}</ref> Ekimenak burtsan kotizatzen duten jokalariei entrenamenduak, joko-ekipoak eta estipendioak emango dizkie, maila nazionalean zein nazioartekoan lehiakorrak diren esport-txapelketetarako prestatzeko. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Asus Is Looking for Gamers in India for E-Sports Training Programme|hizkuntza=en|data=2021-01-31|url=https://www.gadgets360.com/games/features/asus-rog-academy-programme-company-executive-shares-insight-recruitment-afk-gaming-esports-2360148|aldizkaria=Gadgets 360|sartze-data=2024-11-05}}</ref> == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Taiwango enpresak]] [[Kategoria:Informatika enpresak]] [[Kategoria:1989an sortutako enpresak]] [[Kategoria:Enpresa multinazionalak]] [[Kategoria:Telefono mugikor ekoizpen enpresak]] gm3vmholgseqv0j9igczkack9sznaxf 10002353 10002346 2024-12-17T12:06:36Z Aleeeexx 166831 Historia, produktuak, ikus, gainera atalak gehitu 10002353 wikitext text/x-wiki {{erakunde infotaula}} Asus gaur egun oso nabarmen handia duen enpresa handia da, haien produktuak batez ere ordenagailuen inguruan doaz<ref>{{Erreferentzia|izena=Jon|abizena=Torner|izenburua=Ordenagailu ultra eramangarria erosiko dut?|hizkuntza=eu|data=2008-10-30|url=https://blogak.argia.eus/jon-torner/2008/10/30/ordenagailu-ultra-eramangarria-erosiko-dut/|aldizkaria=Slump doktorearen zaintiratua|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Hori gutxi balitz bezala, ordenagailurako konponenteak ez ezik software oso garatua ere du<ref>{{Erreferentzia|abizena=innova+|izenburua=Asus crea su primer robot asistente|hizkuntza=es|data=2016-05-31|url=https://www.diariovasco.com/tecnologia/empresas/201605/31/asus-crea-primer-robot-20160531161817-rc.html?ref=https://www.diariovasco.com/tecnologia/empresas/201605/31/asus-crea-primer-robot-20160531161817-rc.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Eta gaur egun oso garrantzi zabala du Esports atalaren barruan. == Izena == '''ASUSTek Computer Inc.''' ([[Txinera tradizionala|txinera tradizionalez]]: 華碩電腦股份有限公司; [[Pinyin|pinyinez]]: ''Huáshuò Diànnǎo Gǔfèn Yǒuxiàn Gōngsī''; gehienbat '''ASUSTeK''' edo '''ASUS''' idatzia) [[Taiwan|taiwandar]] [[konpainia multinazional]] bat da, [[Ordenagailu pertsonal|ordenagailu pertsonalak]], [[Txartel nagusi|txartel nagusiak]], [[Netbook|netbookak]], [[Telefono mugikor|telefono mugikorrak]] eta teknologiarekin lotutako beste produktu batzuk garatu, fabrikatu, saltzen dituena. 2015ean bere industriako munduko laugarren nagusia izan zen eta [[Apple]], [[Dell]], [[HP Inc.|HP]], [[Lenovo]], [[Acer Inc.|Acer]], [[Micro-Star International|MSI]], [[Razer Inc.|Razer]] eta [[Alienware]] ditu arerio nagusiak. Konpainiaren webgunearen arabera, ASUS izena [[Pegaso|Pegasus]]-etik dator, greziar mitologiako zaldi hegalduna. Hitzaren azken lau letrak bakarrik erabili ziren izenari zerrenda alfabetikoetan posizio altua emateko. Konpainiaren eslogana hasiera batean hurrengokoa zen: "Rock Solid, Heart Touching" (Oso sendoa, erresistentea, Bihotza ukitzen duena) , geroago, "Inspiring Innovation, Continuent Perfection" (Berrikuntza inspiratzailea, Perfekzio iraunkorra). Eta gaur egun "In Search of Incredible." (zoragarria denaren bila).<ref>{{Erreferentzia|izena=Ben|abizena=Woods|izenburua=Asus Hybrids Show Why Manufacturers Must Get It Wrong to Get It Right|hizkuntza=en|data=2013-11-01|url=https://thenextweb.com/news/ASUS-transformer-book-trio-t100-show-device-makers-sometimes-get-wrong-get-right|aldizkaria=TNW {{!}} Insider|sartze-data=2024-11-05}}</ref> : == Historia == Asus 1989an sortu zuten [[:es:Taipéi|Taipein]] T.H.-k. Tung, Ted Hsu, Wayne Hsieh eta D.B. Liao, laurak Acerren aritutakoak ziren, hardware ingeniari gisa.<ref>{{Cite web|izenburua=The past, present and future of ASUS, according to its chairman|data=16 August 2015|url=https://www.engadget.com/2015/08/16/asus-chairman-jonney-shih-interview/|lana=Engadget|accessdate=10 June 2016}}</ref><ref name="profile">{{Cite web|urtea=2009|izenburua=Company Profile|argitaletxea=ASUS|url=http://www.corpasia.net/taiwan/3474/irwebsite/index.php?mod=profile|lana=Official website}}</ref> Une horretan, Taiwanek ez zuen oraindik nagusitasunik ezarri ekipo informatikoen negozioan. [[Intel|Intel Corporationek]] prozesadore berriak hornituko zizkien[[IBM]] bezalako enpresa ezarriagoei lehenik, eta Taiwango konpainiak sei hilabete inguru itxaron beharko zuten IBMk bere ingeniaritza prototipoak jaso eta gero. Enpresaren historiaren arabera, Asusek prototipo bat sortu zuen Intel 486 bat erabiltzeko, baina benetako prozesadorera sartu gabe egin behar izan zuen. Asus Intelengana hurbildu zenean prozesadore bat aztertzeko eskatzera, Intelek arazo bat zuen bere 486ko plaka nagusiarekin. Asusek Intelen arazoa konpondu zuen eta Asusen plaka nagusiak behar bezala funtzionatu zuen, beste aldaketarik egin gabe. Ordutik, Asus Intel ingeniaritza laginak jasotzen hasi zuen bere lehiakideen aurretik.<ref>{{cite book|date=28 February 2011|url=https://books.google.com/books?id=5cSIAAAAQBAJ&pg=PA143|isbn=9789814312714|title=Invisible Gold in Asia: Creating Wealth Through Intellectual Property, page 143, by David Llewelyn|publisher=Marshall Cavendish International Asia Pte Ltd|access-date=22 December 2013|archive-date=21 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220221114250/https://books.google.com/books?id=5cSIAAAAQBAJ&pg=PA143|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=ASUS Company Information < By Mast Business|data=3 January 2008|url=http://www.mastbusiness.com/top/asus.htm|lana=publishesiness.com|accessdate=8 December 2015}}</ref> 2005eko irailean, Asusek lehen [[:es:PhysX|PhysX]] azeleragailu txartela atera zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=ASUS PhysX Card Ready|argitaletxea=Vr-zone.com|url=http://www.vr-zone.com/?i=2724&s=1|accessdate=1 June 2010}}</ref> 2005eko abenduan, Asus TV LCD merkatuan sartu zen TLW32001 modeloarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=ASUS enters LCD TV market with TLW32001 32" LCD TV|argitaletxea=Newlaunches.com|data=3 November 2006|url=http://www.newlaunches.com/archives/ASUS_enters_lcd_tv_market_with_tlw32001_32_lcd_tv.php|accessdate=1 June 2010}}</ref> 2006ko urtarrilean, Asusek iragarri zuen Lamborghinirekin elkarlanean arituko zela VX ordenagailu eramangarrien seriea garatzeko.<ref>{{Cite news|izenburua=ASUS VX1 Lamborghini|argitaletxea=PC Mag|data=11 August 2006|url=https://www.pcmag.com/article2/0,2817,2002091,00.asp|accessdate=1 April 2013}}</ref> 2006ko martxoaren 9an, Asus [[Microsoft|"Microsoft]] Origamiren" lehen modeloen fabrikatzaileetako bat zela baieztatu zen, [[Samsung]] eta [[:es:Gigabyte_Technology|Gigabyte Technology]] Fundatzailearekin batera.<ref>{{Cite web|abizena=John|izenburua=Microsoft Unfolds Origami, The 'On The Go' PC|izena1=Walko|data=9 March 2006|url=http://www.informationweek.com/news/mobility/business/showArticle.jhtml?articleID=181502222|lana=[[InformationWeek]]|accessdate=16 November 2009}}</ref> 2006ko abuztuaren 8an, Asusek [[:es:Gigabyte_Technology|Gigabyte]] Technology enpresarekin batera enpresa bat iragarri zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=ASUSTeK and Gigabyte form joint venture|argitaletxea=Digitimes.com|data=8 August 2006|url=http://www.digitimes.com/mobos/a20060808PR203.html|accessdate=1 June 2010}}</ref> Enpresa horrek [[:es:Empresa_conjunta|joint venture]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Joint venture|hizkuntza=en|data=2024-08-16|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Joint_venture|sartze-data=2024-10-29|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> bat ezarriko zuen "Gigabyte" markako motherboard eta txartel grafikoak ekoizteko. 2007ko ekainaren 5ean, Asusek PC Eee-a Computex-en kaleratuko zuela iragarri zuen. 2007ko irailaren 9an, Asusek Blu-rayri babesa adierazi zion, PCrako BD-ROM/DVD grabagailu unitate bat, BC-1205PT.22 Ondoren, ASUSek Blu-ray-n oinarritutako zenbait ordenagailu eramangarri ekoiztu zituen..<ref>{{Cite web|urtea=2007|izenburua=ASUS BD-ROM/DVD writer drive|url=http://www.psu.com/Blu-ray-scores-major-new-supporter--a0001253-p0.php|accessdate=9 September 2007}}</ref> 2008ko urtarrilean, Asusek bere eragiketen berregituraketa garrantzitsua hasi zuen, hiru enpresa independentetan banatuta: Asus (lehen mailako markako ordenagailuetan eta elektronika aplikatuan zentratua); [[Pegatron]] (plaka ama eta osagaien OEM fabrikazioan zentratua); eta Unihan Corporation (PCkoak ez diren produktuak fabrikazioan zentratua, kasu eta moldeatua).<ref>{{Cite news|izenburua=ASUS splits into three|argitaletxea=PC Pro|data=4 January 2008|url=http://www.pcpro.co.uk/news/151590/ASUS-splits-into-three|accessdate=1 April 2013}}</ref><ref>{{Cite news|izenburua=ASUS pins future on small and inexpensive laptop|data=16 May 2008|url=http://usatoday30.usatoday.com/tech/products/2008-05-13-ASUS-eee-laptop_N.htm|kazeta=USA Today|accessdate=1 April 2013}}</ref> Berregituraketa-prozesuan, Oso kritikatua izan zen pentsio-plana berregituratu egin zen, egungo pentsioen balantzeak berriro ezarriz. Enpresak langileek aurretik egindako ekarpen guztiak ordaindu zituen.<ref>{{Cite web|abizena=Kubicki|izenburua=New ASUS Corporate Structure Zeroes Employee Pensions|izena1=Kristopher|data=3 January 2008|url=http://www.dailytech.com/New+ASUS+Corporate+Structure+Zeroes+Employee+Pensions/article10206.htm|lana=DailyTech|accessdate=28 March 2009}}</ref> 2008ko abenduaren 9an, [[:es:Open_Handset_Alliance|Open Handset Alliancek]] iragarri zuen Asus erakundeko 14 kide berrietako bat bihurtu zela. "Kide berri horiek Android gailu bateragarriak inplementatuko dituzte, kode esanguratsu batekin lagunduko diote Kode Irekiko Android Proiektuari, edo ekosistema babestuko dute [[Android|Androiden]] oinarritutako gailuen eskuragarritasuna azkartuko duten produktu eta zerbitzuen bidez"<ref>{{Cite web|izenburua=Open Handset Alliance|argitaletxea=Open Handset Alliance|data=9 December 2008|url=http://www.openhandsetalliance.com/press_120908.html|accessdate=1 June 2010}}</ref> Zioten garai hartan. [[Fitxategi:Asus 31 Years.svg|alt=Asusen logo berria|thumb|Asusen logo berria (2022tik-gaur egunera)]] 2010eko urrian, Asusek eta Garminek telefono adimendunen elkartea amaituko zutela iragarri zuten, Garminek produktuen kategoriatik ateratzea erabaki zuelako.<ref name="taipeitimes271010">{{Cite news|izenburua=ASUStek, Garmin ending co-branding|data=27 October 2010|url=http://www.taipeitimes.com/News/biz/archives/2010/10/27/2003486972|kazeta=The Taipei Times|accessdate=13 May 2012}}</ref> Bi konpainiek Garmin-ASUS markako sei telefono adimendun ekoitzi zituzten aurreko bi urteetan. 2010eko abenduan, Asusek munduko ordenagailu eramangarri meheena merkaturatu zuen, Asus U36, Intel Core i3 edo i5 prozesadorearen tentsio estandarrarekin, 19 mm-ko lodierarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Asus u36 review - Latest Thinnest Notebook Asus U36 World with just Thickness 19 Mm &#124; Technology Trends|url=http://www.trendingtech.info/technology/latest-thinnest-notebook-ASUS-u36-world-with-just-thickness-19-mm/|accessdate=16 August 2014}}</ref> 2013ko urtarrilean, Asusek Eee PC seriearen ekoizpena ofizialki amaitu zuen, tabletetara eta Ultrabooks-etara gero eta gehiago aldatzen diren kontsumitzaileen salmentek behera egin zutelako.<ref>{{Cite news|abizena=Spurbeck, Jared|izenburua=Acer and ASUS to Stop Making Netbooks|argitaletxea=[[Yahoo!]]|data=3 January 2013|url=https://news.yahoo.com/acer-ASUS-stop-making-netbooks-180300299.html|accessdate=13 January 2013}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Condliffe, Jeff|izenburua=ASUS and Acer: The Netbook Is Dead|data=2 January 2013|url=https://gizmodo.com/5972429/ASUS-and-acer-the-netbooks-is-dead|lana=[[Gizmodo]]|accessdate=13 February 2013}}</ref> 2022ko apirilean, enpresak logotipo berria aurkeztu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Asus drops two OLED Zenbooks and a new logo|data=22 April 2022|url=https://www.theverge.com/2022/4/21/23035485/asus-zenbook-13-s-oled-pro-15-flip-specs-price|lana=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=That new Asus logo looks strangely familiar|data=25 April 2022|url=https://www.creativebloq.com/news/new-asus-logo|lana=Creative Bloq}}</ref> == Asusen teknologiako ezaugarri batzuk == ASUSek jatorrizko produktu eta tresna ugari sartu zituen, bezeroen erabileran esperientzia erraztu edo hobetzera bideratutako produktuak osatzeko, batez ere plaka nagusietan<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Asus actualiza la BIOS para corregir los fallos de inestabilidad de los chips Intel de 13 y 14 generación|data=2024-08-08|url=https://www.europapress.es/portaltic/software/noticia-asus-actualiza-bios-corregir-fallos-inestabilidad-chips-intel-13-14-generacion-20240808153001.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Horiek hurrengo taulan agertzen dira, besteen teknologiekin batera, ASUSen jabetzako izen espezifikoen pean erregistratuak daudenak (AI akronimoa, ezaugarri horietako izen askoren aurrizki gisa balio duena, gaztelaniazko Artificial Intelligence-tik dator, [[Adimen artifizial|Adimen Artifizialetik]]). {| !Izena !Sorrera urtea !Produktua !Erabilera !Patentatuta |- !'''AI NET2''' |2000+ |Plaka nagusia |Sare lokalean konexio-arazoak daudela jakinarazten dio sistemari hau martxan jarri aurretik | |- !AI NOS |2004 |Plaka nagusia |Atzerapenik gabeko Overclocking sistema. [[Overclocking]]-erako teknologia dinamikoa |Bai |- !AI Proactive |2004 |Plaka nagusia |Erazagutu gabeko terminoa da AI enhancements-erako berrikuntzetarako | |- !AI Quiet |2004 |Plaka nagusia |Haizagailuen eta prozesadorearen abiadura kontrolatzea, funtzionamendu isil baterako ! |- !Audio DJ |2005 |Plaka nagusia eta [[Ordenagailu eramangarri|ordenagailu eramangarriak]] |Ordenagailua piztu gabe audio-[[Disko trinko (CD)|CD]]<nowiki/>a erreproduzitzeko. Funtzio hori onartzen duten ordenagailu eramangarriek erreproduzitu/eten, gelditu botoiak eta beste kontrol-botoi batzuk izaten dituzte aurrealdean. Botoi horiek ordenagailu eramangarria itxita dagoenean ere erabil daitezke. ! |- !BIOS EZ Flash |2004 |Plaka nagusia |[[BIOS]]<nowiki/>a autoabiarazten ez den disko baten bidez eguneratzeko aukera ematen du. Disko horrek BIOSaren irudi berri bat baino ez du. BIOSaren [[firmware]]-arekin aurrefabrikatua. ''Power-on self-testean'' (POST izenaz ezagunagoa) ALT+F2 teklen presioaren bidez sar daiteke. ! |- !'''C.P.R.''' '''(CPU Parameter Recall)''' |2004 |Plaka nagusia |PUZaren balio lehenetsiak automatikoki leheneratzen ditu sistemak huts egiten duenean eta berrabiarazi egiten du, normalean [[overclocking]] (OC) izenez ezagutzen den praktika hedatu baten ondorioz. ! |- !'''ASUS CrashFree BIOS2''' |2004 |Plaka nagusia |[[BIOS]] ustelduko balitz, CrashFree BIOS 2 sistemak berreskuratze bat egiteko aukera ematen dio erabiltzaileari, oinarrizko plakaren [[Disko trinko (CD)|CD]] euskarria erabiliz. ! |- !'''Color Shine''' (edo Colour Shine), '''Crystal Shine''' |AAAA |[[Kristal likidozko pantaila|LCD]] Pantalla |ASUSen izen komertziala islaren aurkako LCD teknologiarentzat. ! |- !'''GameFace Live''' |2004? |[[Txartel grafiko|Txartel grafikoa]] |Hainbat jokalarien arteko bideokonferentziako soluzio bat, konektatutako jokalariei aukera ematen diena jokatzen duten bitartean elkarrekin hitz egiteko eta elkar ikusteko. 2006. urtean, [[DirectX]] onartzen duten jokoetara mugatuta dago, eta zortzi jokalari baino gehiago aldi berean konektatzeko aukera ematen du. ! |- !'''GameLiveShow''' |2008 |Txartel grafikoa |Jokalariei haien jokua besteei erakusteko aukera ematen die. ! |} == Produktuak == Asusen produktuek bi batean inkluditzen dituzte, eramangarriak, tableta ordenagailuak, mahai gaineko ordenagailuak, [[:en:Smartphone|smartphonak]], [[:en:Personal_digital_assistant|laguntzaile digital pertsonalak (PDAk)]], [[Zerbitzari|zerbitzariak]], [[Pantaila (ordenagailua)|monitore informatikoak]], [[Txartel nagusi|plaka nagusiak]], txartel grafikoak, soinu txartelak, DVD unitateak, sare informatikoen gailuak, [[:es:Hardware_de_red|ordenagailu kutxak]], osagai informatikoak eta [[:es:Enfriamiento_de_computadoras|ordenagailu bidezko hozte]] sistemak dituzte. Asus-en lerro nagusietako bat Bizirik lerro hau da: laptops (Vivo Books), All-in-Ones (Vivo AiO), mahaigaineko konputagailuak (Vivo PC), PC Stick (Vivo Stick), Mini PC (Vivo Mini), smartwatches (Vivo Use Watch), saguaren fitxa (Movivo).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vivo Tab {{!}} ASUS Vivo Tab specs , features and all other informations|hizkuntza=en|url=https://worldsofcyborg.blogspot.com/2020/05/asus-vivo-tab-review.html|aldizkaria=worldsofcyborg.blogspot.com|sartze-data=2024-10-31}}</ref> {| class="wikitable mw-collapsible" |+ ![[Fitxategi:ASUS ZE620KL face 20181125a.jpg|alt=ASUS ZenFone|thumb|ASUS ZenFone]] ![[Fitxategi:ASUS ROG STRIX-GTX1080-O8G-GAMING 20160614.jpg|alt=An Asus Nvidia GeForce GTX 1080 graphics card|thumb|An Asus Nvidia GeForce GTX 1080 graphics card]] ![[Fitxategi:Asus x21 ultrabook.jpg|alt=An Asus x21 ultrabook |thumb|An Asus x21 ultrabook]] ![[Fitxategi:Mainboard asus pbh 67-v IMGP9330 wp.jpg|alt=An Asus motherboard |thumb|An Asus motherboard]] ![[Fitxategi:ASUSmouse.jpg|alt=mouse|thumb|mouse]] |} === Smartphonak === Sakontzeko, irakurri: [[:en:Asus_ZenFone|Asus ZenFone]] Asusek [[Android|Androiden]] oinarritutako telefono adimendun asko ere kaleratu zituen, batez ere ARMren ordez [[Intel]] prozesadoreekin eta sarritan bi SIM zirrikiturekin. Asusek eragin handia du gaur egun merkatu mugikor handietan, hala nola [[India|Indian]], [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] eta [[Asia|Asiako]] beste herrialde batzuetan. [[:en:Asus_ZenFone|ZenFone]] telesaila bezala ezagutzen da. ZenFone linea baino lehen, Asusek [[:en:Asus_v70|Asus v70]] bezalako ezaugarriak zituzten telefonoak eta [[:es:Windows_Mobile|Windows Mobile-n]] funtzionatzen duten telefono adimendunak kaleratu zituen 2000ko erdialdean. '''Lehengo belaunaldia (2014)''' * ZenFone 4 (available in either 4-inch or 4.5-inch variant) * ZenFone 5 * ZenFone 6 '''Bigaren belaunaldia (2015)''' * ZenFone Zoom * ZenFone C * ZenFone 2<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=McLoughlin|izenburua=Asus abre la era móvil con 4 gigas de RAM|hizkuntza=es|data=2015-01-07|url=https://www.diariovasco.com/tecnologia/gadgets/201501/07/asus-abre-moviles-gigas-20150106213428-rc.html?ref=https://www.diariovasco.com/tecnologia/gadgets/201501/07/asus-abre-moviles-gigas-20150106213428-rc.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * ZenFone 2 Laser * ZenFone Max * ZenFone Selfie * ZenFone Go<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Asus Zenfone 2 Will Be Launched With Three Variants ZE500Cl, ZE550ML and ZE551ML In India {{!}} All Gadget Buzz|data=2015-04-07|url=https://web.archive.org/web/20150407183205/http://www.allgadgetbuzz.net/2015/04/asus-zenfone-2-three-variants-4GB.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-31}}</ref> * ZenFone 2E – made specifically for [https://web.archive.org/web/20150407183205/http://www.allgadgetbuzz.net/2015/04/asus-zenfone-2-three-variants-4GB.html AT&T] and released in 2015 '''Hirugarren belaunaldia (2016)''' * ZenFone AR * ZenFone 3 series '''Laugarren belaunaldia (2017)''' * ZenFone 4 series<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berrikuntzak, Las Vegasko elektronikaren azokatik|hizkuntza=eu|data=2014-01-15|url=https://www.berria.eus/bizigiro/berrikuntzak-las-vegasko-elektronikaren-azokatik_1056149_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref> '''Bosgarren belaunaldia (2018)''' * ZenFone 5 series * ZenFone Max series (M1 and M2) * ZenFone Live series (L1 and L2) * ROG Phone series '''Seigarren belaunaldia (2019)''' * ZenFone 6 series * ROG Phone 2 series Horrez gain, Asusek tableten pantaila batean, '''Padfone''' seriean, akopla daitezkeen telefono adimendunak dituzten gailu hibrido batzuk ere ekoitzi zituen. Hauek dira produktu-lerroak: * PadFone (A66) * PadFone 2 (A68) * PadFone Infinity (A80) * PadFone Infinity Lite (A80C) * new PadFone Infinity (A86) * PadFone E (A68M) * PadFone X (A91) * PadFone S (PF500KL) * PadFone Mini (PF400GC) * PadFone Mini 4.3 (A11) * PadFone X Mini (PF450CL, US only) Asusen smartphone gehienak [[:es:Intel_Atom|Intel Atom]] prozesadoreek bultzatzen dituzte, Padfone serie batzuen eta [[:es:Snapdragon|Qualcomm Snapdragon]] erabiltzen duten ZenFone 2 modelo batzuen salbuespenekin, nahiz eta telesailean geroagoko telefonoek orain Qualcomm Snapdragon edo MediaTek -txipeko sistemak erabiltzen dituzten. '''Zazpigarren belaunaldia (2020)''' * ZenFone 7 series * ROG Phone 3 series '''Zortzigarren belaunaldia (2021)''' * ZenFone 8 series * ROG Phone 5 series '''Bederatzigarren belaunaldia (2022)''' * ZenFone 9<ref>{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=ASUS Zenfone 9|hizkuntza=es|data=2022-08-14|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2022-08-14/hemeroteca_articles/asus-zenfone-9|aldizkaria=7K revista dominical|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * ROG Phone 6 series * ROG Phone 6D series '''Hamargarren belaunaldia (2023)''' * ZenFone 10 * ROG Phone 7 series '''Hamaikagarren belaunaldia (2024)''' * ZenFone 11 Ultra * ROG Phone 8 series === 2-in-1s === * Transformer Book * VivoBook Flip * ZenBook Flip * ExpertBook Flip * Chromebook flip === Ordenagailu eramangarriak === * ZenBook<ref>{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=ZenBook 14|hizkuntza=es|data=2024-02-25|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/7k_2024-02-25-06-00/hemeroteca_articles/zenbook-14|aldizkaria=7K revista dominical|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * VivoBook * ASUSPRO * ExpertBook * ProArt StudioBook * The Ultimate Force (TUF Gaming)<ref>{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=ASUS TUF Gaming FX504|hizkuntza=es|data=2019-11-03|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/7k_2019-11-03-06-00/hemeroteca_articles/asus-tuf-gaming-fx504|aldizkaria=7K revista dominical|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * Republic Of Gamers (ROG Gaming)<ref>{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=ASUS ROG Flow X13|hizkuntza=es|data=2021-01-31|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/7k_2021-01-31-06-00/hemeroteca_articles/asus-rog-flow-x13?slug=asus-rog-flow-x13|aldizkaria=7K revista dominical|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * Chromebook * EeeBook * G Series * N Series * K Series * X Series * E Series * Q Series * U Series * B Series * V Series * F Series * A Series * T Series Aurretik Asusek etendako telesailen artean daude [[:en:Asus_EeeBook|EeeBook]], K Series, [[:en:Asus_Vivo#VivoBook_X_Series|X Series]], E Series, Q Series, B Series, V Series, P Series, F Series, A Series, u2e Series eta G Series. === Tabletak === 2012ko ekainaren 27an, Nexus 7aren bi belaunaldi iragarri ziren, [[Google]] gisa fabrikatu eta sailkatua, 2012ko uztailean aske uzteko. 2013ko uztailaren 24an, Asusek Google Nexus 7ren oinordeko bat iragarri zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Google Nexus 7 (2013) specs|hizkuntza=en-US|data=2018-01-27|url=https://www.phonearena.com/phones/Google-Nexus-7-2013_id8021|aldizkaria=PhoneArena|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Bi egun geroago, aske utzi zuten. [[Microsoft|Microsoftekin]] ere aritu da lanean Asus, [[Windows 8]] konprimitu bihurgarriak garatzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dell and Asus debut inspired Windows 8 convertible tablets - Forbes|data=2012-09-01|url=https://web.archive.org/web/20120901201707/http://www.forbes.com/sites/jasonevangelho/2012/08/30/dell-and-asus-debut-inspired-windows-8-convertible-tablets/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-31}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telefono guztiak elkarri begira|hizkuntza=eu|data=2014-01-05|url=https://www.berria.eus/ekonomia/telefono-guztiak-elkarri-begira_87383_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 2013an, Asusek Androiden oinarritutako tableta bat ezagutarazi zuen, eta, teklatu batera konektatzen denean, Windows 8 gailu bihurtzen da, Trio Transformer Book izenekoa. Teklatua hirugarren mailako monitore batera konekta daiteke, jokalari baten antzeko esperientzia sortuz. Konprimituen konputagailu-lerro hauetarako ere erabiltzen da Asus: * [[:en:Asus_Eee_Pad_Transformer_TF101|Eee Pad Transformer]] * Eee Pad Slider * Eee Slate * [[:en:Asus_Memo_Pad_8|Memo Pad 8]] * VivoTab * ZenPad: 7.0 Z370CG, C 7.0 Z170MG/Z170CG, 8.0 Z380KL, 8.0 Z380C*, S 8.0 Z580CA*, 10 Z300C* (Released 2015); 8.0 Z380M*, Z8 ZT581KL, 3 8.0 Z581KL, 10 Z300M*, 3S 10 Z500M*, Z10 ZT500KL (2016); 3S 8.0 Z582KL, Z8s ZT582KL, 3S 10 Z500KL (2017) (* no [[SIM txartel|SIM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASUS USA|hizkuntza=en-us|url=https://www.asus.com/us/|aldizkaria=ASUS USA|sartze-data=2024-10-31}}</ref> === Asus Server === ; GPU Rack Server * ESC8000 G3 (Up to 8 GPU high density & hybrid computing) * ESC4000 G3/G3s ; 2-Way Rack Server * RS720Q-E8-RS8-P * RS720Q-E8-RS12 * RS700-E8-RS8 V2 * RS700-E8-RS4 V2 * RS500-E8-RS4 V2 * RS500-E8-RS4 V2 * RS400-E8-PS2-F * RS400-E8-PS2 * RS720-E8-RS24-ECP * RS540-E8-RS36-ECP * RS520-E8-RS12-E V2 * RS520-E8-RS8-E V2 ; 1-Way Rack Server * RS300-E9-PS4 * RS300-E9-RS4 * RS200-E9-PS2-F * RS200-E9-PS2 * RS100-E9-PI2 ; 2-Way Tower Server * TS700-E8 V3 Series * TS500-E8-PS4 V2 ; 1-Way Tower Server * TS300-E9-PS4 * TS100-E9-PI4 === Desktop & All-in-One PCs === ; Tower PCs * VivoPC * ROG series * Gaming series ; Mini PCs * Asus Tinker Board * VivoMini ; Chrome Devices * [[:es:Chromebox|Chromebox]] * [[:en:Chromebit|Chromebit]] ; All-in-One PCs * Zen AiO * Vivo AiO * Portable AiO === Eee seriea === 2007ko urrian kaleratu zenetik<ref>{{Erreferentzia|izena=Leturia Azkarate|abizena=Igor|izenburua=Haur behartsuentzako ordenagailua, teknologiaren aitzindari|hizkuntza=eu|data=2008-03-01|url=https://zientzia.eus/artikuluak/haur-behartsuentzako-ordenagailua-teknologiaren-ai/|aldizkaria=Zientzia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> eta 2013ko urtarrilean seriea eten zen arte, [[:en:Asus_Eee_PC|Eee PC]]-ren netbook-ak sari ugari lortu zituen, Computer Shopper aldizkariko Best Travel Gadget 2008, [[Forbes]] Asiako Urteko Produktua, Urteko Gadget eta Urteko Konputagailua barne, NBC.com Best Travel Gadget, Computer Shopper's Best Netbook of 2008, PC Pro's Hardware of the Year, PC World's Best Netbook, eta 2008ko Trend Award aldizkariaren DIME irabazle. Ondoren, Asusek hainbat produktu gehitu zizkion bere Eee gamari, besteak beste<ref>{{Erreferentzia|izena=Jon|abizena=Torner|izenburua=Ordenagailu ultra eramangarria erosiko dut?|hizkuntza=eu|data=2008-10-30|url=https://blogak.argia.eus/jon-torner/2008/10/30/ordenagailu-ultra-eramangarria-erosiko-dut/|aldizkaria=Slump doktorearen zaintiratua|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: * [[:en:Asus_EeeBox_PC|EeeBox]] PC, sare trinkoa * [[:en:Asus_Eee_Top|Eee Top]], dena batean ukipen-pantailako ordenagailua, LCD monitore kutxa batean ostatatua, * [[:en:Asus_Eee#Eee_Stick|Eee Stick]], haririk gabeko eta jokorako PC plataformarako kontrolatzailea, erabiltzaileen eskuen mugimendu fisikoak pantailan dagozkien mugimenduetan itzultzen dituena * [[:en:Asus_Eee_Pad_Transformer_TF101|Eee Pad]] Transformer, Android sistema eragilea exekutatzen duen tableta bat da. * [[:en:Asus_Eee_Pad_Transformer_TF201|Eee Pad]] Transformer Prime, jatorrizko transformadorearen ondorengoa. 2009ko martxoaren 6an, Asus-ek bere Eee Box B202 estreinatu zuen, PCMag-ek "ASUS EeePC-ren mahaigaineko baliokide" gisa ikusi zuena ("Asus Eee Box" konputagailu-lerroari "ASUS EeeBox PC" izena eman zitzaion 2010ean).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASUS Debuts Desktop-Equivalent Eee PC|hizkuntza=en|url=https://www.pcmag.com/archive/asus-debuts-desktop-equivalent-eee-pc-228135|aldizkaria=PCMAG|sartze-data=2024-11-05}}</ref> === Esencio Series === [[Fitxategi:Asus N55 S Package.jpg|alt=Asus N55 paketea|thumb|Asus N55 paketea]] Essentials mahai gaineko ordenagailuen lerro bat da. 2011ko abenduan, CG seriea (jokoetarako diseinatua), CM seriea (entretenimendurako eta etxeko erabilerarako) eta CS eta CP serie mehea ziren lineak. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASUSTeK Computer Inc. - Desktop|data=2011-11-27|url=https://web.archive.org/web/20111127195600/http://www.asus.com/Desktop/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-05}}</ref> === Bitarteko digitalen hartzaileak === Asusek ASUS O!Play izenarekin saltzen ditu [[:es:Reproductor_de_medios_digitales|hedabide digitalen hartzaileak]]. === GPS gailuak === Asusek GPS R700T gailua ekoizten du, trafikoko mezuen kanala duena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASUS R700t TMC GPS Device : : MobileWhack.com|data=2012-03-22|url=https://web.archive.org/web/20120322203611/http://www.mobilewhack.com/ASUS-r700t-tmc-gps-device/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-05}}</ref> === Republic of Gamers (ROG) === Republic of Gamers (ROG-a) ASUSek 2006. urteaz geroztik erabiltzen duen marka bat da, eta ekipamendu informatikoen, ordenagailu pertsonalen, periferikoen eta osagarrien gama bat hartzen du. AMD txartel grafikoak Arez markarekin merkaturatu ziren, [[Nvidia|Nvidiaren]] GeForce Partner Programaren ondorioz. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASUS confirms AMD Radeon ‘AREZ’ series of graphics cards|hizkuntza=en-US|url=https://www.kitguru.net/components/graphic-cards/matthew-wilson/asus-confirms-amd-radeon-arez-series-of-graphics-cards/|aldizkaria=KitGuru|sartze-data=2024-11-05}}</ref> 2013an, Asusek REI Express merkaturatu zuen, PCIn oinarritutako RAID 0 SSD azpisistema bat, bi SSD dituena PCB batean. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASUS ROG Launches RAIDR Express PCI Express-based SSD - Republic of Gamers|hizkuntza=en-us|url=https://rog.asus.com/articles/news/asus-rog-launches-raidr-express-pci-express-based-ssd/|aldizkaria=@ROG|sartze-data=2024-11-05}}</ref> 2022ko urtarrilean, Asusek ROG-Flow Z13 iragarri zuen GHren CES 2022 merkaturatze-ekitaldian. Errendimendu handiko Intel-en Core i9 prozesadorearekin eta Nvidia-ren [[:es:Serie_GeForce_30|GeForce RTX 3050 Ti]] errendimendu grafikoarekin hornituta dago, eta berrikuntza-aurrerapen handienak egiten ditu tableten merkatuetan. Munduko RTX 30 serieko lehen ordenagailua da, faktore tableta moduan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ROG Flow Z13 (2022) {{!}} Gaming Laptops｜ROG - Republic of Gamers｜ROG Global|hizkuntza=en-us|url=https://rog.asus.com/laptops/rog-flow/rog-flow-z13-2022-series/|aldizkaria=@ROG|sartze-data=2024-11-05}}</ref> 2023ko ekainean, Asusek ROG-Ally gailua merkaturatu zuen<ref>{{Erreferentzia|abizena=ELSOTANOPERDIDO|izenburua=ASUS confirma el lanzamiento a nivel mundial de su PC portátil para videojuegos ROG Ally|hizkuntza=es|data=2023-04-24|url=https://www.deia.eus/ciencia-y-tecnologia/2023/04/24/asus-confirma-lanzamiento-nivel-mundial-6720993.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, Steam Deck-ekin lehiatzeko diseinatutako eskuko gailua. Ally-ak 7 hazbeteko ukipen-pantaila (diagonala) du, 1080p-koa, 120 Hz-eko eguneratze-abiadurarako gaitasunarekin eta 16:9 itxurarekin, [[:es:Steam_Deck|Steam Deck]]-en panelaren aurrean, zeinak 800p eta 60 Hz baino ez baititu kudeatzen, [[:en:16:10_aspect_ratio|16:10 itxurarekin]]. === The Ultimate Force (TUF) === The Ultimate Force (TUF) ASUSek 2010. urte ingurutik erabiltzen duen marka da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SABERTOOTH X58 - Support|url=https://www.asus.com/au/supportonly/sabertooth_x58/helpdesk_knowledge/|aldizkaria=www.asus.com|sartze-data=2024-11-05}}</ref> Marka Asus eskuragarriak dira, gama ertaineko joko produktuak. === Soinu-txartelak === [[Fitxategi:ASUS US Headquarters.jpg|thumb|Asus fabrika]] Asusek 2008ko otsailean atera zuen bere lehen soinu txartela, Xonar DX izenekoa. Xonar DX gai izan zen EAX 5.0-ren efektuak emulatzeko ASUS GX softwarearen bidez, Open AL eta DTS-connect babesten zituen bitartean. 2008ko uztailean, ASUSek Xonar D1 atera zuen, neurri handi batean DX Xonarren antzeko ezaugarriak eskaintzen zituena, baina PCI interfazearen bidez oinarrizko plakari konektatuta, Xonar DXaren PCI-E × 1 konexioaren ordez. Ondoren, ASUSek Xonar HETARIK 1.3 abiarazi zuen, HDko audio-bolumenaren galera AV hartzaileei transmititzea ahalbidetzen zuen lehen irtenbidea. == Beste datu interesgarri batzuk == ASUSek erraztasun handia ematen du bere plaka nagusiei eta gainerako [[hardware]]-osagaiei (batez ere [[Mikroprozesadore|mikroprozesadorea,]] [[Random Access Memory|RAM memoria]] eta [[Txartel grafiko|txartel grafikoa]]) [[Overclocking]] ezartzeko. Arrakastaz lehiatzeko, beste fabrikatzaile batzuek (DFI, adibidez) beren produktuen errendimendua optimizatu nahi izan dute, batez ere [[Nvidia|NVIDIA]]<nowiki/>ren nForce4 txipseterako, [[AMD]] K8 plataformetan. Konpetentzia hau nForce 2 chipset-a ([[Nvidia|NVIDIA]]<nowiki/>rena ere) [[AMD]] K7 plataformetan merkatura atera zenetik hasi da, eta gaur egunera arte luzatzen da [[Intel]]-en [[Intel Core 2|Core 2 Duo]] mikroarkitektura berriaren sarrerarekin, dagoeneko iragarrita dagoen DFI enpresaren oinarrizko plaka berri baten zain. Plaka honek konpetentziari aurre egiteko kapaza izango da, hau da, existitzen diren nForce 680i ([[Nvidia|NVIDIA]]-koa) Asusena dena eta beste fabrikatzaile batzuena, [[EVGA corporation|EVGA]], ABIT, ECS eta [[Micro-Star International|MSI]]-ren beste produktu batzuei aurre egingo dio. == Bestelako proiektu batzuk == === Esports === Asus ROG-ek [[E-kirol|esport]]-en defendatzaile aktiboa izan da<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Asus celebra su 35 aniversario situándose como primera marca en el mercado 'gaming' en España|data=2024-06-13|url=https://www.europapress.es/portaltic/gadgets/noticia-asus-celebra-35-aniversario-situandose-primera-marca-mercado-gaming-espana-20240613101355.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, eta joko espezifiko batzuetan bere joko-talde profesionalak sortu ditu. 2021eko urtarrilean, ROG-ek iragarri zuen [[India|Indian]] esport-en akademia berri bat ezarriko zela, jokalari profesionalak [[Counter-Strike: Global Offensive|Counter-Strike: Global Ofensive]] (CS:GO) jokorako esploratzeko eta entrenatzeko planekin. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASUS ROG launches esports academy in India; scouting for CS: GO players - MEGPlay|data=2021-04-16|url=https://web.archive.org/web/20210416071823/https://megplay.com/asus-rog-esports-academy/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-05}}</ref> Ekimenak burtsan kotizatzen duten jokalariei entrenamenduak, joko-ekipoak eta estipendioak emango dizkie, maila nazionalean zein nazioartekoan lehiakorrak diren esport-txapelketetarako prestatzeko. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Asus Is Looking for Gamers in India for E-Sports Training Programme|hizkuntza=en|data=2021-01-31|url=https://www.gadgets360.com/games/features/asus-rog-academy-programme-company-executive-shares-insight-recruitment-afk-gaming-esports-2360148|aldizkaria=Gadgets 360|sartze-data=2024-11-05}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Ordenagailu eramangarri]] * [[Telefono adimendun]] * [[Tableta (ordenagailua)]] * [[Asus Eee PC]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Taiwango enpresak]] [[Kategoria:Informatika enpresak]] [[Kategoria:1989an sortutako enpresak]] [[Kategoria:Enpresa multinazionalak]] [[Kategoria:Telefono mugikor ekoizpen enpresak]] ssjjg1we87yoooijxm4t33u0zfui9mh 0 1019473 10002793 8660645 2024-12-17T22:38:43Z Treuiller 59723 /* Geografia */ 10002793 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Gran Sasso d'Italia''' erdialdeko [[Italia]]ko mendigune bat da, [[Apenino]]etan dagoena, [[Abruzzo]] eskualdean. [[Corno Grande]] (2.912 metro) Gran Sassoko eta Apeninoetako gailurrik gorena da. [[Gran Sassoko eta Laga mendietako Parke Nazionala]]ren parte da. == Geografia == Gran Sasso mendiguneak bi zati ditu, guztiz bereiziak: ekialdea eta mendebaldea. Mendebaldean, [[Campo Imperatore]]tik igotzen da mendigunera; haitz zorrotzez inguraturiko [[goi ordoki]] bat da, naziek [[Mussolini]] askatu zuten tokia hain zuzen, eta "Piccolo Tibet" ere esaten diote. Gailurren artean, [[Corno Grande]]ko lau haitzak daude eta, haien azpian ezkutaturik, Calderone glaziarra, Europan hegoaldetarrena. Beste ordoki batean, ibarretatik hurbilago mendietatik baino, arkitektura ederreko zenbait herri daude: [[Castel del Monte (Abruzzo)|Castel del Monte]], [[Calascio]], [[Santo Stefano di Sessanio]], [[Assergi]]. Dorreak eta gazteluak dituzte, hiri sare modukoak mailetan banatuak, mazeletan sakabanaturik, eta aspaldiko tenpluak haitzetan eraikiak.<ref name="berria">{{erreferentzia|izena=Gorka | abizena=Lopez |urtea=|izenburua=Gran Sasso eta Laga, Apeninoetako bazter galduak |argitaletxea=''Berria'', 2007ko azaroak 10, CC BY-SA 4.0, berria.eus |url=https://www.berria.eus/paperekoa/3503/050/001/2007-11-10/gran-sasso-eta-laga-apeninoetako-bazter-galduak.htm |sartze-data=2021-9-4}}</ref> Mendigunearen ekialdean, [[Isola del Gran Sasso d'Italia|Isola]] da gune garrantzitsuena. Turismoaren ondorioz, burgo historikoko hormen barnean handitu da. Isolatik ikusten diren mendiak zoragarriak dira: ibarraren izkina batean, 1.600 metroko desnibela du Corno Grandeko ''Il Paretone''-k, eta [[Sferruccio]]ko gailur handi harritsua beste puntaraino iristen da, Monte Camiciaren inguruan bilduriko haitz zorrotzetaraino. Haren babesean, labore sailak daude, [[olibondo]]ekin eta eskulangintzari loturiko herriekin tartekaturik. Ez da ahaztekoa [[Pietracamela]], Isolatik iparraldera, Gran Sassora ekialdetik joateko atea. Handik presta daitezke igoerak, ibilaldiak eta eskaladak Gran Sassoko Corno Grandek, Corno Piccolok eta Pizzo d'Intermesoliko gailurrak osatzen duten ardatz handi horretan egiteko.<ref name="berria"/> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Apeninoak]] [[Kategoria:Abruzzoko geografia]] 0lmrf5jj9x0w3c786gbx8dq0e0vwffo 106 1023901 10003346 10002188 2024-12-18T11:47:56Z Артем Загребельный 141467 /* Emakumezkoak */ 10003346 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Caeleb Dressel before winning 100 fly (42769914221).jpg|thumb|[[Caeleb Dressel]] gizonezkoen igeriketan munduko errekor gehien dituena da; bederatzi (banakako lau, eta erreleboko bost).]] '''Igeriketako munduko errekorrak''' [[FINA]]k, igeriketako nazioarteko gobernu organoak berresten ditu. Errekorrak ibilbide luzeko (50 metro) edo ibilbide laburreko (25 metro) igerilekuetan ezarri daitezke. FINAk munduko errekorrak, gizonezko zein emakumezkoentzat, ondorengo ekitaldietan aitortzen ditu,<ref name=":0"> [https://web.archive.org/web/20130726002347/http://www.fina.org/project/index.php?option=com_content&task=view&id=45&Itemid=119 "FINA Technical Rules SW12.1 and 12.2".] [[:en:International_Swimming_Federation|International Swimming Federation.]] 2013-07-26an, originaletik [http://www.fina.org/project/index.php?option=com_content&task=view&id=45&Itemid=119 artxibatua] 2009-05-11n begiratua.</ref><ref> [https://web.archive.org/web/20150913213741/http://www.fina.org/H2O/docs/WR_July_27_2015.pdf# "FINA World Records"] (PDF). [[:en:FINA|FINA]] 27 July 2015. 2015-09-13an, originaletik [http://fina.org/H2O/docs/WR_July_27_2015.pdf artxibatua](PDF) 2015-09-16an begiratua.</ref> errelebo mistoetan izan ezik, taldeak, edozein ordenatan, bi gizon eta bi emakumez osatuta baitaude. Libre: 50m, 100m, 200m, 400m, 800m, 1500m Bizkar estiloa: 50m, 100m, 200m Bular estiloa: 50m, 100m, 200m Tximeleta: 50m, 100m, 200m Banakako nahasketa: 100m (ibilbide laburra soilik), 200m, 400m Erreleboak: 4×50 metro libre erreleboa (ibilbide laburra soilik), 4×100 metro libre, 4×200 metro libre, 4×50 metro erreleboa (ibilbide laburra soilik), 4×100 metro bitartekoa Errelebo mistoak: 4×50 m estilo mistoa (ibilbide laburra soilik), 4×100 m estilo mistoa (ibilbide luzea bakarrik), 4×50 m nahasketa mistoa (ibilbide laburra soilik), 4×100 m nahasketa mistoa (ibilbide luzea soilik) [[Fitxategi:Kazan 2015 - Sjöström WR award cropped.JPG|thumb|[[Sara Sjöström]] emakumezkoen igeriketan munduko errekor gehien dituena da; banakako sei]] Berrespen prozesua SWINA F12 arauan deskribatzen da,<ref name=":0" /> eta denbora-sistemaren zehaztasuna eta igerilekuaren luzera ziurtatzen duen papera aurkeztu behar da, igerilekuari buruzko FINA arauak asebetetzea eta inplikatutako igerilariaren dopin proba negatiboa egitea. Erregistroak banakako lasterketan eta erreleboko lasterketaren lehen itzuliaren tarteko distantzietan ezar daitezke. Oraindik erabat berretsi ez diren erregistroak zerrenda hauetan '#' ikurra daramate. Behean agertzen diren erregistro asko, 2008ko otsailetik 2009ko abendura arte, lasterketako igerilekutan, baimendutako poliuretanoz edo ehunak ez diren beste materialez egindako bodyak edo trajeak zeramatzaten igerilariek ezarri zituzten. FINAren 2009ko Munduko Txapelketaren bezperetan, Erroman, uretako bost olinpiar kiroletako Nazioarteko Gobernu Batzordeak bozkatu zuen 2010eko urtarrilaren 1etik aurrera ehunak ez diren materialez egindako bodyak eta trajeak erabiltzea debekatzea.<ref> [http://www.timeslive.co.za/sport/other/2010/01/18/high-tech-records-to-stand "High-tech records to stand".] Times Live. 2010-01-18. 2011-07-27an begiratua.</ref><ref>Dilman, Lisa (2009-07-25). [http://articles.latimes.com/2009/jul/25/sports/sp-world-swimming25 "FINA bans bodysuits that have led to spate of world records"] Los Angeles Times. 2011-07-27an begiratua.</ref> Jantziek gorputz handiagoak zituztenen errendimendua hobetzen zutela zirudien, kirolari batzuen errendimendua beste batzuenak baino gehiago hobetuz, [norenak?] Morfologiaren eta fisiologiaren arabera omen.<ref>Dampf, Andrew (2011-06-22). [https://abcnews.go.com/Sports/wireStory?id=13900301 "New Suits Mean No More Records in Swimming".] ABC News. 27 July 2011-07-27an begiratua.</ref> Orduz geroztik, ehungintzako materialak zeramatzaten igerilariek jarritako garai onenak, berriro ere, FINAk aitortutako munduko errekorren erdia baino gehiago gainditu ditu. 2013ko uztailaren 25ean, FINAren Igeriketa Teknikoen Kongresuak munduko errekorrak baimendu zituen bozketa luzeko 400 errelebo misto eta 400 nahasketa errelebo mistoetan, baita ibilbide laburreko metroetako sei ekitalditan ere: 200 nahasketa mistoak eta 200 errelebo libreak, baita gizonezkoen eta emakumezkoen 200 errelebo libre eta gizonezkoen eta emakumezkoen 200 errelebo konbinatuak.<ref> [https://web.archive.org/web/20150824112202/http://www.fina.org/H2O/docs/rules/sw_rules_20132017_inclwrform.pdf "FINA Swimming Rules 2013 – 2017 incl. World Record Application Form"](PDF) [[:en:FINA|FINA]] 2013-08-16. (PDF) 2015-08-24an originaletik [http://www.fina.org/H2O/docs/rules/sw_rules_20132017_inclwrform.pdf artxibatua] 2013-09-27an begiratua.</ref> 2013ko urrian, FINAk "estandarrak" ezartzea erabaki zuen gertakari horietako bat lehen munduko errekorra dela aitortu aurretik.<ref>Craig Lord (2013-10-03). [https://web.archive.org/web/20151208091537/http://www.swimvortex.com/fina-to-set-world-best-standards-for-mixed-relays/ "FINA To Set World Best Standards For Mixed Relays"] swimvortex.com. 2015-12-08an, originaletik [http://www.swimvortex.com/fina-to-set-world-best-standards-for-mixed-relays/ artxbatua] . 2015-12-05ean begiratua.</ref> Baina, geroago, 2014ko martxoaren 13an, FINAk ofizialki berretsi ditu Indiana Unibertsitateko igerilariek 2013ko irailaren 26an Bloomingtonen ospatutako IU Relay Rallyan ezarritako zortzi munduko errekorrak.<ref> [https://web.archive.org/web/20140705174106/http://www.swimmingworldmagazine.com/lane9/news/World/38199.asp?q=FINA-Goes-Back-in-Time-to-Ratify-Indiana-Hoosier-Swims-as-World-Records "FINA Goes Back in Time to Ratify Indiana Hoosier Swims as World Records"] [[:en:Swimming_World_Magazine|Swimming World Magazine.]] 2014-03-13. 2014-07-05ean, originaletik [http://www.swimmingworldmagazine.com/lane9/news/World/38199.asp?q=FINA-Goes-Back-in-Time-to-Ratify-Indiana-Hoosier-Swims-as-World-Records artxibatua] 2015-12-05ean begiratua.</ref> ==50 m-ko igerilekua== ===Gizonezkoak=== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:950px;" |----- bgcolor="silver" ! Ekitaldia ! Denbora ! Igerilaria ! Herrialdea ! Data ! Lekua ! Erref |- | align="left" | ''50 m libre''ak || align="right" | 20,91 |[[César Cielo]] | align="left" |{{bandera|Brasil}} | align="center" | [[2009]]ko [[abenduaren 18]]a | align="left"|{{Flagicon|BRA}} [[Sao Paulo]], [[Brasil]] | [https://www.youtube.com/watch?v=epALibnFa8Q &#8203;]<ref> [http://magazines.swimmingworld.com:9997/spipdf/20091217brazild2.pdf "2009 Brazilian Championships full results"] (PDF) {{Pt}} [[:en:Confederação_Brasileira_de_Desportos_Aquáticos|Confederação Brasileira de Desportos Aquáticos.]] 2009-12-18. 2011-11-16an begiratua.</ref><ref> [https://web.archive.org/web/20130223052809/http://www.swimmingworldmagazine.com/lane9/news/22997.asp "Brazil Long Course Championships: Cesar Cielo Sets World Record".] [[:en:Swimming_World_Magazine|Swimming World Magazine.]] 2009-12-18. 2013-02-23an, originaletik [http://www.swimmingworldmagazine.com/lane9/news/22997.asp artxibatua.] 2011-11-16an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=31V346HyRis Bideoa] [[:en:YouTube|YouTube]]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=QnmEgFUVFjk World Record - Recorde Mundial - 50m Freestyle - Cesar Cielo.] BRA BMX. 2009-12-29. 2021-07-10ean, originaletik [https://web.archive.org/web/20210710215347/https://www.youtube.com/watch?v=QnmEgFUVFjk artxibatua] 2021-08-10ean begiratua - [[:en:YouTube|YouTube]] bidez.</ref> |-bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''100 m libre''ak || align="right" | 46,40 |[[Pan Zhanle]] | align="left"|{{bandera|Txina}} | align="center" | [[2024]]ko [[uztailaren 31]]a |align="left"|{{Flagicon|FRA}} [[Paris]], [[Frantzia]] | [https://vk.com/video/playlist/142497057_-4?z=video142497057_456239296%2Fpl_142497057_-4 &#8203;] |-bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''200 m libre''ak || align="right" | 1:42,00 | [[Paul Biedermann]] | align="left"|{{bandera|Alemania}} | align="center" | [[2009]]ko [[uztailaren 28]]a | align="left"|{{Flagicon|ITA}} [[Erroma]], [[Italia]] |<ref>[https://web.archive.org/web/20090806180605/http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73A1_Res1Heat_110_Finals_1_Men_200_Free.pdf "Men's 200m freestyle final results"] (PDF) [[:en:Omega_SA|Omega Timing]] 2009-08-06an, originaletik [http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73A1_Res1Heat_110_Finals_1_Men_200_Free.pdf artxibatua] 2011-11-16an begiratua.</ref><ref>Lord, Craig (28 July 2009)[http://www.swimnews.com/news/view/7118 ."WR: Biedermann Blasts Phelps Away in 1:42.00"] swimnews.com. 2011-11-16an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=MeOw35fsltE Men's 200 Freestyle Final (World Record) - Rome 2009] swimbyme. 2010-03-02. 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''400 m libre''ak || align="right" | 3:40,07 | [[Paul Biedermann]] | align="left"|{{bandera|Alemania}} | align="center" | [[2009]]ko [[uztailaren 26]]a | align="left"|{{Flagicon|ITA}} [[Erroma]], [[Italia]] |<ref>[https://web.archive.org/web/20090806180532/http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73A1_Res1Heat_102_Finals_1_Men_400_Free.pdf "Men's 400m freestyle final results"](PDF) [[:en:Omega_SA|Omega Timing]] 2009-07-30. 2009-08-06an, originaletik [http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73A1_Res1Heat_102_Finals_1_Men_400_Free.pdf artxibatua] 2011-11-16an begiratua.</ref><ref>Lord, Craig (2009-07-26). [http://www.swimnews.com/news/view/7091 "WR: Biedermann Takes Down Thorpe: 3:40.07"] swimnews.com. 2011-11-16an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=D9IJpZgKCd0 2009 Swimming World Championships Men's 400m Freestyle Final] MeazzaGiuseppe. 2010-11-17. 2021-07-25ean, originaletik[https://web.archive.org/web/20210725081955/https://www.youtube.com/watch?v=D9IJpZgKCd0 artxibatua] 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''800 m libre''ak || align="right" | 7:32,12 | [[Zhang Lin]] | align="left"|{{bandera|Txina}} | align="center" | [[2009]]ko [[uztailaren 29]]a | align="left"|{{Flagicon|ITA}} [[Erroma]], [[Italia]] |<ref>[https://web.archive.org/web/20090806180641/http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73A1_Res1Heat_117_Finals_1_Men_800_Free.pdf "Men's 800m freestyle final results"](PDF) [[:en:Omega_SA|Omega Timing]] 2009-07-30. 2009-08-06an originaletik [http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73A1_Res1Heat_117_Finals_1_Men_800_Free.pdf artxibatua](PDF) 2011-11-16an begiratua.</ref><ref>[http://www.swimnews.com/news/view/7134 "WR: Zhang Zips Up For 7:32.12 800 Free"] Lord, Craig (2009-07-29). swimnews.com. 2011-11-16an begiratua.</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''1500 m libre''ak || align="right" | 14:30.67 | [[Bobby Finke]] | align="left"|{{bandera|AEB}} | align="center" | [[2024]]ko [[abuztuaren 4]]a | align="left"|{{Flagicon|FRA}} [[Paris]], [[Frantzia]] |<ref>[https://olympics.com/ru/paris-2024/results/swimming/men-s-1500m-freestyle/fnl-000100-- "Men's 1500m Freestyle Results"] www.olympics.com. 2024-08-04. 2012-12-10ean originaletik [https://olympics.com/ru/paris-2024/results/swimming/men-s-1500m-freestyle/fnl-000100-- artxibatua] 2012-08-06an begiratua.</ref> [https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239302%2F18267956fca05817bc%2Fpl_wall_142497057 &#8203;] |- | align="left" | ''50 m bizkar''|| align="right" | 23,55 | [[Kliment Kolesnikov]] | align="left"|{{bandera|RUS}} | align="center" | [[2023|2023ko]] [[Uztailaren 27|uztailaren 27a]] | align="left"|{{Flagicon|RUS}} [[Kazan]], [[Errusia]] | [https://www.facebook.com/zagrebelny.artem/videos/991529502048168/?notif_id=1690488602285388&notif_t=video_processed&ref=notif &#8203;] |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''100 m bizkar''|| align="right" | 51,85 | [[Ryan Murphy (igerilaria)|Ryan Murphy]] | align="left"|{{bandera|AEB}} | align="center" | [[2016]]ko [[abuztuaren 13]]a | align="left"|{{Flagicon|BRA}} [[Río de Janeiro]], [[Brasil]] | <ref>[https://www.youtube.com/watch?v=UmIYanq5gH8 Michael Phelps Last Olympic Race - Swimming Men's 4x100m Medley Relay Final | Rio 2016 Replay.] [[:en:Olympics|Olympics]] 2016-08-21. 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref><ref name=":2"> [https://web.archive.org/web/20090806181621/http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73A1_Res1Heat_123_Finals_1_Men_200_Back.pdf "Men's 200m backstroke final results"](PDF) [[:en:Omega_SA|Omega Timing]] 2009-07-31. 2009-08-06an, originaletik [http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73A1_Res1Heat_123_Finals_1_Men_200_Back.pdf artxibatua](PDF) 2009-11-16an begiratua.</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''200 m bizkar|| align="right" | 1:51,92 | [[Aaron Peirsol]] | align="left"|{{bandera|AEB}} | align="center" | [[2009]]ko [[uztailaren 31]] | align="left"|{{Flagicon|ITA}} [[Erroma]], [[Italia]] |<ref>Lord, Craig (2009-07-31) [http://www.swimnews.com/news/view/7161 "WR: Peirsol's Reply – 1:51.92 200 Back"] ''swimnews.com''. 2011-11-16. </ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=DRjmB4LOCWo SWIMMING WORLD RECORDS (50) 200m backstroke 1:51.92 Aaron Peirsol.] swimming art. 2019-01-28. 2021-07-29an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210729181446/https://www.youtube.com/watch?v=DRjmB4LOCWo artxibatua] 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=GOAfl4Pnwns SWIMMING WORLD RECORDS (50) 50m breaststroke 25.95 sf Adam Peaty.] swimming art. 2019-01-29. 2021-02-12an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210212214716/https://www.youtube.com/watch?v=GOAfl4Pnwns artxibatua] 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''50 m bular''|| align="right" | 25,95 | [[Adam Peaty]] | align="left"|{{bandera|GBR}} | align="Right" | [[2017]]ko [[uztailaren 25]]a | align="left"|{{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] |<ref> [http://www.omegatiming.com/File/Download?id=000111010A0103EB02FFFFFFFFFFFF01 "Men's 50m Breaststroke Semifinals".] Omega Timing. 2017-07-27. 2017-07-25an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=GOAfl4Pnwns ^ SWIMMING WORLD RECORDS (50) 50m breaststroke 25.95 sf Adam Peaty] swimming art. 2019-01-29. 2021-02-12an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210212214716/https://www.youtube.com/watch?v=GOAfl4Pnwns artxibatua] 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''100 m bular''|| align="right" | 56,88 | [[Adam Peaty]] | align="left"|{{bandera|GBR}} | align="center" | [[2019]]ko [[uztailaren 21]]a | align="left"|{{Flagicon|KOR}} [[Gwangju]], [[Hego Korea]] |<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KP7CAxrnSQ4 Adam peaty break one more time his record 56'88] zach swim. 2019-07-22. 2021-05-23an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210523013436/https://www.youtube.com/watch?v=KP7CAxrnSQ4 artxibatua] 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref><ref>[http://www.omegatiming.com/File/00011301070103EC02FFFFFFFFFFFF01.pdf "Men's 100m Breaststroke Semifinal Results"](PDF) [[:en:Omega_Timing|Omega Timing]] 2019-07-21. 2019-07-21ean begiratua.</ref> |-bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''200 m bular''|| align="right" | 2:05,48 | [[Qin Haiyang]] | align="left"|{{bandera|CHN}} | align="center" |[[2023]]ko [[uztailaren 28]]a | align="left"|{{Flagicon|JPN}} [[Fukuoka]], [[Japonia]] |<ref> [https://www.omegatiming.com/File/00011600010103EE0104FFFFFFFFFF01.pdf "Men's 200m Breaststroke Final Results"](PDF) Omega Timing. 2023-07-28. 2023-07-30an begiratua.</ref><ref> https://www.youtube.com/watch?v=-3mYrnBZFKg " Video - Men's 200m Breaststroke Final"] World Aquatics. 2023-07-28. 2023-07-30an begiratua.</ref> |-bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''50 m tximeleta''|| align="right" | 22,27 |[[Andriy Govorov]] |align="left"|{{bandera|UKR}} | align="center" | [[2018]]ko [[uztailaren 1]]a | align="left"|{{Flagicon|ITA}} [[Erroma]], [[Italia]] |<ref>[http://fin2018.microplustiming.com/export/NU_293001_MagGiu_Roma/NU/pdf/CLS-ASM-50FA-FIN-ALL.pdf?x=19:23:58 "Men's 50m Butterfly Results] (PDF) Italian Swimming Federation. 2018-07-01. 2018-07-01ean begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=JHAFNMDYZPo 50 meters butterfly world record Andriy Govorov 22.27] Best Swimming. 2018-07-02. 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''100 m tximeleta''|| align="right" | 49,45 | [[Caeleb Dressel]] | align="left"|{{bandera|AEB}} | align="center" | [[2021]]eko [[uztailaren 31]] |align="left"|{{Flagicon|JPN}} [[Tokio]], [[Japonia]] |<ref>[https://olympics.com/tokyo-2020/olympic-games/resOG2020-/pdf/OG2020-/SWM/OG2020-_SWM_C73A1_SWMM100MBF------------FNL-000100--.pdf "Men's 100m Butterfly Final Results] (PDF). olympics.com. 2021-07-31. 2021-07-31n begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Mu7ZmJduQPI &#8203;]</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''200 m tximeleta''|| align="right" | 1:50,73 | [[Kristóf Milák]] | align="left"|{{bandera|HUN}} | align="center" | [[2019]]ko [[uztailaren 24]]a | align="left"|{{Flagicon|KOR}} [[Gwangju]], [[Hego Korea]] |<ref>[http://www.omegatiming.com/File/00011301070104EE04FFFFFFFFFFFF01.pdf "Men's 200m Butterfly Final Results"](PDF) [[:en:Omega_Timing|Omega Timing.]] 2019-07-24. 2019-07-24an begiratua.</ref><ref>https://www.facebook.com/watch/?v=1341028279380279</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''200 m lau estilo''ak|| align="right" | 1:54,00 | [[Ryan Lochte]] | align="left"|{{bandera|AEB}} | align="center" |[[2011]]ko [[uztailaren 28]]a | align="left"|{{Flagicon|CHN}} [[Shanghai]], [[Txina]] |<ref> [https://web.archive.org/web/20120417121733/http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2011/shanghai2011/C73A1_Results%20(One%20Heat%20-%20Individual)_121_Heat1_Men_200_Medley.pdf "Men's 200m individual medley results"](PDF) [[:en:Omega_SA|Omega Timing]] 2011-07-28. 2012-04-17an originaletik [http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2011/shanghai2011/C73A1_Results%20(One%20Heat%20-%20Individual)_121_Heat1_Men_200_Medley.pdf artxibatua](PDF) 2011-07-28an begiratua.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20120915003545/http://www.swimmingworldmagazine.com/lane9/news/27712.asp?q= "FINA World Championships, Swimming: Ryan Lochte Sets First Post Techsuit-Era World Record"] [[:en:Swimming_World_Magazine|Swimming World Magazine.]] 2011-07-28. 2012-09-15an, originaletik [http://www.swimmingworldmagazine.com/lane9/news/27712.asp?q= artxibatua] 2011-07-28an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=aQWHv_Bhtuw Shanghai 2011 world championships - Swimming 200 Im Ryan Lochte 1:54:00 WR] tsotne maisa. 2011-07-28. 2021-06-12an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210612235020/https://www.youtube.com/watch?v=aQWHv_Bhtuw artxibatua] 2021–08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''400 m lau estilo''ak]|| align="right" | 4:02,50 | [[Léon Marchand]] | align="left"|{{bandera|FRA}} | align="center" | [[2023]]ko [[uztailaren 23]]a | align="left"|{{Flagicon|JPN}} [[Fukuoka]], [[Japonia]] |[https://www.youtube.com/watch?v=7xz7VkulHYU&t &#8203;] <ref>[https://www.youtube.com/watch?v=7xz7VkulHYU Léon Marchand obliterates Phelps' 400m IM world record - 2023 Swimming World Championships Fukuoka] Alex Baptista Coelho. 2023-07-23. 2023-07-24an [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''4 × 100 m errelebo libre''ak || align="right" | 3:08,24 | [[Michael Phelps]]<br>[[Garrett Weber-Gale]]<br>[[Cullen Jones]]<br>[[Jason Lezak]] || align="left"|{{bandera|Ameriketako Estatu Batuak}} | align="center" | [[2008]]ko [[abuztuaren 11]] | align="left"|{{Flagicon|CHN}} [[Pekin]], [[Txina]] |<ref>[http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/2008/2008Results_Book2.pdf#page=1303 "Men's 4×100m freestyle relay final results"] (PDF). ''The Official Report of the Beijing'' 2008 Olympic Games. [[:en:Beijing_Organizing_Committee_for_the_Olympic_Games|BOCOG]] 4: 1303. 2008. 2011-11-17an begiratua.</ref><ref>Crouse, Karen (2008-08-10). [https://www.nytimes.com/2008/08/11/sports/olympics/11swim.html "Lezak, Not Phelps, puts on a show".] [[:en:The_New_York_Times|The New York Times.]] 2008-08-14an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=IIm32eEVW98 Phelps and Team USA break the 4x100m Freestyle World Record at Beijing 2008 | Throwback Thursday] [[:en:Olympics|Olympics]] 2017-10.12.  2021-07-29an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210729202346/https://www.youtube.com/watch?v=IIm32eEVW98 artxibatua] 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''4x200 m errelebo libre''ak <br /> |6:58,55 | [[Michael Phelps]]<br>[[Ricky Berens]]<br>[[David Walters]]<br>[[Ryan Lochte]] | align="left"|{{bandera|Ameriketako Estatu Batuak}} | align="center" |[[2009]]ko [[uztailaren 31]] | align="left"|{{Flagicon|ITA}} [[Erroma]], [[Italia]] |<ref> [https://web.archive.org/web/20090806181800/http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73B1_Res1HeatRelay_131_Finals_1_Men_4x200_Free.pdf "Men's 4×200m freestyle relay final results"](PDF) [[:en:Omega_SA|Omega Timing]] 2009-07-31. (PDF) 2009-08-06an, originaletik [http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73B1_Res1HeatRelay_131_Finals_1_Men_4x200_Free.pdf artxibatua] 2009-11-17an begiratua.</ref> <ref>Lord, Craig (2009-07-31). [https://web.archive.org/web/20090803092140/http://www.swimnews.com/News/view/7164 "WR: USA Takes 4x200m In 6:58.55"] ''swimnews.com''. 2009-08-03an, originaletik [http://www.swimnews.com/news/view/7164 artxibatua.] 2011-11-17an begiratua.</ref> |- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''4×100 m errelebo lau estilo''ak|| align="right" | 3:26,78 | [[Ryan Murphy (igerilaria)|Ryan Murphy]]<br/>[[Michael Andrew]]<br/>[[Caeleb Dressel]]<br/>[[Zachary Apple|Zach Apple]] | align="left"|{{bandera|Ameriketako Estatu Batuak}} | align="center" |[[2021]]eko [[abuztuaren 1]]a | align="left"|{{Flagicon|JPN}} [[Tokio]], [[Japonia]] |<ref>[https://olympics.com/tokyo-2020/olympic-games/resOG2020-/pdf/OG2020-/SWM/OG2020-_SWM_C73B1_SWMM4X100MMD----------FNL-000100--.pdf "Men's 4x100m Medley Relay Final Results"] (PDF). olympics.com. 2021-08-01. 2021-08-01ean begiratua.</ref> |} === Emakumezkoenak === {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:950px;" |----- bgcolor="silver" ! Ekitaldia ! Denbora ! Igerilaria ! Herrialdea ! Data ! Lekua ! Erref |- | align="left" | ''50 m libre''ak || align="right" |23,61 | [[Sarah Sjöström]] | align="left" |{{bandera|Suedia}} | align="center" |[[2023]]ko [[uztailaren 29]]a | align="left"|{{Flagicon|JPN}} [[Fukuoka]], [[Japonia]] |<ref>[http://www.omegatiming.com/File/Download?id=000111010A0201EB02FFFFFFFFFFFF01 "Women's 50m Freestyle Results".] Omega Timing. 2023-07-29. 2023.-07-29an begiratua.</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0vpY70Sf47I &#8203;] |----- bgcolor="#e5e5e5" |- | align="left" | ''100 m libre''ak || align="right" | 51,71 | [[Sarah Sjöström]] | align="left" |{{bandera|Suedia}} | align="center" | [[2017]]ko [[uztailaren 23]]a | align="left"|{{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] |<ref> [http://www.omegatiming.com/File/Download?id=000111010A0201F704FFFFFFFFFFFF01 "Women's 4×100m Freestyle Relay Results".] Omega Timing. 2017-07-23. 2017-07-23an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=mc1l61nsirg SWIMMING WORLD RECORDS (50) 51.71 relay Sarah Sjöström] swimming art. 2019-02-22. 2019-12-10ean, originaletik [https://web.archive.org/web/20191210142334/https://www.youtube.com/watch?v=mc1l61nsirg artxibatua] 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- |----- | align="left" | ''200 m libre''ak || align="right" | 1:52,98 | [[Federica Pellegrini]] | align="left"|{{bandera|Italia}} | align="center" | [[2009]]ko [[uztailaren 29]]a | align="left"|{{Flagicon|ITA}} [[Erroma]], [[Italia]] |<ref>Lord, Craig (2009-07-29). [http://www.swimnews.com/news/view/7133 "WRs 20 & 21: Pellegrini And Van Der Burgh".] swimnews.com. 2011-11-16an begiratua.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20090806180636/http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73A1_Res1Heat_116_Finals_1_Women_200_Free.pdf "Women's 200m freestyle final results"] (PDF) [[:en:Omega_SA|Omega Timing]] 2009-07-29. 2009-08-06an, originaletik [http://www.omegatiming.com/swimming/racearchives/2009/Roma2009/C73A1_Res1Heat_116_Finals_1_Women_200_Free.pdf artxibatua](PDF) 2011-11-18an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=xY_8EmkHJro SWIMMING WORLD RECORDS (50) 200m freestyle 1:52.98 Federica Pellegrini.] swimming art. 2019-01-24. 2021-02-12an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210212214807/https://www.youtube.com/watch?v=xY_8EmkHJro artxibatua] 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''400 m libre''ak || align="right" | 3:55,38 | [[Ariarne Titmus]] | align="left" |{{bandera|AUS}} | align="center" | [[2023]]ko [[uztailaren 23]]a | align="left"| {{Flagicon|JPN}} [[Fukuoka ]], [[Japonia]] |<ref> [https://www.youtube.com/watch?v=opY7HYmvChU NEW WORLD RECORD | Ariarne Titmus | Women 400m Freestyle ] World Aquatics 2023–07-23. 2023-07-24 </ref> |- |-----bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''800 m libre''ak || align="right" | 8:04,79 | [[Katie Ledecky]] | align="left" |{{bandera|AEB}} | align="center" | [[2016]]ko [[abuztuaren 12]]a | align="left"| {{Flagicon|BRA}} [[Rio de Janeiro]], [[Brasil]] |<ref>[https://web.archive.org/web/20160813120832/https://smsprio2016-a.akamaihd.net/_odf-documents/S/W/SWW018101_Results_2016_08_12_34fbb9e2_7992_406d_b4bb_488873b70a3f.pdf "Women's 800m Freestyle Results"] (PDF). Rio 2016 ''official website''. 2016-08-12. 2016-08-13an, originaletik [https://smsprio2016-a.akamaihd.net/_odf-documents/S/W/SWW018101_Results_2016_08_12_34fbb9e2_7992_406d_b4bb_488873b70a3f.pdf artxibatua](PDF) 2016-08-13an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=GAGXNs0MXzI Rio Replay: Women's 800m Freestyle Final.] [[:en:Olympics|Olympics]] 2016-08-21. 2021-08-10ean begiratua [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''1500 m libre''ak<ref name="Kazán2015" /> || align="right" | 15:20,48 | [[Katie Ledecky]] | align="left" |{{bandera|AEB}} | align="center" |[[2018]]ko [[maiatzaren 16]]a | align="left"| {{Flagicon|AEB}} [[Indianapolis]], [[AEB]] |<ref> [https://www.youtube.com/watch?v=v0_uvorHBA4 Katie Ledecky - Arena Performance of the Month for May 2018.] swimoutletdotcom. 2018–05-30. 2021-02-12an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210212214803/https://www.youtube.com/watch?v=v0_uvorHBA4 artxibatua] 2021-08-10an begiratua [[:en:YouTube|TouTube]]-ren bidez.</ref>|<ref> [http://www.omegatiming.com/File/Download?id=000112010101001902FFFFFFFFFFFF02 "Women's 1500m Freestyle Results".] Omega Timing. 2018-05-16. 2018-05-17an begiratua.</ref> |- | align="left" | ''50 m bizkar''|| align="right" | 26,86 | [[Kaylee McKeown]] | align="left" |{{bandera|AUS}} | align="center" | [[2023]]ko [[urriaren 20]]a | align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] | [https://www.youtube.com/watch?v=uCUDOekEEiM &#8203;] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''100 m bizkar'' || align="right" | 57,13 | [[Regan Smith]] | align="left" |{{bandera|USA}} | align="center" | [[2024]]ko [[ekainaren 18]]a | align="left"| {{Flagicon|USA}} [[Indianapolis]], [[USA]] |[https://www.youtube.com/watch?v=38Lk9nM3B_g &#8203;] |----- | align="left" | ''200 m bizkar''|| align="right" | 2:03,35 | [[Regan Smith (igerilaria)|Regan Smith]] | align="left" |{{bandera|AEB}} | align="center" | [[2019]]ko [[uztailaren 26]]a | align="left" |{{Flagicon|KOR}} [[Gwangju]], [[Hego Korea]] |<ref>[https://web.archive.org/web/20190726115319/http://omegatiming.com/File/00011301070202EE02FFFFFFFFFFFF01.pdf "Women's 200m Backstroke Semifinal Results"](PDF) [[:en:Omega_Timing|Omega Timing]] 2019-07-26. 2019-07-26an, originaletik [http://www.omegatiming.com/File/00011301070202EE02FFFFFFFFFFFF01.pdf artxibatua](PDF) 2019-07-26an begiratua.</ref><ref>https://www.youtube.com/watch?time_continue=24&v=o6gAGT2o_HY</ref> |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''50 m bular''|| align="right" | 29,16 | [[Rūta Meilutytė]] | align="left"|{{bandera|Lituania}} | align="center" |[[2023]]eko [[uztailaren 30]]a | align="left" |{{Flagicon|JPN}} [[Fukuoka]], [[Japonia]] |<ref> [https://www.omegatiming.com/File/00011600010203EB0104FFFFFFFFFF01.pdf "Women's 50m Breaststroke Semifinals Results"] (PDF). microplustiming.com. 2023-07-30. 2023-8-01an begiratua.</ref> <ref>https://www.youtube.com/watch?v=Yl0eN1UsW7Q</ref> |----- | align="left" | ''100 m bular|| align="right" | 1:04,13 | [[Lilly King]] | align="left" |{{bandera|AEB}} | align="center" | [[2017]]ko [[uztailaren 25]]a | align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] |<ref>[http://www.omegatiming.com/File/Download?id=000111010A0203EC04FFFFFFFFFFFF01 100m Breaststroke Women's Final Results"] [[:en:Omega_SA|Omega Timing]] 2017-07-25. 2017-07-25ean begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=bWDfTYfgUBc Lilly King 🇺🇸 Women's 100m Breaststroke Final 2017 Fina Swimming World Championship Budapest.] Mahender Singh •. 2019-10-07. 2021-08-10ean begiratua [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''200 m bular''|| align="right" | 2:18,95 | [[Tatjana Schoenmaker]] | align="left"|{{bandera|Hego Afrika}} | align="center" |[[2021]]eko [[uztailaren 30]]a | align="left"| {{Flagicon|JPN}} [[Tokio]], [[Japonia]] |<ref> [https://olympics.com/tokyo-2020/olympic-games/resOG2020-/pdf/OG2020-/SWM/OG2020-_SWM_C73A1_SWMW200MBR------------FNL-000100--.pdf "Women's 200m Breaststroke Final Results"] (PDF). olympics.com. 2021-07-30. 2021-07-30ean begiratua.</ref> |- |----- | align="left" | ''50 m tximeleta''|| align="right" | 24,43 | [[Sarah Sjöström]] | align="left"|{{bandera|Suedia}} | align="center" |[[2014]]ko [[uztailaren 5]]a | align="left" |{{Flagicon|SWE}} [[Boras]], [[Suedia]] |<ref> [https://web.archive.org/web/20140714235247/http://www.swimmingworldmagazine.com/lane9/news/World/39767.asp?q=Sarah-Sjostrom-Smashes-25-Second-Barrier-With-World-Record-in-50-Fly-in-Sweden "Sarah Sjostrom Smashes 25-Second Barrier With World Record in 50 Fly in Sweden".] [[:en:Swimming_World_Magazine|Swimming World Magazine.]] 2014-07-05. 2014-07-14an, originaletik [http://www.swimmingworldmagazine.com/lane9/news/World/39767.asp?q=Sarah-Sjostrom-Smashes-25-Second-Barrier-With-World-Record-in-50-Fly-in-Sweden artxibatua] 2014-07-07an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=AXbWtW5al2o SWIMMING WORLD RECORDS (50) 50m butterfly 24.43 Sarah Sjöström.] swimming art. 2019-02-04. 2019-11-28an, originaletik [https://web.archive.org/web/20191128074835/https://www.youtube.com/watch?v=AXbWtW5al2o artxibatua] 2021-08-10ean begiratua [[:en:YouTube|TouTube]]-ren bidez.</ref> |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''100 m tximeleta''|| align="right" | 55,18 | [[Gretchen Walsh]] | align="left"|{{bandera|AEB}} | align="center" |[[2024]]ko [[ekainaren 15]]a | align="left"| {{Flagicon|AEB}} [[Indianapolis]], [[AEB]] |[https://www.youtube.com/watch?v=1CItyBPqWVs &#8203;] |- | align="left" | ''200 m tximeleta''|| align="right" | 2:01,81 | [[Liu Zige]] | align="left"|{{bandera|Txina}} | align="center" |[[2009]]ko [[urriaren 21]]a | align="left"| {{Flagicon|CHN}} [[Jinan]], [[Txina]] |<ref>Lord, Craig (2009-10-21) [http://www.swimnews.com/news/view/7273 "Liu Zige Takes 200th Shiny Suits WR: 2:01 200 'Fly".] ''swimnews.com''. 2009-10-21ean begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=ORkOliy9mlE wm 200 butterfly world record 2:01.81.] nan shen. 2012-03-28. 2021-07-09an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210709181823/https://www.youtube.com/watch?v=ORkOliy9mlE artxibatua] 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''200 m lau estilo''ak<ref name="Kazán2015" /> || align="right" | 2:06,12 | [[Katinka Hosszú]] | align="left"|{{bandera|Hungaria}} | align="center" |[[2015]]eko [[abuztuaren 3]]a | align="left" |{{Flagicon|RUS}} [[Kazan]], [[Errusia]] |<ref>[http://www.omegatiming.com/File/Download?id=00010F020001042402FFFFFFFFFFFF02 "Women's 200m IM Results".] Omega Timing. 2015-08-03. 2015-08-03an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=uJdQXXtmUkE Katinka Hosszu Beats 200m IM World Record in Kazan] [[:en:FINA|FINA]] 2015-08-05. 2021-02-12an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210212214751/https://www.youtube.com/watch?v=uJdQXXtmUkE artxibatua] 2021-08-10ean begiratua. [[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- |----- | align="left" | ''400 m lau estilo''ak || align="right" | 4:26,36 | [[Katinka Hosszú]] | align="left"|{{bandera|Hungaria}} | align="center" |[[2016]]ko [[abuztuaren 6]]a | align="left" |{{Flagicon|BRA}} [[Rio de Janeiro]], [[Brasil]] |<ref>Forde, Pat (2016-08-06). [https://sports.yahoo.com/news/iron-lady-katinka-hosszu-shatters-world-record-in-400-im-american-maya-dirado-takes-second-020404338.html "'Iron Lady' Katinka Hosszu shatters world record in 400 IM, American Maya DiRado takes second".] [[:en:Yahoo!|Yahoo!]] 2016-08-07an begiratua.</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=12tyMcIhcJs Hosszu smashes world record in 400m IM.] [[:en:Olympics|Olympics]] 2016-08-21. 2021-06-19an, originaletik [https://web.archive.org/web/20210619183947/https://www.youtube.com/watch?v=12tyMcIhcJs artxibatua] 2021-08-10ean begiratua.[[:en:YouTube|YouTube]]-ren bidez.</ref> |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''4×100 m errelebo libre''ak || align="right" | 3:27,96 |(52.04)[[Mollie O'Callaghan]] <br> (51.69)[[Shayna Jack]]<br>(52.29)[[Meg Harris]]<br>(51,90)[[Emma McKeon]] |align="left"|{{bandera|Australia}} | align="center" | [[2023]]eko [[uztailaren 23]]a | align="left" |{{Flagicon|JPN}} [[Fukuoka]], [[Japonia]] |<ref> [https://www.omegatiming.com/File/00011600010201F70104FFFFFFFFFF01.pdf "Women's 4x100m Freestyle Relay Final Results"] (PDF). omegatiming.com. 2023-07-23. 2023-07-26ean begiratua..</ref> <ref> [ https://www.facebook.com/zagrebelny.artem/videos/1147680679734909 "Video - Women's 4x100m Freestyle Relay Final Results"]. 2023-07-23. 2023-07-26ean </ref> |----- | align="left" | ''4×200 m errelebo libre''ak || align="right" | 7:37.50 |(1:53.66)[[Mollie O'Callaghan]]<br />(1:55.63)[[Shayna Jack]]<br />(1:55.80)[[Brianna Throssell]]<br />(1:52.41)[[Ariarne Titmus]] |align="left"|{{bandera|Australia}} | align="center" | [[2023]]eko [[uztailaren 27]]a | align="left" |{{Flagicon|JPN}} [[Fukuoka]], [[Japonia]] |<ref> [https://www.omegatiming.com/File/00011600010201F80104FFFFFFFFFF01.pdf "Women's 4x200m Freestyle Relay Final Results"] (PDF). omegatiming.com. 2023-07-27. 2023-07-29ean begiratua..</ref> <ref> [https://www.youtube.com/watch?v=QI8_90Rv5Ac "Video - Women's 4x200m Freestyle Relay Final Results"]. 2023-07-27. 2023-07-29ean </ref> |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | 4×100 m errelebo lau estilo''ak || align="right" | 3:49,63 | [[Regan Smith (igerilaria)|Regan Smith]]<br/>[[Lilly King]]<br/>[[Gretchen Walsh]]<br/>[[Torri Huske ]] | align="left"|{{bandera|Ameriketako Estatu Batuak}} | align="center" | [[2024]]ko [[abuztuaren 4]]a | align="left" |{{Flagicon|FRA}} [[Paris]], [[Frantzia]] |<ref> [https://olympics.com/ru/paris-2024/results/swimming/women-s-4-x-100m-medley-relay/fnl-000100-- "Women's 4x100m Medley Relay Final Results"] (PDF). olympics.com. 2024-08-04. 2024-08-04an begiratua.</ref> [https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239301%2F22612f40e85b25e751 &#x200B;] |} === Mistoak === {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:950px;" |+ |- ! Ekitaldia ! Denbora ! Igerilaria ! Herrialdea ! Data ! Lekua ! Erref |- | align="left" | ''4×100 m errelebo libre''ak|| align="right" | 3:18,83 |[[Jack Cartwright]] (48.14)<br />[[Kyle Chalmers]] (47.25)<br />[[Shayna Jack]] (51.73)<br />[[Mollie O'Callaghan]] (51.71) |align="left"|{{bandera|Australia}} | align="center" | [[2023]]eko [[uztailaren 27]]a | align="left" |{{Flagicon|JPN}} [[Fukuoka]], [[Japonia]] |<ref>[https://www.omegatiming.com/File/00011600010301F70104FFFFFFFFFF01.pdf "Mixed 4×100m Freestyle Relay Final Results".] Omega Timing. 2023-07-29. 2023-08-19an begiratua.</ref> <ref>[https://www.youtube.com/watch?v=ym48tcuxDC0 "Video - Mixed 4×100m Freestyle Relay Final Results".] World Aquatics. 2023-07-29. 2023-08-19an begiratua.</ref> |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''4×100 m errelebo lau estilo''ak || align="right" | 3:37.43 |[[Ryan Murphy]] (52.08)<br /> [[Nic Fink]] (58,29)<br /> [[Gretchen Walsh]] (55,18)<br /> [[Torri Huske]] (51,88) | align="left" |{{bandera|USA}} | align="center" |[[2024]]eko [[abuztuaren 3]]a |align="left" |{{Flagicon|FRA}} [[Paris]], [[Frantzia]] |<ref>[https://olympics.com/ru/paris-2024/results/swimming/mixed-4-x-100m-medley-relay/fnl-000100-- "Swimming – Mixed 4×100m Medley Relay Final Results"] (PDF). Olympics.com. 2024-08-03. 2024-08-04ean begiratua.</ref>[https://vk.com/video/@artemzagrebelny?z=video142497057_456239297%2Fpl_142497057_-4 &#8203;] |} == 25 m-ko igerilekua == === Gizonezkoak === {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:950px;" |- ! Ekitaldia ! Denbora ! Igerilaria ! Herrialdea ! Data ! Lekua ! Erref |- |----- | align="left" | ''50 m libre''ak || align="right" | 20,16 | [[Caeleb Dressel]] |align="left"| {{bandera|AEB}} | align="center" | [[2020]]ko [[azaroaren 21]]a |align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''100 m libre''ak || align="right" | 44,94 | [[Amaury Leveaux]] |align="left"| {{bandera|Frantzia}} | align="center" |[[2008]]ko [[abenduaren 13]]a |align="left"| {{Flagicon|CRO}} [[Rijeka]], [[Kroazia]] |- |----- | align="left" | ''200 m libre''ak || align="right" | 1:39,37 | [[Paul Biedermann]] |align="left"| {{bandera|Alemania}} | align="center" |[[2009]]ko [[azaroaren 15]]a |align="left"| {{Flagicon|GER}} [[Berlin]], [[Alemania]] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''400 m libre''ak || align="right" | 3:32,25 | [[Yannick Agnel]] |align="left"| {{bandera|Frantzia}} | align="center" | [[2012]]ko [[azaroaren 15]]a |align="left"| {{Flagicon|FRA}} [[Angers]], [[Frantzia]] |- |----- | align="left" | ''800 m libre''ak || align="right" | 7:20,46 | [[Daniel Wiffen]] |align="left"| {{bandera|Irlanda}} | align="center" | [[2008]]ko [[abenduaren 10]]a |align="left"| {{Flagicon|ROU}} [[Otopeni]], [[Errumania]] |[https://www.youtube.com/watch?v=582caZZSaHs &#8203;] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''1500 m libre''ak || align="right" | 14:08,06 | [[Gregorio Paltrinieri]] |align="left"| {{bandera|Italia}} | align="center" |[[2015]]eko [[abenduaren 4]]a |align="left"| {{Flagicon|ISR}} [[Netanya]], [[Israel]] |- |----- | align="left" | ''50 m bizkar''|| align="right" | 22,11 | [[Kliment Kolesnikov]] |align="left"| {{bandera|Errusia}} | align="center" | [[2022]]ko [[azaroa 23]]a |align="left"| {{Flagicon|RUS}} [[Kazan]], [[Errusia]] | [https://www.facebook.com/zagrebelny.artem/videos/465037289100724 &#8203;] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left"| ''100 m bizkar''|| align="right" | 48,33 | [[Coleman Stewart]] |align="left"| {{bandera|AEB}} | align="center" |[[2021]]eko [[abuztuaren 29]]a |align="left"| {{Flagicon|ITA}} [[Napoles]], [[Italia]] |----- | align="left" | ''200 m bizkar''|| align="right" | 1:45,63 | [[Mitch Larkin]] |align="left"| {{bandera|Australia}} | align="center" |[[2015]]eko [[azaroaren 27]]a |align="left"| {{Flagicon|AUS}} [[Sydney]], [[Australia]] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left"| ''50 m bular''|| align="right" | 25,25 | [[Cameron Van der Burgh]] |align="left"| {{bandera|Hego Afrika}} | align="center" |[[2009]]ko [[azaroaren 14]]a |align="left"| {{Flagicon|GER}} [[Berlin]], [[Alemania]] |- |----- | align="left" | ''100 m bular|| align="right" | 55,34 | [[Ilya Shymanovich]] |align="left"| {{bandera|Bielorrusia}} | align="center" | [[2020]]ko [[abenduaren 19]]a |align="left"| {{Flagicon|BLR}} [[Brest (Bielorrusia)|Brest]], [[Bielorrusia]] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''200 m bular''|| align="right" | 2:00,16 | [[Kirill Prigoda]] |align="left"| {{bandera|Errusia}} | align="center" | [[2018]]ko [[abenduaren 13]]a |align="left"| {{Flagicon|CHN}} [[Hangzhou]], [[Txina]] |- |----- | align="left" | ''50 m tximeleta|| align="right" | 21,32 | [[Noè Ponti ]] |align="left"| {{bandera|Suitza }} | align="center" |[[2024]]ko [[abenduaren 11 ]]a |align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest ]], [[Hungaria ]] |<ref>{{cite web|title= Men's 50m Butterfly Final. Results |url=https://www.worldaquatics.com/competitions/3433/world-aquatics-swimming-championships-25m-2024/results?event=3d9d1963-af7e-4e9e-9c96-eb6c15e6f643 |publisher=worldaquatics.com |date=11 December 2024|accessdate=16 December 2024}}</ref> [https://vk.com/artemzagrebelny?z=video142497057_456239335%2Ff4223416b279b8f632%2Fpl_wall_142497057 &#8203;] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''100 m tximeleta''|| align="right" | 47,78 | [[Caeleb Dressel]] |align="left"| {{bandera|AEB}} | align="center" | [[2020]]ko [[azaroaren 21]]a |align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left"| ''200 m tximeleta|| align="right" | 1:46,85 | [[Tomoru Honda]] |align="left"| {{bandera|Japonia}} | align="center" |[[2022]]ko [[urriaren 22]]a |align="left"| {{Flagicon|JPN}} [[Tokio]], [[Japonia]] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''100 m lau estilo''ak || align="right" | 49,28 | [[Caeleb Dressel]] |align="left"| {{bandera|AEB}} | align="center" |[[2020]]ko [[azaroaren 22]]a |align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] |- |----- | align="left" | ''200 m lau estilo''ak || align="right" | 1:48.88 | [[Léon Marchand ]] |align="left"| {{bandera|FRA}} | align="center" | [[2024]]ko [[azaroaren 1 ]]a |align="left"| {{Flagicon|SIN}} [[Singapur ]], [[Singapur ]] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''400 m lau estilo''ak || align="right" | 3:54,81 | [[Daiya Seto]] |align="left"| {{bandera|Japonia}} | align="center" |[[2019]]ko [[abenduaren 20]]a |align="left"| {{Flagicon|USA}} [[Las Vegas]], [[AEB]] |- |----- | align="left" | ''4x50 m errelebo libre''ak || align="right" | 1:21,80 | [[Caeleb Dressel]]<br>[[Ryan Held]]<br>[[Jack Conger]]<br>[[Michael Chadwick]] |align="left"|{{bandera|AEB}} | align="center" | [[2018]]ko [[abenduaren 14]]a |align="left"| {{Flagicon|CHN}} [[Hangzhou]], [[Txina]] |- |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''4x100 m errelebo libre''ak || align="right" | 3:03,03 | [[Caeleb Dressel]]<br>[[Blake Pieroni]]<br>[[Michael Chadwick]]<br>[[Ryan Held]] |align="left"|{{bandera|AEB}} | align="center" | [[2018]]ko [[abenduaren 11]] |align="left"| {{Flagicon|CHN}} [[Hangzhou]], [[Txina]] |- |----- | align="left" | ''4x200 m errelebo libre''ak || align="right" | 6:46,81 |[[Luiz Altamir Melo]]<br><br>[[Leonardo Coelho Santos]]<br>[[Breno Correia]] |align="left"|{{bandera|Brasil}} | align="center" | [[2018]]ko [[abenduaren 14]]a |align="left"| {{Flagicon|CHN}} [[Hangzhou]], [[Txina]] | |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''4x50 m errelebo lau estilo''ak || align="right" | 1:30,44 | [[Kliment Kolesnikov]]<br>[[Kiril Prigoda]]<br>[[Aleksandr Popkov]]<br>[[Vladimir Morózov (nadador)|Vladímir Morózov]] |align="left"|{{bandera|Errusia}} | align="center" | [[2017]]ko [[abenduaren 17]]a |align="left"| {{Flagicon|DEN}} [[Kopenhage]], [[Danimarka]] |- |----- | align="left" | ''4x100 m errelebo lau estilo''ak || align="right" | 3:19,16 |[[Stanislav Donets]]<br>[[Serguéi Geybel]]<br>[[Yevgueni Korotyshkin]]<br>[[Danila Izotov]] |align="left"|{{bandera|Errusia}} | align="center" |[[2009]]ko [[abenduaren 20]]a |align="left"| {{Flagicon|RUS}} [[San Petersburgo]], [[Errusia]] |} === Emakumezkoak === {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:950px;" |- ! Ekitaldia ! Denbora ! Igerilaria ! Herrialdea ! Data ! Lekua ! Erref |- | align="left" | ''50 m libre''ak || align="right" | 22,93 | [[Ranomi Kromowidjojo]] | align="left"| {{bandera|Herbehereak}} | align="center" | [[2017]]ko [[abuztuaren 7]]a |align="left"| {{Flagicon|GER}} [[Berlin]], [[Alemania]] |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''100 m libre''ak|| align="right" | 50,25 | [[Cate Campbell]] | align="left"| {{bandera|Australia}} | align="center" | [[2017]]ko [[urriaren 26]]a |align="left"| {{Flagicon|AUS}} [[Adelaide]], [[Australia]] |- | align="left" | ''200 m libre''ak || align="right" | 1:50,43 | [[Sarah Sjöström]] | align="left"| {{bandera|Suedia}} | align="center" |[[2017]]ko [[abuztuaren 12]]a |align="left"| {{Flagicon|NED}} [[Eindhoven]], [[Herbehereak]] |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''400 m libre''ak || align="right" | 3:50.25 |[[Summer McIntosh]] | align="left"|{{bandera|Kanada}} | align="center" |[[2024]]ko [[abenduaren 10]]a |align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] | <ref>{{cite web|title=Women's 400m Freestyle Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080201EF0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=13 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239021 &#8203;] |- | align="left" |''800 m libre''ak || align="right" | 7:57,42 | [[Katie Ledecky]] | align="left"| {{bandera|AEB}} | align="center" |[[2022]]ko [[azaroa 5]]a |align="left"| {{Flagicon|USA}} [[Indianapolis]], [[Ameriketako Estatu Batuak]] |<ref>[https://www.omegatiming.com/File/00011700090201F10104FFFFFFFFFF01.pdf "Women's 800 Freestyle Relay Final Results".] Omega Timing. 2022-11-5. 2022-11-6.</ref> |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left"| ''1500 m libre''ak || align="right" | 15:08,24 | [[Katie Ledecky]] | align="left"| {{bandera|AEB}} | align="center" | [[2022]]ko [[urria 29]]a |align="left"| {{Flagicon|CAN}} [[Toronto]], [[Kanada]] |<ref>[https://www.omegatiming.com/File/00011700080201F30104FFFFFFFFFF01.pdf "Women's 1500 Freestyle Relay Final Results".] Omega Timing. 2022-10-29. 2022-10-30.</ref> |- | align="left" | 50 m espalda || align="right" | 25,23 |[[Regan Smith]] | align="left"|{{bandera|USA}} | align="center" |[[2024]]ko [[abenduaren 10]]a |align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] |<ref>{{cite web|title=Women's 50m Backstroke Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080202EB0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=13 December 2024|accessdate=18 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239026 &#8203;] |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left"| ''100 m bizkar''|| align="right" | 54,27 |[[Regan Smith]] | align="left"|{{bandera|USA}} | align="center" |[[2024]]ko [[azaroaren 1 ]]a |align="left"| {{Flagicon|SIN}} [[Singapur ]], [[Singapur ]] |<ref>{{cite web|title=Women's 100m Backstroke Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800070202EC0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=omegatiming.com|date=1 November 2024|accessdate=4 November 2024}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=cWRBiua1FoQ &#x200B;] |- | align="left" | ''200 m bizkar || align="right" | 1:58,83 |[[Regan Smith]] | align="left"|{{bandera|USA}} | align="center" |[[2024]]ko [[azaroaren 2 ]]a |align="left"| {{Flagicon|SIN}} [[Singapur ]], [[Singapur ]] |<ref>{{cite web|title=Women's 200m Backstroke Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800070202EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=omegatiming.com|date=2 November 2024|accessdate=5 November 2024}}</ref>[https://www.youtube.com/watch?v=khIYfjTHwYA &#x200B;] |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''50 m bular''|| align="right" | 28,37 sf | [[Rūta Meilutytė]] | align="left"| {{bandera|Lituania}} | align="center" | [[2022]]ko [[abenduaren 16]]a |align="left"| {{Flagicon|AUS}} [[Melbourne ]], [[Australia]] |<ref>{{cite web|title=Women's 50m Breaststroke Semifinals Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030203EB0102FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=17 December 2022|accessdate=17 December 2022}}</ref> <ref>{{cite web|title=Video - Women's 50m Breaststroke Semifinals Results|url= https://www.facebook.com/zagrebelny.artem/videos/529222178935246/?notif_id=1671320917357622&notif_t=video_processed&ref=notif |publisher=FINA.tv|date=17 December 2022|accessdate=18 December 2022}}</ref> |- | align="left" rowspan=2 | ''100 m bular''||align="right" rowspan=2 |1:02,36 | [[Rūta Meilutytė]] | align="left"| {{bandera|Lituania}} | align="center" |[[2013]]ko [[urriaren 12]]a |align="left"| {{Flagicon|RUS}} [[Mosku]], [[Errusia]] |- | [[Alía Atkinson]] | align="left"| {{bandera|Jamaika}} | align="center" | [[2016]]ko [[abuztuaren 26]]a |align="left"| {{Flagicon|FRA}} [[Chartres]], [[Frantzia]] |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''200 m bular''|| align="right" | 2:12,72 | [[Kate Douglass ]] | align="left"| {{bandera|AEB}} | align="center" | [[2024]]ko [[urriaren 31 ]]a |align="left"| {{Flagicon|SIN}} [[Singapur]], [[Singapur ]] |<ref>{{cite web|title=Women's 200m Breaststroke Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800070203EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=omegatiming.com|date=31 October 2024|accessdate=2 Novemner 2024}}</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=4lBVRVyBrD0 &#x200B;] |- | align="left"| ''50 m tximeleta''|| align="right" | 23,94 sf | [[Gretchen Walsh]] | align="left"| {{bandera|AEB}} | align="center" |[[2024]]ko [[abenduaren 10]]a |align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]] [[Hungaria]] |<ref>{{cite web|title=Women's 50m Butterfly Semifinals Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080204EB0102FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=10 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239022 &#8203;] |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''100 m tximeleta''|| align="right" | 54,61 | [[Sarah Sjöström]] | align="left"| {{bandera|Suedia}} | align="center" | [[2014]]ko [[abenduaren 7]]a |align="left"| {{Flagicon|QAT}} [[Doha]], [[Qatar]] |- | align="left"| ''200 m tximeleta''|| align="right" | 1:59,32 | [[Summer McIntosh]] | align="left"| {{bandera|Kanada}} | align="center" | [[2024]]ko [[abenduaren 12]]a |align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] |<ref>{{cite web|title=Women's 200m Butterfly Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080204EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=12 December 2024|accessdate=12 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239025 &#8203;] |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left"| ''100 m lau estilo''ak || align="right" |55,98 | [[Gretchen Walsh ]] | align="left"| {{bandera|USA}} | align="center" |[[2024]]ko [[urriaren 18]]a |align="left"| {{Flagicon|USA}} [[Charlottesville ]], [[USA]] |- | align="left"| ''200 m estilo''ak || align="right" | 2:01,63 | [[Kate Douglass]] | align="left"| {{bandera|USA}} | align="center" |[[2024]]ko [[abenduaren 10]]a |align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] |<ref>{{cite web|title=Women's 200m IM Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011800080205EE0104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=10 December 2024|accessdate=10 December 2024}}</ref>[https://vkvideo.ru/video-228643357_456239023 &#8203;] |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left" | ''400 m lau estilo''ak|| align="right" | 4:18,94 | [[Mireia Belmonte ]] | align="left"| {{bandera|Espainia}} | align="center" |[[2017]]ko [[abuztuaren 12]]a |align="left"| {{Flagicon|NED}} [[Eindhoven]], [[Herbehereak]] |- | align="left" | 4x50 m errelebo libre''ak || align="center" | 1:32,50 | [[Ranomi Kromowidjojo]]<br />[[Maaike de Waard]]<br />[[Kim Busch]]<br />[[Femke Heemskerk]] | align="left"| {{bandera|Herbehereak}} | align="center" | [[2020]]ko [[Abenduaren 12|abenduaren 12a]] |align="left"| {{Flagicon|NED}} [[Eindhoven]], [[Herbehereak]] |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left"| 4x100 m errelebo libre''ak || align="right" | 3:26,53 | [[Inge Dekker]]<br />[[Femke Heemskerk]]<br />[[Maud van der Meer]]<br />[[Ranomi Kromowidjojo]] | align="left"| {{bandera|Herbehereak}} | align="center" | [[2014]]ko [[abenduaren 5]]a |align="left"| {{Flagicon|QAT}} [[Doha]], [[Qatar]] |- | align="left" | ''4x200 m errelebo libre''ak || align="right" | 7:32,85 | [[Inge Dekker]]<br />[[Femke Heemskerk]]<br />[[Ranomi Kromowidjojo]]<br />[[Sharon van Rouwendaal]] | align="left"| {{bandera|Herbehereak}} | align="center" |[[2014]]ko [[abenduaren 3]]a |align="left"| {{Flagicon|QAT}} [[Doha]], [[Qatar]] |- |- bgcolor="#e5e5e5" | align="left"| ''4x50 m errelebo lau estilo''ak || align="right" | 1:42,38 |[[Olivia Smoliga]]<br />[[Katie Meili]]<br />[[Kelsi Worrell|Kelsi Dahlia]]<br />[[Mallory Comerford]] | align="left"| {{bandera|AEB}} | align="center" |[[2018]]ko [[abenduaren 12]]a |align="left"| {{Flagicon|CHN}} [[Hangzhou]], [[Txina]] |- | align="left" | ''4x100 m errelebo lau estilo''ak || align="right" | 3:44,52 |[[Olivia Smoliga]]<br />[[Lilly King]]<br />[[Kelsi Worrell|Kelsi Dahlia]]<br />[[Erika Brown]] | align="left"| {{bandera|AEB}} | align="center" | [[2020]]ko [[azaroaren 21]]a |align="left"| {{Flagicon|HUN}} [[Budapest]], [[Hungaria]] |} ===Mistoak=== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:950px;" |- ! Ekitaldia ! Denbora ! Igerilaria ! Herrialdea ! Data ! Lekua ! Erref |- | align="center" | 4x50 m errelebo librea || align="right" | 1:27,33 | [[Maxime Grousset]](20.92)<br />[[Florent Manaudou ]](20.26)<br />[[Beril Gastaldello]](23.00)<br />[[Melanie Henikek]](23.15)||{{bandera|FRA}} | align="center" | [[abenduaren 16]]a [[2022]]ko | align="left"|{{Flagicon|Australia }} [[Melbourne]], [[Australia ]] |<ref>{{cite web|title=Mixed 4×50m Freestyle Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030301F60104FFFFFFFFFF01.pdf|publisher=Omega Timing|date=16 December 2022|access-date=16 December 2022}}</ref> <ref>{{cite web|title=Video - Mixed 4×50m Freestyle Relay Final Results|url= https://www.youtube.com/watch?v=G946Adjg0NI|publisher=Omega Timing|date=16 December 2022|access-date=16 December 2022}}</ref> |----- bgcolor="#e5e5e5" | align="center" | 4x50 m lau-estiloko erreleboa || align="right" | 1:35,15 |[[Ryan Murphy]] (22.37)<br />[[Nic Fink ]] (24.96)<br />[[Kate Douglass]] (24.09)<br />[[Torri Huske ]] (23.73)||{{bandera|AEB}} | align="center" | [[abenduaren 14]]a [[2022]]ko | align="left"|{{Flagicon|Australia }} [[Melbourne]], [[Australia ]] |<ref>{{cite web|title=Mixed 4x50m Medley Relay Final Results|url=https://www.omegatiming.com/File/00011700030305F60104FFFFFFFFFF01.pdf|date=14 December 2022|accessdate=14 December 2022}}</ref> <ref>{{cite web|title=Video - Mixed 4x50m Medley Relay Final Results|url=https://yandex.ru/video/preview/1728293254048947670 |publisher=FINA.tv|date=14 December 2022|access-date=20 December 2022}}</ref> |} ==Erreferentziak== {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Olinpiar Jokoetako errekorrak igeriketan]] [[Kategoria:Igeriketa]] [[Kategoria:Kiroleko munduko errekorrak]] jbpxlkfcpzu6hl1yrvrtdz9kx53kaki 0 1025628 10003210 8747833 2024-12-18T10:55:26Z 150.241.33.148 10003210 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Gustave Courbet - Bonjour Monsieur Courbet - Musée Fabre.jpg|thumb|250px|''Egun on, Courbet jauna'', 1854an [[Gustave Courbet]]ek egindako margolan errealista.]] [[Fitxategi:Annibale Carracci - Butcher's Shop - WGA04409.jpg|thumb|250px|[[Annibale Carracci]], ''Harategia'', 1580 inguruko margolana.]] '''Errealismo artistikoa''' esanahi puta mieeerda bat du mekauen dios desberdinak izan ditzakeen kontzeptua da: korronte idealisten eta [[Erromantizismo|erromantikoen]] aurreko erreakzio moduan sortu ziren arte-mugimendu batzuk izan daiteke, batetik; zentzu horretan XIX. mendean Frantzian [[Errealismo (literatura)|Errealismo literarioa]] eta [[Errealismo (margolaritza)|margolaritza errealista]] sortu ziren.<ref>https://www.hiru.eus/eu/arte/la-pintura-realista</ref> Modu orokorrago batean, bestetik, jarrera estetiko bat definitzen du, arte eta errealitatea identifikatzeko joera, alegia; azken honen arabera arteak errealitatea imitatu nahi du. Azken zentzu horretan errealismoa une eta garai desberdinetan agertu da. == Ezaugarriak == Errealismo artistikoak objetibitatea bilatzen du, ametsak eta fantasia baztertuz. Nolabait, egunerokotasuna exostismoaren gainetik kokatzen dute, arazo politikoak eta gizartekoak erakutsiz. Artista errealisten helburua errealitatea ahalik eta modu zehatzago erakustea da. Horretarako artistaren behaketa ezinbestekoa da. Ikuspuntu tekniko batetik, Erromantizismoarekin konparatuta, ez zituen aldaketa handiak ekarriko. Aldaketa gaien aldetik izango da. Errealitatea edertu gabe, artista errealistak garaiko gatazkak, lantegien esplotazioa, txirotasuna, bazterketa, gizartearen arazoak aurkeztuko ditu. Zentzu horretan garaiko benetako testigantzak izango dira lan hauek. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Errealismo (margolaritza)|Margolaritza errealista]] * [[Errealismo (literatura)|Literatura errealista]] * [[Hagako Eskola]] * [[Barbizongo eskola]] * [[Errealismo platonikoa]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Artearen teoria]] [[Kategoria:Estetika]] [[Kategoria:Artearen historia]] [[Kategoria:Errealismoa]] 8w6dmqpu5y77c2qf5cv0njre6teha60 10003226 10003210 2024-12-18T11:00:29Z 150.241.33.159 10003226 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Gustave Courbet - Bonjour Monsieur Courbet - Musée Fabre.jpg|thumb|250px|''Egun on, Courbet jauna'', 1854an [[Gustave Courbet]]ek egindako margolan errealista.]] [[Fitxategi:Annibale Carracci - Butcher's Shop - WGA04409.jpg|thumb|250px|[[Annibale Carracci]], ''Harategia'', 1580 inguruko margolana.]] '''Errealismo artistikoa''' esanahi desberdinak izan ditzakeen kontzeptua da: korronte idealisten eta [[Erromantizismo|erromantikoen]] aurreko erreakzio moduan sortu ziren arte-mugimendu batzuk izan daiteke, batetik; zentzu horretan XIX. mendean Frantzian [[Errealismo (literatura)|Errealismo literarioa]] eta [[Errealismo (margolaritza)|margolaritza errealista]] sortu ziren.<ref>https://www.hiru.eus/eu/arte/la-pintura-realista</ref> Modu orokorrago batean, bestetik, jarrera estetiko bat definitzen du, arte eta errealitatea identifikatzeko joera, alegia; azken honen arabera arteak errealitatea imitatu nahi du. Azken zentzu horretan errealismoa une eta garai desberdinetan agertu da. == Ezaugarriak == Errealismo artistikoak objetibitatea bilatzen du, ametsak eta fantasia baztertuz. Nolabait, egunerokotasuna exostismoaren gainetik kokatzen dute, arazo politikoak eta gizartekoak erakutsiz. Artista errealisten helburua errealitatea ahalik eta modu zehatzago erakustea da. Horretarako artistaren behaketa ezinbestekoa da. Ikuspuntu tekniko batetik, Erromantizismoarekin konparatuta, ez zituen aldaketa handiak ekarriko. Aldaketa gaien aldetik izango da. Errealitatea edertu gabe, artista errealistak garaiko gatazkak, lantegien esplotazioa, txirotasuna, bazterketa, gizartearen arazoak aurkeztuko ditu. Zentzu horretan garaiko benetako testigantzak izango dira lan hauek. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Errealismo (margolaritza)|Margolaritza errealista]] * [[Errealismo (literatura)|Literatura errealista]] * [[Hagako Eskola]] * [[Barbizongo eskola]] * [[Errealismo platonikoa]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Artearen teoria]] [[Kategoria:Estetika]] [[Kategoria:Artearen historia]] [[Kategoria:Errealismoa]] ookgez05xxheza8o9scctzcgi4zkwey 0 1026759 10002625 10002047 2024-12-17T17:49:54Z Lainobeltz 56334 10002625 wikitext text/x-wiki {{gaixotasun infotaula}} {{ohar medikoa}} '''Zilborreko hernia'''<ref>[[Euskalterm]]: [Gaixotasunak Hiztegia] [2015]</ref> [[zilbor]]-eraztunaren puntu ahul baten bidez, abdomeneko hormaren == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} {{autoritate kontrola}} {{Medikuntza zirriborroa}} [[Kategoria:Herniak]] [[Kategoria:Digestio aparatuaren gaixotasunak]] serdyxq9ndoj8cmxvg4ttx977e81kqn 10002627 10002625 2024-12-17T17:51:02Z Lainobeltz 56334 lehengoratzea 10002627 wikitext text/x-wiki {{gaixotasun infotaula}} {{ohar medikoa}} '''Zilborreko hernia'''<ref>[[Euskalterm]]: [Gaixotasunak Hiztegia] [2015]</ref> [[zilbor]]-eraztunaren puntu ahul baten bidez, abdomeneko hormaren itxituran akats bat dagoelako, [[abdomen]]eko barrunbearen edukiaren [[Hernia|protrusio]] bat da. Abdomen barruko presioa areagotzen duen edozein egoera edo gaixotasunek hernia eragin dezake. Hernia oso ohikoa da haur eta helduengan, batez ere [[Obesitate|gizenengan]] eta emakumeengan. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Medikuntza zirriborroa}} [[Kategoria:Herniak]] [[Kategoria:Digestio aparatuaren gaixotasunak]] 1f8c5fv3df7xvktjd2bh10e8qdcm5y2 3 1028722 10003164 9995066 2024-12-18T10:42:18Z Zorion 44278 /* Sortzeko */ 10003164 wikitext text/x-wiki <s></s>{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 10:34, 19 azaroa 2021 (CET) :Eskerrik ako [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 09:00, 3 urria 2024 (CEST) :Bukatu berri dut Cetto Brunoren hirugarren liburua, laugarrenarekin eta zuri kontsultatu gabe idatzita ditudanekin hasi naiz. ikusten baduzu bateren batek ez duela wikipedian egoterik merezi, kendu beldurrik gabe. Ondoren hasiko naiz kontsultatutakoekin. Eskerrik asko. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:45, 9 urria 2024 (CEST) == Artikulu berriak == Kaixo Jose Angel, <br/> Eskerrak eman nahi dizkizut hainbat hilabetetan egindako lan bikainagatik. Milesker. Sortzeko perretxiko berrien bila bazabiltza, desagertzeko arriskuan dauden Euskal Herriko perretxikoen zerrenda hau proposatzen dizut. [[Txantiloi:EHko arriskuan dauden onddoak|EHko arriskuan dauden onddoak]]. Zer diozu? --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 7 martxoa 2023, 08:43 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> == Artikulu bera == Kaixo Jose Angel, <br/> [[Camarophyllus virgineus]] eta [[Ezko elur zuri]]a perretxiko bera dira. Elkarrekin lotu ditzakezu mesedez. Eskerrik asko. --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 11 martxoa 2023, 07:16 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> == Artikulu bera == Kaixo Jose Angel, <br/> Ematen du [[Ardagai ezkatatsu-handi]]a eta ''[[Polyporus squamosus]]'' perretxiko bera direla. Elkarrekin lotu ditzakezu mesedez edo bereiz ditzakezu. Eskerrik asko. --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 18 martxoa 2023, 08:08 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 13:08, 18 martxoa 2023 (CET) == Artikulu bera == Kaixo Jose Angel, <br/> Ematen du [[Negu-ezko]]a eta ''[[Hygrophorus aureus]]'' perretxiko bera direla. Elkarrekin lotu ditzakezu mesedez edo bereiz ditzakezu. Sinonimoak egiaz ditzakezu, sartu ''Hygrophorus aureus'' Gbif-n [https://www.gbif.org/species/2538749 horrela] uneko izena ikusteko ''Synonym of Hygrophorus hypothejus (Fr.) Fr.'' Eskerrik asko. --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 30 martxoa 2023, 08:28 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 14:28, 30 martxoa 2023 (CEST) == Eztabaida == Kaixo Jose Angel, <br/>[https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Infundibulicybe_gibba&diff=prev&oldid=9253723&diffmode=source Artikulua] ez da arazo bati buruz hitz egiteko erredakzioaren lekua. Erabili "Eztabaida" orriak, hemen. Milesker. --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 9 apirila 2023, 21:50 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 03:50, 10 apirila 2023 (CEST) :Barkatu Zorion, mila esker egiten ari zaren lanagatik, baina ez nuen amatzen eztabaida orrian idazten, gaur, erantzun, ikusi dut eta hor idatzi dut. 70 urte ere badauzkat eta gauza asko ez dakit nola egiten diren, nik dauzkadan liburuak ere nahiko zaharrak dira, izenak aldatu egin dira eta nik ez dakit. jarraitu zure lana egiten. Ea hurrengoan behar den lekuan idazten asmatzen dudan. berriz ere eskerrik asko. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:01, 10 apirila 2023 (CEST) == Artikulu bera == Kaixo Jose Angel, <br/> Ematen du [[Ziza hori-marroi]]a eta ''[[Tricholoma nictitans]]'' perretxiko bera direla. Elkarrekin lotu ditzakezu mesedez edo bereiz ditzakezu. Eskerrik asko. Ematen du [[Ziza erroluze]]a eta ''[[Tephrocybe rancida]]'' perretxiko bera direla. Elkarrekin lotu ditzakezu mesedez edo bereiz ditzakezu. Eskerrik asko. Sinonimoak egiaz ditzakezu artikulu bat idatzi baino lehen, sartu ''Tricholoma nictitans'' Gbif-n [https://www.gbif.org horrela] uneko izena ikusteko. Emaitza hori ematen dizu ''Synonym of '''Tricholoma fulvum''' (DC.) Bigeard & H.Guill.''. Latinezko uneko izena, erabiliena, eta artikulu hau dagoeneko idatzita dago (Ziza hori-marroi). --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 14 apirila 2023, 07:11 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> Mesedez, emandazu eztabaida orri honetan ('''hemen''') deskribatu nahi dituzun perretxiko guztien zerrenda bat. Esango dizut zein gehien erabiltzen den latinezko izena den. --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 14 apirila 2023, 16:24 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> == Oporretan == Kaixo Jose Angel, <br/> Hurrengo 6 asteetan ezingo ditut artikuluak osatu, ezingo dizut lagundu. Ondo segi ! --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 3 maiatza 2023, 08:23 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> == Galeria == Kaixo Jose Angel, <br/> Hirugarren aldia da azaltzen dizudana 3 argazki edo gehiago dituzunean galeria erabiltzeko eskatzen dizudala. Ez da konplikatua, kopiatu eta jarri zure argazkiak beheko adibidean bezala. :<nowiki>== Galeria ==</nowiki> :<nowiki><gallery mode="packed" heights="200"></nowiki> :<nowiki>Fitxategi:ZURE ARGAZKIAREN IZENA 1.jpg|Deskripzioa.</nowiki> :<nowiki>Fitxategi:ZURE ARGAZKIAREN IZENA 2.jpg|Deskripzioa.</nowiki> :<nowiki>Fitxategi:ZURE ARGAZKIAREN IZENA 3.jpg|Deskripzioa.</nowiki> :<nowiki></gallery></nowiki> Eta kitto. Orain saiatu. --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 28 uztaila 2023, 06:49 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 12:49, 28 uztaila 2023 (CEST) ::<br/> ::[https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Cortinarius_crassus&diff=prev&oldid=9347918 Aldaketa] ::<br/> ::KENDU ::<nowiki>[[Fitxategi:Cortinarius crassus gazteak.jpg|thumb|Cortinarius crassus gazteak]]</nowiki> ::<nowiki>[[Fitxategi:Gaztearen orriak hurbiletik.jpg|thumb|Gaztearen orriak hurbiletik]]</nowiki> ::<nowiki>[[Fitxategi:Cortinarius crassus gazteak azpitik.jpg|thumb|Cortinarius crassus gazteak azpitik]]</nowiki> ::<br/> ::IPINI ::<nowiki>== Galeria ==</nowiki> ::<nowiki><gallery mode="packed" heights="200"></nowiki> ::<nowiki>Fitxategi:Cortinarius crassus gazteak.jpg|Cortinarius crassus gazteak.</nowiki> ::<nowiki>Fitxategi:Gaztearen orriak hurbiletik.jpg|Gaztearen orriak hurbiletik.</nowiki> ::<nowiki>Fitxategi:Cortinarius crassus gazteak azpitik.jpg|Cortinarius crassus gazteak azpitik.</nowiki> ::<nowiki></gallery></nowiki> ::--&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 29 uztaila 2023, 07:12 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> :: :: == Zerrenda == Kaixo Jose Angel, <br/> Zerrenda honetako artikuluak idatz ditzakezu. Perretxiko hauek Euskal Herrian daude. Milesker. # ''[[Crinipellis sardoa]]'' # ''[[Cleistocybe carneogrisea|Hygrophorus carneogriseus]]'' # ''[[Ramariopsis crocea]]'' # ''[[Leucoagaricus subvolvatus|Sericeomyces subvolvatus]]'' # ''[[Gerronema viridilucens]]'' (osatzeko) # ''[[Neonothopanus nambi]]'' (osatzeko) # ''[[Mycena vinacea]]'' (osatzeko) # ''[[Leccinum leucopodium]]'' (osatzeko) # ''[[Tylopilus hongoi]]'' (osatzeko) == Kendu |link= eta |alt= == Kaixo Jose Angel, Hilabete da nire denbora egunero pasatzen dudala «'''''Kendu |link= eta |alt= '''''» iruzkina idatziz eta «'''''|link='''''» eta «'''''|alt='''''» galerietan jartzen jarraitzen duzula. 100 artikulu baino gehiago etengabe zuzentzen dudanak, [https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Enbor-ziza&curid=1047918&diff=9476953&oldid=9476912 lotura hau bezala]. Lan gehiago ematen didazu egunero, eta inoiz ez dituzu nire iruzkinak begiratzen. --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 6 abendua 2023, 06:41 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> :Kaixo Zorion! Uste dut, alabak lagunduta, link eta alt kentzea lortu dudala. Begiratu eta esaidazu ea ongi egin dugun. Mezuak irakurtzen nituen, baina zer esan nahi zenuen ez nuen ulertzen. Mezuak erantzuteko orduan ere ezin asmaturik nenbilen. Alabaren laguntzarekin idatzitako mezu hau ea irakurtzen duzun. Mila esker Zorion eta segi laguntzen! [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 19:13, 6 abendua 2023 (CET) :: Bikain da. «''|link=''» jartzen duzunean, ezinezkoa da esteka ireki eta argazkiak ikustea, horregatik kentzeko eskatzen dizut. Orain zure argazkietarako sarbidea izan dezakegu. --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 6 abendua 2023, 17:45 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> == [[:Fitxategi:Zizazuria albotik ikusita.jpg|Zizazuria albotik ikusita.jpg]] == Kaixo Jose Angel, Norbaitek esaten du hori : «Iruzkin hauek [[:Fitxategi:Zizazuria azpitik ikusita.jpg|Zizazuria azpitik ikusita.jpg]]-i ere aplikatzen zaizkie, zeinak pertsona bera erakusten duen. Ez zait iruditzen perretxiko honek [[Zizazuri|Calocybe gambosa]]ren itxura duenik, orriak dekurenteak izan behar ez duena eta itxura ezberdineko kapela-azalera eduki behar duena. Nik uste dut goiko izoztuarekin hau ''Clitocybe'' bat izan daitekeela.» Zer diozu ? --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 11 apirila 2024, 08:56 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> == Laguntza == Kaixo Jose Angel, <br/> 2021eko abendutik deskribatutako 2000 onddo inguru zenbatu ditut, eta gutxienez 1000/1200 ordu eman ditut zuri laguntzen. Jakin nahi nuke zenbat onddo gehiago deskribatuko dituzu ? --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 20 iraila 2024, 06:25 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> :Ondo dakit zenbat lagundu didazun, Zorion izenez ezagutzen zaitut, baina ez dakit nor zaren. Pertsonalki eskerrak eman nahi nizuke. Nik egiten ez dakidan gauzak egiten dituzu, zuregatik dotoreak gelditu dira artikuluak. Beste 300 bat espezieri buruzko informazioa daukadala uste dut. Gero berriren bat agertzen bada gehituko dut baina ez daukat informazio gehiago. Mila-ezker. :Ez nago ondo erantzun dizudan ziur. Mezua jasotzen baduzu erantzun iezadazu mesedez. :Joxe Anjel Urkia [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 09:45, 21 iraila 2024 (CEST) :: Gutxienez 30 minutu ematen ditut artikulu bakoitzeko, egungo izena aurkitu behar dut (batzuetan oso zaila den perretxiko erreferentzietarako aurkitzea), familia, sailkapena, sinonimoak, wikidatan jarri, Commons gunean bilatu argazkiak, banaketa lekuak eta kategoria egokia (sortu ez badago eta erreferentzia egin wikidatan). Lan luzea baina guztiz beharrezkoa. Interesik ez duten onddoak lantzea ere ez zait gustatzen, gutxi ezagutzen direlako, gutxi banatuta eta batez ere Euskal Herritik urrun kokatuta daudelako. Ez dut hurrengo 300 onddoen ondoren jarraituko. 3 urte nahikoa dira niretzat. Azken 300etan, mesedez, sartu Euskal Herritik ezagutzen diren onddoak ahalik eta gehien. Besteak, adimen artifiziala zainduko ditu etorkizunean. --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 21 iraila 2024, 11:14 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> :::Azkenak Cetto Brunoren liburutik nabil, oso arraroak dira. ez dutela interesik ikusten baduzu ez egin kasorik edo borratu. askotan ez dakit hemen irteten duten ala ez. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 18:15, 21 iraila 2024 (CEST) :::: Onddoen zerrenda ematen badidazu, esango dizut zeintzuk merezi duten artikulua, batez ere Euskal Herrian daudenak.--&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 21 iraila 2024, 13:58 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> :::::Zerrenda egiten dudanean bidaliko dizut. Denbora pixka bat behar dut. Batzuk idatzita dauzkat eta hemen jarri gabe oraindik. Eskerrik asko. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 07:57, 22 iraila 2024 (CEST) :::::: Hasteko, eman 20 edo 30 izenen zerrenda.--&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 22 iraila 2024, 07:54 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> ::Emango dizut. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 07:59, 23 iraila 2024 (CEST) Marcel Bon-en liburuxkatik denak idatzi ditut eta Bruno Cetto-ren 7 liburuetatik hirugarrena bukatzen ari naiz, laugarrenetik dezente idatzita dauzkat baina wikipediara sartu gabe oraindik. Ez noa beste hiru liburuetakoak idaztera. Laugarrenetik falta direnak: [[Russula gracillima]], <s>Hygrophorus persistens</s>, <s>Hygrophorus unguinosus</s>, <s>Hygrophorus sciophanus</s>, Hygrophorus splendidissimus (uneko izena: [[Hygrocybe splendidissima]]), Hygrophorus acutoconicus (uneko izena: [[Hygrocybe acutoconica]]), <s>Hygrophorus substrangulatus</s>, <s>Cantharellus lutescens f. schizocroica</s>, Cantharellus carbonarius (uneko izena: [[Cantharellus carbonarius]]), Pleurocybella lignatus (uneko izena: [[Ossicaulis lignatilis]]), Hohenbuehelia rickenii (uneko izena: [[Hohenbuehelia tremula]]), [[Hohenbuehelia mastrucata]], [[Resupinatus applicatus]], <s>Crepidotus subsphaerosporus</s>, Boletus pseudofechtneri (uneko izena: [[Rubroboletus satanas]]), Boletus albidus subps. eupachypus (uneko izena: [[Caloboletus radicans]]), Boletus leonis (uneko izena: [[Aureoboletus moravicus]]), Boletus flavus (uneko izena: [[Suillus grevillei]]), Boletus pulverulentus f. reticulatipes (uneko izena: [[Cupreoboletus poikilochromus]]), Boletus boudieri (uneko izena: [[Suillus bellinii]]), <s>Boletus thalassinus</s>, Boletus roseofractus (uneko izena: [[Leccinum roseofractum]]), Boletus rotundifoliae (uneko izena: [[Leccinum rotundifoliae]]). Hauek dira batzuk, idatzi aurretik bidaliaz joango naiz eta zuk esan merezi duten wikipedian egotea ala ez. Eskerrik asko. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 09:03, 23 iraila 2024 (CEST) :8 sinonimoak dira eta dagoeneko eginak, 7k ez dute ezertarako balio beraz 8 artikulu geratzen dira sortzeko. Metodo hau erabilgarria da.-&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 23 iraila 2024, 07:27 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> :Ondo dakit zer nahi duzun, pasatzen zaidana da ezin dudala asmatu. Badakit ez dela konplikatua izango, baina ezin dut asmatu, begien bistan jarriko didazu, baina ezin dut. Saiatuko naiz, baina bitartean jarraitu laguntzen mesedez. Ondo izan. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:14, 29 uztaila 2023 (CEST) ::Oso ondo, idatzi mesedez zeintzuk idatzi behar diren. Eskerrik asko [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 17:06, 23 iraila 2024 (CEST) ::Eskerrik asko. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 21:53, 23 iraila 2024 (CEST) ::Hemen bidaltzen dizut beste perretxiko talde bat, ikus dezazun zeintzuk merezi duten idaztea; ::Boletinus pictus, Boletellus russellii, Merulius aureus, Stereum subtomentosum, Peniophora pini, Sistotrema confluens, Telephora mollisima, Scheletocutis amorphus, Rigidoporus vitreus, Spongipellis lischaueri, Trametes hoehnelii, Hirschiporus pargamenus, Trametes cervina, Phellinus lundellii, Phellinus ferreus, Phellinus chrysoloma, Inonotus nodulosus, Phellinus ribid var. evonymus, Schizopora paradoxa, Poria placenta, Tyromyces lacteus, Cilmacodon septentrionalis, Hydnum (Sarcodon) versipelle, Hydnum acre. ::Eskerrik asko [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 15:17, 1 urria 2024 (CEST) == Sortzeko == [[Trametes hoehnelii]] (uneko izena: ''[[Antrodiella serpula]]'' [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Bjerkandera serpula'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Polyporus serpula'', ''Polyporus rufopodex'', ''Polyporus hoehnelii'', ''Fomes magnosporus'', ''Polyporus scaber'', ''Coriolus hoehnelii'', ''Trametes hoehnelii'', ''Tyromyces hoehnelii'', ''Phellinus magnosporus'', ''Antrodiella hoehnelii'', ''Flaviporus hoehnelii''.) [[Trametes cervina]] (uneko izena: [[Trametopsis cervina]] [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus cervinus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Polyporus cervinus'', ''Polyporus candidulus'', ''Microporus cervinus'', ''Microporus scarrosus'', ''Trametes cervina'', ''Polystictus orizabensis'', ''Tyromyces candidulus'', ''Antrodia cervina'', ''Funalia cervina'', ''Davidia cervina'', ''Diplomitoporus cervinus''. [[Phellinus ferreus]] (uneko izena: [[Fuscoporia ferrea]] [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Polyporus ferreus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Mucronoporus fulvidus'', ''Scindalma fulvidum'', ''Fuscoporia fulvida'', ''Poria cylindrospora'', ''Fomitiporia cylindrispora'', ''Poria ferrea'', ''Phellinus ferreus'', ''Ochroporus ferreus'', ''Poria cinnamomea'', ''Poria subcanescens''. [[Phellinus ribis f. euonymi]] (uneko izena: [[Phylloporia ribis]] [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus ribis'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Agaricus ribis'', ''Polyporus ribis'', ''Polyporus ribesius'', ''Polyporus lonicerae'', ''Polyporus rubiginosus'', ''Trametes ribis'', ''Trametes lonicerae'', ''Trametes euonymi'', ''Fomes lonicerae'', ''Fomes ribis'', ''Phellinus ribis'', ''Fulvifomes ribis'', ''Fomes jasmini'', ''Polyporus ulicis'', ''Placodes ribis'', ''Cryptoderma ribis''. :Kaixo! Badakit dagoeneko lan handia egin duzuela, eta nekatzen hasi zaretela ({{ping|Zorion}}), baina hemen dituzue beste hizkuntza askotan dauden baina euskaraz ez ditugun onddo batzuk: https://w.wiki/BUKF. -[[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 08:59, 9 urria 2024 (CEST) ::Kaixo! Bai, gelditu nahiko nuke denbora gehiago ematen dudalako dena sailkatzen eta wikitu bere itzulpena egiten duen Jose Angelek baino. Zerrenda jarri dut baina uste dut Jose Angel liburuetan oinarrituta dagoela. Dagoeneko eman nion arriskuan dauden Euskal Herriko perretxikoen zerrenda, baina zerrenda hau oraindik osatu gabe dago.-&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 07:02 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 13:02, 9 urria 2024 (CEST) :::Ez dut osatu ez dudalako informaziorik lortu, lortzen dudanean idatziko ditut. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 15:40, 9 urria 2024 (CEST) ::::Bai, badakit, horregatik ez dut uste beste hizkuntzetara gehien itzuli diren onddoen zerrendarako informazioa daukazunik (ikus beheko zerrenda). Euskal Herrian nahiko ugariak diren onddoak ahalik eta azkarren amaitu nahi ditut. &nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 11:06 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 17:06, 9 urria 2024 (CEST) :::::Eskerrik asko. Hasiko naiz begira baina poliki poliki. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 07:16, 10 urria 2024 (CEST) ::::::Polyporus umbellatus begiratu dut eta eginda daukagu Dendropolyporus umbellatus izenarekin. poliki poliki joango naiz begiratzen. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 12:05, 10 urria 2024 (CEST) ::::::: Mesedez egin eman didazun goiko zerrenda. Utzi oraingoz atzoko zerrenda. Milesker -&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 08:44 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 14:44, 10 urria 2024 (CEST) ::::::: Azken [[Clitocybula abundans]] hau bezalako interesik ez duten onddoei buruzko artikuluak idazteari uztea adostu genuela uste nuen. Egin ditzakezu goiko zerrendan daudenak. ESKERRIK ASKO.-&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 12:49 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 18:49, 11 urria 2024 (CEST) ::::::::Hauek idatzita daukadanak dira, nik ez dakit interesik daukaten edo ez, Bruno Cettoren laugarren liburuan daudela bakarrik, idatzita daukadanak jarri egingo ditut, interes gabekoak zuk kendu mesedez. Zerrendakoak idatzi gabe dauzkat oraindik hauen ondoren hasiko naiz horiekin. Eskerrik aasko. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:30, 12 urria 2024 (CEST) :::::::::Nik ez dakit ezabatzen baina zuretzat erraza zela pentsatzen nuen. Hemendik aurrera jarri aurretik galdetu egingo dizut. Eskerrik asako. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 14:54, 14 urria 2024 (CEST) ::::::::Kaixo Zorion. "Interesik gabeko onddoak" diren edo ez, gauza konplikatua da. Baina eskatuko nizuke, mesedez, ez erabiltzeko tonu hori beste wikilari bati idazterakoan. Zuretzat ez badu interesik, utzi dezakezu aldaketarik gabe, eta beste gauza bati eskaini zure denbora. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 15:01, 14 urria 2024 (CEST) Ezin dut ezabatu benetako justifikaziorik gabe sortutako artikulu bat. Ez da hain erraza. Atzo, interesik gabeko onddo bat, gaur interesik gabeko bi onddo. Eman al zenidake Bruno Cettoren liburuko zerrenda bat, interesik ez duten onddoak kendu ahal izateko. Milesker. -&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 07:30 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 13:30, 14 urria 2024 (CEST) <!-- [[Psilocybe mexicana]], [[Leccinellum griseum]], [[Thanatephorus cucumeris]], [[Agaricus subrufescens]], [[Phallus indusiatus]], [[Chlorophyllum molybdites]], [[Bovistella utriformis]], [[Pholiota nameko]], [[Pleurotus citrinopileatus]], [[Mycena interrupta]], [[Spongiforma squarepantsii]], [[Aseroë rubra]], [[Aseroë rubra]], [[Aseroë rubra]], [[Bolbitius titubans]], [[Auricularia nigricans]], [[Mutinus ravenelii]], [[Suillus placidus]], [[Pleurotus djamor]], [[Entoloma hochstetteri]], [[Xerocomellus pruinatus]], [[Conocybe apala]], [[Ramaria flaccida]], [[Pleurotus calyptratus]], [[Wolfiporia extensa]], [[Ampulloclitocybe clavipes]], [[Aurantiporus fissilis]], [[Suillus lakei]], [[Psilocybe azurescens]], [[Lactarius scoticus]], [[Mycena chlorophos]], [[Exidia recisa]], [[Russula solaris]], [[Favolaschia calocera]], [[Ischnoderma resinosum]], [[Gloeoporus dichrous]], [[Postia tephroleuca]], [[Amanita abrupta]], [[Russula nana]], [[Psilocybe aztecorum]], [[Russula adulterina]], [[Podaxis pistillaris]], [[Russula alnetorum]], [[Russula graveolens]], [[Armillaria cepistipes]], [[Amanita friabilis]], [[Postia ptychogaster]], [[Byssomerulius corium]], [[Suillus spraguei]] --> ``` :Bihar zuri galdetutakoak jarriko ditut. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 14:56, 14 urria 2024 (CEST) ::Ea hauek merezi duten jartzea: <s>Cortinarius balteatocumatilis var. laetus</s>, [[Cortinarius bibulus]], <s>Cortinarius bovinellus</s>, [[Cortinarius caesiocortinatus]], <s>Cortinarius carpineti</s>, <s>Cortinarius citrinofulvescens</s>, <s>Cortinarius contractus</s> [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 15:07, 14 urria 2024 (CEST) :::Hauetatik zeintzuk?: [[Cortinarius corrosus]], <s>Cortinarius crassifolius</s>, [[Cortinarius crystallinus]], [[Cortinarius dionysae]], [[Cortinarius emollitus]], [[Cortinarius epipoleus]], [[Cortinarius eufulmineus]], [[Cortinarius fluryi]], [[Cortinarius fulvescens]], <s>Cortinarius guttatus</s>, <s>Cortinarius herculeus</s>, <s>Cortinarius Herpeticus</s> [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:32, 15 urria 2024 (CEST) ::::Hauetatik zeintzuk?: [[Cortinarius guttatus]], [[Cortinarius herculeus]], <s>Cortinarius herpeticus</s>, [[Cortinarius leucopus]], <s>Cortinarius melleopallens</s>, [[Cortinarius occidentalis var. obscurus]], [[Cortinarius ochropallidus]], [[Cortinarius pluvius]], <s>Cortinarius pseudoglaucopus</s>, [[Cortinarius rigens]], [[Cortinarius rubricosus]] [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:55, 19 urria 2024 (CEST) :::::Hauetatik zintzuk?: <s>Cortinarius rufo-olivaceus var. pallidus</s>, [[Cortinarius saporatus]], [[Thaxterogaster talus|Cortinarius talus]], <s>Cortinarius tophaceoides</s>, [[Cortinarius turgidus]], <s>Cortinarius umidicola</s>, [[Cortinarius variegatus var. marginatus]] (Thaxterogaster variegatus), [[Cortinarius cinnamomeus|Dermocybe cinnamofulva]], [[Entoloma corvinum]], <s>Entoloma hiemale</s>, [[Entoloma jubatum]], [[Entoloma turbidum]] (Entocybe turbida), [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:49, 23 urria 2024 (CEST) ::::::Hauetatik zeintzuk?: [[Flammulaster carpophilus]], [[Flammulaster limulatus]], [[Galerina fallax]], <s>Gerronema albidum</s>, [[Gymnopilus bellulus]], <s>Haasiella splendidissima</s>, [[Hebeloma circinans]], [[Hebeloma ochroalbidum]], <s>Hebeloma subsaponaceum</s>, [[Hemimycena pseudolactea]], [[Hydropus subalpinus]], [[Hypholoma udum]] (Bogbodia uda), [[Inocybe abietis]], [[Inocybe acuta]], [[Inocybe cervicolor]] (Inosperma cervicolor), <s>Inocybe impexa</s>, <s>Inocybe lutescens</s>, [[Inocybe pelargonium]], [[Inocybe sambucina]], [[Inocybe splendens]], <s>Inocybe subnudipes</s> [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:36, 26 urria 2024 (CEST) :::::::Hauetatik zeintzuk?: <s>Inocybe subnudipes</s>, [[Lactarius aspideus var. flavidus]] (Lactarius flavidus), [[Lactarius hemicyaneus]] (Lactarius quieticolor var. hemicyaneus ), [[Lactarius intermedius]], [[Lactarius vellereus var. velutinus]] (Lactifluus albivellus), [[Lactarius vinosus]], [[Leucoagaricus cinerascens]], [[Leucocoprinus croceovelutinus]] (Leucoagaricus croceovelutinus), [[Lyophyllum favrei]], <s>Macrolepiota affinis</s>, [[Macrolepiota olivascens]], <s>Marasmiellus caespitosus</s>, [[Marasmius epidryas]] (''Rhizomarasmius epidryas''), <s>Marasmius lupuletorum</s>, [[Marasmius torquescens]], [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:46, 2 azaroa 2024 (CET) ::::::::Hauetatik zeintzuk: [[Melanoleuca humilis]], <s>Melanoleuca nigripes</s>, <s>Mycena atrocyanea</s>, [[Mycena laevigata]], [[Naucoria celluloderma]] (Alnicola inculta), [[Naucoria subconspersa]], [[Omphalina galericolor]], [[Omphalina luteovitellina]] (Lichenomphalia alpina), [[Omphalina vesuviana]] (Contumyces vesuvianus), [[Oudemansiella badia]] (Xerula melanotricha), <s>Panaeolus leucophanes</s>, [[Phaeocollybia festiva]], [[Pluteus roseipes]], [[Pluteus villosus]] (Pluteus ephebeus), [[Agaricus floccipes]] (Agaricus moellerianus), [[Psathyrella cernua]] (Homophron cernuum), <s>Psathyrella chondroderma</s>, [[Psathyrella obtusata]], psathyrella siliginea?????? agian [[Conocybe siliginea]] ? , <s>Psathyrella spintrigera</s>, [[Psilocybe inquilina]] (Deconica inquilina), <s>Psilocybe tenax</s>. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 09:03, 8 azaroa 2024 (CET) :::::::::Orain bidaltzen dizudanak idatzi gabe dauzkat oraindik, zeintzuk idatziko ditut?: <s>Lentaria micheneri</s>, <s>Clavaria (Ramaria) tridentina</s>, [[Ramaria flavobrunnescens]], [[Ramaria flavoides]], [[Ramaria fennica]], [[Clavulinopsis laeticolor]], Clavaria (Clavulinopsis) kunzei [[Ramariopsis kunzei]], <s>Pterula densissima</s>, [[Naematelia encephala]] (Tremella encephala), [[Mukiziza hori|Tremella lutescens]], [[Larre-astaputz|Vascellum depressum]], [[Lycoperdon pusillum]] (Bovista dermoxantha ), [[Dictyophora duplicata]] (Phallus duplicatus), [[Lysurus mokusin]], [[Hysterangium clathroides]], [[Piceomphale bulgarioides]] (Rutstroemia bulgarioides). [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 16:39, 12 azaroa 2024 (CET) ::::::::::Hauetatik zeintzuk: [[Russula atrorubens]], [[Russula olivascens]], [[Russula pumila]], [[Russula raoultii]], [[Russula rubroalba]], <s>Russula rubrocarminea</s>, [[Russula vinosobrunnea]], [[Gorotz-sorgin txiki|Stropharia semiglobata var. radicata]], [[Sorgin hankaezkatatsu|Stropharia thrausta]], <s>Tephrocybe admissa</s>, [[Tricholoma subsejunctum]] (Tricholoma viridilutescens ), [[Tubaria minutalis]], [[Volvariella hypopithys]], [[Xeromphalina cauticinalis|Xeromphalina fellea]] [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:45, 16 azaroa 2024 (CET) :::::::::::Hauetatik zeintzuk idatziko ditut: [[Dasyscyphus bicolor]] (Capitotricha bicolor), [[Lachnellula willkommii]], [[Dasyscyphus sulphureus]] (Belonidium sulphureum), <s>hyalinis vulgaris</s> ??????, <s>Pezicula carpinea</s>, <s>Chamonixia caespitosa</s>, [[Paxina leucomelas]] ([[Kaliza zuri-beltz|Dissingia leucomelaena]]), <s>Discina fastigiata (Gyromitra grandis)</s>, [[Discina leucoxantha]] (Gyromitra leucoxantha), <s>Discina intermedia</s>, <s>Urnula pouchetii (Neournula pouchetii)</s>, [[Cheilymenia crucipila]], <s>Tuber ferrugineum</s>, [[Tuber foetidum]], [[Colpoma quercinum]], [[Nectria episphaeria]] (Dialonectria episphaeria), [[Hypoxylon fuscum]], [[Diatrype stigma]], [[Trichia decipiens]] (Hemitrichia decipiens), <s>Cucurbitaria coronillae</s>, <s>Cucurbitaria laburni</s>, <s>Pionetes cesati</s>, [[Cribraria piriformis]], [[Trichia favoginea]] (Oligonema persimile), [[Hemitrichia clavata]], [[Hemitrichia stipitata]] (Hemitrichia stipitata), <s>Diachea subsessilis</s>, <s>Physarum viride</s>, [[Physarum cinereum]] [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 15:53, 20 azaroa 2024 (CET) Goian egin beharreko artikuluak ahaztu dituzu, gorriz dauden artikuluak. Espero dut laster bukatzea, oso oso oso nekatuta nagoelako , ez dut jarraitu nahi. --&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 14:26 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 19:26, 20 azaroa 2024 (CET) : '''Amaitu ditzagun orrialde honetako artikulu gorri guztiak''' eta orduan geldituko naiz. Barkatu, ni gabe jarraituko duzu. Uste dut urte bat pasa dela eta dagoeneko nazkatuta nagoela. 3 urtez biok izugarri lan egin genuen, eguero, baina jarraitzeko gogoa amaitu da. Gure "auzolana" ona izan zen. Eskerrik asko zure lan bikainagatik.&nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 14:30 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 19:30, 20 azaroa 2024 (CET) ::Eskerrik asko Zorion, gorrietako asko idatzita dauzkat, baina egunean bi bakarrik jartzen ditut zuri lan larregi ez emutearren, gutxi gelditzen dira. hauek bukatu arte ez dizut gehiago bidaliko, orduan gelditzen direnak bidaliko dizut, gutxi dira. zuk ikusi jarraaitu laguntzen edo ez. Lan asko eta oso ona egin duzu, mila esker berriz ere. [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 08:38, 22 azaroa 2024 (CET) :::Ba Zorion, hauek dira azkenak, uste dut lan ona egin dugula bion arteran, jakina, beste batzuk hobetuko dutena. Neka-neka eginda amaitu dugu baina euskarak eskertuko digu. Ea zeintzuk idaztea merezi duten esateko indarrak aurkitzen dituzun: [[Physarum citrinum]], [[Didymium clavus]], [[Comatricha nigra]], [[Ceratiomyxa fruticulosa var. porioides]] (Ceratiomyxa porioides), [[Dictydiaethalium plumbeum]], [[Lasiosphaeria ovina]], [[Lamproderma arcyrioides]] , [[Lamproderma ovoideum]], [[Bertia moriformis]], [[Vibrissea truncorum]], [[Cordyceps sphecocephala]] (Ophiocordyceps sphecocephala). [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 15:42, 2 abendua 2024 (CET) ::::Ados, benetan azkenak dira. Nahi adina artikulu gorri egin ditzakezu, egunean 4, 6 edo 8. Dagoeneko prestatuta daude. &nbsp;<big>[[User:Zorion|<span style="font-family:Script MT">Zorion</span>]]</big>^{'''[[User talk:Zorion| eko ]]'''[[Fitxategi:Kaixo (Irulegiko eskua).png|12px]]} 19:43 <small>([[Ekialdeko Ordu-eremu|EOE]])</small> 00:43, 3 abendua 2024 (CET) :::::Eskerrik aasko [[Lankide:Jose Angel Urquia Goitia|Jose Angel Urquia Goitia]] ([[Lankide eztabaida:Jose Angel Urquia Goitia|eztabaida]]) 07:44, 3 abendua 2024 (CET) sopu2equ50v7cae1zmmdlr5qrbzutuy 0 1035181 10002668 9586794 2024-12-17T18:38:44Z 88.14.133.125 10002668 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Ximun Lucu''' ([[Donibane Lohizune]], {{data|1989|12|9}}) [[lapurtar]] [[hamabosteko errugbi|errugbilaria]] da, [[atzelari (errugbia)|atzelari]] eta [[hegaleko (errugbia)|hegaleko]] postuetan aritzen dena. Hamabi denboraldiz jokatu zuen [[Frantziako errugbi txapelketa|Top 14]] eta [[Rugby Pro D2|Pro D2]] ligetan: [[Biarritz Olympique]]n [[2008]]-[[2011]] eta [[2016]]-[[2022]] bitartean, eta Stade montoisen 2011tik 2016ra. 2022an, errugbi profesionala utzi eta [[Senpere]]ko [[Saint Pee Union Club Rugby|SPUC]] taldera itzuli zen.<ref>{{erreferentzia|egilea = Jacob, Thiery | url = https://www.sudouest.fr/pyrenees-atlantiques/saint-pee-sur-nivelle/saint-pee-sur-nivelle-ximun-lucu-de-retour-au-spuc-le-club-de-ses-debuts-12752914.php | argitaletxea = Sud Ouest, 2022ko urriak 27, sudouest.f | izenburua = Saint-Pée-sur-Nivelle: Ximun Lucu de retour au Spuc, le club de ses débuts |sartze-data = 2022-12-13}}</ref> == Ibilbidea == * [[Saint Pee Union Club Rugby|SPUC]]: -2008 * [[Biarritz Olympique]]: 2008-2011 * Stade montois: 2011-2016 * [[Biarritz Olympique]]: 2016-2022 * [[Saint Pee Union Club Rugby|SPUC]]: 2022- == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1989ko||Lucu, Ximun}} {{biografia zirriborroa|Lapurdi}} [[Kategoria:Donibandarrak]] [[Kategoria:Lapurdiko errugbilariak]] [[Kategoria:Biarritz Olympiqueko errugbilariak]] kpcahf7j2g11fu5mxivd21zf3uddbrg 10002688 10002668 2024-12-17T19:08:47Z Lainobeltz 56334 88.14.133.125 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Xirkan wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9586794 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Ximun Lucu''' ([[Donibane Lohizune]], {{data|1989|12|9}}) [[lapurtar]] [[hamabosteko errugbi|errugbilaria]] da, [[atzelari (errugbia)|atzelari]] eta [[hegaleko (errugbia)|hegaleko]] postuetan aritzen dena. Hamabi denboraldiz jokatu zuen [[Frantziako errugbi txapelketa|Top 14]] eta [[Rugby Pro D2|Pro D2]] ligetan: [[Biarritz Olympique]]n [[2008]]-[[2011]] eta [[2016]]-[[2022]] bitartean, eta [[Stade montois rugby|Stade montoisen]] 2011tik 2016ra. 2022an, errugbi profesionala utzi eta [[Senpere]]ko [[Saint Pee Union Club Rugby|SPUC]] taldera itzuli zen.<ref>{{erreferentzia|egilea = Jacob, Thiery | url = https://www.sudouest.fr/pyrenees-atlantiques/saint-pee-sur-nivelle/saint-pee-sur-nivelle-ximun-lucu-de-retour-au-spuc-le-club-de-ses-debuts-12752914.php | argitaletxea = Sud Ouest, 2022ko urriak 27, sudouest.f | izenburua = Saint-Pée-sur-Nivelle: Ximun Lucu de retour au Spuc, le club de ses débuts |sartze-data = 2022-12-13}}</ref> == Ibilbidea == * [[Saint Pee Union Club Rugby|SPUC]]: -2008 * [[Biarritz Olympique]]: 2008-2011 * [[Stade montois rugby|Stade montois]]: 2011-2016 * [[Biarritz Olympique]]: 2016-2022 * [[Saint Pee Union Club Rugby|SPUC]]: 2022- == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1989ko||Lucu, Ximun}} {{biografia zirriborroa|Lapurdi}} [[Kategoria:Donibandarrak]] [[Kategoria:Lapurdiko errugbilariak]] [[Kategoria:Biarritz Olympiqueko errugbilariak]] liien31f6y7kbw45f18n6v6u3ivigcs 0 1038490 10003261 8837259 2024-12-18T11:09:47Z Gorkaazk 6950 10003261 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Richardson_pamela_1741.jpg|alt=Pamela: Or, Virtue Rewarded. In a Series of Familiar Letters from a Beautiful Young Damsel, to her Parents.|thumb|284x284px|[[Samuel Richardson]] ''[[Pamela, or Virtue Rewarded]]'' eleberri epistolarraren bigarren edizioaren azala (1740), XVIII. mendeko eleberri epistolar arrakastatsuena, generoa jendarteratzeko funtsezkoa]] '''Eleberri epistolarra''' [[eleberri]] genero literarioaren formetako bat da, [[Narratiba|narratibaren]] edo [[Epika|epikaren]] genero unibertsalekoa. Eleberri epistolar batean pertsonaien artean ez dago ez elkarrizketarik ez narraziorik, gutunak baizik. Kanpoko [[Kontalari|narratzaile]] bat egon daiteke, kartek kontatzen dutena ala ez. Nolanahi ere, protagonista, bakarra edo kolektiboa, fikziozkoa da, eta gutun bidez ([[epistola]] ere deitzen zaie), beste pertsona bati edo batzuei zuzentzen zaie. Pertsona horiek, era berean, harengana eta beste pertsonaia batzuengana jo dezakete, gorabeherak kontatzeko edo [[Eskutitz|gutunen]] barruan elkarrizketak sartzeko, baina betiere beren irizpide edo ikuspegitik, beste pertsonaiena ez bezalakoa. Nahiz eta generoak aurrekari zaharrak izan, batez ere XVIII. mendean erabili zen, eta nabarmen geroago garatu zen. == Adibide klasiko batzuk == * [[Montesquieu]]: ''[[Persiar gutunak]]''. * [[Pierre Choderlos de Laclos]]: ''[[Harreman arriskutsuak]]''. * [[José Cadalso|Jose Cadalso]]:'' [[Cartas marruecas]]''. * [[Johann Wolfgang von Goethe]: ''[[Werther gaztearen arrangurak]]'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Teknika literarioak]] [[Kategoria:Literatura generoak]] [[Kategoria:Narratologia]] rlf6dwk1vooavkbx4dnyjkipukcdhxa 10003262 10003261 2024-12-18T11:10:03Z Gorkaazk 6950 /* Adibide klasiko batzuk */ 10003262 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Richardson_pamela_1741.jpg|alt=Pamela: Or, Virtue Rewarded. In a Series of Familiar Letters from a Beautiful Young Damsel, to her Parents.|thumb|284x284px|[[Samuel Richardson]] ''[[Pamela, or Virtue Rewarded]]'' eleberri epistolarraren bigarren edizioaren azala (1740), XVIII. mendeko eleberri epistolar arrakastatsuena, generoa jendarteratzeko funtsezkoa]] '''Eleberri epistolarra''' [[eleberri]] genero literarioaren formetako bat da, [[Narratiba|narratibaren]] edo [[Epika|epikaren]] genero unibertsalekoa. Eleberri epistolar batean pertsonaien artean ez dago ez elkarrizketarik ez narraziorik, gutunak baizik. Kanpoko [[Kontalari|narratzaile]] bat egon daiteke, kartek kontatzen dutena ala ez. Nolanahi ere, protagonista, bakarra edo kolektiboa, fikziozkoa da, eta gutun bidez ([[epistola]] ere deitzen zaie), beste pertsona bati edo batzuei zuzentzen zaie. Pertsona horiek, era berean, harengana eta beste pertsonaia batzuengana jo dezakete, gorabeherak kontatzeko edo [[Eskutitz|gutunen]] barruan elkarrizketak sartzeko, baina betiere beren irizpide edo ikuspegitik, beste pertsonaiena ez bezalakoa. Nahiz eta generoak aurrekari zaharrak izan, batez ere XVIII. mendean erabili zen, eta nabarmen geroago garatu zen. == Adibide klasiko batzuk == * [[Montesquieu]]: ''[[Persiar gutunak]]''. * [[Pierre Choderlos de Laclos]]: ''[[Harreman arriskutsuak]]''. * [[José Cadalso|Jose Cadalso]]:'' [[Cartas marruecas]]''. * [[Johann Wolfgang von Goethe]]: ''[[Werther gaztearen arrangurak]]'' == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Teknika literarioak]] [[Kategoria:Literatura generoak]] [[Kategoria:Narratologia]] dp67b541l1oafxgaq261d2a1kig9fup 10003301 10003262 2024-12-18T11:26:42Z Gorkaazk 6950 /* Adibide klasiko batzuk */ 10003301 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Richardson_pamela_1741.jpg|alt=Pamela: Or, Virtue Rewarded. In a Series of Familiar Letters from a Beautiful Young Damsel, to her Parents.|thumb|284x284px|[[Samuel Richardson]] ''[[Pamela, or Virtue Rewarded]]'' eleberri epistolarraren bigarren edizioaren azala (1740), XVIII. mendeko eleberri epistolar arrakastatsuena, generoa jendarteratzeko funtsezkoa]] '''Eleberri epistolarra''' [[eleberri]] genero literarioaren formetako bat da, [[Narratiba|narratibaren]] edo [[Epika|epikaren]] genero unibertsalekoa. Eleberri epistolar batean pertsonaien artean ez dago ez elkarrizketarik ez narraziorik, gutunak baizik. Kanpoko [[Kontalari|narratzaile]] bat egon daiteke, kartek kontatzen dutena ala ez. Nolanahi ere, protagonista, bakarra edo kolektiboa, fikziozkoa da, eta gutun bidez ([[epistola]] ere deitzen zaie), beste pertsona bati edo batzuei zuzentzen zaie. Pertsona horiek, era berean, harengana eta beste pertsonaia batzuengana jo dezakete, gorabeherak kontatzeko edo [[Eskutitz|gutunen]] barruan elkarrizketak sartzeko, baina betiere beren irizpide edo ikuspegitik, beste pertsonaiena ez bezalakoa. Nahiz eta generoak aurrekari zaharrak izan, batez ere XVIII. mendean erabili zen, eta nabarmen geroago garatu zen. == Adibide klasiko batzuk == * [[Seneka|Luzio Anneo Seneka]]: ''[[Epistulae Morales ad Lucilium]]'', [[euskara]]z ''Luziliorentzako gutun moralak''. ([[I. mendea|I. mende]]koa). * [[Montesquieu]]: ''[[Persiar gutunak]]''. [[1717]]. * [[Johann Wolfgang von Goethe]]: ''[[Werther gaztearen arrangurak]]'', [[1774]]. * [[Pierre Choderlos de Laclos]]: ''[[Harreman arriskutsuak]]''. [[1782]]. * [[José Cadalso|Jose Cadalso]]:'' [[Cartas marruecas]]''. [[1789]]. Eleberri baino, [[saiakera|entsegua]]. * [[Franz Kafka]]: ''[[Milena Jesenská|Milena]]ri gutunak''. 1920-1923. Hau ez da nobela bat, benetako gutunen bilduma da. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Teknika literarioak]] [[Kategoria:Literatura generoak]] [[Kategoria:Narratologia]] ds17khmzxg860vj1maxaok6eys1k5vf 10003304 10003301 2024-12-18T11:27:18Z Gorkaazk 6950 /* Adibide klasiko batzuk */ 10003304 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Richardson_pamela_1741.jpg|alt=Pamela: Or, Virtue Rewarded. In a Series of Familiar Letters from a Beautiful Young Damsel, to her Parents.|thumb|284x284px|[[Samuel Richardson]] ''[[Pamela, or Virtue Rewarded]]'' eleberri epistolarraren bigarren edizioaren azala (1740), XVIII. mendeko eleberri epistolar arrakastatsuena, generoa jendarteratzeko funtsezkoa]] '''Eleberri epistolarra''' [[eleberri]] genero literarioaren formetako bat da, [[Narratiba|narratibaren]] edo [[Epika|epikaren]] genero unibertsalekoa. Eleberri epistolar batean pertsonaien artean ez dago ez elkarrizketarik ez narraziorik, gutunak baizik. Kanpoko [[Kontalari|narratzaile]] bat egon daiteke, kartek kontatzen dutena ala ez. Nolanahi ere, protagonista, bakarra edo kolektiboa, fikziozkoa da, eta gutun bidez ([[epistola]] ere deitzen zaie), beste pertsona bati edo batzuei zuzentzen zaie. Pertsona horiek, era berean, harengana eta beste pertsonaia batzuengana jo dezakete, gorabeherak kontatzeko edo [[Eskutitz|gutunen]] barruan elkarrizketak sartzeko, baina betiere beren irizpide edo ikuspegitik, beste pertsonaiena ez bezalakoa. Nahiz eta generoak aurrekari zaharrak izan, batez ere XVIII. mendean erabili zen, eta nabarmen geroago garatu zen. == Adibide klasiko batzuk == * [[Seneka|Luzio Anneo Seneka]]: ''[[Epistulae Morales ad Lucilium]]'', euskaraz ''Luziliorentzako gutun moralak''. ([[I. mendea|I. mende]]koa). * [[Montesquieu]]: ''[[Persiar gutunak]]''. [[1717]]. * [[Johann Wolfgang von Goethe]]: ''[[Werther gaztearen arrangurak]]'', [[1774]]. * [[Pierre Choderlos de Laclos]]: ''[[Harreman arriskutsuak]]''. [[1782]]. * [[José Cadalso|Jose Cadalso]]:'' [[Cartas marruecas]]''. [[1789]]. Eleberri baino, [[saiakera|entsegua]]. * [[Franz Kafka]]: ''[[Milena Jesenská|Milena]]ri gutunak''. 1920-1923. Hau ez da nobela bat, benetako gutunen bilduma da. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Teknika literarioak]] [[Kategoria:Literatura generoak]] [[Kategoria:Narratologia]] 6yo2gtghoyaoniz3c75l8zsz6ilryhj 0 1043226 10002887 9618971 2024-12-18T05:36:02Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002887 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa}} '''''Sabatinca''''' [[Micropterigoidea]] familiako [[tximeleta]] genero bat da. Bere espezie tipoa ''[[Sabatinca incongruella]]'' da. ==Espezieak == {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P105 wd:Q7432 . ?item wdt:P171 ?sub0 . ?sub0 (wdt:P171)* wd:Q7395941 } |sort=P225 |columns=P225:Espeziea,P18:Irudia,P141:Egoera |row_template=Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda |thumb=100 |links=red }} {| class='wikitable sortable' ! Espeziea ! Irudia ! Egoera {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca aemula | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca aemula holotype NZAC TYPELEP010660.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca aenea | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca aenea Holotype AI.000487.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca aurantiaca }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca aurantissima }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca aurella | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca aurella 454375065.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca barbarica }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca bimacula }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca calliarcha | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca calliarcha.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca calliplaca }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca caustica | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca caustica.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca chalcophanes | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca chalcophanes 227687986.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca chrysargyra | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca chrysargyra 175686318.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca delobeli }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca delobelli }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca demissa | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca demissa Holotype TYPELEP010740.png|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca doroxena | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca doroxena 165557065 (cropped).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca eodora }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca heighwayi | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca heighwayi Holotype TYPELEP010750.png|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca ianthina | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca ianthina Holotype TYPELEP010760.png|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca incongruella | p18 = [[Fitxategi:Fig 18 MA I437907 TePapa Plate-XLVI-The-butterflies full (cropped).jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca kristenseni }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca lucilia | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca lucilia Lectotype specimen.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca munda }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca passalota }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca perveta }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca pervetus }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca pluvialis }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca porphyrodes }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca proavittella }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca quadrijuga | p18 = [[Fitxategi:Sabatinca quadrijuga Holotype.jpg|center|100px]] }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca rosicoma }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca viettei }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca weheka }} |- {{Zutabe_formatoa/Espezie_zerrenda | p225 = Sabatinca zonodoxa | p18 = [[Fitxategi:Pl.1-03-Sabatinca zonodoxa = Zealandopterix zonodoxa (Meyrick, 1888).JPG|center|100px]] }} |} {{wikidata list end}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} ==Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Micropterigoidea]] 8mjgqhhsuar3maeikpbr2f8i06gzyz2 104 1053527 10003221 10001007 2024-12-18T10:59:02Z Koldo Biguri 7388 /* Historia */ 10003221 wikitext text/x-wiki {{Banner|Guardia Calatrava upategia 2006 09 15.jpg}} [[Fitxategi:Arabako Errioxako Kuadrilla.svg|400px|thumb|left|<center>Arabako Errioxaren kokapena]] '''Arabako Errioxa''' edo Arabako Errioxako kuadrilla {{Txp|Araba}} osatzen duten zazpi eskualde administratiboetako bat da. Arabako hegoaldean dago, {{Txp|Ebro}} ibaiaren ertzean, eta {{Txp|Burgos|Burgosekin}} du muga mendebaldean, {{Txp|Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako Autonomia Erkidegoarekin}} hegoaldean, eta {{Txp|Nafarroa Garaia|Nafarroarekin}} ekialdean. Hiriburua {{Txp|Guardia}} da eta ardo ekoizpena da bertako jarduera ekonomikorik garrantzitsuena. Arabako Errioxak 316 kilometro koadro inguru ditu eta Arabako eskualderik txikienetako bat da, baita {{Txp|Euskal Herria|Euskal Herriko}} txikienetako bat ere. Eskualdean 23 udalerri daude eta 11.500 biztanle inguru zituen 2023an. Gehienak {{Txp|nekazaritza|nekazaritzan}} aritzen dira, batez ere mahastizaintzan eta ardoaren inguruko {{Txp|turismo|turismoan}}. Nahiz eta kuadrillako hiriburua Guardia den, eskualdeko udalerririk jendetsuena {{Txp|Oion}} da: 3.000 biztanle baino gehiago ditu. 1.000 biztanleko muga gainditzen duten beste hiru udalerri baino ez daude: {{Txp|Bastida}}, Guardia eta {{Txp|Eltziego}}. ==Historia== Arabako Errioxako historia duela 4.700 urte baino lehenago hasi zen. Izan ere, {{Txp|historiaurrea|historiaurreko}} hainbat aztarna daude. Nabarmenenak {{Txp|Elvillar|Elvillarreko}} {{Txp|Sorginaren Txabola}} deritzan {{Txp|trikuharri|trikuharria}}, {{Txp|La Hoya|La Hoyako}} herrixka eta hainbat trikuharri dira, zehatz-mehatz, Guardia, {{Txp|Leza}}, {{Txp|Villabuena}}, Elvillar eta {{Txp|Kripan}} udalerrietakoak. Toki {{Txp|Arkeologia|arkeologiko}} hauek ibilbide kultural garrantzitsu baten parte dira. {{Txp|Erdi Aroa|Erdi Aroan}}, nafarrak eta {{Txp|Gaztela|gaztelarrak}} eskualde honetan borrokatu ziren, eta, hortaz, eskualdea maiz aldatu zen jabez. Gaztelaren eskuetara igaro zen 1461an, eta 1486an {{Txp|Arabako ermandadeak|Arabako Ermandadera}} batu zen, {{Txp|Errege-erregina Katolikoak|Errege-Erregina Katolikoek}} hala aginduta. Guardia, eskualdeko hiriburua, X. mendean sortu zen, {{Txp|Antso VII.a Nafarroakoa|Antso VII.a}} erregeak Nafarroaren mugak babestu nahi zituelako hain zuzen. Udalerria kontrolpean edukitzea funtsezkoa zen merkataritza-bideak babesteko eta, era berean, Gaztelako Erresumaren zein {{Txp|Iberiar penintsula|Iberiar penintsulako}} erresuma {{Txp|Musulman|musulmanen}} erasoetatik defendatzeko. ==Irudi batzuk== <center><gallery widths="200px" heights="200px" perrow="3"> Fitxategi:Guardia airetik2.jpg|Guardia herria airetik. Fitxategi:Elurtea Arabar Errioxan.jpg|Mahastiak elurretan. Fitxategi:La Rioja Alavesa..jpg|Arabako Errioxaren argazki panoramikoa. </gallery></center> [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Araba]] [[Kategoria:Txikipedia:Euskal Herriko geografia]] 6j0yv6far7xvd6xd1mlpkiha3iz62ra 0 1058225 10002652 9666096 2024-12-17T18:06:26Z Wayratuta 119550 Txantiloiak gehitu 10002652 wikitext text/x-wiki {{Zuzendu}}{{Wikitu}}{{Erreferentzia falta}} '''DC Multibertsoaren''', [[DC Comics]] editorialaren historien unibertso fiktizioan, “errealitate kosmikoaren eraikin” bat da, historia alternatibo asko biltzen dira desberdin historio fiktizioetik, [[DC Comics|DC Unibertsoan]] jarraitasunaren barruan eta kanpoan daukate lekua. Multibertsoaren munduak espazio eta destino komunak daukate haien artean, eta bere estruktura aldaketa asko izan ditu [[DC Comics]] historiaren luzeeran. Multibertsoa espazio berdinan existitzen diren unibertsoen multiple bertsio deskribatzen ditu, urruntzen dira haien bibrazioen resunantziari esker. Unibertso bakoitzean superheroi desberdinak daude. Unibertsoa identifikatzen dira Lurra moduan Lurra-1, Lurra-2, Lurra-3, Lurra-4, etab. Lehenengo bi mundu paraleloak aurkeztu egin ziren 1961 [[The Flash # 123]] komikian, bi munduko Flash-aren historioan. Multibertsoa ezabatu egin zuten Krisiak Lur Infinituetan, miniserie bat publikatuta 1895an. Baina bueltan etorri zen Krisis 1 Sagan, eta 52 miniseriean, birdefinituta Azken Krisian, 2005 eta 2009 urteen artean. == DC Comics-en jarraitutasunaren historia metafikzionala == === ''Urrezko Aroa'' === Multibertsoko biztanle gehienek ez zuten ezagutzen beste unibertsoen existentziaz. Abiadura handiko botereak dituzten beste pertsonai batzuk bisitatu ditzakete.  [[Superman]], adibidez, S-Lurra ([[Shazam! (filma)|Shazam]] eta bere familiaren etxea) sartzeko, abiadura handiko itzuli batzuk egin behar izan zituen mendi magiko baten inguruan. Batzuetan idazleek Lur ezberdinetako pertsonaiak batu egiten dituzte inongo azalpenik eman gabe, jarraitutasun akats hau krisian multibertsoa ezabatzeko arrazoi gisa aipatu ohi da. Fikziozko istorioak gertatuko ziren unibertsoaren eta multibertso baten kontzeptua aske ezarriko zen Urrezko Aroan. 1940ko "All-Star Comics" #3 argitaratu zenean, pertsonaien arteko lehen gurutzaketa gertatu zen Amerikako Justizia Elkartearen (JSA) sorrerarekin, superheroien lehen taldea beste argitalpenetan agertutako pertsonaiak aurkeztuz (tik. [[komiki]] aldizkariak eta World's Finest Comics bezalako antologia izenburuak, besteak beste). Komiki hau, eta etorriko diren asko, pertsonaia ezezagunen arreta erakartzeko egin zuten. Honek finkatuko luke partekatutako lehen "unibertsoa" deituko zela, superheroien zineman banakako edo taldekako filmek kontzeptu bera harrotzen duten kontzeptuaren antzeko zerbait, gaur egun heroi horiek guztiak mundu berean bizi zirelako. Argitaratutako istorio hauek baino lehen, komiki ezberdinetako pertsonaiak mundu ezberdinetan existitzen omen ziren, modu independentean, inolako loturarik gabe. 1941ean, World's Finest Comics Vol.1 #1-ek lehenengo azala erakutsi zuen [[Superman]], [[Batman]] eta Robin-ek elkarrekin bat egiten zuten lehen aldiz. Hala ere, azala baino ez zen, [[Superman]]-en istorioak partikularrak zirenez beste mundu ezberdinetako pertsonaiatzat hartzen zirenez, haien istorioak superbotereez eta zientzia-fikzioz hornitutako izakiekin guztiz erlazionatuta zeudela, [[Batman]]-ena, berriz, egoerari ezin hobeto egokitzen zitzaizkion krimen istorioetan. bizitza errealaren antzekoa. Geroago, 1952an, Superman Vol.1 #76n, azkenean Superman eta Batman elkarrekin lan egiten zuten lehen abentura argitaratu zuen. Istorio honetan, bi heroiak, DC Comics-en garrantzitsuenak fikziozko mundu berean jartzen ditu behin betiko. Geroago, kontzepzio honetan komiki aitzindari gisa, [[Wonder Woman]] 59 zenbakiak (1953koa), [[DC Comics]]-en lehen istorioa aurkeztuko zuen, mundu paralelo "edo ispilu-mundu" bat irudikatuko zuena. Wonder Woman "lur biki" batera eramango zuten eta bertan Tara Terruna ezagutuko zuen, bera bezalakoa zen emakume bat den parekidea. Tara Terrunak "[[Wonder Woman]]" esan nahi du munduko bere jatorrizko hizkuntzan. [[Wonder Woman]] mundu hau Lurraren ondoan dagoen eta mundu osoko bikoiztuak dituen mundu biki gisa deskribatuko luke, baina garapen ezberdin batekin. Munduaren eta bere heroien bertsio ezberdinen kontzeptua [[Wonder Woman]]-en orrialdeetan errepasatu zen zenbait aldiz geroago, beste errealitate batzuei bide emanez. === ''Zilar aroa'' === [[DC Comics]]-en aro berri honen hasiera Julius Schwartz argitaletxeak eta Gardner Fox gidoilariak bultzatu zuten, [[DC Comics]]-eko pertsonaiak berrabiarazteko lidergoa hartu zuten Showcase #4 lehen aldiz 1956an argitaratu zenean, [[The Flash]]-en bertsio berri batek bere lehen agerraldia egin zuenean. [[Flash]] berri honen arrakastak Urrezko Aroko pertsonaien enkarnazio berriak sortzea ekarri zuen, haien izenak eta ahalmenak apenas partekatzen zituztenak, baina identitate, jatorri eta historia sekretu desberdinak zituztenak. Geroago, heroi ezagunenen beste bertsio berri batzuk, hala nola, [[Superman]], [[Batman]] eta [[Wonder Woman|WonderWoman]], bertsio berri bat izan beharrean berritu egin ziren haien jatorria berriro idatziz, baina haien identitate sekretua mantenduz. Gardner Foxek, aurretik JSAren sorreran lan egin zuenak, non beste heroiak lehen aldiz elkartu ziren krimenaren aurkako gizarte bat sortzeko, "The Flash of Two Worlds" izeneko istorioa garatu zuen, The Flash Vol-eko orrialdeetan agertu zena. .1 #123, non Barry Allen, Flash berria, ustekabean beste Lurrera garraiatzen da, non Flash (Jay Garrick), jatorrizko Urrezko Aroko bertsioa zegoen. Allenentzat, Jay Garricken mundua fikziozko komiki-banda gisa baino ez zen existitzen, bere mundu errealean bezala. Multibertsoaren historiaren parte izango zen gako kontzeptu bat eman zen istorio honetan: unibertso bakoitzak bereizten dituen maiztasun zehatz batekin dardara egiten du, eta bibrazio zehatz bateko "soinu bat" dela, gizabanako batek hausteko gai dela ". unibertsoen artean dagoen hesia" eta Allenen kasuan, bere gorputz osoa "sintonizatzea" lortu zuen halako bibrazio bat lortzeko eta, beraz, beste Lurrera bidaiatzeko gai izan zela, eta kasu honetan berak eta beste idazle batzuek Barry Allenen Earth komikietakoa, adibidez, Gardner Fox-en kasuan, haien adimenak Jay Garricken munduarekin bat egin behar dute, beraz, ondoko mundu paraleloko gertakariei buruzko ametsak ere izan ditzakete, eta zer gehiago? Gero luzatu zuen hau. kontzeptua gaiari buruzko komiki ugari idatziz. Istorio honen arrakastak Amerikako Justizia Liga berriaren eta Amerikako Justizia Elkartearen arteko talde gisa lehen gurutzaketa ekarri zuen, Crisis on Earth-One (Justice League of America Vol. 1 #21[10]) izeneko istorioaren arkua. eta Crisis on Earth-Two (Justice League America Vol. 1 #22). JLAren eta JSAren arteko urteko soberan eta sendo finkatu zituen multibertsoaren kontzeptua eta Lurraren izendapena, Earth-One LJAren jarraitasuna izanik eta Earth-Two SJAren jarraipena izanik. Gurutzaketa hauen arrakastak urrezko arotik gaur egunera arteko ehunka pertsonaien pasarteak kontatuko zituzten argitalpenak sortu zituen, idatzitako istorio askoren gainean, beraz, unibertso bakoitzerako jarraitutasun zehaztuago bat ezarriko litzateke. Leku, pertsona eta gertaera historiko ezberdinetan desberdintasun batzuk erakusteko beharrezkoak diren Lur paraleloen kontzeptu hau oso osagai garrantzitsua bihurtu zen [[DC Comics]]-en argitalpenen barruan. Jarraipen akats batzuk azaltzen lagundu zuen (besteak beste), zenbait istorio eta Retcons berriro kontatuz gainontzeko guztiarekin modu aktiboan interakzionatu zezaketen elementu arrotzak txertatzeko eta "existentzia" emateko aukera emanez. Bigarren-lurran ezarritakoaren eta Urrezko Aroan gertatutako hainbat istorioren arteko jarraitutasun-akatsei beste lurralde bereizi batzuk ere eman zitzaizkien. Istorio hauek "[[ipuin]] imajinarioen" kontzeptura pasatu ziren eta Lurra bat-en arteko denbora dibergentzia batzuek beren errealitate bereiziak ere lortu zituzten (adibidez, Lurra-B eta Lurra-A). JLAren orrialdeetan bereziki agertzen ziren istorio horiez gain, Earths berriak sortzen ari ziren, beste komiki-enpresa batzuk (Fawcett Comics, Quality Comics, WildStorm Studios eta Charlton Comics) eta dagozkien pertsonaiak DC Comics-ek erakarri zituen. lur paralelo gehiago multibertsoarekiko. 1970eko hamarkadan, DC Comics-en izenburuekin ofizialki argitaratu edo ofizialki erlazionatuta zegoen guztia irudimenezko edo ordezko historia bihurtzeko hautagaia zen, beraz, Multibertsoaren parte izatera hel zitekeen, nahiz eta istorio horietako asko katalogatu gabe geratu ziren. "Lur Paraleloa" izenez ezagutzen den formatuan egon ohi ziren munduen izenak marratxo bat erantsi zuten, mundu / letra / izenaren zenbakia idatzita. Zenbakiak dituzten munduen kasuan, zenbakia idazteko "araua" ez zen beti betetzen, istorio bereko orrialdeetan ere. === ''Lur infinituetan krisia'' === 1985ean, DC Comics argitaletxearen 50. urteurrenaren harira, ekitaldi garrantzitsu batzuk proposatu ziren haren ospakizunerako: entziklopedia bat (Nor da nor?) eta gurutzaketa bat, argitalpenen artean, argitaratu diren pertsonaien eta mundu paraleloen artean. DC Comics-en eskutik. Crisis on Infinite Earths # 1-ko karta atalean aipatzen den bezala, 70eko hamarkadaren amaieran hasitako ikerketa bat egina zegoen, jarraitutasun akats ugari nabaritu ziren. Akats horietako batzuk saihesteko erabilitako bidea "Lur Anitz" izan zen, eta horrek ere izaera kaotikoa erakutsiko zuen, eta jarraitutasun-arazo gehiago erakarri zituen, erraz azaldu ezin zirenak edo besterik gabe azaldu gabe geratu zirenak. Honen adibide batzuk, adibidez, Black Canary-ko Earth-1-ren kasua da Black Canary-ko Earth-2-ren alaba izan zela, JSArekin parte hartu zuen Bigarren Mundu Gerran, nahiz eta jatorrizko Black Canary bizilaguna izan. Earth-Two, eta bere urrezko aroko komikien existentzia Earth-One-n existitu zen, bere jendeak ez zekien bezala komikietako pertsonaia horietako batzuk "bizitza errealean" existitzen zirela. Gainera, unibertso askok denbora-lerro alternatibo batzuk zituzten, hala nola Kamandi eta Super-Heroien Legioa, biak Earth-One-ren aldaerak dira. Marv Wolfman gidoilariak gurutzatutako gertaera hau DC Comics-en fikziozko unibertso osoa birmoldatzeko aukera gisa hartu zuen jarraitasun akats berriak ekiditeko eta DC pertsonaiak garai modernoetara eguneratzeko. Multibertso osoa suntsitu egingo zen 5 Lur izan ezik (Silver Age Earth-One, Golden Age Earth-Two, beste argitaletxe batzuetatik eskuratutako unibertsoak, hala nola Fawcett Comics zen Earth-S, Quality Comics' Freedom Fighters orain Earth izeneko retcon batetik etorri ziren X eta Charlton Comics argitalpenak Earth-4 izan zen). Geroago, unibertsoa unibertso bakar gisa birsortuko zen bost guztiak batuz. ==== Krisiaren aurreko eta krisiaren ondorengo historiak eta jarraitasunik gabeko mundu alternatiboak ==== Beren istorio propioak zituzten unibertso paralelo batzuk, eta Lur Infinituetako Krisiaren barruan inoiz erregistratu ez zirenak eta gero Infinite Crisis-en agertuko zirenak eta haien azalpen posiblerako sortutako ordezko batean, Elseworlds deitzen zenaren sorrera izan zen, beste mundu batzuk izan ziren. Pocket Universes izenez ezagutzen den kontzeptuari eta The Kingdom serie mugatuan sortutako kontzeptuari esker ekarria, non denbora-lerro ezberdinen sorreraren existentzia ematen zen Hiperdenbora kontzeptua sortu zenean. Convergence (2015) izeneko gurutze-gertaerak, ofizialki, krisiaren gertakariak ekarri zituen serie horretako heroiak denboran atzera egin ostean, Multibertsoaren kolapsoa saihesteko. eboluzionatu" ezaugarri batzuk aldatuz beste multibertso batzuekin elkarbizitzeko, The New 52-ren DC Multiversetik eratorritako kopia gisa, Omniverse edo Megaverse izenez ezagutuko zen errealitateen hesi batek bakarrik bereizita, edo Dan DiDioren hitzetan. , "DC Multiverso Anitza". === ''Aro modernoa'' === ==== ''Krisia ondoren'' ==== Lur Infinituetako Krisiaren amaieraren ondoren, "Bizirik dauden Lurren" elementu gehienak biltzen zituen unibertso bakarraren kontzeptua ezarri zen eta neurri handi batean, multibertso zaharrarekin gertatutakoaren ondoren jarraitutasun berrian arazo gehiago saihesteko behartu zen. Hala ere, DC Unibertso berriari eragingo zioten errealitate alternatiboak oso azkar agertu ziren. Superman Vol.2 # 8-n, 15-ek unibertso baten existentzia agerian utzi zuen 30. mendeko Super-Heroien Legioaren enkarnazio bat Lur Berrian gordetzeko sortu zen unibertsoaren barruan. Mundu hau Super-Heroien Legioko pertsonaia batzuekin gurutzaketak ahalbidetzeko erabiltzen zen, beraz, pertsonaiak birsortu behar izan zituzten, bestela jarraitutasun berrian existituko ez zirenak (esaterako, Kryptonians-en agerpen berriak, New Earth-en bezala, Superman Krypton-en bizirik atera zen bakarra bihurtu zen). Ordezko denbora-lerroak ere erabiliko lirateke, aipagarriena 1991n Armageddon 2001-en sortutako ekitaldia izango zen. Antimateria Unibertso zaharra ere existitzen zela frogatu zen, beraz, "alderantzizko" elementu pixka bat zituen Lurra-Hiru zaharraren antzera. Esandako Antimateria Unibertsoko Lurrak "Lurra-2" deitzen zen. Horrez gain, Linbo izeneko lekua zegoen, eta bertan amaitu zuten Lur Infinituetako Krisiaren ondoren euren "existentziara" itzuli ezin ziren heroi eta pertsonaia batzuk, Unibertsotik kanpo bizitzen. DC Unibertso berrian arau garrantzitsu bat zen denbora-lerro bakarra egon zitekeela, eta, beraz, denbora-bidaiariek eragindako edozein aldaketak beren jatorriko denbora-lerroak suntsitzea eragingo luke. Iraganeko aldaketak sarritan "konpontzen" ziren edo orainaldiarekiko bete behar izaten ziren jarraikortasun akats berrietan berriro ez erortzeko. ==== ''Zero ordua'' eta jarraitasun aldaketa berriak ==== Hala ere, jarraitutasun akats berriak agertzen joan ziren. Hawkman-en jatorri berritua urrezko aroko bertsioa (Carter Hall) eta [[zilar]] aroko bertsioa (Katar Hol) jarraitutasun berean eta azalpen onik gabe zegoen akatsenetakoa izan zen. «Litekeena den denbora-lerroen» elkarrekintzak ere jarraitutasunik gabeko hutsuneak sortu zituen. Horrek krisi berri bat ekarri zuen arazoari aurre egiteko: Zero Hour: Crisis in Time. Ondorioz, unibertsoak apur bat berridatzitako historia izan zuen, jarraitutasun-akatsik gabe, aldez aurretik suntsitutako errealitatearen gertakariak horrela gertatu zirela aitortu arren (lur infinituetako krisia barne). Unibertso honek unibertso baten kontzeptua zuen, denbora-lerro bakarra. Baina DC Unibertsoaren jarraitutasun zorrotzetik kanpo istorioak argitaratu beharrak DC aztarna batzuk sortu zituen. Infinite Earths-en krisiaren ondoren argitaratutako egoera ezberdinetan DC pertsonaiak marraztuko zituzten istorioak "ipuin imajinarioak"tzat hartu ziren, eta Elseworlds izena hartu zuten, zigilu berezi bat ezarri zitzaien zigilu berezi bat, haiek jarraitutasunetik bereizteko. jokoa DC Universe. Istorio hauetako bat ere ezinezkoa izango litzateke DC Unibertsoaren jarraipen "benetako" barruan sartu ezean, DC Multiverse barruan edo kanpoan egon ala ez, DC Black Label deritzon horretan, adibidez, minisierearen istorioa. "Batman: White Knight (2018)", besteak beste. Testuinguru askoz helduago batean berrasmatuko ziren zenbait pertsonaia argitaratu ziren Vertigo aztarnarekin. Gehienetan, Vertigok argitaratu zituen istorio hauek ez zuten zertan DC Unibertsoaren jatorrizko bertsio batzuekin erlazionatuta edo etiketa honek argitaratutako gertaerek ez zuten eraginik izan Unibertso berrian, eta baita euren bertsio propioa sortzeko saiakerak ere. Unibertso paraleloa ez da inoiz halakotzat aitortu, nahiz eta besterik gabe ez zuen balio, istorio asko ez zirela zertan DC metafikziozko unibertsokoak izan. ==== ''Dakotabertsoa: Milestone Media'' ==== Geroago, DC Comics-ek Milestone Media argitaletxearekin hitzarmen berezi baten arabera argitaratu zuen Dakota hirian bizi ziren heroi sorta bati buruzko istorioak kontatzen zituen komiki sorta berri bat, gehienbat afroamerikar superheroiek eta beste gutxiengo batzuek osatua. Pertsonaia hauek DC Unibertsotik bereizitako unibertso batean bizi ziren (jende ezagunek Dakotaverse edo Milestone Universe izena eman zioten). World's Collide izenez ezagutzen den gurutzaketa-gertaerak bi konpainien arteko lehen gurutzaketa bat izan zuen bi unibertsoen ezarritako jarraitutasunaren barruan, "imaginariozko" motako gertaera izan beharrean eta berri bateratutik kanpo beste unibertso edo multibertso batzuk egon zitezkeela erakutsi zuen. DC Unibertsoa. ==== Konpañien arteko crossovers-ak: ''DC vs Marvel'' ==== World's Collide-ren antzera, DC vs. Marvel-ek beste gurutzaketa bat erakutsi zuen DC unibertsotik eta Marvel unibertsotik guztiz bereizitako beste errealitate batean jarraitutasuna duena, eta non Marvel Unibertsoak Multibertsoaren bere bertsio propioa duen ere: Earth-616 deritzona edo deitzen zaion bezala. Marvel Unibertsoa, ​​gurutzatu bakarra izango ez zen arren, 2003ko JLA/Avengers-en erakutsi zen bezala. ===== Beste azalpen batzuk ===== Laburbilduz, 1986 eta 1999 artean, DC Unibertsoaren berezko jarraipenaren "korronte nagusian" gertatu ez zen guztia agertuko zen edo besterik gabe istorio "apokrifo" bihurtuko zen edo errealitate/Unibertso/Multibertso forma guztiz ezberdin eta bereizi batean gertatuko zen. zeinetan ezin ziren hain erraz gurutzatu. Komikietan multibertso "errealistago" baten kontzeptua sarritan saihestu bazen ere, Multibertsoak beste paper handia izan zuen hedabideetan, hala nola, animaziozko telesailak eta DC pertsonaien beste bertsio batzuk ekoitzi zirenean. Zuzeneko bietan moldatu ziren. akzio serieak eta filmak. 1999an, Hiperdenbora izeneko kontzeptua aurkeztu zen. Egitura honek labur-labur "existentzia koherenteagoa" eman zien ordezko denbora-lerroen kopuruari, "Alternate Worlds"-en zabalduko ziren istorioei, batez ere ustez beste hedabide batzuetan agerraldiei eta edozein agerraldiei. Iraganean gertatutako DC pertsonaiekin lotutako beste alderdi bat. Denbora-lerro nagusia ibai bat bezalakoa zen eta gertatutako historia alternatibo guztiak atzetik ziren. Horrek aukera eman zion "adar" horietako edozein "egiazko" denbora-lerroarekin elkarreragiteko. Hiperdenbora multibertso ereduaren antzekoa zen, izan ere, sortu berri diren edo dauden eta argitaratutako errealitate guztiak nolabait elkarrekin bizi eta elkarreragin ahal izateko aukera ematen baitzuen, adar gehienek jatorrizko fluxura itzultzeko joera baitute (erretoki batzuk azalduz). Hiperdenboran, errealitate guztiak Unibertso bakar baten barruan zeuden. ===== WildStone kasua ===== Jatorriz, Image Comics-en WildStorm Studios-en aztarna ohian agertzen ziren istorioak, DC Comics-i 1999an lagatakoa, garai hartan Image-k argitaratutako beste pertsonaiekin batera, argitaletxe horretatik bereizi ziren Shattered izeneko ekitaldi gurutzatuan. Irudia, WildStorm Unibertsoaren bereizketa finkatu zuena, azken honek bere Multibertsala egitura zuenez. DC Comics-ek WildStorm erosi ondoren, DC Comics-ekin argitaratu ziren gurutzaketa batzuk Dakotaverse eta Marvel-ekin gertatu zirenen modu berean gertatu ziren. ==== Krisialdi Infinitua ==== 2005ean, Krisi berri bat kaleratu zen, Infinite Crisis, DC Comics superheroiak berriro eguneratzeko modu berri gisa argitaratu zen istorio bat, eta beste "errealitateak" batzeko aukera emanez (esaterako, Unibertsoaren Mugarriaren Unibertsoa eta WildStorm Universe) Multibertsoa itzultzea bilatuko lukeena, oraingoan infinitu ordez lur kopuru mugatu batekin. 20 urte gutxi gorabehera Lur Infinituetako Krisiaren gertakarien ostean multibertsoa existitzeari utzi zion, 2006an argitaratutako Infinite Crisis miniseriean, Alexander Luthor Jr. eta Prime Earth-eko Superboy, Lur berri honetako heroiekin etsita geratu ziren arte. , eta irudikatu behar zituzten balio utopiko eta perfektuen gainbehera zalantzagarria, lur perfektu bat sortzea erabaki zuten, beraz, beharrezkoa izan zen Multibertsoa birsortzea. Horretarako, lehendik zegoen unibertso bakarra zabaldu zuten, aurreko krisian eraikitakoa bezalako dorre bat eraikiz, Multibertso berri bat sortzeko, eta bertatik mundu bakoitzeko elementu desberdinak hartuko zituzten Lur perfektu bat sortzeko. Une labur batez Multibertso zaharra itzuli zen (eta bertan ere erakutsi zuen "Hypertime" izeneko kontzeptua eta DCko beste pertsonaien beste agerraldi asko eta geroagoko historia alternatiboak jatorrizko multibertsoaren parte zirela, krisiaren ondorengoa barne, Tangent Comics unibertsoan argitaratutako komikien kasuan bezala, ironikoki Multibertsoa jada existitu ez zenetik 12 urtera argitaratu zena, Elseworlds delakoarekin gertatu zen bezala) Alexander Luthor Jr.-en makinazioei esker. lur perfektuaren bilaketan egin zuen aukeraketa, Lurra Berriak ustela uste zuela ikusi zuen, horrelako gertaeretarako Superman Earth-2tik manipulatu zuen eta Superboy Prime zapuztuta bizi ziren "Linboa" bereizten zuen hesia hautsi ahal izan zuten. hain luzea, Lur Infinituetako Krisiaren ostean unibertso nahastuak bereizten zituen hesia suntsitu behar izan zuten. Serie honetako gertakari asko osatzen duten 7 gaietan konpontzen diren arren, aurreko jarraitasun akatsen inkoherentziak utzitako mutur eta azpi-trama asko daude. Infinite Crisis-en amaieran, multibertsoa birnahastu eta batu egiten da New Earth gisa, jarraitutasun berri bat birsortuz, istorio asko berridatzita baina ordura arte gertatutako aro modernoko gertakari asko ez ziren guztiz aldatu. Paraleloki, Captain Atom: Armageddon izeneko gertaerak, DC Comics-ekin WildStorm-ekin egindako gurutzaketak, DC Unibertsoko Captain Atom-ek WildStorm Unibertsoa birsortzea eragiten duen istorioa kontatzen du (eta, agian, han zegoen multibertsoa). beno, Shattered Image-n elkarrekin bizi zen bera). Birsortutako unibertsoa DC Multiverse-ren parte bihurtu zen geroago DC Unibertsoan nahastuz, 52ko gertaeretan ikusi zen bezala. ==== 52, eta multibertsoaren erresurreksioa ==== ===== ''52'' astea 52 ===== Asteroko 52 serieak agerian uzten du Booster Goldek, Rip Hunter-ek eta Booster Gold-en arbaso batek frogatu zutela multibertsoa birsortu zela, eta multibertsoa Infinite Crisis bizirik atera zela. Ondorioz, Alex Luthor Jr.-ren multibertsoa birsortzeko aukera eman zion krisi infinitutik sobratutako energiaren zati bat unibertso bakarrean edukitzeko gehiegizkoa zen, beraz, "Overmonitor-en kontserbazio kosmikoaren" ekintza batean, New Earth. berriz ere kopia berdinetan biderkatu zen 52 mundu berdinekin multibertso berri bat sortuz. Infinite Crisis, Captain Atom: Armageddon, 52, Countdown to Final Crisis eta Final Crisis-en ondoren, multibertso berri bat sortu zela erakutsi zuten. Multibertso berriak 52 materia positibo unibertso, antimateria unibertso bat eta Linbo bat osatzen zuten. Jarraitutasun nagusia Lur Berrian (Lurra 0 ere deitzen zaio) gertatzen ari zela froga gisa eman zen, gainerako mundu alternatiboak hasieran DC Unibertsoaren berdin-berdinak agertzen ziren bitartean, Shazameko gaizkile kasual batek egindako aldaketa batzuen ondorioz. ! Mr. Mind izenekoa, zeinetan multibertsotik kanpo agertzen den, eta denbora luzez noraezean ibili zen, beraz, denboraren eta espazioaren korrontea bakarrik zuen janari gisa, eta multibertso berrian zehar bidaiatzen ari zen historiaren zati jaten. lur desberdinak, Booster Gold, Rip Hunter eta Daniel Carterrek gelditu zuten arte. Multibertsoa salbatuko zen momentu batean, baina Mr. Mind-ek mundu bakoitzetik lapurtu zituen historia zatiek lur paralelo bakoitzaren jarraipena aldatu zuten, jaio berriaren multibertsoaren errealitate desberdinak irensten saiatu ziren intsektu batean mutatutako 52 mundu definituz. 52an erakutsita, multibertsoa aldatu egin zen eta mundu bakoitzeko errealitate desberdinak berridatzi ziren, beraz, multibertsoa lur paralelo ezberdinen ezaugarriak erakusten hasi zen. Gertaera horren adibide bat, Lurra-1, Lurra-2, Lurra-3, Lurra-4, Lurra-5 eta Lurra-10 deskribatu bezala, Krisiaren aurreko Lurra Bat, Bi, Hiru, Lau, S-ren oroitzapenak ziren. eta jatorrizko Multibertsoaren X. hurrenez hurren. Earths 13 eta 50 Vertigo Universe eta WildStorm Universe berrabiarazi berriak izan ziren. Elseworld zigiluaren istorio garrantzitsu asko ere lur gisa agertu ziren Multibertso berri honen barruan. Miniseriea, Milestone Forever, Captain Atom: Armageddon-en antzera, Dakotaverseren amaierara arteko gertaerak eta DC Unibertsoaren jarraitutasun berrian integratzea ere agerian geratu ziren. Milestone Media argitalpenetan kontatzen ziren istorio gehienek orain Lurrean gertatu zirela esaten zuten eta Dakotaverse unibertso bereizi gisa existitzeari utzi zion. Unibertso horietako asko gehienbat agortuta zeudela edo besterik gabe ikusten zirela eta Final Crisis-ek ere multibertsoa oso gutxi aldatu zuela aprobetxatuz, mundu alternatiboak eta haien elkarrekintzak agertzen zituzten istorio asko argitaratu ziren, inkoherentzia berriak eta agerpen berriak ekarriz. retcons, hala nola, Earth-1 kasua jatorriz "ispilu" Earth-One izatea (Krisiaren aurrekoa) eta geroago J. Michael Straczynskiren sorrera izatea: Superman: Earth One edo Earth-16 ordezko baten etxea izatea. Superman Christopher Kent izenekoa, Super Sons-en etxean bizi zen, eta geroago Young Justice animaziozko seriearen errealitatea ordezko mundu gisa hartuko zuena. ===== Azken Krisirako Atzerako Kontaketa, tie-ins eta spin-offs ===== Gainera, agerian geratu zen Countdown to Final Crisis, eta bere loturak edo spin-offak, Countdown to Adventure, Countdown Presents: Arena, Countdown Presents: In Search of Ray Palmer eta Countdown Presents Lord Havok eta muturrekoak, dagozkien historiak. mundu bakoitza agerian geratu zen, neurri batean multibertsoa honela egituratuz: * Multibertso hau ez da infinitua, 52 unibertsoz osatuta dago. * Unibertsoen artean, Lur Berria (Lurra-0 etiketatua ere) lehen lurra da, argitaletxearen jarraipen nagusia eta DC-k duen historia aberatsaren oinordekoarekin, garaira egokitzeko errekuperazio eta eguneratze ugariekin. Gainerako unibertsoek idazleek erabili izan dituzten eta erabiliko dituzten jarraitasunen behin-behineko ideiak irudikatzen dituzte, eta multibertso zaharreko lurraldeetan oinarritutakoak eta 90eko hamarkadako beste munduen kontzeptuan edo kontzeptu paraleloetan (hala nola, Wildstorm, animazioa edo telebista). seriea). * Multibertso hau Grant Morrisson-ek sortutako jatorrizko multibertsoaren eta Hypertime kontzeptuaren fusio kontzeptuala da, beraz, unibertso bakoitzerako "dimentsio paraleloak" (errealitate alternatiboak) egon daitezke baina ez dute gainjartzen mundu horren jarraitutasun ofiziala. * Mundu bakoitza lehen kontzeptu baten egokitzapena da aintzat hartzeko, baina ez kopia literal bat. * Izen bereko hainbat lurraldetan pertsonaiak egon daitezkeen arren, haien karakterizazioa nahikoa ezberdina da "bertsio" bat bestetik bereizteko. Multibertsoa 52 serie mugatuaren amaieran agertu zen. Multibertso hau jatorrizkoaren ezberdina izango zen, unibertso paralelo kopuru infinitu batez osatuta zegoelako. Horren ordez, Multibertso hau jatorriz Lurra-0 (Lur Berria) deitua izan eta Lurra-51 arte zenbatuta dagoen unibertso paralelo kopuru jakin batek osatuko luke, nahiz eta Unibertso Tangentea (Tagent Comics: The Reign of Superman #1)-12 Lur Berria azkenean Lurra-0 izendatzen da. Gero, Dan Didiok esplizituki ukatuko zuen Lurra Berria Lurra-1 dela, geroago dc argitalpenen etxea dela esan baitzuen: Earth One. Aldatutako unibertso hauek jatorriz Lurra Berriaren berdinak ziren eta istorio eta pertsonaia berdinak zituzten, Mind jaunak Lurraren istorio-zati desberdinak "irentsi" zituen arte, haiek birsortuz, eta, beraz, Lur desberdinak beren istorio eta pertsonaiekin sortu ziren, esate baterako, bat kontatzen zuena. Istorioa Naziek Bigarren Mundu Gerra irabazi zuen Overman izeneko Superman-en bertsio naziarekin eta bere Justice League-Axis, Earth-10-koa. Aldatutako unibertso bakoitzak bere dimentsio paraleloak, aro dibergenteak, mikrobertsoak, etab. Multibertsoaren barneko unibertso bakoitza Multibertso planetarioak bereizten du, odoljarioa eta bere mugak Iturburuko Harresiraino, eta Anti-Life ekuazioa unibertsoen zain dagoela. Bleeding-ek Anti-Life Iturburu Harresiaren beraren atzean ezusteko lekuetan egotea ahalbidetzen du, bibrazio iturrien bidez unibertsoen arteko komunikazioa ahalbidetuz. Lur Berriaren ia suntsitzearekin batera, beste berrogeita hamaika unibertso paraleloak aldi berean suntsitu zituen kate-erreakzio bat izan zen eta Antimateria Unibertsoa bakarrik utziko zuen. Eta Alexander Luthor Jr.-ek Multibertsoa birsortzeko eginiko ahaleginen ondorioz, 52 Monitore jaio ziren (jatorrizko Monitoretik sortutako energiatik sortuak eta multibertso planetarioko errealitate ezberdinetatik elikatuak) berrogeita hamabiak zaintzeko izendatuak. lurrak. Monitoreek beren kanpoko mundutik (Nill's World) bilatuko lukete Multibertsoa elkarrengandik eragina izan zutenean unibertso paraleloetan eragina izan dezaketen anomalietatik babestea edo alderantziz. Multibertso berria osatzen duten unibertso paralelo horietako batzuen zerrenda partziala 2007ko azaroan ezagutarazi zen, eta aipatzekoa da Final Crisisaren ondoren, 52 Unibertso hauek munduen Planetarioa edo Multibertsoa izeneko gangan lotuta jarraitzen dutela. Gaur egun, rol hori gainbehera doa Overmonitor-ekin, Nix Uotan bere mandatariari, Monitoreen azkenari eta bere sorkuntza berriei esker, eta Tempus Fuginauts-i esker, Hiperdenboraren erreinu-lerroak eta unibertso alternatiboen arteko espazioak zaintzen dituztenak. === 52 Berriak: Multibertsitatea === The New 52 (Flashpoint serie mugatuaren gertaeren ondoren) jarraitutasuna berrezarri zenean, DC Unibertsoa ez zen berrezarri eta leheneratu zen bakarra izan. 52 mundu paralelo existitzen dira orain super-heroi eta gaiztoen bertsio nagusiekin elkarreraginean dauden heroien eta gaiztoen bertsio ezberdinen arteko gurutzaketa eta istorio berrietarako aukera sorta amaigabe baterako, baita pertsonaia berrien ondoriozko istorioen aukera ere. Milestone Media eta WildStorm taldeenak. Hala ere, jarraitasun hori pixka bat kaotikoa bihurtu zen, pertsonaia bakoitzaren jatorria 5 urte atzera egiteko egungo jarraitutasunera hartzen baita. Beste unibertsoetako istorio eta egoera asko ikusteko daude. Dagokion unibertsoei emandako zenbakien deiturak berriro hartu dira. Gainera, Aro Modernoko istorio gehienak jarraikortasun nagusian oinarritzen direnez, irakurle gazteek ezingo dituzte ezinbestean jarraitu DC Unibertsoaren jarraitasun berriko pertsonaien enkarnazio berrien istorio hauek, DC Unibertsoaren aurretik zeuden bezala. Lur Infinituetan. Arazo berri hauek gainditzeko, gertaera kritiko bat sortzea posible izan zen multibertsoaren eta DC Unibertsoaren ulermena areagotzeko. The Flashpoint serie mugatua (2011ko maiatza-iraila), Flash-ek ustekabean aldatu zuen Earth-0-ren denbora-lerroa, iraganeko hainbat gertakariri eragin zion domino efektua sortuz, nahiz eta Earth-13 (Vertigo Unibertsoa) eta Earth-50 (Wildstorm Unibertso berria) jarraitutasuna eraginez. Crisis on Infinite Earths-en azken emaitzan bezala, korronte nagusi berri bat sortu zen Lurrean, aurreko hiruretatik sortua, jarraitasun berri batekin. Istorio horietako gehienak berrabiarazi dira, baina New Earth-en gertaera berriak geratu dira (adibidez, Joker-ek aurretik eragindako paralisitik jada sendatuta dagoen Batgirl-en kasua eta korronte nagusi berrian Batgirl gisa bere jarduerara itzuli zen). Multibertsoa Infinite Crisis-en berrezarri zenez, unibertso nagusian gertatutako guztia unibertso alternatiboetan haien parekideei gerta zitekeen, beraz, Multibertso osoa eragingo luke, eta, beraz, 52 mundutako Multibertso berri bat bezalakoa zen ere birsortu zen. . Multibertso berri honek The New 52 du izena (The New 52! gisa estilizatua egungo gaien azaletan). Zaleek NUDC (New DC Universe) bezala ere hartzen dute. Oraingoan, unibertso guztiak ez dira berehala agertu, The New 52-ren lehen bi urteetan agerian geratu diren mundu pare bat baizik. Gainera, komikietan agertuko zen Elseworlds zigiluaren antzekoa non gertatu zen. "benetako" jarraikortasuna, New 52 logotipoa, jarraitutasun berrian gertatzen diren istorioekin soilik agertzen dira mezuetan, eta jarraitasun berri honetan gertatzen ez direnak (adibidez, Smallville: Season 11, bere aldameneko Multiversean gertatzen dira, barruan. DC Omniverse edo Batman Beyond Universe animaziozko telesaileko, ez Earth-12-ren kopia, ez dute bereizketa hori. ==== Multibertsitatea ==== 2014an "The Multiverse" miniserie mugatuaren argitalpenarekin, The New 52ren gainerako unibertso paraleloei ezagutarazi zitzaien eta bere egitura DC Comics-en webgunean argitaratutako mapa interaktibo zehatz batean erakutsi zen, baita ere. seriearen Gidaliburuan, non 0tik 51era zenbakitutako 52 munduren existentzia ofiziala ezarri zen, beste mundu garrantzitsu batzuetan oinarritutako munduetan aldaketa desberdinak eginez eta heroien bertsio alternatiboetan oinarrituta, lurralde magikoetatik, nuklearrez atomizatuta. gatazkak, beste argitaletxe batzuetarako pastitxeak, omenaldiak edo ezezaguna zela agerian utzi zuen munduak ere, horietatik 7tik 6 ezezagunak dira idazle batek jatorrizko istorio bat idaztea erabakitzen duen arte. Grant Morrison-ek "The Multiverse"-n erakutsi zigun gainerako New 52 DC multibertso unibertsoak eta haien azpiko egitura askoz egitura handiago baten parte zirela, Convergence amaitu ondoren birsortuko zena eta gainerako munduak non kaleratu diren eguneratua. ==== Multi-Multibertsitatea DC eta Multibertso Iluna ==== pal: DC Rebirth Jarraipenaren berrabiarazi ostean, 2011ko urriaren 2an, Dan DiDiok bere Facebook orrian argitaratu zuen The New 52, ​​​​hasieran jatorrizko hiru "Krisiak" itxuraz ez zirela jarraitutasun berrirako gertatu, baina "Zero Hour" bezalako beste gertakari batzuk. gertatu izan balitz, nahiz eta ondorio argirik izan gabe egungo kanonaren krisia edo berrezarpena izan den zehazteko[6]. Hala ere, idazleek krisiei erreferentziak egiten jarraitu zuten, eta DC Multiverse-ren egituraren istorio osoak aurrera jarraitu zuen, aurreko krisietako gertakariak Grant Morrison-en The Multiverse (2014-2015) liburuari esker baieztatu zirela zehaztuz. Crossover Convergence (2015etik aurrera), kontzeptu hori berriro aztertuko zuten DC Unibertsoaren barruan. Miniserie honek krisiaren gertakariek desagerrarazi zituzten DC Comics-en aro ezberdinetako hainbat heroi ekarri zituen. Hauek Brainiac-en jainkozko enkarnazio batek harrapatu zituen, denbora-lerroetatik kanpo zegoena (Vanishing Point edo "Vanishing Point" ingelesez, "leku" honi deituko zitzaion bezala). Crossover-aren amaieran, Brainiac-ek heroi hauek beren denbora-lerroetara bidaliko zituen akatsak konturatu zirelako, eta hori konpontzen saiatzean, arrakastaz bidali zuen Hal Jordan Zero Hour eta Superman eta Flashpoint aurreko beste bertsio batzuk. Infinite Earth-en Krisian parte hartu zutenen beste heroi batzuk, Multibertso berriaren eta zaharraren kolapsoa saihestu ahal izateko, bien egitura aldatuz, Omniversearen sorrerari hasiera emanez, Multiverse Pre-Crisis DC berrezartuko zuena. multibertso horren arabera, DC Comics-eko beste produktu batzuetatik eratorritako beste multibertso alternatiboen beste agerpen batzuekin batera bizitzea eta DC Multiverse nagusi eta kanonikoaren arabera konektatzea. 2015eko uztailetik aurrera, New 52 ekimenaren amaieraren ondoren, New 52 multibertsoaren barruan nahitaez gertatu ez ziren hainbat bertsio eta berrien jarraipenarekin amaituko zen DC "zutaz, zaleak" esaldiarekin batera. iragarkietan agertu zen), DC-k "ate irekiak" politika du orain jarraitutasunak txandakatzeko, eta horrek askatasun handiagoa emango die idazleei DC jokotik kanpo kokatutako istorioak esploratzeko DC Multiverse kanonikoaren esparrua. 52 Multibertso Berrian ezarritako jarraitutasunak, baita beste pertsonaien jatorria eta DC Unibertsoaren istorio kontzeptuak, hala nola, Convergence-ren ondorioa bezalako istorioek, egungo 52 munduko Koral Unibertsoa multibertso nagusiaren bilakaera bat dela iradokitzen dute. Krisiaren aurreko bertsioa, mundu guztiak oraindik ere nolabait existituko liratekeelako. Hori baieztatu zuen Jeff King Convergence idazleak, DC Multiverse berreraiki egin zela adieraziz, eta orain infinitua dela, beraz, Multibertso bat baino gehiago egon zitekeela, hau da, DC Omniverserako oinarriak ezarriz. 2016ko DC Rebirth ekimenak, azkenean, jatorrizko Wally West DC Multiverse-ko Lurrera itzuli zuen, abiadura indarran harrapatuta geratu ostean, bere lagunen oroitzapenetatik denbora lapurtu zutela agerian utziz, eta munduko Superman. denbora, itxuraz, Convergence jarraitu zuen denbora-lerro berrian geratu zen, Lurraren Supergizonaren papera hartuz, bere Lois Lane eta denbora honetan guztian hazitako semearekin bizi baitzen. Geroago, aurrekari berri bat agertuko zen, Action Comics #976.31 argitalpenean, Flashpoint-aren aurreko eta Superman 52 Berriaren istorioak konbinatu ziren, 52 Berria eta Superman aurreko Flashpointa bakarra bihurtuz. Peter J. Tomasik geroago azalduko zuen: "Action Comics #976-n kontatutako gertaerek jarraitutasuna berrezarri zuten, jarraitutasunaren ehuna ez ezik, Superman-en denbora-lerro osoa birmoldatuz, hori guztia Mister Mxyzptlk-en abusuzko ekintzei esker. Bi izan ziren lekuan. Supermans, haien errealitateak denbora-lerro batean batu ziren haietako bakarrarekin". Gainera, Convergence-n aipatutako gertakariekin, jatorrizko DC Multiverse itzuli ez ezik, orain komunztaduran dago kanpotik, DC Multiverseko 52 munduen inguruan integratzen dituzten munduetatik kanpo; Grant Morrisonek planteatutako DC multibertsoa. Ondoren, Dark Nights: Metal izenez ezagutzen den arkuan, kontzeptu berri bat sartu zen, egungo DC Multiverse dagoen lekuaren azpian dagoen Dark Multiverse non 52 mundu egonkorrenen amesgaiztoek sortutako munduak bizirik irauteko eta goitik argira iristeko borrokan, hemen erotu eta jendearen aurka egiten duten heroien bertsioak daude, horrela mundua suntsituz. == Krisia sortutako aldaketak == Crisis on Infinite Earths serieak oihartzun handia izan zuen multibertsoaren ezaugarrietan, hiru fasetan adierazten direnak: * Krisiaren aurrekoa: Krisiaren aurretik ezarritako pertsonaiak, gertaerak eta beste elementu batzuk (batez ere miniserieak ezabatu zituenak) krisi aurrekotzat hartzen dira, eta multibertsoaren parte ziren, beraz, DC Unibertsoa berrabiarazi zenean erabat kanpo geratu ziren. jarraitutasunaz bertan izan ziren gertaera eta abentura guztiak. Hala ere, horrek ez zuen eragotzi jarraitutasun-akats batzuk egotea, edo jarraitasun-konponketa horien omisio nabarmenak izatea idazleek eta editore batzuek. Green Arrow serieak, esaterako, ez zuen "berrezarri"rik jasan, eta horregatik jarraitu zuen Krisiaren aurreko istorioekin azalpen gehiagorik eman gabe. Alan Moore idazle britainiarrak idatzitako Swamp Thing 46. zenbakian, zeru gorria eta krisiaren ezaugarri espazio-denborazko hondamendiak ikusten dituzu, baina hurrengo zenbakian kontua konponduta dago, eta istorioak aurrera jarraitzen du. zurea. * Crisis: Multiversea Crisis on Infinite Earths miniseriean suntsitu zuen Anti-Monitor izenez ezagutzen den gaiztoak. Banan-banan, Anti-Monitorak unibertso bakoitza inbaditu zuen eta suntsitu zuen bere antimateria-hodeia erabiliz. Earth-1, Earth-2, Earth-4, Earth-S eta Earth-X-ko heroiek, gutxienez beste 2 unibertsotako bizirik atera zirenekin batera, azken 5 unibertso hauen suntsipena saihestea lortu zuten Anti- irabazteko adina denbora. Monitorea. Bostak unibertso bakarrean nahastu ziren, bostetako elementuak eta elementu guztiz berriak konbinatzen zituena, nahiz eta sortu berri den Unibertso bakar honen "oinarria" Lurra-1 izan. Krisiaren osteko unibertso berri honetan, adibidez, 2 Flashak existitu ziren eta haien istorioak ahalik eta gehien errespetatzen ziren, baina Supermanen bizitza sakon aldatu zen, krisiaren aurreko hainbat pertsonaia garrantzitsu (nabarmentzeko Supergirl 7. zenbakian eta Barry Allen 8. urtean). ) krisian hil zen, eta, ondorioz, historiatik ezabatu eta ahaztu egin zuten (Supergirl bezala) edo, besterik gabe, unibertso berrian hilda aldarrikatu zuten (Barry Allenen kasua, mundua salbatuz hil zela ezaguna, baina guztiz ez ziren egoeran). gainerako pertsonaientzat argia). * Krisiaren ostekoa: zale batzuek uko egin zioten krisiaren ondoren multibertsoa desagertu zela onartu eta DC unibertso berria Earth-0 edo Earth-PC deitu izan den beste unibertso alternatibo bat besterik ez zela esan zuten. Unibertso bateratu berri honetan Multibertsoari egindako aipamen bakarra Animal Man-eko Grant Morrison-ek idatzitako azken aleetan izan zen, non protagonistak marrazki bizidunetako pertsonaia gisa zuen egoeraz jabetu eta Psiko-Piratari aurre egin zion (bereetako bat). Multiversoak gogoratzen zituen pertsonaia gutxi) "gure" munduan aurreko Lurraren etsairik arriskutsu eta indartsuenetako batzuk askatu zituztenak, hala nola, misil atomiko bat zeraman Superman zoro bat, saguzar gisa erabiltzen zuena. DC-k beste Lurrak jada existitzen ez zirelako (eta inoiz ez zuten jarraitutasun berrian izan) zuen jarrerari muzin egin ez bazuen ere, noizean behin telesail edo istorio bakarreko komikiak argitaratzen dituzte Elseworlds etiketapean, eta horietako asko kontzeptuarekin bat etorriko ziren. multibertsoa. Ofizialki, DC-k dio gerta zitezkeen baina inoiz gertatu ez diren istorioak direla, Lurra bakarra zegoela mantenduz. Beste Munduetako istorio gisa etiketatu ez badira ere, The Dark Knight Returns bezalako eleberri grafikoak eta Stan Lee-k DCren heroiak birsortzea, DCren jarraitasunetik urruntzen dira. === Geroago beste unibertso paralelo batzuen agerpenak beste azalpen batzuekin === Dudarik gabe, beste hainbat Lur DC-ren argitalpen nabarmenaren errendimenduan oinarrituta margotu ziren Multiverse existitu zen garaian. Lur batzuk azaldu dira (adibidez) Super Lagunak (telesailean oinarrituta) azaltzeko. Earth-Crossover bat asmatu da, DC heroien Zilar Aroa Marvel Comics-eko heroiekin batera bizi izan zen, zilarrezko aroko komikiekin, eta ordezko Lur honetan bertan hainbat talde eta elkarren arteko borrokak bi argitalpenetako heroiak dira. urteetan gertatu dira. Horietako batzuek "ipuin imajinatutako istorio" bat erabiltzen dute DCk noizean behin sailkatutako istorioei eta jarraitutasunaren parte izan nahi ez duten istorioei identifikatzeko truke, batez ere Multibertsoa asmatzearen aurretik. Lehen Krisiaren ostean, hainbat unibertso berri agertu ziren DCren kontrakoa izan arren. Unibertso paralelo hauek Darkstars eta Justice League seriearena ziren. Gainera, DC-k hainbat gurutzaketa egin zituen errealitate ezberdinen artean bidaiatzen zuten beste konpainiekin. Teknikoki, mundu horietako bat ere ez zen inoiz Multibertsoaren parte izan. Hau Infinite Crisisa atzeratu zen Tangent Comics unibertsoa eta Elseworlds asko Multiverse Earths gisa etiketatu zirenean, Multiverse suntsitu eta gero argitaratu ziren arren. Infinite Crisisek gauza bera egin zuen Krisiaren aurreko Ipuin Imaginario askorekin. "Mendeku batekin"-en! Superman/Batman-en narrazioa, Multibertsoa Bizarrok eta Batzarrok bisitatzen dute. Joker-ek eta Mxyzptlk jaunak Batman eta Superman-ak hainbat errealitatetatik deitzen dituzte, bai aurretik ezarritako munduetatik eta baita ezezagunetatik ere. === Egungo multibertsoaren egitura === ==== DC Multibertsoaren "nabigatzeko" moduak ==== Orain arte ezagutzen diren hiru forma daude, hauei dagozkienak: The Multiversal Nexus (Timestream-en), La Sangría (edo The Bleed) eta The Source Of Wall (iturria, unibertsoaren muga-hesia): * 1. The Timestream edo (Timestream): Leku honetan bi modu daude multibertsoan sartzeko: Multiversal Nexus hau da, monitoreek egoitza duten leku (edo denbora), handik orokorrean multibertsoa gainbegiratu dezakete. Beste forma bat Wormholes da, DC denbora-espazioko anomaliak dira, bai 52. urtearen amaieran gertatutakoak (Mismind denbora-espazioaz elikatzen denak) bai horiek sortzeko gaitasuna duten beste pertsonaien borondatezko ekintzek (esaterako, Starman-ek). in Justice Society of America 09), zubi gisa balio dute eta zirkunstantzialki komunikatzen dira unibertsoekin. * 2. The bleeding edo (The Bleed): Multibertsoaren "arterial" sistema bezalakoa da, haren bidez multibertsoaren puntu ezberdinetatik bidaiatu dezakezu (Agintaritzak Carrier-en bidez egiten duen bezala). Jatorriz Wildstorm seriean nexus unibertsotzat hartzen zen (bere mota bakarra eta besteekin etengabeko sarbidean), orain badirudi ez dela, monitorerik ez duenez, monitoreek ezin dute kontrolatu eta ikusi odolkiaren bidez unibertsoen arteko jendearen fluxua, horregatik Monarch bere armadarekin ezkutatuta dago han, bere borroka prestatzen. * 3. The Wall of the Source edo (The Source Wall): Multibertsoaren hormak zeharkatzeko hirugarren modu bat The Source of Wall da (hain zuzen, Cyborg Superman-ek multibertsoaren existentzia aurkitu zuen bertan harrapatuta zegoenean), honekin lotuta dago. bizitzaren aurkako ezagutza, baina oraindik garatzen ari da Countdown barruan. ==== Multibertsoan nabigatzeko ibilgailuak ==== Kaioladun umeen unibertsoek bultzatuta, Desplazamendu Ontziak Monitorearen nanoteknologiko zundak dira, Munduen Planetario Anitzeko Mikroskopioaren eskalan Mikroskopikoaren ikerketa, mantentzea eta kontrola errazteko diseinatuta, Monitorearen barruan izugarriak agertzen dira. Zaintza-estazio bat Heroien Etxea izenez ezagutzen da, Multiverse planetarioaren erdian kokatua. Zaintzarako, esploraziorako eta beste erabilera batzuetarako ibilgailu nagusien artean hauek daude: * Destroyer: Monitoreen ontzi guztien artean beldurgarriena, unibertso osoak esterilizatzeko gai diren ontzi erraldoiak, autoeboluzioa ahalbidetzen duten arma eraginkor indartsuekin, armagedonaren aktibatzaile gisa eta kutsadura-armadak ere balio dute. Monitoreek hilgarri kutsatutako jarraitutasunak desinfektatzeko erabiltzen dute. * Carrier (Garraiatzailea): Erabilera anitzeko ibilgailu handi eta azkar hauek Monitoreek planetarioko munduen arteko komunikazioak, komunikazioak, materialak eta ekipamenduak garraiatzeko erabiltzen dituzte. * Tankera (Cistern): Sangría (The Bleed) eta planetarioko beste material batzuk jasotzeko eta Monitorearen Esferara itzultzeko balio duten ontziak (The House of Heroes) Grabitazio-hazi berezien kate batek solidoak ainguratzen ditu. , likidoak eta gasak atzean, planeta edo eguzki txikien antza dutenak. * Hunter: hiltzaile ezkutu azkarrak eta armatuak, garraiatzaileak bertako mega-faunatik babesteko eta Space-Planetary Bleedingera eta tokiko kutsadura-agerraldiak eduki eta suntsitzeko. * Explorer: datuak biltzeko diseinatutako zunda zientifiko arinak. Erasoko gaitasunetan falta dutena, Scouts-ek nabigazio enpatiko aurreratuarekin, kameleoi kamuflaje sentikorrarekin eta uste baino azkarragoko motorrekin osatzen dute. == Multibertsoaren krisiaren kronologia (1962-gaur egun) == * The Flash #123, bi munduko Flash * Lurraren krisi anitzak Amerikako Justice League (1. liburukia) # 21 Crisis on Earth 1 Amerikako Justice League (1. liburukia) # 22 Crisis on Earth 2 Amerikako Justizia Liga (1. liburukia) # 29 Crisis on Earth 3 Amerikako Justice League (1. liburukia) # 30 Guztien lurrik arriskutsuena Amerikako Justice League (1. liburukia) #37 eta 38. Krisia Lurrean A Amerikako Justice League (1. liburukia) #46 eta 47 Lurraren arteko krisia 1 eta 2 Amerikako Justice League (1. liburukia) #55 eta 56 The Bridge Between Lands * Lur Infinituen Krisia * Zero Ordua * Kontzientziaren krisia (JLA: Crisis of Conscience JLA #115, 116) * Krisi infiniturako atzerako kontaketa * OMAC Proiektua * mendeku eguna * Villains United * Rann-Thanagar Gerra * Krisi infinitua #1etik 6ra * OMAC Proiektu Berezia: Lazarus Protokoloa #1 * Mendeku Eguna #1 berezia * Villains United #1 berezia * Rann-Thanagar Gerra berezia # 1 * Krisi infinituaren ondorioak: Espektroa * 52 * 52: III. Mundu Gerra * 52ren ostean: Lau Zaldizkoak * Black Adam: Aro Iluna * 52: Krimenaren Biblia * Urtebete geroago * Blüdhavenen gudua * Infinity Inc. * Metalezko Gizonak * Garaipenaren zazpi soldadu * Salbaziorako bidea * Jainko berrien heriotza * The Flash: The Fastest Man Alive * Sinestro Gorputzaren Gerra * Gotham Underground * Rann-Thanagar Gerra Santua * ION: Unibertsoaren zaindaria * DC Universe: Mundu berri bat * DC Universe: A New World - Freedom Fighters * DC Unibertsoa: Mundu Berria The Trials of Shazam! * DC Universe: A New World - OMAC * DC Universe: A New World - Martian Manhunter * Azken krisirako atzerako kontaketa * Abenturarako atzerako kontaketa * Areetako atzerako kontaketa * Atzerako kontaketa: Ray Palmerren bila * Atzerako kontaketa: Lord Havok eta Extremists * Misteriorako atzerako kontaketa * Azenario Kapitaina eta Azken Arka * Azken krisia * DC Unibertsoa" #0 * DC Universe: Azken Borondatea eta Testamentua * Final Crisis: Legion of 3 Worlds # 1-5 * Final Crisis: Fury of the Red Liners (bat-batekoa) * Final Crisis: Requiem (bat-batekoa) * Azken krisia: erresistentzia (bat-batekoa) * Azken krisia: 1-5 agerraldiak [13] * Final Crisis: Revenge of the Rogues # 1-3 [14] * Azken krisia: fitxategi sekretuak (bat-batekoa) * Final Crisis: Sketchbook (bat-batekoa) * FinalCrisis: Bidalketa (bat-batekoa) * Final Crisis: Beyond Superman" # 1-2 * Amerikako Justizia Liga" (2. liburukia) #21 * Superman/Batman # 76 * Dark Side Club-ek barne hartzen ditu: * Hegazti harrapariak #118 * The Flash # 240 (2. liburukia) * Infinity Inc. # 11-12 (2. liburukia) * Teen Titans # 59-60 (3. liburukia) * Terror Titans # 1-6 * Batman R.I.P. (Batman#682-683, 701-702) * Gauik ilunena * Bruce Wayneren itzulera * Time Masters: Vanishing Point * egun distiratsuena * Flashpoint (52/DC Unibertso Berria Berrabiarazi) * Trinitate Gerra * Betiko gaiztoa * Etorkizunaren amaiera/Earth-2: Etorkizunaren amaiera * aniztasuna * Konbergentzia * Dark Knight: Metala (gertaera) == Multibertsoa beste hedabide batzuetan == === Telebistako Serieak, Bideojokoak eta Filmak === DC Multiverse DC Comics animaziozko seriean ere estreinatu da, zeinetan parte hartzen duten bere bikoizte edo bertsio gaiztoa islatzen duten pertsonaien arazoei aurre egin behar dieten pasarteei erreferentzia eginez, Batman: The Brave and the Bold bezalako serieekin gertatzen den bezala. , The Batman, Green Lantern The Animated Series, The Super Friends, Superman: The Animated Series, Batman: The Animated Series, Batman Beyond, Static Shock, Project Zeta, Justice League, Young Justice, Justice League Unlimited Justice eta Live Action seriea eta filmak bai telebistan, bai zineman egindakoak. Aipatzekoa da garai hartan serie horietako batzuk animaziozko filmen egokitzapenarekin batera, eta bideo-joko batzuk, hala nola Injustice: Gods Among Us eta Infinite Crisis DC Multiverse berrienaren zerrendan katalogatu direla, 52 komiki seriean eta DC Unibertsoaren berrabiaraztearen gertaeran sortu zena, The New 52, ​​​​ baina, aldi berean, ez dago ofizializazio posiblerik DC Multiverseko Unibertso Paraleloa ordezkatzen dutela momentuz. , Batman of the Future-ren animaziozko egokitzapena izan ezik, DC Unibertsoan pertsonaia batek jarraitutasuna duela. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:DC Comics]] [[Kategoria:DC Comics lekuak]] [[Kategoria:Fantasiazko munduak]] s1m9r3nns3b32linhm9twqtlm1otih3 0 1062193 10002832 9479833 2024-12-18T00:48:32Z Zorion 44278 10002832 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius salor''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da. Kalitate eskaseko jangarria.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Urria Euskal Herrian. Mixacium bat da, hau da, kapela eta oin likatsua, more kolorekoak kapela, orriak eta oina, erraboilduna, eta orriak zabal. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Gomphos salor'', ''Myxacium salor''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 3 eta 8 cm arteko diametrokoa, hasieran hemisferikoa, gero ganbila eta azkenik laua. Gainazala leuna, likatsua, mingotsa ez dena, morea, okre kolorerako joera du, batez ere erdian. '''Orriak:''' Kolore morea dute, kapelaren kolore berea gaztetan, esporak heltzen direnean marroi-kanela kolorea hartzen dute. Oso zabal, eta 1 edo 2 orritxorekin tartean. '''Hanka:''' Likatsua, zilindrikoa edo klabiformea, 4-12 x 0,5-2 cm-koa, kapelaren kolore berekoa, baina esporak direla eta goiko aldean okrez tindatutako gortina hondarrekin eta oinarria mehetua dagoen erraboil batekin. '''Haragia:''' Zuria, tonu biolazeoekin. Usain eta zapore hautemanezinak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Kutxa Fundazioa Sozial eta Kulturala|urtea=1992|izenburua=Euskal Herriko perretxikoak|argitaletxea=Litografía Danona s. coop.ltda|orrialdea=545|ISBN=84-7173-211-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Jangarria, baina ez da preziatua, bere itxuragatik eta lirdingatsua delako.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=211|ISBN=84-282-0253-6 (T.I). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Erraz ezagutzen da, bere lila kolore ederragatik eta oinaren eta kapelaren lirdinga handiagatik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palazon Lozano Fernando|urtea=2006|izenburua=Setas para todos|argitaletxea=JoseLuis Añanos Echo Editorial Pirineo|orrialdea=402|ISBN=84-87997-86-4|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean, bai hostoerorkorren basoetan , bai mendiko koniferoen basoetan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=302|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Alaska, Europa, Islandia, Errusia, Papua Ginea Berria, Japonia, Taiwan, Zeelanda Berria, Kamerun.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Galeria == <gallery> Fitxategi:Cortinarius salor 1.jpg Fitxategi:Cortinarius salor 2.jpg Fitxategi:Cortinarius salor 3.jpg Fitxategi:Cortinarius salor 4.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Kamerungo onddoak]] 1doj2ta0b40a65f3vb1ug1mh2kwoxrk 0 1065252 10002372 9340567 2024-12-17T12:26:07Z Makenzis 82059 10002372 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = Associazione Calcio Monza SpA | ezkutu irudia = | ezizenak = ''La Cremo''<br />''I Grigiorossi'' ("gris-gorriak") | hiria = [[Monza]], ([[Italia]]) | sorrera urtea = [[1912]] | zelaia = Stadio Brianteo | zelai inaugurazioa = [[1988]] | zelai edukiera = 16.000 | presidentea = {{banderaikur|Italia}} Paolo Berlusconi | entrenatzailea = {{banderaikur|Italia}} Raffaele Palladino | liga = [[Serie A]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 12.a | ezker-esku eredua 1 = _monza2223h | gorputz eredua 1 = _monza2223h | eskuin-esku eredua 1 = _monza2223h | praka eredua 1 = _monza2223h | galtzerdi eredua 1 = _monza2223h | ezker-eskua 1 = FF0000 | gorputza 1 = FF0000 | eskuin-eskua 1 = FF0000 | prakak 1 = FF0000 | galtzerdiak 1 = FF0000 | ezker-esku eredua 2 = _monza2223a | gorputz eredua 2 = _monza2223a | eskuin-esku eredua 2 = _monza2223a | praka eredua 2 = _monza2223a | galtzerdi eredua 2 = _monza2223a | ezker-eskua 2 = ffffff | gorputza 2 = ffffff | eskuin-eskua 2 = ffffff | prakak 2 = ffffff | galtzerdiak 2 = ffffff | webgunea = [https://www.acmonza.com/ Webgune ofiziala] }} '''Associazione Calcio Monza''' [[Italia]]ko futbol taldea da, [[Monza]] hirikoa. Taldearen jabea [[Silvio Berlusconi]] da. Etxeko partidak Stadio Brianteo estadioan jokatzen ditu. == Historia == AC Monza 1912. urtean sortu zen. 1970. hamarkadan hainbat alditan jokatu zituen Serie A-ra igotzeko play-offak. 2004 eta 2015ean diru porrota izan ondoren [[Silvio Berlusconi]]k taldea erosi eta 2022an azkenean Serie A-ra igotzea lortu du, Seire Bko play-offak jokatu ondoren. == Palmaresa == === Italian: 0 === * [[Serie A|Italiako futbol liga]] (0) * [[Italiako futbol kopa]] (0) * Anglo-Italiar Kopa (1): 1976. == Kanpo estekak == * {{it}} [https://www.acmonza.com/ Taldearen webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Serie A}} [[Kategoria:Italiako futbol taldeak]] [[Kategoria:Monza]] 4wumnyylp6imh1t0qqw3owra1luvymk 0 1065324 10002843 9016003 2024-12-18T01:57:31Z Daeri 16654 10002843 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''José Manuel Santisteban González''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1967]]ko [[irailaren 27]]a - ) bizkaitar [[futbol]]ari ohia da, atezain lanetan aritzen zena. Futbola utzi ondoren, atezain-entrenatzaile moduan aritu zen, tartean [[Real Valladolid]]en. == Jokalari Ibilbidea == <small>''[[2024]]ko [[Maiatzaren 31|Maiatzak 31n]] eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|UEFA]] !colspan="2"|[[Europako Futbol Errekopa|Errekopa]] !colspan="2"|Besteak !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |1982/83 |12 |2 | 4 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|16 |bgcolor=F0E68C|4 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!51!!8!!-!!-!! - !! - !! -!!-!! !! !!-!! - !!51!!8 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Amorebieta Kirol Elkartea|Amorebieta]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 2. |1983/84 |17 |3 | 8 | 6 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|25 |bgcolor=FFD700|9 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!51!!8!!-!!-!! - !! - !! -!!-!! !! !!-!! - !!51!!8 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2. |1984/85 |37 |9 | 4 | 2 | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|41 |bgcolor=F0E68C|11 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!85!!9!!4!!0!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!-!!-!!89!!9 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Laredo|Laredo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> |2. |1985/86 | 35 | 14 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 35 |bgcolor=FFD700| 14 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!51!!8!!-!!-!! - !! - !! -!!-!! !! !!-!! - !!51!!8 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2. |1986/87 |1 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|1 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!102!!28!! 16!! 10!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!118!!38 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 1. |1984/85 |1 |0 |0 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|1 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!102!!28!! 16!! 10!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!118!!38 |- style="text-align: center;" |rowspan=4 valign="center"|'''[[Xerez Club Deportivo|Xerez]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 1. |1985/86 |0 |0 | 1 | 1 | - | - | 0 | 0 | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|1 |bgcolor=F0E68C|1 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. | 1986/87 |34 |5 |5 |3 | - | - | 2 | 1 | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|41 |bgcolor=FFD700|9 |- style="text-align: center;" | 1. | 1987/88 |11 |2 |2 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|13 |bgcolor=F0E68C|2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!16!!2!!2!!0!! - !! - !! - !! - !! !! !!-!!- !!18!!2 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 1. | 1988/89 |22 |6 | 4 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | 1 | 0 | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|27 |bgcolor=FFD700|6 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. | 1989/90 |36 |5 | 6 | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|42 |bgcolor=F0E68C|8 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!33!!12!! 5!! 1!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!38!!13 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Barakaldo CF|Barakaldo]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 1. | 1990/91 |29 |4 |5 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|34 |bgcolor=FFD700|6 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!284!!83!! 80!! 31!! 6 !! 0 !! 11!! 3!!-!!-!! 1 !! 1 !!383!!118 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Club Deportivo Logroñés|Logroñés]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 1. | 1991/92 |23 |6 |2 |1 | - | - | 0 | 0 | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|25 |bgcolor=F0E68C|7 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. | 1992/93 |2 |0 | 3 | 1 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|5 |bgcolor=FFD700|1 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!16!!2!!2!!0!! - !! - !! - !! - !! !! !!-!!- !!18!!2 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 1. | 1993/94 |1 |0 |1 |1 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|2 |bgcolor=F0E68C|1 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!91!!15!! 17!! 8!! - !! -!!0!!0 !! -!! -!! - !! - !!108!!23 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Polideportivo Almería|Poli Almería]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1994/95 |33 |12 | 5 | 1 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|38 |bgcolor=FFD700|13 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!91!!15!! 17!! 8!! - !! -!!0!!0 !! -!! -!! - !! - !!108!!23 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Mensajero|Mensajero]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1995/96 |5 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|5 |bgcolor=F0E68C|2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!5!!2!! -!! -!! - !! -!!-!!- !! -!! -!! - !! - !!5!!2 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Ourense Club de Fútbol|Ourense]]'''<br /><small>{{banderaikur|Galizia}}</small> | 2.B | 1995/96 |11 |3 | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|11 |bgcolor=FFD700|3 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 1995/96 |5 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|5 |bgcolor=F0E68C|2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!64!!9!!7!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!68!!9 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Burgos CF|Burgos]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1995/96 |11 |3 | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|11 |bgcolor=FFD700|3 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!64!!9!!7!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!68!!9 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Unión Deportiva Los Barrios|Los Barrios]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1995/96 |5 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|5 |bgcolor=F0E68C|2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!11!!3!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! -!! -!!-!!-!!11!!3 |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!310!!73!!50!!23!!0!!0!!3!!1!!-!!-!!-!! - !!363!!97 |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://www.athletic-club.eus/eu/jokalariak/jose-manuel-santisteban-dominguez Juan María Galarraga Athletic Clubaren webgunean] {{Bizialdia|1967ko||Santisteban, Jose Manuel}} {{Biografia zirriborroa|EH-BI}} [[Kategoria:Barakaldarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko gizon futbolariak]] [[Kategoria:Bilbao Athleticeko futbolariak]] [[Kategoria:Barakaldo Futbol Clubeko futbolariak]] [[Kategoria:Amorebieta Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Recreativo de Huelvako futbolariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol atezainak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol entrenatzaileak]] 08y0u6qmmahu8larodr5rf0capixmfo 10002844 10002843 2024-12-18T01:58:05Z Daeri 16654 /* Jokalari Ibilbidea */ 10002844 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''José Manuel Santisteban González''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1967]]ko [[irailaren 27]]a - ) bizkaitar [[futbol]]ari ohia da, atezain lanetan aritzen zena. Futbola utzi ondoren, atezain-entrenatzaile moduan aritu zen, tartean [[Real Valladolid]]en. == Jokalari Ibilbidea == <small>''[[2024]]ko [[Maiatzaren 31|Maiatzak 31n]] eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|UEFA]] !colspan="2"|[[Europako Futbol Errekopa|Errekopa]] !colspan="2"|Besteak !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |1982/83 |12 |2 | 4 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|16 |bgcolor=F0E68C|4 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!51!!8!!-!!-!! - !! - !! -!!-!! !! !!-!! - !!51!!8 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Amorebieta Kirol Elkartea|Amorebieta]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 2. |1983/84 |17 |3 | 8 | 6 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|25 |bgcolor=FFD700|9 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!51!!8!!-!!-!! - !! - !! -!!-!! !! !!-!! - !!51!!8 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2. |1984/85 |37 |9 | 4 | 2 | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|41 |bgcolor=F0E68C|11 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!85!!9!!4!!0!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!-!!-!!89!!9 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Laredo|Laredo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> |2. |1985/86 | 35 | 14 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 35 |bgcolor=FFD700| 14 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!51!!8!!-!!-!! - !! - !! -!!-!! !! !!-!! - !!51!!8 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2. |1986/87 |1 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|1 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!102!!28!! 16!! 10!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!118!!38 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 1. |1984/85 |1 |0 |0 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|1 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!102!!28!! 16!! 10!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!118!!38 |- style="text-align: center;" |rowspan=4 valign="center"|'''[[Xerez Club Deportivo|Xerez]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 1. |1985/86 |0 |0 | 1 | 1 | - | - | 0 | 0 | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|1 |bgcolor=F0E68C|1 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. | 1986/87 |34 |5 |5 |3 | - | - | 2 | 1 | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|41 |bgcolor=FFD700|9 |- style="text-align: center;" | 1. | 1987/88 |11 |2 |2 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|13 |bgcolor=F0E68C|2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!16!!2!!2!!0!! - !! - !! - !! - !! !! !!-!!- !!18!!2 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 1. | 1988/89 |22 |6 | 4 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | 1 | 0 | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|27 |bgcolor=FFD700|6 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. | 1989/90 |36 |5 | 6 | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|42 |bgcolor=F0E68C|8 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!33!!12!! 5!! 1!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!38!!13 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Barakaldo CF|Barakaldo]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 1. | 1990/91 |29 |4 |5 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|34 |bgcolor=FFD700|6 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!284!!83!! 80!! 31!! 6 !! 0 !! 11!! 3!!-!!-!! 1 !! 1 !!383!!118 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Club Deportivo Logroñés|Logroñés]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 1. | 1991/92 |23 |6 |2 |1 | - | - | 0 | 0 | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|25 |bgcolor=F0E68C|7 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. | 1992/93 |2 |0 | 3 | 1 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|5 |bgcolor=FFD700|1 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!16!!2!!2!!0!! - !! - !! - !! - !! !! !!-!!- !!18!!2 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 1. | 1993/94 |1 |0 |1 |1 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|2 |bgcolor=F0E68C|1 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!91!!15!! 17!! 8!! - !! -!!0!!0 !! -!! -!! - !! - !!108!!23 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Polideportivo Almería|Poli Almería]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1994/95 |33 |12 | 5 | 1 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|38 |bgcolor=FFD700|13 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!91!!15!! 17!! 8!! - !! -!!0!!0 !! -!! -!! - !! - !!108!!23 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Mensajero|Mensajero]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1995/96 |5 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|5 |bgcolor=F0E68C|2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!5!!2!! -!! -!! - !! -!!-!!- !! -!! -!! - !! - !!5!!2 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Ourense Club de Fútbol|Ourense]]'''<br /><small>{{banderaikur|Galizia}}</small> | 2.B | 1995/96 |11 |3 | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|11 |bgcolor=FFD700|3 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 1995/96 |5 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|5 |bgcolor=F0E68C|2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!64!!9!!7!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!68!!9 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Burgos CF|Burgos]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1995/96 |11 |3 | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|11 |bgcolor=FFD700|3 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!64!!9!!7!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!68!!9 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Unión Deportiva Los Barrios|Los Barrios]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1995/96 |5 |2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|5 |bgcolor=F0E68C|2 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!11!!3!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! -!! -!!-!!-!!11!!3 |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!310!!73!!50!!23!!0!!0!!3!!1!!-!!-!!-!! - !!363!!97 |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://www.athletic-club.eus/eu/jokalariak/jose-manuel-santisteban-dominguez Juan María Galarraga Athletic Clubaren webgunean] {{Bizialdia|1967ko||Santisteban, Jose Manuel}} {{Biografia zirriborroa|EH-BI}} [[Kategoria:Barakaldarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko gizon futbolariak]] [[Kategoria:Bilbao Athleticeko futbolariak]] [[Kategoria:Barakaldo Futbol Clubeko futbolariak]] [[Kategoria:Amorebieta Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Recreativo de Huelvako futbolariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol atezainak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol entrenatzaileak]] sufokppbpk4h6nlnd1gsp5n09o917ja 10002847 10002844 2024-12-18T02:10:26Z Daeri 16654 /* Jokalari Ibilbidea */ 10002847 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''José Manuel Santisteban González''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1967]]ko [[irailaren 27]]a - ) bizkaitar [[futbol]]ari ohia da, atezain lanetan aritzen zena. Futbola utzi ondoren, atezain-entrenatzaile moduan aritu zen, tartean [[Real Valladolid]]en. == Jokalari Ibilbidea == <small>''[[2024]]ko [[Maiatzaren 31|Maiatzak 31n]] eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|UEFA]] !colspan="2"|[[Europako Futbol Errekopa|Errekopa]] !colspan="2"|Besteak !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2. |1986/87 |0 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|0 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!!0!!0!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!! - !!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Amorebieta Kirol Elkartea|Amorebieta]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 3. |1987/88 | - | - | 2 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|2 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!2!!0!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!! - !!2!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2. |1987/88 |0 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|0 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!!0!!0!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!-!!-!!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Laredo|Laredo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> |3. |1988/89 | - | - | 2 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 2 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!2!!0!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!! - !!2!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |1988/89 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|0 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!! -!! -!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B |1989/90 |28 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|28 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!28!!0!! -!! -!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!28!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=4 valign="center"|'''[[Xerez Club Deportivo|Xerez]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2. |1990/91 |16 |0 | 2 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|18 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 1991/92 |27 |0 |1 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|28 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" | 2.B | 1992/93 |21 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|21 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!64!!0!!3!!0!! - !! - !! - !! - !! -!! -!!-!!- !!67!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1993/94 |43 |0 | 4 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|47 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 1994/95 |8 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|8 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!51!!0!! 4!! 0!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!55!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Barakaldo CF|Barakaldo]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 2.B | 1994/95 |23 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|23 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!23!!0!! 0!! 0!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!23!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Club Deportivo Logroñés|Logroñés]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2. | 1995/96 |19 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|19 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. | 1996/97 |0 |0 | 0 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|0 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!19!!0!!0!!0!! - !! - !! - !! - !! -!! -!!-!!- !!19!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1997/98 |6 |0 |6 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|12 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!6!!0!! 6!! 0!! - !! -!!-!!- !! -!! -!! - !! - !!12!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Polideportivo Almería|Poli Almería]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1998/99 |12 |0 | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|12 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!12!!0!! -!! -!! - !! -!!-!!- !! -!! -!! - !! - !!12!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Mensajero|Mensajero]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1999/00 |39 |0 | - | - | - | - | - | - | | | - | - |bgcolor=F0E68C|39 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!39!!0!! -!! -!! - !! -!!-!!- !! !! !! - !! - !!39!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Ourense Club de Fútbol|Ourense]]'''<br /><small>{{banderaikur|Galizia}}</small> | 2.B | 2000/01 |43 |0 | 2 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | | | - | - |bgcolor=FFD700|45 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 2001/02 |30 |0 | 3 | 0 | - | - | - | - | | | - | - |bgcolor=F0E68C|33 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!73!!0!!5!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!78!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Burgos CF|Burgos]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 2002/03 |30 |0 | 1 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | | | - | - |bgcolor=FFD700|31 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!30!!0!!1!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!31!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Unión Deportiva Los Barrios|Los Barrios]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 3. | 2003/04 |9 |0 | - | - | - | - | - | - | | | - | - |bgcolor=F0E68C|9 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!9!!0!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! !! !!-!!-!!9!!0 |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!354!!0!!23!!0!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! - !!377!!97 |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://www.athletic-club.eus/eu/jokalariak/jose-manuel-santisteban-dominguez Juan María Galarraga Athletic Clubaren webgunean] {{Bizialdia|1967ko||Santisteban, Jose Manuel}} {{Biografia zirriborroa|EH-BI}} [[Kategoria:Barakaldarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko gizon futbolariak]] [[Kategoria:Bilbao Athleticeko futbolariak]] [[Kategoria:Barakaldo Futbol Clubeko futbolariak]] [[Kategoria:Amorebieta Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Recreativo de Huelvako futbolariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol atezainak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol entrenatzaileak]] 06xzrbgz53ebmk2buzo75oij6dees01 10002848 10002847 2024-12-18T02:10:37Z Daeri 16654 /* Jokalari Ibilbidea */ 10002848 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''José Manuel Santisteban González''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1967]]ko [[irailaren 27]]a - ) bizkaitar [[futbol]]ari ohia da, atezain lanetan aritzen zena. Futbola utzi ondoren, atezain-entrenatzaile moduan aritu zen, tartean [[Real Valladolid]]en. == Jokalari Ibilbidea == <small>''[[2024]]ko [[Maiatzaren 31|Maiatzak 31n]] eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|UEFA]] !colspan="2"|[[Europako Futbol Errekopa|Errekopa]] !colspan="2"|Besteak !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2. |1986/87 |0 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|0 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!!0!!0!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!! - !!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Amorebieta Kirol Elkartea|Amorebieta]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 3. |1987/88 | - | - | 2 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|2 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!2!!0!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!! - !!2!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2. |1987/88 |0 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|0 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!!0!!0!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!-!!-!!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Laredo|Laredo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> |3. |1988/89 | - | - | 2 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 2 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!2!!0!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!! - !!2!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |1988/89 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|0 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!! -!! -!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B |1989/90 |28 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|28 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!28!!0!! -!! -!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!28!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=4 valign="center"|'''[[Xerez Club Deportivo|Xerez]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2. |1990/91 |16 |0 | 2 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|18 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 1991/92 |27 |0 |1 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|28 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" | 2.B | 1992/93 |21 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|21 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!64!!0!!3!!0!! - !! - !! - !! - !! -!! -!!-!!- !!67!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1993/94 |43 |0 | 4 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|47 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 1994/95 |8 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|8 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!51!!0!! 4!! 0!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!55!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Barakaldo CF|Barakaldo]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 2.B | 1994/95 |23 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|23 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!23!!0!! 0!! 0!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!23!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Club Deportivo Logroñés|Logroñés]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2. | 1995/96 |19 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|19 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. | 1996/97 |0 |0 | 0 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|0 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!19!!0!!0!!0!! - !! - !! - !! - !! -!! -!!-!!- !!19!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1997/98 |6 |0 |6 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|12 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!6!!0!! 6!! 0!! - !! -!!-!!- !! -!! -!! - !! - !!12!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Polideportivo Almería|Poli Almería]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1998/99 |12 |0 | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|12 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!12!!0!! -!! -!! - !! -!!-!!- !! -!! -!! - !! - !!12!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Mensajero|Mensajero]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1999/00 |39 |0 | - | - | - | - | - | - | | | - | - |bgcolor=F0E68C|39 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!39!!0!! -!! -!! - !! -!!-!!- !! !! !! - !! - !!39!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Ourense Club de Fútbol|Ourense]]'''<br /><small>{{banderaikur|Galizia}}</small> | 2.B | 2000/01 |43 |0 | 2 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | | | - | - |bgcolor=FFD700|45 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 2001/02 |30 |0 | 3 | 0 | - | - | - | - | | | - | - |bgcolor=F0E68C|33 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!73!!0!!5!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!78!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Burgos CF|Burgos]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 2002/03 |30 |0 | 1 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | | | - | - |bgcolor=FFD700|31 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!30!!0!!1!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!31!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Unión Deportiva Los Barrios|Los Barrios]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 3. | 2003/04 |9 |0 | - | - | - | - | - | - | | | - | - |bgcolor=F0E68C|9 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!9!!0!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! !! !!-!!-!!9!!0 |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!354!!0!!23!!0!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! - !!377!!0 |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://www.athletic-club.eus/eu/jokalariak/jose-manuel-santisteban-dominguez Juan María Galarraga Athletic Clubaren webgunean] {{Bizialdia|1967ko||Santisteban, Jose Manuel}} {{Biografia zirriborroa|EH-BI}} [[Kategoria:Barakaldarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko gizon futbolariak]] [[Kategoria:Bilbao Athleticeko futbolariak]] [[Kategoria:Barakaldo Futbol Clubeko futbolariak]] [[Kategoria:Amorebieta Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Recreativo de Huelvako futbolariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol atezainak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol entrenatzaileak]] r0jn5pgnhy3jsds5ee1e7ymecn0f034 10002849 10002848 2024-12-18T02:24:09Z Daeri 16654 /* Kanpo estekak */ 10002849 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''José Manuel Santisteban González''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1967]]ko [[irailaren 27]]a - ) bizkaitar [[futbol]]ari ohia da, atezain lanetan aritzen zena. Futbola utzi ondoren, atezain-entrenatzaile moduan aritu zen, tartean [[Real Valladolid]]en. == Jokalari Ibilbidea == <small>''[[2024]]ko [[Maiatzaren 31|Maiatzak 31n]] eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|UEFA]] !colspan="2"|[[Europako Futbol Errekopa|Errekopa]] !colspan="2"|Besteak !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2. |1986/87 |0 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|0 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!!0!!0!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!! - !!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Amorebieta Kirol Elkartea|Amorebieta]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 3. |1987/88 | - | - | 2 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|2 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!2!!0!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!! - !!2!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2. |1987/88 |0 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|0 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!!0!!0!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!-!!-!!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Laredo|Laredo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> |3. |1988/89 | - | - | 2 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 2 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!2!!0!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!! - !!2!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |1988/89 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|0 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!! -!! -!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Atlético Sanluqueño Club de Fútbol|Atlético Sanluqueño]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B |1989/90 |28 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|28 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!28!!0!! -!! -!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!28!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=4 valign="center"|'''[[Xerez Club Deportivo|Xerez]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2. |1990/91 |16 |0 | 2 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|18 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 1991/92 |27 |0 |1 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|28 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" | 2.B | 1992/93 |21 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|21 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!64!!0!!3!!0!! - !! - !! - !! - !! -!! -!!-!!- !!67!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1993/94 |43 |0 | 4 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|47 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 1994/95 |8 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|8 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!51!!0!! 4!! 0!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!55!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Barakaldo CF|Barakaldo]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 2.B | 1994/95 |23 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|23 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!23!!0!! 0!! 0!! - !! - !! -!! -!!-!!-!! - !! - !!23!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Club Deportivo Logroñés|Logroñés]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2. | 1995/96 |19 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|19 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. | 1996/97 |0 |0 | 0 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|0 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!19!!0!!0!!0!! - !! - !! - !! - !! -!! -!!-!!- !!19!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1997/98 |6 |0 |6 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|12 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!6!!0!! 6!! 0!! - !! -!!-!!- !! -!! -!! - !! - !!12!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Polideportivo Almería|Poli Almería]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1998/99 |12 |0 | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|12 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!12!!0!! -!! -!! - !! -!!-!!- !! -!! -!! - !! - !!12!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Mensajero|Mensajero]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 1999/00 |39 |0 | - | - | - | - | - | - | | | - | - |bgcolor=F0E68C|39 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!39!!0!! -!! -!! - !! -!!-!!- !! !! !! - !! - !!39!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Ourense Club de Fútbol|Ourense]]'''<br /><small>{{banderaikur|Galizia}}</small> | 2.B | 2000/01 |43 |0 | 2 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | | | - | - |bgcolor=FFD700|45 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B | 2001/02 |30 |0 | 3 | 0 | - | - | - | - | | | - | - |bgcolor=F0E68C|33 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!73!!0!!5!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!78!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Burgos CF|Burgos]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B | 2002/03 |30 |0 | 1 | 0 |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | - | - | | | - | - |bgcolor=FFD700|31 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!30!!0!!1!!0!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!31!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Unión Deportiva Los Barrios|Los Barrios]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 3. | 2003/04 |9 |0 | - | - | - | - | - | - | | | - | - |bgcolor=F0E68C|9 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!9!!0!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! !! !!-!!-!!9!!0 |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!354!!0!!23!!0!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! - !!377!!0 |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [https://www.athletic-club.eus/eu/jokalariak/jose-manuel-santisteban-dominguez José Manuel Santisteban Athletic Clubaren webgunean] {{Bizialdia|1967ko||Santisteban, Jose Manuel}} {{Biografia zirriborroa|EH-BI}} [[Kategoria:Barakaldarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko gizon futbolariak]] [[Kategoria:Bilbao Athleticeko futbolariak]] [[Kategoria:Barakaldo Futbol Clubeko futbolariak]] [[Kategoria:Amorebieta Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Recreativo de Huelvako futbolariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol atezainak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol entrenatzaileak]] 7iqp4a3mvteuzofpbo93ci59b93ejoy 0 1065396 10002851 9388777 2024-12-18T02:50:37Z Zorion 44278 10002851 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius torvus''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Ez da jangarria, usain txarra du eta toxikoa den susmoak ere badaude. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus araneosus'', ''Agaricus umbrinus'', ''Cortinarius umbrinus'', ''Telamonia torva'', ''Gomphos torvus'', ''Hydrocybe torva'', ''Cortinarius torvovelatus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 4 eta 9 cm arteko diametrokoa, lehenik hemisferikoa, gero ganbila, azkenean zabaldu egiten da, ertza makurtua. Azala erabat bereizgarria, nahiko lodia, ez oso trinkoa, lehorra. Hasieran gaztaina kolore argikoa, eta gero arre-gris-arrosakara, azkenik haritsu-ezkatatsua eta zetadun bilbe antzeko batez estalia, ertzean zurixka. '''Orriak:''' Zabal, orritxoekin, lodiak, eskotatuak edo ia itsatsiak, arrexka kolorekoa lila koloreko orbanekin eta azkenik kanela kolorekoa. Orri eskotatuak: Oinera iritsi baino lehentxeago eskote txiki bat duten orriak. '''Hanka:''' Espeziea gaztea denean, 2 cm arteko lodiera duen erraboil handi batean beherantz lodituta, azkenik luzanga eta oinarrira mehetua; betea, sendoa, zetaduna eta goiko aldean tonu moreak ditu. Beheko 2/3ak lila kolorez zikindutako zorro zurixka batez estalia dago, eta goiko aldean eraztun bereizgarri bat geratzen da. Gortina ez du oso lodia, zurixka eta iheskorra. '''Haragia:''' Zurixka, apur bat morea, arrosa samarrekoa oinaren oinarrian. Usain sendoa du eta nazkagarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo.|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=466|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Es da jangarria usain txarra duelako.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palazon Lozano Fernando|urtea=2006|izenburua=Setas para todos|argitaletxea=JoseLuis Añanos Echo Editorial Pirineo|orrialdea=374|ISBN=84-87997-86-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Oinaren ezaugarriengatik erraz ezagutzen da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Lotina, Roberto|urtea=1985|izenburua=Mil setas ibericas|argitaletxea=Diputacion foral de vizcaya|orrialdea=232|ISBN=84-505-1806-7|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udazkeneko espeziea, hostogalkorren basoetan ateratzen da, betez ere pagoen azpian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=218|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Europa, Ipar Amerika, Japonia, Errusia, Mongolia, Turkia, Kaukasia, Txina.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] [[Kategoria:Mongoliako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] sl3wurd54wtn3u4hyciafhe9s8dml2l 10002861 10002851 2024-12-18T02:57:40Z Zorion 44278 10002861 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius torvus''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Ez da jangarria, usain txarra du eta toxikoa den susmoak ere badaude. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus umbrinus'', ''Cortinarius umbrinus'', ''Telamonia torva'', ''Gomphos torvus'', ''Hydrocybe torva'', ''Cortinarius torvovelatus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 4 eta 9 cm arteko diametrokoa, lehenik hemisferikoa, gero ganbila, azkenean zabaldu egiten da, ertza makurtua. Azala erabat bereizgarria, nahiko lodia, ez oso trinkoa, lehorra. Hasieran gaztaina kolore argikoa, eta gero arre-gris-arrosakara, azkenik haritsu-ezkatatsua eta zetadun bilbe antzeko batez estalia, ertzean zurixka. '''Orriak:''' Zabal, orritxoekin, lodiak, eskotatuak edo ia itsatsiak, arrexka kolorekoa lila koloreko orbanekin eta azkenik kanela kolorekoa. Orri eskotatuak: Oinera iritsi baino lehentxeago eskote txiki bat duten orriak. '''Hanka:''' Espeziea gaztea denean, 2 cm arteko lodiera duen erraboil handi batean beherantz lodituta, azkenik luzanga eta oinarrira mehetua; betea, sendoa, zetaduna eta goiko aldean tonu moreak ditu. Beheko 2/3ak lila kolorez zikindutako zorro zurixka batez estalia dago, eta goiko aldean eraztun bereizgarri bat geratzen da. Gortina ez du oso lodia, zurixka eta iheskorra. '''Haragia:''' Zurixka, apur bat morea, arrosa samarrekoa oinaren oinarrian. Usain sendoa du eta nazkagarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo.|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=466|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Es da jangarria usain txarra duelako.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palazon Lozano Fernando|urtea=2006|izenburua=Setas para todos|argitaletxea=JoseLuis Añanos Echo Editorial Pirineo|orrialdea=374|ISBN=84-87997-86-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Oinaren ezaugarriengatik erraz ezagutzen da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Lotina, Roberto|urtea=1985|izenburua=Mil setas ibericas|argitaletxea=Diputacion foral de vizcaya|orrialdea=232|ISBN=84-505-1806-7|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udazkeneko espeziea, hostogalkorren basoetan ateratzen da, betez ere pagoen azpian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=218|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Europa, Ipar Amerika, Japonia, Errusia, Mongolia, Turkia, Kaukasia, Txina.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] [[Kategoria:Mongoliako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] hmksgs32f3gvyceaspd26tvgc65p2vn 0 1065397 10002865 9346805 2024-12-18T03:00:57Z Zorion 44278 10002865 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius triumphans''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> ''Cortinarius'' jangarri gehienak bezala, ez da interesgarria sukaldaritzarako. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Gomphos triumphans'', ''Phlegmacium triumphans''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 6 eta 12 cm arteko diametrokoa, hasieran esferikoa, eta gero zabaldu egiten da eta ertzak biribilduak izaten ditu gaztetan. Azala likatsua hezetasunarekin, ia ezkatak diren zuntzexkak ditu, eta hori-lehoi kolorea du. '''Orriak:''' Eskotatuak, estu, gris-urdinxkak gaztetan, gero okre antzeko kolorekoak. Orri Eskotatuak: Oinera iritsi baino lehentxeago eskote txiki bat duten orriak. '''Hanka:''' Zilindrikoa, oinarrian zabaltxoagoa, kolore zurixka-horixka du, eta eraztunaren azpian lehoi koloreko eskumutur mailakatuak ditu, gortinaren hondarrak dira eta espezie honi ''Pholiota'' baten itxura ematen diote. '''Haragia:''' Okre-zurixka kolorekoa, amoniakoarekin horiz tindatzen da, ''Variecolor'' taldeko espezieak bezala (''variecolor'', ''nemoreus'', eta ''largus'',). Ez du usain nabarmenik eta zapore gozoa du.<ref>{{erreferentzia|abizena=Lotina, Roberto|urtea=1985|izenburua=Mil setas ibericas|argitaletxea=Diputacion foral de vizcaya|orrialdea=219|ISBN=84-505-1806-7|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, Gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Triumphans'' epitetoa latinetik dator, arrakasta esan nahi duen "''triumphans''" hitzetik. Bere tamainagatik eta onddo apainduaren itxura ederragatik. == Jangarritasuna == Jangarria da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=151|ISBN=84-282-0253-6 (T.I). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Cortinarius saginus|Cortinarius subtriumphans]]'' delakoarekin, baina honek kapela eta haragia gorrixkak ditu (ez horia) == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean urkien azpian, zohikaztegietan eta leku hezeetan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=206|ISBN=84-282-0865-4}}</ref> === Banaketa eremua === Europa, Errusia, Ipar Amerika.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] h1qjxl6c4ndx3pcp5xfjlfq97sqa6m2 0 1066969 10002706 9033511 2024-12-17T19:41:02Z Ketxus 41163 Atala sortu eta erreferentzia gehitzea 10002706 wikitext text/x-wiki {{Pertsona infotaula}} '''Petri''' '''Atarrabiakoa''' (? - [[1347]]), frantziskotar administratzaile eta teologoa izan zen. Petriren gaztaroa ez da ongi ezagutzen. "[[Atarrabia|Atarrabiakoa]]" deitzen dutenez, sorterria herri hori zuela uste da. Ez dakigu noiz eta non sartu zen frantziskotarren ordenan, nahiz eta [[Iruñea|Iruñean]] gertatu zela pentsa daitekeen.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia de Navarra {{!}} PEDRO DE ATARRABIA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=16440|sartze-data=2022-08-29}}</ref> [[Joan Duns Eskoto]] edo haren ikasle bat izan zuen irakasle [[Parisko Unibertsitatea|Parisko Unibertsitatean]].<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Pedro de Atarrabia {{!}} Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/57543/pedro-de-atarrabia|aldizkaria=dbe.rah.es|sartze-data=2022-08-29}}</ref> Bi aldiz hautatu zuten [[Aragoiko Koroa|Aragoiko]] probintziako ministro frantziskotar posturako, 1317tik 1320ra eta 1324tik 1326ra. 1325ean teologia sakratuko irakasle izan zen, [[Bartzelona|Bartzelonan]] ziurrenik. 1328an Parisera joan zen [[Joana II.a Nafarroakoa|Nafarroako Joana II.a]] erreginaren ordezkari gisa.<ref name=":0" /> Misio horrekin lotutako dokumentu batek baieztatu du teologiako maisu zela. 1330eko Nafarroako foruen hobekuntzan parte hartu zuen.<ref name=":1" /> [[Filipe III.a Nafarroakoa|Nafarroako Filipe III.a]] erregeak pentsio bat eman zion 1329an. Erregistroek erakusten dutenez, pentsio hori azken aldiz 1346an ordaindu zen, eta beraz, 1347an hil zela uste da.<ref name=":0" /> Petrik iruzkin bat idatzi zuen [[Petrus Lombardus]]<nowiki/>ek idatzitako ''Sententiarum libri quattuor'' sortako lehen liburuari buruz. Lan horretan bere ''quodlibet'' delakoa aipatzen du, ustez Bartzelonan egin zituen galderen eta erantzunen saioen erregistroa. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko liburutegian]] aurkitutako eskuizkribu batean zenbait galdera Petriren galderatzat jo dira. Atarrabiako eskola publikoak haren izena darama. Segur aski itzal handiko gizona zen garaian, batzuen ustez [[Atarrabi]] pertsonaia mitologikoak harengandik hartu zuen izena. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == *Jimenez, Jon (2024): “Euskal Herriko pentsamenduaren historiaz” in Haritz Azurmendi, Alba Garmendia eta Jon Mentxakatorre (argtz.): ''Euskal pentsamenduaren garabideak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-906-4}} {{bizialdia||1347ko|}} {{Biografia zirriborroa}} [[Kategoria:1347ko heriotzak]] [[Kategoria:Frantziskotarrak]] [[Kategoria:Atarrabiarrak]] [[Kategoria:Teologoak]] rizqvm53a6pqxaryx83doxj1dqqxovv 3 1069067 10003362 9040574 2024-12-18T11:57:50Z Aafi 132291 Aafi wikilariak «[[Lankide eztabaida:Digiulio8]]» orria «[[Lankide eztabaida:Idulatria]]» izenera aldatu du: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Digiulio8|Digiulio8]]" to "[[Special:CentralAuth/Idulatria|Idulatria]]" 9040574 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 02:48, 19 iraila 2022 (CEST) klohrcb6bd2qnhizu6o5xbja0zq08au 0 1073517 10002831 9673462 2024-12-18T00:47:37Z Zorion 44278 10002831 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius saginus''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus luteus'', ''Cortinarius cliduchus var. saginus'', ''Gomphos saginus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 8 cm arteko diametrokoa, mamitsua, hasieran hemisferikoa, gero ganbila, ertza inbolutua. Kapelaren azala likatsua, marroi-gorrixka kolorekoa, marroi-laranja, hori-gorrixka ertzean, distiratsua ezkata marroi txikiz zipriztindua (errezelaren hondarrak). '''Orriak:''' Ertz gabekoak, nahiko trinkoak, zuri-buztin kolorekoak, gero herdoil kolorekoak. '''Hanka:''' Sendoa, zilindrikoa, ubelduta, erraboilduna, zurixka, fibrilosoa, laranja-marroi koloreko errezel hondarrez estalia. '''Errezela:''' Hori-arrexka koloreko errezel orokorra, kapelan ezkata txikietan eta oinean atxikitako fibrila flokulenteekin. '''Haragia:''' Irmoa, zurixka, usain atseginekoa eta zapore leunekoa. Erreakzio makrokimikoak, KOH: Kapelaren azalean marroia eta haragian laranja kolorea. LT4: Kapelaren azalean horixka eta haragian bat ere ez.<ref>{{erreferentzia|urtea=2019|argitaletxea=A. M. B. gruppo di pesaro|hizkuntza=It}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Ezezaguna. === Nahasketa arriskua === ''[[Cortinarius triumphans]]'' delakoarekin nahas daiteke. == Sasoia eta lekua == Udan. Izeien basoetan. === Banaketa eremua === Alaska, Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Islandia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] eeti2tl0m1qyx0i1hi86erokzqj3bhe 0 1088307 10002397 9857057 2024-12-17T13:16:39Z Bhgh543bgf 98220 /* Kanpo estekak */ 10002397 wikitext text/x-wiki {{musika talde infotaula}} '''Twin Melody''' [[Aitana Etxeberria]] eta [[Paula Etxeberria]] ([[Ordizia]], [[1997]]) ahizpa bikiek osatzen duten taldea da. Interneteko eduki sortzaileak eta musikariak izateagatik dira ezagunak. == Ibilbidea == Film musikal bat ikusi ondoren piztu zitzaien abeslari izateko grina.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alaitz|abizena=Armendariz|izenburua=Musikan bidea eginez|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1817/038/001/2017-05-12/musikan-bidea-eginez.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-02-05}}</ref> Oso gaztetatik [[YouTube|Youtubeko]] kanal bat sortu eta abesti ezagunen bertsioak internetera igotzen hasi ziren eta bost urtean miloitik gora jarraitzaile lortu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Izaro|abizena=Insausti|izenburua=«Txikitatik desio genuena egiten ari gara; une hau aprobetxatu behar dugu»|hizkuntza=eu|data=2018-12-07|url=https://goierri.hitza.eus/2018/12/07/txikitatik-desio-genuena-egiten-ari-gara-une-hau-aprobetxatu-behar-dugu/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2023-02-05}}</ref> Musika Eskolan ikasiak ziren; Paulak pianoa aukeratu zuen eta Aitanak txistua.<ref>{{Erreferentzia|abizena=telecinco.es|izenburua=Así son 'Twin Melody', las ganadoras de 'Caza Stars', que telonearán a A. Sanz|hizkuntza=es|data=2015-08-08|url=https://www.telecinco.es/cazamariposas/cazamariposas-vip/caza-stars/melody-caza-stars-alejandro-sanz_18_2032275161.html|aldizkaria=Telecinco|sartze-data=2023-02-05}}</ref> 16 urterekin euren abesti propioak sortzen ere hasi ziren eta 2018an ''Twin Melody'' diskoa kaleratu zuten [[Sony Music|Sony]] diskoetxearekin. Benetako ospea [[TikTok]] plataformak eman zien 23 urterekin. Sare sozial horretan bideo laburrak igotzen dituzte, dantza eta ''challenge'' (erronka) tipikoak eginez, baina batez ere ''coverr''ak egiten jarraitzen dute. Milioika jarraitzaile dituzte eta arrakasta horrek "TikTok-eko erregina" izena ere eman die.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las Twin Melody, las reinas del Tik Tok|hizkuntza=es|data=2021-03-24|url=https://www.rtve.es/play/audios/tarde-lo-que-tarde/tarde-tarde-twin-melody-reinas-del-tik-tok/5826341/|aldizkaria=RTVE.es|sartze-data=2023-02-05}}</ref> Internetez gain, telebistan ere aritu dira: 2014an [[ETB 1]]<nowiki/>eko [[A ze banda!|''A ze banda!'']] lehiaketa irabazi zuten<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=Twin Melody bikoteak irabazi du ETBko 'A ze banda!'|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/5102375/028/005/2014-12-19/twin-melody-bikoteak-irabazi-du-etbko-a-ze-banda.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-02-05}}</ref> eta, aktore gisa, kate bereko ''[[Go!azen (telesaila)|Go!azen!]]'' saio musikalak Euskal Herriko gaztetxoen artean ezagun bihurtu zituen 2016an. 2015ean, [[Telecinco]] Espainiako katean ere ''Caza Stars'' izeneko lehiaketa irabazi zuten eta horrek [[Alejandro Sanz|Alejandro Sanzen]] kontzertu bateko hasierako abeslari izateko aukera eman zien. Azken urteetan, Telecincoko ''La Voz'' saioan, [[Antena 3|Antena 3ko]] ''El Hormiguero''n eta [[Disney Channel|Disney Channeleko]] ''Bia'' telesailean aritu dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Twin Melody ordiziar bikoteak Benidorm Festen parte hartuko du Eurovisionera heltzeko asmoz|hizkuntza=eu|data=2022-10-26|url=https://www.eitb.eus/eu/gaztea/osoa/8996806/twin-melody-ordiziar-bikoteak-benidorm-festen-parte-hartuko-du-eurovisionera-heltzeko-asmoz/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2023-02-05}}</ref> 2019an ''Momentos soña2'' liburua argitaratu zuten. 2020ko [[Gaztea Sariak|Gaztea Sarietan]] urteko pertsonaia aukeratzeko izendatuen artean egon ziren, [[Itziar Ituño|Itziar Ituñorekin]], "''[[El conquistador del fin del mundo|El Conquis]]''"eko Mikel Perezekin eta Orioko arraunlariekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urteko pertsonaia: Itziar Ituño, Twin Melody, Orioko arraun taldea eta Mikel Perez|hizkuntza=eu|data=2020-10-22|url=https://www.eitb.eus/eu/gaztea/gazteasariak/osoa/7575528/urteko-pertsonaia-itziar-ituno-twin-melody-orioko-arraun-taldea-mikel-perez/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2023-02-05}}</ref> 2023an 'Sayonara' abestiarekin [[Benidorm Fest]]-en lehiatu ziren, [[Eurovision Abesti Lehiaketa|Eurovision]] jaialdirako Espainiako ordezkaria aukeratzeko lehiaketan. Gazteleraz, frantsesez eta ingelesez egiten dute abestian, eta euskarazko hitz batzuk ere sartu dituzte: “bat bi hiru, bat bi hiru lau”. Ordiziarrek ez zuten finalerako sailkatzea lortu eta jaialdiaren ondoren, sare sozialetan komentario toxikoak jaso zituztela salatu zuten, lehiakideen osasun mentala zaintzeko deia eginez.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Twin Melody ordiziarren «toxikotasunaren» salaketa bolo-bolo ibili da, Benidormetik hasita|hizkuntza=eu|data=2023-02-01|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20230201/benidorm-festen-toxikotasuna-salatu-dute-twin-melody-ordiziarrek|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2023-02-05}}</ref> Lau hizkuntza hitz egiten dituzte (euskara, gaztelania, frantsesa eta ingelesa), Magisteritza ikasi dute eta [[katoliko]] fededunak dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Twin Melody, las gemelas que triunfan en «El Hormiguero»: «La fe católica nos hace felices, y por eso la compartimos»|hizkuntza=es|data=2022-05-18|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/yes/2022/05/14/fe-catolica-felices-compartimos/0003_202205SY14P28991.htm|aldizkaria=La Voz de Galicia|sartze-data=2023-02-05}}</ref> == Diskografia == === Albumak === * ''Twin melody'' (2018, Sony) === Singleak === * ''It Was Beautiful'' (2015) * ''If I Want You'' (2017) * ''Siempre eras tú'' (2017) * ''We Are (BSO - Twin Melody Party)'' (2018) * ''Fondo de pantalla'' ([[CD9]]-rekin batera) (2018) * ''Alguien como tú'' ([[Izan Llunas]]-ekin) (2020) * ''No soy tuya'' ([[Víctor Pérez|Víctor Pérezekin]]) (2021) * ''Contigo no es tarde'' (2021) * ''Roast Yourself 2 (Soy más fuerte)'' (2021) * ''Ciao'' ([[Emma Muscat]]-ekin) (2022) * ''Mi realidad'' ([[Rayco]]-rekin) (2022) * ''Sayonara'' (2022) == Telebista == * ''A ze banda!'' (2014) (ETB1) * ''CazaStars'' (2015) (Telecinco) * ''[[Go!azen 3.0]]'' (2016-2017) (ETB1) * ''La voz'' (Telecinco) * ''El Hormiguero'' (2020-2022) (Antena 3) * ''BIA'' (2. denboraldia) (2020) (Disney Channel) == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Ordiziako musika taldeak]] [[Kategoria:Interneteko ospetsuak]] [[Kategoria:Gipuzkoako abeslariak]] [[Kategoria:Gipuzkoako aktoreak]] [[Kategoria:Bikiak]] [[Kategoria:Go!azeneko aktoreak]] [[Kategoria:Emakume abeslariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko emakume aktoreak]] [[Kategoria:Gipuzkoako musika taldeak]] [[Kategoria:Emakumezko musika taldeak]] [[Kategoria:Euskal Herriko musika duoak]] 2brju56ym5n8i670fwvgoq112w811sx 0 1089472 10002690 9335509 2024-12-17T19:18:04Z 88.14.133.125 10002690 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Marina Ortiz de Zárate Bravo''' ([[Gasteiz]], [[1999|1999ko]] [[Abenduaren 9|abenduaren 9a]]) gasteiztar saskibaloi-jokalaria da, eta [[Espainiako Emakumezkoen Saskibaloi Liga|Espainiako Emakumezkoen Saskibaloi Ligako]] [[Araski AES]] Klubean jokatzen du. == Ibilbidea == Harrobiko kidea da, eta Araski Primera Nacional-eko taldearekin jokatu du hainbat kanpainatan. 2021-2022 denboraldian, Emakumeen Ligako Kutxabankeko Araski taldearekin ere jokatu zituen zenbait partida, eta 15 zenbakiarekin jokatzen du. 1,77 m-ko altuera du eta oinarri-postuan jokatzen du..<ref name=":0">{{Cite web|izena=Iker|abizena=García|izenburua=Marina Ortiz de Zárate sube al primer equipo del Araski|data=2022-08-02|url=https://www.noticiasdealava.eus/araski/2022/08/02/marina-ortiz-zarate-sube-primer-5875807.html|lana=Diario de Noticias de Álava|accessdate=2023-01-17}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Proballers|izenburua=Marina Ortiz, Jugadora de baloncesto|url=https://www.proballers.com/es/baloncesto/jugador/252157/marina-ortiz|lana=Proballers|accessdate=2023-01-17}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Marina Ortiz de Zárate jugará vinculada en el Kutxabank Araski|data=2022-08-02|url=https://www.araski.com/marina-ortiz-de-zarate-jugara-vinculada-en-el-kutxabank-araski/|lana=Araski AES Baloncesto Femenino|accessdate=2023-01-17}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Marina Ortiz de Zarate (Kutxabank Araski): {{!}} MueveteBasket.es|url=https://www.muevetebasket.es/marina-ortiz-de-zarate/jug/19966|lana=www.muevetebasket.es|accessdate=2023-01-17}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=El Kutxabank Araski confía en la canterana Marina Ortiz de Zárate|data=2022-08-02|url=https://www.elcorreo.com/deporte-femenino-alava/baloncesto/araski/kutxabank-araski-sigue-confiando-canterana-marina-ortiz-de-zarate-20220802134919-nt.html|lana=El Correo|accessdate=2023-01-17}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Basket Femenino: Marina Ortiz de Zárate jugará empatada en el Kutxabank Aras... - Interdeportes|data=2022-08-07|url=https://www.interdeportes.es/basket-femenino-marina-ortiz-de-zarate-jugara-empatada-en-el-kutxabank-aras/|accessdate=2023-01-17}}</ref> == Klubak == * -2022: [[Araski AES]], lehen kategoria nazionala. * 2022-2023: [[Araski AES]] [Kutxabanken], [[Espainiako Emakumezkoen Saskibaloi Liga|Emakumezkoen Liga]]. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1999ko||Ortiz de Zarate Bravo, Marina}} [[Kategoria:Gasteiztarrak]] [[Kategoria:Emakume saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:Espainiako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] 7odcn3cgmx69k70jlbqwglvo1rkr0ca 0 1092630 10003330 9509503 2024-12-18T11:41:34Z Zorion 44278 10003330 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cuphophyllus colemannianus''''' ''[[Hygrophoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] espezie bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Arazorik gabe kontsumi daiteke. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Camarophyllus colemannianus'', ''Hygrophorus subradiatus'', ''Camarophyllus rickenii'', ''Hygrocybe colemanniana''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 3 eta 8 cm bitarteko diametrokoa, ganbila, ondoren zabaldu egiten da titi apur batekin, higrofanoa; marroi-gorrixka edo gris-marroi kolorekoa, lila antzekora edo hurraren kolorera aldatuz. Ertza ildaskatua izaten du. '''Orriak:''' Dekurrenteak, zabalak, lodiak, zabal, zeharkako zain ugariren bidez elkarri lotuta eta zurixkak edo kapelaren kolore berekoak. Orri Dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain, beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' Lehenengo betea, gero barnehutsa, zilindrikoa, leuna, lehorra, zuria edo marroi-gorrixka tonuekin. '''Haragia:''' Kapelaren kolore berekoa, usaingabea eta zapore meleka samarrekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=120|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cuphophyllus'' terminoa grekotik dator, kurbatura, konkor, esan nahi duen "kûpulos" hitzetik eta orritxoa, esan nahi duen "pyllon" hitzetik. Orritxo okertuekin. ''Colemannianus'' epitetoa pertsona izenetik dator. == Jangarritasuna == Jangarri ona.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=445|ISBN=84-282-0549-6X(T. 2). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''Camarophyllus'' hau erraz ezagutzen da, orriak zabal eta zeharkako zainez lotuta dituelako. ''[[Hygrocybe nitrata]]'' delakoak badu antz pixka bat, hau gris-marroi kolorekoa da eta lixiba usaina du. == Sasoia eta lekua == Udazkenean. Leku belartsuetan, zelaietan, larreetan eta basoen ertzetan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=102|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Ipar Amerika, Europa, Txina.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Galeria == <gallery> Fitxategi:Cuphophyllus colemannianus 1.jpg Fitxategi:Cuphophyllus colemannianus 2.jpg Fitxategi:Cuphophyllus colemannianus 3.jpg Fitxategi:Cuphophyllus colemannianus 4.jpg Fitxategi:Cuphophyllus colemannianus 5.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cuphophyllus]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] t9b3pfx6rvcnf7k3skin7z1faevopcp 0 1093758 10003365 9367339 2024-12-18T11:58:56Z Zorion 44278 10003365 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cuphophyllus lacmus''''' ''[[Hygrophoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Nahiko jangarri ona, kalitate gehiegirik gabea. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Hygrophorus subradiatus subsp. lacmus'', ''Hygrophorus lacmus'', ''Camarophyllus subradiatus subsp. lacmus'', ''Hygrophorus subradiatus var. lacmus'', ''Camarophyllus lacmus'', ''Hygrocybe lacmus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 2 eta 5 cm bitarteko diametrokoa, lehenik ganbil-kanpai itxurakoa, gero ganbila, gris-morea, arrosa-morea edo gris-arrosakara kolorekoa. '''Orriak:''' Lodiak, zabal, tartekatutako orritxo txikiekin, dekurrenteak, arrosa-grisaxkak edo gris-more kolorekoak. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain, beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' Lodia, kurbatua, oinarrirantz loditua, kapelaren kolorekoa baino pixka bat zurbilagoa. '''Haragia:''' Zurixka edo zertxobait grisaxka, usain eta zapore nabarmenik gabea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=119|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cuphophyllus'' terminoa grekotik dator, kurbatura, konkor, esan nahi duen "kûpulos" hitzetik eta orritxoa, esan nahi duen "pyllon" hitzetik. Orritxo okertuekin. ''Lacmus'' epitetoa berriz latin berantiarretik dator, gris-more kolorea, esan nahi duen "lacmus" hitzetik. == Jangarritasuna == Jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=393|ISBN=84-282-0541-X (T. 3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Nahasteko zaila den espeziea da. Honen kolore morexka ez da ohikoa ''Hygrophorus'' generoan. ''[[Ezko arrosa-ubel|Hygrocybe calyptraeformis]]'' antzeko kolorekoa da, baina honek kapela koniko puntazorrotza du, ez dago nahasterik. == Sasoia eta lekua == Udazkenean larreetan, ez da oso ohikoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=102|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es|url=}}</ref> === Banaketa eremua === Europa, Ipar Amerika, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cuphophyllus]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] hb7q02xfto625g84hmccyew8lvtpqnb 0 1094171 10003086 9966713 2024-12-18T10:16:48Z Zorion 44278 10003086 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Craterellus melanoxeros''''' ''[[Cantharellaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] espezie bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Jateko ona. ''[[Zizahori|Cantharellus cibarius]]'' delakoaren antzeko kalitatekoa. Babestuta dago eta, beraz, ez dira jan behar. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Craterellus incarnatus'', ''Cantharellus ciliatus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 2 eta 4 cm bitarteko diametrokoa, biribildua gaztaroan, laua ondoren, uhindu-bihurgunetsua, ertza gutxi garatua eta pixka bat biribildua. Azala feltrodun samarra du, azafrai kolorekoa eta batzuetan tindu lilekin. '''Himenioa:''' Arrosa-lila antzeko kolorekoa, tolestura irregularretan estalia, uhinduak, kamutsak, anastomosatuak eta dekurrenteak. Tolestura dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain, beherantz jarraitzen duten tolesturak. '''Hanka:''' Konikoa, betea, leuna edo haritsua, hasieran zurixka, ondoren arrosa-lila antzeko kolorekoa. '''Haragia:''' Kapelarena zurixka da eta ez da belzten; oinekoa pixka bat morexka da. Usain ahulekoa, ez oso bereizgarria eta zapore leunekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=539|ISBN=84-404-0530-8.|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cantharellus'' terminoa grekotik dator eta koparen txikigarria da, kopa txikia esan nahi du. == Jangarritasuna == Jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palazon Lozano Fernando|urtea=2006|izenburua=Setas para todos|argitaletxea=Jose Luis Añanos Echo Editorial Pirineo|orrialdea=426|ISBN=84-87997-86-4|hizkuntza=Es|ISSN=.}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Cantharellus amethysteus|Cantharellus cibarius var. amethysteus]]'' aldaerak, kapela orban lilez tindatua izaten du, eta himenioaren izurrak horiak dira. == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean. Lurrean, talde konkreszenteetan, hostozabaletan eta baso mistoetan. Espezie arraroa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=306|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Espeziearen egoera == [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Elkartea]]ren arabera, ''Cantharellus melanoxeros'' desagertzeko arriskuan dauden onddoen [[Euskal Herria|eusko]]-[[Kantabria|kantauriar]] Zerrenda Gorrian dago.<ref>[https://www.aranzadi.eus/wp-content/uploads/2017/07/listarojaconlogos1.pdf Zerrenda Gorria], [[Aranzadi Zientzia Elkartea]]</ref> Azken urteotan mikologia adituek onddo batzuen beherakada kuantitatibo eta kualitatibo handia egon dela ohartarazi dute. Adituen esanetan, egoera honek hainbat eragile ditu, tartean [[klima aldaketa]], [[Pestizida|pestiziden]] erabilera eta bilketa masiboak. == Galeria == <gallery> Fitxategi:Cantharellus melanoxerox 1.jpg Fitxategi:Cantharellus melanoxerox 2.jpg Fitxategi:Craterellus melanoxeros 3.jpg Fitxategi:Craterellus melanoxeros 4.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} {{EHko arriskuan dauden onddoak}} [[Kategoria:Craterellus]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] qldoasldf88dc320it4i8ieu4vg95z9 0 1094173 10003123 9383515 2024-12-18T10:29:32Z Zorion 44278 10003123 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Crinipellis scabella''''' ''[[Marasmiaceae]]'' familiako [[onddo]] espezie bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Sukaldaritzarako interesik gabea. Ez du inolako balio gastronomikorik, sendotasun gutxi duelako. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus caulicinalis'', ''Agaricus stipitarius'', ''Agaricus stipitarius var. ß caulicinalis'', ''Agaricus stipitarius var. ß graminealis'', ''Agaricus circellatus'', ''Marasmius caulicinalis'', ''Marasmius stipitarius'', ''Collybia caulicinalis'', ''Marasmius gramineus'', ''Marasmius epichloe'', ''Collybia stipitaria'', ''Collybia graminea'', ''Collybia caulicinalis var. graminea'', ''Marasmius caulicinalis var. scabellus'', ''Crinipellis stipitaria'', ''Chamaeceras epichloe'', ''Marasmius scabellus'', ''Collybia stipitaria var. syringicola'', ''Crinipellis caulicinalis'', ''Androsaceus epichloe'', ''Crinipellis stipitaria var. graminealis''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 0,5 eta 1,2 cm bitarteko diametrokoa, lehenbizi ganbila, gero ganbil-laua, titiduna; okre-arrexka kolorekoa, ezkatatsua, zuntzezkoa, gero oso koloregabetzen den zurixka, erdian da bakarrik ilunagoa, eta ertza zimurtsua du. '''Orriak:''' Zuriak, sabeldunak, zabal samar. '''Hanka:''' Ia fistulosoa, gaztaina kolorekoa, tomentoduna. '''Haragia:''' Zuria, usain eta zapore berezirik gabea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=260|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Crinipellis'' terminoa, ile luzea, esan nahi duen "crinis" hitzetik dator eta azala, kutisa, ilajea, esan nahi duen "pellis" hitzetik. Kapela tomentoduna duelako. ''Scabella'' epitetoa zerbait latza esan nahi duen "scabella a, um"-tik dator. Kapelaren azalaren itxuragatik == Jangarritasuna == Interes gastronomiko gabea. === Nahasketa arriskua === ''[[Crinipellis corticalis]]'' delakoarekin, hau potasarekin kontaktuan jartzean, beltzaxka-more kolorera pasatzen diren ileak dituelako bereizten da. == Sasoia eta lekua == Udazkenean. Gramineoen zurtoinetan hazten da, belarretan. Ez da urria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=174|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Batez ere Europa. Ipar Amerika, Karibe itsasoaren eremua, Aljeria, Israel, Errusia, Japonia, Hego Korea, Australia, Zeelanda Berria, Hegoafrika.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Marasmiaceae]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Kubako onddoak]] [[Kategoria:Puerto Ricoko onddoak]] [[Kategoria:Guadelupeko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Aljeriako onddoak]] [[Kategoria:Israelgo onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] 235nvxj1m5kkv73v22tk4ints86n2qo 10003125 10003123 2024-12-18T10:30:18Z Zorion 44278 10003125 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Crinipellis scabella''''' ''[[Marasmiaceae]]'' familiako [[onddo]] espezie bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Sukaldaritzarako interesik gabea. Ez du inolako balio gastronomikorik, sendotasun gutxi duelako. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus caulicinalis'', ''Agaricus stipitarius'', ''Agaricus stipitarius var. ß caulicinalis'', ''Agaricus stipitarius var. ß graminealis'', ''Agaricus circellatus'', ''Marasmius caulicinalis'', ''Marasmius stipitarius'', ''Collybia caulicinalis'', ''Marasmius gramineus'', ''Marasmius epichloe'', ''Collybia stipitaria'', ''Collybia graminea'', ''Collybia caulicinalis var. graminea'', ''Marasmius caulicinalis var. scabellus'', ''Crinipellis stipitaria'', ''Chamaeceras epichloe'', ''Marasmius scabellus'', ''Collybia stipitaria var. syringicola'', ''Crinipellis caulicinalis'', ''Androsaceus epichloe'', ''Crinipellis stipitaria var. graminealis''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 0,5 eta 1,2 cm bitarteko diametrokoa, lehenbizi ganbila, gero ganbil-laua, titiduna; okre-arrexka kolorekoa, ezkatatsua, zuntzezkoa, gero oso koloregabetzen den zurixka, erdian da bakarrik ilunagoa, eta ertza zimurtsua du. '''Orriak:''' Zuriak, sabeldunak, zabal samar. '''Hanka:''' Ia fistulosoa, gaztaina kolorekoa, tomentoduna. '''Haragia:''' Zuria, usain eta zapore berezirik gabea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=260|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Crinipellis'' terminoa, ile luzea, esan nahi duen "crinis" hitzetik dator eta azala, kutisa, ilajea, esan nahi duen "pellis" hitzetik. Kapela tomentoduna duelako. ''Scabella'' epitetoa zerbait latza esan nahi duen "scabella a, um"-tik dator. Kapelaren azalaren itxuragatik == Jangarritasuna == Interes gastronomiko gabea. === Nahasketa arriskua === ''[[Crinipellis corticalis]]'' delakoarekin, hau potasarekin kontaktuan jartzean, beltzaxka-more kolorera pasatzen diren ileak dituelako bereizten da. == Sasoia eta lekua == Udazkenean. Gramineoen zurtoinetan hazten da, belarretan. Ez da urria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=174|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Batez ere Europa. Ipar Amerika, Karibe itsasoaren eremua, Aljeria, Israel, Errusia, Japonia, Hego Korea, Australia, Zeelanda Berria, Hegoafrika.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Marasmiaceae]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Kubako onddoak]] [[Kategoria:Puerto Ricoko onddoak]] [[Kategoria:Guadalupeko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Aljeriako onddoak]] [[Kategoria:Israelgo onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] tpacnmwhiibr6brwa5acpgm1cdchkfb 0 1103244 10002780 9299101 2024-12-17T22:07:26Z CommonsDelinker 688 «MuralBelfast.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002780 wikitext text/x-wiki {{neutraltasuna}} {{politika aurkibidea}} '''Separatismoa''' ideologia bat da, eta entitate baten zati baten edo batzuen desbatasuna sustatzen du. '''Mugimendu separatistak''' izaera politikoko [[Gizarte-mugimendu|gizarte-mugimenduak]] dira, eta herritarren talde jakin bat arautzen duen erakunde politiko batekiko autonomia lortu nahi dute. Bereizteko arrazoiak izan daitezke eskualdekoak, etnikoak, linguistikoak, kulturalak, erlijiosoak, ekonomikoak, politikoak edo horietako batzuen konbinazioa. == Separatismoaren jatorri erlijiosoa == Enric Ucelay-Da Cal historialari espainiarraren arabera, «separatismoak» jatorri [[Protestantismo|protestantea]] du —Ingalaterrako [[Puritanismo|puritanoak]] izan ziren lehen «separatistak»—, eta erlijio-komunitate baten, «kongregazio» baten, «banantzeko», talde independente gisa eratzeko eta Elizatik bereizitako bere arauen arabera arautzeko eskubideari egiten dio erreferentzia. Ideia XVII. mendean Ilustrazioarekin sekularizatu zen. {{Sfn|Ucelay-Da Cal|2018}} == Separatismo politiko-administratiboa == '''Separatismo''' politikoaren helburua da lurralde handiago baten edo komunitate baten [[Burujabetza|subiranotasuna]] eta [[independentzia]] (normalean, kontzientzia nazionala duten pertsonek osatua) aldarrikatzea. [[Kolonia (geografia politikoa)|Koloniek]] osatzen dute honakoa, adibidez, metropolitik aldentzen direnean. Talde separatistek, batzuetan, ez dute izen hori onartzen, gutxiesgarria delakoan. Mugimendu separatistek, oro har, bide baketsuak hautatzen dituzte, Konstituzioaren legezkotasunaren barruan. [[Quebec]]<nowiki/>eko probintzian, [[Kanada|Kanadan]], mugimendu separatista erabat baketsua existitzen da [[1960ko hamarkada|1960]]. urtetik gutxi gorabehera, [[1970]]<nowiki/>eko urriko krisia ez bezala. Beste talde bakezale batzuek [[Txekoslovakia|Txekoslovakian]] eta [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunean]] lortu zituzten helburuak. [[Singapur]] ere bakean bereizi zen [[Malaysia|Malaysiako]] Federaziotik. [[Ameriketako Estatu Konfederatuak|Amerikako Estatu Konfederatuak]], 1861ean baino ez ziren joan gerrara Konstituzioaren arabera legezkoak ziren zenbait sezesioren ondoren. Mexikon hainbat mugimendu separatista izan ziren, batzuk arrakastatsuak, eta [[Kaliforniako Errepublika]], [[Texasko Errepublika]], [[Ibai Handiko Errepublika]],[[Yucatango Errepublica]] eta [[Erdialdeko Amerikako Probintzia Batuak]] egotea ahalbidetu zuten. Chiapas egoeran ere mugimenduak izan ziren. Separatismoak iraganeko kolpe militar baten aurkako erreakzio bortitz baten forma ere har dezake, [[Terrorismo|terrorismoa]] baliatuz. Mundu osoan, zenbait mugimenduk separatismoa bultzatzen dute, nazio-askapenerako helburua lortzeko modu bakarra bezala ulertuta. Horien artean daude [[Espainia|Espainiako]] eta [[Frantzia|Frantziako]] ETA erakunde terrorista, 1980ko hamarkadako Indiako Sij separatistak, 1910eko hamarkadatik [[Irlanda (estatua)|Irlandako]] [[Irlandako Armada Errepublikazalea|IRA]] [[Euskadi Ta Askatasuna|eta]] 1960ko hamarkadako [[Quebeceko Askapenerako Frontea|Quebeceko]] Askapenerako Frontea. Gerrillaren estrategia gerra zibiletan endekatu daiteke, [[Txetxenia|Txetxenian]] gertatzen zen bezala. Indarkeria nabari gutxitu egiten da, besteak beste, konstituzio-ordenaren barruan botere politiko eta ekonomiko handiagoa lortzeko, separatistek erabil ditzaketen baliabide politikoak existitzerakoan. Hauteskunde askeak eta erreferendumak tentsioa murrizteko bide bat izan daitezke. Hala ere, oso herrialde gutxi dira haien zatigarritasun potentzialaz jabetzen direnak [beharrezko {{Erref behar}}.<ref>{{Cite web|izena=Deutsche|abizena=Welle (www.dw.com)|izenburua=Movimientos separatistas en todo el mundo {{!}} DW {{!}} 05.10.2017|url=https://www.dw.com/es/movimientos-separatistas-en-todo-el-mundo/a-40826135|lana=DW.COM|accessdate=2022-04-05}}</ref> === Separatismoaren jatorria eta adibideak === [[Fitxategi:Kosova_independence_Vienna_17-02-2008_b.jpg|thumb|222x222px|[[Kosovo]]<nowiki/>ren independentziaren ospakizuna]] [[Fitxategi:Somunanacio11(2).jpg|thumb|350x350px|[[Kataluniar independentismoa|Independentismo katalana]]]] Mugimendu separatistak, oro har, [[Nazionalismo|nazionalismoan]] oinarritzen dira. Separatismoa mugimendu nazionalista batzuen parte izan daiteke, ideologikoki oszilatu baitaitezke, ikuspegi autonomista edo federalistetatik hasi eta jarrera erabat separatistetaraino. Era berean, eraginkortasun politiko ezaren sentsazioak eta desabantaila ekonomikoak (edo abantailek) garrantzi handia dute. Bide batez, Txekoslovakiaren haustura, neurri batean, faktore ekonomikoek eragin zuten: [[Eslovakia|Eslovakiak]] bere industria publikoaren zati bat uzteko uzkur zen, eskualdeko ekonomiaren zatirik handiena alegia. [[Bohemia|Bohemiak]] eta [[Moravia|Moraviak]], etorkizuneko [[Txekia|Txekiar Errepublikako]] eskualdeek, [[Merkatu aske|merkatu]] librearen ideiarekin esperimentatu nahi zuten. Beste arrazoi garrantzitsu bat da herrialdeetako kapitalen jarrera zentralizatzailea. Izan ere, lege eta prozeduren bidez, beren probintziak edo estatuak aberastasunak sortzen dituzten kolonien mende jartzen dituzte, eta, ustez legezkoak diren moduan, ondasunak kentzen dizkiete. Hori dela eta, arrazoi ekonomikoengatik separatismo bat sor daiteke, kapital zentralistak emandako lege gehienek gero eta askatasun txikiagoa ematen baitiete estatuen ahalmenei. [[Quebec|Quebecek]] ere adibide da: marjinazio politikoa anbizio separatistetan bilakatu daitekeenaren adibidea. Kanadako Konfederazioaren lehen mende osoan, 1867az geroztik, Montrealeko biztanle anglofonoen gutxiengo txiki batek menderatu zituen probintziako politika eta ekonomia. ''[[Statu quo]]'' horrekiko gutxiespena egin zen 1960 eta 70 urteetan, esaterako, lehen talde separatistak sortu zirenean. [[Espainia|Espainiak]] ere hainbat separatismo ditu. [[Euskal abertzaletasun|Euskal nazionalismoak]] eta kataluniar [[Kataluniar nazionalismo|nazionalismoak]] separatismoa aldarrikatzen dute Espainiaren eta Frantziaren aurrean, eta gaur egun bi estatu horietako lurraldeak eskatzen dituzte [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eta [[Kataluniako Autonomia Erkidegoa|Kataluniako]] zati gisa, hurrenez hurren. Euskal sentimendu separatistari dagokionez, 1970eko hamarkadaren inguruan, zenbait mugimendu sortu ziren bitarteko armatuen bidez separatismoa lortzearen alde, hala nola [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]] erakunde edo ETA-PM. Katalunian bi talde armatu sortu ziren: EPOCO eta Terra [[Terra Lliure|Lliure]]. Azken hori 1995ean desegin zen, 15 urteko aktibismoaren ondoren. Galiziako eta Aragoiko [[Galiziar nazionalismo|nazionalismoa]] ere nabarmentzen dira, baina neurri txikiagoan, gainera, Espainian badira beste nazionalismo historiko batzuk, hala nola andaluziera, [[Gaztelanismo|gaztelania]], nazionalismo kanariarra eta valentziarra. [[Fitxategi:2014-05-09._День_Победы_в_Донецке_231.jpg|thumb|210x210px|[[Donetskeko Herri Errepublika|Donetsk-eko Herri Errepublika]]]] == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Independentismoa]] [[Kategoria:Mugimendu independentistak]] [[Kategoria:Errealismoa]] [[Kategoria:Nazionalismoa]] [[Kategoria:Ideologiak]] 657v11ybx6kfcfdp3wlymhq2zrs5pq1 0 1106056 10002860 9388778 2024-12-18T02:57:32Z Zorion 44278 10002860 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius triformis''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Jan daiteke, baina balio gutxi du sukaldaritzan. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus ingricus'', ''Gomphos triformis'', ''Telamonia triformis'', ''Hydrocybe triformis''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 4 eta 10 cm bitarteko diametrokoa, konikoa gaztetan, gero ganbila, titi zabal batekin, erdira mamitsua. Azal horixka-ilehori kolorekoa edo krema-okre antzekoa, berezko zuntz txikiekin. Higrofanoa, marroi-gorrixka ilun kolorekoa zopatuta dagoenean. Ertz izurtua eta mehea. '''Orriak:''' Estu, kafesnearen kolorekoak. '''Hanka:''' Zurixka, zilar kolorekoa goialdean, batzuetan desagertzen den zuntz-lerro batekin. 3,5 eta 8 cm bitarteko garaierakoa eta 1 eta 1,5 cm bitarteko lodierakoa. 3 cm-ko diametroa duen erraboil puztu oboide-fusiforme batekin. Gortina zuri eta iheskor batekin. '''Haragia:''' Trinkoa, zuria kapelarena, urtsua eta grisaxka samarra oinarena. Usain atsegina du eta zapore leuna. Kolore gorria hartzen du fenolanilina erreaktiboarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=464|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Jangarria, baina balio gastronomiko txikikoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=177|ISBN=84-282-0541-X (T. 3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Cortinarius turgidus]]'' delakoarekin nahas daiteke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Urritik azarora, hostozabalen azpian. === Banaketa eremua === Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] k70719j1wgnefansq10cs4m90970mqn 0 1106173 10003085 9318225 2024-12-18T10:16:41Z Zorion 44278 10003085 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa | izena = ''Cortinarius xanthophyllus'' }} '''''Cortinarius xanthophyllus''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Ez kontsumitzea gomendatzen da, ''[[Sarehori hiltzaile|Cortinarius splendens]]'' espeziea antzekoa da, eta honen intoxikazio orellanikoak, giltzurrun-gutxiegitasun larria eragiten du. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Cortinarius dibaphus ss.'', ''Phlegmacium xanthophyllum''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 4 eta 8 (10) cm bitarteko diametrokoa, lodia, haragitsua, hemisferikoa, gero ganbiletik ganbil-laura. Ertz inkurbatua eta kobre kolorekoa esfumatura more-oliba antzeko kolorekoekin. Azal bereizgarria, likatsua eta distiratsua eguraldi hezearekin eta matea lehorrarekin, lila purpuratik kobre kolorera doana, erreflexu moreekin eta zuntzexka erradialez estalia, kolore okre-horixkara dekoloratzeko joera du erdialdean. '''Orriak:''' Estu, adnatatik subdekurrenteetara eta tartekatutako lamelulekin; hori bizi koloretik hori zikinera doan kolorekoak edo kafesnearen kolorekoak zahartzean eta ertz zurbilagoekin. '''Hanka:''' 6 eta 8 cm bitarteko garaierakoa eta 1 eta 2 cm bitarteko lodierakoa, zilindrikoa, betea, lehorra eta distiratsua; horixka koloretik horixka-berdexkara doan kolorekoa, erraboil handi batekin oinaren alboan eta esporen metatzeagatik orban burdintsuz zikintzen diren errezel orokorraren hondarrekin. Zetadun gortina, horia eta iheskorra. '''Haragia:''' Lodia, trinkoa, zurixka kapelan, baina morexka azalaren azpian eta hori-berdexka oinean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palacios Quintano Daniel|urtea=2014|izenburua=Disfrutando con las setas|argitaletxea=Leitzaran, Grafikak S.L. Andoain, Gipuzkoa|orrialdea=370|ISBN=978-84-617-0196-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Xanthophyllus'' epitetoa grezieratik dator, hori, esan nahi duen "xanthos" hitzetik eta orri, esan nahi duen "phyllon" hitzetik. Orrien koloreari erreferentzia eginez. == Jangarritasuna == Ez du interes gastronomikorik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Cortinarius rufoolivaceus]]'' delakoarekin nahas daiteke. ''[[Sarehori hiltzaile|Cortinarius splendens]]'' toxikoak ere antza du, baina honen kapelaren azalak hori-sufre kolorea izaten du, ez lila-oliba antzeko kolorea. == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean, hostozabalen basoetan, batez ere pagoetan eta haritzetan (''[[Quercus]]'').<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=212|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Europa, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] nbje6xzae391peg29y1lhwqkte579lw 0 1108457 10002827 9643958 2024-12-18T00:22:57Z 66.81.168.153 10002827 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Erika Letamendi Hurtado''' ([[Gasteiz]], [[Araba]], [[1985|1985eko]] [[Abenduaren 17|abenduaren 17a]]) erizain laguntzailea eta [[Politikari|politikaria]] da. 2023ko ekainaren 17an [[Donemiliaga|Donemiliagako]] alkate bilakatu zen, bigarren aldiz, 2023ko udal hauteskundeetan, [[Euskal Herria Bildu]] koalizioaren hautagaitza gailentzearen ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hego Euskal Herriko alkatetzen mapa, herriz herri eta alderdiz alderdi|hizkuntza=eu|data=2023-06-18|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/politika/osoa/9238397/hego-euskal-herriko-alkateak-2023ko-ekainak-17/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2023-06-28}}</ref> == Biografia == Erika Letamendi Hurtado, hiru haurren ama. Erizain laguntzaile teknikari gisa egiten du lan San Prudentzioko egoitzan, Gasteizen. Jatorriz gasteiztarra izan arren, Arabako Lautadako Axpuru herrian ditu arbasoak, eta [[Narbaiza|Narbaizako]] herrian kokatu zaigu bere famiarekin, herriko bizitzaz gozatuz. Donemiliagako alkate bilaketu zen 2019. urtean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=EH Bilduko kideek zortzi udalerrietako hautagaitzak berretsi dituzte Araban|hizkuntza=|url=https://ehbildu.eus/herriak/araba/albisteak/eh-bilduko-kideek-zortzi-udalerrietako-hautagaitzak-berretsi-dituzte-araban|aldizkaria=ehbildu.eus|sartze-data=2023-06-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Gasteiz|abizena=Hoy|izenburua=EH Bildu confirma sus candidaturas en 8 municipios de Álava|hizkuntza=|data=2022-11-05|url=https://www.gasteizhoy.com/eh-bildu-agurain-alcaldia/|aldizkaria=Gasteiz Hoy|sartze-data=2023-06-28}}</ref> 2022ko azaroaren 2023ko udal hauteskundeetako zerrendaburu izango ziren pertsonak hautatzeko prozesua amaitu zen eta Erika Letamendiren haugaitza berritsu zuten.<ref name=":0" /> 2023ko ekaikaren 17an, [[Donemiliaga|Donemiliagako]] alkate bilakatu zen, bigarren aldiz Euskal Herria Bilduk lau eserleku lortu ondoren. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1985eko||Letamendi Hurtado, Erika}} [[Kategoria:Gasteiztarrak]] [[Kategoria:Donemiliagarrak]] [[Kategoria:Donemiliagako alkateak]] [[Kategoria:Arabako alkateak]] [[Kategoria:Euskal Herriko alkateak]] [[Kategoria:Euskal Herriko emakume alkateak]] [[Kategoria:Emakume alkateak]] [[Kategoria:Euskal Herria Bilduko hautetsiak]] o2rwedt0zm5n3hdozr6xiv7dokfbwfw 0 1124715 10002833 9410357 2024-12-18T00:49:42Z Zorion 44278 10002833 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius saniosus''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Flammula saniosa'', ''Hydrocybe saniosa'', ''Gomphos saniosus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 2 eta 4 cm bitarteko diametrokoa, haragi mehe samarrekoa, laster zabaldua edo titi estu batekin, laranja-arrexka-orein koloretik herdoil samarrera doan kolorekoa, hasieran ertza pixka bat apendikulatua eta horia. '''Orriak:''' Okre-gorrixka kolorekoak, zabal. '''Hanka:''' 5 cm inguruko garaierakoa eta 0,4 cm inguruko diametrokoa, ia zilindrikoa, kolore berekoa, ezkata horixka galkor batzuekin. '''Haragia:''' Kolore berekoa eta usaingabea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=222|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Ez da jangarria. Susmagarria, ez da jaso behar. == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean. Zuhaitz hostozabalen azpian, sahatsak bezalako zuhaitzen azpian, askotan leku hezeetan === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Groenlandia, Islandia, [[Svalbard]] uhartedia, Europa, Errusia, Kaukasia, Himalaiako eremua.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentzia == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Groenlandiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Norvegiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] 8bnib6q64j7fp0goqevibtjhksnru2a 0 1124716 10002836 9416172 2024-12-18T00:53:19Z Zorion 44278 10002836 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius sodagnitus''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Toxikoa dela uste da. Ez kontsumitu. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Phlegmacium sodagnitum'', ''Calonarius sodagnitus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 4 eta 6 cm bitarteko diametrokoa, ganbiletik lau-ganbilera. Kapelaren azala leuna eta likatsua, hori bizi kolorekoa ertzetan, eta okre kolorez iluntzen da erdirantz, marroi-gorrixka kolorekoa da, gamuza okre antzekoa edo burdin kolorekoa. '''Orriak:''' Finak eta estu, eskotatu samarrak, hasieran lila antzeko kolorekoak eta gero okre antzeko argiak esporengatik. Orri eskotatuak: Oinera iritsi baino lehentxeago eskote txiki bat duten orriak. '''Hanka:''' Nahiko liraina, 5 eta 8 cm bitarteko garaierakoa eta 8 eta 10 mm bitarteko diametrokoa, zilindrikoa eta zertxobait flexuosoa, erraboil marjinatu oso motz baten amaitua, ia ez da iristen 15-20 mm-ko diametrora. Kolore hori argikoa edo zuri-horixkakoa eta hori bizia erraboilean, gortina zuriaren filamentu hondarrekin eta esporek okre antzeko kolorez tindatzen dituzte. '''Haragia:''' Fina eta trinkoa, lila antzeko kolorekoa kapelan, eta gainerakoan zuria. Potasa eta sosa bezalako base indartsuek erreakzio positibo nabarmena berehala ematen dute, gorri bizian edo gorri-purpuran gainazal guztietan, bai kapelan bai oinean, baina ez kapelaren haragian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa.|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=214|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Jangarritasuna zalantzazkoa da, toxikoa izan daiteke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Cortinarius terpsichores]]'' delakoarekin nahas daiteke, baina honek ez du gorriz erreakzionatzen potasarekin. == Sasoia eta lekua == Udazkenean. Pagadietan. Urria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Velaz Vergara José Ignacio, Suarez Gil Angela|urtea=2009|argitaletxea=Banco de setas|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Euskal Herria, Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Suedia, Alpeak, Frantzia, Erresuma Batua, Espainia, Danimarka, Estonia, Eslovenia, Hungaria, Austria, Alemania, Norvegia, Italia, Siberia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentzia == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Norvegiako onddoak]] [[Kategoria:Suediako onddoak]] [[Kategoria:Frantziako onddoak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko onddoak]] [[Kategoria:Espainiako onddoak]] [[Kategoria:Esloveniako onddoak]] [[Kategoria:Hungariako onddoak]] [[Kategoria:Austriako onddoak]] [[Kategoria:Danimarkako onddoak]] [[Kategoria:Estoniako onddoak]] [[Kategoria:Alemaniako onddoak]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Italiako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] nv4pmbwthsboq6xtcfr87zx60t3jawr 0 1124950 10002838 9411306 2024-12-18T00:57:02Z Zorion 44278 10002838 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius spilomeus''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus araneosus'', ''Gomphos spilomeus'', ''Dermocybe spilomea'', ''Cortinarius lebretonii var. spilomeus'', ''Cortinarius anomalus var. spilomeus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 2 eta 5 cm arteko diametrokoa, ez oso mamitsua, ganbil konkorduna, kaskoaren formakoa, ertz lauarekin; geruza lehorra, gorrixka, gris-arrea, kafesne kolorekoa edo gris lila, azkenik lehoi-gorrixka koloreko berezko fibrilekin ildaskatua, ondoren haritsua, pixka bat ezkatatsua, feltro itxurakoa. '''Orriak:''' Zabal samar, meheak, okertu-subdekurrenteak edo sinuado-itsatsiak, buztin kolorekoak, batzuetan lilaz lausotuak. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain, beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' 5 eta 8 cm bitarteko garaierakoa eta 0,5 eta 0,8 cm bitarteko diametrokoa, zilindriko samarra, fibrilosoa, fistulosoa, lehoi-gorrixka kolorekoa hasieran, morea goialdean, gainjarritako eraztun-errodeteek apaindua, fibriloso-ezkatatsuak edo gorri-odol koloreko tanta oso txikiz punteatua. Gris koloreko gortina ugarirekin. '''Haragia:''' Urria, zurixka, morea oinaren goialdean. Ia usaingabea eta zaporegabea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=217|ISBN=84-282-0865-4}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Spilomeus'' epitetoa grekotik dator, orbana, esan nahi duen "spiloma" hitzetik. Hankan dituen orbantxoengatik. == Jangarritasuna == Ez da jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=173|ISBN=84-282-00541-X (T. 3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Oinean dituen dekorazioengatik ''[[Cortinarius bolaris]]'' delakoaren antzekoa izan daiteke, baina honek kolore ikusgarriagoak eta gorriagoak ditu. == Sasoia eta lekua == Udaren amaieran. Koniferoen eta urkien basoetan. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Kaukasia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] jbuwyj8k46cc70wz595qqjagluf0adq 0 1125050 10002839 9412620 2024-12-18T00:58:17Z Zorion 44278 10002839 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius subtortus''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Myxacium subtortum'', ''Cortinarius infractus var. subtortus'', ''Gomphos subtortus'', ''Phlegmacium subtortum''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 3 eta 6 cm bitarteko diametrokoa. Esferikoa edo erdi-esferikoa, gero laua, pixka bat likatsua eguraldi hezearekin, lehorrarekin opakua, apur bat fibrilosoa, azkenik zimurtua, ertza beherantz bihurritua, horixka-lehoi kolorekoa. '''Orriak:''' Nahiko zabal, zabalak, pixka bat lodiak, itsatsi-unziformeak edo zertxobait dekurrenteak, iletsuak (zistidio ugariren ondorioz); gris-oliba antzeko kolorekoak, gero arre-oliba antzeko kolorekoak. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain, beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' 5 eta 10 cm bitarteko garaierakoa eta 0,8 eta 1,5 cm bitarteko lodierakoa. Borra formakoa edo zilindriko luzanga gora mehetua, askotan bihurritua, arre-okre antzeko kolorekoa, oliba antzekoa goialdera. Gortina iheskorra zuri-horixka kolorekoa. '''Haragia:''' Zurixkatik okre zurbilera doan kolorekoa, pixka bat mikatza, intsentsu usaina edo zedro-zurarena izaten du.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=204|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Subtortus'' epitetoa latinetik dator, okerra, bihurritua, esan nahi duen "tortus" hitzetik. Zertxobait bihurritua duelako oina. == Jangarritasuna == Ez da jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=171|ISBN=84-282-0540-X (T. 2). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Zedro-zuraren usain bereizgarria jariatzen du, eta identifikatzen laguntzen du. == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean. Mendiko koniferoen basoetan, leku urtsuetan, mendiko zohikaztegietan. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Alpeak.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] bwil5qr19b3ujkrzkyt8ur7v7c0t2o9 0 1125298 10002854 9414324 2024-12-18T02:53:27Z Zorion 44278 10002854 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius traganus''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus monachella'', ''Inoloma traganum'', ''Gomphos traganus'', ''Phlegmacium traganum''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 3 eta 10 cm bitarteko diametrokoa. Ia esferikoa, gero ganbila. Lila fibrilosoa edo more bizi kolorekoa, adinean aurrera egin ahala, okre-zurixka kolorea hartzen joaten da. '''Orriak:''' Lodiak, marjinatuak, ildaskatuak, zabal, hasieran lehoi-okre antzeko kolorekoak, gero arre-kanela kolorekoak. '''Hanka:''' 6 eta 10 cm bitarteko garaierakoa eta 1 eta 3 cm bitarteko diametrokoa. Borra formakoa edo salbuespen gisa, erraboil marjinatu batekin. Hasieran more kolorekoa, gero zurbilduaz eta okre antzeko kolorea hartuaz. '''Haragia:''' Hori-arre kolorekoa, usain txarrarekin, akerrak izaten duen antzekoarekin edo azetilenoaren antzekoarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=216|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Traganus'' epitetoa grekotik dator, akerra, esan nahi duen "tragos" hitzetik. Jariatzen duen usainagatik, akerraren antzekoa. == Jangarritasuna == Ez da jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa.|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=179|ISBN=84-282-05640-X (T. 2). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Cortinarius camphoratus]]'' da, zalantzarik gabe, espezie hurbilena. == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean. Koniferoen eta hostozabalen basoetan. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Japonia, Taiwan.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] cefj1e6b7eltdx0y0dllncf92qvn4ua 0 1125460 10002868 9434052 2024-12-18T03:07:21Z Zorion 44278 10002868 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Frédéric Bataille|F. Bataille]] & [[Leon Joachim|L. Joachim]] }} '''''Cortinarius tubarius''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Espezie urria eta gutxi aztertua. Toxikoa izan daiteke. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Dermocybe palustris var. sphagneti'', ''Dermocybe vulcanica'', ''Cortinarius palustris f. sphagneti'', ''Dermocybe sphagneti'', ''Dermocybe tubaria''. == Deskribapena == '''Kapela:''' Tamaina txikikoa da, eta 5 cm-ko diametrora ere ez dute hartzen, eta normalean 1 eta 4 cm bitarteko diametroa izaten dute. Jaiotzean forma hemisferikoa izaten dute, laster ganbila eta, azkenik laua, ale gazteak erdigunea nabarmena dute eta paradoxikoki unbilikatua zahartzean. Kapelaren azala okre antzeko kolorekoa da, erdigune ilunagoarekin eta ertzera zurbilduz, pruinaduna edo baita fibrilosoa ere, batez ere gaztetan. Ertza nabarmen ildaskatua, batzuetan ia erdiraino ildaskatzen da, gardentasunagatik, espezie higrofanoa delako. '''Orriak:''' Adnatuak eta oso zabal, sabeldun samarrak, ale gazteetan horixkak, laster marroi kolorez tindatuak burdin koloreko ñabarduraren batekin, oso erregular antolatuta. '''Hanka:''' Luzanga edo proportzionatua, sarritan inkurbatua eta zilindrikoa, zaila, okre kolorekoa, baina, oinarritik hasita tonu arre-beltzaxkaz ilunduaz joaten da. Fibrila zuriz estalia, eta euriaren eraginez desagertu daitezke, eta gortina oso urria eta iheskorra du. '''Haragia:''' Urria eta tinkotasun gutxikoa, kapelarena biguna eta oinean zaila, usaingabea eta zapore gutxikoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=226|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Ez da jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Calvo Pérez Javi|urtea=2006|izenburua=El mundo de las setas|argitaletxea=Asociacion Micológica Fungipedia|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Edozein ''Alnicola''-rekin, edozein ''Tubaria''-rekin edo edozein ''Naucoria''-rekin nahas daiteke. Espezie hauek azterketa mikroskopiko xehe baten ondoren baino ezin dira bereizi, eta ezinezkoa da mikroskopio gabe sailkatzea. == Sasoia eta lekua == Udazkenean. Habitat desberdinetan ateratzen da. Espezie urria da eta gutxi aztertu da. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] as8l4ujlbt3ydervvf0z546b2zogo08 10002869 10002868 2024-12-18T03:11:44Z Zorion 44278 10002869 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[ Joseph F. Ammirati|Ammirati ]] & [[Alexander Hanchett Smith|A.H.Sm.]], 1972 }} '''''Cortinarius tubarius''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Espezie urria eta gutxi aztertua. Toxikoa izan daiteke. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Dermocybe palustris var. sphagneti'', ''Dermocybe vulcanica'', ''Cortinarius palustris f. sphagneti'', ''Dermocybe sphagneti'', ''Dermocybe tubaria''. == Deskribapena == '''Kapela:''' Tamaina txikikoa da, eta 5 cm-ko diametrora ere ez dute hartzen, eta normalean 1 eta 4 cm bitarteko diametroa izaten dute. Jaiotzean forma hemisferikoa izaten dute, laster ganbila eta, azkenik laua, ale gazteak erdigunea nabarmena dute eta paradoxikoki unbilikatua zahartzean. Kapelaren azala okre antzeko kolorekoa da, erdigune ilunagoarekin eta ertzera zurbilduz, pruinaduna edo baita fibrilosoa ere, batez ere gaztetan. Ertza nabarmen ildaskatua, batzuetan ia erdiraino ildaskatzen da, gardentasunagatik, espezie higrofanoa delako. '''Orriak:''' Adnatuak eta oso zabal, sabeldun samarrak, ale gazteetan horixkak, laster marroi kolorez tindatuak burdin koloreko ñabarduraren batekin, oso erregular antolatuta. '''Hanka:''' Luzanga edo proportzionatua, sarritan inkurbatua eta zilindrikoa, zaila, okre kolorekoa, baina, oinarritik hasita tonu arre-beltzaxkaz ilunduaz joaten da. Fibrila zuriz estalia, eta euriaren eraginez desagertu daitezke, eta gortina oso urria eta iheskorra du. '''Haragia:''' Urria eta tinkotasun gutxikoa, kapelarena biguna eta oinean zaila, usaingabea eta zapore gutxikoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=226|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Ez da jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Calvo Pérez Javi|urtea=2006|izenburua=El mundo de las setas|argitaletxea=Asociacion Micológica Fungipedia|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Edozein ''Alnicola''-rekin, edozein ''Tubaria''-rekin edo edozein ''Naucoria''-rekin nahas daiteke. Espezie hauek azterketa mikroskopiko xehe baten ondoren baino ezin dira bereizi, eta ezinezkoa da mikroskopio gabe sailkatzea. == Sasoia eta lekua == Udazkenean. Habitat desberdinetan ateratzen da. Espezie urria da eta gutxi aztertu da. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:1972. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] 8ag2gjqh200j0d71f9102ucs3boegu4 0 1125681 10002867 9416158 2024-12-18T03:05:21Z Zorion 44278 10002867 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius variecolor''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Agian kontsumi liteke, baina kalitate eskasa du eta, gainera, beste ''Cortinarius'' toxiko edo susmagarri batzuekin nahasteko arriskua dago. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus polychrus'', ''Pholiota variecolor'', ''Phlegmacium variecolor'', ''Cortinarius largus var. variecolor'', ''Gomphos variecolor''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 6 eta 10 cm bitarteko diametrokoa. Hemisferikoa, leuna, hasieran more kolorekoa eta gero gorri-adreilu kolorekoa, oso iluna gainazal denean. Geruza bereizgarriarekin, ertz fina eta beherantz biribildua onddo helduan. '''Orriak:''' Estu samar, ia itsatsiak oinari, hasieran more kolorekoak eta gero gorri-errearen kolorekoak. '''Hanka:''' 6 eta 8 cm bitarteko garaierakoa eta 1,5 eta 2,5 cm bitarteko lodierakoa. Argia, gero zurbila ia zurixka-more kolorekoa, erraboilduna, hondoan fibrila moreekin. '''Haragia:''' Zurixka edo ñabardura more arinekin, arrexka samarreko kolorekoa helduan. Zapore gozokoa. Lurrustel usain handiarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=208|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, grekotik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Variecolor'' epitetoa latinetik dator, askotariko, esan nahi duen "varius" hitzetik eta kolorea, esan nahi duen "color" hitzetik. Kolorez aldatzen delako. == Jangarritasuna == Jangarri kaskarra<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=217|ISBN=84-282-0253-6 (T.I). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Sare lila luze|Cortinarius largus]]'' eta ''[[Sare bikain|Cortinarius praestans]]'' delakoekin nahasten da. ''Cortinarius variecolor'' espeziearen ezaugarri berezietako bat da, jariatzen duen lurrustel usaina.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia.|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean. Lurzoru karedunetan hostogalkorren edo koniferoen basoetan. Zirkulutan agertzen da, taldekoia. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] jglakpjo4kn4orfr13rhh6b7rwpq06j 0 1125796 10002871 9417397 2024-12-18T03:13:59Z Zorion 44278 10002871 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius varius''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Beste espezie toxiko batzuekin nahasteko aukera dagoenez, hobe da lasai eta sukaldetik urrun uztea. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus pachypus'', ''Agaricus glaucopus var. ß varius'', ''Phlegmacium varium'', ''Gomphos varius''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 8 eta 12 cm bitarteko diametrokoa. Haragitsua, erdiesferiko-ganbila, gero laua, likatsua, leuna. Hori-laranja kolore eder batekoa, hori-ezti kolorekoa edo lehoi-adreilu kolorekoa, ertzean horiagoa. Ertz fina. '''Orriak:''' Estu, marjinatuak, zabalak, lila-purpura kolorekoak eta gero okre-kanela kolorekoak. '''Hanka:''' 5 eta 7 cm bitarteko garaierakoa eta 1,5 eta 2,5 cm bitarteko lodierakoa. Betea, erraboilduna, borra formakoa, laburra, trinkoa, fibrila edo lihazkiekin, zuria, goiko aldean lila argi kolorekoa, krema kolorekoa oinarrian. Gortina zuria, gero kanela kolorekoa esporen eraginagatik. '''Haragia:''' Zuria, solidoa, zertxobait zurixka-horixka kolorekoa oinean. Zaporea gozoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=206|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, grekotik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Varius'' epitetoa latinetik dator, askotariko, esan nahi duen "varius" hitzetik. Kolore eta itxura desberdinak dituelako. == Jangarritasuna == Jangarri kaskarra.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=219|ISBN=84-282-0253-6 (T.I). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Erraz ezagutzen den ''Cortinarius'' bat da, orrien kolore lila ederragatik eta lehoi koloreko kapelarengatik. Oina loditua baino ez du erraboil marjinaturik. ''[[Cortinarius caligatus]]'' delakoak ere urdin kolore bereko orriak ditu. == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean. Koniferoen basoetan. Lurzoru karetsuetan. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Kanariak, Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] sdprgiidpkb2ikrlt8ahuvfj5xpp3ux 0 1125899 10002873 9418359 2024-12-18T03:16:16Z Zorion 44278 10002873 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius vulpinus''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Usain txarra du, ez du balio gastronomikorik. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Phlegmacium vulpinum'', ''Cortinarius rufoalbus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 3 eta 8 cm bitarteko diametrokoa, ganbiletik ia laura eta erdigunea zertxobait deprimitua; ertz lausoa du errezelaren ileengatik. Azala, itsaskor-likatsua hezetasunarekin eta satinatua lehorrarekin, haritsua, arre-laranja kolorekoa edo marroi-gorrixka (ante larrua, azeriarena). '''Orriak:''' Adnatuak, hasieran zurixkak, ondoren gris-lila zurbil kolorekoak eta bukaeran marroi-herdoil kolorekoak. '''Hanka:''' 7 eta 10 cm bitarteko garaierakoa, oinarrian loditua, lehorra, errezel-eraztuna flokosua eta goian, zuriagoa gainetik eta arreagoa azpitik, zahartzean koloregabetu egiten da. '''Haragia:''' Zuri-gris kolorekoa, leuna, lodia, lizunaren usain txarra, galtzerdi hezearena, oin izerdituena. Espora jalkina, marroi-herdoil kolorekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=206|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Vulpinus'' epitetoa kolore gorrixka duelako. == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2o23|izenburua=Sociedad micológica Barakaldo. Investigación y divulgación de la micologia|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''Cortinarius corrugatus'' delakoarekin nahas daiteke, honen oinak ez du erraboilik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean. Bakartia edo taldekoia. Hostogalkorren basoetan, nagusiki pagoetan. === Banaketa eremua === Quebec, Euskal Herria, Frantzia, Alpeak, Alemania, Austria, Danimarka, Suedia, Eslovenia, Hungaria, Italia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Frantziako onddoak]] [[Kategoria:Alemaniako onddoak]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Danimarkako onddoak]] [[Kategoria:Suediako onddoak]] [[Kategoria:Italiako onddoak]] [[Kategoria:Esloveniako onddoak]] [[Kategoria:Hungariako onddoak]] [[Kategoria:Austriako onddoak]] ib8t3pkwr4wnot0wbqlwnvfgub7nhaa 0 1126091 10003331 9870726 2024-12-18T11:41:57Z Zorion 44278 10003331 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | izena = ''Cuphophyllus flavipes''}} '''''Cuphophyllus flavipes''''' ''[[Hygrophoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Jangarri gisa katalogatzen bada ere, ez du sukaldaritzan interesik. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Camarophyllus flavipes'', ''Hygrocybe flavipes''. == Deskribapena == '''Kapela:''' Neurri txikikoa. 2 eta 4 cm bitarteko diametrokoa, kolore grisekoa, kolore moreko ñabardura argiekin, eta batzuetan tonu arrosa mateekin ere bai, hasietan kanpai itxurakoa, nahiz eta bere ohiko forma ganbila edo zapala izan. Eurite egoeran azal likatsu samarra, bestela lehor samarra, leuna, gutxi edo ildaskatu gabea. '''Orriak:''' Gris-more kolore nahiko uniformekoak, oso zabal, orritxoak ditu tartekatuta, dekurrenteak eta oso lodiak den perretxiko txikirako. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain, beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' Zilindrikoa eta kapelaren diametroa baino luzeagoa, gris zurbila edo krema kolorekoa, oinaren oinarria horitu egiten da, normalean kurbatua '''Haragia:''' Grisaxka, mehea eta ez oso trinkoa. Ez du oso usain berezirik eta zaporea akreszentea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=102|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Hygrophorus'' hitza grekotik dator, heze eta ekarri beharreko, "phoréo"-tik, hau da, hezetasuna bildu eta kontserbatzen duenetik. == Jangarritasuna == Jangarria, baina ez da erabiltzen sukaldaritzan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Salbuespena da more koloreko antzekoen artean; beraz, erraz identifikatzen da, eta, aldi berean, zaila da aurkitzea. ''[[Ezko arrosa-ubel|Hygrocybe calyptriformis]]'' delakoak, kolore deigarriagoak ditu eta kapela koniko puntazorrotza. == Sasoia eta lekua == Udazkenean agertzen da, beheko zelai eta larreetan, lur nitrofiloetan. Perretxiko hau ez da oso ohikoa, leku askotan ez da aipatzen, baina gure inguruan ohikoa da. === Banaketa eremua === Kanariak, Islandia, Europa, Kaukasia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cuphophyllus]] [[Kategoria:Onddo pozoitsuak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] 6470nlq0s1dmu9b8v6rcxds1e3tm5r8 10003340 10003331 2024-12-18T11:46:00Z Zorion 44278 10003340 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cuphophyllus flavipes''''' ''[[Hygrophoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Jangarri gisa katalogatzen bada ere, ez du sukaldaritzan interesik. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Camarophyllus flavipes'', ''Hygrocybe flavipes''. == Deskribapena == '''Kapela:''' Neurri txikikoa. 2 eta 4 cm bitarteko diametrokoa, kolore grisekoa, kolore moreko ñabardura argiekin, eta batzuetan tonu arrosa mateekin ere bai, hasietan kanpai itxurakoa, nahiz eta bere ohiko forma ganbila edo zapala izan. Eurite egoeran azal likatsu samarra, bestela lehor samarra, leuna, gutxi edo ildaskatu gabea. '''Orriak:''' Gris-more kolore nahiko uniformekoak, oso zabal, orritxoak ditu tartekatuta, dekurrenteak eta oso lodiak den perretxiko txikirako. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain, beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' Zilindrikoa eta kapelaren diametroa baino luzeagoa, gris zurbila edo krema kolorekoa, oinaren oinarria horitu egiten da, normalean kurbatua '''Haragia:''' Grisaxka, mehea eta ez oso trinkoa. Ez du oso usain berezirik eta zaporea akreszentea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=102|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Hygrophorus'' hitza grekotik dator, heze eta ekarri beharreko, "phoréo"-tik, hau da, hezetasuna bildu eta kontserbatzen duenetik. == Jangarritasuna == Jangarria, baina ez da erabiltzen sukaldaritzan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Salbuespena da more koloreko antzekoen artean; beraz, erraz identifikatzen da, eta, aldi berean, zaila da aurkitzea. ''[[Ezko arrosa-ubel|Hygrocybe calyptriformis]]'' delakoak, kolore deigarriagoak ditu eta kapela koniko puntazorrotza. == Sasoia eta lekua == Udazkenean agertzen da, beheko zelai eta larreetan, lur nitrofiloetan. Perretxiko hau ez da oso ohikoa, leku askotan ez da aipatzen, baina gure inguruan ohikoa da. === Banaketa eremua === Kanariak, Islandia, Europa, Kaukasia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cuphophyllus]] [[Kategoria:Onddo pozoitsuak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] 30qta0cfiy0fp8wip2vxdortebsi88v 2 1126951 10002883 9992590 2024-12-18T04:49:56Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002883 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT DISTINCT ?item WHERE { ?item wdt:P27 wd:Q219060. ?item wdt:P31 wd:Q5} |section= |sort=label |columns=label:Izen-abizenak,P106:Jarduera,P19:Jaiolekua,P569,P570,P21,P18 |links=local }} {| class='wikitable sortable' ! Izen-abizenak ! Jarduera ! Jaiolekua ! jaiotza data ! heriotza data ! sexua edo generoa ! irudia |- | [[Abdel Aziz al-Rantisi]] | [[politikari]]<br/>[[mediku]] | ''[[:d:Q4120556|Yavne]]'' | 1947-10-23 | 2004-04-17 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Abu Nidal]] | [[politikari]] | [[Jaffa]] | 1937-05 | 2002-08-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Abu Salma]] | [[poeta]] | [[Tulkarem]] | 1909 | 1980-10-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Abu Salma.png|center|128px]] |- | [[Adania Shibli]] | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q462390|dozente]]''<br/>''[[:d:Q19324694|visiting docent]]''<br/>[[kazetari]] | ''[[:d:Q2601842|Shibli-Umm al-Ghanam]]'' | 1974 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Adania Shibli, Festiwal Góry Literatury 2024 67a.jpg|center|128px]] |- | [[Ahed Tamimi]] | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | ''[[:d:Q12062266|Nabi Salih]]'' | 2001-01-31 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:20180807 Ahed Tamimi West Bank Palestine 2.jpg|center|128px]] |- | [[Ahmed Jabari]] | [[partisano]] | [[Gaza (hiria)|Gaza]] | 1960-12-04 | 2012-11-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Ahmed Jasin]] | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q2259532|kleriko]]''<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q432386|predikari]]'' | ''[[:d:Q4702644|Al-Jura, Jerusalem]]'' | 1929-06-28 | 2004-03-22 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Ahmed Yassin in 1998.jpg|center|128px]] |- | [[Alexandra Sophia Handal]] | [[artista]]<br/>[[film-zuzendari]] | | 1975 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Amal Murkus]] | [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]'' | ''[[:d:Q2632879|Kafr Yasif]]'' | 1968-07-11 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:אמל מורקוס (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Amina Dahbour]] | ''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | ''[[:d:Q2905286|Kafr 'Ana]]'' | 1945 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Amna Suleiman]] | [[irakasle]] | [[Damasko]] | 1988 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Annemarie Jacir]] | [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[poeta]]<br/>[[idazle]] | ''[[:d:Q327413|Kiryat Shmona]]'' | 1974-01-17 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Palestinian actress Reem Abu Sbaih, Composer Kamran Rastegar, and Writer-Director Annemarie Jacir at Cannes International Film Festival 2003 for World Premiere of like twenty impossibles (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Asma al-Ghul]] | [[kazetari]] | [[Rafah]] | 1982-01-17 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Atef Abu Saif]] | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[eleberrigile]] | ''[[:d:Q2914814|Jabaliako errefuxiatu esparrua]]'' | 1973-06-20 | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:عاطف أبو سيف.jpg|center|128px]] |- | [[Bassel Khartabil]] | [[software garatzaile]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1709010|software ingeniari]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q23038345|wikilari]]'' | [[Damasko]] | 1981-05-22 | 2015 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Bassel Khartabil (Safadi).jpg|center|128px]] |- | [[Bushra al-Tawil]] | [[kazetari]] | [[Al-Bireh]] | 1993-04-25 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Deema Shehabi]] | [[poeta]]<br/>[[idazle]] | [[Kuwait]] | 1970 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Emily Jacir]] | ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]'' | [[Betleem]] | 1970 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Fadwa Tuqan]] | [[poeta]]<br/>[[idazle]] | [[Nablus]] | 1917-03-01 | 2003-12-12 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Fatima Shbair]] | ''[[:d:Q957729|fotokazetari]]'' | [[Gaza (hiria)|Gaza]] | 1997 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Georgette Rizk]] | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q8359428|ekintzaile sozial]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | [[Tulkarem]] | 1925-11-27 | 2018-03-16 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Hanan Al Hroub]] | [[irakasle]] | ''[[:d:Q2081307|Dheisheh]]'' | 1972-03-06 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Hanan Al Hroub (28108053543) (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Hanan Al-Agha]] | [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>[[eleberrigile]] | [[Jaffa]] | 1948 | 2008-04-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Hanan Ashrawi]] | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q16308156|scholar of English]]'' | [[Nablus]] | 1946-10-08 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Hanan Ashrawi in August 2013.jpg|center|128px]] |- | [[Hanan Kattan]] | [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]] | [[Jordania]] | 1962-05-22<br/>1962 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Hanan Kattan.jpeg|center|128px]] |- | [[Haneen Zoabi]] | [[politikari]]<br/>[[irakasle]] | [[Nazaret]] | 1969-05-23 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Hanee Zoabi, 28 Sep 2012.jpg|center|128px]] |- | [[Hanna Abu-Hanna]] | [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>[[irakasle]] | ''[[:d:Q2655682|Reineh]]'' | 1928-10-16<br/>1928 | 2022-02-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Helga Tawil-Souri]] | [[film-zuzendari]] | [[Kuwait]] | 1969-11-16 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Hiam Abbass]] | ''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q69423232|zinema gidoilari]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q28135085|acting coach]]''<br/>''[[:d:Q30002353|hizkuntza irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1049296|casting zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]] | [[Nazaret]] | 1960-11-30 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Rock The Casbah - Hiam Abbass (9766085753).jpg|center|128px]] |- | [[Hiba Kamal Abu Nada]] | [[poeta]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q2576499|nutrizionista]]'' | [[Meka]] | 1991-06-24 | 2023-10-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Hiba Kamal Abu Nada.jpg|center|128px]] |- | [[Hind al-Husseini]] | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[irakasle]] | [[Jerusalem]] | 1916-04-25 | 1994-09-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Hind al Husseini.jpg|center|128px]] |- | [[Huzama Habayeb]] | [[poeta]]<br/>[[idazle]] | [[Kuwait]] | 1965-06-04 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Huzama signing her novel.jpg|center|128px]] |- | [[Ibtisam Barakat]] | [[kazetari]]<br/>[[poeta]] | ''[[:d:Q2919614|Beit Hanina]]'' | 1963-10 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Ibtisam Barakat 2013.jpg|center|128px]] |- | [[Islah Jad]] | ''[[:d:Q63952000|gender studies scholar]]'' | [[Kairo]] | 1951-12-04 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Dr. Islah Jad.jpg|center|128px]] |- | [[Ismail Haniyeh]] | [[politikari]] | [[Al-Shati kanpamentua|Al-Shati kanpamendua]] | 1962-01-29<br/>1962<br/>1963-01-29<br/>1963-05-08<br/>1963 | 2024-07-31 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Ayatollah Khamenei welcomed Ismail Haniyeh to his office in 2023 (4) (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Jabra Ibrahim Jabra]] | [[poeta]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]'' | [[Betleem]] | 1919-08-28 | 1994-12-12 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Jackie Salloum]] | [[film-zuzendari]]<br/>[[artista]]<br/>[[Zinema-editore|film-muntatzaile]] | [[Dearborn (Michigan)|Dearborn]] | 20th century | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Jamila Abdallah Taha al Shanti|Jamila Abdallah Taha al-Shanti]] | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | ''[[:d:Q2914814|Jabaliako errefuxiatu esparrua]]'' | 1957-03-15 | 2023-10-19 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Janna Jihad]] | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | ''[[:d:Q12062266|Nabi Salih]]'' | 2006-04-06 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Jassir Arafat]] | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q13582652|ingeniari zibil]]'' | [[Kairo]]<br/>[[Jerusalem]] | 1929-08-04<br/>1929-08-03<br/>1929-08-24 | 2004-11-11 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Leader of the PLO, Yasser Arafat, 1996 Dan Hadani Archive.jpg|center|128px]] |- | [[Khader Adnan]] | ''[[:d:Q11499147|militante politiko]]'' | [[Arraba (Jenin)]] | 1978-03-24 | 2023-05-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Khader Adnan 2.gif|center|128px]] |- | [[Khaled Juma]] | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[poeta]] | | 1965-10-25 | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Khalida Jarrar]] | [[politikari]] | [[Nablus]] | 1963-02-09 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Khalida Jarrar (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Julud Daibes|Khouloud Daibes]] | [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]'' | [[Jerusalem]] | 1965-04-16 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Besuch der Botschafterin Palästinas im Rathaus Köln-1839.jpg|center|128px]] |- | [[Klavdia Ode-Vasilieva]] | ''[[:d:Q1731155|orientalista]]''<br/>[[Arabista]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | [[Nazaret]] | 1892-04-02 | 1965-11-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Laila Shawa]] | [[artista]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]'' | [[Gaza (hiria)|Gaza]] | 1940-04-04 | 2022-10-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Leila Farsakh]] | ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | | 1967 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Liana Badr]] | [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[poeta]] | [[Jerusalem]] | 1950 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Lina Abu Akleh]] | ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | [[Jerusalem]] | 1995-04-17 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Lina Meruane]] | [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | [[Santiago (Txile)|Santiago]] | 1970-09-20 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Meruane, Lina -Puertodeideas 2016 fRF03.jpg|center|128px]] |- | [[Linda Sobeh Alí]] | ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[politikari]] | [[Ramallah]] | 1968 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:ليندا صبح.png|center|128px]] |- | [[Mahasen Al-Khatib]] | [[artista]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]] | [[Jabalia]] | 1993 | 2024-10-19<br/>2024-10-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Mahasen Al-Khatib.jpg|center|128px]] |- | [[Mahmud Abbas]] | [[politikari]]<br/>[[legelari]] | [[Safed]] | 1935-11-15 | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:The Prime Minister meets Mahmoud Abbas (53272300740) (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Mahmud Darwix]] | [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>[[autore]]<br/>[[Berriemaile|korrespontsal]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q1237928|poet laureate]]''<br/>''[[:d:Q2100278|panel discussion]]'' | ''[[:d:Q2914542|Al-Birwa]]'' | 1941-03-13 | 2008-08-09 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Arafat Darwish Habash (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Malak Mattar]] | ''[[:d:Q1028181|margolari]]'' | [[Gaza (hiria)|Gaza]] | 1999-12-17 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Marwán (abeslaria eta poeta)|Marwán]] | [[poeta]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]] | [[Madril]] | 1979-03-05 | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Marwan en la Feria Internacional del Libro de Guadalajara de 2017.jpg|center|128px]] |- | [[Mary Al-Atrash]] | ''[[:d:Q10843402|igerilari]]'' | [[Betleem]] | 1994-06-27 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Matiel Mogannam]] | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q106399618|nationalist]]'' | [[Libano]] | 1899-02-15<br/>1900 | 1992-08-11<br/>1987 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Matiel Mogannam.png|center|128px]] |- | [[Mayada Al-Sayad]] | ''[[:d:Q13382460|maratoilari]]'' | [[Berlin]] | 1992-10-26 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Mayada Al-Sayad Rio2016.jpg|center|128px]] |- | [[Mohammed Deif]] | ''[[:d:Q17010072|militante]]'' | [[Khan Yunis]] | 1965-08-12 | 2024-07-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Mohammed Sinwar]] | ''[[:d:Q1402561|buruzagi militar]]'' | ''[[:d:Q6400104|Khan Yunis Camp]]'' | 1975-09-16 | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Mohammed el-Kurd]] | [[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>[[kazetari]] | [[Jerusalem]] | 1998-05-15 | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Mourid Barghouti]] | [[poeta]] | [[Bani Zeid]] | 1944-07-08 | 2021-02-14 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Mourid Barghouti (cropped).JPG|center|128px]] |- | [[Nabila Espanioly]] | ''[[:d:Q15253558|aktibista]]'' | [[Nazaret]] | 1955 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Nabila Espanioly.jpg|center|128px]] |- | [[Nahid al-Rayyis]] | [[legelari]]<br/>[[politikari]]<br/>[[militar]]<br/>[[ofizier]]<br/>[[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q6673651|literato]]''<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q822146|kanta-idazle]]''<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]''<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q17763739|Justizia Ministroa]]'' | [[Gaza (hiria)|Gaza]] | 1937-10-14 | 2010-04-13 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Najwan Darwish]] | [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[poeta]] | [[Jerusalem]] | 1978-12-08 | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Najwan Darwish.jpg|center|128px]] |- | [[Naomi Shihab Nye]] | [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | [[Saint Louis (Missouri)|Saint Louis]] | 1952-03-12 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Naomishihabnye.jpg|center|128px]] |- | [[Nathalie Handal]] | [[poeta]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]'' | [[Haiti]] | 1969-07-29 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Nathalie Handal.jpg|center|128px]] |- | [[Noura Erakat]] | ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | [[Alameda konderria (Kalifornia)|Alameda konderria]] | 1980-01-15 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Noura Erakat at New America Foundation event.jpg|center|128px]] |- | [[Rafeef Ziadah]] | [[poeta]]<br/>[[idazle]] | [[Beirut]] | 1979 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Rafeef Ziadah, ARGIA aldizkaria - Jan 20, 2012.jpg|center|128px]] |- | [[Randa Siniora]] | ''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | | 1961 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Rania Jordaniakoa]] | ''[[:d:Q719039|Erregina ezkontidea]]'' | [[Kuwait (hiria)|Kuwait]] | 1970-08-31 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Queen Rania of Jordan Official Release 05 (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Rashid Hussein]] | [[poeta]] | ''[[:d:Q2585335|Musmus]]'' | 1936-12-28 | 1977-02-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Rashid Hussein.JPG|center|128px]] |- | [[Rauda Morcos]] | [[legelari]]<br/>[[poeta]]<br/>[[irakasle]]<br/>[[Bitartekari (musika)|Bitartekari]] | [[Iparraldeko barrutia (Israel)|Iparraldeko barrutia]] | 1974 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Reem Frainah]] | ''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]'' | | | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Refaat Alareer]] | [[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]'' | ''[[:d:Q607406|Shuja'iyya]]'' | 1979-09-23 | 2023-12-06 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Rim Banna]] | [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]] | [[Nazaret]] | 1966-12-08 | 2018-03-24 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Reem Banna, Oslo (2014).jpg|center|128px]] |- | [[Saeb Erekat]] | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]'' | [[Abu Dis]] | 1955-04-28 | 2020-11-10 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Saeb Erekat December 2014.jpg|center|128px]] |- | [[Sahar Jalifa]] | [[idazle]] | [[Nablus]] | 1941 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Sakher Habash]] | [[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[poeta]] | ''[[:d:Q2905719|Bayt Dajan, Jaffa]]'' | 1939-11-10 | 2009-11-01 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Saleh al-Arouri]] | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1402561|buruzagi militar]]'' | ''[[:d:Q12222260|'Arura]]'' | 1966-08-19 | 2024-01-02 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:2022-09-13 Russia–Hamas meeting (10) (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Salma Khadra Jayyusi]] | [[historialari]]<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q16360440|anthologist]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]'' | [[Safed]] | 1926 | 2023-04-20 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Salma Jayyusi.jpg|center|128px]] |- | [[Samah Jabr]] | ''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q72280189|is notable work of]]'' | [[Jerusalem]] | 1976-08-08 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Samah Jabr.png|center|128px]] |- | [[Samiha Khalil]] | [[politikari]] | ''[[:d:Q2701952|Anabta]]'' | 1923 | 1999-02-26 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Shadia Mansour]] | ''[[:d:Q497240|zeremonialari]]''<br/>''[[:d:Q2252262|rapero]]'' | [[Londres]] | 1985 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:En La Makinita "Versos Migrantes" - Ana Tijoux y Shadia Mansour, Capítulo 9 - (0754).jpg|center|128px]] |- | [[Shireen Abu Akleh]] | [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q42909|erreportari]]''<br/>''[[:d:Q22976182|television journalist]]'' | [[Jerusalem]] | 1971-04-03 | 2022-05-11 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Shireen Abu Akleh.jpg|center|128px]] |- | [[Suad Amiry]] | ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[idazle]] | [[Damasko]] | 1951 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Suad Amiry (16206771201).jpg|center|128px]] |- | [[Suheir Hammad]] | [[poeta]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]] | [[Amman]] | 1973-10-25 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:SuheirHammad.jpg|center|128px]] |- | [[Susan Abulhawa]] | [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | [[Kuwait]] | 1970-06-03 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Susan Abulhawa.jpg|center|128px]] |- | [[Tamim al-Barghouti]] | [[poeta]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | [[Kairo]] | 1977-06-13 | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:تميم البرغوثي.jpg|center|128px]] |- | [[Tawfiq Sayigh|Taufīq Ṣāyiġ]] | [[idazle]] | [[Siria]] | 1923 | 1971 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | |- | [[Wafa Idris]] | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1497094|emergency medical technician]]'' | ''[[:d:Q4738886|Al-Am'ari]]'' | 1975-02-11 | 2002 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Waleed Al-Husseini]] | [[idazle]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]''<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]'' | [[Qalqiliya|Qalqilyah]] | 1989-06-25 | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Waleed al-Husseini ICFEC.png|center|128px]] |- | [[Widad Kawar]] | [[ikertzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>''[[:d:Q3243461|bildumagile]]'' | [[Tulkarem]] | 1931 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |- | [[Woroud Sawalha]] | ''[[:d:Q11513337|atleta]]'' | ''[[:d:Q4807028|Asira ash-Shamaliya]]'' | 1991-11-03 | | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | [[Fitxategi:Wrood swalha.jpg|center|128px]] |- | [[Yahya Sinwar]] | [[politikari]]<br/>''[[:d:Q12414919|terrorista]]'' | ''[[:d:Q6400104|Khan Yunis Camp]]'' | 1962-10-29 | 2024-10-16 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Yahya Sinwar greeting Iranian Supreme Leader Ali Khamenei (cropped).jpg|center|128px]] |- | [[Yaser Hamed]] | ''[[:d:Q937857|futbolari]]'' | [[Leioa]] | 1997-12-09 | | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Yaer Hamed playing for Al Qadsia in 2023.png|center|128px]] |- | [[Yusif Sayigh]] | [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]'' | ''[[:d:Q2915875|Al-Bassa]]'' | 1916 | 2004-05-12<br/>2004 | ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]'' | [[Fitxategi:Yusif Sayigh.png|center|128px]] |- | [[Yusra al-Barbari]] | [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q13382519|mahai-tenislari]]''<br/>[[politikari]] | [[Gaza (hiria)|Gaza]] | 1923-04-15 | 2009-05-13 | ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]'' | |} {{Wikidata list end}} fcbuez8vrqvlq88ipb2oje4nzpkzqdb 0 1127721 10003094 9429671 2024-12-18T10:18:47Z Zorion 44278 10003094 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Crepidotus luteolus''''' ''[[Crepidotaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Ez du kontsumorako balio. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus terricola'', ''Derminus luteolus'', ''Claudopus terricola'', ''Hyporrhodius terricola'', ''Dochmiopus terricola'', ''Crepidotus pubescens ss.''. == Deskribapena == '''Kapela:''' Giltzurrun formakoa edo maskor formakoa, haizemaile itxurakoa, neurri txikikoa, 1 eta 2 cm bitarteko diametrokoa, ertz ganbila ziliatu gabea. Kapelaren azala zuri-horixka kolorekoa, zahartzean ilunduz joaten da, matea, ez da gelatinakara eta ez higrofanoa. '''Orriak:''' Lodiak, luzaroan sabeldunak, nahiko meheak eta estu, luzera desberdinekoak, himenioa esporangioekin, zuria, zahartzean arre-okre kolorea hartuaz joaten dira. '''Hanka:''' Alboan, ia ez du oinik, zurixka. '''Haragia:''' Mehea, mintzezkoa, hauskorra, zuria. Usaingabea, irinaren zapore arin batekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=244|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Crepidotus'' terminoa sandalia esan nahi duen latinezko, "crépida" hitzetik eta belarria esan nahi duen grezierazko "oûs" "otós" hitzetik dator. Sandalia formako belarriarekin. Bere kapelaren formagatik. == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Velazquez Jose Ignacio|urtea=2023|argitaletxea=Banco de setas, catalogo micologico|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Crepidotus cesatii]]'' eta ''[[Txirla arrunt|Crepidotus variabilis]]'' atal berekoak dira. ''[[Belarri mingots|Panellus stipticus]]'' delakoak forma bera du eta oina alboan, baina arre-okre-horixka kolorekoa (Ez hain zurixka).<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udazkenean. Saprofitoa: Belarkien zurtoinetan eta landare oso zurkarak ez diren landare belarkaretan: laharra, huntza, asuna, iratzea, goroldioak …Inoiz, hostozabalen egurrean. === Banaketa eremua === Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, India, Uganda.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Crepidotus]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Ugandako onddoak]] jrimbfkj4muffs0ibz5lbdb8m50qvdb 0 1129129 10002438 9992907 2024-12-17T13:44:48Z 62.48.184.126 Arte kritikari 10002438 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa }} '''Nicolás Isasi''' ([[La Plata]], [[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1987]]) zinema eta opera zuzendari, musikari, arte kritikari, idazle eta irakasle argentinarra da. Isasi ezaguna da NANO OPERA Nazioarteko Eszena Zuzendari Gazteen Lehiaketan Munduko Top Ten-era iritsi zelako. [[Txekia|Txekiar Errepublikan]] Pragako Quadranglerako hautatutako artista.<ref>{{Erreferentzia|izena=Prague Quadrennial of Performance Design and|abizena=Space|izenburua=Prague Quadrennial|hizkuntza=en-GB|url=https://pq.cz/symposium-technologies/flash-talks-5/|aldizkaria=Prague Quadrennial of Performance Design and Space}}</ref> == Biografia == === Familiaren jatorria eta lehen urteak === Isasi txikia zela, hamar urte zituela, bere lehen ohiko musika ikasgaiak hartzen hasi zen, Gilardo Gilardi Musika Kontserbatorioan ([[Alberto Ginastera]] konpositoreak sortua) saxofoia jotzen ikasiz, Luis Galfetti irakaslearen gidaritzapean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABOUT|hizkuntza=es|data=2023-09-05|url=https://nicolasisasi.com/acerca-de/|aldizkaria=NICOLÁS ISASI Artist Director Musician Writer}}</ref> La Platan jaioa, Europako arbasoak ditu: britainiarrak, italiarrak, euskaldunak eta frantsesak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Connaissances et pouvoirs: les espaces impériaux (XVIe-XVIIIe siècles) France, Espagne, Portugal ; [colloque de novembre 2002 ... organisé par l'équipe Paris X-Nanterre de l'Unité Mixte de Recherche Empire Sociétés Nations]|argitaletxea=Presses Universitaires de Bordeaux|ISBN=978-2-86781-355-9|data=2005|editore-abizena=Castelnau-L'Estoile|editore-izena=Charlotte de|isbn=978-2-86781-355-9|sartze-data=|serie=La mer au fil des temps}}</ref> Han eman zituen bere lehen kontzertuak lagunekin, eta handik gutxira kontserbatorioko txarangan sartu zen. Zenbait urte zeramatzan zinemarako interesa. Ikasle gisa, aldizka parte hartu zuten La Platako Inprobisazio Ligak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Match La Plata: Historia|url=http://matchlaplata.blogspot.com/p/historiadel-match-laplata.html|aldizkaria=Match La Plata}}</ref> Musikari gisa, hainbat orkestra eta ganbera taldetan parte hartzen du. Guillermo Jorge Zalcman Argentinako zuzendari eta konpositoreak zuzendutako Buenos Aireseko Ikasle Orkestrako kidea izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Buenos Aires Ciudad - Educación|url=https://buenosaires.gob.ar/areas/educacion/orquesta_estudiantil/currd_orque.php?menu_id=33095|aldizkaria=buenosaires.gob.ar|sartze-data=}}</ref> == Zuzendari gisa lehen proiektuak == === Zinema debuta === 17 urte zituela, Nicolás Isasik Together izeneko bere lehen film laburra egin zuen, Juan Sebastián Mogollón aktore kolonbiarra zuzenduz protagonista gisa. Hurrengo urteetan, hainbat proiektu esperimental eta fikziozko eta animaziozko lehen lanak garatu zituen unibertsitate-inguruneko ikaskideekin batera eta modu independentean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juan Sebastián Mogollón {{!}} Actor|hizkuntza=en-US|url=https://www.imdb.com/name/nm2077580/|aldizkaria=IMDb}}</ref> [[Fitxategi:Museo de La Plata MRD 01.jpg|thumb|308x308px|[[La Plata|La Platako]] Natur Zientzien Museoa, non Elkargunea (2008) filmaren istorioa gertatzen den.|ezkerrera]] Bere animaziozko lehen film laburra, Oinez Basoan, La Platako Pasaje Dardo Rocha Kulturuneko Orri Zuriak jaialdian parte hartu zuen. Garai hartan arte zuzendari eta zuzendari laguntzaile gisa ere egin zituen lehen kolaborazioak. Elkargunea bere film laburra, misteriozko eta suspensezko tonuan, bizitzaren eta heriotzaren arteko loturaz hitz egiten duen barneko lana da. 20 urterekin Eric Alport Pulestonen etxean eta La Platako Natur Zientzien Museoan grabatua, atzerrian proiektatutako 16 mm-ko bere lehen lana izan zen, FENACO, [[Cusco|Cuscoko]] ([[Peru]]) Film Laburren Nazioarteko Jaialdian parte hartuz.<ref>{{Erreferentzia|url=https://ua.kinorium.com/name/2012307/|aldizkaria=ua.kinorium.com|sartze-data=2024-10-07}}</ref> == Ibilbide artistikoa == Batxilergoa amaitu ondoren, zinema zuzendariaren ikasketak jarraitu zituen Universidad del Cine-n eta opera antzezlanean Buenos Airesko [[Teatro Colón|Colón Antzokian]]. Isasi herrialdeko opera-zuzendaritzan graduatu gazteena da. 2011n, antzerki ikasketekin batera, Isasik Ibermediaren beka bat jaso zuen [[Tenerifeko Santa Cruz|Tenerifeko]] Kanarietako Ikasketa Zinematografikoen Zentroan (CECAN) EICTV Aktoreen Zuzendaritza Mintegia egiteko. Ponchi Morpurgoren dizipulua, Isasik bere unibertsitateko sailean lan egin zuen eta baita bere azken produkzio artistikoetan ere. [[Fitxategi:Teatro Colón (2).jpg|thumb|355x355px|Buenos Airesko [[Teatro Colón|Kolon Antzokia]], Nicolás Isasiren opera ikasketen etxea]] === Treemonisha === 2013an, Isasik Tesia Colón Antzokian burutu zuen, eta lehen aldiz Argentinan zuzendu zuen [[Scott Joplin|Scott Joplinen]] Treemonisha-ren izarra, 60 artista gaztez osatutako talde batekin, Buenos Airesko Teatro Empirerako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tiempo de Música : Información, debates y opinión sobre Música|url=http://www.tiempodemusica.com.ar/agenda/agenda_interna.php?idpost=2650#.YgyDXt9Bw2w|aldizkaria=www.tiempodemusica.com.ar|sartze-data=}}</ref> Isasik hilabetez aritu zen lanean Ipar Amerikako historiako profesionalekin kontsultak egin zituen sormen eta ikerketa prozesu luze batean, eta baita Joplinen lanak ere, hala nola, [[Rick Benjamin]] bera, Paragon [[Ragtime]] Orchestraren sortzailea eta harekin opera grabatu zuen disko batean. Dozena bat entzunaldietan bakarlariak eta abesbatza topatu ostean, 15 musikarirekin orkestra bertsioa egitea erabaki zen, eta artisten erronka handia zen ez zela errepertorioko opera bat.<ref>{{erreferentzia|izena=Bardin.|abizena=Pablo|izenburua=«Study in contrast: a Deep South opera and a Verdi standard»|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20220520210114/https://www.tribunamusical.com.ar/2013/10/study-in-contrast-deep-south-opera-and.html|aldizkaria=2013ko urriaren 20a|argitaratze-lekua=Buenos Aires Herald}}</ref> === Gazteria === Txikitatik musikaren munduari lotuta egon bazen ere, 20 urterekin Ponchi Morpurgo eta Elizabeth Tarasewics-ekin batera eszenografia eta jantzigintzako laguntzaile gisa lanean hasi zen Buenos Airesko Avenida Antzokiko Juventus Lyrica konpainiarako dozenaka. operak, zarzuelak eta operetak. Ondorengo operak zuzendu zituen: Bastián y Bastiana eta Apollo et Hyacinthus, [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozartenak]] ere, eta [[Joseph Haydn|Joseph Haydnen]] La Cantante Coliseo Podesta antzokian.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=“La cantante”, de Haydn - Espectáculos|url=https://www.eldia.com/nota/2014-11-29--la-cantante-de-haydn/amp|aldizkaria=www.eldia.com|doi_apurtzedata=2014-11-29}}</ref> Nicolás Isasi oso gaztetan ibili zen Europara eta bertan bakarlari gisa eta ganbera musikan aritu zen [[Italia|Italian]], [[Suitza|Suitzan]], [[Frantzia|Frantzian]], [[Austria|Austrian]], [[Alemania|Alemanian]] eta [[Ingalaterra|Ingalaterran]]. 2016az geroztik Michał Znaniecki poloniar zuzendariaren zuzendari laguntzaile gisa lan egin du Argentina, [[Polonia]] ([[Varsovia]], [[Chorzów]], [[Krakovia|Krakowia]] eta [[Szczecin]]) eta Italian ([[San Carlo antzokia]]) hainbat opera, antzerki eta musika proiektutan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Teatro di San Carlo - Il Trovatore|url=https://www.teatrosancarlo.it/it/spettacoli/il-trovatore-san-carlo-opera-festival.html|aldizkaria=www.teatrosancarlo.it|sartze-data=}}</ref> 2008an, Isasi saxofoi-jotzaile gisa hautatu zuten Latinoamerikako Orkestra Filarmonikoan sartzeko entzunaldi batean, eta 2009an zehar Argentinan oso-osorik ekoitzitako opera argentinar oso baten diskoan grabatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=José|izenburua=Cultura para todos: Chasca, de Enrique Mario Casella|data=2009-07-29|url=http://josecalvino2002.blogspot.com/2009/07/chasca-de-enrique-mario-casella.html|aldizkaria=Cultura para todos}}</ref> === Nano Opera === 2019an, Nicolás Isasi izan zen NANO OPERA Nazioarteko Lehiaketan hautatutako argentinar bakarra, eta finalaurrekoa izan zen (World Top Ten) mundu osoko opera-zuzendari gazteen artean. Errusiako Helikon Antzokiak ([[Mosku]]) antolatutako ekitaldi hau Russia Culture kateak telebistan eman zuen milioika ikuslerentzat.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Codingest|izenburua=Nicolás Isasi: el joven director platense que se destacó en un certamen de ópera en Rusia - Radio Municipal 95.9 Concaran|hizkuntza=en|data=2019-08-16|url=http://radiomunicipal959.com.ar/post/nicolas-isasi-el-joven-director-platense-que-se-destaco-en-un-certamen-de-opera-en-rusia|aldizkaria=radio municipal 959|sartze-data=}}</ref> 0221 egunkariak "Nicolás Isasi distira egin zuen Errusian: munduko hamar opera-zuzendari gazteen artean dago" artikulu batean, non lehiaketa horren zailtasuna azpimarratzen zuen honela:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicolás Isasi brilló en Rusia: está entre los diez jóvenes directores de ópera del mundo|hizkuntza=es|data=2019-06-24|url=https://www.0221.com.ar/nota/2019-6-23-21-56-0-nicolas-isasi-brillo-en-rusia-esta-entre-los-diez-jovenes-directores-de-opera-del-mundo|aldizkaria=0221|sartze-data=}}</ref>{{Esaera2|''Nicolás Isasi tiene 32 años, es platense y quedó seleccionado entre cientos de personas de todo el mundo para participar del certamen Nano Ópera 2019, en el cual evalúa la dirección escénica de ópera de jóvenes directores. La prestigiosa competencia organizada por el Teatro de Música de la ciudad de Moscú “Helikon Opera” en cooperación con el Departamento de Cultura de Moscú cuenta con un jurado que incluye a directores famosos de los principales teatros del mundo, además de los principales críticos de música del país, representantes de TV y radio.''|Egunkaria 0221}}Lehiaketan parte hartu zuen bere hautaketaren aurretik idatzizko analisi-lan bat eta, ondoren, [[Giuseppe Verdi]] eta [[Wolfgang Amadeus Mozart|Wolfgang Amadeus Mozarten]] operen eszenak. Mario Pontiggia zuzendariaren laguntzailea ere izan zen Bilboko [[ABAO]] [[Euskalduna jauregia|Euskalduna Jauregian]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tosca {{!}} Giacomo Puccini {{!}} ABAO Bilbao Opera|hizkuntza=en|data=2023-02-18|url=https://www.operabase.com/productions/tosca-157221/en|aldizkaria=Operabase|sartze-data=}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tosca|hizkuntza=es-ES|url=https://www.bilbaorkestra.eus/conciertos/tosca-2/|aldizkaria=Bilbao Orkestra Sinfonikoa|sartze-data=}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=ABAO Bilbao Opera: 'TOSCA'|hizkuntza=es|data=2023-01-16|url=https://www.euskadi.eus/evento/2023/02/18/abao-bilbao-opera-tosca-/web01-ejeduki/es/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=}}</ref> Artista polifazetiko gisa egin duen ibilbide profesional zabalean, Nicolás Isasi, opera eta zinema zuzentzeaz gain, eszenografia, jantzi-diseinatzaile, irakasle, ekoizle, arte-zuzendari, zuzendari laguntzaile, bideo eta soinu-artista, argi-diseinatzaile, editore, lan egin zuen. musikaria, konpositorea, arte kritikaria, programatzailea, hizlaria, irakaslea eta antzerkigilea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=«El escenógrafo argentino Nicolás Isasi debuta en Europa».|argitaletxea=mundoclasico.com|orrialdea=http://mundoclasico.com/articulo/39414/El-escen%C3%B3grafo-argentino-Nicol%C3%A1s-Isasi-debuta-en-Europa-con-As-Damas-Trocadas-de-Marcos-Portugal}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Obras de Nicolás Isasi|url=https://www.alternativateatral.com/persona181922-nicolas-isasi|aldizkaria=Alternativa Teatral. Comunidad en escena.|sartze-data=}}</ref> === Out Of Mind === Nicolás Isasiren [[Out Of Mind]] filma, pandemiari buruzkoa, nazioarteko 30 zinema-jaialdi baino gehiagotan proiektatu zen. [[Ingalaterra|Ingalaterran]] estreinatu zen, eta hautatutako filmak Pinewood Studios-etan erakutsi ziren, eta aitorpen hauek jaso zituen: Indieentzako film esperimental onena. Online Film Festival eta [[Bahrain]] Film Fest, epaimahaiaren sari berezia aktore onenaren Europako Zinemaldirako eta Bahrain Film Festerako, aktore onenaren eta gidoi onenaren sariak Sittannavasal International Film Festival-en, Tamilnadu International Filmeko musika-konposizio onenaren saria Fest eta bi Ohorezko Aipamen Bloomington [[Indianapolis|Indiana]] Film Festival-en eta Festival del Cinema di [[Cefalù|Cefalù-n]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Alternative Film|url=https://www.altff.org/onewebmedia/1WINNERS%20Super%20Short%20Spring%202022.pdf}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Toda la programación del 17 Festival de Cine Inusual de Buenos Aires|hizkuntza=es|url=https://www.escribiendocine.com/noticias/2022/10/16/14889-toda-la-programacion-del-17-festival-de-cine-inusual-de-buenos-aires|aldizkaria=EscribiendoCine|sartze-data=}}</ref> Ángela Gentile idazleak, [[Salamancako Unibertsitatea|Salamancako Unibertsitatearen]] 800.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=▷ Ángela Gentile, ensayista, editora, traductora, gestora cultural y didacta argentina, en el espacio Palabra de poeta de PLH|hizkuntza=es|url=https://la999.es/podcast/angela-gentile-ensayista-editora-traductora-gestora-cultural-y-didacta-argentina-en-el-espacio-palabra-de-poeta-de-plh/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> urteurrena dela-eta Iberoamerikako topaketara gonbidatutako poeta eta "[[Mihai Eminescu]]" Akademiak saritua, Out of Mind-eko gidoilariak filma komentatu zuen:<ref>{{Erreferentzia|izena=Contarte|abizena=Cultura|izenburua=Ángela Gentile: “La necesidad de testimoniar la existencia es lo que te lleva a escribir” - Contarte Cultura|hizkuntza=es|data=2022-09-28|url=https://contarte.com.ar/literatura/angela-gentile-la-necesidad-de-testimoniar-la-existencia-es-lo-que-te-lleva-a-escribir-y-eso-es-tan-variado-como-misterioso/|aldizkaria=contarte.com.ar|sartze-data=}}</ref>{{Esaera2|"Nicolás Isasi, un joven y talentoso platense que es director de cine, regisseur de ópera y músico, tuvo la amabilidad de convocarme. Un voto de confianza para mis poemas. Las palabras son increíblemente libres y te permiten recorrerlas para que se encuentren, se adecuen a las imágenes. Un ensamble de sentidos fue el proceso, una libertad absoluta".|Angela Gentile}}Era berean, Kopenhageko Nature & Culture – Nazioarteko Poesia Zinema Jaialdian hautatu zuten Poetiske Fonotek, 2020an hasi zen eta gaur egun 500 ikus-entzunezko olerki baino gehiago ditu hizkuntza guztietan. Horrez gain, [[Hungaria|Hungarian]], [[Alemania|Alemanian]], [[Suedia|Suedian]], [[Portugal|Portugalen]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], [[Danimarka|Danimarkan]], [[Ukraina|Ukrainan]], [[Kanada|Kanadan]], [[India|Indian]], [[Bangladesh|Bangladeshen]], [[Bahrainen banaketa administratiboa|Bahrainen]], [[Brasil|Brasilen]], [[Italia|Italian]], Argentinan eta Espainiako [[Valentzia|Valentziako Bienalean]] proiektatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicolás|abizena=Isasi|izenburua=Out of mind|url=https://www.imdb.com/title/tt16342278/?ref_=nm_flmg_t_1_dr|sartze-data=}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Door|hizkuntza=en-US|url=https://reddoormagazine.com/|aldizkaria=Red Door|sartze-data=}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Catálogo 2019-2021|hizkuntza=es|url=https://www.bienaldevalencia-ciutatvellaoberta.org/catalogo-2019-2021|aldizkaria=Bienal de Valencia|sartze-data=}}</ref> === As Damas Trocadas === [[Fitxategi:Palacio de Mateus gardens (4781764207).jpg|thumb|310x310px|Jauregi lorategiak]] Mateus etxeak bere musika topaketen egitaraua argitaratu zuen, eta Nicolás Isasiren Europako debuta iragarri zuen [[Marcos Portogallo|Marcos Portugalen]] Le donne cambiate (As Damas Trocadas) operarekin batera orkestra barrokoarekin batera. Argentinako [[Clarín (egunkaria)|Clarín egunkariak]] Nicolás Isasik [[Jorge Luis Borges|Jorge Luis Borgesi]] omenaldi gisa egin zuen harreman paregabea nabarmendu zuen "Un joven argentino de opera director, en relación con Borges, estrena en Portugal" izeneko artikuluan.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Clarín.com|izenburua=Un joven director de ópera argentino, en conexión con Borges, estrena en Portugal|hizkuntza=es|data=2023-07-12|url=https://www.clarin.com/espectaculos/musica/joven-director-opera-argentino-conexion-borges-estrena-portugal_0_sXOwBR0UDQ.html|aldizkaria=Clarín}}</ref> Casa de Mateus-en kultur programak musika, literatura, dantza eta dibulgazio zientifikoa zeharkatzen ditu, diziplina anitzeko egonaldi artistikoen eta opera baten estreinaldiaren aldeko apustua eginez.​<ref>{{Erreferentzia|abizena=OperaWire|izenburua=Fundaçao Casa de Mateus to Present Marcos Portugal’s ‘As Damas Trocadas’|hizkuntza=en-US|data=2023-07-18|url=https://operawire.com/fundacao-casa-de-mateus-to-present-marcos-portugals-as-damas-trocadas/|aldizkaria=OperaWire|sartze-data=}}</ref> Vila Real Antzokiaren eta Casa de Mateus Fundazioaren koprodukzio berri honen dokumentuak Mateus [[Rio de Janeiro|Rio de Janeirokoetan]] oinarritzen da. D. Cramer musikologoak, Marcos Portugalen lanetan espezialistak, estreinaldi egunean bertan konpositoreari buruzko hitzaldia eman zuen, "As ladies trocadas – context, receção e renascença" artikulua idatzi zuen eta bertan parte erreskatatu zuen. operak bere garaian izan zuen gertakariarena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=As damas trocadas – contexto, receção e renascença|hizkuntza=es|url=https://www.mundoclasico.com/articulo/39599/As-damas-trocadas-%E2%80%93-contexto-rece%C3%A7%C3%A3o-e-renascen%C3%A7a|aldizkaria=Mundoclasico.com|sartze-data=}}</ref> Espainiako musika Mundoclásico eta pentsamendu egunkariak "Utopia kosmopolita bat" izeneko kritika idatzi zuen, astebete baino gehiagoz sailkapenean irakurriena izan zena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Una utopía cosmopolita|hizkuntza=es|url=https://www.mundoclasico.com/articulo/39527/Una-utop%C3%ADa-cosmopolita|aldizkaria=Mundoclasico.com}}</ref> Nicolás Isasiren eszenografiari eta buruz, zera uste zuen: {{Esaera2|"El resultado plástico fue no sólo afortunado y bello sino que además cumplió la deseada unión entre la música de Marcos Portugal y la escritura de Borges "reflejada de ventana en ventana y multiplicada en estos jardines de caminos que se bifurcan". La dirección actoral fue respetuosa con los códigos tradicionales de la farsa, sin concesiones a arcaísmos presuntamente historicistas ni a actualizaciones de la comedia cinematográfica actual, pero agradablemente salpimentada de guiños al cine mudo".|Xoán Carreira}} == Askatasunaren aldeko paisaiak == Aukeratutako artistetako bat izan zen eta bere filma Ala d’Artistas-ek antolatutako Libertinagem Proiektuak nabarmendu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Libertinagem 2023|hizkuntza=pt|url=https://www.municipio-portodemos.pt/pages/1290?event_id=3224|aldizkaria=www.municipio-portodemos.pt}}</ref> Hiru hilabetetan zehar, artearen lau profesionalen laguntzarekin, aukeratutako artistek, elkarren artean ezezagunak, sormen idazketarekin, argazkilaritzarekin, ikus-entzunezkoekin, musikarekin, konposizioarekin, antzerkiarekin eta performancearekin lotutako hainbat proiektu garatu zituzten. Amaitutako lanak Mira de Aireko ekitaldi batean aurkeztu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Luís Vieira|abizena=Cruz|izenburua=“Libertinagem”, um projeto que cruza a arte com as sombras do anonimato|hizkuntza=pt|data=2023-10-24|url=https://oportomosense.com/libertinagem-um-projeto-que-cruza-a-arte-com-as-sombras-do-anonimato/|aldizkaria=Jornal O Portomosense}}</ref> [[Fitxategi:Nick nel Ponte del MAAT a Lisbona.jpg|ezkerrera|thumb|411x411px|Nicolás Isasi [[Lisboa|Lisboako]] MAAT zubian.]] Urte berean Ala d'Artistas-ek antolatutako Projeto Libertinagem-erako hautatutako artistetako bat izan zen. Hiru hilabetetan zehar, artearen lau profesionalen laguntzarekin, hautatutako artistek, elkarren artean ezezagunak, sormen idazketarekin, argazkilaritzarekin, ikus-entzunezkoekin, musikarekin, konposizioarekin, antzerkiarekin eta performancearekin lotutako hainbat proiektu garatu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Luís Vieira|abizena=Cruz|izenburua=“Libertinagem”, um projeto que cruza a arte com as sombras do anonimato|hizkuntza=pt|data=2023-10-24|url=https://oportomosense.com/libertinagem-um-projeto-que-cruza-a-arte-com-as-sombras-do-anonimato/|aldizkaria=Jornal O Portomosense}}</ref> Amaitutako lanak Mira de Aireko ekitaldi batean aurkeztu zituzten. Landscapes for Freedom eskuz egindako animaziozko filma da, munduarentzat bake eta itxaropen mezua duena, Olena Morkhovska artista ukrainarraren “Lurrean murgiltzea” triptikoan oinarrituta, Matteo Ramon Arevalos konpositore italiarraren musikarekin eta Ivan Frankoren poesiarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicolás|abizena=Isasi|izenburua=Landscapes for Freedom|url=https://www.imdb.com/title/tt30817941/?ref_=tt_mv_close}}</ref> Ondoren [[Ingalaterra|Ingalaterran]] estreinatu zen ofizialki eta [[Ukraina|Ukrainan]], [[Italia|Italian]], [[Filipinak|Filipinetan]] eta [[Finlandia|Finlandian]] proiektatu zen, Frome International Climate Film Festival-en, Dispatches of War-en, BCT – Festival Benevento Cinema e Televisione-n eta finalaurrekoa Batangas Balisong-en. Zinema Jaialdian, gainera, [[Gironako probintzia|Geronako]] Jaialdian (Espainia), [[Veracruz (Mexiko)|Veracruzen]] (Mexiko) Terra Itinerant Community Film Festival-en, Cireboneko Bahari-Sea & Coastal Film Festival-en parte hartu zuen. (Indonesia) 5eta Buenos Aireseko Zinema Museoan erakutsi zuten 19. Ezohiko Zinemaldiaren ([[Argentina]]) esparruan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Human Screen Festival 2024… et projections de films dans les régions {{!}} Univers News|hizkuntza=fr-FR|data=2024-11-21|url=https://universnews.tn/human-screen-festival-2024-et-projections-de-films-dans-les-regions/}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=SELECCIÓN 2024|hizkuntza=es|url=https://www.ficcterra.org/seleccion2024|aldizkaria=FICCTerra|sartze-data=2024-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Noticias: Toda la programación del 19° Festival de Cine Inusual de Buenos Aires - Otros Cines|url=https://www.otroscines.com/nota-20833-toda-la-programacion-del-19-festival-de-cine-inusual-de|aldizkaria=www.otroscines.com|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Bakearen mezua dela eta, Tunisiako Giza Eskubideen Nazioarteko Zinemaldiaren 9. edizioko gaietako bat, Askatasunaren aldeko Paisaiak aukeratu zuten Human Screen Festival-en, Human Rights Film Network-eko kidea, Isasiren lehenengo lana izan zen. Afrika Jaialdi honek Tunisian giza eskubideen kultura sustatzea du helburu, bertako eta nazioarteko zinemaren bitartez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Human Screen Festival Tunisie sous le thème Féminicide, Paix et Sécurité du 27 au 30 novembre 2024|hizkuntza=fr-FR|data=2024-11-21|url=https://www.tekiano.com/2024/11/21/human-screen-festival-tunisie-sous-le-theme-feminicide-paix-et-securite-du-27-au-30-novembre-2024/}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=lequotidien23|izenburua=A partir de ce soir, Human Screen Festival : 52 films à l’affiche et une tournée dans les régions|hizkuntza=fr-fr|data=2024-11-27|url=https://www.lequotidien.com.tn/fr/culture/5844-a-partir-de-ce-soir-human-screen-festival-52-films-a-l-affiche-et-une-tournee-dans-les-regions|aldizkaria=DARTCreations}}</ref> == Aci e Galatea == Georg Friedrich Händelen Aci e Galatea operako zuzendari gisa lan egiten du Portugalen, Mateus orkestra barrokoarekin eta Nova Era Vocal Ensemble abesbatzarekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Salazar|izenburua=Fundação da Casa de Mateus & Teatro de Vila Real to Present 'Acis & Galatea'|hizkuntza=en-US|data=2024-09-06|url=https://operawire.com/fundacao-da-casa-de-mateus-teatro-de-vila-real-to-present-acis-galatea/|aldizkaria=OperaWire}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Una hipérbole de la ingenuidad|hizkuntza=es|url=https://www.mundoclasico.com/articulo/42133/Una-hip%C3%A9rbole-de-la-ingenuidad#google_vignette|aldizkaria=Mundoclasico.com|sartze-data=2024-10-04}}</ref> == Pragako Quadranglerako == Nicolás Isasi argentinarrak As Damas Trocadas operarako sortutako proiektu eszenografikoa beste 30ekin batera hautatu zuten munduan zehar ehunka artean eta 2024ko Pragako Kuadrenaleko Sinposioan parte hartu zuen, Ikuskizunen eta Espazioen Diseinuan garrantzitsuenetako bat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El nuevo desafío de Nicolás Isasi, el platense que triunfa en Portugal|hizkuntza=es|data=2024-09-08|url=https://www.0221.com.ar/la-plata/el-nuevo-desafio-nicolas-isasi-el-platense-que-triunfa-portugal-n97578|aldizkaria=0221}}</ref> [[Fitxategi:Kino Vzlet Vršovice podkroví.JPG|thumb|317x317px|Kino Vzlet [[Vršovice (Lounyko barrutia)|Vršovice]]]] PQ 2024 sinposioan parte hartzeko mundu osoko milaka aplikazioren artean hautatutako 30 artistetako bat da: Technologies in Theatre, Performance and Exhibition Design, Pragako Quadrennial-ek antolatuta. 0221 egunkariak "Nicolás-en erronka berria Isasi, Portugalen garaile egiten duen platako gizona.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ana|abizena=Cunha|izenburua=Um amor interrompido tragicamente sob a batuta de um maestro brasileiro|hizkuntza=pt|data=2024-09-04|url=https://www.publico.pt/2024/09/04/publico-brasil/noticia/amor-interrompido-tragicamente-batuta-maestro-brasileiro-2102915|aldizkaria=PÚBLICO}}</ref> 2019ko maiatzean Helikon Antzokian ospatu zen NANO OPERA Nazioarteko Lehiaketako finalaurrekoetara heldu zen latinoamerikar bakarra izan ondoren, Isasik lanean jarraitu zuen eta, 2023. urte hasieran, Europara iritsi zen proiektu berri bati ekiteko. zeina Jorge Luis Borges aipatu nahi izan zuen [[María Kodama]] idazle argentinar enblematikoaren alargunaren oniritziarekin. Lan honekin parte hartu zuen eta Pragako Quadrennial Symposium-en aurkezteko hautatua izan zen, bere proiektu eszenografikoa sortzeko prozesua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=«La Platako artista hautatu zuten PQ 2024rako»|hizkuntza=en|data=2024-10-02|url=https://issuu.com/aqui_la_plata/docs/miraba_183/24|aldizkaria=MiraBA 183 by EDIPROM - Issuu}}</ref> 1967az geroztik, Txekiar Errepublikako Kultura Ministerioak antolatutako Pragako Kuadrenala. Helburua da performance-diseinatzaileak, eszenografoak, sortzaileak, artistak eta teknologiekin lan egiten duten ikertzaileak biltzea; bere dimentsio anitzeko dinamikak aztertzea antzerkian, performancean eta erakusketa-diseinuan. ​Artista askok plataforma gisa hartzen dute sinposioa: munduan zehar hainbat lankide, sormen profesional, artista, ikertzaile eta teorialariekin egiten diren jarduera eta kolaborazio etengabea. ​Sinposioaren egoitza Pragako [[Vršovice (Lounyko barrutia)|Vršovice]] auzoko Vzlet zinema-antzokiko areto nagusia izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Prague Quadrennial of Performance Design and|abizena=Space|izenburua=Prague Quadrennial|hizkuntza=en-GB|url=https://pq.cz/symposium-technologies/flash-talks-5/|aldizkaria=Prague Quadrennial of Performance Design and Space}}</ref> Txekiar hiriburuko Vzlet zinema aretoan Isasik eta Daniel Di Paolak operaren eszenografiarako egindako animazio-sorkuntzak ikusi ahal izan ziren, Borgesiako labirintoei erreferentzia egiten diena.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Redacción|abizena=Clarín|izenburua=Un escenógrafo argentino fue seleccionado en la Cuadrienal de Praga por su trabajo para una ópera basada en Borges|hizkuntza=es|data=2024-11-02|url=https://www.clarin.com/espectaculos/escenografo-argentino-seleccionado-cuadrienal-praga-trabajo-opera-basada-borges_0_2NieOsyEPK.html?srsltid=AfmBOoqHPEBLbs4-I4lk5Qvll-uuRyutwF1fi9V4VtrZmbnKM32v1xf4|aldizkaria=Clarín}}</ref> == Irakaslea == Hamarkada bat baino gehiagoz, Isasik unibertsitatean ez ezik, hainbat mintegi, sinposio, ikastaro, klase magistral eta hainbat ikastetxetan ere egin ditu irakasle funtzioak. Zinema Unibertsitatean [[Ponchi Morpurgo]] eta [[Eduardo Lerchundi]] eszenografo eta jantzi-diseinatzaile argentinarren katedretan lan egin zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agur Maisua|argitaletxea=MiraBA 122 by EDIPROM - Issuu|hizkuntza=en|data=2018-11-01|url=https://issuu.com/aqui_la_plata/docs/miraba_122/26|aldizkaria=issuu.com}}</ref> [[Fitxategi:Pasaje Giuffra y Universidad del Cine FUC.jpg|ezkerrera|thumb|504x504px|Nicolás Isasiren Estudio Etxea]] Hainbat mintegi, ikastaro, zinema eta antzerki ziklotan hizlari, 2020an zortzi ataletako opera zikloa egin zuen. 2021ean, Jorge Troisi Melean irakaslearekin batera, Opera eta Historia II: [[Italia]] eta [[Espainia]] zikloa zuzendu zuen, Italiako operaren historiari arreta berezia eskainiz [[Ortega y Gasset|Ortega y Gasset Fundazioarentzat]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ciclo: Ópera e historia II: Italia y España – FOGA|hizkuntza=es-AR|url=https://ortegaygasset.com.ar/destacados/ciclo-opera-e-historia-ii-italia-y-espana/|sartze-data=2024-10-02}}</ref> Heriotzaren 700. urteurrenaren harira. Dante Alighieri poeta italiarrarena, La Platako hiriko [[Dante Alighieri]] Elkarteak gonbidatu zuen "Musika Danteren garaian" ri buruzko hitzaldi labur bat ematera. Hizlari gisa parte hartu zuen Lehen Nazioarteko Antzerki Greko-Argentinoko Jaialdian. eta UBAko Ekonomia Zientzien Fakultatean Plangintza Estrategikoko Kontseiluak Greziako Enbaxadaren menpe dagoen Plangintza Estrategikoko Kontseiluak interesgarri deklaratutako Nostos Nazioarteko Heleniar Kongresuaren azken edizioetakoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=I FESTIVAL INTERNACIONAL DE TEATRO GRECO-ARGENTINO {{!}} Instituto de Artes del Espectáculo "Dr Raúl H. Castagnino"|url=http://iae.institutos.filo.uba.ar/evento/i-festival-internacional-de-teatro-greco-argentino|aldizkaria=iae.institutos.filo.uba.ar|sartze-data=2024-10-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Asociación Cultural Helénica "NOSTOS"|url=https://nostos.org.ar/#!/blog/programa-congreso-helenico-nostos-2022/32/p/|aldizkaria=nostos.org.ar|sartze-data=2024-10-07}}</ref> == Arte kritikari == Prestakuntza akademikoko urteetan bere lehen artikuluak eta zinema-kritikak argitaratu zituen Comments of Cinema webgunean, Numero Zero aldizkarian (Buenos Aires) eta Azucar Magazine & Art Galleryn (Berlin), hainbat diziplina artistiko sustatzen zituen aldizkari digitalean. arte bisualei, musikari eta zinemari buruz. Isasik 500 argitalpen baino gehiago egin ditu, besteak beste, [[Anish Kapoor]], [[Martha Argerich]], [[Daniel Barenboim]], [[Zubin Mehta|Zubin Metha]], [[Plácido Domingo]], [[Alan Parsons]], [[Paul McCartney]], [[Creedence Clearwater Revival]], [[Chick Corea]], [[Juan Diego Flórez]], [[Krzysztof Penderecki]], [[Sinéad O'Connor|Sinead O'Connor]], [[Margaret Tait]], [[Gloria Gaynor]], [[Michel Legrand]], [[John Malkovich]], [[Dario Fo]], [[Riccardo Muti]], [[Joan Miró]], [[Alberto Sordi]], [[Lang Lang]], [[Banksy]], [[Amelita Baltar]], [[Mariano Mores]], A-ha, saiakerak, artikuluak, elkarrizketak eta kritika nazionalak eta nazioartekoak, ​​egunkari, aldizkari eta zinemari, antzerkiari, musikari, operari, dantzari, arte bisualei, telebistari, kontzertuei, erakusketak, jaialdiei eta errezitaldiei buruzko liburuetarako, non bere horretan pilatutako esperientzia islatzen duen. hainbat hizkuntzatan ikusle, begirale, kritikari eta zuzendari gisako ibilbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Diario El Dia de La Plata|abizena=www.eldia.com|izenburua=Una ventana al mundo|hizkuntza=es|url=https://www.eldia.com/edis/20140418/Una-ventana-mundo-Testino-espectaculos24.htm|aldizkaria=www.eldia.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Diario El Dia de La Plata|abizena=www.eldia.com|izenburua=Quirino Cristiani el inventor de la animación|hizkuntza=es|url=https://www.eldia.com/nota/2016-8-28-el-inventor-de-la-animacion|aldizkaria=www.eldia.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Bloguer 14|izenburua=EN EL OJO DEL HURACÁN — NICOLÁS ISASI Artist Director Musician Writer|hizkuntza=es|data=2024-05-02|url=https://origenyevolucion.wordpress.com/2024/05/02/en-el-ojo-del-huracan-nicolas-isasi-artist-director-musician-writer/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> {{Esaera2|"Joan den asteburuan Buenos Aires erdigunetik pasatu zenak aldaketa batzuk nabaritu behar zituen. Eta ez zen harritzekoa, obeliskoaren punta literalki desagertu baitzen. Jendeak argazkiak ateratzen zituen, baina ez zen oroigarri turistikoa. Ez zen atzerritarrek postal tipikoa erretratatzen zutenik ere. Argentinarrak eurak izan ziren halako eszena surrealistak harritu zituenak. Burua altxatuz gero, urrutitik ere monumentu mitikoaren puntaren eza bereiztea posible zen. Jendeak iruzkindu, seinalatu eta harrituta begiratu zuen bere autoetatik irudi berezi hura behatzeko. Errealitatea da puntua ez zela erori, inork ez zuela lapurtu, ezta zaharberritze lanetan ere batzuk pasatzean aldarrikatzen zuten bezala. Puntak tinko jarraitzen du 1936az geroztik ohi bezala 67 metroko altueran. Ustezko eza Leandro Erlich artista argentinarraren esku-hartze optiko bati zor zaio".|Nicolás Isasi}} Arte-kritikari egindako lanaren bidez, artista finkatuen lanak zabaltzeaz gain, publikoari lagundu zion galeria komertzialen edo saloi ofizialen kanpoan erakusketak egiten dituzten ehunka artista ezezagun edo independenteren lana berraurkitzen, haien lana sustatzen lagunduz. El arte de la fuga ([[Madril]]), The Pandect ([[Puducherry|Pondicherry]]), Moog ([[Montevideo]]), eta El Día (La Plata) egunkarian idatzi zuen. Urteetan zehar, kulturako pertsonaiak elkarrizketatu zituen, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Avanti a Lui|url=http://avantialui.com.ar/notasmail.php?id=11|aldizkaria=www.avantialui.com.ar|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=PHOTOS & ART REVIEWS|hizkuntza=es|data=2017-03-30|url=https://nicolasisasi.com/criticas-de-arte-art-review/|aldizkaria=NICOLÁS ISASI|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicolás Isasi – Harmonia & Chiado|hizkuntza=en-US|url=https://harmoniaechiado.net/nicolas-isasi/|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Gertaerak == ===== Nazioarteko Topaketen Jaialdia ===== Zuzendari laguntzaile gisa parte hartzen du Encuentros Fundazioak Alicia Terzian konpositore argentinarrak [[Buenos Aires]] hirian sortutako Musika Garaikidearen Topaketen Nazioarteko 44. Jaialdiaren baitan antolatutako [[Leonard Bernstein|Leonard Bernsteinen]] Trouble in Tahiti operan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=On stage|url=https://www.ambito.com/edicion-impresa/on-stage-n3752498|aldizkaria=www.ambito.com|sartze-data=2022-04-06}}</ref> ===== I Ragtime Argentina Topaketa ===== 2014an Centro Cultural Recoleta-n ospatu zen Argentinako Lehen Ragtime Topaketaren antolatzaileetako bat izan zen, Brian Holland, Brian Wright, Danny Coots, Larisa Mygachyov eta Brooks Christensen bezalako ragtime musikari entzutetsuen parte-hartzearekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Redacción|abizena=Clarín|izenburua=Un clásico ritmo del Mississipi copa Buenos Aires|hizkuntza=es|data=2014-10-30|url=https://www.clarin.com/ciudades/Ragtime-Cultural_Recoleta_0_rk7bx8O5Pmx.html|aldizkaria=Clarín}}</ref> ===== Shakespeare Jaialdia Eskolan ===== Bertako musika-ikasleak Lehen Musika Sari Nazionalaren irabazleak izan ziren [[William Shakespeare|William Shakespeareren]] [[Romeo eta Julieta]] antzezlanean oinarritutako Errenazimenduko musikan inspiratutako abesti batekin Buenos Airesko Britainiar Enbaxadak sustatutako Eskolako Shakespeare Jaialdian sustatutako Eskolan. ===== Grezia-Argentinako Nazioarteko Antzerki Jaialdia ===== Ser Griegosek deituta, aurkezle izan zen “[[Medea]]. Antzerki marka egungo greziar zineman” Greziar-Argentinako Antzerkiaren Lehen Nazioarteko Jaialdian, Hellenic Nostos Kultur Elkarteak eta Greziako Enbaxadak Lankidetza Kultur Zentroan antolatuta. ===== Danteren garaian: Música ===== [[Dante Alighieri]] poeta italiarraren heriotzaren 700. urteurrena zela eta, La Platako hiriko Dante Alighieri Elkarteak gonbidatu zuen "Danteren garaiko musika" gaiari buruzko tesi historiko musikal labur bat egiteko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AL TEMPO DI DANTE: MUSICA|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=VpgIhD13eKM}}</ref> == Filmografia == Lantzen ditudan filmen zerrenda.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicolás Isasi {{!}} Director, Art Director, Writer|hizkuntza=en-US|url=https://www.imdb.com/name/nm3427537/|aldizkaria=IMDb|sartze-data=}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=FESAALP - Festival de cine latinoamericano de La Plata - Películas|hizkuntza=es|url=https://fesaalp.com/|aldizkaria=FESAALP|sartze-data=}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Toda la programación del 17 Festival de Cine Inusual de Buenos Aires|hizkuntza=es|url=https://www.escribiendocine.com/noticias/2022/10/16/14889-toda-la-programacion-del-17-festival-de-cine-inusual-de-buenos-aires|aldizkaria=EscribiendoCine|sartze-data=}}</ref> {| class="wikitable" |'''Urtea''' |'''Titulazioa''' !'''Zuzendaria''' !'''Gidoilaria''' !'''Arte Zuzendaria''' !'''Zuzendari Laguntzailea''' |- |2005 |''Juntos'' !'''Bai''' !'''Bai''' !'''Bai''' !'''Bai''' |- |2005 |''El Silencio'' !'''Bai''' !'''Bai''' ! ! |- |2005 |''Vecinos'' !'''Bai''' !'''Bai''' ! ! |- |2005 |''La mujer del piano'' !'''Bai''' !'''Bai''' ! ! |- |2006 |''Tentaciones'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2006 |''Cambalache'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2007 |''El árbol'' !'''Bai''' !'''Bai''' ! ! |- |2007 |''Doctor's Jazz Band'' !'''Bai''' !'''Bai''' ! ! |- |2007 |''Noche'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2007 |''Mientras Inglaterra Duerme'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2007 |''La arena'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2007 |''El eslabón fallido'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2007 |''Paseo por el bosque'' !'''Bai''' !'''Bai''' !'''Bai''' ! |- |2008 |''Elkargunea'' !'''Bai''' !'''Bai''' ! ! |- |2008 |''Isósceles'' ! ! !'''Bai''' !'''Bai''' |- |2008 |''Los extranjeros'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2008 |''De tres cuerpos'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2008 |''Impunidad'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2009 |''Fantasma de Buenos Aires'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2010 |''Las veinte primaveras'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2010 |''El teatro de Howell'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2011 |''graFEETi'' !'''Bai''' ! !'''Bai''' ! |- |2013 |''Mi nombre es Arturo'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2014 |''The Awakening'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2015 |''Perdidos en la ciudad'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2021 |''[[OUT OF MIND]]'' !'''Bai''' ! !'''Bai''' ! |- |2024 |''Gala & Kiwi'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2024 |''Paisajes para la libertad'' !'''Bai''' ! !'''Bai''' ! |} == Opera == 2024ra arteko lanen zerrenda.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Murciélago de Johann Strauss|url=https://www.alternativateatral.com/obra34834-el-murcielago|aldizkaria=Alternativa. Comunidad en escena.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ópera "As Damas Trocadas" foi apresentada no Teatro Vila Real|hizkuntza=pt|data=2023-07-24|url=https://www.universidade.fm/opera-as-damas-trocadas-foi-apresentada-no-teatro-vila-real/|aldizkaria=Universidade FM}}</ref> {| class="wikitable" |'''Urtea''' |'''Titulazioa''' !'''Zuzendaria''' !'''Zuzendari laguntzailea''' !'''Mozorro laguntzailea''' !'''Produkzio laguntzailea''' |- |2007 |''[[Rigoletto]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2007 |''[[Madama Butterfly]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2007 |''[[L'enfant et les sortilèges]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2007 |''[[Doña Francisquita]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2007 |''[[L'Heure espagnole]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2008 |''[[Romeo eta Julieta]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2008 |''[[Figaroren ezkontzak|Le nozze di Figaro]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2008 |''[[Sevillako bizargina|Il barbere di Siviglia]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2009 |''La viuda alegre'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2009 |''La solterona y el ladrón'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2009 |''Amelia al ballo'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2009 |''La viuda alegre'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2010 |''Manon Lescaut'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2010 |''[[Così fan tutte]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2011 |''Gianni Schicchi'' ! !'''Bai''' ! ! |- |2011 |''[[Die Fledermaus]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2011 |''Los Pescadores de perlas'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2011 |''[[Trobalaria (opera)|Il trovatore]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2012 |''[[Figaroren ezkontzak|Le nozze di Figaro]]'' !'''Bai''' ! ! ! |- |2012 |''The Bohemian Girl'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2012 |''Trouble in Tahiti'' ! !'''Bai''' ! ! |- |2012 |''[[Tosca (opera)|Tosca]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2012 |''[[Don Giovanni]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2012 |''L'amico Fritz'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2012 |''[[Cavalleria rusticana]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2013 |''[[Txirula Magikoa]]'' ! ! !'''Bai''' ! |- |2013 |''El niño y los sortilegios'' ! !'''Bai''' ! ! |- |2013 |''Bastian y Bastiana'' !'''Bai''' ! ! !'''Bai''' |- |2013 |''Treemonisha'' !'''Bai''' ! !'''Bai''' !'''Bai''' |- |2013 |''Apolo y Jacinto'' !'''Bai''' ! ! !'''Bai''' |- |2014 |''[[Porgy and Bess]]'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2014 |''[[Luisa Fernanda]]'' ! ! ! !'''Bai''' |- |2014 |''La cantante'' !'''Bai''' ! ! !'''Bai''' |- |2014 |''[[Cavalleria rusticana]]'' !'''Bai''' ! ! !'''Bai''' |- |2015 |''El Murciélago'' !'''Bai''' ! ! !'''Bai''' |- |2017 |''Il viaggio d’Ulise'' ! !'''Bai''' !'''Bai''' !'''Bai''' |- |2017 |''Los cuentos de Hoffmann'' ! !'''Bai''' ! ! |- |2017 |''Il Trovatore'' ! !'''Bai''' ! ! |- |2017 |''[[Pailazoak (opera)|Pailazoak]]'' ! !'''Bai''' ! ! |- |2018 |''Los hilos de Ariadna'' ! !'''Bai''' !'''Bai''' !'''Bai''' |- |2019 |''Flis'' ! !'''Bai''' !'''Bai''' !'''Bai''' |- |2020 |''María de Buenos Aires'' ! !'''Bai''' ! ! |- |2023 |[[Tosca (opera)|Tosca]] ! !'''Bai''' ! ! |- |2023 |''Le donne cambiate'' !'''Bai''' ! ! ! |- |2024 |''Acis e Galatea'' !'''Bai''' ! ! ! |} == Antzerkia == 2024ra arteko antzezlanen zerrenda.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Doriana|abizena=Legge|izenburua=Spettatori marziani e il teatro dei giovani|hizkuntza=it-IT|data=2018-06-04|url=https://www.teatroecritica.net/2018/06/spettatori-marziani-e-il-teatro-dei-giovani/|aldizkaria=Teatro e Critica}}</ref> {| class="wikitable" |'''Urtea''' |'''Titulazioa''' !'''Zuzendari laguntzailea''' !'''Eszenografiaren laguntzailea''' !'''Multimedia''' |- |2011-2012 |''[[Abeslari burusoila]]'' !'''Bai''' ! ! |- |2012-2013 |''Gala Veneciana'' !'''Bai''' ! ! |- |2013-2015 |''Más allá de esas sierras'' !'''Bai''' !'''Bai''' ! |- |2017-2019 |''Piso 35'' ! !'''Bai''' !'''Bai''' |- |2018 |''Los hilos de Ariadna'' !'''Bai''' !'''Bai''' ! |- |2018 |''El casamiento'' !'''Bai''' !'''Bai''' ! |- |2021 |''Dante 700'' ! ! !'''Bai''' |- |2014-2021 |''El huérfano feliz'' ! ! !'''Bai''' |- |2024 |''Dom Garcia'' !'''Bai''' ! ! |} == Sariak eta bereizgarriak == * PQ 2024rako hautatutako artista: Technologies in Theatre, Performance and Exhibition Design, Pragako Quadrennial-ek antolatuta ([[Txekia|Txekiar Errepublika]]).<ref name=":0" /> * Ala d'Artistas-en bereizketa Libertinagem proiektuan Askatasunaren aldeko Paisaiak (2023). * Gogotik kanpo ([[:es:Out_of_Mind_(cortometraje)|OUT OF MIND]]) izendapen, aipamen eta sari guztiak nazioarteko zinemaldietan. * Errusiako opera-zuzendari gazteentzako NANO OPERA Nazioarteko Lehiaketako erdifinalista (2019). * Fuerte Barragán Saria {| class="wikitable sortable" ! style="background:#F0E68C" |Urtea ! style="background:#F0E68C" |Kategoría ! style="background:#F0E68C" |Filma ! style="background:#F0E68C" |Herrialdea ! style="background:#F0E68C" |Jaialdia |- |2021 |Aktore onena |Gogotik kanpo |[[Erresuma Batua]] |Europako Zinemaldia |- |2022 |Film esperimental onena |Gogotik kanpo |[[Erresuma Batua]] |Indie Online Zinema Jaialdia |- |2022 |Ohorezko Aipamena |Gogotik kanpo |[[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]] |Bloomingtongo zinema jaialdia |- |2022 |Ohorezko Aipamena |Gogotik kanpo |{{Bandera|Italia}} |Cefalùko Zinema Jaialdia |- |2022 |Gidoi Onena |Gogotik kanpo |{{Bandera|India}} |Sittannavasal Nazioarteko Zinemaldia |- |2022 |Aktore onena |Gogotik kanpo |{{Bandera|India}} |Sittannavasal Nazioarteko Zinemaldia |- |2022 |Aktore onena |Gogotik kanpo |Bahrain |Bahrain Indie Nazioarteko Zinemaldia |- |2022 |Film esperimental onena |Gogotik kanpo |Bahrain |Bahrain Indie Nazioarteko Zinemaldia |- |2022 |Soinu banda onena |Gogotik kanpo |{{Bandera|India}} |Tamil Nadu Nazioarteko Zinemaldia |- |2023 |Fantasiazko film onena |Gogotik kanpo |[[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]] |Angaelica Zinemaldia |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{Es}} [https://nicolasisasi.com/ Nicolás Isasi webgunea] * {{en}} [https://www.imdb.com/Name?nm3427537 Nicolás Isasi], [[Internet Movie Database|IMDb.com]]-en. * [https://www.instagram.com/isasi.nick Nicolás Isasi], [[Instagram|Instagramen]]. * [https://www.operabase.com/nicolas-isasi-a2191055/en Nicolás Isasi], Operabasen. * {{Es}} Nicolás Isasi, Alternativa Teatral-en (gaztelaniaz). * {{Uk}} Nicolás Isasiren filmografia, Kinorium-en. * [https://www.youtube.com/watch?v=56shVnZCoFI&t=9s Nicolás Isasiri elkarrizketa La Platan] (Argentina). * [https://player.vimeo.com/video/346781596 Nicolás Isasiri elkarrizketa Moskun] (Errusia). {{bizialdia|1987ko||Isasi, Nicolas}} [[Kategoria:Argentinako zinema zuzendariak]] [[Kategoria:Argentinako zinema gidoilariak]] [[Kategoria:Tango musikariak]] [[Kategoria:Argentinako jazz musikariak]] [[Kategoria:Buenos Airesko probintziako jendea]] [[Kategoria:Arte kritikariak]] qumcmmulialerahm3ttwve7in0jh0am 0 1129756 10002983 9456000 2024-12-18T09:08:43Z Luistxo 1519 10002983 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Idoia 'Ido' Telleria''' '''Maritxalar''' ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1977]]) [[Argazkilari|argazkilaria]] da, tailerrak ere ematen ditu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ane Insausti|abizena=Barandiaran|izenburua=«Irudien bitartez gugan dauden sentimenduak atera daitezke»|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1886/032/001/2023-11-09/irudien-bitartez-gugan-dauden-sentimenduak-atera-daitezke.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-11-10}}</ref> == Biografia == Haurtzaroan, aitaren estudioa bisitatzen omen zuen, besaulki granatean eseri eta esku artean zuen zuri-beltzeko argazkiz osatutako famili album gorri eta urre koloreduna behin eta berriz begiratuz. Orduak pasatzen ziren eta han gelditzen zen … liluraturik. Hantxe konturatu zen irudi batek emozioak transmititzeko zuen ahalmenaz. Horrela sortu zitzaion istorioak kontatzeko gogoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Idoia Telleria Maritxalar. Bizitza eta pertsonak argazkitzen|hizkuntza=eu-ES|url=http://www.idophotography.eus/idoia-telleria-maritxalar/|aldizkaria=IDo Photography|sartze-data=2023-11-17}}</ref> == Ikasketak == [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herrriko Unibertsitatean]] [[Arte ederrak|Arte Ederretan]] graduatu zen (1997 - 2001) ikus-entzunezkoen arloan. [[Bartzelonako Unibertsitatea|Bartzelonako Unibertsitatean]] graduondokoa egin zuen (2020-2021): Irudiaren Pedagogia Bisuala eta Terapeutikoa, argazkia eta irudia. == Proiektuak == * ''Isladak.''<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Idoia Telleria Maritxalar. Bizitza eta pertsonak argazkitzen|hizkuntza=eu-ES|url=http://www.idophotography.eus/idoia-telleria-maritxalar/|aldizkaria=IDo Photography|sartze-data=2023-11-17}}</ref> * ''Barrutik kanpora argazkitzen.''<ref name=":0" /> * ''Marokora bidaia.''<ref name=":0" /> == Erakusketak == * ''Ni naiz, Idoia.'' Photomuseum.<ref>{{Erreferentzia|izena=TXEMA|abizena=VALLÉS|izenburua=«El nuevo proyecto es una investigación fotográfica sobre mi persona y entorno»|hizkuntza=|data=2022-03-06|url=https://www.diariovasco.com/buruntzaldea/lasarte/nuevo-proyecto-investigacion-20220306204046-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2023-11-17}}</ref> <blockquote>''Argazkietan, ikusten denaz gain, ikusten ez den alde bat ere bada, bizipenekin eta emozioekin lotutakoa. Hori erakutsi dut 'Ni naiz, Idoia' erakusketan, autorretratuak eta natura uztartuta.''</blockquote> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1977ko||Telleria, Idoia}} [[Kategoria:Lasartearrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko argazkilariak]] [[Kategoria:Emakume argazkilariak]] 9venogpfw3p9j3sfjqyz2gtrs30i0pp 100 1130464 10002616 9999480 2024-12-17T17:41:08Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002616 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Ikusgela-Bideo azala - Leloa (cropped).png|origin=0,0|link=Atari:Hezkuntza/Ikusgela|pgname=Ikusgela/Azpitituluak|toc=yes}} Hemen zerrendatzen dira Ikusgelako bideoek dituzten azpititulu guztiak. == Filosofia == {{Wikidata list|sparql= select ?item (concat("[[:", ?file, "]]") as ?file_link) (REPLACE (?timedtext_,"(.*)\\.webm\\.(.*)\\.srt","$2") as ?language) (concat("[[:c:", ?timedtext, "|", ?language, "]]") as ?timedtext_link) with { select * { # get files in a category service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "categorymembers"; mwapi:gcmtitle "Category:Philosophy videos by Ikusgela"; # category to get files from mwapi:gcmtype "file"; mwapi:gcmlimit "max". ?file wikibase:apiOutput mwapi:title. ?pageid wikibase:apiOutput mwapi:pageid. } bind(strafter(?file, "File:") as ?name). bind(uri(concat(str(wd:), "Q", ?pageid)) as ?item). } } as %files { include %files. # get TimedText pages starting with the file name service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "allpages"; mwapi:gapprefix ?name; mwapi:gapnamespace "102"; # TimedText mwapi:gaplimit "max". ?timedtext wikibase:apiOutput mwapi:title. } BIND(?timedtext as ?timedtext_) } |columns=?file_link:Fitxategia,?timedtext_link:Azpitituluak |sort=label |links=text }} {| class='wikitable sortable' ! Fitxategia ! Azpitituluak |- | [[:File:Ikusgela - Hannah Arendt.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Hannah Arendt.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Hannah Arendt.webm.ca.srt|ca]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Hannah Arendt.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Hannah Arendt.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Hannah Arendt.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Hannah Arendt.webm.ha.srt|ha]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Hannah Arendt.webm.sl.srt|sl]] |- | [[:File:Ikusgela – Simone de Beauvoir.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Simone de Beauvoir.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Simone de Beauvoir.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Simone de Beauvoir.webm.ca.srt|ca]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Simone de Beauvoir.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Simone de Beauvoir.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Simone de Beauvoir.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Simone de Beauvoir.webm.ha.srt|ha]] |- | [[:File:Ikusgela - Aristoteles.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Aristoteles.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Aristoteles.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Aristoteles.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Aristoteles.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Aristoteles.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Aristoteles.webm.sl.srt|sl]] |- | [[:File:Ikusgela-Mary Wollstonecraft.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Mary Wollstonecraft.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Mary Wollstonecraft.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Mary Wollstonecraft.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Mary Wollstonecraft.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Mary Wollstonecraft.webm.sl.srt|sl]] |- | [[:File:Ikusgela - Txillardegi.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Txillardegi.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Txillardegi.webm.ca.srt|ca]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Txillardegi.webm.cy.srt|cy]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Txillardegi.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Txillardegi.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Txillardegi.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Txillardegi.webm.fr.srt|fr]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Txillardegi.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela - Karl Marx.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Karl Marx.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Karl Marx.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Karl Marx.webm.ca.srt|ca]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Karl Marx.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Karl Marx.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Karl Marx.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Karl Marx.webm.zh.srt|zh]] |- | [[:File:Ikusgela - bell hooks.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - bell hooks.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - bell hooks.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - bell hooks.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - bell hooks.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - bell hooks.webm.my.srt|my]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - bell hooks.webm.sl.srt|sl]] |- | [[:File:Ikusgela - Sally Haslanger.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Sally Haslanger.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Sally Haslanger.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Sally Haslanger.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Sally Haslanger.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Michel Foucault.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Michel Foucault.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Michel Foucault.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Michel Foucault.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Michel Foucault.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Michel Foucault.webm.sl.srt|sl]] |- | [[:File:Ikusgela - Joxe Azurmendi.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Joxe Azurmendi.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Joxe Azurmendi.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Joxe Azurmendi.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Joxe Azurmendi.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Joxe Azurmendi.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela - Judith Butler.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Judith Butler.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Byung-Chul Han.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Byung-Chul Han.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Miguel Unamuno.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Miguel Unamuno.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Ludwig Wittgenstein.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Ludwig Wittgenstein.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Nietzsche.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Nietzsche.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Nietzsche.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Nietzsche.webm.ca.srt|ca]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Nietzsche.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Nietzsche.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Nietzsche.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Nietzsche.webm.sl.srt|sl]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Nietzsche.webm.tr.srt|tr]] |- | [[:File:Ikusgela-Kant.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Kant.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Kant.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Kant.webm.ca.srt|ca]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Kant.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Kant.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Kant.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Kant.webm.sl.srt|sl]] |- | [[:File:Ikusgela-Descartes.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Descartes.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Descartes.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Descartes.webm.ca.srt|ca]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Descartes.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Descartes.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Descartes.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Descartes.webm.sl.srt|sl]] |- | [[:File:Ikusgela – Platon.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Platon.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Platon.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Platon.webm.ca.srt|ca]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Platon.webm.el.srt|el]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Platon.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Platon.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Platon.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Platon.webm.ha.srt|ha]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Platon.webm.sl.srt|sl]] |} {{wikidata list end}} == Ekonomia == {{Wikidata list|sparql= select ?item (concat("[[:", ?file, "]]") as ?file_link) (REPLACE (?timedtext_,"(.*)\\.webm\\.(.*)\\.srt","$2") as ?language) (concat("[[:c:", ?timedtext, "|", ?language, "]]") as ?timedtext_link) with { select * { # get files in a category service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "categorymembers"; mwapi:gcmtitle "Category:Economics videos by Ikusgela"; # category to get files from mwapi:gcmtype "file"; mwapi:gcmlimit "max". ?file wikibase:apiOutput mwapi:title. ?pageid wikibase:apiOutput mwapi:pageid. } bind(strafter(?file, "File:") as ?name). bind(uri(concat(str(wd:), "Q", ?pageid)) as ?item). } } as %files { include %files. # get TimedText pages starting with the file name service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "allpages"; mwapi:gapprefix ?name; mwapi:gapnamespace "102"; # TimedText mwapi:gaplimit "max". ?timedtext wikibase:apiOutput mwapi:title. } BIND(?timedtext as ?timedtext_) } |columns=?file_link:Fitxategia,?timedtext_link:Azpitituluak |sort=label |links=text }} {| class='wikitable sortable' ! Fitxategia ! Azpitituluak |- | [[:File:Ikusgela-Soldata garbia eta soldata gordina.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Soldata garbia eta soldata gordina.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Soldata garbia eta soldata gordina.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Autonomoen lege berria.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Autonomoen lege berria.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Gutxieneko soldata.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Gutxieneko soldata.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Kooperatiba.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Kooperatiba.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Merkatu-ikerketa.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Merkatu-ikerketa.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Kontzertu ekonomikoa.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Kontzertu ekonomikoa.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Errenta aitorpena.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Errenta aitorpena.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Ekonomia sozial eraldatzailea.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Ekonomia sozial eraldatzailea.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Enpresen gizarte-erantzukizuna.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Enpresen gizarte-erantzukizuna.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Paradisu fiskalak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Paradisu fiskalak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Hipoteka.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Hipoteka.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Iruzur piramidala.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Iruzur piramidala.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-PFEZ.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-PFEZ.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-PFEZ.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-BPGa.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-BPGa.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Inflazioa.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Inflazioa.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Enpresa motak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Enpresa motak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela – Zer da BEZa?.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Zer da BEZa?.webm.eu.srt|eu]] |} {{wikidata list end}} == Euskal kultura == {{Wikidata list|sparql= select ?item (concat("[[:", ?file, "]]") as ?file_link) (REPLACE (?timedtext_,"(.*)\\.webm\\.(.*)\\.srt","$2") as ?language) (concat("[[:c:", ?timedtext, "|", ?language, "]]") as ?timedtext_link) with { select * { # get files in a category service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "categorymembers"; mwapi:gcmtitle "Category:Basque literature videos by Ikusgela"; # category to get files from mwapi:gcmtype "file"; mwapi:gcmlimit "max". ?file wikibase:apiOutput mwapi:title. ?pageid wikibase:apiOutput mwapi:pageid. } bind(strafter(?file, "File:") as ?name). bind(uri(concat(str(wd:), "Q", ?pageid)) as ?item). } } as %files { include %files. # get TimedText pages starting with the file name service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "allpages"; mwapi:gapprefix ?name; mwapi:gapnamespace "102"; # TimedText mwapi:gaplimit "max". ?timedtext wikibase:apiOutput mwapi:title. } BIND(?timedtext as ?timedtext_) } |columns=?file_link:Fitxategia,?timedtext_link:Azpitituluak |sort=label |links=text }} {| class='wikitable sortable' ! Fitxategia ! Azpitituluak |- | [[:File:Ikusgela – Axular eta XVII. mendeko literatura.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Axular eta XVII. mendeko literatura.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Axular eta XVII. mendeko literatura.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Axular eta XVII. mendeko literatura.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Axular eta XVII. mendeko literatura.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Axular eta XVII. mendeko literatura.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela – Mariasun Landa eta XX. mendeko haur eta gazte literatura.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Mariasun Landa eta XX. mendeko haur eta gazte literatura.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Mariasun Landa eta XX. mendeko haur eta gazte literatura.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Mariasun Landa eta XX. mendeko haur eta gazte literatura.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Mariasun Landa eta XX. mendeko haur eta gazte literatura.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Mariasun Landa eta XX. mendeko haur eta gazte literatura.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela – Txillardegi eta XX. mendeko eleberrigintza.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Txillardegi eta XX. mendeko eleberrigintza.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Txillardegi eta XX. mendeko eleberrigintza.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Txillardegi eta XX. mendeko eleberrigintza.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Txillardegi eta XX. mendeko eleberrigintza.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Txillardegi eta XX. mendeko eleberrigintza.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela – Bernart Etxepare eta XVI. mendeko literatura.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Bernart Etxepare eta XVI. mendeko literatura.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Bernart Etxepare eta XVI. mendeko literatura.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Bernart Etxepare eta XVI. mendeko literatura.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Bernart Etxepare eta XVI. mendeko literatura.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Bernart Etxepare eta XVI. mendeko literatura.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Bernart Etxepare eta XVI. mendeko literatura.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela – Txomin Agirre eta XIX. mendeko literatura.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Txomin Agirre eta XIX. mendeko literatura.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Txomin Agirre eta XIX. mendeko literatura.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Txomin Agirre eta XIX. mendeko literatura.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Txomin Agirre eta XIX. mendeko literatura.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Txomin Agirre eta XIX. mendeko literatura.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela – Gabriel Aresti eta XX. mendeko olerkigintza.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Gabriel Aresti eta XX. mendeko olerkigintza.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Gabriel Aresti eta XX. mendeko olerkigintza.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Gabriel Aresti eta XX. mendeko olerkigintza.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Gabriel Aresti eta XX. mendeko olerkigintza.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Gabriel Aresti eta XX. mendeko olerkigintza.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela – Ez Dok Amairu eta XX. mendeko kantagintza.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Ez Dok Amairu eta XX. mendeko kantagintza.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Ez Dok Amairu eta XX. mendeko kantagintza.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Ez Dok Amairu eta XX. mendeko kantagintza.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Ez Dok Amairu eta XX. mendeko kantagintza.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Ez Dok Amairu eta XX. mendeko kantagintza.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela – Xalbador eta XX. Mendeko bertsolaritza.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela – Xalbador eta XX. Mendeko bertsolaritza.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Xalbador eta XX. Mendeko bertsolaritza.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Xalbador eta XX. Mendeko bertsolaritza.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Xalbador eta XX. Mendeko bertsolaritza.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela – Xalbador eta XX. Mendeko bertsolaritza.webm.eu.srt|eu]] |} {{wikidata list end}} {{Wikidata list|sparql= select ?item (concat("[[:", ?file, "]]") as ?file_link) (REPLACE (?timedtext_,"(.*)\\.webm\\.(.*)\\.srt","$2") as ?language) (concat("[[:c:", ?timedtext, "|", ?language, "]]") as ?timedtext_link) with { select * { # get files in a category service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "categorymembers"; mwapi:gcmtitle "Category:Basque culture videos by Ikusgela"; # category to get files from mwapi:gcmtype "file"; mwapi:gcmlimit "max". ?file wikibase:apiOutput mwapi:title. ?pageid wikibase:apiOutput mwapi:pageid. } bind(strafter(?file, "File:") as ?name). bind(uri(concat(str(wd:), "Q", ?pageid)) as ?item). } } as %files { include %files. # get TimedText pages starting with the file name service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "allpages"; mwapi:gapprefix ?name; mwapi:gapnamespace "102"; # TimedText mwapi:gaplimit "max". ?timedtext wikibase:apiOutput mwapi:title. } BIND(?timedtext as ?timedtext_) } |columns=?file_link:Fitxategia,?timedtext_link:Azpitituluak |sort=label |links=text }} {| class='wikitable sortable' ! Fitxategia ! Azpitituluak |- | [[:File:Ikusgela-Euskarazko prentsa.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskarazko prentsa.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskarazko prentsa.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskarazko prentsa.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskarazko prentsa.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskal zinema.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal zinema.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal zinema.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal zinema.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal zinema.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Lehen Euskal Pizkundea.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Lehen Euskal Pizkundea.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Lehen Euskal Pizkundea.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Lehen Euskal Pizkundea.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Lehen Euskal Pizkundea.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Bigarren Euskal Pizkundea.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Bigarren Euskal Pizkundea.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Bigarren Euskal Pizkundea.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Bigarren Euskal Pizkundea.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Bigarren Euskal Pizkundea.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskararen debekua.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskararen debekua.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskararen debekua.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskararen debekua.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskararen debekua.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskara ingurune digitalean.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskara ingurune digitalean.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskara ingurune digitalean.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskara ingurune digitalean.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskara ingurune digitalean.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskal hezkuntza.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal hezkuntza.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal hezkuntza.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal hezkuntza.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Euskal arte plastikoa.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Euskal arte plastikoa.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Euskal arte plastikoa.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela - Euskal arte plastikoa.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskara batua.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskara batua.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskara batua.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskara batua.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskara batua.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskal antzerkigintza.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal antzerkigintza.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal antzerkigintza.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal antzerkigintza.webm.eu.srt|eu]] |} {{wikidata list end}} == Literatura unibertsala == {{Wikidata list|sparql= select ?item (concat("[[:", ?file, "]]") as ?file_link) (REPLACE (?timedtext_,"(.*)\\.webm\\.(.*)\\.srt","$2") as ?language) (concat("[[:c:", ?timedtext, "|", ?language, "]]") as ?timedtext_link) with { select * { # get files in a category service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "categorymembers"; mwapi:gcmtitle "Category:World Literature videos by Ikusgela"; # category to get files from mwapi:gcmtype "file"; mwapi:gcmlimit "max". ?file wikibase:apiOutput mwapi:title. ?pageid wikibase:apiOutput mwapi:pageid. } bind(strafter(?file, "File:") as ?name). bind(uri(concat(str(wd:), "Q", ?pageid)) as ?item). } } as %files { include %files. # get TimedText pages starting with the file name service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "allpages"; mwapi:gapprefix ?name; mwapi:gapnamespace "102"; # TimedText mwapi:gaplimit "max". ?timedtext wikibase:apiOutput mwapi:title. } BIND(?timedtext as ?timedtext_) } |columns=?file_link:Fitxategia,?timedtext_link:Azpitituluak |sort=label |links=text }} {| class='wikitable sortable' ! Fitxategia ! Azpitituluak |- | [[:File:Ikusgela - Safo.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Safo.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Cervantes.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Cervantes.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Homero.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Homero.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela - Dante.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Dante.webm.eu.srt|eu]] |} {{wikidata list end}} == Ingurumena == {{Wikidata list|sparql= select ?item (concat("[[:", ?file, "]]") as ?file_link) (REPLACE (?timedtext_,"(.*)\\.webm\\.(.*)\\.srt","$2") as ?language) (concat("[[:c:", ?timedtext, "|", ?language, "]]") as ?timedtext_link) with { select * { # get files in a category service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "categorymembers"; mwapi:gcmtitle "Category:Environment videos by Ikusgela"; # category to get files from mwapi:gcmtype "file"; mwapi:gcmlimit "max". ?file wikibase:apiOutput mwapi:title. ?pageid wikibase:apiOutput mwapi:pageid. } bind(strafter(?file, "File:") as ?name). bind(uri(concat(str(wd:), "Q", ?pageid)) as ?item). } } as %files { include %files. # get TimedText pages starting with the file name service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "allpages"; mwapi:gapprefix ?name; mwapi:gapnamespace "102"; # TimedText mwapi:gaplimit "max". ?timedtext wikibase:apiOutput mwapi:title. } BIND(?timedtext as ?timedtext_) } |columns=?file_link:Fitxategia,?timedtext_link:Azpitituluak |sort=label |links=text }} {| class='wikitable sortable' ! Fitxategia ! Azpitituluak |- | [[:File:Polinizatzaileak.webm]] | [[:c:TimedText:Polinizatzaileak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Larraketa berreratzaile.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Larraketa berreratzaile.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Lurzoruaren osasuna.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Lurzoruaren osasuna.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Berotegi efektua.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Berotegi efektua.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Zehaztasuneko nekazaritza.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Zehaztasuneko nekazaritza.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Hondakinak eta bioekonomia zirkularra.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Hondakinak eta bioekonomia zirkularra.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ingurumenaren gaineko bideo sortaren aurkezpena.webm]] | [[:c:TimedText:Ingurumenaren gaineko bideo sortaren aurkezpena.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Espezie inbaditzaileak.webm]] | [[:c:TimedText:Espezie inbaditzaileak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Animalien migrazioa.webm]] | [[:c:TimedText:Animalien migrazioa.webm.eu.srt|eu]] |} {{wikidata list end}} == Erronka digitalak == {{Wikidata list|sparql= select ?item (concat("[[:", ?file, "]]") as ?file_link) (REPLACE (?timedtext_,"(.*)\\.webm\\.(.*)\\.srt","$2") as ?language) (concat("[[:c:", ?timedtext, "|", ?language, "]]") as ?timedtext_link) with { select * { # get files in a category service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "categorymembers"; mwapi:gcmtitle "Category:Digital skills videos by Ikusgela"; # category to get files from mwapi:gcmtype "file"; mwapi:gcmlimit "max". ?file wikibase:apiOutput mwapi:title. ?pageid wikibase:apiOutput mwapi:pageid. } bind(strafter(?file, "File:") as ?name). bind(uri(concat(str(wd:), "Q", ?pageid)) as ?item). } } as %files { include %files. # get TimedText pages starting with the file name service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "allpages"; mwapi:gapprefix ?name; mwapi:gapnamespace "102"; # TimedText mwapi:gaplimit "max". ?timedtext wikibase:apiOutput mwapi:title. } BIND(?timedtext as ?timedtext_) } |columns=?file_link:Fitxategia,?timedtext_link:Azpitituluak |sort=label |links=text }} {| class='wikitable sortable' ! Fitxategia ! Azpitituluak |- | [[:File:Ikusgela-Algoritmoak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Algoritmoak.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Algoritmoak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Adimen artifiziala.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Adimen artifiziala.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Adimen artifiziala.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Adimen artifiziala.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Adimen artifiziala.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Adimen artifiziala.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Adimen artifiziala.webm.sl.srt|sl]] |- | [[:File:Ikusgela-Humanitate digitalak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Humanitate digitalak.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Humanitate digitalak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Metabertsoa.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Metabertsoa.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Hizkuntza prozesamendua.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Hizkuntza prozesamendua.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Hizkuntza prozesamendua.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Hizkuntza prozesamendua.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Hizkuntza prozesamendua.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Big data.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Big data.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Kutsadura digitala.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Kutsadura digitala.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Kutsadura digitala.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Harreman afektibo digitala.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Harreman afektibo digitala.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Identitate digitala.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Identitate digitala.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Identitate digitala.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Detox digitala.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Detox digitala.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Artea eta adimen artifiziala.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Artea eta adimen artifiziala.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Artea eta adimen artifiziala.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Fake news.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Fake news.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Fake news.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskararen mugak sarean.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskararen mugak sarean.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Interneten funtzionamendua.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Interneten funtzionamendua.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Ordenagailu kuantikoa.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Ordenagailu kuantikoa.webm.eu.srt|eu]] |} {{wikidata list end}} == Historia == {{Wikidata list|sparql= select ?item (concat("[[:", ?file, "]]") as ?file_link) (REPLACE (?timedtext_,"(.*)\\.webm\\.(.*)\\.srt","$2") as ?language) (concat("[[:c:", ?timedtext, "|", ?language, "]]") as ?timedtext_link) with { select * { # get files in a category service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "categorymembers"; mwapi:gcmtitle "Category:History videos by Ikusgela"; # category to get files from mwapi:gcmtype "file"; mwapi:gcmlimit "max". ?file wikibase:apiOutput mwapi:title. ?pageid wikibase:apiOutput mwapi:pageid. } bind(strafter(?file, "File:") as ?name). bind(uri(concat(str(wd:), "Q", ?pageid)) as ?item). } } as %files { include %files. # get TimedText pages starting with the file name service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "allpages"; mwapi:gapprefix ?name; mwapi:gapnamespace "102"; # TimedText mwapi:gaplimit "max". ?timedtext wikibase:apiOutput mwapi:title. } BIND(?timedtext as ?timedtext_) } |columns=?file_link:Fitxategia,?timedtext_link:Azpitituluak |sort=label |links=text }} {| class='wikitable sortable' ! Fitxategia ! Azpitituluak |- | [[:File:Ikusgela-Neolitoa.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Neolitoa.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Neolitoa.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Frantziako Iraultza.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Frantziako Iraultza.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Frantziako Iraultza.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Erromatarrak euskal lurretan.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Erromatarrak euskal lurretan.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Erromatarrak euskal lurretan.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskal baleazaleak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal baleazaleak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Iruñeko Erresuma.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Iruñeko Erresuma.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Berlingo Harresia.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Berlingo Harresia.webm.eu.srt|eu]] |} {{wikidata list end}} == Zortziko txikian == {{Wikidata list|sparql= select ?item (concat("[[:", ?file, "]]") as ?file_link) (REPLACE (?timedtext_,"(.*)\\.webm\\.(.*)\\.srt","$2") as ?language) (concat("[[:c:", ?timedtext, "|", ?language, "]]") as ?timedtext_link) with { select * { # get files in a category service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "categorymembers"; mwapi:gcmtitle "Category:Zortziko txikian"; # category to get files from mwapi:gcmtype "file"; mwapi:gcmlimit "max". ?file wikibase:apiOutput mwapi:title. ?pageid wikibase:apiOutput mwapi:pageid. } bind(strafter(?file, "File:") as ?name). bind(uri(concat(str(wd:), "Q", ?pageid)) as ?item). } } as %files { include %files. # get TimedText pages starting with the file name service wikibase:mwapi { bd:serviceParam wikibase:api "Generator"; wikibase:endpoint "commons.wikimedia.org"; mwapi:generator "allpages"; mwapi:gapprefix ?name; mwapi:gapnamespace "102"; # TimedText mwapi:gaplimit "max". ?timedtext wikibase:apiOutput mwapi:title. } BIND(?timedtext as ?timedtext_) } |columns=?file_link:Fitxategia,?timedtext_link:Azpitituluak |sort=label |links=text }} {| class='wikitable sortable' ! Fitxategia ! Azpitituluak |- | [[:File:Ikusgela-Leku muturrekoenak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Leku muturrekoenak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskal herriak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal herriak.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal herriak.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela - Euskal mendiak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela - Euskal mendiak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Iruñeko Sanferminak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Iruñeko Sanferminak.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Iruñeko Sanferminak.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Iruñeko Sanferminak.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Iruñeko Sanferminak.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Iruñeko Sanferminak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Durangoko Azoka.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Durangoko Azoka.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Durangoko Azoka.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Durangoko Azoka.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Durangoko Azoka.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Durangoko Azoka.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-San Tomas.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-San Tomas.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Olentzero.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Olentzero.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Olentzero.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Olentzero.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Txillida.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Txillida.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Txillida.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Txillida.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Txillida.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Eraztunen Jauna.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Eraztunen Jauna.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Eraztunen Jauna.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Eraztunen Jauna.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Tupustarriak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Tupustarriak.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Tupustarriak.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Tupustarriak.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Tupustarriak.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Karraskariak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Karraskariak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskal izena duten zortzi objektu astronomiko.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal izena duten zortzi objektu astronomiko.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal izena duten zortzi objektu astronomiko.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Zortzi aita ez hain santu.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Zortzi aita ez hain santu.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Zortzi aita ez hain santu.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Ilargia.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Ilargia.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Bisurtea.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Bisurtea.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Korrika.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.ar.srt|ar]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.arn.srt|arn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.ca.srt|ca]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.cy.srt|cy]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.fr.srt|fr]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.it.srt|it]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.ja.srt|ja]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.pt.srt|pt]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.rif.srt|rif]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.ru.srt|ru]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Korrika.webm.wo.srt|wo]] |- | [[:File:Ikusgela-Errege Bardea.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Errege Bardea.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Eusko Jaurlaritzako Lehendakariak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Eusko Jaurlaritzako Lehendakariak.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Eusko Jaurlaritzako Lehendakariak.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-1766ko matxinada.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-1766ko matxinada.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Zortzi datu geografiko bitxi.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Zortzi datu geografiko bitxi.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Zortzi datu geografiko bitxi.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Zortzi datu geografiko bitxi.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Patata.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Patata.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Patata.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Titiak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Titiak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Nafarroako jota.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Nafarroako jota.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Nafarroako jota.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Altzoko Erraldoia.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Altzoko Erraldoia.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Altzoko Erraldoia.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-EuskarAbentura.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-EuskarAbentura.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskal herritarrak Frantziako Tourrean.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal herritarrak Frantziako Tourrean.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal herritarrak Frantziako Tourrean.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal herritarrak Frantziako Tourrean.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal herritarrak Frantziako Tourrean.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Olinpiar Jokoak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Olinpiar Jokoak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Euskal Herriko piratak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Euskal Herriko piratak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Bilboko Aste Nagusia.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Bilboko Aste Nagusia.webm.bn.srt|bn]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Bilboko Aste Nagusia.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Bilboko Aste Nagusia.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Bilboko Aste Nagusia.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Donostiako Zinemaldia.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Donostiako Zinemaldia.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Skateboard.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Skateboard.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Arantzazuko santutegia.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Arantzazuko santutegia.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Arantzazuko santutegia.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Everest.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Everest.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Everest.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Mari Domingi.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Mari Domingi.webm.en.srt|en]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Mari Domingi.webm.es.srt|es]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Mari Domingi.webm.eu.srt|eu]]<br/>[[:c:TimedText:Ikusgela-Mari Domingi.webm.ru.srt|ru]] |- | [[:File:Ikusgela-Gorputzeko ileak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Gorputzeko ileak.webm.eu.srt|eu]] |- | [[:File:Ikusgela-Inauteriak.webm]] | [[:c:TimedText:Ikusgela-Inauteriak.webm.eu.srt|eu]] |} {{wikidata list end}} [[Kategoria:Ikusgela]] lf5oqvmtzxgpt1wzwte2u2246mhj4tc 0 1130721 10003352 9870722 2024-12-18T11:51:24Z Zorion 44278 10003352 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Deborah Jean Lodge|Lodge]], [[Mahajabeen Padamsee|Padamsee]] & [[Alfredo Vizzini|Vizzini]], 2013 }} '''''Cuphophyllus fornicatus''''' ''[[Hygrophoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Ez da jangarria. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Camarophyllus fornicatus'', ''Hygrocybe fornicata'', ''Neohygrocybe fornicata'', ''Porpoloma fornicata'', ''Porpolomopsis fornicata'', ''Dermolomopsis fornicata''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 4 eta 8 cm bitarteko diametrokoa, ganbila edo konikoa, gero lautik deprimitura, ertz arraildua, gainazala glabroa edo haritsua, zurixka, zurbila edo arre-gris samarra erdian. '''Orriak:''' Eskotatuak, zurixkak. Orri eskotatuak: Oinera iritsi baino lehentxeago eskote txiki bat duten orriak '''Hanka:''' 7 cm inguruko garaierakoa eta cm 1 inguruko lodierakoa, zurbila edo zuria. '''Haragia:''' Zurixka, lur-usainarekin. Espora-jalkina zuria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=112|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Hygrocybe'' terminoa grekotik dator eta kapela bustiarekin, esan nahi du == Jangarritasuna == Ez da jangarria. === Nahasketa arriskua === ''Tricholoma'' edo ''Dermoloma'' generoko espezie batzuekin nahas daiteke. Mikroskopikoak zalantza guztiak ezaba ditzake. == Sasoia eta lekua == Udazkenean. Belardietan eta sastrakadietan. === Banaketa eremua === Ameriketako Estatu Batuak, Kolonbia, Europa, Errusia, Kaukasia, Islandia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cuphophyllus]] [[Kategoria:2013. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] 38zf45qouw4hfwcfgijo6gs1ayk0wvr 0 1133380 10003127 9913465 2024-12-18T10:31:04Z Zorion 44278 10003127 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cudonia confusa''''' [[Cudoniaceae]] [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]]a da. Ez da gomendatzen kontsumitzea. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoa]]: ''Cudonia circinans''. == Deskribapena == '''Gorputz emankorra:''' 3 cm arteko garaierakoa, azala itsaskor-gelatinakara, borra formako apotezioa, burua 0,7 eta 1,2 cm-koa, emankorra eta tuberkulatua, kanela-krema koloretik marroi-gorrixkara doana. '''Hanka:''' 2 eta 3 cm bitarteko garaierakoa, oinarrian pixka bat loditua, buruaren kolorekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=332|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cudonia'' terminoa, grezierazko, larruzko kaskoa esan nahi duen “cúdo” “cudónis” hitzetatik dator. Kapelaren formagatik. ''Confusa'' epitetoa berriz, nahastu esan nahi duen “confundo” hitzetik. == Jangarritasuna == Zalantzazko jangarria. Toxikoa izan daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|argitaletxea=AsoJaen, Asociación Botánica y Micológica de Jaén|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''Cudonia circinans'' (autore batzuentzat sinonimoa) delakoarekin nahas daiteke, honek burua baino ilunagoa du oina.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia.|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udaren amaieran eta udazkenean. Taldetan ateratzen da. Urria. Mendiko koniferoen basoetan: pinuetan, izeietan, alertzeetan. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Kaukasia, Uganda.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cudoniaceae]] [[Kategoria:Onddo ez jangarriak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Ugandako onddoak]] 5p4d2bq9ldjrhnh0cfgw9flijnvjn2u 102 1141661 10002456 9994290 2024-12-17T14:01:40Z Gotzon 1028 /* Parte-hartzaileak */ 10002456 wikitext text/x-wiki <onlyinclude>{{infotaula |above=2024ko iraila |headerstyle=background-color:#80ff80; |image1= {{eserleku|hex=#80ff80|82.46|100|width=285}} |label1= Laburrak |data1=<span style="color:#fd0345;">'''18'''</span> (-29) |label2=Ertainak |data2='''287''' (=) |label3=Luzeak |data3=<span style="color:#20cc20;">'''695'''</span> (+29) |label4=[[:m:List of Wikipedias by sample of articles|Posizioa]] |data4=14 (=) |header10 = Amaitzeko beharko genuke |data11 = '''{{#expr:floor(((1000-695)/29)/12)}} urte eta {{#expr:((((1000-695)/29/12)-floor(((1000-695)/29)/12)))*12 round 0}} hilabete'''<br/>aurreko hilabeteko erritmoan.<hr/>'''{{#expr:floor((1000-695)/211)}} urte eta {{#expr:((((1000-695)/211)-floor((1000-695)/211)))*12 round 0}} hilabete.'''<br/>azken 12 hilabeteetako erritmoan. </onlyinclude> |header20 = Azken aldaketak |data21 = [https://eu.wikipedia.org/wiki/Berezi:RecentChangesLinked?hidebots=1&hidecategorization=1&hideWikibase=1&target=Wikiproiektu%3AWikipedia+guztiek+izan+beharreko+1.000+artikuluen+zerrenda&limit=50&days=3&enhanced=1&urlversion=2 Ikusi hemen azken aldaketak] <onlyinclude>}}</onlyinclude> '''Wikiproiektu''' honen helburua '''Wikipedia guztiek izan beharreko 1.000 artikuluen zerrendako''' artikulu guztiak 30.000 bytetik gora igotzea da. Guztion artean egiten badugu, azkar lor dezakegu erronka, bestela urteak beharko ditugu amaitzeko. Zerrenda honetan hilabetero egoeraren berri emango da. == Parte-hartzaileak == Jarri hemen zure izena artikulu hauek hobetzen lan egin nahi baduzu. * [[Lankide:Theklan|Theklan]]. Orain lantzen: [[The Beatles]], [[Ozeano Atlantikoa]], [[Esne Bidea]] * [[Lankide:Birasuegi|Birasuegi]]. Orain lantzen: [[Giuseppe Verdi|Verdi]] eta [[Monoteismo]] * [[Lankide:Xabier Cañas|Xabier Cañas]]. Orain lantzen: [[Jainismo]] {{egina}}, [[Suezko kanala]] {{egiten}} * [[Lankide:Patxi Lurra|Patxi Lurra]] * [[Lankide:Demonocrazy|Demonocrazy]]. Orain lantzen: [[Informazio teknologia]] * [[Lankide:Joxan Garaialde|Joxan]]. * [[Lankide:Gotzon|Gotzon]]. Orain lantzen: [[Ozeano Barea]]. * [[Lankide:Ernestobanpiroa|Ernestobanpiroa]]. Orain lantzen: [[Li Po]], [[Matsuo Bashō]] * [[Lankide:Hemengoa|Hemengoa]]. Orain lantzen: [[Depresio handia]], [[Homero]] * [[Lankide:Suna no onna|Suna no onna (Mentxu Zorita)]]. Orain lantzen: [[Burdin Aroa]]; [[Sergei Eisenstein]]; [[Moises]] * [[Lankide:Ksarasola|Ksarasola]]. * [[Lankide:ErdiArokoFrera|ErdiArokoFrera]]. Orain lantzen: [[Avizena]], [[Publio Ovidio]] * [[Lankide:Wayratuta|Wayratuta]]. == Artikuluen luzera == {{/Artikuluen luzera}} [[Kategoria:Wikiproiektuak]] 12zo2j0mzlfqn23qbwqwxbdsvq2t5rm 1 1142481 10002980 9546028 2024-12-18T09:05:00Z 77.225.90.204 /* Gehitu Ondareen gaia */ atal berria 10002980 wikitext text/x-wiki {{Wikiproiektu Wikipedia1000}} == Gehitu Ondareen gaia == Nilo ibaiaren inguruan historian zehar garatu den ondare kultural eta zibilizatorioari buruzko atal berri bat sortzea proposatu nahi nuke. Nire ustez, alderdi hori funtsezkoa da Nilok zibilizazio handien sorleku gisa duen garrantzia ulertzeko, Antzinako Egiptok bezala, eta bertan bizi izan diren herrien kulturan, ekonomian eta bizitza espiritualean duen eragina ulertzeko. Interesgarria litzateke mapa edo irudikapen grafiko bat sartzea, ibaian zehar dauden ondare-puntu nagusiak erakusteko, hala nola tenpluak, antzinako hiriak eta aztarnategi arkeologikoak. Horrek, artikulua aberasteaz gain, Niloren balio historikoaren ikuspegi osoagoa emango luke. [[Berezi:Ekarpenak/77.225.90.204|77.225.90.204]] 10:05, 18 abendua 2024 (CET) ej4r9v3yda6otri89t6j6al38ha6pke 1 1151000 10002420 9563264 2024-12-17T13:36:48Z Wayratuta 119550 Wayratuta wikilariak «[[Eztabaida:Elle Hearns]]» orria «[[Eztabaida:Elle Moxley]]» izenera aldatu du: Abizena aldatu du. https://www.sfexaminer.com/archives/changing-my-name-after-my-transition-may-seem-like-a-simple-act-it-was-anything/article_75fcf6dc-159d-5687-a61f-cf9dcca708e7.html 9563264 wikitext text/x-wiki {{Wikiproiektu Emakumeak}} ta4vu3saodlopvx79romiqoh8fiwdtr 0 1172197 10002757 9612596 2024-12-17T21:07:39Z CommonsDelinker 688 «BallymurphyMassacre.jpg» fitxategia kendu da, Abzeronow wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002757 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Ballymurphyko sarraskia''' [[1971]]ko abuztuaren 9tik 11ra burutu zuen [[Britainiar Armada]], [[Ipar Irlanda]]ko [[Ballymurphy]]n, zibilen aurkako operazio batean zeinean 11 pertsona hil zituzten. == Gertakariak == 1971ko abuztuaren 9an, Britainiako armadak hamaika zibil hil zituen odol hotzean 36 orduko epean. [[Demetrius operazioa]] deitu zutena jarri zuen abian armadak. 3.000 soldadu Irlanda Iparraldean barneratu ziren eta 346 pertsona atxilotu zituzten, epaiketarik gabe espetxeratzeko. Gerora frogatuta geratu denez, atxilotuetako gehienak ez ziren [[IRA]]koak. Polizia operazioak berehalako erantzuna eragin zuen errepublikar irlandarren artean eta egundoko istiluak sortu ziren. Gatazka politikoa gogortzen zihoan. 1971ko abuztuaren 9a astelehena zen, eta aipatu operazioaren barnean, 600 soldadu britainiarrek [[Belfast]] Mendebaldeko Ballymurphy ingurua hartu zuten, etxebizitzetan sartu eta gizonak atxilotuta eramanez. Gazte zein zahar, tiro egin zieten etxetik ateratzeko erresistentzia jartzen zutenei. Hala, hamaika zibil hil zituen britainiarren Lehenengo Batailloiko Paraxutisten Erregimentuak.<ref>https://www.argia.eus/efemerideen-kanala/demetrius-operazio-gatazkatsua-burutu-zuen-irlanda-iparraldean-britainiar-armadak</ref> 1972ko ikerketek hilketa guztiei buruzko epai ireki bat eman zuten,<ref>https://www.irishtimes.com/news/ireland/irish-news/ballymurphy-inquest-findings-to-be-published-in-belfast-in-may-1.4521079</ref> baina auzitegiko medikuaren 2021eko txosten baten arabera, hildako guztiak errugabeak ziren eta hilketak "justifikaziorik gabeak" izan ziren.<ref>https://news.sky.com/story/ballymurphy-inquest-10-innocent-people-shot-without-justification-coroner-finds-12303411</ref> == Dokumentala == Hilketa horiek 2018ko abuztuan plazaratutako dokumental baten gaia dira, ''[[The Ballymurphy Precedent]]''. Zuzendaria [[Callum Macrae]] izan zen, Channel 4 telebista katearen lagutzarekin.<ref>https://www.theguardian.com/film/2018/aug/24/the-ballymurphy-precedent-review-touching-personal-accounts-of-the-troubles</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Ipar Irlandako gatazka]] * [[Igande Odoltsua (1972)]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Sarraskiak]] [[Kategoria:Belfasteko historia]] [[Kategoria:Erresuma Batuko historia]] [[Kategoria:Irlandar nazionalismoa]] [[Kategoria:1971ko gatazkak]] [[Kategoria:Giza eskubideen urraketak Erresuma Batuan]] 2q0y2nrkjp6diuv5pai3mv1hcxeit8m 0 1180849 10002834 9676707 2024-12-18T00:51:06Z Zorion 44278 10002834 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius scutulatus''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Telamonia scutulata'', ''Gomphos scutulatus'', ''Hydrocybe scutulata''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 2 eta 7 cm bitarteko diametrokoa, ganbila, kamutsa, hasieran morea, gero erdigunetik hasita, gehiago laranja-marroi kolorekoa, arre-sepia koloreraino, erradialki pitzatua. '''Orriak:''' Lodiak, zabal, unziformeak edo koska batez dekurrenteak, hasieran more ilun kolorekoak gero arre-kanela kolorekoak. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' 3 eta 10 cm bitarteko garaierakoa eta 0,5 eta 2 cm bitarteko diametrokoa. More-ezkutu kolorekoa, goialdean zurbiltzen, errezelak sortutako armila galkor bat edo gehiagorekin. '''Haragia:''' Errefauaren usain handiarekin. More-antzekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Lotina, Roberto|urtea=1985|izenburua=Mil setas ibericas|argitaletxea=Diputacion foral de vizcaya|orrialdea=232|ISBN=84-505-1806-7|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Scutulatus'' epitetoa latinetik dator, ezkutu esan nahi duen “scutum” hitzetik. Kapelak titia duelako. == Jangarritasuna == Ez da jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=211|ISBN=84-282-0540-X (T. 2). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udan. Baso mistoetan edo koniferenetan, leku hezeetan. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] 9u5oj9towljdbmji4gfh17jgl955c0p 0 1180852 10002835 9676195 2024-12-18T00:51:57Z Zorion 44278 10002835 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius sebaceus''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Gomphos sebaceus'', ''Phlegmacium sebaceum''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 5 eta 10 cm bitarteko garaierakoa. Haragitsua, hemisferikoa eta gero zabaldua ere bai, hori-okre antzekoa zurbiltzen, distiratsua eguraldi lehorrarekin, erdigunea lehoi kolorearekin, errezel zurixkarekin, zetaduna, inoiz pruinaduna, ez oso likatsua; kapelaren azala bereizgarria. '''Orriak:''' Estu samar, meheak, argiak, zurixkak gero kafesne kolorekoak, itsatsiak edo hankara biribildu samarrak. '''Haragia:''' Zuria, usaingabea, zapore gozokoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Lotina, Roberto|urtea=1985|izenburua=Mil setas ibericas|argitaletxea=Diputacion foral de vizcaya|orrialdea=217|ISBN=84-505-1806-7|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Sebaceus'' epitetoa, sebo esan nahi duen “sebun” hitzetik dator. Ziurrenik zeharrargia delako. == Jangarrirasuna == Jangarri ona.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=133|ISBN=84-282-0540-X (T. 2). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udaren amaieran eta udazkenean. Koniferen eta hostozabalen basoetan. === Banaketa eremua === Euskal Herria, Alpeak, Alemania, Norvegia, Espainia, Frantzia, Suitza, Austria, Txekia, Erresuma Batua, Irlanda, Finlandia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Alemaniako onddoak]] [[Kategoria:Norvegiako onddoak]] [[Kategoria:Finlandiako onddoak]] [[Kategoria:Espainiako onddoak]] [[Kategoria:Frantziako onddoak]] [[Kategoria:Suitzako onddoak]] [[Kategoria:Austriako onddoak]] [[Kategoria:Txekiako onddoak]] [[Kategoria:Irlandako onddoak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko onddoak]] arg63trlzn8rj9c0djiqjbqvarpfjzb 0 1180989 10002866 9677367 2024-12-18T03:02:30Z Zorion 44278 10002866 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius turbinatus''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Dermocybe palustris var. sphagneti'', ''Dermocybe vulcanica'', ''Cortinarius palustris f. sphagneti'', ''Dermocybe sphagneti'', ''Dermocybe tubaria''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 5 eta 10 cm bitarteko diametrokoa, haragitsua, hasieran ganbila gero zabaldua, gaztetan zuria plaka zuriekin (errezelaren arrastoak), gero hori-okre kolorekoa tindu oliba antzeko kolorekoekin, amaieran lehoi kolorekoa pixka bat herdoil kolorekoa. Likatsua. '''Orriak:''' Itsatsiak, eskotatuak, estu, ertz pixka bat koskadunarekin eta krema-okre kolorekoak isla haragi kolorekoekin. Orri eskotatuak: Oinera iritsi baino lehentxeago eskote txiki bat duten orriak. '''Hanka:''' Zilindrikoa, tronpo formako erraboil oso baztertuarekin. Zuri-krema kolorekoa da, zahartzean horitu egiten da eta gortina zuri ugari izaten du. '''Haragia:''' Zuria eta gozoa. Espora-jalkina, marroi-herdoil kolorekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Lotina, Roberto|urtea=1985|izenburua=Mil setas ibericas|argitaletxea=Diputacion foral de vizcaya|orrialdea=224|ISBN=84-505-1806-7|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Jangarria, baina interes gastronomikorik gabea. === Nahasketa arriskua === ''[[Cortinarius subturbinatus]]'' oso antzekoa da. == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean. Hostozabalen basoetan. === Banaketa eremua === Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] 48zl11n3saklcbpch13mpq0awsk74pc 0 1181540 10002730 10002095 2024-12-17T20:26:05Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002730 wikitext text/x-wiki <div id="hilberriak"> <div><h3>Hilberriak</h3></div> <div class="grid col-6"> {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?dod { ?item wdt:P570 ?dod FILTER ( ?dod > (now()-"P20D"^^xsd:duration) && ?dod < now() ) ?item wdt:P31 wd:Q5 . ?item ^schema:about ?article . ?article schema:isPartOf <https://eu.wikipedia.org/>; } ORDER BY DESC(?dod) ?item LIMIT 6 |wdq= |columns=label,P18 |thumb=300 |links=local |row_template=Wikidata list/Hilberriak |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Jānis Timma]] | p18 = [[Fitxategi:Jānis Timma 6 - Saski Baskonia 20171215 (cropped).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Marisa Paredes]] | p18 = [[Fitxategi:Goyas 2024 - Marisa Paredes (cropped).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Beatriz Sarlo]] | p18 = [[Fitxategi:Beatriz Sarlo 2015 (cropped).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Juan Txillida Ameztoi]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Javier Etxenike]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Luis Suárez Fernández]] | p18 = [[Fitxategi:LSFdez89.jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list end}} </div> </div> o8pu57h1wkm4evzu9b4pkwsccbti5wy 10002971 10002730 2024-12-18T08:54:36Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10002971 wikitext text/x-wiki <div id="hilberriak"> <div><h3>Hilberriak</h3></div> <div class="grid col-6"> {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?dod { ?item wdt:P570 ?dod FILTER ( ?dod > (now()-"P20D"^^xsd:duration) && ?dod < now() ) ?item wdt:P31 wd:Q5 . ?item ^schema:about ?article . ?article schema:isPartOf <https://eu.wikipedia.org/>; } ORDER BY DESC(?dod) ?item LIMIT 6 |wdq= |columns=label,P18 |thumb=300 |links=local |row_template=Wikidata list/Hilberriak |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Jānis Timma]] | p18 = [[Fitxategi:Jānis Timma 6 - Saski Baskonia 20171215 (cropped).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Marisa Paredes]] | p18 = [[Fitxategi:Goyas 2024 - Marisa Paredes (cropped).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Jose Antonio Lopetegi]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Beatriz Sarlo]] | p18 = [[Fitxategi:Beatriz Sarlo 2015 (cropped).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Juan Txillida Ameztoi]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Javier Etxenike]] }} {{Wikidata list end}} </div> </div> 7fbowqlhv2s8lk0dhxohskj2j5y8afk 10003187 10002971 2024-12-18T10:47:52Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 10003187 wikitext text/x-wiki <div id="hilberriak"> <div><h3>Hilberriak</h3></div> <div class="grid col-6"> {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?dod { ?item wdt:P570 ?dod FILTER ( ?dod > (now()-"P20D"^^xsd:duration) && ?dod < now() ) ?item wdt:P31 wd:Q5 . ?item ^schema:about ?article . ?article schema:isPartOf <https://eu.wikipedia.org/>; } ORDER BY DESC(?dod) ?item LIMIT 6 |wdq= |columns=label,P18 |thumb=300 |links=local |row_template=Wikidata list/Hilberriak |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Patri Urkizu]] | p18 = [[Fitxategi:Patri Urkizu.jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Rik Van Looy]] | p18 = [[Fitxategi:Rik van Looy (1964).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Jānis Timma]] | p18 = [[Fitxategi:Jānis Timma 6 - Saski Baskonia 20171215 (cropped).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Marisa Paredes]] | p18 = [[Fitxategi:Goyas 2024 - Marisa Paredes (cropped).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Jose Antonio Lopetegi]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Aigars Fadejevs|Aigars Fadeyevs]] }} {{Wikidata list end}} </div> </div> oef149w4idcrrhshfejmpx2rd9qyudx 0 1182161 10002410 9788095 2024-12-17T13:32:39Z Artegia 65203 10002410 wikitext text/x-wiki  {{biografia infotaula automatikoa}} '''Beatriz Elcidia Sarlo Sabajanes''' ([[Buenos Aires]], [[1942|1942ko]] [[Martxoaren 29|martxoaren 29a]] – [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) [[Argentina|Argentinako]] intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea izan zen literatura eta kultura-kritikaren arloan. Platinozko Konex Saria, [[Argentina|Argentinako]]<ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=El premio Pluma de Honor, instituido por la Academia Nacional de Periodismo, ha sido adjudicado este año a la Sra. Beatriz Sarlo|argitaletxea=Opinión22|data=|url=http://www.opinion22.com.ar/nota.php?notaId=2305|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Premio Pluma de Honor 2013|argitaletxea=Academia Nacional de Periodismo, Argentina,|data=|url=http://www.academiaperiodismo.org.ar/|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> Kazetaritza Akademia Nazionalaren Ohorezko Luma Saria eta [[Dominikar Errepublika|Dominikar Errepublikak]] emandako "Pedro Henríquez Ureña" 2015 Nazioarteko Saria irabazi zituen.<ref name="konex">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo|argitaletxea=[[Fundación Konex]]|data=|url=http://www.fundacionkonex.org/b1883-beatriz-sarlo|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de noviembre de 2013|format=}}</ref> == Ibilbide profesionala == 1942ko martxoaren 29an jaio zen Buenos Airesen, Saúl Sarlo Sabajanesen eta Leocadia Beatriz del Ríoren alaba. 26 urte zituela, [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Airesko Unibertsitatean]] Letretako lizentziatura eskuratu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Beatriz Sarlo - Revista Anfibia|url=http://www.revistaanfibia.com/autor/beatriz-sarlo/|lana=www.revistaanfibia.com|accessdate=10 de junio de 2018}}</ref> Agnostikoa da.<ref>https://www.elterritorio.com.ar/el-segundo-mandamiento-7545132511772777-et</ref> 1968an militantzia politiko labur bat izan zuen Argentinarren CGTko peronismoan, eta gero Alderdi Komunista Iraultzailean sartu zen. Aldi berean, Latinoamerikako Zentro Editorean hasi zen lanean. 1972 eta 1976 bitartean, ''Los Libros'' aldizkariaren zuzendaritzako kide izan zen. Hogeita hamar urtez (1978-2008) ''Punto de vista'' aldizkaria zuzendu zuen, gizarte-zientzien eta kulturari eta literaturari buruzko ikerketen arloko ikuspegi teoriko berriak zabaltzeko organoa.<ref name="tnsarlo">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=La Academia Nacional de Periodismo distinguió a Beatriz Sarlo con el premio Pluma de Honor|argitaletxea=TN|data=2013|url=http://tn.com.ar/sociedad/la-academia-nacional-de-periodismo-distinguio-a-beatriz-sarlo-con-el-premio-pluma-de-honor_387936|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref>"Campo intelectual". Daniel Link (2003). Radar Página 12 URL http://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/libros/10-858-2003-12-21.html</ref>''La Nación'' eta ''Perfil'' egunkarietan eta ''Noticias'' aldizkarian idazten du.<ref>{{Cite web|izenburua=Copia archivada|url=http://www.perfil.com/columnistas/Cambio-de-ramo-20150321-0012.html|accessdate=7 de julio de 2015}}</ref><ref name="tnsarlo" /> 1983aren amaieran demokrazia berreskuratu ondoren, Argentinako Literaturako irakasle izan zen [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Aireseko Unibertsitateko]] Filosofia eta Letren Fakultatean 2003ra arte. [[Columbia Unibertsitatea|Columbia]], [[Kaliforniako Unibertsitatea Berkeleyn|Berkeley]], [[Marylandeko Unibertsitatea|Maryland]] eta [[Minnesotako Unibertsitatea|Minnesotako]] unibertsitateetan eman zituen ikastaroak, Washingtongo Wilson Centerreko fellow izan zen eta [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridgeko Unibertsitateko]] "Simón Bolívar Professor of Latin American Studies". Latinoamerikako intelektual kritikoen taldeko kide da, eta azpikontinentearen [[Postmodernitate|postmodernitateari]] buruzko azterketetan jarri du arreta. Modernitate periferikoa deitu zion, bere liburu nagusietako baten izenburua, eta, ''Escenas de la vida posmoderna'' lanarekin batera, esparru akademikoan ospea lortu du. Bere testuez gain, zutabeetan, [[Argentina|Argentinako]] eta [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] kultura-aldizkari nagusietan, modernitatearen krisitik eta neoliberalismoaren ondorioetatik sortutako eraldaketa soziokulturalak jorratzen ditu. [[Karl Marx|Karl Marxen]] hitzak erabiliz, kode sozialak berrantolatzeko moduak bidea ematen du kapitala nolakoa den ulertzeko, gaur egungo erakunde sozial zaharkitu eta dekadenteen kaltetan. Erakundeen krisi horrek (espazio publiko osoarekin) modernitate periferikoaren norabidea aldatu du; modernitatearen imitazioa eteteari buruzkoa da. Ildo horretatik, gaur egungo kultura latinoamerikarraren azterketan leku bera du [[Néstor García Canclini]], Jesús Martín-Barbero eta [[Carlos Monsiváis|Carlos Monsivais]] autoreekin batera. Latinoamerikako Zentro Editorearekin lankidetzan aritu zen, PdV taldea (ikuspuntua) eta beste bat osatuz, 1976ko amaieran eta 1977 osoan. 1978ko abuztuan, PdV hirugarren alea ateratzen ari zela, desagertu egin zen Abangoardia Komunista osoa. Estatu-terrorismoak hil zituenean, batzorde zentral osoa eta gidaritza politikoa desagertu ziren. 1980an, 1980an Carlos Altamirano, zeinarekin Sarlok ''Los Libros y Punto de Vista'' aldizkarietan idatzi zuen, ''Pasado y Presente'' taldeko Mexikon erbesteratutakoekin harremanetan jarri zen, eta 1981ean Sarlo ere Mexikora joan zen helburu berarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Tozuda modernidad - Entrevista a Beatriz Sarlo|data=julio de 2012|url=http://artepolitica.com/articulos/entrevista-a-beatriz-sarlo/|lana=Artepolítica|accessdate=7 de mayo de 2019}}</ref> 2011ko maiatzaren 24an bat-bateko ospea izan zuen, telebista publikoak transmititutako "6, 7, 8" telebista ofizialistako programan parte hartu ondoren. Panelistekin hainbat eztabaida izan zituen, besteak beste, Sandra Russo eta Ricardo Forster filosofo ofiziala eta Gabriel Mariotto, Ikus-entzunezko Komunikazio Zerbitzuen Agintaritza Federaleko (Afsca) presidentearekin, azken honi "lotsagabea" deitu zion, bere hitzaldia "Clarín" multimedioko agintariek agintzen zutela iradokitzeagatik.<ref>https://www.lanacion.com.ar/cultura/beatriz-sarlo-vs-678-nid1376129/</ref>Orlando Barone panelistarekin izandako eztabaidak izan zuen oihartzun handiena, Radio Mitre eta La Nación bezalako hedabideetan lan egiteagatik gonbidatuari, Sarlori, errieta egin nahi izan baitzion. "Nirekin ez, Barone. Nirekin ez! ", erantzun zion Sarlok, eta 90eko hamarkadan Extra egunkari menemista zuzendu zuela gogorarazi zion. <ref>https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/television/beatriz-sarlo-desnudo-a-6-7-8-nid1376207/</ref><ref>https://www.perfil.com/noticias/politica/el-conmigo-no-barone-de-sarlo-en-678-ya-se-convirtio-en-ringtone-y-en-remera-20110525-0017.phtml</ref> 2012. urtearen hasieran, Argentinako beste intelektual batzuekin batera, [[Malvina uharteak|Malvina uharteei]] buruzko politika ofizial argentinarra kritikatzen zuen dokumentu bat sinatu zuen, eta uharteetako biztanleak ere "eskubideen subjektuak" direla eta entzutea merezi zutela adierazi zuen. 2012ko martxoan, 30aren bezperan.Malvinetako gerraren 12. urteurrena zela eta, dokumentu bat sinatu zuen, apirilaren 2an 'Beteranoaren eta gerran eroritakoen eguna [[Falklandetako Gerra|Malvinetan']] izendatu izana gaitzesteko.<ref name="Clarín - Política">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=Un grupo de intelectuales cuestiona la conmemoración oficial del 2 de abril.|argitaletxea=|url=http://www.clarin.com/politica/intelectuales-cuestiona-conmemoracion-oficial-abril_0_673132908.html|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}} </ref><ref name="A treinta años de la guerra de Malvinas">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=A treinta años de la guerra de Malvinas|argitaletxea=|url=https://docs.google.com/document/d/1kBcWNKRGLrCXepVBsuxJaC-1hJAemMusF7_t68KTC_4/edit?pli=1|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}} </ref><ref name="Diario Uno - País">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=La Presidenta cuestionó a los intelectuales que "intentan desmerecer el reclamo de soberanía" de las Islas|argitaletxea=|url=http://www.diariouno.com.ar/pais/La-Presidenta-cuestiono-a-los-intelectuales-que-intentan-desmerecer-el-reclamo-de-soberania-de-las-Islas-20120402-0049.html|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}}</ref> [[Mauricio Macri|Mauricio Macriren]] gobernua ere kritikatu zuen, «aberatsentzako eta enpresaburuentzako gobernu»tzat hartu baitzuen, eta «erdipurdikotzat» jo.<ref>{{Cite web|izenburua=Beatriz Sarlo: 'Macri gobierna para ricos y empresarios|data=24 de mayo de 2016|url=http://www.primerafuente.com.ar/noticias/65283/beatriz-sarlo-macri-gobierna-para-ricos-empresarios|lana=Primera Fuente}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Para Beatriz Sarlo, Macri es 'mediocre' y Fernández, 'muy calentón'|data=29 de octubre de 2019|url=https://www.lanacion.com.ar/politica/beatriz-sarlo-macri-fue-mediocre-todos-aspectos-nid2301690|lana=La Nación}}</ref>Macrik kargua bere gain hartu eta egun gutxira Gorte Goreneko bi epaile dekretuz izendatzeaz hauxe esan zuen: «Atsekabea eta tristura sortzen dizkit».<ref>http://www.eldestapeweb.com/beatriz-sarlo-triste-los-decretos-mauricio-macri-n13433</ref>2013an Argentinako Kazetaritza Akademia Nazionalaren saririk garrantzitsuena jaso zuen, Juan Carlos Pallarols plateroak bereziki sortutako artisau-lan bat. Ohorezko Pluma sariak prentsa independentearen eginkizuna duindu eta finkatzen laguntzen dutenak nabarmentzen ditu, sistema errepublikano eta demokratikoa osatzen duen gizarte eta kultur erakunde gisa.<ref name="tnsarlo">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=La Academia Nacional de Periodismo distinguió a Beatriz Sarlo con el premio Pluma de Honor|argitaletxea=TN|data=2013|url=http://tn.com.ar/sociedad/la-academia-nacional-de-periodismo-distinguio-a-beatriz-sarlo-con-el-premio-pluma-de-honor_387936|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref name="conmigono">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo, del “Conmigo no, Barone” a la Pluma de Honor de la Academia de Periodismo|argitaletxea=El cronista|data=|url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Beatriz-Sarlo-del-Conmigo-no-Barone-a-la-Pluma-de-Honor-de-la-Academia-de-Periodismo-20130607-0082.html|lana=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> == Lanak == * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Literatura-sociedad'' (Buenos Aires: Edicial, 1982). * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Ensayos argentinos: de Sarmiento a la Vanguardia'' (Buenos Aires: Ceal, 1983; Buenos Aires: Ariel, 1997). * ''El imperio de los sentimientos: Narraciones de circulación periódica en la Argentina, 1917-1927'' (Buenos Aires: katalogoak, 1985; 2000; Buenos Aires: Siglo XXI, 2011). ISBN 978-950-9314-07-8 * ''Una modernidad periférica: Buenos Aires, 1920 y 1930'' (Buenos Aires: Nueva Visión, 1988). * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Conceptos de sociología literaria'' (Buenos Aires: CEDAL [Centro Editor de América Latina], 1990). * ''La imaginación técnica: Sueños modernos de la cultura argentina'' (Buenos Aires: Nueva Visión, 1992). * ''Borges, un escritor en las orillas'' (1993; Buenos Aires: Ariel, 1995; 1998). * ''Escenas de la vida posmoderna: Intelectuales, arte y videocultura en la Argentina'' (Buenos Aires: Ariel, 1994; 2004). * ''Martín Fierro y su crítica: Antología'' (Buenos Aires: Centro editor de América Latina, 1994). * ''Instantáneas: Medios, ciudad y costumbres en el fin de siglo'' (Buenos Aires: Ariel, 1996). * ''La máquina cultural: Maestras, traductores y vanguardistas'' (Buenos Aires: Ariel, 1998). * ''Siete ensayos sobre Walter Benjamin'' (Buenos Aires: Fondo de Cultura Económica, 2000). ISBN 978-950-557-383-7 * ''La batalla de las ideas, 1943-1973'' (Buenos Aires: Ariel, 2001). * ''Tiempo presente'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2001). * ''La pasión y la excepción'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2003). * ''Tiempo pasado: Cultura de la memoria y giro subjetivo'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2005). * ''Escritos sobre literatura argentina'' (Buenos Aires, Siglo XXI, 2007). * ''La ciudad vista: Mercancías y cultura urbana'' (Buenos Aires, Siglo XXI, 2009). * ''La audacia y el cálculo: Kirchner 2003-2010'' (Buenos Aires: Sudamericana, 2011). * ''Signos de pasión: Claves de la novela sentimental del Siglo de las Luces a nuestros días'' (Buenos Aires: Biblos, 2012). * ''Ficciones argentinas: 33 ensayos'' (Buenos Aires: Mardulce, 2012). * ''Plan de operaciones. Sobre Borges, Benjamin, Barthes y Sontag'' (14 textos; (Ediciones UDP, Santiago de Chile, 2016). * ''Viajes: De la Amazonia a Malvinas'' (Buenos Aires: Seix Barral, 2014). * ''Zona Saer'' (UDP, Santiago de Chile, 2016). * ''La intimidad pública'' (Seix Barral, 2018). * <small>[Kalinowskirekin]</small> ''La lengua en disputa.'' ''Un debate sobre el lenguaje inclusivo''. ([http://edicionesgodot.com.ar Ediciones Godot], Buenos Aires, 2019). ISBN 978-987-4086-81-5. * ''Las dos torres: ¿Puede la cultura contemporánea pensar algo nuevo?'' (Siglo XXI, 2024)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las dos torres: ¿puede la cultura contemporánea pensar algo nuevo?|hizkuntza=|url=https://diccionariodelibros.com.ar/novedad/las-dos-torres-puede-la-cultura-contemporanea-pensar-algo-nuevo/|aldizkaria=Centro de Atención al Lector|sartze-data=2024-05-05}}</ref> == Sariak == * Guggenheim beka.<ref name="conmigono">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo, del “Conmigo no, Barone” a la Pluma de Honor de la Academia de Periodismo|argitaletxea=El cronista|data=|url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Beatriz-Sarlo-del-Conmigo-no-Barone-a-la-Pluma-de-Honor-de-la-Academia-de-Periodismo-20130607-0082.html|lana=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> * Arteen Funts Nazionalaren ibilbidearen saria.<ref name="conmigono" /> * Talkako Unibertsitateko José Donoso saria.<ref name="conmigono" /> * Bilatzen Saria - Diploma Literatur Saiakeraren Merezimenduari, Topo Fundazioak emana, 1994.<ref name="konex">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo|argitaletxea=[[Fundación Konex]]|data=|url=http://www.fundacionkonex.org/b1883-beatriz-sarlo|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de noviembre de 2013|format=}}</ref> * Bilatzen Saria - Diploma, Hizkuntza eta Literaturaren Teoriagatik, Topo Fundazioak emana, 1996.<ref name="konex" /> * Platinozko Hiru.com Saria Saiakera Literarioagatik, 2004.<ref name="konex" /> * Orden do Merito Cultural, grado Gran Cruz, de la República de [[Brasil]], 2009.<ref name="conmigono" /> * Perfil argitaletxeak emandako Adierazpen-askatasunaren saria, 2011.<ref name="conmigono" /> * Kazetaritzako Akademia Nazionalak emandako ohorezko luma saria, 2013.<ref>{{Cite web|izenburua=Pluma de Honor para Beatriz Sarlo|data=2013-05-12|url=https://www.lanacion.com.ar/sociedad/pluma-de-honor-para-beatriz-sarlo-nid1581117/|lana=LA NACION|accessdate=2023-06-10}}</ref> * Bilatzen Saria - Diploma Literatur Saiakeraren Merezimenduari, Topo Fundazioak emana, 2014. * Pedro Henríquez Ureña Nazioarteko Saria, Kultura Ministerioak eta Dominikar Errepublikako Gobernuak emana, 2015. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.ahira.com.ar/revistas/punto-de-vista/ Punto de Vista] Argentinako Aldizkarien Artxibo Historikoa (AHIRA) aldizkariaren bilduma digital osoa, sarrera librea eta doakoa. * [https://www.berria.eus/kultura/beatriz-sarlo-eta-pentsamenduaren-zirrara_2124609_102.html Beatriz Sarlori buruzko gogoeta] Berria, 2024.05.05 {{bizialdia|1942ko||Sarlo, Beatriz}} [[Kategoria:Argentinarrak]] [[Kategoria:Guggenheim bekak]] [[Kategoria:Vanguardia Komunistako militanteak]] [[Kategoria:Argentinako kazetariak]] [[Kategoria:Argentinako literatura kritikariak]] [[Kategoria:Argentinako saiakeragileak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Emakume saiakeragileak]] 7xml4qogx72tk9n9d24bjd7n3p8mv5l 10002411 10002410 2024-12-17T13:33:18Z Artegia 65203 10002411 wikitext text/x-wiki  {{biografia infotaula automatikoa}} '''Beatriz Elcidia Sarlo Sabajanes''' ([[Buenos Aires]], [[1942|1942ko]] [[Martxoaren 29|martxoaren 29a]] – [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) [[Argentina|Argentinako]] intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea izan zen literatura eta kultura-kritikaren arloan. Platinozko Konex Saria, [[Argentina|Argentinako]]<ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=El premio Pluma de Honor, instituido por la Academia Nacional de Periodismo, ha sido adjudicado este año a la Sra. Beatriz Sarlo|argitaletxea=Opinión22|data=|url=http://www.opinion22.com.ar/nota.php?notaId=2305|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Premio Pluma de Honor 2013|argitaletxea=Academia Nacional de Periodismo, Argentina,|data=|url=http://www.academiaperiodismo.org.ar/|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> Kazetaritza Akademia Nazionalaren Ohorezko Luma Saria eta [[Dominikar Errepublika|Dominikar Errepublikak]] emandako "Pedro Henríquez Ureña" 2015 Nazioarteko Saria irabazi zituen.<ref name="konex">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo|argitaletxea=[[Fundación Konex]]|data=|url=http://www.fundacionkonex.org/b1883-beatriz-sarlo|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de noviembre de 2013|format=}}</ref> == Ibilbide profesionala == 1942ko martxoaren 29an jaio zen Buenos Airesen, Saúl Sarlo Sabajanesen eta Leocadia Beatriz del Ríoren alaba. 26 urte zituela, [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Airesko Unibertsitatean]] Letretako lizentziatura eskuratu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Beatriz Sarlo - Revista Anfibia|url=http://www.revistaanfibia.com/autor/beatriz-sarlo/|lana=www.revistaanfibia.com|accessdate=10 de junio de 2018}}</ref> Agnostikoa da.<ref>https://www.elterritorio.com.ar/el-segundo-mandamiento-7545132511772777-et</ref> 1968an militantzia politiko labur bat izan zuen Argentinarren CGTko peronismoan, eta gero Alderdi Komunista Iraultzailean sartu zen. Aldi berean, Latinoamerikako Zentro Editorean hasi zen lanean. 1972 eta 1976 bitartean, ''Los Libros'' aldizkariaren zuzendaritzako kide izan zen. Hogeita hamar urtez (1978-2008) ''Punto de vista'' aldizkaria zuzendu zuen, gizarte-zientzien eta kulturari eta literaturari buruzko ikerketen arloko ikuspegi teoriko berriak zabaltzeko organoa.<ref name="tnsarlo">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=La Academia Nacional de Periodismo distinguió a Beatriz Sarlo con el premio Pluma de Honor|argitaletxea=TN|data=2013|url=http://tn.com.ar/sociedad/la-academia-nacional-de-periodismo-distinguio-a-beatriz-sarlo-con-el-premio-pluma-de-honor_387936|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref>"Campo intelectual". Daniel Link (2003). Radar Página 12 URL http://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/libros/10-858-2003-12-21.html</ref>''La Nación'' eta ''Perfil'' egunkarietan eta ''Noticias'' aldizkarian idazten du.<ref>{{Cite web|izenburua=Copia archivada|url=http://www.perfil.com/columnistas/Cambio-de-ramo-20150321-0012.html|accessdate=7 de julio de 2015}}</ref><ref name="tnsarlo" /> 1983aren amaieran demokrazia berreskuratu ondoren, Argentinako Literaturako irakasle izan zen [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Aireseko Unibertsitateko]] Filosofia eta Letren Fakultatean 2003ra arte. [[Columbia Unibertsitatea|Columbia]], [[Kaliforniako Unibertsitatea Berkeleyn|Berkeley]], [[Marylandeko Unibertsitatea|Maryland]] eta [[Minnesotako Unibertsitatea|Minnesotako]] unibertsitateetan eman zituen ikastaroak, Washingtongo Wilson Centerreko fellow izan zen eta [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridgeko Unibertsitateko]] "Simón Bolívar Professor of Latin American Studies". Latinoamerikako intelektual kritikoen taldeko kide da, eta azpikontinentearen [[Postmodernitate|postmodernitateari]] buruzko azterketetan jarri du arreta. Modernitate periferikoa deitu zion, bere liburu nagusietako baten izenburua, eta, ''Escenas de la vida posmoderna'' lanarekin batera, esparru akademikoan ospea lortu du. Bere testuez gain, zutabeetan, [[Argentina|Argentinako]] eta [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] kultura-aldizkari nagusietan, modernitatearen krisitik eta neoliberalismoaren ondorioetatik sortutako eraldaketa soziokulturalak jorratzen ditu. [[Karl Marx|Karl Marxen]] hitzak erabiliz, kode sozialak berrantolatzeko moduak bidea ematen du kapitala nolakoa den ulertzeko, gaur egungo erakunde sozial zaharkitu eta dekadenteen kaltetan. Erakundeen krisi horrek (espazio publiko osoarekin) modernitate periferikoaren norabidea aldatu du; modernitatearen imitazioa eteteari buruzkoa da. Ildo horretatik, gaur egungo kultura latinoamerikarraren azterketan leku bera du [[Néstor García Canclini]], Jesús Martín-Barbero eta [[Carlos Monsiváis|Carlos Monsivais]] autoreekin batera. Latinoamerikako Zentro Editorearekin lankidetzan aritu zen, PdV taldea (ikuspuntua) eta beste bat osatuz, 1976ko amaieran eta 1977 osoan. 1978ko abuztuan, PdV hirugarren alea ateratzen ari zela, desagertu egin zen Abangoardia Komunista osoa. Estatu-terrorismoak hil zituenean, batzorde zentral osoa eta gidaritza politikoa desagertu ziren. 1980an, 1980an Carlos Altamirano, zeinarekin Sarlok ''Los Libros y Punto de Vista'' aldizkarietan idatzi zuen, ''Pasado y Presente'' taldeko Mexikon erbesteratutakoekin harremanetan jarri zen, eta 1981ean Sarlo ere Mexikora joan zen helburu berarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Tozuda modernidad - Entrevista a Beatriz Sarlo|data=julio de 2012|url=http://artepolitica.com/articulos/entrevista-a-beatriz-sarlo/|lana=Artepolítica|accessdate=7 de mayo de 2019}}</ref> 2011ko maiatzaren 24an bat-bateko ospea izan zuen, telebista publikoak transmititutako "6, 7, 8" telebista ofizialistako programan parte hartu ondoren. Panelistekin hainbat eztabaida izan zituen, besteak beste, Sandra Russo eta Ricardo Forster filosofo ofiziala eta Gabriel Mariotto, Ikus-entzunezko Komunikazio Zerbitzuen Agintaritza Federaleko (Afsca) presidentearekin, azken honi "lotsagabea" deitu zion, bere hitzaldia "Clarín" multimedioko agintariek agintzen zutela iradokitzeagatik.<ref>https://www.lanacion.com.ar/cultura/beatriz-sarlo-vs-678-nid1376129/</ref>Orlando Barone panelistarekin izandako eztabaidak izan zuen oihartzun handiena, Radio Mitre eta La Nación bezalako hedabideetan lan egiteagatik gonbidatuari, Sarlori, errieta egin nahi izan baitzion. "Nirekin ez, Barone. Nirekin ez! ", erantzun zion Sarlok, eta 90eko hamarkadan Extra egunkari menemista zuzendu zuela gogorarazi zion. <ref>https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/television/beatriz-sarlo-desnudo-a-6-7-8-nid1376207/</ref><ref>https://www.perfil.com/noticias/politica/el-conmigo-no-barone-de-sarlo-en-678-ya-se-convirtio-en-ringtone-y-en-remera-20110525-0017.phtml</ref> 2012. urtearen hasieran, Argentinako beste intelektual batzuekin batera, [[Malvina uharteak|Malvina uharteei]] buruzko politika ofizial argentinarra kritikatzen zuen dokumentu bat sinatu zuen, eta uharteetako biztanleak ere "eskubideen subjektuak" direla eta entzutea merezi zutela adierazi zuen. 2012ko martxoan, 30aren bezperan.Malvinetako gerraren 12. urteurrena zela eta, dokumentu bat sinatu zuen, apirilaren 2an 'Beteranoaren eta gerran eroritakoen eguna [[Falklandetako Gerra|Malvinetan']] izendatu izana gaitzesteko.<ref name="Clarín - Política">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=Un grupo de intelectuales cuestiona la conmemoración oficial del 2 de abril.|argitaletxea=|url=http://www.clarin.com/politica/intelectuales-cuestiona-conmemoracion-oficial-abril_0_673132908.html|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}} </ref><ref name="A treinta años de la guerra de Malvinas">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=A treinta años de la guerra de Malvinas|argitaletxea=|url=https://docs.google.com/document/d/1kBcWNKRGLrCXepVBsuxJaC-1hJAemMusF7_t68KTC_4/edit?pli=1|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}} </ref><ref name="Diario Uno - País">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=La Presidenta cuestionó a los intelectuales que "intentan desmerecer el reclamo de soberanía" de las Islas|argitaletxea=|url=http://www.diariouno.com.ar/pais/La-Presidenta-cuestiono-a-los-intelectuales-que-intentan-desmerecer-el-reclamo-de-soberania-de-las-Islas-20120402-0049.html|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}}</ref> [[Mauricio Macri|Mauricio Macriren]] gobernua ere kritikatu zuen, «aberatsentzako eta enpresaburuentzako gobernu»tzat hartu baitzuen, eta «erdipurdikotzat» jo.<ref>{{Cite web|izenburua=Beatriz Sarlo: 'Macri gobierna para ricos y empresarios|data=24 de mayo de 2016|url=http://www.primerafuente.com.ar/noticias/65283/beatriz-sarlo-macri-gobierna-para-ricos-empresarios|lana=Primera Fuente}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Para Beatriz Sarlo, Macri es 'mediocre' y Fernández, 'muy calentón'|data=29 de octubre de 2019|url=https://www.lanacion.com.ar/politica/beatriz-sarlo-macri-fue-mediocre-todos-aspectos-nid2301690|lana=La Nación}}</ref>Macrik kargua bere gain hartu eta egun gutxira Gorte Goreneko bi epaile dekretuz izendatzeaz hauxe esan zuen: «Atsekabea eta tristura sortzen dizkit».<ref>http://www.eldestapeweb.com/beatriz-sarlo-triste-los-decretos-mauricio-macri-n13433</ref>2013an Argentinako Kazetaritza Akademia Nazionalaren saririk garrantzitsuena jaso zuen, Juan Carlos Pallarols plateroak bereziki sortutako artisau-lan bat. Ohorezko Pluma sariak prentsa independentearen eginkizuna duindu eta finkatzen laguntzen dutenak nabarmentzen ditu, sistema errepublikano eta demokratikoa osatzen duen gizarte eta kultur erakunde gisa.<ref name="tnsarlo">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=La Academia Nacional de Periodismo distinguió a Beatriz Sarlo con el premio Pluma de Honor|argitaletxea=TN|data=2013|url=http://tn.com.ar/sociedad/la-academia-nacional-de-periodismo-distinguio-a-beatriz-sarlo-con-el-premio-pluma-de-honor_387936|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref name="conmigono">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo, del “Conmigo no, Barone” a la Pluma de Honor de la Academia de Periodismo|argitaletxea=El cronista|data=|url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Beatriz-Sarlo-del-Conmigo-no-Barone-a-la-Pluma-de-Honor-de-la-Academia-de-Periodismo-20130607-0082.html|lana=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> == Lanak == * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Literatura-sociedad'' (Buenos Aires: Edicial, 1982). * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Ensayos argentinos: de Sarmiento a la Vanguardia'' (Buenos Aires: Ceal, 1983; Buenos Aires: Ariel, 1997). * ''El imperio de los sentimientos: Narraciones de circulación periódica en la Argentina, 1917-1927'' (Buenos Aires: katalogoak, 1985; 2000; Buenos Aires: Siglo XXI, 2011). ISBN 978-950-9314-07-8 * ''Una modernidad periférica: Buenos Aires, 1920 y 1930'' (Buenos Aires: Nueva Visión, 1988). * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Conceptos de sociología literaria'' (Buenos Aires: CEDAL [Centro Editor de América Latina], 1990). * ''La imaginación técnica: Sueños modernos de la cultura argentina'' (Buenos Aires: Nueva Visión, 1992). * ''Borges, un escritor en las orillas'' (1993; Buenos Aires: Ariel, 1995; 1998). * ''Escenas de la vida posmoderna: Intelectuales, arte y videocultura en la Argentina'' (Buenos Aires: Ariel, 1994; 2004). * ''Martín Fierro y su crítica: Antología'' (Buenos Aires: Centro editor de América Latina, 1994). * ''Instantáneas: Medios, ciudad y costumbres en el fin de siglo'' (Buenos Aires: Ariel, 1996). * ''La máquina cultural: Maestras, traductores y vanguardistas'' (Buenos Aires: Ariel, 1998). * ''Siete ensayos sobre Walter Benjamin'' (Buenos Aires: Fondo de Cultura Económica, 2000). ISBN 978-950-557-383-7 * ''La batalla de las ideas, 1943-1973'' (Buenos Aires: Ariel, 2001). * ''Tiempo presente'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2001). * ''La pasión y la excepción'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2003). * ''Tiempo pasado: Cultura de la memoria y giro subjetivo'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2005). * ''Escritos sobre literatura argentina'' (Buenos Aires, Siglo XXI, 2007). * ''La ciudad vista: Mercancías y cultura urbana'' (Buenos Aires, Siglo XXI, 2009). * ''La audacia y el cálculo: Kirchner 2003-2010'' (Buenos Aires: Sudamericana, 2011). * ''Signos de pasión: Claves de la novela sentimental del Siglo de las Luces a nuestros días'' (Buenos Aires: Biblos, 2012). * ''Ficciones argentinas: 33 ensayos'' (Buenos Aires: Mardulce, 2012). * ''Plan de operaciones. Sobre Borges, Benjamin, Barthes y Sontag'' (14 textos; (Ediciones UDP, Santiago de Chile, 2016). * ''Viajes: De la Amazonia a Malvinas'' (Buenos Aires: Seix Barral, 2014). * ''Zona Saer'' (UDP, Santiago de Chile, 2016). * ''La intimidad pública'' (Seix Barral, 2018). * <small>[Kalinowskirekin]</small> ''La lengua en disputa.'' ''Un debate sobre el lenguaje inclusivo''. ([http://edicionesgodot.com.ar Ediciones Godot], Buenos Aires, 2019). ISBN 978-987-4086-81-5. * ''Las dos torres: ¿Puede la cultura contemporánea pensar algo nuevo?'' (Siglo XXI, 2024)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las dos torres: ¿puede la cultura contemporánea pensar algo nuevo?|hizkuntza=|url=https://diccionariodelibros.com.ar/novedad/las-dos-torres-puede-la-cultura-contemporanea-pensar-algo-nuevo/|aldizkaria=Centro de Atención al Lector|sartze-data=2024-05-05}}</ref> == Sariak == * Guggenheim beka.<ref name="conmigono">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo, del “Conmigo no, Barone” a la Pluma de Honor de la Academia de Periodismo|argitaletxea=El cronista|data=|url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Beatriz-Sarlo-del-Conmigo-no-Barone-a-la-Pluma-de-Honor-de-la-Academia-de-Periodismo-20130607-0082.html|lana=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> * Arteen Funts Nazionalaren ibilbidearen saria.<ref name="conmigono" /> * Talkako Unibertsitateko José Donoso saria.<ref name="conmigono" /> * Bilatzen Saria - Diploma Literatur Saiakeraren Merezimenduari, Topo Fundazioak emana, 1994.<ref name="konex">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo|argitaletxea=[[Fundación Konex]]|data=|url=http://www.fundacionkonex.org/b1883-beatriz-sarlo|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de noviembre de 2013|format=}}</ref> * Bilatzen Saria - Diploma, Hizkuntza eta Literaturaren Teoriagatik, Topo Fundazioak emana, 1996.<ref name="konex" /> * Platinozko Hiru.com Saria Saiakera Literarioagatik, 2004.<ref name="konex" /> * Orden do Merito Cultural, grado Gran Cruz, de la República de [[Brasil]], 2009.<ref name="conmigono" /> * Perfil argitaletxeak emandako Adierazpen-askatasunaren saria, 2011.<ref name="conmigono" /> * Kazetaritzako Akademia Nazionalak emandako ohorezko luma saria, 2013.<ref>{{Cite web|izenburua=Pluma de Honor para Beatriz Sarlo|data=2013-05-12|url=https://www.lanacion.com.ar/sociedad/pluma-de-honor-para-beatriz-sarlo-nid1581117/|lana=LA NACION|accessdate=2023-06-10}}</ref> * Bilatzen Saria - Diploma Literatur Saiakeraren Merezimenduari, Topo Fundazioak emana, 2014. * Pedro Henríquez Ureña Nazioarteko Saria, Kultura Ministerioak eta Dominikar Errepublikako Gobernuak emana, 2015. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.ahira.com.ar/revistas/punto-de-vista/ Punto de Vista] Argentinako Aldizkarien Artxibo Historikoa (AHIRA) aldizkariaren bilduma digital osoa, sarrera librea eta doakoa. * [https://www.berria.eus/kultura/beatriz-sarlo-eta-pentsamenduaren-zirrara_2124609_102.html Beatriz Sarlori buruzko gogoeta] Berria, 2024.05.05 {{bizialdia|1942ko|2024ko|Sarlo, Beatriz}} [[Kategoria:Argentinarrak]] [[Kategoria:Guggenheim bekak]] [[Kategoria:Vanguardia Komunistako militanteak]] [[Kategoria:Argentinako kazetariak]] [[Kategoria:Argentinako literatura kritikariak]] [[Kategoria:Argentinako saiakeragileak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Emakume saiakeragileak]] 1yszxffliq7bzu8877f1nktvkdr44ho 10002415 10002411 2024-12-17T13:34:39Z Artegia 65203 10002415 wikitext text/x-wiki  {{biografia infotaula automatikoa}} '''Beatriz Elcidia Sarlo Sabajanes''' ([[Buenos Aires]], [[1942|1942ko]] [[Martxoaren 29|martxoaren 29a]] – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) [[Argentina|Argentinako]] intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea izan zen literatura eta kultura-kritikaren arloan. Platinozko Konex Saria, [[Argentina|Argentinako]]<ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=El premio Pluma de Honor, instituido por la Academia Nacional de Periodismo, ha sido adjudicado este año a la Sra. Beatriz Sarlo|argitaletxea=Opinión22|data=|url=http://www.opinion22.com.ar/nota.php?notaId=2305|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Premio Pluma de Honor 2013|argitaletxea=Academia Nacional de Periodismo, Argentina,|data=|url=http://www.academiaperiodismo.org.ar/|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> Kazetaritza Akademia Nazionalaren Ohorezko Luma Saria eta [[Dominikar Errepublika|Dominikar Errepublikak]] emandako "Pedro Henríquez Ureña" 2015 Nazioarteko Saria irabazi zituen.<ref name="konex">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo|argitaletxea=[[Fundación Konex]]|data=|url=http://www.fundacionkonex.org/b1883-beatriz-sarlo|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de noviembre de 2013|format=}}</ref> == Ibilbide profesionala == 1942ko martxoaren 29an jaio zen Buenos Airesen, Saúl Sarlo Sabajanesen eta Leocadia Beatriz del Ríoren alaba. 26 urte zituela, [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Airesko Unibertsitatean]] Letretako lizentziatura eskuratu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Beatriz Sarlo - Revista Anfibia|url=http://www.revistaanfibia.com/autor/beatriz-sarlo/|lana=www.revistaanfibia.com|accessdate=10 de junio de 2018}}</ref> Agnostikoa da.<ref>https://www.elterritorio.com.ar/el-segundo-mandamiento-7545132511772777-et</ref> 1968an militantzia politiko labur bat izan zuen Argentinarren CGTko peronismoan, eta gero Alderdi Komunista Iraultzailean sartu zen. Aldi berean, Latinoamerikako Zentro Editorean hasi zen lanean. 1972 eta 1976 bitartean, ''Los Libros'' aldizkariaren zuzendaritzako kide izan zen. Hogeita hamar urtez (1978-2008) ''Punto de vista'' aldizkaria zuzendu zuen, gizarte-zientzien eta kulturari eta literaturari buruzko ikerketen arloko ikuspegi teoriko berriak zabaltzeko organoa.<ref name="tnsarlo">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=La Academia Nacional de Periodismo distinguió a Beatriz Sarlo con el premio Pluma de Honor|argitaletxea=TN|data=2013|url=http://tn.com.ar/sociedad/la-academia-nacional-de-periodismo-distinguio-a-beatriz-sarlo-con-el-premio-pluma-de-honor_387936|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref>"Campo intelectual". Daniel Link (2003). Radar Página 12 URL http://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/libros/10-858-2003-12-21.html</ref>''La Nación'' eta ''Perfil'' egunkarietan eta ''Noticias'' aldizkarian idazten du.<ref>{{Cite web|izenburua=Copia archivada|url=http://www.perfil.com/columnistas/Cambio-de-ramo-20150321-0012.html|accessdate=7 de julio de 2015}}</ref><ref name="tnsarlo" /> 1983aren amaieran demokrazia berreskuratu ondoren, Argentinako Literaturako irakasle izan zen [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Aireseko Unibertsitateko]] Filosofia eta Letren Fakultatean 2003ra arte. [[Columbia Unibertsitatea|Columbia]], [[Kaliforniako Unibertsitatea Berkeleyn|Berkeley]], [[Marylandeko Unibertsitatea|Maryland]] eta [[Minnesotako Unibertsitatea|Minnesotako]] unibertsitateetan eman zituen ikastaroak, Washingtongo Wilson Centerreko fellow izan zen eta [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridgeko Unibertsitateko]] "Simón Bolívar Professor of Latin American Studies". Latinoamerikako intelektual kritikoen taldeko kide da, eta azpikontinentearen [[Postmodernitate|postmodernitateari]] buruzko azterketetan jarri du arreta. Modernitate periferikoa deitu zion, bere liburu nagusietako baten izenburua, eta, ''Escenas de la vida posmoderna'' lanarekin batera, esparru akademikoan ospea lortu du. Bere testuez gain, zutabeetan, [[Argentina|Argentinako]] eta [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] kultura-aldizkari nagusietan, modernitatearen krisitik eta neoliberalismoaren ondorioetatik sortutako eraldaketa soziokulturalak jorratzen ditu. [[Karl Marx|Karl Marxen]] hitzak erabiliz, kode sozialak berrantolatzeko moduak bidea ematen du kapitala nolakoa den ulertzeko, gaur egungo erakunde sozial zaharkitu eta dekadenteen kaltetan. Erakundeen krisi horrek (espazio publiko osoarekin) modernitate periferikoaren norabidea aldatu du; modernitatearen imitazioa eteteari buruzkoa da. Ildo horretatik, gaur egungo kultura latinoamerikarraren azterketan leku bera du [[Néstor García Canclini]], Jesús Martín-Barbero eta [[Carlos Monsiváis|Carlos Monsivais]] autoreekin batera. Latinoamerikako Zentro Editorearekin lankidetzan aritu zen, PdV taldea (ikuspuntua) eta beste bat osatuz, 1976ko amaieran eta 1977 osoan. 1978ko abuztuan, PdV hirugarren alea ateratzen ari zela, desagertu egin zen Abangoardia Komunista osoa. Estatu-terrorismoak hil zituenean, batzorde zentral osoa eta gidaritza politikoa desagertu ziren. 1980an, 1980an Carlos Altamirano, zeinarekin Sarlok ''Los Libros y Punto de Vista'' aldizkarietan idatzi zuen, ''Pasado y Presente'' taldeko Mexikon erbesteratutakoekin harremanetan jarri zen, eta 1981ean Sarlo ere Mexikora joan zen helburu berarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Tozuda modernidad - Entrevista a Beatriz Sarlo|data=julio de 2012|url=http://artepolitica.com/articulos/entrevista-a-beatriz-sarlo/|lana=Artepolítica|accessdate=7 de mayo de 2019}}</ref> 2011ko maiatzaren 24an bat-bateko ospea izan zuen, telebista publikoak transmititutako "6, 7, 8" telebista ofizialistako programan parte hartu ondoren. Panelistekin hainbat eztabaida izan zituen, besteak beste, Sandra Russo eta Ricardo Forster filosofo ofiziala eta Gabriel Mariotto, Ikus-entzunezko Komunikazio Zerbitzuen Agintaritza Federaleko (Afsca) presidentearekin, azken honi "lotsagabea" deitu zion, bere hitzaldia "Clarín" multimedioko agintariek agintzen zutela iradokitzeagatik.<ref>https://www.lanacion.com.ar/cultura/beatriz-sarlo-vs-678-nid1376129/</ref>Orlando Barone panelistarekin izandako eztabaidak izan zuen oihartzun handiena, Radio Mitre eta La Nación bezalako hedabideetan lan egiteagatik gonbidatuari, Sarlori, errieta egin nahi izan baitzion. "Nirekin ez, Barone. Nirekin ez! ", erantzun zion Sarlok, eta 90eko hamarkadan Extra egunkari menemista zuzendu zuela gogorarazi zion. <ref>https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/television/beatriz-sarlo-desnudo-a-6-7-8-nid1376207/</ref><ref>https://www.perfil.com/noticias/politica/el-conmigo-no-barone-de-sarlo-en-678-ya-se-convirtio-en-ringtone-y-en-remera-20110525-0017.phtml</ref> 2012. urtearen hasieran, Argentinako beste intelektual batzuekin batera, [[Malvina uharteak|Malvina uharteei]] buruzko politika ofizial argentinarra kritikatzen zuen dokumentu bat sinatu zuen, eta uharteetako biztanleak ere "eskubideen subjektuak" direla eta entzutea merezi zutela adierazi zuen. 2012ko martxoan, 30aren bezperan.Malvinetako gerraren 12. urteurrena zela eta, dokumentu bat sinatu zuen, apirilaren 2an 'Beteranoaren eta gerran eroritakoen eguna [[Falklandetako Gerra|Malvinetan']] izendatu izana gaitzesteko.<ref name="Clarín - Política">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=Un grupo de intelectuales cuestiona la conmemoración oficial del 2 de abril.|argitaletxea=|url=http://www.clarin.com/politica/intelectuales-cuestiona-conmemoracion-oficial-abril_0_673132908.html|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}} </ref><ref name="A treinta años de la guerra de Malvinas">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=A treinta años de la guerra de Malvinas|argitaletxea=|url=https://docs.google.com/document/d/1kBcWNKRGLrCXepVBsuxJaC-1hJAemMusF7_t68KTC_4/edit?pli=1|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}} </ref><ref name="Diario Uno - País">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=La Presidenta cuestionó a los intelectuales que "intentan desmerecer el reclamo de soberanía" de las Islas|argitaletxea=|url=http://www.diariouno.com.ar/pais/La-Presidenta-cuestiono-a-los-intelectuales-que-intentan-desmerecer-el-reclamo-de-soberania-de-las-Islas-20120402-0049.html|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}}</ref> [[Mauricio Macri|Mauricio Macriren]] gobernua ere kritikatu zuen, «aberatsentzako eta enpresaburuentzako gobernu»tzat hartu baitzuen, eta «erdipurdikotzat» jo.<ref>{{Cite web|izenburua=Beatriz Sarlo: 'Macri gobierna para ricos y empresarios|data=24 de mayo de 2016|url=http://www.primerafuente.com.ar/noticias/65283/beatriz-sarlo-macri-gobierna-para-ricos-empresarios|lana=Primera Fuente}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Para Beatriz Sarlo, Macri es 'mediocre' y Fernández, 'muy calentón'|data=29 de octubre de 2019|url=https://www.lanacion.com.ar/politica/beatriz-sarlo-macri-fue-mediocre-todos-aspectos-nid2301690|lana=La Nación}}</ref>Macrik kargua bere gain hartu eta egun gutxira Gorte Goreneko bi epaile dekretuz izendatzeaz hauxe esan zuen: «Atsekabea eta tristura sortzen dizkit».<ref>http://www.eldestapeweb.com/beatriz-sarlo-triste-los-decretos-mauricio-macri-n13433</ref>2013an Argentinako Kazetaritza Akademia Nazionalaren saririk garrantzitsuena jaso zuen, Juan Carlos Pallarols plateroak bereziki sortutako artisau-lan bat. Ohorezko Pluma sariak prentsa independentearen eginkizuna duindu eta finkatzen laguntzen dutenak nabarmentzen ditu, sistema errepublikano eta demokratikoa osatzen duen gizarte eta kultur erakunde gisa.<ref name="tnsarlo">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=La Academia Nacional de Periodismo distinguió a Beatriz Sarlo con el premio Pluma de Honor|argitaletxea=TN|data=2013|url=http://tn.com.ar/sociedad/la-academia-nacional-de-periodismo-distinguio-a-beatriz-sarlo-con-el-premio-pluma-de-honor_387936|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref name="conmigono">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo, del “Conmigo no, Barone” a la Pluma de Honor de la Academia de Periodismo|argitaletxea=El cronista|data=|url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Beatriz-Sarlo-del-Conmigo-no-Barone-a-la-Pluma-de-Honor-de-la-Academia-de-Periodismo-20130607-0082.html|lana=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> == Lanak == * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Literatura-sociedad'' (Buenos Aires: Edicial, 1982). * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Ensayos argentinos: de Sarmiento a la Vanguardia'' (Buenos Aires: Ceal, 1983; Buenos Aires: Ariel, 1997). * ''El imperio de los sentimientos: Narraciones de circulación periódica en la Argentina, 1917-1927'' (Buenos Aires: katalogoak, 1985; 2000; Buenos Aires: Siglo XXI, 2011). ISBN 978-950-9314-07-8 * ''Una modernidad periférica: Buenos Aires, 1920 y 1930'' (Buenos Aires: Nueva Visión, 1988). * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Conceptos de sociología literaria'' (Buenos Aires: CEDAL [Centro Editor de América Latina], 1990). * ''La imaginación técnica: Sueños modernos de la cultura argentina'' (Buenos Aires: Nueva Visión, 1992). * ''Borges, un escritor en las orillas'' (1993; Buenos Aires: Ariel, 1995; 1998). * ''Escenas de la vida posmoderna: Intelectuales, arte y videocultura en la Argentina'' (Buenos Aires: Ariel, 1994; 2004). * ''Martín Fierro y su crítica: Antología'' (Buenos Aires: Centro editor de América Latina, 1994). * ''Instantáneas: Medios, ciudad y costumbres en el fin de siglo'' (Buenos Aires: Ariel, 1996). * ''La máquina cultural: Maestras, traductores y vanguardistas'' (Buenos Aires: Ariel, 1998). * ''Siete ensayos sobre Walter Benjamin'' (Buenos Aires: Fondo de Cultura Económica, 2000). ISBN 978-950-557-383-7 * ''La batalla de las ideas, 1943-1973'' (Buenos Aires: Ariel, 2001). * ''Tiempo presente'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2001). * ''La pasión y la excepción'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2003). * ''Tiempo pasado: Cultura de la memoria y giro subjetivo'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2005). * ''Escritos sobre literatura argentina'' (Buenos Aires, Siglo XXI, 2007). * ''La ciudad vista: Mercancías y cultura urbana'' (Buenos Aires, Siglo XXI, 2009). * ''La audacia y el cálculo: Kirchner 2003-2010'' (Buenos Aires: Sudamericana, 2011). * ''Signos de pasión: Claves de la novela sentimental del Siglo de las Luces a nuestros días'' (Buenos Aires: Biblos, 2012). * ''Ficciones argentinas: 33 ensayos'' (Buenos Aires: Mardulce, 2012). * ''Plan de operaciones. Sobre Borges, Benjamin, Barthes y Sontag'' (14 textos; (Ediciones UDP, Santiago de Chile, 2016). * ''Viajes: De la Amazonia a Malvinas'' (Buenos Aires: Seix Barral, 2014). * ''Zona Saer'' (UDP, Santiago de Chile, 2016). * ''La intimidad pública'' (Seix Barral, 2018). * <small>[Kalinowskirekin]</small> ''La lengua en disputa.'' ''Un debate sobre el lenguaje inclusivo''. ([http://edicionesgodot.com.ar Ediciones Godot], Buenos Aires, 2019). ISBN 978-987-4086-81-5. * ''Las dos torres: ¿Puede la cultura contemporánea pensar algo nuevo?'' (Siglo XXI, 2024)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las dos torres: ¿puede la cultura contemporánea pensar algo nuevo?|hizkuntza=|url=https://diccionariodelibros.com.ar/novedad/las-dos-torres-puede-la-cultura-contemporanea-pensar-algo-nuevo/|aldizkaria=Centro de Atención al Lector|sartze-data=2024-05-05}}</ref> == Sariak == * Guggenheim beka.<ref name="conmigono">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo, del “Conmigo no, Barone” a la Pluma de Honor de la Academia de Periodismo|argitaletxea=El cronista|data=|url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Beatriz-Sarlo-del-Conmigo-no-Barone-a-la-Pluma-de-Honor-de-la-Academia-de-Periodismo-20130607-0082.html|lana=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> * Arteen Funts Nazionalaren ibilbidearen saria.<ref name="conmigono" /> * Talkako Unibertsitateko José Donoso saria.<ref name="conmigono" /> * Bilatzen Saria - Diploma Literatur Saiakeraren Merezimenduari, Topo Fundazioak emana, 1994.<ref name="konex">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo|argitaletxea=[[Fundación Konex]]|data=|url=http://www.fundacionkonex.org/b1883-beatriz-sarlo|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de noviembre de 2013|format=}}</ref> * Bilatzen Saria - Diploma, Hizkuntza eta Literaturaren Teoriagatik, Topo Fundazioak emana, 1996.<ref name="konex" /> * Platinozko Hiru.com Saria Saiakera Literarioagatik, 2004.<ref name="konex" /> * Orden do Merito Cultural, grado Gran Cruz, de la República de [[Brasil]], 2009.<ref name="conmigono" /> * Perfil argitaletxeak emandako Adierazpen-askatasunaren saria, 2011.<ref name="conmigono" /> * Kazetaritzako Akademia Nazionalak emandako ohorezko luma saria, 2013.<ref>{{Cite web|izenburua=Pluma de Honor para Beatriz Sarlo|data=2013-05-12|url=https://www.lanacion.com.ar/sociedad/pluma-de-honor-para-beatriz-sarlo-nid1581117/|lana=LA NACION|accessdate=2023-06-10}}</ref> * Bilatzen Saria - Diploma Literatur Saiakeraren Merezimenduari, Topo Fundazioak emana, 2014. * Pedro Henríquez Ureña Nazioarteko Saria, Kultura Ministerioak eta Dominikar Errepublikako Gobernuak emana, 2015. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.ahira.com.ar/revistas/punto-de-vista/ Punto de Vista] Argentinako Aldizkarien Artxibo Historikoa (AHIRA) aldizkariaren bilduma digital osoa, sarrera librea eta doakoa. * [https://www.berria.eus/kultura/beatriz-sarlo-eta-pentsamenduaren-zirrara_2124609_102.html Beatriz Sarlori buruzko gogoeta] Berria, 2024.05.05 {{bizialdia|1942ko|2024ko|Sarlo, Beatriz}} [[Kategoria:Argentinarrak]] [[Kategoria:Guggenheim bekak]] [[Kategoria:Vanguardia Komunistako militanteak]] [[Kategoria:Argentinako kazetariak]] [[Kategoria:Argentinako literatura kritikariak]] [[Kategoria:Argentinako saiakeragileak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Emakume saiakeragileak]] pk7yd7dwohwxk5idfg1r4r5g5yby700 10002417 10002415 2024-12-17T13:36:13Z Artegia 65203 10002417 wikitext text/x-wiki  {{biografia infotaula automatikoa}} '''Beatriz Elcidia Sarlo Sabajanes''' ([[Buenos Aires]], [[1942|1942ko]] [[Martxoaren 29|martxoaren 29a]] – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) [[Argentina|Argentinako]] intelektual, kazetari, idazle eta saiakera-egilea izan zen literatura eta kultura-kritikaren arloan. Platinozko Konex Saria, [[Argentina|Argentinako]]<ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=El premio Pluma de Honor, instituido por la Academia Nacional de Periodismo, ha sido adjudicado este año a la Sra. Beatriz Sarlo|argitaletxea=Opinión22|data=|url=http://www.opinion22.com.ar/nota.php?notaId=2305|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Premio Pluma de Honor 2013|argitaletxea=Academia Nacional de Periodismo, Argentina,|data=|url=http://www.academiaperiodismo.org.ar/|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> Kazetaritza Akademia Nazionalaren Ohorezko Luma Saria eta [[Dominikar Errepublika|Dominikar Errepublikak]] emandako "Pedro Henríquez Ureña" 2015 Nazioarteko Saria irabazi zituen.<ref name="konex">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo|argitaletxea=[[Fundación Konex]]|data=|url=http://www.fundacionkonex.org/b1883-beatriz-sarlo|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de noviembre de 2013|format=}}</ref> == Ibilbide profesionala == 1942ko martxoaren 29an jaio zen Buenos Airesen, Saúl Sarlo Sabajanesen eta Leocadia Beatriz del Ríoren alaba. 26 urte zituela, [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Airesko Unibertsitatean]] Letretako lizentziatura eskuratu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Beatriz Sarlo - Revista Anfibia|url=http://www.revistaanfibia.com/autor/beatriz-sarlo/|lana=www.revistaanfibia.com|accessdate=10 de junio de 2018}}</ref> Agnostikoa da.<ref>https://www.elterritorio.com.ar/el-segundo-mandamiento-7545132511772777-et</ref> 1968an militantzia politiko labur bat izan zuen Argentinarren CGTko peronismoan, eta gero Alderdi Komunista Iraultzailean sartu zen. Aldi berean, Latinoamerikako Zentro Editorean hasi zen lanean. 1972 eta 1976 bitartean, ''Los Libros'' aldizkariaren zuzendaritzako kide izan zen. Hogeita hamar urtez (1978-2008) ''Punto de vista'' aldizkaria zuzendu zuen, gizarte-zientzien eta kulturari eta literaturari buruzko ikerketen arloko ikuspegi teoriko berriak zabaltzeko organoa.<ref name="tnsarlo">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=La Academia Nacional de Periodismo distinguió a Beatriz Sarlo con el premio Pluma de Honor|argitaletxea=TN|data=2013|url=http://tn.com.ar/sociedad/la-academia-nacional-de-periodismo-distinguio-a-beatriz-sarlo-con-el-premio-pluma-de-honor_387936|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref>"Campo intelectual". Daniel Link (2003). Radar Página 12 URL http://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/libros/10-858-2003-12-21.html</ref>''La Nación'' eta ''Perfil'' egunkarietan eta ''Noticias'' aldizkarian idazten du.<ref>{{Cite web|izenburua=Copia archivada|url=http://www.perfil.com/columnistas/Cambio-de-ramo-20150321-0012.html|accessdate=7 de julio de 2015}}</ref><ref name="tnsarlo" /> 1983aren amaieran demokrazia berreskuratu ondoren, Argentinako Literaturako irakasle izan zen [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Aireseko Unibertsitateko]] Filosofia eta Letren Fakultatean 2003ra arte. [[Columbia Unibertsitatea|Columbia]], [[Kaliforniako Unibertsitatea Berkeleyn|Berkeley]], [[Marylandeko Unibertsitatea|Maryland]] eta [[Minnesotako Unibertsitatea|Minnesotako]] unibertsitateetan eman zituen ikastaroak, Washingtongo Wilson Centerreko fellow izan zen eta [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridgeko Unibertsitateko]] "Simón Bolívar Professor of Latin American Studies". Latinoamerikako intelektual kritikoen taldeko kide da, eta azpikontinentearen [[Postmodernitate|postmodernitateari]] buruzko azterketetan jarri du arreta. Modernitate periferikoa deitu zion, bere liburu nagusietako baten izenburua, eta, ''Escenas de la vida posmoderna'' lanarekin batera, esparru akademikoan ospea lortu du. Bere testuez gain, zutabeetan, [[Argentina|Argentinako]] eta [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] kultura-aldizkari nagusietan, modernitatearen krisitik eta neoliberalismoaren ondorioetatik sortutako eraldaketa soziokulturalak jorratzen ditu. [[Karl Marx|Karl Marxen]] hitzak erabiliz, kode sozialak berrantolatzeko moduak bidea ematen du kapitala nolakoa den ulertzeko, gaur egungo erakunde sozial zaharkitu eta dekadenteen kaltetan. Erakundeen krisi horrek (espazio publiko osoarekin) modernitate periferikoaren norabidea aldatu du; modernitatearen imitazioa eteteari buruzkoa da. Ildo horretatik, gaur egungo kultura latinoamerikarraren azterketan leku bera du [[Néstor García Canclini]], Jesús Martín-Barbero eta [[Carlos Monsiváis|Carlos Monsivais]] autoreekin batera. Latinoamerikako Zentro Editorearekin lankidetzan aritu zen, PdV taldea (ikuspuntua) eta beste bat osatuz, 1976ko amaieran eta 1977 osoan. 1978ko abuztuan, PdV hirugarren alea ateratzen ari zela, desagertu egin zen Abangoardia Komunista osoa. Estatu-terrorismoak hil zituenean, batzorde zentral osoa eta gidaritza politikoa desagertu ziren. 1980an, 1980an Carlos Altamirano, zeinarekin Sarlok ''Los Libros y Punto de Vista'' aldizkarietan idatzi zuen, ''Pasado y Presente'' taldeko Mexikon erbesteratutakoekin harremanetan jarri zen, eta 1981ean Sarlo ere Mexikora joan zen helburu berarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Tozuda modernidad - Entrevista a Beatriz Sarlo|data=julio de 2012|url=http://artepolitica.com/articulos/entrevista-a-beatriz-sarlo/|lana=Artepolítica|accessdate=7 de mayo de 2019}}</ref> 2011ko maiatzaren 24an bat-bateko ospea izan zuen, telebista publikoak transmititutako "6, 7, 8" telebista ofizialistako programan parte hartu ondoren. Panelistekin hainbat eztabaida izan zituen, besteak beste, Sandra Russo eta Ricardo Forster filosofo ofiziala eta Gabriel Mariotto, Ikus-entzunezko Komunikazio Zerbitzuen Agintaritza Federaleko (Afsca) presidentearekin, azken honi "lotsagabea" deitu zion, bere hitzaldia "Clarín" multimedioko agintariek agintzen zutela iradokitzeagatik.<ref>https://www.lanacion.com.ar/cultura/beatriz-sarlo-vs-678-nid1376129/</ref>Orlando Barone panelistarekin izandako eztabaidak izan zuen oihartzun handiena, Radio Mitre eta La Nación bezalako hedabideetan lan egiteagatik gonbidatuari, Sarlori, errieta egin nahi izan baitzion. "Nirekin ez, Barone. Nirekin ez! ", erantzun zion Sarlok, eta 90eko hamarkadan Extra egunkari menemista zuzendu zuela gogorarazi zion. <ref>https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/television/beatriz-sarlo-desnudo-a-6-7-8-nid1376207/</ref><ref>https://www.perfil.com/noticias/politica/el-conmigo-no-barone-de-sarlo-en-678-ya-se-convirtio-en-ringtone-y-en-remera-20110525-0017.phtml</ref> 2012. urtearen hasieran, Argentinako beste intelektual batzuekin batera, [[Malvina uharteak|Malvina uharteei]] buruzko politika ofizial argentinarra kritikatzen zuen dokumentu bat sinatu zuen, eta uharteetako biztanleak ere "eskubideen subjektuak" direla eta entzutea merezi zutela adierazi zuen. 2012ko martxoan, 30aren bezperan.Malvinetako gerraren 12. urteurrena zela eta, dokumentu bat sinatu zuen, apirilaren 2an 'Beteranoaren eta gerran eroritakoen eguna [[Falklandetako Gerra|Malvinetan']] izendatu izana gaitzesteko.<ref name="Clarín - Política">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=Un grupo de intelectuales cuestiona la conmemoración oficial del 2 de abril.|argitaletxea=|url=http://www.clarin.com/politica/intelectuales-cuestiona-conmemoracion-oficial-abril_0_673132908.html|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}} </ref><ref name="A treinta años de la guerra de Malvinas">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=A treinta años de la guerra de Malvinas|argitaletxea=|url=https://docs.google.com/document/d/1kBcWNKRGLrCXepVBsuxJaC-1hJAemMusF7_t68KTC_4/edit?pli=1|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}} </ref><ref name="Diario Uno - País">{{Cite web|urtea=2012|izenburua=La Presidenta cuestionó a los intelectuales que "intentan desmerecer el reclamo de soberanía" de las Islas|argitaletxea=|url=http://www.diariouno.com.ar/pais/La-Presidenta-cuestiono-a-los-intelectuales-que-intentan-desmerecer-el-reclamo-de-soberania-de-las-Islas-20120402-0049.html|accessdate=18 de mayo de 2012|format=}}</ref> [[Mauricio Macri|Mauricio Macriren]] gobernua ere kritikatu zuen, «aberatsentzako eta enpresaburuentzako gobernu»tzat hartu baitzuen, eta «erdipurdikotzat» jo.<ref>{{Cite web|izenburua=Beatriz Sarlo: 'Macri gobierna para ricos y empresarios|data=24 de mayo de 2016|url=http://www.primerafuente.com.ar/noticias/65283/beatriz-sarlo-macri-gobierna-para-ricos-empresarios|lana=Primera Fuente}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Para Beatriz Sarlo, Macri es 'mediocre' y Fernández, 'muy calentón'|data=29 de octubre de 2019|url=https://www.lanacion.com.ar/politica/beatriz-sarlo-macri-fue-mediocre-todos-aspectos-nid2301690|lana=La Nación}}</ref>Macrik kargua bere gain hartu eta egun gutxira Gorte Goreneko bi epaile dekretuz izendatzeaz hauxe esan zuen: «Atsekabea eta tristura sortzen dizkit».<ref>http://www.eldestapeweb.com/beatriz-sarlo-triste-los-decretos-mauricio-macri-n13433</ref>2013an Argentinako Kazetaritza Akademia Nazionalaren saririk garrantzitsuena jaso zuen, Juan Carlos Pallarols plateroak bereziki sortutako artisau-lan bat. Ohorezko Pluma sariak prentsa independentearen eginkizuna duindu eta finkatzen laguntzen dutenak nabarmentzen ditu, sistema errepublikano eta demokratikoa osatzen duen gizarte eta kultur erakunde gisa.<ref name="tnsarlo">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=La Academia Nacional de Periodismo distinguió a Beatriz Sarlo con el premio Pluma de Honor|argitaletxea=TN|data=2013|url=http://tn.com.ar/sociedad/la-academia-nacional-de-periodismo-distinguio-a-beatriz-sarlo-con-el-premio-pluma-de-honor_387936|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref><ref name="conmigono">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo, del “Conmigo no, Barone” a la Pluma de Honor de la Academia de Periodismo|argitaletxea=El cronista|data=|url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Beatriz-Sarlo-del-Conmigo-no-Barone-a-la-Pluma-de-Honor-de-la-Academia-de-Periodismo-20130607-0082.html|lana=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> == Lanak == * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Literatura-sociedad'' (Buenos Aires: Edicial, 1982). * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Ensayos argentinos: de Sarmiento a la Vanguardia'' (Buenos Aires: Ceal, 1983; Buenos Aires: Ariel, 1997). * ''El imperio de los sentimientos: Narraciones de circulación periódica en la Argentina, 1917-1927'' (Buenos Aires: katalogoak, 1985; 2000; Buenos Aires: Siglo XXI, 2011). ISBN 978-950-9314-07-8 * ''Una modernidad periférica: Buenos Aires, 1920 y 1930'' (Buenos Aires: Nueva Visión, 1988). * <small>[Carlos Altamiranorekin]</small> ''Conceptos de sociología literaria'' (Buenos Aires: CEDAL [Centro Editor de América Latina], 1990). * ''La imaginación técnica: Sueños modernos de la cultura argentina'' (Buenos Aires: Nueva Visión, 1992). * ''Borges, un escritor en las orillas'' (1993; Buenos Aires: Ariel, 1995; 1998). * ''Escenas de la vida posmoderna: Intelectuales, arte y videocultura en la Argentina'' (Buenos Aires: Ariel, 1994; 2004). * ''Martín Fierro y su crítica: Antología'' (Buenos Aires: Centro editor de América Latina, 1994). * ''Instantáneas: Medios, ciudad y costumbres en el fin de siglo'' (Buenos Aires: Ariel, 1996). * ''La máquina cultural: Maestras, traductores y vanguardistas'' (Buenos Aires: Ariel, 1998). * ''Siete ensayos sobre Walter Benjamin'' (Buenos Aires: Fondo de Cultura Económica, 2000). ISBN 978-950-557-383-7 * ''La batalla de las ideas, 1943-1973'' (Buenos Aires: Ariel, 2001). * ''Tiempo presente'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2001). * ''La pasión y la excepción'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2003). * ''Tiempo pasado: Cultura de la memoria y giro subjetivo'' (Buenos Aires: Siglo XXI, 2005). * ''Escritos sobre literatura argentina'' (Buenos Aires, Siglo XXI, 2007). * ''La ciudad vista: Mercancías y cultura urbana'' (Buenos Aires, Siglo XXI, 2009). * ''La audacia y el cálculo: Kirchner 2003-2010'' (Buenos Aires: Sudamericana, 2011). * ''Signos de pasión: Claves de la novela sentimental del Siglo de las Luces a nuestros días'' (Buenos Aires: Biblos, 2012). * ''Ficciones argentinas: 33 ensayos'' (Buenos Aires: Mardulce, 2012). * ''Plan de operaciones. Sobre Borges, Benjamin, Barthes y Sontag'' (14 textos; (Ediciones UDP, Santiago de Chile, 2016). * ''Viajes: De la Amazonia a Malvinas'' (Buenos Aires: Seix Barral, 2014). * ''Zona Saer'' (UDP, Santiago de Chile, 2016). * ''La intimidad pública'' (Seix Barral, 2018). * <small>[Kalinowskirekin]</small> ''La lengua en disputa.'' ''Un debate sobre el lenguaje inclusivo''. ([http://edicionesgodot.com.ar Ediciones Godot], Buenos Aires, 2019). ISBN 978-987-4086-81-5. * ''Las dos torres: ¿Puede la cultura contemporánea pensar algo nuevo?'' (Siglo XXI, 2024)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las dos torres: ¿puede la cultura contemporánea pensar algo nuevo?|hizkuntza=|url=https://diccionariodelibros.com.ar/novedad/las-dos-torres-puede-la-cultura-contemporanea-pensar-algo-nuevo/|aldizkaria=Centro de Atención al Lector|sartze-data=2024-05-05}}</ref> == Sariak == * Guggenheim beka.<ref name="conmigono">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo, del “Conmigo no, Barone” a la Pluma de Honor de la Academia de Periodismo|argitaletxea=El cronista|data=|url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Beatriz-Sarlo-del-Conmigo-no-Barone-a-la-Pluma-de-Honor-de-la-Academia-de-Periodismo-20130607-0082.html|lana=|accessdate=28 de septiembre de 2013|format=}}</ref> * Arteen Funts Nazionalaren ibilbidearen saria.<ref name="conmigono" /> * Talkako Unibertsitateko José Donoso saria.<ref name="conmigono" /> * Bilatzen Saria - Diploma Literatur Saiakeraren Merezimenduari, Topo Fundazioak emana, 1994.<ref name="konex">{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Beatriz Sarlo|argitaletxea=[[Fundación Konex]]|data=|url=http://www.fundacionkonex.org/b1883-beatriz-sarlo|lana=|argitaratze-lekua=|accessdate=28 de noviembre de 2013|format=}}</ref> * Bilatzen Saria - Diploma, Hizkuntza eta Literaturaren Teoriagatik, Topo Fundazioak emana, 1996.<ref name="konex" /> * Platinozko Hiru.com Saria Saiakera Literarioagatik, 2004.<ref name="konex" /> * Orden do Merito Cultural, grado Gran Cruz, de la República de [[Brasil]], 2009.<ref name="conmigono" /> * Perfil argitaletxeak emandako Adierazpen-askatasunaren saria, 2011.<ref name="conmigono" /> * Kazetaritzako Akademia Nazionalak emandako ohorezko luma saria, 2013.<ref>{{Cite web|izenburua=Pluma de Honor para Beatriz Sarlo|data=2013-05-12|url=https://www.lanacion.com.ar/sociedad/pluma-de-honor-para-beatriz-sarlo-nid1581117/|lana=LA NACION|accessdate=2023-06-10}}</ref> * Bilatzen Saria - Diploma Literatur Saiakeraren Merezimenduari, Topo Fundazioak emana, 2014. * Pedro Henríquez Ureña Nazioarteko Saria, Kultura Ministerioak eta Dominikar Errepublikako Gobernuak emana, 2015. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.ahira.com.ar/revistas/punto-de-vista/ Punto de Vista] Argentinako Aldizkarien Artxibo Historikoa (AHIRA) aldizkariaren bilduma digital osoa, sarrera librea eta doakoa. * [https://www.berria.eus/kultura/beatriz-sarlo-eta-pentsamenduaren-zirrara_2124609_102.html Beatriz Sarlori buruzko gogoeta] Berria, 2024.05.05 {{bizialdia|1942ko|2024ko|Sarlo, Beatriz}} [[Kategoria:Argentinarrak]] [[Kategoria:Guggenheim bekak]] [[Kategoria:Vanguardia Komunistako militanteak]] [[Kategoria:Argentinako kazetariak]] [[Kategoria:Argentinako literatura kritikariak]] [[Kategoria:Argentinako saiakeragileak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Emakume saiakeragileak]] [[Kategoria:Buenos Airesen hildakoak]] i3lvx88zf2cxatdedaqx5nqqhoc5nhg 2 1184629 10002825 10001918 2024-12-18T00:07:55Z JJMC89 bot 71201 Updating Commons picture of the day, [[:c:Template:Potd/2024-12-18 (en)|caption attribution]] 10002825 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#switch:{{{1|}}} |caption=Two young Tuberous Parasol Fungi [[:c:en:Shaggy parasol|(''Chlorophyllum rhacodes'')]] in natural [[:c:en:Habitat|habitat]]. Focus stack of 16 photos. |#default=Knolparasolzwammen. 09-11-2023. (d.j.b).jpg }}</includeonly><noinclude>{{Txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> hyamvr3ipi4sfqq6jpnqxqqo1kjznul 0 1185373 10002937 9850762 2024-12-18T08:25:44Z 83.213.167.245 10002937 wikitext text/x-wiki {{wikitu}} {{biografia infotaula automatikoa}} '''Cole Martinez de Luko Palmer''' ([[Manchester]], [[Ingalaterra]], [[Erresuma Batua]], 2002ko maiatzaren 6a), '''Cole Palmer''' izenez ezagunagoa, futbol jokalari profesionala da. Gaur egun Ingalaterrako [[Chelsea Football Club|Chelsea FC]]-en jokatzen du erdilari gisa. Cole Jermaine Palmer​ 2002ko maiatzaren 6an jaio zen [[Wythenshawe]], [[Manchester]]. [[Manchester City Football Club|Manchester Cityn]] sartu zen 8 urtez azpiko mailan eta akademiako taldeetan aurrera egin zuen 2019-20 denboraldian 18 urtez azpiko taldearen kapitain izan aurretik. Palmer eskola pribatua izan zen [[St Bede's College]]-n. == Jatorria eta formakuntza == Cole Jermaine Palmer 2002ko maiatzaren 6an jaio zen Wythenshawe-n, Manchesterren. 8 urtez azpiko kategorian sartu zen Manchester Cityren eskolan, eta akademiako taldeetan aurrera egin zuen 18 urtez azpiko taldeko kapitain izan arte 2019-2020 denboraldian. Palmerrek hezkuntza pribatua jaso zuen St Bede's College-n.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nacho|abizena=Núñez|izenburua=Manchester City Football Academy|hizkuntza=en-GB|data=2022-04-04|url=https://sbcm.co.uk/academic/manchester-city-football-academy/|aldizkaria=St Bede's College|sartze-data=2024-07-15}}</ref> == Kirol ibilbidea == === Manchester City FC === 2020ko irailaren 30ean, Palmerrek lehen taldean debuta egin zuen [[Manchester City Football Club|City]] taldean 3-0 kanpoan [[Burnley Football Club|Burnley]]-ri irabazita [[Champion ship|EFL]] Kopako laugarren jardunaldian. 2021eko irailaren 21ean sartu zuen bere lehen gola etxean 6-1 irabazita. [[Wycombe Wanderers]] [[Champion ship|EFL]] Kopan. Urriaren 16an, Palmerrek [[Premier League]]-n jokatu zuen [[Burnley Football Club|Burnley]]<nowiki/>ren aurka eta txapela bat lortu zuen [[Manchester City Football Club|City]]-ko 23 urtez azpiko taldearentzat gau hartan. Urriaren 19an, Palmerrek bere lehen gola sartu zuen [[UEFA Txapeldunen Ligan]]. 5-1 irabazi zuen [[Club Brugge KV|Club Brugge]]-ri kanpoan 9 2022ko urtarrilaren 7an, Palmerrek [[Ingalaterrako Futbol Kopa|FA Cup]]-en debuta 4-1 irabazi zuen [[Swindon Town]]-en aurka. 2023ko abuztuaren 6an, Palmerrek lehen gola sartu zuen 2023ko [[Community Shield|FA Community Shield]]-en [[Arsenal Football Club|Arsenal]]<nowiki/>en aurka, [[Erling Haaland]] ordezkatu zuenean bigarren zatian ordezkatu ondoren. Hala ere, [[Arsenal Football Club|Arsenal]]<nowiki/>ek gola sartu zuen hutsaldian eta azkenean partida irabazi zuen penaltiz. Hamar egun geroago, Palmerrek bere azken gola sartu zuen [[Manchester City Football Club|Manchester City]]<nowiki/>ren aurka, 2023ko [[UEFA Superkopa|UEFAko Superkopan]] Sevillaren aurka, [[Manchester City Football Club|Manchester City]]<nowiki/>k 5-5 irabazi zuen partidua 1-1 amaitu ostean 2024ko urtarrileko elkarrizketa batean, Palmerrek agerian utzi zuen bere asmoa [[Manchester City Football Club|Manchester City]] inoiz ez uztea zela; Hala ere, klubak uko egin zion urtebeterako mailegua emateari, "edo geratzen zara edo salduko zaitugu" esanez, eta horrek eragin zuen Palmerren irteera minutu gehiagoren bila. === Chelsea FC === 2023ko irailaren 1ean, Palmerrek [[Chelsea Football Club|Chelsearekin]] sinatu zuen zazpi urteko kontratua sinatu ondoren, urte gehigarri baterako aukerarekin. Transferentziaren kuota hasieran 40 milioi liberakoa zela jakinarazi zuten, aldagaietan 2,5 milioitan handitzeko aukerarekin.​ Biharamunean debutatu zuen ordezko gisa 62. minutuan, [[Nottingham Forest Football Club|Nottingham Forest]]-en aurka etxean 1-0 galduta. Urriaren 7an, Palmerrek bere lehen gola sartu zuen [[Chelsea Football Club|Chelsearentzat]], penaltiz, eta [[Nicolas Jackson|Nicolas Jacksonen]] golari laguntza ere eman zion [[Burnley Football Club|Burnley]]-ri kanpoan 4-1 irabazita. Azaroaren 6an, Palmerrek gola eta asistentzia jaso zituen. 4-1 irabazi zuen [[Chelsea Football Club|Chelsearen]] [[Londres|Londresko]] [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]]-en aurka. Sei egun geroago, Palmerrek bere talde ohiaren aurka, [[Manchester United Football Club|Manchester Uniteden]] aurka, 4-4ko berdinketarekin amaitu zen partida batean. Palmerrek bere lehen gola sartu zuen abenduaren 5ean 2-1 kanpoan [[Manchester United Football Club|Manchester Uniteden]] aurka irabazita. [[Chelsea Football Club|Chelsearen]] 2023ko azken partidan, [[Luton Town]]-en aurka kanpoan, Palmerrek giltza lortu zuen lehen aldiz profesional gisa, eta noni lagundu zion. [[Madueke|Maduekeren]] gola [[Chelsea Football Club|Chelsearen]] 3-2ko garaipenan. [[Luton town|Lutonen]] aurka egindako ekarpenak bikoitzak lortu zituen [[Premier League|Premier Leagueko]] golen ekarpenetan, 21 urte edo gutxiagoko [[Chelsea Football Club|Chelseako]] bosgarren jokalaria izan zen (eta [[Christian Pulisic]] eta [[Mason Mount]]-en geroztik lehena; 2019-20 denboraldian) hori lortzeko. 2023ko abenduan egindako emanaldien ondorioz, lau gol eta bi asistentzia barne, Palmer [[Premier League|Premier Leagueko]] Hileko jokalariaren sarirako izendatu zuten eta [[Luton Town]]-en aurka egin zuen bigarren gola ere izendatu zuten. [[Premier League|Premier Leagueko]] Hilabeteko Golaren sariagatik. 2024ko urtarrilaren 23an, Palmer-ek beste biko bat lortu zuen, oraingoan Ligako Kopako finalerdietan, [[Chelsea Football Club|Chelseak]] [[Middlesbrough Football Club|Middlesbrough]] 6-1 menderatu baitzuen (6-2 guztira) mailara igotzeko. finala [[Wembley Stadium|Wembley]] estadioan. Otsailaren 4an egin zuen denboraldiko [[Premier League|Premier Leagueko]] hamargarren gola, eta 21 urte edo gutxiagoko [[Chelsea Football Club|Chelseako]] jokalaria izan zen denboraldi batean hamar gol sartu zituena, nahiz eta partida 4-2 amaitu zen etxean [[Wolverhampton Wanderers Football Club|Wolverhampton Wanderers]]-en aurka.24​ Hurrengoan [[Premier League|Premier Leagueko]] partidan, Palmerrek bi asistentzia eman zizkion bere taldekideei [[Conor Gallagher]] eta [[Enzo Fernández|Enzo Fernándezek]], eta [[Chelsea Football Club|Chelsea]]-k [[Wolverhampton Wanderers Football Club|Wolverhampton Wanderers]]-en aurka 3-1 irabazi zuen. == Estatistikak klubetan == {| class="wikitable" |+''2024ko uztailaren 15ean eguneratua.'' ! rowspan="2" |Taldea ! rowspan="2" |Maila ! rowspan="2" |Denbolaldia ! colspan="3" |Liga ! colspan="3" |Kopa Nazionalak ! colspan="3" |Kopa Internazionalak ! colspan="3" |Totala |- !Part. !Golak !Asist. !Part. !Golak !Asist. !Part. !Golak !Asist. !Part. !Golak !Asist. |- align="center" | rowspan="5" |'''Manchester City FC''' <small>Inglaterra</small> | rowspan="4" |1. |2020-21 |0 |0 |0 |1 |0 |0 |1 |0 |0 !2 !0 !0 |- align="center" |2021-22 |4 |0 |0 |4 |2 |1 |3 |1 |0 !11 !3 !1 |- align="center" |2022-23 |14 |0 |1 |7 |1 |0 |4 |0 |0 !25 !1 !1 |- align="center" |2023-24 |1 |0 |0 |1 |1 |0 |1 |1 |0 !3 !2 !0 |- align="center" ! colspan="2" |Guztira taldean !19 !0 !1 !13 !4 !1 !9 !2 !0 !41 !6 !2 |- align="center" | rowspan="3" |'''Chelsea FC''' <small>Inglaterra</small> | rowspan="2" |1. |2023-24 |33 |22 |11 |12 |3 |4 |0 |0 |0 !45 !25 !15 |- align="center" |2024-25 | | | | | | | | | | ! ! |- align="center" ! colspan="2" |Guztira taldean !33 !22 !11 !12 !3 !4 !0 !0 !0 !45 !25 !15 |- align="center" ! colspan="3" |Guztira ibilbidean !52 !22 !12 !25 !7 !5 !9 !2 !0 !86 !31 !17 |} == Selekzio nazionala == Beheko kategorietan nazioartekoa izan ondoren, 2023ko [[U-21 Eurokopa|U-21eko Eurokopa]] irabazi baitzuen26, urte bereko azaroaren 17an 2024ko [[Europako Futbol Txapelketa|Eurokoparako]] sailkapen partidan egin zuen debuta [[Maltako futbol selekzio nazionala|Malta]] 27ren aurka c5gsy9qow2m3dfc7228jp8dhpegz6a4 10002941 10002937 2024-12-18T08:34:18Z 83.213.167.245 10002941 wikitext text/x-wiki {{wikitu}} {{biografia infotaula automatikoa}} '''Cole Jermaine Palmer''' ([[Manchester]], [[Ingalaterra]], [[Erresuma Batua]], 2002ko maiatzaren 6a), '''Cole Palmer''' izenez ezagunagoa, futbol jokalari profesionala da. Gaur egun Ingalaterrako [[Chelsea Football Club|Chelsea FC]]-en jokatzen du erdilari gisa. Cole Jermaine Palmer​ 2002ko maiatzaren 6an jaio zen [[Wythenshawe]], [[Manchester]]. [[Manchester City Football Club|Manchester Cityn]] sartu zen 8 urtez azpiko mailan eta akademiako taldeetan aurrera egin zuen 2019-20 denboraldian 18 urtez azpiko taldearen kapitain izan aurretik. Palmer eskola pribatua izan zen [[St Bede's College]]-n. == Jatorria eta formakuntza == Cole Jermaine Palmer 2002ko maiatzaren 6an jaio zen Wythenshawe-n, Manchesterren. 8 urtez azpiko kategorian sartu zen Manchester Cityren eskolan, eta akademiako taldeetan aurrera egin zuen 18 urtez azpiko taldeko kapitain izan arte 2019-2020 denboraldian. Palmerrek hezkuntza pribatua jaso zuen St Bede's College-n.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nacho|abizena=Núñez|izenburua=Manchester City Football Academy|hizkuntza=en-GB|data=2022-04-04|url=https://sbcm.co.uk/academic/manchester-city-football-academy/|aldizkaria=St Bede's College|sartze-data=2024-07-15}}</ref> == Kirol ibilbidea == === Manchester City FC === 2020ko irailaren 30ean, Palmerrek lehen taldean debuta egin zuen [[Manchester City Football Club|City]] taldean 3-0 kanpoan [[Burnley Football Club|Burnley]]-ri irabazita [[Champion ship|EFL]] Kopako laugarren jardunaldian. 2021eko irailaren 21ean sartu zuen bere lehen gola etxean 6-1 irabazita. [[Wycombe Wanderers]] [[Champion ship|EFL]] Kopan. Urriaren 16an, Palmerrek [[Premier League]]-n jokatu zuen [[Burnley Football Club|Burnley]]<nowiki/>ren aurka eta txapela bat lortu zuen [[Manchester City Football Club|City]]-ko 23 urtez azpiko taldearentzat gau hartan. Urriaren 19an, Palmerrek bere lehen gola sartu zuen [[UEFA Txapeldunen Ligan]]. 5-1 irabazi zuen [[Club Brugge KV|Club Brugge]]-ri kanpoan 9 2022ko urtarrilaren 7an, Palmerrek [[Ingalaterrako Futbol Kopa|FA Cup]]-en debuta 4-1 irabazi zuen [[Swindon Town]]-en aurka. 2023ko abuztuaren 6an, Palmerrek lehen gola sartu zuen 2023ko [[Community Shield|FA Community Shield]]-en [[Arsenal Football Club|Arsenal]]<nowiki/>en aurka, [[Erling Haaland]] ordezkatu zuenean bigarren zatian ordezkatu ondoren. Hala ere, [[Arsenal Football Club|Arsenal]]<nowiki/>ek gola sartu zuen hutsaldian eta azkenean partida irabazi zuen penaltiz. Hamar egun geroago, Palmerrek bere azken gola sartu zuen [[Manchester City Football Club|Manchester City]]<nowiki/>ren aurka, 2023ko [[UEFA Superkopa|UEFAko Superkopan]] Sevillaren aurka, [[Manchester City Football Club|Manchester City]]<nowiki/>k 5-5 irabazi zuen partidua 1-1 amaitu ostean 2024ko urtarrileko elkarrizketa batean, Palmerrek agerian utzi zuen bere asmoa [[Manchester City Football Club|Manchester City]] inoiz ez uztea zela; Hala ere, klubak uko egin zion urtebeterako mailegua emateari, "edo geratzen zara edo salduko zaitugu" esanez, eta horrek eragin zuen Palmerren irteera minutu gehiagoren bila. === Chelsea FC === 2023ko irailaren 1ean, Palmerrek [[Chelsea Football Club|Chelsearekin]] sinatu zuen zazpi urteko kontratua sinatu ondoren, urte gehigarri baterako aukerarekin. Transferentziaren kuota hasieran 40 milioi liberakoa zela jakinarazi zuten, aldagaietan 2,5 milioitan handitzeko aukerarekin.​ Biharamunean debutatu zuen ordezko gisa 62. minutuan, [[Nottingham Forest Football Club|Nottingham Forest]]-en aurka etxean 1-0 galduta. Urriaren 7an, Palmerrek bere lehen gola sartu zuen [[Chelsea Football Club|Chelsearentzat]], penaltiz, eta [[Nicolas Jackson|Nicolas Jacksonen]] golari laguntza ere eman zion [[Burnley Football Club|Burnley]]-ri kanpoan 4-1 irabazita. Azaroaren 6an, Palmerrek gola eta asistentzia jaso zituen. 4-1 irabazi zuen [[Chelsea Football Club|Chelsearen]] [[Londres|Londresko]] [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]]-en aurka. Sei egun geroago, Palmerrek bere talde ohiaren aurka, [[Manchester United Football Club|Manchester Uniteden]] aurka, 4-4ko berdinketarekin amaitu zen partida batean. Palmerrek bere lehen gola sartu zuen abenduaren 5ean 2-1 kanpoan [[Manchester United Football Club|Manchester Uniteden]] aurka irabazita. [[Chelsea Football Club|Chelsearen]] 2023ko azken partidan, [[Luton Town]]-en aurka kanpoan, Palmerrek giltza lortu zuen lehen aldiz profesional gisa, eta noni lagundu zion. [[Madueke|Maduekeren]] gola [[Chelsea Football Club|Chelsearen]] 3-2ko garaipenan. [[Luton town|Lutonen]] aurka egindako ekarpenak bikoitzak lortu zituen [[Premier League|Premier Leagueko]] golen ekarpenetan, 21 urte edo gutxiagoko [[Chelsea Football Club|Chelseako]] bosgarren jokalaria izan zen (eta [[Christian Pulisic]] eta [[Mason Mount]]-en geroztik lehena; 2019-20 denboraldian) hori lortzeko. 2023ko abenduan egindako emanaldien ondorioz, lau gol eta bi asistentzia barne, Palmer [[Premier League|Premier Leagueko]] Hileko jokalariaren sarirako izendatu zuten eta [[Luton Town]]-en aurka egin zuen bigarren gola ere izendatu zuten. [[Premier League|Premier Leagueko]] Hilabeteko Golaren sariagatik. 2024ko urtarrilaren 23an, Palmer-ek beste biko bat lortu zuen, oraingoan Ligako Kopako finalerdietan, [[Chelsea Football Club|Chelseak]] [[Middlesbrough Football Club|Middlesbrough]] 6-1 menderatu baitzuen (6-2 guztira) mailara igotzeko. finala [[Wembley Stadium|Wembley]] estadioan. Otsailaren 4an egin zuen denboraldiko [[Premier League|Premier Leagueko]] hamargarren gola, eta 21 urte edo gutxiagoko [[Chelsea Football Club|Chelseako]] jokalaria izan zen denboraldi batean hamar gol sartu zituena, nahiz eta partida 4-2 amaitu zen etxean [[Wolverhampton Wanderers Football Club|Wolverhampton Wanderers]]-en aurka.24​ Hurrengoan [[Premier League|Premier Leagueko]] partidan, Palmerrek bi asistentzia eman zizkion bere taldekideei [[Conor Gallagher]] eta [[Enzo Fernández|Enzo Fernándezek]], eta [[Chelsea Football Club|Chelsea]]-k [[Wolverhampton Wanderers Football Club|Wolverhampton Wanderers]]-en aurka 3-1 irabazi zuen. == Estatistikak klubetan == {| class="wikitable" |+''2024ko uztailaren 15ean eguneratua.'' ! rowspan="2" |Taldea ! rowspan="2" |Maila ! rowspan="2" |Denbolaldia ! colspan="3" |Liga ! colspan="3" |Kopa Nazionalak ! colspan="3" |Kopa Internazionalak ! colspan="3" |Totala |- !Part. !Golak !Asist. !Part. !Golak !Asist. !Part. !Golak !Asist. !Part. !Golak !Asist. |- align="center" | rowspan="5" |'''Manchester City FC''' <small>Inglaterra</small> | rowspan="4" |1. |2020-21 |0 |0 |0 |1 |0 |0 |1 |0 |0 !2 !0 !0 |- align="center" |2021-22 |4 |0 |0 |4 |2 |1 |3 |1 |0 !11 !3 !1 |- align="center" |2022-23 |14 |0 |1 |7 |1 |0 |4 |0 |0 !25 !1 !1 |- align="center" |2023-24 |1 |0 |0 |1 |1 |0 |1 |1 |0 !3 !2 !0 |- align="center" ! colspan="2" |Guztira taldean !19 !0 !1 !13 !4 !1 !9 !2 !0 !41 !6 !2 |- align="center" | rowspan="3" |'''Chelsea FC''' <small>Inglaterra</small> | rowspan="2" |1. |2023-24 |33 |22 |11 |12 |3 |4 |0 |0 |0 !45 !25 !15 |- align="center" |2024-25 | | | | | | | | | | ! ! |- align="center" ! colspan="2" |Guztira taldean !33 !22 !11 !12 !3 !4 !0 !0 !0 !45 !25 !15 |- align="center" ! colspan="3" |Guztira ibilbidean !52 !22 !12 !25 !7 !5 !9 !2 !0 !86 !31 !17 |} == Selekzio nazionala == Beheko kategorietan nazioartekoa izan ondoren, 2023ko [[U-21 Eurokopa|U-21eko Eurokopa]] irabazi baitzuen26, urte bereko azaroaren 17an 2024ko [[Europako Futbol Txapelketa|Eurokoparako]] sailkapen partidan egin zuen debuta [[Maltako futbol selekzio nazionala|Malta]] 27ren aurka 6ovtw4v2n929t2c5viazg3een4b453f 100 1189950 10002556 9839692 2024-12-17T16:07:51Z Demonocrazy 1830 10002556 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Ikusgela-Bideo azala - zortziko_txikian.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Atari:Hezkuntza/Ikusgela#Zortziko_txikian|pgname=Greziar mitologia|toc=yes}} [[Fitxategi:ITA — Meransen (Wassermühlrad) 2021 ani.gif|thumb|250px|thumbtime=0|Bideoa]] Bideo honetan [[Greziar mitologia|greziar mitologiaren]] gaineko zortzi datu azaltzen dira. == [[Fitxategi:Ikusgela-logoa.png|20px]] Edukien arduradunak == * '''Gidoilariak:''' . * '''Animazioen ekoizpena:''' Itziar Aranguren Arrizabalaga. * '''Off ahotsa:''' [[Anabel Arraiza]]. * '''Koordinazioa:''' [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Kultur Elkartea]]. * '''Bideoa:''' [[Hiru Damatxo]]. == Informazio iturriak == == Lotutako artikuluak == * [[Greziar mitologia]] == Erabilitako irudiak == # Diana of Versailles.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Diana_of_Versailles.jpg Commonists, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # The Untangling of Chaos, or the Creation of the Four Elements LACMA 54.70.1a.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Untangling_of_Chaos,_or_the_Creation_of_the_Four_Elements_LACMA_54.70.1a.jpg Los Angeles County Museum of Art, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Feuerbach Gaea.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Feuerbach_Gaea.jpg Anselm Feuerbach, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # A reading woman tries in vain to stop Chronos as he passes b Wellcome V0047955.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A_reading_woman_tries_in_vain_to_stop_Chronos_as_he_passes_b_Wellcome_V0047955.jpg See page for author, CC BY 4.0, Wikimedia Commons bidez # Afrodita Kallipyge Nápoles 01.JPG https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Afrodita_Kallipyge_N%C3%A1poles_01.JPG Miguel Hermoso Cuesta, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Rubens saturn.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rubens_-_Saturn_devouring_a_Son_-_Prado.jpg Peter Paul Rubens, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Marble statue of Zeus in the Archaeological Museum of Olympia, Greece (51223275498).jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marble_statue_of_Zeus_in_the_Archaeological_Museum_of_Olympia,_Greece_(51223275498).jpg dronepicr, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez # Bacchus helpt de Titanen verslaan, RP-P-OB-27.220.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bacchus_helpt_de_Titanen_verslaan,_RP-P-OB-27.220.jpg Rijksmuseum, CC0, Wikimedia Commons bidez # Leda col cigno.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Leda_col_cigno.jpg Andrea del Sarto, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Vincent Sellaer - Leda and the Swan (2).jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vincent_Sellaer_-_Leda_and_the_Swan_(2).jpg Vincent Sellaer, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Leda and the Swan (after Leonardo da Vinci) - Détail 3.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Leda_and_the_Swan_(after_Leonardo_da_Vinci)_-_D%C3%A9tail_3.jpg Tangopaso, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Castor and Pollux by Giovanni Battista Cipriani, 1783.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Castor_and_Pollux_by_Giovanni_Battista_Cipriani,_1783.jpg Giovanni Battista Cipriani, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Giovanni Battista Cipriani, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Helen_of_Troy.jpg Evelyn De Morgan, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Murder of agamemnon.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Murder_of_agamemnon.jpg Pierre-Narcisse Guérin, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # James Barry 001.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:James_Barry_001.jpg James Barry, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # James Barry, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jean-Baptiste_Regnault_001.jpg Jean-Baptiste Regnault, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Colossal statue of Antinous as Dionysus-Osiris.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Colossal_statue_of_Antinous_as_Dionysus-Osiris.jpg Carole Raddato, CC BY-SA 2.0, Wikimedia Commons bidez # Lorenzo Costa 001.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lorenzo_Costa_001.jpg Lorenzo Costa, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Raffaello, concilio degli dei 02.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Raffaello,_concilio_degli_dei_02.jpg Raphael, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} djkt146wamqzh21xef7hv2x92vzmmof 10002558 10002556 2024-12-17T16:08:25Z Demonocrazy 1830 10002558 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Ikusgela-Bideo azala - zortziko_txikian.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Atari:Hezkuntza/Ikusgela#Zortziko_txikian|pgname=Greziar mitologia|toc=yes}} [[Fitxategi:ITA — Meransen (Wassermühlrad) 2021 ani.gif|thumb|250px|thumbtime=0|Bideoa]] Bideo honetan [[Greziar mitologia|greziar mitologiaren]] gaineko zortzi datu azaltzen dira. == [[Fitxategi:Ikusgela-logoa.png|20px]] Edukien arduradunak == * '''Gidoilariak:''' [[Galder Gonzalez]]. * '''Animazioen ekoizpena:''' Itziar Aranguren Arrizabalaga. * '''Off ahotsa:''' [[Anabel Arraiza]]. * '''Koordinazioa:''' [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Kultur Elkartea]]. * '''Bideoa:''' [[Hiru Damatxo]]. == Informazio iturriak == == Lotutako artikuluak == * [[Greziar mitologia]] == Erabilitako irudiak == # Diana of Versailles.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Diana_of_Versailles.jpg Commonists, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # The Untangling of Chaos, or the Creation of the Four Elements LACMA 54.70.1a.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Untangling_of_Chaos,_or_the_Creation_of_the_Four_Elements_LACMA_54.70.1a.jpg Los Angeles County Museum of Art, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Feuerbach Gaea.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Feuerbach_Gaea.jpg Anselm Feuerbach, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # A reading woman tries in vain to stop Chronos as he passes b Wellcome V0047955.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A_reading_woman_tries_in_vain_to_stop_Chronos_as_he_passes_b_Wellcome_V0047955.jpg See page for author, CC BY 4.0, Wikimedia Commons bidez # Afrodita Kallipyge Nápoles 01.JPG https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Afrodita_Kallipyge_N%C3%A1poles_01.JPG Miguel Hermoso Cuesta, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Rubens saturn.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rubens_-_Saturn_devouring_a_Son_-_Prado.jpg Peter Paul Rubens, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Marble statue of Zeus in the Archaeological Museum of Olympia, Greece (51223275498).jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marble_statue_of_Zeus_in_the_Archaeological_Museum_of_Olympia,_Greece_(51223275498).jpg dronepicr, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez # Bacchus helpt de Titanen verslaan, RP-P-OB-27.220.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bacchus_helpt_de_Titanen_verslaan,_RP-P-OB-27.220.jpg Rijksmuseum, CC0, Wikimedia Commons bidez # Leda col cigno.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Leda_col_cigno.jpg Andrea del Sarto, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Vincent Sellaer - Leda and the Swan (2).jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vincent_Sellaer_-_Leda_and_the_Swan_(2).jpg Vincent Sellaer, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Leda and the Swan (after Leonardo da Vinci) - Détail 3.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Leda_and_the_Swan_(after_Leonardo_da_Vinci)_-_D%C3%A9tail_3.jpg Tangopaso, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Castor and Pollux by Giovanni Battista Cipriani, 1783.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Castor_and_Pollux_by_Giovanni_Battista_Cipriani,_1783.jpg Giovanni Battista Cipriani, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Giovanni Battista Cipriani, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Helen_of_Troy.jpg Evelyn De Morgan, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Murder of agamemnon.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Murder_of_agamemnon.jpg Pierre-Narcisse Guérin, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # James Barry 001.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:James_Barry_001.jpg James Barry, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # James Barry, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jean-Baptiste_Regnault_001.jpg Jean-Baptiste Regnault, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Colossal statue of Antinous as Dionysus-Osiris.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Colossal_statue_of_Antinous_as_Dionysus-Osiris.jpg Carole Raddato, CC BY-SA 2.0, Wikimedia Commons bidez # Lorenzo Costa 001.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lorenzo_Costa_001.jpg Lorenzo Costa, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Raffaello, concilio degli dei 02.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Raffaello,_concilio_degli_dei_02.jpg Raphael, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} 2g46j1fl0tq2u61b4crg5ifx1lxw9lz 100 1189954 10002561 9926039 2024-12-17T16:11:29Z Demonocrazy 1830 10002561 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Ikusgela-Bideo azala - zortziko_txikian.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Atari:Hezkuntza/Ikusgela#Zortziko_txikian|pgname=Hiri kondairak|toc=yes}} [[Fitxategi:ITA — Meransen (Wassermühlrad) 2021 ani.gif|thumb|250px|thumbtime=0|Bideoa]] Bideo honetan [[Hiri kondaira|hiri kondairen]] gaineko zortzi datu azaltzen dira. == [[Fitxategi:Ikusgela-logoa.png|20px]] Edukien arduradunak == * '''Gidoilariak:''' Beñat Iturbe. * '''Animazioen ekoizpena:''' Itziar Aranguren Arrizabalaga. * '''Off ahotsa:''' [[Anabel Arraiza]]. * '''Koordinazioa:''' [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Kultur Elkartea]]. * '''Bideoa:''' [[Hiru Damatxo]]. == Informazio iturriak == # [[Gasteiz|Gasteizko]] [[Finantza publikoak|Ogasun]] Bulegoetan [[Andresito]] izeneko ume baten [[Mamu|mamua]] agertzen da gauez. Izena bulegoko langile batek jarri zion [[1990eko hamarkada|1990eko hamarkadan]]. # Mamua da [[Itziarko bihurguneko neska]] ere. [[Deba|Debako]] errepidean agertzen den [[Auto-stop|autoestopista]] da, eta kotxera igotzen bada, istripuz hil zen tokira eramango zaitu. # [[Araba|Arabako]] [[Otxate]] herri hustua gertakizun paranormalen jo-puntua da. [[Epidemia|Izurriteak]], [[Psikofonia|psikofoniak]] eta [[Objektu Hegalari Ezezagun|Objektu Hegalari Ezezagunen]] bisitak izan omen ditu. # [[Aiurdingo tunelaren gertaera|Aiurdingo tunelean]], [[Ertzaintza|Ertzaintzaren]] patruila bati bi metroko itzal bat agertu zitzaion, eta istripua izan zuten horrek eraginda. Patruilen burua zenak hala izan zela dio oraindik. # Urtero, [[Abuztuaren 24|abuztuaren 24an]], [[Zarautz|Zarauzko]] [[Narros jauregia|Narros jauregiko]] gela urdinean jauntxo ingeles bat agertzen omen da. Zergatik egun horretan? [[1572|1572ko]] [[San Bartolome gaueko sarraskia|San Bartolomeko sarraskitik]] ihesean heldu zelako herrira. # [[Lemoizko zentral nuklearra|Lemoizen]] ez dira mamuak agertu, [[Lehoinabar|pantera]] bat baizik. [[2003]]. urtean izan zen, eta bideo batean jasoa dago. Bila aritu ziren, baina ez zuten [[Aztarnak|aztarnarik]] aurkitu. # Diotenez [[Iruñea]] ondoko [[Ezkaba (mendia)|Ezkaba mendi]] puntan ezkutuko tunel bat dago, hiriko harresi barneraino daramana. # [[Burionagonatotorekagageazkoetxea]] da, [[Euskal deitura|euskal abizenik]] luzeena. Ezagutzen duzu haren jabe den inor? == Lotutako artikuluak == * [[Hiri kondaira]] == Erabilitako irudiak == # Mythological scene with Endymion and Selene sepia (cropped).jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mythological_scene_with_Endymion_and_Selene_sepia_(cropped).jpg Print made by: Cornelis Bloemaert / Print made by: Theodor Matham (background only) / After: Abraham van Diepenbeeck -, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Ojanguren baserriko armarria 1694.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ojanguren_baserriko_armarria_1694.jpg Gipuzkoa Foral Council, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez # San Kristobal gotorlekua 10.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:San_Kristobal_gotorlekua_10.jpg Iñaki LL, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Tunnel system - Fort San Cristóbal (5420913529).jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tunnel_system_-_Fort_San_Crist%C3%B3bal_(5420913529).jpg Jorge Láscar from Australia, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez # Black Panther at Kabini (51340669668).jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Black_Panther_at_Kabini_(51340669668).jpg Kandukuru Nagarjun from Bangalore, India, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez # Tryst with Black Panther.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tryst_with_Black_Panther.jpg Darshan Ganapathy, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Santorin (GR), Fira -- 2017 -- 2570.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Santorin_(GR),_Fira_--_2017_--_2570.jpg Dietmar Rabich / Wikimedia Commons CC BY-SA 4.0 # Palacio de Narros en la localidad de Zarautz (1 de 1) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Palacio_de_Narros_en_la_localidad_de_Zarautz_(1_de_1)_-_Fondo_Mar%C3%ADn-Kutxa_Fototeka.jpg Pascual Marín, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez # François Dubois - Massacre de la Saint-Barthélemy (détail).jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fran%C3%A7ois_Dubois_-_Massacre_de_la_Saint-Barth%C3%A9lemy_(d%C3%A9tail).jpg François Dubois, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Cima del Puerto de Aiurdin.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cima_del_Puerto_de_Aiurdin.jpg Mentxuwiki, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Otxate - Ermita de Burgondo 01.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Otxate_-_Ermita_de_Burgondo_01.jpg Basotxerri, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # 8382685-uhd_2160_4096_25fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/vintage-sonar-retro-audio-8382685/ cottonbro studio, domeinu publikoa, Pexels bidez # 6944949-hd_1080_1920_25fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/carretera-vehiculo-vintage-conduciendo-6944949/ Thirdman, domeinu publikoa, Pexels bidez # Itziar 2016 andutzetik.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Itziar_2016_andutzetik.jpg Joxemai, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Vitoria - calle de Olaguíbel, con la delegación de Hacienda y la comisaría de la Policía Nacional.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vitoria_-_calle_de_Olagu%C3%ADbel,_con_la_delegaci%C3%B3n_de_Hacienda_y_la_comisar%C3%ADa_de_la_Polic%C3%ADa_Nacional.jpg Alavense, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Andresito mamua.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Andresito_mamua.jpg Bing Image Creator; prompt by User:Theklan, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} 9hzpzdg5jd9w10s8l305qnvwhyjm3po 0 1191429 10002344 9849582 2024-12-17T11:59:20Z Zorion 44278 10002344 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius renidens''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Gomphos renidens'', ''Hydrocybe renidens'', ''Cortinarius angulosus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 2 eta 6 cm bitarteko diametrokoa, higrofanoa, arre-laranja kolorekoa, arbeletxeko bizi kolorekoa lehorrean, titi kamutsarekin eta apaizen kapelaren itxurakoa. '''Orriak:''' Nahiko estu, orritxoekin, itsatsiak, burdin bizi kolorekoak, hasietan argiak. '''Hanka:''' 4 eta 8 cm bitarteko garaierakoa eta 1 eta 1,5 cm bitarteko diametrokoa, okre-arrea edo argiagoa, luzetarako fibrila ilunagoz apaindua. Hori-lasto koloreko gortinarekin, fibrilosoa iheskor samarra. '''Haragia:''' Zurixka. Usain eta zapore nabarmenik gabea.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=187|ISBN=84-282-0541-X (T. 3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Renidens'' epitetoa latinetik dator, distiratsua esan nahi duen, “renidens” hitzetik. Kapelaren kolore biziagatik. == Jangarritasuna == Ez da jangarria. === Nahasketa arriskua === Ez da ''Cortinario'' oso deigarria eta tamaina ertainekoa da, kapelaren laranja kolore nahiko biziagatik ezagutzen da. == Sasoia eta lekua == Ekainetik aurrera. Koniferoen basoetan, zohikaztegietan, === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Alaska, Europa, Errusia, Kaukasia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] t0ag777dpsh53sow6a889uw4lk7rjya 0 1191971 10002837 9870696 2024-12-18T00:55:17Z Zorion 44278 10002837 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius spectabilis''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoa]]: ''Phlegmacium spectabile''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 5 eta 10 cm bitarteko diametroarekin, horixka-boli kolorekoa edo krema, okre argia diskoan, pruina arin bat bezalako errezel batez estalia, morea, iraunkorra, denbora luzez beherantz kizkurtuta geratzen da ertzean. Kapelaren azala bereizgarria. '''Orriak:''' Hasietan lila bizi kolorekoa, gero arrexka-lila, oinera biribilduak eta bertan beheragune batekin; batzuetan itsatsiak. '''Hanka:''' 4 eta 7 cm bitarteko garaierarekin eta 1 eta 1,8 cm bitarteko diametroarekin, erraboil lodiarekin; zurixka-lila kolorekoa goialdean. Gortina zurixkarekin. '''Haragia:''' Zuria hankan tonalitate moreren batekin; ez dauka usain berezirik; zapore gozoarekin edo garratz samarrarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=143|ISBN=84-282-0541-X (T. 3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Spectabilis'' epitetoa latinetik dator, miresgarri, esan nahi duen, “spectabilis” hitzetik. Bere itxuragatik. == Jangarritasuna == Ez da jangarria. === Nahasketa arriskua === ''[[Cortinarius aleuriosmus]]'' delakoarekin nahas daiteke. == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean. Koniferoen basoetan, ''[[Izei gorri|Picea excelsa]]'' izeien azpian, kare-lurretan. Altuera handian. === Banaketa eremua === Euskal Herria, Frantzia, Alpeak, Suedia (batez [[Gotland]] uhartea ere), Norvegia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Suediako onddoak]] [[Kategoria:Norvegiako onddoak]] [[Kategoria:Frantziako onddoak]] 9pkg3znx9rtgghpn5yl6pc616l065u1 0 1192067 10002850 9851171 2024-12-18T02:43:00Z Zorion 44278 10002850 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cortinarius suillus''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoa]]: ''Gomphos suillus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 5 eta 10 cm bitarteko diametrokoa, arre-gorrixkatik arre argi kolorera, ez da higrofanoa, haragitsua, fibrilositate argiz apaindutako ertza, ganbila, baina erdian titirako joerarekin. '''Orriak:''' Zurixkak, gero krema-arrexka kolorekoak, zabal eta nahikoa zabalak, itsatsiak. Orritxoekin. '''Hanka:''' 6 eta 8 cm bitarteko garaierakoa eta 2 eta 4 cm bitarteko diametrokoa, fusiformea oso sabelduna, kanela zikin koloretik arrexkaraino; luzetarako fibrila ilunagoekin, oinarrian zurixka. '''Haragia:''' Zuri-krema kolorekoa edo arrexka, usain eta zapore nabarmenik gabe.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=195|ISBN=84-282-0253-6 (T.I). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Suillus'' epitetoa latinetik dator, suinoa, txerria esan nahi duen, “suillus” hitzetik. Handia delako. == Jangarritasuna == Ez da jangarria. === Nahasketa arriskua === ''[[Cortinarius brunneus]]'' delakoak izan dezake antza. == Sasoia eta lekua == Zelai belartsuetan eta akuzifolioen basoetan. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] p8ase2aqomszhq6bzkahnkmyjzkvcyc 0 1192143 10002872 9851186 2024-12-18T03:14:31Z Zorion 44278 10002872 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | izena = ''Cortinarius venetus var. montanus'' }} '''''Cortinarius venetus var. montanus''''' ''[[Cortinariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Ez du sukaldaritzarako baliorik. == Deskribapena == '''Kapela:''' Tamaina ertainekoa. 4-7 cm bitarteko diametrokoa, ganbila, erdian deprimitu-titidun samarra, ertzak ez oso mamitsuak, oso meheak eta inkurbatuak. Kapelaren azala lehorra, felpaduna, marroi-berdexka kolorekoa, erdian ikusten diren ezkatatxo berde-okre antzeko kolorekoak edo berde-oliba kolorekoak. Oinarri sendoekin purpura-beltzera erreakzionatzen du. '''Orriak:''' Adnatu-eskotatuak, lodiak, zabal, hori-oliba kolorekoak (okre-burdin kolorekoak espora-jalkinaren ondoren) Orri eskotatuak: Oinera hurbiltzen diren orriak, baina ukitzen ez diotenak. '''Hanka:''' 4 eta 8 cm bitarteko garaierakoa, kurbatua, lehorra, oinarrirantz mehetua, marjinatu gabeko erraboil txikia, zuri-horixka (okrea espora-jalkinaren ondoren), oinarrirantz ezkata erretikulatuekin, gortina-hondar gutxi izaten ditu. '''Haragia:''' Berdexka (biziagoa oinaren erdialderantz), usain eta zapore zehaztugabea. Oinarri sendoekin marroi-gorrixkara erreakzionatzen du. Espora-jalkina okre kolorekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea.<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|argitaletxea=Guia de Setas y Hongos de Navarra|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''Venetus'' taxoi nominala, marroi-berdexka baino hori-oliba gorrixka gehiago da, eta, pinudietan baino hostozabaletan gehiago hazten da, errefau usaina du. ''[[Cortinarius melanotus]]'' delakoak ezkata beltzaxkak ditu. == Sasoia eta lekua == Udazkenean (Irailetik azarora). Goi mendietako izeietan, [[pinu gorri]]etan. Lautadatan [[Pago|pagadietan]] eta [[Haritz|hariztietan]] ere ager daiteke. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] 4d8waippy19n3rgn1cbnlov9naauasy 0 1192246 10003088 9851193 2024-12-18T10:17:30Z Zorion 44278 10003088 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Crepidotus cesatii''''' ''[[Crepidotaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Crepidotus sphaerosporus'', ''Dochmiopus sphaerosporus'', ''Claudopus sphaerosporus'', ''Claudopus variabilis var. sphaeosporus'', ''Crepidotus sphaerosporus'', ''Crepidotus cesatii var. sphaerosporus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 0,8 eta 2 cm bitarteko diametrokoa, maskor forman, sesila, zuri zetaduna, felpaduna, ertza pixka bat beherantz biribildua. '''Orriak:''' Zuriak, gero okre-arrosak edo arrosa-arreak, hasieran herdoil-gorrixka kolorekoak, nahikoa zabal eta estuak. '''Hanka:''' Kaskarra. '''Haragia:''' Hutsala.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=423|ISBN=84-282-0541-X (T. 3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Crepidotus'' terminoa sandalia esan nahi duen latinezko “crépida” hitzetik eta belarria, esan nahi duen grezierazko “oûs” “otós” hitzetik dator. Sandalia formako belarriekin. Bere kapelaren formagatik. ''Sphaerosporus'' epitetoa grekotik dator, esferikoa, esan nahi duen “sphairos” hitzetik. Espora borobilak dituelako. == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea. === Nahasketa arriskua === Ia beti ezaugarri mikroskopikoen analisia eskatzen du. == Sasoia eta lekua == Hostozabalen eta koniferoen egurretan eta eukaliptoen enborretan. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Alaska, Txile, Nigeria, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Japonia, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Crepidotus]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Nigeriako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] isgrqdflcfzs4xhau0rp06uf8vvc7c0 0 1192346 10003131 9850254 2024-12-18T10:32:10Z Zorion 44278 10003131 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cudoniella clavus''''' ''[[Helotiaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Peziza uliginosa'', ''Bulgaria clavus'', ''Helotium uliginosum'', ''Ombrophila clavus'', ''Helotium pileatum'', ''Helotium clavus'', ''Helotium palustre'', ''Leotia aquatica'', ''Mollisia uliginosa'', ''Cudonia aquatica'', ''Hymenoscyphus uliginosus'', ''Cudoniella aquatica'', ''Cudoniella fructigena'', ''Ciboria uliginosa'', ''Leotia fructigena'', ''Calycina uliginosa'', ''Cudoniella mildbraedii'', ''Calycella uliginosa'', ''Ombrophila aquatica''. == Deskribapena == '''Karpoforoa:''' 0,5 eta 1 cm bitarteko diametrokoa. Kapela zirkularrarekin mehetzen doan oinaren gainean, normalean kapelaren diametroa baino luzeagoa; zuri zeharrargia. '''Haragia:''' Gelatinakara, zuria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=681|ISBN=84-282-0540-X (T. 2). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Aquatica'' epitetoa, uraren ondoan hazten delako du. == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea. === Nahasketa arriskua === Kaliz txiki eta pendukulatu baten itxura duen onddo gelatinotsu bitxia, uraren ondoan egur hondakinetan hazten dena. == Sasoia eta lekua == Erreketako adarretan edo egur zatietan, iturburuetan, agertzen den lekuetan nahiko ohikoa. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Groenlandia, Islandia, Europa, [[Svalbard]], Errusia, Japonia, Brasil.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Helotiaceae]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Groenlandiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Svalbardeko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] g4ycl8voydpsrqzkv9bvp0uugrs9qs5 0 1193088 10003102 9983672 2024-12-18T10:22:10Z Zorion 44278 10003102 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Neeltje Elizabeth Nannenga-Bremekamp|Nannenga-Bremekamp]], 1975 }} '''''Cribraria cancellata''''' ''[[Cribrariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Dictydium cancellatum'', ''Dictydium cancellatum subsp.* anomalum'', ''Clathrus recutitus'', ''Mucor cancellatus'', ''Stemonitis cancellata''. == Deskribapena == '''Esporangioak:''' Taldekoiak, globo itxurakoak, zapalduak, behean unbilikatuak, luze estipitatuak, arre-gorrixka-purpura kolorekoak, 0,4-0,7 mm (Oinaren guztizko altuera: 1-5 mm). Pendunkulo lesiniformea, luzea 1-8 aldiz esporangioaren diametroa, goialdean zurbila, arre iluna behealdean, bihurria goialdean. Peridio iheskorra, loditze bat uzten duena luzetarako zain forman, zeharkako zinta delikatuetan bilduak, sare poligonal irregularrak edo laukizuzenak osatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=581|ISBN=84-282-0541-X (T.3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea. === Nahasketa arriskua === Oso espezie arrunta, ondo ezagutzen zuten antzinako botanikariek. Kolore oso aldakorrak ditu. == Sasoia eta lekua == Enbor hiletan. === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:1975. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Cribraria]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] dq8lt74j5p1xww4k1a4nkawkfpnsadm 0 1194930 10002602 10000327 2024-12-17T17:06:45Z 85.85.1.72 informazioa gehitu 10002602 wikitext text/x-wiki {{erakunde infotaula}}'''Jaizale Durangaldeko Txistulariak''' 2005ean erregistratutako irabazi asmorik gabeko kultura elkartea da. Ordura arte Durangaldeko Txistulariak izena erabiltzen zuten [[Gerediaga Elkartea]] eta [[Bizkaiko Txistulari Elkartea|Bizkaiko Txistulari Elkartearen]] babesa bilatuz baimenak jasotzeko. == Helburuak == Elkartearen estututuetan azaltzen diren heluruak ondorengoak dira. * Gizartean eragina duten musika-kulturako ekimenak sustatzea. * Txistuarekin eta beste herri musika-tresna batzuekin zerikusia duten musika ekintzak sustatzea. * Herritarrak sentsibilizatzea, herri musikak eta kulturak komunikaziorako kultura elementu gisa duten garrantziaren inguruan Aipatutako helburuak lortze aldera ondorengoak antolatuko eta bultzatuko dira: * Ekiitaldiak antolatzea, hala nola, kontzertuak, kalejirak, bai txistuekin, bai beste musika tresna batzuekin. * Musika obra berrietarako eta musika taldeetarako lehiaketak antolatzea. * Musikari, oro har, eta bereziki txistuari buruzko hitzaldiak, azterlanak eta ikerketak antolatzea eta bultzatzea == Ekintzak == Durangaldeko dantza taldeekin harreman zuzena izanik heuren jaietako ekitaldietan parte hartzen dute, Durangaldeko Dantzari Eguna, Iurretako Urrijenak (bost urtean behin) zein herrietako Umeen dantza egunetan. Durangoko Aratusteetan, 1993 irten ziren kalera herriko Kriskitin dantza taldeekin. [[Durangoko Surrandiak|Surrandien konpartsarentzat]] eurek eskatuta egin zituzten musikak eta hitzak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangoko surrandiak|hizkuntza=eu-ES|url=https://herriondarea.eus/en/ficha/durangoko-surrandiak|aldizkaria=Herri Ondarea|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 2001. urtean Jesus Egigurenek "Durangoko aratusteak", hiru pieza eta Ixone Aromak hitzak.<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=20. urteurrena beteko du zapatuan Surrandien konpartsak|hizkuntza=es|data=2019-02-28|url=https://www.durangon.com/20-urteurrena-beteko-du-zapatuan-surrandien-konpartsak/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 2001. urtean Ander Erzillak "2001 Aratusteak" hiru pieza eta Unai Iturriagak hitzak<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=20. urteurrena beteko du zapatuan Surrandien konpartsak|hizkuntza=es|data=2019-02-28|url=https://www.durangon.com/20-urteurrena-beteko-du-zapatuan-surrandien-konpartsak/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 2003. urtean Ane Belaustegik "Durangoko Vals-polka" musika eta hitzak<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=20. urteurrena beteko du zapatuan Surrandien konpartsak|hizkuntza=es|data=2019-02-28|url=https://www.durangon.com/20-urteurrena-beteko-du-zapatuan-surrandien-konpartsak/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 2013. urtean CD bat kaleratu zen, Berrizko "Lorenzo Records" etxean grabatuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangoko surrandiak|hizkuntza=eu-ES|url=https://herriondarea.eus/en/ficha/durangoko-surrandiak|aldizkaria=Herri Ondarea|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 2024. urtean, Jose Mari Bastida "Txapik" "Surrandien dantza" polka. == Txistulari egunak  == Durangaldeko lehen txistulari eguna,  kontzertua 1956. urtean [[Abadiño|Abadiñon]] eman zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mugalari|izenburua=El Txistulari Eguna de Elorrio de este fin de semana estrena la publicación del libro '1956-2015 Txistu hotsak Durangaldean'|data=2019-03-20|url=https://mugakultura.eus/2019/03/20/txistulari-eguna-elorrio-estrena-la-publicacion-del-libro-1956-2015-txistu-hotsak-durangaldean/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Harrezkero Durangaldeko herri guztietatin pasatu dira.Urtero martxoan, ospazen dituzte Durangaldeko Txistulari egunak, tokia aldatzen joaten da, Durangalde historikoa kontuan harturik, Abadiño, Atxondo, Berriz, Durango, Elorrio, Ermua, Garai, Iurreta, Izurtza, Mallabia, Mañaria, Otxandio, Zaldibar eta Bolibar (hau eskualdetik kanpora).  Urtero herri ezberdinean, baina ordena bat jarraituz, beraz hamabost urtetik behin pasatzen dira herri berdinetik. 1972-1978 tartean ez zuten egun hori ospatu ahal izan, Gobernu zibilak ez zietelako baimenik eman. * ABADIÑO 1956 - 1966 - 1985 - 1998 – 2011 – 2026<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko Txistulari Eguna, domekan, Abadiñon - Abadiño|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/abadino/1387671168589-durangaldeko-txistulari-eguna-domekan-abadinon|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Abadiñon Durangaldeko Txistulariak -|hizkuntza=eu|url=https://drogetenitturri.eus/komunitatea/aspaldikoargazkiak/1710616898946-abadinon-durangaldeko-txistulariak|aldizkaria=drogetenitturri.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * ERMUA 1957 - 1989 - 2002 - 2016<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ermua acoge mañana el 61 Txistulari Eguna {{!}} Ayuntamiento de Ermua|url=https://www.ermua.eus/es/galerias-imagenes/ermua-acoge-manana-61-txistulari-eguna|aldizkaria=www.ermua.eus|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * BERRIZ 1958 - 1965 - 1986 - 1999 – 2012 - 2027<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berrizen batuko dira aurten Durangaldeko txistulariak - Berriz|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/berriz/1387674032708-berrizen-batuko-dira-aurten-durangaldeko-txistulariak|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * ZALDIBAR 1959 - 1964 - 1983 - 1996 – 2010 - 2025<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaldibar acoge el Txistulari Eguna mañana|hizkuntza=es|data=2010-03-18|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2010/03/18/zaldibar-acoge-txistulari-eguna-manana-5667160.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * BOLIBAR 1960 - 1984 - 1997 - 2006 – 2020 - 2021<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko Txistulari Eguna (Ziortza-Bolibar)|hizkuntza=eu|data=2020-03-29|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/ekitaldiak/txistularien-topaketa-ziortza-bolibar/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * OTXANDIO 1961 - 1981 - 1994 – 2008- 2023<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko 67. Txistulari Eguna|hizkuntza=eu-ES|url=https://txistulari.eus/ekitaldia/durangaldeko-67-txistulari-eguna/|aldizkaria=Euskal Herriko Txistulari Elkartea|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kalejira, txistu kontzertua eta gehiago domeka honetan Otxandion, Durangaldeko Txistulari Egunean - Otxandio|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/otxandio/1678974278470-kalejira-txistu-kontzertua-eta-gehiago-domeka-honetan-otxandion-durangaldeko-txistulari-egunean|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-14}}</ref> * DURANGO 1962 - 1968 - 2015 - 2030<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eskualdeak Txistularien Egunaren 60. urteurrena ospatuko du asteburuan|hizkuntza=es|data=2015-03-14|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2015/03/14/eskualdeak-txistularien-egunaren-60-urteurrena-5145379.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Hiru eguneko ekitaldiekin ospatuko dute Durangaldeko 60. Txistulari Eguna|hizkuntza=es|data=2015-03-09|url=https://www.durangon.com/hiru-eguneko-ekitaldiekin-ospatuko-dute-durangaldeko-60-txistulari-eguna/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * MALLABIA 1963 - 1982 - 1995 – 2009- 2024.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko 68. Txistulari Eguna|hizkuntza=|url=https://txistulari.eus/es/ekitaldia/durangaldeko-68-txistulari-eguna/|aldizkaria=Txistulari|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko 68. Txistulari Eguna|hizkuntza=eu-ES|url=https://txistulari.eus/ekitaldia/durangaldeko-68-txistulari-eguna/|aldizkaria=Euskal Herriko Txistulari Elkartea|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko Txistulari Eguna bueltatuko da igandean Mallabiara - Mallabia|hizkuntza=eu|url=https://drogetenitturri.eus/mallabia/1710446809229-durangaldeko-txistulari-eguna-bueltan|aldizkaria=drogetenitturri.eus|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=kantuen|izenburua=Artillero dale fuego - Durangaldeko 54. Txistulari eguna (Mallabia)|data=2009-03-15|url=https://www.youtube.com/watch?v=leFWDlaRh_E|sartze-data=2024-12-14}}</ref> * ATXONDO 1967 - 1970 - 1987 - 2000 – 2013 - 2028<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxondok bosgarren bider hartuko du Durangaldeko txistulari eguna - Atxondo|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/atxondo/1387678513311-atxondok-bosgarren-bider-hartuko-du-durangaldeko-txistulari-eguna|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * GARAI 1969 - 1988 - 2001 – 2014 - 2029<ref>{{Erreferentzia|izenburua=60 bat musikari batuko dira Txistulari Egunean - Garai|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/garai/1395307198284-60-bat-musikari-batuko-dira-txistulari-egunean|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * IZURTZA 1971 - 1991 - 2004 - 2018<ref>{{Erreferentzia|izena=NAHIKARI|abizena=CAYADO|izenburua=El Txistulari Eguna se celebrará en Izurtza por cuarta vez en su 63 edición|hizkuntza=es|data=2018-03-17|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/txistulari-eguna-celebrara-20180317213921-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * MAÑARIA 1979 - 1993 - 2007 - 2022<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mañarian Durangaldeko Txistulari Eguna ospatuko dute domekan, kalejira, kontzertu eta dantzekin - Mañaria|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/manaria/1654241309912-manarian-durangaldeko-txistulari-eguna-ospatuko-dute-domekan-kalejira-kontzertu-eta-dantzekin|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-14}}</ref> * ELORRIO 1980 - 1992 - 2005 - 2019<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mugalari|izenburua=El Txistulari Eguna de Elorrio de este fin de semana estrena la publicación del libro '1956-2015 Txistu hotsak Durangaldean'|data=2019-03-20|url=https://mugakultura.eus/2019/03/20/txistulari-eguna-elorrio-estrena-la-publicacion-del-libro-1956-2015-txistu-hotsak-durangaldean/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * IURRETA 1990 - 2003 - 2017<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giro aparta Durangaldeko Txistulari Egunean - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1489949450625-giro-aparta-durangaldeko-txistulari-egunean|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref> 2020 urtean ez zen egin COVID<ref>{{Erreferentzia|izenburua=[BIDEOA]: Txistulari Eguna balkoitik balkoira ospatu du Jaizalek - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1584636284555-txistulari-eguna-balkoitik-balkoira-ospatu-du-jaizalek|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Jaizale conmemora el Txistulari Eguna desde sus balcones|hizkuntza=es|data=2020-03-19|url=https://www.durangon.com/jaizale-conmemora-el-txistulari-eguna-desde-sus-balcones/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Zuzendariak == Txistulari eguneko kontzertu zuzendariak: * Luis Albizu (Ermua) 16 urtez (1956-1971)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ermuko Luis Albizu|url=https://www.durangon.com/wp-content/uploads/2010/03/831.pdf}}</ref> * Alejandro Aldekoa (Berriz) 17 urtez (1979-1995) * Eleder Iturrieta (Durango) 10 urtez (2011-2012-2013-2015-2017- 2018-2019-2021-2022-2024)<ref name=":1" /> * Alex Agirrebeitia (Zaldibar) 8 urtez (1996-1997-1999-2001-2007- 2008-2010-2014)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Garai acoge el domingo el Txistulari Eguna|hizkuntza=es|data=2014-03-18|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2014/03/18/garai-acoge-domingo-txistulari-eguna-5244386.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * Juan Ignacio Abasolo (Durango) 5 urtez (1998-2003-2004-2005-2006)<ref>{{Erreferentzia|izena=dotb Durangaldeko|abizena=Telebista|izenburua=Jaizalek gabonetako kontzertua eskeiniko du igande honetan Durangon {{!}} dotb Durangaldeko Telebista|hizkuntza=es|data=2024-12-16|url=https://dotb.eus/jaizalek-gabonetako-kontzertua-eskeiniko-du-igande-honetan-durangon/|aldizkaria=dotb.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * Iratxe Uribelarrea (Mallabia) 2 urtez (2009-2012)<ref>{{Erreferentzia|abizena=kantuen|izenburua=Goizueta - Durangaldeko 54. Txistulari eguna (Mallabia)|data=2009-03-15|url=https://www.youtube.com/watch?v=sIeX7Hk-qEs|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * Mila Milikua (Berriz) urtebetez (1999) * Sergio Torices (Durango) urtebetez (2000) * Pedro Palacín (Ermua) urtebetez (2002) * Esther Hernandez (Elorrio) urtebetez (2005) * Itxaso Arrizabalaga (Durango) urtebetez (2007) * Javier Urigoitia (Otxandio) urtebetez (2008) * Fernando Urain (Deba) urtebetez (2015) * Enrique Montero (Eibar) urtebetez (2016) * Kepa Pinedo (Gasteiz) urtebetez (2023)<ref name=":0" /> == Txistu kontzertuak == Urtero, Matienan ([[Abadiño]]), San Prudentzio jaietan; [[Elorrio|Elorrion]] Errebonbillo egunean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=jaizale txistulari elkartea|hizkuntza=eu|url=https://jaizaletxistulariak.blogspot.com/|aldizkaria=jaizaletxistulariak.blogspot.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Concierto en Elorrio con Jaizale txistu taldea|hizkuntza=|url=https://txistulari.eus/es/ekitaldia/concierto-en-elorrio-con-jaizale-txistu-taldea/|aldizkaria=Txistulari|sartze-data=2024-12-14}}</ref> Gabonetan Durangon<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txistu kontzertua. Jaizale|url=https://www.durangon.com/wp-content/uploads/2023/12/Durango_GABONAK_Egitaraua_2023.pdf}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gabonetako kontzertua: Durangoko Jaizale|hizkuntza=eu-ES|url=https://txistulari.eus/ekitaldia/gabonetako-kontzertua-durangoko-jaizale/|aldizkaria=Euskal Herriko Txistulari Elkartea|sartze-data=2024-12-14}}</ref> eta [[Euba]]<nowiki/>n ([[Zornotza]]) ematen dituzte kontzertuak. Horrez gain urtean behin kanpoko talde eta txistulari famatuak ere ekarten dituzte, 2015. urtean Durangon "AROZENATARREN TTUNTTUNA"<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Hiru eguneko ekitaldiekin ospatuko dute Durangaldeko 60. Txistulari Eguna|hizkuntza=es|data=2015-03-09|url=https://www.durangon.com/hiru-eguneko-ekitaldiekin-ospatuko-dute-durangaldeko-60-txistulari-eguna/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: 2019 Elorrion, ARABA txistu banda<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mugalari|izenburua=El Txistulari Eguna de Elorrio de este fin de semana estrena la publicación del libro '1956-2015 Txistu hotsak Durangaldean'|data=2019-03-20|url=https://mugakultura.eus/2019/03/20/txistulari-eguna-elorrio-estrena-la-publicacion-del-libro-1956-2015-txistu-hotsak-durangaldean/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: 2023. urtean Durangon, Luis Antonio Pedraza, "EN CLAVE DE FOLK"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Instagram|url=https://www.instagram.com/pedraza_oficial/p/Cpr4uZ-ooFW/?img_index=1|aldizkaria=www.instagram.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 2024. urtean Durangon, Garikoitz Mendizabal eta Gorka Hermosa. == Kalejirak == [[Durangaldea|Durangalde]] guztiko herrietako jaietan alaitzen dituzte kaleak, San Blas eta San Prudentzioetan Abadiñon;  San Pedroetan [[Atxondo]], [[Berriz]], eta Durangoko Tabiran; Andra Marixetan [[Mañaria|Mañarian]]; San Balentin eta Errebonbilloetan Elorrion; Santa Isabeletan [[Zaldibar|Zaldibarren;]] Santa Ageda eta Santo Tomasetan [[Izurtza|Izurtzan]]; eta Durangoko auzune guztietako jaietan (Muruetatorre, Madalena, Herria, San Roke, San Ignazio)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JAIZALEKOEK HERRIAko jaietan -|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/komunitatea/Jaizale/1461855560816-jaizalekoek-herriako-jaietan|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kalejira: Jaizale Txistulari Elkartea|hizkuntza=|url=https://txistulari.eus/es/ekitaldia/kalejira-jaizale-txistulari-elkartea-2/|aldizkaria=Txistulari|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Actualidad - durango-udala.net|url=https://www.durango.eus/es/-/jaizale-txistulari-elkarteak-uztailera-arte-durangoko-kale-eta-auzoak-alaituko-ditu|aldizkaria=www.durango.eus|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jaizale Txistulari Elkartea animará las calles de Durango de abril a julio {{!}} Dantzanet|url=https://www.dantzanet.net/?q=es/node/2889|aldizkaria=www.dantzanet.net|sartze-data=2024-12-14}}</ref>Durangoko jaietan goizeko 7:00etan sokamuturra egunetan, zezena urten aurretik eta berriro eguerdiko 12:00etan; Santa Zezilia egunean Durangon, Durangoko Euskal Jaietan.<ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=|izenburua=Durangoko Euskal Jaiak 2022|hizkuntza=|data=2022-03-06|url=https://www.kulturklik.euskadi.eus/evento/2022/06/04/durangoko-euskal-jaiak-2022/webkklik00-detalle/es/|aldizkaria=www.kulturklik.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Jaizale Euskal Jaietan|url=https://www.durangon.com/wp-content/uploads/2024/05/Euskal_jaiak_2024-egitaraua_.pdf}}</ref>Durangoko Aratusteetan Surrandien konpartsarekin.<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Los 'surrandis' de Kriskitin animan los Carnavales de Durango|hizkuntza=|data=2018-02-11|url=https://www.durangon.com/los-surrandis-kriskitin-animan-durango/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Las coplas de Carnaval darán inicio al programa de Durango|hizkuntza=|data=2014-02-26|url=https://www.durangon.com/las-coplas-de-carnaval-dara-n-inicio-al-programa-de-durango/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=20. urteurrena beteko du zapatuan Surrandien konpartsak|hizkuntza=|data=2019-02-28|url=https://www.durangon.com/20-urteurrena-beteko-du-zapatuan-surrandien-konpartsak/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref>Olentzaro eta Mari Domingirekin.<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=El Olentzero y Mari Domingi celebrarán la Navidad en Durango con Pirritx, Porrotx y Marimotots|hizkuntza=|data=2023-12-12|url=https://www.durangon.com/el-olentzero-y-mari-domingi-celebraran-la-navidad-en-durango-con-pirritx-porrotx-y-marimotots/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref>Gau Beltza alaitzen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier García|abizena=Legorburu|izenburua=Durango celebrará mañana 'Gau Beltza', poniendo en valor la cultura autóctona|hizkuntza=|data=2024-10-30|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durango-celebrara-manana-gau-beltza-poniendo-valor-20241030095338-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-14}}</ref> == Omenaldiak == * 1974 Berriz, Serafin Amezuari omenaldia.antolatu zuten * 1986 Durangon, Euskal Jokoen mendeurrena ospatu zelarik, hainbat ekintza berezi antoatu zituzten, banden eta bakarlarien konkurtso, txisturako obra barrein konkursoa, etab. * 1991 Durangon, Bizkaiko txistularien V. eguna ospatzen zelarik Durangaldeko 12 txistulari nagusi omendu zituzten. Durangoko Faustino Carreto, Pablo Uriarte "Kukutxu", Antonio Urgoiti eta Julian Oses; Abadiñoko, Cesareo Ezenarro eta Julian Azkarate; Zaldibarko Juanito Lasuen; Berrizko Alejandro Aldekoa eta Balentin Lasuen; Ermuko Alejandro Zubizarreta; Mallabiako Emilio Pradera; Elorrioko Sabino Ansola * 1991 Otxandion, Mario Padilla omendu zuten. * 1996 Berrizen, Alejandro Aldekoa omendu zuten.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Zaldibarko txistulari eta dantzariak|url=https://www.zaldibar.eus/es-ES/Conoce-Zaldibar/Cultura/Balendin_Lasuen/029%20Zaldibarko%20txistulariak%20eta%20dantzariak.pdf}}</ref> * 2006 eta 2015 Bolibarren, Agustin Barruetabeña omendu zuten. * 2011 Durangon, Karmelo Barruetabeña eta Juan Antonio Aromari, Euskal Herriko Txistulari elkarteko zilarrezko domina ezartzea eta omenaldia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zilarrezko Domina Aroma eta Barruetabeñari Euskal Herriko txistulari elkartearen eskutik - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1387672916793-zilarrezko-domina-aroma-eta-barruetabenari-euskal-herriko-txistulari-elkartearen-eskutik|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * 2015 Durangon, Amaia Aroma omendu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amaia Aroma txistulari durangarra omendu dute Tuteran - Durango|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durango/1501053521709-amaia-aroma-txistulari-durangarra-omendu-dute-tuteran|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=txistulari|izenburua=[BIDEOA] Amaia Aroma Lejarretari omenaldia Sestaon|hizkuntza=eu-ES|data=2019-03-28|url=https://txistulari.eus/2019/03/28/bideoa-amaia-aroma-lejarretari-omenaldia-sestaon/|aldizkaria=Euskal Herriko Txistulari Elkartea|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Izaskun|abizena=Ellakuriaga|izenburua=60. URTEURRENA {{!}}100 lagun txistua joten Durangon|data=2015-03-10|url=https://mugakultura.eus/2015/03/10/60-urteurrena-100-lagun-txistua-joten-durangon/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * 2016 Ermuan, Alejandro Zubizarreta eta Emilio Pradera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubizarreta Albizu, Alejandro - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/ermua/hizlariak/alejandro-zubizarreta-albizu/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref name=":2" /> * 2022 Bilbon, Bizkaiko Dantzarien Biltzarrak bere "ESKER ONA" saria eman zion Juan Antonio Aromari.<ref>{{Erreferentzia|izena=Izaskun|abizena=Ellakuriaga|izenburua=60. URTEURRENA {{!}}100 lagun txistua joten Durangon|data=2015-03-10|url=https://mugakultura.eus/2015/03/10/60-urteurrena-100-lagun-txistua-joten-durangon/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=dantzancom|izenburua=Euskal dantzaren alde aritutakoak eskertuko ditu BDBk seigarren urtez|hizkuntza=eu|url=https://dantzan.eus/albisteak/esker-onak-vi|aldizkaria=dantzan.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * 2024 Mallabia. Eloy Zelaieta * 2024 Abadiñon eta Durangon, Jose Luis Zarrabeitia "Urtain" atabalariari omenaldiak.<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Jaizale homenajea al atabalero abadiñarra José Luis Zarrabeitia|hizkuntza=|data=2023-10-16|url=https://www.durangon.com/jaizale-homenajea-al-atabalero-abadinarra-jose-luis-zarrabeitia/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jose Luis Zarrabeitia 'Urtain' atabalaria omenduko du Jaizale txistulari elkarteak - Durango|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durango/1697290046479-jose-luis-zarrabeitia-urtain-atabalaria-omenduko-du-jaizale-txistulari-elkarteak|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jose Luis Zarrabeitia 'Urtain' atabalariari omenaldi hunkigarria egin diote Abadiñon - Abadiño|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/abadino/1711207912612-jose-luis-zarrabeitia-urtain-atabalariari-omenaldi-hunkigarria-egin-diote-abadinon|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Lanak == === '''Diskografia''' === * [https://www.youtube.com/watch?v=B3EngG_i0nc Durangoko Aratusteak, "Surrandi" abestiaren musika eta letra.] Bideoa YouTube. === '''Argitalpena''' === 1956-2015 TXISTU HOTSAK DURANGALDEAN. 2019. urtean argitaratua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txistu hotsak Durangaldean (Eskerrik asko, Aroma!)|url=https://mugakultura.eus/opinion/txistu-hotsak-durangaldean-eskerrik-asko-aroma/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Mugalari|izenburua=El Txistulari Eguna de Elorrio de este fin de semana estrena la publicación del libro '1956-2015 Txistu hotsak Durangaldean'|data=2019-03-20|url=https://mugakultura.eus/2019/03/20/txistulari-eguna-elorrio-estrena-la-publicacion-del-libro-1956-2015-txistu-hotsak-durangaldean/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Mugalari|izenburua=El Txistulari Eguna de Elorrio de este fin de semana estrena la publicación del libro '1956-2015 Txistu hotsak Durangaldean'|data=2019-03-20|url=https://mugakultura.eus/2019/03/20/txistulari-eguna-elorrio-estrena-la-publicacion-del-libro-1956-2015-txistu-hotsak-durangaldean/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === '''Partiturak''' === "Surrandien dantza" Jose Maria Bastida "Txapik" egindako polka 2024. karnabaletarako<ref>{{Erreferentzia|izena=dotb Durangaldeko|abizena=Telebista|izenburua=Jose Mari Bastidak Surrandien dantza aurkeztuko du Durangon ostiralean {{!}} dotb Durangaldeko Telebista|hizkuntza=es|data=2024-01-23|url=https://dotb.eus/jose-mari-bastidak-surrandien-dantza-aurkeztuko-du-durangon-ostiralean/|aldizkaria=dotb.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> "Aurrera JAIZALE" biribilketa, José Maria Bastida "Txapik" egina, 2024 otsailean. == Iruditegia == <gallery mode="packed" heights="120"> Fitxategi:Durangaldeko txistulariak Abadiñon.jpg|Durangaldeko txistulariak Abadiñon Fitxategi:Jaizale surrandietan.jpg|Jaizale 2016ko Surrandietan Fitxategi:Surrandiak 2022 kalejira 1.jpg|Jaizale 2022ko Surrandietan Fitxategi:Jaizale txistulari taldea.jpg|Jaizaleren kontzertua. Matiena, 2024 </gallery> == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == [[Kategoria:Elkarteak]] [[Kategoria:Txistulariak]] [[Kategoria:Durangaldearrak]] 8b5ea6w3ike8o2jn8fjy5a3xrknw2w2 10002604 10002602 2024-12-17T17:10:47Z Wikimaribarre 88969 10002604 wikitext text/x-wiki {{erakunde infotaula}}'''Jaizale Durangaldeko Txistulariak''' 2005ean erregistratutako irabazi asmorik gabeko kultura elkartea da. Ordura arte Durangaldeko Txistulariak izena erabiltzen zuten [[Gerediaga Elkartea]] eta [[Bizkaiko Txistulari Elkartea|Bizkaiko Txistulari Elkartearen]] babesa bilatuz baimenak jasotzeko. == Helburuak == Elkartearen estututuetan azaltzen diren heluruak ondorengoak dira. * Gizartean eragina duten musika-kulturako ekimenak sustatzea. * Txistuarekin eta beste herri musika-tresna batzuekin zerikusia duten musika ekintzak sustatzea. * Herritarrak sentsibilizatzea, herri musikak eta kulturak komunikaziorako kultura elementu gisa duten garrantziaren inguruan Aipatutako helburuak lortze aldera ondorengoak antolatuko eta bultzatuko dira: * Ekiitaldiak antolatzea, hala nola, kontzertuak, kalejirak, bai txistuekin, bai beste musika tresna batzuekin. * Musika obra berrietarako eta musika taldeetarako lehiaketak antolatzea. * Musikari, oro har, eta bereziki txistuari buruzko hitzaldiak, azterlanak eta ikerketak antolatzea eta bultzatzea == Ekintzak == Durangaldeko dantza taldeekin harreman zuzena izanik heuren jaietako ekitaldietan parte hartzen dute, Durangaldeko Dantzari Eguna, Iurretako Urrijenak (bost urtean behin) zein herrietako Umeen dantza egunetan. Durangoko Aratusteetan, 1993 irten ziren kalera herriko Kriskitin dantza taldeekin. [[Durangoko Surrandiak|Surrandien konpartsarentzat]] eurek eskatuta egin zituzten musikak eta hitzak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangoko surrandiak|hizkuntza=eu-ES|url=https://herriondarea.eus/en/ficha/durangoko-surrandiak|aldizkaria=Herri Ondarea|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 2001. urtean Jesus Egigurenek "Durangoko aratusteak", hiru pieza eta Ixone Aromak hitzak.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=20. urteurrena beteko du zapatuan Surrandien konpartsak|hizkuntza=es|data=2019-02-28|url=https://www.durangon.com/20-urteurrena-beteko-du-zapatuan-surrandien-konpartsak/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 2001. urtean Ander Erzillak "2001 Aratusteak" hiru pieza eta Unai Iturriagak hitzak<ref name=":3" /> 2003. urtean Ane Belaustegik "Durangoko Vals-polka" musika eta hitzak<ref name=":3" /> 2013. urtean CD bat kaleratu zen, Berrizko "Lorenzo Records" etxean grabatuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangoko surrandiak|hizkuntza=eu-ES|url=https://herriondarea.eus/en/ficha/durangoko-surrandiak|aldizkaria=Herri Ondarea|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 2024. urtean, Jose Mari Bastida "Txapik" "Surrandien dantza" polka. == Txistulari egunak  == Durangaldeko lehen txistulari eguna,  kontzertua 1956. urtean [[Abadiño|Abadiñon]] eman zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mugalari|izenburua=El Txistulari Eguna de Elorrio de este fin de semana estrena la publicación del libro '1956-2015 Txistu hotsak Durangaldean'|data=2019-03-20|url=https://mugakultura.eus/2019/03/20/txistulari-eguna-elorrio-estrena-la-publicacion-del-libro-1956-2015-txistu-hotsak-durangaldean/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Harrezkero Durangaldeko herri guztietatin pasatu dira.Urtero martxoan, ospazen dituzte Durangaldeko Txistulari egunak, tokia aldatzen joaten da, Durangalde historikoa kontuan harturik, Abadiño, Atxondo, Berriz, Durango, Elorrio, Ermua, Garai, Iurreta, Izurtza, Mallabia, Mañaria, Otxandio, Zaldibar eta Bolibar (hau eskualdetik kanpora).  Urtero herri ezberdinean, baina ordena bat jarraituz, beraz hamabost urtetik behin pasatzen dira herri berdinetik. 1972-1978 tartean ez zuten egun hori ospatu ahal izan, Gobernu zibilak ez zietelako baimenik eman. * ABADIÑO 1956 - 1966 - 1985 - 1998 – 2011 – 2026<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko Txistulari Eguna, domekan, Abadiñon - Abadiño|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/abadino/1387671168589-durangaldeko-txistulari-eguna-domekan-abadinon|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Abadiñon Durangaldeko Txistulariak -|hizkuntza=eu|url=https://drogetenitturri.eus/komunitatea/aspaldikoargazkiak/1710616898946-abadinon-durangaldeko-txistulariak|aldizkaria=drogetenitturri.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * ERMUA 1957 - 1989 - 2002 - 2016<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ermua acoge mañana el 61 Txistulari Eguna {{!}} Ayuntamiento de Ermua|url=https://www.ermua.eus/es/galerias-imagenes/ermua-acoge-manana-61-txistulari-eguna|aldizkaria=www.ermua.eus|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * BERRIZ 1958 - 1965 - 1986 - 1999 – 2012 - 2027<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berrizen batuko dira aurten Durangaldeko txistulariak - Berriz|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/berriz/1387674032708-berrizen-batuko-dira-aurten-durangaldeko-txistulariak|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * ZALDIBAR 1959 - 1964 - 1983 - 1996 – 2010 - 2025<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaldibar acoge el Txistulari Eguna mañana|hizkuntza=es|data=2010-03-18|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2010/03/18/zaldibar-acoge-txistulari-eguna-manana-5667160.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * BOLIBAR 1960 - 1984 - 1997 - 2006 – 2020 - 2021<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko Txistulari Eguna (Ziortza-Bolibar)|hizkuntza=eu|data=2020-03-29|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/ekitaldiak/txistularien-topaketa-ziortza-bolibar/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * OTXANDIO 1961 - 1981 - 1994 – 2008- 2023<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko 67. Txistulari Eguna|hizkuntza=eu-ES|url=https://txistulari.eus/ekitaldia/durangaldeko-67-txistulari-eguna/|aldizkaria=Euskal Herriko Txistulari Elkartea|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kalejira, txistu kontzertua eta gehiago domeka honetan Otxandion, Durangaldeko Txistulari Egunean - Otxandio|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/otxandio/1678974278470-kalejira-txistu-kontzertua-eta-gehiago-domeka-honetan-otxandion-durangaldeko-txistulari-egunean|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-14}}</ref> * DURANGO 1962 - 1968 - 2015 - 2030<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eskualdeak Txistularien Egunaren 60. urteurrena ospatuko du asteburuan|hizkuntza=es|data=2015-03-14|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2015/03/14/eskualdeak-txistularien-egunaren-60-urteurrena-5145379.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Hiru eguneko ekitaldiekin ospatuko dute Durangaldeko 60. Txistulari Eguna|hizkuntza=es|data=2015-03-09|url=https://www.durangon.com/hiru-eguneko-ekitaldiekin-ospatuko-dute-durangaldeko-60-txistulari-eguna/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * MALLABIA 1963 - 1982 - 1995 – 2009- 2024.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko 68. Txistulari Eguna|hizkuntza=|url=https://txistulari.eus/es/ekitaldia/durangaldeko-68-txistulari-eguna/|aldizkaria=Txistulari|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko 68. Txistulari Eguna|hizkuntza=eu-ES|url=https://txistulari.eus/ekitaldia/durangaldeko-68-txistulari-eguna/|aldizkaria=Euskal Herriko Txistulari Elkartea|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangaldeko Txistulari Eguna bueltatuko da igandean Mallabiara - Mallabia|hizkuntza=eu|url=https://drogetenitturri.eus/mallabia/1710446809229-durangaldeko-txistulari-eguna-bueltan|aldizkaria=drogetenitturri.eus|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=kantuen|izenburua=Artillero dale fuego - Durangaldeko 54. Txistulari eguna (Mallabia)|data=2009-03-15|url=https://www.youtube.com/watch?v=leFWDlaRh_E|sartze-data=2024-12-14}}</ref> * ATXONDO 1967 - 1970 - 1987 - 2000 – 2013 - 2028<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxondok bosgarren bider hartuko du Durangaldeko txistulari eguna - Atxondo|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/atxondo/1387678513311-atxondok-bosgarren-bider-hartuko-du-durangaldeko-txistulari-eguna|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * GARAI 1969 - 1988 - 2001 – 2014 - 2029<ref>{{Erreferentzia|izenburua=60 bat musikari batuko dira Txistulari Egunean - Garai|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/garai/1395307198284-60-bat-musikari-batuko-dira-txistulari-egunean|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * IZURTZA 1971 - 1991 - 2004 - 2018<ref>{{Erreferentzia|izena=NAHIKARI|abizena=CAYADO|izenburua=El Txistulari Eguna se celebrará en Izurtza por cuarta vez en su 63 edición|hizkuntza=es|data=2018-03-17|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/txistulari-eguna-celebrara-20180317213921-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-15}}</ref> * MAÑARIA 1979 - 1993 - 2007 - 2022<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mañarian Durangaldeko Txistulari Eguna ospatuko dute domekan, kalejira, kontzertu eta dantzekin - Mañaria|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/manaria/1654241309912-manarian-durangaldeko-txistulari-eguna-ospatuko-dute-domekan-kalejira-kontzertu-eta-dantzekin|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-14}}</ref> * ELORRIO 1980 - 1992 - 2005 - 2019<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mugalari|izenburua=El Txistulari Eguna de Elorrio de este fin de semana estrena la publicación del libro '1956-2015 Txistu hotsak Durangaldean'|data=2019-03-20|url=https://mugakultura.eus/2019/03/20/txistulari-eguna-elorrio-estrena-la-publicacion-del-libro-1956-2015-txistu-hotsak-durangaldean/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * IURRETA 1990 - 2003 - 2017<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giro aparta Durangaldeko Txistulari Egunean - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1489949450625-giro-aparta-durangaldeko-txistulari-egunean|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref> 2020 urtean ez zen egin COVID<ref>{{Erreferentzia|izenburua=[BIDEOA]: Txistulari Eguna balkoitik balkoira ospatu du Jaizalek - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1584636284555-txistulari-eguna-balkoitik-balkoira-ospatu-du-jaizalek|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Jaizale conmemora el Txistulari Eguna desde sus balcones|hizkuntza=es|data=2020-03-19|url=https://www.durangon.com/jaizale-conmemora-el-txistulari-eguna-desde-sus-balcones/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Zuzendariak == Txistulari eguneko kontzertu zuzendariak: * Luis Albizu (Ermua) 16 urtez (1956-1971)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ermuko Luis Albizu|url=https://www.durangon.com/wp-content/uploads/2010/03/831.pdf}}</ref> * Alejandro Aldekoa (Berriz) 17 urtez (1979-1995) * Eleder Iturrieta (Durango) 10 urtez (2011-2012-2013-2015-2017- 2018-2019-2021-2022-2024)<ref name=":1" /> * Alex Agirrebeitia (Zaldibar) 8 urtez (1996-1997-1999-2001-2007- 2008-2010-2014)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Garai acoge el domingo el Txistulari Eguna|hizkuntza=es|data=2014-03-18|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2014/03/18/garai-acoge-domingo-txistulari-eguna-5244386.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * Juan Ignacio Abasolo (Durango) 5 urtez (1998-2003-2004-2005-2006)<ref>{{Erreferentzia|izena=dotb Durangaldeko|abizena=Telebista|izenburua=Jaizalek gabonetako kontzertua eskeiniko du igande honetan Durangon {{!}} dotb Durangaldeko Telebista|hizkuntza=es|data=2024-12-16|url=https://dotb.eus/jaizalek-gabonetako-kontzertua-eskeiniko-du-igande-honetan-durangon/|aldizkaria=dotb.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * Iratxe Uribelarrea (Mallabia) 2 urtez (2009-2012)<ref>{{Erreferentzia|abizena=kantuen|izenburua=Goizueta - Durangaldeko 54. Txistulari eguna (Mallabia)|data=2009-03-15|url=https://www.youtube.com/watch?v=sIeX7Hk-qEs|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * Mila Milikua (Berriz) urtebetez (1999) * Sergio Torices (Durango) urtebetez (2000) * Pedro Palacín (Ermua) urtebetez (2002) * Esther Hernandez (Elorrio) urtebetez (2005) * Itxaso Arrizabalaga (Durango) urtebetez (2007) * Javier Urigoitia (Otxandio) urtebetez (2008) * Fernando Urain (Deba) urtebetez (2015) * Enrique Montero (Eibar) urtebetez (2016) * Kepa Pinedo (Gasteiz) urtebetez (2023)<ref name=":0" /> == Txistu kontzertuak == Urtero, Matienan ([[Abadiño]]), San Prudentzio jaietan; [[Elorrio|Elorrion]] Errebonbillo egunean,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=jaizale txistulari elkartea|hizkuntza=eu|url=https://jaizaletxistulariak.blogspot.com/|aldizkaria=jaizaletxistulariak.blogspot.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Concierto en Elorrio con Jaizale txistu taldea|hizkuntza=|url=https://txistulari.eus/es/ekitaldia/concierto-en-elorrio-con-jaizale-txistu-taldea/|aldizkaria=Txistulari|sartze-data=2024-12-14}}</ref> Gabonetan Durangon<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txistu kontzertua. Jaizale|url=https://www.durangon.com/wp-content/uploads/2023/12/Durango_GABONAK_Egitaraua_2023.pdf}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gabonetako kontzertua: Durangoko Jaizale|hizkuntza=eu-ES|url=https://txistulari.eus/ekitaldia/gabonetako-kontzertua-durangoko-jaizale/|aldizkaria=Euskal Herriko Txistulari Elkartea|sartze-data=2024-12-14}}</ref> eta [[Euba]]<nowiki/>n ([[Zornotza]]) ematen dituzte kontzertuak. Horrez gain urtean behin kanpoko talde eta txistulari famatuak ere ekarten dituzte, 2015. urtean Durangon "AROZENATARREN TTUNTTUNA"<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Hiru eguneko ekitaldiekin ospatuko dute Durangaldeko 60. Txistulari Eguna|hizkuntza=es|data=2015-03-09|url=https://www.durangon.com/hiru-eguneko-ekitaldiekin-ospatuko-dute-durangaldeko-60-txistulari-eguna/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: 2019 Elorrion, ARABA txistu banda<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mugalari|izenburua=El Txistulari Eguna de Elorrio de este fin de semana estrena la publicación del libro '1956-2015 Txistu hotsak Durangaldean'|data=2019-03-20|url=https://mugakultura.eus/2019/03/20/txistulari-eguna-elorrio-estrena-la-publicacion-del-libro-1956-2015-txistu-hotsak-durangaldean/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref>: 2023. urtean Durangon, Luis Antonio Pedraza, "EN CLAVE DE FOLK"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Instagram|url=https://www.instagram.com/pedraza_oficial/p/Cpr4uZ-ooFW/?img_index=1|aldizkaria=www.instagram.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 2024. urtean Durangon, Garikoitz Mendizabal eta Gorka Hermosa. == Kalejirak == [[Durangaldea|Durangalde]] guztiko herrietako jaietan alaitzen dituzte kaleak, San Blas eta San Prudentzioetan Abadiñon;  San Pedroetan [[Atxondo]], [[Berriz]], eta Durangoko Tabiran; Andra Marixetan [[Mañaria|Mañarian]]; San Balentin eta Errebonbilloetan Elorrion; Santa Isabeletan [[Zaldibar|Zaldibarren;]] Santa Ageda eta Santo Tomasetan [[Izurtza|Izurtzan]]; eta Durangoko auzune guztietako jaietan (Muruetatorre, Madalena, Herria, San Roke, San Ignazio)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JAIZALEKOEK HERRIAko jaietan -|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/komunitatea/Jaizale/1461855560816-jaizalekoek-herriako-jaietan|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kalejira: Jaizale Txistulari Elkartea|hizkuntza=|url=https://txistulari.eus/es/ekitaldia/kalejira-jaizale-txistulari-elkartea-2/|aldizkaria=Txistulari|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Actualidad - durango-udala.net|url=https://www.durango.eus/es/-/jaizale-txistulari-elkarteak-uztailera-arte-durangoko-kale-eta-auzoak-alaituko-ditu|aldizkaria=www.durango.eus|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jaizale Txistulari Elkartea animará las calles de Durango de abril a julio {{!}} Dantzanet|url=https://www.dantzanet.net/?q=es/node/2889|aldizkaria=www.dantzanet.net|sartze-data=2024-12-14}}</ref>Durangoko jaietan goizeko 7:00etan sokamuturra egunetan, zezena urten aurretik eta berriro eguerdiko 12:00etan; Santa Zezilia egunean Durangon, Durangoko Euskal Jaietan.<ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=|izenburua=Durangoko Euskal Jaiak 2022|hizkuntza=|data=2022-03-06|url=https://www.kulturklik.euskadi.eus/evento/2022/06/04/durangoko-euskal-jaiak-2022/webkklik00-detalle/es/|aldizkaria=www.kulturklik.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Jaizale Euskal Jaietan|url=https://www.durangon.com/wp-content/uploads/2024/05/Euskal_jaiak_2024-egitaraua_.pdf}}</ref>Durangoko Aratusteetan Surrandien konpartsarekin.<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Los 'surrandis' de Kriskitin animan los Carnavales de Durango|hizkuntza=|data=2018-02-11|url=https://www.durangon.com/los-surrandis-kriskitin-animan-durango/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Las coplas de Carnaval darán inicio al programa de Durango|hizkuntza=|data=2014-02-26|url=https://www.durangon.com/las-coplas-de-carnaval-dara-n-inicio-al-programa-de-durango/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=20. urteurrena beteko du zapatuan Surrandien konpartsak|hizkuntza=|data=2019-02-28|url=https://www.durangon.com/20-urteurrena-beteko-du-zapatuan-surrandien-konpartsak/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref>Olentzaro eta Mari Domingirekin.<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=El Olentzero y Mari Domingi celebrarán la Navidad en Durango con Pirritx, Porrotx y Marimotots|hizkuntza=|data=2023-12-12|url=https://www.durangon.com/el-olentzero-y-mari-domingi-celebraran-la-navidad-en-durango-con-pirritx-porrotx-y-marimotots/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref>Gau Beltza alaitzen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier García|abizena=Legorburu|izenburua=Durango celebrará mañana 'Gau Beltza', poniendo en valor la cultura autóctona|hizkuntza=|data=2024-10-30|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durango-celebrara-manana-gau-beltza-poniendo-valor-20241030095338-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-14}}</ref> == Omenaldiak == * 1974 Berriz, Serafin Amezuari omenaldia.antolatu zuten * 1986 Durangon, Euskal Jokoen mendeurrena ospatu zelarik, hainbat ekintza berezi antoatu zituzten, banden eta bakarlarien konkurtso, txisturako obra barrein konkursoa, etab. * 1991 Durangon, Bizkaiko txistularien V. eguna ospatzen zelarik Durangaldeko 12 txistulari nagusi omendu zituzten. Durangoko Faustino Carreto, Pablo Uriarte "Kukutxu", Antonio Urgoiti eta Julian Oses; Abadiñoko, Cesareo Ezenarro eta Julian Azkarate; Zaldibarko Juanito Lasuen; Berrizko Alejandro Aldekoa eta Balentin Lasuen; Ermuko Alejandro Zubizarreta; Mallabiako Emilio Pradera; Elorrioko Sabino Ansola * 1991 Otxandion, Mario Padilla omendu zuten. * 1996 Berrizen, Alejandro Aldekoa omendu zuten.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Zaldibarko txistulari eta dantzariak|url=https://www.zaldibar.eus/es-ES/Conoce-Zaldibar/Cultura/Balendin_Lasuen/029%20Zaldibarko%20txistulariak%20eta%20dantzariak.pdf}}</ref> * 2006 eta 2015 Bolibarren, Agustin Barruetabeña omendu zuten. * 2011 Durangon, Karmelo Barruetabeña eta Juan Antonio Aromari, Euskal Herriko Txistulari elkarteko zilarrezko domina ezartzea eta omenaldia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zilarrezko Domina Aroma eta Barruetabeñari Euskal Herriko txistulari elkartearen eskutik - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1387672916793-zilarrezko-domina-aroma-eta-barruetabenari-euskal-herriko-txistulari-elkartearen-eskutik|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * 2015 Durangon, Amaia Aroma omendu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amaia Aroma txistulari durangarra omendu dute Tuteran - Durango|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durango/1501053521709-amaia-aroma-txistulari-durangarra-omendu-dute-tuteran|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=txistulari|izenburua=[BIDEOA] Amaia Aroma Lejarretari omenaldia Sestaon|hizkuntza=eu-ES|data=2019-03-28|url=https://txistulari.eus/2019/03/28/bideoa-amaia-aroma-lejarretari-omenaldia-sestaon/|aldizkaria=Euskal Herriko Txistulari Elkartea|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Izaskun|abizena=Ellakuriaga|izenburua=60. URTEURRENA {{!}}100 lagun txistua joten Durangon|data=2015-03-10|url=https://mugakultura.eus/2015/03/10/60-urteurrena-100-lagun-txistua-joten-durangon/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * 2016 Ermuan, Alejandro Zubizarreta eta Emilio Pradera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubizarreta Albizu, Alejandro - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/ermua/hizlariak/alejandro-zubizarreta-albizu/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref name=":2" /> * 2022 Bilbon, Bizkaiko Dantzarien Biltzarrak bere "ESKER ONA" saria eman zion Juan Antonio Aromari.<ref>{{Erreferentzia|izena=Izaskun|abizena=Ellakuriaga|izenburua=60. URTEURRENA {{!}}100 lagun txistua joten Durangon|data=2015-03-10|url=https://mugakultura.eus/2015/03/10/60-urteurrena-100-lagun-txistua-joten-durangon/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=dantzancom|izenburua=Euskal dantzaren alde aritutakoak eskertuko ditu BDBk seigarren urtez|hizkuntza=eu|url=https://dantzan.eus/albisteak/esker-onak-vi|aldizkaria=dantzan.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * 2024 Mallabia. Eloy Zelaieta * 2024 Abadiñon eta Durangon, Jose Luis Zarrabeitia "Urtain" atabalariari omenaldiak.<ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Jaizale homenajea al atabalero abadiñarra José Luis Zarrabeitia|hizkuntza=|data=2023-10-16|url=https://www.durangon.com/jaizale-homenajea-al-atabalero-abadinarra-jose-luis-zarrabeitia/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jose Luis Zarrabeitia 'Urtain' atabalaria omenduko du Jaizale txistulari elkarteak - Durango|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durango/1697290046479-jose-luis-zarrabeitia-urtain-atabalaria-omenduko-du-jaizale-txistulari-elkarteak|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jose Luis Zarrabeitia 'Urtain' atabalariari omenaldi hunkigarria egin diote Abadiñon - Abadiño|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/abadino/1711207912612-jose-luis-zarrabeitia-urtain-atabalariari-omenaldi-hunkigarria-egin-diote-abadinon|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Lanak == === '''Diskografia''' === * [https://www.youtube.com/watch?v=B3EngG_i0nc Durangoko Aratusteak, "Surrandi" abestiaren musika eta letra.] Bideoa YouTube. === '''Argitalpena''' === 1956-2015 TXISTU HOTSAK DURANGALDEAN. 2019. urtean argitaratua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txistu hotsak Durangaldean (Eskerrik asko, Aroma!)|url=https://mugakultura.eus/opinion/txistu-hotsak-durangaldean-eskerrik-asko-aroma/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Mugalari|izenburua=El Txistulari Eguna de Elorrio de este fin de semana estrena la publicación del libro '1956-2015 Txistu hotsak Durangaldean'|data=2019-03-20|url=https://mugakultura.eus/2019/03/20/txistulari-eguna-elorrio-estrena-la-publicacion-del-libro-1956-2015-txistu-hotsak-durangaldean/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Mugalari|izenburua=El Txistulari Eguna de Elorrio de este fin de semana estrena la publicación del libro '1956-2015 Txistu hotsak Durangaldean'|data=2019-03-20|url=https://mugakultura.eus/2019/03/20/txistulari-eguna-elorrio-estrena-la-publicacion-del-libro-1956-2015-txistu-hotsak-durangaldean/|aldizkaria=MugaKultura|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === '''Partiturak''' === "Surrandien dantza" Jose Maria Bastida "Txapik" egindako polka 2024. karnabaletarako<ref>{{Erreferentzia|izena=dotb Durangaldeko|abizena=Telebista|izenburua=Jose Mari Bastidak Surrandien dantza aurkeztuko du Durangon ostiralean {{!}} dotb Durangaldeko Telebista|hizkuntza=es|data=2024-01-23|url=https://dotb.eus/jose-mari-bastidak-surrandien-dantza-aurkeztuko-du-durangon-ostiralean/|aldizkaria=dotb.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> "Aurrera JAIZALE" biribilketa, José Maria Bastida "Txapik" egina, 2024 otsailean. == Iruditegia == <gallery mode="packed" heights="120"> Fitxategi:Durangaldeko txistulariak Abadiñon.jpg|Durangaldeko txistulariak Abadiñon Fitxategi:Jaizale surrandietan.jpg|Jaizale 2016ko Surrandietan Fitxategi:Surrandiak 2022 kalejira 1.jpg|Jaizale 2022ko Surrandietan Fitxategi:Jaizale txistulari taldea.jpg|Jaizaleren kontzertua. Matiena, 2024 </gallery> == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == [[Kategoria:Elkarteak]] [[Kategoria:Txistulariak]] [[Kategoria:Durangaldearrak]] rotjrmpqkbadi18e00ec5krtx7h8l31 0 1199400 10002621 10001454 2024-12-17T17:45:50Z Xirkan 12788 10002621 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Erromaren arpilatzea''' [[410]]eko [[abuztuaren 24]]tik [[abuztuaren 27]]ra bitarte jazotako gertaera izan zen. Egun horietan, [[Alariko]] errege zuten [[bisigodo]]ek [[Erroma]] hiria hartu eta harrapakatu zuten. Ordurako Erroma ez zen [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]ren hiriburu administratiboa, [[Mediolanum]]ek (egungo [[Milan]]) ordezkatu baitzuen [[286]]an eta [[Ravena]]k [[402]]an. Hala ere, [[Erromatar Inperioa]]ren «betiereko hiria» eta zentro espirituala izaten jarraitzen zuen. Ia 800 urtean lehen aldia izan zen atzerriko etsai baten eskuetan erortzen zela, eta arpilatzeak zirrara handia eragin zien bai garaikideei, bai inperioaren lagun eta etsaiei. Arpilatzea mugarri garrantzitsutzat jotzen da [[Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorialdia]]n. [[Betleem]]en bizi zen [[Jeronimo Estridongoa|San Jeronimok]] idatzi zuenez, «mundu osoa hartu zuen hiria bera hartua izan zen».<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicene and Post-Nicene Fathers: Series II/Volume VI/The Letters of St. Jerome/Letter 127 - Wikisource, the free online library|hizkuntza=en|url=https://en.wikisource.org/wiki/Nicene_and_Post-Nicene_Fathers:_Series_II/Volume_VI/The_Letters_of_St._Jerome/Letter_127|aldizkaria=en.wikisource.org|sartze-data=2024-08-21}}</ref> == Bisigodoak Inperioaren barnean == [[Huno]]en erasoen ondorioz, godoek Danubioko [[limes|muga]] gurutzatu zuten [[376]]an aterpea aurkitu nahian. [[Valente]] enperadoreak Danubioren hegoaldean kokatzeko baimena eman zien, baina umiliazioak eta tratu txarrak pairatu zituzten, eta laster Erromaren aurka altxatu ziren. Valentek aurre egin zien, baina ezin izan zituen garaitu [[378]]ko [[Hadrianopolisko gudua]]n, eta bizia galdu zuen.<ref>{{Erreferentzia|egilea=Gibbon, Edward |izenburua=Histoire de la décadence et de la chute de l’Empire romain, tome 5/XXVI |url=https://fr.wikisource.org/wiki/Histoire_de_la_d%C3%A9cadence_et_de_la_chute_de_l%E2%80%99Empire_romain,_traduction_Guizot,_tome_5/XXVI#chapXXVI |argitaletxea= François Guizoten itzulpena, fr.wikisource.org |sartze-data=2024-12-13}}</ref> [[382]]an, hitzarmen bat adostu zuten [[Teodosio I.a Handia|Teodosio I.a]] enperadorearekin: bisigodoak Inperioaren subjektu izatera pasatu ziren, ''[[foederati]]'' izaerarekin, eta eremu bat eman zitzaien [[Trazia]]n koka zitezen, zerbitzu militarraren truke.<ref name="sh">{{Erreferentzia|egilea= Sivan, Hagith |izenburua=On Foederati, Hospitalitas, and the Settlement of the Goths in A.D. 418 |url=https://kuscholarworks.ku.edu/server/api/core/bitstreams/d5c54029-b620-47eb-8550-e2ac182360ac/content |argitaletxea=The American Journal of Philology, 108. liburukia, 4. zenbakia (negua, 1987), 759-772 orrialdeak, kuscholarworks.ku.edu |sartze-data=2024-12-14}}</ref> Teodosio [[395]]ean hil zenean, bisigodoek amaitutzat jo zuten hitzarmena. [[Alariko I.a|Alariko]] erregeak matxinatu eta [[Konstantinopla]] hiriburua mehatxatu zuen. Gero Greziara joan zen, bidean Mazedonia arpilatuz. [[Flavius Stilicho|Estiliko]]k, mendebaldeko eta ekialdeko inperioetako armadak mendean zituela, aurre egin zien bisigodoei, baina gudurik eman gabe. [[Arkadio]] ekialdeko enperadoreak agintetik kendu zuen, eta horrek bide eman zien bisigodoei Greziako zati handi bat arpilatzeko. Handik [[Epiro]]ra joan zenean, Erromak haren baldintzak onartu zituen: Alarikok, [[Iliria]]ko ''magister militum'' tituluarekin batera, probintzia horretan behar adina baliabide eskuratzeko baimena jaso zuen. == Bisigodoak Italian == Zeukan titulua galduta, eta Erromak hunoak haren kontra erabliko zituen beldurrez, Alarikok Italiara eraman zuen herria [[401]]ean. Hasieran erresistentziarik aurkitu ez arren, Estilikok aurre egin zien, hasieran [[Milan]]en, eta gero Pollentian eta [[Verona]]n. Eraso horien ondorioz, [[Honorio]]k hiriburua [[Ravenna|Ravena]]ra aldatu zuen, defendatzen errazagoa baitzen, inguruko padurak zirela eta. [[405]]ean, Alariko Estilikoren aliatu bihurtu zen, eta elkarrekin egin zioten aurre [[Radagaiso]]ren inbasioari. Baina aliantza horrek balioa galdu zuen [[408]]an, Estiliko berriz adiskidetu zenean Ekialdeko Inperioarekin. Orduan, Alariko matxinatu eta 288.000 solido eskatu zituen, Italia inbadituko zuelako mehatxupean. Estutasun handiz lortu zuen Estilikok [[Erromako Senatua|Senatu]]ak ordainketa onartzea. Baina enperadorearekiko harremana gaiztotuta zegoen, eta Honoriok agindu zuen Estiliko atxilotu eta exekutatzeko. Alarikok, orduan, ez zuen agindutako dirua jaso. Erromako armada hasi zen orduan germaniar soldadu federatuak hiltzen, ordura arte aliatuak izan zirenak. Ihes egitea lortu zutenek Alarikorekin egin zuten bat. Alarikok Estiliko hil eta sei hilabetera eraso zion Italiari. Hiriak arpilatzen zituzten hegoalderako bidean, Erromara ailegatu eta setiatu arte. Hirian, gosea zabaldu zen, eta arrazionamenduak ezarri ziren. Azkenean erreskate bat pagatu zen, 5.000 libera [[urre]] eta 30.000 libera [[zilar]]rekoa. Hiriko esklabo barbaroek bat egin zuten Alarikorekin. == Erromaren arpilatzea == Alarikok bere herria finkatzeko lurrak nahi zituen. Negoziazioek atzera eta aurrera asko egin zituzten. Honoriorekin berarekin Ravenatik kanpo elkartzekoa zen egun batean, Alarikori eraso zion [[Saro (bisigodoa)|Saro]] etsai bisigodoak erromatarren indar txiki bat zuela. Alarikok, bizirik atera baitzen, erabaki zuen negoziazioei utzi eta Erromara jotzea. Setiatu eta, [[410]]eko [[abuztuaren 24]]an, hirian sartu ziren. Hiru egunez arpilatu zuten. Hiriko eraikin ospetsuenetako ugari arpilatu zituzten, besteak beste [[Augustoren Mausoleoa|Augusto]]ren eta [[Hadrianoren Mausoleoa|Hadriano]]ren mausoleoak, non lehengo enperadore asko zeutzan. Nonahiko ondasun higigarriak lapurtu zituzten. [[San Petri basilika|Petriren]] eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa|Pauloren basilika]]k, aldiz, errespetatu zituzten, baina [[Laterango jauregia|Laterango jauregi]]tik zilarrezko [[ziborio]] bat ostu zuten, [[Konstantino]]ren oparia izan zena. Erromatar ugari hartu zituzten preso, besteak beste enperadorearen arreba, [[Gala Plazidia]]. Batzuengatik erreskatea kobratu zuten, eta beste asko esklabo saldu zituzten. Arpilatzea, hala ere, ez zen izan zitekeen bezain okerra. Sarraski orokorrik ez zen izan, eta Petriren eta Pauloren basiliketan gordetakoak errespetatu zituzten. Hiriko eraikin eta monumentu gehienek iraun zuten, baina ondasun higigarriak galduta. Erromatik Alarikok hegoaldera jo zuen. Bisigodoek [[Campania]], [[Lukania|Lucania]] eta [[Calabria]] hondatu zituzten. Ezin izan zuten, hala ere, [[Messinako itsasartea|Mesinako itsasartea]] zeharkatu. Alariko Consentian hil zen 410ean bertan. Gero, [[Ataulfo]] hautatu zuten errege bisigodoek, eta hark [[Galia]]ra eraman zituen. Ataulfo [[415]]ean hil zen, eta hurrengo erregeak, [[Walia]]k, lortu zuen Honoriok [[Garona]] inguruko [[Bisigodoen Erresuma|lurrak]] ematea finka zitezen, ziur aski ''hospitalitas'' sistemaren azpian. Hitzarmen horren bidez, bisigodoek bertako zergak jasoko zituzten, eta, trukean, laguntza militarra eman beharko zioten Inperioari. Hala gertatu zen, esaterako, [[Atila]]ren kontra, [[Katalauniako Zelaietako Gudua]]n, [[451]]n. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:410eko gatazkak]] [[Kategoria:Erromatar Inperioak parte hartutako setioak]] [[Kategoria:Bisigodoek parte hartutako guduak]] [[Kategoria:Hunoek parte hartutako guduak]] [[Kategoria:Mendebaldeko Erromatar Inperioa]] [[Kategoria:Kanibalismoa Europan]] [[Kategoria:Hunoek parte hartutako gerrak]] a7a6116agou9bdagmbj0cmau1oszu77 0 1202399 10002450 10001395 2024-12-17T13:54:55Z Montxohache 56256 10002450 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa''' [[urriaren 14]] eta [[abenduaren 14]]an bitartean jokatu zen. Finala [[abenduaren 14]]an jokatuko zen [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan, eta [[Alaia Martin]]ek jantzi zuen txapela, buruz burukoan [[Beñat Gaztelumendi]]rekin aritu ostean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaia Martin Txapeldun|hizkuntza=eu|data=2024-12-14|url=https://www.berria.eus/kultura/alaia-martin-txapeldun_2134990_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-15}}</ref>. == Parte-hartzaileak == === Bertsolariak === {{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3| # [[Agin Laburu|Agin Laburu Rezola]] # [[Aitor Salegi|Aitor Salegi Martija]] # [[Aitor Tatiegi|Aitor Tatiegi Loidi]] # [[Aitor Zubikarai|Aitor Zubikarai Salegi]] # [[Alaia Martin|Alaia Martin Etxebeste]] # [[Amaia Iturriotz|Amaia Iturriotz Etxaniz]] # [[Andoni Mujika|Andoni Mujika Izagirre]] # [[Andoni Rekondo|Andoni Rekondo Izagirre]] # [[Ane Beloki|Ane Beloki Lopez]] # [[Ane Labaka|Ane Labaka Mayoz]] # [[Ane Zuazubiskar|Ane Zuazubiskar Iñarra]] # [[Aner Peritz|Aner Peritz Manterola "Euzkitze"]] # [[Antton Aizpurua|Antton Aizpurua Aldape]] # [[Aratz Igartzabal|Aratz Igartzabal Bidegain]] # [[Asier Azpiroz|Asier Azpiroz Iztueta]] # [[Beñat Gaztelumendi|Beñat Gaztelumendi Arandia]] # [[Beñat Iguaran|Beñat Iguaran Amondarain]] # [[Eli Pagola|Eli Pagola Apezetxea]] # [[Eñaut Martikorena|Eñaut Martikorena Lizaso]] # [[Endika Igarzabal|Endika Igarzabal Murua]] # [[Eneko Araiztegi|Eneko Araiztegi Agirre]] # [[Eneritz Artetxe Eizagirre]] # [[German Urteaga|German Urteaga Garmendia]] # [[Gorka Maiz|Gorka Maiz Alustiza]] # [[Haizea Arana|Haizea Arana Cardenal]] # [[Iban Urdangarin|Iban Urdangarin Lardizabal]] # [[Iñaki Apalategi|Iñaki Apalategi Astigarraga]] # [[Iñigo Gorostarzu|Iñigo Gorostarzu Etxebeste]] # [[Iñigo Mantzizidor|Iñigo Mantzizidor Larrañaga]] # [[Jon Gurrutxaga|Jon Gurrutxaga Urbieta]] # [[Julen Zulaika|Julen Zulaika Alkorta]] # [[June Aiestaran|June Aiestaran Iparragirre]] # [[Libe Goenaga|Libe Goenaga Arrieta]] # [[Maddi Aiestaran|Maddi Aiestaran Iparragirre]] # [[Maialen Akizu|Maialen Akizu Bidegain]] # [[Maider Arregi|Maider Arregi Markuleta]] # [[Manex Mujika|Manex Mujika Amunarriz]] # [[Manu Goiogana|Manu Goiogana Bengoetxea]] # [[Mikel Iturriotz|Mikel Iturriotz Etxaniz]] # [[Nerea Elustondo|Nerea Elustondo Plazaola]] # [[Oier Aizpurua|Oier Aizpurua Olaizola]] # [[Oier Etxeberria|Oier Etxeberria Zubimendi]] # [[Oihana Arana|Oihana Arana Cardenal]] # [[Oihana Iguaran|Oihana Iguaran Barandiaran]] # [[Unai Gaztelumendi|Unai Gaztelumendi Arandia]] # [[Unai Izagirre|Unai Izagirre Etxeberria]] # [[Unai Mendizabal|Unai Mendizabal Jauregi]] # [[Uxue Fernandez|Uxue Fernandez Lasa]] }} === Gai-jartzaileak === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aizpea Garmendia|Aizpea Garmendia Iartza]] # [[Ane Ezenarro|Ane Ezenarro Beristain]] # [[Asier Iriondo|Asier Iriondo Eguren]] # [[Haritz Alberdi|Haritz Alberdi Alberdi]] # [[Iban Narbaiza|Iban Narbaiza Cevidanes]] # [[Igotz Alkorta|Igotz Alkorta Irastortza]] # [[Iker Iriarte|Iker Iriarte Iribar]] # [[Imanol Artola|Imanol Artola Arretxe]] # [[Ion Zaldua|Ion Zaldua Brit]] # [[Irati Agirreazaldegi|Irati Agirreazaldegi Garzia]] # [[Irati Sanchez de Arevalo|Irati Sanchez de Arevalo Pikasarri]] # [[Maddi Labaka|Maddi Labaka Mayoz]] # [[Olatz Zuazubiskar]] # [[Saroi Jauregi|Saroi Jauregi Aiestaran]] # [[Uxune Areizaga|Uxune Areizaga Aranberri]]}} === Epaileak === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Otxotorena|Amaia Otxotorena Gamio]] # [[Bakarne Urreaga|Bakarne Urreaga Etxeberria]] # [[Eneritz Azkue|Eneritz Azkue Basurko]] # [[Estitxu Agirre|Estitxu Agirre Agirre]] # [[Iñigo Legorburu|Iñigo Legorburu Arregi]] # [[Ion Martinez|Ion Martinez Ugarteburu]] # [[Jon Diaz de Mendibil|Jon Diaz de Mendibil]] # [[Karlos Ibarguren Olalde]] # [[Leire Beloki|Leire Beloki Lizarralde]] # [[Maite Sukia|Maite Sukia Olano]] # [[Mikel Lersundi|Mikel Lersundi Ayestaran]] # [[Mikel Urteaga|Mikel Urteaga Azkue]] # [[Oihana Aranguren|Oihana Aranguren Etxaniz]] # [[Unai Muniain|Unai Muniain Caballero]] # [[Zigor Leunda|Zigor Leunda Eizmendi]] }} == Lehen fasea == [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]] [[Urretxu]]n hasiko da [[2024]]ko [[urriaren 14]]an eta [[Azpeitia]]n amaituko da urte bereko [[azaroaren 5]]ean. Lehenengo fasean 42 bertsolari arituko dira kantuan. Lehen fase honetan zazpi bertsolariko sei saio egingo dira, eta hauetatik 24 pasatuko dira hurrengo fasera. {{legenda|#ACF6C8|Zuzenean sailkatua}}{{legenda|#bbf3ff|Puntuen arabera sailkatua}}{{legenda|lightpink|Ez zen sailkatu}} === Kanporaketak: Udazkeneko kanporaketak === ==== [[Urretxu]] ==== Urretxuko saioa lehen kanporaketa izan zen. 2024ko irailaren 14an jokatu zen Labeaga aretoan, eta Andoni Rekondok irabazi zuen saioa, bigarren faserako zuzenean sailkatuz. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Andoni Rekondo Izagirre nagusitu da lehen saioan|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/andoni-rekondo-izagirre-nagusitu-da-lehen-saioan|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-10-21}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8H'''|| '''8T'''|| '''Ganbara'''|| '''10T'''|| '''4H'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Andoni Rekondo |Andoni Rekondo Izagirre]] || '''101.00'''||'''100.00 '''|| 98.00 || 102.50|| 95.00 ||'''496.50''' |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Unai Mendizabal|Unai Mendizabal Jauregi]] || 94.50 ||95.50 ||'''99.50'''|| '''103.00''' || '''97.00''' ||489.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Jon Gurrutxaga|Jon Gurrutxaga Urbieta]] || 81.00 || 88.50|| 97.50 || 94.50 || 90.00 ||451.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Mikel Iturriotz|Mikel Iturriotz Etxaniz]] || 92.00 || 94.50 || 85.00 || 87.50 || 91.50 || 450.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Ane Zuazubiskar|Ane Zuazubiskar Iñarra]] || 89.00 ||85.00 || 89.00 || 88.50|| 93.00 ||444.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Antton Aizpurua|Antton Aizpurua Aldape]] || 84.00|| 85.50|| 84.00|| 90.00|| 85.00||428.50 |} ==== [[Lasarte-Oria]] ==== Lasarte-Oriako saioa bigarren kanporaketa izan zen. 2024ko irailaren 15ean jokatu zen Manuel Lekuona kultur etxean, eta Amaia Iturriotzek irabazi zuen saioa, bigarren faserako zuzenean sailkatuz. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amaia Iturriotz Etxanizek irabazi du Lasarte-Oriako saioa|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/amaia-iturriotz-etxanizek-irabazi-du-lasarte-oriako-saioa|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-10-21}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8H'''|| '''8T'''|| '''Ganbara'''|| '''10T'''|| '''4H'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Amaia Iturriotz |Amaia Iturriotz Etxaniz]] ||'''96.00'''||'''97.00''' ||'''104.50'''||91.50 ||'''101.50'''||'''490.50''' |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Aner Peritz|Aner Peritz Manterola "Euzkitze"]]||91.50||87.00||100.00||96.50||95.00||470.00 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Oier Etxeberria|Oier Etxeberria Zubimendi]] ||94.50 ||90.00||94.50 ||97.50||90.50||467.00 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Manu Goiogana|Manu Goiogana Bengoetxea]] ||''' 96.00'''||89.50||93.00||95.50||92.50||466.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Iñigo Mantzizidor|Iñigo Mantzizidor Larrañaga]] ||88.00 ||95.50 ||93.00|| '''98.00'''||86.00||460.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Aitor Zubikarai|Aitor Zubikarai Salegi]] ||92.50 ||79.00 ||93.00 ||86.00|| 91.50||442.00 |} ==== [[Lazkao]] ==== Lazkaoko saioa hirugarren kanporaketa izan zen. 2024ko irailaren 21ean jokatu zen Lazkaoko Areria aretoan, eta Oihana Aranak irabazi zuen saioa, bigarren faserako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihana Arana Cardenalek bildu ditu puntu gehien Lazkaon|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/lazkao|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-10-21}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8H'''|| '''8T'''|| '''Ganbara'''|| '''10T'''|| '''4H'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Oihana Arana|Oihana Arana Cardenal]] ||'''98.00'''||95.00 ||'''106.50'''||'''105.00 '''||97.00 ||'''501.50''' |-bgcolor="#bbf3ff" |[[Iñigo Gorostarzu Etxebeste|Iñigo Gorostarzu Etxebeste]] || 96.00 ||92.00 ||88.50 ||100.50||94.50 ||471.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Beñat Iguaran|Beñat Iguaran Amondarain]] || 84.00||'''95.50''' ||85.50 ||92.00 ||''' 97.50'''||454.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Julen Zulaika|Julen Zulaika Alkorta]] || 89.50||89.00||88.50||90.00 ||85.00 ||442.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Gorka Maiz|Gorka Maiz Alustiza]] || 89.50||91.50||87.00|| 89.00 ||84.50 ||441.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Iban Urdangarin|Iban Urdangarin Lardizabal]] || 87.50||89.50||73.00 ||79.00 ||104.00|| 433.00 |} ==== [[Elgoibar]] ==== Elgoibarko saioa laugarren kanporaketa izan zen. 2024ko irailaren 22an jokatu zen Elgoibarko Herriko Antzokian, eta Eli Pagolak irabazi zuen saioa, bigarren faserako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eli Pagola Apezetxea nagusitu da Elgoibarren|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/eli-pagola-nagusitu-da-elgoibarren|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-10-21}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8H'''|| '''8T'''|| '''Ganbara'''|| '''10T'''|| '''4H'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Eli Pagola|Eli Pagola Apezetxea]] || 92.00|| '''95.00''' ||103.50||95.50||101.50||'''487.50 ''' |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Eneko Araiztegi|Eneko Araiztegi Agirre]] ||'''92.50'''||90.00||''' 108.00''' ||73.50 ||90.50 ||454.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Iñaki Apalategi|Iñaki Apalategi Astigarraga]] || 95.00||89.00||85.50||'''96.50'''||85.50 ||451.50 |-style="background-color: lightpink;" |[[Unai Izagirre|Unai Izagirre Etxeberria]] || 86.00||86.00 ||100.00||89.50 ||84.50 ||446.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Libe Goenaga|Libe Goenaga Arrieta]] || 86.50||87.50||78.50 ||79.00 ||'''104.50'''||436.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Uxue Fernandez|Uxue Fernandez Lasa]] || 89.00||81.50||99.50||75.50 ||84.50 ||430.00 |} ==== [[Hondarribia]] ==== Hondarribiako saioa bostgarren kanporaketa izan zen. 2024ko irailaren 28an jokatu zen Hondarribiko Itsas Etxean, eta Eneritz Artetxek irabazi zuen saioa, bigarren faserako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneritz Artetxe Eizagirre nagusi Hondarribian|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/hondarribia|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-10-21}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8H'''|| '''8T'''|| '''Ganbara'''|| '''10T'''|| '''4H'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Eneritz Artetxe Eizagirre]]|| '''97.00'''||85.00 ||'''98.00'''||'''102.00'''||100.50||'''482.50''' |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Aratz Igartzabal Bidegain|Aratz Igartzabal Bidegain]]|| 96.00||87.50||93.50|| 99.50||'''101.50'''||478.00 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Unai Gaztelumendi|Unai Gaztelumendi Arandia]]|| 91.50||'''94.50'''||95.00||90.00|| 93.50 ||464.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Oier Aizpurua|Oier Aizpurua Olaizola]]|| 84.00||84.50||96.50||94.00 ||86.00 ||445.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Maddi Aiestaran|Maddi Aiestaran Iparragirre]]|| 79.50||93.50||87.00|| 89.50||95.00||444.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Ane Beloki|Ane Beloki Lopez]]|| 82.00||84.00||87.50 ||81.00 ||85.00 ||419.50 |} ==== [[Andoain]] ==== Andoiango saioa seigarren kanporaketa izan zen. 2024ko irailaren 29an jokatu zen Bastero kulturgunean, eta Aitor Salegik irabazi zuen saioa, bigarren faserako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Salegi Martijak irabazi du Andoainen|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/andoain|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-10-21}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8H'''|| '''8T'''|| '''Ganbara'''|| '''10T'''|| '''4H'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Aitor Salegi|Aitor Salegi Martija]] || 90.50||'''100.00''' || 91.00|| 89.50||'''99.00'''||'''470.00 ''' |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Eñaut Martikorena|Eñaut Martikorena Lizaso]] || 91.00|| 91.00|| 92.50||'''100.50''' || 87.00|| 462.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Andoni Mujika Izagirre|Andoni Mujika Izagirre]] ||'''97.00'''|| 94.00|| 77.50|| 91.50|| 90.00|| 450.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[June Aiestaran|June Aiestaran Iparragirre]] ||89.50 || 99.00|| 83.50|| 82.50|| 93.50|| 448.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Manex Mujika|Manex Mujika Amunarriz]] || 83.50 || 92.00 || 88.50|| 95.00|| 89.00|| 448.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Endika Igarzabal|Endika Igarzabal Murua]] ||90.00|| 93.00||'''97.50'''|| 69.00|| 87.50|| 437.00 |} ==== [[Azpeitia]] ==== Azpeitiako saioa seigarren eta azken kanporaketa izan zen. 2024ko urriaren 5ean jokatu zen Soreasu Antzokian, eta Aitor Maider Arregik irabazi zuen saioa, bigarren faserako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maider Arregi Markuletak irabazi du Azpeitiko final-zortzirena|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/azpeitia|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-10-21}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8H'''|| '''8T'''|| '''Ganbara'''|| '''10T'''|| '''4H'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Maider Arregi|Maider Arregi Markuleta]] || 93.00|| 89.00|| '''104.00'''|| '''109.00'''|| 94.50|| '''489.50''' |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Asier Azpiroz|Asier Azpiroz Iztueta]] || '''94.50'''|| 92.50|| 102.00|| 92.00|| '''108.50'''|| 489.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Haizea Arana|Haizea Arana Cardenal]] || 88.00|| '''98.50'''|| 98.50|| 102.00 || 97.50 || 484.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Aitor Tatiegi|Aitor Tatiegi Loidi]] || '''94.50'''|| 92.50|| 98.50|| 94.50|| 89.50|| 469.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Maialen Akizu|Maialen Akizu Bidegain]] ||88.00|| 88.50|| 93.00|| 96.50|| 91.50|| 457.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[German Urteaga|German Urteaga Garmendia]] || 81.50|| 93.00|| 80.50|| 87.00|| 81.50|| 423.50 |} === Lehenego Faseko Sailkapena === {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''Urretxu'''|| '''Lasarte-Oria'''|| '''Lazkao'''|| '''Elgoibar'''|| '''Hondarribia'''|| '''Andoain'''|| '''Azpeitia'''|| Guztira |-bgcolor="#ACF6C8" | Oihana Arana Cardenal|| || ||501.50|| || || || ||501.50||3. saioako irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | Andoni Rekondo Izagirre || 496.50|| || || || || || || 496.50|| 1.saioako irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | Amaia Iturriotz Etxaniz|| || 490.50 || || || || || ||490.50|| 2.saioako irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | Unai Mendizabal Jauregi || 489.50|| || || || || || ||489.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Eli Pagola Apezetxea|| || || || 487.50|| || || ||487.50||4.saioako irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | Eneritz Artetxe Eizagirre|| || || || ||482.50|| || ||482.50|| 5. saioako irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | Aratz Igartzabal Bidegain|| || || || ||478.00|| || ||478.00 |-bgcolor="#ACF6C8" | Iñigo Gorostarzu Etxebeste|| || ||471.50|| || || || ||471.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Aitor Salegi Martija|| || || || || ||470.00 || ||470.00|| 6. saioako irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | Aner Peritz Manterola "Euzkitze"|| ||470.00|| || || || || ||470.00 |-bgcolor="#ACF6C8" | Oier Etxeberria Zubimendi|| ||467.00|| || || || || ||467.00 |-bgcolor="#ACF6C8" | Manu Goiogana Bengoetxea|| ||466.50|| || || || || ||466.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Unai Gaztelumendi Arandia|| || || || ||464.50|| || ||464.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Eñaut Martikorena Lizaso|| || || || || ||462.00|| ||462.00 |-bgcolor="#ACF6C8" | Iñigo Mantzizidor Larrañaga || ||460.50|| || || || || ||460.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Beñat Iguaran Amondarain|| || ||454.50 || || || || ||454.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Eneko Araiztegi Agirre|| || || ||454.50 || || || ||454.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Jon Gurrutxaga Urbieta|| 451.50|| || || || || || ||451.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Iñaki Apalategi Astigarraga|| || || ||451.50 || || || ||451.50 |-style="background-color: lightpink;" | Mikel Iturriotz Etxaniz||450.50 || || || || || || ||450.50 |-style="background-color: lightpink;" | Andoni Mujika Izagirre|| || || || || ||450.00|| ||450.00 |-style="background-color: lightpink;" | June Aiestaran Iparragirre|| || || || || ||448.00|| ||448.00 |-style="background-color: lightpink;" | Manex Mujika Amunarriz|| || || || || ||448.00|| ||448.00 |-style="background-color: lightpink;" | Unai Izagirre Etxeberria|| || || ||446.00|| || || ||446.00 |-style="background-color: lightpink;" | Oier Aizpurua Olaizola|| || || || ||445.00|| || ||445.00 |-style="background-color: lightpink;" | Ane Zuazubiskar Iñarra||444.50 || || || || || || ||444.50 |-style="background-color: lightpink;" | Maddi Aiestaran Iparragirre|| || || || ||444.50|| || ||444.50 |-style="background-color: lightpink;" | Aitor Zubikarai Salegi|| ||442.00|| || || || || ||442.00 |-style="background-color: lightpink;" | Julen Zulaika Alkorta|| || ||442.00 || || || || ||442.00 |-style="background-color: lightpink;" | Gorka Maiz Alustiza|| || ||441.50 || || || || ||441.50 |-style="background-color: lightpink;" | Endika Igarzabal Murua|| || || || || ||437.00|| ||437.00 |-style="background-color: lightpink;" | Libe Goenaga Arrieta|| || || ||436.00 || || || ||436.00 |-style="background-color: lightpink;" | Iban Urdangarin Lardizabal|| || ||433.00|| || || || ||433.00 |-style="background-color: lightpink;" | Uxue Fernandez Lasa|| || || || 430.00 || || || ||430.00 |-style="background-color: lightpink;" | Antton Aizpurua Aldape|| 428.50 || || || || || || ||428.50 |-style="background-color: lightpink;" | Ane Beloki Lopez|| || || || ||419.50|| || ||419.50 |} == Bigarren fasea == Txapelketaren bigarren faseak 5 saio ditu. Horietan parte hartuko dute lehen faseko saioetako irabazleek, puntuazio bidez sailkatutakoek, eta horiei guztiei [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2019ko Txapelketako]] finalistak gehituko zaizkie. {{legenda|#ACF6C8|Zuzenean sailkatua}}{{legenda|#bbf3ff|Puntuen arabera sailkatua}}{{legenda|lightpink|Ez zen sailkatu}} ==== [[Eibar]] ==== Eibarren hasi zen txapelketaren bigarren fasea, urriaren 19an, Eibarko Coliseoan eta Alaia Martin Etxebeste irabazi zuen saioa, finalaurrekoetarako zuzenean sailkatuz hurrengo fasera sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaia Martin Etxebestek irabazi du Eibarko saioa|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/eibar|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-10-21}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8ko Handia'''|| '''10ko Txikia'''|| '''Pun-eran'''|| '''8ko Txikia'''|| '''Ganbara'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Alaia Martin|Alaia Martin Etxebeste]]||'''112.00'''||''' 110.00'''||95.50||99.00||'''115.00'''||'''531.50''' |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Agin Laburu|Agin Laburu Rezola]]||96.50||95.50||99.00 ||'''107.00'''||105.50||503.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Eneko Araiztegi|Eneko Araiztegi Agirre]] || 89.50||79.50||102.00||103.00||95.00 ||469.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Haizea Arana|Haizea Arana Cardenal]]|| 86.50||86.00 ||'''106.00'''||92.50 ||87.50 ||458.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Manu Goiogana|Manu Goiogana Bengoetxea]]|| 92.00||91.50 ||88.50 ||91.50 ||84.50 ||448.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Aratz Igartzabal|Aratz Igartzabal Bidegain]] || 87.50||86.00||94.50 ||96.50|| 73.50 ||438.00 |} ==== [[Errenteria]] ==== Errenteriako saioa bigarren saioa izan zen. 2024ko urriaren 20an jokatu zen Manuel Lekuona kultur etxean, eta Amaia Iturriotzek irabazi zuen saioa, finalaurrekoetarako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beñat Gaztelumendi Arandia nagusi Errenterian|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/benat-gaztelumendi-arandia-nagusi-errenterian|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-10-21}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8ko Handia'''|| '''10ko Txikia'''|| '''Pun-eran'''|| '''8ko Txikia'''|| '''Ganbara'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Beñat Gaztelumendi|Beñat Gaztelumendi Arandia]]||'''95.00'''||'''100.00'''||93.50 ||'''97.00'''|| '''107.50 '''||'''493.00''' |-style="background-color: lightpink;" | [[Iñigo Gorostarzu|Iñigo Gorostarzu Etxebeste]]|| 93.00||92.50||'''96.00'''||90.50 ||83.00 ||455.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Beñat Iguaran|Beñat Iguaran Amondiarain]]|| 90.00||90.00||87.50|| 87.50 ||96.50 ||451.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Unai Gaztelumendi|Unai Gaztelumendi Arandia]]|| 91.50||85.00||83.50 ||92.50 ||91.50 ||444.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Oihana Arana|Ohiana Arana Cardenal]]|| 80.00||91.50 ||90.50 ||93.00 ||85.00 ||440.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Aitor Salegi|Aitor Salegi Martija]]|| 87.00 ||87.00 ||88.00 ||78.50 ||86.50 ||427.00 |} '''[[Azkoitia]]''' Azkoitiako saioa hirugarren saioa izan zen. 2024ko urriaren 26ean jokatu zen Baztartxo Antzokian, eta Unai Mendizabalek irabazi zuen saioa, finalaurrekoetarako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Unai Mendizabal Jauregi nagusitu da Azkoitian|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/azkoitia|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-10-27}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8ko Handia'''|| '''10ko Txikia'''|| '''Pun-eran'''|| '''8ko Txikia'''|| '''Ganbara'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Unai Mendizabal|Unai Mendizabal Jauregi]]|| 97.50||95.50||90.50 ||'''100.50'''||101.50||'''485.50''' |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Asier Azpiroz|Asier Azpiroz Iztueta]]|| 97.50||97.50||94.00 ||94.00 ||102.50||485.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Ane Labaka|Ane Labaka Mayoz]]|| 88.00|| '''101.50 '''||90.00||88.50 ||'''109.50'''|| 477.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Eli Pagola|Eli Pagola Apezetxea]]||'''101.00'''||91.50 ||89.50||97.50 ||91.00 ||470.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Oier Etxebarria|Oier Etxeberria Zubimendi]]|| 89.00 ||95.00 ||''' 95.50'''||95.50 ||93.00 ||468.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Maialen Akizu|Maialen Akizu Bidegain]]|| 82.00||87.50||78.00||89.50 ||77.00 ||414.00 |} ==== '''[[Irun]]''' ==== Irungo saioa laugarren saioa izan zen. 2024ko urriaren 27an jokatu zen Ficobako Auditoriumean, eta Oihana Iguaranek irabazi zuen saioa, finalaurrekoetarako zuzenean sailkatuz. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irun — Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa 2024|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/saioak/irun|aldizkaria=www.bertsozale.eus|sartze-data=2024-10-28}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8ko Handia'''|| '''10ko Txikia'''|| '''Pun-eran'''|| '''8ko Txikia'''|| '''Ganbara'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Oihana Iguaran|Oihana Iguaran Barandiaran]]||'''109.50'''||'''106.50'''||97.00||102.00||102.50||'''517.50''' |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Amaia Iturriotz Etxaniz]]|| 92.00||97.50||95.00 ||'''103.50'''||96.50 ||484.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Eneritz Artetxe Eizagirre]]|| 94.00 ||100.00 ||90.00 ||94.00 ||98.00 ||476.00 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Eñaut Martikorena|Eñaut Martikorena Lizaso]]|| 91.00||89.50 ||'''99.50'''||85.00 ||103.50||468.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Aner Peritz|Aner Peritz Manterola]]|| 89.50 ||88.50 ||89.50 ||92.50 ||'''105.50'''||465.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Iñaki Apalategi|Iñaki Apalategi Astigarraga]]|| 97.50||96.50||73.00 ||82.50 ||96.50 ||446.00 |} ==== [[Tolosa]] ==== Tolosako saioa bostgarren eta bigarren faseko azken saioa izan zen. 2024ko azaroaren 3an jokatu zen Leidor Aretoan, eta Nerea Elustondok irabazi zuen saioa, finalaurrekoetarako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nerea Elustondo Plazaolak irabazi du Tolosako final-laurdena|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/tolosako-final-laurdena|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-11-05}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8ko Handia'''|| '''10ko Txikia'''|| '''Pun-eran'''|| '''8ko Txikia'''|| '''Ganbara'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Nerea Elustondo|Nerea Elustondo Plazaola]]|| 94.50||'''103.00'''||105.50||98.00||99.00||'''500.00''' |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Maider Arregi|Maider Arregi Markuleta]]|| 96.00 ||99.50 ||98.00 ||95.50 ||'''105.50'''||494.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Andoni Rekondo|Andoni Rekondo Izagirre]]|| 94.00||90.00||'''107.00'''||98.50||90.00||479.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | [[Iñigo Manzisidor|Iñigo Mantzizidor Larrañaga]]|| 89.50||92.00||93.50||95.00 ||103.50||473.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Jon Gurrutxaga Urbieta]]|| 91.50||93.00||86.50||'''99.50'''||89.50||460.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Aitor Tatiegi|Aitor Tatiegi Loidi]]||'''97.50'''||79.50|| 84.50||94.00||91.00 ||446.50 |} === Bigarren Faseko Sailkapena === {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''Eibar'''|| '''Errenteria'''|| '''Azkoitia'''|| '''Irun'''|| '''Tolosa'''|| Guztira |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Alaia Martin|Alaia Martin Etxebeste]]||531.50|| || || || ||531.50 ||Eibarko saioaren irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Oihana Iguaran|Oihana Iguaran Barandiaran]]|| || || ||517.50|| ||517.50||Irungo saioaren irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Agin Laburu|Agin Laburu Rezola]]||503.50|| || || || ||503.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Nerea Elustondo|Nerea Elustondo Plazaola]]|| || || || ||500.00||500.00||Tolosako saioaren irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Maider Arregi|Maider Arregi Markuleta]]|| || || || ||494.50||494.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Beñat Gaztelumendi|Beñat Gaztelumendi Arandia]]|| || 493.00 || || || ||493.00 ||Errenteriako saioaren irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Unai Mendizabal|Unai Mendizabal Jauregi]]|| || ||485.50 || || ||485.50 ||Azkoitiako saioaren irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Asier Azpiroz|Asier Azpiroz Iztueta]]|| || ||485.50 || || ||485.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Amaia Iturriotz Etxaniz]]|| || || ||484.50|| ||484.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Andoni Rekondo|Andoni Rekondo Izagirre]]|| || || || ||479.50||479.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Ane Labaka|Ane Labaka Mayoz]]|| || ||477.50 || || ||477.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Eneritz Artetxe Eizagirre]]|| || || ||476.00|| ||476.00 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Iñigo Manzisidor|Iñigo Mantzizidor Larrañaga]]|| || || || ||473.50||473.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Eli Pagola|Eli Pagola Apezetxea]]|| || ||470.50 || || ||470.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Eneko Araiztegi|Eneko Araiztegi Agirre]] ||469.00|| || || || ||469.00 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Eñaut Martikorena|Eñaut Martikorena Lizaso]]|| || || ||468.50|| ||468.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Oier Etxebarria|Oier Etxeberria Zubimendi]]|| || ||468.00 || || ||468.00 |-bgcolor="#ACF6C8" | [[Aner Peritz|Aner Peritz Manterola]]|| || || ||465.50|| ||465.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Jon Gurrutxaga Urbieta]]|| || || || || 460.00||460.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Haizea Arana|Haizea Arana Cardenal]]||458.50|| || || || ||458.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Iñigo Gorostarzu|Iñigo Gorostarzu Etxebeste]]|| ||455.00|| || || ||455.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Beñat Iguaran|Beñat Iguaran Amondiarain]]|| ||451.50|| || || ||451.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Manu Goiogana|Manu Goiogana Bengoetxea]]||448.00|| || || || ||448.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Aitor Tatiegi|Aitor Tatiegi Loidi]]|| || || || ||446.50||446.50 |-style="background-color: lightpink;" | [[Iñaki Apalategi|Iñaki Apalategi Astigarraga]]|| || || ||446.00|| ||446.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Unai Gaztelumendi|Unai Gaztelumendi Arandia]]|| ||444.00|| || || || 444.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Oihana Arana|Ohiana Arana Cardenal]]|| ||440.00|| || || ||440.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Aratz Igartzabal|Aratz Igartzabal Bidegain]] ||438.00|| || || || ||438.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Aitor Salegi|Aitor Salegi Martija]]|| ||427.00|| || || ||427.00 |-style="background-color: lightpink;" | [[Maialen Akizu|Maialen Akizu Bidegain]]|| || ||414.00 || || ||414.00 |} == Finalaurrekoa == ==== [[Oiartzun]] ==== Oiartzungo saioa lehen finalaurreko saioa izan zen. 2024ko azaroaren 17an jokatu zen Elorsoro Udal Kiroldegian, eta Beñat Gaztelumendik irabazi zuen saioa, finaletarako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beñat Gaztelumendi Arandiak finalerako pasea eskuratu du|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/oiartzun|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-11-18}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8ko Handia'''|| '''8ko Txikia'''|| '''6ko Motza'''|| '''Puntuka'''|| '''Bakarka'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | Beñat Gaztelumendi Arandia|| 103.00||'''139.00'''||99.00||99.50 ||'''120.00'''||'''560.50''' |-bgcolor="#bbf3ff" | Ane Labaka Mayoz||'''103.50'''||126.50||'''110.00'''||96.50 ||115.50|| 552.00 |-bgcolor="#bbf3ff" | Nerea Elustondo Plazaola|| 96.50||134.00||87.00||'''106.00'''||99.00||522.50 |-style="background-color: lightpink;" | Asier Azpiroz Iztueta|| 94.50 ||106.00||77.50 ||98.50 ||99.00 ||475.50 |-style="background-color: lightpink;" | Oier Etxeberria Zubimendi|| 92.50 ||117.50||78.50 ||86.50 ||93.50 ||468.50 |-style="background-color: lightpink;" | Eli Pagola Apezetxea|| 87.50||113.00||75.50||88.00||85.00 ||449.00 |} ==== [[Zarautz]] ==== Zarautzgo saioa bigarren finalaurreko saioa izan zen. 2024ko azaroaren 24an jokatu zen Aritzbatalde Udal Kiroldegian, eta Alaia Martinek irabazi zuen saioa, finaletarako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaia Martin Etxebestek irabazi du Zarauzko finalaurrekoa|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/zarautz|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-11-26}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8ko Handia'''|| '''8ko Txikia'''|| '''10ko Txikia'''|| '''Pun-eran'''|| '''Ganbara'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | Alaia Martin Etxebeste|| 96.00||'''133.00'''||101.00||'''97.50'''||'''117.00'''||'''544.50''' |-bgcolor="#bbf3ff" | Eneritz Artetxe Eizagirre|| 90.00 ||129.50||'''107.50'''||90.50 ||102.00||519.50 |-bgcolor="#bbf3ff" | Aner Peritz Manteola "Euzkitze"||'''102.00'''||117.50||97.00||95.50||100.00||512.00 |-style="background-color: lightpink;" | Unai Mendizabal Jauregi|| 91.00||120.00||95.50||94.50 ||103.50||504.50 |-style="background-color: lightpink;" | Amaia Iturriotz Etxaniz|| 91.50||113.50||102.00||93.00||93.50 ||493.50 |-style="background-color: lightpink;" | Eneko Araiztegi Agirre|| 83.00||117.00||88.00 ||100.50||73.50 ||462.00 |} ==== [[Arrasate]] ==== Arrasateko saioa hirugarren eta azken finalaurreko saioa izan zen. 2024ko abenduaren 1ean jokatu zen Uarkape pilotalekuan, eta Oihana Iguaranek irabazi zuen saioa, finaletarako zuzenean sailkatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihana Iguaran Barandiaranek irabazi du azken finalaurrekoa eta osatu da finala|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/gipuzkoa/gipuzkoakotxapelketa/albisteak/izena-abizena-abizenak-irabazi-du-azken-finalaurrekoa-eta-osatu-da-finala|aldizkaria=Bertsozale Elkartea|sartze-data=2024-12-01}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''8ko Handia'''|| '''8ko Txikia'''|| '''10ko Txikia'''|| '''Pun-eran'''|| '''Ganbara'''|| '''Guztira''' |-bgcolor="#ACF6C8" | Oihana Iguaran Barandiaran||'''101.00'''||124.00||98.00||95.50||100.50||'''519.00''' |-bgcolor="#bbf3ff" | Andoni Rekondo Izagirre||95.00||130.50||89.50||'''103.00'''||95.50||513.50 |-style="background-color: lightpink;" | Maider Arregi Markuleta|| 91.50||119.00|| '''98.00'''||94.50 ||'''108.00'''||511.00 |-style="background-color: lightpink;" | Agin Laburu Rezola|| 89.50||'''133.00'''||82.50||98.00||96.00||499.00 |-style="background-color: lightpink;" | Eñaut Martikorena Lizaso|| 84.50||119.00||89.50||100.00||89.00||482.00 |-style="background-color: lightpink;" | Iñigo Mantzizidor Larrañaga|| 86.50||125.00||85.50||91.00||90.00||478.00 |} ==== Sailkapena ==== {| class="wikitable sortable" ! '''Bertsolaria''' || '''Oiartzun'''|| '''Zarautz'''|| '''Arrasate'''|| Guztira |-bgcolor="#ACF6C8" | Beñat Gaztelumendi Arandia|| 560.50|| || || 560.50|| lehen finalaurreko saioko irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | Ane Labaka Mayoz|| 552.00|| || || 552.00 |-bgcolor="#ACF6C8" | Alaia Martin Etxebeste|| ||544.50|| || 544.50|| bigarren finalaurreko saioko irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | Nerea Elustondo Plazaola||522.50 || || || 522.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Eneritz Artetxe Eizagirre|| ||519.50|| || 519.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Oihana Iguaran Barandiaran|| || ||519.00|| 519.00|| bigarren finalaurreko saioko irabazlea |-bgcolor="#ACF6C8" | Andoni Rekondo Izagirre|| || ||513.50|| 513.50 |-bgcolor="#ACF6C8" | Aner Peritz Manteola "Euzkitze"|| ||512.00|| || 512.00 |-style="background-color: lightpink;" | Maider Arregi Markuleta|| || ||511.00|| 511.00 |-style="background-color: lightpink;" | Unai Mendizabal Jauregi|| ||504.50|| || 504.50 |-style="background-color: lightpink;" | Agin Laburu Rezola|| || ||499.00|| 499.00 |-style="background-color: lightpink;" | Amaia Iturriotz Etxaniz|| ||493.50|| || 493.50 |-style="background-color: lightpink;" | Eñaut Martikorena Lizaso|| || ||482.00|| 482.00 |-style="background-color: lightpink;" | Iñigo Mantzizidor Larrañaga|| || ||478.00|| 478.00 |-style="background-color: lightpink;" | Asier Azpiroz Iztueta||475.50 || || || 475.50 |-style="background-color: lightpink;" | Oier Etxeberria Zubimendi||468.50 || || || 468.50 |-style="background-color: lightpink;" | Eneko Araiztegi Agirre|| ||462.00|| || 462.00 |-style="background-color: lightpink;" | Eli Pagola Apezetxea||449.00 || || || 449.00 |} == Finala == ==== [[Donostia]] ==== Donostia Arenan [[abenduaren 14]]ko 17:00etan 6.500 ikusle bildu ziren finala ikusteko. Ekitaldian Almen lehen [[bertso-eskola]]ren 50. urteurrena ospatu zen. [[Patxi Goikolea]]k, Almeneko irakasle izan zenak, 25 urtetik beherako bertsolari onenaren sari eman zion [[Aner Peritz]]i. [[Arantzazu Loidi]]k, eskolako ikasleak, jarri zion [[Alaia Martin]]i txapela, [[Beñat Gaztelumendi]]rekin buruz burukoan aritu eta gero. {| class="wikitable sortable" ! Bertsolaria || Librean|| 8ko Txikia|| Puntuak || 10ko Txikia|| Ganbara|| 8ko Handia || Librean|| Ganbara || Guztira |-bgcolor="#ACF6C8" | Alaia Martin Etxebeste||'''164.50'''||'''119.50'''||'''120.00'''||134.00 ||'''134.00'''||'''178.00'''||114.50||135.00||'''1099.50''' |- | Beñat Gaztelumendi Arandia || 152.00||117.00||118.00||121.00||129.50||162.50||'''118.00'''||'''136.50'''||1054.50 |- |Oihana Iguaran Barandiaran|| 155.00||112.50||115.50||'''134.50'''||119.50|| || || ||637.00 |- | Ane Labaka Mayoz|| 158.00||112.00||113.00||117.00||126.00|| || || ||626.00 |- |Aner Peritz Manterola "Euzkitze"||143.50||118.50||112.50||118.50||124.00|| || || ||617.00 |- | Nerea Elustondo Plazaola|| 144.00||110.00||110.00||116.50||109.50|| || || ||590.00 |- |Andoni Rekondo Izagirre|| 156.00||116.50||104.50||100.00||101.50|| || || ||578.50 |- | Eneritz Artetxe Eizagirre|| 140.00||107.50||106.50||107.00||113.50|| || || ||574.50 |} === Txapelketako puntuazio onena lortu duten bertsoak === '''4ko handia''' Asier Azpiroz 108,50 pt Azpeitiako saioan. Herriko festak dira, eta txosnan azken txanda egiten ari zarete.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lauko handia. Asier Azpiroz eta Haizea Arana.|hizkuntza=eu|url=https://bertsoa.eus/bertsoak/24437-lauko-handia-asier-azpiroz-eta-haizea-arana|sartze-data=2024-12-15}}</ref> '''Zortziko handia'''. Alaia Martin 112 pt. Eibarreko saioan. Santiago bidea egiteko asmotan zarete hurrengo oporraldian. Zuk, Agin, motxilak eramateko laguntzarekin egin nahi duzu. Alaiak, ordea, uste du motxila eta guzti egin behar dela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zortziko handia. Agin Laburu eta Alaia Martin.|hizkuntza=eu|url=https://bertsoa.eus/bertsoak/24460-zortziko-handia|sartze-data=2024-12-15}}</ref> '''Zortziko txikia.''' Alaia Martin133.00 pt. Zarautzeko finalaurrekoan eta Agin Laburu Arrasateko finalaurrekoan. Zu Alaia Auto-saltzailea zara, Eneritz eroslea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zortziko txikia. Alaia Etxebeste eta Eneritz Artetxe.|hizkuntza=eu|url=https://bertsoa.eus/bertsoak/24715-zortziko-txikia-alaia-etxebeste-eta-eneritz-artetxe|sartze-data=2024-12-15}}</ref> Zu, Eñaut, igarlea zara. Agin bezeroa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zortziko txikia. Eñaut Martikorena eta Agin Laburu.|hizkuntza=eu|url=https://bertsoa.eus/bertsoak/24751-zortziko-txikia|sartze-data=2024-12-15}}</ref> '''Puntu erantzunak.''' Alaia Martin 120.0 pt, Donostiako finalean. Gaia: Etxeko lanak. 1. Nola moldatzen zara / etxeko lanetan? 2. Emakumeen lana / zen iraganean 3. Ezkutuko lan hori / ordaindu ezkero <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lehen puntua emanda. Alaia Martin.|hizkuntza=eu|url=https://bertsoa.eus/bertsoak/24824-lehen-puntua-emanda-alaia-martin|sartze-data=2024-12-17}}</ref> '''Puntuka.''' Beñat Gaztelumendi 118.00 pt. Donostiako finalean. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Buruz burukoa. Puntutan librean. Beñat Gaztelumendi eta Alaia Martin.|hizkuntza=eu|url=https://bertsoa.eus/bertsoak/24843-buruz-burukoa-puntutan-librean|sartze-data=2024-12-17}}</ref> '''Hamarreko txikia.''' Oihana Iguaran 136.50 pt. Donostiako finalean Lagunak zarete. Tren-geltokian txartelarekin arazoak izan dituzue, eta segurtasuneko agenteengana joan zarete. Euskaraz egin diezue, eta segurtasuneko langileek esan dizuete gazteleraz hitz egin ezean ezingo dizuetela ezertan lagundu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamarreko txikia. Aner Euzkitze eta Oihana Iguaran.|hizkuntza=eu|url=https://bertsoa.eus/bertsoak/24833-hamarreko-txikia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> '''Ganbara''' Beñat Gaztelumendi 136.50 ''Donostiako finalean'' Gaur egungo datuek diote herritarrok Euskal Herriarekiko gero eta atxikimendu txikiagoa dugula. Etorkizunera begira jarri zara.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Buruz burukoa. Ganbara. Beñat Gaztelumendi.|hizkuntza=eu|url=https://bertsoa.eus/bertsoak/24845-buruz-burukoa-ganbara|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * https://www.bertsozale.eus/ {{autoritate kontrola}} {{Gipuzkoako Bertsolari Txapelketak}} [[Kategoria:2024 Euskal Herrian]] [[Kategoria:Gipuzkoako Bertsolari Txapelketak]] pgjsd8yvywzpl7sop8hmoq8k4ijb553 3 1202802 10003121 9901605 2024-12-18T10:29:18Z J ansari 73407 J ansari wikilariak «[[Lankide eztabaida:Бойкыня Босорканя]]» orria «[[Lankide eztabaida:Rue323]]» izenera aldatu du: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Бойкыня Босорканя|Бойкыня Босорканя]]" to "[[Special:CentralAuth/Rue323|Rue323]]" 9901605 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 07:42, 4 iraila 2024 (CEST) be00gihntg7hkx0r3bfz01hy705a9ka 100 1204880 10002559 9914116 2024-12-17T16:09:44Z Demonocrazy 1830 10002559 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Ikusgela-Bideo azala - zortziko_txikian.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Atari:Hezkuntza/Ikusgela#Zortziko_txikian|pgname=Gazta|toc=yes}} [[Fitxategi:ITA — Meransen (Wassermühlrad) 2021 ani.gif|thumb|250px|thumbtime=0|Bideoa]] Bideo honetan [[Gazta]]ren gaineko zortzi datu azaltzen dira. == [[Fitxategi:Ikusgela-logoa.png|20px]] Edukien arduradunak == * '''Gidoilariak:''' Beñat Iturbe. * '''Animazioen ekoizpena:''' Itziar Aranguren Arrizabalaga. * '''Off ahotsa:''' [[Anabel Arraiza]]. * '''Koordinazioa:''' [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Kultur Elkartea]]. * '''Bideoa:''' [[Hiru Damatxo]]. == Informazio iturriak == == Lotutako artikuluak == * [[Gazta]] == Erabilitako irudiak == # Cheeses (2), illustration from The Encyclopedia of Food by Artemas Ward.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cheeses_(2),_illustration_from_The_Encyclopedia_of_Food_by_Artemas_Ward.jpg Artemas Ward, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # 4253143-uhd_2160_4096_25fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/manos-cocina-cocinando-adentro-4253143/ cottonbro studio, domeinu publikoa, Pexels bidez # 9-alimenti, formaggi,Taccuino Sanitatis, Casanatense 4182..jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:9-alimenti,_formaggi,Taccuino_Sanitatis,_Casanatense_4182..jpg unknown master, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # 12197935_1080_1920_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/mar-ciudad-paisaje-naturaleza-27664240/ Marian Croitoru, domeinu publikoa, Pexels bidez # 6535488-uhd_2160_4096_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/persona-vaso-blanco-leche-6535488/ ROMAN ODINTSOV, domeinu publikoa, Pexels bidez # 12403599_1080_1920_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/28511414/ ABHISHEK ANIL, domeinu publikoa, Pexels bidez # 12403599_1080_1920_30fps.mp4 https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/99/Pays_basque_Marchand_de_caill%C3%A9_et_de_fromages.jpg Logo PHGPV croix de Lorraine Nancy early 1900, domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Kaasmarkt in Alkmaar, Weigh house, print by R. de Vries, 1870.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Kaasmarkt_in_Alkmaar,_Weigh_house,_print_by_R._de_Vries,_1870.jpg R. de Vries, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Queen Victoria by Franz Xaver Winterhalter.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Queen_Victoria_by_Franz_Xaver_Winterhalter.jpg Franz Xaver, CC0, Wikimedia Commons bidez # Cheeses (1), illustration from The Encyclopedia of Food by Artemas Ward.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cheeses_(1),_illustration_from_The_Encyclopedia_of_Food_by_Artemas_Ward.jpg Artemas Ward, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # 6663169-uhd_4096_1974_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/comida-uvas-cuchillo-tabla-6663169/ ROMAN ODINTSOV, domeinu publikoa, Pexels bidez # Inside a cheese factory, Eastern Ontario (I0002507).tiff https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Inside_a_cheese_factory,_Eastern_Ontario_(I0002507).tiff Bartle Brothers, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Opening kaasmarkt in Edam, Bestanddeelnr 934-5577.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Opening_kaasmarkt_in_Edam,_Bestanddeelnr_934-5577.jpg Wim van Rossem for Anefo, CC0, Wikimedia Commons bidez # 3196094-uhd_3840_2160_25fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/espolvorear-hierbas-secas-en-una-ensalada-de-verduras-3196094/ Pressmaster, domeinu publikoa, Pexels bidez # 8486962-hd_1080_1920_25fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/campo-comiendo-animal-agricultura-8486962/ Vlada Karpovich, domeinu publikoa, Pexels bidez # International cheese platters.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:International_cheese_platters.jpg Tim Reckmann, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} m0w95xzavqdxtjykj1kiki4lw7ki56r 100 1209389 10002565 9941709 2024-12-17T16:12:38Z Demonocrazy 1830 10002565 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Ikusgela-Bideo azala - zortziko_txikian.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Atari:Hezkuntza/Ikusgela#Zortziko_txikian|pgname=Euskal uharteak|toc=yes}} [[Fitxategi:ITA — Meransen (Wassermühlrad) 2021 ani.gif|thumb|250px|thumbtime=0|Bideoa]] [[Zerrenda:Euskal Herriko uharteak|Euskal Herriko uharteen]] gaineko bideoa. == [[Fitxategi:Ikusgela-logoa.png|20px]] Edukien arduradunak == * '''Gidoilariak:''' Aitor Altuna. * '''Animazioen ekoizpena:''' Itziar Aranguren Arrizabalaga. * '''Off ahotsa:''' [[Anabel Arraiza]]. * '''Koordinazioa:''' [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Kultur Elkartea]]. * '''Bideoa:''' [[Hiru Damatxo]]. == Informazio iturriak == == Lotutako artikuluak == * [[Zerrenda:Euskal Herriko uharteak]] == Erabilitako irudiak == # Isla de Izaro-2020.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Isla_de_Izaro-2020.jpg Alberto-g-rovi, CC BY 3.0, Wikimedia Commons bidez # 8955416-uhd_3840_2160_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/mar-naturaleza-yates-isla-8955416/ Pavel Danilyuk, domeinu piblikoa, Pexels bidez # 8955416-uhd_3840_2160_30fps.mp4 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Almeida_J%C3%BAnior_-_Mo%C3%A7a_com_Livro.jpg José Ferraz de Almeida Júnior, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # 3703531-hd_1080_1920_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/mar-naturaleza-arena-rocas-3703531/ Michal Marek, domeinu piblikoa, Pexels bidez # Isle (sic) de la Conférence et de (sic) ses environs - btv1b8443267z.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Isle_(sic)_de_la_Conf%C3%A9rence_et_de_(sic)_ses_environs_-_btv1b8443267z.jpg#/media/File:Isle_(sic)_de_la_Conf%C3%A9rence_et_de_(sic)_ses_environs_-_btv1b8443267z.jpg Bibliothèque nationale de France, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Hendaye Plage.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hendaye_Plage.jpg No machine-readable author provided. Harrieta171 assumed (based on copyright claims)., CC BY-SA 3.0 <http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/>, Wikimedia Commons bidez # Irun, bandstand.JPG https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Irun,_bandstand.JPG Havang(nl), CC0, Wikimedia Commons bidez # Isla Villano.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Isla_Villano.jpg aherrero, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez # Monte Urgullmendia y Castillo de la Mota-Motako gaztelua. San Sebastian-Donostia, Guipuzcoa-Gipuzkoa..JPG https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Monte_Urgullmendia_y_Castillo_de_la_Mota-Motako_gaztelua._San_Sebastian-Donostia,_Guipuzcoa-Gipuzkoa..JPG Roberto Chamoso G, CC BY-SA 3.0 ES, Wikimedia Commons bidez Santa Katalina zubia 20180801 143758.jpghttps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Santa_Katalina_zubia_20180801_143758.jpgpere prlpz, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez # Nanclares de Gamboa - Zuaza -BT- 01.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Nanclares_de_Gamboa_-_Zuaza_-BT-_01.jpg Basotxerri, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Vuelta al embalse de Ullíbarri-Gamboa -BT- 05.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vuelta_al_embalse_de_Ull%C3%ADbarri-Gamboa_-BT-_05.jpg Basotxerri, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Hondarribia Cabo Higuer.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hondarribia_Cabo_Higuer.jpg Mowenna, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez # A small island off the coast of East Sooke Regional Park, British Columbia, Canada 22.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A_small_island_off_the_coast_of_East_Sooke_Regional_Park,_British_Columbia,_Canada_22.jpg Michal Klajban, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # 2776522-uhd_3840_2160_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/agua-azul-2776522/ Engin Akyurt, domeinu piblikoa, Pexels bidez # 8726237-uhd_2160_3840_24fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/naturaleza-hombre-caminando-bosque-8726237/ Katya Wolf, domeinu piblikoa, Pexels bidez == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} n6oh69rbukfryavvgdpgj0t5hghccea 10002566 10002565 2024-12-17T16:13:04Z Demonocrazy 1830 10002566 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Ikusgela-Bideo azala - zortziko_txikian.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Atari:Hezkuntza/Ikusgela#Zortziko_txikian|pgname=Euskal uharteak|toc=yes}} [[Fitxategi:ITA — Meransen (Wassermühlrad) 2021 ani.gif|thumb|250px|thumbtime=0|Bideoa]] [[Zerrenda:Euskal Herriko uharteak|Euskal Herriko uharteen]] gaineko bideoa. == [[Fitxategi:Ikusgela-logoa.png|20px]] Edukien arduradunak == * '''Gidoilariak:''' Aitor Altuna. * '''Animazioen ekoizpena:''' Itziar Aranguren Arrizabalaga. * '''Off ahotsa:''' [[Anabel Arraiza]]. * '''Koordinazioa:''' [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Kultur Elkartea]]. * '''Bideoa:''' [[Hiru Damatxo]]. == Informazio iturriak == == Lotutako artikuluak == * [[Zerrenda:Euskal Herriko uharteak]] == Erabilitako irudiak == # Isla de Izaro-2020.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Isla_de_Izaro-2020.jpg Alberto-g-rovi, CC BY 3.0, Wikimedia Commons bidez # 8955416-uhd_3840_2160_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/mar-naturaleza-yates-isla-8955416/ Pavel Danilyuk, domeinu piblikoa, Pexels bidez # 8955416-uhd_3840_2160_30fps.mp4 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Almeida_J%C3%BAnior_-_Mo%C3%A7a_com_Livro.jpg José Ferraz de Almeida Júnior, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # 3703531-hd_1080_1920_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/mar-naturaleza-arena-rocas-3703531/ Michal Marek, domeinu piblikoa, Pexels bidez # Isle (sic) de la Conférence et de (sic) ses environs - btv1b8443267z.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Isle_(sic)_de_la_Conf%C3%A9rence_et_de_(sic)_ses_environs_-_btv1b8443267z.jpg#/media/File:Isle_(sic)_de_la_Conf%C3%A9rence_et_de_(sic)_ses_environs_-_btv1b8443267z.jpg Bibliothèque nationale de France, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Hendaye Plage.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hendaye_Plage.jpg No machine-readable author provided. Harrieta171 assumed (based on copyright claims)., CC BY-SA 3.0 <http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/>, Wikimedia Commons bidez # Irun, bandstand.JPG https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Irun,_bandstand.JPG Havang(nl), CC0, Wikimedia Commons bidez # Isla Villano.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Isla_Villano.jpg aherrero, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez # Monte Urgullmendia y Castillo de la Mota-Motako gaztelua. San Sebastian-Donostia, Guipuzcoa-Gipuzkoa..JPG https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Monte_Urgullmendia_y_Castillo_de_la_Mota-Motako_gaztelua._San_Sebastian-Donostia,_Guipuzcoa-Gipuzkoa..JPG Roberto Chamoso G, CC BY-SA 3.0 ES, Wikimedia Commons bidez # Santa Katalina zubia 20180801 143758.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Santa_Katalina_zubia_20180801_143758.jpg pere prlpz, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez # Nanclares de Gamboa - Zuaza -BT- 01.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Nanclares_de_Gamboa_-_Zuaza_-BT-_01.jpg Basotxerri, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Vuelta al embalse de Ullíbarri-Gamboa -BT- 05.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vuelta_al_embalse_de_Ull%C3%ADbarri-Gamboa_-BT-_05.jpg Basotxerri, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Hondarribia Cabo Higuer.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hondarribia_Cabo_Higuer.jpg Mowenna, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez # A small island off the coast of East Sooke Regional Park, British Columbia, Canada 22.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A_small_island_off_the_coast_of_East_Sooke_Regional_Park,_British_Columbia,_Canada_22.jpg Michal Klajban, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # 2776522-uhd_3840_2160_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/agua-azul-2776522/ Engin Akyurt, domeinu piblikoa, Pexels bidez # 8726237-uhd_2160_3840_24fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/naturaleza-hombre-caminando-bosque-8726237/ Katya Wolf, domeinu piblikoa, Pexels bidez == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} pzujbg6dsctii3bvzr9twlxy6xfhbq0 10002572 10002566 2024-12-17T16:20:58Z Demonocrazy 1830 10002572 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Ikusgela-Bideo azala - zortziko_txikian.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Atari:Hezkuntza/Ikusgela#Zortziko_txikian|pgname=Euskal uharteak|toc=yes}} [[Fitxategi:ITA — Meransen (Wassermühlrad) 2021 ani.gif|thumb|250px|thumbtime=0|Bideoa]] [[Zerrenda:Euskal Herriko uharteak|Euskal Herriko uharteen]] gaineko bideoa. == [[Fitxategi:Ikusgela-logoa.png|20px]] Edukien arduradunak == * '''Gidoilariak:''' Aitor Altuna. * '''Animazioen ekoizpena:''' Itziar Aranguren Arrizabalaga. * '''Off ahotsa:''' [[Anabel Arraiza]]. * '''Koordinazioa:''' [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Kultur Elkartea]]. * '''Bideoa:''' [[Hiru Damatxo]]. == Informazio iturriak == # [[Zerrenda:Euskal Herriko uharteak|Euskal Herrian 21 uharte ditugu]]: zazpina [[Bizkaia|Bizkaian]] eta [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]], lau [[Lapurdi|Lapurdin]] eta bi [[Araba|Araban]]. Itxaron, hor hogei uharte ditugu, ezta? # Hogeita batgarrena [[Konpantzia|Konpantzia uhartea]] da: Lapurdin Konferentziaren uhartea eta Gipuzkoan Faisaien uhartea. Urte erdiz uharte [[Hendaia|hendaiarra]] eta beste erdiz [[Irun|irundarra]]. # [[Gorliz|Gorlizko]] [[Billao]] uharteak ur azpitik datorren piztia baten itxura du eta horregatik jarri zioten Herensuge ezizena. # [[Donostia|Donostiako]] [[Urgull|Urgull mendia]] garai batean uhartea zen; baina, [[Urumea|Urumea ibaiak]] ekarritako [[Sedimentu|sedimentuek]] lur lehorrera lotu zuten. # [[Zuhatza uhartea|Zuhatza]] eta [[Orenin]] dira [[Araba|Arabako]] uharte bakarrak. [[1950eko hamarkada]]n sortu ziren [[Uribarri Ganboako urtegia]] eraiki zutenean. # [[Amuitz uhartea]] [[Hondarribia|Hondarribian]] dago, [[Higer|Higer lurmuturrean]], baina izen bereko beste uharte bat ere badago munduaren beste aldean, [[Kanada|Kanadan]], [[Ternua|Ternuako kostaldean]]. # [[Izaro|Izaro uhartea]] [[Bermeo]] eta [[Mundaka]] parean dago. Bermeoren lurrak dira eta kondairak dio [[Traineru estropada|estropada]] batean erabaki zutela uhartea norena zen. # Bustitzeko gogorik ez baduzu, lehorreko “uharteak” ere baditugu! [[Uhartehiri]] eta [[Uharte Garazi]] [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]], eta [[Uharte (Iruñerria)|Uharte]] eta [[Uharte Arakil]] [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. Gainera, lau uharte hauek lotzen dituen sei etapatako ibilbide bat ere badaukagu! == Lotutako artikuluak == * [[Zerrenda:Euskal Herriko uharteak]] == Erabilitako irudiak == # Isla de Izaro-2020.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Isla_de_Izaro-2020.jpg Alberto-g-rovi, CC BY 3.0, Wikimedia Commons bidez # 8955416-uhd_3840_2160_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/mar-naturaleza-yates-isla-8955416/ Pavel Danilyuk, domeinu piblikoa, Pexels bidez # 8955416-uhd_3840_2160_30fps.mp4 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Almeida_J%C3%BAnior_-_Mo%C3%A7a_com_Livro.jpg José Ferraz de Almeida Júnior, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # 3703531-hd_1080_1920_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/mar-naturaleza-arena-rocas-3703531/ Michal Marek, domeinu piblikoa, Pexels bidez # Isle (sic) de la Conférence et de (sic) ses environs - btv1b8443267z.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Isle_(sic)_de_la_Conf%C3%A9rence_et_de_(sic)_ses_environs_-_btv1b8443267z.jpg#/media/File:Isle_(sic)_de_la_Conf%C3%A9rence_et_de_(sic)_ses_environs_-_btv1b8443267z.jpg Bibliothèque nationale de France, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez # Hendaye Plage.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hendaye_Plage.jpg No machine-readable author provided. Harrieta171 assumed (based on copyright claims)., CC BY-SA 3.0 <http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/>, Wikimedia Commons bidez # Irun, bandstand.JPG https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Irun,_bandstand.JPG Havang(nl), CC0, Wikimedia Commons bidez # Isla Villano.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Isla_Villano.jpg aherrero, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez # Monte Urgullmendia y Castillo de la Mota-Motako gaztelua. San Sebastian-Donostia, Guipuzcoa-Gipuzkoa..JPG https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Monte_Urgullmendia_y_Castillo_de_la_Mota-Motako_gaztelua._San_Sebastian-Donostia,_Guipuzcoa-Gipuzkoa..JPG Roberto Chamoso G, CC BY-SA 3.0 ES, Wikimedia Commons bidez # Santa Katalina zubia 20180801 143758.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Santa_Katalina_zubia_20180801_143758.jpg pere prlpz, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez # Nanclares de Gamboa - Zuaza -BT- 01.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Nanclares_de_Gamboa_-_Zuaza_-BT-_01.jpg Basotxerri, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Vuelta al embalse de Ullíbarri-Gamboa -BT- 05.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vuelta_al_embalse_de_Ull%C3%ADbarri-Gamboa_-BT-_05.jpg Basotxerri, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # Hondarribia Cabo Higuer.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hondarribia_Cabo_Higuer.jpg Mowenna, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez # A small island off the coast of East Sooke Regional Park, British Columbia, Canada 22.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A_small_island_off_the_coast_of_East_Sooke_Regional_Park,_British_Columbia,_Canada_22.jpg Michal Klajban, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez # 2776522-uhd_3840_2160_30fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/agua-azul-2776522/ Engin Akyurt, domeinu piblikoa, Pexels bidez # 8726237-uhd_2160_3840_24fps.mp4 https://www.pexels.com/es-es/video/naturaleza-hombre-caminando-bosque-8726237/ Katya Wolf, domeinu piblikoa, Pexels bidez == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} q07e6r8jdk5swmbzoayg6cssweslh9p 104 1210850 10003355 9952505 2024-12-18T11:53:49Z 46.27.1.234 10003355 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Chupa Chups logo.svg|300px|right|thumb|]] '''Chupa Chups''' {{txp|Espainia|Espainiako}} konpainia bat da, {{txp|Txupatxus|makil gozokidunak}} sortu eta saltzen dituena. Eric Bernat espainiarrak sortu zuen, 1958an, {{txp|Villamayor|Villamayor}} herrian ({{txp|Asturiasko Printzerria|Asturias}}) eta 2006. urtean Perfetti Van Melle {{txp|Italia|Italiar}} taldeak erosi zuen. == Historia == Eric Bernaten zerbitzu militarra bukatu ondoren, Domingo Massanes enpresariak fabrikaz okupatzea eskaini zion, sagarrekin erlazionatutako produktuak eginez. 1956 eta 1957 urteen artean, goxoki bat makil batekin batzea bururatu zitzaion. Ideia hau buruatu zitzaion, goxokien kontsumitzaile gehienak umeak direlako, eta hauek goxokia ahotik eskuekin ateratzen dutelako. 1958. urtean, lehenengo goxoki borobila makilarekin merkaturatu zen, "Chups” izenarekin. Honen eslogana " Chupa Chups" izanda, eta jendeak hau onartu zuen izen bezala. == Logotipoa == Makil goxokidunak logotipo berria behar zuen, Salvador Dalik, tarifa millonaria baten gaitik, guk ezagutzen dugun logoa, hau da, “Chupa chups” izena margaritaren barruan, sortu zuen. [[Kategoria:Txikipedia:Litxarreria]] [[Kategoria:Txikipedia]] fbcdj3uz1m9v5k4fkmd0cc22dv2c56b 104 1210855 10003351 9952516 2024-12-18T11:50:28Z 46.27.1.234 10003351 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Kareem Abdul-Jabbar May 2014.jpg||300px|right|thumb|]] '''Karreem Abdul-Jabbar''', jaiotzez, Ferdinand Lewis Alcindor. {{txp|New York|New yorken}} jaio zen {{txp|1947|1947ko}} apirilaren 16ean.Eta {{txp|saskibaloi|saskibaloiko}} jokalaria da. Seme alabak eduki zituen. Pibotean jolasten du. Eskola denetako onena izan zen. ==Ibilbidea== *Milwaukee Bucks: 1969an {{txp|NBA draft|draft}}-tarako joan zen eta Milwaukee Bucksek fitzatu zuten. 4 denboraldi jolastu zituen. *1971-1972: Alcindor al-Islam bat egin eta Abdul-Jabbar izenarekin MVP izendatu zen, Bucks taldeak lideratuta. *1973-1974: Abdul-Jabbarek bere hirugarren MVPa irabazi, Milwaukee NBAko finaletan aurka *1974-1973:Abdul-Jabbar irabazi zuen hirugarren MVPa eta zortzi finalistako hiruretako kokatua zen. *Los Angeles Lakers: *1975-1979 Chamberlain ahazten: 42 urte igaro dira Wilt Chamberlainek erretiroa hartu zuenetik. Abdul-Jabbarrek garaipen gehiagorekin lagundu zien Lakers. Hurrengo denboraldian, Jerry Westek zuzenduta, lehen postua lortu zuten baina Portlandek kanporatu zuen. *1979-1985 Magic eta Showtimea: 1979an, Lakers-ek Michigan State Unibertsitateko Earvin "Magic" Johnson erredakatu zuen, eta 9 titulu irabazten lagundu zien, azkena Abdul-Jabbarrekin batera. *1980an egin zuen debuta denboraldian, 60-16ko errekorra lortu zuen taldea. Abdul-Jabbar ezinbesteko jokalaria bihurtu zen eta bere seigarren MVP irabazi zuen. Yoga eta arte martzialak praktikatu zituen forman egoteko. Azkenean, Abdul-Jabbar MVP izendatu zuten berriro. ==Lorpenak== * 1969ko {{txp|Oscar Robertson}} saria *1969 urteko unibertsitarioa *6 NBA Txapelketa *6 aldiz denboraldi erregularreko jokalari onena *2 aldiz NBA Finaletako jokalari onena *1970. urteko hasiberri onena *10 aldiz bosteko onenean *19 aldiz NBAko Izarren partidan [[Kategoria:txikipedia:Biografiak]] [[Kategoria:txikipedia:Saskibaloia]] [[Kategoria:txikipedia:Newyorkarra]] [[Kategoria:txikipedia]] shtfu8hc0moye9yms8vb9eqionm2ont 104 1211289 10003289 9955176 2024-12-18T11:17:01Z 46.27.1.234 10003289 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Map of Turkish Language.svg|300px|right]] '''Turkiera''' hizkuntza bat da, oaingo Turkian, Bulgarian eta Zipren hitzegiten dena, hala ere, lehenago toki gehiagotan hitzegiten zen, Otomandar inperio osoan. 60 milioi pertsonak hitzegiten dute eta harren ezaugarri nagusiak bokal harmonia eta aglutinazioa dira. Otomandar inperioan, alfabeto arabierraz idazten da baina errepublika irtsi zenean,1928an, latindar alfabetoaz idazten hasi zen. Orain aldian ere Latindarrez idazten da. [[kategoria:txikipedia]] [[kategoria:txikipedia:hizkuntza]] j56uync4jjem1r0nn8p14yvt1em8gkk 104 1211296 10003309 9955247 2024-12-18T11:29:49Z 46.27.1.234 10003309 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Exposição Os Jogos da Antiguidade - Grécia e Roma (28439050910).jpg|300px|right]] '''Borroka greko-erromatarra''' borrokalari batek besteari burutik gerrira bitartean soilik hel diezaiokeen {{txp|Borroka (kirola)|borroka}}-mota da. Ezin dira hankak erabili eta {{txp|1896ko Udako Olinpiar Jokoak|1896ko Olinpiar Jokoetatik}} aurrera {{txp|kirol olinpiko|kirol olinpikoa}} da. Bi pertsonaren arteko buruz buruko lehiaketa da, kolperik eman gabe elkarri helduta, aurkaria lurreratu arte. Araudi bat dago jarraitu beharrekoa eta eguneratzen doana. {{txp|Tapiz|Tapiz}} baten gainean egiten da lehiaketa. ==Araudia== Helburua: Borrokalarien helburua aurkaria lurreratzea da, gerritik beherako gorputz zatia ukitu gabe. Jolastokia: Borroka greko-erromatarrak 12 m-ko diametroa duen tapiz batean egiten da, non 7m-ko diametroaren barruan borroka egiten den. Gainontzeko guztia borrokalariak kanpora atra eta puntuak emateko lekua da eta azken 1,5m babesturiko eremua da bertan ez dute borrokarik egiten. Jantziak: Borrokalari bakoitzak kolore bat hartuko du, gorria edo urdina. Jantziak ofiziala izan behar du borrokan parte hartzeko. [[Fitxategi:DF-SD-06-11222.jpg|300px|right]] Pisu eta urte bereizketak: Urte arteko bereizpena: *14-15 edo 13 tutorearen eta medikuaren zaintzapean. *16-17 edo 15 tutorearen eta medikuaren zaintzapean. *18-20 edo 17 tutorearen eta medikuaren zaintzapean. *19-23 edo 18 tutorearen eta medikuaren hitzarpean. *Nagusiak: 20 edo gehiago. *Beteranoak: 35 edo gehiago. Pisu arteko bereizketa: (Gizonezkoak) *60 kg *67 kg *77 kg *87 kg *97 kg *130 kg Pixu arteko bereizketa: (Emakumezkoak) *50 kg *53 kg *57 kg *62 kg *76 kg ==Epaileak== Hiru pertsonen artean zaintzen dute borroka. Tapizeko lehendakariak, eta bi epailek. ==Borroka== Iraupena Kadeteak eta Beteranoak, 2 minutuko borrokak 30 segunduko atsedenaldiarekin. 23 urtekoak eta gorakoak, 3 minutu eta 30 segundoko atsedenarekin. '''Borroka irabazteko moduak''' Borroka bat irabazia izan daiteke honako arrazoien gaitik. *Jaurtiketa *Zauria *3 falta egin ondoren, edo 2 falta babesle oinetara. *Deskalifikatua izanez gero *Puntuazioagaitik [[Fitxategi:The Soviet Union 1971 CPA 4016 stamp (Greco-Roman wrestling).png|300px|right]] ==Borroka greko erromatarra Euskal Herrian== {{txp|Euskal Herria|Euskal Herrian}} ez da izan bereziki lanketa esanguratsurik. Baina izan dira eta badira borrokalari batzuk. Gardizabal izenekoa "el Tarzan vasco" 1907-1936 artean egindako ikuskizunegatik ezaguna, baina ez zen ezer olinpikoa izan ikuskizunak soilik. [[Kategoria:txikipedia:Kirol olinpikoak]] [[Kategoria:txikipedia]] apas73qeou8c3f5xfejgzaz4lm0nhff 104 1211975 10003324 9959101 2024-12-18T11:37:57Z 46.27.1.234 10003324 wikitext text/x-wiki {{banner|Guantes de portero de futbol.jpg}} '''Julen Agirrezabala''' Astulez Euskal Herriko futbolaria da. == Kirol ibilbidea == {{txp|Touring Kirol Elkartea|Touring Kirol Elkartean}} hasi zuen futbolari ibilbidea eta gaur egun {{txp|Athletic|Athletikeko}} bigarren atezaina da. Gainera orain dela denbora gutxi kopako finala jokatu zuen eta penalti bat gelditu zuen. 2018an Athletikek gazte taldean jokatzen hasi. 2020ean Athletiken bigarren ekipoan jokatzen hasi zen. Bertan, oso ondo jakatzen zuen eta 2021 ean 2025 arte kontratua berritu zuen.[[Fitxategi:Athleticeko gabarra itsasadarrean.jpg|300px|right|thumb|]] 2021 ean lehenengo ekipora igo zen eta lehen Mailan egin zuen debuta, Elxeren aurka.  Denboraldian Errege Kopako partidak jokatu zituen {{txp|Unai Simón|Unai Simonen}} aurretik. 2022-23 denboraldiari begira, lehen taldearen fitxa egin zuen. Athletikek irabazitako 2024ko {{txp|Futboleko Espainiako Errege Kopa|Errege Kopako}} finalean atezain titularra izan zen, finala penaltitara iritsi zen eta penalti bat gelditu zuen. 2021ean espainako Sub21ak deitu zion eta hainbat partida jokatu zituen. 2024ean {{txp|Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal zelekzioarekin}} lagun arteko partida bat jokatu zuen Uruguaien aurka. [[Kategoria:Txikipedia:kirolariak]] [[Kategoria:Txikipedia]] 0jwg8a3o2ie6the3biw9lui85d8swge 2 1212209 10002388 10001521 2024-12-17T12:58:10Z Mamenbide 167547 Ikasketak osatzen 10002388 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elena Fernandez Iturrioz''' ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1959|1959ko]] [[Abuztuaren 13|abuztuaren 13a]] - [[Berriatua]], [[Bizkaia]], [[2014|2014ko]] [[Abenduaren 1|abenduaren 1a]]) [[igerilari]] eta igeriketako entrenatzaile eta monitorea izan zen. Kimikan lizentziatu bazen ere, igeriketako entrenatzaile titulua atera eta igeriketa izan zuen bizibide. == Bizitza == Elena Fernandez Iturrioz Donostian jaio zen, [[Konstituzio plaza (Donostiako Plaza Berria)|Plaza Berrian (edo Konstituzio Plazan)]]. 11 urterekin hasi zen igerian, medikuak aginduta, hankan herrena zuelako. Laster nabarmendu zen emakumeen haur-kategorian, eta lehen postuak lortu eta errekorrak hautsi zituen aurreragoko kategorietan ere; esate baterako, 1976. urtean, Gipuzkoako jubeniletan 19 errekor egin zituen, eta 1977an, 10 errekor (baita beteranoetan ere). Donostiako Real Club Nauticon eta Fortuna Kirol Elkartean eta Ondarroako Ondarru Igeri Taldean ibili zen. Irmo eta kiroltasunez entrenatuta, ibilbide distiratsua osatu zuen. Kimika lizentziatura atera zuen Donostiako EHUn, Petrokimika espezialitatean, Makromolekulak aukeran; baita Certificado de Aptitud Pedagógica (CAP) titulua ere, Bigarren Hezkuntzako irakasle izateko derrigorrezkoa zena. Igeriketarekin lotutako hainbat titulu ere lortu zituen 1980-1986 urteen artean: monitore, entrenadore laguntzaile eta goi-mailako entrenatzaile tituluak, Espainiako Igeriketa Federazioaren izenean, Entrenatzaileen Eskola Nazionalak (Escuela Nacional de Entrenadores) emanda. 1992an eta 1993an eskola horrek antolatutako igeriketa espezializatuko mintegietan parte hartu zuen: igeriketa eta haurtxoak, igeriketa haurdunaldian eta igeriketa eta mantentze fisikoari buruzko mintegietan. Sorosle titulu bat baino gehiago ere bazuen: lehen sorospenetakoa eta uretakoa. 1984an [[Ondarroa|Ondarroara]] joan zen lanera Zaldupe udal kiroldegira, urtebeterako. Igeriketa monitore aritzeko hartu bazuten ere, hurrengo urtera arte ez zen hasi lanean, kiroldegia artean bukatu gabe zegoelako. Ondoren, lanpostu finkoa lortu zuen Ondarroan, eta 1986an Ondarru Igeri Eskola sortu zuen; urte horretan bertan antolatu zuen Ondarroako lehen igeri itsas-lasterketa. 1987an, juridikoki eratu zen Ondarru Igeri Taldea (Espainiako federazioak hainbat eragozpen jarri zituen arren, bere estatutuak euskaraz egin zituen Euskal Herriko lehenengo taldea izan zen, [[Andres Urrutia|Andres Urrutia Badiola]] notarioaren eskutik).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=1987-1997|hizkuntza=eu|url=https://www.ondarruit.eus/1987-1997/|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|izenburua=ONDARRU IGERI TALDEA|hizkuntza=eu|data=2020-06-29|url=https://www.euskadi.eus/entitatea/ondarru-igeri-taldea/web01-a2kirola/eu/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elenak Ondarroan ikasi zuen euskaraz eta Ondarroan osatu familia: senarra Josu Arrizabalaga Badiola ondarrutarra izan zuen, eta bi seme-alaba izan zituzten, Ainhoa eta Kepa. Aitona zuen Elenak jaiotzez ondarrutarra. Lanean jardun zuen urteetan (1985etik 2002ra) makina bat ume ondarrutarri erakutsi zion igerian; gainera, igerilari horietako batzuek emaitza bikainak lortu zituzten: bik parte hartu zuten Europako txapelketan, eta lau ibili ziren Espainiako errendimendu handiko zentroetan. 2002. urtean, ordea, [[Alboko Esklerosi Amiotrofikoa]] (AEA) diagnostikatu zioten, eta lana utzi behar izan zuen. 2010ean, Berriatuan bizitzen jarri zen. Ondarroako udalak 2011. urteko kirol sarietan Elena Fernandezi egin zion aipamen berezia igeri taldea sortu eta igeriketari herrian emandako bultzadagatik.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udalaren aipamen berezia|url=https://www.ondarroa.eus/es-ES/Noticias/Documents/2011ko_Kirol_Sariak.pdf}}</ref> 2014ko abenduaren 1ean hil zen [[AEA]] gaixotasunaren ondorioz. Ondarrutarrek merezitako agur-omenaldi xume baina jendetsua egin zioten abenduaren 2an Zaldupe kiroldegian: [[Loren Arkotxa|Loren Arkotxa Meabebasterretxea]]<nowiki/>k gidatuta, Elena Fernandez Iturriozen bizitzako pasarteak gogoratu zituzten honen lankideek, familiakoek, lagunek eta igerilariek, eta euren sentimentuak eta esker ona adierazi ere bai, Elenaren gustuko musika entzunez ([[Benito Lertxundi|Benito Lertxundiren]] ''[[Oi Ama Eskual Herri]],'' danborradako Sarriegiren San Sebastian martxa, Xabier Leteren [[Xalbadorren heriotzean]], Polo Montañez kubatarraren ''Canten''), eta Jose Mari Lejardi Kareaga ''Gabixola'' bertsozale eta gaijartzaile markina-xemeindarrak eta Leire Larrañaga Arrizabalaga ilobak bertsoak abestu zizkioten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Elena Fernandez Iturrioz Ondarru Igeri Taldeko sortzailea zendu da, eta omenaldia jasoko du|hizkuntza=eu|data=2014-12-01|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2014/12/01/elena-fernandez-iturrioz-ondarru-igeri-taldeko-sortzailea-zendu-da-eta-omenaldia-jasoko-du/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Hileta ospakizunetan loretan gastatuko zen dirua ADELA EUSKAL HERRIA elkarteari (Euskal Herriko alboko esklerosi amiotrofikoaren elkarteen federazioari) eman zekion izan zen bere borondatea, eta garuna eta bizkarrezur-muina, berriz, zientziak aztertzeko dohaintzan eman zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esquelas y Necrologicas {{!}} ONDARROA {{!}} Elena Fernández Iturrioz {{!}} diariovasco.com|url=https://canales.diariovasco.com/esquelas/diario/2014-12-02/elena-fern-ndez-iturrioz-14557005.htm|aldizkaria=canales.diariovasco.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Hiletan abestutako bertsoak === Jose Mari Lejardi Kareaga ''Gabixolarenak:'' {| class="wikitable" |Donostitik Ondarru zendun aukeratu, euskera hobetu, lana ta Josu topatu, Amalloko jaixetan alkar deklaratu, gero Saturraranen bainuaz ospatu, onean ta txarrean zuek bai maitatu. |Ainhoa, gero Kepa mundura sortuta, famili euskalduna zintzo osatuta, baina mamu zatarrak Elenakin zita, gaixotasun zitalak luze erasotuta, frente ein dotsezue alkarri lotuta. |Borroka horrek sortzen dausku miresmena, edonortzat zarie ereduik onena, erakutsi dozue duintasun, kemena, zelako familixi zarien, Elena, merezi dozu eta hartu atsedena. |} Leire Larrañaga Arrizabalaga ilobarenak: {| class="wikitable" |Presente eduki zaitut nahiz urruti nahiz etxean Donostin ikusten zaitut kaiara begiratzean pasatako une oro ezin dut utziatzean hitzez ezin dizut esan ezta ere laztantzean baina hala saiatzen naiz zu goxo muxukatzean asko maite zaitudala egunero argitzean egindako bidaietan eta txango bakoitzean eramango zaitugu beti gure bihotzean. |} == Palmaresa == {| class="wikitable" !Urtea !Txapelketa !Lekua !Proba |- |1972 |IV. Munich Saria |Donostian, Teniseko igerilekuan |Haur emakumezkoak -100 m tximeleta eran: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Eskolarteko nesken txapelketak |Donostian, Kontxako igerileku estalian |Haur emakumezkoak -100 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Gipuzkoako neguko txapelketa |Bergarako Agorrosin igerileku estalian | -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m estilo: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Tolosako Igarondo igerileku olinpikoan | -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -200 m estilo: 4. postua |- |1973 |Getaria-Zarautz itsas-zeharkaldia |itsasoan | -Emakumezkoen Absolutoa: 1. postua (1) [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Badiako zeharkaldia / XXXI. Kontxa Badiako Igerialdia |itsasoan | -Emakumezkoen Absolutoa: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Sobietar Igeriketa Txapelketak |Rostov-on-Don hirian, igerilekuan |Emakumezko haurrak: -800 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |VII. Santo Tomás Saria |Kontxako igerileku estalian |Haurrak: -100 m crowl+lepoz+bularrez + tximeleta eran: 1.postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |VI. Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Ordiziako Altamira igerileku estalian |Emakumezkoak: -400 m estilo: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m tximeleta eran: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |XVII. Bilboko euskal eta nafar txapelketak |Club Deportivo Bilbaoko igerilekuan |Emakumezkoetan: -200 m tximeleta eran: 4. postua -100 m tximeleta eran: 4. postua -4 x 100 estilo, errekorra |- |1974 |Haur eta gazteentzako Vasco-Navarro Saria |Bergarako Agorrosin igerileku estalian |Emakumezkoetan: -200 m librean: 1. postua eta Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |IV. San Juan Saria |Tolosako Igarondo igerilekuan |Emakumeetan: -100 m tximeleta eran: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] eta Gipuzkoako errekorra haurretan |- |1974 |XXX. Euskal Herriko txapelketa absolutuak |Bilboko Jolaseta igerilekuan | -200 m librean: 2. postua eta Gipuzkoako errekorra [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -800 m librean: 2. postua eta Gipuzkoako errekorra [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |Espainiako igeriketa txapelketak |Valentzian, igerilekuan | -100 m tximeleta eran: gutxieneko denbora lortu zuen. |- |1974 |Montreal Saria | | -200 m librean: 1. postua eta Gipuzkoako errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |Badiako zeharkaldia/ XXXII. Kontxa Badiako Igerialdia |itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |X. Uharteko zeharkaldia |Donostian, itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |VIII. Santo Tomas Saria |Kontxako igerileku estalian |Neska kadeteetan 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1975 |Nesken Eskolarteko Txapelketa |Kontxako igerileku estalian |Kadeteetan: -100 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1975 |XI. Uharteko zeharkaldia |Donostian, itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1976 |Neguko Gazte Txapelketak |Kontxako igerilekuan | -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] eta Gipuzkoako errekor absolutoa |- |1976 |Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Bidebietako igerileku estalian | -800 m librean : 1. postua eta errekorra [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m estilo: 1. postua eta errekorra [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m librean: 1. postua eta gazteen errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -200 m librean: 1. postua eta errekorra [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -200 m tximeleta eran. 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- | rowspan="3" |1976 | rowspan="3" |Haur eta gazteentzako Vasco-Navarro Saria |Bilboko Landatxueta igerilekuan | -400 m librean: Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa |- |Bergarako Agorrosin igerileku estalian | -200 m librean Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa |- |Gasteizko Mendizorrotza igerileku estalian | -200 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] eta Gipuzkoako errekorra -800 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1976 |VI. San Juan Saria |Tolosako Igarondo igerilekuan | -100 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -4 x 100 estilo: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1976 |XII. Uharteko zeharkaldia |Donostian, itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1977 |Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Bidebietako igerileku estalian | -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1977 |Gipuzkoa Gaztea Saria |Ordiziako Altamira igerileku estalian | -100 m librean juveniles: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m braza juveniles: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1977 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Murtziako udal igerilekuan | -Urrezko hiru domina: 800 m tximeleta eran, 400 m librean eta 100m librean. Espainiako Unibertsitateetako txapelduna -100 m librean: Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa |- |1978 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Madrileko La Almudena igerilekuan | -400 m librean: 2. postua (zilarrezko domina) [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m tximeleta eran: 3. postua [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 5. postua |- |1979 |Euskadiko Txapelketa Nagusiak |Gasteizen | -100 m librean: errekorra |- |1979 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Madrileko La Almudena igerilekuan | -Zilarrezko hiru domina: 100 m librean [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] , 400 m librean [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] eta 100 m tximeleta eran [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1980 |Gipuzkoa Neguko Saria |Ordizian | -200 m librean: 1. postua eta Gipuzkoako errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1980 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Granadan | -Urrezko domina bat: 100 m librean [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -Zilarrezko bi domina: 400 m librean eta 100 m lepoz |- |1988 |XIII. Javier Seminario Memoriala (eteranoen Gipuzkoako Txapelketa) |Donostian, Teniseko igerilekuan | -50 m tximeleta eran(A): 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -50 m librean (A): 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -Puntuazioa guztira: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |} == Sariak eta aipamenak == * 1975 urteko Gipuzkoako emekume jubenil kategoriako igerilari gailenenari saria. * Gipuzkoako Igeriketa Federazioak urteko igerilaririk onena izendatu zuen 1976an, 1977an eta 1978an. * Gipuzkoako kirolaririk onena 1978an. * 1977an, Campeona de España Unibersitaria. == Elena Fernandez Iturrioz Memoriala == [[Fitxategi:Elena_Fernandez_Iturrioz_Memoriala,_2015.png|thumb|Elena Fernandez Iturrioz Memoriala, 2015]] Elena Fernandez Iturrioz 2014ko abenduan hil eta hurrengo Ondarroako Igeri Itsas-lasterketan (2015eko XXX. edizioan) momentu hunkigarri ugari bizi izan ziren Ondarroako Arrigorri hondartzan. Bozgorailuetatik une oro gogoratu zuten igeri taldearen sortzailea eta bultzatzailea. Hainbat urtez bere ikasle izan zirenak, esate baterako, batera helmugaratu ziren, eta kiroldegiko bere lankideek ere parte hartu zuten proban. Sariak banatzen, Josu senarra eta Ainhoa eta Kepa seme-alabak aritu ziren, eta, bukaeran, senideek merezitako omenaldi xumea jaso zuten erabat hunkituta eta txalo artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Maialen Saezek eta Alex Ojangurenek irabazi dute Ondarroako itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2015-07-20|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2015/07/20/maialen-saezek-eta-alex-ojangurenek-irabazi-dute-ondarroako-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Urte horretatik hasita, Ondarroako Igeri lasterketari Elena Fernandez Iturrioz Memoriala deitu zitzaion, eta Ondarru Igeri Taldeko igerilari diren eta izandakoen artean banatzen da Elena Fernandez Iturrioz saria.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Iñaki Salaberriak eta Nerea Santosek irabazi dute Ondarroako 34. itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2019-07-15|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2019/07/15/inaki-salaberriak-eta-nerea-santosek-irabazi-dute-ondarroako-34-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1959ko|2014ko|Fernandez Iturrioz, Elena}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Ondarroarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko igerilariak]] [[Kategoria:Emakume igerilariak]] fhdp9eqp2j0yksouyyy4qd7yu0ceixb 10003167 10002388 2024-12-18T10:42:59Z Mamenbide 167547 Gaixotasuna eta pentsioa. 10003167 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elena Fernandez Iturrioz''' ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1959|1959ko]] [[Abuztuaren 13|abuztuaren 13a]] - [[Berriatua]], [[Bizkaia]], [[2014|2014ko]] [[Abenduaren 1|abenduaren 1a]]) [[igerilari]] eta igeriketako entrenatzaile eta monitorea izan zen. Kimikan lizentziatu bazen ere, igeriketako entrenatzaile titulua atera eta igeriketa izan zuen bizibide. == Bizitza == Elena Fernandez Iturrioz Donostian jaio zen, [[Konstituzio plaza (Donostiako Plaza Berria)|Plaza Berrian (edo Konstituzio Plazan)]]. 11 urterekin hasi zen igerian, medikuak aginduta, hankan herrena zuelako. Laster nabarmendu zen emakumeen haur-kategorian, eta lehen postuak lortu eta errekorrak hautsi zituen aurreragoko kategorietan ere; esate baterako, 1976. urtean, Gipuzkoako jubeniletan 19 errekor egin zituen, eta 1977an, 10 errekor (baita beteranoetan ere). Donostiako Real Club Nauticon eta Fortuna Kirol Elkartean eta Ondarroako Ondarru Igeri Taldean ibili zen. Irmo eta kiroltasunez entrenatuta, ibilbide distiratsua osatu zuen. Kimika lizentziatura atera zuen Donostiako EHUn, Petrokimika espezialitatean, Makromolekulak aukeran; baita Certificado de Aptitud Pedagógica (CAP) titulua ere, Bigarren Hezkuntzako irakasle izateko derrigorrezkoa zena. Igeriketarekin lotutako hainbat titulu ere lortu zituen 1980-1986 urteen artean: monitore, entrenadore laguntzaile eta goi-mailako entrenatzaile tituluak, Espainiako Igeriketa Federazioaren izenean, Entrenatzaileen Eskola Nazionalak (Escuela Nacional de Entrenadores) emanda. 1992an eta 1993an eskola horrek antolatutako igeriketa espezializatuko mintegietan parte hartu zuen: igeriketa eta haurtxoak, igeriketa haurdunaldian eta igeriketa eta mantentze fisikoari buruzko mintegietan. Sorosle titulu bat baino gehiago ere bazuen: lehen sorospenetakoa eta uretakoa. 1984an [[Ondarroa|Ondarroara]] joan zen lanera Zaldupe udal kiroldegira, urtebeterako. Igeriketa monitore aritzeko hartu bazuten ere, hurrengo urtera arte ez zen hasi lanean, kiroldegia artean bukatu gabe zegoelako. Ondoren, lanpostu finkoa lortu zuen Ondarroan, eta 1986an Ondarru Igeri Eskola sortu zuen; urte horretan bertan antolatu zuen Ondarroako lehen igeri itsas-lasterketa. 1987an, juridikoki eratu zen Ondarru Igeri Taldea (Espainiako federazioak hainbat eragozpen jarri zituen arren, bere estatutuak euskaraz egin zituen Euskal Herriko lehenengo taldea izan zen, [[Andres Urrutia|Andres Urrutia Badiola]] notarioaren eskutik).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=1987-1997|hizkuntza=eu|url=https://www.ondarruit.eus/1987-1997/|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|izenburua=ONDARRU IGERI TALDEA|hizkuntza=eu|data=2020-06-29|url=https://www.euskadi.eus/entitatea/ondarru-igeri-taldea/web01-a2kirola/eu/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elenak Ondarroan ikasi zuen euskaraz eta Ondarroan osatu familia: senarra Josu Arrizabalaga Badiola ondarrutarra izan zuen, eta bi seme-alaba izan zituzten, Ainhoa eta Kepa. Aitona zuen Elenak jaiotzez ondarrutarra. Lanean jardun zuen urteetan (1985etik 2002ra) makina bat ume ondarrutarri erakutsi zion igerian; gainera, igerilari horietako batzuek emaitza bikainak lortu zituzten: bik parte hartu zuten Europako txapelketan, eta lau ibili ziren Espainiako errendimendu handiko zentroetan. 2002. urtean, ordea, [[Alboko Esklerosi Amiotrofikoa]] (AEA) diagnostikatu zioten, eta lana utzi egin behar izan zuen. 2002ko uztailean, ohiko lanbiderako erabateko ezintasun iraunkorra aitortu zion Bizkaiko Gizarte Segurantzako Institutu Nazionalak; pentsioaren %55  kobratuko zuen. Elenak erreklamazioa jarri zuen ebazkenaren aurka, baina gaitzetsi egin zioten. Orduan, demanda aurkeztu zuen epaitegian. Epaiketa bere aldekoa izan zen, eta pentsioaren %100 lortu zuen. Gizarte Segurantzak, berriz, errekurtsoa jarri zuen. 2003ko martxoan irabazi zuen Elenak errekurtsoa. 2010ean, Berriatuan bizitzen jarri zen, erosotasunagatik. Ondarroako udalak 2011. urteko kirol sarietan Elena Fernandezi egin zion aipamen berezia igeri taldea sortu eta igeriketari herrian emandako bultzadagatik.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udalaren aipamen berezia|url=https://www.ondarroa.eus/es-ES/Noticias/Documents/2011ko_Kirol_Sariak.pdf}}</ref> 2014ko abenduaren 1ean hil zen [[AEA]] gaixotasunaren ondorioz. Ondarrutarrek merezitako agur-omenaldi xume baina jendetsua egin zioten abenduaren 2an Zaldupe kiroldegian: [[Loren Arkotxa|Loren Arkotxa Meabebasterretxea]]<nowiki/>k gidatuta, Elena Fernandez Iturriozen bizitzako pasarteak gogoratu zituzten honen lankideek, familiakoek, lagunek eta igerilariek, eta euren sentimentuak eta esker ona adierazi ere bai, Elenaren gustuko musika entzunez ([[Benito Lertxundi|Benito Lertxundiren]] ''[[Oi Ama Eskual Herri]],'' danborradako Sarriegiren San Sebastian martxa, Xabier Leteren [[Xalbadorren heriotzean]], Polo Montañez kubatarraren ''Canten''), eta Jose Mari Lejardi Kareaga ''Gabixola'' bertsozale eta gaijartzaile markina-xemeindarrak eta Leire Larrañaga Arrizabalaga ilobak bertsoak abestu zizkioten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Elena Fernandez Iturrioz Ondarru Igeri Taldeko sortzailea zendu da, eta omenaldia jasoko du|hizkuntza=eu|data=2014-12-01|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2014/12/01/elena-fernandez-iturrioz-ondarru-igeri-taldeko-sortzailea-zendu-da-eta-omenaldia-jasoko-du/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Hileta ospakizunetan loretan gastatuko zen dirua ADELA EUSKAL HERRIA elkarteari (Euskal Herriko alboko esklerosi amiotrofikoaren elkarteen federazioari) eman zekion izan zen bere borondatea, eta garuna eta bizkarrezur-muina, berriz, zientziak aztertzeko dohaintzan eman zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esquelas y Necrologicas {{!}} ONDARROA {{!}} Elena Fernández Iturrioz {{!}} diariovasco.com|url=https://canales.diariovasco.com/esquelas/diario/2014-12-02/elena-fern-ndez-iturrioz-14557005.htm|aldizkaria=canales.diariovasco.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Hiletan abestutako bertsoak === Jose Mari Lejardi Kareaga ''Gabixolarenak:'' {| class="wikitable" |Donostitik Ondarru zendun aukeratu, euskera hobetu, lana ta Josu topatu, Amalloko jaixetan alkar deklaratu, gero Saturraranen bainuaz ospatu, onean ta txarrean zuek bai maitatu. |Ainhoa, gero Kepa mundura sortuta, famili euskalduna zintzo osatuta, baina mamu zatarrak Elenakin zita, gaixotasun zitalak luze erasotuta, frente ein dotsezue alkarri lotuta. |Borroka horrek sortzen dausku miresmena, edonortzat zarie ereduik onena, erakutsi dozue duintasun, kemena, zelako familixi zarien, Elena, merezi dozu eta hartu atsedena. |} Leire Larrañaga Arrizabalaga ilobarenak: {| class="wikitable" |Presente eduki zaitut nahiz urruti nahiz etxean Donostin ikusten zaitut kaiara begiratzean pasatako une oro ezin dut utziatzean hitzez ezin dizut esan ezta ere laztantzean baina hala saiatzen naiz zu goxo muxukatzean asko maite zaitudala egunero argitzean egindako bidaietan eta txango bakoitzean eramango zaitugu beti gure bihotzean. |} == Palmaresa == {| class="wikitable" !Urtea !Txapelketa !Lekua !Proba |- |1972 |IV. Munich Saria |Donostian, Teniseko igerilekuan |Haur emakumezkoak -100 m tximeleta eran: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Eskolarteko nesken txapelketak |Donostian, Kontxako igerileku estalian |Haur emakumezkoak -100 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Gipuzkoako neguko txapelketa |Bergarako Agorrosin igerileku estalian | -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m estilo: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Tolosako Igarondo igerileku olinpikoan | -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -200 m estilo: 4. postua |- |1973 |Getaria-Zarautz itsas-zeharkaldia |itsasoan | -Emakumezkoen Absolutoa: 1. postua (1) [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Badiako zeharkaldia / XXXI. Kontxa Badiako Igerialdia |itsasoan | -Emakumezkoen Absolutoa: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Sobietar Igeriketa Txapelketak |Rostov-on-Don hirian, igerilekuan |Emakumezko haurrak: -800 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |VII. Santo Tomás Saria |Kontxako igerileku estalian |Haurrak: -100 m crowl+lepoz+bularrez + tximeleta eran: 1.postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |VI. Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Ordiziako Altamira igerileku estalian |Emakumezkoak: -400 m estilo: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m tximeleta eran: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |XVII. Bilboko euskal eta nafar txapelketak |Club Deportivo Bilbaoko igerilekuan |Emakumezkoetan: -200 m tximeleta eran: 4. postua -100 m tximeleta eran: 4. postua -4 x 100 estilo, errekorra |- |1974 |Haur eta gazteentzako Vasco-Navarro Saria |Bergarako Agorrosin igerileku estalian |Emakumezkoetan: -200 m librean: 1. postua eta Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |IV. San Juan Saria |Tolosako Igarondo igerilekuan |Emakumeetan: -100 m tximeleta eran: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] eta Gipuzkoako errekorra haurretan |- |1974 |XXX. Euskal Herriko txapelketa absolutuak |Bilboko Jolaseta igerilekuan | -200 m librean: 2. postua eta Gipuzkoako errekorra [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -800 m librean: 2. postua eta Gipuzkoako errekorra [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |Espainiako igeriketa txapelketak |Valentzian, igerilekuan | -100 m tximeleta eran: gutxieneko denbora lortu zuen. |- |1974 |Montreal Saria | | -200 m librean: 1. postua eta Gipuzkoako errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |Badiako zeharkaldia/ XXXII. Kontxa Badiako Igerialdia |itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |X. Uharteko zeharkaldia |Donostian, itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |VIII. Santo Tomas Saria |Kontxako igerileku estalian |Neska kadeteetan 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1975 |Nesken Eskolarteko Txapelketa |Kontxako igerileku estalian |Kadeteetan: -100 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1975 |XI. Uharteko zeharkaldia |Donostian, itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1976 |Neguko Gazte Txapelketak |Kontxako igerilekuan | -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] eta Gipuzkoako errekor absolutoa |- |1976 |Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Bidebietako igerileku estalian | -800 m librean : 1. postua eta errekorra [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m estilo: 1. postua eta errekorra [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m librean: 1. postua eta gazteen errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -200 m librean: 1. postua eta errekorra [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -200 m tximeleta eran. 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- | rowspan="3" |1976 | rowspan="3" |Haur eta gazteentzako Vasco-Navarro Saria |Bilboko Landatxueta igerilekuan | -400 m librean: Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa |- |Bergarako Agorrosin igerileku estalian | -200 m librean Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa |- |Gasteizko Mendizorrotza igerileku estalian | -200 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] eta Gipuzkoako errekorra -800 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1976 |VI. San Juan Saria |Tolosako Igarondo igerilekuan | -100 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -4 x 100 estilo: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1976 |XII. Uharteko zeharkaldia |Donostian, itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1977 |Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Bidebietako igerileku estalian | -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1977 |Gipuzkoa Gaztea Saria |Ordiziako Altamira igerileku estalian | -100 m librean juveniles: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m braza juveniles: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1977 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Murtziako udal igerilekuan | -Urrezko hiru domina: 800 m tximeleta eran, 400 m librean eta 100m librean. Espainiako Unibertsitateetako txapelduna -100 m librean: Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa |- |1978 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Madrileko La Almudena igerilekuan | -400 m librean: 2. postua (zilarrezko domina) [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m tximeleta eran: 3. postua [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 5. postua |- |1979 |Euskadiko Txapelketa Nagusiak |Gasteizen | -100 m librean: errekorra |- |1979 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Madrileko La Almudena igerilekuan | -Zilarrezko hiru domina: 100 m librean [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] , 400 m librean [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] eta 100 m tximeleta eran [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1980 |Gipuzkoa Neguko Saria |Ordizian | -200 m librean: 1. postua eta Gipuzkoako errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1980 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Granadan | -Urrezko domina bat: 100 m librean [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -Zilarrezko bi domina: 400 m librean eta 100 m lepoz |- |1988 |XIII. Javier Seminario Memoriala (eteranoen Gipuzkoako Txapelketa) |Donostian, Teniseko igerilekuan | -50 m tximeleta eran(A): 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -50 m librean (A): 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -Puntuazioa guztira: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |} == Sariak eta aipamenak == * 1975 urteko Gipuzkoako emekume jubenil kategoriako igerilari gailenenari saria. * Gipuzkoako Igeriketa Federazioak urteko igerilaririk onena izendatu zuen 1976an, 1977an eta 1978an. * Gipuzkoako kirolaririk onena 1978an. * 1977an, Campeona de España Unibersitaria. == Elena Fernandez Iturrioz Memoriala == [[Fitxategi:Elena_Fernandez_Iturrioz_Memoriala,_2015.png|thumb|Elena Fernandez Iturrioz Memoriala, 2015]] Elena Fernandez Iturrioz 2014ko abenduan hil eta hurrengo Ondarroako Igeri Itsas-lasterketan (2015eko XXX. edizioan) momentu hunkigarri ugari bizi izan ziren Ondarroako Arrigorri hondartzan. Bozgorailuetatik une oro gogoratu zuten igeri taldearen sortzailea eta bultzatzailea. Hainbat urtez bere ikasle izan zirenak, esate baterako, batera helmugaratu ziren, eta kiroldegiko bere lankideek ere parte hartu zuten proban. Sariak banatzen, Josu senarra eta Ainhoa eta Kepa seme-alabak aritu ziren, eta, bukaeran, senideek merezitako omenaldi xumea jaso zuten erabat hunkituta eta txalo artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Maialen Saezek eta Alex Ojangurenek irabazi dute Ondarroako itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2015-07-20|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2015/07/20/maialen-saezek-eta-alex-ojangurenek-irabazi-dute-ondarroako-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Urte horretatik hasita, Ondarroako Igeri lasterketari Elena Fernandez Iturrioz Memoriala deitu zitzaion, eta Ondarru Igeri Taldeko igerilari diren eta izandakoen artean banatzen da Elena Fernandez Iturrioz saria.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Iñaki Salaberriak eta Nerea Santosek irabazi dute Ondarroako 34. itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2019-07-15|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2019/07/15/inaki-salaberriak-eta-nerea-santosek-irabazi-dute-ondarroako-34-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1959ko|2014ko|Fernandez Iturrioz, Elena}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Ondarroarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko igerilariak]] [[Kategoria:Emakume igerilariak]] 8u90ii6mc193v88483946fjztfx0f31 10003263 10003167 2024-12-18T11:10:19Z Mamenbide 167547 Argazki bat gehitu 10003263 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elena Fernandez Iturrioz''' ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1959|1959ko]] [[Abuztuaren 13|abuztuaren 13a]] - [[Berriatua]], [[Bizkaia]], [[2014|2014ko]] [[Abenduaren 1|abenduaren 1a]]) [[igerilari]] eta igeriketako entrenatzaile eta monitorea izan zen. Kimikan lizentziatu bazen ere, igeriketako entrenatzaile titulua atera eta igeriketa izan zuen bizibide. == Bizitza == Elena Fernandez Iturrioz Donostian jaio zen, [[Konstituzio plaza (Donostiako Plaza Berria)|Plaza Berrian (edo Konstituzio Plazan)]]. 11 urterekin hasi zen igerian, medikuak aginduta, hankan herrena zuelako. Laster nabarmendu zen emakumeen haur-kategorian, eta lehen postuak lortu eta errekorrak hautsi zituen aurreragoko kategorietan ere; esate baterako, 1976. urtean, Gipuzkoako jubeniletan 19 errekor egin zituen, eta 1977an, 10 errekor (baita beteranoetan ere). Donostiako Real Club Nauticon eta Fortuna Kirol Elkartean eta Ondarroako Ondarru Igeri Taldean ibili zen. Irmo eta kiroltasunez entrenatuta, ibilbide distiratsua osatu zuen. Kimika lizentziatura atera zuen Donostiako EHUn, Petrokimika espezialitatean, Makromolekulak aukeran; baita Certificado de Aptitud Pedagógica (CAP) titulua ere, Bigarren Hezkuntzako irakasle izateko derrigorrezkoa zena. Igeriketarekin lotutako hainbat titulu ere lortu zituen 1980-1986 urteen artean: monitore, entrenadore laguntzaile eta goi-mailako entrenatzaile tituluak, Espainiako Igeriketa Federazioaren izenean, Entrenatzaileen Eskola Nazionalak (Escuela Nacional de Entrenadores) emanda. 1992an eta 1993an eskola horrek antolatutako igeriketa espezializatuko mintegietan parte hartu zuen: igeriketa eta haurtxoak, igeriketa haurdunaldian eta igeriketa eta mantentze fisikoari buruzko mintegietan. Sorosle titulu bat baino gehiago ere bazuen: lehen sorospenetakoa eta uretakoa. 1984an [[Ondarroa|Ondarroara]] joan zen lanera Zaldupe udal kiroldegira, urtebeterako. Igeriketa monitore aritzeko hartu bazuten ere, hurrengo urtera arte ez zen hasi lanean, kiroldegia artean bukatu gabe zegoelako. Ondoren, lanpostu finkoa lortu zuen Ondarroan, eta 1986an Ondarru Igeri Eskola sortu zuen; urte horretan bertan antolatu zuen Ondarroako lehen igeri itsas-lasterketa. 1987an, juridikoki eratu zen Ondarru Igeri Taldea (Espainiako federazioak hainbat eragozpen jarri zituen arren, bere estatutuak euskaraz egin zituen Euskal Herriko lehenengo taldea izan zen, [[Andres Urrutia|Andres Urrutia Badiola]] notarioaren eskutik).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=1987-1997|hizkuntza=eu|url=https://www.ondarruit.eus/1987-1997/|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|izenburua=ONDARRU IGERI TALDEA|hizkuntza=eu|data=2020-06-29|url=https://www.euskadi.eus/entitatea/ondarru-igeri-taldea/web01-a2kirola/eu/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elenak Ondarroan ikasi zuen euskaraz eta Ondarroan osatu familia: senarra Josu Arrizabalaga Badiola ondarrutarra izan zuen, eta bi seme-alaba izan zituzten, Ainhoa eta Kepa. Aitona zuen Elenak jaiotzez ondarrutarra. Lanean jardun zuen urteetan (1985etik 2002ra) makina bat ume ondarrutarri erakutsi zion igerian; gainera, igerilari horietako batzuek emaitza bikainak lortu zituzten: bik parte hartu zuten Europako txapelketan, eta lau ibili ziren Espainiako errendimendu handiko zentroetan. 2002. urtean, ordea, [[Alboko Esklerosi Amiotrofikoa]] (AEA) diagnostikatu zioten, eta lana utzi egin behar izan zuen. 2002ko uztailean, ohiko lanbiderako erabateko ezintasun iraunkorra aitortu zion Bizkaiko Gizarte Segurantzako Institutu Nazionalak; pentsioaren %55  kobratuko zuen. Elenak erreklamazioa jarri zuen ebazkenaren aurka, baina gaitzetsi egin zioten. Orduan, demanda aurkeztu zuen epaitegian. Epaiketa bere aldekoa izan zen, eta pentsioaren %100 lortu zuen. Gizarte Segurantzak, berriz, errekurtsoa jarri zuen. 2003ko martxoan irabazi zuen Elenak errekurtsoa. 2010ean, Berriatuan bizitzen jarri zen, erosotasunagatik. Ondarroako udalak 2011. urteko kirol sarietan Elena Fernandezi egin zion aipamen berezia igeri taldea sortu eta igeriketari herrian emandako bultzadagatik.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udalaren aipamen berezia|url=https://www.ondarroa.eus/es-ES/Noticias/Documents/2011ko_Kirol_Sariak.pdf}}</ref> 2014ko abenduaren 1ean hil zen [[AEA]] gaixotasunaren ondorioz. Ondarrutarrek merezitako agur-omenaldi xume baina jendetsua egin zioten abenduaren 2an Zaldupe kiroldegian: [[Loren Arkotxa|Loren Arkotxa Meabebasterretxea]]<nowiki/>k gidatuta, Elena Fernandez Iturriozen bizitzako pasarteak gogoratu zituzten honen lankideek, familiakoek, lagunek eta igerilariek, eta euren sentimentuak eta esker ona adierazi ere bai, Elenaren gustuko musika entzunez ([[Benito Lertxundi|Benito Lertxundiren]] ''[[Oi Ama Eskual Herri]],'' danborradako Sarriegiren San Sebastian martxa, Xabier Leteren [[Xalbadorren heriotzean]], Polo Montañez kubatarraren ''Canten''), eta Jose Mari Lejardi Kareaga ''Gabixola'' bertsozale eta gaijartzaile markina-xemeindarrak eta Leire Larrañaga Arrizabalaga ilobak bertsoak abestu zizkioten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Elena Fernandez Iturrioz Ondarru Igeri Taldeko sortzailea zendu da, eta omenaldia jasoko du|hizkuntza=eu|data=2014-12-01|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2014/12/01/elena-fernandez-iturrioz-ondarru-igeri-taldeko-sortzailea-zendu-da-eta-omenaldia-jasoko-du/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Hileta ospakizunetan loretan gastatuko zen dirua ADELA EUSKAL HERRIA elkarteari (Euskal Herriko alboko esklerosi amiotrofikoaren elkarteen federazioari) eman zekion izan zen bere borondatea, eta garuna eta bizkarrezur-muina, berriz, zientziak aztertzeko dohaintzan eman zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esquelas y Necrologicas {{!}} ONDARROA {{!}} Elena Fernández Iturrioz {{!}} diariovasco.com|url=https://canales.diariovasco.com/esquelas/diario/2014-12-02/elena-fern-ndez-iturrioz-14557005.htm|aldizkaria=canales.diariovasco.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Hiletan abestutako bertsoak === Jose Mari Lejardi Kareaga ''Gabixolarenak:'' {| class="wikitable" |Donostitik Ondarru zendun aukeratu, euskera hobetu, lana ta Josu topatu, Amalloko jaixetan alkar deklaratu, gero Saturraranen bainuaz ospatu, onean ta txarrean zuek bai maitatu. |Ainhoa, gero Kepa mundura sortuta, famili euskalduna zintzo osatuta, baina mamu zatarrak Elenakin zita, gaixotasun zitalak luze erasotuta, frente ein dotsezue alkarri lotuta. |Borroka horrek sortzen dausku miresmena, edonortzat zarie ereduik onena, erakutsi dozue duintasun, kemena, zelako familixi zarien, Elena, merezi dozu eta hartu atsedena. |} Leire Larrañaga Arrizabalaga ilobarenak: {| class="wikitable" |Presente eduki zaitut nahiz urruti nahiz etxean Donostin ikusten zaitut kaiara begiratzean pasatako une oro ezin dut utziatzean hitzez ezin dizut esan ezta ere laztantzean baina hala saiatzen naiz zu goxo muxukatzean asko maite zaitudala egunero argitzean egindako bidaietan eta txango bakoitzean eramango zaitugu beti gure bihotzean. |} == Palmaresa == {| class="wikitable" !Urtea !Txapelketa !Lekua !Proba |- |1972 |IV. Munich Saria |Donostian, Teniseko igerilekuan |Haur emakumezkoak -100 m tximeleta eran: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Eskolarteko nesken txapelketak |Donostian, Kontxako igerileku estalian |Haur emakumezkoak -100 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Gipuzkoako neguko txapelketa |Bergarako Agorrosin igerileku estalian | -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m estilo: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Tolosako Igarondo igerileku olinpikoan | -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -200 m estilo: 4. postua |- |1973 |Getaria-Zarautz itsas-zeharkaldia |itsasoan | -Emakumezkoen Absolutoa: 1. postua (1) [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Badiako zeharkaldia / XXXI. Kontxa Badiako Igerialdia |itsasoan | -Emakumezkoen Absolutoa: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |Sobietar Igeriketa Txapelketak |Rostov-on-Don hirian, igerilekuan |Emakumezko haurrak: -800 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1973 |VII. Santo Tomás Saria |Kontxako igerileku estalian |Haurrak: -100 m crowl+lepoz+bularrez + tximeleta eran: 1.postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |VI. Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Ordiziako Altamira igerileku estalian |Emakumezkoak: -400 m estilo: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m tximeleta eran: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |XVII. Bilboko euskal eta nafar txapelketak |Club Deportivo Bilbaoko igerilekuan |Emakumezkoetan: -200 m tximeleta eran: 4. postua -100 m tximeleta eran: 4. postua -4 x 100 estilo, errekorra |- |1974 |Haur eta gazteentzako Vasco-Navarro Saria |Bergarako Agorrosin igerileku estalian |Emakumezkoetan: -200 m librean: 1. postua eta Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |IV. San Juan Saria |Tolosako Igarondo igerilekuan |Emakumeetan: -100 m tximeleta eran: 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] eta Gipuzkoako errekorra haurretan |- |1974 |XXX. Euskal Herriko txapelketa absolutuak |Bilboko Jolaseta igerilekuan | -200 m librean: 2. postua eta Gipuzkoako errekorra [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -800 m librean: 2. postua eta Gipuzkoako errekorra [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |Espainiako igeriketa txapelketak |Valentzian, igerilekuan | -100 m tximeleta eran: gutxieneko denbora lortu zuen. |- |1974 |Montreal Saria | | -200 m librean: 1. postua eta Gipuzkoako errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |Badiako zeharkaldia/ XXXII. Kontxa Badiako Igerialdia |itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |X. Uharteko zeharkaldia |Donostian, itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1974 |VIII. Santo Tomas Saria |Kontxako igerileku estalian |Neska kadeteetan 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1975 |Nesken Eskolarteko Txapelketa |Kontxako igerileku estalian |Kadeteetan: -100 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1975 |XI. Uharteko zeharkaldia |Donostian, itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1976 |Neguko Gazte Txapelketak |Kontxako igerilekuan | -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] eta Gipuzkoako errekor absolutoa |- |1976 |Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Bidebietako igerileku estalian | -800 m librean : 1. postua eta errekorra [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m estilo: 1. postua eta errekorra [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -400 m librean: 1. postua eta gazteen errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -200 m librean: 1. postua eta errekorra [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -200 m tximeleta eran. 2. postua [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- | rowspan="3" |1976 | rowspan="3" |Haur eta gazteentzako Vasco-Navarro Saria |Bilboko Landatxueta igerilekuan | -400 m librean: Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa |- |Bergarako Agorrosin igerileku estalian | -200 m librean Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa |- |Gasteizko Mendizorrotza igerileku estalian | -200 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] eta Gipuzkoako errekorra -800 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1976 |VI. San Juan Saria |Tolosako Igarondo igerilekuan | -100 m tximeleta eran: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -4 x 100 estilo: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1976 |XII. Uharteko zeharkaldia |Donostian, itsasoan |<nowiki>-Absoluto femenino: 1. postua</nowiki> [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1977 |Gipuzkoako Txapelketa Nagusiak |Bidebietako igerileku estalian | -400 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1977 |Gipuzkoa Gaztea Saria |Ordiziako Altamira igerileku estalian | -100 m librean juveniles: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m braza juveniles: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1977 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Murtziako udal igerilekuan | -Urrezko hiru domina: 800 m tximeleta eran, 400 m librean eta 100m librean. Espainiako Unibertsitateetako txapelduna -100 m librean: Gipuzkoako gazteen errekor absolutoa |- |1978 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Madrileko La Almudena igerilekuan | -400 m librean: 2. postua (zilarrezko domina) [[Fitxategi:Silver_medal_icon.svg|link=Archivo:Silver_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m tximeleta eran: 3. postua [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] -100 m librean: 5. postua |- |1979 |Euskadiko Txapelketa Nagusiak |Gasteizen | -100 m librean: errekorra |- |1979 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Madrileko La Almudena igerilekuan | -Zilarrezko hiru domina: 100 m librean [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] , 400 m librean [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] eta 100 m tximeleta eran [[Fitxategi:Bronze_medal_icon.svg|link=Archivo:Bronze_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1980 |Gipuzkoa Neguko Saria |Ordizian | -200 m librean: 1. postua eta Gipuzkoako errekor absolutoa [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |- |1980 |Unibertsitateko Txapelketa Nazionalak |Granadan | -Urrezko domina bat: 100 m librean [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -Zilarrezko bi domina: 400 m librean eta 100 m lepoz |- |1988 |XIII. Javier Seminario Memoriala (eteranoen Gipuzkoako Txapelketa) |Donostian, Teniseko igerilekuan | -50 m tximeleta eran(A): 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -50 m librean (A): 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] -Puntuazioa guztira: 1. postua [[Fitxategi:Gold_medal_icon.svg|link=Archivo:Gold_medal_icon.svg|15x15px]] |} [[Fitxategi:1973-12-21,_eskolarteko_nesken_txapelketak.png|ezkerrera|thumb|1973-12-21, eskolarteko nesken txapelketak]] == Sariak eta aipamenak == * 1975 urteko Gipuzkoako emekume jubenil kategoriako igerilari gailenenari saria. * Gipuzkoako Igeriketa Federazioak urteko igerilaririk onena izendatu zuen 1976an, 1977an eta 1978an. * Gipuzkoako kirolaririk onena 1978an. * 1977an, Campeona de España Unibersitaria. == Elena Fernandez Iturrioz Memoriala == [[Fitxategi:Elena_Fernandez_Iturrioz_Memoriala,_2015.png|thumb|Elena Fernandez Iturrioz Memoriala, 2015]] Elena Fernandez Iturrioz 2014ko abenduan hil eta hurrengo Ondarroako Igeri Itsas-lasterketan (2015eko XXX. edizioan) momentu hunkigarri ugari bizi izan ziren Ondarroako Arrigorri hondartzan. Bozgorailuetatik une oro gogoratu zuten igeri taldearen sortzailea eta bultzatzailea. Hainbat urtez bere ikasle izan zirenak, esate baterako, batera helmugaratu ziren, eta kiroldegiko bere lankideek ere parte hartu zuten proban. Sariak banatzen, Josu senarra eta Ainhoa eta Kepa seme-alabak aritu ziren, eta, bukaeran, senideek merezitako omenaldi xumea jaso zuten erabat hunkituta eta txalo artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Maialen Saezek eta Alex Ojangurenek irabazi dute Ondarroako itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2015-07-20|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2015/07/20/maialen-saezek-eta-alex-ojangurenek-irabazi-dute-ondarroako-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Urte horretatik hasita, Ondarroako Igeri lasterketari Elena Fernandez Iturrioz Memoriala deitu zitzaion, eta Ondarru Igeri Taldeko igerilari diren eta izandakoen artean banatzen da Elena Fernandez Iturrioz saria.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Iñaki Salaberriak eta Nerea Santosek irabazi dute Ondarroako 34. itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2019-07-15|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2019/07/15/inaki-salaberriak-eta-nerea-santosek-irabazi-dute-ondarroako-34-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1959ko|2014ko|Fernandez Iturrioz, Elena}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Ondarroarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko igerilariak]] [[Kategoria:Emakume igerilariak]] iaze3e5l5jsfuqozr4wtiw8r0rdc8ex 2 1212245 10002568 9960776 2024-12-17T16:13:40Z Wikimaribarre 88969 10002568 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Miren González Goikoetxea''' [[Tolosa|(Tolosa]], [[Gipuzkoa]], [[1973|1973ko]] [[Maiatzaren 3|maiatzaren 3a]]) [[artista]] da, [[Margolaritza|margolaria.]] == Bizitza == 20 urterekin [[Londres|Londresera]] bidaiatu zuen eta bertan hasi zuen bere ibilbide artistikoa. Hiru urteren ondoren, Arte Ederretako ikasketak egitera itzultzea erabaki zuen [[Cuenca (Espainia)|Cuencan]] (U.C.L.M) eta [[Bilbo|Bilbon]] ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]), eta geroago doktoregoa Bilbon. [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzaren]] beka batek eta, ondoren, Diputazioaren beste batek, bidaiatzeko eta herrialde asko ezagutzeko aukera eman zioten, hala nola [[Thailandia]], [[Argentina]], [[Brasil]] edo [[India]]. Pinturan sartzeko elementuak bilatzeak bisitatutako lekuen kultura eta aniztasuna islatzen duten hainbat pintura-proiektu ekarri zituen. Arte-zentroetatik igarotzea, Bilbao Arten lehenik edo [[Arteleku|Artelekun]] (bertan denboraldi luzeak eman ditu artista egoiliar gisa), funtsezkoa izan da bere prestakuntzarekin jarraitzeko, bere ibilbide artistikoa definitzeko eta, batez ere, mundu artistikoarekin loturak ezartzeko. 2012an Bitamine espazioko kide izan zen bazkide sortzaile gisa, 2015ean beste artista batzuekin batera Kulturtruk proiektua sortu zuen eta 2017a, Irunen hasi zen lanean "Marte" laborategian, artisten elkartean. ZAPART (Euskal Artisten Sarea) proiektuaren parte da. www.zapart.eus <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Miren González Goikoetxea|hizkuntza=es|url=https://www.mirengonzalezgoikoetxea.com/about|aldizkaria=Miren Gonzalez Goiko|sartze-data=2024-11-06}}</ref> === Bizi Min Bizi === Bizi Min Bizi' proiektuan dabil Miren Gonzalez artista. Hilean behin [[Donostiako ospitalea|Donostiako Ospitalera]] joan, eta minbizi desberdinen zelulen zirriborroak marrazten ditu, ondoren irudietan gehiago sakontzeko. Gertuko pertsona bati [[Minbizi|minbizia]] diagnostikatzea «zaplaztekoa» izan zen artistarentzat. Gaixotasun horri bere ekarpena egin nahian, liburu batean topatu zuen gaixotasuna irudikatuta ikusteak eragin positiboa duela jarreran. Bederatzi hilabete eman ditu zelulak marrazten eta ikertzen. <blockquote>''Minbizi desberdin bat marrazten dut hilabete bakoitzeko''</blockquote> == Proiektuak == Hainbat proiektu jarri ditu abian bere ibilbidean zehar:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Proiektuak|hizkuntza=|url=https://www.mirengonzalezgoikoetxea.com/painting|aldizkaria=Miren Gonzalez Goiko|sartze-data=2024-11-06}}</ref> * ''India 2006-07'' * ''Fiordoan 2008-09'' * ''S:O:S Sahara 2010-12'' * ''Lurrazpian (Underground) 2012-14'' * ''"BER" 2014-18'' * ''"BER" 2019-2021'' * ''"BER" 2021-2023''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beretik abiatu berrasmatzeko - Tolosa|hizkuntza=eu|url=https://ataria.eus/tolosa/1721048279997-beretik-abiatu-berrasmatzeko-miren-gonzalez-goikoetxea-pintura-erakusketa|aldizkaria=Tolosaldeko ataria|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * Min-bizi-min <ref>{{Erreferentzia|izenburua=CÁNCER proyect|hizkuntza=|url=https://www.mirengonzalezgoikoetxea.com/about-5|aldizkaria=Miren Gonzalez Goiko|sartze-data=2024-11-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Alaine Aranburu|abizena=Etxegoien|izenburua=«Minbizi desberdin bat marrazten dut hilabete bakoitzeko»|hizkuntza=eu|data=2024-10-18|url=https://bidasoa.hitza.eus/2024/10/18/biziminbizi-miren-gonzalez-irun/?fbclid=IwY2xjawGJY8tleHRuA2FlbQIxMQABHeN9jR3PfUz7cxdNrbx4M8MYAyP9fZpdmYrVgLl-vl464zZuN3DuFDzNQg_aem__k_DtwCRKOMn3vs2lvnPKg|aldizkaria=Bidasoko Hitza|sartze-data=2024-11-06}}</ref> == Erakusketak == Hainbat erakusketa egin ditu Mirenek, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About|hizkuntza=|url=https://www.mirengonzalezgoikoetxea.com/exhibition|aldizkaria=Miren Gonzalez Goiko|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Bakarkakoak === 2024. Galería Arteztu Galeria "BER"- "Bizi-min-bizi" [[Donostia|Donostia.]] 2024. [[Tolosa|Tolosako]] frontoian "BER" 2023. [[Irun|Irungo]] Hache Galeria. "BER" 2022. [[Uztaritze|Ustaritzeko]] TTOk espazioa. “BER” 2021. Tolosako HIRU espazioa . S.O:S Sahara proiektua 2018. Irungo hirugarren adinekoen erresidentzia. CASER Anaka. 2015 [[Getaria (Lapurdi)|Getariko]] Creperie MAUPITIÉ. pintura erakusketa 2015 Donostiako “BALI-BALITZ” Galeria. Pop up erakusketa. 2015 Hondarribian RUTA 33. pintura erakusketa '''   2013''' Galería ANTONI PINYOL.  Exposición individual. “S.O.S sahara”. Reus. Tarragona. Spain. PALACO DE AIETE. Exposición S.O.S Sahara. San Sebastian. Spain.   '''2012''' JUAN DE LIZARAZU aretoa. “S.O.S” Sahara. Exposición individual. Urretxu. Spain. TORRE BELA. Exposición individual. Salou. Tarragona. Spain. ERROTA-MOLINO. Exposición individual de pintura. Tolosa. Spain.   '''2010''' GALERIA ANTONI PINYOL. Exposición individual. Barcelona. Spain. SALA K-2 ”Txorien eraikiñak” “Construcciones de pájaros”. Tolosa. Spain. GALERIA GKO. Fiordoan trukean. Tolosa. Spain.   '''2008''' LEIDOR Cine. Individual de pintura. “Naturaldia” “Naturaleza” . Tolosa. Spain. WELTENSEELE GALLERY. Hamburg. Alemania.    '''2007''' VITO 021 ESPACIO. Exposición individual de pintura. “Biraka”. San Sebastian. Spain. THONG SALÁ Centro cultural. Exposición de dibujos. Koh Pangan. Thailandia.   '''2006''' VIJANA KALA VEDI  cultural centre. Exposición de pintura. Kerala, India.    '''2005''' CIUDADELA Pamplona. Exposiciòn individual de pintura “Puzzleak”. Pamplona. Spain. PALACIO DE ARANBURU. Exposición de dibujos. “Matxin eta Miren”. Tolosa. Spain. Centro cultural CHACRA HOUSE. Exposición de dibujos. Karnataka, India. GALERIA ETNO DESING. Exposión de pintura. Estepona. Spain.    '''2004''' GALERIA CARME ESPINET. Exposición individual de pintura. Barcelona. Spain. CHIL-OUT. Exposición de dibujos. Thailandia. PALACIO DE ARANBURU. Exposición individual de pintura “Puzzleak”.Tolosa. Spain. Centro Cultural TIBAO DU SUL. Exposiciòn de dibujos. Pipa, Brasil.   '''2003''' GALERIA CATALOGO GENERAL. Exposición entre dos. Bilbao. Spain. '''   2002''' SALA DATO. Exposición individual de pintura. Vitoria-Gazteiz. Spain. GALERIA ANTONI PINYOL. Exposición individual de pintura. Reus-Tarragona. Spain. GALERIA BASANDERE. Exposición individual-escaparate. Bilbao. Spain. GETXOARTE 2002. Stand individual. Proyecto “comunidad”. Getxo-Bilbao. Spain.   '''2000''' CAFÉ IRUÑA. Individual de pintura. Tolosa. Gipuzkoa. Spain. * ''SOS Sahara.'' (2011), 42 lanen bilduma Juan de Lizarazun.<ref>{{Erreferentzia|abizena=F.J.A|izenburua=Exposición de Miren González, de SOS Sáhara, en Juan de Lizarazu|hizkuntza=|data=2011-06-22|url=https://www.diariovasco.com/v/20110622/alto-urola/exposicion-miren-gonzalez-sahara-20110622.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1973ko||Gonzalez Goikoetxea, Miren}} [[Kategoria:Tolosarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko artistak]] lba908wm60iz34pkrhq639l18bwum9l 0 1212250 10003042 9996576 2024-12-18T10:02:02Z 81.9.245.201 infotaula wikidatatik 10003042 wikitext text/x-wiki {{Erakunde infotaula|mota=Antzerki konpainia|zuzendaria=Eneritz Artetxe|hizkuntza=Euskara}} ''Dxusturi Teatroa'' 2012an sortu zen, [[Eneritz Artetxe Aranaz]]-en gidaritzapean. Busturialdean antzerkia euskaraz sortzeko, bultzatzeko eta transmititzeko asmoarekin jaio zen antzerki taldea da. Ukitzen dituzten gaien inguruan haunsartzea eta lenguaia eszeniko berriak ikertzea ere ezinbestekoa da taldearentzat. Hauek dira Artetxerekin elkarlanean, taldea osatzen dutenak: Amaia Yurrebaso (argi teknikaria), [[Pablo Ibarluzea]] (zuzendaritza) [[Antton Luku]](testu egokitzapena), Roberto Quintana(diseinu grafikoa) eta Azegine Urigoitia ( jantzien diseinua). == Ezaugarriak == <blockquote>[[Fitxategi:Argazkia Eneritz Artetxe.jpg|thumb|Eneritz Artetxe, taula gainean]]«<small>Gure ezaugarri nagusia antzerki fisikoa, eta bereziki, bufoiaren lengoaia dira. Orain arte sortutako piezetan testu literarioak eta bufoiaren fisikotasuna zein izpiritua txirikordatu ditugu. Hibridazio honek oholtza gainean aritzeko modu propio eta berezi bat ekarri digu. Era berean, azpimarratzekoa da generoaren gaineko hausnarketan, antzerki pedagogian eta testu sorkuntzan egindako etengabeko lana».</small> <small>Eneritz Artetxe</small> </blockquote> == Taularatutako antzezlanen zerrenda == * Konpota (2012)<ref>{{Erreferentzia|abizena=eitb|izenburua='Konpota', monólogo de Eneritz Artetxe|data=2013-12-04|url=https://www.youtube.com/watch?v=ojZGzN4LYnM|sartze-data=2024-11-06}}</ref> * Karramarroa (2016)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Badator... KARRAMARROA!!|hizkuntza=en|url=https://vimeo.com/190708677|sartze-data=2024-11-06}}</ref> * Lakoste (2021)<ref>{{Erreferentzia|abizena=Eneritz Artetxe|izenburua=Lakoste, bakarrizketa kaleidoskopikoa.|data=2021-09-15|url=https://www.youtube.com/watch?v=2O087QnokhA|sartze-data=2024-11-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berrogeita hamarren bat urteko emakumearen begiradatik mundua, Lakosten|hizkuntza=eu|data=2022-11-14|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/arratsean/audioak/osoa/9015871/audioa-lakostez-eneritz-artetxerekin-arratsean-euskadi-irratian/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-06}}</ref> * RIkardo III eta Ni (2024-25) <blockquote>«<small>Eneritz Artetxek oda bat egiten dio ezkutuan gordetakoari, lotsaz estaltzen, politikoki zuzena ez izanagatik ekiditen eta ausartzera esaten ez garen egia konfrontatzaile horiei. Beste nolabait esatearren, denok barruan daramagun krokodiloa -eta bortxaz domatzen saiatzen garen hori- samurtasunez ekartzen du oholtza gainera»</small><ref>{{Erreferentzia|izenburua=“Lakoste”|hizkuntza=eu|url=https://ehaze.eus/artikuluak/lakoste-maddi-sara-goikoetxea-juanena/|sartze-data=2024-11-06}}</ref><small>.</small> <small>Maddi Goikoetxea</small></blockquote> [[Fitxategi:Lakoste Eneritz Artetxe-8551.jpg|erdian|thumb|351x351px|Eneritz Artetxe, "Lakoste" emanaldian]] == Argitalpenak == * "Gizon eta emakumeen presentzia euskarazko antzerki sorkuntzan" E.J. (2019) * "Karanbola hirukoitza" EHAZE (2019)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneritz Artetxe antzerkigileak ‘Karanbola hirukoitza’ saiakera aurkeztu du Ahotsenean|hizkuntza=eu|url=https://kultursharea.eus/aiovg_videos/eneritz-artetxe-antzerkigileak-karanbola-hirukoitza-saiakera-aurkeztu-du-ahotsenean/|aldizkaria=KULTUR SHAREA|sartze-data=2024-11-06}}</ref> * "Isiltasuna" Susa Argitaletxea / EHAZE (2020) == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Euskal Herriko antzerki taldeak|Euskal Herriko Antzerki taldeen zerrenda]] * [[Euskal antzerkigintza|Euskal Antzerkigintza]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo-estekak == * [http://www.dxuturiteatroa.com/ Web-orria] * [https://www.ganbila.eus/ Ganbila] gnqt6clx5b6krlppd9p0hurf2umpwjy 104 1212341 10003178 9961423 2024-12-18T10:45:12Z 46.27.1.234 10003178 wikitext text/x-wiki '''Andy Irons''' (Oahu, 1978kouztailaren 24a- Grapevine 2010ko azaroaren 2a) surflari profesionala izan zen, munduko txapeldun 2002, 2003 eta 2004an. ==Biografia== Andy Irons {{txp|Oahu}}n jaio zen 1978ko uztailaren 24an. Irons WQN-en (World Qualifying Series) hasi zen eta 3 urtez leihatu zuen bertan. Lehia gogorra izan zuen Kelly Slater surflariarekin. Anaia ere surflaria zuen baina ez zen profesionala. Honek eta bere familiak sortu zuten Annual Irons Brothers Pinetrees Classic. Profesionalek eta gazteek lehiatzen zuten txapelketa horretan. Hawaiiko gobernadoreak otsailaren 13a Andy Ironsen eguna izendatu zuen. Surflari profesionalak 1.420.533 dolar irabazita zituen sarietan. ==Heriotza== Irons Puertoricora joan zen Rip Curleko txapelketa bat jolastera baina ez zuen parte hartu dengearen ondorioz. Horregatik etxera itzultzea pentsatu zuen. Hawaiira bere mediku propioaren tratamenduaren bila. Dallasen eskala egin zuen eta Ironsen osasunak okerrera egin zuen, Honolulurako hegaldia hartu ezinik geratu zelarik. 2010ko Azaroaren 2an aireportuko hotelean hilik haurkitu zuten. Hasiera batean, dengea izango zela heriotzaren arrazoia pentsatu zuten, baina metadona ere aurkitu zuten koartoan gordeta. 2011eko ekainaren 10ean, ikerketek bihotzeko arazoak izan zirela frogatu zuten, droga nahasketa handi bat ere hartu zuelarik. 2011eko Azaroaren 6ean, {{txp|Kelly Slater}} izan zen garaile (10.a zuen) munduko txapelketa eta Ironsi dedikatu zion bere garaipena. Urte berean, omenaldia egin zioten Hanaleiko badian, Kauain, eta hantxe izan ziren bere emaztea Lyndie, anaia Bruce eta majina bat lagun eta familiarteko ere bai. ==Garaipenak== 2010 *Billabong Pro Teahupoo, {{txp|Teahupo'o}} - Tahiti 2007 *Rip Curl Search, {{txp|Arica}} - Txile 2006 *Rip Curl Pro {{txp|Pipeline}} Masters, Pipeline, Oahu - Hawai *Rip Curl Search, La Jolla - Mexiko 2005 *Rip Curl Pro Banzai Pipeline, Oahu - Hawai *Quiksilver Pro {{txp|France}}, South West Coast - Frantzia *Japan Quiksilver Pro, Chiba - Japonia 2003 *X-Box Pipeline Masters, Banzai Pipeline, Oahu - Hawai *Quiksilver Pro France, South West Coast - Frantzia *Niijima Quiksilver Pro, Niijima Island - Japonia *Quiksilver Pro, Tavarua/Namotu - Fiyi *Rip Curl Pro Bells Beach, Victoria - Australia 2002 *X-Box Pipeline Masters Banzai Pipeline, Oahu - Hawai *Billabong Pro Mundaka, Euskadi *Billabong Pro Teahupoo, Teahupoo, Taiarapu - Tahiti *Rip Curl Pro Bells Beach, Victoria - Australia 2000 *Billabong Pro Trestles, Kalifornia - AEB 1998 *Op Pro, Huntington Beach, Kalifornia - AEB *Foster's ASP World Tourretik kanpoko garaipenak (2006 eta 2004): 2006 *OP Pro Hawái, Haleiwa, Oahu - Hawai (ASP WQS) 2005 *Honda US of Open Surfing, Huntington Beach - AEB (ASP WQS) 2004 *The Mr Price Pro, Durban - Hegoafrika (ASP WQS) *Body Glove Surfabout, Lower Trestles, Kalifornia - AEB (AS WQS) *O'Neill World Cup of Surfing, Oahu - Hawai (ASP WQS) [[kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Surflariak]] [[Kategoria:Txikipedia:Biografiak]] cex62406zzsrvgbu8aedh9vazqzb8nt 104 1212350 10003104 9961209 2024-12-18T10:22:56Z 46.27.1.234 10003104 wikitext text/x-wiki ==Historia== Tolosa {{txp|Futbol}}Futbol Kluba, 1922an sortu zen kirol elkartea, hainbat kirol sail ditu, hala nola futbola, atletismoa, saskibaloia, eta gehiago. Hasiera batean, hainbat elkarte batzean sortu zen eta 1923an Gipuzkoako Herrialde Txapelketan parte hartu zuen. 1928-29 denboraldian 2.B mailako liga eratu zen, non Tolosak Gipuzkoako hirugarren talderik onena izan zen. Taldeak hainbat aldiz igotze eta jaitsi izan ditu mailak, Hirugarren Mailan egon zen 1930-31 denboraldian eta hainbat urtetan maila berean lehiatu zen. 2016an, Gipuzkoako Ohorezko Erregionaleko txapelduna izan zen eta Hirugarren Mailara itzuli zen. 2019an, Errege Kopako lehen itzulirako sailkatu zen, baina Real Valladoliden aurka galdu zuen 3-0 ==Jokalari ezagunak== * {{txp|Ignacio María Alkorta}} * {{txp|Periko Alonso}} * {{txp|Loren Juarros}} * {{txp|Igor Jauregi}} ==Zelaia== Tolosak Berazubin jokatzen du, 3.000 ikusleentzako tokia duena. Estadio honetan Espainiako Atletismo Txapelketak 8 aldiz egin dira, azkena 1959an. [[kategoria:txikipedia]] [[kategoria:txikipedia:Gipuzkoa]] hut52n7y73nddnf3rnvoema1qfqra1z 10003107 10003104 2024-12-18T10:24:42Z 46.27.1.234 10003107 wikitext text/x-wiki ==Historia== Tolosa {{txp|Futbol}} Kluba, 1922an sortu zen kirol elkartea, hainbat kirol sail ditu, hala nola futbola, atletismoa, saskibaloia, eta gehiago. Hasiera batean, hainbat elkarte batzean sortu zen eta 1923an Gipuzkoako Herrialde Txapelketan parte hartu zuen. 1928-29 denboraldian 2.B mailako liga eratu zen, non Tolosak Gipuzkoako hirugarren talderik onena izan zen. Taldeak hainbat aldiz igotze eta jaitsi izan ditu mailak, Hirugarren Mailan egon zen 1930-31 denboraldian eta hainbat urtetan maila berean lehiatu zen. 2016an, Gipuzkoako Ohorezko Erregionaleko txapelduna izan zen eta Hirugarren Mailara itzuli zen. 2019an, Errege Kopako lehen itzulirako sailkatu zen, baina Real Valladoliden aurka galdu zuen 3-0 ==Jokalari ezagunak== * {{txp|Ignacio María Alkorta}} * {{txp|Periko Alonso}} * {{txp|Loren Juarros}} * {{txp|Igor Jauregi}} ==Zelaia== Tolosak Berazubin jokatzen du, 3.000 ikusleentzako tokia duena. Estadio honetan Espainiako Atletismo Txapelketak 8 aldiz egin dira, azkena 1959an. [[kategoria:txikipedia]] [[kategoria:txikipedia:Gipuzkoa]] 4zjubgmjd6vvrzayggkb4mnsk66j76g 10003115 10003107 2024-12-18T10:26:19Z 46.27.1.234 10003115 wikitext text/x-wiki '''Tolosa Futbol Kluba''' Tolosako kirol elkartea da. 1922an futbol kluba sortua, egun atletismo, saskibaloi, eskubaloi, txirrindularitza, igeriketa, pilota eta tenis sailak ditu. ==Historia== Tolosa {{txp|Futbol}} Kluba, 1922an sortu zen kirol elkartea, hainbat kirol sail ditu, hala nola futbola, atletismoa, saskibaloia, eta gehiago. Hasiera batean, hainbat elkarte batzean sortu zen eta 1923an Gipuzkoako Herrialde Txapelketan parte hartu zuen. 1928-29 denboraldian 2.B mailako liga eratu zen, non Tolosak Gipuzkoako hirugarren talderik onena izan zen. Taldeak hainbat aldiz igotze eta jaitsi izan ditu mailak, Hirugarren Mailan egon zen 1930-31 denboraldian eta hainbat urtetan maila berean lehiatu zen. 2016an, Gipuzkoako Ohorezko Erregionaleko txapelduna izan zen eta Hirugarren Mailara itzuli zen. 2019an, Errege Kopako lehen itzulirako sailkatu zen, baina Real Valladoliden aurka galdu zuen 3-0 ==Jokalari ezagunak== * {{txp|Ignacio María Alkorta}} * {{txp|Periko Alonso}} * {{txp|Loren Juarros}} * {{txp|Igor Jauregi}} ==Zelaia== Tolosak Berazubin jokatzen du, 3.000 ikusleentzako tokia duena. Estadio honetan Espainiako Atletismo Txapelketak 8 aldiz egin dira, azkena 1959an. [[kategoria:txikipedia]] [[kategoria:txikipedia:Gipuzkoa]] 3adby9isztzz1hfb9rtwq5kee4mdmeu 104 1212364 10003322 9961336 2024-12-18T11:36:12Z 46.27.1.234 10003322 wikitext text/x-wiki '''James Alexander Chase Stokes''' estatubatuar aktorea da, 1992an jaioa. Ezaguna John B-ren papera interpretatzeagaitik Outer Banks-eko telesailean. ==Biografia== Stokes [[Annapolis|Annapolis, Maryland]]-en jaio zan eta nerabetasunean transladatu zan [[Orlando (Florida)|Orlando, Floridara]]. Haztean izotz jokei jokatu eban. ==Bizitza pertsonala== Institutua hasi zenean Floridara joan zen bizitzera, eta orain [[Los Angeles|Los Angelesen]] bizi da. Ahizpa txiki bat du, Kendall eta Kaden izeneko anaia txiki bat eta Jack izeneko txakur bat dauka. 2020an neska lagun bat euki eban, Outer Bankseko [[Madelyn Cline]]-rekin egon zan, 2021an bikote izateari utzi eben. ==Ibilbide profesionala== Emanaldian aritu aurretik, lau urtez aritu zen sorosle lanetan Orlando Country Cluben.Bere ibilbide aktore bezela hazi egin zan paper txikiekaz telesail batzuetan adibidez [[Stranger Things]], Daytime Divas eta Tell Me Your Secrets. 2019an Outer Banks-eko Topper pertsonaia baztertu eban, argumentua irakurri ondoren Los Gooniesen imitazio bat iruditzen zitzaiolako. Baina, bere iritzia aldatu eban eta askenean John B pertsonaia interpretatu eban. Lehenengo temporada 2020ko apirilaren 15an antzeztu zan, jendeari asko gustatu jakenez, bigarren temporada ateratu zan 2021eko uztailaren 30an. 2020ko apirilan TJ pertsonaia interpretatu eban ''One Of Us Is Lying'' telesailean. Irailan, [[Madelyn Cline|Madelyn Clineekin]] bideo musikal bat egin eban. ==Filmografia== * 2014: Isla perdida (Charles Whitaker) * 2018: ENTRE OLAS(Dale)n * 2024: Los Feos (Peris) ==Musikala== 2020: [[Hot Stuff (Donna Summerren abestia)|Hot Stuff]] [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Biografiak]] 85621c1k84mad1i0nqnqk8g84ryiiat 104 1212380 10003358 9961448 2024-12-18T11:55:32Z 46.27.1.234 10003358 wikitext text/x-wiki '''Michelin gida''', gida turistikoko serie bat da, honek frantsesako [https://editions.michelin.com/ Michelin Éditions du Voyage] editora sortu zuen. Gidak europako hoberen hotel eta jatetxe nagusienak aztertzen ditu. [[Fitxategi:Guide michelin 1929 couverture-edit.png|300px|thumb]] ==Historia== 1900an [https://fr.wikipedia.org/wiki/Clermont-Ferrand Clermont-Ferrand] Andre eta [https://fr.wikipedia.org/wiki/Edouard%20Michelin%20(1859-1940) Edouard Michelin] gida sortu zuten. Hasieran hau zen gidarientzako gidaliburu bat zen prestatzea eta argitaratzea erabaki zutena. Hamaika urte lehenago gurpil fabrika bat sortu zuten, negozioa etorkizun handia izan harren, promozio pixka bat egitea pentsatu zuten. Bi urte lehenago maskota bat sortu zuten. Honen izena ez zen oso ezaguna, baina panpintzoa ikono oso famatua bihurtu zen. 1900 lehen michelin gida sortzean, frantziako errepide mapa guztiak zezkan, hango garaiko gasolindegietan haurkitzen ziren. Lehen urtean 35.000 liburu saldu ziren, zifra ikaragarri bat ikusten Frantzian bakarrik 2.400 auto inguru zeudela. Baina liburuak ez zekan bakarrik liburuak zaltzeko helburua, honek ikusita auto gehiago saltzen hari zirela beraiek gurpil gehiago salduko zuten. Hauek ez zuten bakarrik frantzian saldu, 1904an Belgikako gida atera zuten, 1907 aljeria eta tunisa, eta 1909 ingeleseko bertzioa argitaratu zen. 1920ko hamarkadan, Michelin gidako panpina gizendu egin zen. Karreterako mapak izateari utzi zion eta hasi zen, Gaua non hartu non bazkaldu, non afaldu… Erebai hotelak jartzen hasi ziren. Azkenik jatetxe, hotel eta besteak hobeto gomendatzeko sortu zuten gomendazio bat izarrekin. 1 Izarra: Oso jatetxe hona da bere kategorian. 2 Izarra: Sukaldaritza bikaina du 3 Izarra: Sukaldaritza honenetarikoa da, bidaia egitea bakarrik jateko merezi du. ==Euskal Herriko jatxeak== 2010ean Euskal herriko hiru jatetxek hiru izar lortu zituzten: [https://akelarre.net/ Donostiko Akelarre], Arzak eta Lasarte-Oriako [https://www.martinberasategui.com/es/inicio Martin Berasategi]. Araban hiru jatetxea lortu ditu izar bat, horietako bi Gasteizen daude eta hirugarrena Kanpezuko Arrean. Bizkaian sei jatetxe baino gehiago, eta Guipuzkoan 9 jatetxe. [[Kategoria:Txikipedia:Gastronomia]] [[Kategoria:Txikipedia]] qb49vx02t5cu6smvuu7y5ibmq910z2v 104 1212745 10003208 9963592 2024-12-18T10:54:57Z 46.27.1.234 10003208 wikitext text/x-wiki '''Beasain Kirol Elkartea''' {{txp|Beasain|Beasaingo}} [[futbol]] taldea da. [[1905]]<nowiki/>ean sortua, egun [[Hirugarren Federazioa|Hirugarren Federazioan]] dabil. Bere [[Entrenatzaile|entrenatzailea]] gaur egun [[Mikel Arruabarrena]] da. == Historia == [[1905]] urtean sortu zen, eta [[Quintin Altolagirre]] izan zen elkarteko lehen presidentea. [[Beasain Kirol Elkartea]] [[Goierri]]<nowiki/>ko klub nagusienetariko bat da. == Uniformea == Lehenengoa: Zamarra txuri-urdina eta praka txuriak. == Futbol zelaia== [[Loinaz Udal Futbol Zelaia]], [[1958]]<nowiki/>an irekia eta [[2005]]<nowiki/>ean berreraikia, 6.000 ikusleentzako tokia du. ==Jokalari ezagunak== * {{txp|Koikili Lertxundi}} * {{txp|Daniel Rodríguez Pérez}} * {{txp|Josu Sarriegi}} * {{txp|Javier Garmendia}}[[Fitxategi:SD Beasain.jpg|thumb]] == Garaipenak == * [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailaren]] txapeldunordea: 1991-92 == Emakumezkoen taldea == Beasaingo emakumezkoen taldeak Euskal Ligan egin ditu urte batzuk. 2017-18 denboraldirako [[Lazkao Kirol Elkartea|Lazkao Kirol Elkartearekin]] bat egin eta Goierri Gorri Futbol Kluba taldea eratu da. [[Beasain Kirol Elkartea]] [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Futbola]] gpq7o4x75nh42ptklb8ca2gjo6fj08x 104 1212750 10003257 9966707 2024-12-18T11:08:47Z 46.27.1.234 10003257 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Tribuna de Merkatondoa desde fondo norte.jpg|right|thumb]] '''Izarra Kirol Elkartea''' {{txp|Lizarra|Lizarrako}} futbol taldea da. 1924an sortua, egun Bigarren B mailan dabil. == Historia == {{txp|1920}}. hamarkadan hainbat [[futbol]] talde sortu ziren [[Lizarra]]<nowiki/>n, Sport Club Estellés, C.D. Iberia, C.D. Estrella, Unión Atlética Estellesa eta Unión Club Estellés eta {{txp|1924|1924an}} Izarra Beti Aurrera ere bai. Azken hau bihurtu zen Club Deportivo Izarra. == Futbol zelaia == Izarrak Merkatondoa Futbol Zelaian jokatzen du, 3.500 ikusleentzako tokia duena. == Jokalari ezagunak == * {{txp|Jorge Barbarin}} * {{txp|Vicente Uritz}} * {{txp|Eugenio Bustingorri}} [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Futbola]] 0woveusk9orov6uo9ekqiueijf70gpl 104 1212765 10003223 9963593 2024-12-18T10:59:12Z 46.27.1.234 10003223 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Balonmano Bera Bera - Copa de la Reina 2019.jpg|right|thumb]] '''Bera bera''' [[Donostia|Donostiako]] eskubaloi taldea da, [[2008]]<nowiki/>tik [[Espainiako Ligako Kopa|Espainiako Ligako]] talde indartsuenen artean dago, 9 Liga eta 8 kopa irabazi dituela. == Historia == Aurreneko emaitza onak Kopan izan zituen, 2006 eta 2009 arteko final guztiak jokatu baitzituen, bi irabazi eta bi galduz.Txapeldunen Ligan ere jokatu zuen eta ligaxkako fasean sartu zen 2013-14 denboraldian. 2016-17 denboraldian ezin izan zuen Liga irabazi baina,2017-18an berriz eskuratu zuen [[Atlético Guardés]]-ekin  berdintsu geratu ziren. 2019-2020 denboraldian 16. jardunaldi jokaturik zeudela liga bertan behera gelditu zen [[COVID-19]] pandemiaren erruz. 2022-23 denboraldian Liga sistema aldatu egin zen. 2023-24 denboraldia bikaina izan zen hiru titulu eskuratuta. Liga irabazteaz gain Donostian jokatutako [[Iberiar Superkopa]] eta [[Erreginaren Kopa]] irabazi zituen. == Garaipenak == Hauek espainiar estatuko batzuk dira: Espainiako Liga 2012-13 denboralditik 2023-24 denboraldira. Erreginaren Kopa 2007,2009,2013, 2014, 2016, 2019, 2023,2024. Beste hauek nazioarteko batzuk dira. Iberiar superkopa: txapelduna(2): 2023, 2024. Txapeldunen liga: Parteartzea: 2012-13 2013-14 2016-17. == 2024-2025 taldea == 2 zenbakia Elba Álvarez. 3 zenbakia Esther Arrojeria. 4 zenbakia Eszter Ogonovsky. 6 zenbakia Melinda Marie Louis. 8 zenbakia Alba Menendez. 12 zenbakia Naroa Zabala. 13 zenbakia Laura Hernández. 15 zenbakia Maitane Etxeberria. 18 zenbakia Elke Karsten. 20 zenbakia Lyndie Tchaptchet. 25 zenbakia Anne Erauskin. 33 zenbakia Tamara kostic. 55 zenbakia Lucía Prades. 70 zenbakia Carmen Arroyo. 90 zenbakia Elene Vázquez. 92 zenbakia Eider Tapia. 99 zenbakia Francisca A. Joan. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Kirolak]] ffk5hedzkzmuay5ryjd50ilenutjwzp 104 1212769 10003182 9974441 2024-12-18T10:46:07Z 46.27.1.234 10003182 wikitext text/x-wiki '''Oinetakoa''' {{txp|Oin|oina}} estaltzeko erabiltzen den jantzia da. Mota askotakoak daude: [[Sandalia|sandalia]], [[Zapatila|zapatila]], [[bota]] eta abar. Normalean, oinetakoak jartzeko [[galtzerdi|galtzerdiak]] erabiltzen dira. [[Fitxategi: 72571483 dd24f0e5f6.jpg | 300px | right | thumb | Oinetakoa]] Hauek dira egiteko pausoak: Oinetakoen diseinua, materialak sailkatzea, mozketa, larruaren sakabanatzea, mihiztadura, oin-zola pegatzea, oinetakoa bukatzea. Oinetakoen sorrera, behar batengatik sortu ziren. Lehen oinetakoak [[larru|larruz]] eta [[lasto|lastoaz]] egin zituzten. Mendeak pasatu ondoren, garapena ere hobetzen joan zen. Industrializazioaz geroztik, oinetakoak merkatuetan saltzen hasi ziren. Erabilitako materiala ere aldatzen joan da gaur egun arte. Hainbat materialez egin daitezke: larruz, plastikoz, zurez... [[Kategoria:txikipedia:oinetakoak]] [[Kategoria:txikipedia]] 4xtv2i8tfk8p4n6q9ef696henn1cz4t 104 1212917 10003336 9964566 2024-12-18T11:44:21Z 46.27.1.234 10003336 wikitext text/x-wiki '''Itsas dortokak''', bi familiatan sailkatzen dira: Chelonioidea eta Dermochelyidae, eta horiek, zazpi ezpeziek osatzen dituzte. [[fitxategi:Tortugas-jovenes.jpg|Tortugas-jovenes|215x215px|right]] == Anatomia == Dortoken anatomia berezia da, oskolak dituztelako, et batzuk oskol malgua dute. Bi sexuetan tamaina bera izaten dute. Ez dute hortzik, baina punta zorrotzak dituzte ahoaren goiko eta beheko aldean. Bestalde, eboluzioaren ondorioz, itsas dortoka batzuen dastamen-papilak aldatu dira, eta orain pintxo zorrotzak dituzte. Itsas dortokak, 100 urte inguru biz daitezke, espeziaren arabera. Itsas dortokak narrastiak dira eta, beraz, animalia ektotermoak dira, hau da, ingurunearen baldintzek eragina dute beraien gorputzeko tenperaturan. [[File:GreenSeaTurtle-2.jpg|GreenSeaTurtle-2|180x180px|right]] == Ugalketa == Ugalkeetan, emeek arrautzak hondartzan uzten dituzte, eta inkubazioa tenperaturaren araberakoa da. Dortoka gazteak gauean irten ohi dira itsasora arrapakinek ez ikusteko. [[Arrautza|Arrautzek]] 2-3 aste behar izaten dituzte emearen barruan formatzeko. Dortokek ibilbide luzea egiten dute hondartzan zehar, erruteko leku on bat aurkitu arte. == Elikadura eta hazkundea == Itsas dortokak omniboroak dira eta etengabe migratzen dute elikatzeko eta ugaltzeko. Hauek korala jaten dute, [[Kaltzio|kaltzioa]], uretako landaredia eta [[Alga|algak]] ematen diena, eta haragijaleek ornogabe txikiak edo [[Olagarro arrunt|olagarroak]] jaten dituzte. Bizitza luzea dute, eta hazten jarraitzen dute bizitzan zehar. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Animaliak]] okrg13278tyjuckcscbzakppagqrq1v 104 1212979 10003332 9965006 2024-12-18T11:42:07Z 46.27.1.234 10003332 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Real Sociedad - Red Bull Salzburgo 127 (40260888832).jpg|thumb]] '''Andnan Januzaj''', [[Brusela|Bruselan]] jaiotako ezker hegaleko erasokor bat da,  1995eko otsailaren 5ean jaio zen, talde askoetatik pasa da Januzaj, [[Manchester United Football Club|Manchester United]], [[Borussia Dortmund]], [[Sunderland Association Football Club|Sunderland]], [[Real Sociedad]], [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]], Estambul basaksehir eta orain Las Palmasen dago extremo ezker belga. Januzajek bere debuta Manchester Unitedekin 2013ko abuztuaren 11ean egin zuen, [[Robin van Persie|Robin Van Persie]] ordezkatuz community shieldean, hilabete bat ondoren Premier Leaguean debutatu zuen, Newcastlen aurka suplente bezala, bere lehen partioan titular bezala 2 gol sartzea lortu zituen Sunderlanden aurka. Denbora horretan, nazioarteko zein selekziok aukeratuko zuen nazioarteko partidak jokatzeko ere espekulatu zen. Belgikarra da jaiotzez, baina familia bidez [[Kosovo]]<nowiki/>rekin jolasteko izapideak ere zitzakeen, gurasoen kasuan, edo [[Serbia]] eta [[Turkia]] aitona-amonen kasuan. 2014-15 denboraldirako, [[Louis van Gaal]]<nowiki/>en agindupean, [[Ryan Giggs]] galestarraren 11 zenbakia  jaso zuen. 6 Denboraldiko lehen agerpena egin zuen Premier Leagueko hasierako partidan ordezko gisa; 1-2 galdu zuen etxean Swansea Cityren aurka. 2014ko urriaren 20an, West Bromwich Albion taldearen aurka 2-2ko berdinketa lortu zuen, Sébastien Pocognoli eta Joleon Lescott defendatzaileen aurka. [[Kategoria:Txikipedia:Futboleko jokalariak]] [[Kategoria:txikipedia]] 6tqr7fx29m6j05buok057zwsllpv9bs 104 1212990 10003359 9965039 2024-12-18T11:56:31Z 46.27.1.234 10003359 wikitext text/x-wiki '''Bidasoa Kirol Kluba''' {{txp|Irun|Irungo}} {{txp|Gipuzkoa|(Gipuzkoa)}} {{txp|Eskubaloi|eskubaloi}} taldea da, {{txp|Euskal Herria|Euskal Herriko}} talderik garrantzitsuenetarikoa. 1995 urtean {{txp|EHF Txapeldunen Liga|Europako txapelduna}} izan zen. ==Historia== 1962 urtean Jose Migel Aranak sortu zuen Bidasoa Kirol Kluba. {{txp|Juantxo Villarreal|Juantxo Villarreal}} izan zen garai hartako entrenatzailea. 1987an lehenengo titulua lortu zuten, {{txp|ASOBAL Liga|Asobal Liga}} hain zuzen ere, {{txp|Bartzelona Futbol Kluba|FC Barcelonaren}} aurka irabaziz. 1995ean kontinente mailan lehen titulua erdietsi zuten, {{txp|EHF Txapeldunen Liga|Europako Kopa}} hain zuzen ere, finalean {{txp|RK Zagreb|RK Zagreb}} taldea garaituz. 1997an {{txp|EHF Errekopa|Europako Errekopa}} irabazi zuen. Garai hau "urrezko aroa" izan zen baina XXI mendea hastearekin batera emaitzak apaldu egin ziren eta 2007an 2. mailara jeitsi zen. ia hamarkada bat egin zuen bertan (2013-14 denboraldia ezik) eta 2016an berriz ere goren mailara igotzea lortu zuen. 2018-19 denboraldian urte bikaina burutu zuen, Ligan bigarren egin eta ASOBAL Kopan finala jokatu baitzuen. Honen saria Europako txapelketetarako sailkatzea izan zen 12 urteren ondoren. 2019-20 denboraldia ere bide beretik hasi zuen eta {{txp|EHF Txapeldunen Liga|Txapeldunen Ligan}} ligaxka fasean nagusitu zen. Hurrengo play-offetan ordea Poloniako Wisła Płock taldeak kanporatu zuen eta ez zen final zortzirenetarako sailkatu. ==Palmaresa== === '''Nazioartean: 2'''=== {{txp|EHF Txapeldunen Liga|Europako Kopa:}} *Txapeldun (1): 1995. *Txapeldunorde (1): 1996. {{txp|EHF Errekopa|Europako Errekopa:}} *Txapeldun (1): 1997. *Txapeldunorde (1): 1991. {{txp|Europako Eskubaloi Superkopa|Europako Superkopa:}} *Txapeldun (0) *Txapeldunorde (1): 1998. ==='''Estatuan: 6'''=== {{txp|ASOBAL Liga|Asobal Liga:}} *Txapeldun (2): 1987 eta 1995. *Txapeldunorde (3): 1994, 2019 eta 2021. {{txp|Espainiako Eskubaloi Errege Kopa|Errege Kopa:}} *Txapeldun (2): 1991 eta 1996. *Txapeldunorde (5): 1983, 1988, 1990, 1993 eta 1998. {{txp|ASOBAL Liga|Asobal Liga:}} *Txapeldun (1): 1993. *Txapeldunorde (4): 1992, 2018, 2019 eta 2022. Espainiako Superkopa: *Txapeldun (1): 1996. *Txapeldunorde (3): 1988, 1989 eta 1994. Espainiako Gazteen Txapelketa: *Txapeldun (1): 1993. Euskadiko Kopa: *Txapeldun (9): 2000, 2001, 2002, 2016, 2017, 2018, 2019, 2021, 2022. ==Jokalari aipagarriak== Bidasoa Kirol klubak jokalari aipagarri ugari izan ditu, hona hemen ezagunenetako batzuk: *{{txp|Miguel Ángel Zuñiga}} *{{txp|Julen Aginagalde}} *{{txp|Aitor Etxaburu}} *{{txp|Josu Olalla}} *{{txp|Xabier Mikel Errekondo}} *{{txp|Kauldi Odriozola}} *Alfreð Gíslason *{{txp|Bogdan Wenta}} *Tomas Svensson *Oleg Kisselev *Nenad Peruničić [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Kirolak]] cdteayn9ftisl283oyh8p9m0j04vutw 104 1212991 10003229 9966709 2024-12-18T11:01:43Z 46.27.1.234 10003229 wikitext text/x-wiki '''Ennio Morricone''' {{txp|Erroma|Erroman}}, 1928ko azaroaren 10an jaio eta 2020ko uztailaren 6an hil zen. Musikagilea zen, zinemarako eta telebistarako 500 soinu-banda baino gehiago sortu zituen. Ohorezko {{txp|Oscar sariak|Oscar saria}} lortu zuen 2007an, eta soinu banda onenaren Oscar saria jaso zuen 2016an The Hateful Eight filmagaitik. Horiez gain, Urrezko hiru Globo, lau Grammy eta sei {{txp|British Academy of Film and Television Arts|BAFTA}} sari ere eskuratu zituen, besteak beste. Erromako Trastevere zatian hazi zen, eta 6 urterekin ekin zion konposatzeari, irratian entzuten zituen kanten zatiak kopiatuz. 10 urterekin Santa Cecilia Akademia Nazionalean sartu zen tronpeta ikastera, eta konpisizoa ikasi zuen gero. [[Fitxategi:Ennio Morricone Cannes 2007.jpg|thumb|Ennio Morricone]] 1961an hasi zen zinemarako lanean. Berake gindako kanta batek txunditu zuen {{txp|Sergio Leone|Sergio Leone}} zinemagilea, eskolan Morriconeren ikaskidea izandakoa, orudan sortu zuten lehen lana elkarrekin. Lana egiteko modu berezia zuen, lehenengo filma egin eta gero musika jarri beharrena, lehenengo musika sortzen zuen gero filman jartzeko. Lana asko egin zituen Italiar zein estatu batuar zinemagileekin, {{txp|Hollywood|Hollywoodeko}} film askori ere jarri zien musika, baina Erromatik lan egin zuen beti. == Lan ezagunenak == "Por un puñado de dólares" (1964) ... "El bueno, el feo y el malo" (1966) ... "Hasta que llegó su hora" (1968)... "El clan de los sicilianos" (1969) ... "Novecento" (1976) ... "Días del cielo" (1978) ... "Érase una vez en América" (1984) ... "La misión" (1986) ... "Los intocables de Eliot Ness" (1987) "Los odiosos ocho" (2015)... [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Musika]] sfmvbyg32676q128ft4d9nr7oj80y0n 10003232 10003229 2024-12-18T11:02:12Z 46.27.1.234 10003232 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Ennio Morricone Cannes 2007.jpg|right|thumb|Ennio Morricone]] '''Ennio Morricone''' {{txp|Erroma|Erroman}}, 1928ko azaroaren 10an jaio eta 2020ko uztailaren 6an hil zen. Musikagilea zen, zinemarako eta telebistarako 500 soinu-banda baino gehiago sortu zituen. Ohorezko {{txp|Oscar sariak|Oscar saria}} lortu zuen 2007an, eta soinu banda onenaren Oscar saria jaso zuen 2016an The Hateful Eight filmagaitik. Horiez gain, Urrezko hiru Globo, lau Grammy eta sei {{txp|British Academy of Film and Television Arts|BAFTA}} sari ere eskuratu zituen, besteak beste. Erromako Trastevere zatian hazi zen, eta 6 urterekin ekin zion konposatzeari, irratian entzuten zituen kanten zatiak kopiatuz. 10 urterekin Santa Cecilia Akademia Nazionalean sartu zen tronpeta ikastera, eta konpisizoa ikasi zuen gero. 1961an hasi zen zinemarako lanean. Berake gindako kanta batek txunditu zuen {{txp|Sergio Leone|Sergio Leone}} zinemagilea, eskolan Morriconeren ikaskidea izandakoa, orudan sortu zuten lehen lana elkarrekin. Lana egiteko modu berezia zuen, lehenengo filma egin eta gero musika jarri beharrena, lehenengo musika sortzen zuen gero filman jartzeko. Lana asko egin zituen Italiar zein estatu batuar zinemagileekin, {{txp|Hollywood|Hollywoodeko}} film askori ere jarri zien musika, baina Erromatik lan egin zuen beti. == Lan ezagunenak == "Por un puñado de dólares" (1964) ... "El bueno, el feo y el malo" (1966) ... "Hasta que llegó su hora" (1968)... "El clan de los sicilianos" (1969) ... "Novecento" (1976) ... "Días del cielo" (1978) ... "Érase una vez en América" (1984) ... "La misión" (1986) ... "Los intocables de Eliot Ness" (1987) "Los odiosos ocho" (2015)... [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Musika]] kyuj172suey7gteekpycjm93t6655wv 104 1212997 10003348 9965061 2024-12-18T11:48:29Z 46.27.1.234 10003348 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Griffin's sampler biscuits alluring assortment.jpg|300px|right]] '''Gaileta''' jaki zapala, trinkoa eta neurri txikikoa da, {{txp|labe|labean}} egiten dena {{txp|irin|irina}}, {{txp|gurin|gurina}}, {{txp|arrautz|arrautza}} eta {{txp|azukre|azukrea}} osatutako {{txp|ore|ore}} batekin. Oro har, {{txp|azkenburu|azkenburukoetan}}, {{txp|askari|askarian}} edo {{txp|kafe|kafetan}} jaten dira. Galleta motaren arabera hainbat izen izan ditzake: pastak, bixkotxak, cookieak eta abar. =Historia= VII. mendean, {{txp|persia|Persian}} agertu ziren, azukrea eskualdean zabaldu zenean.[1] Europara Iberiar penintsulako konkista musulmanaren bidez iritsi zen. XIV. menderako, oso tipikoak ziren europar sukaldaritzaren maila guztietan. =Gaileta bigunak= Mahukarekin edo koilare batekin zabaltzen diren oreak dira. '''Katu mingaina''' Pasta lehorrak dira, normalean, gorringo baino zuringo gehiago izaten dutelako. '''Mahuka pastak''' Mahukarekin zabaltzen den pasta dugu eta modu askotara erabili daitezke. '''Teilak''' Arbendola oinarri duen orea da. Hoztu ondoren, oso hauskorra, eta horregatik, hoztu aurretik forma eman beharrekoa. '''Tulipak''' Habia forma duen pasta fina dugu. Beste prestaketa batzuetan oinarria izan daiteke, izozkiarena adibidez. '''Zitriko pasta''' Zitrikoen zukua erabiliz, pasta hauek zapore oso berezia hartzen dute. =Galleta lehorrak= Oinarrizko pasta orea Ore lehorrak eta gorputz handikoak izaten dira; arrabolarekin luzatu eta moztu daitezke. '''Sableux pasta''' Sukaldaritzan pasta hau gazia erabil daiteke, bereziki tartaletak edo Quicheak egiteko, azken kasu horretan gozogintzarako azukrearekin onduta erabiltzen da. Testura trinkokoak eta hoztean gogorrak, arrabolarekin luzatzen dira. Te pastak edo pastelen oinarriak egiteko erabiltzen den gaileta ore lehorra. Arbendola duen Sableux pasta Testura trinkokoa eta hozterakoan gogorra geratzen da, arrabolarekin luzatu behar izaten da. Ohiko Sableux orearen berdina baina aldaketa bakarra arbendol hautsa gehitzen zaiola oreari. Erabilerak ere berdinak izango dira. '''Flora pasta''' Testura trinkokoa eta hoztean gogorra geratzen den orea, arrabolarekin luzatu behar dena. Pastak, edo pastel desberdinen oinarriak egiteko erabiltzen den gaileta ore lehorra. Espainian du oinarri eta gurina erabili beharrean txerri gantza erabiltzen da. Hala ere, gaur egun, gurina ere erabiltzen da errezeta hau egiteko. '''Crumble pastak''' Pasta oso lehor bat da bi behatzekin indar eginez gero erraz desegiten dena. Bere horretan te pasta moduan jaten da edo deseginda azkenburuko platerak edertzeko ere erabil daiteke. Errezeta honetan kontraste puntu bat emateko Maldon gatza ere erabiltzen da. '''Olo gailetak''' Oloaren malutak erabiliz gero, ore honi testura oso kurruskaria emango dio. [[kategoria:txikipedia]] [[kategoria:txikipedia:janaria]] rx27j5716j61fht6ijq8ru11bclgemx 104 1212999 10003345 9965056 2024-12-18T11:47:25Z 46.27.1.234 10003345 wikitext text/x-wiki '''Espainiako futbol ligako hirugarren maila''', 1929an sortu zen eta 2021ean amaitu zen berrantolaketa baten ondorioz. Hasieran 33 taldek jokatu zuten, eta hainbat aldaketa izan zituen denboraldietan zehar. 1943tik aurrera hirugarren kategoria bihurtu zen, 1977-78 denboraldian Bigarren B maila sortu zen arte, eta ondoren laugarrena bihurtu zen. 1986an azken berrantolaketa egin zen, 364 talde zeudela. Euskal Autonomia Erkidegoko taldeek laugarren multzoan, Nafarroakoek hamabosgarrenan jokatu zuten, eta 2004-05 denboraldirarte Errioxako taldeak nafarrekin batera aritu ziren. COVID-19 pandemiaren ondorioz, 2019-20 denboraldia etenda gelditu zen, eta sailkapenak orduko moduan mantendu ziren, igoera play-offak jokatu ziren, baina ez zen jaitsierarik izan. Bigarren B maila desagertu eta bi maila berri sortu ziren: Lehen maila RFEF eta Bigarren maila RFEF. Horren ondorioz, Hirugarren maila RFEF ere sortu zen, liga sisteman bosgarren kategoria bihurtuz. Euskal taldeek historia luze bat izan dute hirugarren mailan, hainbat garaipenekin. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Kirolak]] k3taxtm2hvt7qwtvxrx8xuvdmfozz1q 104 1213000 10003357 9965057 2024-12-18T11:54:45Z 46.27.1.234 10003357 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Silver crystal.jpg|300px|right]] '''Zilarra''' {{txp|elementu kimiko|elementu kimiko}} bat da. {{txp|latin|Latinetik}} dator eta "distiratsua" esan nahi du. Oso normala da naturan egotea beste {{txp|mineral|mineral}} batzuekin elkartuta edo aske. Zilarra zazpi metal ezagunetakoen artean dago. Zilarra antzinarotik ezaguten da, eta diru gisa erabiltzen zen. Beti {{txp|metal|metal}} bitxi bezala hartu izan da. %70-a industrian erabili izan da eta beste %30-a {{txp|diru|diru}} moduan. Gerra-armak lantzeko ere balio zuen. Zilarra ez da {{txp|toxiko|toxikoa}} baina haren gatz guztiak pozoitsuak dira. Bitxi dendetan ere asko erabiltzen dira, urrearekin batera. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Metalak]] 8pr0b29vsgh3uqum564j7o9dwcnqd4v 104 1213001 10003349 9965058 2024-12-18T11:49:37Z 46.27.1.234 10003349 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:TeReoMaori2013.png|300px|right]] '''Maoriera''' {{txp|Zeelanda Berriko geografia|Zeelanda Berriko}} tribuen hizkuntza da, hizkuntza gutxitua da. Gaur egun gehienak Iparraldean eta Ekialdean gehien bat Northland eta Gisborne eskualdetan zeazki. ==Historia== {{txp|Polinesia|Polinesiar}} jatorrikoa da beste hiru hizkuntza senide ditu: {{txp|Rarotonga|rarotongan}}, {{txp|Tahitierazko Wikipedia|tahitier}}a eta {{txp|hawaiiera}}. Polinesiako biztanle batzuek Zeelanda Berrira eraman zute ziur aski Tahititik, orain dela 600-800 urte. Ekialdeko erdialdekoak: Rapan Tahitiarrak:{{txp|Tahitiera}}, rarotongera eta Maoriera Markesarrak: Markesara eta {{txp|Hawaiiera|hawaiiera.}} ==Banaketa geografikoa== Hiztun gehienak {{txp|Ipar uhartea|Ipar uhartean}} bizi dira, zehazki iparraldeko muturrean: {{txp|Northland eskualdea|Northland}} edo Te Tai Tokerau eskualdean 45.000 maori daude, Ngāpuhi, Te Aupōuri, Te Rarawa, Ngāti Kahu, Ngāti Kurī eta Ngāti Whātua iwi-etan, {{txp|Hawke's Bay eskualdea|Hawke's Bay eskualdean}} bereziki, Te Urewera aldean. {{txp|Waikato eskualdea|Waikaton}}, {{txp|Taupō (aintzira)|Taupo}} aldean batik bat. Eta komunitate handienak {{txp|Gisborne eskualdea|Gisborne eskualdean}} daude, East Cape-ko inguruetan. Australian maorieraren 12.000 hiztun bizi direla kalkulatzen da. ==Dialektoa== Historikoki bi {{txp|Dialekto|dialekto}} multzo handi bereizi dira: Ipar Uhartekoa eta Hego Uhartekoa , eta Hego Uharteko maoriera galtzeko sorian dago. Zatiketa handi horren barruan eskualde-aldaketak ere gertatzen dira, eskualdeetako {{txp|iwi}} artean gertatzen direnak nagusiki. Aldaera nagusiak hitzen ebakeran, hiztegian eta {{txp|lokuzio}}etan gertatzen dira. Maorierazko hiztun batek ez du arazorik beste dialektoak ulertzeko. ==Idazkera== Maorieraren alfabeto modernoa 15 hizkik osatzen dute, horietako bi karaktere bikoteak izanik. Bost bokalak luzeak edo laburrak izan daitezke: luzeak diakritiko batez bereizten dira. [[kategoria:txikipedia]] [[kategoria:txikipedia:Hizkuntzak]] solpbcff0xf858wbqegz2mwlrq3qex7 104 1213024 10003317 9965170 2024-12-18T11:33:29Z 46.27.1.234 10003317 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Michael Schumacher.jpg|right|''Michael Schumacher pilotua''|330x330px]]'''Michael Schumacher''' [[Hürth]], [[Ipar Renania-Westfalia]], [[Txikipedia:Alemania|Alemania]], 1969ko urtarrilaren 3an jaio zen. [[Txikipedia:1 Formula|1 Formulako]] gidari ohia da. Munduko txapelketen errekorra du eta 2012an erretiratu aurretik, irabazitako errekorrak zituen. ==Historia== Lanbidez mekanikaria zen, baina betidanik izan zuen goi milako pilotu izateko nahia. [[Karting]]-ekin hasi zen eta oso famatua bihurtu zen behe-mailako auto-txapelketetan. 1991eko Belgikako Sari Nagusian egin zuen bere [[Txikipedia:1 Formula|1 Formulako]] debuta, gidari bat ordezkatuz, Benetton taldeak urte osorako hartzea erabaki zuen. 2000tik 2004ra txapelketa guztiak irabazi zituen, hainbat errekor hautsiz. Urte hartan kiroletik erretiratu zen, baina 2010an itzuli egin zen hiru urtez, [[Mercedes-Benz 1 Formulan|Mercedes]] taldearekin. 2012tik ez da itzuli. Schumacher bere autoak kontrolatzeko eta auto kaskarrekin emaitza bikainak lortzeko gaitasunarengatik nabarmendu zen gehienbat. Bere kirol-entrenamenduak oso gogorrak ziren eta oso maila onean zegoen. Bi aldiz eduki izan ditu lasterketan istripuak, eta erabakigarriak izan dira titulua norentzat den erabakitzeko. Bat,  eskiatzen zebilela, [[garun-lesio]] bat eduki zuen. Horregatik, koman egon zen, eta ondoren familiak bere etxera eraman zuen osasun eta errehabilitazio-tratamenduak bertan jasotzeko. Eta beste istripua motorrarekin. Horien ondoren familiak ez zuen ia informaziorik eman gizonaren osasun-egoeraren inguruan. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Kirolak]] mbgrgbq5zpkrg9qp85knpw3ofbs10dv 104 1213030 10003172 9968708 2024-12-18T10:44:05Z 46.27.1.234 10003172 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Wool.www.usda.gov.jpg|300px|right]] '''Artilea''' animalien ilia da adibidez ardietatik, ahuntzetatik, bikuinetatik ateratzen da. Oihalgintzan erabiltzen da mota guztitako jantziak egiteko baino gehienez zonalde hotzetan erabiltzen da beroa mantentzeko gaitasuna duelako. Guar egungo ekoizle nagusiak, {{txp|Australia|Australia}}, Zelanda berria, {{txp|Txina|Txinako Herri Errepublika}} eta AEB dira. ==Historia== Gaztelako artilea oso preziatua izan zen Erdi aroan. Mesta izeneko artzain gremiao XIII. mendean sortu zuten bertan Alfontso X.a Gaztelakoa erregearen eskutik, eta Errege katolikoek senditu zuten, artilearen merkataritza kontrolatuz Espaniar garaian. Helmugan, {{txp|Anberes|Anberes}}, {{txp|Brugge|Brujas}}, Berge op Zoom, {{txp|Middelburg|Middelburg}} eta {{txp|Verviers|Verviers}} zeuden. Tartean, {{txp|Rouen|Rouen}} eta {{txp|La Rochelle|Arroxela}} portu garrantzitsuak izan ziren Frantzian bide hauetan. ==Irule tradizionalak== Beste kultura batzuk bezala Euskal Herrian ere usadio zaharren artean iruleena geneukan. Makinak zabaldu baino lehen, irutearen prozesuan goruak erabiltzen ziren Erdi Arotik. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Oihalgintza]] 0sl6387ugptfhbbpvkhjvv91nb34wce 104 1213039 10003239 9973684 2024-12-18T11:04:10Z 46.27.1.234 10003239 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Jdeanchieta.jpg|300px|right]] '''Joanes Antxieta''' 1462an jaio zen [[Txikipedia:Azkoitia|Azkoitian]], [[Txikipedia:Gipuzkoa|Gipuzkoan]] eta 1523ko uztailaren 3an hil zen. [[Txikipedia:Pizkundea|Berpizkunde]] garaiko euskal herritar, apaiz eta musikagile bat izan zen. == Bizitza == Martin Gartzia zen bere aita, Antxietakoa; eta ama berriz Maria Veraizas, Loiolakoa. Ezezaguna dugu bere jaiotz eguna, eta gutxi dakigu bere gaztaroaz ere eta seguruenik [[Txikipedia:Salamanca Unibertsitatea|Salamancako Unibertsitatean]] ikasi zuen arren, ez dakigu ziur non egin zituen musika eta apaiz ikasketak. 1489tik 1516arte inguru, jende desberdinaren zerbitzuan ibili zen, baita musika maisu bezala ere.  [[Joana I.a Gaztelakoa|Joana Eroaren]] zerbitzura zegoenean, asko bidaiatu zuen Espainian eta bai atzerrira ere, bereziki [[Flandria|Flandes]] eta [[Txikipedia:Ingalaterra|Ingalaterrara]]. Bere iloba, [[Ignazio Loiolakoa]], ikasle moduan ere izan zuen urte hauetan zehar. Bizitzako azken urteak Azpeitian pasa zituen, berak XVI.mendearen hasieran eraikitzeko agindu zuen etxean hil zen arte. == Ekarpena: tradizio inprobisatuaren eta polifonia idatziaren arteko zubia == Profesionalki ezaguna izan zen, musikari egindako ekarpenengfatik besteak beste. Izan ere, [[polifonia]] idatziaren aintzidarietako bat izan zen. Garai hartan tradizio handia zuen inprobisazioaren bidez egindako musikak; musika ez zen hainbeste egiten notazioaren bidez. [[:Kategoria:Txikipedia:Biografia|Txikipedia:Biografia]] [[:Kategoria:Txikipedia:Gipuzkoako musikagileak|Txikipedia:Gipuzkoako musikagileak]] [[:Kategoria:Txikipedia:Gipuzkoako apaizak|Txikipedia:Gipuzkoako apaizak]] tsppxc1vmn20bvaf5v0a153l9nwhs7f 10003243 10003239 2024-12-18T11:04:53Z 46.27.1.234 10003243 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Jdeanchieta.jpg|300px|right]] '''Joanes Antxieta''' 1462an jaio zen [[Txikipedia:Azkoitia|Azkoitian]], [[Txikipedia:Gipuzkoa|Gipuzkoan]] eta 1523ko uztailaren 3an hil zen. [[Txikipedia:Pizkundea|Berpizkunde]] garaiko euskal herritar, apaiz eta musikagile bat izan zen. == Bizitza == Martin Gartzia zen bere aita, Antxietakoa; eta ama berriz Maria Veraizas, Loiolakoa. Ezezaguna dugu bere jaiotz eguna, eta gutxi dakigu bere gaztaroaz ere eta seguruenik [[Txikipedia:Salamanca Unibertsitatea|Salamancako Unibertsitatean]] ikasi zuen arren, ez dakigu ziur non egin zituen musika eta apaiz ikasketak. 1489tik 1516arte inguru, jende desberdinaren zerbitzuan ibili zen, baita musika maisu bezala ere.  [[Joana I.a Gaztelakoa|Joana Eroaren]] zerbitzura zegoenean, asko bidaiatu zuen Espainian eta bai atzerrira ere, bereziki [[Flandria|Flandes]] eta [[Txikipedia:Ingalaterra|Ingalaterrara]]. Bere iloba, [[Ignazio Loiolakoa]], ikasle moduan ere izan zuen urte hauetan zehar. Bizitzako azken urteak Azpeitian pasa zituen, berak XVI.mendearen hasieran eraikitzeko agindu zuen etxean hil zen arte. == Ekarpena: tradizio inprobisatuaren eta polifonia idatziaren arteko zubia == Profesionalki ezaguna izan zen, musikari egindako ekarpenengfatik besteak beste. Izan ere, [[polifonia]] idatziaren aintzidarietako bat izan zen. Garai hartan tradizio handia zuen inprobisazioaren bidez egindako musikak; musika ez zen hainbeste egiten notazioaren bidez. [[Kategoria|Txikipedia|Biografiak]] [[Kategoria|Txikipedia]] afq39xocg7drcuhhflbksl5d7e5tqm1 10003246 10003243 2024-12-18T11:05:19Z 46.27.1.234 10003246 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Jdeanchieta.jpg|300px|right]] '''Joanes Antxieta''' 1462an jaio zen [[Txikipedia:Azkoitia|Azkoitian]], [[Txikipedia:Gipuzkoa|Gipuzkoan]] eta 1523ko uztailaren 3an hil zen. [[Txikipedia:Pizkundea|Berpizkunde]] garaiko euskal herritar, apaiz eta musikagile bat izan zen. == Bizitza == Martin Gartzia zen bere aita, Antxietakoa; eta ama berriz Maria Veraizas, Loiolakoa. Ezezaguna dugu bere jaiotz eguna, eta gutxi dakigu bere gaztaroaz ere eta seguruenik [[Txikipedia:Salamanca Unibertsitatea|Salamancako Unibertsitatean]] ikasi zuen arren, ez dakigu ziur non egin zituen musika eta apaiz ikasketak. 1489tik 1516arte inguru, jende desberdinaren zerbitzuan ibili zen, baita musika maisu bezala ere.  [[Joana I.a Gaztelakoa|Joana Eroaren]] zerbitzura zegoenean, asko bidaiatu zuen Espainian eta bai atzerrira ere, bereziki [[Flandria|Flandes]] eta [[Txikipedia:Ingalaterra|Ingalaterrara]]. Bere iloba, [[Ignazio Loiolakoa]], ikasle moduan ere izan zuen urte hauetan zehar. Bizitzako azken urteak Azpeitian pasa zituen, berak XVI.mendearen hasieran eraikitzeko agindu zuen etxean hil zen arte. == Ekarpena: tradizio inprobisatuaren eta polifonia idatziaren arteko zubia == Profesionalki ezaguna izan zen, musikari egindako ekarpenengfatik besteak beste. Izan ere, [[polifonia]] idatziaren aintzidarietako bat izan zen. Garai hartan tradizio handia zuen inprobisazioaren bidez egindako musikak; musika ez zen hainbeste egiten notazioaren bidez. [[Kategoria:Txikipedia:Biografiak]] [[Kategoria:Txikipedia]] gp5bavjpexaw3mw9f5a02dhne4qbfl9 104 1213066 10003284 9968642 2024-12-18T11:15:44Z 46.27.1.234 10003284 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:NCI Visuals Food Hamburger.jpg|300px||right|thumb]] '''Hanburgerra''' ogitarteko itxura duen elikagai prozesatua da. Osagai nagusia xehatutako haragia da. Okela bi ogi opilen artean jartzen da eta {{txp|tipula}}, {{txp|uraza}}, {{txp|tomate}} edo ozpin-luzokerra bezalako osagaiak ere gehitzen zaizkio. Maiz saltsak ipintzen zaizkio, esate baterako, {{txp|ketchup}}a, {{txp|ziape}}a ala {{txp|maionesa}}. ==Historia== Hanburgerraren jatorria XIV. mendeko {{txp|mongoliar}} eta {{txp|turkiar}} sukaldaritzan dago, kalitate baxuko haragia txikitzen baitzuten jangarri egiteko. Hala ere, haragia txikitzeko makina asmatu zen arte, ezin izan zen kantitate handitan egin. XIX. mendearen amaieran, {{txp|alemaniar}} emigranteek errezeta hau Estatu Batuetara eraman zuten, eta Delmonico’s jatetxeak hanburgerra {{txp|1834}}an aipatu zuen lehen aldiz. {{txp|1895}}ean, Louis Lasseni egozten zaio Ipar Amerikan lehen hanburgerra zerbitzatzea. Hanburgerraren jatorria eztabaidagai da, baina Seymour-en ({{txp|Wisconsin}}, {{txp|1885}}) eta San Luiseko Mundu Ferian ({{txp|1904}}) ezagun bilakatu zen. ==Hanburgerra Euskal Herrian== {{txp|Euskal Herria}}n hanburgerra, lehenago goi-sukaldaritzatik urrunago zegoen janaria zela zirudien arren, azken urteetan “janari lasterra” gastronomiaren parte garrantzitsu bihurtu da. Hanburgerrek ospe handia lortu dute errezeta berrien eta kalitatezko plateren bidez. Hona hemen Euskal Herriko lau hanburgerra ospetsu eta ondo baloratutako errestauranteak: CAB Comptoir à Burger ({{txp|Biarritz}}) Badia, Grand Hôtel Thalasso (Biarritz) A Fuego Negro ({{txp|Donostia}}) Hamburguesería Cuchus (Bizkaia) [[Kategoria:Txikipedia:Janariak]] [[Kategoria:Txikipedia]] 4w7tjiz9g0jesx19ek0ynmdwbwggsiw 104 1213074 10003315 9968832 2024-12-18T11:32:33Z 46.27.1.234 10003315 wikitext text/x-wiki '''Itxako kirol elkartea''' [[Lizarra|Lizarrako]] emakumezkoen [[eskubaloi]] taldea da. [[1972|1972an]] sortua. [[Emakumezkoen Espainiako eskubaloi liga|Espainiako 4 liga]] eta 3 Kopa irabazi zituen baina arazo ekonomikoen erruz 2013an desagertu egin zen. ==Historia== 1972ko urrian sortu zen Itxako Kiol Elkartea, 1990 urtean emakumezkoen aldea eratu zen. 1999-2000 urtean [[Emakumezkoen Espainiako eskubaloi liga|Ohorezko mailara]] igo zen eta 2003-04 urtean Europan jokatzeko sailkatu zen. Liga eta Kopan txapeldunordea izan onodren hurrengo urtean iritsi ziren garaipenak txapelketa bietan. Hurrengo urteetan Liga eta Kopa gehiago irabazi zituen. Espainiako garaipenez gain, [[Emakumezkoen EHF Txapeldunen Liga|Emakumezkoen EHF Txapeldunen Ligako]] finala jokatu zuen 2011 urtean eta gol bakarraren erruz galtzaile atera zen Norvegiako Larvik HK-ren aurrean. 2012-13 denboraldian arazo ekonomikoen erruz jokalari asko galdu zituen eta ligan 11. eginez mantentzea lortu zuen arren, denboraldia bukatu ondoren desagertu egin zen. ==Jokalariak== 2010-2011 denboraldiko jokalariak: * Andrea: 2 (zenbakia) * Naiara: 5 (zenbakia) * Elisabeth: 9 (zenbakia) * Amaia: 11 (zenbakia) * Raphaelle: 13 (zenbakia) * Silivia: 16 (zenbakia) * Oana: 17 (zenbakia) * Jessica:18 (zenbakia) * Alexandria:88 (zenbakia) [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Kirolak]] ay2ont3xvvaljmvfeaz1du4klsrtxvs 0 1213166 10003279 9979438 2024-12-18T11:13:57Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 10003279 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Pedro Vilardebó Vila''', ([[Santa Eulàlia de Ronçana]], [[1953]]ko [[urriaren 16]]a - [[2004]]ko [[urriaren 22]]a) txirrindulari kataluniarra izan zen, profesionala 1977tik 1981era == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1974''' * 5. [[1974ko Nafarroako Itzulia|Nafarroako Itzulia]]<nowiki/>n '''1976''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] (amateur) '''1977''' * 2. [[Oroko Andre Maria Saria]]n * 3. [[Masferrer garaikurra]]n * 4. [[Montjuïceko Igoera]]n '''1978''' * [[Meatze Haranetako Itzulia|Meatze Haranetako Itzuli]]ko etapa 1 * 3. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n * 7. [[Montjuïceko Igoera]]n * 9. [[1978ko Nafarroako Sari Nagusia|Nafarroako Sari Nagusia]]<nowiki/>n '''1979''' * 2. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 2. [[Montjuïceko Igoera]]n * 3. [[Ordiziako Klasika]]n '''1980''' * 3. [[Udaberriko Klasika]]n * 6. [[1980ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko itzulia]]n * 9. [[1980ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako itzulia]]n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"| [[1977ko Italiako Giroa|58.]] |align="center"| [[1978ko Italiako Giroa|76.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"| [[1978ko Frantziako Tourra|40.]] |align="center"| [[1979ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1980ko Espainiako Itzulia|18.]] |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>—: ez zuen parte hartu <br /> UT: utzi, ez zuen amaitu</small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} * [http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=13684 Pedro Vilardebó] - ''Sitiodeciclismo.net'' {{bizialdia|1953ko|2004ko|Vilardebó, Pedro}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] bvw3d1wlkik130x71xboepq80lbc9l1 104 1213288 10003251 9966754 2024-12-18T11:07:04Z 46.27.1.234 10003251 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Japanese Katakana A.svg|thumb]] '''Katakana''' [[silabario]] bat da, [[Hiragana|''hiragana'']] eta kanjiekin batera berezko japoniar idazkera-sistema osatzen duena. Batzuetan [[rōmaji]] edo latindar alfabetorako transkribapena ere erabiltzen da. Hiragana eta katakana [[Kana (japoniera)|kana]]-sistemak dira eta kanjiek ez bezala, ez dute kontzepturik irudikatzen, soinuak baizik. Katakana erabiltzen da hitzak transkribatzeko, [[Onomatopeia|onomatopeiak]] irudikatzeko eta testu zientifikoetan izenak idazteko. ==Soinuak== Japonieraz nigoriren zeinu diakritikoak kontsonante ozenak edo p soinua adierazteko erabiltzen dira, karakterearen goi-eskuineko aldean kokatuta. ==Diptongoa== Beste alde batetik, silaba bat ''ya'', ''yu'' edo ''yo''-rekin elkartzen denean, diptongoak era daitezke. Kasu horretan, bigarren kana (''ya'', ''yu'' edo ''yo'') txikiago idazten dira. ==Jatorria== Katakana man`yōgana-tik japonierazko fonemak irudikatzen zituzten txinatar karaktereak hiragana baino lau mende geroago sortu zen takigrafia modura. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Asia]] bvesvbi4sven2m6smavenr3aksoed9s 104 1213289 10003215 9966757 2024-12-18T10:56:59Z 46.27.1.234 10003215 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:A local grass hat.jpg|right|thumb]] '''Kapela''' janzteko arropa bat da, burua estaltzeko erabiltzen dena eguzkiarengandik edota hotzarengandik eta baita eramailearen estatus soziala markatzeko ere. Kapela hitza aldatu egin da, eta adaburuaren inguruan hegal bat duen osagarria izendatzeko termino espezifiko bihurtu da. ==Historia== Lehen txapelek antzinako inperioetan dute jatorria; Antzinako Egipton jadanik hainbat kapelu-mota erabiltzen ziren, baina txapelaren aurrekari ezagunenetako bat frigio jatorriko txapel frigioa izan zen. Kapela hori grekoak erabili zuten. Grezian Pilleus eta Petasus ere sortu ziren, petasoa hegoa zuen lehen kapela izanik. Eguzkitik eta euritik babesteko premiatik sortzen da txapela, batez ere nekazarien artean. Antzinateko kapelak gehienetan zuriak izaten ziren, antzinatik geratzen zaizkigun edalontzi pintatu askotan ikusten dugun bezala. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Arropa]] b238c9yhfxvhf9p6ts8x19q3xplfny9 104 1213650 10003266 9968644 2024-12-18T11:10:32Z 46.27.1.234 10003266 wikitext text/x-wiki '''Gozopila''' barruan gozian duen ore azukreduna da. Tartak adibide klasikoak eta ospakizun berezietarako egiten dira. Pisu desberdinal edukitzen ditut bakoitzak bere nasketekin eta kanpotik estaldu Edo apaintzen da. Oinarri bezala Bizkotxoa Edo gaileta edukitzen du. [[File:Gorringo eta txokolate tarta.jpg|300px|right|thumb]] ==Bizkotxo Gozopilak== *Bizkotxo tarta: Bizkotxoa arin bat prestatzen da, jarabe edo [[Almíbar|almibar]] batekin buztiz lehorra ez gelditzeko. Tartean krema, mousse edo betegai gozo bat jartzen da eta horrelako geruza ezberdinak egin daitezke. Kanpotik krema botatzen da eta edertzeko txokolatearekin estaltzen da. *Bizkotxo oso arina Bustitzeko bizkotxoak edo opil txikiak egiteko erabiltzen da bereziki. Irinak nahastu aurretik galbaherik behatzea komeni da. Gorringoa eta zuringoa bananduta arrotzen dira. *Bizkotxo arina Pastelak egiteko erabiltzen diren bizkotxo oinarriak dira. Arrautza, azukrea eta irina dira osagai nagusiak. Bizkotxoetako moldeetan eta labeko plaketan egos dezakegu. Irin zati baten ordez, arto irin findua erabil dezakegu. ==Gailleta gozopilak== *Gaileta oinarri duten pastelak: Bi piezako moldetan zabalduko da. Gero kremaz beteko dugu, pastel krema, [[limoi]] krema, laranja krema, [[mousse|mousseak]]... Gero osagain nagusia ipiniko digu: sagarra, kiwia, frutak, udareak, gazta krema. Euskal pastelaren kasuan [[gaileta]] azpian eta gainean ere eramaten du. [[Kategoria:Txikipedia:Gozopil]] [[Kategoria:Txikipedia]] qxwjq1u2azeys5k1ooj7r9368a59ebp 10003267 10003266 2024-12-18T11:10:48Z 46.27.1.234 10003267 wikitext text/x-wiki '''Gozopila''' barruan gozian duen ore azukreduna da. Tartak adibide klasikoak eta ospakizun berezietarako egiten dira. Pisu desberdinal edukitzen ditut bakoitzak bere nasketekin eta kanpotik estaldu Edo apaintzen da. Oinarri bezala Bizkotxoa Edo gaileta edukitzen du. [[File:Gorringo eta txokolate tarta.jpg|300px|right|thumb]] ==Bizkotxo Gozopilak== *Bizkotxo tarta: Bizkotxoa arin bat prestatzen da, jarabe edo [[Almíbar|almibar]] batekin buztiz lehorra ez gelditzeko. Tartean krema, mousse edo betegai gozo bat jartzen da eta horrelako geruza ezberdinak egin daitezke. Kanpotik krema botatzen da eta edertzeko txokolatearekin estaltzen da. *Bizkotxo oso arina Bustitzeko bizkotxoak edo opil txikiak egiteko erabiltzen da bereziki. Irinak nahastu aurretik galbaherik behatzea komeni da. Gorringoa eta zuringoa bananduta arrotzen dira. *Bizkotxo arina Pastelak egiteko erabiltzen diren bizkotxo oinarriak dira. Arrautza, azukrea eta irina dira osagai nagusiak. Bizkotxoetako moldeetan eta labeko plaketan egos dezakegu. Irin zati baten ordez, arto irin findua erabil dezakegu. ==Gaileta gozopilak== *Gaileta oinarri duten pastelak: Bi piezako moldetan zabalduko da. Gero kremaz beteko dugu, pastel krema, [[limoi]] krema, laranja krema, [[mousse|mousseak]]... Gero osagain nagusia ipiniko digu: sagarra, kiwia, frutak, udareak, gazta krema. Euskal pastelaren kasuan [[gaileta]] azpian eta gainean ere eramaten du. [[Kategoria:Txikipedia:Gozopil]] [[Kategoria:Txikipedia]] 4piynawaw0c9hg5s55rifcfmsubrq8q 104 1213652 10003299 9968634 2024-12-18T11:26:26Z 46.27.1.234 10003299 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Shawarma-sandwich-01.jpg|300px|thumb]] '''Xawarma''' Arabiar sukaldaritzako prestakina da. Eskualdean sortu zen {{txp|Otomandar inperioa|Otomandar inperioaren}}garaian. Xerra mehetan ebakitako haragia da eta su arinean egiten den haragia astiro astiro. {{txp|arkume}} haragiz edo behikiz ere egiten da maiz. == Historia == Haragi zatikiak edo xerrak horizontalean erretzea oso aspaldikoa da. Otomandar inperioan agertu zen lehenengoz,{{txp|Kebab|doner kebab}} gisa. == Prestakinak == Sarritan espeziak gehitzen zaizkio haragiari ala nola kuminoa, kanela, kurkuma edo piperautsa. Zeinbat lekutan baharat izeneko {{txp|espezia}} nahasketa erabiltzen da. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Janariak] r0u3fj8yg0s5l3zlerfooynxp3wislu 10003302 10003299 2024-12-18T11:26:52Z 46.27.1.234 10003302 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Shawarma-sandwich-01.jpg|300px|thumb]] '''Xawarma''' Arabiar sukaldaritzako prestakina da. Eskualdean sortu zen {{txp|Otomandar inperioa|Otomandar inperioaren}}garaian. Xerra mehetan ebakitako haragia da eta su arinean egiten den haragia astiro astiro. {{txp|arkume}} haragiz edo behikiz ere egiten da maiz. == Historia == Haragi zatikiak edo xerrak horizontalean erretzea oso aspaldikoa da. Otomandar inperioan agertu zen lehenengoz, {{txp|Kebab|doner kebab}} gisa. == Prestakinak == Sarritan espeziak gehitzen zaizkio haragiari ala nola kuminoa, kanela, kurkuma edo piperautsa. Zeinbat lekutan baharat izeneko {{txp|espezia}} nahasketa erabiltzen da. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Janariak]] 5hcv43y6iy5ail8a1vw4qp9331zxa42 104 1213654 10003283 9968640 2024-12-18T11:15:07Z 46.27.1.234 10003283 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:US Navy 020219-N-3995K-304 Gold Medal Women BobSledders 1.jpg|300px|right]] '''Bobsleigh''' XIX. mendearen amaieran suitzarrek asmatutako {{txp|Neguko kirol|neguko kirola}} da. kirol olinpikoa da eta lerako jaitsiera modalitateetako bat. Suitzako mendietan hasi zen eta grabitatea lagungarri duen lera batean okertutako izotz-pista estu batetik jaistean datza. Hasieran, egurrezko lerak erabiltzen ziren, baina, ondoren, bobsleighs izeneko metalezko lerak erabili ziren.Bobsleighean erabilitako materialak goi teknologiako lera metalikoak eta atletentzako jantzi bereziak ditu. Gaitasunak izotz-pista artifizialetan egiten dira, eta taldeek hainbat abiadura- eta koordinazio-proba gainditu behar dituzte denborarik onena lortzeko. Bobsleigh-a kirol zirraragarria da, eta nazioartean lehiatzeko trebetasuna eta erabakitasuna eskatzen ditu. =Lehen kluba= 1897an sortu zen lehen bobsleigh kluba St. Moritz, Suitza, eta ordutik Europako beste herrialde batzuetara hedatu da. 1924an Neguko Olinpiar Jokoetan debutatu zuen Chamonixen, Frantzian. 1932tik aurrera, bi pertsonaren bobsleigh modalitatea gehitu zen. 2002ko Salt Lake Cityko Olinpiar Jokoetan bobsleigheko emakumezkoen lehen lehiaketa olinpikoa sartu zen. =Non egiten da gehien eta zergaitik?= Espainian, Ricardo Soriano aitzindaria izan zen kirol honetan eta aldaketak egin zituen leretan. Beste espainiar batzuk ere, hala nola Alfonso Cabeza de Vacak, bobsleighean sartu ziren, eta emaitza nabarmenak lortu zituzten nazioartean. Teknologian eta diseinuan aurrerapenak izan diren arren, bobsleigh-a kostu handiko kirola da oraindik, eta batez ere Europako herrialdeetan eta Estatu Batuetan egiten da. Pista modernoek gutxienez 1,200 metroko luzera dute eta hainbat bira eta jaitsiera kontrolatu dituzte. =Zenbat irauten dute lasterketek?= Pista gehienek milia bat (1,6 km) inguruko luzera dute eta kirolariek minutu eskasean egiten dute distantzia hori. Azken denborak lau lasterketa batuz kalkulatzen dira. =Egin den denborarik hoberena= Inoiz grabatutako bobsleigh azkarrena 156 km/h (97 mph) iristen da. =Ekipoak= *Austria *{{txp|Kanada}} *{{txp|Frantzia}} *{{txp|Alemania}} *{{txp|Italia}} *{{txp|Japonia}} *Errusia *Norbegia *Suitza *Estatu batuak *Letonia =Pistak= Gaur egungo pista modernoak, hormigoiez eginda daude. Gutxienez zuzengune bat eta bihurgune jarraituak dituen labirinto bat izatea eskatzen da. 1.200 eta 1.300 metroko luzera izatea da egokia, hori bai gutxienez 15 bihurgune izatea eskatzen da. Nazioarteko lasterketetarako ibilbideek 1.500 metroko luzera eta bost bihurgune hartzen dituzte gutxienez, 25 metrotik gorako erradioa dutenak. Bihurgune bakoitza kanpoko kurba peraltatu batek osatzen du, eta sarrerako eta irteerako zuzenari «koilara» izeneko gainazal inklinatu baten bidez lotzen zaio (koilara posizio horizontaletik bertikalerako trantsizioa errazteko erabiltzen da). Bihurgune peraltatuen goiko aldea ahurra da, bobsleigh-a pistatik kanpora irten ez dadin. Pistaren hondoa elur irabiatuz egina dago, eta gauez ureztatzen da, guztiz laua den izotzezko geruza lodi bat osatuz Hozte artifizialeko sistemak sartzeak (lehenengoa Alemaniako Königssee hirian eraiki zen 1968an) iraultza ekarri du kirol honetan, kirolariek edozein urtarotan entrenatu ahal izango dutelako. =Leraren ezaugarriak= Bob-a lera metalezko bastidore bat da, altzairuzko bi patin pareren gainean muntatua dagoena. Kapota koniko batez estalia dago eta alboetan heldulekuak ditu, irteeran bultzada errazteko. Aurreko patin parea polea sistema baten bidez biratu daiteke, eta ibilgailua oso abiadura handian gidatzea ahalbidetzen du; atzeko pareak palanka balaztak ditu, izotzaren gainean metalezko hortzekin eragiten dutenak. Bob modernoek metal arinen aleazioak, altzairuzko patinak eta material konposatuko gorputz aerodinamikoak konbinatzen dituzte. Lehiaketako lauko bobsleigh-ak gehienez 3,80 metroko luzera izan behar du eta bikoak aldiz 2,70 metroko luzera. Bi kasuetan, gehieneko zabalera 0,67 metrokoa da. Gehienezko pisua (tripulazioa barne) 630 kg-koa da lauko bobsleigh-erako eta 390 kg-koa biko bobsleigh-erako. Pisu gehiago gehitu daiteke; izan ere, zenbat eta pisu handiagoa izan, orduan eta azkarragoa izango da ibilgailua. =Euskal Herria eta bobsleigha= Egun, Euskal Herriko lurretan ez dago bobsleigha praktikatzeko inongo pistarik, hori dela eta klub eta federaziorik ere ez dago. [[Kategoria:txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Kirolak]] 89h7tw01wviel0275jn5v4xyv9lokhv 104 1213655 10003271 9968645 2024-12-18T11:11:47Z 46.27.1.234 10003271 wikitext text/x-wiki '''Azetonitriloa''', sarritan metil [[Zianuro|zianuroa]] ( MeCN) ere deitua, CH3CN formula duen konposatu kimikoa da. Likido koloregabe hori nitrilo organiko sinpleena da. Disolbatzaile aprotiko polar gisa erabiltzen da, sintesi organikoan eta [[Butadieno|butadienoaren]] garbiketan. N≡C−C eskeletoa lineala da, C≡N arteko distantzia laburra izanik: 16 Å [[File:Acetonitrile-2D.png|thumb|Acetonitrile-2D]] [[Jean Baptiste Dumas|Jean-Baptiste Dumas]] kimikari [[frantzia|frantsesak]] 1847an prestatu zuen lehen aldiz azetonitriloa. Baterietan asko erabiltzen da, konstante [[Dielektriko|dielektriko]] nahiko handia duelako eta [[Elektrolito|elektrolitoak]] disolbatzeko gaitasuna duelako. Antzeko arrazoiak direla medio, voltanperometria ziklikoan ere asko usatzen da. Azetonitriloak paper garrantzitsua betetzen du disolbatzaile gisa, [[Monomero|monomeroetatik]] abiatuta [[DNA|DNAren]] [[oligonukleotido|oligonukleotidoak]] lortzeko prozesuetan. ==Ekoizpena== Azetonitriloa [[akrilonitrilo|akrilonitriloaren]] sintesiaren azpiproduktua da. Beraz, azetonitriloaren ekoizpen-joerek akrilonitriloaren joerei jarraitzen diete normalean. ==Aplikazioak== Azetonitriloa nagusiki disolbatzaile gisa erabiltzen da butadienoa purifikatzeko findegietan. Zehazki, azetonitriloa [[Hidrokarburo|hidrokarburoz]], butadienoa barne, betetako destilazio-zutabe baten goiko aldetik elikatzen da eta azetonitriloa zutabean zehar erortzen denean butadienoa xurgatzen du. ==Toxikotasuna== Azetonitriloak toxikotasun ertaina du dosi txikietan. Metabolizatzean hidrogeno zianuroa sortzen du eta hori da hautemandako ondorio toxikoen iturria. Oro har, efektu toxikoen agerpena atzeratu egiten da, azetonitriloa zianurotan metabolizatzeko gorputzak behar duen denbora dela eta (normalean, 2-12 ordu inguru). Gizakiengan azetonitriloak eragindako intoxikazioak (edo, espezifikoagoak izateko, azetonitriloaren eraginpean egon ondoren zianuroak eragindako intoxikazioak) arraroak dira, baina ez dira ezezagunak. Arnastuz, irentsiz eta, agian, larruazalaren zehar gertatzen dira. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Kimika]] rpqkwa92g6o0pfvh1yg480835dxwp6n 104 1213656 10003296 9968647 2024-12-18T11:22:58Z 46.27.1.234 10003296 wikitext text/x-wiki [[File:Clothes.jpg|300px|right]] '''Jantziak''' dira gizakiek gorputza babesteko, estaltzeko edo apaintzeko erabiltzen duten edozein gauza. Gehienetan, ehunez eginak izaten dira , baina, historian zehar, animalia larruz edo ingurumenean aurkitzen diren beste material eta produktu naturalez eginak izan dira. Gizakiek soilik erabiltzen dituzte jantziak, eta gizarte ororen ezaugarria dela esan daiteke. Erabiltzen diren jantzien kopurua eta mota zenbait faktoreren mende egoten da: kontsiderazio geografiko eta klimatikoak, sexua, gorputz mota, faktore sozialak eta abar. Jantziek, oro har, gorputza estaltzen dute, oinetakoek oinak, eskularruek eskuak, kapelek edo ginbailek burua, eta azpiko arropek gorputz atal intimoak. [[Jantzi|Jantziak]] helburu ugari izan ditzake: babesa izan daiteke, naturako elementu, gainazal latz, harri zorrotz, landare sumingarri edo intsektuen ziztaden aurka, larruazalaren eta ingurumenaren arteko hesia sortzen baitu. Jantziak hotzetik edo berotik isolatu dezake, eta higiene hesi bat eskain dezake, material infekziosoak eta toxikoak gorputzetik urrun egon daitezen. Oinak babesten ditu, lesiorik edo ibiltzeko eragozpenik sor ez dadin, eta zenbait girotan ibilera erraztu dezake, adibidez harea, izotz edo elur gainean. Jantziak erradiazio ultramorearen aurkako babesa ere ematen du. Begien itsutzea saihesteko edo ikusmen zolitasuna areagotzeko erabil daiteke, ingurune gogorretan, kapela hegaldunek egiten duten gisan. Berariazko lan eta zereginetan, kiroletan eta gerran jaso daitezkeen lesioetatik babesteko erabiltzen dira jantziak. Sakelekin, gerrikoekin edo begiztekin hornituta, jantzia bitarteko bat izan daiteke eskuak libre diren bitartean gauzak soinean garraiatzeko. Janzkiak faktore sozial garrantzitsuak ditu.Arropa jakin batzuk janztea arau sozial aldakor baten adierazle izan daiteke; adibidez, apaltasuna adieraz dezake. Biluzik edo larrugorrian egotea besteren aurrean deseroso edo, desegoki izan daiteke. Munduko leku askotan, sexu organoak, ugatzak edo ipurmasailak bistan izatea, estaltzeko jantzirik gabe, exhibizionismotzat hartua izan daiteke. Pubisaren eremua edo genitalak estaltzea gutxienekotzat jotzen da nonahi, kulturaz haraindi eta klima edozein dela ere, konbentzio sozial bat ohitura bilakatu dena. ==Hastapenak== Guztiz argi ez dagoen arren, badirudi duela 100.000 urte hasi zirela gizakiak jantziak erabiltzen. Antropologia Ebolutiboko [[Max Planck]] Institutuko [[Antropologia|antropologoek]] egindako ikerketetan, jantzien lehen erabilera datatu ahal izan zuten zeharbidez, zorrietan oinarritutako zeharkako metodo baten bidez. Dedukzio hau egin zuten: giza zorria ezin da jantzietatik kanpo bizi, ordu gutxi batzuen buruan hiltzen baita babesik aurkitu ezean. Horrek esan nahi du gizakiari dagokion jatorrizko zorria ezin izango zela espezialitatetan banatu gizakiek jantziak erabili arte. Beraz, gorputz zorria jatorrizko espezietik eta anai-arreba duen subespezietik, buruko zorritik , desbideratu zen data jakin daiteke aztertutako denboran bakoitzak izan zuen mutazio kopuruaren bitartez. Mutazio horiek erritmo ezagunean gertatu zirenez, bi espezieen azken arbasoaren data maiztasunaren arabera kalkula daiteke. Azterketa horien emaitza da data hori duela 40.000–170.000 urtera bitarteko tartean gertatu zela, eta espezializatzeko aukera handiena duela 107.000 urte inguru izan zela. Ikerketa egin zuten antropologoen iritziz, jantzien asmakuntza gertatu zela [[Homo sapiens]] modernoa iparralderantz migratzen hastearekin batera, Afrikako [[klima]] beroa lagata, duela 100.000 eta 50.000 urte bitartean. Beste ikerketa batzuek, erloju genetikoan oinarrituta, jantziak duela 30.000–14.000 urte sortu zirela uste dute. Aztarna arkeologiko zuzenetan oinarritutako datazioek antzeko emaitzak sortu izan dituzte. 2021eko irailean, zientzialariek jakinarazi zuten duela 120.000 urte jantziak egiten zirela, Marokoko zenbait aztarnategitan egindako aurkikuntzen ondorioz. [[Kategoria:Txikipedia:Jantziak]] [[Kategoria:Txikipedia]] 69dpow032meehjs9gwfkcrs1et4b36t 104 1213658 10003275 9968653 2024-12-18T11:13:00Z 46.27.1.234 10003275 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Eq it-na pizza-margherita sep2005 sml.jpg|300px|right|thumb]] '''Pizza napolitarra''', masa samur eta mehea baina ertz altuak dituena. Pizza napolitarra terminoa bere garrantzi eta historiko edo erregionalagatik, pizza tonda (pizza borobila) hitzaren sinonimo gisa erabiltzen da zeinbait gunetan. ==Jatorria== Napolitanako pizzari buruzko lehen erreferentziak 1715etik 1725era bitartekoak dira. {{txp|Vincente|Vicente corradok}}, XVIII. mendearen erdialdean, {{txp|Napoli}} hiriko elikadura-ohiturei buruzko tratatu baliotsu bat idatzi zuen, non jendeak pizza eta {{txp|makarroi|makarroiak tomatearekin}} gordetzeko ohitura zuela ikusi zuen. Lehen {{txp|pizza|pizzeriak}} XIX. mendean agertu ziren Napolin, eta XX. mendearen erdialdera arte hiri horretako fenomeno esklusiboak ziren. ==Deskribapena eta lanketa== Pizza napolitarraren berezitasuna, batez ere, bere oinarriari zor zaio. {{txp|Ogi}}-masa samur eta elastikoarekin prestatu behar da (koiperik gabe), eskuz luzatuta, ertzak ukitu gabe, eta egosten den bitartean 1 edo 2 cm-ko ertz tipikoa (cornicioni) osatuko dute. Erdian, berriz, masak 3 mm-ko altuera izango du. Labe oso bero batetik azkar pasatzeak heze eta leun utzi behar du, ez gehiegi egosita. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Janaria]] hlutw29i33367vujchp1zmm7zdga24p 104 1213659 10003281 9968662 2024-12-18T11:14:22Z 46.27.1.234 10003281 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Diamond (side view).png|300px|right|thumb]] '''Bitxigintza''' {{txp|bitxi|bitxiak}} egitea da, berez bitxigilearen lanbidea. Bitxiak, apaingarri pertsonal gisa erabiltzen diren artikulu dekoratiboak dira, hala nola: eraztunak, lepokoak, belarritakoak, eskumuturrekoak etab. ==Formak eta funtzioak== Historian zehar, bitxiak hainbat funtziotarako erabili izan dira: Funtzio soziala: aberastasun edo moda sinbolo gisa. Funtzio praktikoa: objektu praktiko edo funtzional gisa. Funtzio sinbolikoa: estatusa edo talde bateko kide zarela jakinarazteko. Babes-funtzioa: kutun gisa. Funtzio artistikoa: adierazpen subjektiboak. ==Simbolismoa== Kultura gehienetan bitxiak aberastasun sinbolo gisa ikusten dira. Materialek eta horiek fabrikatzeko beharrezkoak diren lanek balio intrintsekoa izatea eragiten dute, eta balio horrek altxorrak kantitate handietan metatzeko modu gisa erabiltzeko aukera ematen du.{{txp|Kultura}} askotan ohikoa da {{txp|kutun}} edo {{txp|domina}} debozionalak erabiltzea babesa emateko edo gaitza urruntzeko. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:txikipedia:bitxigintza]] 9u7iho07k67zhqmdb2b1n8t4d3ram0l 104 1213663 10003147 9968701 2024-12-18T10:38:16Z 46.27.1.234 10003147 wikitext text/x-wiki [[File:Zer da Software librea.png|300px|right]] '''Software librea''' Lizentzia gabeko {{txp|Software|softwarea}} da, eskuratu ondoren, erabil, kopia, azker, molda eta bana egin daiteken softwarea da era berean saldu ere egin daiteke. Softwarea librea dela eta hauek dira lau eskubide betetzen dituenak: Helburua edozein dela ere exekutatu ahal izatea. Aztertu eta aldatu ahal izatea. Hobetu, eta hobekuntza horiek publiko egin ahal izatea, kominitatearen onurarako. Kopiatu ahal izatea ==Software librea vs {{txp|Freeware|doako software}} doakoa:== Software librea ez da zertan doan banatu, banaketa zerbitzu, instalatze zerbitzu, mantentze zerbitzu edo ostatzeengatik prezio bat kobratzen duten software libreko enpresa asko daude. Enpresa horiek, softwareari dagokienez softwarearen 4 eskubideak errespetatzen dituzte. Doako softwarea ez da zertan software librea izan, lau eskubideak betetzen ez dituen softwarea ez da softwarelibrea, doihanik oparituta ere. software hau ez da askea programaren bertsio eraldatuen moldaketa eta birbanaketa lau eskubideak ez badira bermatzen. ==Software librea vs {{txp|Jabari publiko|Jabari publikoan}} utzitako softwarea:== Bestalde ezin dira nahastu software librea eta jabari publikoan utzitako softwarea. Azken horrek ez du lizentzia beharrik eta doaina izan daiteke edozeini. Jabari publikoan utzitako softwarearen esplotazio gizateria gustientzat oparitu dira. Softwareare librearen abantailak: Gizartearentzat eta herri administrazioentzat: Tokiko garapeneko aukerak. Lizentziatan gastatzetik zerbitzu eta pertsonetan inbertitzera. Tokian tokiko hizkuntzetara itzultzea. Legezkotasuna. Zabaltzen eta hobetzen dauden produktu {{txp|Teknologia|teknologikoen}} eta jakintza gordailuen corpusa. Aberastasuna berdinago banatzen da. Bezero eta erabiltzaileentzat, oro har: Berrerabilpenak dakarren aurkezpena. Fabrikatzailearen independentzia. Kodearen auditagarritasuna. Fabrikatzaile eta hornitzaileentzat: Negoziorako aukera, dauden {{txp|Produktu (argipena)|produktuen}} zerbitzuetan oinarrituta. Jakintza iturria. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Software]] o67gphh0btsrwgfvoknvi4nwjb1ufy0 104 1213664 10003149 9968731 2024-12-18T10:39:20Z 46.27.1.234 10003149 wikitext text/x-wiki [[fitxategi:Ítalo Ferreira (2017).jpg|300px|right]] '''Ítalo Ferreira''' 1994ko maiatzaren 6an jaio zen, [[Brazil (Indiana)|Brazilen]]. Surflari profesionala da. 2015etik Munduko Mutilen Liga Tourrean hartu du iparte. ==Kirol ibilbidea== 2019ean Munduko [[surf]] Liga irabazi zuen. Hainbat sari gehiago irabazi ditu, baina garrantzitsuena 2021ean izan zen 2020 [[Tokio|Tokioko]] Udako domina irabazi zuenean. Eta 2020 ere Olinpiaden irabazlea izan zen. [[Kategoria: Txikipedia]] [[Kategoria: Txikipedia|Italo Ferreira]] azb595izgotvi5iv9jj2n4dl9710tng 104 1213667 10003163 9968711 2024-12-18T10:42:09Z 46.27.1.234 10003163 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Lens sum.png|300px|right]] '''Optika''' argia, bere propietateak eta material ezberdinekiko elkarrekintza aztertzen dituen fisikaren adarra da. Historian zehar, optika erabakigarria izan da zientziaren eta teknologiaren aurrerapenerako, eta hainbat gailu garatzen lagundu du, hala nola mikroskopioak, [[teleskopio|teleskopioak]], argazki-kamerak, pantailak eta zuntz optikoaren bidezko komunikazio-sistemak Optika bi eremu nagusitan zati daiteke: ==Optika [[geometria|geometrikoa]]== Optikaren zati honek argiaren portaera lerro zuzenean hedatzen diren izpi gisa deskribatzen du, printzipio matematikoak eta geometrikoak erabiliz. Optika geometrikoa argia ibilbide zuzenetan bidaiatzen duela uste izatean oinarritzen da, eta baliagarria da hainbat fenomeno azaltzeko: Hausnarketa: Argi-izpi batek gainazal batean eragiten duenean eta errebotea errebotatzen duenean, intzidentzia angelua hausnarketa angeluaren berdina da. Printzipio hau ispiluak egiteko eta hainbat aplikazio optikotan erabiltzen da. Errefrakzioa: Argia errefrakzio-indize desberdina duen ingurune batetik bestera pasatzen denean (adibidez, airetik uretara), bere abiadura aldatu egiten da, eta horrek argiaren norabidea aldatzea eragiten du. Fenomeno hau funtsezkoa da lenteen eta prismen funtzionamendurako. Formación de imágenes: La óptica geométrica también estudia cómo las lentes y espejos forman imágenes, ya sean reales o virtuales, y cómo se puede manipular la posición y magnificación de estas imágenes en dispositivos como cámaras y microscopios. ==Optika [[fisika|fisikoa]]== Ikerketek aurrera egin ahala, optika geometrikoak ezin zituela zenbait fenomeno konplexu azaldu ikusi zen. Hemen sartzen da optika fisikoa, argia uhin elektromagnetikotzat hartzen duena eta fenomeno hauek hartzen dituena: Interferentzia: Bi argi-uhin gainjartzen direnean, indartu egin daitezke (interferentzia konstruktiboa) edo deusezta daitezke (interferentzia suntsitzailea). Fenomeno hau funtsezkoa da interferentzia-ereduak eratzeko, zirrikitu bikoitzeko esperimentuetan behatutakoak bezala. Difrakzioa: Argia zirriktu batetik pasatzen denean edo objektu bat inguratzen duenean gertatzen da, eta horrek argi-uhinen kurbadura eta patroien eraketa eragiten ditu. Fenomeno hau bereziki agerikoa da objektuaren tamainatik edo zirrikitik hurbil dauden uhin-luzerekin. Polarizazioa: Argiaren oszilazioen orientazioari buruz ari da, norabide espezifiko batean. Iragazki polarizatzaileek fenomeno hau aprobetxatzen dute argiaren zenbait norabide blokeatzeko, eta eguzkitako betaurrekoetan, argazkietan eta LCD pantailetan aplikazioak dituzte. ==[[Optika kuantiko|Optika kuantikoa]]== XX. mendean, teoria kuantikoaren garapenarekin, argiak uhinaren eta partikularen ezaugarriak dituela ulertu zen, uhin-partikula dualtasun izenaz ezagutzen den fenomenoa. Fotoiak, argi-partikulak, zenbait esperimentutan uhin gisa eta beste batzuetan partikula gisa joka daitezke, eta horrek, Albert Einsteinek azaldu duenez, efektu fotoelektrikoa bezalako fenomenoak hobeto ulertzea dakar. Optikaren arlo hau funtsezkoa da laser eta zuntz optikoetarako, telekomunikazio modernoetan funtsezkoak baitira. [[Kategoria:Txikipedia:optika]] [[Kategoria:Txikipedia]] 9fx360behe0orz045b39edbk0t7bqqc 104 1213668 10003138 9968733 2024-12-18T10:36:13Z 46.27.1.234 10003138 wikitext text/x-wiki [[fitxategi:Christian Bale, Natalie Portman, Melissa Leo and Colin Firth 2011.jpg|300px|right|thumb]] Oscar sariak zinema munduko sari naguasiak dira, urtean behin Estatu Batuetako Zinemako Arte eta Zientzien Akademiak banatzen ditu. ==Historia== Oscar sariak 1929an banatu ziren lehen aldiz, hala ere lehen sari banaketan 1927 eta 1928an estrenaturiko filmeak izan ziren sarituak. * {{txp|Film}} onena 1927 *Zuzendari onena 1927 *Gizonezko aktore onena 1927 *Emakumezko aktore onena 1927 *Egokitutako gidoi onena 1927 Sariaren benetako izena Merituko Akademia Saria da, baina mundu guztiak Oscar esaten die, nahiz eta izen hori nondik datorren argi ez egon. {{txp|Zinema}} sari ezagunenak dira munduan. Urtero banatzen dira {{txp|Los Angeles|Los angeles}} eta ekitaldia mundu guztian ikus daiteke telebistaz, oihartzun handia baitute. Harez geroztik, ekitaldia 25 bider Dorothy Chandler Pavilion aretoan egin zen, 11 bider Pantages Theatre aretoan, 10 Shrine Auditorium aretoan, 8 aldiz Biltmore hotelean, beste 8 Santa Monica Civic Auditorium aretoan, 6 bider Ambassador hotelean, eta hirutan, Grauman's Chinese Theatre aretoan. ==Record-ak== Izendapen gehien dituzten filmak: *14 izendapen: Titanic 11 sari *14 izendapen: All About Eve 6 sari *14 izendapen: La La Land 6 sari Sari gehien dituzten filmak: *11 sari: Ben-Hur *11 sari: {{txp|Titanic}} *11 sari: The Lord of the Rings: The Return of the King [[Kategoria:Txikipedia:oscar sariak]] [[Kategoria:Txikipedia]] cnfeourwi6df8um96ip3ji0ujyeqsne 10003140 10003138 2024-12-18T10:36:38Z 46.27.1.234 10003140 wikitext text/x-wiki [[fitxategi:Christian Bale, Natalie Portman, Melissa Leo and Colin Firth 2011.jpg|300px|right|thumb]] '''Oscar sariak''' zinema munduko sari naguasiak dira, urtean behin Estatu Batuetako Zinemako Arte eta Zientzien Akademiak banatzen ditu. ==Historia== Oscar sariak 1929an banatu ziren lehen aldiz, hala ere lehen sari banaketan 1927 eta 1928an estrenaturiko filmeak izan ziren sarituak. * {{txp|Film}} onena 1927 *Zuzendari onena 1927 *Gizonezko aktore onena 1927 *Emakumezko aktore onena 1927 *Egokitutako gidoi onena 1927 Sariaren benetako izena Merituko Akademia Saria da, baina mundu guztiak Oscar esaten die, nahiz eta izen hori nondik datorren argi ez egon. {{txp|Zinema}} sari ezagunenak dira munduan. Urtero banatzen dira {{txp|Los Angeles|Los angeles}} eta ekitaldia mundu guztian ikus daiteke telebistaz, oihartzun handia baitute. Harez geroztik, ekitaldia 25 bider Dorothy Chandler Pavilion aretoan egin zen, 11 bider Pantages Theatre aretoan, 10 Shrine Auditorium aretoan, 8 aldiz Biltmore hotelean, beste 8 Santa Monica Civic Auditorium aretoan, 6 bider Ambassador hotelean, eta hirutan, Grauman's Chinese Theatre aretoan. ==Record-ak== Izendapen gehien dituzten filmak: *14 izendapen: Titanic 11 sari *14 izendapen: All About Eve 6 sari *14 izendapen: La La Land 6 sari Sari gehien dituzten filmak: *11 sari: Ben-Hur *11 sari: {{txp|Titanic}} *11 sari: The Lord of the Rings: The Return of the King [[Kategoria:Txikipedia:oscar sariak]] [[Kategoria:Txikipedia]] by8kx7feula7mthxl5ujjarsft0nefl 104 1213669 10003153 9968714 2024-12-18T10:40:08Z 46.27.1.234 10003153 wikitext text/x-wiki [[File:Carl-Benz coloriert.jpg|300px|right]] '''Karl Benz''' Karlsruhen 1844ko azaroaren 25an jaio zen eta Landeburgen 1929ko apirilaren 4a ingeniari alemaniarra izan zen eta autoaren asmatzaileetako bat jasotzen da. ==Bizitza== 1845ean ezkondu ziren gurasoek eta Josephine eta John Geroge Benz bikotea [[Karlsruhe jauregia|Karlsruhera]] joan ziren bizitzera, bere semearekin batera. Aita [[Badengo Dukerri Handia|Badeneko]] ferrokarrilean lokomotora ingenieria izango zen eta neumoniak hilko zuen 1846ko udan. Ama alargunak nola edo hala atera behar izan zuen semea umezurtza aurrera eta ikasketak eginaraztea lortu zuen. [[1871]]n, lehen enpresa eraiki zuen, eraikinerako materialak salduz. 1883an, motor industrial batzuk eraikitzen hasi zen Mannheimen eta horietako bat monozilindrikoa zen. 1886ko urtalirraren 29an, Karl Benzek 3 gurpiletako ibilgailu baterako 37.435 zenbakidun patentea eskatu zion gobernu alemaniarrari, historiako lehen automotorea kontsideratzen dena. [[1899]]an 572 ibilgailuetako ekoizpena egin zen eta urte honetan agertu zen lehen lasterketarako autoa. 1893an, 4 gurpildun lehen Benz autoa etorri zen, Benz Victoria, eta hurrengo urtean, berriz, Benz Velo, etorriko ziren lehen kamioien oinarria. 1910ean, Benzek [[Gaggenau]] Süddeutsche Automobil-Fabrik sortu zuen. 1924tik 1926ra arte bitartean, Benz eta [[Daimler-Benz|Daimler]] batasun prozesua egin zuten eta enpresa bat sortu zuten. [[kategoria:txikipedia]] [[kategoria:txikipedia:Karl Benz]] qqvob56cz180u8mj56fjyseww7kmvkz 10003155 10003153 2024-12-18T10:40:35Z 46.27.1.234 10003155 wikitext text/x-wiki [[File:Carl-Benz coloriert.jpg|300px|right]] '''Karl Benz''' Karlsruhen 1844ko azaroaren 25an jaio zen eta Landeburgen 1929ko apirilaren 4a ingeniari alemaniarra izan zen eta autoaren asmatzaileetako bat jasotzen da. ==Bizitza== 1845ean ezkondu ziren gurasoek eta Josephine eta John Geroge Benz bikotea [[Karlsruhe jauregia|Karlsruhera]] joan ziren bizitzera, bere semearekin batera. Aita [[Badengo Dukerri Handia|Badeneko]] ferrokarrilean lokomotora ingenieria izango zen eta neumoniak hilko zuen 1846ko udan. Ama alargunak nola edo hala atera behar izan zuen semea umezurtza aurrera eta ikasketak eginaraztea lortu zuen. [[1871]]n, lehen enpresa eraiki zuen, eraikinerako materialak salduz. 1883an, motor industrial batzuk eraikitzen hasi zen Mannheimen eta horietako bat monozilindrikoa zen. 1886ko urtalirraren 29an, Karl Benzek 3 gurpiletako ibilgailu baterako 37.435 zenbakidun patentea eskatu zion gobernu alemaniarrari, historiako lehen automotorea kontsideratzen dena. [[1899]]an 572 ibilgailuetako ekoizpena egin zen eta urte honetan agertu zen lehen lasterketarako autoa. 1893an, 4 gurpildun lehen Benz autoa etorri zen, Benz Victoria, eta hurrengo urtean, berriz, Benz Velo, etorriko ziren lehen kamioien oinarria. 1910ean, Benzek [[Gaggenau]] Süddeutsche Automobil-Fabrik sortu zuen. 1924tik 1926ra arte bitartean, Benz eta [[Daimler-Benz|Daimler]] batasun prozesua egin zuten eta enpresa bat sortu zuten. [[kategoria:txikipedia]] [[kategoria:txikipedia:Biografia]] s9u7tza1e5azdg1tp7p660hvph1fcu4 10003156 10003155 2024-12-18T10:40:49Z 46.27.1.234 10003156 wikitext text/x-wiki [[File:Carl-Benz coloriert.jpg|300px|right]] '''Karl Benz''' Karlsruhen 1844ko azaroaren 25an jaio zen eta Landeburgen 1929ko apirilaren 4a ingeniari alemaniarra izan zen eta autoaren asmatzaileetako bat jasotzen da. ==Bizitza== 1845ean ezkondu ziren gurasoek eta Josephine eta John Geroge Benz bikotea [[Karlsruhe jauregia|Karlsruhera]] joan ziren bizitzera, bere semearekin batera. Aita [[Badengo Dukerri Handia|Badeneko]] ferrokarrilean lokomotora ingenieria izango zen eta neumoniak hilko zuen 1846ko udan. Ama alargunak nola edo hala atera behar izan zuen semea umezurtza aurrera eta ikasketak eginaraztea lortu zuen. [[1871]]n, lehen enpresa eraiki zuen, eraikinerako materialak salduz. 1883an, motor industrial batzuk eraikitzen hasi zen Mannheimen eta horietako bat monozilindrikoa zen. 1886ko urtalirraren 29an, Karl Benzek 3 gurpiletako ibilgailu baterako 37.435 zenbakidun patentea eskatu zion gobernu alemaniarrari, historiako lehen automotorea kontsideratzen dena. [[1899]]an 572 ibilgailuetako ekoizpena egin zen eta urte honetan agertu zen lehen lasterketarako autoa. 1893an, 4 gurpildun lehen Benz autoa etorri zen, Benz Victoria, eta hurrengo urtean, berriz, Benz Velo, etorriko ziren lehen kamioien oinarria. 1910ean, Benzek [[Gaggenau]] Süddeutsche Automobil-Fabrik sortu zuen. 1924tik 1926ra arte bitartean, Benz eta [[Daimler-Benz|Daimler]] batasun prozesua egin zuten eta enpresa bat sortu zuten. [[kategoria:txikipedia]] [[kategoria:txikipedia:Biografiak]] niuig1kpyvyho84w39vxci4o919yqbe 104 1213671 10003193 9968726 2024-12-18T10:49:48Z 46.27.1.234 10003193 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Ring with horses-N 728-Egypte louvre 127.jpg|300px|right]] '''Eraztuna''', eskuko hatzen apaingarri gisa erabiltzen den uztai bat da, hiru zatiz osatuta: *Uztaia *[[Harribitxi|Harribitxia]] *Txatoia ==Historia== Eraztuna eskuko apaingarri gisa bat da pertsona guztientzako. [[Antzinako Egipto|Antzinako Egiptoko]] inperiotik has zeni eta greziar, erromatar eta beste mendebaldeko herrietan ere erabiltzen zen. Eraztunak urrea, zilarra, [[Brontze|brontzea]] eta burdinarekin egiten ziren,beira eta beste material batzu ere. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], eraztunak greziar eta erromatar harribitxiekin apainduta erabiltzen ziren. Eraztunak ez ziren beti apaingarri gisa erabili; zigilua jartzeko, lepoetan zintzilikatzeko edo sinbolokiko erabiltzen ziren. Eraztun motak hainbat dira, hala nola ezkon eraztuna, konpromiso eraztuna eta apezpikuaren eraztuna. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Eraztunak]] mr0vxtiup9f7hxm1fg67ltsz1lbox0m 104 1213672 10003119 9968729 2024-12-18T10:28:07Z 46.27.1.234 10003119 wikitext text/x-wiki [[File:Biarritz Piments.jpg|300px|right]] '''Ezpeletako piperrak''' Lapurdin hazten den piper mota da. Izena Ezpeletako udalerritik dator. Jatorriz [[Hego Amerika|Hego Amerikakoa]] den landare hau [[Euskal Herria|Euskal Herrian]] XVI. edo XVII. mendean sartu zen. Hasieran [[Medikuntza|medikuntzan]] erabilia izan zen arren, bizkor hedatu zen erabilera janariaren ongarri edota kontserbagarri gisa. Piperrak Ezpeletan 1650. urte inguruan hasi ziren ereiten eta, haziak aukeratuz joanda, gaur egungo aldaki ''gorria'' lortu zen, gaur egun Ezpeletako piper moduan ezagutzen den aldakia. Taberna eta jatetxe askotan ikus daitezke piperrak sikatzen, baina, iraileko erdialdetik aurrera, sikatzen dauden piperrok hormetan ia libre dagoen espazio guztia hartzen dute. Ezpeletako piperrak sukaldaritzan oso garrantxixua da eta oso goxoa geratzen da. Oso aintzat hartua da [[Sukaldaritza|sukaldaritzan]], saltsak, barrubeteak eta abar prestatzeko. Adibidez, bixigarri ederra ematen dio Bakailaoa pil-pilean, Marmitakoa, Piperrada eta Axoari. [[kategoria:txikipedia]] [[Kategoria:txikipedia:Piperrak]] 5381k01euz7zw81p04zac1dky9gltto 104 1213675 10003189 9968738 2024-12-18T10:48:30Z 46.27.1.234 10003189 wikitext text/x-wiki '''McDonald's''' Corporation munduko janari azkarra zabaltzen duen jatetxe frankizia handiena da. Batik bat [[Hanburger|hamburgesa]], oilakiak eta [[Patata frijitu|Patata frijituak]] saltzen ditu jatetxeetan. Lehen [[McDonald's]] jatetxea 1940. urtean sortu zuten Richard eta Maurice anaiek San Bernardon. [[fitxategi:New-McDonald-HU-lg (43261171540).jpg|300px|right]] McDonald's munduko jatetxe katerik handiena da diru sarreren arabera; 2021etik aurrera, egunero, 69 milioi bezerori baino gehiagori ematen die zerbitzua 100 herrialde baino gehiagotako 40.000 salmenta postu baino gehiagotan. [[Jatetxe]]katerik handien da. 2021 etik, egunero, 69 milioi bezerori baino gehiago ematen die zerbitzua. ==Historia== Jatetxea leku estrategiko batean jarria zegoen Ruta 66 famatua bertatik pasatzen zelako eta horrek asko lagundu zuen hasieran. 1960. urtean, Donald anaiek enpresa Kroc-i saldu zioten eta honek urte berean izena aldatu zion McDonald's Corporation izen berria ezarriz, eta salmenta hau 2.7 milioi dolarrekoa izan zen. Honetaz gainera,, 1960-1970 hamarkadetan hainbat gertaera nagusi gertatu ziren: lehengo, AEBtik kanpo zegoen lehen McDonald’s ezarri zen Columbian (Kanada), handik gutxira Hego Amerikan ere lehenengoa ezarri zen Costa Rican. Munduan zehar gutxi gorabehera 40.000 McDonald´s jatetxe daude, 118 herrialdeetan sakabanatuta. Estatu Batuetan 13.000 jatetxe daude, munduan jatetxe gehien dituen herrialdea izanda; Espainian guztira 483 jatetxe daude. Sortutako lanari dagokionez, frankizia honek 23.000 lanpostu inguru sortu ditu Espainia mailan eta 700 lan postu Euskadi mailan. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Jatetxeak]] 4rshiz1l3myhgone9s7qnkwf4hlx24z 104 1213687 10003325 9968828 2024-12-18T11:39:07Z 46.27.1.234 10003325 wikitext text/x-wiki [[fitxategi:piercing.jpg|300PX|right|248x248px]] '''Piercing''' giza gorputzalen atal bat zulatzea eta uztaitxoak, eraztun txikiak edo beste motatako bitxiak jartzearen ohitura da. Gorputzaren atal gudtitan egiten dira eta haien bitartez [[moda]], erotismo, gustu pertsonalak edo [[erlijio]] eta [[gizarte]] balioak azaltzen dira. Askotan zenbait adierazpenak dira. [[Katolizismo tradizionalista|Tradizionalki]] mendebaldeko kulturetan bakarrik neskei belarrietan jartzen zitzaien, egun bi [[Sexukide|sexuko]] pertsoneek gorputzaren edozein tokitan jar ditzakete. [[Moda]] hori esanahi tradizional edo folklorikorik gabe praktikatzen duten kulturen jatorri etniko eta tradizionalaren [[piercing]]-ak bereizi behar dira. [[Mendebaleko euskara|Mendebaldeko]] historian [[Emakumeen aurkako indarkeria|emakumeek]] txikitatik zulo bakarra zuten lobulu bakoitzean, baina beste kulturetan eta gaur egun, piercing-ak gorputzeko hainbat ataletan egiten dira bi sexuetan. Arazoak ekiditeko, gomendagarria da aurpegiko zulaketarik ez kentzea, adibidez, sudurreko zulaketa bat, guztiz sendatu arte, infekzioak eta arnasketa zailtasunak saihesteko. [[Munduko Merkataritza Erakundea|Munduk]] [[Kulturako txakur irudikapenak|kulturek,]] askotan [[Mendebaleko euskara|Mendebalde-]]<nowiki/>an ezezagunak, [[piercing]]-a pasabide-errito edo tribu-pertenentzia gisa praktikatzen dute. Adibidez, eskimalek labretak janzten dituzte gazteengan, helduen ehizarako trantsizioa markatzeko. Mursi eta Maasai tribuek [[aho]]-barrunbea eta lobuluak fisikoki aldatzen dituzte metalezko disko eta bobinekin. Indiako Hyderabad-eko [[emakumeak]] elementu tradizional hauek barneratzen ditu gorputz-[[piercing]]-praktiketan. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Bitxigintza]] 3klm3c8qodri7212y30x74t1y2fn5z4 104 1213688 10003329 9968829 2024-12-18T11:41:08Z 46.27.1.234 10003329 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Camellia sinensis на території заповідного урочища "Широкий" (6).jpg|thumb|Te landarea]] [[Fitxategi:Tea in action.jpg|thumb|Te edaria]] '''Te''' [[Infusio|infusioa]] espezie honetako [[Landareen ugalketa|landareen]] hostoekin egiten da. Te zuria, berdea, beltza eta [[Oolong|Oolonga]] [[espezie]] honekin egiten dira. Bien artean, aldea nola prozesatzen diren eta iristen diren [[Erredox erreakzio|oxidazio]] maila ezberdinetan datza. [[Kamelia]] izena Georg Kamel (1661-1706) [[Filipinetako Konpainia|Filipinetan]] misiolari izan zen jesuita eta farmazialariarengandik dator. Lau barietate onartzen dira, ohikoenak C. sinensis sinensis eta C. sinensis assamica dira te infusio gehienetarako. ==Jatorria== Txinak, Indiak, Zeilanek, Japoniak, Indonesiak, Kenyak eta Taiwanek sendabelar tradizionalak ekoizten dituzte. ==Deskribapena== Zuhaitz edo zuhaixka txikia (1-9 m) [[hosto]] iraunkorrekoa da eta [[sustrai]] sendoa du; Oro har, inausi egiten da [[Hostoak (musika taldea)|hostoak]] biltzeko landatzeko 2 metrotik gorakoa izan dadin. ==Erabilera== Bildutako hostoak hainbat te motatarako erabiltzen dira, hala nola, berdea, beltza, zuria, […], gorria, horia eta oolonga, %4ko kafeina edukiarekin. Assam eta Txinako tea bezalako barietateak konposizio kimiko ezberdinekin sortzen dira. [[Kategoria:txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Edariak]] llukf1ebqkhiltjawoi9ebrsjykpwg0 104 1213694 10003292 9968916 2024-12-18T11:20:05Z 46.27.1.234 10003292 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:FigoBallond'Or2000 (cropped).jpg|200px|right]] '''Urrezko Baloia''' (Frantsezez:Ballon d’Or) 1956} eta 2009 artean {{txp|France Football|France Football}} aldizkai fratziarrak Europako futbolari onenari eman izan zion bakarkako saria da. 2010 aurrera FIFA ren urteko munduko futbolariaren sariarekin bat egin eta FIFA urrezko baloia heman zion. Epaimaila Europako herrialde ezberdinetako kazetari espezializatu batzuek osatzen dute, eta hauek bost jokalari hautatu behar dituzte aldizkarikoek aurrez prestatu duten berrogeita hamarreko zerrenda batetik. Kazetari bakoitzak hautaturiko lehen jokalariak bost puntu jasotzen ditu, bigarrenak lau, eta horrela jarraian. Hautapena egiterakoan urtean zehar izandako arrakatsa izaten da kontuan, bai taldearekin eta baita selekzioarekin ere. ==Azkeneko Irabazleak== *2024. Rodri *2023. Leo Messi *2022. Karim Benzema *2021. Leo Messi *2019. Leo Messi *2018. Luka Modric *2017. Cristiano Ronaldo [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Kirolak]] mt7gzorxk9jw8e9z3aux8easqmh5lu2 10003295 10003292 2024-12-18T11:22:03Z 46.27.1.234 10003295 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:FigoBallond'Or2000 (cropped).jpg|200px|right]] '''Urrezko Baloia''' (Frantsezez:Ballon d’Or) 1956 eta 2009 artean {{txp|France Football|France Football}} aldizkai fratziarrak Europako futbolari onenari eman izan zion bakarkako saria da. 2010 aurrera FIFA ren urteko munduko futbolariaren sariarekin bat egin eta FIFA urrezko baloia heman zion. Epaimaila Europako herrialde ezberdinetako kazetari espezializatu batzuek osatzen dute, eta hauek bost jokalari hautatu behar dituzte aldizkarikoek aurrez prestatu duten berrogeita hamarreko zerrenda batetik. Kazetari bakoitzak hautaturiko lehen jokalariak bost puntu jasotzen ditu, bigarrenak lau, eta horrela jarraian. Hautapena egiterakoan urtean zehar izandako arrakatsa izaten da kontuan, bai taldearekin eta baita selekzioarekin ere. ==Azkeneko Irabazleak== *2024. Rodri *2023. Leo Messi *2022. Karim Benzema *2021. Leo Messi *2019. Leo Messi *2018. Luka Modric *2017. Cristiano Ronaldo [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Kirolak]] d8gldodaywy1365t044mz8bb46n4ex6 0 1213840 10003199 9969765 2024-12-18T10:52:36Z Joseba65 69297 10003199 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q58537459}} '''I.''' [[Nafarroako Sari Nagusia]] [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]] egindako txirrindulari lasterketa izan zen. 1967ko apirilaren 11n, asteartea, jokatu zen. Ekitaldi hau '''XXVI Espainiako errepideko mendiko txapelketa''' ere izan zen. Ibilbidea 176 kilometroko luzera izan zuen eta bost mendate igo ziren: Lizarraga, Urbasa, Erreniega, Etxauri eta Lezaun. Garailea [[Antonio Gómez del Moral]] andaluziarra izan zen, Lizarrako helmugara bakarrik heldu zelarik, bigarren sailkatua [[Ginés García Perán]] izan zen. == Sailkapena == {{Cycling race/generalclassification|Q58537459}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://es.firstcycling.com/race.php?r=48&y=1967 1967ko Nafarroako Sari Nagusia] - ''Firstcycling.com'' {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Miguel Indurain Sari Nagusia]] [[Kategoria:1967 kirolean]] [[Kategoria:1967 Euskal Herrian]] meih6grtiyge9ovtcia3jekcf5l13fx 2 1214337 10002362 10002184 2024-12-17T12:15:09Z Andere00 168489 10002362 wikitext text/x-wiki = Aurrefabrikazioa = [[Fitxategi:Prefabricated house construction.ogv|thumb|Etxe aurrefabrikatu bateko eraikuntza-lanen sekuentziaren bideoa. (bideoan segundo 1 minutu 1 da denbora errealean.)]] '''Aurrefabrikazioa''' eraikuntza industrializatuan integratutako [[eraikuntza]]-sistema bat da. Sistema hau azken kokapenetik kanpo fabrika batean seriean egindako osagai eta azpisistemen diseinuan eta ekoizpenan oinarritzen da. Osagai eta azpisistema horiek behin betiko kokapenera eramaten dira eraikina muntatzeko, muntaketa-prozesu sinple, zehatz eta ez-neketsu baten ondoren. Hala, eraikin bat aurrefabrikatzen denean, lurreko lanak muntaketara mugatzen dira, eta ez osagaien elaboraziora. Eraikin baten aurrefabrikazio-maila ezagutzeko erreferentzia ona da obran sortutako hondakin-kopurua baloratzea; zenbat eta obra-hondakin eta zikinkeria gehiago izan, orduan eta aurrefabrikazio-indize txikiagoa izango du eraikinak. Aurrefabrikazio terminoak mespretxuzko konnotazioa izaten jarraitzen du. [[Jean Prouvé]] diseinatzaile eta arkitekto autodidaktak aurreratu zuen bezala, aurrefabrikatutzat jotzen dena behin-behineko eraikinarekin parekatzen da azkenean. Hala ere, aurrefabrikazioak berekin dakar, kasu gehienetan, kalitatea handitzea, hondakinak murriztea, hobekuntza eta segurtasuna bermatzea. == Historia == [[Fitxategi:Patente 1889.jpg|ezkerrera|thumb|E.T. Potterren 1889ko patentea]] Hainbat adibide historiko dokumentatu dira. Aurrefabrikazio modularraren lehen aurrekaria XVI. mendean koka daiteke, [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vincik]] [[Loirerria|Loire eskualdean]] hiri berri batzuk planifikatzeko enkargua jaso zuenean. Bere planteamendua, maisutasunez betea eta bere modernotasunagatik harrigarria, hiri bakoitzaren erdigunean eta jatorrian, oinarrizko elementuen fabrika bat ezartzea izan zen, inguruan eraikin sorta handi bat osatzea ahalbidetuko zuena. Eraikin horiek berak diseinatu zituen, modu arin eta malguan, eraikuntza-tipologia ugari sortzeko, gutxieneko eraikuntza-elementu komunekin. Beste adibide bat mende horretan bertan gertatu zen, frantsesen eta ingelesen arteko gerran, non [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I.a]] eta [[Henrike II.a Frantziakoa|Henrike II.aren]] armadak Ingalaterraren aurkako guduak planifikatu zituzten. Erasoaldian zehar bere soldaduak aterpetuko zituzten zurezko pabiloi aurrefabrikatuak eraiki zituzten. Erraz garraiatzen ziren itsasontziz, eta soldaduek muntatzen eta desmuntatzen zituzten. Kanpamenduak, erresistenteak eta erosoak izateaz gain, arinak ziren soldatuen joan-etorrietan. Antzeko teknika bati jarraituz, 1578an [[Baffin (uhartea)|Baffingo]] lurraldean ([[Kanada]]) Ingalaterran eraikitako zurezko etxe aurrefabrikatu bat eraiki zen ere. Era berean, 1624an, Great House, Edward Winslowk Ingalaterran eraikitako zurezko etxe panelizatu eta modular bat, [[Massachusetts|Massachusettsera]] eraman eta muntatu zuten, Atlantikoaren beste aldean. Azken bi adibide horiek ezin dira aurrefabrikazio purutzat hartu, elementuen eraikuntza ez baitzen seriean egin, eraikin berezietarako diseinatu baizik, baina eraikuntzari aplikatutako pentsamolde-aldaketa baliotsua ikusten da. XVIII. mendearen amaiera arte ez zen izan, 1840tik aurrera lehen industria-iraultza iritsi zenean, eraikuntza industrializatzeko aukera ikusten hasi zenean; Europan, [[Zubi|zubiak]] eta [[Burdin urtua|burdina urtuz]] estalitako estalkiak eraikiz, gero eraikinen [[pilare]] eta [[Habe|habeak]] egiteko erabiliko zen materiala; eta, aldi berean, Estatu Batuetan, Balloon Frame motako eraikinak eraikiz, fabrikatik zetozen zurezko listoiez osatuak eta industrialki fabrikatutako iltzeen bidez mihiztatuak. [[Fitxategi:Prefabricated House 983.jpg|thumb|221x221px|2012an egindako diseinuko etxebizitza aurrefabrikatua.]] XIX. mendearen amaierara arte itxaron beharko zen [[Hormigoi|hormigoiaren]] erabilera berraurkitzeko ([[Antzinako Erroma|erromatarren garaitik]] ia ez zen erabili). Hormigoia, alanbre-bilbadurekin batera, aurrefabrikatuentzako lehengai ezin hobea zen. 1891ean [[Hormigoi armatu|hormigoi armatuzko]] lehen habeak aurrefabrikatu ziren, [[Biarritzeko kasinoa]] eraikitzeko. Bitxia bada ere, bi urte lehenago, 1889an, AEBetan agertu zen. AEBetako Edward Potterrek asmatutako eraikin aurrefabrikatuaren lehen patentea, hiru dimentsioko moduluen bidez pilatzeko "kaxoi" itxurakoa. 2006. urtean, etxebizitzak eta merkataritza-guneak egiteko aurrefabrikatutako sistemaren erabilera mundu osoan zehar garatzen eta zabaltzen hasi zen, [[McDonald's|Mc Donald 's]] eta [[Burger King]] enpresen frankizien erabilera masiboaren ondorioz. Gaur egun, mota askotako aukerak eta kalitateak daude aurrefabrikatutako eraikin komertzial eta bizigarrietan. == Aurrefabrikazioan aplikatutako teknologia == Teknologiaren aplikazioa funtsezkoa izan da aurrefabrikazioaren industriak azken hamarkadetan izan duen aurrerapen handian. Horri esker, kontzeptu berriak sortu dira, ikuspegi tradizionalei aurre egiten dieten eta aurreko arazo edo erronkei irtenbide berriak proposatzen dizkieten alternatibak garatuz. Horrek aukera berriak eskaini ditu aurrefabrikatutako eraikuntzan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Métodos modernos de construcción (MMC): fabricación modular – El blog de Víctor Yepes|hizkuntza=es|data=2020-10-02|url=https://victoryepes.blogs.upv.es/2020/10/02/metodos-modernos-de-construccion-mmc-fabricacion-modular/|sartze-data=2024-11-19}}</ref> Hori bereziki bi arlotan nabarmentzen da: 3D modelatze-teknologiaren erabileran eta eraikuntza-prozesu aurrefabrikatuen robotizazioan. <ref>{{Erreferentzia|abizena=Gabriela|izenburua=Innovación en la construcción: 8 tendencias clave|hizkuntza=es-ES|data=2022-03-11|url=https://www.hydrodiseno.com/es/innovacion-en-la-construccion/|aldizkaria=Hydrodiseño|sartze-data=2024-11-19}}</ref> Azken hamarkadan, 7.700 milioi euro baino gehiago inbertitu dira eraikuntzaren sektorerako teknologia berritzaileetan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tecnología de la construcción en un mundo en evolución – Portal CDT|hizkuntza=es|url=https://www.cdt.cl/tecnologia-de-la-construccion-en-un-mundo-en-evolucion/|sartze-data=2024-11-19}}</ref> 3D modelatzea: 3D grafikoak eta irudiak diseinatzeko eta sortzeko gaitasunak, sistema digitalen bidez, eraikuntza modernoaren mundua eraldatu du, bereziki BIM (Building Information Modeling) lan-teknologia digitalari esker, etxe eta eraikin aurrefabrikatuen eraikuntzaren funtsezko zati bihurtuz. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=¿Qué es BIM? Building Information Modeling|hizkuntza=es|url=https://www.allplan.com/es/bim/building-information-modeling-con-allplan/|aldizkaria=www.allplan.com|sartze-data=2024-11-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Impresión 3D, prefabricación y diseño de interiores: Tendencias para la construcción en 2022 – Portal CDT|hizkuntza=es|url=https://www.cdt.cl/impresion-3d-prefabricacion-y-diseno-de-interiores-tendencias-para-la-construccion-en-2022/|sartze-data=2024-11-19}}</ref> Robotika eraikuntzarako: Fabrikazio robotizatua erabiltzeak hainbat onura eskaintzen ditu, besteak beste, eraginkortasun handiagoa, denboraren erabilera murriztea, eta kalitatearen eta prezioaren arteko erlazioa hobetzea. Lorpen horiek informazio-sistema digitalen erabilerari esker izan dira posible. Robotizazioa osagaiak eta moduluak fabrikatzeko ez ezik, piezak mihiztatzeko eta instalatzeko ere erabil daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Robótica En Construcción: Soluciones {{!}} CEMEX Ventures|hizkuntza=es|data=2019-05-22|url=https://www.cemexventures.com/es/robotica-en-la-industria-de-la-construccion-principales-soluciones/|sartze-data=2024-11-19}}</ref> == Abantailak == * Fabrika batetik multzo partzialak lekualdatzea, leku bakoitzera aurreprodukzioko baliabideak eramatea baino kostu txikiagoa da. * Baliabideak leku horretan hedatzeak kostuak gehi ditzake; multzoak aurrez fabrikatzeak kostuak aurreztu ditzake, tokiko lana murriztean. * Fabrika-erremintek (adibidez, txantiloiak, garabiak eta garraiagailuak) ekoizpena azkarragoa eta zehatzagoa izatea ahalbidetzen dute. * Fabrika-erremintek (esaterako, bibrazio-mahaiak eta probaleku hidraulikoak) kalitate-berme gehigarria eskaintzen dute. * Fabriken barne-ingurune konstanteei esker, klimak ekoizpenean dituen inpaktu gehienak ezabatzen dira. * Garabien eta fabrika-euskarri berrerabilgarrien erabilerak formak eta sekuentziak ahalbidetzen ditu, [[Zintra|zinbria]]-lan garestiak saihestuz. * Zehaztasun handiagoko fabrika-tresnek eraikinaren beroa eta airea modu kontrolatuagoan mugitzen lagun dezakete, energia-kontsumo txikiagoa eta eraikin osasungarriagoak lortzeko. * Fabrikako ekoizpenak materialen erabilera optimizatzea, birziklapena, eta zarata eta hauts-harrapaketa errazten du. * Makinek neurtutako piezen mugimenduek eta fabrika-inguruneko baldintza kontrolatuek (haizerik eta euririk gabe) eraikuntzako segurtasuna hobetu dezakete. * Fabrikazio homogeneoak estandarizazio eta kalitate-kontrol maila altua bermatzen du, jardun- eta erresistentzia-proben eskakizunak betez. Gainera, horrek eraikuntza-proiektuen eskalagarritasuna errazten du. * Muntaketa industrialeko lerroetako produkzio-prozesu espezifikoek jasangarritasun handia ahalbidetzen dute, eta, horri esker, azken kostu osoaren % 20 aurreztu daiteke, baita zeharkako kostuetan aurrezpen handiak ere. == Desabantailak == * Garraio-kostuak handiagoak izan daitezke aurrefabrikatutako sekzio handien kasuan (bereziki, tamaina handiko sekzioak dira, eta seinale bereziak, eskolta-ibilgailuak eta errepideetako aldi baterako itxiturak behar dituzte) osatzen dituzten materialak baino. Material horiek dentsitate handiagoz paketatu daitezke, eta litekeena da tamaina estandarreko ibilgailuetan sartzea. * Tamaina handiko sekzio aurrefabrikatuek erresistentzia handiko garabiak behar izan ditzakete, bai eta horiek beren posizioan jartzeko neurketa eta manipulazio zehatzak ere. == Erreferentziak == <references /> * Ceballos-Lascuráin, H. (1973). ''La prefabricación y la vivienda en México''. Universidad Nacional Autónoma de México, Centro de Investigaciones Arquitectónicas. * Aguiló Alonso, M., et alt (1974). ''Prefabricación: Teoría y práctica''. Editores Técnicos Asociados, Barcelona. ejxs7m5zvi0i6ayzcc0gz014sftckia 104 1214347 10003354 9972915 2024-12-18T11:53:10Z 46.27.1.234 10003354 wikitext text/x-wiki '''Kosmetika naturala''' lehengai naturalak erabiltzean oinarritzen den kosmetikaren adarra da. ==Hainbat kosmetiko natural== {| class="wikitable" |+ !Izen arrunta !Propietateak (elementu aktiboak) !Erabilerak |- |{{txp|Albaka|Albaka}}/ Basilikoa |Azido linoleikoa |Aknearen bakterioaren (Cutibacterium acnes) aurkako tratamendua. |- |{{txp|Aloe Vera|Aloe Vera}} |Bitaminak (B1, B2, B3, B6, C) eta azido folikoa. |Larruazala birsortu. Zahartzearen aurkakoa. Hidratatzailea. UV izpien aurkako babesa. |- |{{txp|Koko-olioa|Koko-olioa}} |Gantz-azido poliasegabeak (mono-, di- eta triglizerido moduan) |Larruazala babestu eta lehortzea saihestu. |- |Mangoa |Azido oleikoa, estearikoa eta triglizeridoak. |Larruazala babestu eta lehortzea saihestu. |- |Te berdea |Polifenolak (katekinak) |Zahartzearen aurkakoa. Larruazal lehorra. Despigmentazioa. |- |Mahats-hazia |Proantozianidina polifenolikoak, prozianidak. |Zauriak orbaindu. Zahartzearen aurkakoa. Larruazala garbitu. |- |Kamamila |Flabonoideak, apigenina. |Larruazala orbaindu. |- |Luzokerra |Entzima antioxidatzaileak eta superoxido dismutasa. |Larruazala freskatu, orbaindu eta lasaitu. |- |Kuiatxoa |Azido linoleiko, oleiko, palmitiko eta estearikoa. |{{txp|Aknea|Aknea}} eta zaldarrak tratatu. |- |Erle-polena |Polifenolak, bitaminak, flabonoideak. |Zahartzearen aurkakoa. |} ==Egoera Espainian== {{txp|Espainia|Espainian}} BioVidaSana elkarteak kosmetiko naturalak berresteaz arduratzen da. Araudiaren arabera, kosmetiko naturalak izendatzeko hiru kategoria bereizten ditu: I. kategoria: Jatorri naturaleko osagaiez osaturiko produktuak dira. %90-a gutxienez jatorri ekologikoa dute. Etiketatzean "produktu kosmetiko ekologiko" terminoa erabili ahalko da, edota "ekologiko", "biologiko" eta "organiko". II. kategoria: Jatorri naturaleko osagaiez osaturiko produktuak dira. %15-89 artean jatorri ekologikoa dute. Etiketatzean "%x-ko osagai ekologikoak dituen produktu kosmetiko naturala" erabili ahalko da, eta osagai ekologiko guztiak izendatu beharko dira. "Kosmetiko ekologiko", "Eko." eta "Bio." bezalako terminoak bakarrik produktuaren osagai ekologikoen portzentaia %40 baino altuagoa bada erabili ahalko dira. III. kategoria: Jatorri naturaleko osagaiez osaturiko produktuak dira. Bat ere ez edo %15-a baino gutxiago jatorri ekologikoa dute. Etiketatzean bakarrik "kosmetiko natural" eta "natural" terminoak erabili ahalko dira, eta, osagai ekologikorik egotekotan, * batez markatu beharko dira. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Kosmetika]] o7jhi0ejjy7o6cttq9ys2j69bde0z5v 104 1214348 10003341 9972916 2024-12-18T11:46:02Z 46.27.1.234 10003341 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Primary dentition.jpg|300px|right]] '''Esnezko hortzeria''' haurtzaroan atera eta 8-10 urte bitartean {{txp|ahoa|ahoan}} aurki daitezkeen {{txp|hortz|hortzak}} dira. Denera 20 hortz izaten dira guztira, {{txp|iraunkor|iraunkorrak}} berriz 12 gehiago dira. Erortzeko garaia iristen zaienean, beraien lekua hortz iraunkorrek hartzen dute. Esnezko hortzen eta hortza galkorran artean badira zenbait ezberdintasun. Orokorrean esnezko hortzak txikiagoak eta zuriagoak izaten dira. Baina horrez gain desberdintasun gehiago daude. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:txikipedia:Anatomia]] f52k9tfvyl1t25axpfnb633n52yeafn 2 1214482 10002392 10001710 2024-12-17T13:10:32Z EkainRegil 166596 bukatu 10002392 wikitext text/x-wiki '''Freeware'''-a, edo '''doako programak''', [[software]]-a dira, normalean [[Software jabedun|jabedunak]], erabiltzailearentzat diru-kosturik gabe banatzen direna. Ez dago adostasunik –eskubide, [[Software lizentzia|lizentzia]] edo EULA multzoari buruz, ''freewarea'' anbiguotasunik gabe definitzen duena; editore bakoitzak bere arauak definitzen ditu eskaintzen duen freewarearentzako. Adibidez, aldaketa, hirugarrenen bidezko birbanaketa eta [[alderantzizko ingeniaritza]] editore batzuek baimentzen dute, baina beste batzuek ez.<ref name="linfo">{{Cite web|izenburua=Freeware Definition|data=2006-10-22|url=http://www.linfo.org/freeware.html|lana=The Linux Information Project|accessdate=2009-06-12}}</ref><ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Lawrence D|abizena=Graham|urtea=1999|izenburua=Legal battles that shaped the computer industry|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=175|ISBN=978-1-56720-178-9|hizkuntza=en|aipua=Freeware, however, is generally only free in terms of price; the author typically retains all other rights, including the rights to copy, distribute, and make derivative works from the software.}}</ref><ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref> [[Software libre|Software librea]] ez bezala (horiek ere doan banatzen dira askotan), freewareen [[Iturburu kode|iturburu-kodea]] normalean ez dago eskuragarri.<ref name="linfo" /><ref name="gnu" /><ref name="dod-definition">{{Erreferentzia|izenburua=Frequently Asked Questions regarding Open Source Software (OSS) and the Department of Defense (DoD)|url=http://dodcio.defense.gov/OpenSourceSoftwareFAQ.aspx#Q:_Are_.22non-commercial_software.22.2C_.22freeware.22.2C_or_.22shareware.22_the_same_thing_as_open_source_software.3F|accessdate=2012-06-11}}</ref><ref name="wolfire2010">{{Cite web|abizena=Rosen|izenburua=Open-source software is not always freeware|argitaletxea=wolfire.com|izena1=David|data=May 16, 2010|url=http://blog.wolfire.com/2010/05/Open-source-software-is-not-always-freeware|accessdate=2016-01-18}}</ref> Freewarea bere jabeari mesede egiteko pentsatuta egon daiteke, adibidez, bertsio kapazago baten salmentak sustatuz, freemium eta [[shareware]] negozio ereduetan bezala.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Lyons|izenburua=A tale of two pricing systems for services|orrialdeak=19–42|hizkuntza=en|abizena2=Messinger|abizena3=Niu|abizena4=Stroulia|izena1=Kelly|izena2=Paul R.|izena3=Run H.|izena4=Eleni|data=2012|kazeta=Information Systems and E-Business Management|liburukia=10|alea=1|issn=1617-9846|doi=10.1007/s10257-010-0151-3}}</ref> == Historia == ''Freeware'' terminoa 1982an<ref>{{Erreferentzia|izena=Damon|abizena=Camille|izenburua=Shareware:|orrialdeak=75–81|data=1987-01|url=http://dx.doi.org/10.1300/j115v06n03_08|aldizkaria=Medical Reference Services Quarterly|alea=3|zenbakia=6|issn=0276-3869|doi=10.1300/j115v06n03_08|sartze-data=2024-11-19}}</ref> sortu zuen Andrew Fluegelmanek, PC-Talk, berak sortutako komunikazio-aplikazioa, banaketa-kanal komertzialetatik kanpo saldu nahi baitzuen<ref>{{erreferentzia|izena=Kevin|abizena=Strehlo|izenburua=Andrew Fluegleman: In Memoriam|hizkuntza=en|data=1985-07-30|url=http://textfiles.fisher.hu/news/freeware.txt|artxibo-url=https://web.archive.org/web/20060614133129/http://textfiles.fisher.hu/news/freeware.txt|artxibo-data=2006-06-14}}</ref>. Fluegelmanek ''[[Shareware|sharewarearen]]'' prozesu beraren bidez banatu zuen programa<ref>{{erreferentzia|izena=Tom|abizena=Smith|izenburua=The Price of Quality Software|hizkuntza=en|url=http://www.pc-shareware.com/quality.htm}}</ref>. Software motak alda daitezkeenez, freewarea shareware bilakatu daiteke.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Corbly|izenburua=The Free Software Alternative: Freeware, Open Source Software, and Libraries|orrialdeak=65|izena1=James Edward|data=2014-09-25|url=http://ejournals.bc.edu/ojs/index.php/ital/article/view/5105|kazeta=Information Technology and Libraries|liburukia=33|alea=3|issn=2163-5226|doi=10.6017/ital.v33i3.5105}}</ref> Laurogeiko eta laurogeita hamarreko hamarkadetan, ''freeware'' hitza iturburu-koderik gabe kaleratutako softwareari aplikatu zitzaion maiz.<ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref><ref name="fsf">{{Cite web|abizena=Stallman|izenburua=Words to Avoid (or Use with Care) Because They Are Loaded or Confusing|argitaletxea=Free Software Foundation|izena1=Richard M.|url=https://www.gnu.org/philosophy/words-to-avoid.html#Freeware|lana=GNU.org|accessdate=2017-05-01}}</ref> == Definizioak == === [[Software lizentzia]] === {{Nagusia|Software lizentzia}}Freewarea doainik erabil daiteke, eta, oro har, funtzionalitate mugatua du, komertzialki edo shareware gisa banatzen den gaitasun handiagoa duen bertsio batekiko. Oro har, erabat funtzionala da denbora-tarte mugagabe batean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rod|abizena=Dixon|izenburua=Open source software law|argitaletxea=Artech House|data=2004|isbn=978-1-58053-719-3|sartze-data=2024-11-19|aipua=On the other hand, freeware does not require any payment from the licensee or end-user, but it is not precisely free software, despite the fact that to an end-user the software is acquired in what appears to be an identical manner.|serie=Artech House telecommunications library}}</ref> [[Free Software Foundation|Software Librearen Fundazioak]] [[Software libre|software librea]] deitzen duenarekin kontrastean, freeware-aren egileak normalean mugatu egiten ditu erabiltzaileak softwarea erabiltzeko, kopiatzeko, banatzeko, aldatzeko, lan eratorriak egiteko edo [[Alderantzizko ingeniaritza|alderantzizko ingeniaritzarako]] dituen eskubideak.<ref name="linfo">{{Cite web|izenburua=Freeware Definition|data=2006-10-22|url=http://www.linfo.org/freeware.html|lana=The Linux Information Project|accessdate=2009-06-12}}</ref><ref name=":0" /><ref name="adobe-reader">{{Cite web|izenburua=ADOBE Personal Computer Software License Agreement|argitaletxea=[[Adobe Inc.|Adobe]]|url=https://www.adobe.com/products/eulas/pdfs/Reader10_combined-20100625_1419.pdf|accessdate=2011-02-16}}</ref><ref name="adobe-distribution">{{Cite web|izenburua=ADOBE READER AND RUNTIME SOFTWARE – DISTRIBUTION LICENSE AGREEMENT FOR USE ON PERSONAL COMPUTERS|argitaletxea=[[Adobe Inc.|Adobe]]|url=https://www.adobe.com/cfusion/mmform/index.cfm?name=distribution_form&pv=rdr|accessdate=2011-02-16}}</ref> Software-lizentziak erabilera-murrizketa gehigarriak ezar ditzake<ref>{{Cite web|izenburua=IrfanView Software License Agreement.|url=http://www.irfanview.com/eula.htm|accessdate=2011-02-16}}</ref>; adibidez, lizentzia "doakoa izan daiteke erabilera pribatu, ez komertzialerako" soilik, {{Erref behar|data=2018/12}} edo sare batean, zerbitzari batean edota beste software-pakete batzuekin batera erabiltzea ere debeka dezake.<ref name="adobe-reader" /><ref name="adobe-distribution" /> Murrizketak lizentziagatik ezar ditzake edo softwareak berak aplika ditzake; adibidez, baliteke paketeak sare batean ez funtzionatzea.{{Erref behar|data=2018/12}} === Beste software lizentzia batzuekiko erlazioa === [[Fitxategi:Open-source-vs-freeware.svg|thumb|[[Venn diagrama|Venn-en diagrama]] honek software librearen eta kode irekiko softwarearen arteko erlazio tipikoa deskribatzen du: 2010ean Wolfire Games-eko David Rosen-en arabera, [[Kode irekiko software|kode irekiko softwarea]] (laranjaz) gehienetan doakoa da, baina ez beti. Freewarek (berdez) gutxitan eskuragarri jartzen dute bere iturburu-kodea.<ref name="wolfire2010">{{Cite web|abizena=Rosen|izenburua=Open-source software is not always freeware|argitaletxea=wolfire.com|izena1=David|data=May 16, 2010|url=http://blog.wolfire.com/2010/05/Open-source-software-is-not-always-freeware|accessdate=2016-01-18}}</ref>]] [[Ameriketako Estatu Batuetako Defentsa Saila|Ameriketako Estatu Batuetako Defentsa Sailak]] "kode irekiko softwarea" (hau da, software librea edo software librea eta kode irekikoa) "freeware" edo "sharewarea" ez bezala definitzen du; azken horietan "Gobernuak ez du jatorrizko iturburu-koderako sarbiderik".<ref name="dod-definition">{{Erreferentzia|izenburua=Frequently Asked Questions regarding Open Source Software (OSS) and the Department of Defense (DoD)|url=http://dodcio.defense.gov/OpenSourceSoftwareFAQ.aspx#Q:_Are_.22non-commercial_software.22.2C_.22freeware.22.2C_or_.22shareware.22_the_same_thing_as_open_source_software.3F|accessdate=2012-06-11}}</ref> Ingelesez, "free" hitzak "doako" edo "libre" adieraz dezake. Izan ere, "freeware"-aren kasuan, doakotasunari deritzo, eta "free software"-arenean, aldiz, askatasunari (software librea esaten zaio euskeraz, alegia). Azken hauek erabiltzaileari softwarea edozertarako exekutatzeko, eraldatzeko, eta birbanatzeko eskubideak aitortzen dizkiote, eta, freewarea ez bezala, prezio batengatik sal daitezke. [[Free Software Foundation|Software Librearen Fundazioaren]] (FSF) arabera, "freeware" kategoria gutxi definituta dago, eta ez du definizio argirik, nahiz eta FSF-ak [[Software libre|software]] libreari freeware deitu behar ez zaiola azpimarratzen duen.<ref name="gnu">{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2017-05-01}}</ref> Oxfordeko Ingeles Hiztegiak, aldiz, freewarea "dohain eskuragarri" izatea besterik ez du zehazten (batzuetan erabiltzaileek hornitzaileari dohaintza egin beharko lioketela iradokiz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=freeware - Quick search results {{!}} Oxford English Dictionary|hizkuntza=en|url=https://www.oed.com/search/dictionary/?q=freeware|aldizkaria=www.oed.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Freeware produktu batzuk ordaindutako bertsioekin batera banatzen dira, ezaugarri gehiago edo murriztapen gutxiagoko lizentzia-baldintzak dituztenak. Estrategia horri freemium ("doainik" + "premium") esaten zaio, doako bertsioa premium bertsiorako sustapen gisa pentsatua baitago.<ref name="freeisnot">{{Cite web|abizena=Wainewright|izenburua=Free is not a business model|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|izena1=Phil|data=July 6, 2009|url=http://www.zdnet.com/blog/saas/free-is-not-a-business-model/807|lana=[[ZDNet]]}}</ref> Kode oinarri bat partekatzen dute biek maiz, zer ekoizten den zehazteko [[konpilatzaile]] bandera bat erabiliz. Adibidez, [[BBEdit]]-ek ezaugarri gutxiago dituen [[BBEdit Lite]] edizioa du. XnView doan dago erabilera pertsonalerako, baina erabilera komertzialerako lizentzia erosi behar da. Doako bertsioa publizitateak sostengatu dezake, [[DivX]]-ekin gertatu zen bezala. Publizitateak sostengatutako software-ek eta registerware-ek ere badute antzekotasunik freewarearekin. Publizitatedun softwareek ez dute eskatzen lizentzia bat ordaintzea; ordez, publizitatea erakusten dute garapen kostuak estaltzeko edo diru sarrera bitarteko gisa. Produktua erabili ahal izateko, editorearekin harpidetzera behartzen dute erabiltzailea registerware-ek. Produktu komertzialek [[Produktu aktibazio|erregistroa]] behar izan dezakete baimendutako erabilera bermatzeko; registerwareek ez.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=An exercise in frustration? Registerware forces users to jump through hoops|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=11 Jan 1999|url=https://books.google.com/books?id=akoEAAAAMBAJ&q=registerware&pg=RA1-PA101|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=21|alea=2|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Is registerware an anti-piracy necessity?|argitaletxea=InfoWorld Media Group|data=1 Feb 1999|url=https://books.google.com/books?id=ZkoEAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA46|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=21|alea=5|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=Since you asked...|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=14 Oct 2002|url=https://books.google.com/books?id=jz0EAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA61|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=24|alea=41|issn=0199-6649}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Foster|izenburua=A vote for fair play|argitaletxea=InfoWorld Media Group|izena1=Ed|data=18 Nov 2002|url=https://books.google.com/books?id=yT0EAAAAMBAJ&q=registerware&pg=PA68|kazeta=[[InfoWorld]]|liburukia=24|alea=46|issn=0199-6649}}</ref> Shareware-ek birbanatzea ahalbidetzen dute, baina lizentziak erabilera mugatua soilik baimentzen du lizentzia-tasa ordaindu aurretik.<ref>{{Cite web|izenburua=Categories of free and nonfree software|url=https://www.gnu.org/philosophy/categories.html|accessdate=2023-04-03}} </ref> Ezaugarri batzuk ezgaituak izan daitezke ordaindu aurretik; kasu horretan, batzuetan, crippleware izenez ezagutzen dira. Bai freewareek bai sharewareek batzuetan ebaluazio epe mugatua dute; ondoren, softwarea automatikoki desaktibatzen da edo erregistro kuota bat ordaintzeko eskaera bat erakusten hasten da. Azken kasu honetan nagware bezala ezagutzen dira. === Creative Commons lizentziak === [[Creative Commons]]-ek lizentziak eskaintzen ditu, egile-eskubideek gobernatutako lan guztiei aplikatzekoak, softwarea barne. Lizentzia horiei esker, garatzaileek "freewarea" definitu ahal dute legezko eremu seguru eta nazioarteko batean.<ref>{{Cite web|izenburua=Creative Commons Legal Code|argitaletxea=[[Creative Commons]]|data=January 9, 2008|url=https://creativecommons.org/licenses/by/2.5/au/legalcode|accessdate=February 22, 2010}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Peters|izenburua=CC's Next Generation Licenses — Welcome Version 4.0!|izena1=Diane|data=November 25, 2013|url=https://creativecommons.org/weblog/entry/40768|lana=Creative Commons|accessdate=November 26, 2013}}</ref><ref>{{Cite web|urtea=2013|izenburua=What's new in 4.0?|url=https://creativecommons.org/Version4|lana=Creative Commons|accessdate=November 26, 2013}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=CC 4.0, an end to porting Creative Commons licences?|argitaletxea=TechnoLlama|data=September 25, 2011|url=http://www.technollama.co.uk/cc-4-0-an-end-to-porting-creative-commons-licenses|accessdate=August 11, 2013}}</ref> Hainbat erabilera-adibide daude; adibidez, [[The White Chamber]], Mari0 edota [[Assault Cube]] bideojokoak, guztiak freewarea dira CC BY-NC-SA lizentziapean argitaratuak egoteagatik; partekatze ez-komertziala soilik baimenduta egonik.<ref name="contentlicense">{{Cite web|izenburua=AssaultCube - License|url=http://assault.cubers.net/docs/license.html#entirepackage|lana=assault.cubers.net|accessdate=2011-01-30}}</ref> == Murrizketak == 2015eko Maiatzean [[Google AdWords]]-en freewarea iragartzea debekatu zuten, "iturri autoritarioentzat" izan ezik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Legal requirements - Advertising Policies Help|hizkuntza=en|url=https://support.google.com/adspolicy/answer/6023676#uc|aldizkaria=support.google.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Beraz, webguneak eta [[Blog|blogak]] dira [[Malware|malwarea]] ez den freeware eskuragarri eta erabilgarriei buruzko informazioa lortzeko baliabide nagusia. Hala ere, ordenagailuei buruzko aldizkari edo egunkari askok freewareei kalifikazioak ematen dizkiete eta [[Disko trinko (CD)|disko]] [[Disko trinko (CD)|trinkoak]] edo freewarea duten beste biltegiratze baliabide batzuk dakartzate. Freewarea maiz sartzen da beste produktu batzuekin, hala nola [[Argazki-kamera digital|kamera]] digitalekin edo eskanerrekin. Freewarea kritikatua izan da "jasangaitza" dela esanez, erakunde bakar batek izan behar duelako produktua eguneratzeko eta hobetzeko ardura, eta, ondoren, produktua kargurik gabe ematen delako.<ref name="freeisnot">{{Cite web|abizena=Wainewright|izenburua=Free is not a business model|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|izena1=Phil|data=July 6, 2009|url=http://www.zdnet.com/blog/saas/free-is-not-a-business-model/807|lana=[[ZDNet]]}}</ref> Beste freeware proiektu batzuk behin-behineko programa gisa argitaratzen dira, besterik gabe, promesik eta ondorengo garapen-itxaropenik gabe. Horiek [[Iturburu kode|iturburu-kodea]] ekar dezakete, software libreak bezala, erabiltzaileek behar dituzten edo nahi dituzten aldaketak egin ahal izateko, baina kode hori exekutagarri konpilatuaren lizentziaren mende dago oraindik, eta ez da software librea. == "Doako" proba == '''"Doako" proba''' bezeroek produktu bat doan eta denbora mugatu batez erabiltzeko aukera ematen duen beste kontzeptu bat da.<ref>{{Cite web|izenburua=FREE TRIAL {{!}} definition in the Cambridge English Dictionary|url=https://dictionary.cambridge.org/us/dictionary/english/free-trial|lana=Cambridge Dictionary|accessdate=3 April 2024}}</ref> Software monopolio batek sare efektu indartsua duenean, errentagarriagoa izan daiteke berarentzat "doako" proba bat eskaintzea.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Cheng|izenburua=Free trial or no free trial: Optimal software product design with network effects|orrialdeak=437–447|abizena2=Tang|izena1=Hsing Kenneth|izena2=Qian Candy|data=September 2010|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.ejor.2010.01.014|kazeta=European Journal of Operational Research|liburukia=205|alea=2|issn=0377-2217|doi=10.1016/j.ejor.2010.01.014}}</ref> Gainera, "doako" proba baten bidez lortutakobezeroen bizi-balioa ohiko bezeroena baino askoz baxuagoa da, baina marketin-komunikazioei ere gehiago erantzuten diete.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Datta|izenburua=The Challenge of Retaining Customers Acquired with Free Trials|orrialdeak=217–234|hizkuntza=en|abizena2=Foubert|abizena3=Van Heerde|izena1=Hannes|izena2=Bram|izena3=Harald J.|data=April 2015|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1509/jmr.12.0160|kazeta=Journal of Marketing Research|liburukia=52|alea=2|issn=0022-2437|doi=10.1509/jmr.12.0160}}</ref> "Doako" probak erabiltzera bultza dezaketen faktore batzuk hauek dira:<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Zhu|izenburua=Investigating consumer attitude and intention toward free trials of technology-based services|orrialdeak=328–334|abizena2=Chang|izena1=Dong Hong|izena2=Ya Ping|data=January 2014|url=https://doi.org/10.1016/j.chb.2013.09.008|kazeta=Computers in Human Behavior|liburukia=30|issn=0747-5632|doi=10.1016/j.chb.2013.09.008}}</ref> * antzemandako baliagarritasuna * antzemandako erabilerraztasuna * antzemandako arriskua * eragin soziala * generoa == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Software lizentzia]] * [[Software libre]] * [[Shareware]] <nowiki>[[Kategoria:Softwarea]]</nowiki> <nowiki>[[Kategoria:Software lizentziak]]</nowiki> <nowiki>[[Kategoria:Freeware]]</nowiki> 4pfmdtic1t8mov4ndi8tza0s8v7x2ij 104 1214841 10003306 9975958 2024-12-18T11:28:09Z 46.27.1.234 10003306 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:EIBAR_ARMARRIA.jpg|150px|right]] ''Eibar KE'' (izen osoa Eibar Kirol Elkartea, gaztelaniaz S.D. Eibar edo Sociedad Deportiva Eibar) Eibarko {{txp|Futbol}} talde nagusia da. ==Historia== Espainako futbol txapelketako bigarren mailan jarraian denboraldi gehien, 8 denboraldi, igaro duen futbol taldea da. Guztira 25 denboraldi egin ditu Bigarren mailan. 2014-15 urtean historian lehenbizikoz Lehen Mailan jokatu zuen. 2014ko abuztuaren 24an Realaren aurka 1-0 gailenduz egin zuen debuta {{txp|Ipurua Futbol Zelaia|Ipuruan}}. {{txp|Eibar}} Kirol Elkartea 1940ko azaroaren 30ean sortu zen, Hasiera batean Eibar Futbol Kluba izena hartu zuen, eta gero, Eibar Kirol Elkartea izatera pasatu zen. Lehen mailan (2014-2021) 2012an {{txp|Gaizka Garitano}} entrenatzaileak lehen taldearen ardura hartu zuen eta lehenengo denboraldian Eibarrek berriz jokatu zituen {{txp|Errege}} Kopako final zortzirenak. [[Kategoria:txikipedia]] [[Kategoria:txikipedia:Gipuzkoa]] q5foap9208g5waprihr54eb67gmyelx 10003308 10003306 2024-12-18T11:28:27Z 46.27.1.234 10003308 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:EIBAR_ARMARRIA.jpg|150px|right]] '''Eibar KE''' (izen osoa Eibar Kirol Elkartea, gaztelaniaz S.D. Eibar edo Sociedad Deportiva Eibar) Eibarko {{txp|Futbol}} talde nagusia da. ==Historia== Espainako futbol txapelketako bigarren mailan jarraian denboraldi gehien, 8 denboraldi, igaro duen futbol taldea da. Guztira 25 denboraldi egin ditu Bigarren mailan. 2014-15 urtean historian lehenbizikoz Lehen Mailan jokatu zuen. 2014ko abuztuaren 24an Realaren aurka 1-0 gailenduz egin zuen debuta {{txp|Ipurua Futbol Zelaia|Ipuruan}}. {{txp|Eibar}} Kirol Elkartea 1940ko azaroaren 30ean sortu zen, Hasiera batean Eibar Futbol Kluba izena hartu zuen, eta gero, Eibar Kirol Elkartea izatera pasatu zen. Lehen mailan (2014-2021) 2012an {{txp|Gaizka Garitano}} entrenatzaileak lehen taldearen ardura hartu zuen eta lehenengo denboraldian Eibarrek berriz jokatu zituen {{txp|Errege}} Kopako final zortzirenak. [[Kategoria:txikipedia]] [[Kategoria:txikipedia:Gipuzkoa]] l7omfxyhc2s207mwdpwuj4aqnvui50v 0 1214959 10003360 9977316 2024-12-18T11:56:46Z Zorion 44278 10003360 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Giampaolo Simonini|Simonini]], [[Alfredo Vizzini|Vizzini]] & [[Matteo Gelardi|Gelardi]], 2015 }} '''''Cupreoboletus poikilochromus''''' ''[[Boletaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus pulverulentus f. reticulatipes, Boletus martaluciae, Suillelus poikilochromus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' Hasieran hemisferikoa, gero lau-ganbila, 5 eta 12 cm bitarteko diametrokoa, gainazal leunarekin (eguraldi hezean koipetsua), koskekin eta soberako ertz mehearekin, heltzean maiz uhintzeko eta kizkurtzeko joerarekin. Kolore aldakorrekoa batez ere heltzen doan heinean, hasieran beix-horixka, oliba eta arrosa tonuekin gero erdian laranja-kobre kolorea hartzen du, eta zahartuaz ilundu egiten da ertzerantz ere zabalduaz, kobre-gorrixka kolorea mantenduz zahartzean hezetasunik falta ez bada, lehorrean zurbilagoa, marroi-laranja kolorekoa, eta pixka bat pitzatua. Urdin bizi kolorekoa bihurtzen da ukitzean. '''Himenioa:''' Tutu laburrak, adnatuetatik eskotatuetara, hori-limoi kolorekoak, heldu ahala oliba tonuak hartzen dituzte, ebakitzean urdin bihurtzen dira. Poroak biribilduak, txikiak, hasieran horiak, zahartzean laranja kolorez zikintzen dira. Tutu eskotatuak: Oinera iritsi baino lehentxeago eskote txiki bat duten tutuak. '''Hanka:''' Sendoa, hasieran pixka bat sabelduna,gero zilindrikoa, sustrai antzekoekin, hori bizi koloreko hondoarekin, garatuaz laranjaz zikintzen eta ilunduaz joaten da eta oinarrian zuri-krema-horixka kolorea mantenduz mizelioz estalita dagoelako. Goialdean ondo ikusten den erretikulu bat du, hasieran horia da baina laranja-marroi kolorera ilunduaz joaten dena, beti oina baino ilunagoa. Ukitzean urdin bizi kolorea hartzen du. '''Haragia:''' Trinkoa, horixka baina ertzetan, zaurietan edo intsektuek jandako tokietan (Oso maiz gertatzen dena) gogor urdintzen da, okre-laranja tonuak hartzen ditu denborarekin laranja-kobre kolorera ilunduz. Zapore leuna eta usain meleka samarra eta ia nabaritzen ez dena ale gazteetan, baina ale zahar eta lehorretan sagar-konpotaren usaina edo fruitu hartzituarena bezalakoa izaten du.<ref>{{erreferentzia|urtea=2024|argitaletxea=Asociación micológica Pie Azul de Monesterio|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Boletus'' terminoaren etimologia eztabaidagarria da. ''Reticulatipes'' epitetoa hanka erretikulatua duelako du. == Jangarritasuna == Gordinik toxikoa izan daiteke. Bere urritasunagatik ez du interes gastronomikorik.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=477|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Espezie oso termofiloa, horregatik uda amaieran edo udazken hasieran lehenengo euriekin atera ohi da klima mediterraneoa duten eremuetan. Hostozabalak eta pinuak nahastuta dauden basoetan. === Banaketa eremua === Batez ere, Euskal Herria, Pirinioak, Espainia, Portugal. Italia, Suedia, Israel, Kanada.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Boletaceae]] [[Kategoria:2015. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Espainiako onddoak]] [[Kategoria:Portugalgo onddoak]] [[Kategoria:Italiako onddoak]] [[Kategoria:Suediako onddoak]] [[Kategoria:Israelgo onddoak]] tlc8j4sfbnj0apesf6tmodvei75zoun 0 1215097 10002538 9978472 2024-12-17T15:40:16Z Txus.aparicio 20653 10002538 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:British_tabloids_-_July_5_2011_(cropped).jpg|eskuinera|thumb| Britainia Handiko tabloideak 2011n]] '''Tabloidea''' [[Orri handiko egunkari|orri handiko egunkaria]] baino tamaina txikiagoa duen [[Egunkari|egunkaria]] da. Ez dago tamaina estandarrik [[egunkari-formatu]] honetarako. == Etimologia == [[Fitxategi:Tabloid_products;_Burroughs_Wellcome_and_Company_Wellcome_L0041219.jpg|alt=Three pill pots from Burroughs Wellcome & Co.|eskuinera|thumb| 1880ko hamarkadaren amaierako produktu tabloideak]] ''Tabloide'' hitza [[Londres|Londresko]] [[GlaxoSmithKline|Burroughs Wellcome & Co.]] farmazia konpainiak 1880ko hamarkadaren amaieran "Tabloid" pilula gisa merkaturatzen zituzten [[Konprimatu|pilula]] konprimituei emandako izenetik dator. <ref name="pills">{{Cite web|izenburua=Henry Wellcome the Sailesman|data=18 November 2008|url=http://www.wellcome.ac.uk/About-us/History/WTX051935.htm|lana=Wellcome|accessdate=3 December 2011}}</ref> ''Tabloidearen'' konnotazioa laster aplikatu zen beste elementu konprimitu txiki batzuei. Londresko ''Westminster Gazette-''n 1902ko artikulu batek zera adierazi zuen: "Jabeak beste aldizkari batzuek inprimatutako albiste guztiak tabloide moduan eman nahi ditu". Beraz, 1901eko ''kazetaritza tabloideak'', jatorrian, istorioak formatu sinplifikatu eta erraz xurgatzen zituen dokumentu bat esan nahi zuen. Terminoa 1918ko istorio laburtuak biltzen zituzten orri txikiagoko egunkariei erreferentzia egin zien. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Inprimatzea]] [[Kategoria:Egunkari-formatuak]] 41qmusg2z6qoujlheo89q0nyv4slbhz 104 1215622 10003126 9983527 2024-12-18T10:30:31Z 46.27.1.234 10003126 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Mikel Landa - Critérium du Dauphiné 2012 - Prologue (cropped).jpg|300px|right]] '''Mikel Landa Meana''' ({{txp|Murgia}}, Araba, 1989 abenduaren 13a) E.H txirrindulari  profesionala da. Sei aldiz izan da leheneko hamarretan hitzuli handietan. {{txp|Giro Italia}}ko podiumean ere izan da. Bere lehenengo World Tourra 2011 debutatu zuen '''Critérium du Dauphiné''' lasterketan. 2020an Munduko txapelketan parte artu zuen eta 16. geratu zen. 16 Itzuli handi baino gehiago egin ditu. Askok eta askok ''Landani''ren ezizena jartzen die egiten dituen erasoengatik. "''Landismoa''" kontzeptua ere sortu da han eta hemen, Mikel Landaren ibilbidearen harira. ==Ibilbidea== Txirrindularitzan hasiera: 13 urterekin Zuyano Txirrindulari Klubean zartu zen. 2007 (juniorretan) egutegiko etapako lasterketa garrantzitzuena irabazi zuen (Bizkaiako itzulia) Txirrindulari Amateurra: 2008an Naturgas Energian sartu zen, Euskadi Fundazioaren egituraren barruan eta ProTour mailako Euskaltel-Euskadiren filialean. Bere lehen urtean ez zuen garaipenik lortu. Txirrindulari profesionala: 2010 txirrindulari profesionala bezala debutatu zuen Orbea taldean kontenintal mailan. 2011ean Euskaltel-euskadi taldean zartu zen. ==Taldeak== -{{txp|Orbea}} (2010) -{{txp|Euskaltel Euskadi}}(2011-2013) -{{txp|Astana}} (2014-2016) -Tema sky (2016-2017) -{{txp|Movistar Team}} (2018-2019) -{{txp|Team Bahrain Victorius}} (2020-2023) -{{txp|Soudal Quick-Step}} (2024) Kirol lorpenak: '''[[2011]]''' * [[Burgosko Itzulia|Burgosko Itzuliko]] etapa 1 eta mendiko sailkapena. '''[[2012]]''' * 2. [[Miguel Indurain Sari Nagusia|Miguel Indurain Sari Nagusian]]. '''[[2013]]''' * 2. [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzulian]]. * 6. [[Donostia Klasikoa|Donostia Klasikoan]]. '''[[2014]]''' * 10. [[Trentinoko Giroa|Trentinoko Giroan]] eta etapa 1. '''[[2015]]''' * [[2015eko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzuliko]] 5. etapa. * 3. [[2015eko Italiako Giroa|Italiako Giroan]] eta 3 etapa (2.a, 15.a eta 16.a). * [[2015eko Espainiako Itzulia|Espainako Vueltako]] 11. etapa. * 2. [[Trentinoko Giroa|Trentinoko Giroan]]. '''[[2016]]''' * [[Trentinoko Giroa]] eta 2. etapa * [[2016ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzuliko]] 2. etapa '''[[2017]]''' * [[Burgosko Itzulia]], Mendiko sailkapena, Puntukako sailkapena eta 1. eta 3. etapa. * [[2017ko Italiako Giroa|Italiako Giroko]] Mendiko sailkapena eta etapa 1 (hirugarren saiakeran, bezperetan bi aldiz bigarren suertatu zen). * 2. [[Espainiako erlojupeko txirrindularitza txapelketa|Espainiako erlojupeko txirrindularitza txapelketan]]. * 4. [[2017ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] (podiumetik segundu bakarrera). * 5. [[Donostia Klasikoa|Donostia Klasikoan]]. '''[[2018]]''' * 2. [[2018ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]]. * 6. [[2018ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulian]] * 7. [[2018ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]]. '''[[2019]]''' * 4. [[2019ko Italiako Giroa|Italiako Giroan]]. * 6. [[2019ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]]. * 7. [[2019ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]]. * 7. [[Liege-Bastogne-Liege|Liege-Bastogne-Liegen]]. '''[[2020]]''' * 2. [[Burgosko Itzulia|Burgosko Itzulian]] eta Puntukako sailkapena. * 4. [[2020ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] '''[[2021]]''' * [[Burgosko Itzulia]] * 3. [[Larcianoko Industria eta Eskulangintza Sari Nagusia|Larcianoko Industria eta Eskulangintza Sari Nagusian]] * 8. [[2021eko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]]. '''[[2022]]''' * 3. [[2022ko Italiako Giroa|Italiako Giroan]] * 3. [[Lombardiako Giroa|Lombardiako Giroan]] '''2023''' * 2. [[2023ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]] * 5. [[2023ko Kataluniako Volta|Kataluniako Voltan]] * 5. [[2023ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vueltan]] '''2024''' * 2. [[2024ko Kataluniako Volta|Kataluniako Voltan]] * 5. [[2024ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] * 5. [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa|Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketan]] 8. [[2024ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vueltan]] [[Kategoria:Txikipedia:Biografiak]] [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Txirrindularitza]] [[Kategoria:Txikipedia:Kirola]] 0mwlox4hr7s1hisxz7s0fjifke5ribw 2 1215749 10003066 9998443 2024-12-18T10:10:16Z Sodio.na3 168640 10003066 wikitext text/x-wiki {{Banner|DALL·E 2024-11-29 13.18.38 - A festive New Year's Eve scene featuring a clock striking midnight, glasses of champagne, a bunch of grapes symbolizing the traditional 12 grapes of l.webp}}Urteberria urtebeteko lehen eguna da. Egutegian ziklo berri baten hasieran markatzen du, eta une berezia da, urte zaharra atzean utzi eta berriari itxaropenez eta alaitasunez ongietorria egiten diogulako. Urteberria munduko jairik garrantzitsuenetariko bat da. == Jatorria == Urteberria ospatzeko ideia aspaldikoa da. Duela milaka urte, {{Txp|Mesopotamia|Mesopotamian}} bizi ziren babiloniarrek jaiak antolatzen zituzten urte berri baten hasiera ospatzeko. Orduan, martxoan egiten zuten, udaberria iristen zenean. Geroago, erromatarrek data aldatu zuten urtarrilaren 1era arte eta Jano jainkoari eskaini zioten. Ordutik ospatzen baitugu urteberria gaur egun herrialde gehienetan. Tradizio hori mantendu egin da denboraren poderioz. === Jano jainkoa === [[Fitxategi:Janus.xcf|alt=|thumb|185x185px|Jano jainkoa]]Jano jainko erromatar bat da, bi aurpegiekin ezagutzen ohi dena: bata gaztea, iraganari begira dagoena, eta bestea zaharra, etorkizunari begira dagoena. Bi aurpegi dituen arren, Janok hasierak irudikatzen ditu gehiago amaierak baino. Horrgatik, urteko lehen hilabetean, urtarrilean, ''Ianuarius'' izendatu zuten haren omenez. Urtarrilaren lehen egunean, erromatarrek zortea eskatzen zioten Janori eta opari txikiak ematen zizkioten elkarri. Ohitura hori izan liteke Gabonetan gauzak oparitzeko ohituraren jatorria, erromatarrek ere asko ospatzen baitzuten abenduaren 25ean. == Urteberria Euskal herrian == {{Txp|euskal herria|Euskal herrian}}, beste leku askotan bezala, urtarrilaren 1ean ospatzen dugu urteberria. Aurreko gauean; hau da, '''{{Txp|gabon zaharra|Gabon Zaharran }}''', abenduaren 31n, festa handia ospatzen da familia eta lagunekin. Baina gure lurraldean ere badira ospakizun hau gure tokiko ohiturekin lotzen duten tradizioak, hala nola datorren urterako desioak eskatzea. Euskal Herrian, familia asko elkartzen dira afaltzeko urteberrian, gauerdiko kanpaien erritmoan 12 mahatsak hartzeko, sagardoarekin edo xanpainarekin topa egiteko besteak beste. Haur batzuek Olentzeroren edo Errege magoen opariak ere jasotzen dituzte handik gutxira. == Nola ospatzen da urteberria kulturaren arabera == Lehen esan dugun moduan, urteberria munduko jairik garrantzitsuenetako bat da, baina herrialde bakoitzak ospatzeko modu propioak ditu, tradizio kolore eta zapore paregabez beteta. Hemen kontatzen ditugu nola egiten duten hainbat lekutan. === Japonia === {{Txp|Japon|Japonian}}, ospakizuna Oshōgatsu du izena, eta egun batzuk irauten ditu. Hasi baino lehen familiek euren etxeak garbitzen dituzte, gauza txar guztiak atzean utzi eta urtea energia onarekin hasteko. Afarian, soba jaten dute, hauek fideo luzeak dira. Jendeak dio fideoak zenbat eta luzeagoak izan, orduan eta luzeagoa izango dela zure bizitza. === Txina === {{Txp|Txina|Txinan}}, ez dute urte berria urtarrilaren 1ean ospatzen, baizik eta ilargiaren urteberria ospatzen dute, urtarriletik otsailera ospatu daitekeena. Bere egutegiko jairik garrantzitsuenetako bat da. Ospakizunean, dragoi erraldoiekin, su artifizialarekin eta apaintzen dituzten linterna gorriekin desfileak egiten dira. {{Ba al dakizu|testua=Txinako egutegiak, bere horoskopoa du, hamabi animalietan banatua. Animalia horiek tradizio aberats baten parte dira, ezaugarri desberdinak sinbolizatzen dituena eta pertsonen nortasunean, bizitzan eta helmugan eragina dutela uste dena.|irudia=Txinatar horoskopoa.webp}} ==== Horoskopoa jaiotza-urtearen arabera. ==== # '''Arratoia:''' 2008, 2020, 2032... # '''Bufaloa:''' 2009, 2021, 2033... # '''Tigrea:''' 2010, 2022, 2034... # '''Untxia:''' 2011, 2023, 2035... # '''Dragoia:''' 2000, 2012, 2024... # '''Sugea''': 2001, 2013, 2025... # '''Zaldia:''' 2002, 2014, 2026... # '''Ahuntza:''' 2003, 20015, 2027... # '''Tximinoa:''' 2004, 2016, 2028... # '''Oilarra:''' 2005, 2017, 2029... # '''Txakurra:''' 2006, 2018, 2030... # '''Txerria:''' 2007, 2018, 2031... === Eskozia === {{Txp|Eskozia|Eskozian}}, urteberria '''Hogmanay''' du izena, eta oso tradizio berezia dute: ''first footing''. Ohitura horren arabera, gauerditik aurrera etxe batera sartzen den lehen pertsonak zorte ona ekarriko du. Izan ere, zorioneko first footer bat benetan izateko, pertsonak ogia, whiskia edo ikatza bezalako opariak eman behar ditu, urteberriko janaria, edaria eta beroa sinbolizatzen dutenak. === India eta Nepal === Hiri hauetan ({{Txp|India|India}} eta {{Txp|Nepal|Nepal}}), urteberriko sarrera '''Diwaliko''' jaialdian ospatzen da, argiz eta kolorez betetako jaia. Familiek diya izeneko olio-lanparekin apaintzen dituzte etxeak, arropa berria erabiltzen dute, gozokiak partekatzen dituzte eta petardoak eta su artifizialak leherraratzen dituzte. === Filipinak === {{Txp|Filipinak|Filipinetan}}, jendeak zirkulu-estanpatuak dituen arropa erabiltzen du. Gabon zahar gauean, zirkuluek txanponak irudikatzen dituztelako eta zorte ona ekartzen dutelako. Mahaiez ere betetzen dituzte janari borobilak; hala nola laranjak, urteberrian aberastasuna erakartzeko. === Hegoafrika === {{Txp|Hegoafrika|Hegoafrikako}} hiri batzuetan, Johannesburgon adibidez, jendeak lehiotik gauza zaharrak botatzen ditu urteberria ailegatzen denean. Horrek sinbolizatzen du aurreko urteko alde txar guztiak atzean uztea eta berria pentsamolde berrituarekin hastea. ox1onhcm3nevpbnbbxi9pfebbba4fct 10003277 10003066 2024-12-18T11:13:34Z Sodio.na3 168640 10003277 wikitext text/x-wiki {{Banner|DALL·E 2024-11-29 13.18.38 - A festive New Year's Eve scene featuring a clock striking midnight, glasses of champagne, a bunch of grapes symbolizing the traditional 12 grapes of l.webp}}{{Txikipedia entzun|audioa=[[File:URTE-BERRIA-ENTZUN.ogg|thumb|Urteberria]]}} Urteberria urtebeteko lehen eguna da. Egutegian ziklo berri baten hasieran markatzen du, eta une berezia da, urte zaharra atzean utzi eta berriari itxaropenez eta alaitasunez ongietorria egiten diogulako. Urteberria munduko jairik garrantzitsuenetariko bat da. == Jatorria == Urteberria ospatzeko ideia aspaldikoa da. Duela milaka urte, {{Txp|Mesopotamia|Mesopotamian}} bizi ziren babiloniarrek jaiak antolatzen zituzten urte berri baten hasiera ospatzeko. Orduan, martxoan egiten zuten, udaberria iristen zenean. Geroago, erromatarrek data aldatu zuten urtarrilaren 1era arte eta Jano jainkoari eskaini zioten. Ordutik ospatzen baitugu urteberria gaur egun herrialde gehienetan. Tradizio hori mantendu egin da denboraren poderioz. === Jano jainkoa === [[Fitxategi:Janus.xcf|alt=|thumb|185x185px|Jano jainkoa]]Jano jainko erromatar bat da, bi aurpegiekin ezagutzen ohi dena: bata gaztea, iraganari begira dagoena, eta bestea zaharra, etorkizunari begira dagoena. Bi aurpegi dituen arren, Janok hasierak irudikatzen ditu gehiago amaierak baino. Horrgatik, urteko lehen hilabetean, urtarrilean, ''Ianuarius'' izendatu zuten haren omenez. Urtarrilaren lehen egunean, erromatarrek zortea eskatzen zioten Janori eta opari txikiak ematen zizkioten elkarri. Ohitura hori izan liteke Gabonetan gauzak oparitzeko ohituraren jatorria, erromatarrek ere asko ospatzen baitzuten abenduaren 25ean. == Urteberria Euskal herrian == {{Txp|euskal herria|Euskal herrian}}, beste leku askotan bezala, urtarrilaren 1ean ospatzen dugu urteberria. Aurreko gauean; hau da, '''{{Txp|gabon zaharra|Gabon Zaharran }}''', abenduaren 31n, festa handia ospatzen da familia eta lagunekin. Baina gure lurraldean ere badira ospakizun hau gure tokiko ohiturekin lotzen duten tradizioak, hala nola datorren urterako desioak eskatzea. Euskal Herrian, familia asko elkartzen dira afaltzeko urteberrian, gauerdiko kanpaien erritmoan 12 mahatsak hartzeko, sagardoarekin edo xanpainarekin topa egiteko besteak beste. Haur batzuek Olentzeroren edo Errege magoen opariak ere jasotzen dituzte handik gutxira. == Nola ospatzen da urteberria kulturaren arabera == Lehen esan dugun moduan, urteberria munduko jairik garrantzitsuenetako bat da, baina herrialde bakoitzak ospatzeko modu propioak ditu, tradizio kolore eta zapore paregabez beteta. Hemen kontatzen ditugu nola egiten duten hainbat lekutan. === Japonia === {{Txp|Japon|Japonian}}, ospakizuna Oshōgatsu du izena, eta egun batzuk irauten ditu. Hasi baino lehen familiek euren etxeak garbitzen dituzte, gauza txar guztiak atzean utzi eta urtea energia onarekin hasteko. Afarian, soba jaten dute, hauek fideo luzeak dira. Jendeak dio fideoak zenbat eta luzeagoak izan, orduan eta luzeagoa izango dela zure bizitza. === Txina === {{Txp|Txina|Txinan}}, ez dute urte berria urtarrilaren 1ean ospatzen, baizik eta ilargiaren urteberria ospatzen dute, urtarriletik otsailera ospatu daitekeena. Bere egutegiko jairik garrantzitsuenetako bat da. Ospakizunean, dragoi erraldoiekin, su artifizialarekin eta apaintzen dituzten linterna gorriekin desfileak egiten dira. {{Ba al dakizu|testua=Txinako egutegiak, bere horoskopoa du, hamabi animalietan banatua. Animalia horiek tradizio aberats baten parte dira, ezaugarri desberdinak sinbolizatzen dituena eta pertsonen nortasunean, bizitzan eta helmugan eragina dutela uste dena.|irudia=Txinatar horoskopoa.webp}} ==== Horoskopoa jaiotza-urtearen arabera. ==== # '''Arratoia:''' 2008, 2020, 2032... # '''Bufaloa:''' 2009, 2021, 2033... # '''Tigrea:''' 2010, 2022, 2034... # '''Untxia:''' 2011, 2023, 2035... # '''Dragoia:''' 2000, 2012, 2024... # '''Sugea''': 2001, 2013, 2025... # '''Zaldia:''' 2002, 2014, 2026... # '''Ahuntza:''' 2003, 20015, 2027... # '''Tximinoa:''' 2004, 2016, 2028... # '''Oilarra:''' 2005, 2017, 2029... # '''Txakurra:''' 2006, 2018, 2030... # '''Txerria:''' 2007, 2018, 2031... === Eskozia === {{Txp|Eskozia|Eskozian}}, urteberria '''Hogmanay''' du izena, eta oso tradizio berezia dute: ''first footing''. Ohitura horren arabera, gauerditik aurrera etxe batera sartzen den lehen pertsonak zorte ona ekarriko du. Izan ere, zorioneko first footer bat benetan izateko, pertsonak ogia, whiskia edo ikatza bezalako opariak eman behar ditu, urteberriko janaria, edaria eta beroa sinbolizatzen dutenak. === India eta Nepal === Hiri hauetan ({{Txp|India|India}} eta {{Txp|Nepal|Nepal}}), urteberriko sarrera '''Diwaliko''' jaialdian ospatzen da, argiz eta kolorez betetako jaia. Familiek diya izeneko olio-lanparekin apaintzen dituzte etxeak, arropa berria erabiltzen dute, gozokiak partekatzen dituzte eta petardoak eta su artifizialak leherraratzen dituzte. === Filipinak === {{Txp|Filipinak|Filipinetan}}, jendeak zirkulu-estanpatuak dituen arropa erabiltzen du. Gabon zahar gauean, zirkuluek txanponak irudikatzen dituztelako eta zorte ona ekartzen dutelako. Mahaiez ere betetzen dituzte janari borobilak; hala nola laranjak, urteberrian aberastasuna erakartzeko. === Hegoafrika === {{Txp|Hegoafrika|Hegoafrikako}} hiri batzuetan, Johannesburgon adibidez, jendeak lehiotik gauza zaharrak botatzen ditu urteberria ailegatzen denean. Horrek sinbolizatzen du aurreko urteko alde txar guztiak atzean uztea eta berria pentsamolde berrituarekin hastea. mgp3lzmx59sucrt392df63qd1qpb10r 10003282 10003277 2024-12-18T11:14:40Z 158.227.0.240 10003282 wikitext text/x-wiki {{Banner|DALL·E 2024-11-29 13.18.38 - A festive New Year's Eve scene featuring a clock striking midnight, glasses of champagne, a bunch of grapes symbolizing the traditional 12 grapes of l.webp}}{{Txikipedia entzun|audioa=[[File:URTE-BERRIA-ENTZUN.ogg|thumb|Urteberria]]}} Urteberria urteko lehen eguna da. Egutegian ziklo berri baten hasieran markatzen du, eta une berezia da, urte zaharra atzean utzi eta berriari itxaropenez eta alaitasunez ongietorria egiten diogulako. Urteberria munduko jairik garrantzitsuenetariko bat da. == Jatorria == Urteberria ospatzeko ideia aspaldikoa da. Duela milaka urte, {{Txp|Mesopotamia|Mesopotamian}} bizi ziren babiloniarrek jaiak antolatzen zituzten urte berri baten hasiera ospatzeko. Orduan, martxoan egiten zuten, udaberria iristen zenean. Geroago, erromatarrek data aldatu zuten urtarrilaren 1era arte eta Jano jainkoari eskaini zioten. Ordutik ospatzen baitugu urteberria gaur egun herrialde gehienetan. Tradizio hori mantendu egin da denboraren poderioz. === Jano jainkoa === [[Fitxategi:Janus.xcf|alt=|thumb|185x185px|Jano jainkoa]]Jano jainko erromatar bat da, bi aurpegiekin ezagutzen ohi dena: bata gaztea, iraganari begira dagoena, eta bestea zaharra, etorkizunari begira dagoena. Bi aurpegi dituen arren, Janok hasierak irudikatzen ditu gehiago amaierak baino. Horrgatik, urteko lehen hilabetean, urtarrilean, ''Ianuarius'' izendatu zuten haren omenez. Urtarrilaren lehen egunean, erromatarrek zortea eskatzen zioten Janori eta opari txikiak ematen zizkioten elkarri. Ohitura hori izan liteke Gabonetan gauzak oparitzeko ohituraren jatorria, erromatarrek ere asko ospatzen baitzuten abenduaren 25ean. == Urteberria Euskal herrian == {{Txp|euskal herria|Euskal herrian}}, beste leku askotan bezala, urtarrilaren 1ean ospatzen dugu urteberria. Aurreko gauean; hau da, '''{{Txp|gabon zaharra|Gabon Zaharran }}''', abenduaren 31n, festa handia ospatzen da familia eta lagunekin. Baina gure lurraldean ere badira ospakizun hau gure tokiko ohiturekin lotzen duten tradizioak, hala nola datorren urterako desioak eskatzea. Euskal Herrian, familia asko elkartzen dira afaltzeko urteberrian, gauerdiko kanpaien erritmoan 12 mahatsak hartzeko, sagardoarekin edo xanpainarekin topa egiteko besteak beste. Haur batzuek Olentzeroren edo Errege magoen opariak ere jasotzen dituzte handik gutxira. == Nola ospatzen da urteberria kulturaren arabera == Lehen esan dugun moduan, urteberria munduko jairik garrantzitsuenetako bat da, baina herrialde bakoitzak ospatzeko modu propioak ditu, tradizio kolore eta zapore paregabez beteta. Hemen kontatzen ditugu nola egiten duten hainbat lekutan. === Japonia === {{Txp|Japon|Japonian}}, ospakizuna Oshōgatsu du izena, eta egun batzuk irauten ditu. Hasi baino lehen familiek euren etxeak garbitzen dituzte, gauza txar guztiak atzean utzi eta urtea energia onarekin hasteko. Afarian, soba jaten dute, hauek fideo luzeak dira. Jendeak dio fideoak zenbat eta luzeagoak izan, orduan eta luzeagoa izango dela zure bizitza. === Txina === {{Txp|Txina|Txinan}}, ez dute urte berria urtarrilaren 1ean ospatzen, baizik eta ilargiaren urteberria ospatzen dute, urtarriletik otsailera ospatu daitekeena. Bere egutegiko jairik garrantzitsuenetako bat da. Ospakizunean, dragoi erraldoiekin, su artifizialarekin eta apaintzen dituzten linterna gorriekin desfileak egiten dira. {{Ba al dakizu|testua=Txinako egutegiak, bere horoskopoa du, hamabi animalietan banatua. Animalia horiek tradizio aberats baten parte dira, ezaugarri desberdinak sinbolizatzen dituena eta pertsonen nortasunean, bizitzan eta helmugan eragina dutela uste dena.|irudia=Txinatar horoskopoa.webp}} ==== Horoskopoa jaiotza-urtearen arabera. ==== # '''Arratoia:''' 2008, 2020, 2032... # '''Bufaloa:''' 2009, 2021, 2033... # '''Tigrea:''' 2010, 2022, 2034... # '''Untxia:''' 2011, 2023, 2035... # '''Dragoia:''' 2000, 2012, 2024... # '''Sugea''': 2001, 2013, 2025... # '''Zaldia:''' 2002, 2014, 2026... # '''Ahuntza:''' 2003, 20015, 2027... # '''Tximinoa:''' 2004, 2016, 2028... # '''Oilarra:''' 2005, 2017, 2029... # '''Txakurra:''' 2006, 2018, 2030... # '''Txerria:''' 2007, 2018, 2031... === Eskozia === {{Txp|Eskozia|Eskozian}}, urteberria '''Hogmanay''' du izena, eta oso tradizio berezia dute: ''first footing''. Ohitura horren arabera, gauerditik aurrera etxe batera sartzen den lehen pertsonak zorte ona ekarriko du. Izan ere, zorioneko first footer bat benetan izateko, pertsonak ogia, whiskia edo ikatza bezalako opariak eman behar ditu, urteberriko janaria, edaria eta beroa sinbolizatzen dutenak. === India eta Nepal === Hiri hauetan ({{Txp|India|India}} eta {{Txp|Nepal|Nepal}}), urteberriko sarrera '''Diwaliko''' jaialdian ospatzen da, argiz eta kolorez betetako jaia. Familiek diya izeneko olio-lanparekin apaintzen dituzte etxeak, arropa berria erabiltzen dute, gozokiak partekatzen dituzte eta petardoak eta su artifizialak leherraratzen dituzte. === Filipinak === {{Txp|Filipinak|Filipinetan}}, jendeak zirkulu-estanpatuak dituen arropa erabiltzen du. Gabon zahar gauean, zirkuluek txanponak irudikatzen dituztelako eta zorte ona ekartzen dutelako. Mahaiez ere betetzen dituzte janari borobilak; hala nola laranjak, urteberrian aberastasuna erakartzeko. === Hegoafrika === {{Txp|Hegoafrika|Hegoafrikako}} hiri batzuetan, Johannesburgon adibidez, jendeak lehiotik gauza zaharrak botatzen ditu urteberria ailegatzen denean. Horrek sinbolizatzen du aurreko urteko alde txar guztiak atzean uztea eta berria pentsamolde berrituarekin hastea. fww88lojdjqbzz3lmyetpi7arxuf9gy 10003287 10003282 2024-12-18T11:16:41Z 158.227.0.240 10003287 wikitext text/x-wiki {{Banner|DALL·E 2024-11-29 13.18.38 - A festive New Year's Eve scene featuring a clock striking midnight, glasses of champagne, a bunch of grapes symbolizing the traditional 12 grapes of l.webp}}{{Txikipedia entzun|audioa=[[File:URTE-BERRIA-ENTZUN.ogg|thumb|Urteberria]]}} Urteberria urteko lehen eguna da. Egutegian ziklo berri baten hasiera markatzen du, urte zaharra atzean utzi eta berriari itxaropenez eta ongietorria egiten diogulako. Urteberria munduko jairik garrantzitsuenetariko bat da. == Jatorria == Urteberria ospatzeko ideia aspaldikoa da. Duela milaka urte, {{Txp|Mesopotamia|Mesopotamian}} bizi ziren babiloniarrek jaiak antolatzen zituzten urte berri baten hasiera ospatzeko. Orduan, martxoan egiten zuten, udaberria iristen zenean. Geroago, erromatarrek data aldatu zuten urtarrilaren 1era arte eta Jano jainkoari eskaini zioten. Ordutik ospatzen baitugu urteberria gaur egun herrialde gehienetan. Tradizio hori mantendu egin da denboraren poderioz. === Jano jainkoa === [[Fitxategi:Janus.xcf|alt=|thumb|185x185px|Jano jainkoa]]Jano jainko erromatar bat da, bi aurpegiekin ezagutzen ohi dena: bata gaztea, iraganari begira dagoena, eta bestea zaharra, etorkizunari begira dagoena. Bi aurpegi dituen arren, Janok hasierak irudikatzen ditu gehiago amaierak baino. Horrgatik, urteko lehen hilabetean, urtarrilean, ''Ianuarius'' izendatu zuten haren omenez. Urtarrilaren lehen egunean, erromatarrek zortea eskatzen zioten Janori eta opari txikiak ematen zizkioten elkarri. Ohitura hori izan liteke Gabonetan gauzak oparitzeko ohituraren jatorria, erromatarrek ere asko ospatzen baitzuten abenduaren 25ean. == Urteberria Euskal herrian == {{Txp|euskal herria|Euskal herrian}}, beste leku askotan bezala, urtarrilaren 1ean ospatzen dugu urteberria. Aurreko gauean; hau da, '''{{Txp|gabon zaharra|Gabon Zaharran }}''', abenduaren 31n, festa handia ospatzen da familia eta lagunekin. Baina gure lurraldean ere badira ospakizun hau gure tokiko ohiturekin lotzen duten tradizioak, hala nola datorren urterako desioak eskatzea. Euskal Herrian, familia asko elkartzen dira afaltzeko urteberrian, gauerdiko kanpaien erritmoan 12 mahatsak hartzeko, sagardoarekin edo xanpainarekin topa egiteko besteak beste. Haur batzuek Olentzeroren edo Errege magoen opariak ere jasotzen dituzte handik gutxira. == Nola ospatzen da urteberria kulturaren arabera == Lehen esan dugun moduan, urteberria munduko jairik garrantzitsuenetako bat da, baina herrialde bakoitzak ospatzeko modu propioak ditu, tradizio kolore eta zapore paregabez beteta. Hemen kontatzen ditugu nola egiten duten hainbat lekutan. === Japonia === {{Txp|Japon|Japonian}}, ospakizuna Oshōgatsu du izena, eta egun batzuk irauten ditu. Hasi baino lehen familiek euren etxeak garbitzen dituzte, gauza txar guztiak atzean utzi eta urtea energia onarekin hasteko. Afarian, soba jaten dute, hauek fideo luzeak dira. Jendeak dio fideoak zenbat eta luzeagoak izan, orduan eta luzeagoa izango dela zure bizitza. === Txina === {{Txp|Txina|Txinan}}, ez dute urte berria urtarrilaren 1ean ospatzen, baizik eta ilargiaren urteberria ospatzen dute, urtarriletik otsailera ospatu daitekeena. Bere egutegiko jairik garrantzitsuenetako bat da. Ospakizunean, dragoi erraldoiekin, su artifizialarekin eta apaintzen dituzten linterna gorriekin desfileak egiten dira. {{Ba al dakizu|testua=Txinako egutegiak, bere horoskopoa du, hamabi animalietan banatua. Animalia horiek tradizio aberats baten parte dira, ezaugarri desberdinak sinbolizatzen dituena eta pertsonen nortasunean, bizitzan eta helmugan eragina dutela uste dena.|irudia=Txinatar horoskopoa.webp}} ==== Horoskopoa jaiotza-urtearen arabera. ==== # '''Arratoia:''' 2008, 2020, 2032... # '''Bufaloa:''' 2009, 2021, 2033... # '''Tigrea:''' 2010, 2022, 2034... # '''Untxia:''' 2011, 2023, 2035... # '''Dragoia:''' 2000, 2012, 2024... # '''Sugea''': 2001, 2013, 2025... # '''Zaldia:''' 2002, 2014, 2026... # '''Ahuntza:''' 2003, 20015, 2027... # '''Tximinoa:''' 2004, 2016, 2028... # '''Oilarra:''' 2005, 2017, 2029... # '''Txakurra:''' 2006, 2018, 2030... # '''Txerria:''' 2007, 2018, 2031... === Eskozia === {{Txp|Eskozia|Eskozian}}, urteberria '''Hogmanay''' du izena, eta oso tradizio berezia dute: ''first footing''. Ohitura horren arabera, gauerditik aurrera etxe batera sartzen den lehen pertsonak zorte ona ekarriko du. Izan ere, zorioneko first footer bat benetan izateko, pertsonak ogia, whiskia edo ikatza bezalako opariak eman behar ditu, urteberriko janaria, edaria eta beroa sinbolizatzen dutenak. === India eta Nepal === Hiri hauetan ({{Txp|India|India}} eta {{Txp|Nepal|Nepal}}), urteberriko sarrera '''Diwaliko''' jaialdian ospatzen da, argiz eta kolorez betetako jaia. Familiek diya izeneko olio-lanparekin apaintzen dituzte etxeak, arropa berria erabiltzen dute, gozokiak partekatzen dituzte eta petardoak eta su artifizialak leherraratzen dituzte. === Filipinak === {{Txp|Filipinak|Filipinetan}}, jendeak zirkulu-estanpatuak dituen arropa erabiltzen du. Gabon zahar gauean, zirkuluek txanponak irudikatzen dituztelako eta zorte ona ekartzen dutelako. Mahaiez ere betetzen dituzte janari borobilak; hala nola laranjak, urteberrian aberastasuna erakartzeko. === Hegoafrika === {{Txp|Hegoafrika|Hegoafrikako}} hiri batzuetan, Johannesburgon adibidez, jendeak lehiotik gauza zaharrak botatzen ditu urteberria ailegatzen denean. Horrek sinbolizatzen du aurreko urteko alde txar guztiak atzean uztea eta berria pentsamolde berrituarekin hastea. 9xuvnolsr5sfiipb80wcij4lon56eqf 10003298 10003287 2024-12-18T11:24:01Z Sodio.na3 168640 10003298 wikitext text/x-wiki {{Banner|DALL·E 2024-11-29 13.18.38 - A festive New Year's Eve scene featuring a clock striking midnight, glasses of champagne, a bunch of grapes symbolizing the traditional 12 grapes of l.webp}}{{Txikipedia entzun|audioa=[[File:URTE-BERRIA-ENTZUN.ogg|thumb|Urteberria]]}} Urteberria urteko lehen eguna da. Egutegian ziklo berri baten hasiera markatzen du, urte zaharra atzean utzi eta berriari itxaropenez eta ongietorria egiten diogulako. Urteberria munduko jairik garrantzitsuenetariko bat da. == Jatorria == Urteberria ospatzeko ideia aspaldikoa da. Duela milaka urte, {{Txp|Mesopotamia|Mesopotamian}} bizi ziren babiloniarrek jaiak antolatzen zituzten urte berri baten hasiera ospatzeko. Orduan, martxoan egiten zuten, udaberria iristen zenean. Geroago, erromatarrek data aldatu zuten urtarrilaren 1era arte eta Jano jainkoari eskaini zioten. Ordutik ospatzen baitugu urteberria gaur egun herrialde gehienetan. Tradizio hori mantendu egin da denboraren poderioz. === Jano jainkoa === [[Fitxategi:Janus.xcf|alt=|thumb|185x185px|Jano jainkoa]]Jano jainko erromatar bat da, bi aurpegiekin ezagutzen ohi dena: bata gaztea, iraganari begira dagoena, eta bestea zaharra, etorkizunari begira dagoena. Bi aurpegi dituen arren, Janok hasierak irudikatzen ditu gehiago amaierak baino. Horrgatik, urteko lehen hilabetean, urtarrilean, ''Ianuarius'' izendatu zuten haren omenez. Urtarrilaren lehen egunean, erromatarrek zortea eskatzen zioten Janori eta opari txikiak ematen zizkioten elkarri. Ohitura hori izan liteke Gabonetan gauzak oparitzeko ohituraren jatorria, erromatarrek ere asko ospatzen baitzuten abenduaren 25ean. == Urteberria Euskal herrian == {{Txp|euskal herria|Euskal herrian}}, beste leku askotan bezala, urtarrilaren 1ean ospatzen dugu urteberria. Aurreko gauean; hau da, '''{{Txp|gabon zaharra|Gabon Zaharran }}''', abenduaren 31n, festa handia ospatzen da familia eta lagunekin. Baina gure lurraldean ere badira ospakizun hau gure tokiko ohiturekin lotzen duten tradizioak, hala nola datorren urterako desioak eskatzea. Euskal Herrian, familia asko elkartzen dira afaltzeko urteberrian, gauerdiko kanpaien erritmoan 12 mahatsak hartzeko, sagardoarekin edo xanpainarekin topa egiteko besteak beste. Haur batzuek Olentzeroren edo Errege magoen opariak ere jasotzen dituzte handik gutxira. ==== Zergatik mahatsak? ==== XVIII. mendean mahats-utza asko sobratu zen, eta orduan asmatu zen mahatsak hartzea zorte ona ematen zuela, eta ez jatea, ordea, zorte txarra mahats guztiak saldu ahal izateko. == Nola ospatzen da urteberria kulturaren arabera == Lehen esan dugun moduan, urteberria munduko jairik garrantzitsuenetako bat da, baina herrialde bakoitzak ospatzeko modu propioak ditu, tradizio kolore eta zapore paregabez beteta. Hemen kontatzen ditugu nola egiten duten hainbat lekutan. === Japonia === {{Txp|Japon|Japonian}}, ospakizuna Oshōgatsu du izena, eta egun batzuk irauten ditu. Hasi baino lehen familiek euren etxeak garbitzen dituzte, gauza txar guztiak atzean utzi eta urtea energia onarekin hasteko. Afarian, soba jaten dute, hauek fideo luzeak dira. Jendeak dio fideoak zenbat eta luzeagoak izan, orduan eta luzeagoa izango dela zure bizitza. === Txina === {{Txp|Txina|Txinan}}, ez dute urte berria urtarrilaren 1ean ospatzen, baizik eta ilargiaren urteberria ospatzen dute, urtarriletik otsailera ospatu daitekeena. Bere egutegiko jairik garrantzitsuenetako bat da. Ospakizunean, dragoi erraldoiekin, su artifizialarekin eta apaintzen dituzten linterna gorriekin desfileak egiten dira. {{Ba al dakizu|testua=Txinako egutegiak, bere horoskopoa du, hamabi animalietan banatua. Animalia horiek tradizio aberats baten parte dira, ezaugarri desberdinak sinbolizatzen dituena eta pertsonen nortasunean, bizitzan eta helmugan eragina dutela uste dena.|irudia=Txinatar horoskopoa.webp}} ==== Horoskopoa jaiotza-urtearen arabera. ==== # '''Arratoia:''' 2008, 2020, 2032... # '''Bufaloa:''' 2009, 2021, 2033... # '''Tigrea:''' 2010, 2022, 2034... # '''Untxia:''' 2011, 2023, 2035... # '''Dragoia:''' 2000, 2012, 2024... # '''Sugea''': 2001, 2013, 2025... # '''Zaldia:''' 2002, 2014, 2026... # '''Ahuntza:''' 2003, 20015, 2027... # '''Tximinoa:''' 2004, 2016, 2028... # '''Oilarra:''' 2005, 2017, 2029... # '''Txakurra:''' 2006, 2018, 2030... # '''Txerria:''' 2007, 2018, 2031... === Eskozia === {{Txp|Eskozia|Eskozian}}, urteberria '''Hogmanay''' du izena, eta oso tradizio berezia dute: ''first footing''. Ohitura horren arabera, gauerditik aurrera etxe batera sartzen den lehen pertsonak zorte ona ekarriko du. Izan ere, zorioneko first footer bat benetan izateko, pertsonak ogia, whiskia edo ikatza bezalako opariak eman behar ditu, urteberriko janaria, edaria eta beroa sinbolizatzen dutenak. === India eta Nepal === Hiri hauetan ({{Txp|India|India}} eta {{Txp|Nepal|Nepal}}), urteberriko sarrera '''Diwaliko''' jaialdian ospatzen da, argiz eta kolorez betetako jaia. Familiek diya izeneko olio-lanparekin apaintzen dituzte etxeak, arropa berria erabiltzen dute, gozokiak partekatzen dituzte eta petardoak eta su artifizialak leherraratzen dituzte. === Filipinak === {{Txp|Filipinak|Filipinetan}}, jendeak zirkulu-estanpatuak dituen arropa erabiltzen du. Gabon zahar gauean, zirkuluek txanponak irudikatzen dituztelako eta zorte ona ekartzen dutelako. Mahaiez ere betetzen dituzte janari borobilak; hala nola laranjak, urteberrian aberastasuna erakartzeko. === Hegoafrika === {{Txp|Hegoafrika|Hegoafrikako}} hiri batzuetan, Johannesburgon adibidez, jendeak lehiotik gauza zaharrak botatzen ditu urteberria ailegatzen denean. Horrek sinbolizatzen du aurreko urteko alde txar guztiak atzean uztea eta berria pentsamolde berrituarekin hastea. n9s1ak0h1dn3zh0adr10kzb966rd3u7 10003319 10003298 2024-12-18T11:35:00Z Sodio.na3 168640 10003319 wikitext text/x-wiki {{Banner|DALL·E 2024-11-29 13.18.38 - A festive New Year's Eve scene featuring a clock striking midnight, glasses of champagne, a bunch of grapes symbolizing the traditional 12 grapes of l.webp}}{{Txikipedia entzun|audioa=[[File:URTE-BERRIA-ENTZUN.ogg|thumb|Urteberria]]}} Urteberria urteko lehen eguna da. Egutegian ziklo berri baten hasiera markatzen du, urte zaharra atzean utzi eta berriari itxaropenez eta ongietorria egiten diogulako. Urteberria munduko jairik garrantzitsuenetariko bat da. == Jatorria == Urteberria ospatzeko ideia aspaldikoa da. Duela milaka urte, {{Txp|Mesopotamia|Mesopotamian}} bizi ziren babiloniarrek jaiak antolatzen zituzten urte berri baten hasiera ospatzeko. Orduan, martxoan egiten zuten, udaberria iristen zenean. Geroago, erromatarrek data aldatu zuten urtarrilaren 1era arte eta Jano jainkoari eskaini zioten. Ordutik ospatzen baitugu urteberria gaur egun herrialde gehienetan. Tradizio hori mantendu egin da denboraren poderioz. === Jano jainkoa === [[Fitxategi:Janus.xcf|alt=|thumb|185x185px|Jano jainkoa]]Jano jainko erromatar bat da, bi aurpegiekin ezagutzen ohi dena: bata gaztea, iraganari begira dagoena, eta bestea zaharra, etorkizunari begira dagoena. Bi aurpegi dituen arren, Janok hasierak irudikatzen ditu gehiago amaierak baino. Horrgatik, urteko lehen hilabetean, urtarrilean, ''Ianuarius'' izendatu zuten haren omenez. Urtarrilaren lehen egunean, erromatarrek zortea eskatzen zioten Janori eta opari txikiak ematen zizkioten elkarri. Ohitura hori izan liteke Gabonetan gauzak oparitzeko ohituraren jatorria, erromatarrek ere asko ospatzen baitzuten abenduaren 25ean. == Urteberria Euskal herrian == {{Txp|euskal herria|Euskal herrian}}, beste leku askotan bezala, urtarrilaren 1ean ospatzen dugu urteberria. Aurreko gauean; hau da, '''{{Txp|gabon zaharra|Gabon Zaharran }}''', abenduaren 31n, festa handia ospatzen da familia eta lagunekin. Baina gure lurraldean ere badira ospakizun hau gure tokiko ohiturekin lotzen duten tradizioak, hala nola datorren urterako desioak eskatzea. [[Fitxategi:Fuochi d'artificio.gif|thumb]] Euskal Herrian, familia asko elkartzen dira afaltzeko urteberrian, gauerdiko kanpaien erritmoan 12 mahatsak hartzeko, sagardoarekin edo xanpainarekin topa egiteko besteak beste. Haur batzuek Olentzeroren edo Errege magoen opariak ere jasotzen dituzte handik gutxira. ==== Zergatik mahatsak? ==== XVIII. mendean mahats-utza asko sobratu zen, eta orduan asmatu zen mahatsak hartzea zorte ona ematen zuela, eta ez jatea, ordea, zorte txarra mahats guztiak saldu ahal izateko. == Nola ospatzen da urteberria kulturaren arabera == Lehen esan dugun moduan, urteberria munduko jairik garrantzitsuenetako bat da, baina herrialde bakoitzak ospatzeko modu propioak ditu, tradizio kolore eta zapore paregabez beteta. Hemen kontatzen ditugu nola egiten duten hainbat lekutan. [[Fitxategi:大晦日の夜4 - panoramio.jpg|thumb]] === Japonia === {{Txp|Japon|Japonian}}, ospakizuna Oshōgatsu du izena, eta egun batzuk irauten ditu. Hasi baino lehen familiek euren etxeak garbitzen dituzte, gauza txar guztiak atzean utzi eta urtea energia onarekin hasteko. Afarian, soba jaten dute, hauek fideo luzeak dira. Jendeak dio fideoak zenbat eta luzeagoak izan, orduan eta luzeagoa izango dela zure bizitza. === Txina === {{Txp|Txina|Txinan}}, ez dute urte berria urtarrilaren 1ean ospatzen, baizik eta ilargiaren urteberria ospatzen dute, urtarriletik otsailera ospatu daitekeena. Bere egutegiko jairik garrantzitsuenetako bat da. Ospakizunean, dragoi erraldoiekin, su artifizialarekin eta apaintzen dituzten linterna gorriekin desfileak egiten dira. {{Ba al dakizu|testua=Txinako egutegiak, bere horoskopoa du, hamabi animalietan banatua. Animalia horiek tradizio aberats baten parte dira, ezaugarri desberdinak sinbolizatzen dituena eta pertsonen nortasunean, bizitzan eta helmugan eragina dutela uste dena.|irudia=Txinatar horoskopoa.webp}} ==== Horoskopoa jaiotza-urtearen arabera. ==== # '''Arratoia:''' 2008, 2020, 2032... # '''Bufaloa:''' 2009, 2021, 2033... # '''Tigrea:''' 2010, 2022, 2034... # '''Untxia:''' 2011, 2023, 2035... # '''Dragoia:''' 2000, 2012, 2024... # '''Sugea''': 2001, 2013, 2025... # '''Zaldia:''' 2002, 2014, 2026... # '''Ahuntza:''' 2003, 20015, 2027... # '''Tximinoa:''' 2004, 2016, 2028... # '''Oilarra:''' 2005, 2017, 2029... # '''Txakurra:''' 2006, 2018, 2030... # '''Txerria:''' 2007, 2018, 2031... === Eskozia === {{Txp|Eskozia|Eskozian}}, urteberria '''Hogmanay''' du izena, eta oso tradizio berezia dute: ''first footing''. Ohitura horren arabera, gauerditik aurrera etxe batera sartzen den lehen pertsonak zorte ona ekarriko du. Izan ere, zorioneko first footer bat benetan izateko, pertsonak ogia, whiskia edo ikatza bezalako opariak eman behar ditu, urteberriko janaria, edaria eta beroa sinbolizatzen dutenak. === India eta Nepal === Hiri hauetan ({{Txp|India|India}} eta {{Txp|Nepal|Nepal}}), urteberriko sarrera '''Diwaliko''' jaialdian ospatzen da, argiz eta kolorez betetako jaia. Familiek diya izeneko olio-lanparekin apaintzen dituzte etxeak, arropa berria erabiltzen dute, gozokiak partekatzen dituzte eta petardoak eta su artifizialak leherraratzen dituzte. [[Fitxategi:Parade-Goers At Kalibo Ati-Atihan Festival, Philippines.jpg|thumb]] === Filipinak === {{Txp|Filipinak|Filipinetan}}, jendeak zirkulu-estanpatuak dituen arropa erabiltzen du. Gabon zahar gauean, zirkuluek txanponak irudikatzen dituztelako eta zorte ona ekartzen dutelako. Mahaiez ere betetzen dituzte janari borobilak; hala nola laranjak, urteberrian aberastasuna erakartzeko. === Hegoafrika === {{Txp|Hegoafrika|Hegoafrikako}} hiri batzuetan, Johannesburgon adibidez, jendeak lehiotik gauza zaharrak botatzen ditu urteberria ailegatzen denean. Horrek sinbolizatzen du aurreko urteko alde txar guztiak atzean uztea eta berria pentsamolde berrituarekin hastea. qvsvdal0mrva1hx36tmxgifwftcfka0 0 1215934 10003055 9996582 2024-12-18T10:08:07Z 81.9.245.201 infotaula wikidatatik 10003055 wikitext text/x-wiki {{Erakunde infotaula|kideak=Galder Perez eta Ane Zabala|hizkuntza=Euskara|mota=Antzerki-konpainia}}Lagun talde bat, eskolan hasitakoari jarraipena emanez antzerkia sortzeari ekin ziona, jolasa eta libertimendua helburu, esplorazioa eta sormen kolektiboa beti lagun. 1996an ''Deustuko Gazte Lokalean'' biltzen hasi ziren antzerkia egiteko gogoz eta asmoz. Bertan antzeztu zuten aurreneko obra: “Infernuko atarian”. 90. hamarkadaren bukaeran, “Aki no pasa nada” dispertsio politikaren kontrako kale ikuskizuna sortu zuten, eta herriz-herri jaietan ibili ziren antzezlana eskaintzen. Ondoren, Deustuko Erriberako ''Blokin'' etxe okupatuan taldearen antzezlan jendetsuena eraiki zuten: “Trokaolatarrak”, baserri komedia beltza, satirikoa eta ia-musikala. Mende berriarekin batera, norabide berria hartu zuen ''Gilkitxaro''-k. Otxarkoagara joan ziren, alderdi komunistaren lokal zaharrera, eta bertan antzezlan absurdo eta komiko metafisikoekin jolasean hasi ziren. Trilogia antzekoa osatzen dute “Elevator”, “Honolul leku bat” eta “8 begi” antzezlanek. Gaztetxeez gain, bestelako herri-ekimenekin nahastuta egin dute antzerki-ibilbidea. Plaza askotan erakutsi dituzte haien lanak. Kolektibo handi bezala hasi zena, urteak pasata, lagun biren arteko antzerki ibilbide bilakatu zen. [[Ane Zabalak]] eta [[Galder Perez]]<nowiki/>ek eman zioten jarraipena, hasierako helburuei helduta: askatasunez sortu, libertimenduak gidatuta, euskaraz eta bide berrien bila beti, umorea lagun. [[Fitxategi:Gilkitxaro 3.jpg|ezkerrera|thumb|367x367px|Galder Perez eta Ane Zabala]] Ordutik, antzezlan propio mordoa sortu dute eta beste sortzaile askorekin batu izan dira. Esate baterako, [[Edorta Jimenez]]<nowiki/>ek idatzi zuen “Mirande Kabareta” sortu zuten, Korrika Kulturala lagun. Bertan, Mundakako idazleaz gain, Txuma Murugarren eta Rafa Aceves musikariek ere parte hartzen zuten. Ondoren, Gaizka Sarasola Lesakako antzerkigileak taldearentzat beren-beregi idatzitako “Urak ttiki dire” antzeztu zuten. Aiora Sedano aktorearekin ere lan egindakoak dira, berarekin sortu zuten “Morbus Operandi”. Azken kolaboratzaileen artean, [[Lutxo Egia]] idazle eta kultur aktibista dago, bere testuan oinarritutako lana, “Identitarteak”, estreinatu baitzuen taldeak 2023an. Lan honekin batera, taldekide berria batu zen ''Gilkitxaro'' konpainiara: [[Aitor García de Vicuña]] (Gartxitxo) musikari gasteiztarra, ''Montauk'', ''Mice'' edota ''Libe'' bezalako proiektuetan aritutakoa. == Ezaugarriak == Komedia izan dute ardatz. Ia beti sorkuntza kolektiboan oinarritu izan dira, eta euren testu propioak taularatu dituzte. Eduki aldetik, gai sozial eta politikoak jorratu ohi dituzte, herri mugimenduekin izan duten atxikipena dela-eta. Hausnarketa sakonen bueltan aritzen diren arren, umoreak dakarren jolasa eta arintasunarekin bat egiten dute. == Taularatutako antzezlanen zerrenda == * Infernuko atarian (1996) * Aki no pasa nada (Kale-ikuskizuna) (1999) * Trokaolatarrak (2000) * Porrusalda (Kale-ikuskizuna) (2001) * Elevator (2003) * Honolulu, leku bat (2004) * Mirande kabareta (2008)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ganbila.eus|url=https://www.ganbila.eus/hemeroteka-868|aldizkaria=www.ganbila.eus|sartze-data=2024-12-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ganbila.eus|url=https://www.ganbila.eus/hemeroteka-23|aldizkaria=www.ganbila.eus|sartze-data=2024-12-01}}</ref> * 8 begi (2009) * Urak ttiki dire (2013) * Adarretatik zintzilik (2015) * Off the Record (2016) * Morbus operandi (2017)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zazpi urtez praktiketan|hizkuntza=eu|data=2018-05-19|url=https://www.berria.eus/kultura/kritikak/zazpi-urtez-praktiketan_1206320_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-01}}</ref> * ETAren agiri bulegoa (laburra)<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Eskerrik Basko'|hizkuntza=eu|data=2021-06-16|url=https://www.berria.eus/kultura/kritikak/eskerrik-basko_1295759_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-01}}</ref> (2019) * ETAren agiri bulegoa (2021) * Identitarteak (2023)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hautsi da anphora|hizkuntza=eu|data=2023-04-26|url=https://www.berria.eus/kultura/kritikak/hautsi-da-anphora_1334255_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ganbila.eus|url=https://www.ganbila.eus/hemeroteka-1054|aldizkaria=www.ganbila.eus|sartze-data=2024-12-01}}</ref> == Argitalpenak == * Hiru Geltoki lurrun ( 2020) * Lau metrora (2020) * Lurrun minez (2020) * Off the record (2020) * 25 gau eta bat gehiago (2021)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ganbila.eus|url=https://www.ganbila.eus/hemeroteka-832|aldizkaria=www.ganbila.eus|sartze-data=2024-12-01}}</ref> * Eztenbako tribuak (2011) == Erreferentziak == <references /> == Ikus,gainera == * [[Zerrenda:Euskal Herriko antzerki taldeak|Euskal Herriko Antzerki taldeen zerrenda]] * [[Euskal antzerkigintza|Euskal Antzerkigintza]] == Kanpo-estekak == * [https://www.gilkitxaro.eus/ Web-orria] * [[Ganbila.eus|Ganbila]] 0scav10x62kdgaoszmobng0tb8jks0q 0 1216027 10003083 9996616 2024-12-18T10:15:06Z 81.9.245.201 infotaula wikidatatik 10003083 wikitext text/x-wiki {{Erakunde infotaula|mota=Antzerki-konpainia|kideak=Saioa Iribarren, Ander Basaldua|hizkuntza=Euskara}} '''Goitibera Teatro''' antzerki konpainia 2014. urtean sortu zen, [[Saioa Iribarren]] (Nafarroa) eta [[Ander Basaldua]]<nowiki/>ren (Bizkaia) eskutik. Euren sorkuntzetan, [[Gaizka Chamizo]], [[Nerea Ariznabarreta Izkue|Nerea Ariznabarreta]], [[Aiora Sedano]], Leire Orbe edo [[Oier Zuñiga]] aktore eta sortzaileek parte hartu izan dute, besteak beste. Goitiberaren erronka euskal antzerkiari ekarpen bat egitea da. Publikoaren fideltasunaren bila, euskarazko teatro sakon, poetiko, eder eta dibertigarri bat sortzea da konpainiaren apustua. == Ezaugarriak == Saioa Iribarren eta Ander Basalduak Bartzelonako “Escuela Internacional de Teatro Estudis Berty Tovías” eskolan ikasi zuten. Jacques Lecoq maisu frantsesaren pedagogiari jarraiki, Goitibera konpainiaren antzerkia mugimenduan oinarritzen da, ikuspegi eta estilo ezberdinak lantzen dituelarik: kluna, bufoia, maskarak… etab. Memoria historikoa eta gai sozialak jorratu ohi ditu, umorea eta hausnarketa sakonak uztartuz. [[Fitxategi:ZURI Pabilioi 6eko antzerki arinean (2022). Gaizka Chamizo eta Ander Basaldua. Argazkilaria Iñigo Cobo.jpg|ezkerrera|thumb|ZURI antzelanean, Gaizka Chamizo eta Ander Basaldua]] Bestalde, lan pedagogikoa garatzen dute ikastaro trinkoak eskainiz (Lecoq-en pedagogian oinarritutako antzerki fisikoa, kluna, maskarak...); eta 2021. urtetik aurrera, “''Baratxinto Fest'': Pirinioetako Arteen Jaialdia” antolatzen dute, kalitate handiko proposamenak (arte eszenikoak, arte bisualak...) landa eremura eramanez. Azken urteotan, euren antzezlanek hainbat sari jaso dituzte: - “I’M A REAL ARTIST” - Publikoaren Saria (2016). Pabilioi 6-eko Antzerki Arinaren IV. Jardunaldietan (TEATRO a la BOINA kolektiboarekin). - AMATXIK DIXIT<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Antzerki ez hain arina|hizkuntza=eu|data=2019-05-02|url=https://www.berria.eus/kultura/kritikak/antzerki-ez-hain-arina_1249118_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Antzeztua izatetik irakurria izatera|hizkuntza=eu|data=2020-01-05|url=https://www.berria.eus/kultura/antzeztua-izatetik-irakurria-izatera_1264588_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-02}}</ref> - Kriseilu Saria Euskarazko Piezarik Onenari eta Publikoaren Saria (2019). Pabilioi 6-eko Antzerki Arinaren VII. Jardunaldietan. - ZURI<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ganbila.eus|url=https://www.ganbila.eus/hemeroteka-998|aldizkaria=www.ganbila.eus|sartze-data=2024-12-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txikian handi|hizkuntza=eu|data=2022-04-20|url=https://www.berria.eus/kultura/kritikak/txikian-handi_1312548_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-02}}</ref> – Kriseilu Saria Euskarazko Piezarik Onenari eta Aktore Onenaren Saria Ander Basalduarentzat (2022). Pabilioi 6-eko Antzerki Arinaren IX. Jardunaldietan. == Taularatutako antzezlanen zerrenda == * Sisiforen Amarrua - La treta de Sísifo (2014, Klownaldia) * Izar eta Astro, maitasun istorio bat - Estrella y Astro, una historia de Amor (2014, Galdakao) * Beltxarga Beltza (2015, Pabilioi 6) * "I'm a real artist" (2016, Pabilioi 6. Teatro a la boina kolektiboarekin) * YIJAAA!!! (2019, Leioako Umore Azoka) * Amatxik dixit (2019, Pabilioi 6) * Kasilda, bukatzen ez den sua (2021, Eibarko Coliseo antzokia)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Saskiaren neska|hizkuntza=eu|data=2021-10-23|url=https://www.berria.eus/kultura/kritikak/saskiaren-neska_1302966_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Instagram|url=https://www.instagram.com/p/Ca_xj2FtU3x/|aldizkaria=www.instagram.com|sartze-data=2024-12-02}}</ref> * Zuri (2022, Pabilioi 6) * Eraitsi SL (2024, Leioako Umore Azoka)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kontuz, lanak!|hizkuntza=eu|data=2024-06-04|url=https://www.berria.eus/kultura/analisia-kultura/kontuz-lanak_2126001_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-02}}</ref> == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Euskal Herriko antzerki taldeak|Euskal Herriko Antzerki taldeen zerrenda]] * [[Euskal antzerkigintza|Euskal Antzerkigintza]] == Kanpo-estekak == * [https://www.goitibera.info/ Web-orria] * [https://www.instagram.com/goitibera/ Instagram] * [https://www.facebook.com/GoitiberaAntzerkia/ Facebook] * [https://youtube.com/@goitibera6120?si=JtQGiQNLsUOWdLb0 Youtube] * [[Ganbila.eus|Ganbila]] edxz44kcs6yb022poc5jf7md0k1or2k 2 1216143 10002380 10001690 2024-12-17T12:41:53Z 88.10.215.4 10002380 wikitext text/x-wiki === Erdi Aroa === [[Erdi Aroa|'''Erdi Aroa''']] Mungialdeko hainbat herriren sorrerarekin eratxiki daiteke, hala nola: [[Laukiz]], 1093an [[Albonigako monasterioa|Albonigako monasterioaren]] eskrituran agertzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lauquíniz|hizkuntza=es|data=2024-07-25|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Lauqu%C3%ADniz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ( herria [[Munio Munioruz de Lauquíniz]] antzinako [[oinetxe]] baten jabearengandik dator); [[Fruiz]], VIII. mendearen amaieran sortua, baina garai horretan Fortunio asturiarrak herria menderatu zuen [[Asturiazagako borroka|Asturiazagako borrokan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; eta [[Fika|Fika,]] 1427an udalerriaren lehenengo eskuzko lekukoaren agerpenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fika|hizkuntza=eu|data=2023-01-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bizkaiko probintziaren eskualde honetan, [[Butroe (familia)|Butroe familiak]] zuen presentzia azpimarratu daiteke. [[Haro etxea|Haro etxeak]] ere garrantzia izan zuen Bizkaian. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], Barrika bere [[Balea arrantza|balea-jardueragatik]] nabarmendu zen, izan ere, [[Lope Díaz de Haro|Lope Díaz de Harokek]] emandako hiri-gutunean aipatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BARRIKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/barrika/ar-6817-16218/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Baleen ehiza, funtsezko jarduera izan zen eskualdeko ekonomian, ez bakarrik zuzeneko balio ekonomikoagatik, baita tokiko nortasunari egindako ekarpenagatik ere <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mende berean ere [[Plentzia]] [[hiribildu]] moduan sortu zen, ''Plasentia de Butron'' izenarekin. Hiribilduari [[Logroñoko Forua]] eman zitzaion eta hurrengo [[Zerrenda:Bizkaiko jaun eta andreak|Bizkaiko jaun-andreek]] eta [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako errege-erreginek]] forua berretsi zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. == Historiaurrea == [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":17">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":16" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":16" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":17" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. == Flysch == [[Fitxategi:Esculls a Sopela.jpg|thumb|Sopelako Flysch-ak]] [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten sedimentu eta fosilak gordetzen dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira haien antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. == Inguru naturala == === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":14" />. [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":15" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. === Ibaiak === [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroi ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko (Butroe) gaztelua 06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":2" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":3" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":3" />. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":12" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016 Euskal Jaiak 3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia azoka 0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten]], esaterako <ref name=":10" />. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29<br />]] == Pertsona garrantzitsuak == * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra <ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Santiago Arriaga|Santiago Arriaga Arrien]] ([[1903]] - [[1936]]), apaiz [[Hirukoiztar|hirukoiztarra]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrietakoa]] <ref name=":4" />. * [[Patxi Gondra|Biktoriano Gondra Muruaga]] ([[1910]]-[[1974]]), apaiz [[Pasiotar|pasiotarra]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrietakoa]] <ref name=":4" />. * [[Juan Maria Uriarte]] ([[1933]]-), apaiza eta apezpikua izandakoa Fruizekoa <ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Andoni Gerrikaetxebarria]] (Begoña, 1934), Bilboko Elizbarrutiko Bikario Nagusia(1989-2006) fruiztarra <ref name=":5" />.. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. 1995ean bere doktorego-tesian herriko euskara aztertu zuen <ref name=":5" />.. * [[Inmaculada Arostegi]] ([[1966]]-), matematikaria, irakaslea eta ikertzailea Euskal Herriko Unibertsitatean ([[Gamiz-Fika]])<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] ([[1978]]-[[2023]]) [[Abokatu|abokatua]], [[Sare (mugimendua)|Sare Herritarreko]] eta Erabakizaleak taldeko kidea (Gamiz-Fika)<ref name=":6" />. * [[Jon Barrenetxea]] (2000), txirrindularia Gamiz-Fikarra<ref name=":6" />. * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazlea. [[Gomez Gonzalez Butroe|Gomez Gonzalez Butroeren]] alaba zen, Butroeko jauna eta oinaztarren buruzagia (Gatika) <ref name=":7">{{Erreferentzia|izenburua=Gatika|hizkuntza=eu|data=2023-11-15|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gatika|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Angel Sertutxa]] ([[1931]]-), futbolaria (Gatika) <ref name=":7" />. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia (Gatika)<ref name=":7" />. * [[Leixuri Arrizabalaga]] ([[1981]]-), abokatu eta politikari jelkidea (Gatika)<ref name=":7" />. * [[Amaia Cayero]] ([[1984]]-), kazetaria (Gatika)<ref name=":7" />. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Iñigo Urrutia]] ([[1966]]-), [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] [[Administrazio-Zuzenbidea|Administrazio-Zuzenbideko]] irakaslea (Maruri-Jatabe) <ref name=":8" />. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. = Silvia Suppo = '''Silvia Suppo''' ([[Rafaela]], [[Santa Fe (Argentina)|Santa Fe]], 1958ko abuztuaren 31a – [[Ibidem]], 2010eko martxoaren 29a) militante politiko eta soziala izan zen Rafaela hirian, Santa Fe-n. [[Diktadura zibiko-militarra|Diktadura zibiko-militarraren]] biktima, ''Causa Brusa''-n lekuko giltzarria, eta ''Megacausa Rafaela''-ren<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Guadagno|izenburua=Silvia Suppo y la megacausa de Rafaela|hizkuntza=es|data=2018-03-30|url=https://www.pausa.com.ar/2018/03/silvia-suppo-y-la-megacausa-de-rafaela/|aldizkaria=Pausa|sartze-data=2024-12-04}}</ref> lehen salatzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen; 2010eko martxoaren 29an hil zuten eta ez zen deklaratzera heldu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Doce puñaladas para una víctima de la dictadura|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-142941-2010-03-30.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref>. {{Biografia infotaula oinarria | izena = Silvia Suppo | irudia = Pancarta de Silvia Suppo.jpg | oina = Silvia Supporen pankarta | izen osoa = Silvia Suppo | jaiotza data = 1958ko abuztuaren 31a | jaiotza hiria = Rafaela | jaiotza herrialdea = Argentina | heriotza data = 2010eko martxoaren 29a | heriotza hiria = Rafaela | heriotza herrialdea = Argentina }} == Bere militantzia politikoaren hastapenak == Rafaelako Merkataritza Eskola Nazionalean zegoela (gaur egun, Irakaskuntza Ertainetako Eskola, 429. zk., Mario Vecchioli<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Escuela de Enseñanza Media N° 429 "Mario Vecchioli"|hizkuntza=es|url=https://escuela429mvecchioli.wordpress.com/|aldizkaria=Escuela de Enseñanza Media N° 429 "Mario Vecchioli"|sartze-data=2024-12-04}}</ref>), Bigarren Mailako Ikasleen Batasunean (UES) hasi zen militatzen, Rafaela hiriko ''Barranquitas'' auzoko Adin Txikikoen Etxeko gazte-talde batekin batera gizarte-lana eginez. Bertan, irakurketak, jolasak eta eskola laguntza egiten zuten.Hugo Suppo anaiak Paula Kuschnir-en Silvia dokumentalean deskribatzen duenez, ez zuten katolizismoan jatorria, baina ikuspegi humanista partekatzen zuten<ref name=":0">{{erreferentzia|urtea=2011|izenburua=Verdad y Justicia por Silvia Suppo|orrialdeak=1-8|hizkuntza=es|url=https://archivo.argentina.indymedia.org/uploads/2011/07/revista_silvia_nro_00.pdf|aldizkaria=Verdad y justicia|zenbakia=0|argitaratze-lekua=Rafaela, Santa Fe}}</ref>. Bigarren Mailako Ikasleen Elkartean ere parte hartu zuen, eta ''Qué hacer'' aldizkaria argitaratu zuten<ref name=":0" />. ''[[Juventud Peronista]],'' ''[[Partido Peronista Auténtico]]'' eta beste korronte politiko batzuetako militanteekin batera, Zine Kluba deitu zutena gauzatu zuten. Silvia errusiar, latinoamerikar, europar eta amerikar zinema berriko [[8mm (filma)|8 mm]]-ko filmen proiekzioez arduratzen zen, eta horietatik abiatuta eztabaidak egiten zituzten <ref name=":0" />. Bigarren hezkuntza amaitu zuenean, Silviak Reinaldo Hattemer ezagutu zuen, Montonerosen ildoko ''Juventud Peronistan'' militante izandakoa; harekin ezkontzeko asmoa zuen <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Sentencia del Tribunal Supremo (Sala de lo Social, Sección 1a) Sentencia no 876/2016, de 20 de Octubre (2016)|orrialdeak=630–631|data=2017-09-23|url=https://doi.org/10.1093/ojlr/rwx037|aldizkaria=Oxford Journal of Law and Religion|alea=3|zenbakia=6|issn=2047-0770|doi=10.1093/ojlr/rwx037|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cuando el aborto es un crimen - El Cohete a la Luna|data=2024-12-04|url=http://web.archive.org/web/20241204141346/https://www.elcohetealaluna.com/cuando-el-aborto-es-un-crimen/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref>. Hattemer, gaur arte desagertuta egon dena, "alemaniarra" bezala ezagutzen zuten, Santa Fe hirian bizi zen eta bahitetxe batean lan egiten zuen. Aste batzuetan bere burua "gorde" ondoren, urtarrilaren 25ean Rafaelara itzuli zen bere anaiaren ezkontzara joateko, Jesusen Bihotz Sakratuaren elizan. Han atxilotu zuten Rafaelako Polizia Buruzagitzako zibilek eta poliziek<ref name=":1" />. Silvia Suppo bahitu zutenean, ''Juventud Peronistan'' parte-hartze politikoa zuen, eta lan barrial bat ''Villa Podio'' hirian <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sentencia del Tribunal Supremo (Sala de lo Social, Sección 1a) Sentencia no 876/2016, de 20 de Octubre (2016)|orrialdeak=630–631|data=2017-09-23|url=https://doi.org/10.1093/ojlr/rwx037|aldizkaria=Oxford Journal of Law and Religion|alea=3|zenbakia=6|issn=2047-0770|doi=10.1093/ojlr/rwx037|sartze-data=2024-12-04}}</ref>. == Bahiketa eta gatibualdia == Silvia Suppo 1977ko maiatzaren 24an atxilotu eta bahitu zuten Rafaela hirian, Hugo Suppo anaiarekin eta Jorge Alberto Destefanirekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Causa: "Violación y Aborto Clandestino en Campo de Concentracion "(Silvia Suppo) - Patricia Isasa - La lucha que se pierde es la que se abandona|data=2019-06-08|url=https://web.archive.org/web/20190608213041/https://www.patriciaisasa.com.ar/spip.php?article174|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> batera, urte batzuk geroago bere senarra izango zena. Ordu batzuk Rafaelako Poliziaren Buruzagitzan eman ondoren, gaueko orduetan kaputxadunak Santa Fe hirira eraman zituzten, eta han gatibu jarraitu zuten [[4. sekzionala|4. sekzionalan]] (2016an [[Memoriaren Leku]] izendatua). Han hilabete eta erdi egon ziren atxilotuta, desagertuta. Polizia etxe horretan gutxienez hiru gizonek bortxatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grietas en el silencio: una investigación sobre la violencia sexual en el marco del terrorismo de Estado|argitaletxea=CLADEM : Instituto de Género, Derecho y Desarrollo|data=2011|editore-abizena=Aucía|editore-izena=Analía|isbn=978-987-27016-0-4|sartze-data=2024-12-04}}</ref>. == Gizarteriaren aurkako delituen auzietan lekukoa == [[Fitxategi:Pegatina 3j niunamenos fotografas feministas santa fe Argentina 2019 -27 silvia suppo.jpg|thumb|Silvia Supporen oroimenez 2019ko ekainaren 3an itsatsitako pegatina]] Silvia Suppo Santa Fe probintziako [[Gizateriaren aurkako delituak|gizateriaren aurkako delituen]] lekuko eta bultzatzailea izan zen, eta errepresiogileei zigorrak ezarri zizkieten. == Silvia Supporen memoria == Silvia Supporen istorioa hainbat emanalditan berragertzen da, kulturaren hainbat esparrutatik, bai literaturan, bai zineman. Baita eztabaida publikoen instantzietan ere, Santa Fe probintziako buruzagi sozial eta politikoek aipatua. = Gioconda Belli = == Biografia == Gioconda Belli [[Managua|Managuan]] jaio zen, 1948ko abenduaren 9an. Bere aita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gioconda Belli: "Me han querido quitar mi patria y mi nacionalidad, pero nada pueden contra mi esencia nicaragüense"|hizkuntza=es|data=2023-05-30|url=https://www.elmundo.es/cultura/literatura/2023/05/31/6475cce6fc6c832b608b45c3.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-12-03}}</ref>, Humberto Belli, enpresaburua izan zen, eta bere ama, Gloria Pereira, Managuako Antzerki Experimentalaren fundatzailea izan zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Don|abizena=Rubin|izenburua=World Encyclopedia of Contemporary Theatre: The Americas|argitaletxea=Routledge|hizkuntza=en|abizena2=Solorzano|izena2=Carlos|data=2013-10-08|url=https://books.google.es/books?id=NU1GAQAAQBAJ&pg=PA340&lpg=PA340&dq=teatro+experimental+de+Managua,+Gloria+Pereira&source=bl&ots=B_0IsCX6Lm&sig=lghxFcpdRQpbQXKh7iBkVwlCwbY&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwimmuPI2dzPAhVHnBoKHcgpDsYQ6AEIMDAE#v=onepage&q=teatro%20experimental%20de%20Managua,%20Gloria%20Pereira&f=false|isbn=978-1-136-35928-6|sartze-data=2024-12-03}}</ref>. Bellik lehen hezkuntza Managuako ''La Anunciación'' Eskolan gauzatu zuen; bigarren hezkuntza, berriz, [[Madril|Madrileko]] ''Real Santa Isabel'' Eskolan egin zuen 1965ean. Filadelfian ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]) Publizitate eta Kazetaritzako diploma bat lortu ondoren, Managuara itzuli zen. [[Fitxategi:Gioconda Belli announces the release of her novel El intenso calor de la luna (15598519167).jpg|thumb|Gioconda Bellik ''El intenso calor de la luna'' eleberria iragartzen du. ]] 1967an lehen aldiz ezkondu zen. Bere lehen alaba, Maryam, 1969an jaio zen, Melissak 1973an jarraituta. Bigarren ezkontzatik Camilo jaio zen 1978an. 1987an hirugarren aldiz ezkondu zen, eta Adriana jaio zen ezkontza horretatik 1993an.1990az geroztik, Estatu Batuen eta Nikaraguaren artean igaro zuen denbora. 2013an, [[Nikaragua|Nikaraguan]] finkatu zen behin betiko.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Escritores.org|izenburua=Belli, Gioconda|hizkuntza=es-es|data=2013-10-28|url=https://www.escritores.org/biografias/145-gioconda-belli|aldizkaria=www.escritores.org|sartze-data=2024-12-03}}</ref> Diktadura [[Somozista|somozistan]], Belli jazarria izan zen eta [[Mexiko|Mexikon]] eta [[Costa Rica|Costa Rican]] erbesteratu zen; 1979ko [[Iraultza Sandinista|Iraultza Sandinistaren]] garaipenarekin Nikaraguara itzuli zen arte. Han, hainbat kargu izan zituen gobernu berrian, baina 1993an [[Daniel Ortega|Daniel Ortegaren]] kudeaketaren norabide autoritarioarekin izandako desadostasunengatik kargua utzi zuen eta Madrilera joan zen bizitzera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lejos de una Nicaragua irreal {{!}} Nueva Sociedad|data=2022-12-12|url=https://nuso.org/articulo/302-lejos-de-una-nicaragua-irreal/|aldizkaria=Nueva Sociedad {{!}} Democracia y política en América Latina|sartze-data=2024-12-03}}</ref>, erbesteratuta. 2023ko otsailean, Gioconda Belli eta beste 93 pertsona, (tartean [[Sergio Ramírez Mercado|Sergio Ramirez]] eta Luis Carrion), "aberriaren traidoretzat" jo zituzten edozein kudeaketa edo kargu publikotarako gaitasunik gabe utziz; Daniel Ortega eta Askatasun Nazionalaren Fronte Sardinistaren kontra egon zirelako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gioconda Belli rompió su pasaporte nicaragüense en televisión|hizkuntza=es-ES|data=2023-02-23|url=https://www.infobae.com/cultura/2023/02/23/gioconda-belli-rompio-su-pasaporte-nicaraguense-en-television/|aldizkaria=infobae|sartze-data=2024-12-03}}</ref> Otsailaren 23an, Bellik [[Gabriel Boric]] [[Txile|Txileko]] presidentearen eskaintza onartu zuen, Txileko herritartasuna izateko, Nikaraguako herritartasuna kendu ostean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Escritora nicaragüense Gioconda Belli acepta nacionalidad chilena tras ofrecimiento del Presidente Boric - La Tercera|url=https://www.latercera.com/nacional/noticia/escritora-nicaraguense-gioconda-belli-acepta-nacionalidad-chilena/KNK3HLZ7HJCUJAHVLMD7HMC7RE/?outputType=amp|aldizkaria=www.latercera.com|sartze-data=2024-12-03}}</ref> 2024ko urtarrilean, [[Espainia|Espainiako]] Gobernuak Espainiako nazionalitatea ematen dio, herritar-agiri bidez. == Erreferentziak == <references /> dyukcpwftjyl5nny243at8690x04ycf 10002680 10002380 2024-12-17T18:47:31Z 88.13.93.118 Erdi Aroa 10002680 wikitext text/x-wiki === Erdi Aroa === [[Erdi Aroa|'''Erdi Aroa''']] Mungialdeko hainbat herriren sorrerarekin eratxiki daiteke, hala nola: [[Laukiz]], 1093an [[Albonigako monasterioa|Albonigako monasterioaren]] eskrituran agertzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lauquíniz|hizkuntza=es|data=2024-07-25|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Lauqu%C3%ADniz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ( herria [[Munio Munioruz de Lauquíniz]] antzinako [[oinetxe]] baten jabearengandik dator); [[Fruiz]], VIII. mendearen amaieran sortua, baina garai horretan Fortunio asturiarrak herria menderatu zuen [[Asturiazagako borroka|Asturiazagako borrokan]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; eta [[Fika|Fika,]] 1427an udalerriaren lehenengo eskuzko lekukoaren agerpenarekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fika|hizkuntza=eu|data=2023-01-25|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fika|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Horrez gain, badira garai honetan eraikitako azpiegiturak: [[San Lorentzo Martiria|San Lorentzo Martiriaren]] elizatea (Maruri-Jatabe), Urdulizeko [[Santa María ermita]] eta Sopelako [[Elizatea sopela|elizatea]]. [[XIII. mendea|XIII. mendean]], Barrika bere [[Balea arrantza|balea-jardueragatik]] nabarmendu zen, izan ere, [[Lope Díaz de Haro|Lope Díaz de Harokek]] emandako hiri-gutunean maiz aipatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BARRIKA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/barrika/ar-6817-16218/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Baleen ehiza, funtsezko jarduera izan zen eskualdeko ekonomian, ez bakarrik zuzeneko balio ekonomikoagatik, baita tokiko nortasunari egindako ekarpenagatik ere <ref name=":22">{{Erreferentzia|izenburua=Barrika (herria)|hizkuntza=eu|data=2024-04-17|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Barrika_(herria)|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mende berean ere [[Plentzia]] [[hiribildu]] moduan sortu zen, ''Plasentia de Butron'' izenarekin. Hiribilduari [[Logroñoko Forua]] eman zitzaion eta hurrengo [[Zerrenda:Bizkaiko jaun eta andreak|Bizkaiko jaun-andreek]] eta [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako errege-erreginek]] forua berretsi zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plentzia|hizkuntza=eu|data=2024-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Plentzia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bizkaiko probintziaren eskualde honetan, [[Butroe (familia)|Butroe familiak]] zuen presentzia azpimarratu daiteke. Garai hartan, Europa [[Izurri Beltza|izurri beltzaren]] [[Epidemia|epidemian]] murgilduta zegoen, eta biztanleriaren zati handi bat akabatu zuen. Horri gosete luze bat gehitu zitzaion, Europa krisira eraman zuena. Ondorioz, Bizkaiko [[jauntxo]] [[Feudalismo|feudalek]] lehian jardun behar izan zuten, baliabide eskasiagatik eta bizirik iraun zuten [[Basailu|basailuengatik]]. Bizkaian ([[Araba]]<nowiki/>n eta [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] bezala), ahaide nagusiak bi bandotan banatu ziren: [[Oñaztarrak]] eta [[Ganboinoak]], bandokideen gerra eragin zutenak. [[Leinu]] ezberdinek bat egiten zuten aliantzetan, eta edozein ahulezia baliatzen zuten etsaien baliabideez jabetzeko<ref name=":18">{{Erreferentzia|abizena=Aitor|izenburua=Castillo de Butrón. ⚔Una fortaleza transformada en un castillo de cuento📖|hizkuntza=es|data=2019-05-27|url=https://sitioshistoricos.com/castillo-de-butron-historia-e-informacion-practica/bizkaia/|aldizkaria=SITIOS HISTÓRICOS|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Mungiako [[Billela]] familia adibidez,<ref name=":19">{{Erreferentzia|izenburua=Historia - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/historia|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Ganboinoen aldekoa zen eta hainbat liskar izan zituen Butroetarrekin. Gatazka horiei erantzuteko, Mungiako herritarrek Bizkaiko Jaunari, [[Don Juan infante|Don Juan infanteari]], eskatu zioten hiribilduaren titulua, nobleen erasoetatik babesteko. Hala, 1376ko abuztuaren 1ean, Mungia hiribildu gisa eratu zen [[Logroñoko Forua|Logroñoko forupean]]<ref name=":19" />. Butroetarren leinua [[Haroko Etxetik]] dator, X. eta XIV. mendeen arteko Bizkaiko jauntxoak. Familia honek lur asko eta [[burdinola]] batzuk zituen. 1468an bando-gerrarik handienetako bat gertatu zen, non Butroek gerlari asko galdu zituen: alde batetik [[Marzanatarrak]] (Ganboinoen aliatuak) eta bestetik [[Ibarratarrak]], Butroetarren (Oñatiko bandoaren) laguntza zutenak. 1457. urtera arte luzatu zen gerra, [[Zerrenda:Gaztelako errege-erreginak|Gaztelako erregeek]] esku hartu eta gerrazaleak erbesteratu zituzten arte<ref name=":18" />. == Historiaurrea == [[Fitxategi:Silex Griquatown.2009.0.197 fond.jpg|thumb|Silexa]] '''[[Historiaurrea|Historiaurreko]]''' giza jarduera berezia da [[Bilboko abra|Abratik]] [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] kostaldeko eremuan, [[Kurtziako aire zabaleko estazioa]] deitutakoa. Aztarnategi handi hori, berez, [[Erdi Paleolitoa|Erdi Paleolitoaz]] geroztik egindako okupazio handi eta jarraituaren emaitza da, eta bertan garai askotako harri-materialak dokumentatzen dira, [[Flysch|Flyscharen]] [[Suharri|silexa]] erauzteko eta zizelkatzeko lanekin eta beste baliabide batzuen (animaliak, landareak, itsasokoak) ustiapenarekin zerikusia dutenak<ref name=":17">{{erreferentzia|izena=Joseba Rios Garaizar Diego Garate Maidagan Lydia Zapata Peña Zaira Marcos Gómez Encarnación Regalado Bueno|urtea=2003|izenburua=EL YACIMIENTO PREHISTÓRICO AL AIRE LIBRE DE MANDAÑU (GORLIZ, BIZKAIA)|argitaletxea=KOBIE|hizkuntza=es|url=https://www.bizkaia.eus/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/kobie_27_EL%20YACIMIENTO%20PREHIST%C3%93RICO%20AL%20AIRE%20LIBRE%20DE%20MANDA%C3%91_5.pdf#:~:text=El%20yacimiento%20de%20Manda%C3%B1u%20ha%20sido%20localizado%20durante,l%C3%ADticos%2C%20asignables%20en%20su%20mayor%C3%ADa%20al%20Neol%C3%ADtico%20Final-Calcol%C3%ADtico.|ISSN=ISSN 0214-7971}}</ref>. Material hori gure lehenengo komunitateek erabili zituzten tresnak egiteko, eta Uribe Kostako udalerrietan (Getxo, Sopela, Gorliz eta Barrika), silexezko azaleratze naturalen aprobetxamenduarekin zerikusia zuten tailer txikien aztarnak ageri dira <ref name=":16">{{Erreferentzia|izenburua=Kurtzioko aztarnategia|url=https://toponimia.barrika.eus/es/kurtzioko-aztarnategia/toponimo/276/|aldizkaria=toponimia.barrika.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. Duela urte batzuetatik ezagutzen da [[Galea lurmuturra|Punta Galeatik]] [[Plentzia|Plentziako]] itsasadarrera garatzen den [[Kurtziako Estazioa|Kurtziako Estazioaren]] aberastasun arkeologikoa. Aztarnategi hau, izan ere, [[Dima|Dimako]] [[Axlor]] haitzuloarekin batera, duela 35.000 urte gizakiak [[Bizkaia|Bizkaian]] izan zuen presentziaren testigantza bakarra da <ref name=":16" />. 1959an egin zen lehenengo lan arkeologikoa zonalde honetan; [[Jose Migel Barandiaran]], [[Antonio Agirre]] eta [[Mario Grande|Mario Granderen]] eskuetatik. Eremu osoan egindako zundaketen artean, bi, [[Atxabiribil|Atxibiribilekoa]] eta [[Iturralde bizkaia|Iturraldekoa]], Sopelan egindakoak dira (aizkora leunduak aurkitu ziren Arrietara eta Barinatxen). Aurkikuntza hauei esker, Erdi Paleolitoko [[mousteriar]] guneekin lotura duen sekuentzia kultural bat egin ahal izan da<ref name=":16" />. [[Gorliz|Gorlizen]], esaterako, [[Mandañuko aztarnategia]] aurkitu dute, [[Butroe (ibaia)|Butroe]] itsasadarraren eskuinaldean, [[Isuskitzako mendilerroa|Isuskitzako]] meandroaren parean. Aire zabaleko kokapen berri horren aurkikuntza [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] lurraldea hobeto ulertzeko eta Kurtziako silexa izan duen garrantzi ekonomikoa balioesteko balio izan du<ref name=":17" />. [[Sopela]] eta [[Urduliz]] artean ere, zazpi monumentu megalitiko daude [[Munarrikolanda|Munarrikolandako]] mendilerroan (Berango–Sopela)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinturón Verde del Bilbao Metropolitano - Bizkaia 21|url=https://www.bizkaia21.eus/atalak/TerritorioSostenible/Cinturon/datos.asp?id=55&idPagina=130&idioma=ca#:~:text=En%20el%20peque%C3%B1o%20cordal%20que%20hace%20de%20divisoria,a%20lo%20largo%20del%20cordal%20de%20Munarrikolanda%20(Berango%E2%80%93Sopelana).|aldizkaria=www.bizkaia21.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. == Flysch == [[Fitxategi:Esculls a Sopela.jpg|thumb|Sopelako Flysch-ak]] [[Flysch]]-ak 60 milioi urte dituzten sedimentu eta fosilak gordetzen dituzten formazio harritsuak dira, harkaitzezko tolestura erraldoiz osatutakoak. "Lurraren Liburua" bezala ere ezagutzen dira haien antzinakotasunagatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Elísabet|abizena=García|izenburua=Flysch, los acantilados que recogen la Historia de la Tierra|hizkuntza=es|data=2021-05-14|url=https://www.escapadarural.com/blog/flysch-los-acantilados-que-recogen-la-historia-de-la-tierra/|aldizkaria=Blog de viajes|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Uribe Kosta|Uribe Kostako]] [[Sopela]], [[Barrika (herria)|Barrika]] eta [[Gorliz|Gorlizko]] hondartzetan aurkitu ditzakegu. Aipatutako azken udalerri honetan, [[Astondoko dunak|Astondoko duna fosilak]] daude, eta han, eguraldiak eta haizeak milaka urtez jotzearen eragina ikusten da, dunen sorrera ahalbidetuz. [[Hareatza]] harriztatu hori [[Kretazeoa|Kretazeoko]] flyscharen gainean duela 6.000 urte fosildutako kostako duna kuaternarioen kordal baten parte da <ref>{{Erreferentzia|abizena=Iparmedia|izenburua=Flysch Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.flyschbizkaia.eus/es/lugares-de-interes/lugares-de-interes-geologico/gorliz-dunas-fosiles|aldizkaria=www.flyschbizkaia.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. == Inguru naturala == === Mendiak === [[Fitxategi:Sollube 2.jpg|thumb|150x150px|Sollube]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> udalerriaren %10 [[Urdaibai|Urdaibaiko]] lurraldean egoteaz gain, [[Sollube|Sollube (684 m)]] mendiaren magalean hedatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> [[Meñaka|Meñakarekin]] batera. Sollubera igotzeko hainbat modu daude, horien artean aipatutako bi herrien bitartez. Mendi honen gailurra Arrietan dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sollube|hizkuntza=eu|data=2023-07-05|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Sollube|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|thumb|150x150px|Unbe]] [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren Bizkargin 113101.jpg|thumb|150x150px|Bizkargi]] [[Jata (mendia)|Jata (592 m)]] mendiak [[Maruri-Jatabe|Maruri-Jataberi]] izena ematen dio, baita [[Mungia|Mungiako]] jaietako [[Mari Jata|Mari-Jatari]] ere. Jatak Maruri-Jatabe udalerriaren ekialdeko mugarriarena egiten du. Inguruan badaude altuera txikiagoko beste muino batzuk, hala nola: [[Artebakarra mendatea|Artebakarra]], Irutxurre, Kurtzegana, Garbi-mendi, Iruarteta, Santakurtze, Amezti eta Txarola mendiak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Laukiz|Laukizetik]] gertu dagoen mendia [[Unbe|Unbe (302 m)]] da; ezaguna dena bertan [[Felisia Sistiagak]] 1941ean [[Ama birjina|Ama Birjina]] ikusi zuelako <ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Virgen de Umbe|hizkuntza=es|data=2024-01-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Virgen_de_Umbe|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> ([[Unbeko Birjinia|Unbeko Birjina]]). Ordutik, hainbat agerpen egon dira, azkena 1988an <ref name=":14" />. [[Fitxategi:Butroe ibaia Gamizen.jpg|thumb|302x302px|Butroe ibaia Gamizen]] [[Berreaga|Berreagari (366 m)]] dagokionez, Mungia eta [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikarekin]] muga egiten du, baita [[Derio]] eta [[Zamudio|Zamudiorekin]] ere. 2013ko uztailaren 16an [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] bertoko [[Herrixka Gotortuaren eta Nekropoliaren Gune Arkeologikoa]] ''monumentu'' izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna, monumentu-multzo kategoriarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berreaga|hizkuntza=eu|data=2022-04-09|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Berreaga|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kultura i Wychowanie|data=2021-02-12|url=https://doi.org/10.25312/2083-2923.18/2020|aldizkaria=Kultura i Wychowanie|alea=2(18)/2020|zenbakia=18|issn=2544-9427|doi=10.25312/2083-2923.18/2020|sartze-data=2024-12-10}}</ref>. [[Bizkargi|Bizkargi (536 m)]], hortaz, [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaiaren]] sortzailea da eta bere tontorrean [[Santa Kurtzi|Santa Kurtziri]] eskainitako baseliza dago<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Bizkargi|hizkuntza=eu|data=2024-05-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bizkargi|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendi horretan hainbat borroka odoltsuak eman ziren [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], eta horregatik maiatzako lehen igandean [[Bizkargi Eguna]] ospatzen da; tontorrean gudariei omenaldia eginez <ref name=":15" />. Mungialdeko beste bi mendi [[Tallu (342 m)]] eta [[Gondramendi|Gondramendi (217 m)]] dira. === Ibaiak === [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikatik]] pasatzen da [[Butroe (ibaia)|Butroe ibaia]], eta Anbieta, Atxispe<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> eta Kaperiaga<ref>{{Erreferentzia|izena=Francis|abizena=Deng|izenburua=Operculum diagram (wikimedia commons)|argitaletxea=Radiopaedia.org|abizena2=Cheng|izena2=Jeffrey|data=2017-06-20|url=https://doi.org/10.53347/rid-54033|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Radiopaedia.org}}</ref> [[Erreka|errekek]] elikatzen dute. Mungiako inguruan ere badira hainbat iturri Butroi ibaiaren ibaiadarrak direnak: Atxuri, Trobika, Lauromendi, Atebarri edo Mantzorriko erreka esaterako; antzinean 20 [[Errotarri|errotari]] eragiteko gauza zirenak <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Gainera, Laukizetik aurkitu dezakegun mendixketatik [[Butroe (ibaia)|Butroe]] ibaira doazen hainbat erreka txiki jaisten dira, besteak beste, Amazkarai, Goiartzu eta Erreskondo. Erreka horiek igarotzen diren lekuetako baserrien izenak daramatzate <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Laukiz|hizkuntza=eu|data=2023-11-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Laukiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Bakio|Bakion]] bi ibaik zeharkatzen dute: [[Estepona (ibaia)|Estepona]] ibaiak mendebaldean, eta [[Ondarre ibaia|Ondarre]] ibaia ekialdean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio|hizkuntza=eu|data=2024-03-06|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Bakio|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Fruiz|Fruizen]], berriz, udalerriaren erdigunetik zeharkatzen den [[Oka]] ibaia dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-10|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. == Ondareak == === Butroeko gaztelua === [[Fitxategi:Butroiko (Butroe) gaztelua 06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]] '''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Landetxo Goikoa === '''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du. Bertan hainbat ekintza egin ahal dira <ref>{{erreferentzia|izena=Mungia Udala|urtea=2007|izenburua=Informe de gestión (1999-2007) y situación actual (Mayo 2007)|argitaletxea=Mungia Udala|hizkuntza=es}}</ref>: * Baserriari buruzko ikus-entzunezkoa * Bisita gidatua * Hainbat gairi buruzko erakusketak * Umeentzako jolasak * Ipuin interaktiboak * Kanpoko jarduerak === Torrebillela Kultur Elkartea === XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Mesterikako burua === [[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]] [[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":2" />. === San Pelaio Baseliza === Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":3" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":3" />. === Garaizarreko errota === Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. === Beste ondare batzuk === * [[Mungiako tren zaharra]] * [[Fruizeko eliza]] == Kultura == === Euskara === Mungialdeko euskara [[Mendebaleko euskara|mendebaldeko bizkaieraren]] parte da, sartaldeko hizkeran kokatzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebaleko euskara|hizkuntza=eu|data=2024-06-19|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mendebaleko_euskara|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Mendebaldeko euskara gainontzeko euskalkiak baino lehenago sortu zen, VIII.mendearen inguruan <ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=Zuazo Zelaieta|izenburua=El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)|data=2019-10-22|url=https://doi.org/10.35462/flv124.7|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=124|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv124.7|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|alt=Geroago ez, baina 2016ean UEMAn egon zen Gamiz-Fika|thumb|290x290px|Udalerri euskaldunak eta Uema]] Mungialdeko zenbait udalerrik euskararen arnasguneak dira, [[Arrieta (Bizkaia)|Arrieta]] eta [[Fruiz]] esaterako <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)#cite_note-18|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>; haien herritar gehienak euskaraz mintzatzen baitira. [[Jon Andoni Uriarte]] fruiztar hizkuntzalariak bere herriko euskara aztertu zuen alde fonetiko, fonologiko-morfologiko eta sintaktikoetatik, [[Alfonso Irigoien|Alfonso Irigoiren]] zuzendaritzapean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Endika Uriarte Orbañanos|izenburua=Ergatiboaren erabilera euskara-gaztelania kode-alternantzian: kasu-azterketa bat|orrialdeak=207–252|data=2024-04-30|url=https://doi.org/10.59866/eia.v1i69.279|aldizkaria=Euskera ikerketa aldizkaria|issn=2792-2278|doi=10.59866/eia.v1i69.279|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. 2010eko datuen arabera Fruizen %81 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %58,1ekoa da<ref name=":12" />. [[Mungia]] ere euskaldun kopuru handia duen herria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mungia|hizkuntza=eu|data=2023-11-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mungia|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Gamiz-Fika|Gamiz-Fikan]], bestalde, %71,9 euskaldunak dira, eta euskararen erabilera %43,3koa da<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Udalerri honek, beste batzuk bezala, ez dira [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kideak, baina parte-hartzaileak izateko baldintzak betetzen dituzte. Izan ere, udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoak duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean<ref name=":13" />. [[Meñaka|Meñakari]] dagokionez, bere azentu-sistema Bizkaiko iparraldeko azentu-barietateen eremuan kokatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Me%C3%B1aka|sartze-data=2024-12-09|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. [[Iñaki Gaminde|Iñaki Gamindek]] artikulu<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Meñakako berba konposatuen azentuaz|orrialdeak=33–47|data=2001-04-30|url=https://revistas.navarra.es/index.php/FLV/article/view/3042|aldizkaria=Fontes Linguae Vasconum|alea=86|issn=2530-5832|doi=10.35462/flv86.3|sartze-data=2024-12-09}}</ref> bat idatzi zuen honi buruz [[Fontes Linguae Vasconum|Fontes linguae-vasconum]] aldizkarian. ==== Ahotsak.eus ataria ==== Badira Ahotsak.eus atarian Mungialdeko hizkeraz jasotzen dituzten zenbait elkarrizketa <ref>{{erreferentzia|izena=Euskal Herriko Ahotsak|abizena=Badihardugu Euskara Elkartea|izenburua=Mungialdekoa (Hizkera)|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sartaldekoa-m/mungialdekoa/}}</ref>. Horien artean Maria Andikoetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/fruiz|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>,Manu Zugazaga<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/gamiz-fika|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Balentina Elortegi <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Meñaka (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/menaka|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>, Luis Asla <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/arrieta|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> eta Anartz Ormaza <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bakio (Bizkaia). PDFa. - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/pdf/herria/bakio|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> daude. === Ekitaldiak === ==== Lore-jokoak ==== [[Mungia]] XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: [[Euskal Lore Jokoak|'''Lore Jokoak''']]. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. ==== Sukalkiak ==== [[Fitxategi:2011-016 Euskal Jaiak 3.jpg|thumb|Gizon bat jaian sukaldatzen]] '''Sukalkiak''' edo '''sukalki eguna''' Mungian egiten den bazkari-lehiaketa da. Lehenengo edizioa 1964an egin zen, Frankismo garaian murgilduta. Identitate bat ospatzeko eta adierazteko premia zegoenez, herritarrek herria elkartzeko helburuarekin sukalki eguna sortu zuten <ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Un documental desvela el origen del Sukalki Eguna de Mungia|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/graffiti/detalle/4198994/un-documental-desvela-origen-sukalki-eguna-mungia/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. [[Ondarroa|Ondarroako]] [[Arrantzale Eguna|Arrantzale Egunean]] prestatzen den [[Marmitako|marmitakoa]] ardatz hartuta, Mungiako [[baserri]]-historiarekin lotura izango duen errezeta garatu zen; gaur egun ezagutzen den haragizko sukalkia sortuz<ref name=":9" />. ==== Bendejerak ==== ''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. [[Saski]] handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Mungiako Plazan ostiralero egoten dira goizean antolatzen den azokan. [[Fitxategi:Ordizia azoka 0001.jpg|thumb|Bi emakume sagarrak saltzen azoka batean]] Bendejaren eta esnearen salmenta maiz estuki lotuta egon dira. Emakumeak, lehenengo esneak banatzen zituzten etxerik etxe, eta gero bendeja saltzen zuten plazan. Lanbide edo zeregin horretan hasteko, gazte horiek batzuetan amaren edo auzoko andreren baten laguntza izaten zuten; baina beste batzuetan, haien kabuz joan behar izaten zuten <ref name=":10" />. Mungiaz gain, hainbat herrietan egon ziren bendejerak: [[Bilbo|Bilbon]], [[Gernika-Lumo|Gernikan]], [[Bermeo|Bermeon]], [[Areeta|Areetan]] eta [[Portugalete|Portugaleten]], esaterako <ref name=":10" />. ==== Baserritar eguna ==== '''Baserritar eguna''' Mungiako [[San Pedroko jaietan]] ospatzen den ekitaldia da. Egun horretan, euskal nekazaritza eta baserritarrak protagonista dira, eta hainbat produktu dastatzeko aukera ematen da, horien artean: barazkiak, gaztak, txakolina, eztia eta taloa<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia celebra un gran Baserritarren Eguna mientras aguarda el txupinazo|hizkuntza=es|data=2023-06-26|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/06/26/mungia-celebra-gran-baserritarren-eguna-6972190.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>. Baserriko produktuen salmentaz gain, animalien eta herri kirolen erakustaldiak ere antolatzen dira <ref name=":11" />. ==== Gabonetako kabalkada ==== Mungiako [[Udal|Udalak]] eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoak antolatuta, [[Olentzero]] eta bestelako pertsonai mitologikoek osatutako kabalkada egiten da abenduaren 24an. [[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikotik]] hasita, herri guztitik ibilbide bat egiten da [[Udaletxe|udaletxera]] heldu arte. === Jaiak === * Arrietako San Martin jaiak * Bakioko San Juan Dolozak, [[Abuztuaren 29|Abuztuak 29]] * Fruizeko Lorentzo Deuna, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Gamiz-Fikako San Isidro jaiak * Gatikako San Marko jaiak * Laukizeko Mikel Deunaren jaiak, iraileko azken astetik urriko lehen astera * Maruri-Jataben Laurentzi Deunaren egunean ospatzen dira herriko jaiak, [[Abuztuaren 10|Abuztuak 10]] * Meñakako San Roqueak [[Abuztuaren 16|Abuztuak 16]] * Mungiako San Pedroak, [[Ekainaren 29|Ekainak 29<br />]] == Pertsona garrantzitsuak == * [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra <ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Santiago Arriaga|Santiago Arriaga Arrien]] ([[1903]] - [[1936]]), apaiz [[Hirukoiztar|hirukoiztarra]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrietakoa]] <ref name=":4" />. * [[Patxi Gondra|Biktoriano Gondra Muruaga]] ([[1910]]-[[1974]]), apaiz [[Pasiotar|pasiotarra]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrietakoa]] <ref name=":4" />. * [[Juan Maria Uriarte]] ([[1933]]-), apaiza eta apezpikua izandakoa Fruizekoa <ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Andoni Gerrikaetxebarria]] (Begoña, 1934), Bilboko Elizbarrutiko Bikario Nagusia(1989-2006) fruiztarra <ref name=":5" />.. * [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. 1995ean bere doktorego-tesian herriko euskara aztertu zuen <ref name=":5" />.. * [[Inmaculada Arostegi]] ([[1966]]-), matematikaria, irakaslea eta ikertzailea Euskal Herriko Unibertsitatean ([[Gamiz-Fika]])<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] ([[1978]]-[[2023]]) [[Abokatu|abokatua]], [[Sare (mugimendua)|Sare Herritarreko]] eta Erabakizaleak taldeko kidea (Gamiz-Fika)<ref name=":6" />. * [[Jon Barrenetxea]] (2000), txirrindularia Gamiz-Fikarra<ref name=":6" />. * [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazlea. [[Gomez Gonzalez Butroe|Gomez Gonzalez Butroeren]] alaba zen, Butroeko jauna eta oinaztarren buruzagia (Gatika) <ref name=":7">{{Erreferentzia|izenburua=Gatika|hizkuntza=eu|data=2023-11-15|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gatika|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Angel Sertutxa]] ([[1931]]-), futbolaria (Gatika) <ref name=":7" />. * [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia (Gatika)<ref name=":7" />. * [[Leixuri Arrizabalaga]] ([[1981]]-), abokatu eta politikari jelkidea (Gatika)<ref name=":7" />. * [[Amaia Cayero]] ([[1984]]-), kazetaria (Gatika)<ref name=":7" />. * [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. * [[Iñigo Urrutia]] ([[1966]]-), [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] [[Administrazio-Zuzenbidea|Administrazio-Zuzenbideko]] irakaslea (Maruri-Jatabe) <ref name=":8" />. * [[Valentín Uriona]] ([[1940]]-[[1967]]), txirrindulari mungiarra. = Silvia Suppo = '''Silvia Suppo''' ([[Rafaela]], [[Santa Fe (Argentina)|Santa Fe]], 1958ko abuztuaren 31a – [[Ibidem]], 2010eko martxoaren 29a) militante politiko eta soziala izan zen Rafaela hirian, Santa Fe-n. [[Diktadura zibiko-militarra|Diktadura zibiko-militarraren]] biktima, ''Causa Brusa''-n lekuko giltzarria, eta ''Megacausa Rafaela''-ren<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Guadagno|izenburua=Silvia Suppo y la megacausa de Rafaela|hizkuntza=es|data=2018-03-30|url=https://www.pausa.com.ar/2018/03/silvia-suppo-y-la-megacausa-de-rafaela/|aldizkaria=Pausa|sartze-data=2024-12-04}}</ref> lehen salatzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen; 2010eko martxoaren 29an hil zuten eta ez zen deklaratzera heldu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Doce puñaladas para una víctima de la dictadura|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-142941-2010-03-30.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref>. {{Biografia infotaula oinarria | izena = Silvia Suppo | irudia = Pancarta de Silvia Suppo.jpg | oina = Silvia Supporen pankarta | izen osoa = Silvia Suppo | jaiotza data = 1958ko abuztuaren 31a | jaiotza hiria = Rafaela | jaiotza herrialdea = Argentina | heriotza data = 2010eko martxoaren 29a | heriotza hiria = Rafaela | heriotza herrialdea = Argentina }} == Bere militantzia politikoaren hastapenak == Rafaelako Merkataritza Eskola Nazionalean zegoela (gaur egun, Irakaskuntza Ertainetako Eskola, 429. zk., Mario Vecchioli<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Escuela de Enseñanza Media N° 429 "Mario Vecchioli"|hizkuntza=es|url=https://escuela429mvecchioli.wordpress.com/|aldizkaria=Escuela de Enseñanza Media N° 429 "Mario Vecchioli"|sartze-data=2024-12-04}}</ref>), Bigarren Mailako Ikasleen Batasunean (UES) hasi zen militatzen, Rafaela hiriko ''Barranquitas'' auzoko Adin Txikikoen Etxeko gazte-talde batekin batera gizarte-lana eginez. Bertan, irakurketak, jolasak eta eskola laguntza egiten zuten.Hugo Suppo anaiak Paula Kuschnir-en Silvia dokumentalean deskribatzen duenez, ez zuten katolizismoan jatorria, baina ikuspegi humanista partekatzen zuten<ref name=":0">{{erreferentzia|urtea=2011|izenburua=Verdad y Justicia por Silvia Suppo|orrialdeak=1-8|hizkuntza=es|url=https://archivo.argentina.indymedia.org/uploads/2011/07/revista_silvia_nro_00.pdf|aldizkaria=Verdad y justicia|zenbakia=0|argitaratze-lekua=Rafaela, Santa Fe}}</ref>. Bigarren Mailako Ikasleen Elkartean ere parte hartu zuen, eta ''Qué hacer'' aldizkaria argitaratu zuten<ref name=":0" />. ''[[Juventud Peronista]],'' ''[[Partido Peronista Auténtico]]'' eta beste korronte politiko batzuetako militanteekin batera, Zine Kluba deitu zutena gauzatu zuten. Silvia errusiar, latinoamerikar, europar eta amerikar zinema berriko [[8mm (filma)|8 mm]]-ko filmen proiekzioez arduratzen zen, eta horietatik abiatuta eztabaidak egiten zituzten <ref name=":0" />. Bigarren hezkuntza amaitu zuenean, Silviak Reinaldo Hattemer ezagutu zuen, Montonerosen ildoko ''Juventud Peronistan'' militante izandakoa; harekin ezkontzeko asmoa zuen <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Sentencia del Tribunal Supremo (Sala de lo Social, Sección 1a) Sentencia no 876/2016, de 20 de Octubre (2016)|orrialdeak=630–631|data=2017-09-23|url=https://doi.org/10.1093/ojlr/rwx037|aldizkaria=Oxford Journal of Law and Religion|alea=3|zenbakia=6|issn=2047-0770|doi=10.1093/ojlr/rwx037|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cuando el aborto es un crimen - El Cohete a la Luna|data=2024-12-04|url=http://web.archive.org/web/20241204141346/https://www.elcohetealaluna.com/cuando-el-aborto-es-un-crimen/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref>. Hattemer, gaur arte desagertuta egon dena, "alemaniarra" bezala ezagutzen zuten, Santa Fe hirian bizi zen eta bahitetxe batean lan egiten zuen. Aste batzuetan bere burua "gorde" ondoren, urtarrilaren 25ean Rafaelara itzuli zen bere anaiaren ezkontzara joateko, Jesusen Bihotz Sakratuaren elizan. Han atxilotu zuten Rafaelako Polizia Buruzagitzako zibilek eta poliziek<ref name=":1" />. Silvia Suppo bahitu zutenean, ''Juventud Peronistan'' parte-hartze politikoa zuen, eta lan barrial bat ''Villa Podio'' hirian <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sentencia del Tribunal Supremo (Sala de lo Social, Sección 1a) Sentencia no 876/2016, de 20 de Octubre (2016)|orrialdeak=630–631|data=2017-09-23|url=https://doi.org/10.1093/ojlr/rwx037|aldizkaria=Oxford Journal of Law and Religion|alea=3|zenbakia=6|issn=2047-0770|doi=10.1093/ojlr/rwx037|sartze-data=2024-12-04}}</ref>. == Bahiketa eta gatibualdia == Silvia Suppo 1977ko maiatzaren 24an atxilotu eta bahitu zuten Rafaela hirian, Hugo Suppo anaiarekin eta Jorge Alberto Destefanirekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Causa: "Violación y Aborto Clandestino en Campo de Concentracion "(Silvia Suppo) - Patricia Isasa - La lucha que se pierde es la que se abandona|data=2019-06-08|url=https://web.archive.org/web/20190608213041/https://www.patriciaisasa.com.ar/spip.php?article174|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> batera, urte batzuk geroago bere senarra izango zena. Ordu batzuk Rafaelako Poliziaren Buruzagitzan eman ondoren, gaueko orduetan kaputxadunak Santa Fe hirira eraman zituzten, eta han gatibu jarraitu zuten [[4. sekzionala|4. sekzionalan]] (2016an [[Memoriaren Leku]] izendatua). Han hilabete eta erdi egon ziren atxilotuta, desagertuta. Polizia etxe horretan gutxienez hiru gizonek bortxatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grietas en el silencio: una investigación sobre la violencia sexual en el marco del terrorismo de Estado|argitaletxea=CLADEM : Instituto de Género, Derecho y Desarrollo|data=2011|editore-abizena=Aucía|editore-izena=Analía|isbn=978-987-27016-0-4|sartze-data=2024-12-04}}</ref>. == Gizarteriaren aurkako delituen auzietan lekukoa == [[Fitxategi:Pegatina 3j niunamenos fotografas feministas santa fe Argentina 2019 -27 silvia suppo.jpg|thumb|Silvia Supporen oroimenez 2019ko ekainaren 3an itsatsitako pegatina]] Silvia Suppo Santa Fe probintziako [[Gizateriaren aurkako delituak|gizateriaren aurkako delituen]] lekuko eta bultzatzailea izan zen, eta errepresiogileei zigorrak ezarri zizkieten. == Silvia Supporen memoria == Silvia Supporen istorioa hainbat emanalditan berragertzen da, kulturaren hainbat esparrutatik, bai literaturan, bai zineman. Baita eztabaida publikoen instantzietan ere, Santa Fe probintziako buruzagi sozial eta politikoek aipatua. = Gioconda Belli = == Biografia == Gioconda Belli [[Managua|Managuan]] jaio zen, 1948ko abenduaren 9an. Bere aita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gioconda Belli: "Me han querido quitar mi patria y mi nacionalidad, pero nada pueden contra mi esencia nicaragüense"|hizkuntza=es|data=2023-05-30|url=https://www.elmundo.es/cultura/literatura/2023/05/31/6475cce6fc6c832b608b45c3.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-12-03}}</ref>, Humberto Belli, enpresaburua izan zen, eta bere ama, Gloria Pereira, Managuako Antzerki Experimentalaren fundatzailea izan zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Don|abizena=Rubin|izenburua=World Encyclopedia of Contemporary Theatre: The Americas|argitaletxea=Routledge|hizkuntza=en|abizena2=Solorzano|izena2=Carlos|data=2013-10-08|url=https://books.google.es/books?id=NU1GAQAAQBAJ&pg=PA340&lpg=PA340&dq=teatro+experimental+de+Managua,+Gloria+Pereira&source=bl&ots=B_0IsCX6Lm&sig=lghxFcpdRQpbQXKh7iBkVwlCwbY&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwimmuPI2dzPAhVHnBoKHcgpDsYQ6AEIMDAE#v=onepage&q=teatro%20experimental%20de%20Managua,%20Gloria%20Pereira&f=false|isbn=978-1-136-35928-6|sartze-data=2024-12-03}}</ref>. Bellik lehen hezkuntza Managuako ''La Anunciación'' Eskolan gauzatu zuen; bigarren hezkuntza, berriz, [[Madril|Madrileko]] ''Real Santa Isabel'' Eskolan egin zuen 1965ean. Filadelfian ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]) Publizitate eta Kazetaritzako diploma bat lortu ondoren, Managuara itzuli zen. [[Fitxategi:Gioconda Belli announces the release of her novel El intenso calor de la luna (15598519167).jpg|thumb|Gioconda Bellik ''El intenso calor de la luna'' eleberria iragartzen du. ]] 1967an lehen aldiz ezkondu zen. Bere lehen alaba, Maryam, 1969an jaio zen, Melissak 1973an jarraituta. Bigarren ezkontzatik Camilo jaio zen 1978an. 1987an hirugarren aldiz ezkondu zen, eta Adriana jaio zen ezkontza horretatik 1993an.1990az geroztik, Estatu Batuen eta Nikaraguaren artean igaro zuen denbora. 2013an, [[Nikaragua|Nikaraguan]] finkatu zen behin betiko.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Escritores.org|izenburua=Belli, Gioconda|hizkuntza=es-es|data=2013-10-28|url=https://www.escritores.org/biografias/145-gioconda-belli|aldizkaria=www.escritores.org|sartze-data=2024-12-03}}</ref> Diktadura [[Somozista|somozistan]], Belli jazarria izan zen eta [[Mexiko|Mexikon]] eta [[Costa Rica|Costa Rican]] erbesteratu zen; 1979ko [[Iraultza Sandinista|Iraultza Sandinistaren]] garaipenarekin Nikaraguara itzuli zen arte. Han, hainbat kargu izan zituen gobernu berrian, baina 1993an [[Daniel Ortega|Daniel Ortegaren]] kudeaketaren norabide autoritarioarekin izandako desadostasunengatik kargua utzi zuen eta Madrilera joan zen bizitzera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lejos de una Nicaragua irreal {{!}} Nueva Sociedad|data=2022-12-12|url=https://nuso.org/articulo/302-lejos-de-una-nicaragua-irreal/|aldizkaria=Nueva Sociedad {{!}} Democracia y política en América Latina|sartze-data=2024-12-03}}</ref>, erbesteratuta. 2023ko otsailean, Gioconda Belli eta beste 93 pertsona, (tartean [[Sergio Ramírez Mercado|Sergio Ramirez]] eta Luis Carrion), "aberriaren traidoretzat" jo zituzten edozein kudeaketa edo kargu publikotarako gaitasunik gabe utziz; Daniel Ortega eta Askatasun Nazionalaren Fronte Sardinistaren kontra egon zirelako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gioconda Belli rompió su pasaporte nicaragüense en televisión|hizkuntza=es-ES|data=2023-02-23|url=https://www.infobae.com/cultura/2023/02/23/gioconda-belli-rompio-su-pasaporte-nicaraguense-en-television/|aldizkaria=infobae|sartze-data=2024-12-03}}</ref> Otsailaren 23an, Bellik [[Gabriel Boric]] [[Txile|Txileko]] presidentearen eskaintza onartu zuen, Txileko herritartasuna izateko, Nikaraguako herritartasuna kendu ostean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Escritora nicaragüense Gioconda Belli acepta nacionalidad chilena tras ofrecimiento del Presidente Boric - La Tercera|url=https://www.latercera.com/nacional/noticia/escritora-nicaraguense-gioconda-belli-acepta-nacionalidad-chilena/KNK3HLZ7HJCUJAHVLMD7HMC7RE/?outputType=amp|aldizkaria=www.latercera.com|sartze-data=2024-12-03}}</ref> 2024ko urtarrilean, [[Espainia|Espainiako]] Gobernuak Espainiako nazionalitatea ematen dio, herritar-agiri bidez. == Erreferentziak == <references /> epwmee9wj3mofukxkc2eyx97pjbbway 2 1216149 10002349 9990125 2024-12-17T12:03:28Z Theklan 336 10002349 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" border="0" style="float: right; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="450" !Biztanleria udalerrika |- | {{#tag:mapframe| [{ "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "Q2655347" }, { "type": "ExternalData", "properties": { "stroke": "#666", "stroke-opacity": 1, "stroke-width": 0.4, "fill-opacity": 0.9 }, "service": "geoshape", "query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, '|', ?UdalerriaLabel, ']]: ', ?biztanle) as ?title) WHERE { {?Udalerria wdt:P131 wd:Q1832944.} UNION {?Udalerria wdt:P276 wd:Q1832944.}. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 20000, '#440154', if(?biztanleria>= 10000, '#443983', if(?biztanleria>= 5000, '#31688e', if(?biztanleria>= 2500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', if(?biztanleria>= 100, '#fde725', '#fdb525')))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,en'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}] |width=450|height=400|align=center<noinclude>|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q1832944|formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|item=Q1832944|formatting=longitude}}|zoom=10</noinclude> }} |- |<small> {{zutabe-zerrenda|kopurua=4| {{plainlist| *{{Color box|#440154|border=darkgray}} > 20000 *{{Color box|#443983|border=darkgray}} 10000-20000 *{{Color box|#31688e|border=darkgray}} 5000-10000 *{{Color box|#21918c|border=darkgray}} 2500-5000 *{{Color box|#35b779|border=darkgray}} 1000-2500 *{{Color box|#90d743|border=darkgray}} 500-1000 *{{Color box|#fde725|border=darkgray}} 100-500 *{{Color box|#fdb525|border=darkgray}} < 100 }} }}</small> |} qlwh5jdwzfmmw3rrj72pgsrrv5ezn9o 2 1216153 10002554 10002230 2024-12-17T16:05:20Z Unai.diaz8 106351 10002554 wikitext text/x-wiki = Nilo = '''Nilo''', [[Afrika]] ipar-ekialdean iparralderantz doan [[ibai]] nagusi bat da. [[Mediterraneo itsasoa|Mediterraneo itsasora]] isurtzen da. Niloa Afrikako ibairik luzeena da. Historikoki, [[Munduko ibairik luzeenak|munduko ibairik luzeena]] izan dela uste izan da,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nile River {{!}} Delta, Map, Basin, Length, Facts, Definition, Map, History, & Location {{!}} Britannica|hizkuntza=en|data=2024-11-11|url=https://www.britannica.com/place/Nile-River|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-12-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=(PDF) Pinpointing the sources and measuring the lengths of the principal rivers of the world|hizkuntza=en|url=https://www.researchgate.net/publication/220473241_Pinpointing_the_sources_and_measuring_the_lengths_of_the_principal_rivers_of_the_world|aldizkaria=ResearchGate|sartze-data=2024-12-15}}</ref> nahiz eta ikerketa batzuek [[Amazonas|Amazonasek]] apur bat luzeagoa dela iradoki duten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amazon Longer Than Nile River, Scientists Say|hizkuntza=en|data=2007-06-18|url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/amazon-longer-than-nile-river|aldizkaria=Science|sartze-data=2024-12-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=How Long Is the Amazon River? {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/how-long-is-the-amazon-river|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-12-15}}</ref> Munduko ibai nagusien artean, Niloa ur-fluxuaren arabera (urteko metro kubikotan neurtuta) txikienetakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rushdi|abizena=Said|izenburua=The Geological Evolution of the River Nile|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|data=2012-12-06|url=https://books.google.es/books?id=8OKPBAAAQBAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-4612-5841-4|sartze-data=2024-12-15}}</ref> Gutxi gorabehera 6.650 km luzera du, eta bere [[Arro hidrografiko|arro hidrografikoa]] hamaika herrialdetan banatzen da: [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]], [[Tanzania]], [[Burundi]], [[Ruanda]], [[Uganda]], [[Kenya]], [[Etiopia]], [[Eritrea]], [[Hego Sudan]], [[Sudan]] eta [[Egipto]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Adams|abizena=Oloo|izenburua=8- The Quest for Cooperation in the Nile Water Conflicts: The Case of Eritrea|hizkuntza=en|data=2007-09-01|url=https://journals.codesria.org/index.php/asr/article/view/3721|aldizkaria=African Sociological Review|alea=1|zenbakia=11|issn=1027-4332|doi=10.4314/asr.v11i1.51447|sartze-data=2024-12-15}}</ref> Bereziki, Niloa Egipto, Sudan eta Hego Sudanen ur iturri nagusia da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohamed Helmy Mahmoud Moustafa|abizena=Elsanabary|izenburua=Teleconnection, Modeling, Climate Anomalies Impact and Forecasting of Rainfall and Streamflow of the Upper Blue Nile River Basin|hizkuntza=en|data=Fall 2012|url=https://era.library.ualberta.ca/items/b8d9f072-fa11-4877-96c9-2187faf2aed5|aldizkaria=ERA|sartze-data=2024-12-15}}</ref> Gainera, Niloak nekazaritza eta arrantza sustatzen dituen motor ekonomiko garrantzitsua da. Ibaiak bi [[Ibaiadar|adar]] nagusi ditu: [[Nilo Zuria]] eta [[Nilo Urdina|Nilo Urdina.]] Nilo Zuria (luzeena) [[Victoria (aintzira)|Victoria lakuan]] jaio eta Afrikako [[Aintzira Handiak|Laku Handiak]] zeharkatzen ditu; Nilo Urdina, berriz, [[Tana|Etiopiako Tana]] aintziratik dator, eta uraren eta [[Sedimentu|sedimentuen]] % 80 inguru ematen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GeoHack - Nile|url=https://geohack.toolforge.org/geohack.php?pagename=Nile&params=12_02_09_N_37_15_53_E_type:waterbody_region:ET|aldizkaria=geohack.toolforge.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref> Bi adarrak [[Khartum|Khartumen]] elkartzen dira, [[Sedan (barrutia)|Sudaneko]] hiriburuan, Mediterraneo itsasorantz jarraitu aurretik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What's the Blue Nile and the White Nile?|data=2009-01-25|url=https://timesofindia.indiatimes.com/home/sunday-times/Whats-the-Blue-Nile-and-the-White-Nile/articleshow/4027990.cms|aldizkaria=The Times of India|issn=0971-8257|sartze-data=2024-12-15}}</ref> Ibaiko iparraldeko zatia ia osorik [[Nubiako basamortua|Nubiar Basamortutik]] igarotzen da iparralderantz, [[Kairo|Kairoraino]] eta bere [[Niloren delta|delta handiagatik]] Mediterraneo itsasora isurtzen da [[Alexandria|Alexandrian]]. [[Egiptoko historia|Egiptoko zibilizazioak]] eta [[Sudango historia|Sudango erresumek]] ibaiaren eta bere urteroko uholdearen menpe egon dira antzinatik. Egiptoko biztanleria eta hiri gehienak [[Aswango presa|Asuango presaren]] iparraldean dauden Nilo haraneko zati horien inguruan daude. [[Antzinako Egipto|Antzinako Egiptoko]] kultur eta historialeku gehienak ibaiaren ertzean garatu eta aurkitzen dira. Niloa, [[Rhône]] eta [[Po]] ibaiekin batera, Mediterraneo itsasora [[ur-emari]] handiena duten hiru ibaien artean dago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean F.|abizena=Margat|izenburua=Mediterranean Basin Water Atlas|argitaletxea=Unesco|hizkuntza=en|data=2004|url=https://books.google.es/books?id=n5CGAAAAIAAJ&redir_esc=y|isbn=978-2-9517181-5-9|sartze-data=2024-12-15}}</ref> == Norabidea == [[Fitxategi:Nile basin map.png|thumb|Niloren drainatze-arroa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=homepage {{!}} Nile Basin Initiative|url=https://nilebasin.org/?option=com_content&task=view&id=106&Itemid=120|aldizkaria=nilebasin.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>]] Ibaia guztira 6.650 km luze da [[Victoria (aintzira)|Victoria Lakuaren]] eta [[Mediterraneoa|Mediterraneo Itsasoaren]] artean, eta Lurreko ibairik luzeenetako bat da. Niloren [[Arro hidrografiko|drainatze-arroak]] 3.254.555 kilometro karratu hartzen ditu, Afrikako azaleraren % 10 inguru. Hala ere, beste ibai handi batzuekin alderatuta, Nilok ur gutxi garraiatzen du ([[Kongo (ibaia)|Kongo ibaiak]] daramanaren % 5 soilik, adibidez).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bridging the Gap in the Nile Waters Dispute {{!}} Crisis Group|hizkuntza=en|data=2019-03-20|url=https://www.crisisgroup.org/africa/horn-africa/ethiopia/271-bridging-gap-nile-waters-dispute|aldizkaria=www.crisisgroup.org|sartze-data=2024-12-15}}</ref> Niloren arroa konplexua da eta, horren ondorioz, emaria bere ibilbide nagusiko edozein puntutan faktore askoren mende dago, hala nola klima, desbideratzeak, [[Lurrunketa|lurruntzea]] eta [[Ebapotranspirazio|ebapotranspirazioa]], eta [[lurpeko uren fluxua]]. [[Khartum|Jartumetik]] hegoaldera, ibaia, [[Nilo Zuria]] bezala ezagutzen da, [[No aintzira|No lakuaren]] eta Jartum lakuaren arteko sekzioa deskribatzeko modu mugatuan erabiltzen den terminoa. Jartumen, ibaiak [[Nilo Urdina|Nilo Urdinarekin]] bat egiten du. Nilo Zuria ekuatore Afrikako ekialdean hasten da, eta Nilo Urdina, berriz, Etiopian. Bi adarrak Ekialdeko [[Afrikako Rift Haranaren]] mendebaldeko alboetan daude. === Ibaiaren Iturriak === Nilo Urdinaren iturria [[Tana|Tana aintzira]] da<ref>{{Erreferentzia|izena=Jacobus|abizena=Vijverberg|izenburua=Lake Tana: Source of the Blue Nile|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=163–192|hizkuntza=en|abizena2=Sibbing|abizena3=Dejen|izena2=Ferdinand A.|izena3=Eshete|data=2009|url=https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-4020-9726-3_9|aldizkaria=The Nile: Origin, Environments, Limnology and Human Use|editore-abizena=Dumont|editore-izena=Henri J.|isbn=978-1-4020-9726-3|doi=10.1007/978-1-4020-9726-3_9|sartze-data=2024-12-16}}</ref>, [[Gish Abay]] eskualdean, [[Etiopia|Etiopiako]] lurralde garaietan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Next on Egypt's to-do: Ethiopia and the Nile - Features - Al Jazeera English|data=2013-12-09|url=https://web.archive.org/web/20131209221555/http://www.aljazeera.com/indepth/features/2013/12/next-egypt-do-ethiopia-nile-201312872410501805.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Screenshot, 2021-05-23 23:33:35 - Paste.Pics|data=2021-05-23|url=https://archive.ph/20210523203455/https://paste.pics/41768bbd88a96572dcba6c609e71d6ce|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-12-16}}</ref> [[Fitxategi:Source of Nile, Spring at Jinja, Lake Victoria.jpg|thumb|Udaberria Victoria lakuan]] Nilo Zuriaren iturria, mendeetako esplorazioaren ondoren ere, eztabaidagai izaten jarraitzen du. Nilo Zuria elikatzen duen iturririk urrunena [[Kagera (ibaia)|Kagera ibaia]] da, baina Kageraren ibaiadarrak Nilo Zuriaren iturri urrunena bezala daude lehian. Horietako bi Burundin hasten dira: [[Ruvyironza|Ruvyironza ibaia]] (Luvironza bezala ere ezaguna) eta [[Rurubu ibaia]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=https://core.ac.uk/download/pdf/6764832.pdf|data=2021-05-23|url=https://archive.ph/20210523195629/https://core.ac.uk/download/pdf/6764832.pdf|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Screenshot, 2021-05-23 23:33:35 - Paste.Pics|data=2021-05-23|url=https://archive.ph/20210523203455/https://paste.pics/41768bbd88a96572dcba6c609e71d6ce|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Gainera, 2010ean, Ruandako esploratzaile talde bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Joanna Lumley|hizkuntza=en|data=2024-12-10|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Joanna_Lumley|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> [[Rukarara]] ibaiadarraren iturri gisa deskribatutako leku batera iritsi zen,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Journey to the source of the Nile|hizkuntza=en|data=2006-04-01|url=https://www.telegraph.co.uk/travel/activityandadventure/734885/Journey-to-the-source-of-the-Nile.html|aldizkaria=The Telegraph|sartze-data=2024-12-16}}</ref> eta, [[Nyungweko oihana|Nyungwe basoan]] oihanez estalitako mendi-mazela menditsuetatik bidea irekitzean, gainazaleko ur-fluxu handi bat aurkitu zuten ([[Urtaro lehor|estazio lehorrean]]) ibaian gora kilometro batzuetan, eta iturri berri bat aurkitu zuten, Nilori 6,758 km-ko luzera emanez. === Ugandan === [[Fitxategi:White Nile Fishermen (18156464842).jpg|thumb|Nilo Zuria Ugandan]] Nilo Zuria [[Victoria (aintzira)|Victoria aintziratik]] irteten da [[Jinja (Uganda)|Jinja]] inguruko [[Ripon ur-jauziak|Ripon ur-jauzietan]], Ugandan, "Nilo Victoria" bezala. 130 kilometro egiten ditu iparralderantz [[Kyoga|Kyoga aintziraraino]]. Ibaiaren sekzio honetako 200 kilometro inguruko azken zatia aintziraren mendebaldeko ertzetan hasten da, eta lehenik mendebalderantz egiten du, [[Masindi Port|Masindi Portetik]] hegoalderaino. Han, ibaiak iparralderantz egiten du, gero zirkuluerdi handi bat egiten du ekialderantz eta iparralderantz, [[Karuma|Karuma ur-jauzietaraino]]. Gainerakoan, mendebalderantz egiten du, [[Murchison ur-jauziak|Murchison ur-jauzietatik]] barrena, Alberto lakuaren iparraldeko ertzetara iritsi arte. Han, ibai-delta esanguratsua osatzen du. [[Albert (aintzira)|Albert lakua]] Kongoko Errepublika Demokratikoarekin mugan dago, baina Nilo ibaia ez da mugako ibaia puntu horretan. Albert lakutik irten ondoren, ibaiak iparralderantz jarraitzen du Ugandan zehar eta Nilo Albert izenez ezagutzen da. === '''Hego Sudanen''' === Nilo Zuria Hego Sudanerantz doa, [[Nimule|Nimuletik]] hegoaldera, non Bahr al Jabal ("Mendiko ibaia")<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nile|hizkuntza=en|data=2024-12-04|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Nile#cite_note-FOOTNOTEGarstinCana1911693-19|sartze-data=2024-12-16|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> izenez ezagutzen den. Hiriaren hegoaldean, [[Achwa ibaia|Achwa]] ibaiarekin bat egiten duen gunea dago. [[Bahr el Ghazal (ibaia)|Bahr al Ghazal]], 716 kilometroko luzera duena, [[Bahr al Jabal ibaia|Bahr al Jabal]] ibaiarekin elkartzen da [[No aintzira]] izeneko aintzira txiki batean, honen ondoren, Nilo, Bahr al Abyad edo Nilo Blanco deitzera pasatzen delarik, bere uretan zintzilik dagoen [[buztin]] zurixkaren ondorioz. Nilok gainezka egiten duenean, lohi ugariko biltegi bat uzten du, lurra ongarritzen duena. Nilo ibaiak ez du gainezka egiten Egipton 1970ean [[Aswango presa|Asuango presa]] eraiki zenetik. Ibaiaren bigarren mailako beso bat, [[Bahr el Zeraf]], [[Bahr el Ghazal (ibaia)|Bahr]] sekziotik Niloren Jabalera desbideratzen da eta Nilo Zurira elkartzen da berriro. [[Mongalla|Mongallako]] Bahr al Jabal ibaiaren emaria ia konstantea da urte osoan, eta 1,048 m3/s-ko batez bestekoa du. Mongallaren ondoren, Bahr al Jabal ibaia [[Sudd]] eskualdeko zingira erraldoietan sartzen da. Niloko uraren erdia baino gehiago galdu egiten da urtegi honetan, [[lurrunketa]] eta [[Landareen transpirazio|transpirazioagatik]]. Nilo Zuriaren batez besteko emaria, urtegien amaieran, 510 m3/s ingurukoa da. Hortik [[Sobat ibaia]] dago [[Malakal|Malakalen]]. Urtero, Nilo Zuriak, Malakaletik gora, Niloren fluxu osoaren % 15 inguru hartzen du.<ref>{{erreferentzia|izena=Patricia|abizena=Kameri-Mbote|urtea=2005|izenburua=FROM CONFLICT TO COOPERATION IN THE MANAGEMENT OF TRANSBOUNDARY WATERS|argitaletxea=International Environmental Law Research Centre|hizkuntza=Ingelesa|url=https://www.ielrc.org/content/a0509.pdf}}</ref> Nilo Zuriaren batez besteko emaria Kawaki Malakal lakuan, Sobat ibaiaren azpian, 924 m3/s da; gehieneko emaria 1,218 m3/s ingurukoa da urrian, eta gutxieneko emaria 609 m3/s ingurukoa da apirilean. Fluktuazio horren arrazoia Sobaten emariaren funtsezko aldaketa da, martxoan 99 m3/s-ko gutxieneko emaria baitu eta urrian 680 m3/s-tik gorako gehieneko emaria.<ref>{{erreferentzia|izena=John|abizena=V. Sutcliffe|urtea=1999|izenburua=The Hidrology of the Nile|argitaletxea=International Association of Hydrological Sciences (IAHS)|url=https://web.archive.org/web/20101124102107/http://iahs.info/bluebooks/SP005/BB_005_0161.pdf|zenbakia=05}}</ref> Urtaro lehorrean (urtarriletik ekainera), Nilo Zuriak Niloren emari osoaren % 70 eta % 90 artean laguntzen du. === Sudanen === [[Renk|Renken]] azpitik, Nilo Zuria Sudanen sartzen da eta iparralderantz doa Jartumeraino, non Nilo Urdinarekin topo egiten duen. Niloren Sudango ibilbidea bereizgarria da. [[Sei ur-jauzien taldeak|Sei ur-jauzien taldetatik]] igarotzen da, seigarrenetik, [[Sabaloka|Sabalokan]], Jartumetik iparraldera, [[Abu Hamad|Abu Hamaderaino]]. [[Nubiar Hanpadura|Nubiar Swell]] ibaiaren jasotze tektonikoak hego-mendebalderantz desbideratzen du ibaia 300 km baino gehiagoz, [[Erdialdeko Afrikako Zizaila Eremua|Erdialdeko Afrikako Zizaila Eremuaren]] egiturari jarraituz, [[Bayudako basamortua|Bayuda basamortua]] besarkatuz. [[Al Dabbahn]] iparralderantz jarraitzen du, Asuango lehen ur-jauzirako norabidean, [[Eratostenes|Eratostenesek]] aipatutako Niloren hegoaldearen formako Bihurgune Handia osatuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LacusCurtius • Strabo's Geography — Book XVII Chapter 1 (§§ 1‑10)|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/17A1*.html|aldizkaria=penelope.uchicago.edu|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Robert J.|abizena=Stern|izenburua=The Origin of the Great Bend of the Nile from SIR-C/X-SAR Imagery|orrialdeak=1696–1698|abizena2=Gamal Abdelsalam|izena2=Mohamed|data=1996-12-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1996Sci...274.1696S|aldizkaria=Science|zenbakia=274|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.274.5293.1696|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Sudan iparraldean, ibaia [[Nasser aintzira|Nasser]] lakuan sartzen da (Sudanen Nubia aintzira bezala ezagutzen dena), zati handiena Egipton duena. === Egipton === Asuango presaren azpitik, Nasser lakuaren iparraldeko mugan, Nilok bere ibilbide historikoari ekiten dio berriro. [[Kairo|Kairotik]] iparraldera, Mediterraneoan itsasoratzen diren bi adarretan banatzen da Nilo ibaia: [[Rosetta]] adarra mendebaldean eta [[Damietta]] adarra ekialdean, [[Niloren delta|Niloren Delta]] osatuz. [[Fitxategi:Nile River and delta from orbit.jpg|thumb|Niloren delta espaziotik]] === Sedimentuen garraioa === Nilok Egipton urtero garraiatzen dituen sedimentuak kuantifikatu egin dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Hanibal|abizena=Lemma|izenburua=Bedload transport measurements in the Gilgel Abay River, Lake Tana Basin, Ethiopia|orrialdeak=123968|abizena2=Nyssen|abizena3=Frankl|abizena4=Poesen|abizena5=Adgo|abizena6=Billi|izena2=Jan|izena3=Amaury|izena4=Jean|izena5=Enyew|izena6=Paolo|data=2019-10-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0022169419306882|aldizkaria=Journal of Hydrology|zenbakia=577|issn=0022-1694|doi=10.1016/j.jhydrol.2019.123968|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * [[Aswango presa|Asuanen]]: 0,14 milioi tona [[sedimentu eseki]] eta % 28 gehiago hondoko kargan. * Beni Suefen: 0,5 milioi tona sedimentu eseki eta % 20 gehiago hondoko kargan. * Qenan: 0,27 milioi tona sedimentu eseki eta % 27 gehiago hondoko kargan. * Sohagen: 1,5 milioi tona sedimentu eseki eta % 13 gehiago hondoko kargan. [[Fitxategi:ET Bahir Dar asv2018-02 img17 Tis Issat.jpg|thumb|Nilo Urdineko ur-jauziak, Tana aintzirak elikatuak, Bahir Dar hiritik gertu, Etiopian.]] = Ibaiadarrak = === Nilo Gorria === Nilo Urdinarekin bat egiten duen tokiaren azpitik, ibaiadar garrantzitsu bakarra [[Atbara|Atbarah]] ibaia da, Nilo Gorria bezala ere ezagutzen dena. Itsasorako bidearen erdian, gutxi gorabehera, Etiopian sortzen da, [[Tana]] lakuaren iparraldean, eta 800 kilometro inguruko luzera du. Atbarah Etiopian euria egiten duenean bakarrik isurtzen da eta oso azkar lehortzen da. Aldi lehorrean, urtarriletik ekainera, normalean [[Jartumetik]] iparraldera lehortzen da. === Nilo Urdina === ''Artikulu nagusia: [[Nilo Urdina]]'' Nilo Urdina ([[Amharera|amhareraz]]: ዓባይ, ʿĀbay)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NGA: Standardization Policies|url=http://earth-info.nga.mil/gns/html/romanization.html|aldizkaria=earth-info.nga.mil|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=BGN/PCGN romanization|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://en.wikipedia.org/wiki/BGN/PCGN_romanization|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> Tana lakuan jaiotzen da, Etiopiako goi-lautadan. 1.400 kilometro inguru egiten ditu Khartumeraino, han Nilo Urdina eta Nilo Zuria elkartzen baitira Nilo ibaia osatzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Blue Nile River {{!}} Map, Facts, Location, & Length {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/place/Blue-Nile-River|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Nilo ibaiak garraiatzen duen uraren %90a eta sedimentuen %96a Atbarah Nilo Urdinatik datoz<ref>{{erreferentzia|izena=Michael H. Marshall, Henry F. Lamb, C. Richard Bates, Paul V.C. Coombes, Sarah J. Davies, Mohammed Umer, and Eshete Dejen.|izenburua=Late Pleistocene and Holocene environmental and climatic change from Lake Tana, source of the Blue Nile|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20060928124412/http://www.holivar2006.org/abstracts/pdf/T1-026.pdf}}</ref>, biak Etiopian sortzen direlarik; ur horren %59a Nilo Urdinak ekartzen du. Sedimentuen higadura eta garraioa Etiopiako [[Urtaro euritsu|eurite sasoian]] bakarrik gertatzen dira, prezipitazio handiak izaten direnean [[Etiopiako goi-lautada|goi-lautadan]]; urtearen gainerakoan, Etiopiako ibai handiek Nilorantz isurtzen duten fluxua ahulagoa da. Denboraldi lehorretan eta lehorteetan, Nilo Urdina erabat lehortu daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Two Niles Meet|hizkuntza=en|data=2013-05-19|url=https://earthobservatory.nasa.gov/images/81186/two-niles-meet|aldizkaria=earthobservatory.nasa.gov|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[Fitxategi:ISS035-E-007148 Nile - Sinai - Dead Sea - Wide Angle View.jpg|thumb|Nilo eta Itsaso Gorriaren ikuspegia, hauts ekaitzarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Egyptian Dust Plume, Red Sea : Image of the Day|data=2014-02-22|url=https://web.archive.org/web/20140222100350/http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=81566|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>]] Nilo Urdinaren emaria nabarmen aldatzen da urteko zikloan, eta Nilo ibaiaren fluxu naturalaren aldakortasun handiaren eragile nagusia da. Denboraldi lehorrean, Nilo Urdinaren emari naturala oso baxua izan daiteke, nahiz eta goiko presak ibaiaren fluxua erregulatzen duten. Euri-sasoian, Nilo Urdinaren gehieneko fluxua 5.600 m³/s baino handiagoa izan ohi da abuztuaren amaieran, denboraldi lehorrarekin alderatuta desberdintasun nabarmena erakutsiz. Ibaian presak eraiki aurretik, urteko emaria asko aldatzen zen Asuanen. Gehieneko fluxuak, 8.200 m³/s baino handiagoak, abuztuaren amaieran eta irailaren hasieran gertatzen ziren, eta gutxienekoak, 550 m³/s ingurukoak, apirilaren amaieran eta maiatzaren hasieran izaten ziren. === '''Bahr el Ghazal eta Sobat ibaia'''. === [[Bahr el Ghazal (ibaia)|Bahr al Ghazal]] eta Sobat [[Sobat Ibaia|ibaia]] dira Nilo Zuriaren bi adar garrantzitsuenak emariari dagokionez. '''Bahr al Ghazal'''-eko drainatze-arroa Nilo ibaiaren azpiarroen artean handiena da, 520.000 kilometro karratuko hedadurarekin, baina ur kantitate erlatiboki txikia ematen dio Nilori, 2 m³/s inguru urtean, Sudd-eko hezeguneetan ur bolumen handiak galtzen direlako. '''Sobat ibaia''', No aintziraren azpitik hurbil Nilorekin bat egiten duena, 225.000 kilometro karratuko lurraldea drainatzen du, baina Nilori 412 m³/s ematen dizkio urtean.<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Shahin|izenburua=Hydrology and Water Resources of Africa|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|data=2002-11-30|url=https://books.google.com/books?id=ZmdYFTlcSgEC|isbn=978-1-4020-0866-5|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Uholde garaian, Sobatek sedimentu kantitate handiak garraiatzen ditu, eta horrek nabarmenki areagotzen du Nilo Zuriaren kolorea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Britannica Library|url=https://library.eb.com/?target=%2Feb%2Farticle-9068426|aldizkaria=library.eb.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Nilo Horia === Niloko Horia antzinako ibaiadar bat izan zen, eta Chad ekialdeko [[Ouaddaï mendiguneak]] Niloko ibaiaren haranarekin lotzen zituen, gutxi gorabehera K.a. 8000 eta 1000 bitartean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lech|abizena=Krzyżaniak|izenburua=Recent research into the stone age of Northeastern Africa|argitaletxea=Poznan archaeological museum|abizena2=Kroeper|abizena3=Kobusiewicz|izena2=Karla|izena3=Michał|data=2000|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/83-907529-6-4|zenbakia=7|isbn=978-83-907529-6-9|sartze-data=2024-12-17|serie=Studies in African archaeology}}</ref> Haren hondarrak [[Wadi Howar]] izenez ezagutzen dira. Wadi honek [[Gharb Darfur]] zeharkatzen du, Chaden iparraldeko mugaren ondoan, eta Nilorekin bat egiten du Gran Kurbaren hegoaldeko muturrean. == Erreferentziak == b8e67xc8f63y6jkygjdndnrq0uidxip 2 1216161 10003139 9993942 2024-12-18T10:36:22Z Aitoorr 169007 10003139 wikitext text/x-wiki == Ura banatzeko eztabaida == [[Fitxategi:Horn of Africa relief location map.jpg|thumb]] Niloko urak eragina izan du Ekialdeko Afrikako politikan eta [[Afrikako Adarra|Afrikako Adarrean]] hamarkada askotan. Egiptok eta Etiopiak [[Etiopiako Errenazimenduko Presa Handia|Etiopiako Errenazimenduko Presa Handiari]] buruz duten eztabaida kezka nazional bihurtu da bi herrialdeetan, abertzaletasuna, beldur sakonak eta gerraren zurrumurruak piztuz. Nilo ibaiaren arroa ekimenak lankidetza baketsua sustatzen du estatu horien artean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nile Basin Initiative|data=2007-06-27|url=https://web.archive.org/web/20070627132253/http://www.nilebasin.org/aboutUs.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Hainbat saiakera egin dira Niloko urak partekatzen dituzten herrialdeen artean akordioak ezartzeko. 2010eko maiatzaren 14an, [[Entebbe|Entebben]], Ugandan, Etiopian, Ruandan eta Tanzanian akordio berri bat sinatu zuten Niloko ura partekatzeko, nahiz eta akordio horrek Egiptoren eta Sudanen oposizio gogorra eragin. Nazioarteko akordio horiek Niloren arroko baliabide hidrikoen erabilera ekitatiboa eta eraginkorra sustatu beharko lukete. Niloren etorkizuneko ur baliabideen eskuragarritasunari buruz hobeto ulertu gabe, litekeena da gatazkak sortzea herrialde hauen artean, Niloren alde eginez beren ur hornidura, garapen ekonomiko eta soziala lortzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nile|hizkuntza=en|data=2024-12-04|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Nile#cite_note-hdl.handle-12|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> == Historia == [[Fitxategi:Nilo population graph.jpg|thumb|Biztanleen banaketa Nilo ibaian zehar]] Nilo Egiptoko zibilizazioaren erroa izan da [[Harri Arotik]], populazio gehiena eta Egiptoko hiri guztiak Aswanetik iparraldera dauden Niloko haraneko alde horietan zehar garatuz. Hala ere, Nilok askoz mendebalderago iragan  ohi zuen gaur egun Libiako Wadi Hamim eta Wadi al Maqarren barrena, eta [[Sirteko golkoa|Sidrako golkora]] isurtzen zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=(PDF) Did the Nile River flow to the Gulf of Sirt during the late Miocene?|hizkuntza=en|url=https://www.researchgate.net/publication/256483636_Did_the_Nile_River_flow_to_the_Gulf_of_Sirt_during_the_late_Miocene|aldizkaria=ResearchGate|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Izotz aroaren amaieran itsas mailak gora egin ahala, gaur egun Nilo iparraldea den errekak antzinako Nilo harrapatu zuen Asyutetik gertu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Riccardo|abizena=Salvini|izenburua=Elevation modelling and palaeo-environmental interpretation in the Siwa area (Egypt): Application of SAR interferometry and radargrammetry to COSMO-SkyMed imagery|orrialdeak=46–62|hizkuntza=en|abizena2=Carmignani|abizena3=Francioni|abizena4=Casazza|izena2=Luigi|izena3=Mirko|izena4=Paolo|data=2015-06|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0341816215000594|aldizkaria=CATENA|zenbakia=129|doi=10.1016/j.catena.2015.02.017|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Klima aldaketa honek Saharako basamortuaren egungo hedadura ere ekarri zuen, K.A 3400 inguruan. === Khufu adarra === Giza piramidearen konplexuak, hasiera batean, jada existitzen ez den Niloren adar batean egin zen . Adar hau emari gehiago izan zuen Afrikako Aro Hezean <ref>{{Erreferentzia|izena=Hader|abizena=Sheisha|izenburua=Nile waterscapes facilitated the construction of the Giza pyramids during the 3rd millennium BCE|hizkuntza=en|abizena2=Kaniewski|abizena3=Marriner|abizena4=Djamali|abizena5=Younes|abizena6=Chen|abizena7=El-Qady|abizena8=Saleem|abizena9=Véron|izena2=David|izena3=Nick|izena4=Morteza|izena5=Gamal|izena6=Zhongyuan|izena7=Gad|izena8=Amr|izena9=Alain|data=2022-09-13|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.2202530119|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=37|zenbakia=119|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.2202530119|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. === Antzinako niloak === Nilok bost fase ditu: • i) Goi Miozenoko Eonilo, 6 milioi urte ingurukoa ;<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Said|izenburua=The River Nile: Geology, Hydrology and Utilization|argitaletxea=Elsevier Science|data=1993|isbn=978-1-4832-8768-3|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=John K.|abizena=Warren|izenburua=Evaporites: sediments, resources, and hydrocarbons|argitaletxea=Springer|data=2006|isbn=978-3-540-26011-0|sartze-data=2024-12-18}}</ref> • ii) Goi Pliozenoko Paleoniloa, K.a. 3,32 milioi urte ingurukoa, eta Pleistozenoan zehar; Niloren faseak, Proto-Nilo barne, BP 600.000 urte inguru hasten dira; • iv) Pre-Nilo;<ref>{{Erreferentzia|izena=Julian|abizena=Rzóska|izenburua=The Geological Evolution of the River Nile in Egypt|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=2–4|data=1976|url=http://link.springer.com/10.1007/978-94-010-1563-9_1|aldizkaria=The Nile, Biology of an Ancient River|zenbakia=29|editore-abizena=Rzóska|editore-izena=Julian|isbn=978-94-010-1565-3|doi=10.1007/978-94-010-1563-9_1. isbn 978-94-010-1563-9. archived from the original on 23 may 2021. retrieved 23 may 2021 – via microsoft academic.|sartze-data=2024-12-18}}</ref> • v)400.000 urte ingurura Neo-Nilora igarotzea.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Julian|abizena=Rzóska|izenburua=The Geological Evolution of the River Nile in Egypt|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=2–4|data=1976|url=http://link.springer.com/10.1007/978-94-010-1563-9_1|aldizkaria=The Nile, Biology of an Ancient River|zenbakia=29|editore-abizena=Rzóska|editore-izena=Julian|isbn=978-94-010-1565-3|doi=10.1007/978-94-010-1563-9_1. isbn 978-94-010-1563-9. archived from the original on 23 may 2021. retrieved 23 may 2021 – via microsoft academic.|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Etiopiako Goi Lurretatik iparralderantz joanez, satelite bidezko irudiak erabili ziren basamortuko ur lehorrak identifikatzeko Niloren mendebaldean. Arroila batek, orain betea, '''[[Eonilo]]''' irudikatzen du, duela 23 edo 5,3 milioi urte itsasoratu zena. Eonilok sedimentu klastikoak garraiatu zituen Mediterraneora; zenbait gas naturaleko soroak aurkitu dira [[sedimentu]] horien barruan. [[Meseniako golkoa|Mesiniako]] [[Miozeno|Miozenoko]] gazitasun krisian zehar, Mediterraneo itsasoa arro itxi bat zenean eta hutsik edo gutxi gora-behera lurrunduta zegoenean, Nilok base maila berrira jaitsi zuen bere ibilbidea, Aswanen munduko ozeanoaren mailatik ehunka metro beherago eta [[Kairo|Kairon]] baino 2.400 metro beherago (7.900 ft) egon zen arte<ref>{{Erreferentzia|izena=John K.|abizena=Warren|izenburua=Evaporites: sediments, resources and hydrocarbons|argitaletxea=Springer|data=2006|isbn=978-3-540-26011-0|sartze-data=2024-12-18}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Ahmed|abizena=El Mahmoudi|izenburua=Geophysical surveys to investigate the relation between the Quaternary Nile channels and the Messinian Nile canyon at East Nile Delta, Egypt|orrialdeak=53–67|hizkuntza=en|abizena2=Gabr|izena2=Amir|data=2009-02|url=http://link.springer.com/10.1007/s12517-008-0018-9|aldizkaria=Arabian Journal of Geosciences|alea=1|zenbakia=2|issn=1866-7511|doi=10.1007/s12517-008-0018-9|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Honek arroila oso luze eta sakon bat sortu zuen, Mediterraneoa birsortu ondoren sedimentuz bete zena. <ref>{{Erreferentzia|izena=Nabil Sayed|abizena=Embabi|izenburua=Remarkable Events in the Life of the River Nile|argitaletxea=Springer International Publishing|orrialdeak=39–45|hizkuntza=en|data=2018|url=http://link.springer.com/10.1007/978-3-319-65661-8_4|aldizkaria=Landscapes and Landforms of Egypt|isbn=978-3-319-65659-5|doi=10.1007/978-3-319-65661-8_4. isbn 978-3-319-65659-5. issn 1866-7538. archived from the original on 4 february 2020. retrieved 4 february 2020.|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Tanganyika]] aintzirak iparralderantz egin zuen Niloraino, [[Virunga sumendia|Virunga sumendiak]] Ruandan bidea oztopatu zion arte. Garai hartan, Nilo askoz luzeagoa zen, Zambia iparraldean bere bururik urrunenak zituela. Gaur egun existitzen den Nilo lehen aldiz isuri zen [[Würmeko glaziazio]] garaiaren lehen zatietan. === Nilo integratua === Bi teoria daude Nilo integratuaren garaiari buruz. Bata da Niloren drainatze integratua adin txikikoa dela eta garai batean Niloren arroa arro txikiagoetan zatituta zegoela, Iparraldekoena bakarrik elikatzen zuen gaur egungo Egipto eta Sudango Niloren ibilbidea. [[Rushdi Saide|Rushdi Saidek]] dio Egiptok hornitzen zituela Niloko ur gehienak historiaren lehen zatian.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rushdi|abizena=Said|izenburua=The GEOLOGICAL EVOLUTION of the RIVER NILE|data=1981|url=https://doi.org/10.1007/978-1-4612-5841-4|doi=10.1007/978-1-4612-5841-4|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Beste teoriaren arabera, Etiopiatik Nilo Urdina, Atbara eta Takazze ibaien baliokide diren ibaien bidez egindako drainatzeak, Egiptora isurtzen ziren Nilo egiptoarraren bidez, [[Tertziario|Tertziario aroa]] gertatu zenetik. Salamak iradokitzen du [[Paleogeno]] eta [[Neogeno]] aldietan (duela 66 milioi eta 2.588 milioi urte bitartean) kontinente itxiko arro bereizi batzuek Sudango [[Rift Haran Handia|Rift]] Sistemaren zati nagusietako bat hartzen zutela: [[Mellut Rift]], [[Nilo Zuria|Nilo zuria]] rift, [[Nilo Urdina|Nilo urdina]] rift, [[Atbara rift]] eta [[Sag El Naam rift]] <ref>{{Erreferentzia|izena=Ramsis B.|abizena=Salama|izenburua=The evolution of the River Nile. The buried saline rift lakes in Sudan—I. Bahr El Arab Rift, the Sudd buried saline lake|orrialdeak=899–913|hizkuntza=en|data=1987-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/0899536287900492|aldizkaria=Journal of African Earth Sciences (1983)|alea=6|zenbakia=6|doi=10.1016/0899-5362(87)90049-2|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Riff hau oraindik aktibo egon ahal da, bere iparraldeko eta hegoaldeko mugetan aktibitate tektonikoa duelako. Baliteke [[Sudd]] zingirak, arroaren erdialdea osatzen duenak, behera egitea oraindik. Nilo Zuriaren Rift sistema, nahiz eta Bahr el Arab baino sakonagoa izan, 9 kilometro (5,6 mi) sakoneran dago. Nilo urdina Rift Sistemaren esplorazio geofisikoak sedimentuen sakonera 5 – 9 kilometrokoa (3,1 – 5,6 mi) izan zela kalkulatu zuen. [[Fitxategi:Nile.png|thumb|Niloren ibilbidearen mapa ]] Nilo egiptoarra Sudango Nilorekin lotuta dago, Ekialdeko, Erdialdeko eta [[Rift Haran Handia|Sudango Rift]] sistemetako aktibitate tektonikoaren egungo faseetan Etiopiako eta Ekuatore buruko urak harrapatzen dituena. Atbarak gainezka egin zuen bere arro itxian duela 100.000 eta 120.000 urte arteko aldi hezeetan. [[Nilo Urdina]] Nilo nagusiarekin konektatu zen 70.000 eta 80.000 urte bitarteko aldi hezean. Bahr El Arab eta Nilo zuria Riftsen sistema aintzira itxi bat izan zen Victoria Nilok sistema nagusiarekin duela 12.500 urte inguru Afrikako hezetasun garaian izan zuen lotura arte. == Erreferentziak == <references /> dv24d4puyuqnk4ap447wug632wmj5hf 10003320 10003139 2024-12-18T11:35:02Z Aitoorr 169007 10003320 wikitext text/x-wiki == Ura banatzeko eztabaida == [[Fitxategi:Horn of Africa relief location map.jpg|thumb]] Niloko urak eragina izan du Ekialdeko Afrikako politikan eta [[Afrikako Adarra|Afrikako Adarrean]] hamarkada askotan. Egiptok eta Etiopiak [[Etiopiako Errenazimenduko Presa Handia|Etiopiako Errenazimenduko Presa Handiari]] buruz duten eztabaida kezka nazional bihurtu da bi herrialdeetan, abertzaletasuna, beldur sakonak eta gerraren zurrumurruak piztuz. Nilo ibaiaren arroa ekimenak lankidetza baketsua sustatzen du estatu horien artean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nile Basin Initiative|data=2007-06-27|url=https://web.archive.org/web/20070627132253/http://www.nilebasin.org/aboutUs.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Hainbat saiakera egin dira Niloko urak partekatzen dituzten herrialdeen artean akordioak ezartzeko. 2010eko maiatzaren 14an, [[Entebbe|Entebben]], Ugandan, Etiopian, Ruandan eta Tanzanian akordio berri bat sinatu zuten Niloko ura partekatzeko, nahiz eta akordio horrek Egiptoren eta Sudanen oposizio gogorra eragin. Nazioarteko akordio horiek Niloren arroko baliabide hidrikoen erabilera ekitatiboa eta eraginkorra sustatu beharko lukete. Niloren etorkizuneko ur baliabideen eskuragarritasunari buruz hobeto ulertu gabe, litekeena da gatazkak sortzea herrialde hauen artean, Niloren alde eginez beren ur hornidura, garapen ekonomiko eta soziala lortzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nile|hizkuntza=en|data=2024-12-04|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Nile#cite_note-hdl.handle-12|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> == Historia == [[Fitxategi:Nilo population graph.jpg|thumb|Biztanleen banaketa Nilo ibaian zehar]] Nilo Egiptoko zibilizazioaren erroa izan da [[Harri Arotik]], populazio gehiena eta Egiptoko hiri guztiak Aswanetik iparraldera dauden Niloko haraneko alde horietan zehar garatuz. Hala ere, Nilok askoz mendebalderago iragan  ohi zuen gaur egun Libiako Wadi Hamim eta Wadi al Maqarren barrena, eta [[Sirteko golkoa|Sidrako golkora]] isurtzen zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=(PDF) Did the Nile River flow to the Gulf of Sirt during the late Miocene?|hizkuntza=en|url=https://www.researchgate.net/publication/256483636_Did_the_Nile_River_flow_to_the_Gulf_of_Sirt_during_the_late_Miocene|aldizkaria=ResearchGate|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Izotz aroaren amaieran itsas mailak gora egin ahala, gaur egun Nilo iparraldea den errekak antzinako Nilo harrapatu zuen Asyutetik gertu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Riccardo|abizena=Salvini|izenburua=Elevation modelling and palaeo-environmental interpretation in the Siwa area (Egypt): Application of SAR interferometry and radargrammetry to COSMO-SkyMed imagery|orrialdeak=46–62|hizkuntza=en|abizena2=Carmignani|abizena3=Francioni|abizena4=Casazza|izena2=Luigi|izena3=Mirko|izena4=Paolo|data=2015-06|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0341816215000594|aldizkaria=CATENA|zenbakia=129|doi=10.1016/j.catena.2015.02.017|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Klima aldaketa honek Saharako basamortuaren egungo hedadura ere ekarri zuen, K.A 3400 inguruan. === Khufu adarra === Giza piramidearen konplexuak, hasiera batean, jada existitzen ez den Niloren adar batean egin zen . Adar hau emari gehiago izan zuen Afrikako Aro Hezean <ref>{{Erreferentzia|izena=Hader|abizena=Sheisha|izenburua=Nile waterscapes facilitated the construction of the Giza pyramids during the 3rd millennium BCE|hizkuntza=en|abizena2=Kaniewski|abizena3=Marriner|abizena4=Djamali|abizena5=Younes|abizena6=Chen|abizena7=El-Qady|abizena8=Saleem|abizena9=Véron|izena2=David|izena3=Nick|izena4=Morteza|izena5=Gamal|izena6=Zhongyuan|izena7=Gad|izena8=Amr|izena9=Alain|data=2022-09-13|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.2202530119|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=37|zenbakia=119|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.2202530119|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. === Antzinako niloak === Nilok bost fase ditu: • i) Goi Miozenoko Eonilo, 6 milioi urte ingurukoa ;<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Said|izenburua=The River Nile: Geology, Hydrology and Utilization|argitaletxea=Elsevier Science|data=1993|isbn=978-1-4832-8768-3|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=John K.|abizena=Warren|izenburua=Evaporites: sediments, resources, and hydrocarbons|argitaletxea=Springer|data=2006|isbn=978-3-540-26011-0|sartze-data=2024-12-18}}</ref> • ii) Goi Pliozenoko Paleoniloa, K.a. 3,32 milioi urte ingurukoa, eta Pleistozenoan zehar; Niloren faseak, Proto-Nilo barne, BP 600.000 urte inguru hasten dira; • iv) Pre-Nilo;<ref>{{Erreferentzia|izena=Julian|abizena=Rzóska|izenburua=The Geological Evolution of the River Nile in Egypt|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=2–4|data=1976|url=http://link.springer.com/10.1007/978-94-010-1563-9_1|aldizkaria=The Nile, Biology of an Ancient River|zenbakia=29|editore-abizena=Rzóska|editore-izena=Julian|isbn=978-94-010-1565-3|doi=10.1007/978-94-010-1563-9_1. isbn 978-94-010-1563-9. archived from the original on 23 may 2021. retrieved 23 may 2021 – via microsoft academic.|sartze-data=2024-12-18}}</ref> • v)400.000 urte ingurura Neo-Nilora igarotzea.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Julian|abizena=Rzóska|izenburua=The Geological Evolution of the River Nile in Egypt|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=2–4|data=1976|url=http://link.springer.com/10.1007/978-94-010-1563-9_1|aldizkaria=The Nile, Biology of an Ancient River|zenbakia=29|editore-abizena=Rzóska|editore-izena=Julian|isbn=978-94-010-1565-3|doi=10.1007/978-94-010-1563-9_1. isbn 978-94-010-1563-9. archived from the original on 23 may 2021. retrieved 23 may 2021 – via microsoft academic.|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Etiopiako Goi Lurretatik iparralderantz joanez, satelite bidezko irudiak erabili ziren basamortuko ur lehorrak identifikatzeko Niloren mendebaldean. Arroila batek, orain betea, '''[[Eonilo]]''' irudikatzen du, duela 23 edo 5,3 milioi urte itsasoratu zena. Eonilok sedimentu klastikoak garraiatu zituen Mediterraneora; zenbait gas naturaleko soroak aurkitu dira [[sedimentu]] horien barruan. [[Meseniako golkoa|Mesiniako]] [[Miozeno|Miozenoko]] gazitasun krisian zehar, Mediterraneo itsasoa arro itxi bat zenean eta hutsik edo gutxi gora-behera lurrunduta zegoenean, Nilok base maila berrira jaitsi zuen bere ibilbidea, Aswanen munduko ozeanoaren mailatik ehunka metro beherago eta [[Kairo|Kairon]] baino 2.400 metro beherago (7.900 ft) egon zen arte<ref>{{Erreferentzia|izena=John K.|abizena=Warren|izenburua=Evaporites: sediments, resources and hydrocarbons|argitaletxea=Springer|data=2006|isbn=978-3-540-26011-0|sartze-data=2024-12-18}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Ahmed|abizena=El Mahmoudi|izenburua=Geophysical surveys to investigate the relation between the Quaternary Nile channels and the Messinian Nile canyon at East Nile Delta, Egypt|orrialdeak=53–67|hizkuntza=en|abizena2=Gabr|izena2=Amir|data=2009-02|url=http://link.springer.com/10.1007/s12517-008-0018-9|aldizkaria=Arabian Journal of Geosciences|alea=1|zenbakia=2|issn=1866-7511|doi=10.1007/s12517-008-0018-9|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Honek arroila oso luze eta sakon bat sortu zuen, Mediterraneoa birsortu ondoren sedimentuz bete zena. <ref>{{Erreferentzia|izena=Nabil Sayed|abizena=Embabi|izenburua=Remarkable Events in the Life of the River Nile|argitaletxea=Springer International Publishing|orrialdeak=39–45|hizkuntza=en|data=2018|url=http://link.springer.com/10.1007/978-3-319-65661-8_4|aldizkaria=Landscapes and Landforms of Egypt|isbn=978-3-319-65659-5|doi=10.1007/978-3-319-65661-8_4. isbn 978-3-319-65659-5. issn 1866-7538. archived from the original on 4 february 2020. retrieved 4 february 2020.|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Tanganyika]] aintzirak iparralderantz egin zuen Niloraino, [[Virunga sumendia|Virunga sumendiak]] Ruandan bidea oztopatu zion arte. Garai hartan, Nilo askoz luzeagoa zen, Zambia iparraldean bere bururik urrunenak zituela. Gaur egun existitzen den Nilo lehen aldiz isuri zen [[Würmeko glaziazio]] garaiaren lehen zatietan. === Nilo integratua === Bi teoria daude Nilo integratuaren garaiari buruz. Bata da Niloren drainatze integratua adin txikikoa dela eta garai batean Niloren arroa arro txikiagoetan zatituta zegoela, Iparraldekoena bakarrik elikatzen zuen gaur egungo Egipto eta Sudango Niloren ibilbidea. [[Rushdi Saide|Rushdi Saidek]] dio Egiptok hornitzen zituela Niloko ur gehienak historiaren lehen zatian.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rushdi|abizena=Said|izenburua=The GEOLOGICAL EVOLUTION of the RIVER NILE|data=1981|url=https://doi.org/10.1007/978-1-4612-5841-4|doi=10.1007/978-1-4612-5841-4|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Beste teoriaren arabera, Etiopiatik Nilo Urdina, Atbara eta Takazze ibaien baliokide diren ibaien bidez egindako drainatzeak, Egiptora isurtzen ziren Nilo egiptoarraren bidez, [[Tertziario|Tertziario aroa]] gertatu zenetik. Salamak iradokitzen du [[Paleogeno]] eta [[Neogeno]] aldietan (duela 66 milioi eta 2.588 milioi urte bitartean) kontinente itxiko arro bereizi batzuek Sudango [[Rift Haran Handia|Rift]] Sistemaren zati nagusietako bat hartzen zutela: [[Mellut Rift]], [[Nilo Zuria|Nilo zuria]] rift, [[Nilo Urdina|Nilo urdina]] rift, [[Atbara rift]] eta [[Sag El Naam rift]] <ref>{{Erreferentzia|izena=Ramsis B.|abizena=Salama|izenburua=The evolution of the River Nile. The buried saline rift lakes in Sudan—I. Bahr El Arab Rift, the Sudd buried saline lake|orrialdeak=899–913|hizkuntza=en|data=1987-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/0899536287900492|aldizkaria=Journal of African Earth Sciences (1983)|alea=6|zenbakia=6|doi=10.1016/0899-5362(87)90049-2|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Riff hau oraindik aktibo egon ahal da, bere iparraldeko eta hegoaldeko mugetan aktibitate tektonikoa duelako. Baliteke [[Sudd]] zingirak, arroaren erdialdea osatzen duenak, behera egitea oraindik. Nilo Zuriaren Rift sistema, nahiz eta Bahr el Arab baino sakonagoa izan, 9 kilometro (5,6 mi) sakoneran dago. Nilo urdina Rift Sistemaren esplorazio geofisikoak sedimentuen sakonera 5 – 9 kilometrokoa (3,1 – 5,6 mi) izan zela kalkulatu zuen. [[Fitxategi:Nile.png|thumb|Niloren ibilbidearen mapa ]] Nilo egiptoarra Sudango Nilorekin lotuta dago, Ekialdeko, Erdialdeko eta [[Rift Haran Handia|Sudango Rift]] sistemetako aktibitate tektonikoaren egungo faseetan Etiopiako eta Ekuatore buruko urak harrapatzen dituena. Atbarak gainezka egin zuen bere arro itxian duela 100.000 eta 120.000 urte arteko aldi hezeetan. [[Nilo Urdina]] Nilo nagusiarekin konektatu zen 70.000 eta 80.000 urte bitarteko aldi hezean. Bahr El Arab eta Nilo zuria Riftsen sistema aintzira itxi bat izan zen [[Victoria (aintzira)|Victoria]] Nilok sistema nagusiarekin duela 12.500 urte inguru Afrikako hezetasun garaian izan zuen lotura arte. === Niloaren eragina egiptoar zibilizazioaren sorreran === [[Herodoto|Herodotok]], greziar historialariak, "Egipto Niloren oparia izan zen " idatzi zuen. Elikagai iturri amaiezina, berebiziko garrantzia izan zuen egiptoar zibilizazioaren garapenean. Ibaiak ibaiertzetatik urtero gainezka egiten zuenez eta sedimentu geruza berriak metatzen zituenez, inguruko lurrak oso emankorrak ziren. [[Antzinako Egipto|Antzinako egiptoarrek]] garia, linoa, [[Papiro|papiroa]] eta beste uzta batzuk landu eta merkaturatu zituzten Niloren inguruan. Gari uzta garrantzitsua izan zen Ekialde Hurbilean. Merkataritza sistema honek Egiptok beste herrialde batzuekin zituen harreman diplomatikoak bermatzen zituen eta egonkortasun ekonomikoa lortzen laguntzen zuen. Antzinako garaietatik Nilon zehar merkataritza handia egin zen. Antzinako egiptoarrek Nilo ibaiaren uholdeei eta antzinako egiptoar zibilizazioari ekarri zizkion mirariei buruzko doinu bat sortu eta abestu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Medieval Latin Hymn|orrialdeak=467–468|data=1953|url=https://doi.org/10.5840/thought195328384|aldizkaria=Thought|alea=3|zenbakia=28|issn=0040-6457|doi=10.5840/thought195328384|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Asiatik [[Asiar bufalo|ur bufaloa]] sartu zen, eta [[Asiria|assiriarrek]] gameluak sartu zituzten K.a. VII. mendean. Animalia horiek haragitarako hazten zituzten, eta etxekotu egiten zituzten, eta goldeak egiteko erabiltzen; edo gameluen kasuan, gurdiak mugitzeko. Ura ezinbestekoa zen. Nilo ere garraiobide egokia eta eraginkorra zen jende eta merkantzientzat. Nilo ere antzinako egiptoar bizitza espiritualaren zati garrantzitsua izan zen. [[Hapi]] urteko uholdeen jainkoa zen, eta [[Faraoi|faraoiak]] uholdeak kontrolatzen zituztela uste zen. Nilo bideatzat hartzen zen bizitzatik heriotzara eta ondorengo bizitzara joateko . Ekialdea jaiotza  eta hazkunde lekutzat hartzen zen, eta mendebaldea heriotzaren lekutzat, [[Ra]] jainkoa, eguzkia, jaio, hil eta berpiztu egiten baitzen egunero zerua zeharkatzen zuen bitartean. Beraz, hilobi guztiak Nilotik mendebaldera zeuden, egiptoarrek uste baitzuten, beste bizitzan sartzeko, heriotza sinbolizatzen zuen aldean lurperatu behar zituztela. Nilo egiptoar bizitzako hain faktore garrantzitsua zenez, antzinako egutegia Niloren hiru zikloetan ere oinarritzen zen. Urtaro hauei, bakoitza hogeita hamar eguneko lau hilabetez osatua, Akhet, Peret eta Shemu deitzen zitzaien. <ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Lisa|abizena=Springer|izenburua=Art and culture of ancient Egypt|argitaletxea=Rosen Central|abizena2=Morris|izena2=Neil|data=2010|isbn=978-1-4358-3589-4|sartze-data=2024-12-18|serie=Ancient art and cultures}}</ref>Akhet, inundazioa esan nahi duena, Nilo urez bete zen urteko garaia izan zen, lur emankorreko geruza batzuk atzean utziz, nekazaritza hazten lagunduz.<ref name=":1" /> == jaiotzaren bilaketa == Hego Sudango Sudd hezeguneetan ez sartzearen ondorioz, Nilo Zuriaren goialdeak antzinako greziar eta erromatarrentzat ezezagunak ziren. [[Vitruvio|Vitruvioren]] ustez, Niloren jatorria [[Mauritania|Mauritanian]] zegoen, Atlas mendien "beste aldean" (hegoaldean). <ref>{{Erreferentzia|izena=M. Vitruvius|abizena=Pollio|izenburua=De Architectura, Liber Octavus|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=150–172|data=1648|url=https://doi.org/10.1016/b978-1-4832-8300-5.50015-x|aldizkaria=De Architectura|isbn=978-1-4832-8300-5|sartze-data=2024-12-18}}</ref>Agatharchidesek dioenez, [[Ptolomeo II.a Filadelfoa|Ptolomeo II]].a Filadelforen garaian, espedizio militar bat Nilo Urdinaren ibilbidetik aski urrun sartu zen, udako uholdeak Etiopiako Goi Lurretan urtaroko euri-jasek eragin zituztela zehazteko, baina ez dago jakiterik antzinateko europarrik [[Tana]] aintziraraino iritsi zenik. Tabula Rogeriana-k hiru laku bezala irudikatu zuen iturria 1154an. Europarrak XIV. mendean hasi ziren Niloren jatorriaren berri izaten, Aita Santuak monjeak bidali zituenean Mongoliara mandatari gisa, India, Ekialde Hurbila eta Afrika zeharkatuz, eta Niloren jatorriaren berri Abisinian (Etiopia) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cathay and the Way Thither|data=2010-10-05|url=https://doi.org/10.1017/cbo9780511696961|doi=10.1017/cbo9780511696961|sartze-data=2024-12-18}}</ref>eman ziotenean. Ustez, Paolo Trevisanik (c. 1452 – 1483), Etiopian veneziar bidaiaria zenak, Niloren jatorrira egindako bidaiei buruzko aldizkari bat idatzi zuen, gerora galdu zena.<ref>{{Erreferentzia|izena=B. G.|abizena=D.|izenburua=Dizionario biografico degli italiani. I, II|orrialdeak=386|data=1961|url=https://doi.org/10.2307/40116244|aldizkaria=Books Abroad|alea=4|zenbakia=35|issn=0006-7431|doi=10.2307/40116244|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=NORTH ATLANTIC STORMS FOR MAY, 1893|orrialdeak=126–127|data=1893-05|url=https://doi.org/10.1175/1520-0493(1893)21[126:nasfm]2.0.co;2|aldizkaria=Monthly Weather Review|alea=5|zenbakia=21|issn=0027-0644|doi=10.1175/1520-0493(1893)21[126:nasfm]2.0.co;2|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[James Bruce|James Brucerek]], ur-buruak bisitatu zituen lehen europarra izan zen arren, idazle modernoek [[Pedro Páez|Pedro Paez]] jesuitari ematen diote sinesgarritasuna. Pakek Niloren jatorriari buruz egin zuen Etiopiako kontakizun luze gaur egun bizirik dagoena. XX. mendearen hasieran argitaratu zen osorik. Europarrak Etiopian bizi ziren XV. mendearen amaieratik, eta litekeena da haietakoren batek ur jauzien buruak bisitatzea, baita lehenago ere, arrastorik idatzita utzi gabe. [[João Bermudes]] portugaldarrak Tis Issat-en ur-jauzien lehen deskribapena argitaratu zuen 1565eko bere memorietan, [[Zizeron|Zizeronek]] De Republica<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Portuguese Expedition to Abyssinia in 1541-1543, as narrated by Castanhoso|argitaletxea=Hakluyt Society|data=2017-05-15|url=https://doi.org/10.4324/9781315554143|editore-abizena=Whiteway|editore-izena=R.S.|isbn=978-1-317-01975-6|sartze-data=2024-12-18}}</ref> lanean aipatzen dituen Niloko ur-jauziekin alderatuz. Jeronimo Lobok Nilo Urdinaren jaiotza deskribatzen du, eta [[Pedro Páez]] baino geroxeago bisitatzen du. Are gutxiago ulertzen zen Nilo Zuria. Antzinakoek oker uste zuten Niger ibaiak Nilo Zuriaren goiko aldeak irudikatzen zituela. Adibidez, Plinio Zaharrenak idazten du Niloren jatorria "Mauritania Behereko mendi batean" zegoela, "egun askoko" distantziarako lur gainetik isurtzen zela, gero lur azpian geratzen zela, Masaesyli lurraldean aintzira handi bat bezala berragertzen zela, gero basamortuaren azpian hondoratzen zela lur azpian "20 eguneko bidean, gertuen zeuden etiopiarrengana iritsi arte. "<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The natural history of Selborne|orrialdeak=51–5592-51-5592|data=2014-05-22|url=https://doi.org/10.5860/choice.51-5592|aldizkaria=Choice Reviews Online|alea=10|zenbakia=51|issn=0009-4978|doi=10.5860/choice.51-5592|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Erreferentziak == <references /> ls47dwl0sqnlvrgdg0oor5957uqe5ze 0 1216169 10003334 9990917 2024-12-18T11:43:52Z Miren Zarate 169005 10003334 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Carol Elaine Channing''' ([[Seattle]], [[Washington]], 1921eko urtarrilaren 31 - [[Rancho Mirage (Kalifornia)|Mirage Arrantxoan]], [[Kalifornia]], 2019ko urtarrilaren 15a)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Muere Carol Channing, una de las grandes leyendas de Broadway|hizkuntza=es|data=2019-01-15|url=https://www.abc.es/cultura/teatros/abci-muere-carol-channing-grandes-estrellas-broadway-201901151407_noticia.html|aldizkaria=Diario ABC|sartze-data=2024-12-03}}</ref> [[Antzezle|aktore]], [[Kantari|abeslari]] eta [[Komediante|komediagile]] estatubatuarra izan zen. Bereziki ezaguna egin zen [[Broadway]]<nowiki/>ko antzerki-lanetan parte hartzeagatik. Antzerkian hasi zuen bere ibilbidea, ondoren [[telebista]]<nowiki/>n eta [[zinema]]<nowiki/>n jarraitu zuen, non hamar [[Film (zinema)|film]]<nowiki/>etan parte hartu zuen. 1950eko hamarkadatik aurrera, Broadwayn egindako lanarekin nabarmendu zen, besteak beste, [[Los caballeros las prefereren rubias]] eta [[Hello, Dolly! (filma)|Hello, Dolly]]! [[komedia musikal]] ezagunetan parte hartuz. Dantzari gisa hasi zen lanean, eta 1960ko hamarkadatik aurrera, hainbat agerraldi egin zituen telebista-saioetan. Zineman, berriz, [[Julie Andrews]] eta [[Mary Tyler Moore]]<nowiki/>rekin batera aritu zen [[George Roy Hill|George Roy Hille]]<nowiki/>n [[Thoroughly Modern Millie|''Thoroughly Modern Millie'']] (1967) filmean, eta [[Oscar Sariak|Oscar sari]]<nowiki/>rako izendatu zuten. Bere azken emanaldietan [[The Nanny|''The Nanny'']] telebistako zikloan parte hartu zuen. == Bibliografia == === Haurtzaroa eta lanbide-hasiera === George Channing eta Carol Gleaserren alaba bakarra izan zen. Aita [[Kazetari|kazetaria]] zen, lanlekuz aldatu, eta familia [[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantzisko]]<nowiki/>ra eraman zuen Calorek bi aste besterik ez zituenean. Aptos Junior High School-en ikasi zuen, eta Harry Kullijian gazte armeniar-estatubatuarrarekin maitemindu zen. Baina, San Frantziskora Lowell High Schoolera joan zenean kontaktua galdu zuten. Lowellen, Channing Lowell Forensic Society ospetsuko kidea izan zen, nazioko institutuetako eztabaida talderik zaharrena. Channingen oroitzapenen arabera, Channingek bere etxea utzi zuenean [[Bennington College]]<nowiki/>n ikasteko [[Vermont]]<nowiki/>en, amak jakinarazi zion bere aita ez zela [[Rhode Island|Rhode Islande]]<nowiki/>n jaio berak uste zuen bezala, baizik eta [[Augusta (Georgia)|Augustan, Georgia]]<nowiki/>n, aita germaniar-amerikar eta ama afroamerikar baten ondorengoan. Channingen hitzetan, bere amak kontatu zion ez harritzeko "haurtxo beltz bat izatera iritsiz gero" . Channingek sekretua gorde zuen Broadwayn eta [[Hollywood]]<nowiki/>en arazoak saihesteko. Azkenean, ''Just Lucky I Guess'' autobiografian azaldu zuen, 2002an argitaratua, 81 urte zituela. Channingen autobiografiak amaren argazki bat zuen, baina ez zuen aitaren edo semearen argazkirik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Slate Magazine - Editorial and Political Cartoons, Comic Strips|data=2008-10-09|url=https://web.archive.org/web/20081009060853/http://cartoonbox.slate.com/chanlowe/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-03}}</ref> Bere liburua, aitaren jaiotza-agiria bezala, sute batean galdu zen. Channing agertokietara sartu zuten, amarentzat elizan lanak egiten zituen bitartean. 2005ean [[Austin]] Chronicle-ri elkarrizketa bat eman zion eta bere esperientzia kontatu zuen:{{Esaera2|Amak esan zidan, "Carol, lagundu nahi didazu Christian Science Monitor banatzen San Frantziskoko antzokietako bastidoreen artean?". Eta nik esan nion: "Oso ondo, lagunduko dizut. Ez dakit zenbat urte nituen orduan." Gutxi izango zituen. Zain egon ginen bastidore-atearen (Curran antzokikoa) artean, eta ezin nintzen bastidoreetara sartu. Ama hauek irekitzen sailatu eta askar eta erraz ireki zituen. Nolanahi ere, nire amak begiraleak aktoreak eta musikariak joango ziren tokian jarri arte itxaron zuen, eta bakean utzi ninduen. Han zutik egon nintzen eta hurrengoa ulertu nuen — Ez dut inoiz ahaztuko, indartsu sentiarazi ninduelako — Hau tenplu bat da. Hau katedrala da. Meskita bat da. Eliza guztien ama. Hau sorkuntzara joan zen jendearentzat da, obra birsortu zutenentzat. Han zutik egon nintzen, eta tariman zeudenengana urbildu nintzen hauek musukatzera. " }} <ref>{{Erreferentzia|izena=Robert|abizena=Faires|izenburua=The Carol You Don't Know|hizkuntza=en-US|abizena2=Fri.|abizena3=July 22|abizena4=2005|url=https://www.austinchronicle.com/arts/2005-07-22/280637/|aldizkaria=www.austinchronicle.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Channingek [[New York]]<nowiki/>eko eszenatokietan egin zuen lehen lana [[Marc Blitzstein]]<nowiki/>en ''"No For an Answer"'' lanarekin izan zen, eta Igandeko bi emanaldi berezi lortu zituen, 1941eko urtarrilaren 5ean hasita, [[Mecca Temple]]-n (gerora [[New York's City Center]] deitua). === Sagaratze artistikoa === Channing Broadwayra joan zen ''Let 's Face It''-en antzeztera, han izan baitzen [[Eve Gardenen]] ordezkoa. Hamarkada batzuk geroago "''Dolly''" interpretatuko zuen. [[Fitxategi:Carol Channing - 1964.jpg|thumb|Channing [[David Burns]]-ekin batera, ''Hello, Dolly!'' antzezlana egiten, 1964an.]] Bost urte geroago, ''Lend an Ear'' musikalean paper nabarmena izan zuen Channingek. [[Anita Loos]] idazleak aurkitu zuen eta [[Los caballeros las prefereren rubias|''Los caballeros las prefereren rubias'']] antzezteko, bertan, [[Lorelei Lee]]<nowiki/>ren papera egin zuen. (Ekoizpenetik bere aurkezpen-sinadura Diamon Are a Girl 's Best Friends izan zen). Channingen irudi pertsonala, bere pertsonaia bezala, honela definitzen da: Aldi berean argia eta atsegina baina, burutsua eta mundutarra. Channing, ''Hello Dolly!-''ko izarra bezalako gailur nazionala bihurtu zen. Bere emanaldiari esker, aktoresa onenaren [[Tony Award]] bat irabazi zuen musikal batean, [[Barbra Streisand]] ''Funny Girl'' lehiakide nagusia izan zuen urtean. Channing bera benetan desengainatuta agertu zen Streisandek, askok papererako gazteegia zela uste zutenak, filmean Dolly Leviren rola jokatzeko sinatu zuenean, [[Walter Matthau]] eta [[Michael Crawford]]<nowiki/>ekin kartela partekatuz. Lorelei Leeren rola jokatu zuen berriz ''Lorelei'' musikalean. ''Hello Dolly!''-ren bi berrestreinalditan ere agertu zen, eta bira bat egin zuen [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] zehar. Film ugaritan ere agertu da, tartean ''Skidoo'' kultuzko filmean eta ''Thoroughly Modern Millie'', [[Julie Andrews]] eta [[Mary Tyler Moore]]<nowiki/>rekin batera. ''Millie'' filmagatik, [[Academy Award]]<nowiki/>ek bigarren mailako emakumezko aktore onenaren izendapena eman zion Channingi, eta bigarren mailako emakumezko aktore onenaren [[Globo de oro|urrezko globoa]] ere eman zioten. [[Fitxategi:Carol Channing - 1973.jpg|thumb|Channing [[Peter Palmer]]<nowiki/>rekin batera ''Lorelei'' musikalean (1973).]] 1966an [[Sarah Siddons Award]] saria irabazi zuen [[Chicago]]<nowiki/>ko antzokian egindako lanagatik. Bere ibilbide filmografikoan hainbat kameo ere egin zituen eta marrazkietako bikoizketako aktorea izan zen. Ahots aktore gisa egin zuen paperik ezagunenetako bat Canina LeFur izan zen Disney [[Chip 'N Dale]] telesailean. Channingek Tony Award saria jaso zuen ibilbide luzeagatik 1995,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Entertainment - Carol Channing: A lifetime of experience|data=2007-09-30|url=https://web.archive.org/web/20070930182950/http://www.ocregister.com/ocregister/entertainment/atoz/article_982986.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta ohorezko doktoretza lortu zuen arte ederretan [[Kaliforniako estatuko unibertsitatean]] (Stanislaus, 2004an)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=North County|hizkuntza=en-US|data=2024-12-04|url=https://www.sandiegouniontribune.com/location/california/san-diego-county/north-county/|aldizkaria=San Diego Union-Tribune|sartze-data=2024-12-04}}</ref>. Oscar Hammerstein Award saria jaso zuen musika-antzerkian egindako ibilbide luzeagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Playbill News: Carol Channing Honored by York Theatre Company June 7|data=2004-12-18|url=https://web.archive.org/web/20041218033019/http://www.playbill.com/news/article/86130.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Gaur egun, Channing eta bere senarra Kaliforniako eskoletan hezkuntza artistikoa sustatzen ari dira. === Azken lanak: === 1986ko urtarrilean, Channingek, [[Mary Martin]]<nowiki/>ekin batera, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] bira bat hasi zuen Legends antzezlanarekin, 1987ko hasieran [[Miami]] hirian, [[Floridako penintsula|Floridan]], 300 aurkezpen baino gehiago egin ondoren. 1993an, aktorea [[Cameo|kameo]] gisa agertu zen [[The Nanny|''The Nanny'']] egoera-komediaren lehen denboraldiko kapitulu batean ("Smoke Gets in Your Lies" izeneko atalean), eta bere burua antzeztu zuen. Aurkezpen honen ondoren, telebistako beste telesail batzuetan beste agerraldi berezi batzuk egin zituen, hala nola ''[[The Bold and the Beautiful]]'' eta [[Touched by an Angel|''Touched by an Angel'']]. Halaber, hainbat telesail animaturi eman zien ahotsa, besteak beste: '''[[Addams familia|The Addams Family]]''' (1992 eta 1993 artean), [[Where 's Waldo?|''Where 's Waldo?'']] (1993an), 2 [[Stupid Dogs|''Stupid Dogs'']] (1993an) eta [[The Magic School Bus|''The Magic School Bus'']] (1994an). 1995ean, Channingek Tony sari bat jaso zuen bere ibilbide profesionala aitortzeko. 1995eko urritik 1996ko urtarrilera Broadwayn (Lunt-Fontanne antzokian) ''Hello, Dolly!'' musikalaren birjarpen berri bat egin ondoren antzokitik erretiratu zen. Geroago, [[Disneyren The Brave Little Toaster Goes to Mars|''Disneyren The Brave Little Toaster Goes to Mars'']] filmeko pertsonaia nagusietako bati eskaini zion ahotsa, [[Thomas Disch]]<nowiki/>ek argitaratutako izen bereko ipuin liburuan oinarrituta. [[Han Alan King]], [[DeForest Kelley|DeForest Kelley,]] [[Jessica Tuck]], [[Deanna Oliver]], [[Eric Lloyd]], [[Thurl Ravenscroft]] eta [[Timothy Stack]]<nowiki/>ekin lan egin zuen. === Bizitza pertsonala: === Channing lau aldiz ezkondu zen. Bere lehen senarra, Theodore Naidish idazlea izan zen, bigarrena, Alexander Carson [[Kanadako Ottawa Rough Riders]] futbol taldeko zentrala izan zen. Seme bat izan zuten, aitaordearen abizena hartu zuena eta orain [[Pulitzer Sarirako]] izendatua Chan Lowe <ref>{{Erreferentzia|izenburua=El viento viene de abril|argitaletxea=Programa Editorial Universidad del Valle|orrialdeak=14–16|data=2008-04-11|url=https://doi.org/10.2307/j.ctv1k03mqx.7|aldizkaria=Como un antiguo tambor|sartze-data=2024-12-18}}</ref> izenarekin. 1956an Charles Lowe manager eta publizistarekin ezkondu zen. 42 urte eman zituzten ezkonduta, baina 1998an dibortziatu zen, dibortzio-prozesua amaitu baino lehen. Lowe hil ondoren eta laugarren ezkontzara arte, aktorearen laguna Roger Denny izan zen, dekoratzaile barnerakoia.<ref>{{Erreferentzia|izena=Estefany Susana|abizena=Suarez Fernandez|izenburua=Factores asociados para el desarrollo de cuadros de asma en pacientes menores de 5 años en el Hospital San Juan de Lurigancho durante el periodo octubre - diciembre 2020|argitaletxea=Universidad Privada San Juan Bautista|url=https://doi.org/10.59590/upsjb/fcs.med.hum/tesis/3374|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Harry Kullijian bere laugarren senar eta institutuko mutil-lagun ohiarekin ezkondu zen 2003an, Elizabethek hura bere oroimenean zuela esan ondoren, elkartu egin ziren. Biak ikaskide izan ziren Aptos Middle School institutuan. Lowell High School-en entzuleria "The Carol Channing Theatre" -engatik izendatu zen, bere omenez. San Frantzisko hiriak 2002ko otsailaren 25a "Carol Channing eguna" izendatu zuen gayen eskubideen alde egiteagatik eta Hollywoodeko gay harrotasunaren desfilean agertzeagatik. [[Richard Skipperrek]]<nowiki/>in partekatu zuen agertokia, "Carol Channing Tribute Artist" izenarekin ezaguna (Carol Channing-i egindako tributu artistikoa). Skipperrek ongintza lan bat antolatu zuen The Dr. Carol Channing-Harry Kullijian Endowment For The Artsen berak ikasitako tokian. Chaning, 2019ko urtarrilaren 15ean hil zen Kaliforniako (Estatu Batuak) Rancho Miragen, 97 urte zituela. == Antzelanak: == * ''[[No For an Answer]]'' antzezlanak (1941eko urtarrilaren 5 eta 11). * [[Let 's Face It!|''Let 's Face It!'']] (1941eko urriaren 29a - 1943ko martxoaren 20a) ([[Eve Arden]] ordezkatu du). * [[Proof Through the Night|''Proof Through the Night'']] (1942ko abenduaren 25a - 1943ko urtarrilaren 2a). * ''[[Lend an Ear]]'' (1948ko abenduaren 16a - 1950eko urtarrilaren 21a). * ''[[Gentlemen Prefer Blondes]]'' (1949ko abenduaren 8a - 1951ko irailaren 15a). * [[Wonderful Town|''Wonderful Town'']] (1953ko otsailaren 25a - 1954ko uztailaren 3a) ([[Rosalind Russell]] ordezkatuz). * ''The Vamp'' (1955eko azaroaren 10a - abenduaren 31). * ''Show Girl'' (1961eko urtarrilaren 12a - apirilaren 8a). * [[Hello, Dolly! (filma)|''Hello, Dolly!'']] (1964ko urtarrilaren 16a - 1970eko abenduaren 27a) (1967an utzi zuen programa). * [[Four on a Garden|''Four on a Garden'']] (1971ko urtarrilaren 30etik martxoaren 20ra). * ''Lorelei'' (1974ko urtarrilaren 27tik azaroaren 3ra). * [[Julie 's Friends at the Palace|''Julie 's Friends at the Palace'']] (1974ko maiatzaren 19a) (Ongintzazko emanaldia). * ''[[Hello, Dolly! (filma)|Hello, Dolly!]]'' (1978ko martxoaren 15etik uztailaren 19ra) (berrestreinaldia). * ''Legends!'' (1986ko urtarrilaren 7tik 1987ko urtarrilaren 18ra) (Bira nazionala). * ''[[Hello, Dolly! (filma)|Hello, Dolly!]]'' (1995eko urriaren 19a - 1996ko urtarrilaren 28a) (berrestreinaldia; farewell tour). == Filmografia: == * ''Paid in Full'' (1950) * ''The First Traveling Saleslady'' (1956) * ''All About People'' (1967) (laburra) (narratzailea) * ''[[Millie, neska modernoa]]'' (1967) * ''Skidoo'' (1968) * ''Shinbone Alley'' (1971) (ahotsa) * ''[[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band|Sgt. Pepper 's Lonely Hearts Club Band]]'' (1978) (kameoa) * ''[[Alicia en el país de las maravillas]]'' (1985) * ''Chip y Chop, Los guardianes rescatadores'' (1989) (ahotsa) * ''Happily Ever After'' (1993) (ahotsa) * ''Thumbelina'' (1994) (ahotsa) * ''Homo Heights'' (1998) * ''[[Tostadora ausarta Martera doa]]'' (ahotsa) (zuzen-eta-bideoa) * ''Broadway: The Golden Age, by the Legends Who Were There'' (2003) (dokumentala) * ''[[Familiaren aita|Padre de familia]]'': (ahotsa) (2006) == Erreferentziak herri-kulturan: == Channing parodiatua agertu zen ''[[Padre de familia]]'' eta aktorea bera joan zitzaion ahotsa ematera, ''[[Patriot Games (filma)|Patriot Games]]'' atalean irten zen, [[Mike Tyson]]<nowiki/>en aurkako boxeo-borrokaldi batean, [[Los famosos boxean de la FOX]] (FOX 's Celebrity Boxing ingelesez) filmean. Borrokaldian kolpe bortitzak hartzen zituen, bai [[Aurpegi (anatomia)|aurpegian]], bai [[Urdail|urdailea]]<nowiki/>n, Tysonen esku, baina beti lurretik altxatzen zen eta "Erori egingo zara, gazte" esaten zion ahots biziz; Tysonek, 90 urte inguruko emakume batek eraso horiei aurre egin izanaz harrituta, azkenean kolapso bat sartu eta lurrera erortzen da akituta, Carol Channing K.O. tekniko baten garaipenarekin altxatzen da, txapelketako gerrikoa garaikur gisa jasoz. Atal horretan Carol "Aguante" Channing izenez ezagutarazi zen. [[Ryan Stiles]]<nowiki/>ek [[Whose Line is it Anyway|''Whose Line is it Anyway'']]? komediaren egokitzapen amerikarrean imitatu ohi zuen, eta [[Robin Williams]] ere imitatu zuen atal batean. Stilesek behin "gauzei itsasteko" modua imitatu behar izan zuen, eta [[Drew Carey]] aurkezlearen mahaitik aurkeztu ahal izango zuela erabaki zuen. Ustekabean, alboan zuen bonbilla bat hautsi zuen buruarekin, kristalaren zatiak geratu zitzaizkion ilean, baina pertsonaiaren esketxarekin jarraituta,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Whose Line is it Anyway?|argitaletxea=Palgrave Macmillan|url=https://doi.org/10.1057/9781137405500.0010|aldizkaria=Pynchon and Philosophy|isbn=978-1-137-40550-0|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Carol Channingen beste une gogoangarri bat ''Scenes From a Hat'' jokoan izan zen, Stilesek imitatu zuenean [[Clint Eastwood]]<nowiki/>en "Do you feel lucky", [[Harry Zikinaren]] aipua, eta [[Spartacus]]<nowiki/>en "I 'm Spartacus" errezitatzen zuenean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Whose Line is it Anyway?|argitaletxea=Palgrave Macmillan|url=https://doi.org/10.1057/9781137405500.0010|aldizkaria=Pynchon and Philosophy|isbn=978-1-137-40550-0|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Saten gorria, Lentejuelen soinekoa, [[Freddy Wittop]] diseinatua, Channing erabili zuen bere ''Hello, Dolly!'' Channingek eta Manny Kladitis antzerki ekoizleak eman zioten Smithsoniani, ''Hello, Dolly!'' bira musikalaren hamahirugarren urteurrenarekin jarraituz. Gaur egun Ameriketako historiaren museo nazionalean ikus daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tuliza Fleming, Museum Curator, National Museum of African American History and Culture, Smithsonian Institution|data=2022|url=https://doi.org/10.24926/24716839.1586|aldizkaria=Panorama|alea=g|zenbakia=l|issn=2471-6839|doi=10.24926/24716839.1586|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Sariak eta izendapenak == === [[Oscar Sariak|Oscar Saria]] === {| class="wikitable" |+ !Urtea !Kategoria !Filma !Emaitza |- |[[1968]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Alba|abizena=Corrales-Muñoz|izenburua=Fondos documentales de la Academia de las Artes y las Ciencias cinematográficas de España. Los Premios Goya (1987-2016)|orrialdeak=205–240|data=1970-01-01|url=https://doi.org/10.5209/dcin.54417|aldizkaria=Documentación de las Ciencias de la Información|zenbakia=39|issn=1988-2890|doi=10.5209/dcin.54417|sartze-data=2024-12-18}}</ref> |[[Antzeztaldeko emakumezko aktore onena]] |''[[Millie, neska modernoa]]'' |Izendapena |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1925eko|1991ko|Channing, Carol}} [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako abeslariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako aktoreak]] 4vqky8eiduqfu1d2t2e1ktszs897yhh 0 1216173 10002841 9999044 2024-12-18T01:33:15Z Amalbirawi 169015 Argazkiak gehitu 10002841 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Pelota elkarrizketa.ogg|thumb|Oier Saez de Cámarari elkarrizketa]] '''Pala motza,''' Zurezko paleta bat eta larruzko pilota bat erabiltzen dira, larruzko paletakoak baino lodiagoa eta diametro handiagoa duena. Oso espezialitate fisikoa eta ikusgarria da. Pala pagozkoa edo beste edozein zur noblez eginikoa da, pieza bakarra. Pala motza frontoi motzean jokatu daiteke, 36 metrokoan, frontisaren eta errebotearen arteko aldeari erreferentzia eginez. [[Frontis|Frontisa]] pilotalekuaren aurrean kokatzen den pareta da, 10 metro garai eta 10-11 metro zabal izaten ditu. Horretaz gain, lurretik metro batera, burdinazko xafla bat dago, txapa izena duena, eta goialdean eta eskuinaldean ere aurkitzen da txapa hori, eremua mugatzen, izan ere, horri jo edo eremu horretatik kanpo botatzen bada, tantoa txartzat emango da. Frontisaren ezkerraldean, ezker pareta izena duen pareta dago, frontisa bezala 10 metro garai duena, baina kasu honetan 36 metroko luzeera edukiko du. Atzealdean, ezker hormari lotuta, eta frontisarekiko paraleloan, errebotea aurkitzen da, txaparik gabeko pareta. Frontoi motza hiru pareta hauetaz osatzen da, eskuinaldea, kontrakantxa (gutxienez 3 metro) izenekoa, libre geratuz. Hala ere, eskuinaldean, beste txapa bat dago lurrean, frontisetik errebotera doana eta frontoiaren zabalera mugatzen duena, lurreko eremu horri kantxa deitzen zaio. Ezkerreko paretan, zenbakiak egoten dira idatzita, frontisetik erreboteraino. Hauetako bakoitzari koadro deitzen zaio eta zenbakiak banaka handitzen doaz, errebotera hurbiltzen doazen heinean. Horretaz gain, laugarren eta zazpigarren koadroetan, motz eta luze hitzak agertzen dira idatzita, hurrenez hurren, eta kontrakantxara marra bat ateratzen da hori adierazteko. == Materiala == [[Fitxategi:Materialak.png|thumb|Pala motzean erabiltzen den materiala: zurezko paleta eta larruzko pilota]] Zurezko paleta bat eta larruzko pilota bat erabiltzen dira, larruzko paletakoak baino lodiagoa eta diametro handiagoa duena. Oso espezialitate fisikoa eta ikusgarria da. Pala pagozkoa edo beste edozein zur noblez eginikoa da, pieza bakarra. Palako jokalariek larruzko pilota jo egiten dute eta lpar Euskal Herrian jokatzen da gehien bat. Pala motza: Zurezko paleta bat eta larruzko pilota bat erabiltzen dira, larruzko paletakoak baino lodiagoa eta diametro handiagoa duena. Oso espezialitate fisikoa eta ikusgarria da. Pala pagozkoa edo beste edozein zur noblez eginikoa da, pieza bakarra. Ondoko ezaugarriak ditu: ● Gehienezko luzera: 51 cm ● Gehienezko zabalera: 11'50 cm ● Lodiera: 2 / 4'50 cm ● Pisua: 600 / 800 g == Insalazioak == Frontoia (orokorrean), harri edo zementuz egina egon ohi da, horma leun eta finak osatzen dutenak. Orokorrean kolore berdez margotu ohi dira eta frontisa, ezker horma, errebotea, kantxa eta kontrakantxaz osaturik dago. Hauek dira eremu hauen neurriak: * Kontrakantxa: gutxienez 3 metroko zabalera izango du. * [[Fitxategi:Instalazioak.png|thumb|Frontoi motza]]Kantxaren luzera: 30 eta 36 metro artean. * Kantxaren zabalera: 10 metro. * Frontisaren altuera: 10 metro. * Frontisaren zabalera: 11 metro. * Errebotearen altuera: 5,60 metro gutxienez. * Errebotearen zabalera: 10 metro. * Frontisaren goiko eta beheko aldeak debekatutako espazioak dira, betan koltxoiak kokatzen dira, pilotak hemen jotzen badu tantoa aurkariarentzat izango da. Koltxoi hauen mugak markatzeko txapa izeneko egiturak daude, goiko eta beheko txapez gain frontisaren alboan ere txapa bat dago, kontrakantxaren marraren goranzko jarraipena dena. Txapa frontisaren material ezberdinez eginda dago, normalean metalezkoa izan ohi da, pilotak hemen jotzen badu soinu desberdina egingo du eta epaileak txarra dela esango du. ** Beheko txaparen altuera: 60 zentimetro ** Goiko txaparen altuera: 10 metrora. ** Alboko txapa: ezker paretatik 11 metrora. Kantxan marra batzuk daude, marra horien arteko lekuari "Koadroa" deritzogu, koadroak zenbakiz markatuta daude, zenbakiak ezker horman margotuta daude. Hauek sakea nondik nora egin behar den argitzen dute. Marrak frontisari paralelo daude, hau da, kantxa zabalean zeharkatuz. Zenbakien arteko distantzia: 3,5 metroko tartea dago. Erreboteak frontisaren itxura bera du, baina txaparik gabea. Azkenik kontrakantxaren beste zatia dugu, lurrekoa. Kantxa eta kontrakantxa lurrean dagoen marra luze batez banatzen dira, pilotak kantxan jotzen badu, jokoak aurrera jarraitzen du, baina bien arteko marran edo kontrakantxan joz gero, tantoa aurkarientzat izango da. == Arauak == * '''Sakea''' [[Fitxategi:Arauak.png|thumb|Sakea egiteko eremua]] Partidako lehen sakea kenduz, zeina zortez erabakitzen den, beste guztiak aurreko tantoa egin duen taldeak gauzatuko du.   Sakea, sake marraren atzetik egin ohi da, zehazki 9 eta 1/2tik (33 metrotara frontisetik), frontisean jo eta falta marraren (frontisetik 14 metrora) eta luze marraren (frontisetik 24,5 metrora) artean egin behar du punpa sakea ontzat hartzeko. Sakean falta marra gainditzen ez bada, tanto bat eskuratuko dute aurkariek, eta falta marra pasaz gero, sakatzaileak beste aukera bat izango du (hortik aurrera ez dira sake gehiago onartuko). Sake guztien aurretik, sakatzen duen taldeak pilota aldatzeko aukera izango du. Hori gertatuz gero, aurkariek pilota aztertzeko eta probatzeko eskubidea izango dute. * '''Tanto amaierak''' Tantoa lortu ahal izateko, jokalariek baimendutako eremuetara bideratu behar dute pilota: ezker horma, kantxa, frontisa eta errebotea. Pilotak ezker horma soilik jotzen badu frontisa jo gabe, tantoa izango da aurkarientzat. Frontisa jo ostean, jokaldu baimendua izateko, pilotaren lehen punpa kantxan izan behar du, kontrakantxan eginez gero, txarra izango baita. * '''Puntuazio sistema''' Tanto bakoitzak puntu bat balio du. Jokalariak puntuak metatuz joango dira partidan zehar; talde bat 40 puntura iristean irabazlea izango da eta jokoa bukatutzat emango da. == Jokalarien kokapena == Arauek ez dute zehazten jokalari bakoitza non kokatu behar den, baina estrategia ohikoena aurrelari bat (3 eta 5 zenbakien artean kokatu ohi dena) eta atzelari bat (7 eta 9 zenbakien artean kokatu ohi dena) ezartzea da. Horrela, bien artean kantxa guztia menperatu dezakete. Aurrelariaren jokoa azkarragoa da, bere helburu nagusia tantoa amaitzea da. Oso ohikoa da aurrelariengan airez jotzea, frontisetik gertu daudenez eta pilotaren abiadura oso handia denez, normalean pilotak ez du punparik egiten eremu horretan. Atzelaria berriz, bere indarraren erabileragatik nabarmentzen da; izan ere, frontisetik urrun dagoenez, pilota bertara bideratzeko potentzia handiarekin jo behar du pilota. == Kolpe motak == Orokorrean pilota paleta jokoan, pilota bi modutara jo daiteke: palaren aurrealdearekin edo atzealdearekin (errebesa). Jokalariek erosoena den aldea erabiltzen dute, baina ohikoena aurrealdearekin jotzea da. Kolpe gehienak gerritik behera ematen dira, eta horrek esan nahi du palaren mugimendua behetik gora doala. Hala ere, batzuetan, pilota alde batera edo goitik jotzen da, eta hori puntua ahalik eta azkarren irabazten saiatzeko eta pilotari abiadura emateko egiten da, nahiz eta jokaldi horiek jokoan ohikoenak ez izan. Kolpe motak, orokorrean frontisarekiko distantziak baldintzatuko du, pilotaren norabidearekin batera. Aurrelariek gehien erabiltzen duten kolpea airez da. Aurrelariek, joko arinaz arduatzen dira, hala nola, bi pareta edo txokoa eginez. Atzelariek, aldiz, askoz ere joko motelagoa erabiltzen dute normalean eta jokaldia nagusia atzeraka eta pareta ondora botatzea da. == Erreferentziak == [[Eskupilota frontoi motzean lauterdian|https://eu.wikipedia.org/wiki/Eskupilota_frontoi_motzean_lauterdian]] [https://docs.google.com/presentation/d/1V1T6BZQFvJXple4CiRhgXtT5IzJvTtRM5R8v4Mh0XY8/htmlpresenthttps://www.pilotaraba.eus/doc/noticias/euskal%20pilota%20BEGIRALE%20IKASTAROA%20apunteak.pdf https://docs.google.com/presentation/d/1V1T6BZQFvJXple4CiRhgXtT5IzJvTtRM5R8v4Mh0XY8/htmlpresent] [https://docs.google.com/presentation/d/1V1T6BZQFvJXple4CiRhgXtT5IzJvTtRM5R8v4Mh0XY8/htmlpresenthttps://www.pilotaraba.eus/doc/noticias/euskal%20pilota%20BEGIRALE%20IKASTAROA%20apunteak.pdf https://www.pilotaraba.eus/doc/noticias/euskal%20pilota%20BEGIRALE%20IKASTAROA%20apunteak.pdf] [[Emakumezkoen gomazko paleta frontoi motzean binaka|https://eu.wikipedia.org/wiki/Emakumezkoen_gomazko_paleta_frontoi_motzean_binaka]] 5xope7ply5hljcf18pvl2dbck7qiybx 0 1216296 10003161 9996308 2024-12-18T10:42:04Z Maizara 163278 Datu berriak sartu 10003161 wikitext text/x-wiki {{erakunde infotaula}} {{lanean}} '''Mariziztrin''' [[Ondarroa|Ondarroako]] talde feminista izan zen. Talde feminista hau Ondarroan sortu zen 1993an eta 2000. urtera arte jardun zuen. Landu zituen gai nagusiak eraso sexistak eta sexu eskubideak izan ziren. Talde anitza zen, 20 eta 40 urte bitarteko 12-15 emakume elkartzen ziren. Oso aktiboa izan zen eta ekintza hauek nabarmendu daitezke: Familia Plangintzarako zentroaren inguruko ikerketa, eraso sexisten salaketa, herriko emakumeekin egindako jardunaldiak, Jardunaldi Feministetan parte hartzea, jai busaren lorpena, hitzaldiak, erakusketak eta mobilizazio ugari antolatu zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Andere Ormazabal Gaston, Miren Arbelaitz Garcia eta Ainara Riveras Irusta|urtea=2006|izenburua=Ondarroako emakumeak herriko partaidetza politikoan eta sozialean|argitaletxea=Ondarroako Udaleko Berdintasun Saila|orrialdea=27|orrialdeak=31-34|ISBN=978-84-615-7467-4}}</ref> === Sorrera === 1993an Gaztetxean martxoaren 8a antolatu ostean, taldeak urte osora bere jarduna zabaltzea erabaki zuten ideologi, sentsibilitate eta egoera sozial desberdina zuten emakumeek. Ondarroan sortutako talde anitzena izan zen. Pluraltasun hori, taldearen ezaugarri nagusitzat hartzen zuten, desberdintasunetan elkarrekin lan egiteko gogoa gailendu zen. Adin desberdinetako 12-15 horien artean, seme-alabak zituzten, beste batzuk neska gazte aurrerakoiak, aurreko mugimendu eta talde feministetan parte hartutakoak... Esan eta egin, 1993ko ekainean sortua zen Mariziztrin Ondarroako talde feminista. == Ibilbidea == 1990tik Gaztetxeko neskek martxoaren 8an antolatzen zituzten ekintzei jarraipena emanez, Mariziztrinek lekukoa hartu eta Udalak utzitako lokalean elkartzen hasi ziren. Hasierako hausnarketak hainbat gai lantzera eraman zituen taldea eta herrian eragin handiena izan zuten gai nagusi biren inguruan aritu ziren, eta gaur egunera arte aztarna utzi dutenak, adibidez, inguruko herrietako jaietara segurtasunez joateko autobusa. Gai nagusiak: eraso sexisten salaketa eta Familia Plangintza Zentroaren funtzionamenduaren inguruan egindako lana. === Familia Plangintzarako Zentroaren bilakaeraren azterketa === Zentro honen inguruko ardura talde feministan agertu zen bertako ginekologoarekin taldekide batek izandako arazoen ondorioz. Pertsona bakar baten arazoa ez zela ikusita, herriko emakume ugariren testigantzak jaso eta aztertu zituzten. Azterlan haren helburua izan zen Zentroaren bilakaera ezagutu eta zerbitzuen murrizketa salatzea, emakumeen balorazioa eta bizipenak azaltzea eta Zentroak berak zituen beharrak aztertzea. Horretarako, 158 emakumeren iritziak jaso zituzten. Zama handiko lana izan zen talde feministarentzat, bai kale mailan egin beharreko lan guztiarengatik, bai ginekologoaren auzia publiko egiteko egindako behar eskergagatik. Ginegokologia zerbitzuaz gain, Zentroak hastapenetan izan zituen zerbitzu guztiak berreskuratzeko aldarria egin zuten eta ginekologoak emakumeei ematen zien bidegabeko tratua salatu zuten, eta oihartzun handia lortu zuten. Aldarrikapenen ondorioz, Osakidetzak ginekologoa lanpostutik kanpo izan zuen denora batez, baina giroa lasaitu orduko, lanpostu berberean kokatu zuen. === Eraso sexisten salaketa publikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hedapena eta ekoizpena|hizkuntza=eu|url=https://www.emagin.eus/ekoizpena/|aldizkaria=Emagin|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Mariziztrinek eraso sexistak salatzeko lana egin zuen, Euskal Herriko mugimendu feministaren baitan ere gori zegoen sasoian. Orduan eraso sexistak kontu pribatu gisa hartzen ziren eta Mariziztrin herrian gertatutako erasoak jaso, emakume erasotuei entzun, sentsibilizazio lana egin, publikoki salatu eta udala eta erakunde publikoak interpelatu zituzten emakume erasotuei laguntza, aholkularitza eta babesa emateko eskatzeko. Erabili zituzten baliabideak: kartelak, esku orriak, aldizkaria, pintaketak, mozioak udalean... Kontu pribatutzat hartzen zirenak publikoki salatzeak denetariko iritziak sortu zituen herrian, laguntza eta babesa eskertu zuten askok eta beste askok, etxeko kontuak publikoki egitearen mugak gainditu zituztela pentsatzen zuten, muga horiek gainditzea erraza izan ez arren, batez ere, erasotzaileak herriko gizonezkoak, alegia, ezagunak zirelako. Ondorioz, epaitegietan deklaratu behar izan zuten, erasoa eragin zuen gizonezko batek bere ohorearen kontra jardun zutela salatu zuelako. Emakumeak sentsibilizatzeko eta ahalduntzeko helburuz, autodefentsa ikastaroak antolatu zituzten arrakasta handiz, eta hor ere, gizonezko baten salaketari aurre egin behar izan zioten, diskriminatzailetzat jo baitzuen gizonezkoak onartu ez izana ikastaroetan. Udalera jo zuten gaitzespen jarrera publikoa har zezan, mozioen bitartez eta akusazio partikular gisa aurkez zezaten eskatzeko eta hainbat kasutan mozioa ontzat hartu zuten arren, ez zuten inoiz lortu akusazio gisa aurkeztea. === Jardunaldi feministak === Mariziztrin taldeak parte hartu zuen Euskal Herriko III. Jardunaldi Feministetan, 1994an, eta aurkeztu zuten ponentzian, herrietan talde feministak sortzeak eta indartzeak a zabalgarrantziaz azpimarratu zuten, euren esperientzia kontuan izanda, feminista zabaltzeko, jendartea sentsibilizatzeko eta erakunde publikoak interpelatzeko. 1997an, Ondarroan antolatu zituzten asteburu oso bateko jardunaldiak. Eztabaida eta hausnarketaren bitartez taldea indarberritu eta kontzientzia feminista zabaldu nahi zuten. Adin guztietako emakume asko batu ziren eta hainbat gai izan zituzten eztabaidagai: lana eta prestakuntza, Ondarroako beste talde eta elkarteekin zein instituzioekin izan beharreko harremana, sexualitatea, ekintza zuzena, antimilitarismoa eta eraso sexistak. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko feministak]] [[Kategoria:Ondarroako erakundeak]] [[Kategoria:Feministak]] [[Kategoria:Elkarteak]] 0b4ollc43vwqkolcktvrnl3owe5ayq5 10003276 10003161 2024-12-18T11:13:25Z Maizara 163278 Erreferentzia gehitu 10003276 wikitext text/x-wiki {{erakunde infotaula}} {{lanean}} '''Mariziztrin''' [[Ondarroa|Ondarroako]] talde feminista izan zen. Talde feminista hau Ondarroan sortu zen 1993an eta 2000. urtera arte jardun zuen. Landu zituen gai nagusiak eraso sexistak eta sexu eskubideak izan ziren. Talde anitza zen, 20 eta 40 urte bitarteko 12-15 emakume elkartzen ziren. Oso aktiboa izan zen eta ekintza hauek nabarmendu daitezke: Familia Plangintzarako zentroaren inguruko ikerketa, eraso sexisten salaketa, herriko emakumeekin egindako jardunaldiak, Jardunaldi Feministetan parte hartzea, jai busaren lorpena, hitzaldiak, erakusketak eta mobilizazio ugari antolatu zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Andere Ormazabal Gaston, Miren Arbelaitz Garcia eta Ainara Riveras Irusta|urtea=2006|izenburua=Ondarroako emakumeak herriko partaidetza politikoan eta sozialean|argitaletxea=Ondarroako Udaleko Berdintasun Saila|orrialdea=27|orrialdeak=31-34|ISBN=978-84-615-7467-4}}</ref> === Sorrera === 1993an Gaztetxean martxoaren 8a antolatu ostean, taldeak urte osora bere jarduna zabaltzea erabaki zuten ideologi, sentsibilitate eta egoera sozial desberdina zuten emakumeek. Ondarroan sortutako talde anitzena izan zen. Pluraltasun hori, taldearen ezaugarri nagusitzat hartzen zuten, desberdintasunetan elkarrekin lan egiteko gogoa gailendu zen. Adin desberdinetako 12-15 horien artean, seme-alabak zituzten, beste batzuk neska gazte aurrerakoiak, aurreko mugimendu eta talde feministetan parte hartutakoak... Esan eta egin, 1993ko ekainean sortua zen Mariziztrin Ondarroako talde feminista. == Ibilbidea == 1990tik Gaztetxeko neskek martxoaren 8an antolatzen zituzten ekintzei jarraipena emanez, Mariziztrinek lekukoa hartu eta Udalak utzitako lokalean elkartzen hasi ziren. Hasierako hausnarketak hainbat gai lantzera eraman zituen taldea eta herrian eragin handiena izan zuten gai nagusi biren inguruan aritu ziren, eta gaur egunera arte aztarna utzi dutenak, adibidez, inguruko herrietako jaietara segurtasunez joateko autobusa. Gai nagusiak: eraso sexisten salaketa eta Familia Plangintza Zentroaren funtzionamenduaren inguruan egindako lana. === Familia Plangintzarako Zentroaren bilakaeraren azterketa === Zentro honen inguruko ardura talde feministan agertu zen bertako ginekologoarekin taldekide batek izandako arazoen ondorioz. Pertsona bakar baten arazoa ez zela ikusita, herriko emakume ugariren testigantzak jaso eta aztertu zituzten. Azterlan haren helburua izan zen Zentroaren bilakaera ezagutu eta zerbitzuen murrizketa salatzea, emakumeen balorazioa eta bizipenak azaltzea eta Zentroak berak zituen beharrak aztertzea. Horretarako, 158 emakumeren iritziak jaso zituzten. Zama handiko lana izan zen talde feministarentzat, bai kale mailan egin beharreko lan guztiarengatik, bai ginekologoaren auzia publiko egiteko egindako behar eskergagatik. Ginegokologia zerbitzuaz gain, Zentroak hastapenetan izan zituen zerbitzu guztiak berreskuratzeko aldarria egin zuten eta ginekologoak emakumeei ematen zien bidegabeko tratua salatu zuten, eta oihartzun handia lortu zuten. Aldarrikapenen ondorioz, Osakidetzak ginekologoa lanpostutik kanpo izan zuen denora batez, baina giroa lasaitu orduko, lanpostu berberean kokatu zuen. === Eraso sexisten salaketa publikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hedapena eta ekoizpena|hizkuntza=eu|url=https://www.emagin.eus/ekoizpena/|aldizkaria=Emagin|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Mariziztrinek eraso sexistak salatzeko lana egin zuen, Euskal Herriko mugimendu feministaren baitan ere gori zegoen sasoian. Orduan eraso sexistak kontu pribatu gisa hartzen ziren eta Mariziztrin herrian gertatutako erasoak jaso, emakume erasotuei entzun, sentsibilizazio lana egin, publikoki salatu eta udala eta erakunde publikoak interpelatu zituzten emakume erasotuei laguntza, aholkularitza eta babesa emateko eskatzeko. Erabili zituzten baliabideak: kartelak, esku orriak, aldizkaria, pintaketak, mozioak udalean... Kontu pribatutzat hartzen zirenak publikoki salatzeak denetariko iritziak sortu zituen herrian, laguntza eta babesa eskertu zuten askok eta beste askok, etxeko kontuak publikoki egitearen mugak gainditu zituztela pentsatzen zuten, muga horiek gainditzea erraza izan ez arren, batez ere, erasotzaileak herriko gizonezkoak, alegia, ezagunak zirelako. Ondorioz, epaitegietan deklaratu behar izan zuten, erasoa eragin zuen gizonezko batek bere ohorearen kontra jardun zutela salatu zuelako. Emakumeak sentsibilizatzeko eta ahalduntzeko helburuz, autodefentsa ikastaroak antolatu zituzten arrakasta handiz, eta hor ere, gizonezko baten salaketari aurre egin behar izan zioten, diskriminatzailetzat jo baitzuen gizonezkoak onartu ez izana ikastaroetan. Udalera jo zuten gaitzespen jarrera publikoa har zezan, mozioen bitartez eta akusazio partikular gisa aurkez zezaten eskatzeko eta hainbat kasutan mozioa ontzat hartu zuten arren, ez zuten inoiz lortu akusazio gisa aurkeztea. === Jardunaldi feministak === Mariziztrin taldeak parte hartu zuen Euskal Herriko III. Jardunaldi Feministetan, 1994an, eta aurkeztu zuten ponentzian, herrietan talde feministak sortzeak eta indartzeak a zabalgarrantziaz azpimarratu zuten, euren esperientzia kontuan izanda, feminista zabaltzeko, jendartea sentsibilizatzeko eta erakunde publikoak interpelatzeko. 1997an, Ondarroan antolatu zituzten asteburu oso bateko jardunaldiak. Eztabaida eta hausnarketaren bitartez taldea indarberritu eta kontzientzia feminista zabaldu nahi zuten. Adin guztietako emakume asko batu ziren eta hainbat gai izan zituzten eztabaidagai: lana eta prestakuntza, Ondarroako beste talde eta elkarteekin zein instituzioekin izan beharreko harremana, sexualitatea, ekintza zuzena, antimilitarismoa eta eraso sexistak. === Beste ekintza batzuk === Gai nagusiez gain, beste ekintza asko antolatu zituzten, hala nola, mahai inguruak, kontzertuak,ikastaroak, manifestazioak, afariak, erakusketak, irrati saioak, kamisetak eta kuleroen salmenta, antisorgailu banaketa... Udal Batzorde baten beharra aldarrikatu zuten, emakumeen egoerarekin zerikusia zuten gaiez jarduteko, ezinbestekoa jo zuten mugimendu feministarekin harreman-lekua izateko, emakumeen parte hartzea sustatzeko eta genero ikuspegia barneratzeko. Eta Mariziztrin taldeak jardun zuen urteetan Udalak Berdintasun Zerbitzua eta Udal Batzordea sortu zituen. Taldearen beherakada Mariziztrin talde feminista oso ekintzaile izan zen laurogeita hamargarren hamarkadan. Urteak aurrera egin ahala, taldekide batzuk aldendu ziren hainbat faktore direla eta: taldearen martxarekin desadostasunak, taldekideen bizitza-aldaketak, Udal Batzordearen eragina. Taldearen erritmoa geldotzen hasi zen 1998an eta hurrengo urte bietan jarraikortasun handirik izan ez eta 2000. urtean desagertu zen. === Artxiboa === Hainbat urtetan artxiboa gordeta izan zuten taldekideek eta 2024an artxibo feminista batera eroatea erabaki zuten. Horrela, bada, Maite Albiz Bilboko dokumentazio zentrora eraman zuten <ref>{{Erreferentzia|izena=Burgoa Aldarondo(e)ko|abizena=Garazi|izenburua=Norbera izateko leku bat|hizkuntza=eu|data=2024-10-04|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2024/10/04/norbera-izateko-leku-bat/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko feministak]] [[Kategoria:Ondarroako erakundeak]] [[Kategoria:Feministak]] [[Kategoria:Elkarteak]] 513zeagumlnof7c0adwlxi5phfe12xr 10003288 10003276 2024-12-18T11:16:44Z Maizara 163278 Izenburuak gehitu 10003288 wikitext text/x-wiki {{erakunde infotaula}} {{lanean}} '''Mariziztrin''' [[Ondarroa|Ondarroako]] talde feminista izan zen. Talde feminista hau Ondarroan sortu zen 1993an eta 2000. urtera arte jardun zuen. Landu zituen gai nagusiak eraso sexistak eta sexu eskubideak izan ziren. Talde anitza zen, 20 eta 40 urte bitarteko 12-15 emakume elkartzen ziren. Oso aktiboa izan zen eta ekintza hauek nabarmendu daitezke: Familia Plangintzarako zentroaren inguruko ikerketa, eraso sexisten salaketa, herriko emakumeekin egindako jardunaldiak, Jardunaldi Feministetan parte hartzea, jai busaren lorpena, hitzaldiak, erakusketak eta mobilizazio ugari antolatu zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Andere Ormazabal Gaston, Miren Arbelaitz Garcia eta Ainara Riveras Irusta|urtea=2006|izenburua=Ondarroako emakumeak herriko partaidetza politikoan eta sozialean|argitaletxea=Ondarroako Udaleko Berdintasun Saila|orrialdea=27|orrialdeak=31-34|ISBN=978-84-615-7467-4}}</ref> === Sorrera === 1993an Gaztetxean martxoaren 8a antolatu ostean, taldeak urte osora bere jarduna zabaltzea erabaki zuten ideologi, sentsibilitate eta egoera sozial desberdina zuten emakumeek. Ondarroan sortutako talde anitzena izan zen. Pluraltasun hori, taldearen ezaugarri nagusitzat hartzen zuten, desberdintasunetan elkarrekin lan egiteko gogoa gailendu zen. Adin desberdinetako 12-15 horien artean, seme-alabak zituzten, beste batzuk neska gazte aurrerakoiak, aurreko mugimendu eta talde feministetan parte hartutakoak... Esan eta egin, 1993ko ekainean sortua zen Mariziztrin Ondarroako talde feminista. == Ibilbidea == 1990tik Gaztetxeko neskek martxoaren 8an antolatzen zituzten ekintzei jarraipena emanez, Mariziztrinek lekukoa hartu eta Udalak utzitako lokalean elkartzen hasi ziren. Hasierako hausnarketak hainbat gai lantzera eraman zituen taldea eta herrian eragin handiena izan zuten gai nagusi biren inguruan aritu ziren, eta gaur egunera arte aztarna utzi dutenak, adibidez, inguruko herrietako jaietara segurtasunez joateko autobusa. Gai nagusiak: eraso sexisten salaketa eta Familia Plangintza Zentroaren funtzionamenduaren inguruan egindako lana. === Familia Plangintzarako Zentroaren bilakaeraren azterketa === Zentro honen inguruko ardura talde feministan agertu zen bertako ginekologoarekin taldekide batek izandako arazoen ondorioz. Pertsona bakar baten arazoa ez zela ikusita, herriko emakume ugariren testigantzak jaso eta aztertu zituzten. Azterlan haren helburua izan zen Zentroaren bilakaera ezagutu eta zerbitzuen murrizketa salatzea, emakumeen balorazioa eta bizipenak azaltzea eta Zentroak berak zituen beharrak aztertzea. Horretarako, 158 emakumeren iritziak jaso zituzten. Zama handiko lana izan zen talde feministarentzat, bai kale mailan egin beharreko lan guztiarengatik, bai ginekologoaren auzia publiko egiteko egindako behar eskergagatik. Ginegokologia zerbitzuaz gain, Zentroak hastapenetan izan zituen zerbitzu guztiak berreskuratzeko aldarria egin zuten eta ginekologoak emakumeei ematen zien bidegabeko tratua salatu zuten, eta oihartzun handia lortu zuten. Aldarrikapenen ondorioz, Osakidetzak ginekologoa lanpostutik kanpo izan zuen denora batez, baina giroa lasaitu orduko, lanpostu berberean kokatu zuen. === Eraso sexisten salaketa publikoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hedapena eta ekoizpena|hizkuntza=eu|url=https://www.emagin.eus/ekoizpena/|aldizkaria=Emagin|sartze-data=2024-12-11}}</ref> === Mariziztrinek eraso sexistak salatzeko lana egin zuen, Euskal Herriko mugimendu feministaren baitan ere gori zegoen sasoian. Orduan eraso sexistak kontu pribatu gisa hartzen ziren eta Mariziztrin herrian gertatutako erasoak jaso, emakume erasotuei entzun, sentsibilizazio lana egin, publikoki salatu eta udala eta erakunde publikoak interpelatu zituzten emakume erasotuei laguntza, aholkularitza eta babesa emateko eskatzeko. Erabili zituzten baliabideak: kartelak, esku orriak, aldizkaria, pintaketak, mozioak udalean... Kontu pribatutzat hartzen zirenak publikoki salatzeak denetariko iritziak sortu zituen herrian, laguntza eta babesa eskertu zuten askok eta beste askok, etxeko kontuak publikoki egitearen mugak gainditu zituztela pentsatzen zuten, muga horiek gainditzea erraza izan ez arren, batez ere, erasotzaileak herriko gizonezkoak, alegia, ezagunak zirelako. Ondorioz, epaitegietan deklaratu behar izan zuten, erasoa eragin zuen gizonezko batek bere ohorearen kontra jardun zutela salatu zuelako. Emakumeak sentsibilizatzeko eta ahalduntzeko helburuz, autodefentsa ikastaroak antolatu zituzten arrakasta handiz, eta hor ere, gizonezko baten salaketari aurre egin behar izan zioten, diskriminatzailetzat jo baitzuen gizonezkoak onartu ez izana ikastaroetan. Udalera jo zuten gaitzespen jarrera publikoa har zezan, mozioen bitartez eta akusazio partikular gisa aurkez zezaten eskatzeko eta hainbat kasutan mozioa ontzat hartu zuten arren, ez zuten inoiz lortu akusazio gisa aurkeztea. === Jardunaldi feministak === Mariziztrin taldeak parte hartu zuen Euskal Herriko III. Jardunaldi Feministetan, 1994an, eta aurkeztu zuten ponentzian, herrietan talde feministak sortzeak eta indartzeak a zabalgarrantziaz azpimarratu zuten, euren esperientzia kontuan izanda, feminista zabaltzeko, jendartea sentsibilizatzeko eta erakunde publikoak interpelatzeko. 1997an, Ondarroan antolatu zituzten asteburu oso bateko jardunaldiak. Eztabaida eta hausnarketaren bitartez taldea indarberritu eta kontzientzia feminista zabaldu nahi zuten. Adin guztietako emakume asko batu ziren eta hainbat gai izan zituzten eztabaidagai: lana eta prestakuntza, Ondarroako beste talde eta elkarteekin zein instituzioekin izan beharreko harremana, sexualitatea, ekintza zuzena, antimilitarismoa eta eraso sexistak. === Beste ekintza batzuk === Gai nagusiez gain, beste ekintza asko antolatu zituzten, hala nola, mahai inguruak, kontzertuak,ikastaroak, manifestazioak, afariak, erakusketak, irrati saioak, kamisetak eta kuleroen salmenta, antisorgailu banaketa... Udal Batzorde baten beharra aldarrikatu zuten, emakumeen egoerarekin zerikusia zuten gaiez jarduteko, ezinbestekoa jo zuten mugimendu feministarekin harreman-lekua izateko, emakumeen parte hartzea sustatzeko eta genero ikuspegia barneratzeko. Eta Mariziztrin taldeak jardun zuen urteetan Udalak Berdintasun Zerbitzua eta Udal Batzordea sortu zituen. === Taldearen beherakada === Mariziztrin talde feminista oso ekintzaile izan zen laurogeita hamargarren hamarkadan. Urteak aurrera egin ahala, taldekide batzuk aldendu ziren hainbat faktore direla eta: taldearen martxarekin desadostasunak, taldekideen bizitza-aldaketak, Udal Batzordearen eragina. Taldearen erritmoa geldotzen hasi zen 1998an eta hurrengo urte bietan jarraikortasun handirik izan ez eta 2000. urtean desagertu zen. === Artxiboa === Hainbat urtetan artxiboa gordeta izan zuten taldekideek eta 2024an artxibo feminista batera eroatea erabaki zuten. Horrela, bada, Maite Albiz Bilboko dokumentazio zentrora eraman zuten. <ref>{{Erreferentzia|izena=Burgoa Aldarondo(e)ko|abizena=Garazi|izenburua=Norbera izateko leku bat|hizkuntza=eu|data=2024-10-04|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2024/10/04/norbera-izateko-leku-bat/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Herriko feministak]] [[Kategoria:Ondarroako erakundeak]] [[Kategoria:Feministak]] [[Kategoria:Elkarteak]] 2a82zoktys2x6m9myoavvb3cu2to96u 0 1216372 10002562 9992036 2024-12-17T16:11:37Z Isasi18 168985 . 10002562 wikitext text/x-wiki == Sarrera == {{gertakari infotaula}} Argentinako '''Kondor Planaren Epaiketa''' 2013ko martxoan hasi zen, eta 2016eko maiatzaren 27an amaitu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=María Eugenia|abizena=Ludueña|izenburua=Plan Cóndor: “Es un hito histórico en América Latina”|hizkuntza=es-AR|data=2016-05-28|url=https://www.cosecharoja.org/plan-condor-es-un-hito-historico-en-america-latina/|aldizkaria=Cosecha Roja|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Hego Amerikako eskualdearen historian lehen aldiz frogatu zen Condor Planak [[Argentina]], [[Brasil]], [[Txile]], [[Uruguai]], [[Paraguai]] eta [[Bolivia|Boliviako]] diktadura militarren arteko koordinazio errepresiboko sistema formal bat irudikatu zuela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Una asociación internacional para asesinar|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-300467-2016-05-28.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Epaiketaren dimentsioak dokumentuetan irudikatuta geratu ziren, aurrez aurre eta bideokonferentzia bidez (beren bizilekuko herrialdeetatik) aitortu ziren lekukoen deklarazioak bertan azalduz. Koordinazio errepresiboa ikertu eta frogatu zuen epaiketaren ebazpenak 15 kondena deklaratu zituen, 106 pertsonen desagerpenarekin zuzenean lotuak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plan Cóndor|url=https://www.cels.org.ar/especiales/plancondor/#los-imputados-y-sus-victimas|aldizkaria=www.cels.org.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Cuando las dictaduras se juntaron para secuestrar y matar|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-300155-2016-05-25.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> == Epaiketaren deskribapena == Kondor Planaren kausa 1999an hasi zen, Argentinan desagertutako atzerritarren senideek egindako salaketengatik, eta, aldi berean, hainbat salaketa gehitu ziren, espediente desberdinetan multzokatuta, hurrenez hurren Kondor Plana I, II eta III izenez ezagutzen direnak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Cuando las dictaduras se juntaron para secuestrar y matar|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-300155-2016-05-25.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Epaiketa epaitegira bereizita iritsi ziren bi auzitan banatuta dago: bata, Kondor Operazioagatik; bestea, Automotores Orletti atxilotze zentro klandestino ohiaren krimenengatik ( auzia 2004an hasi zen), hau da, koordinazio errepresiboko planaren zati bat. Bi kausa horiek 174 biktimaren kasuak batzen dituzte guztira. Kondor Operazioa osatu zuten herrialde gehienetako herritarrak dira biktimak: Argentina, Bolivia, Txile, Paraguai, Peru eta Uruguai. Auzia Lege eta Gizarte Ikasketetarako Zentroak (CELS) eta Giza Eskubideen Idazkaritzak jarri zuten kereila.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Cuando las dictaduras se juntaron para secuestrar y matar|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-300155-2016-05-25.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Cóndor no pasa — Nuestras Voces|data=2017-08-27|url=https://web.archive.org/web/20170827042618/http://www.nuestrasvoces.com.ar/entendiendo-las-noticias/el-condor-no-pasa/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> 2013tik, 200 lekukok baino gehiagok deklaratu zuten, Argentinako, Uruguaiko, Brasilgo, Txileko eta Paraguaiko biktimekin lotuta. Prozesuan zehar, giza eskubideen erakundeen hamabi txosten aurkeztu ziren; nazioarteko erakundeen sei txosten; Pertsonen Desagerpenari buruzko Batzorde Nazionalaren, Giza Eskubideen Idazkaritzaren eta Desagertuen eta Hildakoen Erregistroaren artean 423 paper-sorta, ; Indar Armatuen eta Segurtasun Indarren 90 paper-sorta eta ehunka dokumentu; Hego Konoko Indar Armatuen 8 dokumentu. Era berean, Estatu Batuetako Estatu Departamentuko dokumentu desklasifikatuak gehitzen zaizkio. Gainera, artxibo nazionalen eta atzerritarren txostenak jaso ziren, hala nola, DIPBA ohiarenak eta Paraguaiko Izuaren Artxiboarenak. Argentinako gizateriaren aurkako delituen epaiketekin eta kanpoan izapidetutako beste 46 auzirekin lotzen ziren 326 auzi judizialen ebidentziak ere izan ziren .<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plan Cóndor|url=https://www.cels.org.ar/especiales/plancondor/#derecho-a-la-verdad|aldizkaria=www.cels.org.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> == Kondenatuak == TOFen epaiak 15 akusatu zigortu zituen, eta bi absolbitu zituen, Juan Avelino Rodríguez eta Carlos Tragant.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=la diaria|hizkuntza=es|url=https://ladiaria.com.uy/usuarios/entrar/?article=23610|aldizkaria=la diaria|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Auzia 31 kondenaturekin hasi zen, baina asko bidean hil ziren, besteak beste, Jorge Rafael Videla de facto presidente ohia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Cuando las dictaduras se juntaron para secuestrar y matar|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-300155-2016-05-25.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Hauek izan ziren zigortuak: * [[Reynaldo Benito Bignone|Reynaldo Bignone]]: 20 urteko kartzela-zigorra, Kondor Planaren esparruan legez kontra elkartzeagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lesa humanidad: difundieron los fundamentos de la sentencia por el “Plan Cóndor”|url=https://www.cij.gov.ar/nota-22663-Lesa-humanidad--difundieron-los-fundamentos-de-la-sentencia-por-el--Plan-C-ndor--.html|aldizkaria=www.cij.gov.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> * [[Santiago Omar Riveros]]: 25 urteko espetxe-zigorra, Condor Planaren esparruan legez kontra elkartzeagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Redacción|abizena=Clarín|izenburua=Condenas por los crímenes del Plan Cóndor: 20 años para el dictador Bignone|hizkuntza=es|data=2016-05-27|url=https://www.clarin.com/politica/condenas-plan-condor-dictador-bignone_0_41voYjZmW.html|aldizkaria=Clarín|sartze-data=2024-12-04}}</ref> * [[Rodolfo Emilio Feroglio]]: 20 urteko kartzela-zigorra, Kondor Planaren esparruan legez kontra elkartzeagatik. * [[Manuel Cordero Piacentini]]:25 urteko espetxe-zigorra. * [[Miguel Ángel Furci]]: 25 urteko espetxe-zigorra. * [[Humberto José Román Lobaiza]]: 18 urteko espetxe-zigorra. * Enrique Olea: 13 urteko espetxe-zigorra, legez kontrako elkartzeagatik. * [[Antonio Vañek]]: 13 urteko espetxe-zigorra, legez kontrako elkartzeagatik. * [[Eugenio Guañabens Perelló]]: 13 urteko espetxe-zigorra, legez kontrako elkartzeagatik. * [[Eduardo de Lío]]: 12 urteko espetxe-zigorra. * Luis Pepa: 12 urteko espetxe-zigorra. * [[Carlos Caggiano Tedesco]]: 12 urteko espetxe-zigorra. * [[Néstor Falcón:]] 12 urteko espetxe-zigorra. * [[Federico Minicucci]]: 8 urteko espetxe-zigorra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Estatu terrorismoa Argentinan 1970-1980 hamarkadetan]] [[Kategoria:Kondor operazioa]] [[Kategoria:Argentinako auzi judizialak]] [[Kategoria:2013]] 3f8i7fpdrlmzsxlybx5hg9i0t8vfmol 10002601 10002562 2024-12-17T16:57:38Z Theklan 336 10002601 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} Argentinako '''Kondor Planaren Epaiketa''' 2013ko martxoan hasi zen, eta 2016eko maiatzaren 27an amaitu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=María Eugenia|abizena=Ludueña|izenburua=Plan Cóndor: “Es un hito histórico en América Latina”|hizkuntza=es-AR|data=2016-05-28|url=https://www.cosecharoja.org/plan-condor-es-un-hito-historico-en-america-latina/|aldizkaria=Cosecha Roja|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Hego Amerikako eskualdearen historian lehen aldiz frogatu zen Condor Planak [[Argentina]], [[Brasil]], [[Txile]], [[Uruguai]], [[Paraguai]] eta [[Bolivia|Boliviako]] diktadura militarren arteko koordinazio errepresiboko sistema formal bat irudikatu zuela.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Una asociación internacional para asesinar|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-300467-2016-05-28.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Epaiketaren dimentsioak dokumentuetan irudikatuta geratu ziren, aurrez aurre eta bideokonferentzia bidez (beren bizilekuko herrialdeetatik) aitortu ziren lekukoen deklarazioak bertan azalduz. Koordinazio errepresiboa ikertu eta frogatu zuen epaiketaren ebazpenak 15 kondena deklaratu zituen, 106 pertsonen desagerpenarekin zuzenean lotuak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plan Cóndor|url=https://www.cels.org.ar/especiales/plancondor/#los-imputados-y-sus-victimas|aldizkaria=www.cels.org.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Cuando las dictaduras se juntaron para secuestrar y matar|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-300155-2016-05-25.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> == Epaiketaren deskribapena == Kondor Planaren kausa 1999an hasi zen, Argentinan desagertutako atzerritarren senideek egindako salaketengatik, eta, aldi berean, hainbat salaketa gehitu ziren, espediente desberdinetan multzokatuta, hurrenez hurren Kondor Plana I, II eta III izenez ezagutzen direnak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Cuando las dictaduras se juntaron para secuestrar y matar|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-300155-2016-05-25.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Epaiketa epaitegira bereizita iritsi ziren bi auzitan banatuta dago: bata, Kondor Operazioagatik; bestea, Automotores Orletti atxilotze zentro klandestino ohiaren krimenengatik ( auzia 2004an hasi zen), hau da, koordinazio errepresiboko planaren zati bat. Bi kausa horiek 174 biktimaren kasuak batzen dituzte guztira. Kondor Operazioa osatu zuten herrialde gehienetako herritarrak dira biktimak: Argentina, Bolivia, Txile, Paraguai, Peru eta Uruguai. Auzia Lege eta Gizarte Ikasketetarako Zentroak (CELS) eta Giza Eskubideen Idazkaritzak jarri zuten kereila.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Cuando las dictaduras se juntaron para secuestrar y matar|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-300155-2016-05-25.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Cóndor no pasa — Nuestras Voces|data=2017-08-27|url=https://web.archive.org/web/20170827042618/http://www.nuestrasvoces.com.ar/entendiendo-las-noticias/el-condor-no-pasa/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> 2013tik, 200 lekukok baino gehiagok deklaratu zuten, Argentinako, Uruguaiko, Brasilgo, Txileko eta Paraguaiko biktimekin lotuta. Prozesuan zehar, giza eskubideen erakundeen hamabi txosten aurkeztu ziren; nazioarteko erakundeen sei txosten; Pertsonen Desagerpenari buruzko Batzorde Nazionalaren, Giza Eskubideen Idazkaritzaren eta Desagertuen eta Hildakoen Erregistroaren artean 423 paper-sorta, ; Indar Armatuen eta Segurtasun Indarren 90 paper-sorta eta ehunka dokumentu; Hego Konoko Indar Armatuen 8 dokumentu. Era berean, Estatu Batuetako Estatu Departamentuko dokumentu desklasifikatuak gehitzen zaizkio. Gainera, artxibo nazionalen eta atzerritarren txostenak jaso ziren, hala nola, DIPBA ohiarenak eta Paraguaiko Izuaren Artxiboarenak. Argentinako gizateriaren aurkako delituen epaiketekin eta kanpoan izapidetutako beste 46 auzirekin lotzen ziren 326 auzi judizialen ebidentziak ere izan ziren .<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plan Cóndor|url=https://www.cels.org.ar/especiales/plancondor/#derecho-a-la-verdad|aldizkaria=www.cels.org.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> == Kondenatuak == TOFen epaiak 15 akusatu zigortu zituen, eta bi absolbitu zituen, Juan Avelino Rodríguez eta Carlos Tragant.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=la diaria|hizkuntza=es|url=https://ladiaria.com.uy/usuarios/entrar/?article=23610|aldizkaria=la diaria|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Auzia 31 kondenaturekin hasi zen, baina asko bidean hil ziren, besteak beste, Jorge Rafael Videla de facto presidente ohia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Cuando las dictaduras se juntaron para secuestrar y matar|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-300155-2016-05-25.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Hauek izan ziren zigortuak: * [[Reynaldo Benito Bignone|Reynaldo Bignone]]: 20 urteko kartzela-zigorra, Kondor Planaren esparruan legez kontra elkartzeagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lesa humanidad: difundieron los fundamentos de la sentencia por el “Plan Cóndor”|url=https://www.cij.gov.ar/nota-22663-Lesa-humanidad--difundieron-los-fundamentos-de-la-sentencia-por-el--Plan-C-ndor--.html|aldizkaria=www.cij.gov.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref> * [[Santiago Omar Riveros]]: 25 urteko espetxe-zigorra, Condor Planaren esparruan legez kontra elkartzeagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Redacción|abizena=Clarín|izenburua=Condenas por los crímenes del Plan Cóndor: 20 años para el dictador Bignone|hizkuntza=es|data=2016-05-27|url=https://www.clarin.com/politica/condenas-plan-condor-dictador-bignone_0_41voYjZmW.html|aldizkaria=Clarín|sartze-data=2024-12-04}}</ref> * [[Rodolfo Emilio Feroglio]]: 20 urteko kartzela-zigorra, Kondor Planaren esparruan legez kontra elkartzeagatik. * [[Manuel Cordero Piacentini]]:25 urteko espetxe-zigorra. * [[Miguel Ángel Furci]]: 25 urteko espetxe-zigorra. * [[Humberto José Román Lobaiza]]: 18 urteko espetxe-zigorra. * Enrique Olea: 13 urteko espetxe-zigorra, legez kontrako elkartzeagatik. * [[Antonio Vañek]]: 13 urteko espetxe-zigorra, legez kontrako elkartzeagatik. * [[Eugenio Guañabens Perelló]]: 13 urteko espetxe-zigorra, legez kontrako elkartzeagatik. * [[Eduardo de Lío]]: 12 urteko espetxe-zigorra. * Luis Pepa: 12 urteko espetxe-zigorra. * [[Carlos Caggiano Tedesco]]: 12 urteko espetxe-zigorra. * [[Néstor Falcón:]] 12 urteko espetxe-zigorra. * [[Federico Minicucci]]: 8 urteko espetxe-zigorra. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Estatu terrorismoa Argentinan 1970-1980 hamarkadetan]] [[Kategoria:Kondor operazioa]] [[Kategoria:Argentinako auzi judizialak]] [[Kategoria:2013]] 3q24d2zetkqvbrj0di375wptxwgab5y 2 1216425 10003191 9991055 2024-12-18T10:49:20Z Nagore Mayoz 169087 10003191 wikitext text/x-wiki                 {{Banner|Jon Plazaola Stand-up komedia egiten Leaburun.jpg}} Jon Plazaola, [[Txikipedia:Urretxu|Urretxun]] (Gipuzkoako herri batean) jaio zen 1982ko martxoaren 28an. Aktorea, aurkezlea, gidoilaria eta umorista bezala egiten du lan.   == '''Nolakoa izan da bere bizitza?''' == 1982an jaio zen Urretxun, Gipuzkoan. 2000 urtean (18 urterekin), Arte Ederretako ikasketak egiten hasi zen [[Txikipedia:Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]], eta hauek 2005ean bukatu zituen (23 urterekin). Ikasten zuen bitartean, 2001etik aurrera, aktore eta monologista modura aritu zen lanean. 2004 urtetik aurrera, EITBko programa ezberdinetan ere lanean egon da, Kontrako Eztarria edo Barre Librean programetan adibidez. 2009an berriz, Madrilera joan zen bizitzera Madrilgo Zine Institutuan ikasteko. Institutu horretatik, Telebista eta Zinemako gidoilari eta ikus-entzunetako prozesuen teknikari bezala atera zen.   == '''Zeintzuk izan dira bere lanik garrantzitsuenak?'''   == {{Ba al dakizu|testua=“Allí Abajo” telesailean egin zuen aktore lanarengatik Neox Fan Awards 2015 saria irabazi zuen, aktorerik onenaren kategorian.|irudia=Jon Plazaola 01 - Seminci 2016.jpg}} === Telebista: === Bere bizitzako lan gehienak Euskal Herriko EITB telebistako kanalean egin ditu. Hala ere, fama handia eman dioten hainbat lan egin ditu EITBtik kanpo. Espainia osoan famatua egin zen Antena 3 kanaleko “Allí Abajo” telesailean parte hartzeagatik Iñaki pertsonaia bezala.  Kanal berdinean “Amar Es Para Siempre” telesailean ere lan egin zuen, nahiz eta arrakasta bera ez izan.  Euskal Herriko “Itxaso” (Maria Cortés, 2023) telesail famatuan ere atera zen Nerea Mazorekin batera protagonista izanda. Beste hainbat telebista programetan gonbidatu bezala ere egon da “El Hormiguero” programan adibidez.   === Zinea: === 2019 urtean “La pequeña Suiza” pelikulan parte hartu zuen. “Villaviciosa de Al Lado” pelikula famatuan ere ateratzen da pertsonaietako bat bezala.   === Antzerkia:   === “Mandíbula Afilada” (Carles Alberolak idatzia eta Mario Hernándezek zuzendua) eta “Losers” (Marta Buchacak idatzia eta Begoña Bilbaok zuzendua) antzerkietan ere lan egin du. {{Ba al dakizu|testua=Bere aita eta aitona izan ditu erreferente nagusi: aita istorioak ondo kontatzen zituelako eta aitona berriz, beti zoriontsu eta alai egoten zelako.|irudia=Jon Plazaola Stand-up komedia egiten Leaburun.jpg}} 4ym0sneqajq8htsfdm90n71epehwmmf 10003196 10003191 2024-12-18T10:51:14Z Nagore Mayoz 169087 10003196 wikitext text/x-wiki                 {{Banner|Jon Plazaola Stand-up komedia egiten Leaburun.jpg}} Jon Plazaola, [[Txikipedia:Urretxu|Urretxun]] (Gipuzkoako herri batean) jaio zen 1982ko martxoaren 28an. Aktorea, aurkezlea, gidoilaria eta umorista bezala egiten du lan.   == '''Nolakoa izan da bere bizitza?''' == 1982an jaio zen Urretxun, Gipuzkoan. 2000 urtean (18 urterekin), Arte Ederretako ikasketak egiten hasi zen [[Txikipedia:Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]], eta hauek 2005ean bukatu zituen (23 urterekin). Ikasten zuen bitartean, 2001etik aurrera, aktore eta monologista modura aritu zen lanean. 2004 urtetik aurrera, EITBko programa ezberdinetan ere lanean egon da, Kontrako Eztarria edo Barre Librean programetan adibidez. 2009an berriz, Madrilera joan zen bizitzera Madrilgo Zine Institutuan ikasteko. Institutu horretatik, Telebista eta Zinemako gidoilari eta ikus-entzunetako prozesuen teknikari bezala atera zen.   == '''Zeintzuk izan dira bere lanik garrantzitsuenak?'''   == {{Ba al dakizu|testua=“Allí Abajo” telesailean egin zuen aktore lanarengatik Neox Fan Awards 2015 saria irabazi zuen, aktorerik onenaren kategorian.|irudia=Jon Plazaola 01 - Seminci 2016.jpg}} === Telebista: === Bere bizitzako lan gehienak Euskal Herriko EITB telebistako kanalean egin ditu. Hala ere, fama handia eman dioten hainbat lan egin ditu EITBtik kanpo. Espainia osoan famatua egin zen Antena 3 kanaleko “Allí Abajo” telesailean parte hartzeagatik Iñaki pertsonaia bezala.  Kanal berdinean “Amar Es Para Siempre” telesailean ere lan egin zuen, nahiz eta arrakasta bera ez izan.  Euskal Herriko “Itxaso” (Maria Cortés, 2023) telesail famatuan ere atera zen Nerea Mazorekin batera protagonista izanda. Beste hainbat telebista programetan gonbidatu bezala ere egon da “El Hormiguero” programan adibidez.   === Zinea: === 2019 urtean “La pequeña Suiza” pelikulan parte hartu zuen. “Villaviciosa de Al Lado” pelikula famatuan ere ateratzen da pertsonaietako bat bezala.   === Antzerkia:   === “Mandíbula Afilada” (Carles Alberolak idatzia eta Mario Hernándezek zuzendua) eta “Losers” (Marta Buchacak idatzia eta Begoña Bilbaok zuzendua) antzerkietan ere lan egin du. {{Ba al dakizu|testua=Bere aita eta aitona izan ditu erreferente nagusi: aita istorioak ondo kontatzen zituelako eta aitona berriz, beti zoriontsu eta alai egoten zelako.|irudia=Jon Plazaola Stand-up komedia egiten Leaburun.jpg}} iwtxqvetq9b3xr389r0pg9hreo2p1yx 10003240 10003196 2024-12-18T11:04:19Z Nagore Mayoz 169087 10003240 wikitext text/x-wiki                 {{Banner|Jon Plazaola Stand-up komedia egiten Leaburun.jpg }} Jon Plazaola, [[Txikipedia:Urretxu|Urretxun]] (Gipuzkoako herri batean) jaio zen 1982ko martxoaren 28an. Aktorea, aurkezlea, gidoilaria eta umorista bezala egiten du lan.   == '''Nolakoa izan da bere bizitza?''' == 1982an jaio zen Urretxun, Gipuzkoan. 2000 urtean (18 urterekin), Arte Ederretako ikasketak egiten hasi zen [[Txikipedia:Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]], eta hauek 2005ean bukatu zituen (23 urterekin). Ikasten zuen bitartean, 2001etik aurrera, aktore eta monologista modura aritu zen lanean. 2004 urtetik aurrera, EITBko programa ezberdinetan ere lanean egon da, Kontrako Eztarria edo Barre Librean programetan adibidez. 2009an berriz, Madrilera joan zen bizitzera Madrilgo Zine Institutuan ikasteko. Institutu horretatik, Telebista eta Zinemako gidoilari eta ikus-entzunetako prozesuen teknikari bezala atera zen.   == '''Zeintzuk izan dira bere lanik garrantzitsuenak?'''   == {{Ba al dakizu|testua=“Allí Abajo” telesailean egin zuen aktore lanarengatik Neox Fan Awards 2015 saria irabazi zuen, aktorerik onenaren kategorian.|irudia=Jon Plazaola 01 - Seminci 2016.jpg}} === Telebista: === Bere bizitzako lan gehienak Euskal Herriko EITB telebistako kanalean egin ditu. Hala ere, fama handia eman dioten hainbat lan egin ditu EITBtik kanpo. Espainia osoan famatua egin zen Antena 3 kanaleko “Allí Abajo” telesailean parte hartzeagatik Iñaki pertsonaia bezala.  Kanal berdinean “Amar Es Para Siempre” telesailean ere lan egin zuen, nahiz eta arrakasta bera ez izan.  Euskal Herriko “Itxaso” (Maria Cortés, 2023) telesail famatuan ere atera zen Nerea Mazorekin batera protagonista izanda. Beste hainbat telebista programetan gonbidatu bezala ere egon da “El Hormiguero” programan adibidez.   === Zinea: === 2019 urtean “La pequeña Suiza” pelikulan parte hartu zuen. “Villaviciosa de Al Lado” pelikula famatuan ere ateratzen da pertsonaietako bat bezala.   === Antzerkia:   === “Mandíbula Afilada” (Carles Alberolak idatzia eta Mario Hernándezek zuzendua) eta “Losers” (Marta Buchacak idatzia eta Begoña Bilbaok zuzendua) antzerkietan ere lan egin du. {{Ba al dakizu|testua=Bere aita eta aitona izan ditu erreferente nagusi: aita istorioak ondo kontatzen zituelako eta aitona berriz, beti zoriontsu eta alai egoten zelako.|irudia=Jon Plazaola Stand-up komedia egiten Leaburun.jpg}} 2cf5yveuksl2ya4gyvv1wowa072llg3 0 1216785 10002788 10001865 2024-12-17T22:26:43Z 81.9.210.37 10002788 wikitext text/x-wiki {{Gobernu infotaula|abizena=Richelieu|irudi=Champaigne portrait richelieu eb.jpg|logoa=Royal flag of France.svg|aurrekoa=Luis XIII.aren gobernu absolutua|aurrekoa izena=Luis XIII (botere absolutua)|hurrengoa=Mazarino kardinalaren gobernua|lehendakari=[[Richelieu kardinala]]|sorrera=1624ko apirilaren 24a|iraupena=18 urte, 118 egun|bukaera=1642ko abenduaren 4a|hurrengoa izena=Mazarino|kontseilariak=23}}'''[[Armand-Jean du Plessis|Armand Jean du Plessis]], Richelieu kardinalaren gobernua''' erabakigarria izan zen Frantziaren historian XVII. mendean. Richelieu [[Luis XIII.a Frantziakoa|Luis XIII.a]] erregearen lehen ministro izendatu zuten 1624an, eta 1642an hil zen arte izan zuen kargua. Bere agintaldian, Richelieuk Frantziako Estatuaren botere zentrala sendotu zuen, [[noblezia]]<nowiki/>ren boterea murriztuz eta erregearen agintea indartuz. Hainbat erreforma ezarri zituen gobernua zentralizatzeko eta eraginkortasun administratiboa handitzeko. [[Espioitza]] sare bat ere ezarri zuen bere etsaien mugimenduei buruz informatuta egoteko eta erresuma babesteko. Kanpo-politikan, Richelieuk [[Habsburgo|Habsburgotarren dinastia]] austrohispanikoaren boterea indargabetzea bilatu zuen, bere helburuak lortzeko protestanteekin aliatuz. [[Hogeita Hamar Urteko Gerra]]<nowiki/>n izandako esku-hartzea eta itsasoz haraindiko hedapenari emandako babesa ere nabarmenak izan ziren. Richelieu bere irmotasun eta erabakitasunagatik gogoratzen da, baita artearen mezenasgoagatik eta ''[[Académie française]]'' delakoaren fundazioagatik ere. Bere legatuak absolutismo monarkikorako oinarriak ezarri zituen, ondoren bere oinordeko [[Mazarino kardinala]]<nowiki/>k eta [[Luis XIV.a Borboikoa|Luis XIV.a]] [[Eguzki Erregea]]<nowiki/>k garatuko zutena. == Kabinetea == {| class="wikitable" |+1624ko apirilaren 29a '''–''' 1642ko abenduaren 4a !Funtzioa !Irudia !Titularra !Epea |- |'''Lehen Estatu Ministroa''' | rowspan="2" |[[Fitxategi:Cardinal de Richelieu.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''[[Richelieu kardinala]]''' |1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a |- |'''Nabigazioko nagusi handia''' |1626 – 1642 |- | rowspan="2" |'''Errege Etxearen Estatu idazkaria''' |[[Fitxategi:Antoine de Loménie.png|80px]] |'''Antoine de Loménie''' |1624ko apirilaren 29a – 1638ko urtarrilaren 18a |- | rowspan="2" |[[Fitxategi:Henri-Auguste de Loménie de Brienne.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''Henri-Auguste de Loménie''' |1638ko urtarrilaren 18a – 1642ko abenduaren 4a |- |'''Itsas Armadako Estatu idazkaria''' | rowspan="3" |1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a |- |'''Frantziako Maisu Handia''' |[[Fitxategi:Château de Beauregard - Louis, Count of Soissons.jpg|80px]] |'''Louis de Bourbon''' |- |'''Frantziako Ganbera Handia''' | |'''Claude de Lorraine''' |- | rowspan="4" |'''Kanpo Arazoetako Estatu idazkaria''' | |'''Pierre Brûlat''' |1624ko apirilaren 29a – 1626ko martxoaren 11 |- |[[Fitxategi:RaymondPhélypeaux.jpg|80px]] |'''Raymond Phélypeaux''' |1626ko martxoaren 11 – 1629ko maiatzaren 2a |- |[[Fitxategi:Claude-bouthillier.jpg|80px]] |'''Claude Bouthillier''' |1629ko maiatzaren 2a – 1632ko martxoaren 18a |- |[[Fitxategi:Léon Bouthillier, comte de Chavigny.PNG|80px]] |'''Léon Bouthillier''' |1632ko martxoaren 18a – 1642ko abenduaren 4a |- | rowspan="3" |'''Gerrarako Estatu idazkaria''' | |'''Charles Le Beauclerc''' |1624ko apirilaren 29a – 1630eko martxoaren 22a |- |[[Fitxategi:Abel Servien, marquis de Sablé et de Boisdauphin.jpg|80px]] |'''Abel Servien''' |1630eko abenduaren 11 – 1636ko otsailaren 12a |- |[[Fitxategi:François Sublet de Noyers par Pierre Daret - Château de Versailles (portrait crop adjusted).jpg|80px]] |'''François Sublet''' |1636ko otsailaren 12a – 1642ko abenduaren 4a |- | rowspan="2" |'''Erlijio Erreforma deituriko Estatu idazkaria''' |[[Fitxategi:RaymondPhélypeaux.jpg|80px]] |'''Raymond Phélypeaux''' |1624ko apirilaren 29a – 1629ko maiatzaren 2a |- |[[Fitxategi:Louis Phélypeaux de La Vrillière.jpg|80px]] |'''Louis Phélypeaux''' |1629ko ekainaren 16a – 1642ko abenduaren 4a |- |'''Kantzilerra''' | rowspan="2" |[[Fitxategi:Étienne Ier d'Aligre.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''Étienne d'Aligre''' |1624ko apirilaren 29a – 1635eko abenduaren 18a |- | rowspan="4" |'''Zigiluen zaintzailea''' |1624ko apirilaren 24a – 1626ko maiatzaren 31 |- |[[Fitxategi:Michel de Marillac.jpg|80px]] |'''Michel de Marillac''' |1626ko ekainaren 1a – 1630eko azaroaren 12a |- |[[Fitxategi:Charles de L'Aubespine by Pierre Daret.jpg|80px]] |'''Charles de L'Aubespine''' |1630eko azaroaren 14a – 1633ko otsailaren 25a |- | rowspan="2" |[[Fitxategi:Seguier.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''Pierre Seguier''' |1633ko otsailaren 28a – 1642ko abenduaren 4a |- |'''Kantzilerra''' |1635eko abenduaren 19a – 1642ko abenduaren 4a |- |'''Kondestablea''' |[[Fitxategi:François de Bonne de Lesdiguières - 1597.jpg|80px]] |'''François de Bonne''' |1624ko apirilaren 29a – 1626ko irailaren 28a |- | rowspan="6" |'''Finantza superintendente''' |[[Fitxategi:Charles de la Vieuville.jpg|80px]] |'''Charles de la Vieuville''' |1624ko apirilaren 29a – abuztuaren 13a |- | |'''Jean Bochard''' | rowspan="2" |1624ko abuztuaren 27a – 1626ko ekainaren 9a |- |[[Fitxategi:Michel de Marillac.jpg|80px]] |'''Michel de Marillac''' |- |[[Fitxategi:MarquisdEffiat.jpg|80px]] |'''Antoine Coëffier''' |1626ko ekainaren 9a – 1632ko uztailaren 27a |- |[[Fitxategi:Claude de Bullion.jpg|80px]] |'''Claude de Bullion''' |1632ko abuztuaren 4a – 1640ko abenduaren 22a |- |[[Fitxategi:Claude-bouthillier.jpg|98x98px]] |'''Claude Bouthillier''' |1632ko abuztuaren 4a – 1642ko abenduaren 4a |- |'''Artilleriako Maisu Handia''' |[[Fitxategi:Charles de La Porte, Duke of La Meilleraye, Marshal of France (Versailles) - Anonymous painting.jpg|80px]] |'''Charles de la Porte''' |1634 – 1642 |} 010wwwdmg0gjfx6rw9sxq47m2gx46wr 0 1216862 10003097 9996623 2024-12-18T10:20:55Z 81.9.245.201 infotaula wikidatatik 10003097 wikitext text/x-wiki {{Erakunde infotaula|mota=Antzerki-konpainia|kideak=Ritxi Abril, Josune Etxepare, Iban Garro, Maite Mendegia, Gotzone Rekondo, Ainara Ribera, Juanen Saralegi, Gaizka Sarasola eta Itziar Telletxea.|hizkuntza=Euskara}}'''Mairu Antzerki Tailerra''' 90eko hamarkadaren amaieran sortu zen Lesakan antolatutako antzerki tailer baten ildotik; bere lehendabiziko lana 2000. urtean aurkeztu zuelarik. Hasierako urteetan, taldeak euskaratutako [[Fernando Arrabal]]<nowiki/>en "Trizikloa" eta [[Fernando Domenech]]<nowiki/>en "Zugarramurdiko sorginak" taularatu zituen, baina ondorengo urteetan sorkuntza propioekin lanean hasi zen. Partaideak [[Ritxi Abril]], [[Josune Etxepare]], [[Iban Garro]], [[Maite Mendegia]], [[Gotzone Rekondo]], [[Ainara Ribera]], [[Juanen Saralegi]], Gaizka Sarasola eta [[Itziar Telletxea]] dira. Elkarte moduan sortu zenetik, taldearen helburuak izan dira, euskaraz sortzeaz gain, eskualdean euskarazko antzerkigintza bultzatu eta sustatzea. Bide horretatik, 2005ean "Keinu-Leihoak" deituriko antzerki zikloa antolatzen hasi ziren. Hogeigarren edizioa ospatuko da 2024ko abenduan. == Ezaugarriak == Antzerki amateurraren baitan, hogei urte baino gehiagoko esperientzia esaldi batez laburbildu dezakete: bizibide izan gabe, ''antzerkiazbidebat'' biziz. Taldekide duten Gaizka Sarasolaren testuetan oinarrituta, antzerki herrikoia dute beraien funtsa, ez ohikoak eta baita ezinezkoak izan daitezkeen egoeratan, kezka, gogoeta eta galdera iturri gisa komunitatea hartuta. == Taularatutako antzezlanak == * "Trizikloa" (2000) * "Zugarramurdiko sorginak" (Tantirumairu Dantza Taldearekin elkarlanean-2001) * "Krabelinak uharteetan (2002) * [[Fitxategi:Intxaurra6 (2).jpg|thumb|304x304px|"Intxaurra" antzezlana]]"Erregea, soldadua eta bufoia" (2004) * "Talaka" (2015)<ref>{{Erreferentzia|izena=Baigorri Argitaletxea|abizena=SA|izenburua=Lan gogorra|hizkuntza=eu|data=2016-04-19|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2016-04-19/hemeroteca_articles/lan-gogorra|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-12-09}}</ref> * "Bertso atabikoak -edo norena den basoa-" (Tantirumairu Dantza Taldearekin elkarlanean-2016) * "Txoriak eta zauriak"(2018)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txondorraren memoria|hizkuntza=eu|data=2018-02-27|url=https://www.berria.eus/kultura/kritikak/txondorraren-memoria_1201093_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historiaren errepide bazterrak|hizkuntza=eu|data=2017-12-28|url=https://www.berria.eus/kultura/historiaren-errepide-bazterrak_1196916_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-09}}</ref> * "Iluntzen" (2021)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Distirak ibaiaz beste aldean|hizkuntza=eu|data=2021-03-30|url=https://www.berria.eus/kultura/kritikak/distirak-ibaiaz-beste-aldean_1291149_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Iluntzen obra husten ari den herrixkaz|hizkuntza=eu|data=2021-01-26|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/arratsean/audioak/osoa/7800303/audioa-iluntzen-obraz-gaizka-sarasola-arratsean-euskadi-irratian/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-09}}</ref> * "Intxaurra" (2022)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gaixo dagoen intxaurrondoa biziberritzeaz|hizkuntza=eu|data=2022-11-18|url=https://www.berria.eus/kultura/gaixo-dagoen-intxaurrondoa-biziberritzeaz_1324282_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Intxaurrondo gaixoa|hizkuntza=eu|data=2022-12-13|url=https://www.berria.eus/kultura/kritikak/intxaurrondo-gaixoa_1327061_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-09}}</ref> * "Lertsunaren hegada" (LedSilhouette eta Tantirumairu Dantza Taldearekin elkarlanean-2023) == Argitalpenak == *  "Erleak, satorrak, beleak" (G.Sarasola-EDO!-2016)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Absurdoaren antzerki soziala|hizkuntza=eu|data=2016-12-11|url=https://www.berria.eus/kultura/kritikak/absurdoaren-antzerki-soziala_1172072_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haien, zuen, gure trintxeratik|hizkuntza=eu|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2526/liburua|aldizkaria=Argia|sartze-data=2024-12-09}}</ref> *   "Zerrakuretan" (G.Sarasola/Mairu Antzerki Tailerra-Susa Ganbila-2021)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uberan - Euskal Idazleen Elkartea - Gaizka Sarasolari elkarrizketa|url=https://old.uberan.eus/?gatzetan-gordeak/elkarrizketak/item/gaizka-sarasolari-elkarrizketa|aldizkaria=old.uberan.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Euskal Herriko antzerki taldeak|Euskal Herriko Antzerki taldeen zerrenda]] * [[Euskal antzerkigintza|Euskal Antzerkigintza]] == Kanpo-estekak == * [https://www.instagram.com/mairuantzerki/?igsh=OXZ0azlzeHUwb2k3 Instagram] * [https://www.ganbila.eus/ Ganbila] 5bkkq681rqpat8cfxnfylqqa6ba8lk7 2 1217038 10002699 10001768 2024-12-17T19:32:45Z Tozetarrak 168570 10002699 wikitext text/x-wiki {{Banner|Tolosako inauteriak.jpg}} [[Fitxategi:Tolosako Inauteriak Txikipedia.ogg|thumb]] == Zer dira inauteriak? == '''Tolosako inauteriak''', Euskal Herriko inauteri ospetsuenetakoak dira. Bere ezaugarriak: mozorroak, txarangak, txupinazoa, danborrada eta karrozak/konpartsak dira. == Noiz sortu ziren? == [[Txikipedia:Erdi Aroa|Erdi Arotik]] ospatzen diren susmoa dagoen arren, ez dago dokumenturik hori baieztatzeko. Tolosako inauterien inguruan aurkitu den lehen dokumentua, 1747. urtean kokatzen da. {{Ba al dakizu|testua=Tolosan, Inauterien etorrera dela eta, ostegun gizena baino astebete lehenagoko larunbatean kaldereroak ospatzen dira. Edonork parte hartu dezake, hauek dira eraman beharrekoak: arropa zaharrak eta urreko koloreko koilareak, kapela edo zapi bat burua estaltzeko eta zartagi bat zarata ateratzeko.|irudia=Kaldereroak Andoainen (94-513).jpg|oin-oharra=Tolosako kalderereoak dira.}} Euskal inauterien jatorria argi egon ez arren, esaten da ospakizuna [[Txikipedia:Negu|neguaren]] amaierarekin eta [[Txikipedia:Udaberri|udaberriaren]] hasierarekin lotzen dela. == Zein egunek osatzen dituzte inauteriak? == Tolosako inauteriak sei egunez ospatzen dira: ==== ASTEAZKENA ==== Asteazken gauean 12tan txupinazioa botatzen dute inauterien etorrera ospatzeko. Txaranga baten laguntza izaten dute. ==== OSTEGUN GIZENA ==== Osteguna egun garrantzitsuena izaten da. Eguerdiko 12tan txupinazioa izaten da. Bertan txarangak elkartzen dira eta ondoren [[Txikipedia:Txistor|txistorra]] jatera joateko ohitura dago. Arratsaldean [[Txikipedia:Tolosako zezen plaza|Tolosako zezen plazan]]  zezenak izaten dira. Haurrak buzoa jazten dute, helduak aldiz txilabak. ==== OSTIRAL MEHEA ==== Inauterietako egunik lasaiena da. Arratsaldean haurrentzako zezen-txikiak eta poniak egoten dira zezen plazan. ==== ZALDUNITA BEZPERA ==== Goizean, buruhandi eta erraldoiak ateratzen dira Tolosako alde zaharretik. Ondoren, haur eta helduen danborrada egiten da. Larunbatean ez dira zezenak egoten, iñauterietako egun bakarra da ez daudenak zezenak. ==== ZALDUNITA ==== Goizeko zortzietan diana ateratzen da kalera. Txarangak ere egun osoan zehar dabiltza kaleak alaitzen. Egun honetan, herritarrek karroza desberdinak ateratzen dituzte. ==== ASTELEHENITA ==== Goizean sokamuturra eta zezenak ateratzen dira. Egun hau, batez ere bertakoentzat izaten da. Tolosako aisialdi taldeak biltzen dira eta taldeka mozorrotzen dira. Egun osoa elkarrekin igarotzen dute. ==== ASTEARTITA ==== Inauterien azken eguna da. Karrozak eta konpartsak ibiltzen dira egun osoan zehar Tolosako kaleak alaitzen. Gaueko 12tan Sardinaren Hileta ospatzen da. == Txarangak == Tolosako inauterietan, txarangak izan dira, beti, erdigune nagusienetakoa. Tolosan, herritarrek ohitura handia dute, eguerdian atera eta txarangei entzun eta begiratzeko. [[Txikipedia:Zezenketa|Zezenaren]] jaitsieran ere, jende asko mugitzen dute txarangek. Bestalde, gauero txaranga profesional bat izaten da. Gipuzkoan, egunean zehar txaranga gehien dituen herria da Tolosa. 20 bat elkartetako txarangak izaten dira bertan. == Abestiak == Abesti asko ditu Tolosako Iñauteriak, baina hau, ezagunenetarikoa da (Galtzaundi): {| class="wikitable" | 1.Neri deritzait Galtzaundi, apellidoa det Goñi, Aldasoro izengoitiz deitutzen didate neri. Hiltzerikan ez nuen lehenago pentsatzen, bainan oraingotikan ez naiz eskapatzen, testamentu egitera noa ni lehenbailehen nere parienteak lasaitu ditezen. Ta Galtzaundi, ta Galtzaundi, apellidoa det Goñi. |2.Aitaren ta Semearen, Espiritu Santuaren, Jaun zerukoak lagun zaidala lan honetan neri arren. Sentimentu bakarra daukat barrenen: alaba ipurtaundia utzitzea hemen. Horra neregatikan hoiek nola dauden, Jaunak eraman nazala zerura lehenbailehen. Ta Galtzaundi,... |3.Nere lehengusu Pakoflinori nahi diozkat bada utzi, ner'eskatzeko estanteria bere jenero ta guzi. Bainan hango kristalik ez dezala hautsi, bestela utziko diozkat guziak Ramosi. Egiten badiote jaun honi hiesi, laister joango zaizka danak Rodríguezi. Ta Galtzaundi,... |- |4.Ni hilda gero emaztea penaz hilko balitzake nere ondoan enterratzea inola ahal balitz nahi nuke. Eta gainean jarri letra bat haundia: ""Hemen dago Galtzaundi eta konpainia"". Poz haundia bat hartu zun Tolosako herriak, merkatu ziralako ordun edariak. Ta Galtzaundi,... |5.Entierroa nahi det egitea neri bigarren klasean, lau zapatarik eramatea gainera berriz aidean, jota nabarra joaz Enpero kalean, sobrekamak balkoitan naramatenean, Arramele zubian aizken-aizkenean, zahagi bat ardo jarri kajaren gainean. Ta Galtzaundi,... |6.Nik oraindaino egin izandu ditudan testamentuak gaur bertatik izango dira haiek danak borratuak. Eta orain firmatu nere testiguak, aditu baituzte gaur nere kontuak, isilik eduki arren nere sekretuak. Dametako iturrian edan kuartilo bat. Ta Galtzaundi,..." |} 41wshe6j58vh00wwm1j99kj81j0pb5c 10002701 10002699 2024-12-17T19:33:24Z Tozetarrak 168570 10002701 wikitext text/x-wiki {{Banner|Tolosako inauteriak.jpg}} == Zer dira inauteriak? == '''Tolosako inauteriak''', Euskal Herriko inauteri ospetsuenetakoak dira. Bere ezaugarriak: mozorroak, txarangak, txupinazoa, danborrada eta karrozak/konpartsak dira. == Noiz sortu ziren? == [[Txikipedia:Erdi Aroa|Erdi Arotik]] ospatzen diren susmoa dagoen arren, ez dago dokumenturik hori baieztatzeko. Tolosako inauterien inguruan aurkitu den lehen dokumentua, 1747. urtean kokatzen da. {{Ba al dakizu|testua=Tolosan, Inauterien etorrera dela eta, ostegun gizena baino astebete lehenagoko larunbatean kaldereroak ospatzen dira. Edonork parte hartu dezake, hauek dira eraman beharrekoak: arropa zaharrak eta urreko koloreko koilareak, kapela edo zapi bat burua estaltzeko eta zartagi bat zarata ateratzeko.|irudia=Kaldereroak Andoainen (94-513).jpg|oin-oharra=Tolosako kalderereoak dira.}} Euskal inauterien jatorria argi egon ez arren, esaten da ospakizuna [[Txikipedia:Negu|neguaren]] amaierarekin eta [[Txikipedia:Udaberri|udaberriaren]] hasierarekin lotzen dela. == Zein egunek osatzen dituzte inauteriak? == Tolosako inauteriak sei egunez ospatzen dira: ==== ASTEAZKENA ==== Asteazken gauean 12tan txupinazioa botatzen dute inauterien etorrera ospatzeko. Txaranga baten laguntza izaten dute. ==== OSTEGUN GIZENA ==== Osteguna egun garrantzitsuena izaten da. Eguerdiko 12tan txupinazioa izaten da. Bertan txarangak elkartzen dira eta ondoren [[Txikipedia:Txistor|txistorra]] jatera joateko ohitura dago. Arratsaldean [[Txikipedia:Tolosako zezen plaza|Tolosako zezen plazan]]  zezenak izaten dira. Haurrak buzoa jazten dute, helduak aldiz txilabak. ==== OSTIRAL MEHEA ==== Inauterietako egunik lasaiena da. Arratsaldean haurrentzako zezen-txikiak eta poniak egoten dira zezen plazan. ==== ZALDUNITA BEZPERA ==== Goizean, buruhandi eta erraldoiak ateratzen dira Tolosako alde zaharretik. Ondoren, haur eta helduen danborrada egiten da. Larunbatean ez dira zezenak egoten, iñauterietako egun bakarra da ez daudenak zezenak. ==== ZALDUNITA ==== Goizeko zortzietan diana ateratzen da kalera. Txarangak ere egun osoan zehar dabiltza kaleak alaitzen. Egun honetan, herritarrek karroza desberdinak ateratzen dituzte. ==== ASTELEHENITA ==== Goizean sokamuturra eta zezenak ateratzen dira. Egun hau, batez ere bertakoentzat izaten da. Tolosako aisialdi taldeak biltzen dira eta taldeka mozorrotzen dira. Egun osoa elkarrekin igarotzen dute. ==== ASTEARTITA ==== Inauterien azken eguna da. Karrozak eta konpartsak ibiltzen dira egun osoan zehar Tolosako kaleak alaitzen. Gaueko 12tan Sardinaren Hileta ospatzen da. == Txarangak == Tolosako inauterietan, txarangak izan dira, beti, erdigune nagusienetakoa. Tolosan, herritarrek ohitura handia dute, eguerdian atera eta txarangei entzun eta begiratzeko. [[Txikipedia:Zezenketa|Zezenaren]] jaitsieran ere, jende asko mugitzen dute txarangek. Bestalde, gauero txaranga profesional bat izaten da. Gipuzkoan, egunean zehar txaranga gehien dituen herria da Tolosa. 20 bat elkartetako txarangak izaten dira bertan. == Abestiak == Abesti asko ditu Tolosako Iñauteriak, baina hau, ezagunenetarikoa da (Galtzaundi): {| class="wikitable" | 1.Neri deritzait Galtzaundi, apellidoa det Goñi, Aldasoro izengoitiz deitutzen didate neri. Hiltzerikan ez nuen lehenago pentsatzen, bainan oraingotikan ez naiz eskapatzen, testamentu egitera noa ni lehenbailehen nere parienteak lasaitu ditezen. Ta Galtzaundi, ta Galtzaundi, apellidoa det Goñi. |2.Aitaren ta Semearen, Espiritu Santuaren, Jaun zerukoak lagun zaidala lan honetan neri arren. Sentimentu bakarra daukat barrenen: alaba ipurtaundia utzitzea hemen. Horra neregatikan hoiek nola dauden, Jaunak eraman nazala zerura lehenbailehen. Ta Galtzaundi,... |3.Nere lehengusu Pakoflinori nahi diozkat bada utzi, ner'eskatzeko estanteria bere jenero ta guzi. Bainan hango kristalik ez dezala hautsi, bestela utziko diozkat guziak Ramosi. Egiten badiote jaun honi hiesi, laister joango zaizka danak Rodríguezi. Ta Galtzaundi,... |- |4.Ni hilda gero emaztea penaz hilko balitzake nere ondoan enterratzea inola ahal balitz nahi nuke. Eta gainean jarri letra bat haundia: ""Hemen dago Galtzaundi eta konpainia"". Poz haundia bat hartu zun Tolosako herriak, merkatu ziralako ordun edariak. Ta Galtzaundi,... |5.Entierroa nahi det egitea neri bigarren klasean, lau zapatarik eramatea gainera berriz aidean, jota nabarra joaz Enpero kalean, sobrekamak balkoitan naramatenean, Arramele zubian aizken-aizkenean, zahagi bat ardo jarri kajaren gainean. Ta Galtzaundi,... |6.Nik oraindaino egin izandu ditudan testamentuak gaur bertatik izango dira haiek danak borratuak. Eta orain firmatu nere testiguak, aditu baituzte gaur nere kontuak, isilik eduki arren nere sekretuak. Dametako iturrian edan kuartilo bat. Ta Galtzaundi,..." |} 7kc6g6qafmo9miptug4w8fl99ivf7ck 10002703 10002701 2024-12-17T19:34:18Z Tozetarrak 168570 10002703 wikitext text/x-wiki {{Banner|Tolosako inauteriak.jpg}} == Zer dira inauteriak? == '''Tolosako inauteriak''', Euskal Herriko inauteri ospetsuenetakoak dira. Bere ezaugarriak: mozorroak, txarangak, txupinazoa, danborrada eta karrozak/konpartsak dira. [[Fitxategi:Tolosako Inauteriak Txikipedia.ogg|thumb|Testuaren audioa]] == Noiz sortu ziren? == [[Txikipedia:Erdi Aroa|Erdi Arotik]] ospatzen diren susmoa dagoen arren, ez dago dokumenturik hori baieztatzeko. Tolosako inauterien inguruan aurkitu den lehen dokumentua, 1747. urtean kokatzen da. {{Ba al dakizu|testua=Tolosan, Inauterien etorrera dela eta, ostegun gizena baino astebete lehenagoko larunbatean kaldereroak ospatzen dira. Edonork parte hartu dezake, hauek dira eraman beharrekoak: arropa zaharrak eta urreko koloreko koilareak, kapela edo zapi bat burua estaltzeko eta zartagi bat zarata ateratzeko.|irudia=Kaldereroak Andoainen (94-513).jpg|oin-oharra=Tolosako kalderereoak dira.}} Euskal inauterien jatorria argi egon ez arren, esaten da ospakizuna [[Txikipedia:Negu|neguaren]] amaierarekin eta [[Txikipedia:Udaberri|udaberriaren]] hasierarekin lotzen dela. == Zein egunek osatzen dituzte inauteriak? == Tolosako inauteriak sei egunez ospatzen dira: ==== ASTEAZKENA ==== Asteazken gauean 12tan txupinazioa botatzen dute inauterien etorrera ospatzeko. Txaranga baten laguntza izaten dute. ==== OSTEGUN GIZENA ==== Osteguna egun garrantzitsuena izaten da. Eguerdiko 12tan txupinazioa izaten da. Bertan txarangak elkartzen dira eta ondoren [[Txikipedia:Txistor|txistorra]] jatera joateko ohitura dago. Arratsaldean [[Txikipedia:Tolosako zezen plaza|Tolosako zezen plazan]]  zezenak izaten dira. Haurrak buzoa jazten dute, helduak aldiz txilabak. ==== OSTIRAL MEHEA ==== Inauterietako egunik lasaiena da. Arratsaldean haurrentzako zezen-txikiak eta poniak egoten dira zezen plazan. ==== ZALDUNITA BEZPERA ==== Goizean, buruhandi eta erraldoiak ateratzen dira Tolosako alde zaharretik. Ondoren, haur eta helduen danborrada egiten da. Larunbatean ez dira zezenak egoten, iñauterietako egun bakarra da ez daudenak zezenak. ==== ZALDUNITA ==== Goizeko zortzietan diana ateratzen da kalera. Txarangak ere egun osoan zehar dabiltza kaleak alaitzen. Egun honetan, herritarrek karroza desberdinak ateratzen dituzte. ==== ASTELEHENITA ==== Goizean sokamuturra eta zezenak ateratzen dira. Egun hau, batez ere bertakoentzat izaten da. Tolosako aisialdi taldeak biltzen dira eta taldeka mozorrotzen dira. Egun osoa elkarrekin igarotzen dute. ==== ASTEARTITA ==== Inauterien azken eguna da. Karrozak eta konpartsak ibiltzen dira egun osoan zehar Tolosako kaleak alaitzen. Gaueko 12tan Sardinaren Hileta ospatzen da. == Txarangak == Tolosako inauterietan, txarangak izan dira, beti, erdigune nagusienetakoa. Tolosan, herritarrek ohitura handia dute, eguerdian atera eta txarangei entzun eta begiratzeko. [[Txikipedia:Zezenketa|Zezenaren]] jaitsieran ere, jende asko mugitzen dute txarangek. Bestalde, gauero txaranga profesional bat izaten da. Gipuzkoan, egunean zehar txaranga gehien dituen herria da Tolosa. 20 bat elkartetako txarangak izaten dira bertan. == Abestiak == Abesti asko ditu Tolosako Iñauteriak, baina hau, ezagunenetarikoa da (Galtzaundi): {| class="wikitable" | 1.Neri deritzait Galtzaundi, apellidoa det Goñi, Aldasoro izengoitiz deitutzen didate neri. Hiltzerikan ez nuen lehenago pentsatzen, bainan oraingotikan ez naiz eskapatzen, testamentu egitera noa ni lehenbailehen nere parienteak lasaitu ditezen. Ta Galtzaundi, ta Galtzaundi, apellidoa det Goñi. |2.Aitaren ta Semearen, Espiritu Santuaren, Jaun zerukoak lagun zaidala lan honetan neri arren. Sentimentu bakarra daukat barrenen: alaba ipurtaundia utzitzea hemen. Horra neregatikan hoiek nola dauden, Jaunak eraman nazala zerura lehenbailehen. Ta Galtzaundi,... |3.Nere lehengusu Pakoflinori nahi diozkat bada utzi, ner'eskatzeko estanteria bere jenero ta guzi. Bainan hango kristalik ez dezala hautsi, bestela utziko diozkat guziak Ramosi. Egiten badiote jaun honi hiesi, laister joango zaizka danak Rodríguezi. Ta Galtzaundi,... |- |4.Ni hilda gero emaztea penaz hilko balitzake nere ondoan enterratzea inola ahal balitz nahi nuke. Eta gainean jarri letra bat haundia: ""Hemen dago Galtzaundi eta konpainia"". Poz haundia bat hartu zun Tolosako herriak, merkatu ziralako ordun edariak. Ta Galtzaundi,... |5.Entierroa nahi det egitea neri bigarren klasean, lau zapatarik eramatea gainera berriz aidean, jota nabarra joaz Enpero kalean, sobrekamak balkoitan naramatenean, Arramele zubian aizken-aizkenean, zahagi bat ardo jarri kajaren gainean. Ta Galtzaundi,... |6.Nik oraindaino egin izandu ditudan testamentuak gaur bertatik izango dira haiek danak borratuak. Eta orain firmatu nere testiguak, aditu baituzte gaur nere kontuak, isilik eduki arren nere sekretuak. Dametako iturrian edan kuartilo bat. Ta Galtzaundi,..." |} krdk2v1r9qqe3mf6q1c0pehowmvp5ls 10002705 10002703 2024-12-17T19:37:39Z Tozetarrak 168570 10002705 wikitext text/x-wiki {{Banner|Tolosako inauteriak.jpg}} == Zer dira inauteriak? == '''Tolosako inauteriak''', Euskal Herriko inauteri ospetsuenetakoak dira. Bere ezaugarriak: mozorroak, txarangak, txupinazoa, danborrada eta karrozak/konpartsak dira. [[Fitxategi:Tolosako Inauteriak Txikipedia.ogg|thumb|Testuaren audioa entzun!]] == Noiz sortu ziren? == [[Txikipedia:Erdi Aroa|Erdi Arotik]] ospatzen diren susmoa dagoen arren, ez dago dokumenturik hori baieztatzeko. Tolosako inauterien inguruan aurkitu den lehen dokumentua, 1747. urtean kokatzen da. {{Ba al dakizu|testua=Tolosan, Inauterien etorrera dela eta, ostegun gizena baino astebete lehenagoko larunbatean kaldereroak ospatzen dira. Edonork parte hartu dezake, hauek dira eraman beharrekoak: arropa zaharrak eta urreko koloreko koilareak, kapela edo zapi bat burua estaltzeko eta zartagi bat zarata ateratzeko.|irudia=Kaldereroak Andoainen (94-513).jpg|oin-oharra=Tolosako kalderereoak dira.}} Euskal inauterien jatorria argi egon ez arren, esaten da ospakizuna [[Txikipedia:Negu|neguaren]] amaierarekin eta [[Txikipedia:Udaberri|udaberriaren]] hasierarekin lotzen dela. == Zein egunek osatzen dituzte inauteriak? == Tolosako inauteriak sei egunez ospatzen dira: ==== ASTEAZKENA ==== Asteazken gauean 12tan txupinazioa botatzen dute inauterien etorrera ospatzeko. Txaranga baten laguntza izaten dute. ==== OSTEGUN GIZENA ==== Osteguna egun garrantzitsuena izaten da. Eguerdiko 12tan txupinazioa izaten da. Bertan txarangak elkartzen dira eta ondoren [[Txikipedia:Txistor|txistorra]] jatera joateko ohitura dago. Arratsaldean [[Txikipedia:Tolosako zezen plaza|Tolosako zezen plazan]]  zezenak izaten dira. Haurrak buzoa jazten dute, helduak aldiz txilabak. ==== OSTIRAL MEHEA ==== Inauterietako egunik lasaiena da. Arratsaldean haurrentzako zezen-txikiak eta poniak egoten dira zezen plazan. ==== ZALDUNITA BEZPERA ==== Goizean, buruhandi eta erraldoiak ateratzen dira Tolosako alde zaharretik. Ondoren, haur eta helduen danborrada egiten da. Larunbatean ez dira zezenak egoten, iñauterietako egun bakarra da ez daudenak zezenak. ==== ZALDUNITA ==== Goizeko zortzietan diana ateratzen da kalera. Txarangak ere egun osoan zehar dabiltza kaleak alaitzen. Egun honetan, herritarrek karroza desberdinak ateratzen dituzte. ==== ASTELEHENITA ==== Goizean sokamuturra eta zezenak ateratzen dira. Egun hau, batez ere bertakoentzat izaten da. Tolosako aisialdi taldeak biltzen dira eta taldeka mozorrotzen dira. Egun osoa elkarrekin igarotzen dute. ==== ASTEARTITA ==== Inauterien azken eguna da. Karrozak eta konpartsak ibiltzen dira egun osoan zehar Tolosako kaleak alaitzen. Gaueko 12tan Sardinaren Hileta ospatzen da. == Txarangak == Tolosako inauterietan, txarangak izan dira, beti, erdigune nagusienetakoa. Tolosan, herritarrek ohitura handia dute, eguerdian atera eta txarangei entzun eta begiratzeko. [[Txikipedia:Zezenketa|Zezenaren]] jaitsieran ere, jende asko mugitzen dute txarangek. Bestalde, gauero txaranga profesional bat izaten da. Gipuzkoan, egunean zehar txaranga gehien dituen herria da Tolosa. 20 bat elkartetako txarangak izaten dira bertan. == Abestiak == Abesti asko ditu Tolosako Iñauteriak, baina hau, ezagunenetarikoa da (Galtzaundi): {| class="wikitable" | 1.Neri deritzait Galtzaundi, apellidoa det Goñi, Aldasoro izengoitiz deitutzen didate neri. Hiltzerikan ez nuen lehenago pentsatzen, bainan oraingotikan ez naiz eskapatzen, testamentu egitera noa ni lehenbailehen nere parienteak lasaitu ditezen. Ta Galtzaundi, ta Galtzaundi, apellidoa det Goñi. |2.Aitaren ta Semearen, Espiritu Santuaren, Jaun zerukoak lagun zaidala lan honetan neri arren. Sentimentu bakarra daukat barrenen: alaba ipurtaundia utzitzea hemen. Horra neregatikan hoiek nola dauden, Jaunak eraman nazala zerura lehenbailehen. Ta Galtzaundi,... |3.Nere lehengusu Pakoflinori nahi diozkat bada utzi, ner'eskatzeko estanteria bere jenero ta guzi. Bainan hango kristalik ez dezala hautsi, bestela utziko diozkat guziak Ramosi. Egiten badiote jaun honi hiesi, laister joango zaizka danak Rodríguezi. Ta Galtzaundi,... |- |4.Ni hilda gero emaztea penaz hilko balitzake nere ondoan enterratzea inola ahal balitz nahi nuke. Eta gainean jarri letra bat haundia: ""Hemen dago Galtzaundi eta konpainia"". Poz haundia bat hartu zun Tolosako herriak, merkatu ziralako ordun edariak. Ta Galtzaundi,... |5.Entierroa nahi det egitea neri bigarren klasean, lau zapatarik eramatea gainera berriz aidean, jota nabarra joaz Enpero kalean, sobrekamak balkoitan naramatenean, Arramele zubian aizken-aizkenean, zahagi bat ardo jarri kajaren gainean. Ta Galtzaundi,... |6.Nik oraindaino egin izandu ditudan testamentuak gaur bertatik izango dira haiek danak borratuak. Eta orain firmatu nere testiguak, aditu baituzte gaur nere kontuak, isilik eduki arren nere sekretuak. Dametako iturrian edan kuartilo bat. Ta Galtzaundi,..." |} 68i68tgidijx94p4oevaq4aiahgb27h 10003347 10002705 2024-12-18T11:48:22Z Tozetarrak 168570 10003347 wikitext text/x-wiki {{Banner|Tolosako inauteriak.jpg}} [[Fitxategi:Tolosako Inauteriak Txikipedia.ogg|thumb]] == Zer dira inauteriak? == '''Tolosako inauteriak''', Euskal Herriko inauteri ospetsuenetakoak dira. Bere ezaugarriak: mozorroak, txarangak, txupinazoa, danborrada eta karrozak/konpartsak dira. == Noiz sortu ziren? == [[Txikipedia:Erdi Aroa|Erdi Arotik]] ospatzen diren susmoa dagoen arren, ez dago dokumenturik hori baieztatzeko. Tolosako inauterien inguruan aurkitu den lehen dokumentua, 1747. urtean kokatzen da. {{Ba al dakizu|testua=Tolosan, Inauterien etorrera dela eta, ostegun gizena baino astebete lehenagoko larunbatean kaldereroak ospatzen dira. Edonork parte hartu dezake, hauek dira eraman beharrekoak: arropa zaharrak eta urreko koloreko koilareak, kapela edo zapi bat burua estaltzeko eta zartagi bat zarata ateratzeko.|irudia=Kaldereroak Andoainen (94-513).jpg|oin-oharra=Tolosako kalderereoak dira.}} Euskal inauterien jatorria argi egon ez arren, esaten da ospakizuna [[Txikipedia:Negu|neguaren]] amaierarekin eta [[Txikipedia:Udaberri|udaberriaren]] hasierarekin lotzen dela. == Zein egunek osatzen dituzte inauteriak? == Tolosako inauteriak sei egunez ospatzen dira: ==== ASTEAZKENA ==== Asteazken gauean 12tan txupinazioa botatzen dute inauterien etorrera ospatzeko. Txaranga baten laguntza izaten dute. ==== OSTEGUN GIZENA ==== Osteguna egun garrantzitsuena izaten da. Eguerdiko 12tan txupinazioa izaten da. Bertan txarangak elkartzen dira eta ondoren [[Txikipedia:Txistor|txistorra]] jatera joateko ohitura dago. Arratsaldean [[Txikipedia:Tolosako zezen plaza|Tolosako zezen plazan]]  zezenak izaten dira. Haurrak buzoa jazten dute, helduak aldiz txilabak. ==== OSTIRAL MEHEA ==== Inauterietako egunik lasaiena da. Arratsaldean haurrentzako zezen-txikiak eta poniak egoten dira zezen plazan. ==== ZALDUNITA BEZPERA ==== Goizean, buruhandi eta erraldoiak ateratzen dira Tolosako alde zaharretik. Ondoren, haur eta helduen danborrada egiten da. Larunbatean ez dira zezenak egoten, iñauterietako egun bakarra da ez daudenak zezenak. ==== ZALDUNITA ==== Goizeko zortzietan diana ateratzen da kalera. Txarangak ere egun osoan zehar dabiltza kaleak alaitzen. Egun honetan, herritarrek karroza desberdinak ateratzen dituzte. ==== ASTELEHENITA ==== Goizean sokamuturra eta zezenak ateratzen dira. Egun hau, batez ere bertakoentzat izaten da. Tolosako aisialdi taldeak biltzen dira eta taldeka mozorrotzen dira. Egun osoa elkarrekin igarotzen dute. ==== ASTEARTITA ==== Inauterien azken eguna da. Karrozak eta konpartsak ibiltzen dira egun osoan zehar Tolosako kaleak alaitzen. Gaueko 12tan Sardinaren Hileta ospatzen da. == Txarangak == Tolosako inauterietan, txarangak izan dira, beti, erdigune nagusienetakoa. Tolosan, herritarrek ohitura handia dute, eguerdian atera eta txarangei entzun eta begiratzeko. [[Txikipedia:Zezenketa|Zezenaren]] jaitsieran ere, jende asko mugitzen dute txarangek. Bestalde, gauero txaranga profesional bat izaten da. Gipuzkoan, egunean zehar txaranga gehien dituen herria da Tolosa. 20 bat elkartetako txarangak izaten dira bertan. == Abestiak == Abesti asko ditu Tolosako Iñauteriak, baina hau, ezagunenetarikoa da (Galtzaundi): {| class="wikitable" | 1.Neri deritzait Galtzaundi, apellidoa det Goñi, Aldasoro izengoitiz deitutzen didate neri. Hiltzerikan ez nuen lehenago pentsatzen, bainan oraingotikan ez naiz eskapatzen, testamentu egitera noa ni lehenbailehen nere parienteak lasaitu ditezen. Ta Galtzaundi, ta Galtzaundi, apellidoa det Goñi. |2.Aitaren ta Semearen, Espiritu Santuaren, Jaun zerukoak lagun zaidala lan honetan neri arren. Sentimentu bakarra daukat barrenen: alaba ipurtaundia utzitzea hemen. Horra neregatikan hoiek nola dauden, Jaunak eraman nazala zerura lehenbailehen. Ta Galtzaundi,... |3.Nere lehengusu Pakoflinori nahi diozkat bada utzi, ner'eskatzeko estanteria bere jenero ta guzi. Bainan hango kristalik ez dezala hautsi, bestela utziko diozkat guziak Ramosi. Egiten badiote jaun honi hiesi, laister joango zaizka danak Rodríguezi. Ta Galtzaundi,... |- |4.Ni hilda gero emaztea penaz hilko balitzake nere ondoan enterratzea inola ahal balitz nahi nuke. Eta gainean jarri letra bat haundia: ""Hemen dago Galtzaundi eta konpainia"". Poz haundia bat hartu zun Tolosako herriak, merkatu ziralako ordun edariak. Ta Galtzaundi,... |5.Entierroa nahi det egitea neri bigarren klasean, lau zapatarik eramatea gainera berriz aidean, jota nabarra joaz Enpero kalean, sobrekamak balkoitan naramatenean, Arramele zubian aizken-aizkenean, zahagi bat ardo jarri kajaren gainean. Ta Galtzaundi,... |6.Nik oraindaino egin izandu ditudan testamentuak gaur bertatik izango dira haiek danak borratuak. Eta orain firmatu nere testiguak, aditu baituzte gaur nere kontuak, isilik eduki arren nere sekretuak. Dametako iturrian edan kuartilo bat. Ta Galtzaundi,..." |} 8vveqy5g8pkyfxbn71foabj2c5f4ehb 4 1217046 10002606 9998045 2024-12-17T17:19:34Z CommonsDelinker 688 «Oinarri_Aniztun_Blokeak.jpg» fitxategia kendu da, Yann wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. 10002606 wikitext text/x-wiki {{Videowiki}} == Definizioa == Kubotxoa: zentimetro kubiko bateko neurria du. Piezarik txikiena da eta bateko zifra irudikatzen du, hau da, unitatea. dg22ysh3gmlcush07iiq6au1cokbru3 104 1217047 10002368 10002333 2024-12-17T12:21:24Z Sarria2025 168968 10002368 wikitext text/x-wiki {{Banner|Oinarri Aniztun Blokeak.jpg}} == Zer dira? == Oinarri aniztun blokeak oinarri karratuko blokeak dira, eta unitateak, hamarrekoak, ehunekoak eta milakoak irudikatzen dituzte.Nolakoak dira? * Kubotxoa: bi puntu 1 zentimetro karratuko neurria du. Piezarik txikiena da eta bateko zifra irudikatzen du, hau da, unitatea. * Barrak: Hamar kuboz osatuta daude, eta hamarrekoen zifra irudikatzen dute. * Xaflak: Ehun kuboz osatuta daude. 10 barra elkarturik sortutako xafla da eta ehunekoen zifra irudikatzen dute. * Blokea: Hamar xaflaz osatutako blokea da. Milako irudikatzen du. Zurez edo plastikoz eginak daude. Irudikatzen duten unitatearen arabera pieza guztiak kolore berdinekoak izan daitezke, edo kolore desberdinekoak ere. == Nola erabiltzen dira? == Blokeak eragiketetan posizio aldaketak irudikatzeko erabiltzen dira. Ikusi ahal izateko, maila bakoitzari dagokion kopurua irudikatzen zaio (unitatean dagokiona, hamarrekoan dagokiona…). {{Ba al dakizu|testua=Ikerketa batzuetan argi geratu da oinarri aniztun blokeak erabiltzen dituzten ikasleak, hezkuntza arrunta erabiltzen dutenekin alderatuz, emaitza hobeagoak lortzen dituztela denbora eta jarduera berdinak izanik.}} === Batuketak === * Batzen diren zenbakiak blokeekin ordezkatuko ditugu, argiago ikus dezaten. * Maila bakoitzeko blokeak batu egingo ditugu. * Bertan, 10-eko unitatea gainditzen bada, ondorengo posizioko bloke batekin ordezkatuko da. * 10-eko kopurua ordezkatu ondoren, soberan geratzen den kopurua (geratzen bada) unitate horretako blokeekin beteko da. * Aldaketa horiek guztiak burututa, blokeetako emaitza zenbakiekin ordezkatuko ditugu. === Kenketa === * Kenketa burutzeko agertzen diren zenbakiak blokeekin ordezkatuko ditugu, argiago ikus dezaten. * Maila bakoitzeko blokeak kendu egingo ditugu. * Zenbakiak kentzean beharrezkoa bada, hamarreko-barrak unitate-bloke bihurtzen dira, maila batetik bestera pasatuz (hamarreko mailatik unitateetara, ehunekotatik hamarrekoetara…). * Aldaketa horiek guztiak burututa, blokeetako emaitza zenbakiekin ordezkatuko ditugu. == Zertarako erabiltzen dira? == Bloke hauek, 1 cm³-ko hamar kuboen, hauen baliokide den barren, xaflen eta blokeen arteko erlazioa adierazteko erabiltzen dira.  Erlazio hauetan, bloke bakoitzak unitate bat, hamarren bat, ehunen bat eta milaren bat adierazten ditu. {{Ba al dakizu|testua=Williak Hullek bloke hauek sortu zituen XX. mendearen erdialdean. Hala ere, Zoltan Dienesek ezagunak egin zituen 70eko eta 80ko hamarkadetan eta Kanadako eta Australiako eskoletan matematika ikasteko erabili zituen. Hortaz, “Dienesen bloke” bezala ere ezagutzen dira.}} === Helburua === Guzti honen helburua da egunerokotasunean ematen diren edozein arazoen aurrean, horiei aurre egiteko gai izatea da, zenbait estrategia edota algoritmoei esker. == Cusinare == Cuisinare erregletak neurketa errazteko beste baliabide bat da. Gainera, antzekotasun handia dauka oinarri aniztun blokeen baliabidearekin. === Antzekotasunak === Cuisinare erregletak antzekotasun handia dute oinarri aniztun blokeekin. Bi hauek, bateragarriak dira hezkuntzan. Oinarri karratuko prismen multzoak dira, eta 1etik 10erako zenbakiak adierazteko balio dute. Kolore bakoitza luzera barrarekin lotzen da, eta ez daude kolore eta luzera bereko bi pieza. === Koloreak === Regleta bakoitzak kolore desberdina du, eta kolore bakoitzak zenbaki bat adierazten du. Adibidez: * Zuria: 1. * Gorria: 2. * Hiria: 3. * Horia: 4. * Berde iluna: 5. * Morea: 6. * Iluna: 7. * Arrosa: 8. * Urdina: 9. * Laranja: 10. === Tamaina eta Erlazioa === Erregeleten luzera proportzionala da. Piezarik txikiena 1 zentimetro kubiko zuri bat da, 1 zentimetroko luzera baitu. Hurrengo erregeleta gorria da, 2 zentimetroko luzera du eta, horregatik, bi zenbakia irudikatzen du. Eta horrela, gainerako piezak 1 zentimetro karatuko oinarri karratuko prismak dira, eta luzera 1 zentimetro handitzen dute pieza batetik bestera. 10 zentimetroko luzera arte, hori baita erregeleta luzeenak (laranja) neurtzen duena. d1o8lrmej7ynoccf86l76ei8jiy3q0e 2 1217050 10002567 9996249 2024-12-17T16:13:34Z LizardiBHI86 167242 10002567 wikitext text/x-wiki PASTA Orea irina edo semola, gatza eta ura nahastuz eta landuz lortzen den elikagaia da, eta ore horri luzatu, zabaldu eta hainbat forma ematen zaizkio lehortu aurretik. Egin berria pasta freskoa deitzen da. Pastak berez ez du zapore handirik, beste osagai batzuekin nahastu beharko da zaporea har dezan. Pasta prestatzerakoan, batsuetan arrautza ere gehitzen da horrela pastak zapore pixka bat gehiago hartuko du, eta testura egonkorra izango du. Btzuetan kolorea emateko ongailuak erabiltzdn dira, adibidez: Ezpinakak,Erremolatxa,Azenarioa eta Kurkuma… Pastaren historia, pastaren historia honako hau baita: Asia, Italia, Argentina, Brasil, Kolonbia, Costa Rica, Mexiko... eta gehiago. Asian Zientzialari batzuek ia lau milurteko antzinatasunarekin ezagutzen diren fideo zaharrenak deitzen dutena lurpetik atera dute, The New York Time egunkariak jakitera eman duenez, pasta mehea da, horia, 50 zentimetro luze da eta Txinako artatxikiz egina dago. Italia: Italiako pastaren jatorria ez da Asiakoa bezalakoa. Ikerketa historikoek orearen jatorria antzinako zibilizazio etruskoari ematen diote Italian. Zibilizazio horrek hainbat zereal eta ale birrinduz edo birrinduz egiten zuen pasta, urarekin nahastuta, gero egosi eta elikagai zaporetsu eta elikagarri bihurtuz. Argentina: Argentinako pasta ekoizpenari dagokionez, Brasilen, Venezuelan eta Estatu Batuetan gertatu zen bezala, italiar etorkinak pixkanaka aurrera egiten eta kapital kopuru txikiak pilatzen hasi ziren. Horrela sortu zen eskala txiki eta ertaineko produkzio teknika batzuk ezartzeko aukera, hurbileko merkatuak hornitzen hasteko. Brasil: Kolonbia: Costa Rica: Mexiko: 4luzqj5ykfi9nta9meja2evdye6t68j 10002747 10002567 2024-12-17T20:49:47Z LizardiBHI86 167242 10002747 wikitext text/x-wiki PASTA Orea irina edo semola, gatza eta ura nahastuz eta landuz lortzen den elikagaia da, eta ore horri luzatu, zabaldu eta hainbat forma ematen zaizkio lehortu aurretik. Egin berria pasta freskoa deitzen da. Pastak berez ez du zapore handirik, beste osagai batzuekin nahastu beharko da zaporea har dezan. Pasta prestatzerakoan, batsuetan arrautza ere gehitzen da horrela pastak zapore pixka bat gehiago hartuko du, eta testura egonkorra izango du. Btzuetan kolorea emateko ongailuak erabiltzdn dira, adibidez: Ezpinakak,Erremolatxa,Azenarioa eta Kurkuma… Pastaren historia, pastaren historia honako hau baita: Asia, Italia, Argentina, Brasil, Kolonbia, Costa Rica, Mexiko... eta gehiago. Asian Zientzialari batzuek ia lau milurteko antzinatasunarekin ezagutzen diren fideo zaharrenak deitzen dutena lurpetik atera dute, The New York Time egunkariak jakitera eman duenez, pasta mehea da, horia, 50 zentimetro luze da eta Txinako artatxikiz egina dago. Italia: Italiako pastaren jatorria ez da Asiakoa bezalakoa. Ikerketa historikoek orearen jatorria antzinako zibilizazio etruskoari ematen diote Italian. Zibilizazio horrek hainbat zereal eta ale birrinduz edo birrinduz egiten zuen pasta, urarekin nahastuta, gero egosi eta elikagai zaporetsu eta elikagarri bihurtuz. Argentina: Argentinako pasta ekoizpenari dagokionez, Brasilen, Venezuelan eta Estatu Batuetan gertatu zen bezala, italiar etorkinak pixkanaka aurrera egiten eta kapital kopuru txikiak pilatzen hasi ziren. Horrela sortu zen eskala txiki eta ertaineko produkzio teknika batzuk ezartzeko aukera, hurbileko merkatuak hornitzen hasteko. Brasil: Brasilen, Italiako etorkinek sartu dute pasta beren elikadura-ohituretan, batez ere Hegoaldeko eskualdean. Interes gero eta handiagoaren ondorioz, pasta fabrika txikiak sortu ziren herrialdean, eta italiar familia bat izan zen beti eskulana.Oinarrizko ekoizpena zen, bolumen txikikoa eta etxekoa, orea fabrikatzeko lehen industriak sortu aurretik. Kolonbia:Kolonbian, baita beste herrialde hispaniar batzuetan ere, dirua etorkin italiarrekin iritsi zen. 1892an bi pasta fabrika sortu ziren, "El Gallo" eta "El Papagayo". Bere fusioa gaur egun existitzen da, "Doria" pastak dira Costa Rica:Costa Ricako pasten kontsumoaren jatorriari buruz Horrela, Costa Rican dozenaka errezeta daude: makarroiak, espagetiak eta plater kreoloak diren pastak. Horien artean honako hauek aipa daitezke: makarroiak atxiote eta txerriarekin, fideo-zopa eta ezkondua, zeinari pasta-barietate bat gehitzen baitzaio (kaneloietatik hasi eta makarroietaraino). Pasten fabrikazioari dagokionez, 1902an Mexiko:Espainiarrek eta italiarrek ekarri zuten herrialdera, eta pasta da plater askoren osagai nagusia.15 Horietako bat pasta-zopa da, oso ohikoa Mexiko erdialdean. Orea (makarroiak, fideoak, letrak, besteak beste) eta salda erabiliz prestatzen da. Salda gabe zerbitzatzen denean, pasta-zopa lehorra esaten zaio. Beste pasta-errezeta ezagun bat fideo-zopa frijola da. Fideoa italiar sukaldaritzak munduari egiten dion ekarpena bada ere, Mexiko hegoaldeko toki batzuetan fideoa frijolezko "hondo" batekin prestatzen da, jaki xume bat lortuz. Mexikoko lehen pasta fabrika industrializatuak hogeiko hamarkadan sortu ziren, eta gaur egun La Moderna18 eta La Aurora markek funtzionatzen dute. Pasta motak hauek dira: spaghetti, tagliatelle, pappar... eta gehiago 0vymxvvxn4ukwb8r7aytbgo1im97g1h 0 1217059 10003112 9996394 2024-12-18T10:25:32Z 81.9.245.201 infotaula wikidatatik 10003112 wikitext text/x-wiki '''Orratx! Antzerki Taldea''' 1988.urtean Lezon sortu eta finkatutako antzerki talde amateurra da. [[Lierni Fresnedo|Lierni Fresendo]] da zuzendaria, eta [[Orratx! Kultur Elkartea]]<nowiki/>ren baitan dago. == Ezaugarriak == {{Erakunde infotaula|mota=Antzerki-konpainia amateurra|hizkuntza=Euskara|zuzendaria=Lierni Fresnedo}} Antzerkia zentzu ludiko batean gozatzea da taldearen helburua. 2014ea Orratx! Ttiki sortu zuten, haurrentzako antzerki taldea edo ikastaroa. == Taularatutako antzezlanen zerrenda == * Ordaindu bai zera * Bozinak tronpetak eta zalaparta * Komeriz-komeri * Pintore apartak eskerrak lapurrari * Lezo 800 * Komediante tunante * Zerraldo bidaiariak * Trapujale * Zuhaitzak zutik hiltzen dira * Hamar urteko ekitaldia * Gatazka hasi da * Hemen da Kabareta * Kale gorrian * Hariak * Kale-hop * Valium bada * Ez hango ez hemengo * Gau festa * Bernarda Albaren 5 alabak * Antroan Intro * AY Karmela! * Ay ay badatorrela!<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orratx! Antzerki Taldea "Ai, ai, ai, Badatorrela!" {{!}} Lezo.eus|hizkuntza=eu-ES|data=2023-09-02|url=https://www.lezo.eus/es/agenda/orratx|aldizkaria=www.lezo.eus|sartze-data=2024-12-11}}</ref> * Ubu Errege<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=V|izenburua=Orratx! Antzerki Taldea representa el montaje 'Ubu Errege' en el Auditorio Gezala|hizkuntza=es|data=2024-05-03|url=https://www.diariovasco.com/oarsoaldea/lezo/orratx-antzerki-taldea-representa-montaje-ubu-errege-20240504202821-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-11}}</ref> == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Euskal Herriko antzerki taldeak|Euskal Herriko Antzerki taldeen zerrenda]] * [[Euskal antzerkigintza|Euskal Antzerkigintza]] == Kanpo-estekak == * [https://www.orratx.eus Webgunea] * [https://www.instagram.com/orratx.antzerki.taldea?igsh=MTQ5bDBrMXN1Y3I1bA== Instagram] * [https://www.youtube.com/@orratx.antzerki.taldea Youtube] 1ye907fes4avsmxz40bo4f0vinr6w9n 0 1217140 10002350 10002209 2024-12-17T12:05:23Z Iñigo Ulibarri Toña 168992 Bitxikeriak puntua gehitu 10002350 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapak eta eleizak <ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko: === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie, San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. ==== Obra Famatuen Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|Michelangeloren Pietatea Fitxategi:Leonardo da Vinci (1452-1519) - The Last Supper (1495-1498).jpg|Leonardo Da Vinciren Azkenengo Afaria Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|Lacoonte Eskultura Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|Apoxyomenos Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. [[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|thumb|Vatikanoren barneko bus lineak]] Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du. == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta 825 pertsonako populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete baino gutxiagoan oinez ibil daitekeen munduko herrialde bakarra da. Are interesgarriagoa egiten duena da herrialdea [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino per capita ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu. Arrazoi asko daude hori azaltzeko. Vatikanoek talde handiagoetan jateko joera dute, eta hiriko supermerkatu bakarrak zergarik gabeko ardoa saltzen du. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. 135 soldadu suitzar, Goardia Suitzar Pontifizea izenaz ezagunak, arduratzen dira Aita Santua babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz Julio II.a Aita Santuak, Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuena. Suitzako Guardia erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik, eta ezin da edonor izan haren parte: sexu maskulinokoa izan behar da, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar du. Gainera, kristaua izan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du ospitalerik, ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaiotzez Vatikanoko herritar izan. Herritarrak Egoitza Santuaren zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean, herritarrek ere parte hartzen dute. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' Italiera da Vatikanoko hizkuntza ofiziala eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. Italiera ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina Egoitza Santuak latina erabiltzen du hizkuntza ofizial gisa. Vatikanoak ere latinaren de facto zaindaritzat du bere burua. Horregatik, ez zaitzala harritu Vatikanoko Bankuko kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. 300 metroko bi bide eta geltoki bat ditu: Citta Vaticano. Trenbidea eta geltokia Pio XI.a aita santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko teleskopio bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko Teleskopio Vatikanoa. Graham mendiaren tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen du. * '''Gizateriaren Ondarea.''' Vatikanoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen 1984an zerrendan sartu zutenean. Zerrendan Vatikanoko hiria eta Erromako lurraldez kanpoko ondasunak daude: San Pedro Basilika eta Santa Maria Nagusia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> bdtp4zju5uaf7gg7k49p472ygsj9nof 10002351 10002350 2024-12-17T12:05:51Z BenatV13 168987 /* Turismoa */ 10002351 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapak eta eleizak <ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko: === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie, San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. ==== Obra Famatuen Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|Michelangeloren Pietatea Fitxategi:Leonardo da Vinci (1452-1519) - The Last Supper (1495-1498).jpg|Leonardo Da Vinciren Azkenengo Afaria Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|Lacoonte Eskultura Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|Apoxyomenos Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. [[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|thumb|Vatikanoren barneko bus lineak]] Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du. == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta 825 pertsonako populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete baino gutxiagoan oinez ibil daitekeen munduko herrialde bakarra da. Are interesgarriagoa egiten duena da herrialdea [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino per capita ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu. Arrazoi asko daude hori azaltzeko. Vatikanoek talde handiagoetan jateko joera dute, eta hiriko supermerkatu bakarrak zergarik gabeko ardoa saltzen du. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. 135 soldadu suitzar, Goardia Suitzar Pontifizea izenaz ezagunak, arduratzen dira Aita Santua babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz Julio II.a Aita Santuak, Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuena. Suitzako Guardia erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik, eta ezin da edonor izan haren parte: sexu maskulinokoa izan behar da, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar du. Gainera, kristaua izan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du ospitalerik, ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaiotzez Vatikanoko herritar izan. Herritarrak Egoitza Santuaren zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean, herritarrek ere parte hartzen dute. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' Italiera da Vatikanoko hizkuntza ofiziala eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. Italiera ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina Egoitza Santuak latina erabiltzen du hizkuntza ofizial gisa. Vatikanoak ere latinaren de facto zaindaritzat du bere burua. Horregatik, ez zaitzala harritu Vatikanoko Bankuko kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. 300 metroko bi bide eta geltoki bat ditu: Citta Vaticano. Trenbidea eta geltokia Pio XI.a aita santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko teleskopio bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko Teleskopio Vatikanoa. Graham mendiaren tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen du. * '''Gizateriaren Ondarea.''' Vatikanoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen 1984an zerrendan sartu zutenean. Zerrendan Vatikanoko hiria eta Erromako lurraldez kanpoko ondasunak daude: San Pedro Basilika eta Santa Maria Nagusia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Turista Vatikano Hiritik Mugitzeko === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus serbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== 1. Mapa ===== == Erreferentziak == <references /> rxok1k3locwczr9q22e6fuiqypu6i4u 10002373 10002351 2024-12-17T12:26:22Z BenatV13 168987 /* Turista Vatikano Hiritik Mugitzeko */ 10002373 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapak eta eleizak <ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko: === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie, San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. ==== Obra Famatuen Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|Michelangeloren Pietatea Fitxategi:Leonardo da Vinci (1452-1519) - The Last Supper (1495-1498).jpg|Leonardo Da Vinciren Azkenengo Afaria Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|Lacoonte Eskultura Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|Apoxyomenos Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du. === Turistak Mugitzeko garraioak === [[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|thumb]] Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus serbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus serbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira: * == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta 825 pertsonako populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete baino gutxiagoan oinez ibil daitekeen munduko herrialde bakarra da. Are interesgarriagoa egiten duena da herrialdea [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino per capita ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu. Arrazoi asko daude hori azaltzeko. Vatikanoek talde handiagoetan jateko joera dute, eta hiriko supermerkatu bakarrak zergarik gabeko ardoa saltzen du. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. 135 soldadu suitzar, Goardia Suitzar Pontifizea izenaz ezagunak, arduratzen dira Aita Santua babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz Julio II.a Aita Santuak, Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuena. Suitzako Guardia erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik, eta ezin da edonor izan haren parte: sexu maskulinokoa izan behar da, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar du. Gainera, kristaua izan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du ospitalerik, ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaiotzez Vatikanoko herritar izan. Herritarrak Egoitza Santuaren zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean, herritarrek ere parte hartzen dute. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' Italiera da Vatikanoko hizkuntza ofiziala eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. Italiera ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina Egoitza Santuak latina erabiltzen du hizkuntza ofizial gisa. Vatikanoak ere latinaren de facto zaindaritzat du bere burua. Horregatik, ez zaitzala harritu Vatikanoko Bankuko kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. 300 metroko bi bide eta geltoki bat ditu: Citta Vaticano. Trenbidea eta geltokia Pio XI.a aita santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko teleskopio bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko Teleskopio Vatikanoa. Graham mendiaren tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen du. * '''Gizateriaren Ondarea.''' Vatikanoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen 1984an zerrendan sartu zutenean. Zerrendan Vatikanoko hiria eta Erromako lurraldez kanpoko ondasunak daude: San Pedro Basilika eta Santa Maria Nagusia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> b0rkwab2nagpbhe3blo401js0wkc3md 10002396 10002373 2024-12-17T13:16:34Z BenatV13 168987 /* Turistak Mugitzeko garraioak */ 10002396 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapak eta eleizak <ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko: === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie, San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. ==== Obra Famatuen Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|Michelangeloren Pietatea Fitxategi:Leonardo da Vinci (1452-1519) - The Last Supper (1495-1498).jpg|Leonardo Da Vinciren Azkenengo Afaria Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|Lacoonte Eskultura Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|Apoxyomenos Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du. === Turistak Mugitzeko garraioak === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus zerbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus zerbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira.[[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|erdian|frameless|464x464px]] ==== Metro Lineak eta Metro geltokiak Vatikano hiriaren inguruan ==== Mapa honetan metro linea ezberdinak eta haien geltokiak ikusi ditzakeguz. Erromako tren zerbitzuak eta metroak hainbat webgunetik eskuratu daitezkez; [https://www.italotreno.com/en/trenes-italianos-de-alta-velocidad?utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_id=20646620837&utm_term=visitar+italia+en+tren&gad_source=1&gbraid=0AAAAAqwSmINTdb6iElMK-JioczaDos8JC&gclid=CjwKCAiA34S7BhAtEiwACZzv4VEF__rLS5hy0fK573QOuZX3qRtCmlcTIYa3A7kadFuPhfdkaMEwphoCMuoQAvD_BwE&gclsrc=aw.ds TrenItalia] eta Erromako metro zerbitzuak [https://www.metropolitanadiroma.it Metropolitana Di Roma]. Inguruan dauden lineak hauek dira ('''1000m radio batean):''' * '''Cintura Nord(Valle-Aurelia-vigna)''' * '''Ferrovia Italia-Cittá del Vaticano''' * '''Metro A linea''' * '''Metro C linea''' * '''Ottaviano''' * '''Roma-Capramica-Viterbo''' * '''Risorgimento/S.Pietro''' * '''Termini-Vaticano-Aurelio (TVA''' [[Fitxategi:Vatikano tren lineak eta geltokiak.pdf|erdian|frameless|486x486px]] == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta 825 pertsonako populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete baino gutxiagoan oinez ibil daitekeen munduko herrialde bakarra da. Are interesgarriagoa egiten duena da herrialdea [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino per capita ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu. Arrazoi asko daude hori azaltzeko. Vatikanoek talde handiagoetan jateko joera dute, eta hiriko supermerkatu bakarrak zergarik gabeko ardoa saltzen du. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. 135 soldadu suitzar, Goardia Suitzar Pontifizea izenaz ezagunak, arduratzen dira Aita Santua babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz Julio II.a Aita Santuak, Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuena. Suitzako Guardia erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik, eta ezin da edonor izan haren parte: sexu maskulinokoa izan behar da, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar du. Gainera, kristaua izan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du ospitalerik, ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaiotzez Vatikanoko herritar izan. Herritarrak Egoitza Santuaren zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean, herritarrek ere parte hartzen dute. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' Italiera da Vatikanoko hizkuntza ofiziala eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. Italiera ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina Egoitza Santuak latina erabiltzen du hizkuntza ofizial gisa. Vatikanoak ere latinaren de facto zaindaritzat du bere burua. Horregatik, ez zaitzala harritu Vatikanoko Bankuko kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. 300 metroko bi bide eta geltoki bat ditu: Citta Vaticano. Trenbidea eta geltokia Pio XI.a aita santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko teleskopio bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko Teleskopio Vatikanoa. Graham mendiaren tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen du. * '''Gizateriaren Ondarea.''' Vatikanoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen 1984an zerrendan sartu zutenean. Zerrendan Vatikanoko hiria eta Erromako lurraldez kanpoko ondasunak daude: San Pedro Basilika eta Santa Maria Nagusia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> a0izj787yfz3ztesznrvp4ildp9dvqu 10002399 10002396 2024-12-17T13:19:51Z BenatV13 168987 /* Turismoa */ 10002399 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapak eta eleizak <ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko: === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie, San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. ==== Obra Famatuen Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|Michelangeloren Pietatea Fitxategi:Leonardo da Vinci (1452-1519) - The Last Supper (1495-1498).jpg|Leonardo Da Vinciren Azkenengo Afaria Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|Lacoonte Eskultura Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|Apoxyomenos Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel|abizena=Vidal|izenburua=Vaticano ingresa en la Organización Internacional para las Migraciones|hizkuntza=es|data=2011-12-05|url=https://www.periodistadigital.com/cultura/religion/vaticano/20111205/vaticano-ingresa-organizacion-internacional-migraciones-noticia-689401716708/|aldizkaria=Periodista Digital|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Turistak Mugitzeko garraioak === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus zerbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus zerbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira.[[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|erdian|frameless|464x464px]] ==== Metro Lineak eta Metro geltokiak Vatikano hiriaren inguruan ==== Mapa honetan metro linea ezberdinak eta haien geltokiak ikusi ditzakeguz. Erromako tren zerbitzuak eta metroak hainbat webgunetik eskuratu daitezkez; [https://www.italotreno.com/en/trenes-italianos-de-alta-velocidad?utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_id=20646620837&utm_term=visitar+italia+en+tren&gad_source=1&gbraid=0AAAAAqwSmINTdb6iElMK-JioczaDos8JC&gclid=CjwKCAiA34S7BhAtEiwACZzv4VEF__rLS5hy0fK573QOuZX3qRtCmlcTIYa3A7kadFuPhfdkaMEwphoCMuoQAvD_BwE&gclsrc=aw.ds TrenItalia] eta Erromako metro zerbitzuak [https://www.metropolitanadiroma.it Metropolitana Di Roma]. Inguruan dauden lineak hauek dira ('''1000m radio batean):''' * '''Cintura Nord(Valle-Aurelia-vigna)''' * '''Ferrovia Italia-Cittá del Vaticano''' * '''Metro A linea''' * '''Metro C linea''' * '''Ottaviano''' * '''Roma-Capramica-Viterbo''' * '''Risorgimento/S.Pietro''' * '''Termini-Vaticano-Aurelio (TVA''' [[Fitxategi:Vatikano tren lineak eta geltokiak.pdf|erdian|frameless|486x486px]] == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta 825 pertsonako populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete baino gutxiagoan oinez ibil daitekeen munduko herrialde bakarra da. Are interesgarriagoa egiten duena da herrialdea [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino per capita ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu. Arrazoi asko daude hori azaltzeko. Vatikanoek talde handiagoetan jateko joera dute, eta hiriko supermerkatu bakarrak zergarik gabeko ardoa saltzen du. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. 135 soldadu suitzar, Goardia Suitzar Pontifizea izenaz ezagunak, arduratzen dira Aita Santua babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz Julio II.a Aita Santuak, Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuena. Suitzako Guardia erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik, eta ezin da edonor izan haren parte: sexu maskulinokoa izan behar da, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar du. Gainera, kristaua izan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du ospitalerik, ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaiotzez Vatikanoko herritar izan. Herritarrak Egoitza Santuaren zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean, herritarrek ere parte hartzen dute. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' Italiera da Vatikanoko hizkuntza ofiziala eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. Italiera ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina Egoitza Santuak latina erabiltzen du hizkuntza ofizial gisa. Vatikanoak ere latinaren de facto zaindaritzat du bere burua. Horregatik, ez zaitzala harritu Vatikanoko Bankuko kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. 300 metroko bi bide eta geltoki bat ditu: Citta Vaticano. Trenbidea eta geltokia Pio XI.a aita santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko teleskopio bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko Teleskopio Vatikanoa. Graham mendiaren tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen du. * '''Gizateriaren Ondarea.''' Vatikanoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen 1984an zerrendan sartu zutenean. Zerrendan Vatikanoko hiria eta Erromako lurraldez kanpoko ondasunak daude: San Pedro Basilika eta Santa Maria Nagusia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> ec6u30dl5zfkzka9ks125x95w9bh980 10002426 10002399 2024-12-17T13:39:34Z BenatV13 168987 /* Obra Famatuen Argazkiak [8] */ 10002426 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapak eta eleizak <ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko: === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie, San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. ==== Vatikanoko Museoen obra famatuak Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|[[Pietà (Michelangelo)|Michelangeloren Pietà]] Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|[[Laokoon eta bere semeak|Lakoone eta bere semeak]] Agesandrok egina Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|[[Apoxiomeno]] Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina Fitxategi:Apollo of the Belvedere.jpg|Apollo Belvedere </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel|abizena=Vidal|izenburua=Vaticano ingresa en la Organización Internacional para las Migraciones|hizkuntza=es|data=2011-12-05|url=https://www.periodistadigital.com/cultura/religion/vaticano/20111205/vaticano-ingresa-organizacion-internacional-migraciones-noticia-689401716708/|aldizkaria=Periodista Digital|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Turistak Mugitzeko garraioak === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus zerbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus zerbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira.[[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|erdian|frameless|464x464px]] ==== Metro Lineak eta Metro geltokiak Vatikano hiriaren inguruan ==== Mapa honetan metro linea ezberdinak eta haien geltokiak ikusi ditzakeguz. Erromako tren zerbitzuak eta metroak hainbat webgunetik eskuratu daitezkez; [https://www.italotreno.com/en/trenes-italianos-de-alta-velocidad?utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_id=20646620837&utm_term=visitar+italia+en+tren&gad_source=1&gbraid=0AAAAAqwSmINTdb6iElMK-JioczaDos8JC&gclid=CjwKCAiA34S7BhAtEiwACZzv4VEF__rLS5hy0fK573QOuZX3qRtCmlcTIYa3A7kadFuPhfdkaMEwphoCMuoQAvD_BwE&gclsrc=aw.ds TrenItalia] eta Erromako metro zerbitzuak [https://www.metropolitanadiroma.it Metropolitana Di Roma]. Inguruan dauden lineak hauek dira ('''1000m radio batean):''' * '''Cintura Nord(Valle-Aurelia-vigna)''' * '''Ferrovia Italia-Cittá del Vaticano''' * '''Metro A linea''' * '''Metro C linea''' * '''Ottaviano''' * '''Roma-Capramica-Viterbo''' * '''Risorgimento/S.Pietro''' * '''Termini-Vaticano-Aurelio (TVA''' [[Fitxategi:Vatikano tren lineak eta geltokiak.pdf|erdian|frameless|486x486px]] == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta 825 pertsonako populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete baino gutxiagoan oinez ibil daitekeen munduko herrialde bakarra da. Are interesgarriagoa egiten duena da herrialdea [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino per capita ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu. Arrazoi asko daude hori azaltzeko. Vatikanoek talde handiagoetan jateko joera dute, eta hiriko supermerkatu bakarrak zergarik gabeko ardoa saltzen du. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. 135 soldadu suitzar, Goardia Suitzar Pontifizea izenaz ezagunak, arduratzen dira Aita Santua babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz Julio II.a Aita Santuak, Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuena. Suitzako Guardia erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik, eta ezin da edonor izan haren parte: sexu maskulinokoa izan behar da, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar du. Gainera, kristaua izan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du ospitalerik, ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaiotzez Vatikanoko herritar izan. Herritarrak Egoitza Santuaren zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean, herritarrek ere parte hartzen dute. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' Italiera da Vatikanoko hizkuntza ofiziala eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. Italiera ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina Egoitza Santuak latina erabiltzen du hizkuntza ofizial gisa. Vatikanoak ere latinaren de facto zaindaritzat du bere burua. Horregatik, ez zaitzala harritu Vatikanoko Bankuko kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. 300 metroko bi bide eta geltoki bat ditu: Citta Vaticano. Trenbidea eta geltokia Pio XI.a aita santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko teleskopio bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko Teleskopio Vatikanoa. Graham mendiaren tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen du. * '''Gizateriaren Ondarea.''' Vatikanoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen 1984an zerrendan sartu zutenean. Zerrendan Vatikanoko hiria eta Erromako lurraldez kanpoko ondasunak daude: San Pedro Basilika eta Santa Maria Nagusia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> ou2umg9ft92cq3wblvkmb733yn11ll3 10002498 10002426 2024-12-17T14:35:31Z BenatV13 168987 /* Vatikanoko Museoen obra famatuak Argazkiak [8] */ 10002498 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapak eta eleizak <ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko: === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie, San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. ==== Vatikanoko Museoen obra famatuak Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|[[Pietà (Michelangelo)|Michelangeloren Pietà]] Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|[[Laokoon eta bere semeak|Lakoone eta bere semeak]] Agesandrok egina Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|[[Apoxiomeno]] Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina Fitxategi:Apollo of the Belvedere.jpg|[[Apolo Belvederekoa|Apollo Belvedere]] </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel|abizena=Vidal|izenburua=Vaticano ingresa en la Organización Internacional para las Migraciones|hizkuntza=es|data=2011-12-05|url=https://www.periodistadigital.com/cultura/religion/vaticano/20111205/vaticano-ingresa-organizacion-internacional-migraciones-noticia-689401716708/|aldizkaria=Periodista Digital|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Turistak Mugitzeko garraioak === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus zerbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus zerbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira.[[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|erdian|frameless|464x464px]] ==== Metro Lineak eta Metro geltokiak Vatikano hiriaren inguruan ==== Mapa honetan metro linea ezberdinak eta haien geltokiak ikusi ditzakeguz. Erromako tren zerbitzuak eta metroak hainbat webgunetik eskuratu daitezkez; [https://www.italotreno.com/en/trenes-italianos-de-alta-velocidad?utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_id=20646620837&utm_term=visitar+italia+en+tren&gad_source=1&gbraid=0AAAAAqwSmINTdb6iElMK-JioczaDos8JC&gclid=CjwKCAiA34S7BhAtEiwACZzv4VEF__rLS5hy0fK573QOuZX3qRtCmlcTIYa3A7kadFuPhfdkaMEwphoCMuoQAvD_BwE&gclsrc=aw.ds TrenItalia] eta Erromako metro zerbitzuak [https://www.metropolitanadiroma.it Metropolitana Di Roma]. Inguruan dauden lineak hauek dira ('''1000m radio batean):''' * '''Cintura Nord(Valle-Aurelia-vigna)''' * '''Ferrovia Italia-Cittá del Vaticano''' * '''Metro A linea''' * '''Metro C linea''' * '''Ottaviano''' * '''Roma-Capramica-Viterbo''' * '''Risorgimento/S.Pietro''' * '''Termini-Vaticano-Aurelio (TVA''' [[Fitxategi:Vatikano tren lineak eta geltokiak.pdf|erdian|frameless|486x486px]] == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta 825 pertsonako populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete baino gutxiagoan oinez ibil daitekeen munduko herrialde bakarra da. Are interesgarriagoa egiten duena da herrialdea [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino per capita ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu. Arrazoi asko daude hori azaltzeko. Vatikanoek talde handiagoetan jateko joera dute, eta hiriko supermerkatu bakarrak zergarik gabeko ardoa saltzen du. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. 135 soldadu suitzar, Goardia Suitzar Pontifizea izenaz ezagunak, arduratzen dira Aita Santua babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz Julio II.a Aita Santuak, Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuena. Suitzako Guardia erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik, eta ezin da edonor izan haren parte: sexu maskulinokoa izan behar da, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar du. Gainera, kristaua izan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du ospitalerik, ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaiotzez Vatikanoko herritar izan. Herritarrak Egoitza Santuaren zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean, herritarrek ere parte hartzen dute. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' Italiera da Vatikanoko hizkuntza ofiziala eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. Italiera ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina Egoitza Santuak latina erabiltzen du hizkuntza ofizial gisa. Vatikanoak ere latinaren de facto zaindaritzat du bere burua. Horregatik, ez zaitzala harritu Vatikanoko Bankuko kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. 300 metroko bi bide eta geltoki bat ditu: Citta Vaticano. Trenbidea eta geltokia Pio XI.a aita santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko teleskopio bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko Teleskopio Vatikanoa. Graham mendiaren tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen du. * '''Gizateriaren Ondarea.''' Vatikanoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen 1984an zerrendan sartu zutenean. Zerrendan Vatikanoko hiria eta Erromako lurraldez kanpoko ondasunak daude: San Pedro Basilika eta Santa Maria Nagusia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> 6qo4ua4vafdxk8m77gueir1hs4y76td 10002501 10002498 2024-12-17T14:38:17Z BenatV13 168987 /* Ondare Higiezin Nagusia */ 10002501 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapak eta eleizak <ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nuovo indirizzo e sede 1 marzo 2024|hizkuntza=it|url=https://www.academyforlife.va/content/pav/it/notizie/2024/nuovo-indirizzo-1-marzo-2024.html|aldizkaria=www.academyforlife.va|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko:<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie, San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. ==== Vatikanoko Museoen obra famatuak Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|[[Pietà (Michelangelo)|Michelangeloren Pietà]] Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|[[Laokoon eta bere semeak|Lakoone eta bere semeak]] Agesandrok egina Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|[[Apoxiomeno]] Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina Fitxategi:Apollo of the Belvedere.jpg|[[Apolo Belvederekoa|Apollo Belvedere]] </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel|abizena=Vidal|izenburua=Vaticano ingresa en la Organización Internacional para las Migraciones|hizkuntza=es|data=2011-12-05|url=https://www.periodistadigital.com/cultura/religion/vaticano/20111205/vaticano-ingresa-organizacion-internacional-migraciones-noticia-689401716708/|aldizkaria=Periodista Digital|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Turistak Mugitzeko garraioak === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus zerbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus zerbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira.[[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|erdian|frameless|464x464px]] ==== Metro Lineak eta Metro geltokiak Vatikano hiriaren inguruan ==== Mapa honetan metro linea ezberdinak eta haien geltokiak ikusi ditzakeguz. Erromako tren zerbitzuak eta metroak hainbat webgunetik eskuratu daitezkez; [https://www.italotreno.com/en/trenes-italianos-de-alta-velocidad?utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_id=20646620837&utm_term=visitar+italia+en+tren&gad_source=1&gbraid=0AAAAAqwSmINTdb6iElMK-JioczaDos8JC&gclid=CjwKCAiA34S7BhAtEiwACZzv4VEF__rLS5hy0fK573QOuZX3qRtCmlcTIYa3A7kadFuPhfdkaMEwphoCMuoQAvD_BwE&gclsrc=aw.ds TrenItalia] eta Erromako metro zerbitzuak [https://www.metropolitanadiroma.it Metropolitana Di Roma]. Inguruan dauden lineak hauek dira ('''1000m radio batean):''' * '''Cintura Nord(Valle-Aurelia-vigna)''' * '''Ferrovia Italia-Cittá del Vaticano''' * '''Metro A linea''' * '''Metro C linea''' * '''Ottaviano''' * '''Roma-Capramica-Viterbo''' * '''Risorgimento/S.Pietro''' * '''Termini-Vaticano-Aurelio (TVA''' [[Fitxategi:Vatikano tren lineak eta geltokiak.pdf|erdian|frameless|486x486px]] == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta 825 pertsonako populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete baino gutxiagoan oinez ibil daitekeen munduko herrialde bakarra da. Are interesgarriagoa egiten duena da herrialdea [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino per capita ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu. Arrazoi asko daude hori azaltzeko. Vatikanoek talde handiagoetan jateko joera dute, eta hiriko supermerkatu bakarrak zergarik gabeko ardoa saltzen du. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. 135 soldadu suitzar, Goardia Suitzar Pontifizea izenaz ezagunak, arduratzen dira Aita Santua babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz Julio II.a Aita Santuak, Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuena. Suitzako Guardia erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik, eta ezin da edonor izan haren parte: sexu maskulinokoa izan behar da, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar du. Gainera, kristaua izan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du ospitalerik, ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaiotzez Vatikanoko herritar izan. Herritarrak Egoitza Santuaren zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean, herritarrek ere parte hartzen dute. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' Italiera da Vatikanoko hizkuntza ofiziala eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. Italiera ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina Egoitza Santuak latina erabiltzen du hizkuntza ofizial gisa. Vatikanoak ere latinaren de facto zaindaritzat du bere burua. Horregatik, ez zaitzala harritu Vatikanoko Bankuko kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. 300 metroko bi bide eta geltoki bat ditu: Citta Vaticano. Trenbidea eta geltokia Pio XI.a aita santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko teleskopio bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko Teleskopio Vatikanoa. Graham mendiaren tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen du. * '''Gizateriaren Ondarea.''' Vatikanoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen 1984an zerrendan sartu zutenean. Zerrendan Vatikanoko hiria eta Erromako lurraldez kanpoko ondasunak daude: San Pedro Basilika eta Santa Maria Nagusia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> 1eplh0572iq9jfnse3gg2g9t2hpsyd7 10003040 10002501 2024-12-18T10:00:00Z BenatV13 168987 /* Kultura */ 10003040 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapa: eleizak eta museoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nuovo indirizzo e sede 1 marzo 2024|hizkuntza=it|url=https://www.academyforlife.va/content/pav/it/notizie/2024/nuovo-indirizzo-1-marzo-2024.html|aldizkaria=www.academyforlife.va|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko:<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== San Petriren Hilobia ==== [[Fitxategi:Entrada a la gruta vaticana donde se encuentra la tumba de San Pedro.jpg|thumb|256x256px|San Petriren Hilobia]] '''San Petriren hilobia''', gaur egun [[Vatikanoko harpeak|Vatikanoko harpeetan]] eta [[San Petri basilika|San Petriren aldarearen]] azpian dago. Hilobi multzoa, 330. urte inguru ditu, eta [[Konstantino I.a Handia|Konstantino I.a Handiaren]] agintaldian [[Antzinako San Petriren basilika|Antzinako San Petriren basilikaren]] eraikuntzari oinarria eman zion lursail lau batean kokatuta dago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Tokian hainbat pertsona eta animalien hezurrak topatu ziren, baina bi urteko indusketa arkeologikoen ondoren, 1950eko abenduan [[Pio XII.a|Pio XII.ak]] hondakinak [[San Petri|San Petrirenak]] zirela ezin zitekela ziurtasun osoz baieztatu esan zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esos nueve fragmentos de huesos que el Papa Montini quería a su lado - Vatican News|hizkuntza=es|data=2019-07-01|url=https://www.vaticannews.va/es/vaticano/news/2019-07/nueve-fragmentos-de-hueso-san-pedro-papa-montini-regalo.html|aldizkaria=www.vaticannews.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Halere, zenbait idazki aurkitu ondoren, 1968ko ekainaren 26an [[Paulo VI.a|Paulo VI.ak]] santuaren [[Erlikia|erlikiak]] nahi modu fidagarrian identifikatuak izan zirela aipatu zuen. 1939 eta 1949 artean, [[Ludwig Kaas]] monsinorea buru zuen arkeologia-taldeak "Vatikanoko nekropolia"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Necrópolis vaticana|hizkuntza=es|data=2024-09-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Necr%C3%B3polis_vaticana|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> aurkitu zuen [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] azpian, II. eta III. mendeetakoa. Aurkikuntzetako bat "Julioen hilobia" izan zen, kristau sinboloak (Jonas, Artzain Ona) zein paganoak , [[Sol Invictus]] jainkoa irudikatzen dituzten mosaikoekin. 1942an, giza aztarnak aurkitu zituen [[Ludwig Kaas|Kaasek]], eta, San Petrirenak izan zitezkeelakoan, ezkutuan lekualdatu zituen. Handik hamarkada batzuetara, [[Margherita Guarducci]] irakasleak grafitoak aurkitu zituen ondoko horma batean, honako hau adierazten zutenak: "Pedro hemen dago", eta hezurrak zituen horma-hobi bat aurkitu zuen, oihal purpuraz eta urrez bildua. [[Venerato Correnti]] antropologoak ondorioztatu zuen gizon sendo batenak zirela, 70 urte ingurukoak, I. mendekoak, segur aski [[Petri (apostolua)|San Petrirenak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vaticano expone por primera vez posibles "restos de San Pedro"|hizkuntza=es|data=2013-11-24|url=https://www.bbc.com/mundo/ultimas_noticias/2013/11/131124_ultnot_papa_relicario_am|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2024-12-18}}</ref> 1968an, [[Paulo VI.a]] aita santuak ofizialki baieztatu zuen [[Petri (apostolua)|San Petriren]] erlikiak aurkitu zituztela. Hezurren zati bat erlikitegi batean gorde zuten, eta 2013an [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko Aita Santuak]] erakutsi zuen; 2019an, [[Bartolomeo Konstantinoplakoa]] patriarkari oparitu zion.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Carta del Santo Padre a Su Santidad Bartolomé I, arzobispo de Constantinopla, que acompaña el don de algunas reliquias de San Pedro (30 de agosto de 2019) {{!}} Francisco|url=https://www.vatican.va/content/francesco/es/letters/2019/documents/papa-francesco_20190830_lettera-bartolomeo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las reliquias de San Pedro son un regalo para la unidad de la Iglesia - Vatican News|hizkuntza=es|data=2019-09-13|url=https://www.vaticannews.va/es/papa/news/2019-09/papa-francisco-don-patriarca-bartolome-reliquias-san-pedro.html|aldizkaria=www.vaticannews.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref>San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. === Vatikanoko Museoak === ** '''''Pinacoteca Vaticana'':''' Bilduma piktoriko hau aurretik Borgien Egoitzan zegoen, Pio XI.a aita santuak aparteko jauregi bat eraiki eta bertan kokatzea agindu zuen arte. Lan honetaz arduratu zen arkitektoa Luca Beltrami izan zen. Museo honetan, [[Giotto di Bondone|Giotto]], [[Leonardo da Vinci|Leonardo]], [[Rafael]] eta [[Caravaggio]] margolarien lanak ikus daitezke, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8432089060|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''Arte Erlijioso Modernoen Bilduma (''Collezione d’Arte Religiosa Moderna'')''': [[Francis Bacon]], Carlo Carrá, [[Marc Chagall]], [[Salvador Dalí]], [[Giorgio de Chirico]], [[Paul Gauguin]], [[Wassily Kandisky]], [[Henri Matisse]] eta [[Vincent van Gogh]] artisten lanak ditu, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8434597233|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Pio-Clementino'': [[Klemente XIV.a]] aita santuak fundatu zuen:''' [[1771|1771n]], eta hasieran antzinako eta [[Pizkundea|Pizkundeko]]<nowiki/>artelanak biltzea zuen xede. Museoa bera eta haren bilduma hurrengo aita santuak, [[Pio VI.a|Pio VI.ak]] zabaldu zuen, eta gaur egun antzinako greziar eta erromatar eskulturak ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Pio - Clementino|data=2008-12-07|url=https://web.archive.org/web/20081207074352/http://www.vaticanstate.va/IT/Monumenti/MuseiVaticani/Museo_Pio_Clementino.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Pio - Clementino|data=2008-12-07|url=https://web.archive.org/web/20081207074352/http://www.vaticanstate.va/IT/Monumenti/MuseiVaticani/Museo_Pio_Clementino.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Missionario-Etnologico'': [[Pio XII.a|Pio XII.ak]] sortu zuen''' [[1926|1926an]] eta mundu osoko artelanak ditu, gehienbat erlijiosoak. Aita santuei egindako opariez osaturik dago batez ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sitemap|hizkuntza=es|url=https://www.museivaticani.va/content/museivaticani/es/utility/sitemap.html|aldizkaria=www.museivaticani.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Gregoriano Egizio'': [[Gregorio XVI.a]] aita santuak sortu zuen''' eta antzinako [[Egipto|Egiptoko]] hondakinen bilduma oso zabala du. Ikusgai daudenen artean papiroak, momiak, [[Hilen Liburua]] deritzan liburu ospetsua eta Grassi Bilduma delakoa daude. ** '''''Museo Gregoriano Etrusco'': [[Gregorio XVI.a]] aita santuak sortu zuen''' [[1836|1836an]], zortzi galeria ditu eta etruriar garaiko hondakin garrantzitsuak ditu, arkeologia indusketetatik etorriak; besteak beste, ontziak, sarkofagoak, brontzeak eta Guglielmi bilduma ezaguna.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BAV - Biblioteca Apostolica Vaticana|data=2018-11-22|url=https://web.archive.org/web/20181122120240/https://www.vaticanlibrary.va/home.php?ling=it|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Pio Cristiano''.''' ** '''''Museo Gregoriano Profano''.''' ** '''''Il Padiglione delle Carroze'':''' Iraganeko aita santuek leku batetik bestera joateko erabiltzen zituzten ibilgailu batzuk gordetzen ditu. Egoitza nagusia Laterango jauregian daukan ''Museo Storico Vaticano'' delakoaren zati bat da. ** '''Museo Filateliko eta Numismastikoa.''' ** '''Vatikanoko Liburutegi Apostolikoaren Museoak.''' ** '''Chiaramonti Museoa: [[Pio VII.a]] Chiaramonti aita santuaren izena darama''', hark sortu baitzuen XIX. mende hasieran. Arkudun galeria zabal batez osaturik dago eta hauen ondoan ikusgai daude eskultura, sarkofago eta friso ugari. ''Braccio Nuovo'' deritzan hegal berrian, ''Augusto di Prima Porta'' estatua ospetsua ikus daiteke, besteak beste. Museoko beste atal bat ''Galleria lapidaria'' deritzana da, harrian egindako 3.000 inskripzio baino gehiago dituena, mota horietakoen munduko bilduma handiena delarik. Hala ere, eskaera bidez bakarrik irekitzen da bisitarientzat, gehienetan ikerlanetarako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8481562513|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ==== Vatikanoko Museoen obra famatuen Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|[[Pietà (Michelangelo)|Michelangeloren Pietà]] Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|[[Laokoon eta bere semeak|Lakoone eta bere semeak]] Agesandrok egina Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|[[Apoxiomeno]] Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina Fitxategi:Apollo of the Belvedere.jpg|[[Apolo Belvederekoa|Apollo Belvedere]] </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel|abizena=Vidal|izenburua=Vaticano ingresa en la Organización Internacional para las Migraciones|hizkuntza=es|data=2011-12-05|url=https://www.periodistadigital.com/cultura/religion/vaticano/20111205/vaticano-ingresa-organizacion-internacional-migraciones-noticia-689401716708/|aldizkaria=Periodista Digital|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Turistak Mugitzeko garraioak === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus zerbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus zerbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira.[[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|erdian|frameless|464x464px]] ==== Metro Lineak eta Metro geltokiak Vatikano hiriaren inguruan ==== Mapa honetan metro linea ezberdinak eta haien geltokiak ikusi ditzakeguz. Erromako tren zerbitzuak eta metroak hainbat webgunetik eskuratu daitezkez; [https://www.italotreno.com/en/trenes-italianos-de-alta-velocidad?utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_id=20646620837&utm_term=visitar+italia+en+tren&gad_source=1&gbraid=0AAAAAqwSmINTdb6iElMK-JioczaDos8JC&gclid=CjwKCAiA34S7BhAtEiwACZzv4VEF__rLS5hy0fK573QOuZX3qRtCmlcTIYa3A7kadFuPhfdkaMEwphoCMuoQAvD_BwE&gclsrc=aw.ds TrenItalia] eta Erromako metro zerbitzuak [https://www.metropolitanadiroma.it Metropolitana Di Roma]. Inguruan dauden lineak hauek dira ('''1000m radio batean):''' * '''Cintura Nord(Valle-Aurelia-vigna)''' * '''Ferrovia Italia-Cittá del Vaticano''' * '''Metro A linea''' * '''Metro C linea''' * '''Ottaviano''' * '''Roma-Capramica-Viterbo''' * '''Risorgimento/S.Pietro''' * '''Termini-Vaticano-Aurelio (TVA''' [[Fitxategi:Vatikano tren lineak eta geltokiak.pdf|erdian|frameless|486x486px]] == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta 825 pertsonako populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete baino gutxiagoan oinez ibil daitekeen munduko herrialde bakarra da. Are interesgarriagoa egiten duena da herrialdea [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino per capita ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu. Arrazoi asko daude hori azaltzeko. Vatikanoek talde handiagoetan jateko joera dute, eta hiriko supermerkatu bakarrak zergarik gabeko ardoa saltzen du. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. 135 soldadu suitzar, Goardia Suitzar Pontifizea izenaz ezagunak, arduratzen dira Aita Santua babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz Julio II.a Aita Santuak, Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuena. Suitzako Guardia erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik, eta ezin da edonor izan haren parte: sexu maskulinokoa izan behar da, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar du. Gainera, kristaua izan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du ospitalerik, ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaiotzez Vatikanoko herritar izan. Herritarrak Egoitza Santuaren zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean, herritarrek ere parte hartzen dute. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' Italiera da Vatikanoko hizkuntza ofiziala eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. Italiera ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina Egoitza Santuak latina erabiltzen du hizkuntza ofizial gisa. Vatikanoak ere latinaren de facto zaindaritzat du bere burua. Horregatik, ez zaitzala harritu Vatikanoko Bankuko kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. 300 metroko bi bide eta geltoki bat ditu: Citta Vaticano. Trenbidea eta geltokia Pio XI.a aita santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko teleskopio bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko Teleskopio Vatikanoa. Graham mendiaren tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen du. * '''Gizateriaren Ondarea.''' Vatikanoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen 1984an zerrendan sartu zutenean. Zerrendan Vatikanoko hiria eta Erromako lurraldez kanpoko ondasunak daude: San Pedro Basilika eta Santa Maria Nagusia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> e30xu8idjjf5mvk70ilzmc6yn78i9ok 10003043 10003040 2024-12-18T10:02:20Z BenatV13 168987 /* Janzkera Kodea San Pedro Basilikan */ 10003043 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapa: eleizak eta museoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nuovo indirizzo e sede 1 marzo 2024|hizkuntza=it|url=https://www.academyforlife.va/content/pav/it/notizie/2024/nuovo-indirizzo-1-marzo-2024.html|aldizkaria=www.academyforlife.va|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko:<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== San Petriren Hilobia ==== [[Fitxategi:Entrada a la gruta vaticana donde se encuentra la tumba de San Pedro.jpg|thumb|256x256px|San Petriren Hilobia]] '''San Petriren hilobia''', gaur egun [[Vatikanoko harpeak|Vatikanoko harpeetan]] eta [[San Petri basilika|San Petriren aldarearen]] azpian dago. Hilobi multzoa, 330. urte inguru ditu, eta [[Konstantino I.a Handia|Konstantino I.a Handiaren]] agintaldian [[Antzinako San Petriren basilika|Antzinako San Petriren basilikaren]] eraikuntzari oinarria eman zion lursail lau batean kokatuta dago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Tokian hainbat pertsona eta animalien hezurrak topatu ziren, baina bi urteko indusketa arkeologikoen ondoren, 1950eko abenduan [[Pio XII.a|Pio XII.ak]] hondakinak [[San Petri|San Petrirenak]] zirela ezin zitekela ziurtasun osoz baieztatu esan zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esos nueve fragmentos de huesos que el Papa Montini quería a su lado - Vatican News|hizkuntza=es|data=2019-07-01|url=https://www.vaticannews.va/es/vaticano/news/2019-07/nueve-fragmentos-de-hueso-san-pedro-papa-montini-regalo.html|aldizkaria=www.vaticannews.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Halere, zenbait idazki aurkitu ondoren, 1968ko ekainaren 26an [[Paulo VI.a|Paulo VI.ak]] santuaren [[Erlikia|erlikiak]] nahi modu fidagarrian identifikatuak izan zirela aipatu zuen. 1939 eta 1949 artean, [[Ludwig Kaas]] monsinorea buru zuen arkeologia-taldeak "Vatikanoko nekropolia"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Necrópolis vaticana|hizkuntza=es|data=2024-09-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Necr%C3%B3polis_vaticana|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> aurkitu zuen [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] azpian, II. eta III. mendeetakoa. Aurkikuntzetako bat "Julioen hilobia" izan zen, kristau sinboloak (Jonas, Artzain Ona) zein paganoak , [[Sol Invictus]] jainkoa irudikatzen dituzten mosaikoekin. 1942an, giza aztarnak aurkitu zituen [[Ludwig Kaas|Kaasek]], eta, San Petrirenak izan zitezkeelakoan, ezkutuan lekualdatu zituen. Handik hamarkada batzuetara, [[Margherita Guarducci]] irakasleak grafitoak aurkitu zituen ondoko horma batean, honako hau adierazten zutenak: "Pedro hemen dago", eta hezurrak zituen horma-hobi bat aurkitu zuen, oihal purpuraz eta urrez bildua. [[Venerato Correnti]] antropologoak ondorioztatu zuen gizon sendo batenak zirela, 70 urte ingurukoak, I. mendekoak, segur aski [[Petri (apostolua)|San Petrirenak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vaticano expone por primera vez posibles "restos de San Pedro"|hizkuntza=es|data=2013-11-24|url=https://www.bbc.com/mundo/ultimas_noticias/2013/11/131124_ultnot_papa_relicario_am|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2024-12-18}}</ref> 1968an, [[Paulo VI.a]] aita santuak ofizialki baieztatu zuen [[Petri (apostolua)|San Petriren]] erlikiak aurkitu zituztela. Hezurren zati bat erlikitegi batean gorde zuten, eta 2013an [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko Aita Santuak]] erakutsi zuen; 2019an, [[Bartolomeo Konstantinoplakoa]] patriarkari oparitu zion.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Carta del Santo Padre a Su Santidad Bartolomé I, arzobispo de Constantinopla, que acompaña el don de algunas reliquias de San Pedro (30 de agosto de 2019) {{!}} Francisco|url=https://www.vatican.va/content/francesco/es/letters/2019/documents/papa-francesco_20190830_lettera-bartolomeo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las reliquias de San Pedro son un regalo para la unidad de la Iglesia - Vatican News|hizkuntza=es|data=2019-09-13|url=https://www.vaticannews.va/es/papa/news/2019-09/papa-francisco-don-patriarca-bartolome-reliquias-san-pedro.html|aldizkaria=www.vaticannews.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref>San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=saintpetersbasilica.org|hizkuntza=en|url=http://www1.saintpetersbasilica.org/?tm=1&subid4=1598842346.0037221302&kw=Saint+Peters+Basilica&KW1=Vatican%20Online%20Learning%20Management%20System&KW2=Saint%20Peters%20Basilica%20Tours&KW3=Online%20Ticket%20Purchasing%20System&searchbox=0&backfill=0|aldizkaria=www1.saintpetersbasilica.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref>: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. === Vatikanoko Museoak === ** '''''Pinacoteca Vaticana'':''' Bilduma piktoriko hau aurretik Borgien Egoitzan zegoen, Pio XI.a aita santuak aparteko jauregi bat eraiki eta bertan kokatzea agindu zuen arte. Lan honetaz arduratu zen arkitektoa Luca Beltrami izan zen. Museo honetan, [[Giotto di Bondone|Giotto]], [[Leonardo da Vinci|Leonardo]], [[Rafael]] eta [[Caravaggio]] margolarien lanak ikus daitezke, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8432089060|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''Arte Erlijioso Modernoen Bilduma (''Collezione d’Arte Religiosa Moderna'')''': [[Francis Bacon]], Carlo Carrá, [[Marc Chagall]], [[Salvador Dalí]], [[Giorgio de Chirico]], [[Paul Gauguin]], [[Wassily Kandisky]], [[Henri Matisse]] eta [[Vincent van Gogh]] artisten lanak ditu, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8434597233|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Pio-Clementino'': [[Klemente XIV.a]] aita santuak fundatu zuen:''' [[1771|1771n]], eta hasieran antzinako eta [[Pizkundea|Pizkundeko]]<nowiki/>artelanak biltzea zuen xede. Museoa bera eta haren bilduma hurrengo aita santuak, [[Pio VI.a|Pio VI.ak]] zabaldu zuen, eta gaur egun antzinako greziar eta erromatar eskulturak ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Pio - Clementino|data=2008-12-07|url=https://web.archive.org/web/20081207074352/http://www.vaticanstate.va/IT/Monumenti/MuseiVaticani/Museo_Pio_Clementino.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Pio - Clementino|data=2008-12-07|url=https://web.archive.org/web/20081207074352/http://www.vaticanstate.va/IT/Monumenti/MuseiVaticani/Museo_Pio_Clementino.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Missionario-Etnologico'': [[Pio XII.a|Pio XII.ak]] sortu zuen''' [[1926|1926an]] eta mundu osoko artelanak ditu, gehienbat erlijiosoak. Aita santuei egindako opariez osaturik dago batez ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sitemap|hizkuntza=es|url=https://www.museivaticani.va/content/museivaticani/es/utility/sitemap.html|aldizkaria=www.museivaticani.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Gregoriano Egizio'': [[Gregorio XVI.a]] aita santuak sortu zuen''' eta antzinako [[Egipto|Egiptoko]] hondakinen bilduma oso zabala du. Ikusgai daudenen artean papiroak, momiak, [[Hilen Liburua]] deritzan liburu ospetsua eta Grassi Bilduma delakoa daude. ** '''''Museo Gregoriano Etrusco'': [[Gregorio XVI.a]] aita santuak sortu zuen''' [[1836|1836an]], zortzi galeria ditu eta etruriar garaiko hondakin garrantzitsuak ditu, arkeologia indusketetatik etorriak; besteak beste, ontziak, sarkofagoak, brontzeak eta Guglielmi bilduma ezaguna.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BAV - Biblioteca Apostolica Vaticana|data=2018-11-22|url=https://web.archive.org/web/20181122120240/https://www.vaticanlibrary.va/home.php?ling=it|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Pio Cristiano''.''' ** '''''Museo Gregoriano Profano''.''' ** '''''Il Padiglione delle Carroze'':''' Iraganeko aita santuek leku batetik bestera joateko erabiltzen zituzten ibilgailu batzuk gordetzen ditu. Egoitza nagusia Laterango jauregian daukan ''Museo Storico Vaticano'' delakoaren zati bat da. ** '''Museo Filateliko eta Numismastikoa.''' ** '''Vatikanoko Liburutegi Apostolikoaren Museoak.''' ** '''Chiaramonti Museoa: [[Pio VII.a]] Chiaramonti aita santuaren izena darama''', hark sortu baitzuen XIX. mende hasieran. Arkudun galeria zabal batez osaturik dago eta hauen ondoan ikusgai daude eskultura, sarkofago eta friso ugari. ''Braccio Nuovo'' deritzan hegal berrian, ''Augusto di Prima Porta'' estatua ospetsua ikus daiteke, besteak beste. Museoko beste atal bat ''Galleria lapidaria'' deritzana da, harrian egindako 3.000 inskripzio baino gehiago dituena, mota horietakoen munduko bilduma handiena delarik. Hala ere, eskaera bidez bakarrik irekitzen da bisitarientzat, gehienetan ikerlanetarako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8481562513|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ==== Vatikanoko Museoen obra famatuen Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|[[Pietà (Michelangelo)|Michelangeloren Pietà]] Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|[[Laokoon eta bere semeak|Lakoone eta bere semeak]] Agesandrok egina Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|[[Apoxiomeno]] Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina Fitxategi:Apollo of the Belvedere.jpg|[[Apolo Belvederekoa|Apollo Belvedere]] </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel|abizena=Vidal|izenburua=Vaticano ingresa en la Organización Internacional para las Migraciones|hizkuntza=es|data=2011-12-05|url=https://www.periodistadigital.com/cultura/religion/vaticano/20111205/vaticano-ingresa-organizacion-internacional-migraciones-noticia-689401716708/|aldizkaria=Periodista Digital|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Turistak Mugitzeko garraioak === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus zerbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus zerbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira.[[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|erdian|frameless|464x464px]] ==== Metro Lineak eta Metro geltokiak Vatikano hiriaren inguruan ==== Mapa honetan metro linea ezberdinak eta haien geltokiak ikusi ditzakeguz. Erromako tren zerbitzuak eta metroak hainbat webgunetik eskuratu daitezkez; [https://www.italotreno.com/en/trenes-italianos-de-alta-velocidad?utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_id=20646620837&utm_term=visitar+italia+en+tren&gad_source=1&gbraid=0AAAAAqwSmINTdb6iElMK-JioczaDos8JC&gclid=CjwKCAiA34S7BhAtEiwACZzv4VEF__rLS5hy0fK573QOuZX3qRtCmlcTIYa3A7kadFuPhfdkaMEwphoCMuoQAvD_BwE&gclsrc=aw.ds TrenItalia] eta Erromako metro zerbitzuak [https://www.metropolitanadiroma.it Metropolitana Di Roma]. Inguruan dauden lineak hauek dira ('''1000m radio batean):''' * '''Cintura Nord(Valle-Aurelia-vigna)''' * '''Ferrovia Italia-Cittá del Vaticano''' * '''Metro A linea''' * '''Metro C linea''' * '''Ottaviano''' * '''Roma-Capramica-Viterbo''' * '''Risorgimento/S.Pietro''' * '''Termini-Vaticano-Aurelio (TVA''' [[Fitxategi:Vatikano tren lineak eta geltokiak.pdf|erdian|frameless|486x486px]] == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta 825 pertsonako populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete baino gutxiagoan oinez ibil daitekeen munduko herrialde bakarra da. Are interesgarriagoa egiten duena da herrialdea [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino per capita ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu. Arrazoi asko daude hori azaltzeko. Vatikanoek talde handiagoetan jateko joera dute, eta hiriko supermerkatu bakarrak zergarik gabeko ardoa saltzen du. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. 135 soldadu suitzar, Goardia Suitzar Pontifizea izenaz ezagunak, arduratzen dira Aita Santua babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz Julio II.a Aita Santuak, Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuena. Suitzako Guardia erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik, eta ezin da edonor izan haren parte: sexu maskulinokoa izan behar da, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar du. Gainera, kristaua izan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du ospitalerik, ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaiotzez Vatikanoko herritar izan. Herritarrak Egoitza Santuaren zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean, herritarrek ere parte hartzen dute. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' Italiera da Vatikanoko hizkuntza ofiziala eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. Italiera ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina Egoitza Santuak latina erabiltzen du hizkuntza ofizial gisa. Vatikanoak ere latinaren de facto zaindaritzat du bere burua. Horregatik, ez zaitzala harritu Vatikanoko Bankuko kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. 300 metroko bi bide eta geltoki bat ditu: Citta Vaticano. Trenbidea eta geltokia Pio XI.a aita santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko teleskopio bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko Teleskopio Vatikanoa. Graham mendiaren tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen du. * '''Gizateriaren Ondarea.''' Vatikanoa Gizateriaren Ondare izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen 1984an zerrendan sartu zutenean. Zerrendan Vatikanoko hiria eta Erromako lurraldez kanpoko ondasunak daude: San Pedro Basilika eta Santa Maria Nagusia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> 3pzg675n6fz0wn9khru1hw990yesucf 10003124 10003043 2024-12-18T10:30:00Z BenatV13 168987 /* Bitxikeriak */ 10003124 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapa: eleizak eta museoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nuovo indirizzo e sede 1 marzo 2024|hizkuntza=it|url=https://www.academyforlife.va/content/pav/it/notizie/2024/nuovo-indirizzo-1-marzo-2024.html|aldizkaria=www.academyforlife.va|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko:<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== San Petriren Hilobia ==== [[Fitxategi:Entrada a la gruta vaticana donde se encuentra la tumba de San Pedro.jpg|thumb|256x256px|San Petriren Hilobia]] '''San Petriren hilobia''', gaur egun [[Vatikanoko harpeak|Vatikanoko harpeetan]] eta [[San Petri basilika|San Petriren aldarearen]] azpian dago. Hilobi multzoa, 330. urte inguru ditu, eta [[Konstantino I.a Handia|Konstantino I.a Handiaren]] agintaldian [[Antzinako San Petriren basilika|Antzinako San Petriren basilikaren]] eraikuntzari oinarria eman zion lursail lau batean kokatuta dago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Tokian hainbat pertsona eta animalien hezurrak topatu ziren, baina bi urteko indusketa arkeologikoen ondoren, 1950eko abenduan [[Pio XII.a|Pio XII.ak]] hondakinak [[San Petri|San Petrirenak]] zirela ezin zitekela ziurtasun osoz baieztatu esan zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esos nueve fragmentos de huesos que el Papa Montini quería a su lado - Vatican News|hizkuntza=es|data=2019-07-01|url=https://www.vaticannews.va/es/vaticano/news/2019-07/nueve-fragmentos-de-hueso-san-pedro-papa-montini-regalo.html|aldizkaria=www.vaticannews.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Halere, zenbait idazki aurkitu ondoren, 1968ko ekainaren 26an [[Paulo VI.a|Paulo VI.ak]] santuaren [[Erlikia|erlikiak]] nahi modu fidagarrian identifikatuak izan zirela aipatu zuen. 1939 eta 1949 artean, [[Ludwig Kaas]] monsinorea buru zuen arkeologia-taldeak "Vatikanoko nekropolia"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Necrópolis vaticana|hizkuntza=es|data=2024-09-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Necr%C3%B3polis_vaticana|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> aurkitu zuen [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] azpian, II. eta III. mendeetakoa. Aurkikuntzetako bat "Julioen hilobia" izan zen, kristau sinboloak (Jonas, Artzain Ona) zein paganoak , [[Sol Invictus]] jainkoa irudikatzen dituzten mosaikoekin. 1942an, giza aztarnak aurkitu zituen [[Ludwig Kaas|Kaasek]], eta, San Petrirenak izan zitezkeelakoan, ezkutuan lekualdatu zituen. Handik hamarkada batzuetara, [[Margherita Guarducci]] irakasleak grafitoak aurkitu zituen ondoko horma batean, honako hau adierazten zutenak: "Pedro hemen dago", eta hezurrak zituen horma-hobi bat aurkitu zuen, oihal purpuraz eta urrez bildua. [[Venerato Correnti]] antropologoak ondorioztatu zuen gizon sendo batenak zirela, 70 urte ingurukoak, I. mendekoak, segur aski [[Petri (apostolua)|San Petrirenak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vaticano expone por primera vez posibles "restos de San Pedro"|hizkuntza=es|data=2013-11-24|url=https://www.bbc.com/mundo/ultimas_noticias/2013/11/131124_ultnot_papa_relicario_am|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2024-12-18}}</ref> 1968an, [[Paulo VI.a]] aita santuak ofizialki baieztatu zuen [[Petri (apostolua)|San Petriren]] erlikiak aurkitu zituztela. Hezurren zati bat erlikitegi batean gorde zuten, eta 2013an [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko Aita Santuak]] erakutsi zuen; 2019an, [[Bartolomeo Konstantinoplakoa]] patriarkari oparitu zion.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Carta del Santo Padre a Su Santidad Bartolomé I, arzobispo de Constantinopla, que acompaña el don de algunas reliquias de San Pedro (30 de agosto de 2019) {{!}} Francisco|url=https://www.vatican.va/content/francesco/es/letters/2019/documents/papa-francesco_20190830_lettera-bartolomeo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las reliquias de San Pedro son un regalo para la unidad de la Iglesia - Vatican News|hizkuntza=es|data=2019-09-13|url=https://www.vaticannews.va/es/papa/news/2019-09/papa-francisco-don-patriarca-bartolome-reliquias-san-pedro.html|aldizkaria=www.vaticannews.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref>San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=saintpetersbasilica.org|hizkuntza=en|url=http://www1.saintpetersbasilica.org/?tm=1&subid4=1598842346.0037221302&kw=Saint+Peters+Basilica&KW1=Vatican%20Online%20Learning%20Management%20System&KW2=Saint%20Peters%20Basilica%20Tours&KW3=Online%20Ticket%20Purchasing%20System&searchbox=0&backfill=0|aldizkaria=www1.saintpetersbasilica.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref>: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. === Vatikanoko Museoak === ** '''''Pinacoteca Vaticana'':''' Bilduma piktoriko hau aurretik Borgien Egoitzan zegoen, Pio XI.a aita santuak aparteko jauregi bat eraiki eta bertan kokatzea agindu zuen arte. Lan honetaz arduratu zen arkitektoa Luca Beltrami izan zen. Museo honetan, [[Giotto di Bondone|Giotto]], [[Leonardo da Vinci|Leonardo]], [[Rafael]] eta [[Caravaggio]] margolarien lanak ikus daitezke, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8432089060|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''Arte Erlijioso Modernoen Bilduma (''Collezione d’Arte Religiosa Moderna'')''': [[Francis Bacon]], Carlo Carrá, [[Marc Chagall]], [[Salvador Dalí]], [[Giorgio de Chirico]], [[Paul Gauguin]], [[Wassily Kandisky]], [[Henri Matisse]] eta [[Vincent van Gogh]] artisten lanak ditu, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8434597233|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Pio-Clementino'': [[Klemente XIV.a]] aita santuak fundatu zuen:''' [[1771|1771n]], eta hasieran antzinako eta [[Pizkundea|Pizkundeko]]<nowiki/>artelanak biltzea zuen xede. Museoa bera eta haren bilduma hurrengo aita santuak, [[Pio VI.a|Pio VI.ak]] zabaldu zuen, eta gaur egun antzinako greziar eta erromatar eskulturak ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Pio - Clementino|data=2008-12-07|url=https://web.archive.org/web/20081207074352/http://www.vaticanstate.va/IT/Monumenti/MuseiVaticani/Museo_Pio_Clementino.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Pio - Clementino|data=2008-12-07|url=https://web.archive.org/web/20081207074352/http://www.vaticanstate.va/IT/Monumenti/MuseiVaticani/Museo_Pio_Clementino.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Missionario-Etnologico'': [[Pio XII.a|Pio XII.ak]] sortu zuen''' [[1926|1926an]] eta mundu osoko artelanak ditu, gehienbat erlijiosoak. Aita santuei egindako opariez osaturik dago batez ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sitemap|hizkuntza=es|url=https://www.museivaticani.va/content/museivaticani/es/utility/sitemap.html|aldizkaria=www.museivaticani.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Gregoriano Egizio'': [[Gregorio XVI.a]] aita santuak sortu zuen''' eta antzinako [[Egipto|Egiptoko]] hondakinen bilduma oso zabala du. Ikusgai daudenen artean papiroak, momiak, [[Hilen Liburua]] deritzan liburu ospetsua eta Grassi Bilduma delakoa daude. ** '''''Museo Gregoriano Etrusco'': [[Gregorio XVI.a]] aita santuak sortu zuen''' [[1836|1836an]], zortzi galeria ditu eta etruriar garaiko hondakin garrantzitsuak ditu, arkeologia indusketetatik etorriak; besteak beste, ontziak, sarkofagoak, brontzeak eta Guglielmi bilduma ezaguna.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BAV - Biblioteca Apostolica Vaticana|data=2018-11-22|url=https://web.archive.org/web/20181122120240/https://www.vaticanlibrary.va/home.php?ling=it|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Pio Cristiano''.''' ** '''''Museo Gregoriano Profano''.''' ** '''''Il Padiglione delle Carroze'':''' Iraganeko aita santuek leku batetik bestera joateko erabiltzen zituzten ibilgailu batzuk gordetzen ditu. Egoitza nagusia Laterango jauregian daukan ''Museo Storico Vaticano'' delakoaren zati bat da. ** '''Museo Filateliko eta Numismastikoa.''' ** '''Vatikanoko Liburutegi Apostolikoaren Museoak.''' ** '''Chiaramonti Museoa: [[Pio VII.a]] Chiaramonti aita santuaren izena darama''', hark sortu baitzuen XIX. mende hasieran. Arkudun galeria zabal batez osaturik dago eta hauen ondoan ikusgai daude eskultura, sarkofago eta friso ugari. ''Braccio Nuovo'' deritzan hegal berrian, ''Augusto di Prima Porta'' estatua ospetsua ikus daiteke, besteak beste. Museoko beste atal bat ''Galleria lapidaria'' deritzana da, harrian egindako 3.000 inskripzio baino gehiago dituena, mota horietakoen munduko bilduma handiena delarik. Hala ere, eskaera bidez bakarrik irekitzen da bisitarientzat, gehienetan ikerlanetarako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8481562513|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ==== Vatikanoko Museoen obra famatuen Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|[[Pietà (Michelangelo)|Michelangeloren Pietà]] Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|[[Laokoon eta bere semeak|Lakoone eta bere semeak]] Agesandrok egina Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|[[Apoxiomeno]] Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina Fitxategi:Apollo of the Belvedere.jpg|[[Apolo Belvederekoa|Apollo Belvedere]] </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel|abizena=Vidal|izenburua=Vaticano ingresa en la Organización Internacional para las Migraciones|hizkuntza=es|data=2011-12-05|url=https://www.periodistadigital.com/cultura/religion/vaticano/20111205/vaticano-ingresa-organizacion-internacional-migraciones-noticia-689401716708/|aldizkaria=Periodista Digital|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Turistak Mugitzeko garraioak === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus zerbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus zerbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira.[[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|erdian|frameless|464x464px]] ==== Metro Lineak eta Metro geltokiak Vatikano hiriaren inguruan ==== Mapa honetan metro linea ezberdinak eta haien geltokiak ikusi ditzakeguz. Erromako tren zerbitzuak eta metroak hainbat webgunetik eskuratu daitezkez; [https://www.italotreno.com/en/trenes-italianos-de-alta-velocidad?utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_id=20646620837&utm_term=visitar+italia+en+tren&gad_source=1&gbraid=0AAAAAqwSmINTdb6iElMK-JioczaDos8JC&gclid=CjwKCAiA34S7BhAtEiwACZzv4VEF__rLS5hy0fK573QOuZX3qRtCmlcTIYa3A7kadFuPhfdkaMEwphoCMuoQAvD_BwE&gclsrc=aw.ds TrenItalia] eta Erromako metro zerbitzuak [https://www.metropolitanadiroma.it Metropolitana Di Roma]. Inguruan dauden lineak hauek dira ('''1000m radio batean):''' * '''Cintura Nord(Valle-Aurelia-vigna)''' * '''Ferrovia Italia-Cittá del Vaticano''' * '''Metro A linea''' * '''Metro C linea''' * '''Ottaviano''' * '''Roma-Capramica-Viterbo''' * '''Risorgimento/S.Pietro''' * '''Termini-Vaticano-Aurelio (TVA''' [[Fitxategi:Vatikano tren lineak eta geltokiak.pdf|erdian|frameless|486x486px]] == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta '''825 pertsonako''' populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete batean oinez bete daitekeen distantzia bat da hain zuzen ere. Interesgarria da baita, [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita|"per capita"]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, [https://www.museivaticani.va/content/museivaticani/es.html Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak] uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino [[Per capita|"per capita]] "ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu honetan. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. '''135 soldadu suitzar''', [[Goardia Suitzar|Goardia Suitzar Pontifizea]] izenaz ezagunak, arduratzen dira [[Aita santu|Aita Santua]] babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz [[Julio II.a|Julio II.a Aita Santuak]], Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuela aldarrikatuz. [[Suitzako Guardia]] erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik eramateagatik, eta ezin da edonor izan guardiaren parte: gizonezkoak izan behar dira, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar dute. Gainera, [[Kristau|kristaua i]]<nowiki/>zan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du [[Ospitale|ospitalerik]], ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaio Vatikanoko herritar bezala. Herritarrak [[Egoitza Santuaren]] zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean,ez dira jada hiritarrak. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' [[Italiera]] da Vatikanoko [[Hizkuntza ofizial|hizkuntza ofiziala]] eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. [[Italiera]] ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina [[Egoitza Santua|Egoitza Santuak]] [[Latina (Italia)|latina]] erabiltzen du [[hizkuntza ofizial]] gisa. [[Vatikano Hiria|Vatikanoak]] ere latinaren de zaindaritzat du bere eginkizun bezala. Horregatik, ez zaitzala harritu [[Vatikanoko Bankua|Vatikanoko Bankuko]] kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. '''300 metroko''' bi bide eta geltoki bat ditu: [[Vatikano Hiria|Citta Vaticano]]. Trenbidea eta geltokia [[Pio XI.a]] Aita Santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko [[teleskopio]] bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko [[Teleskopio Vatikanoa]]. [[Graham mendia|Graham mendiaren]] tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen da. * '''Gizateriaren Ondarea.'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://whc.unesco.org/es/list/286|aldizkaria=whc.unesco.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Vatikanoa [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen [[1984ko Gizateriaren Ondare|1984an zerrendan sartu]] zutenean. Zerrendan [[Vatikano Hiria|Vatikanoko hiria]] eta [[Erroma|Erromako]] lurraldez kanpoko ondasunak daude: [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] eta [[Santa Maria Nagusia]]. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> gedx8s7o597hljk2xv246ha2ol266x7 10003188 10003124 2024-12-18T10:48:06Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Vatikano Hiriko kultura]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003188 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. Vatikano Hiriko biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat goi kleriko katolikoak dira, eta gainerakoak ordena erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, Vatikano hirian kontzentratuta dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta erromesaldiak faktore garrantzitsuak dira Egoitza Santuko eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «Hiria eta Mundua» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aita santu aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik San Pedro plazan aire zabaleko mezak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekitzen zaio, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Pietro plaza|San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapa: eleizak eta museoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Pedroren hilobia|San Pedroren hilobiaren]] gainean eraikita dago. San Pedro Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, aita santuaren entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten zeremonia erlijiosoekin. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Arkitektura errenazentista|arte eta arkitektura errenazentista]]<nowiki/>ren museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin. [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] Aita Santuentzat meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, mugarri kulturalak dira, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten dutenak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nuovo indirizzo e sede 1 marzo 2024|hizkuntza=it|url=https://www.academyforlife.va/content/pav/it/notizie/2024/nuovo-indirizzo-1-marzo-2024.html|aldizkaria=www.academyforlife.va|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. Fedearen, artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko:<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|aita santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena 2,3 hektarearekin, 193 metro luze eta 44,5 metro garai), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du. [[Gizateriaren Ondare]] izendatua, basilika bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da. Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]]. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. ==== San Petriren Hilobia ==== [[Fitxategi:Entrada a la gruta vaticana donde se encuentra la tumba de San Pedro.jpg|thumb|256x256px|San Petriren Hilobia]] '''San Petriren hilobia''', gaur egun [[Vatikanoko harpeak|Vatikanoko harpeetan]] eta [[San Petri basilika|San Petriren aldarearen]] azpian dago. Hilobi multzoa, 330. urte inguru ditu, eta [[Konstantino I.a Handia|Konstantino I.a Handiaren]] agintaldian [[Antzinako San Petriren basilika|Antzinako San Petriren basilikaren]] eraikuntzari oinarria eman zion lursail lau batean kokatuta dago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Tokian hainbat pertsona eta animalien hezurrak topatu ziren, baina bi urteko indusketa arkeologikoen ondoren, 1950eko abenduan [[Pio XII.a|Pio XII.ak]] hondakinak [[San Petri|San Petrirenak]] zirela ezin zitekela ziurtasun osoz baieztatu esan zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esos nueve fragmentos de huesos que el Papa Montini quería a su lado - Vatican News|hizkuntza=es|data=2019-07-01|url=https://www.vaticannews.va/es/vaticano/news/2019-07/nueve-fragmentos-de-hueso-san-pedro-papa-montini-regalo.html|aldizkaria=www.vaticannews.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Halere, zenbait idazki aurkitu ondoren, 1968ko ekainaren 26an [[Paulo VI.a|Paulo VI.ak]] santuaren [[Erlikia|erlikiak]] nahi modu fidagarrian identifikatuak izan zirela aipatu zuen. 1939 eta 1949 artean, [[Ludwig Kaas]] monsinorea buru zuen arkeologia-taldeak "Vatikanoko nekropolia"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Necrópolis vaticana|hizkuntza=es|data=2024-09-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Necr%C3%B3polis_vaticana|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> aurkitu zuen [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] azpian, II. eta III. mendeetakoa. Aurkikuntzetako bat "Julioen hilobia" izan zen, kristau sinboloak (Jonas, Artzain Ona) zein paganoak , [[Sol Invictus]] jainkoa irudikatzen dituzten mosaikoekin. 1942an, giza aztarnak aurkitu zituen [[Ludwig Kaas|Kaasek]], eta, San Petrirenak izan zitezkeelakoan, ezkutuan lekualdatu zituen. Handik hamarkada batzuetara, [[Margherita Guarducci]] irakasleak grafitoak aurkitu zituen ondoko horma batean, honako hau adierazten zutenak: "Pedro hemen dago", eta hezurrak zituen horma-hobi bat aurkitu zuen, oihal purpuraz eta urrez bildua. [[Venerato Correnti]] antropologoak ondorioztatu zuen gizon sendo batenak zirela, 70 urte ingurukoak, I. mendekoak, segur aski [[Petri (apostolua)|San Petrirenak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vaticano expone por primera vez posibles "restos de San Pedro"|hizkuntza=es|data=2013-11-24|url=https://www.bbc.com/mundo/ultimas_noticias/2013/11/131124_ultnot_papa_relicario_am|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2024-12-18}}</ref> 1968an, [[Paulo VI.a]] aita santuak ofizialki baieztatu zuen [[Petri (apostolua)|San Petriren]] erlikiak aurkitu zituztela. Hezurren zati bat erlikitegi batean gorde zuten, eta 2013an [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko Aita Santuak]] erakutsi zuen; 2019an, [[Bartolomeo Konstantinoplakoa]] patriarkari oparitu zion.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Carta del Santo Padre a Su Santidad Bartolomé I, arzobispo de Constantinopla, que acompaña el don de algunas reliquias de San Pedro (30 de agosto de 2019) {{!}} Francisco|url=https://www.vatican.va/content/francesco/es/letters/2019/documents/papa-francesco_20190830_lettera-bartolomeo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «apala» eta «egokia» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las reliquias de San Pedro son un regalo para la unidad de la Iglesia - Vatican News|hizkuntza=es|data=2019-09-13|url=https://www.vaticannews.va/es/papa/news/2019-09/papa-francisco-don-patriarca-bartolome-reliquias-san-pedro.html|aldizkaria=www.vaticannews.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref>San Pedro monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik gurtza eta otoitz lekua dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=saintpetersbasilica.org|hizkuntza=en|url=http://www1.saintpetersbasilica.org/?tm=1&subid4=1598842346.0037221302&kw=Saint+Peters+Basilica&KW1=Vatican%20Online%20Learning%20Management%20System&KW2=Saint%20Peters%20Basilica%20Tours&KW3=Online%20Ticket%20Purchasing%20System&searchbox=0&backfill=0|aldizkaria=www1.saintpetersbasilica.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref>: * Laikoentzako kapelak basilika barruan * Galtzak eta gonak belaunetan gora * Mahukarik gabeko kamisetak * Zilborra agerian duten alkandorak * Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak * Zakarkeriak dituzten alkandorak * Gehiegizko bitxigintza Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Museo Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta aita santuek mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago ''aita santuak'' artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. Raffaelek margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta aita santuen egoitzak ere Vatikanoko Museoen atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, Vatikanoko Museoak Italiako Errepublikaren lurraldean ez daudenez, ez da Italiako museorik bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. === Vatikanoko Museoak === ** '''''Pinacoteca Vaticana'':''' Bilduma piktoriko hau aurretik Borgien Egoitzan zegoen, Pio XI.a aita santuak aparteko jauregi bat eraiki eta bertan kokatzea agindu zuen arte. Lan honetaz arduratu zen arkitektoa Luca Beltrami izan zen. Museo honetan, [[Giotto di Bondone|Giotto]], [[Leonardo da Vinci|Leonardo]], [[Rafael]] eta [[Caravaggio]] margolarien lanak ikus daitezke, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8432089060|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''Arte Erlijioso Modernoen Bilduma (''Collezione d’Arte Religiosa Moderna'')''': [[Francis Bacon]], Carlo Carrá, [[Marc Chagall]], [[Salvador Dalí]], [[Giorgio de Chirico]], [[Paul Gauguin]], [[Wassily Kandisky]], [[Henri Matisse]] eta [[Vincent van Gogh]] artisten lanak ditu, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8434597233|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Pio-Clementino'': [[Klemente XIV.a]] aita santuak fundatu zuen:''' [[1771|1771n]], eta hasieran antzinako eta [[Pizkundea|Pizkundeko]]<nowiki/>artelanak biltzea zuen xede. Museoa bera eta haren bilduma hurrengo aita santuak, [[Pio VI.a|Pio VI.ak]] zabaldu zuen, eta gaur egun antzinako greziar eta erromatar eskulturak ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Pio - Clementino|data=2008-12-07|url=https://web.archive.org/web/20081207074352/http://www.vaticanstate.va/IT/Monumenti/MuseiVaticani/Museo_Pio_Clementino.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Pio - Clementino|data=2008-12-07|url=https://web.archive.org/web/20081207074352/http://www.vaticanstate.va/IT/Monumenti/MuseiVaticani/Museo_Pio_Clementino.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Missionario-Etnologico'': [[Pio XII.a|Pio XII.ak]] sortu zuen''' [[1926|1926an]] eta mundu osoko artelanak ditu, gehienbat erlijiosoak. Aita santuei egindako opariez osaturik dago batez ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sitemap|hizkuntza=es|url=https://www.museivaticani.va/content/museivaticani/es/utility/sitemap.html|aldizkaria=www.museivaticani.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Gregoriano Egizio'': [[Gregorio XVI.a]] aita santuak sortu zuen''' eta antzinako [[Egipto|Egiptoko]] hondakinen bilduma oso zabala du. Ikusgai daudenen artean papiroak, momiak, [[Hilen Liburua]] deritzan liburu ospetsua eta Grassi Bilduma delakoa daude. ** '''''Museo Gregoriano Etrusco'': [[Gregorio XVI.a]] aita santuak sortu zuen''' [[1836|1836an]], zortzi galeria ditu eta etruriar garaiko hondakin garrantzitsuak ditu, arkeologia indusketetatik etorriak; besteak beste, ontziak, sarkofagoak, brontzeak eta Guglielmi bilduma ezaguna.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BAV - Biblioteca Apostolica Vaticana|data=2018-11-22|url=https://web.archive.org/web/20181122120240/https://www.vaticanlibrary.va/home.php?ling=it|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Pio Cristiano''.''' ** '''''Museo Gregoriano Profano''.''' ** '''''Il Padiglione delle Carroze'':''' Iraganeko aita santuek leku batetik bestera joateko erabiltzen zituzten ibilgailu batzuk gordetzen ditu. Egoitza nagusia Laterango jauregian daukan ''Museo Storico Vaticano'' delakoaren zati bat da. ** '''Museo Filateliko eta Numismastikoa.''' ** '''Vatikanoko Liburutegi Apostolikoaren Museoak.''' ** '''Chiaramonti Museoa: [[Pio VII.a]] Chiaramonti aita santuaren izena darama''', hark sortu baitzuen XIX. mende hasieran. Arkudun galeria zabal batez osaturik dago eta hauen ondoan ikusgai daude eskultura, sarkofago eta friso ugari. ''Braccio Nuovo'' deritzan hegal berrian, ''Augusto di Prima Porta'' estatua ospetsua ikus daiteke, besteak beste. Museoko beste atal bat ''Galleria lapidaria'' deritzana da, harrian egindako 3.000 inskripzio baino gehiago dituena, mota horietakoen munduko bilduma handiena delarik. Hala ere, eskaera bidez bakarrik irekitzen da bisitarientzat, gehienetan ikerlanetarako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8481562513|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ==== Vatikanoko Museoen obra famatuen Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|[[Pietà (Michelangelo)|Michelangeloren Pietà]] Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|[[Laokoon eta bere semeak|Lakoone eta bere semeak]] Agesandrok egina Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|[[Apoxiomeno]] Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|Rafaelen Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|Caravaggioren Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|Van Gogh-en Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina Fitxategi:Apollo of the Belvedere.jpg|[[Apolo Belvederekoa|Apollo Belvedere]] </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel|abizena=Vidal|izenburua=Vaticano ingresa en la Organización Internacional para las Migraciones|hizkuntza=es|data=2011-12-05|url=https://www.periodistadigital.com/cultura/religion/vaticano/20111205/vaticano-ingresa-organizacion-internacional-migraciones-noticia-689401716708/|aldizkaria=Periodista Digital|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Turistak Mugitzeko garraioak === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus zerbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus zerbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira.[[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|erdian|frameless|464x464px]] ==== Metro Lineak eta Metro geltokiak Vatikano hiriaren inguruan ==== Mapa honetan metro linea ezberdinak eta haien geltokiak ikusi ditzakeguz. Erromako tren zerbitzuak eta metroak hainbat webgunetik eskuratu daitezkez; [https://www.italotreno.com/en/trenes-italianos-de-alta-velocidad?utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_id=20646620837&utm_term=visitar+italia+en+tren&gad_source=1&gbraid=0AAAAAqwSmINTdb6iElMK-JioczaDos8JC&gclid=CjwKCAiA34S7BhAtEiwACZzv4VEF__rLS5hy0fK573QOuZX3qRtCmlcTIYa3A7kadFuPhfdkaMEwphoCMuoQAvD_BwE&gclsrc=aw.ds TrenItalia] eta Erromako metro zerbitzuak [https://www.metropolitanadiroma.it Metropolitana Di Roma]. Inguruan dauden lineak hauek dira ('''1000m radio batean):''' * '''Cintura Nord(Valle-Aurelia-vigna)''' * '''Ferrovia Italia-Cittá del Vaticano''' * '''Metro A linea''' * '''Metro C linea''' * '''Ottaviano''' * '''Roma-Capramica-Viterbo''' * '''Risorgimento/S.Pietro''' * '''Termini-Vaticano-Aurelio (TVA''' [[Fitxategi:Vatikano tren lineak eta geltokiak.pdf|erdian|frameless|486x486px]] == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta '''825 pertsonako''' populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete batean oinez bete daitekeen distantzia bat da hain zuzen ere. Interesgarria da baita, [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita|"per capita"]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, [https://www.museivaticani.va/content/museivaticani/es.html Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak] uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino [[Per capita|"per capita]] "ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu honetan. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. '''135 soldadu suitzar''', [[Goardia Suitzar|Goardia Suitzar Pontifizea]] izenaz ezagunak, arduratzen dira [[Aita santu|Aita Santua]] babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz [[Julio II.a|Julio II.a Aita Santuak]], Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuela aldarrikatuz. [[Suitzako Guardia]] erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik eramateagatik, eta ezin da edonor izan guardiaren parte: gizonezkoak izan behar dira, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar dute. Gainera, [[Kristau|kristaua i]]<nowiki/>zan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du [[Ospitale|ospitalerik]], ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaio Vatikanoko herritar bezala. Herritarrak [[Egoitza Santuaren]] zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean,ez dira jada hiritarrak. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' [[Italiera]] da Vatikanoko [[Hizkuntza ofizial|hizkuntza ofiziala]] eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. [[Italiera]] ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina [[Egoitza Santua|Egoitza Santuak]] [[Latina (Italia)|latina]] erabiltzen du [[hizkuntza ofizial]] gisa. [[Vatikano Hiria|Vatikanoak]] ere latinaren de zaindaritzat du bere eginkizun bezala. Horregatik, ez zaitzala harritu [[Vatikanoko Bankua|Vatikanoko Bankuko]] kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. '''300 metroko''' bi bide eta geltoki bat ditu: [[Vatikano Hiria|Citta Vaticano]]. Trenbidea eta geltokia [[Pio XI.a]] Aita Santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko [[teleskopio]] bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko [[Teleskopio Vatikanoa]]. [[Graham mendia|Graham mendiaren]] tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen da. * '''Gizateriaren Ondarea.'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://whc.unesco.org/es/list/286|aldizkaria=whc.unesco.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Vatikanoa [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen [[1984ko Gizateriaren Ondare|1984an zerrendan sartu]] zutenean. Zerrendan [[Vatikano Hiria|Vatikanoko hiria]] eta [[Erroma|Erromako]] lurraldez kanpoko ondasunak daude: [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] eta [[Santa Maria Nagusia]]. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Vatikano Hiriko kultura]] n6i7buhhr9dlanduaypogo4pm6kl934 10003291 10003188 2024-12-18T11:18:44Z BenatV13 168987 10003291 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Vatican_Museums-6_(123).jpg|thumb|Vatikanoko Museoa|263x263px]] [[Vatikano Hiria]], garrantzi kultural eta erlijioso handikoa da dakigunez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katoliko]] eta militarraren burua baita. [[San Petri basilika]] eta [[Kapera Sistinoa]], hiri honetan aurkitu ditzakeguz, besteak beste, munduko artelan ezagunenetako batzuen bizilekua da. [[Sandro Botticelli|Botticelli]], [[Michelangelo]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] artisten lanak biltzen dituzte. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegiak]] eta [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoetako]] bildumek garrantzi historiko, zientifiko eta kultural handiena leku honetan pilaturik baitago. 1984an, [[UNESCO]]<nowiki/>k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bihurtu zuen Vatikanoa, eta zerrendan honetan aurki dezakegun herrialde bakarra da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=historia catecismos concilio vaticano|hizkuntza=es-ES|url=https://www.comillas.edu/biblioteca/exposiciones-virtuales/exposiciones-2007-2015/fe-narrada-catecismos/historia-catecismos-concilio-vaticano/|aldizkaria=COMILLAS|sartze-data=2024-12-16}}</ref>. [[Fitxategi:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|thumb|262x262px|Vatikano Hiriko San Petri Plaza]] Vatikanoa latinaren jagolea omen da, bere [[Latinitas Fundazioa|Latinitas Fundazioaren]] bidez, orain ezabatuta dagoena eta [[Pontifize Latinitate Akademiak]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Academias Pontificias Pontificia Academia de Latinidad Perfil|url=https://www.vatican.va/content/romancuria/es/pontificie-accademie/pontificia-academia-latinitatis/profilo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ordezkatu du. Fundazio honen produktu garrantzitsu bat azken neologismoetako latindar lexikoaren edizio erregularra da, baita silogismo aktiboak ere. [[Lexicon Recentis Latinitatis]] izan ere. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] biztanle iraunkorrak gizonezkoak dira nagusiki, Vatikanoan bizi diren mojen bi ordenak gorabehera. Gutxiengo bat [[goi kleriko katolikoak]] dira, eta gainerakoak orden erlijiosoetako kideak. Vatikano Hiriko enbaxadetako<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Relaciones diplomáticas de la Santa Sede|hizkuntza=es|data=2024-12-02|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Relaciones_diplom%C3%A1ticas_de_la_Santa_Sede|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>langile eta langile asko hormetatik kanpo bizi dira. Hauen eginkizunen artean, [[Vatikano Hiria|Vatikano hirian]], dagoen ondare artistiko eta kulturala zaintzea da<ref>{{erreferentzia|izena=RAFAEL|abizena=A. MARTÍNEZ|urtea=2007|izenburua=EL VATICANO Y LA EVOLUCIÓN. LA RECEPCIÓN DEL DARWINISMO EN EL ARCHIVO DEL ÍNDICE|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdeak=529-549|ISBN=ISSN 0036-9764|hizkuntza=gaztelera|url=https://www.unav.edu/documents/6709261/fe1cc391-bacf-4ef7-92fd-62e6d86017e2|argitaratze-lekua=Nafarroa|ISSN=ISSN 0036-9764}}</ref>. Turismoa eta [[erromesaldiak]] faktore garrantzitsuak dira [[Egoitza Santua|Egoitza Santuko]] eguneroko bizitzan. [[Aita santu|Aita santuak]] astero egiten ditu entzunaldi publikoak, eta meza publikoa zein beste zerbitzu batzuk ospatzen ditu, gainera, «[[Hiria eta Mundua]]» bedeinkazio solemnea ematen du [[Pazkoa]] eta [[Eguberriak|Eguberrietan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M. F.|abizena=José Cristo Rey García Paredes|izenburua=La vida religiosa en el Concilio Vaticano II. Camino y meta de un debate|orrialdeak=179–187|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://revistas.comillas.edu/index.php/razonyfe/article/view/9938|aldizkaria=Razón y fe|alea=1367|zenbakia=266|issn=2659-4536|sartze-data=2024-12-16}}</ref> [[Aita santu|Aita santua]] aukeratu eta berehala, jende asko biltzen duten ekitaldi garrantzitsuetarako, azkenik [[San Petri plaza|San Petri plazan]] meza irekiak ematen dira periodikoki. == Kultura == Vatikanoko kultura [[Erlijio katolikoa|erlijio katolikoaren]] kulturari dagokio, jakina, baina beste kultura batzuetako arteari ere irekita dago, eta horren erakusgarri dira arkitektura-lanak, hala nola [[San Petri basilika|San Petriko basilika]], [[San Petri plaza]], [[Kapera Sistinoa]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. [[Fitxategi:Vatikano mapaondo.pdf|thumb|332x332px|Vatikano Hiriko mapa: eleizak eta museoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Geografia|hizkuntza=it-it|data=2017-12-21|url=https://www.vaticanstate.va/it/stato-governo/note-generali/geografia.html|aldizkaria=Home Page di Vatican State|sartze-data=2024-12-16}}</ref>]] [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museo]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: Egiptoko artearen eta arte etruskoaren [[Gregoriar Museoa]], [[Pio Clementino Museoa]], [[Chiaramonti Museoa]] eta [[Vatikanoko Pinakoteka]]. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8886921772|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Donato Bramante|Bramante]], [[Michelangelo]] , [[Rafael]] eta [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]] bezalako artista eta arkitekto ospetsuak miretsi ditzakegu Vatikanoko eraikinetan artelan oso garrantzitsuetan lan egin zuten artistak hain zuzen ere. Historia, erlijioa eta artea uztartzen dituen [[Vatikano Hiria]], munduko estatu independente txikiena, ondare erlijioso, historiko eta artistikoaren altxorra da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] zentro espirituala eta administratiboa izanik, Europan esperientzia kultural nabarmena eskaintzen du. [[Vatikano Hiria]] fede katolikoaren epizentroa da. [[San Petri basilika|San Pedro Basilika]], munduko elizarik handienetako bat, katolizismoaren sinboloa da. Basilika [[San Petriren hilobia|San Petriren hilobiaren]] gainean eraikita dago. [[Petri (apostolua)|San Petri]] Jesusen apostoluetako bat da eta katolikoek lehen [[Aita santu|Aita Santua]] deitzen diote. Giro espiritualak hiriko txoko guztiak bustitzen ditu, eguneroko mezekin, [[Aita santu|Aita Santuaren]] entzunaldiekin eta mundu osoko fededunak erakartzen dituzten [[Erritu erlijiosoak|erritu erlijiosoekin]]. [[Fitxategi:Michelangelo's Pietà Saint Peter's Basilica Vatican City.jpg|alt=Michelangeloren "Pietà Saint Peter's" Vatikanoko Museoan|thumb|244x244px]] Vatikanoa [[Pizkundea|pizkundearen arte eta arkitekturaren]] museo bizia da. [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoetan]] [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] mendeetan zehar egindako artelanen bilduma zabala dago. Hormen artean, [[Michelangelo|Miguel Angel]], [[Rafael]] eta [[Leonardo da Vinci|Leonardo da Vinciren]] maisulanak daude. [[Kapera Sistinoa]] nabarmentzen da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] jenio artistikoak erakusten dira hala nola, [[Michelangelo|Michelangeloren]] fresko enblematikoekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artibus et Historiae|url=https://artibusethistoriae.org/?menu=art&gdzie=artibusChapterResult&id=68|aldizkaria=artibusethistoriae.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Vatikanoko Lorategiak|Vatikanoko Lorategi]] oparoek hiriaren erdia hartzen dute, gutxi gorabehera, eta [[Erroma|Erromako]] jendetza zaratatsuaren ihesbide lasaia eskaintzen dute. Lorategi horiek iturri, eskultura eta landare exotikoz apainduta daude, eta [[Pizkundea|Pizkundetik]] [[Aita santu|Aita Santuentzat]] meditazio eta hausnarketarako leku izan dira. Hiriak berezko edertasuna eta lasaitasuna zaintzeko duen arduraren lekukotasuna dira lorategi hauek. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] ekitaldi kultural ugari egiten dira, bertako ondare aberatsa ospatzeko. [[Vatikanoko Liburutegia|Vatikanoko Liburutegietan]], munduko zaharrenetakoak izanik, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen dira, gainera ikasle eta zaleak erakartzen ditu munduko toki askotatik. Urtero egiten diren [[Eguberriak|Eguberri]] eta [[Pazkoa|Pazko]] ospakizunak, liturgia eta prozesio landuek markatzen dituztenak, hiriaren erlijio-zaletasuna eta tradizioa erakusten duten ekintza paregabeak izanik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nuovo indirizzo e sede 1 marzo 2024|hizkuntza=it|url=https://www.academyforlife.va/content/pav/it/notizie/2024/nuovo-indirizzo-1-marzo-2024.html|aldizkaria=www.academyforlife.va|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] kultura debozio erlijioso sakonaren, parekorik gabeko ondare artistikoaren eta bertako altxor historiko zein naturalak zaintzeko konpromisoaren arteko nahasketa paregabea da. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Fedearen]], artearen eta diplomaziaren itsasargi gisa altxatzen da hiria, bisitariei tamaina fisiko txikitik haratago doan esperientzia kultural sakona eskainiz. == Ondare Higiezin Nagusia == [[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]] hainbat monumentu eta ekarpen turistiko aurkitu ditzakegu, miresgarrienak [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] barne zein [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko museoak]] barne aurki ditzakeguz. Hauek baitira hiriko tokirik aproposenak hiri honek duen kultura eta historia paregabea ezagutzeko:<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === San Petri Basilika === [[Fitxategi:Basilica Sancti Petri blue hour.jpg|thumb|263x263px|San Petri basilika]] San Petri basilika edo San Petri Vatikanokoa [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] eraikin garrantzitsuena da, [[Aita santu|Aita Santuak]] elizkizun garrantzitsuenak ospatzeko darabilen [[eliza]]. [[Katolizismo|Katolikoentzat]], eraikin erlijioso garrantzitsuena da munduan, bai tamainagatik (munduko eliza handiena '''2,3 hektarearekin''', '''193 metro''' luze eta '''44,5 metro garai'''), bai bere esanahiagatik ere, tradizioaren arabera bertan lurperatua baitago [[Petri (apostolua)|Petri]] apostolua Jesukristoren profeta garrantzitsuenetako bat. Bere [[Kupula|kupulak]] ematen dion garaieraren ondorioz, bere irudiak [[Erroma|Erromako]] [[zerumarra]] menderatzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Basilica Papale di San Pietro in Vaticano 🇻🇦|url=https://gcatholic.org/churches/urbis/0002.htm|aldizkaria=GCatholic|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Gizateriaren Ondare]] izendatuta dago basilika, bere garaiko arkitektura-sorkuntzarik handientzat jotzen da eta munduko monumentu bisitatuenetakoa da ('''4.08milioi''' inguru urtean). Egungo eraikina, [[Konstantino I.a Handia|Konstantinoren]] [[Antzinako San Petri basilika|antzinako basilikaren]] gainean oinarritua, 1506ko apirilaren 18an hasi zen eraikitzen, [[Julio II.a]] aita santuaren aginduz, eta 1626ko azaroaren 18an amaitu. Bertan, historiako [[arkitekto]] ospetsuenetako batzuk aritu ziren lanean, hala nola [[Bramante]], [[Michelangelo]], [[Maderno]] edo [[Bernini]] besteak beste. Nahiz eta askok hala uste izan, San Petri ez da Erromako [[Katedral|katedrala]], [[San Joan Laterangoa]] baita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arcibasilica Papale - SAN GIOVANNI IN LATERANO|url=https://www.vatican.va/various/basiliche/san_giovanni/index_it.htm|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Hala ere, San Petri basilika Erromako lau [[Basilika nagusi|basilika nagusietako]]<nowiki/>bat da. Besteak, [[San Joan Laterangoa]] artxibasilika, [[Santa Maria Nagusia]] basilika eta [[San Paulo Harresiz Kanpokoa]] basilika dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Alvarez de las Asturias,|abizena=Nicolas|izenburua='Patriarca de Occidente': razones históricas para la renuncia a un título|hizkuntza=es|data=2006|url=https://repositorio.sandamaso.es/handle/123456789/2577|issn=0210-7112|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. === San Petriren Hilobia === [[Fitxategi:Entrada a la gruta vaticana donde se encuentra la tumba de San Pedro.jpg|thumb|256x256px|San Petriren Hilobia]] '''San Petriren hilobia''', gaur egun [[Vatikanoko harpeak|Vatikanoko harpeetan]] eta [[San Petri basilika|San Petriren aldarearen]] azpian dago. Hilobi multzoak, 330. urte inguru ditu, eta [[Konstantino I.a Handia|Konstantino I.a Handiaren]] agintaldian [[Antzinako San Petriren basilika|Antzinako San Petriren basilikaren]] eraikuntzari oinarria eman zion lursail lau batean kokatuta dago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicola Denzey|abizena=Lewis|izenburua=The Early Modern Invention of Late Antique Rome|argitaletxea=Cambridge University Press|hizkuntza=en|data=2020-09-03|url=https://books.google.es/books?id=QJPsDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-108-47189-3|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Tokian hainbat pertsona eta animalien hezurrak topatu ziren, baina bi urteko indusketa arkeologikoen ondoren, 1950eko abenduan [[Pio XII.a|Pio XII.ak]] hondakinak [[San Petri|San Petrirenak]] zirela ezin zitekela ziurtasun osoz baieztatu esan zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esos nueve fragmentos de huesos que el Papa Montini quería a su lado - Vatican News|hizkuntza=es|data=2019-07-01|url=https://www.vaticannews.va/es/vaticano/news/2019-07/nueve-fragmentos-de-hueso-san-pedro-papa-montini-regalo.html|aldizkaria=www.vaticannews.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Halere, zenbait idazki aurkitu ondoren, 1968ko ekainaren 26an [[Paulo VI.a|Paulo VI.ak]] santuaren [[Erlikia|erlikiak]] nahi modu fidagarrian identifikatuak izan zirela aipatu zuen. '''1939 eta 1949 artean''', [[Ludwig Kaas]] monsinorea buru zuen arkeologia-taldeak "Vatikanoko nekropolia"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Necrópolis vaticana|hizkuntza=es|data=2024-09-22|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Necr%C3%B3polis_vaticana|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> aurkitu zuen [[San Petri basilika|San Petri Basilikaren]] azpian, II. eta III. mendeetakoa. Aurkikuntzetako bat "Julioen hilobia" izan zen, kristau sinboloak (Jonas, Artzain Ona) zein paganoak , [[Sol Invictus]] jainkoa irudikatzen dituzten mosaikoekin. 1942an, giza aztarnak aurkitu zituen [[Ludwig Kaas|Kaasek]], eta, [[Petri (apostolua)|San Petrirenak]] izan zitezkeelakoan, ezkutuan lekualdatu zituen. Handik hamarkada batzuetara, [[Margherita Guarducci]] irakasleak grafitoak aurkitu zituen ondoko horma batean, honako hau adierazten zutenak: "Pedro hemen dago", eta hezurrak zituen horma-hobi bat aurkitu zuen, oihal purpuraz eta urrez bildua. [[Venerato Correnti]] antropologoak ondorioztatu zuen gizon sendo batenak zirela, 70 urte ingurukoak, I. mendekoak, segur aski [[Petri (apostolua)|San Petrirenak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vaticano expone por primera vez posibles "restos de San Pedro"|hizkuntza=es|data=2013-11-24|url=https://www.bbc.com/mundo/ultimas_noticias/2013/11/131124_ultnot_papa_relicario_am|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2024-12-18}}</ref> 1968an, [[Paulo VI.a]] aita santuak ofizialki baieztatu zuen [[Petri (apostolua)|San Petriren]] erlikiak aurkitu zituztela. Hezurren zati bat erlikitegi batean gorde zuten, eta 2013an [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko Aita Santuak]] erakutsi zituen; 2019an, [[Bartolomeo Konstantinoplakoa]] patriarkari oparitu zion.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Carta del Santo Padre a Su Santidad Bartolomé I, arzobispo de Constantinopla, que acompaña el don de algunas reliquias de San Pedro (30 de agosto de 2019) {{!}} Francisco|url=https://www.vatican.va/content/francesco/es/letters/2019/documents/papa-francesco_20190830_lettera-bartolomeo.html|aldizkaria=www.vatican.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ==== Janzkera Kodea San Pedro Basilikan ==== [[Fitxategi:2022 in Vatican City (bb).jpg|thumb|295x295px]] Jantzien kodea [[San Petri basilika]]<nowiki/>n sartzeko erabiltzen da. [[Eliza katoliko]] bat bisitatzeko janzkeran «'''apala'''» eta «'''egokia'''» delakoan oinarritzen da kodea, eta turistei eta bisitariei gogorarazten zaie,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las reliquias de San Pedro son un regalo para la unidad de la Iglesia - Vatican News|hizkuntza=es|data=2019-09-13|url=https://www.vaticannews.va/es/papa/news/2019-09/papa-francisco-don-patriarca-bartolome-reliquias-san-pedro.html|aldizkaria=www.vaticannews.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref>[[San Petri basilika|San Petri]] monumentu arkitektoniko eta artistikoa bada ere, lehenik [[gurtza eta otoitz lekua]] dela. Jantzien kodeak honako hauek debekatzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=saintpetersbasilica.org|hizkuntza=en|url=http://www1.saintpetersbasilica.org/?tm=1&subid4=1598842346.0037221302&kw=Saint+Peters+Basilica&KW1=Vatican%20Online%20Learning%20Management%20System&KW2=Saint%20Peters%20Basilica%20Tours&KW3=Online%20Ticket%20Purchasing%20System&searchbox=0&backfill=0|aldizkaria=www1.saintpetersbasilica.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref>: * '''Laikoentzako kapelak basilika barruan''' * '''Galtzak eta gonak belaunetan gora''' * '''Mahukarik gabeko kamisetak''' * '''Zilborra agerian duten alkandorak''' * '''Eskote bat erakusten duten emakumeen alkandorak''' * '''Zakarkeriak dituzten alkandorak''' * '''Gehiegizko bitxigintza''' Telefono mugikorrak erabiltzea debekatuta dago, baita tabakoa erretzea ere. === Vatikanoko Museoak === [[Fitxategi:Vatican Museums Spiral Staircase 2012.jpg|thumb|Pinakoteka Vatikanoaren eskailerak]] '''Vatikanoko Museoak''' [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriko]] artelanek eta eskulturek osatzen duten erakusketa-gunea da. Artelan guzti horiek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] bildumaren zati dira, eta munduko arte-bilduma handienetariko bat osatzen dute. Museoak [[Julio II.a]] aita santuak bildutako lan guztiekin sortu ziren XVI. mendean eta [[Aita santu|Aita Santuek]] mendeetan zehar pilatutako artelanez osatuta daude. Era berean, aipatu beharra dago [[Aita santu|Aita Santuak]] artelanak jendearentzat ikusgai jarri zituzten lehenengoetariko agintariak izan zirela. [[Rafael|Raffaelek]] margotutako [[Kapera Sixtinoa|Kapera Sistinoa]] eta [[Aita Santuen egoitzak]] ere [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoen]] atal bat dira. [[Italia|Italiako]] museorik bisitatuenetako bat da: [[2008|2008an]], adibidez, ia lau milioi eta erdi bisitari izan zituzten; dena dela, zentzu hertsian esanda, [[Vatikanoko Museoak]] [[Italiako Errepublika|Italiako Errepublikaren]] lurraldean ez daudenez, ez da [[Italiako museoak|Italiako museorik]] bisitatuetan nahiz eta datuek baiezko ziurtatuko luketen. === Vatikanoko Museoak === ** '''''Pinacoteca Vaticana'':''' Bilduma piktoriko hau aurretik [[Borgien Egoitzan]] zegoen, [[Pio XI.a]] [[Aita santu|Aita Santuak]] aparteko jauregi bat eraiki eta bertan kokatzea agindu zuen arte. Lan honetaz arduratu zen arkitektoa Luca Beltrami izan zen. Museo honetan, [[Giotto di Bondone|Giotto]], [[Leonardo da Vinci|Leonardo]], [[Rafael]] eta [[Caravaggio]] margolarien lanak ikus daitezke, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8432089060|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''Arte Erlijioso Modernoen Bilduma (''Collezione d’Arte Religiosa Moderna'')''': [[Francis Bacon]], Carlo Carrá, [[Marc Chagall]], [[Salvador Dalí]], [[Giorgio de Chirico]], [[Paul Gauguin]], [[Wassily Kandisky]], [[Henri Matisse]] eta [[Vincent van Gogh]] artisten lanak ditu, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8434597233|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Pio-Clementino'': [[Klemente XIV.a]] aita santuak fundatu zuen:''' [[1771|1771n]], eta hasieran antzinako eta [[Pizkundea|Pizkundeko]]<nowiki/>artelanak biltzea zuen xede. Museoa bera eta haren bilduma hurrengo aita santuak, [[Pio VI.a|Pio VI.ak]] zabaldu zuen, eta gaur egun antzinako greziar eta erromatar eskulturak ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Pio - Clementino|data=2008-12-07|url=https://web.archive.org/web/20081207074352/http://www.vaticanstate.va/IT/Monumenti/MuseiVaticani/Museo_Pio_Clementino.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Pio - Clementino|data=2008-12-07|url=https://web.archive.org/web/20081207074352/http://www.vaticanstate.va/IT/Monumenti/MuseiVaticani/Museo_Pio_Clementino.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Missionario-Etnologico'': [[Pio XII.a|Pio XII.ak]] sortu zuen''' [[1926|1926an]] eta mundu osoko artelanak ditu, gehienbat erlijiosoak. Aita santuei egindako opariez osaturik dago batez ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sitemap|hizkuntza=es|url=https://www.museivaticani.va/content/museivaticani/es/utility/sitemap.html|aldizkaria=www.museivaticani.va|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Gregoriano Egizio'': [[Gregorio XVI.a]] aita santuak sortu zuen''' eta antzinako [[Egipto|Egiptoko]] hondakinen bilduma oso zabala du. Ikusgai daudenen artean papiroak, momiak, [[Hilen Liburua]] deritzan liburu ospetsua eta Grassi Bilduma delakoa daude. ** '''''Museo Gregoriano Etrusco'': [[Gregorio XVI.a]] aita santuak sortu zuen''' [[1836|1836an]], zortzi galeria ditu eta etruriar garaiko hondakin garrantzitsuak ditu, arkeologia indusketetatik etorriak; besteak beste, ontziak, sarkofagoak, brontzeak eta Guglielmi bilduma ezaguna.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BAV - Biblioteca Apostolica Vaticana|data=2018-11-22|url=https://web.archive.org/web/20181122120240/https://www.vaticanlibrary.va/home.php?ling=it|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ** '''''Museo Pio Cristiano''.''' ** '''''Museo Gregoriano Profano''.''' ** '''''Il Padiglione delle Carroze'':''' Iraganeko aita santuek leku batetik bestera joateko erabiltzen zituzten ibilgailu batzuk gordetzen ditu. Egoitza nagusia Laterango jauregian daukan ''Museo Storico Vaticano'' delakoaren zati bat da. ** '''Museo Filateliko eta Numismastikoa.''' ** '''Vatikanoko Liburutegi Apostolikoaren Museoak.''' ** '''Chiaramonti Museoa: [[Pio VII.a]] Chiaramonti aita santuaren izena darama''', hark sortu baitzuen XIX. mende hasieran. Arkudun galeria zabal batez osaturik dago eta hauen ondoan ikusgai daude eskultura, sarkofago eta friso ugari. ''Braccio Nuovo'' deritzan hegal berrian, ''Augusto di Prima Porta'' estatua ospetsua ikus daiteke, besteak beste. Museoko beste atal bat ''Galleria lapidaria'' deritzana da, harrian egindako 3.000 inskripzio baino gehiago dituena, mota horietakoen munduko bilduma handiena delarik. Hala ere, eskaera bidez bakarrik irekitzen da bisitarientzat, gehienetan ikerlanetarako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre|hizkuntza=es|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Especial:FuentesDeLibros/8481562513|aldizkaria=es.wikipedia.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> ==== Vatikanoko Museoen obra famatuen Argazkiak <ref>{{Erreferentzia|izena=Frida|abizena=Méndez|izenburua=Las 10 IMPERDIBLES obras de los Museos del Vaticano|hizkuntza=en-US|data=2019-02-15|url=https://www.travesiasdigital.com/destinos/las-10-imperdibles-obras-de-los-museos-del-vaticano/|aldizkaria=Revista Travesías {{!}} Inspiración para viajeros|sartze-data=2024-12-16}}</ref> ==== <gallery mode="slideshow" heights="130"> Fitxategi:LaPieta-MichelAnge.jpg|[[Pietà (Michelangelo)|Michelangeloren Pietà]] Fitxategi:Lacoonte Sculpture.jpg|[[Laokoon eta bere semeak|Lakoone eta bere semeak]] Agesandrok egina Fitxategi:Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg|[[Apoxiomeno]] Fitxategi:Raphael Rooms Vision of the Cross.jpg|[[Rafael|Rafaelen]] Freskoak Fitxategi:Entombment of Christ by Caravaggio - Detail.jpg|[[Caravaggio|Caravaggioren]] Eraistea Fitxategi:Vincent van Gogh - Pietà (after Delacroix).jpg|[[Vincent van Gogh|Van Gogh-en]] Pieta Fitxategi:Tuya Vaticano. 02.JPG|Tuya Erregina Fitxategi:Apollo of the Belvedere.jpg|[[Apolo Belvederekoa|Apollo Belvedere]] Fitxategi:Sarcophagus of Helena in Vatikan.jpg|Elenaren Hilobia Fitxategi:Bóveda de la galería de los mapas. 01.JPG|Mapen Galeriak [[Gregorio XIII.a|Gregorio XXIII]].ak eskatuak </gallery> == Gastronomia == [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|thumb|181x181px|Pasta oso ohikoa da Vatikano Hirian]] [[Vatikano Hiria|Vatikanoa]] [[mikroestatu]] bat da, jatetxe bakarra du, eta janaria [[Italiako gastronomia|Italiako gastronomiaren]] oso antzekoa da, bereziki Erromakoaren antzekoa. Vatikanoko langileak Erromako gainerako jatetxeetako bezeroak izan ohi dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=About the food of Vatican City {{!}} Global Table Adventure|hizkuntza=en-US|url=http://globaltableadventure.com/2013/10/01/about-the-food-of-vatican-city/|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Berenjena Suitzako Guardiako parmesanoarekin. [[Alberjinia|Albirjina]], [[Parmako gazta]] eta hainbat espezia dituen nahasketa da Vatikanoaren ustezko plater bereizgarria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vatican Cuisine|hizkuntza=en-US|url=https://ethnicfoodsrus.com/around-the-world-recipes/smallest-countries-worldwide-cuisines/vatican-cuisine/|aldizkaria=Ethnic Foods R Us|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Turismoa == [[Fitxategi:Vatican-Mass-Tourism-2012.JPG|thumb|276x276px]] [[Vatikano Hiria|Vatikano Hiriak]] munduko toki guztietako turistak erakartzen ditu, izan ere munduan gehien bisitatzen diren bi monumentu ditu bere barnean [[San Petri basilika]] eta [[Vatikanoko Museoak]]. Hala ere zifraetaz hitz egingo bagenu 2022 urtean Vatikanoko museoak, munduko museorik bisitatuenen zerrendan bigarren geratu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Theme Index Museum Index|abizena=Martin Palicki|urtea=2022|izenburua=Theme Index Museum Index|argitaletxea=AECOM|hizkuntza=english|url=https://aecom.com/wp-content/uploads/documents/reports/AECOM-Theme-Index-2022.pdf|aldizkaria=AECOM}}</ref> Theme index museum aldizkarian ikusi dezakegun bezala '''5.08 milioi''' bisitari izan zituzten hain zuzen ere. San Petri basilikak aldiz Munduko elizarik ospetsuenetakoa izanik, jendetza biltzen da urtero hura ikusteko. '''10 milioi''' pertsona inguruk bisitatzen dute [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] urtero, hau da, '''40.000''' eta '''50.000''' pertsona artean egunero. Kopuru horretan ez dira sartzen basilikaren kanpoaldea bakarrik bisitatzen dutenak, eta, beraz, guztira are handiagoa izango litzateke. Beraz datu hauekin ikusi dezakegu zelako garrantzia duten turistek hiri honetan, izan ere turista gehiago egoten dira hirian, hiritarrak baino. '''618 Hiritar''' soilik bizi dira '''[[Vatikano Hiria|Vatikano Hirian]]''' eta '''%100 hiri-biztanleria''' izanik hau kontuan hartuta, hiritarrak turistak baino askoz gutxiago dira , hau ez da munduko hiri askotan gertatzen beraz honek ere hiri berezi batean bihurtzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel|abizena=Vidal|izenburua=Vaticano ingresa en la Organización Internacional para las Migraciones|hizkuntza=es|data=2011-12-05|url=https://www.periodistadigital.com/cultura/religion/vaticano/20111205/vaticano-ingresa-organizacion-internacional-migraciones-noticia-689401716708/|aldizkaria=Periodista Digital|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Turistak Mugitzeko garraioak === Nahiz eta Vatikano hiria txikia izan bertatik mugitzeko Erromako bus zerbitzua eta Erromako tren eta metro serbitzuak daude hirira iristea errazteko. Horretarako gida ona izan daiteke linkatutako dauden hainbat mapak: ===== Bus lineak eta geltokiak Vatikano inguruan: ===== Mapa honetan ikusi dezakegu, Erromako bus agentziak eskeintzen dituzten busak, bai Vatikano hirian sartzeko baita bere inguruetan mugitzeko. Bi agentziek kudeatzen dituzte bus zerbitzuak, [https://www.atac.roma.it ATAC] eta [https://www.romatpl.it Roma TPL]. Mapan Agertzen diren geltoki nagusiak hauek dira.[[Fitxategi:Vatikanoko Bus lineak.pdf|erdian|frameless|464x464px]] ==== Metro Lineak eta Metro geltokiak Vatikano hiriaren inguruan ==== Mapa honetan metro linea ezberdinak eta haien geltokiak ikusi ditzakeguz. Erromako tren zerbitzuak eta metroak hainbat webgunetik eskuratu daitezkez; [https://www.italotreno.com/en/trenes-italianos-de-alta-velocidad?utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_id=20646620837&utm_term=visitar+italia+en+tren&gad_source=1&gbraid=0AAAAAqwSmINTdb6iElMK-JioczaDos8JC&gclid=CjwKCAiA34S7BhAtEiwACZzv4VEF__rLS5hy0fK573QOuZX3qRtCmlcTIYa3A7kadFuPhfdkaMEwphoCMuoQAvD_BwE&gclsrc=aw.ds TrenItalia] eta Erromako metro zerbitzuak [https://www.metropolitanadiroma.it Metropolitana Di Roma]. Inguruan dauden lineak hauek dira ('''1000m radio batean):''' * '''Cintura Nord(Valle-Aurelia-vigna)''' * '''Ferrovia Italia-Cittá del Vaticano''' * '''Metro A linea''' * '''Metro C linea''' * '''Ottaviano''' * '''Roma-Capramica-Viterbo''' * '''Risorgimento/S.Pietro''' * '''Termini-Vaticano-Aurelio (TVA''' [[Fitxategi:Vatikano tren lineak eta geltokiak.pdf|erdian|frameless|486x486px]] == Bitxikeriak == * '''Munduko herrialderik txikiena''' 0,44 kilometro koadroko azalerarekin eta '''825 pertsonako''' populazioarekin, Vatikanoa munduko herrialderik txikiena da. Ordubete batean oinez bete daitekeen distantzia bat da hain zuzen ere. Interesgarria da baita, [[Erroma]] hiriaren barruan dagoela. * '''Ez dago kartzelarik Vatikano Hirian.''' Vatikanoko Hiria da, ziurrenik, presondegirik ez duen munduko nazio bakarra. Herrialdeak ziega batzuk ditu atxilotze prebentiborako, baina kartzelara kondenatu eta zigortutakoek Italiako kartzeletan betetzen dute zigorra, [[Letrango Tratatua|Letrango Itunaren]] arabera. Kartzelatzearen kostuak Vatikanoko gobernuak estaltzen ditu. * '''Kriminalitate-tasarik altuena.''' Vatikanoak 1.000 egoiliar ofizial baino gutxiago ditu eta, hala ere, munduko herrialde guztietako kriminalitate-indize handiena du. Hori ez da beste herrialde batzuek baino delitu gehiago dituelako, baizik eta [[per capita|"per capita"]] delitu gehiago dituelako. Delitu horiek inguruetatik igarotzen diren milioika [[Turismo|turistek]] egin ohi dituzte, eta ohikoenak dendetako lapurreta eta diru-zorroa dira. Hori dela eta, [https://www.museivaticani.va/content/museivaticani/es.html Vatikanoko turismoaren webgune ofizialak] uneoro erne egoteko eskatzen die bisitariei. * '''Vatikanoa, ardoaren hiriburua.''' Esaten da Vatikanoko biztanleek munduko beste edozein lekutan baino [[Per capita|"per capita]] "ardo gehiago kontsumitzen dutela. Vatikanoko batez besteko biztanleak urtean 74 litro ardo kontsumitzen ditu, hau da, ardoaren hiriburutzat hartzen diren herrialdeen kontsumoaren bikoitza, Frantzia eta Italia kasu honetan. * '''Aita Santua zaindari suitzarrek babesten dute'''. '''135 soldadu suitzar''', [[Goardia Suitzar|Goardia Suitzar Pontifizea]] izenaz ezagunak, arduratzen dira [[Aita santu|Aita Santua]] babesteaz. 1506an kontratatu zituen lehen aldiz [[Julio II.a|Julio II.a Aita Santuak]], Elizaren etsaien aurkako babes pertsonala behar zuela aldarrikatuz. [[Suitzako Guardia]] erraz antzeman daiteke marradun uniforme deigarri eta koloretsuagatik eramateagatik, eta ezin da edonor izan guardiaren parte: gizonezkoak izan behar dira, 19 eta 30 urte artekoa eta 1,70 metro baino gehiagoko altuera izan behar dute. Gainera, [[Kristau|kristaua i]]<nowiki/>zan behar da eta oinarrizko prestakuntza militarra osatu behar da. * '''Vatikano Hirian ez dago herritartasun iraunkorrik.''' Vatikanoak ez du [[Ospitale|ospitalerik]], ezta erditze-gelarik ere. Ondorioz, inor ezin da jaio Vatikanoko herritar bezala. Herritarrak [[Egoitza Santuaren]] zerbitzuko lanpostu jakin batean lan egiteko izendapenagatik ematen dira. Hori ezkontideei, gurasoei eta elkarrekin bizi diren beste senide batzuei zabaltzen zaie, baina, izendapena amaitzen denean,ez dira jada hiritarrak. * '''Latinez argibideak dituen kutxazain automatiko bat dago.''' [[Italiera]] da Vatikanoko [[Hizkuntza ofizial|hizkuntza ofiziala]] eta gai ofizial guztietarako erabiltzen da. [[Italiera]] ere hizkuntza frankoa da, denek elkar ulertzeko erabiltzen dutena, baina [[Egoitza Santua|Egoitza Santuak]] [[Latina (Italia)|latina]] erabiltzen du [[hizkuntza ofizial]] gisa. [[Vatikano Hiria|Vatikanoak]] ere latinaren de zaindaritzat du bere eginkizun bezala. Horregatik, ez zaitzala harritu [[Vatikanoko Bankua|Vatikanoko Bankuko]] kutxazain automatikoak argibideak latinez emateak. * '''Munduko trenbiderik laburrena'''. Vatikanoan ere munduko trenbiderik laburrena dago. '''300 metroko''' bi bide eta geltoki bat ditu: [[Vatikano Hiria|Citta Vaticano]]. Trenbidea eta geltokia [[Pio XI.a]] Aita Santuaren aitasantutzan eraiki ziren. Salgaiak garraiatzeko bakarrik erabiltzen da, eta ez dago bertatik zirkulatzen duten bidaiarien tren erregularrik. * '''Teleskopio bat du Arizonan, Estatu Batuetan'''. 1981ean, Vatikanoak azken belaunaldiko [[teleskopio]] bat erosi zuen, munduko handienetakoa: Teknologia Aurreratuko [[Teleskopio Vatikanoa]]. [[Graham mendia|Graham mendiaren]] tontorrean dago, Arizonako hego-ekialdean, eta Vatikanoak astronomia ikerketak egiteko erabiltzen da. * '''Gizateriaren Ondarea.'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://whc.unesco.org/es/list/286|aldizkaria=whc.unesco.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Vatikanoa [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatu zuten munduko herrialde bakarra bihurtu zen [[1984ko Gizateriaren Ondare|1984an zerrendan sartu]] zutenean. Zerrendan [[Vatikano Hiria|Vatikanoko hiria]] eta [[Erroma|Erromako]] lurraldez kanpoko ondasunak daude: [[San Petri basilika|San Petri Basilika]] eta [[Santa Maria Nagusia]]. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 datos de la Ciudad del Vaticano que no conocías|hizkuntza=es|url=https://www.thevaticantickets.com/es/vatican-city-facts/|aldizkaria=www.thevaticantickets.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Vatikano Hiriko kultura]] 16xvy0it194599fxmlr3weu7z9recep 0 1217298 10003027 10001203 2024-12-18T09:48:52Z 88.13.93.118 Iturri bat gehitu 10003027 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Torrebillela dorrea''' [[Mungia|Mungian]] kokatzen den XIV. mende amaierako harrizko dorretxea da, udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. == Historia == 1376an, Uribeko merindadeko laborariek [[hiribildu]] batzuk sortzeko eskatu zioten [[Bizkaiko Jaurerria|Bizkaiko jaunari]]. Leku seguru eta harresituak eraiki nahi izan zituzten, bandokideen [[Leinu-gerrak|leinu bortitzen gehiegikerietatik]] babesteko. Jaunak onartu egin zuen eskaera, eta [[Larrabetzu]], [[Errigoiti]] eta [[Mungia|Mungiako]] hiribilduak sortu zituen, zeinetara nekazari ugari hurbildu zen<ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=jonpemo|izenburua=Piedras con historia: Torrebillela|hizkuntza=es|data=2013-06-20|url=https://mungiahistorianzehar.wordpress.com/2013/06/20/piedras-con-historia-torrebillela/|aldizkaria=MUNGIA HISTORIAN ZEHAR|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. Mungiaren kasuan, familia garrantzitsu bat, [[Billela|billelatarrak]], berehala hasi ziren harresi barruan bizitzen. Bere izeneko auzotik sortua, ziurrenik, hirigunetik kilometro pare batera, bertan bizi ziren 1390ean. Villelatarrek beren etxea altxatzeko aukeratu zuten [[Orube|orubea]] hiriko onenetakoa zen: [[Bilbo|Bilbotik]] zetorren galtzada sartzen zen ataria menderatzen zuen lursail handi bat;bi aldetatik ibaiaren ibilguak babesten zuen (lubaki natural bat bezala), eta hiribilduko gainerako eraikinetatik pixka bat aldenduta zegoenez, horrek defentsa erraza ahalbidetzen zuen<ref name=":1" />. Ez dakigu zein unetan eraiki zen Torrebillela<ref>paneles_2_mungia.pdf</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ruta Medieval|hizkuntza=es|url=https://mapas.uribe.eu/es/ruta-medieval/resource/r/torrebillela|aldizkaria=Turismo Uribe|sartze-data=2024-12-18}}</ref>, baina suposatu daiteke XIV. mendearen amaieran sortu zela, billelatar [[Leinu|leinua]] igo zen garaian<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-13}}</ref>. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] jatorritik abiatuta, gaur egunera arte iraun du, aldaketa ugarirekin bada ere. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref name=":0" />. Agian garai hartan dorretxea ez zen erabat [[Harri|harrizkoa]] izango, 1511-1514 urteko dokumentuek Villelatarren kadalsoa bezala aipatzen baitute; orduko [[Bizkaia|Bizkaian]] nagusiki [[Zur|zurez]] edo [[Egur|egurrez]] eraikitako eraikinei aplikatu zaien izendapena dirudiena<ref name=":2" />. Oka ibaietik gertu dagoen dorretxea, 1852.urtean era erradikalean eraldatua izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torre de Villela - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/torre-de-villela/ar-142569/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-12-16}}</ref>.1960ko hamarkadan, abandonu garai baten ostean, eraikina hondamendi egoeran zegoen. Orduan, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiak]] erosi zuen, [[Mungiako Udala|Mungiako Udalari]] utzita, kultur etxe bihurtzeko. Bere zaharberritzeak kanpoaldea errespetatu zuen, XIX. mendeko esku-hartzearen ondorioz, baina, logikoki, barrualde osoa berregin behar izan zen. Gaur egun, Torrebillela Mungiako liburutegi gisa erabiltzen da<ref name=":1" />. == Arkitektura == Eraikinak aldaketa asko jasan ditu historian barrena, garrantzitsuena gaur eguneko itxura ematen dion XIX. mendeko obra izanda: eraikin erantsi batzuk kendu ziren, barrukoa berritu zen, bi altueratik hirura pasatu zen, dorrean hutsune berriak ireki ziren eta [[Biltegi|biltegia]] berregin zen<ref name=":2" />. Nabaria da dorrea hainbat fasetan eraiki zela, baina lehenengoko faseak behintzat denboran oso hurbil eginak izan behar ziren. Aurreko fatxadan, eraikinaren sarrera nagusia izango zenaren arrastoak ikus daitezke, agian harrizko kanpoko eskailera batez hornitua. Eskuinean, beste [[bao]] baten ate-zangoa ikus daiteke. [[Bao]] hori dinteldua da eta itxura modernoagoa du. Beste puntu batzuetan, askoz ere aldatuago dauden beste bao batzuen aztarnak ikusten dira<ref name=":2" />. Bizitegi-pisuak, jatorrian, etxearen altuera osoaren ia erdia hartzen zuen. Horrek zaildu egiten zuen goiko aldea argiztatzea eta aireztatzea, eta, horregatik, leiho txiki zorrotz batzuk ireki zituzten han, gaur egun bigarren solairuko goiko aldeari dagozkionak<ref name=":2" />. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Bizkaiko dorretxeak]] [[Kategoria:Mungiako eraikinak]] [[Kategoria:XIV. mendean amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Bizkaiko liburutegiak]] mefpq7ywttm0itkal52lae9xa433tz4 0 1217421 10002613 10001195 2024-12-17T17:31:44Z Iñazio Irizar 69454 10002613 wikitext text/x-wiki {{Pertsonaia infotaula | izena = Antonino Ibarrondo | jaiodata = {{data|1914|6|12}} | hildata = {{data|1985|7|19}} | herrialdea = Oñati | gaitasuna = banda zuzendari, musika-maisu eta konpositorea | hillekua = Oñati{{data|1985|7|19|71}} | seme-alabak = Lau | jaiolekua = Oñati{{data|1914|6|12}} | lanbidea = banda zuzendari, musika-maisu eta konpositorea }} '''Antonino Ibarrondo Oleaga''' ([[Oñati]], 1914ko ekainaren 12a - 1985eko uztailaren 29a ) banda zuzendari, musika-maisu eta [[konpositore]]<nowiki/>a izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, Jose Antonio; Ugarte, Xabier|urtea=2014|izenburua=Antonio Ibarrondo Oleaga (1914-1985). Biografia|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=70-99|ISBN=L.G. SS- 1340-2014}}</ref> == Biografia == Lehenengo musika ikasketak etxean egin zituen aita Felixekin, garai gartan Oñatiko bandako zuzendaria zena. Ondoren Candaudap organo jolearekin jarraitu zuen. Ikasketa ofizialak egitera [[Bilbo]]<nowiki/>ra joan zen, bertan Jose Franco Bizkaiko Kontserbatorioko fundatzailearekin jarraitzeko. [[Solfeo|Solfeoa]], [[Konposizio (argipena)|konposizioa]] eta [[Harmonia (musika)|harmonia]] musikalaz gain, [[Klarinete|klarinetea]], [[Piano|pianoa]] eta [[tuba]] ikasi zituen. Bere ibilbide profesionala Oñatiko Udal Bandan hasi zuen 1940an zuzendari izendatu zutenean, eta ordutik gazteei solfeo-klaseak ematen zizkien. Horrela jarraitu zuen 1970ean banda desagertu zen arte.<ref>{{erreferentzia|abizena=Gonzalez, Marian|urtea=2014|izenburua=Antonino Ibarrondo y los bailables de los 70, protagonistas del recital de la Banda»|argitaletxea=Diario Vasco|hizkuntza=Es|url=https://www.diariovasco.com/v/20140322/alto-deba/antonino-ibarrondo-bailables-protagonistas-20140322.html}}</ref> Gipuzkoa osoan hiru banda zuzendari titulun zeuden, Gonzalez Bastida, Fco. Eskudero eta Ibarrondo''',''' eta honek [[Sestao]]<nowiki/>ko Bandako zuzendari postua lortu zuen. 1980an berriz, Bilboko Bandaren zuzendari izatera pasatu zen, 1984an 70 urterekin jubilatu arte.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte Aiastui, Xabier|urtea=2014|izenburua=Ibarrondo Oleaga, Antonino|argitaletxea=Auñamendi Eusko Entziklopedia – Eusko Ikaskuntza.}}</ref> Konpositore emankorra, [[partitura]] propioak eta bandarako transkribatu zituen piezak 300dik gora izan ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ibargutxi, Felix|urtea=2014|izenburua=Antonino Ibarrondo banda-zuzendariaren biografia argitaratu da, ehun urteak direla-eta|argitaletxea=DiarioVasco.com|url=https://www.diariovasco.com/culturas/201411/06/antonino-ibarrondo-banda-zuzendariaren-20141106135722.html}}</ref> Eta hainbat genero landu zituen, hala nola, [[kontzertu]]<nowiki/>rako obrak, [[txistu]]<nowiki/>rako, ahots eta [[piano]]<nowiki/>rako kalerakoak, Oñatiri eskainiak, bandarako bilduma, [[dantza]]<nowiki/>tzekoak, [[Oñatiko Corpusak|Oñatiko Corpus]]<nowiki/>eko prozesiorako, [[danborrada]]<nowiki/>rako, eta bandarako instrumentazioak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, Jose Antonio; Ugarte, Xabier|urtea=2014|izenburua=Antonio Ibarrondo Oleaga (1914-1985). Biografia|argitaletxea=L.G. SS- 1340-2014|orrialdeak=131-138|ISBN=L.G. SS- 1340-2014}}</ref> 1992an omenaldia egin zion Gipuzkoako Banden Federazioak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elordi, Ane|izenburua=Antonino Ibarrondo gogoan|argitaletxea=Goiena.eus,|url=https://goiena.eus/oinati/1402040707728-antonino-ibarrondo-gogoan}}</ref> Bestalde Ibarrondoren bi semeak aitaren ildo beretik jarraitu zuten. Horrela, [[Félix Ibarrondo Ugarte|Felix Ibarrondo]] musika garaikideko musikagile saritua da, eta Iñaxio Oñatiko Udal Bandaren zuzendaria izan zen, eta Parrokiako koruko zuzendaria, [[Organo (musika)|organo]] jolea eta konpositorea da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, Jose Antonio; Ugarte, Xabier|urtea=2014|izenburua=Antonio Ibarrondo Oleaga (1914-1985). Biografia|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=110-117|ISBN=L.G. SS- 1340-2014}}</ref> == Estreinatutako lanak == '''A- [[Kontzertu]]<nowiki/>rako obrak''': guztira 26 pieza, ezagunenak honakoak izanik “Corpusetako arku dantzak”, “Gorbeiako doinuak”, “Arantza artean”,”Txanton enea”, “Kuku soinua” eta “Oñatiko doinuak”. '''B- [[Kale]]<nowiki/>rako obrak''': guztira 64 pieza, honela banatuta: * [[Kalejira|Kalejirak]] 6, ezagunenak: “Bilbotia”, “Sestaori”, “Atzeko Kale” eta Rotxapea” * [[Martxa (musika)|Martxak]] 28, ezagunenak: “Buetraitz”, “Ospearen zerumugak”, “Lau pilotariak”, “Mendizorrotz”, “zeru urdinaren azpian”, “Erraz erraz” eta “Udana” * [[Pasodoble|Pasodobleak]] 8, ezagunenak: “Goizean goiz”, “Ta zertarako”, “Leialtasun loturak” “Frenetiko” eta “Matxuelen elkartea” * [[Arin-arin|Arin-arinak]], hiru:”Ume handia”, “Nik eztakit” eta “Gero”    * [[Fandango|Fandangoak]], hiru: “Bere aldian”, “Gure artzaia” eta “Etorri” * [[Zortziko|Zortzikoak]], hiru: “Izar ederra”, “Oñati” eta “Beti maite” * [[Ereserki|Ereserkiak]], lau: “Donostiako [[Erreala]] Futbol Taldeari”, “Oñatiko Aloña Mendi Futbol Taldeari”(2),  eta “Mariaren Zerbitzarien Kongregazioko fundatzaileari” * [[Diana|Dianak]], bost: “Lis lorea”, “Eguzkiaren argia”, “Goiz alaia”, “Sendotasuna” eta “Dianaren sarrera” * [[Biribilketa|Biribilketak]], bi: “Beti entzuten” eta “Bere bidean” * Abesti herrikoiak, bi: “Sestaori” eta “Ai, ai de mi” '''C- Oñatiri eskainiak bilduma''', hamar: “Oñati” zortzikoa, “Aloña Mendi” himnoa, “Gazteak esnatu” balsa, “Udana-Zubillaga” kalejira, “Aloñako itzalean” martxa, “Olaitturriko errekatxoan” abestia, “Mirentxu” jota, “Irrintzi” kalejira, “Maiatzeko arratsalde batean” habanera, “Oñatiko neskatxak” abestia. '''D- Bandarako eginak''' “Arin arin” eta Fandangoen” bilduma, 20, ezagunenak:”Anboto eta Uribarri” arin arinak; “Olabarrieta” eta “Zubillaga” fandangoak '''E- [[Euskal dantzak]]''', 20, 1933ekoak: estreinatugabeak. '''F- Dantzarakoak''', 10, ezagunenak: “Korrontea jarraituz” “Poza gauean”, “Izar polita” eta “Arratsalde zoriontsuak” '''F- Corpuseko prozesiorak'''o, 11, ezagunenak: “Birjina miragarriari”, “Corpus eguna Oñatin”, “Misioen alborada” eta “Damu dut jauna”. '''G- Oñatiko danborradarako''', 7, ezagunenak: “Udana-Zubillaga”, “Gazteak esnatu” “Mirentxu” '''H- Bandarako instrumentazioak''', 49: [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozart]], [[Ludwig van Beethoven|Beethoven]], [[Joseph Haydn|Haydn]], [[Jean Sibelius]], [[Gioachino Rossini|Rossini]], [[Carl Maria von Weber]], Joseph Mohr, [[Johann Sebastian Bach|Bach]], [[Eduardo Gorosarri]], Urkijo, Jose Berr, Klose, [[Franz Schubert|Schubert]] eta Jose Egañaren partiturak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, Jose Antonio; Ugarte, Xabier|urtea=2014|izenburua=Antonio Ibarrondo Oleaga (1914-1985). Biografia|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=131-138|ISBN=L.G. SS- 1340-2014}}</ref> == Ikus gainera == [[Oñati]]. Oñatiar ezagunen zerrenda == Erreferentziak == 68mykcqjvy79377sjfj2mal5doduyed 104 1217468 10003234 10000990 2024-12-18T11:02:39Z Koldo Biguri 7388 /* Garraio-lotunea */ 10003234 wikitext text/x-wiki {{Banner|Vitoria - Panorámica 03.jpg}} [[Fitxategi:Olárizu - Llanada Alavesa -BT- 01.jpg|460px|thumb|Arabako Lautada Olarizu menditik]] '''Arabako Lautada''' {{Txp|Araba|Araban}} dagoen eskualde geografiko eta natural bat da. Bertan dago {{Txp|Gasteiz}}, {{Txp|Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoko}}(EAEko) hiriburua. Lautada {{Txp|Trebiñu|Trebiñutik}} {{Txp|Nafarroa Garaia|Nafarroako}} eta {{Txp|Gipuzkoa|Gipuzkoako}} mugetaraino iristen da. Administrazioari dagokionez, lautada bi azpieskualdetan banatzen da: ekialdeko eremua Arabako Lautadako kuadrilla da eta mendebaldekoa, berriz, Gasteizko kuadrilla. ==Geografia eta klima== Arabako eremurik lauena da, eta oso zabala gainera. Lautada mendiz inguratuta dago: iparraldean {{Txp|Elgeako mendilerroa|Elgea}}, {{Txp|Urkilla}} eta {{Txp|Altzania (mendilerroa)|Altzania}} mendilerroak dauzka eta, hegoaldean, {{Txp|Entzia mendilerroa|Entzia}} eta {{Txp|Iturrietako mendilerroa|Iturrieta}} mendilerroak. Lautadaren altuera 500-600 m ingurukoa da. Hainbat ibaik zeharkatzen dute eskualdea, aipagarriena, {{Txp|Zadorra}}. Ibai hori oso garrantzitsua da bai nekazaritzarako, bai ohiko bizitzarako bertako ura erabiltzen delako. Lautadako klima {{Txp|Klima ozeaniko|atlantiko}} edo ozeanikoa da oinarrian, baina ukitu {{Txp|Klima kontinental|kontinental}} batzuk ditu. Hortaz, neguak hotzak izaten dira eta udak epelak, eta urte osoan {{Txp|prezipitazio}} ertainak botatzen ditu. ==Ekonomia== Arabako Lautada bertako {{Txp|nekazaritza}}-gune garrantzitsuenetako bat da, batez ere garia, garagarra eta beste zereal batzuk lantzeagatik ezaguna. Patatak, lekaleak eta beste barazki batzuk ere hazten dira. Nekazaritzaz gain, {{Txp|abeltzaintza}} ere nabarmena da: behiak, ardiak eta txerriak hazten dira. {{Txp|Industria}} eta {{Txp|Hirugarren sektorea|zerbitzuen sektorea}} ere nahiko garatuta daude, bereziki Gasteiz inguruan. Hauek dira industria-sektore garrantzitsuenak: * Autogintza: Michelin eta Mercedes Benz fabrikak dira ezagunenak. * Metalgintza eta burdingintza. * {{Txp|Energia berriztagarri|Energia berriztagarriak}}. * Puntako {{Txp|teknologia}} eta ikerketa-zentroak: sektore honetan bioteknologiaren eta beste esparru batzuen berrikuntza eta garapena sustatzen da. * {{Txp|Erregai fosil|Energia fosilak}}. * Elektronika. Horrez gain, Gasteiz garrantzi handikoa da administrazioari dagokionez, bertan daudelako {{Txp|Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako}} erakunde nagusiak, esate baterako, {{Txp|Eusko Legebiltzarra}} eta Lehendakariaren egoitza. Horregatik, hiria Erkidegoko administrazioaren erdigunea da, bertan hartzen dira Erkidego osoari eragiten dioten erabaki politiko eta administratiboak. Era berean, hezkuntzari begiratzen badiogu, hiria garrantzi handikoa da, bertan unibertsitate eta ikerketa-zentro ezagunak daudelako, adibidez, {{Txp|Euskal Herriko Unibertsitatea}} (EHU) eta Arabako Teknologia Parkea. Bi horiek eta administrazio publikoek buruz buruz jarduten dute berrikuntzaren eta garapenaren bila. ==Garraio-lotunea== Arabako Lautada EAEko eta {{Txp|Iberiar penintsula|Iberiar penintsulako}} iparraldearen arteko garraio-lotune oso garrantzitsu bat da, hainbat arrazoirengatik: * Hainbat garraio-bide garrantzitsu elkartzen dira bertan eta, hortaz, Iberiar penintsulako hegoaldea eta iparraldea lotzen ditu, baita mendebaldea eta ekialdea ere. * Estatuarteko mugetatik gertu dago: {{Txp|Frantzia|Frantziako}} mugatik gertu dagoenez eta erraza denenez Lautadatik EAEko portu handienetara iristea ({{Txp|Bilbo}} eta {{Txp|Pasaia}}), oso abiapuntu ona da estatuarteko merkataritzarako. * Errepide-sarea: hainbat autobidek eta errepide nagusik zeharkatzen dute Lautada, nabarmenenak AP-1a (Iparraldeko Autobidea), A-1a (Iparraldeko Autobia) eta AP-68 (Eusko-Aragoiar Autobidea edo Ebroko Autobidea) dira. Bide horiei esker, jendea zein salerosgaiak azkar eta modu eraginkorrean garraiatu daitezke. Errepide horiek Arabako Lautada {{Txp|Espainia}} hiri garrantzitsuekin lotzen dute, {{Txp|Madril|Madrilekin}} adibidez, eta, Frantziako mugara iritsitakoan, {{Txp|Europa|Europako}} hiri garrantzitsuekin ere. * {{Txp|Abiadura handiko trenbide|Abiadura Handiko Trena}}: Gasteiz abiadura handiko trenen (AHT) sarearen parte da, eta, horri esker, garraio-lotune are garrantzitsuago izango da Espainiako eta Europako hiriak lotzerako orduan. * Gasteizko Aireportua, {{Txp|Gasteiz-Foronda aireportua|Forondako Aireportua}} izenez ere ezaguna, Espainiako merkataritza-aireportu garrantzitsuenetako bat da. Dena dela, badaude jendearentzako hegaldiak ere. Aireportu salerosgai asko mugitzeko gai denez, funtsezko elementua da eskualdeko logistika-azpiegituran. ==Irudi batzuk== <center><gallery widths="200px" heights="200px" perrow="3"> Fitxategi:Paisaje Vitoria Otazu 01.jpg|Lautada Gasteiz ondoan. Fitxategi:Trespondeko eliza, zubia eta Zadorra ibaia (Iruña Oka, Araba).jpg|Tresponde herria eta Zadorra ibaia, Arabako Lautadan. Fitxategi:Asteguieta - Vista del Aeropuerto de Foronda.jpg|Forondako aireportua. </gallery></center> [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Geografia]] [[Kategoria:Txikipedia:Euskal Herria]] [[Kategoria:Txikipedia:Araba]] 965150jp0g9x3w3zehd0vmocfdw38iy 0 1217470 10002523 10002201 2024-12-17T15:06:29Z Unai.diaz8 106351 10002523 wikitext text/x-wiki {{Itzulpen automatiko txarra}}{{Eraikin infotaula}} '''Dongola''' ([[Arabiera|arabieraz]]: دنقلا, Dunqulā), '''Urdu''' edo '''Dongola Berria''' izenez ere ezaguna, [[Iparraldea (Sudan)|Sudango Iparraldeko]] Estatuko hiriburua da, [[Nilo|Niloren]] ertzean kokatuta. Ez da nahastu behar [[Dongola Zaharra|Dongola Zaharrarekin]], egun hutsik dagoen Erdi Aroko hiria, 80 km gorago eta kontrako ertzean kokatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=World History Encyclopedia|hizkuntza=en|data=2024-11-14|url=https://en.wikipedia.org/wiki/World_History_Encyclopedia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> = Etimologia = Dongola hitza [[Nubia|nubiar]] "Doñqal" terminotik dator, eta adreilu gorri esan nahi du,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=معنى كلمة دنقلا|hizkuntza=ar|url=https://maraga.ahlamontada.com/t1127-topic|aldizkaria=maraga.ahlamontada.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> eraikin gehienak adreiluz eginda zeudelako, eta horrek Nubia zaharreko industria handienetako bat sortu zuen. Hitza modu modernoagoan erabilita, baluarte sendo eta gogor bat deskribatzeko erabiltzen da, eta, hori dela eta, Dongola sarritan "Nilo ibaiaren gaztelu handi baten Egoiliarra" deitzen zaio. = History = Erdi aroan, eskualdea [[Makuria]] erresuma kristauak kontrolatu zuen, eta XIV. mendearen erdialdera arte, bere hiriburua [[Dongola Zahar|Dongola Zaharrean]] zegoen, hegoalderago. Ondoren, Dongola Zaharra erresuma txikiago baten hiriburu bihurtu zen, eta XVI. mendean Sultanatu I[[Sennarko Sultanerria|slamiko Funj-en]] parte izan zen, eskualdea XVIII.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=قبيلة الدناقلة|hizkuntza=ar|url=https://maraga.ahlamontada.com/t216-topic|aldizkaria=maraga.ahlamontada.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> mendearen amaiera arte gobernatuz. 1820ko hamarkadarako, hiria ia erabat abandonatuta zegoen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dongola|hizkuntza=en|data=2024-10-23|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Dongola#cite_note-5|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> 1812an, [[Mameluko|mamelukoak]] Dongola eskualdera iritsi ziren, [[Muhammad Ali Pashak]] Egiptotik kanporatu ondoren, estatu txiki bat ezarriz. Hiriburutzat Maragha herri txikia aukeratu zuten, eta hiriak hazkunde handia izan zuen, Dongola Urdu edo Dongola Berria izenarekin ezaguna bihurtuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Emanuel|abizena=Beška|izenburua=SWAN SONG IN THE NILE VALLEY: THE MAMLUK STATELET IN DONGOLA (1812 – 1820)|data=2020-01-01|url=https://www.academia.edu/44611947/SWAN_SONG_IN_THE_NILE_VALLEY_THE_MAMLUK_STATELET_IN_DONGOLA_1812_1820_|aldizkaria=Asian and African Studies|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1820an, Muhammad Ali Pashak Sudan inbaditu zuen, eta mamelukoek, 300 gizonezko baino ez zituztela, hiria utzi eta hegoaldera ihes egin zuten. Egiptoarrek Dongola probintziako hiriburu bihurtu zuten, eta halaxe jarraitu zuen 1880ko hamarkadako [[Mahditar Gerra|Mahdi]] gerra piztu arte. 1884-1885 urteetako [[Niloko espedizioa]], [[Khartum|Jartumen]] Gordon erreskatatzeko burutu zena, eremu horretatik igaro zen. Erregimentuek elkarren aurka [[Arraunketa|arraunean]] lehiatzea erabaki zuten ibaian gora, eta horrek [[Dongola estropada|dongola estropade]]<nowiki/>n ingeles lehiaketa sortzea ekarri zuen. Dongola [[Horatio Herbert Kitchener|Kitchener]] jeneralaren garaipenaren eszenatokia izan zen 1896an, bertako [[mahdi]] musulmanen tribuen aurka. Ondoren, tokia anglo-egiptoar armadaren base bihurtu zuten, armen, ekipamenduaren eta baliabideen bilketa eta biltegiratze helburuarekin. Dongola kanpaina txostenak Britainiara bidaltzeko gune nagusietako bat izan zen, eta lehen ingelesezko prentsa-oharra ''Dongola Star'' izenarekin argitaratu zen, Sudango armada anglo-egiptoarraren berri emanez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=محلية دنقلا في السودان|hizkuntza=ar|data=2019-06-26|url=https://read.opensooq.com/%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%8A%D8%A9-%D8%AF%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%86/|aldizkaria=اقرأ - السوق المفتوح|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Kitchener-en indarrak ankerkeriaz ezagunak ziren, 1898ko [[Omdurman guduan]] 15.000 mahdi soldadu baino gehiago hil baitzituzten, eta ondoren zaurituak ere hil zituzten, guztira 50.000 hildako baino gehiago utziz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sudanese honour warriors who fell fighting British - Sudan Tribune: Plural news and views on Sudan|hizkuntza=en|url=https://www.sudantribune.com/spip.php?article11447|aldizkaria=www.sudantribune.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Dongola Road eta Dongola Avenue, [[Bristol|Bristolen]], [[Bishnupur barrutia|Bishopston]] auzoan, izen hori jarri zitzaien gertaera honen omenez, baita Dongola Road-i ere, [[Tottenham|Tottenhamen]], [[North London|Londreseko iparraldean]], Kitchener Road ondoan dagoenari. Dongola Road bat ere badago Jersey-n (Kanaldar Uharteak). Plaistow-n, Londreseko ekialdean, beste Dongola Road bat dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dongola Road|hizkuntza=en|url=https://www.south-ayrshire.gov.uk/article/26634/Dongola-Road#:~:text=It%20was%20captured%20in%201896%20by%20British%20and,to%20give%20this%20name%20to%20the%20new%20street.|aldizkaria=South Ayrshire Council|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Ayr-en, Eskozian, Dongola Road bat ere badago. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], [[Dongola (Illinois)|Dongola, Illinois]], 1850eko hamarkadan sortu zen, eta Dongola izena jarri zioten haren omenez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dongola, IL Map & Directions - MapQuest|hizkuntza=en|url=https://www.mapquest.com/us/illinois/dongola-il-282023206|aldizkaria=www.mapquest.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Gainera, Dongola Lane bat dago [[Shakopee (Minnesota)|Shakopee]]-n, [[Minnesota|Minnesotan]], eta Dongola Hwy bat Conway-n, [[Hego Carolina|Hego Carolinan]]. == Biztanleria == Dongolawiak [[Saharaz hegoaldeko Afrika|Afrika sub-saharreko]] lehenengo [[Nubia|nubiar]] indigena biztanleetatik datoz,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=قبيلة الدناقلة|hizkuntza=ar|url=https://maraga.ahlamontada.com/t216-topic|aldizkaria=maraga.ahlamontada.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> eta askok harrotasunez aldarrikatzen dute beren jatorri gehienbat nahastu gabea. Nahiz eta beti kritikei aurre egin behar izan, honek [[Nilo-saharar hizkuntzak|nilo-saharar]] dongolawi [[Nubian hizkuntza|nubiar hizkuntza]] (batzuetan mespretxuz Rotana deitua) gordetzen lagundu zuen; hala ere, kultural lehentasunak poliki-poliki aldatzen ari dira. == Transport == Dongola [[Kairo-Hegoafrika Errepidea|Kairo-Hegoafrika Errepidearen]] ibilbidean kokatuta dago, Afrikako kontinentea zeharkatzen duen lurreko bide garrantzitsu batean. Errepide bidezko garraioa, autobusen eta minibusen bitartez, Sudaneko beste hiri batzuekin, Khartum barne, konektatzeko bitarteko nagusia da. Niloko ibaia, garraiorako historikoki garrantzitsua izan arren, gaur egun bidaiarientzat erabilera mugatua du. Dongolak ez du bere aireporturik, Khartumeko Nazioarteko Aireportua da eskualderako aireko sarbide nagusia. == Klima == Dongolak klima lehor eta beroa du ([[Köppen klima sailkapena]]: BWh), [[Saharako basamortua|Saharako basamortuan]] kokatuta baitago, munduko eremu bero, eguzkitsu eta lehorrenetako batean. Tenperaturak urte osoan beroak edo epelak dira. Urtarrila da hilabeterik freskoena, 17,6 °C-ko batez besteko tenperaturarekin eta 8,5 °C-ko batez besteko minimoarekin. Ekainean, batez besteko gehieneko tenperaturarik altuena izaten da, 43,4 °C, eta abuztuan, batez besteko minimo altuena, 25,2 °C. 2010eko ekainaren 22an, Dongolak 49,7 °C-ko tenperatura erregistratu zuen, Sudanen inoiz erregistratutako tenperaturarik altuena. Erregistratutako tenperaturarik baxuena -2,7 °C izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wunder Blog : Weather Underground|data=2010-11-24|url=https://web.archive.org/web/20101124020718/http://www.wunderground.com/blog/JeffMasters/comment.html?entrynum=1701|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Dongolak urtean 12,3 milimetroko prezipitazioa baino ez du jasotzen, bere kokapen lehorra dela eta. Iraila da hilabeterik hezeena, 7,7 milimetroko batez besteko euriarekin. Euria noizean behin egiten du, baina uda partean egiteko aukera gehiago dago. Sei hilabetetan ez du inolako prezipitaziorik izaten. Hezetasuna urte osoan baxua da, baina neguan altuagoa izaten da. Dongolak urtean 3813,8 eguzki-ordu jasotzen ditu, posible den eguzki-argiaren %87. Ekaina da eguzkitsuena eta iraila gutxien eguzkitsuena. == Erreferentziak == kdrnycge6m1t76irjs94lpw68m225ba 10002975 10002523 2024-12-18T09:02:10Z Unai.diaz8 106351 10002975 wikitext text/x-wiki {{Itzulpen automatiko txarra}}{{Eraikin infotaula}} '''Dongola''' ([[Arabiera|arabieraz]]: دنقلا, Dunqulā), '''Urdu''' edo '''Dongola Berria''' izenez ere ezaguna, [[Iparraldea (Sudan)|Sudango Iparraldeko]] Estatuko hiriburua da, [[Nilo|Niloren]] ertzean kokatuta. Ez da nahastu behar [[Dongola Zaharra|Dongola Zaharrarekin]], egun hutsik dagoen Erdi Aroko hiria, 80 km gorago eta kontrako ertzean kokatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=World History Encyclopedia|hizkuntza=en|data=2024-11-14|url=https://en.wikipedia.org/wiki/World_History_Encyclopedia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> = Etimologia = Dongola hitza [[Nubia|nubiar]] "Doñqal" terminotik dator, eta adreilu gorri esan nahi du,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=معنى كلمة دنقلا|hizkuntza=ar|url=https://maraga.ahlamontada.com/t1127-topic|aldizkaria=maraga.ahlamontada.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> eraikin gehienak adreiluz eginda zeudelako, eta horrek Nubia zaharreko industria handienetako bat sortu zuen. Hitza modu modernoagoan erabilita, baluarte sendo eta gogor bat deskribatzeko erabiltzen da, eta, hori dela eta, Dongola sarritan "Nilo ibaiaren gaztelu handi baten Egoiliarra" deitzen zaio. = History = Erdi aroan, eskualdea [[Makuria]] erresuma kristauak kontrolatu zuen, eta XIV. mendearen erdialdera arte, bere hiriburua [[Dongola Zahar|Dongola Zaharrean]] zegoen, hegoalderago. Ondoren, Dongola Zaharra erresuma txikiago baten hiriburu bihurtu zen, eta XVI. mendean Sultanatu I[[Sennarko Sultanerria|slamiko Funj-en]] parte izan zen, eskualdea XVIII.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=قبيلة الدناقلة|hizkuntza=ar|url=https://maraga.ahlamontada.com/t216-topic|aldizkaria=maraga.ahlamontada.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> mendearen amaiera arte gobernatuz. 1820ko hamarkadarako, hiria ia erabat abandonatuta zegoen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dongola|hizkuntza=en|data=2024-10-23|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Dongola#cite_note-5|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> 1812an, [[Mameluko|mamelukoak]] Dongola eskualdera iritsi ziren, [[Muhammad Ali Pashak]] Egiptotik kanporatu ondoren, estatu txiki bat ezarriz. Hiriburutzat Maragha herri txikia aukeratu zuten, eta hiriak hazkunde handia izan zuen, Dongola Urdu edo Dongola Berria izenarekin ezaguna bihurtuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Emanuel|abizena=Beška|izenburua=SWAN SONG IN THE NILE VALLEY: THE MAMLUK STATELET IN DONGOLA (1812 – 1820)|data=2020-01-01|url=https://www.academia.edu/44611947/SWAN_SONG_IN_THE_NILE_VALLEY_THE_MAMLUK_STATELET_IN_DONGOLA_1812_1820_|aldizkaria=Asian and African Studies|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1820an, Muhammad Ali Pashak Sudan inbaditu zuen, eta mamelukoek, 300 gizonezko baino ez zituztela, hiria utzi eta hegoaldera ihes egin zuten. Egiptoarrek Dongola probintziako hiriburu bihurtu zuten, eta halaxe jarraitu zuen 1880ko hamarkadako [[Mahditar Gerra|Mahdi]] gerra piztu arte. 1884-1885 urteetako [[Niloko espedizioa]], [[Khartum|Jartumen]] Gordon erreskatatzeko burutu zena, eremu horretatik igaro zen. Erregimentuek elkarren aurka [[Arraunketa|arraunean]] lehiatzea erabaki zuten ibaian gora, eta horrek [[Dongola estropada|dongola estropade]]<nowiki/>n ingeles lehiaketa sortzea ekarri zuen. Dongola [[Horatio Herbert Kitchener|Kitchener]] jeneralaren garaipenaren eszenatokia izan zen 1896an, bertako [[mahdi]] musulmanen tribuen aurka. Ondoren, tokia anglo-egiptoar armadaren base bihurtu zuten, armen, ekipamenduaren eta baliabideen bilketa eta biltegiratze helburuarekin. Dongola kanpaina txostenak Britainiara bidaltzeko gune nagusietako bat izan zen, eta lehen ingelesezko prentsa-oharra ''Dongola Star'' izenarekin argitaratu zen, Sudango armada anglo-egiptoarraren berri emanez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=محلية دنقلا في السودان|hizkuntza=ar|data=2019-06-26|url=https://read.opensooq.com/%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%8A%D8%A9-%D8%AF%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%86/|aldizkaria=اقرأ - السوق المفتوح|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Kitchener-en indarrak ankerkeriaz ezagunak ziren, 1898ko [[Omdurman guduan]] 15.000 mahdi soldadu baino gehiago hil baitzituzten, eta ondoren zaurituak ere hil zituzten, guztira 50.000 hildako baino gehiago utziz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sudanese honour warriors who fell fighting British - Sudan Tribune: Plural news and views on Sudan|hizkuntza=en|url=https://www.sudantribune.com/spip.php?article11447|aldizkaria=www.sudantribune.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Dongola Road eta Dongola Avenue, [[Bristol|Bristolen]], [[Bishnupur barrutia|Bishopston]] auzoan, izen hori jarri zitzaien gertaera honen omenez, baita Dongola Road-i ere, [[Tottenham|Tottenhamen]], [[North London|Londreseko iparraldean]], Kitchener Road ondoan dagoenari. Dongola Road bat ere badago Jersey-n (Kanaldar Uharteak). Plaistow-n, Londreseko ekialdean, beste Dongola Road bat dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dongola Road|hizkuntza=en|url=https://www.south-ayrshire.gov.uk/article/26634/Dongola-Road#:~:text=It%20was%20captured%20in%201896%20by%20British%20and,to%20give%20this%20name%20to%20the%20new%20street.|aldizkaria=South Ayrshire Council|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Ayr-en, Eskozian, Dongola Road bat ere badago. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], [[Dongola (Illinois)|Dongola, Illinois]], 1850eko hamarkadan sortu zen, eta Dongola izena jarri zioten haren omenez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dongola, IL Map & Directions - MapQuest|hizkuntza=en|url=https://www.mapquest.com/us/illinois/dongola-il-282023206|aldizkaria=www.mapquest.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Gainera, Dongola Lane bat dago [[Shakopee (Minnesota)|Shakopee]]-n, [[Minnesota|Minnesotan]], eta Dongola Hwy bat Conway-n, [[Hego Carolina|Hego Carolinan]]. == Biztanleria == Dongolawiak [[Saharaz hegoaldeko Afrika|Afrika sub-saharreko]] lehenengo [[Nubia|nubiar]] indigena biztanleetatik datoz,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=قبيلة الدناقلة|hizkuntza=ar|url=https://maraga.ahlamontada.com/t216-topic|aldizkaria=maraga.ahlamontada.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> eta askok harrotasunez aldarrikatzen dute beren jatorri gehienbat nahastu gabea. Nahiz eta beti kritikei aurre egin behar izan, honek [[Nilo-saharar hizkuntzak|nilo-saharar]] dongolawi [[Nubian hizkuntza|nubiar hizkuntza]] (batzuetan mespretxuz Rotana deitua) gordetzen lagundu zuen; hala ere, kultural lehentasunak poliki-poliki aldatzen ari dira. == Transport == Dongola [[Kairo-Hegoafrika Errepidea|Kairo-Hegoafrika Errepidearen]] ibilbidean kokatuta dago, Afrikako kontinentea zeharkatzen duen lurreko bide garrantzitsu batean. Errepide bidezko garraioa, autobusen eta minibusen bitartez, Sudaneko beste hiri batzuekin, Khartum barne, konektatzeko bitarteko nagusia da. Niloko ibaia, garraiorako historikoki garrantzitsua izan arren, gaur egun bidaiarientzat erabilera mugatua du. Dongolak ez du bere aireporturik, Khartumeko Nazioarteko Aireportua da eskualderako aireko sarbide nagusia. == Klima == Dongolak klima lehor eta beroa du ([[Köppen klima sailkapena]]: BWh), [[Saharako basamortua|Saharako basamortuan]] kokatuta baitago, munduko eremu bero, eguzkitsu eta lehorrenetako batean. Tenperaturak urte osoan beroak edo epelak dira. Urtarrila da hilabeterik freskoena, 17,6 °C-ko batez besteko tenperaturarekin eta 8,5 °C-ko batez besteko minimoarekin. Ekainean, batez besteko gehieneko tenperaturarik altuena izaten da, 43,4 °C, eta abuztuan, batez besteko minimo altuena, 25,2 °C. 2010eko ekainaren 22an, Dongolak 49,7 °C-ko tenperatura erregistratu zuen, Sudanen inoiz erregistratutako tenperaturarik altuena. Erregistratutako tenperaturarik baxuena -2,7 °C izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wunder Blog : Weather Underground|data=2010-11-24|url=https://web.archive.org/web/20101124020718/http://www.wunderground.com/blog/JeffMasters/comment.html?entrynum=1701|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Dongolak urtean 12,3 milimetroko prezipitazioa baino ez du jasotzen, bere kokapen lehorra dela eta. Iraila da hilabeterik hezeena, 7,7 milimetroko batez besteko euriarekin. Euria noizean behin egiten du, baina uda partean egiteko aukera gehiago dago. Sei hilabetetan ez du inolako prezipitaziorik izaten. Hezetasuna urte osoan baxua da, baina neguan altuagoa izaten da. Dongolak urtean 3813,8 eguzki-ordu jasotzen ditu, posible den eguzki-argiaren %87. Ekaina da eguzkitsuena eta iraila gutxien eguzkitsuena. {{Klima-taula|zabalera=automatikoki|sistema metrikoa lehenengo=bai|lerro bakarra=bai|kokapena=Dongola (normala 1991–2020, muturrekoak 1961–2020)|Urt gehieneko maximoa C=39.4|Ots gehieneko maximoa C=42.4|Mar gehieneko maximoa C=46.4|Api gehieneko maximoa C=47.2|Mai gehieneko maximoa C=48.8|Eka gehieneko maximoa C=49.7|Uzt gehieneko maximoa C=49.0|Abu gehieneko maximoa C=49.4|Ira gehieneko maximoa C=48.0|Urr gehieneko maximoa C=45.0|Aza gehieneko maximoa C=41.5|Abe gehieneko maximoa C=37.6|urte gehieneko maximoa C=49.6|Urt maximoa C=27.0|Ots maximoa C=29.8|Mar maximoa C=34.1|Api maximoa C=38.6|Mai maximoa C=42.4|Eka maximoa C=43.6|Uzt maximoa C=43.3|Abu maximoa C=43.2|Ira maximoa C=42.4|Urr maximoa C=39.4|Aza maximoa C=32.6|Abe maximoa C=28.1|urte maximoa C=37.0|Urt bataz bestekoa C=18.4|Ots bataz bestekoa C=20.7|Mar bataz bestekoa C=24.8|Api bataz bestekoa C=29.4|Mai bataz bestekoa C=33.5|Eka bataz bestekoa C=34.9|Uzt bataz bestekoa C=35.2|Abu bataz bestekoa C=35.7|Ira bataz bestekoa C=34.6|Urr bataz bestekoa C=31.4|Aza bataz bestekoa C=24.4|Abe bataz bestekoa C=19.7|urte bataz bestekoa C=28.6|Urt minimoa C=9.9|Ots minimoa C=11.7|Mar minimoa C=15.4|Api minimoa C=20.1|Mai minimoa C=24.6|Eka minimoa C=26.1|Uzt minimoa C=27.2|Abu minimoa C=28.3|Ira minimoa C=26.8|Urr minimoa C=23.4|Aza minimoa C=16.2|Abe minimoa C=11.4|urte minimoa C=20.1|Urt gehieneko minimoa C=-2.7|Ots gehieneko minimoa C=1.0|Mar gehieneko minimoa C=4.3|Api gehieneko minimoa C=8.4|Mai gehieneko minimoa C=12.6|Eka gehieneko minimoa C=17.3|Uzt gehieneko minimoa C=19.3|Abu gehieneko minimoa C=18.0|Ira gehieneko minimoa C=16.6|Urr gehieneko minimoa C=11.4|Aza gehieneko minimoa C=6.0|Abe gehieneko minimoa C=2.1|urte gehieneko minimoa C=-2.7|prezipitazioaren kolorea=berdea|Urt euria mm=0.0|Ots euria mm=0.0|Mar euria mm=0.1|Api euria mm=0.0|Mai euria mm=0.3|Eka euria mm=0.0|Uzt euria mm=4.9|Abu euria mm=4.1|Ira euria mm=1.4|Urr euria mm=0.4|Aza euria mm=0.3|Abe euria mm=0.0|urte euria mm=11.5|eguneko prezipitazio unitatea=1.0 mm|Urt eurite-egunak=0.0|Ots eurite-egunak=0.0|Mar eurite-egunak=0.0|Api eurite-egunak=0.0|Mai eurite-egunak=0.1|Eka eurite-egunak=0.0|Uzt eurite-egunak=0.6|Abu eurite-egunak=0.7|Ira eurite-egunak=0.2|Urr eurite-egunak=0.1|Aza eurite-egunak=0.0|Abe eurite-egunak=0.0|urte eurite-egunak=1.8|Urt hezetasuna=32|Ots hezetasuna=26|Mar hezetasuna=20|Api hezetasuna=17|Mai hezetasuna=16|Eka hezetasuna=15|Uzt hezetasuna=20|Abu hezetasuna=22|Ira hezetasuna=20|Urr hezetasuna=22|Aza hezetasuna=28|Abe hezetasuna=33|urte hezetasuna=22|Urt eguzkia=310.0|Ots eguzkia=285.6|Mar eguzkia=319.3|Api eguzkia=318.0|Mai eguzkia=325.5|Eka eguzkia=330.0|Uzt eguzkia=334.8|Abu eguzkia=288.3|Ira eguzkia=273.0|Urr eguzkia=310.0|Aza eguzkia=312.0|Abe eguzkia=316.2|urte eguzkia=3722.7|iturria 1=[[Ozeano eta Atmosferako Administrazio Nazionala|NOAA]]{{cite web |url = https://www.nodc.noaa.gov/archive/arc0216/0253808/2.2/data/0-data/Region-1-WMO-Normals-9120/Sudan/CSV/Dongola_62650.csv |izenburua = Munduko Meteorologia Erakundearen klima normalak 1991-2020 — Dongola |argitaletxea = Ozeano eta Atmosferako Administrazio Nazionala |sarrera-data = 2024ko urtarrilaren 21a}}{{cite web | url = ftp://ftp.atdd.noaa.gov/pub/GCOS/WMO-Normals/TABLES/REG__I/SU/62650.TXT | izenburua = Dongola-ko klima normalak 1961–1990 | argitaletxea = [[Ozeano eta Atmosferako Administrazio Nazionala]] | sarrera-data = 2015eko apirilaren 23a}}}} == Erreferentziak == i9mupsx4fbrw58vt6od9i8buermqb2e 10002989 10002975 2024-12-18T09:14:05Z Unai.diaz8 106351 Klima taula bat jarri da 10002989 wikitext text/x-wiki {{Itzulpen automatiko txarra}}{{Eraikin infotaula}} '''Dongola''' ([[Arabiera|arabieraz]]: دنقلا, Dunqulā), '''Urdu''' edo '''Dongola Berria''' izenez ere ezaguna, [[Iparraldea (Sudan)|Sudango Iparraldeko]] Estatuko hiriburua da, [[Nilo|Niloren]] ertzean kokatuta. Ez da nahastu behar [[Dongola Zaharra|Dongola Zaharrarekin]], egun hutsik dagoen Erdi Aroko hiria, 80 km gorago eta kontrako ertzean kokatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=World History Encyclopedia|hizkuntza=en|data=2024-11-14|url=https://en.wikipedia.org/wiki/World_History_Encyclopedia|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> = Etimologia = Dongola hitza [[Nubia|nubiar]] "Doñqal" terminotik dator, eta adreilu gorri esan nahi du,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=معنى كلمة دنقلا|hizkuntza=ar|url=https://maraga.ahlamontada.com/t1127-topic|aldizkaria=maraga.ahlamontada.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> eraikin gehienak adreiluz eginda zeudelako, eta horrek Nubia zaharreko industria handienetako bat sortu zuen. Hitza modu modernoagoan erabilita, baluarte sendo eta gogor bat deskribatzeko erabiltzen da, eta, hori dela eta, Dongola sarritan "Nilo ibaiaren gaztelu handi baten Egoiliarra" deitzen zaio. = History = Erdi aroan, eskualdea [[Makuria]] erresuma kristauak kontrolatu zuen, eta XIV. mendearen erdialdera arte, bere hiriburua [[Dongola Zahar|Dongola Zaharrean]] zegoen, hegoalderago. Ondoren, Dongola Zaharra erresuma txikiago baten hiriburu bihurtu zen, eta XVI. mendean Sultanatu I[[Sennarko Sultanerria|slamiko Funj-en]] parte izan zen, eskualdea XVIII.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=قبيلة الدناقلة|hizkuntza=ar|url=https://maraga.ahlamontada.com/t216-topic|aldizkaria=maraga.ahlamontada.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> mendearen amaiera arte gobernatuz. 1820ko hamarkadarako, hiria ia erabat abandonatuta zegoen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dongola|hizkuntza=en|data=2024-10-23|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Dongola#cite_note-5|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> 1812an, [[Mameluko|mamelukoak]] Dongola eskualdera iritsi ziren, [[Muhammad Ali Pashak]] Egiptotik kanporatu ondoren, estatu txiki bat ezarriz. Hiriburutzat Maragha herri txikia aukeratu zuten, eta hiriak hazkunde handia izan zuen, Dongola Urdu edo Dongola Berria izenarekin ezaguna bihurtuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Emanuel|abizena=Beška|izenburua=SWAN SONG IN THE NILE VALLEY: THE MAMLUK STATELET IN DONGOLA (1812 – 1820)|data=2020-01-01|url=https://www.academia.edu/44611947/SWAN_SONG_IN_THE_NILE_VALLEY_THE_MAMLUK_STATELET_IN_DONGOLA_1812_1820_|aldizkaria=Asian and African Studies|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1820an, Muhammad Ali Pashak Sudan inbaditu zuen, eta mamelukoek, 300 gizonezko baino ez zituztela, hiria utzi eta hegoaldera ihes egin zuten. Egiptoarrek Dongola probintziako hiriburu bihurtu zuten, eta halaxe jarraitu zuen 1880ko hamarkadako [[Mahditar Gerra|Mahdi]] gerra piztu arte. 1884-1885 urteetako [[Niloko espedizioa]], [[Khartum|Jartumen]] Gordon erreskatatzeko burutu zena, eremu horretatik igaro zen. Erregimentuek elkarren aurka [[Arraunketa|arraunean]] lehiatzea erabaki zuten ibaian gora, eta horrek [[Dongola estropada|dongola estropade]]<nowiki/>n ingeles lehiaketa sortzea ekarri zuen. Dongola [[Horatio Herbert Kitchener|Kitchener]] jeneralaren garaipenaren eszenatokia izan zen 1896an, bertako [[mahdi]] musulmanen tribuen aurka. Ondoren, tokia anglo-egiptoar armadaren base bihurtu zuten, armen, ekipamenduaren eta baliabideen bilketa eta biltegiratze helburuarekin. Dongola kanpaina txostenak Britainiara bidaltzeko gune nagusietako bat izan zen, eta lehen ingelesezko prentsa-oharra ''Dongola Star'' izenarekin argitaratu zen, Sudango armada anglo-egiptoarraren berri emanez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=محلية دنقلا في السودان|hizkuntza=ar|data=2019-06-26|url=https://read.opensooq.com/%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%8A%D8%A9-%D8%AF%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%86/|aldizkaria=اقرأ - السوق المفتوح|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Kitchener-en indarrak ankerkeriaz ezagunak ziren, 1898ko [[Omdurman guduan]] 15.000 mahdi soldadu baino gehiago hil baitzituzten, eta ondoren zaurituak ere hil zituzten, guztira 50.000 hildako baino gehiago utziz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sudanese honour warriors who fell fighting British - Sudan Tribune: Plural news and views on Sudan|hizkuntza=en|url=https://www.sudantribune.com/spip.php?article11447|aldizkaria=www.sudantribune.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Dongola Road eta Dongola Avenue, [[Bristol|Bristolen]], [[Bishnupur barrutia|Bishopston]] auzoan, izen hori jarri zitzaien gertaera honen omenez, baita Dongola Road-i ere, [[Tottenham|Tottenhamen]], [[North London|Londreseko iparraldean]], Kitchener Road ondoan dagoenari. Dongola Road bat ere badago Jersey-n (Kanaldar Uharteak). Plaistow-n, Londreseko ekialdean, beste Dongola Road bat dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dongola Road|hizkuntza=en|url=https://www.south-ayrshire.gov.uk/article/26634/Dongola-Road#:~:text=It%20was%20captured%20in%201896%20by%20British%20and,to%20give%20this%20name%20to%20the%20new%20street.|aldizkaria=South Ayrshire Council|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Ayr-en, Eskozian, Dongola Road bat ere badago. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], [[Dongola (Illinois)|Dongola, Illinois]], 1850eko hamarkadan sortu zen, eta Dongola izena jarri zioten haren omenez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dongola, IL Map & Directions - MapQuest|hizkuntza=en|url=https://www.mapquest.com/us/illinois/dongola-il-282023206|aldizkaria=www.mapquest.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Gainera, Dongola Lane bat dago [[Shakopee (Minnesota)|Shakopee]]-n, [[Minnesota|Minnesotan]], eta Dongola Hwy bat Conway-n, [[Hego Carolina|Hego Carolinan]]. == Biztanleria == Dongolawiak [[Saharaz hegoaldeko Afrika|Afrika sub-saharreko]] lehenengo [[Nubia|nubiar]] indigena biztanleetatik datoz,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=قبيلة الدناقلة|hizkuntza=ar|url=https://maraga.ahlamontada.com/t216-topic|aldizkaria=maraga.ahlamontada.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> eta askok harrotasunez aldarrikatzen dute beren jatorri gehienbat nahastu gabea. Nahiz eta beti kritikei aurre egin behar izan, honek [[Nilo-saharar hizkuntzak|nilo-saharar]] dongolawi [[Nubian hizkuntza|nubiar hizkuntza]] (batzuetan mespretxuz Rotana deitua) gordetzen lagundu zuen; hala ere, kultural lehentasunak poliki-poliki aldatzen ari dira. == Transport == Dongola [[Kairo-Hegoafrika Errepidea|Kairo-Hegoafrika Errepidearen]] ibilbidean kokatuta dago, Afrikako kontinentea zeharkatzen duen lurreko bide garrantzitsu batean. Errepide bidezko garraioa, autobusen eta minibusen bitartez, Sudaneko beste hiri batzuekin, Khartum barne, konektatzeko bitarteko nagusia da. Niloko ibaia, garraiorako historikoki garrantzitsua izan arren, gaur egun bidaiarientzat erabilera mugatua du. Dongolak ez du bere aireporturik, Khartumeko Nazioarteko Aireportua da eskualderako aireko sarbide nagusia. == Klima == Dongolak klima lehor eta beroa du ([[Köppen klima sailkapena]]: BWh), [[Saharako basamortua|Saharako basamortuan]] kokatuta baitago, munduko eremu bero, eguzkitsu eta lehorrenetako batean. Tenperaturak urte osoan beroak edo epelak dira. Urtarrila da hilabeterik freskoena, 17,6 °C-ko batez besteko tenperaturarekin eta 8,5 °C-ko batez besteko minimoarekin. Ekainean, batez besteko gehieneko tenperaturarik altuena izaten da, 43,4 °C, eta abuztuan, batez besteko minimo altuena, 25,2 °C. 2010eko ekainaren 22an, Dongolak 49,7 °C-ko tenperatura erregistratu zuen, Sudanen inoiz erregistratutako tenperaturarik altuena. Erregistratutako tenperaturarik baxuena -2,7 °C izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wunder Blog : Weather Underground|data=2010-11-24|url=https://web.archive.org/web/20101124020718/http://www.wunderground.com/blog/JeffMasters/comment.html?entrynum=1701|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Dongolak urtean 12,3 milimetroko prezipitazioa baino ez du jasotzen, bere kokapen lehorra dela eta. Iraila da hilabeterik hezeena, 7,7 milimetroko batez besteko euriarekin. Euria noizean behin egiten du, baina uda partean egiteko aukera gehiago dago. Sei hilabetetan ez du inolako prezipitaziorik izaten. Hezetasuna urte osoan baxua da, baina neguan altuagoa izaten da. Dongolak urtean 3813,8 eguzki-ordu jasotzen ditu, posible den eguzki-argiaren %87. Ekaina da eguzkitsuena eta iraila gutxien eguzkitsuena. {| class="wikitable mw-collapsible" ! colspan="14" |Climate data for Dongola (1991–2020 normals, extremes 1961–2020) |- !Hilabetea !Urt. !Ots. !Mar. !Api. !Mai. !Eka. !Uzt. !Abu. !Ira. !Urr. !Aza. !Abe. !Urte. |- !Errekor altua °C (°F) |39.4 (102.9) |42.4 (108.3) |46.4 (115.5) |47.2 (117.0) |48.8 (119.8) |49.7 (121.5) |49.0 (120.2) |49.4 (120.9) |48.0 (118.4) |45.0 (113.0) |41.5 (106.7) |37.6 (99.7) |49.6 (121.3) |- !Eguneko batezbesteko max. °C (°F) |27.0 (80.6) |29.8 (85.6) |34.1 (93.4) |38.6 (101.5) |42.4 (108.3) |43.6 (110.5) |43.3 (109.9) |43.2 (109.8) |42.4 (108.3) |39.4 (102.9) |32.6 (90.7) |28.1 (82.6) |37.0 (98.6) |- !Eguneko batezbestekoa °C (°F) |18.4 (65.1) |20.7 (69.3) |24.8 (76.6) |29.4 (84.9) |33.5 (92.3) |34.9 (94.8) |35.2 (95.4) |35.7 (96.3) |34.6 (94.3) |31.4 (88.5) |24.4 (75.9) |19.7 (67.5) |28.6 (83.5) |- !Eguneko batezbesteko min. °C (°F) |9.9 (49.8) |11.7 (53.1) |15.4 (59.7) |20.1 (68.2) |24.6 (76.3) |26.1 (79.0) |27.2 (81.0) |28.3 (82.9) |26.8 (80.2) |23.4 (74.1) |16.2 (61.2) |11.4 (52.5) |20.1 (68.2) |- !Errekor baxua °C (°F) |−2.7 (27.1) |1.0 (33.8) |4.3 (39.7) |8.4 (47.1) |12.6 (54.7) |17.3 (63.1) |19.3 (66.7) |18.0 (64.4) |16.6 (61.9) |11.4 (52.5) |6.0 (42.8) |2.1 (35.8) |−2.7 (27.1) |- !Batezbesteko prezipitazioa mm (hazb.) |0.0 (0.0) |0.0 (0.0) |0.1 (0.00) |0.0 (0.0) |0.3 (0.01) |0.0 (0.0) |4.9 (0.19) |4.1 (0.16) |1.4 (0.06) |0.4 (0.02) |0.3 (0.01) |0.0 (0.0) |11.5 (0.45) |- !Prezipitazio egunak (≥ 1.0 mm) |0.0 |0.0 |0.0 |0.0 |0.1 |0.0 |0.6 |0.7 |0.2 |0.1 |0.0 |0.0 |1.8 |- !Batezbesteko hezetasun erlatiboa (%) |32 |26 |20 |17 |16 |15 |20 |22 |20 |22 |28 |33 |22 |- !Hileko batezbesteko eguzki-orduak |310.0 |285.6 |319.3 |318.0 |325.5 |330.0 |334.8 |288.3 |273.0 |310.0 |312.0 |316.2 |3,722.7 |- |} == Erreferentziak == gx2wu872kn101u5qju48kmflpsyaj3a 0 1217497 10002527 10000526 2024-12-17T15:16:55Z Wikimaribarre 88969 10002527 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} [[Fitxategi:Galeano, Goiuri Zabaleta, Etxegarai eta Aldai pilotariak.jpg|thumb|250px|Galeano, Zabaleta, Etxegarai eta Aldai]] '''Goiuri Zabaleta''' '''Rodriguez''' ([[Leitza]], [[Nafarroa Garaia]], [[2009]]) Aurrera klubeko [[pilotaria]] da. 2024ko abenduaren 15ean lehenengoz jantzi zuen Lau eta Erdiko txapela [[Sestao|Sestaoko]] [[Las Llanas pilotalekua|Las Llanas pilotalekuan]].<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Goiuri Zabaletak lehendabizikoz jantzi du Lau eta Erdiko txapela|hizkuntza=eu|data=2024-12-15|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241215/goiuri-zabaletak-lehendabizikoz-jantzi-du-lau-eta-erdiko-txapela|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-15}}</ref> == Bizitza == Leitzako (Nafarroa) plazako pilotalekuan dagoen ia aldiro pilota bat eskuan izaten du Goiuri Zabaleta pilotariak. Bederatzi urterekin hasi zen pilotan bere adineko mutilekin eskolako jolas orduan lehen aldiz jokatu ostean<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Goiuri Zabaleta: «Ez nuen espero maila gorenera iristea»|hizkuntza=eu|data=2023-07-24|url=https://www.berria.eus/mantangorri/gaiak/goiuri-zabaleta-ez-nuen-espero-maila-gorenera-iristea|aldizkaria=www.berria.eus|sartze-data=2024-12-15}}</ref>eta sei urte beranduago, txapelik preziatuena irabazi zuen, 15 urte besterik ez zuela. Historia egin zuen, ordura arte Lau eta Erdiko txapelketa irabazitako pilotaririk gazteena bilakatuta.<ref name=":0" /> == Palmaresa == 2023an Emakume Master Cupen sanferminetako binakako torneoa irabaztea lortu zuen [[Enara Gaminde]] bikotearekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Goiuri Zabaleta leitzarrak Plazandreak torneoko finala jokatuko du - Leitzaldea|hizkuntza=eu|url=https://erran.eus/leitzaldea/1721716629554-goiuri-zabaleta-leitzarrak-plazandreak-torneoko-finala-jokatuko-du|aldizkaria=Erran.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref>.<blockquote>''Txapelketa zaila izan zen, eta ezin sinistu nago oraindik.''<ref name=":1" /></blockquote>2023an Emakume Master Cupek antolatutako Nafarroako Komunitateko Promozio Mailako Lau eta Erdiko Txapelketa irabazi zuen. [[Leire Galeano|Leire Galeanori,]] Adosen binakakoan bikotekide izandakoari, nagusitu zitzaion finalean. 1.600 lagunen aurrean jokatu zuen [[Iruñea|Iruñean]], [[Nafarroa Arena|Nafarroa Arenan]].<blockquote>''Ikaragarria izan zen. Nafarroa Arenaren pareko frontoi handi batean jokatzea sekulakoa baldin bada, zer esanik ez 1.600 ikusleren aurrean jokatzea. Gozamena izan zen. Gainera, zenbat eta ikusle gehiago izan, orduan eta gehiago ematen dut.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Goiuri Zabaleta: «Ametsa betetzen ari naiz»|hizkuntza=eu|data=2023-02-14|url=https://www.berria.eus/ikasgela/berriak/xehetasuna/goiuri-zabaleta|aldizkaria=www.berria.eus|sartze-data=2024-12-15}}</ref></blockquote>2024ko abenduaren 15ean Lau eta Erdiko txapela [[Amaia Aldai]] 11-22 mendean hartuta.<ref name=":0" />Biharamunean honelako adierazpenak egin zituen:<blockquote>''Ametsetan ari naiz oraindik ere. Helburua gorenera iristea zen, baina ez nuen espero horren azkar lortuko nuenik. 15 urte besterik ez dut''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Luzarorako etorri da Goiuri Zabaleta|hizkuntza=eu|data=2024-12-16|url=https://www.berria.eus/kirola/luzarorako-etorri-da-goiuri-zabaleta_2135054_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref></blockquote> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.eitb.eus/es/deportes/pelota/videos/detalle/9651026/goiuri-zabaleta-cumplir-este-sueno-con-15-anos-es-impresionante/ Elkarrizketa: 15 urtekin amets hau betetzea izugarria] ETB, 2024.12.15 (Bideoa) * [https://www.berria.eus/kirola/luzarorako-etorri-da-goiuri-zabaleta_2135054_102.html Elkarrizketa: Luzarorako etorri da Goiuri Zabaleta] [[Berria]], 2024.12.17 {{bizialdia|2009ko||Zabaleta, Goiuri}} [[Kategoria:Leitzarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko pilotariak]] [[Kategoria:Emakume pilotariak]] 9yfm9c7319bkz5k2vlgmv3vyefkg1w8 104 1217610 10002927 10002011 2024-12-18T08:11:17Z Herrikoak 168460 10002927 wikitext text/x-wiki {{Banner| Kurzflossen-Mako.jpg}} == Zer da? == Marrazo muturluzea itsasoko animalia bizkorrenetako bat da, {{Txp|Marrazo|marrazoen}} familiakoa. 70km/h abiadura lortu dezake uretan eta mundu osoko {{Txp|ozeano|ozeanotan}} zehar bizi da. Harrapakaria ere bada eta kartilagozko hezurrak ditu. == Nolakoak dira? == {{Ba al dakizu|irudia=Naturalis Biodiversity Center - RMNH.ART.249 - Isurus oxyrinchus Rafinesque - Kawahara Keiga - 1823 - 1829 - Siebold Collection - pencil drawing - water colour.jpeg|oin-oharra=4,5 metroko eme bat izan dela mundu osoan ezagutzen den marrazo muturluze handiena.}}Itsasoko {{Txp|arrain}} handia da, gorputz sendo eta zuzena. Mutur zorrotz eta handia du, U itxurakoa. Begi borobilak eta beltzak ditu. Lehen hegala ertaina dauka eta bigarren hegala eta uzki-hegala oso txikiak. [[Buztan|Isats]]-hegala handi eta erdi-ilargi itxurakoa dauka. Marrazo muturluzearen {{Txp|hortz|hortzak}} handiak eta zabalak dira. Helduetan, apur bat makurtuak izaten dituzte. Bizkarra urdin iluna du, aldeak argiagoak dira, eta sabela zuria. Oso handiak izan daitezke 3,5 eta 4 {{Txp|metro}} arteko luzera dute eta 500 {{Txp|kilogramo}} pisatzera iritsi daitezke. == Non bizi dira? == [[Fitxategi:Isurus oxyrinchus distmap.png|thumb|Urdinean ikusi daiteke non bizi diren]] Munduko hainbat itsaso eta ozeanotan bizi dira: - {{Txp|Ozeano Barea}} - {{Txp|Ozeano Atlantikoa}} - {{Txp|Indiako ozeanoa}} - {{Txp|Mediterraneo itsasoa}} - {{Txp|Karibe itsasoa}} - {{Txp|Itsaso Gorria}} == Zer jaten du? == [[Fitxategi:Isurus oxyrinchus Machoire.jpg|thumb|Marrazo muturluze baten ahoa]] Marrazo muturluzeak {{Txp|Txipiroi|txipiroiak}}, {{Txp|Itsas dortoka|itsas dortokak}}, {{Txp|mazopa|mazopak}}, {{Txp|izurde|izurdeak}} eta arrainak ({{Txp|berdel|Berdela}}, {{Txp|sardinzar|sardinzarra}}, txitxarro arrunta, sardina, lanpo sabelmarradun, hegalaburra, hegaluzea, lanpo bularpikarta, ezpata-arraina, marlina eta bera baino txikiagoak diren marrazoak). Garrantzi ekologiko handiko marrazoa da eta ozeanoen osasun maila ona eta orekatua mantentzeko paper garrantzitsua jokatzen du, ozeanoko arrain bizkorrenen harrapari bakarra delako. == Arriskuan daude? == {{Ba al dakizu|oin-oharra=Ez du guk bezala lo egin behar! Marrazoek ez dute gizakiek bezala lo egiten. Atseden hartu arren, igerian jarraitu behar dute arnasa hartzeko. Beti mugitzen ari direla ematen du, baina aldi berean atseden hartzen!|irudia=Isurus oxyrinchus by mark conlin.jpg}} Marrazo muturluzea gaur egun arriskuan dago. Gehiegizko arrantzaren ondorioz, espezie honen kopurua asko gutxitu da. Ikerketen arabera, azken urteetan %20 eta %80 artean murriztu da marrazo hauen populazioa. Arrantzaleen datuek ere erakusten dute gero eta gutxiago harrapatzen direla. Marrazo muturluzeak babesa behar duela esaten dute adituek, eta horregatik, arrantzaren eragina gutxitzeko lan egin behar dugu. Marrazo hauek itsasoko ekosisteman oso garrantzitsuak dira, eta lagundu behar diegu desagertzea ekiditeko. ARTIKULU HAU ALDATZEN ARI DA, EZ DAGO BUKATUTA q5etvbm5ula0etrh7bc01mg09p9ntvc 10002933 10002927 2024-12-18T08:19:06Z Herrikoak 168460 10002933 wikitext text/x-wiki {{Banner| Kurzflossen-Mako.jpg}} == Zer da? == Marrazo muturluzea itsasoko animalia bizkorrenetako bat da, {{Txp|Marrazo|marrazoen}} familiakoa. 70km/h abiadura lortu dezake uretan eta mundu osoko {{Txp|ozeano|ozeanotan}} zehar bizi da. Harrapakaria ere bada eta kartilagozko hezurrak ditu. == Nolakoak dira? == {{Ba al dakizu|irudia=Naturalis Biodiversity Center - RMNH.ART.249 - Isurus oxyrinchus Rafinesque - Kawahara Keiga - 1823 - 1829 - Siebold Collection - pencil drawing - water colour.jpeg|oin-oharra=4,5 metroko eme bat izan dela mundu osoan ezagutzen den marrazo muturluze handiena.}}Itsasoko {{Txp|arrain}} handia da, gorputz sendo eta zuzena. Mutur zorrotz eta handia du, U itxurakoa. Begi borobilak eta beltzak ditu. Lehen hegala ertaina dauka eta bigarren hegala eta uzki-hegala oso txikiak. [[Buztan|Isats]]-hegala handi eta erdi-ilargi itxurakoa dauka. Marrazo muturluzearen {{Txp|hortz|hortzak}} handiak eta zabalak dira. Helduetan, apur bat makurtuak izaten dituzte. Bizkarra urdin iluna du, aldeak argiagoak dira, eta sabela zuria. Oso handiak izan daitezke 3,5 eta 4 {{Txp|metro}} arteko luzera dute eta 500 {{Txp|kilogramo}} pisatzera iritsi daitezke. == Non bizi dira? == [[Fitxategi:Isurus oxyrinchus distmap.png|thumb|Urdinean ikusi daiteke non bizi diren]] Munduko hainbat itsaso eta ozeanotan bizi dira: - {{Txp|Ozeano Barea}} - {{Txp|Ozeano Atlantikoa}} - {{Txp|Indiako ozeanoa}} - {{Txp|Mediterraneo itsasoa}} - {{Txp|Karibe itsasoa}} - {{Txp|Itsaso Gorria}} == Bizi zikloa == Amaren barruan sortzen diren arrautzetatik jaiotzen dira eta 60 zentimetroko marrazo txikiak bezalakoak izaten dira. Hauek, badakite bakarrik igeri egiten eta ehizatzen. Hazten diren bitartean, oso handiak egiten dira. Arrak 7 urterekin helduak dira eta emeak 18 urterekin. Helduak direnean, arrain azkarrak jaten dituzte, hala nola atunak eta txipiroiak. 30 urte inguru bizitzen dira eta lagundu egiten diote ozeanoari osasuntsu egoten animalia ahulak edo gaixoak jaten dituztelako. == Zer jaten du? == [[Fitxategi:Isurus oxyrinchus Machoire.jpg|thumb|Marrazo muturluze baten ahoa]] Marrazo muturluzeak {{Txp|Txipiroi|txipiroiak}}, {{Txp|Itsas dortoka|itsas dortokak}}, {{Txp|mazopa|mazopak}}, {{Txp|izurde|izurdeak}} eta arrainak ({{Txp|berdel|Berdela}}, {{Txp|sardinzar|sardinzarra}}, txitxarro arrunta, sardina, lanpo sabelmarradun, hegalaburra, hegaluzea, lanpo bularpikarta, ezpata-arraina, marlina eta bera baino txikiagoak diren marrazoak). Garrantzi ekologiko handiko marrazoa da eta ozeanoen osasun maila ona eta orekatua mantentzeko paper garrantzitsua jokatzen du, ozeanoko arrain bizkorrenen harrapari bakarra delako. == Arriskuan daude? == {{Ba al dakizu|oin-oharra=Ez du guk bezala lo egin behar! Marrazoek ez dute gizakiek bezala lo egiten. Atseden hartu arren, igerian jarraitu behar dute arnasa hartzeko. Beti mugitzen ari direla ematen du, baina aldi berean atseden hartzen!|irudia=Isurus oxyrinchus by mark conlin.jpg}} Marrazo muturluzea gaur egun arriskuan dago. Gehiegizko arrantzaren ondorioz, espezie honen kopurua asko gutxitu da. Ikerketen arabera, azken urteetan %20 eta %80 artean murriztu da marrazo hauen populazioa. Arrantzaleen datuek ere erakusten dute gero eta gutxiago harrapatzen direla. Marrazo muturluzeak babesa behar duela esaten dute adituek, eta horregatik, arrantzaren eragina gutxitzeko lan egin behar dugu. Marrazo hauek itsasoko ekosisteman oso garrantzitsuak dira, eta lagundu behar diegu desagertzea ekiditeko. ARTIKULU HAU ALDATZEN ARI DA, EZ DAGO BUKATUTA mpbfmqhst1d600o0zxc3twc5wjza3p6 10002935 10002933 2024-12-18T08:24:17Z Herrikoak 168460 10002935 wikitext text/x-wiki {{Banner| Kurzflossen-Mako.jpg}} == Zer da? == Marrazo muturluzea itsasoko animalia bizkorrenetako bat da, {{Txp|Marrazo|marrazoen}} familiakoa. 70km/h abiadura lortu dezake uretan eta mundu osoko {{Txp|ozeano|ozeanotan}} zehar bizi da. Harrapakaria ere bada eta kartilagozko hezurrak ditu. == Nolakoak dira? == {{Ba al dakizu|irudia=Naturalis Biodiversity Center - RMNH.ART.249 - Isurus oxyrinchus Rafinesque - Kawahara Keiga - 1823 - 1829 - Siebold Collection - pencil drawing - water colour.jpeg|oin-oharra=4,5 metroko eme bat izan dela mundu osoan ezagutzen den marrazo muturluze handiena.}}Itsasoko {{Txp|arrain}} handia da, gorputz sendo eta zuzena. Mutur zorrotz eta handia du, U itxurakoa. Begi borobilak eta beltzak ditu. Lehen hegala ertaina dauka eta bigarren hegala eta uzki-hegala oso txikiak. [[Buztan|Isats]]-hegala handi eta erdi-ilargi itxurakoa dauka. Marrazo muturluzearen {{Txp|hortz|hortzak}} handiak eta zabalak dira. Helduetan, apur bat makurtuak izaten dituzte. Bizkarra urdin iluna du, aldeak argiagoak dira, eta sabela zuria. Oso handiak izan daitezke 3,5 eta 4 {{Txp|metro}} arteko luzera dute eta 500 {{Txp|kilogramo}} pisatzera iritsi daitezke. == Non bizi dira? == [[Fitxategi:Isurus oxyrinchus distmap.png|thumb|Urdinean ikusi daiteke non bizi diren]] Munduko hainbat itsaso eta ozeanotan bizi dira: - {{Txp|Ozeano Barea}} - {{Txp|Ozeano Atlantikoa}} - {{Txp|Indiako ozeanoa}} - {{Txp|Mediterraneo itsasoa}} - {{Txp|Karibe itsasoa}} - {{Txp|Itsaso Gorria}} == Bizi zikloa == [[Fitxategi:Thunnus albacares.png|thumb|Atunak]] Amaren barruan sortzen diren arrautzetatik jaiotzen dira eta 60 zentimetroko marrazo txikiak bezalakoak izaten dira. Hauek, badakite bakarrik igeri egiten eta ehizatzen. Hazten diren bitartean, oso handiak egiten dira. Arrak 7 urterekin helduak dira eta emeak 18 urterekin. Helduak direnean, arrain azkarrak jaten dituzte, hala nola atunak eta txipiroiak. 30 urte inguru bizitzen dira eta lagundu egiten diote ozeanoari osasuntsu egoten animalia ahulak edo gaixoak jaten dituztelako. == Zer jaten du? == [[Fitxategi:Isurus oxyrinchus Machoire.jpg|thumb|Marrazo muturluze baten ahoa]] Marrazo muturluzeak {{Txp|Txipiroi|txipiroiak}}, {{Txp|Itsas dortoka|itsas dortokak}}, {{Txp|mazopa|mazopak}}, {{Txp|izurde|izurdeak}} eta arrainak ({{Txp|berdel|Berdela}}, {{Txp|sardinzar|sardinzarra}}, txitxarro arrunta, sardina, lanpo sabelmarradun, hegalaburra, hegaluzea, lanpo bularpikarta, ezpata-arraina, marlina eta bera baino txikiagoak diren marrazoak). Garrantzi ekologiko handiko marrazoa da eta ozeanoen osasun maila ona eta orekatua mantentzeko paper garrantzitsua jokatzen du, ozeanoko arrain bizkorrenen harrapari bakarra delako. == Arriskuan daude? == {{Ba al dakizu|oin-oharra=Ez du guk bezala lo egin behar! Marrazoek ez dute gizakiek bezala lo egiten. Atseden hartu arren, igerian jarraitu behar dute arnasa hartzeko. Beti mugitzen ari direla ematen du, baina aldi berean atseden hartzen!|irudia=Isurus oxyrinchus by mark conlin.jpg}} Marrazo muturluzea gaur egun arriskuan dago. Gehiegizko arrantzaren ondorioz, espezie honen kopurua asko gutxitu da. Ikerketen arabera, azken urteetan %20 eta %80 artean murriztu da marrazo hauen populazioa. Arrantzaleen datuek ere erakusten dute gero eta gutxiago harrapatzen direla. Marrazo muturluzeak babesa behar duela esaten dute adituek, eta horregatik, arrantzaren eragina gutxitzeko lan egin behar dugu. Marrazo hauek itsasoko ekosisteman oso garrantzitsuak dira, eta lagundu behar diegu desagertzea ekiditeko. ARTIKULU HAU ALDATZEN ARI DA, EZ DAGO BUKATUTA czlrw5nget5gvqzbg1q9u3d0a222pi2 0 1217629 10003033 10001145 2024-12-18T09:52:37Z Marklar2007 1545 10003033 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Hodgson aintzira''' izotz iraunkorrez estalitako ur gezako [[aintzira]] da, 2 km luze eta 1,5 km zabal. [[Alexandro I.aren uhartea|Alexandro uhartearen]] hegoaldean dago, [[Palmer Lurraldea]]ren mendebaldean, Antartikan, gutxi gorabehera 72 °-ko latitudean hegoaldean eta 68 °-ko longitudean mendebaldean. Aintzira horrek 93,4 metroko sakonera du, eta 3,6 eta 4,0 metro arteko lodiera duen izotz iraunkorreko geruza baten azpian zigilatuta dago. [[Aintzira oligotrofiko|Aintzira ultra oligotrofikoa]] da, mantenugai gutxi eta produktibitate oso txikia ditu eta ez dago bizitza detektagarririk bertan. Aintzira ekialderantz hedatzen da [[Jurgi VI.a itsasartea]] eta [[Jurgi VI.a izotz-plataforma]]raino, eta ondoan egiten du. Aintziraren iparraldeko aldea [[Saturno glaziarra]]k mugatzen du, ekialderantz Jurgi VI. itsasartera doana, eta Citadel Bastion mendiaren hego-ekialdean dago, Alexander uharteko mendi nagusia.<ref name="Stewart2011a">Stewart, J. (2011) ''Antarctic An Encyclopedia'' McFarland & Company Inc, New York. 1776 pp. {{ISBN|9780786435906}}.</ref><ref name="HodgsonOthers2009a">Hodgson D.A., S.J. Roberts, M.J. Bentley, J.A. Smith, J.S. Johnson, E. Verleyen, W. Vyverman, A.J. Hodson, M.J. Leng, A. Cziferszky, A.J. Fox, and D.C.W. Sanderson (2009) ''Exploring former subglacial Hodgson Lake, Antarctica Paper I.'' Quaternary Science Reviews. 28(23-24):2295–2309.</ref><ref name="HodgsonOthers2009b">Hodgson D.A., S.J. Roberts, M.J. Bentley, E.L. Carmichael, J.A. Smith, E. Verleyen, W. Vyverman, P. Geissler, M.J. Leng, and D.C.W. Sanderson (2009) ''Exploring former subglacial Hodgson Lake, Antarctica Paper II.'' Quaternary Science Reviews. 28(23-24):2310–2325.</ref> Ebidentzia geomorfologiko eta paleolimnolologikoaren arabera, Hodgson aintzira [[glaziarpeko aintzira]] bat izan zen, azken glaziar maximoan gutxienez 470 metroko lodiera zuen izotz-geruza batez estalia. Izotz-geruza hori duela 13500 urte inguru hasi zen murrizten. Azkenik, Hodgson aintziraren tokiko eremutik erretiratu zen, eta duela 11000 urte inguru izotz iraunkorrez estalita utzi zuen.<ref name="HodgsonOthers2009a"/><ref name="HodgsonOthers2009b"/> Erresuma Batuko Antartikako Toponimoen Batzordeak 2007ko azaroaren 20an izendatu zuen Hodgson aintzira, Dominic Hodgson [[British Antarctic Survey]]ko paleolimnologo eta bere aurkikuntzaren txostenen egile nagusiaren omenez. Aintzira horri "Citadel aintzira" deitzea proposatu zuen arren, bere omenez izendatu zuten. Hodgson doktoreak aintzira horren existentzia baieztatu zuen 2000ko abenduaren 18an egindako landa-azterketa batean.<ref name="Stewart2011a"/> Geroago, 2009an, ''Quaternary Science Reviews''eko Hodgson lakuaren [[limnologia]] eta [[paleolimnologia]]ri buruzko dokumentuak argitaratu ziren, eta Dominic Hodgson da egilekide nagusia.<ref name="HodgsonOthers2009a"/><ref name="HodgsonOthers2009b"/> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Geografia zirriborroa|Antartika}} [[Kategoria:Antartikako aintzirak]] [[Kategoria:Glaziarpeko aintzirak]] [[Kategoria:Palmer Lurraldea]] nooa0wruvqiditr40rikfffrfayrvsj 104 1217664 10003091 10001275 2024-12-18T10:18:35Z Ikaswiki2 133374 10003091 wikitext text/x-wiki '''''ZER DA eta NOLAKOA DA:''''' Loira ibaia isurialde atlantikoko Europako ibai luze bat da, eta Frantzia osoa zeharkatzen du. Ia 1006 km-eko luzerarekin herrialdeko luzeena da. Arroak 117.000 km-ko azalera du eta Frantziako lurraldearen bosten bat baino gehiago drainatzen du. Iturriak Gerbier de Jonc mendiaren iturburu batzuetan ditu, Erdialdeko Mendigunean, Ardeche departamenduan, eta, azkenean, estuario zabal batean amaitzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wikipedia:Portada|hizkuntza=es|data=2023-02-08|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Portada|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, the free encyclopedia}}</ref> '''''NON DAGO KOKATUTA:'''''   Frantzian dago, Loira Frantziako erdigunetik pasatzen da , Frantziako hegoaldean dagoen Cévennes Erdialdeko Mendigunean; mendietako tontorretako elurretan du jatorria. '''''NONDIK PASATZEN DA LOIRA IBAIA:''''' Frantziako erdialdea zeharkatzen du, Orleans hiriaren ondotik kurba handi bat egin, mendebaldera biratu aurretik. Nantes hiritik gertu Ozeano Atlantikora isurtzen da. Loira Harana Frantziako nekazaritza eskualde garrantzitsu bat da. '''''NOLA ESATEN DA BESTE HIZKUNTZETAN??:''''' Loira ibaia herrialde ezberdinetan modu ezberdinetan esaten da, Frantsesean Loire, ibaia esan nahi duelako. hktqbxgxdtdrvnnky1nqxow5nrlvuvv 104 1217665 10003090 10001280 2024-12-18T10:18:15Z Elgoibarikastola3 121868 10003090 wikitext text/x-wiki '''Mary Elizabeth Winstead''' Rocky Mount, Ipar Karolina azaroaren 28an jaio zen [[1984|1984.]] urtean  40 urte ditu,  gaur egun [[Antzezle|aktorea]] eta abeslari [[Ameriketako Estatu Batuak|estatu batuarra]] da. Mary neska altua ( 1,73 zm neurtzen ditu) eta argala da. Bai bere begiak, bai ilea marroiak dira  eta gaur egun ilea motza du. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Mary Elizabeth Winstead|hizkuntza=eu|data=2024-04-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mary_Elizabeth_Winstead|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><gallery> Fitxategi:Mary Elizabeth Winstead 2006 Comic-Con (cropped).jpg|alt= </gallery> == Bizitza pertsonala == [[Betty Lou Raskin|Betty Lou]] eta James Ronald Winsteadren alaba da eta  bost seme-alaben artean gazteena da.  Bere aitona [[Ava Gardner]] aktorearen lehengusua zen . Bost urte zituela, bere familia Sandy- ra (Utah) joan zen bizitzera. Peruvian Park Elementary eskolatu zuen, eta bertan klase aurreratuak hartu zituen. Chicagoko Joffrey Ballet- en udako programa batean dantza ikasi zuen  eta International Children's Choir-en abestu zuen. Bere gaztaroan, Winsteadek hasieran dantzari karrera egitea espero zuen eta bertako ballet ekoizpenetan agertu zen. Nerabezaroan sartu zenean, bere altueragatik balleta utzi behar izan zuen. Dantza karrera zaila zela konturatuta, Winstead-ek antzezpenera jo zuen. <ref name=":0" /> === Ezkonketa === Fargo telesaila filmatzen ari zela ezagutu zuen Ewan McGregor aktorearekin zuen harremana publiko egin zen . 2021eko ekainaren 25ean, bere lehen umea izan zuen, Laurie Winstead-McGregor. 2022ko apirilean, McGregor eta Winstead ezkondu zirela baieztatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=mary elizabeth winstead - Google Bilaketa|url=https://www.google.com/search?q=mary+elizabeth+winstead&rlz=1CAUPFP_enES1127&oq=mary+eli&gs_lcrp=EgZjaHJvbWUqCggAEAAY4wIYgAQyCggAEAAY4wIYgAQyBwgBEC4YgAQyBggCEEUYOTIGCAMQRRg7MgcIBBAuGIAEMgYIBRBFGDwyBggGEEUYPDIGCAcQRRg8qAIAsAIA&sourceid=chrome&ie=UTF-8&safe=active&ssui=on|aldizkaria=www.google.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Pelikulak == Bere lehen paper esanguratsua [[Jessica Bennett]] papera izan zen NBCko Passions filmean (1999-2000) eta geroago Tru Calling (2004) eta Sky High (2005) bezalako filmetan agertu zen. Arreta handiagoa jaso zuen garrasi erregina gisa Wolf Lake beldurrezko seriean (2001-2002), Monster Island (2004) munstro erraldoi pelikulan. Sundanceko Smashed (2012) draman soiltasunarekin borrokan ari den alkoholiko gisa egindako interpretazioa kritikoki txalotua izan zen, harrera oneko beste film independente batzuetan egin zituen paperak, besteak beste, The Beauty Inside (2012), The Spectacular Now (2013), Faults (2013). 2014), Alex of Venice (2014) eta Swiss Army Man (2016). Winstead-ek The Thing (2011) gorputz beldurrezko filmean jarraitu zuen garrasi erregina, Mary Todd Lincoln-en Abraham Lincoln: Vampire Hunter (2012) eta 10 Cloverfield Lane (2016) beldurrezko thriller psikologikoan. <ref>{{Erreferentzia|abizena=SensaCine|izenburua=Mary Elizabeth Winstead|hizkuntza=es|url=https://www.sensacine.com/actores/actor-98370/|aldizkaria=SensaCine.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> A Good Day to Die Hard (2013) Lucy Gennero-McClane-ren papera errepikatu zuen eta telebistara itzuli zen naturaz gaindiko The Returned (2015), zientzia-fikziozko komedia eta satira politikoko BrainDead (2016) paperekin.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == [[Kategoria:Aktorea]] [[Kategoria:Abeslariak]] [[Kategoria:Famatua]] [[Kategoria:Filmak]] 068b0nf13ps09d8niympwdzhrtveu25 104 1217666 10003081 10001285 2024-12-18T10:14:42Z Elgoibarikastola2 121867 10003081 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Donna summer.jpg|thumb|371x371px|Donna Summer]] '''LaDonna Adrian Gaines,''' gehiago esagututa Donna Summer moduz, Estatu batuetako abeslari bat zen, Boston, [[Massachusetts]], 1948ko abenduaren 31 jaio zen eta [[Florida|Floridan]], 2012ko maiatzaren 17 hil zen, biriketako minbiziarengatik. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Donna Summer|hizkuntza=eu|data=2024-11-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Donna_Summer|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> Bere bere minbizia, 2001eko irailaren 11n, [[New York|New Yorken,]] izandako eraso terroristen ondoren, partikula toxikoak arnasteak eragin zuen.<ref name=":0" /> 1967an Bostongo [[rock]] talde batean ([[The Crow (1994ko filma)|The Crow)]] kantari izan zen denboraldi labur batez. <ref name=":0" /> Ilea musikalean garrantzizko papera jokatzera [[Alemania|Alemaniara]] joan baino lehen. 1973rako Munic. A heko Musicland estudioetan hasi zen lanean, eta Giorgio Moroder eta Pete Bellote ezagutu zituen. Handik gutxira Hostage eta Lady Of The Night grabatu zituzten, eta 1975ean Love to Love You Baby. <ref name=":0" /> == Sariak == 1979an bi Grammy sari irabazi zituen. Urte hartan bertan Bad Girls disko bikoitza argitaratu zuen, eta zerrendetako lehen lekuari eutsi zion sei astez. 1980an beste Grammy bat irabazi zuen eta On The Radio (Irratian) bilduma argitaratu zuen, Casablanca Recordsek argitaratua azkena. <ref name=":0" /> == Erreferentzia == [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Abeslaria]] p2qykhghlrsnfqpuy2qxmyibvevbaya 104 1217672 10003057 10001298 2024-12-18T10:08:35Z Elgoibarikastola4 121869 10003057 wikitext text/x-wiki '''EUSKARAREN NAZIOARTEKO EGUNA:''' [[Fitxategi:Flag of the Basque Country.svg|thumb]] Euskararen Nazioarteko Eguna, ENE, euskararen aldeko ospakizun eguna da, abenduaren 3an egiten dena. Euskararen Egunak hainbat izen izan ditu. Lehen edizioan, Eskuararen Eguna erabili zen eta ondorengo urteetan, Euskararen eguna edo Euskara Eguna ere bai, Euskararen Nazioarteko Eguna instituzionalizatu zuten. Lehen ospakizun egun horrek “lotsa handia litzateke guk, Euskaldunok, geure hizkuntza galtzen ikustea” izan zuen goiburu. Frankismo garaian, Ipar Euskal Herrian eta Amerikako zenbait lekutan soilik ospatzen zen, Espainiako diktadurako zentsuraren ondorioz. == Nork sortu zuen == Frantzizko Xiberkoaren egunean, izan ere, Frantzisko 1552ko abenduaren 3an hil zen, euskara zuen berezko hizkuntza eta, kondairak dioenez, hil aurreko azken hitzak bere ama-hizkuntzaz eman zituen, euskaraz, horren gatik euskararen eguna sortu zen.1930ean Eusko ikaskuntzak ezarri zuen. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen Nazioarteko Eguna|hizkuntza=eu|data=2024-12-04|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskararen_Nazioarteko_Eguna|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Zer gertatu zen == Espinako guda zibilaren ostean, 1949an berpiztu zen, Buenos Aireseko (Laurac Bat) elkartean eta, besteak beste, mundu osoko euskaldunei euskara landu eta hobetzeko laguntzak eskatzen zizkieten. Frankismo garaian, Ipar Euskal Herrian eta Amerikako zenbait lekutan soilik ospatzen zen, Espainiako diktadurako zentsuraren ondorioz.<ref name=":0" /> == Izen desberdin batzuk == Euskararen Egunak hainbat izen izan ditu. Lehen edizioan, Eskuararen Eguna erabili zen eta ondorengo urteetan, Euzkararen eguna edo Euzkara Eguna.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Euskara]] biygbm1z68q6u34lt8pt6t6ljbi58re 10003065 10003057 2024-12-18T10:10:07Z Elgoibarikastola4 121869 10003065 wikitext text/x-wiki '''EUSKARAREN NAZIOARTEKO EGUNA:''' [[Fitxategi:Flag of the Basque Country.svg|thumb]] Euskararen Nazioarteko Eguna, ENE, euskararen aldeko ospakizun eguna da, abenduaren 3an egiten dena. Euskararen Egunak hainbat izen izan ditu. Lehen edizioan, Eskuararen Eguna erabili zen eta ondorengo urteetan, Euskararen eguna edo Euskara Eguna ere bai, Euskararen Nazioarteko Eguna instituzionalizatu zuten. Lehen ospakizun egun horrek “lotsa handia litzateke guk, Euskaldunok, geure hizkuntza galtzen ikustea” izan zuen goiburu. Frankismo garaian, Ipar Euskal Herrian eta Amerikako zenbait lekutan soilik ospatzen zen, Espainiako diktadurako zentsuraren ondorioz. == Nork sortu zuen == Frantzizko Xiberkoaren egunean, izan ere, Frantzisko 1552ko abenduaren 3an hil zen, euskara zuen berezko hizkuntza eta, kondairak dioenez, hil aurreko azken hitzak bere ama-hizkuntzaz eman zituen, euskaraz, horren gatik euskararen eguna sortu zen.1930ean Eusko ikaskuntzak ezarri zuen. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen Nazioarteko Eguna|hizkuntza=eu|data=2024-12-04|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskararen_Nazioarteko_Eguna|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Zer gertatu zen == Espainako guda zibilaren ostean, 1949an berpiztu zen, Buenos Aireseko elkartean eta, besteak beste, mundu osoko euskaldunei euskara landu eta hobetzeko laguntzak eskatzen zizkieten. Frankismo garaian, Ipar Euskal Herrian eta Amerikako zenbait lekutan soilik ospatzen zen, Espainiako diktadurako zentsuraren ondorioz.<ref name=":0" /> == Izen desberdin batzuk == Euskararen Egunak hainbat izen izan ditu. Lehen edizioan, Eskuararen Eguna erabili zen eta ondorengo urteetan, Euzkararen eguna edo Euzkara Eguna.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Euskara]] n2ges2ikdsaw9um3s2a12ygfy5yev91 104 1217678 10003074 10001307 2024-12-18T10:12:05Z Elgoibarikastola1 121866 10003074 wikitext text/x-wiki '''[[Electronic Arts]] Inc. (EA)''' [[Bideojoko|bideo-jokoak]] garatzen eta banatzen dituen enpresa estatubatuarra da, Trip Hawkins-ek sortua 1982ko maiatzaren 27an San Mateon ([[Kalifornia]]). == Bizitza == Trip Hawkins-ek 1982an sortu zuen ordenagailuko jokoen ekoizle gisa, eta sektore honetan espezializatzea erabaki zen, jokoen garatzaileen eta jokoen garrantziari erreparatuz arte bitarteko gisa (hortik Electronic Arts izena emanez), eta PCrako jokoak kaleratzea. == Bulegoak == Bere bulego nagusiak [[Redwood City (Kalifornia)|Redwood Cityn]] daude, Kalifornian. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] hainbat hiritan, [[Kanada|Kanadan]], [[Suedia|Suedian]], Hego [[Korea|Korean]], [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]], [[Ingalaterra|Ingalaterran]] eta [[Espainia|Espainian]] eta beste herrialde batzuetan ditu ikasketak. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Electronic|abizena=Arts|izenburua=Ubicaciones de Electronic Arts - Sitio oficial de EA|hizkuntza=es|data=2021-09-24|url=https://www.ea.com/es-es/careers/locations|aldizkaria=Electronic Arts Inc.|sartze-data=2024-12-18}}</ref>Hainbat subsidiario ditu, hala nola EA Sports, [[kirol]]-simulagailuez arduratzen dena, EA Worldwide gainerako jokoetarako, eta subsidiarioak, denboran zehar erositakoak, hala nola Firemonkeys Studios, BioWare, besteak beste. [[Fitxategi:EA Sports monochrome logo.svg|thumb]] == Jokoak == === Zelako jokoak === Gaur egun, EA Sports [[FIFA]], Madden [[NFL]], [[NHL]], [[NBA]] Live eta UFC tituluak dituzten jokoak garatzen eta argitaratzen ditu. <ref name=":0" /> Beste frankizia batzuk Battlefield, Need for Speed, Real Racing, Los Sims, Medal of Honor, Command & Conquer, Dead Space, Mass Effect, Dragon Age, Army of Two, Titanfall eta Star Wars: The Old Republic dira, besteak beste. EA Appen sortzailea da. <ref name=":0" /> === 90ko hamarakada === 90eko hamarkadaren hasieran kirol-simulagailuak ekoizten hasi zen, eta kontsoletarako jokoak ekoiztea erabaki zuen, [[Sega Mega Drive]] eta [[Super Nintendo Entertainment System|Super Nintendo]] 90eko hamarkadaren erdialdean konpainiak joko gehien kaleratu zituen plataformak izan zirelako publizitate-kanpaina oldarkorra eta lizentzien erabilera, adibidez, 1993an [[FIFA|FIFA International Soccer]] kaleratu zuen , jokalarien benetako izenak eta taldeko arropa dituen lehen kirol simulagailua, eta horrek eman zion ospe handia eta gainerako lehiakideak erbesteratu zituen saga amaigabea.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Bideojokoak]] 79kbczku0w5a0jeuoyyv58mhr6cd0x7 0 1217681 10002451 10001357 2024-12-17T13:56:02Z Lainobeltz 56334 10002451 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Izaak Walton''' ([[Stafford]], [[1593]]ko [[irailaren 21]]ean bataiatua – [[Winchester]], [[1683]]ko [[abenduaren 15]]a) ingeles idazlea izan zen. Stafforden jaio zen eta gaztetan [[Londres]]era joan zen bizitzera. Bertan arropa merkatari bezala lan egin zuen eta 1618an burdindegien gremioan sartu zen. [[John Donne]] elizgizona ezagutu zuen eta lagun egin ziren. Erregearen aldekoa izan zen [[Ingalaterrako Gerra Zibil]]ean, eta bere jaioterrira itzuli zen errealistek 1644an [[Marston Moorreko gudua]]n galdu ondoren. Bere bizitzako azken berrogei urteak bidaiatzen eta lagunak bisitatzen eman zituen, arrantzan eta idazten. Garaiko pertsonaien biografiak idatzi zituen, bere lagun John Donnerena barne. Bere lan nagusia ''[[The Compleeat Angler]]'' izan zen. Kanabera-arrantzaren arteari buruzko tratatua da, landa-bizitzako naturaren eta aisiaren plazeraren deskribapen zehatzak dituena. == Lanak == * ''The Compleat Angler'' (1653) * ''Walton's Lives'' == Kanpo estekak == {{bizialdia|1593ko|1683ko|Walton, Izaak}} [[Kategoria:Staffordshire konderriko jendea]] [[Kategoria:Ingalaterrako idazleak]] [[Kategoria:Biografoak]] [[Kategoria:Arrantzaleak]] p44sm4nhyodinoj9p7fxnh78fx4o7xu 0 1217683 10002453 10001393 2024-12-17T13:57:14Z Lainobeltz 56334 10002453 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''José Recio Ariza''' ([[Fernán Núñez]], [[Kordobako probintzia]], [[1957]]ko [[abenduaren 24]]a) espainiar txirrindulari ohia da, profesionala 1982tik 1991ra. Ibilbidean 30 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1983ko [[Kataluniako Volta]], 1985eko [[Setmana Catalana]] eta [[Espainiako Vuelta]]ko bost etapa garaipen izan ziren. Lorpen hauen artean, gogoangarriena [[1985eko Espainiako Itzulia|1985eko Vuelta]]ko 18. etapa izan zen, non [[Pedro Delgado]]ko sailkapen orokorreko elastiko horia eskuratu zuen, [[Robert Millar]] eskoziarraren garaipena saihestuz.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.elpais.com/articulo/deportes/DELGADO/_PEDRO_/EX_CICLISTA/COMENTARISTA_DEPORTIVO/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA_1985/Pedro/Delgado/da/golpe/mano/convierte/lider/ronda/espanola/elpepidep/19850512elpepidep_5/Tes |izenburua=Pedro Delgado da un 'golpe de mano' y se convierte en líder de la ronda española |aldizkaria=El País |data=1985/05/12|hizkuntza=es}}</ref> 1985ean [[norefredina]]gatik positibo eman zuen [[Setmana Catalana]]ko kontrol batean, baina Kelme taldeak aurkeztutako helegiteak zigorra baliogabetu zuen.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.elpais.com/articulo/deportes/RECIO/_JOSE/CATALUNA/FEDERACION_ESPANOLA_DE_CICLISMO/VOLTA_A_CATALUNYA/Recio/rehabilitado/ganador/Semana/Catalana/Ciclismo/elpepidep/19850628elpepidep_8/Tes |izenburua=Recio, rehabilitado como ganador de la Semana Catalana de Ciclismo |aldizkaria=El País|data=1985/06/28 |hizkuntza=es}}</ref> 1988an positiboa izan zen berriro ere, [[Aragoiko Itzulia]]n eta [[Kantabriako Itzulia]]n, [[testosterona]]gatik, eta horrek hilabeteko zigorra ekarri zion. 1991n, positibo eman zuen kokaina kontsumitzeagatik.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.elpais.com/articulo/deportes/RECIO/_JOSE/Dopaje/positivo/Recio/cocaina/elpepidep/19910316elpepidep_8/Tes |izenburua=Dopaje positivo de Recio por cocaína |aldizkaria=El País |data=1991/03/16|hizkuntza=es}}</ref> == Palmaresa == ===Amateurretan === '''1976''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako Ziklo-kros txapelketa (junior) * [[Volta da Ascension]]<nowiki/>ko etapa 1 '''1977''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako jazarpen txapelketa '''1978''' * 3. [[Lleidako Itzulia]]n '''1981''' * [[Ronda al Maestrazgo]] * [[Tarragonako Itzulia]] === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1982''' * [[1982ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * 3. [[Laudioko Sari Nagusia]] '''1983''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko etapa 1 * [[Ordiziako Klasika]] * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [[Kataluniako Volta]] eta etapa 1 * [[Errioxako Itzulia|Errioxako Itzuli]]ko etapa 1 * 2. [[Aragoiko Itzulia]]n eta etapa 1 * 2. [[Manuel Galera Memoriala]]n * 3. Challenge Costa de Azahar-rean eta etapa 1 * 4. [[1983ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n * 10. [[1983ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n '''1984''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Aragoiko Itzulia]] * 2. [[Galiziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 4. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n eta etapa 1 * 9. [[1984ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta etapa 1 '''1985''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Murtziako Itzulia]] * [[Setmana Catalana]] eta etapa 1 * [[1985eko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko 2 etapa * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Aragoiko Itzulia]] eta etapa 1 * [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Burgosko Itzulia]] eta etapa 1 * [[Kataluniako Volta]]ko 2 etapa * 2. [[Udaberriko Klasika]]n * 4. [[1985eko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n eta etapa 1 * 7. [[1985eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n '''1986''' * [[Gaztela eta Leongo Itzulia|Gaztela eta Leongo Itzuli]]ko etapa 1 * [[1986ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko etapa 1 * 2. Bartzelona-Andorra-n * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1987''' * 5. [[1987ko Donostia Klasikoa|Donostia Klasikoa]]n * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n * 8. [[Kataluniako Volta]]n '''1988''' * [[Aragoiko Itzulia|Aragoiko Itzuli]]ko 2 etapa * 2. [[Kantabriako Itzulia]]n '''1989''' * [[Setmana Catalana]]<nowiki/>ko etapa 1 '''1990''' * [[Alentejoko Itzulia]] eta etapa 1 }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1982 !1983 !1984 !1985 !1986 !1987 !1988 !1989 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1988ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"| [[1982ko Espainiako Itzulia|38.]] |align="center"| [[1983ko Espainiako Itzulia|29.]] |align="center"| [[1984ko Espainiako Itzulia|'''9.''']] |align="center"| [[1985eko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"| [[1986ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"| - |align="center"| [[1988ko Espainiako Itzulia|40.]] |align="center"| [[1989ko Espainiako Itzulia|85.]] |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} *[http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=4359 José Recio] - ''Sitiodeciclismo.net'' {{bizialdia|1957ko||Recio, Jose}} [[Kategoria:Ezkiotarrak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] 7m2cz0erer22jnom65zb6waxpi8ljxi 10002890 10002453 2024-12-18T05:54:13Z Joseba65 69297 10002890 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''José Recio Ariza''' ([[Fernán Núñez]], [[Kordobako probintzia]], [[1957]]ko [[abenduaren 24]]a) espainiar txirrindulari ohia da, profesionala 1982tik 1991ra. Ibilbidean 30 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1983ko [[Kataluniako Volta]], 1985eko [[Setmana Catalana]] eta [[Espainiako Vuelta]]ko bost etapa garaipen izan ziren. Lorpen hauen artean, gogoangarriena [[1985eko Espainiako Itzulia|1985eko Vuelta]]ko 18. etapa izan zen, non [[Pedro Delgado]]k sailkapen orokorreko elastiko horia eskuratu zuen, [[Robert Millar]] eskoziarraren garaipena saihestuz.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.elpais.com/articulo/deportes/DELGADO/_PEDRO_/EX_CICLISTA/COMENTARISTA_DEPORTIVO/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA/VUELTA_CICLISTA_A_ESPANA_1985/Pedro/Delgado/da/golpe/mano/convierte/lider/ronda/espanola/elpepidep/19850512elpepidep_5/Tes |izenburua=Pedro Delgado da un 'golpe de mano' y se convierte en líder de la ronda española |aldizkaria=El País |data=1985/05/12|hizkuntza=es}}</ref> 1985ean [[norefredina]]gatik positibo eman zuen [[Setmana Catalana]]ko kontrol batean, baina Kelme taldeak aurkeztutako helegiteak zigorra baliogabetu zuen.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.elpais.com/articulo/deportes/RECIO/_JOSE/CATALUNA/FEDERACION_ESPANOLA_DE_CICLISMO/VOLTA_A_CATALUNYA/Recio/rehabilitado/ganador/Semana/Catalana/Ciclismo/elpepidep/19850628elpepidep_8/Tes |izenburua=Recio, rehabilitado como ganador de la Semana Catalana de Ciclismo |aldizkaria=El País|data=1985/06/28 |hizkuntza=es}}</ref> 1988an positiboa izan zen berriro ere, [[Aragoiko Itzulia]]n eta [[Kantabriako Itzulia]]n, [[testosterona]]gatik, eta horrek hilabeteko zigorra ekarri zion. 1991n, positibo eman zuen kokaina kontsumitzeagatik.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.elpais.com/articulo/deportes/RECIO/_JOSE/Dopaje/positivo/Recio/cocaina/elpepidep/19910316elpepidep_8/Tes |izenburua=Dopaje positivo de Recio por cocaína |aldizkaria=El País |data=1991/03/16|hizkuntza=es}}</ref> == Palmaresa == ===Amateurretan === '''1976''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako Ziklo-kros txapelketa (junior) * [[Volta da Ascension]]<nowiki/>ko etapa 1 '''1977''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako jazarpen txapelketa '''1978''' * 3. [[Lleidako Itzulia]]n '''1981''' * [[Ronda al Maestrazgo]] * [[Tarragonako Itzulia]] === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1982''' * [[1982ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * 3. [[Laudioko Sari Nagusia]] '''1983''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko etapa 1 * [[Ordiziako Klasika]] * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [[Kataluniako Volta]] eta etapa 1 * [[Errioxako Itzulia|Errioxako Itzuli]]ko etapa 1 * 2. [[Aragoiko Itzulia]]n eta etapa 1 * 2. [[Manuel Galera Memoriala]]n * 3. Challenge Costa de Azahar-rean eta etapa 1 * 4. [[1983ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n * 10. [[1983ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n '''1984''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Aragoiko Itzulia]] * 2. [[Galiziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 4. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n eta etapa 1 * 9. [[1984ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta etapa 1 '''1985''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Murtziako Itzulia]] * [[Setmana Catalana]] eta etapa 1 * [[1985eko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko 2 etapa * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Aragoiko Itzulia]] eta etapa 1 * [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Burgosko Itzulia]] eta etapa 1 * [[Kataluniako Volta]]ko 2 etapa * 2. [[Udaberriko Klasika]]n * 4. [[1985eko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n eta etapa 1 * 7. [[1985eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n '''1986''' * [[Gaztela eta Leongo Itzulia|Gaztela eta Leongo Itzuli]]ko etapa 1 * [[1986ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko etapa 1 * 2. Bartzelona-Andorra-n * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1987''' * 5. [[1987ko Donostia Klasikoa|Donostia Klasikoa]]n * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n * 8. [[Kataluniako Volta]]n '''1988''' * [[Aragoiko Itzulia|Aragoiko Itzuli]]ko 2 etapa * 2. [[Kantabriako Itzulia]]n '''1989''' * [[Setmana Catalana]]<nowiki/>ko etapa 1 '''1990''' * [[Alentejoko Itzulia]] eta etapa 1 }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1982 !1983 !1984 !1985 !1986 !1987 !1988 !1989 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1988ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"| [[1982ko Espainiako Itzulia|38.]] |align="center"| [[1983ko Espainiako Itzulia|29.]] |align="center"| [[1984ko Espainiako Itzulia|'''9.''']] |align="center"| [[1985eko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"| [[1986ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"| - |align="center"| [[1988ko Espainiako Itzulia|40.]] |align="center"| [[1989ko Espainiako Itzulia|85.]] |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} *[http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=4359 José Recio] - ''Sitiodeciclismo.net'' {{bizialdia|1957ko||Recio, Jose}} [[Kategoria:Ezkiotarrak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] r0wtk9ud5f40q73zgn53ttjetk4okrv 0 1217793 10002457 10001674 2024-12-17T14:01:59Z Lainobeltz 56334 10002457 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Haakon Sigurdsson''' ({{lang-non|Hákon Sigurðarson}}) edo '''Haakon Jarl''' (''Hákon jarl'') ([[Trøndelag]], c. [[937]] – [[Melhus]], [[995]]) [[Norvegia]]ko erregea izan zen 975etik hil zen arte. Haakon Boteretsua (''Hákon jarl hinn ríki'') edo Haakon Gaiztoa (''Hákon Illi'') ere deitua izan zen. [[Sigurd Haakonsson]] eta Bergljot Toresdatterren semea izan zen. Aita [[Trondheim|Lade]]ko [[jarl]]a eta [[Trøndelag]] eta [[Hålogaland]]eko gobernadorea izan zen. [[Harald II.a Norvegiakoa|Harald II.aren]] gizonek Sigurd hil zuten 961ean eta Haakonek jarl kargua heredatu zuen eta Harald erregearen aurka borrokatzen hasi zen [[Danimarka]]ra joan behar izan zuen arte. Harald II.a hiltzeko konspiratu zuen [[Harald Blåtand]]ekin. Gerra zibilean erregearen anaiak garaitu zituen eta Norvegia gobernatu zuen Harald Blåtanden basailu gisa. 973-974 inguruan Harald Blåtandi lagundu zion Danimarkaren defentsan [[Oton II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Oton II.a]] enperadorearen aurka. 975ean bataiatua izan arren, [[Æsir|antzinako jainkoetan]] fededun izan zen eta Danimarkarekiko menpekotasuna hautsi zuen. 977an [[Vladimir I.a Kievekoa]] [[Novgorod]] hiria berreskuratzen saiatu zen eta hurrengo urtean [[Iaropolk I.a Kievekoa]] erasotu zuen. 986an Danimarkako flota bat garaitu zuen. 995ean, bere esklabo eta lagun [[Tormod Kark]]ek Haakon hil zuen, [[Olaf I.a Norvegiakoa|Olaf Tryggvason]] tronua erreklamatzera hurbiltzen ari zenean. Haakon Jarlek emakumeak bortxatzeko duen zaletasuna kontatzen dute iturri batzuek, nobleak zein nekazariak izan. Hainbat sagatan aipatzen da, [[Snorri Sturluson]]en [[Heimskringla]] barne. == Genealogia == {{genealogia}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|937ko|995eko|Haakon Jarl}} [[Kategoria:Norvegiako errege-erreginak]] [[Kategoria:Errege bikingoak]] 59x6f1ukimjh58j1s5z4vrepx0wqojx 0 1217796 10002477 10001709 2024-12-17T14:16:45Z Lurdeswiki 108042 /* Hautatutako argitalpenak */ 10002477 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Lurdeswiki}} [[Fitxategi:Mary Gove Nichols (page 804 crop).jpg|thumb|Mary Gove Nichols]] '''Mary Sargeant Gove Nichols''' (Neal jaiotzez; [[Goffstown (New Hampshire)|Goffstown, New Hampshire]], [[1810|1810eko]] [[Abuztuaren 10|abuztuaren 10a]] - [[Brompton (Londres)|Brompton, Londres]], [[1884|1884ko]] [[Maiatzaren 30|maiatzaren 30a]]), '''Mary Orme''' ezizenaz ere ezaguna, [[Emakumeen eskubideak|emakumeen eskubideen]] eta osasunaren erreformaren defendatzailea, [[Hidroterapia|hidroterapeuta]], [[Begetarianismo|begetarianoa]] eta [[estatubatuar]] [[Idazle|idazlea]] izan zen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Marta Macho|abizena=Stadler|izenburua=Mary Gove Nichols: salud, cuerpo y corsé|hizkuntza=es|data=2020-12-15|url=https://mujeresconciencia.com/2020/12/15/mary-gove-nichols-salud-cuerpo-y-corse/|aldizkaria=Mujeres con ciencia|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Mary Gove Nichols {{!}} Women’s Rights, Health Reform & Education {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/biography/Mary-Gove-Nichols|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|abizena=Iacobbo, Karen; Iacobbo, Michael; Linzey, Andrew|urtea=2010|izenburua=Vegetarian America: a history|argitaletxea=Praeger.|url=https://search.worldcat.org/title/vegetarian-america-a-history/oclc/780825931|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Biografia == Nichols Goffstownen jaio zen, New Hampshiren, familia tradizional batean, non emakumeek ez zuten hezkuntza jasotzeko aukerarik. Gaztetan, gaixotasun kroniko bat izan zuen, eta oso gazterik hil zitzaion ahizpa, tisiak jota.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Shameless."|argitaletxea=Google Books. N.p., n.d. Web. 10 Dec. 2014.}}</ref> Bere lehen ezkontza Hiram Goverekin izan zen, arrakastarik gabeko negozio-gizona. Gove Nicholsekin ezkondu zen bere emaztearen laguntza finantzarioaren eta obedientziaren zain. Nichols Lynnera joan zen bizitzera, Massachusettsera, senarrarekin eta semearekin. Massachusettsen, Nicholsek neskentzako eskola bat zuzentzen zuen, eta bertan hasi zuen bere karrera osasun erreforman.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=MARY GOVE NICHOLS (1810 – 1884)|url=https://www.librarycompany.org/women/portraits/nichols_mary.htm|aldizkaria=www.librarycompany.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref> 1841ean, alaba hartu eta gurasoekin itzuli zen senarra atzean utzita;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mary Gove Nichols|hizkuntza=en-US|data=2013-07-13|url=https://www.womenhistoryblog.com/2013/07/mary-gove-nichols.html|aldizkaria=History of American Women|sartze-data=2024-12-16}}</ref> azkenean dibortzioa adostu zuen 1847 edo 1848an.<ref>{{Erreferentzia|izena=June Melby|abizena=Benowitz|izenburua=Encyclopedia of American Women and Religion, 2nd Edition [2 volumes]|argitaletxea=ABC-CLIO|hizkuntza=en|data=2017-08-18|url=https://books.google.es/books?id=Jm8tDwAAQBAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-4408-3987-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Tratu txarrak, bai sexu eta bai emozionalki, eta berezko hainbat abortu jasan ondoren, emakumeei euren gorputzen eta aukeren berri emateko lana egin zuen. 1848an berriro ezkondu zen Thomas Low Nicholsekin,<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Nichols, Mary Sergeant Gove (1810–1884), campaigner for medical reform and women's rights|hizkuntza=en|url=https://www.oxforddnb.com/display/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-58353|aldizkaria=Oxford Dictionary of National Biography|doi=10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-58353|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Susan|abizena=Cayleff|izenburua=Wash and Be Healed: The Water-Cure Movement and Women's Health|argitaletxea=Temple University Press|hizkuntza=en|data=2010-05-18|url=https://books.google.es/books?id=PtpyJgRT5gcC&redir_esc=y|isbn=978-1-4399-0427-5|sartze-data=2024-12-16}}</ref> osasunaren erreforman interesatuta zegoen idazlea eta emakumearen eskubideei buruzko ikuspuntu aurrerakoiak zituena. Elkarrekin School of Health, School of Progress eta School of Life bat irekitzea pentsatu zuten, alokatu zuten hiru pisuko eraikin batean. Ingalaterrara joan ziren bizitzera Gerra Zibilaren hasieran. Nicholsek eleberriak eta istorioak idatzi zituen Mary Orme ezizenarekin, ezkontzari eta emakumeen hezkuntzari buruzko ideia tradizionalak zalantzan jarriz.<ref name=":0" /> Godey's Lady's Book (Godeyko damaren liburua) aldizkari estatubatuarrerako ipuinak idatzi zituen.<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Myerson|izenburua=Mary Gove Nichols' Mary Lyndon: a forgotten reform novel|orrialdeak=523–539|data=1986|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11616533/|aldizkaria=American Literature: A Journal of Literary History, Criticism and Bibliography|alea=4|zenbakia=58|issn=0002-9831|pmid=11616533|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Nichols Bromptonen hil zen, Londresen, 1884ko maiatzaren 30ean, [[Bularreko minbizi|bularreko minbiziak]] jota.<ref name=":4" /> Bere lehen senarrarengandik bizirik atera zen alaba, Elma Gove, margolari bihurtu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=David Bernard|abizena=Dearinger|izenburua=Paintings and Sculpture in the Collection of the National Academy of Design: 1826-1925|argitaletxea=Hudson Hills|hizkuntza=en|abizena2=Design (U.S.)|izena2=National Academy of|data=2004|url=https://books.google.es/books?id=PHH45aYubp4C&pg=PR20&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-55595-029-3|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Higiene naturala eta maitasun librearen defentsa == Nicholsek Sylvester Grahamen idazkiak aztertu zituen eta 1837 inguruan begetariano egin zen.<ref name=":2" /> Defendatzaile sutsua izan zen higiene naturalaren mugimenduan. [[Anatomia|Anatomiari]], [[Fisiologia|fisiologiari]] eta [[Higiene|higieneari]] buruzko hitzaldiak eman zizkien soilik emakume-entzuleei, emakumeak behar ez zuen sufrimendu fisiko eta mental gisa ikusten zuena arintzeko. Egunero ariketa fisikoa egitea gomendatu zien emakumeei, aire freskoa arnastea, ur hotzarekin dutxatzea, sasoi horretako kortse estu dotoreak saihestea eta kaferik eta haragirik ez hartzea.<ref name=":3" /> icholsek hitzaldi bat eman zuen Ladies Physiological Society-rentzat, American Physiological Society-ren adar batentzat.<ref name=":2" /> "Anatomia eta fisiologia gaiei buruzko hitzaldia eman zuen Estatu Batuetako lehen emakumea, eta begetarianismoari, gaixotasunei aurrea hartzeari eta sendatzeari buruzko irakaspenak eman zituen" pertsona bezala azaldua izan zen. Nicholsek uste zuen minbizia dieta begetariano batekin senda zitekeela. 1851n, Nicholsek eta bere senar Thomas Low Nicholsek "[[Hidroterapia|urarekin sendatzeko]]" klinika bat sortu zuten, American Hydropathic Institute izenekoa, [[New York]] hirian.<ref name=":1" /><ref name=":3" /> Institutua pseudoterapien eta berritsukeriaren adibide gisa aipatzen da. Nichols eta bere senarra ur hotzetan bainatu, [[barau]] egin eta noizean behin [[Hidroterapia|izara bustiekin biltzearen]] aldekoak ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Silver-Isenstadt, Jean L.|urtea=2002|izenburua=Shameless: The Visionary Life of Mary Gove Nichols.|argitaletxea=Johns Hopkins University Press.|orrialdea=133}}</ref> Nicholsek ''Water-Cure Journal''-ean lagundu zuen, eta bere senarrarekin ''Nichols'Journal of Health, Water-Cure, and Human Progress'' (1853 – 1858) argitaratu zuen.<ref name=":1" /><ref>{{erreferentzia|abizena=Weiss, Harry Bischoff; Kemble, Howard R.|urtea=1967|izenburua=The Great American Water-Cure Craze: A History of Hydropathy in the United States.|argitaletxea=The Past Times Press|orrialdea=35}}</ref> Biek ere [[Amodio aske|maitasun librea]] defendatzen zuten. Mary Nicholsen autobiografia (''Mary Lyndon: Or, Revelations of a Life: An Autobiography'', 1860) emakume baten ikuspuntutik idatzitako ezkontzaren aurkako lehen argudioa bihurtu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Spurlock, John.|izenburua="A Masculine View of Women's Freedom: Free Love in the Nineteenth Century."|argitaletxea=International Social Science Review 69.3/4 (1994): 34–45. Print.}}</ref> Sineste horiek Nichols eta bere senarra komunitate hidropatikoko beste kide batzuengandik urrundu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=James M. (James Matthew)|abizena=Morris|izenburua=Historical dictionary of utopianism|argitaletxea=Lanham, Md. : Scarecrow Press|data=2004|url=https://archive.org/details/historicaldictio0000morr|isbn=978-0-8108-4912-9|sartze-data=2024-12-16}}</ref> 1855ean, [[Cincinnati|Cincinnatira]] joan ziren eta Memnonia Institute ireki zuten, 1856an [[Yellow Springs (Ohio)|Ohioko Yellow Springs-en]] zegoen "bizitzaren eskola". Institutuaren izena uraren jainkosari buruzkoa zen, hidropatiarekiko interesa islatuz, baina [[Aszetismo|aszetismoa]], baraua eta penitentzia espirituala ere sustatzen zituen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rokicky, Catherine M.|urtea=2002|izenburua=Creating a Perfect world: Religious and Secular Utopias in Nineteenth-Century Ohio.|argitaletxea=Ohio University Press.|orrialdea=136}}</ref> Urtebete bakarrik egon zen irekita.<ref>{{erreferentzia|abizena=Trahair, R. C. S.|urtea=1999|izenburua=Utopias and Utopians: An Historical Dictionary|argitaletxea=Greenwood Press.|orrialdea=257}}</ref> Saio espiritistetara joan ziren biak, espirituekin komunikatzen ari zirelakoan, eta [[Katolizismo|katolizismora]] bihurtu ziren. Herbert M. Sheltonen ''The Science and Fine Art of Natural Hygiene'' liburua Goveri eta beste higienista natural batzuei eskainia dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Shelton, Herbert M.|izenburua=The Science and Fine Art of Natural Hygiene|argitaletxea=The Hygienic System: Volume I. American Natural Hygiene Society|url=https://web.archive.org/web/20190504085305/http://darkroomretreat.com/nhs.pdf}}</ref> == Hautatutako argitalpenak == * [[iarchive:63940810R.nlm.nih.gov/page/n1|''Experience in Water-Cure'']] (1849) * [https://catalog.hathitrust.org/Record/011624482 ''Marriage: Its History, Character, and Results''] [ Thomas Low Nicholasekin, 1854] * [https://catalog.hathitrust.org/Record/100590392 ''Mary Lyndon: Or, Revelations of a Life: An Autobiography''] * [[iarchive:b2038788x/page/n3|''A Woman's Work in Water Cure and Sanitary Education'']] (1874) == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|2}} == Beste irakurketa batzuk == * Hilary Marland; Jane Adams. (2009). Hydropathy at Home: The Water Cure and Domestic Healing in Mid-Nineteenth-Century Britain. Bulletin of the History of Medicine. 83 (3): 499–529. * Thomas Low Nichols. (1887). [[iarchive:nicholshealthman00nich/page/n5|''Nichols' Health Eskuliburua: Being Also a Memorial of the Life and Work of Mrs. Mary S. Gove Nichols'']]. E. W. Allen. * Janet Hubly Noever. (1991). ''Passionate Rebel: The Life of Mary Gove Nichols, 1810-1884''. Oklahomako Unibertsitatea. * {{Cite web|izena=Adee|izenburua=Passional Affinities: The free-love couple who pissed off nineteenth-century America|egilea=Braun|data=2014-07-02|url=https://www.theparisreview.org/blog/2014/07/02/passional-affinities/|lana=The Paris Review|accessdate=}} == Kanpo estekak == * [https://slate.com/technology/2014/02/hydropathy-water-healing-quack-medicine-empowered-the-womens-health-profession-in-the-19th-century.html The Feminist Origins of “Eight Cups a Day”]. Excerpted from Marketplace of the Marvelous: The Strange Origins of Modern Medicine by Erika Janik. {{Bizialdia|1810eko|1884ko|Nichols, Mary Gove}} [[Kategoria:New Hampshiretarrak]] [[Kategoria:Londresen hildakoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako feministak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako sufragistak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:Bularreko minbiziaren ondorioz hildakoak]] 4krvgoiph02mtsbjwkhzrujb4s8nzsu 10002507 10002477 2024-12-17T14:43:13Z Lurdeswiki 108042 10002507 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Lurdeswiki}} [[Fitxategi:Mary Gove Nichols (page 804 crop).jpg|thumb|Mary Gove Nichols]] '''Mary Sargeant Gove Nichols''' (Neal jaiotzez; [[Goffstown (New Hampshire)|Goffstown, New Hampshire]], [[1810|1810eko]] [[Abuztuaren 10|abuztuaren 10a]] - [[Brompton (Londres)|Brompton, Londres]], [[1884|1884ko]] [[Maiatzaren 30|maiatzaren 30a]]), '''Mary Orme''' ezizenaz ere ezaguna, [[Emakumeen eskubideak|emakumeen eskubideen]] eta osasunaren erreformaren defendatzailea, [[Hidroterapia|hidroterapeuta]], [[Begetarianismo|begetarianoa]] eta [[estatubatuar]] [[Idazle|idazlea]] izan zen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Marta Macho|abizena=Stadler|izenburua=Mary Gove Nichols: salud, cuerpo y corsé|hizkuntza=es|data=2020-12-15|url=https://mujeresconciencia.com/2020/12/15/mary-gove-nichols-salud-cuerpo-y-corse/|aldizkaria=Mujeres con ciencia|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Mary Gove Nichols {{!}} Women’s Rights, Health Reform & Education {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/biography/Mary-Gove-Nichols|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|abizena=Iacobbo, Karen; Iacobbo, Michael; Linzey, Andrew|urtea=2010|izenburua=Vegetarian America: a history|argitaletxea=Praeger.|url=https://search.worldcat.org/title/vegetarian-america-a-history/oclc/780825931|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Biografia == Nichols Goffstownen jaio zen, New Hampshiren, familia tradizional batean, non emakumeek ez zuten hezkuntza jasotzeko aukerarik. Gaztetan, gaixotasun kroniko bat izan zuen, eta oso gazterik hil zitzaion ahizpa, [[Tuberkulosi|tisiak]] jota.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Shameless."|argitaletxea=Google Books. N.p., n.d. Web. 10 Dec. 2014.}}</ref> Bere lehen ezkontza Hiram Goverekin, arrakastarik gabeko negozio-gizonarekin, izan zen. Gove Nicholsekin ezkondu zen bere emaztearen finantza-laguntza eta obedientziaren zain. Nichols Lynnera joan zen bizitzera, [[Massachusetts|Massachusettsera]], senarrarekin eta alabarekin. Massachusettsen, Nicholsek neskentzako eskola bat zuzentzen zuen, eta bertan hasi zuen bere karrera osasun erreforman.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=MARY GOVE NICHOLS (1810 – 1884)|url=https://www.librarycompany.org/women/portraits/nichols_mary.htm|aldizkaria=www.librarycompany.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref> 1841ean, alaba hartu eta gurasoekin itzuli zen senarra atzean utzita;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mary Gove Nichols|hizkuntza=en-US|data=2013-07-13|url=https://www.womenhistoryblog.com/2013/07/mary-gove-nichols.html|aldizkaria=History of American Women|sartze-data=2024-12-16}}</ref> azkenean dibortzioa adostu zuen 1847 edo 1848an.<ref>{{Erreferentzia|izena=June Melby|abizena=Benowitz|izenburua=Encyclopedia of American Women and Religion, 2nd Edition [2 volumes]|argitaletxea=ABC-CLIO|hizkuntza=en|data=2017-08-18|url=https://books.google.es/books?id=Jm8tDwAAQBAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-4408-3987-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Tratu txarrak, bai sexu eta bai emozionalki, eta berezko hainbat abortu jasan ondoren, emakumeei euren gorputzen eta aukeren berri emateko lana egin zuen. 1848an berriro ezkondu zen Thomas Low Nicholsekin,<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Nichols, Mary Sergeant Gove (1810–1884), campaigner for medical reform and women's rights|hizkuntza=en|url=https://www.oxforddnb.com/display/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-58353|aldizkaria=Oxford Dictionary of National Biography|doi=10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-58353|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Susan|abizena=Cayleff|izenburua=Wash and Be Healed: The Water-Cure Movement and Women's Health|argitaletxea=Temple University Press|hizkuntza=en|data=2010-05-18|url=https://books.google.es/books?id=PtpyJgRT5gcC&redir_esc=y|isbn=978-1-4399-0427-5|sartze-data=2024-12-16}}</ref> osasunaren erreforman interesatuta zegoen idazlea eta emakumearen eskubideei buruzko ikuspuntu aurrerakoiak zituena. Elkarrekin School of Health, School of Progress eta School of Life bat irekitzea pentsatu zuten, alokatu zuten hiru pisuko eraikin batean. Ingalaterrara joan ziren bizitzera Gerra Zibilaren hasieran. Nicholsek eleberriak eta istorioak idatzi zituen Mary Orme ezizenarekin, ezkontzari eta emakumeen hezkuntzari buruzko ideia tradizionalak zalantzan jarriz.<ref name=":0" /> ''Godey's Lady's Book'' (''Godeyko damaren liburua'') aldizkari estatubatuarrerako ipuinak idatzi zituen.<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Myerson|izenburua=Mary Gove Nichols' Mary Lyndon: a forgotten reform novel|orrialdeak=523–539|data=1986|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11616533/|aldizkaria=American Literature: A Journal of Literary History, Criticism and Bibliography|alea=4|zenbakia=58|issn=0002-9831|pmid=11616533|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Nichols Bromptonen hil zen, Londresen, 1884ko maiatzaren 30ean, [[Bularreko minbizi|bularreko minbiziak]] jota.<ref name=":4" /> Bere lehen senarrarengandik bizirik atera zen alaba, Elma Gove, margolaria izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=David Bernard|abizena=Dearinger|izenburua=Paintings and Sculpture in the Collection of the National Academy of Design: 1826-1925|argitaletxea=Hudson Hills|hizkuntza=en|abizena2=Design (U.S.)|izena2=National Academy of|data=2004|url=https://books.google.es/books?id=PHH45aYubp4C&pg=PR20&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-55595-029-3|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Higiene naturala eta maitasun librearen defentsa == Nicholsek Sylvester Grahamen idazkiak aztertu zituen eta 1837 inguruan begetariano egin zen.<ref name=":2" /> Defendatzaile sutsua izan zen higiene naturalaren mugimenduan. [[Anatomia|Anatomiari]], [[Fisiologia|fisiologiari]] eta [[Higiene|higieneari]] buruzko hitzaldiak eman zizkien soilik emakume-entzuleei, emakumeak behar ez zuen sufrimendu fisiko eta mental gisa ikusten zuena arintzeko. Egunero ariketa fisikoa egitea gomendatu zien emakumeei, aire freskoa arnastea, ur hotzarekin dutxatzea, sasoi horretako kortse estu dotoreak saihestea eta kaferik eta haragirik ez hartzea.<ref name=":3" /> Nicholsek hitzaldi bat eman zuen Ladies Physiological Society-rentzat, American Physiological Society-ren adar batentzat.<ref name=":2" /> "Anatomia eta fisiologia gaiei buruzko hitzaldia eman zuen Estatu Batuetako lehen emakumea, eta begetarianismoari, gaixotasunei aurrea hartzeari eta sendatzeari buruzko irakaspenak eman zituen" pertsona bezala azaldua izan zen. Nicholsek minbizia dieta begetariano batekin senda zitekeela uste zuen. 1851n, Nicholsek eta bere senar Thomas Low Nicholsek "[[Hidroterapia|urarekin sendatzeko]]" klinika bat sortu zuten, American Hydropathic Institute izenekoa, [[New York]] hirian.<ref name=":1" /><ref name=":3" /> Institutua pseudoterapien eta berritsukeriaren adibide gisa aipatzen da. Nichols eta bere senarra ur hotzetan bainatu, [[barau]] egin eta noizean behin [[Hidroterapia|izara bustiekin biltzearen]] aldekoak ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Silver-Isenstadt, Jean L.|urtea=2002|izenburua=Shameless: The Visionary Life of Mary Gove Nichols.|argitaletxea=Johns Hopkins University Press.|orrialdea=133}}</ref> Nicholsek ''Water-Cure Journal''-ean lagundu zuen, eta bere senarrarekin ''Nichols'Journal of Health, Water-Cure, and Human Progress'' (1853 – 1858) argitaratu zuen.<ref name=":1" /><ref>{{erreferentzia|abizena=Weiss, Harry Bischoff; Kemble, Howard R.|urtea=1967|izenburua=The Great American Water-Cure Craze: A History of Hydropathy in the United States.|argitaletxea=The Past Times Press|orrialdea=35}}</ref> Biek ere [[Amodio aske|maitasun librea]] defendatzen zuten. Mary Nicholsen autobiografia (''Mary Lyndon: Or, Revelations of a Life: An Autobiography'', 1860) emakume baten ikuspuntutik idatzitako ezkontzaren aurkako lehen argudioa bihurtu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Spurlock, John.|izenburua="A Masculine View of Women's Freedom: Free Love in the Nineteenth Century."|argitaletxea=International Social Science Review 69.3/4 (1994): 34–45. Print.}}</ref> Sineste horiek Nichols eta bere senarra komunitate hidropatikoko beste kide batzuengandik urrundu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=James M. (James Matthew)|abizena=Morris|izenburua=Historical dictionary of utopianism|argitaletxea=Lanham, Md. : Scarecrow Press|data=2004|url=https://archive.org/details/historicaldictio0000morr|isbn=978-0-8108-4912-9|sartze-data=2024-12-16}}</ref> 1855ean [[Cincinnati|Cincinnatira]] joan ziren bizitzera eta 1856an [[Yellow Springs (Ohio)|Yellow Springs-en (Ohio)]] Memnonia Institutua ireki zuten, "bizitzaren eskola". Institutuaren izena uraren jainkosari buruzkoa zen, hidropatiarekiko interesa islatuz, baina [[Aszetismo|aszetismoa]], baraua eta penitentzia espirituala ere sustatzen zituen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rokicky, Catherine M.|urtea=2002|izenburua=Creating a Perfect world: Religious and Secular Utopias in Nineteenth-Century Ohio.|argitaletxea=Ohio University Press.|orrialdea=136}}</ref> Urtebete bakarrik egon zen irekita.<ref>{{erreferentzia|abizena=Trahair, R. C. S.|urtea=1999|izenburua=Utopias and Utopians: An Historical Dictionary|argitaletxea=Greenwood Press.|orrialdea=257}}</ref> Saio espiritistetara joan ziren biak, espirituekin komunikatzen ari zirelakoan, eta [[Katolizismo|katolizismora]] bihurtu ziren. Herbert M. Sheltonen ''The Science and Fine Art of Natural Hygiene'' liburua Goveri eta beste higienista natural batzuei eskainia dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Shelton, Herbert M.|izenburua=The Science and Fine Art of Natural Hygiene|argitaletxea=The Hygienic System: Volume I. American Natural Hygiene Society|url=https://web.archive.org/web/20190504085305/http://darkroomretreat.com/nhs.pdf}}</ref> == Hautatutako argitalpenak == * [[iarchive:63940810R.nlm.nih.gov/page/n1|''Experience in Water-Cure'']] (1849) * [https://catalog.hathitrust.org/Record/011624482 ''Marriage: Its History, Character, and Results''] [ Thomas Low Nicholasekin, 1854] * [https://catalog.hathitrust.org/Record/100590392 ''Mary Lyndon: Or, Revelations of a Life: An Autobiography''] * [[iarchive:b2038788x/page/n3|''A Woman's Work in Water Cure and Sanitary Education'']] (1874) == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|2}} == Beste irakurketa batzuk == * Hilary Marland; Jane Adams. (2009). ''Hydropathy at Home: The Water Cure and Domestic Healing in Mid-Nineteenth-Century Britain''. ''Bulletin of the History of Medicine''. 83 (3): 499–529. * Thomas Low Nichols. (1887). ''Nichols' Health Manual: Being Also a Memorial of the Life and Work of Mrs. Mary S. Gove Nichols'' E. W. Allen. * Janet Hubly Noever. (1991). ''Passionate Rebel: The Life of Mary Gove Nichols, 1810-1884''. Oklahomako Unibertsitatea. * ''Braun, Adee (2014-07-02). "Passional Affinities: The free-love couple who pissed off nineteenth-century America". The Paris Review.'' == Kanpo estekak == * [https://slate.com/technology/2014/02/hydropathy-water-healing-quack-medicine-empowered-the-womens-health-profession-in-the-19th-century.html The Feminist Origins of “Eight Cups a Day”]. Erika Janik-en Marketplace of the Marvelous: The Strange Origins of Modern Medicine-tik ateratakoa. {{Bizialdia|1810eko|1884ko|Nichols, Mary Gove}} [[Kategoria:New Hampshiretarrak]] [[Kategoria:Londresen hildakoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako feministak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako sufragistak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:Bularreko minbiziaren ondorioz hildakoak]] a3y3yd6d5ib8v0363qkal4m0tysvlyu 10002509 10002507 2024-12-17T14:44:22Z Lurdeswiki 108042 10002509 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Lurdeswiki}} [[Fitxategi:Mary Gove Nichols (page 804 crop).jpg|thumb|Mary Gove Nichols]] '''Mary Sargeant Gove Nichols''' (Neal jaiotzez; [[Goffstown (New Hampshire)|Goffstown, New Hampshire]], [[1810|1810eko]] [[Abuztuaren 10|abuztuaren 10a]] - [[Brompton (Londres)|Brompton, Londres]], [[1884|1884ko]] [[Maiatzaren 30|maiatzaren 30a]]), '''Mary Orme''' ezizenaz ere ezaguna, [[Emakumeen eskubideak|emakumeen eskubideen]] eta osasunaren erreformaren defendatzailea, [[Hidroterapia|hidroterapeuta]], [[Begetarianismo|begetarianoa]] eta [[estatubatuar]] [[Idazle|idazlea]] izan zen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Marta Macho|abizena=Stadler|izenburua=Mary Gove Nichols: salud, cuerpo y corsé|hizkuntza=es|data=2020-12-15|url=https://mujeresconciencia.com/2020/12/15/mary-gove-nichols-salud-cuerpo-y-corse/|aldizkaria=Mujeres con ciencia|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Mary Gove Nichols {{!}} Women’s Rights, Health Reform & Education {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/biography/Mary-Gove-Nichols|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|abizena=Iacobbo, Karen; Iacobbo, Michael; Linzey, Andrew|urtea=2010|izenburua=Vegetarian America: a history|argitaletxea=Praeger.|url=https://search.worldcat.org/title/vegetarian-america-a-history/oclc/780825931|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Biografia == Nichols Goffstownen jaio zen, New Hampshiren, familia tradizional batean, non emakumeek ez zuten hezkuntza jasotzeko aukerarik. Gaztetan, gaixotasun kroniko bat izan zuen, eta oso gazterik hil zitzaion ahizpa, [[Tuberkulosi|tisiak]] jota.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Shameless."|argitaletxea=Google Books. N.p., n.d. Web. 10 Dec. 2014.}}</ref> Bere lehen ezkontza Hiram Goverekin, arrakastarik gabeko negozio-gizonarekin, izan zen. Gove Nicholsekin ezkondu zen bere emaztearen finantza-laguntza eta obedientziaren zain. Nichols Lynnera joan zen bizitzera, [[Massachusetts|Massachusettsera]], senarrarekin eta alabarekin. Massachusettsen, Nicholsek neskentzako eskola bat zuzentzen zuen, eta bertan hasi zuen bere karrera osasun erreforman.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=MARY GOVE NICHOLS (1810 – 1884)|url=https://www.librarycompany.org/women/portraits/nichols_mary.htm|aldizkaria=www.librarycompany.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref> 1841ean, alaba hartu eta gurasoekin itzuli zen senarra atzean utzita;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mary Gove Nichols|hizkuntza=en-US|data=2013-07-13|url=https://www.womenhistoryblog.com/2013/07/mary-gove-nichols.html|aldizkaria=History of American Women|sartze-data=2024-12-16}}</ref> azkenean dibortzioa adostu zuen 1847 edo 1848an.<ref>{{Erreferentzia|izena=June Melby|abizena=Benowitz|izenburua=Encyclopedia of American Women and Religion, 2nd Edition [2 volumes]|argitaletxea=ABC-CLIO|hizkuntza=en|data=2017-08-18|url=https://books.google.es/books?id=Jm8tDwAAQBAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-4408-3987-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Tratu txarrak, bai sexu eta bai emozionalki, eta berezko hainbat abortu jasan ondoren, emakumeei euren gorputzen eta aukeren berri emateko lana egin zuen. 1848an berriro ezkondu zen Thomas Low Nicholsekin,<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Nichols, Mary Sergeant Gove (1810–1884), campaigner for medical reform and women's rights|hizkuntza=en|url=https://www.oxforddnb.com/display/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-58353|aldizkaria=Oxford Dictionary of National Biography|doi=10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-58353|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Susan|abizena=Cayleff|izenburua=Wash and Be Healed: The Water-Cure Movement and Women's Health|argitaletxea=Temple University Press|hizkuntza=en|data=2010-05-18|url=https://books.google.es/books?id=PtpyJgRT5gcC&redir_esc=y|isbn=978-1-4399-0427-5|sartze-data=2024-12-16}}</ref> osasunaren erreforman interesatuta zegoen idazlea eta emakumearen eskubideei buruzko ikuspuntu aurrerakoiak zituena. Elkarrekin School of Health, School of Progress eta School of Life bat irekitzea pentsatu zuten, alokatu zuten hiru pisuko eraikin batean. Ingalaterrara joan ziren bizitzera Gerra Zibilaren hasieran. Nicholsek eleberriak eta istorioak idatzi zituen Mary Orme ezizenarekin, ezkontzari eta emakumeen hezkuntzari buruzko ideia tradizionalak zalantzan jarriz.<ref name=":0" /> ''Godey's Lady's Book'' (''Godeyko damaren liburua'') aldizkari estatubatuarrerako ipuinak idatzi zituen.<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Myerson|izenburua=Mary Gove Nichols' Mary Lyndon: a forgotten reform novel|orrialdeak=523–539|data=1986|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11616533/|aldizkaria=American Literature: A Journal of Literary History, Criticism and Bibliography|alea=4|zenbakia=58|issn=0002-9831|pmid=11616533|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Nichols Bromptonen hil zen, Londresen, 1884ko maiatzaren 30ean, [[Bularreko minbizi|bularreko minbiziak]] jota.<ref name=":4" /> Bere lehen senarrarengandik bizirik atera zen alaba, Elma Gove, margolaria izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=David Bernard|abizena=Dearinger|izenburua=Paintings and Sculpture in the Collection of the National Academy of Design: 1826-1925|argitaletxea=Hudson Hills|hizkuntza=en|abizena2=Design (U.S.)|izena2=National Academy of|data=2004|url=https://books.google.es/books?id=PHH45aYubp4C&pg=PR20&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-55595-029-3|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Higiene naturala eta maitasun librearen defentsa == Nicholsek Sylvester Grahamen idazkiak aztertu zituen eta 1837 inguruan begetariano egin zen.<ref name=":2" /> Defendatzaile sutsua izan zen higiene naturalaren mugimenduan. [[Anatomia|Anatomiari]], [[Fisiologia|fisiologiari]] eta [[Higiene|higieneari]] buruzko hitzaldiak eman zizkien soilik emakume-entzuleei, emakumeak behar ez zuen sufrimendu fisiko eta mental gisa ikusten zuena arintzeko. Egunero ariketa fisikoa egitea gomendatu zien emakumeei, aire freskoa arnastea, ur hotzarekin dutxatzea, sasoi horretako kortse estu dotoreak saihestea eta kaferik eta haragirik ez hartzea.<ref name=":3" /> Nicholsek hitzaldi bat eman zuen Ladies Physiological Society-rentzat, American Physiological Society-ren adar batentzat.<ref name=":2" /> "Anatomia eta fisiologia gaiei buruzko hitzaldia eman zuen Estatu Batuetako lehen emakumea, eta begetarianismoari, gaixotasunei aurrea hartzeari eta sendatzeari buruzko irakaspenak eman zituen" pertsona bezala azaldua izan zen. Nicholsek minbizia dieta begetariano batekin senda zitekeela uste zuen. 1851n, Nicholsek eta bere senar Thomas Low Nicholsek "[[Hidroterapia|urarekin sendatzeko]]" klinika bat sortu zuten, American Hydropathic Institute izenekoa, [[New York]] hirian.<ref name=":1" /><ref name=":3" /> Institutua pseudoterapien eta berritsukeriaren adibide gisa aipatzen da. Nichols eta bere senarra ur hotzetan bainatu, [[barau]] egin eta noizean behin [[Hidroterapia|izara bustiekin biltzearen]] aldekoak ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Silver-Isenstadt, Jean L.|urtea=2002|izenburua=Shameless: The Visionary Life of Mary Gove Nichols.|argitaletxea=Johns Hopkins University Press.|orrialdea=133}}</ref> Nicholsek ''Water-Cure Journal''-ean lagundu zuen, eta bere senarrarekin ''Nichols'Journal of Health, Water-Cure, and Human Progress'' (1853 – 1858) argitaratu zuen.<ref name=":1" /><ref>{{erreferentzia|abizena=Weiss, Harry Bischoff; Kemble, Howard R.|urtea=1967|izenburua=The Great American Water-Cure Craze: A History of Hydropathy in the United States.|argitaletxea=The Past Times Press|orrialdea=35}}</ref> Biek ere [[Amodio aske|maitasun librea]] defendatzen zuten. Mary Nicholsen autobiografia (''Mary Lyndon: Or, Revelations of a Life: An Autobiography'', 1860) emakume baten ikuspuntutik idatzitako ezkontzaren aurkako lehen argudioa bihurtu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Spurlock, John.|izenburua="A Masculine View of Women's Freedom: Free Love in the Nineteenth Century."|argitaletxea=International Social Science Review 69.3/4 (1994): 34–45. Print.}}</ref> Sineste horiek Nichols eta bere senarra komunitate hidropatikoko beste kide batzuengandik urrundu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=James M. (James Matthew)|abizena=Morris|izenburua=Historical dictionary of utopianism|argitaletxea=Lanham, Md. : Scarecrow Press|data=2004|url=https://archive.org/details/historicaldictio0000morr|isbn=978-0-8108-4912-9|sartze-data=2024-12-16}}</ref> 1855ean [[Cincinnati|Cincinnatira]] joan ziren bizitzera eta 1856an [[Yellow Springs (Ohio)|Yellow Springs-en (Ohio)]] Memnonia Institutua ireki zuten, "bizitzaren eskola". Institutuaren izena uraren jainkosari buruzkoa zen, hidropatiarekiko interesa islatuz, baina [[Aszetismo|aszetismoa]], baraua eta penitentzia espirituala ere sustatzen zituen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rokicky, Catherine M.|urtea=2002|izenburua=Creating a Perfect world: Religious and Secular Utopias in Nineteenth-Century Ohio.|argitaletxea=Ohio University Press.|orrialdea=136}}</ref> Urtebete bakarrik egon zen irekita.<ref>{{erreferentzia|abizena=Trahair, R. C. S.|urtea=1999|izenburua=Utopias and Utopians: An Historical Dictionary|argitaletxea=Greenwood Press.|orrialdea=257}}</ref> Saio espiritistetara joan ziren biak, espirituekin komunikatzen ari zirelakoan, eta [[Katolizismo|katolizismora]] bihurtu ziren. Herbert M. Sheltonen ''The Science and Fine Art of Natural Hygiene'' liburua Goveri eta beste higienista natural batzuei eskainia dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Shelton, Herbert M.|izenburua=The Science and Fine Art of Natural Hygiene|argitaletxea=The Hygienic System: Volume I. American Natural Hygiene Society|url=https://web.archive.org/web/20190504085305/http://darkroomretreat.com/nhs.pdf}}</ref> == Hautatutako argitalpenak == * [[iarchive:63940810R.nlm.nih.gov/page/n1|''Experience in Water-Cure'']] (1849) * [https://catalog.hathitrust.org/Record/011624482 ''Marriage: Its History, Character, and Results''] [ Thomas Low Nicholasekin, 1854] * [https://catalog.hathitrust.org/Record/100590392 ''Mary Lyndon: Or, Revelations of a Life: An Autobiography''] * [[iarchive:b2038788x/page/n3|''A Woman's Work in Water Cure and Sanitary Education'']] (1874) == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|2}} == Beste irakurketa batzuk == * Hilary Marland; Jane Adams. (2009). ''Hydropathy at Home: The Water Cure and Domestic Healing in Mid-Nineteenth-Century Britain''. ''Bulletin of the History of Medicine''. 83 (3): 499–529. * Thomas Low Nichols. (1887). ''Nichols' Health Manual: Being Also a Memorial of the Life and Work of Mrs. Mary S. Gove Nichols'' E. W. Allen. * Janet Hubly Noever. (1991). ''Passionate Rebel: The Life of Mary Gove Nichols, 1810-1884''. Oklahomako Unibertsitatea. * ''Braun, Adee (2014-07-02). "Passional Affinities: The free-love couple who pissed off nineteenth-century America". The Paris Review.'' == Kanpo estekak == * [https://slate.com/technology/2014/02/hydropathy-water-healing-quack-medicine-empowered-the-womens-health-profession-in-the-19th-century.html The Feminist Origins of “Eight Cups a Day”]. Erika Janik-en Marketplace of the Marvelous: The Strange Origins of Modern Medicine-tik ateratakoa. {{Bizialdia|1810eko|1884ko|Nichols, Mary Gove}} [[Kategoria:New Hampshiretarrak]] [[Kategoria:Londresen hildakoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako feministak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako sufragistak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:Bularreko minbiziaren ondorioz hildakoak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] [[Kategoria:Emakume zientzialariak]] t304mfpfc26eh0eoyrtvnw3gux8w9qr 10002511 10002509 2024-12-17T14:45:19Z Lurdeswiki 108042 10002511 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} [[Fitxategi:Mary Gove Nichols (page 804 crop).jpg|thumb|Mary Gove Nichols]] '''Mary Sargeant Gove Nichols''' (Neal jaiotzez; [[Goffstown (New Hampshire)|Goffstown, New Hampshire]], [[1810|1810eko]] [[Abuztuaren 10|abuztuaren 10a]] - [[Brompton (Londres)|Brompton, Londres]], [[1884|1884ko]] [[Maiatzaren 30|maiatzaren 30a]]), '''Mary Orme''' ezizenaz ere ezaguna, [[Emakumeen eskubideak|emakumeen eskubideen]] eta osasunaren erreformaren defendatzailea, [[Hidroterapia|hidroterapeuta]], [[Begetarianismo|begetarianoa]] eta [[estatubatuar]] [[Idazle|idazlea]] izan zen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Marta Macho|abizena=Stadler|izenburua=Mary Gove Nichols: salud, cuerpo y corsé|hizkuntza=es|data=2020-12-15|url=https://mujeresconciencia.com/2020/12/15/mary-gove-nichols-salud-cuerpo-y-corse/|aldizkaria=Mujeres con ciencia|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Mary Gove Nichols {{!}} Women’s Rights, Health Reform & Education {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/biography/Mary-Gove-Nichols|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|abizena=Iacobbo, Karen; Iacobbo, Michael; Linzey, Andrew|urtea=2010|izenburua=Vegetarian America: a history|argitaletxea=Praeger.|url=https://search.worldcat.org/title/vegetarian-america-a-history/oclc/780825931|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Biografia == Nichols Goffstownen jaio zen, New Hampshiren, familia tradizional batean, non emakumeek ez zuten hezkuntza jasotzeko aukerarik. Gaztetan, gaixotasun kroniko bat izan zuen, eta oso gazterik hil zitzaion ahizpa, [[Tuberkulosi|tisiak]] jota.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Shameless."|argitaletxea=Google Books. N.p., n.d. Web. 10 Dec. 2014.}}</ref> Bere lehen ezkontza Hiram Goverekin, arrakastarik gabeko negozio-gizonarekin, izan zen. Gove Nicholsekin ezkondu zen bere emaztearen finantza-laguntza eta obedientziaren zain. Nichols Lynnera joan zen bizitzera, [[Massachusetts|Massachusettsera]], senarrarekin eta alabarekin. Massachusettsen, Nicholsek neskentzako eskola bat zuzentzen zuen, eta bertan hasi zuen bere karrera osasun erreforman.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=MARY GOVE NICHOLS (1810 – 1884)|url=https://www.librarycompany.org/women/portraits/nichols_mary.htm|aldizkaria=www.librarycompany.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref> 1841ean, alaba hartu eta gurasoekin itzuli zen senarra atzean utzita;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mary Gove Nichols|hizkuntza=en-US|data=2013-07-13|url=https://www.womenhistoryblog.com/2013/07/mary-gove-nichols.html|aldizkaria=History of American Women|sartze-data=2024-12-16}}</ref> azkenean dibortzioa adostu zuen 1847 edo 1848an.<ref>{{Erreferentzia|izena=June Melby|abizena=Benowitz|izenburua=Encyclopedia of American Women and Religion, 2nd Edition [2 volumes]|argitaletxea=ABC-CLIO|hizkuntza=en|data=2017-08-18|url=https://books.google.es/books?id=Jm8tDwAAQBAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-4408-3987-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Tratu txarrak, bai sexu eta bai emozionalki, eta berezko hainbat abortu jasan ondoren, emakumeei euren gorputzen eta aukeren berri emateko lana egin zuen. 1848an berriro ezkondu zen Thomas Low Nicholsekin,<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Nichols, Mary Sergeant Gove (1810–1884), campaigner for medical reform and women's rights|hizkuntza=en|url=https://www.oxforddnb.com/display/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-58353|aldizkaria=Oxford Dictionary of National Biography|doi=10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-58353|sartze-data=2024-12-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Susan|abizena=Cayleff|izenburua=Wash and Be Healed: The Water-Cure Movement and Women's Health|argitaletxea=Temple University Press|hizkuntza=en|data=2010-05-18|url=https://books.google.es/books?id=PtpyJgRT5gcC&redir_esc=y|isbn=978-1-4399-0427-5|sartze-data=2024-12-16}}</ref> osasunaren erreforman interesatuta zegoen idazlea eta emakumearen eskubideei buruzko ikuspuntu aurrerakoiak zituena. Elkarrekin School of Health, School of Progress eta School of Life bat irekitzea pentsatu zuten, alokatu zuten hiru pisuko eraikin batean. Ingalaterrara joan ziren bizitzera Gerra Zibilaren hasieran. Nicholsek eleberriak eta istorioak idatzi zituen Mary Orme ezizenarekin, ezkontzari eta emakumeen hezkuntzari buruzko ideia tradizionalak zalantzan jarriz.<ref name=":0" /> ''Godey's Lady's Book'' (''Godeyko damaren liburua'') aldizkari estatubatuarrerako ipuinak idatzi zituen.<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Myerson|izenburua=Mary Gove Nichols' Mary Lyndon: a forgotten reform novel|orrialdeak=523–539|data=1986|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11616533/|aldizkaria=American Literature: A Journal of Literary History, Criticism and Bibliography|alea=4|zenbakia=58|issn=0002-9831|pmid=11616533|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Nichols Bromptonen hil zen, Londresen, 1884ko maiatzaren 30ean, [[Bularreko minbizi|bularreko minbiziak]] jota.<ref name=":4" /> Bere lehen senarrarengandik bizirik atera zen alaba, Elma Gove, margolaria izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=David Bernard|abizena=Dearinger|izenburua=Paintings and Sculpture in the Collection of the National Academy of Design: 1826-1925|argitaletxea=Hudson Hills|hizkuntza=en|abizena2=Design (U.S.)|izena2=National Academy of|data=2004|url=https://books.google.es/books?id=PHH45aYubp4C&pg=PR20&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-55595-029-3|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Higiene naturala eta maitasun librearen defentsa == Nicholsek Sylvester Grahamen idazkiak aztertu zituen eta 1837 inguruan begetariano egin zen.<ref name=":2" /> Defendatzaile sutsua izan zen higiene naturalaren mugimenduan. [[Anatomia|Anatomiari]], [[Fisiologia|fisiologiari]] eta [[Higiene|higieneari]] buruzko hitzaldiak eman zizkien soilik emakume-entzuleei, emakumeak behar ez zuen sufrimendu fisiko eta mental gisa ikusten zuena arintzeko. Egunero ariketa fisikoa egitea gomendatu zien emakumeei, aire freskoa arnastea, ur hotzarekin dutxatzea, sasoi horretako kortse estu dotoreak saihestea eta kaferik eta haragirik ez hartzea.<ref name=":3" /> Nicholsek hitzaldi bat eman zuen Ladies Physiological Society-rentzat, American Physiological Society-ren adar batentzat.<ref name=":2" /> "Anatomia eta fisiologia gaiei buruzko hitzaldia eman zuen Estatu Batuetako lehen emakumea, eta begetarianismoari, gaixotasunei aurrea hartzeari eta sendatzeari buruzko irakaspenak eman zituen" pertsona bezala azaldua izan zen. Nicholsek minbizia dieta begetariano batekin senda zitekeela uste zuen. 1851n, Nicholsek eta bere senar Thomas Low Nicholsek "[[Hidroterapia|urarekin sendatzeko]]" klinika bat sortu zuten, American Hydropathic Institute izenekoa, [[New York]] hirian.<ref name=":1" /><ref name=":3" /> Institutua pseudoterapien eta berritsukeriaren adibide gisa aipatzen da. Nichols eta bere senarra ur hotzetan bainatu, [[barau]] egin eta noizean behin [[Hidroterapia|izara bustiekin biltzearen]] aldekoak ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Silver-Isenstadt, Jean L.|urtea=2002|izenburua=Shameless: The Visionary Life of Mary Gove Nichols.|argitaletxea=Johns Hopkins University Press.|orrialdea=133}}</ref> Nicholsek ''Water-Cure Journal''-ean lagundu zuen, eta bere senarrarekin ''Nichols'Journal of Health, Water-Cure, and Human Progress'' (1853 – 1858) argitaratu zuen.<ref name=":1" /><ref>{{erreferentzia|abizena=Weiss, Harry Bischoff; Kemble, Howard R.|urtea=1967|izenburua=The Great American Water-Cure Craze: A History of Hydropathy in the United States.|argitaletxea=The Past Times Press|orrialdea=35}}</ref> Biek ere [[Amodio aske|maitasun librea]] defendatzen zuten. Mary Nicholsen autobiografia (''Mary Lyndon: Or, Revelations of a Life: An Autobiography'', 1860) emakume baten ikuspuntutik idatzitako ezkontzaren aurkako lehen argudioa bihurtu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Spurlock, John.|izenburua="A Masculine View of Women's Freedom: Free Love in the Nineteenth Century."|argitaletxea=International Social Science Review 69.3/4 (1994): 34–45. Print.}}</ref> Sineste horiek Nichols eta bere senarra komunitate hidropatikoko beste kide batzuengandik urrundu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=James M. (James Matthew)|abizena=Morris|izenburua=Historical dictionary of utopianism|argitaletxea=Lanham, Md. : Scarecrow Press|data=2004|url=https://archive.org/details/historicaldictio0000morr|isbn=978-0-8108-4912-9|sartze-data=2024-12-16}}</ref> 1855ean [[Cincinnati|Cincinnatira]] joan ziren bizitzera eta 1856an [[Yellow Springs (Ohio)|Yellow Springs-en (Ohio)]] Memnonia Institutua ireki zuten, "bizitzaren eskola". Institutuaren izena uraren jainkosari buruzkoa zen, hidropatiarekiko interesa islatuz, baina [[Aszetismo|aszetismoa]], baraua eta penitentzia espirituala ere sustatzen zituen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rokicky, Catherine M.|urtea=2002|izenburua=Creating a Perfect world: Religious and Secular Utopias in Nineteenth-Century Ohio.|argitaletxea=Ohio University Press.|orrialdea=136}}</ref> Urtebete bakarrik egon zen irekita.<ref>{{erreferentzia|abizena=Trahair, R. C. S.|urtea=1999|izenburua=Utopias and Utopians: An Historical Dictionary|argitaletxea=Greenwood Press.|orrialdea=257}}</ref> Saio espiritistetara joan ziren biak, espirituekin komunikatzen ari zirelakoan, eta [[Katolizismo|katolizismora]] bihurtu ziren. Herbert M. Sheltonen ''The Science and Fine Art of Natural Hygiene'' liburua Goveri eta beste higienista natural batzuei eskainia dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Shelton, Herbert M.|izenburua=The Science and Fine Art of Natural Hygiene|argitaletxea=The Hygienic System: Volume I. American Natural Hygiene Society|url=https://web.archive.org/web/20190504085305/http://darkroomretreat.com/nhs.pdf}}</ref> == Hautatutako argitalpenak == * [[iarchive:63940810R.nlm.nih.gov/page/n1|''Experience in Water-Cure'']] (1849) * [https://catalog.hathitrust.org/Record/011624482 ''Marriage: Its History, Character, and Results''] [ Thomas Low Nicholasekin, 1854] * [https://catalog.hathitrust.org/Record/100590392 ''Mary Lyndon: Or, Revelations of a Life: An Autobiography''] * [[iarchive:b2038788x/page/n3|''A Woman's Work in Water Cure and Sanitary Education'']] (1874) == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|2}} == Beste irakurketa batzuk == * Hilary Marland; Jane Adams. (2009). ''Hydropathy at Home: The Water Cure and Domestic Healing in Mid-Nineteenth-Century Britain''. ''Bulletin of the History of Medicine''. 83 (3): 499–529. * Thomas Low Nichols. (1887). ''Nichols' Health Manual: Being Also a Memorial of the Life and Work of Mrs. Mary S. Gove Nichols'' E. W. Allen. * Janet Hubly Noever. (1991). ''Passionate Rebel: The Life of Mary Gove Nichols, 1810-1884''. Oklahomako Unibertsitatea. * ''Braun, Adee (2014-07-02). "Passional Affinities: The free-love couple who pissed off nineteenth-century America". The Paris Review.'' == Kanpo estekak == * [https://slate.com/technology/2014/02/hydropathy-water-healing-quack-medicine-empowered-the-womens-health-profession-in-the-19th-century.html The Feminist Origins of “Eight Cups a Day”]. Erika Janik-en Marketplace of the Marvelous: The Strange Origins of Modern Medicine-tik ateratakoa. {{Bizialdia|1810eko|1884ko|Nichols, Mary Gove}} [[Kategoria:New Hampshiretarrak]] [[Kategoria:Londresen hildakoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako feministak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako sufragistak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:Bularreko minbiziaren ondorioz hildakoak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] [[Kategoria:Emakume zientzialariak]] k688nymkatg372abe15ntm75la0vpc5 0 1217798 10002593 10001757 2024-12-17T16:44:43Z Isasi18 168985 hobekuntza gramatikalak eta ortografikoak 10002593 wikitext text/x-wiki {{Eraikin infotaula}} '''Santa Klara''' '''monasterioa''' [[Lizarra|Lizarran]] (Nafarroa) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Corporate Body - Convento de Santa Clara de Estella (Navarra, España)|hizkuntza=es-ES|url=https://pares.mcu.es/ParesBusquedas20/catalogo/autoridad/7028|aldizkaria=PARES|sartze-data=2024-12-16}}</ref> kokatzen da. Klaratarrek 1289-1290 <ref>{{Erreferentzia|izena=Ricardo|abizena=Cierbide Martinena|izenburua=Documentación medieval del Monasterio de Santa Clara de Estella (siglos XIII-XVI)|argitaletxea=Sociedad de Estudios Vascos = Eusko Ikaskuntza|abizena2=Ramos Remedios|izena2=Emiliana|data=1996|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=788460|isbn=978-84-89516-09-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|url=https://search.worldcat.org/es/title/868815555|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref>urteen bitartean eraiki zuten eraikin hau. Gaur egungo eraikina Los Llanos parkean kokatzen da, aintzinan San Benito konbentua (multizinea da gaur egun)  zenarengandik oso hurbil. == Historia == [[Fitxategi:Estella-Convento Santa Clara 05.JPG|thumb|Santa Klara monasterioa]] XIII. mendearen azken urteetan eraiki zen, nahiz eta eraikuntza urte zehatza ez den ezaguna. [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Nafarroako Tibalt II.]]<nowiki/>naren Isabel emazteak, [[Luis IX.a Frantziakoa|San Luis frantziakoa]] erregearen alabak, fundatu zuela esan ohi da. Hala eta guztiz ere, [[Muñoz Sanchez]] historialariak dio ezin daitekeela ziurtzat eman zein urteetan eta nork fundatu zuen monasterioa. Bestalde, Muñozek dio monasterioa 1255-1263 urteen bitartean eraiki izan zela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernando|abizena=Muñoz Sánchez|izenburua=Los conventos franciscanos en Navarra a la luz de las crónicas del siglo XVIII|orrialdeak=237–250|data=2011|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3935751|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=254|zenbakia=72|issn=0032-8472|sartze-data=2024-12-16}}</ref> [[José Goñi Gaztanbide|Jose Goñi Gaztambide]] Iruñeko historialariak ( espezialista historia eklesiastikoan) dio monasterioa 1289an eraiki zela. Gaur egun Goñi Gaztambidek esandako data hartzen da kontuan batik bat, 1270eko Tibalt II.naren testamentuan ez baitzen monasterioaren aipurik egiten. Ez hori bakarrik, data horren inguruan Nicolas V.na Aita Santuak monasterioa eraiki ahal izateko beharrezkoa zen diruaren portzentaje bat eman zuen. [[Aita santu|Aita Santuaz]] gain beste pertsona garrantzitsu batzuk ere eman zuten dirua eraikuntzarako. Bernardo de Montaner, San Martin burguko frankoa, izango zen ongile nagusia 12952ko uztailaren 21ean egindako testamentuaren arabera. Bere lehen abadesa Áibar izan zen (1294), eta, ondoren, ustezko fundatzailearen biloba batek, Franca Montanerrek (1332), frogatuta utzi zuen "aitonak eraikitzeko agindu zuen Santa Klara elizan lurperatu nahi zutela".<ref>{{Erreferentzia|izena=Ricardo|abizena=Cierbide Martinena|izenburua=Documentación medieval del Monasterio de Santa Clara de Estella (siglos XIII-XVI)|argitaletxea=Sociedad de Estudios Vascos = Eusko Ikaskuntza|abizena2=Ramos Remedios|izena2=Emiliana|data=1996|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=788460|isbn=978-84-89516-09-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Urteen poderioz Nafarroako familia errealeko kide ezberdinek monasterioarekiko atsegintasuna erakutsi zuten. 1430ean Zuria I. Nafarroakoak eta bere senar [[Juan II. Aragoikoa|Juan II. Aragoikoak]] erlijiosoei monasterio alboko eliza bat eman zieten. XV. mendean Nafarroako infanten hezkuntzan erabili zen monasterioa, eta horregatik, Karlos II. eta III. Nafarroakoek donazioan egiten zizkioten monasterioari. == Deskribapena == XVII. mendean, 1635-1654 urteen bitartean moja klarisen monasterioa berreraiki zen. Berreraikuntza Juan de Larrañagak eraman zuen. Berreraikuntzaren ondoren monasterioak estilo barrokoko itxura hartu zuen, eta goitik behera adreiluz egin zen. Moja kontenplatibo gisa, beraien altxorrik handiena Elizan zegoen, bere erdiko erretaularekin eta XVII. mendeko 2 alboekin. "Estilo prechurrigereskoa" du erdikoak eta "churriguereskoa" eta apainduagoak alboetakoak, non zutabe salomondarrak nabarmentzen diren.<ref>{{Erreferentzia|url=https://search.worldcat.org/es/title/8708045|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Aldaren nagusian Santa Katalinaren gorpua ageri da. Gorpuarekin batera bera torturatzeko erabili zuten horzdun gurpila ikus daiteke, baita Santa Katalinaren oina Maximianoren burua zapaltzen eta Barbara Nikomediakoa sufrimena irudikatzen. [[Hirutasun Santua|Hirutasun Santuarekiko]] fedearen babeslekua sinbolizatzen duen hiru leihoko dorrea ere agertzen. Bigarren gorputzean San Frantzisko, frantziskotarraren ordenaren sortzailea eta Santa Klararen laguna, bere estigmatizazioko momentuan eskuineko eskuan duen gurutzeari begira agertzen da. San Antonio, teologo eta predikari frantziskotarra, Ama Birjinak bere besoetan eman zion Jesus haurrarekin ere ikus daiteke bigarren gorputzean. Erdiko gorputzean zutabe salomonikoen tabernakulu bikaina ikus daiteke, erdiko oinplanoko tenpletearekin. Gaur egun San Juanitoren tailu bikaina dauka. Tabernakuluaren gainean Santa Klara agertzen da, Ordenaren sortzailea. Santa Klara sarrazenoak atxilotu zuten 1230ean, eta gaur egun moja klaratarrek zaindaritzat dute. Elizara sartuz gero aldarearen erdian zaintza Zalantzarik gabe, Eliza bisitatzen duenean, aldarearen erdian Santuaren agerpenarekin zaintzaren sinbolizazioa ikus daiteke. Goiko kalbarioan Ama Birjina eta San Juan aurkitzen dira Kristo hila inguratzen. Eskuineko alboa hirutasun Santuari eskainia dago (Nafarroako barrokoan oso bitxia). Aita eta semea hodeizko eta kerubinezko tronuen gainean daude irudikatuta, Espiritu Santua uso bezala ikus daiteke bien gainean hegan. Ezkerreko alboa Andre Mariari eta bere senarra San Joseri eskainia dago. San Jose haurra atikoan duela agertzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Real Monasterio de Santa Clara de Estella|hizkuntza=es-ES|url=https://visitnavarra.info/visitnavarra/real-monasterio-de-santa-clara-de-estella/|aldizkaria=VisitNavarra|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Erreferentziak == <references /> 49k3wi0pjnalegdpmqx9ve3k03txend 10003002 10002593 2024-12-18T09:23:54Z Isasi18 168985 informazioa gehitu dut 10003002 wikitext text/x-wiki {{Eraikin infotaula}} '''Santa Klara''' '''monasterioa''' [[Lizarra|Lizarran]] (Nafarroa) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Corporate Body - Convento de Santa Clara de Estella (Navarra, España)|hizkuntza=es-ES|url=https://pares.mcu.es/ParesBusquedas20/catalogo/autoridad/7028|aldizkaria=PARES|sartze-data=2024-12-16}}</ref> kokatzen da. Klaratarrek 1289-1290 <ref>{{Erreferentzia|izena=Ricardo|abizena=Cierbide Martinena|izenburua=Documentación medieval del Monasterio de Santa Clara de Estella (siglos XIII-XVI)|argitaletxea=Sociedad de Estudios Vascos = Eusko Ikaskuntza|abizena2=Ramos Remedios|izena2=Emiliana|data=1996|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=788460|isbn=978-84-89516-09-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|url=https://search.worldcat.org/es/title/868815555|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref>urteen bitartean eraiki zuten eraikin hau. Gaur egungo eraikina Los Llanos parkean kokatzen da, aintzinan San Benito konbentua (multizinea da gaur egun)  zenarengandik oso hurbil. == Historia == [[Fitxategi:Estella-Convento Santa Clara 05.JPG|thumb|Santa Klara monasterioa]] XIII. mendearen azken urteetan eraiki zen, nahiz eta eraikuntza urte zehatza ez den ezaguna. [[Tibalt II.a Nafarroakoa|Nafarroako Tibalt II.]]<nowiki/>naren Isabel emazteak, [[Luis IX.a Frantziakoa|San Luis frantziakoa]] erregearen alabak, fundatu zuela esan ohi da. Hala eta guztiz ere, [[Muñoz Sanchez]] historialariak dio ezin daitekeela ziurtzat eman zein urteetan eta nork fundatu zuen monasterioa. Bestalde, Muñozek dio monasterioa 1255-1263 urteen bitartean eraiki izan zela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernando|abizena=Muñoz Sánchez|izenburua=Los conventos franciscanos en Navarra a la luz de las crónicas del siglo XVIII|orrialdeak=237–250|data=2011|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3935751|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=254|zenbakia=72|issn=0032-8472|sartze-data=2024-12-16}}</ref> [[José Goñi Gaztanbide|Jose Goñi Gaztambide]] Iruñeko historialariak ( espezialista historia eklesiastikoan) dio monasterioa 1289an eraiki zela. Gaur egun Goñi Gaztambidek esandako data hartzen da kontuan batik bat, 1270eko Tibalt II.naren testamentuan ez baitzen monasterioaren aipurik egiten. Ez hori bakarrik, data horren inguruan Nicolas V.na Aita Santuak monasterioa eraiki ahal izateko beharrezkoa zen diruaren portzentaje bat eman zuen. [[Aita santu|Aita Santuaz]] gain beste pertsona garrantzitsu batzuk ere eman zuten dirua eraikuntzarako. Bernardo de Montaner, San Martin burguko frankoa, izango zen ongile nagusia 12952ko uztailaren 21ean egindako testamentuaren arabera. Bere lehen abadesa Áibar izan zen (1294), eta, ondoren, ustezko fundatzailearen biloba batek, Franca Montanerrek (1332), frogatuta utzi zuen "aitonak eraikitzeko agindu zuen Santa Klara elizan lurperatu nahi zutela".<ref>{{Erreferentzia|izena=Ricardo|abizena=Cierbide Martinena|izenburua=Documentación medieval del Monasterio de Santa Clara de Estella (siglos XIII-XVI)|argitaletxea=Sociedad de Estudios Vascos = Eusko Ikaskuntza|abizena2=Ramos Remedios|izena2=Emiliana|data=1996|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=788460|isbn=978-84-89516-09-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Urteen poderioz Nafarroako familia errealeko kide ezberdinek monasterioarekiko atsegintasuna erakutsi zuten. 1430ean Zuria I. Nafarroakoak eta bere senar [[Juan II. Aragoikoa|Juan II. Aragoikoak]] erlijiosoei monasterio alboko eliza bat eman zieten. XV. mendean Nafarroako infanten hezkuntzan erabili zen monasterioa, eta horregatik, Karlos II. eta III. Nafarroakoek donazioan egiten zizkioten monasterioari. == Deskribapena == XVII. mendean, 1635-1654 urteen bitartean moja klarisen monasterioa berreraiki zen. Berreraikuntza Juan de Larrañagak eraman zuen. Berreraikuntzaren ondoren monasterioak estilo barrokoko itxura hartu zuen, eta goitik behera adreiluz egin zen. Moja kontenplatibo gisa, beraien altxorrik handiena Elizan zegoen, bere erdiko erretaularekin eta XVII. mendeko 2 alboekin. "Estilo prechurrigereskoa" du erdikoak eta "churriguereskoa" eta apainduagoak alboetakoak, non zutabe salomondarrak nabarmentzen diren.<ref>{{Erreferentzia|url=https://search.worldcat.org/es/title/8708045|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Elizak oinplano sinplea , gurutze latindarra, gurutzadura ondo markatua eta burualde zuzena ditu. Bere hormak oratzen dituzten pinturak Juan Ros de San Miguelek eginak dira eta 1905ean egin ziren. Monasterioa patio angeluzuzen baten inguruan antolatzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Convento de Santa Clara|hizkuntza=es-ES|url=https://www.estella-lizarra.com/convento-de-santa-clara/|aldizkaria=Ayuntamiento Estella-Lizarra Udala|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Aldaren nagusian Santa Katalinaren gorpua ageri da. Gorpuarekin batera bera torturatzeko erabili zuten horzdun gurpila ikus daiteke, baita Santa Katalinaren oina Maximianoren burua zapaltzen eta Barbara Nikomediakoa sufrimena irudikatzen. [[Hirutasun Santua|Hirutasun Santuarekiko]] fedearen babeslekua sinbolizatzen duen hiru leihoko dorrea ere agertzen. Bigarren gorputzean San Frantzisko, frantziskotarraren ordenaren sortzailea eta Santa Klararen laguna, bere estigmatizazioko momentuan eskuineko eskuan duen gurutzeari begira agertzen da. San Antonio, teologo eta predikari frantziskotarra, Ama Birjinak bere besoetan eman zion Jesus haurrarekin ere ikus daiteke bigarren gorputzean. Erdiko gorputzean zutabe salomonikoen tabernakulu bikaina ikus daiteke, erdiko oinplanoko tenpletearekin. Gaur egun San Juanitoren tailu bikaina dauka. Tabernakuluaren gainean Santa Klara agertzen da, Ordenaren sortzailea. Santa Klara sarrazenoak atxilotu zuten 1230ean, eta gaur egun moja klaratarrek zaindaritzat dute. Elizara sartuz gero aldarearen erdian zaintza Zalantzarik gabe, Eliza bisitatzen duenean, aldarearen erdian Santuaren agerpenarekin zaintzaren sinbolizazioa ikus daiteke. Goiko kalbarioan Ama Birjina eta San Juan aurkitzen dira Kristo hila inguratzen. Eskuineko alboa hirutasun Santuari eskainia dago (Nafarroako barrokoan oso bitxia). Aita eta semea hodeizko eta kerubinezko tronuen gainean daude irudikatuta, Espiritu Santua uso bezala ikus daiteke bien gainean hegan. Ezkerreko alboa Andre Mariari eta bere senarra San Joseri eskainia dago. San Jose haurra atikoan duela agertzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Real Monasterio de Santa Clara de Estella|hizkuntza=es-ES|url=https://visitnavarra.info/visitnavarra/real-monasterio-de-santa-clara-de-estella/|aldizkaria=VisitNavarra|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Erreferentziak == <references /> 5myx9dk32rdxkdgh8j95c2uqag40w04 0 1217814 10002428 10001818 2024-12-17T13:40:00Z Joseba65 69297 /* Txapelketak */ 10002428 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Eneritz Artetxe Eizagirre''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]]) euskal [[bertsolari]]a eta [[Irakasle|irakaslea]] da. == Bertsolari == Hamar urterekin hasi zen bertso eskolan, eta ondoren Erniarraitz Bertsozale Elkarteko irakasle lanetan ere aritu da. 2015eko eta 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan parte hartu du eta azken honetan finalerako sailkatu zen. Euskal Filologian lizentziatua da eta gaur egun euskarako irakaslea hezkuntza arautuan. Horretaz gain, Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko koordinatzailea da. == Txapelketak == * [[Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]] ** final-laurdenak (1): [[2015eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2015]] ** zortzigarren (1): [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2024]] ==Sariak== * Aizpurutxoko Bertso Sariketa: irabazlea 2012 <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneritz Artetxe azkoitiarra nagusitu da Aizpurutxoko Bertso Sariketa|url=https://goierri.hitza.eus/2012/03/06/eneritz-artetxe-azkoitiarra-nagusitu-da-aizpurutxoko-bertso-sariketan/|aldizkaria=Goierriko Hitza|data=2012-03-06}}</ref> * [[Osinalde saria]]: bigarrena 2015 <ref>{{Erreferentzia|url=https://guka.eus/azkoitia/1657527964035-osinalden-bigarren-egitea-bide-honetan-jarraitzeko-bultzada-da|izenburua=Osinalden bigarren egitea bide honetan jarraitzeko bultzada da|aldizkaria=guka.eus|data=2015-04-14}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre Eneritz Artetxe Eizagirre BDB Bertsolaritzaren datu-basean] * {{Erreferentzia|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241213/hankak-oholtzan-mantendu-eta-bertsotan-egitearekin-konformatzen-naiz|izenburua=Hankak oholtzan mantendu eta bertsotan egitearekin konformatzen naiz|aldizkaria=naiz.eus|data=2024-12-13}} * {{Erreferentzia|url=https://www.bertsolari.eus/bertsolaritzaren-hemeroteka/eneritz-artetxe-barra-ertzeko-bertsolaritik-beti-izan-dut-gehiago/|izenburua=Eneritz Artetxe: "Barra ertzeko bertsolaritik beti izan dut gehiago"|aldizkaria=Bertsolari.eus|data=2022-04-22}} {{bizialdia|1990eko||Artetxe Eizagirre, Eneritz}} [[Kategoria:Azkoitiarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako bertsolariak]] [[Kategoria:Emakume bertsolariak]] [[Kategoria:Gipuzkoako irakasleak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] 7jynrvbbneg6iur1pa8nzzy70nj6wbv 10002596 10002428 2024-12-17T16:48:05Z Joseba65 69297 /* Sariak */ 10002596 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Eneritz Artetxe Eizagirre''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]]) euskal [[bertsolari]]a eta [[Irakasle|irakaslea]] da. == Bertsolari == Hamar urterekin hasi zen bertso eskolan, eta ondoren Erniarraitz Bertsozale Elkarteko irakasle lanetan ere aritu da. 2015eko eta 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan parte hartu du eta azken honetan finalerako sailkatu zen. Euskal Filologian lizentziatua da eta gaur egun euskarako irakaslea hezkuntza arautuan. Horretaz gain, Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko koordinatzailea da. == Txapelketak == * [[Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]] ** final-laurdenak (1): [[2015eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2015]] ** zortzigarren (1): [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2024]] ==Sariak== * Aizpurutxoko Bertso Sariketa: irabazlea 2012 <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneritz Artetxe azkoitiarra nagusitu da Aizpurutxoko Bertso Sariketa|url=https://goierri.hitza.eus/2012/03/06/eneritz-artetxe-azkoitiarra-nagusitu-da-aizpurutxoko-bertso-sariketan/|aldizkaria=Goierriko Hitza|data=2012-03-06}}</ref> * Aztiri saria: irabazlea 2013 <ref>{{Erreferentzia|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/1876-aztiri-saria-14-2013-gabiria|izenburua=Aztiri Saria 14.2013|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus}} * [[Osinalde saria]]: bigarrena 2015 <ref>{{Erreferentzia|url=https://guka.eus/azkoitia/1657527964035-osinalden-bigarren-egitea-bide-honetan-jarraitzeko-bultzada-da|izenburua=Osinalden bigarren egitea bide honetan jarraitzeko bultzada da|aldizkaria=guka.eus|data=2015-04-14}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre Eneritz Artetxe Eizagirre BDB Bertsolaritzaren datu-basean] * {{Erreferentzia|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241213/hankak-oholtzan-mantendu-eta-bertsotan-egitearekin-konformatzen-naiz|izenburua=Hankak oholtzan mantendu eta bertsotan egitearekin konformatzen naiz|aldizkaria=naiz.eus|data=2024-12-13}} * {{Erreferentzia|url=https://www.bertsolari.eus/bertsolaritzaren-hemeroteka/eneritz-artetxe-barra-ertzeko-bertsolaritik-beti-izan-dut-gehiago/|izenburua=Eneritz Artetxe: "Barra ertzeko bertsolaritik beti izan dut gehiago"|aldizkaria=Bertsolari.eus|data=2022-04-22}} {{bizialdia|1990eko||Artetxe Eizagirre, Eneritz}} [[Kategoria:Azkoitiarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako bertsolariak]] [[Kategoria:Emakume bertsolariak]] [[Kategoria:Gipuzkoako irakasleak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] puk18wv1njsxh0tu5n84o0ce6ua3b6o 10002597 10002596 2024-12-17T16:49:08Z Joseba65 69297 /* Sariak */ 10002597 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Eneritz Artetxe Eizagirre''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]]) euskal [[bertsolari]]a eta [[Irakasle|irakaslea]] da. == Bertsolari == Hamar urterekin hasi zen bertso eskolan, eta ondoren Erniarraitz Bertsozale Elkarteko irakasle lanetan ere aritu da. 2015eko eta 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan parte hartu du eta azken honetan finalerako sailkatu zen. Euskal Filologian lizentziatua da eta gaur egun euskarako irakaslea hezkuntza arautuan. Horretaz gain, Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko koordinatzailea da. == Txapelketak == * [[Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]] ** final-laurdenak (1): [[2015eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2015]] ** zortzigarren (1): [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2024]] ==Sariak== * Aizpurutxoko Bertso Sariketa: irabazlea 2012 <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneritz Artetxe azkoitiarra nagusitu da Aizpurutxoko Bertso Sariketa|url=https://goierri.hitza.eus/2012/03/06/eneritz-artetxe-azkoitiarra-nagusitu-da-aizpurutxoko-bertso-sariketan/|aldizkaria=Goierriko Hitza|data=2012-03-06}}</ref> * Aztiri saria: irabazlea 2013 <ref>{{Erreferentzia|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/1876-aztiri-saria-14-2013-gabiria|izenburua=Aztiri Saria 14.2013|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus}}</ref> * [[Osinalde saria]]: bigarrena 2015 <ref>{{Erreferentzia|url=https://guka.eus/azkoitia/1657527964035-osinalden-bigarren-egitea-bide-honetan-jarraitzeko-bultzada-da|izenburua=Osinalden bigarren egitea bide honetan jarraitzeko bultzada da|aldizkaria=guka.eus|data=2015-04-14}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre Eneritz Artetxe Eizagirre BDB Bertsolaritzaren datu-basean] * {{Erreferentzia|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241213/hankak-oholtzan-mantendu-eta-bertsotan-egitearekin-konformatzen-naiz|izenburua=Hankak oholtzan mantendu eta bertsotan egitearekin konformatzen naiz|aldizkaria=naiz.eus|data=2024-12-13}} * {{Erreferentzia|url=https://www.bertsolari.eus/bertsolaritzaren-hemeroteka/eneritz-artetxe-barra-ertzeko-bertsolaritik-beti-izan-dut-gehiago/|izenburua=Eneritz Artetxe: "Barra ertzeko bertsolaritik beti izan dut gehiago"|aldizkaria=Bertsolari.eus|data=2022-04-22}} {{bizialdia|1990eko||Artetxe Eizagirre, Eneritz}} [[Kategoria:Azkoitiarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako bertsolariak]] [[Kategoria:Emakume bertsolariak]] [[Kategoria:Gipuzkoako irakasleak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] tcu0kyl4kbe7nye8twucqcbt5jmd86q 10002603 10002597 2024-12-17T17:08:36Z Xaxardi 159795 /* Bertsolari */ erreferentziak gehitu eta barne estekak 10002603 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Eneritz Artetxe Eizagirre''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]]) euskal [[bertsolari]]a eta [[Irakasle|irakaslea]] da. == Bertsolari == Hamar urterekin hasi zen bertso eskolan, eta ondoren Erniarraitz Bertsozale Elkarteko irakasle lanetan ere aritu da. 2015eko eta 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan parte hartu du eta azken honetan finalerako sailkatu zen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Eneritz Artetxe Eizagirre - Biografías - BDB. Base de datos sobre bertsolarismo|hizkuntza=es|url=https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Euskal Filologian lizentziatua da eta gaur egun euskarako irakaslea hezkuntza arautuan. Horretaz gain, Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko koordinatzailea da.<ref name=":0" /> 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finalean kantatu zuen, Ilumben jokatu zena . Bere esanetan ez zuen espero azkenera iristea baina bide guzti honetan asko disfrutatu omen du bai saioetan kantari eta baita prestakuntzan ere. <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=«Arreta jarri nahi dut kideak entzuten eta elkarrizketak sortzen»|hizkuntza=eu|data=2024-12-13|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/arreta-jarri-nahi-dut-kideak-entzuten-eta-elkarrizketak-sortzen_2134865_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref>Final honetan berarekin kantatu zutenak: [[Alaia Martin Etxebeste|Alaia Martin]], txapeldun berria, [[Beñat Gaztelumendi]], [[Oihana Iguaran]], [[Ane Labaka]], [[Aner Peritz]], [[Nerea Elustondo]] eta [[Andoni Rekondo.]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urteetako lanak emandako txapela|hizkuntza=eu|data=2024-12-14|url=https://www.berria.eus/kultura/analisia-kultura/urteetako-lanak-emandako-txapela_2134991_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Txapelketak == * [[Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]] ** final-laurdenak (1): [[2015eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2015]] ** zortzigarren (1): [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2024]] ==Sariak== * Aizpurutxoko Bertso Sariketa: irabazlea 2012 <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneritz Artetxe azkoitiarra nagusitu da Aizpurutxoko Bertso Sariketa|url=https://goierri.hitza.eus/2012/03/06/eneritz-artetxe-azkoitiarra-nagusitu-da-aizpurutxoko-bertso-sariketan/|aldizkaria=Goierriko Hitza|data=2012-03-06}}</ref> * Aztiri saria: irabazlea 2013 <ref>{{Erreferentzia|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/1876-aztiri-saria-14-2013-gabiria|izenburua=Aztiri Saria 14.2013|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus}}</ref> * [[Osinalde saria]]: bigarrena 2015 <ref>{{Erreferentzia|url=https://guka.eus/azkoitia/1657527964035-osinalden-bigarren-egitea-bide-honetan-jarraitzeko-bultzada-da|izenburua=Osinalden bigarren egitea bide honetan jarraitzeko bultzada da|aldizkaria=guka.eus|data=2015-04-14}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre Eneritz Artetxe Eizagirre BDB Bertsolaritzaren datu-basean] * {{Erreferentzia|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241213/hankak-oholtzan-mantendu-eta-bertsotan-egitearekin-konformatzen-naiz|izenburua=Hankak oholtzan mantendu eta bertsotan egitearekin konformatzen naiz|aldizkaria=naiz.eus|data=2024-12-13}} * {{Erreferentzia|url=https://www.bertsolari.eus/bertsolaritzaren-hemeroteka/eneritz-artetxe-barra-ertzeko-bertsolaritik-beti-izan-dut-gehiago/|izenburua=Eneritz Artetxe: "Barra ertzeko bertsolaritik beti izan dut gehiago"|aldizkaria=Bertsolari.eus|data=2022-04-22}} {{bizialdia|1990eko||Artetxe Eizagirre, Eneritz}} [[Kategoria:Azkoitiarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako bertsolariak]] [[Kategoria:Emakume bertsolariak]] [[Kategoria:Gipuzkoako irakasleak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] etrfjayyoc8vtv63hdh6d24hlqz3gqc 10002649 10002603 2024-12-17T18:02:40Z Joseba65 69297 /* Bertsolari */ 10002649 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Eneritz Artetxe Eizagirre''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]]) euskal [[bertsolari]]a eta [[Irakasle|irakaslea]] da. == Bertsolari == Hamar urterekin hasi zen bertso eskolan, eta ondoren Erniarraitz Bertsozale Elkarteko irakasle lanetan ere aritu da. 2015eko eta 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan parte hartu du eta azken honetan finalerako sailkatu zen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Eneritz Artetxe Eizagirre - Biografías - BDB. Base de datos sobre bertsolarismo|hizkuntza=es|url=https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Euskal Filologian lizentziatua da eta gaur egun euskarako irakaslea hezkuntza arautuan. Horretaz gain, Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko koordinatzailea da.<ref name=":0" /> 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finalean kantatu zuen, Ilumben jokatu zena . Bere esanetan ez zuen espero azkenera iristea baina bide guzti honetan asko disfrutatu omen du bai saioetan kantari eta baita prestakuntzan ere. <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Arreta jarri nahi dut kideak entzuten eta elkarrizketak sortzen|hizkuntza=eu|data=2024-12-13|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/arreta-jarri-nahi-dut-kideak-entzuten-eta-elkarrizketak-sortzen_2134865_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref>Final honetan berarekin kantatu zutenak: [[Alaia Martin Etxebeste|Alaia Martin]], txapeldun berria, [[Beñat Gaztelumendi]], [[Oihana Iguaran]], [[Ane Labaka]], [[Aner Peritz]], [[Nerea Elustondo]] eta [[Andoni Rekondo.]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urteetako lanak emandako txapela|hizkuntza=eu|data=2024-12-14|url=https://www.berria.eus/kultura/analisia-kultura/urteetako-lanak-emandako-txapela_2134991_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Txapelketak == * [[Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]] ** final-laurdenak (1): [[2015eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2015]] ** zortzigarren (1): [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2024]] ==Sariak== * Aizpurutxoko Bertso Sariketa: irabazlea 2012 <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneritz Artetxe azkoitiarra nagusitu da Aizpurutxoko Bertso Sariketa|url=https://goierri.hitza.eus/2012/03/06/eneritz-artetxe-azkoitiarra-nagusitu-da-aizpurutxoko-bertso-sariketan/|aldizkaria=Goierriko Hitza|data=2012-03-06}}</ref> * Aztiri saria: irabazlea 2013 <ref>{{Erreferentzia|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/1876-aztiri-saria-14-2013-gabiria|izenburua=Aztiri Saria 14.2013|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus}}</ref> * [[Osinalde saria]]: bigarrena 2015 <ref>{{Erreferentzia|url=https://guka.eus/azkoitia/1657527964035-osinalden-bigarren-egitea-bide-honetan-jarraitzeko-bultzada-da|izenburua=Osinalden bigarren egitea bide honetan jarraitzeko bultzada da|aldizkaria=guka.eus|data=2015-04-14}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre Eneritz Artetxe Eizagirre BDB Bertsolaritzaren datu-basean] * {{Erreferentzia|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241213/hankak-oholtzan-mantendu-eta-bertsotan-egitearekin-konformatzen-naiz|izenburua=Hankak oholtzan mantendu eta bertsotan egitearekin konformatzen naiz|aldizkaria=naiz.eus|data=2024-12-13}} * {{Erreferentzia|url=https://www.bertsolari.eus/bertsolaritzaren-hemeroteka/eneritz-artetxe-barra-ertzeko-bertsolaritik-beti-izan-dut-gehiago/|izenburua=Eneritz Artetxe: "Barra ertzeko bertsolaritik beti izan dut gehiago"|aldizkaria=Bertsolari.eus|data=2022-04-22}} {{bizialdia|1990eko||Artetxe Eizagirre, Eneritz}} [[Kategoria:Azkoitiarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako bertsolariak]] [[Kategoria:Emakume bertsolariak]] [[Kategoria:Gipuzkoako irakasleak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] 8f3qzlz7qmsjuoh2suuprcwwa386024 0 1217823 10002612 10002176 2024-12-17T17:30:29Z Lainobeltz 56334 +[[Kategoria:Prozesu kimikoak]]; +[[Kategoria:Kafea]]; +[[Kategoria:1906 zientzian]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002612 wikitext text/x-wiki '''Deskafeinatzea''' edo '''kafeinagabetzea''' [[Kafe|kafeari]], [[Te (edaria)|teari]], [[Kakao|kakaoari]] eta beste ale eta belar batzuei [[kafeina]] kentzeari esaten zaio. Kafe kafeinagabea egiteko lehen metodoa [[Ludwing Roselius]] alemaniarrak asmatu zuen 1903an. Bentzenoa erabili zuen kafe-aleei kafeina erauzteko. Bentzenoa oso toxikoa da eta gaur egun bere erabilera guztiz baztertuta dago<ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=Nola kentzen zaio kafeina kafeari?|argitaletxea=Zientzia.eus|url=https://zientzia.eus/artikuluak/nola-kentzen-zaio-kafeina-kafeari/}}</ref>. Egun, beste hiru metodo erabiltzen dira kafe deskafeinatua egiteko. Lehenak ur beroa usatzen du [[disolbatzaile]] gisa, baina ez da kafeinarekiko oso espezifikoa eta kafeari zaporea eta usaina ematen dizkioten beste hainbat substantzia ere kentzen dizkio. Teknika honen bitartez aleetako kafeinaren % 94-96 erauz daiteke. Bigarren metodoan [[Diklorometano|metilen kloruroa]] edo [[Etil azetato|etil azetatoa]] erabiltzen dira kafeina erauzteko. Disolbatzailea behin eta berriz kafe-aleetan zehar pasarazten da nahikoa kafeina kendu arte, eta gero, kafeina kendutako aleak urez garbitzen dira disolbatzaileen arrastoak desagerrarazteko. Metilen kloruroa eta etil azetatoa erabiliz, kafeinaren % 96-97 erauzten da. Bigarren metodo hau, hain zuzen, [[Europa|Europan]] gehien erabiltzen dena da. Azkenik, hirugarren metodoak [[Karbono dioxido|karbono(IV) oxidoa]] erabiltzen du kafe-aleetako kafeina kentzeko. Kafe-aleak dauden ontzian oso [[presio]] handian dagoen karbono(IV) oxidoa pasarazten da. Hain presio handian karbono(IV) oxidoak propietate bereziak ditu eta disolbatzaile bikain bilakatzen da. Aipatutako hiru metodoetan garestiena da, baina baita emaitza hoberenak ematen dituena ere. Karbono(IV) oxidoa erabiliz aleetatik kafeinaren % 98 ken daiteke<ref name=":0" />. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Prozesu kimikoak]] [[Kategoria:Kafea]] [[Kategoria:1906 zientzian]] 31027dozmp1ysbl4fi1zh27q89lnjge 0 1217827 10002614 10001859 2024-12-17T17:32:12Z Lainobeltz 56334 10002614 wikitext text/x-wiki  {{biografia infotaula automatikoa}} '''Lucia Puenzo''' ([[Buenos Aires]], 1976ko azaroaren 28a) [[Argentina|argentinako]] zinema zuzendari, gidoilari eta idazlea da. Ekoizpen exekutiboarekin eta ikerketarekin ere lan egiten du. == Biografia == '''Puenzo''' [[Buenos Aires|Buenos Airesko]] ENERC (Esperimentazio eta Errealizazio Zinematografikoko Eskola Nazionala) trebatu zen Gidoi Zinematografikoan eta 2000. urtean graduatu zen. Eleberrigile gisa 2004an egin zuen debuta, ''El niño pez'' <ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Puenzo|izenburua=El niño pez|argitaletxea=Caballo De Troya|hizkuntza=es|data=2011-02-11|url=https://www.google.es/books/edition/El_ni%C3%B1o_pez/iJ2wTgPOOdYC?hl=eu&gbpv=0|isbn=978-84-96594-92-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref>eleberriarekin, eta geroztik beste hainbat idatzi ditu: ''Nueve minutos''<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Puenzo|izenburua=9 minutos|argitaletxea=Beatriz Viterbo Editora|hizkuntza=es|data=2005|url=https://www.google.es/books/edition/9_minutos/qG5avgAACAAJ?hl=eu|isbn=978-950-845-170-5|sartze-data=2024-12-16}}</ref> (2005), ''La maldición de Jacinta Pichimahuida''<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Puenzo|izenburua=La maldición de Jacinta Pichimahuida|argitaletxea=Grupo Planeta - Argentina|hizkuntza=es|data=2013-09-23|url=https://www.google.es/books/edition/La_maldici%C3%B3n_de_Jacinta_Pichimahuida/gbnTAQAAQBAJ?hl=eu&gbpv=0|isbn=978-950-04-3563-5|sartze-data=2024-12-16}}</ref> (2007), ''La furia de la langosta''<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Puenzo|izenburua=La furia de la langosta|argitaletxea=Mondadori|hizkuntza=es|data=2010|url=https://www.google.es/books/edition/La_furia_de_la_langosta/rQQYSgAACAAJ?hl=eu|isbn=978-987-658-044-1|sartze-data=2024-12-16}}</ref> (2009) edota ''Wakolda'' <ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Puenzo|izenburua=Wakolda|argitaletxea=Tusquets Editores|hizkuntza=es|data=2015|url=https://www.google.es/books/edition/_/5ByRjgEACAAJ?hl=eu&sa=X&ved=2ahUKEwjtzonogK2KAxX9T6QEHdnmEesQre8FegQIDxAG|isbn=978-607-421-710-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref>(2010). Guztiak beste hizkuntza batzuetara itzuliak izan dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Gigena|izenburua=Lucía Puenzo. "Mis tiempos de ocio son casi inexistentes"|hizkuntza=es|data=2018-09-15|url=https://www.lanacion.com.ar/lifestyle/lucia-puenzo-mis-tiempos-ocio-son-casi-nid2172104/|aldizkaria=LA NACION|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Liburu horiek argitaratu aurretik, Lucia Puenzo gidoilari gisa aritu zen zineman, eta 2007an zuzendu zuen bere lehen filma: ''XXY''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=XXY (2007)|hizkuntza=es|url=https://www.filmaffinity.com/es/film550411.html|sartze-data=2024-12-16}}</ref>''.'' Filme horrekin nazioarteko 20 sari baino gehiago lortu zituen, tartean urte hartako [[Cannesko Zinemaldia|Cannesko Zinemaldian]] ''Kritikaren Asteko Grand Prix saria''. [[Goya Sariak|Goya]] sarietarako hautagaia izan zen eta atzerriko film onenaren ''Ariel saria'' irabazi zuen; film onenaren eta zuzendari onenaren sariak ere jaso zituen Edinburgo, Bangkok, Atenas eta Montrealgo zinemaldietan, besteak beste. 2009an eleberri baten lehen egokitzapena estreinatu zuen: ''El niño pez''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El niño pez (2009)|hizkuntza=es|url=https://www.filmaffinity.com/es/film929521.html|sartze-data=2024-12-16}}</ref> 2013an ''Wakolda'' elaberria pantalla handira eraman zuen. [[Josef Mengele]] kriminal naziak Argentinan egindako egonaldiari buruzko istorioa [[Bariloche|Barilochen]] gertatzen da. Hainbat herrialdetako koprodukzioa izan zen eta Espainian ''El médico alemán'' izenarekin estreinatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El médico alemán (Wakolda) (2013)|hizkuntza=es|url=https://www.filmaffinity.com/es/film203147.html|sartze-data=2024-12-16}}</ref> [[San Juan (Argentina)|San Juanen]] ospatu zen bigarren UNASUR Nazioarteko Zinemaldian, lau sari eskuratu zituen.<ref name="unasur">{{Erreferentzia|izena=Redacción|abizena=Clarín|izenburua=“Wakolda” fue la gran ganadora|hizkuntza=es|data=2013-09-21|url=https://www.clarin.com/espectaculos/cine/Wakolda-gran-ganadora_0_rJaNblVjD7x.html?srsltid=AfmBOoo-a7q6gXjIHyok7b8ZqkvTEj3OIi-q4TpfCFJR3rZpuK6fuXI9|aldizkaria=Clarín|sartze-data=2024-12-16}}</ref> 2010ean ''Granta'' aldizkari britainiarrak gazteleraz idazten duten 35 urtetik beherako 22 idazlerik onenen artean aukeratu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La generación Granta en español (1)|hizkuntza=es|url=https://blogs.elpais.com/papeles-perdidos/2010/10/la-generaci%C3%B3n-granta-en-espanol.html|aldizkaria=Papeles Perdidos|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Filmografia == {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" !Urtea !Filma !Rola |- |2001 |''(H) Historias cotidianas'' | rowspan="3" |Gidoilaria |- |2003 |''Disputas'' |- |2004 |''La puta y la ballena'' |- |2005 |''Los invisibles'' (cortometraje) |Zuzendaria |- |2006 |''A través de tus ojos'' |Gidoilaria |- |2007 |''XXY'' |Zuzendari eta gidoilaria |- |2009 |''El niño pez'' |Zuzendari eta gidoilaria |- |2010 |''Más adelante'' (corto) |Zuzendaria |- |2013 |''Wakolda'' |Zuzendari eta gidoilaria |- |2022 |''La caída'' |Zuzendaria eta kogidoilaria |- |2023 |''Los impactados'' |Zuzendaria, kogidoilaria eta ekoizpen-kidea |} {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" !Urtea !Telebistako seriea !Rola |- |2015 |''Cromo'' |Zuzendarikidea eta kogidoilaria |} == Eleberriak == * ''El niño pez'', Beatriz Viterbo, Buenos Aires, 2004 (Emecé/Planeta 2013)<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Puenzo|izenburua=El niño pez|argitaletxea=Caballo De Troya|hizkuntza=es|data=2011-02-11|url=https://www.google.es/books/edition/El_ni%C3%B1o_pez/iJ2wTgPOOdYC?hl=eu&gbpv=0|isbn=978-84-96594-92-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref> * ''Nueve minutos,'' Beatriz Viterbo, Buenos Aires, 2005 (Emecé/Planeta 2013)<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Puenzo|izenburua=9 minutos|argitaletxea=Beatriz Viterbo Editora|hizkuntza=es|data=2005|url=https://www.google.es/books/edition/9_minutos/qG5avgAACAAJ?hl=eu|isbn=978-950-845-170-5|sartze-data=2024-12-16}}</ref> * ''La maldición de Jacinta Pichimahuida,'' Interzona, Buenos Aires, 2007 (Emecé/Planeta 2013)<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Puenzo|izenburua=La maldición de Jacinta Pichimahuida|argitaletxea=Grupo Planeta - Argentina|hizkuntza=es|data=2013-09-23|url=https://www.google.es/books/edition/La_maldici%C3%B3n_de_Jacinta_Pichimahuida/gbnTAQAAQBAJ?hl=eu&gbpv=0|isbn=978-950-04-3563-5|sartze-data=2024-12-16}}</ref> * ''La furia de la langosta,'' Mondadori, Buenos Aires, 2009 (España: Duomo Ediciones, 2013)<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Puenzo|izenburua=La furia de la langosta|argitaletxea=Mondadori|hizkuntza=es|data=2010|url=https://www.google.es/books/edition/La_furia_de_la_langosta/rQQYSgAACAAJ?hl=eu|isbn=978-987-658-044-1|sartze-data=2024-12-16}}</ref> * ''Wakolda'', Emecé/Planeta, 2011 (España: 2013)<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Puenzo|izenburua=Wakolda|argitaletxea=Tusquets Editores|hizkuntza=es|data=2015|url=https://www.google.es/books/edition/_/5ByRjgEACAAJ?hl=eu&sa=X&ved=2ahUKEwjtzonogK2KAxX9T6QEHdnmEesQre8FegQIDxAG|isbn=978-607-421-710-0|sartze-data=2024-12-16}}</ref> * ''Los invisibles'', TusQuets, 2018<ref>{{Erreferentzia|izena=©|abizena=PlanetadeLibros|izenburua=Los invisibles - Lucía Puenzo {{!}} PlanetadeLibros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.planetadelibros.com/libro-los-invisibles/330780|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Sariak eta izendapenak == === [[Goya Sariak|Goya sariak]] === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" !Urtea !Kategoria !Filma !Emaitza |- |2008 |Iberoamerikako film onena |XXY |Irabazlea |} === Ariel saria === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" !Urtea !Kategoria !Filma !Emaitza |- | rowspan="3" |2008 |Film onena | rowspan="3" |XXY |Irabazlea |- |Zuzendari onena |Izendatua |- |Gidoi egokitu onena |Irabazlea |- | rowspan="3" |2014 |Film onena | rowspan="3" |Wakolda |Irabazlea |- |Zuzendari onena |Irabazlea |- |Gidoi egokitu onena |Irabazlea |} === Zilarrezko Condor Sariak === === Beste sari batzuk === * Urrezko Atenas saria 2008 ''XXY'' filmagatik (Atenasko Nazioarteko Zinemaldia) * 2007ko Kinnaree Urrezko Saria ''XXY'' filmagatik (Bangkokeko Nazioarteko Zinemaldia) * Urrezko India Catalina 2008 ''XXY'' filmagatik (Cartagenako Zinemaldia ) * 2008ko Zuzendari Berriaren Saria ''XXY'' filmagatik (Edimburgoko Nazioarteko Zinemaldia) * 2007ko Quebeceko Zinema Kritikaren Saria ''XXY'' filmagatik (Montrealeko Zinema Berriaren Jaialdia) * [[San Juan (Argentina)|San Juanen]] ospatutako Unasur Nazioarteko Zinema Jaialdiko bigarren film onenaren eta zuzendaritza onenaren sariak ''Wakolda'' filmagatik ( aktore protagonista onenaren –Natalia Oreiro– eta Florencia Bado-ren errebelazio-aktorearen saria ere irabazi zituen) * Tokioko (Japonia, 2013) Latin Beat Film Festival jaialdian gidoi onenaren saria ''Wakolda'' filmarentzat . * Film onenaren, zuzendaritza onenaren eta gidoi onenaren 2014ko Platino sarietarako izendatua izan zen Wakolda filmagatik. <ref>{{Cite web|izenburua=Se anunciaron los nominados a los Premios Platino {{!}} Haciendo Cine|url=http://www.haciendocine.com.ar/content/se-anunciaron-los-nominados-los-premios-platino|lana=www.haciendocine.com.ar|accessdate=25 de enero de 2018}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [[Wikimedia Commons]]-en [[commons:Category:Lucía_Puenzo|Lucia Puenzo]] multimedia kategoria dago * [[Biografias.es]] gunean [https://www.biografias.es/famosos/lucia-puenzo.html Lucia Puenzo] {{Bizialdia|1976ko||Puenzo, Lucia}} [[Kategoria:Argentinako zinema gidoilariak]] [[Kategoria:Buenosairestarrak]] [[Kategoria:Argentinako idazleak]] [[Kategoria:Argentinako zinema zuzendariak]] pvbgx0fxi7uqoci9tjcvgnhol1h54vb 0 1217828 10002783 10001872 2024-12-17T22:15:44Z 81.9.210.37 10002783 wikitext text/x-wiki {{Gobernu infotaula|abizena=Mazarino|aurrekoa=Richelieu kardinalaren gobernua|aurrekoa izena=Richelieu|hurrengoa=Jean-Baptiste Colberten gobernua|hurrengoa izena=Jean-Baptiste Colbert|lehendakari=[[Mazarino kardinala]]|sorrera=1642ko abenduaren 5a|bukaera=1661eko martxoaren 9a|iraupena=18 urte, 99|irudi=Cardinal Mazarin by Pierre Mignard (Musée Condé).jpg|logoa=Royal flag of France.svg|kontseilariak=32}} '''Jules Mazarin kardinalaren gobernua''', [[Mazarino kardinala]] bezala ezaguna, [[Frantziako historia]]<nowiki/>n [[XVII. mendea]]<nowiki/>n zehar funtsezko etapa izan zen. Mazarinok [[Richelieu kardinala]]<nowiki/>ren lekua hartu zuen [[Frantziako lehen ministro]] bezala 1642an, eta 1661ean hil zen arte gobernatu zuen. Bere agintaldian, Mazarinok Richelieuren politikari jarraitu zion, [[absolutismo]] monarkikoa defendatuz eta nobleen anbizioei aurre eginez. 1648an [[Westfaliako Bakea]]<nowiki/>rekin [[Hogeita Hamar Urteko Gerra]] amaitu zenean eta [[Oliver Cromwell]]<nowiki/>en aldeko [[Ingalaterrako Gerra Zibil]]<nowiki/>ean ere funtsezko papera jokatu zuen. Barne eremuan, Mazarinok [[Fronda]] gainditu behar izan zuen, 1648 eta 1653 artean gertatu ziren noblezia- eta parlamentu-matxinadak. Erronka horiek gorabehera, bere posizioari eustea eta [[Luis XIV.a Borboikoa|Luis XIV.a]] erregearen boterea sendotzea lortu zuen. == Kabinetea == {| class="wikitable" |+1642ko abenduaren 5a '''–''' 1661eko martxoaren 9a !Portfolioa !Irudia !Titularra !Epea |- |'''Lehen Estatu Ministroa''' |[[Fitxategi:Julio kardinalë-Düki-ya-Mazarini.jpg|80px]] |'''[[Mazarino kardinala]]''' | rowspan="3" |1642ko abenduaren 5a – 1661eko martxoaren 9a |- |'''Erlijio Erreforma deituriko Estatu idazkaria''' |[[Fitxategi:Louis_Phélypeaux_de_La_Vrillière.jpg|107x107px]] |'''Louis Phélypeaux''' |- | rowspan="2" |'''Artilleriako Maisu Handia''' |[[Fitxategi:Charles_de_La_Porte,_Duke_of_La_Meilleraye,_Marshal_of_France_(Versailles)_-_Anonymous_painting.jpg|92x92px]] |'''Charles de la Porte''' |- |[[Fitxategi:Armand Charles de la Porte, duc de Meilleraye.jpg|80px]] |'''Armand Charles de la Porte''' |1646 – 1662 |- | rowspan="2" |'''Kantzilerra''' | rowspan="5" |[[Fitxategi:Seguier.jpg|97x97px]] | rowspan="5" |'''Pierre Seguier''' |1642ko abenduaren 5a – 1650eko martxoaren 1a |- |1651eko apirilaren 15a – 1661eko martxoaren 9a |- | rowspan="6" |'''Zigiluen zaintzailea''' |1642ko abenduaren 5a – 1650eko martxoaren 1a |- |1651eko apirilaren 15a – irailaren 6a |- |1656ko urtarrilaren 11 – 1661eko martxoaren 9a |- |[[Fitxategi:Charles de L'Aubespine by Pierre Daret.jpg|80px]] |'''Charles de L'Aubespine''' |1650eko martxoaren 2a – 1651ko apirilaren 4a |- | rowspan="2" |[[Fitxategi:Château de Beauregard - Mathieu Molé.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''Mathieu Molé''' |1651eko apirilaren 5a – apirilaren 14a |- |1651eko irailaren 7a – 1656ko urtarrilareen 3a |- | rowspan="4" |'''Ganbera Handia''' |[[Fitxategi:Lorrain.jpg|135x135px]] |'''Claude de Lorraine''' |1642 – 1644 |- |[[Fitxategi:LouisdeLorraineDucdeJoyeuse.jpg|112x112px]] |'''Louis de Lorraine''' |1644 – 1654 |- |[[Fitxategi:Anthonis_van_Dyck_-_Portrait_of_Henri_II_de_Lorraine.jpg|135x135px]] |'''Henri de Guise''' |1655 – 1658 |- |[[Fitxategi:Godefroy-Maurice_de_la_Tour_d'Auvergne.jpg|125x125px]] |'''Godefroy-Maurice de la Tour''' |1658 – 1661 |- | rowspan="4" |'''Gerrarako Estatu idazkaria''' |[[Fitxategi:François_Sublet_de_Noyers_par_Pierre_Daret_-_Château_de_Versailles_(portrait_crop_adjusted).jpg|98x98px]] |'''François Sublet''' |1642ko abenduaren 5a – 1643ko apirilaren 13a |- | rowspan="2" |[[Fitxategi:Michel-le-tellier.jpg|93x93px]] | rowspan="2" |'''Michel le Tellier''' |1643ko apirilareen 13a – 1651ko uztailaren 19a |- |1651eko abenduaren 27a – 1661eko martxoaren 9a |- |[[Fitxategi:Henri-Auguste_de_Loménie_de_Brienne.jpg|109x109px]] |'''Henri-Auguste de Loménie''' |1651eko uztailaren 19a – abenduaren 27a |- |'''Itsas Armadako Estatu idazkaria''' | rowspan="2" |[[Fitxategi:Portrait of Henri de Guénégaud, engraved by Robert Nanteuil – Metropolitan Museum of Art.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''Henri de Guénégaud''' | rowspan="2" |1643ko otsailaren 23a – 1661eko martzoaren 9a |- | rowspan="2" |'''Errege Etxearen Estatu idazkaria''' |- | rowspan="3" |[[Fitxategi:Henri-Auguste_de_Loménie_de_Brienne.jpg|109x109px]] | rowspan="3" |'''Henri-Auguste de Loménie''' | rowspan="2" |1642ko abenduaren 5a – 1643ko otsailaren 23a |- |'''Itsas Armadako Estatu idazkaria''' |- | rowspan="2" |'''Kanpo Arazoetako Estatu idazkaria''' |1643ko ekainaren 23a – 1661eko martxoaren 9a |- |[[Fitxategi:Léon_Bouthillier,_comte_de_Chavigny.PNG|98x98px]] |'''Léon Bouthillier''' |1642ko abenduaren 5a – 1643ko ekainaren 23a |- | rowspan="11" |'''Finantza superintendente''' |[[Fitxategi:Claude-bouthillier.jpg|98x98px]] |'''Claude Bouthillier''' |1642ko abenduaren 5a – 1643ko ekainaren 10a |- | rowspan="2" |[[Fitxategi:Claude de Mesme.jpg|80px]] |'''Claude de Mesme''' |1649 – 1650eko maiatzaren 25a |- | | rowspan="2" |1643ko ekainaren 10a – 1647ko uztailaren 17a |- |[[Fitxategi:Bailleul, Nicolas (médaille, avers).JPG|80px]] |'''Nicolas de Bailleul''' |- | rowspan="2" |[[Fitxategi:Michel Particelli d'Émery.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''Michel Particelli''' |1647ko uztailaren 18a – 1648ko uztailaren 9a |- |1649 – 1650eko maiatzaren 25a |- |[[Fitxategi:Charles_de_La_Porte,_Duke_of_La_Meilleraye,_Marshal_of_France_(Versailles)_-_Anonymous_painting.jpg|92x92px]] |'''Charles de la Porte''' |1648ko uztailaren 9a – 1649 |- |[[Fitxategi:Rene de Longueil, futur marquis de Maisons MET DP826964.jpg|80px]] |'''Rene de Longueil''' |1650eko maiatzaren 25a – 1651ko irailaren 5a |- |[[Fitxategi:Charles de la Vieuville.jpg|80px]] |'''Charles de la Vieuville''' |1651eko irailaren 8a – 1653ko urtarrilaren 2a |- |[[Fitxategi:Abel Servien, marquis de Sablé et de Boisdauphin.jpg|80px]] |'''Abel Servien''' |1653ko otsailaren 8a – 1659ko otsailaren 19a |- |[[Fitxategi:Portrait Nicolas Fouquet par Charles Le Brun.jpg|80px]] |'''[[Nicolas Fouquet]]''' |1653ko otsailaren 8a – 1661eko martxoaren 9a |- | rowspan="5" |'''Maisu Handia''' |[[Fitxategi:Henri, Prince of Condé.jpg|80px]] |[[Henrike II.a Borboi-Condékoa|'''Henrike II.a Borboi-Condékoa''']] |1643 – 1646 |- |[[Fitxategi:Louis, Grand Condé.PNG|80px]] |[[Luis II.a Borboi-Condékoa|'''Luis II.a Borboi-Condékoa''']] |1647 – 1654 |- |[[Fitxategi:Thomas Francois de Carignan, Prinz von Savoyen (1596-1656) - Gemäldegalerie Berlin - 5404917.jpg|80px]] |'''Thomas Francois de Carignan''' |1654 – 1656 |- |[[Fitxategi:Musée du Vieux Nîmes86.jpg|80px]] |'''Armand de Bourbon''' |1656 – 1660 |- |[[Fitxategi:Louis II de Bourbon Condé and his son Henri-Jules, Duke of Enghien - Versailles, MV 8449.jpg|80px]] |'''Henri-Jules de Bourbon''' |1660 – 1661 |- | rowspan="3" |'''Nabigazioko Maisu Handia''' |[[Fitxategi:Jean Armand de Maillé (1619-1646) Marquis of Brézé by a member of the French School (École Française).jpg|80px]] |'''Jean Armand de Maillé''' |1642 – 1646 |- |[[Fitxategi:Anna of Austria by Rubens (1622-1625, Norton Simon Museum).jpg|80px]] |[[Ana Austriakoa (1601–1666)|'''Ana Austriakoa''']] |1646 – 1650 |- |[[Fitxategi:Portrait de César de Vendôme.jpg|80px]] |'''César de Vendôme''' |1650 – 1662 |} ojot0gzwpqkj9dcta6h9dw0v6yfamdk 10002789 10002783 2024-12-17T22:27:43Z 81.9.210.37 10002789 wikitext text/x-wiki {{Gobernu infotaula|abizena=Mazarino|aurrekoa=Richelieu kardinalaren gobernua|aurrekoa izena=Richelieu|hurrengoa=Jean-Baptiste Colberten gobernua|hurrengoa izena=Jean-Baptiste Colbert|lehendakari=[[Mazarino kardinala]]|sorrera=1642ko abenduaren 5a|bukaera=1661eko martxoaren 9a|iraupena=18 urte, 99|irudi=Cardinal Mazarin by Pierre Mignard (Musée Condé).jpg|logoa=Royal flag of France.svg|kontseilariak=32}} '''Jules Mazarin kardinalaren gobernua''', [[Mazarino kardinala]] bezala ezaguna, [[Frantziako historia]]<nowiki/>n [[XVII. mendea]]<nowiki/>n zehar funtsezko etapa izan zen. Mazarinok [[Richelieu kardinala]]<nowiki/>ren lekua hartu zuen [[Frantziako lehen ministro]] bezala 1642an, eta 1661ean hil zen arte gobernatu zuen. Bere agintaldian, Mazarinok Richelieuren politikari jarraitu zion, [[absolutismo]] monarkikoa defendatuz eta nobleen anbizioei aurre eginez. 1648an [[Westfaliako Bakea]]<nowiki/>rekin [[Hogeita Hamar Urteko Gerra]] amaitu zenean eta [[Oliver Cromwell]]<nowiki/>en aldeko [[Ingalaterrako Gerra Zibil]]<nowiki/>ean ere funtsezko papera jokatu zuen. Barne eremuan, Mazarinok [[Fronda]] gainditu behar izan zuen, 1648 eta 1653 artean gertatu ziren noblezia- eta parlamentu-matxinadak. Erronka horiek gorabehera, bere posizioari eustea eta [[Luis XIV.a Borboikoa|Luis XIV.a]] erregearen boterea sendotzea lortu zuen. == Kabinetea == {| class="wikitable" |+1642ko abenduaren 5a '''–''' 1661eko martxoaren 9a !Funtzioa !Irudia !Titularra !Epea |- |'''Lehen Estatu Ministroa''' |[[Fitxategi:Julio kardinalë-Düki-ya-Mazarini.jpg|80px]] |'''[[Mazarino kardinala]]''' | rowspan="3" |1642ko abenduaren 5a – 1661eko martxoaren 9a |- |'''Erlijio Erreforma deituriko Estatu idazkaria''' |[[Fitxategi:Louis_Phélypeaux_de_La_Vrillière.jpg|107x107px]] |'''Louis Phélypeaux''' |- | rowspan="2" |'''Artilleriako Maisu Handia''' |[[Fitxategi:Charles_de_La_Porte,_Duke_of_La_Meilleraye,_Marshal_of_France_(Versailles)_-_Anonymous_painting.jpg|92x92px]] |'''Charles de la Porte''' |- |[[Fitxategi:Armand Charles de la Porte, duc de Meilleraye.jpg|80px]] |'''Armand Charles de la Porte''' |1646 – 1662 |- | rowspan="2" |'''Kantzilerra''' | rowspan="5" |[[Fitxategi:Seguier.jpg|97x97px]] | rowspan="5" |'''Pierre Seguier''' |1642ko abenduaren 5a – 1650eko martxoaren 1a |- |1651eko apirilaren 15a – 1661eko martxoaren 9a |- | rowspan="6" |'''Zigiluen zaintzailea''' |1642ko abenduaren 5a – 1650eko martxoaren 1a |- |1651eko apirilaren 15a – irailaren 6a |- |1656ko urtarrilaren 11 – 1661eko martxoaren 9a |- |[[Fitxategi:Charles de L'Aubespine by Pierre Daret.jpg|80px]] |'''Charles de L'Aubespine''' |1650eko martxoaren 2a – 1651ko apirilaren 4a |- | rowspan="2" |[[Fitxategi:Château de Beauregard - Mathieu Molé.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''Mathieu Molé''' |1651eko apirilaren 5a – apirilaren 14a |- |1651eko irailaren 7a – 1656ko urtarrilareen 3a |- | rowspan="4" |'''Ganbera Handia''' |[[Fitxategi:Lorrain.jpg|135x135px]] |'''Claude de Lorraine''' |1642 – 1644 |- |[[Fitxategi:LouisdeLorraineDucdeJoyeuse.jpg|112x112px]] |'''Louis de Lorraine''' |1644 – 1654 |- |[[Fitxategi:Anthonis_van_Dyck_-_Portrait_of_Henri_II_de_Lorraine.jpg|135x135px]] |'''Henri de Guise''' |1655 – 1658 |- |[[Fitxategi:Godefroy-Maurice_de_la_Tour_d'Auvergne.jpg|125x125px]] |'''Godefroy-Maurice de la Tour''' |1658 – 1661 |- | rowspan="4" |'''Gerrarako Estatu idazkaria''' |[[Fitxategi:François_Sublet_de_Noyers_par_Pierre_Daret_-_Château_de_Versailles_(portrait_crop_adjusted).jpg|98x98px]] |'''François Sublet''' |1642ko abenduaren 5a – 1643ko apirilaren 13a |- | rowspan="2" |[[Fitxategi:Michel-le-tellier.jpg|93x93px]] | rowspan="2" |'''Michel le Tellier''' |1643ko apirilareen 13a – 1651ko uztailaren 19a |- |1651eko abenduaren 27a – 1661eko martxoaren 9a |- |[[Fitxategi:Henri-Auguste_de_Loménie_de_Brienne.jpg|109x109px]] |'''Henri-Auguste de Loménie''' |1651eko uztailaren 19a – abenduaren 27a |- |'''Itsas Armadako Estatu idazkaria''' | rowspan="2" |[[Fitxategi:Portrait of Henri de Guénégaud, engraved by Robert Nanteuil – Metropolitan Museum of Art.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''Henri de Guénégaud''' | rowspan="2" |1643ko otsailaren 23a – 1661eko martzoaren 9a |- | rowspan="2" |'''Errege Etxearen Estatu idazkaria''' |- | rowspan="3" |[[Fitxategi:Henri-Auguste_de_Loménie_de_Brienne.jpg|109x109px]] | rowspan="3" |'''Henri-Auguste de Loménie''' | rowspan="2" |1642ko abenduaren 5a – 1643ko otsailaren 23a |- |'''Itsas Armadako Estatu idazkaria''' |- | rowspan="2" |'''Kanpo Arazoetako Estatu idazkaria''' |1643ko ekainaren 23a – 1661eko martxoaren 9a |- |[[Fitxategi:Léon_Bouthillier,_comte_de_Chavigny.PNG|98x98px]] |'''Léon Bouthillier''' |1642ko abenduaren 5a – 1643ko ekainaren 23a |- | rowspan="11" |'''Finantza superintendente''' |[[Fitxategi:Claude-bouthillier.jpg|98x98px]] |'''Claude Bouthillier''' |1642ko abenduaren 5a – 1643ko ekainaren 10a |- | rowspan="2" |[[Fitxategi:Claude de Mesme.jpg|80px]] |'''Claude de Mesme''' |1649 – 1650eko maiatzaren 25a |- | | rowspan="2" |1643ko ekainaren 10a – 1647ko uztailaren 17a |- |[[Fitxategi:Bailleul, Nicolas (médaille, avers).JPG|80px]] |'''Nicolas de Bailleul''' |- | rowspan="2" |[[Fitxategi:Michel Particelli d'Émery.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''Michel Particelli''' |1647ko uztailaren 18a – 1648ko uztailaren 9a |- |1649 – 1650eko maiatzaren 25a |- |[[Fitxategi:Charles_de_La_Porte,_Duke_of_La_Meilleraye,_Marshal_of_France_(Versailles)_-_Anonymous_painting.jpg|92x92px]] |'''Charles de la Porte''' |1648ko uztailaren 9a – 1649 |- |[[Fitxategi:Rene de Longueil, futur marquis de Maisons MET DP826964.jpg|80px]] |'''Rene de Longueil''' |1650eko maiatzaren 25a – 1651ko irailaren 5a |- |[[Fitxategi:Charles de la Vieuville.jpg|80px]] |'''Charles de la Vieuville''' |1651eko irailaren 8a – 1653ko urtarrilaren 2a |- |[[Fitxategi:Abel Servien, marquis de Sablé et de Boisdauphin.jpg|80px]] |'''Abel Servien''' |1653ko otsailaren 8a – 1659ko otsailaren 19a |- |[[Fitxategi:Portrait Nicolas Fouquet par Charles Le Brun.jpg|80px]] |'''[[Nicolas Fouquet]]''' |1653ko otsailaren 8a – 1661eko martxoaren 9a |- | rowspan="5" |'''Maisu Handia''' |[[Fitxategi:Henri, Prince of Condé.jpg|80px]] |[[Henrike II.a Borboi-Condékoa|'''Henrike II.a Borboi-Condékoa''']] |1643 – 1646 |- |[[Fitxategi:Louis, Grand Condé.PNG|80px]] |[[Luis II.a Borboi-Condékoa|'''Luis II.a Borboi-Condékoa''']] |1647 – 1654 |- |[[Fitxategi:Thomas Francois de Carignan, Prinz von Savoyen (1596-1656) - Gemäldegalerie Berlin - 5404917.jpg|80px]] |'''Thomas Francois de Carignan''' |1654 – 1656 |- |[[Fitxategi:Musée du Vieux Nîmes86.jpg|80px]] |'''Armand de Bourbon''' |1656 – 1660 |- |[[Fitxategi:Louis II de Bourbon Condé and his son Henri-Jules, Duke of Enghien - Versailles, MV 8449.jpg|80px]] |'''Henri-Jules de Bourbon''' |1660 – 1661 |- | rowspan="3" |'''Nabigazioko Maisu Handia''' |[[Fitxategi:Jean Armand de Maillé (1619-1646) Marquis of Brézé by a member of the French School (École Française).jpg|80px]] |'''Jean Armand de Maillé''' |1642 – 1646 |- |[[Fitxategi:Anna of Austria by Rubens (1622-1625, Norton Simon Museum).jpg|80px]] |[[Ana Austriakoa (1601–1666)|'''Ana Austriakoa''']] |1646 – 1650 |- |[[Fitxategi:Portrait de César de Vendôme.jpg|80px]] |'''César de Vendôme''' |1650 – 1662 |} 779jglhk3e120m7km5sib8bn7o1y6kc 4 1217833 10002364 10002181 2024-12-17T12:15:54Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002364 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=Cualsen24|contribs=0}} {{WLE|user=Natured0509|contribs=0}} {{WLE|user=Cesareogs|contribs=0}} {{WLE|user=Lostoilets|contribs=0}} {{WLE|user=Song_GK|contribs=0}} {{WLE|user=Correapabloivan|contribs=0}} {{WLE|user=Marklucus|contribs=0}} {{WLE|user=Max_Tenche|contribs=0}} {{WLE|user=Artanis|contribs=0}} {{WLE|user=Raysubhadip|contribs=0}} {{WLE|user=Poso.ravnica|contribs=0}} {{WLE|user=Lorealetaldea|contribs=0}} {{WLE|user=Biokantauri|contribs=1}} {{WLE|user=Soiarema172|contribs=3}} {{WLE|user=Shoaibmughl|contribs=0}} {{WLE|user=Anirak4ever|contribs=0}} {{WLE|user=Laurateruel|contribs=0}} fajsqhnkr4bbqmdvezcszdoryvvlg7r 10002518 10002364 2024-12-17T15:00:31Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002518 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=Cualsen24|contribs=0}} {{WLE|user=Natured0509|contribs=0}} {{WLE|user=Cesareogs|contribs=0}} {{WLE|user=Lostoilets|contribs=0}} {{WLE|user=Song_GK|contribs=0}} {{WLE|user=Correapabloivan|contribs=0}} {{WLE|user=Marklucus|contribs=0}} {{WLE|user=Max_Tenche|contribs=0}} {{WLE|user=Artanis|contribs=0}} {{WLE|user=Raysubhadip|contribs=0}} {{WLE|user=Poso.ravnica|contribs=0}} {{WLE|user=Lorealetaldea|contribs=0}} {{WLE|user=Biokantauri|contribs=1}} {{WLE|user=Soiarema172|contribs=3}} {{WLE|user=Shoaibmughl|contribs=0}} {{WLE|user=Anirak4ever|contribs=0}} {{WLE|user=Laurateruel|contribs=0}} {{WLE|user=Garazidd1|contribs=0}} fvjzlqzfigvs5cvydq5rm3js0xjo67a 10002551 10002518 2024-12-17T16:02:16Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002551 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=Cualsen24|contribs=0}} {{WLE|user=Natured0509|contribs=0}} {{WLE|user=Cesareogs|contribs=0}} {{WLE|user=Lostoilets|contribs=0}} {{WLE|user=Song_GK|contribs=0}} {{WLE|user=Correapabloivan|contribs=0}} {{WLE|user=Marklucus|contribs=0}} {{WLE|user=Max_Tenche|contribs=0}} {{WLE|user=Artanis|contribs=0}} {{WLE|user=Raysubhadip|contribs=0}} {{WLE|user=Poso.ravnica|contribs=0}} {{WLE|user=Lorealetaldea|contribs=0}} {{WLE|user=Biokantauri|contribs=1}} {{WLE|user=Soiarema172|contribs=3}} {{WLE|user=Shoaibmughl|contribs=0}} {{WLE|user=Anirak4ever|contribs=0}} {{WLE|user=Laurateruel|contribs=0}} {{WLE|user=Garazidd1|contribs=0}} {{WLE|user=CanneIIoni|contribs=0}} qld9rbhi3s4av1cfh1fto0pj4ajasv8 10002564 10002551 2024-12-17T16:12:36Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002564 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=Cualsen24|contribs=0}} {{WLE|user=Natured0509|contribs=0}} {{WLE|user=Cesareogs|contribs=0}} {{WLE|user=Lostoilets|contribs=0}} {{WLE|user=Song_GK|contribs=0}} {{WLE|user=Correapabloivan|contribs=0}} {{WLE|user=Marklucus|contribs=0}} {{WLE|user=Max_Tenche|contribs=0}} {{WLE|user=Artanis|contribs=0}} {{WLE|user=Raysubhadip|contribs=0}} {{WLE|user=Poso.ravnica|contribs=0}} {{WLE|user=Lorealetaldea|contribs=0}} {{WLE|user=Biokantauri|contribs=1}} {{WLE|user=Soiarema172|contribs=3}} {{WLE|user=Shoaibmughl|contribs=0}} {{WLE|user=Anirak4ever|contribs=0}} {{WLE|user=Laurateruel|contribs=0}} {{WLE|user=Garazidd1|contribs=0}} {{WLE|user=CanneIIoni|contribs=0}} {{WLE|user=Mala_horka123|contribs=0}} rjaest9b6rcfo0yttj1lxnzw2zl5wfi 10002576 10002564 2024-12-17T16:22:57Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002576 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=Cualsen24|contribs=0}} {{WLE|user=Natured0509|contribs=0}} {{WLE|user=Cesareogs|contribs=0}} {{WLE|user=Lostoilets|contribs=0}} {{WLE|user=Song_GK|contribs=0}} {{WLE|user=Correapabloivan|contribs=0}} {{WLE|user=Marklucus|contribs=0}} {{WLE|user=Max_Tenche|contribs=0}} {{WLE|user=Artanis|contribs=0}} {{WLE|user=Raysubhadip|contribs=0}} {{WLE|user=Poso.ravnica|contribs=0}} {{WLE|user=Lorealetaldea|contribs=0}} {{WLE|user=Biokantauri|contribs=1}} {{WLE|user=Soiarema172|contribs=3}} {{WLE|user=Shoaibmughl|contribs=0}} {{WLE|user=Anirak4ever|contribs=0}} {{WLE|user=Laurateruel|contribs=0}} {{WLE|user=Garazidd1|contribs=0}} {{WLE|user=CanneIIoni|contribs=0}} {{WLE|user=Mala_horka123|contribs=0}} {{WLE|user=Salu_Garcia|contribs=0}} svs6l7ohnsil3quxtsfl1ishrht7wz9 10002590 10002576 2024-12-17T16:33:19Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002590 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=Cualsen24|contribs=0}} {{WLE|user=Natured0509|contribs=0}} {{WLE|user=Cesareogs|contribs=0}} {{WLE|user=Lostoilets|contribs=0}} {{WLE|user=Song_GK|contribs=0}} {{WLE|user=Correapabloivan|contribs=0}} {{WLE|user=Marklucus|contribs=0}} {{WLE|user=Max_Tenche|contribs=0}} {{WLE|user=Artanis|contribs=0}} {{WLE|user=Raysubhadip|contribs=0}} {{WLE|user=Poso.ravnica|contribs=0}} {{WLE|user=Lorealetaldea|contribs=0}} {{WLE|user=Biokantauri|contribs=1}} {{WLE|user=Soiarema172|contribs=3}} {{WLE|user=Shoaibmughl|contribs=0}} {{WLE|user=Anirak4ever|contribs=0}} {{WLE|user=Laurateruel|contribs=0}} {{WLE|user=Garazidd1|contribs=0}} {{WLE|user=CanneIIoni|contribs=0}} {{WLE|user=Mala_horka123|contribs=0}} {{WLE|user=Salu_Garcia|contribs=0}} {{WLE|user=Mzicchino|contribs=0}} puytzfbd6la94yr59fg13eh1qa1v3qc 10002640 10002590 2024-12-17T17:56:03Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002640 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=Cualsen24|contribs=0}} {{WLE|user=Natured0509|contribs=0}} {{WLE|user=Cesareogs|contribs=0}} {{WLE|user=Lostoilets|contribs=0}} {{WLE|user=Song_GK|contribs=0}} {{WLE|user=Correapabloivan|contribs=0}} {{WLE|user=Marklucus|contribs=0}} {{WLE|user=Max_Tenche|contribs=0}} {{WLE|user=Artanis|contribs=0}} {{WLE|user=Raysubhadip|contribs=0}} {{WLE|user=Poso.ravnica|contribs=0}} {{WLE|user=Lorealetaldea|contribs=0}} {{WLE|user=Biokantauri|contribs=1}} {{WLE|user=Soiarema172|contribs=3}} {{WLE|user=Shoaibmughl|contribs=0}} {{WLE|user=Anirak4ever|contribs=0}} {{WLE|user=Laurateruel|contribs=0}} {{WLE|user=Garazidd1|contribs=0}} {{WLE|user=CanneIIoni|contribs=0}} {{WLE|user=Mala_horka123|contribs=0}} {{WLE|user=Salu_Garcia|contribs=0}} {{WLE|user=Mzicchino|contribs=0}} {{WLE|user=Vectorix|contribs=0}} {{WLE|user=Oihan12|contribs=0}} {{WLE|user=CTVP|contribs=0}} t6tjx0vjb24s0hcc7wwks93brcmh3kl 10002772 10002640 2024-12-17T21:42:24Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002772 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=Cualsen24|contribs=0}} {{WLE|user=Natured0509|contribs=0}} {{WLE|user=Cesareogs|contribs=0}} {{WLE|user=Lostoilets|contribs=0}} {{WLE|user=Song_GK|contribs=0}} {{WLE|user=Correapabloivan|contribs=0}} {{WLE|user=Marklucus|contribs=0}} {{WLE|user=Max_Tenche|contribs=0}} {{WLE|user=Artanis|contribs=0}} {{WLE|user=Raysubhadip|contribs=0}} {{WLE|user=Poso.ravnica|contribs=0}} {{WLE|user=Lorealetaldea|contribs=0}} {{WLE|user=Biokantauri|contribs=1}} {{WLE|user=Soiarema172|contribs=3}} {{WLE|user=Shoaibmughl|contribs=0}} {{WLE|user=Anirak4ever|contribs=0}} {{WLE|user=Laurateruel|contribs=0}} {{WLE|user=Garazidd1|contribs=0}} {{WLE|user=CanneIIoni|contribs=0}} {{WLE|user=Mala_horka123|contribs=0}} {{WLE|user=Salu_Garcia|contribs=0}} {{WLE|user=Mzicchino|contribs=0}} {{WLE|user=Vectorix|contribs=0}} {{WLE|user=Oihan12|contribs=0}} {{WLE|user=CTVP|contribs=0}} {{WLE|user=Loup_gris_bienveillant|contribs=0}} k6ni2b78wfvkk25sag60a4i6gkxvpmv 10002775 10002772 2024-12-17T21:52:47Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002775 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=Cualsen24|contribs=0}} {{WLE|user=Natured0509|contribs=0}} {{WLE|user=Cesareogs|contribs=0}} {{WLE|user=Lostoilets|contribs=0}} {{WLE|user=Song_GK|contribs=0}} {{WLE|user=Correapabloivan|contribs=0}} {{WLE|user=Marklucus|contribs=0}} {{WLE|user=Max_Tenche|contribs=0}} {{WLE|user=Artanis|contribs=0}} {{WLE|user=Raysubhadip|contribs=0}} {{WLE|user=Poso.ravnica|contribs=0}} {{WLE|user=Lorealetaldea|contribs=0}} {{WLE|user=Biokantauri|contribs=1}} {{WLE|user=Soiarema172|contribs=3}} {{WLE|user=Shoaibmughl|contribs=0}} {{WLE|user=Anirak4ever|contribs=0}} {{WLE|user=Laurateruel|contribs=0}} {{WLE|user=Garazidd1|contribs=0}} {{WLE|user=CanneIIoni|contribs=0}} {{WLE|user=Mala_horka123|contribs=0}} {{WLE|user=Salu_Garcia|contribs=0}} {{WLE|user=Mzicchino|contribs=0}} {{WLE|user=Vectorix|contribs=0}} {{WLE|user=Oihan12|contribs=0}} {{WLE|user=CTVP|contribs=0}} {{WLE|user=Loup_gris_bienveillant|contribs=0}} {{WLE|user=Willardatkinson|contribs=0}} etx1fcok2mgk5ezo7q11ht8yuujh93k 10002797 10002775 2024-12-17T22:44:25Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002797 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=Cualsen24|contribs=0}} {{WLE|user=Natured0509|contribs=0}} {{WLE|user=Cesareogs|contribs=0}} {{WLE|user=Lostoilets|contribs=0}} {{WLE|user=Song_GK|contribs=0}} {{WLE|user=Correapabloivan|contribs=0}} {{WLE|user=Marklucus|contribs=0}} {{WLE|user=Max_Tenche|contribs=0}} {{WLE|user=Artanis|contribs=0}} {{WLE|user=Raysubhadip|contribs=0}} {{WLE|user=Poso.ravnica|contribs=0}} {{WLE|user=Lorealetaldea|contribs=0}} {{WLE|user=Biokantauri|contribs=1}} {{WLE|user=Soiarema172|contribs=3}} {{WLE|user=Shoaibmughl|contribs=0}} {{WLE|user=Anirak4ever|contribs=0}} {{WLE|user=Laurateruel|contribs=0}} {{WLE|user=Garazidd1|contribs=0}} {{WLE|user=CanneIIoni|contribs=0}} {{WLE|user=Mala_horka123|contribs=0}} {{WLE|user=Salu_Garcia|contribs=0}} {{WLE|user=Mzicchino|contribs=0}} {{WLE|user=Vectorix|contribs=0}} {{WLE|user=Oihan12|contribs=0}} {{WLE|user=CTVP|contribs=0}} {{WLE|user=Loup_gris_bienveillant|contribs=0}} {{WLE|user=Willardatkinson|contribs=0}} {{WLE|user=Slashsummon|contribs=0}} a0ddv4vhej1xfzfm9se6kdmdk6is6bi 0 1217845 10002617 10001936 2024-12-17T17:44:03Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002617 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Armando Sensini''' ([[Bahía Blanca]], [[1909]]ko [[irailaren 21]]a - [[Mar del Plata]], [[1979]]ko [[irailaren 21]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1948ko Udako Olinpiar Jokoak|1948ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64457 Armando Sensini]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1909ko|1979ko|Sensini, Armando}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] nekvrg99yy954ziqlmftioczoxmw8n6 0 1217846 10002618 10001939 2024-12-17T17:44:11Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002618 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Antonio Silio''' (Nogoyá, [[1966]]ko [[maiatzaren 9]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1992ko Udako Olinpiar Jokoak|1992ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|1996ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64458 Antonio Silio]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/antonio-fabian-silio Antonio Fabian SILIO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1966ko||Silio, Antonio}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] 96mryna9rv4cxzhwx4owmovwe4cosv8 0 1217849 10002619 10001948 2024-12-17T17:44:20Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002619 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Gabriel Simon''' ([[1974]]ko [[urriaren 25]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|2000ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/83236 Gabriel Simón]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/gabriel-antonio-simon Gabriel Antonio SIMON]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1974ko||Simon, Gabriel}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] 3jn3b52xizeqws1qalxha7ygznwi0q9 0 1217850 10002620 10001950 2024-12-17T17:44:31Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002620 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Noemí Simonetto de Portela''' ([[Buenos Aires]], [[1926]]ko [[otsailaren 1]]a - [[Buenos Aires]], [[2011]]ko [[otsailaren 20]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1948ko Udako Olinpiar Jokoak|1948ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64379 Noemí Simonetto de Portela]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/noemi-simonetto-de-portela Noemi SIMONETTO DE PORTELA]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1926ko|2011ko|Simonetto de Portela, Noemí}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] 56jdu3hj0sinhpahm24rxu9rtgnhwxs 0 1217872 10002404 10002149 2024-12-17T13:28:57Z Ernestobanpiroa 58701 10002404 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Chido zikloia''' laugarren sistema tropikala da, 2024-2025 zikloi-denboraldian hego-mendebaldeko [[Indiako Ozeanoa]]n izendatutako hirugarrena , eta, bereziki, bigarrena [[Zikloi tropikal|zikloi tropikalaren]] atalasera iristen, eta bigarrena zikloi tropikal indartsuenera iristen. [[Agaléga]]n ([[Maurizio]]n), bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikizio handiak eragin ditu. == Prozesua == [[Diego García (uhartea)|Diego García]] uhartearen hego-ekialdeko perturbazio tropikal batetik abiatuta sortzen da. Perturbazio hori 2024ko abenduaren 5ean behatu zen lehen aldiz, eta pixkanaka areagotu zen, hego-mendebaldera zihoanean, abenduaren 9an izendatu aurretik. Intentsitate handi bat jasan ondoren, Chido zikloi tropikalak, indartsua baina diametro txikikoa, [[Maurizio]]ko [[Agaléga]] artxipelagoa ukitzen du abenduaren 11n, eta hurrengo egunean intentsitate gailurra lortzen du. Bere erdigunea Madagaskarreko iparraldera igaro ondoren, zikloiak ahuldu egin zuen labur, baina azkar ekin zion intentsitateari, lurra bigarren aldiz [[Bandraboua]]tik gertu ukitu aurretik, Mayotten, abenduaren 14an. Mozambikeko kanalaren iparraldea zeharkatu ondoren, Chidok Mozambikeko kostaldea kolpatu zuen abenduaren 15ean, [[Pemba]]tik hegoaldera, oraindik zikloi tropikal bizi bat bezala, eta, ondoren, [[Malawi]]ko hegoalderantz hondoratu zen lurrean.<ref>https://www.lemauricien.com/actualites/societe/meteo-chido-un-avertissement-de-fortes-pluies-un-avertissement-de-vents-forts-de-fortes-houles-en-vigueur-a-agalega/659581/</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412111925.pdf</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412140807.pdf</ref> Kaltea handia utzi zituen [[Mozambike]]n eta [[Agaléga]]n, bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikiagoak [[Madagaskar]]ren.<ref>https://elpais.com/internacional/2024-12-15/francia-teme-cientos-de-muertos-tras-el-paso-del-ciclon-chido-en-el-archipielago-de-mayotte.html</ref> == Mayotte uhartea == Chido zikloi tropikalak kalteak eragin ditu [[Mayotte]] uhartean, Frantziaren menpeko koloniarik txiroenean, [[Indiako ozeanoa]]n. Datu ofizialen arabera, gutxienez hogei dira hildakoak eta 250 inguru zaurituak, baina datuek okerrera egingo dutela aurreratu zuten agintariek. Mayotteko prefetak, François-Xavier Bieuvillek, esan zuen hildakoak ehunka izan zitezkeela. «Ospitalea hondatu du, eskolak ere bai, eta etxeak suntsituta daude. Ekaitzak ez du ezer utzi bere horretan».<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/frantzia-ehunka-hildakoren-beldur-da-mayotte-artxipelagoan-chido-zikloia-igaro-ostean_2135007_102.html «Mayotte artxipelagoa ia erabat suntsitu du 'Chido' zikloiak»], Kerman Garralda.</ref> [[Frantziako Barne Ministerioa]]k esan zuen zaila zela Mayotten hildakoen eta zaurituen zenbaketa zehatza egitea, egoera «kaotikoa» zelako. [[François Bayrou]]k, Frantziako lehen ministroak, esan zuen irlako azpiegiturak oso kaltetuak edo suntsituak» geratu zirela: [[Franceinfo]] irrati publikoaren arabera, ospitalearen parterik handiena ez zegoen erabilgarri, eta aireportua itxita zegoen; errepide sarea apurtu egin zen, eta argindarra eta edateko ura falta ziren.<ref name=Berria/> Larunbatean jo zuen Chido zikloi tropikalak Mayotte artxipelagoa. Haize boladarik indartsuenek orduko 220 kilometroko abiadura gainditu zuten.<ref>https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/</ref> [[Meteo France]] Frantziako meteorologia zerbitzu ofizialaren arabera, azken 90 urteetan ez da halakorik ikusi. Alerta gorria igande arratsaldeko seietan eman zuten Mayotten (16:00ak Euskal Herrian). Zikloia «jada ez da mehatxua lurraldearentzat», baina «olatuen eta uholdeen arriskuaren aurrean erne egoteko» eskatu zuen prefekturak.<ref name=Berria/> == Zikloi sasoia == Abendutik martxora, zikloien garaia izaten da Afrikako hego-ekialdean. Ozeanoko urek, 28 gradu baino gehiagora iristen direnean, gora bultzatzen dute aire beroa eta hezea, eta ekaitzak sortzen dira. Gainera, haizearen joan-etorriek ekaitzak kontzentratu egiten dituzte, eta askoz indar handiagoa izaten dute. Ikerketa batzuen arabera, zikloiak okerrera egiten ari dira, klima aldaketaren ondorioz.<ref name=Berria/> Haize bolada indartsuak eta euri jasa handiak eragiten dituzte zikloiek. Hala, [[uholde]]ak izateko arriskua izaten da. Gainera, herrialde txiroetan urak kanalizatzeko dituzten azpiegiturak nahikoak ez direnez, urak pilatu egiten dira. Denborarekin, usteldu, eta gaixotasunak zabaldu ditzakete. [[Kolera]], [[denge]]a eta [[malaria]], esaterako.<ref name=Berria/> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://www.youtube.com/watch?v=xz0pJM4LcTk France 24aren bideoa.] * [https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/ EITBren bideoa.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:4 kategoriako zikloi tropikalak]] [[Kategoria:Mayotte]] [[Kategoria:Seychelleak]] [[Kategoria:Madagaskar]] [[Kategoria:Komoreetako historia]] [[Kategoria:Mozambike]] [[Kategoria:2024ko hondamendi naturalak]] kgs153l3kxt7n3jit2nno9rqxyhbrll 10002539 10002404 2024-12-17T15:41:51Z Ernestobanpiroa 58701 /* Kanpo estekak */ 10002539 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Chido zikloia''' laugarren sistema tropikala da, 2024-2025 zikloi-denboraldian hego-mendebaldeko [[Indiako Ozeanoa]]n izendatutako hirugarrena , eta, bereziki, bigarrena [[Zikloi tropikal|zikloi tropikalaren]] atalasera iristen, eta bigarrena zikloi tropikal indartsuenera iristen. [[Agaléga]]n ([[Maurizio]]n), bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikizio handiak eragin ditu. == Prozesua == [[Diego García (uhartea)|Diego García]] uhartearen hego-ekialdeko perturbazio tropikal batetik abiatuta sortzen da. Perturbazio hori 2024ko abenduaren 5ean behatu zen lehen aldiz, eta pixkanaka areagotu zen, hego-mendebaldera zihoanean, abenduaren 9an izendatu aurretik. Intentsitate handi bat jasan ondoren, Chido zikloi tropikalak, indartsua baina diametro txikikoa, [[Maurizio]]ko [[Agaléga]] artxipelagoa ukitzen du abenduaren 11n, eta hurrengo egunean intentsitate gailurra lortzen du. Bere erdigunea Madagaskarreko iparraldera igaro ondoren, zikloiak ahuldu egin zuen labur, baina azkar ekin zion intentsitateari, lurra bigarren aldiz [[Bandraboua]]tik gertu ukitu aurretik, Mayotten, abenduaren 14an. Mozambikeko kanalaren iparraldea zeharkatu ondoren, Chidok Mozambikeko kostaldea kolpatu zuen abenduaren 15ean, [[Pemba]]tik hegoaldera, oraindik zikloi tropikal bizi bat bezala, eta, ondoren, [[Malawi]]ko hegoalderantz hondoratu zen lurrean.<ref>https://www.lemauricien.com/actualites/societe/meteo-chido-un-avertissement-de-fortes-pluies-un-avertissement-de-vents-forts-de-fortes-houles-en-vigueur-a-agalega/659581/</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412111925.pdf</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412140807.pdf</ref> Kaltea handia utzi zituen [[Mozambike]]n eta [[Agaléga]]n, bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikiagoak [[Madagaskar]]ren.<ref>https://elpais.com/internacional/2024-12-15/francia-teme-cientos-de-muertos-tras-el-paso-del-ciclon-chido-en-el-archipielago-de-mayotte.html</ref> == Mayotte uhartea == Chido zikloi tropikalak kalteak eragin ditu [[Mayotte]] uhartean, Frantziaren menpeko koloniarik txiroenean, [[Indiako ozeanoa]]n. Datu ofizialen arabera, gutxienez hogei dira hildakoak eta 250 inguru zaurituak, baina datuek okerrera egingo dutela aurreratu zuten agintariek. Mayotteko prefetak, François-Xavier Bieuvillek, esan zuen hildakoak ehunka izan zitezkeela. «Ospitalea hondatu du, eskolak ere bai, eta etxeak suntsituta daude. Ekaitzak ez du ezer utzi bere horretan».<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/frantzia-ehunka-hildakoren-beldur-da-mayotte-artxipelagoan-chido-zikloia-igaro-ostean_2135007_102.html «Mayotte artxipelagoa ia erabat suntsitu du 'Chido' zikloiak»], Kerman Garralda.</ref> [[Frantziako Barne Ministerioa]]k esan zuen zaila zela Mayotten hildakoen eta zaurituen zenbaketa zehatza egitea, egoera «kaotikoa» zelako. [[François Bayrou]]k, Frantziako lehen ministroak, esan zuen irlako azpiegiturak oso kaltetuak edo suntsituak» geratu zirela: [[Franceinfo]] irrati publikoaren arabera, ospitalearen parterik handiena ez zegoen erabilgarri, eta aireportua itxita zegoen; errepide sarea apurtu egin zen, eta argindarra eta edateko ura falta ziren.<ref name=Berria/> Larunbatean jo zuen Chido zikloi tropikalak Mayotte artxipelagoa. Haize boladarik indartsuenek orduko 220 kilometroko abiadura gainditu zuten.<ref>https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/</ref> [[Meteo France]] Frantziako meteorologia zerbitzu ofizialaren arabera, azken 90 urteetan ez da halakorik ikusi. Alerta gorria igande arratsaldeko seietan eman zuten Mayotten (16:00ak Euskal Herrian). Zikloia «jada ez da mehatxua lurraldearentzat», baina «olatuen eta uholdeen arriskuaren aurrean erne egoteko» eskatu zuen prefekturak.<ref name=Berria/> == Zikloi sasoia == Abendutik martxora, zikloien garaia izaten da Afrikako hego-ekialdean. Ozeanoko urek, 28 gradu baino gehiagora iristen direnean, gora bultzatzen dute aire beroa eta hezea, eta ekaitzak sortzen dira. Gainera, haizearen joan-etorriek ekaitzak kontzentratu egiten dituzte, eta askoz indar handiagoa izaten dute. Ikerketa batzuen arabera, zikloiak okerrera egiten ari dira, klima aldaketaren ondorioz.<ref name=Berria/> Haize bolada indartsuak eta euri jasa handiak eragiten dituzte zikloiek. Hala, [[uholde]]ak izateko arriskua izaten da. Gainera, herrialde txiroetan urak kanalizatzeko dituzten azpiegiturak nahikoak ez direnez, urak pilatu egiten dira. Denborarekin, usteldu, eta gaixotasunak zabaldu ditzakete. [[Kolera]], [[denge]]a eta [[malaria]], esaterako.<ref name=Berria/> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://www.youtube.com/watch?v=xz0pJM4LcTk France 24aren bideoa.] * [https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/ EITBren bideoa.] * [https://www.argia.eus/albistea/chido-zikloiak-mayotte-uhartedian-milaka-hildako-eragin-dituela-estimatzen-dute-aginteek Julene Flamarique: "Chido zikloiak Mayotte uhartean milaka hildako eragin dituela kalkulatu dute", ''Argia'', 2024ko abenduaren 17a.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:4 kategoriako zikloi tropikalak]] [[Kategoria:Mayotte]] [[Kategoria:Seychelleak]] [[Kategoria:Madagaskar]] [[Kategoria:Komoreetako historia]] [[Kategoria:Mozambike]] [[Kategoria:2024ko hondamendi naturalak]] 005609mi2nfj7yp7bftfy8jvc9qg36m 10002540 10002539 2024-12-17T15:43:17Z Ernestobanpiroa 58701 /* Mayotte uhartea */ 10002540 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Chido zikloia''' laugarren sistema tropikala da, 2024-2025 zikloi-denboraldian hego-mendebaldeko [[Indiako Ozeanoa]]n izendatutako hirugarrena , eta, bereziki, bigarrena [[Zikloi tropikal|zikloi tropikalaren]] atalasera iristen, eta bigarrena zikloi tropikal indartsuenera iristen. [[Agaléga]]n ([[Maurizio]]n), bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikizio handiak eragin ditu. == Prozesua == [[Diego García (uhartea)|Diego García]] uhartearen hego-ekialdeko perturbazio tropikal batetik abiatuta sortzen da. Perturbazio hori 2024ko abenduaren 5ean behatu zen lehen aldiz, eta pixkanaka areagotu zen, hego-mendebaldera zihoanean, abenduaren 9an izendatu aurretik. Intentsitate handi bat jasan ondoren, Chido zikloi tropikalak, indartsua baina diametro txikikoa, [[Maurizio]]ko [[Agaléga]] artxipelagoa ukitzen du abenduaren 11n, eta hurrengo egunean intentsitate gailurra lortzen du. Bere erdigunea Madagaskarreko iparraldera igaro ondoren, zikloiak ahuldu egin zuen labur, baina azkar ekin zion intentsitateari, lurra bigarren aldiz [[Bandraboua]]tik gertu ukitu aurretik, Mayotten, abenduaren 14an. Mozambikeko kanalaren iparraldea zeharkatu ondoren, Chidok Mozambikeko kostaldea kolpatu zuen abenduaren 15ean, [[Pemba]]tik hegoaldera, oraindik zikloi tropikal bizi bat bezala, eta, ondoren, [[Malawi]]ko hegoalderantz hondoratu zen lurrean.<ref>https://www.lemauricien.com/actualites/societe/meteo-chido-un-avertissement-de-fortes-pluies-un-avertissement-de-vents-forts-de-fortes-houles-en-vigueur-a-agalega/659581/</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412111925.pdf</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412140807.pdf</ref> Kaltea handia utzi zituen [[Mozambike]]n eta [[Agaléga]]n, bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikiagoak [[Madagaskar]]ren.<ref>https://elpais.com/internacional/2024-12-15/francia-teme-cientos-de-muertos-tras-el-paso-del-ciclon-chido-en-el-archipielago-de-mayotte.html</ref> == Mayotte uhartea == Chido zikloi tropikalak kalteak eragin ditu [[Mayotte]] uhartean, Frantziaren menpeko koloniarik txiroenean, [[Indiako ozeanoa]]n. Datu ofizialen arabera, gutxienez hogei dira hildakoak eta 250 inguru zaurituak, baina datuek okerrera egingo dutela aurreratu zuten agintariek. Mayotteko prefetak, François-Xavier Bieuvillek, esan zuen hildakoak ehunka izan zitezkeela. «Ospitalea hondatu du, eskolak ere bai, eta etxeak suntsituta daude. Ekaitzak ez du ezer utzi bere horretan».<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/frantzia-ehunka-hildakoren-beldur-da-mayotte-artxipelagoan-chido-zikloia-igaro-ostean_2135007_102.html «Mayotte artxipelagoa ia erabat suntsitu du 'Chido' zikloiak»], Kerman Garralda.</ref> Mayotteko 320.000 biztanleen herena bizi den “etxebizitza prekarioak erabat suntsituta geratu dira”, [[Bruno Retailleau]] Frantziako Barne ministroak azaldu duenez.<ref>https://www.argia.eus/albistea/chido-zikloiak-mayotte-uhartedian-milaka-hildako-eragin-dituela-estimatzen-dute-aginteek</ref> [[Frantziako Barne Ministerioa]]k esan zuen zaila zela Mayotten hildakoen eta zaurituen zenbaketa zehatza egitea, egoera «kaotikoa» zelako. [[François Bayrou]]k, Frantziako lehen ministroak, esan zuen irlako azpiegiturak oso kaltetuak edo suntsituak» geratu zirela: [[Franceinfo]] irrati publikoaren arabera, ospitalearen parterik handiena ez zegoen erabilgarri, eta aireportua itxita zegoen; errepide sarea apurtu egin zen, eta argindarra eta edateko ura falta ziren.<ref name=Berria/> Larunbatean jo zuen Chido zikloi tropikalak Mayotte artxipelagoa. Haize boladarik indartsuenek orduko 220 kilometroko abiadura gainditu zuten.<ref>https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/</ref> [[Meteo France]] Frantziako meteorologia zerbitzu ofizialaren arabera, azken 90 urteetan ez da halakorik ikusi. Alerta gorria igande arratsaldeko seietan eman zuten Mayotten (16:00ak Euskal Herrian). Zikloia «jada ez da mehatxua lurraldearentzat», baina «olatuen eta uholdeen arriskuaren aurrean erne egoteko» eskatu zuen prefekturak.<ref name=Berria/> == Zikloi sasoia == Abendutik martxora, zikloien garaia izaten da Afrikako hego-ekialdean. Ozeanoko urek, 28 gradu baino gehiagora iristen direnean, gora bultzatzen dute aire beroa eta hezea, eta ekaitzak sortzen dira. Gainera, haizearen joan-etorriek ekaitzak kontzentratu egiten dituzte, eta askoz indar handiagoa izaten dute. Ikerketa batzuen arabera, zikloiak okerrera egiten ari dira, klima aldaketaren ondorioz.<ref name=Berria/> Haize bolada indartsuak eta euri jasa handiak eragiten dituzte zikloiek. Hala, [[uholde]]ak izateko arriskua izaten da. Gainera, herrialde txiroetan urak kanalizatzeko dituzten azpiegiturak nahikoak ez direnez, urak pilatu egiten dira. Denborarekin, usteldu, eta gaixotasunak zabaldu ditzakete. [[Kolera]], [[denge]]a eta [[malaria]], esaterako.<ref name=Berria/> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://www.youtube.com/watch?v=xz0pJM4LcTk France 24aren bideoa.] * [https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/ EITBren bideoa.] * [https://www.argia.eus/albistea/chido-zikloiak-mayotte-uhartedian-milaka-hildako-eragin-dituela-estimatzen-dute-aginteek Julene Flamarique: "Chido zikloiak Mayotte uhartean milaka hildako eragin dituela kalkulatu dute", ''Argia'', 2024ko abenduaren 17a.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:4 kategoriako zikloi tropikalak]] [[Kategoria:Mayotte]] [[Kategoria:Seychelleak]] [[Kategoria:Madagaskar]] [[Kategoria:Komoreetako historia]] [[Kategoria:Mozambike]] [[Kategoria:2024ko hondamendi naturalak]] etdkmv29vj5kihvln77aqagyb8f5xh5 10002542 10002540 2024-12-17T15:44:57Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Mozambike]] kendua; [[Kategoria:Mozambikeko historia]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002542 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Chido zikloia''' laugarren sistema tropikala da, 2024-2025 zikloi-denboraldian hego-mendebaldeko [[Indiako Ozeanoa]]n izendatutako hirugarrena , eta, bereziki, bigarrena [[Zikloi tropikal|zikloi tropikalaren]] atalasera iristen, eta bigarrena zikloi tropikal indartsuenera iristen. [[Agaléga]]n ([[Maurizio]]n), bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikizio handiak eragin ditu. == Prozesua == [[Diego García (uhartea)|Diego García]] uhartearen hego-ekialdeko perturbazio tropikal batetik abiatuta sortzen da. Perturbazio hori 2024ko abenduaren 5ean behatu zen lehen aldiz, eta pixkanaka areagotu zen, hego-mendebaldera zihoanean, abenduaren 9an izendatu aurretik. Intentsitate handi bat jasan ondoren, Chido zikloi tropikalak, indartsua baina diametro txikikoa, [[Maurizio]]ko [[Agaléga]] artxipelagoa ukitzen du abenduaren 11n, eta hurrengo egunean intentsitate gailurra lortzen du. Bere erdigunea Madagaskarreko iparraldera igaro ondoren, zikloiak ahuldu egin zuen labur, baina azkar ekin zion intentsitateari, lurra bigarren aldiz [[Bandraboua]]tik gertu ukitu aurretik, Mayotten, abenduaren 14an. Mozambikeko kanalaren iparraldea zeharkatu ondoren, Chidok Mozambikeko kostaldea kolpatu zuen abenduaren 15ean, [[Pemba]]tik hegoaldera, oraindik zikloi tropikal bizi bat bezala, eta, ondoren, [[Malawi]]ko hegoalderantz hondoratu zen lurrean.<ref>https://www.lemauricien.com/actualites/societe/meteo-chido-un-avertissement-de-fortes-pluies-un-avertissement-de-vents-forts-de-fortes-houles-en-vigueur-a-agalega/659581/</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412111925.pdf</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412140807.pdf</ref> Kaltea handia utzi zituen [[Mozambike]]n eta [[Agaléga]]n, bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikiagoak [[Madagaskar]]ren.<ref>https://elpais.com/internacional/2024-12-15/francia-teme-cientos-de-muertos-tras-el-paso-del-ciclon-chido-en-el-archipielago-de-mayotte.html</ref> == Mayotte uhartea == Chido zikloi tropikalak kalteak eragin ditu [[Mayotte]] uhartean, Frantziaren menpeko koloniarik txiroenean, [[Indiako ozeanoa]]n. Datu ofizialen arabera, gutxienez hogei dira hildakoak eta 250 inguru zaurituak, baina datuek okerrera egingo dutela aurreratu zuten agintariek. Mayotteko prefetak, François-Xavier Bieuvillek, esan zuen hildakoak ehunka izan zitezkeela. «Ospitalea hondatu du, eskolak ere bai, eta etxeak suntsituta daude. Ekaitzak ez du ezer utzi bere horretan».<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/frantzia-ehunka-hildakoren-beldur-da-mayotte-artxipelagoan-chido-zikloia-igaro-ostean_2135007_102.html «Mayotte artxipelagoa ia erabat suntsitu du 'Chido' zikloiak»], Kerman Garralda.</ref> Mayotteko 320.000 biztanleen herena bizi den “etxebizitza prekarioak erabat suntsituta geratu dira”, [[Bruno Retailleau]] Frantziako Barne ministroak azaldu duenez.<ref>https://www.argia.eus/albistea/chido-zikloiak-mayotte-uhartedian-milaka-hildako-eragin-dituela-estimatzen-dute-aginteek</ref> [[Frantziako Barne Ministerioa]]k esan zuen zaila zela Mayotten hildakoen eta zaurituen zenbaketa zehatza egitea, egoera «kaotikoa» zelako. [[François Bayrou]]k, Frantziako lehen ministroak, esan zuen irlako azpiegiturak oso kaltetuak edo suntsituak» geratu zirela: [[Franceinfo]] irrati publikoaren arabera, ospitalearen parterik handiena ez zegoen erabilgarri, eta aireportua itxita zegoen; errepide sarea apurtu egin zen, eta argindarra eta edateko ura falta ziren.<ref name=Berria/> Larunbatean jo zuen Chido zikloi tropikalak Mayotte artxipelagoa. Haize boladarik indartsuenek orduko 220 kilometroko abiadura gainditu zuten.<ref>https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/</ref> [[Meteo France]] Frantziako meteorologia zerbitzu ofizialaren arabera, azken 90 urteetan ez da halakorik ikusi. Alerta gorria igande arratsaldeko seietan eman zuten Mayotten (16:00ak Euskal Herrian). Zikloia «jada ez da mehatxua lurraldearentzat», baina «olatuen eta uholdeen arriskuaren aurrean erne egoteko» eskatu zuen prefekturak.<ref name=Berria/> == Zikloi sasoia == Abendutik martxora, zikloien garaia izaten da Afrikako hego-ekialdean. Ozeanoko urek, 28 gradu baino gehiagora iristen direnean, gora bultzatzen dute aire beroa eta hezea, eta ekaitzak sortzen dira. Gainera, haizearen joan-etorriek ekaitzak kontzentratu egiten dituzte, eta askoz indar handiagoa izaten dute. Ikerketa batzuen arabera, zikloiak okerrera egiten ari dira, klima aldaketaren ondorioz.<ref name=Berria/> Haize bolada indartsuak eta euri jasa handiak eragiten dituzte zikloiek. Hala, [[uholde]]ak izateko arriskua izaten da. Gainera, herrialde txiroetan urak kanalizatzeko dituzten azpiegiturak nahikoak ez direnez, urak pilatu egiten dira. Denborarekin, usteldu, eta gaixotasunak zabaldu ditzakete. [[Kolera]], [[denge]]a eta [[malaria]], esaterako.<ref name=Berria/> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://www.youtube.com/watch?v=xz0pJM4LcTk France 24aren bideoa.] * [https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/ EITBren bideoa.] * [https://www.argia.eus/albistea/chido-zikloiak-mayotte-uhartedian-milaka-hildako-eragin-dituela-estimatzen-dute-aginteek Julene Flamarique: "Chido zikloiak Mayotte uhartean milaka hildako eragin dituela kalkulatu dute", ''Argia'', 2024ko abenduaren 17a.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:4 kategoriako zikloi tropikalak]] [[Kategoria:Mayotte]] [[Kategoria:Seychelleak]] [[Kategoria:Madagaskar]] [[Kategoria:Komoreetako historia]] [[Kategoria:Mozambikeko historia]] [[Kategoria:2024ko hondamendi naturalak]] mlhb45uexuf8tlrnwu09oske097lob8 10002543 10002542 2024-12-17T15:45:28Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Madagaskar]] kendua; [[Kategoria:Madagaskarko historia]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002543 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Chido zikloia''' laugarren sistema tropikala da, 2024-2025 zikloi-denboraldian hego-mendebaldeko [[Indiako Ozeanoa]]n izendatutako hirugarrena , eta, bereziki, bigarrena [[Zikloi tropikal|zikloi tropikalaren]] atalasera iristen, eta bigarrena zikloi tropikal indartsuenera iristen. [[Agaléga]]n ([[Maurizio]]n), bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikizio handiak eragin ditu. == Prozesua == [[Diego García (uhartea)|Diego García]] uhartearen hego-ekialdeko perturbazio tropikal batetik abiatuta sortzen da. Perturbazio hori 2024ko abenduaren 5ean behatu zen lehen aldiz, eta pixkanaka areagotu zen, hego-mendebaldera zihoanean, abenduaren 9an izendatu aurretik. Intentsitate handi bat jasan ondoren, Chido zikloi tropikalak, indartsua baina diametro txikikoa, [[Maurizio]]ko [[Agaléga]] artxipelagoa ukitzen du abenduaren 11n, eta hurrengo egunean intentsitate gailurra lortzen du. Bere erdigunea Madagaskarreko iparraldera igaro ondoren, zikloiak ahuldu egin zuen labur, baina azkar ekin zion intentsitateari, lurra bigarren aldiz [[Bandraboua]]tik gertu ukitu aurretik, Mayotten, abenduaren 14an. Mozambikeko kanalaren iparraldea zeharkatu ondoren, Chidok Mozambikeko kostaldea kolpatu zuen abenduaren 15ean, [[Pemba]]tik hegoaldera, oraindik zikloi tropikal bizi bat bezala, eta, ondoren, [[Malawi]]ko hegoalderantz hondoratu zen lurrean.<ref>https://www.lemauricien.com/actualites/societe/meteo-chido-un-avertissement-de-fortes-pluies-un-avertissement-de-vents-forts-de-fortes-houles-en-vigueur-a-agalega/659581/</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412111925.pdf</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412140807.pdf</ref> Kaltea handia utzi zituen [[Mozambike]]n eta [[Agaléga]]n, bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikiagoak [[Madagaskar]]ren.<ref>https://elpais.com/internacional/2024-12-15/francia-teme-cientos-de-muertos-tras-el-paso-del-ciclon-chido-en-el-archipielago-de-mayotte.html</ref> == Mayotte uhartea == Chido zikloi tropikalak kalteak eragin ditu [[Mayotte]] uhartean, Frantziaren menpeko koloniarik txiroenean, [[Indiako ozeanoa]]n. Datu ofizialen arabera, gutxienez hogei dira hildakoak eta 250 inguru zaurituak, baina datuek okerrera egingo dutela aurreratu zuten agintariek. Mayotteko prefetak, François-Xavier Bieuvillek, esan zuen hildakoak ehunka izan zitezkeela. «Ospitalea hondatu du, eskolak ere bai, eta etxeak suntsituta daude. Ekaitzak ez du ezer utzi bere horretan».<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/frantzia-ehunka-hildakoren-beldur-da-mayotte-artxipelagoan-chido-zikloia-igaro-ostean_2135007_102.html «Mayotte artxipelagoa ia erabat suntsitu du 'Chido' zikloiak»], Kerman Garralda.</ref> Mayotteko 320.000 biztanleen herena bizi den “etxebizitza prekarioak erabat suntsituta geratu dira”, [[Bruno Retailleau]] Frantziako Barne ministroak azaldu duenez.<ref>https://www.argia.eus/albistea/chido-zikloiak-mayotte-uhartedian-milaka-hildako-eragin-dituela-estimatzen-dute-aginteek</ref> [[Frantziako Barne Ministerioa]]k esan zuen zaila zela Mayotten hildakoen eta zaurituen zenbaketa zehatza egitea, egoera «kaotikoa» zelako. [[François Bayrou]]k, Frantziako lehen ministroak, esan zuen irlako azpiegiturak oso kaltetuak edo suntsituak» geratu zirela: [[Franceinfo]] irrati publikoaren arabera, ospitalearen parterik handiena ez zegoen erabilgarri, eta aireportua itxita zegoen; errepide sarea apurtu egin zen, eta argindarra eta edateko ura falta ziren.<ref name=Berria/> Larunbatean jo zuen Chido zikloi tropikalak Mayotte artxipelagoa. Haize boladarik indartsuenek orduko 220 kilometroko abiadura gainditu zuten.<ref>https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/</ref> [[Meteo France]] Frantziako meteorologia zerbitzu ofizialaren arabera, azken 90 urteetan ez da halakorik ikusi. Alerta gorria igande arratsaldeko seietan eman zuten Mayotten (16:00ak Euskal Herrian). Zikloia «jada ez da mehatxua lurraldearentzat», baina «olatuen eta uholdeen arriskuaren aurrean erne egoteko» eskatu zuen prefekturak.<ref name=Berria/> == Zikloi sasoia == Abendutik martxora, zikloien garaia izaten da Afrikako hego-ekialdean. Ozeanoko urek, 28 gradu baino gehiagora iristen direnean, gora bultzatzen dute aire beroa eta hezea, eta ekaitzak sortzen dira. Gainera, haizearen joan-etorriek ekaitzak kontzentratu egiten dituzte, eta askoz indar handiagoa izaten dute. Ikerketa batzuen arabera, zikloiak okerrera egiten ari dira, klima aldaketaren ondorioz.<ref name=Berria/> Haize bolada indartsuak eta euri jasa handiak eragiten dituzte zikloiek. Hala, [[uholde]]ak izateko arriskua izaten da. Gainera, herrialde txiroetan urak kanalizatzeko dituzten azpiegiturak nahikoak ez direnez, urak pilatu egiten dira. Denborarekin, usteldu, eta gaixotasunak zabaldu ditzakete. [[Kolera]], [[denge]]a eta [[malaria]], esaterako.<ref name=Berria/> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://www.youtube.com/watch?v=xz0pJM4LcTk France 24aren bideoa.] * [https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/ EITBren bideoa.] * [https://www.argia.eus/albistea/chido-zikloiak-mayotte-uhartedian-milaka-hildako-eragin-dituela-estimatzen-dute-aginteek Julene Flamarique: "Chido zikloiak Mayotte uhartean milaka hildako eragin dituela kalkulatu dute", ''Argia'', 2024ko abenduaren 17a.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:4 kategoriako zikloi tropikalak]] [[Kategoria:Mayotte]] [[Kategoria:Seychelleak]] [[Kategoria:Madagaskarko historia]] [[Kategoria:Komoreetako historia]] [[Kategoria:Mozambikeko historia]] [[Kategoria:2024ko hondamendi naturalak]] 0cyfeydwrjvlgu5y6xz26exg9nn96p5 10002762 10002543 2024-12-17T21:14:50Z Ernestobanpiroa 58701 10002762 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} [[Fitxategi:2024 CIMSS 04S Chido visible infrared satellite loop.gif|thumb|250px|Chido zikloia satelite batetik ikusita.]] '''Chido zikloia''' laugarren sistema tropikala da, 2024-2025 zikloi-denboraldian hego-mendebaldeko [[Indiako Ozeanoa]]n izendatutako hirugarrena , eta, bereziki, bigarrena [[Zikloi tropikal|zikloi tropikalaren]] atalasera iristen, eta bigarrena zikloi tropikal indartsuenera iristen. [[Agaléga]]n ([[Maurizio]]n), bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikizio handiak eragin ditu. == Prozesua == [[Diego García (uhartea)|Diego García]] uhartearen hego-ekialdeko perturbazio tropikal batetik abiatuta sortzen da. Perturbazio hori 2024ko abenduaren 5ean behatu zen lehen aldiz, eta pixkanaka areagotu zen, hego-mendebaldera zihoanean, abenduaren 9an izendatu aurretik. Intentsitate handi bat jasan ondoren, Chido zikloi tropikalak, indartsua baina diametro txikikoa, [[Maurizio]]ko [[Agaléga]] artxipelagoa ukitzen du abenduaren 11n, eta hurrengo egunean intentsitate gailurra lortzen du. Bere erdigunea Madagaskarreko iparraldera igaro ondoren, zikloiak ahuldu egin zuen labur, baina azkar ekin zion intentsitateari, lurra bigarren aldiz [[Bandraboua]]tik gertu ukitu aurretik, Mayotten, abenduaren 14an. Mozambikeko kanalaren iparraldea zeharkatu ondoren, Chidok Mozambikeko kostaldea kolpatu zuen abenduaren 15ean, [[Pemba]]tik hegoaldera, oraindik zikloi tropikal bizi bat bezala, eta, ondoren, [[Malawi]]ko hegoalderantz hondoratu zen lurrean.<ref>https://www.lemauricien.com/actualites/societe/meteo-chido-un-avertissement-de-fortes-pluies-un-avertissement-de-vents-forts-de-fortes-houles-en-vigueur-a-agalega/659581/</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412111925.pdf</ref><ref>http://www.meteo.fr/temps/domtom/La_Reunion/webcmrs9.0/francais/activiteope/bulletins/cmrs/CMRSF_202412140807.pdf</ref> Kaltea handia utzi zituen [[Mozambike]]n eta [[Agaléga]]n, bereziki [[Mayotte]] uhartean, txikiagoak [[Madagaskar]]ren.<ref>https://elpais.com/internacional/2024-12-15/francia-teme-cientos-de-muertos-tras-el-paso-del-ciclon-chido-en-el-archipielago-de-mayotte.html</ref> == Mayotte uhartea == Chido zikloi tropikalak kalteak eragin ditu [[Mayotte]] uhartean, Frantziaren menpeko koloniarik txiroenean, [[Indiako ozeanoa]]n. Datu ofizialen arabera, gutxienez hogei dira hildakoak eta 250 inguru zaurituak, baina datuek okerrera egingo dutela aurreratu zuten agintariek. Mayotteko prefetak, François-Xavier Bieuvillek, esan zuen hildakoak ehunka izan zitezkeela. «Ospitalea hondatu du, eskolak ere bai, eta etxeak suntsituta daude. Ekaitzak ez du ezer utzi bere horretan».<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/frantzia-ehunka-hildakoren-beldur-da-mayotte-artxipelagoan-chido-zikloia-igaro-ostean_2135007_102.html «Mayotte artxipelagoa ia erabat suntsitu du 'Chido' zikloiak»], Kerman Garralda.</ref> Mayotteko 320.000 biztanleen herena bizi den “etxebizitza prekarioak erabat suntsituta geratu dira”, [[Bruno Retailleau]] Frantziako Barne ministroak azaldu duenez.<ref>https://www.argia.eus/albistea/chido-zikloiak-mayotte-uhartedian-milaka-hildako-eragin-dituela-estimatzen-dute-aginteek</ref> [[Frantziako Barne Ministerioa]]k esan zuen zaila zela Mayotten hildakoen eta zaurituen zenbaketa zehatza egitea, egoera «kaotikoa» zelako. [[François Bayrou]]k, Frantziako lehen ministroak, esan zuen irlako azpiegiturak oso kaltetuak edo suntsituak» geratu zirela: [[Franceinfo]] irrati publikoaren arabera, ospitalearen parterik handiena ez zegoen erabilgarri, eta aireportua itxita zegoen; errepide sarea apurtu egin zen, eta argindarra eta edateko ura falta ziren.<ref name=Berria/> Larunbatean jo zuen Chido zikloi tropikalak Mayotte artxipelagoa. Haize boladarik indartsuenek orduko 220 kilometroko abiadura gainditu zuten.<ref>https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/</ref> [[Meteo France]] Frantziako meteorologia zerbitzu ofizialaren arabera, azken 90 urteetan ez da halakorik ikusi. Alerta gorria igande arratsaldeko seietan eman zuten Mayotten (16:00ak Euskal Herrian). Zikloia «jada ez da mehatxua lurraldearentzat», baina «olatuen eta uholdeen arriskuaren aurrean erne egoteko» eskatu zuen prefekturak.<ref name=Berria/> == Zikloi sasoia == Abendutik martxora, zikloien garaia izaten da Afrikako hego-ekialdean. Ozeanoko urek, 28 gradu baino gehiagora iristen direnean, gora bultzatzen dute aire beroa eta hezea, eta ekaitzak sortzen dira. Gainera, haizearen joan-etorriek ekaitzak kontzentratu egiten dituzte, eta askoz indar handiagoa izaten dute. Ikerketa batzuen arabera, zikloiak okerrera egiten ari dira, klima aldaketaren ondorioz.<ref name=Berria/> Haize bolada indartsuak eta euri jasa handiak eragiten dituzte zikloiek. Hala, [[uholde]]ak izateko arriskua izaten da. Gainera, herrialde txiroetan urak kanalizatzeko dituzten azpiegiturak nahikoak ez direnez, urak pilatu egiten dira. Denborarekin, usteldu, eta gaixotasunak zabaldu ditzakete. [[Kolera]], [[denge]]a eta [[malaria]], esaterako.<ref name=Berria/> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://www.youtube.com/watch?v=xz0pJM4LcTk France 24aren bideoa.] * [https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/bideoak/osoa/9651212/bideoa-mayotte-uharteak-astindu-dituen-zikloiak-ehunka-lagun-hil-ditu-frantziako-gobernuaren-arabera/ EITBren bideoa.] * [https://www.argia.eus/albistea/chido-zikloiak-mayotte-uhartedian-milaka-hildako-eragin-dituela-estimatzen-dute-aginteek Julene Flamarique: "Chido zikloiak Mayotte uhartean milaka hildako eragin dituela kalkulatu dute", ''Argia'', 2024ko abenduaren 17a.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:4 kategoriako zikloi tropikalak]] [[Kategoria:Mayotte]] [[Kategoria:Seychelleak]] [[Kategoria:Madagaskarko historia]] [[Kategoria:Komoreetako historia]] [[Kategoria:Mozambikeko historia]] [[Kategoria:2024ko hondamendi naturalak]] ifv7zds6h5qlsrgoxuk3rkfbrbz88ql 0 1217873 10002646 10002157 2024-12-17T17:59:57Z Lainobeltz 56334 10002646 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Roland Le Clerc''' ([[Saint-Brieuc]], [[1963]]ko [[maiatzaren 30]]a) frantziar txirrindulari ohia da, profesionala 1986tik 1993ra. Gurean, 1985eko [[Euskal Herriko Itzulia (lasterketa amateurra)]], 1989ko [[Essor basque|Euskal Herriko bira]] eta [[1991ko Nafarroako Foru Erkidegoko Saria]] irabazi zuen. == Palmaresa == === Amateurretan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1980''' * [[Fitxategi:MaillotFra.PNG|20px]] Frantziako taldekako erlojupeko txapelketa junior ([[Pascal Campion]], [[Bruno Cornillet]] eta [[Yvon Madiot]]<nowiki/>ekin) '''1981''' * [[Fitxategi:MaillotFra.PNG|20px]] Frantziako taldekako erlojupeko txapelketa junior '''1983''' * 2. [[Essor breton]]<nowiki/>en * 3. [[Duo normand]]<nowiki/>en ([[Bruno Cornillet]]<nowiki/>ekin) '''1984''' * [[Flèche de Locminé]] * [[Tour d'Émeraude]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Route bretonne]]<nowiki/>n * 2. [[Essor breton]]<nowiki/>en * 2. Frantziako taldekako erlojupeko txapelketan '''1985''' * [[Euskal Herriko Itzulia (lasterketa amateurra)]] * [[Tour de Seine-et-Marne]] * [[Paris-Dreux]] }} === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1986''' * 4. [[Murtziako Itzulia]]<nowiki/>n '''1987''' * Camp de Morvedre Sari Nagusia * 3. [[Duo normand]]<nowiki/>en ([[Bernard Richard]]<nowiki/>ekin) '''1988''' * 3. Camp de Morvedre Sari Nagusian '''1989''' * [[Cannesko Sari Nagusia]] * [[Essor basque|Euskal Herriko bira]] * [[1989ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]reko etapa 1 * [[Trio normand]] ([[Philippe Bouvatier]] eta [[Joël Pelier]]<nowiki/>ekin) * 2. [[Haut-Varko Tourra|Haut-Varko Tour]]rean * 3. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean * 10. [[1989ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n '''1990''' * 3. Boucles parisiennes-ean * 5. [[Haut-Varko Tourra|Haut-Varko Tour]]rean '''1991''' * [[1991ko Nafarroako Foru Erkidegoko Saria|Nafarroako Foru Erkidegoko Saria]] '''1992''' * 3. [[Herald Sun Tour]]rean * 4. [[Marseillesa Sari Nagusia]]n '''1993''' * 10. [[Romandiako Tour]]rean }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1986 !1987 !1988 !1989 !1990 !1991 !1992 !1993 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"| [[1987ko Italiako Giroa|79.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"| [[1987ko Frantziako Tourra|107.]] |align="center"| [[1988ko Frantziako Tourra|70.]] |align="center"| [[1989ko Frantziako Tourra|116.]] |align="center"| [[1990eko Frantziako Tourra|84.]] |align="center"| [[1991ko Frantziako Tourra|106.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"| [[1986ko Espainiako Itzulia|57.]] |align="center"|- |align="center"| [[1988ko Espainiako Itzulia|91.]] |align="center"| [[1989ko Espainiako Itzulia|63.]] |align="center"|- |align="center"| [[1991ko Espainiako Itzulia|62.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1963ko||Le Clerc, Roland}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Frantziako txirrindulariak]] iqwnr90y9fsoz81tf4pkn3va5d29ojg 0 1217887 10002656 10002336 2024-12-17T18:21:45Z Lainobeltz 56334 /* Kanpo estekak */ 10002656 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Beatriz Aurora''' ([[Santiago (Txile)|Txileko Santiago]], 1956) [[Mexiko|mexikar]] margolaria da. == Biografia == Beatriz Castedo Mira [[Santiago (Txile)|Txileko Santiagon]] jaio zen, 1956an; Beatriz Aurora ezizena erabili zuen. Gurasoak espainiar estatukoak zituen: aita Leopoldo Castedo historialaria, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] Txilera erbesteratu zena, eta ama Pilar Mira pianista kataluniarra.<ref>{{Cite web|izenburua=CURRICULUM VITAE|url=https://archive.wikiwix.com/cache/19981130000000/http://www.montserratmira.com/pilar_cv.htm|accessdate=11-10-2023}}.</ref> Amaren aldeko aitona Emilio Mira eta Lopez psikiatra zen, errepublikanoen armadako zerbitzu psikiatrikoak zuzendu zituena, eta haren amona, [[Pilar Campins de Mira]].<ref>{{Google Books|2aEPrV-EO_QC|Psiquiatría, psicología y armonía social: la vida y la obra de Emilio Mira}}</ref> [[1973ko Txileko estatu kolpea|1973ko Txileko Estatu Kolpearen]] ondoren, MIR barruko erresistentzian parte hartu zuen. Indar armatuek bahitu zuten, eta hamar egunez egon zen desagertuta. Nazionalitate bikoitzari esker utzi zuten aske. [[Madril|Madrilen]], [[Habana|Habanan]] eta 1979an Mexikon exiliatu zen ([[Mexiko|Mexikoko]] nazionalitatea lortu zuen 1995ean). Autodidaktatzat du bere burua, nahiz eta Santiagoko Arte Hezkuntzako Eskola Esperimentalean ikasi zuen. Haurrentzako liburuak ilustratu zituen lehenik, eta, gero, [[Tokio|Tokion]] egin zuen erakusketa lehen aldiz, 1986an. 1994an [[Chiapas|Chiapasen]] [[EZLN|Askapen Nazionalerako Armada Zapatista]] altxatu ondoren, Beatriz Aurorak sortu zuen mugimendu zapatistaren ikonografia. == Obrak == * ''Alcanzando el Cometa'', 1997 44,7 × 33,7 cm * ''Luchemos por un mundo nuevo con dignidad, paz y justicia'', 44,7 × 32,7 cm * [[Marcos komandanteordea|Sous-commandant Marcos]], ''Don Durito de la forêt Lacandone'', illustrations de Beatriz Aurora, traduction par Anatole Muchnik de ''Conversations with Durito: Stories of the Zapatistas and Neoliberalism'', [[José Saramago]]<nowiki/>ren hitzaurrea, la Mauvaise Graine, 2004 * Jérôme Baschet, ''Adieux au capitalisme : Autonomie, société du bien vivre et multiplicité du monde'', Beatriz Auroraren azaleko ilustrazioa, La Découverte, 2016 * Arturo Escobar, ''Sentir-penser avec la Terre'', Beatriz Auroraren ilustrazioak, Éditions du Seuil, 2018 * Ivette Perfecto, John H. Vandermeer, {{Ill|Angus Lindsay Wright}}, ''Nature's Matrix: Linking Agriculture, Conservation and Food Sovereignty'', Beatriz Auroraren azaleko ilustrazioa, Routledge, 2009 * ''Habitat: mejores prácticas para un futuro más sostenible'', Beatriz Auroraren azaleko ilustrazioa, IEPALA Editorial, 2002 * [[Marcos komandanteordea|Sous-commandant Marcos]], ''Relatos de el Viejo Antonio'', Beatriz Auroraren ilustrazioak, Virus Editorial, 2004<ref>{{Google Books|W_46AQAAIAAJ|De noches, dioses y creaciones}}</ref> * Bruno Baronnet, Mariana Mora Bayo, Richard Stahler-Sholk, ''Luchas "muy otras": zapatismo y autonomía en las comunidades indígenas de Chiapas'', Beatriz Auroraren azaleko ilustrazioa, Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social, 2011 == Erakusketak == * ''Les 20 ans du zapatisme'', Paris, Maison des métallos, 2014 * ''Chiapas, Mexico, Californie : un monde fait de tous les mondes'', Paris, parc de la Villette, 22ko maiatza-2002ko azaroaren 17a<ref>{{Google Books|hbo6AQAAIAAJ|Indiens: Chiapas, Mexico, Californie}}</ref> * ''Tierras en resistencia'', Venezia, Padoue, 2008 == Bibliografia == * Niels Barmeyer, ''Developing Zapatista Autonomy: Conflict and NGO Involvement in Rebel Chiapas'', University of New Mexico Press, 2009<ref>{{Google Books|dvQMAQAAMAAJ|Zapatista Autonomy}}</ref> * Piero Gorza, ''Habitar el tiempo en San Andrés Larráinzar: paisajes indígenas de los altos de Chiapas'', UNAM, 2006<ref>{{Google Books|Y4YAKU7_ag4C|Habitar el tiempo}}</ref> == Erreferentziak == <references />{{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.facebook.com/BeatrizAuroraEuropa/ Facebook] * [http://rufianrevista.org/portfolio/entrevista-a-beatriz-aurora/ ''Rufián Revista'' n°17, « Estética de la autonomía, autonomía estética. A veinte años del levantamiento zapatista », janvier 2014] * [https://javiersoriaj.wordpress.com/2012/04/07/homenaje-a-beatriz-aurora-pintora-de-postales-zapatistas/ homenaje-a-beatriz-aurora-pintora-de-postales-zapatistas] {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:1956ko jaiotzak]] [[Kategoria:Margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] [[Kategoria:Artistak]] [[Kategoria:Emakume artistak]] [[Kategoria:Txiletarrak]] [[Kategoria:Txileko artistak]] 8qm2gxhurmzbntctyac0vynmgz4ji4t 0 1217891 10002409 10002288 2024-12-17T13:32:21Z Andmujika 167827 Leitza -> Bera 10002409 wikitext text/x-wiki {{Musika talde infotaula}} '''Janus Lester''' [[2022|2022an]] [[Bera|Beran]] [[Jokin Pinatxo|Jokin Pinatxok]] sorturiko musika taldea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Janus Lester|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/janus-lester|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Historia == 2022an Jokin Pinatxo beratarrak ordura arte sortutako abestiak plazaratzeko asmoarekin talde bat sortu zuen. Hortik atera zen taldearen lehen lan luzea, "Ez gaitzala loak harrapatu". <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MusikaZuzenean TB # 220 : Janus Lester|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=GqIfIulFOto|sartze-data=2023-07-27}}</ref> == Diskografia == * Lore (2024) * Ez gaitzala loak harrapatu (2022) == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://januslester.com/ Janus Lester webgune ofiziala] * [https://www.badok.eus/euskal-musika/janus-lester Janus Lester] badok.eus euskal musikaren atarian {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:2020eko hamarkadako musika taldeak]] [[Kategoria:Euskal Herriko musika taldeak]] [[Kategoria:Berako musika taldeak]] [[Kategoria:Berako musika]] 2dnldup6vgwd2xye7ull9ect217is25 0 1217893 10002356 10002343 2024-12-17T12:10:00Z Iñazio Irizar 69454 10002356 wikitext text/x-wiki '''Manuel Umerez Goribargoitia''' ([[Oñati]] 1757 - Oñati 1818), apaiza eta idazlea izan zen. Oñatiarrez lehen aldiz idatzi ziren bi libururen egilea, lehena [[Jerardo Elortza|Jerardo Elortzak]] transkribatua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=109-111|ISBN=L.G. SS 1382-2018..}}</ref> == Lanak == Lehen liburukia 1805ekoa da, eta 440 orrialde dauzka, letra garbiz eta dotorez idatzia. Ondorengo izenburu luzea darama: "''Osaba baten instruccinuac bere iloba Ezcondu eta Necazari batentzat bere eta bere Familiaren gobiernu oneraco Jaungoicoaren Legue santubagaz conforme''" Bigarrena 1808koa da, eta 478 orrialde ditu, tankera bereko gaiak darabiltza eta antzeko titulu oparo baten jabe da: “''Errectore baten instruccinuac ezconduric vizi dan Adisquide Necazari batentzat bere eta bere Familiaren gobiernu oneraco Jaungoicoaren Legue santubagaz conforme.''” Manuel Umerezen idazlanek badute ukaezinezko balio erantsia: ordura arte ia erabili gabeko euskararen aldaera batean moldatuak izatea, Oñatiko berbaera berezian, alegia. Hori bai, idazkera dotore eta nahiko jasoan. Harrigarria da, benetan, ia landu gabeko euskararen herri-mota batean izkiriatzeak dakartzan zailtasunak gainditzeko, Umerezek erakuts zuen trebezia aparta. Maila apalagoan baldin bada ere, [[Joanes Leizarraga]]<nowiki/>ren ahalegin eskerga gogorarazten da. [[Euskal filologia]]<nowiki/>ren esparruan dokumentu garrantzitsuak dira Oñatiko manuskrito zahar hauek. [[Luis Villasante|Luis Villasantek]] eta [[Koldo Mitxelena|Koldo Mitxelenak]], adibidez, interes berezia erakutsi zuten oñatieraz idatzitako lanok osorik argitara zitezen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=2013|izenburua=Manuel Umerez Garibargoitia (1757-1818)|argitaletxea=Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Aldizkariaren 21-G gehigarria. Donostia}}</ref>   == Erreferentziak == 453fxkn5yowk1gcrk1kx12dd31omvax 0 1217894 10002352 2024-12-17T12:06:25Z Beñat Olabarri 168484 Orri berria sortu 10002352 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Natural ventilation high-rise buildings.svg|thumb]] '''Aireztapena''' estrategia [[Bioklimatiko (argipena)|bioklimatiko]] bat da, arkitekturari garai guztietatik laguntzen diona. Aireztatzea airea leku batetik bestera berritzea edo mugitzea da, airea ateraz edo injektatuz. Oso faktore garrantzitsua da diseinu arkitektonikoan, gizakiarentzat eta etorkizuneko belaunaldientzat bizi-baldintza hobeak bermatzen baititu. Aireztapenaren '''onurak''' hauek dira: * Barruko airearen kalitatea bermatzea.<ref>{{Erreferentzia|abizena=admin|izenburua=La calidad del aire interior en los edificios de viviendas|hizkuntza=es|url=https://www.siberzone.es/la-calidad-del-aire-interior-en-los-edificios-de-viviendas/|aldizkaria=Siber|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * Airearen osasungarritasuna bermatzea eta hezetasuna, gasen edo partikulen kontzentrazioa etetea. * Eraikinaren egokitzapen termikoan laguntzea. * Sutea gertatuz gero, kearen aurka borrokatzea. * Gasen edo partikulen kontzentrazioak, makinen edo instalazioen funtzionamendurako maila egokietara murriztea. == Erosotasuna == Honela defini dezakegu konforta: egoera “mental” bat, zeinean pertsonak poztasuna edo ongizate psikofisiologikoa adierazten baitu inguruan duen ingurumenarekiko. [[Fitxategi:Psychrometric_chart_-_PMV_method.png|thumb|Konfort Higrotermikoa]] Erosotasuna da '''parametrorik garrantzitsuena''' diseinu arkitektoniko bioklimatikoaren barruan. Ongizate fisiko eta psikologikoa lortzea da edozein espazio diseinatu eta eraikitzearen helburu nagusia. Behar diren [[egoera higrotermiko]], akustiko eta luminikoak ez daudenean, nabarmen murrizten da subjektuen eraginkortasuna eta produktibitatea. Konfort faltak nahasmendu fisiko eta psikologiko larriak eragin ditzake. [[Osasunaren Mundu Erakundeak (OME)]] 1984an egindako txostenaren arabera, [[Arnas-aparatu|arnas aparatuko]] gaixotasunen % 70 baino gehiago eraikinen diseinu desegokiek eragindakoak dira. Txosten horren arabera, arkitektoak dira beren eraikinen erabiltzaileen osasunaren erantzule zuzenak, ez baitituzte behar bezala diseinatzen aireztapenerako instalazioak. Arkitekturak harmonikoki eta osoki erantzun behar die inguruko eskakizunei. == Aireztapen motak == [[Fitxategi:Venturi5.svg|thumb|Venturi efektua]] [[Fitxategi:Galaxy™_fan_in_use.jpg|thumb|Haizagailua. Aireztapen mekaniko behartua]] === '''Aireztapen naturala''' === Aireztapen naturala teknika naturalen bidez lortzen dena da, inolako gailu mekanikorik erabili gabe. Teknika horietako batzuk dira bi punturen arteko [[tenperatura]]-diferentziak aprobetxatzea ([[tximinia-efektua]]), presio-diferentziak ([[Venturi efektua]]) eta haizeak zulo batean duen abiadura eta presioa. === '''Aireztapen behartua''' === Aireztapen behartua, airea banatzeko hodietan edo eraikineko eremuetan sakonuneak edo gainpresioak artifizialki sortuz egiten da, baliabide mekanikoak erabiliz (erauzgailuak, haizagailuak, airea maneiatzeko unitateak edo eragindako beste elementu batzuk). === '''Aireztapen gurutzatua''' === Aireztapen gurutzatuan, aireak urruneneko muturretik barrunbearen kontrako alderaino gurutzatzen du aretoa aireztatzeko, eta, igarotzean, partikula kutsatzaile guztiak eramaten edo ekortzen ditu. Sistema horiek, oro har, berotegietan, upeltegietan, fabriketan eta abarretan erabil daitezke; aire kutsatu guztia eraginkortasunez ateratzea nahi den lekuetan, hain zuzen. Oso garrantzitsua da [[aireztapen gurutzatua]] aplikatztuko dugun aretoa kontuan hartzea, kutsatzaileak erauzketaren ondoan gera daitezen; horrela, kutsatzaileak berehala ateratzea lortzen da, aretoaren alde batetik bestera eraman beharrean. === '''Aireztapen erdi-gurutzatua''' === Aireztapen erdi-gurutzatuan, ibilbide laburragoa bilatzen da, aire-ekorketa baten bidez aire kutsatua ahalik eta azkarren ateratzeko. Oro har, aireztapen mota horretarako, erauzgailuak bi isurialdeko sabai baten gailurrean zehar jartzen dira. Horrela, kutsatzaile guztiak [[Industria-nabe|industria-nabearen]] erdialdera eraman eta modu eraginkorragoan ateratzen dira. Aretoko leku askotan sortzen ari diren beroa, usainak edo kutsatzaileak ateratzeko modu eraginkorra da. Oso garrantzitsua da aire-zirkuitulaburrik ez eragitea. Horrelako erroreak sortzen dira erauzketa aire-injekziotik oso gertu jartzen denean; beraz, injektatutako airea berehala ateratzen da eta ondorioz, airea berritzearen eraginkortasuna txikitu egiten da. === '''Aireztapen selektiboa''' === Aireztapen selektiboa eraikinen diseinu bioklimatikorako estrategia bat da, Givonik proposatua, airearen hezetasun-edukia txikia denean, eta aireztapen gurutzatua bezalako estrategiak aplikatuz gero, eraikinak deserosotasun higrotermikoa izango luke. Izan ere, larruazalean hezetasun gutxi duen aire-korronteak lehortzea eragiten du, eta horrek deserosotasuna sortzen du. Kasu horietan, [[aireztapen selektiboa]] eguneko eta gaueko airearen arteko [[entalpia]]-aldeaz baliatzen da, eta eraikinetako barnealdeak freskatzen laguntzen du. Horrek esan nahi du egunean zehar aretoak ahalik eta gutxien aireztatuko direla eta itzaltsuak izan beharko direla, [[eguzki-erradiazio]] zuzen eta lausoaren eragina ahalik eta gehien murriztuz. Hori eginez, aretoak fresko manten daitezke. === '''Aire-sartze bidezko aireztapena''' === Aire-sartze bidezko aireztapenean airea kanpotik sartzen da kontrolatzen ez diren baina aireztapen gisa hartzen ez diren fenomenoen ondorioz. Adibidez, hormetako saretak edo ate eta leihoetako zirrikituak. [[Fitxategi:2008-07-11_Air_conditioners_at_UNC-CH.jpg|thumb|Aire girotuak. Depresio mekaniko behartuaren bidezko aireztapena.]] === '''Depresio bidezko aireztapena''' === Depresio bidezko aireztapenean, airea berritu egiten da horretarako jarritako tresnak erabiliz; [[Aire girotze|aire girotuetan]], adibidez, aire beroa ateratzen da eta aire hotzarekin mugitzen da. Sistema mota horretan, atmosferaren presioan diferentzia bat sortzen da, eta, horren ondorioz, barruko airea kanporatu egiten da, eta kanpoko aire freskoak ordezkatzen du. === '''Geruzakako aireztapena''' === Geruzakako aireztapenean, pertsonak, animaliak, prozesuak edo aireztatu beharreko elementuak dauden aretoaren zatia hartzen da kontuan. Kontzeptu hau aretoaren altuera kalkulatzen den unean aplikatzen da, eta behar den aire-bolumena asko murrizten da; ondorioz, aireztapen-ekipoetan aurrezten da, eta emaitza berdinak lortzen dira. Oro har, 4.5 metrotik gorako altuera duten industria-nabeetan aplika daiteke. Horrek esan nahi du ia edozein kasutara egokitu daitekeela, industria-nabeen batez besteko altuera-araua 6 eta 7 metro bitartekoa baita; beraz, aireztapen-sistema batzuetan, oso gomendagarria da kalkuluak jendea dagoen geruzan egitea soilik. Horren adibide bat: 14 metroko altuera duen industria-nabe bat izanez gero, eta jendea lehenengo 2 metroko altueran bakarrik egonez gero, pare bat metro gehitu diezazkiokegu aireztapen-emaitza ona ziurtatzeko eta 14 metroko altuerako proiektu bat egiteko beharra saihesteko. Horrek aireztapen-ekipo gehiegi izatea ekarriko luke, eta kostuak ehuneko 200 baino gehiago igoko lituzke. === '''Aireztapen orokorra eta ingurumenekoa''' === Aireztapen orokorra eta ingurumenekoa airea ateratzeko eta injektatzeko sistema baten bidez eremu oso bat aireztatzean datza. Bi sistemen erdian, korronte edo aire-ekorketa bat sortzen da. Aireztapen-mota hau egiteko, esparruaren bolumena erabiltzen da, eta orduko aire-aldaketen kopuru zehatz batekin biderkatzen da. Aireztapen orokorreko sistemetan, orduko aire-aldaketak erabiltzen dira aire-erauzketa eta -hornikuntza egiteko behar den azken emaria zehazteko. === '''Aireztapen mugatua eta puntuala''' === Kasu honetan, eremu oso espezifiko bat aireztatzen da. Hona hemen adibide ohikoenetako batzuk: * '''''Kanpai industrialak:''''' normalean, oso toxikoak diren lurrun mota desberdinak sortzen diren [[galvanizazio]]-prozesuan egon daitezke. Industrian, lurrunak, keak, gasak, usainak eta lainoak igortzen dituzten prozesu asko daude, eta ekipo horiekin harrapatu behar dira. * '''''Sukaldeko kanpaiak:''''' sukalde ekonomikoetan, jatetxeetan, egoitzetan, jantoki industrialetan, eta abarretan daude. Funtzionamendua lurrunak, usainak eta kozinatzeko unean sortzen diren koipe-lainoak harrapatzean oinarritzen da. Horrela, aretoa kutsatzaile horietatik guztietatik libre egongo da, baita jankideen eremua ere. * '''''Fluxu laminar horizontaleko kaptazioak:''''' eskuarki, erauzketa bertikala egin ezin den edo hauts-partikulak astunagoak diren lekuetan erabiltzen dira, eta errazagoa da modu horizontalean xurgatzea, besteak beste, leuntzeko, esmerilatzeko, lixatzeko prozesuetan, hauts trinkoetan eta gehiagotan. Aireztapen mota hau gehien bat industria metalmekanikoetan erabiltzen da, erakartze-beharrak direla eta. * '''''Aire kutsatuaren bilketak:''''' egoera jakin bakoitzean oinarrituta diseinatuak. Era askotakoak izan daitezke; besteak beste, xurgatze-pitak, xurgatze-flautak, ilargierdiak eta abar. Horietako bakoitza kutsatzaileen jario-kasu zehatzetan erabil daiteke; ondoren, guztiak airea erauzteko enbor-sistemara konektatzen dira, eta, hortik, kutsatzailea iragazkien, [[Zikloi|zikloien]] eta scrubber-en banku batetik igarotzen da, airea behar bezala arazteko. * '''''Airea ateratzeko kabina lehorrak edo hezeak:''''' hainbat prozesutan aireratzen diren kutsatzaile mota askotarako izan daitezke, besteak beste, bernizatzea, pintatzea, azidoak nahastea, gas toxikoak isurtzea eta abar. Behar den guztizko emaria lor daiteke, eta, horretarako, kutsatzailea zeharkatzea nahi ez den sekzioa bider kutsatzailea atzitzeko behar den aire-abiadura egiten da. Airea erauzteko edo arazteko kabinetan, behar den emaria kalkulatzen da bilketa-abiadura egoki baten bidez. Abiadura horrek partikula kutsatua iragazte- edo arazte-punturaino eramango du, eta, ondoren, kanpoaldera. == Aireztapen industriala == Gaur egungo industriak, prozesu eta eragiketa konplexuak dituenez, konposatu kimiko eta substantzia ugari erabiltzen ditu, eta gehienak oso toxikoak dira langileen osasunerako. '''Material horiek erabilita, gasak, lurrunak, keak eta hautsak sortzen dira''', estatuko eta nazioarteko erakundeek ezarritako segurtasun-mailak gainditzen dituztenak. Halaber, zenbait industria-prozesutan bero-kontzentrazio handiak sortzen dira. Lan-eremuak inbaditzen dira, eta horrek estresa eragiten die langileei. Giro ez-segurua eta lan giro ez-erosoa dira bere emaitzak. Aireztapen eraginkorra da arazo horien konponbideetako bat, eta langileen babesa BEHARREZKOA da. Gainera, aireztapenak usainak, hezetasuna eta nahi ez diren beste ingurumen-baldintza batzuk kontrolatzeko ere balioko du. Langileak astean '''40 orduz''' edo gehiagoz osasunarentzat toxikoak eta kaltegarriak diren giro horietan egoteak ondorio kaltegarriak eragin diezazkieke.Gaur egun, ekipo horiek guztiak hornitzen dituzten fabrikatzaile ugari dago, eta horiei esker, ingeniaritza-diseinu egokian oinarrituko gara, edozein kokapen geografikotan gaudela ere, kasu bakoitzerako sistemarik egokiena hornitu ahal izango dugu, tartean dauden aldagaien kontrol egokia eginez, hala nola tenperatura, hezetasun, abiadura, presio, fluxu, eta abarrena, langileek behar bezala jarduteko erosotasun- eta osasun-giro egokia izan dezagun. Azken batean, airearen kalitatea nazioko eta nazioarteko arauen estandarren araberakoa izango da. == Erreferentziak == <references /> 6f5acf44rf1uc2kwy4ml2vjyopqipuw 0 1217895 10002360 2024-12-17T12:13:44Z Naia0000 168495 Orri berria sortu "Eraikin modular" 10002360 wikitext text/x-wiki = Eraikin modular = [[Fitxategi:Mairie de Montrouge - Chantier de construction du métro (5).JPG|thumb|Mairie de Montrouge-n Parisko metroaren 4. linea handitzeko lanetan erabilitako etxolak.]] '''Eraikin modular''' bat hainbat sekzio errepikatuk osatzen dute, modulu izenekoak, eta eraikuntza hori kokatuko den lekutik urrun eraikitzen dira. Sekzio aurrefabrikatu horiek fabrikan bertan ekoizten dira. Gero, armatu, mihiztatu eta azken instalazioa egingo den lekura eramaten dira. Batzuetan, garabiak, orga jasotzaileak, polipastoak, gailu jasotzailea bereziak eta mihiztatzeko bestelako baliabide mekanikoak erabili behar izaten dira, eraiki nahi den egitura modularraren konplexutasunaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=¿Qué es la construcción modular?|hizkuntza=es|url=https://es.modular.org/que-es-la-construccion-modular/|aldizkaria=Instituto de Construcción Modular|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Moduluak azken kokalekuan jarri ondoren, modulu batzuk besteekin mihiztatu eta finkatzen dituzten konexioen bidez lotzen dira. Honela, moduluak elkarrekin konektatzen dira eraikinaren egitura orokorra osatzeko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrew William|abizena=Lacey|izenburua=Review of bolted inter-module connections in modular steel buildings|orrialdeak=207–219|abizena2=Chen|abizena3=Hao|abizena4=Bi|izena2=Wensu|izena3=Hong|izena4=Kaiming|data=2019-05-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2352710218310866?via=ihub|aldizkaria=Journal of Building Engineering|zenbakia=23|issn=2352-7102|doi=10.1016/j.jobe.2019.01.035|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Eraikin modularrak eraikitzea, bai bizitegi-eraikinak, bai merkataritza- eta industria-eraikinak, modu azkar eta eraginkorra da kostu txikiagoko kalitate handiko egiturak eraikitzeko. Hori dela eta, eraikin modularrak eraikitzearen helburua metodo nahiz teknika berriak ikertzea eta garatzea da, bereziki teknologia berriak aplikatuz, hala nola [[3D modelaketa|3D modelatzea]] eta [[BIM]]. Ikerketa eta garapen hori sektoreko enpresek sustatzen dute, baita ''Steel Construction Institute''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Steel Construction Institute (SCI) UK Global Steel Expertise|url=https://www.steel-sci.com/|aldizkaria=www.steel-sci.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> eta ''Modular Building Institute''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inicio|hizkuntza=es|url=https://es.modular.org/|aldizkaria=Instituto de Construcción Modular|sartze-data=2024-12-16}}</ref> institutuek ere. == Erabilerak == Eraikin modularrak hainbat erabilera eta esparruetan erabil daitezke. Instalazio finko zein mugikorretarako eta aldi baterako edo iraunkorretarako erabil daitezke, hala nola, eskoletarako, ospitaleetarako, mediku-arretarako zentroetarako, merkataritza- eta industria-instalazioetarako, etab. Urruneko eta/edo landa-eremuetan erabili ohi dira, baita klima-arazoak dauden eremuetan ere (urakanak, adibidez). Aldi baterako xedeetarako ere erabiltzen dira, adibidez, ekitaldietako bainu eta garbiketarako, aukera ematen baitute ekitaldi horiek egiten diren tokietan ez dauden instalazioak eskaintzeko. Eraikuntza modularrei eman ahal zaien erabilera sorta zabala erakusten duen beste erabilera berritzaile bat luxuzko kanpinaren edo “[[glamping]]”aren merkatua da. Bertan, diseinu [[Abangoardismo|abangoardistako]] bainugela modularrak jartzen dira, erosteko ahalmen hadia duten bidaiariei erosotasun guztiak eskaintzeko. Ingurune naturala osatzen duen eta ingurumen-jasangarritasuna errespetatzen duen diseinuarekin.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Gabriela|izenburua=Glamping con baño privado|hizkuntza=es-ES|data=2021-11-15|url=https://www.hydrodiseno.com/es/glamping-con-bano-privado/|aldizkaria=Hydrodiseño|sartze-data=2024-12-16}}</ref> == Eraikuntza-prozesua == Eraikin modularrak eraikitzeko prozesua sekuentziala da, eta oinarrizko urrats batzuetan banatzen da. Prozesu horren helburua da proiektuaren inplementazioa eta garapena bizkortzea, kostuak murriztea eta modulu guztien kalitatea eta [[Normalizazio|estandarizazioa]] bermatzea. Herrialde gehienetan, eraikin modularrek ''[[in situ]]'' egindako eraikuntza tradizionalen eraikuntza-arau, -kode eta -estandar berak bete behar dituzte. Prozesua oinarrizko [[Zirriborro|zirriborroen]] gogoetarekin eta garapenarekin hasi ohi da, ondoren, [[Kostu-mozkin analisi|kostuen azterketa]] eta egutegiaren plangintza egiteko. Eraikin modularren fabrikatzaileek jarraitzen duten eraikuntza-prozesua aldatu egin daiteke eraikuntza-motaren eta proiektu bakoitzaren baldintza partikularren arabera. Hala ere, oinarrizko hiru etapa izaten dira edozein eraikin modular eraikitzeko eta muntatzeko prozesua osatzen dutenak: fabrikazioa, bidalketa zein muntaketa eta kokapena. Ildo beretik, moduluak muntatu eta konektatu aurretik, obraren prestaketa gauzatu behar da; bertan, erabiliko dituzten eraikuntzarako material eta ekipo guztiak jartzen dira, eta eraikuntza modularraren eraikuntzarako kokalekua prestatzen da. Bestalde, [[Zimendu|zimendatze]] bat egin behar da. Horiek eraikuntza modularraren pisuari eusteko diseinatuta egon behar dute. [[Hormigoi|Hormigoizkoak]], [[Altzairu|altzairuzkoak]] edo [[Zur|zurezkoak]] izan daitezke. Era berean,  [[Zimentazio lauza|lauza]] batean zein [[Pilote (zimendua)|pilote]] batzuetan oinarritu daitezke edo zoruan sartuta egon daitezke. Obrako lana murritza izan ohi da. Moduluen muntaia eta mihiztatzea ordu batzuetan hasi eta egun batzuetan buka daiteke, proiektu motaren eta ezaugarrien arabera. === '''Kokalekua hautatzea''' === Funtsezkoa da eraikuntza modularrarentzako kokaleku bat hautatzea. Kokalekuak oztoporik gabekoa nahiz sarbide egokiduna izan behar du eta ezegonkortasuna eragin dezaketen lurzoru-baldintzetatik libre egon behar du. Zerbitzu publikoak eta garraio-zerbitzuak ere izan behar ditu, baita eraikuntza-lekura iristeko bide bat ere. Kokalekua ebaluatu egin behar da, eraikiko den eraikin modularrerako egokia dela ziurtatzeko. === '''Baldintza meteorologikoak''' === Obraren [[Meteorologia|baldintza meteorologikoak]] dira eraikin modular bat eraikitzeko beste faktore garrantzitsu bat. Prezipitazioek, haize gogorrek, tenperaturak eta hezetasunak eragina izan dezakete eraikin modularraren eraikuntzan. Baldintza meteorologikoak zaindu behar dira, eta obra eta eraikina babesteko neurri egokiak aplikatu. == '''Abantailak''' == Eraikin modularrek hainbat abantaila dituzte ''in situ'' eraikitako eraikin konbentzionalekin alderatuta. * '''Kostuak aurreztea''': Eraikuntza modularrean,  eraikuntza konbentzionalarekin alderatuta, batez beste, kostuen aurrezpena % 30etik % 40ra bitartekoa dela kalkulatzen da. Aurrezpen horren arrazoi nagusia [[eskulana]] aurreztea eta erabilitako materialak modu eraginkorragoan aprobetxatzea da. Gainera, eraikuntza modularrak nabarmen murrizten du aurrekontu-soberakinen eta aurreikusi gabeko kostu gehigarrien arriskua. * '''Denbora''': Batez beste, eraikin modularrak eraikitzeko proiektuak ohiko eraikuntza-proiektuak baino % 30 eta % 50 azkarrago lortzen dira, obratik kanpo egindako [[Aurrefabrikazio|aurrefabrikazioak]] produkzio-denborak murrizten dituelako. Eraikuntza modularra proiektuaren epeak betetzeko modu errentagarri eta eraginkorra izan daiteke; bestela, ezinezkoa izango litzake epe horiek betetzea, egitura tipiko bat ''in situ'' eraikitzeko behar den denbora dela eta. Hori bereziki garrantzitsua izan daiteke proiektu publikoetarako, hala nola, eskoletarako, ospitaleetarako eta hiri-azpiegituretarako. * '''Kalitate hobea''': Eraikin modularrak eraikitzeak ''in situ'' eraikitzeak baino kalitate eta pertsonalizazio handiagoa eskaintzen du. Izan ere, alde batetik, aurrefabrikazioa baldintza kontrolatuetan egiten da, eta horrek akatsak izateko arriskua murrizten du. Bestetik, kalitate handiko materialak erabili ohi dira, eta, horri esker, kalitate bermatuko azken produktua lor daiteke.  Prozesua hobetu egin da urteetan zehar, eta eraikuntza modularreko enpresek esperientzia eta ospea hartu dute kalitate handiko eraikinen ekoizpenean. * '''Segurtasuna obran''': Obratik kanpoko fabrikazioari esker, istripu-arriskua murrizten da, errazagoa baita eragiketak kudeatzea eta lan-ingurune segurua sortzea. * '''Diseinu-malgutasuna eta pertsonalizazio handiagoa''': Eraikin modularrak proiektu bakoitzaren behar espezifikoak asetzeko diseinatzen eta pertsonalizatzen dira. Eraikuntza modularrak malgutasun handia eskaintzen du diseinuari dagokionez, teknika modernoak erabiltzen baitira, hala nola 3D modelatua. Gainera, moduluka eraikitako eraikinek aukera ematen dute behar denean modulu berriak gehitzeko, eta horiek desmuntatu, birkokatu eta erabilera berrietarako berregokitu daitezke, kostuak, beharrezko materialak eta behar berriak asetzeko gastatutako energia murriztuz. Diseinu-malgutasunak eta pertsonalizazioak garrantzi berezia hartzen duten erabileretako bat ikasleen egoitzetan, ospitaleetan edo hoteletan komun aurrefabrikatu modularren ekoizpena eta instalazioa da; izan ere, erabilgarri dagoen espazioa aprobetxatzen laguntzen du eta espazio hori birmoldatzeko beharrak gutxitzen ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pros and Cons of a Commercial Modular Building|url=https://www.modulartoday.com/pros-cons.html|aldizkaria=www.modulartoday.com|sartze-data=2024-12-16}}</ref> * '''Ingurumen-onurak''': Eraikuntza modularrak hainbat abantaila eskaintzen ditu ingurumena zaintzeari dagokionez: CO₂-emisioak murrizten ditu, energia- eta ur-erabilera murrizten duten material aurrefabrikatuak erabiltzen direlako hondakin gutxiago sortuz, obrako ingurumen-asaldura edo -kutsadura murriztuz, adibidez. Ohiko eraikuntzarekin alderatuta, hondakinen murrizketa % 90ekoa izan daitekeela kalkulatzen da. == '''Desabantailak''' == Eraikin modularrak eraikitzeak baditu desabantaila batzuk, eraikin konbentzionalak eraikitzearekin alderatuta. * '''Garraioa''': Eraikin modularrak eraikitzeak murrizketak ekar ditzake moduluak beren kokalekura eramateko garraioa dela eta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Baños prefabricados: Beneficios y Producción|hizkuntza=es-ES|url=https://www.hydrodiseno.com/es/banos-prefabricados/|aldizkaria=Hydrodiseño|sartze-data=2024-12-16}}</ref> Moduluak errepidez garraiatu behar direnez, normalean ezin dira handiegiak izan, eta horrek gelen tamaina mugatu dezake.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Prefab Housing Disadvantages|hizkuntza=en|url=https://budgeting.thenest.com/prefab-housing-disadvantages-24540.html|aldizkaria=Budgeting Money - The Nest|sartze-data=2024-12-16}}</ref> * '''Finantzatzeko zailtasuna''': Finantza-erakunde batzuek, bankuek eta mailegu-emaileek, zalantzak izan ditzakete etxe modularrak eraikitzeko maileguak edo kredituak ematerako orduan. Nahiz eta hori iraultzen hasia den azken urteetan. * '''Gaitzeste kulturala''': Gaur egun gizarteak eraikin modularrak gaitzesten ditu, publiko orokorrak horrelako eraikinak ezagutzen ez dituelako batez ere. Hala ere, eraikin horiek eraikin tradizionalen arau eta kode berberak betetzen dituzte, eta haiek eraikitzeko erabiltzen diren materialak ''in situ'' egiten diren eraikuntzen kalitate berekoak edo hobekoak dira. == Erreferentziak == <references /> ahssymq27y1fjoivp7r9agri15n2d2j 3 1217896 10002363 2024-12-17T12:15:37Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002363 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 13:15, 17 abendua 2024 (CET) hjcsz7f1b11mok2qvkglrz15yq9zsju 0 1217897 10002366 2024-12-17T12:19:48Z 1070039U 168492 Orri berria sortu. 10002366 wikitext text/x-wiki = Forjatua = [[Fitxategi:Pose Plancher 3.png|thumb|Norabide bakarreko forjatua.]] [[Eraikuntza|Eraikuntzan]], forjatua (konkretu lauza) [[egitura-elementua]] horizontala (edo inklinatua, estalkietan) da, bere pisua, erabilera-gainkargak, trenkadak, dinamikak eta abar eusten ditu. Karga horiek [[Lurzoru|lurrera]] transmititzen dira egiturako beste elementu batzuen bidez, hala nola [[Habe|habeak]], [[Zutabe|zutabeak]], [[Horma|hormak]] eta [[Zimendu|zimenduak]]. [[Eraikin]] bateko solairuen [[egitura]] horizontalaren parte da; egiturazko elementuak horizontalki elkartzeko gaitasuna izanik, karga bertikalak ez ezik, karga horizontalak ere transmititu ditzake. Horrek eraikinaren translazio-mugimendua murrizten laguntzen du eta plano horizontalari zurruntasuna ematen dio. == Forjatu motak == Kargak transmititzeko moduagatik: '''Norabide bakarreko forjatuak''': nagusiki norabide batean [[Flexioa jasan|flexioa jasaten]] dutenak dira, eta, beraz, elementu linealen gainean bermatu behar dira, hala nola habeak edo [[Karga-horma|karga-hormak]]; hala ere, zeharkako flexioa izan dezakete, nahiz eta txikia izan flexio nagusiarekin alderatuz. '''Norabide bikoitzeko forjatuak''': bi norabidetan flexioa jasaten dute, eta, beraz, elementu linealetan (habeak, hormak) edo elementu puntualetan (zutabeak) bermatu daitezke, ez baitute zertan modu ordenatuan antolatuta egon. == Eraikuntza materialak == [[Fitxategi:San Antonio Tzacalá, Yucatán (04).jpg|thumb|Altzairuzko barrez osatutako norabide bakarrekin forjatua.]] Forjatuaren materialak aukeratzeko, honako alderdi hauek hartu behar dira kontuan: jasan beharreko karga mota, argia (euskarrien arteko tartea), ingurune erasokorrekiko esposizio-maila, [[Su|suarekiko]] erresistentzia, materialen erabilgarritasuna, estimatutako bizitza baliagarria, gauzatzeko denbora, kostua, etab. === Hormigoi armatuzko forjatuak === [[Hormigoi armatu|Hormigoi armatuzko]] forjatuak, oro har, hormigoizko habe eta habez (''in situ'' armatuak edo aurrefabrikatuak), gangatilaz (edo zeramika arindua, hormigoi eta abarrezko piezez) eta hormigoizko konpresio-geruzaz (maila arin batez armatua) osatuta daude. ==== '''Norabide bakarreko forjatuak''' ==== Norabide bakarreko forjatuak habexkez (hormigoi armatuzkoak edo metalezkoak), gangatilaz (habexken artean muntatzen direnak) eta hormigoizko konpresio-geruza batez osatuak daude. Habexkek konpresio-geruzatik habe edo uztai perimetralera transmititzen dituzte kargak. ==== '''Norabide bikoitzeko forjatuak''' ==== Norabide bikoitzeko forjatuak erretikulan jarritako [[Kasetoi|kasetoiekin]] (edo arindutako beste elementu batekin) osatzen dira; horien artean eta gainean, nerbio izeneko [[Altzairu|altzairuzko]] armadura bat muntatzen da, bi norabideetan. Jarraian, hormigoia botatzen da. Kargak zutabeetara transmititzen dira kapitel trinkoen bidez. Kasetoiak normalean kendu egiten dira (berreskuratu), forjatuaren nerbioen artean geratzen diren barrunbeei forma ematen dien molde bat izanik. ==== '''Hormigoi armatuzko lauzak''' ==== Hormigoi armatu trinkoz egindako forjatuak ere badaude, [[harlauza]] deritzena. Lauzak dira forjatu astunenak eta karga gehien jasaten dutenak. Lauza horri lodiera gutxitzen bazaio, xafla bat bezala lan egin dezake. Lauza gangatilez arintzen bada, harlauza erretikularra esaten zaio normalean. Hormigoizko forjatuak dira [[Espainia|Espainian]] hedatuenak, materiala merkea eta zabala delako. Denetan astunena da, baina baita zurrunena ere. Karga handiak jasan ditzake, baita argi zabalekin ere; monolitikoa da, suarekiko erresistentzia handikoa eta [[Isolamendu akustiko|isolatzaile akustiko]] onargarria du. Hormigoi armatuzko forjatu aurrefabrikatuak ere badaude, eta horien gauzatze-denbora txikiagoa da ohikoekin alderatuz. [[Aurre lauza]] edo [[Plaka albeolar|plaka albeolarren]] bidez eratzen dira. === Altzairuzko eta hormigoizko forjatu mistoak === Altzairuzko eta hormigoizko forjatu mistoak altzairuzko habe edo habeek, altzairuzko txapa gangatu batek eta, azkenik, hormigoizko konpresio-geruzak osatzen dituzte, armadura gehigarri bat duela. [[Forjatu laguntzailea|Forjatu laguntzaileak]] izan ohi dira. Egitura nagusia altzairuzkoa denean eta forjatuak karga ertainei eutsi behar dienean erabiltzen dira. Xafla tolestuko [[Estalkia|estalki]] baten babes bera behar dute, baina hormigoiak erresistentzia handiagoa ematen duenez, lodiera txikiko forjatu gisa erabil daitezke eraikinetako solairuetan. Estalkia osatzeko erabiltzen bada, hormigoia alde batera utz daiteke. === Egurrezko forjatuak === [[Fitxategi:San Antonio Tzacalá, Yucatán (09).jpg|thumb|Egurrezko norabide bakarreko forjatua.]] Zurezko forjatua, normalean, zurezko habeek eta aldakorra den trenkada batek osatzen dute. Trenkada hori zurezko taula izan daiteke; igeltsuz estalitako adreiluzko gangatilez edo harriz egina izan daiteke. [[Industria Iraultza|Industria-iraultzaren]] aurretik, [[Zur|zura]] zen forjatuen habeak eta habexkak eraikitzeko gehien erabiltzen zen materiala, zuen erabilgarritasunagatik eta erraz lantzeko aukeragatik. Habe arteak harrizko edo [[Adreilu|adreiluzko]] [[Gangatila|gangatilekin]] osatzen ziren, eta hori zen eraikinen solairuak eratzeko ohiko modua. Gaur egun, Espainian ia ez da erabiltzen, salbu familia bakarreko etxebizitzetan eta eraikin berezietan. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]], aldiz, zurezko egitura duten familia bakarreko etxebizitzak eraikitzen jarraitzen dute, eta forjatua oholez estalitako egurrezko habeek osatzen dute, tiradera batzuk eratuz. Suarekiko erresistentzia ertaina du, suarekiko behar bezalako babesa emanda, nahiz eta material oso erregaia izan. Argi eta karga ertainetako egokia da, eta, gainera, arinena da. [[Zur ijeztua|Zur ijeztuari]] esker, argi handiak lor daitezke, habeak behar bezala bereiziz jarri beharreko trenkadaren arabera. Hala ere, altzairuzko edo hormigoizko forjatuak baino malguagoa eta deformagarriagoa da. == Eraikuntza == Hormigoizko lauza [[aurrefabrikatua]] edo obran bertan eraikia izan daiteke. === Aurrefabrikatuak === Aurrez fabrikatutako hormigoizko lauzak fabrika batean eraikitzen dira eta ondoren obrara garraiatzen dira, altzairuzko edo hormigoizko habeen artean jartzeko prest.<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Garber|izenburua=Design and construction of concrete floors|argitaletxea=Elsevier/Butterworth-Heinemann|data=2006|edizioa=2nd ed|isbn=978-0-7506-6656-5|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Lauzak [[aurrez estresatuak]] (fabrikan), [[ondoren estresatuak]] (tokian bertan) edo estresatu gabeak izan daitezke. Hormari eusteko egitura neurri egokietan eraikitzea ezinbestekoa da, bestela, harlauzak ez dira behar bezala egokituko. === Obran bertan === Hormigoizko lauzak obran eraikitzen dira, [[Kofratu|kofratuak]] erabiliz, hau da, hormigoi freskoa isurtzeko erabiltzen den moldaketa-sistema bat. Lauza [[indartu]] behar bada, altzairuzko [[Barra|barrak]] edo armadurak enkofratuaren barruan kokatzen dira hormigoia bota aurretik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Salomon M.|abizena=Levy|izenburua=Durability of recycled aggregates concrete: a safe way to sustainable development|orrialdeak=1975–1980|abizena2=Helene|izena2=Paulo|data=2004-11|url=https://doi.org/10.1016/j.cemconres.2004.02.009|aldizkaria=Cement and Concrete Research|alea=11|zenbakia=34|issn=0008-8846|doi=10.1016/j.cemconres.2004.02.009|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Plastikozko edo metalezko banatzaileak erabiltzen dira armadura enkofratuaren behealdetik eta alboetatik urruntzeko, hormigoiak armadura guztiz estal dezan. Lurrean sostengatutako lauza batean, lurra bera erabil daiteke enkofratu bezala. Aldiz, solairuak osatzeko lauza baterako, enkofratuak erretilu itxura du eta, askotan, behin-behineko zurkaitz batzuek eusten diote hormigoia jarri eta gogortu arte. Enkofratua egurrezko oholez, plastikoz edo altzairuz eraiki ohi da. Eraikin komertzialetan, plastikozko eta altzairuzko enkofratuek gero eta ospe handiagoa dute, lana aurrezten dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kamran|abizena=Nemati|izenburua=Crack Growth in Concrete under Uniaxial and Confined Conditions|argitaletxea=IA-FraMCoS|abizena2=Kemeny|izena2=John|data=2016-05-29|url=https://doi.org/10.21012/fc9.309|aldizkaria=Proceedings of the 9th International Conference on Fracture Mechanics of Concrete and Concrete Structures|doi=10.21012/fc9.309|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Aurrekontu baxuko edo eskala txikiko lanetan, hala nola hormigoizko lorategi-bide bat jartzean, egurrezko oholak oso ohikoak dira. Enkofratua ere iraunkorra izan daiteke, eta hormigoiaren isurketa egin ondoren bertan geratu. Atalez atal isurtzen diren lauza edo bide handientzat, enkofratu iraunkor honek isolamendu-artikulazio gisa ere jardun dezake hormigoizko lauzen barruan, hormigoia zabaltzeak edo mugimenduak eragindako pitzadura potentziala murrizteko. == Erreferentziak == <references /> 7o7the7l5sosnut7gpeporureb5gw51 10002662 10002366 2024-12-17T18:33:56Z Lainobeltz 56334 Lainobeltz wikilariak «[[Forjatua]]» orria «[[Forjatu]]» izenera aldatu du 10002366 wikitext text/x-wiki = Forjatua = [[Fitxategi:Pose Plancher 3.png|thumb|Norabide bakarreko forjatua.]] [[Eraikuntza|Eraikuntzan]], forjatua (konkretu lauza) [[egitura-elementua]] horizontala (edo inklinatua, estalkietan) da, bere pisua, erabilera-gainkargak, trenkadak, dinamikak eta abar eusten ditu. Karga horiek [[Lurzoru|lurrera]] transmititzen dira egiturako beste elementu batzuen bidez, hala nola [[Habe|habeak]], [[Zutabe|zutabeak]], [[Horma|hormak]] eta [[Zimendu|zimenduak]]. [[Eraikin]] bateko solairuen [[egitura]] horizontalaren parte da; egiturazko elementuak horizontalki elkartzeko gaitasuna izanik, karga bertikalak ez ezik, karga horizontalak ere transmititu ditzake. Horrek eraikinaren translazio-mugimendua murrizten laguntzen du eta plano horizontalari zurruntasuna ematen dio. == Forjatu motak == Kargak transmititzeko moduagatik: '''Norabide bakarreko forjatuak''': nagusiki norabide batean [[Flexioa jasan|flexioa jasaten]] dutenak dira, eta, beraz, elementu linealen gainean bermatu behar dira, hala nola habeak edo [[Karga-horma|karga-hormak]]; hala ere, zeharkako flexioa izan dezakete, nahiz eta txikia izan flexio nagusiarekin alderatuz. '''Norabide bikoitzeko forjatuak''': bi norabidetan flexioa jasaten dute, eta, beraz, elementu linealetan (habeak, hormak) edo elementu puntualetan (zutabeak) bermatu daitezke, ez baitute zertan modu ordenatuan antolatuta egon. == Eraikuntza materialak == [[Fitxategi:San Antonio Tzacalá, Yucatán (04).jpg|thumb|Altzairuzko barrez osatutako norabide bakarrekin forjatua.]] Forjatuaren materialak aukeratzeko, honako alderdi hauek hartu behar dira kontuan: jasan beharreko karga mota, argia (euskarrien arteko tartea), ingurune erasokorrekiko esposizio-maila, [[Su|suarekiko]] erresistentzia, materialen erabilgarritasuna, estimatutako bizitza baliagarria, gauzatzeko denbora, kostua, etab. === Hormigoi armatuzko forjatuak === [[Hormigoi armatu|Hormigoi armatuzko]] forjatuak, oro har, hormigoizko habe eta habez (''in situ'' armatuak edo aurrefabrikatuak), gangatilaz (edo zeramika arindua, hormigoi eta abarrezko piezez) eta hormigoizko konpresio-geruzaz (maila arin batez armatua) osatuta daude. ==== '''Norabide bakarreko forjatuak''' ==== Norabide bakarreko forjatuak habexkez (hormigoi armatuzkoak edo metalezkoak), gangatilaz (habexken artean muntatzen direnak) eta hormigoizko konpresio-geruza batez osatuak daude. Habexkek konpresio-geruzatik habe edo uztai perimetralera transmititzen dituzte kargak. ==== '''Norabide bikoitzeko forjatuak''' ==== Norabide bikoitzeko forjatuak erretikulan jarritako [[Kasetoi|kasetoiekin]] (edo arindutako beste elementu batekin) osatzen dira; horien artean eta gainean, nerbio izeneko [[Altzairu|altzairuzko]] armadura bat muntatzen da, bi norabideetan. Jarraian, hormigoia botatzen da. Kargak zutabeetara transmititzen dira kapitel trinkoen bidez. Kasetoiak normalean kendu egiten dira (berreskuratu), forjatuaren nerbioen artean geratzen diren barrunbeei forma ematen dien molde bat izanik. ==== '''Hormigoi armatuzko lauzak''' ==== Hormigoi armatu trinkoz egindako forjatuak ere badaude, [[harlauza]] deritzena. Lauzak dira forjatu astunenak eta karga gehien jasaten dutenak. Lauza horri lodiera gutxitzen bazaio, xafla bat bezala lan egin dezake. Lauza gangatilez arintzen bada, harlauza erretikularra esaten zaio normalean. Hormigoizko forjatuak dira [[Espainia|Espainian]] hedatuenak, materiala merkea eta zabala delako. Denetan astunena da, baina baita zurrunena ere. Karga handiak jasan ditzake, baita argi zabalekin ere; monolitikoa da, suarekiko erresistentzia handikoa eta [[Isolamendu akustiko|isolatzaile akustiko]] onargarria du. Hormigoi armatuzko forjatu aurrefabrikatuak ere badaude, eta horien gauzatze-denbora txikiagoa da ohikoekin alderatuz. [[Aurre lauza]] edo [[Plaka albeolar|plaka albeolarren]] bidez eratzen dira. === Altzairuzko eta hormigoizko forjatu mistoak === Altzairuzko eta hormigoizko forjatu mistoak altzairuzko habe edo habeek, altzairuzko txapa gangatu batek eta, azkenik, hormigoizko konpresio-geruzak osatzen dituzte, armadura gehigarri bat duela. [[Forjatu laguntzailea|Forjatu laguntzaileak]] izan ohi dira. Egitura nagusia altzairuzkoa denean eta forjatuak karga ertainei eutsi behar dienean erabiltzen dira. Xafla tolestuko [[Estalkia|estalki]] baten babes bera behar dute, baina hormigoiak erresistentzia handiagoa ematen duenez, lodiera txikiko forjatu gisa erabil daitezke eraikinetako solairuetan. Estalkia osatzeko erabiltzen bada, hormigoia alde batera utz daiteke. === Egurrezko forjatuak === [[Fitxategi:San Antonio Tzacalá, Yucatán (09).jpg|thumb|Egurrezko norabide bakarreko forjatua.]] Zurezko forjatua, normalean, zurezko habeek eta aldakorra den trenkada batek osatzen dute. Trenkada hori zurezko taula izan daiteke; igeltsuz estalitako adreiluzko gangatilez edo harriz egina izan daiteke. [[Industria Iraultza|Industria-iraultzaren]] aurretik, [[Zur|zura]] zen forjatuen habeak eta habexkak eraikitzeko gehien erabiltzen zen materiala, zuen erabilgarritasunagatik eta erraz lantzeko aukeragatik. Habe arteak harrizko edo [[Adreilu|adreiluzko]] [[Gangatila|gangatilekin]] osatzen ziren, eta hori zen eraikinen solairuak eratzeko ohiko modua. Gaur egun, Espainian ia ez da erabiltzen, salbu familia bakarreko etxebizitzetan eta eraikin berezietan. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]], aldiz, zurezko egitura duten familia bakarreko etxebizitzak eraikitzen jarraitzen dute, eta forjatua oholez estalitako egurrezko habeek osatzen dute, tiradera batzuk eratuz. Suarekiko erresistentzia ertaina du, suarekiko behar bezalako babesa emanda, nahiz eta material oso erregaia izan. Argi eta karga ertainetako egokia da, eta, gainera, arinena da. [[Zur ijeztua|Zur ijeztuari]] esker, argi handiak lor daitezke, habeak behar bezala bereiziz jarri beharreko trenkadaren arabera. Hala ere, altzairuzko edo hormigoizko forjatuak baino malguagoa eta deformagarriagoa da. == Eraikuntza == Hormigoizko lauza [[aurrefabrikatua]] edo obran bertan eraikia izan daiteke. === Aurrefabrikatuak === Aurrez fabrikatutako hormigoizko lauzak fabrika batean eraikitzen dira eta ondoren obrara garraiatzen dira, altzairuzko edo hormigoizko habeen artean jartzeko prest.<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Garber|izenburua=Design and construction of concrete floors|argitaletxea=Elsevier/Butterworth-Heinemann|data=2006|edizioa=2nd ed|isbn=978-0-7506-6656-5|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Lauzak [[aurrez estresatuak]] (fabrikan), [[ondoren estresatuak]] (tokian bertan) edo estresatu gabeak izan daitezke. Hormari eusteko egitura neurri egokietan eraikitzea ezinbestekoa da, bestela, harlauzak ez dira behar bezala egokituko. === Obran bertan === Hormigoizko lauzak obran eraikitzen dira, [[Kofratu|kofratuak]] erabiliz, hau da, hormigoi freskoa isurtzeko erabiltzen den moldaketa-sistema bat. Lauza [[indartu]] behar bada, altzairuzko [[Barra|barrak]] edo armadurak enkofratuaren barruan kokatzen dira hormigoia bota aurretik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Salomon M.|abizena=Levy|izenburua=Durability of recycled aggregates concrete: a safe way to sustainable development|orrialdeak=1975–1980|abizena2=Helene|izena2=Paulo|data=2004-11|url=https://doi.org/10.1016/j.cemconres.2004.02.009|aldizkaria=Cement and Concrete Research|alea=11|zenbakia=34|issn=0008-8846|doi=10.1016/j.cemconres.2004.02.009|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Plastikozko edo metalezko banatzaileak erabiltzen dira armadura enkofratuaren behealdetik eta alboetatik urruntzeko, hormigoiak armadura guztiz estal dezan. Lurrean sostengatutako lauza batean, lurra bera erabil daiteke enkofratu bezala. Aldiz, solairuak osatzeko lauza baterako, enkofratuak erretilu itxura du eta, askotan, behin-behineko zurkaitz batzuek eusten diote hormigoia jarri eta gogortu arte. Enkofratua egurrezko oholez, plastikoz edo altzairuz eraiki ohi da. Eraikin komertzialetan, plastikozko eta altzairuzko enkofratuek gero eta ospe handiagoa dute, lana aurrezten dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kamran|abizena=Nemati|izenburua=Crack Growth in Concrete under Uniaxial and Confined Conditions|argitaletxea=IA-FraMCoS|abizena2=Kemeny|izena2=John|data=2016-05-29|url=https://doi.org/10.21012/fc9.309|aldizkaria=Proceedings of the 9th International Conference on Fracture Mechanics of Concrete and Concrete Structures|doi=10.21012/fc9.309|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Aurrekontu baxuko edo eskala txikiko lanetan, hala nola hormigoizko lorategi-bide bat jartzean, egurrezko oholak oso ohikoak dira. Enkofratua ere iraunkorra izan daiteke, eta hormigoiaren isurketa egin ondoren bertan geratu. Atalez atal isurtzen diren lauza edo bide handientzat, enkofratu iraunkor honek isolamendu-artikulazio gisa ere jardun dezake hormigoizko lauzen barruan, hormigoia zabaltzeak edo mugimenduak eragindako pitzadura potentziala murrizteko. == Erreferentziak == <references /> 7o7the7l5sosnut7gpeporureb5gw51 0 1217898 10002367 2024-12-17T12:19:52Z 1062912a 168490 Orri berria sortu 10002367 wikitext text/x-wiki = Igeltsu-kartoia = [[Fitxategi:Drywall.jpg|thumb|221x221px|"Durlock" horma, [[Argentina|Argentinan]] ezagutzen den bezala.]] '''Igeltsu-kartoia''', '''igeltsu-taula''' edo '''PYL''' (igeltsu xaflatuzko plaka, [[Nazioarteko Izendapen Komun|izen generiko]] ofiziala), '''Pladur''', '''Durlock''', '''Gyplac''', '''Tablaroca''', '''Volcanita''' edo '''drywall''' izen komertzialengatik ere ezaguna, barruko [[Horma|hormak]] egiteko eta [[Sabai|sabaiak]] eta hormak estaltzeko erabiltzen den [[eraikuntza-material]] bat da. Plaka, panel edo taula industrializatu moduan erabiltzen da. Sistema,bi [[kartoi]]-geruzen artean ijeztutako igeltsuzko plaka bat jartzean datza, eta beraz, haren osagaiak [[Igeltsu (materiala)|igeltsua]] eta [[zelulosa]] izaten dira oro har. Igeltsua konprimitzeko erresistentzia ona baliatzen da, kartoizko sandwichak ematen dion flexioarekiko erresistentzia onari esker. Egiturak oso pisu eta lodiera txikiko altzairu [[Galbanizatu|galbanizatuzko]] profilekin muntatu ohi dira. ''Drywall'' lehorrean egiteko eraikuntza-sistema bat da. Sistemaren osagaiak, altzairu galbanizatuzko profilak, modulazioaren arabera, garatzeko beharraren arabera, horma edo beste baten egitura-arima osatuko dutenak dira. Egitura edo arima hori kartoizko eta igeltsuzko plakez estaliko da, eta barrualdeetarako bakarrik balio dute, kanpoaldeetarako [[Fibrozementua|fibrozementuzko]] plakak erabiltzen baitira. Biek dute finkapen propioa; egiturek, berriz, finkatze- eta ainguratze-elementu propioak dituzte. == Historia == Sackett Board (lehen drywall-a) 1894an asmatu zuten Augustine Sackettek eta Fred Kanek, [[Rensselaer Institutu Politeknikoa|Rensselaer Institutu Politeknikoko]] graduatuek. Artilezko [[Feltro|feltrozko]] paperezko lau geruzaren barruan igeltsuzko geruzak jarriz egin zen. Orriek 914 mm × 914 mm × 6 mm zuten (36 bider 36 bider hazbeteko 1/4) lodiera, ertz irekiak dituena (zinta itsaskorrik gabe).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Media Guide|data=2009-07-08|url=https://web.archive.org/web/20090708171905/http://www.gypsum.org/mediaguide.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-19}}</ref> Igeltsuzko panelak 1910 eta 1930 artean eboluzionatu zuten, panelaren ertzak bilduta eta feltrozko paperezko barneko bi geruzak ezabatuta hasi zen, paperez egindako estalduren mesedetan. 1910ean, United States Gypsum Corporationek Sackett Plaster Board Company erosi zuen, eta 1917an Sheetrock. Instalazioan eraginkortasuna emanez, suarekiko erresistentzia-neurri gisa garatu zen. Geroago, airea sartzeko teknologiari esker, taulak arinagoak eta ez hain hauskorrak izan ziren, eta junturak tratatzeko materialek eta sistemek ere eboluzionatu egin zuten. == Propietateak == Kartoizko igeltsuzko plakak 1,20 metroko zabalera estandarizatuan fabrikatzen dira, 2, 2,5, 2,6, 2,7, 2,8 eta 3 metroko luzeran. Fabrikatzaileek plakaren luzera bezeroaren neurrietara egokitu dezakete dimentsio handiko eskaeretarako. Hainbat lodieratan merkaturatzen dira (10, 12,5, 15 eta 18 mm). Lodiera handietarako ohikoa da lodiera txikiko zenbait plaka gainjartzea, «batera» jarrita. Igeltsuzko taulek kapsulatutako suebaki-nukleoa dute paper lodian, normalean paper birziklatua, aurrealdean akabera naturala duena eta atzealdean paper gogorra duena. Horri esker, erraz maniobratu eta ebaki daiteke, [[kuter]] edo [[Labana|labanarekin]], eta, horrela, errazago instalatzen dira eta berehala aplikatzen dira edozein motatako [[Estaldura-produktu|estaldurak]] edo akaberak (pintura, orea, [[Azuleju|azulejua]], etab.). Junturak (igeltsuzko taula-plaken arteko loturak) behar bezala tratatzen dira instalazio-prozesuan, eta bastidoreen mugimenduek eragindako pitzadura saihesten dute. Erabilera arrunterako kartoizko plakez gain, erabilera berezietarako aldatutako plakak ere badaude. === Suarekiko erresistentzia === Igeltsu-kartoia ez da [[Sukoitasun|sukoia]], hau da, ez da erretzen zuzeneko [[Su|suaren]] eraginpean egon arren. [[Kaltzio sulfato]] hidratatuz (CaSO4 + H2O) eta beste konposatu batzuez egina dago. Suaren eraginpean jartzean, kaltzio sulfatoak ur molekulak galtzen ditu lurruntzearen ondorioz, eta suaren hedapena zenbait minutuz atzeratzen du. Lehortzean edo deshidratatzean, kaltzio sulfatoa desintegratu egiten da ([[krakela]]) eta plaka suntsitu egiten da, azkenik sua hormaren beste aldera igarotzea ahalbidetuz. Behar bezala instalatu behar da, suaren aurkako hesia izan dadin; izan ere, edozein zulaketak edo espazio txikik sua pasatzen utziko du, plaka desintegratu ez bada ere. Plaka lodiago batek gehiago eusten dio suaren erasoari mota bereko baina meheago batek baino. Bata bestearen gainean jarritako bi plakak ere suarekiko erresistentzia handiagoa eskaintzen dute; kasu horietan, komeni da junturak txandakatuta egotea, erresistentzia handiagoa eskaintzeko. Badira suari luzaroago eusten dioten konposatuekin fabrikatutako bertsio bereziak. USGren eskuliburuan edo Espainian UNE EN 102.043 eskuliburuan argitaratutakoaren arabera, zenbait zehaztapen behar dira suarekiko erresistentea den egitura bat behar bezala mihiztatzeko. Erresistentzia-graduak 30 minututik zenbait ordura bitartekoak dira, eta erabili beharreko panelek eskatutako erregulazioak bete behar dituzte. 30 minutuko erresistentziarako, 5/8 hazbeteko lodiera duten bi panel erabiltzen dira goiko metalezko kanal batez, beheko kanal batez eta gutxienez 25 kalibreko metalezko zutoinez osatutako egituraren alde bakoitzean, gehienez 24 hazbeteko tartea dutela. Ordubeteko suarekiko erresistentzia duten hormetan egitura metaliko bera eta x motako tablarokazko panelak erabiltzen dira, 5/8 lodierakoak, konposizioan trinkoagoak direnak, egitura metalikoaren alde bakoitzean. Egituraren alde banatara atxikitako tablaroka-panelen kopurua handitzean, handitu egiten da suarekiko erresistentzia, mugatzaile horiek babestutako guneak okupatzen dituzten pertsonen osotasuna babestu ahal izateko. === Isolamendu akustikoa === Igeltsuzko plakek oso [[masa]] txikia dutenez, berez ez dute [[isolamendu akustiko]] handirik (ematen). Isolamendu hori lortzeko, panelaren kameraren barruan jarritako material xurgatzaile bat jarri behar da, edo estradosaketa-plakaren eta euskarri-elementuaren artean jarritako material xurgatzaile bat. [[Soinu|Soinua]] material solidoen bidez hedatzen da, besteak beste, plakei eusten dieten metalezko egituren bidez edo plafoien gainean geratzen diren baoen bidez. Beraz, garrantzitsua da soinuaren aurkako tratamendua horma, egitura eta sabaia batera aztertzen dituen proiektua izatea, eraginkortasun handiagoa izateko. === Isolamendu termikoa === Igeltsuzko plakak, berez, ez dira tenperatura-isolatzaile onak. Lodiera mehea duenez, beroa edo hotza erraz sartzen da igeltsuzko plaka alde batetik bestera, eta tenperatura deserosoetan geratzen da eraikitako espazioaren barruan. Isolamendu termiko ona lortzeko, beharrezkoa da hormen edo sabaien barrualdea [[Beira-zuntz|beira-zuntzezko]] [[Isolamendu termiko|isolamendu termikoarekin]], aparrezko plaka solidoekin edo beste material batzuekin estaltzea. === Hezetasunarekiko erresistentzia === [[Hezetasun|Hezetasunarekiko]] erresistenteak diren igeltsuzko plakak daude, eta lokal hezeetan erabiltzen dira, hala nola bainugeletan, garbiketa-geletan, sukaldeetan eta abarretan. Batzuetan, zipriztinak jasan ditzaketen eremuak egon daitezke. Hezetasunarekiko erresistenteak diren igeltsuzko plakak ura xurgatzea eta onddoak haztea atzeratzen duen paper tratatuarekin fabrikatuta daude. Gainera, plakaren nukleoak gehigarri bereziak ditu, zikindu eta desegin ez daitezen. Plakak noizean behin ur-zipriztinak jasateko diseinatuta daude, baina ez daude gomendatuta euriaren eraginpean egoteko, ezta ura edo lurrunarekin kontaktu zuzenean edo etengabean egoteko ere, besteak beste, ureztagailuak, dutxak edo saunak. Etxeko bainugeletan eta sukaldeetan instalatu daiteke inolako arazorik gabe lizunaren aurkako geruza bat sartuz gero, eta hori kendu eta aldatu egin beharko da noizbehinka. Dekoraziorako lauza bat horma berean itsats daiteke, baina sistema horretarako itsasgarri berezi batekin egin behar da, hala nola PYLerako berariazko mortero-kolarekin. === Beste aplikazio batzuk === Plakek [[Baritina|baritazko]] edo [[Berun|berunezko]] xaflazko estaldurak izan ditzakete, panelera lotzen direnak ospitale eta kliniketako gela [[Erradiologiko|erradiologikoetan]] erabiltzeko, [[Erradiazio ionizatzaile|erradiazio ionizatzaileen]] aurkako hesi gisa erabiltzeko. Beira-zuntzezko xaflekin ere estal daitezke, guztiz garbigarriak direnak, sukalde industrialetarako edo elikagai-fabriketarako. Igeltsuzko horma baten erresistentzia handia da, atzealdean metalezko hiru zutoin baititu. Diseinuak koadroak, sukaldeko altzariak, erlaitzak, pantailak eta abar zintzilikatzeko aukera ematen du, takete egokiak erabiliz. Horma errazagoa da hondatzen bada. == Muntaia == Panelak oso lodiera txikiko altzairuzko profilekin muntatzen dira. Zatidura-panel baten egitura tipikoa bi zolataz eta 40 zentimetroko hainbat muntairez osatuta dago. Igeltsuzko plakak muntaietara finkatzen dira, orratz-puntako torloju autoperforanteak erabiliz. == Araudia == [[Espainia|Espainian]] fabrikatutako kartoizko igeltsuzko panelek [[UNE araudia|UNE]] 102.023 arauaren produktu-espezifikazioak bete behar dituzte. Arau horrek bere gutxieneko ezaugarriak definitzen ditu: UNE 102043 ARAUA * Dentsitatea: 800 kg/m3 * Klasifikazioa M-1 (ez sukoia) == Ikus halaber == * [[Isolamendu termiko|Isolamendu termikoa]] * [[Aurrefabrikazioa]] * [[Suaren aurkako babesa]] * [[Trasdosatua]] == Erreferentziak == <references /> llh0k1xdfl6l3equ7ph4e2tyy6t5mpg 10002665 10002367 2024-12-17T18:35:01Z Lainobeltz 56334 Lainobeltz wikilariak «[[Igeltsu-kartoia]]» orria «[[Igeltsu-kartoi]]» izenera aldatu du 10002367 wikitext text/x-wiki = Igeltsu-kartoia = [[Fitxategi:Drywall.jpg|thumb|221x221px|"Durlock" horma, [[Argentina|Argentinan]] ezagutzen den bezala.]] '''Igeltsu-kartoia''', '''igeltsu-taula''' edo '''PYL''' (igeltsu xaflatuzko plaka, [[Nazioarteko Izendapen Komun|izen generiko]] ofiziala), '''Pladur''', '''Durlock''', '''Gyplac''', '''Tablaroca''', '''Volcanita''' edo '''drywall''' izen komertzialengatik ere ezaguna, barruko [[Horma|hormak]] egiteko eta [[Sabai|sabaiak]] eta hormak estaltzeko erabiltzen den [[eraikuntza-material]] bat da. Plaka, panel edo taula industrializatu moduan erabiltzen da. Sistema,bi [[kartoi]]-geruzen artean ijeztutako igeltsuzko plaka bat jartzean datza, eta beraz, haren osagaiak [[Igeltsu (materiala)|igeltsua]] eta [[zelulosa]] izaten dira oro har. Igeltsua konprimitzeko erresistentzia ona baliatzen da, kartoizko sandwichak ematen dion flexioarekiko erresistentzia onari esker. Egiturak oso pisu eta lodiera txikiko altzairu [[Galbanizatu|galbanizatuzko]] profilekin muntatu ohi dira. ''Drywall'' lehorrean egiteko eraikuntza-sistema bat da. Sistemaren osagaiak, altzairu galbanizatuzko profilak, modulazioaren arabera, garatzeko beharraren arabera, horma edo beste baten egitura-arima osatuko dutenak dira. Egitura edo arima hori kartoizko eta igeltsuzko plakez estaliko da, eta barrualdeetarako bakarrik balio dute, kanpoaldeetarako [[Fibrozementua|fibrozementuzko]] plakak erabiltzen baitira. Biek dute finkapen propioa; egiturek, berriz, finkatze- eta ainguratze-elementu propioak dituzte. == Historia == Sackett Board (lehen drywall-a) 1894an asmatu zuten Augustine Sackettek eta Fred Kanek, [[Rensselaer Institutu Politeknikoa|Rensselaer Institutu Politeknikoko]] graduatuek. Artilezko [[Feltro|feltrozko]] paperezko lau geruzaren barruan igeltsuzko geruzak jarriz egin zen. Orriek 914 mm × 914 mm × 6 mm zuten (36 bider 36 bider hazbeteko 1/4) lodiera, ertz irekiak dituena (zinta itsaskorrik gabe).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Media Guide|data=2009-07-08|url=https://web.archive.org/web/20090708171905/http://www.gypsum.org/mediaguide.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-19}}</ref> Igeltsuzko panelak 1910 eta 1930 artean eboluzionatu zuten, panelaren ertzak bilduta eta feltrozko paperezko barneko bi geruzak ezabatuta hasi zen, paperez egindako estalduren mesedetan. 1910ean, United States Gypsum Corporationek Sackett Plaster Board Company erosi zuen, eta 1917an Sheetrock. Instalazioan eraginkortasuna emanez, suarekiko erresistentzia-neurri gisa garatu zen. Geroago, airea sartzeko teknologiari esker, taulak arinagoak eta ez hain hauskorrak izan ziren, eta junturak tratatzeko materialek eta sistemek ere eboluzionatu egin zuten. == Propietateak == Kartoizko igeltsuzko plakak 1,20 metroko zabalera estandarizatuan fabrikatzen dira, 2, 2,5, 2,6, 2,7, 2,8 eta 3 metroko luzeran. Fabrikatzaileek plakaren luzera bezeroaren neurrietara egokitu dezakete dimentsio handiko eskaeretarako. Hainbat lodieratan merkaturatzen dira (10, 12,5, 15 eta 18 mm). Lodiera handietarako ohikoa da lodiera txikiko zenbait plaka gainjartzea, «batera» jarrita. Igeltsuzko taulek kapsulatutako suebaki-nukleoa dute paper lodian, normalean paper birziklatua, aurrealdean akabera naturala duena eta atzealdean paper gogorra duena. Horri esker, erraz maniobratu eta ebaki daiteke, [[kuter]] edo [[Labana|labanarekin]], eta, horrela, errazago instalatzen dira eta berehala aplikatzen dira edozein motatako [[Estaldura-produktu|estaldurak]] edo akaberak (pintura, orea, [[Azuleju|azulejua]], etab.). Junturak (igeltsuzko taula-plaken arteko loturak) behar bezala tratatzen dira instalazio-prozesuan, eta bastidoreen mugimenduek eragindako pitzadura saihesten dute. Erabilera arrunterako kartoizko plakez gain, erabilera berezietarako aldatutako plakak ere badaude. === Suarekiko erresistentzia === Igeltsu-kartoia ez da [[Sukoitasun|sukoia]], hau da, ez da erretzen zuzeneko [[Su|suaren]] eraginpean egon arren. [[Kaltzio sulfato]] hidratatuz (CaSO4 + H2O) eta beste konposatu batzuez egina dago. Suaren eraginpean jartzean, kaltzio sulfatoak ur molekulak galtzen ditu lurruntzearen ondorioz, eta suaren hedapena zenbait minutuz atzeratzen du. Lehortzean edo deshidratatzean, kaltzio sulfatoa desintegratu egiten da ([[krakela]]) eta plaka suntsitu egiten da, azkenik sua hormaren beste aldera igarotzea ahalbidetuz. Behar bezala instalatu behar da, suaren aurkako hesia izan dadin; izan ere, edozein zulaketak edo espazio txikik sua pasatzen utziko du, plaka desintegratu ez bada ere. Plaka lodiago batek gehiago eusten dio suaren erasoari mota bereko baina meheago batek baino. Bata bestearen gainean jarritako bi plakak ere suarekiko erresistentzia handiagoa eskaintzen dute; kasu horietan, komeni da junturak txandakatuta egotea, erresistentzia handiagoa eskaintzeko. Badira suari luzaroago eusten dioten konposatuekin fabrikatutako bertsio bereziak. USGren eskuliburuan edo Espainian UNE EN 102.043 eskuliburuan argitaratutakoaren arabera, zenbait zehaztapen behar dira suarekiko erresistentea den egitura bat behar bezala mihiztatzeko. Erresistentzia-graduak 30 minututik zenbait ordura bitartekoak dira, eta erabili beharreko panelek eskatutako erregulazioak bete behar dituzte. 30 minutuko erresistentziarako, 5/8 hazbeteko lodiera duten bi panel erabiltzen dira goiko metalezko kanal batez, beheko kanal batez eta gutxienez 25 kalibreko metalezko zutoinez osatutako egituraren alde bakoitzean, gehienez 24 hazbeteko tartea dutela. Ordubeteko suarekiko erresistentzia duten hormetan egitura metaliko bera eta x motako tablarokazko panelak erabiltzen dira, 5/8 lodierakoak, konposizioan trinkoagoak direnak, egitura metalikoaren alde bakoitzean. Egituraren alde banatara atxikitako tablaroka-panelen kopurua handitzean, handitu egiten da suarekiko erresistentzia, mugatzaile horiek babestutako guneak okupatzen dituzten pertsonen osotasuna babestu ahal izateko. === Isolamendu akustikoa === Igeltsuzko plakek oso [[masa]] txikia dutenez, berez ez dute [[isolamendu akustiko]] handirik (ematen). Isolamendu hori lortzeko, panelaren kameraren barruan jarritako material xurgatzaile bat jarri behar da, edo estradosaketa-plakaren eta euskarri-elementuaren artean jarritako material xurgatzaile bat. [[Soinu|Soinua]] material solidoen bidez hedatzen da, besteak beste, plakei eusten dieten metalezko egituren bidez edo plafoien gainean geratzen diren baoen bidez. Beraz, garrantzitsua da soinuaren aurkako tratamendua horma, egitura eta sabaia batera aztertzen dituen proiektua izatea, eraginkortasun handiagoa izateko. === Isolamendu termikoa === Igeltsuzko plakak, berez, ez dira tenperatura-isolatzaile onak. Lodiera mehea duenez, beroa edo hotza erraz sartzen da igeltsuzko plaka alde batetik bestera, eta tenperatura deserosoetan geratzen da eraikitako espazioaren barruan. Isolamendu termiko ona lortzeko, beharrezkoa da hormen edo sabaien barrualdea [[Beira-zuntz|beira-zuntzezko]] [[Isolamendu termiko|isolamendu termikoarekin]], aparrezko plaka solidoekin edo beste material batzuekin estaltzea. === Hezetasunarekiko erresistentzia === [[Hezetasun|Hezetasunarekiko]] erresistenteak diren igeltsuzko plakak daude, eta lokal hezeetan erabiltzen dira, hala nola bainugeletan, garbiketa-geletan, sukaldeetan eta abarretan. Batzuetan, zipriztinak jasan ditzaketen eremuak egon daitezke. Hezetasunarekiko erresistenteak diren igeltsuzko plakak ura xurgatzea eta onddoak haztea atzeratzen duen paper tratatuarekin fabrikatuta daude. Gainera, plakaren nukleoak gehigarri bereziak ditu, zikindu eta desegin ez daitezen. Plakak noizean behin ur-zipriztinak jasateko diseinatuta daude, baina ez daude gomendatuta euriaren eraginpean egoteko, ezta ura edo lurrunarekin kontaktu zuzenean edo etengabean egoteko ere, besteak beste, ureztagailuak, dutxak edo saunak. Etxeko bainugeletan eta sukaldeetan instalatu daiteke inolako arazorik gabe lizunaren aurkako geruza bat sartuz gero, eta hori kendu eta aldatu egin beharko da noizbehinka. Dekoraziorako lauza bat horma berean itsats daiteke, baina sistema horretarako itsasgarri berezi batekin egin behar da, hala nola PYLerako berariazko mortero-kolarekin. === Beste aplikazio batzuk === Plakek [[Baritina|baritazko]] edo [[Berun|berunezko]] xaflazko estaldurak izan ditzakete, panelera lotzen direnak ospitale eta kliniketako gela [[Erradiologiko|erradiologikoetan]] erabiltzeko, [[Erradiazio ionizatzaile|erradiazio ionizatzaileen]] aurkako hesi gisa erabiltzeko. Beira-zuntzezko xaflekin ere estal daitezke, guztiz garbigarriak direnak, sukalde industrialetarako edo elikagai-fabriketarako. Igeltsuzko horma baten erresistentzia handia da, atzealdean metalezko hiru zutoin baititu. Diseinuak koadroak, sukaldeko altzariak, erlaitzak, pantailak eta abar zintzilikatzeko aukera ematen du, takete egokiak erabiliz. Horma errazagoa da hondatzen bada. == Muntaia == Panelak oso lodiera txikiko altzairuzko profilekin muntatzen dira. Zatidura-panel baten egitura tipikoa bi zolataz eta 40 zentimetroko hainbat muntairez osatuta dago. Igeltsuzko plakak muntaietara finkatzen dira, orratz-puntako torloju autoperforanteak erabiliz. == Araudia == [[Espainia|Espainian]] fabrikatutako kartoizko igeltsuzko panelek [[UNE araudia|UNE]] 102.023 arauaren produktu-espezifikazioak bete behar dituzte. Arau horrek bere gutxieneko ezaugarriak definitzen ditu: UNE 102043 ARAUA * Dentsitatea: 800 kg/m3 * Klasifikazioa M-1 (ez sukoia) == Ikus halaber == * [[Isolamendu termiko|Isolamendu termikoa]] * [[Aurrefabrikazioa]] * [[Suaren aurkako babesa]] * [[Trasdosatua]] == Erreferentziak == <references /> llh0k1xdfl6l3equ7ph4e2tyy6t5mpg 0 1217899 10002369 2024-12-17T12:24:40Z J.Urigoitia 168493 Orri berri bat sortu 10002369 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Architectural BIM 3D Modeling.jpg|thumb|596x596px|Bim metodo bidezko liburutegi baten modelaketa]] '''BIM metodologia, eraikuntzako informazioaren modelatzea''' (Building Information Modelling), eraikuntzarako informazio-modelatzea<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Autodesk - Modelado de información para la edificación|data=2015-02-12|url=https://web.archive.org/web/20150212142829/http://www.autodesk.es/adsk/servlet/index?siteID=455755&id=10200355|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> ere deitua, bere bizi-zikloan [[Arkitektura|arkitekturako]] eta/edo [[Ingeniaritza zibil|ingeniaritza zibileko]] eraikin edo obra baten datuak sortzeko eta kudeatzeko prozesuen eta metodoen multzo bat da, eta, horretarako, balio-kateko eragileen artean partekatutako eredu digital bat erabiltzen du. Helburua denbora eta baliabideak [[diseinu]] prozesuan, [[Eraikuntza|eraikuntzan]] eta kudeaketan murriztea da. BIM diziplinarteko lankidetzan eta beste software-tresna batzuekin (GIS, adibidez) informazioa trukatzean oinarritzen da. Informazioaren kudeaketa koherentea ziurtatzeko eta datuen trukea errazteko, BIM nazioarteko hainbat estandarretan oinarritzen da.<ref>{{Erreferentzia|izena=AEDA|abizena=Asociación Española de Audiología|izenburua=Normalización de las pruebas audiológicas (III): La impedanciometría|orrialdeak=51–55|data=2004-11-01|url=https://doi.org/10.51445/sja.auditio.vol2.2004.0027|aldizkaria=Auditio|alea=3|zenbakia=2|issn=1577-3108|doi=10.51445/sja.auditio.vol2.2004.0027|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[Autodesk AutoCAD|Autodesk Revit]], ArchiCAD eta Navisworks dira diseinu arkitektonikoaren eta zibilaren arloan gehien erabiltzen diren BIM modelatze- eta kudeaketa-softwareak. == Sorrera == Kontzeptu horren jatorriari buruzko hainbat ikuspuntu daude. BIM kontzeptuaren aplikazioan aitzindari izan zen [[Hungariako Erresuma|Hungariako]] [[Graphisoft]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uso de sugammadex en el Hospital Carlos Andrade Marín Periodo de octubre 2011- diciembre 2012|url=https://doi.org/10.36015/cambios.v22.n22.2014.811|doi=10.36015/cambios.v22.n22.2014.811|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, 1984<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Our Story|hizkuntza=en-US|url=https://graphisoft.com/why-graphisoft/our-story|aldizkaria=Graphisoft|sartze-data=2024-12-17}}</ref>az geroztik Virtual Building (Eraikin Birtuala) izenarekin inplementatu zuena ArchiCAD programan. Bestalde aintzindaritzat har daiteke  [[VectorWorks]]; 1985ean  (lehen Diehl Graphsoft-en MiniCAD), 2D zein 3Dko marrazkiak sortzeko gai<ref>{{Erreferentzia|izena=Sandro|abizena=Maino Ansaldo|izenburua=Le Corbusier, el punto de partida de Juan Borchers|argitaletxea=Universitat Politècnica València|data=2015-11-18|url=https://doi.org/10.4995/lc2015.2015.631|aldizkaria=Le Corbusier, 50 years later. Conference proceedings.|doi=10.4995/lc2015.2015.631|sartze-data=2024-12-17}}</ref> ziren konputagailu pertsonalerako lehen CAD softwareak sortzeagatik eta baita txostenak ekoizteko gai zen lengoaia sartzeagatik aintzindaritzat har daiteke. [[Autodesk AutoCAD|Autodesk]] 2002tik hasi zen BIM kontzeptua erabiltzen. Revit Technology Corporation texano-konpainiak 133 milioi<ref name=":0" /> dolarren truke erosi zuenean. Beste bertsio batzuk jarraituz kontzeptuaren sortzailea Georgia Tech Institute of Techatowneko Charles M. Eastman irakaslea izan zela adierazi zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles M.|abizena=Eastman|izenburua=Building Product Models|argitaletxea=CRC Press|data=2018-02-06|url=https://doi.org/10.1201/9781315138671|isbn=978-1-315-13867-1|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Gaur egun, hainbat hornitzaile teknologikok eskaintzen dute: Bocad, Tekla, Nemetschek, Sigma Design, Autodesk, StruCad de AceCad Software, Bentley Systems, AVEVA Solutions, Graphisoft, ACCA software, sds/2 por Design Data (liderra xehetasun-ingeniaritzan), CADDetails, Dlubal Software, Esri, besteak beste. Bestalde, BIM kontzeptuak, arkitekturaren eta eraikuntzaren arloan, hainbat aukera eskaintzen ditu plataformei eta horiek inplementatzeko softwareari dagokienez. 1978an SigmaGraphicsen lehen bertsioa aurkeztu zen, Alexandriako (Louisiana) Sigma Design Internationalek garatua. Gerora, 1984an, ARRIS CAD izena hartu zuen: arkitekturari eta eraikuntzari erabat eskainitako ingurunea. Software hau, hasiera batean, UNIX/XENIX ataza anitzeko inguruneetarako garatu zen, eta gaur egun [[Windows]]<nowiki/>eko sistema eragileetan lan egiten du. == Definizioa == BIMek geometriari, espazioarekiko harremanari, informazio geografikoari, eraikin edo azpiegitura baten osagaien kantitate eta propietateei (adibidez, ateen fabrikatzaileen xehetasunak edo ekipo baten datu energetikoak) eragiten die. BIM eraikuntzako, ingeniaritza zibileko, mantentze-lanetako eta eraisteko prozesu osoa irudikatzeko erabil daiteke (orain material gehiago birziklatzen dira). Material eta propietate partekatuen kantitateak erraz atera daitezke. Gainera, lan-esparruak, osagaien xehetasunak eta eraikuntza-jardueren sekuentziak isolatuak eta definituak izan daitezke. BIM softwareak eraikin edo azpiegitura zibil bat eraikitzeko erabiltzen ari diren zatien eta osagaien irudikapenen bidez hobekuntza horiek lortzeko gai dira. Objektuetan oinarritutako ordenagailuz lagundutako irudikapena irudikapen bektorialean oinarritutako elaborazio tradizionalarekiko funtsezko aldaketa da. Proiektuaren kudeaketara hedatzen da haren erabilera<ref>{{Erreferentzia|izena=Luvis P.|abizena=León-Romero|izenburua=Characterization of the information system integrated to the construction project management systems|orrialdeak=e31886|hizkuntza=en|abizena2=Aguilar-Fernández|abizena3=Luque-Sendra|abizena4=Zamora-Polo|abizena5=Francisco-Márquez|izena2=Mario|izena3=Amalia|izena4=Francisco|izena5=Misaela|data=2024-06|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S2405844024079179|aldizkaria=Heliyon|alea=11|zenbakia=10|doi=10.1016/j.heliyon.2024.e31886|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Modelatzearen bidez, lantalde batek automatikoki eta modu antolatuan sor dezake horri buruzko dokumentazio guztia, beste diziplina batzuekiko integrazioa lortzeaz eta haien arteko gatazkak hautemateaz gain. Era berean, neurketetan eta aurrekontuetan zehaztasun handiagoa ematen du, artxiboak kudeatzeko erraztasuna emanez eta eragileen arteko tramiteak burutuz, mezularitza, prozesuen askotariko automatizazioa eta, batez ere, lankidetzan funtsezko hazkundea. Irakaskuntza Ingurune Birtual gisa ere deskribatu da haren erabilera, eta Goi Mailako Hezkuntzaren esparruan zeharkako gaitasunak garatzeko erabil daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco|abizena=Zamora-Polo|izenburua=Developing Project Managers’ Transversal Competences Using Building Information Modeling|orrialdeak=4006|hizkuntza=en|abizena2=Martínez Sánchez-Cortés|abizena3=Reyes-Rodríguez|abizena4=García Sanz-Calcedo|izena2=Mercedes|izena3=Antonio Manuel|izena4=Justo|data=2019-09-25|url=https://www.mdpi.com/2076-3417/9/19/4006|aldizkaria=Applied Sciences|alea=19|zenbakia=9|issn=2076-3417|doi=10.3390/app9194006|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erabilera eraikuntza prozesuan == BIM teknologiaren erabilera proiektuaren plangintza- eta diseinu-fasetik harago doa, eta eraikuntzaren bizi-ziklo osora hedatzen da. Eraikuntzaren bizi-zikloa kudeatzeko prozesu lagungarrien artean daude kostuen kudeaketa, obra-zuzendaritza, proiektuen zuzendaritza, instalazioen funtzionamendua eta [[Eraikin berde|eraikin berdeetan]] apliktu ahal izatea. === Datu ingurune komuna === "Datuen Ingurune Komuna" (CDE) honela definitzen da ISO 19650 arauan: Informazio iturri adostua proiektu edo aktibo jakin baterako, informazio edukiontzi bakoitza prozesu kudeatu baten bidez bildu, kudeatu eta zabaltzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=DIN EN ISO 19650-1:2018-04, Organisation von Daten zu Bauwerken_- Informationsmanagement mit BIM_- Teil_1: Konzepte und Grundsätze (ISO/DIS_19650-1.2:2018); Englische Fassung prEN_ISO_19650-1:2018|argitaletxea=Beuth Verlag GmbH|url=https://doi.org/10.31030/2812594|sartze-data=2024-12-17}}</ref> CDE lan-fluxu batek erabili beharreko prozesuak deskribatzen ditu, eta CDE soluzio batek, berriz, azpiko teknologiak eman ditzake. CDE bat erabiltzen da proiektu edo aktiboen bizi-ziklo batean zehar datuak partekatzeko, lankidetza proiektu talde oso baten bidez lagunduz. CDE kontzeptua [[enpresa-edukien kudeaketa]]<nowiki/>rekin, ECMrekin, gainjartzen da, baina BIM gaietan arreta handiagoa jarrita. === Eraikuntzarako informazio modeloen erabilera === Informazio modeloek kontzeptu-okupazio denbora osoa hartzen dute. Informazio prozesuen kudeaketa eraginkorra bermatzeko, BIM kudeatzaile bat izenda liteke. BIM kudeatzailea bezeroaren izenean eraikitako diseinu-talde batek mantentzen du, diseinuaren aurreko fasetik abiatuta, aurreikusitako eta neurtutako errendimendu-helburuen aurrean objektuetara bideratutako BIMaren jarraipena egiteko, analisia, ordutegiak, aireratzea eta logistika bultzatzen dituzten diziplina anitzeko eraikuntza-informazioko ereduak babestuz <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Screenshot of Itunes Library - Archived Platform Itunes 2010|url=https://doi.org/10.3998/mpub.11435021.cmp.6|aldizkaria=doi.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bipartisanship in the US Senate: Recovery and Relapse|argitaletxea=Routledge|orrialdeak=17–26|data=2015-12-03|url=https://doi.org/10.4324/9781315633879-8|aldizkaria=Is Bipartisanship Dead?|isbn=978-1-315-63387-9|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Era berean, enpresa ezberdinek BIM hainbat xehetasun-mailatan garatzea aztertzen ari dira orain; izan ere, BIMen aplikazioaren arabera, xehetasun gehiago edo gutxiago behar dira, eta horrela enpresek egin beharreko ahalegina aldakorra izango da xehetasun mailari dagokionez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernanda|abizena=Leite|izenburua=Analysis of modeling effort and impact of different levels of detail in building information models|orrialdeak=601–609|hizkuntza=en|abizena2=Akcamete|abizena3=Akinci|abizena4=Atasoy|abizena5=Kiziltas|izena2=Asli|izena3=Burcu|izena4=Guzide|izena5=Semiha|data=2011-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0926580510002086|aldizkaria=Automation in Construction|alea=5|zenbakia=20|doi=10.1016/j.autcon.2010.11.027|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === BIM erabilera eraikuntza zuzendaritzan === Eraikuntza-prozesuan parte hartzen dutenek proiektu arrakastatsuak entregatzeko erronka dute, aurrekontu estuak, plantilla mugatua, ordutegi azkarrak eta informazio mugatua edo gatazkatsua izan arren. [[Arkitektura|Diseinu arkitektoniko]], [[Egituren ingeniaritza|estruktural]] eta europarrak bezalako diziplina esanguratsuek ondo koordinatuta egon beharko lukete, bi gauza ezin baitira leku eta ordu berean gertatu. BIMek, gainera, talkak detektatzen lagun dezake, desadostasunen kokapen zehatza identifikatuz. BIM kontzeptuak instalazio baten eraikuntza birtuala aurreikusten du benetako eraikuntza fisikoaren aurretik, ziurgabetasuna murrizteko, segurtasuna hobetzeko, arazoak konpontzeko eta balizko inpaktuak simulatu eta aztertzeko.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Building Information Modeling|orrialdeak=1–39|data=2011-12-13|url=https://doi.org/10.1002/9781119572602.ch1|aldizkaria=BIM for Building Owners and Developers|doi=10.1002/9781119572602.ch1|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Saltoki guztietako azpikontratek informazio kritikoa eman diezaiokete ereduari eraikitzen hasi aurretik, sistema batzuk aurrez fabrikatzeko edo muntatzeko aukerekin. Hondakinak ''in situ'' minimiza daitezke eta produktuak garaiz entrega daitezke.<ref name=":1" /> Materialen kantitateak eta propietate partekatuak erraz atera daitezke. Lanak isolatu eta definitu daitezke. Sistemak, multzoak eta sekuentziak eskala erlatiboan erakuts daitezke instalazio edo instalazio-multzo osoarekin. BIMek, gainera, akatsak saihesten ditu, gatazka edo "talka-detekzioa" ahalbidetuz. Horren bidez, ordenagailuaren modeloak ekipoa ikusmenez nabarmentzen du, non eraikinaren zatiak (adibidez: egitura-egitura eta eraikuntza-zerbitzuen hodiak edo hodiak) oker gurutza daitezkeen. === BIM instalakuntza eta aktiboen kudeaketan === BIMek proiektu bat diseinu-taldeari, eraikuntza-taldeari eta eraikinaren jabeari/operadoreari ematearekin lotutako informazio-galera konpondu dezake, talde bakoitzak BIM ereduari ekarpenak egiten dizkion bitartean eskuratzen duen informazio guztia gehitzeko eta erreferentzia egiteko aukera emanez. Diseinutik eta eraikuntzatik (baita IFC edo COBie bidez ere) informazioa modu eraginkorrean eman ahal izateak onurak ekar diezazkioke instalazioaren jabeari edo operadoreari.<ref>{{Erreferentzia|izena=Yuanshen|abizena=Ji|izenburua=Automated Tower Crane Planning Leveraging BIM and Rule-Based Checking|argitaletxea=American Society of Civil Engineers|orrialdeak=54–63|abizena2=Leite|izena2=Fernanda|data=2018-03-29|url=https://doi.org/10.1061/9780784481264.006|aldizkaria=Construction Research Congress 2018|doi=10.1061/9780784481264.006|sartze-data=2024-12-17}}</ref> BIM teknologiarekin lotutako prozesuak, epe luzeagoko aktiboen kudeaketari buruzkoak, ISO-19650eko 3. zatian ere jasota daude. Adibidez, eraikinaren jabeak eraikin batean ur ihesa egon den frogak aurki ditzake. Eraikin fisikoa arakatu baino gehiago, jabeak modelora jo dezake eta ikusi [[balbula]] bat leku susmagarrian dagoela. Jabeak, gainera, balbularen tamaina espezifikoa, fabrikatzailea, zati-zenbakia eta iraganean ikertutako beste edozein informazio izan zezakeen modeloan. Arazo horiei hasiera batean Leite eta Akincik aurre egin zieten instalazioetako edukien eta mehatxuen irudikapen zaurgarria garatzean, larrialdiak eraikitzean ahultasunak identifikatzen laguntzeko. Eraikinari buruzko informazio dinamikoa ere sar daiteke [[software]]<nowiki/>aren barruan, hala nola sentsoreen neurketak eta eraikuntza-sistemetako kontrol-seinaleak, eraikinen funtzionamendua eta mantentze-lanak analizatzeko. <ref>{{Erreferentzia|izena=Xuesong|abizena=Liu|izenburua=Requirements and Evaluation of Standards for Integration of Sensor Data with Building Information Models|argitaletxea=American Society of Civil Engineers|orrialdeak=95–104|hizkuntza=en|abizena2=Akinci|izena2=Burcu|data=2009-06-19|url=http://ascelibrary.org/doi/10.1061/41052%28346%2910|isbn=978-0-7844-1052-3|doi=10.1061/41052(346)10|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Horrela, instalazioen funtzionamenduan;<ref>{{Erreferentzia|izena=Shu|abizena=Tang|izenburua=A review of building information modeling (BIM) and the internet of things (IoT) devices integration: Present status and future trends|orrialdeak=127–139|hizkuntza=en|abizena2=Shelden|abizena3=Eastman|abizena4=Pishdad-Bozorgi|abizena5=Gao|izena2=Dennis R.|izena3=Charles M.|izena4=Pardis|izena5=Xinghua|data=2019-05|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0926580518305764|aldizkaria=Automation in Construction|zenbakia=101|doi=10.1016/j.autcon.2019.01.020|sartze-data=2024-12-17}}</ref> datuak azkar eskuratzeko, gailu mugikorrak (smartphoneak, tabletak) eta [[RFID]] etiketa edo barra-kode mekanikoak erabil daitezke;<ref>{{Erreferentzia|izena=Aaron M.|abizena=Costin|izenburua=Fusing passive RFID and BIM for increased accuracy in indoor localization|hizkuntza=en|abizena2=Teizer|izena2=Jochen|data=2015-12|url=https://link.springer.com/10.1186/s40327-015-0030-6|aldizkaria=Visualization in Engineering|alea=1|zenbakia=3|issn=2213-7459|doi=10.1186/s40327-015-0030-6|sartze-data=2024-12-17}}</ref> aldiz, integrazioa eta interoperabilitatea beste negozio-sistema batzuekin ([[CAFM]], [[ERP]], [[BMS]], [[IWMS]], etab.). Ahaleginak egin dira informazio-ereduak sortzeko instalazio zaharragoentzat, lehendik zeudenentzat. Planteamenduen artean, funtsezko metrikak daude, hala nola Instalazioetako Baldintzen Indizea ([[FCI]]), edo [[3D laser-eskaner|3D laser-eskaneatzeko]] inkestak eta fotogrametria teknikak erabiltzea (bereizita edo konbinatuta), edo eraikuntza tradizionaleko metodologia topografikoak digitalizatzea. Atzera begira 1927an eraikitako eraikin bat modelatzen saiatzeak, demagun, hainbat suposizio eskatzen ditu diseinu-arauei, eraikuntza-kodeei, eraikuntza-metodoei, materialei eta abarri buruz, eta, beraz, diseinuan zehar eredu bat eraikitzea baino konplexuagoa da. Dauden instalazioen mantentze eta kudeaketa egokiaren erronketako bat da ulertzea nola erabil daitekeen BIM eraikina kudeatzeko praktikak eta "[[jabetzaren kostu]]" printzipioak modu holistikoan ulertzen eta aplikatzen laguntzeko, eraikin baten [[Bizi zikloaren analisi|bizi-ziklo]] osoa bermatzen dutenak. [[Amerikako Arau Nazional]] batek, APPA 1000 – Instalazioen aktiboen kudeaketarako jabetzaren kostu osoa izenekoak, BIM faktorea gehitzen du eraikinaren bizi-zikloaren gaineko eskakizun eta kostu kritikoetan: energia, erabilgarritasuna eta segurtasun-sistemak ordezkatzea; eraikinaren kanpoaldea eta barnealdea etengabe mantentzea eta materialak ordezkatzea; diseinua eta funtzionaltasuna eguneratzea; eta birkapitalizazio-kostuak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Brosses again, January/February 1771, January / February 1771 [voltfrVF1210469b1d]|data=2023-11|url=https://doi.org/10.13051/ee:doc/voltfrvf1210469b1d|aldizkaria=Electronic Enlightenment Scholarly Edition of Correspondence|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Funtzionalitateak == BIMen helburu edo erabilera batzuk "dimentsiotzat" jo daitezke. Hala ere, 5Dtik haragoko definizioetan ez dago adostasun handirik. Erakunde batzuek baztertu egiten dute terminoa; adibidez, Erresuma Batuko Egiturazko [[Ingeniarien Erakundea|Ingeniarien Erakundeak]] ez du gomendatzen 4D baino haratago modelatzeko terminoak erabiltzea, "kostua (5D) ez da" dimentsio "bat gehituz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What's changed in the revised CIC BIM Protocol?|orrialdeak=32–33|data=2020-07-01|url=https://doi.org/10.56330/bntv9564|aldizkaria=The Structural Engineer|alea=7|zenbakia=98|issn=1466-5123|doi=10.56330/bntv9564|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=IStructE: responding to the RAAC crisis|orrialdeak=8–8|data=2023-10-03|url=https://doi.org/10.56330/mxnr6428|aldizkaria=The Structural Engineer|alea=10|zenbakia=101|issn=1466-5123|doi=10.56330/mxnr6428|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === 3D === [[Fitxategi:Scan-to-BIM Mechanical Room.jpg|thumb|410x410px|Horniketa instalazio baten BIM bidezko modelaketa]] 3D BIM, eraikuntzako informazioa [[Hiru dimentsioko infografia|hiru dimentsiotan]] modelatzeko akronimoa, aktibo baten diseinu geometrikoaren irudikapen grafikoari egiten dio erreferentzia, osagai indibidualen ezaugarriak deskribatzen dituen informazioaren bidez areagotua. 3D BIM lanak diziplina profesionalek egin ditzakete, hala nola arkitekturak, egiturak eta [[MEP]], <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Secretary's Department - London Letters - From London (Indexed) - November 1947 - March 1948|data=2021-03-08|url=https://doi.org/10.47688/rba_archives_2008/04487|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Supplemental Information 5: The public opinion data for stock 600050 from April to May 2022 and stock 600104 from May to June 2022.|url=https://doi.org/10.7717/peerj-cs.1653/supp-5|aldizkaria=doi.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref> eta 3D ereduen erabilerak diziplinen arteko koordinazioa eta lankidetza indartzen ditu. 3D eredu birtual bat ere sor daiteke eraikinaren edo instalazioaren puntu laino bat sortuz, laser bidezko eskaneatze teknologiarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Vamsi Sai|abizena=Kalasapudi|izenburua=Toward Automated Spatial Change Analysis of MEP Components Using 3D Point Clouds and As-Designed BIM Models|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=145–152|abizena2=Turkan|abizena3=Tang|izena2=Yelda|izena3=Pingbo|data=2014-12|url=https://doi.org/10.1109/3dv.2014.105|aldizkaria=2014 2nd International Conference on 3D Vision|doi=10.1109/3dv.2014.105|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Coming in April/May's GSA Today|orrialdeak=30|data=2009|url=https://doi.org/10.1130/1052-5173-19.3.30.a|aldizkaria=GSA Today|alea=3|zenbakia=19|issn=1052-5173|doi=10.1130/1052-5173-19.3.30.a|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === 4D === 4D BIM, 4 dimentsioko eraikuntza-informazioa modelatzeko akronimoa, [[3D]] [[CAD]] banakako osagaien edo multzoen lotura adimentsuari buruzkoa da, denborari edo ordutegiari lotutako informazioarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Hafiz|abizena=Oyedira|izenburua=Information Modeling for 4D BIM-Based Construction Robot Task Planning and Simulation|argitaletxea=American Society of Civil Engineers|orrialdeak=816–825|abizena2=Turner|abizena3=Kim|izena2=William|izena3=Kyungki|data=2024-03-18|url=https://doi.org/10.1061/9780784485262.083|aldizkaria=Construction Research Congress 2024|doi=10.1061/9780784485262.083|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fred|abizena=Mills|izenburua=<scp>BIM</scp> and Social Media|orrialdeak=127–132|data=2016-08-05|url=https://doi.org/10.1002/9781119163404.ch19|aldizkaria=Construction Manager's BIM Handbook|doi=10.1002/9781119163404.ch19|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[4D]] terminoak laugarren dimentsioari egiten dio erreferentzia: 3D denbora gehi denbora.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Shepherd|izenburua=The Challenges and Benefits of BIM Coordination: 3D, 4D and 5D|argitaletxea=RIBA Publishing|orrialdeak=64–79|data=2019-07-25|url=https://doi.org/10.4324/9780429347535-5|aldizkaria=BIM Management Handbook|isbn=978-0-429-34753-5|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 4D ereduak aukera ematen die proiektuetako parte-hartzaileei (arkitektoak, diseinatzaileak, kontratistak, bezeroak) jarduera fisikoak planifikatzeko, sekuentziatzeko, hainbat ekitaldiren bide kritikoa ikusteko, arriskuak arintzeko, jardueren berri emateko eta proiektuaren bizitzan zehar jarraipena egiteko. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=McGeorge, Alistair Kenneth, (born 6 May 1959), Chairman, The Original Factory Shop, since 2016|argitaletxea=Oxford University Press|data=2012-12-01|url=https://doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u256271|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Who's Who}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kathleen|abizena=McKinney|izenburua=Generating, evaluating and visualizing construction schedules with CAD tools|orrialdeak=433–447|abizena2=Fischer|izena2=Martin|data=1998-09|url=https://doi.org/10.1016/s0926-5805(98)00053-3|aldizkaria=Automation in Construction|alea=6|zenbakia=7|issn=0926-5805|doi=10.1016/s0926-5805(98)00053-3|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Niels|abizena=Brügger|izenburua=Methodological reflections about establishing a corpus of the archived web: the case of the Danish web from 2005 to 2015|argitaletxea=School of Advanced Study, University of London|orrialdeak=1–11|abizena2=Laursen|abizena3=Nielsen|izena2=Ditte|izena3=Janne|data=2016-06-13|url=https://doi.org/10.14296/resaw.0009|aldizkaria=Researchers, practitioners and their use of the archived web|doi=10.14296/resaw.0009|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 4D BIMek aukera ematen du 3D eredu batek populatu duen denbora-lerro batean gertaeren sekuentzia bisualki irudikatzeko, [[Gantt diagrama|Gantt grafiko]] tradizionalak eta [[Bide Kritikoaren Metodoa|ibilbide kritikoa]] ([[CPM]]) handituz, proiektuen kudeaketan askotan erabiltzen direnak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Supplemental Information 2: Number of original research articles retrieved in the Web of Science search engine, from 2015 to 2019.|url=https://doi.org/10.7717/peerj.15436/supp-2|aldizkaria=doi.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Shravan Kumar|abizena=Kandregula|izenburua=Investigating the Human Errors in 4D BIM Construction Scheduling|argitaletxea=American Society of Civil Engineers|orrialdeak=750–757|abizena2=Le|izena2=Tuyen|data=2020-11-09|url=https://doi.org/10.1061/9780784482889.079|aldizkaria=Construction Research Congress 2020|doi=10.1061/9780784482889.079|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Zhili (Jerry)|abizena=Gao|izenburua=Integrating Building Information Modeling (BIM) in Teaching Project Scheduling and Control|argitaletxea=ASEE Conferences|orrialdeak=25.794.1–25.794.8|abizena2=McIntyre|abizena3=Ge|izena2=Charles|izena3=Zhi|url=https://doi.org/10.18260/1-2--21551|aldizkaria=2012 ASEE Annual Conference &amp; Exposition Proceedings|doi=10.18260/1-2--21551|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hansford, Peter George, (born 4 March 1954), President, Institution of Civil Engineers, 2010–11; Chief Construction Adviser to UK Government, 2012–15|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011-12-01|url=https://doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u254286|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Who's Who}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Two Discussions from the May-June 2012 ACI Materials Journal|data=2013|url=https://doi.org/10.14359/51685536|aldizkaria=ACI Materials Journal|alea=2|zenbakia=110|issn=0889-325X|doi=10.14359/51685536|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=2D Drawings from 3D Solid Models|argitaletxea=CRC Press|orrialdeak=429–454|data=2001-01-12|url=https://doi.org/10.1201/9781482295573-25|aldizkaria=3D Modeling in AutoCAD|isbn=978-0-429-08283-2|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=BIM for Architects and Engineers|orrialdeak=149–206|data=2008-02-15|url=https://doi.org/10.1002/9780470261309.ch5|aldizkaria=BIM Handbook|doi=10.1002/9780470261309.ch5|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=William|abizena=O'Brien|izenburua=Towards 5D CAD — Dynamic Cost and Resource Planning for Specialist Contractors|argitaletxea=American Society of Civil Engineers|orrialdeak=1023–1028|data=2000-02-14|url=https://doi.org/10.1061/40475(278)109|aldizkaria=Construction Congress VI|doi=10.1061/40475(278)109|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Eraikuntza-sekuentziak berrazter daitezke, 4D BIMa erabiliz, erabiltzaileen aukerak aztertzeko eta emaitzak optimizatzeko. Eraikuntza-zuzendaritzako teknika aurreratu gisa, proiektu handiagoetan lan egiten duten proiektu-banatzaileek erabili izan dute.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Heesom|izenburua=Trends of 4D CAD applications for construction planning|orrialdeak=171–182|abizena2=Mahdjoubi|izena2=Lamine|data=2004-02|url=https://doi.org/10.1080/0144619042000201376|aldizkaria=Construction Management and Economics|alea=2|zenbakia=22|issn=0144-6193|doi=10.1080/0144619042000201376|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Vaughn|abizena=Whisker|izenburua=Using Virtual Reality To Improve Construction Engineering Education|argitaletxea=ASEE Conferences|abizena2=Yerrapathruni|abizena3=Messner|abizena4=Baratta|izena2=Sai|izena3=John|izena4=Anthony|url=https://doi.org/10.18260/1-2--11970|aldizkaria=2003 Annual Conference Proceedings|doi=10.18260/1-2--11970|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Leen-Seok|abizena=Kang|izenburua=Development of 5D CAD System for Visualizing Risk Degree and Progress Schedule for Construction Project|argitaletxea=American Society of Civil Engineers|orrialdeak=690–687|abizena2=Moon|abizena3=Kim|abizena4=Choi|abizena5=Kim|izena2=Hyoun-Seok|izena3=Hyeon-Seung|izena4=Gwang-Yeol|izena5=Chang-Hak|data=2011-06-16|url=https://doi.org/10.1061/41182(416)85|aldizkaria=Computing in Civil Engineering (2011)|doi=10.1061/41182(416)85|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 4D BIM, tradizioz, helburu handiagoko proiektuetarako erabili izan da, baina gaur egun teknologia berriak sortzen ari dira, eta horiei esker, prozesua sinpleagoek erabil dezakete edo fabrikazioa bezalako prozesuak bultzatu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Supplemental Information 10: R functions pool of version query from original website (non-github)|url=https://doi.org/10.7717/peerj.5853/supp-10|aldizkaria=doi.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Kasirossafar|izenburua=Building Information Modeling or Construction Safety Planning|argitaletxea=American Society of Civil Engineers|orrialdeak=1017–1024|abizena2=Shahbodaghlou|izena2=Farzad|data=2012-11-14|url=https://doi.org/10.1061/9780784412688.120|aldizkaria=ICSDEC 2012|doi=10.1061/9780784412688.120|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bernard P.|abizena=Zeigler|izenburua=Modeling and Simulation-Based Data Engineering: Introducing Pragmatics into Ontologies for Net-Centric Information Exchange|argitaletxea=Elsevier Science & Technology|data=2007|isbn=978-0-12-372515-8|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === 5D === [[5D]] BIM, 5 dimentsioko eraikuntza-informazioa modelatzeko akronimoa, 3Dko banakako osagaien edo multzoen lotura adimentsuari egiten dio erreferentzia, denbora-kronogramarekin (4D BIM) eta, ondoren, kostuekin lotutako informazioarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Shepherd|izenburua=The Challenges and Benefits of BIM Coordination: 3D, 4D and 5D|argitaletxea=RIBA Publishing|orrialdeak=64–79|data=2019-07-25|url=https://doi.org/10.4324/9780429347535-5|aldizkaria=BIM Management Handbook|isbn=978-0-429-34753-5|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 5D modeloek aukera ematen diete parte hartzaileei eraikuntzaren aurrerapenak eta horiei lotutako kostuak denboran zehar ikusteko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McGeorge, Alistair Kenneth, (born 6 May 1959), Chairman, The Original Factory Shop, since 2016|argitaletxea=Oxford University Press|data=2012-12-01|url=https://doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u256271|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Who's Who}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=L. S.|abizena=Wieland|izenburua=Understanding why evidence from randomised clinical trials may not be retrieved from Medline: comparison of indexed and non-indexed records|orrialdeak=d7501–d7501|abizena2=Robinson|abizena3=Dickersin|izena2=K. A.|izena3=K.|data=2012-01-03|url=https://doi.org/10.1136/bmj.d7501|aldizkaria=BMJ|alea=jan03 1|zenbakia=344|issn=0959-8138|doi=10.1136/bmj.d7501|sartze-data=2024-12-17}}</ref> BIM-zentroetako proiektuen kudeaketa-teknika honek edozein tamainatako edo konplexutasuneko proiektuen kudeaketa eta entrega hobetzeko ahalmena du. 2016ko ekainean, [[McKinsey & Company]]<nowiki/>k 5D BIM teknologia bost ideia handienetako bat bezala identifikatu zuen eraikuntza eteteko. 5D BIM honela definitu zuen: "Edozein proiekturen ezaugarri fisiko eta funtzionalen bost dimentsioko irudikapena. Proiektu baten ordutegia eta kostua kontuan hartzen ditu, 3-Dko espazio-diseinuaren parametro estandarrez gain ". === 6D === 6D BIM, [[6 dimentsioko eraikuntza-informazioa]] modelatzeko akronimoa, batzuetan 3Dko banakako osagaien edo multzoen lotura adimendunari erreferentzia egiteko erabiltzen da, proiektuaren bizi-zikloaren kudeaketari buruzko informazioaren alderdi guztiekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Shepherd|izenburua=The Challenges and Benefits of BIM Coordination: 3D, 4D and 5D|argitaletxea=RIBA Publishing|orrialdeak=64–79|data=2019-07-25|url=https://doi.org/10.4324/9780429347535-5|aldizkaria=BIM Management Handbook|isbn=978-0-429-34753-5|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Maik|abizena=Schlundt|izenburua=Building Information Modeling|argitaletxea=Springer Berlin Heidelberg|orrialdeak=237–249|abizena2=May|abizena3=Reichardt|izena2=Michael|izena3=Sven|data=2012-12-14|url=https://doi.org/10.1007/978-3-642-30502-3_9|aldizkaria=CAFM-Handbuch|isbn=978-3-642-30501-6|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=L. S.|abizena=Wieland|izenburua=Understanding why evidence from randomised clinical trials may not be retrieved from Medline: comparison of indexed and non-indexed records|orrialdeak=d7501–d7501|abizena2=Robinson|abizena3=Dickersin|izena2=K. A.|izena3=K.|data=2012-01-03|url=https://doi.org/10.1136/bmj.d7501|aldizkaria=BMJ|alea=jan03 1|zenbakia=344|issn=0959-8138|doi=10.1136/bmj.d7501|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hala ere, 6D BIMen definizioaren inguruan adostasun txikiagoa dago; batzuetan, BIMen erabilera jasangarritasunerako aplikatzeko ere erabiltzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=IStructE: responding to the RAAC crisis|orrialdeak=8–8|data=2023-10-03|url=https://doi.org/10.56330/mxnr6428|aldizkaria=The Structural Engineer|alea=10|zenbakia=101|issn=1466-5123|doi=10.56330/mxnr6428|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Proiektuaren bizi-zikloaren testuinguruan, 6D eredu bat ematen zaio jabeari eraikuntza-proiektu bat amaitzen denean. "As-Built" BIM modeloa eraikuntza-osagaiei buruzko informazio garrantzitsuz beteta dago, hala nola produktuaren datuak eta xehetasunak, mantentze-lanen/operazioen eskuliburuak, ebaketa-orrien zehaztapenak, argazkiak, berme-datuak, produktuen online iturrietarako web-estekak, fabrikatzailearen informazioa eta kontaktuak, etab. Datu-base hau erabiltzaileen/jabeen eskura jartzen da, sarean oinarritutako ingurune propio pertsonalizatu baten bidez. Instalazioetako arduradunei lagundu nahi zaie instalazioaren funtzionamenduan eta mantentze-lanetan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=HP enters finance market|orrialdeak=29|data=1973|url=https://doi.org/10.1049/ep.1973.0035|aldizkaria=Electronics and Power|alea=2|zenbakia=19|issn=0013-5127|doi=10.1049/ep.1973.0035|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Terminoa ez da hain ohikoa Erresuma Batuan, eta Aktiboen Informazio Eskakizunei (AIR) eta Aktiboen Informazio Ereduari (AIM) erreferentzia eginez ordezkatu da, BS EN ISO 19650-3: 2020 arauan zehaztutakoaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Transition guidance to BS EN ISO 19650|argitaletxea=BSI British Standards|url=https://doi.org/10.3403/pd19650|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> ro8cpf1ecj5pkdlinru8mdb8cfi19pj 0 1217900 10002375 2024-12-17T12:30:14Z OlasoGamino 118008 Orri berri bat sortu 10002375 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Apple M1.jpg|thumb|298x298px|Apple M1 ''sistema bat txipean'']] '''Sistema bat txipean''' (SoC, ''system on a chip'' ingelesez) [[Txip|zirkuitu integratu]] bat da, [[ordenagailu]] baten edo beste sistema elektroniko baten osagai gehienak edo guztiak hartzen dituena. Osagai horiek ia beti izaten dituzte txip bat prozesatzeko unitate zentrala ([[Prozesatzeko unitate zentral|PUZ]]), memoria-interfazeak, sarrera/irteerako gailuak eta interfazeak, eta biltegiratzeko bigarren mailako interfazeak, askotan beste osagai batzuekin batera, hala nola irrati-modemak eta grafikoak prozesatzeko unitate bat ([[Grafikoak prozesatzeko unitate|GPU]]), dena txip bakar batean. SoCak seinale digitalak eta analogikoak, seinale mixtoak eta, askotan, irrati-maiztasunak prozesatzeko funtzioak izan ditzake. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=7 dazzling smartphone improvements with Qualcomm’s Snapdragon 835 chip|hizkuntza=en|url=https://www.networkworld.com/article/958945/7-dazzling-smartphone-improvements-with-qualcomms-snapdragon-835-chip.html|aldizkaria=Network World|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Errendimendu handieneko SoCak memoria eta biltegiratze sekundarioko txip dedikatuekin eta fisikoki bereiziekin konbinatu ohi dira (LPDDR eta eUFS edo eMMC, hurrenez hurren). Horiek SoCaren gainean jar daitezke PoP (''package on package'' ingelesez), edo SoCaren inguruan koka daitezke. Gainera, SoCek haririk gabeko modem bereiziak erabil ditzakete (bereziki, WWAN modemak). <ref>{{Erreferentzia|izena=Ron|abizena=Amadeo|izenburua=Qualcomm’s Snapdragon X60 promises smaller 5G modems in 2021|hizkuntza=en-US|data=2020-02-18|url=https://arstechnica.com/gadgets/2020/02/qualcomms-snapdragon-x60-promises-smaller-5g-modems-in-2021/?amp=1|aldizkaria=Ars Technica|sartze-data=2024-12-17}}</ref> SoC batek mikrokontroladore bat, mikroprozesadore bat edo, agian, [[Periferiko (ordenagailua)|periferikoak]] dituzten zenbait prozesadore-nukleo ditu, hala nola GPU bat, modemak eta [[Wi-Fi]] edo koprozesadore bat edo gehiago. Mikrokontroladore batek zirkuitu periferikoak eta memoria dituen mikroprozesadore bat integratzen duen bezala, SoC bat ere periferiko aurreratuagoak dituen mikrokontroladore baten integraziotzat har daiteke. Multitxip-arkitektura batekin alderatuta, funtzionalitate baliokidea duen SoC batek energia kontsumo txikiagoa izango du, baita tamaina txikiagoa ere. Osagaiak ordezteko gaitasun txikiagoa izatearen kontura gertatzen da hori. Definizioz, SoC diseinuak osagai-modulu ezberdinetan guztiz edo ia guztiz integratuta daude. Arrazoi horiengatik, hardwarearen industrian osagaiak estuago integratzeko joera orokorra egon da, hein batean SoCaren eraginagatik eta informatika eramangarri eta txertatuaren merkatuetatik ikasitakoengatik. SoCak oso ohikoak dira konputazio eramangarriaren merkatuan (mugikorretan eta bestelako gailu adimentsuetan). <ref>{{Erreferentzia|abizena=EETimes|izenburua=The why, where and what of low-power SoC design|data=2004-12-03|url=https://www.eetimes.com/the-why-where-and-what-of-low-power-soc-design/?_ga|aldizkaria=EE Times|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Power Management for Internet of Things (IoT) System on a Chip (SoC) Development|hizkuntza=en|url=https://www.design-reuse.com/articles/42705/power-management-for-iot-soc-development.html|aldizkaria=Design And Reuse|sartze-data=2024-12-17}}</ref> [[Fitxategi:ARMSoCBlockDiagram.svg|thumb|360x360px|''SoC'' batean oinarritutako mikrokontrolagailua]] == Motak == Oro har, hiru SoC mota bereiz daitezke: • [[Mikrokontrolagailu]] baten inguruan eraikitako SoCak. • [[Mikroprozesadore]] baten inguruan eraikitako SoCak, askotan telefono mugikorretan aurkitzen direnak. • Berariazko aplikazioetarako espezializatutako zirkuitu integratuko SoCak, aurreko bi kategoriekin bat ez datozen aplikazio espezifikoetarako diseinatuak. == Aplikazioak == SOCak edozein zeregin informatikotan aplika daitezke. Hala ere, normalean informatika eramangarrian erabiltzen dira, hala nola tabletetan, telefono mugikorretan, erloju adimendunetan eta netbooketan, baita sistema integratuetan eta lehen mikrokontrolagailuak erabiltzen ziren aplikazioetan ere. === Sistema integratuak === Sistema integratuen merkatuan, non lehen mikrokontrolagailuak bakarrik erabil zitezkeen, SoCak garrantzia hartzen ari dira. Sistemen integrazio estuagoak fidagarritasun handiagoa eta akats gutxiago ematen ditu, eta SoCek mikrokontrolagailuek baino funtzionalitate gehiago eta potentzia informatiko handiagoa eskaintzen dute. Aplikazioek adimen artifizialaren azelerazioa, ikusmen artifizial integratua, datuen bilketa, telemetria, bektoreen prozesamendua eta ingurune-adimena barne hartzen dituzte. Sarritan, SoC integratuak gauzen interneteko (''Internet of Things'' ([[Gauzen Internet|IoT]])) merkatuetara bideratzen dira, multimedia, sareak, telekomunikazioak eta ertzeko konputazioa. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Qualcomm launches SoCs for embedded vision {{!}} Imaging and Machine Vision Europe|url=https://www.imveurope.com/news/qualcomm-launches-socs-embedded-vision|aldizkaria=www.imveurope.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * [[AMD]] * Zynq 7000 SoC * Zynq UltraScale+ MPSoC * Zynq UltraScale+ RFSoC * Versal Adaptive SoC === Konputazio mugikorra === Konputazio mugikorrean oinarritutako SoCek beti dituzte prozesadoreak, memoriak, txipeko cacheak, haririk gabeko sareen gaitasunak eta, askotan, kamera digitalen hardwarea eta firmwarea. Memoria-tamainak handituz gero, gama altuko SoCek askotan ez dute memoriarik ez flash biltegiratzerik izango eta, horren ordez, memoria eta flash memoria SoCren ondoan edo gainean jarriko dira. Konputazio eramangarriaren SoCren adibide batzuk hauek dira: • [[Samsung Electronics]]:  Exynos, batez ere Samsung Galaxy telefono mugikorren serieak erabiltzen duena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Desmontaje del Galaxy S10 y S10e|hizkuntza=es|data=2019-03-06|url=https://es.ifixit.com/Gu%C3%ADa/Desmontaje+del+Galaxy+S10+y+S10e/120331|aldizkaria=iFixit|sartze-data=2024-12-17}}</ref> • [[Qualcomm]]:  Snapdragon, telefono mugikorretan askotan erabiltzen dena. 2018an, Snapdragon SoCak, [[Microsoft Windows|Windows]] 10 zuten ordenagailu eramangarrien bizkarrezur gisa erabiltzen hasi ziren, eta "PC beti konektatuak" gisa merkaturatzen ziren. <ref>{{Erreferentzia|izena=Dan Thorp-Lancaster last|abizena=updated|izenburua=ARM is going after Intel with new chip roadmap through 2020|hizkuntza=en|data=2018-08-16|url=https://www.windowscentral.com/arm-going-after-intel-new-chip-roadmap-through-2020|aldizkaria=Windows Central|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Microsoft|izenburua=Windows 11 Computers: Desktops, 2-in-1 PCs & More {{!}} Microsoft|hizkuntza=en-us|url=https://www.microsoft.com/en-us/windows/view-all-devices?r=1|aldizkaria=Windows|sartze-data=2024-12-17}}</ref> • [[MediaTek]]:  Dimensity eta Kompanio seriea. Qualcommek bezalaxe, beren txipak komerzializatzen dituzte • [[Apple Inc.|Apple]]:  Apple Silicon, beren produktuetan erabiltzen dituzte === Ordenagailu pertsonalak === 1992an, Acorn Computersek A3010, A3020 eta A4000 ordenagailu pertsonalen gama ekoitzi zuen SoC ARM250ekin. Jatorrizko Acorn ARM2 prozesadorea memoria kontrolatzaile batekin (MEMC), bideo kontrolatzaile batekin (VIDC) eta S/I kontrolatzaile batekin (IOC) konbinatzen zuen. ARM zuten aurreko Acorn ordenagailuetan, lau txip diskretu ziren. ARM7500 txipa bere bigarren belaunaldiko SoCa zen, ARM700, VIDC20 eta IOMD kontrolatzaileetan oinarrituta, eta asko erabili zen deskodetzaile gisa integratutako gailuetan, baita ondorengo Acorn ordenagailu pertsonaletan ere. Tablet eta ordenagailu eramangarrien fabrikatzaileek sistema integratuen eta telefono mugikorren merkatutik hartu dituzte, energia-kontsumo txikiagoari, errendimendu hobeari eta fidagarritasunari buruz, hardware- eta firmware-moduluen integrazio estuago batetik abiatuta, eta [[LTE]] eta txipean integratutako haririk gabeko beste sare-komunikazio batzuk (sare-interfazeko kontrolagailu integratuak). <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Qualcomm 5G Modems and RF Modules {{!}} Advanced 4G LTE Modems|hizkuntza=en|url=https://www.qualcomm.com/products/technology/modems|aldizkaria=www.qualcomm.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Egitura == SoC batek hardware-unitate funtzionalak ditu, software-kodea exekutatzen duten mikroprozesadoreak barne, bai eta komunikazio-azpisistema bat ere, modulu funtzional horien artean konektatzeko, kontrolatzeko, zuzentzeko eta elkarreragiteko. === Osagai funtzionalak === ==== Prozesadorearen nukleoak ==== SoC batek gutxienez prozesatzeko nukleo bat izan behar du, baina normalean SoC batek nukleo bat baino gehiago izaten du. Prozesadore-nukleoak mikrokontroladore bat, mikroprozesadore bat (μP), seinale digitaleko prozesadore bat ([[DSP]]) edo aplikazioaren jarraibide espezifikoen multzoko prozesadore bat (ASIP) izan daitezke. ASIPek aplikazio-domeinu baterako pertsonalizatutako eta lan-karga mota jakin baterako xede orokorreko jarraibideak baino eraginkorragoak izateko diseinatutako instrukzio-multzoak dituzte. Prozesadore anitzeko SoCek definizioz prozesadore nukleo bat baino gehiago dute. [[ARM arkitektura|ARM]] arkitektura aukera arrunta da SoC prozesadore nukleoetarako. <ref>{{Erreferentzia|izena=Steve|abizena=Furber|izenburua=ARM system-on-chip architecture|argitaletxea=Addison-Wesley|data=2000|edizioa=1. publ|isbn=978-0-201-67519-1|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Haris|abizena=Javaid|izenburua=Pipelined Multiprocessor System-on-Chip for Multimedia|argitaletxea=Springer|abizena2=Parameswaran|izena2=Sri|data=2014|isbn=978-3-319-01113-4|sartze-data=2024-12-17|serie=SpringerLink}}</ref> ==== Memoria ==== SoCek memoria-blokeak izan behar dituzte beren kalkuluak egiteko, mikrokontrolagailuek eta beste sistema integratu batzuek bezala. Aplikazioaren arabera, SoC baten memoriak memoria hierarkia bat eta cache hierarkia bat osa ditzake. Informatika eramangarriaren merkatuan, hori ohikoa da, baina kontsumo baxuko mikrokontrolagailu integratu askotan, hori ez da beharrezkoa. SoC sistementzako memoria-teknologiek irakurketa bakarreko memoria (ROM), ausazko atzipen-memoria ([[Random Access Memory|RAM]]), elektrikoki ezaba daitekeen [[Read Only Memory|ROM]] programagarria (EEPROM) eta flash memoria dituzte. Beste sistema informatikoetan bezala, RAMa RAM estatikoan (SRAM), erlatiboki azkarragoa baina garestiagoa, eta RAM dinamikoan (DRAM), motelagoa baina merkeagoa, zatitu daiteke. SoC batek cache-hierarkia bat duenean, SRAMa prozesadorearen erregistroak eta nukleoen cacheak inplementatzeko erabiltzen da normalean, eta DRAMa memoria nagusirako erabiltzen da. "Memoria nagusia" prozesadore bakarraren espezifikoa izan daiteke (nukleo anitzekoa izan daiteke) SoCak prozesadore anitz dituenean, kasu honetan memoria banatua da eta txipean moduluen arteko komunikazioaren bidez bidali behar da, beste prozesadore bat sartu ahal izateko.   ==== Interfazeak ==== SoCek kanpoko interfazeak dituzte, normalean komunikazio protokoloetarako. Sarritan, industriaren estandarretan oinarritzen dira, hala nola USB, Ethernet, USART, SPI, HDMI, I²C eta CSI beste askoren artean. Interfaze horiek aldatu egingo dira aurreikusitako aplikazioaren arabera. Haririk gabeko sareen protokoloak ere onar daitezke, hala nola Wi-Fi, [[Bluetooth]], 6LoWPAN eta eremu hurbileko komunikazioa. Beharrezkoa denean, SoCek interfaze analogikoak izaten dituzte, bihurgailu analogiko-digitalak eta digital-analogikoak barne, sarritan seinaleak prozesatzeko. Hainbat sentsore edo eragingailurekin elkarreragin dezakete, transduktore adimendunak barne. Aplikazioaren berariazko modulu edo babesleekin elkarreragin dezakete. ==== Seinale digitalen prozesadoreak ==== Seinale digitalen prozesadoreen nukleoak (DSP) SOCetan sartu ohi dira. Sentsoreetarako, eragingailuetarako, datu-bilketarako, datu-analisirako eta multimedia-prozesamendurako seinaleak prozesatzeko eragiketak egiten dituzte SOCetan. DSP nukleoek instrukzio oso luzeko (VLIW) eta instrukzio bakarreko datu anitzeko (SIMD) instrukzio arkitekturak izaten dituzte, eta, beraz, oso egokiak dira instrukzio mailako paralelismoa ustiatzeko prozesamendu paraleloaren eta exekuzio supereskalarraren bitartez. DSP nukleoek aplikazioaren jarraibide espezifikoak izaten dituzte, eta, hala, aplikazioaren jarraibide espezifikoen multzoko prozesadoreak (ASIP) izan ohi dira. Aplikazioaren jarraibide espezifiko horiek hardware dedikatuko unitate funtzionalei dagozkie, eta horiek jarraibide horiek kalkulatzen dituzte. DSPen instrukzio tipikoen artean daude biderketa-metaketa, [[Fourierren transformatu|Fourieren transformatu]] azkarra, biderketa-batuketa fusionatua eta konboluzioak. ==== Beste batzuk ==== Beste sistema informatiko batzuek bezala, SoCek tenporizazio-iturriak behar dituzte erloju-seinaleak sortzeko, SoCaren funtzioen exekuzioa kontrolatzeko eta SoCaren seinaleak prozesatzeko aplikazioei denbora-testuingurua emateko, beharrezkoa bada. Denbora-iturri erabilienak kristalezko osziladoreak dira. SoC periferikoek denbora-kontagailuak, denbora errealeko tenporizadoreak eta berriro pizten hasteko sorgailuak dituzte. SoCek tentsio erreguladoreak eta energia emateko zirkuituak ere badituzte. === Moduluen arteko komunikazioa === SOCek egikaritze-unitate asko dituzte. Unitate horiek, askotan, datuak eta jarraibideak bidali behar dituzte batetik bestera. Hori dela eta, SOC guztiek, arruntenek izan ezik, komunikazio-azpisistemak behar dituzte. Hasiera batean, beste mikrokonputagailu-teknologiekin bezala, datu-busen arkitekturak erabiltzen ziren, baina duela gutxi garrantzia hartu dute interkomunikazio-sare sakabanatuetan oinarritutako diseinuek, hau da, txipeko sare (NoC) izenekoek, eta aurreikusten da etorkizun hurbilean busen arkitekturak gaindituko dituztela SoCaren diseinuan. == Erreferentziak == <references /> rm5lsc9xyryh4lifforc0su94kuvxbj 0 1217901 10002381 2024-12-17T12:42:07Z AleGG09 168496 Orria sortu 10002381 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:A Marais wheel trencher in Sout Africa.jpg|thumb|315x315px|Gurpilezko zanga-makina Hegoafrikan]] '''Zangak-makina''' lurraren azpian hainbat hodi edo [[Kable elektriko|kable]] jarri behar direnean erabiltzen da. Distantzia luzeko zangetarako, [[Hondeamakina|pala hondeatzailea]] baino egokiagoa izan daiteke. == Motak == Hainbat tamainatakoak daude, eta ebaketa-tresna desberdinak erabil ditzakete, zangak behar duen sakoneraren eta ebakiduraren eta zoruaren gogortasunaren arabera. Zanga-makinak kontu handiz erabili behar dira, oso ekipo arriskutsuak baitira. === Gurpilezko zanga-makinak === Gurpilezko zanga-makina bat metalezko gurpil horzdun batez osatuta dago. Bere erabilera eta mantentze-lanak merkeagoak dira eta katezko zanga-makinek baino zoru gogorragoak moztu ditzake. Gurpilari esker, lurzoru gogor eta bigunetan lan egin daiteke, bai homogeneoetan (arroka trinkoak, limoak, harea), bai heterogeneoetan (arroka hautsia, alubioiak, morrenak). Hau posible da ebaketa-gurpilak zanga garbitzen lan egiten duelako, eta, ondorioz, ez da hain sentikorra lurrean blokeak egotearekiko. Galtzada mozteko ere erabiltzen da, errepidearen mantentze-lanetarako eta lurpean dauden sareetara sarbidea izateko. [[Fitxategi:TESMEC-TRS 1100.jpg|thumb|292x292px|Gurpilezko zanga-makina]] Bere diseinuagatik, gurpilak lurrean sakonera ezberdinak lortzea ahalbidetzen du, erreminta aldatu gabe, lan-angelu konstante bat mantenduz, gurpilaren diametro nahiko txikia duelarik (pisua, lurrean egindako presioa eta altuera murriztea ahalbidetzen duena, garraioa erraztuz). Ebaketa-elementuek abantaila asko eskaintzen dituzte. Segmentu horiek (sei edo zortzi, diametroaren arabera) gurpilaren inguruan jartzen dira, eta pika lodiagoak edo meheagoak gehitzen zaizkio zoruak dituen ezaugarrien arabera. Eskuz erraz alda daitezkeen erreminta horiei esker, gurpil bereko ebaketa-zabalerak doitu daitezke. Pikak konfigurazio erdiesferikoan jartzen dira, zangaren hondakinen erauzketa handitzeko. Pikak desmuntagarriak dira eta erresistentzia handiko altzairuarekin (pikak, erremintetarako altzairua, altzairu lasterra) edo wolframio karburoarekin egiten dira. Zabaltzaileen eta eiektoreen sistema bati esker, hondeatutako materialak zangaren ertzetatik ken daitezke, eta, hala, gurpileko tiraderan materialak "birziklatzea" saihesten da. Zanga-makinak beldarren edo pneumatikoen gainean munta daitezke. Gurpilezko zanga-makina zangak hondeatzeko eta sareak (telekomunikazioa, elektrizitatea, drainatzea, ura, gasa, ur-arazketa, etab.) aldi berean mekanikoki jartzeko erabiltzen da, landa- eta hiri-eremuetan. === Putzupadun zanga-makinak === [[Fitxategi:Eagle 6500 wheel trencher 2.JPG|thumb|302x302px|Putzupadun zanga-makina]] Beldarren gainean dauden hondeamakinak dira, eta gainean gurpil zurrun bat muntatzen da, pikak dituzten putzupadak dituena. Gurpilaren biraketa hastean, hondeaketa hasten da; putzupadek ateratako materialak zeharkako zinta garraiatzaile baten gainean isurtzen dira. Gurpilaren aurrealdean sostengu-gidaria du, zangaren hondoan bermatzen dena, eta hormak eta hondoa profilatzeko balio du, eta material finak putzupadetarantz arrastatzeko. Hondeaketa-abiadura handiagoa du katedun zanga-makinekoek baino, baina bihurguneetan erradio handiagoak behar ditu. === Katedun zanga-makinak === Kate bidezko zanga-makina batek lurra erauzteko [[motozerra]] baten moduan funtzionatzen du. Ebakitzeko tresna gisa, katearen gainazalean instalatutako pika batzuk erabiltzen dira. Zanga-makina mota honek lur oso gogorrak moztu ditzake eta zanga sakonak zulatu. Erremintaren angelua egokitu daiteke ebaketaren sakonera zehazteko. Zanga bat mozteko, erreminta angelu finko batean mantentzen da makina motelki mugitzen doazen bitartean. [[Fitxategi:SMC 400 C Marais Chain Trencher.jpg|thumb|304x304px|Katedun zanga-makina]] Katedun zanga-makina erreminta egokia da landa-eremuetan diametro handiko zangak irekitzeko (telekomunikazioak, elektrizitatea, drainatzea, ura, gasa, ur-arazketa...). Zangako hondakinak makinaren eskuinean edo ezkerrean dagoen zinta garraiatzaile itzulgarri baten bidez hustu daitezke. Lurzoru harritsuetan zangak zulatzeko hainbat metodo daude; batez ere zulaketa, [[leherketa]], mailu hidraulikoak eta katedun zanga-makinak. Zanga induskatzeko metodoa aukeratzeko, arroken eta makinaren zenbait ezaugarri hartu behar dira kontuan. Zoru harritsu egoki batean katedun zanga-makina erabiltzeak dituen abantailek mugak gainditzen dituztela iradokitzen da, eta kostu-onura handitu eta beste metodo batzuekin alderatuta ingurumen-eragin negatibo gutxiago izan ditzaketela. [[Fitxategi:A Marais micro trencher machine - Side Cut RT100.jpg|thumb|Zanga-makina txikia]] === Zanga-makina txikiak === Zanga-makina txikiak hirigunean lan egiteko espezializatuak dira. Neurri txikiko ibilgailua da, espaloian edo galtzada estuetan zanpatzeko. Mikrozangak egiten ditu telekomunikazio-sareak hedatzeko, batez ere [[FTTx]] konexioetarako. === Zanga-makina eramangarriak === Katedun zanga-makina handien berdina da, baina 90 [[Kilogramo|kg]]-ko pisua du. [[Fitxategi:TORO TRX-26 Walk-Behind Trencher at Construct Expo Utilaje 2010.JPG|thumb|Zanga-makina eramangarriak]] Zanga-makina eramangarriek [[Widia]] puntak dituzten hortzdun kateak dituzte. Horiekin lurra zulatzeaz gain, harriak edo sustraiak dituzten materialak suntsitzeko gaitasun handiagoa ematen du. Eztanda egiten duen motorrak edo gasolinazko motorrekin doazenek  (ez dira motor elektrikoekin etortzen) katea hortzekin mugitzea ahalbidetzen dute eta zanga-makina bera autopropultsatzea lortzen dute. == Ikus, gainera == * [[Pala]] axt21nofp0yo6n6e5i4epck2lsasgk3 10002390 10002381 2024-12-17T13:03:26Z Xabier Armendaritz 448 [[Kategoria:Eraikuntzako makinak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002390 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:A Marais wheel trencher in Sout Africa.jpg|thumb|315x315px|Gurpilezko zanga-makina Hegoafrikan]] '''Zangak-makina''' lurraren azpian hainbat hodi edo [[Kable elektriko|kable]] jarri behar direnean erabiltzen da. Distantzia luzeko zangetarako, [[Hondeamakina|pala hondeatzailea]] baino egokiagoa izan daiteke. == Motak == Hainbat tamainatakoak daude, eta ebaketa-tresna desberdinak erabil ditzakete, zangak behar duen sakoneraren eta ebakiduraren eta zoruaren gogortasunaren arabera. Zanga-makinak kontu handiz erabili behar dira, oso ekipo arriskutsuak baitira. === Gurpilezko zanga-makinak === Gurpilezko zanga-makina bat metalezko gurpil horzdun batez osatuta dago. Bere erabilera eta mantentze-lanak merkeagoak dira eta katezko zanga-makinek baino zoru gogorragoak moztu ditzake. Gurpilari esker, lurzoru gogor eta bigunetan lan egin daiteke, bai homogeneoetan (arroka trinkoak, limoak, harea), bai heterogeneoetan (arroka hautsia, alubioiak, morrenak). Hau posible da ebaketa-gurpilak zanga garbitzen lan egiten duelako, eta, ondorioz, ez da hain sentikorra lurrean blokeak egotearekiko. Galtzada mozteko ere erabiltzen da, errepidearen mantentze-lanetarako eta lurpean dauden sareetara sarbidea izateko. [[Fitxategi:TESMEC-TRS 1100.jpg|thumb|292x292px|Gurpilezko zanga-makina]] Bere diseinuagatik, gurpilak lurrean sakonera ezberdinak lortzea ahalbidetzen du, erreminta aldatu gabe, lan-angelu konstante bat mantenduz, gurpilaren diametro nahiko txikia duelarik (pisua, lurrean egindako presioa eta altuera murriztea ahalbidetzen duena, garraioa erraztuz). Ebaketa-elementuek abantaila asko eskaintzen dituzte. Segmentu horiek (sei edo zortzi, diametroaren arabera) gurpilaren inguruan jartzen dira, eta pika lodiagoak edo meheagoak gehitzen zaizkio zoruak dituen ezaugarrien arabera. Eskuz erraz alda daitezkeen erreminta horiei esker, gurpil bereko ebaketa-zabalerak doitu daitezke. Pikak konfigurazio erdiesferikoan jartzen dira, zangaren hondakinen erauzketa handitzeko. Pikak desmuntagarriak dira eta erresistentzia handiko altzairuarekin (pikak, erremintetarako altzairua, altzairu lasterra) edo wolframio karburoarekin egiten dira. Zabaltzaileen eta eiektoreen sistema bati esker, hondeatutako materialak zangaren ertzetatik ken daitezke, eta, hala, gurpileko tiraderan materialak "birziklatzea" saihesten da. Zanga-makinak beldarren edo pneumatikoen gainean munta daitezke. Gurpilezko zanga-makina zangak hondeatzeko eta sareak (telekomunikazioa, elektrizitatea, drainatzea, ura, gasa, ur-arazketa, etab.) aldi berean mekanikoki jartzeko erabiltzen da, landa- eta hiri-eremuetan. === Putzupadun zanga-makinak === [[Fitxategi:Eagle 6500 wheel trencher 2.JPG|thumb|302x302px|Putzupadun zanga-makina]] Beldarren gainean dauden hondeamakinak dira, eta gainean gurpil zurrun bat muntatzen da, pikak dituzten putzupadak dituena. Gurpilaren biraketa hastean, hondeaketa hasten da; putzupadek ateratako materialak zeharkako zinta garraiatzaile baten gainean isurtzen dira. Gurpilaren aurrealdean sostengu-gidaria du, zangaren hondoan bermatzen dena, eta hormak eta hondoa profilatzeko balio du, eta material finak putzupadetarantz arrastatzeko. Hondeaketa-abiadura handiagoa du katedun zanga-makinekoek baino, baina bihurguneetan erradio handiagoak behar ditu. === Katedun zanga-makinak === Kate bidezko zanga-makina batek lurra erauzteko [[motozerra]] baten moduan funtzionatzen du. Ebakitzeko tresna gisa, katearen gainazalean instalatutako pika batzuk erabiltzen dira. Zanga-makina mota honek lur oso gogorrak moztu ditzake eta zanga sakonak zulatu. Erremintaren angelua egokitu daiteke ebaketaren sakonera zehazteko. Zanga bat mozteko, erreminta angelu finko batean mantentzen da makina motelki mugitzen doazen bitartean. [[Fitxategi:SMC 400 C Marais Chain Trencher.jpg|thumb|304x304px|Katedun zanga-makina]] Katedun zanga-makina erreminta egokia da landa-eremuetan diametro handiko zangak irekitzeko (telekomunikazioak, elektrizitatea, drainatzea, ura, gasa, ur-arazketa...). Zangako hondakinak makinaren eskuinean edo ezkerrean dagoen zinta garraiatzaile itzulgarri baten bidez hustu daitezke. Lurzoru harritsuetan zangak zulatzeko hainbat metodo daude; batez ere zulaketa, [[leherketa]], mailu hidraulikoak eta katedun zanga-makinak. Zanga induskatzeko metodoa aukeratzeko, arroken eta makinaren zenbait ezaugarri hartu behar dira kontuan. Zoru harritsu egoki batean katedun zanga-makina erabiltzeak dituen abantailek mugak gainditzen dituztela iradokitzen da, eta kostu-onura handitu eta beste metodo batzuekin alderatuta ingurumen-eragin negatibo gutxiago izan ditzaketela. [[Fitxategi:A Marais micro trencher machine - Side Cut RT100.jpg|thumb|Zanga-makina txikia]] === Zanga-makina txikiak === Zanga-makina txikiak hirigunean lan egiteko espezializatuak dira. Neurri txikiko ibilgailua da, espaloian edo galtzada estuetan zanpatzeko. Mikrozangak egiten ditu telekomunikazio-sareak hedatzeko, batez ere [[FTTx]] konexioetarako. === Zanga-makina eramangarriak === Katedun zanga-makina handien berdina da, baina 90 [[Kilogramo|kg]]-ko pisua du. [[Fitxategi:TORO TRX-26 Walk-Behind Trencher at Construct Expo Utilaje 2010.JPG|thumb|Zanga-makina eramangarriak]] Zanga-makina eramangarriek [[Widia]] puntak dituzten hortzdun kateak dituzte. Horiekin lurra zulatzeaz gain, harriak edo sustraiak dituzten materialak suntsitzeko gaitasun handiagoa ematen du. Eztanda egiten duen motorrak edo gasolinazko motorrekin doazenek  (ez dira motor elektrikoekin etortzen) katea hortzekin mugitzea ahalbidetzen dute eta zanga-makina bera autopropultsatzea lortzen dute. == Ikus, gainera == * [[Pala]] [[Kategoria:Eraikuntzako makinak]] b4pizmadthpz2ju3o5tj1sk8ssicopg 0 1217902 10002382 2024-12-17T12:42:50Z ImaBiaBon 168491 Artikulua sortu. 10002382 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Brooklyn Bridge - The Road.JPG|thumb|315x315px|''Brooklyngo zubiaren moduko egitura bat karga hilen (bere pisua…), karga bizien (automobilen eta trenen igarotzea …) eta ingurumen-kargen (haizeak eragindako esfortzuak…) konbinazioa jasateko diseinatuta dago.'' ]] '''Egitura-karga''' edo '''egitura-ekintza''' bat [[egitura-elementu]] bati aplikatutako [[indar]], [[deformazio]] edo [[azelerazio]] bat da. Karga batek [[Tentsio mekaniko|tentsioak]], deformazioak eta [[Desplazamendu (fisika)|desplazamenduak]] eragin ditzake [[egitura]] batean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Minimum design loads for buildings and other structures|argitaletxea=American Society of Civil Engineers/Structural Engineering Institute|data=2006|editore-abizena=Structural Engineering Institute|isbn=978-0-7844-0809-4|sartze-data=2024-12-17|serie=ASCE standard}}</ref> [[Egitura-analisi|Egitura-analisiak]], [[Ingeniaritza|ingeniaritzaren]] parte den jakintzagai bat, kargek egituretan eta haien egitura-elementuetan dituzten eraginak aztertzen ditu. Gehiegizko kargak [[Egitura-akats|egitura-akatsak]] eragin ditzake; beraz, egoera ho<ref>«1.5.3.1». ''Eurocode 0: Basis of structural design EN 1990''. Bruxelles: European Committee for Standardization. 2002.</ref>ri kontuan hartu eta kontrolatu egin behar da egitura bat diseinatzean. Egitura mekaniko partikularrak, hala nola [[Aireontzi|aireontziak]], [[Satelite artifizial|satelite artifizialak]], [[Suziri|koheteak]], [[Espazio-estazio|estazio espazialak]], [[Itsasontzi|itsasontziak]] eta [[Itsaspeko|itsaspekoak]], beren kargen eta egitura-ekintza berezien mende daude. Ingeniariek<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Marks' standard handbook for mechanical engineers|argitaletxea=McGraw Hill|data=1996|edizioa=10. ed|editore-abizena=Avallone|editore-izena=Eugene A.|isbn=978-0-07-004997-0|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, sarritan, argitaratutako [[Araudi|erregelamendu]], [[kontratu]] edo [[Zehaztapen|zehaztapenen]] arabera ebaluatzen dituzte egiturazko kargak. Onartutako [[Arau tekniko|arauak]] [[Balidazio-proba|balidazio]]- eta [[Ikuskapen-proba|ikuskapen]]-probak egiteko erabiltzen dira. == Motak == [[Ingeniaritza zibil|Ingeniaritza zibilean]], zehaztuta dauden kargak dira egitura batek izan ditzakeen karga errealen zenbatespenik onena. Karga horiek era askotakoak izan daitezke: pertsonak, ekipoak, ibilgailuak, haizea, euria, elurra, lurrikarak, eraikuntza-materialak, etab. Karga zehaztuei karga bereizgarri ere esaten zaie kasu askotan. Eraikinek hainbat iturritako zamak jasan beharko dituzte. Karga nagusiak honela sailka daitezke: [[Karga bizi|karga biziak]] (egituran beti izaten ez diren kargak), [[Karga hil|karga hilak]] (karga iraunkorrak eta mugiezinak, birdiseinua edo berriztatzea izan ezik) eta [[haize-karga]]. Kasu batzuetan, egiturak beste karga batzuen mende egon daitezke, hala nola lurrikaren edo materiel atxikituen presioen mende. Horietako bakoitzean espero den magnitude maximoa karga bereizgarri deritzo. * Karga hilak indar estatikoak dira, denbora luzez nahiko konstanteak direnak. [[Trakzio|Tentsioan]] edo [[Konpresio (fisika)|konpresioan]] egon daitezke. Terminoa laborategiko saiakuntza-metodo bati edo material edo egitura baten erabilera normalari buruzkoa izan daiteke. * Karga biziak, oro har, karga aldakorrak edo [[Karga mugikor|mugimenduan]] daudenak dira. Elementu dinamiko esanguratsu bat izan dezakete, eta eragina, [[Bulkada (fisika)|bulkada]], [[Bibrazio|bibrazioa]], [[fluidoen dinamika]] maltzurra eta antzeko propietateak dituen eraginak izan ditzakete. * Inpaktu-karga da material baten gainean, material horren bibrazio-aldi naturalaren heren bat baino denbora laburragoan aplikatzen dena. * Egitura bateko karga ziklikoek kalteak eragin ditzakete, [[Nekea materialetan|nekeak]], metatze-kalteek edo hutsegiteek eraginda. Karga horiek egitura baten gainean karga errepikatuak edo bibrazioak eragindakoak izan daitezke. * Ezarritako kargak eraikinaren okupazioari eta erabilerari lotutakoak dira; haien magnitudea ez dago hain definituta, eta, oro har, eraikinaren erabilerarekin lotuta dago. == Kargak egitura arkitektonikoetan eta ingeniaritza zibileko egituretan == Egitura-kargak asko kontuan hartzen dira eraikinak  diseinatzean. [[Eraikuntza kode|Eraikuntza-kodeek]] egiturak diseinatu eta eraikitzea eskatzen dute, bizitza baliagarrian jaso ditzaketen ekintza guztiei modu seguruan eusteko, erabiltzeko moduan dauden bitartean.<ref>«2.2.1(1)». ''Eurocode 0: Basis of structural design EN 1990''. Bruxelles: European Committee for Standardization. 2002.</ref> Gutxieneko kargak edo ekintzak eraikuntza-kode hauetan zehazten dira, hainbat egitura-motatarako, kokapen geografikorako, erabilerarako eta [[Eraikuntza ekai|eraikuntza-materialetarako]]. Egiturazko kargak kategorietan banatzen dira, jatorriaren arabera. Egitura bateko karga errealari dagokionez, ez dago desberdintasunik  karga hilaren eta biziaren artean, baina zatiketa segurtasun-kalkuluetan erabiltzeko edo eredu konplexuetan  analisia errazteko egiten da. Diseinu-erresistentzia gehieneko kargak baino handiagoa izateko baldintza betetzeko, eraikuntza-kodeek agintzen dute ezen, egituren diseinuan, kargak karga-faktoreen arabera handitzen direla (segurtasun-koefizienteak). [[Karga-koefiziente]] horiek, gutxi gorabehera, diseinu-erresistentzia teorikoaren eta zerbitzuan espero den karga maximoaren arteko erlazio bat dira. Probabilitate-azterketetan oinarritutako egitura batentzako nahi den fidagarritasun-maila lortzen laguntzeko garatu dira <ref>«2.2.5(b)». ''Eurocode 0: Basis of structural design EN 1990''. Bruxelles: European Committee for Standardization. 2002. ↑</ref>, eta azterketa horiek kargaren kausa, errepikapena, banaketa eta izaera estatikoa edo dinamikoa hartzen dituzte kontuan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Singiresu S.|abizena=Rao|izenburua=Reliability-based design|argitaletxea=McGraw-Hill|data=1992|isbn=978-0-07-051192-7|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Karga hilak === [[Fitxategi:DEAD lOAD.jpg|thumb|''Eraikinaren berezko pisua (karga hila)'']] Karga hilak dira denboran nahiko iraunkorrak diren kargak, egituraren beraren pisua (“berezko pisua” deitua) eta osagarri aldaezinak, hala nola hormak, [[Trenkada (arkitektura)|trenkadak]] edo [[Zoladura|zoladurak]]. Sabaia edo teilatua ere karga hila da. Karga iraunkorrak edo estatikoak ere esaten zaie hauei. Eraikuntza-materialak ez dira karga hiltzat hartzen eraikuntza batean erabiltzen diren arte eta posizio iraunkor batean finkatuta geratzen diren arte.<ref>2006 International Building Code Section 1602.1.</ref> <ref>EN 1990 Euro code – Basis of structural design section 4.1.1</ref><ref>EN 1991-1-1 Euro code 1: Actions on Structures – Part 1-1: General actions – densities, self-weight, imposed loads for buildings section 3.2</ref>IS875 arauan (1. zatia)-1987 atalean, eraikuntzako material, pieza eta osagaien pisu unitarioak ageri dira. === Karga biziak === [[Fitxategi:IMPOSED lOAD.jpg|thumb|''Ezarritako karga (karga bizia)'']] Karga biziak edo ezarritako kargak aldi baterakoak, iraupen laburrekoak edo karga mugikorrak dira. [[Karga dinamiko]] horiek, eragina, [[Higidura kantitate|higidura kantitatea]], bibrazioa, fluidoen dinamika eta materialen nekea moduko alderdiak izan ohi dira. Karga biziek, batzuetan karga probabilistikoak ere deituak, objektuaren eragiketa-ziklo normalaren barruan aldakorrak diren indar guztiak hartzen dituzte barnean, eraikuntza- edo ingurumen-kargak sartu gabe. Sabaiko eta zoruko karga biziak langileek, ekipoak eta materialek mantentze-lanak egiten dituztenean sortzen dira, eta egituraren balio-bizitzan objektu mugikorrek sortzen dituzte, hala nola lorezainek eta pertsonek. Zubi bateko karga biziak oinezkoek eta bidean dabiltzan ibilgailuek sortzen dituzte === Ingurumen-kargak === [[Fitxategi:SNOW LOAD.jpg|thumb|''Elur-karga (ingurumen-karga)'']] Ingurumen-kargak, indar naturalek (haizeak, euriak, elurrak, lurrikarak edo muturreko tenperaturak) eragindako karga estrukturalak dira. •[[Haize-karga|Haize-kargak]] •Elur-, euri- eta [[Izotz-karga|izotz-kargak]] •[[Karga sismiko|Karga sismikoak]] •Karga [[Hidrostatika|hidrostatikoak]] •[[Bero-dilatazio|Dilatazio termikoa]] eragiten duten [[Tenperatura|tenperatura-]]<nowiki/>aldaketek [[Karga termiko|karga termikoa]] eragiten dute •Drainatze txarrak eragindako [[Istiltze-karga|istiltze-kargak]] •[[Izozkortasuna]] •[[Zoru|Zoruaren]], [[Lurpeko ura|lurpeko uraren]] edo material solteen bultzada-kargak •Fluido-kargak edo [[Uholde|uholdeak]] •[[Permafrost|Permafrostaren]] fusioa •Hauts- edo errauts-kargak === Beste karga batzuk === Ingeniariek egitura bati eragin diezaioketen beste ekintza batzuen berri ere izan behar dute, hala nola: •Zimenduen [[Asentu|asentuak]] edo desplazamenduak •[[Sute|Sutea]] •[[Korrosio|Korrosioa]] •[[Leherketa]] •[[Isurpen|Isurpena]] edo uzkurdura •Ibilgailuen inpaktua edo makineriaren bibrazioa. •Kargak [[Eraikuntza|eraikuntzan]] zehar == Karga-konbinazioak eta segurtasun-koefizienteak == Karga-konbinazio bat gertatzen da egitura batean karga mota batek baino gehiagok aldi berean eragiten dutela pentsatzen denean.<ref>Bruce K. Donaldson, ''Analysis of Aircraft Structures: An Introduction'' (Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2008), p. 126</ref> [[Eraikuntza-kodeek]], oro har, hainbat karga-konbinazio eta [[karga-koefiziente]] (haztapenak) zehazten dituzte karga-mota bakoitzerako, egituraren segurtasuna bermatzeko, espero den gehieneko kargaren egoera desberdinetan. Adibidez, [[eskailera]] bat diseinatzean, karga-faktore hil bat egituraren pisua baino 1.2 aldiz handiagoa izan daiteke, eta karga-faktore bizi bat, berriz, espero den karga bizi maximoa baino 1.6 aldiz handiagoa. Bi "karga faktorizatu" horiek konbinatu (erantsi) egiten dira, eskailerak "behar duen erresistentzia" zehazteko. Karga hilaren eta karga biziaren faktoreen arteko desberdintasunaren arrazoia, hau da, kargak hasieran hil edo bizi gisa sailkatzearen arrazoia, honako hau da: nahiz eta zentzugabea <s>ez</s> izan pertsona asko eskailera batera igotzea espero izatea, probabilitate gutxiago dago egiturak karga iraunkorrean aldaketa asko izateko. == Aireontzien egiturazko kargak == Aireontzien kasuan, karga bi kategoria nagusitan banatzen da: [[muga-kargak]] eta amaierako kargak. Muga-kargak osagai edo egitura batek modu seguruan garraia ditzakeen karga maximoak dira. Azken kargak denbora-muga 1.5 faktore bat, edo osagaiak edo egiturak huts egingo duen puntua dira. Borondatezko kargak [[Estatistika|estatistikoki]] zehazten dira, eta [[Abiazioko Administrazio Federala]] gisako agentzia batek ematen ditu. Talken-kargak nahiko mugatuta daude egiturek lurzoruan inpaktu handi baten dezelerazioari aurre egiteko duten gaitasunagatik.<ref>''Experimental Mechanics: Advances in Design, Testing and Analysis'', Volume 1, ed. I. M. Allison (Rotterdam, Netherlands: A.A. Balkema Publishers, 1998), p. 379</ref> Kritikoak izan daitezkeen beste karga batzuk presio-kargak (altitude handiko hegazkin presurizatuentzat) eta lurreko kargak dira. Lurzoruaren gaineko kargak marruskadurak edo marruskaduran egindako kontrako maniobrak eragindakoak izan daitezke. Aireontziek karga ziklikoa jasaten dute etengabe. Karga zikliko horiek metalen nekea eragin dezakete.<ref>Bruce K. Donaldson, ''Analysis of Aircraft Structures: An Introduction'' (Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2008), p. 129</ref> == Ikus, halaber == • [[New World Hotelaren hondamendia]] – eraikinaren karga hila karga-kalkuluetan ez jartzeak eragindakoa • [[Eragin-lerroa]] • [[Probabilitate-diseinua]] • [[Karga mekanikoa]] • [[Egitura-probak]] • [[Southwellen grafikoa]] == Erreferentziak == <references /> qr7889p070ct8ezzwfyxzki1waz4022 10003013 10002382 2024-12-18T09:35:36Z ImaBiaBon 168491 Erreferentzia gaizki kokatuta 10003013 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Brooklyn Bridge - The Road.JPG|thumb|315x315px|''Brooklyngo zubiaren moduko egitura bat karga hilen (bere pisua…), karga bizien (automobilen eta trenen igarotzea …) eta ingurumen-kargen (haizeak eragindako esfortzuak…) konbinazioa jasateko diseinatuta dago.'' ]] '''Egitura-karga''' edo '''egitura-ekintza''' bat [[egitura-elementu]] bati aplikatutako [[indar]], [[deformazio]] edo [[azelerazio]] bat da. Karga batek [[Tentsio mekaniko|tentsioak]], deformazioak eta [[Desplazamendu (fisika)|desplazamenduak]] eragin ditzake [[egitura]] batean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Minimum design loads for buildings and other structures|argitaletxea=American Society of Civil Engineers/Structural Engineering Institute|data=2006|editore-abizena=Structural Engineering Institute|isbn=978-0-7844-0809-4|sartze-data=2024-12-17|serie=ASCE standard}}</ref> <ref>«1.5.3.1». ''Eurocode 0: Basis of structural design EN 1990''. Bruxelles: European Committee for Standardization. 2002.</ref>[[Egitura-analisi|Egitura-analisiak]], [[Ingeniaritza|ingeniaritzaren]] parte den jakintzagai bat, kargek egituretan eta haien egitura-elementuetan dituzten eraginak aztertzen ditu. Gehiegizko kargak [[Egitura-akats|egitura-akatsak]] eragin ditzake; beraz, egoera hori kontuan hartu eta kontrolatu egin behar da egitura bat diseinatzean. Egitura mekaniko partikularrak, hala nola [[Aireontzi|aireontziak]], [[Satelite artifizial|satelite artifizialak]], [[Suziri|koheteak]], [[Espazio-estazio|estazio espazialak]], [[Itsasontzi|itsasontziak]] eta [[Itsaspeko|itsaspekoak]], beren kargen eta egitura-ekintza berezien mende daude. Ingeniariek<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Marks' standard handbook for mechanical engineers|argitaletxea=McGraw Hill|data=1996|edizioa=10. ed|editore-abizena=Avallone|editore-izena=Eugene A.|isbn=978-0-07-004997-0|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, sarritan, argitaratutako [[Araudi|erregelamendu]], [[kontratu]] edo [[Zehaztapen|zehaztapenen]] arabera ebaluatzen dituzte egiturazko kargak. Onartutako [[Arau tekniko|arauak]] [[Balidazio-proba|balidazio]]- eta [[Ikuskapen-proba|ikuskapen]]-probak egiteko erabiltzen dira. == Motak == [[Ingeniaritza zibil|Ingeniaritza zibilean]], zehaztuta dauden kargak dira egitura batek izan ditzakeen karga errealen zenbatespenik onena. Karga horiek era askotakoak izan daitezke: pertsonak, ekipoak, ibilgailuak, haizea, euria, elurra, lurrikarak, eraikuntza-materialak, etab. Karga zehaztuei karga bereizgarri ere esaten zaie kasu askotan. Eraikinek hainbat iturritako zamak jasan beharko dituzte. Karga nagusiak honela sailka daitezke: [[Karga bizi|karga biziak]] (egituran beti izaten ez diren kargak), [[Karga hil|karga hilak]] (karga iraunkorrak eta mugiezinak, birdiseinua edo berriztatzea izan ezik) eta [[haize-karga]]. Kasu batzuetan, egiturak beste karga batzuen mende egon daitezke, hala nola lurrikaren edo materiel atxikituen presioen mende. Horietako bakoitzean espero den magnitude maximoa karga bereizgarri deritzo. * Karga hilak indar estatikoak dira, denbora luzez nahiko konstanteak direnak. [[Trakzio|Tentsioan]] edo [[Konpresio (fisika)|konpresioan]] egon daitezke. Terminoa laborategiko saiakuntza-metodo bati edo material edo egitura baten erabilera normalari buruzkoa izan daiteke. * Karga biziak, oro har, karga aldakorrak edo [[Karga mugikor|mugimenduan]] daudenak dira. Elementu dinamiko esanguratsu bat izan dezakete, eta eragina, [[Bulkada (fisika)|bulkada]], [[Bibrazio|bibrazioa]], [[fluidoen dinamika]] maltzurra eta antzeko propietateak dituen eraginak izan ditzakete. * Inpaktu-karga da material baten gainean, material horren bibrazio-aldi naturalaren heren bat baino denbora laburragoan aplikatzen dena. * Egitura bateko karga ziklikoek kalteak eragin ditzakete, [[Nekea materialetan|nekeak]], metatze-kalteek edo hutsegiteek eraginda. Karga horiek egitura baten gainean karga errepikatuak edo bibrazioak eragindakoak izan daitezke. * Ezarritako kargak eraikinaren okupazioari eta erabilerari lotutakoak dira; haien magnitudea ez dago hain definituta, eta, oro har, eraikinaren erabilerarekin lotuta dago. == Kargak egitura arkitektonikoetan eta ingeniaritza zibileko egituretan == Egitura-kargak asko kontuan hartzen dira eraikinak  diseinatzean. [[Eraikuntza kode|Eraikuntza-kodeek]] egiturak diseinatu eta eraikitzea eskatzen dute, bizitza baliagarrian jaso ditzaketen ekintza guztiei modu seguruan eusteko, erabiltzeko moduan dauden bitartean.<ref>«2.2.1(1)». ''Eurocode 0: Basis of structural design EN 1990''. Bruxelles: European Committee for Standardization. 2002.</ref> Gutxieneko kargak edo ekintzak eraikuntza-kode hauetan zehazten dira, hainbat egitura-motatarako, kokapen geografikorako, erabilerarako eta [[Eraikuntza ekai|eraikuntza-materialetarako]]. Egiturazko kargak kategorietan banatzen dira, jatorriaren arabera. Egitura bateko karga errealari dagokionez, ez dago desberdintasunik  karga hilaren eta biziaren artean, baina zatiketa segurtasun-kalkuluetan erabiltzeko edo eredu konplexuetan  analisia errazteko egiten da. Diseinu-erresistentzia gehieneko kargak baino handiagoa izateko baldintza betetzeko, eraikuntza-kodeek agintzen dute ezen, egituren diseinuan, kargak karga-faktoreen arabera handitzen direla (segurtasun-koefizienteak). [[Karga-koefiziente]] horiek, gutxi gorabehera, diseinu-erresistentzia teorikoaren eta zerbitzuan espero den karga maximoaren arteko erlazio bat dira. Probabilitate-azterketetan oinarritutako egitura batentzako nahi den fidagarritasun-maila lortzen laguntzeko garatu dira <ref>«2.2.5(b)». ''Eurocode 0: Basis of structural design EN 1990''. Bruxelles: European Committee for Standardization. 2002. ↑</ref>, eta azterketa horiek kargaren kausa, errepikapena, banaketa eta izaera estatikoa edo dinamikoa hartzen dituzte kontuan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Singiresu S.|abizena=Rao|izenburua=Reliability-based design|argitaletxea=McGraw-Hill|data=1992|isbn=978-0-07-051192-7|sartze-data=2024-12-17}}</ref> === Karga hilak === [[Fitxategi:DEAD lOAD.jpg|thumb|''Eraikinaren berezko pisua (karga hila)'']] Karga hilak dira denboran nahiko iraunkorrak diren kargak, egituraren beraren pisua (“berezko pisua” deitua) eta osagarri aldaezinak, hala nola hormak, [[Trenkada (arkitektura)|trenkadak]] edo [[Zoladura|zoladurak]]. Sabaia edo teilatua ere karga hila da. Karga iraunkorrak edo estatikoak ere esaten zaie hauei. Eraikuntza-materialak ez dira karga hiltzat hartzen eraikuntza batean erabiltzen diren arte eta posizio iraunkor batean finkatuta geratzen diren arte.<ref>2006 International Building Code Section 1602.1.</ref> <ref>EN 1990 Euro code – Basis of structural design section 4.1.1</ref><ref>EN 1991-1-1 Euro code 1: Actions on Structures – Part 1-1: General actions – densities, self-weight, imposed loads for buildings section 3.2</ref>IS875 arauan (1. zatia)-1987 atalean, eraikuntzako material, pieza eta osagaien pisu unitarioak ageri dira. === Karga biziak === [[Fitxategi:IMPOSED lOAD.jpg|thumb|''Ezarritako karga (karga bizia)'']] Karga biziak edo ezarritako kargak aldi baterakoak, iraupen laburrekoak edo karga mugikorrak dira. [[Karga dinamiko]] horiek, eragina, [[Higidura kantitate|higidura kantitatea]], bibrazioa, fluidoen dinamika eta materialen nekea moduko alderdiak izan ohi dira. Karga biziek, batzuetan karga probabilistikoak ere deituak, objektuaren eragiketa-ziklo normalaren barruan aldakorrak diren indar guztiak hartzen dituzte barnean, eraikuntza- edo ingurumen-kargak sartu gabe. Sabaiko eta zoruko karga biziak langileek, ekipoak eta materialek mantentze-lanak egiten dituztenean sortzen dira, eta egituraren balio-bizitzan objektu mugikorrek sortzen dituzte, hala nola lorezainek eta pertsonek. Zubi bateko karga biziak oinezkoek eta bidean dabiltzan ibilgailuek sortzen dituzte === Ingurumen-kargak === [[Fitxategi:SNOW LOAD.jpg|thumb|''Elur-karga (ingurumen-karga)'']] Ingurumen-kargak, indar naturalek (haizeak, euriak, elurrak, lurrikarak edo muturreko tenperaturak) eragindako karga estrukturalak dira. •[[Haize-karga|Haize-kargak]] •Elur-, euri- eta [[Izotz-karga|izotz-kargak]] •[[Karga sismiko|Karga sismikoak]] •Karga [[Hidrostatika|hidrostatikoak]] •[[Bero-dilatazio|Dilatazio termikoa]] eragiten duten [[Tenperatura|tenperatura-]]<nowiki/>aldaketek [[Karga termiko|karga termikoa]] eragiten dute •Drainatze txarrak eragindako [[Istiltze-karga|istiltze-kargak]] •[[Izozkortasuna]] •[[Zoru|Zoruaren]], [[Lurpeko ura|lurpeko uraren]] edo material solteen bultzada-kargak •Fluido-kargak edo [[Uholde|uholdeak]] •[[Permafrost|Permafrostaren]] fusioa •Hauts- edo errauts-kargak === Beste karga batzuk === Ingeniariek egitura bati eragin diezaioketen beste ekintza batzuen berri ere izan behar dute, hala nola: •Zimenduen [[Asentu|asentuak]] edo desplazamenduak •[[Sute|Sutea]] •[[Korrosio|Korrosioa]] •[[Leherketa]] •[[Isurpen|Isurpena]] edo uzkurdura •Ibilgailuen inpaktua edo makineriaren bibrazioa. •Kargak [[Eraikuntza|eraikuntzan]] zehar == Karga-konbinazioak eta segurtasun-koefizienteak == Karga-konbinazio bat gertatzen da egitura batean karga mota batek baino gehiagok aldi berean eragiten dutela pentsatzen denean.<ref>Bruce K. Donaldson, ''Analysis of Aircraft Structures: An Introduction'' (Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2008), p. 126</ref> [[Eraikuntza-kodeek]], oro har, hainbat karga-konbinazio eta [[karga-koefiziente]] (haztapenak) zehazten dituzte karga-mota bakoitzerako, egituraren segurtasuna bermatzeko, espero den gehieneko kargaren egoera desberdinetan. Adibidez, [[eskailera]] bat diseinatzean, karga-faktore hil bat egituraren pisua baino 1.2 aldiz handiagoa izan daiteke, eta karga-faktore bizi bat, berriz, espero den karga bizi maximoa baino 1.6 aldiz handiagoa. Bi "karga faktorizatu" horiek konbinatu (erantsi) egiten dira, eskailerak "behar duen erresistentzia" zehazteko. Karga hilaren eta karga biziaren faktoreen arteko desberdintasunaren arrazoia, hau da, kargak hasieran hil edo bizi gisa sailkatzearen arrazoia, honako hau da: nahiz eta zentzugabea <s>ez</s> izan pertsona asko eskailera batera igotzea espero izatea, probabilitate gutxiago dago egiturak karga iraunkorrean aldaketa asko izateko. == Aireontzien egiturazko kargak == Aireontzien kasuan, karga bi kategoria nagusitan banatzen da: [[muga-kargak]] eta amaierako kargak. Muga-kargak osagai edo egitura batek modu seguruan garraia ditzakeen karga maximoak dira. Azken kargak denbora-muga 1.5 faktore bat, edo osagaiak edo egiturak huts egingo duen puntua dira. Borondatezko kargak [[Estatistika|estatistikoki]] zehazten dira, eta [[Abiazioko Administrazio Federala]] gisako agentzia batek ematen ditu. Talken-kargak nahiko mugatuta daude egiturek lurzoruan inpaktu handi baten dezelerazioari aurre egiteko duten gaitasunagatik.<ref>''Experimental Mechanics: Advances in Design, Testing and Analysis'', Volume 1, ed. I. M. Allison (Rotterdam, Netherlands: A.A. Balkema Publishers, 1998), p. 379</ref> Kritikoak izan daitezkeen beste karga batzuk presio-kargak (altitude handiko hegazkin presurizatuentzat) eta lurreko kargak dira. Lurzoruaren gaineko kargak marruskadurak edo marruskaduran egindako kontrako maniobrak eragindakoak izan daitezke. Aireontziek karga ziklikoa jasaten dute etengabe. Karga zikliko horiek metalen nekea eragin dezakete.<ref>Bruce K. Donaldson, ''Analysis of Aircraft Structures: An Introduction'' (Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2008), p. 129</ref> == Ikus, halaber == • [[New World Hotelaren hondamendia]] – eraikinaren karga hila karga-kalkuluetan ez jartzeak eragindakoa • [[Eragin-lerroa]] • [[Probabilitate-diseinua]] • [[Karga mekanikoa]] • [[Egitura-probak]] • [[Southwellen grafikoa]] == Erreferentziak == <references /> a9outw3ez9tdstmpnsqhr42dwr3ihpa 0 1217903 10002384 2024-12-17T12:47:08Z EndikaLR 168494 Artikulu berria 10002384 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Caterpillar 385C L with Junttan pile driver (owner Cofra) p3.JPG|thumb|276x276px|Piloteen tinkatze-makina (marka: Caterpillar)]] [[Pilote (zimendua)|Piloteen]] tinkatze-makinak (edo pilote-tinkatzaileak), lurrean piloteak sartzeko erabiltzen diren artifizioak dira, eraikinen edo beste egitura batzuen [[zimendu]]<nowiki/>ei euskarria emateko. Piloteen tinkatze-ekipoekin lan egiten duten eraikuntza-taldeko kideei ere erreferentzia egiteko erabiltzen da termino. Piloteak tinkatzeko, makinaren gabia, gidarien bitartez, pisu bat igotzen du, ondoren, haien artean irristatzen uzten du piloteen goiko aldea kolpatuz; hau da, pilotea tinkatuz. Pisua altxatzen denez, [[sistema-hidrauliko]] bat, [[diesel-motor]] bat edota lurrun-makina bat erabiltzea ekar dezake; baita eskuz egitea ere. == HISTORIA == [[Fitxategi:Roman Pile Driver, Festung Ehrenbreitstein, Koblenz, Germany.jpg|ezkerrera|thumb|199x199px|Erromatar piloteen tinkatze-makina (erreplika). Rhineko Julio Zesar zubiaren eraikuntzan erabilia (K.a. 55)]] Gabia mota honen asmakuntzari buruzko aldarrikapen batzuk daude. [[Fitxategi:Battipalo Abhandlung vom Wasserbau an Strömen 1769.jpg|thumb|225x225px|Abhandlung vom Wasserbau an Strömen, 1769ko XVIII. mendeko pilote-tinkatzailea]] 1475ean, [[Francesco di Giorgio Martini|Francesco di Giorgio]]<nowiki/>ren [[Trattato di Architectura]] tratatuan, piloteen tinkatze-makina baten marrazki mekanikoki konplexua bat agertu zen. Gainera, beste hainbat asmatzaile ospetsuri egotzi izan zaie: [[James Nasmyth]] ([[Alexander Nasmythen]] semea), zeinak 1845ean piloteak tinkatzeko lurrun-makina bat asmatu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Adam|abizena=Hart-Davis|izenburua=Engineers: From the Great Pyramids to Spacecraft|argitaletxea=Dorling Kindersley Limited|hizkuntza=en|data=2017-04-03|url=https://books.google.es/books?id=YWfvDkECNO4C&q=Nasmyth+Steam+Piledriver&pg=PA153&redir_esc=y#v=snippet&q=Nasmyth%20Steam%20Piledriver&f=false|isbn=978-1-4093-2224-5|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, [[James Valoue]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Image of valoue's piledriver, 1752. by Science & Society Picture Library|url=https://www.scienceandsociety.co.uk/results.asp?image=10211995&wwwflag=2&imagepos=1|aldizkaria=www.scienceandsociety.co.uk|sartze-data=2024-12-17}}</ref> erloju-konpontzailea, [[Count Giovan Battista Gazzola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pile-driver|data=2005-02-11|url=https://web.archive.org/web/20050211193855/http://www1.fis.uc.pt/museu/37ing.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, eta [[Leonardo da Vinci]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Nazionale della Scienza e della Tecnologia|url=https://www.museoscienza.org/it/english/leonardo/battipalo.html|aldizkaria=www.museoscienza.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Beraz, guztiei aitortu zaie makina asmatu izanaren meritua. Hala ere, Eskoziako [[Oakbank]]<nowiki/>en eta Tay lakuan [[Crannog|Crannogs]] eraikitzeko piloten tinkatze-makinen antzeko artifizio bat bat erabili zela erakusten duten frogak daude<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - History - Scottish History|url=https://www.bbc.co.uk/history/scottishhistory/ancient/trails_ancient_crannogs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 1801ean, [[John Rennie|John Rennie-ri]] Britainia Handian lurrun-gabia  egitea bururatu zitzaion<ref>{{Erreferentzia|izena=Ken|abizena=Fleming|izenburua=Piling Engineering, Third Edition|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|abizena2=Weltman|abizena3=Randolph|abizena4=Elson|izena2=Austin|izena3=Mark|izena4=Keith|data=2008-09-25|url=https://books.google.es/books?id=TbNwBRrCbn8C&q=Steam+Piledriver+Rennie+1801&pg=PA3&redir_esc=y#v=snippet&q=Steam%20Piledriver%20Rennie%201801&f=false|isbn=978-0-203-93764-8|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Alabaina, Estatu Batuetan  [[Otis Tufts]]<nowiki/>iari egozten zaio lurrun-gabia asmatzea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=R. C. Seamans Jr., NASA Figure, Dies at 89 (Published 2008)|hizkuntza=en|data=2008-07-03|url=https://www.nytimes.com/2008/07/03/science/space/03seamans.html|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == MOTAK == [[Fitxategi:Pile drivers2.jpg|thumb|Piloteen tinkatze-makina, 1917]] Piloteen antzinako tinkatze-ekipoak gizakien edo animalien indarrez altxatzen ziren, gehienetan [[Polea|poleen]] bidez, eta gero, pisua pilotearen goiko muturretik askatzen zuten. Berriz, piloteak tinkatzeko ekipo modernoek hainbat metodo erabiltzen dituzte pisua altxatzeko eta pilotea gidatzeko. ==== DIESEL-MAILUA ==== [[Diesel-mailu]] moderno bat [[Bi aldiko eztanda-motorra|bi aldiko]] [[diesel-motor]] handi batez osatuta dago. Pisua pistoia da, eta pilotearen goiko aldera konektatzen den aparatua zilindroa. Piloteen tinkatzea pisua igoz hasten da; oro har, garabiaren kable batek, gabiari eusten dionak, airea xurgatzen du zilindro barrura, diesel erregaia zilindroan injektatuz. [[Askatze azkarreko mekanismo]] baten bidez, pisua erortzen uzten da eta aire/erregai nahasketa konprimatzen du, diesel erregaia sugar-puntura berotu arte. Horren ondorioz, nahasketa piztu egiten da, ondoren, pilotearen burura erortzen den pisuari energia transferitzen zaio eta pisua altxatzen da. Pisuaren igoeraren ondorioz, aire freskoa xurgatzen da, eta zikloak jarraitu egiten du erregaia agortu edo operadoreak geldiarazi arte. === KABLE BERTIKALEN SISTEMAK === Ibilbide bertikaleko kableak dituzten motakoak izan ohi dira: kaxaren deribazio-motak eta konexio-motak. Sistema horietan, motor elektriko batek pisuari lotutako kable bat tiratzen du, gidari batetik igoz. Goiko puntura iristean, motorraren enbragea deskonektatu egiten da, eta pisuak pilotea jotzen du. [[Kutxa-kable|Kutxa-kableak]] oso arruntak dira AEBtako hegoaldean; [[Spud-kable|spud-kableak]] berriz, AEBtako iparraldean, Kanadan eta Europan. === MAILU-HIDRAULIKOA === Mailu hidraulikoa piloteentzako mailu mota moderno bat da, eta, dieselaren ordez, [[sistema hidrauliko]] bat erabiltzen du, altzairuzko hodiak, hormigoi aurrefabrikatuzkoak eta zurezko piloteak sartzeko. [[Mailu hidrauliko]]<nowiki/>ak onargarriagoak dira ingurumenerako, mailu zaharragoak eta eraginkortasun txikiagokoak baino, kutsatzaile gutxiago sortzen baitituzte. Kasu askotan, zarata nagusia mailuak pilotearen gainean duen inpaktuak edo mailuaren osagaien arteko talkek eragiten dute; beraz, sortzen den zarata-maila diesel-mailuen antzekoa izan daiteke. === ERAGINGAILU HIDRAULIKO BIDEZ TINKAZTEA === [[Fitxategi:PileDriving.jpg|thumb|Zubi baten pilotajea, tinkaketa-sistema moderno batekin.]] Tinkatzeko ekipoak eragingailu hidrauliko baten bidez, hau da, pistoi hidraulikoak erabiliz, piloteak instalatzen ditu .Sistema hau nahiago da bibrazioa arriskutsua denean. Badira piloteak tinkatzeko ekipo konbentzionaletara egoki daitezkeen osagarriak, aldi berean manpara motako 2 pilote pare tinkatzeko. Hidraulikoki eragindako beste tinkatze-ekipo batzuk jada badauden manpara motako piloteen gainean jartzen dira, eta aurrez tinkatutako piloteei heltzen diete. Sistema horri esker, presio- eta erauzketa-indar handiagoa erabil daiteke, erreakzio-indar handiagoa garatzen baita. Erreakzioan oinarritutako makinek 69 dB baino ez dituzte bibratzen eta 7 m-ko distantziara iristen dira bibrazioak. Horri esker, piloteak instalatu eta erauz daitezke eremu sentikorretatik hurbil, non metodo tradizionalek arriskuan jar dezaketen dauden egituren egonkortasuna. Ekipamendu eta metodo hauek [[Katrina urakana|Katrina]] urakanaren ondoren [[New Orleans]]<nowiki/>eko barneko drainatze-sistemaren zati batzuetan erabili ziren, baita zarata, bibrazioa eta sarbidea kezka diren proiektuetan ere. === PILOTE-TINKATZAILEA/ERAUZGAILU BIBRAKORRA === [[Fitxategi:Vibratorypiledriver05.JPG|ezkerrera|thumb|Piloteen tinkatze-makina bibrakor bat, diesel-motor batek bultzatutako altzairuzko H formako pilote baten gainean.]] Piloteentzako bibrazio-piloteen tinkagailuek pisu eszentriko kontrarrotatzaileen sistema bat dute. [[Motor hidrauliko]]<nowiki/>ek eragiten dituzte, eta bibrazio horizontalak ezerezteko diseinatuta daude; bertikalak, berriz, pilotera transmititzen dira. Piloteak tinkatzeko makina pilotearen gainean jartzen da [[hondeamakina]] edo garabi batekin, eta piloteari lotzen zaio [[besarkagailu]] edo/eta [[Torloju|berno]] baten bidez. Erauzketa, normalean, aldi baterako zimenduak eskoratzeko erabiltzen diren [["H" altzairu]]<nowiki/>zko piloteak berreskuratzeko erabiltzen da. Fluido hidraulikoa mahuka bidez gidariaren burura garraiatzen da, horretarako diesel-motor batekin funtzionatzen duen ponpa bat erabili behar da. Motor honek, atoi baten gainean edo furgoneta batean kokatuta egongo da Gabia [[dragalina-hondeamakina]] batekin konektatuta dagoenean, hondeamakinaren diesel-motorrak bultzatzen du. piloteen tinkatze-makina bibrakorrak zarata arintzeko aukeratzen dira askotan, hala nola, eraikuntza egoitzetatik edo bulego-eraikinetatik gertu dagoenean, edo ohiko piloteen tinkatze-makina bat erabiltzeko espazio libre bertikal nahikorik ez dagoenean (adibidez, [[zubi-zutabe]] batean edo [[horma-bularreko zapata]] batean pilote osagarriak instalatzean). Piloteen tinkatze-makinak hainbat bibrazio-abiadurarekin daude eskuragarri, minutuko 1200 bibraziotik hasi eta 2400 VPMra arte. Aukeratutako bibrazio-tasan eragina dute lurzoruaren baldintzek eta beste faktore batzuek, hala nola energia-baldintzek eta ekipoaren kostuak. === PILOTATZE-PLATAFORMA === [[Fitxategi:Junttan piling machine in Jyväskylä.jpg|thumb|282x282px|Junttan-ek Finlandiako Jyväskylä-n bereziki eraikitako piloteak sartzeko ekipo bat.]] Pilotatze-plataforma bat erabiltzen da lurzoru hareatsuetan, buztinean, buztin [[Lokatz|lohi]]<nowiki/>tsuan eta antzeko inguruneetan zuloak egin behar dituzten zimendu-proiektuetan. Ekipo horiek hainbat osagarri erabil ditzakete: torloju labur bat (lurzoru lehorrerako), koilara birakari bat (lurzoru hezerako) edo nukleo-zulatzaile bat (arrokarako), beste aukera batzuekin batera. Bide azkarrak, zubiak, industria-eraikinak eta eraikin zibilak, [[diafragma-hormak]], ura kontserbatzeko eta ezpondak babesteko proiektuak dira, besteak beste, pilotaje-ekipoak behar dituzten proiektuak. === '''INGURUMEN-ONDORIOAK (PILOTEAK ITSAS ZABALEAN TINKATZEA)''' === Piloteen tinkatzeak uretan eragindako soinu-presioa kaltegarria izan daiteke inguruko arrainentzat. Estatuko eta tokiko agentzia erregulatzaileek piloteen tinkatzailearekin lotutako ingurumen-arazoak kudeatzen dituzte. Zarata-muga 160 dB SEL da 750 m-ra. Arintze-metodoen artean daude [[burbuila-gortinak]], puxikak, barne-errekuntzako [[ariete-mailuak]] eta abar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Suche {{!}} BFN|url=https://www.bfn.de/suche?k=abstracts|aldizkaria=www.bfn.de|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> 5qtezhjeh7zz3o8kwhk2xm4fh8wqy35 10002385 10002384 2024-12-17T12:47:42Z EndikaLR 168494 10002385 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Caterpillar 385C L with Junttan pile driver (owner Cofra) p3.JPG|thumb|276x276px|Piloteen tinkatze-makina (marka: Caterpillar)]] [[Pilote (zimendua)|Piloteen]] tinkatze-makinak (edo pilote-tinkatzaileak), lurrean piloteak sartzeko erabiltzen diren artifizioak dira, eraikinen edo beste egitura batzuen [[zimendu]]<nowiki/>ei euskarria emateko. Piloteen tinkatze-ekipoekin lan egiten duten eraikuntza-taldeko kideei ere erreferentzia egiteko erabiltzen da termino. Piloteak tinkatzeko, makinaren gabia, gidarien bitartez, pisu bat igotzen du, ondoren, haien artean irristatzen uzten du piloteen goiko aldea kolpatuz; hau da, pilotea tinkatuz. Pisua altxatzen denez, [[sistema-hidrauliko|sistema hidrauliko]] bat, [[diesel-motor]] bat edota lurrun-makina bat erabiltzea ekar dezake; baita eskuz egitea ere. == HISTORIA == [[Fitxategi:Roman Pile Driver, Festung Ehrenbreitstein, Koblenz, Germany.jpg|ezkerrera|thumb|199x199px|Erromatar piloteen tinkatze-makina (erreplika). Rhineko Julio Zesar zubiaren eraikuntzan erabilia (K.a. 55)]] Gabia mota honen asmakuntzari buruzko aldarrikapen batzuk daude. [[Fitxategi:Battipalo Abhandlung vom Wasserbau an Strömen 1769.jpg|thumb|225x225px|Abhandlung vom Wasserbau an Strömen, 1769ko XVIII. mendeko pilote-tinkatzailea]] 1475ean, [[Francesco di Giorgio Martini|Francesco di Giorgio]]<nowiki/>ren [[Trattato di Architectura]] tratatuan, piloteen tinkatze-makina baten marrazki mekanikoki konplexua bat agertu zen. Gainera, beste hainbat asmatzaile ospetsuri egotzi izan zaie: [[James Nasmyth]] ([[Alexander Nasmythen]] semea), zeinak 1845ean piloteak tinkatzeko lurrun-makina bat asmatu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Adam|abizena=Hart-Davis|izenburua=Engineers: From the Great Pyramids to Spacecraft|argitaletxea=Dorling Kindersley Limited|hizkuntza=en|data=2017-04-03|url=https://books.google.es/books?id=YWfvDkECNO4C&q=Nasmyth+Steam+Piledriver&pg=PA153&redir_esc=y#v=snippet&q=Nasmyth%20Steam%20Piledriver&f=false|isbn=978-1-4093-2224-5|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, [[James Valoue]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Image of valoue's piledriver, 1752. by Science & Society Picture Library|url=https://www.scienceandsociety.co.uk/results.asp?image=10211995&wwwflag=2&imagepos=1|aldizkaria=www.scienceandsociety.co.uk|sartze-data=2024-12-17}}</ref> erloju-konpontzailea, [[Count Giovan Battista Gazzola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pile-driver|data=2005-02-11|url=https://web.archive.org/web/20050211193855/http://www1.fis.uc.pt/museu/37ing.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, eta [[Leonardo da Vinci]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Nazionale della Scienza e della Tecnologia|url=https://www.museoscienza.org/it/english/leonardo/battipalo.html|aldizkaria=www.museoscienza.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Beraz, guztiei aitortu zaie makina asmatu izanaren meritua. Hala ere, Eskoziako [[Oakbank]]<nowiki/>en eta Tay lakuan [[Crannog|Crannogs]] eraikitzeko piloten tinkatze-makinen antzeko artifizio bat bat erabili zela erakusten duten frogak daude<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - History - Scottish History|url=https://www.bbc.co.uk/history/scottishhistory/ancient/trails_ancient_crannogs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 1801ean, [[John Rennie|John Rennie-ri]] Britainia Handian lurrun-gabia  egitea bururatu zitzaion<ref>{{Erreferentzia|izena=Ken|abizena=Fleming|izenburua=Piling Engineering, Third Edition|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|abizena2=Weltman|abizena3=Randolph|abizena4=Elson|izena2=Austin|izena3=Mark|izena4=Keith|data=2008-09-25|url=https://books.google.es/books?id=TbNwBRrCbn8C&q=Steam+Piledriver+Rennie+1801&pg=PA3&redir_esc=y#v=snippet&q=Steam%20Piledriver%20Rennie%201801&f=false|isbn=978-0-203-93764-8|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Alabaina, Estatu Batuetan  [[Otis Tufts]]<nowiki/>iari egozten zaio lurrun-gabia asmatzea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=R. C. Seamans Jr., NASA Figure, Dies at 89 (Published 2008)|hizkuntza=en|data=2008-07-03|url=https://www.nytimes.com/2008/07/03/science/space/03seamans.html|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == MOTAK == [[Fitxategi:Pile drivers2.jpg|thumb|Piloteen tinkatze-makina, 1917]] Piloteen antzinako tinkatze-ekipoak gizakien edo animalien indarrez altxatzen ziren, gehienetan [[Polea|poleen]] bidez, eta gero, pisua pilotearen goiko muturretik askatzen zuten. Berriz, piloteak tinkatzeko ekipo modernoek hainbat metodo erabiltzen dituzte pisua altxatzeko eta pilotea gidatzeko. ==== DIESEL-MAILUA ==== [[Diesel-mailu]] moderno bat [[Bi aldiko eztanda-motorra|bi aldiko]] [[diesel-motor]] handi batez osatuta dago. Pisua pistoia da, eta pilotearen goiko aldera konektatzen den aparatua zilindroa. Piloteen tinkatzea pisua igoz hasten da; oro har, garabiaren kable batek, gabiari eusten dionak, airea xurgatzen du zilindro barrura, diesel erregaia zilindroan injektatuz. [[Askatze azkarreko mekanismo]] baten bidez, pisua erortzen uzten da eta aire/erregai nahasketa konprimatzen du, diesel erregaia sugar-puntura berotu arte. Horren ondorioz, nahasketa piztu egiten da, ondoren, pilotearen burura erortzen den pisuari energia transferitzen zaio eta pisua altxatzen da. Pisuaren igoeraren ondorioz, aire freskoa xurgatzen da, eta zikloak jarraitu egiten du erregaia agortu edo operadoreak geldiarazi arte. === KABLE BERTIKALEN SISTEMAK === Ibilbide bertikaleko kableak dituzten motakoak izan ohi dira: kaxaren deribazio-motak eta konexio-motak. Sistema horietan, motor elektriko batek pisuari lotutako kable bat tiratzen du, gidari batetik igoz. Goiko puntura iristean, motorraren enbragea deskonektatu egiten da, eta pisuak pilotea jotzen du. [[Kutxa-kable|Kutxa-kableak]] oso arruntak dira AEBtako hegoaldean; [[Spud-kable|spud-kableak]] berriz, AEBtako iparraldean, Kanadan eta Europan. === MAILU-HIDRAULIKOA === Mailu hidraulikoa piloteentzako mailu mota moderno bat da, eta, dieselaren ordez, [[sistema hidrauliko]] bat erabiltzen du, altzairuzko hodiak, hormigoi aurrefabrikatuzkoak eta zurezko piloteak sartzeko. [[Mailu hidrauliko]]<nowiki/>ak onargarriagoak dira ingurumenerako, mailu zaharragoak eta eraginkortasun txikiagokoak baino, kutsatzaile gutxiago sortzen baitituzte. Kasu askotan, zarata nagusia mailuak pilotearen gainean duen inpaktuak edo mailuaren osagaien arteko talkek eragiten dute; beraz, sortzen den zarata-maila diesel-mailuen antzekoa izan daiteke. === ERAGINGAILU HIDRAULIKO BIDEZ TINKAZTEA === [[Fitxategi:PileDriving.jpg|thumb|Zubi baten pilotajea, tinkaketa-sistema moderno batekin.]] Tinkatzeko ekipoak eragingailu hidrauliko baten bidez, hau da, pistoi hidraulikoak erabiliz, piloteak instalatzen ditu .Sistema hau nahiago da bibrazioa arriskutsua denean. Badira piloteak tinkatzeko ekipo konbentzionaletara egoki daitezkeen osagarriak, aldi berean manpara motako 2 pilote pare tinkatzeko. Hidraulikoki eragindako beste tinkatze-ekipo batzuk jada badauden manpara motako piloteen gainean jartzen dira, eta aurrez tinkatutako piloteei heltzen diete. Sistema horri esker, presio- eta erauzketa-indar handiagoa erabil daiteke, erreakzio-indar handiagoa garatzen baita. Erreakzioan oinarritutako makinek 69 dB baino ez dituzte bibratzen eta 7 m-ko distantziara iristen dira bibrazioak. Horri esker, piloteak instalatu eta erauz daitezke eremu sentikorretatik hurbil, non metodo tradizionalek arriskuan jar dezaketen dauden egituren egonkortasuna. Ekipamendu eta metodo hauek [[Katrina urakana|Katrina]] urakanaren ondoren [[New Orleans]]<nowiki/>eko barneko drainatze-sistemaren zati batzuetan erabili ziren, baita zarata, bibrazioa eta sarbidea kezka diren proiektuetan ere. === PILOTE-TINKATZAILEA/ERAUZGAILU BIBRAKORRA === [[Fitxategi:Vibratorypiledriver05.JPG|ezkerrera|thumb|Piloteen tinkatze-makina bibrakor bat, diesel-motor batek bultzatutako altzairuzko H formako pilote baten gainean.]] Piloteentzako bibrazio-piloteen tinkagailuek pisu eszentriko kontrarrotatzaileen sistema bat dute. [[Motor hidrauliko]]<nowiki/>ek eragiten dituzte, eta bibrazio horizontalak ezerezteko diseinatuta daude; bertikalak, berriz, pilotera transmititzen dira. Piloteak tinkatzeko makina pilotearen gainean jartzen da [[hondeamakina]] edo garabi batekin, eta piloteari lotzen zaio [[besarkagailu]] edo/eta [[Torloju|berno]] baten bidez. Erauzketa, normalean, aldi baterako zimenduak eskoratzeko erabiltzen diren [["H" altzairu]]<nowiki/>zko piloteak berreskuratzeko erabiltzen da. Fluido hidraulikoa mahuka bidez gidariaren burura garraiatzen da, horretarako diesel-motor batekin funtzionatzen duen ponpa bat erabili behar da. Motor honek, atoi baten gainean edo furgoneta batean kokatuta egongo da Gabia [[dragalina-hondeamakina]] batekin konektatuta dagoenean, hondeamakinaren diesel-motorrak bultzatzen du. piloteen tinkatze-makina bibrakorrak zarata arintzeko aukeratzen dira askotan, hala nola, eraikuntza egoitzetatik edo bulego-eraikinetatik gertu dagoenean, edo ohiko piloteen tinkatze-makina bat erabiltzeko espazio libre bertikal nahikorik ez dagoenean (adibidez, [[zubi-zutabe]] batean edo [[horma-bularreko zapata]] batean pilote osagarriak instalatzean). Piloteen tinkatze-makinak hainbat bibrazio-abiadurarekin daude eskuragarri, minutuko 1200 bibraziotik hasi eta 2400 VPMra arte. Aukeratutako bibrazio-tasan eragina dute lurzoruaren baldintzek eta beste faktore batzuek, hala nola energia-baldintzek eta ekipoaren kostuak. === PILOTATZE-PLATAFORMA === [[Fitxategi:Junttan piling machine in Jyväskylä.jpg|thumb|282x282px|Junttan-ek Finlandiako Jyväskylä-n bereziki eraikitako piloteak sartzeko ekipo bat.]] Pilotatze-plataforma bat erabiltzen da lurzoru hareatsuetan, buztinean, buztin [[Lokatz|lohi]]<nowiki/>tsuan eta antzeko inguruneetan zuloak egin behar dituzten zimendu-proiektuetan. Ekipo horiek hainbat osagarri erabil ditzakete: torloju labur bat (lurzoru lehorrerako), koilara birakari bat (lurzoru hezerako) edo nukleo-zulatzaile bat (arrokarako), beste aukera batzuekin batera. Bide azkarrak, zubiak, industria-eraikinak eta eraikin zibilak, [[diafragma-hormak]], ura kontserbatzeko eta ezpondak babesteko proiektuak dira, besteak beste, pilotaje-ekipoak behar dituzten proiektuak. === '''INGURUMEN-ONDORIOAK (PILOTEAK ITSAS ZABALEAN TINKATZEA)''' === Piloteen tinkatzeak uretan eragindako soinu-presioa kaltegarria izan daiteke inguruko arrainentzat. Estatuko eta tokiko agentzia erregulatzaileek piloteen tinkatzailearekin lotutako ingurumen-arazoak kudeatzen dituzte. Zarata-muga 160 dB SEL da 750 m-ra. Arintze-metodoen artean daude [[burbuila-gortinak]], puxikak, barne-errekuntzako [[ariete-mailuak]] eta abar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Suche {{!}} BFN|url=https://www.bfn.de/suche?k=abstracts|aldizkaria=www.bfn.de|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> fqaoplyt0v0hoz4qnwaktdo20pn7672 10002391 10002385 2024-12-17T13:05:22Z Xabier Armendaritz 448 [[Kategoria:Eraikuntzako makinak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002391 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Caterpillar 385C L with Junttan pile driver (owner Cofra) p3.JPG|thumb|276x276px|Piloteen tinkatze-makina (marka: Caterpillar)]] [[Pilote (zimendua)|Piloteen]] tinkatze-makinak (edo pilote-tinkatzaileak), lurrean piloteak sartzeko erabiltzen diren artifizioak dira, eraikinen edo beste egitura batzuen [[zimendu]]<nowiki/>ei euskarria emateko. Piloteen tinkatze-ekipoekin lan egiten duten eraikuntza-taldeko kideei ere erreferentzia egiteko erabiltzen da termino. Piloteak tinkatzeko, makinaren gabia, gidarien bitartez, pisu bat igotzen du, ondoren, haien artean irristatzen uzten du piloteen goiko aldea kolpatuz; hau da, pilotea tinkatuz. Pisua altxatzen denez, [[sistema-hidrauliko|sistema hidrauliko]] bat, [[diesel-motor]] bat edota lurrun-makina bat erabiltzea ekar dezake; baita eskuz egitea ere. == HISTORIA == [[Fitxategi:Roman Pile Driver, Festung Ehrenbreitstein, Koblenz, Germany.jpg|ezkerrera|thumb|199x199px|Erromatar piloteen tinkatze-makina (erreplika). Rhineko Julio Zesar zubiaren eraikuntzan erabilia (K.a. 55)]] Gabia mota honen asmakuntzari buruzko aldarrikapen batzuk daude. [[Fitxategi:Battipalo Abhandlung vom Wasserbau an Strömen 1769.jpg|thumb|225x225px|Abhandlung vom Wasserbau an Strömen, 1769ko XVIII. mendeko pilote-tinkatzailea]] 1475ean, [[Francesco di Giorgio Martini|Francesco di Giorgio]]<nowiki/>ren [[Trattato di Architectura]] tratatuan, piloteen tinkatze-makina baten marrazki mekanikoki konplexua bat agertu zen. Gainera, beste hainbat asmatzaile ospetsuri egotzi izan zaie: [[James Nasmyth]] ([[Alexander Nasmythen]] semea), zeinak 1845ean piloteak tinkatzeko lurrun-makina bat asmatu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Adam|abizena=Hart-Davis|izenburua=Engineers: From the Great Pyramids to Spacecraft|argitaletxea=Dorling Kindersley Limited|hizkuntza=en|data=2017-04-03|url=https://books.google.es/books?id=YWfvDkECNO4C&q=Nasmyth+Steam+Piledriver&pg=PA153&redir_esc=y#v=snippet&q=Nasmyth%20Steam%20Piledriver&f=false|isbn=978-1-4093-2224-5|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, [[James Valoue]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Image of valoue's piledriver, 1752. by Science & Society Picture Library|url=https://www.scienceandsociety.co.uk/results.asp?image=10211995&wwwflag=2&imagepos=1|aldizkaria=www.scienceandsociety.co.uk|sartze-data=2024-12-17}}</ref> erloju-konpontzailea, [[Count Giovan Battista Gazzola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pile-driver|data=2005-02-11|url=https://web.archive.org/web/20050211193855/http://www1.fis.uc.pt/museu/37ing.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, eta [[Leonardo da Vinci]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museo Nazionale della Scienza e della Tecnologia|url=https://www.museoscienza.org/it/english/leonardo/battipalo.html|aldizkaria=www.museoscienza.org|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Beraz, guztiei aitortu zaie makina asmatu izanaren meritua. Hala ere, Eskoziako [[Oakbank]]<nowiki/>en eta Tay lakuan [[Crannog|Crannogs]] eraikitzeko piloten tinkatze-makinen antzeko artifizio bat bat erabili zela erakusten duten frogak daude<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - History - Scottish History|url=https://www.bbc.co.uk/history/scottishhistory/ancient/trails_ancient_crannogs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 1801ean, [[John Rennie|John Rennie-ri]] Britainia Handian lurrun-gabia  egitea bururatu zitzaion<ref>{{Erreferentzia|izena=Ken|abizena=Fleming|izenburua=Piling Engineering, Third Edition|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|abizena2=Weltman|abizena3=Randolph|abizena4=Elson|izena2=Austin|izena3=Mark|izena4=Keith|data=2008-09-25|url=https://books.google.es/books?id=TbNwBRrCbn8C&q=Steam+Piledriver+Rennie+1801&pg=PA3&redir_esc=y#v=snippet&q=Steam%20Piledriver%20Rennie%201801&f=false|isbn=978-0-203-93764-8|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Alabaina, Estatu Batuetan  [[Otis Tufts]]<nowiki/>iari egozten zaio lurrun-gabia asmatzea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=R. C. Seamans Jr., NASA Figure, Dies at 89 (Published 2008)|hizkuntza=en|data=2008-07-03|url=https://www.nytimes.com/2008/07/03/science/space/03seamans.html|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == MOTAK == [[Fitxategi:Pile drivers2.jpg|thumb|Piloteen tinkatze-makina, 1917]] Piloteen antzinako tinkatze-ekipoak gizakien edo animalien indarrez altxatzen ziren, gehienetan [[Polea|poleen]] bidez, eta gero, pisua pilotearen goiko muturretik askatzen zuten. Berriz, piloteak tinkatzeko ekipo modernoek hainbat metodo erabiltzen dituzte pisua altxatzeko eta pilotea gidatzeko. ==== DIESEL-MAILUA ==== [[Diesel-mailu]] moderno bat [[Bi aldiko eztanda-motorra|bi aldiko]] [[diesel-motor]] handi batez osatuta dago. Pisua pistoia da, eta pilotearen goiko aldera konektatzen den aparatua zilindroa. Piloteen tinkatzea pisua igoz hasten da; oro har, garabiaren kable batek, gabiari eusten dionak, airea xurgatzen du zilindro barrura, diesel erregaia zilindroan injektatuz. [[Askatze azkarreko mekanismo]] baten bidez, pisua erortzen uzten da eta aire/erregai nahasketa konprimatzen du, diesel erregaia sugar-puntura berotu arte. Horren ondorioz, nahasketa piztu egiten da, ondoren, pilotearen burura erortzen den pisuari energia transferitzen zaio eta pisua altxatzen da. Pisuaren igoeraren ondorioz, aire freskoa xurgatzen da, eta zikloak jarraitu egiten du erregaia agortu edo operadoreak geldiarazi arte. === KABLE BERTIKALEN SISTEMAK === Ibilbide bertikaleko kableak dituzten motakoak izan ohi dira: kaxaren deribazio-motak eta konexio-motak. Sistema horietan, motor elektriko batek pisuari lotutako kable bat tiratzen du, gidari batetik igoz. Goiko puntura iristean, motorraren enbragea deskonektatu egiten da, eta pisuak pilotea jotzen du. [[Kutxa-kable|Kutxa-kableak]] oso arruntak dira AEBtako hegoaldean; [[Spud-kable|spud-kableak]] berriz, AEBtako iparraldean, Kanadan eta Europan. === MAILU-HIDRAULIKOA === Mailu hidraulikoa piloteentzako mailu mota moderno bat da, eta, dieselaren ordez, [[sistema hidrauliko]] bat erabiltzen du, altzairuzko hodiak, hormigoi aurrefabrikatuzkoak eta zurezko piloteak sartzeko. [[Mailu hidrauliko]]<nowiki/>ak onargarriagoak dira ingurumenerako, mailu zaharragoak eta eraginkortasun txikiagokoak baino, kutsatzaile gutxiago sortzen baitituzte. Kasu askotan, zarata nagusia mailuak pilotearen gainean duen inpaktuak edo mailuaren osagaien arteko talkek eragiten dute; beraz, sortzen den zarata-maila diesel-mailuen antzekoa izan daiteke. === ERAGINGAILU HIDRAULIKO BIDEZ TINKAZTEA === [[Fitxategi:PileDriving.jpg|thumb|Zubi baten pilotajea, tinkaketa-sistema moderno batekin.]] Tinkatzeko ekipoak eragingailu hidrauliko baten bidez, hau da, pistoi hidraulikoak erabiliz, piloteak instalatzen ditu .Sistema hau nahiago da bibrazioa arriskutsua denean. Badira piloteak tinkatzeko ekipo konbentzionaletara egoki daitezkeen osagarriak, aldi berean manpara motako 2 pilote pare tinkatzeko. Hidraulikoki eragindako beste tinkatze-ekipo batzuk jada badauden manpara motako piloteen gainean jartzen dira, eta aurrez tinkatutako piloteei heltzen diete. Sistema horri esker, presio- eta erauzketa-indar handiagoa erabil daiteke, erreakzio-indar handiagoa garatzen baita. Erreakzioan oinarritutako makinek 69 dB baino ez dituzte bibratzen eta 7 m-ko distantziara iristen dira bibrazioak. Horri esker, piloteak instalatu eta erauz daitezke eremu sentikorretatik hurbil, non metodo tradizionalek arriskuan jar dezaketen dauden egituren egonkortasuna. Ekipamendu eta metodo hauek [[Katrina urakana|Katrina]] urakanaren ondoren [[New Orleans]]<nowiki/>eko barneko drainatze-sistemaren zati batzuetan erabili ziren, baita zarata, bibrazioa eta sarbidea kezka diren proiektuetan ere. === PILOTE-TINKATZAILEA/ERAUZGAILU BIBRAKORRA === [[Fitxategi:Vibratorypiledriver05.JPG|ezkerrera|thumb|Piloteen tinkatze-makina bibrakor bat, diesel-motor batek bultzatutako altzairuzko H formako pilote baten gainean.]] Piloteentzako bibrazio-piloteen tinkagailuek pisu eszentriko kontrarrotatzaileen sistema bat dute. [[Motor hidrauliko]]<nowiki/>ek eragiten dituzte, eta bibrazio horizontalak ezerezteko diseinatuta daude; bertikalak, berriz, pilotera transmititzen dira. Piloteak tinkatzeko makina pilotearen gainean jartzen da [[hondeamakina]] edo garabi batekin, eta piloteari lotzen zaio [[besarkagailu]] edo/eta [[Torloju|berno]] baten bidez. Erauzketa, normalean, aldi baterako zimenduak eskoratzeko erabiltzen diren [["H" altzairu]]<nowiki/>zko piloteak berreskuratzeko erabiltzen da. Fluido hidraulikoa mahuka bidez gidariaren burura garraiatzen da, horretarako diesel-motor batekin funtzionatzen duen ponpa bat erabili behar da. Motor honek, atoi baten gainean edo furgoneta batean kokatuta egongo da Gabia [[dragalina-hondeamakina]] batekin konektatuta dagoenean, hondeamakinaren diesel-motorrak bultzatzen du. piloteen tinkatze-makina bibrakorrak zarata arintzeko aukeratzen dira askotan, hala nola, eraikuntza egoitzetatik edo bulego-eraikinetatik gertu dagoenean, edo ohiko piloteen tinkatze-makina bat erabiltzeko espazio libre bertikal nahikorik ez dagoenean (adibidez, [[zubi-zutabe]] batean edo [[horma-bularreko zapata]] batean pilote osagarriak instalatzean). Piloteen tinkatze-makinak hainbat bibrazio-abiadurarekin daude eskuragarri, minutuko 1200 bibraziotik hasi eta 2400 VPMra arte. Aukeratutako bibrazio-tasan eragina dute lurzoruaren baldintzek eta beste faktore batzuek, hala nola energia-baldintzek eta ekipoaren kostuak. === PILOTATZE-PLATAFORMA === [[Fitxategi:Junttan piling machine in Jyväskylä.jpg|thumb|282x282px|Junttan-ek Finlandiako Jyväskylä-n bereziki eraikitako piloteak sartzeko ekipo bat.]] Pilotatze-plataforma bat erabiltzen da lurzoru hareatsuetan, buztinean, buztin [[Lokatz|lohi]]<nowiki/>tsuan eta antzeko inguruneetan zuloak egin behar dituzten zimendu-proiektuetan. Ekipo horiek hainbat osagarri erabil ditzakete: torloju labur bat (lurzoru lehorrerako), koilara birakari bat (lurzoru hezerako) edo nukleo-zulatzaile bat (arrokarako), beste aukera batzuekin batera. Bide azkarrak, zubiak, industria-eraikinak eta eraikin zibilak, [[diafragma-hormak]], ura kontserbatzeko eta ezpondak babesteko proiektuak dira, besteak beste, pilotaje-ekipoak behar dituzten proiektuak. === '''INGURUMEN-ONDORIOAK (PILOTEAK ITSAS ZABALEAN TINKATZEA)''' === Piloteen tinkatzeak uretan eragindako soinu-presioa kaltegarria izan daiteke inguruko arrainentzat. Estatuko eta tokiko agentzia erregulatzaileek piloteen tinkatzailearekin lotutako ingurumen-arazoak kudeatzen dituzte. Zarata-muga 160 dB SEL da 750 m-ra. Arintze-metodoen artean daude [[burbuila-gortinak]], puxikak, barne-errekuntzako [[ariete-mailuak]] eta abar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Suche {{!}} BFN|url=https://www.bfn.de/suche?k=abstracts|aldizkaria=www.bfn.de|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Eraikuntzako makinak]] ppnyms7lfbzg2tq96lfzsyvhmo1g2ya 2 1217904 10002400 2024-12-17T13:20:51Z EstitxuRobles50 169509 Orri berria: «hghghggjhggjgghg» 10002400 wikitext text/x-wiki hghghggjhggjgghg 4dg54ebd2zx0mqyosnk9pk5u4ga9dup 10002401 10002400 2024-12-17T13:22:04Z EstitxuRobles50 169509 10002401 wikitext text/x-wiki Onintza Enbeita Maguregi bertsolaria da. Onintza bizkaitarra da, baserri batean jaio zen 1979an Muxika herrian, eta bertan bizi da. Onintzaren familiak lotura oso estua du bertsolaritzarekin aspalditik, Enbeita familiako kide asko izan dira bertsolariak: Abel Enbeita, Balendin Enbeita, Jon Enbeita, Libe Enbeita, Kepa Enbeita... Onintza oso gazte zela hasi zen bertso munduan: 9 urte zituela hasi zen bertso eskolan eta 16 urte zituela hasi zen plazetan kantatzen. Txapelketa askotan parte hartu du, askotan iritsi izan da finalera eta 2018an Bizkaiko Bertsolari Txapelketa irabazi zuen. Txapelketa hori irabazi duen lehenengo emakumea izan zen. Bertsolaria izateaz gain, kazetaria ere bada Onintza. Kazetaritza ikasi zuen Euskal Herriko Unibertsitatean eta komunikabide askotan aritu da kolaborazioak egiten: Egunkaria, Berria, Argia, Euskadi Irratia... Eta kazetaritzaz gain ikasketa gehiago ere egin ditu: Euskal Kulturgintzaren Transmisioa alde batetik, eta Agroekologia bestetik. Horretaz gain, politikan ere aritu da. Lehenengo, bere herrian bertan, Muxikan, zinegotzia izan zen udaletxean 2007 eta 2011 urteen artean. Ondoren, 2012 eta 2015 artean Espainiako Diputatuen Kongresuan diputatua izan zen. 6rvpji37uvknk8sr0kt10b9l16w70de 10002405 10002401 2024-12-17T13:29:08Z EstitxuRobles50 169509 10002405 wikitext text/x-wiki Onintza Enbeita Maguregi bertsolaria da. Onintza bizkaitarra da, baserri batean jaio zen 1979an Muxika herrian, eta bertan bizi da. == Nola hasi bertsolaritzan? == Onintzaren familiak lotura oso estua du bertsolaritzarekin aspalditik, Enbeita familiako kide asko izan dira bertsolariak: Abel Enbeita, Balendin Enbeita, Jon Enbeita, Libe Enbeita, Kepa Enbeita... Onintza oso gazte zela hasi zen bertso munduan: 9 urte zituela hasi zen bertso eskolan eta 16 urte zituela hasi zen plazetan kantatzen. Txapelketa askotan parte hartu du, askotan iritsi izan da finalera eta 2018an Bizkaiko Bertsolari Txapelketa irabazi zuen. Txapelketa hori irabazi duen lehenengo emakumea izan zen. == Zer ikasi zuen? == Bertsolaria izateaz gain, kazetaria ere bada Onintza. Kazetaritza ikasi zuen Euskal Herriko Unibertsitatean eta komunikabide askotan aritu da kolaborazioak egiten: Egunkaria, Berria, Argia, Euskadi Irratia... Eta kazetaritzaz gain ikasketa gehiago ere egin ditu: Euskal Kulturgintzaren Transmisioa alde batetik, eta Agroekologia bestetik. Horretaz gain, politikan ere aritu da. Lehenengo, bere herrian bertan, Muxikan, zinegotzia izan zen udaletxean 2007 eta 2011 urteen artean. Ondoren, 2012 eta 2015 artean Espainiako Diputatuen Kongresuan diputatua izan zen. t0uvjtfryin7kxa2pnmhwnzi6yi26rv 10002454 10002405 2024-12-17T13:59:06Z EstitxuRobles50 169509 10002454 wikitext text/x-wiki Onintza Enbeita Maguregi [[Txikipedia:Bertsolaria|bertsolaria]] da. Onintza bizkaitarra da, baserri batean jaio zen 1979an [[Txikipedia:Muxika|Muxika]] herrian, eta bertan bizi da. == Nola hasi bertsolaritzan? == Onintzaren familiak lotura oso estua du bertsolaritzarekin aspalditik, Enbeita familiako kide asko izan dira bertsolariak: Abel Enbeita, Balendin Enbeita, Jon Enbeita, Libe Enbeita, Kepa Enbeita... Onintza oso gazte zela hasi zen bertso munduan: 9 urte zituela hasi zen bertso eskolan eta 16 urte zituela hasi zen plazetan kantatzen. Txapelketa askotan parte hartu du, askotan iritsi izan da finalera eta 2018an Bizkaiko Bertsolari Txapelketa irabazi zuen. Txapelketa hori irabazi duen lehenengo emakumea izan zen. == Zer ikasi zuen? == Bertsolaria izateaz gain, kazetaria ere bada Onintza. Kazetaritza ikasi zuen Euskal Herriko Unibertsitatean eta komunikabide askotan aritu da kolaborazioak egiten: Egunkaria, Berria, Argia, Euskadi Irratia... Eta kazetaritzaz gain ikasketa gehiago ere egin ditu: Euskal Kulturgintzaren Transmisioa alde batetik, eta Agroekologia bestetik. Horretaz gain, politikan ere aritu da. Lehenengo, bere herrian bertan, Muxikan, zinegotzia izan zen udaletxean 2007 eta 2011 urteen artean. Ondoren, 2012 eta 2015 artean Espainiako Diputatuen Kongresuan diputatua izan zen. q62r5u0gu44na0t24b6cxloy3g6dfys 10002485 10002454 2024-12-17T14:24:28Z EstitxuRobles50 169509 10002485 wikitext text/x-wiki Onintza Enbeita Maguregi [[Txikipedia:Bertsolaria|bertsolaria]] da. Onintza bizkaitarra da, baserri batean jaio zen 1979an [[Txikipedia:Muxika|Muxika]] herrian, eta bertan bizi da. {{Ba al dakizu|testua=Horretaz gain, politikan ere aritu da. Lehenengo, bere herrian bertan, Muxikan, zinegotzia izan zen udaletxean 2007 eta 2011 urteen artean. Ondoren, 2012 eta 2015 artean Espainiako Diputatuen Kongresuan diputatua izan zen.}} == Nola hasi bertsolaritzan? == Onintzaren familiak lotura oso estua du bertsolaritzarekin aspalditik, Enbeita familiako kide asko izan dira bertsolariak: Abel Enbeita, Balendin Enbeita, Jon Enbeita, Libe Enbeita, Kepa Enbeita... Onintza oso gazte zela hasi zen bertso munduan: 9 urte zituela hasi zen bertso eskolan eta 16 urte zituela hasi zen plazetan kantatzen. Txapelketa askotan parte hartu du, askotan iritsi izan da finalera eta 2018an Bizkaiko Bertsolari Txapelketa irabazi zuen. Txapelketa hori irabazi duen lehenengo emakumea izan zen. == Zer ikasi zuen? == Bertsolaria izateaz gain, kazetaria ere bada Onintza. Kazetaritza ikasi zuen Euskal Herriko Unibertsitatean eta komunikabide askotan aritu da kolaborazioak egiten: Egunkaria, Berria, Argia, Euskadi Irratia... Eta kazetaritzaz gain ikasketa gehiago ere egin ditu: Euskal Kulturgintzaren Transmisioa alde batetik, eta Agroekologia bestetik. qxe1dbbrgomq9i8170ac1fpcbkm3ljr 2 1217905 10002408 2024-12-17T13:31:25Z EstitxuRobles33 169492 Orri berria: «Olatu berria ''« Olatu berria'' » Angeluko gimnastika erritmoko klub bat da, ''Stéphanie Riottek'' sortu zuen. Hastapenean « ''Hegal egin'' » elkartearen parte zen, baina 2022an bakarrik abiatzea erabaki zuten. ''Stéphanie Riottek'' klube hau sortu du bere pasioa jendeei transmititzeko.Zorroztasuna, esfortzua eta diziplina baina plazera, entzumena eta adiskidetasuna era badira bere irakaskuntzaren erdigunean.''Olatu berriak'' 210 kide inguru gainbegiratzen ditu, ta...» 10002408 wikitext text/x-wiki Olatu berria ''« Olatu berria'' » Angeluko gimnastika erritmoko klub bat da, ''Stéphanie Riottek'' sortu zuen. Hastapenean « ''Hegal egin'' » elkartearen parte zen, baina 2022an bakarrik abiatzea erabaki zuten. ''Stéphanie Riottek'' klube hau sortu du bere pasioa jendeei transmititzeko.Zorroztasuna, esfortzua eta diziplina baina plazera, entzumena eta adiskidetasuna era badira bere irakaskuntzaren erdigunean.''Olatu berriak'' 210 kide inguru gainbegiratzen ditu, tartean 40 lehiaketa taldeeta. 2021eko ekainean talde batek Frantziako txapelketan hirugarren postuan bukatu zuten. === '''Klubaren helburuak ?''' === ''Olatu berriak'' hiru helburu nagusi ditu : ''konpromisoa ''':''''' heziketa-ekintza eta jarduera guztiak antolatzea, praktikatzea, kudeatzea eta garatzea gimnastika praktikaren bidez, bere forma guztietan eta publiko guztientzako diskriminaziorik gabe. ''Animazioa ''':''''' ekitaldiak, lehiaketak eta ekimen guztiak antolatzea, atala sustatzeko eta abantaila material edo finantzario guztiak bere onura esklusiborako lortzeko''.Kudeaketa :'' bere zuzendaritzako zuzendarien eta hautetsien prestakuntza eta garapena. 8hhxy3piegdgy0ouph9z2dg1z232mdx 10002416 10002408 2024-12-17T13:35:04Z EstitxuRobles33 169492 10002416 wikitext text/x-wiki "Olatu berria" Angeluko gimnastika erritmoko klub bat da, ''Stéphanie Riottek'' sortu zuen. Hastapenean «''Hegal egin''» elkartearen parte zen, baina 2022an bakarrik abiatzea erabaki zuten. ''Stéphanie Riottek'' klube hau sortu du bere pasioa jendeei transmititzeko.Zorroztasuna, esfortzua eta diziplina baina plazera, entzumena eta adiskidetasuna era badira bere irakaskuntzaren erdigunean. ''Olatu berriak'' 210 kide inguru gainbegiratzen ditu, tartean 40 lehiaketa taldeetan.2021eko ekainean talde batek Frantziako txapelketan hirugarren postuan bukatu zuten. == Klubaren helburuak ? == ''Olatu berriak'' hiru helburu nagusi ditu : ''konpromisoa ''':''''' heziketa-ekintza eta jarduera guztiak antolatzea, praktikatzea, kudeatzea eta garatzea gimnastika praktikaren bidez, bere forma guztietan eta publiko guztientzako diskriminaziorik gabe. ''Animazioa ''':''''' ekitaldiak, lehiaketak eta ekimen guztiak antolatzea, atala sustatzeko eta abantaila material edo finantzario guztiak bere onura esklusiborako lortzeko''.Kudeaketa :'' bere zuzendaritzako zuzendarien eta hautetsien prestakuntza eta garapena. 3u8tacyn9w79nqm65hewyeo70dpzz8w 10002429 10002416 2024-12-17T13:40:04Z EstitxuRobles33 169492 10002429 wikitext text/x-wiki "Olatu berria" Angeluko gimnastika erritmoko klub bat da, ''Stéphanie Riottek'' sortu zuen. Hastapenean «''Hegal egin''» elkartearen parte zen, baina 2022an bakarrik abiatzea erabaki zuten. ''Stéphanie Riottek'' klube hau sortu du bere pasioa jendeei transmititzeko.Zorroztasuna, esfortzua eta diziplina baina plazera, entzumena eta adiskidetasuna era badira bere irakaskuntzaren erdigunean. ''Olatu berriak'' 210 kide inguru gainbegiratzen ditu, tartean 40 lehiaketa taldeetan.2021eko ekainean talde batek Frantziako txapelketan hirugarren postuan bukatu zuten. == Klubaren helburuak ? == ''Olatu berriak'' hiru helburu nagusi ditu: ''konpromisoa ''':''''' heziketa-ekintza eta jarduera guztiak antolatzea, praktikatzea, kudeatzea eta garatzea gimnastika praktikaren bidez, bere forma guztietan eta publiko guztientzako diskriminaziorik gabe. ''Animazioa ''':''''' ekitaldiak, lehiaketak eta ekimen guztiak antolatzea, atala sustatzeko eta abantaila material edo finantzario guztiak bere onura esklusiborako lortzeko''.'' ''Kudeaketa:'' bere zuzendaritzako zuzendarien eta hautetsien prestakuntza eta garapena. 3uhw70vahqgul3kgtds0m0ma8ta9bor 10002447 10002429 2024-12-17T13:49:10Z EstitxuRobles33 169492 10002447 wikitext text/x-wiki "Olatu berria" Angeluko gimnastika erritmoko klub bat da, ''Stéphanie Riottek'' sortu zuen. == klubaren hastapenak? == Hastapenean «''Hegal egin''» elkartearen parte zen, baina 2022an bakarrik abiatzea erabaki zuten. ''Stéphanie Riottek'' klube hau sortu du bere pasioa jendeei transmititzeko. == Zenbat kide ? == ''Olatu berriak'' 210 kide inguru gainbegiratzen ditu, tartean 40 lehiaketa taldeetan.2021eko ekainean talde batek Frantziako txapelketan hirugarren postuan bukatu zuten. == Klubaren helburuak ? == ''Olatu berriak'' hiru helburu nagusi ditu: ''konpromisoa ''':''''' heziketa-ekintza eta jarduera guztiak antolatzea, praktikatzea, kudeatzea eta garatzea gimnastika praktikaren bidez, bere forma guztietan eta publiko guztientzako diskriminaziorik gabe. ''Animazioa ''':''''' ekitaldiak, lehiaketak eta ekimen guztiak antolatzea, atala sustatzeko eta abantaila material edo finantzario guztiak bere onura esklusiborako lortzeko. ''Kudeaketa: bere zuzendaritzako zuzendarien eta hautetsien prestakuntza eta garapena.'' ''Zorroztasuna, esfortzua eta diziplina baina plazera, entzumena eta adiskidetasuna era badira bere irakaskuntzaren erdigunean.'' oyagym7jm0nslzm7kki7fkm6kyxh9tz 10002489 10002447 2024-12-17T14:28:01Z EstitxuRobles33 169492 10002489 wikitext text/x-wiki "Olatu berria" [[Txikipedia:Angelu (Lapurdi)|Angeluko]] [[Txikipedia:Gimnastika erritmiko|gimnastika erritmoko]] klub bat da, ''Stéphanie Riottek'' sortu zuen. == klubaren hastapenak? == Hastapenean «''Hegal egin''» elkartearen parte zen, baina 2022an bakarrik abiatzea erabaki zuten. ''Stéphanie Riottek'' klube hau sortu du bere pasioa jendeei transmititzeko. == Zenbat kide ? == ''Olatu berriak'' 210 kide inguru gainbegiratzen ditu, tartean 40 lehiaketa taldeetan.2021eko ekainean talde batek Frantziako txapelketan hirugarren postuan bukatu zuten. == Klubaren helburuak ? == ''Olatu berriak'' hiru helburu nagusi ditu: ''konpromisoa ''':''''' heziketa-ekintza eta jarduera guztiak antolatzea, praktikatzea, kudeatzea eta garatzea gimnastika praktikaren bidez, bere forma guztietan eta publiko guztientzako diskriminaziorik gabe. ''Animazioa ''':''''' ekitaldiak, lehiaketak eta ekimen guztiak antolatzea, atala sustatzeko eta abantaila material edo finantzario guztiak bere onura esklusiborako lortzeko. ''Kudeaketa: bere zuzendaritzako zuzendarien eta hautetsien prestakuntza eta garapena.'' ''Zorroztasuna, esfortzua eta diziplina baina plazera, entzumena eta adiskidetasuna era badira bere irakaskuntzaren erdigunean.'' cca0gtszd77kqez8oghylrvqnplyvhi 2 1217906 10002412 2024-12-17T13:34:05Z EstitxuRobles40 169499 Orri berria: «Hardoytarrak klubea Angeluko pilota taldea da. == Nola sortu zen ? == Hardoitarrak (edo Hardoytarrak , frantses idazkerarekin) 1980. urtean sortu zen. Urte hartan, Pettan Didiart_ek klubea sortu zuen. Klubeak fite arrakasta handia ukan zuen. Entrenatazile batzuen laguntzari esker : Christian Lansalot_ri esker joko garbian, esku huskan Gilen Zaldunbide_ri esker … == Nola garatu zen ? == Geroago bost joko mota baziren : errebotea, pasaka, xarea, esku huska eta joko garbia...» 10002412 wikitext text/x-wiki Hardoytarrak klubea Angeluko pilota taldea da. == Nola sortu zen ? == Hardoitarrak (edo Hardoytarrak , frantses idazkerarekin) 1980. urtean sortu zen. Urte hartan, Pettan Didiart_ek klubea sortu zuen. Klubeak fite arrakasta handia ukan zuen. Entrenatazile batzuen laguntzari esker : Christian Lansalot_ri esker joko garbian, esku huskan Gilen Zaldunbide_ri esker … == Nola garatu zen ? == Geroago bost joko mota baziren : errebotea, pasaka, xarea, esku huska eta joko garbia. 1990 ean emakumezkoen pala selekzioa ideki zen. == Bere emaitzak ? == Bere lehen emaitzak 80. hamarkadan lortu zituen 1987 an Frantziako joko garbi txapelketa irabaziz gazteen mailan. == Informazio gehigarriak ? == Orain presidentea Mertxe Galanena da. Bruno Biscay diruzaina da. Trinketa Haiz Pean_en da. Ezker pareta El Hogar_en da eta Plaza Sutar_en kokatua da. descj2300q48qb7td9k0rd694ozoyb9 10002431 10002412 2024-12-17T13:40:28Z EstitxuRobles40 169499 10002431 wikitext text/x-wiki Hardoytarrak klubea Angeluko pilota taldea da. Pilota munduan toki handia du. == Nola sortu zen ? == Hardoitarrak (edo Hardoytarrak , frantses idazkerarekin) 1980. urtean sortu zen. Urte hartan, Pettan Didiart_ek klubea sortu zuen. Klubeak fite arrakasta handia ukan zuen. Entrenatzaile batzuen laguntzari esker : Christian Lansalot_ri esker joko garbian, esku huskan Gilen Zaldunbide_ri esker … == Nola garatu zen ? == Geroago bost joko mota baziren : errebotea, pasaka, xarea, esku huska eta joko garbia. 1990 ean emakumezkoen pala selekzioa ideki zen. == Bere emaitzak ? == Bere lehen emaitzak 80. hamarkadan lortu zituen 1987 an Frantziako joko garbi txapelketa irabaziz gazteen mailan. == Informazio gehigarriak ? == Orain presidentea Mertxe Galanena da. Bruno Biscay diruzaina da. Trinketa Haiz Pean_en da. Ezker pareta El Hogar_en da eta Plaza Sutar_en kokatua da. 7yarn6t2g39chntvxhnvqiqheo2nmo0 10002463 10002431 2024-12-17T14:06:18Z EstitxuRobles40 169499 10002463 wikitext text/x-wiki Hardoitarrak kluba [[Txikipedia:Angelu|Angeluko]] pilota taldea da. [[Txikipedia:Pilota|Pilota]] munduan toki handia du. == Nola sortu zen ? == Hardoitarrak (edo Hardoytarrak , frantses idazkerarekin) 1980. urtean sortu zen. Urte hartan, Pettan Didiartek kluba sortu zuen. Klubak fite arrakasta handia ukan zuen. Entrenatzaile batzuen laguntzari esker : Christian Lansalotri esker joko garbian, esku huskan Gilen Zaldunbideri esker … == Nola garatu zen ? == Geroago bost joko mota baziren : [[Txikipedia:Errebotea|errebotea]], [[Txikipedia:Pasaka|pasaka]], [[Txikipedia:Xarea|xarea]], [[Txikipedia:Esku-huskako pilota|esku huska]] eta [[Txikipedia:Joko garbi|joko garbia]]. 1990ean emakumezkoen [[Txikipedia:Pala|pala]] selekzioa ideki zen. == Bere emaitzak ? == Bere lehen emaitzak 80. hamarkadan lortu zituen 1987 an Frantziako joko garbi txapelketa irabaziz gazteen mailan. == Informazio gehigarriak ? == Orain presidentea Mertxe Galanena da. Bruno Biscay diruzaina da. Trinketa Haiz Pean_en da. Ezker pareta El Hogar_en da eta Plaza Sutar_en kokatua da. l9e304wcbbp5o9fct3w0yqaejbt4s2j 10002471 10002463 2024-12-17T14:12:56Z EstitxuRobles40 169499 10002471 wikitext text/x-wiki Hardoitarrak kluba [[Txikipedia:Angelu|Angeluko]] pilota taldea da. [[Txikipedia:Pilota|Pilota]] munduan toki handia du. == Nola sortu zen ? == Hardoitarrak (edo Hardoytarrak , frantses idazkerarekin) 1980. urtean sortu zen. Urte hartan, Pettan Didiartek kluba sortu zuen. Klubak fite arrakasta handia ukan zuen. Entrenatzaile batzuen laguntzari esker : Christian Lansalotri esker joko garbian, esku huskan Gilen Zaldunbideri esker … == Nola garatu zen ? == Geroago bost joko mota baziren : [[Txikipedia:Errebotea|errebotea]], [[Txikipedia:Pasaka|pasaka]], [[Txikipedia:Xare|xarea]], [[Txikipedia:Esku-huskako pilota|esku huska]] eta [[Txikipedia:Joko garbi|joko garbia]]. 1990ean emakumezkoen [[Txikipedia:Pala|pala]] selekzioa ireki zen. == Bere emaitzak ? == Bere lehen emaitzak 80. hamarkadan lortu zituen 1987 an Frantziako joko garbi txapelketa irabaziz gazteen mailan. == Informazio gehigarriak ? == Orain presidentea Mertxe Galañena da. Bruno Biscay diruzaina da. Trinketa Haiz Pean_en da. Ezker pareta El Hogar_en da eta Plaza Sutar_en kokatua da. 6eduzuz9kvo736zbxizx7fmkhx9swm4 10002472 10002471 2024-12-17T14:15:01Z EstitxuRobles40 169499 10002472 wikitext text/x-wiki Hardoitarrak kluba [[Txikipedia:Angelu|Angeluko]] pilota taldea da. [[Txikipedia:Pilota|Pilota]] munduan toki handia du. == Nola sortu zen ? == Hardoitarrak (edo Hardoytarrak , frantses idazkerarekin) 1980. urtean sortu zen. Urte hartan, Pettan Didiartek kluba sortu zuen. Klubak fite arrakasta handia ukan zuen. Entrenatzaile batzuen laguntzari esker : Christian Lansalotri esker joko garbian, esku-huska Gilen Zaldunbideri esker … == Nola garatu zen ? == Geroago bost joko mota baziren : [[Txikipedia:Errebotea|errebotea]], [[Txikipedia:Pasaka|pasaka]], [[Txikipedia:Xare|xarea]], [[Txikipedia:Esku-huskako pilota|esku-huska]] eta [[Txikipedia:Joko garbi|joko garbia]]. 1990ean emakumezkoen [[Txikipedia:Pala|pala]] selekzioa ireki zen. == Bere emaitzak ? == Bere lehen emaitzak 80. hamarkadan lortu zituen 1987an Frantziako joko garbi txapelketa irabaziz gazteen mailan. == Informazio gehigarriak ? == Orain presidentea Mertxe Galañena da. Bruno Biscay diruzaina da. Trinketa Haiz Pean da. Ezker pareta El Hogar-en da eta Plaza Sutar-en kokatua da. sghcesn323chnef9kanwf3lobga9pud 10002481 10002472 2024-12-17T14:19:08Z EstitxuRobles40 169499 10002481 wikitext text/x-wiki Hardoitarrak kluba [[Txikipedia:Angelu|Angeluko]] pilota taldea da. [[Txikipedia:Pilota|Pilota]] munduan toki handia du. == Nola sortu zen ? == Hardoitarrak (edo Hardoytarrak , frantses idazkerarekin) 1980. urtean sortu zen. Urte hartan, Pettan Didiartek kluba sortu zuen. Klubak fite arrakasta handia ukan zuen. Entrenatzaile batzuen laguntzari esker : Christian Lansalotri esker joko garbian, esku-huska Gilen Zaldunbideri esker… == Nola garatu zen ? == Geroago bost joko mota baziren : [[Txikipedia:Errebotea|errebotea]], [[Txikipedia:Pasaka|pasaka]], [[Txikipedia:Xare|xarea]], [[Txikipedia:Esku-huskako pilota|esku-huska]] eta [[Txikipedia:Joko garbi|joko garbia]]. 1990ean emakumezkoen [[Txikipedia:Pala|pala]] selekzioa ireki zen. == Bere emaitzak ? == Bere lehen emaitzak 80. hamarkadan lortu zituen 1987an Frantziako joko garbi txapelketa irabaziz gazteen mailan. == Informazio gehigarriak ? == Orain presidentea Mertxe Galañena da. Bruno Biscay diruzaina da. Trinketa Haiz Pean da. Ezker pareta El Hogar-en da eta Plaza Sutar-en kokatua da. kq1oo49u619wniv4uu33wtvf1xclpd7 2 1217907 10002414 2024-12-17T13:34:27Z EstitxuRobles35 169494 Orri berria: « Denek bat saski baloi talde bat da, Urketan kokatua. Bi zelai ditu bat urketan eta beste bat Baionan. 1952 an sortu zen. == Zer da bere historia? == Hori baino lehen kultura ainitzeko omnispoet elkate nat zen. Ondotik 1961 an kirol elkarte bat bilakatu zen. 1952 ab Bethi Gaste elkartea aldatu zen eta Denek Bat bilakatu zen . == Zein izan dira entrenatzaileak? == ONDOKO ENTRENATZAILEAK 2003 – 2006 = Freddy Hufnagel 2007 – 2008 = Chris Singletom 2005 = Fab...» 10002414 wikitext text/x-wiki Denek bat saski baloi talde bat da, Urketan kokatua. Bi zelai ditu bat urketan eta beste bat Baionan. 1952 an sortu zen. == Zer da bere historia? == Hori baino lehen kultura ainitzeko omnispoet elkate nat zen. Ondotik 1961 an kirol elkarte bat bilakatu zen. 1952 ab Bethi Gaste elkartea aldatu zen eta Denek Bat bilakatu zen . == Zein izan dira entrenatzaileak? == ONDOKO ENTRENATZAILEAK 2003 – 2006 = Freddy Hufnagel 2007 – 2008 = Chris Singletom 2005 = Fabrice Calmon == Zein txapelketa irabazi dute? == 2008 an frantziako txapeldun nazionalak izan ziren B mailan. 1eu2yiflu20c5c184e2tonyincvrp14 10002433 10002414 2024-12-17T13:41:13Z EstitxuRobles35 169494 10002433 wikitext text/x-wiki Denek bat saski baloi talde bat da, Urketan kokatua. Bi zelai ditu bat Urketan eta beste bat Baionan. 1952an sortu zen. == Zer da bere historia? == Hori baino lehen kultura ainitzeko Omnisport elkarte bat zen. Ondotik 1961an kirol elkarte bat bilakatu zen. 1952an, Bethi Gaste elkartea aldatu zen eta Denek Bat bilakatu zen . == Zein izan dira entrenatzaileak? == ONDOKO ENTRENATZAILEAK 2003 – 2006 = Freddy Hufnagel 2007 – 2008 = Chris Singletom 2005 = Fabrice Calmon == Zein txapelketa irabazi dute? == 2008an Frantziako txapeldun nazionalak izan ziren B mailan. sr9z488uf47sxbtbba6yf4a0a2qdbay 10002459 10002433 2024-12-17T14:03:53Z EstitxuRobles35 169494 10002459 wikitext text/x-wiki Denek bat [[Txikipedia:Saskibaloi|saski baloi]] talde bat da, [[Txikipedia:Urketa|Urketan]] kokatua. Bi zelai ditu bat Urketan eta beste bat [[Txikipedia:Baiona|Baionan]]. 1952an sortu zen. == Zer da bere historia? == Hori baino lehen kultura ainitzeko Omnisport elkarte bat zen. Ondotik 1961an kirol elkarte bat bilakatu zen. 1952an, Bethi Gaste elkartea aldatu zen eta Denek Bat bilakatu zen . == Zein izan dira entrenatzaileak? == ONDOKO ENTRENATZAILEAK 2003 – 2006 = Freddy Hufnagel 2007 – 2008 = Chris Singletom 2005 = Fabrice Calmon == Zein txapelketa irabazi dute? == 2008an [[Txikipedia:Frantziako txapeldun nazionalak|Frantziako txapeldun nazionalak]] izan ziren B mailan. kkkpczb0lkh0udq46vwrlbrr3i6bihd 0 1217908 10002419 2024-12-17T13:36:48Z Wayratuta 119550 Wayratuta wikilariak «[[Elle Hearns]]» orria «[[Elle Moxley]]» izenera aldatu du: Abizena aldatu du. https://www.sfexaminer.com/archives/changing-my-name-after-my-transition-may-seem-like-a-simple-act-it-was-anything/article_75fcf6dc-159d-5687-a61f-cf9dcca708e7.html 10002419 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Elle Moxley]] do3o8q73fal5l4xh6uik0mqrmw20w4n 1 1217909 10002421 2024-12-17T13:36:48Z Wayratuta 119550 Wayratuta wikilariak «[[Eztabaida:Elle Hearns]]» orria «[[Eztabaida:Elle Moxley]]» izenera aldatu du: Abizena aldatu du. https://www.sfexaminer.com/archives/changing-my-name-after-my-transition-may-seem-like-a-simple-act-it-was-anything/article_75fcf6dc-159d-5687-a61f-cf9dcca708e7.html 10002421 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Eztabaida:Elle Moxley]] 24jiw9m58hgzof8rlqmxlfnrg2540zr 2 1217910 10002423 2024-12-17T13:38:13Z EstitxuRobles38 169497 Orri berria: «Angelu Miarritze Olympique HandBall (ABOHB) eskubaloi klub bat da ,Angelun kokatzen dena . 2005ean Angeluko eta Miarritzeko klubeen arteko elkartze baten ondotiksortu zen ABOHB. Christophe Fernandezek eta Pascal Muziak klubea kudeatzen dute. 400 lizentzatu badira klubean . Emakumeek Nazional1 eta 2 arte igo dira eta Franziako kopa irabazi dute. Gizonak ere nazional milara ari dira, urre labela irabaziz Klube honek maila anitz ditu eskubaloia ikastolarekin hasiz edo nini...» 10002423 wikitext text/x-wiki Angelu Miarritze Olympique HandBall (ABOHB) eskubaloi klub bat da ,Angelun kokatzen dena . 2005ean Angeluko eta Miarritzeko klubeen arteko elkartze baten ondotiksortu zen ABOHB. Christophe Fernandezek eta Pascal Muziak klubea kudeatzen dute. 400 lizentzatu badira klubean . Emakumeek Nazional1 eta 2 arte igo dira eta Franziako kopa irabazi dute. Gizonak ere nazional milara ari dira, urre labela irabaziz Klube honek maila anitz ditu eskubaloia ikastolarekin hasiz edo nini eskubaloi, segitzeko -11ekin,-13, -15, -18, senior mailara iristeko. Gainera gure klubea eskubaloi ikastolak urre label irabazi dute 2022an haien entre nadoreen kalitateari esker. Entrenatze lekua Angelun da Salle St Jean eremuan , gure klubearen zentroa da. km0bk19atg0xgp2moe1dkv8m26jsja2 10002446 10002423 2024-12-17T13:47:26Z EstitxuRobles38 169497 10002446 wikitext text/x-wiki Angelu Miarritze Olympique HandBall (ABOHB) [[Txikipedia:Eskubaloi|eskubaloi]] klub bat da, Angelun kokatzen dena . 2005ean Angeluko eta Miarritzeko kluben arteko elkartze baten ondotik sortu da. ABOHB. == Nork osatzen du klubea ? == Christophe Fernandezek eta Pascal Muziak klubea kudeatzen dute. 400 lizentzatu badira klubean . Emakumeek Nazional1 eta 2 arte igo dira eta Franziako kopa irabazi dute. Gizonak ere nazional milara ari dira, urre labela irabaziz Klube honek maila anitz ditu eskubaloia ikastolarekin hasiz edo nini eskubaloi, segitzeko -11ekin,-13, -15, -18, senior mailara iristeko. Gainera gure kluba eskubaloi ikastolak urre label irabazi dute 2022an haien trebatzaileak kalitateari esker. == Nun kokatzen da ? == Entrenatze lekua Angelun da Salle St Jean eremuan , gure klubaren zentroa da. 28jw8sdgiyvzbdykp7kfftk1io3yjd8 10002448 10002446 2024-12-17T13:50:52Z EstitxuRobles38 169497 10002448 wikitext text/x-wiki Angelu Miarritze Olympique HandBall (ABOHB) [[Txikipedia:Eskubaloi|eskubaloi]] klub bat da, Angelun kokatzen dena. 2005ean Angeluko eta Miarritzeko kluben arteko elkartze baten ondotik sortu da. ABOHB. == Nork osatzen du kluba ? == Christophe Fernandezek eta Pascal Muziak kluba kudeatzen dute. 400 lizentziatu badira klubean . Emakumeek Nazional1 eta 2 arte igo dira eta Frantziako kopa irabazi dute. Gizonak ere nazional milara ari dira, urre labela irabaziz Klub honek maila anitz ditu eskubaloia ikastolarekin hasiz edo nini eskubaloi, segitzeko -11ekin,-13, -15, -18, senior mailara iristeko. Gainera gure kluba eskubaloi ikastolak urre label irabazi dute 2022an haien trebatzaileak kalitateari esker. == Nun kokatzen da ? == Entrenatze lekua Angelun da Salle St Jean eremuan , gure klubaren zentroa da. 7m03d9umx47kx9361f0b1amicswwp9n 10002475 10002448 2024-12-17T14:16:19Z EstitxuRobles38 169497 10002475 wikitext text/x-wiki Angelu [[Txikipedia:Miarritze|Miarritze]] Olympique HandBall (ABOHB) [[Txikipedia:Eskubaloi|eskubaloi]] klub bat da, Angelun kokatzen dena. 2005ean Angeluko eta Miarritzeko kluben arteko elkartze baten ondotik sortu da ABOHB. == Nork osatzen du kluba ? == Christophe Fernandezek eta Pascal Muziak kluba kudeatzen dute. 400 lizentziatu badira klubean. Emakumeek Nazional1 eta 2 arte igo dira eta Frantziako kopa irabazi dute. Gizonak ere nazional milara ari dira, urre labela irabaziz. Klub honek maila anitz ditu [[Txikipedia:Eskubaloi|eskubaloia]] ikastolarekin hasiz edo nini [[Txikipedia:Eskubaloi|eskubaloi]], segitzeko -11ekin,-13, -15, -18, senior mailara iristeko. Gainera gure kluba [[Txikipedia:Eskubaloi|eskubaloi]] ikastolak urre label irabazi dute 2022an haien trebatzaileak kalitateari esker. == Nun kokatzen da ? == Entrenatze lekua [[Txikipedia:Angelu (Lapurdi)|Angelun]] da Salle St Jean eremuan, gure klubaren zentroa da. b287mgmmhupjywflhl1vutyvfbcbpaj 2 1217911 10002425 2024-12-17T13:39:24Z EstitxuRobles48 169507 Orri berria: «Angelu Olinpiko kirol klub bat da. Angeluko klub inportanteetariko bat da. Angelun sortua zen 1981eko urtarrilean baina legearen arabera 1901an sortua izan zen. Hastapenean kluba atletismoarekin hasi zen baina gaur agun 10 aktibitate desberdin badira: Aktibitate Fisikoak eta Osasuna, Kanoe Kayak, Eskrima, Gimnastika, Esku baloia, Hegal egin gimnastika, Igeriketa, Olatu Berria Gum, Tenisa eta Aire-baloia. 22 langile eta 2600 kide baino gehiago badira. == Zein da aire baloin...» 10002425 wikitext text/x-wiki Angelu Olinpiko kirol klub bat da. Angeluko klub inportanteetariko bat da. Angelun sortua zen 1981eko urtarrilean baina legearen arabera 1901an sortua izan zen. Hastapenean kluba atletismoarekin hasi zen baina gaur agun 10 aktibitate desberdin badira: Aktibitate Fisikoak eta Osasuna, Kanoe Kayak, Eskrima, Gimnastika, Esku baloia, Hegal egin gimnastika, Igeriketa, Olatu Berria Gum, Tenisa eta Aire-baloia. 22 langile eta 2600 kide baino gehiago badira. == Zein da aire baloinaren historia? == Entrenatzaileak boluntarioak dira. Entrenatzaile bilakatzeko lizentziatua izan behar da. Taldeak bi kiroldegi desberdin ditu: Haitz Pean eta Endarra kolegioan kokatzen dira. Aldiz lehiaketak Stella Marisen jostatzen dira. Elkartearen lehendakaria Julien Le Tous deitzen da, lehendakari ordea Axel Vitiello deitzen da, idazkaria Lucie Penaud deitzen da eta idazkaria ordea Laura Huguenin deitzen da. Eguneko lehen entrenamenduak 17:40 etan hasten dira eta bigarrenak 19:30etan hasten dira. Bigarren maila maila hobea duten ikasleentzat da. dh955udko6zai4z1of6agmm1940klv2 10002437 10002425 2024-12-17T13:44:14Z EstitxuRobles48 169507 10002437 wikitext text/x-wiki Angelu Olinpiko kirol klub bat da. Angeluko klub inportanteetariko bat da. == Zein da Angelu olinpiko klubearen historia? == Angelun sortua zen 1981eko urtarrilean baina legearen arabera 1901an sortua izan zen. Hastapenean kluba atletismoarekin hasi zen baina gaur agun 10 aktibitate desberdin badira: Aktibitate Fisikoak eta Osasuna, Kanoe Kayak, Eskrima, Gimnastika, Esku baloia, Hegal egin gimnastika, Igeriketa, Olatu Berria Gum, Tenisa eta Aire-baloia. 22 langile eta 2600 kide baino gehiago badira. == Zein da aire baloinaren historia? == Entrenatzaileak boluntarioak dira. Entrenatzaile bilakatzeko lizentziatua izan behar da. Taldeak bi kiroldegi desberdin ditu: Haitz Pean eta Endarra kolegioan kokatzen dira. Aldiz lehiaketak Stella Marisen jostatzen dira. Elkartearen lehendakaria Julien Le Tous deitzen da, lehendakari ordea Axel Vitiello deitzen da, idazkaria Lucie Penaud deitzen da eta idazkaria ordea Laura Huguenin deitzen da. Eguneko lehen entrenamenduak 17:40 etan hasten dira eta bigarrenak 19:30etan hasten dira. Bigarren maila maila hobea duten ikasleentzat da. k3uqawzu93odfbc0a5emxv7nftddw4s 10002460 10002437 2024-12-17T14:04:43Z EstitxuRobles48 169507 10002460 wikitext text/x-wiki [[Txikipedia:Angelu (Lapurdi)|Angelu]] Olinpiko [[Txikipedia:Kirol|kirol]] klub bat da. Angeluko klub inportanteetariko bat da. == Zein da Angelu olinpiko klubearen historia? == Angelun sortua zen 1981eko urtarrilean baina legearen arabera 1901an sortua izan zen. Hastapenean kluba atletismoarekin hasi zen baina gaur agun 10 aktibitate desberdin badira: Aktibitate Fisikoak eta Osasuna, Kanoe Kayak, Eskrima, Gimnastika, Esku baloia, Hegal egin gimnastika, Igeriketa, Olatu Berria Gum, Tenisa eta Aire-baloia. 22 langile eta 2600 kide baino gehiago badira. == Zein da [[Txikipedia:Aire baloina|aire baloinaren]] historia? == Entrenatzaileak boluntarioak dira. Entrenatzaile bilakatzeko lizentziatua izan behar da. Taldeak bi kiroldegi desberdin ditu: Haitz Pean eta Endarra kolegioan kokatzen dira. Aldiz lehiaketak Stella Marisen jostatzen dira. Elkartearen lehendakaria Julien Le Tous deitzen da, lehendakari ordea Axel Vitiello deitzen da, idazkaria Lucie Penaud deitzen da eta idazkaria ordea Laura Huguenin deitzen da. Eguneko lehen entrenamenduak 17:40 etan hasten dira eta bigarrenak 19:30etan hasten dira. Bigarren maila maila hobea duten ikasleentzat da. p35lqu14us5rx1ovo3bcyb9wjtdffju 2 1217912 10002430 2024-12-17T13:40:27Z EstitxuRobles39 169498 Orri berria: «Orai bat euskal dantza elkarte bat da. 1964.urtean sortu zen Baionan. Gaur egungo zuzendaria Inaki Serreda ,Orai bat-eko kide sortzaileetako bat da. Lehen, Baiona erdian kokatua zen elkartearen lokala baina orain, Santi zpiritun dugu. == Zertarako eta zenbat? == Euskal kultura biziarazteko eta haurrak eta helduak dantzarazteko sortu zen. Lehen, gutxi gorabehera 400 ikasle baziren baina orain 127 ikasle inguru badira. == Dantzak == Orai bat-eko joaldunak lehenak ziren Lap...» 10002430 wikitext text/x-wiki Orai bat euskal dantza elkarte bat da. 1964.urtean sortu zen Baionan. Gaur egungo zuzendaria Inaki Serreda ,Orai bat-eko kide sortzaileetako bat da. Lehen, Baiona erdian kokatua zen elkartearen lokala baina orain, Santi zpiritun dugu. == Zertarako eta zenbat? == Euskal kultura biziarazteko eta haurrak eta helduak dantzarazteko sortu zen. Lehen, gutxi gorabehera 400 ikasle baziren baina orain 127 ikasle inguru badira. == Dantzak == Orai bat-eko joaldunak lehenak ziren Lapurdin dantzatzen. Dantzariek ainitz aldiz dantzatzen dute urtean zehar eta dantza ainitz tradizionalak dira. Euskal dantza batzuk Orai bat-eko dantzari batzuk asmatu dituzte. Olentzerorentzat, ihauterientzat, Baioneko festentzat… Baioneko karriketan eta plazetan dantzatzen ikusten ahal ditugu. Lehen, gutxi gorabehera 400 ikasle baziren baina orain 127 ikasle inguru badira. lxdc5uwln5pzyxt7g5s3bu8lvpc001r 10002435 10002430 2024-12-17T13:41:56Z EstitxuRobles39 169498 10002435 wikitext text/x-wiki Orai bat euskal dantza elkarte bat da. 1964.urtean sortu zen Baionan. Gaur egungo zuzendaria Inaki Serreda, Orai bat-eko kide sortzaileetako bat da. Lehen, Baiona erdian kokatua zen elkartearen lokala baina orain, Santi zpiritun dugu. == Zertarako eta zenbat? == Euskal kultura biziarazteko eta haurrak eta helduak dantzarazteko sortu zen. Lehen, gutxi gorabehera 400 ikasle baziren baina orain 127 ikasle inguru badira. == Dantzak == Orai bat-eko joaldunak lehenak ziren Lapurdin dantzatzen. Dantzariek ainitz aldiz dantzatzen dute urtean zehar eta dantza ainitz tradizionalak dira. Euskal dantza batzuk Orai bat-eko dantzari batzuk asmatu dituzte. Olentzerorentzat, ihauterientzat, Baioneko festentzat… Baioneko karriketan eta plazetan dantzatzen ikusten ahal ditugu. Lehen, gutxi gorabehera 400 ikasle baziren baina orain 127 ikasle inguru badira. ozos1zwx742nrcqwh0gpqdsyp9nkrrr 10002468 10002435 2024-12-17T14:09:26Z EstitxuRobles39 169498 10002468 wikitext text/x-wiki Orai bat euskal dantza elkarte bat da. 1964.urtean sortu zen Baionan. Gaur egungo zuzendaria Inaki Serreda, Orai bat-eko kide sortzaileetako bat da. Lehen, [[Txikipedia:Baiona|Baiona]] erdian kokatua zen elkartearen lokala baina orain, Santi zpiritun dugu. == Zertarako eta zenbat? == Euskal kultura biziarazteko eta haurrak eta helduak dantzarazteko sortu zen. Lehen, gutxi gorabehera 400 ikasle baziren baina orain 127 ikasle inguru badira. == Dantzak == Orai bat-eko [[Txikipedia:Joaldun|joaldunak]] lehenak ziren Lapurdin dantzatzen. Dantzariek ainitz aldiz dantzatzen dute urtean zehar eta dantza ainitz tradizionalak dira. Euskal dantza batzuk Orai bat-eko dantzari batzuk asmatu dituzte. [[Txikipedia:Olentzero|Olentzerorentzat]], [[Txikipedia:Inauteri|ihauterientzat]], Baionako festentzat… Baionako karriketan eta plazetan dantzatzen ikusten ahal ditugu. Lehen, gutxi gorabehera 400 ikasle baziren baina orain 127 ikasle inguru badira. clqo3e0u9b7zvlm9v03dda259ovopb0 10002479 10002468 2024-12-17T14:17:10Z EstitxuRobles39 169498 10002479 wikitext text/x-wiki Orai bat euskal dantza elkarte bat da. 1964.urtean sortu zen Baionan. Gaur egungo zuzendaria Inaki Serreda, Orai bat-eko kide sortzaileetako bat da. Lehen, [[Txikipedia:Baiona|Baiona]] erdian kokatua zen elkartearen lokala baina orain, Santi zpiritun dugu. == Zertarako eta zenbat? == Euskal kultura biziarazteko eta haurrak eta helduak dantzarazteko sortu zen. Lehen, gutxi gorabehera 400 ikasle baziren baina orain 127 ikasle inguru badira. == Dantzak == Orai bat-eko [[Txikipedia:Joaldun|joaldunak]] lehenak ziren Lapurdin dantzatzen. Dantzariek ainitz aldiz dantzatzen dute urtean zehar eta dantza ainitz tradizionalak dira. Euskal dantza batzuk Orai bat-eko dantzari batzuk asmatu dituzte. [[Txikipedia:Olentzero|Olentzerorentzat]], [[Txikipedia:Inauteri|ihauterientzat]], [[Txikipedia:Baionako bestak|Baionako festentzat]]… Baionako karriketan eta plazetan dantzatzen ikusten ahal ditugu. Lehen, gutxi gorabehera 400 ikasle baziren baina orain 127 ikasle inguru badira. gi7gnx55wee6qnc9rouxqnjhy9rqfyx 0 1217913 10002439 2024-12-17T13:45:46Z Sagarra061 166792 «[[:en:Special:Redirect/revision/1260357422|Online piracy]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002439 wikitext text/x-wiki {{Erreferentzia zerrenda}} '''Lineako pirateria,''' '''software-pirateria, sareko pirateria''' edo '''pirateria informatikoa''' [[Egile-eskubideak|egile-eskubideek]] babestutako edukia digitalki [[Deskarga (informatika)|deskargatu]] eta/edo banatzea da egileen baimenik gabe, [[musika]] edo [[Software|softwarea]] adibidez. [[Pirateria|Pirateriaren]] atzean dagoen printzipioa [[Internet]] sortu baino lehenagokoa da, baina bere online ospea Internetekin batera sortu zen. [[Herrialde garatu]] askotan esplizituki legez kanpokoa izan arren, erabiltzaile askok jarraitzen dute pirateria online egiten, arrazoi [[Etika|etikoengatik]] edo hauetara iristeko eta erabiltzeko erraztasunagatik. Gehienetan, ekintza hauetarako [[ordenagailu]] bat edo euskarri teknologiko bat erabili ohi da. Gehien pirateatzen diren programetako batzuk [[Adobe Inc.|Adoberen softwarea]] eta [[Microsoft Office]] dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=David Y.|abizena=Choi|izenburua=Online piracy, innovation, and legitimate business models|orrialdeak=168–178|hizkuntza=en|abizena2=Perez|izena2=Arturo|data=2007-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0166497206001040|aldizkaria=Technovation|alea=4|zenbakia=27|doi=10.1016/j.technovation.2006.09.004|sartze-data=2024-12-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pirateria informatikoa eta pirata informatikoak|hizkuntza=eu|url=https://gizapedia.org/pirateria-informatikoa-pirata-informatikoak/|aldizkaria=gizapedia.org|sartze-data=2024-12-03}}</ref> == Historia eta Bilakaera == [[Fitxategi:Napster running on an original iBook (2001-03-11).png|thumb|[[Napster]], musika-fitxategiak banatzeko zerbitzua (MP3 formatuan).]] Inprenta iritsi zenetik aro digitalera, teknologiak informazioa eskuratzea eta egile-eskubideak urratzea erraztu du. [[Napster]] 2001ean ixtea mugarri bat izan zen pirateria digitalean, eta [[Limewire]] eta [[BitTorrent]] bezalako [[P2P]] sareen aitzindaria izan zen. Kultura askearen mugimendua murrizketa horiei erantzuteko sortu zen, [[Richard Stallman]] bezalako figurekin ezagutza eta kultura trukatzeko eskubidea defendatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Morillo Grande|abizena=Fernando|izenburua=Ordenagailuez harantzago|hizkuntza=eu|data=2000-02-01|url=https://zientzia.eus/artikuluak/ordenagailuez-harantzago/|aldizkaria=Zientzia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Interneten gorakadarekin, eduki babestuetarako sarbidea errazagoa bihurtu zen. Eztabaida-foroek, deskarga zuzeneko plataformek eta sare deszentralizatuek fitxategi digitalen banaketa masiboa ahalbidetu zuten. [[BitTorrent]] protokoloaren moduko teknologien aurrerapenak artxiboen banaketa eraginkorragoa eta zentsurarekiko erresistenteagoa erraztu zuen, eta horrek [[pirateria]] desagerrarazteko jarduera zailtzat berretsi zuen. [[Fitxategi:Qbittorrent-Interface-4.2.1.png|alt=An image of a qbittorrent interface; a popular torrenting program due to its free and open-sourced design.|thumb|qBittorrent gehien erabiltzen den torrentatze-programetako bat da, bere izaera askea eta kode irekikoa dela eta.]] 2000ko hamarkadan, [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako legezko [[Streaming|streaming-zerbitzuen]] gorakada ere ikusi zen, agertoki digitala aldatu baitzuten harpidetza-eredu eskuragarriak eskainita. == Eragin ekonomiko eta soziala == [[Fitxategi:Pirateria en España 2008.png|thumb|Euskadin egindako pirateria, Espainiako beste erkidego batzuekin alderatuta (2008)]] Pirateria digitalak galera ekonomiko handiak eragiten ditu, urtero milaka milioi dolarretan kalkulatuta. Adibidez, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] software-pirateriaren tasa % 38koa da, estatuko batez bestekoa ( % 43) baino txikiagoa. Horrek kalte ekonomiko nabarmenak eragin ditu inguru horretan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El índice de piratería en Euskadi es del 38%|url=https://jabuedo.typepad.com/aires_de_la_parra/2009/06/el-%C3%ADndice-de-pirater%C3%ADa-en-euskadi-es-del-38.html|aldizkaria=Aires de La Parra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hala ere, ikerketa batzuen arabera, pirateriak berrikuntza eta negozio-eredu berriak bultza ditzake. [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako plataformak pirateria digitalaren erantzun zuzen gisa sortu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El revolucionario modelo de negocio de Spotify|hizkuntza=es|data=2024-12-09|url=https://www.sulema.es/noticias/spotify-un-modelo-de-negocio-revolucionario|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hileroko [[streaming]] eta harpidetza zerbitzuen garapenak panorama aldatu zuen. Industriek negozio-eredu malguagoak hartu zituzten pirateriarekin lehiatzeko. Gizarte-ingurune batean, pirateriak eta kultura askeak eztabaida etiko eta legalak eragiten dituzte. Batzuek prezio altuen eta sarbide-mugen konponbidetzat jotzen dute, eta beste batzuek, berriz, egile-eskubideen aldekotzat. [[Bernako Konbentzioak]] interes horiek harmonizatu nahi ditu, arte-sorkuntzak babesteko aldiak finkatuz. Zenbait eskualdek, besteak beste [[Thailandia|Thailandiak]] eta [[Malaysia|Malaysiak]], ez dute lineako pirateriari berariaz zuzendutako legerik; beste batzuek, berriz, [[Filipinak]] eta [[Vietnam|Vietnamek]], esaterako, jarraipen-sistemak dituzte, eta sistema horiek, gehienetan, ez dira eraginkorrak. <ref>{{Erreferentzia|izena=Vivencio O.|abizena=Ballano|izenburua=Sociological Perspectives on Media Piracy in the Philippines and Vietnam|argitaletxea=Springer Singapore|data=2016|edizioa=1st ed. 2016|isbn=978-981-287-922-6|sartze-data=2024-12-03|serie=SpringerLink Bücher}}</ref> == Kontsiderazio etiko eta legalak == Pirateria digitalaren aurkako jarrerak desberdinak dira elementu kultural eta ekonomikoen arabera. Legezko aukeren eskasia eta kostu handiak maiz justifikatzen dira horretarako. Hala ere, askatasun-kultura bultzatzea eta lege-esparru eskuragarriak babestea funtsezko taktikak dira hura murrizteko. Era berean, pirateria digitalak arriskuak dakartza [[Zibersegurtasun|segurtasun informatikorako]]. Legez kanpoko [[Software|softwarea]] erabiltzeak [[malware]]-arriskuan jar ditzake erabiltzaileak, segurtasun-akatsak eta informazio pertsonalerako sarbide onartezinak. Adibidez, [[hacker]]-rek gailu mugikorrak kontrolatzeko [[Bluetooth]] bezalako teknologien ahultasunak balia ditzaketela erregistratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SEGUTASUN INFORMATIKOA: PIRATERIA(Paule eta Marina)|hizkuntza=en|url=https://prezi.com/p/opjbtojitolz/segutasun-informatikoa-pirateriapaule-eta-marina/|aldizkaria=prezi.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Sektore batzuek pirateria monopolio teknologikoen aurkako erresistentzia kulturalaren adierazpen gisa ikusten dute, nahiz eta ikuspuntu horrek ez dituen askatzen baimenik gabe babestutako edukien kontsumoak eta banaketak dakartzan ondorio legalak. Edukia hainbat zerbitzuren artean gero eta gehiago banatzen den heinean, kontsumitzaileak pirateriarantz gehiago makurtzen dira, hainbat plataformatarako harpidetza anitz maneiatzeko arazo eta gastu handiak direla eta, hala nola [[Netflix|Netflix,]] [[Apple TV+|Apple TV+,]] [[Prime Video|Amazon Prime Video]], [[Hulu]], [[Fandango at home]], [[Peacock]], Max eta [[Disney+|Disney+.]] 2023an, nabarmen egin zuen gora jarduera horrek: ia 229 mila milioi bisita izan ziren pirata dokumentatuekin lotutako guneetara, eta Quartz partzialki lotu zituen streaming zerbitzu batzuetako abonatuen murrizketak —Disney+ eta Hulu, zehazki— pirateriaren gorakadarekin. Nazio askotan, [[Egile-eskubideak|copyright]] legeak esplizituak dira, eta zigorrak larriak .Egile-eskubideei buruzko legeak maiz betetzen dira, baina balizko arau-hausteak gerta daitezke betearazpen faltagatik eta kontsiderazio moralengatik. Hezkuntza digitalak eta software kaltegarriaren erabilerak piratak sistemaren kontrola irabaz dezakete. Funtsezkoa da estandar etiko eta moralak mantentzea mundu digitalean. == Ikus, gainera == * Film pirata motak * Pribatutasuna fitxategiak trukatzeko sareetan * Talde komertzialen ahaleginak artxiboen trukearen aurka == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} <references responsive="1"></references> == Kanpo estekak == * [https://illusionofmore.com/podcast-the-multi-billion-dollar-piracy-industry-with-tom-galvin-of-digital-citizens-alliance/ Pirateria milioidunaren industria Digital Citizens Alliance-ko Tom Galvin-ekin,] The Illusion of More Podcast [[Kategoria:Erabiltzaileek sortutako edukia]] [[Kategoria:Informatika]] [[Kategoria:Pirateria]] g57oxa2pw6noqyz00ocxu43tyaez8ex 10002444 10002439 2024-12-17T13:47:09Z Sagarra061 166792 «[[:en:Special:Redirect/revision/1260357422|Online piracy]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002444 wikitext text/x-wiki {{Erreferentzia zerrenda}} '''Lineako pirateria,''' '''software-pirateria, sareko pirateria''' edo '''pirateria informatikoa''' [[Egile-eskubideak|egile-eskubideek]] babestutako edukia digitalki [[Deskarga (informatika)|deskargatu]] eta/edo banatzea da egileen baimenik gabe, [[musika]] edo [[Software|softwarea]] adibidez. [[Pirateria|Pirateriaren]] atzean dagoen printzipioa [[Internet]] sortu baino lehenagokoa da, baina bere online ospea Internetekin batera sortu zen. [[Herrialde garatu]] askotan esplizituki legez kanpokoa izan arren, erabiltzaile askok jarraitzen dute pirateria online egiten, arrazoi [[Etika|etikoengatik]] edo hauetara iristeko eta erabiltzeko erraztasunagatik. Gehienetan, ekintza hauetarako [[ordenagailu]] bat edo euskarri teknologiko bat erabili ohi da. Gehien pirateatzen diren programetako batzuk [[Adobe Inc.|Adoberen softwarea]] eta [[Microsoft Office]] dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=David Y.|abizena=Choi|izenburua=Online piracy, innovation, and legitimate business models|orrialdeak=168–178|hizkuntza=en|abizena2=Perez|izena2=Arturo|data=2007-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0166497206001040|aldizkaria=Technovation|alea=4|zenbakia=27|doi=10.1016/j.technovation.2006.09.004|sartze-data=2024-12-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pirateria informatikoa eta pirata informatikoak|hizkuntza=eu|url=https://gizapedia.org/pirateria-informatikoa-pirata-informatikoak/|aldizkaria=gizapedia.org|sartze-data=2024-12-03}}</ref> == Historia eta Bilakaera == [[Fitxategi:Napster running on an original iBook (2001-03-11).png|thumb|[[Napster]], musika-fitxategiak banatzeko zerbitzua (MP3 formatuan).]] Inprenta iritsi zenetik aro digitalera, teknologiak informazioa eskuratzea eta egile-eskubideak urratzea erraztu du. [[Napster]] 2001ean ixtea mugarri bat izan zen pirateria digitalean, eta [[Limewire]] eta [[BitTorrent]] bezalako [[P2P]] sareen aitzindaria izan zen. Kultura askearen mugimendua murrizketa horiei erantzuteko sortu zen, [[Richard Stallman]] bezalako figurekin ezagutza eta kultura trukatzeko eskubidea defendatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Morillo Grande|abizena=Fernando|izenburua=Ordenagailuez harantzago|hizkuntza=eu|data=2000-02-01|url=https://zientzia.eus/artikuluak/ordenagailuez-harantzago/|aldizkaria=Zientzia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Interneten gorakadarekin, eduki babestuetarako sarbidea errazagoa bihurtu zen. Eztabaida-foroek, deskarga zuzeneko plataformek eta sare deszentralizatuek fitxategi digitalen banaketa masiboa ahalbidetu zuten. [[BitTorrent]] protokoloaren moduko teknologien aurrerapenak artxiboen banaketa eraginkorragoa eta zentsurarekiko erresistenteagoa erraztu zuen, eta horrek [[pirateria]] desagerrarazteko jarduera zailtzat berretsi zuen. [[Fitxategi:Qbittorrent-Interface-4.2.1.png|alt=An image of a qbittorrent interface; a popular torrenting program due to its free and open-sourced design.|thumb|qBittorrent gehien erabiltzen den torrentatze-programetako bat da, bere izaera askea eta kode irekikoa dela eta.]] 2000ko hamarkadan, [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako legezko [[Streaming|streaming-zerbitzuen]] gorakada ere ikusi zen, agertoki digitala aldatu baitzuten harpidetza-eredu eskuragarriak eskainita. == Eragin ekonomiko eta soziala == [[Fitxategi:Pirateria en España 2008.png|thumb|Euskadin egindako pirateria, Espainiako beste erkidego batzuekin alderatuta (2008)]] Pirateria digitalak galera ekonomiko handiak eragiten ditu, urtero milaka milioi dolarretan kalkulatuta. Adibidez, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] software-pirateriaren tasa % 38koa da, estatuko batez bestekoa ( % 43) baino txikiagoa. Horrek kalte ekonomiko nabarmenak eragin ditu inguru horretan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El índice de piratería en Euskadi es del 38%|url=https://jabuedo.typepad.com/aires_de_la_parra/2009/06/el-%C3%ADndice-de-pirater%C3%ADa-en-euskadi-es-del-38.html|aldizkaria=Aires de La Parra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hala ere, ikerketa batzuen arabera, pirateriak berrikuntza eta negozio-eredu berriak bultza ditzake. [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako plataformak pirateria digitalaren erantzun zuzen gisa sortu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El revolucionario modelo de negocio de Spotify|hizkuntza=es|data=2024-12-09|url=https://www.sulema.es/noticias/spotify-un-modelo-de-negocio-revolucionario|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hileroko [[streaming]] eta harpidetza zerbitzuen garapenak panorama aldatu zuen. Industriek negozio-eredu malguagoak hartu zituzten pirateriarekin lehiatzeko. Gizarte-ingurune batean, pirateriak eta kultura askeak eztabaida etiko eta legalak eragiten dituzte. Batzuek prezio altuen eta sarbide-mugen konponbidetzat jotzen dute, eta beste batzuek, berriz, egile-eskubideen aldekotzat. [[Bernako Konbentzioak]] interes horiek harmonizatu nahi ditu, arte-sorkuntzak babesteko aldiak finkatuz. Zenbait eskualdek, besteak beste [[Thailandia|Thailandiak]] eta [[Malaysia|Malaysiak]], ez dute lineako pirateriari berariaz zuzendutako legerik; beste batzuek, berriz, [[Filipinak]] eta [[Vietnam|Vietnamek]], esaterako, jarraipen-sistemak dituzte, eta sistema horiek, gehienetan, ez dira eraginkorrak. <ref>{{Erreferentzia|izena=Vivencio O.|abizena=Ballano|izenburua=Sociological Perspectives on Media Piracy in the Philippines and Vietnam|argitaletxea=Springer Singapore|data=2016|edizioa=1st ed. 2016|isbn=978-981-287-922-6|sartze-data=2024-12-03|serie=SpringerLink Bücher}}</ref> == Kontsiderazio etiko eta legalak == Pirateria digitalaren aurkako jarrerak desberdinak dira elementu kultural eta ekonomikoen arabera. Legezko aukeren eskasia eta kostu handiak maiz justifikatzen dira horretarako. Hala ere, askatasun-kultura bultzatzea eta lege-esparru eskuragarriak babestea funtsezko taktikak dira hura murrizteko. Era berean, pirateria digitalak arriskuak dakartza [[Zibersegurtasun|segurtasun informatikorako]]. Legez kanpoko [[Software|softwarea]] erabiltzeak [[malware]]-arriskuan jar ditzake erabiltzaileak, segurtasun-akatsak eta informazio pertsonalerako sarbide onartezinak. Adibidez, [[hacker]]-rek gailu mugikorrak kontrolatzeko [[Bluetooth]] bezalako teknologien ahultasunak balia ditzaketela erregistratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SEGUTASUN INFORMATIKOA: PIRATERIA(Paule eta Marina)|hizkuntza=en|url=https://prezi.com/p/opjbtojitolz/segutasun-informatikoa-pirateriapaule-eta-marina/|aldizkaria=prezi.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Sektore batzuek pirateria monopolio teknologikoen aurkako erresistentzia kulturalaren adierazpen gisa ikusten dute, nahiz eta ikuspuntu horrek ez dituen askatzen baimenik gabe babestutako edukien kontsumoak eta banaketak dakartzan ondorio legalak. Edukia hainbat zerbitzuren artean gero eta gehiago banatzen den heinean, kontsumitzaileak pirateriarantz gehiago makurtzen dira, hainbat plataformatarako harpidetza anitz maneiatzeko arazo eta gastu handiak direla eta, hala nola [[Netflix|Netflix,]] [[Apple TV+|Apple TV+,]] [[Prime Video|Amazon Prime Video]], [[Hulu]], [[Fandango at home]], [[Peacock]], Max eta [[Disney+|Disney+.]] 2023an, nabarmen egin zuen gora jarduera horrek: ia 229 mila milioi bisita izan ziren pirata dokumentatuekin lotutako guneetara, eta Quartz partzialki lotu zituen streaming zerbitzu batzuetako abonatuen murrizketak —Disney+ eta Hulu, zehazki— pirateriaren gorakadarekin. Nazio askotan, [[Egile-eskubideak|copyright]] legeak esplizituak dira, eta zigorrak larriak .Egile-eskubideei buruzko legeak maiz betetzen dira, baina balizko arau-hausteak gerta daitezke betearazpen faltagatik eta kontsiderazio moralengatik. Hezkuntza digitalak eta software kaltegarriaren erabilerak piratak sistemaren kontrola irabaz dezakete. Funtsezkoa da estandar etiko eta moralak mantentzea mundu digitalean. * == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} <references responsive="1"></references> == Kanpo estekak == * [https://illusionofmore.com/podcast-the-multi-billion-dollar-piracy-industry-with-tom-galvin-of-digital-citizens-alliance/ Pirateria milioidunaren industria Digital Citizens Alliance-ko Tom Galvin-ekin,] The Illusion of More Podcast [[Kategoria:Erabiltzaileek sortutako edukia]] [[Kategoria:Informatika]] [[Kategoria:Pirateria]] ht2jf913v7fp322wm8ovu6nu611nycf 10002452 10002444 2024-12-17T13:56:34Z Sagarra061 166792 10002452 wikitext text/x-wiki '''Lineako pirateria,''' '''software-pirateria, sareko pirateria''' edo '''pirateria informatikoa''' [[Egile-eskubideak|egile-eskubideek]] babestutako edukia digitalki [[Deskarga (informatika)|deskargatu]] eta/edo banatzea da egileen baimenik gabe, [[musika]] edo [[Software|softwarea]] adibidez. [[Pirateria|Pirateriaren]] atzean dagoen printzipioa [[Internet]] sortu baino lehenagokoa da, baina bere online ospea Internetekin batera sortu zen. [[Herrialde garatu]] askotan esplizituki legez kanpokoa izan arren, erabiltzaile askok jarraitzen dute pirateria online egiten, arrazoi [[Etika|etikoengatik]] edo hauetara iristeko eta erabiltzeko erraztasunagatik. Gehienetan, ekintza hauetarako [[ordenagailu]] bat edo euskarri teknologiko bat erabili ohi da. Gehien pirateatzen diren programetako batzuk [[Adobe Inc.|Adoberen softwarea]] eta [[Microsoft Office]] dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=David Y.|abizena=Choi|izenburua=Online piracy, innovation, and legitimate business models|orrialdeak=168–178|hizkuntza=en|abizena2=Perez|izena2=Arturo|data=2007-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0166497206001040|aldizkaria=Technovation|alea=4|zenbakia=27|doi=10.1016/j.technovation.2006.09.004|sartze-data=2024-12-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pirateria informatikoa eta pirata informatikoak|hizkuntza=eu|url=https://gizapedia.org/pirateria-informatikoa-pirata-informatikoak/|aldizkaria=gizapedia.org|sartze-data=2024-12-03}}</ref> == Historia eta Bilakaera == [[Fitxategi:Napster running on an original iBook (2001-03-11).png|thumb|[[Napster]], musika-fitxategiak banatzeko zerbitzua (MP3 formatuan).]] Inprenta iritsi zenetik aro digitalera, teknologiak informazioa eskuratzea eta egile-eskubideak urratzea erraztu du. [[Napster]] 2001ean ixtea mugarri bat izan zen pirateria digitalean, eta [[Limewire]] eta [[BitTorrent]] bezalako [[P2P]] sareen aitzindaria izan zen. Kultura askearen mugimendua murrizketa horiei erantzuteko sortu zen, [[Richard Stallman]] bezalako figurekin ezagutza eta kultura trukatzeko eskubidea defendatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Morillo Grande|abizena=Fernando|izenburua=Ordenagailuez harantzago|hizkuntza=eu|data=2000-02-01|url=https://zientzia.eus/artikuluak/ordenagailuez-harantzago/|aldizkaria=Zientzia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Interneten gorakadarekin, eduki babestuetarako sarbidea errazagoa bihurtu zen. Eztabaida-foroek, deskarga zuzeneko plataformek eta sare deszentralizatuek fitxategi digitalen banaketa masiboa ahalbidetu zuten. [[BitTorrent]] protokoloaren moduko teknologien aurrerapenak artxiboen banaketa eraginkorragoa eta zentsurarekiko erresistenteagoa erraztu zuen, eta horrek [[pirateria]] desagerrarazteko jarduera zailtzat berretsi zuen. 2000ko hamarkadan, [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako legezko [[Streaming|streaming-zerbitzuen]] gorakada ere ikusi zen, agertoki digitala aldatu baitzuten harpidetza-eredu eskuragarriak eskainita. == Eragin ekonomiko eta soziala == [[Fitxategi:Qbittorrent-Interface-4.2.1.png|alt=An image of a qbittorrent interface; a popular torrenting program due to its free and open-sourced design.|thumb|[[qBittorrent]] gehien erabiltzen den torrentatze-programetako bat da, bere izaera askea eta kode irekikoa dela eta.]] Pirateria digitalak galera ekonomiko handiak eragiten ditu, urtero milaka milioi dolarretan kalkulatuta. Adibidez, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] software-pirateriaren tasa % 38koa da, estatuko batez bestekoa ( % 43) baino txikiagoa. Horrek kalte ekonomiko nabarmenak eragin ditu inguru horretan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El índice de piratería en Euskadi es del 38%|url=https://jabuedo.typepad.com/aires_de_la_parra/2009/06/el-%C3%ADndice-de-pirater%C3%ADa-en-euskadi-es-del-38.html|aldizkaria=Aires de La Parra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hala ere, ikerketa batzuen arabera, pirateriak berrikuntza eta negozio-eredu berriak bultza ditzake. [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako plataformak pirateria digitalaren erantzun zuzen gisa sortu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El revolucionario modelo de negocio de Spotify|hizkuntza=es|data=2024-12-09|url=https://www.sulema.es/noticias/spotify-un-modelo-de-negocio-revolucionario|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hileroko [[streaming]] eta harpidetza zerbitzuen garapenak panorama aldatu zuen. Industriek negozio-eredu malguagoak hartu zituzten pirateriarekin lehiatzeko. [[Fitxategi:Pirateria en España 2008.png|thumb|Euskadin egindako pirateria, Espainiako beste erkidego batzuekin alderatuta (2008)]] Gizarte-ingurune batean, pirateriak eta kultura askeak eztabaida etiko eta legalak eragiten dituzte. Batzuek prezio altuen eta sarbide-mugen konponbidetzat jotzen dute, eta beste batzuek, berriz, egile-eskubideen aldekotzat. [[Bernako Konbentzioak]] interes horiek harmonizatu nahi ditu, arte-sorkuntzak babesteko aldiak finkatuz. Zenbait eskualdek, besteak beste [[Thailandia|Thailandiak]] eta [[Malaysia|Malaysiak]], ez dute lineako pirateriari berariaz zuzendutako legerik; beste batzuek, berriz, [[Filipinak]] eta [[Vietnam|Vietnamek]], esaterako, jarraipen-sistemak dituzte, eta sistema horiek, gehienetan, ez dira eraginkorrak. <ref>{{Erreferentzia|izena=Vivencio O.|abizena=Ballano|izenburua=Sociological Perspectives on Media Piracy in the Philippines and Vietnam|argitaletxea=Springer Singapore|data=2016|edizioa=1st ed. 2016|isbn=978-981-287-922-6|sartze-data=2024-12-03|serie=SpringerLink Bücher}}</ref> == Kontsiderazio etiko eta legalak == Pirateria digitalaren aurkako jarrerak desberdinak dira elementu kultural eta ekonomikoen arabera. Legezko aukeren eskasia eta kostu handiak maiz justifikatzen dira horretarako. Hala ere, askatasun-kultura bultzatzea eta lege-esparru eskuragarriak babestea funtsezko taktikak dira hura murrizteko. Era berean, pirateria digitalak arriskuak dakartza [[Zibersegurtasun|segurtasun informatikorako]]. Legez kanpoko [[Software|softwarea]] erabiltzeak [[malware]]-arriskuan jar ditzake erabiltzaileak, segurtasun-akatsak eta informazio pertsonalerako sarbide onartezinak. Adibidez, [[hacker]]-rek gailu mugikorrak kontrolatzeko [[Bluetooth]] bezalako teknologien ahultasunak balia ditzaketela erregistratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SEGUTASUN INFORMATIKOA: PIRATERIA(Paule eta Marina)|hizkuntza=en|url=https://prezi.com/p/opjbtojitolz/segutasun-informatikoa-pirateriapaule-eta-marina/|aldizkaria=prezi.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Sektore batzuek pirateria monopolio teknologikoen aurkako erresistentzia kulturalaren adierazpen gisa ikusten dute, nahiz eta ikuspuntu horrek ez dituen askatzen baimenik gabe babestutako edukien kontsumoak eta banaketak dakartzan ondorio legalak. Edukia hainbat zerbitzuren artean gero eta gehiago banatzen den heinean, kontsumitzaileak pirateriarantz gehiago makurtzen dira, hainbat plataformatarako harpidetza anitz maneiatzeko arazo eta gastu handiak direla eta, hala nola [[Netflix|Netflix,]] [[Apple TV+|Apple TV+,]] [[Prime Video|Amazon Prime Video]], [[Hulu]], [[Fandango at home]], [[Peacock]], Max eta [[Disney+|Disney+.]]2023an, nabarmen egin zuen gora jarduera horrek: ia 229 mila milioi bisita izan ziren pirata dokumentatuekin lotutako guneetara, eta Quartz partzialki lotu zituen streaming zerbitzu batzuetako abonatuen murrizketak —Disney+ eta Hulu, zehazki— pirateriaren gorakadarekin.Nazio askotan, [[Egile-eskubideak|copyright]] legeak esplizituak dira, eta zigorrak larriak .Egile-eskubideei buruzko legeak maiz betetzen dira, baina balizko arau-hausteak gerta daitezke betearazpen faltagatik eta kontsiderazio moralengatik. Hezkuntza digitalak eta software kaltegarriaren erabilerak piratak sistemaren kontrola irabaz dezakete. Funtsezkoa da estandar etiko eta moralak mantentzea mundu digitalean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{En}} [https://illusionofmore.com/podcast-the-multi-billion-dollar-piracy-industry-with-tom-galvin-of-digital-citizens-alliance/ Podcast – The Multi-Billion-Dollar Piracy Industry with Tom Galvin of Digital Citizens Alliance // Pirateria milioidunaren industria Digital Citizens Alliance-ko Tom Galvin-ekin,] The Illusion of More Podcast [[Kategoria:Erabiltzaileek sortutako edukia]] [[Kategoria:Informatika]] [[Kategoria:Pirateria]] 4ldvbipnmg8pim79y79l476p8yy62f0 10002461 10002452 2024-12-17T14:05:55Z Sagarra061 166792 /* Ikus, gainera */ eta Pirateria informatiko gisa definitzea 10002461 wikitext text/x-wiki '''Pirateria informatikoa, lineako pirateria,''' '''software-pirateria edo sareko pirateria''' [[Egile-eskubideak|egile-eskubideek]] babestutako edukia digitalki [[Deskarga (informatika)|deskargatu]] eta/edo banatzea da egileen baimenik gabe, [[musika]] edo [[Software|softwarea]] adibidez. [[Pirateria|Pirateriaren]] atzean dagoen printzipioa [[Internet]] sortu baino lehenagokoa da, baina bere online ospea Internetekin batera sortu zen. [[Herrialde garatu]] askotan esplizituki legez kanpokoa izan arren, erabiltzaile askok jarraitzen dute pirateria online egiten, arrazoi [[Etika|etikoengatik]] edo hauetara iristeko eta erabiltzeko erraztasunagatik. Gehienetan, ekintza hauetarako [[ordenagailu]] bat edo euskarri teknologiko bat erabili ohi da. Gehien pirateatzen diren programetako batzuk [[Adobe Inc.|Adoberen softwarea]] eta [[Microsoft Office]] dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=David Y.|abizena=Choi|izenburua=Online piracy, innovation, and legitimate business models|orrialdeak=168–178|hizkuntza=en|abizena2=Perez|izena2=Arturo|data=2007-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0166497206001040|aldizkaria=Technovation|alea=4|zenbakia=27|doi=10.1016/j.technovation.2006.09.004|sartze-data=2024-12-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pirateria informatikoa eta pirata informatikoak|hizkuntza=eu|url=https://gizapedia.org/pirateria-informatikoa-pirata-informatikoak/|aldizkaria=gizapedia.org|sartze-data=2024-12-03}}</ref> == Historia eta Bilakaera == [[Fitxategi:Napster running on an original iBook (2001-03-11).png|thumb|[[Napster]], musika-fitxategiak banatzeko zerbitzua (MP3 formatuan).]] Inprenta iritsi zenetik aro digitalera, teknologiak informazioa eskuratzea eta egile-eskubideak urratzea erraztu du. [[Napster]] 2001ean ixtea mugarri bat izan zen pirateria digitalean, eta [[Limewire]] eta [[BitTorrent]] bezalako [[P2P]] sareen aitzindaria izan zen. Kultura askearen mugimendua murrizketa horiei erantzuteko sortu zen, [[Richard Stallman]] bezalako figurekin ezagutza eta kultura trukatzeko eskubidea defendatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Morillo Grande|abizena=Fernando|izenburua=Ordenagailuez harantzago|hizkuntza=eu|data=2000-02-01|url=https://zientzia.eus/artikuluak/ordenagailuez-harantzago/|aldizkaria=Zientzia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Interneten gorakadarekin, eduki babestuetarako sarbidea errazagoa bihurtu zen. Eztabaida-foroek, deskarga zuzeneko plataformek eta sare deszentralizatuek fitxategi digitalen banaketa masiboa ahalbidetu zuten. [[BitTorrent]] protokoloaren moduko teknologien aurrerapenak artxiboen banaketa eraginkorragoa eta zentsurarekiko erresistenteagoa erraztu zuen, eta horrek [[pirateria]] desagerrarazteko jarduera zailtzat berretsi zuen. 2000ko hamarkadan, [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako legezko [[Streaming|streaming-zerbitzuen]] gorakada ere ikusi zen, agertoki digitala aldatu baitzuten harpidetza-eredu eskuragarriak eskainita. == Eragin ekonomiko eta soziala == [[Fitxategi:Qbittorrent-Interface-4.2.1.png|alt=An image of a qbittorrent interface; a popular torrenting program due to its free and open-sourced design.|thumb|[[qBittorrent]] gehien erabiltzen den torrentatze-programetako bat da, bere izaera askea eta kode irekikoa dela eta.]] Pirateria digitalak galera ekonomiko handiak eragiten ditu, urtero milaka milioi dolarretan kalkulatuta. Adibidez, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] software-pirateriaren tasa % 38koa da, estatuko batez bestekoa ( % 43) baino txikiagoa. Horrek kalte ekonomiko nabarmenak eragin ditu inguru horretan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El índice de piratería en Euskadi es del 38%|url=https://jabuedo.typepad.com/aires_de_la_parra/2009/06/el-%C3%ADndice-de-pirater%C3%ADa-en-euskadi-es-del-38.html|aldizkaria=Aires de La Parra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hala ere, ikerketa batzuen arabera, pirateriak berrikuntza eta negozio-eredu berriak bultza ditzake. [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako plataformak pirateria digitalaren erantzun zuzen gisa sortu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El revolucionario modelo de negocio de Spotify|hizkuntza=es|data=2024-12-09|url=https://www.sulema.es/noticias/spotify-un-modelo-de-negocio-revolucionario|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hileroko [[streaming]] eta harpidetza zerbitzuen garapenak panorama aldatu zuen. Industriek negozio-eredu malguagoak hartu zituzten pirateriarekin lehiatzeko. [[Fitxategi:Pirateria en España 2008.png|thumb|Euskadin egindako pirateria, Espainiako beste erkidego batzuekin alderatuta (2008)]] Gizarte-ingurune batean, pirateriak eta kultura askeak eztabaida etiko eta legalak eragiten dituzte. Batzuek prezio altuen eta sarbide-mugen konponbidetzat jotzen dute, eta beste batzuek, berriz, egile-eskubideen aldekotzat. [[Bernako Konbentzioak]] interes horiek harmonizatu nahi ditu, arte-sorkuntzak babesteko aldiak finkatuz. Zenbait eskualdek, besteak beste [[Thailandia|Thailandiak]] eta [[Malaysia|Malaysiak]], ez dute lineako pirateriari berariaz zuzendutako legerik; beste batzuek, berriz, [[Filipinak]] eta [[Vietnam|Vietnamek]], esaterako, jarraipen-sistemak dituzte, eta sistema horiek, gehienetan, ez dira eraginkorrak. <ref>{{Erreferentzia|izena=Vivencio O.|abizena=Ballano|izenburua=Sociological Perspectives on Media Piracy in the Philippines and Vietnam|argitaletxea=Springer Singapore|data=2016|edizioa=1st ed. 2016|isbn=978-981-287-922-6|sartze-data=2024-12-03|serie=SpringerLink Bücher}}</ref> == Kontsiderazio etiko eta legalak == Pirateria digitalaren aurkako jarrerak desberdinak dira elementu kultural eta ekonomikoen arabera. Legezko aukeren eskasia eta kostu handiak maiz justifikatzen dira horretarako. Hala ere, askatasun-kultura bultzatzea eta lege-esparru eskuragarriak babestea funtsezko taktikak dira hura murrizteko. Era berean, pirateria digitalak arriskuak dakartza [[Zibersegurtasun|segurtasun informatikorako]]. Legez kanpoko [[Software|softwarea]] erabiltzeak [[malware]]-arriskuan jar ditzake erabiltzaileak, segurtasun-akatsak eta informazio pertsonalerako sarbide onartezinak. Adibidez, [[hacker]]-rek gailu mugikorrak kontrolatzeko [[Bluetooth]] bezalako teknologien ahultasunak balia ditzaketela erregistratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SEGUTASUN INFORMATIKOA: PIRATERIA(Paule eta Marina)|hizkuntza=en|url=https://prezi.com/p/opjbtojitolz/segutasun-informatikoa-pirateriapaule-eta-marina/|aldizkaria=prezi.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Sektore batzuek pirateria monopolio teknologikoen aurkako erresistentzia kulturalaren adierazpen gisa ikusten dute, nahiz eta ikuspuntu horrek ez dituen askatzen baimenik gabe babestutako edukien kontsumoak eta banaketak dakartzan ondorio legalak. Edukia hainbat zerbitzuren artean gero eta gehiago banatzen den heinean, kontsumitzaileak pirateriarantz gehiago makurtzen dira, hainbat plataformatarako harpidetza anitz maneiatzeko arazo eta gastu handiak direla eta, hala nola [[Netflix|Netflix,]] [[Apple TV+|Apple TV+,]] [[Prime Video|Amazon Prime Video]], [[Hulu]], [[Fandango at home]], [[Peacock]], Max eta [[Disney+|Disney+.]]2023an, nabarmen egin zuen gora jarduera horrek: ia 229 mila milioi bisita izan ziren pirata dokumentatuekin lotutako guneetara, eta Quartz partzialki lotu zituen streaming zerbitzu batzuetako abonatuen murrizketak —Disney+ eta Hulu, zehazki— pirateriaren gorakadarekin.Nazio askotan, [[Egile-eskubideak|copyright]] legeak esplizituak dira, eta zigorrak larriak .Egile-eskubideei buruzko legeak maiz betetzen dira, baina balizko arau-hausteak gerta daitezke betearazpen faltagatik eta kontsiderazio moralengatik. Hezkuntza digitalak eta software kaltegarriaren erabilerak piratak sistemaren kontrola irabaz dezakete. Funtsezkoa da estandar etiko eta moralak mantentzea mundu digitalean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Delitu informatiko]] * == Kanpo estekak == * {{En}} [https://illusionofmore.com/podcast-the-multi-billion-dollar-piracy-industry-with-tom-galvin-of-digital-citizens-alliance/ Podcast – The Multi-Billion-Dollar Piracy Industry with Tom Galvin of Digital Citizens Alliance // Pirateria milioidunaren industria Digital Citizens Alliance-ko Tom Galvin-ekin,] The Illusion of More Podcast [[Kategoria:Erabiltzaileek sortutako edukia]] [[Kategoria:Informatika]] [[Kategoria:Pirateria]] 9vusimqu04li19da1m22lv0dhq6zcjd 10002464 10002461 2024-12-17T14:06:40Z Sagarra061 166792 Sagarra061 wikilariak «[[Lineako pirateria]]» orria «[[Pirateria informatiko]]» izenera aldatu du: termino erabiliagoa 10002461 wikitext text/x-wiki '''Pirateria informatikoa, lineako pirateria,''' '''software-pirateria edo sareko pirateria''' [[Egile-eskubideak|egile-eskubideek]] babestutako edukia digitalki [[Deskarga (informatika)|deskargatu]] eta/edo banatzea da egileen baimenik gabe, [[musika]] edo [[Software|softwarea]] adibidez. [[Pirateria|Pirateriaren]] atzean dagoen printzipioa [[Internet]] sortu baino lehenagokoa da, baina bere online ospea Internetekin batera sortu zen. [[Herrialde garatu]] askotan esplizituki legez kanpokoa izan arren, erabiltzaile askok jarraitzen dute pirateria online egiten, arrazoi [[Etika|etikoengatik]] edo hauetara iristeko eta erabiltzeko erraztasunagatik. Gehienetan, ekintza hauetarako [[ordenagailu]] bat edo euskarri teknologiko bat erabili ohi da. Gehien pirateatzen diren programetako batzuk [[Adobe Inc.|Adoberen softwarea]] eta [[Microsoft Office]] dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=David Y.|abizena=Choi|izenburua=Online piracy, innovation, and legitimate business models|orrialdeak=168–178|hizkuntza=en|abizena2=Perez|izena2=Arturo|data=2007-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0166497206001040|aldizkaria=Technovation|alea=4|zenbakia=27|doi=10.1016/j.technovation.2006.09.004|sartze-data=2024-12-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pirateria informatikoa eta pirata informatikoak|hizkuntza=eu|url=https://gizapedia.org/pirateria-informatikoa-pirata-informatikoak/|aldizkaria=gizapedia.org|sartze-data=2024-12-03}}</ref> == Historia eta Bilakaera == [[Fitxategi:Napster running on an original iBook (2001-03-11).png|thumb|[[Napster]], musika-fitxategiak banatzeko zerbitzua (MP3 formatuan).]] Inprenta iritsi zenetik aro digitalera, teknologiak informazioa eskuratzea eta egile-eskubideak urratzea erraztu du. [[Napster]] 2001ean ixtea mugarri bat izan zen pirateria digitalean, eta [[Limewire]] eta [[BitTorrent]] bezalako [[P2P]] sareen aitzindaria izan zen. Kultura askearen mugimendua murrizketa horiei erantzuteko sortu zen, [[Richard Stallman]] bezalako figurekin ezagutza eta kultura trukatzeko eskubidea defendatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Morillo Grande|abizena=Fernando|izenburua=Ordenagailuez harantzago|hizkuntza=eu|data=2000-02-01|url=https://zientzia.eus/artikuluak/ordenagailuez-harantzago/|aldizkaria=Zientzia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Interneten gorakadarekin, eduki babestuetarako sarbidea errazagoa bihurtu zen. Eztabaida-foroek, deskarga zuzeneko plataformek eta sare deszentralizatuek fitxategi digitalen banaketa masiboa ahalbidetu zuten. [[BitTorrent]] protokoloaren moduko teknologien aurrerapenak artxiboen banaketa eraginkorragoa eta zentsurarekiko erresistenteagoa erraztu zuen, eta horrek [[pirateria]] desagerrarazteko jarduera zailtzat berretsi zuen. 2000ko hamarkadan, [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako legezko [[Streaming|streaming-zerbitzuen]] gorakada ere ikusi zen, agertoki digitala aldatu baitzuten harpidetza-eredu eskuragarriak eskainita. == Eragin ekonomiko eta soziala == [[Fitxategi:Qbittorrent-Interface-4.2.1.png|alt=An image of a qbittorrent interface; a popular torrenting program due to its free and open-sourced design.|thumb|[[qBittorrent]] gehien erabiltzen den torrentatze-programetako bat da, bere izaera askea eta kode irekikoa dela eta.]] Pirateria digitalak galera ekonomiko handiak eragiten ditu, urtero milaka milioi dolarretan kalkulatuta. Adibidez, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] software-pirateriaren tasa % 38koa da, estatuko batez bestekoa ( % 43) baino txikiagoa. Horrek kalte ekonomiko nabarmenak eragin ditu inguru horretan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El índice de piratería en Euskadi es del 38%|url=https://jabuedo.typepad.com/aires_de_la_parra/2009/06/el-%C3%ADndice-de-pirater%C3%ADa-en-euskadi-es-del-38.html|aldizkaria=Aires de La Parra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hala ere, ikerketa batzuen arabera, pirateriak berrikuntza eta negozio-eredu berriak bultza ditzake. [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako plataformak pirateria digitalaren erantzun zuzen gisa sortu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El revolucionario modelo de negocio de Spotify|hizkuntza=es|data=2024-12-09|url=https://www.sulema.es/noticias/spotify-un-modelo-de-negocio-revolucionario|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hileroko [[streaming]] eta harpidetza zerbitzuen garapenak panorama aldatu zuen. Industriek negozio-eredu malguagoak hartu zituzten pirateriarekin lehiatzeko. [[Fitxategi:Pirateria en España 2008.png|thumb|Euskadin egindako pirateria, Espainiako beste erkidego batzuekin alderatuta (2008)]] Gizarte-ingurune batean, pirateriak eta kultura askeak eztabaida etiko eta legalak eragiten dituzte. Batzuek prezio altuen eta sarbide-mugen konponbidetzat jotzen dute, eta beste batzuek, berriz, egile-eskubideen aldekotzat. [[Bernako Konbentzioak]] interes horiek harmonizatu nahi ditu, arte-sorkuntzak babesteko aldiak finkatuz. Zenbait eskualdek, besteak beste [[Thailandia|Thailandiak]] eta [[Malaysia|Malaysiak]], ez dute lineako pirateriari berariaz zuzendutako legerik; beste batzuek, berriz, [[Filipinak]] eta [[Vietnam|Vietnamek]], esaterako, jarraipen-sistemak dituzte, eta sistema horiek, gehienetan, ez dira eraginkorrak. <ref>{{Erreferentzia|izena=Vivencio O.|abizena=Ballano|izenburua=Sociological Perspectives on Media Piracy in the Philippines and Vietnam|argitaletxea=Springer Singapore|data=2016|edizioa=1st ed. 2016|isbn=978-981-287-922-6|sartze-data=2024-12-03|serie=SpringerLink Bücher}}</ref> == Kontsiderazio etiko eta legalak == Pirateria digitalaren aurkako jarrerak desberdinak dira elementu kultural eta ekonomikoen arabera. Legezko aukeren eskasia eta kostu handiak maiz justifikatzen dira horretarako. Hala ere, askatasun-kultura bultzatzea eta lege-esparru eskuragarriak babestea funtsezko taktikak dira hura murrizteko. Era berean, pirateria digitalak arriskuak dakartza [[Zibersegurtasun|segurtasun informatikorako]]. Legez kanpoko [[Software|softwarea]] erabiltzeak [[malware]]-arriskuan jar ditzake erabiltzaileak, segurtasun-akatsak eta informazio pertsonalerako sarbide onartezinak. Adibidez, [[hacker]]-rek gailu mugikorrak kontrolatzeko [[Bluetooth]] bezalako teknologien ahultasunak balia ditzaketela erregistratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SEGUTASUN INFORMATIKOA: PIRATERIA(Paule eta Marina)|hizkuntza=en|url=https://prezi.com/p/opjbtojitolz/segutasun-informatikoa-pirateriapaule-eta-marina/|aldizkaria=prezi.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Sektore batzuek pirateria monopolio teknologikoen aurkako erresistentzia kulturalaren adierazpen gisa ikusten dute, nahiz eta ikuspuntu horrek ez dituen askatzen baimenik gabe babestutako edukien kontsumoak eta banaketak dakartzan ondorio legalak. Edukia hainbat zerbitzuren artean gero eta gehiago banatzen den heinean, kontsumitzaileak pirateriarantz gehiago makurtzen dira, hainbat plataformatarako harpidetza anitz maneiatzeko arazo eta gastu handiak direla eta, hala nola [[Netflix|Netflix,]] [[Apple TV+|Apple TV+,]] [[Prime Video|Amazon Prime Video]], [[Hulu]], [[Fandango at home]], [[Peacock]], Max eta [[Disney+|Disney+.]]2023an, nabarmen egin zuen gora jarduera horrek: ia 229 mila milioi bisita izan ziren pirata dokumentatuekin lotutako guneetara, eta Quartz partzialki lotu zituen streaming zerbitzu batzuetako abonatuen murrizketak —Disney+ eta Hulu, zehazki— pirateriaren gorakadarekin.Nazio askotan, [[Egile-eskubideak|copyright]] legeak esplizituak dira, eta zigorrak larriak .Egile-eskubideei buruzko legeak maiz betetzen dira, baina balizko arau-hausteak gerta daitezke betearazpen faltagatik eta kontsiderazio moralengatik. Hezkuntza digitalak eta software kaltegarriaren erabilerak piratak sistemaren kontrola irabaz dezakete. Funtsezkoa da estandar etiko eta moralak mantentzea mundu digitalean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Delitu informatiko]] * == Kanpo estekak == * {{En}} [https://illusionofmore.com/podcast-the-multi-billion-dollar-piracy-industry-with-tom-galvin-of-digital-citizens-alliance/ Podcast – The Multi-Billion-Dollar Piracy Industry with Tom Galvin of Digital Citizens Alliance // Pirateria milioidunaren industria Digital Citizens Alliance-ko Tom Galvin-ekin,] The Illusion of More Podcast [[Kategoria:Erabiltzaileek sortutako edukia]] [[Kategoria:Informatika]] [[Kategoria:Pirateria]] 9vusimqu04li19da1m22lv0dhq6zcjd 10002480 10002464 2024-12-17T14:18:31Z Sagarra061 166792 Logotipoa 10002480 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:The_Pirate_Bay_logo.svg|thumb|[[The Pirate Bay]]-ren logotipoa, pirateriaren irudi estereotipikoaren aipamen bat.]] '''Pirateria informatikoa, lineako pirateria,''' '''software-pirateria edo sareko pirateria''' [[Egile-eskubideak|egile-eskubideek]] babestutako edukia digitalki [[Deskarga (informatika)|deskargatu]] eta/edo banatzea da egileen baimenik gabe, [[musika]] edo [[Software|softwarea]] adibidez. [[Pirateria|Pirateriaren]] atzean dagoen printzipioa [[Internet]] sortu baino lehenagokoa da, baina bere online ospea Internetekin batera sortu zen. [[Herrialde garatu]] askotan esplizituki legez kanpokoa izan arren, erabiltzaile askok jarraitzen dute pirateria online egiten, arrazoi [[Etika|etikoengatik]] edo hauetara iristeko eta erabiltzeko erraztasunagatik. Gehienetan, ekintza hauetarako [[ordenagailu]] bat edo euskarri teknologiko bat erabili ohi da. Gehien pirateatzen diren programetako batzuk [[Adobe Inc.|Adoberen softwarea]] eta [[Microsoft Office]] dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=David Y.|abizena=Choi|izenburua=Online piracy, innovation, and legitimate business models|orrialdeak=168–178|hizkuntza=en|abizena2=Perez|izena2=Arturo|data=2007-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0166497206001040|aldizkaria=Technovation|alea=4|zenbakia=27|doi=10.1016/j.technovation.2006.09.004|sartze-data=2024-12-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pirateria informatikoa eta pirata informatikoak|hizkuntza=eu|url=https://gizapedia.org/pirateria-informatikoa-pirata-informatikoak/|aldizkaria=gizapedia.org|sartze-data=2024-12-03}}</ref> == Historia eta bilakaera == [[Fitxategi:Napster running on an original iBook (2001-03-11).png|thumb|[[Napster]], musika-fitxategiak banatzeko zerbitzua (MP3 formatuan).]] Inprenta iritsi zenetik aro digitalera, teknologiak informazioa eskuratzea eta egile-eskubideak urratzea erraztu du. [[Napster]] 2001ean ixtea mugarri bat izan zen pirateria digitalean, eta [[Limewire]] eta [[BitTorrent]] bezalako [[P2P]] sareen aitzindaria izan zen. Kultura askearen mugimendua murrizketa horiei erantzuteko sortu zen, [[Richard Stallman]] bezalako figurekin ezagutza eta kultura trukatzeko eskubidea defendatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Morillo Grande|abizena=Fernando|izenburua=Ordenagailuez harantzago|hizkuntza=eu|data=2000-02-01|url=https://zientzia.eus/artikuluak/ordenagailuez-harantzago/|aldizkaria=Zientzia.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Interneten gorakadarekin, eduki babestuetarako sarbidea errazagoa bihurtu zen. Eztabaida-foroek, deskarga zuzeneko plataformek eta sare deszentralizatuek fitxategi digitalen banaketa masiboa ahalbidetu zuten. [[BitTorrent]] protokoloaren moduko teknologien aurrerapenak artxiboen banaketa eraginkorragoa eta zentsurarekiko erresistenteagoa erraztu zuen, eta horrek [[pirateria]] desagerrarazteko jarduera zailtzat berretsi zuen. 2000ko hamarkadan, [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako legezko [[Streaming|streaming-zerbitzuen]] gorakada ere ikusi zen, agertoki digitala aldatu baitzuten harpidetza-eredu eskuragarriak eskainita. == Eragin ekonomiko eta soziala == [[Fitxategi:Qbittorrent-Interface-4.2.1.png|alt=An image of a qbittorrent interface; a popular torrenting program due to its free and open-sourced design.|thumb|[[qBittorrent]] gehien erabiltzen den torrentatze-programetako bat da, bere izaera askea eta kode irekikoa dela eta.]] Pirateria digitalak galera ekonomiko handiak eragiten ditu, urtero milaka milioi dolarretan kalkulatuta. Adibidez, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] software-pirateriaren tasa % 38koa da, estatuko batez bestekoa ( % 43) baino txikiagoa. Horrek kalte ekonomiko nabarmenak eragin ditu inguru horretan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El índice de piratería en Euskadi es del 38%|url=https://jabuedo.typepad.com/aires_de_la_parra/2009/06/el-%C3%ADndice-de-pirater%C3%ADa-en-euskadi-es-del-38.html|aldizkaria=Aires de La Parra|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hala ere, ikerketa batzuen arabera, pirateriak berrikuntza eta negozio-eredu berriak bultza ditzake. [[Spotify]] eta [[Netflix]] bezalako plataformak pirateria digitalaren erantzun zuzen gisa sortu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El revolucionario modelo de negocio de Spotify|hizkuntza=es|data=2024-12-09|url=https://www.sulema.es/noticias/spotify-un-modelo-de-negocio-revolucionario|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Hileroko [[streaming]] eta harpidetza zerbitzuen garapenak panorama aldatu zuen. Industriek negozio-eredu malguagoak hartu zituzten pirateriarekin lehiatzeko. [[Fitxategi:Pirateria en España 2008.png|thumb|Euskadin egindako pirateria, Espainiako beste erkidego batzuekin alderatuta (2008)]] Gizarte-ingurune batean, pirateriak eta kultura askeak eztabaida etiko eta legalak eragiten dituzte. Batzuek prezio altuen eta sarbide-mugen konponbidetzat jotzen dute, eta beste batzuek, berriz, egile-eskubideen aldekotzat. [[Bernako Konbentzioak]] interes horiek harmonizatu nahi ditu, arte-sorkuntzak babesteko aldiak finkatuz. Zenbait eskualdek, besteak beste [[Thailandia|Thailandiak]] eta [[Malaysia|Malaysiak]], ez dute lineako pirateriari berariaz zuzendutako legerik; beste batzuek, berriz, [[Filipinak]] eta [[Vietnam|Vietnamek]], esaterako, jarraipen-sistemak dituzte, eta sistema horiek, gehienetan, ez dira eraginkorrak. <ref>{{Erreferentzia|izena=Vivencio O.|abizena=Ballano|izenburua=Sociological Perspectives on Media Piracy in the Philippines and Vietnam|argitaletxea=Springer Singapore|data=2016|edizioa=1st ed. 2016|isbn=978-981-287-922-6|sartze-data=2024-12-03|serie=SpringerLink Bücher}}</ref> == Kontsiderazio etiko eta legalak == Pirateria digitalaren aurkako jarrerak desberdinak dira elementu kultural eta ekonomikoen arabera. Legezko aukeren eskasia eta kostu handiak maiz justifikatzen dira horretarako. Hala ere, askatasun-kultura bultzatzea eta lege-esparru eskuragarriak babestea funtsezko taktikak dira hura murrizteko. Era berean, pirateria digitalak arriskuak dakartza [[Zibersegurtasun|segurtasun informatikorako]]. Legez kanpoko [[Software|softwarea]] erabiltzeak [[malware]]-arriskuan jar ditzake erabiltzaileak, segurtasun-akatsak eta informazio pertsonalerako sarbide onartezinak. Adibidez, [[hacker]]-rek gailu mugikorrak kontrolatzeko [[Bluetooth]] bezalako teknologien ahultasunak balia ditzaketela erregistratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SEGUTASUN INFORMATIKOA: PIRATERIA(Paule eta Marina)|hizkuntza=en|url=https://prezi.com/p/opjbtojitolz/segutasun-informatikoa-pirateriapaule-eta-marina/|aldizkaria=prezi.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Sektore batzuek pirateria monopolio teknologikoen aurkako erresistentzia kulturalaren adierazpen gisa ikusten dute, nahiz eta ikuspuntu horrek ez dituen askatzen baimenik gabe babestutako edukien kontsumoak eta banaketak dakartzan ondorio legalak. Edukia hainbat zerbitzuren artean gero eta gehiago banatzen den heinean, kontsumitzaileak pirateriarantz gehiago makurtzen dira, hainbat plataformatarako harpidetza anitz maneiatzeko arazo eta gastu handiak direla eta, hala nola [[Netflix|Netflix,]] [[Apple TV+|Apple TV+,]] [[Prime Video|Amazon Prime Video]], [[Hulu]], [[Fandango at home]], [[Peacock]], Max eta [[Disney+|Disney+.]]2023an, nabarmen egin zuen gora jarduera horrek: ia 229 mila milioi bisita izan ziren pirata dokumentatuekin lotutako guneetara, eta Quartz partzialki lotu zituen streaming zerbitzu batzuetako abonatuen murrizketak —Disney+ eta Hulu, zehazki— pirateriaren gorakadarekin.Nazio askotan, [[Egile-eskubideak|copyright]] legeak esplizituak dira, eta zigorrak larriak .Egile-eskubideei buruzko legeak maiz betetzen dira, baina balizko arau-hausteak gerta daitezke betearazpen faltagatik eta kontsiderazio moralengatik. Hezkuntza digitalak eta software kaltegarriaren erabilerak piratak sistemaren kontrola irabaz dezakete. Funtsezkoa da estandar etiko eta moralak mantentzea mundu digitalean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Delitu informatiko]] * == Kanpo estekak == * {{En}} [https://illusionofmore.com/podcast-the-multi-billion-dollar-piracy-industry-with-tom-galvin-of-digital-citizens-alliance/ Podcast – The Multi-Billion-Dollar Piracy Industry with Tom Galvin of Digital Citizens Alliance // Pirateria milioidunaren industria Digital Citizens Alliance-ko Tom Galvin-ekin,] The Illusion of More Podcast [[Kategoria:Erabiltzaileek sortutako edukia]] [[Kategoria:Informatika]] [[Kategoria:Pirateria]] pbjtb9gktvdk9rtcnbzwhsk06wrw412 2 1217914 10002441 2024-12-17T13:46:11Z EstitxuRobles49 169508 Orri berria: «Emak Hor errugbi klube bat da. = Zer da Emak Hor? = Emak Hor Arrangoitzeko [[Txikipedia:Errugbi (kirola)|errugbi]] taldea da. Albert Ferrunek sortu zuen. 1971ean sortua izan da. Arrangoitze Lapurdin kokatua da Nola Emak Hor funtzionatzen du: == Nola martxan da Emak Hor? == Emak Hor errugbi eskolan 140 haur ditu. Emak Hor Laresoro errugbi klubearekin elkarlanean ari dira. Entrenamenduak haurrentzat astearte gauetan eta larunbat goizetan eginak dira. Aldiz helduen entrename...» 10002441 wikitext text/x-wiki Emak Hor errugbi klube bat da. = Zer da Emak Hor? = Emak Hor Arrangoitzeko [[Txikipedia:Errugbi (kirola)|errugbi]] taldea da. Albert Ferrunek sortu zuen. 1971ean sortua izan da. Arrangoitze Lapurdin kokatua da Nola Emak Hor funtzionatzen du: == Nola martxan da Emak Hor? == Emak Hor errugbi eskolan 140 haur ditu. Emak Hor Laresoro errugbi klubearekin elkarlanean ari dira. Entrenamenduak haurrentzat astearte gauetan eta larunbat goizetan eginak dira. Aldiz helduen entrenamenduak asteazken gauetan eta ostiran gauetan eginak dira. Gaur egungo presidentea Arrou Jerome deitzen eta presidente ordeak Franck Pendric eta Didier Maisteremena deitzen dira. Entrenatzaile guziak boluntarioak dira. ekt0hpokzathc1iz8va1z9xz12ki5d2 10002473 10002441 2024-12-17T14:15:13Z EstitxuRobles49 169508 10002473 wikitext text/x-wiki Emak Hor errugbi talde bat da. = Zer da Emak Hor? = Emak Hor Arrangoitzeko [[Txikipedia:Errugbi (kirola)|errugbi]] taldea da. Albert Ferrunek sortu zuen. 1971ean sortua izan da. [[Txikipedia:Arrangoitze|Arrangoitze]] [[Txikipedia:Lapurdi|Lapurdin]] kokatua da Nola Emak Hor funtzionatzen du: == Zer da Emak Horen funtzionamendua? == Emak Hor errugbi eskolan 140 haur ditu. Emak Hor Larresoro errugbi taldearekin elkarlanean ari dira. Entrenamenduak haurrentzat astearte gauetan eta larunbat goizetan eginak dira. Aldiz helduen entrenamenduak asteazken gauetan eta ostiral gauetan eginak dira. Gaur egungo presidentea Arrou Jérome deitzen eta presidente ordeak Franck Pendric eta Didier Maisteremena deitzen dira. Entrenatzaile guziak boluntarioak dira. casu0rj60gizup7f71vpw9ezwy9tpez 2 1217915 10002442 2024-12-17T13:46:27Z EstitxuRobles37 169496 Orri berria: «Versanteko antzokia antzerkia egiteko toki bat da Miarritzen kokatzen dena. == Zein da bere sorrera? == Versant- eko antzokia 1979an sortu zen Miarritzen. Jean Marie Broucaret-ek, sortu zuen antzoki hau, berrikuntzaren, irekitzearen eta kultura partekatzeko. == Zer proposatzen du? == Antzoki hau, antzerki berri batzuk sortzeko, ikasteko edo jendeari aurkezteko da.Horrez gain, kultura zabaltzea du helburu antzoki honek.Antzerki atelierrak proposatzen dituzte, haur eta held...» 10002442 wikitext text/x-wiki Versanteko antzokia antzerkia egiteko toki bat da Miarritzen kokatzen dena. == Zein da bere sorrera? == Versant- eko antzokia 1979an sortu zen Miarritzen. Jean Marie Broucaret-ek, sortu zuen antzoki hau, berrikuntzaren, irekitzearen eta kultura partekatzeko. == Zer proposatzen du? == Antzoki hau, antzerki berri batzuk sortzeko, ikasteko edo jendeari aurkezteko da.Horrez gain, kultura zabaltzea du helburu antzoki honek.Antzerki atelierrak proposatzen dituzte, haur eta helduentzat.Antzoki honetan antzerkilari profesional batzuk ere lanean ari dira. == Nun arte joaiten da? == Bestalde, mintzaldiak, ere antolatzen dituzte.Munduko « frankofonia »-rekin harremanetan dira, usu munduan zehar bidaiak egiten dituzte, haien ikusgarriak presentatzeko. 7z6mam2efto6z0zg4kx8ogsn7fwncr0 10002490 10002442 2024-12-17T14:28:02Z EstitxuRobles37 169496 10002490 wikitext text/x-wiki Versanteko antzokia [[Txikipedia:Antzerkia|antzerkia]] egiteko toki bat da eta [[Txikipedia:Miarritzen|Miarritzen]] kokatzen da. == Zein da bere sorrera? == Versant- eko antzokia 1979an sortu zen Miarritzen. Jean [[Marie Broucaret-ek|Marie Broucaret]]-ek, sortu zuen antzoki hau, berrikuntzaren, irekitzearen eta kultura partekatzeko. == Zer proposatzen du? == Antzoki hau, antzerki berri batzuk sortzeko, ikasteko edo jendeari aurkezteko da. Horrez gain, kultura zabaltzea du helburu antzoki honek. Antzerki atelierrak proposatzen dituzte, haur eta helduentzat. Antzoki honetan antzerkilari profesional batzuk ere lanean ari dira. == Nun arte joaten da? == Bestalde, mintzaldiak, ere antolatzen dituzte. Munduko « [[frankofonia]] »-rekin harremanetan dira, usu munduan zehar bidaiak egiten dituzte, haien ikusgarriak presentatzeko. euun78k6jttg3l9toywo23r1pb1tdhm 2 1217916 10002443 2024-12-17T13:46:40Z EstitxuRobles36 169495 Orri berria: « "AB/The ROOF-Eskalada saila" sortu zen 2021 urtean, Baionan eta Flag-ek (klubaren presidentea) egin zuen. == Zer zen lehen? == Hasieran Flag-ek ez zuen eskalada egiten ere. Baina dena aldatu zen bere haurrak (Ariel) egin nahi zuela eskalada erran ziolarik. Anitz maitatu zuen eta beraz erabakia hartu zuen (urte batzuk beranduago) eskalada elkarte berri bat sortzea eskalada maite dutenentzat laguntza ekartzeko (erran behar da ez dela anitz elkarte eta estruktura eskalada g...» 10002443 wikitext text/x-wiki "AB/The ROOF-Eskalada saila" sortu zen 2021 urtean, Baionan eta Flag-ek (klubaren presidentea) egin zuen. == Zer zen lehen? == Hasieran Flag-ek ez zuen eskalada egiten ere. Baina dena aldatu zen bere haurrak (Ariel) egin nahi zuela eskalada erran ziolarik. Anitz maitatu zuen eta beraz erabakia hartu zuen (urte batzuk beranduago) eskalada elkarte berri bat sortzea eskalada maite dutenentzat laguntza ekartzeko (erran behar da ez dela anitz elkarte eta estruktura eskalada gintzako baina hobetzen hari dela gaur egun). Lehenik elkartea Oxygène deitua izan zen baina ez zen ofiziala . Txapelketetan eta klubaren hantzinapenean murriztuak ziren horregatik. == Nola sortu? == 2021ean beraz, elkartea The ROOF-ekin eta Baionako kirol elkartearekin elkartu zen elkarte berri baten sortzeko: AB/The ROOF-Eskalada saila. Eskalada elkarte hori lehena izan zen Baionako kirol elkartean. Geroztik txapelketetan eta klubaren hantzinapenean ez ziren gehiago murriztuak izan. == Nola antolatua da? == Kurtsoak The ROOF-en (blokea) eta SAE-an (sokarekin egiten den altitude handikoa) egiten dira. Hiru irakasle badira: Flag, David eta Gael (The ROOF-en lan egiten duena). Kategoriak hirutan moztu dituzte kurtsoentzako: haurrak (8-12), gazteak (13-19) eta helduak (20-60). == Proiektuak zein dira? == Proiektu anitz badira: ateraldiak egitea mendiko eskalada egiteko, SAE-a berritu, gazteen eboluzioak segitu, txapelketak irabazi... eta beste anitz oraindik. Proiektuak handitzen dira klubarekin batera. == Eta txapelketetan? == Gainera txapelketetan jadanik performentzia emankorrak badira, departamenduetan, eskualde mailan eta parte artzeak Frantziako txapelketan! Elkarte aski berria denez ez du oraindik irabazi koparik baina handitzen hari da. == Zein balore ote ditu? == Bere baloreak dira gazteak laguntzea azkarragoak bilakatzen eskaladan, heldutasuna erakusten bultzatzera (gazteentzat) elkartasuna sendo bat mantentzea eta plazera artzea eskalada egitean. == Beraien ezagutzeko logoa zein da? == Beraien logoa (kamiseta) R handi bat da azpian idatzia dena: AB The ROOF (ikus irudia). h3z1l72886ons8rrdswsfc9l61j2upg 10002462 10002443 2024-12-17T14:06:07Z EstitxuRobles36 169495 10002462 wikitext text/x-wiki "AB/The ROOF-Eskalada saila" sortu zen 2021 urtean, [[Txikipedia:Baiona|Baionan]] eta Flag-ek (klubaren presidentea) egin zuen. == Zer zen lehen? == Hasieran Flag-ek ez zuen eskalada egiten ere. Baina dena aldatu zen bere haurrak (Ariel) egin nahi zuela [[Txikipedia:Eskalada|eskalada]] erran ziolarik. Anitz maitatu zuen eta beraz erabakia hartu zuen (urte batzuk beranduago) eskalada elkarte berri bat sortzea eskalada maite dutenentzat laguntza ekartzeko (erran behar da ez dela anitz elkarte eta estruktura eskalada gintzako baina hobetzen hari dela gaur egun). Lehenik elkartea Oxygène deitua izan zen baina ez zen ofiziala . Txapelketetan eta klubaren hantzinapenean murriztuak ziren horregatik. == Nola sortu? == 2021ean beraz, elkartea The ROOF-ekin eta Baionako kirol elkartearekin elkartu zen elkarte berri baten sortzeko: AB/The ROOF-Eskalada saila. Eskalada elkarte hori lehena izan zen Baionako kirol elkartean. Geroztik txapelketetan eta klubaren hantzinapenean ez ziren gehiago murriztuak izan. == Nola antolatua da? == Kurtsoak The ROOF-en (blokea) eta SAE-an (sokarekin egiten den altitude handikoa) egiten dira. Hiru irakasle badira: Flag, David eta Gael (The ROOF-en lan egiten duena). Kategoriak hirutan moztu dituzte kurtsoentzako: haurrak (8-12), gazteak (13-19) eta helduak (20-60). == Proiektuak zein dira? == Proiektu anitz badira: ateraldiak egitea mendiko eskalada egiteko, SAE-a berritu, gazteen eboluzioak segitu, txapelketak irabazi... eta beste anitz oraindik. Proiektuak handitzen dira klubarekin batera. == Eta txapelketetan? == Gainera txapelketetan jadanik performentzia emankorrak badira, departamenduetan, eskualde mailan eta parte artzeak Frantziako txapelketan! Elkarte aski berria denez ez du oraindik irabazi koparik baina handitzen hari da. == Zein balore ote ditu? == Bere baloreak dira gazteak laguntzea azkarragoak bilakatzen eskaladan, heldutasuna erakusten bultzatzera (gazteentzat) elkartasuna sendo bat mantentzea eta plazera artzea eskalada egitean. == Beraien ezagutzeko logoa zein da? == Beraien logoa (kamiseta) R handi bat da azpian idatzia dena: AB The ROOF (ikus irudia). ck9hjj2zmb1nl5xcxfjwa1k47s780sk 10002469 10002462 2024-12-17T14:09:38Z EstitxuRobles36 169495 10002469 wikitext text/x-wiki "AB/The ROOF-Eskalada saila" sortu zen 2021 urtean, [[Txikipedia:Baiona|Baionan]] eta Flag-ek (klubaren presidentea) egin zuen. == Zer zen lehen? == Hasieran Flag-ek ez zuen eskalada egiten ere. Baina dena aldatu zen bere haurrak (Ariel) egin nahi zuela [[Txikipedia:Eskalada|eskalada]] erran ziolarik. Anitz maitatu zuen eta beraz erabakia hartu zuen (urte batzuk beranduago) eskalada elkarte berri bat sortzea eskalada maite dutenentzat laguntza ekartzeko (erran behar da ez dela anitz elkarte eta estruktura eskalada gintzako baina hobetzen hari dela gaur egun). Lehenik elkartea Oxygène deitua izan zen baina ez zen ofiziala . Txapelketetan eta klubaren hantzinapenean murriztuak ziren horregatik. == Nola sortu? == 2021ean beraz, elkartea The ROOF-ekin eta Baionako kirol elkartearekin elkartu zen elkarte berri baten sortzeko: AB/The ROOF-Eskalada saila. Eskalada elkarte hori lehena izan zen Baionako kirol elkartean. Geroztik txapelketetan eta klubaren hantzinapenean ez ziren gehiago murriztuak izan. == Nola antolatua da? == Kurtsoak The ROOF-en (blokea) eta SAE-an (sokarekin egiten den altitude handikoa) egiten dira. Hiru irakasle badira: Flag, David eta Gael (The ROOF-en lan egiten duena). Kategoriak hirutan moztu dituzte kurtsoentzako: haurrak (8-12), gazteak (13-19) eta helduak (20-60). == Proiektuak zein dira? == Proiektu anitz badira: ateraldiak egitea mendiko eskalada egiteko, SAE-a berritu, gazteen eboluzioak segitu, txapelketak irabazi... eta beste anitz oraindik. Proiektuak handitzen dira klubarekin batera. == Eta txapelketetan? == Gainera txapelketetan jadanik performentzia emankorrak badira, departamenduetan, eskualde mailan eta parte artzeak Frantziako txapelketan! Elkarte aski berria denez ez du oraindik irabazi koparik baina handitzen hari da. == Zein balore ote ditu? == Bere baloreak dira gazteak laguntzea azkarragoak bilakatzen eskaladan, heldutasuna erakusten bultzatzera (gazteentzat) elkartasuna sendo bat mantentzea eta plazera artzea eskalada egitean. tmc9kq09n1eibw7m21rhw365rh9vfnw 0 1217917 10002465 2024-12-17T14:06:40Z Sagarra061 166792 Sagarra061 wikilariak «[[Lineako pirateria]]» orria «[[Pirateria informatiko]]» izenera aldatu du: termino erabiliagoa 10002465 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Pirateria informatiko]] qtachc50ninw6b7alq0hvnyu50vmpn9 2 1217918 10002476 2024-12-17T14:16:31Z EstitxuRobles34 169493 Orri berria: « Aviron bayonnais [[Txikepedia:Eskubaloi|eskubaloi]] elkarte bat da . 1968ko azaroaren 15an sortu zen , [[Txikipedia:Baiona|Baiona]] zentroan Maurice Celhayk sortu zuen, Henri Grenet auzapezaren laguntzaz . == Elkartearen historia == 15 titulu irabazi ditu eta garrantzitsuena Frantziako koparena da 18 urte petiko neskekin. Jakin behar da 1990 urtea aitzin neska ekipak zirela bakarrik. Horrez gain Akitaniako txapeldunak izan ziren 1989an eta estatu mailan sartuak izan zire...» 10002476 wikitext text/x-wiki Aviron bayonnais [[Txikepedia:Eskubaloi|eskubaloi]] elkarte bat da . 1968ko azaroaren 15an sortu zen , [[Txikipedia:Baiona|Baiona]] zentroan Maurice Celhayk sortu zuen, Henri Grenet auzapezaren laguntzaz . == Elkartearen historia == 15 titulu irabazi ditu eta garrantzitsuena Frantziako koparena da 18 urte petiko neskekin. Jakin behar da 1990 urtea aitzin neska ekipak zirela bakarrik. Horrez gain Akitaniako txapeldunak izan ziren 1989an eta estatu mailan sartuak izan zirela 2000. urtean nazional urt femeninora bat igoz. Elkartearen lehen urtean ( 1968an) , 36 lizentziatu ziren . 2018an , elkarteak , 360 lizentziatu inguru zituen maila eta kategoria ezberdinetako 23 taldeetan banatuak . 2024 garren urtean bere 120 garren urteak ospatu ditu. 2016 garren urtean jokalari belaunaldi berri bat sortu zen. Aviron Bayonnais elkarteak ez du oraindik jokalari ezagunik ukan. Gaur egun 600 lizentziatu inguru ditu eta bere lehendakaria, Chantal Pauzat da. 1tg56c1sa8thu5yh7li0180iefjdtgf 0 1217919 10002478 2024-12-17T14:17:07Z Wayratuta 119550 «[[:en:Special:Redirect/revision/1258556384|Julia Serano]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002478 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Wayratuta}} '''Julia Michelle Serano''' ([[1967]]) idazle, musikari, hizlaria, aktibista [[Transgenero|transgeneroa]] eta [[Bisexualitate|bisexuala]], eta [[Biologia|biologoa]] da. Ezaguna da bere liburu [[Transfeminismo|transfeministengatik]], hala nola ''Whipping Girl'' (2007), ''Excluded'' (2013) eta ''Outspoken'' (2016). Hizlari publikoa ere bada, eta hitzaldi asko eman ditu unibertsitate eta konferentzietan. Bere idazlanak maiz agertzen dira [[queer]] kulturako, kultura [[Feminismo|feministako]] eta [[Herri-kultura|herri-kulturako]] aldizkarietan. == Erreferentziak == == Kanpo estekak == * Webgune ofiziala [[Kategoria:1967ko jaiotzak]] [[Kategoria:Gizabanako biziak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] [[Kategoria:LGBT idazleak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako biologoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako emakume musikariak]] [[Kategoria:LGBT musikariak]] [[Kategoria:Emakume zientzialariak]] [[Kategoria:LGBT zientzialariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako poetak]] [[Kategoria:Emakume poetak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako LGBT eskubideen aktibistak]] t7c4jm75v5dxmymkngt7e377n81r0xj 10002486 10002478 2024-12-17T14:25:18Z Wayratuta 119550 Wikitu 10002486 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Julia Michelle Serano''' ([[1967]])<ref>{{erreferentzia|izena=Nadia Abushanab|abizena=Higgins|urtea=2016|izenburua=Feminism: Reinventing the F-Word|argitaletxea=Twenty-First Century Books|orrialdea=99|hizkuntza=en}}</ref> idazle, musikari, hizlari, aktibista [[Transgenero|transgeneroa]] eta [[Bisexualitate|bisexuala]], eta [[Biologia|biologoa]] da. Ezaguna da bere liburu [[Transfeminismo|transfeministengatik]], hala nola ''[[Whipping Girl]]'' (2007), ''Excluded'' (2013) eta ''Outspoken'' (2016). Hizlari publikoa ere bada, eta hitzaldi ugari eman ditu unibertsitate eta konferentzietan. Bere idazlanak maiz agertzen dira [[queer]] kulturako, kultura [[Feminismo|feministako]] eta [[Herri-kultura|herri-kulturako]] aldizkarietan. == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == * [https://www.juliaserano.com/ Webgune ofiziala] {{bizialdia|1967ko|Serano, Julia}} {{Biografia zirriborroa|Ameriketako Estatu Batuak}} [[Kategoria:Emakume idazleak]] [[Kategoria:LGBT idazleak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako biologoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako emakume musikariak]] [[Kategoria:LGBT musikariak]] [[Kategoria:Emakume zientzialariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako poetak]] [[Kategoria:Emakume poetak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako LGBT eskubideen aktibistak]] [[Kategoria:Emakume transgenero eta transexualak]] 4h22qmn23de7z05rzyufz71hro5m8r8 2 1217920 10002488 2024-12-17T14:26:53Z EstitxuRobles42 169501 Orri berria: «[[Txikipedia:Baiona|Aviron baionako]] [[Txikipedia:Euskal pilota|euskal pilota]] sekzioa, 1912an sortu zen [[Txikipedia:Baiona|Baionan]] eta gaur egun ere Henri Garciak euskal pilota sekzioa kudeatzen du. == Zein da klubaren palmaresa? == Klubeko lehen urtean Prévost anaiak eta Ferdinand Hirigoyen Frantziako txapeldun bilakatuz. Ala ere beste txapelketa ainitz irabazi dute adibidez berrogei eta bost aldiz munduko txapelketan aldi batez irabazia, hirurehun eta hiru aldiz F...» 10002488 wikitext text/x-wiki [[Txikipedia:Baiona|Aviron baionako]] [[Txikipedia:Euskal pilota|euskal pilota]] sekzioa, 1912an sortu zen [[Txikipedia:Baiona|Baionan]] eta gaur egun ere Henri Garciak euskal pilota sekzioa kudeatzen du. == Zein da klubaren palmaresa? == Klubeko lehen urtean Prévost anaiak eta Ferdinand Hirigoyen Frantziako txapeldun bilakatuz. Ala ere beste txapelketa ainitz irabazi dute adibidez berrogei eta bost aldiz munduko txapelketan aldi batez irabazia, hirurehun eta hiru aldiz Frantziako txapeldun, eta Europako txapeldun titulu bat. ngug4evpf08s865dlic2cz5svx7c27q 2 1217921 10002492 2024-12-17T14:29:49Z EstitxuRobles41 169500 Angelu futbola 10002492 wikitext text/x-wiki Angeluko Itsasak kluba, Angeluko [[Txikipedia:Futbol|futbol]] taldea da. == Angeluko Itsasak kluba zer da? == [[Txikipedia:Angelu (Lapurdi)|Angeluko]] Itsasak, Angeluko futbol taldea da. 1910eko apirilaren 12an sortua izan zen. Klubaren sorreran, lehendakaria Alexandre Lalanne deitzen zen. Angelun, Partayre jabetzan kokatua zen taldearen hasierako eserlekua. [[Txikipedia:Klubaren|Klubaren]] izena ( Angeluko Itsasak ) eta bere kolore berde eta horiak Angeluko oihanetan eta Piñadaketan diren loreei erreferentzia egiten die. == Zertan da gaur egun Angelutar kluba ? == Gaur egun, klubak N2 ( NAZIONAL 2 ) mailan jokatzen du. Bere lehendakaria Vincent Brana deitzen da eta bere entrenatzailea Cédric Pardeilhan. Angeluko futbol taldeak, hiru zelai nagusi ditu: lehena El Hogar-en ondoan kokatzen da Choisy izenekoa, bigarren zelaia Maignon aldean kokatzen da eta Girouette deitzen da eta azkena Angeluko herriko etxearen ondoan kokatua da Saint-Jean zelaia deitua. 700 kide baino gehiagorekin, Angelutar kluba lehena da [[Txikipedia:Pirinio atlantikoetako|Pirinio Atlantikoetako]] lizentziadun kopuruaren arabera. Angeluko Itsasak futbol kluba ez dago benetako derbi historiko bati lotuta, baina Euskal Herriko kluba batzuekin : [[TxikipediaBaionako|Baionako]] arrauna (AB FC ) eta Donibane Lohizuneko « Arin Luzien » taldeekin adibidez. Baita ere Paue ( FC)-ko Biarnar klubarekin eta « Stade Montois »-ko gaskoi taldearekin eskualdeko lehiak mantentzen dituzte. == Klubeak zer sari irabazi du urteetan zehar ? == Frantziako kopa*: 32. finalak : -2003: « Guingamp » ( Lehen Liga ) 64. finalak : -2016: « Chamois Niortais » ( Bigarren Liga ) -2015: « Stade Montois » ( CFA ) -2014: « Chamois Niortais » ( Bigarren Liga ) -2007: « Carquefou » ( CFA 2 ) Akitania Berriko kopa*: -2018: Irabazlea Akitaniako kopa*: - 2014: Finalista -2006: Irabazlea -2003: Irabazlea <nowiki>*</nowiki>= Klubearen A taldea Pirinio Atlantikoen auzoko kopa**: -2022: Irabazlea -2015: Irabazlea -2008: Irabazlea-2006: Finalista -1998: Finalista -1960: Finalista -1955: Irabazlea -1953: Irabazlea <nowiki>**</nowiki>= Klubearen A eta B taldea Gambardella kopa ( -18 urteko Frantziako kopa ): -2017: 64. finalak -2015: 64. finalak -2012: 64. finalak mybj9s4b45zzkpfnswmomnhyznf2pol 3 1217922 10002493 2024-12-17T14:30:08Z Gorkaazk 6950 /* Animo! */ atal berria 10002493 wikitext text/x-wiki == Animo! == Hasi idazten! [[Lankide:Gorkaazk|GorkaAzk]] ([[Lankide eztabaida:Gorkaazk|eztabaida]]) 15:30, 17 abendua 2024 (CET) rvgyefbl0xjxv8l58ueu07rcxn4p9wj 0 1217923 10002495 2024-12-17T14:32:23Z BenatV13 168987 «[[:es:Special:Redirect/revision/159208620|Apolo de Belvedere]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002495 wikitext text/x-wiki {{Artelan infotaula}}'''''Apolo Belvedere''''', Apolo de Belvedere edo '''''Apolo pitio''''' '''''Apolo''''' greziar [[Greziar mitologia|jainkoa]] irudikatzen duen marmolezko estatua ospetsua da. Vatikanoko [[Vatikanoko Museoak|Pio-Clementino]] Museoaren parte da, [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoen]] unitateetako bat. Datazioa eta egiletza eztabaidatuak dira eta jatorria ezezaguna da, baina, oro har, galdu zen greziar jatorrizko baten kopia erromatar gisa hartzen da, hau oso faktore komuna izanik garaiko obreekin. [[Pizkundea|Pizkundean]] berraurkitu zuten, eta 1511tik [[Vatikano Hiria|Vatikanoko]] Cortile del ''Belvederen'' erakutsi zuten, eta handik eman zioten izena. Arte greko-latindarraren miresleen artean ospetsu egin zen, eta denbora luzez gizonen perfekzio fisikoaren irudikapen idealtzat hartu da gainera [[Antzinate klasikoa|Antzinate klasikoko]] erlikiarik garrantzitsuenetakotzat jo zen. Hainbat aldiz kopiatua izan da, zirkulazio luzeko grabatuetan kopia bat izan zen eta mendebaldeko zibilizazioaren ikur nagusietako baten rola hartu zuen. Mendearen erdialdetik aurrera, bere ospea galtzen joan zen, eta XX. mendearen lehen erdialdean bere mailarik baxuenera iritsi zen, espresiorik gabeko sorkuntza bezala ikusia ailegatu zen arte. Gaur egun, antzinako ospearen zati bat berreskuratu du, eta, nahiz eta zenbait ikerlari oraindik kritiko izan bere meritu artistikoarekiko, jainkoaren irudikapenik ezagunenabaita [[Ikonografia|ikono]] oso bihurtu da. == Jainkoa == {{Nagusia|Apolo}} [[Fitxategi:Apollo_del_Belvedere_.jpg|ezkerrera|thumb|Apolo Belvederekoa]] [[Apolo]] [[Greziar mitologia|greziar mitologiako]] jainko garrantzitsu eta famatuenetako bat izan zen. [[Olinpiar jainko-jainkosak|Hamabi]] olinpiko jainkoen parte zen, [[Zeus]] eta Letoren semea zen, eta Artemisaren anaia bikia. Bere ezaugarriak eta funtzioak konta ezinak ziren, eta horrek [[Antzinako Grezia|Antzinako Greziako]] jainkorik gurtuenetako batean bihurtu zuen, [[Erromatar Inperioa|erromatarren]] garaian ere bere ospeari eutsiz jarraituz. Bere [[Mito|mitoak]] antzina aroan jatorria du, eta Homeroren garaian ospe handia izan zuen panteoi greziarrean . Eguzkiarekin eta egiaren, [[Arrazoi|arrazoiaren]] eta kontzientziaren argiarekin identifikatzen zen. Profeziaren eta inspirazio artistikoaren jainkoa, Delfosko [[Orakulu|Orakulua]], Antzinateko orakulurik ospetsuenaren zaindaria eta [[Musa|Musen]] buruzagia zen. Jainko zibilizatzaile eta bakegilea ere bazen, erlijioaren legeen eta hirien konstituzioen buru.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Apollo {{!}} Facts, Symbols, Powers, & Myths {{!}} Britannica|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://www.britannica.com/topic/Apollo-Greek-mythology|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Iniziatzailea, [[Pedagogia|pedagogoa]] eta perfektua, betiereko gaztetasunaren sinboloa zen, eta helduaroan sartzen ziren gazteen babeslea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The origins and role of same-sex relations in human societies|orrialdeak=47–1734-47-1734|data=2009-11-01|url=https://doi.org/10.5860/choice.47-1734|aldizkaria=Choice Reviews Online|alea=03|zenbakia=47|issn=0009-4978|doi=10.5860/choice.47-1734|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Bat-bateko heriotzaren, izurrite eta gaixotasunen jainkoa zen, baina baita sendatzearen eta indar gaiztoen aurkako babesaren jainkoa ere. Horretaz gain, edertasunaren, perfekzioaren, harmoniaren eta orekaren jainkoa zen, naturari, belarrei eta artaldeei lotuta zegoen, eta artzainen, marinelen eta arkitektoen babeslea zen. Ezin konta ahala maitasun eta ondorengo handi izan zituen, eta beste tradizio batzuetako jainko ugarirekin lotu zuten [[Sinkretismo|sinkretikoki]]. Bere [[Sinbolismo|sinbolismoak]] eta [[Ikonografia|ikonografiak]] mendeak zeharkatu zituzten eta gaur arte mendebaldeko kulturan eragin handia izan dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Apollo {{!}} Facts, Symbols, Powers, & Myths {{!}} Britannica|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://www.britannica.com/topic/Apollo-Greek-mythology|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Deskribapena eta jatorria == [[Fitxategi:Hb_49.97.114.jpg|ezkerrera|thumb|316x316px|[[Marcantonio Raimondi|Marcantonio]] Raimondiren grabatua estatua erakusten 1530ean]] <ref>{{Erreferentzia|izena=Robin|abizena=Osborne|izenburua=(E.) Fantham and (M.) Gagarin <i>Eds</i>. The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome. Oxford: Oxford University Press, 2010. 7 vols, illus. £625. 9780195170726.|orrialdeak=165–166|data=2011-11|url=https://doi.org/10.1017/s0075426911000115|aldizkaria=The Journal of Hellenic Studies|zenbakia=131|issn=0075-4269|doi=10.1017/s0075426911000115|sartze-data=2024-12-17}}</ref>Apolo de Belvedere, altuera naturala baino handiagoa (2,24 m), jarrera dinamikoa du, mugimenduan balego bezala. Eskuineko hankak aurrera egiten du, suge bat gainean duen zuhaitz-enbor baten gainean bermatuta, eta ezkerreko hanka pixka bat atzerantz tolestuta dago. Apolok sandaliak janzten ditu eta gorputz atletiko baina leuna erakusten du, biluzik; bere irudia gaztea baina heldua da, bere aurpegi barean antzematen den bezala. Betiereko edertasuna eta gaztetasuna irudikatzen ditu, bere ezaugarri eta atributuetan agertzen den ideal bat. Mantu bat lepotik bizkarrerantz erortzen da, ezkerreko besoa inguratzen duten tolesdurekin, horizontalki hedatuz. Eskuineko besoa beheratuta eta enborraren goiko aldean bermatuta dauka, eta burua ezkerrerantz biratzen du, ile luze eta kizkurrez egindako orrazkera konplexu batez apainduta. Eskuineko sorbaldatik gerriko bat jaisten da, bularra zeharkatzen duena, enborrari eusten diona eta bizkarretik agertzen den gezi bat harrapatzen duena. Berraurkitu zutenean nahiko kontserbazio onean aurkitu zen arren, eskuak falta zitzaizkion, zeramatzaten atributuak eta egiten diren ekintzak identifikatzeko funtsezko elementuak izanik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Carol C.|abizena=Mattusch|izenburua=Classical Bronzes|argitaletxea=Cornell University Press|data=1996-01-01|url=https://doi.org/10.7591/9781501738784|isbn=978-1-5017-3878-4|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Oro har, gezi bat jaurtitzeko ekintzan egongo zela uste da, eta geziaren arkua ezkerreko eskuan egongo zela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne|abizena=Weis|izenburua=Hellenistic Sculpture I: The Styles of ca. 331-200 B.C.|orrialdeak=122|abizena2=Ridgway|izena2=Brunilde Sismondo|data=1991|url=https://doi.org/10.2307/4351028|aldizkaria=The Classical World|alea=2|zenbakia=85|issn=0009-8418|doi=10.2307/4351028|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Beste batzuek imajinatzen zuten esku horrek Zeusen [[Egida|egidari]] eutsiko ziola, edo ereinotz adar bati, edo gezi bati.<ref>{{Erreferentzia|izena=Adolf|abizena=Furtwängler|izenburua=Masterpieces of Greek Sculpture|data=2010-08-26|url=https://doi.org/10.1017/cbo9780511687044|doi=10.1017/cbo9780511687044|sartze-data=2024-12-17}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=George Depue|abizena=Hadzsits|izenburua=Ancient Art and Ritual|orrialdeak=142|abizena2=Harrison|izena2=Jane Ellen|data=1917|url=https://doi.org/10.2307/4387434|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=18|zenbakia=10|issn=1940-641X|doi=10.2307/4387434|sartze-data=2024-12-17}}</ref>Zuhaitzaren enborrean aztarna batzuk daude, zerrendekin apaindutako ereinotz-adar baten zatiak balira bezala interpretatu zirenak.<ref name="Ridgway">Ridgway, Brunilde Sismondo. ''Hellenistic sculpture: The styles of ca. 331-200 B.C.'' University of Wisconsin Press, 2001, pp. 93-94 </ref> Ez dakigu ezer bere jatorriaz, autoretza zalantzazkoa baita eta analisi estilistikoa ez da eztabaidaezina. Oro har, [[Antoninotar dinastia|Antonina garaiko]] kopia bat dela uste da, brontzezko greziar jatorrizko batena, galdua, orain Leocares atenastarrari egozten zaiona, aldi klasikoaren azken fasean egina aktiboa, batzuetan [[Garai helenoa|garai helenistikoko]] eskultore ezezagun bati, baina jatorrizko erromatar sorkuntza bat ere izan daiteke, greziar kanon klasikoaren berrirakurketa eklektiko batean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Carol C.|abizena=Mattusch|izenburua=Classical Bronzes|argitaletxea=Cornell University Press|data=1996-01-01|url=https://doi.org/10.7591/9781501738784|isbn=978-1-5017-3878-4|sartze-data=2024-12-17}}</ref> ''Apolo Belvedere'' historikoki Apoloren estatua batekin identifikatu zen, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] eta [[Pausanias (geografoa)|Pausaniasek]] Atenaseko Apolo Patroosen tenpluaren aurrean zegoenean bezala izendatu zuten Leokaresi egotzia, eta erreferentzia hori askotan errepikatua izan zen egiletzaren ebidentzia gisa. Lotura zuzena balitz, horrek K.a. 350 eta 325<ref>{{Erreferentzia|izena=Robin|abizena=Osborne|izenburua=(E.) Fantham and (M.) Gagarin <i>Eds</i>. The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome. Oxford: Oxford University Press, 2010. 7 vols, illus. £625. 9780195170726.|orrialdeak=165–166|data=2011-11|url=https://doi.org/10.1017/s0075426911000115|aldizkaria=The Journal of Hellenic Studies|zenbakia=131|issn=0075-4269|doi=10.1017/s0075426911000115|sartze-data=2024-12-17}}</ref> artean kokatuko luke datazioa. Arazoa da Pliniok eta Pausaniasek obra aipatzen dutela, baina ez dutela deskribatzen, eta aipua ebidentzia ahul<ref>{{Erreferentzia|izenburua=PAUSANIAS AND HIS DESCRIPTION OF GREECE|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdeak=1–159|data=2012-06-28|url=https://doi.org/10.1017/cbo9781139207669.002|aldizkaria=Pausanias and Other Greek Sketches|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sam.|abizena=Redgrave|izenburua="Dictionary of Artists of the English School; Painters, Sculptors, Architects, Engravers, and Ornamentists."|orrialdeak=250–251|data=1868-09-12|url=https://doi.org/10.1093/nq/s4-ii.37.250c|aldizkaria=Notes and Queries|alea=37|zenbakia=s4-II|issn=1471-6941|doi=10.1093/nq/s4-ii.37.250c|sartze-data=2024-12-17}}</ref> batera itzultzen dela, eta Leocaresi segurtasunez egotz dakiokeen beste ezein obrak ez zuela iraun, eta horrek kidetasun estilistikoen araberako behin betiko onarpena ezar lezakeela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Robin|abizena=Osborne|izenburua=(E.) Fantham and (M.) Gagarin <i>Eds</i>. The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome. Oxford: Oxford University Press, 2010. 7 vols, illus. £625. 9780195170726.|orrialdeak=165–166|data=2011-11|url=https://doi.org/10.1017/s0075426911000115|aldizkaria=The Journal of Hellenic Studies|zenbakia=131|issn=0075-4269|doi=10.1017/s0075426911000115|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref name="Albertson">Albertson, Fred. "Apollo Belvedere". In: Gagarin, Michael & Fantham, Elaine (eds). ''The Oxford encyclopedia of ancient Greece and Rome''. Volume 1. [[Oxford University Press]], 2010, p. 138</ref> Bestalde, antzekotasun estilistiko handia du Versaillesko Dianarekin, tradizioz Leocaresi egotzitako eskultura bat, eta jada iradoki zen bi estatuek jatorriz multzo bera osa zezaketela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mayra Lucìa Carrillo|abizena=Colmenares|izenburua=Arte-educación de um ceramista social Una mirada al conjunto de acciones Arte-Educativas de la exposición temporal del Museo Nacional de Colombia Dioses, Mitos e Religión e la Grecia Antigua Colección de Cerámica del Museo del Louvre|data=2018-04-25|url=https://doi.org/10.5965/2358092518182017156|aldizkaria=Revista NUPEART|alea=2|zenbakia=18|issn=2358-0925|doi=10.5965/2358092518182017156|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Duela gutxi, Apoloren moldeak diruditen zatiak aurkitu zituzten [[Baia e Latina|Baiae-n]], [[Italia]] hegoaldean, eskultura tailer zahar batean, garai klasikoan datatu zituzten beste molde batzuekin batera.<ref name="Albertson" /> Garai bati atzikitzea zaila bada ere, ezaugarrietako batzuk klasizismo tipikoari ez dagozkiola egiaztatzen da, baina kopistak sartutako aldakuntzak izan daitezke. [[Brunhilde Ridgway|Brunhilde Ridgwayk]] adierazi zuenez, bere ilearen estiloa ez zen garai klasikoan ohikoa beraz ez da garai historiko horrenak, helenismoan bakarrik agertzen da, eta berriz ere erromatarren artean.<ref name="Ridgway" /> Sandaliaren estiloa ere eztabaidagai jarri zuten. Dirudienez, .. . mendea (Ridgway) edo II. mendea (Albertson) baino lehen datatu ezin den eredu bat da, ziurrenik erromatar asmakizuna. Sandalia hau kopiagilearen lizentzia poetikoa ''ez'' bada, jatorrizko ''Apolora'' itzuliko litzateke behin betiko sorkuntza helenistiko edo erromatar bat, baina hori, beste kopiarik ezean, ezin da frogatu.<ref name="Albertson" /> Era berean, bere jarrera, ezkerreko besoa altxatuta, gorputza apur bat bihurrituta eta hanken mugimendua, helenismoan ohikoak diren marrak dira.<ref name="Albertson" /> == Berraurkikuntza eta leheneratzea == [[Fitxategi:Appolon_1_MK1888.png|thumb|237x237px|1888ko grabatua, Montorsoliren zaharberritzeekin eta pikondo-orriarekin ''Apolo'' erakusten duena]] Berraurkikuntzaren nondik norakoak ez daude erabat argi, eta hainbat hipotesi daude horren inguruan. ''Apollo'' garai hartako [[Julio II.a|Giuliano della Rovere]] kardinalarekin (geroago Julio II.a) lotuta bakarrik bihurtu zen nabarmen, XV. mendearen amaieratik baitzeukan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Manuel|abizena=Charpy|izenburua=Jane Kromm, Susan Benforado Bakewell (ÉD.), À History of Visual Culture. Western Civilization from the 18th to the 21st Century, Oxford-New York, Berg, 2010, 403 p., ISBN 978-1845204921|orrialdeak=261–262|data=2011-01-31|url=https://doi.org/10.3917/rhmc.574.0261|aldizkaria=Revue d’histoire moderne &amp; contemporaine|alea=4|zenbakia=n° 57-4|issn=0048-8003|doi=10.3917/rhmc.574.0261|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Alastair J. L.|abizena=Blanshard|izenburua=Sex|argitaletxea=Wiley|data=2010-02-25|url=https://doi.org/10.1002/9781444323566|isbn=978-1-4051-2291-7|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Dirudienez, 1489an atera zuten lurpetik [[Erroma|Erromako]] [[San Pietro in Vincoli|San Pedro Acorrentado]] Elizaren inguruan, [[Anzio|Antzioko]] [[Neron]] ''[[Herri (hiria)|hiribilduan]]'' (garai hartan [[Nettuno]]<ref>{{Cite web|izenburua=''L'Apollo del Belvedere'', on ''CambiaVersoAnzio''|egilea=Paolo Prignani|data=2015-06-25|url=https://cambiaversoanzio.wordpress.com/2015/06/25/lapollo-del-belvedere/|lana=cambiaversoanzio.wordpress.com|accessdate=2022-02-28}}</ref> lurraldea), edo agian [[Grottaferrata|Grottaferratan]], Giuliano [[Abade|abad]] ''in commendam'' zen lekuan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Renaissance Discovery of Classical Antiquity. By &lt;italic&gt;Roberto Weiss&lt;/italic&gt;. (New York: Humanities Press. 1969. Pp. xii, 222. $8.50.)|data=1970-12|url=https://doi.org/10.1086/ahr/75.7.2010|aldizkaria=The American Historical Review|issn=1937-5239|doi=10.1086/ahr/75.7.2010|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Abundance, statue. Vatican, Rome.|url=https://doi.org/10.1163/37701_atco_pf_9600-9601|aldizkaria=Sir Lawrence Alma-Tadema Collection Online|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Kardinal izan eta berehala, Giulianok Erromako [[Apostolu santuen basilika|Apostolu Santuen Basilikako l]]<nowiki/>orategietan mantendu zuen, baina [[aita santu]] bihurtu zenean (Julio II.a bezala), obra [[Vatikano Hiria|Vatikanoko]] jauregietara mugitu zuten 1511n, ''Belvedereko Patioan'' jarri zute, eta hortik hartu zuen goitizena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Deborah|abizena=Brown|izenburua=The <i>Apollo Belvedere</i> and the Garden of Giuliano della Rovere at SS. Apostoli|orrialdeak=235–238|data=1986-01-01|url=https://doi.org/10.2307/751302|aldizkaria=Journal of the Warburg and Courtauld Institutes|alea=1|zenbakia=49|issn=0075-4390|doi=10.2307/751302|sartze-data=2024-12-17}}</ref> 1532an berriztapen bat beharrezkoa zela agindu zen, non [[Montorsoli|Giovanni Angelo Montorsolik]] eskuineko eskuan soberan zuen materiala kendu zuen, bi besoetako galerak osatu zituen, eskuineko besaurrearen posizioa arinki aldatu zuen, gezi-zorrotik falta zen goiko zatia gehitu zuen, zuhaitzaren enborraren altuera handitu zuen, marmolezko lotura bat kendu zuen eskuineko izterraren eta enborraren artean, eta bi esku txiki birsortu zituen. Zakila ere falta zen, baina ez zuten konpondu.<ref name="Mattusch">Mattusch, Carol C. ''Classical bronzes: the art and craft of Greek and Roman statuary''. Cornell University Press, 1996, pp. 142-146</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Greek Sculpture (17–43)|argitaletxea=University of Pennsylvania Press|orrialdeak=20–72|data=2007-12-31|url=https://doi.org/10.9783/9781934536292.20|aldizkaria=Classical Sculpture|isbn=978-1-934536-29-2|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=High Renaissance art in St. Peter's and the Vatican: an interpretive guide|orrialdeak=31–1906-31-1906|data=1993-12-01|url=https://doi.org/10.5860/choice.31-1906|aldizkaria=Choice Reviews Online|alea=04|zenbakia=31|issn=0009-4978|doi=10.5860/choice.31-1906|sartze-data=2024-12-17}}</ref>Montorsoliren zaharberritzea auzitan jarri zuten gero. Sortu zituen eskuen proportziorik eza izan zen bere lanaren kritika nagusia, luzeegiak ziruditelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=K. D.|abizena=Heller|izenburua=Die Geschichte und die Wurzel des Satzes von der Erhaltung der Arbeit|argitaletxea=Springer Vienna|orrialdeak=23–29|data=1964|url=https://doi.org/10.1007/978-3-7091-8112-6_5|aldizkaria=Ernst Mach|isbn=978-3-7091-8113-3|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Urte batzuk geroago, Pio IV.a aita santuak eskulturaren genitalak harrizko pikondo-hosto batekin ezkutatzeko agindu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Luca|abizena=Leoncini|izenburua=Apollo Belvedere|argitaletxea=Oxford University Press|data=2003|url=https://doi.org/10.1093/gao/9781884446054.article.t003439|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Oxford Art Online}}</ref> Zaharberritze berriagoetan, Guido Gallik (1924) antzinako gehigarrien zati bat kendu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Roman Art, the Building Blocks of Empire|argitaletxea=Princeton University Press|orrialdeak=71–96|data=2018-05-29|url=https://doi.org/10.2307/j.ctvc774m2.8|aldizkaria=Classical Art|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Ospea == ''Apolok'' antzina aroan zuen ospea ezezaguna da. [[Johann Joachim Winckelmann|Winckelmannek]], zeharka, garrantzizkotzat jo behar zela adierazi zuen, Neronen aintzinako ''hiribilduan'' aurkitua izan zela hipotesia firmotzat hartuz, hura apaintzeko dirutza xahutu baitzuen. <ref>{{Erreferentzia|izena=Alex|abizena=Potts|izenburua=Winckelmann, Johann Joachim|argitaletxea=Oxford University Press|data=2003|url=https://doi.org/10.1093/gao/9781884446054.article.t091800|isbn=978-1-884446-05-4|sartze-data=2024-12-17|encyclopedia=Oxford Art Online}}</ref>Duela gutxi, Albertsonek ere lan ospetsua izan behar zuela iradoki zuen, baina harritu egin zen kopia gehiago ez zeudelako, kasu horietan espero zen bezala. Nolanahi ere, berriro jendaurrean erakutsi zutenetik maisulan gisa goraipatua izan zen, eta berehala esanahi politikoz jantzia. Poema batean, [[Evangelista di Capodiferro]] [[Pizkundeko humanismo|humanistak]] Julioren pontifikatuari duintasun eta distira apalak emateko erabili zuen. Aita santuak berak maiz aipatzen zituen [[Greziar mitologia|greziar mitologiako]] eguzki jainkoa eta bereziki estatua, eta harekin lotura sinboliko estua ezartzen zuen. Gogora bedi garai hartan, [[Pizkundea|Errenazimentuan]], tradizio klasikoa asko indartu zela, erudizioaren hizkuntzaren parte garrantzitsu bihurtuz eta boteretsuei beren burua goresteko tresna gisa balio izan zielarik.<ref name="Grafton">Grafton, Anthony; Most, Glenn W.; Settis, Salvatore (eds). ''The Classical Tradition''. [[Harvard University Press]], 2010, pp. 55-56</ref> Apolo, argiaren, kontzientziaren, zibilizazioaren, edertasunaren, arteen eta arrazoiaren jainko gisa, baina baita profeziaren jainko gisa ere, irudi babeslea bihurtu zen artearen artista eta teorikoentzat, arrazionalismoan, azterketa anatomiko zientifikoan eta geometrian oinarritutako arte figuratiboa garatu nahi baitzuten, artea jainkozko inspirazio gisa ikustearekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Florike|abizena=Egmond|izenburua=Bodily Extremities|argitaletxea=Routledge|abizena2=Zwijnenberg|izena2=Robert|data=2017-03-02|url=https://doi.org/10.4324/9781315261447|isbn=978-1-315-26144-7|sartze-data=2024-12-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Mariann|abizena=Løkse|izenburua=Encyclopædia Britannica Online|data=2018-12-18|url=https://doi.org/10.7557/15.3830|aldizkaria=Ravnetrykk|alea=38|issn=2535-8316|doi=10.7557/15.3830|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Bere estatua garai honetan aurkitu izanak nabarmen zabaldu zuen jainkoaren ospea, eta erlikiak ospe kontinentala irabazi zuen Raimondiren grabatuen zirkulazio handiarekin. Beste erreprodukzio batzuk ugaritu ziren, bere irudia beste testuinguru batzuetara eraman zuten, [[anatomia]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Freddy|abizena=Decreus|izenburua=Anthony Grafton, Glenn W. Most and Salvatore Settis (eds): The Classical Tradition|orrialdeak=2–7|data=2012-03|url=https://doi.org/10.1007/s12138-012-0305-4|aldizkaria=International Journal of the Classical Tradition|alea=1|zenbakia=19|issn=1073-0508|doi=10.1007/s12138-012-0305-4|sartze-data=2024-12-17}}</ref> liburuak ilustratu zituen eta beste artista bisual batzuen eragina izan zuen, horien artean [[Albrecht Dürer|Durero]], [[Michelangelo|Miguel Angel]] eta Goltzius, eta baita [[Giambattista Marino]] bezalako literarioena ere.<ref name="Grafton" />1540 bat bildumagile aberatsek eta Europako errege-erreginen kideek kopiak eskuratzeko eskaerak egiten zituzten. [[Fitxategi:Captain_the_Honourable_Augustus_Keppel_1725-86_by_Sir_Joshua_Reynolds.jpg|thumb|243x243px|Joshua Reynolds: ''Augustus Keppel kapitain ohoragarriaren erretratua'', 1752-1753, Apoloren jarreran inspiratua]] Bere ospeak XVII. mendean zehar hazten jarraitu zuen, [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]]<nowiki/>rengan izan zuen eragina zela eta. Bernini [[Barrokoa|barrokoko]] eskultore ospetsuena izan zen eta XVIII. mendean artista [[Neoklasizismo|neoklasikoen]], antikuarioen eta filosofo [[Argien Garaia|ilustratuen]] artean indartu zen. Bere bisita derrigorrezkoa zen Europako ''[[Grand Tour|Grand]]'' Tourra egiten zutenentzat, askotan ibilbide artistiko izpiritual baten koroatze bezala aurkezten zelarik, haratago doan [[epifania]] bat, zeinaz ez den gehiago ikusia izan behar. Winckelmann mugimendu neoklasikoaren teoriko handiarentzat, Antzinateko obra guztien artean, arte-ideal gorena zen: "Artistak idealaren gainean eraiki zuen bere obra, eta bere egituran bere ideia bideratzeko eta ikusgarri bihurtzeko behar-beharrezkoa zuen materiala baino ez zuen erabili... Artearen mirari horren aurrean, gainerako guztia ahazten dut, eta gainontzekoak behatzen ditut. Nire bularra zabaltzen ari dela dirudi, eta erreberentzian izerditzen, profeziaren izpirituarekin nahastuta daudenen bularrak bezala".<ref name="Grafton" /> Neoklasizismoko beste zenbait argik Winckelmannen laudorioak jaso zituzten. [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethek]], Erromara egin zuen bidaian, esan zuen bazuela "askatasun eta gaztetasunaren kutsu sublimea", beste obra bikain gutxi batzuekin batera, bere bihotza "hainbesteraino konkistatua, non gainerakoa ilundua geratzen baitzen". eta Schiller-ek gizadi osoaren gorpuzkera ideal gisa ikusi zuen, grazia eta duintasuna pertsona bakar batengan elkartuz. [[Jean-Antoine Houdon|Houdon]] bera izan zuen inspirazio iturri ''Apolok'' berak brontzezko [[William Hogarth|Hogarth]] dio gizagainekoa iruditzen zitzaiola, eta [[Allan Ramsay]] eta [[Joshua Reynolds]] bezalako margolariek eredu gisa erabili zuten bere jarrera eta mugimendua eliteko kideen erretratuak duintzeko.Haren kopiak Europako arte-bilduma eta -museo eta ikastetxe handietarako egin ziren, eta artista amerikarrek Winckelmannen eta beste teoriko batzuen idazkien grabatuen, kopien eta Atlantikoaz haraindiko dibulgazioaren bidez ezagutu zuten. [[Fitxategi:Perseus_by_Antonio_Canova.jpg|ezkerrera|thumb|208x208px|Antonio Canova: ''[[Perseo con la cabeza de la Medusa|Marmokaren]]'' burua duen Pertseoa, ''Apolo Belvederen'' inspiratua eta Neoklasizismoko eskultura-lan aipagarrienetako bat.]] [[Fitxategi:Apolo_de_belvedere_+_hercules_e_telefo_-_caricatura_1851.jpg|ezkerrera|thumb|180x180px|"Sermones en Piedra", ''Apolo'' erakusten duen karikatura, ''Herkules eta Telfo'' 1851ko jantziekin]] Maisulanak [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] Bonaparteren gutizia ere piztu zuen, eta Vatikanoak konfiskatu zuen 1797an, [[Frantzia|Frantziara]] eramanez. [[Paris|Parisen]] hartu zuten hurrengo urtean, geldialdi garaile batekin eta gobernuaren propaganda askorekin, eta Arteen Museo Nagusian (etorkizuneko [[Louvre museoa|Louvre Museoan]]) jarri zuten, 1800ean, konkistatzailearen garaikurrik handiena bezala. Bitarte horretan, [[Antonio Canova|Antonio Canovak]], [[Eskulturagintza|eskultura]] neoklasikoaren adierazle nagusiak, obra zaharraren inspirazioarekin, bere ''[[Perseo con la cabeza de la Medusa|Marmokaren]]'' burudun Pertseoa sortu zuen, Pio VII.a [[Aita santu|Aita Santuak]] lapurtutako erlikiaren ordez eskuratutakoa eta "Kontsolatzailea" izenez ezaguna, galera oso deitoratua baitzuten italiarrek. 1815ean, Canovak berak itzuli zuen obra Vatikanora, eta frantziarrekin negoziatu zuen, aita santuaren izenean, hainbat altxor aberriratzea. [[Bertel Thorvaldsen]] Canovaren aurkari handienaren nazioarteko ospea ezarri zuen ''Jason'' eta Urrezko Ardi-larrua eskultura ''Apolo Belvedereri'' eta ''Perseo'' Canovianori emandako erantzuna izan zen. Hala ere, bere ospea, [[Erromantizismo|erromantikoen]] ikuspegiarekin, gorabeheratsu hasi zen. [[Lord Byron|Lord Byronek]] ''Childe Harolden'' oraindik zoragarri abesten zuen bitartean, [[Herman Melville|Melvillek]] "Vatikanoaren aintza" deitzen zion, eta [[Ludwig van Beethoven|Beethovenek]] bere estudioan busto itxurako kopia bat mantentzen zuen, Emil Braunek 1855eko gida turistiko batean deskribatzen zuen bitartean, "bidaiarientzat, artistentzat eta antzinako maitaleentzat" Jainko hilezkorrari deitzen ziola, "Jainko gaiztoari" deitzen zion bezala.<ref name="Grafton" /> [[Walter Pater]] izan zen lehena estatuak sorrarazitako grinaren zati bat sentimendu homoerotikoekin identifikatzen, Winckelmann bera asoziarazi zuen asoziazio bat, jainkoaren jatorrizko mitoarekin ere erlazionatua izan zena, zeinaren atributuen artean erastes perfektua izatea baitzegoen. Izan ere, viktoriar [[Viktoriar Aroa|garaian]] diskurtso bikoitz batean interpretatu zen haren biluztasuna: alde batetik, gai delikatutzat eta are hezkuntzaren kontrakotzat jo zen, eskandalagarria ez bazen ere, estatuagintza klasiko osoan zabaltzen zen kezka; karikatura inprimatuak ere sortu ziren jantzi modernoekin jantzita erakutsiz. Bestalde, elite ez hain moralistarentzat, Apoloren eta antzinako beste obra batzuen biluztasuna modu onargarri eta dotorea zen, bere aura klasikoagatik erreferentziatua eta sublimatua, gizonezkoen biluztasuna publikoki aurkezteko gizon-emakumeen gizarte sofistikatu eta ongi heziari, zeinak irudiaren bidez egindako sentimendu [[Erotismo|erotikoei]] aurre egin ziezaieketen, gaur egungo pentsamendu akademikoaren korronte garrantzitsuan txertatuz.<ref name="Teukolsky2">Teukolsky, Rachel. "This Sublime Museum: Looking at Art at the Great Exhibition". IN Buzard, James; Childers, Joseph W.; Gillooly, Eileen. ''Victorian prism: refractions of the Crystal Palace''. University of Virginia Press, 2007, pp. 89-91</ref> Nolanahi ere, anatomiari eta proportzioei buruzko hezkuntza akademikoa lortzearren, . mendean eredu egokitzat hartu zen estatua arte-ikasleentzat, nahiz eta gai horretan zuen ospea ''[[Elginen marmolak|Elgingo]]'' Marmolena izan. [[Borroka greko-erromatar|Borroka]] eta [[Kulturismo|fisikulturismo]] sortu berria praktikatzen zutenen artean, eredutzat hartua izan zen, Antzinaroko beste maisulan batzuekin batera, hala nola, ''Apoxioenoa'' eta ''Herkules Farnese''. Bere estimazio [[Estetika|estetikoan]] gorabeherak izan arren, zaila da gutxiestea mendeetan zehar mendebaldeko kulturan izan duen eragina. Europako kolonialismoaren goraldian, ''Apolo Belvederek'' Europaren nortasuna gorpuztu zuen. Teoria hegemoniko, arrazista eta xenofoboek, garai hartan diskurtso zientifiko euroamerikarraren eragina zutenek, eta berriak ez zirenek, noski, gizaki zuriaren edertasun "goren" alegatuaren eta mendebaldeko zibilizazioak beste herri eta geografien gainean zuen nagusitasunaren "froga zehatz" gisa aipatu zuten. Interpretazio-lerro hori bereziki baliagarria izan zen Alemaniako nazismoarentzat eta [[Amerika|Amerikan]] aktibo zeuden [[Eugenesia|eugenesiako]] beste adbokatzaile batzuentzat, ikonografia eta sinbologia klasikoa bereganatu baitzituzten beren helburu [[Totalitarismo|totalitarioak]] justifikatzeko. ''Apolo'' gizon zuri paradigmatikoa zela dioen irakurketa horren kontrapuntu ironiko gisa, garai berean teoria batzuk sortu ziren, antzinako ebidentzia anatomiko eta literatur iturri batzuetan oinarrituta, estatua eta proportzioen kanon greziar guztia egiptoar kanonetik eratorriak zirela, ustez gorputz beloidea eredu gisa erabiltzen zuena. Duela gutxi hipotesi hori berreskuratu egin zen, baina polemikan murgilduta dago, antzinako momien analisi genetikoek antzinako egiptoarrak Ekialde Hurbilekoen antzeko herri kaukasoide mediterraneoa zirela egiaztatu baitzuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Los antiguos egipcios estaban genéticamente relacionados con las poblaciones de Oriente Próximo|data=2 de junio de 2017|url=http://www.nationalgeographic.com.es/ciencia/actualidad/los-antiguos-egipcios-estaban-geneticamente-relacionados-con-las-poblaciones-oriente-proximo_11572}}</ref> [[Fitxategi:Apollo_17-insignia.png|thumb|Apolo 17 misioaren ikurra]] Abordatze politikoen ondorio negatiboez gain, eskultura horrek, klasikoek oro har bezala, aurre egin behar izan zion, arlo estetikoan, modernisten eraso gehigarriari; izan ere, [[Modernismo (argipena)|modernistak]] interesatuta zeuden bera arretaren erdigunean zegoen tradizio akademikoa eraisteko.Garai hartako ondare klasikoaren desprestigioa [[Kenneth Clark|Kenneth Clarkek]] egiaztatu zuen 1969ko iruzkin batean: "''Apollo'' aurkitu eta laurehun urtera, mundu osoko eskultura-piezarik miretsiena izan zen. Napoleonen presa handia izan zen... Gaur egun erabat ahaztuta dago gida turistikoek izan ezik, kultura tradizionalaren transmisore bakarrak bihurtu baitziren". Azkenaldian ''Apolo Belvederek'' distira pixka bat berreskuratzea lortu zuen bere irudiari, nahiz eta kritikari askok oraindik sorkuntza hotz eta konbentzional gisa ikusi. [[Artearen historia|Artearen historiari]] buruzko liburu berrietan nekez aipatzen da, bere irudia [[Apollo 17|Apolo 17]] misioaren ikurrean espazioaren etengabeko esplorazioaren sinbolo gisa sartu zen, eta modu informalago batean, ikono herrikoi bihurtu zen. Gaur egun, milioika daude Erroman, Italian eta beste herrialde batzuetan, estatuatxoetan, dominetan, posta-kartetan eta masan erreproduzitutako estanpatxoetan. Ikonografiari dagokionez, Apolo jainkoaren irudikapen guztien artean ezagunena bihurtu zen, eta bere jarrerak XVII. mendean pertsona ospetsuen erretratu askorentzat eredu gisa balio izan zuela dirudien arren, bere figura "gorputzaren kultura patroi berri" gisa berpiztu zen. == Erreferentziak == <div class="references-small" style="column-count:2;"> <references></references> </div> == Kanpo loturak == [[Kategoria:Mitologia eskulturan]] [[Kategoria:Apolo]] [[Kategoria:Vatikanoko Museoak]] [[Kategoria:Gainbegiratu gabeko itzulpenak]] kpc5q4bppc4a2kl12mtxwiv8p47kuua 0 1217924 10002502 2024-12-17T14:39:32Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Marie-Louise (Azalaïs) d'Arbaud''' ({{Lang-oc|Maria Azalaís d'Arbaud}}), jaiotzez '''Valère-Martin'''<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Jean|abizena=Fourié|urtea=2009|izenburua=Dictionnaire des auteurs de langue d'Oc de 1800 à nos jours|orrialdea=18|ISBN=978-2-9533591-0-7|hizkuntza=fr|argitaratze-lekua=Aix-en-Provence}}</ref> ([[Cavalhon]], [[1834]]ko [[ekainaren 20]]a – [[1917]]ko [[irailaren 12]]a)<ref name=":1">{{erreferen...» 10002502 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Marie-Louise (Azalaïs) d'Arbaud''' ({{Lang-oc|Maria Azalaís d'Arbaud}}), jaiotzez '''Valère-Martin'''<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Jean|abizena=Fourié|urtea=2009|izenburua=Dictionnaire des auteurs de langue d'Oc de 1800 à nos jours|orrialdea=18|ISBN=978-2-9533591-0-7|hizkuntza=fr|argitaratze-lekua=Aix-en-Provence}}</ref> ([[Cavalhon]], [[1834]]ko [[ekainaren 20]]a – [[1917]]ko [[irailaren 12]]a)<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=Azalaïs Valère-Martin|hizkuntza1=fr|hizkuntza2=de|url=https://gw.geneanet.org/wikifrat?lang=de&n=valere+martin&p=azalais|aldizkaria=Geneanet|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, '''''La Félibresse du Caulon'''''<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Marcelle d'|abizena=Herde-Heiliger|urtea=1998|izenburua=Frédéric Mistral et les écrivains occitans dans le Trésor dóu Felibrige|argitaletxea=Association Internationale d'Études Occitanes|orrialdea=135|ISBN=2-907673-09-2|hizkuntza=fr|url=https://biblio.cieldoc.com/libre/integral/libr0709.pdf|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, '''''La Felibresso dóu Cauloun'''''<ref name=":0" /> edo '''''La Felibresso di Renardiéu'''''<ref name=":0" /> izengoitiz ere ezaguna, [[okzitania]]r [[poeta]] eta Félibrige elkarteko kidea izan zen. == Bizitza == Joseph Valère-Martin eta Pauline de Rafélis de Soissansen alaba, Azalaïs Valère-Martin Cavalhonen jaio zen eta [[Meyrargues]]en bizi izan zen<ref name=":1" />. Philippe (edo, beste datuen arabera, Félix<ref name=":0" /><ref name=":2" />) d'Arbaudekin ezkondu zen eta bi seme-alaba izan zituen: Joseph (Josèp) d'Arbaud poeta (1874-1950) eta Berthe (1873-?)<ref name=":1" />. Ezkondu ondoren, musikari, erlijioari eta seme-alaben heziketari eskaini zien bere burua. Asko eragin zuen semearen ibilbide poetikoan<ref name=":3">{{erreferentzia|izena=Antoinette de|abizena=Beaucaire|izenburua=Poésies provençales|orrialdeak=7-8|hizkuntza=fr|url=https://biblio.cieldoc.com/libre/integral/libr0963.pdf|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. ''Armana Prouvençau'' aldizkarian kolaboratu zuen. 1860an ''Madaleno e lou tavan'' poema argitaratu zuen (aldizkari horretan argitaratu zuten emakume batek idatzitako lehen poema) eta 1862an ''La Dourgueto''. 1886an ''Elegio sus la mort de ma tourtouro'' koroatu zuten [[Aix-en-Provence]]ko [[Lore Jokoak|Lore Jokoetan]]. 1888an lehen saria irabazi zuen [[Digne-les-Bains]]eko Lore Jokoetan ''Anello d'or'' idazlanarengatik<ref name=":3" />. == Lanak == * ''Madaleno e lou tavan'' (1860)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Armana prouvençau pèr lou bèl an de Diéu ... / adouba e publica de la man di felibre|orrialdeak=90-91|hizkuntza=oc|argitaratze-data=1860-01-01|egilea=La Felibresso dóu Cauloun|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6353783x/f92.item|atala=Madaleno e lou tavan|argitaratze-lekua=|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * ''La Dourgueto'' (1862)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Armana prouvençau pèr lou bèl an de Diéu ... / adouba e publica de la man di felibre|orrialdeak=68-69|hizkuntza=oc|argitaratze-data=1862-01-01|egilea=La Felibresso dóu Cauloun|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6353785r/f70.item|atala=La Dourgueto|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * ''Lis amouro de ribas'' (1863)<ref>{{erreferentzia|urtea=1863|izenburua=Lis Amouro de Ribas|hizkuntza=oc|egilea=La Felibresso dóu Cauloun|url=https://biblio.cieldoc.com/libre/integral/libr0322.pdf|argitaratze-lekua=Avignon|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1834ko|1917ko|Arbaud, Azalais d}} [[Kategoria:Proventzarrak]] [[Kategoria:Frantziako poetak]] [[Kategoria:Okzitaniako poetak]] [[Kategoria:Emakume poetak]] [[Kategoria:Okzitanierazko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko Frantziako idazleak]] 1qyrx2szg7hndeq5tav324zt1js87dj 1 1217925 10002512 2024-12-17T14:45:31Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{Wikiproiektu Emakumeak}}» 10002512 wikitext text/x-wiki {{Wikiproiektu Emakumeak}} ta4vu3saodlopvx79romiqoh8fiwdtr 0 1217926 10002515 2024-12-17T14:48:11Z Inaki Irazabalbeitia 137256 artikulua sortu 10002515 wikitext text/x-wiki '''Fischer-en esterifikazioa''' edo '''Fischer–Speier-en esterifikazioa''' [[esterifikazio]]-mota berezi bat da, zeinetan [[azido karboxiliko]] bat eta [[alkohol]] bat [[Errefluxu (kimika)|errefluxuan]] erreakzionarazten diren [[katalizatzaile]] azido baten aurrean. Erreakzioa [[Emil Fischer|Emil Fischerrek]] eta [[Arthur Speier|Arthur Speierrek]] deskribatu zuten lehen aldiz, 1895ean<ref>{{Erreferentzia|izena=Emil|abizena=Fischer|izenburua=Darstellung der Ester|orrialdeak=3252–3258|hizkuntza=en|abizena2=Speier|izena2=Arthur|data=1895|url=https://chemistry-europe.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/cber.189502803176|aldizkaria=Berichte der deutschen chemischen Gesellschaft|alea=3|zenbakia=28|issn=1099-0682|doi=10.1002/cber.189502803176|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Azido karboxiliko gehienak erreakziorako egokiak dira, baina alkoholak, oro har, primarioa edo sekundarioa izan behar du. Alkohol tertziarioek [[Eliminazio-erreakzio|eliminazio-erreakziorako]] joera dute. [[Fenol|Fenolak]] ere esterifika daitezke. Fischerren esterifikaziorako erabili ohi diren katalizatzaileek [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoa]], [[Azido p-toluenosulfoniko|azido p-toluenosulfonikoa]] eta [[Lewisen azido eta baseak|Lewisen azidoak]] dira<ref>{{erreferentzia|izena=Francisco et als|abizena=Basterretxea|urtea=1996|izenburua=Kimika orokorra|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|orrialdea=689|ISBN=84-86967-71-6}}</ref>. == Erreakziobidea == [[Erreakziobide|Erreakziobideak]] hainbat urrats ditu: # Azido katalizatzaileak [[Karbonilo|karboniloaren]] [[Oxigeno|oxigenora]] [[Protoi|protoiak]] transferitzeak karboniloaren [[Karbono|karbonoaren]] [[Elektroizale|elektroizaletasuna]] handitzen du. # Karboniloaren karbonoari alkoholaren oxigeno-atomo [[Nukleozale|nukleozaleak]] erasotzen dio. # [[Oxonio ioi|Oxonio ioitik]] bigarren alkohol-molekula batera protoiak transferitzeak [[konplexu aktibatu]] bat sortzen du # Konplexu aktibatuaren hidroxilo taldeetako baten protonazioak oxonio ioi berri bat ematen du. # Oxonio ioi horren ur-galerak eta ondorengo desprotonazioak esterra ematen du. [[Fitxategi:Fischer_esterification_mechanism.svg|Fischer esterification mechanism]] == Abantailak eta desabantailak == Fischerren esterifikazioaren abantaila nagusia beste esterifikazio-motekin konpartatuta sinpletasuna da. Hala ere, desabantaila gisa aipatu behar dira [[Erreakzio kimiko|itzulgarritasun termodinamikoa]] eta erreakzio-abiadura txikiak. == Erreferentziak == lpxbfvv33llf8hntwklrend4ko7h1xb 10002516 10002515 2024-12-17T14:49:05Z Inaki Irazabalbeitia 137256 10002516 wikitext text/x-wiki '''Fischer-en esterifikazioa''' edo '''Fischer–Speier-en esterifikazioa''' [[esterifikazio]]-mota berezi bat da, zeinetan [[azido karboxiliko]] bat eta [[alkohol]] bat [[Errefluxu (kimika)|errefluxuan]] erreakzionarazten diren [[katalizatzaile]] azido baten aurrean. Erreakzioa [[Emil Fischer|Emil Fischerrek]] eta [[Arthur Speier|Arthur Speierrek]] deskribatu zuten lehen aldiz, 1895ean<ref>{{Erreferentzia|izena=Emil|abizena=Fischer|izenburua=Darstellung der Ester|orrialdeak=3252–3258|hizkuntza=en|abizena2=Speier|izena2=Arthur|data=1895|url=https://chemistry-europe.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/cber.189502803176|aldizkaria=Berichte der deutschen chemischen Gesellschaft|alea=3|zenbakia=28|issn=1099-0682|doi=10.1002/cber.189502803176|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Azido karboxiliko gehienak erreakziorako egokiak dira, baina alkoholak, oro har, primarioa edo sekundarioa izan behar du. Alkohol tertziarioek [[Eliminazio-erreakzio|eliminazio-erreakziorako]] joera dute. [[Fenol|Fenolak]] ere esterifika daitezke. Fischerren esterifikaziorako erabili ohi diren katalizatzaileek [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoa]], [[Azido p-toluenosulfoniko|azido p-toluenosulfonikoa]] eta [[Lewisen azido eta baseak|Lewisen azidoak]] dira<ref>{{erreferentzia|izena=Francisco et als|abizena=Basterretxea|urtea=1996|izenburua=Kimika orokorra|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|orrialdea=689|ISBN=84-86967-71-6}}</ref>. == Erreakziobidea == [[Erreakziobide|Erreakziobideak]] hainbat urrats ditu: # Azido katalizatzaileak [[Karbonilo|karboniloaren]] [[Oxigeno|oxigenora]] [[Protoi|protoiak]] transferitzeak karboniloaren [[Karbono|karbonoaren]] [[Elektroizale|elektroizaletasuna]] handitzen du. # Karboniloaren karbonoari alkoholaren oxigeno-atomo [[Nukleozale|nukleozaleak]] erasotzen dio. # [[Oxonio ioi|Oxonio ioitik]] bigarren alkohol-molekula batera protoiak transferitzeak [[konplexu aktibatu]] bat sortzen du # Konplexu aktibatuaren hidroxilo taldeetako baten protonazioak oxonio ioi berri bat ematen du. # Oxonio ioi horren ur-galerak eta ondorengo desprotonazioak esterra ematen du. [[Fitxategi:Fischer_esterification_mechanism.svg|Fischer esterification mechanism]] == Abantailak eta desabantailak == Fischerren esterifikazioaren abantaila nagusia beste esterifikazio-motekin konpartatuta sinpletasuna da. Hala ere, desabantaila gisa aipatu behar dira [[Erreakzio kimiko|itzulgarritasun termodinamikoa]] eta erreakzio-abiadura txikiak. == Erreferentziak == <references />{{Autoritate kontrola}} 7l3b6ape1tlx2eczm1wrfgznh0hal75 3 1217927 10002517 2024-12-17T15:00:13Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002517 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 16:00, 17 abendua 2024 (CET) czvtaikjrzjoulol1n4927bkraedwc6 0 1217928 10002519 2024-12-17T15:01:33Z Artegia 65203 Orri berria: «'''Guérin Lebrun''' (? – [[1236]]) [[Ospitaleko Zaldunak|Ospitaleko Zaldunen]] 16. Maisu Handia izan zen 1230etik edo 1231tik hil zen arte. Frantziako priorea izan zen eta 1230 edo 1231n Maisu Handia aukeratu zuten. Epaiketa bidez ekidin zuen [[Henrike I.a Ziprekoa]]ren izenean erregeorde ziren Ibelinen etxearen eta [[Frederiko II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Frederiko II.a enperadorearen]] arteko liskarra. Gatazkak izan zituen [[Bohemundo IV.a Antkiokiakoa]]...» 10002519 wikitext text/x-wiki '''Guérin Lebrun''' (? – [[1236]]) [[Ospitaleko Zaldunak|Ospitaleko Zaldunen]] 16. Maisu Handia izan zen 1230etik edo 1231tik hil zen arte. Frantziako priorea izan zen eta 1230 edo 1231n Maisu Handia aukeratu zuten. Epaiketa bidez ekidin zuen [[Henrike I.a Ziprekoa]]ren izenean erregeorde ziren Ibelinen etxearen eta [[Frederiko II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Frederiko II.a enperadorearen]] arteko liskarra. Gatazkak izan zituen [[Bohemundo IV.a Antkiokiakoa]]rekin eta Tenpluko zaldunekin [[Antiokia]] eta [[Jabla]] menperatzeagatik. 1233an, zergak ordaintzeari uko egin zion [[Hama]]ko printzerriari eraso zion. 8e9xgc6upeecleyi8lo41bphwxq9xdh 10002520 10002519 2024-12-17T15:02:34Z Artegia 65203 10002520 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Guérin Lebrun''' (? – [[1236]]) [[Ospitaleko Zaldunak|Ospitaleko Zaldunen]] 16. Maisu Handia izan zen 1230etik edo 1231tik hil zen arte. Frantziako priorea izan zen eta 1230 edo 1231n Maisu Handia aukeratu zuten. Epaiketa bidez ekidin zuen [[Henrike I.a Ziprekoa]]ren izenean erregeorde ziren Ibelinen etxearen eta [[Frederiko II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Frederiko II.a enperadorearen]] arteko liskarra. Gatazkak izan zituen [[Bohemundo IV.a Antkiokiakoa]]rekin eta Tenpluko zaldunekin [[Antiokia]] eta [[Jabla]] menperatzeagatik. 1233an, zergak ordaintzeari uko egin zion [[Hama]]ko printzerriari eraso zion. pfeb0u4b3jm2ewr8clfgrnx8uh0s1w8 10002521 10002520 2024-12-17T15:04:11Z Artegia 65203 10002521 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Guérin Lebrun''' (? – [[1236]]) [[Ospitaleko Zaldunak|Ospitaleko Zaldunen]] 16. Maisu Handia izan zen 1230etik edo 1231tik hil zen arte. Frantziako priorea izan zen eta 1230 edo 1231n Maisu Handia aukeratu zuten. Epaiketa bidez ekidin zuen [[Henrike I.a Ziprekoa]]ren izenean erregeorde ziren Ibelinen etxearen eta [[Frederiko II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Frederiko II.a enperadorearen]] arteko liskarra. Gatazkak izan zituen [[Bohemundo IV.a Antkiokiakoa]]rekin eta Tenpluko zaldunekin [[Antiokia]] eta [[Jabla]] menperatzeagatik. 1233an, zergak ordaintzeari uko egin zion [[Hama]]ko printzerriari eraso zion. {{bizialdia||1236ko|Lebrun, Guerin}} mhwbn23z9jg1k7w0z2dyu431rdi0dly 10002522 10002521 2024-12-17T15:04:53Z Artegia 65203 10002522 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Guérin Lebrun''' (? – [[1236]]) [[Ospitaleko Zaldunak|Ospitaleko Zaldunen]] 16. Maisu Handia izan zen 1230etik edo 1231tik hil zen arte. Frantziako priorea izan zen eta 1230 edo 1231n Maisu Handia aukeratu zuten. Epaiketa bidez ekidin zuen [[Henrike I.a Ziprekoa]]ren izenean erregeorde ziren Ibelinen etxearen eta [[Frederiko II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Frederiko II.a enperadorearen]] arteko liskarra. Gatazkak izan zituen [[Bohemundo IV.a Antkiokiakoa]]rekin eta Tenpluko zaldunekin [[Antiokia]] eta [[Jabla]] menperatzeagatik. 1233an, zergak ordaintzeari uko egin zion [[Hama]]ko printzerriari eraso zion. {{bizialdia||1236ko|Lebrun, Guerin}} [[Kategoria:Frantziako katolikoak]] [[Kategoria:Jerusalemgo San Joanen Ordenako maistru handiak]] [[Kategoria:Maltako Zaldunak]] [[Kategoria:Gurutzadetako kristauak]] ewtu9n6o6gbqlvb3ozh6bbhc7vd4sdf 0 1217929 10002528 2024-12-17T15:20:52Z Inaki Irazabalbeitia 137256 artikulua sortu 10002528 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Hydronium-3D-balls.png|thumb|120x120px|Hidronioa]] [[Kimika|Kimikan]] '''oxonio ioi''' esan dakieke bi [[katioi]]-mota desberdinei<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oxonio|argitaletxea=Zientzia eta teknologia hiztegi entziklopedikoa. Elhuyar fundazioa|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/oxonio}}</ref>. Batetik, H₃O⁺ formula duen katioi monobalenteaari, [[Ur|uraren]] protonaziotik sortzen denari, esaten zaio. Ur puruan eta ur-[[disoluzio]] guztietan aurkitzen da. Honi '''hidronio''' ere esaten zaio. Bestetik, oxonio katioiaren [[hidrogeno]]-atomo bat edo biak erradikalez ordezkatzean lortutako [[Konposatu organiko|konposatu organikoe]]<nowiki/>i esaten zaie. R₃O⁺ gisa adierazten da. Adibidez. ''metiloxonioa'', (CH₃)H₂O⁺. Oxigenoaren ordezkatziale guztiak [[Alkilo talde|alkiloak]] direnean '''alkiloxonio''' esaten zaie. [[Fitxategi:Oxonium-ion-2D.png|thumb|120x120px|Oxoniio katioia]] == Erreferentziak == n1nhq4gkfi6al6ar6ywzia4p45mg41y 10002529 10002528 2024-12-17T15:21:40Z Inaki Irazabalbeitia 137256 10002529 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Hydronium-3D-balls.png|thumb|120x120px|Hidronioa]] [[Kimika|Kimikan]] '''oxonio ioi''' esan dakieke bi [[katioi]]-mota desberdinei<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oxonio|argitaletxea=Zientzia eta teknologia hiztegi entziklopedikoa. Elhuyar fundazioa|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/oxonio}}</ref>. Batetik, H₃O⁺ formula duen katioi monobalenteaari, [[Ur|uraren]] protonaziotik sortzen denari, esaten zaio. Ur puruan eta ur-[[disoluzio]] guztietan aurkitzen da. Honi '''hidronio''' ere esaten zaio. Bestetik, oxonio katioiaren [[hidrogeno]]-atomo bat edo biak erradikalez ordezkatzean lortutako [[Konposatu organiko|konposatu organikoe]]<nowiki/>i esaten zaie. R₃O⁺ gisa adierazten da. Adibidez. ''metiloxonioa'', (CH₃)H₂O⁺. Oxigenoaren ordezkatziale guztiak [[Alkilo talde|alkiloak]] direnean '''alkiloxonio''' esaten zaie. [[Fitxategi:Oxonium-ion-2D.png|thumb|120x120px|Oxoniio katioia]] == Erreferentziak == <references />{{Autoritate kontrola}} anful57fn9vg2yq1epfgthe8jwvg94d 0 1217931 10002533 2024-12-17T15:32:25Z Txus.aparicio 20653 «[[:es:Special:Redirect/revision/163541134|Berlinés (formato)]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002533 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Le-Temps-p1030243.jpg|eskuinera|thumb|Frantziako ''[[Le Temps]]'' egunkaria, berlindar formatuan argitaratua.]] '''Berlindarra''' (alemanieraz Berliner) [[Europa|Europan]] 315 × 470 [[Milimetro|mm]] neurtzen duten [[Egunkari|egunkarien]] formatua da. Berlindarra formatu trinkoa eta [[Tabloide|tabloidea]] baino apur bat altuagoa eta marjinalki zabalagoa da; eta [[Orri handiko egunkaria|orri handikoa]] baino estuagoa eta motzagoa da. [[Espainia|Espainian]] eta [[Latinoamerika|Latinoamerikan]] erabilitako aldaera bat compact formatua da (280 × 410 mm, gutxi gorabehera), funtsean egunkari bat, tabloide tamaina handixeago batean, nahiz eta zabalera mantendu. == Etimologia == «Berlindar» izendapena [[Alemania|Alemaniako]] hiriburutik dator, [[Berlin|Berlindik]]. [[Berliner Zeitung]] egunkariari ''Berliner'' deitu ohi zaion arren, ez da formatu horretan inprimatzen. Izan ere, Alemaniako bi egunkari nazionalek bakarrik erabiltzen dute Berlindar formatua: ''[[Die Tageszeitung]]'' (normalean Taz bezala ezagutzen dena) eta ''[[Junge Welt]]'' (2004an formatua hartu zuena). == Berlindar formatua erabiltzen duten egunkariak == === Europako egunkariak === Berlindar formatua Europako egunkari askotan erabiltzen da, besteak beste, ''[[Le Monde]]'' [[Frantzia|Frantzian]], ''[[Le Temps]]'' [[Suitza|Suitzan]], ''[[La Repubblica]]'', ''[[Il Giornale]]'' eta ''[[La Stampa]]'' [[Italia|Italian]], ''[[El País]]'' eta ''[[El Mundo]]'' [[Espainia|Espainian]], [[DE Morgen|''De Morgen'']], ''[[Het Laatste Nieuws]]'' eta ''[[Grenz-Echo]]'' [[Portugal|Portugalen]]. === Ipar Amerikako egunkariak === ''[[Journal and Courier]]'' ''[[Lafayette (Indiana)|Lafayetten]]'' ([[Indiana]]) egunkaria 2006ko uztailaren 31n hasi zen berlindar formatua erabiltzen. Formatu horretan inprimatu zen lehen egunkaria izan zen Ipar Amerikan.<ref>{{Cite web|izenburua=Black, white and read all over: The J&C changes again|egilea=Joe Gerrety|data=30 de julio de 2006|url=http://www.jconline.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20060730/NEWS/104090009/1059/BUSINESS|lana=Journal & Courier|argitaratze-lekua=Lafayette|accessdate=4 de diciembre de 2007}}</ref> === Latinoamerikako egunkariak === ''[[Jornal do Brasil]]'', 1891n sortutako egunkari [[Brasil|brasildarra]], 2006ko apirilaren 16tik hasi zen inprimatzen berlinera. Hasieran, kioskoetako salmentako edizioa bakarrik inprimatzen zen formatu horretan, baina, arrakastaren ondorioz, harpidedunentzako ediziora zabaldu zen, eta ordura arte [[formatu handian]] editatzen zen. Formatu horretan argitaratzen jarraitu zen 2009ra arte, eta orduan online argitaratu zen. 2008an, Salvador de [[Salvador da Bahia|Bahiako]] Correio (lehen ''Correio da Bahia'') egunkariak Berlingo formatua hartu zuen, hori ere formatu handitik abiatuta. [[Argentina|Argentinan]] ''[[La Nación (Argentina)|La Nación]]'', [[La Voz del Interior,|''La Voz del Interior,'']] [[La Nueva Provincia|''La Nueva Provincia'']], [[El Liberal (Argentina)|El ''Liberal'']] eta ''[[El Día (egunkaria)|El Día]]'' egunkariek erabiltzen dute formatua. [[Txile|Txilen]], berlindar formatuan argitaratzen diren egunkari nagusiak hauek dira: [[El Mercurio de Valparaíso|''El Mercurio de Valparaíso'']] (2002an utzi zuen [[Orri handiko egunkaria|broadsheet]] formatua), [[El Austral de Temuco|El Austral de ''Temuco'']] (2008an utzi zuen tabloide formatua), [[Crónica Chillán|''Crónica Chillán'']], ''[[El Diario Austral de Los Ríos]]'', [[El Austral de Osorno|''El Austral de Osorno'']] eta [[El Llanquitarhue]] ''(2011ko uztailean).'' 2011ko abuztuan aldaketa bera egin zuten ''[[El Mercurio de Antofagasta]]'', ''[[El Mercurio de Calama]]'' eta ''[[El Diario de Atacama]]'' egunkariek. Copesa Taldeko ''[[La Tercera]]'' eta ''[[La Cuarto]]'' egunkariek formatua hartu zuten 2003an eta 2017an, hurrenez hurren, baina jatorrizko tabloide formatuari ekin zioten berriro 2019an. Argitaletxe bereko ''[[Pulso (egunkaria)|Pulso]]'' egunkari ekonomikoak 2011n egin zuen debuta formatu horrekin, 2018an La Tercera egunkarian sartu zuten eta 2019an tabloide bihurtu zen. [[Peru|Perun]], ''[[La República (Peru)|La República]]'' egunkaria 1980ko azaroaren 16an kaleratu zuten berlindar formatuan, eta gero, hamarkada haren amaieran, tabloide formatura murriztu zuten. 1998tik 2004ra arte berlindarrari heldu zion berriro, eta orduan itzuli zen tabloidera. 2011ko azaroaren 30ean, bere diseinu grafikoaren berritze bat zela eta, egunkaria bere jatorrizko formatu berlindarrera itzuli zen. 2016ko martxoaren 14tik aurrera, ''[[El Comercio (Peru)|El Comercio]] e''gunkariak astelehenetik ostiralera hartu zuen berlindar formatua bere edizioetan. El Diario Perú 21 egunkaria ere berlindar formatuan inprimatzen da. 2012ko otsailaren 6an, Medekkingo [[El Colombiano|''El Colombiano'']] egunkariak bere 100 urteak ospatu zituen berlindar formatua hartuz, edizio errefilatu eta grapatu batean, modu tradizionalean izan zuen formatu unibertsala alde batera utziz. 2017ko urriaren 11n, [[Bolivia|Boliviako]] Los Tiempos bere 74. urteurrena ospatu zuen, XXI. mende hasiera baino lehenagotik bidelagun izan zuen maindire edo formatu estandarraren ordez, berlindar formatu erosoagoa eta modernoagoa jarriz irakurlearentzat.<ref>{{Cite web|izenburua=Nuevo Los Tiempos: el diario de siempre, ahora en una dimensión más cercana|data=2017-10-08|url=https://www.lostiempos.com/actualidad/local/20171008/nuevo-tiempos-diario-siempre-ahora-dimension-mas-cercana|lana=Los Tiempos|accessdate=2021-02-19}}</ref> === Munduko beste leku batzuk === 2010eko otsailean, [[Maurizio|Maurizioko]] ''[[Le Mauricien]]'' egunkariak Berlindar formatua hartu zuen, koloretako edukia zuena, eta formatu hori hartu zuen herrialdeko lehen arratsaldeko egunkaria izan zen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo loturak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Egunkari-formatuak]] [[Kategoria:Gainbegiratu gabeko itzulpenak]] kt7g74wguc8lp0y6g8nqam66ekh44z0 10002534 10002533 2024-12-17T15:32:52Z Txus.aparicio 20653 10002534 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Le-Temps-p1030243.jpg|eskuinera|thumb|Frantziako ''[[Le Temps]]'' egunkaria, berlindar formatuan argitaratua.]] '''Berlindarra''' (alemanieraz Berliner) [[Europa|Europan]] 315 × 470 [[Milimetro|mm]] neurtzen duten [[Egunkari|egunkarien]] formatua da. Berlindarra formatu trinkoa eta [[Tabloide|tabloidea]] baino apur bat altuagoa eta marjinalki zabalagoa da; eta [[Orri handiko egunkaria|orri handikoa]] baino estuagoa eta motzagoa da. [[Espainia|Espainian]] eta [[Latinoamerika|Latinoamerikan]] erabilitako aldaera bat compact formatua da (280 × 410 mm, gutxi gorabehera), funtsean egunkari bat, tabloide tamaina handixeago batean, nahiz eta zabalera mantendu. == Etimologia == «Berlindar» izendapena [[Alemania|Alemaniako]] hiriburutik dator, [[Berlin|Berlindik]]. [[Berliner Zeitung]] egunkariari ''Berliner'' deitu ohi zaion arren, ez da formatu horretan inprimatzen. Izan ere, Alemaniako bi egunkari nazionalek bakarrik erabiltzen dute Berlindar formatua: ''[[Die Tageszeitung]]'' (normalean Taz bezala ezagutzen dena) eta ''[[Junge Welt]]'' (2004an formatua hartu zuena). == Berlindar formatua erabiltzen duten egunkariak == === Europako egunkariak === Berlindar formatua Europako egunkari askotan erabiltzen da, besteak beste, ''[[Le Monde]]'' [[Frantzia|Frantzian]], ''[[Le Temps]]'' [[Suitza|Suitzan]], ''[[La Repubblica]]'', ''[[Il Giornale]]'' eta ''[[La Stampa]]'' [[Italia|Italian]], ''[[El País]]'' eta ''[[El Mundo]]'' [[Espainia|Espainian]], [[DE Morgen|''De Morgen'']], ''[[Het Laatste Nieuws]]'' eta ''[[Grenz-Echo]]'' [[Portugal|Portugalen]]. === Ipar Amerikako egunkariak === ''[[Journal and Courier]]'' ''[[Lafayette (Indiana)|Lafayetten]]'' ([[Indiana]]) egunkaria 2006ko uztailaren 31n hasi zen berlindar formatua erabiltzen. Formatu horretan inprimatu zen lehen egunkaria izan zen Ipar Amerikan.<ref>{{Cite web|izenburua=Black, white and read all over: The J&C changes again|egilea=Joe Gerrety|data=30 de julio de 2006|url=http://www.jconline.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20060730/NEWS/104090009/1059/BUSINESS|lana=Journal & Courier|argitaratze-lekua=Lafayette|accessdate=4 de diciembre de 2007}}</ref> === Latinoamerikako egunkariak === ''[[Jornal do Brasil]]'', 1891n sortutako egunkari [[Brasil|brasildarra]], 2006ko apirilaren 16tik hasi zen inprimatzen berlinera. Hasieran, kioskoetako salmentako edizioa bakarrik inprimatzen zen formatu horretan, baina, arrakastaren ondorioz, harpidedunentzako ediziora zabaldu zen, eta ordura arte [[formatu handian]] editatzen zen. Formatu horretan argitaratzen jarraitu zen 2009ra arte, eta orduan online argitaratu zen. 2008an, Salvador de [[Salvador da Bahia|Bahiako]] Correio (lehen ''Correio da Bahia'') egunkariak Berlingo formatua hartu zuen, hori ere formatu handitik abiatuta. [[Argentina|Argentinan]] ''[[La Nación (Argentina)|La Nación]]'', [[La Voz del Interior,|''La Voz del Interior,'']] [[La Nueva Provincia|''La Nueva Provincia'']], [[El Liberal (Argentina)|El ''Liberal'']] eta ''[[El Día (egunkaria)|El Día]]'' egunkariek erabiltzen dute formatua. [[Txile|Txilen]], berlindar formatuan argitaratzen diren egunkari nagusiak hauek dira: [[El Mercurio de Valparaíso|''El Mercurio de Valparaíso'']] (2002an utzi zuen [[Orri handiko egunkaria|broadsheet]] formatua), [[El Austral de Temuco|El Austral de ''Temuco'']] (2008an utzi zuen tabloide formatua), [[Crónica Chillán|''Crónica Chillán'']], ''[[El Diario Austral de Los Ríos]]'', [[El Austral de Osorno|''El Austral de Osorno'']] eta [[El Llanquitarhue]] ''(2011ko uztailean).'' 2011ko abuztuan aldaketa bera egin zuten ''[[El Mercurio de Antofagasta]]'', ''[[El Mercurio de Calama]]'' eta ''[[El Diario de Atacama]]'' egunkariek. Copesa Taldeko ''[[La Tercera]]'' eta ''[[La Cuarto]]'' egunkariek formatua hartu zuten 2003an eta 2017an, hurrenez hurren, baina jatorrizko tabloide formatuari ekin zioten berriro 2019an. Argitaletxe bereko ''[[Pulso (egunkaria)|Pulso]]'' egunkari ekonomikoak 2011n egin zuen debuta formatu horrekin, 2018an La Tercera egunkarian sartu zuten eta 2019an tabloide bihurtu zen. [[Peru|Perun]], ''[[La República (Peru)|La República]]'' egunkaria 1980ko azaroaren 16an kaleratu zuten berlindar formatuan, eta gero, hamarkada haren amaieran, tabloide formatura murriztu zuten. 1998tik 2004ra arte berlindarrari heldu zion berriro, eta orduan itzuli zen tabloidera. 2011ko azaroaren 30ean, bere diseinu grafikoaren berritze bat zela eta, egunkaria bere jatorrizko formatu berlindarrera itzuli zen. 2016ko martxoaren 14tik aurrera, ''[[El Comercio (Peru)|El Comercio]] e''gunkariak astelehenetik ostiralera hartu zuen berlindar formatua bere edizioetan. El Diario Perú 21 egunkaria ere berlindar formatuan inprimatzen da. 2012ko otsailaren 6an, Medekkingo [[El Colombiano|''El Colombiano'']] egunkariak bere 100 urteak ospatu zituen berlindar formatua hartuz, edizio errefilatu eta grapatu batean, modu tradizionalean izan zuen formatu unibertsala alde batera utziz. 2017ko urriaren 11n, [[Bolivia|Boliviako]] Los Tiempos bere 74. urteurrena ospatu zuen, XXI. mende hasiera baino lehenagotik bidelagun izan zuen maindire edo formatu estandarraren ordez, berlindar formatu erosoagoa eta modernoagoa jarriz irakurlearentzat.<ref>{{Cite web|izenburua=Nuevo Los Tiempos: el diario de siempre, ahora en una dimensión más cercana|data=2017-10-08|url=https://www.lostiempos.com/actualidad/local/20171008/nuevo-tiempos-diario-siempre-ahora-dimension-mas-cercana|lana=Los Tiempos|accessdate=2021-02-19}}</ref> === Munduko beste leku batzuk === 2010eko otsailean, [[Maurizio|Maurizioko]] ''[[Le Mauricien]]'' egunkariak Berlindar formatua hartu zuen, koloretako edukia zuena, eta formatu hori hartu zuen herrialdeko lehen arratsaldeko egunkaria izan zen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo loturak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Egunkari-formatuak]] b18w66ddu3f5uftn4o8gp0rlsrfkj78 10002537 10002534 2024-12-17T15:38:07Z Txus.aparicio 20653 10002537 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Le-Temps-p1030243.jpg|eskuinera|thumb|Frantziako ''[[Le Temps]]'' egunkaria, berlindar formatuan argitaratua.]] '''Berlindarra''' (alemanieraz Berliner) [[Europa|Europan]] 315 × 470 [[Milimetro|mm]] neurtzen duten [[Egunkari|egunkarien]] formatua da. Berlindarra formatu trinkoa eta [[Tabloide|tabloidea]] baino apur bat altuagoa eta marjinalki zabalagoa da; eta [[Orri handiko egunkaria|orri handikoa]] baino estuagoa eta motzagoa da. [[Espainia|Espainian]] eta [[Latinoamerika|Latinoamerikan]] erabilitako aldaera bat compact formatua da (280 × 410 mm, gutxi gorabehera), funtsean egunkari bat, tabloide tamaina handixeago batean, nahiz eta zabalera mantendu. == Etimologia == «Berlindar» izendapena [[Alemania|Alemaniako]] hiriburutik dator, [[Berlin|Berlindik]]. [[Berliner Zeitung]] egunkariari ''Berliner'' deitu ohi zaion arren, ez da formatu horretan inprimatzen. Izan ere, Alemaniako bi egunkari nazionalek bakarrik erabiltzen dute Berlindar formatua: ''[[Die Tageszeitung]]'' (normalean Taz bezala ezagutzen dena) eta ''[[Junge Welt]]'' (2004an formatua hartu zuena). == Berlindar formatua erabiltzen duten egunkariak == === Europako egunkariak === Berlindar formatua Europako egunkari askotan erabiltzen da, besteak beste, ''[[Le Monde]]'' [[Frantzia|Frantzian]], ''[[Le Temps]]'' [[Suitza|Suitzan]], ''[[La Repubblica]]'', ''[[Il Giornale]]'' eta ''[[La Stampa]]'' [[Italia|Italian]], ''[[El País]]'' eta ''[[El Mundo]]'' [[Espainia|Espainian]], [[DE Morgen|''De Morgen'']], ''[[Het Laatste Nieuws]]'' eta ''[[Grenz-Echo]]'' [[Portugal|Portugalen]]. === Ipar Amerikako egunkariak === ''[[Journal and Courier]]'' ''[[Lafayette (Indiana)|Lafayetten]]'' ([[Indiana]]) egunkaria 2006ko uztailaren 31n hasi zen berlindar formatua erabiltzen. Formatu horretan inprimatu zen lehen egunkaria izan zen Ipar Amerikan.<ref>{{Cite web|izenburua=Black, white and read all over: The J&C changes again|egilea=Joe Gerrety|data=2006ko uztailaren 30a|url=http://www.jconline.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20060730/NEWS/104090009/1059/BUSINESS|lana=Journal & Courier|argitaratze-lekua=Lafayette|accessdate=4 de diciembre de 2007}}</ref> === Latinoamerikako egunkariak === ''[[Jornal do Brasil]]'', 1891n sortutako egunkari [[Brasil|brasildarra]], 2006ko apirilaren 16tik hasi zen inprimatzen berlinera. Hasieran, kioskoetako salmentako edizioa bakarrik inprimatzen zen formatu horretan, baina, arrakastaren ondorioz, harpidedunentzako ediziora zabaldu zen, eta ordura arte [[formatu handian]] editatzen zen. Formatu horretan argitaratzen jarraitu zen 2009ra arte, eta orduan online argitaratu zen. 2008an, Salvador de [[Salvador da Bahia|Bahiako]] Correio (lehen ''Correio da Bahia'') egunkariak Berlingo formatua hartu zuen, hori ere formatu handitik abiatuta. [[Argentina|Argentinan]] ''[[La Nación (Argentina)|La Nación]]'', [[La Voz del Interior,|''La Voz del Interior,'']] [[La Nueva Provincia|''La Nueva Provincia'']], [[El Liberal (Argentina)|El ''Liberal'']] eta ''[[El Día (egunkaria)|El Día]]'' egunkariek erabiltzen dute formatua. [[Txile|Txilen]], berlindar formatuan argitaratzen diren egunkari nagusiak hauek dira: [[El Mercurio de Valparaíso|''El Mercurio de Valparaíso'']] (2002an utzi zuen [[Orri handiko egunkaria|broadsheet]] formatua), [[El Austral de Temuco|El Austral de ''Temuco'']] (2008an utzi zuen tabloide formatua), [[Crónica Chillán|''Crónica Chillán'']], ''[[El Diario Austral de Los Ríos]]'', [[El Austral de Osorno|''El Austral de Osorno'']] eta [[El Llanquitarhue]] ''(2011ko uztailean).'' 2011ko abuztuan aldaketa bera egin zuten ''[[El Mercurio de Antofagasta]]'', ''[[El Mercurio de Calama]]'' eta ''[[El Diario de Atacama]]'' egunkariek. Copesa Taldeko ''[[La Tercera]]'' eta ''[[La Cuarto]]'' egunkariek formatua hartu zuten 2003an eta 2017an, hurrenez hurren, baina jatorrizko tabloide formatuari ekin zioten berriro 2019an. Argitaletxe bereko ''[[Pulso (egunkaria)|Pulso]]'' egunkari ekonomikoak 2011n egin zuen debuta formatu horrekin, 2018an La Tercera egunkarian sartu zuten eta 2019an tabloide bihurtu zen. [[Peru|Perun]], ''[[La República (Peru)|La República]]'' egunkaria 1980ko azaroaren 16an kaleratu zuten berlindar formatuan, eta gero, hamarkada haren amaieran, tabloide formatura murriztu zuten. 1998tik 2004ra arte berlindarrari heldu zion berriro, eta orduan itzuli zen tabloidera. 2011ko azaroaren 30ean, bere diseinu grafikoaren berritze bat zela eta, egunkaria bere jatorrizko formatu berlindarrera itzuli zen. 2016ko martxoaren 14tik aurrera, ''[[El Comercio (Peru)|El Comercio]] e''gunkariak astelehenetik ostiralera hartu zuen berlindar formatua bere edizioetan. El Diario Perú 21 egunkaria ere berlindar formatuan inprimatzen da. 2012ko otsailaren 6an, Medekkingo [[El Colombiano|''El Colombiano'']] egunkariak bere 100 urteak ospatu zituen berlindar formatua hartuz, edizio errefilatu eta grapatu batean, modu tradizionalean izan zuen formatu unibertsala alde batera utziz. 2017ko urriaren 11n, [[Bolivia|Boliviako]] Los Tiempos bere 74. urteurrena ospatu zuen, XXI. mende hasiera baino lehenagotik bidelagun izan zuen maindire edo formatu estandarraren ordez, berlindar formatu erosoagoa eta modernoagoa jarriz irakurlearentzat.<ref>{{Cite web|izenburua=Nuevo Los Tiempos: el diario de siempre, ahora en una dimensión más cercana|data=2017-10-08|url=https://www.lostiempos.com/actualidad/local/20171008/nuevo-tiempos-diario-siempre-ahora-dimension-mas-cercana|lana=Los Tiempos|accessdate=2021-02-19}}</ref> === Munduko beste leku batzuk === 2010eko otsailean, [[Maurizio|Maurizioko]] ''[[Le Mauricien]]'' egunkariak Berlindar formatua hartu zuen, koloretako edukia zuena, eta formatu hori hartu zuen herrialdeko lehen arratsaldeko egunkaria izan zen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo loturak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Egunkari-formatuak]] kobmhq48rq4s74j7jc1pe2g6jrywvbg 10002683 10002537 2024-12-17T19:02:35Z Lainobeltz 56334 /* Kanpo loturak */ 10002683 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Le-Temps-p1030243.jpg|eskuinera|thumb|Frantziako ''[[Le Temps]]'' egunkaria, berlindar formatuan argitaratua.]] '''Berlindarra''' (alemanieraz Berliner) [[Europa|Europan]] 315 × 470 [[Milimetro|mm]] neurtzen duten [[Egunkari|egunkarien]] formatua da. Berlindarra formatu trinkoa eta [[Tabloide|tabloidea]] baino apur bat altuagoa eta marjinalki zabalagoa da; eta [[Orri handiko egunkaria|orri handikoa]] baino estuagoa eta motzagoa da. [[Espainia|Espainian]] eta [[Latinoamerika|Latinoamerikan]] erabilitako aldaera bat compact formatua da (280 × 410 mm, gutxi gorabehera), funtsean egunkari bat, tabloide tamaina handixeago batean, nahiz eta zabalera mantendu. == Etimologia == «Berlindar» izendapena [[Alemania|Alemaniako]] hiriburutik dator, [[Berlin|Berlindik]]. [[Berliner Zeitung]] egunkariari ''Berliner'' deitu ohi zaion arren, ez da formatu horretan inprimatzen. Izan ere, Alemaniako bi egunkari nazionalek bakarrik erabiltzen dute Berlindar formatua: ''[[Die Tageszeitung]]'' (normalean Taz bezala ezagutzen dena) eta ''[[Junge Welt]]'' (2004an formatua hartu zuena). == Berlindar formatua erabiltzen duten egunkariak == === Europako egunkariak === Berlindar formatua Europako egunkari askotan erabiltzen da, besteak beste, ''[[Le Monde]]'' [[Frantzia|Frantzian]], ''[[Le Temps]]'' [[Suitza|Suitzan]], ''[[La Repubblica]]'', ''[[Il Giornale]]'' eta ''[[La Stampa]]'' [[Italia|Italian]], ''[[El País]]'' eta ''[[El Mundo]]'' [[Espainia|Espainian]], [[DE Morgen|''De Morgen'']], ''[[Het Laatste Nieuws]]'' eta ''[[Grenz-Echo]]'' [[Portugal|Portugalen]]. === Ipar Amerikako egunkariak === ''[[Journal and Courier]]'' ''[[Lafayette (Indiana)|Lafayetten]]'' ([[Indiana]]) egunkaria 2006ko uztailaren 31n hasi zen berlindar formatua erabiltzen. Formatu horretan inprimatu zen lehen egunkaria izan zen Ipar Amerikan.<ref>{{Cite web|izenburua=Black, white and read all over: The J&C changes again|egilea=Joe Gerrety|data=2006ko uztailaren 30a|url=http://www.jconline.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20060730/NEWS/104090009/1059/BUSINESS|lana=Journal & Courier|argitaratze-lekua=Lafayette|accessdate=4 de diciembre de 2007}}</ref> === Latinoamerikako egunkariak === ''[[Jornal do Brasil]]'', 1891n sortutako egunkari [[Brasil|brasildarra]], 2006ko apirilaren 16tik hasi zen inprimatzen berlinera. Hasieran, kioskoetako salmentako edizioa bakarrik inprimatzen zen formatu horretan, baina, arrakastaren ondorioz, harpidedunentzako ediziora zabaldu zen, eta ordura arte [[formatu handian]] editatzen zen. Formatu horretan argitaratzen jarraitu zen 2009ra arte, eta orduan online argitaratu zen. 2008an, Salvador de [[Salvador da Bahia|Bahiako]] Correio (lehen ''Correio da Bahia'') egunkariak Berlingo formatua hartu zuen, hori ere formatu handitik abiatuta. [[Argentina|Argentinan]] ''[[La Nación (Argentina)|La Nación]]'', [[La Voz del Interior,|''La Voz del Interior,'']] [[La Nueva Provincia|''La Nueva Provincia'']], [[El Liberal (Argentina)|El ''Liberal'']] eta ''[[El Día (egunkaria)|El Día]]'' egunkariek erabiltzen dute formatua. [[Txile|Txilen]], berlindar formatuan argitaratzen diren egunkari nagusiak hauek dira: [[El Mercurio de Valparaíso|''El Mercurio de Valparaíso'']] (2002an utzi zuen [[Orri handiko egunkaria|broadsheet]] formatua), [[El Austral de Temuco|El Austral de ''Temuco'']] (2008an utzi zuen tabloide formatua), [[Crónica Chillán|''Crónica Chillán'']], ''[[El Diario Austral de Los Ríos]]'', [[El Austral de Osorno|''El Austral de Osorno'']] eta [[El Llanquitarhue]] ''(2011ko uztailean).'' 2011ko abuztuan aldaketa bera egin zuten ''[[El Mercurio de Antofagasta]]'', ''[[El Mercurio de Calama]]'' eta ''[[El Diario de Atacama]]'' egunkariek. Copesa Taldeko ''[[La Tercera]]'' eta ''[[La Cuarto]]'' egunkariek formatua hartu zuten 2003an eta 2017an, hurrenez hurren, baina jatorrizko tabloide formatuari ekin zioten berriro 2019an. Argitaletxe bereko ''[[Pulso (egunkaria)|Pulso]]'' egunkari ekonomikoak 2011n egin zuen debuta formatu horrekin, 2018an La Tercera egunkarian sartu zuten eta 2019an tabloide bihurtu zen. [[Peru|Perun]], ''[[La República (Peru)|La República]]'' egunkaria 1980ko azaroaren 16an kaleratu zuten berlindar formatuan, eta gero, hamarkada haren amaieran, tabloide formatura murriztu zuten. 1998tik 2004ra arte berlindarrari heldu zion berriro, eta orduan itzuli zen tabloidera. 2011ko azaroaren 30ean, bere diseinu grafikoaren berritze bat zela eta, egunkaria bere jatorrizko formatu berlindarrera itzuli zen. 2016ko martxoaren 14tik aurrera, ''[[El Comercio (Peru)|El Comercio]] e''gunkariak astelehenetik ostiralera hartu zuen berlindar formatua bere edizioetan. El Diario Perú 21 egunkaria ere berlindar formatuan inprimatzen da. 2012ko otsailaren 6an, Medekkingo [[El Colombiano|''El Colombiano'']] egunkariak bere 100 urteak ospatu zituen berlindar formatua hartuz, edizio errefilatu eta grapatu batean, modu tradizionalean izan zuen formatu unibertsala alde batera utziz. 2017ko urriaren 11n, [[Bolivia|Boliviako]] Los Tiempos bere 74. urteurrena ospatu zuen, XXI. mende hasiera baino lehenagotik bidelagun izan zuen maindire edo formatu estandarraren ordez, berlindar formatu erosoagoa eta modernoagoa jarriz irakurlearentzat.<ref>{{Cite web|izenburua=Nuevo Los Tiempos: el diario de siempre, ahora en una dimensión más cercana|data=2017-10-08|url=https://www.lostiempos.com/actualidad/local/20171008/nuevo-tiempos-diario-siempre-ahora-dimension-mas-cercana|lana=Los Tiempos|accessdate=2021-02-19}}</ref> === Munduko beste leku batzuk === 2010eko otsailean, [[Maurizio|Maurizioko]] ''[[Le Mauricien]]'' egunkariak Berlindar formatua hartu zuen, koloretako edukia zuena, eta formatu hori hartu zuen herrialdeko lehen arratsaldeko egunkaria izan zen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Egunkari-formatuak]] kqhyzglmsdrtv0n864syfce9fz237z7 14 1217932 10002535 2024-12-17T15:35:10Z Txus.aparicio 20653 Orri berria: «[[Kategoria:Egunkariak]] [[Kategoria:Inprimatzea]]» 10002535 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Egunkariak]] [[Kategoria:Inprimatzea]] h6bwfy67b8b9p1cq97myu4ryi8188ka 3 1217933 10002550 2024-12-17T16:01:58Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002550 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 17:01, 17 abendua 2024 (CET) 7xld9ppqudz5ntttxeo1yltx8kvs7n8 3 1217934 10002563 2024-12-17T16:12:18Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002563 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 17:12, 17 abendua 2024 (CET) 0elj234pypu9b3wj1cdgtturfmpbusy 0 1217935 10002571 2024-12-17T16:20:30Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Élisabeth Alexandrine Brémond''' ({{Lang-oc|Aleissandrino Bremound}}; [[Tarascon (Rodanoren Ahoak)|Tarascon]], [[1858]]ko [[urriaren 28]]a – [[Fontvieille]], [[1898]]ko [[ekainaren 22]]a)<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Jean Marie|abizena=Desbois|izenburua=Brémonde de Tarascon (1858-1898), poétesse provençale|hizkuntza=fr|argitaratze-data=2008-12-10|url=https://www.geneprovence.com/bremonde-de-tarascon-1858-1898-poetesse-pr...» 10002571 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Élisabeth Alexandrine Brémond''' ({{Lang-oc|Aleissandrino Bremound}}; [[Tarascon (Rodanoren Ahoak)|Tarascon]], [[1858]]ko [[urriaren 28]]a – [[Fontvieille]], [[1898]]ko [[ekainaren 22]]a)<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Jean Marie|abizena=Desbois|izenburua=Brémonde de Tarascon (1858-1898), poétesse provençale|hizkuntza=fr|argitaratze-data=2008-12-10|url=https://www.geneprovence.com/bremonde-de-tarascon-1858-1898-poetesse-provencale/|aldizkaria=GénéProvence|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, '''''Brémonde de Tarascon''''' ({{Lang-oc|Bremoundo de Tarascoun}}), '''''Bremoundo de Darboussiho''''' edo '''''La Felibresso de Darboussiho''''' izengoitiz ere ezaguna<ref>{{erreferentzia|izena=Jean|abizena=Fourié|urtea=2009|izenburua=Dictionnaire des auteurs de langue d'oc de 1800 à nos jours|argitaletxea=Felibrige Edicioun|orrialdea=67|ISBN=978-2-9533591-0-7|hizkuntza=fr}}</ref>, [[okzitania]]r [[poeta]] eta Félibrige elkarteko kidea izan zen. == Bizitza == [[Fitxategi:Brémonde vue d'ensemble.jpg|thumb|Brémonde de Tarasconen bustoa]] Alexandrine Brémond Tarasconen jaio zen 1858ko urriaren 28an. Bere gurasoak Alexandre Brémond eta Henriette Reynier ziren. Etxalde bat eduki zuten [[Trébons]]en, eta Alexandrine jaio eta gutxira Darbousille etxaldea eskuratu zuen Fontvieillen. Alexandrinek poesia idatzi zuen, Brémonde de Tarascon edo Bremoundo de Tarascouno izengoitia erabiliz, eta bere garaiko [[proventzera]]zko poetarik ezagunenetako bat bihurtu zen<ref name=":0" />. 1885ean sari bat irabazi zuen Félibrige eklarteko [[Lore Jokoak|Lore Joko]] Handietan<ref>{{erreferentzia|izenburua=Armana prouvençau pèr lou bèl an de Diéu ... / adouba e publica de la man di felibre|argitaletxea=Enco de Roumanille, Libraire-Editour|orrialdea=11|hizkuntza=oc|argitaratze-data=1886-01-01|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6372454d/f13.image|argitaratze-lekua=Avignon|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Lore Joko Handiak 1878tik zazpi urtez behin antolatu zituen Félibrigek, okzitanierazko idazle onenak saritzeko. Sari nagusiaren irabazleak Félibrigeko Erregina aukeratzeko ohorea zuen, datozen zazpi urteetan ospatuko den ohorezko titulua. Brémonde de Tarasconek Thérèse Roumanille aukeratu zuen, Jules Boissièreren emaztea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Grands jeux floraux et reines du Félibrige|hizkuntza=fr|url=https://www.felibrige.org/grands-jeux-floraux-et-reines-du-felibrige/|aldizkaria=Le Félibrige|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 1886ko azaroaren 25ean, Alexandrine Brémond Joseph Gautier abokatu eta poetarekin ezkondu zen. 1894an, Alexandrinek alaba bat izan zuen, Marthe Gautier, geroago poliziako mediku inspektore bihurtu zena<ref>{{erreferentzia|urtea=1924|izenburua=Anthologie du Félibrige Provençal (1850 à nos jours)|argitaletxea=Librairie Delagrave|orrialdeak=99-102|hizkuntza=fr|abizena1=Julian|abizena2=Fontan|izena1=Ch.-P.|izena2=P|url=https://biblio.cieldoc.com/libre/integral/libr0420.pdf|liburukia=2|atala=Alexandrine Gautier (Brémonde de Tarascon) (1858-1898)|argitaratze-lekua=Paris|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Alexandrine [[bronkitis akutu]]aren ondorioz hil zen Darboussillen, 1898ko ekainaren 22an, 39 urte zituela<ref name=":0" />. Tarascon herriko plaza batek Alexandrine Brémonden izena darama<ref>{{erreferentzia|izenburua=Place Alexandrine Bremond|hizkuntza=en|url=https://provence-alpes-cotedazur.com/en/things-to-do/culture-and-heritage/places/place-alexandrine-bremond-tarascon-en-2856639/|aldizkaria=Provence-Alpes-Côte d'Azur Tourisme|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 1965eko maiatzaren 2an, Camille Soccorsi eskultoreak sortutako busto bat inauguratu zen bertan<ref>{{erreferentzia|izenburua=Bonnet Family Cousins|hizkuntza=en|url=https://bonnetfamily.weebly.com/|aldizkaria=Bonnet Family Site of Noteworthy People|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Lanak == * ''Li Blavet de Mount-Majour'' (1883) * ''Mme Joseph Gautier. Velo blanco, pouësio'' (1887) * ''Brut de Canèu, pouësio'' (1891) * ''Lou debanaire flouri'' (hil ostekoa, 1908) * ''Color femna'' (hil ostekoa, 2012) == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1858ko|1898ko|Bremonde de Tarascon}} [[Kategoria:Proventzarrak]] [[Kategoria:Frantziako poetak]] [[Kategoria:Okzitaniako poetak]] [[Kategoria:Emakume poetak]] [[Kategoria:Okzitanierazko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko Frantziako idazleak]] [[Kategoria:Izengoitiak]] exg9kzsi56ibm9okqyukxuop4l48s3z 10002573 10002571 2024-12-17T16:21:29Z Eliatxo 96586 10002573 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Élisabeth Alexandrine Brémond''' ({{Lang-oc|Aleissandrino Bremound}}; [[Tarascon (Rodanoren Ahoak)|Tarascon]], [[1858]]ko [[urriaren 29]]a – [[Fontvieille]], [[1898]]ko [[ekainaren 22]]a)<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Jean Marie|abizena=Desbois|izenburua=Brémonde de Tarascon (1858-1898), poétesse provençale|hizkuntza=fr|argitaratze-data=2008-12-10|url=https://www.geneprovence.com/bremonde-de-tarascon-1858-1898-poetesse-provencale/|aldizkaria=GénéProvence|sartze-data=2024-12-17}}</ref>, '''''Brémonde de Tarascon''''' ({{Lang-oc|Bremoundo de Tarascoun}}), '''''Bremoundo de Darboussiho''''' edo '''''La Felibresso de Darboussiho''''' izengoitiz ere ezaguna<ref>{{erreferentzia|izena=Jean|abizena=Fourié|urtea=2009|izenburua=Dictionnaire des auteurs de langue d'oc de 1800 à nos jours|argitaletxea=Felibrige Edicioun|orrialdea=67|ISBN=978-2-9533591-0-7|hizkuntza=fr}}</ref>, [[okzitania]]r [[poeta]] eta Félibrige elkarteko kidea izan zen. == Bizitza == [[Fitxategi:Brémonde vue d'ensemble.jpg|thumb|Brémonde de Tarasconen bustoa]] Alexandrine Brémond Tarasconen jaio zen 1858ko urriaren 29an. Bere gurasoak Alexandre Brémond eta Henriette Reynier ziren. Etxalde bat eduki zuten [[Trébons]]en, eta Alexandrine jaio eta gutxira Darbousille etxaldea eskuratu zuen Fontvieillen. Alexandrinek poesia idatzi zuen, Brémonde de Tarascon edo Bremoundo de Tarascouno izengoitia erabiliz, eta bere garaiko [[proventzera]]zko poetarik ezagunenetako bat bihurtu zen<ref name=":0" />. 1885ean sari bat irabazi zuen Félibrige eklarteko [[Lore Jokoak|Lore Joko]] Handietan<ref>{{erreferentzia|izenburua=Armana prouvençau pèr lou bèl an de Diéu ... / adouba e publica de la man di felibre|argitaletxea=Enco de Roumanille, Libraire-Editour|orrialdea=11|hizkuntza=oc|argitaratze-data=1886-01-01|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6372454d/f13.image|argitaratze-lekua=Avignon|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Lore Joko Handiak 1878tik zazpi urtez behin antolatu zituen Félibrigek, okzitanierazko idazle onenak saritzeko. Sari nagusiaren irabazleak Félibrigeko Erregina aukeratzeko ohorea zuen, datozen zazpi urteetan ospatuko den ohorezko titulua. Brémonde de Tarasconek Thérèse Roumanille aukeratu zuen, Jules Boissièreren emaztea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Grands jeux floraux et reines du Félibrige|hizkuntza=fr|url=https://www.felibrige.org/grands-jeux-floraux-et-reines-du-felibrige/|aldizkaria=Le Félibrige|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 1886ko azaroaren 25ean, Alexandrine Brémond Joseph Gautier abokatu eta poetarekin ezkondu zen. 1894an, Alexandrinek alaba bat izan zuen, Marthe Gautier, geroago poliziako mediku inspektore bihurtu zena<ref>{{erreferentzia|urtea=1924|izenburua=Anthologie du Félibrige Provençal (1850 à nos jours)|argitaletxea=Librairie Delagrave|orrialdeak=99-102|hizkuntza=fr|abizena1=Julian|abizena2=Fontan|izena1=Ch.-P.|izena2=P|url=https://biblio.cieldoc.com/libre/integral/libr0420.pdf|liburukia=2|atala=Alexandrine Gautier (Brémonde de Tarascon) (1858-1898)|argitaratze-lekua=Paris|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. Alexandrine [[bronkitis akutu]]aren ondorioz hil zen Darboussillen, 1898ko ekainaren 22an, 39 urte zituela<ref name=":0" />. Tarascon herriko plaza batek Alexandrine Brémonden izena darama<ref>{{erreferentzia|izenburua=Place Alexandrine Bremond|hizkuntza=en|url=https://provence-alpes-cotedazur.com/en/things-to-do/culture-and-heritage/places/place-alexandrine-bremond-tarascon-en-2856639/|aldizkaria=Provence-Alpes-Côte d'Azur Tourisme|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. 1965eko maiatzaren 2an, Camille Soccorsi eskultoreak sortutako busto bat inauguratu zen bertan<ref>{{erreferentzia|izenburua=Bonnet Family Cousins|hizkuntza=en|url=https://bonnetfamily.weebly.com/|aldizkaria=Bonnet Family Site of Noteworthy People|sartze-data=2024-12-17}}</ref>. == Lanak == * ''Li Blavet de Mount-Majour'' (1883) * ''Mme Joseph Gautier. Velo blanco, pouësio'' (1887) * ''Brut de Canèu, pouësio'' (1891) * ''Lou debanaire flouri'' (hil ostekoa, 1908) * ''Color femna'' (hil ostekoa, 2012) == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1858ko|1898ko|Bremonde de Tarascon}} [[Kategoria:Proventzarrak]] [[Kategoria:Frantziako poetak]] [[Kategoria:Okzitaniako poetak]] [[Kategoria:Emakume poetak]] [[Kategoria:Okzitanierazko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko Frantziako idazleak]] [[Kategoria:Izengoitiak]] 682udew14alvzgx4hj7en4ksbwp7285 3 1217936 10002575 2024-12-17T16:22:39Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002575 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 17:22, 17 abendua 2024 (CET) 4gllbs6tv2fedlokg0onmr28nzzju91 0 1217937 10002580 2024-12-17T16:25:11Z Marklar2007 1545 Orri berria: «{{gertakari infotaula}} '''Amwasko Izurria''' ({{lang-ar|طاعون عمواس|ṭāʿūn ʿAmwās}}), '''Emmausko Izurria''' ere deitua, [[Siria]] islamiarra 638-639an atsekabetzen zuen [[izurri buboniko]]aren [[epidemia]] bat izan zen, izurriteen lehen pandemiaren parte zena eta [[Levanteko konkista musulmana|musulmanek eskualdea konkistatu zutenean]] gertatutakoa. VI. mendearen erdialdeko [[Justinianoren Izurria]] berpiztea izango zen ziurrenik. Palestinako Emaus|Amwas...» 10002580 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Amwasko Izurria''' ({{lang-ar|طاعون عمواس|ṭāʿūn ʿAmwās}}), '''Emmausko Izurria''' ere deitua, [[Siria]] islamiarra 638-639an atsekabetzen zuen [[izurri buboniko]]aren [[epidemia]] bat izan zen, izurriteen lehen pandemiaren parte zena eta [[Levanteko konkista musulmana|musulmanek eskualdea konkistatu zutenean]] gertatutakoa. VI. mendearen erdialdeko [[Justinianoren Izurria]] berpiztea izango zen ziurrenik. Palestinako [[Emaus|Amwas]] hiriaren omenez deitua, arabiar musulmanen armadaren eremu nagusia, izurriteak 25.000 soldadu eta haien senideak hil zituen, armadaren goi agintaria barne, eta siriar kristau indigenen artean bizitzen galera eta desplazamendu handiak eragin zituen. Komandanteen heriotzen ondorioz [[Muawiyah I.a|Muawiyah ibn Abi Sufian]] Siriako gobernaziorako izendatu zuten, eta horrek 661ean [[Omeiatar Kalifa-herria]] ezartzeko bidea erraztu zuen. Gaixotasunaren errepikapenek, berriz, [[omeiatar dinastia]]ren erorketa eragin zezaketen 750ean. Siriar nekazal eremuko despopulazioa faktore bat izan zitekeen [[arabiar]]rek lurra birkokatzeko, konkistatutako beste eskualde batzuetan ez bezala, non arabiarrak, neurri handi batean, [[Amsar|goarnizio-hiri]] berrietara bildu ziren. Iturri arabiarretan, Amwasko izurriteak XIV. mendeko [[Izurri Beltza]]ra arteko beste edozein izurritek baino arreta handiagoa jaso zuen. [[Omar]] kalifak eta Abu Ubayda ibn al-Jarrah komandante nagusiak Amwasko izurritearen aurkako erreakzioei buruzko narrazio tradizionalek Erdi Aroko erantzun teologiko musulmanak eman zizkieten epidemiei, Heriotza Beltza barne. Narratibetatik eratorritako printzipioak [[predestinazio]]ari eta [[erabakimen aske]]ari buruzko eztabaidetan aipatu zituzten, baita izurriteak eta kutsadurak eragindako lurretan ihes egiteko edo sartzeko debekuetan ere. == Testuingurua == Amwasko izurritea [[izurri buboniko]]aren epidemia izango zen ziurrenik,<ref>Conrad 1998, pp. 495–496.</ref> baina iturriek ez dute gaixotasunaren sintoma espezifikoetan sakontzen.<ref>Dols 1974, p. 382.</ref> Islamiar aroko bigarren izurritea izan zen, 620ko hamarkadan hasi zena, eta musulmanak zuzenean atsekabetzen lehena.<ref>Conrad 1998, p. 496.</ref> Ziurrenik [[Justinianoren Izurria]] berpiztu zen,<ref>Dols 1974, pp. 373–374, 376.</ref> [[Pelusio]]n ([[Suez]] modernotik gertu) 541ean sortu zena. [[Alexandria]]ko mendebaldera eta Palestinako ekialdera hedatu zen [[Konstantinopla]] bizantziar hiriburura iritsi aurretik, 541-542an, eta Europa osoa eta [[Sasandar Inperioa]] hartu zituen, 570ean [[Prokopio Zesareakoa|Prokopio]] historialari bizantziarrak adierazi zuen bezala.<ref>Dols 1974, págs. 371–373.</ref> Justinianoren Izurria gutxienez bederatzi-hamabi ziklotan errepikatu zen VI. mendearen erdialdearen eta VII. mendearen artean.<ref>Dols 1974, pp. 372–373.</ref> [[Abu Bakr]] lehen [[kalifa]]k [[Medina]]tik lau armada, hurrenez hurren [[Amr ibn al-As]], Yazid ibn Abi Sufyan, Shurahbil Ibn Hasana eta Abu Ubayda ibn al-Jarrah buru zituztela, bidali zituen [[Palaestina Prima|Siria bizantziarra]] konkistatzeko<ref>Donner 1981, p. 114.</ref> (Abu Ubayda ez zen Abu Bakrrek bidalia izan, [[Omar]] kalifa bere ondorengoak baizik).<ref>Athamina 1994, pp. 257–258.</ref> Amwas, Emaus Nikopolisen izen arabiarra, I. mendean erromatar armadaren kanpamendu gotortu bat izan zen, III. mendearen hasieran hiri txiki bihurtu zena.<ref name=":0">Sourdel-Thomine 1960, p. 460.</ref> Musulmanek 634an [[Ajnadayngo gudua]] edo 636an [[Yarmukeko gudua]] gertatu ondoren bizantziar eskuetatik harrapatu zuten.<ref name=":0" /> Izurritearen hasieran, setioa Siriako arabiar tropa musulmanen eremu nagusia izan zen, non harrapakinak banatu eta soldaduek ordaindu zuten.<ref name=":0" /><ref>Luz 1997, pp. 30–31.</ref> == Kronologia == [[File:Emmaus - panoramio (1).jpg|thumb|upright=1.2|[[Emmaus Nicopolis]] aztarnategia, arabiarrek ʿAmwās deitua]] Amwasko izurria egutegi islamiarreko [[Hejiraren urtea|AH]] 17/638 eta 18/639 urteetan gertatu zen.<ref name=":1">Dols 1974, p. 376.</ref> [[Sayf ibn Umar]] VIII. mendeko historialariaren arabera, AH 17ko [[Muharram]]–[[Safar]]-638ko urtarrila-otsaila- hasi zen, gero desagertu egin zen beste behin itzuli eta heriotza ugari eragin aurretik "etsaiaren [bizantziarren] mesedetan".<ref name=":1" /> Al-Suyutik hasierako agerraldia egin eta gutxira izurritea berpiztu zela dio, eta Dolsek "bi datetarako kontua [638 eta 639]" iradokitu zuen.<ref name=":1" /> Izurriteak Siriako bederatzi hilabeteko [[lehorte]] batean jo zuen uneren batean, arabiarrek "Errautsen Urtea" deitua.<ref>Donner 1981,p. 152.</ref> Siria-Palestinako [[gosete]] orokorrak izurritearen oinarriak jarri zituen, Dolsen arabera, beharbada, erresistentzia immune ahulduaren eta hiri eta herrixketan elikagaien erreserbak biltegiratzearen ondorioz, eta horrek izurriak kutsatutako [[karraskari]]ak erakar zitzakeen eta gizakiekin harremanetan jarri.<ref name=":1" /> Sirian zehar hedatu zen, eta [[Irak]] eta [[Egipto]]n ere eragina izan zuen,<ref name=":1" /> AH 18ko [[Shawwal]]ean- 639ko urrian- desagertu aurretik.<ref>Conrad 1981, p. 215.</ref> == Ondorioak == === Berehalako erantzuna eta inpaktua === Iturri tradizional islamikoen narratiba nagusietako baten arabera, [[Omar]]rek, bere komandante nagusi Abu Ubaydaren gaixotasuna eta heriotza prebenitzeko asmoz, azken honi [[Medina]]ra joatea eskatu zion; Abu Ubaydak, Omarren asmoaz jabeturik, uko egin zion bere gizonak uzteari.<ref name=":2">Dols 1974, p. 377.</ref> Omar, ondoren, Siriarantz ontziratu zen egoera aztertzeko, armadako buruzagiekin [[Sargh]] izeneko basamortu-geraleku batean bilduz (hamahiru eguneko martxa Medinatik iparraldera).<ref name=":2" /><ref>Juynboll 1989, p. 92, nota 324.</ref> Lehen kontsultak [[Muhajirun]] eta [[Ansar]] fakzioetako buruzagiekin egin zituen, lehen konbertitu musulmanak eta sortzen ari zen estatu musulmaneko elitea kolektiboki, eta izurriteak kaltetutako eremuetatik ihes egitearen aurka azaldu ziren.<ref name=":2" /><ref name=":3">Juynboll 1989, p. 92.</ref> Bere gomendioekin ados ez zegoenez, ondoren [[Quraix]]ko ondorengo konbertituen buruzagiei galdetu zien, [[Mahoma]] profeta islamiarraren tribuari eta kalifei, zeinek armada epidemiaren eremutik erretiratzea proposatu zuten, Omarrek onartu zuena.<ref name=":2" /><ref name=":3" /> Abu Ubaydak protesta egin zuen armada erretiratzeagatik, Mahomaren ustezko debeku bat oinarri hartuta, izurriteak jotako lur batean ihes egiten edo sartzen ari ziren musulmanei. Omarrek erantzun zuen pertsona batek berez bailara baten alde berdea aukeratuko zuela alde antzuaren ordez, baina pertsonaren erabakia edozein izanda ere, Jainkoaren borondatea izango zela.<ref name=":2" /> Erdi Aroko aditu musulmanek epidemia baten ihesa justifikatzen duen aurrekari gisa erabili zuten narratiba hori.<ref name=":2" /> Omarrek Sarghen gailurra amaitu zuen, Abu Ubdayari armada lur osasungarriagoetara eramateko eta kalifa Medinara itzultzeko aginduz.<ref name=":2" /> Abu Ubayda armada [[Jabiyah]]ko [[Ghassanidarrak|ghassanidar]] hiriburu zaharrean kanpatzera joan zen, [[Hauran]] eskualde menditsuan.<ref name=":4">Shahid 2002, p. 101.</ref><ref name=":5">Dols 1974, p. 378.</ref> Bere klima osasungarria zela eta, Jabiyahk sendategi gisa jardun zuen izurriak jotako tropentzat, eta gerrako harrapakinak banatzeko erdigunea.<ref name=":4" /> Bidean, 639an, Abu Ubaydak izurritea jasan zuen.<ref>Conrad 1981, págs. 209–210.</ref> Bere oinordeko Muadh ibn Jabal eta Muadhen bi emazte eta seme (edo bere familia osoa) hil ziren berehala,<ref name=":6">[[Justin K. Stearns|Stearns, Justin K]]. (2009). [https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/amwas-plague-of-COM_24915 "ʿAmwās, plaga de"]. En Fleet, Kate; Krámer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). ''Enciclopedia del Islam, TRES''. Brill Online. págs. 28–29. [[issn:1873-9830|ISSN 1873-9830]].</ref><ref name=":7">Conrad 1981, p. 55.</ref> ondoren Yazid ibn Abi Sufyan bilakatu zen Muadhren ondorengoa.<ref name=":5" /> Shurahbil ere izurriak jota hil zen.<ref name=":8">Dols 1974, p. 378, nota 68.</ref> Hildako beste musulman nabarmenen eta [[Sahada|Mahomaren lagunen]] artean Suhayl ibn Amr, Abu Jandal ibn Suhaylen semea, Fadl ibn Abbas, Al-Harith ibn Hisham,<ref name=":8" /> eta Sirian ezarri ziren Al-Harithen familiako hirurogeita hamar kideetako asko zeuden.<ref>Hinds 1991, p. 139.</ref> [[Amr ibn al-As]] bizirik atera ziren tropa musulmanak Jabiyahra eraman zituen.<ref>Conrad 1981, págs. 170, 210.</ref> 639ko abenduan, [[Egiptoko konkista musulmana|Egiptoren konkista]] hasi zen, Omar kalifaren baimenik gabe.<ref>Wensinck 1960, p. 451.</ref><ref>Christides 1993,p. 153.</ref> Kontakizun tradizional islamiarrek Sirian 20.000 eta 25.000 soldadu musulman artean eta euren senideak izurritean hil zirela mantentzen dituzte.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> 639an, 4.000 soldadu musulman utzi zituzten Jabiyahn, 24.000 inguru 637an, baina Fred Donner historialari modernoak dio ez dagoela argi desagertutako tropetatik zenbat hil ziren edo aldi baterako ihes egin zuten eta azkenean Siriara itzuli ziren.<ref>Donner 1981, p. 245.</ref> Izurriteak bizia nabarmen galtzea eragin zuen Siriako tokiko biztanle [[kristau]]en artean.<ref>Bray 1996, p. 40.</ref> Prezio igoera eta akaparamendua ere izan ziren, eta horrek Omar akaparamendua debekatzera eraman zuen.<ref>Biesterfeldt & G-nther 2018, p. 780.</ref> [[Al-Tabari]]ren arabera, Sarghetik Medinara itzuli ondoren, Omarrek bere aholkulariei jakinarazi zien Siria-Palestinan zituen tropak bisitatzeko asmoa zuela eta izurriteak eragindako kaosa ebaluatu nahi zuela. 639an egindako ustezko bisitan, izurritean hil ziren musulmanen jabetzei buruzko jarraibideak eman zituen, eta tropetako batzuen erreklamazio susmagarriak ebatzi zituen.<ref name=":5" /> == Epe luzerako ondorio politiko eta sozialak == Sirian zituen komandante nagusien heriotzaren ondorioz, Omarrek [[Muawiyah I.a|Muawiyah ibn Abi Sufyan]], Yaziden anaia eta diputatua, izendatu zuen, armadako komandantea, eta, azkenean, Muawiyahk 661ean Sirian zentratutako [[Omeiatar Kalifa-herria]] ezartzeko oinarriak jarri zituen.<ref name=":5" /> Wilferd Madelung historialariak Siriako izurriteak eragotzi ziola Omarri Medinatik komandante hobesgarriagoak hedatzea uste zuen, eta horrela izendatu zuen Muawiyah, alternatiba egoki baten ordez.<ref>Madelung 1997, p. 61.</ref> Amwasko izurriteak eragindako Siriako tropa musulmanen arteko galerek Muawiyahren mendekotasun militar astuna eragin zuten tribu arabiar zaharragoetan, lehenago bizantziarrak eta kristauak Sirian, bereziki [[Banu Kalb]]ak, neurri handi batean neutralak izan baitziren Siriako musulmanen eta bizantziarren arteko borroketan 630eko hamarkadan.<ref>Jandora 1986, p. 111.</ref> Kristau biztanle indigenen pisu handiak eta Amwasko izurritearen ondorioz Siriatik emigratu izanak eragin handia izan zezaketen arabiarrek Siriaren kokalekua handitu zutenean eta tokiko gizartea Omeiatar gobernuan sartu zenean.<ref name=":9">Bray 1996, págs. 39–40.</ref> Lawrence Conrad historialariaren arabera, arabiarrek, konkistatutako eskualdeetan arabiarrak ez direnengandik bildutako inkesten gaineko zergaren diru-sarrerez fidatuta, baliteke Siria finkatzeko asmorik ez izatea, baina izurritearen ondoren eremu basamortua birpopulatzera behartuta egon ziren.<ref name=":9" /> Tribu arabiarrak lurrean ezartzeko politika salbuespenezkoa izan zen; konkistatutako beste eremu batzuetan, Iraken adibidez, kokaleku arabiar goiztiarra eraiki berriko [[Amsar|goarnizio-hirietara]] mugatu zen nagusiki.<ref name=":9" /> Arabiarrek [[Lod]] eta/edo [[Jerusalem]]ek Amwas ordezkatu zuten Palestinan zuten egoitza bezala, ondoren [[Ramla]], VIII. mendearen hasieran [[Sulaiman ibn Abd al-Malik|Sulaiman]] omeiatar kalifak sortu zuena.<ref name=":0" /><ref>Luz 1997, pp. 30-31.</ref> Oraindik 1870eko hamarkadan, Amwas herriako putzu batek ''bir al-ta'un'' ({{lang-eu|izurritearen putzua}}) izena zeraman.<ref>Clermont-Ganneau, M. (1874). "Cartas de M. Clermont-Ganneau". ''Declaración trimestral''. Londres: R. K. Burt y Co. págs. 135–178.</ref> Jabiyahk arabiarrek Sirian zuten eremu militar nagusia izaten jarraitu zuen Sulaimanen erregealdira arte.<ref name=":4" /> == Errepikapenak == [[Fitxategi:Resafa, Sergiopolis, Building 2, Syria.jpg|thumb|257x257px|[[Resafa]], basamortuko jauregia, izurrite garaian Hixam kalifaren bizileku gogokoena zena. Omeiatar kalifak errutinaz erretiratu ziren Siriako hirietatik Siriako [[Basamortuko gazteluak|basamortuko jauregietara]] izurritearen errepikapenetan.]] Siria-Palestinan izurriaren errepikapenak izan ziren hamarkada bakoitzean 688/89 eta 744/45 artean.<ref name=":10">Dols 1974, p. 381.</ref> "Omeiatar dinastia''[sic]'' gaixotasun honetaz literalki josita zegoen", Dolsen hitzetan.<ref name=":11">Dols 1974, p. 380.</ref> [[Muawiyah II.a]], [[Marwan I.a]], [[Abd al-Malik ibn Marwan|Abd al-Malik]], Sulaiman kalifak eta Al-Mughira eta Ziyad ibn Abihi omeiatar gobernadoreen heriotzak Siria eta Irakeko epidemien izurriteak eragindakoak izan zitezkeen.<ref>Dols 1974, págs. 378–380.</ref><ref name=":7" /> Kalifak ohi bezala erretiratzen ziren hirietatik [[Basamortuko gazteluak|basamortuko jauregietara]], udako hilabeteetan izurritea azaleratu zenean. Haien artean [[Hixam ibn Abd al-Malik|Hixam]] kalifa nabarmentzen zen, [[Damasko]] baino nahiago izan baitzuen [[Resafa]]ko jauregia, azken hau osasungaitza zela ikusten baitzuen.<ref>Dols 1974, p. 380, nota 97.</ref> Dolsek errepikapen ugariek etengabe Siria-Palestinako populazioaren hazkunde naturala hondatu zutela eta omeiatar boterea ahuldu zutela uste zuen.<ref name=":10" /> Aldi berean, [[Khorasan Handia]] ekialdeko muturreko probintziara egindako migrazio tribal arabiarrek, itxuraz izurriteen izurriteetatik salbatu zenak, kalifa-herriaren ekialdeko erdia haztea eta nagusitzea ekar zezaketen, baita [[Abbastar Iraultza|Abbastar mugimendua]] han igotzea ere, azkenean 750ean omeiatarrak boteretik kendu zituena.<ref name=":10" /> Conraden iritziz, izurri ziklo hauen amaieran, omeiatarrek ekialdeko kalifatoaren kontrol praktikoa galdu zuten eta "tentagarria da dinastiaren azken urteetako izurrite amaigabeak abasi iraultzaren garaipenean faktore garrantzitsu bezala ikustea"<ref>Bray 1996, p. 41.</ref> == Interpretazio teologikoak == Historialari modernoak bat datoz Amwasko izurriaren benetako inguruabarrak ezin direla berreraiki esatean, eta, neurri handi batean, gertakariaren deskribapenetan zentratzen dira VIII. mendeko istorio islamikoetan eta [[hadith]]-bildumetan (Mahomaren tradizioak eta esaerak), [[predestinazio]]ari, bekatari musulmanen estatusari eta kutsadurari buruzko eztabaida teologikoen testuinguruan.<ref name=":6" /> Amwasko izurriteak arreta handiagoa jaso zuen Erdi Aroko literatura arabiarrean XIV. mendeko [[Izurri Beltza]]ra arteko beste edozein izurritek baino.<ref>Conrad 1981, p. 167.</ref> Izurritearen irudikapenak "askotarikoak eta kontraesankorrak" izan ziren, Justin K. Stearns historialariaren arabera.<ref name=":6" /> Umar, Abu Ubayda, Amr eta Muadh [[Sahada|Mahomaren kideen]] izurriteari emandako erantzunaren narrazioek Erdi Aroko interpretazio erlijioso eta legal musulmanen berri eman zuten, Izurri Beltzari emandako erantzuna barne.<ref name=":2" /><ref name=":6" /> Erdi Aroko aditu musulmanek hiru printzipio eratorri zituzten Amwasko izurritearen aurkako erreakzio garaikideetatik: lehena izan zen izurritea jainko-errukiaren edo [[martirio]]aren modu bat zela musulman fededunentzat, eta zigorra fededun ez zirenentzat; bigarrena, musulmanak izurriteak jotako lurretatik sartzea edo ihes egitea debekatzea zen; eta hirugarrena, izurritea ez zela kutsatze bat, baizik eta Jainkoak zuzenean ezarri zuela.<ref name=":2" /> Printzipioek desadostasun teologikoak eragin zituzten Erdi Aroko errepikapen epidemikoetan, izurria errukitzat edo zigor jainkotiartzat eta hautemateko moduko kutsaduratzat hartzeko zailtasunaren ondorioz.<ref name=":2" /> Dolsen ebaluazioan, jatorrizko jarrera kristau eta juduek eta giza antsietate naturalek eragina izan zuten lehen printzipioaren alderdietan, hau da, izurriteak zigor edo ohartarazpen jainkotiarrak irudikatzen zituen alderdietan. Eremu horretako musulmanek Siriako tropa musulmanen arteko moral laxoarekin lotzen zuten izurria, hala nola [[ardo]]aren kontsumoarekin, ustez Omar edaleen zigorra agintzera eraman zuena. Bestalde, Abu Ubaydak Amwasko tropei egindako hitzaldietan eta Sargheko aholkuan argi ikusten da izurria errukitzat edo martiriotzat hartzen dela.<ref name=":2" /> Amwasko izurriteari buruzko poema batek, Ibn Asakir historialari damaskoarrak grabatuak, martirioaren sinesmena islatzen du:<ref>Dols 1974, págs. 377–378.</ref> {{esaera2|Zenbat zaldizko ausart eta zenbat emakume eder eta kasta<br/> Amwasko bailaran hil zituzten. Jaunarekin topo egin zuten, baina ez zen bidegabea izan.<br/> hil zirenean, Paradisuan laidotu gabeko pertsonen artean zeuden.<br/> Jainkoak dakien bezala sufritu genuen izurritea, eta kontsolatuak izan ginen heriotzaren orduan.}} Predestinazio printzipioaren arabera, Amwasko gertaerak erabili ziren argudiatzeko pertsona batek ihes egin bazuen edo izurriteak jotako eremu batean geratu bazen, bere heriotza Jainkoak agindu zuela.<ref name=":5" /> Irakeko [[Kufa]] goarnizio hirian izandako izurrite batean, Abu Musa al-Ashari estadista eta jakintsu ospetsuak bere etxeko bisitariak baztertu zituen, norbaitek bere etxean izurria zuelako, eta Sargheko Omarren ekintzen gainean izurritetik ihesi zihoazen musulmanak justifikatu zituen.<ref name=":5" /> Dolsen arabera, horrek kutsatzea aitortzea ere ekarri zuen, islamaren aurreko teoria gisa kutsatzea errefusatzen zuen ustezko ''[[hadith]]''arekin kontraesanean egon arren.<ref name=":5" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|4}} ==Bibliografia== *{{erreferentzia |abizena=Athamina |izena=Khalil |izenburua=The Appointment and Dismissal of Khālid b. al-Walīd from the Supreme Command: A Study of the Political Strategy of the Early Muslim Caliphs in Syria |aldizkaria=Arabica |urtea=1994ko uztaila |liburukia=41 |alea=2 |orrialdea=253–272 |argitaletxea=Brill |jstor=4057449 |doi=10.1163/157005894X00191}} *{{erreferentzia |abizena=Biesterfeldt |izena=Hinrich |abizena2=Günther |izena2=Sebastian |izenburua=The Works of Ibn Wāḍiḥ al-Yaʿqūbī (Volume 3): An English Translation |urtea=2018 |argitaletxea=Brill |lekua=Leiden |isbn=978-90-04-35621-4 |url=https://books.google.com/books?id=OHxTDwAAQBAJ }} *{{erreferentzia |abizena=Bray |izena=R. S. |izenburua=Armies of Pestilence: The Impact of Disease on History |urtea=1996 |argitaletxea=James Clarke & Co. |lekua=Cambridge |isbn=0-227-17240-X |url=https://books.google.com/books?id=cRHbDwAAQBAJ }} *{{erreferentzia |izenburua=Miṣr — 1. The Byzantine background, the Arab conquest and the Umayyad period, 602–750 |abizena=Christides |izena=V. |liburukia=7 |orrialdea=212–213}} *{{erreferentzia |abizena=Conrad |izena=Lawrence I. |izenburua=The Plague in the Early Medieval Near East |argitaletxea=Princeton University |urtea=1981}} *{{erreferentzia |abizena=Conrad |izena=Lawrence I. |izenburua=Arabic Plague Chronologies and Treatises: Social and Historical Factors in the Formation of a Literary Genre |aldizkaria=Studia Islamica |urtea=1981 |liburukia=54 |alea=54 |orrialdea=51–93 |doi=10.2307/1595381 |jstor=1595381 |pmid=11618185 }} *{{erreferentzia |abizena=Conrad |izena=Lawrence I. |editor1-last=Leder |editor1-first=Stefan |izenburua=Story-Telling in the Framework of Non-Fictional Arabic Literature |urtea=1998 |argitaletxea=Harrassowitz Verlag |lekua=Wiesbaden |isbn=3-447-04034-3 |orrialdea=488–528 |url=https://books.google.com/books?id=H2Ix40hlfgkC}} *{{erreferentzia |abizena=Dols |izena=M. W. |izenburua=Plague in Early Islamic History |aldizkaria=Journal of the American Oriental Society |data= 1974ko uztaila-iraila |liburukia=94 |alea=3 |orrialdea=371–383 |doi=10.2307/600071 |jstor=600071 }} *{{erreferentzia |abizena=Donner |izena=Fred M. |izenburua=The Early Islamic Conquests |urtea=1981 |argitaletxea=Princeton University Press |lekua=Princeton |isbn=0-691-05327-8 |url=https://books.google.com/books?id=l5__AwAAQBAJ }} *{{erreferentzia |izenburua=Makhzūm |abizena=Hinds |izena=M. |liburukia=6 |orrialdea=137–140|bilduma=The Encyclopaedia of Islam|edizioa = 2}} *{{erreferentzia |abizena=Jandora |izena=J. W. |izenburua=Developments in Islamic Warfare: The Early Conquests |aldizkaria=Studia Islamica |urtea=1986 |alea=64 |orrialdea=101–113 |doi=10.2307/1596048 |jstor=1596048}} *{{erreferentzia |abizena=Luz |izena=Nimrod |izenburua=The Construction of an Islamic City in Palestine. The Case of Umayyad al-Ramla |aldizkaria=Journal of the Royal Asiatic Society |data=1997ko apirila |liburukia=7 |alea=1 |orrialdea=27–54 |jstor=25183294 |doi=10.1017/S1356186300008300|s2cid=163178178 }} *{{erreferentzia |abizena=Madelung |izena=Wilferd |izenburua=The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate |urtea=1997 |argitaletxea=Cambridge University Press |lekua=Cambridge |isbn=0-521-56181-7 |url=https://books.google.com/books?id=2QKBUwBUWWkC }} *{{erreferentzia |abizena=Shahid |izena=Irfan |izenburua=Byzantium and the Arabs in the Sixth Century: Volume II, Part I: Toponymy, Monuments, Historical Geography and Frontier Studies |urtea=2002 |argitaletxea=Dumbarton Oaks and Research Library and Collection |lekua=Washington Hiria |isbn=0-88402-284-6 |url=https://books.google.com/books?id=pfwAG3-rpzcC }} *{{erreferentzia |izenburua=Amwas |abizena=Sourdel-Thomine |izena=J. |liburukia=1 |orrialdea=460–461|bilduma=The Encyclopaedia of Islam|edizioa = 2}} *{{erreferentzia |izenburua=ʿAmr b. al-ʿĀṣ al-Sahmī |abizena=Wensinck |izena=A. J. |liburukia=1 |orrialdea=451|bilduma=The Encyclopaedia of Islam|edizioa = 2}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:638]] [[Kategoria:639]] [[Kategoria:Izurri pandemiak]] [[Kategoria:Rasidar Kalifa-herria]] stvvr0m5sgytyeivwmwcwakvxwhfl2n 1 1217938 10002582 2024-12-17T16:25:50Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{Wikiproiektu Emakumeak}}» 10002582 wikitext text/x-wiki {{Wikiproiektu Emakumeak}} ta4vu3saodlopvx79romiqoh8fiwdtr 0 1217939 10002583 2024-12-17T16:25:56Z Marklar2007 1545 «[[Amwasko Izurria]]» orrira birbideratua 10002583 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU[[Amwasko Izurria]] io3waebo43ixle5c16yix3ti4nc7fkk 0 1217940 10002584 2024-12-17T16:26:15Z Marklar2007 1545 «[[Amwasko Izurria]]» orrira birbideratua 10002584 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU[[Amwasko Izurria]] io3waebo43ixle5c16yix3ti4nc7fkk 2 1217941 10002587 2024-12-17T16:29:26Z Xaxardi 159795 Orri berria: «BIOGRAFIA Eneritz Artetxe Eizagirre 1990ean jaio zen Azkoitian( Gipuzkoa) 2000. urtean hasi zen bertso eskolan. Euskal Filologian lizentziatua da eta gaur egun euskarako irakaslea hezkuntza arautuan. https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre BERTSOLARI Lehen aldiz 2004.urtean kantatu zuen ,Arrasaten, Gipuzkoako Eskolarteko txapelketan. Erniarraitz Bertsozale Elkarteko irakaslea eta 2015etik Gipuzkoako Bertsozale Elkartean aritu da...» 10002587 wikitext text/x-wiki BIOGRAFIA Eneritz Artetxe Eizagirre 1990ean jaio zen Azkoitian( Gipuzkoa) 2000. urtean hasi zen bertso eskolan. Euskal Filologian lizentziatua da eta gaur egun euskarako irakaslea hezkuntza arautuan. https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre BERTSOLARI Lehen aldiz 2004.urtean kantatu zuen ,Arrasaten, Gipuzkoako Eskolarteko txapelketan. Erniarraitz Bertsozale Elkarteko irakaslea eta 2015etik Gipuzkoako Bertsozale Elkartean aritu da lanean https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre TXAPELKETAK 2015eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan parte hartu zuen.(1-2) 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finalean kantatu zuen, Ilumben jokatu zena . Bere esanetan ez zuen espero azkenera iristea baina bide guzti honetan asko disfrutatu omen du bai saioetan kantari eta baita prestakuntzan ere. (2) Final honetan berarekin kantatu zutenak: Alaia Martin, txapeldun berria, Beñat Gaztelumendi, Oihana Iguaran, Ane Labaka, Aner Peritz, Nerea Elustondo eta Andoni Rekondo.(3) 1-https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre 2-https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/arreta-jarri-nahi-dut-kideak-entzuten-eta-elkarrizketak-sortzen_2134865_102.html 3- https://www.berria.eus/kultura/analisia-kultura/urteetako-lanak-emandako-txapela_2134991_102.html ERREFERENTZIAK 1-https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre 2-https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/arreta-jarri-nahi-dut-kideak-entzuten-eta-elkarrizketak-sortzen_2134865_102.html 3- https://www.berria.eus/kultura/analisia-kultura/urteetako-lanak-emandako-txapela_2134991_102.html 4kwj6b2cs7tqnbxeh5vuqnnt1vezrdi 10002594 10002587 2024-12-17T16:45:23Z Xaxardi 159795 10002594 wikitext text/x-wiki == Biografia == Eneritz Artetxe Eizagirre 1990ean jaio zen Azkoitian( Gipuzkoa) 2000. urtean hasi zen bertso eskolan. Euskal Filologian lizentziatua da eta gaur egun euskarako irakaslea hezkuntza arautuan.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Eneritz Artetxe Eizagirre - Biografías - BDB. Base de datos sobre bertsolarismo|hizkuntza=es|url=https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Bertsolari == Lehen aldiz 2004.urtean kantatu zuen ,Arrasaten, Gipuzkoako Eskolarteko txapelketan. Erniarraitz Bertsozale Elkarteko irakaslea ere izan da eta 2015etik Gipuzkoako Bertsozale Elkartean aritu da lanean.<ref name=":0" /> == Txapelketak == * 2015eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan parte hartu zuen.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=«Arreta jarri nahi dut kideak entzuten eta elkarrizketak sortzen»|hizkuntza=eu|data=2024-12-13|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/arreta-jarri-nahi-dut-kideak-entzuten-eta-elkarrizketak-sortzen_2134865_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finalean kantatu zuen, Ilumben jokatu zena . Bere esanetan ez zuen espero azkenera iristea baina bide guzti honetan asko disfrutatu omen du bai saioetan kantari eta baita prestakuntzan ere. <ref name=":1" />Final honetan berarekin kantatu zutenak: Alaia Martin, txapeldun berria, Beñat Gaztelumendi, Oihana Iguaran, Ane Labaka, Aner Peritz, Nerea Elustondo eta Andoni Rekondo.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urteetako lanak emandako txapela|hizkuntza=eu|data=2024-12-14|url=https://www.berria.eus/kultura/analisia-kultura/urteetako-lanak-emandako-txapela_2134991_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} 6cb72e66c390me5u2hpxvbgecd8j0xy 10002598 10002594 2024-12-17T16:52:30Z Xaxardi 159795 10002598 wikitext text/x-wiki '''Eneritz Artetxe Eizagirre''' (Azkoitia,1990) gipuzkoar bertsolaria. == Biografia == Eneritz Artetxe Eizagirre 1990ean jaio zen Azkoitian( Gipuzkoa)2000. urtean hasi zen bertso eskolan.Euskal Filologian lizentziatua da eta gaur egun euskarako irakaslea hezkuntza arautuan.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Eneritz Artetxe Eizagirre - Biografías - BDB. Base de datos sobre bertsolarismo|hizkuntza=es|url=https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/340-eneritz-artetxe-eizagirre|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Bertsolari == Lehen aldiz 2004.urtean kantatu zuen, Arrasaten, Gipuzkoako Eskolarteko txapelketan.<ref name=":0" /> Erniarraitz Bertsozale Elkarteko irakaslea ere izan da eta 2015etik Gipuzkoako Bertsozale Elkartean aritu da lanean.<ref name=":0" /> == Txapelketak == * 2015eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan parte hartu zuen.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=«Arreta jarri nahi dut kideak entzuten eta elkarrizketak sortzen»|hizkuntza=eu|data=2024-12-13|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/arreta-jarri-nahi-dut-kideak-entzuten-eta-elkarrizketak-sortzen_2134865_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref> * 2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finalean kantatu zuen, Ilumben jokatu zena . Bere esanetan ez zuen espero azkenera iristea baina bide guzti honetan asko disfrutatu omen du bai saioetan kantari eta baita prestakuntzan ere. <ref name=":1" />Final honetan berarekin kantatu zutenak: Alaia Martin, txapeldun berria, Beñat Gaztelumendi, Oihana Iguaran, Ane Labaka, Aner Peritz, Nerea Elustondo eta Andoni Rekondo.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urteetako lanak emandako txapela|hizkuntza=eu|data=2024-12-14|url=https://www.berria.eus/kultura/analisia-kultura/urteetako-lanak-emandako-txapela_2134991_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-17}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} 328ar9iz9c8ybhsxg3zhjy3641eging 1 1217942 10002588 2024-12-17T16:30:02Z Marklar2007 1545 Orri berria: «{{Itzulia|es|hizkuntza = gaztelaniazko|Plaga de Amwas}}» 10002588 wikitext text/x-wiki {{Itzulia|es|hizkuntza = gaztelaniazko|Plaga de Amwas}} 9ra7msen0w1sal1rmxjvjf06ln6ricm 3 1217943 10002589 2024-12-17T16:33:00Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002589 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 17:33, 17 abendua 2024 (CET) hf97jd531a3d3djsyuqyn3qo80jy1jh 2 1217944 10002605 2024-12-17T17:11:54Z InmaGwiki 137683 «[[:es:Special:Redirect/revision/164157558|Margarita Durán Suárez]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002605 wikitext text/x-wiki '''Margarita Durán Suárez''' ([[Madril]], 1932ko irailaren 17a - 2015eko urtarrilaren 22a) Espainiako erizaina, zaintzailea eta giza eskubideen aldeko aktibista izan zen. == Biografia == Madrilen jaio zen, 1932an.{{Sfn|AAVV|2022|p=25}} Medikuntza ikasi nahi izan zuen, baina familia aurka agertu zitzaion eta erizaintzan matrikulatu zen. [[Luis Ruiz de Gopegui|Luis Ruiz de]] Gopeguirekin ezkondu zen 1958an. Izan zituzten hiru alaben artean, hirugarrena [[Belen Gopegui]] da. {{Sfn|AAVV|2022|p=25}} Bere aktibismoa anitza eta forma anitzekoa izan zen. Patronatuak, fiskalak, enbaxadoreak bisitatu zituen, lobby lana egin zuen, baina baita gorputz arrotzak kulunkatu ere, Miriam alabarena bezalakoa, beso luze eta finekoa, artikulazio bigunekoa.<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref> === Garun-paralisia duten pertsonen eskubideak === Bien lehen alaba jaio eta hilabete eskasera hil zen; [[Arantza bifido|arantza bifidoa]] zuen. Hurrengo urtean, Miriam alaba jaio zen, burmuineko lesio garrantzitsu batekin, medikuen arduragabekeria baten ondorioz. Bere alabaren bizitzaren alde borrokatu eta borrokatu zen maitasunez eta eguneroko zaintzaz Miriamek bizi izan zituen hogeita sei urte baino gehiagotan (medikuek aurretik iragarri zutena baino 20 urte gehiago bizi izan zen).<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref>Ostiraletan Madrilgo Pozo del Tío Raimundo auzora joaten zen bere alabaren antzeko garuneko lesioak zituzten haurrak zaintzera. Eta salatu zuen mediku arduragabeen zigorgabetasuna eta mendekotasuna zuten pertsonak dituzten familientzako laguntza falta.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Cite web|izenburua="Ella pisó la Luna" de Belén Gopegui|url=https://www.laslibreriasrecomiendan.com/libro-de-la-semana/ella-piso-la-luna-de-belen-gopegui/|lana=Las Librerías Recomiendan|accessdate=2024-12-13}}</ref> === Aktibismo soziala === Aita Llanosekin batera, bere auzoko baldintza sozialak hobetzen inplikatu zen eta Pozo del Tío Raimundora joaten hasi zen, berak sortu zuen Fundazioarekin kolaboratzera, Interes Publiko eta Sozialekoa deklaratzea lortuz. Esertzeko eserlekuak lortzeko borrokatu zen, Maiatzaren 1ean zentro berri bat eraiki arte edo Hegoaldeko Ostalaritza Eskola bihurtzeko zentro zahar bat birgaitu arte. Halaber, Espacio Mujer Madrid (EMMA) sortzen lagundu zuen, Vallecas Barrutiko emakumeen arreta integralerako espazioa. {{Sfn|AAVV|2022|p=25}}<ref>{{Cite web|izena=Publicado por Hortensia|abizena=Hernández|izenburua=Las Mujeres de Vallecas se apropian del espacio público|url=https://www.heroinas.net/2019/04/las-mujeres-de-vallecas-se-apropian-del.html|accessdate=2024-12-13}}</ref> === Amnistia Internazionala === Francoren [[Francoren diktadura|diktaduran]], [[Amnistia Internazionala|Amnistia]] Internazionalaren (AI) Britainia Handiko atalean korrespontsala izan zen, erakundea Espainian oraindik legez kanpokoa zenean. Argentinako diktaduran [[Giza eskubideak|Giza Eskubideen]] urratzean sakonki inplikatu zen, adopzio taldeen bidez (''mundu osoko pertsonak, kontzientzia presoen kasu kopuru bat bere gain hartu eta gobernu arau-hauslea bere askapenerako gutunen eta protesta kanpainen bidez betetzen dutenak'').{{Sfn|AAVV|2022|p=24}} 1986an hil zen Miriam, eta dolu luze eta mingarri baten ostean are gehiago inplikatu zen Margarita Amnistiarako boluntario lanean.<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref> AIko Argentinako taldeko koordinatzailea izan zen, eta [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzeko Plazako]] Amekin eta Amonekin harremanetan jarri zen. Hainbat bidaia egin zituen Argentinara, Espainiara desagertutako pertsonei buruzko dokumentu ugari ekarriz, Espainian euren herrialdean ukatzen zitzaien justizia egin ahal izateko.{{Sfn|AAVV|2022|p=24}}<ref name=":1">{{Cite web|izenburua="Ella pisó la Luna" de Belén Gopegui|url=https://www.laslibreriasrecomiendan.com/libro-de-la-semana/ella-piso-la-luna-de-belen-gopegui/|lana=Las Librerías Recomiendan|accessdate=2024-12-13}}</ref> Bilerak antolatu zituen Argentinan desagertutako pertsona espainiarren aldeko salaketa berretsi eta zabaldu zuten erakundeekin: Fiskal Progresisten Elkartearekin, Izquierda Unidarekin, Madril giza eskubideen aldeko Argentinako Elkartearekin eta Abokatutzaren Elkarte Librearekin.{{Sfn|AAVV|2022|p=24}} Amnesty Internationalek, ordura arte, ez zuen prozesu juridikoetan parte hartu. {{Sfn|AAVV|2022|p=24}}Informazio baliagarria emanez Espainiako Gobernuari [[Fax|telefax]] bidez bidaltzen zion informazioari esker, [[Augusto Pinochet|Augusto Pinocheten]] eta Videlaren aurkako prozesuan parte hartu zuen Amnistiak. {{Sfn|AAVV|2022|p=25}}<ref>{{Cite web|izena=Nicole|abizena=Scavino|izenburua=Ella pisó la Luna. Ellas pisaron la Luna by Belén Gopegui|data=2023-02-19|url=https://ladonnabohemien.wordpress.com/2023/02/19/ella-piso-la-luna-ellas-pisaron-la-luna-by-belen-gopegui/|lana=LA DONNA BOHÉMIEN|accessdate=2024-12-13}}</ref>Urte batzuk geroago, 1998an, AIko idazkari nagusi Pierre Dane senegaldarrak afari batean kontatu zuen [[Baltasar Garzón|Baltasar Garzon]], [[Jorge Rafael Videla]]<nowiki/>ri eta [[Augusto Pinochet|Augusto Pinocheti]] buruzko prozesuez arduratzen zen epaileak, egindako aitortza bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Argentina no llora por Videla|data=2013-05-18|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/internacional/2013/05/18/argentina-llora-videla/0003_201305G18P20991.htm|lana=La Voz de Galicia|accessdate=2024-12-16}}</ref> Esan zuen ez zuela bertan behera utzi astero fax gehiago eta gehiago jasotzen zituelako, dokumentazio berriarekin, beti emakume berak bidalia, jarraitzearen garrantzia azpimarratuz. Emakumea Marga zen.<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref> == Aintzatespenak == 2019an Vallecasen kale bat izateko hautagaia, auzoan egin zuen gizarte lanagatik.<ref>{{Cite web|abizena=fravm|izenburua=“Vallecas con nombre de mujer” abre su fase de votaciones ⋆ FRAVM|data=2019-04-11|url=https://aavvmadrid.org/noticias/vallecas-con-nombre-de-mujer-abre-su-fase-de-votaciones/|lana=FRAVM|accessdate=2024-12-16}}</ref> == Bizitza pertsonala == Amona nekaezina, dibertigarria eta bizia izan zen hamabost urtez. Gero garuna apurtzen hasi zitzaion. 2015eko urtarrilaren 22an hil zen, bere bizitza artifizialki ez luzatzeko eskatzen zuen bizi testamentua sinatu ondoren.<ref name=":1">{{Cite web|izenburua="Ella pisó la Luna" de Belén Gopegui|url=https://www.laslibreriasrecomiendan.com/libro-de-la-semana/ella-piso-la-luna-de-belen-gopegui/|lana=Las Librerías Recomiendan|accessdate=2024-12-13}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} <nowiki> [[Kategoria:Madrildarrak]] [[Kategoria:Espainiako aktibistak]]</nowiki> 6x4w51qhwsrgm7y96jyj7hka9njzglf 10002608 10002605 2024-12-17T17:21:40Z InmaGwiki 137683 /* Biografia */ 10002608 wikitext text/x-wiki '''Margarita Durán Suárez''' ([[Madril]], 1932ko irailaren 17a - 2015eko urtarrilaren 22a) Espainiako erizaina, zaintzailea eta giza eskubideen aldeko aktibista izan zen. == Biografia == Madrilen jaio zen, 1932an.{{Sfn|AAVV|2022|p=25}} Medikuntza ikasi nahi izan zuen, baina familia aurka agertu zitzaion eta erizaintzan matrikulatu zen. [[Luis Ruiz de Gopegui|Luis Ruiz de]] Gopeguirekin ezkondu zen 1958an. Izan zituzten hiru alaben artean, hirugarrena [[Belen Gopegui]] da. {{Sfn|AAVV|2022|p=25}} Bere aktibismoa anitza eta forma anitzekoa izan zen. Patronatuak, fiskalak, enbaxadoreak bisitatu zituen, lobby lana eginez, baina baita gorputz arrotzak kulunkatu ere, Miriam alabarena bezalakoa, beso luze eta finekoa, artikulazio bigunekoa.<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref> === Garun-paralisia duten pertsonen eskubideak === Bien lehen alaba jaio eta hilabete eskasera hil zen; [[Arantza bifido|arantza bifidoa]] zuen. Hurrengo urtean, Miriam alaba jaio zen, burmuineko lesio garrantzitsu batekin, medikuen arduragabekeria baten ondorioz. Bere alabaren bizitzaren alde borrokatu eta borrokatu zen maitasunez eta eguneroko zaintzaz Miriamek bizi izan zituen hogeita sei urte baino gehiagotan (medikuek aurretik iragarri zutena baino 20 urte gehiago bizi izan zen).<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref>Ostiraletan Madrilgo Pozo del Tío Raimundo auzora joaten zen bere alabaren antzeko garuneko lesioak zituzten haurrak zaintzera. Eta salatu zuen mediku arduragabeen zigorgabetasuna eta mendekotasuna zuten pertsonak dituzten familientzako laguntza falta.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Cite web|izenburua="Ella pisó la Luna" de Belén Gopegui|url=https://www.laslibreriasrecomiendan.com/libro-de-la-semana/ella-piso-la-luna-de-belen-gopegui/|lana=Las Librerías Recomiendan|accessdate=2024-12-13}}</ref> === Aktibismo soziala === Aita Llanosekin batera, bere auzoko baldintza sozialak hobetzen inplikatu zen eta Pozo del Tío Raimundora joaten hasi zen, berak sortu zuen Fundazioarekin kolaboratzera, Interes Publiko eta Sozialekoa deklaratzea lortuz. Esertzeko eserlekuak lortzeko borrokatu zen, Maiatzaren 1ean zentro berri bat eraiki arte edo Hegoaldeko Ostalaritza Eskola bihurtzeko zentro zahar bat birgaitu arte. Halaber, Espacio Mujer Madrid (EMMA) sortzen lagundu zuen, Vallecas Barrutiko emakumeen arreta integralerako espazioa. {{Sfn|AAVV|2022|p=25}}<ref>{{Cite web|izena=Publicado por Hortensia|abizena=Hernández|izenburua=Las Mujeres de Vallecas se apropian del espacio público|url=https://www.heroinas.net/2019/04/las-mujeres-de-vallecas-se-apropian-del.html|accessdate=2024-12-13}}</ref> === Amnistia Internazionala === Francoren [[Francoren diktadura|diktaduran]], [[Amnistia Internazionala|Amnistia]] Internazionalaren (AI) Britainia Handiko atalean korrespontsala izan zen, erakundea Espainian oraindik legez kanpokoa zenean. Argentinako diktaduran [[Giza eskubideak|Giza Eskubideen]] urratzean sakonki inplikatu zen, adopzio taldeen bidez (''mundu osoko pertsonak, kontzientzia presoen kasu kopuru bat bere gain hartu eta gobernu arau-hauslea bere askapenerako gutunen eta protesta kanpainen bidez betetzen dutenak'').{{Sfn|AAVV|2022|p=24}} 1986an hil zen Miriam, eta dolu luze eta mingarri baten ostean are gehiago inplikatu zen Margarita Amnistiarako boluntario lanean.<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref> AIko Argentinako taldeko koordinatzailea izan zen, eta [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzeko Plazako]] Amekin eta Amonekin harremanetan jarri zen. Hainbat bidaia egin zituen Argentinara, Espainiara desagertutako pertsonei buruzko dokumentu ugari ekarriz, Espainian euren herrialdean ukatzen zitzaien justizia egin ahal izateko.{{Sfn|AAVV|2022|p=24}}<ref name=":1">{{Cite web|izenburua="Ella pisó la Luna" de Belén Gopegui|url=https://www.laslibreriasrecomiendan.com/libro-de-la-semana/ella-piso-la-luna-de-belen-gopegui/|lana=Las Librerías Recomiendan|accessdate=2024-12-13}}</ref> Bilerak antolatu zituen Argentinan desagertutako pertsona espainiarren aldeko salaketa berretsi eta zabaldu zuten erakundeekin: Fiskal Progresisten Elkartearekin, Izquierda Unidarekin, Madril giza eskubideen aldeko Argentinako Elkartearekin eta Abokatutzaren Elkarte Librearekin.{{Sfn|AAVV|2022|p=24}} Amnesty Internationalek, ordura arte, ez zuen prozesu juridikoetan parte hartu. {{Sfn|AAVV|2022|p=24}}Informazio baliagarria emanez Espainiako Gobernuari [[Fax|telefax]] bidez bidaltzen zion informazioari esker, [[Augusto Pinochet|Augusto Pinocheten]] eta Videlaren aurkako prozesuan parte hartu zuen Amnistiak. {{Sfn|AAVV|2022|p=25}}<ref>{{Cite web|izena=Nicole|abizena=Scavino|izenburua=Ella pisó la Luna. Ellas pisaron la Luna by Belén Gopegui|data=2023-02-19|url=https://ladonnabohemien.wordpress.com/2023/02/19/ella-piso-la-luna-ellas-pisaron-la-luna-by-belen-gopegui/|lana=LA DONNA BOHÉMIEN|accessdate=2024-12-13}}</ref>Urte batzuk geroago, 1998an, AIko idazkari nagusi Pierre Dane senegaldarrak afari batean kontatu zuen [[Baltasar Garzón|Baltasar Garzon]], [[Jorge Rafael Videla]]<nowiki/>ri eta [[Augusto Pinochet|Augusto Pinocheti]] buruzko prozesuez arduratzen zen epaileak, egindako aitortza bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Argentina no llora por Videla|data=2013-05-18|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/internacional/2013/05/18/argentina-llora-videla/0003_201305G18P20991.htm|lana=La Voz de Galicia|accessdate=2024-12-16}}</ref> Esan zuen ez zuela bertan behera utzi astero fax gehiago eta gehiago jasotzen zituelako, dokumentazio berriarekin, beti emakume berak bidalia, jarraitzearen garrantzia azpimarratuz. Emakumea Marga zen.<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref> == Aintzatespenak == 2019an Vallecasen kale bat izateko hautagaia, auzoan egin zuen gizarte lanagatik.<ref>{{Cite web|abizena=fravm|izenburua=“Vallecas con nombre de mujer” abre su fase de votaciones ⋆ FRAVM|data=2019-04-11|url=https://aavvmadrid.org/noticias/vallecas-con-nombre-de-mujer-abre-su-fase-de-votaciones/|lana=FRAVM|accessdate=2024-12-16}}</ref> == Bizitza pertsonala == Amona nekaezina, dibertigarria eta bizia izan zen hamabost urtez. Gero garuna apurtzen hasi zitzaion. 2015eko urtarrilaren 22an hil zen, bere bizitza artifizialki ez luzatzeko eskatzen zuen bizi testamentua sinatu ondoren.<ref name=":1">{{Cite web|izenburua="Ella pisó la Luna" de Belén Gopegui|url=https://www.laslibreriasrecomiendan.com/libro-de-la-semana/ella-piso-la-luna-de-belen-gopegui/|lana=Las Librerías Recomiendan|accessdate=2024-12-13}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} <nowiki> [[Kategoria:Madrildarrak]] [[Kategoria:Espainiako aktibistak]]</nowiki> 439fr0k5yvhiq7n2g4v8oqxc6ljplpl 10002635 10002608 2024-12-17T17:54:11Z InmaGwiki 137683 /* Biografia */ 10002635 wikitext text/x-wiki '''Margarita Durán Suárez''' ([[Madril]], 1932ko irailaren 17a - 2015eko urtarrilaren 22a) Espainiako erizaina, zaintzailea eta giza eskubideen aldeko aktibista izan zen. == Biografia == Madrilen jaio zen, 1932an.{{Sfn|AAVV|2022|p=25}} Medikuntza ikasi nahi izan zuen, baina familia aurka agertu zitzaion eta erizaintzan matrikulatu zen. [[Luis Ruiz de Gopegui|Luis Ruiz de Gopeguirekin]] ezkondu zen 1958an. Izan zituzten hiru '''alaben artean,''' hirugarrena [[Belen Gopegui]] da.{{Sfn|AAVV|2022|p=25}} Bere aktibismoa anitza eta '''forma anitzekoa''' izan zen. Patronatuak, fiskalak, enbaxadoreak bisitatu zituen, lobby lana egiteaz gain, gorputz '''arrotzak''' kulunkatu egin zuen ere, Miriam alabarena bezalakoak, beso luze eta finekoak, artikulazio bigunekoak.<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref> === Garun-paralisia duten pertsonen eskubideak === Bien lehen alaba jaio eta hilabete eskasera hil zen; [[Arantza bifido|arantza bifidoa]] zuen. Hurrengo urtean, Miriam alaba jaio zen, burmuineko lesio garrantzitsu batekin, medikuen arduragabekeria baten ondorioz. Bere alabaren bizitzaren alde borrokatu eta borrokatu zen maitasunez eta eguneroko zaintzaz, Miriamek bizi izan zituen hogeita sei urte baino gehiagotan (medikuek aurretik iragarri zutena baino 20 urte gehiago bizi izan zen).<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref> Ostiraletan Madrilgo Pozo del Tío Raimundo auzora joaten zen bere alabaren antzeko garuneko lesioak zituzten haurrak zaintzera. Eta salatu zuen mediku arduragabeen zigorgabetasuna eta mendekotasuna zuten pertsonak dituzten '''familientzako''' laguntza falta.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Cite web|izenburua="Ella pisó la Luna" de Belén Gopegui|url=https://www.laslibreriasrecomiendan.com/libro-de-la-semana/ella-piso-la-luna-de-belen-gopegui/|lana=Las Librerías Recomiendan|accessdate=2024-12-13}}</ref> === Aktibismo soziala === Aita Llanosekin batera, bere auzoko baldintza sozialak hobetzen inplikatu zen eta Pozo del Tío Raimundora joaten hasi zen, berak sortu zuen Fundazioarekin kolaboratzera, Interes Publiko eta Sozialekoa deklaratzea lortuz. Esertzeko eserlekuak lortzeko borrokatu zen, Maiatzaren 1ean zentro berri bat eraiki arte edo Hegoaldeko Ostalaritza Eskola bihurtzeko zentro zahar bat birgaitu arte. Halaber, Espacio Mujer Madrid (EMMA) sortzen lagundu zuen, Vallecas Barrutiko emakumeen arreta integralerako espazioa.{{Sfn|AAVV|2022|p=25}}<ref>{{Cite web|izena=Publicado por Hortensia|abizena=Hernández|izenburua=Las Mujeres de Vallecas se apropian del espacio público|url=https://www.heroinas.net/2019/04/las-mujeres-de-vallecas-se-apropian-del.html|accessdate=2024-12-13}}</ref> === Amnistia Internazionala === Francoren [[Francoren diktadura|diktaduran]], [[Amnistia Internazionala]]<nowiki/>ren (AI) Britainia Handiko atalean korrespontsala izan zen, erakundea Espainian oraindik legez kanpokoa zenean. Argentinako diktaduran [[Giza eskubideak|Giza Eskubideen]] urratzean sakonki inplikatu zen, adopzio taldeen bidez (''mundu osoko pertsonak, kontzientzia presoen kasu kopuru bat bere gain hartu eta gobernu arau-hauslea bere askapenerako gutunen eta protesta kanpainen bidez betetzen dutenak'').{{Sfn|AAVV|2022|p=24}} 1986an hil zen Miriam, eta dolu luze eta mingarri baten ostean are gehiago inplikatu zen Margarita Amnistiarako boluntario lanean.<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref> AIko Argentinako taldeko koordinatzailea izan zen, eta [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzeko Plazako]] Amekin eta Amonekin harremanetan jarri zen. Hainbat bidaia egin zituen Argentinara, Espainiara desagertutako pertsonei buruzko dokumentu ugari ekarriz, Espainian euren herrialdean ukatzen zitzaien justizia egin ahal izateko.{{Sfn|AAVV|2022|p=24}}<ref name=":1">{{Cite web|izenburua="Ella pisó la Luna" de Belén Gopegui|url=https://www.laslibreriasrecomiendan.com/libro-de-la-semana/ella-piso-la-luna-de-belen-gopegui/|lana=Las Librerías Recomiendan|accessdate=2024-12-13}}</ref> Bilerak antolatu zituen Argentinan desagertutako pertsona espainiarren aldeko salaketa berretsi eta zabaldu zuten erakundeekin: Fiskal Progresisten Elkartearekin, Izquierda Unidarekin, Madril giza eskubideen aldeko Argentinako Elkartearekin eta Abokatutzaren Elkarte Librearekin.{{Sfn|AAVV|2022|p=24}} Amnesty Internationalek, ordura arte, ez zuen prozesu juridikoetan parte hartu. {{Sfn|AAVV|2022|p=24}}Informazio baliagarria emanez Espainiako Gobernuari [[Fax|telefax]] bidez bidaltzen zion informazioari esker, [[Augusto Pinochet|Augusto Pinocheten]] eta Videlaren aurkako prozesuan parte hartu zuen Amnistiak. {{Sfn|AAVV|2022|p=25}}<ref>{{Cite web|izena=Nicole|abizena=Scavino|izenburua=Ella pisó la Luna. Ellas pisaron la Luna by Belén Gopegui|data=2023-02-19|url=https://ladonnabohemien.wordpress.com/2023/02/19/ella-piso-la-luna-ellas-pisaron-la-luna-by-belen-gopegui/|lana=LA DONNA BOHÉMIEN|accessdate=2024-12-13}}</ref>Urte batzuk geroago, 1998an, AIko idazkari nagusi Pierre Dane senegaldarrak afari batean kontatu zuen [[Baltasar Garzón|Baltasar Garzon]], [[Jorge Rafael Videla]]<nowiki/>ri eta [[Augusto Pinochet|Augusto Pinocheti]] buruzko prozesuez arduratzen zen epaileak, egindako aitortza bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Argentina no llora por Videla|data=2013-05-18|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/internacional/2013/05/18/argentina-llora-videla/0003_201305G18P20991.htm|lana=La Voz de Galicia|accessdate=2024-12-16}}</ref> Esan zuen ez zuela bertan behera utzi astero fax gehiago eta gehiago jasotzen zituelako, dokumentazio berriarekin, beti emakume berak bidalia, jarraitzearen garrantzia azpimarratuz. Emakumea Marga zen.<ref name=":0">{{Cite web|izena=Begoña Gómez|abizena=Urzaiz|izenburua=Marga Durán y las mujeres que no fueron|data=2019-10-16|url=https://www.vogue.es/living/articulos/belen-gopegui-marga-duran-libro-random-house-ella-piso-la-luna|lana=Vogue España|accessdate=2024-12-13}}</ref> == Aintzatespenak == 2019an Vallecasen kale bat izateko hautagaia, auzoan egin zuen gizarte lanagatik.<ref>{{Cite web|abizena=fravm|izenburua=“Vallecas con nombre de mujer” abre su fase de votaciones ⋆ FRAVM|data=2019-04-11|url=https://aavvmadrid.org/noticias/vallecas-con-nombre-de-mujer-abre-su-fase-de-votaciones/|lana=FRAVM|accessdate=2024-12-16}}</ref> == Bizitza pertsonala == Amona nekaezina, dibertigarria eta bizia izan zen hamabost urtez. Gero garuna apurtzen hasi zitzaion. 2015eko urtarrilaren 22an hil zen, bere bizitza artifizialki ez luzatzeko eskatzen zuen bizi testamentua sinatu ondoren.<ref name=":1">{{Cite web|izenburua="Ella pisó la Luna" de Belén Gopegui|url=https://www.laslibreriasrecomiendan.com/libro-de-la-semana/ella-piso-la-luna-de-belen-gopegui/|lana=Las Librerías Recomiendan|accessdate=2024-12-13}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} <nowiki> [[Kategoria:Madrildarrak]] [[Kategoria:Espainiako aktibistak]]</nowiki> naxlasnu78nfav2p6ll8low0z1853il 0 1217945 10002622 2024-12-17T17:46:31Z Artegia 65203 Orri berria: «'''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta Syracuse Unibertsitatean. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]''...» 10002622 wikitext text/x-wiki '''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta Syracuse Unibertsitatean. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]'' filmarekin. Zientzia fikziozko filmak, thriller-ak, akziozko eta beldurrezko filmak zuzendu zituen. {{bizialdia|1943ko||Hyams, Peter}} 98n0wfue3hu41zs3gvpww4r662rczbw 10002624 10002622 2024-12-17T17:49:06Z Artegia 65203 10002624 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta Syracuse Unibertsitatean. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]'' filmarekin. Zientzia fikziozko filmak, thriller-ak, akziozko eta beldurrezko filmak zuzendu zituen. {{bizialdia|1943ko||Hyams, Peter}} 2l20tk44fnot0p7fe0e3w2di526bvvg 10002626 10002624 2024-12-17T17:50:04Z Artegia 65203 10002626 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta [[Syracuseko Unibertsitatea]]n. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]'' filmarekin. Zientzia fikziozko filmak, thriller-ak, akziozko eta beldurrezko filmak zuzendu zituen. {{bizialdia|1943ko||Hyams, Peter}} eshckd3egmee6aqlzpgm0iy68p8xums 10002637 10002626 2024-12-17T17:55:34Z Artegia 65203 10002637 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta [[Syracuseko Unibertsitatea]]n. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]'' filmarekin. Zientzia fikziozko filmak, thriller-ak, akziozko eta beldurrezko filmak zuzendu zituen. {{bizialdia|1943ko||Hyams, Peter}} [[Kategoria:Newyorkarrak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema zuzendariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema gidoilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema argazkilariak]] 1v1mc3mzznpi56uni6sgvx81xcokhkw 10002641 10002637 2024-12-17T17:57:04Z Artegia 65203 10002641 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta [[Syracuseko Unibertsitatea]]n. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]'' filmarekin. Zientzia fikziozko filmak, thriller-ak, akziozko eta beldurrezko filmak zuzendu zituen. {{bizialdia|1943ko||Hyams, Peter}} [[Kategoria:Newyorkarrak]] [[Kategoria:Estatubatuar juduak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako kazetariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema zuzendariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema gidoilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema argazkilariak]] 31hu954n44zozgl01rtw3oneovi80xd 10002643 10002641 2024-12-17T17:58:15Z Artegia 65203 10002643 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta [[Syracuseko Unibertsitatea]]n. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]'' filmarekin. Zientzia fikziozko filmak, thriller-ak, akziozko eta beldurrezko filmak zuzendu zituen. {{bizialdia|1943ko||Hyams, Peter}} [[Kategoria:Newyorkarrak]] [[Kategoria:Estatubatuar juduak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako kazetariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema zuzendariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema gidoilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema argazkilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako gerra korrespontsalak]] o3kjtks6b2ckrjfgpq2o6k9qds39cbg 10002653 10002643 2024-12-17T18:07:52Z Artegia 65203 10002653 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta [[Syracuseko Unibertsitatea]]n. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]'' filmarekin. Zientzia fikziozko filmak, thriller-ak, akziozko eta beldurrezko filmak zuzendu zituen. == Filmografia == === Zinema === {| class="wikitable" |- ! Urtea ! Izenburua !width=65|Zuzendaria !width=65|Gidoilaria !width=65|Ekoizlea !width=65|Argazki-zuzendaria |- |1971 |''[[T.R. Baskin]]'' | |{{bai}} |{{bai}} | |- |rowspan=2| 1974 |''[[Busting]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |''[[Our Time (1974ko filma)|Our Time]]'' |{{bai}} | | | |- | 1975 |''[[Peeper (filma)|Peeper]]'' |{{bai}} | | | |- |rowspan=2| 1977 |''[[Capricorn One]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |''[[Telefon (filma)|Telefon]]'' | |{{bai}} | | |- | 1979 |''[[Hanover Street (filma)|Hanover Street]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |1980 |''[[The Hunter (1980ko filma)|The Hunter]]'' | |{{bai}} | | |- | 1981 |''[[Outland (filma)|Outland]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- | 1983 |''[[The Star Chamber]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- | 1984 |''[[2010: The Year We Make Contact]]'' |{{bai}} |{{bai}} |{{bai}} |{{bai}} |- | 1986 |''[[Running Scared (1986ko filma)|Running Scared]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1988 |''[[The Presidio (filma)|The Presidio]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1990 |''[[Narrow Margin]]'' |{{bai}} |{{bai}} | |{{bai}} |- | 1992 |''[[Stay Tuned (filma)|Stay Tuned]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1994 |''[[Timecop]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1995 |''[[Sudden Death (1995eko filma)|Sudden Death]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1997 |''[[The Relic]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1999 |''[[End of Days (filma)|End of Days]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 2001 |''[[The Musketeer]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 2005 |''[[A Sound of Thunder (filma)|A Sound of Thunder]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- |rowspan=2| 2009 |''[[Beyond a Reasonable Doubt (2009ko filma)|Beyond a Reasonable Doubt]]'' |{{bai}} |{{bai}} | |{{bai}} |- |''[[Universal Soldier: Regeneration]]'' | | | |{{yes}} |- | 2013 |''[[Enemies Closer]]'' |{{bai}} | | |{{yes}} |} '''Ekoizle exekutiboa''' * ''Running Scared'' (1986) * ''[[The Monster Squad]]'' (1987) {{bizialdia|1943ko||Hyams, Peter}} [[Kategoria:Newyorkarrak]] [[Kategoria:Estatubatuar juduak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako kazetariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema zuzendariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema gidoilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema argazkilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako gerra korrespontsalak]] qhtnkm5em7mclrmpb1j5npzdfz4w1dt 10002654 10002653 2024-12-17T18:14:43Z Artegia 65203 /* Filmografia */ 10002654 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta [[Syracuseko Unibertsitatea]]n. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]'' filmarekin. Zientzia fikziozko filmak, thriller-ak, akziozko eta beldurrezko filmak zuzendu zituen. == Filmografia == === Zinema === {| class="wikitable" |- ! Urtea ! Izenburua !width=65|Zuzendaria !width=65|Gidoilaria !width=65|Ekoizlea !width=65|Argazki-zuzendaria |- |1971 |''[[T.R. Baskin]]'' | |{{bai}} |{{bai}} | |- |rowspan=2| 1974 |''[[Busting]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |''[[Our Time (1974ko filma)|Our Time]]'' |{{bai}} | | | |- | 1975 |''[[Peeper (filma)|Peeper]]'' |{{bai}} | | | |- |rowspan=2| 1977 |''[[Capricorn One]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |''[[Telefon (filma)|Telefon]]'' | |{{bai}} | | |- | 1979 |''[[Hanover Street (filma)|Hanover Street]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |1980 |''[[The Hunter (1980ko filma)|The Hunter]]'' | |{{bai}} | | |- | 1981 |''[[Outland (filma)|Outland]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- | 1983 |''[[The Star Chamber]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- | 1984 |''[[2010: The Year We Make Contact]]'' |{{bai}} |{{bai}} |{{bai}} |{{bai}} |- | 1986 |''[[Running Scared (1986ko filma)|Running Scared]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1988 |''[[The Presidio (filma)|The Presidio]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1990 |''[[Narrow Margin]]'' |{{bai}} |{{bai}} | |{{bai}} |- | 1992 |''[[Stay Tuned (filma)|Stay Tuned]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1994 |''[[Timecop]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1995 |''[[Sudden Death (1995eko filma)|Sudden Death]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1997 |''[[The Relic]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1999 |''[[End of Days (filma)|End of Days]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 2001 |''[[The Musketeer]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 2005 |''[[A Sound of Thunder (filma)|A Sound of Thunder]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- |rowspan=2| 2009 |''[[Beyond a Reasonable Doubt (2009ko filma)|Beyond a Reasonable Doubt]]'' |{{bai}} |{{bai}} | |{{bai}} |- |''[[Universal Soldier: Regeneration]]'' | | | |{{bai}} |- | 2013 |''[[Enemies Closer]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |} '''Ekoizle exekutiboa''' * ''Running Scared'' (1986) * ''[[The Monster Squad]]'' (1987) === Telebista === '''Telefilmak''' {| class="wikitable" |- !Urtea !Izenburua !Zuzendaria !Gidoigilea |- |rowspan=2|1972 |''[[Rolling Man]]'' |{{bai}} | |- |''[[Goodnight, My Love]]'' |{{bai}} |{{bai}} |} '''Telesailak''' {| class="wikitable" |- !Urtea !Izenburua !Atala |- |1985 |''[[Amazing Stories (1985eko telessila)|Amazing Stories]]'' |"The Amazing Falsworth" |- |2005 |''[[Threshold (telesaila)|Threshold]]'' |"Trees Made of Glass: Part 2" |} '''Narratzailea''' {| class="wikitable" |- !Urtea !Izenburua !Atala |- |2020 |''Airlines of the World'' |"American Airlines" |} {{bizialdia|1943ko||Hyams, Peter}} [[Kategoria:Newyorkarrak]] [[Kategoria:Estatubatuar juduak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako kazetariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema zuzendariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema gidoilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema argazkilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako gerra korrespontsalak]] gx9xpml01i1l712dbx44uxr0xjvfvfk 10002655 10002654 2024-12-17T18:18:26Z Artegia 65203 /* Zinema */ 10002655 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta [[Syracuseko Unibertsitatea]]n. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]'' filmarekin. Zientzia fikziozko filmak, thriller-ak, akziozko eta beldurrezko filmak zuzendu zituen. == Filmografia == === Zinema === {| class="wikitable" |- ! Urtea ! Izenburua !width=65|Zuzendaria !width=65|Gidoilaria !width=65|Ekoizlea !width=65|Argazki-zuzendaria |- |1971 |''[[T.R. Baskin]]'' | |{{bai}} |{{bai}} | |- |rowspan=2| 1974 |''[[Busting]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |''[[Our Time (1974ko filma)|Our Time]]'' |{{bai}} | | | |- | 1975 |''[[Peeper (filma)|Peeper]]'' |{{bai}} | | | |- |rowspan=2| 1977 |''[[Capricorn One]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |''[[Telefon (filma)|Telefon]]'' | |{{bai}} | | |- | 1979 |''[[Hanover Street (filma)|Hanover Street]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |1980 |''[[The Hunter (1980ko filma)|The Hunter]]'' | |{{bai}} | | |- | 1981 |''[[Outland (filma)|Outland]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- | 1983 |''[[The Star Chamber]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- | 1984 |''[[2010: The Year We Make Contact]]'' |{{bai}} |{{bai}} |{{bai}} |{{bai}} |- | 1986 |''[[Running Scared (1986ko filma)|Running Scared]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1988 |''[[The Presidio (filma)|The Presidio]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1990 |''[[Narrow Margin]]'' |{{bai}} |{{bai}} | |{{bai}} |- | 1992 |''[[Stay Tuned (filma)|Stay Tuned]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1994 |''[[Timecop]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1995 |''[[Sudden Death (1995eko filma)|Sudden Death]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1997 |''[[The Relic (filma)|The Reic]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1999 |''[[End of Days (filma)|End of Days]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 2001 |''[[The Musketeer]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 2005 |''[[A Sound of Thunder (filma)|A Sound of Thunder]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- |rowspan=2| 2009 |''[[Beyond a Reasonable Doubt (2009ko filma)|Beyond a Reasonable Doubt]]'' |{{bai}} |{{bai}} | |{{bai}} |- |''[[Universal Soldier: Regeneration]]'' | | | |{{bai}} |- | 2013 |''[[Enemies Closer]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |} '''Ekoizle exekutiboa''' * ''Running Scared'' (1986) * ''[[The Monster Squad]]'' (1987) === Telebista === '''Telefilmak''' {| class="wikitable" |- !Urtea !Izenburua !Zuzendaria !Gidoigilea |- |rowspan=2|1972 |''[[Rolling Man]]'' |{{bai}} | |- |''[[Goodnight, My Love]]'' |{{bai}} |{{bai}} |} '''Telesailak''' {| class="wikitable" |- !Urtea !Izenburua !Atala |- |1985 |''[[Amazing Stories (1985eko telessila)|Amazing Stories]]'' |"The Amazing Falsworth" |- |2005 |''[[Threshold (telesaila)|Threshold]]'' |"Trees Made of Glass: Part 2" |} '''Narratzailea''' {| class="wikitable" |- !Urtea !Izenburua !Atala |- |2020 |''Airlines of the World'' |"American Airlines" |} {{bizialdia|1943ko||Hyams, Peter}} [[Kategoria:Newyorkarrak]] [[Kategoria:Estatubatuar juduak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako kazetariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema zuzendariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema gidoilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema argazkilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako gerra korrespontsalak]] arlcn3vwp92f3xdjfmkglvqrdolutn8 10002685 10002655 2024-12-17T19:07:09Z Lainobeltz 56334 10002685 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Peter Hyams''' ([[New York]], [[1943]]ko [[uztailaren 26]]a) estatubatuar zinema zuzendari, gidoigile eta argazki-zuzendaria da. Artea eta musika ikasi zituen Hunter Collegen eta [[Syracuseko Unibertsitatea]]n. 1964tik 1970era [[CBS]]n lan egin zuen dokumentalak egiten eta 1966an hiru hilabetez berriemailea izan zen [[Vietnam]]en. 1970ean [[Los Angeles]]era joan zen eta lehen gidoia idatzi zuen. 1972an zuzendari hasi zen eta 1977an arrakasta lortu zuen ''[[Capricorn One]]'' filmarekin. Zientzia fikziozko filmak, thriller-ak, akziozko eta beldurrezko filmak zuzendu zituen. == Filmografia == === Zinema === {| class="wikitable" |- ! Urtea ! Izenburua !width=65|Zuzendaria !width=65|Gidoilaria !width=65|Ekoizlea !width=65|Argazki-zuzendaria |- |1971 |''[[T.R. Baskin]]'' | |{{bai}} |{{bai}} | |- |rowspan=2| 1974 |''[[Busting]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |''[[Our Time (1974ko filma)|Our Time]]'' |{{bai}} | | | |- | 1975 |''[[Peeper (filma)|Peeper]]'' |{{bai}} | | | |- |rowspan=2| 1977 |''[[Capricorn One]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |''[[Telefon (filma)|Telefon]]'' | |{{bai}} | | |- | 1979 |''[[Hanover Street (filma)|Hanover Street]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- |1980 |''[[The Hunter (1980ko filma)|The Hunter]]'' | |{{bai}} | | |- | 1981 |''[[Outland (filma)|Outland]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- | 1983 |''[[The Star Chamber]]'' |{{bai}} |{{bai}} | | |- | 1984 |''[[2010: The Year We Make Contact]]'' |{{bai}} |{{bai}} |{{bai}} |{{bai}} |- | 1986 |''[[Running Scared (1986ko filma)|Running Scared]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1988 |''[[The Presidio (filma)|The Presidio]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1990 |''[[Narrow Margin]]'' |{{bai}} |{{bai}} | |{{bai}} |- | 1992 |''[[Stay Tuned (filma)|Stay Tuned]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1994 |''[[Timecop]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1995 |''[[Sudden Death (1995eko filma)|Sudden Death]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1997 |''[[The Relic (filma)|The Reic]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 1999 |''[[End of Days (filma)|End of Days]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 2001 |''[[The Musketeer]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- | 2005 |''[[A Sound of Thunder (filma)|A Sound of Thunder]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |- |rowspan=2| 2009 |''[[Beyond a Reasonable Doubt (2009ko filma)|Beyond a Reasonable Doubt]]'' |{{bai}} |{{bai}} | |{{bai}} |- |''[[Universal Soldier: Regeneration]]'' | | | |{{bai}} |- | 2013 |''[[Enemies Closer]]'' |{{bai}} | | |{{bai}} |} '''Ekoizle exekutiboa''' * ''Running Scared'' (1986) * ''[[The Monster Squad]]'' (1987) === Telebista === '''Telefilmak''' {| class="wikitable" |- !Urtea !Izenburua !Zuzendaria !Gidoigilea |- |rowspan=2|1972 |''[[Rolling Man]]'' |{{bai}} | |- |''[[Goodnight, My Love]]'' |{{bai}} |{{bai}} |} '''Telesailak''' {| class="wikitable" |- !Urtea !Izenburua !Atala |- |1985 |''[[Amazing Stories (1985eko telessila)|Amazing Stories]]'' |"The Amazing Falsworth" |- |2005 |''[[Threshold (telesaila)|Threshold]]'' |"Trees Made of Glass: Part 2" |} '''Narratzailea''' {| class="wikitable" |- !Urtea !Izenburua !Atala |- |2020 |''Airlines of the World'' |"American Airlines" |} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1943ko||Hyams, Peter}} [[Kategoria:Newyorkarrak]] [[Kategoria:Estatubatuar juduak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako kazetariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema zuzendariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema gidoilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako zinema argazkilariak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako gerra korrespontsalak]] k0jtoqx6imy3bje26ngq6yyvgvz2yuq 3 1217947 10002636 2024-12-17T17:55:27Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002636 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:55, 17 abendua 2024 (CET) 10oga9q6fmyr0xf08z9rfl0vtwix8cl 3 1217948 10002638 2024-12-17T17:55:37Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002638 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:55, 17 abendua 2024 (CET) 10oga9q6fmyr0xf08z9rfl0vtwix8cl 3 1217949 10002639 2024-12-17T17:55:47Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002639 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:55, 17 abendua 2024 (CET) 10oga9q6fmyr0xf08z9rfl0vtwix8cl 0 1217950 10002663 2024-12-17T18:33:56Z Lainobeltz 56334 Lainobeltz wikilariak «[[Forjatua]]» orria «[[Forjatu]]» izenera aldatu du 10002663 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Forjatu]] g52k6sni68gz35q9gl8led8eiccwyhn 0 1217951 10002666 2024-12-17T18:35:01Z Lainobeltz 56334 Lainobeltz wikilariak «[[Igeltsu-kartoia]]» orria «[[Igeltsu-kartoi]]» izenera aldatu du 10002666 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Igeltsu-kartoi]] hkvi9nlj8d5fp078et5ga0qc57y917d 104 1217952 10002677 2024-12-17T18:45:32Z LizardiBHI84 167240 Informazioa jarri dut txikipedian 10002677 wikitext text/x-wiki {{banner|Fagor Marca.jpg|Fagor_Marca}} == Fagor (etxetresnak) == Fagor Etxetresna Elektronikoak Mondragon Korporatzioko enpresarik handienetakoa izan zen. Fagor 1956ko urrian sortu zen, Mondragon Eskola Profesionaleko bost ikasle ohiek, [[Luis Usatorre]], [[Jesús Larrañaga]], [[Alfonso Gorroñogoitia]], [[Jose Maria Ormaetxea]] eta [[Javier Ortubay]]. Gasteizen kokatutako Otalora tailerra erosi zutenean, etxeko gailuak egiteko lizentzia zuen tailer bat, alegia. Enpresari Talleres ULGOR deitu zioten, haien abizenen lehen letrarekin eratutako izena. [[Fitxategi:Fagor_Reunion.jpg|eskuinera|thumb|510x510px]] tr1a82548gyhbd5j8jxngbhgvyk472w 2 1217953 10002681 2024-12-17T18:49:52Z LizardiBHI58 168260 Orri berria: «== NBA == [[NBA]] edo [[National Basketball Association|National Basketball]] Association Ameriketako Estatu Batuetako saskibaloi profesionaleko liga nagusia da. [[Toronto]] Raptors ([[Kanada]]) taldea izan ezik, beste guztiak estatubatuarrak dira. Munduko jokalaririk onenek NBAn jokatzen dute, eta munduko saskibaloi ligarik hoberentzat hartzen da. [[Fitxategi:NBA script.svg|thumb]] 1946an [[New York]]en sortu zenean, Basketball Association of America edo [[NBA|BAA]] izen...» 10002681 wikitext text/x-wiki == NBA == [[NBA]] edo [[National Basketball Association|National Basketball]] Association Ameriketako Estatu Batuetako saskibaloi profesionaleko liga nagusia da. [[Toronto]] Raptors ([[Kanada]]) taldea izan ezik, beste guztiak estatubatuarrak dira. Munduko jokalaririk onenek NBAn jokatzen dute, eta munduko saskibaloi ligarik hoberentzat hartzen da. [[Fitxategi:NBA script.svg|thumb]] 1946an [[New York]]en sortu zenean, Basketball Association of America edo [[NBA|BAA]] izenak zituen eta 1949an oraingo izena jarri zioten. [[NBA|BAA]] 1946an Ipar-ekialdeko Estatu Batuak eta Erdialde mendebaldeko Estatu Batuetako saskibaloi kantxen jabeak bat egin zutenean sortu zen liga zen, [[Madison Square]] Gardeneko jabeak kasu. Nahiz eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] [[American Basketball Association|American Basketball]] League eta [[NBA|National Basketball]] League bezalako ligak egon, [[NBA|BAA]]k hango hiri garrantzitsuenetako kantxetan jolastea saiatzen zuen. Izan ere, BAAko taldeek ez zuten American Basketball League eta [[National Basketball League]]ko taldeek zuten maila ona. Ezta [[Harlem Globetrotters]] saskibaloi taldeak zuen maila ona ere. Adibidez, 1947an ABLan finalista izan zen taldea, Baltimore Bullets, BAAra mugitu zen eta 1948ko txapelketa irabazi zuen. 1949an Minneapolis Lakersek irabazi zuen BAA, 1948an NBLa irabazi ondoren. 1992an, Bartzelonako Olinpiar Jokoak parte hartu zuen Ameriketako [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] [[Saskibaloi|saskibaloi]] selekzio nazionala, lehenengo aldiz, NBAko jokalariez osaturik zegoen. Garai hartako selekzio honi Dream Team izenez ezaguna da eta historiako talderik onenatzat hartzen da. [[Michael Jordan]] , [[Larry Bird]], [[Earvin Johnson|Magic Johnson]], [[Scottie Pippen]], [[Charles Barkley]] eta [[John Stockton]] bezalako izarrek osatzen zuten taldea eta urrezko domina lortu zuten Bartzelonan. Hamarkada honetan, beste herrialdeetako jokalari asko sartu ziren NBAn. Lehendabizi, jokalari horiek, hala nola [[Nigeria|Nigeriako]] [[Hakeem Olajuwon]] jokalaria ([[NBA]]ko jokalari baliotsuena 1994an), NCAAn jokatzen zuten euren trebetasuna hobetzeko. Orain, berriz, atzerriko jokalariak atzerriko ligetatik doaz [[NBA|NBAra]], [[Pau Gasol]], [[Yao Ming]], [[Dirk Nowitzki]] eta [[Manu Ginobili]] bezalaxe. Hala ere, ingelesa dakiten jokalari atzerritarrak, normalean, Ameriketako Estatu Batuetako unibertsitateetara doaz [[NBA|NBAn]] jokatu baino lehen, [[Andrew Bogut]] (2005eko draftean lehenengo sailkatua) eta [[Steve Nash]] ([[NBA]]ko jokalari baliotsuena 2005ean eta 2006an) bezala. 1996an, [[NBA|NBAk]] emakumeentzako [[WNBA]] liga sortu zuen eta 2001an, [[NBA|NBArekin]] loturik dagoen azpi-kategoriako liga bat sortu zuten, NBDL. 2005an, azken liga honek izena aldatu zuen [[NBADL]] deitzeko. XXI. mendearen hasieran 30 talde zeuden liga honetan. eofdm9hxdobl5y9wlpgmg1y9pn8z6v3 0 1217954 10002698 2024-12-17T19:32:34Z Iñazio Irizar 69454 Berria 10002698 wikitext text/x-wiki '''Mariano San Migel Urzelai''' ([[Oñati]] 1879.12.7 – [[Gasteiz]] 1935.10.7) banda zuzendari, [[musikagile]] eta klarinetista<ref name=":0">{{erreferentzia|abizena=Sáenz de Ugarte, José Luis.|izenburua=Mariano San Miguel Urcelay|argitaletxea=Diccionario biográfico español (Real Academia de la Historia).|hizkuntza=Es|url=https://dbe.rah.es/biografias/68139/mariano-san-miguel-urcelay}}</ref> == Biografía == Marianoren aita [[Valladolid]]<nowiki/>eko herri bateko semea zen eta musikoa. [[Bigarren Karlistaldia|Bigarren Karlistadia]]<nowiki/>ren amaieran bere batailoia kuartel bilakatutako [[Oñatiko Unibertsitatea|Oñatiko Unibertsitate]]<nowiki/>ra etorri zen 1876ko ekainean, eta 1883an batailoiak alde egin zuenean, aita herrian geratu zen, Fermina Urzelairekin ezkonduta. Baina laster Gasteizera joan zen musiko bezala, eta Mariano gaztetatik lotu zen hiri horretara. Geroago [[Madril]]<nowiki/>era aldatu zen Musika Kontserbatorioan ikastera, eta ondoren Injineruen banda militarrean sartu zen lanean. Hainbat bandatarako klarinetea jo zuen, baita Zapadore Minatzaileen Erregimenturako eta Alabarderoenerako. Kontzertuen Elkartean lehen klarinetea izan zen, eta Serrano maisuarekin konposizioa ikasi zuen.<ref name=":0" /> 1916an Harmonia izeneko musika-aldizkaria sortu zuen. Bandarako mila piezatik gora argitaratu zituen aldizkariak, eta artikulu teoriko interesgarri asko.<ref name=":1">{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, Jose Antonio; Ugarte, Xabier|urtea=2014|izenburua=Antonio Ibarrondo Oleaga (1914-1985). Biografia|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=85-88|ISBN=L.G. SS- 1340-2014|url=}}</ref> Madrilen bizi arren, Oñatirekin eta Gasteizekin harreman sendoak mantendu zituen, urtero etorriz. Eta Alabarderoen bandak [[Donostia]]<nowiki/>koari laguntzen zionean udatan, Mariano beti agertzen zen. 200 musika-pieza baino gehiago konposatu zituen, horien artean ezagunena “''[[Zeledon]]''” [[Kalejira|biribilketa]] izanik, Gasteizko jaietako ezinbesteko bilakatu den himnoa. Nabarmentzekoa da baita “''Mektub''” hileta martxa, beharbada bere musika lanen artean ikusgarrienetakoa; adibidez [[Adolfo Suárez|Adolfo Suarez]] [[Espainia]]<nowiki/>ko presidente-ohiaren hiletan, [[Diputatuen Kongresua|Diputatuen Kongresu]]<nowiki/>tik hilkutxa atera zutenean, oñatiarraren “''Metkub''” hileta martxa entzun zen.<ref name=":1" /> 1935ean [[Araba]]<nowiki/>ko hiriburuan hil zen, eta 1973an Urrezko Zeledonarekin hil osteko kondekorazioa eman zioten.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Concesiones de Celedones de Oro|argitaletxea=Ayuntamiento de Vitoria.|hizkuntza=Es|url=https://web.archive.org/web/20221226133614/https://www.vitoria-gasteiz.org/wb021/was/contenidoAction.do?idioma=es&uid=u148b32c5_133a1f0f005__7fef}}</ref> == Erreferentziak == mx2ycb6k1cvkvx71f1bajoevnxzb7sm 0 1217955 10002737 2024-12-17T20:36:33Z Theklan 336 «[[Plentzia (hondartza)]]» orrira birbideratua 10002737 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Plentzia (hondartza)]] itlnrdtun5yrb9jmubj3ozxahfb1hvy 1 1217956 10002741 2024-12-17T20:42:57Z Theklan 336 /* Zer hobetu */ atal berria 10002741 wikitext text/x-wiki == Zer hobetu == Artikuluak oso itxura ona du! Beti dago zer hobetu, baina gauzatxo gutxi aipatuko ditut, ez besterik. "Basoak" izeneko atal bat dago, baina bertan agertzen direnak landaketak dira, eta beraz ekonomian sartuko nituzke, ez baitira natura bere horretan, baizik eta lehen sektorea. Bestetik, garraioari buruzko zerbait ere gehitu liteke, agian errepide nagusiak, bus lineak... Metroa ere iristen da eskualdearen iparraldera. Bestetik, historia atala osatzeko, gauza interesgarri batzuk: [https://scholar.google.com/scholar?hl=es&as_sdt=0%2C5&q=aranbaltza&btnG= Aranbaltza], eta Aro Garaikidea falta da. Badago zer gehitu, Gerra Zibileko aztarnak daude, Lemoizko Zentral Nuklearra... [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:42, 17 abendua 2024 (CET) qjsz24rrkf6xw9ti44intxmly0bjwt2 1 1217957 10002743 2024-12-17T20:44:57Z Theklan 336 /* Udalerriak eta demografia */ atal berria 10002743 wikitext text/x-wiki == Udalerriak eta demografia == Demografia atala hobetzeko material ugari dago orain Commonsen. Begira [[Mungialdea]] artikuluan nola dagoen, ze horrek pista polita eman ahal du udal bakoitzarena jarzteko, egin duzuen taularekin batera. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:44, 17 abendua 2024 (CET) 2fpxzev59zk23hbw17ov5u3dtxj0fzb 10003000 10002743 2024-12-18T09:21:50Z Isasi18 168985 /* Azpiegiturak */ atal berria 10003000 wikitext text/x-wiki == Udalerriak eta demografia == Demografia atala hobetzeko material ugari dago orain Commonsen. Begira [[Mungialdea]] artikuluan nola dagoen, ze horrek pista polita eman ahal du udal bakoitzarena jarzteko, egin duzuen taularekin batera. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:44, 17 abendua 2024 (CET) == Azpiegiturak == Azpiegiturak jartzea interesgarria izango litzatekeela iruditzen zait. [[Lankide:Isasi18|Isasi18]] ([[Lankide eztabaida:Isasi18|eztabaida]]) 10:21, 18 abendua 2024 (CET) nlnu2ypb404qene1p7sngeupiazokjm 1 1217958 10002746 2024-12-17T20:49:41Z Theklan 336 /* Demografia atala bikoiztuta */ atal berria 10002746 wikitext text/x-wiki == Demografia atala bikoiztuta == Demografia atala bikoiztuta dago. Bestetik, [[Mungialdea]] artikuluan badaude adibide polit batzuk udalen udal piramideena. Akaso horiek ere gehitu ditzakezue. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:49, 17 abendua 2024 (CET) ggm6nv1oms52pske9yaxh2lc73ahijk 10002749 10002746 2024-12-17T20:51:35Z Theklan 336 /* Basogintza */ atal berria 10002749 wikitext text/x-wiki == Demografia atala bikoiztuta == Demografia atala bikoiztuta dago. Bestetik, [[Mungialdea]] artikuluan badaude adibide polit batzuk udalen udal piramideena. Akaso horiek ere gehitu ditzakezue. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:49, 17 abendua 2024 (CET) == Basogintza == ''Arabar Errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena goroldioa da.'' "Esan dezakegu" bezalako esaldiak ekidin behar dira. Edo esaten dugu, edo ez dugu esaten. Eta, esaten badugu, zeren arabera esaten dugun erreferentzia batekin etorri behar da. Bestetik "bereziena goroldioa da". Ze goroldio espezie? Eta hori nondik atera da?. Mahastiek leku berezia merezi dutela uste dut, ez nuke "basogintzan" sartuko, baizik eta Lehen Sektorean (Ekonomia). Eta, behin fintzen jarrita, "Basogintza" ere jarduera ekonomiko bat da, ez da natura bere horretan. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:51, 17 abendua 2024 (CET) 5y2bfgatdaagbj3jdjqqu4v48yr544k 10002751 10002749 2024-12-17T20:52:26Z Theklan 336 /* Historia atala */ atal berria 10002751 wikitext text/x-wiki == Demografia atala bikoiztuta == Demografia atala bikoiztuta dago. Bestetik, [[Mungialdea]] artikuluan badaude adibide polit batzuk udalen udal piramideena. Akaso horiek ere gehitu ditzakezue. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:49, 17 abendua 2024 (CET) == Basogintza == ''Arabar Errioxan baso hauen etorkizuna desegonkorra dela esan dezakegu eta bertan aurkitzen den flora espezie bereziena goroldioa da.'' "Esan dezakegu" bezalako esaldiak ekidin behar dira. Edo esaten dugu, edo ez dugu esaten. Eta, esaten badugu, zeren arabera esaten dugun erreferentzia batekin etorri behar da. Bestetik "bereziena goroldioa da". Ze goroldio espezie? Eta hori nondik atera da?. Mahastiek leku berezia merezi dutela uste dut, ez nuke "basogintzan" sartuko, baizik eta Lehen Sektorean (Ekonomia). Eta, behin fintzen jarrita, "Basogintza" ere jarduera ekonomiko bat da, ez da natura bere horretan. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:51, 17 abendua 2024 (CET) == Historia atala == Erreferentzia falta nabarmena da atal osoan. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 21:52, 17 abendua 2024 (CET) ry91r6pc61xxt6rgtjx4di8yae0bfsi 0 1217959 10002763 2024-12-17T21:16:34Z Mugartero 169422 «[[:en:Special:Redirect/revision/1252248775|Benidorm Fest]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002763 wikitext text/x-wiki '''Benidorm Fest''' Espainiako kantu-lehiaketa bat da, {{Lang|es|[[RTVE|Radiotelevisión Española]]}}k (RTVE) antolatua, [[Valentziako Generalitatea]]<nowiki/>rekin lankidetzan, [[Eurovision Abesti Lehiaketa]]<nowiki/>rako kanta ordezkaria zehazteko. 2022tik aurrera ospatzen da [[Benidorm|Benidormen]], [[Valentziako Erkidegoa|Valentziako Erkidegoan]], Benidormeko Udal Kirol Jauregian.<ref name="venue">{{Cite web|abizena=Fuster|izenburua=Spain: Benidorm Fest will take place during the last week of January|izena1=Luis|data=11 November 2021|url=https://wiwibloggs.com/2021/11/11/benidorm-fest-take-place-last-week-of-january/267106/|lana=[[Wiwibloggs]]|accessdate=12 November 2021}}</ref> Benidormeko Nazioarteko Kantu Jaialdian oinarrituta dago, eta Eurovisionen formatua egokitzeko zuzenketak ditu. Bi finalerdi eta final bat ditu lehiaketak, eta irabazlea epaileen taldeen eta boto publiko baten bidez zehazten da.<ref>{{Cite web|izenburua=RTVE pone nombre a su 'Benidorm Fest' y anuncia las bases para elegir canción y representante de Eurovisión 2022|hizkuntza=es-ES|data=29 September 2021|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/rtve-bases-preseleccion-representante-cancion-eurovision-espana-2022_1_8349537.html|lana=VerTele!|accessdate=29 September 2021}}</ref> == Historia == === Aurrekariak === Ekitaldia Benidormeko Nazioarteko Kantu Jaialdian oinarritzen da, 1958an sortutako eta [[Sanremoko kantu jaialdia|Sanremo]] Italiako Musika Jaialdian modelatutako nazioarteko kantu lehiaketan. Lehiaketa tarteka egin zen 2006ra arte, formatuaren hainbat aldaketarekin tartekatuta. Benidormeko Kantuaren Nazioarteko Jaialdiaren azken ediziotik hamabost urtera, RTVEk hitzaldi bat eman zuen hiritik 2021eko uztailaren 22an. [[Valentziako Erkidegoa|Valentziako Erkidego]]<nowiki/>ko orduan presidente Ximo Puigek, hiriko orduko alkate Antonio Perezek eta irrati-telebistako orduko presidente Jose Manuel Perez Tornerok lehiaketaren buelta konfirmatzen zuen dokumentua sinatu zuten prentsa-emanaldi batean. Emanaldian zehar, lehiaketaren formatuan aldaketak eta eguneraketak egongo zirela ziurtatu zieten ikusleei, baita "lehiaketa bikoitz" bat ere, zeinetan abeslari ezagunek zein hurbilekoek parte hartuko zuten, sari gisa Espainia Eurovisionen ordezkatzeko aukera izanik.<ref>{{Cite web|izenburua=RTVE lanza un festival en Benidorm para elegir al representante de Eurovisión 2022 y "abandonar los malos resultados"|hizkuntza=es-ES|data=22 July 2021|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/rtve-recupera-festival-benidorm-elegir-representante-espanol-eurovision-2022-abandonar-malos-resultados_1_8155940.html|lana=VerTele!|accessdate=29 September 2021}}</ref> Urte bereko irailaren 29an, arauak eta mekanika argitaratu ziren, "Benidorm Fest" izena lehen aldiz aurkeztuz, eta lehen edizioa 2022ko urtarrilaren amaierarako aurreikusi zen.<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}</ref> Ondoren, ekitaldia lau ediziotan egiteko kontratua sinatu zutela jakinarazi zuten.<ref>{{Cite web|abizena=Fuster|izenburua=Spain: Benidorm Fest signed for four years, it may not include a voting sequence|izena1=Luis|data=5 November 2021|url=https://wiwibloggs.com/2021/11/05/spain-benidorm-fest-signed-for-four-years-it-may-not-include-a-voting-sequence/267031/|lana=Wiwibloggs|accessdate=5 November 2021}}</ref> Valentziako Generalitateak 968,000 euro inguru inbertitu zituen ekitaldian.<ref>{{Cite web|abizena=Fuster|izenburua=Spain: Valencian government to invest almost a million euros in Benidorm Fest|izena1=Luis|data=8 November 2021|url=https://wiwibloggs.com/2021/11/08/valencian-goverment-million-euros-benidorm/267054/|lana=Wiwibloggs|accessdate=9 November 2021}}</ref> === Etorkizuneko planak === Lehiaketaren 2024ko edizioaren ondoren, Benidormeko udal kontseiluko ordezkariak (Toni Perez alkatea barne), [[Valentziako Generalitatea|Valentziako Generalitateko]] Berrikuntza, Industria, Merkataritza eta Turismo Saila eta RTVE 74. Sanremo Musika Jaialdira joan ziren, gaur egun Italiako Eurovisionerako hautapen-emanaldi bezala ere balio duena. Jesus Carrobles zinegotziak bi ekitaldien arteko elkarlana abiatzea zela helburua adierazi zuen.<ref>{{Cite web|abizena=Mancheño|izenburua=El Benidorm Fest busca iniciar una colaboración con el Festival de Sanremo|hizkuntza=es-ES|izena1=José Miguel|data=2024-01-10|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/el-benidorm-fest-busca-iniciar-una-colaboracion-con-el-festival-de-sanremo/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-01-10}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Solano|izenburua=La Generalitat Valenciana viaja a Sanremo en busca de colaboración con el Benidorm Fest|hizkuntza=es-ES|izena1=Cristhian|data=2024-02-08|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/la-generalitat-valenciana-viaja-a-sanremo-en-busca-de-colaboracion-con-el-benidorm-fest/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-02-08}}</ref> Hala, 2025erako formatua berretsi zuten.<ref>{{Cite web|abizena=Bautista|izenburua=¡Habrá Benidorm Fest en 2025!|hizkuntza=es-ES|izena1=Fran|data=2024-02-01|url=https://eurovision-spain.com/habra-benidorm-fest-en-2025/|lana=eurovision-spain.com|accessdate=2024-02-02}}</ref> 2024ko teleboto zifra baxuen kritikei erantzunez, telefono deien eta SMS mezuen kostu nahiko altuei egotzita, RTVEko kudeatzaileek 2025etik aurrera mugikorreko aplikazio baten bidez boto publikoa libre egiteko helburua adierazi zuten.<ref>{{Cite web|abizena=Mancheño|izenburua=¿Voto gratuito en el Benidorm Fest 2025? Así votan los espectadores en otros países de Europa|hizkuntza=es-ES|izena1=José Miguel|data=2024-02-18|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/voto-gratuito-en-el-benidorm-fest-2025-asi-votan-los-espectadores-en-otros-paises-de-europa/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-02-18}}</ref> Modu honetan, 2024ko abenduaren 16ean hedabidearen aplikaziotik bertatik (RTVE Play) dohainik bozkatu ahalko zela azaldu zen. == Formatua == Lehiaketa bi finalerdik eta final batek osatzen dute, eta hainbat hautagaik –bakarlariak, duoak, hirukoteak edo taldeak– euren abestiak zuzenean interpretatzen dituzte. Lehen edizioan zazpi abesti zeuden finalaurreko bakoitzerako eta zortzi finalean; bigarren edizioan bederatzi kantu zeuden finalaurreko bakoitzean (hemezortzi guztira), eta zortzi finalean.<ref name="contestants">{{Cite web|izenburua=Benidorm Fest: Estos son los 14 artistas y canciones de la preselección de España para Eurovisión 2022|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=10 December 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211209/benidorm-fest-artistas-canciones-eurovision-festival-turin-italia-2022/2237394.shtml|lana=rtve.es|accessdate=10 December 2021}}</ref><ref name="2023rules">{{Cite web|izenburua=Conoce las fechas y los cambios que habrá: presentadores y jurado|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2022|url=https://www.rtve.es/television/20220719/benidorm-fest-fechas-cuando-eurovision/2389372.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}</ref> Hirugarren ediziotik aurrera, partaideen zenbakia guztira hamasein ezarri zen (zortzi finalerdi bakoitzeko, eta zortzi finalean).<ref name="2024rules">{{Cite news|izenburua=RTVE publica las bases del Benidorm Fest 2024, con dos participantes menos y regulando promoción y Youtube|hizkuntza=es-ES|data=11 May 2023|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/rtve-bases-benidorm-fest-2024-dos-participantes-menos-regula-promocion-youtube_1_10194600.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=11 May 2023}}</ref> Publikoak (telebotoak eta irizpide estatistiko eta demografikoen arabera aukeratutako Espainiako biztanleriaren lagin batek osatutako epaile-talde batek osatua) eta estatuko eta nazioarteko epaimahai batek gustukoen dituzten abestien aldeko botoa ematen dute, eta azken emaitza publikoaren eta epaimahaien arteko bozketa batek zehazten du. Saioaren amaieran, puntu gehien dituen abestia irabazten du, eta Eurovision Abesti Lehiaketan Espainia ordezkatzeko aukeratzen da.<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref> === Bozketak === Hiru ikuskizunetan botoa emateko, honako metodo hauek erabiltzen dira:<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref><ref>{{Cite web|izenburua=BASES QUE REGULAN LA SELECCIÓN DE LA CANCIÓN Y REPRESENTANTE/S DE ESPAÑA EN EL FESTIVAL DE EUROVISIÓN 2022|hizkuntza=es-ES|url=https://www.rtve.es/contenidos/documentos/bases_reguladoras_cancion_espana_eurovision_2022.pdf|lana=RTVE|accessdate=21 December 2021}}</ref> * Adituen epaimahaia (% 50): delegazioburuak, artistak, musikariak eta/edo beste profesional batzuk, kide nazionalen eta nazioartekoen parte-hartzearekin. * Panel demoskopikoa (% 25) – Estatistikoki Espainiako biztanleriaren lagin batez osatua. * Boto publikoa (% 25) – 2022tik 2024ra telefono eta SMS bidez, 2025tik aurrera aplikazio bidez ere.<ref>{{Cite web|abizena=Bautista|izenburua=¡Esta será la mecánica de votación en el Benidorm Fest!|hizkuntza=es-ES|izena1=Fran|data=2022-01-18|url=https://eurovision-spain.com/esta-sera-la-mecanica-de-votacion-en-el-benidorm-fest/|lana=Eurovision-Spain|accessdate=18 January 2022}}</ref> === Aurkezleak === {| class="wikitable" |+ !Urtea !Aurkezlea(k) !Erref(k) |- |2022 |[[Alaska (abeslaria)|Alaska]], [[Inés Hernand|Ines Hernand]] eta [[Màxim Huerta]] |<ref name="dates">{{Cite web|izenburua=Ya tenemos fechas del Benidorm Fest: ¿cuándo se elegirá la canción de Eurovisión?|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=23 December 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211223/logotipo-benidorm-fest-enero-2022/2241421.shtml|lana=rtve.es|accessdate=23 December 2021}}</ref> |- |2023 |[[Mónica Naranjo|Monica Naranjo]], Ines Hernand eta [[Rodrigo Vázquez|Rodrigo Vazquez]] |<ref name="2023presenter">{{Cite web|izenburua=Mónica Naranjo será la presentadora del Benidorm Fest 2023|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2022|url=https://www.rtve.es/television/20220719/monica-naranjo-benidorm-fest-2023-presentadores-presidente-jurado/2389369.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=López Martín|izenburua=Máximo Huerta e Inés Hernand repetirán como presentadores en el 'Benidorm Fest 2023'|argitaletxea=[[El Periódico de Catalunya]]|hizkuntza=es-ES|izena1=Sergio|data=14 September 2022|url=https://www.elperiodico.com/es/yotele/20220914/benidorm-fest-maximo-huerta-ines-hernand-presentadores-eurovision-tve-75433386|accessdate=14 September 2022}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Máximo Huerta y Alaska se caen del Benidorm Fest pero "seguirán ligados" al certamen con programas paralelos|argitaletxea=[[eldiario.es]]|hizkuntza=es-ES|data=15 September 2022|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/maximo-huerta-alaska-caen-benidorm-fest-seguiran-ligados-certamen-programas-paralelos_1_9318703.html|lana=Redacción verTele|accessdate=15 September 2022}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Paredes|izenburua=Estos son los tres presentadores del 'Benidorm Fest 2023'|argitaletxea=[[La Vanguardia]]|hizkuntza=es-ES|izena1=Mónica|data=18 November 2022|url=https://www.lavanguardia.com/television/20221118/8612770/son-tres-presentadores-benidorm-fest-2023.html|accessdate=18 November 2022}}</ref> |- |2024 |[[Ruth Lorenzo]], Marc Calderó eta Ana Prada |<ref>{{Cite web|abizena=Solano|izenburua=Ruth Lorenzo, Marc Calderó y Ana Prada serán los presentadores del Benidorm Fest 2024|hizkuntza=es-ES|abizena2=Mancheño|izena1=Cristhian|izena2=José Miguel|data=2024-01-09|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/ruth-lorenzo-marc-caldero-y-ana-prada-seran-los-presentadores-del-benidorm-fest-2024/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-01-10}}</ref><ref name="voix">{{Cite web|abizena=Farren|izenburua=Spain: Benidorm Fest 2024 Stage, Presenters and Jurors Revealed|izena1=Neil|data=2024-01-09|url=https://eurovoix.com/2024/01/09/spain-benidorm-fest-2024-stage-presenters-and-jurors-revealed/|lana=Eurovoix|accessdate=2024-01-10}}</ref> |} == Identitatea == === Musika tematikoa === Benidorm Festeko musika tematikoa, "{{Lang|la|Vita est}}" izenekoa, Pepe Herrero musikariak konposatu zuen eta RTVEko Orkestrak eta Koruak jo eta grabatu zuten. [[Carl Orff]]<nowiki/>en [[Carmina Burana (Carl Orff)|Carmina Burana]]<nowiki/>ren "{{Lang|la|[[O Fortuna]]}}" bezalako abesti klasikoetan inspiratutako pieza sinfonikoa da, [[Hans Zimmer]] bezalako konpositoreen konposizio modernoekin konbinatuz. Latinez idatzitako letrek musikaren balioa nabarmentzen dute, herriak batzeko eta aske egiteko bitarteko gisa. Egileak piezaren 15 aldaera sortu zituen, iraupen eta txantiloi instrumental desberdinetakoak, helburu desberdinetarako. === Saria === Benidorm Fest jaialdiko irabazleak brontzezko mikrofono bat jasotzen du, Jose Luis Fernandez Madrilgo eskultoreak egindakoa. 30 zentimetroko altuera duen pieza da, brontzezko iragazia eta argizari bidez moldekatzeko metodoarekin egina.<ref>{{Cite web|izenburua=El ganador del Benidorm Fest recibirá un Micrófono de Bronce, obra del escultor José Luis Fernández|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=21 January 2022|url=https://www.rtve.es/television/20220121/benidorm-fest-premio-microfono-bronce-jose-luis-fernandez-goya/2264162.shtml|lana=rtve.es|accessdate=21 January 2022}}</ref> == Parte-hartzaileen hautaketa == RTVEk artista, egile eta konpositoreentzako aurkezpen epe bat irekitzen du bere proposamenak irrati eta telebistako korporazio publikora bidaltzeko. Gainera, hedabideak berak egungo musika eszenako abeslari eta egile ezagunak zuzenean gonbidatzeko eskubidea gordetzen du.<ref>{{Cite web|izenburua=RTVE amplía hasta el 10 de noviembre el plazo de presentación de canciones para Eurovisión 2022|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=27 October 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211027/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=30 October 2021}}</ref> Aurkezpenen eta gonbidapenen ebaluazioa kanpoko musika-aholkulariekin lankidetzan egiten da.<ref>{{Cite web|izenburua=J Cruz, Tony Sánchez-Ohlsson y Zahara son los asesores musicales de RTVE para Eurovisión 2022|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=4 November 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211104/eurovision-asesores-cruz-tony-sanchez-ohlsson-zahara-benidorm-fest-rtve/2204700.shtml|lana=rtve.es|accessdate=4 November 2021}}</ref> Lehiaketa urte bereko maiatza baino lehen gutxienez 16 urte dituzten artista interpretatzaile, talde eta egileentzat irekita dago, baldin eta espainiar nazionalitatea edo Espainian bizileku iraunkorra badute (duoen edo taldeen kasuan, kideen %50ek gutxienez bete behar dute baldintza hori).<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref><ref name="2023rulebook">{{Cite web|izenburua=Cómo participar en el Benidorm Fest 2023: Consulta las bases de la preselección para Eurovisión|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2023|url=https://www.rtve.es/television/20220719/bases-legales-preseleccion-espana-benidorm-fest-eurovision-2023/2389189.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}</ref> Abestiak originalak izan behar dute, eta Eurovision Abesti Lehiaketaren aurreko urteko iraila baino geroago (Eurovisionen arauen arabera) argitaratuak, eginak edo banatuak izan behar dute. Gainera, abestiak 2 eta erdi eta 3 minutu arteko iraupena izan behar du, eta %60ean [[Gaztelania|Gaztelaniaz]] edo/eta [[Espainiako hizkuntzak|Espainiako hizkuntza]] ko-ofizialetan abestuta izan behar du gutxienez.<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref><ref name="2023rulebook">{{Cite web|izenburua=Cómo participar en el Benidorm Fest 2023: Consulta las bases de la preselección para Eurovisión|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2023|url=https://www.rtve.es/television/20220719/bases-legales-preseleccion-espana-benidorm-fest-eurovision-2023/2389189.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true">[https://www.rtve.es/television/20220719/bases-legales-preseleccion-espana-benidorm-fest-eurovision-2023/2389189.shtml "Cómo participar en el Benidorm Fest 2023: Consulta las bases de la preselección para Eurovisión"]. </cite></ref> == Irabazleak == {| class="wikitable" |+Koadro gakoa | style="text-align:center; background-color:#C96;" |3 |Hirugarren lekua |- | style="text-align:center; background-color:#DDF;" |'''†''' |Hurrengo ekitaldia |} {| class="wikitable sortable" ! rowspan="2" |Urtea ! rowspan="2" |Song ! rowspan="2" |Artista(k) ! rowspan="2" |Hizkuntza ! rowspan="2" |Generoa ! rowspan="2" |Euskarazko itzulera ! rowspan="2" |Egilea(k) ! colspan="2" |Eurovisionen emaitza |- ! width="15%" |Postua ! width="15%" |Puntuak |- |2022 |"SloMo" |[[Chanel Terrero|Chanel]] |Gaztelania, [[Ingeles|ingelesa]] |[[Latinoamerikar pop|Latinoamerikar pop-a]], [[Reggaeton]] |Kamara mantsoan |[[Leroy Sanchez]], Keith Harris, Ibere Maravilha Fortes, Maggie Szabo, Arjen Thonen | align="center" bgcolor="#CC9966" |'''3''' | align="center" bgcolor="#CC9966" |'''459''' |- |2023 |"Eaea" |[[Blanca Paloma]] |Gaztelania |[[Flamenko]] berria |Eaea |Álvaro Tato, Blanca Paloma Ramos, José Pablo Polo | align="center" |17 | align="center" |100 |- |2024 |"Zorra" |Nebulossa |Gaztelania |[[Pop sintetiko|Pop sintetikoa]] |Urdanga |Maria Bas, Mark Dasousa | align="center" |22 | align="center" |30 |- |2025 | colspan="7" {{TBA|TBD 1 February 2025 '''†'''}} |} === Galeria === <gallery> Fitxategi:Chanel_Terrero,_2022_(2).png|[[Chanel Terrero|Chanel]] Fitxategi:Goyas_2023_-_Blanca_Paloma.jpg|[[Blanca Paloma]] Fitxategi:Nebulossa_03_(cropped).jpg|Nebulossa </gallery> == Estatistikak == {| class="wikitable plainrowheaders sortable" style="text-align:center" |+ ! ! colspan="2" |Finalerdia 1 ! colspan="2" |2. finalerdia ! colspan="2" |Finala |- !Urtea !Ikusleak !Ehunekoa (%) !Ikusleak !Ehunekoa (%) !Ikusleak !Ehunekoa (%) |- |2022 |1,534,000<ref>{{Cite news|abizena=Pérez|izenburua=Las audiencias que demuestran que Eurovisión (y su preselección) tiene potencial... si se apuesta por ello|izena1=Laura|data=2022-05-17|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/eurovision-2022-audiencias-potencial-festival-benidorm-fest-tve-la-1_1_8999352.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2022-05-24}}</ref> |11.8% |1,728,000<ref>{{Cite news|abizena=Pérez|izenburua=Las audiencias que demuestran que Eurovisión (y su preselección) tiene potencial... si se apuesta por ello|izena1=Laura|data=2022-05-17|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/eurovision-2022-audiencias-potencial-festival-benidorm-fest-tve-la-1_1_8999352.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2022-05-24}}</ref> |14.2% |2,966,000<ref>{{Cite news|abizena=Pérez|izenburua=Las audiencias que demuestran que Eurovisión (y su preselección) tiene potencial... si se apuesta por ello|izena1=Laura|data=2022-05-17|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/eurovision-2022-audiencias-potencial-festival-benidorm-fest-tve-la-1_1_8999352.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2022-05-24}}</ref> |21% |- |2023 |1,044,000<ref>{{Cite news|abizena=Zárate|izenburua=El Benidorm Fest 2023 (10%) arranca con menos fuerza que el año pasado con su primera semifinal en La 1|izena1=Pedro|data=2023-02-01|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/martes-31-enero-2023-benidorm-fest-arranca-menos-fuerza-ano-pasado-primera-semifinal-la-1_1_9913905.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2023-02-01}}</ref> |10% |1,020,000<ref>{{Cite web|abizena=Urrea|izenburua=¡La segunda semifinal del Benidorm Fest mantiene el nivel con un 9,4% y 1.020.000 espectadores!|hizkuntza=es-es|izena1=Isaac|data=2023-02-04|url=https://eurovision-spain.com/la-segunda-semifinal-del-benidorm-fest-baja-hasta-el-94-y-congrega-a-1-020-000-espectadores/|lana=eurovision-spain.com|accessdate=2023-02-04}}</ref> |9.4% |1,887,000<ref>{{Cite web|abizena=Romero|izenburua=La final del Benidorm Fest 2023 (14.7%) lidera e impulsa las audiencias de TVE con menos 'vuelo' que su primera edición|hizkuntza=es|izena1=Gabriel Arias|data=2023-02-05|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/sabado-4-febrero-2023-gala-final-benidorm-fest-tve_1_9925611.html|lana=Vertele|accessdate=2023-02-05}}</ref> |14.7% |- |2024 |1,005,000<ref>{{Cite web|abizena=Zárate|izenburua=El Benidorm Fest 2024 (10.8%) pierde contra 'Hermanos' pero gana a 'GH Dúo' con su primera semifinal en TVE|izena1=Pedro|data=2024-01-31|url=https://www.eldiario.es/vertele/audiencias-tv/martes-30-enero-2024-benidorm-fest-pierde-contra-hermanos-gana-gh-duo-primera-semifinal-tve_1_10881272.html|lana=verTele|accessdate=2024-02-03}}</ref> |10.8% |1,039,000<ref>{{Cite web|abizena=Zárate|izenburua=El Benidorm Fest 2024 (10.5%) es tercera opción con su segunda semifinal, y 'Entre tierras' (13.7%) sigue líder|izena1=Pedro|data=2024-02-02|url=https://www.eldiario.es/vertele/audiencias-tv/jueves-1-febrero-2024-benidorm-fest-tercera-opcion-segunda-semifinal-entre-tierras-lidera_1_10888564.html|lana=verTele|accessdate=2024-02-03}}</ref> |10.5% |1,977,000<ref>{{Cite web|abizena=Zárate|izenburua=La final del Benidorm Fest 2024 (16.6%) siente el subidón de 'Zorra' y gana audiencia tras la bajada del año pasado|izena1=Pedro|data=2024-02-04|url=https://www.eldiario.es/vertele/audiencias-tv/sabado-3-febrero-2024-final-benidorm-fest-tve-espectadores-nebulossa-zorra-eurovision_1_10893504.html|lana=verTele|accessdate=2024-02-03}}</ref> |16.6% |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}}{{Spain in the Eurovision Song Contest}}{{Eurovision Abesti Lehiaketa}} [[Kategoria:Valentziako Erkidegoko kultura]] [[Kategoria:Espainiako kultura]] [[Kategoria:Televisión Españolaren telebista saioak]] [[Kategoria:Espainiako musika jaialdiak]] [[Kategoria:Benidorm]] [[Kategoria:Testuan latina duten artikuluak]] [[Kategoria:Testuan gaztelania duten artikuluak]] 8226lqmk3ufjbb3su9yein52afehq02 10002764 10002763 2024-12-17T21:17:56Z Mugartero 169422 /* Irabazleak */ 10002764 wikitext text/x-wiki '''Benidorm Fest''' Espainiako kantu-lehiaketa bat da, {{Lang|es|[[RTVE|Radiotelevisión Española]]}}k (RTVE) antolatua, [[Valentziako Generalitatea]]<nowiki/>rekin lankidetzan, [[Eurovision Abesti Lehiaketa]]<nowiki/>rako kanta ordezkaria zehazteko. 2022tik aurrera ospatzen da [[Benidorm|Benidormen]], [[Valentziako Erkidegoa|Valentziako Erkidegoan]], Benidormeko Udal Kirol Jauregian.<ref name="venue">{{Cite web|abizena=Fuster|izenburua=Spain: Benidorm Fest will take place during the last week of January|izena1=Luis|data=11 November 2021|url=https://wiwibloggs.com/2021/11/11/benidorm-fest-take-place-last-week-of-january/267106/|lana=[[Wiwibloggs]]|accessdate=12 November 2021}}</ref> Benidormeko Nazioarteko Kantu Jaialdian oinarrituta dago, eta Eurovisionen formatua egokitzeko zuzenketak ditu. Bi finalerdi eta final bat ditu lehiaketak, eta irabazlea epaileen taldeen eta boto publiko baten bidez zehazten da.<ref>{{Cite web|izenburua=RTVE pone nombre a su 'Benidorm Fest' y anuncia las bases para elegir canción y representante de Eurovisión 2022|hizkuntza=es-ES|data=29 September 2021|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/rtve-bases-preseleccion-representante-cancion-eurovision-espana-2022_1_8349537.html|lana=VerTele!|accessdate=29 September 2021}}</ref> == Historia == === Aurrekariak === Ekitaldia Benidormeko Nazioarteko Kantu Jaialdian oinarritzen da, 1958an sortutako eta [[Sanremoko kantu jaialdia|Sanremo]] Italiako Musika Jaialdian modelatutako nazioarteko kantu lehiaketan. Lehiaketa tarteka egin zen 2006ra arte, formatuaren hainbat aldaketarekin tartekatuta. Benidormeko Kantuaren Nazioarteko Jaialdiaren azken ediziotik hamabost urtera, RTVEk hitzaldi bat eman zuen hiritik 2021eko uztailaren 22an. [[Valentziako Erkidegoa|Valentziako Erkidego]]<nowiki/>ko orduan presidente Ximo Puigek, hiriko orduko alkate Antonio Perezek eta irrati-telebistako orduko presidente Jose Manuel Perez Tornerok lehiaketaren buelta konfirmatzen zuen dokumentua sinatu zuten prentsa-emanaldi batean. Emanaldian zehar, lehiaketaren formatuan aldaketak eta eguneraketak egongo zirela ziurtatu zieten ikusleei, baita "lehiaketa bikoitz" bat ere, zeinetan abeslari ezagunek zein hurbilekoek parte hartuko zuten, sari gisa Espainia Eurovisionen ordezkatzeko aukera izanik.<ref>{{Cite web|izenburua=RTVE lanza un festival en Benidorm para elegir al representante de Eurovisión 2022 y "abandonar los malos resultados"|hizkuntza=es-ES|data=22 July 2021|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/rtve-recupera-festival-benidorm-elegir-representante-espanol-eurovision-2022-abandonar-malos-resultados_1_8155940.html|lana=VerTele!|accessdate=29 September 2021}}</ref> Urte bereko irailaren 29an, arauak eta mekanika argitaratu ziren, "Benidorm Fest" izena lehen aldiz aurkeztuz, eta lehen edizioa 2022ko urtarrilaren amaierarako aurreikusi zen.<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}</ref> Ondoren, ekitaldia lau ediziotan egiteko kontratua sinatu zutela jakinarazi zuten.<ref>{{Cite web|abizena=Fuster|izenburua=Spain: Benidorm Fest signed for four years, it may not include a voting sequence|izena1=Luis|data=5 November 2021|url=https://wiwibloggs.com/2021/11/05/spain-benidorm-fest-signed-for-four-years-it-may-not-include-a-voting-sequence/267031/|lana=Wiwibloggs|accessdate=5 November 2021}}</ref> Valentziako Generalitateak 968,000 euro inguru inbertitu zituen ekitaldian.<ref>{{Cite web|abizena=Fuster|izenburua=Spain: Valencian government to invest almost a million euros in Benidorm Fest|izena1=Luis|data=8 November 2021|url=https://wiwibloggs.com/2021/11/08/valencian-goverment-million-euros-benidorm/267054/|lana=Wiwibloggs|accessdate=9 November 2021}}</ref> === Etorkizuneko planak === Lehiaketaren 2024ko edizioaren ondoren, Benidormeko udal kontseiluko ordezkariak (Toni Perez alkatea barne), [[Valentziako Generalitatea|Valentziako Generalitateko]] Berrikuntza, Industria, Merkataritza eta Turismo Saila eta RTVE 74. Sanremo Musika Jaialdira joan ziren, gaur egun Italiako Eurovisionerako hautapen-emanaldi bezala ere balio duena. Jesus Carrobles zinegotziak bi ekitaldien arteko elkarlana abiatzea zela helburua adierazi zuen.<ref>{{Cite web|abizena=Mancheño|izenburua=El Benidorm Fest busca iniciar una colaboración con el Festival de Sanremo|hizkuntza=es-ES|izena1=José Miguel|data=2024-01-10|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/el-benidorm-fest-busca-iniciar-una-colaboracion-con-el-festival-de-sanremo/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-01-10}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Solano|izenburua=La Generalitat Valenciana viaja a Sanremo en busca de colaboración con el Benidorm Fest|hizkuntza=es-ES|izena1=Cristhian|data=2024-02-08|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/la-generalitat-valenciana-viaja-a-sanremo-en-busca-de-colaboracion-con-el-benidorm-fest/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-02-08}}</ref> Hala, 2025erako formatua berretsi zuten.<ref>{{Cite web|abizena=Bautista|izenburua=¡Habrá Benidorm Fest en 2025!|hizkuntza=es-ES|izena1=Fran|data=2024-02-01|url=https://eurovision-spain.com/habra-benidorm-fest-en-2025/|lana=eurovision-spain.com|accessdate=2024-02-02}}</ref> 2024ko teleboto zifra baxuen kritikei erantzunez, telefono deien eta SMS mezuen kostu nahiko altuei egotzita, RTVEko kudeatzaileek 2025etik aurrera mugikorreko aplikazio baten bidez boto publikoa libre egiteko helburua adierazi zuten.<ref>{{Cite web|abizena=Mancheño|izenburua=¿Voto gratuito en el Benidorm Fest 2025? Así votan los espectadores en otros países de Europa|hizkuntza=es-ES|izena1=José Miguel|data=2024-02-18|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/voto-gratuito-en-el-benidorm-fest-2025-asi-votan-los-espectadores-en-otros-paises-de-europa/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-02-18}}</ref> Modu honetan, 2024ko abenduaren 16ean hedabidearen aplikaziotik bertatik (RTVE Play) dohainik bozkatu ahalko zela azaldu zen. == Formatua == Lehiaketa bi finalerdik eta final batek osatzen dute, eta hainbat hautagaik –bakarlariak, duoak, hirukoteak edo taldeak– euren abestiak zuzenean interpretatzen dituzte. Lehen edizioan zazpi abesti zeuden finalaurreko bakoitzerako eta zortzi finalean; bigarren edizioan bederatzi kantu zeuden finalaurreko bakoitzean (hemezortzi guztira), eta zortzi finalean.<ref name="contestants">{{Cite web|izenburua=Benidorm Fest: Estos son los 14 artistas y canciones de la preselección de España para Eurovisión 2022|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=10 December 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211209/benidorm-fest-artistas-canciones-eurovision-festival-turin-italia-2022/2237394.shtml|lana=rtve.es|accessdate=10 December 2021}}</ref><ref name="2023rules">{{Cite web|izenburua=Conoce las fechas y los cambios que habrá: presentadores y jurado|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2022|url=https://www.rtve.es/television/20220719/benidorm-fest-fechas-cuando-eurovision/2389372.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}</ref> Hirugarren ediziotik aurrera, partaideen zenbakia guztira hamasein ezarri zen (zortzi finalerdi bakoitzeko, eta zortzi finalean).<ref name="2024rules">{{Cite news|izenburua=RTVE publica las bases del Benidorm Fest 2024, con dos participantes menos y regulando promoción y Youtube|hizkuntza=es-ES|data=11 May 2023|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/rtve-bases-benidorm-fest-2024-dos-participantes-menos-regula-promocion-youtube_1_10194600.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=11 May 2023}}</ref> Publikoak (telebotoak eta irizpide estatistiko eta demografikoen arabera aukeratutako Espainiako biztanleriaren lagin batek osatutako epaile-talde batek osatua) eta estatuko eta nazioarteko epaimahai batek gustukoen dituzten abestien aldeko botoa ematen dute, eta azken emaitza publikoaren eta epaimahaien arteko bozketa batek zehazten du. Saioaren amaieran, puntu gehien dituen abestia irabazten du, eta Eurovision Abesti Lehiaketan Espainia ordezkatzeko aukeratzen da.<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref> === Bozketak === Hiru ikuskizunetan botoa emateko, honako metodo hauek erabiltzen dira:<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref><ref>{{Cite web|izenburua=BASES QUE REGULAN LA SELECCIÓN DE LA CANCIÓN Y REPRESENTANTE/S DE ESPAÑA EN EL FESTIVAL DE EUROVISIÓN 2022|hizkuntza=es-ES|url=https://www.rtve.es/contenidos/documentos/bases_reguladoras_cancion_espana_eurovision_2022.pdf|lana=RTVE|accessdate=21 December 2021}}</ref> * Adituen epaimahaia (% 50): delegazioburuak, artistak, musikariak eta/edo beste profesional batzuk, kide nazionalen eta nazioartekoen parte-hartzearekin. * Panel demoskopikoa (% 25) – Estatistikoki Espainiako biztanleriaren lagin batez osatua. * Boto publikoa (% 25) – 2022tik 2024ra telefono eta SMS bidez, 2025tik aurrera aplikazio bidez ere.<ref>{{Cite web|abizena=Bautista|izenburua=¡Esta será la mecánica de votación en el Benidorm Fest!|hizkuntza=es-ES|izena1=Fran|data=2022-01-18|url=https://eurovision-spain.com/esta-sera-la-mecanica-de-votacion-en-el-benidorm-fest/|lana=Eurovision-Spain|accessdate=18 January 2022}}</ref> === Aurkezleak === {| class="wikitable" |+ !Urtea !Aurkezlea(k) !Erref(k) |- |2022 |[[Alaska (abeslaria)|Alaska]], [[Inés Hernand|Ines Hernand]] eta [[Màxim Huerta]] |<ref name="dates">{{Cite web|izenburua=Ya tenemos fechas del Benidorm Fest: ¿cuándo se elegirá la canción de Eurovisión?|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=23 December 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211223/logotipo-benidorm-fest-enero-2022/2241421.shtml|lana=rtve.es|accessdate=23 December 2021}}</ref> |- |2023 |[[Mónica Naranjo|Monica Naranjo]], Ines Hernand eta [[Rodrigo Vázquez|Rodrigo Vazquez]] |<ref name="2023presenter">{{Cite web|izenburua=Mónica Naranjo será la presentadora del Benidorm Fest 2023|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2022|url=https://www.rtve.es/television/20220719/monica-naranjo-benidorm-fest-2023-presentadores-presidente-jurado/2389369.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=López Martín|izenburua=Máximo Huerta e Inés Hernand repetirán como presentadores en el 'Benidorm Fest 2023'|argitaletxea=[[El Periódico de Catalunya]]|hizkuntza=es-ES|izena1=Sergio|data=14 September 2022|url=https://www.elperiodico.com/es/yotele/20220914/benidorm-fest-maximo-huerta-ines-hernand-presentadores-eurovision-tve-75433386|accessdate=14 September 2022}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Máximo Huerta y Alaska se caen del Benidorm Fest pero "seguirán ligados" al certamen con programas paralelos|argitaletxea=[[eldiario.es]]|hizkuntza=es-ES|data=15 September 2022|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/maximo-huerta-alaska-caen-benidorm-fest-seguiran-ligados-certamen-programas-paralelos_1_9318703.html|lana=Redacción verTele|accessdate=15 September 2022}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Paredes|izenburua=Estos son los tres presentadores del 'Benidorm Fest 2023'|argitaletxea=[[La Vanguardia]]|hizkuntza=es-ES|izena1=Mónica|data=18 November 2022|url=https://www.lavanguardia.com/television/20221118/8612770/son-tres-presentadores-benidorm-fest-2023.html|accessdate=18 November 2022}}</ref> |- |2024 |[[Ruth Lorenzo]], Marc Calderó eta Ana Prada |<ref>{{Cite web|abizena=Solano|izenburua=Ruth Lorenzo, Marc Calderó y Ana Prada serán los presentadores del Benidorm Fest 2024|hizkuntza=es-ES|abizena2=Mancheño|izena1=Cristhian|izena2=José Miguel|data=2024-01-09|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/ruth-lorenzo-marc-caldero-y-ana-prada-seran-los-presentadores-del-benidorm-fest-2024/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-01-10}}</ref><ref name="voix">{{Cite web|abizena=Farren|izenburua=Spain: Benidorm Fest 2024 Stage, Presenters and Jurors Revealed|izena1=Neil|data=2024-01-09|url=https://eurovoix.com/2024/01/09/spain-benidorm-fest-2024-stage-presenters-and-jurors-revealed/|lana=Eurovoix|accessdate=2024-01-10}}</ref> |} == Identitatea == === Musika tematikoa === Benidorm Festeko musika tematikoa, "{{Lang|la|Vita est}}" izenekoa, Pepe Herrero musikariak konposatu zuen eta RTVEko Orkestrak eta Koruak jo eta grabatu zuten. [[Carl Orff]]<nowiki/>en [[Carmina Burana (Carl Orff)|Carmina Burana]]<nowiki/>ren "{{Lang|la|[[O Fortuna]]}}" bezalako abesti klasikoetan inspiratutako pieza sinfonikoa da, [[Hans Zimmer]] bezalako konpositoreen konposizio modernoekin konbinatuz. Latinez idatzitako letrek musikaren balioa nabarmentzen dute, herriak batzeko eta aske egiteko bitarteko gisa. Egileak piezaren 15 aldaera sortu zituen, iraupen eta txantiloi instrumental desberdinetakoak, helburu desberdinetarako. === Saria === Benidorm Fest jaialdiko irabazleak brontzezko mikrofono bat jasotzen du, Jose Luis Fernandez Madrilgo eskultoreak egindakoa. 30 zentimetroko altuera duen pieza da, brontzezko iragazia eta argizari bidez moldekatzeko metodoarekin egina.<ref>{{Cite web|izenburua=El ganador del Benidorm Fest recibirá un Micrófono de Bronce, obra del escultor José Luis Fernández|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=21 January 2022|url=https://www.rtve.es/television/20220121/benidorm-fest-premio-microfono-bronce-jose-luis-fernandez-goya/2264162.shtml|lana=rtve.es|accessdate=21 January 2022}}</ref> == Parte-hartzaileen hautaketa == RTVEk artista, egile eta konpositoreentzako aurkezpen epe bat irekitzen du bere proposamenak irrati eta telebistako korporazio publikora bidaltzeko. Gainera, hedabideak berak egungo musika eszenako abeslari eta egile ezagunak zuzenean gonbidatzeko eskubidea gordetzen du.<ref>{{Cite web|izenburua=RTVE amplía hasta el 10 de noviembre el plazo de presentación de canciones para Eurovisión 2022|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=27 October 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211027/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=30 October 2021}}</ref> Aurkezpenen eta gonbidapenen ebaluazioa kanpoko musika-aholkulariekin lankidetzan egiten da.<ref>{{Cite web|izenburua=J Cruz, Tony Sánchez-Ohlsson y Zahara son los asesores musicales de RTVE para Eurovisión 2022|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=4 November 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211104/eurovision-asesores-cruz-tony-sanchez-ohlsson-zahara-benidorm-fest-rtve/2204700.shtml|lana=rtve.es|accessdate=4 November 2021}}</ref> Lehiaketa urte bereko maiatza baino lehen gutxienez 16 urte dituzten artista interpretatzaile, talde eta egileentzat irekita dago, baldin eta espainiar nazionalitatea edo Espainian bizileku iraunkorra badute (duoen edo taldeen kasuan, kideen %50ek gutxienez bete behar dute baldintza hori).<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref><ref name="2023rulebook">{{Cite web|izenburua=Cómo participar en el Benidorm Fest 2023: Consulta las bases de la preselección para Eurovisión|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2023|url=https://www.rtve.es/television/20220719/bases-legales-preseleccion-espana-benidorm-fest-eurovision-2023/2389189.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}</ref> Abestiak originalak izan behar dute, eta Eurovision Abesti Lehiaketaren aurreko urteko iraila baino geroago (Eurovisionen arauen arabera) argitaratuak, eginak edo banatuak izan behar dute. Gainera, abestiak 2 eta erdi eta 3 minutu arteko iraupena izan behar du, eta %60ean [[Gaztelania|Gaztelaniaz]] edo/eta [[Espainiako hizkuntzak|Espainiako hizkuntza]] ko-ofizialetan abestuta izan behar du gutxienez.<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref><ref name="2023rulebook">{{Cite web|izenburua=Cómo participar en el Benidorm Fest 2023: Consulta las bases de la preselección para Eurovisión|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2023|url=https://www.rtve.es/television/20220719/bases-legales-preseleccion-espana-benidorm-fest-eurovision-2023/2389189.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true">[https://www.rtve.es/television/20220719/bases-legales-preseleccion-espana-benidorm-fest-eurovision-2023/2389189.shtml "Cómo participar en el Benidorm Fest 2023: Consulta las bases de la preselección para Eurovisión"]. </cite></ref> == Irabazleak == {| class="wikitable" |+Koadro gakoa | style="text-align:center; background-color:#C96;" |3 |Hirugarren postua |} {| class="wikitable sortable" ! rowspan="2" |Urtea ! rowspan="2" |Song ! rowspan="2" |Artista(k) ! rowspan="2" |Hizkuntza ! rowspan="2" |Generoa ! rowspan="2" |Euskarazko itzulera ! rowspan="2" |Egilea(k) ! colspan="2" |Eurovisionen emaitza |- ! width="15%" |Postua ! width="15%" |Puntuak |- |2022 |"SloMo" |[[Chanel Terrero|Chanel]] |Gaztelania, [[Ingeles|ingelesa]] |[[Latinoamerikar pop|Latinoamerikar pop-a]], [[Reggaeton]] |Kamara mantsoan |[[Leroy Sanchez]], Keith Harris, Ibere Maravilha Fortes, Maggie Szabo, Arjen Thonen | align="center" bgcolor="#CC9966" |'''3''' | align="center" bgcolor="#CC9966" |'''459''' |- |2023 |"Eaea" |[[Blanca Paloma]] |Gaztelania |[[Flamenko]] berria |Eaea |Álvaro Tato, Blanca Paloma Ramos, José Pablo Polo | align="center" |17 | align="center" |100 |- |2024 |"Zorra" |Nebulossa |Gaztelania |[[Pop sintetiko|Pop sintetikoa]] |Urdanga |Maria Bas, Mark Dasousa | align="center" |22 | align="center" |30 |- |2025 | | | | | | | | |} === Galeria === <gallery> Fitxategi:Chanel_Terrero,_2022_(2).png|[[Chanel Terrero|Chanel]] Fitxategi:Goyas_2023_-_Blanca_Paloma.jpg|[[Blanca Paloma]] Fitxategi:Nebulossa_03_(cropped).jpg|Nebulossa </gallery> == Estatistikak == {| class="wikitable plainrowheaders sortable" style="text-align:center" |+ ! ! colspan="2" |Finalerdia 1 ! colspan="2" |2. finalerdia ! colspan="2" |Finala |- !Urtea !Ikusleak !Ehunekoa (%) !Ikusleak !Ehunekoa (%) !Ikusleak !Ehunekoa (%) |- |2022 |1,534,000<ref>{{Cite news|abizena=Pérez|izenburua=Las audiencias que demuestran que Eurovisión (y su preselección) tiene potencial... si se apuesta por ello|izena1=Laura|data=2022-05-17|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/eurovision-2022-audiencias-potencial-festival-benidorm-fest-tve-la-1_1_8999352.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2022-05-24}}</ref> |11.8% |1,728,000<ref>{{Cite news|abizena=Pérez|izenburua=Las audiencias que demuestran que Eurovisión (y su preselección) tiene potencial... si se apuesta por ello|izena1=Laura|data=2022-05-17|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/eurovision-2022-audiencias-potencial-festival-benidorm-fest-tve-la-1_1_8999352.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2022-05-24}}</ref> |14.2% |2,966,000<ref>{{Cite news|abizena=Pérez|izenburua=Las audiencias que demuestran que Eurovisión (y su preselección) tiene potencial... si se apuesta por ello|izena1=Laura|data=2022-05-17|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/eurovision-2022-audiencias-potencial-festival-benidorm-fest-tve-la-1_1_8999352.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2022-05-24}}</ref> |21% |- |2023 |1,044,000<ref>{{Cite news|abizena=Zárate|izenburua=El Benidorm Fest 2023 (10%) arranca con menos fuerza que el año pasado con su primera semifinal en La 1|izena1=Pedro|data=2023-02-01|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/martes-31-enero-2023-benidorm-fest-arranca-menos-fuerza-ano-pasado-primera-semifinal-la-1_1_9913905.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2023-02-01}}</ref> |10% |1,020,000<ref>{{Cite web|abizena=Urrea|izenburua=¡La segunda semifinal del Benidorm Fest mantiene el nivel con un 9,4% y 1.020.000 espectadores!|hizkuntza=es-es|izena1=Isaac|data=2023-02-04|url=https://eurovision-spain.com/la-segunda-semifinal-del-benidorm-fest-baja-hasta-el-94-y-congrega-a-1-020-000-espectadores/|lana=eurovision-spain.com|accessdate=2023-02-04}}</ref> |9.4% |1,887,000<ref>{{Cite web|abizena=Romero|izenburua=La final del Benidorm Fest 2023 (14.7%) lidera e impulsa las audiencias de TVE con menos 'vuelo' que su primera edición|hizkuntza=es|izena1=Gabriel Arias|data=2023-02-05|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/sabado-4-febrero-2023-gala-final-benidorm-fest-tve_1_9925611.html|lana=Vertele|accessdate=2023-02-05}}</ref> |14.7% |- |2024 |1,005,000<ref>{{Cite web|abizena=Zárate|izenburua=El Benidorm Fest 2024 (10.8%) pierde contra 'Hermanos' pero gana a 'GH Dúo' con su primera semifinal en TVE|izena1=Pedro|data=2024-01-31|url=https://www.eldiario.es/vertele/audiencias-tv/martes-30-enero-2024-benidorm-fest-pierde-contra-hermanos-gana-gh-duo-primera-semifinal-tve_1_10881272.html|lana=verTele|accessdate=2024-02-03}}</ref> |10.8% |1,039,000<ref>{{Cite web|abizena=Zárate|izenburua=El Benidorm Fest 2024 (10.5%) es tercera opción con su segunda semifinal, y 'Entre tierras' (13.7%) sigue líder|izena1=Pedro|data=2024-02-02|url=https://www.eldiario.es/vertele/audiencias-tv/jueves-1-febrero-2024-benidorm-fest-tercera-opcion-segunda-semifinal-entre-tierras-lidera_1_10888564.html|lana=verTele|accessdate=2024-02-03}}</ref> |10.5% |1,977,000<ref>{{Cite web|abizena=Zárate|izenburua=La final del Benidorm Fest 2024 (16.6%) siente el subidón de 'Zorra' y gana audiencia tras la bajada del año pasado|izena1=Pedro|data=2024-02-04|url=https://www.eldiario.es/vertele/audiencias-tv/sabado-3-febrero-2024-final-benidorm-fest-tve-espectadores-nebulossa-zorra-eurovision_1_10893504.html|lana=verTele|accessdate=2024-02-03}}</ref> |16.6% |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}}{{Spain in the Eurovision Song Contest}}{{Eurovision Abesti Lehiaketa}} [[Kategoria:Valentziako Erkidegoko kultura]] [[Kategoria:Espainiako kultura]] [[Kategoria:Televisión Españolaren telebista saioak]] [[Kategoria:Espainiako musika jaialdiak]] [[Kategoria:Benidorm]] [[Kategoria:Testuan latina duten artikuluak]] [[Kategoria:Testuan gaztelania duten artikuluak]] apizjyx8ogusotg2cik3secti40lm66 10002765 10002764 2024-12-17T21:18:15Z Mugartero 169422 /* Irabazleak */ 10002765 wikitext text/x-wiki '''Benidorm Fest''' Espainiako kantu-lehiaketa bat da, {{Lang|es|[[RTVE|Radiotelevisión Española]]}}k (RTVE) antolatua, [[Valentziako Generalitatea]]<nowiki/>rekin lankidetzan, [[Eurovision Abesti Lehiaketa]]<nowiki/>rako kanta ordezkaria zehazteko. 2022tik aurrera ospatzen da [[Benidorm|Benidormen]], [[Valentziako Erkidegoa|Valentziako Erkidegoan]], Benidormeko Udal Kirol Jauregian.<ref name="venue">{{Cite web|abizena=Fuster|izenburua=Spain: Benidorm Fest will take place during the last week of January|izena1=Luis|data=11 November 2021|url=https://wiwibloggs.com/2021/11/11/benidorm-fest-take-place-last-week-of-january/267106/|lana=[[Wiwibloggs]]|accessdate=12 November 2021}}</ref> Benidormeko Nazioarteko Kantu Jaialdian oinarrituta dago, eta Eurovisionen formatua egokitzeko zuzenketak ditu. Bi finalerdi eta final bat ditu lehiaketak, eta irabazlea epaileen taldeen eta boto publiko baten bidez zehazten da.<ref>{{Cite web|izenburua=RTVE pone nombre a su 'Benidorm Fest' y anuncia las bases para elegir canción y representante de Eurovisión 2022|hizkuntza=es-ES|data=29 September 2021|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/rtve-bases-preseleccion-representante-cancion-eurovision-espana-2022_1_8349537.html|lana=VerTele!|accessdate=29 September 2021}}</ref> == Historia == === Aurrekariak === Ekitaldia Benidormeko Nazioarteko Kantu Jaialdian oinarritzen da, 1958an sortutako eta [[Sanremoko kantu jaialdia|Sanremo]] Italiako Musika Jaialdian modelatutako nazioarteko kantu lehiaketan. Lehiaketa tarteka egin zen 2006ra arte, formatuaren hainbat aldaketarekin tartekatuta. Benidormeko Kantuaren Nazioarteko Jaialdiaren azken ediziotik hamabost urtera, RTVEk hitzaldi bat eman zuen hiritik 2021eko uztailaren 22an. [[Valentziako Erkidegoa|Valentziako Erkidego]]<nowiki/>ko orduan presidente Ximo Puigek, hiriko orduko alkate Antonio Perezek eta irrati-telebistako orduko presidente Jose Manuel Perez Tornerok lehiaketaren buelta konfirmatzen zuen dokumentua sinatu zuten prentsa-emanaldi batean. Emanaldian zehar, lehiaketaren formatuan aldaketak eta eguneraketak egongo zirela ziurtatu zieten ikusleei, baita "lehiaketa bikoitz" bat ere, zeinetan abeslari ezagunek zein hurbilekoek parte hartuko zuten, sari gisa Espainia Eurovisionen ordezkatzeko aukera izanik.<ref>{{Cite web|izenburua=RTVE lanza un festival en Benidorm para elegir al representante de Eurovisión 2022 y "abandonar los malos resultados"|hizkuntza=es-ES|data=22 July 2021|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/rtve-recupera-festival-benidorm-elegir-representante-espanol-eurovision-2022-abandonar-malos-resultados_1_8155940.html|lana=VerTele!|accessdate=29 September 2021}}</ref> Urte bereko irailaren 29an, arauak eta mekanika argitaratu ziren, "Benidorm Fest" izena lehen aldiz aurkeztuz, eta lehen edizioa 2022ko urtarrilaren amaierarako aurreikusi zen.<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}</ref> Ondoren, ekitaldia lau ediziotan egiteko kontratua sinatu zutela jakinarazi zuten.<ref>{{Cite web|abizena=Fuster|izenburua=Spain: Benidorm Fest signed for four years, it may not include a voting sequence|izena1=Luis|data=5 November 2021|url=https://wiwibloggs.com/2021/11/05/spain-benidorm-fest-signed-for-four-years-it-may-not-include-a-voting-sequence/267031/|lana=Wiwibloggs|accessdate=5 November 2021}}</ref> Valentziako Generalitateak 968,000 euro inguru inbertitu zituen ekitaldian.<ref>{{Cite web|abizena=Fuster|izenburua=Spain: Valencian government to invest almost a million euros in Benidorm Fest|izena1=Luis|data=8 November 2021|url=https://wiwibloggs.com/2021/11/08/valencian-goverment-million-euros-benidorm/267054/|lana=Wiwibloggs|accessdate=9 November 2021}}</ref> === Etorkizuneko planak === Lehiaketaren 2024ko edizioaren ondoren, Benidormeko udal kontseiluko ordezkariak (Toni Perez alkatea barne), [[Valentziako Generalitatea|Valentziako Generalitateko]] Berrikuntza, Industria, Merkataritza eta Turismo Saila eta RTVE 74. Sanremo Musika Jaialdira joan ziren, gaur egun Italiako Eurovisionerako hautapen-emanaldi bezala ere balio duena. Jesus Carrobles zinegotziak bi ekitaldien arteko elkarlana abiatzea zela helburua adierazi zuen.<ref>{{Cite web|abizena=Mancheño|izenburua=El Benidorm Fest busca iniciar una colaboración con el Festival de Sanremo|hizkuntza=es-ES|izena1=José Miguel|data=2024-01-10|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/el-benidorm-fest-busca-iniciar-una-colaboracion-con-el-festival-de-sanremo/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-01-10}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Solano|izenburua=La Generalitat Valenciana viaja a Sanremo en busca de colaboración con el Benidorm Fest|hizkuntza=es-ES|izena1=Cristhian|data=2024-02-08|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/la-generalitat-valenciana-viaja-a-sanremo-en-busca-de-colaboracion-con-el-benidorm-fest/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-02-08}}</ref> Hala, 2025erako formatua berretsi zuten.<ref>{{Cite web|abizena=Bautista|izenburua=¡Habrá Benidorm Fest en 2025!|hizkuntza=es-ES|izena1=Fran|data=2024-02-01|url=https://eurovision-spain.com/habra-benidorm-fest-en-2025/|lana=eurovision-spain.com|accessdate=2024-02-02}}</ref> 2024ko teleboto zifra baxuen kritikei erantzunez, telefono deien eta SMS mezuen kostu nahiko altuei egotzita, RTVEko kudeatzaileek 2025etik aurrera mugikorreko aplikazio baten bidez boto publikoa libre egiteko helburua adierazi zuten.<ref>{{Cite web|abizena=Mancheño|izenburua=¿Voto gratuito en el Benidorm Fest 2025? Así votan los espectadores en otros países de Europa|hizkuntza=es-ES|izena1=José Miguel|data=2024-02-18|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/voto-gratuito-en-el-benidorm-fest-2025-asi-votan-los-espectadores-en-otros-paises-de-europa/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-02-18}}</ref> Modu honetan, 2024ko abenduaren 16ean hedabidearen aplikaziotik bertatik (RTVE Play) dohainik bozkatu ahalko zela azaldu zen. == Formatua == Lehiaketa bi finalerdik eta final batek osatzen dute, eta hainbat hautagaik –bakarlariak, duoak, hirukoteak edo taldeak– euren abestiak zuzenean interpretatzen dituzte. Lehen edizioan zazpi abesti zeuden finalaurreko bakoitzerako eta zortzi finalean; bigarren edizioan bederatzi kantu zeuden finalaurreko bakoitzean (hemezortzi guztira), eta zortzi finalean.<ref name="contestants">{{Cite web|izenburua=Benidorm Fest: Estos son los 14 artistas y canciones de la preselección de España para Eurovisión 2022|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=10 December 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211209/benidorm-fest-artistas-canciones-eurovision-festival-turin-italia-2022/2237394.shtml|lana=rtve.es|accessdate=10 December 2021}}</ref><ref name="2023rules">{{Cite web|izenburua=Conoce las fechas y los cambios que habrá: presentadores y jurado|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2022|url=https://www.rtve.es/television/20220719/benidorm-fest-fechas-cuando-eurovision/2389372.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}</ref> Hirugarren ediziotik aurrera, partaideen zenbakia guztira hamasein ezarri zen (zortzi finalerdi bakoitzeko, eta zortzi finalean).<ref name="2024rules">{{Cite news|izenburua=RTVE publica las bases del Benidorm Fest 2024, con dos participantes menos y regulando promoción y Youtube|hizkuntza=es-ES|data=11 May 2023|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/rtve-bases-benidorm-fest-2024-dos-participantes-menos-regula-promocion-youtube_1_10194600.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=11 May 2023}}</ref> Publikoak (telebotoak eta irizpide estatistiko eta demografikoen arabera aukeratutako Espainiako biztanleriaren lagin batek osatutako epaile-talde batek osatua) eta estatuko eta nazioarteko epaimahai batek gustukoen dituzten abestien aldeko botoa ematen dute, eta azken emaitza publikoaren eta epaimahaien arteko bozketa batek zehazten du. Saioaren amaieran, puntu gehien dituen abestia irabazten du, eta Eurovision Abesti Lehiaketan Espainia ordezkatzeko aukeratzen da.<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref> === Bozketak === Hiru ikuskizunetan botoa emateko, honako metodo hauek erabiltzen dira:<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref><ref>{{Cite web|izenburua=BASES QUE REGULAN LA SELECCIÓN DE LA CANCIÓN Y REPRESENTANTE/S DE ESPAÑA EN EL FESTIVAL DE EUROVISIÓN 2022|hizkuntza=es-ES|url=https://www.rtve.es/contenidos/documentos/bases_reguladoras_cancion_espana_eurovision_2022.pdf|lana=RTVE|accessdate=21 December 2021}}</ref> * Adituen epaimahaia (% 50): delegazioburuak, artistak, musikariak eta/edo beste profesional batzuk, kide nazionalen eta nazioartekoen parte-hartzearekin. * Panel demoskopikoa (% 25) – Estatistikoki Espainiako biztanleriaren lagin batez osatua. * Boto publikoa (% 25) – 2022tik 2024ra telefono eta SMS bidez, 2025tik aurrera aplikazio bidez ere.<ref>{{Cite web|abizena=Bautista|izenburua=¡Esta será la mecánica de votación en el Benidorm Fest!|hizkuntza=es-ES|izena1=Fran|data=2022-01-18|url=https://eurovision-spain.com/esta-sera-la-mecanica-de-votacion-en-el-benidorm-fest/|lana=Eurovision-Spain|accessdate=18 January 2022}}</ref> === Aurkezleak === {| class="wikitable" |+ !Urtea !Aurkezlea(k) !Erref(k) |- |2022 |[[Alaska (abeslaria)|Alaska]], [[Inés Hernand|Ines Hernand]] eta [[Màxim Huerta]] |<ref name="dates">{{Cite web|izenburua=Ya tenemos fechas del Benidorm Fest: ¿cuándo se elegirá la canción de Eurovisión?|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=23 December 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211223/logotipo-benidorm-fest-enero-2022/2241421.shtml|lana=rtve.es|accessdate=23 December 2021}}</ref> |- |2023 |[[Mónica Naranjo|Monica Naranjo]], Ines Hernand eta [[Rodrigo Vázquez|Rodrigo Vazquez]] |<ref name="2023presenter">{{Cite web|izenburua=Mónica Naranjo será la presentadora del Benidorm Fest 2023|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2022|url=https://www.rtve.es/television/20220719/monica-naranjo-benidorm-fest-2023-presentadores-presidente-jurado/2389369.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=López Martín|izenburua=Máximo Huerta e Inés Hernand repetirán como presentadores en el 'Benidorm Fest 2023'|argitaletxea=[[El Periódico de Catalunya]]|hizkuntza=es-ES|izena1=Sergio|data=14 September 2022|url=https://www.elperiodico.com/es/yotele/20220914/benidorm-fest-maximo-huerta-ines-hernand-presentadores-eurovision-tve-75433386|accessdate=14 September 2022}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Máximo Huerta y Alaska se caen del Benidorm Fest pero "seguirán ligados" al certamen con programas paralelos|argitaletxea=[[eldiario.es]]|hizkuntza=es-ES|data=15 September 2022|url=https://vertele.eldiario.es/noticias/maximo-huerta-alaska-caen-benidorm-fest-seguiran-ligados-certamen-programas-paralelos_1_9318703.html|lana=Redacción verTele|accessdate=15 September 2022}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Paredes|izenburua=Estos son los tres presentadores del 'Benidorm Fest 2023'|argitaletxea=[[La Vanguardia]]|hizkuntza=es-ES|izena1=Mónica|data=18 November 2022|url=https://www.lavanguardia.com/television/20221118/8612770/son-tres-presentadores-benidorm-fest-2023.html|accessdate=18 November 2022}}</ref> |- |2024 |[[Ruth Lorenzo]], Marc Calderó eta Ana Prada |<ref>{{Cite web|abizena=Solano|izenburua=Ruth Lorenzo, Marc Calderó y Ana Prada serán los presentadores del Benidorm Fest 2024|hizkuntza=es-ES|abizena2=Mancheño|izena1=Cristhian|izena2=José Miguel|data=2024-01-09|url=https://www.escplus.es/benidorm-fest/2024/ruth-lorenzo-marc-caldero-y-ana-prada-seran-los-presentadores-del-benidorm-fest-2024/|lana=ESCplus España|accessdate=2024-01-10}}</ref><ref name="voix">{{Cite web|abizena=Farren|izenburua=Spain: Benidorm Fest 2024 Stage, Presenters and Jurors Revealed|izena1=Neil|data=2024-01-09|url=https://eurovoix.com/2024/01/09/spain-benidorm-fest-2024-stage-presenters-and-jurors-revealed/|lana=Eurovoix|accessdate=2024-01-10}}</ref> |} == Identitatea == === Musika tematikoa === Benidorm Festeko musika tematikoa, "{{Lang|la|Vita est}}" izenekoa, Pepe Herrero musikariak konposatu zuen eta RTVEko Orkestrak eta Koruak jo eta grabatu zuten. [[Carl Orff]]<nowiki/>en [[Carmina Burana (Carl Orff)|Carmina Burana]]<nowiki/>ren "{{Lang|la|[[O Fortuna]]}}" bezalako abesti klasikoetan inspiratutako pieza sinfonikoa da, [[Hans Zimmer]] bezalako konpositoreen konposizio modernoekin konbinatuz. Latinez idatzitako letrek musikaren balioa nabarmentzen dute, herriak batzeko eta aske egiteko bitarteko gisa. Egileak piezaren 15 aldaera sortu zituen, iraupen eta txantiloi instrumental desberdinetakoak, helburu desberdinetarako. === Saria === Benidorm Fest jaialdiko irabazleak brontzezko mikrofono bat jasotzen du, Jose Luis Fernandez Madrilgo eskultoreak egindakoa. 30 zentimetroko altuera duen pieza da, brontzezko iragazia eta argizari bidez moldekatzeko metodoarekin egina.<ref>{{Cite web|izenburua=El ganador del Benidorm Fest recibirá un Micrófono de Bronce, obra del escultor José Luis Fernández|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=21 January 2022|url=https://www.rtve.es/television/20220121/benidorm-fest-premio-microfono-bronce-jose-luis-fernandez-goya/2264162.shtml|lana=rtve.es|accessdate=21 January 2022}}</ref> == Parte-hartzaileen hautaketa == RTVEk artista, egile eta konpositoreentzako aurkezpen epe bat irekitzen du bere proposamenak irrati eta telebistako korporazio publikora bidaltzeko. Gainera, hedabideak berak egungo musika eszenako abeslari eta egile ezagunak zuzenean gonbidatzeko eskubidea gordetzen du.<ref>{{Cite web|izenburua=RTVE amplía hasta el 10 de noviembre el plazo de presentación de canciones para Eurovisión 2022|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=27 October 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211027/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=30 October 2021}}</ref> Aurkezpenen eta gonbidapenen ebaluazioa kanpoko musika-aholkulariekin lankidetzan egiten da.<ref>{{Cite web|izenburua=J Cruz, Tony Sánchez-Ohlsson y Zahara son los asesores musicales de RTVE para Eurovisión 2022|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=4 November 2021|url=https://www.rtve.es/television/20211104/eurovision-asesores-cruz-tony-sanchez-ohlsson-zahara-benidorm-fest-rtve/2204700.shtml|lana=rtve.es|accessdate=4 November 2021}}</ref> Lehiaketa urte bereko maiatza baino lehen gutxienez 16 urte dituzten artista interpretatzaile, talde eta egileentzat irekita dago, baldin eta espainiar nazionalitatea edo Espainian bizileku iraunkorra badute (duoen edo taldeen kasuan, kideen %50ek gutxienez bete behar dute baldintza hori).<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref><ref name="2023rulebook">{{Cite web|izenburua=Cómo participar en el Benidorm Fest 2023: Consulta las bases de la preselección para Eurovisión|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2023|url=https://www.rtve.es/television/20220719/bases-legales-preseleccion-espana-benidorm-fest-eurovision-2023/2389189.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}</ref> Abestiak originalak izan behar dute, eta Eurovision Abesti Lehiaketaren aurreko urteko iraila baino geroago (Eurovisionen arauen arabera) argitaratuak, eginak edo banatuak izan behar dute. Gainera, abestiak 2 eta erdi eta 3 minutu arteko iraupena izan behar du, eta %60ean [[Gaztelania|Gaztelaniaz]] edo/eta [[Espainiako hizkuntzak|Espainiako hizkuntza]] ko-ofizialetan abestuta izan behar du gutxienez.<ref name="Benidorm Fest">{{Cite web|abizena=Macías|izenburua=Eurovisión 2022: Ya puedes inscribirte para representar a España en Eurovisión 2022, a través del Benidorm Fest|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|izena1=Fernando|data=29 September 2021|url=https://www.rtve.es/television/20210929/benidorm-fest-participar-formulario-festival-eurovision-2022/2173000.shtml|lana=rtve.es|accessdate=29 September 2021}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMacías2021">Macías, Fernando (29 September 2021). </cite></ref><ref name="2023rulebook">{{Cite web|izenburua=Cómo participar en el Benidorm Fest 2023: Consulta las bases de la preselección para Eurovisión|argitaletxea=RTVE|hizkuntza=es-ES|data=19 July 2023|url=https://www.rtve.es/television/20220719/bases-legales-preseleccion-espana-benidorm-fest-eurovision-2023/2389189.shtml|lana=rtve.es|accessdate=19 July 2022}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true">[https://www.rtve.es/television/20220719/bases-legales-preseleccion-espana-benidorm-fest-eurovision-2023/2389189.shtml "Cómo participar en el Benidorm Fest 2023: Consulta las bases de la preselección para Eurovisión"]. </cite></ref> == Irabazleak == {| class="wikitable" |+Koadro gakoa | style="text-align:center; background-color:#C96;" |3 |Hirugarren postua |} {| class="wikitable sortable" ! rowspan="2" |Urtea ! rowspan="2" |Abestia ! rowspan="2" |Artista(k) ! rowspan="2" |Hizkuntza ! rowspan="2" |Generoa ! rowspan="2" |Euskarazko itzulera ! rowspan="2" |Egilea(k) ! colspan="2" |Eurovisionen emaitza |- ! width="15%" |Postua ! width="15%" |Puntuak |- |2022 |"SloMo" |[[Chanel Terrero|Chanel]] |Gaztelania, [[Ingeles|ingelesa]] |[[Latinoamerikar pop|Latinoamerikar pop-a]], [[Reggaeton]] |Kamara mantsoan |[[Leroy Sanchez]], Keith Harris, Ibere Maravilha Fortes, Maggie Szabo, Arjen Thonen | align="center" bgcolor="#CC9966" |'''3''' | align="center" bgcolor="#CC9966" |'''459''' |- |2023 |"Eaea" |[[Blanca Paloma]] |Gaztelania |[[Flamenko]] berria |Eaea |Álvaro Tato, Blanca Paloma Ramos, José Pablo Polo | align="center" |17 | align="center" |100 |- |2024 |"Zorra" |Nebulossa |Gaztelania |[[Pop sintetiko|Pop sintetikoa]] |Urdanga |Maria Bas, Mark Dasousa | align="center" |22 | align="center" |30 |- |2025 | | | | | | | | |} === Galeria === <gallery> Fitxategi:Chanel_Terrero,_2022_(2).png|[[Chanel Terrero|Chanel]] Fitxategi:Goyas_2023_-_Blanca_Paloma.jpg|[[Blanca Paloma]] Fitxategi:Nebulossa_03_(cropped).jpg|Nebulossa </gallery> == Estatistikak == {| class="wikitable plainrowheaders sortable" style="text-align:center" |+ ! ! colspan="2" |Finalerdia 1 ! colspan="2" |2. finalerdia ! colspan="2" |Finala |- !Urtea !Ikusleak !Ehunekoa (%) !Ikusleak !Ehunekoa (%) !Ikusleak !Ehunekoa (%) |- |2022 |1,534,000<ref>{{Cite news|abizena=Pérez|izenburua=Las audiencias que demuestran que Eurovisión (y su preselección) tiene potencial... si se apuesta por ello|izena1=Laura|data=2022-05-17|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/eurovision-2022-audiencias-potencial-festival-benidorm-fest-tve-la-1_1_8999352.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2022-05-24}}</ref> |11.8% |1,728,000<ref>{{Cite news|abizena=Pérez|izenburua=Las audiencias que demuestran que Eurovisión (y su preselección) tiene potencial... si se apuesta por ello|izena1=Laura|data=2022-05-17|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/eurovision-2022-audiencias-potencial-festival-benidorm-fest-tve-la-1_1_8999352.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2022-05-24}}</ref> |14.2% |2,966,000<ref>{{Cite news|abizena=Pérez|izenburua=Las audiencias que demuestran que Eurovisión (y su preselección) tiene potencial... si se apuesta por ello|izena1=Laura|data=2022-05-17|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/eurovision-2022-audiencias-potencial-festival-benidorm-fest-tve-la-1_1_8999352.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2022-05-24}}</ref> |21% |- |2023 |1,044,000<ref>{{Cite news|abizena=Zárate|izenburua=El Benidorm Fest 2023 (10%) arranca con menos fuerza que el año pasado con su primera semifinal en La 1|izena1=Pedro|data=2023-02-01|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/martes-31-enero-2023-benidorm-fest-arranca-menos-fuerza-ano-pasado-primera-semifinal-la-1_1_9913905.html|kazeta=[[eldiario.es]]|accessdate=2023-02-01}}</ref> |10% |1,020,000<ref>{{Cite web|abizena=Urrea|izenburua=¡La segunda semifinal del Benidorm Fest mantiene el nivel con un 9,4% y 1.020.000 espectadores!|hizkuntza=es-es|izena1=Isaac|data=2023-02-04|url=https://eurovision-spain.com/la-segunda-semifinal-del-benidorm-fest-baja-hasta-el-94-y-congrega-a-1-020-000-espectadores/|lana=eurovision-spain.com|accessdate=2023-02-04}}</ref> |9.4% |1,887,000<ref>{{Cite web|abizena=Romero|izenburua=La final del Benidorm Fest 2023 (14.7%) lidera e impulsa las audiencias de TVE con menos 'vuelo' que su primera edición|hizkuntza=es|izena1=Gabriel Arias|data=2023-02-05|url=https://vertele.eldiario.es/audiencias-tv/sabado-4-febrero-2023-gala-final-benidorm-fest-tve_1_9925611.html|lana=Vertele|accessdate=2023-02-05}}</ref> |14.7% |- |2024 |1,005,000<ref>{{Cite web|abizena=Zárate|izenburua=El Benidorm Fest 2024 (10.8%) pierde contra 'Hermanos' pero gana a 'GH Dúo' con su primera semifinal en TVE|izena1=Pedro|data=2024-01-31|url=https://www.eldiario.es/vertele/audiencias-tv/martes-30-enero-2024-benidorm-fest-pierde-contra-hermanos-gana-gh-duo-primera-semifinal-tve_1_10881272.html|lana=verTele|accessdate=2024-02-03}}</ref> |10.8% |1,039,000<ref>{{Cite web|abizena=Zárate|izenburua=El Benidorm Fest 2024 (10.5%) es tercera opción con su segunda semifinal, y 'Entre tierras' (13.7%) sigue líder|izena1=Pedro|data=2024-02-02|url=https://www.eldiario.es/vertele/audiencias-tv/jueves-1-febrero-2024-benidorm-fest-tercera-opcion-segunda-semifinal-entre-tierras-lidera_1_10888564.html|lana=verTele|accessdate=2024-02-03}}</ref> |10.5% |1,977,000<ref>{{Cite web|abizena=Zárate|izenburua=La final del Benidorm Fest 2024 (16.6%) siente el subidón de 'Zorra' y gana audiencia tras la bajada del año pasado|izena1=Pedro|data=2024-02-04|url=https://www.eldiario.es/vertele/audiencias-tv/sabado-3-febrero-2024-final-benidorm-fest-tve-espectadores-nebulossa-zorra-eurovision_1_10893504.html|lana=verTele|accessdate=2024-02-03}}</ref> |16.6% |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}}{{Spain in the Eurovision Song Contest}}{{Eurovision Abesti Lehiaketa}} [[Kategoria:Valentziako Erkidegoko kultura]] [[Kategoria:Espainiako kultura]] [[Kategoria:Televisión Españolaren telebista saioak]] [[Kategoria:Espainiako musika jaialdiak]] [[Kategoria:Benidorm]] [[Kategoria:Testuan latina duten artikuluak]] [[Kategoria:Testuan gaztelania duten artikuluak]] 0h0ytas1gmaa65fsysfggxbhpy6j014 3 1217960 10002771 2024-12-17T21:42:01Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002771 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 22:42, 17 abendua 2024 (CET) nz14ff66b0baza9gkji8xozz0keaba9 3 1217961 10002774 2024-12-17T21:52:26Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002774 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 22:52, 17 abendua 2024 (CET) a90zy2t4echhm85c5yw0uapb7213i50 2 1217962 10002794 2024-12-17T22:40:18Z Ane Muruzabal Echeverria 168053 Orri berria: «= Instituzionalizazioa = Instituzionalizazioa, Brousseauk planteatzen duen egoera didaktiko baten azkeneko fasea da. Normalean klasearen amaierarekin edo itxierarekin harremana dauka eskuratzen diren ideiak aldez aurretik egindako ekintza guztiei zentzua ematen dielako.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Apolo|abizena=Castañeda Alonso|izenburua=La institucionalización del conocimiento en la clase de matemáticas: Un estudio sobre el discurso del aula|orrialdeak=26–40|h...» 10002794 wikitext text/x-wiki = Instituzionalizazioa = Instituzionalizazioa, Brousseauk planteatzen duen egoera didaktiko baten azkeneko fasea da. Normalean klasearen amaierarekin edo itxierarekin harremana dauka eskuratzen diren ideiak aldez aurretik egindako ekintza guztiei zentzua ematen dielako.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Apolo|abizena=Castañeda Alonso|izenburua=La institucionalización del conocimiento en la clase de matemáticas: Un estudio sobre el discurso del aula|orrialdeak=26–40|hizkuntza=es|abizena2=Rosas Mendoza|abizena3=Molina Zavaleta|izena2=Alejandro|izena3=Juan Gabriel|data=2012-01|url=https://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0185-26982012000100003|aldizkaria=Perfiles educativos|alea=135|zenbakia=34|issn=0185-2698|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Honen bidez, landutako ezagutzak estatus ofiziala ezartzea du helburu. <ref name=":0" /> Horretarako, irakasleak klasean ikasleekin landutako ezagutza matematikoen ezaugarriak definitu behar ditu, hau da, izena jarri ikasitakoari, ezagutza sortuz eta ezarritako arazo, egoera eta jardueren mota eta izaerak esplizitatuz. Modu berean eskuratutako jakintzen orokortzea egin behar da, jakintza horiek beste testuinguruetan aplikatzeko.<ref name=":0" /> ==== Adibidea ==== Irakasle batek klasean batuketak lantzen ari baditu, batuketak lantzen ari dituela esplizitatu beharko du. Honekin batera, irakasleak jarduera gehiago proposatu beharko ditu batuketak lantzeko eta ezagutza orokortzeko. Azkenik, ikasleek klasean egin dituzten jarduerak errealitatera eraman behar ditu eta kasu bat izan daiteke erosketak egitera joatea eta erosi dituzten gauzen prezioak gehitzea batuketak lantzeko. == Erreferentziak == <references /> 88geqlmx581muexemud3cztf26hwudw 10002795 10002794 2024-12-17T22:41:20Z Ane Muruzabal Echeverria 168053 10002795 wikitext text/x-wiki = Instituzionalizazioa = ''Instituzionalizazioa'', Brousseauk planteatzen duen egoera didaktiko baten azkeneko fasea da. Normalean klasearen amaierarekin edo itxierarekin harremana dauka eskuratzen diren ideiak aldez aurretik egindako ekintza guztiei zentzua ematen dielako.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Apolo|abizena=Castañeda Alonso|izenburua=La institucionalización del conocimiento en la clase de matemáticas: Un estudio sobre el discurso del aula|orrialdeak=26–40|hizkuntza=es|abizena2=Rosas Mendoza|abizena3=Molina Zavaleta|izena2=Alejandro|izena3=Juan Gabriel|data=2012-01|url=https://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0185-26982012000100003|aldizkaria=Perfiles educativos|alea=135|zenbakia=34|issn=0185-2698|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Honen bidez, landutako ezagutzak estatus ofiziala ezartzea du helburu. <ref name=":0" /> Horretarako, irakasleak klasean ikasleekin landutako ezagutza matematikoen ezaugarriak definitu behar ditu, hau da, izena jarri ikasitakoari, ezagutza sortuz eta ezarritako arazo, egoera eta jardueren mota eta izaerak esplizitatuz. Modu berean eskuratutako jakintzen orokortzea egin behar da, jakintza horiek beste testuinguruetan aplikatzeko.<ref name=":0" /> ==== Adibidea ==== Irakasle batek klasean batuketak lantzen ari baditu, batuketak lantzen ari dituela esplizitatu beharko du. Honekin batera, irakasleak jarduera gehiago proposatu beharko ditu batuketak lantzeko eta ezagutza orokortzeko. Azkenik, ikasleek klasean egin dituzten jarduerak errealitatera eraman behar ditu eta kasu bat izan daiteke erosketak egitera joatea eta erosi dituzten gauzen prezioak gehitzea batuketak lantzeko. == Erreferentziak == <references /> lb61ynxi3d7jaxqqcjqazy4ozgupk7o 10002799 10002795 2024-12-17T22:52:19Z Ane Muruzabal Echeverria 168053 10002799 wikitext text/x-wiki = Instituzionalizazioa = ''Instituzionalizazioa'', Brousseauk planteatzen duen egoera didaktiko baten azkeneko fasea da. Normalean klasearen amaierarekin edo itxierarekin harremana dauka eskuratzen diren ideiak aldez aurretik egindako ekintza guztiei zentzua ematen dielako.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Apolo|abizena=Castañeda Alonso|izenburua=La institucionalización del conocimiento en la clase de matemáticas: Un estudio sobre el discurso del aula|orrialdeak=26–40|hizkuntza=es|abizena2=Rosas Mendoza|abizena3=Molina Zavaleta|izena2=Alejandro|izena3=Juan Gabriel|data=2012-01|url=https://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0185-26982012000100003|aldizkaria=Perfiles educativos|alea=135|zenbakia=34|issn=0185-2698|sartze-data=2024-12-17}}</ref> Honen bidez, landutako ezagutzak estatus ofiziala ezartzea du helburu. <ref name=":0" /> Horretarako, irakasleak klasean ikasleekin landutako ezagutza matematikoen ezaugarriak definitu behar ditu, hau da, izena jarri ikasitakoari, ezagutza sortuz eta ezarritako arazo, egoera eta jardueren mota eta izaerak esplizitatuz. Modu berean eskuratutako jakintzen orokortzea egin behar da, jakintza horiek beste testuinguruetan aplikatzeko.<ref name=":0" /> ==== Adibidea ==== Irakasle batek klasean batuketak lantzen ari baditu, batuketak lantzen ari dituela esplizitatu beharko du. Honekin batera, irakasleak jarduera gehiago proposatu beharko ditu batuketak lantzeko eta ezagutza orokortzeko. Azkenik, irakasleak ikasleek klasean egin dituzten jarduerak errealitatera eraman behar ditu, hala nola, erosketak egitera joatea eta erosi dituzten gauzen prezioak gehitzea batuketak lantzeko. == Erreferentziak == <references /> qbl8lvpvugvibdan36eean94z2s9rg8 3 1217963 10002796 2024-12-17T22:44:05Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002796 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 23:44, 17 abendua 2024 (CET) exu6wpyl9s9chwqhhzbhwh8pgloquyr 0 1217964 10002809 2024-12-17T23:32:43Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Lydia Mackenzie Falconer Miller''', jaiotzez '''Fraser''' ([[1812]] – [[Lochinver]], [[1876]]ko [[martxoaren 11]]), '''''Harriet Myrtle''''' izengoitiaz ere ezaguna, [[eskozia]]r [[haur literatura]]ko [[idazle]]a izan zen. == Bizitza == Lydia Mackenzie Falconer Fraser Elizabeth Lydia McLeod irakaslearen (?-1865) eta William Fraser merkatariaren (1789-1828) alaba zen. 1812an bataiatu zuten. Aitaren negozioak huts egin ostean, amaren...» 10002809 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Lydia Mackenzie Falconer Miller''', jaiotzez '''Fraser''' ([[1812]] – [[Lochinver]], [[1876]]ko [[martxoaren 11]]), '''''Harriet Myrtle''''' izengoitiaz ere ezaguna, [[eskozia]]r [[haur literatura]]ko [[idazle]]a izan zen. == Bizitza == Lydia Mackenzie Falconer Fraser Elizabeth Lydia McLeod irakaslearen (?-1865) eta William Fraser merkatariaren (1789-1828) alaba zen. 1812an bataiatu zuten. Aitaren negozioak huts egin ostean, amaren familiak bere hezkuntza ordaintzen lagundu zion. [[Inverness]]en eta gero [[Edinburgo]]n ikasi zuen<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Marian McKenzie|abizena=Johnston|urtea=2004|izenburua=Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|url=https://www.oxforddnb.com/display/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-18732|atala=Miller (née Fraser), Lydia Mackenzie Falconer (pseud. Mrs Harriet Myrtle)|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Ingalaterran denbora batez egon ondoren, Eskoziara itzuli zen eta eskola txiki bat sortu zuen [[Cromarty]]n. Herri horretan Hugh Miller geologo, idazle eta folklorista ezagutu zuen. Lydiaren familiak aurka egin zuen, baina 1832an ezkon-hitza eman zioten elkarri eta 1837ko urtarrilaren 7an ezkondu ziren. Bizirik iraun zuten lau seme-alaba izan zituzten. Hugh Edinburgoko ''The Witness'' aldizkaria kudeatzeko izendatu zutenean, Lydiak lagundu zion lan horretan<ref name=":0" />. Harriet Myrtle izengoitia erabiliz, haurrentzako 20 liburu didaktiko eta moral idatzi zituen gutxi gorabehera. 1847an helduentzako eleberri bakarra argitaratu zuen modu anonimoan, ''Passages in the Life of an English Heiress, or, Recollections of Disruption Times in Scotland'', bere eta bere senarraren hezkuntza eta haien eztabaidak oinarritzat hartuz<ref name=":0" /><ref name=":1">{{erreferentzia|izena=John|abizena=Sutherland|urtea=2014|izenburua=The Longman Companion to Victorian Fiction|orrialdea=|ISBN=978-1317863328|hizkuntza=en|atala=Contents}}</ref>. Hugh Miller, ondoezik eta deprimituta, agian zoratzeko beldurrez zegoela, bere burua tirokatu zuen 1856ko abenduaren 24an. Haien alaba, Harriet Miller Davidson poeta eta eleberrigilea, horrek ikaratuta geratu omen zen bizitza osoan<ref>{{erreferentzia|izena=W. G|abizena=Blaikie|urtea=2004|izenburua=Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|atala=Davidson, Harriet Miller (1839–1883)|editore-abizena=Perkins|editore-izena=Pam}}</ref>. Lydiak senarraren amaitu gabeko lanen argitalpena osatu zuen, eta Peter Bayneri lagundu zion haren biografia idazten. 1857an, pentsio bat eman zioten<ref name=":1" />. 1863an Invernessera itzuli zen eta haurrentzako liburuak idazten jarraitu zuen<ref name=":0" />. Lydia Miller 1876ko martxoaren 11n hil zen Lochinverren, suhiaren etxean, eta martxoaren 20an lurperatu zuten Edinburgoko Grange hilerrian, senarraren ondoan<ref name=":0" />. == Lan hautatuak == {{zutabeak|kopurua=2| * ''Adventure of a Kite''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Harriet Myrtle (Myrtle, Harriet, 1811?-1876)|hizkuntza=en|url=https://onlinebooks.library.upenn.edu/webbin/book/lookupname?key=Myrtle,+Harriet,+1811?-1876|aldizkaria=The Online Books Page|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * ''The water lily'' * ''Passages in the life of an English heiress : or, Recollections of disruption times in Scotland'' (1847) * ''Two dear friends'' * ''The duck house'' * ''Home and its pleasures : simple stories for young people'' * ''Bertha and the bird'' * ''Little Amy's birthday'' * ''Going to the cottage'' * ''A story-book of country scenes'' * ''The little foundling : and other tales'' * ''The man of snow and other tales'' * ''Amusing tales for young people'' * ''A story book of the seasons: Spring''}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1812ko|1876ko|Miller, Lydia Mackenzie Falconer}} [[Kategoria:Eskoziako haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] 77gmcpv54voluvjadz9ob1lns4ykuml 10002810 10002809 2024-12-17T23:33:25Z Eliatxo 96586 /* Kanpo estekak */ 10002810 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Lydia Mackenzie Falconer Miller''', jaiotzez '''Fraser''' ([[1812]] – [[Lochinver]], [[1876]]ko [[martxoaren 11]]), '''''Harriet Myrtle''''' izengoitiaz ere ezaguna, [[eskozia]]r [[haur literatura]]ko [[idazle]]a izan zen. == Bizitza == Lydia Mackenzie Falconer Fraser Elizabeth Lydia McLeod irakaslearen (?-1865) eta William Fraser merkatariaren (1789-1828) alaba zen. 1812an bataiatu zuten. Aitaren negozioak huts egin ostean, amaren familiak bere hezkuntza ordaintzen lagundu zion. [[Inverness]]en eta gero [[Edinburgo]]n ikasi zuen<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Marian McKenzie|abizena=Johnston|urtea=2004|izenburua=Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|url=https://www.oxforddnb.com/display/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-18732|atala=Miller (née Fraser), Lydia Mackenzie Falconer (pseud. Mrs Harriet Myrtle)|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Ingalaterran denbora batez egon ondoren, Eskoziara itzuli zen eta eskola txiki bat sortu zuen [[Cromarty]]n. Herri horretan Hugh Miller geologo, idazle eta folklorista ezagutu zuen. Lydiaren familiak aurka egin zuen, baina 1832an ezkon-hitza eman zioten elkarri eta 1837ko urtarrilaren 7an ezkondu ziren. Bizirik iraun zuten lau seme-alaba izan zituzten. Hugh Edinburgoko ''The Witness'' aldizkaria kudeatzeko izendatu zutenean, Lydiak lagundu zion lan horretan<ref name=":0" />. Harriet Myrtle izengoitia erabiliz, haurrentzako 20 liburu didaktiko eta moral idatzi zituen gutxi gorabehera. 1847an helduentzako eleberri bakarra argitaratu zuen modu anonimoan, ''Passages in the Life of an English Heiress, or, Recollections of Disruption Times in Scotland'', bere eta bere senarraren hezkuntza eta haien eztabaidak oinarritzat hartuz<ref name=":0" /><ref name=":1">{{erreferentzia|izena=John|abizena=Sutherland|urtea=2014|izenburua=The Longman Companion to Victorian Fiction|orrialdea=|ISBN=978-1317863328|hizkuntza=en|atala=Contents}}</ref>. Hugh Miller, ondoezik eta deprimituta, agian zoratzeko beldurrez zegoela, bere burua tirokatu zuen 1856ko abenduaren 24an. Haien alaba, Harriet Miller Davidson poeta eta eleberrigilea, horrek ikaratuta geratu omen zen bizitza osoan<ref>{{erreferentzia|izena=W. G|abizena=Blaikie|urtea=2004|izenburua=Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|atala=Davidson, Harriet Miller (1839–1883)|editore-abizena=Perkins|editore-izena=Pam}}</ref>. Lydiak senarraren amaitu gabeko lanen argitalpena osatu zuen, eta Peter Bayneri lagundu zion haren biografia idazten. 1857an, pentsio bat eman zioten<ref name=":1" />. 1863an Invernessera itzuli zen eta haurrentzako liburuak idazten jarraitu zuen<ref name=":0" />. Lydia Miller 1876ko martxoaren 11n hil zen Lochinverren, suhiaren etxean, eta martxoaren 20an lurperatu zuten Edinburgoko Grange hilerrian, senarraren ondoan<ref name=":0" />. == Lan hautatuak == {{zutabeak|kopurua=2| * ''Adventure of a Kite''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Harriet Myrtle (Myrtle, Harriet, 1811?-1876)|hizkuntza=en|url=https://onlinebooks.library.upenn.edu/webbin/book/lookupname?key=Myrtle,+Harriet,+1811?-1876|aldizkaria=The Online Books Page|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * ''The water lily'' * ''Passages in the life of an English heiress : or, Recollections of disruption times in Scotland'' (1847) * ''Two dear friends'' * ''The duck house'' * ''Home and its pleasures : simple stories for young people'' * ''Bertha and the bird'' * ''Little Amy's birthday'' * ''Going to the cottage'' * ''A story-book of country scenes'' * ''The little foundling : and other tales'' * ''The man of snow and other tales'' * ''Amusing tales for young people'' * ''A story book of the seasons: Spring''}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1812ko|1876ko|Miller, Lydia Mackenzie Falconer}} [[Kategoria:Eskoziako haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Eskoziako eleberrigileak]] [[Kategoria:Emakume eleberrigileak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] hoocpfsyv0qb0u860kgwqt2kvstiyzp 10002811 10002810 2024-12-17T23:33:49Z Eliatxo 96586 10002811 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Lydia Mackenzie Falconer Miller''', jaiotzez '''Fraser''' ([[Cromarty]], [[1812]] – [[Lochinver]], [[1876]]ko [[martxoaren 11]]), '''''Harriet Myrtle''''' izengoitiaz ere ezaguna, [[eskozia]]r [[haur literatura]]ko [[idazle]]a izan zen. == Bizitza == Lydia Mackenzie Falconer Fraser Elizabeth Lydia McLeod irakaslearen (?-1865) eta William Fraser merkatariaren (1789-1828) alaba zen. 1812an bataiatu zuten. Aitaren negozioak huts egin ostean, amaren familiak bere hezkuntza ordaintzen lagundu zion. [[Inverness]]en eta gero [[Edinburgo]]n ikasi zuen<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Marian McKenzie|abizena=Johnston|urtea=2004|izenburua=Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|url=https://www.oxforddnb.com/display/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-18732|atala=Miller (née Fraser), Lydia Mackenzie Falconer (pseud. Mrs Harriet Myrtle)|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Ingalaterran denbora batez egon ondoren, Eskoziara itzuli zen eta eskola txiki bat sortu zuen Cromartyn. Herri horretan Hugh Miller geologo, idazle eta folklorista ezagutu zuen. Lydiaren familiak aurka egin zuen, baina 1832an ezkon-hitza eman zioten elkarri eta 1837ko urtarrilaren 7an ezkondu ziren. Bizirik iraun zuten lau seme-alaba izan zituzten. Hugh Edinburgoko ''The Witness'' aldizkaria kudeatzeko izendatu zutenean, Lydiak lagundu zion lan horretan<ref name=":0" />. Harriet Myrtle izengoitia erabiliz, haurrentzako 20 liburu didaktiko eta moral idatzi zituen gutxi gorabehera. 1847an helduentzako eleberri bakarra argitaratu zuen modu anonimoan, ''Passages in the Life of an English Heiress, or, Recollections of Disruption Times in Scotland'', bere eta bere senarraren hezkuntza eta haien eztabaidak oinarritzat hartuz<ref name=":0" /><ref name=":1">{{erreferentzia|izena=John|abizena=Sutherland|urtea=2014|izenburua=The Longman Companion to Victorian Fiction|orrialdea=|ISBN=978-1317863328|hizkuntza=en|atala=Contents}}</ref>. Hugh Miller, ondoezik eta deprimituta, agian zoratzeko beldurrez zegoela, bere burua tirokatu zuen 1856ko abenduaren 24an. Haien alaba, Harriet Miller Davidson poeta eta eleberrigilea, horrek ikaratuta geratu omen zen bizitza osoan<ref>{{erreferentzia|izena=W. G|abizena=Blaikie|urtea=2004|izenburua=Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|atala=Davidson, Harriet Miller (1839–1883)|editore-abizena=Perkins|editore-izena=Pam}}</ref>. Lydiak senarraren amaitu gabeko lanen argitalpena osatu zuen, eta Peter Bayneri lagundu zion haren biografia idazten. 1857an, pentsio bat eman zioten<ref name=":1" />. 1863an Invernessera itzuli zen eta haurrentzako liburuak idazten jarraitu zuen<ref name=":0" />. Lydia Miller 1876ko martxoaren 11n hil zen Lochinverren, suhiaren etxean, eta martxoaren 20an lurperatu zuten Edinburgoko Grange hilerrian, senarraren ondoan<ref name=":0" />. == Lan hautatuak == {{zutabeak|kopurua=2| * ''Adventure of a Kite''<ref>{{erreferentzia|izenburua=Harriet Myrtle (Myrtle, Harriet, 1811?-1876)|hizkuntza=en|url=https://onlinebooks.library.upenn.edu/webbin/book/lookupname?key=Myrtle,+Harriet,+1811?-1876|aldizkaria=The Online Books Page|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * ''The water lily'' * ''Passages in the life of an English heiress : or, Recollections of disruption times in Scotland'' (1847) * ''Two dear friends'' * ''The duck house'' * ''Home and its pleasures : simple stories for young people'' * ''Bertha and the bird'' * ''Little Amy's birthday'' * ''Going to the cottage'' * ''A story-book of country scenes'' * ''The little foundling : and other tales'' * ''The man of snow and other tales'' * ''Amusing tales for young people'' * ''A story book of the seasons: Spring''}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1812ko|1876ko|Miller, Lydia Mackenzie Falconer}} [[Kategoria:Eskoziako haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Eskoziako eleberrigileak]] [[Kategoria:Emakume eleberrigileak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] hkzgx07bo512q5bv9ov7cb55lpeq01v 1 1217965 10002818 2024-12-17T23:39:23Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{Wikiproiektu Emakumeak}}» 10002818 wikitext text/x-wiki {{Wikiproiektu Emakumeak}} ta4vu3saodlopvx79romiqoh8fiwdtr 3 1217966 10002822 2024-12-17T23:56:12Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002822 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 00:56, 18 abendua 2024 (CET) q90qxeejq7sl39w8dj3aev32idf02ot 4 1217967 10002823 2024-12-17T23:56:34Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002823 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=CatMaster8232|contribs=0}} oxe30xchtyxfdrv4qikiu6c8nsbrgv0 10002830 10002823 2024-12-18T00:37:50Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002830 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=CatMaster8232|contribs=0}} {{WLE|user=PERUARMY|contribs=0}} oxhdccbet6erxa7mp9d7qc98mjjy5ze 10002846 10002830 2024-12-18T02:00:18Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002846 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=CatMaster8232|contribs=0}} {{WLE|user=PERUARMY|contribs=0}} {{WLE|user=Servaci%C3%B3n|contribs=0}} 2uhy6cdfuk2ooisaamhndksnlhoaw6u 10002853 10002846 2024-12-18T02:52:13Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002853 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=CatMaster8232|contribs=0}} {{WLE|user=PERUARMY|contribs=0}} {{WLE|user=Servaci%C3%B3n|contribs=0}} {{WLE|user=%E2%B2%80%E2%B2%97%E2%B2%93|contribs=0}} lhlx396pujqmn1ob50hagcgqwrmc2lz 10002877 10002853 2024-12-18T04:04:33Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002877 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=CatMaster8232|contribs=0}} {{WLE|user=PERUARMY|contribs=0}} {{WLE|user=Servaci%C3%B3n|contribs=0}} {{WLE|user=%E2%B2%80%E2%B2%97%E2%B2%93|contribs=0}} {{WLE|user=Feeglgeef|contribs=0}} jpv66mlaxu5t33utng4jqiwr121yf8h 10002912 10002877 2024-12-18T07:41:49Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002912 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=CatMaster8232|contribs=0}} {{WLE|user=PERUARMY|contribs=0}} {{WLE|user=Servaci%C3%B3n|contribs=0}} {{WLE|user=%E2%B2%80%E2%B2%97%E2%B2%93|contribs=0}} {{WLE|user=Feeglgeef|contribs=0}} {{WLE|user=Julijana_Vasil|contribs=0}} hxledf3qhk5e1obuqi9yjw9zqs7yc8v 10002929 10002912 2024-12-18T08:12:55Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10002929 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=CatMaster8232|contribs=0}} {{WLE|user=PERUARMY|contribs=0}} {{WLE|user=Servaci%C3%B3n|contribs=0}} {{WLE|user=%E2%B2%80%E2%B2%97%E2%B2%93|contribs=0}} {{WLE|user=Feeglgeef|contribs=0}} {{WLE|user=Julijana_Vasil|contribs=0}} {{WLE|user=Anamen%C3%B3n|contribs=0}} li3lazzmeh2m06tc2cozgl9rv9n2jrn 10003052 10002929 2024-12-18T10:06:53Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10003052 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=CatMaster8232|contribs=0}} {{WLE|user=PERUARMY|contribs=0}} {{WLE|user=Servaci%C3%B3n|contribs=0}} {{WLE|user=%E2%B2%80%E2%B2%97%E2%B2%93|contribs=0}} {{WLE|user=Feeglgeef|contribs=0}} {{WLE|user=Julijana_Vasil|contribs=0}} {{WLE|user=Anamen%C3%B3n|contribs=0}} {{WLE|user=SEMMAKARA66|contribs=0}} jykgh5gh50rfdy9rgf8gxg9ucu1ptul 10003145 10003052 2024-12-18T10:38:05Z LainobeltzBot 90204 Bot-a: Erregistroa eguneratzen 10003145 wikitext text/x-wiki {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !Lankide !Ekarpenak {{WLE|user=CatMaster8232|contribs=0}} {{WLE|user=PERUARMY|contribs=0}} {{WLE|user=Servaci%C3%B3n|contribs=0}} {{WLE|user=%E2%B2%80%E2%B2%97%E2%B2%93|contribs=0}} {{WLE|user=Feeglgeef|contribs=0}} {{WLE|user=Julijana_Vasil|contribs=0}} {{WLE|user=Anamen%C3%B3n|contribs=0}} {{WLE|user=SEMMAKARA66|contribs=0}} {{WLE|user=Ichi_BSS211|contribs=0}} ri6vn994sxikxg9e8r9f3e14e1zycq7 3 1217968 10002829 2024-12-18T00:37:29Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002829 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 01:37, 18 abendua 2024 (CET) l0fwq0mmgx8xh3igndoke5rz9brg9eg 3 1217969 10002845 2024-12-18T01:59:58Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002845 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 02:59, 18 abendua 2024 (CET) dz8dvmlds26d2fmgeqyx3ub1mjaik6p 3 1217970 10002852 2024-12-18T02:51:50Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002852 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 03:51, 18 abendua 2024 (CET) piux7fsuyvl2sztl6p3jouv6q89gkp9 0 1217971 10002855 2024-12-18T02:53:37Z Nikolai Kurbatov 79684 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Tito Steiner''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1976ko Udako Olinpiar Jokoak|1976ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64459 Tito Steiner]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/tito-steiner Tito STEINER]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1952ko|2024ko|Steiner, Tito}}» 10002855 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Tito Steiner''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1976ko Udako Olinpiar Jokoak|1976ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64459 Tito Steiner]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/tito-steiner Tito STEINER]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1952ko|2024ko|Steiner, Tito}} qnw8tc6rdz1h21scrmc0vci52p9y2qq 10002856 10002855 2024-12-18T02:54:21Z Nikolai Kurbatov 79684 10002856 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Tito Steiner''' ([[1952]]ko [[martxoaren 1]]a - [[Buenos Aires]], [[2024]]ko [[maiatzaren 2]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1976ko Udako Olinpiar Jokoak|1976ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64459 Tito Steiner]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/tito-steiner Tito STEINER]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1952ko|2024ko|Steiner, Tito}} 667aosdwuho387s55e3od4aj8xhk26j 0 1217972 10002857 2024-12-18T02:55:24Z Nikolai Kurbatov 79684 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Osvaldo Suárez''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1960ko Udako Olinpiar Jokoak|1960ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|1964ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64460 Osvaldo Suárez]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1934ko|2018ko|Suárez, Osvaldo}}» 10002857 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Osvaldo Suárez''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1960ko Udako Olinpiar Jokoak|1960ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|1964ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64460 Osvaldo Suárez]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1934ko|2018ko|Suárez, Osvaldo}} 4g9ug343pna4vsi8etfhjltfcvk0fc0 10002858 10002857 2024-12-18T02:56:06Z Nikolai Kurbatov 79684 10002858 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Osvaldo Suárez''' (Sarandí, [[1934]]ko [[martxoaren 17]]a - [[2018]]ko [[otsailaren 16]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1960ko Udako Olinpiar Jokoak|1960ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|1964ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64460 Osvaldo Suárez]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1934ko|2018ko|Suárez, Osvaldo}} rju1j5nocxhhiw83mu49bosm84j2c0t 0 1217973 10002859 2024-12-18T02:57:00Z Nikolai Kurbatov 79684 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Enrique Thompson''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1924ko Udako Olinpiar Jokoak|1924ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64461 Enrique Thompson]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1897ko|1928ko|Thompson, Enrique}}» 10002859 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Enrique Thompson''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1924ko Udako Olinpiar Jokoak|1924ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64461 Enrique Thompson]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1897ko|1928ko|Thompson, Enrique}} 71bzrodt001zjv74oqj1d00i4zopfc8 10002862 10002859 2024-12-18T02:57:43Z Nikolai Kurbatov 79684 10002862 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Enrique Thompson''' (Villa Hernandarias, [[1897]]ko [[abenduaren 15]]a - [[1928]]ko [[abenduaren 22]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1924ko Udako Olinpiar Jokoak|1924ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64461 Enrique Thompson]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1897ko|1928ko|Thompson, Enrique}} 6hn46rhym1ruqzk09un96x1kg2yw5q7 0 1217974 10002863 2024-12-18T02:58:48Z Nikolai Kurbatov 79684 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Braian Toledo''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2016ko Udako Olinpiar Jokoak|2016ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/123130 Braian Toledo]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/braian-toledo Braian TOLEDO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1993ko|2020ko|Toledo, Bra...» 10002863 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Braian Toledo''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2016ko Udako Olinpiar Jokoak|2016ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/123130 Braian Toledo]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/braian-toledo Braian TOLEDO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1993ko|2020ko|Toledo, Braian}} ofa0iklm778cojz9wcaqfay81x7yar4 10002864 10002863 2024-12-18T02:59:37Z Nikolai Kurbatov 79684 10002864 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Braian Toledo''' (Marcos Paz Partido, [[1993]]ko [[irailaren 8]]a - Marcos Paz Partido, [[2020]]ko [[otsailaren 27]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2016ko Udako Olinpiar Jokoak|2016ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/123130 Braian Toledo]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/braian-toledo Braian TOLEDO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1993ko|2020ko|Toledo, Braian}} l08clt2urygpqa07x6qm4jxb3s1mwzj 3 1217975 10002876 2024-12-18T04:04:10Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002876 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 05:04, 18 abendua 2024 (CET) tvo826lt5pr0rqzlnqoizjp299kk9b7 0 1217976 10002892 2024-12-18T06:24:24Z Franvj 161224 Gehitu informazio-edukia Wikipediatik. 10002892 wikitext text/x-wiki Erromeria "Xabierko Gazteluan", [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]]. [[Xabierko gaztelua]].[[Xabierraldi]]<ref>Xabierraldi</ref> s8a57775y3kjt0gcit78eg2yvt94he4 10002896 10002892 2024-12-18T06:35:45Z Franvj 161224 Gehitu edukia eta behar bezala. 10002896 wikitext text/x-wiki Erromeria Xabierko Gazteluan, [[Nafarroa Garaia|San Frantzisko Javier Nafarroako zaindaria omentzeko martxoko lehen bi asteetan egiten dena.]] <ref>Nafarroako Garaia </ref>[[Nafarroa Garaia|Nafarroan]]. [[Xabierko gaztelua]].[[Xabierraldi]]<ref>[[Xabierraldi]]</ref> bd5prosrp4vb3dj0l7rtxs4dyxplhfj 0 1217977 10002893 2024-12-18T06:31:33Z Aonandi 156348 «[[:es:Special:Redirect/revision/164026967|Julieta Díaz]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002893 wikitext text/x-wiki <references></references> '''Julieta Díaz Hermida''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1977|1977ko]] [[Irailaren 9|irailaren 9a]]) argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Kantari|abeslaria]] eta [[Modelo (lanbidea)|modeloa]] da. Ezaguna da Pol-ka Producciones telenobeletan, besteak beste, ''Campeones de la vida'', ''''Ilusiones shared'''', ''099 Central'' lanengatik, baita antzerki lan ugariengatik ere. == Bizitza == === Telebistan eta antzerkian === Julieta Díaz Argentinako Buenos Aires hiriburuan jaio zen 1977an. 12 urterekin hasi zen antzerkia ikasten. Bere aita, Ricardo Diaz Mourelle aktore eta bere maisuetako bat izan zen; ama Maria Bernarda Hermida, lore terapeuta da. 17 urterekin Rubens Correarekin antzerkia ikasten ari zenean, Fernando Spinerren bitartez casting betara aurkeztu eta ''Bajamar, la costa del silencio'' serie txikirako hautatua izan zen. Besteak beste, telebistako saio hauexetan hartu zuen parte: ''Verdad efecto, Nueve Lunas, Carola Casini, Como pan caliente, De poeta y de loco, Gasoleros'' eta ''La condenas de Gabriel Doyle''. Bitartean, Cristina Moreira, Rubens Correa eta Javier Margulisekin eskolak hartzen jarraitu zuen. Aintzatespena ''Campeones de la vid''a filmarekin heldu zitzaion (Clarín saria, emakumezkoen errebelazioa), eta handik egin zuen jauzi ''Ilusiones'' lanean, Oscar Martínez eta Catherine Fulopekin batera. Hiru urte baino gehixeagoan, ospetsu izatetik emakumezko aktore onenaren saria izatera igaro zen, eta Clarín Espectáculos izeneko saria jaso zuen ''099 Central'' telenobelan egindako lanarengatik. [[Maná]] talde mexikarrak ere deitu zion, ''Mariposa traicionera'' bideoklipa egiteko; Gustavo Ceratik, Crimen lanerako; eta Diego Torresek, ''Sueños'' lanerako, besteak beste. Urtetan Head & Shouldersen emakumeko aktore ordezkarietako bat da Argentinan. 2003. urtean ''Soy gitano'' telenobelaren protagonista izan zen Osvaldo Laportekin eta Juan Darthesekin batera. Hurrengo urtean ''Locas de amor'' unitarioaren protagonista izan zen [[Leticia Brédice]] eta [[Soledad Villamil|Soledad Villamilekin]] batera. Martin Fierro eta Clarin sariak ere irabazi zituen, emakumezko aktore protagoniko onenaren atalean. ''Soy gitano'' telenobelarako flamenko klaseak hartu zituen Claudia Bauthian, Laura Manzella, Marcela Suez eta La China maistra handiarekin. 2005ean ''Emma Bovary'' antzezlanean jardun zuen (Emakumezkoen Ace errebelazio saria). Urte horretan bertan, ''Botines'' eta ''Mujeres asesinas'' telesailetako bi protagonista lan eman ziren telebistan. Bitartean, Ana Maria Bovo, Gabriel Chamé Buen Día eta Cristina Moreirarekin eskolak hartzen jarraitu zuen. 2006an, Canal 13ko Argentinako ''Mujeres asesinas'' telesaileko bi kapitulutan eta [[Telefe|Telefé-ko]] ''Al limite laneko'' bi kapitulutan parte hartu zuen. 2009. urtean ''Valientes'' telenobela arrakastatsuaren protagonista izan zen, aldi berean antzerki denboraldia [[Buenos Aires|Buenos Airesen]] eta udan [[Mar del Plata|Mar del Platan]] egin zuen ''El año que viene a la mismo hora'' antzezlanarekin, Adrián Suar-ekin batera, Marcos Carnevale-ren zuzendaritzapean. 2010ean kantu eskolak hartzen hasi zen Katie Viqueria maistra eta ahots entrenatzailearekin. 2012an, parte-hartze berezia izan zuen Telefék eman zuen ''Graduados'' telekomedian, Underground-en fikzioan, eta Nancy Dupláa eta Daniel Hendler izan ziren protagonistak. Gainera, Soledad Silveyra eta Oscar Martinez aktoreek parte hartu zuten Canal Trece katean. Zineman, 2011n, ''Juan y Eva'' filmean protagonista izan zen, [[Paula De Luque|Paula De Luqueren]] zuzendaritzapean; 2008an ''Norma Arrostito y'' ''Gaby, la montonera''; 2007an ''La señal'', eta 2006an ''Maradona, la mano de Dios''. Besteak beste, ''Derecho de familia'', ''Herencia'', ''Déjala correr'' eta ''Ruptura'' lanetan ere parte hartu zuen. 2012an estreinatu zen ''Dos más dos'' filma, milioi bat ikusle izan zituen komedia, Adrian Suar protagonista zuena eta Diego Kaplan zuzendari lanetan. 2013an, Marcos Carnevalek zuzendutako ''Corazón de León'' filmeko protagonista izan zen Guillermo Francellarekin batera, 1.700.000 ikusle baino gehiago izan zituen komedia erromantikoa. 2013an, ''Los Locos Addams'' Broadwayko musikalaren bertsio argentinarraren protagonista ere izan zen, Puma Goity eta [[Laura Natalia Esquivel|Laura Natalia Esquivelekin]] batera, Morticia Addamsen rolean. 2014an ''En terapia'' lan arrakastatsuan parte hartu zuen ''Diego'' Perettirekin batera. Emanaldi horrengatik Antzeztaldeko Emakumezko Aktore Onenaren Martin Fierro Saria jaso zuen. ''Sres Papis'' telenobelan ere parte hartze berezia egin zuen. Papis, Joaquin Furrielekin batera. Urte berean, ''Refugiado'' filmeko protagonista izan zen. Kritikak txalotu zuen haren jarduna: ''Emakumezko aktore'' Onenaren Sur saria jaso zuen 2015ean. 2015ean ''La Casa'' sioan parte hartu zuen. 2016an, Pol-kako ''Silencios de familia'' unitarioko kidea izan zen, Adrián Suar eta Florencia Bertottirekin batera. == Zinea == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Año ! style="background-color: #B0C4DE;" |Título ! style="background-color: #B0C4DE;" |Personaje ! style="background-color: #B0C4DE;" |Dirección |- |2000 |''Rockabilly'' |Pastelito |Sebastián De Caro |- | rowspan="2" |2001 |''Herencia'' |Luz |[[Paula Hernández]] |- |''Déjala correr'' |Mónica |Alberto Lecchi |- |2006 |''Derecho de familia'' |Sandra |Daniel Burman |- | rowspan="2" |2007 |''Maradona, la mano de Dios'' |Claudia Villafañe |Marco Risi |- |''La señal'' |Gloria |[[Ricardo Darín]] y Martín Hodara |- | rowspan="2" |2008 |''Norma Arrostito, la Gaby'' |Norma Arrostito |Luis César D'Angiolillo |- |''Mexican Standoff'' |Karla |Jorge Ramírez Rivera |- | rowspan="2" |2009 |''Vienen por el oro, vienen por todo'' |off ahotsa |Pablo D'Alo Abba y Cristian Harbaruk |- |''Negro Buenos Aires'' |Victoria |Ramón Térmens |- |2011 |''Juan y Eva'' |[[Eva Perón]] |Paula de Luque |- |2012 |''Dos más dos'' |Emilia |Diego Kaplan |- |2013 |''Corazón de León'' |Ivana Cornejo |Marcos Carnevale |- |2014 |''Refugiado'' |Laura |Diego Lerman |- |2015 |''El espejo de los otros'' |Magdalena Echeverri |Marcos Carnevale |- |2016 |''Me casé con un boludo''<ref>{{Cite web|izenburua=Me casé con un boludo: matrimonio a la argentina|egilea=Diego Batlle|data=17 de marzo de 2016|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/cine/una-comedia-romantica-sobre-el-matrimonio-a-la-argentina-nid1880311/|accessdate=26 de noviembre de 2023}}</ref> |Ella misma (kameoa) |Juan Taratuto |- |2017 |''[[El fútbol o yo]]'' |Verónica |Marcos Carnevale |- | rowspan="2" |2019 |''No soy tu mami'' |Paula |Marcos Carnevale |- |''La forma de las horas'' |Ana |Paula de Luque |- | rowspan="2" |2023 |''Asfixiados'' |Lucía |Luciano Podcaminsky |- |''No me rompan'' |Vera Lombardi |Azul Lombardía |- |} {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |+Film laburrak ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Zuzendaria |- |1997 |''Calle 22'' |Julieta |Natalia Vicaggio |- |1999 |''Liebres'' |Analía |Carlos Schulz |- |2000 |''Lobos Marinos'' |Chica |Matías Guitler |- |2005 |''Muñequita'' |Muñequita |Silvana Lopa eta Brenda Urlacher |} {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |+Dokumentalak ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Izenburua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Zuzendaria |- |2015 |''Tras la pentalla'' |Bera |Marcos Martinez |} == Telebista == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="3" style="background: LightSteelBlue;" |Telenobela |- align="center" bgcolor="#cccccc" !Urtea !Lana !Pertsonaia |- |1996 |''Como pan caliente'' |langilea |- |1997 |''Carola Casini'' |Yanina |- |1998 |''Gasoleros'' |Jimena |- |1999 |''Campeones de la vida'' | rowspan="2" |Carla D'alessandro |- | rowspan="2" |2000 |''Campeones de la vida 2'' |- |''Ilusiones'' |Maia Carregal |- |2002 |''099 Central'' |Gabriela Valentini |- |2003 |''Soy gitano'' |Mora Amaya |- |2009 |''Valientes'' |Alma Varela |- |2011 |''Cuando me sonreís'' |Luna Rivas |- |2012 |''Graduados'' |Sandra Schejtman |- |2014 |''Sres. Papis'' |Daiana Crespo |- |2017 |''Fanny, la fan'' |Marcia Enríquez / Enrique Marcial |- |2019 |''Pequeña Victoria'' |Jazmín Jorgensen |- |2023 |''Argentina, tierra de amor y venganza'' |Silvia Sosa |- |} {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;" |Serieak eta unitarioak |- align="center" bgcolor="#cccccc" !Urtea !Lana !Pertsonaia !Oharrak |- | rowspan="2" |1995 |''Nueve lunas'' |Amiga de Luciana |20 kapitulu |- |''Bajamar, la costa del silencio'' |María |3 kapitulu |- | rowspan="2" |1996 |''De poeta y de loco'' |Carolina |37 kapitulu |- |''Verdad consecuencia'' | | |- |1997 |''Archivo Negro'' |lekukoa |kapitulu 1 |- |1998 |''La condena de Gabriel Doyle'' |Gurpil aulkiko neska |2 kapitulu |- |2004 |''Locas de amor'' |Juana Vázquez |35 kapitulu |- | rowspan="3" |2005 |''Botines'' |Lisy |kapitulua, 5: "Lisy" |- | rowspan="2" |''Mujeres asesinas 1'' |Ana María Gómez Tejerina |kapitulua, 4: "Ana María Gómez Tejerina, asesina obstinada" |- |Ana / Zulema |kapitulua, 6: "Clara, la fantasiosa" |- | rowspan="4" |2006 | rowspan="2" |''Mujeres asesinas 2'' |Mónica |kapitulua, 6: "Leonor, madrastra" |- |Felisa |kapitulua, 12: "Felisa, desesperada" |- | rowspan="2" |''Al límite'' |Patricia "Pato" |kapitulua, 1: "Voyeur" |- |Paula |kapitulua, 4: "Saltar al vacío" |- | rowspan="2" |2008 |''Algo habrán hecho'' |Selva |1 kapitulu |- |''Todos contra Juan'' | rowspan="2" |Bere burua (kameoa) |3 kapitulu |- | rowspan="3" |2010 |''Todos contra Juan 2'' |kapitulu 1 |- |''Para vestir santos'' |Ema Brossio |3 kapitulu |- |''Lo que el tiempo nos dejó'' |[[Ada Falcón]] |kapitulua, 4: "Te quiero" |- |2012 |''Condicionados'' |Sagrada |2 kapitulu |- |2013 |''Historia clínica'' |Tita Merello |kapitulua, 5: "Tita Merello: Cuando yo me vaya" |- |2014 |''En terapia'' |Laura Márquez |8 kapitulu |- | rowspan="2" |2015 |''La casa'' |Helena |kapitulua, 6: "Revolucionarios" |- |''La verdad'' |Ana |13 kapitulu |- |2016 |''Silencios de familia'' |Elisa Arévalo de Diamante |19 kapitulu |- |2018 |''La caída'' |Andrea Feinn |9 kapitulu |- |2020 |''Casi feliz'' |Cecilia Ferrari<ref> {{Cite web|izenburua=Casi feliz: quiénes son los actores que participan en la serie Netflix de Sebastián Wainraich 7 de mayo de 2020|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/quienes-son-famosos-participan-serie-wainraich-nid2362301/?outputType=amp|lana=La Nación}} </ref> |2 kapitulu |- |2021 |''Pequeñas Victorias'' |Jazmín Jorgensen |10 kapitulu |} == Bideo musikalak == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Bideoa ! style="background-color: #B0C4DE;" |Artista |- |1997 |''Volver a empezar'' |Alejandro Lerner |- |2001 |''Sueños'' |Diego Torres |- |2003 |''Mariposa traicionera'' |[[Maná]] |- |2006 |''Crimen'' |Gustavo Cerati |- |2020 |''Hoy'' |Residente |} == Publizitatea == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Produktua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Marka |- |1998 |Autoa |[[Volkswagen]] |- |2004 |Jogurta |''Yogurt Ser Delicioso'' |- |2005 |txanpua |Head &amp;amp; Shoulders |- |2009-2010 |Yogur |''Yogurt Ser'' |- | rowspan="2" |2010 |pilulak |''Ihuevanol'' |- |txanpua |Head &amp;amp; Shoulders |} == Antzerkia == == Sariak eta izendapenak == === Martin Fierro sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2003 | align="center" |Antzeztaldeko emakumezko aktore onena | align="center" |''099 Centrala'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | align="center" |2004 | align="center" |Emakumezko aktore nobelagile onena | align="center" |Soy gitano | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2005 | align="center" |Emakumezko aktore onenaren Oscar Saria | align="center" |Locas de amor | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | align="center" |2010 | align="center" |Emakumezko aktore nobelagile onena | align="center" |''Valientes'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | rowspan="2" align="center" |2011 | align="center" |Emakumezko aktore onenaren Oscar Saria | align="center" |''Lo que el tiempo nos dejó'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |Emakumezko aktore nobelagile onena | align="center" |<nowiki><i id="mwA24"></i></nowiki>''Valientes'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2012 | align="center" |Emakumezko aktore nobelagile onena | align="center" |''Cuando me sonreís'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2015 | align="center" |Antzeztaldeko emakumezko aktore onena | align="center" |''En terapia'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | align="center" |2017 | align="center" |Emakumezko aktore protagonistarik onena unitarioan eta/edo miniseriean | align="center" |''Silencios de familia'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |- | align="center" |2021 | align="center" |Fikziozko emakumezko aktore protagonista onena<ref>{{Cite news|izenburua=Premios Martín Fierro: con un show “al estilo Oscar”, Luis Ventura dio a conocer todos los nominados|abizena1=|izena1=|data=20 de abril de 2022|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/television/premios-martin-fierro-con-un-show-al-estilo-oscar-luis-ventura-dio-a-conocer-todos-los-nominados-nid20042022/|egunkaria=La Nación|accessdate=21 de abril de 2022}}</ref> | align="center" |''Pequeñas victorias'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- |} === Clarín sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2002 | align="center" |Telebistako emakumezko aktore onena | align="center" |''099 Central'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | rowspan="2" align="center" |2004 | align="center" |Telebistako emakumezko aktore onena | align="center" |Locas de amor | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | align="center" |Emakumezko aktore berri onena antzerkian | align="center" |''[[Madame Bovary|Emma Bovary]]'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |} === Zilarrezko Condor Sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2003 | align="center" |Antzeztaldeko emakumezko aktore onena | align="center" |''Herencia'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | align="center" |2006 | rowspan="5" align="center" |Emakumezko aktore onena | align="center" |''Derecho de familia'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2012 | align="center" |''Juan y Eva'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2013 | align="center" |''Dos más dos'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2014 | align="center" |''Corazón de león'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2015 | align="center" |''Refugiado'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |} === Sur sariak === === ACE sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2004/05 | align="center" |Emakumezko aktore protagoniko onena, draman | align="center" |''Emma Bovary'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2009 | align="center" |Emakumezko aktore protagoniko onena komedian | align="center" |''El año que viene a la misma hora'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |} == Erreferentziak == {{Commons|Julieta Díaz}} {{Twitter|julietadiazok}} *{{IMDb izena|0246638}} * [http://www.cinenacional.com/personas/index.php?persona=13929 Ficha en Cinenacional.com] == Kanpo estekak == * [https://www.m24.com.uy/julieta-diaz-y-diego-presa/ Julieta Diaz eta Diego Presa. Elkarrizketaren audioa: Río.] M24 irratia. (2023ko azaroaren 16a) * Bideo elkarrizketa: Julieta Díaz y Diego Presa en La Cuchara de M24 Fernando Tetes. (2023ko ekainaren 3a) {{Bizialdia|1977||Diaz, Julieta}}{{Bizialdia|1977||Diaz, Julieta}} [[Kategoria:Buenosairestarrak]] [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako abeslariak]] [[Kategoria:Emakume abeslariak]] [[Kategoria:Argentinako modeloak]] [[Kategoria:Emakume modeloak]] [[Kategoria:Gainbegiratu gabeko itzulpenak]] hsng187caeiscb5fq1hfly4grqdq1lk 10002894 10002893 2024-12-18T06:33:12Z Aonandi 156348 Biografia itzuli, txukundu 10002894 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Julieta Díaz Hermida''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1977|1977ko]] [[Irailaren 9|irailaren 9a]]) argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Kantari|abeslaria]] eta [[Modelo (lanbidea)|modeloa]] da. Ezaguna da Pol-ka Producciones telenobeletan, besteak beste, ''Campeones de la vida'', ''''Ilusiones shared'''', ''099 Central'' lanengatik, baita antzerki lan ugariengatik ere. == Bizitza == === Telebistan eta antzerkian === Julieta Díaz Argentinako Buenos Aires hiriburuan jaio zen 1977an. 12 urterekin hasi zen antzerkia ikasten. Bere aita, Ricardo Diaz Mourelle aktore eta bere maisuetako bat izan zen; ama Maria Bernarda Hermida, lore terapeuta da. 17 urterekin Rubens Correarekin antzerkia ikasten ari zenean, Fernando Spinerren bitartez casting betara aurkeztu eta ''Bajamar, la costa del silencio'' serie txikirako hautatua izan zen. Besteak beste, telebistako saio hauexetan hartu zuen parte: ''Verdad efecto, Nueve Lunas, Carola Casini, Como pan caliente, De poeta y de loco, Gasoleros'' eta ''La condenas de Gabriel Doyle''. Bitartean, Cristina Moreira, Rubens Correa eta Javier Margulisekin eskolak hartzen jarraitu zuen. Aintzatespena ''Campeones de la vid''a filmarekin heldu zitzaion (Clarín saria, emakumezkoen errebelazioa), eta handik egin zuen jauzi ''Ilusiones'' lanean, Oscar Martínez eta Catherine Fulopekin batera. Hiru urte baino gehixeagoan, ospetsu izatetik emakumezko aktore onenaren saria izatera igaro zen, eta Clarín Espectáculos izeneko saria jaso zuen ''099 Central'' telenobelan egindako lanarengatik. [[Maná]] talde mexikarrak ere deitu zion, ''Mariposa traicionera'' bideoklipa egiteko; Gustavo Ceratik, Crimen lanerako; eta Diego Torresek, ''Sueños'' lanerako, besteak beste. Urtetan Head & Shouldersen emakumeko aktore ordezkarietako bat da Argentinan. 2003. urtean ''Soy gitano'' telenobelaren protagonista izan zen Osvaldo Laportekin eta Juan Darthesekin batera. Hurrengo urtean ''Locas de amor'' unitarioaren protagonista izan zen [[Leticia Brédice]] eta [[Soledad Villamil|Soledad Villamilekin]] batera. Martin Fierro eta Clarin sariak ere irabazi zituen, emakumezko aktore protagoniko onenaren atalean. ''Soy gitano'' telenobelarako flamenko klaseak hartu zituen Claudia Bauthian, Laura Manzella, Marcela Suez eta La China maistra handiarekin. 2005ean ''Emma Bovary'' antzezlanean jardun zuen (Emakumezkoen Ace errebelazio saria). Urte horretan bertan, ''Botines'' eta ''Mujeres asesinas'' telesailetako bi protagonista lan eman ziren telebistan. Bitartean, Ana Maria Bovo, Gabriel Chamé Buen Día eta Cristina Moreirarekin eskolak hartzen jarraitu zuen. 2006an, Canal 13ko Argentinako ''Mujeres asesinas'' telesaileko bi kapitulutan eta [[Telefe|Telefé-ko]] ''Al limite laneko'' bi kapitulutan parte hartu zuen. 2009. urtean ''Valientes'' telenobela arrakastatsuaren protagonista izan zen, aldi berean antzerki denboraldia [[Buenos Aires|Buenos Airesen]] eta udan [[Mar del Plata|Mar del Platan]] egin zuen ''El año que viene a la mismo hora'' antzezlanarekin, Adrián Suar-ekin batera, Marcos Carnevale-ren zuzendaritzapean. 2010ean kantu eskolak hartzen hasi zen Katie Viqueria maistra eta ahots entrenatzailearekin. 2012an, parte-hartze berezia izan zuen Telefék eman zuen ''Graduados'' telekomedian, Underground-en fikzioan, eta Nancy Dupláa eta Daniel Hendler izan ziren protagonistak. Gainera, Soledad Silveyra eta Oscar Martinez aktoreek parte hartu zuten Canal Trece katean. Zineman, 2011n, ''Juan y Eva'' filmean protagonista izan zen, [[Paula De Luque|Paula De Luqueren]] zuzendaritzapean; 2008an ''Norma Arrostito y'' ''Gaby, la montonera''; 2007an ''La señal'', eta 2006an ''Maradona, la mano de Dios''. Besteak beste, ''Derecho de familia'', ''Herencia'', ''Déjala correr'' eta ''Ruptura'' lanetan ere parte hartu zuen. 2012an estreinatu zen ''Dos más dos'' filma, milioi bat ikusle izan zituen komedia, Adrian Suar protagonista zuena eta Diego Kaplan zuzendari lanetan. 2013an, Marcos Carnevalek zuzendutako ''Corazón de León'' filmeko protagonista izan zen Guillermo Francellarekin batera, 1.700.000 ikusle baino gehiago izan zituen komedia erromantikoa. 2013an, ''Los Locos Addams'' Broadwayko musikalaren bertsio argentinarraren protagonista ere izan zen, Puma Goity eta [[Laura Natalia Esquivel|Laura Natalia Esquivelekin]] batera, Morticia Addamsen rolean. 2014an ''En terapia'' lan arrakastatsuan parte hartu zuen ''Diego'' Perettirekin batera. Emanaldi horrengatik Antzeztaldeko Emakumezko Aktore Onenaren Martin Fierro Saria jaso zuen. ''Sres Papis'' telenobelan ere parte hartze berezia egin zuen. Papis, Joaquin Furrielekin batera. Urte berean, ''Refugiado'' filmeko protagonista izan zen. Kritikak txalotu zuen haren jarduna: ''Emakumezko aktore'' Onenaren Sur saria jaso zuen 2015ean. 2015ean ''La Casa'' sioan parte hartu zuen. 2016an, Pol-kako ''Silencios de familia'' unitarioko kidea izan zen, Adrián Suar eta Florencia Bertottirekin batera. == Zinea == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Año ! style="background-color: #B0C4DE;" |Título ! style="background-color: #B0C4DE;" |Personaje ! style="background-color: #B0C4DE;" |Dirección |- |2000 |''Rockabilly'' |Pastelito |Sebastián De Caro |- | rowspan="2" |2001 |''Herencia'' |Luz |[[Paula Hernández]] |- |''Déjala correr'' |Mónica |Alberto Lecchi |- |2006 |''Derecho de familia'' |Sandra |Daniel Burman |- | rowspan="2" |2007 |''Maradona, la mano de Dios'' |Claudia Villafañe |Marco Risi |- |''La señal'' |Gloria |[[Ricardo Darín]] y Martín Hodara |- | rowspan="2" |2008 |''Norma Arrostito, la Gaby'' |Norma Arrostito |Luis César D'Angiolillo |- |''Mexican Standoff'' |Karla |Jorge Ramírez Rivera |- | rowspan="2" |2009 |''Vienen por el oro, vienen por todo'' |off ahotsa |Pablo D'Alo Abba y Cristian Harbaruk |- |''Negro Buenos Aires'' |Victoria |Ramón Térmens |- |2011 |''Juan y Eva'' |[[Eva Perón]] |Paula de Luque |- |2012 |''Dos más dos'' |Emilia |Diego Kaplan |- |2013 |''Corazón de León'' |Ivana Cornejo |Marcos Carnevale |- |2014 |''Refugiado'' |Laura |Diego Lerman |- |2015 |''El espejo de los otros'' |Magdalena Echeverri |Marcos Carnevale |- |2016 |''Me casé con un boludo''<ref>{{Cite web|izenburua=Me casé con un boludo: matrimonio a la argentina|egilea=Diego Batlle|data=17 de marzo de 2016|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/cine/una-comedia-romantica-sobre-el-matrimonio-a-la-argentina-nid1880311/|accessdate=26 de noviembre de 2023}}</ref> |Ella misma (kameoa) |Juan Taratuto |- |2017 |''[[El fútbol o yo]]'' |Verónica |Marcos Carnevale |- | rowspan="2" |2019 |''No soy tu mami'' |Paula |Marcos Carnevale |- |''La forma de las horas'' |Ana |Paula de Luque |- | rowspan="2" |2023 |''Asfixiados'' |Lucía |Luciano Podcaminsky |- |''No me rompan'' |Vera Lombardi |Azul Lombardía |- |} {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |+Film laburrak ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Zuzendaria |- |1997 |''Calle 22'' |Julieta |Natalia Vicaggio |- |1999 |''Liebres'' |Analía |Carlos Schulz |- |2000 |''Lobos Marinos'' |Chica |Matías Guitler |- |2005 |''Muñequita'' |Muñequita |Silvana Lopa eta Brenda Urlacher |} {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |+Dokumentalak ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Izenburua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Zuzendaria |- |2015 |''Tras la pentalla'' |Bera |Marcos Martinez |} == Telebista == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="3" style="background: LightSteelBlue;" |Telenobela |- align="center" bgcolor="#cccccc" !Urtea !Lana !Pertsonaia |- |1996 |''Como pan caliente'' |langilea |- |1997 |''Carola Casini'' |Yanina |- |1998 |''Gasoleros'' |Jimena |- |1999 |''Campeones de la vida'' | rowspan="2" |Carla D'alessandro |- | rowspan="2" |2000 |''Campeones de la vida 2'' |- |''Ilusiones'' |Maia Carregal |- |2002 |''099 Central'' |Gabriela Valentini |- |2003 |''Soy gitano'' |Mora Amaya |- |2009 |''Valientes'' |Alma Varela |- |2011 |''Cuando me sonreís'' |Luna Rivas |- |2012 |''Graduados'' |Sandra Schejtman |- |2014 |''Sres. Papis'' |Daiana Crespo |- |2017 |''Fanny, la fan'' |Marcia Enríquez / Enrique Marcial |- |2019 |''Pequeña Victoria'' |Jazmín Jorgensen |- |2023 |''Argentina, tierra de amor y venganza'' |Silvia Sosa |- |} {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;" |Serieak eta unitarioak |- align="center" bgcolor="#cccccc" !Urtea !Lana !Pertsonaia !Oharrak |- | rowspan="2" |1995 |''Nueve lunas'' |Amiga de Luciana |20 kapitulu |- |''Bajamar, la costa del silencio'' |María |3 kapitulu |- | rowspan="2" |1996 |''De poeta y de loco'' |Carolina |37 kapitulu |- |''Verdad consecuencia'' | | |- |1997 |''Archivo Negro'' |lekukoa |kapitulu 1 |- |1998 |''La condena de Gabriel Doyle'' |Gurpil aulkiko neska |2 kapitulu |- |2004 |''Locas de amor'' |Juana Vázquez |35 kapitulu |- | rowspan="3" |2005 |''Botines'' |Lisy |kapitulua, 5: "Lisy" |- | rowspan="2" |''Mujeres asesinas 1'' |Ana María Gómez Tejerina |kapitulua, 4: "Ana María Gómez Tejerina, asesina obstinada" |- |Ana / Zulema |kapitulua, 6: "Clara, la fantasiosa" |- | rowspan="4" |2006 | rowspan="2" |''Mujeres asesinas 2'' |Mónica |kapitulua, 6: "Leonor, madrastra" |- |Felisa |kapitulua, 12: "Felisa, desesperada" |- | rowspan="2" |''Al límite'' |Patricia "Pato" |kapitulua, 1: "Voyeur" |- |Paula |kapitulua, 4: "Saltar al vacío" |- | rowspan="2" |2008 |''Algo habrán hecho'' |Selva |1 kapitulu |- |''Todos contra Juan'' | rowspan="2" |Bere burua (kameoa) |3 kapitulu |- | rowspan="3" |2010 |''Todos contra Juan 2'' |kapitulu 1 |- |''Para vestir santos'' |Ema Brossio |3 kapitulu |- |''Lo que el tiempo nos dejó'' |[[Ada Falcón]] |kapitulua, 4: "Te quiero" |- |2012 |''Condicionados'' |Sagrada |2 kapitulu |- |2013 |''Historia clínica'' |Tita Merello |kapitulua, 5: "Tita Merello: Cuando yo me vaya" |- |2014 |''En terapia'' |Laura Márquez |8 kapitulu |- | rowspan="2" |2015 |''La casa'' |Helena |kapitulua, 6: "Revolucionarios" |- |''La verdad'' |Ana |13 kapitulu |- |2016 |''Silencios de familia'' |Elisa Arévalo de Diamante |19 kapitulu |- |2018 |''La caída'' |Andrea Feinn |9 kapitulu |- |2020 |''Casi feliz'' |Cecilia Ferrari<ref> {{Cite web|izenburua=Casi feliz: quiénes son los actores que participan en la serie Netflix de Sebastián Wainraich 7 de mayo de 2020|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/quienes-son-famosos-participan-serie-wainraich-nid2362301/?outputType=amp|lana=La Nación}} </ref> |2 kapitulu |- |2021 |''Pequeñas Victorias'' |Jazmín Jorgensen |10 kapitulu |} == Bideo musikalak == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Bideoa ! style="background-color: #B0C4DE;" |Artista |- |1997 |''Volver a empezar'' |Alejandro Lerner |- |2001 |''Sueños'' |Diego Torres |- |2003 |''Mariposa traicionera'' |[[Maná]] |- |2006 |''Crimen'' |Gustavo Cerati |- |2020 |''Hoy'' |Residente |} == Publizitatea == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Produktua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Marka |- |1998 |Autoa |[[Volkswagen]] |- |2004 |Jogurta |''Yogurt Ser Delicioso'' |- |2005 |txanpua |Head &amp;amp; Shoulders |- |2009-2010 |Yogur |''Yogurt Ser'' |- | rowspan="2" |2010 |pilulak |''Ihuevanol'' |- |txanpua |Head &amp;amp; Shoulders |} == Antzerkia == == Sariak eta izendapenak == === Martin Fierro sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2003 | align="center" |Antzeztaldeko emakumezko aktore onena | align="center" |''099 Centrala'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | align="center" |2004 | align="center" |Emakumezko aktore nobelagile onena | align="center" |Soy gitano | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2005 | align="center" |Emakumezko aktore onenaren Oscar Saria | align="center" |Locas de amor | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | align="center" |2010 | align="center" |Emakumezko aktore nobelagile onena | align="center" |''Valientes'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | rowspan="2" align="center" |2011 | align="center" |Emakumezko aktore onenaren Oscar Saria | align="center" |''Lo que el tiempo nos dejó'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |Emakumezko aktore nobelagile onena | align="center" |<nowiki><i id="mwA24"></i></nowiki>''Valientes'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2012 | align="center" |Emakumezko aktore nobelagile onena | align="center" |''Cuando me sonreís'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2015 | align="center" |Antzeztaldeko emakumezko aktore onena | align="center" |''En terapia'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | align="center" |2017 | align="center" |Emakumezko aktore protagonistarik onena unitarioan eta/edo miniseriean | align="center" |''Silencios de familia'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |- | align="center" |2021 | align="center" |Fikziozko emakumezko aktore protagonista onena<ref>{{Cite news|izenburua=Premios Martín Fierro: con un show “al estilo Oscar”, Luis Ventura dio a conocer todos los nominados|abizena1=|izena1=|data=20 de abril de 2022|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/television/premios-martin-fierro-con-un-show-al-estilo-oscar-luis-ventura-dio-a-conocer-todos-los-nominados-nid20042022/|egunkaria=La Nación|accessdate=21 de abril de 2022}}</ref> | align="center" |''Pequeñas victorias'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- |} === Clarín sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2002 | align="center" |Telebistako emakumezko aktore onena | align="center" |''099 Central'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | rowspan="2" align="center" |2004 | align="center" |Telebistako emakumezko aktore onena | align="center" |Locas de amor | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | align="center" |Emakumezko aktore berri onena antzerkian | align="center" |''[[Madame Bovary|Emma Bovary]]'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |} === Zilarrezko Condor Sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2003 | align="center" |Antzeztaldeko emakumezko aktore onena | align="center" |''Herencia'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |- | align="center" |2006 | rowspan="5" align="center" |Emakumezko aktore onena | align="center" |''Derecho de familia'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2012 | align="center" |''Juan y Eva'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2013 | align="center" |''Dos más dos'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2014 | align="center" |''Corazón de león'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2015 | align="center" |''Refugiado'' | {{Gelatxoa|Ganadora}} |} === Sur sariak === === ACE sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2004/05 | align="center" |Emakumezko aktore protagoniko onena, draman | align="center" |''Emma Bovary'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |- | align="center" |2009 | align="center" |Emakumezko aktore protagoniko onena komedian | align="center" |''El año que viene a la misma hora'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Commons|Julieta Díaz}} {{Twitter|julietadiazok}} *{{IMDb izena|0246638}} * [http://www.cinenacional.com/personas/index.php?persona=13929 Ficha en Cinenacional.com] * [https://www.m24.com.uy/julieta-diaz-y-diego-presa/ Julieta Diaz eta Diego Presa. Elkarrizketaren audioa: Río.] M24 irratia. (2023ko azaroaren 16a) * Bideo elkarrizketa: Julieta Díaz y Diego Presa en La Cuchara de M24 Fernando Tetes. (2023ko ekainaren 3a) {{Bizialdia|1977ko||Diaz, Julieta}} [[Kategoria:Buenosairestarrak]] [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako abeslariak]] [[Kategoria:Emakume abeslariak]] [[Kategoria:Argentinako modeloak]] [[Kategoria:Emakume modeloak]] e2ksgpm9lhzeczt51mn9zws30gjl5km 10002898 10002894 2024-12-18T07:09:16Z Aonandi 156348 txukundu + Erreferentziak, hornitu 10002898 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Julieta Díaz Hermida''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1977|1977ko]] [[Irailaren 9|irailaren 9a]])<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Julieta Díaz {{!}} Reparto, Producción, Banda sonora|hizkuntza=es-MX|url=https://www.imdb.com/es/name/nm0246638/?reasonForLanguagePrompt=browser_header_mismatch|aldizkaria=IMDb|sartze-data=2024-12-18}}</ref> argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Kantari|abeslaria]] eta [[Modelo (lanbidea)|modeloa]] da. Ezaguna da ''Refugiado'' (2014), ''Juan y Eva'' (2011) lanez gain,<ref name=":0" /> Pol-ka Producciones telenobeletan, besteak beste, ''Campeones de la vida'', ''Ilusiones shared,'' ''099 Central'' (2002) lanengatik, baita antzerki lan ugariengatik ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Julieta Díaz : Películas y series, filmografía completa - Palomitacas|hizkuntza=es|url=https://www.palomitacas.com/biografia/julieta-diaz-140542|aldizkaria=www.palomitacas.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Julieta Díaz - Biografía, mejores películas, series, imágenes y noticias|hizkuntza=es|data=2022-10-30|url=https://www.lavanguardia.com/peliculas-series/personas/julieta-diaz-140542|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Bizitza == === Telebistan eta antzerkian === Julieta Díaz Argentinako Buenos Aires hiriburuan jaio zen 1977an. 12 urterekin hasi zen antzerkia ikasten. Bere aita, Ricardo Diaz Mourelle aktore eta bere maisuetako bat izan zen; ama Maria Bernarda Hermida, lore-terapeuta. 17 urterekin Rubens Correarekin antzerkia ikasten ari zenean, Fernando Spinerren bitartez casting batera aurkeztu eta ''Bajamar, la costa del silencio'' serie txikirako hautatua izan zen. === Lan ibilbidea === Besteak beste, telebistako saio hauexetan hartu zuen parte: ''Verdad efecto, Nueve Lunas, Carola Casini, Como pan caliente, De poeta y de loco, Gasoleros'' eta ''La condenas de Gabriel Doyle''. Bitartean, Cristina Moreira, Rubens Correa eta Javier Margulisekin eskolak hartzen jarraitu zuen. Aintzatespena ''Campeones de la vid''a filmarekin heldu zitzaion (Clarín saria, emakumezkoen errebelazioa), eta handik egin zuen jauzi ''Ilusiones'' lanean, Oscar Martínez eta [[Catherine Fulop|Catherine Fulopekin]] batera. Hiru urte baino gehixeagoan, ospetsu izatetik emakumezko aktore onenaren saria izatera igaro zen, eta Clarín Espectáculos izeneko saria jaso zuen ''099 Central'' telenobelan egindako lanarengatik. [[Maná]] talde mexikarrak ere deitu zion, ''Mariposa traicionera'' bideoklipa egiteko; Gustavo Ceratik ''Crimen'' lanerako; eta Diego Torresek ''Sueños'' lanerako, besteak beste. Urtetan Head & Shouldersen emakumeko aktore ordezkarietako bat da Argentinan. 2003. urtean ''Soy gitano'' telenobelaren protagonista izan zen Osvaldo Laportekin eta Juan Darthesekin batera. Hurrengo urtean ''Locas de amor'' unitarioaren protagonista izan zen [[Leticia Brédice]] eta [[Soledad Villamil|Soledad Villamilekin]] batera. Martin Fierro eta Clarin sariak ere irabazi zituen, emakumezko aktore protagoniista onenaren atalean. ''Soy gitano'' telenobelarako flamenko klaseak hartu zituen Claudia Bauthian, Laura Manzella, Marcela Suez eta La China maistra handiarekin. 2005ean ''Emma Bovary'' antzezlanean jardun zuen (Emakumezkoen Ace errebelazio saria). Urte horretan bertan, ''Botines'' eta ''Mujeres asesinas'' telesailetako bi protagonista lan eman ziren telebistan. Bitartean, Ana Maria Bovo, Gabriel Chamé Buen Día eta Cristina Moreirarekin eskolak hartzen jarraitu zuen. 2006an, Canal 13ko Argentinako ''Mujeres asesinas'' telesaileko bi kapitulutan eta [[Telefe|Teleféko]] ''Al limite laneko'' bi kapitulutan parte hartu zuen. 2009. urtean ''Valientes'' telenobela arrakastatsuaren protagonista izan zen, aldi berean antzerki denboraldia [[Buenos Aires|Buenos Airesen]] eta udan [[Mar del Plata|Mar del Platan]] egin zuen ''El año que viene a la mismo hora'' antzezlanarekin, Adrián Suarrekin batera, Marcos Carnevaleren zuzendaritzapean. 2010ean kantu eskolak hartzen hasi zen [[Katie Viqueria]] maistra eta ahots entrenatzailearekin. 2012an, parte-hartze berezia izan zuen Telefék eman zuen ''Graduados'' telekomedian, Undergrounden fikzioan, eta [[Nancy Dupláa]] eta Daniel Hendler izan ziren protagonistak. Gainera, [[Soledad Silveyra]] eta Oscar Martínez aktoreek parte hartu zuten Canal Trece katean. Zineman, 2011n, ''Juan y Eva'' filmean protagonista izan zen, [[Paula De Luque|Paula De Luqueren]] zuzendaritzapean; 2008an ''Norma Arrostito y'' ''Gaby, la montonera''; 2007an ''La señal'', eta 2006an ''Maradona, la mano de Dios''. Besteak beste, ''Derecho de familia'', ''Herencia'', ''Déjala correr'' eta ''Ruptura'' lanetan ere parte hartu zuen. 2012an estreinatu zen ''Dos más dos'' filma, milioi bat ikusle izan zituen komedia, Adrian Suar protagonista zuena eta Diego Kaplan zuzendari lanetan. 2013an, Marcos Carnevalek zuzendutako ''Corazón de León'' filmeko protagonista izan zen Guillermo Francellarekin batera, 1.700.000 ikusle baino gehiago izan zituen komedia erromantikoa. Urte berean, ''Los Locos Addams'' Broadwayko musikalaren bertsio argentinarraren protagonista ere izan zen, Puma Goity eta [[Laura Natalia Esquivel|Laura Natalia Esquivelekin]] batera, Morticia Addamsen rolean. 2014an ''En terapia'' lan arrakastatsuan parte hartu zuen ''Diego'' Perettirekin batera. Emanaldi horrengatik Antzeztaldeko Emakumezko Aktore Onenaren Martin Fierro Saria jaso zuen. ''Sres Papis'' telenobelan ere parte hartze berezia egin zuen. Papis, Joaquin Furrielekin batera. Urte berean, ''Refugiado'' filmeko protagonista izan zen. Kritikak txalotu zuen haren jarduna: ''Emakumezko aktore'' Onenaren Sur saria jaso zuen 2015ean. 2015ean ''La Casa'' saioan parte hartu zuen. 2016an, Pol-kako ''Silencios de familia'' unitarioko kidea izan zen, Adrián Suar eta [[Florencia Bertotti|Florencia Bertottirekin]] batera. == Lanak == Besteak beste, lan hauexetan hartu du parte:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Julieta Díaz : Películas y series, filmografía completa - Palomitacas|hizkuntza=es|url=https://www.palomitacas.com/biografia/julieta-diaz-140542|aldizkaria=www.palomitacas.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Corazón delator (2025)|hizkuntza=es|url=https://www.filmaffinity.com/es/name.php?name-id=828112642|aldizkaria=FilmAffinity|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Julieta Díaz|hizkuntza=eu|url=https://www.bing.com/search?q=Julieta+D%C3%ADaz&refig=42df3d72c0e044ffb3187c75d2334fd7&pc=ACTS&FPIG=0160B5957384492A9503BF84984E2E97&first=10&FORM=PERE|aldizkaria=Bing|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Zinea === {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Zuzendaria |- |2000 |''Rockabilly'' |Pastelito |Sebastián De Caro |- | rowspan="2" |2001 |''Herencia'' |Luz |[[Paula Hernández]] |- |''Déjala correr'' |Mónica |Alberto Lecchi |- |2006 |''Derecho de familia'' |Sandra |Daniel Burman |- | rowspan="2" |2007 |''Maradona, la mano de Dios'' |Claudia Villafañe |Marco Risi |- |''La señal'' |Gloria |[[Ricardo Darín]] eta Martín Hodara |- | rowspan="2" |2008 |''Norma Arrostito, la Gaby'' |Norma Arrostito |Luis César D'Angiolillo |- |''Mexican Standoff'' |Karla |Jorge Ramírez Rivera |- | rowspan="2" |2009 |''Vienen por el oro, vienen por todo'' |off ahotsa |Pablo D'Alo Abba eta Cristian Harbaruk |- |''Negro Buenos Aires'' |Victoria |Ramón Térmens |- |2011 |''Juan y Eva'' |[[Eva Perón]] |[[Paula de Luque]] |- |2012 |''Dos más dos'' |Emilia |Diego Kaplan |- |2013 |''Corazón de León'' |Ivana Cornejo |Marcos Carnevale |- |2014 |''Refugiado'' |Laura |Diego Lerman |- |2015 |''El espejo de los otros'' |Magdalena Echeverri |Marcos Carnevale |- |2016 |''Me casé con un boludo''<ref>{{Cite web|izenburua=Me casé con un boludo: matrimonio a la argentina|egilea=Diego Batlle|data=17 de marzo de 2016|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/cine/una-comedia-romantica-sobre-el-matrimonio-a-la-argentina-nid1880311/|accessdate=26 de noviembre de 2023}}</ref> |Ella misma (kameoa) |Juan Taratuto |- |2017 |''[[El fútbol o yo]]'' |Verónica |Marcos Carnevale |- | rowspan="2" |2019 |''No soy tu mami'' |Paula |Marcos Carnevale |- |''La forma de las horas'' |Ana |Paula de Luque |- | rowspan="2" |2023 |''Asfixiados'' |Lucía |Luciano Podcaminsky |- |''No me rompan''<ref>{{Erreferentzia|izena=Maria del Carmen|abizena=De la Peza Casares|izenburua=Rompan Todo: una de tantas historias posibles del rock latinoamericano|orrialdeak=266–275|data=2022-03-21|url=https://doi.org/10.29340/en.v5n9.253|aldizkaria=Encartes|alea=9|zenbakia=5|issn=2594-2999|doi=10.29340/en.v5n9.253|sartze-data=2024-12-18}}</ref> |Vera Lombardi |Azul Lombardía |- |} {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |+Film laburrak ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Zuzendaria |- |1997 |''Calle 22'' |Julieta |Natalia Vicaggio |- |1999 |''Liebres'' |Analía |Carlos Schulz |- |2000 |''Lobos Marinos'' |Chica |Matías Guitler |- |2005 |''Muñequita'' |Muñequita |Silvana Lopa eta Brenda Urlacher |} {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |+Dokumentalak ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Izenburua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Zuzendaria |- |2015 |''Tras la pentalla'' |Bera |Marcos Martinez |} == Telebista == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! colspan="3" style="background: LightSteelBlue;" |Telenobela |- align="center" bgcolor="#cccccc" !Urtea !Lana !Pertsonaia |- |1996 |''Como pan caliente'' |langilea |- |1997 |''Carola Casini'' |Yanina |- |1998 |''Gasoleros'' |Jimena |- |1999 |''Campeones de la vida'' | rowspan="2" |Carla D'alessandro |- | rowspan="2" |2000 |''Campeones de la vida 2'' |- |''Ilusiones'' |Maia Carregal |- |2002 |''099 Central'' |Gabriela Valentini |- |2003 |''Soy gitano'' |Mora Amaya |- |2009 |''Valientes'' |Alma Varela |- |2011 |''Cuando me sonreís'' |Luna Rivas |- |2012 |''Graduados'' |Sandra Schejtman |- |2014 |''Sres. Papis'' |Daiana Crespo |- |2017 |''Fanny, la fan'' |Marcia Enríquez / Enrique Marcial |- |2019 |''Pequeña Victoria'' |Jazmín Jorgensen |- |2023 |''Argentina, tierra de amor y venganza'' |Silvia Sosa |- |} {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;" |Serieak eta unitarioak |- align="center" bgcolor="#cccccc" !Urtea !Lana !Pertsonaia !Oharrak |- | rowspan="2" |1995 |''Nueve lunas'' |Amiga de Luciana |20 kapitulu |- |''Bajamar, la costa del silencio'' |María |3 kapitulu |- | rowspan="2" |1996 |''De poeta y de loco'' |Carolina |37 kapitulu |- |''Verdad consecuencia'' | | |- |1997 |''Archivo Negro'' |lekukoa |kapitulu 1 |- |1998 |''La condena de Gabriel Doyle'' |Gurpil aulkiko neska |2 kapitulu |- |2004 |''Locas de amor'' |Juana Vázquez |35 kapitulu |- | rowspan="3" |2005 |''Botines'' |Lisy |kapitulua, 5: "Lisy" |- | rowspan="2" |''Mujeres asesinas 1'' |Ana María Gómez Tejerina |kapitulua, 4: "Ana María Gómez Tejerina, asesina obstinada" |- |Ana / Zulema |kapitulua, 6: "Clara, la fantasiosa" |- | rowspan="4" |2006 | rowspan="2" |''Mujeres asesinas 2'' |Mónica |kapitulua, 6: "Leonor, madrastra" |- |Felisa |kapitulua, 12: "Felisa, desesperada" |- | rowspan="2" |''Al límite'' |Patricia "Pato" |kapitulua, 1: "Voyeur" |- |Paula |kapitulua, 4: "Saltar al vacío" |- | rowspan="2" |2008 |''Algo habrán hecho'' |Selva |1 kapitulu |- |''Todos contra Juan'' | rowspan="2" |Bere burua (kameoa) |3 kapitulu |- | rowspan="3" |2010 |''Todos contra Juan 2'' |kapitulu 1 |- |''Para vestir santos'' |Ema Brossio |3 kapitulu |- |''Lo que el tiempo nos dejó'' |[[Ada Falcón]] |kapitulua, 4: "Te quiero" |- |2012 |''Condicionados'' |Sagrada |2 kapitulu |- |2013 |''Historia clínica'' |Tita Merello |kapitulua, 5: "Tita Merello: Cuando yo me vaya" |- |2014 |''En terapia'' |Laura Márquez |8 kapitulu |- | rowspan="2" |2015 |''La casa'' |Helena |kapitulua, 6: "Revolucionarios" |- |''La verdad'' |Ana |13 kapitulu |- |2016 |''Silencios de familia'' |Elisa Arévalo de Diamante |19 kapitulu |- |2018 |''La caída'' |Andrea Feinn |9 kapitulu |- |2020 |''Casi feliz'' |Cecilia Ferrari<ref> {{Cite web|izenburua=Casi feliz: quiénes son los actores que participan en la serie Netflix de Sebastián Wainraich 7 de mayo de 2020|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/quienes-son-famosos-participan-serie-wainraich-nid2362301/?outputType=amp|lana=La Nación}} </ref> |2 kapitulu |- |2021 |''Pequeñas Victorias'' |Jazmín Jorgensen |10 kapitulu |} == Bideo musikalak == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Bideoa ! style="background-color: #B0C4DE;" |Artista |- |1997 |''Volver a empezar'' |Alejandro Lerner |- |2001 |''Sueños'' |Diego Torres |- |2003 |''Mariposa traicionera'' |[[Maná]] |- |2006 |''Crimen'' |Gustavo Cerati |- |2020 |''Hoy'' |Residente |} == Publizitatea == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Produktua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Marka |- |1998 |Autoa |[[Volkswagen]] |- |2004 |Jogurta |Yogurt Ser Delicioso |- |2005 |txanpua |Head &amp;amp; Shoulders |- |2009-2010 |Yogur |Yogurt Ser |- | rowspan="2" |2010 |pilulak |Ihuevanol |- |txanpua |Head &amp;amp; Shoulders |} == Antzerkia == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana |- | rowspan="2" |1997 |''El dueño del circo'' |- |''Cenicienta en Elsinor'' |- |2000 |''[[:es:Teatro_por_la_identidad|A propósi de la duda]]'' |- |2001 |''[[:es:Teatro_por_la_identidad|El inocente]]'' |- |2002 |''[[:es:Teatro_por_la_identidad|Cesárea]]'' |- |2003 |''El libro de Ruth'' |- | rowspan="2" |2004 |''[[:es:Teatro_por_la_identidad|Plegaria contra el silencio]]'' |- |''[[:es:Madame_Bovary|Emma Bovary]]'' |- |2005 |''Ángel portador'' |- | rowspan="4" |2006 |''Tontos por amor'' |- |''[[:es:Bodas_de_sangre|Bodas de sangre]]'' |- |''Las mujeres de [[:es:Ibsen|Ibsen]]'' |- |''[[:es:Sonata_de_otoño|Sonata de otoño]]'' |- | rowspan="4" |2007 |''[[:es:Teatro_por_la_identidad|Espacio abierto]]'' |- |''[[:es:La_Celestina|La Celestina]]'' |- |''El pan del adiós'' |- |''[[:es:El_zoo_de_cristal|El zoo de cristal]]'' |- | rowspan="2" |2008 |''Solas'' |- |''La esposa constante'' |- |2009-2010 |''El año que viene a la misma hora'' |- |2013 |''Los Locos Addams'' |} == Sariak eta izendapenak == === Martin Fierro sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2003 | align="center" |Antzeztaldeko emakumezko aktore onena | align="center" |''099 Centrala'' | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- | align="center" |2004 | align="center" |Telenobeletako emakumezko aktore onena | align="center" |Soy gitano | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- | align="center" |2005 | align="center" |Emakumezko aktore onenaren Oscar Saria | align="center" |Locas de amor | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- | align="center" |2010 | align="center" |Telenobeletako emakumezko aktore onena | align="center" |''Valientes'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- | rowspan="2" align="center" |2011 | align="center" |Emakumezko aktore onenaren Oscar Saria | align="center" |''Lo que el tiempo nos dejó'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- | align="center" |Telenobeletako emakumezko aktore onena | align="center" |''Valientes'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- | align="center" |2012 | align="center" |Telenobeletako emakumezko aktore onena | align="center" |''Cuando me sonreís'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- | align="center" |2015 | align="center" |Antzeztaldeko emakumezko aktore onena | align="center" |''En terapia'' | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- | align="center" |2017 | align="center" |Emakumezko aktore protagonistarik onena unitarioan eta/edo miniseriean | align="center" |''Silencios de familia'' | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- | align="center" |2021 | align="center" |Fikziozko emakumezko aktore protagonista onena<ref>{{Cite news|izenburua=Premios Martín Fierro: con un show “al estilo Oscar”, Luis Ventura dio a conocer todos los nominados|abizena1=|izena1=|data=20 de abril de 2022|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/television/premios-martin-fierro-con-un-show-al-estilo-oscar-luis-ventura-dio-a-conocer-todos-los-nominados-nid20042022/|egunkaria=La Nación|accessdate=21 de abril de 2022}}</ref> | align="center" |''Pequeñas victorias'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |} === Clarín sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2002 | align="center" |Telebistako emakumezko aktore onena | align="center" |''099 Central'' | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- | rowspan="2" align="center" |2004 | align="center" |Telebistako emakumezko aktore onena | align="center" |Locas de amor | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- | align="center" |Emakumezko aktore berri onena antzerkian | align="center" |''[[Madame Bovary|Emma Bovary]]'' | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |} === Zilarrezko Condor Sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2003 | align="center" |Antzeztaldeko emakumezko aktore onena | align="center" |''Herencia'' | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- | align="center" |2006 | rowspan="5" align="center" |Emakumezko aktore onena | align="center" |''Derecho de familia'' | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- | align="center" |2012 | align="center" |''Juan y Eva'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- | align="center" |2013 | align="center" |''Dos más dos'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- | align="center" |2014 | align="center" |''Corazón de león'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- | align="center" |2015 | align="center" |''Refugiado'' | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |} === Sur sariak === === ACE sariak === {| class="wikitable" width="75%" ! style="background:#F0E68C" width="33" |Urtea ! style="background:#F0E68C" width="300" |Kategoria ! style="background:#F0E68C" width="200" |Lan nominatua ! style="background:#F0E68C" width="60" |Emaitza |- | align="center" |2004/05 | align="center" |Emakumezko aktore protagonista onena, draman | align="center" |''Emma Bovary'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- | align="center" |2009 | align="center" |Emakumezko aktore protagonista onena komedian | align="center" |''El año que viene a la misma hora'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{Twitter|julietadiazok}} *{{IMDb izena|0246638}} * [http://www.cinenacional.com/personas/index.php?persona=13929 Ficha en Cinenacional.com] * [https://www.m24.com.uy/julieta-diaz-y-diego-presa/ Julieta Diaz eta Diego Presa. Elkarrizketaren audioa: Río.] M24 irratia. (2023ko azaroaren 16a) * Bideo elkarrizketa: Julieta Díaz y Diego Presa en La Cuchara de M24 Fernando Tetes. (2023ko ekainaren 3a) {{Bizialdia|1977ko||Diaz, Julieta}} [[Kategoria:Buenosairestarrak]] [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako abeslariak]] [[Kategoria:Emakume abeslariak]] [[Kategoria:Argentinako modeloak]] [[Kategoria:Emakume modeloak]] 88wfftue937e2x793w4j2m1csvffphn 0 1217978 10002899 2024-12-18T07:11:50Z Aonandi 156348 «[[:es:Special:Redirect/revision/164048264|Emilia Attias]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002899 wikitext text/x-wiki <references></references> '''Maria Emilia Attias''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1987|1987ko]] [[Martxoaren 20|martxoaren 20a]]) argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Modelo organismoa|modeloa]], [[aurkezle]] eta [[Disk jockey|DJ]] da. Fikzio eta pelikula askotan parte hartu du, hala nola, ''Casi ángeles, Historias de Diván, El secreto de Lucía, Dolores'' eta ''Cromo'' filmetan, besteak beste. ''Resto del mundo'' telebista saioko gidaria izan zen. == Bizitza == Bigarren mailako ikasketak Nuestra Señora de la Misericordia ikastetxean egin zituen, [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]] auzoan, eta El Porteño ikastetxean, [[Palermo (Buenos Aires)|Palermo]] auzoan. Gurasoak Carlos Attias, teniente koronel erretiratua eta Argentinako Centro Naval klubeko errugbi entrenatzaile ohia, eta Hebe Ada Rosa Pompei, higiezinen enpresaburua izan ziren. Gurasoak dibortziatu egin ziren Emiliak sei urte zituenean. Bera bost haurrideetatatik laugarrena da.<ref>{{Cite web|izenburua=Familia|data=4 de marzo de 2008|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/no-somos-feministas-pero-tampoco-nos-gusta-que-los-hombres-nos-mantengan/14295.html|lana=Gente Online|accessdate=25 de agosto de 2017}}</ref> 2006an harremana hasi eta 2009tik Naim Sibara, "El Turco Naím" ezizenaz ezagunagoa den [[Antzezle|aktore]], [[komediante]] eta musikariarekin ezkonduta dago.<ref>{{Cite web|izenburua=Boda en Brasil|data=9 de diciembre de 2009|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/nos-juramos-amor-ante-dios-y-ante-la-madre-naturaleza/16522.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gina izeneko alaba dute, 2016an jaioa.<ref>{{Cite web|izenburua=Nacimiento de Gina|data=28 de octubre de 2016|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/nacia-gina-la-hija-de-emilia-attias-y-el-turco-naim/23947.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2024an banandu ziren.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Attias y el Turco Naim confirmaron su separación|url=https://mitelefe.com/entretenimientos/espectaculos/emilia-attias-y-el-turco-naim-confirmaron-su-separacion-solo-nosotros-sabemos-la-verdad/|lana=Mi Telefé|accessdate=29 de mayo de 2024}}</ref> Senar-emazteek, gainera, , 2014an etxe birmoldatu zahar batean POE izeneko taberna propioa izan zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Nuevo emprendimiento|data=19 de diciembre de 2014|url=http://www.diariopanorama.com/seccion/espectaculos_18/emilia-attias-deslumbra-con-un-vestido-sensual-y-transparente_a_187729|lana=Diario Panorama|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Geroago "Neron" eta "Cadillach" tabernak ere inauguratu zituzten. 2011an, [[Disk jockey]] zaletasuna profesionalizatu egin zuen Attiasek.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Dj|data=19 de junio de 2011|url=http://exitoina.perfil.com/2011-06-19-59024-el-nuevo-hobby-de-emilia-attias-dj/comment-page-1/|lana=Exitoína|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref> "El Turco Naím"-ekin banandu ondoren, modelatzeari berriz ekitea erabaki zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Attias volvió al modelaje tras su mediática separación del Turco Naim: “Me hace bien”|data=2024-06-15|url=https://www.infobae.com/teleshow/2024/06/15/emilia-attias-volvio-al-modelaje-tras-su-mediatica-separacion-del-turco-naim-me-hace-bien/|lana=www.infobae.com}}</ref> == Ibilbidea == Norman Briskirengandik jaso zuen formazioa.<ref>{{Cite web|izenburua=Pantallas y Escenarios|argitaletxea=El Litoral|data=4 de enero de 2006|url=http://www.ellitoral.com/diarios/2006/01/04/pantallayescenarios/PAN-02.html|lana=Inolvidable, una historia de humor|argitaratze-lekua=Santa Fe|accessdate=27 de julio de 2013|format=edición impresa}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Resumen de trabajos previos|argitaletxea=Gente|data=23 de enero de 2005|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=8870|argitaratze-lekua=Buenos Aires|accessdate=8 de mayo de 2015|format=Revista}}</ref> Telebistan lehen urratsak gazteentzako ''Rebelde Way'' telenobelan egin zituen Celeste pertsonaia antzaztuta, eta ''Los Roldán'' telenobean Magda. Baina 2004an izan zituen bere lehen pertsonaia finkoak, ''No hay 2 sin 3'' telebistako umore-saio komikoan parte hartuta, non hainbat pertsonaia interpretu zituen hainbat esketxetan, nabarmenena "Barbara" pertsonaia izan zen, "Ricos y Mocososk" izeneko segmentuan.<ref>{{Cite web|izenburua=No hay 2 sin 3|data=17 de enero de 2006|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=10882|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Carrera|data=Octubre de 2012|url=http://revistamagazinemix.com.ar/index.php?option=com_content&view=article&id=238:emilia-attias&catid=96:notas-de-tapa&Itemid=256|lana=Magazine Mix|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Hurrengo urtean, ''Ayer te vi'' lanean egin zuen debuta, Álvaro Naviarekin batera, eta saio batzuk egin zituen Call TVrako gidari gonbidatu gisa. 2005ean, era berean, Emiliak bere lehen zinema lana egin zuen, Nicolas Capelliren eskutik, ''Matar a Videla'' izenburuko filmarekin, Maria Fiorentino eta Diego Mesagliorekin batera protagonista izan zena.<ref>{{Cite web|izenburua=Matar a Videla|data=7 de enero de 2010|url=http://www.escribiendocine.com/peliculas/matar-videla|lana=Escribiendo Cine|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Filma 2010ean estreinatu zuten, eta 2011n Zilarrezko Condor Sarietarako izendatu zuten, emakumezkoen errebelazio gisa.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominados, Cóndor de Plata 2011|data=6 de marzo de 2011|url=http://www.asalallena.com.ar/novedades/nominaciones-premios-condor-de-plata-2011/|lana=A sala Llena|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Miguel Ángel Cheruttik eta [[Reina Reech|Reina Reech-ek]] deitu zuten “''Inolvidable''” antzerki music hallean parte hartzeko, 2006an aktore errebelazio mailara igo zuena.<ref>{{Cite web|izenburua=Teatro|data=7 de octubre de 2005|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=10452|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gainera, ''Estrella de Mar'' sarietarako izendatua izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Teatro Mar del Plata|data=8 de enero de 2006|url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=770678|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Nominación Premios Estrella de Mar|data=7 de febrero de 2006|url=http://www.lanacion.com.ar/778709-pinti-se-llevo-la-estrella-de-mar-de-oro|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2006an, ''Gladiadores de Pompeya'' komedian parte hartu zuen Andrea del Boca eta Gabriel Goity protagonista zituen telenobelaren zati bat egin zuen, Luceroren papera. Gainera, Ricardo Arjona abeslariak ''Pinguinoak en la cama'' bideoklipeko protagonista izateko aukeratu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Pingüinos en la cama|data=19 de febrero de 2006|url=http://www.lanacion.com.ar/781915-arjona-y-la-chica-inolvidable|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Urte horretan, gainera, Showmatcheko ''Bailando por un sueño 2'' lehiaketan parte hartu zuen eta finalista izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Finalista del Bailando|data=19 de septiembre de 2006|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/los-hombres-saben-que-no-soy-una-mujer-inalcanzable/11888.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2006. urtearen amaieran, 19 urte zituela, kontratua sinatu zuen Cris Morenarekin ''Casi Ángeles'' nerabeentzako telenobelan protagonista izateko.<ref>{{Cite web|izenburua=Protagonista de Casi Ángeles|data=21 de marzo de 2007|url=http://www.lanacion.com.ar/893121-emilia-attias-y-un-sueno-cumplido|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Hiru urtez, telesailaren grabazioa tartekatu zuen, Latinoamerikako eta Israelgo hainbat herrialdetara eraman zuten antzerkiarekin eta birekin. Gainera, bere interpretaziori esker, 2008ko Martin Fierro Sarietarako "Komediako aktore protagonista" sarirako izendatu zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominación a los Martín Fierro|data=13 de mayo de 2008|url=http://www.mdzol.com/nota/46888/|lana=MDZ Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Protagonista 2009, protagonizando a tres personajes distintos, Cielo Mágico (Ángeles Inchausti), Barba Linda y por último a Paz Bauer.|data=8 de mayo de 2009|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/sueno-con-tener-muchos-hijos-pero-no-con-casarme/15842.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Casi Ángelesekin, Emilia kantuan hasi zen, Teen Angels taldearen parte zela, eta talde horrek jarri zion ahotsa telesailaren soinu bandari. 2010. urtean, telesailaren buru ez jarraitzea erabaki zuen, eta parte-hartze bereziak baino ez zituen egin istorioa hasi eta ixteko.<ref>{{Cite web|izenburua=Vuelta a CA|data=20 de octubre de 2010|url=http://www.extremista.com.ar/77066/emilia-attias-y-nicolas-vazquez-en-el-final-de-casi-angeles/|lana=Extremista|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref> Urte berean, ''Re-creo en vos'' gazteentzako saioa gidatu ''zuen'' El Trece katean, eta urte bereko maiatzaren 28an amaitu zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Conducción|data=6 de abril de 2010|url=http://www.eltrecetv.com.ar/recreo-en-vos/hoy-llega-recreo-en-vos-el-trece_050227|lana=El Trece|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gainera, ''Showmatcheko Bailando por un sueño 2010'' lehiaketan parte hartzeko deitu dute berriro, eta dantzari gisa nabarmendu da.<ref>{{Cite web|izenburua=Showmatch|data=27 de octubre de 2010|url=http://exitoina.perfil.com/2010-10-27-28418-noche-de-altos-puntajes-en-el-stripdance-de-showmatch/|lana=Exitoína|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Turco Naim-ekin batera, 2010ean, Siamés Producciones ekoiztetxea sortu zuen, AmjaTV ekoiztetxe israeldarrarekin bat eginda, ''Minou'' pilotua egin zutenak.<ref>{{Cite web|izenburua=Productora|data=28 de septiembre de 2010|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=17124|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2011n, Becky Garello zuzendariaren ''El secreto de Lucía'' film independentearen protagonistaren rola egiteko deitu zuten, eta, gainera, Turco Naim senarrak ere lan egin zuen bertan.<ref>{{Cite web|izenburua=Cine|data=26 de febrero de 2011|url=http://www.lanacion.com.ar/1353069-emilia-attias-una-estrella-televisiva-sin-etiquetas|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2011ko urrian, beste film bat filmatu zuen, ''Todo lo que necesita es amor'' (''Behar duzun guztia maitasuna da'') izenarekin, eta ''Días de vinilo'' (Binilozko egunak) izena hartu zuen. Komedia erromantiko hau Gabriel Nescik zuzendu zuen, eta Emiliak [[Gastón Pauls]], Fernán Mirás eta [[Inés Efron|Inés Efronekin]] batera egin zituen emanaldiak.<ref>{{Cite web|izenburua=Días de Vinilo|data=27 de septiembre de 2012|url=http://www.cinesargentinos.com.ar/pelicula/4093-dias-de-vinilo/|lana=Cines Argentinos|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2012an ''Los Únicos 2'' telekomediako protagonista izan zen, Nicolas Cabré eta Nicolas Vázquezekin batera, Mía pertsonaiarena egite.<ref>{{Cite web|izenburua=Los Únicos|data=13 de febrero de 2012|url=http://www.eltrecetv.com.ar/los-unicos-2012/este-miercoles-llegan-los-unicos_020958|lana=El Trece|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> ''Viento sur'' Amerikarako serie txikiko zortzi kapituluetako bitan protagonista izateko deitu zuten. Serie txiki hori hogeita hamarreko hamarkadan Argentinako Patagonian kokatutako gertaera izan zen. Han, Sofia Ludueñaren papera egin zuen, ''«El marucho»'' kapituluan, eta Cersei Karnstein banpiroarena, ''«Viento rojo»'' kapituluan.<ref> {{Cite web|izenburua=Viento Sur|data=7 de enero de 2014|url=http://exitoina.perfil.com/2014-01-07-227819-ficcion-en-america-viento-sur/|lana=Exitoína|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2012an ''Historias de diván'' serie txikian parte hartu zuen, Uruguain ekoiztutako eta Gabriel Rolón psikoanalistaren liburuan oinarritutako serie txikia. Bertan, Emilia 14. kapituluaren protagonista izan zen, Natalia, bere haurtzaroan sexu-abusu arazoak izan zituen neska anorgasmikoa interpretatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=HDD|data=6 de julio de 2013|url=http://exitoina.perfil.com/2013-07-06-189717-otra-historia-de-divan-3/|lana=Exitoína|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2013an, Ekuadorreko TC Televisiónen "Reef Classic Pilsener Light Montañita 2013" saioko saio berezia gidatu zuen eta Spacen "Gravity Zero" saioa.<ref>{{Cite web|izenburua=Reef Classic 2013|data=6 de octubre de 2014|url=http://surfecuador.ec/videos/438-anticipo-programa-tv-reef-classic-pilsener-light-montanita-2013.html|lana=Surf Ecuador|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Urte horren erdialdean, ''Vecinos en guerra'' telenobelan hasi zen, Lupe diseinatzaile dibortziatua antzeztuta.<ref>{{Cite web|izenburua=Vecinos en Guerra|data=1 de julio de 2013|url=https://www.clarin.com/fama/titulo_0_S1PDh5Psw7e.html|lana=Diario Clarín|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2013tik 2014ra, ''Mis amigos de siempre'' telesaileko protagonista emakumezkoetako bat izan zen, Barbara pertsonaiarekin, eta Nicolas Vazquezekin elkartu zen berriro, eta ondoren ''Casi ángeles'' eta Los unicos lanetan.<ref>{{Cite web|izenburua=Protagonista de Mis amigos de siempre|data=6 de noviembre de 2013|url=http://www.eltrecetv.com.ar/mis-amigos-de-siempre/emilia-attias-una-belleza-en-mis-amigos-de-siempre_065027|lana=El Trece|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2014an, Nacho Garassinok zuzendu eta Juan Palomino eta Esteban Meloni protagonista izan zituen "''Contraseña angre''" pelikula filmatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Contrasangre|data=26 de septiembre de 2014|url=http://www.escribiendocine.com/noticia/0009600-rodajes-contrasangre-de-nacho-garassino/|lana=Escribiendo Cine|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2015ean, [[Leticia Brédice|Leticia Brédicerekin]] batera, "OrguYo" Leticiak berak idatzitako eta Cristian Moralesek zuzendutako antzezlana antzeztu zuen. Bertan, Lana pertsonaiaren rola bete zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=OrguYo|data=30 de marzo de 2015|url=https://www.clarin.com/teatro/leticia_bredice-emilia_attias-obra-orguyo_0_r1XvwWqDmg.html|lana=Diario Clarín|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Cromo serie txikiaren protagonista izan zen. [[Lucia Puenzo|Lucia Puenzok]] zuzendutako "thriller zientifikoa" eta 2015eko Torontoko Zinemaldirako aukeratutako fikzio latinoamerikar bakarra.<ref>{{Cite web|izenburua=Toronto Review|data=15 de septiembre de 2015|url=http://www.indiewire.com/2015/09/toronto-review-cromo-puts-the-sexy-back-into-environmental-studies-58165/|lana=Indie Wire|accessdate=7 de agosto de 2017}}</ref> Lan horretan Valentina biologoaren papera egin zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Cromo|data=18 de septiembre de 2015|url=https://hablemosdeseries.com.ar/2015/09/18/llega-cromo-una-miniserie-de-lucia-puenzo-y-nicolas-puenzo/|lana=Hablemos de series|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Eta 2016ko Begirada Berriak sarietarako izendatu zuten Emakumezko Aktore Onenaren atalean.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominación a los Premios Nuevas Miradas|data=marzo de 2016|url=http://www.unq.edu.ar/noticias/1924-nominados-a-los-premios-nuevas-miradas.php|lana=UNQ|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Cromo, nazioartean hainbat jaialditan ezaguna izateaz gain, hala nola, SeriesMania (Paris) eta "Los Cabos" Zinemaldian , Argentinan Netflixen eskuragarri egon zen lehen fikzioa izan zen, 190 herrialde baino gehiagorako.<ref>{{Cite web|izenburua=Cromo en Netflix|data=1 de septiembre de 2016|url=http://borderperiodismo.com/2016/09/16/made-in-argentina-la-hora-de-las-series-nacionales/|lana=Border Periodismo|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Cromo|data=1 de febrero de 2017|url=https://seriestvinfo.com/2017/02/01/cromo-o-la-consagracion-de-las-series-argentinas/|lana=Series TV Info|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref> Urteko bigarren seihilekoan, zuzentzen hasi zen, fashion TVrako "El reflector" bere lehen film laburra izan zen, eta beste bi filmetan protagonista izan zen: "Dual" (bi pertsonaia interpretatu zituen) eta "Casa de muñecas".<ref>{{Cite web|izenburua=Cromo|data=septiembre de 2015|url=https://pbeaux.blogspot.com.uy/2015/09/tresemme-junto-fashion-tv-presentan.html|lana=PMAG|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> "Contraseña angre" filma ere estreinatu zuen. 2016an, zinemara itzuli zen "''Dolores''" pelikularekin, [[Brasil|Brasilekin]] batera ekoiztutako garai bateko filma.<ref>{{Cite web|izenburua=Dolores|data=17 de agosto de 2016|url=http://www.telam.com.ar/notas/201608/159410-cine-argentino-estreno-emilia-attias-filme-dolores.html|lana=Télam|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Genero fantastikoa eta umore beltza nahasten zituen "''El muerto cuenta su historia''" filma ere estreinatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=El Muerto cuenta su historia|data=20 de septiembre de 2016|url=http://www.revistameta.com.ar/archivos/12197|lana=Revista Meta|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gainera, ''El otro lado de la cama'' antzezlanean parte hartze berezia izan zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=El otro lado de la cama|data=13 de mayo de 2016|url=http://www.lanacion.com.ar/1898374-emilia-attias-confirmo-su-embarazo-y-mostro-su-pancita|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2017an, [[Rio de Janeiro|Rio de Janeirora]] (Brasil) joan zen, "''Dolores''" koprodukzioa bertan estreinatzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=Dolores en Brasil|data=7 de abril de 2017|url=http://guia.folha.uol.com.br/cinema/2017/04/dolores-leva-modernidade-ao-classicismo-do-romance.shtml|lana=Folha de São Paulo|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Dolores|data=7 de abril de 2017|url=https://www.cinecompipoca.com.br/eventos-pre-estreia-do-filme-dolores-2017/|lana=Cine com Pipoca|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> "''Ojalá vivas tiempos interesantes''" pelikulan Laia pertsonaia interprettau zuen eta aurrestreinaldia BAFICIn egin ostean, abuztuan estreinatu zen komertzialki.<ref>{{Cite web|izenburua=Ojalá vivas tiempos interesantes|data=25 de abril de 2017|url=http://www.haciendocine.com.ar/content/p%C3%A1nico-y-locura-en-buenos-aires|lana=Haciendo Cine|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Urte berean, Errumaniako 12. Months Film Festivalean ''Emakumezko aktore'' Onenaren sarirako izendatu zuten, ''El secreto de Lucía'' filmean egindako lanarengatik, eta Frantzia, Erresuma Batua eta Espainiako aktoreekin batera aritu zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominación en Festival Internacional de Rumania|data=1 de noviembre de 2017|url=https://12mff.com/nominees-of-october-edition-2017-2-2-2/|lana=12MFF|accessdate=8 de noviembre de 2017}}</ref> Venezuelako Five Continents International Film Festival 2017an Emakumezko Aktore Onenaren Aipamen Berezia jaso zuen, hortxe ere ''El secreto de Lucía'' filmarengatik. Bertan, munduko hainbat lekutako 10 aktoreren artean aukeratu zuten, hala nola, Kanada, India, Txekiar Errepublika, Filipinak, Eslovakia, AEB eta Italia.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio FICOCC|data=6 de noviembre de 2017|url=https://www.ficocc.com/winners8|lana=FICOCC|accessdate=8 de noviembre de 2017}}</ref> 2017ko azaroan, Txileko South Film and Arts Academy Festival jaialdian "Emakumezko aktore Onenaren" saria eman zioten, ''El secreto de Lucía'' filmarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio SFAAF|data=18 de noviembre de 2017|url=https://scafafest.wixsite.com/sfaaf/winners2|lana=scafafest|accessdate=30 de noviembre de 2017}}</ref> Gainera, [[Vancouver|Vancouverren]] (Kanada) "Emakumezko aktore Onenaren" saria jaso zuen Vancouver Alternative Cinema Festival jaialdian, azaroaren 22tik 24ra, berriz ''El secreto de Lucía'' filmarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio VANCIF|data=22 de diciembre de 2017|url=https://vacif1.wixsite.com/vancif/project-1|lana=vacif1.wixsite.com|accessdate=22 de diciembre de 2017}}</ref> 2018ko martxoan Ekuadorreko San Antonio Independent Film Festivalen Emakumezko Aktore Onenaren saria jaso zuen, ''El secreto de Lucía'' filmarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio FESCISA|data=6 de abril de 2018|url=https://fescisa.wixsite.com/fescisa/palmares2018|lana=fescisa.wixsite.com|accessdate=21 de mayo de 2018}}</ref> 2018ko irailean beste aintzatespen bat jaso zuen, ordukoan Autore Zinemaren Nazioarteko Jaialdian: "Films Infest", Palma de Mallorcan (Espainia) egina. Bertan, "Nazioarteko Emakumezko Aktore Onenaren saria eman zioten, ''El secreto de Lucía'' filmean egindako interpretazioagatik.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio Films Infest|data=22 de septiembre de 2018|url=http://filmsinfest.com/premiados-ii-edicion-2018-22-septiembre-2018/|lana=filmsinfest.com|accessdate=24 de septiembre de 2018}}</ref> 2019an "''Resto del Mundo''" saioa gidatzen hasi zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Resto del Mundo|data=11 de marzo de 2019|url=https://www.diariopopular.com.ar/espectaculos/emilia-attias-reemplazara-liz-solari-resto-del-mundo-n382462|lana=diariopopular.com.ar|accessdate=11 de marzo de 2019}}</ref> Gainera, Fund TV sariak gidatzeko aukeratu zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Fund TV|data=2 de julio de 2019|url=https://fundtv.org/2019/07/02/ganadores-2019/|lana=fundtv.org|accessdate=25 de diciembre de 2019}}</ref> Zinema-aretoetan, "''La sequía''" filmeko protagonista izan zen. Bertan, aktore ospetsu baten rola egin zuen. Maitasun-desengainu baten ostean, hiritik ihes egitea erabaki zuen, basamortura joan zen, bere burua aurkitu eta bere bizitzari buruzko erabaki bat hartzeko. ''La sequía'', gainera, eguzki-energiaz filmatutako lehen filma da.<ref>{{Cite web|izenburua=La sequía|data=21 de agosto de 2019|url=https://web.ultracine.com/la-sequia-una-mujer-en-plena-busqueda/|lana=ultracine.com|accessdate=25 de diciembre de 2019}}</ref> 2020. urtean, ''Resto del mundo'' saioko gidari lanetan jarraitu zuen, pandemia-egoerara egokitutako kapituluekin, eta, gainera, egoera berri horretara egokitutako zinema- eta telebista-proiektu berrietan hasi zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Resto del Mundo en pandemia|data=14 de marzo de 2021|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/television/pese-al-complicado-contexto-esta-noche-regresa-nid2343388/|lana=www.lanacion.com.ar|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> Aktore gisa, urrutitik filmatutako Fundamental filma egiteko deitu zioten, erabateko konfinamenduan, eta horrek esan nahi izan zuen aktore guztiak euren etxeetan grabatuak izatea, elkarren arteko kontaktu barik. Murrizketa horien ondorioz, "WHO" pelikularen zuzendariak bikote protagonikoaren ondoan egon behar izan zuen hilabetez. Filmak, berriz, aurrestreinaldi bat izan zuen 2021ean, "FicMonterrey"-n, eta "Paisaje Latinoamericano" kategorian aukeratutako bost filmetako bat izan zen, kritika oso onak jasoz.<ref>{{Cite web|izenburua=Esencial: hacer cine a distancia|data=17 de agosto de 2021|url=https://2021.monterreyfilmfestival.com/2021/08/17/esencial-hacer-cine-a-la-distancia/|lana=monterreyfilmfestival.com/|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> Naím Sibara aktorearekin batera, Discovery Home & Health-ek zabaldutako ''Chef a domicilio'' entretenimendu-programan hartu zuen parte. Programa horretan, Argentinako, Mexikoko eta Kolonbiako pertsona ospetsuek beren etxeetatik sukaldatzen parte hartu zuten. 2021ean, ''Victoria'' telesailean parte hartu zuen, Little Bull-eko Psikologo Mendekatzailea, [[Prime Video|Amazon Prime Videok]] emana, 2020ko berrogeialdiko lehen hilabeteetan osorik grabatua. Han, Emilia "Emili L." hirugarren atalaren parte izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Victoria, Psicóloga Vengadora|data=27 de agosto de 2021|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/la-innovadora-serie-argentina-filmada-en-cuarentena-que-llego-a-amazon-prime-video-nid27082021/|lana=www.lanacion.com.ar|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> 2021 urtearen amaieran, ''Una sola noche'' filmeko protagonista izan zen Naím Sibara bikotekidearekin batera. [[Puerto Iguazú|Puerto Iguazun]] filmatu zuten, eta pandemiaren lehen urtearen ostean egin zen lehen ekoizpenetako bat izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Attias y El Turco Naím están de estreno por "Una sola noche"|data=16 de diciembre de 2021|url=https://semanario.perfil.com/noticias/actualidad/emilia-attias-y-el-turco-naim-estan-de-estreno-por-una-sola-noche.phtml|lana=semanario.perfil.com|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> == Zinea == {| class="wikitable" !Urtea !Herria !Pelikula !Pertsonaia !Zuzendaria !Oharrak |- |2010 | |''Matar a Videla'' |Lucía |Nicolás Capelli |Bigarren mailako lana |- |2012 | |''Días de vinilo'' |Lila |Gabriel Nesci |Protagonistakidea |- |2014 | |''El secreto de Lucía'' |Lucía |Becky Garello |Protagonista |- |2015 | |''Contrasangre'' |Analía |Nacho Garassino |Protagonista |- | rowspan="2" |2016 | |''Dolores'' |Dolores |Juan Dickinson |Protagonista |- | |''El muerto cuenta su historia'' |Bea |Fabián Forte |Protagonistakidea |- |2017 | |''Ojalá vivas tiempos interesantes'' |Laia |Santiago Van Dam |Bigarren mailako lana |- |2019 | |''La sequía'' |Fran |Martín Jáuregui |Protagonista |- | rowspan="2" |2021 | |''Esencial'' |Julia |"Who" |Protagonista |- | |''Una sola noche'' |Lucía |Luis Hitoshi Díaz |Protagonista |- |2022 | |''En la mira'' |Ximena Solís |Carlos Gil y Ricardo Hornos |Protagonistakidea |- |} == Antzerkia == {| class="wikitable" !Urtea !Herrialdea !Obra !Pertsonaia !Rola !Lokalizazioa |- |2006 | |''Inolvidable: Una historia de humor'' |Emilia |Zerrenda nagusia |Premier antzerkia |- |2007-2008 | rowspan="2" | | rowspan="2" |''Casi ángeles'' |Cielo Mágico | rowspan="2" |Protagonista | rowspan="2" |Gran Rex antzokia |- |2009 |Paz Bauer |- |2015 | |''OrguYo'' |Lana |Protagonista |G104 |- |2016 | |''El otro lado de la cama'' |Paula |Emanaldi berezia |Apolo |- |} == Telebista == === Fikzioak === {| class="wikitable" |+ !Urtea !Herria !Lana !Pertsonaia !Katea !Rola |- |2003 | |''Rebelde Way'' |Celeste |Canal 9 |Partehartze berezia (Denboraldia: 2) |- |2004 | |''Los Roldán'' |Magda |Canal 9 |Partehartze berezia |- |2004 - 2005 | |''No hay 2 sin 3'' |Bárbara |Canal 9 |Sketch: "Ricos y mocosos" |- |2006 | |''Gladiadores de Pompeya'' |Lucero |Canal 9 |Bigarren mailako rola |- | rowspan="2" |2007 - 2010 | rowspan="2" | | rowspan="2" |''Casi ángeles'' |Cielo Mágico | rowspan="2" |[[Telefe]] | rowspan="2" |Protagonista |- |Paz Bauer |- |2012 | |''Los Únicos'' |Mía Horgensen |El Trece |Protagonista <small>(denboraldia: 2)</small> |- |2013 | |''Los vecinos en guerra'' |Guadalupe "Lupe" Villanueva |[[Telefe]] |Partehartze berezia |- |2013 | <br /><br /> <br /><br /> |<nowiki><i id="mwAio">Historias de diván</i></nowiki> |Natalia |[[Telefe]] |''Kapitulua: "Natalia busca su lugar en el mundo"'' |- |2013 - 2014 | |''Mis amigos de siempre'' |Bárbara Delgado |El Trece |Protagonista |- |2014 | |<nowiki><i id="mwAkA">Viento Sur</i></nowiki> |Sofía Ludueña ---- Cersei Karnstein |América TV |Kapitulua: ''"El Marucho"'' ----Kapitulua: ''"Viento Rojo"'' |- |2015 | |<nowiki><i id="mwAk0">Cromo</i></nowiki> |Valentina |TV Pública |Protagonista |- |2021 | |''Victoria, Psicóloga Vengadora'' |Emili |[[Prime Video|Amazon Prime Video]] |Protagonista, Kapitulua, 3: ''"Emili L."'' |} === Telebista-saioak === {| class="wikitable" !Urtea !Herria !Produkzioa !Katea !Rola |- | rowspan="2" |2005 | rowspan="2" | |''Call TV'' | rowspan="2" |Canal 9 |Gidaria |- |''Ayer te vi'' |Gidarikidea |- |2006 | |''Bailando por un sueño 2'' | rowspan="3" |Canal 13 |Partehartzailea(finalista) |- | rowspan="2" |2010 | rowspan="2" | |''Re-creo en vos'' |Gidaria |- |''Bailando por un sueño 2010'' |Partehartzailea |- |2013 | |''Reef Classic Pilsen Light Montañita 2013'' |TC Televisión |Gidaria |- |2019 | |''Premios Fund TV'' |Volver |Gidaria |- |2019-2021 | |''Resto del mundo'' |El Trece |Gidaria |- |2020 | <br /><br /> <br /><br /> |''Chef a domicilio'' |Discovery Home &amp;amp; Health |Partehartzailea |- |} == Bideoklipak == {| class="wikitable" !Urtea !Artista !Bideoa |- |2024 |Rusherking y [[Paulo Londra]] |''Que hicimo''' |- |2017 |La Fábula Inquieta |''Desasosiego'' |- |2014 |La Armada Cósmica |''Botón''<ref>{{Cite web|izenburua=Botón|data=1 de septiembre de 2014|url=http://www.infobae.com/2014/09/01/1591729-emilia-attias-super-sexy-un-videoclip/|lana=Infobae|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |- |2010 |Gin Tonic |''La Argentina está barata''<ref>{{Cite web|izenburua=La Argentina está barata|data=8 de junio de 2013|url=http://www.tangoencordoba.com.ar/index.php/notas-sueltas/811-la-argentina-esta-barata-gin-tonic|lana=Tango en Córdoba|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |- |2010 |Minou |''Renacimiento'' (Israel 3D) |- |2010 |''Re.creo en vos'' |''Re.creo'' |- |2008 |''Casi ángeles'' |''Señas tuyas'' |- |2007 |''Casi ángeles'' |''Dos ojos'' |- |2007 |''Casi ángeles'' |''Casi Ángeles'' |- |2007 |''Casi ángeles'' |''Voy por más'' |- |2006 |Ricardo Arjona |''Pingüinos en la cama'' |- |2003 |Emmanuel Horvilleur |''Soy tu nena''<ref> {{Cite web|izenburua=Soy tu nena|data=2008|url=http://www.grandesestrellas.com/estrellas/emilia-attias/|lana=Grandes Estrellas|accessdate=6 de agosto de 2017}} </ref> |- |} == Zuzendari == {| class="wikitable" !Urtea !Ekoizpena !Kanala !Rola |- |2015 |''El reflejo'' (film laburra) |El Trece |Zuzendaria |- |} == Diskografia == === Soinu-bandak === {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! scope="col" |Izenburua ! scope="col" |Xehetasunak |- ! scope="col" style="width:4em;font-size:85%;" |'''Teen Angels 1''' | * Argitaratua: 2007ko apirilaren 17a * Etiketa: Sony Music [[Argentina]] * Formatua: CD |- ! scope="col" style="width:4em;font-size:85%;" |'''Teen Angels 2''' | * aArgitaratua: 2008ko apirilaren 15 * Etiketa: Sony Music [[Argentina]] * Formatua: CD |- ! scope="col" style="width:4em;font-size:85%;" |'''Teen Angels 3''' | * Argitaratua: 2009ko apirilaren 7a * Etiketa: Sony Music [[Argentina]] * Formatua: CD |} === Zuzeneko albumak === {| class="wikitable" !Urtea !Informazioa |- |2008 |''Casi Ángeles en el Gran Rex'' |- |2009 |''Casi Ángeles En Vivo Teatro Gran Rex 2009'' |- |} === Sinpleak === {| class="wikitable" !Urtea !Izenburua !Albuma |- |2010 |"Re.Creo en vos" |''Re.Creo en vos'' (saioko soinu-banda) |- |2012 |"Desde que no estas conmigo"<ref>{{Cite web|izenburua=Desde que no estas conmigo|data=2012|url=http://www.imdb.com/title/tt2281551/soundtrack|lana=IMDB|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |''Días de Vinilo'' (soinu-banda) |- |2014 |"Dicen que yo"<ref>{{Cite web|izenburua=Dicen que yo|data=2012|url=http://www.imdb.com/title/tt3416908/?ref_=ttsnd_snd_tt|lana=IMDB|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |''El secreto de Lucía'' (soinu-banda) |- |2019 |"Seeing Stars" ft. Maxi Trusso<ref>{{Cite web|izenburua=Seeing Stars|data=19 de mayo de 2019|url=https://www.eltrecetv.com.ar/videos/resto-del-mundo/la-nueva-faceta-de-emilia-attias-en-resto-del-mundo_112769|lana=ElTrece|accessdate=19 de octubre de 2020}}</ref> |''Resto del mundo'' (banda sonora del programa) |- |2019 |"No he terminado" (con Virginia da Cunha)<ref>{{Cite web|izenburua=No He Terminado|data=20 de noviembre de 2019|url=https://www.cmtv.com.ar/noticias/noticia_completa.php?bnid=1657&nid=23983&artista=CMTV.com.ar&titulo=_Nueva_Religion,_el_nuevo_album_de_Virginia_Da_Cunha|lana=CMTV|accessdate=19 de octubre de 2020}}</ref> |''Nueva religión'' |- |} == Sariak eta izendapenak == === Sariak eta izendapenak Argentinan === {| class="wikitable" !Urtea !Saria !Kategoria !Saioa/Película !Resultado |- |2006 |Premios Estrella de Mar |Emakumezko aktore berri onena |''Inolvidable, una historia de humor''|| {{Gelatxoa|Nominada}} |- |2008 |Premios Martín Fierro |Komediako emakume aktore protagonista |''Casi ángeles''|| {{Gelatxoa|Nominada}} |- |2011 |Premios Cóndor de Plata |Emakumezko aktore berri onena |''Matar a Videla''|| {{Gelatxoa|Nominada}} |- |2014 |Kids Choice Awards Argentina |Emakumeaktore faboritoa |''Mis amigos de siempre''|| {{Gelatxoa|Nominada}}<ref>{{cita web |url= http://diaadia.viapais.com.ar/show/la-entrega-de-los-premios-kids-choice-awards-2014-sera-toda-una-fiesta |título= Nominación a los KCA Argentina |fechaacceso=6 de agosto de 2017 |fecha= 30 de septiembre de 2014 |sitioweb= Día a día |idioma= Español |cita= Nominada a Actriz Favorita}}</ref> |- |2016 |Premios Nuevas Miradas |Emakumezko aktore onena |''Cromo''|| {{Gelatxoa|Nominada}} |- |} === Nazioarteko sariak === {| class="wikitable" !Urtea !Herrialdea !Saria !Kategoria !Filma !Emaitza |- |2017 |Venezuela Venezuela |Five Continents nazioarteko film jaialdia |Aipamen Berezia - Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |2017 |Rumania Rumania |12 Months Film Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Nominada}} |- |2017 |Chile Chile |South Film and Arts Academy Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |2017 |Canadá Canadá |Vancouver Alternative Cinema Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |2018 |Ecuador Ecuador |San Antonio Independent Film Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |2018 |España España |Autore Zinemaren Nazioarteko Jaialdia |Nazioarteko Emakumezko Aktore Onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |} == Erreferentziak == {{Bizialdia|1987||Attias, Emilia}}{{Bizialdia|1987||Attias, Emilia}} [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Telebista aktoreak]] [[Kategoria:Zinema aktoreak]] [[Kategoria:Antzerki aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Emakume DJak]] [[Kategoria:Argentinako modeloak]] [[Kategoria:Emakume modeloak]] [[Kategoria:Gainbegiratu gabeko itzulpenak]] bbwzoeujhxoahnakrfqbizl72nyutl8 10002900 10002899 2024-12-18T07:13:06Z Aonandi 156348 Biografia itzuli, txukundu 10002900 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maria Emilia Attias''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1987|1987ko]] [[Martxoaren 20|martxoaren 20a]]) argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Modelo organismoa|modeloa]], [[aurkezle]] eta [[Disk jockey|DJ]] da. Fikzio eta pelikula askotan parte hartu du, hala nola, ''Casi ángeles, Historias de Diván, El secreto de Lucía, Dolores'' eta ''Cromo'' filmetan, besteak beste. ''Resto del mundo'' telebista saioko gidaria izan zen. == Bizitza == Bigarren mailako ikasketak Nuestra Señora de la Misericordia ikastetxean egin zituen, [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]] auzoan, eta El Porteño ikastetxean, [[Palermo (Buenos Aires)|Palermo]] auzoan. Gurasoak Carlos Attias, teniente koronel erretiratua eta Argentinako Centro Naval klubeko errugbi entrenatzaile ohia, eta Hebe Ada Rosa Pompei, higiezinen enpresaburua izan ziren. Gurasoak dibortziatu egin ziren Emiliak sei urte zituenean. Bera bost haurrideetatatik laugarrena da.<ref>{{Cite web|izenburua=Familia|data=4 de marzo de 2008|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/no-somos-feministas-pero-tampoco-nos-gusta-que-los-hombres-nos-mantengan/14295.html|lana=Gente Online|accessdate=25 de agosto de 2017}}</ref> 2006an harremana hasi eta 2009tik Naim Sibara, "El Turco Naím" ezizenaz ezagunagoa den [[Antzezle|aktore]], [[komediante]] eta musikariarekin ezkonduta dago.<ref>{{Cite web|izenburua=Boda en Brasil|data=9 de diciembre de 2009|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/nos-juramos-amor-ante-dios-y-ante-la-madre-naturaleza/16522.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gina izeneko alaba dute, 2016an jaioa.<ref>{{Cite web|izenburua=Nacimiento de Gina|data=28 de octubre de 2016|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/nacia-gina-la-hija-de-emilia-attias-y-el-turco-naim/23947.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2024an banandu ziren.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Attias y el Turco Naim confirmaron su separación|url=https://mitelefe.com/entretenimientos/espectaculos/emilia-attias-y-el-turco-naim-confirmaron-su-separacion-solo-nosotros-sabemos-la-verdad/|lana=Mi Telefé|accessdate=29 de mayo de 2024}}</ref> Senar-emazteek, gainera, , 2014an etxe birmoldatu zahar batean POE izeneko taberna propioa izan zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Nuevo emprendimiento|data=19 de diciembre de 2014|url=http://www.diariopanorama.com/seccion/espectaculos_18/emilia-attias-deslumbra-con-un-vestido-sensual-y-transparente_a_187729|lana=Diario Panorama|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Geroago "Neron" eta "Cadillach" tabernak ere inauguratu zituzten. 2011an, [[Disk jockey]] zaletasuna profesionalizatu egin zuen Attiasek.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Dj|data=19 de junio de 2011|url=http://exitoina.perfil.com/2011-06-19-59024-el-nuevo-hobby-de-emilia-attias-dj/comment-page-1/|lana=Exitoína|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref> "El Turco Naím"-ekin banandu ondoren, modelatzeari berriz ekitea erabaki zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Attias volvió al modelaje tras su mediática separación del Turco Naim: “Me hace bien”|data=2024-06-15|url=https://www.infobae.com/teleshow/2024/06/15/emilia-attias-volvio-al-modelaje-tras-su-mediatica-separacion-del-turco-naim-me-hace-bien/|lana=www.infobae.com}}</ref> == Ibilbidea == Norman Briskirengandik jaso zuen formazioa.<ref>{{Cite web|izenburua=Pantallas y Escenarios|argitaletxea=El Litoral|data=4 de enero de 2006|url=http://www.ellitoral.com/diarios/2006/01/04/pantallayescenarios/PAN-02.html|lana=Inolvidable, una historia de humor|argitaratze-lekua=Santa Fe|accessdate=27 de julio de 2013|format=edición impresa}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Resumen de trabajos previos|argitaletxea=Gente|data=23 de enero de 2005|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=8870|argitaratze-lekua=Buenos Aires|accessdate=8 de mayo de 2015|format=Revista}}</ref> Telebistan lehen urratsak gazteentzako ''Rebelde Way'' telenobelan egin zituen Celeste pertsonaia antzaztuta, eta ''Los Roldán'' telenobean Magda. Baina 2004an izan zituen bere lehen pertsonaia finkoak, ''No hay 2 sin 3'' telebistako umore-saio komikoan parte hartuta, non hainbat pertsonaia interpretu zituen hainbat esketxetan, nabarmenena "Barbara" pertsonaia izan zen, "Ricos y Mocososk" izeneko segmentuan.<ref>{{Cite web|izenburua=No hay 2 sin 3|data=17 de enero de 2006|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=10882|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Carrera|data=Octubre de 2012|url=http://revistamagazinemix.com.ar/index.php?option=com_content&view=article&id=238:emilia-attias&catid=96:notas-de-tapa&Itemid=256|lana=Magazine Mix|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Hurrengo urtean, ''Ayer te vi'' lanean egin zuen debuta, Álvaro Naviarekin batera, eta saio batzuk egin zituen Call TVrako gidari gonbidatu gisa. 2005ean, era berean, Emiliak bere lehen zinema lana egin zuen, Nicolas Capelliren eskutik, ''Matar a Videla'' izenburuko filmarekin, Maria Fiorentino eta Diego Mesagliorekin batera protagonista izan zena.<ref>{{Cite web|izenburua=Matar a Videla|data=7 de enero de 2010|url=http://www.escribiendocine.com/peliculas/matar-videla|lana=Escribiendo Cine|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Filma 2010ean estreinatu zuten, eta 2011n Zilarrezko Condor Sarietarako izendatu zuten, emakumezkoen errebelazio gisa.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominados, Cóndor de Plata 2011|data=6 de marzo de 2011|url=http://www.asalallena.com.ar/novedades/nominaciones-premios-condor-de-plata-2011/|lana=A sala Llena|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Miguel Ángel Cheruttik eta [[Reina Reech|Reina Reech-ek]] deitu zuten “''Inolvidable''” antzerki music hallean parte hartzeko, 2006an aktore errebelazio mailara igo zuena.<ref>{{Cite web|izenburua=Teatro|data=7 de octubre de 2005|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=10452|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gainera, ''Estrella de Mar'' sarietarako izendatua izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Teatro Mar del Plata|data=8 de enero de 2006|url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=770678|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Nominación Premios Estrella de Mar|data=7 de febrero de 2006|url=http://www.lanacion.com.ar/778709-pinti-se-llevo-la-estrella-de-mar-de-oro|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2006an, ''Gladiadores de Pompeya'' komedian parte hartu zuen Andrea del Boca eta Gabriel Goity protagonista zituen telenobelaren zati bat egin zuen, Luceroren papera. Gainera, Ricardo Arjona abeslariak ''Pinguinoak en la cama'' bideoklipeko protagonista izateko aukeratu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Pingüinos en la cama|data=19 de febrero de 2006|url=http://www.lanacion.com.ar/781915-arjona-y-la-chica-inolvidable|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Urte horretan, gainera, Showmatcheko ''Bailando por un sueño 2'' lehiaketan parte hartu zuen eta finalista izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Finalista del Bailando|data=19 de septiembre de 2006|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/los-hombres-saben-que-no-soy-una-mujer-inalcanzable/11888.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2006. urtearen amaieran, 19 urte zituela, kontratua sinatu zuen Cris Morenarekin ''Casi Ángeles'' nerabeentzako telenobelan protagonista izateko.<ref>{{Cite web|izenburua=Protagonista de Casi Ángeles|data=21 de marzo de 2007|url=http://www.lanacion.com.ar/893121-emilia-attias-y-un-sueno-cumplido|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Hiru urtez, telesailaren grabazioa tartekatu zuen, Latinoamerikako eta Israelgo hainbat herrialdetara eraman zuten antzerkiarekin eta birekin. Gainera, bere interpretaziori esker, 2008ko Martin Fierro Sarietarako "Komediako aktore protagonista" sarirako izendatu zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominación a los Martín Fierro|data=13 de mayo de 2008|url=http://www.mdzol.com/nota/46888/|lana=MDZ Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Protagonista 2009, protagonizando a tres personajes distintos, Cielo Mágico (Ángeles Inchausti), Barba Linda y por último a Paz Bauer.|data=8 de mayo de 2009|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/sueno-con-tener-muchos-hijos-pero-no-con-casarme/15842.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Casi Ángelesekin, Emilia kantuan hasi zen, Teen Angels taldearen parte zela, eta talde horrek jarri zion ahotsa telesailaren soinu bandari. 2010. urtean, telesailaren buru ez jarraitzea erabaki zuen, eta parte-hartze bereziak baino ez zituen egin istorioa hasi eta ixteko.<ref>{{Cite web|izenburua=Vuelta a CA|data=20 de octubre de 2010|url=http://www.extremista.com.ar/77066/emilia-attias-y-nicolas-vazquez-en-el-final-de-casi-angeles/|lana=Extremista|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref> Urte berean, ''Re-creo en vos'' gazteentzako saioa gidatu ''zuen'' El Trece katean, eta urte bereko maiatzaren 28an amaitu zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Conducción|data=6 de abril de 2010|url=http://www.eltrecetv.com.ar/recreo-en-vos/hoy-llega-recreo-en-vos-el-trece_050227|lana=El Trece|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gainera, ''Showmatcheko Bailando por un sueño 2010'' lehiaketan parte hartzeko deitu dute berriro, eta dantzari gisa nabarmendu da.<ref>{{Cite web|izenburua=Showmatch|data=27 de octubre de 2010|url=http://exitoina.perfil.com/2010-10-27-28418-noche-de-altos-puntajes-en-el-stripdance-de-showmatch/|lana=Exitoína|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Turco Naim-ekin batera, 2010ean, Siamés Producciones ekoiztetxea sortu zuen, AmjaTV ekoiztetxe israeldarrarekin bat eginda, ''Minou'' pilotua egin zutenak.<ref>{{Cite web|izenburua=Productora|data=28 de septiembre de 2010|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=17124|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2011n, Becky Garello zuzendariaren ''El secreto de Lucía'' film independentearen protagonistaren rola egiteko deitu zuten, eta, gainera, Turco Naim senarrak ere lan egin zuen bertan.<ref>{{Cite web|izenburua=Cine|data=26 de febrero de 2011|url=http://www.lanacion.com.ar/1353069-emilia-attias-una-estrella-televisiva-sin-etiquetas|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2011ko urrian, beste film bat filmatu zuen, ''Todo lo que necesita es amor'' (''Behar duzun guztia maitasuna da'') izenarekin, eta ''Días de vinilo'' (Binilozko egunak) izena hartu zuen. Komedia erromantiko hau Gabriel Nescik zuzendu zuen, eta Emiliak [[Gastón Pauls]], Fernán Mirás eta [[Inés Efron|Inés Efronekin]] batera egin zituen emanaldiak.<ref>{{Cite web|izenburua=Días de Vinilo|data=27 de septiembre de 2012|url=http://www.cinesargentinos.com.ar/pelicula/4093-dias-de-vinilo/|lana=Cines Argentinos|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2012an ''Los Únicos 2'' telekomediako protagonista izan zen, Nicolas Cabré eta Nicolas Vázquezekin batera, Mía pertsonaiarena egite.<ref>{{Cite web|izenburua=Los Únicos|data=13 de febrero de 2012|url=http://www.eltrecetv.com.ar/los-unicos-2012/este-miercoles-llegan-los-unicos_020958|lana=El Trece|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> ''Viento sur'' Amerikarako serie txikiko zortzi kapituluetako bitan protagonista izateko deitu zuten. Serie txiki hori hogeita hamarreko hamarkadan Argentinako Patagonian kokatutako gertaera izan zen. Han, Sofia Ludueñaren papera egin zuen, ''«El marucho»'' kapituluan, eta Cersei Karnstein banpiroarena, ''«Viento rojo»'' kapituluan.<ref> {{Cite web|izenburua=Viento Sur|data=7 de enero de 2014|url=http://exitoina.perfil.com/2014-01-07-227819-ficcion-en-america-viento-sur/|lana=Exitoína|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2012an ''Historias de diván'' serie txikian parte hartu zuen, Uruguain ekoiztutako eta Gabriel Rolón psikoanalistaren liburuan oinarritutako serie txikia. Bertan, Emilia 14. kapituluaren protagonista izan zen, Natalia, bere haurtzaroan sexu-abusu arazoak izan zituen neska anorgasmikoa interpretatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=HDD|data=6 de julio de 2013|url=http://exitoina.perfil.com/2013-07-06-189717-otra-historia-de-divan-3/|lana=Exitoína|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2013an, Ekuadorreko TC Televisiónen "Reef Classic Pilsener Light Montañita 2013" saioko saio berezia gidatu zuen eta Spacen "Gravity Zero" saioa.<ref>{{Cite web|izenburua=Reef Classic 2013|data=6 de octubre de 2014|url=http://surfecuador.ec/videos/438-anticipo-programa-tv-reef-classic-pilsener-light-montanita-2013.html|lana=Surf Ecuador|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Urte horren erdialdean, ''Vecinos en guerra'' telenobelan hasi zen, Lupe diseinatzaile dibortziatua antzeztuta.<ref>{{Cite web|izenburua=Vecinos en Guerra|data=1 de julio de 2013|url=https://www.clarin.com/fama/titulo_0_S1PDh5Psw7e.html|lana=Diario Clarín|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2013tik 2014ra, ''Mis amigos de siempre'' telesaileko protagonista emakumezkoetako bat izan zen, Barbara pertsonaiarekin, eta Nicolas Vazquezekin elkartu zen berriro, eta ondoren ''Casi ángeles'' eta Los unicos lanetan.<ref>{{Cite web|izenburua=Protagonista de Mis amigos de siempre|data=6 de noviembre de 2013|url=http://www.eltrecetv.com.ar/mis-amigos-de-siempre/emilia-attias-una-belleza-en-mis-amigos-de-siempre_065027|lana=El Trece|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2014an, Nacho Garassinok zuzendu eta Juan Palomino eta Esteban Meloni protagonista izan zituen "''Contraseña angre''" pelikula filmatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Contrasangre|data=26 de septiembre de 2014|url=http://www.escribiendocine.com/noticia/0009600-rodajes-contrasangre-de-nacho-garassino/|lana=Escribiendo Cine|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2015ean, [[Leticia Brédice|Leticia Brédicerekin]] batera, "OrguYo" Leticiak berak idatzitako eta Cristian Moralesek zuzendutako antzezlana antzeztu zuen. Bertan, Lana pertsonaiaren rola bete zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=OrguYo|data=30 de marzo de 2015|url=https://www.clarin.com/teatro/leticia_bredice-emilia_attias-obra-orguyo_0_r1XvwWqDmg.html|lana=Diario Clarín|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Cromo serie txikiaren protagonista izan zen. [[Lucia Puenzo|Lucia Puenzok]] zuzendutako "thriller zientifikoa" eta 2015eko Torontoko Zinemaldirako aukeratutako fikzio latinoamerikar bakarra.<ref>{{Cite web|izenburua=Toronto Review|data=15 de septiembre de 2015|url=http://www.indiewire.com/2015/09/toronto-review-cromo-puts-the-sexy-back-into-environmental-studies-58165/|lana=Indie Wire|accessdate=7 de agosto de 2017}}</ref> Lan horretan Valentina biologoaren papera egin zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Cromo|data=18 de septiembre de 2015|url=https://hablemosdeseries.com.ar/2015/09/18/llega-cromo-una-miniserie-de-lucia-puenzo-y-nicolas-puenzo/|lana=Hablemos de series|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Eta 2016ko Begirada Berriak sarietarako izendatu zuten Emakumezko Aktore Onenaren atalean.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominación a los Premios Nuevas Miradas|data=marzo de 2016|url=http://www.unq.edu.ar/noticias/1924-nominados-a-los-premios-nuevas-miradas.php|lana=UNQ|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Cromo, nazioartean hainbat jaialditan ezaguna izateaz gain, hala nola, SeriesMania (Paris) eta "Los Cabos" Zinemaldian , Argentinan Netflixen eskuragarri egon zen lehen fikzioa izan zen, 190 herrialde baino gehiagorako.<ref>{{Cite web|izenburua=Cromo en Netflix|data=1 de septiembre de 2016|url=http://borderperiodismo.com/2016/09/16/made-in-argentina-la-hora-de-las-series-nacionales/|lana=Border Periodismo|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Cromo|data=1 de febrero de 2017|url=https://seriestvinfo.com/2017/02/01/cromo-o-la-consagracion-de-las-series-argentinas/|lana=Series TV Info|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref> Urteko bigarren seihilekoan, zuzentzen hasi zen, fashion TVrako "El reflector" bere lehen film laburra izan zen, eta beste bi filmetan protagonista izan zen: "Dual" (bi pertsonaia interpretatu zituen) eta "Casa de muñecas".<ref>{{Cite web|izenburua=Cromo|data=septiembre de 2015|url=https://pbeaux.blogspot.com.uy/2015/09/tresemme-junto-fashion-tv-presentan.html|lana=PMAG|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> "Contraseña angre" filma ere estreinatu zuen. 2016an, zinemara itzuli zen "''Dolores''" pelikularekin, [[Brasil|Brasilekin]] batera ekoiztutako garai bateko filma.<ref>{{Cite web|izenburua=Dolores|data=17 de agosto de 2016|url=http://www.telam.com.ar/notas/201608/159410-cine-argentino-estreno-emilia-attias-filme-dolores.html|lana=Télam|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Genero fantastikoa eta umore beltza nahasten zituen "''El muerto cuenta su historia''" filma ere estreinatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=El Muerto cuenta su historia|data=20 de septiembre de 2016|url=http://www.revistameta.com.ar/archivos/12197|lana=Revista Meta|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gainera, ''El otro lado de la cama'' antzezlanean parte hartze berezia izan zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=El otro lado de la cama|data=13 de mayo de 2016|url=http://www.lanacion.com.ar/1898374-emilia-attias-confirmo-su-embarazo-y-mostro-su-pancita|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2017an, [[Rio de Janeiro|Rio de Janeirora]] (Brasil) joan zen, "''Dolores''" koprodukzioa bertan estreinatzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=Dolores en Brasil|data=7 de abril de 2017|url=http://guia.folha.uol.com.br/cinema/2017/04/dolores-leva-modernidade-ao-classicismo-do-romance.shtml|lana=Folha de São Paulo|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Dolores|data=7 de abril de 2017|url=https://www.cinecompipoca.com.br/eventos-pre-estreia-do-filme-dolores-2017/|lana=Cine com Pipoca|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> "''Ojalá vivas tiempos interesantes''" pelikulan Laia pertsonaia interprettau zuen eta aurrestreinaldia BAFICIn egin ostean, abuztuan estreinatu zen komertzialki.<ref>{{Cite web|izenburua=Ojalá vivas tiempos interesantes|data=25 de abril de 2017|url=http://www.haciendocine.com.ar/content/p%C3%A1nico-y-locura-en-buenos-aires|lana=Haciendo Cine|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Urte berean, Errumaniako 12. Months Film Festivalean ''Emakumezko aktore'' Onenaren sarirako izendatu zuten, ''El secreto de Lucía'' filmean egindako lanarengatik, eta Frantzia, Erresuma Batua eta Espainiako aktoreekin batera aritu zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominación en Festival Internacional de Rumania|data=1 de noviembre de 2017|url=https://12mff.com/nominees-of-october-edition-2017-2-2-2/|lana=12MFF|accessdate=8 de noviembre de 2017}}</ref> Venezuelako Five Continents International Film Festival 2017an Emakumezko Aktore Onenaren Aipamen Berezia jaso zuen, hortxe ere ''El secreto de Lucía'' filmarengatik. Bertan, munduko hainbat lekutako 10 aktoreren artean aukeratu zuten, hala nola, Kanada, India, Txekiar Errepublika, Filipinak, Eslovakia, AEB eta Italia.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio FICOCC|data=6 de noviembre de 2017|url=https://www.ficocc.com/winners8|lana=FICOCC|accessdate=8 de noviembre de 2017}}</ref> 2017ko azaroan, Txileko South Film and Arts Academy Festival jaialdian "Emakumezko aktore Onenaren" saria eman zioten, ''El secreto de Lucía'' filmarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio SFAAF|data=18 de noviembre de 2017|url=https://scafafest.wixsite.com/sfaaf/winners2|lana=scafafest|accessdate=30 de noviembre de 2017}}</ref> Gainera, [[Vancouver|Vancouverren]] (Kanada) "Emakumezko aktore Onenaren" saria jaso zuen Vancouver Alternative Cinema Festival jaialdian, azaroaren 22tik 24ra, berriz ''El secreto de Lucía'' filmarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio VANCIF|data=22 de diciembre de 2017|url=https://vacif1.wixsite.com/vancif/project-1|lana=vacif1.wixsite.com|accessdate=22 de diciembre de 2017}}</ref> 2018ko martxoan Ekuadorreko San Antonio Independent Film Festivalen Emakumezko Aktore Onenaren saria jaso zuen, ''El secreto de Lucía'' filmarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio FESCISA|data=6 de abril de 2018|url=https://fescisa.wixsite.com/fescisa/palmares2018|lana=fescisa.wixsite.com|accessdate=21 de mayo de 2018}}</ref> 2018ko irailean beste aintzatespen bat jaso zuen, ordukoan Autore Zinemaren Nazioarteko Jaialdian: "Films Infest", Palma de Mallorcan (Espainia) egina. Bertan, "Nazioarteko Emakumezko Aktore Onenaren saria eman zioten, ''El secreto de Lucía'' filmean egindako interpretazioagatik.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio Films Infest|data=22 de septiembre de 2018|url=http://filmsinfest.com/premiados-ii-edicion-2018-22-septiembre-2018/|lana=filmsinfest.com|accessdate=24 de septiembre de 2018}}</ref> 2019an "''Resto del Mundo''" saioa gidatzen hasi zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Resto del Mundo|data=11 de marzo de 2019|url=https://www.diariopopular.com.ar/espectaculos/emilia-attias-reemplazara-liz-solari-resto-del-mundo-n382462|lana=diariopopular.com.ar|accessdate=11 de marzo de 2019}}</ref> Gainera, Fund TV sariak gidatzeko aukeratu zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Fund TV|data=2 de julio de 2019|url=https://fundtv.org/2019/07/02/ganadores-2019/|lana=fundtv.org|accessdate=25 de diciembre de 2019}}</ref> Zinema-aretoetan, "''La sequía''" filmeko protagonista izan zen. Bertan, aktore ospetsu baten rola egin zuen. Maitasun-desengainu baten ostean, hiritik ihes egitea erabaki zuen, basamortura joan zen, bere burua aurkitu eta bere bizitzari buruzko erabaki bat hartzeko. ''La sequía'', gainera, eguzki-energiaz filmatutako lehen filma da.<ref>{{Cite web|izenburua=La sequía|data=21 de agosto de 2019|url=https://web.ultracine.com/la-sequia-una-mujer-en-plena-busqueda/|lana=ultracine.com|accessdate=25 de diciembre de 2019}}</ref> 2020. urtean, ''Resto del mundo'' saioko gidari lanetan jarraitu zuen, pandemia-egoerara egokitutako kapituluekin, eta, gainera, egoera berri horretara egokitutako zinema- eta telebista-proiektu berrietan hasi zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Resto del Mundo en pandemia|data=14 de marzo de 2021|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/television/pese-al-complicado-contexto-esta-noche-regresa-nid2343388/|lana=www.lanacion.com.ar|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> Aktore gisa, urrutitik filmatutako Fundamental filma egiteko deitu zioten, erabateko konfinamenduan, eta horrek esan nahi izan zuen aktore guztiak euren etxeetan grabatuak izatea, elkarren arteko kontaktu barik. Murrizketa horien ondorioz, "WHO" pelikularen zuzendariak bikote protagonikoaren ondoan egon behar izan zuen hilabetez. Filmak, berriz, aurrestreinaldi bat izan zuen 2021ean, "FicMonterrey"-n, eta "Paisaje Latinoamericano" kategorian aukeratutako bost filmetako bat izan zen, kritika oso onak jasoz.<ref>{{Cite web|izenburua=Esencial: hacer cine a distancia|data=17 de agosto de 2021|url=https://2021.monterreyfilmfestival.com/2021/08/17/esencial-hacer-cine-a-la-distancia/|lana=monterreyfilmfestival.com/|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> Naím Sibara aktorearekin batera, Discovery Home & Health-ek zabaldutako ''Chef a domicilio'' entretenimendu-programan hartu zuen parte. Programa horretan, Argentinako, Mexikoko eta Kolonbiako pertsona ospetsuek beren etxeetatik sukaldatzen parte hartu zuten. 2021ean, ''Victoria'' telesailean parte hartu zuen, Little Bull-eko Psikologo Mendekatzailea, [[Prime Video|Amazon Prime Videok]] emana, 2020ko berrogeialdiko lehen hilabeteetan osorik grabatua. Han, Emilia "Emili L." hirugarren atalaren parte izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Victoria, Psicóloga Vengadora|data=27 de agosto de 2021|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/la-innovadora-serie-argentina-filmada-en-cuarentena-que-llego-a-amazon-prime-video-nid27082021/|lana=www.lanacion.com.ar|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> 2021 urtearen amaieran, ''Una sola noche'' filmeko protagonista izan zen Naím Sibara bikotekidearekin batera. [[Puerto Iguazú|Puerto Iguazun]] filmatu zuten, eta pandemiaren lehen urtearen ostean egin zen lehen ekoizpenetako bat izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Attias y El Turco Naím están de estreno por "Una sola noche"|data=16 de diciembre de 2021|url=https://semanario.perfil.com/noticias/actualidad/emilia-attias-y-el-turco-naim-estan-de-estreno-por-una-sola-noche.phtml|lana=semanario.perfil.com|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> == Zinea == {| class="wikitable" !Urtea !Herria !Pelikula !Pertsonaia !Zuzendaria !Oharrak |- |2010 | |''Matar a Videla'' |Lucía |Nicolás Capelli |Bigarren mailako lana |- |2012 | |''Días de vinilo'' |Lila |Gabriel Nesci |Protagonistakidea |- |2014 | |''El secreto de Lucía'' |Lucía |Becky Garello |Protagonista |- |2015 | |''Contrasangre'' |Analía |Nacho Garassino |Protagonista |- | rowspan="2" |2016 | |''Dolores'' |Dolores |Juan Dickinson |Protagonista |- | |''El muerto cuenta su historia'' |Bea |Fabián Forte |Protagonistakidea |- |2017 | |''Ojalá vivas tiempos interesantes'' |Laia |Santiago Van Dam |Bigarren mailako lana |- |2019 | |''La sequía'' |Fran |Martín Jáuregui |Protagonista |- | rowspan="2" |2021 | |''Esencial'' |Julia |"Who" |Protagonista |- | |''Una sola noche'' |Lucía |Luis Hitoshi Díaz |Protagonista |- |2022 | |''En la mira'' |Ximena Solís |Carlos Gil y Ricardo Hornos |Protagonistakidea |- |} == Antzerkia == {| class="wikitable" !Urtea !Herrialdea !Obra !Pertsonaia !Rola !Lokalizazioa |- |2006 | |''Inolvidable: Una historia de humor'' |Emilia |Zerrenda nagusia |Premier antzerkia |- |2007-2008 | rowspan="2" | | rowspan="2" |''Casi ángeles'' |Cielo Mágico | rowspan="2" |Protagonista | rowspan="2" |Gran Rex antzokia |- |2009 |Paz Bauer |- |2015 | |''OrguYo'' |Lana |Protagonista |G104 |- |2016 | |''El otro lado de la cama'' |Paula |Emanaldi berezia |Apolo |- |} == Telebista == === Fikzioak === {| class="wikitable" |+ !Urtea !Herria !Lana !Pertsonaia !Katea !Rola |- |2003 | |''Rebelde Way'' |Celeste |Canal 9 |Partehartze berezia (Denboraldia: 2) |- |2004 | |''Los Roldán'' |Magda |Canal 9 |Partehartze berezia |- |2004 - 2005 | |''No hay 2 sin 3'' |Bárbara |Canal 9 |Sketch: "Ricos y mocosos" |- |2006 | |''Gladiadores de Pompeya'' |Lucero |Canal 9 |Bigarren mailako rola |- | rowspan="2" |2007 - 2010 | rowspan="2" | | rowspan="2" |''Casi ángeles'' |Cielo Mágico | rowspan="2" |[[Telefe]] | rowspan="2" |Protagonista |- |Paz Bauer |- |2012 | |''Los Únicos'' |Mía Horgensen |El Trece |Protagonista <small>(denboraldia: 2)</small> |- |2013 | |''Los vecinos en guerra'' |Guadalupe "Lupe" Villanueva |[[Telefe]] |Partehartze berezia |- |2013 | <br /><br /> <br /><br /> |<nowiki><i id="mwAio">Historias de diván</i></nowiki> |Natalia |[[Telefe]] |''Kapitulua: "Natalia busca su lugar en el mundo"'' |- |2013 - 2014 | |''Mis amigos de siempre'' |Bárbara Delgado |El Trece |Protagonista |- |2014 | |<nowiki><i id="mwAkA">Viento Sur</i></nowiki> |Sofía Ludueña ---- Cersei Karnstein |América TV |Kapitulua: ''"El Marucho"'' ----Kapitulua: ''"Viento Rojo"'' |- |2015 | |<nowiki><i id="mwAk0">Cromo</i></nowiki> |Valentina |TV Pública |Protagonista |- |2021 | |''Victoria, Psicóloga Vengadora'' |Emili |[[Prime Video|Amazon Prime Video]] |Protagonista, Kapitulua, 3: ''"Emili L."'' |} === Telebista-saioak === {| class="wikitable" !Urtea !Herria !Produkzioa !Katea !Rola |- | rowspan="2" |2005 | rowspan="2" | |''Call TV'' | rowspan="2" |Canal 9 |Gidaria |- |''Ayer te vi'' |Gidarikidea |- |2006 | |''Bailando por un sueño 2'' | rowspan="3" |Canal 13 |Partehartzailea(finalista) |- | rowspan="2" |2010 | rowspan="2" | |''Re-creo en vos'' |Gidaria |- |''Bailando por un sueño 2010'' |Partehartzailea |- |2013 | |''Reef Classic Pilsen Light Montañita 2013'' |TC Televisión |Gidaria |- |2019 | |''Premios Fund TV'' |Volver |Gidaria |- |2019-2021 | |''Resto del mundo'' |El Trece |Gidaria |- |2020 | <br /><br /> <br /><br /> |''Chef a domicilio'' |Discovery Home &amp;amp; Health |Partehartzailea |- |} == Bideoklipak == {| class="wikitable" !Urtea !Artista !Bideoa |- |2024 |Rusherking y [[Paulo Londra]] |''Que hicimo''' |- |2017 |La Fábula Inquieta |''Desasosiego'' |- |2014 |La Armada Cósmica |''Botón''<ref>{{Cite web|izenburua=Botón|data=1 de septiembre de 2014|url=http://www.infobae.com/2014/09/01/1591729-emilia-attias-super-sexy-un-videoclip/|lana=Infobae|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |- |2010 |Gin Tonic |''La Argentina está barata''<ref>{{Cite web|izenburua=La Argentina está barata|data=8 de junio de 2013|url=http://www.tangoencordoba.com.ar/index.php/notas-sueltas/811-la-argentina-esta-barata-gin-tonic|lana=Tango en Córdoba|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |- |2010 |Minou |''Renacimiento'' (Israel 3D) |- |2010 |''Re.creo en vos'' |''Re.creo'' |- |2008 |''Casi ángeles'' |''Señas tuyas'' |- |2007 |''Casi ángeles'' |''Dos ojos'' |- |2007 |''Casi ángeles'' |''Casi Ángeles'' |- |2007 |''Casi ángeles'' |''Voy por más'' |- |2006 |Ricardo Arjona |''Pingüinos en la cama'' |- |2003 |Emmanuel Horvilleur |''Soy tu nena''<ref> {{Cite web|izenburua=Soy tu nena|data=2008|url=http://www.grandesestrellas.com/estrellas/emilia-attias/|lana=Grandes Estrellas|accessdate=6 de agosto de 2017}} </ref> |- |} == Zuzendari == {| class="wikitable" !Urtea !Ekoizpena !Kanala !Rola |- |2015 |''El reflejo'' (film laburra) |El Trece |Zuzendaria |- |} == Diskografia == === Soinu-bandak === {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! scope="col" |Izenburua ! scope="col" |Xehetasunak |- ! scope="col" style="width:4em;font-size:85%;" |'''Teen Angels 1''' | * Argitaratua: 2007ko apirilaren 17a * Etiketa: Sony Music [[Argentina]] * Formatua: CD |- ! scope="col" style="width:4em;font-size:85%;" |'''Teen Angels 2''' | * aArgitaratua: 2008ko apirilaren 15 * Etiketa: Sony Music [[Argentina]] * Formatua: CD |- ! scope="col" style="width:4em;font-size:85%;" |'''Teen Angels 3''' | * Argitaratua: 2009ko apirilaren 7a * Etiketa: Sony Music [[Argentina]] * Formatua: CD |} === Zuzeneko albumak === {| class="wikitable" !Urtea !Informazioa |- |2008 |''Casi Ángeles en el Gran Rex'' |- |2009 |''Casi Ángeles En Vivo Teatro Gran Rex 2009'' |- |} === Sinpleak === {| class="wikitable" !Urtea !Izenburua !Albuma |- |2010 |"Re.Creo en vos" |''Re.Creo en vos'' (saioko soinu-banda) |- |2012 |"Desde que no estas conmigo"<ref>{{Cite web|izenburua=Desde que no estas conmigo|data=2012|url=http://www.imdb.com/title/tt2281551/soundtrack|lana=IMDB|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |''Días de Vinilo'' (soinu-banda) |- |2014 |"Dicen que yo"<ref>{{Cite web|izenburua=Dicen que yo|data=2012|url=http://www.imdb.com/title/tt3416908/?ref_=ttsnd_snd_tt|lana=IMDB|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |''El secreto de Lucía'' (soinu-banda) |- |2019 |"Seeing Stars" ft. Maxi Trusso<ref>{{Cite web|izenburua=Seeing Stars|data=19 de mayo de 2019|url=https://www.eltrecetv.com.ar/videos/resto-del-mundo/la-nueva-faceta-de-emilia-attias-en-resto-del-mundo_112769|lana=ElTrece|accessdate=19 de octubre de 2020}}</ref> |''Resto del mundo'' (banda sonora del programa) |- |2019 |"No he terminado" (con Virginia da Cunha)<ref>{{Cite web|izenburua=No He Terminado|data=20 de noviembre de 2019|url=https://www.cmtv.com.ar/noticias/noticia_completa.php?bnid=1657&nid=23983&artista=CMTV.com.ar&titulo=_Nueva_Religion,_el_nuevo_album_de_Virginia_Da_Cunha|lana=CMTV|accessdate=19 de octubre de 2020}}</ref> |''Nueva religión'' |- |} == Sariak eta izendapenak == === Sariak eta izendapenak Argentinan === {| class="wikitable" !Urtea !Saria !Kategoria !Saioa/Película !Resultado |- |2006 |Premios Estrella de Mar |Emakumezko aktore berri onena |''Inolvidable, una historia de humor''|| {{Gelatxoa|Nominada}} |- |2008 |Premios Martín Fierro |Komediako emakume aktore protagonista |''Casi ángeles''|| {{Gelatxoa|Nominada}} |- |2011 |Premios Cóndor de Plata |Emakumezko aktore berri onena |''Matar a Videla''|| {{Gelatxoa|Nominada}} |- |2014 |Kids Choice Awards Argentina |Emakumeaktore faboritoa |''Mis amigos de siempre''|| {{Gelatxoa|Nominada}}<ref>{{cita web |url= http://diaadia.viapais.com.ar/show/la-entrega-de-los-premios-kids-choice-awards-2014-sera-toda-una-fiesta |título= Nominación a los KCA Argentina |fechaacceso=6 de agosto de 2017 |fecha= 30 de septiembre de 2014 |sitioweb= Día a día |idioma= Español |cita= Nominada a Actriz Favorita}}</ref> |- |2016 |Premios Nuevas Miradas |Emakumezko aktore onena |''Cromo''|| {{Gelatxoa|Nominada}} |- |} === Nazioarteko sariak === {| class="wikitable" !Urtea !Herrialdea !Saria !Kategoria !Filma !Emaitza |- |2017 |Venezuela Venezuela |Five Continents nazioarteko film jaialdia |Aipamen Berezia - Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |2017 |Rumania Rumania |12 Months Film Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Nominada}} |- |2017 |Chile Chile |South Film and Arts Academy Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |2017 |Canadá Canadá |Vancouver Alternative Cinema Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |2018 |Ecuador Ecuador |San Antonio Independent Film Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |2018 |España España |Autore Zinemaren Nazioarteko Jaialdia |Nazioarteko Emakumezko Aktore Onena |''El secreto de Lucía''|| {{Gelatxoa|Ganadora}} |- |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} ==Kanpo estekak == {{Bizialdia|1987ko||Attias, Emilia}} [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Telebista aktoreak]] [[Kategoria:Zinema aktoreak]] [[Kategoria:Antzerki aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Emakume DJak]] [[Kategoria:Argentinako modeloak]] [[Kategoria:Emakume modeloak]] 9phod3ffcks8shwexeaaqobsf8xuyn5 10002909 10002900 2024-12-18T07:37:47Z Aonandi 156348 Txukundu 10002909 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maria Emilia Attias''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1987|1987ko]] [[Martxoaren 20|martxoaren 20a]]) argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Modelo organismoa|modeloa]], [[aurkezle|aurkezlea]] eta [[Disk jockey|DJ]] da. Fikzio eta pelikula askotan parte hartu du, hala nola, ''Casi ángeles, Historias de Diván, El secreto de Lucía, Dolores'' eta ''Cromo'' filmetan, besteak beste. ''Resto del mundo'' telebista saioko gidaria izan zen. == Bizitza == Bigarren mailako ikasketak Nuestra Señora de la Misericordia ikastetxean egin zituen, [[Belgrano (Buenos Aires)|Belgrano]] auzoan, eta El Porteño ikastetxean, [[Palermo (Buenos Aires)|Palermo]] auzoan. Gurasoak Carlos Attias, teniente koronel erretiratua eta Argentinako Centro Naval klubeko errugbi entrenatzaile ohia, eta Hebe Ada Rosa Pompei, higiezinen enpresaburua izan ziren. Gurasoak dibortziatu egin ziren Emiliak sei urte zituenean. Bera bost haurrideetatik laugarrena da.<ref>{{Cite web|izenburua=Familia|data=4 de marzo de 2008|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/no-somos-feministas-pero-tampoco-nos-gusta-que-los-hombres-nos-mantengan/14295.html|lana=Gente Online|accessdate=25 de agosto de 2017}}</ref> 2006an harremana hasi eta 2009tik Naim Sibara, "El Turco Naím" ezizenaz ezagunagoa den [[Antzezle|aktore]], [[komediante]] eta musikariarekin ezkonduta dago.<ref>{{Cite web|izenburua=Boda en Brasil|data=9 de diciembre de 2009|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/nos-juramos-amor-ante-dios-y-ante-la-madre-naturaleza/16522.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gina izeneko alaba dute, 2016an jaioa.<ref>{{Cite web|izenburua=Nacimiento de Gina|data=28 de octubre de 2016|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/nacia-gina-la-hija-de-emilia-attias-y-el-turco-naim/23947.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2024an banandu ziren.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Attias y el Turco Naim confirmaron su separación|url=https://mitelefe.com/entretenimientos/espectaculos/emilia-attias-y-el-turco-naim-confirmaron-su-separacion-solo-nosotros-sabemos-la-verdad/|lana=Mi Telefé|accessdate=29 de mayo de 2024}}</ref> Senar-emazteek, gainera, 2014an etxe birmoldatu zahar batean POE izeneko taberna propioa izan zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Nuevo emprendimiento|data=19 de diciembre de 2014|url=http://www.diariopanorama.com/seccion/espectaculos_18/emilia-attias-deslumbra-con-un-vestido-sensual-y-transparente_a_187729|lana=Diario Panorama|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Geroago "Neron" eta "Cadillach" tabernak ere inauguratu zituzten. 2011an, [[Disk jockey]] zaletasuna profesionalizatu egin zuen Attiasek.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Dj|data=19 de junio de 2011|url=http://exitoina.perfil.com/2011-06-19-59024-el-nuevo-hobby-de-emilia-attias-dj/comment-page-1/|lana=Exitoína|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref> "El Turco Naím"-ekin banandu ondoren, modelatzeari berriz ekitea erabaki zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Attias volvió al modelaje tras su mediática separación del Turco Naim: “Me hace bien”|data=2024-06-15|url=https://www.infobae.com/teleshow/2024/06/15/emilia-attias-volvio-al-modelaje-tras-su-mediatica-separacion-del-turco-naim-me-hace-bien/|lana=www.infobae.com}}</ref> === Lan ibilbidea === Norman Briskirengandik jaso zuen formazioa.<ref>{{Cite web|izenburua=Pantallas y Escenarios|argitaletxea=El Litoral|data=4 de enero de 2006|url=http://www.ellitoral.com/diarios/2006/01/04/pantallayescenarios/PAN-02.html|lana=Inolvidable, una historia de humor|argitaratze-lekua=Santa Fe|accessdate=27 de julio de 2013|format=edición impresa}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Resumen de trabajos previos|argitaletxea=Gente|data=23 de enero de 2005|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=8870|argitaratze-lekua=Buenos Aires|accessdate=8 de mayo de 2015|format=Revista}}</ref> Telebistan lehen urratsak gazteentzako ''Rebelde Way'' telenobelan egin zituen Celeste pertsonaia antzeztuta, eta ''Los Roldán'' telenobean Magda. Baina 2004an izan zituen bere lehen pertsonaia finkoak, ''No hay 2 sin 3'' telebistako umore-saio komikoan parte hartuta, non hainbat pertsonaia interpretu zituen hainbat esketxetan, nabarmenena "Barbara" pertsonaia izan zen, "Ricos y Mocososk" izeneko segmentuan.<ref>{{Cite web|izenburua=No hay 2 sin 3|data=17 de enero de 2006|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=10882|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Carrera|data=Octubre de 2012|url=http://revistamagazinemix.com.ar/index.php?option=com_content&view=article&id=238:emilia-attias&catid=96:notas-de-tapa&Itemid=256|lana=Magazine Mix|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Hurrengo urtean, ''Ayer te vi'' lanean egin zuen debuta, Álvaro Naviarekin batera, eta saio batzuk egin zituen Call TVrako gidari gonbidatu gisa. 2005ean, era berean, Emiliak bere lehen zinema lana egin zuen, Nicolas Capelliren eskutik, ''Matar a Videla'' izenburuko filmarekin, Maria Fiorentino eta Diego Mesagliorekin batera protagonista izan zena.<ref>{{Cite web|izenburua=Matar a Videla|data=7 de enero de 2010|url=http://www.escribiendocine.com/peliculas/matar-videla|lana=Escribiendo Cine|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Filma 2010ean estreinatu zuten, eta 2011n Zilarrezko Condor Sarietarako izendatu zuten, emakumezkoen errebelazio gisa.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominados, Cóndor de Plata 2011|data=6 de marzo de 2011|url=http://www.asalallena.com.ar/novedades/nominaciones-premios-condor-de-plata-2011/|lana=A sala Llena|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Miguel Ángel Cheruttik eta [[Reina Reech|Reina Reechek]] deitu zuten “''Inolvidable''” antzerki music hallean parte hartzeko, 2006an aktore errebelazio mailara igo zuena.<ref>{{Cite web|izenburua=Teatro|data=7 de octubre de 2005|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=10452|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gainera, ''Estrella de Mar'' sarietarako izendatua izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Teatro Mar del Plata|data=8 de enero de 2006|url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=770678|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Nominación Premios Estrella de Mar|data=7 de febrero de 2006|url=http://www.lanacion.com.ar/778709-pinti-se-llevo-la-estrella-de-mar-de-oro|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2006an, ''Gladiadores de Pompeya'' komedian parte hartu zuen Andrea del Boca eta Gabriel Goity protagonista zituen telenobelaren zati bat egin zuen, Luceroren papera. Gainera, Ricardo Arjona abeslariak ''Pinguinoak en la cama'' bideoklipeko protagonista izateko aukeratu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Pingüinos en la cama|data=19 de febrero de 2006|url=http://www.lanacion.com.ar/781915-arjona-y-la-chica-inolvidable|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Urte horretan, gainera, Showmatcheko ''Bailando por un sueño 2'' lehiaketan parte hartu zuen eta finalista izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Finalista del Bailando|data=19 de septiembre de 2006|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/los-hombres-saben-que-no-soy-una-mujer-inalcanzable/11888.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2006. urtearen amaieran, 19 urte zituela, kontratua sinatu zuen [[Cris Morena|Cris Morenarekin]] ''Casi Ángeles'' nerabeentzako telenobelan protagonista izateko.<ref>{{Cite web|izenburua=Protagonista de Casi Ángeles|data=21 de marzo de 2007|url=http://www.lanacion.com.ar/893121-emilia-attias-y-un-sueno-cumplido|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Hiru urtez, telesailaren grabazioa tartekatu zuen, [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] eta [[Israel|Israelgo]] hainbat herrialdetara eraman zuten antzerkiarekin eta birekin. Gainera, bere interpretaziori esker, 2008ko Martin Fierro Sarietarako "Komediako aktore protagonista" sarirako izendatu zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominación a los Martín Fierro|data=13 de mayo de 2008|url=http://www.mdzol.com/nota/46888/|lana=MDZ Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Protagonista 2009, protagonizando a tres personajes distintos, Cielo Mágico (Ángeles Inchausti), Barba Linda y por último a Paz Bauer.|data=8 de mayo de 2009|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/sueno-con-tener-muchos-hijos-pero-no-con-casarme/15842.html|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> ''Casi Ángeles'' lanean, Emilia kantuan hasi zen, Teen Angels taldearen parte zela, eta talde horrek jarri zion ahotsa telesailaren soinu bandari. 2010. urtean, telesailaren buru ez jarraitzea erabaki zuen, eta parte-hartze bereziak baino ez zituen egin istorioa hasi eta ixteko.<ref>{{Cite web|izenburua=Vuelta a CA|data=20 de octubre de 2010|url=http://www.extremista.com.ar/77066/emilia-attias-y-nicolas-vazquez-en-el-final-de-casi-angeles/|lana=Extremista|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref> Urte berean, ''Re-creo en vos'' gazteentzako saioa gidatu ''zuen'' El Trece katean, eta urte bereko maiatzaren 28an amaitu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Conducción|data=6 de abril de 2010|url=http://www.eltrecetv.com.ar/recreo-en-vos/hoy-llega-recreo-en-vos-el-trece_050227|lana=El Trece|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gainera, ''Showmatcheko Bailando por un sueño 2010'' lehiaketan parte hartzeko deitu dute berriro, eta dantzari gisa nabarmendu zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Showmatch|data=27 de octubre de 2010|url=http://exitoina.perfil.com/2010-10-27-28418-noche-de-altos-puntajes-en-el-stripdance-de-showmatch/|lana=Exitoína|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Turco Naim-ekin batera, 2010ean, Siamés Producciones ekoiztetxea sortu zuen, AmjaTV ekoiztetxe israeldarrarekin bat eginda, ''Minou'' pilotua egin zutenak.<ref>{{Cite web|izenburua=Productora|data=28 de septiembre de 2010|url=http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=17124|lana=Gente Online|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2011n, Becky Garello zuzendariaren ''El secreto de Lucía'' film independentearen protagonistaren rola egiteko deitu zioten, eta, gainera, Turco Naim senarrak ere lan egin zuen bertan.<ref>{{Cite web|izenburua=Cine|data=26 de febrero de 2011|url=http://www.lanacion.com.ar/1353069-emilia-attias-una-estrella-televisiva-sin-etiquetas|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2011ko urrian, beste film bat filmatu zuen, ''Todo lo que necesitas es amor'' (''Behar duzun guztia maitasuna da'') izenarekin, eta ''Días de vinilo'' (Binilozko egunak) izena hartu zuen. Komedia erromantiko hau Gabriel Nescik zuzendu zuen, eta [[Gastón Pauls]], Fernán Mirás eta [[Inés Efron|Inés Efronekin]] batera egin zituen emanaldiak.<ref>{{Cite web|izenburua=Días de Vinilo|data=27 de septiembre de 2012|url=http://www.cinesargentinos.com.ar/pelicula/4093-dias-de-vinilo/|lana=Cines Argentinos|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2012an ''Los Únicos 2'' telekomediako protagonista izan zen, Nicolas Cabré eta Nicolas Vázquezekin batera, Mía pertsonaiarena egiten.<ref>{{Cite web|izenburua=Los Únicos|data=13 de febrero de 2012|url=http://www.eltrecetv.com.ar/los-unicos-2012/este-miercoles-llegan-los-unicos_020958|lana=El Trece|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> ''Viento sur'' Amerikarako serie txikiko zortzi kapituluetako bitan protagonista izateko deitu zioten. Serie txiki hori hogeita hamarreko hamarkadan Argentinako [[Patagonia|Patagonian]] kokatutako gertaera izan zen eta Sofia Ludueñaren papera egin zuen, ''«El marucho»'' kapituluan, eta Cersei Karnstein banpiroarena, ''«Viento rojo»'' kapituluan.<ref> {{Cite web|izenburua=Viento Sur|data=7 de enero de 2014|url=http://exitoina.perfil.com/2014-01-07-227819-ficcion-en-america-viento-sur/|lana=Exitoína|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2012an ''Historias de diván'' serie txikian parte hartu zuen, [[Uruguai|Uruguain]] ekoiztutako eta Gabriel Rolón psikoanalistaren liburuan oinarritutako serie txikia. Bertan, 14. kapituluaren protagonista izan zen, Natalia, bere haurtzaroan sexu-abusu arazoak izan zituen neska [[Anorgasmia|anorgasmikoa]] interpretatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=HDD|data=6 de julio de 2013|url=http://exitoina.perfil.com/2013-07-06-189717-otra-historia-de-divan-3/|lana=Exitoína|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2013an, Ekuadorreko TC Televisiónen "Reef Classic Pilsener Light Montañita 2013" saioko saio berezia gidatu zuen eta Spacen "Gravity Zero" saioa.<ref>{{Cite web|izenburua=Reef Classic 2013|data=6 de octubre de 2014|url=http://surfecuador.ec/videos/438-anticipo-programa-tv-reef-classic-pilsener-light-montanita-2013.html|lana=Surf Ecuador|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Urte horren erdialdean, ''Vecinos en guerra'' telenobelan hasi zen, Lupe diseinatzaile dibortziatua antzeztuta.<ref>{{Cite web|izenburua=Vecinos en Guerra|data=1 de julio de 2013|url=https://www.clarin.com/fama/titulo_0_S1PDh5Psw7e.html|lana=Diario Clarín|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2013tik 2014ra, ''Mis amigos de siempre'' telesaileko protagonista emakumezkoetako bat izan zen, Barbara pertsonaiarekin, eta Nicolas Vazquezekin elkartu zen berriro, eta ondoren ''Casi ángeles'' eta ''Los unicos'' lanetan.<ref>{{Cite web|izenburua=Protagonista de Mis amigos de siempre|data=6 de noviembre de 2013|url=http://www.eltrecetv.com.ar/mis-amigos-de-siempre/emilia-attias-una-belleza-en-mis-amigos-de-siempre_065027|lana=El Trece|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2014an, Nacho Garassinok zuzendu eta Juan Palomino eta Esteban Meloni protagonista izan zituen "''Contrasangre''" pelikula filmatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Contrasangre|data=26 de septiembre de 2014|url=http://www.escribiendocine.com/noticia/0009600-rodajes-contrasangre-de-nacho-garassino/|lana=Escribiendo Cine|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2015ean, [[Leticia Brédice|Leticia Brédicerekin]] batera, "''OrguYo''" Leticiak berak idatzitako eta Cristian Moralesek zuzendutako antzezlana antzeztu zuen. Bertan, Lana pertsonaiaren rola bete zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=OrguYo|data=30 de marzo de 2015|url=https://www.clarin.com/teatro/leticia_bredice-emilia_attias-obra-orguyo_0_r1XvwWqDmg.html|lana=Diario Clarín|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> ''Cromo'' izeneko serie txikiaren protagonista izan zen. [[Lucia Puenzo|Lucia Puenzok]] zuzendutako "thriller zientifikoa" eta 2015eko [[Torontoko Zinemaldia|Torontoko Zinemaldirako]] aukeratutako fikzio latinoamerikar bakarra.<ref>{{Cite web|izenburua=Toronto Review|data=15 de septiembre de 2015|url=http://www.indiewire.com/2015/09/toronto-review-cromo-puts-the-sexy-back-into-environmental-studies-58165/|lana=Indie Wire|accessdate=7 de agosto de 2017}}</ref> Lan horretan Valentina biologoaren papera egin zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Cromo|data=18 de septiembre de 2015|url=https://hablemosdeseries.com.ar/2015/09/18/llega-cromo-una-miniserie-de-lucia-puenzo-y-nicolas-puenzo/|lana=Hablemos de series|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Eta 2016ko Begirada Berriak sarietarako izendatu zuten Emakumezko Aktore Onenaren atalean.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominación a los Premios Nuevas Miradas|data=marzo de 2016|url=http://www.unq.edu.ar/noticias/1924-nominados-a-los-premios-nuevas-miradas.php|lana=UNQ|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> ''Cromo'' lana nazioartean hainbat jaialditan ezaguna izateaz gain, hala nola, SeriesMania (Paris) eta "Los Cabos" Zinemaldian, Argentinan [[Netflix|Netflixen]] eskuragarri egon zen lehen fikzioa izan zen, 190 herrialde baino gehiagorako.<ref>{{Cite web|izenburua=Cromo en Netflix|data=1 de septiembre de 2016|url=http://borderperiodismo.com/2016/09/16/made-in-argentina-la-hora-de-las-series-nacionales/|lana=Border Periodismo|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Cromo|data=1 de febrero de 2017|url=https://seriestvinfo.com/2017/02/01/cromo-o-la-consagracion-de-las-series-argentinas/|lana=Series TV Info|accessdate=24 de agosto de 2017}}</ref> Urteko bigarren seihilekoan, zuzentzen hasi zen, fashion TVrako "''El reflecto''r" bere lehen film laburra izan zen, eta beste bi filmetan protagonista izan zen: "''Dual''" (bi pertsonaia interpretatu zituen) eta ''"Casa de muñecas''".<ref>{{Cite web|izenburua=Cromo|data=septiembre de 2015|url=https://pbeaux.blogspot.com.uy/2015/09/tresemme-junto-fashion-tv-presentan.html|lana=PMAG|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> "''Contrasangre''" filma ere estreinatu zuen. 2016an, zinemara itzuli zen "''Dolores''" pelikularekin, [[Brasil|Brasilekin]] batera ekoiztutako garai bateko filma.<ref>{{Cite web|izenburua=Dolores|data=17 de agosto de 2016|url=http://www.telam.com.ar/notas/201608/159410-cine-argentino-estreno-emilia-attias-filme-dolores.html|lana=Télam|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Genero fantastikoa eta umore beltza nahasten zituen "''El muerto cuenta su historia''" filma ere estreinatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=El Muerto cuenta su historia|data=20 de septiembre de 2016|url=http://www.revistameta.com.ar/archivos/12197|lana=Revista Meta|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Gainera, ''El otro lado de la cama'' antzezlanean parte hartze berezia izan zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=El otro lado de la cama|data=13 de mayo de 2016|url=http://www.lanacion.com.ar/1898374-emilia-attias-confirmo-su-embarazo-y-mostro-su-pancita|lana=La Nación|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> 2017an, [[Rio de Janeiro|Rio de Janeirora]] (Brasil) joan zen, "''Dolores''" koprodukzioa bertan estreinatzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=Dolores en Brasil|data=7 de abril de 2017|url=http://guia.folha.uol.com.br/cinema/2017/04/dolores-leva-modernidade-ao-classicismo-do-romance.shtml|lana=Folha de São Paulo|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Dolores|data=7 de abril de 2017|url=https://www.cinecompipoca.com.br/eventos-pre-estreia-do-filme-dolores-2017/|lana=Cine com Pipoca|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> "''Ojalá vivas tiempos interesantes''" pelikulan Laia pertsonaia interpretatu zuen eta aurrestreinaldia BAFICIn egin ostean, abuztuan estreinatu zen komertzialki.<ref>{{Cite web|izenburua=Ojalá vivas tiempos interesantes|data=25 de abril de 2017|url=http://www.haciendocine.com.ar/content/p%C3%A1nico-y-locura-en-buenos-aires|lana=Haciendo Cine|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> Urte berean, [[Errumania|Errumaniako]] 12. Months Film Festivalean ''Emakumezko aktore'' Onenaren sarirako izendatu zuten, ''El secreto de Lucía'' filmean egindako lanarengatik, eta [[Frantzia]], [[Erresuma Batua]] eta [[Espainia|Espainiako]] aktoreekin batera aritu zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Nominación en Festival Internacional de Rumania|data=1 de noviembre de 2017|url=https://12mff.com/nominees-of-october-edition-2017-2-2-2/|lana=12MFF|accessdate=8 de noviembre de 2017}}</ref> [[Venezuela|Venezuelako]] Five Continents International Film Festival 2017an Emakumezko Aktore Onenaren Aipamen Berezia jaso zuen, hortxe ere ''El secreto de Lucía'' filmarengatik. Bertan, munduko hainbat lekutako 10 aktoreren artean aukeratu zuten, hala nola, [[Kanada]], [[India]], [[Txekia|Txekiar Errepublika]], [[Filipinak]], [[Eslovakia]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]] eta [[Italia]].<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio FICOCC|data=6 de noviembre de 2017|url=https://www.ficocc.com/winners8|lana=FICOCC|accessdate=8 de noviembre de 2017}}</ref> 2017ko azaroan, Txileko South Film and Arts Academy Festival jaialdian "Emakumezko aktore Onenaren" saria eman zioten, ''El secreto de Lucía'' filmarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio SFAAF|data=18 de noviembre de 2017|url=https://scafafest.wixsite.com/sfaaf/winners2|lana=scafafest|accessdate=30 de noviembre de 2017}}</ref> Gainera, [[Vancouver|Vancouverren]] (Kanada) "Emakumezko aktore Onenaren" saria jaso zuen Vancouver Alternative Cinema Festival jaialdian, azaroaren 22tik 24ra, berriz ''El secreto de Lucía'' filmarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio VANCIF|data=22 de diciembre de 2017|url=https://vacif1.wixsite.com/vancif/project-1|lana=vacif1.wixsite.com|accessdate=22 de diciembre de 2017}}</ref> 2018ko martxoan Ekuadorreko San Antonio Independent Film Festivalen Emakumezko Aktore Onenaren saria jaso zuen, ''El secreto de Lucía'' filmarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio FESCISA|data=6 de abril de 2018|url=https://fescisa.wixsite.com/fescisa/palmares2018|lana=fescisa.wixsite.com|accessdate=21 de mayo de 2018}}</ref> 2018ko irailean beste aintzatespen bat jaso zuen, ordukoan Autore Zinemaren Nazioarteko Jaialdian: "Films Infest", Palma de Mallorcan (Espainia) egina. Bertan, "Nazioarteko Emakumezko Aktore Onenaren saria eman zioten, ''El secreto de Lucía'' filmean egindako interpretazioarengatik.<ref>{{Cite web|izenburua=Ganadora Premio Films Infest|data=22 de septiembre de 2018|url=http://filmsinfest.com/premiados-ii-edicion-2018-22-septiembre-2018/|lana=filmsinfest.com|accessdate=24 de septiembre de 2018}}</ref> 2019an "''Resto del Mundo''" saioa gidatzen hasi zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Resto del Mundo|data=11 de marzo de 2019|url=https://www.diariopopular.com.ar/espectaculos/emilia-attias-reemplazara-liz-solari-resto-del-mundo-n382462|lana=diariopopular.com.ar|accessdate=11 de marzo de 2019}}</ref> Gainera, Fund TV sariak gidatzeko aukeratu zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Fund TV|data=2 de julio de 2019|url=https://fundtv.org/2019/07/02/ganadores-2019/|lana=fundtv.org|accessdate=25 de diciembre de 2019}}</ref> Zinema-aretoetan, "''La sequía''" filmeko protagonista izan zen. Bertan, aktore ospetsu baten rola egin zuen. Maitasun-desengainu baten ostean, hiritik ihes egitea erabaki zuen, basamortura joan zen, bere burua aurkitu eta bere bizitzari buruzko erabaki bat hartzeko. ''La sequía'', gainera, eguzki-energiaz filmatutako lehen filma da.<ref>{{Cite web|izenburua=La sequía|data=21 de agosto de 2019|url=https://web.ultracine.com/la-sequia-una-mujer-en-plena-busqueda/|lana=ultracine.com|accessdate=25 de diciembre de 2019}}</ref> 2020. urtean, ''Resto del mundo'' saioko gidari lanetan jarraitu zuen, pandemia-egoerara egokitutako kapituluekin, eta, gainera, egoera berri horretara egokitutako zinema- eta telebista-proiektu berrietan hasi zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Resto del Mundo en pandemia|data=14 de marzo de 2021|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/television/pese-al-complicado-contexto-esta-noche-regresa-nid2343388/|lana=www.lanacion.com.ar|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> Aktore gisa, urrutitik filmatutako Fundamental filma egiteko deitu zioten, erabateko konfinamenduan, eta horrek esan nahi izan zuen aktore guztiak euren etxeetan grabatuak izatea, elkarren arteko kontaktu barik. Murrizketa horien ondorioz, "WHO" pelikularen zuzendariak bikote protagonistaren ondoan egon behar izan zuen hilabetez. Filmak, berriz, aurrestreinaldi bat izan zuen 2021ean, "FicMonterrey"-n, eta "Paisaje Latinoamericano" kategorian aukeratutako bost filmetako bat izan zen, aldeko kritikak jasota.<ref>{{Cite web|izenburua=Esencial: hacer cine a distancia|data=17 de agosto de 2021|url=https://2021.monterreyfilmfestival.com/2021/08/17/esencial-hacer-cine-a-la-distancia/|lana=monterreyfilmfestival.com/|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> Naím Sibara aktorearekin batera, Discovery Home & Health-ek zabaldutako ''Chef a domicilio'' entretenimendu-programan hartu zuen parte. Programa horretan, Argentinako, Mexikoko eta Kolonbiako pertsona ospetsuek beren etxeetatik sukaldatzen parte hartu zuten. 2021ean, ''Victoria'' telesailean parte hartu zuen, Little Bull-eko Psikologo Mendekatzailea, [[Prime Video|Amazon Prime Videok]] emana, 2020ko berrogeialdiko lehen hilabeteetan osorik grabatua. Han, Emilia "Emili L." hirugarren atalaren parte izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Victoria, Psicóloga Vengadora|data=27 de agosto de 2021|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/la-innovadora-serie-argentina-filmada-en-cuarentena-que-llego-a-amazon-prime-video-nid27082021/|lana=www.lanacion.com.ar|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> 2021 urtearen amaieran, ''Una sola noche'' filmeko protagonista izan zen Naím Sibara bikotekidearekin batera. [[Puerto Iguazú|Puerto Iguazun]] filmatu zuten, eta pandemiaren lehen urtearen ostean egin zen lehen ekoizpenetako bat izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Emilia Attias y El Turco Naím están de estreno por "Una sola noche"|data=16 de diciembre de 2021|url=https://semanario.perfil.com/noticias/actualidad/emilia-attias-y-el-turco-naim-estan-de-estreno-por-una-sola-noche.phtml|lana=semanario.perfil.com|accessdate=25 de diciembre de 2021}}</ref> == Zinea == {| class="wikitable" !Urtea !Herria !Pelikula !Pertsonaia !Zuzendaria !Oharrak |- |2010 | |''Matar a Videla'' |Lucía |Nicolás Capelli |Bigarren mailako lana |- |2012 | |''Días de vinilo'' |Lila |Gabriel Nesci |Protagonistakidea |- |2014 | |''El secreto de Lucía'' |Lucía |Becky Garello |Protagonista |- |2015 | |''Contrasangre'' |Analía |Nacho Garassino |Protagonista |- | rowspan="2" |2016 | |''Dolores'' |Dolores |Juan Dickinson |Protagonista |- | |''El muerto cuenta su historia'' |Bea |Fabián Forte |Protagonistakidea |- |2017 | |''Ojalá vivas tiempos interesantes'' |Laia |Santiago Van Dam |Bigarren mailako lana |- |2019 | |''La sequía'' |Fran |Martín Jáuregui |Protagonista |- | rowspan="2" |2021 | |''Esencial'' |Julia |"Who" |Protagonista |- | |''Una sola noche'' |Lucía |Luis Hitoshi Díaz |Protagonista |- |2022 | |''En la mira'' |Ximena Solís |Carlos Gil eta Ricardo Hornos |Protagonistakidea |- |} == Antzerkia == {| class="wikitable" !Urtea !Herrialdea !Obra !Pertsonaia !Rola !Lokalizazioa |- |2006 | |''Inolvidable: Una historia de humor'' |Emilia |Zerrenda nagusia |Premier antzerkia |- |2007-2008 | rowspan="2" | | rowspan="2" |''Casi ángeles'' |Cielo Mágico | rowspan="2" |Protagonista | rowspan="2" |Gran Rex antzokia |- |2009 |Paz Bauer |- |2015 | |''OrguYo'' |Lana |Protagonista |G104 |- |2016 | |''El otro lado de la cama'' |Paula |Emanaldi berezia |Apolo |- |} == Telebista == === Fikzioak === {| class="wikitable" |+ !Urtea !Herria !Lana !Pertsonaia !Katea !Rola |- |2003 | |''Rebelde Way'' |Celeste |Canal 9 |Partehartze berezia (Denboraldia: 2) |- |2004 | |''Los Roldán'' |Magda |Canal 9 |Partehartze berezia |- |2004 - 2005 | |''No hay 2 sin 3'' |Bárbara |Canal 9 |Sketch: "Ricos y mocosos" |- |2006 | |''Gladiadores de Pompeya'' |Lucero |Canal 9 |Bigarren mailako rola |- | rowspan="2" |2007 - 2010 | rowspan="2" | | rowspan="2" |''Casi ángeles'' |Cielo Mágico | rowspan="2" |[[Telefe]] | rowspan="2" |Protagonista |- |Paz Bauer |- |2012 | |''Los Únicos'' |Mía Horgensen |El Trece |Protagonista <small>(denboraldia: 2)</small> |- |2013 | |''Los vecinos en guerra'' |Guadalupe "Lupe" Villanueva |[[Telefe]] |Partehartze berezia |- |2013 | <br /><br /> <br /><br /> |<nowiki><i id="mwAio">Historias de diván</i></nowiki> |Natalia |[[Telefe]] |''Kapitulua: "Natalia busca su lugar en el mundo"'' |- |2013 - 2014 | |''Mis amigos de siempre'' |Bárbara Delgado |El Trece |Protagonista |- |2014 | |<nowiki><i id="mwAkA">Viento Sur</i></nowiki> |Sofía Ludueña ---- Cersei Karnstein |América TV |Kapitulua: ''"El Marucho"'' ----Kapitulua: ''"Viento Rojo"'' |- |2015 | |<nowiki><i id="mwAk0">Cromo</i></nowiki> |Valentina |TV Pública |Protagonista |- |2021 | |''Victoria, Psicóloga Vengadora'' |Emili |[[Prime Video|Amazon Prime Video]] |Protagonista, Kapitulua, 3: ''"Emili L."'' |} === Telebista-saioak === {| class="wikitable" !Urtea !Herria !Produkzioa !Katea !Rola |- | rowspan="2" |2005 | rowspan="2" | |''Call TV'' | rowspan="2" |Canal 9 |Gidaria |- |''Ayer te vi'' |Gidarikidea |- |2006 | |''Bailando por un sueño 2'' | rowspan="3" |Canal 13 |Partehartzailea(finalista) |- | rowspan="2" |2010 | rowspan="2" | |''Re-creo en vos'' |Gidaria |- |''Bailando por un sueño 2010'' |Partehartzailea |- |2013 | |''Reef Classic Pilsen Light Montañita 2013'' |TC Televisión |Gidaria |- |2019 | |''Premios Fund TV'' |Volver |Gidaria |- |2019-2021 | |''Resto del mundo'' |El Trece |Gidaria |- |2020 | <br /><br /> <br /><br /> |''Chef a domicilio'' |Discovery Home &amp;amp; Health |Partehartzailea |- |} == Bideoklipak == {| class="wikitable" !Urtea !Artista !Bideoa |- |2024 |Rusherking y [[Paulo Londra]] |''Que hicimo''' |- |2017 |La Fábula Inquieta |''Desasosiego'' |- |2014 |La Armada Cósmica |''Botón''<ref>{{Cite web|izenburua=Botón|data=1 de septiembre de 2014|url=http://www.infobae.com/2014/09/01/1591729-emilia-attias-super-sexy-un-videoclip/|lana=Infobae|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |- |2010 |Gin Tonic |''La Argentina está barata''<ref>{{Cite web|izenburua=La Argentina está barata|data=8 de junio de 2013|url=http://www.tangoencordoba.com.ar/index.php/notas-sueltas/811-la-argentina-esta-barata-gin-tonic|lana=Tango en Córdoba|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |- |2010 |Minou |''Renacimiento'' (Israel 3D) |- |2010 |''Re.creo en vos'' |''Re.creo'' |- |2008 |''Casi ángeles'' |''Señas tuyas'' |- |2007 |''Casi ángeles'' |''Dos ojos'' |- |2007 |''Casi ángeles'' |''Casi Ángeles'' |- |2007 |''Casi ángeles'' |''Voy por más'' |- |2006 |Ricardo Arjona |''Pingüinos en la cama'' |- |2003 |Emmanuel Horvilleur |''Soy tu nena''<ref> {{Cite web|izenburua=Soy tu nena|data=2008|url=http://www.grandesestrellas.com/estrellas/emilia-attias/|lana=Grandes Estrellas|accessdate=6 de agosto de 2017}} </ref> |- |} == Zuzendari == {| class="wikitable" !Urtea !Ekoizpena !Kanala !Rola |- |2015 |''El reflejo'' (film laburra) |El Trece |Zuzendaria |- |} == Diskografia == === Soinu-bandak === {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" ! scope="col" |Izenburua ! scope="col" |Xehetasunak |- ! scope="col" style="width:4em;font-size:85%;" |'''Teen Angels 1''' | * Argitaratua: 2007ko apirilaren 17a * Etiketa: Sony Music [[Argentina]] * Formatua: CD |- ! scope="col" style="width:4em;font-size:85%;" |'''Teen Angels 2''' | * aArgitaratua: 2008ko apirilaren 15 * Etiketa: Sony Music [[Argentina]] * Formatua: CD |- ! scope="col" style="width:4em;font-size:85%;" |'''Teen Angels 3''' | * Argitaratua: 2009ko apirilaren 7a * Etiketa: Sony Music [[Argentina]] * Formatua: CD |} === Zuzeneko albumak === {| class="wikitable" !Urtea !Informazioa |- |2008 |''Casi Ángeles en el Gran Rex'' |- |2009 |''Casi Ángeles En Vivo Teatro Gran Rex 2009'' |- |} === Sinpleak === {| class="wikitable" !Urtea !Izenburua !Albuma |- |2010 |"Re.Creo en vos" |''Re.Creo en vos'' (saioko soinu-banda) |- |2012 |"Desde que no estas conmigo"<ref>{{Cite web|izenburua=Desde que no estas conmigo|data=2012|url=http://www.imdb.com/title/tt2281551/soundtrack|lana=IMDB|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |''Días de Vinilo'' (soinu-banda) |- |2014 |"Dicen que yo"<ref>{{Cite web|izenburua=Dicen que yo|data=2012|url=http://www.imdb.com/title/tt3416908/?ref_=ttsnd_snd_tt|lana=IMDB|accessdate=6 de agosto de 2017}}</ref> |''El secreto de Lucía'' (soinu-banda) |- |2019 |"Seeing Stars" ft. Maxi Trusso<ref>{{Cite web|izenburua=Seeing Stars|data=19 de mayo de 2019|url=https://www.eltrecetv.com.ar/videos/resto-del-mundo/la-nueva-faceta-de-emilia-attias-en-resto-del-mundo_112769|lana=ElTrece|accessdate=19 de octubre de 2020}}</ref> |''Resto del mundo'' (banda sonora del programa) |- |2019 |"No he terminado" (con Virginia da Cunha)<ref>{{Cite web|izenburua=No He Terminado|data=20 de noviembre de 2019|url=https://www.cmtv.com.ar/noticias/noticia_completa.php?bnid=1657&nid=23983&artista=CMTV.com.ar&titulo=_Nueva_Religion,_el_nuevo_album_de_Virginia_Da_Cunha|lana=CMTV|accessdate=19 de octubre de 2020}}</ref> |''Nueva religión'' |- |} == Sariak eta izendapenak == === Sariak eta izendapenak Argentinan === {| class="wikitable" !Urtea !Saria !Kategoria !Saioa/Película !Resultado |- |2006 |Premios Estrella de Mar |Emakumezko aktore berri onena |''Inolvidable, una historia de humor''|| style="background: #ffdddd" |Izendatua |- |2008 |Premios Martín Fierro |Komediako emakume aktore protagonista |''Casi ángeles''|| style="background: #ffdddd" |Izendatua |- |2011 |Premios Cóndor de Plata |Emakumezko aktore berri onena |''Matar a Videla''|| style="background: #ffdddd" |Izendatua |- |2014 |Kids Choice Awards Argentina |Emakumeaktore faboritoa |''Mis amigos de siempre''|| style="background: #ffdddd" |Izendatua |- |2016 |Premios Nuevas Miradas |Emakumezko aktore onena |''Cromo''|| style="background: #ffdddd" |Izendatua |- |} === Nazioarteko sariak === {| class="wikitable" !Urtea !Herrialdea !Saria !Kategoria !Filma !Emaitza |- |2017 |Venezuela Venezuela |Five Continents nazioarteko film jaialdia |Aipamen Berezia - Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía'' |style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- |2017 |Rumania Rumania |12 Months Film Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía'' |style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- |2017 |Chile Chile |South Film and Arts Academy Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía'' |style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- |2017 |Canadá Canadá |Vancouver Alternative Cinema Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía'' |style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- |2018 |Ecuador Ecuador |San Antonio Independent Film Festival |Emakumezko aktore onena |''El secreto de Lucía'' |style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- |2018 |España España |Autore Zinemaren Nazioarteko Jaialdia |Nazioarteko Emakumezko Aktore Onena |''El secreto de Lucía'' |style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} ==Kanpo estekak == {{Bizialdia|1987ko||Attias, Emilia}} [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Telebista aktoreak]] [[Kategoria:Zinema aktoreak]] [[Kategoria:Antzerki aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Argentinako modeloak]] [[Kategoria:Emakume modeloak]] [[Kategoria:DJak]] i31l9qtrudukjktaqw1g1si1n8t9687 0 1217979 10002904 2024-12-18T07:32:42Z Jose Angel Urquia Goitia 129751 Berria 10002904 wikitext text/x-wiki ''Stereum subtomentosum'' Sinonimoak: ''Stereum molle, Stereum ochroleucum subsp. arcticum, Stereum arcticum.'' Haragi gogorra eta larrukara du, ez du balio sukaldaritzarako. Atentzioa ematen dute bere kolore deigarriak eta enborrak kolonizatzeko erak == Deskribapena == '''Karpoforoa:''' 7,5 cm luze eta 5 cm zabal artekoa, abaniko forman, lobulatua eta irregularra. Heltzen den heinean tomentutsua eta eremu zirkular zentrokideekin. Gaztetan kolore laranjak, gorrixkak, berdeak eta horiak izan ditzake. Zahartzaroan, tonu diskretuagoak, arre-horixkak. '''Himenioa:''' Leuna, uhindua, beix argi kolorekoa edo arrea. '''Haragia:''' Larrukara, gogorra eta elastikoa. <ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=505|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Stereum'' hitza grekotik dator, solidoa, sendoa, zurruna, esan nahi duen “stereós” hitzetik. Bere loditasunagatik. ''Subtomentosum'' epitetoa berriz latinetik dator, ilez estalia, belusatua esan nahi duen “tomentum” hitzetik. == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea. === Nahasketa arriskua === ''Stereum insignitum'' delakoarekin, hau pagoetan bakarrik hazten da. ''Stereum ostrea'' oso antzekoa da, haizemaile forman eta kolore aldakorrekoa. ''Trametes versicolor'' espezieak tonu ilunagoak ditu eta ohikoagoa da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Urte osoan. Kosmopolita, Europa iparraldean eta erdialdean. Iberiar penintsulan, Pirinioetan, Kantauri mendilerroan. Saprofitoa. Hostozabalen motzondo eta enbor hiletan (Haritza, makala, urkia, haltza, pagoa). === Banaketa eremua === == Erreferentziak == sdmj1bukpt6pl9plf74mp5czfxaayfm 10003151 10002904 2024-12-18T10:39:59Z Zorion 44278 10003151 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Stereum subtomentosum''''' ''[[Stereaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Haragi gogorra eta larrukara du, ez du balio sukaldaritzarako. Atentzioa ematen dute bere kolore deigarriak eta enborrak kolonizatzeko erak [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Stereum molle'', ''Stereum ochroleucum subsp. arcticum'', ''Stereum arcticum''. == Deskribapena == '''Karpoforoa:''' 7,5 cm luze eta 5 cm zabal artekoa, abaniko forman, lobulatua eta irregularra. Heltzen den heinean tomentutsua eta eremu zirkular zentrokideekin. Gaztetan kolore laranjak, gorrixkak, berdeak eta horiak izan ditzake. Zahartzaroan, tonu diskretuagoak, arre-horixkak. '''Himenioa:''' Leuna, uhindua, beix argi kolorekoa edo arrea. '''Haragia:''' Larrukara, gogorra eta elastikoa. <ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=505|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Stereum'' hitza grekotik dator, solidoa, sendoa, zurruna, esan nahi duen “stereós” hitzetik. Bere loditasunagatik. ''Subtomentosum'' epitetoa berriz latinetik dator, ilez estalia, belusatua esan nahi duen “tomentum” hitzetik. == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea. === Nahasketa arriskua === ''[[Azal polit|Stereum insignitum]]'' delakoarekin, hau pagoetan bakarrik hazten da. ''[[Stereum ostrea]]'' oso antzekoa da, haizemaile forman eta kolore aldakorrekoa. ''[[Larruki koloreanitz|Trametes versicolor]]'' espezieak tonu ilunagoak ditu eta ohikoagoa da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Urte osoan. Kosmopolita, Europa iparraldean eta erdialdean. Iberiar penintsulan, Pirinioetan, Kantauri mendilerroan. Saprofitoa. Hostozabalen motzondo eta enbor hiletan (Haritza, makala, urkia, haltza, pagoa). === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Kolonbia, Brasil, Txile, Argentina, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Iran, Uzbekistan, Mongolia, Hego Korea, Japonia, Txina, Papua Ginea Berria, Australia, Benin, Hegoafrika, Kongoko Errepublika Demokratikoa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Stereum]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Venezuelako onddoak]] [[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Argentinako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Irango onddoak]] [[Kategoria:Uzbekistango onddoak]] [[Kategoria:Mongoliako onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] [[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]] [[Kategoria:Beningo onddoak]] 5n5mboyqwtcjqxne7s57m8onr4ttqio 3 1217980 10002910 2024-12-18T07:41:20Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002910 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 08:41, 18 abendua 2024 (CET) o5uhcpua33ht5y0hlg38ftc5k3m7h9f 0 1217981 10002914 2024-12-18T07:43:19Z Joseba65 69297 Orri berria: «{{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Juan Antonio Belmonte Prados''' ([[Bartzelona]], [[1936]]ko [[otsailaren 2]]a) txirrindulari kataluniar ohia da, profesionala 1959tik 1963ra. [[1962ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa]] irabazi zuen. == Palmaresa == '''1959''' * Borras garaikurra '''1960''' * 4. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 9. [[Levanteko itzulia]]n '''1961''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1962''' * 1962ko E...» 10002914 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Juan Antonio Belmonte Prados''' ([[Bartzelona]], [[1936]]ko [[otsailaren 2]]a) txirrindulari kataluniar ohia da, profesionala 1959tik 1963ra. [[1962ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa]] irabazi zuen. == Palmaresa == '''1959''' * Borras garaikurra '''1960''' * 4. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 9. [[Levanteko itzulia]]n '''1961''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1962''' * [[1962ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]] * 4. [[1962ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n * 8. [[Arrateko Igoera]]n '''1963''' * 9. [[Jaumendreu garaikurra]]n == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1959 !1960 !1961 !1962 !1963 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1962ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1936ko||Belmonte, Juan Antonio}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak] a054fwsc90g129jqaqr52qotnpwrzuj 10002915 10002914 2024-12-18T07:43:32Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 10002915 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Juan Antonio Belmonte Prados''' ([[Bartzelona]], [[1936]]ko [[otsailaren 2]]a) txirrindulari kataluniar ohia da, profesionala 1959tik 1963ra. [[1962ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa]] irabazi zuen. == Palmaresa == '''1959''' * Borras garaikurra '''1960''' * 4. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 9. [[Levanteko Itzulia]]n '''1961''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1962''' * [[1962ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]] * 4. [[1962ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n * 8. [[Arrateko Igoera]]n '''1963''' * 9. [[Jaumendreu garaikurra]]n == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1959 !1960 !1961 !1962 !1963 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1962ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1936ko||Belmonte, Juan Antonio}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak] lpwbfub7ju7ywa0l7md2x232xuprpnq 10002916 10002915 2024-12-18T07:43:42Z Joseba65 69297 10002916 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Juan Antonio Belmonte Prados''' ([[Bartzelona]], [[1936]]ko [[otsailaren 2]]a) txirrindulari kataluniar ohia da, profesionala 1959tik 1963ra. [[1962ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa]] irabazi zuen. == Palmaresa == '''1959''' * Borras garaikurra '''1960''' * 4. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 9. [[Levanteko Itzulia]]n '''1961''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1962''' * [[1962ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]] * 4. [[1962ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n * 8. [[Arrateko Igoera]]n '''1963''' * 9. [[Jaumendreu garaikurra]]n == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1959 !1960 !1961 !1962 !1963 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1962ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1936ko||Belmonte, Juan Antonio}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak] s4l5ywd8nz6586hz0uwj6ojy9aqzf5d 10002917 10002916 2024-12-18T07:43:57Z Joseba65 69297 /* Kanpo estekak */ 10002917 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Juan Antonio Belmonte Prados''' ([[Bartzelona]], [[1936]]ko [[otsailaren 2]]a) txirrindulari kataluniar ohia da, profesionala 1959tik 1963ra. [[1962ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa]] irabazi zuen. == Palmaresa == '''1959''' * Borras garaikurra '''1960''' * 4. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 9. [[Levanteko Itzulia]]n '''1961''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1962''' * [[1962ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]] * 4. [[1962ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n * 8. [[Arrateko Igoera]]n '''1963''' * 9. [[Jaumendreu garaikurra]]n == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1959 !1960 !1961 !1962 !1963 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1962ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1936ko||Belmonte, Juan Antonio}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] ed4yuyd4ubc4g4hhi8vdblbvoedyfkd 0 1217982 10002919 2024-12-18T07:52:03Z Jose Angel Urquia Goitia 129751 Berria 10002919 wikitext text/x-wiki ''Thelephora mollissima'' Sinonimoak: ''Thelephora intybacea, Thelephora palmata var. mollissima, Phylacteria intybacea, Thelephora spiculosa, Phylacteria mollissima'' == Deskribapena == '''Karpoforoa:''' Oso aldakorra, mintz moduan, adar zapaldu askotan irregularki edo abaniko-forman banatua, ertz urratuekin edo finbriatuekin, zuria eta gainazal iletsu feltro itxurako garbiarekin. Berdea, gero arrexka-morexka kolorekoa, gris-arrea. '''Himenioa:''' Ia leuna, zuritik arre kolorera doana. '''Haragia:''' Hasieran biguna gero papirazeoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=509|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Mollissima'' epitetoa bere sendotasunagatik du. == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea. === Nahasketa arriskua === == Sasoia eta lekua == Udan, udazkenaren hasieran. Lur biluzietan edo zarakarrak eratuz hostoetan, goroldiotan edo landare-hondakinetan. === Banaketa eremua === == Erreferentziak == 7uvff5e85lyr27s68ls940nuamlvh34 10003137 10002919 2024-12-18T10:35:44Z Zorion 44278 10003137 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Thelephora mollissima''''' ''[[Thelephoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Thelephora intybacea'', ''Thelephora palmata var. ß mollissima'', ''Phylacteria intybacea'', ''Thelephora spiculosa'', ''Phylacteria mollissima''. == Deskribapena == '''Karpoforoa:''' Oso aldakorra, mintz moduan, adar zapaldu askotan irregularki edo abaniko-forman banatua, ertz urratuekin edo finbriatuekin, zuria eta gainazal iletsu feltro itxurako garbiarekin. Berdea, gero arrexka-morexka kolorekoa, gris-arrea. '''Himenioa:''' Ia leuna, zuritik arre kolorera doana. '''Haragia:''' Hasieran biguna gero papirazeoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=509|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Mollissima'' epitetoa bere sendotasunagatik du. == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea. == Sasoia eta lekua == Udan, udazkenaren hasieran. Lur biluzietan edo zarakarrak eratuz hostoetan, goroldiotan edo landare-hondakinetan. === Banaketa eremua === Ameriketako Estatu Batuak, Euskal Herria, Alpeak, Eslovenia‎, Danimarka‎, Suedia‎, Frantzia, Erresuma Batua, Txina.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Thelephora]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Eslovenia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Danimarka‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Suedia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Frantziako‎ onddoak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko‎ onddoak]] 4tm9vhwfbx80uoz0blybfzduag6dh2t 0 1217983 10002922 2024-12-18T07:58:45Z Aonandi 156348 «[[:es:Special:Redirect/revision/163243240|María Concepción Ladino]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002922 wikitext text/x-wiki '''Maria Concepcion Ladino,''' ezizenez '''<nowiki/>'<nowiki/>''Sorgin hiltzailea'<nowiki/>''''' ([[Bogota]], [[Kolonbia]], [[1960ko hamarkada|1960]]) kolonbiar [[Serieko hiltzaile|serieko hiltzailea]] da.<ref>[https://repsi.org/index.php/repsi/article/view/68/178#:~:text=Mar%C3%ADa%20Concepci%C3%B3n%20Ladino%2C%20alias%20%E2%80%9CLa%20bruja%20asesina%E2%80%9D%20ha%20sido,en%20la%20d%C3%A9cada%20de%201960. Análisis histórico documental de una asesina en serie latinoamericana] ''REPSI'' - Revista Ecuatoriana de Psicología Volumen 4, Número 9, mayo-agosto 2021. pp. 152–164. {{ISSN|2661-670X}}.</ref><ref>[https://unknownmisandry.blogspot.com/2014/08/maria-concepcion-ladino-colombian.html María Concepción Ladino, Colombian Serial Killer “Witch” - 1998] The Creepiest Female Serial Killers - Unknown Gender History. {{En}}. Consultado el 15 de noviembre de 2023.</ref> Agintarien arabera, 6 pertsona hil zituen, gizon eta emakumeen artean, 1990eko hamarkadan. Jendearen konfiantza bereganatzen zuen, eta sorginkeriazko lanak eta erritualak egiten zituen, babesa eskaintzeko, bizi-kalitatea hobetzeko eta euren negozioen irabaziak handitzeko. Atxilotu zutenean bere buruaz beste egiten saiatu zen, gainera buruko arazoak zituela deklaratu zuen, hala ere, erruduntzat jo zuten, eta 40 urteko espetxe zigorra ezarri zioten Bogota hiriko El Buen Pastor espetxean.<ref name="TE" /> Concepción Ladinoren historia [[Discovery Channel|Discovery Channelen]] bidez eraman zuten telebistara, ''Instinto asesino'' saioan. Bigarren denboraldian agertu zen, eta bere bizitzari buruzko kapituluak ''Bruja Asesina'' izenburua izan zuen eta 2011ko otsailaren 7an eman zuten. == Gertakariak == Concepción Ladino Bogota hirian jaio zen. Bere inguruan, “La hermana María” edo “Doña Conchita” izanez zen ezaguna. Bogotako Fontibon herrian bizi izan zen, Carlos Montañak, egoitzaren jabeak, alokatu zion apartamentu batean. Hasiera-hasieratik, Mariak sendatzaile-zerbitzuak eskaini zizkion Carlosi; izan ere, Maríak zioenez, gaixorik eta zuri zegoen. Gomendatu zizkion egin beharreko lanak hauexek izan ziren: bainu bereziez gain, flaskoetan gordetako likidoa hartualdi eta edanaldi batzuetan edan, bere hiru haurrek ere hartu zituztenak.<ref name="OV" /> 1994ko urriaren 13an izan zen lehen hilketa, Carlosi bere gelan edari batzuk eskaini ostean. Biktimak onartu egin zuen eta denbora bat pasatu eta gero, gelan bakarrik egon zen bere emaztea egoeraz jabetu zen arte. Hala ere, Concepción Ladinok Carlosen osasunaren aldeko saio espiritual batzuk egin zituen.<ref name="OV" /> Horren ostean, ihes egiten saiatu zen, baina semeetako batek jada deitu zien agintariei, eta horiek azkenean ez zuten atxiloketaren berri eman.<ref name="OV" /> Gertaera horien ostean, Concepción Ladino Fontiboneko beste leku batera joan zen. Han, bi automobilen jabe zen jaun bat ezagutu zuen, eta hari ere zerbitzuak eskaini zizkion, 1 500 000 pesoren truke. Hala ere, lanek ez zuten espero zen eraginik izan, eta horregatik Concepción Ladinok Nebardo Adalberto Guevara Torres Cáqueza ibaira deitu zuen, azken lan bat egiteko, «fisikoa aldatzeko eta, horrela, etsaiengandik babesteko».<ref name="PASTOR" /> Azkenean, Guevara Torres ez zen inoiz agertu, eta, hori zela eta, emazteak Concepcion Ladinoren aurkako salaketa jarri zuen agintarien aurrean.<ref name="PASTOR" /> [[Bucaramanga|Bucaramangara]] joan zen, leku horretan «Ahizpa Maria» izena hartu zuen. 1990eko hamarkadaren amaierarako Heidy Forero ezagutu zuen, finantza arazoak zituen andrea, eta hari ere laguntza eskaini zion. Concepción Ladinok bere gurdian eraman zuen leku bakarti batera, eta han somnifero batekin lokartu eta erre egin zuene. Agintariei ihes egiteko estrategiaren parte gisa, Bogotara joan zen berriro, ordukoan arrantxo batera, eta han diru bat gordeta zuen emakume bat ezagutu zuen. Andre horri [[eskopolamina]] eman zion, baina ez zuen hil, baina heriotza-mehatxua egin zion zerbait esaten bazuen.<ref name="OV" /> Ciudad Jardin auzora joan zen, eta han adineko bikote nagusi bat ezagutu zuen, eta 15000 peso lapurtu zizkien engainuz, biak hil zituen.<ref name="OV" /> Concepción Ladinoren azken biktimak 3 ahizpa izan ziren, zeintzuei 13.000 peso lapurtu zizkien engainuekin, bere ama lepoan zuen minbizi-tumore batetik salbatuko zuela ziurtatu zien; azkenik, andrea hil egin zen eta sorgin hiltzaileak dirua lapurtu zien. Horren aurrean, 3 ahizpak Bogotaren kanpoaldera deitu zituen dirua itzultzeko, baina tamaina handiko harriekin hil zituen beste bi pertsonaren laguntzarekin.<ref name="SPOR" /> == Kondena == Hainbat hilabete bila emanostean, Maria Concepción Ladino 1999an atxilotu zuen Estatuko Fiskaltza Nagusiak.<ref name="PASTOR" /> Bogotako epaitegi espezializatu batek eman zuen epaia, 40 urteko espetxe zigorra. Sei lagunen hilketagatik errudun jo zuten, Bogota kanpoaldean eraildako 3 ahizpak barne, baita 20 laguni baino gehiagori iruzur egiteagatik ere, eta El Buen Pastor espetxean epaia 'ordaintzera' zigortu zuten. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|2}}{{Bizialdia|1960||Ladino, María Concepción}} [[Kategoria:Bogotarrak]] [[Kategoria:Emakume hiltzaileak]] [[Kategoria:XX. mendeko hilketak]] m4sq7kjmc1ycviquwcbiiii1fx3ql90 10002923 10002922 2024-12-18T08:00:08Z Aonandi 156348 Biografia itzuli, txukundu 10002923 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}'''Maria Concepcion Ladino,''' ezizenez '''<nowiki/>'<nowiki/>''Sorgin hiltzailea'<nowiki/>''''' ([[Bogota]], [[Kolonbia]], [[1960ko hamarkada|1960]]) kolonbiar [[Serieko hiltzaile|serieko hiltzailea]] da.<ref>[https://repsi.org/index.php/repsi/article/view/68/178#:~:text=Mar%C3%ADa%20Concepci%C3%B3n%20Ladino%2C%20alias%20%E2%80%9CLa%20bruja%20asesina%E2%80%9D%20ha%20sido,en%20la%20d%C3%A9cada%20de%201960. Análisis histórico documental de una asesina en serie latinoamericana] ''REPSI'' - Revista Ecuatoriana de Psicología Volumen 4, Número 9, mayo-agosto 2021. pp. 152–164. {{ISSN|2661-670X}}.</ref><ref>[https://unknownmisandry.blogspot.com/2014/08/maria-concepcion-ladino-colombian.html María Concepción Ladino, Colombian Serial Killer “Witch” - 1998] The Creepiest Female Serial Killers - Unknown Gender History. {{En}}. Consultado el 15 de noviembre de 2023.</ref> Agintarien arabera, 6 pertsona hil zituen, gizon eta emakumeen artean, 1990eko hamarkadan. Jendearen konfiantza bereganatzen zuen, eta sorginkeriazko lanak eta erritualak egiten zituen, babesa eskaintzeko, bizi-kalitatea hobetzeko eta euren negozioen irabaziak handitzeko. Atxilotu zutenean bere buruaz beste egiten saiatu zen, gainera buruko arazoak zituela deklaratu zuen, hala ere, erruduntzat jo zuten, eta 40 urteko espetxe zigorra ezarri zioten Bogota hiriko El Buen Pastor espetxean.<ref name="TE" /> Concepción Ladinoren historia [[Discovery Channel|Discovery Channelen]] bidez eraman zuten telebistara, ''Instinto asesino'' saioan. Bigarren denboraldian agertu zen, eta bere bizitzari buruzko kapituluak ''Bruja Asesina'' izenburua izan zuen eta 2011ko otsailaren 7an eman zuten. == Gertakariak == Concepción Ladino Bogota hirian jaio zen. Bere inguruan, “La hermana María” edo “Doña Conchita” izanez zen ezaguna. Bogotako Fontibon herrian bizi izan zen, Carlos Montañak, egoitzaren jabeak, alokatu zion apartamentu batean. Hasiera-hasieratik, Mariak sendatzaile-zerbitzuak eskaini zizkion Carlosi; izan ere, Maríak zioenez, gaixorik eta zuri zegoen. Gomendatu zizkion egin beharreko lanak hauexek izan ziren: bainu bereziez gain, flaskoetan gordetako likidoa hartualdi eta edanaldi batzuetan edan, bere hiru haurrek ere hartu zituztenak.<ref name="OV" /> 1994ko urriaren 13an izan zen lehen hilketa, Carlosi bere gelan edari batzuk eskaini ostean. Biktimak onartu egin zuen eta denbora bat pasatu eta gero, gelan bakarrik egon zen bere emaztea egoeraz jabetu zen arte. Hala ere, Concepción Ladinok Carlosen osasunaren aldeko saio espiritual batzuk egin zituen.<ref name="OV" /> Horren ostean, ihes egiten saiatu zen, baina semeetako batek jada deitu zien agintariei, eta horiek azkenean ez zuten atxiloketaren berri eman.<ref name="OV" /> Gertaera horien ostean, Concepción Ladino Fontiboneko beste leku batera joan zen. Han, bi automobilen jabe zen jaun bat ezagutu zuen, eta hari ere zerbitzuak eskaini zizkion, 1 500 000 pesoren truke. Hala ere, lanek ez zuten espero zen eraginik izan, eta horregatik Concepción Ladinok Nebardo Adalberto Guevara Torres Cáqueza ibaira deitu zuen, azken lan bat egiteko, «fisikoa aldatzeko eta, horrela, etsaiengandik babesteko».<ref name="PASTOR" /> Azkenean, Guevara Torres ez zen inoiz agertu, eta, hori zela eta, emazteak Concepcion Ladinoren aurkako salaketa jarri zuen agintarien aurrean.<ref name="PASTOR" /> [[Bucaramanga|Bucaramangara]] joan zen, leku horretan «Ahizpa Maria» izena hartu zuen. 1990eko hamarkadaren amaierarako Heidy Forero ezagutu zuen, finantza arazoak zituen andrea, eta hari ere laguntza eskaini zion. Concepción Ladinok bere gurdian eraman zuen leku bakarti batera, eta han somnifero batekin lokartu eta erre egin zuene. Agintariei ihes egiteko estrategiaren parte gisa, Bogotara joan zen berriro, ordukoan arrantxo batera, eta han diru bat gordeta zuen emakume bat ezagutu zuen. Andre horri [[eskopolamina]] eman zion, baina ez zuen hil, baina heriotza-mehatxua egin zion zerbait esaten bazuen.<ref name="OV" /> Ciudad Jardin auzora joan zen, eta han adineko bikote nagusi bat ezagutu zuen, eta 15000 peso lapurtu zizkien engainuz, biak hil zituen.<ref name="OV" /> Concepción Ladinoren azken biktimak 3 ahizpa izan ziren, zeintzuei 13.000 peso lapurtu zizkien engainuekin, bere ama lepoan zuen minbizi-tumore batetik salbatuko zuela ziurtatu zien; azkenik, andrea hil egin zen eta sorgin hiltzaileak dirua lapurtu zien. Horren aurrean, 3 ahizpak Bogotaren kanpoaldera deitu zituen dirua itzultzeko, baina tamaina handiko harriekin hil zituen beste bi pertsonaren laguntzarekin.<ref name="SPOR" /> == Kondena == Hainbat hilabete bila emanostean, Maria Concepción Ladino 1999an atxilotu zuen Estatuko Fiskaltza Nagusiak.<ref name="PASTOR" /> Bogotako epaitegi espezializatu batek eman zuen epaia, 40 urteko espetxe zigorra. Sei lagunen hilketagatik errudun jo zuten, Bogota kanpoaldean eraildako 3 ahizpak barne, baita 20 laguni baino gehiagori iruzur egiteagatik ere, eta El Buen Pastor espetxean epaia 'ordaintzera' zigortu zuten. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekka == {{Bizialdia|1960ko||Ladino, Maria Concepcion}} [[Kategoria:Bogotarrak]] [[Kategoria:Emakume hiltzaileak]] [[Kategoria:XX. mendeko hilketak]] n9u1tvudavxi1fx2whe1t2qa6isgr8s 10002934 10002923 2024-12-18T08:22:33Z Aonandi 156348 txukundu + Erreferentziak 10002934 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}'''Maria Concepcion Ladino,''' ezizenez '''<nowiki/>'<nowiki/>''Sorgin hiltzailea'<nowiki/>''''' <ref>{{Erreferentzia|izena=Rick|abizena=Martin|izenburua=The 5 Most Infamous Serial Killers From Colombia|hizkuntza=en-US|data=2023-10-21|url=https://www.latinpost.com/articles/161239/20231021/5-infamous-serial-killers-colombia.htm|aldizkaria=Latin Post|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conozca la aterradora historia de la bruja asesina|hizkuntza=es-ES|data=2022-01-30|url=https://www.qhubobogota.com/variedades/conozca-la-aterradora-historia-de-la-bruja-asesina/|aldizkaria=Q´hubo Bogotá|sartze-data=2024-12-18}}</ref>([[Bogota]], [[Kolonbia]], [[1960ko hamarkada|1960]]) kolonbiar [[Serieko hiltzaile|serieko hiltzailea]] da.<ref>[https://repsi.org/index.php/repsi/article/view/68/178#:~:text=Mar%C3%ADa%20Concepci%C3%B3n%20Ladino%2C%20alias%20%E2%80%9CLa%20bruja%20asesina%E2%80%9D%20ha%20sido,en%20la%20d%C3%A9cada%20de%201960. Análisis histórico documental de una asesina en serie latinoamericana] ''REPSI'' - Revista Ecuatoriana de Psicología Volumen 4, Número 9, mayo-agosto 2021. pp. 152–164. {{ISSN|2661-670X}}.</ref><ref>[https://unknownmisandry.blogspot.com/2014/08/maria-concepcion-ladino-colombian.html María Concepción Ladino, Colombian Serial Killer “Witch” - 1998] The Creepiest Female Serial Killers - Unknown Gender History. {{En}}. Consultado el 15 de noviembre de 2023.</ref> Agintarien arabera, 6 pertsona hil zituen, gizon eta emakumeen artean, 1990eko hamarkadan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia Liliana|abizena=Méndez|izenburua=La historia de las únicas mujeres asesinas seriales en Colombia|hizkuntza=spanish|data=2021-04-26|url=https://www.eltiempo.com/justicia/delitos/colombia-historia-de-tres-mujeres-asesinas-en-serie-583670|aldizkaria=El Tiempo|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=La bruja asesina - La Voz|hizkuntza=es|data=2013-05-05|url=https://diariolavoz.net/2013/05/05/la-bruja-asesina/|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Por Santiago|abizena=Neira|izenburua=Estas mujeres son las homicidas seriales más temidas en la historia de Colombia|hizkuntza=es-ES|data=2023-07-16|url=https://www.infobae.com/colombia/2023/07/16/estas-mujeres-son-las-homicidas-seriales-mas-temidas-en-la-historia-de-colombia/|aldizkaria=infobae|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Canal 1|izenburua=El top de las cuatro asesinas seriales más peligrosas de la historia|hizkuntza=spanish|data=2023-03-18|url=https://canal1.com.co/noticias/conoce-a-las-4-mujeres-mas-peligrosas-de-la-historia/|aldizkaria=Canal 1|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Jendearen konfiantza bereganatzen zuen, eta sorginkeriazko lanak eta erritualak egiten zituen, babesa eskaintzeko, bizi-kalitatea hobetzeko eta euren negozioen irabaziak handitzeko.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Redacción Noticias al Dia y a la|abizena=Hora|izenburua=¡De Terror! Mujer que se hacía pasar por “bruja” para asesinar|hizkuntza=es|data=2015-09-06|url=https://noticiasaldiayalahora.co/internacionales/de-terror-mujer-que-se-hacia-pasar-por-bruja-para-asesinar/|aldizkaria=Noticias al Día y a la Hora {{!}} Últimas Noticias del día de hoy|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Atxilotu zutenean bere buruaz beste egiten saiatu zen, gainera buruko arazoak zituela deklaratu zuen, hala ere, erruduntzat jo zuten, eta 40 urteko espetxe zigorra ezarri zioten Bogota hiriko El Buen Pastor espetxean.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Redacción El|abizena=Tiempo|izenburua=CONDENADA LA BRUJA MARÍA CONCEPCIÓN|hizkuntza=spanish|data=2002-09-22|url=https://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1337357|aldizkaria=El Tiempo|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Concepción Ladinoren historia [[Discovery Channel|Discovery Channelen]] bidez eraman zuten telebistara, ''Instinto asesino'' saioan. Bigarren denboraldian agertu zen, eta bere bizitzari buruzko kapituluak ''Bruja Asesina'' izenburua izan zuen eta 2011ko otsailaren 7an eman zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=El|abizena=Espectador|izenburua=ELESPECTADOR.COM|hizkuntza=spanish|data=2011-02-07|url=https://www.elespectador.com/entretenimiento/cine-y-tv/instinto-asesino-de-dos-colombianos-es-explorado-por-discovery-249023/|aldizkaria=ELESPECTADOR.COM|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ID transmite la serie Instinto asesino|data=2022-01-19|url=https://www.deseries.com/2022/01/id-transmite-la-serie-instinto-asesino.html|aldizkaria=Series de Televisión|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Bizitza == Concepción Ladino Bogota hirian jaio zen. Bere inguruan, “La hermana María” edo “Doña Conchita” izanez zen ezaguna. === Gertakariak === Bogotako Fontibon herrian bizi izan zen, Carlos Montañak, egoitzaren jabeak, alokatu zion apartamentu batean.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Redacción El|abizena=Tiempo|izenburua=CRÍMENES DE UNA BRUJA|hizkuntza=spanish|data=1998-11-01|url=https://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-813817|aldizkaria=El Tiempo|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Hasiera-hasieratik, Mariak sendatzaile-zerbitzuak eskaini zizkion Carlosi; izan ere, Maríak zioenez, gaixorik eta zuri zegoen. Gomendatu zizkion egin beharreko lanak hauexek izan ziren: bainu bereziez gain, kristalezko potoetan gordetako likidoa hartualdi eta edanaldi batzuetan edan, bere hiru haurrek ere hartu zituztenak.<ref name=":2" /> <ref>{{Erreferentzia|abizena=Céspedes|izenburua=La “bruja asesina” estafaba y mataba a sus creyentes|hizkuntza=es|data=2021-08-09|url=https://lavozbolivia.com/la-bruja-asesina-estafaba-y-mataba-a-sus-creyentes/|aldizkaria=lavozbolivia.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref>1994ko urriaren 13an izan zen lehen hilketa, Carlosi bere gelan edari batzuk eskaini ostean. Biktimak onartu egin zuen eta denbora bat pasatu eta gero, gelan bakarrik egon zen bere emaztea egoeraz jabetu zen arte. Hala ere, Concepción Ladinok Carlosen osasunaren aldeko saio espiritual batzuk egin zituen.<ref name=":2" /> Horren ostean, ihes egiten saiatu zen, baina semeetako batek jada deitua zien agintariei, eta horiek azkenean ez zuten atxiloketaren berri eman.<ref name=":2" /> Gertaera horien ostean, Concepción Ladino Fontiboneko beste leku batera joan zen. Han, bi automobilen jabe zen jaun bat ezagutu zuen, eta hari ere zerbitzuak eskaini zizkion, 1 500 000 pesoren truke. Hala ere, lanek ez zuten espero zen eraginik izan, eta horregatik Concepción Ladinok Nebardo Adalberto Guevara Torres Cáqueza ibaira deitu zuen, azken ekitaldi bat egiteko, «fisikoa aldatzeko eta, horrela, etsaiengandik babesteko».<ref name=":1" /> Azkenean, Guevara Torres ez zen inoiz agertu, eta, hori zela eta, haren emazteak Concepcion Ladinoren aurkako salaketa jarri zuen agintarien aurrean.<ref name=":1" /> Gero [[Bucaramanga|Bucaramangara]] joan zen. Leku horretan «Ahizpa Maria» izena hartu zuen.<ref name=":2" /> 1990eko hamarkadaren amaierarako Heidy Forero ezagutu zuen, finantza arazoak zituen andrea, eta hari ere laguntza eskaini zion. Concepción Ladinok bere gurdian eraman zuen leku bakarti batera, eta han somnifero batekin lokartu eta erre egin zuen. Agintariei ihes egiteko estrategiaren parte gisa, Bogotara joan zen berriro, ordukoan arrantxo batera, eta han diru bat gordeta zuen emakume bat ezagutu zuen. Andre horri [[eskopolamina]] eman zion, baina ez zuen hil, heriotza-mehatxua egin zion zerbait esaten bazuen. Ciudad Jardin auzora joan zen, eta han adineko bikote nagusi bat ezagutu zuen, eta 15.000 peso lapurtzea lortu zuen engainuz, biak hil zituen. Concepción Ladinoren azken biktimak 3 ahizpa izan ziren, zeintzuei 13.000 peso lapurtu zizkien engainuekin, bere ama lepoan zuen minbizi-tumore batetik salbatuko zuela ziurtatu zien; azkenik, andrea hil egin zen eta sorgin hiltzaileak dirua lapurtu zien. Horren aurrean, 3 ahizpei Bogotaren kanpoaldean elkartzeko deitu zien dirua itzultzeko, baina tamaina handiko harriekin hil zituen beste bi pertsonaren laguntzarekin.<ref name=":2" /> === Kondena === Hainbat hilabete bila eman ostean, Maria Concepción Ladino 1999an atxilotu zuen Estatuko Fiskaltza Nagusiak. Bogotako epaitegi espezializatu batek eman zuen epaia, 40 urteko espetxe zigorra. Sei lagunen hilketagatik errudun jo zuten, Bogota kanpoaldean eraildako 3 ahizpak barne, baita 20 laguni baino gehiagori iruzur egiteagatik ere, eta El Buen Pastor espetxean epaia 'ordaintzera' zigortu zuten.<ref name=":1" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Así es la cárcel en Bogotá, Colombia, donde Karol G dio un concierto|hizkuntza=es-us|data=2022-03-13|url=https://eldiariony.com/2022/03/13/asi-es-la-carcel-en-bogota-colombia-donde-karol-g-dio-un-concierto/|aldizkaria=El Diario NY|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekka == {{Bizialdia|1960ko||Ladino, Maria Concepcion}} [[Kategoria:Bogotarrak]] [[Kategoria:Emakume hiltzaileak]] [[Kategoria:XX. mendeko hilketak]] hgsx2veclzzp32ob6qvnp8rmr6rbtd3 3 1217984 10002928 2024-12-18T08:12:32Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10002928 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 09:12, 18 abendua 2024 (CET) dqtomrilibu2tie90a73ksyu05urrlc 0 1217985 10002931 2024-12-18T08:17:47Z Franvj 161224 Euskarazko Wikipediako informazio orrietarako estekak eransten ditut. 10002931 wikitext text/x-wiki Gallego ibaiaren ibaiadarra [[Sallent de Gallego|.]] [[Sallent de Gallego|Sallent de Gállego]] [[Udalerri|udalerrian]], [[Huescako probintzia|Huescako]] probintzian, [[Aragoi|Aragoiko]] autonomia erkidegoan. [[Gállego (ibaia)|Gallego ibaia.]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Begoña|abizena=Altuna Diaz|izenburua=Euskarazko denbora-egituren tratamendu automatikorako azterketa|argitaletxea=UEU arg|data=2015-05-07|url=https://doi.org/10.26876/ikergazte.i.05|aldizkaria=I. Ikergazte: Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu-bilduma|doi=10.26876/ikergazte.i.05|sartze-data=2024-12-18}}</ref> l09glvufdzsdyh7quvkyklbqx50g5ni 10002936 10002931 2024-12-18T08:25:22Z Franvj 161224 10002936 wikitext text/x-wiki Gallego ibaiaren ibaiadarra [[Sallent de Gallego|.]] [[Sallent de Gallego|Sallent de Gállego]] [[Udalerri|udalerrian]], [[Huescako probintzia|Huescako]] probintzian, [[Aragoi|Aragoiko]] autonomia erkidegoan. [[Gállego (ibaia)|Gallego ibaia.]] 4rsynmnka3ifmr1y7ia4cgueg7rpua5 10002938 10002936 2024-12-18T08:28:11Z Franvj 161224 [[Kategoria:Wikipediako informazioa]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002938 wikitext text/x-wiki Gallego ibaiaren ibaiadarra [[Sallent de Gallego|.]] [[Sallent de Gallego|Sallent de Gállego]] [[Udalerri|udalerrian]], [[Huescako probintzia|Huescako]] probintzian, [[Aragoi|Aragoiko]] autonomia erkidegoan. [[Gállego (ibaia)|Gallego ibaia.]] [[Kategoria:Wikipediako informazioa]] b7sfb9njt3twby6nwqd69r5cizzfo63 10002939 10002938 2024-12-18T08:28:55Z Franvj 161224 [[Kategoria:Wikipediako informazioa]] kendua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10002939 wikitext text/x-wiki Gallego ibaiaren ibaiadarra [[Sallent de Gallego|.]] [[Sallent de Gallego|Sallent de Gállego]] [[Udalerri|udalerrian]], [[Huescako probintzia|Huescako]] probintzian, [[Aragoi|Aragoiko]] autonomia erkidegoan. [[Gállego (ibaia)|Gallego ibaia.]] 4rsynmnka3ifmr1y7ia4cgueg7rpua5 0 1217986 10002948 2024-12-18T08:43:06Z Aonandi 156348 «[[:es:Special:Redirect/revision/162192800|Jenny Martínez]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10002948 wikitext text/x-wiki '''Maria Eugenia Martínez''', artistikoki '''Jenny Martinez''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1994|1994ko]] [[Abuztuaren 4|abuztuaren 4a)]] argentinar [[Antzezle|aktorea]], abeslaria, modeloa, [[aurkezle]] eta psikologoa da.<ref>{{Cite web|izenburua=Imdb|url=http://www.imdb.com/name/nm5762157/?ref_=rvi_nm|lana=Imdb.com|accessdate=30 de noviembre de 2013}}</ref> Cris Morenak ekoiztutako ''Aliados'' telesailean egindako lanarengatik da ezaguna. == Bizitza == == Lehen urteak == Jenny Martinez Argentinako Buenos Aires hiriburuan jaio zen 1994an. Bigarren hezkuntza Todos Los Santos ikastetxean egin zuen, Villa Adelina herrian, [[Buenos Aires Handia|Buenos Aires Handian]]. Txikitatik jarduera artistikoetarako joera izan zuen, eta [[Komedia musikal|komedia]] musikaleko klaseetara joan zen bere ikastetxean. Psikologia ikasketak egin zituen [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Airesko Unibertsitateko]] [[Psikologia]] Fakultatean, eta 2019an amaitu zituen.<ref>{{Cite web|izenburua=Copia archivada|url=http://www.seventeen.com.ar/jenny-martinez-la-it-girl-de-aliados/|accessdate=13 de agosto de 2015}}</ref> == Lan ibilbidea == 2013an hasi zuen bere ibilbidea, Cris Morena telebista ekoiztetxeko casting batean ''Aliados'' gazteentzako telesaileko Venezia pertsonaia, protagonistetako bat, izateko hautatua izan zenean. Bi denboraldi estreinatu zituzten telesailean, 2013an eta 2014an, hurrenez hurren. ''Aliados'' taldearekin bi soinu banda grabatu zituen telesaileko abestiekin, eta telesailaren antzerki moldaketaren parte izan zen 2014an. 2014an, gainera, aktore gonbidatua izan zen ''El club del hit'' antzezlanean. 2015eko otsailean, FWTV katean egin zuen gidari debuta, Internet ''Fans en Vivo'' elkarrizketa-saioan, Coco Maggio eta [[Micaela Vázquez|Micaela Vázquezekin]] batera. 2016ra arte egon zen saioan. 2017an itzuli zen aktoretza lanera, ''Divina, está en tu corazón'' gazteentzako telenobelaren antagonista nagusia izateko —[[Laura Natalia Esquivel]] protagonista zela—. Gainera, Jenny hainbat arropa markaren modeloa izan da, besteak beste, ''Muaa'', ''47 Street''. Para Teens eta ''TKM'' aldizkarietan ere agertu zen, eta publizitate kanpainak egin zituen ''KeyCod'', ''Elizabetta'', ''Natalia Neu'', ''Bendito Glam'', ''Le Ninfe'', ''Marimba'', eta ''Natacha'' Moralesentzat.<ref>{{Cite web|izenburua=¡Hablaron de todo! Peter Lanzani y Jenny Martínez visitaron 'AM'|url=http://www.pronto.com.ar/articulo/espectaculos/-hablaron-de-todo-peter-lanzani-y-jenny-martinez-visitaron-am/20130716171215112510.html|lana=Pronto.com.ar|accessdate=30 de noviembre de 2013}}</ref> 2016an, [[Alizia herrialde miresgarrian|''Alicia en el país de las Maravillas'' (Alicia herrilde miresgarrian)]] laneko protagonista, Alicia hain zuzen ere, interpretatu zuen kanpaina grafiko batean, Mariano Martínez, Nazareno Casero, Mariana Bonilla eta Chantal Torresekin batera, Walt Disney Picturesen ''Alicia a través del espejo'' filmari promozioa emateko.<ref>{{Cite web|izenburua=Copia archivada|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/tres-actores-argentinos-en-la-piel-de-los-personajes-de-alicia-los-reconoces/21399.html|accessdate=20 de junio de 2016}}</ref> == Filmografia == === Telebista === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="5" style="background: LightSteelBlue;" |Telebista |- align="center" bgcolor="#CCCCCC" !Urtea !Lana !Pertsonaia/ Rola !Katea |- |2013 - 2014 |''Aliados '' |Venecia |[[Telefe]] / Fox |- |2015 - 2016 |''Fans en Vivo'' |Gidaria |FWTV |- |2017 |''Divina, está en tu corazón'' |Sofía |Canal 13 / [[Televisa]] |} === Antzerkia === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="5" style="background: LightSteelBlue;" |Antzerkia |- align="center" bgcolor="#CCCCCC" !Urtea !Izenburua !Pertsonaia / Rola |- | rowspan="2" |2014 |''El club del hit'' |Bera |- |''Aliados, el musical'' |Venezia |} == Diskografia == ; Soinu-bandak * 2013: ''Aliados'' * 2014: ''Aliados Versión Extendida'' ; Sustapen abestiak * 2015: «Story of my life» Maximo Espíndola filmarekin ''Fans en Vivo'' filmarentzat * 2018: «Bomba Argán» Sedalen publizitaterako == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == [[Kategoria:Buenosairestarrak]] [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Emakume aurkezleak]] [[Kategoria:Argentinako modeloak]] [[Kategoria:Emakume modeloak]] [[Kategoria:Argentinako psikologoak]] [[Kategoria:Emakume psikologoak]] 4qflxpv85o3t3rky9suev83n2ot8drp 10002950 10002948 2024-12-18T08:44:02Z Aonandi 156348 Biografia itzuli, txukundu 10002950 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maria Eugenia Martínez''', artistikoki '''Jenny Martinez''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1994|1994ko]] [[Abuztuaren 4|abuztuaren 4a)]] argentinar [[Antzezle|aktorea]], abeslaria, modeloa, [[aurkezle]] eta psikologoa da.<ref>{{Cite web|izenburua=Imdb|url=http://www.imdb.com/name/nm5762157/?ref_=rvi_nm|lana=Imdb.com|accessdate=30 de noviembre de 2013}}</ref> Cris Morenak ekoiztutako ''Aliados'' telesailean egindako lanarengatik da ezaguna. == Bizitza == == Lehen urteak == Jenny Martinez Argentinako Buenos Aires hiriburuan jaio zen 1994an. Bigarren hezkuntza Todos Los Santos ikastetxean egin zuen, Villa Adelina herrian, [[Buenos Aires Handia|Buenos Aires Handian]]. Txikitatik jarduera artistikoetarako joera izan zuen, eta [[Komedia musikal|komedia]] musikaleko klaseetara joan zen bere ikastetxean. Psikologia ikasketak egin zituen [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Airesko Unibertsitateko]] [[Psikologia]] Fakultatean, eta 2019an amaitu zituen.<ref>{{Cite web|izenburua=Copia archivada|url=http://www.seventeen.com.ar/jenny-martinez-la-it-girl-de-aliados/|accessdate=13 de agosto de 2015}}</ref> == Lan ibilbidea == 2013an hasi zuen bere ibilbidea, Cris Morena telebista ekoiztetxeko casting batean ''Aliados'' gazteentzako telesaileko Venezia pertsonaia, protagonistetako bat, izateko hautatua izan zenean. Bi denboraldi estreinatu zituzten telesailean, 2013an eta 2014an, hurrenez hurren. ''Aliados'' taldearekin bi soinu banda grabatu zituen telesaileko abestiekin, eta telesailaren antzerki moldaketaren parte izan zen 2014an. 2014an, gainera, aktore gonbidatua izan zen ''El club del hit'' antzezlanean. 2015eko otsailean, FWTV katean egin zuen gidari debuta, Internet ''Fans en Vivo'' elkarrizketa-saioan, Coco Maggio eta [[Micaela Vázquez|Micaela Vázquezekin]] batera. 2016ra arte egon zen saioan. 2017an itzuli zen aktoretza lanera, ''Divina, está en tu corazón'' gazteentzako telenobelaren antagonista nagusia izateko —[[Laura Natalia Esquivel]] protagonista zela—. Gainera, Jenny hainbat arropa markaren modeloa izan da, besteak beste, ''Muaa'', ''47 Street''. Para Teens eta ''TKM'' aldizkarietan ere agertu zen, eta publizitate kanpainak egin zituen ''KeyCod'', ''Elizabetta'', ''Natalia Neu'', ''Bendito Glam'', ''Le Ninfe'', ''Marimba'', eta ''Natacha'' Moralesentzat.<ref>{{Cite web|izenburua=¡Hablaron de todo! Peter Lanzani y Jenny Martínez visitaron 'AM'|url=http://www.pronto.com.ar/articulo/espectaculos/-hablaron-de-todo-peter-lanzani-y-jenny-martinez-visitaron-am/20130716171215112510.html|lana=Pronto.com.ar|accessdate=30 de noviembre de 2013}}</ref> 2016an, [[Alizia herrialde miresgarrian|''Alicia en el país de las Maravillas'' (Alicia herrilde miresgarrian)]] laneko protagonista, Alicia hain zuzen ere, interpretatu zuen kanpaina grafiko batean, Mariano Martínez, Nazareno Casero, Mariana Bonilla eta Chantal Torresekin batera, Walt Disney Picturesen ''Alicia a través del espejo'' filmari promozioa emateko.<ref>{{Cite web|izenburua=Copia archivada|url=http://www.gente.com.ar/actualidad/tres-actores-argentinos-en-la-piel-de-los-personajes-de-alicia-los-reconoces/21399.html|accessdate=20 de junio de 2016}}</ref> == Filmografia == === Telebista === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="5" style="background: LightSteelBlue;" |Telebista |- align="center" bgcolor="#CCCCCC" !Urtea !Lana !Pertsonaia/ Rola !Katea |- |2013 - 2014 |''Aliados '' |Venecia |[[Telefe]] / Fox |- |2015 - 2016 |''Fans en Vivo'' |Gidaria |FWTV |- |2017 |''Divina, está en tu corazón'' |Sofía |Canal 13 / [[Televisa]] |} === Antzerkia === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="5" style="background: LightSteelBlue;" |Antzerkia |- align="center" bgcolor="#CCCCCC" !Urtea !Izenburua !Pertsonaia / Rola |- | rowspan="2" |2014 |''El club del hit'' |Bera |- |''Aliados, el musical'' |Venezia |} == Diskografia == ; Soinu-bandak * 2013: ''Aliados'' * 2014: ''Aliados Versión Extendida'' ; Sustapen abestiak * 2015: «Story of my life» Maximo Espíndola filmarekin ''Fans en Vivo'' filmarentzat * 2018: «Bomba Argán» Sedalen publizitaterako == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1994ko||Martinez, Jenny}} [[Kategoria:Buenosairestarrak]] [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Emakume aurkezleak]] [[Kategoria:Argentinako modeloak]] [[Kategoria:Emakume modeloak]] [[Kategoria:Argentinako psikologoak]] [[Kategoria:Emakume psikologoak]] 2vwe1pahuh9ro2oyayxt04rtqkj4fn6 10002969 10002950 2024-12-18T08:54:01Z Aonandi 156348 txukundu + Erreferentziak 10002969 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maria Eugenia Martínez''', artistikoki '''Jenny Martinez''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1994|1994ko]] [[Abuztuaren 4|abuztuaren 4a)]] argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Kantari|abeslaria]], [[Modelo (lanbidea)|modeloa]], [[aurkezle]] eta [[Psikologia|psikologoa]] da.<ref>{{Cite web|izenburua=Imdb|url=http://www.imdb.com/name/nm5762157/?ref_=rvi_nm|lana=Imdb.com|accessdate=30 de noviembre de 2013}}</ref> [[Cris Morena|Cris Morenak]] ekoiztutako ''Aliados'' telesailean egindako lanarengatik da ezaguna.<ref>{{Erreferentzia|abizena=CMTV|izenburua=Biografía de Jenny Martínez|hizkuntza=es|url=https://cmtv.com.ar/biografia/show.php?bnid=2954|aldizkaria=CMTV|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Bizitza == Jenny Martinez Argentinako Buenos Aires hiriburuan jaio zen 1994an. Bigarren hezkuntza Todos Los Santos ikastetxean egin zuen, Villa Adelina herrian, [[Buenos Aires Handia|Buenos Aires Handian]]. Txikitatik jarduera artistikoetarako joera izan zuen, eta [[Komedia musikal|komedia]] musikaleko klaseetara joan zen bere ikastetxean. Psikologia ikasketak egin zituen [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Airesko Unibertsitateko]] [[Psikologia]] Fakultatean, eta 2019an amaitu zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SEVENTEEN JENNY MARTINEZ, la it girl de ALIADOS - SEVENTEEN|data=2015-09-24|url=https://web.archive.org/web/20150924100702/http://www.seventeen.com.ar/jenny-martinez-la-it-girl-de-aliados/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Lan ibilbidea === 2013an hasi zuen bere ibilbidea, Cris Morena telebista ekoiztetxeko casting batean ''Aliados'' gazteentzako telesaileko Venezia pertsonaia, protagonistetako bat, izateko hautatua izan zenean. Bi denboraldi estreinatu zituzten telesailean, 2013an eta 2014an, hurrenez hurren. ''Aliados'' taldearekin bi soinu banda grabatu zituen telesaileko abestiekin, eta telesailaren antzerki moldaketaren parte izan zen 2014an. Urte berean aktore gonbidatua izan zen ''El club del hit'' antzezlanean. 2015eko otsailean, FWTV katean egin zuen gidari debuta, Internet ''Fans en Vivo'' elkarrizketa-saioan, Coco Maggio eta [[Micaela Vázquez|Micaela Vázquezekin]] batera. 2016ra arte egon zen saioan. 2017an itzuli zen aktoretza lanera, ''Divina, está en tu corazón'' gazteentzako telenobelaren antagonista nagusia izateko —[[Laura Natalia Esquivel]] protagonista zela—.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Divina está en tu corazón lo nuevo de Pol-ka para Laura Esquivel|hizkuntza=es|data=2016-06-02|url=https://television.com.ar/noticias/tv-aire/divina-esta-en-tu-corazon-lo-nuevo-de-pol-ka-para-laura-esquivel/|aldizkaria=Television|sartze-data=2024-12-18}}</ref> 2016an, [[Alizia herrialde miresgarrian|''Alicia en el país de las Maravillas'' (Alicia herrilde miresgarrian)]] laneko protagonista, Alicia hain zuzen ere, interpretatu zuen kanpaina grafiko batean, Mariano Martínez, Nazareno Casero, Mariana Bonilla eta Chantal Torresekin batera, Walt Disney Picturesen ''Alicia a través del espejo'' filmari promozioa emateko. Gainera, Jenny hainbat arropa markaren modeloa izan da, besteak beste, ''Muaa'', ''47 Street''. Para Teens eta ''TKM'' aldizkarietan ere agertu zen, eta publizitate kanpainak egin zituen ''KeyCod'', ''Elizabetta'', ''Natalia Neu'', ''Bendito Glam'', ''Le Ninfe'', ''Marimba'', eta ''Natacha'' Moralesentzat.<ref>{{Cite web|izenburua=¡Hablaron de todo! Peter Lanzani y Jenny Martínez visitaron 'AM'|url=http://www.pronto.com.ar/articulo/espectaculos/-hablaron-de-todo-peter-lanzani-y-jenny-martinez-visitaron-am/20130716171215112510.html|lana=Pronto.com.ar|accessdate=30 de noviembre de 2013}}</ref> == Lanak == Besteak beste, lan hauexetan hartu du parte:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jenny Martínez|hizkuntza=es|url=https://www.filmaffinity.com/es/name.php?name-id=196349626|aldizkaria=FilmAffinity|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Telebista === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="5" style="background: LightSteelBlue;" |Telebista |- align="center" bgcolor="#CCCCCC" !Urtea !Lana !Pertsonaia/ Rola !Katea |- |2013 - 2014 |''Aliados '' |Venecia |[[Telefe]] / Fox |- |2015 - 2016 |''Fans en Vivo'' |Gidaria |FWTV |- |2017 |''Divina, está en tu corazón'' |Sofía |Canal 13 / [[Televisa]] |} === Antzerkia === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="5" style="background: LightSteelBlue;" |Antzerkia |- align="center" bgcolor="#CCCCCC" !Urtea !Izenburua !Pertsonaia / Rola |- | rowspan="2" |2014 |''El club del hit'' |Bera |- |''Aliados, el musical'' |Venezia |} == Diskografia == ; Soinu-bandak * 2013: ''Aliados'' * 2014: ''Aliados Versión Extendida'' ; Sustapen abestiak * 2015: «Story of my life» Maximo Espíndola filmarekin ''Fans en Vivo'' filmarentzat * 2018: «Bomba Argán» Sedalen publizitaterako == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1994ko||Martinez, Jenny}} [[Kategoria:Buenosairestarrak]] [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Emakume aurkezleak]] [[Kategoria:Argentinako modeloak]] [[Kategoria:Emakume modeloak]] [[Kategoria:Argentinako psikologoak]] [[Kategoria:Emakume psikologoak]] jemrr9aiirsvmc0cw9iy2qfyyhxga97 10002972 10002969 2024-12-18T08:55:19Z Aonandi 156348 Txukundu 10002972 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maria Eugenia Martínez''', artistikoki '''Jenny Martinez''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina]], [[1994|1994ko]] [[Abuztuaren 4|abuztuaren 4a)]] argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Kantari|abeslaria]], [[Modelo (lanbidea)|modeloa]], [[aurkezle|aurkezlea]] eta [[Psikologia|psikologoa]] da.<ref>{{Cite web|izenburua=Imdb|url=http://www.imdb.com/name/nm5762157/?ref_=rvi_nm|lana=Imdb.com|accessdate=30 de noviembre de 2013}}</ref> [[Cris Morena|Cris Morenak]] ekoiztutako ''Aliados'' telesailean egindako lanarengatik da ezaguna.<ref>{{Erreferentzia|abizena=CMTV|izenburua=Biografía de Jenny Martínez|hizkuntza=es|url=https://cmtv.com.ar/biografia/show.php?bnid=2954|aldizkaria=CMTV|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Bizitza == Jenny Martinez Argentinako Buenos Aires hiriburuan jaio zen 1994an. Bigarren hezkuntza Todos Los Santos ikastetxean egin zuen, Villa Adelina herrian, [[Buenos Aires Handia|Buenos Aires Handian]]. Txikitatik jarduera artistikoetarako joera izan zuen, eta [[Komedia musikal|komedia]] musikaleko klaseetara joan zen bere ikastetxean. Psikologia ikasketak egin zituen [[Buenos Airesko Unibertsitatea|Buenos Airesko Unibertsitateko]] [[Psikologia]] Fakultatean, eta 2019an amaitu zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SEVENTEEN JENNY MARTINEZ, la it girl de ALIADOS - SEVENTEEN|data=2015-09-24|url=https://web.archive.org/web/20150924100702/http://www.seventeen.com.ar/jenny-martinez-la-it-girl-de-aliados/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Lan ibilbidea === 2013an hasi zuen bere ibilbidea, Cris Morena telebista ekoiztetxeko casting batean ''Aliados'' gazteentzako telesaileko Venezia pertsonaia, protagonistetako bat, izateko hautatua izan zenean. Bi denboraldi estreinatu zituzten telesailean, 2013an eta 2014an, hurrenez hurren. ''Aliados'' taldearekin bi soinu banda grabatu zituen telesaileko abestiekin, eta telesailaren antzerki moldaketaren parte izan zen 2014an. Urte berean aktore gonbidatua izan zen ''El club del hit'' antzezlanean. 2015eko otsailean, FWTV katean egin zuen gidari debuta, Internet ''Fans en Vivo'' elkarrizketa-saioan, Coco Maggio eta [[Micaela Vázquez|Micaela Vázquezekin]] batera. 2016ra arte egon zen saioan. 2017an itzuli zen aktoretza lanera, ''Divina, está en tu corazón'' gazteentzako telenobelaren antagonista nagusia izateko —[[Laura Natalia Esquivel]] protagonista zela—.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Divina está en tu corazón lo nuevo de Pol-ka para Laura Esquivel|hizkuntza=es|data=2016-06-02|url=https://television.com.ar/noticias/tv-aire/divina-esta-en-tu-corazon-lo-nuevo-de-pol-ka-para-laura-esquivel/|aldizkaria=Television|sartze-data=2024-12-18}}</ref> 2016an, [[Alizia herrialde miresgarrian|''Alicia en el país de las Maravillas'' (Alicia herrilde miresgarrian)]] laneko protagonista, Alicia hain zuzen ere, interpretatu zuen kanpaina grafiko batean, Mariano Martínez, Nazareno Casero, Mariana Bonilla eta Chantal Torresekin batera, Walt Disney Picturesen ''Alicia a través del espejo'' filmari promozioa emateko. Gainera, Jenny hainbat arropa markaren modeloa izan da, besteak beste, ''Muaa'', ''47 Street''. Para Teens eta ''TKM'' aldizkarietan ere agertu zen, eta publizitate kanpainak egin zituen ''KeyCod'', ''Elizabetta'', ''Natalia Neu'', ''Bendito Glam'', ''Le Ninfe'', ''Marimba'', eta ''Natacha'' Moralesentzat.<ref>{{Cite web|izenburua=¡Hablaron de todo! Peter Lanzani y Jenny Martínez visitaron 'AM'|url=http://www.pronto.com.ar/articulo/espectaculos/-hablaron-de-todo-peter-lanzani-y-jenny-martinez-visitaron-am/20130716171215112510.html|lana=Pronto.com.ar|accessdate=30 de noviembre de 2013}}</ref> == Lanak == Besteak beste, lan hauexetan hartu du parte:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jenny Martínez|hizkuntza=es|url=https://www.filmaffinity.com/es/name.php?name-id=196349626|aldizkaria=FilmAffinity|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Telebista === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="5" style="background: LightSteelBlue;" |Telebista |- align="center" bgcolor="#CCCCCC" !Urtea !Lana !Pertsonaia/ Rola !Katea |- |2013 - 2014 |''Aliados '' |Venecia |[[Telefe]] / Fox |- |2015 - 2016 |''Fans en Vivo'' |Gidaria |FWTV |- |2017 |''Divina, está en tu corazón'' |Sofía |Canal 13 / [[Televisa]] |} === Antzerkia === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" ! colspan="5" style="background: LightSteelBlue;" |Antzerkia |- align="center" bgcolor="#CCCCCC" !Urtea !Izenburua !Pertsonaia / Rola |- | rowspan="2" |2014 |''El club del hit'' |Bera |- |''Aliados, el musical'' |Venezia |} == Diskografia == ; Soinu-bandak * 2013: ''Aliados'' * 2014: ''Aliados Versión Extendida'' ; Sustapen abestiak * 2015: «Story of my life» Maximo Espíndola filmarekin ''Fans en Vivo'' filmarentzat * 2018: «Bomba Argán» Sedalen publizitaterako == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1994ko||Martinez, Jenny}} [[Kategoria:Buenosairestarrak]] [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Emakume aurkezleak]] [[Kategoria:Argentinako modeloak]] [[Kategoria:Emakume modeloak]] [[Kategoria:Argentinako psikologoak]] [[Kategoria:Emakume psikologoak]] gj0jrqy7c3k3sjtcamzogdozvewuup8 0 1217987 10002951 2024-12-18T08:45:07Z Joseba65 69297 Orri berria: «{{Biografia infotaula automatikoa}} ''Salvador Botella Rodrigo''', ([[Almussafes]], [[1929]]ko [[martxoaren 27]]a - [[Riba-roja de Túria]], [[2006]]ko [[abenduaren 18]]a) txirrindulari espainiarra izan zen, profesionala 1953tik 1962ra. "El Xiquet de Benifaió" goitizenarekin ezaguna, bere ibilbidean 27 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1953ko eta 1959ko [[Kataluniako Volta]] eta [[Italiako Giroa]]n zein [[Espainaiko Vuelta]]n lortutako etapa garaipenak. Giroan berezik...» 10002951 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} ''Salvador Botella Rodrigo''', ([[Almussafes]], [[1929]]ko [[martxoaren 27]]a - [[Riba-roja de Túria]], [[2006]]ko [[abenduaren 18]]a) txirrindulari espainiarra izan zen, profesionala 1953tik 1962ra. "El Xiquet de Benifaió" goitizenarekin ezaguna, bere ibilbidean 27 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1953ko eta 1959ko [[Kataluniako Volta]] eta [[Italiako Giroa]]n zein [[Espainaiko Vuelta]]n lortutako etapa garaipenak. Giroan bereziki nabarmendu zen eta bi etapa garaipen lortzeaz gain, [[1955eko Italiako Giroa|1955]]ean zortzigarren amaitu zen eta [[1958ko Italiako Giroa|1958]]an liderraren [[Maglia arrosa]] egun batez jantzi zuen. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1953''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] eta etapa 1 * 3. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] eta etapa 1 * 4. [Kataluniako Volta]]n * 6. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1955''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * [[Pirinioetako Tourra|Pirinioetako Tour]]reko etapa 1 * 2. [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 8. [[1955eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n * 8. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n '''1956''' * [[Mallorcako Itzulia]] * 2. [[Jaumendreu garaikurra]]n * 3. Bartzelona-Vilada-n * 9. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1957''' * Espainiako Hego-mendebaldeko Itzulia eta 4 etapa * 2. [[Levanteko Itzulia]]n eta 2 etapa * 2. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 3. [[Errioxako Itzulia]]n eta 2 etapa * 10. [[1957ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n '''1958''' * [[1958ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * [[1958ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1959''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] * 3. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]n '''1960''' * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * [[1960ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 7. [[1960ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta etapa 1 '''1961''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * 5. [[1961eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|45.]] |align="center"|[[1955eko Italiako Giroa|'''8.''']] |align="center"|[[1956ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1957ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1958ko Italiako Giroa|15.]] |align="center"|- |align="center"|[[1960ko Italiako Giroa|29.]] |align="center"|[[1961eko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|54.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1956ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"|- |align="center"|[[1958ko Frantziako Tourra|4UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|X |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|'''10.''']] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1959ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|[[1960ko Espainiako Itzulia|'''7.''']] |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1962ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1929ko|2006ko|Botella, Salvador}} [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] 43x1svyichwmd0l6evceksppbh5gbde 10002953 10002951 2024-12-18T08:45:56Z Joseba65 69297 /* Sailkapen orokorra Itzuli Handietan */ 10002953 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} ''Salvador Botella Rodrigo''', ([[Almussafes]], [[1929]]ko [[martxoaren 27]]a - [[Riba-roja de Túria]], [[2006]]ko [[abenduaren 18]]a) txirrindulari espainiarra izan zen, profesionala 1953tik 1962ra. "El Xiquet de Benifaió" goitizenarekin ezaguna, bere ibilbidean 27 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1953ko eta 1959ko [[Kataluniako Volta]] eta [[Italiako Giroa]]n zein [[Espainaiko Vuelta]]n lortutako etapa garaipenak. Giroan bereziki nabarmendu zen eta bi etapa garaipen lortzeaz gain, [[1955eko Italiako Giroa|1955]]ean zortzigarren amaitu zen eta [[1958ko Italiako Giroa|1958]]an liderraren [[Maglia arrosa]] egun batez jantzi zuen. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1953''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] eta etapa 1 * 3. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] eta etapa 1 * 4. [Kataluniako Volta]]n * 6. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1955''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * [[Pirinioetako Tourra|Pirinioetako Tour]]reko etapa 1 * 2. [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 8. [[1955eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n * 8. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n '''1956''' * [[Mallorcako Itzulia]] * 2. [[Jaumendreu garaikurra]]n * 3. Bartzelona-Vilada-n * 9. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1957''' * Espainiako Hego-mendebaldeko Itzulia eta 4 etapa * 2. [[Levanteko Itzulia]]n eta 2 etapa * 2. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 3. [[Errioxako Itzulia]]n eta 2 etapa * 10. [[1957ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n '''1958''' * [[1958ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * [[1958ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1959''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] * 3. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]n '''1960''' * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * [[1960ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 7. [[1960ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta etapa 1 '''1961''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * 5. [[1961eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|45.]] |align="center"|[[1955eko Italiako Giroa|'''8.''']] |align="center"|[[1956ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1957ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1958ko Italiako Giroa|15.]] |align="center"|- |align="center"|[[1960ko Italiako Giroa|29.]] |align="center"|[[1961eko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|54.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1956ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"|- |align="center"|[[1958ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|X |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|'''10.''']] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1959ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|[[1960ko Espainiako Itzulia|'''7.''']] |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1962ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1929ko|2006ko|Botella, Salvador}} [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] djfh80sz1cd7h9v0uhf8lkhskz4ai2l 10002955 10002953 2024-12-18T08:46:52Z Joseba65 69297 /* Sailkapen orokorra Itzuli Handietan */ 10002955 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} ''Salvador Botella Rodrigo''', ([[Almussafes]], [[1929]]ko [[martxoaren 27]]a - [[Riba-roja de Túria]], [[2006]]ko [[abenduaren 18]]a) txirrindulari espainiarra izan zen, profesionala 1953tik 1962ra. "El Xiquet de Benifaió" goitizenarekin ezaguna, bere ibilbidean 27 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1953ko eta 1959ko [[Kataluniako Volta]] eta [[Italiako Giroa]]n zein [[Espainaiko Vuelta]]n lortutako etapa garaipenak. Giroan bereziki nabarmendu zen eta bi etapa garaipen lortzeaz gain, [[1955eko Italiako Giroa|1955]]ean zortzigarren amaitu zen eta [[1958ko Italiako Giroa|1958]]an liderraren [[Maglia arrosa]] egun batez jantzi zuen. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1953''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] eta etapa 1 * 3. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] eta etapa 1 * 4. [Kataluniako Volta]]n * 6. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1955''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * [[Pirinioetako Tourra|Pirinioetako Tour]]reko etapa 1 * 2. [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 8. [[1955eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n * 8. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n '''1956''' * [[Mallorcako Itzulia]] * 2. [[Jaumendreu garaikurra]]n * 3. Bartzelona-Vilada-n * 9. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1957''' * Espainiako Hego-mendebaldeko Itzulia eta 4 etapa * 2. [[Levanteko Itzulia]]n eta 2 etapa * 2. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 3. [[Errioxako Itzulia]]n eta 2 etapa * 10. [[1957ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n '''1958''' * [[1958ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * [[1958ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1959''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] * 3. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]n '''1960''' * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * [[1960ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 7. [[1960ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta etapa 1 '''1961''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * 5. [[1961eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|45.]] |align="center"|[[1955eko Italiako Giroa|'''8.''']] |align="center"|[[1956ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1957ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1958ko Italiako Giroa|15.]] |align="center"|- |align="center"|[[1960ko Italiako Giroa|29.]] |align="center"|[[1961eko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|54.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1956ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"|- |align="center"|[[1958ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|'''10.''']] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1959ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|[[1960ko Espainiako Itzulia|'''7.''']] |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1962ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1929ko|2006ko|Botella, Salvador}} [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] odcwcgbokvh6cil17nml935w9xbaw9y 10002956 10002955 2024-12-18T08:47:09Z Joseba65 69297 10002956 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} ''Salvador Botella Rodrigo''', ([[Almussafes]], [[1929]]ko [[martxoaren 27]]a - [[Riba-roja de Túria]], [[2006]]ko [[abenduaren 18]]a) txirrindulari espainiarra izan zen, profesionala 1953tik 1962ra. "El Xiquet de Benifaió" goitizenarekin ezaguna, bere ibilbidean 27 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1953ko eta 1959ko [[Kataluniako Volta]] eta [[Italiako Giroa]]n zein [[Espainiako Vuelta]]n lortutako etapa garaipenak. Giroan bereziki nabarmendu zen eta bi etapa garaipen lortzeaz gain, [[1955eko Italiako Giroa|1955]]ean zortzigarren amaitu zen eta [[1958ko Italiako Giroa|1958]]an liderraren [[Maglia arrosa]] egun batez jantzi zuen. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1953''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] eta etapa 1 * 3. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] eta etapa 1 * 4. [Kataluniako Volta]]n * 6. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1955''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * [[Pirinioetako Tourra|Pirinioetako Tour]]reko etapa 1 * 2. [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 8. [[1955eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n * 8. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n '''1956''' * [[Mallorcako Itzulia]] * 2. [[Jaumendreu garaikurra]]n * 3. Bartzelona-Vilada-n * 9. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1957''' * Espainiako Hego-mendebaldeko Itzulia eta 4 etapa * 2. [[Levanteko Itzulia]]n eta 2 etapa * 2. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 3. [[Errioxako Itzulia]]n eta 2 etapa * 10. [[1957ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n '''1958''' * [[1958ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * [[1958ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1959''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] * 3. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]n '''1960''' * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * [[1960ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 7. [[1960ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta etapa 1 '''1961''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * 5. [[1961eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|45.]] |align="center"|[[1955eko Italiako Giroa|'''8.''']] |align="center"|[[1956ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1957ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1958ko Italiako Giroa|15.]] |align="center"|- |align="center"|[[1960ko Italiako Giroa|29.]] |align="center"|[[1961eko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|54.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1956ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"|- |align="center"|[[1958ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|'''10.''']] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1959ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|[[1960ko Espainiako Itzulia|'''7.''']] |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1962ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1929ko|2006ko|Botella, Salvador}} [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] qs6g6anhzoqu8e4rypf1d0ozwjmyfea 10002957 10002956 2024-12-18T08:48:28Z Joseba65 69297 10002957 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Salvador Botella Rodrigo''', ([[Almussafes]], [[1929]]ko [[martxoaren 27]]a - [[Riba-roja de Túria]], [[2006]]ko [[abenduaren 18]]a) txirrindulari espainiarra izan zen, profesionala 1953tik 1962ra. "El Xiquet de Benifaió" goitizenarekin ezaguna, bere ibilbidean 27 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1953ko eta 1959ko [[Kataluniako Volta]] eta [[Italiako Giroa]]n zein [[Espainiako Vuelta]]n lortutako etapa garaipenak. Giroan bereziki nabarmendu zen eta bi etapa garaipen lortzeaz gain, [[1955eko Italiako Giroa|1955]]ean zortzigarren amaitu zen eta [[1958ko Italiako Giroa|1958]]an liderraren [[Maglia arrosa]] egun batez jantzi zuen. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1953''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] eta etapa 1 * 3. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] eta etapa 1 * 4. [Kataluniako Volta]]n * 6. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1955''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * [[Pirinioetako Tourra|Pirinioetako Tour]]reko etapa 1 * 2. [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 8. [[1955eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n * 8. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n '''1956''' * [[Mallorcako Itzulia]] * 2. [[Jaumendreu garaikurra]]n * 3. Bartzelona-Vilada-n * 9. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1957''' * Espainiako Hego-mendebaldeko Itzulia eta 4 etapa * 2. [[Levanteko Itzulia]]n eta 2 etapa * 2. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 3. [[Errioxako Itzulia]]n eta 2 etapa * 10. [[1957ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n '''1958''' * [[1958ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * [[1958ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1959''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] * 3. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]n '''1960''' * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * [[1960ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 7. [[1960ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta etapa 1 '''1961''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * 5. [[1961eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|45.]] |align="center"|[[1955eko Italiako Giroa|'''8.''']] |align="center"|[[1956ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1957ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1958ko Italiako Giroa|15.]] |align="center"|- |align="center"|[[1960ko Italiako Giroa|29.]] |align="center"|[[1961eko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|54.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1956ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"|- |align="center"|[[1958ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|'''10.''']] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1959ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|[[1960ko Espainiako Itzulia|'''7.''']] |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1962ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1929ko|2006ko|Botella, Salvador}} [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] 02m3cnjptd6585aym50e3m8aytakfad 10002958 10002957 2024-12-18T08:49:39Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 10002958 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Salvador Botella Rodrigo''', ([[Almussafes]], [[1929]]ko [[martxoaren 27]]a - [[Riba-roja de Túria]], [[2006]]ko [[abenduaren 18]]a) txirrindulari espainiarra izan zen, profesionala 1953tik 1962ra. "El Xiquet de Benifaió" goitizenarekin ezaguna, bere ibilbidean 27 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1953ko eta 1959ko [[Kataluniako Volta]] eta [[Italiako Giroa]]n zein [[Espainiako Vuelta]]n lortutako etapa garaipenak. Giroan bereziki nabarmendu zen eta bi etapa garaipen lortzeaz gain, [[1955eko Italiako Giroa|1955]]ean zortzigarren amaitu zen eta [[1958ko Italiako Giroa|1958]]an liderraren [[Maglia arrosa]] egun batez jantzi zuen. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1953''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] eta etapa 1 * 3. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] eta etapa 1 * 4. [[Kataluniako Volta]]n * 6. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1955''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * [[Pirinioetako Tourra|Pirinioetako Tour]]reko etapa 1 * 2. [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 8. [[1955eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n * 8. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n '''1956''' * [[Mallorcako Itzulia]] * 2. [[Jaumendreu garaikurra]]n * 3. Bartzelona-Vilada-n * 9. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1957''' * Espainiako Hego-mendebaldeko Itzulia eta 4 etapa * 2. [[Levanteko Itzulia]]n eta 2 etapa * 2. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 3. [[Errioxako Itzulia]]n eta 2 etapa * 10. [[1957ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n '''1958''' * [[1958ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * [[1958ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1959''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] * 3. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]n '''1960''' * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * [[1960ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 7. [[1960ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta etapa 1 '''1961''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * 5. [[1961eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|45.]] |align="center"|[[1955eko Italiako Giroa|'''8.''']] |align="center"|[[1956ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1957ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1958ko Italiako Giroa|15.]] |align="center"|- |align="center"|[[1960ko Italiako Giroa|29.]] |align="center"|[[1961eko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|54.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1956ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"|- |align="center"|[[1958ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|'''10.''']] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1959ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|[[1960ko Espainiako Itzulia|'''7.''']] |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1962ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1929ko|2006ko|Botella, Salvador}} [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] j5uaytquauv5ihqcac4fwxcxtzwz6n5 10002960 10002958 2024-12-18T08:49:51Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 10002960 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Salvador Botella Rodrigo''', ([[Almussafes]], [[1929]]ko [[martxoaren 27]]a - [[Riba-roja de Túria]], [[2006]]ko [[abenduaren 18]]a) txirrindulari espainiarra izan zen, profesionala 1953tik 1962ra. "El Xiquet de Benifaió" goitizenarekin ezaguna, bere ibilbidean 27 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1953ko eta 1959ko [[Kataluniako Volta]] eta [[Italiako Giroa]]n zein [[Espainiako Vuelta]]n lortutako etapa garaipenak. Giroan bereziki nabarmendu zen eta bi etapa garaipen lortzeaz gain, [[1955eko Italiako Giroa|1955]]ean zortzigarren amaitu zen eta [[1958ko Italiako Giroa|1958]]an liderraren [[Maglia arrosa]] egun batez jantzi zuen. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1953''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [[Kataluniako Volta]] eta etapa 1 * 3. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] eta etapa 1 * 4. [[Kataluniako Volta]]n * 6. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1955''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * [[Pirinioetako Tourra|Pirinioetako Tour]]reko etapa 1 * 2. [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 8. [[1955eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n * 8. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n '''1956''' * [[Mallorcako Itzulia]] * 2. [[Jaumendreu garaikurra]]n * 3. Bartzelona-Vilada-n * 9. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1957''' * Espainiako Hego-mendebaldeko Itzulia eta 4 etapa * 2. [[Levanteko Itzulia]]n eta 2 etapa * 2. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 3. [[Errioxako Itzulia]]n eta 2 etapa * 10. [[1957ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n '''1958''' * [[1958ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * [[1958ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1959''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [Kataluniako Volta]] * 3. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]n '''1960''' * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * [[1960ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 7. [[1960ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta etapa 1 '''1961''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * 5. [[1961eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|45.]] |align="center"|[[1955eko Italiako Giroa|'''8.''']] |align="center"|[[1956ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1957ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1958ko Italiako Giroa|15.]] |align="center"|- |align="center"|[[1960ko Italiako Giroa|29.]] |align="center"|[[1961eko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|54.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1956ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"|- |align="center"|[[1958ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|'''10.''']] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1959ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|[[1960ko Espainiako Itzulia|'''7.''']] |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1962ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1929ko|2006ko|Botella, Salvador}} [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] 8m5f7labc4kfenkn2i12ygn7urnre95 10002962 10002960 2024-12-18T08:50:43Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 10002962 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Salvador Botella Rodrigo''', ([[Almussafes]], [[1929]]ko [[martxoaren 27]]a - [[Riba-roja de Túria]], [[2006]]ko [[abenduaren 18]]a) txirrindulari espainiarra izan zen, profesionala 1953tik 1962ra. "El Xiquet de Benifaió" goitizenarekin ezaguna, bere ibilbidean 27 garaipen lortu zituen, aipagarrienak 1953ko eta 1959ko [[Kataluniako Volta]] eta [[Italiako Giroa]]n zein [[Espainiako Vuelta]]n lortutako etapa garaipenak. Giroan bereziki nabarmendu zen eta bi etapa garaipen lortzeaz gain, [[1955eko Italiako Giroa|1955]]ean zortzigarren amaitu zen eta [[1958ko Italiako Giroa|1958]]an liderraren [[Maglia arrosa]] egun batez jantzi zuen. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1953''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [[Kataluniako Volta]] eta etapa 1 * 3. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] eta etapa 1 * 4. [[Kataluniako Volta]]n * 6. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1955''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * [[Pirinioetako Tourra|Pirinioetako Tour]]reko etapa 1 * 2. [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 8. [[1955eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n * 8. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n '''1956''' * [[Mallorcako Itzulia]] * 2. [[Jaumendreu garaikurra]]n * 3. Bartzelona-Vilada-n * 9. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 '''1957''' * Espainiako Hego-mendebaldeko Itzulia eta 4 etapa * 2. [[Levanteko Itzulia]]n eta 2 etapa * 2. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 3. [[Errioxako Itzulia]]n eta 2 etapa * 10. [[1957ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n '''1958''' * [[1958ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey blue.svg|20px]] * [[1958ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1959''' * [[Fitxategi:MaillotVolta.png|20px|Guanyador Volta a Catalunya]] [[Kataluniako Volta]] * 3. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]n '''1960''' * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * [[1960ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 7. [[1960ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta etapa 1 '''1961''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Levanteko Itzulia]] * [[Bartzelona-Madril]]<nowiki/>eko etapa 1 * 5. [[1961eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|45.]] |align="center"|[[1955eko Italiako Giroa|'''8.''']] |align="center"|[[1956ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1957ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1958ko Italiako Giroa|15.]] |align="center"|- |align="center"|[[1960ko Italiako Giroa|29.]] |align="center"|[[1961eko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|54.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1956ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"|- |align="center"|[[1958ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|'''10.''']] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1959ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|[[1960ko Espainiako Itzulia|'''7.''']] |align="center"|[[1961eko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"|[[1962ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1929ko|2006ko|Botella, Salvador}} [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] gebz5towl1dagpxwv6b0ttnpks527ch 10 1217988 10002976 2024-12-18T09:02:21Z Unai.diaz8 106351 Orri berria: «{{Klima-taula | zabalera = automatikoki | sistema metrikoa lehenengo = bai | lerro bakarra = bai | kokapena = Dongola (normala 1991–2020, muturrekoak 1961–2020) | Urt gehieneko maximoa C = 39.4 | Ots gehieneko maximoa C = 42.4 | Mar gehieneko maximoa C = 46.4 | Api gehieneko maximoa C = 47.2 | Mai gehieneko maximoa C = 48.8 | Eka gehieneko maximoa C = 49.7 | Uzt gehieneko maximoa C = 49.0 | Abu gehieneko maximoa C = 49.4 | Ira gehieneko maximoa C = 48.0 |...» 10002976 wikitext text/x-wiki {{Klima-taula | zabalera = automatikoki | sistema metrikoa lehenengo = bai | lerro bakarra = bai | kokapena = Dongola (normala 1991–2020, muturrekoak 1961–2020) | Urt gehieneko maximoa C = 39.4 | Ots gehieneko maximoa C = 42.4 | Mar gehieneko maximoa C = 46.4 | Api gehieneko maximoa C = 47.2 | Mai gehieneko maximoa C = 48.8 | Eka gehieneko maximoa C = 49.7 | Uzt gehieneko maximoa C = 49.0 | Abu gehieneko maximoa C = 49.4 | Ira gehieneko maximoa C = 48.0 | Urr gehieneko maximoa C = 45.0 | Aza gehieneko maximoa C = 41.5 | Abe gehieneko maximoa C = 37.6 | urte gehieneko maximoa C = 49.6 | Urt maximoa C = 27.0 | Ots maximoa C = 29.8 | Mar maximoa C = 34.1 | Api maximoa C = 38.6 | Mai maximoa C = 42.4 | Eka maximoa C = 43.6 | Uzt maximoa C = 43.3 | Abu maximoa C = 43.2 | Ira maximoa C = 42.4 | Urr maximoa C = 39.4 | Aza maximoa C = 32.6 | Abe maximoa C = 28.1 | urte maximoa C = 37.0 | Urt bataz bestekoa C = 18.4 | Ots bataz bestekoa C = 20.7 | Mar bataz bestekoa C = 24.8 | Api bataz bestekoa C = 29.4 | Mai bataz bestekoa C = 33.5 | Eka bataz bestekoa C = 34.9 | Uzt bataz bestekoa C = 35.2 | Abu bataz bestekoa C = 35.7 | Ira bataz bestekoa C = 34.6 | Urr bataz bestekoa C = 31.4 | Aza bataz bestekoa C = 24.4 | Abe bataz bestekoa C = 19.7 | urte bataz bestekoa C = 28.6 | Urt minimoa C = 9.9 | Ots minimoa C = 11.7 | Mar minimoa C = 15.4 | Api minimoa C = 20.1 | Mai minimoa C = 24.6 | Eka minimoa C = 26.1 | Uzt minimoa C = 27.2 | Abu minimoa C = 28.3 | Ira minimoa C = 26.8 | Urr minimoa C = 23.4 | Aza minimoa C = 16.2 | Abe minimoa C = 11.4 | urte minimoa C = 20.1 |Urt gehieneko minimoa C = -2.7 |Ots gehieneko minimoa C = 1.0 |Mar gehieneko minimoa C = 4.3 |Api gehieneko minimoa C = 8.4 |Mai gehieneko minimoa C = 12.6 |Eka gehieneko minimoa C = 17.3 |Uzt gehieneko minimoa C = 19.3 |Abu gehieneko minimoa C = 18.0 |Ira gehieneko minimoa C = 16.6 |Urr gehieneko minimoa C = 11.4 |Aza gehieneko minimoa C = 6.0 |Abe gehieneko minimoa C = 2.1 |urte gehieneko minimoa C = -2.7 | prezipitazioaren kolorea = berdea | Urt euria mm = 0.0 | Ots euria mm = 0.0 | Mar euria mm = 0.1 | Api euria mm = 0.0 | Mai euria mm = 0.3 | Eka euria mm = 0.0 | Uzt euria mm = 4.9 | Abu euria mm = 4.1 | Ira euria mm = 1.4 | Urr euria mm = 0.4 | Aza euria mm = 0.3 | Abe euria mm = 0.0 | urte euria mm = 11.5 | eguneko prezipitazio unitatea = 1.0 mm | Urt eurite-egunak = 0.0 | Ots eurite-egunak = 0.0 | Mar eurite-egunak = 0.0 | Api eurite-egunak = 0.0 | Mai eurite-egunak = 0.1 | Eka eurite-egunak = 0.0 | Uzt eurite-egunak = 0.6 | Abu eurite-egunak = 0.7 | Ira eurite-egunak = 0.2 | Urr eurite-egunak = 0.1 | Aza eurite-egunak = 0.0 | Abe eurite-egunak = 0.0 | urte eurite-egunak = 1.8 | Urt hezetasuna = 32 | Ots hezetasuna = 26 | Mar hezetasuna = 20 | Api hezetasuna = 17 | Mai hezetasuna = 16 | Eka hezetasuna = 15 | Uzt hezetasuna = 20 | Abu hezetasuna = 22 | Ira hezetasuna = 20 | Urr hezetasuna = 22 | Aza hezetasuna = 28 | Abe hezetasuna = 33 | urte hezetasuna = 22 | Urt eguzkia = 310.0 | Ots eguzkia = 285.6 | Mar eguzkia = 319.3 | Api eguzkia = 318.0 | Mai eguzkia = 325.5 | Eka eguzkia = 330.0 | Uzt eguzkia = 334.8 | Abu eguzkia = 288.3 | Ira eguzkia = 273.0 | Urr eguzkia = 310.0 | Aza eguzkia = 312.0 | Abe eguzkia = 316.2 | urte eguzkia = 3722.7 | iturria 1 = [[Ozeano eta Atmosferako Administrazio Nazionala|NOAA]]{{cite web |url = https://www.nodc.noaa.gov/archive/arc0216/0253808/2.2/data/0-data/Region-1-WMO-Normals-9120/Sudan/CSV/Dongola_62650.csv |izenburua = Munduko Meteorologia Erakundearen klima normalak 1991-2020 — Dongola |argitaletxea = Ozeano eta Atmosferako Administrazio Nazionala |sarrera-data = 2024ko urtarrilaren 21a}}{{cite web | url = ftp://ftp.atdd.noaa.gov/pub/GCOS/WMO-Normals/TABLES/REG__I/SU/62650.TXT | izenburua = Dongola-ko klima normalak 1961–1990 | argitaletxea = [[Ozeano eta Atmosferako Administrazio Nazionala]] | sarrera-data = 2015eko apirilaren 23a}} }} o84lkvjl6727p1ho0dzkhywspenwt0a 0 1217989 10002984 2024-12-18T09:11:45Z Artegia 65203 Orri berria: «'''Diane Delano''' ([[Los Angeles]], [[1957]]ko [[urtarrilaren 29]]a – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 13]]a) estatubatuar aktorea izan zen. [[John Morton]] aktorea izan zen. Zinema eta telebistako eta bikoizketako aktorea izan zen. Bere pertsonaiarik nabarmenenak ''[[Northern Exposure]]'' telesaileko Barbara Semanski sarjentu poliziarena eta ''Popular'' telesaileko Bobby Glassena izan ziren. Minbiziak jota hil zen Los Angelesen 2024ko abenduan. {|bizialdia|195...» 10002984 wikitext text/x-wiki '''Diane Delano''' ([[Los Angeles]], [[1957]]ko [[urtarrilaren 29]]a – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 13]]a) estatubatuar aktorea izan zen. [[John Morton]] aktorea izan zen. Zinema eta telebistako eta bikoizketako aktorea izan zen. Bere pertsonaiarik nabarmenenak ''[[Northern Exposure]]'' telesaileko Barbara Semanski sarjentu poliziarena eta ''Popular'' telesaileko Bobby Glassena izan ziren. Minbiziak jota hil zen Los Angelesen 2024ko abenduan. {|bizialdia|1957ko|2024ko|Delano, Diane}} 02eqk9u4qzh1rl9x6nb4o25jo4h1d48 10002985 10002984 2024-12-18T09:12:42Z Artegia 65203 10002985 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Diane Delano''' ([[Los Angeles]], [[1957]]ko [[urtarrilaren 29]]a – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 13]]a) estatubatuar aktorea izan zen. [[John Morton]] aktorea izan zen. Zinema eta telebistako eta bikoizketako aktorea izan zen. Bere pertsonaiarik nabarmenenak ''[[Northern Exposure]]'' telesaileko Barbara Semanski sarjentu poliziarena eta ''Popular'' telesaileko Bobby Glassena izan ziren. Minbiziak jota hil zen Los Angelesen 2024ko abenduan. {|bizialdia|1957ko|2024ko|Delano, Diane}} 6k78ab5iz1qn5vdqohmgfec8ehg79a3 10002990 10002985 2024-12-18T09:14:30Z Artegia 65203 10002990 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Diane Delano''' ([[Los Angeles]], [[1957]]ko [[urtarrilaren 29]]a – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 13]]a) estatubatuar aktorea izan zen. [[John Morton]] aktorea izan zen. Zinema eta telebistako eta bikoizketako aktorea izan zen. Bere pertsonaiarik nabarmenenak ''[[Northern Exposure]]'' telesaileko Barbara Semanski sarjentu poliziarena eta ''Popular'' telesaileko Bobby Glassena izan ziren. Minbiziak jota hil zen Los Angelesen 2024ko abenduan. {|bizialdia|1957ko|2024ko|Delano, Diane}} [[Kategoria:Losangelestarrak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Los Angelesen hildakoak]] l4p1e7ovm4dwygasf5509wztbzoaw9g 10002991 10002990 2024-12-18T09:15:03Z Artegia 65203 10002991 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Diane Delano''' ([[Los Angeles]], [[1957]]ko [[urtarrilaren 29]]a – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 13]]a) estatubatuar aktorea izan zen. [[John Morton]] aktorea izan zen. Zinema eta telebistako eta bikoizketako aktorea izan zen. Bere pertsonaiarik nabarmenenak ''[[Northern Exposure]]'' telesaileko Barbara Semanski sarjentu poliziarena eta ''Popular'' telesaileko Bobby Glassena izan ziren. Minbiziak jota hil zen Los Angelesen 2024ko abenduan. {{bizialdia|1957ko|2024ko|Delano, Diane}} [[Kategoria:Losangelestarrak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Los Angelesen hildakoak]] 2syef88g3hfxwi81ka7pwe38ekgpau7 10003010 10002991 2024-12-18T09:28:32Z Artegia 65203 10003010 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Diane Delano''' ([[Los Angeles]], [[1957]]ko [[urtarrilaren 29]]a – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 13]]a) estatubatuar aktorea izan zen. [[John Morton]] aktorea izan zen. Zinema eta telebistako eta bikoizketako aktorea izan zen. Bere pertsonaiarik nabarmenenak ''[[Northern Exposure]]'' telesaileko Barbara Semanski sarjentu poliziarena eta ''Popular'' telesaileko Bobby Glassena izan ziren. Minbiziak jota hil zen Los Angelesen 2024ko abenduan. == Filmografia == === Zinema === {| class="wikitable sortable" |- ! Urtea ! Izenburua ! Pertsonaia ! class="unsortable" | Oharrak |- | 1983 | ''[[Heart Like a Wheel (filma)|Heart Like a Wheel]]'' | Shirley's sister | |- | 1986 | ''[[Ratboy]]'' | Aurora | |- | 1988 | ''[[Miracle Mile (filma)|Miracle Mile]]'' | Stewardess | |- | 1992 | ''[[Sleepwalkers (1992ko filma)|Sleepwalkers]]'' | Police | |- | 1994 | ''[[The River Wild]]'' | Ranger | |- | 1998 | ''[[The Thin Pink Line]]'' | Sgt. Dot Jenkins | |- | 2000 | ''Highway 395'' | Violet | |- | 2001 | ''The Theory of the Leisure Class'' | Psychic Healer | |- | 2002 | ''Out of These Rooms'' | Claudette | |- | 2003 | ''[[A Mighty Wind]]'' | Witch #2 | |- | 2003 | ''[[Jeepers Creepers 2]]'' | Bus Driver Betty Borman | |- | 2004 | ''[[The Ladykillers (2004ko filma)|The Ladykillers]]'' | Mountain Girl | |- | 2006 | ''Midnight Clear'' | Trudy | |- | 2006 | ''[[The Wicker Man (2006ko filma)|The Wicker Man]]'' | Sister Beech | |- | 2006 | ''Surf School'' | Tillie | |- | 2007 | ''Choose Connor'' | Lara Connor | |- | 2010 | ''[[Scooby-Doo! Abracadabra-Doo]]'' | Ms. Alma Rumblebuns | Ahotsa |- | 2018 | ''Relish'' | Officer Oz | |} {{bizialdia|1957ko|2024ko|Delano, Diane}} [[Kategoria:Losangelestarrak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Los Angelesen hildakoak]] 81dupzqy4g0k261i2jyz7hi3kmercwp 10003047 10003010 2024-12-18T10:05:51Z Artegia 65203 10003047 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Diane Delano''' ([[Los Angeles]], [[1957]]ko [[urtarrilaren 29]]a – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 13]]a) estatubatuar aktorea izan zen. [[John Morton]] aktorea izan zen. Zinema eta telebistako eta bikoizketako aktorea izan zen. Bere pertsonaiarik nabarmenenak ''[[Northern Exposure]]'' telesaileko Barbara Semanski sarjentu poliziarena eta ''Popular'' telesaileko Bobby Glassena izan ziren. Minbiziak jota hil zen Los Angelesen 2024ko abenduan. == Filmografia == === Zinema === {| class="wikitable sortable" |- ! Urtea ! Izenburua ! Pertsonaia ! class="unsortable" | Oharrak |- | 1983 | ''[[Heart Like a Wheel (filma)|Heart Like a Wheel]]'' | Shirley's sister | |- | 1986 | ''[[Ratboy]]'' | Aurora | |- | 1988 | ''[[Miracle Mile (filma)|Miracle Mile]]'' | Stewardess | |- | 1992 | ''[[Sleepwalkers (1992ko filma)|Sleepwalkers]]'' | Police | |- | 1994 | ''[[The River Wild]]'' | Ranger | |- | 1998 | ''[[The Thin Pink Line]]'' | Sgt. Dot Jenkins | |- | 2000 | ''Highway 395'' | Violet | |- | 2001 | ''The Theory of the Leisure Class'' | Psychic Healer | |- | 2002 | ''Out of These Rooms'' | Claudette | |- | 2003 | ''[[A Mighty Wind]]'' | Witch #2 | |- | 2003 | ''[[Jeepers Creepers 2]]'' | Bus Driver Betty Borman | |- | 2004 | ''[[The Ladykillers (2004ko filma)|The Ladykillers]]'' | Mountain Girl | |- | 2006 | ''Midnight Clear'' | Trudy | |- | 2006 | ''[[The Wicker Man (2006ko filma)|The Wicker Man]]'' | Sister Beech | |- | 2006 | ''Surf School'' | Tillie | |- | 2007 | ''Choose Connor'' | Lara Connor | |- | 2010 | ''[[Scooby-Doo! Abracadabra-Doo]]'' | Ms. Alma Rumblebuns | Ahotsa |- | 2018 | ''Relish'' | Officer Oz | |} === Telebista === {| class="wikitable sortable" |- ! Urtea ! Izenburua ! Pertsonaia ! class="unsortable" | Oharrak |- |1983 | ''[[St. Elsewhere]]'' | Nurse | Atala: "The Count" |- | 1986 | ''Stark: Mirror Image'' | Simone Lubchansky | Telefilma |- | 1987 | ''[[Scarecrow and Mrs. King]]'' | Maid | Atala: "All That Glitters" |- | 1987 | ''[[L.A. Law]]'' | Rhonda Vasek | 6 atal |- | 1988 | ''[[Growing Pains]]'' | Sonya Olsen | Atala: "Fool for Love" |- | 1988 | ''[[Hunter (1984ko telesaila)|Hunter]]'' | Getaway Driver | Atala: "Honorable Profession" |- | 1989 | ''[[Perfect Strangers (telesaila)|Perfect Strangers]]'' | Flame | Atala: "That Old Gang of Mine" |- | 1989 | ''[[Falcon Crest]]'' | Deputy Marcia Moore | Atala: "Missing Links" |- | 1989 | ''[[Matlock (1986ko telesaila)|Matlock]]'' | Dodo the Clown | Atala: "The Clown" |- | 1989 | ''[[Major Dad]]'' | Marty | Atala: "Jane Wayne Day" |- | 1989 | ''[[Thirtysomething (telesaila)|thirtysomething]]'' | Isabel | Atala: "New Baby" |- | 1989 | ''[[Doogie Howser, M.D.]]'' | Miss McCormick | Atala: "Every Dog as His Doogie" |- | 1990 | ''{{sortname|The|Great American Sex Scandal|nolink=1}}'' | | Telefilma |- | 1990 | ''[[Who's the Boss?]]'' | Bev | Atala: "Micelli's Marauders" |- | 1990 | ''[[Cop Rock]]'' | Cop | Atala: "Marital Blitz" |- | 1991 | ''[[Quantum Leap (1989ko telesaila)|Quantum Leap]]'' | Prostitute #2 | Atala: "Southern Comforts" |- | 1991 | ''[[Acting Sheriff]]'' | Deputy Judith Mahoney | |- |1991–1995 | ''[[Northern Exposure]]'' | Sergeant Barbara Semanski | 12 atal |- | 1992 | ''[[Rachel Gunn, R.N.]]'' | Sheriff | Atala: "The Pet Peeve" |- | 1992 | ''[[Married... with Children]]'' | Gladys | Episode: "Al on the Rocks" |- | 1992 | ''Wild Card'' | | Telefilma |- | 1993 | ''[[Bakersfield P.D.]]'' | Jessie Preston | Atala: "The Snake Charmer" |- | 1993 | ''[[Hearts Afire]]'' | Doris | Atala: "Moonlighting" |- | 1994 | ''[[Coach (telesaila)|Coach]]'' | Betsy | Atala: "Jailbirds" |- | 1994 | ''[[Step by Step (telesaila)|Step by Step]]'' | Cop | Atala: "Something Wild" |- | 1995 | ''[[Platypus Man]]'' | Bernice | Atala: "The Crush" |- | 1995 | ''[[Pig Sty]]'' | Freddi | Atala: "Nightmare in 15C" |- | 1995 | ''[[Unhappily Ever After]]'' | Vic | Atala: "Rocky VI" |- | 1995 | ''[[Misery Loves Company (telessila)|Misery Loves Company]]'' | Melanie | Atala: "Uneasy Rider" |- | 1995–1997 | ''[[Aaahh!!! Real Monsters]]'' | Dr. Sinkenclogger, Cindy, Eye Doctor | Ahotsa, 3 atal |- | 1996 | ''[[Renegade (telesaila)|Renegade]]'' | Judge Crescia | Atala: "Stationary Target" |- | 1996 | ''[[Step by Step (telesaila)|Step by Step]]'' | Lady Cop | Ahotsa: "Torn Between Two Mothers" |- | 1997 | ''[[Goode Behavior (1996ko telesaila)|Goode Behavior]]'' | Debbie Caruthers | Ahotsa "The Goode, the Bad, and the Willie" |- | 1997 | ''{{sortname|The|Single Guy}}'' | Pit Boss | Ahotsa: "Vegas Finale" |- | 1997 | ''[[Meego (telesaila)|Meego]]'' | Judith | Ahotsa: "Fatal Attraction" |- | 1997–2002 | ''[[Rugrats]]'' | Sheila, Naomi | Ahotsa, 2 atal |- | 1997 | ''[[ER (telesaila)|ER]]'' | Delores | Atala: "Fortune's Fools" |- | 1998 | ''[[Addams Family Reunion]]'' | Delores Adams | Bideoa |- | 1998 | ''{{sortname|The|Eddie Files|nolink=1}}'' | Betty Lou | Atala: "Ratios: The Lonesome Pine" |- | 1998 | ''[[Cow and Chicken]]'' | Tough Buffalo Gal | Ahotsa, atala: "Buffalo Gals" |- | 1998 | ''{{sortname|The|New Addams Family}}'' | Ginger | Atala: "Uncle Fester's Toupee" |- | 1998–2000 | ''[[Superman: The Animated Series]]'' | Stompa | Ahotsa, 4 atal |- | 1999 | ''[[Dharma & Greg]]'' | Lina | Atala: "Dharma and the Horse She Rode in On" |- | 1999 | ''[[3rd Rock from the Sun]]'' | Lorraine | Atala: "Paranoid Dick" |- | 1999 | ''[[The Sylvester & Tweety Mysteries]]'' | Cave Girl | Ahotsa, atal: "When Granny Ruled the Earth" |- | 1999 | ''[[Silk Hope (telefilma)|Silk Hope]]'' | Linda | Telefilma |- | 1999 | ''[[100 Deeds for Eddie McDowd]]'' | Brenda May | Atala: "All Howls Eve" |- | 1999 | ''[[Saved by the Bell: The New Class]]'' | Officer Barry | 2 atal |- | 1999–2001 | ''[[Popular (telesaila)|Popular]]'' | Roberta 'Bobbi' Glass | 36 atal |- | 2000 | ''[[Providence (telesaila)|Providence]]'' | B.J. Maximus | Atala: "The Good Doctor" |- | 2000 | ''{{sortname|The|Michael Richards Show}}'' | Security Guard | Atala: "The Consultant" |- | 2001 | ''{{sortname|The|Angry Beavers}}'' | Announcer, Narxa | Ahots, atala: "Line Duncing" |- | 2001 | ''{{sortname|The|Ellen Show}}'' | Bunny Hopstetter | 6 atal |- | 2002 | ''St. Sass'' | Ms. Fester | Telefilma |- | 2002 | ''{{sortname|The|Brothers García}}'' | Tall Girl | Atala: "School Daze" |- | 2002 | ''{{sortname|The|Division}}'' | Patti | Atala: "Brave New World" |- | 2002 | ''[[ER (telesaila)|ER]]'' | Stella Willis | 4 atal |- | 2002 | ''[[The Zeta Project]]'' | Miss Berkley | Ahotsa, atala: "Lost and Found" |- | 2002 | ''[[One on One (telesaila)|One on One]]'' | Officer Esther Justice | Atala: "Give Me Some Credit" |- | 2002 | ''[[Robbery Homicide Division]]'' | Nicole | Atala: "Had" |- | 2003 | ''{{sortname|A|Painted House}}'' | Mrs. Spruill | Telefilma |- | 2004 | ''[[Six Feet Under (telesaila)|Six Feet Under]]'' | Teri | Atala: "Terror Starts at Home" |- | 2004 | ''[[Joan of Arcadia]]'' | Coach Carol Keady | 4 atal |- | 2005 | ''[[Quintuplets]]'' | Carmen | Atala "The Coconut Kapow" |- | 2005 | ''[[Monk (telesaila)|Monk]]'' | Krystal the Trucker | Atala: "Mr. Monk Gets Stuck in Traffic" |- | 2005 | ''[[American Dragon: Jake Long]]'' | Ophelia Ogelvy | Ahotsa, atala: "Fu Dog Takes a Walk" |- | 2005–2006 | ''[[Zoey 101]]'' | Nurse Krutcher | 2 atal |- | 2005 | ''[[Death to the Supermodels]]'' | Merle | Bideoa |- | 2006 | ''[[Teen Titans (telesaila)|Teen Titans]]'' | Pantha | Ahotsa, 2 atal |- | 2006 | ''[[Desperate Housewives]]'' | Donna | Atala: "Everybody Says Don't" |- | 2006 |''[[Two and a Half Men]]'' | Prison Matron | Atala: "Golly Moses, She's a Muffin" |- | 2006 | ''[[Everwood]]'' | Mary | Atala: "The Land of Confusion" |- | 2007 | ''[[NCIS (telesaila)|NCIS]]'' | Dee Dee Chesney | Atala: "Dead Man Walking" |- | 2007 | ''{{sortname|The|War at Home|The War at Home (telesaila)}}'' | P.E. Teacher | Atala: "The Graduate" |- | 2007 | ''[[Cold Case]]'' | Maggie Lafferty | Atala: "Justice" |- | 2008 | ''[[American Dad!]]'' | Supervisor | Ahotsa, atala: "[he One That Got Away" |- | 2008 | ''[['Til Death]]'' | Sammy | Atala: "Sob Story" |- | 2008 | ''[[Ben 10: Alien Force]]'' |DNAlien #1, Edna | Ahotsa, atala: "Max Out" |- | 2008 | ''[[According to Jim]]'' | Mo | Atala: "Cabin Boys" |- | 2008–2009 | ''[[Days of Our Lives]]'' | Hilda Van Beno | 9 atal |- | 2009 |' '[[Batman: The Brave and the Bold]]'' | Big Barda | Ahotsa, atala: "The Last Bat on Earth!" |- | 2010 | ''Crafty'' | Leslie Lawford | Atala: "Don't Tell Mom the Babysitter's Baked" |- | 2010 | ''[[Good Luck Charlie]]'' | Mad Dog | Atala: "Charlie Is 1" |- | 2011 | ''[[Wizards of Waverly Place]]'' | Coach Penny | Atala "Everything's Rosie for Justin" |- | 2011 | ''[[Ben 10: Ultimate Alien]]'' | Ma Vreedle | Ahotsa, atala: "The Mother of All Vreedles" |- | 2012 | ''[[Fred (telesaila)|Fred: The Show]]'' | Culinary Arts Teacher | Atala: "Flour Baby" |- | 2012 | ''[[DeVanity]]'' | Shara Rose | Atala: "Payback's a Bitch" |- | 2012 | ''[[The Middle (telesaila)|The Middle]]'' | Police Officer | Atala: "Year of the Hecks" |- | 2012, 2019 | ''[[Young Justice (telesaila)|Young Justice]]'' | Devastation | Ahotsa, atala |- | 2013 | ''[[Mike & Molly]]'' | Isabelle | Atala: "Molly Unleashed" |- | 2013 | ''[[Shake It Up (telesaila)|Shake It Up]]'' | Nurse Barbara | Atala: "Remember It Up" |- | 2013–2014 | ''[[Ben 10: Omniverse]]'' | Ma Vreedle, Pretty Boy #1 | Ahotsa, 2 atal |- | 2014–2015 | ''[[100 Things to Do Before High School]]'' | Coach LeBeau | 7 atal |- | 2015 | ''[[2 Broke Girls]]'' | Officer Stanley | Atala: "And the Crime Ring" |- | 2015, 2018 | ''[[K.C. Undercover]]'' | Regina Honey | 2 atal |- | 2016 | ''[[General Hospital]]'' | Margarethe | Pertsonai nabarmena |- | 2016 | ''[[Mom (telesaila)|Mom]]'' | Leslie | Atala: "Sparkling Water and Ba-dinkers" |- | 2018 | ''[[Niko and the Sword of Light]]'' | Captain Nekton | Ahotsa, atala: "Sky Whale City" |- | 2019 | ''[[PEN15]]'' | Jan | 3 atal |- | 2019 | ''[[Good Girls (telesaila)|Good Girls]]'' | Karen | Atala: "This Land Is Your Land" |- | 2020 | ''[[AJ and the Queen]]'' | Police Officer | Atala: "Dallas" |- | 2020 | ''[[Infinity Train]]'' | Tuba | Ahotsa, 4 atal |- | 2021 | ''[[The Upshaws]]'' | Jan | 2 atal |} {{bizialdia|1957ko|2024ko|Delano, Diane}} [[Kategoria:Losangelestarrak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Los Angelesen hildakoak]] t4d8wv9290h5b0j5dxqzg932gx0y1iv 10003059 10003047 2024-12-18T10:09:00Z Artegia 65203 10003059 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Diane Delano''' ([[Los Angeles]], [[1957]]ko [[urtarrilaren 29]]a – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 13]]a) estatubatuar aktorea izan zen. [[John Morton]] aktorea izan zen. Zinema eta telebistako eta ahotsa aktorea izan zen. Bere pertsonaiarik nabarmenenak ''[[Northern Exposure]]'' telesaileko Barbara Semanski sarjentu poliziarena eta ''Popular'' telesaileko Bobby Glassena izan ziren. Minbiziak jota hil zen Los Angelesen 2024ko abenduan. == Filmografia == === Zinema === {| class="wikitable sortable" |- ! Urtea ! Izenburua ! Pertsonaia ! class="unsortable" | Oharrak |- | 1983 | ''[[Heart Like a Wheel (filma)|Heart Like a Wheel]]'' | Shirley's sister | |- | 1986 | ''[[Ratboy]]'' | Aurora | |- | 1988 | ''[[Miracle Mile (filma)|Miracle Mile]]'' | Stewardess | |- | 1992 | ''[[Sleepwalkers (1992ko filma)|Sleepwalkers]]'' | Police | |- | 1994 | ''[[The River Wild]]'' | Ranger | |- | 1998 | ''[[The Thin Pink Line]]'' | Sgt. Dot Jenkins | |- | 2000 | ''Highway 395'' | Violet | |- | 2001 | ''The Theory of the Leisure Class'' | Psychic Healer | |- | 2002 | ''Out of These Rooms'' | Claudette | |- | 2003 | ''[[A Mighty Wind]]'' | Witch #2 | |- | 2003 | ''[[Jeepers Creepers 2]]'' | Bus Driver Betty Borman | |- | 2004 | ''[[The Ladykillers (2004ko filma)|The Ladykillers]]'' | Mountain Girl | |- | 2006 | ''Midnight Clear'' | Trudy | |- | 2006 | ''[[The Wicker Man (2006ko filma)|The Wicker Man]]'' | Sister Beech | |- | 2006 | ''Surf School'' | Tillie | |- | 2007 | ''Choose Connor'' | Lara Connor | |- | 2010 | ''[[Scooby-Doo! Abracadabra-Doo]]'' | Ms. Alma Rumblebuns | Ahotsa |- | 2018 | ''Relish'' | Officer Oz | |} === Telebista === {| class="wikitable sortable" |- ! Urtea ! Izenburua ! Pertsonaia ! class="unsortable" | Oharrak |- |1983 | ''[[St. Elsewhere]]'' | Nurse | Atala: "The Count" |- | 1986 | ''Stark: Mirror Image'' | Simone Lubchansky | Telefilma |- | 1987 | ''[[Scarecrow and Mrs. King]]'' | Maid | Atala: "All That Glitters" |- | 1987 | ''[[L.A. Law]]'' | Rhonda Vasek | 6 atal |- | 1988 | ''[[Growing Pains]]'' | Sonya Olsen | Atala: "Fool for Love" |- | 1988 | ''[[Hunter (1984ko telesaila)|Hunter]]'' | Getaway Driver | Atala: "Honorable Profession" |- | 1989 | ''[[Perfect Strangers (telesaila)|Perfect Strangers]]'' | Flame | Atala: "That Old Gang of Mine" |- | 1989 | ''[[Falcon Crest]]'' | Deputy Marcia Moore | Atala: "Missing Links" |- | 1989 | ''[[Matlock (1986ko telesaila)|Matlock]]'' | Dodo the Clown | Atala: "The Clown" |- | 1989 | ''[[Major Dad]]'' | Marty | Atala: "Jane Wayne Day" |- | 1989 | ''[[Thirtysomething (telesaila)|thirtysomething]]'' | Isabel | Atala: "New Baby" |- | 1989 | ''[[Doogie Howser, M.D.]]'' | Miss McCormick | Atala: "Every Dog as His Doogie" |- | 1990 | ''{{sortname|The|Great American Sex Scandal|nolink=1}}'' | | Telefilma |- | 1990 | ''[[Who's the Boss?]]'' | Bev | Atala: "Micelli's Marauders" |- | 1990 | ''[[Cop Rock]]'' | Cop | Atala: "Marital Blitz" |- | 1991 | ''[[Quantum Leap (1989ko telesaila)|Quantum Leap]]'' | Prostitute #2 | Atala: "Southern Comforts" |- | 1991 | ''[[Acting Sheriff]]'' | Deputy Judith Mahoney | |- |1991–1995 | ''[[Northern Exposure]]'' | Sergeant Barbara Semanski | 12 atal |- | 1992 | ''[[Rachel Gunn, R.N.]]'' | Sheriff | Atala: "The Pet Peeve" |- | 1992 | ''[[Married... with Children]]'' | Gladys | Episode: "Al on the Rocks" |- | 1992 | ''Wild Card'' | | Telefilma |- | 1993 | ''[[Bakersfield P.D.]]'' | Jessie Preston | Atala: "The Snake Charmer" |- | 1993 | ''[[Hearts Afire]]'' | Doris | Atala: "Moonlighting" |- | 1994 | ''[[Coach (telesaila)|Coach]]'' | Betsy | Atala: "Jailbirds" |- | 1994 | ''[[Step by Step (telesaila)|Step by Step]]'' | Cop | Atala: "Something Wild" |- | 1995 | ''[[Platypus Man]]'' | Bernice | Atala: "The Crush" |- | 1995 | ''[[Pig Sty]]'' | Freddi | Atala: "Nightmare in 15C" |- | 1995 | ''[[Unhappily Ever After]]'' | Vic | Atala: "Rocky VI" |- | 1995 | ''[[Misery Loves Company (telessila)|Misery Loves Company]]'' | Melanie | Atala: "Uneasy Rider" |- | 1995–1997 | ''[[Aaahh!!! Real Monsters]]'' | Dr. Sinkenclogger, Cindy, Eye Doctor | Ahotsa, 3 atal |- | 1996 | ''[[Renegade (telesaila)|Renegade]]'' | Judge Crescia | Atala: "Stationary Target" |- | 1996 | ''[[Step by Step (telesaila)|Step by Step]]'' | Lady Cop | Ahotsa: "Torn Between Two Mothers" |- | 1997 | ''[[Goode Behavior (1996ko telesaila)|Goode Behavior]]'' | Debbie Caruthers | Ahotsa "The Goode, the Bad, and the Willie" |- | 1997 | ''{{sortname|The|Single Guy}}'' | Pit Boss | Ahotsa: "Vegas Finale" |- | 1997 | ''[[Meego (telesaila)|Meego]]'' | Judith | Ahotsa: "Fatal Attraction" |- | 1997–2002 | ''[[Rugrats]]'' | Sheila, Naomi | Ahotsa, 2 atal |- | 1997 | ''[[ER (telesaila)|ER]]'' | Delores | Atala: "Fortune's Fools" |- | 1998 | ''[[Addams Family Reunion]]'' | Delores Adams | Bideoa |- | 1998 | ''{{sortname|The|Eddie Files|nolink=1}}'' | Betty Lou | Atala: "Ratios: The Lonesome Pine" |- | 1998 | ''[[Cow and Chicken]]'' | Tough Buffalo Gal | Ahotsa, atala: "Buffalo Gals" |- | 1998 | ''{{sortname|The|New Addams Family}}'' | Ginger | Atala: "Uncle Fester's Toupee" |- | 1998–2000 | ''[[Superman: The Animated Series]]'' | Stompa | Ahotsa, 4 atal |- | 1999 | ''[[Dharma & Greg]]'' | Lina | Atala: "Dharma and the Horse She Rode in On" |- | 1999 | ''[[3rd Rock from the Sun]]'' | Lorraine | Atala: "Paranoid Dick" |- | 1999 | ''[[The Sylvester & Tweety Mysteries]]'' | Cave Girl | Ahotsa, atal: "When Granny Ruled the Earth" |- | 1999 | ''[[Silk Hope (telefilma)|Silk Hope]]'' | Linda | Telefilma |- | 1999 | ''[[100 Deeds for Eddie McDowd]]'' | Brenda May | Atala: "All Howls Eve" |- | 1999 | ''[[Saved by the Bell: The New Class]]'' | Officer Barry | 2 atal |- | 1999–2001 | ''[[Popular (telesaila)|Popular]]'' | Roberta 'Bobbi' Glass | 36 atal |- | 2000 | ''[[Providence (telesaila)|Providence]]'' | B.J. Maximus | Atala: "The Good Doctor" |- | 2000 | ''{{sortname|The|Michael Richards Show}}'' | Security Guard | Atala: "The Consultant" |- | 2001 | ''{{sortname|The|Angry Beavers}}'' | Announcer, Narxa | Ahots, atala: "Line Duncing" |- | 2001 | ''{{sortname|The|Ellen Show}}'' | Bunny Hopstetter | 6 atal |- | 2002 | ''St. Sass'' | Ms. Fester | Telefilma |- | 2002 | ''{{sortname|The|Brothers García}}'' | Tall Girl | Atala: "School Daze" |- | 2002 | ''{{sortname|The|Division}}'' | Patti | Atala: "Brave New World" |- | 2002 | ''[[ER (telesaila)|ER]]'' | Stella Willis | 4 atal |- | 2002 | ''[[The Zeta Project]]'' | Miss Berkley | Ahotsa, atala: "Lost and Found" |- | 2002 | ''[[One on One (telesaila)|One on One]]'' | Officer Esther Justice | Atala: "Give Me Some Credit" |- | 2002 | ''[[Robbery Homicide Division]]'' | Nicole | Atala: "Had" |- | 2003 | ''{{sortname|A|Painted House}}'' | Mrs. Spruill | Telefilma |- | 2004 | ''[[Six Feet Under (telesaila)|Six Feet Under]]'' | Teri | Atala: "Terror Starts at Home" |- | 2004 | ''[[Joan of Arcadia]]'' | Coach Carol Keady | 4 atal |- | 2005 | ''[[Quintuplets]]'' | Carmen | Atala "The Coconut Kapow" |- | 2005 | ''[[Monk (telesaila)|Monk]]'' | Krystal the Trucker | Atala: "Mr. Monk Gets Stuck in Traffic" |- | 2005 | ''[[American Dragon: Jake Long]]'' | Ophelia Ogelvy | Ahotsa, atala: "Fu Dog Takes a Walk" |- | 2005–2006 | ''[[Zoey 101]]'' | Nurse Krutcher | 2 atal |- | 2005 | ''[[Death to the Supermodels]]'' | Merle | Bideoa |- | 2006 | ''[[Teen Titans (telesaila)|Teen Titans]]'' | Pantha | Ahotsa, 2 atal |- | 2006 | ''[[Desperate Housewives]]'' | Donna | Atala: "Everybody Says Don't" |- | 2006 |''[[Two and a Half Men]]'' | Prison Matron | Atala: "Golly Moses, She's a Muffin" |- | 2006 | ''[[Everwood]]'' | Mary | Atala: "The Land of Confusion" |- | 2007 | ''[[NCIS (telesaila)|NCIS]]'' | Dee Dee Chesney | Atala: "Dead Man Walking" |- | 2007 | ''{{sortname|The|War at Home|The War at Home (telesaila)}}'' | P.E. Teacher | Atala: "The Graduate" |- | 2007 | ''[[Cold Case]]'' | Maggie Lafferty | Atala: "Justice" |- | 2008 | ''[[American Dad!]]'' | Supervisor | Ahotsa, atala: "[he One That Got Away" |- | 2008 | ''[['Til Death]]'' | Sammy | Atala: "Sob Story" |- | 2008 | ''[[Ben 10: Alien Force]]'' |DNAlien #1, Edna | Ahotsa, atala: "Max Out" |- | 2008 | ''[[According to Jim]]'' | Mo | Atala: "Cabin Boys" |- | 2008–2009 | ''[[Days of Our Lives]]'' | Hilda Van Beno | 9 atal |- | 2009 |' '[[Batman: The Brave and the Bold]]'' | Big Barda | Ahotsa, atala: "The Last Bat on Earth!" |- | 2010 | ''Crafty'' | Leslie Lawford | Atala: "Don't Tell Mom the Babysitter's Baked" |- | 2010 | ''[[Good Luck Charlie]]'' | Mad Dog | Atala: "Charlie Is 1" |- | 2011 | ''[[Wizards of Waverly Place]]'' | Coach Penny | Atala "Everything's Rosie for Justin" |- | 2011 | ''[[Ben 10: Ultimate Alien]]'' | Ma Vreedle | Ahotsa, atala: "The Mother of All Vreedles" |- | 2012 | ''[[Fred (telesaila)|Fred: The Show]]'' | Culinary Arts Teacher | Atala: "Flour Baby" |- | 2012 | ''[[DeVanity]]'' | Shara Rose | Atala: "Payback's a Bitch" |- | 2012 | ''[[The Middle (telesaila)|The Middle]]'' | Police Officer | Atala: "Year of the Hecks" |- | 2012, 2019 | ''[[Young Justice (telesaila)|Young Justice]]'' | Devastation | Ahotsa, atala |- | 2013 | ''[[Mike & Molly]]'' | Isabelle | Atala: "Molly Unleashed" |- | 2013 | ''[[Shake It Up (telesaila)|Shake It Up]]'' | Nurse Barbara | Atala: "Remember It Up" |- | 2013–2014 | ''[[Ben 10: Omniverse]]'' | Ma Vreedle, Pretty Boy #1 | Ahotsa, 2 atal |- | 2014–2015 | ''[[100 Things to Do Before High School]]'' | Coach LeBeau | 7 atal |- | 2015 | ''[[2 Broke Girls]]'' | Officer Stanley | Atala: "And the Crime Ring" |- | 2015, 2018 | ''[[K.C. Undercover]]'' | Regina Honey | 2 atal |- | 2016 | ''[[General Hospital]]'' | Margarethe | Pertsonai nabarmena |- | 2016 | ''[[Mom (telesaila)|Mom]]'' | Leslie | Atala: "Sparkling Water and Ba-dinkers" |- | 2018 | ''[[Niko and the Sword of Light]]'' | Captain Nekton | Ahotsa, atala: "Sky Whale City" |- | 2019 | ''[[PEN15]]'' | Jan | 3 atal |- | 2019 | ''[[Good Girls (telesaila)|Good Girls]]'' | Karen | Atala: "This Land Is Your Land" |- | 2020 | ''[[AJ and the Queen]]'' | Police Officer | Atala: "Dallas" |- | 2020 | ''[[Infinity Train]]'' | Tuba | Ahotsa, 4 atal |- | 2021 | ''[[The Upshaws]]'' | Jan | 2 atal |} {{bizialdia|1957ko|2024ko|Delano, Diane}} [[Kategoria:Losangelestarrak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Los Angelesen hildakoak]] 0g8sxr3z9oa221fahxzk1f4p3e1h5xj 10003062 10003059 2024-12-18T10:09:24Z Artegia 65203 10003062 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Diane Delano''' ([[Los Angeles]], [[1957]]ko [[urtarrilaren 29]]a – ''[[ibidem]]'', [[2024]]ko [[abenduaren 13]]a) estatubatuar aktorea izan zen. [[John Morton]] aktorea izan zen. Zinema eta telebistako eta ahots-aktorea izan zen. Bere pertsonaiarik nabarmenenak ''[[Northern Exposure]]'' telesaileko Barbara Semanski sarjentu poliziarena eta ''Popular'' telesaileko Bobby Glassena izan ziren. Minbiziak jota hil zen Los Angelesen 2024ko abenduan. == Filmografia == === Zinema === {| class="wikitable sortable" |- ! Urtea ! Izenburua ! Pertsonaia ! class="unsortable" | Oharrak |- | 1983 | ''[[Heart Like a Wheel (filma)|Heart Like a Wheel]]'' | Shirley's sister | |- | 1986 | ''[[Ratboy]]'' | Aurora | |- | 1988 | ''[[Miracle Mile (filma)|Miracle Mile]]'' | Stewardess | |- | 1992 | ''[[Sleepwalkers (1992ko filma)|Sleepwalkers]]'' | Police | |- | 1994 | ''[[The River Wild]]'' | Ranger | |- | 1998 | ''[[The Thin Pink Line]]'' | Sgt. Dot Jenkins | |- | 2000 | ''Highway 395'' | Violet | |- | 2001 | ''The Theory of the Leisure Class'' | Psychic Healer | |- | 2002 | ''Out of These Rooms'' | Claudette | |- | 2003 | ''[[A Mighty Wind]]'' | Witch #2 | |- | 2003 | ''[[Jeepers Creepers 2]]'' | Bus Driver Betty Borman | |- | 2004 | ''[[The Ladykillers (2004ko filma)|The Ladykillers]]'' | Mountain Girl | |- | 2006 | ''Midnight Clear'' | Trudy | |- | 2006 | ''[[The Wicker Man (2006ko filma)|The Wicker Man]]'' | Sister Beech | |- | 2006 | ''Surf School'' | Tillie | |- | 2007 | ''Choose Connor'' | Lara Connor | |- | 2010 | ''[[Scooby-Doo! Abracadabra-Doo]]'' | Ms. Alma Rumblebuns | Ahotsa |- | 2018 | ''Relish'' | Officer Oz | |} === Telebista === {| class="wikitable sortable" |- ! Urtea ! Izenburua ! Pertsonaia ! class="unsortable" | Oharrak |- |1983 | ''[[St. Elsewhere]]'' | Nurse | Atala: "The Count" |- | 1986 | ''Stark: Mirror Image'' | Simone Lubchansky | Telefilma |- | 1987 | ''[[Scarecrow and Mrs. King]]'' | Maid | Atala: "All That Glitters" |- | 1987 | ''[[L.A. Law]]'' | Rhonda Vasek | 6 atal |- | 1988 | ''[[Growing Pains]]'' | Sonya Olsen | Atala: "Fool for Love" |- | 1988 | ''[[Hunter (1984ko telesaila)|Hunter]]'' | Getaway Driver | Atala: "Honorable Profession" |- | 1989 | ''[[Perfect Strangers (telesaila)|Perfect Strangers]]'' | Flame | Atala: "That Old Gang of Mine" |- | 1989 | ''[[Falcon Crest]]'' | Deputy Marcia Moore | Atala: "Missing Links" |- | 1989 | ''[[Matlock (1986ko telesaila)|Matlock]]'' | Dodo the Clown | Atala: "The Clown" |- | 1989 | ''[[Major Dad]]'' | Marty | Atala: "Jane Wayne Day" |- | 1989 | ''[[Thirtysomething (telesaila)|thirtysomething]]'' | Isabel | Atala: "New Baby" |- | 1989 | ''[[Doogie Howser, M.D.]]'' | Miss McCormick | Atala: "Every Dog as His Doogie" |- | 1990 | ''{{sortname|The|Great American Sex Scandal|nolink=1}}'' | | Telefilma |- | 1990 | ''[[Who's the Boss?]]'' | Bev | Atala: "Micelli's Marauders" |- | 1990 | ''[[Cop Rock]]'' | Cop | Atala: "Marital Blitz" |- | 1991 | ''[[Quantum Leap (1989ko telesaila)|Quantum Leap]]'' | Prostitute #2 | Atala: "Southern Comforts" |- | 1991 | ''[[Acting Sheriff]]'' | Deputy Judith Mahoney | |- |1991–1995 | ''[[Northern Exposure]]'' | Sergeant Barbara Semanski | 12 atal |- | 1992 | ''[[Rachel Gunn, R.N.]]'' | Sheriff | Atala: "The Pet Peeve" |- | 1992 | ''[[Married... with Children]]'' | Gladys | Episode: "Al on the Rocks" |- | 1992 | ''Wild Card'' | | Telefilma |- | 1993 | ''[[Bakersfield P.D.]]'' | Jessie Preston | Atala: "The Snake Charmer" |- | 1993 | ''[[Hearts Afire]]'' | Doris | Atala: "Moonlighting" |- | 1994 | ''[[Coach (telesaila)|Coach]]'' | Betsy | Atala: "Jailbirds" |- | 1994 | ''[[Step by Step (telesaila)|Step by Step]]'' | Cop | Atala: "Something Wild" |- | 1995 | ''[[Platypus Man]]'' | Bernice | Atala: "The Crush" |- | 1995 | ''[[Pig Sty]]'' | Freddi | Atala: "Nightmare in 15C" |- | 1995 | ''[[Unhappily Ever After]]'' | Vic | Atala: "Rocky VI" |- | 1995 | ''[[Misery Loves Company (telessila)|Misery Loves Company]]'' | Melanie | Atala: "Uneasy Rider" |- | 1995–1997 | ''[[Aaahh!!! Real Monsters]]'' | Dr. Sinkenclogger, Cindy, Eye Doctor | Ahotsa, 3 atal |- | 1996 | ''[[Renegade (telesaila)|Renegade]]'' | Judge Crescia | Atala: "Stationary Target" |- | 1996 | ''[[Step by Step (telesaila)|Step by Step]]'' | Lady Cop | Ahotsa: "Torn Between Two Mothers" |- | 1997 | ''[[Goode Behavior (1996ko telesaila)|Goode Behavior]]'' | Debbie Caruthers | Ahotsa "The Goode, the Bad, and the Willie" |- | 1997 | ''{{sortname|The|Single Guy}}'' | Pit Boss | Ahotsa: "Vegas Finale" |- | 1997 | ''[[Meego (telesaila)|Meego]]'' | Judith | Ahotsa: "Fatal Attraction" |- | 1997–2002 | ''[[Rugrats]]'' | Sheila, Naomi | Ahotsa, 2 atal |- | 1997 | ''[[ER (telesaila)|ER]]'' | Delores | Atala: "Fortune's Fools" |- | 1998 | ''[[Addams Family Reunion]]'' | Delores Adams | Bideoa |- | 1998 | ''{{sortname|The|Eddie Files|nolink=1}}'' | Betty Lou | Atala: "Ratios: The Lonesome Pine" |- | 1998 | ''[[Cow and Chicken]]'' | Tough Buffalo Gal | Ahotsa, atala: "Buffalo Gals" |- | 1998 | ''{{sortname|The|New Addams Family}}'' | Ginger | Atala: "Uncle Fester's Toupee" |- | 1998–2000 | ''[[Superman: The Animated Series]]'' | Stompa | Ahotsa, 4 atal |- | 1999 | ''[[Dharma & Greg]]'' | Lina | Atala: "Dharma and the Horse She Rode in On" |- | 1999 | ''[[3rd Rock from the Sun]]'' | Lorraine | Atala: "Paranoid Dick" |- | 1999 | ''[[The Sylvester & Tweety Mysteries]]'' | Cave Girl | Ahotsa, atal: "When Granny Ruled the Earth" |- | 1999 | ''[[Silk Hope (telefilma)|Silk Hope]]'' | Linda | Telefilma |- | 1999 | ''[[100 Deeds for Eddie McDowd]]'' | Brenda May | Atala: "All Howls Eve" |- | 1999 | ''[[Saved by the Bell: The New Class]]'' | Officer Barry | 2 atal |- | 1999–2001 | ''[[Popular (telesaila)|Popular]]'' | Roberta 'Bobbi' Glass | 36 atal |- | 2000 | ''[[Providence (telesaila)|Providence]]'' | B.J. Maximus | Atala: "The Good Doctor" |- | 2000 | ''{{sortname|The|Michael Richards Show}}'' | Security Guard | Atala: "The Consultant" |- | 2001 | ''{{sortname|The|Angry Beavers}}'' | Announcer, Narxa | Ahots, atala: "Line Duncing" |- | 2001 | ''{{sortname|The|Ellen Show}}'' | Bunny Hopstetter | 6 atal |- | 2002 | ''St. Sass'' | Ms. Fester | Telefilma |- | 2002 | ''{{sortname|The|Brothers García}}'' | Tall Girl | Atala: "School Daze" |- | 2002 | ''{{sortname|The|Division}}'' | Patti | Atala: "Brave New World" |- | 2002 | ''[[ER (telesaila)|ER]]'' | Stella Willis | 4 atal |- | 2002 | ''[[The Zeta Project]]'' | Miss Berkley | Ahotsa, atala: "Lost and Found" |- | 2002 | ''[[One on One (telesaila)|One on One]]'' | Officer Esther Justice | Atala: "Give Me Some Credit" |- | 2002 | ''[[Robbery Homicide Division]]'' | Nicole | Atala: "Had" |- | 2003 | ''{{sortname|A|Painted House}}'' | Mrs. Spruill | Telefilma |- | 2004 | ''[[Six Feet Under (telesaila)|Six Feet Under]]'' | Teri | Atala: "Terror Starts at Home" |- | 2004 | ''[[Joan of Arcadia]]'' | Coach Carol Keady | 4 atal |- | 2005 | ''[[Quintuplets]]'' | Carmen | Atala "The Coconut Kapow" |- | 2005 | ''[[Monk (telesaila)|Monk]]'' | Krystal the Trucker | Atala: "Mr. Monk Gets Stuck in Traffic" |- | 2005 | ''[[American Dragon: Jake Long]]'' | Ophelia Ogelvy | Ahotsa, atala: "Fu Dog Takes a Walk" |- | 2005–2006 | ''[[Zoey 101]]'' | Nurse Krutcher | 2 atal |- | 2005 | ''[[Death to the Supermodels]]'' | Merle | Bideoa |- | 2006 | ''[[Teen Titans (telesaila)|Teen Titans]]'' | Pantha | Ahotsa, 2 atal |- | 2006 | ''[[Desperate Housewives]]'' | Donna | Atala: "Everybody Says Don't" |- | 2006 |''[[Two and a Half Men]]'' | Prison Matron | Atala: "Golly Moses, She's a Muffin" |- | 2006 | ''[[Everwood]]'' | Mary | Atala: "The Land of Confusion" |- | 2007 | ''[[NCIS (telesaila)|NCIS]]'' | Dee Dee Chesney | Atala: "Dead Man Walking" |- | 2007 | ''{{sortname|The|War at Home|The War at Home (telesaila)}}'' | P.E. Teacher | Atala: "The Graduate" |- | 2007 | ''[[Cold Case]]'' | Maggie Lafferty | Atala: "Justice" |- | 2008 | ''[[American Dad!]]'' | Supervisor | Ahotsa, atala: "[he One That Got Away" |- | 2008 | ''[['Til Death]]'' | Sammy | Atala: "Sob Story" |- | 2008 | ''[[Ben 10: Alien Force]]'' |DNAlien #1, Edna | Ahotsa, atala: "Max Out" |- | 2008 | ''[[According to Jim]]'' | Mo | Atala: "Cabin Boys" |- | 2008–2009 | ''[[Days of Our Lives]]'' | Hilda Van Beno | 9 atal |- | 2009 |' '[[Batman: The Brave and the Bold]]'' | Big Barda | Ahotsa, atala: "The Last Bat on Earth!" |- | 2010 | ''Crafty'' | Leslie Lawford | Atala: "Don't Tell Mom the Babysitter's Baked" |- | 2010 | ''[[Good Luck Charlie]]'' | Mad Dog | Atala: "Charlie Is 1" |- | 2011 | ''[[Wizards of Waverly Place]]'' | Coach Penny | Atala "Everything's Rosie for Justin" |- | 2011 | ''[[Ben 10: Ultimate Alien]]'' | Ma Vreedle | Ahotsa, atala: "The Mother of All Vreedles" |- | 2012 | ''[[Fred (telesaila)|Fred: The Show]]'' | Culinary Arts Teacher | Atala: "Flour Baby" |- | 2012 | ''[[DeVanity]]'' | Shara Rose | Atala: "Payback's a Bitch" |- | 2012 | ''[[The Middle (telesaila)|The Middle]]'' | Police Officer | Atala: "Year of the Hecks" |- | 2012, 2019 | ''[[Young Justice (telesaila)|Young Justice]]'' | Devastation | Ahotsa, atala |- | 2013 | ''[[Mike & Molly]]'' | Isabelle | Atala: "Molly Unleashed" |- | 2013 | ''[[Shake It Up (telesaila)|Shake It Up]]'' | Nurse Barbara | Atala: "Remember It Up" |- | 2013–2014 | ''[[Ben 10: Omniverse]]'' | Ma Vreedle, Pretty Boy #1 | Ahotsa, 2 atal |- | 2014–2015 | ''[[100 Things to Do Before High School]]'' | Coach LeBeau | 7 atal |- | 2015 | ''[[2 Broke Girls]]'' | Officer Stanley | Atala: "And the Crime Ring" |- | 2015, 2018 | ''[[K.C. Undercover]]'' | Regina Honey | 2 atal |- | 2016 | ''[[General Hospital]]'' | Margarethe | Pertsonai nabarmena |- | 2016 | ''[[Mom (telesaila)|Mom]]'' | Leslie | Atala: "Sparkling Water and Ba-dinkers" |- | 2018 | ''[[Niko and the Sword of Light]]'' | Captain Nekton | Ahotsa, atala: "Sky Whale City" |- | 2019 | ''[[PEN15]]'' | Jan | 3 atal |- | 2019 | ''[[Good Girls (telesaila)|Good Girls]]'' | Karen | Atala: "This Land Is Your Land" |- | 2020 | ''[[AJ and the Queen]]'' | Police Officer | Atala: "Dallas" |- | 2020 | ''[[Infinity Train]]'' | Tuba | Ahotsa, 4 atal |- | 2021 | ''[[The Upshaws]]'' | Jan | 2 atal |} {{bizialdia|1957ko|2024ko|Delano, Diane}} [[Kategoria:Losangelestarrak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Los Angelesen hildakoak]] b84z46j0btd39qnvliw9xeycndwa5ko 0 1217990 10003001 2024-12-18T09:23:25Z 68.231.4.197 Orri berria: «{{film infotaula automatikoa}} '''''Zootopia 2''''' (herrialde batzuetan '''''Zootropolis 2''''') [[2025]]ko [[3D]] [[animazio]] komedia-abentura film bat da. [[Walt Disney Animation Studios]]ek egin zuen eta [[Walt Disney Pictures]]ek argitaratu. Zuzendaria [[Jared Bush]] eta [[Byron Howard]] izan ziren eta [[Ginnifer Goodwin]], [[Jason Bateman]], [[Ke Huy Quan]], [[Fortune Feimster]], eta [[Shakira]]ren ahotsak ditu jatorrizko bertsioan. Kategoria:Konputagailuzko_anima...» 10003001 wikitext text/x-wiki {{film infotaula automatikoa}} '''''Zootopia 2''''' (herrialde batzuetan '''''Zootropolis 2''''') [[2025]]ko [[3D]] [[animazio]] komedia-abentura film bat da. [[Walt Disney Animation Studios]]ek egin zuen eta [[Walt Disney Pictures]]ek argitaratu. Zuzendaria [[Jared Bush]] eta [[Byron Howard]] izan ziren eta [[Ginnifer Goodwin]], [[Jason Bateman]], [[Ke Huy Quan]], [[Fortune Feimster]], eta [[Shakira]]ren ahotsak ditu jatorrizko bertsioan. [[Kategoria:Konputagailuzko_animazio_filmak]] j1xoxignz5oawz3puv5cnqaek94rysa 10003003 10003001 2024-12-18T09:24:39Z 68.231.4.197 10003003 wikitext text/x-wiki {{film infotaula automatikoa}} '''''Zootopia 2''''' (herrialde batzuetan '''''Zootropolis 2''''') [[2025]]ko [[3D]] [[animazio]] komedia-abentura film bat da. [[Walt Disney Animation Studios]]ek egin zuen eta [[Walt Disney Pictures]]ek argitaratu. Zuzendaria [[Jared Bush]] eta [[Byron Howard]] izan ziren eta [[Ginnifer Goodwin]], [[Jason Bateman]], [[Ke Huy Quan]], [[Fortune Feimster]], eta [[Shakira]]ren ahotsak ditu jatorrizko bertsioan. [[Kategoria:Konputagailuzko animazio filmak]] 2yjx0wtk5sm4hqnban5aobbhngyj3kt 10003004 10003003 2024-12-18T09:25:03Z 68.231.4.197 10003004 wikitext text/x-wiki {{film infotaula automatikoa}} '''''Zootopia 2''''' (herrialde batzuetan '''''Zootropolis 2''''') [[2025]]ko [[3D]] [[animazio]] komedia-abentura film bat da. [[Walt Disney Animation Studios]]ek egin zuen eta [[Walt Disney Pictures]]ek argitaratu. Zuzendaria [[Jared Bush]] eta [[Byron Howard]] izan ziren eta [[Ginnifer Goodwin]], [[Jason Bateman]], [[Ke Huy Quan]], [[Fortune Feimster]], eta [[Shakira]]ren ahotsak ditu jatorrizko bertsioan. [[Kategoria:Konputagailuzko_animazio_filmak]] j1xoxignz5oawz3puv5cnqaek94rysa 10003005 10003004 2024-12-18T09:25:24Z 68.231.4.197 10003005 wikitext text/x-wiki {{film infotaula automatikoa}} '''''Zootopia 2''''' (herrialde batzuetan '''''Zootropolis 2''''') [[2025]]ko [[3D]] [[animazio]] komedia-abentura film bat da. [[Walt Disney Animation Studios]]ek egin zuen eta [[Walt Disney Pictures]]ek argitaratu. Zuzendaria [[Jared Bush]] eta [[Byron Howard]] izan ziren eta [[Ginnifer Goodwin]], [[Jason Bateman]], [[Ke Huy Quan]], [[Fortune Feimster]], eta [[Shakira]]ren ahotsak ditu jatorrizko bertsioan. [[Kategoria:Konputagailuzko animazio filmak]] 2yjx0wtk5sm4hqnban5aobbhngyj3kt 10003007 10003005 2024-12-18T09:26:15Z 68.231.4.197 10003007 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''''Zootopia 2''''' (herrialde batzuetan '''''Zootropolis 2''''') [[2025]]ko [[3D]] [[animazio]] komedia-abentura film bat da. [[Walt Disney Animation Studios]]ek egin zuen eta [[Walt Disney Pictures]]ek argitaratu. Zuzendaria [[Jared Bush]] eta [[Byron Howard]] izan ziren eta [[Ginnifer Goodwin]], [[Jason Bateman]], [[Ke Huy Quan]], [[Fortune Feimster]], eta [[Shakira]]ren ahotsak ditu jatorrizko bertsioan. [[Kategoria:Konputagailuzko animazio filmak]] jc47y8smsag06shpispjm4r91dmtmhw 0 1217991 10003012 2024-12-18T09:35:11Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Pasang Temba''' (Ghat, Nepal, [[1950]]), [[xerpa]] [[nepal]]darra, [[1980]]ko euskal espedizioaren [[Everest]]eko igoeran parte hartu zuen.<ref>https://www.solidodigital.com.ar/clientes/villagra/html/guiamartin.html</ref> [[Martin Zabaleta]], Pasang Temba lagun zuela, [[maiatzaren 14]]an bihurtu zen [[Everest]]eko gailurrera iritsi zen lehen [[Euskal Herria|euskaldun]], .<ref>{{erreferentzia|url=http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2015/...» 10003012 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pasang Temba''' (Ghat, Nepal, [[1950]]), [[xerpa]] [[nepal]]darra, [[1980]]ko euskal espedizioaren [[Everest]]eko igoeran parte hartu zuen.<ref>https://www.solidodigital.com.ar/clientes/villagra/html/guiamartin.html</ref> [[Martin Zabaleta]], Pasang Temba lagun zuela, [[maiatzaren 14]]an bihurtu zen [[Everest]]eko gailurrera iritsi zen lehen [[Euskal Herria|euskaldun]], .<ref>{{erreferentzia|url=http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2015/05/17/deportes/otros-deportes/35-anos-despues-del-dia-en-el-que-el-everest-hablo-en-euskera|egunkaria=[[Noticias de Gipuzkoa]]|izenburua=35 años después del día en el que el Everest habló en euskera|data=2015/05/17}}</ref> Euskal Herriko mendizaletasuneko legenda da Temba. Everesten ikurrina eta Nepalgo bandera jarri ziren, eta Zabaleta ez, Pasang Temba izan zen argazkian agertzen dena, hernaniarrak egindako argazkian.<ref>https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona Andoni Urbistondo: "Pasang Temba, euskal mendizaleen aitona", naiz.eus, 2024/12/15.] [[Kategoria:Nepaldarrak]] [[Kategoria:Everest igotakoak]] qfsb1uagjhip07n0hqmx4lb3ysiswk9 10003338 10003012 2024-12-18T11:45:03Z Ernestobanpiroa 58701 10003338 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pasang Temba''' (Ghat ([[Solukhumbu]] eskualdea), [[Nepal]], [[1950]]), [[xerpa]] [[nepal]]darra, [[1980]]ko euskal espedizioaren [[Everest]]eko igoeran parte hartu zuen.<ref>https://www.solidodigital.com.ar/clientes/villagra/html/guiamartin.html</ref> [[Martin Zabaleta]], Pasang Temba lagun zuela, [[maiatzaren 14]]an bihurtu zen [[Everest]]eko gailurrera iritsi zen lehen [[Euskal Herria|euskaldun]], .<ref>{{erreferentzia|url=http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2015/05/17/deportes/otros-deportes/35-anos-despues-del-dia-en-el-que-el-everest-hablo-en-euskera|egunkaria=[[Noticias de Gipuzkoa]]|izenburua=35 años después del día en el que el Everest habló en euskera|data=2015/05/17}}</ref> Euskal Herriko mendizaletasuneko legenda da Temba. Everesten ikurrina eta Nepalgo bandera jarri ziren, eta Zabaleta ez, Pasang Temba izan zen argazkian agertzen dena, hernaniarrak egindako argazkian.<ref>https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona</ref> Euskal Herrian hiru aldiz egonda da, azkena 2024an. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona Andoni Urbistondo: "Pasang Temba, euskal mendizaleen aitona", naiz.eus, 2024/12/15.] [[Kategoria:Nepaldarrak]] [[Kategoria:Everest igotakoak]] g7zypi1bbha7r3go0wzg65ci3hrw84c 10003339 10003338 2024-12-18T11:45:30Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Xerpak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003339 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pasang Temba''' (Ghat ([[Solukhumbu]] eskualdea), [[Nepal]], [[1950]]), [[xerpa]] [[nepal]]darra, [[1980]]ko euskal espedizioaren [[Everest]]eko igoeran parte hartu zuen.<ref>https://www.solidodigital.com.ar/clientes/villagra/html/guiamartin.html</ref> [[Martin Zabaleta]], Pasang Temba lagun zuela, [[maiatzaren 14]]an bihurtu zen [[Everest]]eko gailurrera iritsi zen lehen [[Euskal Herria|euskaldun]], .<ref>{{erreferentzia|url=http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2015/05/17/deportes/otros-deportes/35-anos-despues-del-dia-en-el-que-el-everest-hablo-en-euskera|egunkaria=[[Noticias de Gipuzkoa]]|izenburua=35 años después del día en el que el Everest habló en euskera|data=2015/05/17}}</ref> Euskal Herriko mendizaletasuneko legenda da Temba. Everesten ikurrina eta Nepalgo bandera jarri ziren, eta Zabaleta ez, Pasang Temba izan zen argazkian agertzen dena, hernaniarrak egindako argazkian.<ref>https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona</ref> Euskal Herrian hiru aldiz egonda da, azkena 2024an. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona Andoni Urbistondo: "Pasang Temba, euskal mendizaleen aitona", naiz.eus, 2024/12/15.] [[Kategoria:Nepaldarrak]] [[Kategoria:Everest igotakoak]] [[Kategoria:Xerpak]] otw88q1pvnj1os30xzb3zhn1d03518w 10003343 10003339 2024-12-18T11:46:30Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Nepaldarrak]] kendua; [[Kategoria:Nepalgo alpinistak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003343 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pasang Temba''' (Ghat ([[Solukhumbu]] eskualdea), [[Nepal]], [[1950]]), [[xerpa]] [[nepal]]darra, [[1980]]ko euskal espedizioaren [[Everest]]eko igoeran parte hartu zuen.<ref>https://www.solidodigital.com.ar/clientes/villagra/html/guiamartin.html</ref> [[Martin Zabaleta]], Pasang Temba lagun zuela, [[maiatzaren 14]]an bihurtu zen [[Everest]]eko gailurrera iritsi zen lehen [[Euskal Herria|euskaldun]], .<ref>{{erreferentzia|url=http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2015/05/17/deportes/otros-deportes/35-anos-despues-del-dia-en-el-que-el-everest-hablo-en-euskera|egunkaria=[[Noticias de Gipuzkoa]]|izenburua=35 años después del día en el que el Everest habló en euskera|data=2015/05/17}}</ref> Euskal Herriko mendizaletasuneko legenda da Temba. Everesten ikurrina eta Nepalgo bandera jarri ziren, eta Zabaleta ez, Pasang Temba izan zen argazkian agertzen dena, hernaniarrak egindako argazkian.<ref>https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona</ref> Euskal Herrian hiru aldiz egonda da, azkena 2024an. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona Andoni Urbistondo: "Pasang Temba, euskal mendizaleen aitona", naiz.eus, 2024/12/15.] [[Kategoria:Nepalgo alpinistak]] [[Kategoria:Everest igotakoak]] [[Kategoria:Xerpak]] l0kk7p95wgj9kfeo5jm04z9ye6x7kt7 10003344 10003343 2024-12-18T11:46:57Z Ernestobanpiroa 58701 /* Kanpo estekak */ 10003344 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pasang Temba''' (Ghat ([[Solukhumbu]] eskualdea), [[Nepal]], [[1950]]), [[xerpa]] [[nepal]]darra, [[1980]]ko euskal espedizioaren [[Everest]]eko igoeran parte hartu zuen.<ref>https://www.solidodigital.com.ar/clientes/villagra/html/guiamartin.html</ref> [[Martin Zabaleta]], Pasang Temba lagun zuela, [[maiatzaren 14]]an bihurtu zen [[Everest]]eko gailurrera iritsi zen lehen [[Euskal Herria|euskaldun]], .<ref>{{erreferentzia|url=http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2015/05/17/deportes/otros-deportes/35-anos-despues-del-dia-en-el-que-el-everest-hablo-en-euskera|egunkaria=[[Noticias de Gipuzkoa]]|izenburua=35 años después del día en el que el Everest habló en euskera|data=2015/05/17}}</ref> Euskal Herriko mendizaletasuneko legenda da Temba. Everesten ikurrina eta Nepalgo bandera jarri ziren, eta Zabaleta ez, Pasang Temba izan zen argazkian agertzen dena, hernaniarrak egindako argazkian.<ref>https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona</ref> Euskal Herrian hiru aldiz egonda da, azkena 2024an. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona Andoni Urbistondo: "Pasang Temba, euskal mendizaleen aitona", naiz.eus, 2024/12/15.] {{bizialdia|1950eko||Temba, Pasang}} [[Kategoria:Nepalgo alpinistak]] [[Kategoria:Everest igotakoak]] [[Kategoria:Xerpak]] oi01wz63q5oshtvgrysy2erxfu7yzek 10003356 10003344 2024-12-18T11:54:13Z Ernestobanpiroa 58701 /* Kanpo estekak */ 10003356 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pasang Temba''' (Ghat ([[Solukhumbu]] eskualdea), [[Nepal]], [[1950]]), [[xerpa]] [[nepal]]darra, [[1980]]ko euskal espedizioaren [[Everest]]eko igoeran parte hartu zuen.<ref>https://www.solidodigital.com.ar/clientes/villagra/html/guiamartin.html</ref> [[Martin Zabaleta]], Pasang Temba lagun zuela, [[maiatzaren 14]]an bihurtu zen [[Everest]]eko gailurrera iritsi zen lehen [[Euskal Herria|euskaldun]], .<ref>{{erreferentzia|url=http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2015/05/17/deportes/otros-deportes/35-anos-despues-del-dia-en-el-que-el-everest-hablo-en-euskera|egunkaria=[[Noticias de Gipuzkoa]]|izenburua=35 años después del día en el que el Everest habló en euskera|data=2015/05/17}}</ref> Euskal Herriko mendizaletasuneko legenda da Temba. Everesten ikurrina eta Nepalgo bandera jarri ziren, eta Zabaleta ez, Pasang Temba izan zen argazkian agertzen dena, hernaniarrak egindako argazkian.<ref>https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona</ref> Euskal Herrian hiru aldiz egonda da, azkena 2024an. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/7k/editions/2024-12-15/hemeroteca_articles/pasang-temba-euskal-mendizaleen-aitona Andoni Urbistondo: "Pasang Temba, euskal mendizaleen aitona", naiz.eus, 2024/12/15.] * [https://www.eitb.eus/eu/kirolak/beste-kirolak/bideoak/osoa/9608288/bideoa-martin-zabaleta-eta-pasang-temba-besarkada-batean-batu-dira-ikurrina-everestera-igo-eta-44-urtera/ Martin Zabaleta eta Pasang Tembaren besarkada 2024an.] {{bizialdia|1950eko||Temba, Pasang}} [[Kategoria:Nepalgo alpinistak]] [[Kategoria:Everest igotakoak]] [[Kategoria:Xerpak]] owr0ixnqtzgwdxq4rec5imnzamurul8 0 1217992 10003016 2024-12-18T09:39:05Z Aonandi 156348 «[[:es:Special:Redirect/revision/163071865|María Clara Alonso]]» orriaren itzulpena eginez sortua 10003016 wikitext text/x-wiki '''María Clara Alonso''', artistikoki '''Clari Alonso''' ([[Rosario]], [[Santa Fe probintzia|Santa Fe]], [[Argentina]], [[1990|1990eko]] [[Otsailaren 2|otsailaren 2a]]), argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Kantari|abeslaria]] eta [[Aurkezle|aurkezlea]] da.<ref>{{Cite web|izenburua=María Clara Alonso se viste para Reyes|data=29 de diciembre de 2015|url=https://www.quemedices.es/noticias-famosos/g164609/maria-clara-alonso-entrevista/|accessdate=26 de septiembre de 2021}}</ref> Ezaguna daDisney Channel Latinoamerikako ''Violetta'' telesailean Angeles "Angie" Carrara pertsonaiarengatik. == Bizitza == == Lehen urteak == Txiki-txikitatik gimnastika, igeriketa, dantza, antzerkia, komedia musikala, abesbatza, kantua eta emanaldia praktikatu zituen, eta Castelarreko Institutu Sortzez Garbian ikasi zuen. Gainera, "Broadway Street" izeneko komedia musikaleko eskola batera joan zen, eta hainbat antzezlanetan parte hartu zuen, hala nola "[[Alizia herrialde miresgarrian|''Alicia en el país de las Maravillas'' (Alicia herrialde miresgarrian)]]", Astral antzokian antzeztuta. == Lan ibilbidea == 2007an, High School Musical: La Selección realityan parte hartzeko hautatutako 20 ikasleetako bat izan zen. Canal 13k eman zuen reality hori, Argentinan, eta [[Disney Channel|Disney Channelek]] ere bai. Hamargarren astean kanporatu zuten, baina Biran parte hartzeko deitu zuten, non herrialde osoan kontzertuak eman zituen eta "Clari" High School Musical taldearen bertsio argentinarrean ''Invisibles'' interpretatu zuen. Horri esker, Walt Disney Pictures zigiluarekin Zapping Zoneko ekoizleen arreta erakarri zuen, eta [[La Rioja probintzia|La Rioja (Argentina)]] hiriko ''La Gira'' izeneko saioa Dani Martins eta Caro Ibarrarekin batera gidatzeko deitu zioten. Urte berean, Zapping Zone-ko notera delako lanetanhasi zen, [[Disney Channel]] kanaleko mutilentzako jokoen eta telesailen saioan, Dani Martins eta Caro Ibarra gidari ohiarekin batera. 2008tik aurrera, gidari nagusi bihurtu zen Danirekin batera, eta saioa arrakastatsua izan zen bere ordu tartean, eta Latinoamerikako beste herrialde batzuetan ere eman zuten, hala nola [[Peru]], [[Uruguai]], [[Venezuela]], [[Kolonbia]], [[Paraguai]], [[Bolivia]], [[Ekuador]] eta [[Txile|Txilen]]. 2008ko urriaren 20tik aurrera, Walter Bruno eta Valeria Baroni aritu ziren saioan. 2010ean saioaren bi bertsio latindarrek bat egin zuten, eta handik aurrera Roger Gonzalez, [[Paulina Holguín]], [[Vanessa Andreu]] eta Miguel Gonzalezekin batera gidatuzuen. Clarik apirilaren 27tik maiatzaren 2ra egin ziren Disney Channel Games jokoetan parte hartu zuen. 2008ko urriaren 21ean, Zapping Zonen iragarri zen Clarik bere lehen abestia, "''A mi alrededor''", kaleratuko zuela Sophie Oliver Sánchezen lankidetzarekin, bere bideokliparekin batera. Hprixe izan zen bere lehen bakarlari xumea Walt Disney Records-en eskutik. Bideoaren backstagearen hainbat ohar erakutsi ziren, eta aste batzuk geroago estreinatu zen. 2011ko abuztuaren 12an utzi zuen Zapping Zone zikloa. <ref name="ZZ">{{Cite web|izenburua=Despedida de Clari del Zapping Zone|url=http://www.youtube.com/watch?v=RZE1wOLi6Ro|lana=Youtube.com}}</ref><ref name="V">{{Cite web|izenburua=Trailer Oficial de Violetta.|url=http://www.youtube.com/watch?v=ZEi8umEvEoE|lana=Youtube.com}}</ref> . ''Highway: Rodando la aventura'' osorik Latinoamerikan grabatutako Disney Channel Latinoamerikako lehen telesail originala izan zen. Latinoamerikako Disney Channelen laugarren ekoizpen originala izan zen. Clarak perfekzionista gazte baten rola antzetu zuen, garbitasunarekin eta ordenarekin obsesioa zuena.<ref name="HW">{{Cite web|izenburua=Personaje de Clari en Highway: Rodando la aventura.|url=http://www.youtube.com/watch?v=kMiOTjuXQ_0|lana=Youtube.com}}</ref> 2010ean, ''Pecezuelos'' telesail animatuaren espainierarako bikoizketan parte hartu zuen, Noah Z. Jones idazleak sortutako Disney Channel-en animaziozko telesail original batean. Disneyren beste telesail batzuetan ere parte hartu zuen, aktore gonbidatu lanetan, hala nola, ''Cuando toca la campana'' eta ''Peter Punk''. 2012an Violetta haurrentzako telesail batean jardun zuen, 2014ra arte [[Disney Channel|Disney Channelen]] pantailan ikusi zen telenobela eta hiru denboraldi zituena. Latinoamericako Disney Channel, Europako Disney Channel, Disney Channel, Ekialde Hurbileko Disney Channel, Africako Disney Channel eta Pol-ka Produccionesek elkarrekin egindako koprodukzioa izan zen. 2013ko azaroan, [[Madril|Madrilera]] joan zen Rodrigo Pedreirarekin batera, Disney Channel España ''Violetta: Tu sueño, tu música'' lehiaketaren azken gala grabatzeko. Clarak Angieren pertsonaia antzeztu zuen, telesailean bezala, eta backstagean aurkezle lanak egin zituen. Clara zen saioko lehiakideekin egoteaz arduratzen zena emanaldiaren aurretik eta ostean. 2014ko apirilean, [[Milan|Milanera]] joan zen Disneyren telesail berria grabatzera: ''Angie e le ricette di Violetta'', non protagonista izan zen. Jatorriz gaztelaniaz grabatua eta italierara itzulia, [[Italia|Italiako]] [[Disney Channel|Disney Channelen]] estreinatu lehenego eta telesaila, eta, gero, munduko beste hainbat tokitan. 2014ko ekainaren 9an estreinatu zuten telesaila Disney Channel Italian.<ref name="Angie">{{Cite web|izenburua=Angie e le Ricette di Violetta il nuovo programma di cucina firmato Disney.|url=http://cucina.corriere.it/notizie/14_maggio_23/angie-ricette-violetta-nuovo-programma-cucina-firmato-disney_fc2caa46-e25a-11e3-ac6b-33bb804580af.shtml|lana=Cucina.corriere.it}}</ref> Sandraren rola bete zuen Clarak ''Groupie'' filmean, Victoria Carambatek sortutako antzezlanean. Mecha eta Lucía Donattiren istorioa kontatzen du. Sandra bizilagunarekin batera, mugarik gabeko beste abentura bati ekin zioten, beren pasiorik handiena bizitzeko: Beatle musika. Lan horrek Beatles arrakastatsuen cover-ak izan zituen.<ref name="Sandra">{{Cite web|izenburua=Groupie de Victoria Carambat|url=https://www.plateanet.com/Obras/groupie|lana=Plateanet.com}}</ref> Clara Italian jarri zen bizitzen, Milly Carluccik gidatzen zuen ''RAI 1'' katerako “Izarrekin patinatzen” programaren hirugarren denboraldian parte hartzeko. Trebetasun horretan aditua zen Celeste Montanarik entrenatu zuen Buenos Airesen. Programa 2015eko otsailaren 21ean hasi zen eta 2015eko martxoaren 21ean amaitu. Clararen bikotea Marco Garavaglia patinatzaile profesionala izan zen.<ref name="Notti">{{Cite web|izenburua=Clara Alonso a Notti Sul Ghiaccio|url=http://millycarlucci.net/2015/01/clara-alonso-e-arrivata-nsg-e-saluta-il-pubblico/|lana=MillyCarlucci.net}}</ref><ref name="Notti2"> {{Cite web|izenburua=Clara Alonso de "Violetta" al "Patinando"|url=http://laubfal.com/clara-alonso-de-violetta-al-patinando-de-italia/|lana=Laubfal.com|accessdate=8 de febrero de 2015}} </ref> == Lanak == === Zinea === {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Rola ! style="background-color: #B0C4DE;" |Zuzendaria |- | rowspan="2" |2008 |''High School Musical: El desafío'' |Clari |Bigarren mailako aktorea |Jorge Nisco |- |''Tinker Bell'' |Victoria, Hada pintora |Bigarren mailako aktorea. Hispanoamerikarako espainierarako bikoizketa |Bradley Raymond |- | rowspan="2" |2016 |''Tini: El gran cambio de Violetta'' |Ángeles "Angie" Castillo | rowspan="2" |Bigarren mailako aktorea |Juan Pablo Buscarini |- |''Piuma'' |Pilar |Roan Johnson |- |2018 |''Il tuttofare'' |Isabel Fernández |Protagonistakidea |Valerio Attanasio |- | rowspan="3" |2019 |''El Ratón Pérez y los guardianes del libro mágico'' |Alicia |Bigarren mailako aktorea |Juan Pablo Buscarini |- |''Abuelos'' |Violeta |Protagonistakidea |Santiago Requejo |- |''Insane Love'' (cortometraje) |Sofía |Protagonista |Eitan Pitigliani |- |2023 |''Milonga'' |Alejandra |Protagonistakidea |Laura González |- |2024 |''No puedo vivir sin ti'' |Lucy |Bigarren mailako aktorea |Santiago Requejo |} === Telebista === ==== Saioak ==== {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Rola ! style="background-color: #B0C4DE;" |Katea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Oharrak |- |2007 |''High School Musical: la selección'' |Partehartzailea |Canal 13 |10. kanporatua |- |2007 | rowspan="2" |''Zapping Zone'' |'Notera' | rowspan="3" |Disney Channel Latinoamérica | |- |2008 — 2011 |Gidaria | |- |2008 |''Disney Channel Games 2008'' |Equipo Ciclones taldekoa | |- |2015 |''Notti sul ghiaccio'' |Partehartzailea |RAI 1 |3 postua |- |2016 — 2017 |''Dance, Dance, Dance'' |Diego Domínguez eta biak |Fox Life |Irabazleak |} ==== Fikzioak ==== {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Katea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Oharrak |- |- |2010 |''Highway: Rodando la Aventura'' |Clari | rowspan="3" |Disney Channel Latinoamérica |Protagonista |- |2010 — 2014 |''Pecezuelos'' |Bea Pez Dorado Bitz |Hispanoamerikarako bikoizketa |- |2011 |''Cuando toca la campana'' |Olga Jennifer González | rowspan="2" |Izar gonbidatua |- |2012 |''Peter Punk'' |Yamila «Piraña» |Disney XD Latinoamérica |- |2012 — 2015 |''Violetta'' | rowspan="2" |Ángeles «Angie» Carrará |Disney Channel Latinoamérica |Rol nagusia |- |2014 — 2015 |''Angie e le ricette di Violetta'' |Disney Channel Italia | rowspan="2" |Protagonista |- |2015 |''Lontana da me'' |Valeria Munoz |[[RAI]] |- |2019 |''Campanas en la noche'' |Florencia Cervantes |[[Telefe]] |Rol nagusia |- |2021 – 2023 |''Entrelazados'' |Caterina Sharp (adulta) |[[Disney+]] |Rol nagusia |} == Diskografia == {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Disko etxea |- | rowspan="2" |2007 |''Actuar, bailar, cantar'' | rowspan="3" |[[Sony BMG]] |- |''Sueños'' |- |2008 |''High School Musical: el desafío'' |- |2010 |''Highway: Rodando la aventura'' |Walt Disney Records |} === Abestien zerrenda === {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Izenburua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Saioa ! style="background-color: #B0C4DE;" |Oharra |- | rowspan="9" |2007 |All My Loving | rowspan="9" |''High School Musical: la selección'' |1.kontzertua |- |La Bella y la Bestia |2.kontzertua |- |[[Los Fabulosos Cadillacs|Carnaval toda la vida]] |3.kontzertua |- |Ni Freud ni tu mamá |4.kontzertua |- |Girls Just Want to Have Fun |5.kontzertua |- |Girlfriend |6.kontzertua - bakarlari |- |11 y 6 |7.kontzertua |- |Music |8.kontzertua- bakarlari |- |[[Los Fabulosos Cadillacs|Que no me pierda]] |9.kontzertua |- | rowspan="2" |2008 |A mi alrededor |''Zapping Zone'' |Lehen xumea, bakarka |- |¡Ven ya! |''Disney Channel Games 2008'' |Clari, Carla, Dani, Roger, Robson eta Rafak interpretatua |- | rowspan="3" |2010 |Amigas por siempre | rowspan="3" |''Highway: Rodando la aventura'' |[[Vanessa Andreu]], Paulina Holguín eta Valeria Baronirekin batera |- |Secretos |xumea bakarka |- |La voz |Highwayko taldearekin |- |2011 |La voz - Edición especial |''Disney's Friends For Change'' |Clari, Pau, Vale, Dani, Roger, Bia, Renata, Yasmim, Fellipe, Moroni eta Samuel |} == Birak == {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Izenburua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Kontzertuak ! style="background-color: #B0C4DE;" |Rola ! style="background-color: #B0C4DE;" |Aurkezpenak |- |2007 |Actuar, Bailar, Cantar |10 |High School Musical: La Selección - Sueños |[[Argentina]] |- |2010 |Jonas Brothers Live in Concert World Tour 2010 |3 | rowspan="2" |Highway: Rodando la aventura - Teloneroak |Argentina - [[Txile]] - [[Kolonbia]] |- |2011 |A Year Without Rain Tour |1 |Argentina |} == Sariak eta izendapenak == {| class="wikitable" width="95%" ! width="5%" |Urtea ! width="25%" |Saria ! width="40%" |Kategoria ! width="20%" |Ekoizpena ! width="10%" |Emaitza |- |2013 | align="center" |Kids Choice Awards Mexiko | align="center" |Aktore faboritoa | align="center" |''Violetta'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1990||Alonso, María Clara}} [[Kategoria:Rosariotarrak]] [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Emakume telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Argentinako abeslariak]] [[Kategoria:Emakume abeslariak]] [[Kategoria:Emakume bikoiztaileak]] lkf81nd9wvy24vmawhw3nm4jcradfcm 10003017 10003016 2024-12-18T09:39:52Z Aonandi 156348 Biografia itzuli, txukundu 10003017 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''María Clara Alonso''', artistikoki '''Clari Alonso''' ([[Rosario]], [[Santa Fe probintzia|Santa Fe]], [[Argentina]], [[1990|1990eko]] [[Otsailaren 2|otsailaren 2a]]), argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Kantari|abeslaria]] eta [[Aurkezle|aurkezlea]] da.<ref>{{Cite web|izenburua=María Clara Alonso se viste para Reyes|data=29 de diciembre de 2015|url=https://www.quemedices.es/noticias-famosos/g164609/maria-clara-alonso-entrevista/|accessdate=26 de septiembre de 2021}}</ref> Ezaguna daDisney Channel Latinoamerikako ''Violetta'' telesailean Angeles "Angie" Carrara pertsonaiarengatik. == Bizitza == == Lehen urteak == Txiki-txikitatik gimnastika, igeriketa, dantza, antzerkia, komedia musikala, abesbatza, kantua eta emanaldia praktikatu zituen, eta Castelarreko Institutu Sortzez Garbian ikasi zuen. Gainera, "Broadway Street" izeneko komedia musikaleko eskola batera joan zen, eta hainbat antzezlanetan parte hartu zuen, hala nola "[[Alizia herrialde miresgarrian|''Alicia en el país de las Maravillas'' (Alicia herrialde miresgarrian)]]", Astral antzokian antzeztuta. == Lan ibilbidea == 2007an, High School Musical: La Selección realityan parte hartzeko hautatutako 20 ikasleetako bat izan zen. Canal 13k eman zuen reality hori, Argentinan, eta [[Disney Channel|Disney Channelek]] ere bai. Hamargarren astean kanporatu zuten, baina Biran parte hartzeko deitu zuten, non herrialde osoan kontzertuak eman zituen eta "Clari" High School Musical taldearen bertsio argentinarrean ''Invisibles'' interpretatu zuen. Horri esker, Walt Disney Pictures zigiluarekin Zapping Zoneko ekoizleen arreta erakarri zuen, eta [[La Rioja probintzia|La Rioja (Argentina)]] hiriko ''La Gira'' izeneko saioa Dani Martins eta Caro Ibarrarekin batera gidatzeko deitu zioten. Urte berean, Zapping Zone-ko notera delako lanetanhasi zen, [[Disney Channel]] kanaleko mutilentzako jokoen eta telesailen saioan, Dani Martins eta Caro Ibarra gidari ohiarekin batera. 2008tik aurrera, gidari nagusi bihurtu zen Danirekin batera, eta saioa arrakastatsua izan zen bere ordu tartean, eta Latinoamerikako beste herrialde batzuetan ere eman zuten, hala nola [[Peru]], [[Uruguai]], [[Venezuela]], [[Kolonbia]], [[Paraguai]], [[Bolivia]], [[Ekuador]] eta [[Txile|Txilen]]. 2008ko urriaren 20tik aurrera, Walter Bruno eta Valeria Baroni aritu ziren saioan. 2010ean saioaren bi bertsio latindarrek bat egin zuten, eta handik aurrera Roger Gonzalez, [[Paulina Holguín]], [[Vanessa Andreu]] eta Miguel Gonzalezekin batera gidatuzuen. Clarik apirilaren 27tik maiatzaren 2ra egin ziren Disney Channel Games jokoetan parte hartu zuen. 2008ko urriaren 21ean, Zapping Zonen iragarri zen Clarik bere lehen abestia, "''A mi alrededor''", kaleratuko zuela Sophie Oliver Sánchezen lankidetzarekin, bere bideokliparekin batera. Hprixe izan zen bere lehen bakarlari xumea Walt Disney Records-en eskutik. Bideoaren backstagearen hainbat ohar erakutsi ziren, eta aste batzuk geroago estreinatu zen. 2011ko abuztuaren 12an utzi zuen Zapping Zone zikloa. <ref name="ZZ">{{Cite web|izenburua=Despedida de Clari del Zapping Zone|url=http://www.youtube.com/watch?v=RZE1wOLi6Ro|lana=Youtube.com}}</ref><ref name="V">{{Cite web|izenburua=Trailer Oficial de Violetta.|url=http://www.youtube.com/watch?v=ZEi8umEvEoE|lana=Youtube.com}}</ref> . ''Highway: Rodando la aventura'' osorik Latinoamerikan grabatutako Disney Channel Latinoamerikako lehen telesail originala izan zen. Latinoamerikako Disney Channelen laugarren ekoizpen originala izan zen. Clarak perfekzionista gazte baten rola antzetu zuen, garbitasunarekin eta ordenarekin obsesioa zuena.<ref name="HW">{{Cite web|izenburua=Personaje de Clari en Highway: Rodando la aventura.|url=http://www.youtube.com/watch?v=kMiOTjuXQ_0|lana=Youtube.com}}</ref> 2010ean, ''Pecezuelos'' telesail animatuaren espainierarako bikoizketan parte hartu zuen, Noah Z. Jones idazleak sortutako Disney Channel-en animaziozko telesail original batean. Disneyren beste telesail batzuetan ere parte hartu zuen, aktore gonbidatu lanetan, hala nola, ''Cuando toca la campana'' eta ''Peter Punk''. 2012an Violetta haurrentzako telesail batean jardun zuen, 2014ra arte [[Disney Channel|Disney Channelen]] pantailan ikusi zen telenobela eta hiru denboraldi zituena. Latinoamericako Disney Channel, Europako Disney Channel, Disney Channel, Ekialde Hurbileko Disney Channel, Africako Disney Channel eta Pol-ka Produccionesek elkarrekin egindako koprodukzioa izan zen. 2013ko azaroan, [[Madril|Madrilera]] joan zen Rodrigo Pedreirarekin batera, Disney Channel España ''Violetta: Tu sueño, tu música'' lehiaketaren azken gala grabatzeko. Clarak Angieren pertsonaia antzeztu zuen, telesailean bezala, eta backstagean aurkezle lanak egin zituen. Clara zen saioko lehiakideekin egoteaz arduratzen zena emanaldiaren aurretik eta ostean. 2014ko apirilean, [[Milan|Milanera]] joan zen Disneyren telesail berria grabatzera: ''Angie e le ricette di Violetta'', non protagonista izan zen. Jatorriz gaztelaniaz grabatua eta italierara itzulia, [[Italia|Italiako]] [[Disney Channel|Disney Channelen]] estreinatu lehenego eta telesaila, eta, gero, munduko beste hainbat tokitan. 2014ko ekainaren 9an estreinatu zuten telesaila Disney Channel Italian.<ref name="Angie">{{Cite web|izenburua=Angie e le Ricette di Violetta il nuovo programma di cucina firmato Disney.|url=http://cucina.corriere.it/notizie/14_maggio_23/angie-ricette-violetta-nuovo-programma-cucina-firmato-disney_fc2caa46-e25a-11e3-ac6b-33bb804580af.shtml|lana=Cucina.corriere.it}}</ref> Sandraren rola bete zuen Clarak ''Groupie'' filmean, Victoria Carambatek sortutako antzezlanean. Mecha eta Lucía Donattiren istorioa kontatzen du. Sandra bizilagunarekin batera, mugarik gabeko beste abentura bati ekin zioten, beren pasiorik handiena bizitzeko: Beatle musika. Lan horrek Beatles arrakastatsuen cover-ak izan zituen.<ref name="Sandra">{{Cite web|izenburua=Groupie de Victoria Carambat|url=https://www.plateanet.com/Obras/groupie|lana=Plateanet.com}}</ref> Clara Italian jarri zen bizitzen, Milly Carluccik gidatzen zuen ''RAI 1'' katerako “Izarrekin patinatzen” programaren hirugarren denboraldian parte hartzeko. Trebetasun horretan aditua zen Celeste Montanarik entrenatu zuen Buenos Airesen. Programa 2015eko otsailaren 21ean hasi zen eta 2015eko martxoaren 21ean amaitu. Clararen bikotea Marco Garavaglia patinatzaile profesionala izan zen.<ref name="Notti">{{Cite web|izenburua=Clara Alonso a Notti Sul Ghiaccio|url=http://millycarlucci.net/2015/01/clara-alonso-e-arrivata-nsg-e-saluta-il-pubblico/|lana=MillyCarlucci.net}}</ref><ref name="Notti2"> {{Cite web|izenburua=Clara Alonso de "Violetta" al "Patinando"|url=http://laubfal.com/clara-alonso-de-violetta-al-patinando-de-italia/|lana=Laubfal.com|accessdate=8 de febrero de 2015}} </ref> == Lanak == === Zinea === {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Rola ! style="background-color: #B0C4DE;" |Zuzendaria |- | rowspan="2" |2008 |''High School Musical: El desafío'' |Clari |Bigarren mailako aktorea |Jorge Nisco |- |''Tinker Bell'' |Victoria, Hada pintora |Bigarren mailako aktorea. Hispanoamerikarako espainierarako bikoizketa |Bradley Raymond |- | rowspan="2" |2016 |''Tini: El gran cambio de Violetta'' |Ángeles "Angie" Castillo | rowspan="2" |Bigarren mailako aktorea |Juan Pablo Buscarini |- |''Piuma'' |Pilar |Roan Johnson |- |2018 |''Il tuttofare'' |Isabel Fernández |Protagonistakidea |Valerio Attanasio |- | rowspan="3" |2019 |''El Ratón Pérez y los guardianes del libro mágico'' |Alicia |Bigarren mailako aktorea |Juan Pablo Buscarini |- |''Abuelos'' |Violeta |Protagonistakidea |Santiago Requejo |- |''Insane Love'' (cortometraje) |Sofía |Protagonista |Eitan Pitigliani |- |2023 |''Milonga'' |Alejandra |Protagonistakidea |Laura González |- |2024 |''No puedo vivir sin ti'' |Lucy |Bigarren mailako aktorea |Santiago Requejo |} === Telebista === ==== Saioak ==== {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Rola ! style="background-color: #B0C4DE;" |Katea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Oharrak |- |2007 |''High School Musical: la selección'' |Partehartzailea |Canal 13 |10. kanporatua |- |2007 | rowspan="2" |''Zapping Zone'' |'Notera' | rowspan="3" |Disney Channel Latinoamérica | |- |2008 — 2011 |Gidaria | |- |2008 |''Disney Channel Games 2008'' |Equipo Ciclones taldekoa | |- |2015 |''Notti sul ghiaccio'' |Partehartzailea |RAI 1 |3 postua |- |2016 — 2017 |''Dance, Dance, Dance'' |Diego Domínguez eta biak |Fox Life |Irabazleak |} ==== Fikzioak ==== {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Katea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Oharrak |- |- |2010 |''Highway: Rodando la Aventura'' |Clari | rowspan="3" |Disney Channel Latinoamérica |Protagonista |- |2010 — 2014 |''Pecezuelos'' |Bea Pez Dorado Bitz |Hispanoamerikarako bikoizketa |- |2011 |''Cuando toca la campana'' |Olga Jennifer González | rowspan="2" |Izar gonbidatua |- |2012 |''Peter Punk'' |Yamila «Piraña» |Disney XD Latinoamérica |- |2012 — 2015 |''Violetta'' | rowspan="2" |Ángeles «Angie» Carrará |Disney Channel Latinoamérica |Rol nagusia |- |2014 — 2015 |''Angie e le ricette di Violetta'' |Disney Channel Italia | rowspan="2" |Protagonista |- |2015 |''Lontana da me'' |Valeria Munoz |[[RAI]] |- |2019 |''Campanas en la noche'' |Florencia Cervantes |[[Telefe]] |Rol nagusia |- |2021 – 2023 |''Entrelazados'' |Caterina Sharp (adulta) |[[Disney+]] |Rol nagusia |} == Diskografia == {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Disko etxea |- | rowspan="2" |2007 |''Actuar, bailar, cantar'' | rowspan="3" |[[Sony BMG]] |- |''Sueños'' |- |2008 |''High School Musical: el desafío'' |- |2010 |''Highway: Rodando la aventura'' |Walt Disney Records |} === Abestien zerrenda === {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Izenburua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Saioa ! style="background-color: #B0C4DE;" |Oharra |- | rowspan="9" |2007 |All My Loving | rowspan="9" |''High School Musical: la selección'' |1.kontzertua |- |La Bella y la Bestia |2.kontzertua |- |[[Los Fabulosos Cadillacs|Carnaval toda la vida]] |3.kontzertua |- |Ni Freud ni tu mamá |4.kontzertua |- |Girls Just Want to Have Fun |5.kontzertua |- |Girlfriend |6.kontzertua - bakarlari |- |11 y 6 |7.kontzertua |- |Music |8.kontzertua- bakarlari |- |[[Los Fabulosos Cadillacs|Que no me pierda]] |9.kontzertua |- | rowspan="2" |2008 |A mi alrededor |''Zapping Zone'' |Lehen xumea, bakarka |- |¡Ven ya! |''Disney Channel Games 2008'' |Clari, Carla, Dani, Roger, Robson eta Rafak interpretatua |- | rowspan="3" |2010 |Amigas por siempre | rowspan="3" |''Highway: Rodando la aventura'' |[[Vanessa Andreu]], Paulina Holguín eta Valeria Baronirekin batera |- |Secretos |xumea bakarka |- |La voz |Highwayko taldearekin |- |2011 |La voz - Edición especial |''Disney's Friends For Change'' |Clari, Pau, Vale, Dani, Roger, Bia, Renata, Yasmim, Fellipe, Moroni eta Samuel |} == Birak == {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Izenburua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Kontzertuak ! style="background-color: #B0C4DE;" |Rola ! style="background-color: #B0C4DE;" |Aurkezpenak |- |2007 |Actuar, Bailar, Cantar |10 |High School Musical: La Selección - Sueños |[[Argentina]] |- |2010 |Jonas Brothers Live in Concert World Tour 2010 |3 | rowspan="2" |Highway: Rodando la aventura - Teloneroak |Argentina - [[Txile]] - [[Kolonbia]] |- |2011 |A Year Without Rain Tour |1 |Argentina |} == Sariak eta izendapenak == {| class="wikitable" width="95%" ! width="5%" |Urtea ! width="25%" |Saria ! width="40%" |Kategoria ! width="20%" |Ekoizpena ! width="10%" |Emaitza |- |2013 | align="center" |Kids Choice Awards Mexiko | align="center" |Aktore faboritoa | align="center" |''Violetta'' | {{Gelatxoa|Nominada}} |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1990eko||Alonso, Maríia Clara}} [[Kategoria:Rosariotarrak]] [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Emakume telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Argentinako abeslariak]] [[Kategoria:Emakume abeslariak]] [[Kategoria:Emakume bikoiztaileak]] 194ogumsv205eyvapxmlkg55qso09lt 10003039 10003017 2024-12-18T09:58:11Z Aonandi 156348 Txukundu 10003039 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''María Clara Alonso''', artistikoki '''Clari Alonso''' ([[Rosario]], [[Santa Fe probintzia|Santa Fe]], [[Argentina]], [[1990|1990eko]] [[Otsailaren 2|otsailaren 2a]]), argentinar [[Antzezle|aktorea]], [[Kantari|abeslaria]] eta [[Aurkezle|aurkezlea]] da.<ref>{{Cite web|izenburua=María Clara Alonso se viste para Reyes|data=29 de diciembre de 2015|url=https://www.quemedices.es/noticias-famosos/g164609/maria-clara-alonso-entrevista/|accessdate=26 de septiembre de 2021}}</ref> Ezaguna da Disney Channel Latinoamerikako ''Violetta'' telesailean Angeles "Angie" Carrara pertsonaiarengatik. == Bizitza == === Lehen urteak === Txiki-txikitatik gimnastika, igeriketa, dantza, antzerkia, komedia musikala, abesbatza, kantua eta emanaldia praktikatu zituen, eta Castelarreko Institutu Sortzez Garbian ikasi zuen. Gainera, "Broadway Street" izeneko komedia musikaleko eskola batera joan zen, eta hainbat antzezlanetan parte hartu zuen, hala nola "[[Alizia herrialde miresgarrian|''Alicia en el país de las Maravillas'' (Alicia herrialde miresgarrian)]]", Astral antzokian antzeztuta. === Lan ibilbidea === 2007an, ''High School Musical: La Selección'' realityan parte hartzeko hautatutako 20 ikasleetako bat izan zen. Canal 13k eman zuen reality hori, Argentinan, eta [[Disney Channel|Disney Channelek]] ere bai. Hamargarren astean kanporatu zuten, baina Biran parte hartzeko deitu zioten, eta herrialde osoan kontzertuak eman ziren eta "Clari" High School Musical taldearen bertsio argentinarrean ''Invisibles'' interpretatu zuen. Horri esker, Walt Disney Pictures zigiluarekin Zapping Zoneko ekoizleen arreta erakarri zuen, eta [[La Rioja probintzia|La Rioja (Argentina)]] hiriko ''La Gira'' izeneko saioa Dani Martins eta Caro Ibarrarekin batera gidatzeko deitu zioten. Urte berean, Zapping Zone eguneroko telebista saioan notera delako lanetan hasi zen, [[Disney Channel]] kanaleko mutilentzako jokoen eta telesailen saioan, Dani Martins eta Caro Ibarra gidari ohiarekin batera. 2008tik aurrera, gidari nagusi bihurtu zen Danirekin batera, eta saioa arrakastatsua izan zen bere ordu tartean, eta Latinoamerikako beste herrialde batzuetan ere eman zuten, hala nola [[Peru]], [[Uruguai]], [[Venezuela]], [[Kolonbia]], [[Paraguai]], [[Bolivia]], [[Ekuador]] eta [[Txile|Txilen]]. 2008ko urriaren 20tik aurrera, Walter Bruno eta [[Valeria Baroni]] aritu ziren saioan. 2010ean saioaren bi bertsio latindarrek bat egin zuten, eta handik aurrera Roger Gonzalez, [[Paulina Holguín]], [[Vanessa Andreu]] eta Miguel Gonzalezekin batera gidatu zuen. Clarik apirilaren 27tik maiatzaren 2ra egin ziren Disney Channel Games jokoetan parte hartu zuen. 2008ko urriaren 21ean, Zapping Zonen iragarri zuen Clarik bere lehen abestia, "''A mi alrededor''", kaleratuko zuela Sophie Oliver Sánchezen lankidetzarekin, bere bideokliparekin batera. Horixe izan zen bere lehen bakarkako xumea Walt Disney Records-en eskutik. Bideoaren backstagearen hainbat ohar erakutsi ziren, eta aste batzuk geroago estreinatu zen. 2011ko abuztuaren 12an utzi zuen Zapping Zone zikloa. <ref name="ZZ">{{Cite web|izenburua=Despedida de Clari del Zapping Zone|url=http://www.youtube.com/watch?v=RZE1wOLi6Ro|lana=Youtube.com}}</ref><ref name="V">{{Cite web|izenburua=Trailer Oficial de Violetta.|url=http://www.youtube.com/watch?v=ZEi8umEvEoE|lana=Youtube.com}}</ref> ''Highway: Rodando la aventura'' osorik Latinoamerikan grabatutako Disney Channel Latinoamerikako lehen telesail originala izan zen. Latinoamerikako Disney Channelen laugarren ekoizpen originala izan zen. Clarak perfekzionista gazte baten rola antzetu zuen, garbitasunarekin eta ordenarekin obsesioa zuena.<ref name="HW">{{Cite web|izenburua=Personaje de Clari en Highway: Rodando la aventura.|url=http://www.youtube.com/watch?v=kMiOTjuXQ_0|lana=Youtube.com}}</ref> 2010ean, ''Pecezuelos'' telesail animatuaren espainierarako bikoizketan parte hartu zuen, Noah Z. Jones idazleak sortutako Disney Channel-en animaziozko telesail original batean. Disneyren beste telesail batzuetan ere parte hartu zuen, aktore gonbidatu lanetan, hala nola, ''Cuando toca la campana'' eta ''Peter Punk''. 2012an Violetta haurrentzako telesail batean jardun zuen, 2014ra arte [[Disney Channel|Disney Channelen]] pantailan ikusi zen telenobela eta hiru denboraldi zituena. Latinoamericako Disney Channel, Europako Disney Channel, Ekialde Hurbileko Disney Channel, Afrikako Disney Channel eta Pol-ka Produccionesek elkarrekin egindako koprodukzioa izan zen. 2013ko azaroan, [[Madril|Madrilera]] joan zen Rodrigo Pedreirarekin batera, Disney Channel España ''Violetta: Tu sueño, tu música'' lehiaketaren azken gala grabatzera. Clarak Angieren pertsonaia antzeztu zuen, telesailean bezala, eta backstagean aurkezle lanak egin zituen. Clara izan zen saioko lehiakideekin egoteaz arduratu zena emanaldiaren aurretik eta ostean. 2014ko apirilean, [[Milan|Milanera]] joan zen Disneyren telesail berria grabatzera: ''Angie e le ricette di Violetta'', non protagonista izan zen. Jatorriz gaztelaniaz grabatua eta italierara itzulia, [[Italia|Italiako]] [[Disney Channel|Disney Channelen]] estreinatu lehenego eta telesaila, eta, gero, munduko beste hainbat tokitan. 2014ko ekainaren 9an estreinatu zuten telesaila Disney Channel Italian.<ref name="Angie">{{Cite web|izenburua=Angie e le Ricette di Violetta il nuovo programma di cucina firmato Disney.|url=http://cucina.corriere.it/notizie/14_maggio_23/angie-ricette-violetta-nuovo-programma-cucina-firmato-disney_fc2caa46-e25a-11e3-ac6b-33bb804580af.shtml|lana=Cucina.corriere.it}}</ref> Sandraren rola bete zuen Clarak ''Groupie'' filmean, Victoria Carambatek sortutako antzezlanean. Mecha eta Lucía Donattiren istorioa kontatzen du. Sandra bizilagunarekin batera, mugarik gabeko beste abentura bati ekin zioten, beren pasiorik handiena bizitzeko: Beatle musika. Lan horrek Beatles arrakastatsuen cover-ak izan zituen.<ref name="Sandra">{{Cite web|izenburua=Groupie de Victoria Carambat|url=https://www.plateanet.com/Obras/groupie|lana=Plateanet.com}}</ref> Clara Italian jarri zen bizitzen, Milly Carluccik gidatzen zuen ''RAI 1'' katerako “Izarrekin patinatzen” programaren hirugarren denboraldian parte hartzeko. Trebetasun horretan aditua zen Celeste Montanarik entrenatu zuen Buenos Airesen. Programa 2015eko otsailaren 21ean hasi zen eta 2015eko martxoaren 21ean amaitu. Clararen bikotea Marco Garavaglia patinatzaile profesionala izan zen.<ref name="Notti">{{Cite web|izenburua=Clara Alonso a Notti Sul Ghiaccio|url=http://millycarlucci.net/2015/01/clara-alonso-e-arrivata-nsg-e-saluta-il-pubblico/|lana=MillyCarlucci.net}}</ref><ref name="Notti2"> {{Cite web|izenburua=Clara Alonso de "Violetta" al "Patinando"|url=http://laubfal.com/clara-alonso-de-violetta-al-patinando-de-italia/|lana=Laubfal.com|accessdate=8 de febrero de 2015}} </ref> == Lanak == === Zinea === {| class="wikitable" width="95%" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Rola ! style="background-color: #B0C4DE;" |Zuzendaria |- | rowspan="2" |2008 |''High School Musical: El desafío'' |Clari |Bigarren mailako aktorea |Jorge Nisco |- |''Tinker Bell'' |Victoria, Hada pintora |Bigarren mailako aktorea. Hispanoamerikarako espainierarako bikoizketa |Bradley Raymond |- | rowspan="2" |2016 |''Tini: El gran cambio de Violetta'' |Ángeles "Angie" Castillo | rowspan="2" |Bigarren mailako aktorea |Juan Pablo Buscarini |- |''Piuma'' |Pilar |Roan Johnson |- |2018 |''Il tuttofare'' |Isabel Fernández |Protagonistakidea |Valerio Attanasio |- | rowspan="3" |2019 |''El Ratón Pérez y los guardianes del libro mágico'' |Alicia |Bigarren mailako aktorea |Juan Pablo Buscarini |- |''Abuelos'' |Violeta |Protagonistakidea |Santiago Requejo |- |''Insane Love'' (cortometraje) |Sofía |Protagonista |Eitan Pitigliani |- |2023 |''Milonga'' |Alejandra |Protagonistakidea |Laura González |- |2024 |''No puedo vivir sin ti'' |Lucy |Bigarren mailako aktorea |Santiago Requejo |} === Telebista === ==== Saioak ==== {| class="wikitable" width="95%" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Rola ! style="background-color: #B0C4DE;" |Katea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Oharrak |- |2007 |''High School Musical: la selección'' |Partehartzailea |Canal 13 |10. kanporatua |- |2007 | rowspan="2" |''Zapping Zone'' |'Notera' | rowspan="3" |Disney Channel Latinoamérica | |- |2008 — 2011 |Gidaria | |- |2008 |''Disney Channel Games 2008'' |Ciclones taldekoa | |- |2015 |''Notti sul ghiaccio'' |Partehartzailea |RAI 1 |3 postua |- |2016 — 2017 |''Dance, Dance, Dance'' |Diego Domínguez eta biak |Fox Life |Irabazleak |} ==== Fikzioak ==== {| class="wikitable" width="95%" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Pertsonaia ! style="background-color: #B0C4DE;" |Katea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Oharrak |- |2010 |''Highway: Rodando la Aventura'' |Clari | rowspan="3" |Disney Channel Latinoamérica |Protagonista |- |2010 — 2014 |''Pecezuelos'' |Bea Pez Dorado Bitz |Hispanoamerikarako bikoizketa |- |2011 |''Cuando toca la campana'' |Olga Jennifer González | rowspan="2" |Izar gonbidatua |- |2012 |''Peter Punk'' |Yamila «Piraña» |Disney XD Latinoamérica |- |2012 — 2015 |''Violetta'' | rowspan="2" |Ángeles «Angie» Carrará |Disney Channel Latinoamérica |Rol nagusia |- |2014 — 2015 |''Angie e le ricette di Violetta'' |Disney Channel Italia | rowspan="2" |Protagonista |- |2015 |''Lontana da me'' |Valeria Munoz |[[RAI]] |- |2019 |''Campanas en la noche'' |Florencia Cervantes |[[Telefe]] |Rol nagusia |- |2021 – 2023 |''Entrelazados'' |Caterina Sharp (adulta) |[[Disney+]] |Rol nagusia |} == Diskografia == {| class="wikitable" width="95%" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Lana ! style="background-color: #B0C4DE;" |Disko etxea |- | rowspan="2" |2007 |''Actuar, bailar, cantar'' | rowspan="3" |[[Sony BMG]] |- |''Sueños'' |- |2008 |''High School Musical: el desafío'' |- |2010 |''Highway: Rodando la aventura'' |Walt Disney Records |} === Abestien zerrenda === {| class="wikitable" width="95%" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Izenburua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Saioa ! style="background-color: #B0C4DE;" |Oharra |- | rowspan="9" |2007 |All My Loving | rowspan="9" |''High School Musical: la selección'' |1.kontzertua |- |La Bella y la Bestia |2.kontzertua |- |[[Los Fabulosos Cadillacs|Carnaval toda la vida]] |3.kontzertua |- |Ni Freud ni tu mamá |4.kontzertua |- |Girls Just Want to Have Fun |5.kontzertua |- |Girlfriend |6.kontzertua - bakarlari |- |11 y 6 |7.kontzertua |- |Music |8.kontzertua- bakarlari |- |[[Los Fabulosos Cadillacs|Que no me pierda]] |9.kontzertua |- | rowspan="2" |2008 |A mi alrededor |''Zapping Zone'' |Lehen xumea, bakarka |- |¡Ven ya! |''Disney Channel Games 2008'' |Clari, Carla, Dani, Roger, Robson eta Rafak interpretatua |- | rowspan="3" |2010 |Amigas por siempre | rowspan="3" |''Highway: Rodando la aventura'' |Vanessa Andreu, Paulina Holguín eta Valeria Baronirekin batera |- |Secretos |xumea bakarka |- |La voz |Highwayko taldearekin |- |2011 |La voz - Edición especial |''Disney's Friends For Change'' |Clari, Pau, Vale, Dani, Roger, Bia, Renata, Yasmim, Fellipe, Moroni eta Samuel |} == Birak == {| class="wikitable" width="95%" ! style="background-color: #B0C4DE;" |Urtea ! style="background-color: #B0C4DE;" |Izenburua ! style="background-color: #B0C4DE;" |Kontzertuak ! style="background-color: #B0C4DE;" |Rola ! style="background-color: #B0C4DE;" |Aurkezpenak |- |2007 |Actuar, Bailar, Cantar |10 |High School Musical: La Selección - Sueños |[[Argentina]] |- |2010 |Jonas Brothers Live in Concert World Tour 2010 |3 | rowspan="2" |Highway: Rodando la aventura - Teloneroak |Argentina - [[Txile]] - [[Kolonbia]] |- |2011 |A Year Without Rain Tour |1 |Argentina |} == Sariak eta izendapenak == {| class="wikitable" width="95%" ! width="5%" |Urtea ! width="25%" |Saria ! width="40%" |Kategoria ! width="20%" |Ekoizpena ! width="10%" |Emaitza |- |2013 | align="center" |Kids Choice Awards Mexiko | align="center" |Aktore faboritoa | align="center" |''Violetta'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1990eko||Alonso, Maríia Clara}} [[Kategoria:Rosariotarrak]] [[Kategoria:Argentinako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Argentinako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Emakume telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Argentinako abeslariak]] [[Kategoria:Emakume abeslariak]] [[Kategoria:Emakume bikoiztaileak]] jnb48sm7thrfux7k2a24jaag63m6of6 0 1217993 10003020 2024-12-18T09:41:58Z 45.13.208.91 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Jon Mentxakatorre Odriozola''' ([[Galdakao]], [[Bizkaia]], [[1992]]<nowiki/>ko [[Martxoaren 2|martxoaren 2a]]) Giza Zientzietan graduatua da ([[Deustuko Unibertsitatea]]) eta Filosofian doktorea ([[Madrilgo Unibertsitate Autonomoa]]). [[Mondragon Unibertsitatea]]<nowiki/>n ari da, gaur egungo gizartea eta hezkuntza gaien gainean irakas-ikerketan. UEUko filosofia saileko arduraduna ere bada. == Ikerketa == 2019an defendatu zuen tesia...» 10003020 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Jon Mentxakatorre Odriozola''' ([[Galdakao]], [[Bizkaia]], [[1992]]<nowiki/>ko [[Martxoaren 2|martxoaren 2a]]) Giza Zientzietan graduatua da ([[Deustuko Unibertsitatea]]) eta Filosofian doktorea ([[Madrilgo Unibertsitate Autonomoa]]). [[Mondragon Unibertsitatea]]<nowiki/>n ari da, gaur egungo gizartea eta hezkuntza gaien gainean irakas-ikerketan. UEUko filosofia saileko arduraduna ere bada. == Ikerketa == 2019an defendatu zuen tesia ([[Madrilgo Unibertsitate Autonomoa]]) eta bertan [[J. R. R. Tolkien]]-en obraren azterketa filosofikoa egin zuen, metafisika eta estetika aztertuaz <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jon Mentxakatorre Odriozola: “Erlijioa atetik bota dugu, eta leihotik sartu zaigu”|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/jon-mentxakatorre-odriozola-erlijioa-atetik-bota-dugu-eta-leihotik-sartu-zaigu|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref>''.'' 2023an'', Euskal ahozko ipuinak eta lurpeko eremua antologia eta azterketa'' tesia aurkeztu zuen (UPV/EHU) <ref>{{Erreferentzia|izena=Jon Mentxakatorre|abizena=Odriozola|izenburua=Euskal ahozko ipuinak eta lurpeko eremua antologia eta azterketa|hizkuntza=eu-ES|data=2023|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/euskal-ahozko-ipuinak-eta-lurpeko-eremua-antologia-eta-azterketa|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. == UEUkidea == 2021. urtetik UEUko filosofia sailburua da eta hainbat jardunaldiren antolaketan parte hartu du <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jon Mentxakatorre Odriozola|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunitatea/pertsonak/jon-mentxakatorre-odriozola|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jon Mentxakatorre: "Filosofiaren erronka nagusia bere izaera benetan ulertzea da"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/jon-mentxakatorre|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jon Mentxakatorre Odriozola: "Globalizazioaren muga guztiak ezagututa, horren osteko pausuez hitz egin beharrean gaude"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/jon-mentxakatorre-odriozola|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jon Mentxakatorre: "Mitoa gizakiaren berezko gai eta elikagai da"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/jon-mentxakatorre-mitoa-gizakiaren-berezko-gai-eta-elikagai-da|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Baita filosofia sailaren egitasmo ezberdinetatik eratorritako argitalpenetan ere: * ''Adimen artifiziala: filosofia eta teknologiaren bilgunea.'' [[Aitzol Astigarraga]] Pagoagarekin batera (UEU eta UPV/EHUk koedizioan, 2023) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Adimen artifiziala: filosofia eta teknologiaren bilgunea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/adimen-artifiziala-filosofia-eta-teknologiaren-bilgunea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * ''Euskal pentsamenduaren garabideak''. [[Haritz Azurmendi Arrue]] eta [[Alba Garmendia Castaños]]<nowiki/>ekin batera (UEU, 2024) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal pentsamenduaren garabideak|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/euskal-pentsamenduaren-garabideak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue: "Liburu honetan saiatu gara kapituluak sarbide izan daitezen euskal pentsamenduaren adar desberdinetara"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Erreferentziak == <references /> == Kanpo loturak == * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/jon-mentxakatorre-odriozola Jon Mentxakatorre Odriozola] Inguma datu-base akademikoan * [https://www.artizarra.eus/egileak/mentxakatorre/ Jon Mentxakatorre Odriozola] Artizarra sare sozial tekniko-profesionalean {{bizialdia|1992ko||Mentxakatorre Odriozola,Jon}} [[Kategoria:Galdakoztarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Unibertsitateko irakasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] m2ccj77t2vvaqsvp9uy7vq5wzjhzgt2 0 1217994 10003025 2024-12-18T09:47:14Z Marklar2007 1545 Orri berria: «[[Fitxategi:Trout_Lake_pollen_temperature_chart_1.svg|thumb|right|[[Yukon]]go Trout aintziraren tenperaturaren erregistro historikoa, polen espezieei buruzko zeharkako hainbat datuetatik eratorria.]] '''Paleolimnologia''' azpidiziplina zientifiko bat da, [[limnologia]]ri eta [[paleoekologia]]ri hertsiki lotua. Azterketa paleolimnologikoak [[barruko urak|barruko uretatik]] (adibidez, [[aintzira]]k eta errekak) iragandako inguruneak berreraikitzean oinarritzen dira erregist...» 10003025 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Trout_Lake_pollen_temperature_chart_1.svg|thumb|right|[[Yukon]]go Trout aintziraren tenperaturaren erregistro historikoa, polen espezieei buruzko zeharkako hainbat datuetatik eratorria.]] '''Paleolimnologia''' azpidiziplina zientifiko bat da, [[limnologia]]ri eta [[paleoekologia]]ri hertsiki lotua. Azterketa paleolimnologikoak [[barruko urak|barruko uretatik]] (adibidez, [[aintzira]]k eta errekak) iragandako inguruneak berreraikitzean oinarritzen dira [[erregistro geologiko]]en bidez, bereziki [[klima aldaketa]], [[eutrofizazio]]a, [[azidotze]]a eta barneratutako prozesuak bezalako gertakariei dagokienez. Azterketa paleolimnologikoak, batez ere, sedimentuen propietate fisiko, kimiko eta mineralogikoen analisien bidez egiten dira, edo [[polen]] fosila, [[diatomea]]k edo [[Chironomidae|kironomidoak]] bezalako erregistro biologikoen bidez. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Zientzia zirriborroa}} [[Kategoria:Ekologia urtarra]] [[Kategoria:limnologia]] [[Kategoria:Paleoekologia]] [[Kategoria:Paleontologiaren adarrak]] 0udjzbqinjao8ps962rk0q3uit143yh 0 1217995 10003044 2024-12-18T10:03:08Z Marklar2007 1545 Orri berria: «{{geografia_fisiko_infotaula}} '''Jurgi VI.a itsasartea''', Argentinak '''Presidente Sarmiento ubidea''' deitua,<ref name="pierrou">{{erreferentzia|url=http://consulta.bcn.gob.ar/bcn/Catalogo.VerRegistro?co=65839 |izenburua=Toponimia del Sector antártico argentino |izena=Enrique Jorge |abizena=Pierrou |urtea=1970 |argitaletxea=Servicio de Hidrografía Naval |orrialdea=600|hizkuntza=es}}</ref> 483 km-ko luzera eta [[J]] letra-forma duen itsas-adarra da.<ref>D. E. Sugden, C....» 10003044 wikitext text/x-wiki {{geografia_fisiko_infotaula}} '''Jurgi VI.a itsasartea''', Argentinak '''Presidente Sarmiento ubidea''' deitua,<ref name="pierrou">{{erreferentzia|url=http://consulta.bcn.gob.ar/bcn/Catalogo.VerRegistro?co=65839 |izenburua=Toponimia del Sector antártico argentino |izena=Enrique Jorge |abizena=Pierrou |urtea=1970 |argitaletxea=Servicio de Hidrografía Naval |orrialdea=600|hizkuntza=es}}</ref> 483 km-ko luzera eta [[J]] letra-forma duen itsas-adarra da.<ref>D. E. Sugden, C. M. Clapperton, ''[https://www.cambridge.org/core/journals/annals-of-glaciology/article/an-iceshelf-moraine-george-vi-sound-antarctica/C745200FCA23801BD205A1FC640E31DB An Ice-shelf Moraine, George VI Sound, Antarctica]'', Continental Shelf Research Volume 8, Issue 4, April 1988, Pages 347–362, https://doi.org/10.1016/0278-4343(88)90008-8</ref> [[Alexandro I.aren uhartea]]ren ekialdeko eta hegoaldeko kostaldeak inguratzen ditu, eta [[Antartikako penintsula]]tik eta [[English kostaldea|Robert English kostaldetik]] banatzen du. Bere sarrera [[Margarita badia]]ren gainean dago, Brown eta Jeremy lurmuturren artean. Batez ere [[Jurgi VI.a izotz-hesia]]k estaltzen du, eta haren izotza 24 km-tik 64 km-ra bitartekoa da. Izotz-hesirik gabeko urak ditu, iparraldeko sarreratik 30 [[itsas milia]]ko hedaduran soilik. [[Lincoln Ellsworth]]ek aurkitu zuen, 1935ean bertatik hegan egin zuena. Grahamgo Lurralderako Britainiar Espedizioak (BGLE) 1936-1937an Jurgi VI.a itsasartea esploratu zuen, eta Estatu Batuetako Zerbitzu Antartikoak (USA) 1940an. BGLEko buru John Rymill komandanteak Jurgi VI.a bataiatu zuen, Britainia Handiko eta Ipar Irlandako Erresuma Batuko errege [[Jurgi VI.a Erresuma Batukoa|Jurgi VI.aren]] omenez. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Geografia zirriborroa|Antartika}} [[Kategoria:Antartikako itsasarteak]] [[Kategoria:Sakonuneak]] avl0n9sjja5eaa434fn8ir50mdvkpsp 3 1217997 10003049 2024-12-18T10:06:25Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10003049 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 11:06, 18 abendua 2024 (CET) dqz3pi9fn4jj8ljreyhtclaua485kzj 14 1217999 10003061 2024-12-18T10:09:16Z Marklar2007 1545 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Antartikako kostaldeak]] [[Kategoria:Penintsula Antartikoko geografia]]» 10003061 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Antartikako kostaldeak]] [[Kategoria:Penintsula Antartikoko geografia]] ielcfsuanediph6n4ryl6zii5u4bjlh 104 1218000 10003064 2024-12-18T10:09:51Z Ikaswiki1 133373 Orri berria: «'''Daina Taimiņa,''' [[Riga]], [[1954]]<nowiki/>ko abuztuaren 19an jaiotako letoniar matematikaria da. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Daina Taimiņa|hizkuntza=eu|data=2024-03-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Daina_Taimi%C5%86a|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Bizitza == [[Cornell Unibertsitatea|Cornell Unibertsitateko]] irakasle izan zen, batez ere espazio [[Hiperbola|hiperbolikoa]] ikusteko Kakorratz-lan|kako...» 10003064 wikitext text/x-wiki '''Daina Taimiņa,''' [[Riga]], [[1954]]<nowiki/>ko abuztuaren 19an jaiotako letoniar matematikaria da. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Daina Taimiņa|hizkuntza=eu|data=2024-03-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Daina_Taimi%C5%86a|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Bizitza == [[Cornell Unibertsitatea|Cornell Unibertsitateko]] irakasle izan zen, batez ere espazio [[Hiperbola|hiperbolikoa]] ikusteko [[Kakorratz-lan|kakorratz]] (crochet) objektuak sortzeagatik ezaguna. [[Margaret Wertheim]] zientzia kazetariaren [[Coral Reef]] proiektua inspiratu zuen .<ref>{{Erreferentzia|izena=Marta Macho|abizena=Stadler|izenburua=Daina Taimina, matemática|hizkuntza=es|data=2017-08-19|url=https://mujeresconciencia.com/2017/08/19/daina-taimina-matematica/|aldizkaria=Mujeres con ciencia|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Letonia|Letoniak]] [[1991]]<nowiki/>n independentzia lortu ondoren, Taiminak matematikan doktoretza lortu zuen Letoniako Unibertsitatean, eta 20 urtez irakatsi zuen. [[Fitxategi:Daina2.jpg|alt=Daina Taimina, Riga, 1954|thumb|289x289px|Daina Taimina, Riga, 1954]] Daina Taimina [[1996]]<nowiki/>ko abenduan sartu zen Cornelleko Matematika Sailean. [[1997]]<nowiki/>an geometria tailer batean parte hartzen zuen bitartean, [[William Thurston]] diseinatutako [[plano hiperbolikoen]] ereduak ikusi zituen. Orduan, ereduak egitea erabaki zuen, eta kakorratz (crochet) eginez egin zituen. Lortutako arrakasta ikusita, Cornelleko matematika irakaslea den [[David Henderson]] senarrarekin batera, Cornelleko tailer batean aurkezpen bat ematera gonbidatu zuten.<ref name=":0" /> == Liburuak == 3 libur sortu ditu, Crocheting abenturak hiperbolikoarekin, Crocheting abenturak hiperbolikoarekin 2 eta Matematikaren Historia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=daina taimiņa crocheting adventures with hyperbolic planes - Google Bilaketa|url=https://www.google.com/search?sa=X&sca_esv=35aa2c76c27153e3&rlz=1CAUPFP_enES1127&q=daina+taimi%C5%86a+crocheting+adventures+with+hyperbolic+planes&stick=H4sIAAAAAAAAAONgFuLUz9U3MIsvL09W4tVP1zc0TCuuyilMMqzSkspOttJPys_P1k8sLcnIL7ICsYsV8vNyKhexWqckZuYlKpQkZuZmHm1LVEguyk_OSC3JzEtXSEwpS80rKS1KLVYozyzJUMioLEgtSsrPyUxWKMhJzEst3sHKCACEfxV8eQAAAA&ved=2ahUKEwjCneu2hrGKAxVOVqQEHWlAMlYQgOQBegQIOxAG&biw=1366&bih=633&dpr=1&safe=active&ssui=on|aldizkaria=www.google.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Erreferentziak == [[Kategoria:Matematikariak]] [[Kategoria:Emakumeak]] [[Kategoria:Crochet]] [[Kategoria:Kakorratz]] [[Kategoria:Hiperboliko]] [[Kategoria:Liburuak]] [[Kategoria:Daina taimina]] 1bwpmp3lnqdo5vw0jrzokz6fpg7pyrj 10003068 10003064 2024-12-18T10:11:16Z Ikaswiki1 133373 10003068 wikitext text/x-wiki '''Daina Taimiņa,''' [[Riga]], [[1954]]<nowiki/>ko abuztuaren 19an jaiotako letoniar matematikaria da. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Daina Taimiņa|hizkuntza=eu|data=2024-03-10|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Daina_Taimi%C5%86a|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Bizitza == [[Cornell Unibertsitatea|Cornell Unibertsitateko]] irakasle izan zen, batez ere espazio [[Hiperbola|hiperbolikoa]] ikusteko [[Kakorratz-lan|kakorratz]] (crochet) objektuak sortzeagatik ezaguna. [[Margaret Wertheim]] zientzia kazetariaren [[Coral Reef]] proiektua inspiratu zuen .<ref>{{Erreferentzia|izena=Marta Macho|abizena=Stadler|izenburua=Daina Taimina, matemática|hizkuntza=es|data=2017-08-19|url=https://mujeresconciencia.com/2017/08/19/daina-taimina-matematica/|aldizkaria=Mujeres con ciencia|sartze-data=2024-12-18}}</ref> [[Letonia|Letoniak]] [[1991]]<nowiki/>n independentzia lortu ondoren, Taiminak matematikan doktoretza lortu zuen Letoniako Unibertsitatean, eta 20 urtez irakatsi zuen. [[Fitxategi:Daina2.jpg|alt=Daina Taimina, Riga, 1954|thumb|289x289px|Daina Taimina, Riga, 1954]] Daina Taimina [[1996]]<nowiki/>ko abenduan sartu zen Cornelleko Matematika Sailean. [[1997]]<nowiki/>an geometria tailer batean parte hartzen zuen bitartean, [[William Thurston]] diseinatutako [[plano hiperbolikoen]] ereduak ikusi zituen. Orduan, ereduak egitea erabaki zuen, eta kakorratz (crochet) eginez egin zituen. Lortutako arrakasta ikusita, Cornelleko matematika irakaslea den [[David Henderson]] senarrarekin batera, Cornelleko tailer batean aurkezpen bat ematera gonbidatu zuten.<ref name=":0" /> == Liburuak == 3 libur sortu ditu, Crocheting abenturak hiperbolikoarekin, Crocheting abenturak hiperbolikoarekin 2 eta Matematikaren Historia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=daina taimiņa crocheting adventures with hyperbolic planes - Google Bilaketa|url=https://www.google.com/search?sa=X&sca_esv=35aa2c76c27153e3&rlz=1CAUPFP_enES1127&q=daina+taimi%C5%86a+crocheting+adventures+with+hyperbolic+planes&stick=H4sIAAAAAAAAAONgFuLUz9U3MIsvL09W4tVP1zc0TCuuyilMMqzSkspOttJPys_P1k8sLcnIL7ICsYsV8vNyKhexWqckZuYlKpQkZuZmHm1LVEguyk_OSC3JzEtXSEwpS80rKS1KLVYozyzJUMioLEgtSsrPyUxWKMhJzEst3sHKCACEfxV8eQAAAA&ved=2ahUKEwjCneu2hrGKAxVOVqQEHWlAMlYQgOQBegQIOxAG&biw=1366&bih=633&dpr=1&safe=active&ssui=on|aldizkaria=www.google.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Erreferentziak == [[Kategoria:Matematikariak]] [[Kategoria:Emakumeak]] [[Kategoria:Crochet]] [[Kategoria:Kakorratz]] [[Kategoria:Hiperboliko]] [[Kategoria:Liburuak]] [[Kategoria:Daina taimina]] <references /> [[Kategoria:Txikipedia]] c2huctt3q70o6gw61uohkw7gd30cj88 2 1218001 10003109 2024-12-18T10:25:05Z Franvj 161224 Gehitu barne estekak. 10003109 wikitext text/x-wiki Kaixo!, nire ama hizkuntza gaztelania da eta oinarrizko ezagutzak ditut frantsesa, eta ingeles pixka bat.Euskara gutxi ulertzen dut eta modu independentean ikasten ari naiz artikulu bat da. Nire ikasketak [[Ingeniaritza]] Teknikoa eta Enpresa [[Ekonomia|Ekonomia Zientziak]] dira, biak [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]] lehenengo mailan eta [[elektrizitate]] ikastaroa egin dut. Hemen asko ikasten ari naiz artikulu eta laguntza orrialdeak irakurriz eta dakarten lanagatik egiten ditudan akatsak zuzendu behar dituzten administratzaile eta lankideei barkamena eskatzen diet, eskerrik asko, kontu gehiago izaten saiatuko naiz. 01wzj4tb71vlb35gakaxpeaomebdzuv 10003116 10003109 2024-12-18T10:26:20Z Franvj 161224 [[Kategoria:Erabiltzailea]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003116 wikitext text/x-wiki Kaixo!, nire ama hizkuntza gaztelania da eta oinarrizko ezagutzak ditut frantsesa, eta ingeles pixka bat.Euskara gutxi ulertzen dut eta modu independentean ikasten ari naiz artikulu bat da. Nire ikasketak [[Ingeniaritza]] Teknikoa eta Enpresa [[Ekonomia|Ekonomia Zientziak]] dira, biak [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]] lehenengo mailan eta [[elektrizitate]] ikastaroa egin dut. Hemen asko ikasten ari naiz artikulu eta laguntza orrialdeak irakurriz eta dakarten lanagatik egiten ditudan akatsak zuzendu behar dituzten administratzaile eta lankideei barkamena eskatzen diet, eskerrik asko, kontu gehiago izaten saiatuko naiz. [[Kategoria:Erabiltzailea]] 5lkt7lso9n3clzc4k2wispvfn5wg4fe 10003117 10003116 2024-12-18T10:26:45Z Franvj 161224 [[Kategoria:Erabiltzailea]] kendua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003117 wikitext text/x-wiki Kaixo!, nire ama hizkuntza gaztelania da eta oinarrizko ezagutzak ditut frantsesa, eta ingeles pixka bat.Euskara gutxi ulertzen dut eta modu independentean ikasten ari naiz artikulu bat da. Nire ikasketak [[Ingeniaritza]] Teknikoa eta Enpresa [[Ekonomia|Ekonomia Zientziak]] dira, biak [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]] lehenengo mailan eta [[elektrizitate]] ikastaroa egin dut. Hemen asko ikasten ari naiz artikulu eta laguntza orrialdeak irakurriz eta dakarten lanagatik egiten ditudan akatsak zuzendu behar dituzten administratzaile eta lankideei barkamena eskatzen diet, eskerrik asko, kontu gehiago izaten saiatuko naiz. 01wzj4tb71vlb35gakaxpeaomebdzuv 10003120 10003117 2024-12-18T10:28:24Z Franvj 161224 [[Kategoria:Wikipedia]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003120 wikitext text/x-wiki Kaixo!, nire ama hizkuntza gaztelania da eta oinarrizko ezagutzak ditut frantsesa, eta ingeles pixka bat.Euskara gutxi ulertzen dut eta modu independentean ikasten ari naiz artikulu bat da. Nire ikasketak [[Ingeniaritza]] Teknikoa eta Enpresa [[Ekonomia|Ekonomia Zientziak]] dira, biak [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]] lehenengo mailan eta [[elektrizitate]] ikastaroa egin dut. Hemen asko ikasten ari naiz artikulu eta laguntza orrialdeak irakurriz eta dakarten lanagatik egiten ditudan akatsak zuzendu behar dituzten administratzaile eta lankideei barkamena eskatzen diet, eskerrik asko, kontu gehiago izaten saiatuko naiz. [[Kategoria:Wikipedia]] 777lgqa7o22y1ow7higziuepf96she9 3 1218002 10003122 2024-12-18T10:29:18Z J ansari 73407 J ansari wikilariak «[[Lankide eztabaida:Бойкыня Босорканя]]» orria «[[Lankide eztabaida:Rue323]]» izenera aldatu du: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Бойкыня Босорканя|Бойкыня Босорканя]]" to "[[Special:CentralAuth/Rue323|Rue323]]" 10003122 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Lankide eztabaida:Rue323]] 8j7ar97ya39xaln7cxs54v0eqshdque 0 1218003 10003128 2024-12-18T10:31:25Z Marklar2007 1545 «[[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea]]» orrira birbideratua 10003128 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU[[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea]] c3r5bkrfzunbgoz2dx6fm8oqh7pnxbd 0 1218004 10003130 2024-12-18T10:31:52Z Josugoni 201 Orri berria: «{{taxotaula automatikoa | izena = | taxon = | authority = }} '''''Pachysandra terminalis''''' [[Buxaceae]] familiako loredun landare [[espezie]] bat da, jatorriz [[Japonia]], [[Korea]] eta [[Txina]] ipar-ekialdekoa. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} ==Kanpo estekak== {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Pachysandra]]» 10003130 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa | izena = | taxon = | authority = }} '''''Pachysandra terminalis''''' [[Buxaceae]] familiako loredun landare [[espezie]] bat da, jatorriz [[Japonia]], [[Korea]] eta [[Txina]] ipar-ekialdekoa. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} ==Kanpo estekak== {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Pachysandra]] fcrcgrqf2j3larkmikkdn4i9a6156c5 10003136 10003130 2024-12-18T10:34:50Z Josugoni 201 10003136 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa | izena = | taxon = | authority = }} '''''Pachysandra terminalis''''' [[Buxaceae]] familiako loredun landare [[espezie]] bat da, jatorriz [[Japonia]], [[Korea]] eta [[Txina]] ipar-ekialdekoa. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} ==Kanpo estekak== {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Buxaceae]] fgotnw4q3x5s8tgrbj093jgxg3aebtc 10003165 10003136 2024-12-18T10:42:36Z Josugoni 201 10003165 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa | izena = | taxon = | authority = }} '''''Pachysandra terminalis''''' [[Buxaceae]] familiako loredun landare [[espezie]] bat da, jatorriz [[Japonia]], [[Korea]] eta [[Txina]] ipar-ekialdekoa. ==Ezaugarriak == [[Landare belarkara]] [[landare iraunkor|iraunkorra]] da, 30 cm garai hazi daitekeena, baina normalean gutxiago. Hostoak 3-8 cm luze dira, distiratsuak. Loreak txikiak dira, zuriak, eta 2 eta 3 cm arteko luzera dute. Habitat naturala eremu itzaltsuetan du, 1000-2600 m artean, Txinako [[Gansu]], [[Hubei]], [[Shaanxi]], [[Sichuan]] eta [[Zhejiang]], eta Japonia eta Korean. ''Pachysandra terminalis'' [[landare apaingarri]] bezala landatzen da, lur-estalki gisa, [[itzal]]pean, Europan eta Asian. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} ==Kanpo estekak== {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Buxaceae]] 56s5k7gyb9utncfaw1r29u63nbguzxp 0 1218005 10003134 2024-12-18T10:32:48Z Marklar2007 1545 «[[Katolizismo]]» orrira birbideratua 10003134 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU[[Katolizismo]] 3u47c5qne6cxluuror0nylppeidtwqx 0 1218006 10003135 2024-12-18T10:33:56Z Marklar2007 1545 «[[Errenazimentuko arkitektura]]» orrira birbideratua 10003135 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU[[Errenazimentuko arkitektura]] nhxdtmie6tzo9hyfte3v3xvd0rnxmhr 0 1218007 10003141 2024-12-18T10:36:53Z Artegia 65203 Orri berria: «'''Aigers Fadeyevs''' ([[Valka]], [[1975]]eko [[abenduaren 27]]a – [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) letoniar atleta izan zen, [[ibilketa atletiko]]ko eta [[maratoi]]ko probetan aditua. [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|1996ko Udako Olinpiar Jokoetan]] 20 km ibilketako proban parte hartu zuen. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|2000ko Udako Olinpiar Jokoak |2000ko Udako Olinpiar Jokoetan]] zilarrezko domina irabazi zuen 50 km ibilbiketako proban eta 2004ko Udako Olinpiar Jokoak|...» 10003141 wikitext text/x-wiki '''Aigers Fadeyevs''' ([[Valka]], [[1975]]eko [[abenduaren 27]]a – [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) letoniar atleta izan zen, [[ibilketa atletiko]]ko eta [[maratoi]]ko probetan aditua. [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|1996ko Udako Olinpiar Jokoetan]] 20 km ibilketako proban parte hartu zuen. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|2000ko Udako Olinpiar Jokoak |2000ko Udako Olinpiar Jokoetan]] zilarrezko domina irabazi zuen 50 km ibilbiketako proban eta [[2004ko Udako Olinpiar Jokoak|2004ko Udako Olinpiar Jokoetan]] bederatzigarren izan zen 50 km ibilketan. 2004tik aurrera maratoian aritu zen eta kirol terapista lanetan aritu zen. {{bizialdia|1975eko|2024ko|Fadeyevs, Aigers}} idcdrt8wg2ar7rtliic6wq9aae9u82y 10003148 10003141 2024-12-18T10:39:00Z Artegia 65203 10003148 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Aigers Fadejevs''' ([[Valka]], [[1975]]eko [[abenduaren 27]]a – [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) letoniar atleta izan zen, [[ibilketa atletiko]]ko eta [[maratoi]]ko probetan aditua. [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|1996ko Udako Olinpiar Jokoetan]] 20 km ibilketako proban parte hartu zuen. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|2000ko Udako Olinpiar Jokoak |2000ko Udako Olinpiar Jokoetan]] zilarrezko domina irabazi zuen 50 km ibilbiketako proban eta [[2004ko Udako Olinpiar Jokoak|2004ko Udako Olinpiar Jokoetan]] bederatzigarren izan zen 50 km ibilketan. 2004tik aurrera maratoian aritu zen eta kirol terapista lanetan aritu zen. {{bizialdia|1975eko|2024ko|Fadeyevs, Aigers}} g70hiqt7k762s6z0lxivsgm7092oyk2 10003152 10003148 2024-12-18T10:40:04Z Artegia 65203 10003152 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Aigers Fadejevs''' ([[Valka]], [[1975]]eko [[abenduaren 27]]a – [[2024]]ko [[abenduaren 17]]a) letoniar atleta izan zen, [[ibilketa atletiko]]ko eta [[maratoi]]ko probetan aditua. [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|1996ko Udako Olinpiar Jokoetan]] 20 km ibilketako proban parte hartu zuen. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|2000ko Udako Olinpiar Jokoak |2000ko Udako Olinpiar Jokoetan]] zilarrezko domina irabazi zuen 50 km ibilbiketako proban eta [[2004ko Udako Olinpiar Jokoak|2004ko Udako Olinpiar Jokoetan]] bederatzigarren izan zen 50 km ibilketan. 2004tik aurrera maratoian aritu zen eta kirol terapista lanetan aritu zen. {{bizialdia|1975eko|2024ko|Fadeyevs, Aigers}} [[Kategoria:Letoniako atletak]] qat6o8p3t253vw27fd1r1hik58g19ls 3 1218008 10003143 2024-12-18T10:37:41Z LainobeltzBot 90204 Ongi etorri! 10003143 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 11:37, 18 abendua 2024 (CET) k6etzsqb6d7npoevx0oq1d5pzowwhl4 0 1218009 10003146 2024-12-18T10:38:12Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Josepha Heath Gulston''' ([[1811]]ko [[otsailaren 23]]a – [[Westminster]], [[Londres]], [[1859]]ko [[azaroaren 15]]a), '''''Talbot Gwynne''''' izengoitiaz ere ezaguna, [[gales]]tar [[eleberrigile]]a izan zen. == Bizitza == Josepha Heath Gulston 1811 jaio zen. Aita Joseph Gulston zuen, Carmarthenshireko Derwydd etxaldearen jabea, eta ama, berriz, Anna Maria Knowles. Haien bost seme-alabetako bigarrena (bizirik iraun zuen lehena) zen...» 10003146 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Josepha Heath Gulston''' ([[1811]]ko [[otsailaren 23]]a – [[Westminster]], [[Londres]], [[1859]]ko [[azaroaren 15]]a), '''''Talbot Gwynne''''' izengoitiaz ere ezaguna, [[gales]]tar [[eleberrigile]]a izan zen. == Bizitza == Josepha Heath Gulston 1811 jaio zen. Aita Joseph Gulston zuen, Carmarthenshireko Derwydd etxaldearen jabea, eta ama, berriz, Anna Maria Knowles. Haien bost seme-alabetako bigarrena (bizirik iraun zuen lehena) zen<ref name=":1">{{erreferentzia|urtea=1917|izenburua=West Wales historical records. Annual magazine of the Historical Society of West Wales|argitaletxea=Allen County Public Library Genealogy Center|orrialdeak=138-139|hizkuntza=en|egilea=Historical Society of West Wales|url=https://archive.org/details/westwaleshistori7191hist/page/138/mode/2up?q=josepha|argitaratze-lekua=Carmarthen|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Notes and Queries 1917-07|argitaletxea=Oxford Publishing Limited|orrialdea=364|hizkuntza=en|argitaratze-data=1917|url=https://archive.org/details/sim_notes-and-queries_1917-07_3_70/page/364/mode/2up?q=josepha|liburukia=3 (70)|atala=Talbot Gwynne|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Alan James Gulston eleberrigilea haren neba zen<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Troy J|abizena=Bassett|izenburua=Author: Josepha Heath Gulston|hizkuntza=en|argitaratze-data=2024-10-31|url=https://www.victorianresearch.org/atcl/show_author.php?aid=2446|aldizkaria=At the Circulating Library. A Database of Victorian Fiction, 1837–1901|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Idatzi zuen ''The School for Fathers'' eleberria [[Charlotte Brontë]]k eta [[George Eliot]]ek irakurri zuten, eta ''Young Singleton''ek Elioten ''Daniel Deronda'' eleberriaren eragina izan zitekeen<ref>{{erreferentzia|izena=Clement King|abizena=Shorter|urtea=1908|izenburua=The Brontës; life and letters, being an attempt to present a full and final record of the lives of the three sisters, Charlotte, Emily and Anne Brontë from the biographies of Mrs. Gaskell and others, and from numerous hitherto unpublished MSS. and letters|argitaletxea=Hodder and Stoughton|orrialdea=261|hizkuntza=en|url=https://archive.org/details/brontslifelett02shoruoft/page/260/mode/2up?q=josepha|argitaratze-lekua=New York|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=June Skye|abizena=Szirotny|izenburua="The Terrible Possibilities of Crime": Gwendolen Harleth and Richard Singleton|orrialdeak=52-57|hizkuntza=en|argitaratze-data=2001-06-01|url=https://read.dukeupress.edu/english-language-notes/article-abstract/38/4/52/136440/The-Terrible-Possibilities-of-Crime-Gwendolen?redirectedFrom=fulltext|aldizkaria=English Language Notes|zenbakia=38 (4)|ISSN=0013-8282|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Haurrentzako fantasiazko liburu bat ere idatzi zuen, ''The Goblin's Moonlight Walk'', eta 1844an argitaratu zuen [[litografia]]tutako ilustrazioekin<ref name=":2" />. Josepha Heath Gulston ez zen inoiz ezkondu eta 1859ko azaroaren 15ean hil zen, 48 urte zituela<ref name=":1" />. == Lanak == * ''The Goblin's Moonlight Walk'' (1844)<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Leslie|abizena=McGrath|urtea=1999|izenburua=A handbook to the Osborne collection|argitaletxea=Children's Books History Society|orrialdea=10|hizkuntza=en|url=https://archive.org/details/handbooktoosborn0000mcgr|argitaratze-lekua=Toronto|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * ''The School for Fathers: An Old English Story'' (1852) * ''The Life and Death of Silas Barnstarke: A Story of the Seventeenth Century'' (1853) * ''The School for Dreamers: A Story of the Present Day'' (1853) * ''Nanette and her Lovers'' (1854) * ''Young Singleton'' (bi liburukitan, 1856)<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1811ko|1859ko|Gulston, Josepha Heath}} [[Kategoria:Galesko eleberrigileak]] [[Kategoria:Emakume eleberrigileak]] [[Kategoria:Galesko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Londresen hildakoak]] 3fbu290jr8n1tx9np8s8jebxs748kn3 10003190 10003146 2024-12-18T10:49:04Z Marklar2007 1545 [[Kategoria:Carmarthenshire konderriko jendea]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 10003190 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Josepha Heath Gulston''' ([[1811]]ko [[otsailaren 23]]a – [[Westminster]], [[Londres]], [[1859]]ko [[azaroaren 15]]a), '''''Talbot Gwynne''''' izengoitiaz ere ezaguna, [[gales]]tar [[eleberrigile]]a izan zen. == Bizitza == Josepha Heath Gulston 1811 jaio zen. Aita Joseph Gulston zuen, Carmarthenshireko Derwydd etxaldearen jabea, eta ama, berriz, Anna Maria Knowles. Haien bost seme-alabetako bigarrena (bizirik iraun zuen lehena) zen<ref name=":1">{{erreferentzia|urtea=1917|izenburua=West Wales historical records. Annual magazine of the Historical Society of West Wales|argitaletxea=Allen County Public Library Genealogy Center|orrialdeak=138-139|hizkuntza=en|egilea=Historical Society of West Wales|url=https://archive.org/details/westwaleshistori7191hist/page/138/mode/2up?q=josepha|argitaratze-lekua=Carmarthen|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Notes and Queries 1917-07|argitaletxea=Oxford Publishing Limited|orrialdea=364|hizkuntza=en|argitaratze-data=1917|url=https://archive.org/details/sim_notes-and-queries_1917-07_3_70/page/364/mode/2up?q=josepha|liburukia=3 (70)|atala=Talbot Gwynne|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Alan James Gulston eleberrigilea haren neba zen<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Troy J|abizena=Bassett|izenburua=Author: Josepha Heath Gulston|hizkuntza=en|argitaratze-data=2024-10-31|url=https://www.victorianresearch.org/atcl/show_author.php?aid=2446|aldizkaria=At the Circulating Library. A Database of Victorian Fiction, 1837–1901|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Idatzi zuen ''The School for Fathers'' eleberria [[Charlotte Brontë]]k eta [[George Eliot]]ek irakurri zuten, eta ''Young Singleton''ek Elioten ''Daniel Deronda'' eleberriaren eragina izan zitekeen<ref>{{erreferentzia|izena=Clement King|abizena=Shorter|urtea=1908|izenburua=The Brontës; life and letters, being an attempt to present a full and final record of the lives of the three sisters, Charlotte, Emily and Anne Brontë from the biographies of Mrs. Gaskell and others, and from numerous hitherto unpublished MSS. and letters|argitaletxea=Hodder and Stoughton|orrialdea=261|hizkuntza=en|url=https://archive.org/details/brontslifelett02shoruoft/page/260/mode/2up?q=josepha|argitaratze-lekua=New York|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=June Skye|abizena=Szirotny|izenburua="The Terrible Possibilities of Crime": Gwendolen Harleth and Richard Singleton|orrialdeak=52-57|hizkuntza=en|argitaratze-data=2001-06-01|url=https://read.dukeupress.edu/english-language-notes/article-abstract/38/4/52/136440/The-Terrible-Possibilities-of-Crime-Gwendolen?redirectedFrom=fulltext|aldizkaria=English Language Notes|zenbakia=38 (4)|ISSN=0013-8282|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Haurrentzako fantasiazko liburu bat ere idatzi zuen, ''The Goblin's Moonlight Walk'', eta 1844an argitaratu zuen [[litografia]]tutako ilustrazioekin<ref name=":2" />. Josepha Heath Gulston ez zen inoiz ezkondu eta 1859ko azaroaren 15ean hil zen, 48 urte zituela<ref name=":1" />. == Lanak == * ''The Goblin's Moonlight Walk'' (1844)<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Leslie|abizena=McGrath|urtea=1999|izenburua=A handbook to the Osborne collection|argitaletxea=Children's Books History Society|orrialdea=10|hizkuntza=en|url=https://archive.org/details/handbooktoosborn0000mcgr|argitaratze-lekua=Toronto|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * ''The School for Fathers: An Old English Story'' (1852) * ''The Life and Death of Silas Barnstarke: A Story of the Seventeenth Century'' (1853) * ''The School for Dreamers: A Story of the Present Day'' (1853) * ''Nanette and her Lovers'' (1854) * ''Young Singleton'' (bi liburukitan, 1856)<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1811ko|1859ko|Gulston, Josepha Heath}} [[Kategoria:Galesko eleberrigileak]] [[Kategoria:Emakume eleberrigileak]] [[Kategoria:Galesko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Londresen hildakoak]] [[Kategoria:Carmarthenshire konderriko jendea]] opag7d0pdjk2wdofjf0ul0llbwjihn5 10003195 10003190 2024-12-18T10:50:17Z Eliatxo 96586 /* Bizitza */ 10003195 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Josepha Heath Gulston''' ([[1811]]ko [[otsailaren 23]]a – [[Westminster]], [[Londres]], [[1859]]ko [[azaroaren 15]]a), '''''Talbot Gwynne''''' izengoitiaz ere ezaguna, [[gales]]tar [[eleberrigile]]a izan zen. == Bizitza == Josepha Heath Gulston 1811 jaio zen. Aita Joseph Gulston zuen, [[Carmarthenshire]]ko Derwydd etxaldearen jabea, eta ama, berriz, Anna Maria Knowles. Haien bost seme-alabetako bigarrena (bizirik iraun zuen lehena) zen<ref name=":1">{{erreferentzia|urtea=1917|izenburua=West Wales historical records. Annual magazine of the Historical Society of West Wales|argitaletxea=Allen County Public Library Genealogy Center|orrialdeak=138-139|hizkuntza=en|egilea=Historical Society of West Wales|url=https://archive.org/details/westwaleshistori7191hist/page/138/mode/2up?q=josepha|argitaratze-lekua=Carmarthen|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Notes and Queries 1917-07|argitaletxea=Oxford Publishing Limited|orrialdea=364|hizkuntza=en|argitaratze-data=1917|url=https://archive.org/details/sim_notes-and-queries_1917-07_3_70/page/364/mode/2up?q=josepha|liburukia=3 (70)|atala=Talbot Gwynne|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Alan James Gulston eleberrigilea haren neba zen<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Troy J|abizena=Bassett|izenburua=Author: Josepha Heath Gulston|hizkuntza=en|argitaratze-data=2024-10-31|url=https://www.victorianresearch.org/atcl/show_author.php?aid=2446|aldizkaria=At the Circulating Library. A Database of Victorian Fiction, 1837–1901|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Idatzi zuen ''The School for Fathers'' eleberria [[Charlotte Brontë]]k eta [[George Eliot]]ek irakurri zuten, eta ''Young Singleton''ek Elioten ''Daniel Deronda'' eleberriaren eragina izan zitekeen<ref>{{erreferentzia|izena=Clement King|abizena=Shorter|urtea=1908|izenburua=The Brontës; life and letters, being an attempt to present a full and final record of the lives of the three sisters, Charlotte, Emily and Anne Brontë from the biographies of Mrs. Gaskell and others, and from numerous hitherto unpublished MSS. and letters|argitaletxea=Hodder and Stoughton|orrialdea=261|hizkuntza=en|url=https://archive.org/details/brontslifelett02shoruoft/page/260/mode/2up?q=josepha|argitaratze-lekua=New York|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=June Skye|abizena=Szirotny|izenburua="The Terrible Possibilities of Crime": Gwendolen Harleth and Richard Singleton|orrialdeak=52-57|hizkuntza=en|argitaratze-data=2001-06-01|url=https://read.dukeupress.edu/english-language-notes/article-abstract/38/4/52/136440/The-Terrible-Possibilities-of-Crime-Gwendolen?redirectedFrom=fulltext|aldizkaria=English Language Notes|zenbakia=38 (4)|ISSN=0013-8282|sartze-data=2024-12-18}}</ref>. Haurrentzako fantasiazko liburu bat ere idatzi zuen, ''The Goblin's Moonlight Walk'', eta 1844an argitaratu zuen [[litografia]]tutako ilustrazioekin<ref name=":2" />. Josepha Heath Gulston ez zen inoiz ezkondu eta 1859ko azaroaren 15ean hil zen, 48 urte zituela<ref name=":1" />. == Lanak == * ''The Goblin's Moonlight Walk'' (1844)<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Leslie|abizena=McGrath|urtea=1999|izenburua=A handbook to the Osborne collection|argitaletxea=Children's Books History Society|orrialdea=10|hizkuntza=en|url=https://archive.org/details/handbooktoosborn0000mcgr|argitaratze-lekua=Toronto|sartze-data=2024-12-18}}</ref> * ''The School for Fathers: An Old English Story'' (1852) * ''The Life and Death of Silas Barnstarke: A Story of the Seventeenth Century'' (1853) * ''The School for Dreamers: A Story of the Present Day'' (1853) * ''Nanette and her Lovers'' (1854) * ''Young Singleton'' (bi liburukitan, 1856)<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1811ko|1859ko|Gulston, Josepha Heath}} [[Kategoria:Galesko eleberrigileak]] [[Kategoria:Emakume eleberrigileak]] [[Kategoria:Galesko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Londresen hildakoak]] [[Kategoria:Carmarthenshire konderriko jendea]] cmp9bwx4zcd2832bg97pheq4fgdx7qx 14 1218010 10003168 2024-12-18T10:43:01Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Erresuma Batuko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Galesko idazleak]]» 10003168 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Erresuma Batuko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Galesko idazleak]] 6pvsr5f9m07bspi36vdviyop58qees2 4 1218011 10003185 2024-12-18T10:46:35Z Iraide.martin 168991 Bideoa 10003185 wikitext text/x-wiki {{Videowiki}} == Kubeta endorreikoak == [[Fitxategi:Example svg font to path.svg|40px|left]]<!-- Aldatu irudiaren izena zuk nahi duzun irudiarengatik. Kodean ari bazara, soilik Fitxategi: eta | artean doana aldatu behar duzu. --> [[Sakonune endorreiko|Kubeta endorreikoek]] ez dute kanporanzko drainatzerik, eta, normalean, ez dute euri-ura baino gehiago jasotzen. Hutsune horien maila asko aldatzen da urtaroen eta urteen joanean, eta sakonera jakin bat duten uneak eta erabat lehortuta dauden uneak tartekatzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Complejo lagunar de Laguardia|url=https://laguardia-alava.com/es/complejo-lagunar-de-laguardia|aldizkaria=laguardia-alava.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Urtaroak == [[Udazken]] amaierako euriteek urmaelak partzialki betetzen dituzte, eta [[Udaberri|udaberriko]] hilabeteetan hartzen dute sakonera handiena. Une horretatik aurrera, [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] txikienek eta tenperatura altuek lehortu egiten dituzte, eta gainazal zurixka bihurtzen dira. == Gatzen lurruntzea == Kolore zurixka hori uretan disolbaturiko [[Gatz (kimika)|gatzen]] lurruntze bidezko prezipitaziotik dator. == Zikloaren amaiera == [[Uda]] ostean, udazkeneko euriteek berriro bete dituzte [[Urmael|urmaelak]], eta ziklo berri bati ekiten diote. == Lehortzea == Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak dira hezegune batzuen azken adibideak; lehortu ondoren, desagertu egin dira. Horixe da Muscoko antzinako hezegunearen kasua, bi urmaelen artean kokatua.<ref name=":0" /> h66szxhfdblgjevutya6xz6ias83m6w 10003194 10003185 2024-12-18T10:49:50Z Iraide.martin 168991 Aldaketa 10003194 wikitext text/x-wiki {{Videowiki}} == Kubeta endorreikoak == [[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 01.jpg|387x387px]] [[Sakonune endorreiko|Kubeta endorreikoek]] ez dute kanporanzko drainatzerik, eta, normalean, ez dute euri-ura baino gehiago jasotzen. Hutsune horien maila asko aldatzen da urtaroen eta urteen joanean, eta sakonera jakin bat duten uneak eta erabat lehortuta dauden uneak tartekatzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Complejo lagunar de Laguardia|url=https://laguardia-alava.com/es/complejo-lagunar-de-laguardia|aldizkaria=laguardia-alava.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Urtaroak == [[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 03.jpg|387x387px]] [[Udazken]] amaierako euriteek urmaelak partzialki betetzen dituzte, eta [[Udaberri|udaberriko]] hilabeteetan hartzen dute sakonera handiena. Une horretatik aurrera, [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] txikienek eta tenperatura altuek lehortu egiten dituzte, eta gainazal zurixka bihurtzen dira. == Gatzen lurruntzea == [[Fitxategi:Laguardia 01.jpg|428x428px]] Kolore zurixka hori uretan disolbaturiko [[Gatz (kimika)|gatzen]] lurruntze bidezko prezipitaziotik dator. == Zikloaren amaiera == [[Fitxategi:Laguardia - Carralogroño aintzira.jpg|547x547px]] [[Uda]] ostean, udazkeneko euriteek berriro bete dituzte [[Urmael|urmaelak]], eta ziklo berri bati ekiten diote. == Lehortzea == [[Fitxategi:LAGUNAS LAGUARDIA (ARGAZKIA EJ M.ARRAZOLA).jpg|268x268px]] Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak dira hezegune batzuen azken adibideak; lehortu ondoren, desagertu egin dira. Horixe da Muscoko antzinako hezegunearen kasua, bi urmaelen artean kokatua.<ref name=":0" /> r5rlpu6cuury11ebdzsackiu7xuizan 10003209 10003194 2024-12-18T10:55:03Z Iraide.martin 168991 10003209 wikitext text/x-wiki {{Videowiki}} == Kubeta endorreikoak == [[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 01.jpg|387x387px]] [[Sakonune endorreiko|Kubeta endorreikoek]] ez dute kanporanzko drainatzerik, eta, normalean, ez dute euri-ura baino gehiago jasotzen. Hutsune horien maila asko aldatzen da urtaroen eta urteen joanean, eta sakonera jakin bat duten uneak eta erabat lehortuta dauden uneak tartekatzen dira.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Complejo lagunar de Laguardia|url=https://laguardia-alava.com/es/complejo-lagunar-de-laguardia|aldizkaria=laguardia-alava.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> == Urtaroak == [[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 03.jpg|387x387px]] [[Udazken]] amaierako euriteek urmaelak partzialki betetzen dituzte, eta [[Udaberri|udaberriko]] hilabeteetan hartzen dute sakonera handiena. Une horretatik aurrera, [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] txikienek eta tenperatura altuek lehortu egiten dituzte, eta gainazal zurixka bihurtzen dira. == Gatzen lurruntzea == [[Fitxategi:Laguardia 01.jpg|428x428px]] Kolore zurixka hori uretan disolbaturiko [[Gatz (kimika)|gatzen]] lurruntze bidezko prezipitaziotik dator. == Zikloaren amaiera == [[Fitxategi:Laguardia - Carralogroño aintzira.jpg|547x547px]] [[Uda]] ostean, udazkeneko euriteek berriro bete dituzte [[Urmael|urmaelak]], eta ziklo berri bati ekiten diote. == Lehortzea == [[Fitxategi:LAGUNAS LAGUARDIA (ARGAZKIA EJ M.ARRAZOLA).jpg|268x268px]] Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak dira hezegune batzuen azken adibideak; lehortu ondoren, desagertu egin dira. Horixe da Muscoko antzinako hezegunearen kasua, bi urmaelen artean kokatua.<ref name=":0" /> 68sklbb8b2nc0kyltyx9sp0cwt452hj 10003214 10003209 2024-12-18T10:56:53Z Iraide.martin 168991 10003214 wikitext text/x-wiki {{Videowiki}} == Kubeta endorreikoak == [[Sakonune endorreiko|Kubeta endorreikoek]] ez dute kanporanzko drainatzerik, eta, normalean, ez dute euri-ura baino gehiago jasotzen. Hutsune horien maila asko aldatzen da urtaroen eta urteen joanean, eta sakonera jakin bat duten uneak eta erabat lehortuta dauden uneak tartekatzen dira. [[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 01.jpg|387x387px]] == Urtaroak == [[Udazken]] amaierako euriteek urmaelak partzialki betetzen dituzte, eta [[Udaberri|udaberriko]] hilabeteetan hartzen dute sakonera handiena. Une horretatik aurrera, [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] txikienek eta tenperatura altuek lehortu egiten dituzte, eta gainazal zurixka bihurtzen dira.[[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 03.jpg|387x387px]] == Gatzen lurruntzea == Kolore zurixka hori uretan disolbaturiko [[Gatz (kimika)|gatzen]] lurruntze bidezko prezipitaziotik dator.[[Fitxategi:Laguardia 01.jpg|428x428px]] == Zikloaren amaiera == [[Uda]] ostean, udazkeneko euriteek berriro bete dituzte [[Urmael|urmaelak]], eta ziklo berri bati ekiten diote.[[Fitxategi:Laguardia - Carralogroño aintzira.jpg|547x547px]] == Lehortzea == Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak dira hezegune batzuen azken adibideak; lehortu ondoren, desagertu egin dira. Horixe da Muscoko antzinako hezegunearen kasua, bi urmaelen artean kokatua. [[Fitxategi:LAGUNAS LAGUARDIA (ARGAZKIA EJ M.ARRAZOLA).jpg|268x268px]] pfw8z0gk3exnoduuelsf71nxw4a9dq3 10003217 10003214 2024-12-18T10:57:30Z Iraide.martin 168991 10003217 wikitext text/x-wiki {{Videowiki}} == Kubeta endorreikoak[[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 01.jpg|387x387px]] == [[Sakonune endorreiko|Kubeta endorreikoek]] ez dute kanporanzko drainatzerik, eta, normalean, ez dute euri-ura baino gehiago jasotzen. Hutsune horien maila asko aldatzen da urtaroen eta urteen joanean, eta sakonera jakin bat duten uneak eta erabat lehortuta dauden uneak tartekatzen dira. == Urtaroak[[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 03.jpg|387x387px]] == [[Udazken]] amaierako euriteek urmaelak partzialki betetzen dituzte, eta [[Udaberri|udaberriko]] hilabeteetan hartzen dute sakonera handiena. Une horretatik aurrera, [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] txikienek eta tenperatura altuek lehortu egiten dituzte, eta gainazal zurixka bihurtzen dira. == Gatzen lurruntzea[[Fitxategi:Laguardia 01.jpg|428x428px]] == Kolore zurixka hori uretan disolbaturiko [[Gatz (kimika)|gatzen]] lurruntze bidezko prezipitaziotik dator. == Zikloaren amaiera[[Fitxategi:Laguardia - Carralogroño aintzira.jpg|547x547px]] == [[Uda]] ostean, udazkeneko euriteek berriro bete dituzte [[Urmael|urmaelak]], eta ziklo berri bati ekiten diote. == Lehortzea[[Fitxategi:LAGUNAS LAGUARDIA (ARGAZKIA EJ M.ARRAZOLA).jpg|268x268px]] == Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak dira hezegune batzuen azken adibideak; lehortu ondoren, desagertu egin dira. Horixe da Muscoko antzinako hezegunearen kasua, bi urmaelen artean kokatua. r5xa84nwaonln74jrr73733yuw8uzx4 10003220 10003217 2024-12-18T10:58:40Z Iraide.martin 168991 10003220 wikitext text/x-wiki {{Videowiki}} == Kubeta endorreikoak == [[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 01.jpg|387x387px]] [[Sakonune endorreiko|Kubeta endorreikoek]] ez dute kanporanzko drainatzerik, eta, normalean, ez dute euri-ura baino gehiago jasotzen. Hutsune horien maila asko aldatzen da urtaroen eta urteen joanean, eta sakonera jakin bat duten uneak eta erabat lehortuta dauden uneak tartekatzen dira. == Urtaroak == [[Fitxategi:Lagunas de Laguardia 03.jpg|387x387px]] [[Udazken]] amaierako euriteek urmaelak partzialki betetzen dituzte, eta [[Udaberri|udaberriko]] hilabeteetan hartzen dute sakonera handiena. Une horretatik aurrera, [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] txikienek eta tenperatura altuek lehortu egiten dituzte, eta gainazal zurixka bihurtzen dira. == Gatzen lurruntzea == [[Fitxategi:Laguardia 01.jpg|428x428px]] Kolore zurixka hori uretan disolbaturiko [[Gatz (kimika)|gatzen]] lurruntze bidezko prezipitaziotik dator. == Zikloaren amaiera == [[Fitxategi:Laguardia - Carralogroño aintzira.jpg|547x547px]] [[Uda]] ostean, udazkeneko euriteek berriro bete dituzte [[Urmael|urmaelak]], eta ziklo berri bati ekiten diote. == Lehortzea == [[Fitxategi:LAGUNAS LAGUARDIA (ARGAZKIA EJ M.ARRAZOLA).jpg|268x268px]] Carralogroño eta Carravalsecako urmaelak dira hezegune batzuen azken adibideak; lehortu ondoren, desagertu egin dira. Horixe da Muscoko antzinako hezegunearen kasua, bi urmaelen artean kokatua. jfpmwczm8j3cul0qt5egc9ptbzn82of 1 1218012 10003186 2024-12-18T10:47:29Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{Wikiproiektu Emakumeak}}» 10003186 wikitext text/x-wiki {{Wikiproiektu Emakumeak}} ta4vu3saodlopvx79romiqoh8fiwdtr 0 1218013 10003192 2024-12-18T10:49:29Z Joseba65 69297 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Ginés García Perán''', ([[Esparragal]], [[Puerto Lumbreras]], [[1941]]eko [[otsailaren 28]]a) txirrindulari espainiar ohia da, profesionala 1962tik 1968ra. == Kirol ibilbidea == Murtziako nekazari familia xume batean jaioa, 15 edo 16 urterekin eskuratu zuen bere lehenbiziko bizikleta. Bigarren denboraldian dagoeneko 27 lasterketa irabazi zituen<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.laopiniondemurcia.es/deportes/2016/03/2...» 10003192 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Ginés García Perán''', ([[Esparragal]], [[Puerto Lumbreras]], [[1941]]eko [[otsailaren 28]]a) txirrindulari espainiar ohia da, profesionala 1962tik 1968ra. == Kirol ibilbidea == Murtziako nekazari familia xume batean jaioa, 15 edo 16 urterekin eskuratu zuen bere lehenbiziko bizikleta. Bigarren denboraldian dagoeneko 27 lasterketa irabazi zituen<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.laopiniondemurcia.es/deportes/2016/03/20/gines-garcia-empece-correr-15-32081949.html|izenburua=Ginés García: «Empecé a correr con 15 años con una bicicleta que alquilaba que era muy mala»|aldizkaria=laopiniondemurcia.es|data=2016/03/20}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.la-actualidad.com/articulo/11152020/gines-garciaun-gran-ciclista-de-puerto-lumbreras-que-disputo-tres-tour-de-francia/|izenburua=Ginés García,un gran ciclista de puerto Lumbreras que disputó tres Tour de Francia|aldizkaria=la-actualidad.com/|data=2020/11/15}}</ref>. 1963an, seigarren sailkatu zen [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean, mendiko etapa bat irabazi zuen baita mendiko sailkapena ere. Hurrengo urtean hirugarren amaitu zen proba berean, [[Felice Gimondi]] eta [[Lucien Aimar]]<nowiki/>ren atzetik. 1968an, 27 urte zituela, txirrindularitza utzi behar izan zuen, Italiako Girotik etxera zihoalarik izandako trafiko istripu baten ondorioz. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1962''' * [[Mendateetako Klasikoa]] * 3. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 '''1963''' * 6. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean, Mendiko sailkapena eta etapa 1 '''1964''' * 3. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean '''1965''' * 3. Zumaiako Sari Nagusian * 8. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n '''1966''' * 2. [[Ordiziako Klasika]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1967''' * [[Meatze Haranetako Itzulia]] eta etapa 1 * 2. Muñecas Famosa Sari Nagusian eta etapa 1 * 2. [[1967ko Nafarroako Sari Nagusia|Nafarroako Sari Nagusia]]n (Espainiako mendiko txapelketa) * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 5. [[Midi Libreren Sari Nagusia|Midi Libre]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Laterketa !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1968ko Italiako Giroa|45.]] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1965eko Frantziako Tourra|29.]] |align="center"|[[1966ko Frantziako Tourra|28.]] |align="center"|[[1967ko Frantziako Tourra|18.]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1965eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|- |align="center"| [[1967ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1941eko||Garcia Peran, Gines}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] 3d6k719vacu50l3ctx3at1z666kwdf6 10003197 10003192 2024-12-18T10:52:10Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 10003197 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Ginés García Perán''', ([[Esparragal]], [[Puerto Lumbreras]], [[1941]]eko [[otsailaren 28]]a) txirrindulari espainiar ohia da, profesionala 1962tik 1968ra. == Kirol ibilbidea == Murtziako nekazari familia xume batean jaioa, 15 edo 16 urterekin eskuratu zuen bere lehenbiziko bizikleta. Bigarren denboraldian dagoeneko 27 lasterketa irabazi zituen<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.laopiniondemurcia.es/deportes/2016/03/20/gines-garcia-empece-correr-15-32081949.html|izenburua=Ginés García: «Empecé a correr con 15 años con una bicicleta que alquilaba que era muy mala»|aldizkaria=laopiniondemurcia.es|data=2016/03/20}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.la-actualidad.com/articulo/11152020/gines-garciaun-gran-ciclista-de-puerto-lumbreras-que-disputo-tres-tour-de-francia/|izenburua=Ginés García,un gran ciclista de puerto Lumbreras que disputó tres Tour de Francia|aldizkaria=la-actualidad.com/|data=2020/11/15}}</ref>. 1963an, seigarren sailkatu zen [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean, mendiko etapa bat irabazi zuen baita mendiko sailkapena ere. Hurrengo urtean hirugarren amaitu zen proba berean, [[Felice Gimondi]] eta [[Lucien Aimar]]<nowiki/>ren atzetik. 1968an, 27 urte zituela, txirrindularitza utzi behar izan zuen, Italiako Girotik etxera zihoalarik izandako trafiko istripu baten ondorioz. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1962''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 3. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 '''1963''' * 6. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean, Mendiko sailkapena eta etapa 1 '''1964''' * 3. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean '''1965''' * 3. Zumaiako Sari Nagusian * 8. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n '''1966''' * 2. [[Ordiziako Klasika]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1967''' * [[Meatze Haranetako Itzulia]] eta etapa 1 * 2. Muñecas Famosa Sari Nagusian eta etapa 1 * 2. [[1967ko Nafarroako Sari Nagusia|Nafarroako Sari Nagusia]]n (Espainiako mendiko txapelketa) * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 5. [[Midi Libreren Sari Nagusia|Midi Libre]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Laterketa !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1968ko Italiako Giroa|45.]] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1965eko Frantziako Tourra|29.]] |align="center"|[[1966ko Frantziako Tourra|28.]] |align="center"|[[1967ko Frantziako Tourra|18.]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1965eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|- |align="center"| [[1967ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1941eko||Garcia Peran, Gines}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] ksoavw2m5aszwhhwcst7qup0qk63h0a 10003212 10003197 2024-12-18T10:56:14Z Joseba65 69297 /* Kirol ibilbidea */ 10003212 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Ginés García Perán''', ([[Esparragal]], [[Puerto Lumbreras]], [[1941]]eko [[otsailaren 28]]a) txirrindulari espainiar ohia da, profesionala 1962tik 1968ra. == Kirol ibilbidea == Murtziako nekazari familia xume batean jaioa, 15 edo 16 urterekin eskuratu zuen bere lehenbiziko bizikleta. Bigarren denboraldian dagoeneko 27 lasterketa irabazi zituen<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.laopiniondemurcia.es/deportes/2016/03/20/gines-garcia-empece-correr-15-32081949.html|izenburua=Ginés García: «Empecé a correr con 15 años con una bicicleta que alquilaba que era muy mala»|aldizkaria=laopiniondemurcia.es|data=2016/03/20}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.la-actualidad.com/articulo/11152020/gines-garciaun-gran-ciclista-de-puerto-lumbreras-que-disputo-tres-tour-de-francia/|izenburua=Ginés García,un gran ciclista de puerto Lumbreras que disputó tres Tour de Francia|aldizkaria=la-actualidad.com/|data=2020/11/15}}</ref>. 1963an, seigarren sailkatu zen [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean, mendiko etapa bat irabazi zuen, baita mendiko sailkapena ere. Hurrengo urtean hirugarren amaitu zen proba berean, [[Felice Gimondi]] eta [[Lucien Aimar]]<nowiki/>ren atzetik. 1968an, 27 urte zituela, txirrindularitza utzi behar izan zuen, Italiako Girotik etxera zihoalarik izandako trafiko istripu baten ondorioz. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1962''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 3. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 '''1963''' * 6. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean, Mendiko sailkapena eta etapa 1 '''1964''' * 3. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean '''1965''' * 3. Zumaiako Sari Nagusian * 8. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n '''1966''' * 2. [[Ordiziako Klasika]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1967''' * [[Meatze Haranetako Itzulia]] eta etapa 1 * 2. Muñecas Famosa Sari Nagusian eta etapa 1 * 2. [[1967ko Nafarroako Sari Nagusia|Nafarroako Sari Nagusia]]n (Espainiako mendiko txapelketa) * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 5. [[Midi Libreren Sari Nagusia|Midi Libre]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Laterketa !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1968ko Italiako Giroa|45.]] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1965eko Frantziako Tourra|29.]] |align="center"|[[1966ko Frantziako Tourra|28.]] |align="center"|[[1967ko Frantziako Tourra|18.]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1965eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|- |align="center"| [[1967ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1941eko||Garcia Peran, Gines}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] cj3icwmketpzdielaj7edtla2b7izvb 10003224 10003212 2024-12-18T10:59:18Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 10003224 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Ginés García Perán''', ([[Esparragal]], [[Puerto Lumbreras]], [[1941]]eko [[otsailaren 28]]a) txirrindulari espainiar ohia da, profesionala 1962tik 1968ra. == Kirol ibilbidea == Murtziako nekazari familia xume batean jaioa, 15 edo 16 urterekin eskuratu zuen bere lehenbiziko bizikleta. Bigarren denboraldian dagoeneko 27 lasterketa irabazi zituen<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.laopiniondemurcia.es/deportes/2016/03/20/gines-garcia-empece-correr-15-32081949.html|izenburua=Ginés García: «Empecé a correr con 15 años con una bicicleta que alquilaba que era muy mala»|aldizkaria=laopiniondemurcia.es|data=2016/03/20}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.la-actualidad.com/articulo/11152020/gines-garciaun-gran-ciclista-de-puerto-lumbreras-que-disputo-tres-tour-de-francia/|izenburua=Ginés García,un gran ciclista de puerto Lumbreras que disputó tres Tour de Francia|aldizkaria=la-actualidad.com/|data=2020/11/15}}</ref>. 1963an, seigarren sailkatu zen [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean, mendiko etapa bat irabazi zuen, baita mendiko sailkapena ere. Hurrengo urtean hirugarren amaitu zen proba berean, [[Felice Gimondi]] eta [[Lucien Aimar]]<nowiki/>ren atzetik. 1968an, 27 urte zituela, txirrindularitza utzi behar izan zuen, Italiako Girotik etxera zihoalarik izandako trafiko istripu baten ondorioz. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1962''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 3. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 '''1963''' * 6. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean, Mendiko sailkapena eta etapa 1 '''1964''' * 3. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean '''1965''' * 3. Zumaiako Sari Nagusian * 4. [[Kataluniako Volta]]n * 8. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n '''1966''' * 2. [[Ordiziako Klasika]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 5. [[Kataluniako Volta]]n '''1967''' * [[Meatze Haranetako Itzulia]] eta etapa 1 * 2. Muñecas Famosa Sari Nagusian eta etapa 1 * 2. [[1967ko Nafarroako Sari Nagusia|Nafarroako Sari Nagusia]]n (Espainiako mendiko txapelketa) * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 4. [[Kataluniako Volta]]n * 5. [[Midi Libreren Sari Nagusia|Midi Libre]]<nowiki/>n * 9. [[1967ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Laterketa !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1968ko Italiako Giroa|45.]] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1965eko Frantziako Tourra|29.]] |align="center"|[[1966ko Frantziako Tourra|28.]] |align="center"|[[1967ko Frantziako Tourra|18.]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1965eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|- |align="center"| [[1967ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1941eko||Garcia Peran, Gines}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] he8pl0j5hk3yif4a12gt1046m95lm0c 10003227 10003224 2024-12-18T11:00:38Z Joseba65 69297 10003227 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Ginés García Perán''', ([[El Esparragal]], [[Puerto Lumbreras]], [[1941]]eko [[otsailaren 28]]a) txirrindulari espainiar ohia da, profesionala 1962tik 1968ra. == Kirol ibilbidea == Murtziako nekazari familia xume batean jaioa, 15 edo 16 urterekin eskuratu zuen bere lehenbiziko bizikleta. Bigarren denboraldian dagoeneko 27 lasterketa irabazi zituen<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.laopiniondemurcia.es/deportes/2016/03/20/gines-garcia-empece-correr-15-32081949.html|izenburua=Ginés García: «Empecé a correr con 15 años con una bicicleta que alquilaba que era muy mala»|aldizkaria=laopiniondemurcia.es|data=2016/03/20}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.la-actualidad.com/articulo/11152020/gines-garciaun-gran-ciclista-de-puerto-lumbreras-que-disputo-tres-tour-de-francia/|izenburua=Ginés García,un gran ciclista de puerto Lumbreras que disputó tres Tour de Francia|aldizkaria=la-actualidad.com/|data=2020/11/15}}</ref>. 1963an, seigarren sailkatu zen [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean, mendiko etapa bat irabazi zuen, baita mendiko sailkapena ere. Hurrengo urtean hirugarren amaitu zen proba berean, [[Felice Gimondi]] eta [[Lucien Aimar]]<nowiki/>ren atzetik. 1968an, 27 urte zituela, txirrindularitza utzi behar izan zuen, Italiako Girotik etxera zihoalarik izandako trafiko istripu baten ondorioz. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1962''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 3. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 '''1963''' * 6. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean, Mendiko sailkapena eta etapa 1 '''1964''' * 3. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean '''1965''' * 3. Zumaiako Sari Nagusian * 4. [[Kataluniako Volta]]n * 8. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n '''1966''' * 2. [[Ordiziako Klasika]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 5. [[Kataluniako Volta]]n '''1967''' * [[Meatze Haranetako Itzulia]] eta etapa 1 * 2. Muñecas Famosa Sari Nagusian eta etapa 1 * 2. [[1967ko Nafarroako Sari Nagusia|Nafarroako Sari Nagusia]]n (Espainiako mendiko txapelketa) * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 4. [[Kataluniako Volta]]n * 5. [[Midi Libreren Sari Nagusia|Midi Libre]]<nowiki/>n * 9. [[1967ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Laterketa !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1968ko Italiako Giroa|45.]] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1965eko Frantziako Tourra|29.]] |align="center"|[[1966ko Frantziako Tourra|28.]] |align="center"|[[1967ko Frantziako Tourra|18.]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1965eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|- |align="center"| [[1967ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1941eko||Garcia Peran, Gines}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] c6sg2dv7eftzdxcrn1ghikf4f9doyi7 0 1218014 10003245 2024-12-18T11:05:08Z Josugoni 201 Orri berria: «{{taxotaula automatikoa | izena = | taxon = | authority = }} '''''Hebe diosmifolia''''', [[sinonimo (taxonomia)|sinonimoa]] '''''Veronica diosmifolia''''', [[Plantaginaceae]] familiako loredun landare [[espezie]] bat da. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} ==Kanpo estekak== {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Plantaginaceae]]» 10003245 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa | izena = | taxon = | authority = }} '''''Hebe diosmifolia''''', [[sinonimo (taxonomia)|sinonimoa]] '''''Veronica diosmifolia''''', [[Plantaginaceae]] familiako loredun landare [[espezie]] bat da. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} ==Kanpo estekak== {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Plantaginaceae]] t4hh59mkndwje0shfkoxa3qualw4qdy 0 1218015 10003259 2024-12-18T11:08:59Z Gorkaazk 6950 Gorkaazk wikilariak «[[Werther]]» orria «[[Werther gaztearen arrangurak]]» izenera aldatu du: Euskarazko azken bertsioa, Matias Múgicarena, horrela du izenburu 10003259 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Werther gaztearen arrangurak]] dn608tj3w5lfvx0rrohshmhd7k5d7ey 0 1218016 10003268 2024-12-18T11:11:05Z Bixibixi 166415 Biografia zortzen 10003268 wikitext text/x-wiki Nahia Iparragirre Burgoa ( Ondarroa Bizkaia 1969-06-22) Dantzaria, sortzailea eta hesitzailea da. == Bizitza == Ondarroan jaio zen 1969ko ekainaren 22an. Gurasoak, Angelita Burgoa eta Eusebio Iparragirre. Lehen ikasketak Markinako Mertzedetan egin zuen. pjuuhul2xpg3ajeab00v3qzz90kcyzc 10003293 10003268 2024-12-18T11:20:14Z Bixibixi 166415 aditza aldatu 10003293 wikitext text/x-wiki Nahia Iparragirre Burgoa ( Ondarroa Bizkaia 1969-06-22) Dantzaria, sortzailea eta hesitzailea da. == Bizitza == Ondarroan jaio zen 1969ko ekainaren 22an. Gurasoak, Angelita Burgoa eta Eusebio Iparragirre. Lehen ikasketak Markinako Mertzedetan egin zituen. cu58wtyzlfveze1zyxudoaohxrb7bui 10003294 10003293 2024-12-18T11:22:00Z Maizara 163278 10003294 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} {{lanean}} Nahia Iparragirre Burgoa (Ondarroa Bizkaia 1969-06-22) Dantzaria, sortzailea eta hezitzailea da. == Bizitza == Ondarroan jaio zen 1969ko ekainaren 22an. Gurasoak, Angelita Burgoa eta Eusebio Iparragirre. Lehen ikasketak Markinako Mertzedetan egin zituen. qrwvd11mldjpmvjybmjgjrctv8auyfu 0 1218017 10003313 2024-12-18T11:32:05Z Joseba65 69297 Orri berria: «{{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Manuel Esparza Sanz''', ([[Sabadell]], [[1951]]eko [[abenduaren 3]]a) txirrindulari kataluniar ohia da, profesionala 1974tik 1982ra. Anaia gaztea [[Antonio Esparza]] ere txirrindularia izan zen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1973''' * [[Cinturón a Mallorca]] eta etapa 1 === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1974''' * 2. [[Oroko Andre Maria Saria]]n * 2. Fitxateg...» 10003313 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Manuel Esparza Sanz''', ([[Sabadell]], [[1951]]eko [[abenduaren 3]]a) txirrindulari kataluniar ohia da, profesionala 1974tik 1982ra. Anaia gaztea [[Antonio Esparza]] ere txirrindularia izan zen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1973''' * [[Cinturón a Mallorca]] eta etapa 1 === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1974''' * 2. [[Oroko Andre Maria Saria]]n * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. [[Samianigoko Klasika]]n '''1975''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko itzuli]]ko etapa bat (taldekako erlojupekoa) '''1976''' * 3. [[1976ko Nafarroako Sari Nagusia|Nafarroako Sari Nagusia]]n '''1977''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Montjuïceko Igoera]]ko sektore bat ([[Pedro Torres]]<nowiki/>rekin) * 3. [[Ordiziako Klasika]]n * 7. [[Kataluniako Volta]]n '''1978''' * 3. [[Kantabriako Itzulia]]n * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n '''1979''' * [[Pascuas Sari Nagusia]] * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1980''' * [[1980ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzuli]]ko etapa bat * [[1980ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa bat '''1981''' * [[Kantabriako Itzulia]] eta etapa 1 * 2. [[Laudioko Sari Nagusia]]n * 9. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Laterketa !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 !1982 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1976ko Italiako Giroa|49.]] |align="center"| [[1977ko Italiako Giroa|47.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1979ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1980ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"| [[1974ko Espainiako Itzulia|41.]] |align="center"| [[1975eko Espainiako Itzulia|17.]] |align="center"| [[1976ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|- |align="center"| [[1978ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"| [[1979ko Espainiako Itzulia|16.]] |align="center"| [[1980ko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"| [[1981eko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"| [[1982ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951ko||Esparza, Manuel}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] rgm246802wwqnjpemnrxxs3kas3cjnz 10003314 10003313 2024-12-18T11:32:19Z Joseba65 69297 /* Profesionaletan */ 10003314 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Manuel Esparza Sanz''', ([[Sabadell]], [[1951]]eko [[abenduaren 3]]a) txirrindulari kataluniar ohia da, profesionala 1974tik 1982ra. Anaia gaztea [[Antonio Esparza]] ere txirrindularia izan zen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1973''' * [[Cinturón a Mallorca]] eta etapa 1 === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1974''' * 2. [[Oroko Andre Maria Saria]]n * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. [[Samianigoko Klasikoa]]n '''1975''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko itzuli]]ko etapa bat (taldekako erlojupekoa) '''1976''' * 3. [[1976ko Nafarroako Sari Nagusia|Nafarroako Sari Nagusia]]n '''1977''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Montjuïceko Igoera]]ko sektore bat ([[Pedro Torres]]<nowiki/>rekin) * 3. [[Ordiziako Klasika]]n * 7. [[Kataluniako Volta]]n '''1978''' * 3. [[Kantabriako Itzulia]]n * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n '''1979''' * [[Pascuas Sari Nagusia]] * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1980''' * [[1980ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzuli]]ko etapa bat * [[1980ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa bat '''1981''' * [[Kantabriako Itzulia]] eta etapa 1 * 2. [[Laudioko Sari Nagusia]]n * 9. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Laterketa !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 !1982 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1976ko Italiako Giroa|49.]] |align="center"| [[1977ko Italiako Giroa|47.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1979ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1980ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"| [[1974ko Espainiako Itzulia|41.]] |align="center"| [[1975eko Espainiako Itzulia|17.]] |align="center"| [[1976ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|- |align="center"| [[1978ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"| [[1979ko Espainiako Itzulia|16.]] |align="center"| [[1980ko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"| [[1981eko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"| [[1982ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951ko||Esparza, Manuel}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] abjhh7bxteo5t5wf7q2y9c511du79si 10003323 10003314 2024-12-18T11:36:41Z Joseba65 69297 10003323 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Manuel Esparza Sanz''', ([[Sabadell]], [[1951]]eko [[abenduaren 3]]a) txirrindulari kataluniar ohia da, profesionala 1974tik 1982ra. Anaia gaztea [[Antonio Esparza]] ere txirrindularia izan zen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1973''' * [[Cinturón a Mallorca]] eta etapa bat * 8. [[1973ko Nafarroako Itzulia|Nafarroako itzulia]]n eta etapa bat === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1974''' * 2. [[Oroko Andre Maria Saria]]n * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. [[Samianigoko Klasikoa]]n '''1975''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko itzuli]]ko etapa bat (taldekako erlojupekoa) '''1976''' * 3. [[1976ko Nafarroako Sari Nagusia|Nafarroako Sari Nagusia]]n '''1977''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Montjuïceko Igoera]]ko sektore bat ([[Pedro Torres]]<nowiki/>rekin) * 3. [[Ordiziako Klasika]]n * 7. [[Kataluniako Volta]]n '''1978''' * 3. [[Kantabriako Itzulia]]n * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n '''1979''' * [[Pascuas Sari Nagusia]] * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1980''' * [[1980ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzuli]]ko etapa bat * [[1980ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa bat '''1981''' * [[Kantabriako Itzulia]] eta etapa 1 * 2. [[Laudioko Sari Nagusia]]n * 9. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Laterketa !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 !1982 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1976ko Italiako Giroa|49.]] |align="center"| [[1977ko Italiako Giroa|47.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1979ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1980ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"| [[1974ko Espainiako Itzulia|41.]] |align="center"| [[1975eko Espainiako Itzulia|17.]] |align="center"| [[1976ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|- |align="center"| [[1978ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"| [[1979ko Espainiako Itzulia|16.]] |align="center"| [[1980ko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"| [[1981eko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"| [[1982ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951ko||Esparza, Manuel}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] 61b4ajdva79qxh0e4fp1sgckjw5eaex 10003327 10003323 2024-12-18T11:40:12Z Joseba65 69297 /* Amateurretan */ 10003327 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Manuel Esparza Sanz''', ([[Sabadell]], [[1951]]eko [[abenduaren 3]]a) txirrindulari kataluniar ohia da, profesionala 1974tik 1982ra. Anaia gaztea [[Antonio Esparza]] ere txirrindularia izan zen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1973''' * [[Cinturón a Mallorca]] eta etapa bat * 8. [[1973ko Nafarroako Itzulia|Nafarroako Itzulia]]n eta etapa bat === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1974''' * 2. [[Oroko Andre Maria Saria]]n * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. [[Samianigoko Klasikoa]]n '''1975''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko itzuli]]ko etapa bat (taldekako erlojupekoa) '''1976''' * 3. [[1976ko Nafarroako Sari Nagusia|Nafarroako Sari Nagusia]]n '''1977''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Montjuïceko Igoera]]ko sektore bat ([[Pedro Torres]]<nowiki/>rekin) * 3. [[Ordiziako Klasika]]n * 7. [[Kataluniako Volta]]n '''1978''' * 3. [[Kantabriako Itzulia]]n * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n '''1979''' * [[Pascuas Sari Nagusia]] * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1980''' * [[1980ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzuli]]ko etapa bat * [[1980ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa bat '''1981''' * [[Kantabriako Itzulia]] eta etapa 1 * 2. [[Laudioko Sari Nagusia]]n * 9. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Laterketa !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 !1982 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1976ko Italiako Giroa|49.]] |align="center"| [[1977ko Italiako Giroa|47.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1979ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1980ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"| [[1974ko Espainiako Itzulia|41.]] |align="center"| [[1975eko Espainiako Itzulia|17.]] |align="center"| [[1976ko Espainiako Itzulia|24.]] |align="center"|- |align="center"| [[1978ko Espainiako Itzulia|14.]] |align="center"| [[1979ko Espainiako Itzulia|16.]] |align="center"| [[1980ko Espainiako Itzulia|11.]] |align="center"| [[1981eko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"| [[1982ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951ko||Esparza, Manuel}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] b47ha83390wty8gg3uh5digrfjtecn2 0 1218018 10003321 2024-12-18T11:36:03Z Iker Etxebarria Bilbao 168986 Artikulua sortu 10003321 wikitext text/x-wiki '''Garaizarreko errota''' [[Jatabe|Maruri-Jatabeko]] [[ur-errota]] zaharra da, [[Mungialdea|Mungialdeko]] udalerri [[Bizkaia|bizkaitarra]], [[Euskal Herria|Euskal Herrian]]. Bertako ondare etnografikoaren eta errotek mendeetan zehar [[Eskualde|eskualdean]] industria bakar gisa izan zuten garrantzi historikoaren erakusgarri nabarmena da. Gaur egun, errota zaharberritu egin dute, eta Garaizar baserriaren ondoan dagoen [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismo]] gune baten parte da. Bisita gidatuak egiteko aukera ematen du, bertako funtzionamendu tradizionala ezagutzeko. == Kokapena == '''Garaizar errota''' [[Kurtzegana]] auzoan dago, Garaizar baserritik gertu, [[Landa-turismo|landa-turismoko]] ostatu batean. Kokapen zehatzak [[Jata (mendia)|Jata]] mendiaren ingurune naturala eta Garaizarre inguruko paisaia berde bereizgarriak konbinatzen ditu.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Caserio Garaizar - Casa rural en Maruri-Jatabe (Vizcaya)|hizkuntza=es|url=https://www.escapadarural.com/casa-rural/vizcaya/garaizar|aldizkaria=EscapadaRural.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe#Garaizar_Errota|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Historia == Denbora luzez, ur-errotak izan ziren [[Jatabe|Maruri-Jatabe]] udalerriko industria bakarra. [[Eraikuntza]] horiek indar [[Hidraulika|hidraulikoa]] erabiltzen zuten alea ehotzeko, [[irin]] ekoizpena eta inguruko biztanleen hornidura erraztuz.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-18}}</ref> '''Garaizarreko errota''' iragan tradizional horren aztarna gisa nabarmentzen da. Denborak aurrera egin ahala, bere egiturak apurka-apurka okerrera egin zuen, zaharberritu eta [[museo]] gisa jendearentzat ireki zuten arte. Gaur egun, bisita gidatuak eskaintzen ditu, euskal landa ingurunean duen kultura eta teknologia garrantzia ezagutzeko. == Deskribapen arkitektonikoa == Garaizarreko errota harri grisez eraikita dago batez ere, euskal arkitektura tradizionaleko material tipikoa. Egitura osatzeko, zurezko elementuak daude leihoetan eta teila gorriz estalitako estalki inklinatu bat, euri-ura kanporatzen laguntzen duena.<ref name=":1" /> Ezaugarriak: * Materialak: harri grisa eta egurra. * Estalkia: teila gorriz egindako teilatua, malda handikoa. * Ingurua: zelai berdeak, egurrezko zubi txikiak eta ingurua zeharkatzen duen erreka. == Ondarea eta turismoa == === Errotaren Museoa === Errota museo etnografiko bihurtu dute, ehotze tradizionalaren funtzionamendua eta udalerriko biztanleen eguneroko bizitzan duen garrantzia erakusteko. Bisita gidatuen bidez, uraren indarra [[Errota|errotaren]] mekanismoari eragiteko erabiltzen zela ikus dezakete bisitariek.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uriberen ondarea|hizkuntza=eu|url=https://mapas.uribe.eu/eu/uriberen-ondarea/resource/r/garaizar-landa-etxeko-errota-zaharra|aldizkaria=Turismo Uribe|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Garaizar baserria === Errota Garaizar baserriaren ondoan dago, eskualdeko ondare historiko eta kulturalaren zati den landa-bizitokia.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Garaizar Nekazaritza-turismoa - Turismo irisgarria|hizkuntza=eu|url=https://accesible.visitbiscay.eus/eu/accommodation/garaizar-nekazaritza-turismoa|aldizkaria=accesible.visitbiscay.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Veiss Comunicación S. L. {{!}}|abizena=https://www.veiss.com|izenburua=Caserío Garaizar {{!}} Casa Rural en MARURI BIZKAIA / VIZCAYA|hizkuntza=es|url=https://www.nekatur.net/garaizar|aldizkaria=www.nekatur.net|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Baserri tradizional hau 1991n zaharberritu zen eta hainbat jarduera turistiko eskaintzen ditu, besteak beste: * Museoko errotara bisitak. * Ibilaldiak gertuko leku interesgarrietara, hala nola [[Butroeko gaztelua|Butroeko gaztelura]] edo [[Gaztelugatxe]] * Mendi-ibiliak eta bizikleta ibilbideak GR-280 errepidean. == Ingurune naturala == Errota ingurune natural pribilegiatu batean dago, [[Jata (mendia)|Jata menditik]] eta [[Garaizarre]] parke naturaletik gertu. Testuinguru horrek erakargarritasun turistikoa indartzen du eta aire zabaleko jarduerak errazten ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Caserio Garaizar - Casa rural en Maruri-Jatabe (Vizcaya)|hizkuntza=es|url=https://www.escapadarural.com/casa-rural/vizcaya/garaizar|aldizkaria=EscapadaRural.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Atrakzio hurbilak: === * Hondartzak: [[Plentzia (hondartza)|Plentzia]], [[Gorliz (hondartza)|Gorliz]] eta [[Bakio (hondartza)|Bakio]]. * Leku interesgarriak: [[Butroeko gaztelua]], [[Omako basoa]], [[Guggenheim Bilbao Museoa|Bilboko Guggenheim Museoa]] eta [[Landetxo Goikoa baserria|Olentzeroren etxea]]. == Garrantzi kulturala == Garaizar errota euskal ondare etnografikoaren adibide adierazgarria da, eta teknologia hidraulikoaren eta Euskal Herriko landa-bizitzaren arteko harreman historikoa islatzen du. Zaharberritzeari esker, bere garaian eskualdeko garapen ekonomiko eta sozialerako ezinbestekoa izan zen tradizioa kontserbatu eta zabaldu ahal izan da. == Erreferentziak == <references /> q2db402uyxf0xidchflaszao2p3t5z5 10003337 10003321 2024-12-18T11:44:56Z Iker Etxebarria Bilbao 168986 infotaula gehitu 10003337 wikitext text/x-wiki {{Eraikin infotaula}} '''Garaizarreko errota''' [[Jatabe|Maruri-Jatabeko]] [[ur-errota]] zaharra da, [[Mungialdea|Mungialdeko]] udalerri [[Bizkaia|bizkaitarra]], [[Euskal Herria|Euskal Herrian]]. Bertako ondare etnografikoaren eta errotek mendeetan zehar [[Eskualde|eskualdean]] industria bakar gisa izan zuten garrantzi historikoaren erakusgarri nabarmena da. Gaur egun, errota zaharberritu egin dute, eta Garaizar baserriaren ondoan dagoen [[Turismoa Euskal Autonomia Erkidegoan|turismo]] gune baten parte da. Bisita gidatuak egiteko aukera ematen du, bertako funtzionamendu tradizionala ezagutzeko. == Kokapena == '''Garaizar errota''' [[Kurtzegana]] auzoan dago, Garaizar baserritik gertu, [[Landa-turismo|landa-turismoko]] ostatu batean. Kokapen zehatzak [[Jata (mendia)|Jata]] mendiaren ingurune naturala eta Garaizarre inguruko paisaia berde bereizgarriak konbinatzen ditu.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Caserio Garaizar - Casa rural en Maruri-Jatabe (Vizcaya)|hizkuntza=es|url=https://www.escapadarural.com/casa-rural/vizcaya/garaizar|aldizkaria=EscapadaRural.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe#Garaizar_Errota|sartze-data=2024-12-18|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> == Historia == Denbora luzez, ur-errotak izan ziren [[Jatabe|Maruri-Jatabe]] udalerriko industria bakarra. [[Eraikuntza]] horiek indar [[Hidraulika|hidraulikoa]] erabiltzen zuten alea ehotzeko, [[irin]] ekoizpena eta inguruko biztanleen hornidura erraztuz.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-18}}</ref> '''Garaizarreko errota''' iragan tradizional horren aztarna gisa nabarmentzen da. Denborak aurrera egin ahala, bere egiturak apurka-apurka okerrera egin zuen, zaharberritu eta [[museo]] gisa jendearentzat ireki zuten arte. Gaur egun, bisita gidatuak eskaintzen ditu, euskal landa ingurunean duen kultura eta teknologia garrantzia ezagutzeko. == Deskribapen arkitektonikoa == Garaizarreko errota harri grisez eraikita dago batez ere, euskal arkitektura tradizionaleko material tipikoa. Egitura osatzeko, zurezko elementuak daude leihoetan eta teila gorriz estalitako estalki inklinatu bat, euri-ura kanporatzen laguntzen duena.<ref name=":1" /> Ezaugarriak: * Materialak: harri grisa eta egurra. * Estalkia: teila gorriz egindako teilatua, malda handikoa. * Ingurua: zelai berdeak, egurrezko zubi txikiak eta ingurua zeharkatzen duen erreka. == Ondarea eta turismoa == === Errotaren Museoa === Errota museo etnografiko bihurtu dute, ehotze tradizionalaren funtzionamendua eta udalerriko biztanleen eguneroko bizitzan duen garrantzia erakusteko. Bisita gidatuen bidez, uraren indarra [[Errota|errotaren]] mekanismoari eragiteko erabiltzen zela ikus dezakete bisitariek.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uriberen ondarea|hizkuntza=eu|url=https://mapas.uribe.eu/eu/uriberen-ondarea/resource/r/garaizar-landa-etxeko-errota-zaharra|aldizkaria=Turismo Uribe|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Garaizar baserria === Errota Garaizar baserriaren ondoan dago, eskualdeko ondare historiko eta kulturalaren zati den landa-bizitokia.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Garaizar Nekazaritza-turismoa - Turismo irisgarria|hizkuntza=eu|url=https://accesible.visitbiscay.eus/eu/accommodation/garaizar-nekazaritza-turismoa|aldizkaria=accesible.visitbiscay.eus|sartze-data=2024-12-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Veiss Comunicación S. L. {{!}}|abizena=https://www.veiss.com|izenburua=Caserío Garaizar {{!}} Casa Rural en MARURI BIZKAIA / VIZCAYA|hizkuntza=es|url=https://www.nekatur.net/garaizar|aldizkaria=www.nekatur.net|sartze-data=2024-12-18}}</ref> Baserri tradizional hau 1991n zaharberritu zen eta hainbat jarduera turistiko eskaintzen ditu, besteak beste: * Museoko errotara bisitak. * Ibilaldiak gertuko leku interesgarrietara, hala nola [[Butroeko gaztelua|Butroeko gaztelura]] edo [[Gaztelugatxe]] * Mendi-ibiliak eta bizikleta ibilbideak GR-280 errepidean. == Ingurune naturala == Errota ingurune natural pribilegiatu batean dago, [[Jata (mendia)|Jata menditik]] eta [[Garaizarre]] parke naturaletik gertu. Testuinguru horrek erakargarritasun turistikoa indartzen du eta aire zabaleko jarduerak errazten ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Caserio Garaizar - Casa rural en Maruri-Jatabe (Vizcaya)|hizkuntza=es|url=https://www.escapadarural.com/casa-rural/vizcaya/garaizar|aldizkaria=EscapadaRural.com|sartze-data=2024-12-18}}</ref> === Atrakzio hurbilak: === * Hondartzak: [[Plentzia (hondartza)|Plentzia]], [[Gorliz (hondartza)|Gorliz]] eta [[Bakio (hondartza)|Bakio]]. * Leku interesgarriak: [[Butroeko gaztelua]], [[Omako basoa]], [[Guggenheim Bilbao Museoa|Bilboko Guggenheim Museoa]] eta [[Landetxo Goikoa baserria|Olentzeroren etxea]]. == Garrantzi kulturala == Garaizar errota euskal ondare etnografikoaren adibide adierazgarria da, eta teknologia hidraulikoaren eta Euskal Herriko landa-bizitzaren arteko harreman historikoa islatzen du. Zaharberritzeari esker, bere garaian eskualdeko garapen ekonomiko eta sozialerako ezinbestekoa izan zen tradizioa kontserbatu eta zabaldu ahal izan da. == Erreferentziak == <references /> 2yfv8njrqwaqmig76x52fxparbq9w77 3 1218019 10003363 2024-12-18T11:57:50Z Aafi 132291 Aafi wikilariak «[[Lankide eztabaida:Digiulio8]]» orria «[[Lankide eztabaida:Idulatria]]» izenera aldatu du: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Digiulio8|Digiulio8]]" to "[[Special:CentralAuth/Idulatria|Idulatria]]" 10003363 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Lankide eztabaida:Idulatria]] fhw0fh9sguer5m7h3ugjvmq9x2xgwv8